{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. @ География @ география @ Л. Г. Терехова и В. Г. Эрдели.
География. Часть первая @ 1938 @ Лб. .}
Л. Г. Терехова да В. Г. Эрдели.
География.
Первойя часть.
Начальнӧй школаса коймӧд класслы учебник.
ПЫРТӦД.
Ті заводитанныд изучайтны география.
Уна выль тор да интереснӧй тор ті тӧдмаланныд му (земля) йылысь, код вылын ми олам.
География урокъяс вылын ті тӧдмасянныд тіян гӧгӧрса местаӧн.
Ті тӧдмаланныд, кутшӧм ыджыд миян муным, кутшӧм сылӧн формаыс да мый эм сы вылын.
География изучайтӧмӧн ті кутанныд тӧдны, кутшӧм природаыс и кыдзи му вылас олӧны йӧзыс торъя местаясын.
География урокъяс вылын ті велаланныд гӧгӧрвоны планъяс да картаяс — месталысь чертёжъяс.
Тайӧ чертёжъяс сертиыс позяс гӧгӧрвоны кӧть кутшӧм места.
Миян учебник отсалас тіянлы география изучайтігӧн.
Учебник бердӧ пуктӧма планъяс да картаяс.
Видзӧй найӧс.
Планъястӧг да картаястӧг география изучайтны оз позь.
I. КЫДЗИ ТӦДМАВНЫ, КУТШӦМ МЕСТАЫС МИЯН ГӦГӦРЫН.
Мыйла ми вошим.
Ми ёрткӧд важӧн нин кӧсъям вӧлі ветлыны пионеръяс дінӧ, кодъяс вӧлі сулалӧны лагерӧн неылын миян карсянь.
Тӧдмалім туйсӧ и мунім.
Вуджим шор, вомӧналім ыджыд видз.
Со и пожӧма яг, кӧні сулалӧ лагерыс.
Мӧдӧдчим прӧсек кузя.
Вӧрын вӧлі лӧсьыд.
Кылӧ пожӧм лыс дук.
Пуяслӧн йывъясыс тӧкӧтьӧ шувгӧны.
Ылын кӧкис кок.
Регыд колӧ лоны вомӧналан прӧсеклы.
Друг миянсянь шуйгаладорын чепӧсйис ур.
Ми уськӧдчим сы бӧрся.
Сійӧ мӧдіс миянысь пышйыны.
Чеччыштіс пожӧм вылӧ, дзебсис лысъяс костӧ.
Ми сулыштім да мӧдім водзӧ.
Со, медбӧрын и вомӧналан прӧсек.
Кежим веськыдладорӧ.
Регыд воас лагерь.
Мунім нин час, мӧдӧс, а лагерыд век абу.
Кытчӧ мунны?
Прӧсекъясыд мунӧны вомӧнног и кузяланог и ставныс мӧда-мӧдныс кодьӧсь.
Матігӧгӧрын ловъя-лов оз кыв.
Ми вошим.
Дыр шӧйтім вӧрті, корсим лагерь.
Друг ылын кыліс пон увтчӧм, тыдовтчис лесник.
Вӧлӧмкӧ, миян мунсьӧма километр сизим кымын лагерсянь бокӧ.
Тыдалӧ, ми воштім туй визьсӧ, кор котӧртім ур бӧрсяыд.
Лесник миянӧс нуӧдіс ас керкаӧдзыс, юкталіс чайӧн, и сылӧн пиыс муніс миянӧс колльӧдны.
Пемыд нин вӧлі, кор ю берег дорысь ми аддзим пионеръяслысь кӧстерсӧ.
Лун мысти пионеръяс мӧдісны колльӧдны миянӧс гортӧ.
Кык челядь босьтсисны туй индавны.
Найӧ кайисны мыльк вылӧ, код вывсянь вӧлі тыдалӧ матігӧгӧрса местаыс.
Ас водзас паськӧдісны местаыслысь плансӧ да неыджыд прибор — «компас».
Дыр видлалісны найӧс да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Сэсся миянлы индісны, кодар бокын сулалӧ миян карным, кӧть эськӧ мыльк вывсяньыс вӧр сайысь сійӧ оз и тыдав вӧлі.
План кузя мыйкӧ мерайтісны, арталісны да шуисны, карӧдз пӧ нёль километр да час мысти примернӧ ми лоам гортынӧсь.
Ми мӧвпыштім, мый найӧ кӧсйӧны миянлы петкӧдчыны ставсӧ тӧдысьясӧн.
Но век жӧ мӧдӧдчим на бӧрся.
Кутшӧма ми шензим, кор збыльысь минута 40 мысти кымын ылысянь тыдовтчис карным, а час мысти ми вӧлім нин гортынӧсь.
Меным уси дум вылӧ, кыдзи ми синтӧмъяс моз ветлӧдлім вӧрті, да чорыда шуи аслым велӧдчыны аддзыны туйсӧ пионеръяс моз жӧ.
Быд мортлы колӧ бура тӧдны ас гӧгӧрса местасӧ, тӧдны, кутшӧм местаын сійӧ олӧ, мый эм сы гӧгӧрын, и колӧ кужны аддзыны любӧй туй.
Медым бура разбирайтчыны ас гӧгӧрса местаын, колӧ кужны тӧдмавны (определяйтны) направление да ылнаяс (расстояниеяс), кужны пӧльзуйтчыны местаса планӧн.
«Шуйгавыв», «веськыдвыв» направлениеясыд вежласьӧны.
Видлалӧй серпассӧ.
Кодарын велӧдчысьяссянь ӧшиньясыс — веськыдвылын али шуйгавылын?
Кодарын насянь ӧдзӧсыс?
А кодарын лоӧ учительсянь?
Задание.
Парта вылын пукалӧмӧн тӧдмалӧй: Кодарын тіянсянь тіян классыдлӧн ӧшиньясыс?
Кодарын тіянсянь ӧдзӧсыс?
А кодарын ӧшиньясыс да ӧдзӧсыс учительсянь?
«Веськыдвыв» да «шуйгавыв» направлениеяс вежласьӧны сы серти, кодарӧ чужӧмбанӧн ми сулалам.
Чужӧмӧн кӧ бергӧдчам ӧтар боклань — уна предметъяс лоӧны миянсянь веськыдвылын.
Бергӧдчам кӧ мӧдар боклань — сійӧ жӧ предметъясыс лоӧны шуйгавылын.
Коді туйлысь направлениесӧ тӧдмалӧ «веськыдвылӧ», «шуйгавылӧ», «водзӧ», «бӧрӧ» ас сулалан ног сертиыс, — сійӧ тӧдтӧм местаын кокниа вермас вошны.
Колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм направлениеяс, кодъяс мед эськӧ морт бергӧдчигӧн эз вежсьыны.
Йӧзыс тайӧс важысянь нин гӧгӧрвоисны да направлениесӧ пондісны тӧдмавны шонді серти.
Кыдзи йӧзыс велалісны тӧдмавны направлениеяс шонді серти.
Ёна важӧнсянь нин, лунысь-лунӧ йӧзыс вӧлі аддзӧны, мый шондіыс енэжті ветлӧдлӧ.
Сійӧ петӧ асылын, вочасӧн пыр кыптӧ вылӧ и вылӧ; луншӧркадын волӧ медся вылӧдз, а сэсся заводитӧ лэччыны.
Рытнас шондіыс лэччӧ, аскӧдыс нуӧ лунся югыдсӧ да шоныдсӧ.
Йӧзыс сідзжӧ казялісны, мый шондіа лунӧ став предметъяссянь усьӧ вуджӧр, но быд предмет вуджӧрлӧн кузьтаыс лун чӧжнас вежласьӧ.
Кымын шондіыс улын му бердас, сымын вуджӧрыс кузьджык; кымын шондіыс вылынджык, сымын вуджӧрыс дженьыдджык.
Лун чӧжнас вежласьӧ и вуджӧрыслӧн направлениеыс.
Йӧзыс тайӧ наблюдениеяснас кутісны пӧльзуйтчыны да пондісны сувтӧдавны площадьяс вылӧ особӧй столбъяс (4-ӧд серпас).
Столбысь лоан вуджӧр кузьта да сійӧ направление серти найӧ тӧдмавлісны кад.
Шонді бӧрся наблюдайтӧмӧн, йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый луншӧркадын вуджӧрыс медся дженьыд и направлениеыс сылӧн овлӧ пыр ӧткодь.
Сійӧ направлениесӧ, кытчӧ усьӧ луншӧркадся вуджӧрыс, йӧзыс шуӧмаӧсь войвыв направлениеӧн, либӧ войвылӧн.
Талы паныда направлениесӧ шуӧмаӧсь лунвыв направлениеӧн, либӧ лунвылӧн.
Лунвывланьын шондіыс пыр овлӧ луншӧркадын.
Сідзжӧ лӧсьӧдісны нӧшта кык направление: асыввыв направление да рытыввыв направление.
Тайӧ направлениеясыс тӧдмавсьӧны сідзи, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Морт сувтӧ войвывлань чужӧмӧн да чургӧдӧ кияссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Веськыд киыс петкӧдлӧ направление асыввылӧ, а шуйга киыс — рытыввылӧ.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв — основнӧй направлениеяс.
Мортыд кӧть сэсся кыдзи оз бергав, направлениеясыс войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ оз вежласьны.
Дженьдӧдӧмӧн тайӧ направлениеяссӧ пасйӧны тадзи: войвыв — В, лунвыв — Л асыввыв — А, рытыввыв — Р *.
Заданиеяс.
1. Сэзь лунӧ приметитӧй:
Кутшӧм направлениеӧн усьӧ тіянсянь вуджӧрыс, кор ті мунанныд школаӧ?
Кутшӧм направлениеӧн усьӧ, кор ті гортад локтанныд?
2. Мерайтӧй: Кузь-ӧ пусянь усян вуджӧрыс, кор ті мунанныд школаӧ?
Кузь-ӧ сійӧ жӧ пуыслӧн вуджӧрыс, кор ті локтанныд школаысь?
3. Приметитӧй: Кутшӧм ӧшиньясӧд школаын шондіыс пырӧ асывнас, кутшӧмъясӧд — луншӧрын, кутшӧм ӧшиньясӧд дзикӧдз оз пырав?
4. Кутшӧмкӧ шондіа лунӧ класса ӧшинь рамасянь усян вуджӧрлысь кузьтасӧ да направлениесӧ пасйӧй мелӧн джодж вылӧ — луншӧрӧдз, луншӧрын да луншӧр бӧрын.
Кыдзи ми шонді серти тӧдмалім основнӧй направлениеяс.
Велӧдчан во заводитчигӧн на школа йӧрӧ ми вӧчим географическӧй наблюдениеяс нуӧдӧм могысь площадка.
Сы вылӧ ми бӧрйим неыджыд участок, кытчӧ бура инмӧ шонді.
Шыльӧдім сійӧс да киськалім лыаӧн,
Географическӧй площадка вылӧ ми сувтӧдім зіб да лӧсьӧдім сійӧс отвес серти дзик веськыда.
Шондіа сэзь лунӧ, луншӧр гӧгӧрын став классӧн ми локтім площадка вылӧ да сувталім неылӧ зіб гӧгӧрыс.
Миша да Ваня учителькӧд матыстчисны зіб дінӧ, пондісны тӧдмавны направлениесӧ да мерайтны вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Миша нуӧдіс визь вуджӧр направление кузьтаыс, Ваня ичӧтик вомӧналана визьӧн сы вылӧ пасйис вуджӧрыслысь кузьтасӧ.
Кымынкӧ минута мысти ми казялім, мый вуджӧрыс муныштіс неуна боквыв.
Миша сэк нуӧдіс выль визь, а Ваня бара пасйис вуджӧрыслысь кузьтасӧ.
Вуджӧрыс лои дженьыдджык.
Кымынкӧ пӧв Миша да Ваня пасъялісны вуджӧрыслысь направлениеяссӧ да кузьтасӧ.
Вуджӧрыс век ӧтарӧ вешйис и пыр лои дженьыдджык.
Но вот ми аддзим, мый вуджӧрыс муртса-муртса лои кузьджык.
Медся дженьыд вуджӧр помас Миша тувъяліс бедьтор.
А учитель сійӧ направление кузяыс индіс кинас да шуис: «Сэні — войвыв».
Сэсся Ваня, учитель тшӧктӧм серти, чужӧмнас сувтіс войвывлань банӧн да миянлы индіс, кӧні лунвыв, асыввыв да рытыввыв.
Медым быдӧн бура тӧдісны, кӧні войвылыс, урок бӧрын ми вӧчим площадка вылӧ индалысьӧс: «войвыв-лунвыв».
Та могысь кодйим луншӧрся вуджӧр направление кузя векньыдик бӧрӧзда да сійӧс тыртім жуглӧм кирпичьясӧн да из торъясӧн.
Задание.
Татшӧм ногӧн жӧ и ті тӧдмалӧй основнӧй направлениеяссӧ.
Компас.
Шонді серти направлениеяс позьӧ тӧдмавны толькӧ сэзь лунӧ.
Но оз ӧд век сулавны шондіа сэзь лунъяс.
Кымӧра лунӧ да войын направлениеяс кокниа позьӧ тӧдмавны прибор серти, коді шусьӧ компасӧн.
Ёна важӧн путешествуйтігъясӧн пӧльзуйтчылісны зэв прӧстӧя вӧчӧм компасӧн.
Сійӧс вӧчлывлісны магниталӧм пластинкаысь, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма сунис йылӧ.
Кор суниссӧ босьтасны киӧ, сэки пластинкаыс пондас качайтчыны.
Мыйкӧ дыра качайтчӧм бӧрын, сійӧ сувтас — сылӧн ӧти помыс кутас индыны войвылӧ, а мӧдыс — лунвылӧ.
Ӧнія кадӧ йӧзыс пӧльзуйтчӧны мӧднога вӧчӧм компасӧн.
Сійӧс вӧчӧма стальнӧй стрелкаысь.
Стрелкаыслӧн ӧти помыс лӧз, а мӧдыс югыд.
Стрелкаыс бергалӧ чӧрс йылын.
Чӧрс помыс крепитӧма стеклӧ вевта гӧгрӧс кӧрӧбка пыдӧсӧ.
Компастӧ установитӧны тадзи: пуктӧны сійӧс шыльыд, поверхность вылӧ да виччысьӧны, кор стрелкаыс сувтас.
Войвылӧ направлениесӧ аддзӧма.
Сэсся кӧрӧбкасӧ бергӧдӧны сэтчӧдз, медым стрелкаыслӧн лӧз помыс лоас кӧрӧбка пыдӧсӧ пасйӧм В (С) шыпас весьтын.
Кӧрӧбка пыдӧсса мукӧд шыпасъясыс индасны мукӧд, направлениеяссӧ.: А (В) — асыввылӧ направление, Р (З) — рытыввылӧ направление, Л (Ю)-лунвылӧ направление.
Компас серти кокни аддзыны не сӧмын главнӧй направлениеяссӧ, но и промежуточнӧй направлениеяссӧ: А–В 2 (асыв-войвыв) петкӧдлӧ направлениесӧ войвыв да асыввыв костӧд, А–Л 3 (асыв-лунвыв) — петкӧдлӧ направлениесӧ лунвыв да асыввыв костӧд, Р–Л 4 (рытыв-лунвыв) — рытыв-лунвылӧ направление, Р–В 5 рытыв-войвыв) — рытыв-войвылӧ направление.
Компас — неыджыд прибор.
Сійӧс лӧсьыд новлӧдлыны зептын.
Компасӧн некытчӧ он вош.
Колӧ сӧмын пыр видзӧдны компас серти, кутшӧм направлениеӧн мунан; бӧр локтігӧн направление колӧ кутны мӧдарӧ.
Шуам, тэ кӧ мунін войвыв направление кузя, сэк бӧр локтігад колӧ мунны лунвылӧ.
Компасыд колӧ путешествиеяс дырйи, торъя нин ёна морскӧй путешествиеяс дырйи, кор некымын лун чӧж оз тыдавны берегъясыс.
Заданиеяс.
1 Компас серти тӧдмалӧй: Кутшӧм направлениеясӧ видзӧдӧны тіян классын ӧшиньясыс?
Кутшӧм направлениеын лоӧ ӧдзӧсыс?
2. Асланыд классын пӧтӧлӧкӧ либӧ джоджӧ стрелкаӧн пасйӧй войвыв направление.
Кыдзи аслыд вӧчны компас.
Кутшӧм компасӧн важӧн пӧльзуйтчылісны, сэтшӧм прӧстӧй компассӧ вӧчны абу сьӧкыд и аслыд.
Босьтӧй прӧстӧй ем да магнит.
Магнит ӧти помнас зырыштӧй 10–20 пӧв ем шӧрсяньыс йывладорлань; магнит мӧд помнас сы мында пӧв жӧ зырыштӧй ем шӧрсяньыс пысладорлань.
Емыс магнитасис.
Тайӧ емсӧ сутшкӧй керка вевт моз кусыньтӧм векньыдик бумага полосаӧ.
Ӧшӧдӧй тайӧ вӧчӧм приборсӧ гарттӧм сунис йылӧ.
Босьтӧй сійӧс сунисӧдыс, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Мыйкӧ дыра качайтчӧм бӧрын приборыс сувтас.
Емыс ӧні пондас индыны: ӧти помнас — войвылӧ, мӧднас — лунвылӧ.
Прӧверитӧй ассьыныд прибортӧ настоящӧй компас серти да энӧ вунӧдӧй, емыслӧн кодар помыс (йылыс али пысыс) бергӧдчӧма войвывлань.
Тіян ем-компасныд век кутас тайӧ помнас индыны войвылӧ.
Задание.
Ас вӧчӧм компас серти тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеӧн нюжалӧ сійӧ уличаыс, кӧні сулалӧ школаныд.
Кыдзи чертёж вылын пасъялӧны направлениеяс.
Ми сулалім площадь вылын.
Миянсянь войвылын тыдалӧ завод, лунвылын — школа, асыввылын — сельсӧвет, рытыввылын — кооператив.
Учитель миянлы тшӧктіс тайӧ пунктъяссӧ пасъявны тетрадь вылӧ.
Кор ми сравнивайтім ассьыным чертёжъяснымӧс, тыдовтчис, мый быдсӧн вӧчӧмаӧсь разнӧй ногӧн.
Сэки учитель миянлы петкӧдліс, кыдзи колӧ правильнӧя чертитны.
Учитель тшӧктӧм серти, тетрадь выланым кружокӧн ми пасйим ассьыным сулалан местасӧ.
Сэсся ассьыным тетрадьнымӧс бергӧдім сідзи, мый вылыс дорсӧ лои веськӧдӧма войвылӧ, улыссӧ — лунвылӧ, веськыдладорсӧ — асыввылӧ да шуйгаладорсӧ — рытыввылӧ.
Сэсся стрелкаясӧн пасъялім основнӧй направлениеяссӧ, кыдзи петкӧдлӧма 9-ӧд серпас вылын.
Та бӧрын ми кокниа гӧгӧрвоим, кутшӧм направлениеӧн колӧ пасйыны быд пункт.
Прӧверитӧй, лючки-ӧ велӧдчысьяс сувтӧдалісны чертёж вылӧ: заводсӧ, школасӧ, сельсӧветсӧ да кооперативсӧ.
Основнӧй направлениеяссӧ шуӧма индавны век сідз, кыдзи сійӧс вӧчӧма чертёж вылын:
кутшӧмкӧ пунктсянь кӧ войвылӧ — бумага лист вылысладорлань направление кузя;
лунвылӧ кӧ — улысладорлань;
асыввылӧ кӧ — лист веськыдладорлань направление кузя;
рытыввылӧ кӧ — шуйгаладорлань.
Задание.
Сувтӧй восьса куш местаӧ.
Корсьӧй ас гӧгӧрсьыд сэтшӧм пунктъяс, кодъяс мед сулалісны тіянсянь войвылын, лунвылын, асыввылын, рытыввылын.
Пасъялӧй найӧс асланыд тетрадьяс вылӧ.
Кыдзи тӧдмалӧны ылнаӧс (расстояние).
Медым, бура тӧдны места, оз на ло тырмымӧн тӧдны, кутшӧм направлениеясын ӧта-мӧдсьыс различнӧй пунктъяс.
Колӧ сідзжӧ тӧдны, ыджыд-ӧ ылнаыс тайӧ пунктъяс костас.
Кыдзи жӧ тӧдмалӧны ылнасӧ?
Ичӧтик ылна тшӧкыда мерайтӧны воськовъясӧн.
Ыджыдджык ылнаяс — час лыдӧн либӧ лун лыдӧн мунӧм серти.
Мукӧддырйи шуӧны тадзи: «Миян сиктсянь карӧдз — куим лун вӧлӧн мунны, либӧ вит лун подӧн мунны».
«Миян сиктсянь вӧрӧдз — вит час мунны».
Но тадзи ылна тӧдмалӧмыд абу стӧч.
Ӧти мортлӧн воськовыс ыджыд, мӧдлӧн ичӧтджык; ӧти вӧв мунӧ ӧдйӧнджык, мӧд надзӧнджык.
Сійӧ жӧ ӧтыджда ылнасӧ подӧн либӧ вӧлӧн вуджӧм вылӧ вермас мунны разнӧй кад.
Ылнатӧ колӧ мерайтны точнӧй мераясӧн: ичӧтджык ылнаяс — метръясӧн, ыджыдджык ылнаяс — километръясӧн.
Медым быдӧн тӧдісны, кымын километр каръяс костын, кӧрттуйвывса станцияяс костын, сиктъяс да колхозъяс костын, кӧрттуй бокъясӧ, шоссейнӧй да мукӧд туй бокъясӧ сувтӧдалӧны индалысь столбъяс.
Километр — абу ичӧт ылна.
Весиг верстьӧ мортлы тайӧ ылнасӧ колӧ мунны 10–15 минут.
Заданиеяс.
1. Школа йӧр пӧлӧн (уличаті) пасйӧй 100 метр кузя ылна.
2. Часі серти прӧверитӧй, дыр-ӧ ті мунанныд тайӧ ылнасӧ.
3. Арталӧй, кутшӧм кадӧн ті верманныд, мунны 1 километр.
4. Мунӧй километр да прӧверитӧй, лючки-ӧ лои тіян арталӧмыс.
5. Арталӧй, кымын тіян воськов лоӧ 100 метрын.
6. Арталӧй, кымын воськов тіян лоӧ ӧти километрын.
7. Асланыд сиктсянь мунӧй 1 километр бокӧ, бӧрвыв видзӧдлӧй да син вылӧ босьтӧмӧн приметитӧй тайӧ ылнасӧ.
Кыдзи петкӧдлӧны (изображайтӧны) чертёж вылын ылнаӧс.
Ми мерайтім ылнасӧ миян школасянь библиотекаӧдз.
Лои 25 метр.
Кыдзи петкӧдлыны тайӧ ылнасӧ бумага вылын?
25 метрыд бумага вылад оз тӧр.
Но тайӧ ылнасӧ бумага вылас ми вермам петкӧдлыны ичӧтджык мераясӧн, например, сантиметръясӧн.
Лӧсьӧдчам кӧ бумага вылын быд сантиметрӧс лыддьыны 5 метр пыдди, сэк став ылнасӧ позяс петкӧдлыны 5 сантиметр кузя визьӧн.
Медым миян лӧсьӧдчӧмным (условиеыс) быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, чертёж улас вӧчам ичӧтмӧдӧм меркаыслысь пасйысян ногсӧ (изображениесӧ).
Ичӧтмӧдӧм условнӧй меркаыс, код серти вӧчалӧны. чертёжъяссӧ, шусьӧ масштабӧн.
Масштабсӧ векджык вӧчӧны чертёж улас.
«Масштаб» кыв улын индӧны условнӧй ичӧтмӧдӧмсӧ: кымын метр либӧ кымын километр колӧ лыддьыны 1 сантиметрын.
Гижӧд улас вӧчӧны визь да сійӧс юклӧны сантиметръяс вылӧ.
Визьса первой юкӧн (деление) весьтӧ гижӧны 0; 0-сянь веськыдладорӧ быд сантиметр весьтӧ гижӧны сійӧ метр либӧ километр лыдсӧ, кодлы кутас соответствуйтны сантиметрыс.
Первой сантиметрсӧ юкӧны ичӧтджык юкӧнъяс вылӧ.
Серпас вылын петкӧдлӧм масштабын ичӧтджык юкӧнсӧ колӧ лыддьыны 1 метр пыдди.
____________
abu
Чертёж вылын ылнаяс мерайтӧм могысь пӧльзуйтчӧны масштабнӧй линейкаӧн.
Куснялӧны линейка моз ичӧтик бумага лист.
Тайӧ линейкасӧ пуктылӧны масштаб бердас да сы вылӧ вуджӧдӧны масштаблысь юкӧнъяссӧ.
Масштабнӧй линейкаӧн зэв бура позьӧ тӧдмавны чертёж вылысь ылнасӧ: сійӧс вешталӧны чертёж кузя да арталӧны, кымын пӧв сійӧ сэтчӧ тӧрас.
Упражнениеяс.
1. Лӧсьӧдӧй масштабнӧй линейка 13-ӧд серпас вывса масштаблы.
2. Прӧверитӧй масштабнӧй линейка серти, лючки-ӧ петкӧдлӧма 12-ӧд серпас вылын школа да библиотека костлысь ылнасӧ.
3. 15-ӧд чертёж серти тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ ылнаыс школасянь почта отделениеӧдз.
Чертёжсӧ вӧчӧма татшӧм масштабӧн: 1 сантиметрын 10 метр.
4. Школасянь тыӧдз 200 метр.
Петкӧдлӧй тайӧ ылнасӧ татшӧм масштаб серти: 1 сантиметрын — 20 метр.
Общӧй вид да план.
Ми велӧдчим тӧдмавны направлениеяс да ылнаяс.
Медым лючки тӧдмавны места, колӧ нӧшта кужны планӧн пӧльзуйтчыны.
План серти бура позьӧ тӧдны любӧй му участок, любӧй места, кӧть и ылынӧсь найӧ миянсянь.
Ті кӧсъянныд тӧдны кутшӧмкӧ ӧти школалысь усадьба, кодӧс некор эн аддзывлӧй, кытчӧ некор эн волывлӧй.
Ті босьтанныд серпас, кӧні серпасалӧма школьнӧй участоклысь общӧй видсӧ.
Серпас вылас бура тыдалӧны: школалӧн ӧти судта керка, джуджыд ӧграда да школьнӧй участоклӧн неыджыд юкӧн.
Но став участоксӧ аддзыны оз позь — сійӧс тупкӧны школа керкаыс да джуджыд ӧградаыс.
Ті сэк босьтанныд школьнӧй участоклысь фотографическӧй снимоксӧ, кодӧс вӧчӧма самолётсянь (17-ӧд серпас).
Тайӧ снимок вылас лючки тыдалӧ став школьнӧй участокыс.
Тыдалӧны: сы гӧгӧрса джуджыд ӧграда, школа керка, сарай, градъяс, пчельник вылын вит мазі поз, плодовӧй садйын пуяс, цвет быдтан гӧгрӧс клумба.
Но самолётсянь вӧчӧм снимок вылын сӧмын тыдалӧны предметъяслӧн вылыс юкӧнъясыс да местаыс, кодӧс найӧ босьтӧны.
Школалӧн тыдалӧ сӧмын вевтыс да местаыс, кодӧс школаыс босьтӧ.
Пуяслӧн тыдалӧны сӧмын йывъясыс да местаыс, кӧні найӧ быдмӧны.
Школьнӧй участокӧн сідзжӧ позьӧ кокниа тӧдмасьны чертёж серти; сійӧс вӧчӧма сідзи, быттьӧ школьнӧй участок вылас ми видзӧдам веськыда вывсяньыс.
Видлалӧй тайӧ чертёжсӧ (18-ӧд серпас).
Сійӧ зэв мунӧ самолётсянь вӧчӧм снимок вылӧ.
Сы вылӧ чертитӧма ставсӧ, мый ми аддзылім снимок вылысь.
Медым бурджыка гӧгӧрвоны тайӧ чертёжсӧ, видлалӧй условнӧй пасъяссӧ.
Найӧс петкӧдлӧма чертёж улас.
Самолётсянь вӧчӧм снимок бердын да школьнӧй участок чертёж бердын эмӧсь масштабъяс.
Масштабъяс серти абу нин сьӧкыд тӧдмавны став школьнӧй участоклысь ыдждасӧ, школа керкалысь, сарайлысь да участоквывса торъя юкӧнъяслысь ыдждаяссӧ.
Сідзжӧ позьӧ тӧдмавны, кутшӧм направлениеынӧсь да мӧда-мӧдсьыныс ылынӧсь-ӧ торъя предметъясыс.
Самолётсянь веськыда снимайтӧм школьнӧй участоклӧн снимокыс да школьнӧй участоклӧн чертёжыс — тайӧ лоӧны планъяс.
Упражнениеяс.
1. План-чертёж серти тӧдмалӧй, кутшӧм масштабӧн сійӧс чертитӧма.
2. Условнӧй пасъяс серти корсьӧй, кӧні школа, географическӧй площадка, плодовӧй сад, сарай.
3. Тӧдмалӧй, кодарын (кутшӧм направлениеын) школасяньыс сарайыс, географическӧй площадкаыс.
4. Тӧдмалӧй, ылынӧсь-ӧ найӧ школасяньыс.
5. Тӧдмалӧй школьнӧй участоклысь кузьтасӧ да пасьтасӧ, школа керкалысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Месталӧн план.
Выліті школа весьтӧд лэбзис самолёт.
Сы вывсянь вӧчисны фотографическӧй снимок.
Видлалӧй тайӧ снимоксӧ.
Кык километра вылнасянь школьнӧй участокыд тыдалӧ зэв ичӧтикӧн.
Но сійӧс тӧдмавнысӧ позьӧ форма да пукалан ног сертиыс.
Снимок серти тыдалӧ, мый школьнӧй участок дінас рытывладорсянь да асывладорсянь матысмӧны садъяса да градъяса посёлоклӧн керкаяс.
Школьнӧй участоксянь лунвывлань мунӧ шоссе; ӧтар-мӧдар бокас сылӧн садитӧма пуяс.
Шоссе мӧдар бокас тыдалӧны посёлокса ичӧтик керкаяс да векни уличаяс.
Керкаясыс да уличаясыс вӧр бердӧдз матысмӧны, вӧрыс нюжӧдчӧма лунвывлань юӧдзыс.
План-чертёж вӧчӧм дорысь самолётсянь план снимитны позьӧ ӧдйӧджык.
Лэбзис самолёт, снимитіс — и гӧтов.
Оз ков нин мерайтны быд керкалысь, дворлысь, садлысь, градйӧрлысь местаяссӧ.
Оз ков мерайтны кузьтасӧ да пасьтасӧ быд уличалысь.
Тадзи миян Союзын снимайтӧны ыджыд каръяслысь планъяссӧ, вӧръяс да ыджыд нюръясувса участокъяслысь планъяссӧ.
Месталӧн план — сійӧ лоӧ местаыслӧн изображениеыс, кыдзи сійӧ петкӧдчӧ, сы вылӧ кӧ веськыда видзӧдны ёна вылысянь.
План вылӧ петкӧдлыссьӧ сійӧ местаса предметъяслӧн оз общӧй видыс, а сӧмын налӧн очертаниеясыс, сӧмын сійӧ местаыс, кодӧс предметъясыс ас улас босьтӧны.
План дінӧ век вайӧдчӧны условнӧй пасъяс да масштаб.
Масштаб серти абу сьӧкыд вӧчны мерайтӧмъяссӧ любӧй направлениеӧн.
Упражнениеяс.
1. Самолётсянь снимайтӧм план кузя тӧдмалӧй, кутшӧм масштабӧн сійӧс вӧчӧма.
2. Корсьӧй планын рытыв-войвыв пельӧсысь школьнӧй участок.
3. Сэтысь корсьӧй: школа, сарай, сад, градйӧр.
4. Тӧдмалӧй, кодарын (кутшӧм направлениеын) лоӧны школьнӧй участоксянь школа дорса переулок, шоссе.
5. Тӧдмалӧй паськыд-ӧ шоссеыс.
6. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ лоӧ юыс школьнӧй участоксянь.
Задание.
Велӧдчӧй пӧльзуйтчыны ас гӧгӧрса места планӧн.
1. Установитӧй плансӧ основнӧй направлениеяс серти.
Планнытӧ крепитӧй неыджыд картон лист вылӧ либӧ фанера вылӧ.
Плансӧ босьтӧй кианыд, кыдзи петкӧдлӧма 20-ӧд серпас вылын, да сійӧс бергӧдӧй сэтчӧдз, кытчӧдз планвывса войвыв направлениеыс оз ӧтмозась компас серти войвыв направлениекӧд.
2. Корсьӧй план вылысь предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны матігӧгӧрын.
Плансӧ кӧ лючки установитӧма, сэк план вывса пасйӧм предметъясыс пондасны пукавны сідз жӧ, кыдзи и места вывса предметъясыс.
Корсьӧй план вылысь сійӧ местасӧ, кӧні ті сулаланныд.
Ӧні абу сьӧкыд корсьны план вывсьыс и сійӧ предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны сійӧ места вылас.
Шуам, ті аддзанныд ассяньыд асыввылысь заводлысь трубасӧ.
Видзӧдлӧй план вылӧ, и сэні асывладорын жӧ пасйӧма заводыс.
Сідз план вылысь позьӧ аддзыны и став мукӧд предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны места вылын.
3. Велӧдчӧй план серти корсьны туй.
Шуам, ті кӧсъянныд корсьны туй мельничалань.
Но сійӧ местасяньыс, кӧні ті сулаланныд, мельничаыс оз тыдав: сійӧ вӧр сайын.
План вылысь корсьӧй мельничасӧ да тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеын лоӧ мельничаыс тіян сулаланінсянь (21-ӧд серпас).
Тӧдмалӧй места сертиыс сійӧ жӧ направлениесӧ.
Ӧні абу нин сьӧкыд сійӧ места вылас пасйыны мельничаӧ нуан туй.
Кыдзи мӧд бумага вылӧ вуджӧдны школа гӧгӧрса месталысь плансӧ.
Босьтӧй ас гӧгӧрса местаныдлысь плансӧ.
Сы вылӧ пуктӧй гижтӧм бумага лист, крепитӧй булавкаясӧн либӧ вурыштӧй сунисӧн.
Бумага листӧн вевттьӧм плансӧ пуктӧй ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Ӧшиньыс кӧ лючки югдӧдӧма, сэки планыс кутас тыдавны бумага пырыс.
Колӧ сӧмын тыдалан визьясӧдыс нуӧдыштавны карандашӧн.
ІІ. МУ ПОВЕРХНОСТЬЛӦН ФОРМАЯС.
Задание.
Джуджыд места вылӧ ветлӧй экскурсияӧн.
Сійӧ экскурсия дырйиыс наблюдайтӧй: тіян поверхностьлӧн кутшӧм формаыс, кыдзи сійӧс йӧзыс используйтӧмаӧсь.
Мый ми аддзам мыльк йывсянь.
...
Задание.
Тайӧ образец сертиыс опишитӧй местасӧ, кодӧс ті наблюдайтінныд экскурсия вылын.
Сравнитӧй асладорса местаныдлысь поверхностьсӧ ӧні видлалӧм местаса поверхностькӧд.
Неурочнӧй кадын географическӧй площадка вылын удж.
1. Вӧчӧй равниналысь модель.
Географическӧй площадка вылӧ сувтӧдӧй 1 сантиметр судта морт фигура.
Татшӧм посниӧсь кӧ вӧліны йӧзыс, сэк эськӧ географическӧй площадкаыс налы кутіс кажитчыны помтӧм равнинаӧн.
2. Вӧчӧй мыльклысь модель.
Васӧд лыаысь вӧчӧй 5, 10 да 25 сантиметр судта мылькторъяс.
Накӧд орччӧн сувтӧдӧй морт фигурасӧ.
Татшӧм мортыдлы мылькторъясыд эськӧ кажитчисны ыджыд мылькъясӧн.
3. Вӧчӧй оврагъяслысь модельсӧ.
Васӧд лыаысь вӧчӧм ичӧтик мыльк бокъясас бедьторйӧн вӧчӧй крута лэччан векньыдик бӧрӧзда кодьясӧс.
Сувтӧдӧй оврагас морт фигура.
Мый сэтшӧм топографическӧй планыс да мыйла сійӧ колӧ.
Выліті, выліті сійӧ жӧ местатіыс Сьӧд ю весьтті лэбӧ самолёт.
Лётчикыс вывсянь ылӧдз аддзӧ гӧгӧр бокӧ паськалан равнинасӧ, кӧні тыдалӧны видзьяс, муяс да вӧръяс.
Самолёт улын югъялан лентаӧн чукльӧдлӧмӧн визувтӧ ю.
Кольӧны сиктъяс.
Лётчикыс лэбӧ таті первойысь, но сійӧ тӧдӧ, кыдзи шусьӧ юыс, код весьтті сійӧ лэбӧ, сиктъясыс, кодъяс кольӧны ю берегъяс пӧлӧныс.
Сійӧ тӧдӧ, кутшӧм направление кузя нуӧдны самолётсӧ.
Сійӧ бура тӧдӧ, кӧні поверхностьыс рӧвнӧйджык, кытчӧ бурджык лэччыны.
Кысь нӧ сійӧ ставсӧ тайӧс тӧдӧ?
Сынӧдас ӧд туйясыд абуӧсь, абуӧсь и йӧзыс, кодъяслысь эськӧ позьӧ юавны.
Лётчиклӧн эм топографическӧй план.
Сэні петкӧдлӧма местасӧ, код весьтті лэбӧ самолётыс.
План вылас пасъялӧма, кӧні местаыс вылынджык, кӧні улынджык, сэтчӧ пасъялӧма сиктъяс, муяс, видзьяс, вӧръяс, юяс да туйяс.
Лётчикыд плансӧ установитӧма компас серти и тӧдӧ кодарӧ колӧ лэбны.
Топографическӧй план либӧ карта колӧны не сӧмын лётчиклы.
На серти путешественникъяс-исследовательяс тӧдмалӧны туйсӧ.
Найӧӧн заводъяс да электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ места корсигӧн пӧльзуйтчӧны и инженеръяс.
Найӧ колӧны правильнӧя му юклӧм могысь быд колхозлы.
Топографическӧй план либӧ карта — красноармеецлӧн пыр колана спутникъяс сійӧ боевӧй уджын.
Найӧӧн пӧльзуйтчыны колӧ кужны быд гражданинлы, медым любӧй кадын, кор ковмас, отсавны Краснӧй Армиялы Сӧветскӧй Союзнымӧс дорйӧмын.
__________
abu
Места общӧй видӧн, код весьтті лэбзьыліс самолёт, ті тӧдмасинныд нин «Мылькйӧсь места серпас» серти, кодӧс вайӧдӧма учебникын.
Серпас улас вайӧдӧма плансӧ, кодӧн пӧльзуйтчис лётчик лэбзигас.
Заданиеяс.
1. Бура видлалӧй тайӧ план увса условнӧй пассӧ: Кыдзи петкӧдлыссьӧны план вылын увтас да вывтас местаяс?
Кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧма медся джуджыд местасӧ?
Кыдзи вежсьӧ рӧмыс места увтасмӧм сертиыс?
Кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧма медся увтас местаяссӧ?
Видзӧдлӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧны крут да ньывкӧс пӧкатъясыс.
2. Корсьӧй серпас вылын медся джуджыд местасӧ Молотово сикт дорысь.
Корсьӧй рӧм сертиыс сійӧ жӧ местасӧ топографическӧй план вылысь.
3. Корсьӧй план вылысь рӧм сертиыс медся увтас местаяссӧ.
4. Корсьӧй план вылысь оврагъяс.
Неурочнӧй кадын географическӧй площадка вылын удж.
Мерайтӧй 96 сантиметр кузьта да 68 сантиметр пасьта участок.
Тайӧ участок вылас лыаысь вӧчӧй модель сійӧ местаыслысь, кодӧс петкӧдлӧма (изобразитӧма) топографическӧй план вылын.
Став размеръяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма топографическӧй план вылын, колӧ ыдждӧдны 4 пӧв.
Молотово сикт дорса мыльксӧ колӧ вӧчны 10 сантиметр судтаӧн.
Медым тіян модельыс ёнджыка муніс сійӧ местаыс вылӧ, кодӧс вайӧдӧма план вылын да серпас вылын, тыяссӧ да юяссӧ вундалӧй лӧз бумагаысь, кӧрттуйяссӧ вӧчӧй вӧсни сутугаысь, керкаяссӧ вундалӧй квадратнӧй брусокъясысь, а вӧрсӧ — нитшкысь.
Гӧра вылӧ кайӧм.
Кык лун нин ми каям гӧра вылӧ.
Кайнысӧ пыр лои крутджык и крутджык.
Кокувса изъяс тшӧкыда быгыльтчӧны миян кок улысь да шумӧн лэбӧны увлань.
Сьӧкыд кутчысьны кок йылын, пыр лоӧ кутчысьны скалаясӧ.
Ковмыліс мунны джуджыд пропастьяс весьтті.
Трӧпаыс вӧлі сэтшӧм векни, мый улӧ видзӧдлан да юрыд бергӧдчӧ.
Мукӧддырйи трӧпаыс помасьліс, орлі, и миянлы лоӧ вӧлі чеччыштны пропасть вомӧныс.
Со, медбӧрын, ми лымйӧн эжсьӧм гӧра йыв дорын 3 километр вылнаын.
Нӧшта кӧ километрджын кайны — и ми лоам дзик гӧра йылас.
Но каян туй вылын зэв крута лэччан скала.
Мый вӧчны?
Мӧда-мӧд дінӧ кӧртасим гезйӧн: ӧти кӧ усяс, сэк мукӧд кык мортыс вермасны кутны сійӧс.
Зэв ньӧжйӧникӧн заводитім кавшасьны вывлань.
Ме кималасӧн корсяла из дорышъяс, кватлася на бердӧ, кыскышта кокъясӧс, сэсся бара кутчыся-кватлася и тадзи пыр вылӧджык да вылӧджык.
Ёртъяс менам кайӧны ме бӧрся.
Кияс вирӧдз гыжъяссисны.
Кокъяс сідзи и мынласьӧны изъясысь.
А из стеналӧн и помыс на оз тыдав.
«Мый лоӧ, киясыд-кӧ слабитасны либӧ орӧ гезйыс?»
— мӧвпалӧ миян пиысь быдӧн.
Со воис скалаын ыджыд тшупӧд.
Минут 10 шойччим да бара пондім вывлань кавшасьны.
Медбӧрын воим йи вылӧ.
Гӧра йылӧдзыс абу нин ылын.
Коли сӧмын йи кузя ӧті подъём.
Подъёмыс сэтшӧм крутӧй, мый йи кузя мунны некыдз оз позь.
Йи кераланӧн лои вӧчавны тшупӧдъяс.
Быд воськов вӧчам зэв ыджыд вын пуктӧмӧн.
Лолавны сьӧкыд — сынӧдыс оз тырмы, юрвежӧр бергӧдчӧ, шогӧдӧ.
Некымын воськов бӧрын лоӧ сувтлыны да шойччыны.
Медбӧръя 20 метрсӧ ми эгӧ мунӧй, а кыссим.
Нӧшта медбӧръяысь выныштчӧм — и ми гӧра йылынӧсь.
Некор ог вунӧдӧй сійӧ серпассӧ, кодӧс ми аддзим гӧра йывсяньыс.
Ылӧдз, зэв ылӧдз, кытчӧдз синмыд судзӧ, пыр нюжалӧны гӧраяс.
Вылӧдз кыптӧмаӧсь гӧраяслӧн лымъя йывъясыс.
На вывсянь паськыда лэччӧны йи потокъяс.
Улын зэв пыдын чукльӧдлӧ ю.
Сы бердын ӧдва тӧдчана чутъясӧн тыдалӧ сикт.
Чӧвлӧнь.
Шонді матысмис лэччанінлань.
Шонділӧн кӧсӧй югӧръясыс югдӧдӧны лымъя гӧра йывъяссӧ розӧвӧй да зарниа рӧмӧн.
Но эз дыр удайтчы любуйтчыны тайӧ серпаснас.
Регыдӧн улысыс ставнас вевттьысис кымӧръясӧн.
Юяс да сиктъяс саймовтчисны.
Гӧраяс вочасӧн вошины кымӧръяс пӧвстӧ..
Ми кутім лэччыны.
Пемдытӧдзыс колӧ вӧлі тэрмасьны корсьны узян места.
Джуджыд гӧраяс вылӧ кайлӧм развивайтӧ вын да пельклун, велӧдӧ вермасьны сьӧкыдлунъяскӧд да ӧпасностьяскӧд.
СССР-ын сюрсъясӧн пролетарскӧй туристъяс быд во кайлӧны медся джуджыд гӧра йывъясӧ.
Заданиеяс.
1. Сравнитӧй гӧраяслысь общӧй видсӧ мылькъяс общӧй видкӧд.
2. Сравнитӧй гӧра вылӧ кайлӧмсӧ мыльк вылӧ асланыд кайлӧмкӧд.
Кутшӧм ӧпасностьяскӧд паныдасьлӧны йӧзыс джуджыд гӧраяс вылӧ кайлігъясӧн?
3. Лӧсьӧдӧй журнальнӧй да газетнӧй серпасъясысь, открыткаясысь да различнӧй описаниеясысь альбом «Гӧраяс».
Неурочнӧй кадын географическӧй площадка вылын
Вӧчӧй мыльклысь да гӧралысь модель.
Географическӧй площадка вылӧ васӧд лыаысь (тӧлын — лымйысь) вӧчӧй мыльклысь 25 сантиметр судта модель да гӧралысь 110–150 сантиметр судта модель.
Сравнитӧй найӧс судта сертиыс.
Гӧра модель дінӧ сувтӧдӧй морт фигура.
Татшӧм лоӧ неыджыд гӧра морт фигура серти.
Ыджыд гӧраясыд фигура бердӧ отношение серти лоӧны 5, 10 да 15 пӧв джуджыдджыкӧсь сійӧ гӧрасьыс, кодӧс ті вӧчинныд.
Му поверхностьлӧн различнӧй формаяс.
Мулӧн поверхностьыс овлӧ разнӧй.
Тшӧкыдджыка паныдасьлӧны равнинаяс.
Найӧ нюжалӧмаӧсь сё да сюрс километръяс кузя.
Мукӧд равнинаясыс кажитчӧны дзик шыльыдӧн (плоскӧйӧн).
Но и шыльыд равнинаяс век жӧ овлӧны кодарӧкӧ пӧкатаӧсь.
Равнинаяс вылын векджык овлӧны неыджыд вывтасъяс — мылькъяс.
Ылысянь, самолётсянь, татшӧм мылькъясыд пӧшти оз тӧдчыны.
Но овлывлӧ, мый вывтасъясыд 200 метрысь вылӧджык кыпӧдчӧны матігӧгӧрса поверхность сертиыс.
Татшӧм вывтасъясыс шусьӧны гӧраясӧн, а местаыс — гористӧйӧн.
Овлӧны гӧраяс некымын километр судтаӧсь.
Векджыксӧ овлӧ оз ӧти гӧра и оз кык, а уна, чукӧра гӧраяс.
Кыссьӧны гӧраяс ӧти-мӧд бӧрся.
Найӧ кымӧръясысь на вылӧджык кыпӧдчӧны.
Джуджыд гӧра йывъясын лымйыс некор оз сывлы.
Кыдзи используйтсьӧ миян школа гӧгӧрса муыс.
Миян школа расположитчӧма колхозын.
Матігӧгӧрса унджык муыс обработайтӧма.
Гӧгӧр паськӧдчӧны колхознӧй муяс, градйӧръяс, садъяс.
Но мыйкӧ мында му используйтӧны и природнӧй видын.
Тайӧ лыска ыджыд вӧр да ю берег пӧлӧнса ойдлан видзьяс.
Вӧрсьыс миян колхозникъяс кералӧны да пилитӧны пес, видзьяс вылысь чукӧртӧны уна турун.
Эм нӧшта и нюр, коді бӧръя кадӧдз некутшӧма на эз используйтсьывлы.
Неважӧн сійӧс обследуйтісны да сэсь аддзисны бур торф.
Регыд сійӧс кутасны разрабатывайтны.
Миян гӧгӧрын вель уна му босьтӧма быдсяма постройкаяс улӧ: олан керкаяс, колхознӧй амбаръяс, рынышъяс, сарайяс, скӧтнӧй дворъяс улӧ.
Колхозсянь неылын сулалӧ механическӧй завод да рабочӧй посёлок, кӧні олӧны 8 сюрс рабочӧй.
Вель уна му босьтӧны тані куш постройкаясыс.
Тані абуӧсь ни кӧдза муяс, ни градйӧръяс.
Но посёлок бердас эм парк; посёлокса керкаяс гӧгӧрыс садиталӧма пуяс.
Оз этша му миян гӧгӧрысь босьтны и туйяс.
Паськыд улича мунӧ колхоз шӧртіыс, кымынкӧ улич эм и рабочӧй посёлокын.
Веськыд лентаӧн Москвасянь миянӧдз локтӧ асфальталӧм шоссе.
Куим грунтӧвӧй туй миянӧс йитӧ заводкӧд да орчча сиктъяскӧд.
Колхозсянь неыліті мунӧ кык кӧрттуй; подъезднӧй кӧрттуй йитӧ кӧрттуйсӧ заводкӧд.
Задание.
Висьталӧй, кыдзи используйтӧма тіян школа гӧгӧрса му поверхностьсӧ.
Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины тані Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Мулӧн поверхностьыс используйтсьӧ разнӧй ногӧн.
Мулысь ӧти участокъяс обработайтӧма да пӧртӧма муясӧ, градъясӧ, садъясӧ.
Мукӧдъясӧс используйтӧма видзму овмӧсын сідзи, кыдзи найӧ эмӧсь, например вӧръяс, видзьяс.
Мулӧн став сійӧ участокъясыс, кодъяс и пользуйтсьӧны видзму овмӧсын, шусьӧны видзму уджалан угодьеясӧн.
Видзму уджалан угодьеясыс овлӧны разнӧйӧсь: видзувса, кӧдза муувса, вӧрувса да мукӧд угодьеяс.
Тӧдчана юкӧнсӧ мулысь босьтӧны стрӧйбаяс — керкаяс, заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс, складъяс да мукӧд сикас стрӧйбаяс.
И сідзжӧ муыд оз этша используйтсьы туйяс вылӧ — уличаяс, грунтӧвӧй туйяс, шоссейнӧй туйяс да кӧрттуйяс улӧ.
Мулӧн поверхностьыс равнинаяс вылын да гористӧй местаясын используйтсьӧ разнӧй ногӧн.
Равнинаяс вылын ыджыд площадь босьтӧны кӧдза муяс.
Ю матігӧгӧрын кыссьӧны градйӧръяс.
Ляпкыд берегъяс дорын — видзьяс да нюрсялӧм участокъяс.
Мыльк йывъяссӧ босьтӧны вӧръяс да пӧскӧтинаяс.
Сиктъясыс унджыкысьсӧ пуксьӧмаӧсь матӧ ю бердӧ.
Равнинаяс вылын туйясыд шыльыдӧсь; на кузьта кокни кыскавны грузъяс.
Гӧраясын кӧдза муясыд босьтӧны ичӧтик участокъяс гӧраяс костса увтасъясысь.
Гӧра пӧкатъясӧ быдмӧны вӧръяс.
Вӧрыд оз овлы сӧмын сэні, кӧні гӧра пӧкатъясыс вывті крутӧсь, дзик веськыда лэччӧны.
Видзьясыд гӧраясын заводитчӧны вылын нин, вӧр помасьӧм бӧрын.
Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн.
Гӧраа местаясын сиктъясыд куйлӧны гӧраяс костса долинаясын.
Гӧраясад туйястӧ вӧчӧны ёна чукльӧдлӧмӧн ньывкӧсджык пӧкатъясті; грузъяс кыскавны гӧраясті зэв сьӧкыд.
Упражнениеяс.
Топографическӧй план серти тӧдмалӧй:
1. Кутшӧм местаясын — вывтасъясын али увтасъясын — петкӧдлӧма видзьяссӧ?
2. Кутшӧм местаясын петкӧдлӧма нюръяссӧ?
3. Кӧнъясын пасъялӧма пӧскӧтинаяссӧ?
4. Кутшӧм местаясын — вывтасъясын али увтасъясын — петкӧдлӧма вӧръяссӧ?
5. Молотово сиктсянь кодар бокын лоӧ листа вӧр, кодарын — сора вӧр, кодарын — лыска вӧр?
6. Кӧні план вылас градйӧрыс?
7. Серпасӧн пӧльзуйтчӧмӧн корсьӧй план вылысь кӧдза муяссӧ.
III. МУ ПЫТШСА ДА МУ ПОВЕРХНОСТЬВЫВСА ВАЯС.
Му пытшса ва.
Видзӧдлӧй, мый овлӧ дворын, градйӧрын, садйын, кор зэрӧ.
Кос муыд зэв ӧдйӧ йиджтас первойя войтъяссӧ да кӧтасяс.
Зэрыс ӧддзӧ пыр ёнджыка и ёнджыка.
«Ок, кутшӧма кисьтӧ», — шуасны йӧзыс да тэрмасьӧмӧн дзебсьӧны керкаӧ, вевт улӧ.
Зэрыд водзӧ пыр ӧддзӧ, «ведраысь моз кисьтӧ».
Ва визувтӧ дворті, садті, ӧтлаасьӧ ичӧтик шоръясӧ.
Ичӧтик шоръясыс ӧтлаасьӧны да визувтӧны бузгӧмӧн, визувтӧны туй кузя, градъяс костӧд.
Но вот зэрыс дугдіс.
Петіс шонді.
Зэригас артмылӧм ичӧтик шоръясыс да потокъясыс вочасӧн визувтісны водзӧ.
А мыйкӧ мында ваыс йиджис муас.
Кытчӧ сійӧ лои?
Тӧдвылӧ босьтӧй опытсӧ, кодӧс ті вӧчлінныд естествознание урок вылын, медым тӧдмавны, кыдзи йиджтысьӧ ваыс лыа да сёй пыр.
Мый ті сэк аддзылінныд?
Лыа пыр ваыс йиджис ӧдйӧ, сёй пыр надзӧн и сы вӧсна дыр кодь кольлі сёй слӧй вылас.
Ті век шулінныд: «лыа лэдзӧ васӧ ас пырыс», а «сёй ас пырыс васӧ оз лэдз».
Тадз жӧ артмӧ и му вылын.
Зэр войтъясыс да шоръясыс небыд мусин (почва) пыр да лыа пыр йиджӧны век пыдӧджык и пыдӧджык.
Но вот ваыс воис сёй либӧ чорыд из слӧйӧ.
Ваыс тані пондас чукӧрмыны.
Артмас му пытшса ва.
Родникъяс, либӧ источникъяс.
Му пытшса ваыс водзысь-водзӧ вешйӧ валэдзтӧм слӧй вывті.
Туй вылас кӧ сылы паныдасяс овраг либӧ ю берег, кӧні тайӧ слӧйыс ортсӧ петӧ, сэк ваыс кутас петны му поверхность вылас.
Тадзи артмӧ родник, либӧ источник.
Задание.
Тӧдмасьӧй матігӧгӧрса родникъясӧн.
Сикт дорса оврагын ыджыд из увсянь петӧ родник.
Лун и вой родниксянь сёльгӧ ичӧтик шор, овраг кузьтаыс визувтӧ увлань да сэні ӧтлаасьӧ ичӧтик юкӧд.
Родникас ваыс сӧстӧм, пырыс тыдалана да сэтшӧм кӧдзыд, мый пиньтӧ ёнтыштӧ, кор сійӧс юан.
Родникыс лыа пыдӧса, и ва пыдӧсысь тыдалӧны мича шыльыд изторъяс.
Родник дінӧ волывлӧны лэбачьяс — ва юыштны да кутавны гагъясӧс.
Жар лунъясӧ челядь радейтӧны ворсны родник дорын да видзӧдчыны сӧдз ва пырыс.
Тані зэв лӧсьыд, ыркыд.
Родникъяс сетӧны бур, сӧстӧм юан ва.
Найӧ жӧ сетӧны васӧ юяслы, прудъяслы да тыяслы.
Овлывлӧ сідз, мый купайтчигъясын веськалан сэтшӧминъясӧ, кӧні ваыс торъя нин кӧдзыд.
Татшӧм местаас ю пыдӧсас петӧ родник, либӧ, кыдз нӧшта шуӧны, ключ.
Упражнение.
Топографическӧй план вылысь корсьӧй родник.
Кутшӧм сикт бердын сійӧ?
Юкмӧсъяс.
Ӧти сиктын эз вӧв родникыс, сы вӧсна эз вӧв бур юан ваыс.
Шуисны юкмӧс кодйыны.
Босьтчисны уджӧ.
Зыр улӧ шедӧ чав лыа.
Кодйысисны дзонь лун.
Гу дорас чукӧрмис ыджыд лыа чукӧр, а ваыс век абу.
Кутісны шуасьны: «Мый тӧлкыс тайӧ кодйысьӧмсьыд, лыа пиысь ваыд оз сюр»
Мӧд луннас — бара лыа, а ваыс абу.
Сідзжӧ и коймӧд луннас.
Кӧсйӧны нин вӧлі эновтчыны, но друг гу пыдӧсын кодйысьысь том зон горӧдіс: «Васӧд лыа, ва!»
Бара сьӧлӧмсянь босьтчисны уджӧ.
Весиг час на эз прӧйдит, кыдз гуысь пондісны лыа пыдди шыблавны сёй.
Пыдӧсас тыдовтчис ва.
«Тырмас! — горӧдіс бригадир, — дугдам кодйысьны, воим ваӧдз».
Мӧд луннас юкмӧсыс джынвыйӧдзыс тыри сӧстӧм ваӧн.
Сэні, кӧні родникъясыс абу, кӧні му пытшса ваыс поверхность вылас оз пет, сэнъясын йӧзыслы аслыныс лоӧ судзӧдны васӧ.
Кодйӧны юкмӧсъяс, кытчӧдз оз воны ва лэдзтӧм слӧйӧдз, код вылӧ чукӧрмӧ му пытшса ваыс.
Мукӧддырйи юкмӧсъясыд овлӧны зэв джуджыдӧсь — видзӧдлан да ваыс весиг оз тыдав.
Мый вӧчӧны зэр ва да тувсов ва шоръяс.
Ті тӧданныд нин, мый шоръяс да потокъяс, кодъяс артмылісны зэригӧн, ньӧжйӧникӧн визувтісны юӧ.
Дворын, садйын, градйӧрын, туй вылын ваыд эз ло.
Но ті видзӧдлӧй, мый лои му поверхностьыскӧд: сійӧ ставыс кодйыссьӧма зэр потокъясӧн.
Небыд мусӧ да лыасӧ нуӧма дворса сійӧ юкӧнӧ, кӧні муыс гурана кодь вӧлі.
А сэті, кыті визувтісны зэр потокъясыс, мыччысялісны изъяс, быттьӧ кодкӧ кодйӧм канаваяссӧ наросьнӧ изйӧн вольсалӧма.
Градйӧрын ӧтилаысь шорыс дзикӧдз кырӧдіс кымынкӧ град.
Но медъёна кырӧдӧма мыльк вылысь туйсӧ.
Сэні торъя нин ёна бушуйтчис потокыс.
А ӧні сійӧ местаас артмӧма джуджыд бӧрӧзда: туй кузяыс оз позь мунны.
А видзӧдлӧй, мый вӧчӧны тулысын лым ва потокъяс.
Быдладор боксянь ызгӧны-визувтӧны гырысь и посни шоръяс да лэччӧны юӧ.
Юыс петас берегъяссьыс и гӧгӧр зэв паськыда ойдӧдӧ.
Видзӧдан да ӧтилаысь кырӧдӧма туйсӧ, мӧдлаысь нуӧма потшӧс, муяс вылӧ да градъяс вылӧ вайӧма ил да лыа.
Он вермы ставсӧ артыштныд, мыйда лёксӧ вӧчӧ тувсов ваыд.
Заданиеяс.
1. Наблюдайтӧй, кыдзи ыджыд зэр бӧрын артмӧны шоръяс дворын, садйын, туй вылын.
Видзӧдлӧй кутшӧм вежсьӧмъяс вӧчӧны тайӧ шоръясыс визувтан туй вылас.
Эз ӧ ло жугласьӧмъяс туй вылын, градйӧрын, му вылын, берегын?
Эз-ӧ тшыкны вайӧмторъяснас муясыс, видзьясыс, градъясыс?
2. Эм кӧ тіян местаын овраг, видзӧдлӧй сійӧс.
Джуджыд-ӧ сійӧ?
Мунӧ оз оврагӧдыс шор?
Оз-ӧ оврагыс ыджды зэръяс бӧрын да тулысын?
Оз-ӧ оврагыс жуглы туйсӧ либӧ мусӧ?
Оз-ӧ петкӧд оврагса ваыс юӧ лыа да ил?
Абу-ӧ кӧнкӧ вӧрӧн быдмӧм овраг?
Кутшӧм сикас оврагъясӧс ваыд кырӧдӧ ёнджыка — тыртӧм оврагъясӧс али быдмӧгъясӧн вевттьысьӧм оврагъясӧс?
Овраг.
Лэччӧй ыджыд оврагӧ.
Джуджыда кыпӧдчӧны сылӧн крут берег доръясыс.
Енэжыс тыдалӧ векньыдик пластӧн.
Овраг пыдӧстіыс визувтӧ шор.
Мунӧй овраг заводитчанінӧдзыс, либӧ йылӧдзыс.
Тані сійӧ абу сэтшӧм джуджыд.
Сэні муртса-муртса визувтыштӧ ичӧтик шор.
Мукӧд оврагас весиг и татшӧм ичӧтик шорторйыс оз овлы.
Но вот кутіс ёна зэрны.
Зэр шоръясыс мӧдӧдчисны оврагӧ быдладор боксянь.
Овраг кузя шумӧн визувтӧ няйт, гудыр ва, швачӧдӧ берегас, нетшкӧ сэсь му глыбаясӧс да овраг кузяыс нуӧ увланьӧ.
Ва потокъяс кырӧдӧны овраг бокъяссӧ, кодйӧны овраг пыдӧсас гуранъяс.
Артмалӧны бокӧ вожалысь выль ичӧтджык оврагъяс.
Найӧ писькӧдчӧны быдладор бокӧ, кодйӧны муяс, матыстчӧны сиктъяслань, кырӧдӧны уличаяс, бырӧдӧны, туйяс, писькӧдчӧны керкаувъясӧ.
Оврагъясыд ыджыд вред вайӧны видзму овмӧслы.
Нянь быдман местаясын, кӧні муыс гӧрӧма, найӧ торъя нин ӧдйӧ быдмӧны и овлӧны зэв гырысьӧсь.
Сідз, Харьков дорын 15 воӧн ӧти овраг быдмис 230 метр кузьтаӧдз.
Ӧні вермасьӧны оврагъяскӧд.
Видзӧны вӧръяссӧ, торъя нин овраг йывъясын, сы вӧсна мый пуяс асланыс вужъяснас зумыдмӧдӧны (скрепляйтӧны) мусинсӧ.
Кӧні вӧрсӧ кералӧма, сійӧс садитӧны выльпӧв.
Крепитӧны овраглысь йывъяссӧ плетеньясӧн.
Упражнение.
Корсьӧй топографическӧй план вылысь, кутшӧм сикт бердын эмӧсь оврагъяс.
Шор.
Ивановка сикт бердын, школасянь неылын, эм неыджыд шор.
Шуӧны сійӧс Елицаӧн сы вӧсна, мый сійӧ визувтӧ козъя вӧрӧд.
География ӧти урок вылын учительница юаліс аслас велӧдчысьяслысь: «Кытчӧ визувтӧ миян шорным да кӧні сылӧн помыс?»
Челядь разнӧй ногӧн висьталӧны, пондісны вензьыны.
Вӧлӧмкӧ збыльысь некод оз тӧд ассьыныс шорнысӧ.
Шуисны шор дорӧ экскурсияӧн ветлыны.
Мӧд луннас босьтісны бумага, карандашъяс да компасъяс и мунісны шор дорӧ.
Шор заводитчанін.
Вӧсни змей моз шорыс визувтӧ вӧрті.
— Но, челядь, коді медпервой аддзас, кытысянь заводитчӧ шорыс?
Чукӧрӧн котӧртісны эрд вылӧ.
Муыс тані васӧд, кок улын ничкакылӧ ва.
— Ме аддзи, со родникыс, — шыасис Катя.
Ставӧн уськӧдчисны гуран кодь дінӧ, сійӧ пыдӧсысь петіс ва струя.
— Тайӧ — Елица шорлӧн заводитчаніныс, — шуис учительница.
— Рисуйтӧй тайӧ местасӧ.
Шор кывтыд.
Компас серти видзӧдлім, кодарӧ визувтӧ шорыс, да мӧдӧдчим шор кывтыдыс.
Первойсӧ шорыс визувтӧ асыввылӧ, сэсся пондіс бергӧдчыны лунвылӧ.
Мукӧд местатіыс сійӧ вошлі сук кустарникъяс сайӧ.
Быд бергӧдчанінын челядь приметитісны шорлысь туйсӧ компас вылӧ видзӧдӧмӧн да асланыс серпасъяс вылӧ пасъялісны шорыслысь гырысьджык кытшовъяссӧ.
Вот петісны вӧрысь да кайисны мыльк вылӧ.
Тасянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ, кыдзи кытшовъяс вӧчалӧмӧн шорыс визувтіс видз кузя.
Рисуйтісны шорыслысь кытшовъяссӧ.
Учительница шуис: «Воргаыс, код кузя визувтӧ шор либӧ ю, шусьӧ руслоӧн».
Шорлӧн удж.
Гажаа челядь котӧртісны чой горулӧ, воисны шор дінӧдз.
Шорас шыбытісны бедьтор, видзӧдісны, кыдзи сійӧ кывтіс визувнас.
Шор пӧлӧныс мӧдӧдчисны увлань.
Челядь тӧдмасисны, кыдзи ва визувтӧм серти тӧдмавны веськыд да шуйга берег.
Сувтан кӧ ва ньылыд чужӧмӧн, сэк веськыдладорас лоӧ веськыдладор берег, шуйгавылас — шуйгаладор.
Чӧвлӧня визувтӧ шор, муртса сёльгыштӧ изъяс вывті.
Ваыс сылӧн сӧдз, пырыс тыдалана: тыдалӧ лыаа пыдӧсыс, сэні шыльыд посни изъяс — «галькаяс».
Сэнъясын, кӧні ваыс визувтӧ ӧдйӧджык, тыдалӧ, кыдзи ваыс вӧрӧшитӧ, нуышталӧ шор пыдӧссьыс посньыдджык изторъяссӧ да лыа чиръяссӧ.
Туй вылас кӧ паныдасяс мыльк либӧ ыджыд из — шорыс сійӧс кытшовтӧ да мунӧ сыланьӧ, кыті сылы муннысӧ кокньыдджык.
Быд чукыльын тыдалӧ шорлӧн уджыс.
Визулыс вынӧн швачкӧ берегас — кырӧдӧ сійӧс, жуглӧ да нуӧ мусӧ дзонь глыбаясӧн, та вӧсна ортсӧ петӧны пуяслӧн вужъясыс (32-ӧд серпас).
А мӧдар берег дорас визулыс лӧнь — сэтчӧ шорыс пуктӧ сьӧрсьыс вайӧм лыасӧ.
Тадзи шорыд воысь воӧ кырӧдӧ ӧтар берегсӧ да пуктӧ лыасӧ мӧдар берегас.
Артмӧ долина (33-ӧд серпас).
— Челядь, видзӧдлӧй шор шӧрас — му.
Тайӧ ді, — шуис учительница (34-ӧд серпас).
— А со татчӧ видзӧдлӧй, берегыс ылӧ пырӧ ва шӧрас — тайӧ полуостров.
Шорлӧн вомдорыс (устьеыс).
Челядь тӧдісны, мый Елица усьӧ Ока юӧ.
Шуисны и сэтчӧдз ветлыны.
Поводнӧя нин мунісны, мудзисны.
— Немтор, челядь, регыд нин воам, видзӧдӧй, кутшӧм паськыд нин лои Елицаыд.
— А мыйла нӧ сійӧ паськыдджык лои?
— Ме тӧда, — горӧдіс Вася, — ме аддзылі, кыдзи ва струйкаяс берегсяньыс визувтӧны Елицаӧ!
— Вернӧ, тайӧ посньыдик шоръяс визувтӧны Елицаӧ да сылы пыр унджык и унджык ва содтӧны.
Ылысянь на мӧдіс югъявны Окалӧн поверхностьыс.
Елица лои нӧшта паськыдджык, визулыс — лӧньджык.
Нӧшта неуна водзӧджык — Елица ӧтлаасис Окакӧд.
— Со тайӧ местаыс шусьӧ шор вомӧн.
Видзӧдӧй: шор вомдорас наносъяс, а ю шӧрас — лыа ді.
Сійӧ артмӧма лыаысь да илысь, кодӧс шорыс вайӧма.
Заданиеяс.
Вӧчӧй экскурсия шор кузьта (либӧ ичӧтик ю кузьта) да сійӧс обследуйтӧ татшӧм план серти:
1. Корсьӧй шорыслысь заводитчанінсӧ.
2. Компас серти тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеӧн визувтӧ шорыс.
3. Видзӧдӧй, эм-ӧ сылӧн ю вожъяс (притокъяс).
Эмӧсь кӧ, кутшӧм боксянь локтӧны найӧ.
4. Корсьӧй, кутшӧм местаӧд шорыс кырӧдӧ берегсӧ, кутшӧм местаӧ пуктӧ лыа.
5. Видзӧдлӧй, эмӧсь-ӧ діяс, полуостровъяс.
6. Тӧдмалӧй, кытчӧ усьӧ шорыс.
7. Рисуйтӧй шорсӧ да гижалӧй, кӧні сылӧн заводитчаніныс да вомдорыс.
Стрелкаӧн индӧй шорлысь визувтан направлениесӧ.
Пасйӧй, кӧні шуйга берегыс, кӧні веськыдыс.
Упражнениеяс (топографическӧй план серти).
I. Сьӧд ю кузя экскурсия.
1. Стрелка серти тӧдмалӧй, кодарӧ визувтӧ Сьӧд юыс?
2. Код берегас (шуйгаас али веськыдас) сулалӧ Лужки сикт?
3, Юлӧн кодар берегыс крут, кодарыс ньывкыд (пологӧй)?
4. Кодар берегас нюръясыс да тыясыс?
Кутшӧм местаӧ юыс пуктӧма лыасӧ?
5. Кутшӧм местаясӧд ю вомӧныс эмӧсь посъяс (видзӧд условнӧй пас вылӧ)?
6. Кутшӧм местаӧд юсӧ бур келны (видзӧд условнӧй пас вылӧ)?
7. Кыдзи вежсьӧ растительностьыс Сьӧд ю берегъяс пӧлӧн (видзӧд условнӧй пасъяс вылӧ)?
II.
...
Ыджыд ю.
Равнинаяс вылын ыджыд юясыд тшӧкыда заводитчӧны ичӧтик шоръясӧн.
Шоръясыд ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны посни и гырысь юяс.
Юяс визувтӧны пыр водзӧ и водзӧ.
Кузь туйнад найӧ босьтӧны уна ю вожъяс: шоръяс, ичӧтик юяс и ыджыд юяс.
Кымынкӧ ю вож усьӧм бӧрын юыд лоӧ ыджыд, уна ваа.
Ньӧжйӧникӧн да чӧва сійӧ визувтӧ равнина вывті, ӧтарӧ-мӧдарӧ чукльӧдлӧмӧн.
Крут берегъясӧс юыс кырӧдӧ, а ляпкыд, ньывкыд берегъяс бердӧ пуктӧ лыа.
Паськыд ва вывті повтӧг ветлӧны гырысь пассажирскӧй пароходъяс, кывтӧны пуръяс, гырысь и посни уна сюрс суднояс кыскалӧны быд сикас грузъяс — нефть, вӧр, сов, нянь, чери.
Равнинавывса ыджыд ю вылын век ставыс жуӧ: ӧтарӧ и мӧдарӧ мунӧны-локтӧны пароходъяс, кодъяс новлӧдлӧны йӧзӧс да грузъяс.
Гӧраса ю.
Гӧраса юяс абу равнинавывса лӧнь юясыд кодьӧсь.
Быгзьӧмысла еджыдӧсь, найӧ лэччӧны гӧраяссянь зэв ыджыд вынӧн.
Зурасьӧны гырысь изъясӧ, кумыльгаӧн чеччалӧны на вомӧн, аскӧдныс тшӧтш нуӧны гырысь изъясӧс, грымӧдӧны-гирскӧны ю пыдӧстіыс.
Лёк лоӧ сылы, коді смелмӧдчас келӧмӧн вуджны гӧраса ютӧ.
Со мый лои ӧти путешественниккӧд, коді вӧлі вуджӧ гӧраса ю вомӧн.
Сійӧ вӧлі мунӧ вӧв вылын верзьӧмӧн.
Муртса на вӧлыс пырис ваӧ, шумӧн визувтан потокыс пӧрӧдіс сійӧс кок йывсьыс да мӧдіс бергӧдлыны, зэв ӧдйӧ петкӧдіс ва шӧрлань.
Нӧшта кымынкӧ секунд — вӧлыс вошис вабергачас.
Берегын сулалысь йӧз аддзылісны, кыдзи сійӧ здук кежлӧ мыччысьліс, но седлӧыс вӧлі тыртӧм нин.
Вӧв вылас пукалысьыс эз вӧв.
Куим лун чӧж корсисны вӧйӧм мортлысь шойсӧ, но сідзи эз и аддзыны.
Мыйӧн торъялӧны гӧраса юяс равнинаті визувтан юясысь?
Мыйла гӧраса ю вомӧн вуджны ӧпаснӧ?
Кыдзи морт используйтӧ юяс.
Йӧзыд велӧдчисны юлысь вынсӧ используйтны асланыс овмӧсын.
Юяс вылӧ стрӧиталӧны мельницаяс, заводъяс да электростанцияяс, кодъяс вайӧдчӧны движениеӧ ва вынӧн.
СССР-ын уна ыджыд электростанцияяс стрӧитӧма нин да нӧшта на унаӧс лоӧ стрӧитӧма.
Валӧн выныс подчиняйтчӧ мортлы и служитӧ сылы (40-ӧд серпас).
Но тайӧ этша на.
Йӧзыд вежӧны юяслысь визувтан туйсӧ, веськӧдӧны сэтчӧ, кытчӧ налы колӧ.
Та могысь кодйӧны каналъяс.
Мукӧд дырйи каналъясӧн йитӧны ӧти юӧс мӧдкӧд.
Ыджыд карыс, СССР-лӧн столица — Москва.
А Москва ю, кӧні сулалӧ столицаыс, ляпкыд ваа.
Сэті оз вермыны ветлыны гырысь пароходъяс.
Кодйисны канал Москва ю да Волга ю костӧд.
Волжскӧй ваыс кутіс визувтны Москва юӧ.
Москва ю лои уна ваа, и мӧдісны локны пароходъяс Сӧветскӧй Союз быд пельӧссянь столицаӧ.
Ты да пруд.
Уна местаясын му поверхностьын паныдасьлӧны ва тыра ыджыд гуранъяс.
Тайӧ тыяс.
Сэтшӧм местаясын, кӧні тыясыс абуӧсь, йӧзыс тшӧкыда вӧчлӧны прудъяс.
Задание.
Тіян местаын кӧ эм ты, вӧчӧй сэтчӧ экскурсия, видлалӧй сійӧс.
Упражнениеяс.
1. Корсьӧй топографическӧй план вылысь тылысь условнӧй знакъяс.
2. Тӧдмалӧй топографическӧй план вылысь:
Кымын ты пасйӧма сы вылӧ?
Кымын пруд.
Кыдзи шусьӧ план вылас медся ыджыд тыыс?
Масштаб серти тӧдмалӧй сылысь кузьтасӧ.
Ты.
Кымынкӧ километр пасьта ӧтарӧ и мӧдарӧ паськӧдчӧма тылӧн чӧвлӧнь поверхностьыс.
Синтӧ ёрмӧн дзирдалӧ сійӧ гожся шонді югӧръяс улын.
Ва бердті уліті лэбалӧны еджыд каляяс.
Джуджыд лыаа берегыс эжсьӧма пожӧм вӧрӧн.
Ты дорас, вӧр сайӧ сайӧдчӧмӧн, позтысьӧма сикт.
Ляпкыдладор берегас, лыа вылын сулалӧны чери кыян пыжъяс да косьмӧны ветельяс.
Пыжъяс дінын челядь.
Лыа вылас и ваас — быдлаын тыдалӧны налӧн гожъялӧм мышкуясныс.
Ляпкыд берег пӧлӧн пыжӧн кывтӧ черикыйысь.
Пыжыс шургӧмӧн мунӧ паськыд лапкор коръяс вывті, писькӧдчӧ тростник да камыш заросльяс пӧвстті.
Черикыйысь вӧйталӧ ветельяс.
Помаліс сійӧ ассьыс уджсӧ, матыстчис береглань, пыжсӧ берегас кыскис да гортас муніс ляпкыдик нюрсялӧм берег пӧлӧн.
Мунӧ черикыйысь нюрсялӧм берег пӧлӧн и мӧвпалӧ: «Войдӧр тані нюрыс эз вӧв.
Тыыс дзик вӧр бердӧдзыс вӧлі матысмӧ, а сэні, кӧні ӧні камышыслӧн заросльыс, коркӧ вӧлі сӧстӧм ва пукалӧ.
Миян тыным тырӧ быдмӧгъясӧн берегъяс дортіыс да пӧрӧ нюрӧ» (41-ӧд да 42-ӧд серпас).
Нюр.
Сиктсянь бокын вӧр пӧвсын — нитшка ыджыд нюр.
Сы гӧгӧрын быдмӧны мича кузь пожӧмъяс, а шӧрас — зэв ляпкыдик урӧсмӧм пожӧмъяс, унаӧн на пӧвсысь дзикӧдз кулӧмаӧсь.
Пуяс костас — кудритчӧм торфянӧй нитшкысь гырысь вутшъяс.
Вутшъяс вылас — посньыдик. коръяса кыдз пу кустъяс да ляпкыдик бадьяс.
А нитш вылас паськӧдчӧмаӧсь гӧрд тусьяса турипув розъяслӧн узор кодь вожъясыс.
Лӧзалӧны чӧд модаа ошчӧд ягӧдъяс.
Быдмӧ кольмӧдан дука багульник.
Кыдзьясыс вижӧдӧмаӧсь.
Воис ар.
Кад нин нюр вылӧ турипувла ветлыны.
Чукӧртчисны нывъяс, босьталісны наберушкаяс.
Пуджсисны, пӧртчисны кӧмъяс.
Со и нюр.
Кӧмтӧм кокъяс вӧйӧны нитш эжӧдас, кыдзи небыд пӧдушкаӧ.
Вутшъяс тырӧмаӧсь гӧрд вотӧсӧн.
Наберушкаяс зэв регыдӧн тырӧны.
Нывъяс ветлӧны чукӧрӧн.
Сӧмын Маша ӧтнас коли, эз тӧдлы, кыдзи сылӧн ёртъясыс водзӧ мунісны.
Гажтӧм ӧткӧннад нюр вылын.
Регыдджык колӧ ёртъясӧс суӧдны!
Виччысьӧмӧн сійӧ чеччалӧ вутшкысь вутшкӧ, горзӧ, но воча горзӧм оз кыв.
Котӧрӧн мӧдӧдчис, весиг кок улас оз видзӧдлы.
Друг казяліс, мый кокъясыс сылӧн пидзӧсӧдзыс ваын.
— Кытчӧ тэ, нывка?
— кыліс гӧлӧс.
Воськов куим сайын сысянь сулаліс лесник-старик.
— Позьӧ ӧмӧй нюр кузя веськыда ветлыны.
Нӧшта кӧ некымын воськов, и «нюрсинмас» ӧд веськалін.
И збыльвылӧ, неылын югъяліс ва.
Важӧнсӧ тані вӧвлӧма ты.
Дортіыс важӧн нин нитшкасьӧма да тырӧма, ветлӧдлыны позьӧ, а шӧртіыс нитш эжӧдыс вӧсни на, а сы улын ва.
Местаясӧд кольӧмаӧсь и дзик на восьсаинъяс — «нюрсинъяс».
Тшӧкыда нюръясыд артмӧны тыяс местаӧ.
Тыясӧ быдмӧны нюрвывса быдмӧгъяс.
Быд ар нюрвывса быдмӧгъясыд кулӧны, а мӧд воас на местаӧ петӧны выльяс.
Кулӧм быдмӧгъясыс вӧйӧны ва пыдӧсас.
Нюр пыдӧсас кулӧм быдмӧгъясыс чукӧрмӧны слӧйӧн.
Ва улас найӧ оз сісьмыны, а сӧмын сьӧдасьӧны, куйласны да пӧрӧны торфӧ.
Уна во чӧжӧн торфыд чукӧрмӧ кыз слӧйӧн.
Мукӧд дырйиыс нюрыд артмӧ оз ты вылӧ, а прӧста васӧд местаӧ, кӧні сулалӧ ва, да петӧ торфянӧй нитш.
Нюръясыд вайӧны уна вред.
Зэв паськыд местаяс пустуйтӧны (сідз куйлӧны), оз используйтчыны видзму овмӧсын.
Туйяс мунӧны кытшолӧн.
Нюръяс вылын поздысьӧны лихорадка да мукӧд сикас висьӧмъяс.
Сӧветскӧй власть дырйи кутісны тышкасьны нюръяскӧд, косьтӧны найӧс, на местаӧ лӧсьӧдӧны видзьяс, муяс да градйӧръяс.
Задание.
Эм кӧ тіян местаын нюр, ветлӧй сэтчӧ экскурсияӧн, гижӧй сы йылысь.
Нюр вылын ломтас.
Ю дорті ляпкыд берег пӧлӧн 20 километр кузя нюжӧдчӧма нюр.
Подӧн ни вӧлӧн мунны оз позь!
«Вошӧм места.
Муыс весь пропадитӧ», — шуӧны вӧлі крестьяна тайӧ нюр йывсьыс.
Нюр вылӧ воисны рабочӧйяс да инженеръяс.
Исследуйтісны кадъя нюрсӧ да аддзисны нюрсьыс уна бур ломтас — торф.
Нюрвыв шызис.
Заводитісны уджавны землечерпалкаяс.
Триня-тронякылӧны зыръяс.
Лязгакылӧны вагонеткаяс.
Нюрсӧ орйӧдлісны канаваясӧн, и на кузя быд боксянь мӧдіс юӧ визувтны ва.
Нюрсӧ косьтісны.
Вошӧм местаясӧд вӧчисны туйяс.
Вӧвлӧм нюр вывті ветлӧны тракторъяс, ас бӧрсяньыс кыскалӧны резецъяса ыджыд барабанъяс.
Резецъясыс вундӧны торфсӧ.
Механическӧй куранъяс вӧрӧдӧны торфсӧ, кыдзи турунӧс.
Торфсӧ чукӧртӧны чукӧръясӧ да нуӧны заводъясӧ да фабрикаясӧ.
Регыд татчӧ лоӧ стрӧитӧма электрическӧй станция.
Торфыс кутас сотчыны пачьясын (топкаясын) да кутас вайӧдны движениеӧ машинаясӧс.
Машинаясыд кутасны вырабатывайтны электрическӧй ток, да проводъяс кузя сійӧ мунас фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ.
Упражнениеяс.
...
Море.
Тыясысь кындзи му поверхностьын нӧшта эмӧсь и мореяс.
Найӧ ыджыдджыкӧсь тыясысь, и ваыс налӧн век курыд сола.
Тыыдлӧн кӧть и ылын, но век жӧ тыдалӧны берегъясыс.
А мореыдлысь берегтӧ, кӧть мыйдӧм эн видзӧд, он аддзы.
Море кузя пароход мунӧ лун дай мӧдӧс, а берегыс век оз тыдав.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын ва.
Весиг шондіыс асывнас быттьӧ петӧ ваысь, а рытнас бӧр пуксьӧ ваӧ.
Первойысь ме моретӧ аддзи вагон ӧшинь пыр.
Поезд надзӧникӧн матыстчис Чёрнӧй море берегдорса неыджыд кар дінӧ.
Ме видзӧдлі вагон ӧшиньӧ да чуйми.
Ме водзын вольсасьӧма помтӧм-дортӧм лӧз море.
Поездыс сувтіс.
Ме чеччышті вагонысь.
Пӧльыштіс ыркыд да сов кӧра морскӧй тӧлӧн.
Кымынкӧ минута мысти ме сулалі нин берег дорын.
Менам кок улын сёлькӧдчис море.
Берег вылӧ шумӧн ылькнитласны рудвиж тыяс да ичӧтик ызган шыӧн бӧр косӧны.
Ылын мореыс ӧтлаасьӧ енэжыскӧд, весиг оз позь и торйӧдны, кӧні помасьӧ мореыс да кӧні заводитчӧ енэжыс.
Ме кавшаси ыджыд из вылӧ, коді куйлӧ джынвыйӧ ваын.
Ваыс гӧгӧрыс сӧдз, пырыстыдалана.
Пыдӧсас бура тыдалӧны изъяс, уйкъялысь черияс, виж, рудоват да гӧрдов рӧма морскӧй быдмӧгъяс.
Вӧлі ме море вылын и буря дырйи.
Ми мунім Чёрнӧй море кузя.
Енэжыс вӧлі тупкысьӧма сьӧд кымӧръясӧн.
Ыджыд тӧлыс лэптывліс быгъя гырысь валъяс.
Мореыс бушуйтчис, мураліс, пуӧмӧн пуис.
Сынӧдын ветлӧны резсян ва войтъяс.
Тӧв буалӧмысь да шутлялӧмысь ӧтдор, валъяс шумысь да плескайтчӧмысь ӧтдор, немтор он вермы кывны.
Миянлысь пароходнымӧс шыблаліс чагйӧс моз.
Кор сійӧ вал йылас кайлас, кор сэтшӧм пыдӧдз сунлас, мый быдсӧн лолыд тырлӧ.
Гыясыс шыбласьӧны пароход бортъяс вомӧн.
Ӧтчыд менӧ муртса палуба вывсьыс эз шыбит, ме ӧдва удиті перилӧас кутчысьны.
Кок улын вӧран палуба вывті ветлынысӧ некыдзи он вермы.
Лоӧ вӧлі ветлӧдлыны ӧтиласянь мӧдлаӧ котралӧмӧн, да мый бердӧ кӧ пыр ёна кутчысьӧмӧн.
Уна вын пуктӧмӧн кыдзкӧ ме вои жӧ каютаӧ.
И тані, киӧн кытчӧкӧ кутчысьтӧг, кок йылын сулавны вӧлі он вермы.
Джоджыс кор пышйылас кок увсьыд, кор вылӧдз зэв кайлас.
Стенъясыс пӧлыньтчыласны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Пельӧсысь пельӧсӧ шаркакылӧны кӧрзинаяс, чемоданъяс да жугласьӧм дозмук торъяс.
Качкасьыс висьмӧм пассажиръяс вермытӧма куйлӧны койкаяс вылын.
Медым не усьны, найӧ чорыда кутчысьӧмаӧсь койкаясас.
Ме сідзжӧ воді.
Пароходыс пыр ӧтарӧ сыркакылӧ гыясӧн чорыда кучкалӧмысь.
Мукӧддырйиыс кажитчӧ нин, мый дзик пыр гыясыс жугӧдасны пароходлысь кӧртӧн эжӧм бортъяссӧ.
Дас час бушуйтчис море.
Ёна сёрмӧмӧн, бӧръяпом, ми матысмим берег дорӧ.
Некымын лун чӧж мукӧддырйи море вылын бушуйтчӧ буря.
Оз этша суднояс вӧйлыны сэтшӧм кадъясӧ.
IV. ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ КАРТА.
Мый сійӧ географическӧй картаыс.
Ми тӧдмасим торъя сикас планъясӧн: школьнӧй участок планӧн, школа гӧгӧрса места планӧн, топографическӧй планӧн.
Тайӧ став планъяс вылас вӧлі петкӧдлӧма мулысь неыджыд пространство.
А чертёж вылын кӧ ми петкӧдлам ыджыд пространство, например, быдса область либӧ быдса государство, сэк татшӧм чертёжыс кутас шусьыны географическӧй картаӧн.
Географическӧй картаӧс планкӧд сравнитӧм.
Видзӧдлӧй 46-ӧд серпас вылысь Москвалысь план.
Кутшӧм сылӧн масштабыс?
Масштаб серти тӧдмалӧй, кымын километр лоӧ Москвалӧн тані петкӧдлӧм юкӧнас войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧдз.
Тайӧ план вывсьыс корсьӧй Москва ю, Яуза ю, канал, Кремль, карыслысь уличаяссӧ.
Ӧні видзӧдлӧй Москва окрестностьяслысь плансӧ.
Кутшӧм сылӧн масштабыс?
Тайӧ планыслӧн быд бок сідз жӧ, кыдзи и воддзаыслӧн, 5 сантиметр кузя.
А кымын километр лоӧ татчӧ изобразитӧм му участокас войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧдз?
Кыдзи пасйӧма Москвасӧ?
Ичӧтик квадратнас план шӧрас пасйӧма Москвалысь сійӧ юкӧнсӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма первойя план вылас.
Аддзанныд, кутшӧм ичӧтик тані лои карыслӧн тайӧ юкӧныс?
Тайӧ сы вӧсна, мый мӧд план вылас масштабыс ичӧтджык: Москва план вывса 1 сантиметрын — 1 километр, а мӧд план вылас 1 сантиметрын — 10 километр.
Масштабсӧ ичӧтмӧдӧма 10 пӧв, сы вӧсна и изображениеыс лои ичӧтджык.
Мӧд план вывсьыс корсьӧй Москва ю да Яуза ю.
А кӧні нӧ каналыс?
Кӧні Кремльыс?
Найӧ оз тыдавны, найӧс татшӧм ичӧт масштабнас и петкӧдлыны оз позь.
Но мӧд план вылас сы пыдди тӧрисны и мукӧд юяс, мукӧд каръяс, кӧрттуйяс, станцияяс.
Ӧні видзӧдлӧй СССР Европейскӧй юкӧн центрлысь картасӧ.
Кутшӧм масштабыс тайӧ картаыслӧн?
Кымын пӧв тайӧ масштабыс ичӧтджык Москва окрестностьяс план масштаб серти?
Видзӧдлӧй, кутшӧм ичӧтик квадратикӧн пасйӧма карта вылас став сійӧ пространствосӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма мӧд план вылас.
Кыдзи петкӧдлӧма карта вылас Москва карсӧ?
Тыдалӧны-ӧ Москва юыс, Яузаыс?
Петкӧдлӧма-ӧ карта вылас Мытищи да Москва гӧгӧрса мукӧд каръяссӧ?
Найӧ абуӧсь, найӧс татшӧм масштабнад петкӧдлыны оз позь.
Но сы пыдди карта вылас тӧрисны татшӧм каръяс: Ярославль, Калуга, Тула да мукӧдъяс.
Ӧні сравнитӧй СССР Европейскӧй юкӧн Центрлысь картасӧ дзонь СССР картакӧд.
Кутшӧм торъялӧмыс тайӧ картаяс масштабъясын?
Кӧні петкӧдлӧма муыслысь ыджыдджык пространствосӧ?
Став юяссӧ да каръяссӧ, кодъясӧс вӧлі петкӧдлӧма воддза карта вылас, пасъялӧма али абу мӧд карта вылас?
Планлӧн да географическӧй карталӧн кымын ичӧтджык масштабыс, сымын этшаджык на вылӧ пасйӧма подробностьяс.
Кыдзи план серти позьӧ унатор тӧдны петкӧдлӧм места йылысь, сідз жӧ и карта серти унатор позьӧ тӧдны любӧй страна йылысь.
Картаястӧ сідз жӧ чертитӧны, кыдзи и планъястӧ, быттьӧкӧ му вылас вылысянь аэроплансянь видзӧдӧны.
Географическӧй картаясыд торъялӧны планъясысь масштаб сертиыс.
Планъяс чертитігӧн босьтӧны ыджыд масштаб: например план вывса 1 сантиметрыс збыльвылӧ босьтӧ кымынкӧ дас либӧ сё метр.
Картаяс чертитігӧн масштабыс овлӧ посньыдджык: географическӧй карта вывса 1 сантиметрын кымынкӧ дас либӧ сё километр.
Посни подробностьяс (неыджыд тыяс, юяс, сиктъяс) карта вылас оз пасйыссьыны.
Гырысьджык торъяс петкӧдлыссьӧны татшӧм пасъясӧн: юяс — кытшласян визьясӧн, каръяс — кружокъясӧн, кӧрттуйяс — визьясӧн.
Заданиеяс.
Босьтӧй асланыд оланінлысь (колхозлысь либӧ карлысь) плансӧ, асланыд районлысь плансӧ, областьлысь карта да СССР-лысь карта.
Ӧшӧдӧй найӧс орччӧн да сравнитӧй ас костаныс.
1. Кутшӧм масштабъясӧн чертитӧма: сиктлысь (колхозлысь либӧ карлысь) плансӧ, районлысь плансӧ?
Кутшӧмӧн — областьлысь картасӧ?
Кутшӧмӧн — СССР-лысь картасӧ?
Кӧні масштабыс ыджыдджык?
Кӧні посньыдджык?
2. Кыдзи пасйӧма тіянлысь сикттӧ районувса план вылын?
Мыйла районувса план вылас абу пасъялӧма керкаяссӧ да уличаяссӧ, кодъяс тыдалӧны тіян сиктса план вылын?
3. Районувса план вылысь корсьӧй районнӧй центрсӧ.
Кутшӧм сиктъяс, юяс да тыяс эмӧсь районнӧй центр бердас?
Областювса карта вылысь корсьӧй асланыд районлысь центрсӧ.
Эмӧсь-ӧ областювса карта вылас став сійӧ сиктъясыс, юясыс да тыясыс, кодъясӧс петкӧдлӧма районувса план вылын?
Областювса карта вылысь корсьӧй областнӧй центр.
Кутшӧм сиктъяс да юяс эмӧсь областнӧй центр дорын матын?
СССР-са карта вылысь корсьӧй ассьыныд область.
Эмӧсь-ӧ СССР карта вылын сійӧ сиктъясыс да юясыс, кодъясӧс вӧлі петкӧдлӧма областювса карта вылын?
4. Масштаб серти тӧдмалӧй:
1) Кымын километр тіян оланінсянь районнӧй центрӧдз?
2) Районнӧй центрсянь областнӧйӧдз?
3) Областнӧй центрсянь Москваӧдз?
Кыдзи изображайтӧны страналысь поверхностьсӧ карта вылын.
Ми тӧдам нин, мый топографическӧй план вылын увтас местаяссӧ краситӧны турунвиж рӧмӧн, а вывтас местаяс — виж да, югыдвиж рӧмӧн.
Татшӧм жӧ рӧмӧн краситӧма географическӧй карта.
(Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.)
Карта вылас тайӧ рӧмъясыс сідзжӧ петкӧдлӧны разнӧй вылнаа местаяс.
Мулысь вылнасӧ век индӧны море ва веркӧссянь, сы вӧсна мый став мореясас ва веркӧсыс сулалӧ ӧтвылнаын.
Ыджыд пространствояс карта вылын краситӧма турунвижӧн, виж либӧ югыдвиж рӧмӧн.
Тайӧ равнинаяс.
Но тайӧ равнинаясыс куйлӧны море веркӧссянь разнӧй вылнаын.
Равнинаяс, кодъясӧс карта вылас краситӧма турунвиж рӧмӧн, море веркӧссяньыс кыпӧдчӧны 200 метрысь не вылӧджык; татшӧм равнинаясыс шусьӧны увтасъясӧн.
Сэтшӧм равнинаяс, кодъяс море веркӧссянь кыпӧдчӧны 200 метрысь вылӧджык, шусьӧны вывтасъясӧн; найӧс карта вылын пасйӧны пемыдвиж, да виж рӧмӧн.
Карта вылын виж да югыдвиж вӧсни полоскаясыс петкӧдлӧны гӧраяс.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧны гӧраясыс море веркӧссянь, сымын пемыдджык рӧмӧн найӧс краситӧма.
Гӧра йывъяс, кӧні пыр лым да йи, пасйӧма еджыд рӧмӧн.
Упражнение.
Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта улысь, кутшӧм условнӧй пасъясӧн петкӧдлӧма увтасъяссӧ, вывтасъяссӧ, шӧркодь судта гӧраяссӧ, джуджыд гӧраяссӧ да валысь лымъя йывъяссӧ.
СССР-лӧн поверхность.
Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.
Ті аддзанныд, мый карта вылын унджык юкӧнсӧ краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Синмӧн судзтӧм увтас равнинаяс паськӧдчӧмаӧсь Сӧвет Союз пасьта зэв ыджыд пространство вылын.
Лунъяс и вежонъяс мунан поездын да ас водзад пыр аддзан сӧмын помтӧм-дортӧм равнина.
Тайӧ увтас равнинасӧ Уральскӧй гӧраяс юкӧны кык пельӧ.
(Карта вылысь корсьӧй, кыдзи шусьӧны Уральскӧй гӧраяслӧн ӧтар бокса да мӧдар бокса увтасъясыс.)
СССР картасӧ кутшӧм сюрӧ местаясын краситӧма пемыдвиж рӧмӧн.
Тан — вывтасъяс.
(Карта вылысь корсьӧй, кыдзи шусьӧ СССР-ын медся ыджыд вывтасыс.)
Уна местаясын равнина доръясӧдыс джуджыд стенаясӧн кыпӧдчӧны гырысь из гӧраяс.
Найӧ нюжалӧны кузь хребетъясӧн сё да уна сюрс километр кузя.
(Корсьӧй Кавказскӧй гӧраяс.)
Упражнениеяс.
1. Видзӧдлӧй Москвасянь Владивосток карӧдз (Японскӧй море берег дорын) мунысь кӧрттуй вылӧ да висьталӧй, кутшӧм увтасъяс, вывтасъяс да гӧраяс кузя мунӧ тайӧ туйыс.
2. Корсьӧй Москва кар.
Видзӧдӧй, кутшӧм юясӧд Москвасянь позьӧ мунны Каспийскӧй мореӧдз.
Масштаб серти веськыд направлениеӧн мерайтӧй ылнасӧ Москвасянь Волга вомдорӧдз (устьеӧдз).
V. МУШАР.
Кутшӧмӧн чайтлісны мусӧ йӧзыс важӧн.
Важ (древньӧй) йӧзыд тӧдлісны сӧмын ичӧтик пространство сійӧ места гӧгӧрыс, кӧні найӧ овлісны.
Сэк эз на вӧвны кӧрттуйяс, кодъяс кузьта ӧні ми кокниа да ӧдйӧ вермам вуджны ыджыд расстояниеяс.
Эз вӧвны и пароходъяс, кодъясӧн ӧні вуджалӧны океанъяс да мореяс.
Важӧнтӧ море кузьта ветлісны неыджыд пу корабльясӧн, кодъяс вӧлі мунӧны пелысъясӧн либӧ парусъясӧн.
Сійӧ кадӧ эз на тӧдлыны и компас йылысь, мыйтӧг оз позь аддзыны туй море вылын.
Та вӧсна важ йӧзыд повлісны петны море шӧрланьӧ и ветлісны сӧмын берегъяс дорті.
Важ йӧзлы муыд вӧлі кажитчӧ неыджыдӧн.
Найӧ чайтлісны, мый муыс — плоскӧй круг, коді куйлӧ океан шӧрын.
Лӧсьӧдавлісны мойдъяс, мый муыс кутсьӧ «куим кит вылын»; мукӧд местаясын шулісны — «слӧнъяс вылын пӧ», «ыджыд черепаха вылын».
Древньӧй грекъяссянь, сійӧ кадӧ медся образованнӧй йӧзсянь, кольӧмаӧсь географическӧй картаяс.
На пиысь ӧти петкӧдлӧ сійӧ кадӧ тӧдана став мирсӧ.
Карта шӧрас Греция; сы гӧгӧр сійӧ муясыс, кодъясӧс вӧлі тӧдӧны древньӧй грекъяс.
Став сійӧ муяссӧ кытшалӧма ва — океан.
Грекъяс океансӧ лыддисны зэв ыджыд юӧн; найӧ чайтлісны, мый океаныс визувтӧ му гӧгӧрыс.
Океан саяс, кыдзи думайтлісны грекъяс, вӧлі муыслӧн пом.
Мулӧн форма да ыджда.
Вочасӧн йӧзыд пыр ёнджыка тӧдмалісны мусӧ.
Путешественникъяс, купечьяс да завоевательяс пыралісны пыр водзӧ и водзӧ выль странаясӧ, но му помӧдзыс некор эз волыны.
Древньӧй учёнӧйяс воисны сэтшӧм мӧвпӧ, мый муыс — абу плоскӧй круг, а сылӧн формаыс шар кодь.
400 во сайын путешественник Магеллан кытшовтіс му гӧгӧрыс да аслас му гӧгӧрса путешествиенас петкӧдліс, мый муыд збыльысь шар кодь формаа.
Ӧні став муыс нин тӧдса йӧзыслы.
Пароходъяс вуджалӧны став мореяссӧ, аэропланъяс му весьтті лэбалӧны быд направлениеясӧд.
Муыслӧн дорыс некӧн абу.
Ӧні ставыс нин тӧдӧны, мый муыс — шар.
Мушарыд зэв ыджыд.
40 сюрс километр колӧ мунны, медым кытшовтны сы гӧгӧр.
Та вылӧ эськӧ ковмис пӧшти куим во, быд лун кӧ мунны ниӧтчыд шойччывтӧг 40 километрӧн лун.
Ас гӧгӧрысь ми аддзам сӧмын ичӧтик юкӧн му поверхностьлысь и сы вӧсна ог казялӧй, мый олам шар вылын.
Мушарлӧн кӧні уліыс да выліыс.
Видзӧдлӧй 52-ӧд серпассӧ.
Сэтчӧ рисуйтӧма мушар.
Мушар разнӧй местаясын сулалӧны йӧз.
Му вылын сулалысь йӧзлӧн ставныслӧн кокъясныс видзӧдӧны му шӧрлань, му центрӧ.
Мортъясыс кӧ сулалӧны му поверхность ӧтар-мӧдар (противоположнӧй) бокас, мӧда-мӧдныслы сулалӧны кокъясӧн воча.
Но мыйла нӧ эськӧ мӧдарладор бокас сулалысь йӧзыс оз усьны му вывсьыс, мыйла нӧ оз киссьы ваыс мореясысь, юясысь да тыясысь?
Вӧлӧмкӧ муыс кыскӧ ас бердас асвывса став предметъяссӧ.
Мусянь шыбитӧм предметъясыс оз мунны вывлань, а усьӧны му вылӧ.
Глобус.
Мусӧ петкӧдлӧны неыджыд шар кодьӧн, коді шусьӧ глобусӧн.
Глобусыд — сійӧ мулӧн ичӧтик модель.
Глобус шарсӧ пысалӧма стержень-чӧрс вылӧ да крепитӧма подставка вылӧ.
Збыльвылассӧ, дерт, муыдлӧн абу ни чӧрс, ни подставка.
Глобус — мушарлӧн медся вернӧй изображение.
Глобуслысь поверхностьсӧ краситӧма сідз жӧ, кыдзи и географическӧй карталысь.
Лӧз да кельыдлӧз рӧмӧн пасъялӧма сійӧ пространствосӧ, коді ва улын, турунвиж, виж да коричневӧй рӧмӧн — мусӧ, либӧ, кыдз шуӧны, сушасӧ.
Мый эм му шар поверхность вылын.
Глобус вылын тыдалӧ, мый мушарлысь ыджыдджык юкӧнсӧ вевттьӧ ва.
Сушаыд босьтӧ мушарлысь сӧмын коймӧд юкӧнсӧ.
Кык коймӧд юкӧныс вевттьысьӧма ваӧн (53-ӧд серпас).
Став ва пространствосӧ юкӧны нёль океан вылӧ: Тихӧй, Атлантическӧй, Индийскӧй да Севернӧй Ледовитӧй.
Океанъяс костын ыджыд участокъясӧн куйлӧ суша.
Сушасӧ юкӧны квайт пельӧ, квайт свет юкӧн вылӧ: Европа, Азия, Африка, Америка (Севернӧй да Южнӧй), Австралия и Антарктида.
Вит свет юкӧнас олӧны йӧз.
Квайтӧдас — Антарктидаын — йӧзыс абу.
Видзӧдлӧй глобус вылысь, мыйӧн торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс Африкаӧс да Европаӧс.
Ті сэсь аддзанныд пространство, кодӧс краситӧма кельыдлӧз рӧмӧн.
Тайӧ — Атлантическӧй океанлӧн юкӧн.
Сійӧ пырӧ Европа, Азия да Африка костӧ и шусьӧ Средиземнӧй мореӧн.
Море — сійӧ эм океанлӧн юкӧн, коді пырӧ сушаӧ либӧ кытшалӧма діясӧн.
Упражнениеяс.
1. Корсьӧй глобус вылысь нёль океан да светлысь квайт юкӧн.
2. Корсьӧй глобус вылысь Средиземнӧй море да Японскӧй море.
Мугӧгӧртана (кругосветнӧй) медводдза путешествие.
Кыдзи нин ті тӧданныд, медпервойысь му гӧгӧр кытшовтіс 400 во сайын путешественник Магеллан.
Сійӧ кадас Европаса быд странаса купечьяс тӧргуйтісны Индиякӧд да діяскӧд, кодъяс куйлӧны Азия да Австралия костын.
Корсьӧй глобус вылысь Индия да тайӧ діяссӧ.
Купечьяс мӧда-мӧд вежмӧн зілисны босьтны ас ки улӧ сійӧ местаса озырлунъяссӧ.
Налӧн торговӧй корабльясыс ветлывлісны сэтчӧ Африка гӧгӧр и водзӧ Индийскӧй океан кузя.
Петкӧдлӧй тайӧ туйсӧ глобус вылысь.
Испанскӧй купечьясӧс тайӧ туйӧдыс оз вӧлі лэдзны мукӧд странаса купечьяс, и Магеллан испанскӧй корольлы кӧсйысис корсьны мӧд туй.
Магеллан вӧлі тӧдӧ, мый муыс шар, да кӧсйис воны колана діясӧдз мӧдар боксянь.
Но сійӧ оз вӧлі тӧд, ыджыд-ӧ мушарыс да кутшӧм сьӧкыдлунъяс да опасностьяс паныдасясны сылы туй вылын.
Магелланлӧн вит паруснӧй корабль петісны Европа берегъяссянь (Испаниясянь) да веськӧдчисны Южнӧй Америка берегъяслань.
Глобус кузя петкӧдлӧй Магелланлысь туйсӧ.
Куим тӧлысь чӧж нин корабльяс мунӧны Атлантическӧй океан кузя.
Гӧгӧрбок помтӧм-дортӧм ва.
Лои век жарджык и жарджык.
Быдса лунъясӧн Магеллан сулаліс палуба вылын да синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс водзӧ.
Коркӧ сэсся тыдовтчис Южнӧй Америкалӧн берегыс.
Корабльяс мӧдӧдчисны Америка берег пӧлӧн.
Ӧти местаын корабльяс матыстчисны дзик берег дінӧдзыс, медым босьтны юан (преснӧй) ва да сёян.
Вӧлі зэв жар.
Берегын быдмисны гырысь, мича пуяс.
Тані олісны индеецъяс.
Налӧн гожъялӧм кучик-яйныс шонді улын бронза моз лӧсталіс.
Найӧ петісны путешественникъяс дінӧ да накӧд заводитісны тӧргуйтны.
Ӧти сынан вылӧ индеецъяс вӧзйылісны кык дзодзӧг, стеклӧ тор вылӧ сы мында чери сетлісны, мый тырмӧ вӧлі некымын мортӧс вердӧм вылӧ.
Ва запас да сёян босьтӧм бӧрын корабльяс мунісны водзӧ.
Кутіс лоны тӧдчымӧнъя ыркыдджык.
Ӧтчыд кыпӧдчис ыджыд буря.
Зэв чорыд ӧдӧбъясӧн тӧлыс усьласис корабльяс вылӧ.
Кыпӧдчисны зэв ыджыд валъяс.
Корабльяс мӧдісны качайтчыны, кыдзи ӧрешки кышъяс.
Чайтісны нин, мый гыясыс пыр жӧ шыбитасны корабльсӧ берегса скалаяс вылӧ да вӧйтасны море пыдӧсӧ тшӧтш и отважнӧй морякъясӧс.
Ӧти корабль буря дырйи сідзи и вӧйи, а мукӧдъясыс водзӧ да водзӧ мунісны Южнӧй Америка берег пӧлӧн.
Воис март.
Морякъяслӧн чужан муаныс, Европаын, тайӧ каднас вӧлі шоныд тулыс, а тані лои кӧдзыд.
Воис июнь, а тані лоины морозъяс, заводитчисны лымъя пургаяс.
Неважӧн на путешественникъяс мучитчисны ёна жар вӧсна, а ӧні терпитны позьтӧма мучитчисны кӧдзыд вӧсна.
Лои сувтны тӧвйыны.
Муртса помасисны кӧдзыдъяс, корабльяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Коркӧ сэсся найӧ аддзисны пролив да сэті вуджисны Атлантическӧй океансянь Тихӧйӧ.
Морякъяс радлӧмысла бӧрдісны.
Найӧ чайтісны, мый корсян местаыс матын нин.
Некод нин ӧні эз сомневайтчы, мый рытыввылӧ мунӧмӧн збыльысь позьӧ воны Индияӧ.
Тайӧ проливсӧ бӧрынджык вӧлі нимтӧма Магеллан проливӧн.
Корсьӧй сійӧс глобус вылысь.
Сулаліс лӧнь поводдя, пӧльтіс ньылыда небыдик тӧв.
Океан вӧлі лӧнь, кокньыдик радъясӧн котӧртісны посньыдик тыяс.
Тайӧ океансӧ Магеллан нимтіс «Тихӧй» океанӧн, сійӧ эз тӧд, мый мукӧд кадас тані овлӧны ыджыд буряяс.
Корабльяс регыд петісны кӧдзыд местаысь, лои пыр шоныдджык и шоныдджык.
Уна тӧлысь корабльяс мунісны океан кузя, некутшӧм діяс, ни муяс эз аддзывны.
Сёян босьтны вӧлі некытысь.
Сёйисны пильнӧй пызь, пуисны кучикъяс, кодӧн вӧлі эжӧма мачтаяссӧ.
Сёйисны корабль вывса крысаясӧс; крысаясыд весиг лыддьысисны зэв чӧскыд сёянӧн.
Оз вӧлі тырмы и юан ва, кӧть эськӧ ваыс вӧлі гӧгӧр тыр.
Ӧд океанса ватӧ юны оз позь, сійӧ курыд-сола.
Корабльяс вылӧ босьтӧм преснӧй ваыс тшыки.
Лоӧ вӧлі юны дука гудыр ва.
Йӧзыс висьмалісны да кулалісны.
Морякъяслы кутіс кажитчыны, мый найӧ туйлӧн помыс оз волы.
Медбӧрын, путешествуйтны петӧмсянь кык во мысти, Магеллан аддзис діяс, кытчӧ и колӧ вӧлі сылы воны.
Корсянтор вӧлі сюрӧма — выль туй вӧлі восьтӧма.
Тасянь туйыс Европаӧ вӧлі тӧдса нин.
Діяс вылын шондіыс ёна пӧжис.
Дзик берег бердӧдзыс быдмӧны сук вӧръяс.
Тайӧ вӧръясас быдмисны тӧдтӧм мича пуяс.
Пӧшти быд ді вылын Магеллан паныдасис йӧзкӧд.
Найӧ паськӧмъяс эз новлыны, оланінъяссӧ стрӧитлісны пу вожъясысь да коръясысь, вӧлі вооружитчӧмаӧсь ньӧвъя вужъясӧн да шыясӧн.
Тайӧ діяс вылас вӧлі зэв уна природнӧй озырлун — зарни, дона быдмӧгъяс.
Магеллан заводитіс тӧргуйтны діяс вылын олысьяскӧд.
Кӧрта кӧлуй вылӧ, прӧстӧй тканьяс да донтӧминдзи баситчан кӧлуй вылӧ сійӧ босьтіс уна зарни, дона плодъяс да сёян прӧдуктаяс.
Магеллан кӧсйис босьтны ас киподулӧ тайӧ діяссӧ, пӧртны найӧс испанскӧй король владениеясӧ.
Лои вооруженнӧй столкновение ді вывса олысьяскӧд; тайӧ косяс Магелланӧс виисны.
Путешествиесӧ вӧлі помалӧма Магеллантӧг нин.
Вит корабль пиысь бӧрсӧ воис сӧмын ӧти.
265 морт пыдди бӧр воисны сӧмын 18, мучитчӧм, слабитӧм йӧз.
Тадзи вӧлі вӧчӧма мугӧгӧртана медводдза путешествиесӧ, коді кыссис куим во гӧгӧр.
Магеллан бӧрын мукӧд путешественникъяс не ӧтчыдысь на кытшовтлісны мушар гӧгӧр.
Ӧні мушар гӧгӧр кытшовтӧмыд оз нин лыддьыссьы сьӧкыд да опаснӧй туйӧн.
Ыджыд вына пароходъяс кымынкӧ лунӧн вуджӧны океанъяс вомӧн.
Поездъяс да автомобильяс му кузя регыдъя кадӧн вуджӧны зэв ыджыд расстояниеяс.
Кытшовтісны му гӧгӧр и аэроплан вылын.
Та вылӧ ковмис сӧмын кӧкъямыс сутки.
Европасянь Америкаӧ.
Портовӧй карса изъя пристань дорын сулалӧ пароход.
Пристаньсьыс ёна на джуджыда кыпӧдчӧма сылӧн сьӧд бортыс, кӧні сярвидзӧны некымын радӧн гӧгрӧс ӧшиньяс.
Пароход пытшкын некымын судта пассажирскӧй каютаяс, столӧвӧйяс, кухняяс, быд сикас служебнӧй помещениеяс.
На улын машиннӧй отделение.
Сэні жургӧны-ломтысьӧны ыджыдысь-ыджыд топкаяс, кӧні сотчӧ изшом.
Сэні уджалӧ зэв ыджыд вына (мощнӧй) парӧвӧй машина.
А выліас, капитанскӧй мостик вылын, сулалӧ рулевӧй.
Сійӧ бергӧдлӧ рулевӧй кӧлеса отсӧгӧн рульсӧ да компас серти сетӧ пароходыслы колана направление.
Пароход гӧтов туйӧ.
Борт вылӧ посъяс кузьта кайӧны пассажиръяс, подъёмнӧй кранъяс лэпталӧны пароход вылас тӧвар тыра ыджыд тюкъяс да тэчӧны найӧс трюмӧ.
Со гораа тутӧстіс пароход, шыыс ылӧдз кыліс кар пасьта, ылысянь шыасис йӧлӧга.
Мӧд свисток, коймӧд...
Пароход бӧжын мӧдіс уджавны винт.
Ваыс гӧгӧрыс быттьӧ пузис.
Пароход вӧрзис пристаньысь.
Сійӧ надзӧникӧн мӧдӧдчис пароходъяс пӧвстті, кодъяс вӧлі сулалӧны портын, и петіс мореӧ.
Берегыс кольӧ век ылӧджык.
Кымынкӧ час мысти берегыс оз нин и тыдав, гӧгӧр вольсасьӧма помтӧм-дортӧм море.
Пароход вундӧ гыяссӧ.
Найӧ швачӧдӧны пароход бортъясӧ.
Пароход бӧрся лэбӧны каляяс, сійӧс панйыласны, пуксьыласны мачта вылӧ, а сэсся кольччӧны да косӧны береглань бӧр.
Квайт лун тайӧ великаныс вуджӧ Атлантическӧй океанӧд.
Сійӧс паныдавлӧны буряяс, но ыджыд пароходыд сӧмын качайтчӧ гыяс вылас да аслас туйысь кежтӧг водзӧ мунӧ.
Мунігчӧж пассажиръяс вермӧны радио пыр сёрнитны и Европакӧд и Америкакӧд.
Европасянь Америкаӧдз океан вомӧныс вуджны ӧні тырмӧ квайт лун.
А 450 во сайын путешественник Колумб Европасянь Америкаӧдз вуджис куим тӧлысь.
Упражнение.
Глобус вылысь петкӧдлӧй Европасянь Севернӧй Америкаӧдз Атлантическӧй океан вомӧн мунан туйсӧ.
Му да шонді.
Ми тӧдам нин, кутшӧм ыджыд миян муыд.
Но шонді серти сійӧ кажитчӧ зэв ичӧтӧн (56-ӧд серпас).
Шондіыд му дорысь 1300000 пӧв ыджыдджык.
Сійӧ миянлы кажитчӧ ичӧтӧн, сы вӧсна мый сійӧ миянсянь зэв ылын.
Позьӧ кӧ вӧлі мунны скорӧй поездӧн мусянь шонді вылӧ, сэк эськӧ поездыслы ковмис мунны 250 воысь на дырджык.
Шондіыд — сійӧ еджыдӧдз доналӧм зэв ыджыд шар.
Шонді сетӧ му вылӧ югыд да шоныд.
Мыйла овлӧны лун да вой.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны лун да вой, вӧчӧй наблюдение му да шонді модель вылын.
Вӧчӧй уль сёйысь ичӧтик шар, розьӧдӧй сійӧс проволокаӧн, розь пырыс пысалӧй вӧсньыдик бечевка (улыс помсӧ гӧрӧдалӧй).
Тайӧ шарикыс пондас петкӧдлыны му.
Пемыд комнатаӧ пызан вылӧ пуктӧй ӧзтӧм сись.
Сійӧ кутас петкӧдлыны шонді.
Шарсӧ бечевка йылӧдыс кутӧй сись водзас.
Ставнас-ӧ шарыс лоӧ югдӧдӧма?
Оз, лоас югдӧдӧма шарикыслӧн сӧмын джынйыс, а мӧд джынйыс кольӧ пемыдӧн (57-ӧд серпас).
Тадз жӧ и шондіыд югдӧдӧ сӧмын мушар джынсӧ.
Югдӧдӧм бокас тыдалӧ шонді — тані лун, мӧдар бокас шондіыс оз тыдав — сэн вой.
Шарсӧ сись водзас надзӧникӧн заводитӧй бергӧдны.
Ӧні сиськыс кутас югдӧдны сійӧ местаяссӧ, кӧні водзсӧ вӧлі пемыд, а водзынсӧ югдӧдӧм местаыс лоӧ пемыд.
Гартӧй бечевкасӧ да наблюдайтӧй, кыдзи шарыс бергалӧ сись водзас.
Дзик жӧ тадзи мушар бергалӧ шонді водзын, и му вылын вежласьӧны лун да вой.
Ас гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧмсӧ муыд вӧчӧ сутки чӧжӧн.
Муыслысь тайӧ бергалӧмсӧ ми огӧ казялӧй сы вӧсна, мый миянкӧд тшӧтш бергалӧ ставыс, мый эм му вылас миян гӧгӧрын — керкаяс, кӧдза муяс, видзьяс.
И мӧдарӧ, миянлы кажитчӧ, мый шондіыс петӧ, кайӧ енэжӧ да бара лэччӧ.
Дзик жӧ татшӧмтор овлӧ миянкӧд, кор ми мунам поездын.
Поездыс кӧ мунӧ пыр ӧткодя, тракйысьтӧг, сэк миянлы кажитчӧ, мый ми сулалам пыр ӧти места вылын, а туй бокас телеграфнӧй столбъясыс да пуясыс лэбзьӧны поезднымлы паныд.
Упражнениеяс.
1. Сиська би водзӧ сувтӧдӧй глобус.
Петкӧдлӧй, кыдзи артмӧ му бергалӧмыс, мыйӧн сӧмын на ӧні ті тӧдмасинныд.
Глобус вылас кӧні лун, кӧні вой?
2. Глобуссӧ сись водзас бергӧдлӧй сідзи, медым луныс вӧлі Европаын.
Видзӧдлӧй, лун али вой сэк Америкаын, Африкаын, Австралияын.
Полюсъяс да экватор.
Ми тӧдам нин, мый мушар пыр ӧтарӧ бергӧдчӧ ас гӧгӧрыс, суткинас вӧчӧ ӧти гӧгӧрпӧв.
Видзӧдлам бурджыка, кыдзи артмӧ тайӧ бергӧдчӧмыс, кыдзи вешйӧны мушар бергалігас сы вывса разнӧй местаясыс.
Та могысь босьтӧй ассьыныд мушар модельнытӧ — бечевка йылӧ ӧшӧдӧм сёйысь вӧчӧм шар — и сы вылӧ пасъялӧй ӧти-мӧд улас кымынкӧ чутъяс.
Кык чут колӧ пуктыны сійӧ местаас, кыті шарсьыс петӧ бечевкаыс.
Шарсӧ бергӧдӧй.
Ті аддзанныд, мый шарсӧ бергӧдлігӧн быд чут мӧдас вӧчны круг; ӧти чут — ыджыдджык круг, мукӧдъясыс — ичӧтджыкӧс; сӧмын кык чут — улысыс да вылысыс кругсӧ оз вӧчны.
Дзик жӧ татшӧмтор артмӧ мушар бергалігӧн.
Му вылас разнӧй чутъясыс оз ӧтмоз бергавны.
Ӧти местаса чутъяс суткинас вӧчӧны ыджыд круг, мукӧдъяс — ичӧтӧс.
А мушарлӧн кык чут некутшӧма оз вӧчны кругсӧ.
Тайӧ мушарлӧн полюсъясыс.
Ӧти полюсыс шусьӧ севернӧй полюсӧн, мушар вылас тайӧ медся войвыв чутыс.
Мӧд полюсыс — южнӧй полюсӧн.
Тайӧ мушар вылас медся лунвыв чут.
Кыкнан полюссяньыс ӧтылнаын мушар шӧртіыс мӧвпӧн нуӧдсьӧ визь, коді шусьӧ экваторӧн.
Экватор мусӧ юкӧ кык полушарие вылӧ — севернӧй да южнӧй полушариеяс вылӧ.
Упражнениеяс.
1. Глобус вылысь корсьӧй севернӧй да южнӧй полюсъяс, экватор.
2. Видзӧдӧй глобус вылысь; кутшӧм свет юкӧнъяс южнӧй полушариеын, кутшӧмъяс севернӧй полушариеын; кутшӧм свет юкӧнъяс вомӧнавсьӧма экваторӧн.
Кыдзи глобус вылын тӧдмавны направлениеяс.
Ми тӧдам, мый морт кӧ сулалӧ чужӧмнас войвывлань, сэк сійӧ мышку сайын — лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Вермим кӧ эськӧ асланым школасянь мунны веськыда войвылӧ, некытчӧ кежавтӧг, ми эськӧ воим севернӧй полюсӧ.
Ми кӧ эськӧ мунім лунвылӧ, сэк эськӧ воим южнӧй полюсӧ.
Войвыв — лунвыв направлениеыс мунӧ ӧти полюссянь мӧдас.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи глобус вылын тӧдмавны направлениеяс войвылӧ либӧ лунвылӧ, мӧвпыштлам здук кежлӧ, мый глобус вылас сулалӧ «наблюдатель».
Глобус вылӧ сувтӧдам фигура. Сувтӧдам сійӧс войвывлань чужӧмӧн.
Сэки сы мышкын лоӧ лунвыв (58-ӧд серпас).
abu
Глобус вылас сувтӧдам некымын наблюдательӧс да тӧдмалам, кӧні налӧн войвылыс, кӧні лунвылыс.
Ми кӧ видзӧдлам глобус вылӧ, сэк аддзам, мый войвыв — лунвыв направлениеяссӧ глобус вылас пасйӧма визьясӧн, кодъяс мунӧны асыввылӧ да рытыввылӧ. полюссянь полюсӧ.
Тайӧ визьясыс быдлаын петкӧдлӧны войвывсянь лунвылӧ либӧ лунвывсянь войвылӧ направлениеяссӧ.
Глобус вывса кутшӧмкӧ чутсянь кӧ колӧ мунны войвылӧ, сідзкӧ, колӧ мунны тайӧ визь кузяыс войвыв полюслань.
Ӧні видзӧдлам, кыдзи тӧдмавны глобус вылын асыввылӧ да рытыввылӧ направлениеяссӧ.
Бӧр бергӧдчылам асланым наблюдатель дінӧ.
Наблюдательлӧн бокъясас шевгӧдӧм ки направлениеяс серти тыдалӧ, кодарын сысянь асыввылыс, кодарын — рытыввылыс.
Видзӧдлам глобус вылӧ, код вылын сулалӧны войвыв полюслань чужӧмӧн некымын наблюдатель, кияснысӧ бокъясас чургӧдӧмӧн.
Ми аддзам, мый асыввыв — рытыввыв направлениеяссӧ глобус вылын сідзжӧ пасъялӧма визьясӧн.
Тайӧ визьясыс вомӧналӧны сійӧ визьяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв.
Мушарлӧн карта.
Глобус — мушарлӧн модель.
Но глобусӧн пӧльзуйтчыны абу удобнӧ.
Ичӧтик глобус вылӧ мусӧ подробнӧя изобразитны оз позь, а ыджыд глобус вӧчны сьӧкыд.
Экскурсия вылӧ либӧ путешествуйтігӧн, дерт, глобустӧ сьӧрсьыд он босьт.
Та вӧсна тшӧкыдджыка пӧльзуйтчӧны бумага вылӧ вӧчӧм му изображениеӧн — географическӧй картаӧн.
Важӧнсянь нин йӧз кутісны чертитны картаяс — став муыслысь либӧ сійӧ торъя участокъяслысь изображениеяссӧ.
Первойсӧ картаясыс вӧліны зэв прӧстӧйӧсь.
Синвидзӧдлас серти чертитлісны берег визьяссӧ, пасъявлісны юяс, гӧраяс да каръяс.
Татшӧм картаяснас пӧльзуйтчыныс вӧлі сьӧкыд.
Пасъялӧмыс унджыкысьсӧ эз на вӧв лючки, ылнаяссӧ пасъявлісны ылӧсас.
Татшӧм картаяс серти сьӧкыд вӧлі босьтны стӧч направление, сьӧкыд артавны, кымын лун босьтас урчитӧм туйыс.
Йӧзыд важӧнсянь нин зілисны вӧчны картасӧ стӧча, но вермисны вӧчны сійӧс сӧмын сэки, кор нин вӧлі изобретитӧма точнӧй измерительнӧй приборъяс.
Ӧні мушарсӧ пӧшти ставнас нин изучитӧма, исследуйттӧг колины сӧмын неыджыд участокъяс, кытчӧ зэв сьӧкыд локны.
Аэропланъяс да дирижабльяс, автомобильяс да пароход-ледоколъяс изобретитӧм бӧрын йӧзыс вермӧны пырны медся пустыннӧй, медся сибавтӧм местаясӧдз.
Ӧні миян эмӧсь мушарлӧн подробнӧй да точнӧй картаяс, кодъяс серти унатор позьӧ тӧдны кӧть кутшӧм страна йылысь.
Быд грамотнӧй мортлы колӧ велӧдчыны книгаясӧс моз жӧ лыддьыны картаяс.
Мушартӧ карта вылӧ пасйӧма кык полушариеӧн.
Ӧти полушарие вылас петкӧдлӧны мушарлысь ӧти джынсӧ, мӧд вылас — мӧд джынсӧ.
Ӧти полушариеыс — восточнӧй полушарие, мӧдыс — западнӧй.
Полушарие картаяссӧ краситӧны сідз жӧ, кыдзи и глобусӧс.
Полушарие картаяс вылас, кыдзи и глобус вылын, нуӧдӧма визьяс войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧ.
Найӧ карта вылын петкӧдлӧны направлениеяс.
Упражнениеяс.
1. Видлалӧй полушариеяслысь карта.
Корсьӧй свет юкӧнъяссӧ.
Кутшӧм свет юкӧнъяс восточнӧй полушариеын, кутшӧмъяс — западнӧй полушариеын?
2. Корсьӧй кыкнан полушарие вывсьыс севернӧй да южнӧй полюсъяс, экватор.
Индӧй визьяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв, асыввыв — рытыввыв направлениеяс.
3. Петкӧдлӧй Австралиясянь войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ направлениеяссӧ.
4. Петкӧдлӧй полушариеяс карта вылысь Магелланлысь мушар гӧгӧртан туйсӧ.
5. Петкӧдлӧй полушариеяс карта вылысь Средиземнӧй море.
Кутшӧм свет юкӧн сысянь лоӧ войвылын, кутшӧм — лунвылын?
Сравнитӧй Средиземнӧй морелысь петкӧдласногсӧ полушариеяс карта вылысь да древньӧй грекъяс карта вылысь.
6. Петкӧдлӧ глобус вылысь да полушарие картаяс вылысь Севернӧй Ледовитӧй океан.
Кутшӧм свет юкӧнъяс сійӧс кытшалӧны ?
7. Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Сӧветскӧй Союз (СССР).
Кутшӧм свет юкӧнъясын сійӧ куйлӧ?
Неурочнӧй кадын удж.
Вӧчӧй первойя куим уджсӧ, кодъясӧс вайӧдӧма книга помас, приложениеын.
Мулӧн вогӧгӧрся движение.
Мушар оз сӧмын бергав ас гӧгӧрыс, но и ветлӧ шонді гӧгӧр.
Шонді гӧгӧр тырвыйӧ бергӧдчӧмсӧ муыд вӧчӧ вонас ӧтчыд.
Тайӧ каднас му вылын разнӧй местаяс оз ӧтмоз югдӧдсьыны, оз ӧтмында босьтны шоныд.
Миян овлӧ волӧн нёль кад: гожӧм, ар, тӧв да тулыс.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны волӧн торъялан кадъясыс, пемыд комнатаын глобус вылын вӧчӧй татшӧм наблюдение.
Глобуссӧ пӧлыньтӧм чӧрснас пуктӧй сідзи, кыдзи петкӧдлӧма 59-ӧд серпас вылын да югдӧдӧй сійӧс сиська биӧн.
Корсьӧй севернӧй полушарие югдӧдӧмладор боксьыс Москва кар.
Тайӧ местаас клеитӧй гӧрд кружок.
(59-ӧд серпас вылас Москвалысь местасӧ петкӧдлӧма М букваӧн).
Сідзжӧ клеитӧй кытчӧкӧ мӧд кружок южнӧй полушарие вылӧ, например Африка лунвылӧ.
(Серпас вылын тайӧ местасӧ пасйӧма чутӧн).
Глобуссӧ бергӧдӧй чӧрс гӧгӧрыс.
Москваӧн босьтӧм местаыс сутки пиын унджык юкӧнсӧ югдӧдӧма.
Сідзкӧ, Москваын лоины кузь лунъяс да дженьыд войяс.
Тайӧ овлӧ гожӧмын.
Лунвыв полушариеын пасйӧм местаыс тайӧ унджык кадсӧ лоӧ пемыдінын.
Тайӧ чутас ӧні дженьыд лунъяс да кузь войяс.
Тайӧ овлӧ тӧлын.
Кор севернӧй полушариеын гожӧм, сэк южнӧй полушариеын тӧв.
Глобус серти да серпас серти тыдалӧ, мый севернӧй полюсыс да сы гӧгӧрса пространствоыс глобуссӧ асгӧгӧрыс бергӧдлігӧн пыр лоӧ югдӧдӧма.
Севернӧй полюс бердын тайӧ каднас сутки чӧж тыдалӧ шонді.
Дзик полюс вылас шондіыс воджын оз саявлы.
Южнӧй полюсыс да сы гӧгӧрса пространствоыс тайӧ кадас лоӧ пемыдын.
Южнӧй полюсын сутки чӧж сулалӧ вой.
Дзик полюс вылас шондіыс воджын оз петавлы.
Глобуссӧ сувтӧдӧй сиська би мӧдар бокас, кыдзи петкӧдлӧма 60-ӧд серпас вылын.
Ӧні ёнджыка югдӧдӧма южнӧй полушариеыс, севернӧйыс — этшаджык.
Бергӧдӧй глобуссӧ чӧрс гӧгӧрыс и ті аддзанныд, мый Москва кутас лоны сутки пиын унджык юкӧнсӧ пемыдын.
Москваын лоӧны дженьыд лунъяс да кузь войяс.
Тайӧ овлӧ тӧлын.
Южнӧй полушариеын пасйӧм чутыс ӧні, мӧдарӧ, сутки пиын унджык юкӧнсӧ лоӧ югдӧдӧма.
Тані тайӧ каднас кузь лунъяс да дженьыд войяс.
Тайӧ овлӧ гожӧмын.
Кор севернӧй полушариеын тӧв, сэк южнӧй полушариеас гожӧм (60-ӧд серпас).
Глобус серти да серпас серти тыдалӧ, мый мушарлӧн татшӧм положение дырйи севернӧй полюсыс да сы гӧгӧрса пространствоыс век лоӧны пемыдын.
Севернӧй полюс бердын шондіыс оз тыдавлы сутки чӧж, а дзик полюс вылас — воджын.
Южнӧй полюс да сы гӧгӧрса пространствоыс тайӧ кадас югдӧдӧма.
Дзик полюс вылас луныс нюжалӧ воджынйӧдз.
Тулысыд да арыд овлӧ мулӧн сэтшӧм положение дырйи, кор шондіыс севернӧй да южнӧй полушариеяссӧ ӧткодя югдӧдӧ.
Тадзи шонді гӧгӧр му бергӧдчигӧн вежсьӧны волӧн кадъясыс.
Упражнениеяс.
1. Сувтӧдӧй глобуссӧ биа сись водзӧ сідз, медым севернӧй полушариеын лоӧ гожӧм.
2. Сувтӧдӧй глобуссӧ сідз, медым севернӧй полушариеын лоӧ тӧв.
Вичко — наукалы паныд.
Медводдза учёнӧйӧн, коді докажитіс мулысь асгӧгӧр да шонді гӧгӧр бергалӧмсӧ, вӧлі Николай Коперник.
Енэжса светилӧяс бӧрся наблюдениеяс бӧрын сійӧ воис сэтшӧм мӧвпӧ, мый вичколӧн велӧдӧмыс му гӧгӧр шонді бергалӧм йылысь абу веськыд.
Коперниклӧн велӧдӧмыс вӧлі орӧдӧ вичколысь довериесӧ да енлы эскӧмсӧ.
Коперниклысь книгаяссӧ вӧлі проклянитӧма вичкоӧн да дугӧдӧма лыддьӧмсьыс 200 во чӧж.
Учёнӧй Джордано Бруно быдлаын кутіс паськӧдны Коперниклысь велӧдӧмсӧ.
Попъяс аддзисны сэтысь опасность да Бруноӧс арестуйтісны.
Сизим во сійӧ пукаліс тюрьмаын, сійӧс сэн ёна мучитӧмӧн пытайтісны.
Вичко суд судитіс сійӧс кӧстер вылын сотны.
Тадзи пӧгибнитіс истина вӧсна вермасьысь Джордано Бруно.
Тайӧ вӧлі 300 во сайын кымын.
Сійӧ кадся мӧд тӧдчана учёнӧй Галилейӧс сідзжӧ вӧлі пуксьӧдӧма тюрьмаӧ.
Сійӧс мырдӧн тшӧктісны сетны клятва, мый сійӧ ӧтказывайтчӧ Му бергалӧм йылысь аслас мӧвпъясысь.
Сӧмын татшӧм ӧткажитчӧмнас Галилей мезмис кӧстер вылын сотӧмысь.
Но воис кад, кор быдӧнлы лои Коперниклысь велӧдӧмсӧ лыддьыны веськыдӧн.
Мушарлӧн шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяс.
Ми тӧдам, мый шонді лун чӧжӧн аслас югӧръяснас оз ӧтмоза шонты мусӧ.
Весигтӧ во гӧгӧрса медся жар каднас асывводзьяснад оз овлы жар, — сэки шондіыс енэжас улын на, и сылӧн югӧръясыс омӧля шонтӧны.
Но луншӧр кад кежлӧ шонді век кыпӧдчӧ вылӧ и вылӧ, и сылӧн югӧръясыс мӧдасны шонтыны век ёнджыка и ёнджыка.
Рыт кежлас шондіыд бара лэччӧ улӧ, и сылӧн югӧръясыс бара омӧля шонтӧны.
Кымын вылынджык енэжас сулалӧ шонді, сымын ёнджыка сійӧ шонтӧ мусӧ.
Шонді оз ӧтмоза шонты сідзжӧ и мушарлысь разнӧй местаяс.
Сувтӧдам глобус вылӧ куим «наблюдательӧс»: ӧтикӧс — экватор вылӧ, кыксӧ — полюсъяслань матӧджык.
Глобуссянь неылӧ лӧсьӧдам лампа — «шонді».
Видзӧдлам, кыдзи лампаыс югдӧдӧ наблюдательясӧс (61-ӧд серпас).
Сійӧ наблюдательыс вылӧ, коді сулалӧ экватор вылын, лампа югӧрыс усьӧ веськыда юрвывсяньыс.
Шондіыс сулалӧ сы юр весьтын.
Сідзкӧ, шондіыс экватор дорын шонтӧ зэв ёна.
Экватор дорын мушарлӧн медся жар странаясыс — тані жар пояс.
Экватор дорын во чӧж сулалӧ ӧткодь жар поводдя.
Во чӧжын некор оз овлы кӧдзыд кад.
Наблюдательясӧс, кодъяс сулалӧны полюсъяс дінын матын, лампаыд кутас югдӧдны боксянь.
Шондіыд сэні сулалӧ улын и омӧля шонтӧ, а во ӧти юкӧнӧ сэні весигтӧ ньӧти оз югдӧд.
Полюсъяс гӧгӧрын эмӧсь медся кӧдзыд странаясыс, либӧ мушарлӧн кӧдзыд поясъясыс.
Кӧдзыд да жар поясъяс костын эм кык умереннӧй пояс — войвыв да лунвыв.
Тані шондіыд, кӧдзыд пояс дорысь луннас кыпӧдчӧ вылӧджык, но некор оз овлы сэтшӧм вылын, кыдзи жар поясын.
Та вӧсна умереннӧй поясын кӧдзыдын дорысь шоныдджык, но жар серти кӧдзыдджык.
Видзӧдлӧй 62-ӧд серпассӧ.
Сэні шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяссӧ торйӧдӧма визьясӧн.
Экватор ӧтар-мӧдар пӧлӧныс нуӧдӧма кык круг, кодъяс шусьӧны тропикъясӧн — войвывсаӧн да лунвывсаӧн.
На костын и лоӧ жар, либӧ тропическӧй пояс.
Полюсъяс гӧгӧр нуӧдӧма кык полярнӧй круг.
Найӧ и лоӧны войвыв да лунвыв кӧдзыд поясъяслӧн границаясыс.
Тропикъяс да полярнӧй кругъяс костас эмӧсь войвыв да лунвыв умереннӧй поясъяс.
Тадзи мушарсӧ юкӧны шоныда-кӧдзыда вит пояс вылӧ.
Збыльвылассӧ шоныда-кӧдзыда поясъяс костын абу крута вуджан границаясыс.
Жар пояс вочасӧн вуджӧ умереннӧй поясъясӧ, а умереннӧй поясъяс вочасӧн вуджӧны кӧдзыдӧ.
Шоныда-кӧдзыда поясъяс кост границаяссӧ босьтӧма условнӧ.
Упражнениеяс.
Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь тропикъяс да полярнӧй кругъяс.
Петкӧдлӧй глобус вылысь да карта вылысь витнан пояссӧ.
Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны тропическӧй поясын, кутшӧмъяс — умереннӧйясын, кутшӧмъяс — кӧдзыдъясын?
Кутшӧм поясъясын куйлӧны Европа, Америка?
Кутшӧм поясъясын куйлӧ миян Союз?
VI. ПОВОДДЯ ДА КЛИМАТ.
Кодлы да мый могысь колӧ тӧдны поводдя.
— Кутшӧм талун поводдяыс?
— чеччигмоз юалӧны велӧдчысьяс.
Гажаа котӧртӧны найӧ школаӧ, кор ывлаын шондіа, шоныд да лӧнь.
Дыша петӧны керкаысь, кор ульыс, кӧдзыд да пӧльтӧ ён тӧв.
Поводдяӧн интересуйтчӧны морякъяс, кор найӧ мӧдӧдчӧны мореӧ ылыс туйӧ, и лётчикъяс, самолётӧн лэбзьӧм водзвылын.
Ёна руа дырйи ӧпаснӧ море вывті мунны.
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав.
Пароход мунӧ да тутсӧ, медым сійӧ туй вылысь кежасны.
А зурасяс кӧ сійӧ мӧд пароходкӧд либӧ берег дорса скалаясӧ кучкысяс — сэк потӧ, розь лоӧ, и пароход вӧйӧ.
Ёна руа дырйи ӧпаснӧ лэбавны и лётчиклы.
Сылы оз тыдав, кутшӧм места вывті лэбӧ самолётыс.
Сійӧ оз тӧд, кытчӧ колӧ пуксьыны, ковмас кӧ лэччыны.
Нӧшта ӧпаснӧджык морякъяслы да лётчикъяслы друг кыптысь буряяс дырйи.
Найӧ кӧ эськӧ водзвыв тӧдасны, буря матыстчӧм йылысь, найӧ вермасны виччысьны локтан опасностьысь.
Ни ӧти самолёт оз кыпӧдчы аэродромсянь, кор чайтӧны лёк поводдя лоӧм.
Уна омӧльтор вайӧ лёк поводдяыд и видзму овмӧслы.
Тулысын да гожӧм заводитчигӧн, абу кӧ зэръяс, муяс вылын няньяс вижӧдӧны да сотчӧны.
Нянь идралан кадӧ кӧ кузь зэръяс — вундӧм нянь кӧтасьӧ да сісьмӧ.
Не этша вред вайӧны кос тӧвъяс, буряяс, шер да пуж.
Та вӧсна совхозъясын да колхозъясын сюся наблюдайтӧны поводдя бӧрся, медым водзвыв виччысьны сійӧ вредсьыс, кодӧс вермас вайны лёк поводдяыс.
Медым бура нуӧдны Союзлысь овмӧссӧ, зэв колана тӧдны, кыдзи вежласьӧ поводдяыс сылӧн торъя местаясын.
Сійӧ сетас верманлун кадын заводитны кӧдза и нянь идралӧм да бура планируйтны, кӧні да кутшӧм быдмӧгъяс колӧ вӧдитны.
Зэв колана тӧдны, кыдзи вежласьӧ поводдяыс и мушар торъя местаясын, медым бура гӧгӧрвоны аслыд, кутшӧм сэні природаыс.
Но мый вӧсна вежласьӧ поводдяыс?
Медым гӧгӧрвоны сійӧс, колӧ быдлун да кузь кад чӧж нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Наблюдениеяс серти позьӧ тӧдны: кутшӧм тӧвъясӧн тіян местаын сувтӧ кымӧра да зэра поводдя, кутшӧм. тӧвъяс дырйи мича да кос поводдя; кор колӧ виччысьны шоныд лунъяс, а кор — кӧдзыд лунъяс?
Задание.
Нуӧдӧй наблюдениеяс асланыд местаса поводдя бӧрся.
Быдлун ӧти и сійӧ жӧ часӧ пасъялӧй: 1) сынӧдлысь температурасӧ (шоныд да кӧдзыд), 2) тӧвлысь направлениесӧ да сылысь вынсӧ, 3) кымӧра лун, 4) осадокъяс: зэр, лым, шер, лысва да пуж.
Тӧлысьын ӧтчыд, 12 час лунын, нуӧдӧй наблюдениеяс, вылын-ӧ сулалӧ шонді.
Поводдя бӧрся наблюдениеяс заводитӧй велӧдчан во заводитчӧмсянь да нуӧдӧй во чӧж.
Кыдзи ми нуӧдім поводдя бӧрся наблюдениеяс асланым школаын.
Миян школа Москва бердын.
Поводдя бӧрся наблюдайтны ми заводитім нуӧдны сентябрсянь.
Сынӧд температура бӧрся наблюдайтӧм могысь ми ӧшӧдім термометр школа коридор ӧшиньӧ ывладор боксяньыс; крепитім сійӧс гож сайӧ, медым шонді югӧръясыс сійӧс оз шонтыны.
Тӧв бӧрся наблюдайтӧм могысь ми вӧчим флюгер.
Видзӧдӧй 63-ӧд серпассӧ.
Флюгерсӧ ми сувтӧдім школьнӧй географическӧй площадка вылӧ компас серти: крестовиналысь В букваӧн пасйӧм помсӧ бергӧдім войвывлань.
Флюгер столбӧ тувъялім пӧвтор тӧвлысь вын тӧдмалан таблицаӧн.
Тайӧ таблицанас ми пӧльзуйтчим быдлун наблюдениеяс нуӧдігӧн.
Медым таблицасӧ видзны зэрысь, ми сійӧс тупким стеклӧӧн.
Наблюдениеяссӧ нуӧдісны кык дежурнӧй.
Ми найӧс шуим наблюдательясӧн.
Найӧ вежласисны быд куим лун мысти.
Наблюдайтӧм результатъяссӧ найӧ гижалісны журналӧ, а сэсся пасъялісны таблицаӧ, коді вӧлі ӧшалӧ классын.
Сынӧд температура бӧрся наблюдениеяс.
Быдлун луншӧр бӧрын 1 часын наблюдательяс тӧдмалісны сынӧдлысь температурасӧ (64-ӧд серпас).
Наблюдениеяссӧ гижалісны.
Термометр кӧ петкӧдліс шоныд, градус лыд водзвылын сувтӧдлісны + пас; термометрыс кӧ петкӧдліс кӧдзыд, сувтӧдлісны – пас.
Вит градус шоныд, например, пасйывлісны тадз: +5°; вит градус кӧдзыд пасйывлісны: –5°.
Тӧв направление бӧрся да тӧв вын бӧрся наблюдениеяс.
Тайӧ наблюдениеясыс нуӧдсисны географическӧй площадка вылын.
Тӧвлысь направлениесӧ тӧдмалісны флюгер серти.
Флюгерлӧн кӧ ленточкаыс бергӧдчӧма В буквалань войвывлань), — сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ лунвывсянь, и наблюдайтысьяс пасйылісны Л (лунвыв).
Ленточкаыс кӧ вӧлі бергӧдчӧма А буквалань (асыввывланьӧ) — сідзкӧ, тӧв пӧльтӧ рытыввывсянь, и наблюдайтысьяс пасйылісны Р (рытыввыв).
Ленточкаыс кӧ вӧлі бергӧдчӧма А да В букваяс костӧ, мӧдногӧн кӧ шуны асыв-войлань, — сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ рытыв-лунсянь, сэк наблюдайтысьяс пасйылісны Р–Л.
Тӧвлысь вынсӧ наблюдайтысьяс пасйылісны таблица серти, кодӧс вӧлі тувъялӧма флюгер бердас.
ТӦВЛЫСЬ ВЫН ТӦДМАЛАН ТАБЛИЦА.
Тӧвлӧн действие
Тӧвлӧн выныс
Трубаясысь тшыныс кыпӧдчӧ дзик веськыда
Пуяс вылын коръясыс оз вӧрны
Лӧнь.
Тӧв абу
Коръяс вӧрӧны.
Флаг ӧдва вӧрыштӧ
Слаб тӧв
Шатласьӧны пулӧн стволъясыс
Ыджыд тӧв
Пуясӧс нетшкӧ вужнас, керкаяс вылысь шыблалӧ вевтъяс
Буря
Кымӧра лун бӧрся наблюдайтӧм.
Тайӧ наблюдениеясыс мунісны син серти арталӧмӧн.
Кымӧръясыс кӧ енэжын эз вӧвны либӧ найӧ кӧ вӧліны зэв этша, наблюдайтысьяс таблица вылӧ сувтӧдлісны пас [].
Тайӧ висьталӧ, мый «кымӧртӧм».
Став енэжыс кӧ тупкысьӧма кымӧръясӧн, сувтӧдлісны [] пас.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый «букыд».
Кымӧръясыс кӧ вевттьӧмаӧсь енэжлысь доза ыджыд юкӧн, пасйылісны пас. Тайӧ петкӧдлӧ, мый «кымӧра».
Осадокъяс бӧрся наблюдениеяс.
Наблюдательяс наблюдайтісны лун чӧжӧн усьӧм осадокъяс бӧрся.
Таблицаӧ найӧс пасъялісны татшӧм условнӧй пасъясӧн: зэр [], лым [], шер [], катшашыдӧс [], лысва [], пуж []).
Шонді судта бӧрся наблюдениеяс.
Тӧлысьын ӧтчыд ми став классӧн нуӧдлім шонді судта бӧрся наблюдениеяс.
Ми тӧдмалім, кыдз шондіыс сулалӧ луншӧркадын, — вылынджык али улынджык воддза тӧлысьын серти.
Та могысь географическӧй площадка вылын ми мерайтім зібсянь артмӧм луншӧркадся вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Сійӧс сравнивайтім колян тӧлысьын пасйылӧм вуджӧр кузьтакӧд.
Луншӧркадся вуджӧрыс кӧ бӧръя пасйигас вӧлі кузьджык, ми тӧдім, мый шондіыд воддза тӧлысьын серти ӧні сулалӧ улынджык.
Со кыдз ми гижавлім поводдя бӧрся ассьыным наблюдениеяснымӧс.
ПОВОДДЯ БӦРСЯ НАБЛЮДЕНИЕЯСЛӦН ТАБЛИЦА.
Сентябрь 1933 во.
Числӧяс
Луншӧркадся вуджӧрлӧн кузьтаыс
Сынӧдлӧн температура
Кымӧра лун
Осадокъяс
Тӧвлӧн направление
Тӧвлӧн вын
Примечание
1 + 20° Р Лӧнь
2 + 15° Р-Л Слаб
3 50 см + 10° Р-Л   Рытыв-лун тӧв вайис зэр
Тӧлысь чӧжся наблюдениеяслӧн сводка.
Быд тӧлысь помасьӧм бӧрын ми став классӧн асланым наблюдениеяс серти вӧчим сводка.
Медводз тӧдмавлім тӧлысь чӧжся луншӧркадся шӧркодь температура.
Вӧчлім тайӧс сідзи: тэчлім температура петкӧдлысь став лыдпасъяссӧ, да лоӧм лыдпассӧ юклім тӧлысьын лун лыд вылӧ.
Тӧлысь пиас кӧ вӧліны и кӧдзыд лунъяс, вӧчлім мӧд ногӧн: ӧтлаавлім торйӧн сійӧ лыдпасъяссӧ, кодъяс вӧлі петкӧдлӧны шоныдлысь градусъяс, и торйӧн жӧ — кӧдзыдлысь градусъяс.
Ыджыдджык суммасьыс чинталім ичӧтджыксӧ.
Лоӧм лыдсӧ юклім тӧлысьын лун лыд вылӧ.
Та кындзи, ми артавлім:
1) Кымынысь тӧлысь чӧжӧн пӧльтлісны вой тӧвъяс, асыв-вой, рытыв-лун да мукӧд тӧвъяс.
2) Кымынысь тӧлысь чӧжӧн вӧлі лӧнь, кымынысь пӧльтлісны ичӧтик (слаб) да ыджыд тӧвъяс.
3) Кымынысь вӧліны сэзь да букыд лунъяс.
4) Кымынысь зэрис, усьлі лым, вӧвлі руа.
Ми сідзжӧ пасъявлім, кыдзи вежсьыліс поводдяыс тӧв вежсьӧм серти: кутшӧм тӧвъяс дырйи вӧлі шоныд, кутшӧмъяс дырйи кӧдзыд; кутшӧм тӧвъяс вайлісны осадокъяс, кутшӧмъяс дырйи вӧлі кос поводдя.
Арся тӧлысьясӧ наблюдениеяслӧн сводка.
АРСЯ ТӦЛЫСЬЯСЫН ПОВОДДЯ БӦРСЯ НАБЛЮДЕНИЕЯСЛӦН ТАБЛИЦА
Тӧлысьлӧн ним
Луншӧркадся вуджӧрлӧн кузьтаыс
Шӧркодь температура
Кымӧралун
Осадокъяс
Тӧвлӧн направление
Тӧвлӧн вын
Примечание
Сентябрь 50 см + 10° 15 лун
...
Ноябрь 15 лунӧ уси лым,
Ноябрь 18-ӧд лунӧ кынмис ю.
abu
Ми став классӧн лӧсьӧдім арся тӧлысьяс йылысь наблюдениеяс серти таблица.
Видзӧдлӧй сійӧс 80-ӧд листбокысь.
Со мый ми тӧдмалім тайӧ таблицасьыс: арнад тӧлысьысь тӧлысьӧ шондіыс луншӧркадын лэччӧ пыр улӧджык и улӧджык (луншӧркадся вуджӧр сылӧн нюжалӧ).
Тӧлысьысь тӧлысьӧ шонділӧн югӧръясыс пондасны му вылӧ усьны пӧлӧнджык и та вӧсна лоӧ кӧдзыдджык.
Медся шоныд тӧлысьӧн вӧлі сентябрь.
Медся кӧдзыдӧн — ноябрь.
Ноябрь 15-ӧд лунӧ лым вевттис мусӧ, а ноябрь 18-ӧд лунӧ кынмис ю (тӧв заводитчӧм).
Мича лунъяслӧн лыдыс быд тӧлысьын чині, а кымӧра лун лыдыс соді.
Медся букыд тӧлысьӧн лои ноябрь.
Осадокъяс усян лунъяслӧн лыдыс ар помлань соді.
Арнас унаысь мунлісны посни зэръяс.
Октябрын петісны медводдза лымчиръяс.
Ноябрь шӧрсянь зэр пыдди кутіс усьны лым.
Арнас тӧв пӧльтіс пӧшти быд лун.
Лӧнь поводдя вӧвлі шоча.
Быд тӧлысьӧ тӧвъяс пыр ӧтарӧ ёнмисны.
Ноябрын тӧвъясыс пӧльтісны ёнджыка октябрын да сентябрын дорысь.
Тӧлыс унджыкысьсӧ пӧльтіс рытыввывсянь да рытыв-лунвывсянь.
Тӧлыс и вежлаліс поводдясӧ: рытыв да рытыв-лун тӧвъяс дырйи унаысь усьлісны осадокъяс; асыв-вой тӧвъяс дырйи пуксьывліс кос либӧ кӧдзыд поводдя.
Задание.
Лӧсьӧдӧй та моз жӧ арся, тӧвся да тувсовъя тӧлысьясын асланыд вӧчӧм наблюдениеяс кузя сводка.
Торъя тӧлысьяслысь сводкаяс лӧсьӧдӧм кузя уджсӧ юклӧй ас костаныд.
Мый колӧ тӧдны поводдя йылысь.
Мыйла вежласьӧ сынӧдлӧн температураыс.
Шондіыд му вылӧ сетӧ не сӧмын югыд, но и шоныд.
Тайӧс гӧгӧрвоны абу сьӧкыд: кор шонділӧн югӧръясыс тіянӧс югдӧдӧны — тіянлы шоныд, вешъянныд кӧ вуджӧр сайӧ — лоӧ ыркыд.
Шондіыд шонтӧ мусӧ.
Шоналӧм мусянь шоналӧ и сынӧдыс.
Со мый вӧсна сынӧдлӧн улыс слӧйясыс, кодъяс матынӧсь му бердас, вылысса слӧйяс сертиыс пыр ёнджыка шоналӧмаӧсь.
Лун чӧжнад шондіыд мусӧ оз ӧтмоза шонты.
Асывводзьясын шондіыд сулалӧ улын му весьтын.
Сылӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны пӧлӧн и оз вермыны сійӧс бура шонтыны (65-ӧд серпас).
Луншӧркадын шондіыд сулалӧ медся вылын: сылӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны веськыда, и муыд босьтӧ медуна шоныд (66-ӧд серпас).
Рытланьыс шондіыд бара улын сулалӧ му весьтын и омӧля сійӧс шонтӧ.
Кымын дырджык шондіыд югдӧдӧ, сымын ёнджыка шоналӧ муыс.
Шондіа лунлӧн мӧд джынйыс, первойя сертиыс, пыр овлӧ шоныдджык; луншӧркадӧдз шондіыд шонтӧ вой чӧжӧн кӧдзавлӧм му; луншӧр бӧрын сійӧ шонтӧ шоналӧм мусӧ нин.
Кымын матӧджык гожӧмлань, сымын ёнджыка шондіыс шонтӧ.
Асывводзьясын сійӧ водз мыччысьӧ, а рытын сёрӧн лэччӧ; сійӧ вылын сулалӧ му весьтын луншӧркадӧ.
Муыс бура шоналӧ.
Ывла вылын шоныд.
Тӧв матысмигӧн — мӧдарӧ: шонді мыччысьлӧ зэв регыд кежлӧ да луншӧркадын оз вылӧ кыпӧдчыв.
Муыд оз удит шонавны, а кузь вой чӧжнад ёна кӧдзалӧ.
Лоӧны кӧдзыдъяс.
Тадз воысь воӧ: гожӧмын — шоныд, а тӧлын — кӧдзыд.
Сынӧдын пыр эмӧсь ва руяс (паръяс).
Заводитам наблюдениеяссянь.
Мича лунӧ ывлаӧ петкӧдам ва прӧстыня.
Кымынкӧ час мысти прӧстыня лоӧ кос.
Кытчӧ воши ваыс?
Ваыс косьмис либӧ пӧри аддзытӧм руясӧ.
Сынӧдын пыр эм ва, сійӧ сэн руясын.
Ва руыс веськалӧ сынӧдӧ тыяс, юяс, нюръяс да мореяс поверхностьысь ва пакталігӧн.
Кымын сынӧдыс шоныдджык, сымын унджык сійӧ босьтӧ ас пытшкас ва руяссӧ.
Кӧдзыд сынӧдын ва руясыд век овлӧны этшаджык.
Кыдзи артмӧны осадокъяс.
Кор шоныд сынӧд кӧдзалӧ, сійӧ заводитӧ торйӧдавны ва руяссӧ.
Сійӧ руяссьыс артмӧны: туман, кымӧръяс да осадокъяс — зэр, лысва, пуж, лым да шер.
Туман.
Кӧдзыд лунӧ восьтам ӧдзӧссӧ бура ломтӧм комнаталысь.
Ӧдзӧс дорын дзик пыр жӧ быттьӧкӧ тшын мыччысяс.
Тайӧ абу тшын, а туман.
Кор комнатаса шоныд сынӧдыс паныдасьӧ кӧдзыдкӧд, тыдавтӧм ва руясыс сукмӧны ичӧтик-ичӧтик войтъясӧ.
Тайӧ войтъясыс сэтшӧм кокньыдӧсь, мый оз усьны му вылӧ, а ветлӧны сынӧдас.
Кор татшӧм войтъясыс сынӧдас чукӧрмасны зэв уна, сэк сынӧдыс воштӧ ассьыс пырыс тыдаланалунсӧ.
Тадзи жӧ артмӧны туманъясыд и природаын.
Мукӧддырйи туманыс овлӧ сэтшӧм сук, мый шулывлӧны: кык воськов сайысь немтор оз тыдав.
Кымӧръяс.
Кымӧръяслысь лоӧмсӧ бура позьӧ наблюдайтны жар шондіа лунӧ.
Асывсяньыс енэжыс мича.
Луншӧркад кежлӧ заводитӧны мыччысявны кымӧръяс.
Первойсӧ найӧ быттьӧкӧ вата торъяс кодьӧсь, сы бӧрын мӧдасны кажитчыны ылысь тыдалан мылькъяс да гӧраяс кодьӧн.
Кымӧръяс оз сулавны ӧти местаын: найӧ пыр вешйӧны и вежлалӧны ассьыныс форманысӧ.
Кытысь лоины кымӧръясыс?
Шондіыд мусӧ шонтіс.
Мусянь шоналіс сынӧдыс и кутіс ӧдйӧ кыпӧдчыны вывлань.
Шоныд сынӧдкӧд ӧттшӧтш вывлань кутісны кыпӧдчыны ва руяс.
Сынӧдыс выліас кӧдзалі, а тыдавтӧм ва руясыд сукмисны, пӧрины туманӧ.
Кымӧръясыд — сійӧ сэтшӧм жӧ туман, но сӧмын му весьтас зэв вылӧ кыпӧдчӧм.
Кымӧръясыд, кыдзи и туман, артмӧмаӧсь зэв посньыдик ва войтъясысь, кодъяс ветлӧны сынӧдын.
Зэра кымӧръяс да зэр.
Мукӧддырйи енэжын мыччысясны сьӧд кымӧръяс.
Найӧ артмӧмаӧсь не сӧмын зэв посньыдик войтъясысь — найӧясын артмӧны и гырысьджык войтъяс.
Ӧти-мӧд бердӧ ӧтлаасьӧмӧн войтъясыс лоӧны сьӧкыдӧсь да увлань усьӧны.
Киссьӧ зэр.
Шер.
Гожся пӧраӧ мукӧддырйи усьӧ шер.
Шер — сійӧ гӧгрӧс йи торъяс.
Найӧ артмӧмаӧсь мувывсянь зэв вылын, кӧні зэв кӧдзыд.
Сэні зэр войтъясыс кынмӧмаӧсь да пӧрӧмаӧсь йи торъясӧ.
Увлань лэччигӧн на дінӧ пыр кынмӧны выльысь-выль йи слӧйяс.
Тадз вермасны артмыны 1 кг сьӧкта шер торъяс.
Лым.
Тӧвнас — кор кӧдзыд — ва руясыд кымӧръясын пӧрӧны оз ва войтъясӧ, а зэв ичӧтик йизьӧм ем кодьясӧ.
Наысь артмӧны мича узора лымчиръяс.
Ньӧжйӧникӧн бергалӧмӧн найӧ усьӧны му вылӧ да вевттьӧны сійӧс шонді водзын дзирдалан еджыд эшкынӧн.
Лысва да пуж.
Ва руыд вермас сукмыны не сӧмын выліын му весьтын, но и му поверхность вылас.
Мича гожся да арся рытъясӧ, а сідзжӧ и асывводзьясын быдмӧг заяс да пу коръяс вылӧ пуксьӧны посньыдик ва войтъяс — лысва.
Лысва вӧсна туруныс кӧтасьӧ.
Лысваыд артмӧ сэк, кор васӧд сынӧдыс кытшалӧ кӧдзалӧм предметъясӧс.
Татшӧм тор жӧ позьӧ наблюдайтны и комнатаын, кор лолыштан некымынысь кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Арнас кынмалігъясӧн да тӧлын, кор тӧдчымӧнъя кӧдзалӧ мусиныс да быдмӧгъясыс, найӧ веркӧс вылын лоӧ оз лысва, а йизьӧм еджыд ем кодьяс.
Тайӧ пуж (67-ӧд серпас).
Вопросъяс.
1. Кытысь сынӧдӧ лоӧны ва руяс?
2. Кутшӧм сынӧдын унджык ва руыс — шоныдын али кӧдзыдын?
3. Мый лоӧ васӧд сынӧдкӧд кӧдзалігӧн?
4. Мый вӧсна сук руа дырйи сынӧдыс оз ло пырыс тыдалана?
5. Мыйӧн торъялӧны кымӧръяс туманысь?
6. Мыйӧн торъялӧны зэра кымӧръяс прӧстӧй кымӧръясысь?
7. Во чӧжӧн кутшӧм кадын овлӧ шер?
8. Мыйла лым усьӧ тӧлын?
9. Мыйла лысва артмӧ гожӧмын асывъясын да рытъясын?
10. Мыйӧн пуж торъялӧ лысваысь?
11. Мыйла пуж артмӧ сёр арын да тӧлын?
Кыдзи лоӧны тӧвъяс.
Заводитам наблюдениеяссянь.
Медводдза наблюдение.
Лӧнь кӧдзыд лунӧ ломтӧм комнатаысь восьтам форточка.
Матыстам чужӧмнымӧс восьтӧм форточка улысладорас — ми кылам кӧдзыд сынӧдлысь локтӧм.
Лэптыштам кӧ чужӧмнымӧс форточка вылысладорас — сэк кылам шоныд сынӧд.
Мӧд наблюдение.
Лӧнь кӧдзыд лунӧ комнатаысь ывлаӧ восьтыштам ӧдзӧс.
Ӧдзӧс кост вылысладорас вайӧдам папирос бумагаысь вӧчӧм векньыдик флажок — флажоксӧ кутас пӧлявны ортсылань комнатаысь петысь шоныд сынӧдыс (68-ӧд серпас).
Вайӧдам флажоксӧ ӧдзӧс улысладорас — флажоксӧ кутас пӧлявны комнаталань ортсысянь пыран кӧдзыд сынӧдыс.
Сэтшӧм тор жӧ, мый ми аддзам восьса ӧдзӧс дорын, мунӧ и му вылын.
Сэтшӧм местаясын, кӧні сынӧдыс шоналӧ, сійӧ лоӧ кокньыдджык да кыпӧдчӧ вывлань.
Сы местаӧ дзик пыр жӧ воӧ кӧдзыд сынӧд, коді сьӧкыдджык.
Сійӧ локтӧ матысаинъясысь, кӧні сынӧдыс шоналӧма омӧльджыка.
Тадзи артмӧ сынӧдлӧн движение, либӧ тӧв.
Тӧвъясыд овлӧны разнӧй вынаӧсь да пӧльтлӧны быд боксянь.
Тӧвъясыд тшӧкыда вежлалӧны поводдясӧ.
Мукӧддырйи асывсяньыс пукалӧ лӧнь, шондіа поводдя.
Тӧлыс муртса кышӧдыштӧ пуяслысь коръяссӧ.
Енэжын кымӧрчир абу.
Но друг петіс тӧв.
Лоисны кымӧръяс.
Найӧ ӧдйӧ быдмӧны и пӧрӧны зэра кымӧръясӧ.
Зэра кымӧръяс заводитӧны зэрны.
Овлӧ и мӧдарӧ.
Асывсянь зэрӧ.
Сьӧд кымӧръяс вевттьӧмаӧсь став енэжсӧ.
Чайтсьӧ, зэрыслы и пом оз волы.
Но вот петіс тӧв.
Кымӧръяс разалісны.
Мӧдіс дзирдавны шонді.
Ывла вылын лои шоныд да кос.
Поводдяӧс водзвыв тӧдмалӧм.
Попъяс велӧдлісны, мый поводдясӧ ыстӧ ен.
Царь дырйи унджык крестьянаыс вӧлі неграмотнӧй и эз тӧдлы наука йылысь, коді изучайтӧ поводдясӧ.
Крестьянаыд кывзысисны попъяслысь да мӧвпалісны, мый поводдяӧс позьӧ вежны, служитны кӧ молебен.
Тайӧ молебенсьыс крестьяна мынтісны попъяслы медбӧръя грӧшъяс.
Ӧні шоча нин коді веритас попъяс ылӧдчӧмъяслы.
Пӧшти ставыс нин тӧдӧны, мый наука отсӧгӧн позьӧ водзвыв тӧдмӧдны поводдясӧ да тышкасьны вредыскӧд, кодӧс вермас вайны поводдяыс.
Поводдясӧ научнӧя изучайтӧм могысь лӧсьӧдалӧны метеорологическӧй станцияяс.
Сэнъясын быдлун нуӧдӧны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
СССР-ын татшӧм станцияясыс уна.
Найӧ эмӧсь каръясын, сиктъясын, зэв джуджыд гӧраяс вылын, Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс вылын. Весигтӧ вӧлі и Севернӧй полюсса йи вылын.
Быд лун гырысь метеорологическӧй станцияяс радио кузя юӧрталӧны наблюдениеяснысӧ центральнӧй станцияяслы.
Центральнӧй станцияясын вӧчалӧны наблюдениеяслысь сводкаяс, и на серти учёнӧйяс водзвыв тӧдмалӧны, кутшӧм лоӧ поводдяыс.
Поводдяӧс водзвыв тӧдмӧдӧм кутӧ ыджыд тӧдчанлун (значение) народнӧй овмӧслы.
Колхозъяс да совхозъяс радио кузя тӧдмалӧны тулысын да арын виччысян кынмалӧмъяс йылысь, гожӧмын — зэръяс йылысь; кӧрттуй вылын уджалысьяс — пургаяс йылысь; морякъяс, лётчикъяс да черикыйысьяс — лоан буряяс йылысь.
Водзвыв кӧ тӧдан лёк поводдя пуксьӧм йылысь, сэк кежлӧ позьӧ лӧсьӧдчыны.
Кынмалігъясын садъясысь да град вылысь быдмӧгъяссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдалӧны тшына кӧстеръяс да тшыннас видзӧны, дорйӧны садъяссӧ да градйӧръяссӧ кынмӧмсьыс.
Кӧрттуйясӧс лым толаӧн тыртӧмысь видзӧм могысь сувтӧдалӧны аслыспӧлӧс щитъяс (69-ӧд серпас)
Вывті ён засуха дырйи нуӧдӧны искусственнӧй киськалӧм да искусственнӧй орошение.
СССР-ын успешнӧя нуӧдсьӧны опытъяс кос районъясын искусственнӧй кымӧр да зэр артмӧдӧм кузя.
Неылын сэтшӧм кад, кор позьны кутас вӧчны либӧ дугӧдны зэръяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла наукаын поводдя водзвыв тӧдмалӧмыс кутӧ ыджыд тӧдчанлун народнӧй овмӧслы?
2. Кыдзи позьӧ вермасьны вредыскӧд, кодӧс вайӧ лёк поводдя?
Кыдзи вежласьӧ поводдя во пиын торъя кадъясӧ.
Наблюдениеясысь ми тӧдам нин, мый поводдя дугдывтӧг вежласьӧ.
Но кузя кӧ нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс, сэк позьӧ казявны, мый вося быд торъя кадлӧн эм аслас поводдя, сэтшӧм поводдя, коді медтшӧкыда овлывлӧ тайӧ каднас да пыр повторяйтчӧ.
Пример вылӧ видлам, кутшӧм поводдя унджыкысьсӧ овлывлӧ вося торъя кадъясӧ Москва бердын.
Заводитам тӧвсянь да гожӧмсянь — мӧда-мӧдыслы паныда кык кадсянь.
Москва бердын тӧвся поводдяыс зэв ёна торъялӧ гожсясьыс.
Тӧв.
Москва бердын тӧлыс кузь — 5 тӧлысь гӧгӧр.
Пуксьӧ унджыкысьсӧ ноябрь шӧрсянь.
Тӧлын сёрӧн петӧ шонді.
Улын сулалӧ сійӧ луншӧркадӧ.
Кӧсӧя усьӧны сылӧн югӧръясыс да омӧля шонтӧны мусӧ.
Лунъяс лоӧны дженьыдджыкӧсь, а войяс кузьджыкӧсь.
Декабрь 21-ӧд лунӧ — медся дженьыд луныс сӧмын сизим час кузя, а войыс — дас сизим час (70-ӧд серпас).
Декабрь 21-ӧд лун бӧрын лунъясыс заводитӧны вочасӧн нюжавны.
Медся кӧдзыд тӧвся тӧлысь — январь.
Сылӧн шӧркодь температураыс –11°; но мукӧддырйи кӧдзыдъясыс овлӧны 20, 25 и весигтӧ 35°-ӧдз.
Тӧвся кадӧ векджык овлӧны кӧдзыд лунъяс.
Тӧвся лунъясӧ весигтӧ шондіа дырйи кӧдзыд.
Йӧзыс, тубрасьӧмаӧсь чышъянъясӧн да пасьясӧн.
Ставыс тэрмасьӧны.
Кок улын гӧраа дзуртӧ лым.
Пуяслӧн вожъяс вевттьысьӧмаӧсь йи емъясӧн.
Шонді югӧръяс улын лым чиръясыс сэтшӧм югыда дзирдалӧны, мый велавтӧмла синтӧ лоӧ куньны вывті югыдысла (71-ӧд серпас).
Лӧнь лунъяс тӧвнад этшаысь овлӧны.
Тшӧкыда пӧльтӧны тӧвъяс да друг вежлалӧны поводдясӧ.
Рытыв-лун тӧв дырйи друг шондӧдӧ, енэж тупкыссьӧ кымӧръясӧн, лым сылӧ, уличаяс вылын лоӧ ульыс.
Асыв-вой тӧв дырйи бара пуксьӧны кӧдзыдъяс.
Мукӧддырйиыс тӧвнад овлӧны пургаяс.
Тӧлыс аскӧдыс вайӧ да гартӧ зэв уна лымчиръяс.
Сынӧдын бергалысь лымчиръяс вӧсна кык воськов сайын нинӧм оз тыдав.
Ыджыд тӧлыд ӧдйӧ пуктӧ лым толаяс, тыртӧ увтас местаясысь рӧвъяс да канаваяс.
Пурга дырйи кушинын кокни воштыны туй да кынмыны весигтӧ оланінсянь неылын.
Гожӧм.
Москва бердын гожӧмыс кыссьӧ куим тӧлысь чӧж.
Заводитчӧ сійӧ июньын.
Гожӧмын шондіыд петӧ водз и лэччӧ сёрӧн.
Вылын сулалӧ сійӧ луншӧркадӧ и ёна шонтӧ мусӧ.
Пыр кузьджыкӧсь лоӧны лунъяс и дженьыдджыкӧсь войяс.
Июнь 21-ӧд лунӧ — медся кузь лун: сійӧ нюжалӧ 17 час гӧгӧр.
Июнь 21-ӧд лун бӧрын лунъяс кутасны дженьдаммыны (72-ӧд серпас).
Медся жар тӧлысьыс — июль.
Сылӧн шӧркодь температураыс +19°.
Кутшӧмсюрӧ лунъясӧ жарыс волывлӧ 35°-ӧдз.
Гожӧмын унджыкысьсӧ овлӧны жар лунъяс.
Жар лунъясӧ сынӧдыс быттьӧ кынмӧма, оз вӧр.
Кымӧръяс енэжын мыччысьлӧны да ӧдйӧ бӧр сылӧны.
Шондіыс пӧжӧ.
Быдӧнӧс мучитӧ горш косьмӧм.
Весигтӧ лэбачьяс ланьтӧмаӧсь да пукалӧны ӧшӧдӧм бордъясӧн да восьса вомъясӧн (73-ӧд серпас).
Гожӧмын овлӧны чорыд зэръяс.
Гежӧдика мунлӧны гымалана зэръяс.
Гымалан зэр водзын асывсяньыс нин пӧдтӧ.
И йӧз, и животнӧйяс, и быдмӧгъяс мучитчӧны пӧдтан жар сынӧдысь.
Но вот пӧльыштіс ылысянь ыркыд тӧв.
Ыджыд зэра кымӧр тупкис енэжсӧ.
Кылӧны чорыд сыркйӧдлан-муралан гым шыяс.
Енэжыс оръявлытӧг ӧзъявлӧ чардбиясӧн.
Чорыда зэрӧ, мукӧддырйиыс шерӧн.
Гымалан зэр унджыкысьсӧ бушуйтчӧ час кык кымын.
Гожӧм чӧжӧн развивайтчӧны быдмӧгъяс.
Воӧны няньяс да видзму овмӧсса мукӧд пӧлӧс быдмӧгъяс.
Гожӧм помын идралӧны урожай.
Ар да тулыс.
Ар да тулыс волӧн вуджана кадъяс: ар — гожӧмсянь тӧлӧ вуджӧм, тулыс — тӧвсянь гожӧмӧ вуджӧм.
Арнад поводдяыд ёна вежласьӧ.
Ар заводитчигӧн тшӧкыда овлӧны шондіа шоныд лунъяс.
Шочиника волас кымӧр, мунас посньыдик зэр.
Ар мӧд джынйын тшӧкыда овлӧны туманъяс.
Енэжыс тупкысяс слӧя сера кымӧръясӧн — и сэк кымынкӧ лун чӧж буситас зэр.
Ывла вылын — ульыс, шляка, ыркыд.
Овлывлӧны и кынмалӧмъяс.
Мукӧддырйи зэркӧд тшӧтш усьӧ и лым.
Корсюрӧ лымйыс вель кыза усьӧ, но регыд бӧр сылӧ.
Медбӧрын пуксьӧ кӧдзыд поводдя.
Муыс вевттьысьӧ лымйӧн.
Тулыснад поводдяыд сідзжӧ вежласьысь.
Тулыс заводитчигад кӧдзыд лунъяс вежласьӧны шоныдъясӧн.
Шондіа лунъясӧ лым сылыштӧ.
Мыччысьӧны кушинъяс.
Но пӧльтыштасны кӧ войтӧвъяс — и бара кӧдзыд.
Сывлӧминъяс выльысь вевттьысьӧны лымйӧн.
Но водзӧ пыр унджыкысь и унджыкысь овлӧны шоныд лунъяс.
Лым ӧдйӧ сылӧ.
Быд боксянь ӧдйӧ визувтӧны гудыр шоръяс.
Юяс воссялӧны.
Муяс да видзьяс косьмӧны.
Сук щӧтьӧн чепӧсйӧны веж турунъяс.
Мыччысьӧны цветъяс. Пуяс заводитӧны цветитны.
Овлӧны тайӧ каднас и кынмалӧмъяс, но регыд кежлӧ.
Медбӧрын, пуксьӧ жар поводдя.
Задание.
Гижӧй кутшӧмджык овлӧ поводдяыс тіян местаын во пиын торъя кадъясӧ.
Кымын тӧлысь нюжалӧ тіянын тӧв?
Кымын — гожӧм?
Кымын — тулыс да ар?
Кутшӧм тӧлысь тіян медся кӧдзыд?
Кутшӧм — медся жар?
Кымын градусӧдз тіянын овлӧ морозыс? жарыс?
Кор унджыкысьсӧ тіян местаын сувтӧ юыс?
Кор сійӧ воссьӧ?
Мый сійӧ климатыс.
Ми тӧдам нин, мый во гӧгӧрся быд кадлӧн эм аслас поводдя.
Йӧз, кодъяс дыр кад олӧны ӧти местаын, вермасны висьтавны, кутшӧм поводдя налӧн унджыкысьсӧ овлӧ арын да тӧлын; кутшӧм поводдя — тулысын да гожӧмын.
Вогӧгӧрся кадъяс серти тайӧ местаысь босьтӧм поводдялӧн обычнӧй вежласьӧмыс шусьӧ тайӧ местаса климатӧн.
Быд месталӧн эм аслас климат.
Кутшӧмсюрӧ местаяслӧн СССР-ын климатыс пӧшти ӧткодь Москвакӧд; мукӧд местаясыслӧн климатыс тӧдчымӧнъя торъялӧ.
Кутшӧм климатыс му вывса разнӧй местаясын, сы йылысь ми тӧдмалам бӧрынджык.
VII. МУШАР ВЫВСА ТОРЪЯ ПОЯСЪЯСЫН ПРИРОДАЛӦН ДА НАСЕЛЕНИЕ ОЛӦМЛӦН СЕРПАСЪЯС
ТРОПИЧЕСКӦЙ ПОЯС.
Тропическӧй пояслӧн природа.
Экватор ӧтар-мӧдар пӧлӧныс паськыд полосаӧн му гӧгӧрыс нюжӧдчӧма жар пояс.
(Корсьӧй жар пояссӧ глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь.
Пасйӧ сійӧс тіянӧн вӧчӧм мушар сёй модельяс вылӧ.)
Миян умереннӧй поясын гожӧмын жар жӧ овлӧ.
Но кольӧны гожся тӧлысьяс, сувтас арся ыркыд поводдя, а сэсся и тӧвся кӧдзыдъяс.
Дзик абу татшӧм тропическӧй поясын.
Во гӧгӧрся любӧй кадын — гожӧмын, тӧлын, арын либӧ тулысын — юалам кӧ ми радио пыр тропическӧй поясса олысьяслысь, налӧн шоныд али кӧдзыд, найӧ пыр ӧтмоза висьталасны: «Миянын жар».
Ӧд ті тӧданныд нин, сэні шондіыд луншӧркадӧ пыр вылӧ кыпӧдчӧ.
Вылысянь веськыда усьӧны сылӧн югӧръясыс му вылӧ да ёна шонтӧны.
И та вӧсна сэні некор оз овлывлыны кӧдзыд кадъяс.
Но поводдяыд тропическӧй поясын абу быдлаын ӧткодь.
Ӧти местаясын пӧшти во чӧж, быд лун ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ, киссьӧмӧн зэрӧ.
Мусиныс тані пыр йиджтысьӧма ваӧн.
Зэв мича, во гӧгӧр чӧж веж коръяса тропическӧй вӧръяс вевттьӧмаӧсь мусӧ.
А мукӧд местаясын некымын тӧлысь чӧж сулалӧ кос поводдя (засуха), а сы бӧрын некымын тӧлысь чӧж пӧшти быдлун кисьтӧны зэръяс.
Тайӧ местаясас вӧръясыд абуӧсь.
Зэв паськыд местаясӧ быдмӧмаӧсь турунъяс.
Сӧмын ӧткаӧн да неыджыд чукӧръясӧн веськавлӧны пуяс, кодъяс оз повны засухаысь.
Тайӧ местаясыс шусьӧны саваннаясӧн.
Засуха дырйи саваннаясын дзикӧдз сотчӧ туруныс, усьӧны пуяс вылысь коръяс, косьмӧны шоръяс да юяс.
Но кутасны кисьтыны зэръяс, и саванна бара нин вежӧдӧ, вевттьыссьӧ джуджыд турунъясӧн, пуяс пасьтасьӧны том коръясӧн.
А эмӧсь тропическӧй поясын местаяс, кӧні зэръясыс пӧшти оз овлыны.
Во гӧгӧр чӧж тані терпиттӧма сотӧ шонді.
Мусиныс кос, быдмӧгъяс паныдасьлӧны гежӧда.
Кӧть кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын шондіӧн донӧдӧм лыаяс, а мукӧдлаын сёй либӧ из.
Тайӧ — пустыняяс.
Тропическӧй вӧрын.
Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Африка.
Корсьӧй сійӧ местасӧ, кыті Африкасӧ вомӧналӧ экватор.
Тані Конго ю кузя да сійӧ ю вожъяс пӧлӧн зэв ыджыд места вылын быдмӧ прӧйдитны позьтӧм тропическӧй вӧр.
Со мый висьталӧ сійӧ вӧр йывсьыс ӧти путешественник.
Зэв жар луншӧркадӧ.
Ми мунам африканскӧй вӧрті слӧнъяс ветлан трӧпа кузя.
Вылӧ енэжас кайӧны пальмаяслӧн стройнӧй колоннаяс да миянлы тӧдтӧм сюрс сикас пуяс.
Мукӧдлаын миянлы паныдасьлӧны бамбукъяслӧн да бананъяслӧн дзонь расъяс; бананъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь зарни рӧма воӧм плодъяслӧн розъясыс.
Пуяслӧн йывъясыс гартчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да лоӧма сук, ӧтырышъя вевт кодь.
Уліас джынвыйӧ пемыд.
Сӧмын кытсюрӧ писькӧдчӧны шонділӧн югӧръясыс.
Зэв уна пӧлӧс кыссьысь да гартчысь гырысь быдмӧгъяс — лианаяс — кыз канатъясӧн нюжӧдчӧмаӧсь ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ, гартчӧмаӧсь пуяс гӧгӧр йылӧдзыс да сэтысянь бара ӧшӧдчӧмаӧсь пӧшти муӧдзыс.
Синмӧ шыбытчан гырысь цветъяс мыччысьӧны сук пемыд коръяс пӧвсысь.
Мусинсӧ кыз слӧйӧн вевттьӧмаӧсь абу на дзикӧдз сісьмӧм увъяс да коръяс.
Быдлаын чукӧръясӧн куйлӧны пӧрӧм пуяс, и гӧгӧрбок найӧс гартӧмаӧсь сук лианаяс.
Найӧ сідзжӧ быд боксянь сука гартлӧмаӧсь пуяслысь улысладор юкӧнъяссӧ.
Уналӧн на пӧвсын эмӧсь сутшкасян ем кодьяс, кодъяс бокті оз позь вӧлі мунны, медым не крукасьны да не дойдны асьтӧ.
Вӧрӧд мунны вӧлі некутшӧма оз позь.
Ӧтарӧ ни мӧдарӧ трӧпаысь бокӧ ни ӧти воськов вӧчны чертӧг ми эг вермӧй.
Мусиныс уналаті вӧлі зыбуч, и миянлы быть вӧлі лоӧ кытшовтны зыбуч местаяссӧ, сук вӧр пыр векньыдик проходъяс кералӧмӧн.
Вӧлі жар да васӧд.
Лолавны сьӧкыд.
Ми кыссим зэв сьӧкыдпырысь.
Зверьяс да лэбачьяс жарсьыс дзебсялӧмаӧсь.
Вӧр пытшкын вӧлі шынитӧв.
Чӧвлӧньыс торксьыліс сӧмын дугдывтӧг дзизгысь гагъясӧн.
Войын.
Трӧпаыс, код кузя ми мунім, вайӧдіс миянӧс ю дорӧ.
Ми сувтім да кутім лӧсьӧдчыны узьмӧдчыны.
Шондіыс лэччис, и дзик пыр жӧ пемдіс.
Рыт кежлас гӧгӧр ланьтіс.
Но недыр кежлӧ.
Эг на удитӧ ми водны, кыдз вӧрыс тыри выль горъясӧн.
Кутісны жуньгыны да тричкӧдчыны сюрсъясӧн войся гагъяс.
Ёся да гораа ӧтчукӧрӧн горзісны лягушаяс.
Ылысянь корсюрӧ кывлісны обезьянаяслӧн повзьӧм горӧдӧмъяс.
Кылӧ шутлялӧм, а мукӧддырйиыс лэбачьяслӧн дзик нявзӧм моз горзӧм.
Кодкӧ мӧдіс гораа омлявны...
Пӧраӧн кывлывліс леопардлӧн эргӧм.
Ми войбыд эг узьӧй.
Венны вермытӧм полӧм босьтіс миянӧс.
Ми тӧдім, мый вӧрын войся кадӧ мунӧ вир кисьтан расправа, мый сёясӧн лэбачьяс да мукӧд сикас животнӧйяс ӧні кулалӧны вӧрса хищникъяс пинь-гыж улын.
Ми полім, мый зверьясыд уськӧдчасны миян вылӧ.
Водз асылын.
Югдіс.
Ме зарадиті ружье да петі палаткаысь.
Аддзи джуджыд скала да кавшаси сы вылӧ, медым бурджыка видзӧдлыны местасӧ.
Мӧдіс кывны кутшӧмкӧ швачкакылӧм да шум...
Друг дзик ме улын чащасянь тыдовтчис зэв ыджыд слӧнлӧн мышкуыс, сы бӧрся мӧд, коймӧд...
Ме кыпӧдчи вылӧджык.
Видзӧдлі бара увлань и чуйми.
Вӧрті ньӧжйӧникӧн зэв ыджыд стадаӧн мунісны слӧнъяс.
Найӧ мунісны ӧти-мӧд бӧрсяыс вӧрса трӧпа кузя юанінӧ.
Друг менӧ казяліс пӧрысь энь слӧн.
Сійӧ котӧртіс скала гӧгӧр да гораа горӧдіс.
Слӧнъяс сувтісны да ланьтісны.
Но секунда мысти ставныс уськӧдчисны водзӧ, туй вывсьыс ставсӧ жуглӧмӧн.
Швачкакылӧмӧн пӧрласисны слӧнъясӧн пӧрӧдӧм пуяс.
Вӧрыс тыри швачкӧдчӧмӧн да шумӧн.
Эз на коль и минута, кыдзи став стадаыс саялі.
Ме сулышті скала вылын да понді лэччыны юлань.
Эг на удит ме лэччыны скала вылысь, кыдзи аддзи обезьянаяслысь дзонь стада.
Ичӧтик зверьяс вӧлі матыстчӧны юлань.
Виччысьӧмӧн найӧ дзоръялісны гӧгӧрбок да видзӧдалісны, оз-ӧ вӧтчы на бӧрся кутшӧмкӧ враг.
Друг кыліс обезьянаяс вожаклӧн горӧдӧм. Сійӧ вӧлі мунӧ медводзын.
Сійӧ сувтіс, чепӧсйис бӧрвыв и кыдзи чардби, воши орчча пу лапъяс пӧвсӧ; сы бӧрся горзӧмӧн уськӧдчис став стадаыс.
Кор ме матыстчи матӧджык, тайӧ местасьыс ме аддзи зэв ыджыд змеяӧс.
Сійӧ кыпӧдчис да кутіс чушкыны.
Ме бӧр бергӧдчи лагерӧ.
Гыма зэр.
Завтрак бӧрын ми мӧдӧдчылім мунны матыса сиктӧдз, медым босьтны сэсь пыжъяс да водзӧ кывтны ю кузя.
Но тайӧ миянлы эз удайтчы.
Кыпӧдчисны зэра кымӧръяс.
Ылын, кылӧ, гымыштіс.
Югнитіс чардби.
Кыпӧдчис буря.
Пуяс, кодъяс тайӧ здукӧдзыс сулалісны вӧрзьывтӧг, кутісны ёна шатлавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кажитчис, мый тӧлыс найӧс нетшыштас вужнас.
Пуяслӧн йывъясыс нюкыльтчыласны кор водзӧ, кор лёкысь шыбласьӧмӧн нетшкысьӧны бӧрӧ.
Сьӧд пемыд кымӧръяс мунӧны дзик вӧр йывтіыс.
Вӧлі кылӧ швачкакылӧм, шутлялӧм, тӧвлӧн омлялӧм, сюрс пуяслӧн дзуртӧм.
Кымӧръяс лоины пӧшти чим-сьӧдӧсь.
Дугдывлытӧг югъяліс чардби.
Сяркнитіс пель чунӧдан гым, и кутіс зэрны.
Кык-куим секунда мысти тайӧ эз нин зэр, а ведра дорысь моз кисьтіс.
Миян лагерь вылӧ дзонь шорӧн ызӧбтіс ва.
Коли некымын минут, и миян палаткаяс, сёянъяс, кӧлуйяс — ставыс вӧлі ваын.
Шумыс, кодӧс вӧчис ливень, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ми некутшӧма эг кылӧй мӧда-мӧдӧс.
Лои пӧшти дзик пемыд.
Некымын час муніс ливень, и ми пукалім пыр вӧрзьӧдчывтӧг.
Медбӧрын, ливеньыд друг помасис, и бара петіс шонді.
Зэв ненога да мисьтӧм вӧлі миян лагерным.
Кӧлуйясын некутшӧм косін эз вӧв.
Миян паськӧмысь ваыс шоръясӧн лэччис.
Матыстчис рыт, и ми тэрмасьӧмӧн кутім лӧсьӧдчыны узьмӧдчыны.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі ӧзтыны кӧстеръяс, медым лагерь вылӧ эз уськӧдчыны зверьяс.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыдтор, ӧд ставыс гӧгӧрбок вӧлі йиджӧма ваӧн.
Африкаын кындзи, тропическӧй вӧръясыд быдмӧны и мукӧд свет юкӧнъясын.
Ставныс найӧ зэв ёна мунӧны тайӧ вӧр вылас, код йылысь ӧні лыддим.
Но, дерт, оз быдлаын быдмыны ӧти сикас быдмӧгъяс, и оз быдлаын овны сійӧ жӧ ӧти сикас животнӧйяс.
Тропическӧй вӧръясса животнӧйяс.
Тропическӧй вӧрлӧн зэв уна сикас быдмӧгъясыс, быдсяма сикас плодъясыс да кӧйдысъясыс сетӧны сёян вывті уна лыда да уна сикас животнӧйяслы да лэбачьяслы.
А уна кӧ быдмӧгъясӧн вердчысь животнӧйясыд да лэбачьясыд, — сэк хищнӧй животнӧйяс вермасны сідзжӧ кокниа корсьны аслыныс сёян.
Уна лыда зверьяс да .лэбачьяс олӧны тропическӧй вӧрын.
Но важӧнджык найӧ вӧліны нӧшта унаӧн.
Ӧні найӧс унаӧс нин бырӧдіс морт.
Тропическӧй вӧръясын олӧны: слӧнъяс, обезьянаяс, тигръяс, леопардъяс.
Та кындзи, тропическӧй вӧръясын олӧны зэв уна лэбачьяс.
Обезьянаяс — зэв вӧраса да пельк животнӧйяс, олӧны пуяс вылын; кузь да ён ки-кокъяс отсӧгӧн найӧ кокниа кутчысьӧны пуясӧ, пу вожъясӧ да чеччалӧны пуысь пуӧ.
Пӧткӧдчӧны плодъясӧн.
Слӧн — сухопутнӧй животнӧйяс пӧвсын медся ыджыд животнӧй.
Пӧткӧдчӧ быдмӧг сёянӧн.
Аслас зэв ыджыд тушанас кокниа вӧчӧ туйяс ветлыны позьтӧм сук вӧръясті.
Кузь хоботнас нетшкӧ пуяс вылысь вожъяссӧ да плодъяссӧ.
Бегемот — зэв ыджыд животнӧй.
Олӧ Африкаса тыясын да ыджыд юясын.
Унджык кадсӧ сійӧ олӧ ваын, сёйӧ васа быдмӧгъяс да тростникъяс.
Войясын йирсьӧ сушаын.
Ачыс некод вылӧ оз усьлась.
Тигр — ыджыд хищнӧй зверь.
Олӧ сук вӧръясын.
Сылӧн виж визя кучикыс ӧткодясьӧ шонді водзын вижӧдысь быдмӧг заяскӧд.
Леопард — хищнӧй зверь.
Тигрысь неуна ичӧтджык, но сэтшӧм жӧ ён да сыысь пелькджык на; кавшасьӧ пуяс вылӧ да сэтысянь усьласьӧ животнӧйяс вылӧ.
Питон — медся гырысь да опаснӧй змеяяс пиысь ӧтик.
Усьласьӧ животнӧйяс вылӧ, гартлӧ да пӧдтӧ найӧс аслас ён тушанас.
Сы бӧрын ньылыштӧ добычасӧ ставнас.
Вермас кокниа ньылыштны ыджыд понйӧс.
Попугайяс — кӧйдысъясӧн вердчысь лэбачьяс.
Бура ветлӧдлӧны пу вожъяс кузя ён кокъяс да ён, чукля ныр отсӧгӧн.
Асланыс нырӧн кокниа жугӧдлӧны орехъяс да чорыд кӧйдысъяс.
Тропическӧй вӧръясса пуяс.
Кокосовӧй пальма — 25 метр судта кымын вожъястӧм пу.
Коръясыс сылӧн овлӧны 5 метр кузьтаӧдз.
Плодъясыс — орехъяс, кага юр гырсяӧсь.
Банан — тропикъясын зэв колана быдмӧг.
Сылӧн чӧскыд питательнӧй плодъясыс тропическӧй странаын олысьяслы сетӧны основнӧй сёянтор.
Бамбук — быдмӧг, коді судтанас лоӧ 40–50 метрӧдз; ортсысяньыс мунӧ тростник вылӧ, но заыс (стволыс) сылӧн уна пу стволъяс дорысь кызджык на.
Быдмӧ вывті ӧдйӧ.
Техникаын мунӧ кыдзи зэв ён да кокни материал.
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй мушарса быдмӧгъяс карта вылӧ да тӧдмалӧй, кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс.
2. Петкӧдлӧй сійӧ жӧ местаяссӧ полушариеяс карта вылысь.
3. Энӧ вунӧдӧй, кутшӧм животнӧйяс да быдмӧгъяс паныдасьлӧны тропическӧй вӧрын, и велӧдчӧй торйӧдны найӧс мӧда-мӧдсьыныс картина вылын.
Африканскӧй саванна кузя.
Джынвыйӧ пемыдын, сук вӧрті ми мунім уна лун, сэсся сійӧ шочмис, воссис.
Пу йывъяс костӧд тыдовтчис енэж.
Югнитіс син ёран шонді.
Нӧшта здук... и миян водзын воссис веж туруна паськыд места.
Синмӧн судзтӧм туруна эрдын кӧн чукӧръясӧн, кӧн ӧткӧн-ӧткӧн быдмисны пуяс.
Торъя нин синмӧ шыбытчӧны пу-великанъяс — баобабъяс.
Быд татшӧм пу улын вермасны дзебсьыны некымын дас морт.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кыз, мый сӧмын морт 10 кияснаныс кутчысьӧмӧн вермисны эськӧ сійӧс сывйыштны (86-ӧд серпас).
Шонді терпиттӧма сотӧ.
Ми сувтім да лӧсьӧдчим баобаб вуджӧр улын виччысьны жар усьӧмсӧ.
Шойччыштӧм бӧрын, рытнас, ми мӧдӧдчим водзӧ.
Шондіыс кутіс рытывлань увтасмыны.
Жарыс неуна уси.
Водзын, кытчӧдз судзӧ син, важ мозыс тыдаліс турунӧн вевттьысьӧм равнина.
Ми виччысим, оз-ӧ кӧнкӧ турунъяс пӧвсын мыччысь антилопа, оз-ӧ чепӧсйы зебра, оз-ӧ тыдовтчы пуяс сайысь жирафа.
Но дзик весьшӧрӧ.
Важ кадъясӧ, миян проводникъяс-негръяс висьталӧм серти, тайӧ животнӧйясыс йирсьылӧмаӧсь дзонь стадаясӧн, и найӧс кокни вӧлӧм аддзыны.
Олӧны тані найӧ ӧні на, но найӧ лоины ёна этшаджык — йӧзыд найӧс ёна бырӧдісны.
Найӧ зэв ёна полӧны мортысь и, мыйӧн ылысянь сійӧс аддзасны, пырысь-пыр пышйӧны.
Мунны вӧлі кокни и лӧсьыд.
Ми зумыда восьлалім ляпкыдик сук турун пӧвстті да любуйтчим вочасӧн воссян турунвиж эрд вылӧ.
Регыд мысти местаыс кутіс вежсьыны.
Вочасӧн туруныс кутіс лоны пыр сукджык и кузьджык.
Со сійӧ коскӧдз нин, пельпомӧдз, сэсся лои юр вывті.
Ставыс саялі турун стена сайӧ.
Ӧдва писькӧдчам векньыдик туй кузя, зілям мӧда-мӧднымӧс син йылысь не воштыны.
Час мында нин мунам тайӧ турун коридор кузьтаыс.
Корсюрӧ миянлы лолӧ шуштӧм: а друг кӧ нӧ орччӧн сук турун пиын ланьтӧдчӧма хищнӧй зверь, вермас лоны, медся ён зверыс — лев...
Миянлы лои ёна кокниджык, кор аддзим, мый туруныс кутіс лоны ляпкыдджык и ляпкыдджык.
Мыйкӧ дыра мысти миян водзын бара воссис турунвиж эрд.
Со ылын гыан турун пӧвсын муртса тыдовтчыліс куснясьысь сера ленточка...
Со сійӧ кусыньтчис, веськӧдчис, кутіс нюжавны да матыстчыны.
Секунда мысти ми тӧдмалім, мый тайӧ носильщик-негръяслӧн караван.
Сё ветымын негр мунісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да нуисны юръяс выланыс либӧ пельпомъяс выланыс ыджыд тюкъяс.
Кор караваныс матыстчис миян дінӧ, ми тӧдмалім, мый сійӧ локтӧ кофейнӧй плантациясянь да вайӧ кофе.
Негръяс миянлы висьталісны, мый неылын эм сикт, и ми содтім воськовъяснымӧс, медым югыдӧн на воны сэтчӧдз.
Нӧшта и ӧні на африканскӧй саваннаясын быдладорӧ ветлӧны носильщикъяслӧн татшӧм караванъяс.
Лев — медся ён хищник.
Кыйсьӧ войын.
Усьласьӧ зебраяс, антилопаяс, жирафаяс да гортса видзан животнӧйяс вылӧ.
Зебра — турун сёйысь животнӧй.
Туша сертиыс мунӧ миян вӧвъяс вылӧ. Торъялӧ визьӧсь кунас.
Жирафа — быдмӧг сёйысь животнӧй.
Кузь водз кокъяс да кузь сьылі отсӧгӧн найӧ судзӧдӧны коръяс джуджыд пуясысь.
Нападайтысьясысь мездысьӧны ӧдйӧ котӧртӧмӧн.
Страусъяс — зэв ыджыд, но лэбавтӧм, ӧдйӧ котралысь лэбачьяс.
Вердчӧны быдмӧгъясӧн да кӧйдысъясӧн.
Сёян корсигӧн асланыс ён кузь кокъяс вылын вуджӧны зэв ыджыд ылнаяс (расстояниеяс).
Антилопаяс — турун сёйысь животнӧйяс.
Полысьӧсь.
Зэв виччысьысьӧсь.
Олӧны стадаясӧн.
Опасность дырйи тӧвныр моз шутёвтасны-пышъясны.
Заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылысь, кӧнъясын эмӧсь саваннаяс.
2. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ саваннаяслӧн климатыс тропическӧй вӧръяс климатысь.
3. Босьтӧй тӧдвыланыд, кутшӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс унджыкысьсӧ паныдасьлӧны саваннаясын.
4. Висьталӧй, кыдзи вежласьӧ во кадъяс серти саваннаяслӧн общӧй видыс.
Негръяс сиктын ӧти лун.
Негръяслысь сиктсӧ ылысяньыд мукӧддырйи он и аддзы.
Сійӧ тшӧкыда пукалӧ сук, джуджыд кустарникъяс пӧвсын, кодӧс гантайтӧма гартчысь быдмӧгъясӧн.
Йӧзъяс да зверьяс уськӧдчӧмысь сиктсӧ кытшовтӧдӧма джуджыд частоколӧн, пыранінсӧ тупкӧма ён воротаӧн.
Пытшкӧсас частокол пӧлӧныс сулалӧны сёйысь вӧчӧм гӧгрӧс, идзас вевта хижинаяс.
Хижинаяс гӧгӧр ляпкыдик заборъясӧн торйӧдӧма ичӧтик дворъяс.
Сикт шӧрас прӧст площадка.
Тані войнас олӧ скӧт.
Водз асыв.
Шондіыс эз на пет, а сиктыс кок йылас нин.
Быд хижина бердын ӧзйӧны кӧстеръяс.
Баксӧны мӧсъяс, горзӧны петукъяс, увтчӧны понъяс.
Верстьӧяс и челядь — ставныс нин ӧшинюлынӧсь.
Налӧн куш яйныс лӧсталӧ кӧстер югӧр водзын.
Нывбабаяс лӧсьӧдӧны сёян.
Быд семья кытшӧн пуксьӧ аслас хижина бердӧ да завтракайтӧ.
Мужчинаяс сиктын пӧшти оз тыдавны.
Найӧс мырдӧн нуӧдӧма уджавны европейскӧй капиталистъяс плантацияяс вылӧ и некымын вежон нин найӧ абуӧсь асланыс сиктын.
Петӧ шонді.
Ставныс босьтчӧны асланыс уджӧ.
Мужчинаяс мунӧны кыйсьыны да чери кыйны.
Нывбабаяс уджалӧны горт гӧгӧр: тойӧны проса либӧ бананъяс, пӧжалӧны да пусьӧны, идралӧны хижина да двор.
Кодсюрӧ нывбабаяс пиысь мунӧны сиктысь пу коканъясӧн, нуӧны мыш саяныс нёньпом кагаясӧс.
Нывбабаяс кокалӧны ассьыныс мусӧ, медым кӧдзны проса.
Луншӧркад гӧгӧр заводитчӧ терпитны вермытӧм жар, и ставныс, мужчинаяс кындзи, кодъяс мунісны кыйсьыны, чукӧртчӧны шойччыны асланыс хижинаясӧ.
Шынитӧв пуксьӧ сиктын; кажитчӧ, мый сэні некод абу.
Мыйӧн неуна чиныштас лунся жарыс, и сиктыс бара ловзьӧ — эновтлӧм уджъяс выльысь заводитчӧны.
Но вот шонді лэччис, и дзик пыр лои сап пемыд.
Бара ӧзйӧны хижинаяс дорын кӧстеръяс.
Ужнайтӧны.
Нывбабаяс уджалӧны сьӧд войӧдз, кор вӧрын кылӧны нин хищнӧй зверьяслӧн гӧлӧсъясыс.
Кутшӧм народъяс олӧны тропическӧй поясын да мый найӧ уджалӧны.
Уна быдсяма сикас народъяс олӧны тропическӧй поясын.
Африкаын — негръяс, Австралияын — австралиецъяс, Тихӧй океан діяс вылын — малаецъяс.
Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны тайӧ народъясыс.
Тропическӧй природа вермӧ сетны мортлы унапӧлӧс сёян.
Вӧръясын да саваннаясын зэв уна быдсяма плодъяс да кӧйдысъяс, олӧ уна пӧтка.
Юясын да тыясын уна чери.
Пӧся шонтӧ тропическӧй поясын шондіыс, и йӧзыслы сэн оз ковны ни шоныд оланінъяс, ни шоныд паськӧм.
Мӧдарӧ на, налы лоӧ дзебсясьны луншӧркадся сотысь шондіысь.
Тропическӧй поясса народъяслӧн кучикыс сьӧдов рӧма, коді неуна видзыштӧ тропическӧй шонді югӧръясысь сотчӧмысь.
Оланінъяссӧ найӧ вӧчӧны унджыкысьсӧ пу коръясысь, вужъясысь да ньӧръясысь.
Мукӧддырйиыс мавтӧны сёйӧн.
Паськӧмсӧ унджыкысьсӧ оз новлыны.
Африканскӧй негръяс олӧны му вӧдитӧмӧн, зверь кыйӧмӧн да чери кыйӧмӧн.
Мусӧ найӧ обрабатывайтӧны первобытнӧй ногӧн — пу ӧрудиеясӧн (коканӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн).
Народъяс, кодъяс олӧны му вӧдитӧм помысь, олӧны ӧти местаын.
Мукӧд народъясыс вердчӧны сӧмын кыйсьӧмӧн, чери кыйӧмӧн, плодъяс да кӧйдысъяс чукӧртӧмӧн.
Татшӧм народъясыс сёян корсигас ветлӧдлӧны местаысь местаӧ да узьӧны сэн, кӧні найӧс суӧ вой.
Налӧн абу пыр оланіныс, найӧ вӧчӧны сӧмын регыд кежлӧ шалашъяс ув-вожъясысь да турунъясысь.
Кыдзи олӧны тропическӧй поясса народъяс.
Тропическӧй странаяслӧн природаыс озыр.
Позьӧ думыштны, мый тропическӧй странаса олысьяс олӧны кокниа да вӧльнӧя.
Збыльысь-ӧ сідз?
Дерт, абу.
Жар странаясын мортӧс гӧгӧр боксянь кытшалӧмӧсь опасностьяс.
Муніс негр вӧрӧ кыйсьыны, а бергӧдчас-ӧ сійӧ ловйӧн — некод оз тӧд.
Гӧгӧр дикӧй зверьяс...
Муртса кӧ прӧступитчан, эн бура аддзы, эн инмы, аскадын эн удит мездысьны — и пропадитін.
Войясын зверьясыд ветлӧдлӧны дзик оланінъяс гӧгӧр, и лоӧ быд минутӧ виччысьны.
Негръяс потшӧны ассьыныс сиктъяснысӧ джуджыд частоколъясӧн.
Кутшӧмсюрӧ народъяс зверьясысь виччысьӧм могысь стрӧитӧны ассьыныс оланінъяссӧ пуяс йылӧ.
Скӧттӧ кӧть эн и видз — зверьяс кыскалӧны.
Африкаын кутшӧмсюрӧ местаясын скӧтыд унаысь кулӧ це-це нима гутъяс курччӧмысь.
Кӧдзаясыд сідзжӧ пыр опасность улынӧсь.
Заводитас урожайыд воны, он кӧ куж дӧзьӧритны — уськӧдчасны сы вылӧ обезьяна стадаяс да сідз жугӧдласны кӧдзатӧ, быттьӧ абу и кӧдзлӧма.
Абу веськыд сідз думайтны, мый быттьӧ жар странаясад ставыс мортлы сетчӧ уджтӧг.
Некымын час сувтлытӧг, а мукӧддырйиыс и дзонь лун писькӧдчӧны кыйсьысьяс тропическӧй вӧрса сутшкасьысь заросльясті.
Быд воськов кералӧмӧн вӧчӧны аслыныс туй, вӧчалӧны западняяс, загонъяс, вӧтчӧны гусьӧн зверь коктуйӧд, суӧдӧны сійӧс.
Тайӧ нӧ абу удж?
Ыджыд да зэв опаснӧй нӧшта.
А кор негръяс пу коканъясӧн да ёсьтӧм бедьясӧн кокалӧны мунысӧ, тайӧ нӧ абу сьӧкыд удж?
Колӧ босьтны тӧдвылӧ, мый жар поясын быд физическӧй удж ёна сьӧкыдджык миян умереннӧй поясын серти.
Терпитны вермытӧм луншӧркадся жарыс мортӧс вынтӧммӧдӧ.
Мучитӧны асланыс курччасьӧмнаныс сынӧдын миллион лэбалысь насекомӧйяс.
Васӧд местаясын мучитӧ чорыд лихорадка.
Дугдывлытӧм тыш нуӧдӧны жар поясын олысь народъяс сёян вӧсна, ассьыныс олӧмнысӧ видзӧм вӧсна.
Омӧля вооружитчӧмаӧсь найӧ тайӧ тышас.
Налӧн абу медся колана уджалан ӧрудиеясыс, абу бур оружие.
Налӧн абуӧсь некутшӧм тӧдӧмлунъяс (знаниеяс).
Налы сьӧкыд вермасьны природакӧд.
На вылын тырвыйӧ ыджыдалӧ природаыс.
Торъя нин сьӧкыд лои овны жаркӧй странаса народъяслы бӧръя 50–70 воясӧ, кор сэтчӧ воисны европеецъяс-капиталистъяс.
Англияысь, Бельгияысь да мукӧд государствоясысь капиталистъяс мырдӧн босьталісны бурджык муяссӧ, хищническӧя изведитісны сэтчӧс уна дона зверьяссӧ да быдмӧгъяссӧ.
Найӧ мырдӧн тшӧктӧны жар странаясса населениеӧс уджавны плантацияяс вылын, кӧрттуйяс строитанінъясын, перйыны каучук, кыскавны сьӧкыд грузъяс (86-ӧд серпас).
Дас сюрсъясӧн кулалісны негръяс Африкаын кӧрттуй вӧчанінъясын, вӧрын каучук перъянінын, асланыс нартитысьяс вылӧ вермытӧг уджалігӧн.
Уна сиктъясӧс, кодъяс эз петны удж вылӧ, вӧлі разгромитӧма, сотӧма.
Негръяслысь сикт разгромитӧм
(Путешественниклӧн висьт).
Тайӧ вӧлі некымын во сайын Африкаын, ӧтик негритянскӧй сиктын.
Сиктыс тайӧ куйлӧ Бельгия владениеясын.
Сійӧ пукалӧ зэв мича тропическӧй вӧр бердын.
Сикт бердса муяс вылӧ кӧдзӧма африканскӧй проса.
Сикт гӧгӧрын зэв ыджыд пальмаяс да мукӧд тропическӧй пуяс, кодъяс змеяяс моз гартчӧмаӧсь лианаясӧн.
Ме шойчча вӧлі тані пӧрысь гончар Убану хижинаын тропическӧй вӧрті дыр мунӧм бӧрын.
Старик дзонь лунъясӧн бергӧдлӧ гончарнӧй круг да вӧчалӧ прӧстӧйиник дозмукъяс.
Мирнӧя оліс негръяслӧн сикт.
Матігӧгӧрса вӧръясас вӧлі уна бананъяс да пальмаяс, уна быдсяма зверыс.
Юын вӧлі уна чери.
Сёяныс тырмыліс во гӧгӧр кежлӧ.
Мужчинаяс вугралісны чери да вӧралісны.
Нывбабаяс вӧдитлісны видзму овмӧс.
Челядьяс ворсісны оланінъяс дінын, велӧдчисны ньӧвъясӧн лыйсьыны, вӧчалісны ичӧтик хижинаяс.
Ӧбед бӧрын сиктыс ставнас векджык унмовсьыліс.
Сідзжӧ вӧлі и тайӧ луннас.
Ме вӧлі пукала хижина порог вылын да каллянӧн куритча.
Гӧгӧр вӧлі дзик шынитӧв.
Друг кӧнкӧ ылын кыліс кавалерийскӧй трубалӧн шы.
Ме ас кӧсйытӧг, друг кутчыси револьверӧ, коді пыр менам вӧлі ӧшалӧ бокын.
Кыліс скачитысь вӧвъяслӧн кокшы.
Секунда мысти юладор боксянь мыччысис вӧвъяс вылын бельгийскӧй военнӧй отряд.
Сійӧ скачитіс веськыда кӧдзӧм муяс вывті.
Нӧшта секунда — и отрядыс уськӧдчис сикт вылӧ.
Пырысь-пыр жӧ салдатъяс тэрмасьӧмӧн лэччисны вӧвъяс вылысь, уськӧдчисны хижинаясӧ да кутісны кутавны да кӧртавлыны гезъясӧн верстьӧ мужчинаясӧс да том йӧзӧс.
Сынӧдсӧ тыртісны кӧртавлӧм йӧзлӧн горзан да вийсян шыяс, нывбабаяслӧн да челядьяслӧн бӧрдан да чирзан шыяс.
Ме эг на удит ставсӧ гӧгӧрвоны, кыдзи ме водзын вӧлі куйлӧ нин кӧртавлӧм йӧзлӧн дзонь ыджыд чукӧр.
Туплясисны уна шойяс.
Быдӧнӧс, коді сӧмын заводитліс водзсасьны, пырысь-пыр жӧ вӧлі места вылас виӧма.
Найӧясӧс, кодъяс заводитлісны пышйыны, куталісны арканъясӧн.
Сэсся заводитісны грӧмитны гӧль хижинаясӧс.
Ӧти коддзӧм салдат котӧртіс биа гӧлӧвняӧн Убану хижина дорӧ да кӧсйис сійӧс ӧзтыны.
Ме лэпті револьверӧс да лыйи сылы киас.
Гӧлӧвня уси.
Лыйӧм шы вылӧ чеччыштісны мелань некымын салдат, но кор аддзисны, мый ме еджыд морт, найӧ бӧр вешйисны.
Сиктсӧ грӧмитісны час кык гӧгӧр.
Но вот став шумсӧ вевттьӧмӧн, трубач мӧдіс тутсыны отбой.
Йӧзъясӧс куталӧм помасис.
Салдатъяс сувтӧдалісны кок йылӧ кӧртавлӧм йӧзӧс, сувтӧдалісны найӧс колоннаӧ, пуксисны вӧвъяс вылӧ и гӧгӧр боксянь кытшалісны колоннаӧс.
Нӧшта сигнал военнӧй трубалӧн — и кӧртавлӧм негръяслӧн колоннаыс вӧрзьӧдчис.
Тадзи вербуйтлісны рабочӧйясӧс кӧрттуй стрӧитанінӧ.
Задание
Вочавидзӧй татшӧм вопросъяс вылӧ:
1. Кутшӧм народъяс олӧны тропическӧй поясын?
2. Мый помысь олӧны тропическӧй поясса олысьясыс?
3. Кыдзи налы овсьӧ?
Пустыняын.
Корсьӧй карта вылысь Африкалысь войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввывсянь асыввылӧ тані нюжӧдчӧма мирын медся ыджыд пустыня — Сахара.
Некымын лун нин миян караванным муніс Сахара кузя доналӧм лыаяс вывті.
Гӧгӧр тыдалісны джуджыд лыаа мылькъяс.
Кажитчӧ, мый ми мунам помасьлытӧм лыаа море кынмӧм тыяс вывті.
Кӧнсюрӧ паныдасьлісны бытшласьысь чорыд турунъяс да кустарникъяс.
Матыстчис луншӧркад.
Шондіыс быттьӧ биӧн сотӧ.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Ми сувтім шойччыны да куйлім палаткаясын, терпитны вермытӧм жар вӧсна мучитчӧмӧн.
Верблюдъяс сідзжӧ шойччисны, корсюрӧ рӧмидзтісны.
Но вот доналӧм сынӧдын мӧдісны кывны кутшӧмкӧ сьылӧм шыяс.
Ме петі палаткаысь, медым тӧдмавны, кытысянь кылӧны тайӧ шыясыс.
«Тадзсӧ лыаыс сьылӧ, — шуис проводник, — тайӧ абу бур водзын».
Ме гӧгӧрвои, мый матыстчӧ лыа бушков — самум.
Зэв гырысь лыа мылькъяс, кодъяс ӧнӧдз на пыр вӧрзьӧдчывтӧг сулалісны, ӧні ловзисны.
Налӧн йывъясыс быттьӧ мӧдісны тшынасьны.
Тайӧ кыптіс тӧв да кутіс пӧльтны сэсь лыасӧ.
Пустыня вывса лыаяс мӧдісны вӧрӧшитчыны.
Югыд енэжтасыс пондіс пемдыны.
Кажитчӧ вӧлі, мый енэжыс топӧдчис му бердас.
Регыд кымӧръяс кыпӧдчисны сынӧдӧ да тупкисны шондісӧ.
Тӧлыс пыр ёнмис.
Верблюдъяс пласьт водісны лыа вылӧ, ассьыныс сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн.
Водісны тшӧтш и йӧз, юрвывтіыс вевттьысьӧмӧн да пельяснысӧ тупкалӧмӧн.
Быд боксянь кыліс тӧвзьысь лыаяслӧн шумыс да равзӧмыс.
Медбӧрын, ставыс гудыртчис да мӧдіс гӧгравны ӧтырышъя лыа ураганӧн.
Бушуйтчис самум.
Сьӧлӧм зэв чорыда тіпкӧ.
Висьӧ юр.
Вом да горш дзикӧдз косьмисны, паръяс вирӧдз потласисны.
Часысь нин дырджык бушуйтчӧ лыа бушков.
Кажитчис, нӧшта кӧ час — и ми пӧдам лыа вӧсна.
Миян шуд вылӧ самум регыд тӧвзис водзӧ.
Бӧр воссис кельыдлӧз енэжыс да тыдавны кутісны ылысса виж лыаяс...
Караван вӧрзьӧдчис водзӧ.
Ньӧжйӧ муніс миян караванным.
Кык лун нин эз юлыны йӧзыс.
Вит лун мунӧны ватӧг верблюдъяс.
Ӧтик верблюд дзикӧдз уси эбӧссьыс, и сійӧс лои эновтны пустыняӧ.
Мӧдӧс мездім грузысь сы вӧсна, мый сійӧ ӧдва нин вӧлі вешталӧ кокъяссӧ.
Кор ми кутім нин воштыны вынъяснымӧс, миян вожатӧйным ылысянь казяліс сьӧд чут.
Регыд мысти казялім сійӧс и ми, а нӧшта мыйкӧ дыра мысти ми кутім аддзыны кельыдлӧз енэжын тӧдчысь пальма йывъяс.
Тайӧ вӧлі оазис.
Сідз шусьӧны пустыняын местаяс, кӧнъясын эм ваыс, а сідзкӧ и растительность.
Медбӧрын, миян караванным пырис пальмаяс вуджӧр улӧ, и ми аддзим ва, смертысь мездан ва.
Ваыс петіс шоръясӧн да жургис пуяс увті.
Верблюдъяс да йӧз уськӧдчисны ва дінӧ да горша юисны, юисны помтӧг.
Оазис бердын вӧліны олысьяс.
Миянӧс бура примитісны.
Мужчинаяс кавшасисны вӧсньыдик кузь кокъяса пальмаяс вылӧ да мӧдісны миянлы шыблавны зарни рӧма кисьмӧм финикъяс.
Оазисса олысьяс видзӧны-дӧзьӧритӧны тані вывті дона быд капля ва.
Найӧ нуӧдӧны источникъяслысь васӧ канаваяс кузя пуяслань да кӧдзаяслань.
Ми пӧттӧдз юим, босьтім васӧ кучик мешӧкъясӧ, шойччим да бара мӧдӧдчим ватӧм пустыняӧ.
Йӧзыд вочасӧн босьтӧны пустынятӧ ас кианыс.
Уна местаясын пустыняын ӧні вӧчалӧны юкмӧсъяс, кодъялӧны каналъяс, кодъяс кузя нуӧдӧны васӧ гӧравывса юясысь.
Сэнъясын, кӧні нуӧдӧма пустыняӧ васӧ, быдмӧны садъяс да кӧдзаяс.
Кутшӧм сюрӧ пустыняяс вомӧн вӧчсьӧны нин туйяс.
Бӧръя кадӧ изобретитӧма аслыссикас автомобиль (гусеничнӧй), коді вермӧ ветлыны лыаа местаясті.
Заданиеяс.
1. Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Сахара пустыня.
2. Висьталӧй устнӧ, пустынялӧн кутшӧм видыс, оазислӧн кутшӧм видыс.
Мый вӧсна пустынялӧн да оазислӧн природаыс сэтшӧма торъялӧны мӧда-мӧдсьыс?
Неурочнӧй кадын удж.
Открыткаясысь, газетъясысь, журналъясысь да мукӧд иллюстрацияясысь лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Природа да олӧм тропическӧй поясын».
КӦДЗЫД ПОЯСЪЯС.
Кӧдзыд поясъяслӧн природа.
Мушар Севернӧй да Южнӧй полюсъяс гӧгӧр куйлӧны мулӧн кӧдзыд поясъяс — войвывса да лунвывса.
(Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь кӧдзыд поясъяс.
Пасйӧй найӧс тіянӧн сёйысь вӧчӧм мушар модельяс вылын.)
Шондіыс тані, кыдзи ті тӧдад нин, некор оз кыпӧдчыв вылӧ.
Весигтӧ луншӧркадӧ сійӧ сэтшӧм улын, кыдз миянын овлӧ лэччан кадас.
Югӧръясыс сылӧн усьӧны кӧсӧя да зэв омӧля шонтӧны.
Во чӧжнас ӧкмыс-дас тӧлысь чӧж сэні сулалӧны зэв ён морозъяс.
Севернӧй Ледовитӧй океан.
Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь Севернӧй Ледовитӧй океан.
Сійӧ куйлӧ Севернӧй полюс гӧгӧр.
Севернӧй полюсыс лоӧ пӧшти тайӧ океан шӧрас.
Тӧвнас Севернӧй Ледовитӧй океан — йиа пустыня.
Некымын тӧлысь чӧж шондіыс тані некутшӧма оз мыччысьлы, сулалӧ вой.
Сӧмын кодзувъяс, тӧлысь да корсюрӧ полярнӧй сияние разӧдыштлӧны пемыдсӧ.
Друг мыччысясны енэжын биа столбъяс да сувталасны радӧн, либӧ петас паськыд югыд полоса да ӧшка-мӧшка моз мегырӧн нюжӧдчас став енэж пасьтаыс.
Заводитасны ворсны сы гӧгӧр уна рӧма югӧръяс да югдӧдасны лымъя пустынясӧ югыдлӧз, турунвиж, кольквиж да гӧрд рӧмӧн.
Но кусӧ полярнӧй сияние, и бара лоӧ пемыд.
Севернӧй Ледовитӧй океан вылын тӧвнас морозъясыс овлывлӧны 50°-ӧдз.
Океан тупкысьӧма зэв гырысь йи пластъясӧн, уна километр кузьтаӧн да пасьтаӧн.
Тайӧ йи пластъясыс зурасялӧны ӧта-мӧд бердас, личкӧны, жугласьӧны; швачкакылӧмӧн да йиркакылӧмӧн чукӧрмӧны йи пластъяслӧн ыджыд чукӧръяс.
Воас гожӧм, да Севернӧй Ледовитӧй океан ловзяс.
Шондіыс некымын тӧлысь чӧж некутшӧма оз пыравлы.
Йиыд заводитӧ сылыштны, йи пластъяс чегъяссьӧны.
Йи пластъясыс разалӧны, крӧшитчӧны, бара зурасьлӧны.
Но дженьыд полярнӧй гожӧмыд.
Оз на удитны сывны йияс, кыдз выльпӧв кынмӧны гырысь йи эрдъяс, и океан бара пӧрӧ йиа пустыняӧ.
Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн животнӧйяс.
Севернӧй Ледовитӧй океан вылын пӧшти во чӧж кӧдзыд.
Но и тан эм олӧмыс.
Вугралӧ йияс вылын полярнӧй шонді водзын тюленьяслӧн стада.
Со йи чукӧр сайын мыйкӧ вижов вӧрзис — тайӧ ошъяс дзонь семьяӧн — кык ыджыд еджыд ош да куим ош пи — гусьӧн матыстчӧны тюленьяс дінӧ.
Ошъясыд ньӧжйӧникӧн кыссьӧны, нюжӧдчӧмӧн да йи бердас топӧдчӧмӧн.
Эз вермы кутчысьны ӧтик ош пи, кыпӧдчис да чеччыштіс нёльнан лапа вылас.
Горӧдіс сторожевӧй тюлень, и став стадаыс ӧти здукӧн суніс йи улӧ.
Паськыд полосаӧн тыдалӧ ва йи пласт сайын.
Йи дінӧ вартчӧ морж.
Тайӧ ыджыд ён животнӧй, унаысь весигтӧ ош кувлывлӧ сійӧ клыкъясысь.
Морж бӧрся вартчӧ эньыс, мышку вылас писӧ нуӧмӧн.
Найӧ сідзжӧ вартчӧны шонтысьны шонді водзын.
Ылын тыдовтчис кодлӧнкӧ зэв ыджыд юр.
Тайӧ кыпӧдчис лолыштны медся ыджыд олысьыс Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн — кит.
Сылӧн кузьтаыс овлӧ 30 метрӧдз.
Став тайӧ уна сикаса олысьясыс вердчӧны чериӧн да разнӧй посни животнӧйясӧн, кодъяс зэв уна лыдӧн олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Еджыд ош.
Олӧ йияс да лымъяс пӧвсын.
Кыйсьӧ тюленьяс бӧрся.
Еджыд рӧмыс вӧчӧ сійӧс тӧдчытӧмӧн.
Зэв бура вартчӧ, вартчан перепонкаа лапаяснас сынӧмӧн.
Шоныд сук гӧныс да госыс видзӧны сійӧс кӧдзыдысь.
Морж.
Унджык кадсӧ овлӧ ваын.
Сылӧн чери модаа тушаыс, кокъясыс да бӧжыс отсалӧны бура вартчыны.
Лолалӧ тыясӧн.
Вердчӧ посньыдик морскӧй животнӧйясӧн.
Госыс видзӧ сійӧс кӧдзыдысь.
Кит.
Медся ыджыд животнӧй мирын.
Олӧ ваын, вердчӧ посньыдик морскӧй животнӧйясӧн.
Лолалӧ тыясӧн.
Госыс видзӧ сійӧс кӧдзыдысь.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй устнӧ, кутшӧм видыс Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн тӧлын да гожӧмын.
2. Энӧ вунӧдӧй, кутшӧм животнӧйяс олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын да велӧдчӧй торйӧдны найӧс серпас серти.
Кыдзи олӧны йӧзыс полярнӧй странаясын.
Севернӧй Ледовитӧй океанын уна діяс.
Вогӧгӧр чӧж сэні йияс да лымъяс.
Гожӧмнас кӧнсюрӧ лымйыс сылӧ, изъяс вылын тыдовтчӧ нитш, синмӧ шыбытчан посньыдик цветъяс да кыссьӧны ляпкыдик кустарникъяс.
Со и став быдмӧгъясыс полярнӧй діяс вылын.
Торъя нин уна діясыс Америка берегъяс пӧлӧн.
На пиын мирын медся ыджыд діыс — Гренландия.
(Корсьӧй сійӧс полушариеяс карта вылысь.)
Тайӧ діяс вылын олӧны эскимосъяс.
Сьӧкыд налӧн олӧмыс йи да лым пӧвсад.
Став олӧмыс эскимосъяслӧн кольӧ кынӧмпӧт корсьӧмын, и век жӧ найӧ унаысь тшыгъявлӧны: омӧля кӧ шедӧ чери, оз кӧ лоны тюленьяс да моржъяс — налы тшыглы кулӧм грӧзитӧ.
Тюленьясыд да моржъясыд эскимосъяслы сетӧны не сӧмын сёян. Аслыныс паськӧмнысӧ эскимосъяс вӧчӧны тюлень да морж кучикъясысь.
Весиг пыжъяс вурӧны тюлень кучикысь.
Сунисъяс пыдди босьтӧны сӧнъяс, емъяс пыдди — чери лыяс.
Гожся оланіныс эскимосъяслӧн сідзжӧ вӧчсьӧ зверь кучикъясысь, а керка мыджӧдъяс пыддиыс унаысь овлӧны китлӧн лыясыс.
Тӧвся оланінсӧ вӧчӧны изъясысь да эжаысь, вылыссяньыс сійӧс киськалӧны ваӧн, медым тупкысяс йи слӧйӧн.
Оланінъяссӧ вӧчӧны и лымйысь.
Вевтас пуктӧны йи пласт, код пыр оланінас усьӧ югыдыс.
Медым пырны татшӧм оланінас, колӧ кыссьыны бауӧн лым пытшті векньыдик коридор кузя.
Путешественник Нансен, кор волӧма экспедицияӧн Гренландияӧ, вӧвлӧма эскимосъяс ордын.
Со кыдзи сійӧ описывайтӧ налысь гожся оланінсӧ.
«Юр копыртӧмӧн ми кыссим тюлень кучикысь вӧчӧм вевт улӧ, пыраніныс вӧлі зэв ляпкыд. Ми воим комнатаӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма тюлень госӧн ӧзъян некымын лампаӧн; фитильяссӧ вӧлі вӧчӧма нитшкысь.
Менӧ кытшалісны пасьтӧм йӧз чукӧр, кодъяслӧн туша выланыс сӧмын вӧньяс вӧліны.
Эскимосъяслӧн чужӧмныс госӧн лӧсталіс, няйтыс тупкӧма найӧс кыз слӧйӧн.
Миянӧс пуксьӧдісны ящикъяс вылӧ, кодъяс вӧліны палаткаӧ пыранінса занавес пӧлӧн — тайӧ лыддьысьӧ гӧстьяслы почётнӧй местаӧн.
Асьныс кӧзяинъясыс пуксясны мӧдар стен пӧлӧныс крӧвать вылӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма тюлень кучикъясӧн.
Эскимосъяс коллялӧны сы вылын став кадсӧ.
Сы вылын найӧ сёйӧны и узьӧны; тан жӧ ас уланыс кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн уджалӧны нывбабаяс.
Лампаяс вылын, кодъяс джуджыд тӧрелка кодьӧсь, эскимосъяс пуӧны аслыныс сёян.
Лампаяс ломтысьӧны лун и вой, ӧд мӧд сикас ломтасыд и абу».
Эскимосъяслӧн кыйсьӧм.
Сӧмын море вердӧ эскимосъясӧс.
Но сьӧкыд да ӧпаснӧ кыйсьыны морскӧй зверь бӧрся.
Эскимос Коовокно 20 километр кузя нин муніс ӧти мӧд вылас ӧшйӧм йияс пӧвстті.
Куим пон, кодъясӧс вӧлі доддялӧма нартӧ, дзикӧдз вынтӧммисны.
Медбӧрын сійӧ воис шыльыд йи пласт вылӧ.
Тані йи вылас вӧліны рыяс.
Тайӧ рыясас волывлісны тюленьяс лолыштны сынӧднас.
Коовокно босьтіс кӧрт йыла копьё да заводитіс зэв виччысьӧмӧн кыссьыны ры дорӧ.
Кынӧм вылас дзик дорӧдзыс кыссьӧмӧн, сійӧ водіс, да ловсӧ кутӧмӧн виччысис, кор ваысь петас тюлень.
Друг рысянь кыліс шаркӧдчӧм, да ва веркӧсӧ мыччысис тюленьлӧн юрыс.
Коовокно шеныштіс копьёӧн да сутшкис тюленьлы сьыліас. Веськаліс бура.
Регыд зверыс дугдіс пессьыны йи улын.
Копьёыс вӧлі кӧрталӧма гезйӧн, и эскимос кыскис тюленьӧс йи вылӧ.
Сійӧ вундіс тюлень тушаысь яйтор да вердіс понъяссӧ.
Сы бӧрын пуктіс тюленьсӧ нарт вылӧ и бӧр мӧдӧдчис гортлань, семья дінас.
Ӧдйӧ котӧртісны шойччыштӧм понъяс.
Кыпӧдчисны джуджыд йи дорыш вылӧ.
Сэн эскимос повзьӧмӧн аддзис, мый йиыс, код вылын сійӧ кыйсис, торъялӧма берегысь, и тӧлыс нуӧ сійӧс океанӧ.
Беда!
Мый ӧні вӧчны?
Пропадитны лоӧ.
Тӧлыс лыбис пыр ёнджыка и ёнджыка, и пыр ылӧджык нуис йи пластсӧ восьса мореӧ...
Но Коовокно эз пропадит.
Сылысь йисӧ вайис овтӧм ылі ді бердӧ.
Куим во оліс сійӧ тайӧ ді вылас дзик ӧтнасӧн, тюлень да ош яйӧн вердчӧмӧн.
Медбӧрын, понъяс отсӧгӧн сійӧ вуджис мӧд ді вылӧ, кытысь сэсся сійӧс аддзисны промышленникъяс — зверь кыйысьяс.
Эскимосъяслӧн кыйсьӧмыд оз век помасьлы бура.
Унаысь найӧ вӧйӧны мореӧ.
Задание.
Висьталӧй, кыдзи олӧны Гренландияса олысьяс — эскимосъяс: кутшӧм налӧн оланінъясыс, кутшӧм паськӧмныс, мыйӧн найӧ пӧткӧдчӧны, мый уджалӧны-керӧны, мый вӧсна ӧпаснӧй налӧн кыйсьӧмыс?
Севернӧй полюслань.
Важӧн нин уна сикас странаясӧс исследуйтысьяс, путешественникъяс заводитлісны воӧдчыны Севернӧй полюсӧдз.
Ӧтияс мӧдісны корабльяс вылын, мукӧдъяс писькӧдчисны понъясӧн, коймӧдъяс лэбисны сынӧдті.
Повтӧм йӧз, сьӧмӧн отсӧг аддзытӧг, мӧдӧдчылісны туйӧ тшӧкыда медся колана кӧлуйтӧг (снаряжениетӧг).
На йылысь некод эз тӧждысьлы.
Унаӧн пӧгибнитлісны йи пӧвсӧ тшыгла, кӧдзыдла да висьӧмъясысь.
Сӧмын на пиысь некымыныс воӧдчывлісны полюсӧдз, но некодлы эз удайтчы сэні вӧчавны научнӧй исследованиеяс.
Сійӧс, мый эз вермывны вӧчны ӧткӧн капиталистическӧй странаясса исследовательяс, ӧні вӧчисны ӧтувйӧн коммунистическӧй партия да сӧветскӧй правительство веськӧдлӧм улын миян исследовательяс.
1937 воӧ майын зэв ыджыд нёль сӧветскӧй самолёт, Сӧветскӧй Союзса герой О. Ю. Шмидт веськӧдлӧм улын, лэбзисны полюсӧ, лэччисны йи пласт вылӧ и ректісны сэтчӧ научнӧй приборъяс, палаткаяс да полярнӧй тӧв кежлӧ став колана торъяссӧ.
И регыд сэні мӧдіс уджавны мирас медся войвывса полярнӧй станция.
Севернӧй полюс дорын, кывтысь йи пласт вылын олісны социалистическӧй рӧдиналы преданнӧй, нёль отважнӧй морт: Папанин, Кренкель, Федоров, Ширшов.
Найӧ вӧчисны сэні ыджыд колана удж: наблюдайтісны поводдя, изучайтісны йияслысь движениесӧ, йияс улысь морскӧй валысь визувтан ӧдсӧ, вӧчисны наблюдениеяс и сэні олысьяс бӧрся.
Ассьыныс уджнысӧ эштӧдӧм бӧрын героическӧй четвёркаӧс босьтісны йи пласт вылысь февраль 19-ӧд лунӧ 1938 воӧ ледокольнӧй судноясӧн, кодъясӧс ыстыліс специальнӧ та вылӧ правительство Гренландскӧй мореӧ, да вайисны Ленинградӧ.
Регыдӧн Москва нимкодясьӧмӧн да гажаа встретитіс Арктикаса геройясӧс, кодъяс доблестнӧя выполнитісны правительстволысь, партиялысь да сылӧн вождь Сталин ёртлысь заданиесӧ.
Москва — Севернӧй полюс — Америкаса Соединённӧй Штатъяс.
Эз на коль кык тӧлысь Севернӧй полюс дінӧ научнӧй станция вӧчӧмсянь, кыдзи став мирыс кутіс тӧдны выль вермӧм йылысь сӧветскӧй исследовательяслысь полярнӧй природа вылын.
Сӧветскӧй Союзса геройяс лётчикъяс Чкалов, Байдуков, Беляков, а бӧрынджык Громов, Юмашев, Данилин пуксьывтӧг лэбзисны мощнӧй сӧветскӧй самолётъяс вылын Москвасянь Севернӧй полюс пыр Америкаса Соединённӧй Штатъясӧ.
Зэв сьӧкыд вӧлі налы туй вылас.
Но найӧ повтӧг (мужественнӧя) писькӧдчисны буряяс да туманъяс пыр, вермасисны самолётъяс йизьӧмкӧд и честьӧн выполнитісны Сталин ёртлысь сетӧм заданиесӧ.
Сӧветскӧй Союзсянь Америкаса Соединённӧй Штатъясӧ меддженьыд туйыс ӧні восьтӧма!
Ледокол Севернӧй Ледовитӧй океан мореясын.
Сьӧкыд писькӧдчыны полярнӧй йияс пӧвстті, весигтӧ ыджыд ён пароходъяслы.
Ӧпасностьыд виччысьӧ найӧс быд минутӧ.
Сӧмын аслыссикас пароходъяс — ледоколъяс — вермӧны писькӧдны аслыныс туйсӧ йи пластъяс пӧвстті.
Мощнӧй ледоколъясыд эмӧсь и миян Сӧветскӧй Союзын.
Найӧ ветлӧны Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясын Союзса став войвыв берегъяс пӧлӧн.
Со кыдзи вермасьӧ йияскӧд миян краснознамённӧй ледокол «Красин».
________
«Красин» пырис йияс пӧвстӧ.
Гӧгӧрбок лымйӧн вевттьысьӧм паськыд йи пласт, кодӧс уна вожӧн орйӧдлӧмаӧсь векньыдик да чукльӧсь ва каналъяс.
Йи пластъяс, йиркӧмӧн да ковгӧмӧн, локтӧны да зырӧдӧны мӧда-мӧд вылас.
«Красин» надзмӧдіс мунан ӧдсӧ да заводитіс уджавны.
Зэв ыджыд ледокол став сьӧктанас кайӧ йи вылӧ, личкӧ сійӧс да поткӧдӧ йи массасӧ.
Йияс швачкакылӧны да потласьӧны, паськалӧны судно водзын.
________
Ледоколъяс писькӧдісны туй Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс кузя.
Найӧ ас бӧрсяыс нуӧдісны суднояслысь дзонь караванъяс.
Мый эм Южнӧй полюс дорын.
Корсьӧй карта вылысь Южнӧй полюс.
Южнӧй полюс дорын, кӧні некутшӧм йӧз абу, куйлӧ зэв ыджыд, паськыд му — Антарктида. Сэні муыс во гӧгӧр тупкысьӧма лымйӧн да йиӧн.
Южнӧй полюслань.
Ыджыд сьӧкыдторъяс лоӧ венны Антарктидаӧс исследуйтысьяслы.
Некымын пӧв заводитлісны пыравны ылӧджык, пыдӧджык сійӧ муас.
Но сӧмын знаменитӧй норвежскӧй путешественник Амундсен ёртъясыскӧд воӧдчыліс Южнӧй полюсӧдз.
Вӧлі тӧв.
Сулалісны нелямын градуса морозъяс.
Оръявлытӧм нёль тӧлысся вой нюжаліс март помсянь августӧдз.
Путешественникъяс тӧвйисны хижинаын, кодӧс вӧчӧма вӧлі пароходӧн вайӧм пуясысь да эжӧма тюлень кучикъясӧн.
Гӧгӧр паськӧдчӧма зэв ыджыд лымъя пустыня.
Вӧлі шынитӧв. Сійӧ торксьывліс сӧмын пурга омлялӧмӧн.
Октябрь шӧрын сувтіс гожӧм.
Но и гожӧмнас Антарктида эз шыбыт ассьыс йи паськӧмсӧ.
Гожӧм локтӧмсӧ петкӧдлысьясӧн вӧліны пингвинъяс.
Лӧнь берегъяс шызисны найӧ горзӧмъясӧн.
Пингвинъяс уйисны шоныдджык войвыв діяс вывсянь да мунӧны вӧлі сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, гез моз нюжӧдчӧмӧн сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ велалӧмаӧсь нин поздысьны.
Найӧ некор абу аддзылӧмаӧсь йӧзсӧ да матыстчылісны путешественникъяс дорӧ некутшӧма повтӧг.
Муртса на шондіыс тыдовтчис енэжас, Амундсен мӧдӧдчис туйӧ.
Мунны вӧлі зэв сьӧкыд.
Пурга пукталӧма зэв джуджыд толаяс.
Йӧзыс да понъяс вӧялісны лымъяс пидзӧссьыс вылӧджык.
Лым улын дзебсясисны зэв гырысь йи потасъяс (трещинаяс).
Кокъяс, кияс да чужӧмъяс вӧлі кынмӧны.
Понъяс ӧдва кыскисны додьяссӧ, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма сёян-юан, палатка да гӧна узьлан мешӧкъяс.
Медся шондіа лунъяснас вӧлі 25° мороз.
Некымын лун мысти туй вылын паныдасисны гӧраяс, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь зэв джуджыд йи градъясӧн.
Понъяс и йӧз зэв тшӧкыда веськавлісны потӧм йи костъясӧ и бӧр кавшасьны сэсь вӧлі зэв сьӧкыд.
Мучитчӧм, омӧльтчӧм, кынмалӧм йӧз ньӧжйӧникӧн матыстчисны полюслань, медбӧръя вынъясысь йи кузя кавшасьӧмӧн.
38 лун мысти Амундсен воис полюсӧдз.
Сійӧ местаас Амундсен сувтӧдіс палатка да кӧрталіс сэтчӧ норвежскӧй флаг.
Сӧмын Амундсен ыджыд опытность ради да экспедицияӧ бура дасьтысьӧм вӧсна экспедицияыс помасис бура.
Ставыс дзоньвидзаӧн бӧр воисны гортӧ.
Но эз тадз жӧ бура помась Южнӧй полюслань вӧчлӧм мӧд экспедиция — англичанин Скоттлӧн экспедицияыс.
Амундсен бӧрын полюс вылӧ волӧм мысти, бӧр локтігас нин, Скотт да сылӧн ёртъясыс туй вылас кынмисны.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй, кыдзи путешественникъяс писькӧдчылісны Севернӧй да Южнӧй полюсъясӧ.
2. Думыштлӧй, кутшӧм полюс гӧгӧрын пуксьӧма суша, кутшӧм полюс гӧгӧрын — океан.
3. Висьталӧй, волӧн кутшӧм кад овлӧ Южнӧй полюсын сэк, кор Севернӧй полюсын гожӧм.
Тундра.
Севернӧй Ледовитӧй океан берегъясын паськӧдчӧмаӧсь зэв ыджыд вӧртӧм местаяс — тундраяс.
Гожӧмнас тундраын муыс сылыштлӧ сӧмын вылыссяньыс;
50 сантиметрысь пыдіджыкын куйлӧ «векся кын» слӧй.
Пуяс тундраын быдмыны оз вермыны, а быдмӧны сӧмын посньыдик коръяса ляпкыдик да урӧсмӧм кыдзьяс, вотӧсъяс: пув, мырпом, чӧдлач да турипув.
Главнӧй быдмӧгъясыс тані — нитш да лишайник «яла»; найӧ вевттьӧны став мусӧ.
Ваыс оз йиджтысь кынмӧм мусин пырыс, сы вӧсна гожӧмнас тундраын гӧгӧр тыяс да нюръяс.
Европейскӧй тундраын да азиатскӧй тундра рытыввыв юкӧнын олӧны ненецъяс.
Кыдзи олӧны ненецъяс.
Тундраын тӧвнас.
Окатетта ненецлӧн семьяыс тӧвйис тундра лунвылын, вӧръяс дінын матын.
Тані кӧръяс кок гыжнаныс перъялісны лымсӧ да корсисны нитш, лишайник да том кустарникъясӧс.
Кор кӧръяс вӧлі сёясны став лишайниксӧ, ненецъяс тэчасны ассьыныс кӧлуйнысӧ нартъяс вылӧ да вуджасны выль местаӧ.
Гӧгӧр вӧлі помтӧм-дортӧм лымъя равнина.
Йиӧн тупкысьӧмаӧсь юяс да тыяс.
Петіс Окатетта аслас шалашсьыс — чумысь — видзӧдлыны, кӧні кӧръясыс.
Муныштіс некымын воськов сайӧ.
Ён тӧлыс пӧрӧдӧ кок йылысь, синъяссӧ тыртӧ.
Кималасӧн Окатетта кыссис чум дорӧдз, сідзи эз и вермы тӧдмавны кӧръяс йылысь, кӧнӧсь найӧ.
Чумын дыр кодь чышкаліс синъяссӧ гӧна дӧрӧмнас да ропкӧдчис:
«Мый эм менам чумын?
Кык пӧрт, куим пӧв да ружье.
Нӧшта кык чашка чай юны.
Нӧшта эм сёян тасьті.
Со и ставыс.
Кӧръясыд сӧмын кызь коли.
Унаӧс кӧинъяс сёйисны.
Колхозын бурджыка олӧны.
Колӧ пырны колхозӧ!»
Тулысын.
Но вот воис тулыс.
Письтісны шоръяс.
Окатетта кутіс мӧдӧдчыны туйӧ.
Тшӧктіс гӧтырыслы чукӧртны чумсӧ, и сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн сувтӧм додьяс, кытчӧ вӧлі тройкаӧн доддялӧма кӧръясӧс, вӧрзьӧдчисны орчча колхозӧ.
Бокъястіыс котӧртісны понъяс.
Лым сылі.
Быдлаын визувтӧны шоръяс.
Воссьӧны, нюръяс.
Локталӧны дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, каляяс.
Лэбачьяс кылӧны тулыстӧ да тэрмасьӧны тӧдса местаясӧ поздысьны, пуктавны колькъяс, пӧжны уна лыда пиянъясӧс.
Окатетта колхозкӧд вӧрзьӧдчис войвылӧ — океанлань.
Сэні абуджык номъясыд, кодъяс спокой оз сетны ни мортлы, ни кӧрлы.
Гожӧмын.
Лунысь лунӧ шондіыс пыр дырджык енэжын тыдалӧ.
Вой пыдди нюжалӧ дорвыв югыд кыаа кад.
Пуксис, медбӧрын, полярнӧй лун.
Шондіыс некутшӧма, оз пыравлы.
Тундра дзордзалӧ нин став аслас мичлуннас.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, ичӧт да ыджыд тыяс дзирдалӧны шонді водзын.
Вутшъяс вылын, кыдзи еджыд кодзувъяс, югъялӧны мырпомлӧн цветъясыс, а дзик ва бердас чукӧрӧн лӧзалӧны незабудкаяс.
Синмӧ шыбитчан зэв уна цветъяс босьтчисны быдмыны тундраын.
Гажаа мунӧ Окатетта, гажаа видзӧдӧны додьяс вывсянь челядьыс.
Гажаа котӧртӧны и кӧръяс; найӧ тэрмасьӧны паськыд йирсянінъясӧ, океан берег дорӧ.
Сэн абуӧсь дӧзмӧдчысь номъясыд, кодъяс кымӧръясӧн лэбалӧны нюръяс вылын да оз лэдзны сулавны места вылын.
Шойччанінъясын нывбабаяс паськӧдӧны чум да шӧрас биасьӧны.
Сӧмын тшын пытшкын би дорын позьӧ шойччыштны номъясысь.
Сувтӧдасны кызь кымын потш, вылыс помъяссӧ налысь кӧрталасны гезйӧн, а вывсяньыс потшъяссӧ тупкасны кӧр кучикъясӧн.
Со и чум эштіс.
Му вылас вольсалӧны сюмӧд да сы вылӧ вольсалӧны кӧр куяс — тані вольпась и пызан.
Дыр мунісны ненец-колхозникъяс.
Уна пӧрйӧ сувтлывлісны.
Шойччыштасны, йирсьӧдыштасны кӧръясӧс — и бара туйӧ.
Кӧрыд — ненецъяслӧн главнӧй озырлуныс (110-ӧд серпас).
Кӧръяскӧд йитчӧма налӧн став олӧмыс.
Кӧрыд ненецлы сетӧ став коланторсӧ.
Кӧрлӧн гӧныс шонтӧ сійӧс тӧв и гожӧм.
Сылӧн шоныд куыс мунӧ ненецлы вольпась вылӧ.
Кӧр кучикъясӧн сійӧ вевттьӧ ассьыс чумсӧ.
Кучиксьыс вурӧ аслыс кӧм.
Шапкаяс, кепысьяс, сумкаяс — быдтор вылӧ мунӧ кӧр куыд.
Медбӧрын, ылын тыдовтчис океанлӧн дзирдалан поверхностьыс.
Сувтӧдісны чумъяс.
Лэдзисны кӧръясӧс йирсьыны пастухъяскӧд да понъяскӧд, а асьныс кутісны став колхозӧн чери кыйны.
Войдӧр некор Окатетталӧн эз вӧвлы чериысь доход.
Дзонь гӧраясӧн ӧні черисӧ сдайтіс колхозыс кооперативлы, и быд колхозник вель ыджыд запас колис аслыс вылӧ.
Арын.
Ӧдйӧ коли дженьыд полярнӧй гожӧм.
Августын шондіыс кутіс пыравлыны.
Сентябрын лоины настоящӧй войяс. Лунысь лунӧ найӧ содіны кӧдзыдъяскӧд ӧттшӧтш.
Ставыс тэрмасисны мунны сэтчӧ, кӧні шоныдджык.
Лэбзисны лэбачьяс.
Вошины насекомӧйяс.
Дзебсисны лым улӧ полярнӧй пеструшкаяс-шыръяс.
Ёна вежсис олӧмыс Окатетталӧн.
Кӧръясыс сылӧн йирсьӧны ӧтувъя стадоын, и налӧн лыдыс абу нин кызь, а кызь вит.
Оз пов Окатетта, мый кӧръясӧс кӧин косявлас, мый найӧ висьӧмъяс вӧсна кулӧны.
Неылын эм кӧръясӧс лечитан пункт.
Войвыв природаыд суров.
Сійӧ пыр грӧзитӧ морт олӧмлы.
Омӧля овсьыліс тані мортлы, кодӧс вӧлі шыбитӧма, дзикӧдз эновтӧма.
Вынтӧм мортыд повліс природасьыс.
Сійӧ эскыліс, мый гӧгӧр олӧны лёк духъяс, кодъяс вермӧны мортлы лёк вӧчны.
Тайӧ эскӧмнас пӧльзуйтчылісны кӧлдунъяс — шаманъяс, кодъяс быдногыс йӧйтӧдлісны да ылӧдлісны уджалысь йӧзӧс.
Сӧветскӧй власть локтӧмсянь миян Союзса войвыв народъяслӧн олӧмыс ӧдйӧ кутіс вежсьыны.
Сӧветскӧй власть тӧждысьӧ ылі Войвывса народъяс вӧсна, сійӧ отсалӧ налы природакӧд вермасьӧмын.
Сӧветскӧй Войвылын стрӧитсьӧны рудникъяс, заводъяс, быдмӧны совхозъяс да колхозъяс, школаяс общежитиеясӧн, воссялӧны кооперативъяс.
Сӧветскӧй Войвылын уджалысь йӧзлӧн олӧмыс лои зажиточнӧй да культурнӧй.
Заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні куйлӧ тундра.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны ненецъяс.
3. Висьталӧй, кутшӧм природаыс тундраын.
4. Висьталӧй, кыдзи олӧны ненецъяс: кутшӧм налӧн оланінъясыс? кутшӧм паськӧмныс? мыйӧн найӧ вердчӧны?
5. Мыйӧн занимайтчӧны тундраса народъяс?
Мый налӧн главнӧй озырлуныс?
Мый вылын найӧ ветлӧдлӧны ӧти местаысь мӧдӧ?
6. Кыдзи овлісны войвывса народъяс важӧн?
7. Мый вӧчӧ бурсӧ сӧветскӧй власть войвывса народъяслы?
Неурочнӧй кадын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Кӧдзыд поясъясын природа да населениелӧн олӧмыс».
УМЕРЕННӦЙ ПОЯСЪЯС.
Умереннӧй поясъяслӧн природа.
Мушарлӧн умереннӧй поясъясыс кык паськыд полосаӧн нюжӧдчӧмаӧсь жар да кӧдзыд поясъяс костӧд.
(Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь войвыв да лунвыв умереннӧй поясъяс).
Умереннӧй поясъясын абу сійӧ мучитан жарыс, кыдзи жар поясын, и абу йизьӧдан кӧдзыдыс, кыдзи кӧдзыд поясын.
Жар да кӧдзыд поясъясысь торъялӧмыс сыын, мый тані овлывлӧ волӧн нёль сикас кад.
Но умереннӧй поясъясын оз быдлаын ӧти и сійӧ жӧ кадӧ овлы ӧткодь шоныд либӧ кӧдзыд.
Кымын ылынджык кӧдзыд пояссянь и кымын матынджык жар пояс дінӧ, сымын умереннӧй поясын климатыс лоӧ небыдджык, сымын дженьыдджык и шоныдджык лоӧ тӧлыс, сымын кузьджык да жарджык лоӧ гожӧмыс.
Ми олам войвывса умереннӧй поясын.
Полярнӧй кругсянь тропикӧ самолёт вылын.
Кӧдзыд сэзь март тӧлысся лунӧ Севернӧй Америкаса полярнӧй берегъяс весьтын кыпӧдчис самолёт да лэбзис лунвывлань.
Куим час мысти тундра коли ылӧ бӧрвылӧ.
Самолёт лэбӧ лымйӧн эжсьӧм сук лыска вӧръяс весьтті.
Нэмӧвӧйся вӧръяс кыссьӧны помтӧг быдладор бокӧ.
Мукӧдлаын найӧ орлӧны ыджыд еджыд чутъясӧн. Сійӧ тыяс.
Быд бокӧ тыяссянь нюжӧдчӧмаӧсь юяс (111-ӧд серпас).
Кадысь кадӧ югнитласны индеец-охотникъяслӧн ёсь йыла хижинаясыс.
Корсюрӧ ты либӧ ю бердын тыдавласны вӧрлэдзанінъяс, а неылын насянь — сиктъяс.
Дас кык час нин лэбзис самолёт.
Пӧшти став тайӧ каднас сюрс километрысь унджык мунӧмӧн лётчикъяс пыр аддзӧны быдладор бокӧ паськӧдчӧм тшем сук вӧръяс.
Но вот местаыс заводитӧ вежсьыны.
Мыччысьӧны вӧртӧм местаяс.
Найӧ паныдасьлӧны пыр унджыкысь и унджыкысь, лоӧны пыр паськыдджыкӧсь и ыджыдджыкӧсь, а вӧрыс син водзын бырӧ.
Со вӧръясыд ньӧти нин абу.
Лётчикъяс син водзын лымъя тыртӧм равнина.
Неуна водзӧ и лымйыс куйлӧ оз нин ӧтырышйӧ, а кӧнсюрӧ.
Нӧшта водзын лымйыд абу нин.
Самолёт лэбзьӧ туруна паськыд эрд вывті.
Тайӧ степьяс.
Ыджыд стадаясӧн йирсьӧны сюра гырысь скӧт.
Тыдовтчылӧны фермеръяслӧн керкаясыс.
Самолёт улын кольӧны каръяс.
Каръяссянь кыссьӧны кӧрттуйяслӧн линияясыс (112-ӧд серпас).
Самолёт лэбзьӧ пыр водзӧ и водзӧ.
Этшаджык и этшаджык лоӧны пӧскӧтинаяс (пастбищеяс), унджык — муяс.
Со, медбӧрын, тыдовтчис: пӧшти став степыс гӧрӧма да вежӧдӧ том петасъясӧн.
Самолёт улын кывтӧны зэв паськыд муяс.
Пыр унджыкысь паныдасьлӧны каръяс да сиктъяс.
Быдладор бокӧ кыссьӧны кӧрттуйяслӧн линияяс, и на кузя ӧдйӧ котӧртӧны поездъяс.
Сюрс километрысь унджык лэбзис самолёт степьяс вомӧн.
Но вот выль серпасъяс воссьӧны лётчикъяс син водзын.
Кольӧны рощаяс, а сы бӧрын и дзонь вӧръяс. Найӧ ньӧти оз мунны сійӧ вӧръясыс вылӧ, кодъяс весьтті самолётыс лэбзис водзджыксӧ.
Найӧ ставныс коръяӧсь.
Рощаяс да вӧръяс костын кыссьӧны зэв паськыд местаяс, медводдзаысь видзӧдлігӧн найӧ быттьӧ тыртӧм муяс, уна местаясті найӧ ойдӧмаӧсь тувсов ытваӧн.
Кор помасяс тувсов ытва, став тайӧ муяссӧ лоас кӧдзӧма хлопокӧн.
Вӧръяс да расъяс вежсясны синмӧ шыбытчан мича турунвиж паськӧмӧн.
А нӧшта водзӧ, кӧть эськӧ кадыс водз тулыс на, вӧръяс тупкысьӧмаӧсь сук сьӧдов коръясӧн.
Самолёт воис умереннӧй поясса шоныд юкӧнӧ.
Тані пӧшти оз овлыны морозъяс, и уна пуяс тӧв кежлӧ оз воштыны коръяссӧ, во чӧж вежӧдӧны.
Та вӧсна найӧс шуӧны вечнозелёнӧй пуясӧн.
Тыдовтчывлӧны фермеръяслӧн оланінъяс.
Сідз жӧ, кыдзи и водзджыксӧ, самолёт унаысь лэбзьӧ каръяс весьтті.
Нӧшта сукджыка кутісны тыдавны кӧрттуй визьяс.
Пыр ёнджыка и ёнджыка тӧдчӧ тропическӧй пояслӧн матысмӧмыс.
Быдмӧгъяс лоины пышнӧйджыкӧсь.
Каръясын да сиктъясын тыдовтчывлӧны пальмаяс, мукӧдлаас весигтӧ дзонь аллеяяс пальмаясысь да мукӧд тропическӧй быдмӧгъясысь.
Ылын тыдовтчис морелӧн лӧз шыльыд веркӧсыс.
Регыд туйлӧн пом.
Умереннӧй поясъясын растительностьыд абу быдлаын ӧткодь.
Войвыв умереннӧй поясса кӧдзыд юкӧнын став Европа, Азия да Америка вомӧн паськыд полосаӧн мунӧны вӧръяс.
Лунвывланьыс, вӧръяс полоса сайын, кыссьӧны зэв ыджыд вӧртӧм местаяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь турунӧн.
Тайӧ степьяс.
Войвыв умереннӧй поясса медся лунвыв, шоныд, юкӧнас, кӧні кӧдзыдъясыс пӧшти оз овлывлыны, быдмӧны пыр веж быдмӧгъяс.
Тайӧ быдмӧгъясыс жар поясса быдмӧгъяс кодьӧсь жӧ.
Южнӧй полушариеса умереннӧй пояслӧн быдмӧгъясыс сідзжӧ уна пӧлӧсӧсь.
Сэн сідзжӧ эмӧсь вӧръяс, степьяс да пыр веж быдмӧгъяс.
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй растительность петкӧдлан карта вылӧ, кӧні войвыв умереннӧй поясын эмӧсь вӧръяс, степьяс, кӧні быдмӧны век веж быдмӧгъяс.
2. СССР карта серти да растительность петкӧдлан карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяс полосаын оланныд ті.
3. Тӧдмасьӧй экскурсия вылын матігӧгӧрса растительностьӧн.
Чукӧртӧй да косьтӧй тіян местаын ёнджыка паськалӧм быдмӧгъяссӧ.
4. Уськӧдлӧй думвыланыд, кыдзи вежласьӧ поводдяыс во торъя кадъяс серти тіян местаын.
Тайгаын.
Сюрс километръясӧн нюжӧдчӧма сук (дремучӧй) тайга.
Сӧмын ӧткымынлаын сійӧ оръявлӧ юясӧн да тыясӧн.
Ӧтырышъя стенаӧн сулалӧны нэмӧвӧйся козъяс, ньывъяс, сусъяс да ниа пуяс.
Вӧрса юяслӧн берегъясыс тырӧмаӧсь баддьӧн, ловпуӧн да жовпуӧн.
Корсюрӧ тыдовтчылӧны кыдз пуяслӧн еджыд стволъясыс.
Быдлаын туплясьӧны ыджыд тӧвнырӧн пӧрӧдӧм пуяс да чирйысьӧм гылалӧм увъяс.
Кымын водзӧ пыдӧджык пыран, сымын сьӧкыдджык мунны сук вӧрті.
Еджыд паськӧмӧн пасьтасьӧма тайга.
Лымйӧн тырины трӧпаяс, ланьтісны шоръяс.
Вӧр костъясын шыльыд лым шебрас вывті быдладор бокӧ котӧртӧмаӧсь узор сера посньыдик коктуйяс:
мыччысис чащаысь вильыш хорёк, пуксьыліс, гӧгӧр видзӧдліс да бӧр чащаас лыйыштіс.
Чепӧсйис кӧч да заводитіс чеччавны да дзугны ассьыс коктуйяссӧ.
Югнитіс сьӧд бархата мышкунас ичӧтик соболь.
Дзебсисны ставыс, и петіс виччысяна, тэрмасьтӧм воськовъясӧн югыдгӧрд би рӧма руч.
Исыштіс коктуйяссӧ да котӧртіс водзӧ.
А со пемыд чащаті сёян корсьны писькӧдчӧ йӧраяслӧн семья.
Ыджыд сюра пӧрысь йӧра — вожак — мунӧ медводзын.
Сійӧ тӧдӧ став ӧпаснӧй местаяссӧ, кытчӧ вермас дзебсьыны страшнӧй враг — рысь.
Сійӧ ылысянь на кылӧ вӧралысь мортӧс.
Йӧра нуӧдӧ семьясӧ виччысьӧмӧн, дугдывтӧг сюся видзӧдӧмӧн, исасьӧмӧн, чошкӧдчӧмӧн.
Виччысьӧмӧн мунӧ тайга кузя и охотник.
Котӧртӧ сыкӧд тшӧтш сылӧн вернӧй отсасьысь — понйыс.
Кыйсьысь морт сюся видзӧдлывлӧ коктуйяс вылӧ.
Книга серти моз лыддьӧ сійӧ лым вылысь, кытчӧ кутшӧм зверь мунӧма.
Шынитӧв мунӧ кыйсьысь, кывзысьӧ быд шыӧ...
Кылӧны сійӧс зверьяс, дзебсьӧны...
Но зверьясыдлы не ылӧдны на важ опытнӧй кыйсьысьӧс.
Кыйсьысьлӧн и понсӧ велӧдӧма корсьны зверӧс.
Кутас увтны пон.
Кыйсьысь — сы дінӧ, аддзас урӧс либӧ собольӧс, лэптас ружьесӧ, лыяс — и со зверыд куйлӧ нин лым вылын.
Воис тулыс.
Джуджыдджыкинъясын да вӧр костъясын лымйыс сылі.
Воссисны юяс да шоръяс, ойдісны увтас местаяс, воссисны тайгаса гырысь нюръяс.
Воисны лэбачьяс да кутісны сьывны ассьыныс тувсов сьыланкывъяссӧ.
Быдлаын, кытчӧ сӧмын инмылӧма шонді, вежӧдӧ турун.
Вӧр костъясті да бужӧдъясті дзоридзалӧ тайга виж, кельыдлӧз да еджыд цветъясӧн.
Матысмис гожӧм.
Чужины свет вылӧ зверьяслӧн том пиян.
Гажа лои тайгаын.
Но сьӧкыд писькӧдчыны мортлы гожӧмын тайгаті.
Уна местаясын дзонь километръясӧн нюжӧдчӧмаӧсь нюръяс.
Сісьмысь мыръяс да пӧрӧм пуяс потшӧны туйсӧ.
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй карта вылысь, кӧні куйлӧ тайгаыс.
2. Уськӧдлӧй думвыланыд, кутшӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс медсясӧ паныдасьлӧны тайгаын.
Велӧдчӧй торйӧдны найӧс картина вылысь.
Степын.
Ме вӧлі степын тулыснас.
Югыд тувсовъя шонді шонтіс сылӧм лымйысь васӧдмӧм мусӧ.
Степь вӧлі вевттьысьӧма мича веж турунӧн, сервидзис синмӧ шыбытчан цветъясӧн.
Шутлялісны сусликъяс.
Ноксисны турун пиын му шыръяс.
Тшӧкыда найӧ чеччыштлісны пӧшти дзик кок улысь.
Ызгисны, трачкӧдчисны да зильгисны гагъяс.
Чирксісны лэбачьяс.
Вылысянь киссисны жаворонокъяслӧн зильган сьылӧм шыясыс.
Степь вылын лэбаліс кутш, кыйӧдіс добычаӧс. __
Ме аддзылі степӧс жар гожӧмын.
Косьмӧма, сотчӧма да гӧрдӧдӧма сійӧ.
Ни веж турунъяс, ни мича цветъяс абуӧсь.
Важӧн нин абу усьӧма ни ӧти войт зэр, и бусыс тупкӧма му бердӧ водӧм кос турунъяссӧ.
Шынитӧв да тыртӧм вӧлі степын жар гожся лунӧ.
Ловзьыліс сійӧ водз асылын.
Зільӧмӧн котралісны му шыръяс да сусликъяс — найӧ чукӧртӧны тӧв кежлӧ аслыныс сёян.
Быдладор бокын жбыръялісны перепелкаяс да мукӧд сикас степвывса лэбачьяс.
И тулысся моз жӧ вылын енэжас лэбаліс кутш.
Аддзывлі ме степсӧ и тӧлын.
Еджыд лым шебрасӧн вӧлі вевттьысьӧма сійӧ.
Мунісны лэбачьяс, дзебсисны асланыс позъясӧ му шыръяс да сусликъяс.
Дзебсисны гагъяс.
Лым эшкын улын куйлӧны вужъяс, клубеньяс, луковицаяс да степвывса турунъяслӧн кӧйдысъяс.
Пӧраӧн пӧльтлісны ён тӧвъяс, кыптылісны да омлявлісны лымъя пургаяс.
Тыртӧм вӧлі степын.
Сӧмын шыльыд лым вылын коктуйясыс висьталісны сы йылысь, мый тані войяснас котралӧмаӧсь кӧчьяс, ветлӧдлӧмаӧсь кӧинъяс.
Татшӧмӧн, мортӧн вӧрзьӧдлытӧг, колины степьясыд сӧмын сэнъясын, кӧні вывті кос.
Войвыв умереннӧй поясса степьяслӧн ыджыдджык юкӧныс ӧнія кадӧ пӧртӧма нин гӧрӧм муясӧ.
Муяс пӧвсын.
Ми мунім кӧрттуй кузя.
Дзик асывсяньыс вагон ӧшиньясті тыдалӧны вӧлі степьяс.
Гӧгӧр — ни ӧти пу.
Полотно ӧтар-мӧдар бокӧдыс ылӧ кольӧны муяс.
Гыалӧ зарниасян шобділӧн помтӧм-дортӧм море.
Ӧзйӧны шонді водзын подсолнуха муяс.
Бӧрӧ кольӧны арбузъяслӧн сярвидзан баштанъяс.
Заводитчис нянь идралӧм.
Радъясӧн ветлӧдлӧны ытшкан да кольта кӧртавлан машинаяс, ас бӧрсьыс кольӧны ытшкӧм нянь.
Ӧти-мӧдлаын сулалӧны нин гырысь сёрӧмъяс, да уджалӧны вартан машинаяс.
Ылын тыдалісны сиктъяс. Кыпӧдчӧмаӧсь элеваторъяс.
Быд боксянь элеваторъяс дінӧ нюжӧдчӧмаӧсь шыльыд веськыд туйяс, кодъяс кузя локталісны вӧлаяс да грузовикъяс выль урожайӧн.
Матыстчӧ нин рыт, а серпасыс пыр сійӧ жӧ — гӧгӧр вӧліны муяс, муяс и муяс...
Заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылысь, кӧні куйлӧны степьяс.
2. Висьталӧй, кыдзи вежласьӧ степлӧн серпасыс во кадъяс серти.
3. Висьталӧй устнӧ, кыдзи вежисны степьяссӧ йӧзыс.
Умереннӧй поясса шоныд юкӧнын.
Испанияын.
Корсьӧй карта вылысь Испанияӧс.
Испаниялысь асыввыв берегъяссӧ кытшалӧ Средиземнӧй море.
Сэн некор оз овлы кӧдзыд тӧв.
Январыс сулалӧ сэтшӧм шоныд, кыдзи Москваын май.
Сӧмын берегъяссянь ылын гӧраяс вылын куйлӧ лым.
Испанияын унджык пуясыс вежӧдӧны вогӧгӧр чӧж.
Быдлаысь тыдалӧны оливковӧй рощаяс.
Веськыд радъясӧн садитӧма каштанъясӧс да шелковицаясӧс.
На костын, вожйысь вожйӧ гартчӧмӧн, ӧшалӧны винограднӧй лозаяс.
Фруктовӧй садъясын уна апельсиннӧй да лимоннӧй пуяс.
Зарни да виж рӧма плодъясыс налӧн би моз югъялӧны шонді водзын пемыд-турунвиж коръяс пытшкын.
Кӧдза муяс вылас испанецъяс вӧдитӧны шобді, кукуруза, рис.
Градйӧрысь во чӧжӧн куимысь босьтӧны пуктасъяслысь урожайсӧ.
Неурочнӧй кадын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Природа да йӧзлӧн олӧм умереннӧй поясъясын».
Медся главнӧй государствояс войвывса умереннӧй поясын.
Мушар вывса населениелӧн унджык юкӧныс олӧ войвыв умереннӧй поясын.
Сэні жӧ эм Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз (СССР) пӧшти ставнас.
Умереннӧй поясын эмӧсь сідзжӧ и мирас медся гырысь капиталистическӧй странаяс: Америкаса Соединённӧй Штатъяс, Англия, Франция, Германия, Италия, Япония.
Сэні куйлӧ ыджыд и ёна населённӧй страна — Китай, коді тышкасьӧ японскӧй захватчикъяскӧд.
(Корсьӧй тані индалӧм став странаяссӧ карта вылысь).
Кыдзи используйтсьӧны природнӧй озырлунъяс войвыв умереннӧй поясын.
Войвыв умереннӧй поясын уна лыда население зэв нин важӧнсянь пӧльзуйтчӧ войвыв умереннӧй поясса природнӧй озырлунъяснас.
Йӧз гӧрӧны муяс, кералӧны вӧръяс, кыйӧны зверьясӧс да лэбачьясӧс, перйӧны полезнӧй ископаемӧйяс.
Войвыв умереннӧй пояслысь природасӧ ёна вежӧма нин.
Кералӧм вӧръяс да первобытнӧй степьяс местаӧ быдмисны ыджыд каръяс да сиктъяс, сюрсъясӧн заводъяс да фабрикаяс, паськӧдчисны муяс, садъяс, паркъяс, нюжалісны быдлаӧ кӧрттуйяс.
Но оз уджалысь йӧз владейтны озырлунъяснас да природа вынъяснас капиталистическӧй странаясын.
Бурджык муяс, полезнӧй ископаемӧйяс, фабрикаяс да заводъяс капиталистъяс ордынӧсь, и найӧ уджавтӧгныс нажӧвитӧны помтӧм озырлунъяс.
Миллион рабочӧйяс асланыс уджӧн вӧчӧны тайӧ озырлунъяссӧ.
А сэк жӧ асланыс налӧн нинӧм абу, удж донысь кындзи, коді ӧдва тырмӧ олӧм вылӧ.
Ньӧти абу тадзи СССР-ын.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз — мирын ӧти страна, кӧні Ленинлӧн — Сталинлӧн коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын бырӧдӧма капиталистическӧй строй.
СССР-ын став озырлунъясыс уджалысь йӧз киын.
Некод тані оз овмӧдчы йӧз удж помысь.
Сӧветскӧй Союзса граждана активнӧя участвуйтӧны странаӧс ставнас кытшалысь коммунистическӧй общество строительствоын.
Воысь воӧ уджалысь йӧзлӧн олӧмыс лоӧ зажиточнӧйджыкӧн.
Гырысь капиталистическӧй государствояслӧн правительствояс зільӧны босьтны йӧзлысь муяс.
Найӧ нуӧдӧны вир кисьтана войнаяс, медым подчинитны аслыныс мукӧд народъясӧс да завладейтны найӧ озырлунъясӧн.
СССР — мирас медся ён, медся могучӧй страна.
Но Сӧветскӧй правительство оз кӧсйы босьтавны йӧзлысь муяс и дугдывтӧг нуӧдӧ мирлысь политика.
СССР-ын олысь уналыда народъяс ставыс равноправнӧйӧсь и коммунистическӧй стройкаын мӧда-мӧдныслы отсалӧны.
СССР-ын властьыс принадлежитӧ Сӧветъяслы, кодъяс бӧрйыссьӧны став гражданаӧн 18 арӧс тырӧм мысти.
Праваяссӧ, а сідзжӧ обязанностьяссӧ Сӧветскӧй Союзса уджалысь йӧзлысь гижӧма Сталинскӧй Конституцияын — миян социалистическӧй рӧдиналӧн основнӧй законын.
СОДТӦД.
Уджъяс, медым, закрепитны паметьын полушариеяслысь картаяс.
1. Вундӧй бумагаысь свет юкӧнъяс.
Вӧчӧй тайӧс сідзи: босьтӧй пырыс тыдалана бумагалысь лист да пуктӧй полушариеяс карта вылӧ, сэсся чертитӧй сэтчӧ рисуйтӧм свет юкӧнъяссӧ.
Вундалӧй найӧс быдӧнӧс торйӧн.
Пукталӧй вундалӧм свет юкӧнъяссӧ цветнӧй бумага лист вылӧ, нуӧдӧй найӧс карандашӧн да вундӧй.
Тадзикӧн лӧсьӧдӧй быд свет юкӧнлысь кык вырезка.
Цветнӧй бумагаыс кӧ абу, сэк вундалӧм свет юкӧнъяссӧ позьӧ краситавны цветнӧй карандашӧн либӧ краскаӧн.
2. Пукталӧй вундалӧм свет юкӧнъяссӧ ӧти-мӧд бӧрся ыджда сертиыс, клеитӧй найӧс бумага лист вылӧ либӧ тетрадьӧ.
Гижӧй увсяньыс валысь нимъяснысӧ.
3. Вӧчӧй полушариеяс карталысь апликация:
а) Чертитӧй орччӧн кык окружность.
Та могысь лӧсьӧдӧй бумагаысь линейка.
Ӧти помсӧ сылысь крепитӧй веськыда сулалысь булавкаӧн бумага лист шӧрас.
Вӧчӧй линейкаын 73 мм ылнаын булавка помсяньыс розь, сувтӧдӧй сэтчӧ карандашпом да кытшовтӧдӧй сійӧн сутшкӧм булавка гӧгӧрыс окружность.
б) Ӧтик окружность вылас гижӧй «Восточнӧй полушарие», мӧд вылас — «Западнӧй полушарие».
в) Быд окружность пытшкын клеиталӧй светлысь юкӧнъяссӧ.
Пукталӧй найӧс сідзи, кыдзи сійӧ вӧчӧма полушариеяс карта вылын учебникын.
г) Гижалӧй нимъяссӧ став свет юкӧнъяслысь да океанъяслысь.
Уджъяс, медым закрепитны паметьын медся главнӧй государствояслысь мушар вылын положение.
4. Вундалӧй бумагаысь татшӧм государствояс: СССР, США, Англия, Франция, Германия, Япония да Италия.
Вӧчӧй тайӧс сідз жӧ, кыдзи ті сійӧс вӧчлінныд воддза уджъясас.
Образец вылӧ босьтӧй 138 листбокын вайӧдӧм чертёж.
Краситӧй тайӧ государствояссӧ разнӧй рӧмъясӧн.
5. Пукталӧй государствояссӧ ыджда сертиыс ӧти-мӧд бӧрся, клеитӧй найӧс бумага лист вылӧ либӧ тетрадьӧ.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
6. Вӧчӧй апликация мушарса медся главнӧй государствояс карталысь:
а) Рисуйтӧй бумага лист вылын либӧ тетрадьын Европаӧс да Азияӧс сійӧ образец серти, кодӧс сетӧма чертёжын (138 листбокын).
Вӧчӧй сійӧс сідзжӧ, кыдзи индӧма вӧлі водза урокъясын.
б) Рисуйтӧм свет юкӧнъяс вылӧ пукталӧй да клеитӧй вундалӧм государствояссӧ.
Кыдзи пуктавны государствояссӧ Европаын да Азияын, видзӧдлӧй чертёж серти.
abu
Примечание.
Медым лӧсьӧдны пырыс тыдалана бумага, колӧ кӧтӧдны рузумтор карасин пиын либӧ подсолнечнӧй вый пиын, зыртны сійӧн бумагасӧ, чышкыны косӧдз да косьтыны.
ЮРИНДАЛЫСЬ.