{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. (комиӧдісны Терентьев Г. И., Нечаев Н. И.) @ География @ география @ Л. Г. Терехова да В. Г. Эрдели. География Первойя часть @ 1940 @ Лб. 2–138.}
Л. Г. ТЕРЕХОВА да В. Г. ЭРДЕЛИ
ГЕОГРАФИЯ
ПЕРВОЙЯ ЧАСТЬ
НАЧАЛЬНӦЙ ШКОЛАСА КОЙМӦД КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдіс РСФСР-са Наркомпрос
Переводсӧ вынсьӧдіс Коми-АССР-са Наркомпрос
Роч вылысь вуджӧдісны Г. И. Терентьев да Н. И. Нечаев
Квайтӧд издание
ПЫРТӦД.
Ті заводитанныд изучайтны география.
Уна выль тор да интереснӧй тор ті тӧдмаланныд му (земля) йылысь, код вылын ми олам.
География урокъяс вылын ті тӧдмасянныд тіян гӧгӧрса местаӧн.
Ті тӧдмаланныд, кутшӧм ыджыд миян муным, кутшӧм сылӧн формаыс да мый эм сы вылын.
География изучайтӧмӧн ті кутанныд тӧдны, кутшӧм природаыс и кыдзи му вылас олӧны йӧзыс торъя местаясын.
География урокъяс вылын ті велаланныд гӧгӧрвоны планъяс да картаяс — месталысь чертёжъяс.
Тайӧ чертёжъяс сертиыс позяс гӧгӧрвоны кӧть кутшӧм места.
Миян учебник отсалас тіянлы география изучайтігӧн.
Учебник бердӧ пуктӧма планъяс да картаяс.
Видзӧй найӧс.
Планъястӧг да картаястӧг география изучайтны оз позь.
I. КЫДЗИ ТӦДМАВНЫ, КУТШӦМ МЕСТАЫС МИЯН ГӦГӦРЫН.
Мыйла ми вошим.
Ми ёрткӧд важӧн нин кӧсъям вӧлі ветлыны пионеръяс дінӧ, кодъяс вӧлі сулалӧны лагерӧн неылын миян карсянь.
Тӧдмалім туйсӧ и мунім.
Вуджим шор, вомӧналім ыджыд видз.
Со и пожӧма яг, кӧні сулалӧ лагерыс.
Мӧдӧдчим прӧсек кузя.
Вӧрын вӧлі лӧсьыд.
Кылӧ пожӧм лыс дук.
Пуяслӧн йывъясыс тӧкӧтьӧ шувгӧны.
Ылын кӧкис кок.
Регыд колӧ лоны вомӧналан прӧсеклы.
Друг миянсянь шуйгаладорын чепӧсйис ур.
Ми уськӧдчим сы бӧрся.
Сійӧ мӧдіс миянысь пышйыны.
Чеччыштіс пожӧм вылӧ, дзебсис лысъяс костӧ.
Ми сулыштім да мӧдім водзӧ.
Со, медбӧрын и вомӧналан прӧсек.
Кежим веськыдладорӧ.
Регыд воас лагерь.
Мунім нин час, мӧдӧс, а лагерыд век абу.
Кытчӧ мунны?
Прӧсекъясыд мунӧны вомӧнног и кузяланог и ставныс мӧда-мӧдныс кодьӧсь.
Матігӧгӧрын ловъя-лов оз кыв.
Ми вошим.
Дыр шӧйтім вӧрті, корсим лагерь.
Друг ылын кыліс пон увтчӧм, тыдовтчис лесник.
Вӧлӧмкӧ, миян мунсьӧма километр сизим кымын лагерсянь бокӧ.
Тыдалӧ, ми воштім туй визьсӧ, кор котӧртім ур бӧрсяыд.
Лесник миянӧс нуӧдіс ас керкаӧдзыс, юкталіс чайӧн, и сылӧн пиыс муніс миянӧс колльӧдны.
Пемыд нин вӧлі, кор ю берег дорысь ми аддзим пионеръяслысь кӧстерсӧ.
Лун мысти пионеръяс мӧдісны колльӧдны миянӧс гортӧ.
Кык челядь босьтсисны туй индавны.
Найӧ кайисны мыльк вылӧ, код вывсянь вӧлі тыдалӧ матігӧгӧрса местаыс.
Ас водзас паськӧдісны местаыслысь плансӧ да неыджыд прибор — «компас».
Дыр видлалісны найӧс да мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Сэсся миянлы индісны, кодар бокын сулалӧ миян карным, кӧть эськӧ мыльк вывсяньыс вӧр сайысь сійӧ оз и тыдав вӧлі.
План кузя мыйкӧ мерайтісны, арталісны да шуисны, карӧдз пӧ нёль километр да час мысти примернӧ ми лоам гортынӧсь.
Ми мӧвпыштім, мый найӧ кӧсйӧны миянлы петкӧдчыны ставсӧ тӧдысьясӧн.
Но век жӧ мӧдӧдчим на бӧрся.
Кутшӧма ми шензим, кор збыльысь минута 40 мысти кымын ылысянь тыдовтчис карным, а час мысти ми вӧлім нин гортынӧсь.
Меным уси дум вылӧ, кыдзи ми синтӧмъяс моз ветлӧдлім вӧрті, да чорыда шуи аслым велӧдчыны аддзыны туйсӧ пионеръяс моз жӧ.
Быд мортлы колӧ бура тӧдны ас гӧгӧрса местасӧ, тӧдны, кутшӧм местаын сійӧ олӧ, мый эм сы гӧгӧрын, и колӧ кужны аддзыны любӧй туй.
Медым бура разбирайтчыны ас гӧгӧрса местаын, колӧ кужны тӧдмавны (определяйтны) направление да ылнаяс (расстояниеяс), кужны пӧльзуйтчыны местаса планӧн.
«Шуйгавыв», «веськыдвыв» направлениеясыд вежласьӧны.
Видлалӧй серпассӧ.
Кодарын велӧдчысьяссянь ӧшиньясыс — веськыдвылын али шуйгавылын?
Кодарын насянь ӧдзӧсыс?
А кодарын лоӧ учительсянь?
Задание.
Парта вылын пукалӧмӧн тӧдмалӧй: Кодарын тіянсянь тіян классыдлӧн ӧшиньясыс?
Кодарын тіянсянь ӧдзӧсыс?
А кодарын ӧшиньясыс да ӧдзӧсыс учительсянь?
«Веськыдвыв» да «шуйгавыв» направлениеяс вежласьӧны сы серти, кодарӧ чужӧмбанӧн ми сулалам.
Чужӧмӧн кӧ бергӧдчам ӧтар боклань — уна предметъяс лоӧны миянсянь веськыдвылын.
Бергӧдчам кӧ мӧдар боклань — сійӧ жӧ предметъясыс лоӧны шуйгавылын.
Коді туйлысь направлениесӧ тӧдмалӧ «веськыдвылӧ», «шуйгавылӧ», «водзӧ», «бӧрӧ» ас сулалан ног сертиыс, — сійӧ тӧдтӧм местаын кокниа вермас вошны.
Колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм направлениеяс, кодъяс мед эськӧ морт бергӧдчигӧн эз вежсьыны.
Йӧзыс тайӧс важысянь нин гӧгӧрвоисны да направлениесӧ пондісны тӧдмавны шонді серти.
Кыдзи йӧзыс велалісны тӧдмавны направлениеяс шонді серти.
Ёна важӧнсянь нин, лунысь-лунӧ йӧзыс вӧлі аддзӧны, мый шондіыс енэжті ветлӧдлӧ.
Сійӧ петӧ асылын, вочасӧн пыр кыптӧ вылӧ и вылӧ; луншӧркадын волӧ медся вылӧдз, а сэсся заводитӧ лэччыны.
Рытнас шондіыс лэччӧ, аскӧдыс нуӧ лунся югыдсӧ да шоныдсӧ.
Йӧзыс сідзжӧ казялісны, мый шондіа лунӧ став предметъяссянь усьӧ вуджӧр, но быд предмет вуджӧрлӧн кузьтаыс лун чӧжнас вежласьӧ.
Кымын шондіыс улын му бердас, сымын вуджӧрыс кузьджык; кымын шондіыс вылынджык, сымын вуджӧрыс дженьыдджык.
Лун чӧжнас вежласьӧ и вуджӧрыслӧн направлениеыс.
Йӧзыс тайӧ наблюдениеяснас кутісны пӧльзуйтчыны да пондісны сувтӧдавны площадьяс вылӧ особӧй столбъяс (4-ӧд серпас).
Столбысь лоан вуджӧр кузьта да сійӧ направление серти найӧ тӧдмавлісны кад.
Шонді бӧрся наблюдайтӧмӧн, йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый луншӧркадын вуджӧрыс медся дженьыд и направлениеыс сылӧн овлӧ пыр ӧткодь.
Сійӧ направлениесӧ, кытчӧ усьӧ луншӧркадся вуджӧрыс, йӧзыс шуӧмаӧсь войвыв направлениеӧн, либӧ войвылӧн.
Талы паныда направлениесӧ шуӧмаӧсь лунвыв направлениеӧн, либӧ лунвылӧн.
Лунвывланьын шондіыс пыр овлӧ луншӧркадын.
Сідзжӧ лӧсьӧдісны нӧшта кык направление: асыввыв направление да рытыввыв направление.
Тайӧ направлениеясыс тӧдмавсьӧны сідзи, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Морт сувтӧ войвывлань чужӧмӧн да чургӧдӧ кияссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Веськыд киыс петкӧдлӧ направление асыввылӧ, а шуйга киыс — рытыввылӧ.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв — основнӧй направлениеяс.
Мортыд кӧть сэсся кыдзи оз бергав, направлениеясыс войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ оз вежласьны.
Дженьдӧдӧмӧн тайӧ направлениеяссӧ пасйӧны тадзи: войвыв — В, лунвыв — Л асыввыв — А, рытыввыв — Р *.
Заданиеяс.
1. Сэзь лунӧ приметитӧй: Кутшӧм направлениеӧн усьӧ тіянсянь вуджӧрыс, кор ті мунанныд школаӧ?
Кутшӧм направлениеӧн усьӧ, кор ті гортад локтанныд?
2. Мерайтӧй: Кузь-ӧ пусянь усян вуджӧрыс, кор ті мунанныд школаӧ?
Кузь-ӧ сійӧ жӧ пуыслӧн вуджӧрыс, кор ті локтанныд школаысь?
3. Приметитӧй: Кутшӧм ӧшиньясӧд школаын шондіыс пырӧ асывнас, кутшӧмъясӧд — луншӧрын, кутшӧм ӧшиньясӧд дзикӧдз оз пырав?
4. Кутшӧмкӧ шондіа лунӧ класса ӧшинь рамасянь усян вуджӧрлысь кузьтасӧ да направлениесӧ пасйӧй мелӧн джодж вылӧ — луншӧрӧдз, луншӧрын да луншӧр бӧрын.
Кыдзи ми шонді серти тӧдмалім основнӧй направлениеяс.
Велӧдчан во заводитчигӧн на школа йӧрӧ ми вӧчим географическӧй наблюдениеяс нуӧдӧм могысь площадка.
Сы вылӧ ми бӧрйим неыджыд участок, кытчӧ бура инмӧ шонді.
Шыльӧдім сійӧс да киськалім лыаӧн,
Географическӧй площадка вылӧ ми сувтӧдім зіб да лӧсьӧдім сійӧс отвес серти дзик веськыда.
Шондіа сэзь лунӧ, луншӧр гӧгӧрын став классӧн ми локтім площадка вылӧ да сувталім неылӧ зіб гӧгӧрыс.
Миша да Ваня учителькӧд матыстчисны зіб дінӧ, пондісны тӧдмавны направлениесӧ да мерайтны вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Миша нуӧдіс визь вуджӧр направление кузьтаыс, Ваня ичӧтик вомӧналана визьӧн сы вылӧ пасйис вуджӧрыслысь кузьтасӧ.
Кымынкӧ минута мысти ми казялім, мый вуджӧрыс муныштіс неуна боквыв.
Миша сэк нуӧдіс выль визь, а Ваня бара пасйис вуджӧрыслысь кузьтасӧ.
Вуджӧрыс лои дженьыдджык.
Кымынкӧ пӧв Миша да Ваня пасъялісны вуджӧрыслысь направлениеяссӧ да кузьтасӧ.
Вуджӧрыс век ӧтарӧ вешйис и пыр лои дженьыдджык.
Но вот ми аддзим, мый вуджӧрыс муртса-муртса лои кузьджык.
Медся дженьыд вуджӧр помас Миша тувъяліс бедьтор.
А учитель сійӧ направление кузяыс индіс кинас да шуис: «Сэні — войвыв».
Сэсся Ваня, учитель тшӧктӧм серти, чужӧмнас сувтіс войвывлань банӧн да миянлы индіс, кӧні лунвыв, асыввыв да рытыввыв.
Медым быдӧн бура тӧдісны, кӧні войвылыс, урок бӧрын ми вӧчим площадка вылӧ индалысьӧс: «войвыв-лунвыв».
Та могысь кодйим луншӧрся вуджӧр направление кузя векньыдик бӧрӧзда да сійӧс тыртім жуглӧм кирпичьясӧн да из торъясӧн.
Задание.
Татшӧм ногӧн жӧ и ті тӧдмалӧй основнӧй направлениеяссӧ.
Компас.
Шонді серти направлениеяс позьӧ тӧдмавны толькӧ сэзь лунӧ.
Но оз ӧд век сулавны шондіа сэзь лунъяс.
Кымӧра лунӧ да войын направлениеяс кокниа позьӧ тӧдмавны прибор серти, коді шусьӧ компасӧн.
Ёна важӧн путешествуйтігъясӧн пӧльзуйтчылісны зэв прӧстӧя вӧчӧм компасӧн.
Сійӧс вӧчлывлісны магниталӧм пластинкаысь, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма сунис йылӧ.
Кор суниссӧ босьтасны киӧ, сэки пластинкаыс пондас качайтчыны.
Мыйкӧ дыра качайтчӧм бӧрын, сійӧ сувтас — сылӧн ӧти помыс кутас индыны войвылӧ, а мӧдыс — лунвылӧ.
Ӧнія кадӧ йӧзыс пӧльзуйтчӧны мӧднога вӧчӧм компасӧн.
Сійӧс вӧчӧма стальнӧй стрелкаысь.
Стрелкаыслӧн ӧти помыс лӧз, а мӧдыс югыд.
Стрелкаыс бергалӧ чӧрс йылын.
Чӧрс помыс крепитӧма стеклӧ вевта гӧгрӧс кӧрӧбка пыдӧсӧ.
Компастӧ установитӧны тадзи: пуктӧны сійӧс шыльыд поверхность вылӧ да виччысьӧны, кор стрелкаыс сувтас.
Войвылӧ направлениесӧ аддзӧма.
Сэсся кӧрӧбкасӧ бергӧдӧны сэтчӧдз, медым стрелкаыслӧн лӧз помыс лоас кӧрӧбка пыдӧсӧ пасйӧм В (С) шыпас весьтын.
Кӧрӧбка пыдӧсса мукӧд шыпасъясыс индасны мукӧд, направлениеяссӧ.: А (В) — асыввылӧ направление, Р (З) — рытыввылӧ направление, Л (Ю) — лунвылӧ направление.
Компас серти кокни аддзыны не сӧмын главнӧй направлениеяссӧ, но и промежуточнӧй направлениеяссӧ: А–В (асыв-войвыв) петкӧдлӧ направлениесӧ войвыв да асыввыв костӧд, А–Л (асыв-лунвыв) — петкӧдлӧ направлениесӧ лунвыв да асыввыв костӧд, Р–Л — рытыв-лунвылӧ направление, Р–В — рытыв-войвылӧ направление.
Компас — неыджыд прибор.
Сійӧс лӧсьыд новлӧдлыны зептын.
Компасӧн некытчӧ он вош.
Колӧ сӧмын пыр видзӧдны компас серти, кутшӧм направлениеӧн мунан; бӧр локтігӧн направление колӧ кутны мӧдарӧ.
Шуам, тэ кӧ мунін войвыв направление кузя, сэк бӧр локтігад колӧ мунны лунвылӧ.
Компасыд колӧ путешествиеяс дырйи, торъя нин ёна морскӧй путешествиеяс дырйи, кор некымын лун чӧж оз тыдавны берегъясыс.
Заданиеяс.
1 Компас серти тӧдмалӧй: Кутшӧм направлениеясӧ видзӧдӧны тіян классын ӧшиньясыс?
Кутшӧм направлениеын лоӧ ӧдзӧсыс?
2. Асланыд классын пӧтӧлӧкӧ либӧ джоджӧ стрелкаӧн пасйӧй войвыв направление.
Кыдзи аслыд вӧчны компас.
Кутшӧм компасӧн важӧн пӧльзуйтчылісны, сэтшӧм прӧстӧй компассӧ вӧчны абу сьӧкыд и аслыд.
Босьтӧй прӧстӧй ем да магнит.
Магнит ӧти помнас зырыштӧй 10–20 пӧв ем шӧрсяньыс йывладорлань; магнит мӧд помнас сы мында пӧв жӧ зырыштӧй ем шӧрсяньыс пысладорлань.
Емыс магнитасис.
Тайӧ емсӧ сутшкӧй керка вевт моз кусыньтӧм векньыдик бумага полосаӧ.
Ӧшӧдӧй тайӧ вӧчӧм приборсӧ гарттӧм сунис йылӧ.
Босьтӧй сійӧс сунисӧдыс, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Мыйкӧ дыра качайтчӧм бӧрын приборыс сувтас. Емыс ӧні пондас индыны: ӧти помнас — войвылӧ, мӧднас — лунвылӧ.
Прӧверитӧй ассьыныд прибортӧ настоящӧй компас серти да энӧ вунӧдӧй, емыслӧн кодар помыс (йылыс али пысыс) бергӧдчӧма войвывлань.
Тіян ем-компасныд век кутас тайӧ помнас индыны войвылӧ.
Задание.
Ас вӧчӧм компас серти тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеӧн нюжалӧ сійӧ уличаыс, кӧні сулалӧ школаныд.
Кыдзи чертёж вылын пасъялӧны направлениеяс.
Ми сулалім площадь вылын.
Миянсянь войвылын тыдалӧ завод, лунвылын — школа, асыввылын — сельсӧвет, рытыввылын — кооператив.
Учитель миянлы тшӧктіс тайӧ пунктъяссӧ пасъявны тетрадь вылӧ.
Кор ми сравнивайтім ассьыным чертёжъяснымӧс, тыдовтчис, мый быдсӧн вӧчӧмаӧсь разнӧй ногӧн.
Сэки учитель миянлы петкӧдліс, кыдзи колӧ правильнӧя чертитны.
Учитель тшӧктӧм серти, тетрадь выланым кружокӧн ми пасйим ассьыным сулалан местасӧ.
Сэсся ассьыным тетрадьнымӧс бергӧдім сідзи, мый вылыс дорсӧ лои веськӧдӧма войвылӧ, улыссӧ — лунвылӧ, веськыдладорсӧ — асыввылӧ да шуйгаладорсӧ — рытыввылӧ.
Сэсся стрелкаясӧн пасъялім основнӧй направлениеяссӧ, кыдзи петкӧдлӧма 9-ӧд серпас вылын.
Та бӧрын ми кокниа гӧгӧрвоим, кутшӧм направлениеӧн колӧ пасйыны быд пункт.
Прӧверитӧй, лючки-ӧ велӧдчысьяс сувтӧдалісны чертёж вылӧ: заводсӧ, школасӧ, сельсӧветсӧ да кооперативсӧ.
Основнӧй направлениеяссӧ шуӧма индавны век сідз, кыдзи сійӧс вӧчӧма чертёж вылын:
кутшӧмкӧ пунктсянь кӧ войвылӧ — бумага лист вылысладорлань направление кузя;
лунвылӧ кӧ — улысладорлань;
асыввылӧ кӧ — лист веськыдладорлань направление кузя;
рытыввылӧ кӧ — шуйгаладорлань.
Задание.
Сувтӧй восьса куш местаӧ.
Корсьӧй ас гӧгӧрсьыд сэтшӧм пунктъяс, кодъяс мед сулалісны тіянсянь войвылын, лунвылын, асыввылын, рытыввылын.
Пасъялӧй найӧс асланыд тетрадьяс вылӧ.
Кыдзи тӧдмалӧны ылнаӧс (расстояние).
Медым бура тӧдны места, оз на ло тырмымӧн тӧдны, кутшӧм направлениеясын ӧта-мӧдсьыс различнӧй пунктъяс.
Колӧ сідзжӧ тӧдны, ыджыд-ӧ ылнаыс тайӧ пунктъяс костас.
Кыдзи жӧ тӧдмалӧны ылнасӧ?
Ичӧтик ылна тшӧкыда мерайтӧны воськовъясӧн. Ыджыдджык ылнаяс — час лыдӧн либӧ лун лыдӧн мунӧм серти.
Мукӧддырйи шуӧны тадзи: «Миян сиктсянь карӧдз — куим лун вӧлӧн мунны, либӧ вит лун подӧн мунны».
«Миян сиктсянь вӧрӧдз — вит час мунны».
Но тадзи ылна тӧдмалӧмыд абу стӧч.
Ӧти мортлӧн воськовыс ыджыд, мӧдлӧн ичӧтджык; ӧти вӧв мунӧ ӧдйӧнджык, мӧд надзӧнджык.
Сійӧ жӧ ӧтыджда ылнасӧ подӧн либӧ вӧлӧн вуджӧм вылӧ вермас мунны разнӧй кад.
Ылнатӧ колӧ мерайтны точнӧй мераясӧн: ичӧтджык ылнаяс — метръясӧн, ыджыдджык ылнаяс — километръясӧн.
Медым быдӧн тӧдісны, кымын километр каръяс костын, кӧрттуйвывса станцияяс костын, сиктъяс да колхозъяс костын, кӧрттуй бокъясӧ, шоссейнӧй да мукӧд туй бокъясӧ сувтӧдалӧны индалысь столбъяс.
Километр — абу ичӧт ылна.
Весиг верстьӧ мортлы тайӧ ылнасӧ колӧ мунны 10–15 минут.
Заданиеяс.
1. Школа йӧр пӧлӧн (уличаті) пасйӧй 100 метр кузя ылна.
2. Часі серти прӧверитӧй, дыр-ӧ ті мунанныд тайӧ ылнасӧ.
3. Арталӧй, кутшӧм кадӧн ті верманныд, мунны 1 километр.
4. Мунӧй километр да прӧверитӧй, лючки-ӧ лои тіян арталӧмыс.
5. Арталӧй, кымын тіян воськов лоӧ 100 метрын.
6. Арталӧй, кымын воськов тіян лоӧ ӧти километрын.
7. Асланыд сиктсянь мунӧй 1 километр бокӧ, бӧрвыв видзӧдлӧй да син вылӧ босьтӧмӧн приметитӧй тайӧ ылнасӧ.
Кыдзи петкӧдлӧны (изображайтӧны) чертёж вылын ылнаӧс.
Ми мерайтім ылнасӧ миян школасянь библиотекаӧдз.
Лои 25 метр.
Кыдзи петкӧдлыны тайӧ ылнасӧ бумага вылын?
25 метрыд бумага вылад оз тӧр.
Но тайӧ ылнасӧ бумага вылас ми вермам петкӧдлыны ичӧтджык мераясӧн, например, сантиметръясӧн.
Лӧсьӧдчам кӧ бумага вылын быд сантиметрӧс лыддьыны 5 метр пыдди, сэк став ылнасӧ позяс петкӧдлыны 5 сантиметр кузя визьӧн.
Медым миян лӧсьӧдчӧмным (условиеыс) быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, чертёж улас вӧчам ичӧтмӧдӧм меркаыслысь пасйысян ногсӧ (изображениесӧ).
Ичӧтмӧдӧм условнӧй меркаыс, код серти вӧчалӧны чертёжъяссӧ, шусьӧ масштабӧн.
Масштабсӧ векджык вӧчӧны чертёж улас.
«Масштаб» кыв улын индӧны условнӧй ичӧтмӧдӧмсӧ: кымын метр либӧ кымын километр колӧ лыддьыны 1 сантиметрын.
Гижӧд улас вӧчӧны визь да сійӧс юклӧны сантиметръяс вылӧ.
Визьса первой юкӧн (деление) весьтӧ гижӧны 0; 0-сянь веськыдладорӧ быд сантиметр весьтӧ гижӧны сійӧ метр либӧ километр лыдсӧ, кодлы кутас соответствуйтны сантиметрыс.
Первой сантиметрсӧ юкӧны ичӧтджык юкӧнъяс вылӧ.
Серпас вылын петкӧдлӧм масштабын ичӧтджык юкӧнсӧ колӧ лыддьыны 1 метр пыдди.
Чертёж вылын ылнаяс мерайтӧм могысь пӧльзуйтчӧны масштабнӧй линейкаӧн.
Куснялӧны линейка моз ичӧтик бумага лист.
Тайӧ линейкасӧ пуктылӧны масштаб бердас да сы вылӧ вуджӧдӧны масштаблысь юкӧнъяссӧ.
Масштабнӧй линейкаӧн зэв бура позьӧ тӧдмавны чертёж вылысь ылнасӧ: сійӧс вешталӧны чертёж кузя да арталӧны, кымын пӧв сійӧ сэтчӧ тӧрас.
Упражнениеяс.
1. Лӧсьӧдӧй масштабнӧй линейка 13-ӧд серпас вывса масштаблы.
2. Прӧверитӧй масштабнӧй линейка серти, лючки-ӧ петкӧдлӧма 12-ӧд серпас вылын школа да библиотека костлысь ылнасӧ.
3. 15-ӧд чертёж серти тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ ылнаыс школасянь почта отделениеӧдз.
Чертёжсӧ вӧчӧма татшӧм масштабӧн: 1 сантиметрын 10 метр.
4. Школасянь тыӧдз 200 метр.
Петкӧдлӧй тайӧ ылнасӧ татшӧм масштаб серти: 1 сантиметрын — 20 метр.
Общӧй вид да план.
Ми велӧдчим тӧдмавны направлениеяс да ылнаяс.
Медым лючки тӧдмавны места, колӧ нӧшта кужны планӧн пӧльзуйтчыны.
План серти бура позьӧ тӧдны любӧй му участок, любӧй места, кӧть и ылынӧсь найӧ миянсянь.
Ті кӧсъянныд тӧдны кутшӧмкӧ ӧти школалысь усадьба, кодӧс некор эн аддзывлӧй, кытчӧ некор эн волывлӧй.
Ті босьтанныд серпас, кӧні серпасалӧма школьнӧй участоклысь общӧй видсӧ.
Серпас вылас бура тыдалӧны: школалӧн ӧти судта керка, джуджыд ӧграда да школьнӧй участоклӧн неыджыд юкӧн.
Но став участоксӧ аддзыны оз позь — сійӧс тупкӧны школа керкаыс да джуджыд ӧградаыс.
Ті сэк босьтанныд школьнӧй участоклысь фотографическӧй снимоксӧ, кодӧс вӧчӧма самолётсянь (17-ӧд серпас).
Тайӧ снимок вылас лючки тыдалӧ став школьнӧй участокыс.
Тыдалӧны: сы гӧгӧрса джуджыд ӧграда, школа керка, сарай, градъяс, пчельник вылын вит мазі поз, плодовӧй садйын пуяс, цвет быдтан гӧгрӧс клумба.
Но самолётсянь вӧчӧм снимок вылын сӧмын тыдалӧны предметъяслӧн вылыс юкӧнъясыс да местаыс, кодӧс найӧ босьтӧны.
Школалӧн тыдалӧ сӧмын вевтыс да местаыс, кодӧс школаыс босьтӧ.
Пуяслӧн тыдалӧны сӧмын йывъясыс да местаыс, кӧні найӧ быдмӧны.
Школьнӧй участокӧн сідзжӧ позьӧ кокниа тӧдмасьны чертёж серти; сійӧс вӧчӧма сідзи, быттьӧ школьнӧй участок вылас ми видзӧдам веськыда вывсяньыс.
Видлалӧй тайӧ чертёжсӧ (18-ӧд серпас).
Сійӧ зэв мунӧ самолётсянь вӧчӧм снимок вылӧ.
Сы вылӧ чертитӧма ставсӧ, мый ми аддзылім снимок вылысь.
Медым бурджыка гӧгӧрвоны тайӧ чертёжсӧ, видлалӧй условнӧй пасъяссӧ.
Найӧс петкӧдлӧма чертёж улас.
Самолётсянь вӧчӧм снимок бердын да школьнӧй участок чертёж бердын эмӧсь масштабъяс.
Масштабъяс серти абу нин сьӧкыд тӧдмавны став школьнӧй участоклысь ыдждасӧ, школа керкалысь, сарайлысь да участоквывса торъя юкӧнъяслысь ыдждаяссӧ.
Сідзжӧ позьӧ тӧдмавны, кутшӧм направлениеынӧсь да мӧда-мӧдсьыныс ылынӧсь-ӧ торъя предметъясыс.
Самолётсянь веськыда снимайтӧм школьнӧй участоклӧн снимокыс да школьнӧй участоклӧн чертёжыс — тайӧ лоӧны планъяс.
Упражнениеяс.
1. План-чертёж серти тӧдмалӧй, кутшӧм масштабӧн сійӧс чертитӧма.
2. Условнӧй пасъяс серти корсьӧй, кӧні школа, географическӧй площадка, плодовӧй сад, сарай.
3. Тӧдмалӧй, кодарын (кутшӧм направлениеын) школасяньыс сарайыс, географическӧй площадкаыс.
4. Тӧдмалӧй, ылынӧсь-ӧ найӧ школасяньыс.
5. Тӧдмалӧй школьнӧй участоклысь кузьтасӧ да пасьтасӧ, школа керкалысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Месталӧн план.
Выліті школа весьтӧд лэбзис самолёт.
Сы вывсянь вӧчисны фотографическӧй снимок.
Видлалӧй тайӧ снимоксӧ.
Кык километра вылнасянь школьнӧй участокыд тыдалӧ зэв ичӧтикӧн.
Но сійӧс тӧдмавнысӧ позьӧ форма да пукалан ног сертиыс.
Снимок серти тыдалӧ, мый школьнӧй участок дінас рытывладорсянь да асывладорсянь матысмӧны садъяса да градъяса посёлоклӧн керкаяс.
Школьнӧй участоксянь лунвывлань мунӧ шоссе; ӧтар-мӧдар бокас сылӧн садитӧма пуяс.
Шоссе мӧдар бокас тыдалӧны посёлокса ичӧтик керкаяс да векни уличаяс.
Керкаясыс да уличаясыс вӧр бердӧдз матысмӧны, вӧрыс нюжӧдчӧма лунвывлань юӧдзыс.
План-чертёж вӧчӧм дорысь самолётсянь план снимитны позьӧ ӧдйӧджык.
Лэбзис самолёт, снимитіс — и гӧтов.
Оз ков нин мерайтны быд керкалысь, дворлысь, садлысь, градйӧрлысь местаяссӧ.
Оз ков мерайтны кузьтасӧ да пасьтасӧ быд уличалысь.
Тадзи миян Союзын снимайтӧны ыджыд каръяслысь планъяссӧ, вӧръяс да ыджыд нюръясувса участокъяслысь планъяссӧ.
Месталӧн план — сійӧ лоӧ местаыслӧн изображениеыс, кыдзи сійӧ петкӧдчӧ, сы вылӧ кӧ веськыда видзӧдны ёна вылысянь.
План вылӧ петкӧдлыссьӧ сійӧ местаса предметъяслӧн оз общӧй видыс, а сӧмын налӧн очертаниеясыс, сӧмын сійӧ местаыс, кодӧс предметъясыс ас улас босьтӧны.
План дінӧ век вайӧдчӧны условнӧй пасъяс да масштаб.
Масштаб серти абу сьӧкыд вӧчны мерайтӧмъяссӧ любӧй направлениеӧн.
Упражнениеяс.
1. Самолётсянь снимайтӧм план кузя тӧдмалӧй, кутшӧм масштабӧн сійӧс вӧчӧма.
2. Корсьӧй планын рытыв-войвыв пельӧсысь школьнӧй участок.
3. Сэтысь корсьӧй: школа, сарай, сад, градйӧр.
4. Тӧдмалӧй, кодарын (кутшӧм направлениеын) лоӧны школьнӧй участоксянь школа дорса переулок, шоссе.
5. Тӧдмалӧй паськыд-ӧ шоссеыс.
6. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ лоӧ юыс школьнӧй участоксянь.
Задание.
Велӧдчӧй пӧльзуйтчыны ас гӧгӧрса места планӧн.
1. Установитӧй плансӧ основнӧй направлениеяс серти.
Планнытӧ крепитӧй неыджыд картон лист вылӧ либӧ фанера вылӧ.
Плансӧ босьтӧй кианыд, кыдзи петкӧдлӧма 20-ӧд серпас вылын, да сійӧс бергӧдӧй сэтчӧдз, кытчӧдз планвывса войвыв направлениеыс оз ӧтмозась компас серти войвыв направлениекӧд.
2. Корсьӧй план вылысь предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны матігӧгӧрын.
Плансӧ кӧ лючки установитӧма, сэк план вывса пасйӧм предметъясыс пондасны пукавны сідз жӧ, кыдзи и места вывса предметъясыс.
Корсьӧй план вылысь сійӧ местасӧ, кӧні ті сулаланныд.
Ӧні абу сьӧкыд корсьны план вывсьыс и сійӧ предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны сійӧ места вылас.
Шуам, ті аддзанныд ассяньыд асыввылысь заводлысь трубасӧ.
Видзӧдлӧй план вылӧ, и сэні асывладорын жӧ пасйӧма заводыс.
Сідз план вылысь позьӧ аддзыны и став мукӧд предметъяссӧ, кодъяс тыдалӧны места вылын.
3. Велӧдчӧй план серти корсьны туй.
Шуам, ті кӧсъянныд корсьны туй мельничалань.
Но сійӧ местасяньыс, кӧні ті сулаланныд, мельничаыс оз тыдав: сійӧ вӧр сайын.
План вылысь корсьӧй мельничасӧ да тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеын лоӧ мельничаыс тіян сулаланінсянь (21-ӧд серпас).
Тӧдмалӧй места сертиыс сійӧ жӧ направлениесӧ.
Ӧні абу нин сьӧкыд сійӧ места вылас пасйыны мельничаӧ нуан туй.
Кыдзи мӧд бумага вылӧ вуджӧдны школа гӧгӧрса месталысь плансӧ.
Босьтӧй ас гӧгӧрса местаныдлысь плансӧ.
Сы вылӧ пуктӧй гижтӧм бумага лист, крепитӧй булавкаясӧн либӧ вурыштӧй сунисӧн.
Бумага листӧн вевттьӧм плансӧ пуктӧй ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Ӧшиньыс кӧ лючки югдӧдӧма, сэки планыс кутас тыдавны бумага пырыс.
Колӧ сӧмын тыдалан визьясӧдыс нуӧдыштавны карандашӧн.
II. МУ ПОВЕРХНОСТЬЛӦН ФОРМАЯС.
Задание.
Джуджыд места вылӧ ветлӧй экскурсияӧн.
Сійӧ экскурсия дырйиыс наблюдайтӧй: тіян поверхностьлӧн кутшӧм формаыс, кыдзи сійӧс йӧзыс используйтӧмаӧсь.
Мый ми аддзам мыльк йывсянь.
Тайӧ гижӧдсӧ лыддигӧн видлалӧй «Миян места» нима серпассӧ, коді эм тайӧ учебник помас.
Ми сулалам Вылыс Ыб сикт дорса мыльк йылын.
Гӧгӧр ылӧдз тыдалӧ.
Мылькыс ньывкӧсӧн лэччӧ лунвывлань, а мукӧдладор боксяньыс повӧднӧй крута лэччӧ.
Лунвывладор ньывкӧс пӧкатас вижӧдӧны муяс, кодъяс вылын радъясӧн сулалӧны вундӧм нянь сусланъяс.
Асывладор боксӧ кык оврагӧн резӧбалӧма.
Мукӧдладор бокъяссӧ кытшалӧ пӧскӧтина, сы сайын тыдалӧ вӧр.
Мыльксӧ кык боксянь вӧньӧн моз кытшалӧны юяс. 
Рытыввывсянь да рытыв-лун боксянь визувтӧ Сӧдз ю, асывладорсянь — Сьӧд ю.
Сӧдз ю сайын векньыдик визьӧн нюжӧдчӧма увтас места.
Сіӥӧ эжсьӧма югыд турунвиж рӧма ойдлана видзьясӧн да нюръясӧн.
То сэні, то тані югъялӧны тыяс.
Сьӧд ю берегъяс пӧлӧн сідзжӧ нюжӧдчӧма ойдлана видзьяса увтас места.
А водзӧ − асыввылӧ, рытыввылӧ, войвылӧ, лунвылӧ — кытчӧдз синмыд судзӧ, тыдалӧ рӧвнӧй эрдвыв, код вылын кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны ичӧтик мылькъяс (22-ӧд серпас).
Тайӧ эрдвыв пасьталаыс куйлӧны кӧдза муяс, вӧр діяс, видзьяс.
Миян месталӧн веркӧсыс вель шыльыд.
Сы вылын абу ыджыд увтасінъяс да вывтасінъяс.
Миян местаным — равнина.
Сы вылын кыпӧдчысь ичӧтик вывтасъяс — сійӧ мылькъяс.
Местанымӧс ми наблюдайтім мыльк вывсянь.
Тані эмӧсь и увтасъяс.
Ӧткымынлаті му поверхностьсӧ вундӧны оврагъяс.
Задание.
Тайӧ образец сертиыс опишитӧй местасӧ, кодӧс ті наблюдайтінныд экскурсия вылын.
Сравнитӧй асладорса местаныдлысь поверхностьсӧ ӧні видлалӧм местаса поверхностькӧд.
Неурочнӧй кадын географическӧй площадка вылын удж.
1. Вӧчӧй равниналысь модель.
Географическӧй площадка вылӧ сувтӧдӧй 1 сантиметр судта морт фигура.
Татшӧм посниӧсь кӧ вӧліны йӧзыс, сэк эськӧ географическӧй площадкаыс налы кутіс кажитчыны помтӧм равнинаӧн.
2. Вӧчӧй мыльклысь модель.
Васӧд лыаысь вӧчӧй 5, 10 да 25 сантиметр судта мылькторъяс.
Накӧд орччӧн сувтӧдӧй морт фигурасӧ.
Татшӧм мортыдлы мылькторъясыд эськӧ кажитчисны ыджыд мылькъясӧн.
3. Вӧчӧй оврагъяслысь модельсӧ.
Васӧд лыаысь вӧчӧм ичӧтик мыльк бокъясас бедьторйӧн вӧчӧй крута лэччан векньыдик бӧрӧзда кодьясӧс.
Сувтӧдӧй оврагас морт фигура.
Мый сэтшӧм топографическӧй планыс да мыйла сійӧ колӧ.
Выліті, выліті сійӧ жӧ местатіыс Сьӧд ю весьтті лэбӧ самолёт.
Лётчикыс вывсянь ылӧдз аддзӧ гӧгӧр бокӧ паськалан равнинасӧ, кӧні тыдалӧны видзьяс, муяс да вӧръяс.
Самолёт улын югъялан лентаӧн чукльӧдлӧмӧн визувтӧ ю.
Кольӧны сиктъяс.
Лётчикыс лэбӧ таті первойысь, но сійӧ тӧдӧ, кыдзи шусьӧ юыс, код весьтті сійӧ лэбӧ, сиктъясыс, кодъяс кольӧны ю берегъяс пӧлӧныс.
Сійӧ тӧдӧ, кутшӧм направление кузя нуӧдны самолётсӧ.
Сійӧ бура тӧдӧ, кӧні поверхностьыс рӧвнӧйджык, кытчӧ бурджык лэччыны.
Кысь нӧ сійӧ ставсӧ тайӧс тӧдӧ?
Сынӧдас ӧд туйясыд абуӧсь, абуӧсь и йӧзыс, кодъяслысь эськӧ позьӧ юавны.
Лётчиклӧн эм топографическӧй план.
Сэні петкӧдлӧма местасӧ, код весьтті лэбӧ самолётыс.
План вылас пасъялӧма, кӧні местаыс вылынджык, кӧні улынджык, сэтчӧ пасъялӧма сиктъяс, муяс, видзьяс, вӧръяс, юяс да туйяс.
Лётчикыд плансӧ установитӧма компас серти и тӧдӧ кодарӧ колӧ лэбны.
Топографическӧй план либӧ карта колӧны не сӧмын лётчиклы.
На серти путешественникъяс-исследовательяс тӧдмалӧны туйсӧ.
Найӧӧн заводъяс да электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ места корсигӧн пӧльзуйтчӧны и инженеръяс.
Найӧ колӧны правильнӧя му юклӧм могысь быд колхозлы.
Топографическӧй план либӧ карта — красноармеецлӧн пыр колана спутникъяс сійӧ боевӧй уджын.
Найӧӧн пӧльзуйтчыны колӧ кужны быд гражданинлы, медым любӧй кадын, кор ковмас, отсавны Краснӧй Армиялы Сӧветскӧй Союзнымӧс дорйӧмын.
Места общӧй видӧн, код весьтті лэбзьыліс самолёт, ті тӧдмасинныд нин «Мылькйӧсь места серпас» серти, кодӧс вайӧдӧма учебникын.
Серпас улас вайӧдӧма плансӧ, кодӧн пӧльзуйтчис лётчик лэбзигас.
Заданиеяс.
1. Бура видлалӧй тайӧ план увса условнӧй пассӧ: Кыдзи петкӧдлыссьӧны план вылын увтас да вывтас местаяс?
Кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧма медся джуджыд местасӧ?
Кыдзи вежсьӧ рӧмыс места увтасмӧм сертиыс?
Кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧма медся увтас местаяссӧ?
Видзӧдлӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧны крут да ньывкӧс пӧкатъясыс.
2. Корсьӧй серпас вылын медся джуджыд местасӧ Молотово сикт дорысь.
Корсьӧй рӧм сертиыс сійӧ жӧ местасӧ топографическӧй план вылысь.
3. Корсьӧй план вылысь рӧм сертиыс медся увтас местаяссӧ.
4. Корсьӧй план вылысь оврагъяс.
Неурочнӧй кадын географическӧй площадка вылын удж.
Мерайтӧй 96 сантиметр кузьта да 68 сантиметр пасьта участок.
Тайӧ участок вылас лыаысь вӧчӧй модель сійӧ местаыслысь, кодӧс петкӧдлӧма (изобразитӧма) топографическӧй план вылын.
Став размеръяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма топографическӧй план вылын, колӧ ыдждӧдны 4 пӧв.
Молотово сикт дорса мыльксӧ колӧ вӧчны 10 сантиметр судтаӧн.
Медым тіян модельыс ёнджыка муніс сійӧ местаыс вылӧ, кодӧс вайӧдӧма план вылын да серпас вылын, тыяссӧ да юяссӧ вундалӧй лӧз бумагаысь, кӧрттуйяссӧ вӧчӧй вӧсни сутугаысь, керкаяссӧ вундалӧй квадратнӧй брусокъясысь, а вӧрсӧ — нитшкысь.
Гӧра вылӧ кайӧм.
Кык лун нин ми каям гӧра вылӧ.
Кайнысӧ пыр лои крутджык и крутджык.
Кокувса изъяс тшӧкыда быгыльтчӧны миян кок улысь да шумӧн лэбӧны увлань.
Сьӧкыд кутчысьны кок йылын, пыр лоӧ кутчысьны скалаясӧ.
Ковмыліс мунны джуджыд пропастьяс весьтті.
Трӧпаыс вӧлі сэтшӧм векни, мый улӧ видзӧдлан да юрыд бергӧдчӧ.
Мукӧддырйи трӧпаыс помасьліс, орлі, и миянлы лоӧ вӧлі чеччыштны пропасть вомӧныс.
Со, медбӧрын, ми лымйӧн эжсьӧм гӧра йыв дорын 3 километр вылнаын.
Нӧшта кӧ километрджын кайны — и ми лоам дзик гӧра йылас.
Но каян туй вылын зэв крута лэччан скала.
Мый вӧчны?
Мӧда-мӧд дінӧ кӧртасим гезйӧн: ӧти кӧ усяс, сэк мукӧд кык мортыс вермасны кутны сійӧс.
Зэв ньӧжйӧникӧн заводитім кавшасьны вывлань.
Ме кималасӧн корсяла из дорышъяс, кватлася на бердӧ, кыскышта кокъясӧс, сэсся бара кутчыся-кватлася и тадзи пыр вылӧджык да вылӧджык.
Ёртъяс менам кайӧны ме бӧрся.
Кияс вирӧдз гыжъяссисны.
Кокъяс сідзи и мынласьӧны изъясысь.
А из стеналӧн и помыс на оз тыдав.
«Мый лоӧ, киясыд-кӧ слабитасны либӧ орӧ гезйыс?» — мӧвпалӧ миян пиысь быдӧн.
Со воис скалаын ыджыд тшупӧд.
Минут 10 шойччим да бара пондім вывлань кавшасьны.
Медбӧрын воим йи вылӧ.
Гӧра йылӧдзыс абу нин ылын.
Коли сӧмын йи кузя ӧті подъём.
Подъёмыс сэтшӧм крутӧй, мый йи кузя мунны некыдз оз позь.
Йи кераланӧн лои вӧчавны тшупӧдъяс.
Быд воськов вӧчам зэв ыджыд вын пуктӧмӧн.
Лолавны сьӧкыд — сынӧдыс оз тырмы, юрвежӧр бергӧдчӧ, шогӧдӧ.
Некымын воськов бӧрын лоӧ сувтлыны да шойччыны.
Медбӧръя 20 метрсӧ ми эгӧ мунӧй, а кыссим.
Нӧшта медбӧръяысь выныштчӧм — и ми гӧра йылынӧсь.
Некор ог вунӧдӧй сійӧ серпассӧ, кодӧс ми аддзим гӧра йывсяньыс.
Ылӧдз, зэв ылӧдз, кытчӧдз синмыд судзӧ, пыр нюжалӧны гӧраяс.
Вылӧдз кыптӧмаӧсь гӧраяслӧн лымъя йывъясыс.
На вывсянь паськыда лэччӧны йи потокъяс.
Улын зэв пыдын чукльӧдлӧ ю.
Сы бердын ӧдва тӧдчана чутъясӧн тыдалӧ сикт.
Чӧвлӧнь.
Шонді матысмис лэччанінлань.
Шонділӧн кӧсӧй югӧръясыс югдӧдӧны лымъя гӧра йывъяссӧ розӧвӧй да зарниа рӧмӧн.
Но эз дыр удайтчы любуйтчыны тайӧ серпаснас.
Регыдӧн улысыс ставнас вевттьысис кымӧръясӧн.
Юяс да сиктъяс саймовтчисны.
Гӧраяс вочасӧн вошины кымӧръяс пӧвстӧ..
Ми кутім лэччыны.
Пемдытӧдзыс колӧ вӧлі тэрмасьны корсьны узян места.
Джуджыд гӧраяс вылӧ кайлӧм развивайтӧ вын да пельклун, велӧдӧ вермасьны сьӧкыдлунъяскӧд да ӧпасностьяскӧд.
СССР-ын сюрсъясӧн пролетарскӧй туристъяс быд во кайлӧны медся джуджыд гӧра йывъясӧ.
Заданиеяс.
1. Сравнитӧй гӧраяслысь общӧй видсӧ мылькъяс общӧй видкӧд.
2. Сравнитӧй гӧра вылӧ кайлӧмсӧ мыльк вылӧ асланыд кайлӧмкӧд.
Кутшӧм ӧпасностьяскӧд паныдасьлӧны йӧзыс джуджыд гӧраяс вылӧ кайлігъясӧн?
3. Лӧсьӧдӧй журнальнӧй да газетнӧй серпасъясысь, открыткаясысь да различнӧй описаниеясысь альбом «Гӧраяс».
Неурочнӧй кадын географическӧй площадка вылын
Вӧчӧй мыльклысь да гӧралысь модель.
Географическӧй площадка вылӧ васӧд лыаысь (тӧлын — лымйысь) вӧчӧй мыльклысь 25 сантиметр судта модель да гӧралысь 110–150 сантиметр судта модель.
Сравнитӧй найӧс судта сертиыс.
Гӧра модель дінӧ сувтӧдӧй морт фигура.
Татшӧм лоӧ неыджыд гӧра морт фигура серти.
Ыджыд гӧраясыд фигура бердӧ отношение серти лоӧны 5, 10 да 15 пӧв джуджыдджыкӧсь сійӧ гӧрасьыс, кодӧс ті вӧчинныд.
Му поверхностьлӧн различнӧй формаяс.
Мулӧн поверхностьыс овлӧ разнӧй.
Тшӧкыдджыка паныдасьлӧны равнинаяс.
Найӧ нюжалӧмаӧсь сё да сюрс километръяс кузя.
Мукӧд равнинаясыс кажитчӧны дзик шыльыдӧн (плоскӧйӧн).
Но и шыльыд равнинаяс век жӧ овлӧны кодарӧкӧ пӧкатаӧсь.
Равнинаяс вылын векджык овлӧны неыджыд вывтасъяс — мылькъяс.
Ылысянь, самолётсянь, татшӧм мылькъясыд пӧшти оз тӧдчыны.
Но овлывлӧ, мый вывтасъясыд 200 метрысь вылӧджык кыпӧдчӧны матігӧгӧрса поверхность сертиыс.
Татшӧм вывтасъясыс шусьӧны гӧраясӧн, а местаыс — гористӧйӧн.
Овлӧны гӧраяс некымын километр судтаӧсь.
Векджыксӧ овлӧ оз ӧти гӧра и оз кык, а уна, чукӧра гӧраяс.
Кыссьӧны гӧраяс ӧти-мӧд бӧрся.
Найӧ кымӧръясысь на вылӧджык кыпӧдчӧны.
Джуджыд гӧра йывъясын лымйыс некор оз сывлы.
Кыдзи используйтсьӧ миян школа гӧгӧрса муыс.
Миян школа расположитчӧма колхозын.
Матігӧгӧрса унджык муыс обработайтӧма.
Гӧгӧр паськӧдчӧны колхознӧй муяс, градйӧръяс, садъяс.
Но мыйкӧ мында му используйтӧны и природнӧй видын.
Тайӧ лыска ыджыд вӧр да ю берег пӧлӧнса ойдлан видзьяс.
Вӧрсьыс миян колхозникъяс кералӧны да пилитӧны пес, видзьяс вылысь чукӧртӧны уна турун.
Эм нӧшта и нюр, коді бӧръя кадӧдз некутшӧма на эз используйтсьывлы.
Неважӧн сійӧс обследуйтісны да сэсь аддзисны бур торф.
Регыд сійӧс кутасны разрабатывайтны.
Миян гӧгӧрын вель уна му босьтӧма быдсяма постройкаяс улӧ: олан керкаяс, колхознӧй амбаръяс, рынышъяс, сарайяс, скӧтнӧй дворъяс улӧ.
Колхозсянь неылын сулалӧ механическӧй завод да рабочӧй посёлок, кӧні олӧны 8 сюрс рабочӧй.
Вель уна му босьтӧны тані куш постройкаясыс.
Тані абуӧсь ни кӧдза муяс, ни градйӧръяс.
Но посёлок бердас эм парк; посёлокса керкаяс гӧгӧрыс садиталӧма пуяс.
Оз этша му миян гӧгӧрысь босьтны и туйяс.
Паськыд улича мунӧ колхоз шӧртіыс, кымынкӧ улич эм и рабочӧй посёлокын.
Веськыд лентаӧн Москвасянь миянӧдз локтӧ асфальталӧм шоссе.
Куим грунтӧвӧй туй миянӧс йитӧ заводкӧд да орчча сиктъяскӧд.
Колхозсянь неыліті мунӧ кык кӧрттуй; подъезднӧй кӧрттуй йитӧ кӧрттуйсӧ заводкӧд.
Задание.
Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины тані Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Мулӧн поверхностьыс используйтсьӧ разнӧй ногӧн.
Мулысь ӧти участокъяс обработайтӧма да пӧртӧма муясӧ, градъясӧ, садъясӧ.
Мукӧдъясӧс используйтӧма видзму овмӧсын сідзи, кыдзи найӧ эмӧсь, например вӧръяс, видзьяс.
Мулӧн став сійӧ участокъясыс, кодъяс и пользуйтсьӧны видзму овмӧсын, шусьӧны видзму уджалан угодьеясӧн.
Видзму уджалан угодьеясыс овлӧны разнӧйӧсь: видзувса, кӧдза муувса, вӧрувса да мукӧд угодьеяс.
Тӧдчана юкӧнсӧ мулысь босьтӧны стрӧйбаяс — керкаяс, заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс, складъяс да мукӧд сикас стрӧйбаяс.
И сідзжӧ муыд оз этша используйтсьы туйяс вылӧ — уличаяс, грунтӧвӧй туйяс, шоссейнӧй туйяс да кӧрттуйяс улӧ.
Мулӧн поверхностьыс равнинаяс вылын да гористӧй местаясын используйтсьӧ разнӧй ногӧн.
Равнинаяс вылын ыджыд площадь босьтӧны кӧдза муяс.
Ю матігӧгӧрын кыссьӧны градйӧръяс.
Ляпкыд берегъяс дорын — видзьяс да нюрсялӧм участокъяс.
Мыльк йывъяссӧ босьтӧны вӧръяс да пӧскӧтинаяс.
Сиктъясыс унджыкысьсӧ пуксьӧмаӧсь матӧ ю бердӧ.
Равнинаяс вылын туйясыд шыльыдӧсь; на кузьта кокни кыскавны грузъяс.
Гӧраясын кӧдза муясыд босьтӧны ичӧтик участокъяс гӧраяс костса увтасъясысь.
Гӧра пӧкатъясӧ быдмӧны вӧръяс.
Вӧрыд оз овлы сӧмын сэні, кӧні гӧра пӧкатъясыс вывті крутӧсь, дзик веськыда лэччӧны.
Видзьясыд гӧраясын заводитчӧны вылын нин, вӧр помасьӧм бӧрын.
Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн.
Гӧраа местаясын сиктъясыд куйлӧны гӧраяс костса долинаясын.
Гӧраясад туйястӧ вӧчӧны ёна чукльӧдлӧмӧн ньывкӧсджык пӧкатъясті; грузъяс кыскавны гӧраясті зэв сьӧкыд.
Упражнениеяс.
Топографическӧй план серти тӧдмалӧй:
1. Кутшӧм местаясын — вывтасъясын али увтасъясын — петкӧдлӧма видзьяссӧ?
2. Кутшӧм местаясын петкӧдлӧма нюръяссӧ?
3. Кутшӧм сикт бердын мунӧ нюр косьтӧм?
4. Кӧнъясын пасъялӧма пӧскӧтинаяссӧ?
5. Кутшӧм местаясын — вывтасъясын али увтасъясын — петкӧдлӧма вӧръяссӧ?
6. Вылыс Ыб сиктсянь кодар бокын лоӧ коръя вӧр, кодарын — сора вӧр, кодарын — лыска вӧр?
7. Кӧні план вылас градйӧрыс?
8. Серпасӧн пӧльзуйтчӧмӧн корсьӧй план вылысь кӧдза муяссӧ.
III.
МУ ПЫТШСА ДА МУ ПОВЕРХНОСТЬВЫВСА ВАЯС.
Му пытшса ва.
Видзӧдлӧй, мый овлӧ дворын, градйӧрын, садйын, кор зэрӧ.
Кос муыд зэв ӧдйӧ йиджтас первойя войтъяссӧ да кӧтасяс.
Зэрыс ӧддзӧ пыр ёнджыка и ёнджыка.
«Ок, кутшӧма кисьтӧ», — шуасны йӧзыс да тэрмасьӧмӧн дзебсьӧны керкаӧ, вевт улӧ.
Зэрыд водзӧ пыр ӧддзӧ, «ведраысь моз кисьтӧ».
Ва визувтӧ дворті, садті, ӧтлаасьӧ ичӧтик шоръясӧ.
Ичӧтик шоръясыс ӧтлаасьӧны да визувтӧны бузгӧмӧн, визувтӧны туй кузя, градъяс костӧд.
Но вот зэрыс дугдіс.
Петіс шонді.
Зэригас артмылӧм ичӧтик шоръясыс да потокъясыс вочасӧн визувтісны водзӧ.
А мыйкӧ мында ваыс йиджис муас.
Кытчӧ сійӧ лои?
Тӧдвылӧ босьтӧй опытсӧ, кодӧс ті вӧчлінныд естествознание урок вылын, медым тӧдмавны, кыдзи йиджтысьӧ ваыс лыа да сёй пыр.
Мый ті сэк аддзылінныд?
Лыа пыр ваыс йиджис ӧдйӧ, сёй пыр надзӧн и сы вӧсна дыр кодь кольлі сёй слӧй вылас.
Ті век шулінныд: «лыа лэдзӧ васӧ ас пырыс», а «сёй ас пырыс васӧ оз лэдз».
Тадз жӧ артмӧ и му вылын.
Зэр войтъясыс да шоръясыс небыд мусин (почва) пыр да лыа пыр йиджӧны век пыдӧджык и пыдӧджык.
Но вот ваыс воис сёй либӧ чорыд из слӧйӧ.
Ваыс тані пондас чукӧрмыны.
Артмас му пытшса ва.
Родникъяс, либӧ источникъяс.
Му пытшса ваыс водзысь-водзӧ вешйӧ валэдзтӧм слӧй вывті.
Туй вылас кӧ сылы паныдасяс овраг либӧ ю берег, кӧні тайӧ слӧйыс ортсӧ петӧ, сэк ваыс кутас петны му поверхность вылас.
Тадзи артмӧ родник, либӧ источник.
Задание.
Тӧдмасьӧй матігӧгӧрса родникъясӧн.
Сикт дорса оврагын ыджыд из увсянь петӧ родник.
Лун и вой родниксянь сёльгӧ ичӧтик шор, овраг кузьтаыс визувтӧ увлань да сэні ӧтлаасьӧ ичӧтик юкӧд.
Родникас ваыс сӧстӧм, пырыс тыдалана да сэтшӧм кӧдзыд, мый пиньтӧ ёнтыштӧ, кор сійӧс юан.
Родникыс лыа пыдӧса, и ва пыдӧсысь тыдалӧны мича шыльыд изторъяс.
Родник дінӧ волывлӧны лэбачьяс — ва юыштны да кутавны гагъясӧс.
Жар лунъясӧ челядь радейтӧны ворсны родник дорын да видзӧдчыны сӧдз ва пырыс.
Тані зэв лӧсьыд, ыркыд.
Родникъяс сетӧны бур, сӧстӧм юан ва.
Найӧ жӧ сетӧны васӧ юяслы, прудъяслы да тыяслы.
Овлывлӧ сідз, мый купайтчигъясын веськалан сэтшӧминъясӧ, кӧні ваыс торъя нин кӧдзыд.
Татшӧм местаас ю пыдӧсас петӧ родник, либӧ, кыдз нӧшта шуӧны, ключ.
Упражнение.
Топографическӧй план вылысь корсьӧй родник.
Кутшӧм сикт бердын сійӧ?
Юкмӧсъяс.
Ӧти сиктын эз вӧв родникыс, сы вӧсна эз вӧв бур юан ваыс.
Шуисны юкмӧс кодйыны.
Босьтчисны уджӧ.
Зыр улӧ шедӧ чав лыа.
Кодйысисны дзонь лун.
Гу дорас чукӧрмис ыджыд лыа чукӧр, а ваыс век абу.
Кутісны шуасьны: «Мый тӧлкыс тайӧ кодйысьӧмсьыд, лыа пиысь ваыд оз сюр»
Мӧд луннас — бара лыа, а ваыс абу.
Сідзжӧ и коймӧд луннас.
Кӧсйӧны нин вӧлі эновтчыны, но друг гу пыдӧсын кодйысьысь том зон горӧдіс: «Васӧд лыа, ва!»
Бара сьӧлӧмсянь босьтчисны уджӧ.
Весиг час на эз прӧйдит, кыдз гуысь пондісны лыа пыдди шыблавны сёй.
Пыдӧсас тыдовтчис ва.
«Тырмас! — горӧдіс бригадир, — дугдам кодйысьны, воим ваӧдз».
Мӧд луннас юкмӧсыс джынвыйӧдзыс тыри сӧстӧм ваӧн.
Сэні, кӧні родникъясыс абу, кӧні му пытшса ваыс поверхность вылас оз пет, сэнъясын йӧзыслы аслыныс лоӧ судзӧдны васӧ.
Кодйӧны юкмӧсъяс, кытчӧдз оз воны ва лэдзтӧм слӧйӧдз, код вылӧ чукӧрмӧ му пытшса ваыс.
Мукӧддырйи юкмӧсъясыд овлӧны зэв джуджыдӧсь — видзӧдлан да ваыс весиг оз тыдав.
Мый вӧчӧны зэр ва да тувсов ва шоръяс.
Ті тӧданныд нин, мый шоръяс да потокъяс, кодъяс артмылісны зэригӧн, ньӧжйӧникӧн визувтісны юӧ.
Дворын, садйын, градйӧрын, туй вылын ваыд эз ло.
Но ті видзӧдлӧй, мый лои му поверхностьыскӧд: сійӧ ставыс кодйыссьӧма зэр потокъясӧн.
Небыд мусӧ да лыасӧ нуӧма дворса сійӧ юкӧнӧ, кӧні муыс гурана кодь вӧлі.
А сэті, кыті визувтісны зэр потокъясыс, мыччысялісны изъяс, быттьӧ кодкӧ кодйӧм канаваяссӧ наросьнӧ изйӧн вольсалӧма.
Градйӧрын ӧтилаысь шорыс дзикӧдз кырӧдіс кымынкӧ град.
Но медъёна кырӧдӧма мыльк вылысь туйсӧ.
Сэні торъя нин ёна бушуйтчис потокыс.
А ӧні сійӧ местаас артмӧма джуджыд бӧрӧзда: туй кузяыс оз позь мунны.
А видзӧдлӧй, мый вӧчӧны тулысын лым ва потокъяс.
Быдладор боксянь ызгӧны-визувтӧны гырысь и посни шоръяс да лэччӧны юӧ.
Юыс петас берегъяссьыс и гӧгӧр зэв паськыда ойдӧдӧ.
Видзӧдан да ӧтилаысь кырӧдӧма туйсӧ, мӧдлаысь нуӧма потшӧс, муяс вылӧ да градъяс вылӧ вайӧма ил да лыа.
Он вермы ставсӧ артыштныд, мыйда лёксӧ вӧчӧ тувсов ваыд.
Заданиеяс.
1. Наблюдайтӧй, кыдзи ыджыд зэр бӧрын артмӧны шоръяс дворын, садйын, туй вылын.
Видзӧдлӧй кутшӧм вежсьӧмъяс вӧчӧны тайӧ шоръясыс визувтан туй вылас.
Эз ӧ ло жугласьӧмъяс туй вылын, градйӧрын, му вылын, берегын?
Эз-ӧ тшыкны вайӧмторъяснас муясыс, видзьясыс, градъясыс?
2. Эм кӧ тіян местаын овраг, видзӧдлӧй сійӧс.
Джуджыд-ӧ сійӧ?
Мунӧ оз оврагӧдыс шор?
Оз-ӧ оврагыс ыджды зэръяс бӧрын да тулысын?
Оз-ӧ оврагыс жуглы туйсӧ либӧ мусӧ?
Оз-ӧ петкӧд оврагса ваыс юӧ лыа да ил?
Абу-ӧ кӧнкӧ вӧрӧн быдмӧм овраг?
Кутшӧм сикас оврагъясӧс ваыд кырӧдӧ ёнджыка — тыртӧм оврагъясӧс али быдмӧгъясӧн вевттьысьӧм оврагъясӧс?
Овраг.
Лэччӧй ыджыд оврагӧ.
Джуджыда кыпӧдчӧны сылӧн крут берег доръясыс.
Енэжыс тыдалӧ векньыдик пластӧн.
Овраг пыдӧстіыс визувтӧ шор.
Мунӧй овраг заводитчанінӧдзыс, либӧ йылӧдзыс.
Тані сійӧ абу сэтшӧм джуджыд.
Сэні муртса-муртса визувтыштӧ ичӧтик шор.
Мукӧд оврагас весиг и татшӧм ичӧтик шорторйыс оз овлы.
Но вот кутіс ёна зэрны.
Зэр шоръясыс мӧдӧдчисны оврагӧ быдладор боксянь.
Овраг кузя шумӧн визувтӧ няйт, гудыр ва, швачӧдӧ берегас, нетшкӧ сэсь му глыбаясӧс да овраг кузяыс нуӧ увланьӧ.
Ва потокъяс кырӧдӧны овраг бокъяссӧ, кодйӧны овраг пыдӧсас гуранъяс.
Артмалӧны бокӧ вожалысь выль ичӧтджык оврагъяс.
Найӧ писькӧдчӧны быдладор бокӧ, кодйӧны муяс, матыстчӧны сиктъяслань, кырӧдӧны уличаяс, бырӧдӧны, туйяс, писькӧдчӧны керкаувъясӧ.
Оврагъясыд ыджыд вред вайӧны видзму овмӧслы.
Нянь быдман местаясын, кӧні муыс гӧрӧма, найӧ торъя нин ӧдйӧ быдмӧны и овлӧны зэв гырысьӧсь.
Сідз, Харьков дорын 15 воӧн ӧти овраг быдмис 230 метр кузьтаӧдз.
Ӧні вермасьӧны оврагъяскӧд.
Видзӧны вӧръяссӧ, торъя нин овраг йывъясын, сы вӧсна мый пуяс асланыс вужъяснас зумыдмӧдӧны (скрепляйтӧны) мусинсӧ.
Кӧні вӧрсӧ кералӧма, сійӧс садитӧны выльпӧв.
Крепитӧны овраглысь йывъяссӧ плетеньясӧн.
Упражнение.
Корсьӧй топографическӧй план вылысь, кутшӧм сикт бердын эмӧсь оврагъяс.
Шор.
Ивановка сикт бердын, школасянь неылын, эм неыджыд шор.
Шуӧны сійӧс Елицаӧн сы вӧсна, мый сійӧ визувтӧ козъя вӧрӧд.
География ӧти урок вылын учительница юаліс аслас велӧдчысьяслысь: «Кытчӧ визувтӧ миян шорным да кӧні сылӧн помыс?»
Челядь разнӧй ногӧн висьталӧны, пондісны вензьыны.
Вӧлӧмкӧ збыльысь некод оз тӧд ассьыныс шорнысӧ.
Шуисны шор дорӧ экскурсияӧн ветлыны.
Мӧд луннас босьтісны бумага, карандашъяс да компасъяс и мунісны шор дорӧ.
Шор заводитчанін.
Вӧсни змей моз шорыс визувтӧ вӧрті.
— Но, челядь, коді медпервой аддзас, кытысянь заводитчӧ шорыс?
Чукӧрӧн котӧртісны эрд вылӧ.
Муыс тані васӧд, кок улын ничкакылӧ ва.
— Ме аддзи, со родникыс, — шыасис Катя.
Ставӧн уськӧдчисны гуран кодь дінӧ, сійӧ пыдӧсысь петіс ва струя.
— Тайӧ — Елица шорлӧн заводитчаніныс, — шуис учительница. — Рисуйтӧй тайӧ местасӧ.
Шор кывтыд.
Компас серти видзӧдлім, кодарӧ визувтӧ шорыс, да мӧдӧдчим шор кывтыдыс.
Первойсӧ шорыс визувтӧ асыввылӧ, сэсся пондіс бергӧдчыны лунвылӧ.
Мукӧд местатіыс сійӧ вошлі сук кустарникъяс сайӧ.
Быд бергӧдчанінын челядь приметитісны шорлысь туйсӧ компас вылӧ видзӧдӧмӧн да асланыс серпасъяс вылӧ пасъялісны шорыслысь гырысьджык кытшовъяссӧ.
Вот петісны вӧрысь да кайисны мыльк вылӧ.
Тасянь ылӧдз вӧлі тыдалӧ, кыдзи кытшовъяс вӧчалӧмӧн шорыс визувтіс видз кузя.
Рисуйтісны шорыслысь кытшовъяссӧ.
Учительница шуис: «Воргаыс, код кузя визувтӧ шор либӧ ю, шусьӧ руслоӧн».
Шорлӧн удж.
Гажаа челядь котӧртісны чой горулӧ, воисны шор дінӧдз.
Шорас шыбытісны бедьтор, видзӧдісны, кыдзи сійӧ кывтіс визувнас.
Шор пӧлӧныс мӧдӧдчисны увлань.
Челядь тӧдмасисны, кыдзи ва визувтӧм серти тӧдмавны веськыд да шуйга берег.
Сувтан кӧ ва ньылыд чужӧмӧн, сэк веськыдладорас лоӧ веськыдладор берег, шуйгавылас — шуйгаладор.
Чӧвлӧня визувтӧ шор, муртса сёльгыштӧ изъяс вывті.
Ваыс сылӧн сӧдз, пырыс тыдалана: тыдалӧ лыаа пыдӧсыс, сэні шыльыд посни изъяс — «галькаяс».
Сэнъясын, кӧні ваыс визувтӧ ӧдйӧджык, тыдалӧ, кыдзи ваыс вӧрӧшитӧ, нуышталӧ шор пыдӧссьыс посньыдджык изторъяссӧ да лыа чиръяссӧ.
Туй вылас кӧ паныдасяс мыльк либӧ ыджыд из — шорыс сійӧс кытшовтӧ да мунӧ сыланьӧ, кыті сылы муннысӧ кокньыдджык.
Быд чукыльын тыдалӧ шорлӧн уджыс.
Визулыс вынӧн швачкӧ берегас — кырӧдӧ сійӧс, жуглӧ да нуӧ мусӧ дзонь глыбаясӧн, та вӧсна ортсӧ петӧны пуяслӧн вужъясыс (32-ӧд серпас).
А мӧдар берег дорас визулыс лӧнь — сэтчӧ шорыс пуктӧ сьӧрсьыс вайӧм лыасӧ.
Тадзи шорыд воысь воӧ кырӧдӧ ӧтар берегсӧ да пуктӧ лыасӧ мӧдар берегас.
Артмӧ долина (33-ӧд серпас).
— Челядь, видзӧдлӧй шор шӧрас — му.
Тайӧ ді, — шуис учительница (34-ӧд серпас).
— А со татчӧ видзӧдлӧй, берегыс ылӧ пырӧ ва шӧрас — тайӧ полуостров.
Шорлӧн вомдорыс (устьеыс).
Челядь тӧдісны, мый Елица усьӧ Ока юӧ.
Шуисны и сэтчӧдз ветлыны.
Поводнӧя нин мунісны, мудзисны.
— Немтор, челядь, регыд нин воам, видзӧдӧй, кутшӧм паськыд нин лои Елицаыд.
— А мыйла нӧ сійӧ паськыдджык лои?
— Ме тӧда, — горӧдіс Вася, — ме аддзылі, кыдзи ва струйкаяс берегсяньыс визувтӧны Елицаӧ!
— Вернӧ, тайӧ посньыдик шоръяс визувтӧны Елицаӧ да сылы пыр унджык и унджык ва содтӧны.
Ылысянь на мӧдіс югъявны Окалӧн поверхностьыс.
Елица лои нӧшта паськыдджык, визулыс — лӧньджык.
Нӧшта неуна водзӧджык — Елица ӧтлаасис Окакӧд.
— Со тайӧ местаыс шусьӧ шор вомдорӧн (устьеӧн).
Видзӧдӧй: шор вомдорас наносъяс, а ю шӧрас — лыа ді.
Сійӧ артмӧма лыаысь да илысь, кодӧс шорыс вайӧма.
Заданиеяс.
Вӧчӧй экскурсия шор кузьта (либӧ ичӧтик ю кузьта) да сійӧс обследуйтӧ татшӧм план серти:
1. Корсьӧй шорыслысь заводитчанінсӧ.
2. Компас серти тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеӧн визувтӧ шорыс.
3. Видзӧдӧй, эм-ӧ сылӧн ю вожъяс (притокъяс).
Эмӧсь кӧ, кутшӧм боксянь локтӧны найӧ.
4. Корсьӧй, кутшӧм местаӧд шорыс кырӧдӧ берегсӧ, кутшӧм местаӧ пуктӧ лыа.
5. Видзӧдлӧй, эмӧсь-ӧ діяс, полуостровъяс.
6. Тӧдмалӧй, кытчӧ усьӧ шорыс.
7. Рисуйтӧй шорсӧ да гижалӧй, кӧні сылӧн заводитчаніныс да вомдорыс.
Стрелкаӧн индӧй шорлысь визувтан направлениесӧ.
Пасйӧй, кӧні шуйга берегыс, кӧні веськыдыс.
Упражнениеяс (топографическӧй план серти).
I. Сӧдз ю кузя экскурсия.
1. Стрелка серти тӧдмалӧй, кодарӧ визувтӧ Сӧдз юыс?
2. Код берегас (шуйгаас али веськыдас) сулалӧ Улыс Ыб сикт?
3, Юлӧн кодар берегыс крут, кодарыс ньывкыд?
4. Кодар берегас нюръясыс да тыясыс?
Кутшӧм местаӧ юыс пуктӧма лыасӧ?
5. Кутшӧм местаясӧд ю вомӧныс эмӧсь посъяс (видзӧд условнӧй пас вылӧ)?
6. Кутшӧм местаӧд юсӧ бур келны (видзӧд условнӧй пас вылӧ)?
7. Кыдзи вежсьӧ растительностьыс Югыд ю берегъяс пӧлӧн (видзӧд условнӧй пасъяс вылӧ)?
II.
Сьӧд ю кузя экскурсия.
1. Корсьӧй Сьӧд юлысь йывсӧ.
2. Кысянь сійӧ петӧ
3. Тӧдмалӧӥ, кутшӧм местаыс Сьӧд ю заводитчанінын.
4. Кутшӧм направленньӧлань визувтӧ Сьӧд юыс.
5. Корсьӧй юлысь веськыд берегсӧ. Корсьӧй шуйга берегсӧ.
6. Кымын вож Сьӧд юлӧн?
7. Кодар боксянь найӧ усьӧны?
8. Кыдзи шусьӧ ӧти вож Сьӧд юлӧн?
9. Кысянь сійӧ петӧ?
Ыджыд ю.
Равнинаяс вылын ыджыд юясыд тшӧкыда заводитчӧны ичӧтик шоръясӧн.
Шоръясыд ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны посни и гырысь юяс.
Юяс визувтӧны пыр водзӧ и водзӧ.
Кузь туйнад найӧ босьтӧны уна ю вожъяс: шоръяс, ичӧтик юяс и ыджыд юяс.
Кымынкӧ ю вож усьӧм бӧрын юыд лоӧ ыджыд, уна ваа.
Ньӧжйӧникӧн да чӧва сійӧ визувтӧ равнина вывті, ӧтарӧ-мӧдарӧ чукльӧдлӧмӧн.
Крут берегъясӧс юыс кырӧдӧ, а ляпкыд, ньывкыд берегъяс бердӧ пуктӧ лыа.
Паськыд ва вывті повтӧг ветлӧны гырысь пассажирскӧй пароходъяс, кывтӧны пуръяс, гырысь и посни уна сюрс суднояс кыскалӧны быд сикас грузъяс — нефть, вӧр, сов, нянь, чери.
Равнинавывса ыджыд ю вылын век ставыс жуӧ: ӧтарӧ и мӧдарӧ мунӧны-локтӧны пароходъяс, кодъяс новлӧдлӧны йӧзӧс да грузъяс.
Гӧраса ю.
Гӧраса юяс абу равнинавывса лӧнь юясыд кодьӧсь.
Быгзьӧмысла еджыдӧсь, найӧ лэччӧны гӧраяссянь зэв ыджыд вынӧн.
Зурасьӧны гырысь изъясӧ, кумыльгаӧн чеччалӧны на вомӧн, аскӧдныс тшӧтш нуӧны гырысь изъясӧс, грымӧдӧны-гирскӧны ю пыдӧстіыс.
Лёк лоӧ сылы, коді смелмӧдчас келӧмӧн вуджны гӧраса ютӧ.
Со мый лои ӧти путешественниккӧд, коді вӧлі вуджӧ гӧраса ю вомӧн.
Сійӧ вӧлі мунӧ вӧв вылын верзьӧмӧн.
Муртса на вӧлыс пырис ваӧ, шумӧн визувтан потокыс пӧрӧдіс сійӧс кок йывсьыс да мӧдіс бергӧдлыны, зэв ӧдйӧ петкӧдіс ва шӧрлань.
Нӧшта кымынкӧ секунд — вӧлыс вошис вабергачас.
Берегын сулалысь йӧз аддзылісны, кыдзи сійӧ здук кежлӧ мыччысьліс, но седлӧыс вӧлі тыртӧм нин.
Вӧв вылас пукалысьыс эз вӧв.
Куим лун чӧж корсисны вӧйӧм мортлысь шойсӧ, но сідзи эз и аддзыны.
Мыйӧн торъялӧны гӧраса юяс равнинаті визувтан юясысь?
Мыйла гӧраса ю вомӧн вуджны ӧпаснӧ?
Кыдзи морт используйтӧ юяс.
Йӧзыд велӧдчисны юлысь вынсӧ используйтны асланыс овмӧсын.
Юяс вылӧ стрӧиталӧны мельницаяс, заводъяс да электростанцияяс, кодъяс вайӧдчӧны движениеӧ ва вынӧн.
СССР-ын уна ыджыд электростанцияяс стрӧитӧма нин да нӧшта на унаӧс лоӧ стрӧитӧма.
Валӧн выныс подчиняйтчӧ мортлы и служитӧ сылы (40-ӧд серпас).
Но тайӧ этша на.
Йӧзыд вежӧны юяслысь визувтан туйсӧ, веськӧдӧны сэтчӧ, кытчӧ налы колӧ.
Та могысь кодйӧны каналъяс.
Мукӧд дырйи каналъясӧн йитӧны ӧти юӧс мӧдкӧд.
Ыджыд карыс, СССР-лӧн столица — Москва.
А Москва ю, кӧні сулалӧ столицаыс, ляпкыд ваа.
Сэті оз вермыны ветлыны гырысь пароходъяс.
Кодйисны канал Москва ю да Волга ю костӧд.
Волжскӧй ваыс кутіс визувтны Москва юӧ.
Москва ю лои уна ваа, и мӧдісны локны пароходъяс Сӧветскӧй Союз быд пельӧссянь столицаӧ.
Ты да пруд.
Уна местаясын му поверхностьын паныдасьлӧны ва тыра ыджыд гуранъяс.
Тайӧ тыяс.
Сэтшӧм местаясын, кӧні тыясыс абуӧсь, йӧзыс тшӧкыда вӧчлӧны прудъяс.
Задание.
Тіян местаын кӧ эм ты, вӧчӧй сэтчӧ экскурсия, видлалӧй сійӧс.
Упражнениеяс.
1. Корсьӧй топографическӧй план вылысь тылысь условнӧй знакъяс.
2. Тӧдмалӧй топографическӧй план вылысь: кымын ты пасйӧма сы вылӧ?
Кымын пруд?
Кыдзи шусьӧ план вылас медся ыджыд тыыс?
Масштаб серти тӧдмалӧй сылысь кузьтасӧ.
Ты.
Кымынкӧ километр пасьта ӧтарӧ и мӧдарӧ паськӧдчӧма тылӧн чӧвлӧнь поверхностьыс.
Синтӧ ёрмӧн дзирдалӧ сійӧ гожся шонді югӧръяс улын.
Ва бердті уліті лэбалӧны еджыд каляяс.
Джуджыд лыаа берегыс эжсьӧма пожӧм вӧрӧн.
Ты дорас, вӧр сайӧ сайӧдчӧмӧн, позтысьӧма сикт.
Ляпкыдладор берегас, лыа вылын сулалӧны чери кыян пыжъяс да косьмӧны ветельяс.
Пыжъяс дінын челядь.
Лыа вылас и ваас — быдлаын тыдалӧны налӧн гожъялӧм мышкуясныс.
Ляпкыд берег пӧлӧн пыжӧн кывтӧ черикыйысь.
Пыжыс шургӧмӧн мунӧ паськыд лапкор коръяс вывті, писькӧдчӧ тростник да камыш заросльяс пӧвстті.
Черикыйысь вӧйталӧ ветельяс.
Помаліс сійӧ ассьыс уджсӧ, матыстчис береглань, пыжсӧ берегас кыскис да гортас муніс ляпкыдик нюрсялӧм берег пӧлӧн.
Мунӧ черикыйысь нюрсялӧм берег пӧлӧн и мӧвпалӧ: «Войдӧр тані нюрыс эз вӧв.
Тыыс дзик вӧр бердӧдзыс вӧлі матысмӧ, а сэні, кӧні ӧні камышыслӧн заросльыс, коркӧ вӧлі сӧстӧм ва пукалӧ.
Миян тыным тырӧ быдмӧгъясӧн берегъяс дортіыс да пӧрӧ нюрӧ» (41-ӧд да 42-ӧд серпас).
Нюр.
Сиктсянь бокын вӧр пӧвсын — нитшка ыджыд нюр.
Сы гӧгӧрын быдмӧны мича кузь пожӧмъяс, а шӧрас — зэв ляпкыдик урӧсмӧм пожӧмъяс, унаӧн на пӧвсысь дзикӧдз кулӧмаӧсь.
Пуяс костас — кудритчӧм торфянӧй нитшкысь гырысь вутшъяс.
Вутшъяс вылас — посньыдик. коръяса кыдз пу кустъяс да ляпкыдик бадьяс.
А нитш вылас паськӧдчӧмаӧсь гӧрд тусьяса турипув розъяслӧн узор кодь вожъясыс.
Лӧзалӧны чӧд модаа ошчӧд ягӧдъяс.
Быдмӧ кольмӧдан дука багульник.
Кыдзьясыс вижӧдӧмаӧсь.
Воис ар.
Кад нин нюр вылӧ турипувла ветлыны.
Чукӧртчисны нывъяс, босьталісны наберушкаяс.
Пуджсисны, пӧртчисны кӧмъяс.
Со и нюр.
Кӧмтӧм кокъяс вӧйӧны нитш эжӧдас, кыдзи небыд пӧдушкаӧ.
Вутшъяс тырӧмаӧсь гӧрд вотӧсӧн.
Наберушкаяс зэв регыдӧн тырӧны.
Нывъяс ветлӧны чукӧрӧн.
Сӧмын Маша ӧтнас коли, эз тӧдлы, кыдзи сылӧн ёртъясыс водзӧ мунісны.
Гажтӧм ӧткӧннад нюр вылын.
Регыдджык колӧ ёртъясӧс суӧдны!
Виччысьӧмӧн сійӧ чеччалӧ вутшкысь вутшкӧ, горзӧ, но воча горзӧм оз кыв.
Котӧрӧн мӧдӧдчис, весиг кок улас оз видзӧдлы.
Друг казяліс, мый кокъясыс сылӧн пидзӧсӧдзыс ваын.
— Кытчӧ тэ, нывка? — кыліс гӧлӧс.
Воськов куим сайын сысянь сулаліс лесник-старик.
— Позьӧ ӧмӧй нюр кузя веськыда ветлыны.
Нӧшта кӧ некымын воськов, и «нюрсинмас» ӧд веськалін.
И збыльвылӧ, неылын югъяліс ва.
Важӧнсӧ тані вӧвлӧма ты.
Дортіыс важӧн нин нитшкасьӧма да тырӧма, ветлӧдлыны позьӧ, а шӧртіыс нитш эжӧдыс вӧсни на, а сы улын ва.
Местаясӧд кольӧмаӧсь и дзик на восьсаинъяс — «нюрсинъяс».
Тшӧкыда нюръясыд артмӧны тыяс местаӧ.
Тыясӧ быдмӧны нюрвывса быдмӧгъяс.
Быд ар нюрвывса быдмӧгъясыд кулӧны, а мӧд воас на местаӧ петӧны выльяс.
Кулӧм быдмӧгъясыс вӧйӧны ва пыдӧсас.
Нюр пыдӧсас кулӧм быдмӧгъясыс чукӧрмӧны слӧйӧн.
Ва улас найӧ оз сісьмыны, а сӧмын сьӧдасьӧны, куйласны да пӧрӧны торфӧ.
Уна во чӧжӧн торфыд чукӧрмӧ кыз слӧйӧн.
Мукӧд дырйиыс нюрыд артмӧ оз ты вылӧ, а прӧста васӧд местаӧ, кӧні сулалӧ ва, да петӧ торфянӧй нитш.
Нюръясыд вайӧны уна вред.
Зэв паськыд местаяс пустуйтӧны (сідз куйлӧны), оз используйтчыны видзму овмӧсын.
Туйяс мунӧны кытшолӧн.
Нюръяс вылын поздысьӧны лихорадка да мукӧд сикас висьӧмъяс.
Сӧветскӧй власть дырйи кутісны тышкасьны нюръяскӧд, косьтӧны найӧс, на местаӧ лӧсьӧдӧны видзьяс, муяс да градйӧръяс.
Задание.
Эм кӧ тіян местаын нюр, ветлӧй сэтчӧ экскурсияӧн, гижӧй сы йылысь.
Нюр вылын ломтас.
Ю дорті ляпкыд берег пӧлӧн 20 километр кузя нюжӧдчӧма нюр.
Подӧн ни вӧлӧн мунны оз позь!
«Вошӧм места.
Муыс весь пропадитӧ», — шуӧны вӧлі крестьяна тайӧ нюр йывсьыс.
Нюр вылӧ воисны рабочӧйяс да инженеръяс.
Исследуйтісны кадъя нюрсӧ да аддзисны нюрсьыс уна бур ломтас — торф.
Нюрвыв шызис.
Заводитісны уджавны землечерпалкаяс.
Триня-тронякылӧны зыръяс.
Лязгакылӧны вагонеткаяс.
Нюрсӧ орйӧдлісны канаваясӧн, и на кузя быд боксянь мӧдіс юӧ визувтны ва.
Нюрсӧ косьтісны.
Вошӧм местаясӧд вӧчисны туйяс.
Вӧвлӧм нюр вывті ветлӧны тракторъяс, ас бӧрсяньыс кыскалӧны резецъяса ыджыд барабанъяс.
Резецъясыс вундӧны торфсӧ.
Механическӧй куранъяс вӧрӧдӧны торфсӧ, кыдзи турунӧс.
Торфсӧ чукӧртӧны чукӧръясӧ да нуӧны заводъясӧ да фабрикаясӧ.
Регыд татчӧ лоӧ стрӧитӧма электрическӧй станция.
Торфыс кутас сотчыны пачьясын (топкаясын) да кутас вайӧдны движениеӧ машинаясӧс.
Машинаясыд кутасны вырабатывайтны электрическӧй ток, да проводъяс кузя сійӧ мунас фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ.
Упражнениеяс.
1. Корсьӧй план вылысь, кӧніджык индалӧма шоръяссӧ.
2. Видзӧдлӧй, кутшӧм нюръясӧс косьтӧны
Море.
Тыясысь кындзи му поверхностьын нӧшта эмӧсь и мореяс.
Найӧ ыджыдджыкӧсь тыясысь, и ваыс налӧн век курыд сола.
Тыыдлӧн кӧть и ылын, но век жӧ тыдалӧны берегъясыс.
А мореыдлысь берегтӧ, кӧть мыйдӧм эн видзӧд, он аддзы.
Море кузя пароход мунӧ лун дай мӧдӧс, а берегыс век оз тыдав.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын ва.
Весиг шондіыс асывнас быттьӧ петӧ ваысь, а рытнас бӧр пуксьӧ ваӧ.
Первойысь ме моретӧ аддзи вагон ӧшинь пыр.
Поезд надзӧникӧн матыстчис Чёрнӧй море берегдорса неыджыд кар дінӧ.
Ме видзӧдлі вагон ӧшиньӧ да чуйми.
Ме водзын вольсасьӧма помтӧм-дортӧм лӧз море.
Поездыс сувтіс.
Ме чеччышті вагонысь.
Пӧльыштіс ыркыд да сов кӧра морскӧй тӧлӧн.
Кымынкӧ минута мысти ме сулалі нин берег дорын.
Менам кок улын сёлькӧдчис море.
Берег вылӧ шумӧн ылькнитласны рудвиж гыяс да ичӧтик ызган шыӧн бӧр косӧны.
Ылын мореыс ӧтлаасьӧ енэжыскӧд, весиг оз позь и торйӧдны, кӧні помасьӧ мореыс да кӧні заводитчӧ енэжыс.
Ме кавшаси ыджыд из вылӧ, коді куйлӧ джынвыйӧ ваын.
Ваыс гӧгӧрыс сӧдз, пырыстыдалана.
Пыдӧсас бура тыдалӧны изъяс, уйкъялысь черияс, виж, рудоват да гӧрдов рӧма морскӧй быдмӧгъяс.
Вӧлі ме море вылын и буря дырйи.
Ми мунім Чёрнӧй море кузя.
Енэжыс вӧлі тупкысьӧма сьӧд кымӧръясӧн.
Ыджыд тӧлыс лэптывліс быгъя гырысь валъяс.
Мореыс бушуйтчис, мураліс, пуӧмӧн пуис.
Сынӧдын ветлӧны резсян ва войтъяс.
Тӧв буалӧмысь да шутлялӧмысь ӧтдор, валъяс шумысь да плескайтчӧмысь ӧтдор, немтор он вермы кывны.
Миянлысь пароходнымӧс шыблаліс чагйӧс моз.
Кор сійӧ вал йылас кайлас, кор сэтшӧм пыдӧдз сунлас, мый быдсӧн лолыд тырлӧ.
Гыясыс шыбласьӧны пароход бортъяс вомӧн.
Ӧтчыд менӧ муртса палуба вывсьыс эз шыбит, ме ӧдва удиті перилӧас кутчысьны.
Кок улын вӧран палуба вывті ветлынысӧ некыдзи он вермы.
Лоӧ вӧлі ветлӧдлыны ӧтиласянь мӧдлаӧ котралӧмӧн, да мый бердӧ кӧ пыр ёна кутчысьӧмӧн.
Уна вын пуктӧмӧн кыдзкӧ ме вои жӧ каютаӧ.
И тані, киӧн кытчӧкӧ кутчысьтӧг, кок йылын сулавны вӧлі он вермы.
Джоджыс кор пышйылас кок увсьыд, кор вылӧдз зэв кайлас.
Стенъясыс пӧлыньтчыласны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Пельӧсысь пельӧсӧ шаркакылӧны кӧрзинаяс, чемоданъяс да жугласьӧм дозмук торъяс.
Качкасьыс висьмӧм пассажиръяс вермытӧма куйлӧны койкаяс вылын.
Медым не усьны, найӧ чорыда кутчысьӧмаӧсь койкаясас.
Ме сідзжӧ воді.
Пароходыс пыр ӧтарӧ сыркакылӧ гыясӧн чорыда кучкалӧмысь.
Мукӧддырйиыс кажитчӧ нин, мый дзик пыр гыясыс жугӧдасны пароходлысь кӧртӧн эжӧм бортъяссӧ.
Дас час бушуйтчис море.
Ёна сёрмӧмӧн, бӧръяпом, ми матысмим берег дорӧ.
Некымын лун чӧж мукӧддырйи море вылын бушуйтчӧ буря.
Оз этша суднояс вӧйлыны сэтшӧм кадъясӧ.
IV.
ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ КАРТА.
Мый сійӧ географическӧй картаыс.
Ми тӧдмасим торъя сикас планъясӧн: школьнӧй участок планӧн, школа гӧгӧрса места планӧн, топографическӧй планӧн.
Тайӧ став планъяс вылас вӧлі петкӧдлӧма мулысь неыджыд пространство.
А чертёж вылын кӧ ми петкӧдлам ыджыд пространство, например, быдса область либӧ быдса государство, сэк татшӧм чертёжыс кутас шусьыны географическӧй картаӧн.
Географическӧй картаӧс планкӧд сравнитӧм.
Видзӧдлӧй 46-ӧд серпас вылысь Москвалысь план.
Кутшӧм сылӧн масштабыс?
Масштаб серти тӧдмалӧй, кымын километр лоӧ Москвалӧн тані петкӧдлӧм юкӧнас войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧдз.
Тайӧ план вывсьыс корсьӧй Москва ю, Яуза ю, канал, Кремль, карыслысь уличаяссӧ.
Ӧні видзӧдлӧй Москва окрестностьяслысь плансӧ.
Кутшӧм сылӧн масштабыс?
Тайӧ планыслӧн быд бок сідз жӧ, кыдзи и воддзаыслӧн, 5 сантиметр кузя.
А кымын километр лоӧ татчӧ изобразитӧм му участокас войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧдз?
Кыдзи пасйӧма Москвасӧ?
Ичӧтик квадратнас план шӧрас пасйӧма Москвалысь сійӧ юкӧнсӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма первойя план вылас.
Аддзанныд, кутшӧм ичӧтик тані лои карыслӧн тайӧ юкӧныс?
Тайӧ сы вӧсна, мый мӧд план вылас масштабыс ичӧтджык: Москва план вывса 1 сантиметрын — 1 километр, а мӧд план вылас 1 сантиметрын — 10 километр.
Масштабсӧ ичӧтмӧдӧма 10 пӧв, сы вӧсна и изображениеыс лои ичӧтджык.
Мӧд план вывсьыс корсьӧй Москва ю да Яуза ю.
А кӧні нӧ каналыс?
Кӧні Кремльыс?
Найӧ оз тыдавны, найӧс татшӧм ичӧт масштабнас и петкӧдлыны оз позь.
Но мӧд план вылас сы пыдди тӧрисны и мукӧд юяс, мукӧд каръяс, кӧрттуйяс, станцияяс.
Ӧні видзӧдлӧй СССР Европейскӧй юкӧн центрлысь картасӧ.
Кутшӧм масштабыс тайӧ картаыслӧн?
Кымын пӧв тайӧ масштабыс ичӧтджык Москва окрестностьяс план масштаб серти?
Видзӧдлӧй, кутшӧм ичӧтик квадратикӧн пасйӧма карта вылас став сійӧ пространствосӧ, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма мӧд план вылас.
Кыдзи петкӧдлӧма карта вылас Москва карсӧ?
Тыдалӧны-ӧ Москва юыс, Яузаыс?
Петкӧдлӧма-ӧ карта вылас Мытищи да Москва гӧгӧрса мукӧд каръяссӧ?
Найӧ абуӧсь, найӧс татшӧм масштабнад петкӧдлыны оз позь.
Но сы пыдди карта вылас тӧрисны татшӧм каръяс: Ярославль, Калуга, Тула да мукӧдъяс.
Ӧні сравнитӧй СССР Европейскӧй юкӧн Центрлысь картасӧ дзонь СССР картакӧд.
Кутшӧм торъялӧмыс тайӧ картаяс масштабъясын?
Кӧні петкӧдлӧма муыслысь ыджыдджык пространствосӧ?
Став юяссӧ да каръяссӧ, кодъясӧс вӧлі петкӧдлӧма воддза карта вылас, пасъялӧма али абу мӧд карта вылас?
Планлӧн да географическӧй карталӧн кымын ичӧтджык масштабыс, сымын этшаджык на вылӧ пасйӧма подробностьяс.
Кыдзи план серти позьӧ унатор тӧдны петкӧдлӧм места йылысь, сідз жӧ и карта серти унатор позьӧ тӧдны любӧй страна йылысь.
Картаястӧ сідз жӧ чертитӧны, кыдзи и планъястӧ, быттьӧкӧ му вылас вылысянь аэроплансянь видзӧдӧны.
Географическӧй картаясыд торъялӧны планъясысь масштаб сертиыс.
Планъяс чертитігӧн босьтӧны ыджыд масштаб: например план вывса 1 сантиметрыс збыльвылӧ босьтӧ кымынкӧ дас либӧ сё метр.
Картаяс чертитігӧн масштабыс овлӧ посньыдджык: географическӧй карта вывса 1 сантиметрын кымынкӧ дас либӧ сё километр.
Посни подробностьяс (неыджыд тыяс, юяс, сиктъяс) карта вылас оз пасйыссьыны.
Гырысьджык торъяс петкӧдлыссьӧны татшӧм пасъясӧн: юяс — кытшласян визьясӧн, каръяс — кружокъясӧн, кӧрттуйяс — визьясӧн.
Заданиеяс.
Босьтӧй асланыд оланінлысь (колхозлысь либӧ карлысь) плансӧ, асланыд районлысь плансӧ, областьлысь карта да СССР-лысь карта.
Ӧшӧдӧй найӧс орччӧн да сравнитӧй ас костаныс.
1. Кутшӧм масштабъясӧн чертитӧма: сиктлысь (колхозлысь либӧ карлысь) плансӧ, районлысь плансӧ?
Кутшӧмӧн — областьлысь картасӧ?
Кутшӧмӧн — СССР-лысь картасӧ?
Кӧні масштабыс ыджыдджык?
Кӧні посньыдджык?
2. Кыдзи пасйӧма тіянлысь сикттӧ районувса план вылын?
Мыйла районувса план вылас абу пасъялӧма керкаяссӧ да уличаяссӧ, кодъяс тыдалӧны тіян сиктса план вылын?
3. Районувса план вылысь корсьӧй районнӧй центрсӧ.
Кутшӧм сиктъяс, юяс да тыяс эмӧсь районнӧй центр бердас?
Областювса карта вылысь корсьӧй асланыд районлысь центрсӧ.
Эмӧсь-ӧ областювса карта вылас став сійӧ сиктъясыс, юясыс да тыясыс, кодъясӧс петкӧдлӧма районувса план вылын?
Областювса карта вылысь корсьӧй областнӧй центр.
Кутшӧм сиктъяс да юяс эмӧсь областнӧй центр дорын матын?
СССР-са карта вылысь корсьӧй ассьыныд область.
Эмӧсь-ӧ СССР карта вылын сійӧ сиктъясыс да юясыс, кодъясӧс вӧлі петкӧдлӧма областювса карта вылын?
4. Масштаб серти тӧдмалӧй: 1) Кымын километр тіян оланінсянь районнӧй центрӧдз?
2) Районнӧй центрсянь областнӧйӧдз?
3) Областнӧй центрсянь Москваӧдз?
Кыдзи изображайтӧны страналысь поверхностьсӧ карта вылын.
Ми тӧдам нин, мый топографическӧй план вылын увтас местаяссӧ краситӧны турунвиж рӧмӧн, а вывтас местаяс — виж да пемыдвиж рӧмӧн.
Татшӧм жӧ рӧмӧн краситӧма географическӧй карта.
(Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.)
Карта вылас тайӧ рӧмъясыс сідзжӧ петкӧдлӧны разнӧй вылнаа местаяс.
Мулысь вылнасӧ век индӧны море ва веркӧссянь, сы вӧсна мый став мореясас ва веркӧсыс сулалӧ ӧтвылнаын.
Ыджыд пространствояс карта вылын краситӧма турунвижӧн, виж либӧ пемыдвиж рӧмӧн.
Тайӧ равнинаяс.
Но тайӧ равнинаясыс куйлӧны море веркӧссянь разнӧй вылнаын.
Равнинаяс, кодъясӧс карта вылас краситӧма турунвиж рӧмӧн, море веркӧссяньыс кыпӧдчӧны 200 метрысь не вылӧджык; татшӧм равнинаясыс шусьӧны увтасъясӧн.
Сэтшӧм равнинаяс, кодъяс море веркӧссянь кыпӧдчӧны 200 метрысь вылӧджык, шусьӧны вывтасъясӧн; найӧс карта вылын пасйӧны еджыд,  виж да пемыдвиж рӧмӧн.
Карта вылын виж да пемыдвиж вӧсни полоскаясыс петкӧдлӧны гӧраяс.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧны гӧраясыс море веркӧссянь, сымын пемыдджык рӧмӧн найӧс краситӧма.
Упражнение.
Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта улысь, кутшӧм условнӧй пасъясӧн петкӧдлӧма увтасъяссӧ, вывтасъяссӧ, шӧркодь судта гӧраяссӧ, джуджыд гӧраяссӧ да налысь лымъя йывъяссӧ.
СССР-лӧн поверхность.
Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.
Ті аддзанныд, мый карта вылын унджык юкӧнсӧ краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Синмӧн судзтӧм увтас равнинаяс паськӧдчӧмаӧсь Сӧвет Союз пасьта зэв ыджыд пространство вылын.
Лунъяс и вежонъяс мунан поездын да ас водзад пыр аддзан сӧмын помтӧм-дортӧм равнина.
Тайӧ увтас равнинасӧ Уральскӧй гӧраяс юкӧны кык пельӧ.
(Карта вылысь корсьӧй, кыдзи шусьӧны Уральскӧй гӧраяслӧн ӧтар бокса да мӧдар бокса увтасъясыс.)
СССР картасӧ кутшӧм сюрӧ местаясын краситӧма пемыдвиж рӧмӧн.
Тан — вывтасъяс.
(Карта вылысь корсьӧй, кыдзи шусьӧ СССР-ын медся ыджыд вывтасыс.)
Уна местаясын равнина доръясӧдыс джуджыд стенаясӧн кыпӧдчӧны гырысь из гӧраяс.
Найӧ нюжалӧны кузь хребетъясӧн сё да уна сюрс километр кузя.
(Корсьӧй Кавказскӧй гӧраяс.)
Упражнениеяс.
1. Видзӧдлӧй Москвасянь Владивосток карӧдз (Японскӧй море берег дорын) мунысь кӧрттуй вылӧ да висьталӧй, кутшӧм увтасъяс, вывтасъяс да гӧраяс кузя мунӧ тайӧ туйыс.
2. Корсьӧй Москва кар.
Видзӧдӧй, кутшӧм юясӧд Москвасянь позьӧ мунны Каспийскӧй мореӧдз.
Масштаб серти веськыд направлениеӧн мерайтӧй ылнасӧ Москвасянь Волга вомдорӧдз (устьеӧдз).
V. МУШАР.
Кутшӧмӧн чайтлісны мусӧ йӧзыс важӧн.
Важ (древньӧй) йӧзыд тӧдлісны сӧмын ичӧтик пространство сійӧ места гӧгӧрыс, кӧні найӧ овлісны.
Сэк эз на вӧвны кӧрттуйяс, кодъяс кузьта ӧні ми кокниа да ӧдйӧ вермам вуджны ыджыд расстояниеяс.
Эз вӧвны и пароходъяс, кодъясӧн ӧні вуджалӧны океанъяс да мореяс.
Важӧнтӧ море кузьта ветлісны неыджыд пу корабльясӧн, кодъяс вӧлі мунӧны пелысъясӧн либӧ парусъясӧн.
Сійӧ кадӧ эз на тӧдлыны и компас йылысь, мыйтӧг оз позь аддзыны туй море вылын.
Та вӧсна важ йӧзыд повлісны петны море шӧрланьӧ и ветлісны сӧмын берегъяс дорті.
Важ йӧзлы муыд вӧлі кажитчӧ неыджыдӧн.
Найӧ чайтлісны, мый муыс — плоскӧй круг, коді куйлӧ океан шӧрын.
Лӧсьӧдавлісны мойдъяс, мый муыс кутсьӧ «куим кит вылын»; мукӧд местаясын шулісны — «слӧнъяс вылын пӧ», «ыджыд черепаха вылын».
Древньӧй грекъяссянь, сійӧ кадӧ медся образованнӧй йӧзсянь, кольӧмаӧсь географическӧй картаяс.
На пиысь ӧти петкӧдлӧ сійӧ кадӧ тӧдана став мирсӧ.
Карта шӧрас Греция; сы гӧгӧр сійӧ муясыс, кодъясӧс вӧлі тӧдӧны древньӧй грекъяс.
Став сійӧ муяссӧ кытшалӧма ва — океан.
Грекъяс океансӧ лыддисны зэв ыджыд юӧн; найӧ чайтлісны, мый океаныс визувтӧ му гӧгӧрыс.
Океан саяс, кыдзи думайтлісны грекъяс, вӧлі муыслӧн пом.
Мулӧн форма да ыджда.
Вочасӧн йӧзыд пыр ёнджыка тӧдмалісны мусӧ.
Путешественникъяс, купечьяс да завоевательяс пыралісны пыр водзӧ и водзӧ выль странаясӧ, но му помӧдзыс некор эз волыны.
Древньӧй учёнӧйяс воисны сэтшӧм мӧвпӧ, мый муыс — абу плоскӧй круг, а сылӧн формаыс шар кодь.
400 во сайын путешественник Магеллан кытшовтіс му гӧгӧрыс да аслас му гӧгӧрса путешествиенас петкӧдліс, мый муыд збыльысь шар кодь формаа.
Ӧні став муыс нин тӧдса йӧзыслы.
Пароходъяс вуджалӧны став мореяссӧ, аэропланъяс му весьтті лэбалӧны быд направлениеясӧд.
Муыслӧн дорыс некӧн абу.
Ӧні ставыс нин тӧдӧны, мый муыс — шар.
Мушарыд зэв ыджыд.
40 сюрс километр колӧ мунны, медым кытшовтны сы гӧгӧр.
Та вылӧ эськӧ ковмис пӧшти куим во, быд лун кӧ мунны ниӧтчыд шойччывтӧг 40 километрӧн лун.
Ас гӧгӧрысь ми аддзам сӧмын ичӧтик юкӧн му поверхностьлысь и сы вӧсна ог казялӧй, мый олам шар вылын.
Мушарлӧн кӧні уліыс да выліыс.
Видзӧдлӧй 52-ӧд серпассӧ.
Сэтчӧ рисуйтӧма мушар.
Мушар разнӧй местаясын сулалӧны йӧз.
Му вылын сулалысь йӧзлӧн ставныслӧн кокъясныс видзӧдӧны му шӧрлань, му центрӧ.
Мортъясыс кӧ сулалӧны му поверхность ӧтар-мӧдар (противоположнӧй) бокас, мӧда-мӧдныслы сулалӧны кокъясӧн воча.
Но мыйла нӧ эськӧ мӧдарладор бокас сулалысь йӧзыс оз усьны му вывсьыс, мыйла нӧ оз киссьы ваыс мореясысь, юясысь да тыясысь?
Вӧлӧмкӧ муыс кыскӧ ас бердас асвывса став предметъяссӧ.
Мусянь шыбитӧм предметъясыс оз мунны вывлань, а усьӧны му вылӧ.
Глобус.
Мусӧ петкӧдлӧны неыджыд шар кодьӧн, коді шусьӧ глобусӧн.
Глобусыд — сійӧ мулӧн ичӧтик модель.
Глобус шарсӧ пысалӧма стержень-чӧрс вылӧ да крепитӧма подставка вылӧ.
Збыльвылассӧ, дерт, муыдлӧн абу ни чӧрс, ни подставка.
Глобус — мушарлӧн медся вернӧй изображение.
Глобуслысь поверхностьсӧ краситӧма сідз жӧ, кыдзи и географическӧй карталысь.
Лӧз да кельыдлӧз рӧмӧн пасъялӧма сійӧ пространствосӧ, коді ва улын, турунвиж, виж да коричневӧй рӧмӧн — мусӧ, либӧ, кыдз шуӧны, сушасӧ.
Мый эм му шар поверхность вылын.
Глобус вылын тыдалӧ, мый мушарлысь ыджыдджык юкӧнсӧ вевттьӧ ва.
Сушаыд босьтӧ мушарлысь сӧмын коймӧд юкӧнсӧ.
Кык коймӧд юкӧныс вевттьысьӧма ваӧн (53-ӧд серпас).
Став ва пространствосӧ юкӧны нёль океан вылӧ: Тихӧй, Атлантическӧй, Индийскӧй да Севернӧй Ледовитӧй.
Океанъяс костын ыджыд участокъясӧн куйлӧ суша.
Сушасӧ юкӧны квайт пельӧ, квайт свет юкӧн вылӧ: Европа, Азия, Африка, Америка (Севернӧй да Южнӧй), Австралия и Антарктида.
Вит свет юкӧнас олӧны йӧз.
Квайтӧдас — Антарктидаын — йӧзыс абу.
Видзӧдлӧй глобус вылысь, мыйӧн торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс Африкаӧс да Европаӧс.
Ті сэсь аддзанныд пространство, кодӧс краситӧма кельыдлӧз рӧмӧн.
Тайӧ — Атлантическӧй океанлӧн юкӧн.
Сійӧ пырӧ Европа, Азия да Африка костӧ и шусьӧ Средиземнӧй мореӧн.
Море — сійӧ эм океанлӧн юкӧн, коді пырӧ сушаӧ либӧ кытшалӧма діясӧн.
Упражнениеяс.
1. Корсьӧй глобус вылысь нёль океан да светлысь квайт юкӧн.
2. Корсьӧй глобус вылысь Средиземнӧй море да Японскӧй море.
Мугӧгӧртана (кругосветнӧй) медводдза путешествие.
Кыдзи нин ті тӧданныд, медпервойысь му гӧгӧр кытшовтіс 400 во сайын путешественник Магеллан.
Сійӧ кадас Европаса быд странаса купечьяс тӧргуйтісны Индиякӧд да діяскӧд, кодъяс куйлӧны Азия да Австралия костын.
Корсьӧй глобус вылысь Индия да тайӧ діяссӧ.
Купечьяс мӧда-мӧд вежмӧн зілисны босьтны ас ки улӧ сійӧ местаса озырлунъяссӧ.
Налӧн торговӧй корабльясыс ветлывлісны сэтчӧ Африка гӧгӧр и водзӧ Индийскӧй океан кузя.
Петкӧдлӧй тайӧ туйсӧ глобус вылысь.
Испанскӧй купечьясӧс тайӧ туйӧдыс оз вӧлі лэдзны мукӧд странаса купечьяс, и Магеллан испанскӧй корольлы кӧсйысис корсьны мӧд туй.
Магеллан вӧлі тӧдӧ, мый муыс шар, да кӧсйис воны колана діясӧдз мӧдар боксянь.
Но сійӧ оз вӧлі тӧд, ыджыд-ӧ мушарыс да кутшӧм сьӧкыдлунъяс да опасностьяс паныдасясны сылы туй вылын.
Магелланлӧн вит паруснӧй корабль петісны Европа берегъяссянь (Испаниясянь) да веськӧдчисны Южнӧй Америка берегъяслань.
Глобус кузя петкӧдлӧй Магелланлысь туйсӧ.
Куим тӧлысь чӧж нин корабльяс мунӧны Атлантическӧй океан кузя.
Гӧгӧрбок помтӧм-дортӧм ва.
Лои век жарджык и жарджык.
Быдса лунъясӧн Магеллан сулаліс палуба вылын да синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс водзӧ.
Коркӧ сэсся тыдовтчис Южнӧй Америкалӧн берегыс.
Корабльяс мӧдӧдчисны Америка берег пӧлӧн.
Ӧти местаын корабльяс матыстчисны дзик берег дінӧдзыс, медым босьтны юан (преснӧй) ва да сёян.
Вӧлі зэв жар.
Берегын быдмисны гырысь, мича пуяс.
Тані олісны индеецъяс.
Налӧн гожъялӧм кучик-яйныс шонді улын бронза моз лӧсталіс.
Найӧ петісны путешественникъяс дінӧ да накӧд заводитісны тӧргуйтны.
Ӧти сынан вылӧ индеецъяс вӧзйылісны кык дзодзӧг, стеклӧ тор вылӧ сы мында чери сетлісны, мый тырмӧ вӧлі некымын мортӧс вердӧм вылӧ.
Ва запас да сёян босьтӧм бӧрын корабльяс мунісны водзӧ.
Кутіс лоны тӧдчымӧнъя ыркыдджык.
Ӧтчыд кыпӧдчис ыджыд буря.
Зэв чорыд ӧдӧбъясӧн тӧлыс усьласис корабльяс вылӧ.
Кыпӧдчисны зэв ыджыд валъяс.
Корабльяс мӧдісны качайтчыны, кыдзи ӧрешки кышъяс.
Чайтісны нин, мый гыясыс пыр жӧ шыбитасны корабльсӧ берегса скалаяс вылӧ да вӧйтасны море пыдӧсӧ тшӧтш и отважнӧй морякъясӧс.
Ӧти корабль буря дырйи сідзи и вӧйи, а мукӧдъясыс водзӧ да водзӧ мунісны Южнӧй Америка берег пӧлӧн.
Воис март.
Морякъяслӧн чужан муаныс, Европаын, тайӧ каднас вӧлі шоныд тулыс, а тані лои кӧдзыд.
Воис июнь, а тані лоины морозъяс, заводитчисны лымъя пургаяс.
Неважӧн на путешественникъяс мучитчисны ёна жар вӧсна, а ӧні терпитны позьтӧма мучитчисны кӧдзыд вӧсна.
Лои сувтны тӧвйыны.
Муртса помасисны кӧдзыдъяс, корабльяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Коркӧ сэсся найӧ аддзисны пролив да сэті вуджисны Атлантическӧй океансянь Тихӧйӧ.
Морякъяс радлӧмысла бӧрдісны.
Найӧ чайтісны, мый корсян местаыс матын нин.
Некод нин ӧні эз сомневайтчы, мый рытыввылӧ мунӧмӧн збыльысь позьӧ воны Индияӧ.
Тайӧ проливсӧ бӧрынджык вӧлі нимтӧма Магеллан проливӧн.
Корсьӧй сійӧс глобус вылысь.
Сулаліс лӧнь поводдя, пӧльтіс ньылыда небыдик тӧв.
Океан вӧлі лӧнь, кокньыдик радъясӧн котӧртісны посньыдик тыяс.
Тайӧ океансӧ Магеллан нимтіс «Тихӧй» океанӧн, сійӧ эз тӧд, мый мукӧд кадас тані овлӧны ыджыд буряяс.
Корабльяс регыд петісны кӧдзыд местаысь, лои пыр шоныдджык и шоныдджык.
Уна тӧлысь корабльяс мунісны океан кузя, некутшӧм діяс, ни муяс эз аддзывны.
Сёян босьтны вӧлі некытысь.
Сёйисны пильнӧй пызь, пуисны кучикъяс, кодӧн вӧлі эжӧма мачтаяссӧ.
Сёйисны корабль вывса крысаясӧс; крысаясыд весиг лыддьысисны зэв чӧскыд сёянӧн.
Оз вӧлі тырмы и юан ва, кӧть эськӧ ваыс вӧлі гӧгӧр тыр.
Ӧд океанса ватӧ юны оз позь, сійӧ курыд-сола.
Корабльяс вылӧ босьтӧм преснӧй ваыс тшыки.
Лоӧ вӧлі юны дука гудыр ва.
Йӧзыс висьмалісны да кулалісны.
Морякъяслы кутіс кажитчыны, мый найӧ туйлӧн помыс оз волы.
Медбӧрын, путешествуйтны петӧмсянь кык во мысти, Магеллан аддзис діяс, кытчӧ и колӧ вӧлі сылы воны.
Корсянтор вӧлі сюрӧма — выль туй вӧлі восьтӧма.
Тасянь туйыс Европаӧ вӧлі тӧдса нин.
Діяс вылын шондіыс ёна пӧжис.
Дзик берег бердӧдзыс быдмӧны сук вӧръяс.
Тайӧ вӧръясас быдмисны тӧдтӧм мича пуяс.
Пӧшти быд ді вылын Магеллан паныдасис йӧзкӧд.
Найӧ паськӧмъяс эз новлыны, оланінъяссӧ стрӧитлісны пу вожъясысь да коръясысь, вӧлі вооружитчӧмаӧсь ньӧвъя вужъясӧн да шыясӧн.
Тайӧ діяс вылас вӧлі зэв уна природнӧй озырлун — зарни, дона быдмӧгъяс.
Магеллан заводитіс тӧргуйтны діяс вылын олысьяскӧд.
Кӧрта кӧлуй вылӧ, прӧстӧй тканьяс да донтӧминдзи баситчан кӧлуй вылӧ сійӧ босьтіс уна зарни, дона плодъяс да сёян прӧдуктаяс.
Магеллан кӧсйис босьтны ас киподулӧ тайӧ діяссӧ, пӧртны найӧс испанскӧй король владениеясӧ.
Лои вооруженнӧй столкновение ді вывса олысьяскӧд; тайӧ косяс Магелланӧс виисны.
Путешествиесӧ вӧлі помалӧма Магеллантӧг нин.
Вит корабль пиысь бӧрсӧ воис сӧмын ӧти.
265 морт пыдди бӧр воисны сӧмын 18, мучитчӧм, слабитӧм йӧз.
Тадзи вӧлі вӧчӧма мугӧгӧртана медводдза путешествиесӧ, коді кыссис куим во гӧгӧр.
Магеллан бӧрын мукӧд путешественникъяс не ӧтчыдысь на кытшовтлісны мушар гӧгӧр.
Ӧні мушар гӧгӧр кытшовтӧмыд оз нин лыддьыссьы сьӧкыд да опаснӧй туйӧн.
Ыджыд вына пароходъяс кымынкӧ лунӧн вуджӧны океанъяс вомӧн.
Поездъяс да автомобильяс му кузя регыдъя кадӧн вуджӧны зэв ыджыд расстояниеяс.
Кытшовтісны му гӧгӧр и аэроплан вылын.
Та вылӧ ковмис сӧмын кӧкъямыс сутки.
Европасянь Америкаӧ.
Портовӧй карса изъя пристань дорын сулалӧ пароход.
Пристаньсьыс ёна на джуджыда кыпӧдчӧма сылӧн сьӧд бортыс, кӧні сярвидзӧны некымын радӧн гӧгрӧс ӧшиньяс.
Пароход пытшкын некымын судта пассажирскӧй каютаяс, столӧвӧйяс, кухняяс, быд сикас служебнӧй помещениеяс.
На улын машиннӧй отделение.
Сэні жургӧны-ломтысьӧны ыджыдысь-ыджыд топкаяс, кӧні сотчӧ изшом.
Сэні уджалӧ зэв ыджыд вына (мощнӧй) парӧвӧй машина.
А выліас, капитанскӧй мостик вылын, сулалӧ рулевӧй.
Сійӧ бергӧдлӧ рулевӧй кӧлеса отсӧгӧн рульсӧ да компас серти сетӧ пароходыслы колана направление.
Пароход гӧтов туйӧ.
Борт вылӧ посъяс кузьта кайӧны пассажиръяс, подъёмнӧй кранъяс лэпталӧны пароход вылас тӧвар тыра ыджыд тюкъяс да тэчӧны найӧс трюмӧ.
Со гораа тутӧстіс пароход, шыыс ылӧдз кыліс кар пасьта, ылысянь шыасис йӧлӧга.
Мӧд свисток, коймӧд...
Пароход бӧжын мӧдіс уджавны винт.
Ваыс гӧгӧрыс быттьӧ пузис.
Пароход вӧрзис пристаньысь.
Сійӧ надзӧникӧн мӧдӧдчис пароходъяс пӧвстті, кодъяс вӧлі сулалӧны портын, и петіс мореӧ.
Берегыс кольӧ век ылӧджык.
Кымынкӧ час мысти берегыс оз нин и тыдав, гӧгӧр вольсасьӧма помтӧм-дортӧм море.
Пароход вундӧ гыяссӧ.
Найӧ швачӧдӧны пароход бортъясӧ.
Пароход бӧрся лэбӧны каляяс, сійӧс панйыласны, пуксьыласны мачта вылӧ, а сэсся кольччӧны да косӧны береглань бӧр.
Квайт лун тайӧ великаныс вуджӧ Атлантическӧй океанӧд.
Сійӧс паныдавлӧны буряяс, но ыджыд пароходыд сӧмын качайтчӧ гыяс вылас да аслас туйысь кежтӧг водзӧ мунӧ.
Мунігчӧж пассажиръяс вермӧны радио пыр сёрнитны и Европакӧд и Америкакӧд.
Европасянь Америкаӧдз океан вомӧныс вуджны ӧні тырмӧ квайт лун.
А 450 во сайын путешественник Колумб Европасянь Америкаӧдз вуджис куим тӧлысь.
Упражнение.
Глобус вылысь петкӧдлӧй Европасянь Севернӧй Америкаӧдз Атлантическӧй океан вомӧн мунан туйсӧ.
Му да шонді.
Ми тӧдам нин, кутшӧм ыджыд миян муыд.
Но шонді серти сійӧ кажитчӧ зэв ичӧтӧн (56-ӧд серпас).
Шондіыд му дорысь 1300000 пӧв ыджыдджык.
Сійӧ миянлы кажитчӧ ичӧтӧн, сы вӧсна мый сійӧ миянсянь зэв ылын.
Позьӧ кӧ вӧлі мунны скорӧй поездӧн мусянь шонді вылӧ, сэк эськӧ поездыслы ковмис мунны 250 воысь на дырджык.
Шондіыд — сійӧ еджыдӧдз доналӧм зэв ыджыд шар.
Шонді сетӧ му вылӧ югыд да шоныд.
Мыйла овлӧны лун да вой.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны лун да вой, вӧчӧй наблюдение му да шонді модель вылын.
Вӧчӧй уль сёйысь ичӧтик шар, розьӧдӧй сійӧс проволокаӧн, розь пырыс пысалӧй вӧсньыдик бечевка (улыс помсӧ гӧрӧдалӧй).
Тайӧ шарикыс пондас петкӧдлыны му.
Пемыд комнатаӧ пызан вылӧ пуктӧй ӧзтӧм сись.
Сійӧ кутас петкӧдлыны шонді.
Шарсӧ бечевка йылӧдыс кутӧй сись водзас.
Ставнас-ӧ шарыс лоӧ югдӧдӧма?
Оз, лоас югдӧдӧма шарикыслӧн сӧмын джынйыс, а мӧд джынйыс кольӧ пемыдӧн (57-ӧд серпас).
Тадз жӧ и шондіыд югдӧдӧ сӧмын мушар джынсӧ.
Югдӧдӧм бокас тыдалӧ шонді — тані лун, мӧдар бокас шондіыс оз тыдав — сэн вой.
Шарсӧ сись водзас надзӧникӧн заводитӧй бергӧдны.
Ӧні сиськыс кутас югдӧдны сійӧ местаяссӧ, кӧні водзсӧ вӧлі пемыд, а водзынсӧ югдӧдӧм местаыс лоӧ пемыд.
Гартӧй бечевкасӧ да наблюдайтӧй, кыдзи шарыс бергалӧ сись водзас.
Дзик жӧ тадзи мушар бергалӧ шонді водзын, и му вылын вежласьӧны лун да вой.
Ас гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧмсӧ муыд вӧчӧ сутки чӧжӧн.
Муыслысь тайӧ бергалӧмсӧ ми огӧ казялӧй сы вӧсна, мый миянкӧд тшӧтш бергалӧ ставыс, мый эм му вылас миян гӧгӧрын — керкаяс, кӧдза муяс, видзьяс.
И мӧдарӧ, миянлы кажитчӧ, мый шондіыс петӧ, кайӧ енэжӧ да бара лэччӧ.
Дзик жӧ татшӧмтор овлӧ миянкӧд, кор ми мунам поездын.
Поездыс кӧ мунӧ пыр ӧткодя, тракйысьтӧг, сэк миянлы кажитчӧ, мый ми сулалам пыр ӧти места вылын, а туй бокас телеграфнӧй столбъясыс да пуясыс лэбзьӧны поезднымлы паныд.
Упражнениеяс.
1. Сиська би водзӧ сувтӧдӧй глобус.
Петкӧдлӧй, кыдзи артмӧ му бергалӧмыс, мыйӧн сӧмын на ӧні ті тӧдмасинныд.
Глобус вылас кӧні лун, кӧні вой?
2. Глобуссӧ сись водзас бергӧдлӧй сідзи, медым луныс вӧлі Европаын.
Видзӧдлӧй, лун али вой сэк Америкаын, Африкаын, Австралияын.
Полюсъяс да экватор.
Ми тӧдам нин, мый мушар пыр ӧтарӧ бергӧдчӧ ас гӧгӧрыс, суткинас вӧчӧ ӧти гӧгӧрпӧв.
Видзӧдлам бурджыка, кыдзи артмӧ тайӧ бергӧдчӧмыс, кыдзи вешйӧны мушар бергалігас сы вывса разнӧй местаясыс.
Та могысь босьтӧй ассьыныд мушар модельнытӧ — бечевка йылӧ ӧшӧдӧм сёйысь вӧчӧм шар — и сы вылӧ пасъялӧй ӧти-мӧд улас кымынкӧ чутъяс.
Кык чут колӧ пуктыны сійӧ местаас, кыті шарсьыс петӧ бечевкаыс.
Шарсӧ бергӧдӧй.
Ті аддзанныд, мый шарсӧ бергӧдлігӧн быд чут мӧдас вӧчны круг; ӧти чут — ыджыдджык круг, мукӧдъясыс — ичӧтджыкӧс; сӧмын кык чут — улысыс да вылысыс кругсӧ оз вӧчны.
Дзик жӧ татшӧмтор артмӧ мушар бергалігӧн.
Му вылас разнӧй чутъясыс оз ӧтмоз бергавны.
Ӧти местаса чутъяс суткинас вӧчӧны ыджыд круг, мукӧдъяс — ичӧтӧс.
А мушарлӧн кык чут некутшӧма оз вӧчны кругсӧ.
Тайӧ мушарлӧн полюсъясыс.
Ӧти полюсыс шусьӧ севернӧй полюсӧн, мушар вылас тайӧ медся войвыв чутыс.
Мӧд полюсыс — южнӧй полюсӧн.
Тайӧ мушар вылас медся лунвыв чут.
Кыкнан полюссяньыс ӧтылнаын мушар шӧртіыс мӧвпӧн нуӧдсьӧ визь, коді шусьӧ экваторӧн.
Экватор мусӧ юкӧ кык полушарие вылӧ — севернӧй да южнӧй полушариеяс вылӧ.
Упражнениеяс.
1. Глобус вылысь корсьӧй севернӧй да южнӧй полюсъяс, экватор.
2. Видзӧдӧй глобус вылысь; кутшӧм свет юкӧнъяс южнӧй полушариеын, кутшӧмъяс севернӧй полушариеын; кутшӧм свет юкӧнъяс вомӧнавсьӧма экваторӧн.
Кыдзи глобус вылын тӧдмавны направлениеяс.
Ми тӧдам, мый морт кӧ сулалӧ чужӧмнас войвывлань, сэк сійӧ мышку сайын — лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Вермим кӧ эськӧ асланым школасянь мунны веськыда войвылӧ, некытчӧ кежавтӧг, ми эськӧ воим севернӧй полюсӧ.
Ми кӧ эськӧ мунім лунвылӧ, сэк эськӧ воим южнӧй полюсӧ.
Войвыв — лунвыв направлениеыс мунӧ ӧти полюссянь мӧдас.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи глобус вылын тӧдмавны направлениеяс войвылӧ либӧ лунвылӧ, мӧвпыштлам здук кежлӧ, мый глобус вылас сулалӧ «наблюдатель».
Глобус вылӧ сувтӧдам фигура. Сувтӧдам сійӧс войвывлань чужӧмӧн.
Сэки сы мышкын лоӧ лунвыв (58-ӧд серпас).
Глобус вылас сувтӧдам некымын наблюдательӧс да тӧдмалам, кӧні налӧн войвылыс, кӧні лунвылыс.
Ми кӧ видзӧдлам глобус вылӧ, сэк аддзам, мый войвыв — лунвыв направлениеяссӧ глобус вылас пасйӧма визьясӧн, кодъяс мунӧны асыввылӧ да рытыввылӧ. полюссянь полюсӧ.
Тайӧ визьясыс быдлаын петкӧдлӧны войвывсянь лунвылӧ либӧ лунвывсянь войвылӧ направлениеяссӧ.
Глобус вывса кутшӧмкӧ чутсянь кӧ колӧ мунны войвылӧ, сідзкӧ, колӧ мунны тайӧ визь кузяыс войвыв полюслань.
Ӧні видзӧдлам, кыдзи тӧдмавны глобус вылын асыввылӧ да рытыввылӧ направлениеяссӧ.
Бӧр бергӧдчылам асланым наблюдатель дінӧ.
Наблюдательлӧн бокъясас шевгӧдӧм ки направлениеяс серти тыдалӧ, кодарын сысянь асыввылыс, кодарын — рытыввылыс.
Видзӧдлам глобус вылӧ, код вылын сулалӧны войвыв полюслань чужӧмӧн некымын наблюдатель, кияснысӧ бокъясас чургӧдӧмӧн.
Ми аддзам, мый асыввыв — рытыввыв направлениеяссӧ глобус вылын сідзжӧ пасъялӧма визьясӧн.
Тайӧ визьясыс вомӧналӧны сійӧ визьяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв.
Мушарлӧн карта.
Глобус — мушарлӧн модель.
Но глобусӧн пӧльзуйтчыны абу удобнӧ.
Ичӧтик глобус вылӧ мусӧ подробнӧя изобразитны оз позь, а ыджыд глобус вӧчны сьӧкыд.
Экскурсия вылӧ либӧ путешествуйтігӧн, дерт, глобустӧ сьӧрсьыд он босьт.
Та вӧсна тшӧкыдджыка пӧльзуйтчӧны бумага вылӧ вӧчӧм му изображениеӧн — географическӧй картаӧн.
Важӧнсянь нин йӧз кутісны чертитны картаяс — став муыслысь либӧ сійӧ торъя участокъяслысь изображениеяссӧ.
Первойсӧ картаясыс вӧліны зэв прӧстӧйӧсь.
Синвидзӧдлас серти чертитлісны берег визьяссӧ, пасъявлісны юяс, гӧраяс да каръяс.
Татшӧм картаяснас пӧльзуйтчыныс вӧлі сьӧкыд.
Пасъялӧмыс унджыкысьсӧ эз на вӧв лючки, ылнаяссӧ пасъявлісны ылӧсас.
Татшӧм картаяс серти сьӧкыд вӧлі босьтны стӧч направление, сьӧкыд артавны, кымын лун босьтас урчитӧм туйыс.
Йӧзыд важӧнсянь нин зілисны вӧчны картасӧ стӧча, но вермисны вӧчны сійӧс сӧмын сэки, кор нин вӧлі изобретитӧма точнӧй измерительнӧй приборъяс.
Ӧні мушарсӧ пӧшти ставнас нин изучитӧма, исследуйттӧг колины сӧмын неыджыд участокъяс, кытчӧ зэв сьӧкыд локны.
Аэропланъяс да дирижабльяс, автомобильяс да пароход-ледоколъяс изобретитӧм бӧрын йӧзыс вермӧны пырны медся пустыннӧй, медся сибавтӧм местаясӧдз.
Ӧні миян эмӧсь мушарлӧн подробнӧй да точнӧй картаяс, кодъяс серти унатор позьӧ тӧдны кӧть кутшӧм страна йылысь.
Быд грамотнӧй мортлы колӧ велӧдчыны книгаясӧс моз жӧ лыддьыны картаяс.
Мушартӧ карта вылӧ пасйӧма кык полушариеӧн.
Ӧти полушарие вылас петкӧдлӧны мушарлысь ӧти джынсӧ, мӧд вылас — мӧд джынсӧ.
Ӧти полушариеыс — восточнӧй полушарие, мӧдыс — западнӧй.
Полушарие картаяссӧ краситӧны сідз жӧ, кыдзи и глобусӧс.
Полушарие картаяс вылас, кыдзи и глобус вылын, нуӧдӧма визьяс войвывсянь лунвылӧдз да рытыввывсянь асыввылӧ.
Найӧ карта вылын петкӧдлӧны направлениеяс.
Упражнениеяс.
1. Видлалӧй полушариеяслысь карта.
Корсьӧй свет юкӧнъяссӧ.
Кутшӧм свет юкӧнъяс восточнӧй полушариеын, кутшӧмъяс — западнӧй полушариеын?
2. Корсьӧй кыкнан полушарие вывсьыс севернӧй да южнӧй полюсъяс, экватор.
Индӧй визьяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв, асыввыв — рытыввыв направлениеяс.
3. Петкӧдлӧй Австралиясянь войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ направлениеяссӧ.
4. Петкӧдлӧй полушариеяс карта вылысь Магелланлысь мушар гӧгӧртан туйсӧ.
5. Петкӧдлӧй полушариеяс карта вылысь Средиземнӧй море.
Кутшӧм свет юкӧн сысянь лоӧ войвылын, кутшӧм — лунвылын?
Сравнитӧй Средиземнӧй морелысь петкӧдласногсӧ полушариеяс карта вылысь да древньӧй грекъяс карта вылысь.
6. Петкӧдлӧ глобус вылысь да полушарие картаяс вылысь Севернӧй Ледовитӧй океан.
Кутшӧм свет юкӧнъяс сійӧс кытшалӧны ?
7. Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Сӧветскӧй Союз (СССР).
Кутшӧм свет юкӧнъясын сійӧ куйлӧ?
Неурочнӧй кадын удж.
Вӧчӧй первойя куим уджсӧ, кодъясӧс вайӧдӧма книга помас, приложениеын.
Мулӧн вогӧгӧрся движение.
Мушар оз сӧмын бергав ас гӧгӧрыс, но и ветлӧ шонді гӧгӧр.
Шонді гӧгӧр тырвыйӧ бергӧдчӧмсӧ муыд вӧчӧ вонас ӧтчыд.
Тайӧ каднас му вылын разнӧй местаяс оз ӧтмоз югдӧдсьыны, оз ӧтмында босьтны шоныд.
Миян овлӧ волӧн нёль кад: гожӧм, ар, тӧв да тулыс.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны волӧн торъялан кадъясыс, пемыд комнатаын глобус вылын вӧчӧй татшӧм наблюдение.
Глобуссӧ пӧлыньтӧм чӧрснас пуктӧй сідзи, кыдзи петкӧдлӧма 59-ӧд серпас вылын да югдӧдӧй сійӧс сиська биӧн.
Корсьӧй севернӧй полушарие югдӧдӧмладор боксьыс Москва кар.
Тайӧ местаас клеитӧй гӧрд кружок.
(59-ӧд серпас вылас Москвалысь местасӧ петкӧдлӧма М букваӧн).
Сідзжӧ клеитӧй кытчӧкӧ мӧд кружок южнӧй полушарие вылӧ, например Африка лунвылӧ.
(Серпас вылын тайӧ местасӧ пасйӧма чутӧн).
Глобуссӧ бергӧдӧй чӧрс гӧгӧрыс.
Москваӧн босьтӧм местаыс сутки пиын унджык юкӧнсӧ югдӧдӧма.
Сідзкӧ, Москваын лоины кузь лунъяс да дженьыд войяс.
Тайӧ овлӧ гожӧмын.
Лунвыв полушариеын пасйӧм местаыс тайӧ унджык кадсӧ лоӧ пемыдінын.
Тайӧ чутас ӧні дженьыд лунъяс да кузь войяс.
Тайӧ овлӧ тӧлын.
Кор севернӧй полушариеын гожӧм, сэк южнӧй полушариеын тӧв.
Глобус серти да серпас серти тыдалӧ, мый севернӧй полюсыс да сы гӧгӧрса пространствоыс глобуссӧ асгӧгӧрыс бергӧдлігӧн пыр лоӧ югдӧдӧма.
Севернӧй полюс бердын тайӧ каднас сутки чӧж тыдалӧ шонді.
Дзик полюс вылас шондіыс воджын оз саявлы.
Южнӧй полюсыс да сы гӧгӧрса пространствоыс тайӧ кадас лоӧ пемыдын.
Южнӧй полюсын сутки чӧж сулалӧ вой.
Дзик полюс вылас шондіыс воджын оз петавлы.
Глобуссӧ сувтӧдӧй сиська би мӧдар бокас, кыдзи петкӧдлӧма 60-ӧд серпас вылын.
Ӧні ёнджыка югдӧдӧма южнӧй полушариеыс, севернӧйыс — этшаджык.
Бергӧдӧй глобуссӧ чӧрс гӧгӧрыс и ті аддзанныд, мый Москва кутас лоны сутки пиын унджык юкӧнсӧ пемыдын.
Москваын лоӧны дженьыд лунъяс да кузь войяс.
Тайӧ овлӧ тӧлын.
Южнӧй полушариеын пасйӧм чутыс ӧні, мӧдарӧ, сутки пиын унджык юкӧнсӧ лоӧ югдӧдӧма.
Тані тайӧ каднас кузь лунъяс да дженьыд войяс.
Тайӧ овлӧ гожӧмын.
Кор севернӧй полушариеын тӧв, сэк южнӧй полушариеас гожӧм (60-ӧд серпас).
Глобус серти да серпас серти тыдалӧ, мый мушарлӧн татшӧм положение дырйи севернӧй полюсыс да сы гӧгӧрса пространствоыс век лоӧны пемыдын.
Севернӧй полюс бердын шондіыс оз тыдавлы сутки чӧж, а дзик полюс вылас — воджын.
Южнӧй полюс да сы гӧгӧрса пространствоыс тайӧ кадас югдӧдӧма.
Дзик полюс вылас луныс нюжалӧ воджынйӧдз.
Тулысыд да арыд овлӧ мулӧн сэтшӧм положение дырйи, кор шондіыс севернӧй да южнӧй полушариеяссӧ ӧткодя югдӧдӧ.
Тадзи шонді гӧгӧр му бергӧдчигӧн вежсьӧны волӧн кадъясыс.
Упражнениеяс.
1. Сувтӧдӧй глобуссӧ биа сись водзӧ сідз, медым севернӧй полушариеын лоӧ гожӧм.
2. Сувтӧдӧй глобуссӧ сідз, медым севернӧй полушариеын лоӧ тӧв.
Вичко — наукалы паныд.
Медводдза учёнӧйӧн, коді докажитіс мулысь асгӧгӧр да шонді гӧгӧр бергалӧмсӧ, вӧлі Николай Коперник.
Енэжса светилӧяс бӧрся наблюдениеяс бӧрын сійӧ воис сэтшӧм мӧвпӧ, мый вичколӧн велӧдӧмыс му гӧгӧр шонді бергалӧм йылысь абу веськыд.
Коперниклӧн велӧдӧмыс вӧлі орӧдӧ вичколысь довериесӧ да енлы эскӧмсӧ.
Коперниклысь книгаяссӧ вӧлі проклянитӧма вичкоӧн да дугӧдӧма лыддьӧмсьыс 200 во чӧж.
Учёнӧй Джордано Бруно быдлаын кутіс паськӧдны Коперниклысь велӧдӧмсӧ.
Попъяс аддзисны сэтысь опасность да Бруноӧс арестуйтісны.
Сизим во сійӧ пукаліс тюрьмаын, сійӧс сэн ёна мучитӧмӧн пытайтісны.
Вичко суд судитіс сійӧс кӧстер вылын сотны.
Тадзи пӧгибнитіс истина вӧсна вермасьысь Джордано Бруно.
Тайӧ вӧлі 300 во сайын кымын.
Сійӧ кадся мӧд тӧдчана учёнӧй Галилейӧс сідзжӧ вӧлі пуксьӧдӧма тюрьмаӧ.
Сійӧс мырдӧн тшӧктісны сетны клятва, мый сійӧ ӧтказывайтчӧ Му бергалӧм йылысь аслас мӧвпъясысь.
Сӧмын татшӧм ӧткажитчӧмнас Галилей мезмис кӧстер вылын сотӧмысь.
Но воис кад, кор быдӧнлы лои Коперниклысь велӧдӧмсӧ лыддьыны веськыдӧн.
Мушарлӧн шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяс.
Ми тӧдам, мый шонді лун чӧжӧн аслас югӧръяснас оз ӧтмоза шонты мусӧ.
Весигтӧ во гӧгӧрса медся жар каднас асывводзьяснад оз овлы жар, — сэки шондіыс енэжас улын на, и сылӧн югӧръясыс омӧля шонтӧны.
Но луншӧр кад кежлӧ шонді век кыпӧдчӧ вылӧ и вылӧ, и сылӧн югӧръясыс мӧдасны шонтыны век ёнджыка и ёнджыка.
Рыт кежлас шондіыд бара лэччӧ улӧ, и сылӧн югӧръясыс бара омӧля шонтӧны.
Кымын вылынджык енэжас сулалӧ шонді, сымын ёнджыка сійӧ шонтӧ мусӧ.
Шонді оз ӧтмоза шонты сідзжӧ и мушарлысь разнӧй местаяс.
Сувтӧдам глобус вылӧ куим «наблюдательӧс»: ӧтикӧс — экватор вылӧ, кыксӧ — полюсъяслань матӧджык.
Глобуссянь неылӧ лӧсьӧдам лампа — «шонді».
Видзӧдлам, кыдзи лампаыс югдӧдӧ наблюдательясӧс (61-ӧд серпас).
Сійӧ наблюдательыс вылӧ, коді сулалӧ экватор вылын, лампа югӧрыс усьӧ веськыда юрвывсяньыс.
Шондіыс сулалӧ сы юр весьтын.
Сідзкӧ, шондіыс экватор дорын шонтӧ зэв ёна.
Экватор дорын мушарлӧн медся жар странаясыс — тані жар пояс.
Экватор дорын во чӧж сулалӧ ӧткодь жар поводдя.
Во чӧжын некор оз овлы кӧдзыд кад.
Наблюдательясӧс, кодъяс сулалӧны полюсъяс дінын матын, лампаыд кутас югдӧдны боксянь.
Шондіыд сэні сулалӧ улын и омӧля шонтӧ, а во ӧти юкӧнӧ сэні весигтӧ ньӧти оз югдӧд.
Полюсъяс гӧгӧрын эмӧсь медся кӧдзыд странаясыс, либӧ мушарлӧн кӧдзыд поясъясыс.
Кӧдзыд да жар поясъяс костын эм кык умереннӧй пояс — войвыв да лунвыв.
Тані шондіыд, кӧдзыд пояс дорысь луннас кыпӧдчӧ вылӧджык, но некор оз овлы сэтшӧм вылын, кыдзи жар поясын.
Та вӧсна умереннӧй поясын кӧдзыдын дорысь шоныдджык, но жар серти кӧдзыдджык.
Видзӧдлӧй 62-ӧд серпассӧ.
Сэні шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяссӧ торйӧдӧма визьясӧн.
Экватор ӧтар-мӧдар пӧлӧныс нуӧдӧма кык круг, кодъяс шусьӧны тропикъясӧн — войвывсаӧн да лунвывсаӧн.
На костын и лоӧ жар, либӧ тропическӧй пояс.
Полюсъяс гӧгӧр нуӧдӧма кык полярнӧй круг.
Найӧ и лоӧны войвыв да лунвыв кӧдзыд поясъяслӧн границаясыс.
Тропикъяс да полярнӧй кругъяс костас эмӧсь войвыв да лунвыв умереннӧй поясъяс.
Тадзи мушарсӧ юкӧны шоныда-кӧдзыда вит пояс вылӧ.
Збыльвылассӧ шоныда-кӧдзыда поясъяс костын абу крута вуджан границаясыс.
Жар пояс вочасӧн вуджӧ умереннӧй поясъясӧ, а умереннӧй поясъяс вочасӧн вуджӧны кӧдзыдӧ.
Шоныда-кӧдзыда поясъяс кост границаяссӧ босьтӧма условнӧ.
Упражнениеяс.
Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь тропикъяс да полярнӧй кругъяс.
Петкӧдлӧй глобус вылысь да карта вылысь витнан пояссӧ.
Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны тропическӧй поясын, кутшӧмъяс — умереннӧйясын, кутшӧмъяс — кӧдзыдъясын?
Кутшӧм поясъясын куйлӧны Европа, Америка?
Кутшӧм поясъясын куйлӧ миян Союз?
VI.
ПОВОДДЯ ДА КЛИМАТ.
Кодлы да мый могысь колӧ тӧдны поводдя.
— Кутшӧм талун поводдяыс? — чеччигмоз юалӧны велӧдчысьяс.
Гажаа котӧртӧны найӧ школаӧ, кор ывлаын шондіа, шоныд да лӧнь.
Дыша петӧны керкаысь, кор ульыс, кӧдзыд да пӧльтӧ ён тӧв.
Поводдяӧн интересуйтчӧны морякъяс, кор найӧ мӧдӧдчӧны мореӧ ылыс туйӧ, и лётчикъяс, самолётӧн лэбзьӧм водзвылын.
Ёна руа дырйи ӧпаснӧ море вывті мунны.
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав.
Пароход мунӧ да тутсӧ, медым сійӧ туй вылысь кежасны.
А зурасяс кӧ сійӧ мӧд пароходкӧд либӧ берег дорса скалаясӧ кучкысяс — сэк потӧ, розь лоӧ, и пароход вӧйӧ.
Ёна руа дырйи ӧпаснӧ лэбавны и лётчиклы.
Сылы оз тыдав, кутшӧм места вывті лэбӧ самолётыс.
Сійӧ оз тӧд, кытчӧ колӧ пуксьыны, ковмас кӧ лэччыны.
Нӧшта ӧпаснӧджык морякъяслы да лётчикъяслы друг кыптысь буряяс дырйи.
Найӧ кӧ эськӧ водзвыв тӧдасны, буря матыстчӧм йылысь, найӧ вермасны виччысьны локтан опасностьысь.
Ни ӧти самолёт оз кыпӧдчы аэродромсянь, кор чайтӧны лёк поводдя лоӧм.
Уна омӧльтор вайӧ лёк поводдяыд и видзму овмӧслы.
Тулысын да гожӧм заводитчигӧн, абу кӧ зэръяс, муяс вылын няньяс вижӧдӧны да сотчӧны.
Нянь идралан кадӧ кӧ кузь зэръяс — вундӧм нянь кӧтасьӧ да сісьмӧ.
Не этша вред вайӧны кос тӧвъяс, буряяс, шер да пуж.
Та вӧсна совхозъясын да колхозъясын сюся наблюдайтӧны поводдя бӧрся, медым водзвыв виччысьны сійӧ вредсьыс, кодӧс вермас вайны лёк поводдяыс.
Медым бура нуӧдны Союзлысь овмӧссӧ, зэв колана тӧдны, кыдзи вежласьӧ поводдяыс сылӧн торъя местаясын.
Сійӧ сетас верманлун кадын заводитны кӧдза и нянь идралӧм да бура планируйтны, кӧні да кутшӧм быдмӧгъяс колӧ вӧдитны.
Зэв колана тӧдны, кыдзи вежласьӧ поводдяыс и мушар торъя местаясын, медым бура гӧгӧрвоны аслыд, кутшӧм сэні природаыс.
Но мый вӧсна вежласьӧ поводдяыс?
Медым гӧгӧрвоны сійӧс, колӧ быдлун да кузь кад чӧж нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Наблюдениеяс серти позьӧ тӧдны: кутшӧм тӧвъясӧн тіян местаын сувтӧ кымӧра да зэра поводдя, кутшӧм. тӧвъяс дырйи мича да кос поводдя; кор колӧ виччысьны шоныд лунъяс, а кор — кӧдзыд лунъяс?
Задание.
Нуӧдӧй наблюдениеяс асланыд местаса поводдя бӧрся.
Быдлун ӧти и сійӧ жӧ часӧ пасъялӧй: 1) сынӧдлысь температурасӧ (шоныд да кӧдзыд), 2) тӧвлысь направлениесӧ да сылысь вынсӧ, 3) кымӧралун, 4) осадокъяс: зэр, лым, шер, лысва да пуж.
Тӧлысьын ӧтчыд, 12 час лунын, нуӧдӧй наблюдениеяс, вылын-ӧ сулалӧ шонді.
Поводдя бӧрся наблюдениеяс заводитӧй велӧдчан во заводитчӧмсянь да нуӧдӧй во чӧж.
Кыдзи ми нуӧдім поводдя бӧрся наблюдениеяс асланым школаын.
Миян школа Москва бердын.
Поводдя бӧрся наблюдайтны ми заводитім нуӧдны сентябрсянь.
Сынӧд температура бӧрся наблюдайтӧм могысь ми ӧшӧдім термометр школа коридор ӧшиньӧ ывладор боксяньыс; крепитім сійӧс гож сайӧ, медым шонді югӧръясыс сійӧс оз шонтыны.
Тӧв бӧрся наблюдайтӧм могысь ми вӧчим флюгер.
Видзӧдӧй 63-ӧд серпассӧ.
Флюгерсӧ ми сувтӧдім школьнӧй географическӧй площадка вылӧ компас серти: крестовиналысь В букваӧн пасйӧм помсӧ бергӧдім войвывлань.
Флюгер столбӧ тувъялім пӧвтор тӧвлысь вын тӧдмалан таблицаӧн.
Тайӧ таблицанас ми пӧльзуйтчим быдлун наблюдениеяс нуӧдігӧн.
Медым таблицасӧ видзны зэрысь, ми сійӧс тупким стеклӧӧн.
Наблюдениеяссӧ нуӧдісны кык дежурнӧй.
Ми найӧс шуим наблюдательясӧн.
Найӧ вежласисны быд куим лун мысти.
Наблюдайтӧм результатъяссӧ найӧ гижалісны журналӧ, а сэсся пасъялісны таблицаӧ, коді вӧлі ӧшалӧ классын.
ТӦВЛЫСЬ ВЫН ТӦДМАЛАН ТАБЛИЦА.
Тӧвлӧн действие
Тӧвлӧн выныс
Трубаясысь тшыныс кыпӧдчӧ дзик веськыда.
Пуяс вылын коръясыс оз вӧрны.
Лӧнь.
Тӧв абу
Коръяс вӧрӧны.
Флаг ӧдва вӧрыштӧ
Слаб тӧв
Шатласьӧны пулӧн стволъясыс
Ыджыд тӧв
Пуясӧс нетшкӧ вужнас, керкаяс вылысь шыблалӧ вевтъяс
Буря
Сынӧд температура бӧрся наблюдениеяс.
Быдлун луншӧр бӧрын 1 часын наблюдательяс тӧдмалісны сынӧдлысь температурасӧ (64-ӧд серпас).
Наблюдениеяссӧ гижалісны.
Термометр кӧ петкӧдліс шоныд, градус лыд водзвылын сувтӧдлісны + пас; термометрыс кӧ петкӧдліс кӧдзыд, сувтӧдлісны – пас.
Вит градус шоныд, например, пасйывлісны тадз: +50; вит градус кӧдзыд пасйывлісны: –5°.
Тӧв направление бӧрся да тӧв вын бӧрся наблюдениеяс.
Тайӧ наблюдениеясыс нуӧдсисны географическӧй площадка вылын.
Тӧвлысь направлениесӧ тӧдмалісны флюгер серти.
Флюгерлӧн кӧ ленточкаыс бергӧдчӧма В буквалань войвывлань), — сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ лунвывсянь, и наблюдайтысьяс пасйылісны Л (лунвыв).
Ленточкаыс кӧ вӧлі бергӧдчӧма А буквалань (асыввывланьӧ) — сідзкӧ, тӧв пӧльтӧ рытыввывсянь, и наблюдайтысьяс пасйылісны Р (рытыввыв).
Ленточкаыс кӧ вӧлі бергӧдчӧма А да В букваяс костӧ, мӧдногӧн кӧ шуны асыв-войлань, — сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ рытыв-лунсянь, сэк наблюдайтысьяс пасйылісны Р–Л.
Тӧвлысь вынсӧ наблюдайтысьяс пасйылісны таблица серти, кодӧс вӧлі тувъялӧма флюгер бердас.
Кымӧралун бӧрся наблюдайтӧм.
Тайӧ наблюдениеясыс мунісны син серти арталӧмӧн.
Кымӧръясыс кӧ енэжын эз вӧвны либӧ найӧ кӧ вӧліны зэв этша, наблюдайтысьяс таблица вылӧ сувтӧдлісны ☼ пас.
Тайӧ висьталӧ, мый «кымӧртӧм».
Став енэжыс кӧ тупкысьӧма кымӧръясӧн, сувтӧдлісны ● пас.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый «букыд».
Кымӧръясыс кӧ вевттьӧмаӧсь енэжлысь доза ыджыд юкӧн, пасйылісны ◙ пас. Тайӧ петкӧдлӧ, мый «кымӧра».
Осадокъяс бӧрся наблюдениеяс.
Наблюдательяс наблюдайтісны лун чӧжӧн усьӧм осадокъяс бӧрся.
Таблицаӧ найӧс пасъялісны татшӧм условнӧй пасъясӧн: зэр ••, лым *, шер ▲, катшашыдӧс ∆, лысва ∩, пуж ∟).
Шонді судта бӧрся наблюдениеяс.
Тӧлысьын ӧтчыд ми став классӧн нуӧдлім шонді судта бӧрся наблюдениеяс.
Ми тӧдмалім, кыдз шондіыс сулалӧ луншӧркадын, — вылынджык али улынджык воддза тӧлысьын серти.
Та могысь географическӧй площадка вылын ми мерайтім зібсянь артмӧм луншӧркадся вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Сійӧс сравнивайтім колян тӧлысьын пасйылӧм вуджӧр кузьтакӧд.
Луншӧркадся вуджӧрыс кӧ бӧръя пасйигас вӧлі кузьджык, ми тӧдім, мый шондіыд воддза тӧлысьын серти ӧні сулалӧ улынджык.
Со кыдз ми гижавлім поводдя бӧрся ассьыным наблюдениеяснымӧс.
ПОВОДДЯ БӦРСЯ НАБЛЮДЕНИЕЯСЛӦН ТАБЛИЦА.
Сентябрь 1933 во.
Числӧяс
Луншӧркадся вуджӧрлӧн кузьтаыс
Сынӧдлӧн температура
Кымӧралун
Осадокъяс
Тӧвлӧн направление
Тӧвлӧн вын
Примечание
1 + 20° Р Лӧнь
2 + 15° Р-Л Слаб
3 50 см + 10° Р-Л
Рытыв-лунтӧв вайис зэр
Тӧлысь чӧжся наблюдениеяслӧн сводка.
Быд тӧлысь помасьӧм бӧрын ми став классӧн асланым наблюдениеяс серти вӧчим сводка.
Медводз тӧдмавлім тӧлысь чӧжся луншӧркадся шӧркодь температура.
Вӧчлім тайӧс сідзи: тэчлім температура петкӧдлысь став лыдпасъяссӧ, да лоӧм лыдпассӧ юклім тӧлысьын лун лыд вылӧ.
Тӧлысь пиас кӧ вӧліны и кӧдзыд лунъяс, вӧчлім мӧд ногӧн: ӧтлаавлім торйӧн сійӧ лыдпасъяссӧ, кодъяс вӧлі петкӧдлӧны шоныдлысь градусъяс, и торйӧн жӧ — кӧдзыдлысь градусъяс.
Ыджыдджык суммасьыс чинталім ичӧтджыксӧ.
Лоӧм лыдсӧ юклім тӧлысьын лун лыд вылӧ.
Та кындзи, ми артавлім:
1) Кымынысь тӧлысь чӧжӧн пӧльтлісны вой тӧвъяс, асыв-вой, рытыв-лун да мукӧд тӧвъяс.
2) Кымынысь тӧлысь чӧжӧн вӧлі лӧнь, кымынысь пӧльтлісны ичӧтик (слаб) да ыджыд тӧвъяс.
3) Кымынысь вӧліны сэзь да букыд лунъяс.
4) Кымынысь зэрис, усьлі лым, вӧвлі руа.
Ми сідзжӧ пасъявлім, кыдзи вежсьыліс поводдяыс тӧв вежсьӧм серти: кутшӧм тӧвъяс дырйи вӧлі шоныд, кутшӧмъяс дырйи кӧдзыд; кутшӧм тӧвъяс вайлісны осадокъяс, кутшӧмъяс дырйи вӧлі кос поводдя.
Арся тӧлысьясӧ наблюдениеяслӧн сводка.
Ми став классӧн лӧсьӧдім арся тӧлысьяс йылысь наблюдениеяс серти таблица.
Видзӧдлӧй сійӧс 80-ӧд листбокысь.
Со мый ми тӧдмалім тайӧ таблицасьыс: арнад тӧлысьысь тӧлысьӧ шондіыс луншӧркадын лэччӧ пыр улӧджык и улӧджык (луншӧркадся вуджӧр сылӧн нюжалӧ).
Тӧлысьысь тӧлысьӧ шонділӧн югӧръясыс пондасны му вылӧ усьны пӧлӧнджык и та вӧсна лоӧ кӧдзыдджык.
Медся шоныд тӧлысьӧн вӧлі сентябрь.
Медся кӧдзыдӧн — ноябрь.
Ноябрь 15-ӧд лунӧ лым вевттис мусӧ, а ноябрь 18-ӧд лунӧ кынмис ю (тӧв заводитчӧм).
Мича лунъяслӧн лыдыс быд тӧлысьын чині, а кымӧра лун лыдыс соді.
Медся букыд тӧлысьӧн лои ноябрь.
Осадокъяс усян лунъяслӧн лыдыс ар помлань соді.
Арнас унаысь мунлісны посни зэръяс.
Октябрын петісны медводдза лымчиръяс.
Ноябрь шӧрсянь зэр пыдди кутіс усьны лым.
Арнас тӧв пӧльтіс пӧшти быд лун.
Лӧнь поводдя вӧвлі шоча.
Быд тӧлысьӧ тӧвъяс пыр ӧтарӧ ёнмисны.
Ноябрын тӧвъясыс пӧльтісны ёнджыка октябрын да сентябрын дорысь.
Тӧлыс унджыкысьсӧ пӧльтіс рытыввывсянь да рытыв-лунвывсянь.
Тӧлыс и вежлаліс поводдясӧ: рытыв да рытыв-лун тӧвъяс дырйи унаысь усьлісны осадокъяс; асыв-вой тӧвъяс дырйи пуксьывліс кос либӧ кӧдзыд поводдя.
Задание.
Лӧсьӧдӧй та моз жӧ арся, тӧвся да тувсовъя тӧлысьясын асланыд вӧчӧм наблюдениеяс кузя сводка.
Торъя тӧлысьяслысь сводкаяс лӧсьӧдӧм кузя уджсӧ юклӧй ас костаныд.
АРСЯ ТӦЛЫСЬЯСЫН ПОВОДДЯ БӦРСЯ НАБЛЮДЕНИЕЯСЛӦН ТАБЛИЦА
Тӧлысьлӧн ним
Луншӧркадся вуджӧрлӧн кузьтаыс
Шӧркодь температура
Кымӧралун
Осадокъяс
Тӧвлӧн направление
Тӧвлӧн вын
Примечание
Сентябрь 50 см + 10° 15 лун 7 лун 8 лун 15 лун 3 лун Р Р-Л Лӧнь да слабиник
Сентябрь 25 лунӧ медводдза мороз
Октябрь 60 см + 5° 20 лун 5 лун 6 лун 20 лун 6 лун 5 лун Л Р–Л Слабиник
Октябрь 15 лунӧ петісны медводдза лым чиръяс
Ноябрь 80 см –3° 25 лун 3 лун 2 лун 7 лун 3 лун 20 лун Р-Л Р Слабиник да ён тӧвъяс
Ноябрь 15 лунӧ уси лым,
Ноябрь 18 лунӧ кынмис ю.
Мый колӧ тӧдны поводдя йылысь.
Мыйла вежласьӧ сынӧдлӧн температураыс.
Шондіыд му вылӧ сетӧ не сӧмын югыд, но и шоныд.
Тайӧс гӧгӧрвоны абу сьӧкыд: кор шонділӧн югӧръясыс тіянӧс югдӧдӧны — тіянлы шоныд, вешъянныд кӧ вуджӧр сайӧ — лоӧ ыркыд.
Шондіыд шонтӧ мусӧ.
Шоналӧм мусянь шоналӧ и сынӧдыс.
Со мый вӧсна сынӧдлӧн улыс слӧйясыс, кодъяс матынӧсь му бердас, вылысса слӧйяс сертиыс пыр ёнджыка шоналӧмаӧсь.
Лун чӧжнад шондіыд мусӧ оз ӧтмоза шонты.
Асывводзьясын шондіыд сулалӧ улын му весьтын.
Сылӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны пӧлӧн и оз вермыны сійӧс бура шонтыны (65-ӧд серпас).
Луншӧркадын шондіыд сулалӧ медся вылын: сылӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны веськыда, и муыд босьтӧ медуна шоныд (66-ӧд серпас).
Рытланьыс шондіыд бара улын сулалӧ му весьтын и омӧля сійӧс шонтӧ.
Кымын дырджык шондіыд югдӧдӧ, сымын ёнджыка шоналӧ муыс.
Шондіа лунлӧн мӧд джынйыс, первойя сертиыс, пыр овлӧ шоныдджык; луншӧркадӧдз шондіыд шонтӧ вой чӧжӧн кӧдзавлӧм му; луншӧр бӧрын сійӧ шонтӧ шоналӧм мусӧ нин.
Кымын матӧджык гожӧмлань, сымын ёнджыка шондіыс шонтӧ.
Асывводзьясын сійӧ водз мыччысьӧ, а рытын сёрӧн лэччӧ; сійӧ вылын сулалӧ му весьтын луншӧркадӧ.
Муыс бура шоналӧ.
Ывла вылын шоныд.
Тӧв матысмигӧн — мӧдарӧ: шонді мыччысьлӧ зэв регыд кежлӧ да луншӧркадын оз вылӧ кыпӧдчыв.
Муыд оз удит шонавны, а кузь вой чӧжнад ёна кӧдзалӧ.
Лоӧны кӧдзыдъяс.
Тадз воысь воӧ: гожӧмын — шоныд, а тӧлын — кӧдзыд.
Сынӧдын пыр эмӧсь ва руяс (паръяс).
Заводитам наблюдениеяссянь.
Мича лунӧ ывлаӧ петкӧдам ва прӧстыня.
Кымынкӧ час мысти прӧстыня лоӧ кос.
Кытчӧ воши ваыс?
Ваыс косьмис либӧ пӧри аддзытӧм руясӧ.
Сынӧдын пыр эм ва, сійӧ сэн руясын.
Ва руыс веськалӧ сынӧдӧ тыяс, юяс, нюръяс да мореяс поверхностьысь ва пакталігӧн.
Кымын сынӧдыс шоныдджык, сымын унджык сійӧ босьтӧ ас пытшкас ва руяссӧ.
Кӧдзыд сынӧдын ва руясыд век овлӧны этшаджык.
Кыдзи артмӧны осадокъяс.
Кор шоныд сынӧд кӧдзалӧ, сійӧ заводитӧ торйӧдавны ва руяссӧ.
Сійӧ руяссьыс артмӧны: туман, кымӧръяс да осадокъяс — зэр, лысва, пуж, лым да шер.
Туман.
Кӧдзыд лунӧ восьтам ӧдзӧссӧ бура ломтӧм комнаталысь.
Ӧдзӧс дорын дзик пыр жӧ быттьӧкӧ тшын мыччысяс.
Тайӧ абу тшын, а туман.
Кор комнатаса шоныд сынӧдыс паныдасьӧ кӧдзыдкӧд, тыдавтӧм ва руясыс сукмӧны ичӧтик-ичӧтик войтъясӧ.
Тайӧ войтъясыс сэтшӧм кокньыдӧсь, мый оз усьны му вылӧ, а ветлӧны сынӧдас.
Кор татшӧм войтъясыс сынӧдас чукӧрмасны зэв уна, сэк сынӧдыс воштӧ ассьыс пырыс тыдаланалунсӧ (<rus>прозрачность</rus>сӧ).
Тадзи жӧ артмӧны туманъясыд и природаын.
Мукӧддырйи туманыс овлӧ сэтшӧм сук, мый шулывлӧны: кык воськов сайысь немтор оз тыдав.
Кымӧръяс.
Кымӧръяслысь лоӧмсӧ бура позьӧ наблюдайтны жар шондіа лунӧ.
Асывсяньыс енэжыс мича.
Луншӧркад кежлӧ заводитӧны мыччысявны кымӧръяс.
Первойсӧ найӧ быттьӧкӧ вата торъяс кодьӧсь, сы бӧрын мӧдасны кажитчыны ылысь тыдалан мылькъяс да гӧраяс кодьӧн.
Кымӧръяс оз сулавны ӧти местаын: найӧ пыр вешйӧны и вежлалӧны ассьыныс форманысӧ.
Кытысь лоины кымӧръясыс?
Шондіыд мусӧ шонтіс.
Мусянь шоналіс сынӧдыс и кутіс ӧдйӧ кыпӧдчыны вывлань.
Шоныд сынӧдкӧд ӧттшӧтш вывлань кутісны кыпӧдчыны ва руяс.
Сынӧдыс выліас кӧдзалі, а тыдавтӧм ва руясыд сукмисны, пӧрины туманӧ.
Кымӧръясыд — сійӧ сэтшӧм жӧ туман, но сӧмын му весьтас зэв вылӧ кыпӧдчӧм.
Кымӧръясыд, кыдзи и туман, артмӧмаӧсь зэв посньыдик ва войтъясысь, кодъяс ветлӧны сынӧдын.
Зэра кымӧръяс да зэр.
Мукӧддырйи енэжын мыччысясны сьӧд кымӧръяс.
Найӧ артмӧмаӧсь не сӧмын зэв посньыдик войтъясысь — найӧясын артмӧны и гырысьджык войтъяс.
Ӧти-мӧд бердӧ ӧтлаасьӧмӧн войтъясыс лоӧны сьӧкыдӧсь да увлань усьӧны.
Киссьӧ зэр.
Шер.
Гожся пӧраӧ мукӧддырйи усьӧ шер.
Шер — сійӧ гӧгрӧс йи торъяс.
Найӧ артмӧмаӧсь мувывсянь зэв вылын, кӧні зэв кӧдзыд.
Сэні зэр войтъясыс кынмӧмаӧсь да пӧрӧмаӧсь йи торъясӧ.
Увлань лэччигӧн на дінӧ пыр кынмӧны выльысь-выль йи слӧйяс.
Тадз вермасны артмыны 1 кг сьӧкта шер торъяс.
Лым.
Тӧвнас — кор кӧдзыд — ва руясыд кымӧръясын пӧрӧны оз ва войтъясӧ, а зэв ичӧтик йизьӧм ем кодьясӧ.
Наысь артмӧны мича узора лымчиръяс.
Ньӧжйӧникӧн бергалӧмӧн найӧ усьӧны му вылӧ да вевттьӧны сійӧс шонді водзын дзирдалан еджыд эшкынӧн.
Лысва да пуж.
Ва руыд вермас сукмыны не сӧмын выліын му весьтын, но и му поверхность вылас.
Мича гожся да арся рытъясӧ, а сідзжӧ и асывводзьясын быдмӧг заяс да пу коръяс вылӧ пуксьӧны посньыдик ва войтъяс — лысва.
Лысва вӧсна туруныс кӧтасьӧ.
Лысваыд артмӧ сэк, кор васӧд сынӧдыс кытшалӧ кӧдзалӧм предметъясӧс.
Татшӧм тор жӧ позьӧ наблюдайтны и комнатаын, кор лолыштан некымынысь кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Арнас кынмалігъясӧн да тӧлын, кор тӧдчымӧнъя кӧдзалӧ мусиныс да быдмӧгъясыс, найӧ веркӧс вылын лоӧ оз лысва, а йизьӧм еджыд ем кодьяс.
Тайӧ пуж (67-ӧд серпас).
Вопросъяс.
1. Кытысь сынӧдӧ лоӧны ва руяс?
2. Кутшӧм сынӧдын унджык ва руыс — шоныдын али кӧдзыдын?
3. Мый лоӧ васӧд сынӧдкӧд кӧдзалігӧн?
4. Мый вӧсна сук руа дырйи сынӧдыс оз ло пырыс тыдалана?
5. Мыйӧн торъялӧны кымӧръяс туманысь?
6. Мыйӧн торъялӧны зэра кымӧръяс прӧстӧй кымӧръясысь?
7. Во чӧжӧн кутшӧм кадын овлӧ шер?
8. Мыйла лым усьӧ тӧлын?
9. Мыйла лысва артмӧ гожӧмын асывъясын да рытъясын?
10. Мыйӧн пуж торъялӧ лысваысь?
11. Мыйла пуж артмӧ сёр арын да тӧлын?
Кыдзи лоӧны тӧвъяс.
Заводитам наблюдениеяссянь.
Медводдза наблюдение.
Лӧнь кӧдзыд лунӧ ломтӧм комнатаысь восьтам форточка.
Матыстам чужӧмнымӧс восьтӧм форточка улысладорас — ми кылам кӧдзыд сынӧдлысь локтӧм.
Лэптыштам кӧ чужӧмнымӧс форточка вылысладорас — сэк кылам шоныд сынӧд.
Мӧд наблюдение.
Лӧнь кӧдзыд лунӧ комнатаысь ывлаӧ восьтыштам ӧдзӧс.
Ӧдзӧс кост вылысладорас вайӧдам папирос бумагаысь вӧчӧм векньыдик флажок — флажоксӧ кутас пӧлявны ортсылань комнатаысь петысь шоныд сынӧдыс (68-ӧд серпас).
Вайӧдам флажоксӧ ӧдзӧс улысладорас — флажоксӧ кутас пӧлявны комнаталань ортсысянь пыран кӧдзыд сынӧдыс.
Сэтшӧм тор жӧ, мый ми аддзам восьса ӧдзӧс дорын, мунӧ и му вылын.
Сэтшӧм местаясын, кӧні сынӧдыс шоналӧ, сійӧ лоӧ кокньыдджык да кыпӧдчӧ вывлань.
Сы местаӧ дзик пыр жӧ воӧ кӧдзыд сынӧд, коді сьӧкыдджык.
Сійӧ локтӧ матысаинъясысь, кӧні сынӧдыс шоналӧма омӧльджыка.
Тадзи артмӧ сынӧдлӧн движение, либӧ тӧв.
Тӧвъясыд овлӧны разнӧй вынаӧсь да пӧльтлӧны быд боксянь.
Тӧвъясыд тшӧкыда вежлалӧны поводдясӧ.
Мукӧддырйи асывсяньыс пукалӧ лӧнь, шондіа поводдя.
Тӧлыс муртса кышӧдыштӧ пуяслысь коръяссӧ.
Енэжын кымӧрчир абу.
Но друг петіс тӧв.
Лоисны кымӧръяс.
Найӧ ӧдйӧ быдмӧны и пӧрӧны зэра кымӧръясӧ.
Зэра кымӧръяс заводитӧны зэрны.
Овлӧ и мӧдарӧ.
Асывсянь зэрӧ.
Сьӧд кымӧръяс вевттьӧмаӧсь став енэжсӧ.
Чайтсьӧ, зэрыслы и пом оз волы.
Но вот петіс тӧв.
Кымӧръяс разалісны.
Мӧдіс дзирдавны шонді.
Ывла вылын лои шоныд да кос.
Поводдяӧс водзвыв тӧдмалӧм.
Попъяс велӧдлісны, мый поводдясӧ ыстӧ ен.
Царь дырйи унджык крестьянаыс вӧлі неграмотнӧй и эз тӧдлы наука йылысь, коді изучайтӧ поводдясӧ.
Крестьянаыд кывзысисны попъяслысь да мӧвпалісны, мый поводдяӧс позьӧ вежны, служитны кӧ молебен.
Тайӧ молебенсьыс крестьяна мынтісны попъяслы медбӧръя грӧшъяс.
Ӧні шоча нин коді веритас попъяс ылӧдчӧмъяслы.
Пӧшти ставыс нин тӧдӧны, мый наука отсӧгӧн позьӧ водзвыв тӧдмӧдны поводдясӧ да тышкасьны вредыскӧд, кодӧс вермас вайны поводдяыс.
Поводдясӧ научнӧя изучайтӧм могысь лӧсьӧдалӧны метеорологическӧй станцияяс.
Сэнъясын быдлун нуӧдӧны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
СССР-ын татшӧм станцияясыс уна.
Найӧ эмӧсь каръясын, сиктъясын, зэв джуджыд гӧраяс вылын, Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс вылын. Весигтӧ вӧлі и Севернӧй полюсса йи вылын.
Быд лун гырысь метеорологическӧй станцияяс радио кузя юӧрталӧны наблюдениеяснысӧ центральнӧй станцияяслы.
Центральнӧй станцияясын вӧчалӧны наблюдениеяслысь сводкаяс, и на серти учёнӧйяс водзвыв тӧдмалӧны, кутшӧм лоӧ поводдяыс.
Поводдяӧс водзвыв тӧдмӧдӧм кутӧ ыджыд тӧдчанлун (значение) народнӧй овмӧслы.
Колхозъяс да совхозъяс радио кузя тӧдмалӧны тулысын да арын виччысян кынмалӧмъяс йылысь, гожӧмын — зэръяс йылысь; кӧрттуй вылын уджалысьяс — пургаяс йылысь; морякъяс, лётчикъяс да черикыйысьяс — лоан буряяс йылысь.
Водзвыв кӧ тӧдан лёк поводдя пуксьӧм йылысь, сэк кежлӧ позьӧ лӧсьӧдчыны.
Кынмалігъясын садъясысь да град вылысь быдмӧгъяссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдалӧны тшына кӧстеръяс да тшыннас видзӧны, дорйӧны садъяссӧ да градйӧръяссӧ кынмӧмсьыс.
Кӧрттуйясӧс лым толаӧн тыртӧмысь видзӧм могысь сувтӧдалӧны аслыспӧлӧс щитъяс (69-ӧд серпас)
Вывті ён засуха дырйи нуӧдӧны искусственнӧй киськалӧм да искусственнӧй орошение.
СССР-ын успешнӧя нуӧдсьӧны опытъяс кос районъясын искусственнӧй кымӧр да зэр артмӧдӧм кузя.
Неылын сэтшӧм кад, кор позьны кутас вӧчны либӧ дугӧдны зэръяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла наукаын поводдя водзвыв тӧдмалӧмыс кутӧ ыджыд тӧдчанлун народнӧй овмӧслы?
2. Кыдзи позьӧ вермасьны вредыскӧд, кодӧс вайӧ лёк поводдя?
Кыдзи вежласьӧ поводдя во пиын торъя кадъясӧ.
Наблюдениеясысь ми тӧдам нин, мый поводдя дугдывтӧг вежласьӧ.
Но кузя кӧ нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс, сэк позьӧ казявны, мый вося быд торъя кадлӧн эм аслас поводдя, сэтшӧм поводдя, коді медтшӧкыда овлывлӧ тайӧ каднас да пыр повторяйтчӧ.
Пример вылӧ видлам, кутшӧм поводдя унджыкысьсӧ овлывлӧ вося торъя кадъясӧ Москва бердын.
Заводитам тӧвсянь да гожӧмсянь — мӧда-мӧдыслы паныда кык кадсянь.
Москва бердын тӧвся поводдяыс зэв ёна торъялӧ гожсясьыс.
Тӧв.
Москва бердын тӧлыс кузь — 5 тӧлысь гӧгӧр.
Пуксьӧ унджыкысьсӧ ноябрь шӧрсянь.
Тӧлын сёрӧн петӧ шонді.
Улын сулалӧ сійӧ луншӧркадӧ.
Кӧсӧя усьӧны сылӧн югӧръясыс да омӧля шонтӧны мусӧ.
Лунъяс лоӧны дженьыдджыкӧсь, а войяс кузьджыкӧсь.
Декабрь 21-ӧд лунӧ — медся дженьыд луныс сӧмын сизим час кузя, а войыс — дас сизим час (70-ӧд серпас).
Декабрь 21-ӧд лун бӧрын лунъясыс заводитӧны вочасӧн нюжавны.
Медся кӧдзыд тӧвся тӧлысь — январь.
Сылӧн шӧркодь температураыс –11°; но мукӧддырйи кӧдзыдъясыс овлӧны 20, 25 и весигтӧ 35°-ӧдз.
Тӧвся кадӧ векджык овлӧны кӧдзыд лунъяс.
Тӧвся лунъясӧ весигтӧ шондіа дырйи кӧдзыд.
Йӧзыс, тубрасьӧмаӧсь чышъянъясӧн да пасьясӧн.
Ставыс тэрмасьӧны.
Кок улын гораа дзуртӧ лым.
Пуяслӧн вожъяс вевттьысьӧмаӧсь йи емъясӧн.
Шонді югӧръяс улын лым чиръясыс сэтшӧм югыда дзирдалӧны, мый велавтӧмла синтӧ лоӧ куньны вывті югыдысла (71-ӧд серпас).
Лӧнь лунъяс тӧвнад этшаысь овлӧны.
Тшӧкыда пӧльтӧны тӧвъяс да друг вежлалӧны поводдясӧ.
Рытыв-лун тӧв дырйи друг шондӧдӧ, енэж тупкыссьӧ кымӧръясӧн, лым сылӧ, уличаяс вылын лоӧ ульыс.
Асыв-вой тӧв дырйи бара пуксьӧны кӧдзыдъяс.
Мукӧддырйиыс тӧвнад овлӧны пургаяс.
Тӧлыс аскӧдыс вайӧ да гартӧ зэв уна лымчиръяс.
Сынӧдын бергалысь лымчиръяс вӧсна кык воськов сайын нинӧм оз тыдав.
Ыджыд тӧлыд ӧдйӧ пуктӧ лым толаяс, тыртӧ увтас местаясысь рӧвъяс да канаваяс.
Пурга дырйи кушинын кокни воштыны туй да кынмыны весигтӧ оланінсянь неылын.
Гожӧм.
Москва бердын гожӧмыс кыссьӧ куим тӧлысь чӧж.
Заводитчӧ сійӧ июньын.
Гожӧмын шондіыд петӧ водз и лэччӧ сёрӧн.
Вылын сулалӧ сійӧ луншӧркадӧ и ёна шонтӧ мусӧ.
Пыр кузьджыкӧсь лоӧны лунъяс и дженьыдджыкӧсь войяс.
Июнь 21-ӧд лунӧ — медся кузь лун: сійӧ нюжалӧ 17 час гӧгӧр.
Июнь 21-ӧд лун бӧрын лунъяс кутасны дженьдаммыны (72-ӧд серпас).
Медся жар тӧлысьыс — июль.
Сылӧн шӧркодь температураыс +19°. Кутшӧмсюрӧ лунъясӧ жарыс волывлӧ 35°-ӧдз.
Гожӧмын унджыкысьсӧ овлӧны жар лунъяс.
Жар лунъясӧ сынӧдыс быттьӧ кынмӧма, оз вӧр.
Кымӧръяс енэжын мыччысьлӧны да ӧдйӧ бӧр сылӧны.
Шондіыс пӧжӧ.
Быдӧнӧс мучитӧ горш косьмӧм.
Весигтӧ лэбачьяс ланьтӧмаӧсь да пукалӧны ӧшӧдӧм бордъясӧн да восьса вомъясӧн (73-ӧд серпас).
Гожӧмын овлӧны чорыд зэръяс.
Гежӧдика мунлӧны гымалана зэръяс.
Гымалан зэр водзын асывсяньыс нин пӧдтӧ.
И йӧз, и животнӧйяс, и быдмӧгъяс мучитчӧны пӧдтан жар сынӧдысь.
Но вот пӧльыштіс ылысянь ыркыд тӧв.
Ыджыд зэра кымӧр тупкис енэжсӧ.
Кылӧны чорыд сыркйӧдлан-муралан гым шыяс.
Енэжыс оръявлытӧг ӧзъявлӧ чардбиясӧн.
Чорыда зэрӧ, мукӧддырйиыс шерӧн.
Гымалан зэр унджыкысьсӧ бушуйтчӧ час кык кымын.
Гожӧм чӧжӧн развивайтчӧны быдмӧгъяс.
Воӧны няньяс да видзму овмӧсса мукӧд пӧлӧс быдмӧгъяс.
Гожӧм помын идралӧны урожай.
Ар да тулыс.
Ар да тулыс волӧн вуджана кадъяс: ар — гожӧмсянь тӧлӧ вуджӧм, тулыс — тӧвсянь гожӧмӧ вуджӧм.
Арнад поводдяыд ёна вежласьӧ.
Ар заводитчигӧн тшӧкыда овлӧны шондіа шоныд лунъяс.
Шочиника волас кымӧр, мунас посньыдик зэр.
Ар мӧд джынйын тшӧкыда овлӧны туманъяс.
Енэжыс тупкысяс слӧя сера кымӧръясӧн — и сэк кымынкӧ лун чӧж буситас зэр.
Ывла вылын — ульыс, шляка, ыркыд.
Овлывлӧны и кынмалӧмъяс.
Мукӧддырйи зэркӧд тшӧтш усьӧ и лым.
Корсюрӧ лымйыс вель кыза усьӧ, но регыд бӧр сылӧ.
Медбӧрын пуксьӧ кӧдзыд поводдя.
Муыс вевттьысьӧ лымйӧн.
Тулыснад поводдяыд сідзжӧ вежласьысь.
Тулыс заводитчигад кӧдзыд лунъяс вежласьӧны шоныдъясӧн.
Шондіа лунъясӧ лым сылыштӧ.
Мыччысьӧны кушинъяс.
Но пӧльтыштасны кӧ войтӧвъяс — и бара кӧдзыд.
Сывлӧминъяс выльысь вевттьысьӧны лымйӧн.
Но водзӧ пыр унджыкысь и унджыкысь овлӧны шоныд лунъяс.
Лым ӧдйӧ сылӧ.
Быд боксянь ӧдйӧ визувтӧны гудыр шоръяс.
Юяс воссялӧны.
Муяс да видзьяс косьмӧны.
Сук щӧтьӧн чепӧсйӧны веж турунъяс.
Мыччысьӧны цветъяс.
Пуяс заводитӧны цветитны.
Овлӧны тайӧ каднас и кынмалӧмъяс, но регыд кежлӧ.
Медбӧрын, пуксьӧ жар поводдя.
Задание.
Гижӧй кутшӧмджык овлӧ поводдяыс тіян местаын во пиын торъя кадъясӧ.
Кымын тӧлысь нюжалӧ тіянын тӧв?
Кымын — гожӧм?
Кымын — тулыс да ар?
Кутшӧм тӧлысь тіян медся кӧдзыд?
Кутшӧм — медся жар?
Кымын градусӧдз тіянын овлӧ морозыс? жарыс?
Кор унджыкысьсӧ тіян местаын сувтӧ юыс?
Кор сійӧ воссьӧ?
Мый сійӧ климатыс.
Ми тӧдам нин, мый во гӧгӧрся быд кадлӧн эм аслас поводдя.
Йӧз, кодъяс дыр кад олӧны ӧти местаын, вермасны висьтавны, кутшӧм поводдя налӧн унджыкысьсӧ овлӧ арын да тӧлын; кутшӧм поводдя — тулысын да гожӧмын.
Вогӧгӧрся кадъяс серти тайӧ местаысь босьтӧм поводдялӧн обычнӧй вежласьӧмыс шусьӧ тайӧ местаса климатӧн.
Быд месталӧн эм аслас климат.
Кутшӧмсюрӧ местаяслӧн СССР-ын климатыс пӧшти ӧткодь Москвакӧд; мукӧд местаясыслӧн климатыс тӧдчымӧнъя торъялӧ.
Кутшӧм климатыс му вывса разнӧй местаясын, сы йылысь ми тӧдмалам бӧрынджык.
VII.
МУШАР ВЫВСА ТОРЪЯ ПОЯСЪЯСЫН ПРИРОДАЛӦН ДА НАСЕЛЕНИЕ ОЛӦМЛӦН СЕРПАСЪЯС
ТРОПИЧЕСКӦЙ ПОЯС.
Тропическӧй пояслӧн природа.
Экватор ӧтар-мӧдар пӧлӧныс паськыд полосаӧн му гӧгӧрыс нюжӧдчӧма жар пояс.
(Корсьӧй жар пояссӧ глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь.
Пасйӧ сійӧс тіянӧн вӧчӧм мушар сёй модельяс вылӧ.)
Миян умереннӧй поясын гожӧмын жар жӧ овлӧ.
Но кольӧны гожся тӧлысьяс, сувтас арся ыркыд поводдя, а сэсся и тӧвся кӧдзыдъяс.
Дзик абу татшӧм тропическӧй поясын.
Во гӧгӧрся любӧй кадын — гожӧмын, тӧлын, арын либӧ тулысын — юалам кӧ ми радио пыр тропическӧй поясса олысьяслысь, налӧн шоныд али кӧдзыд, найӧ пыр ӧтмоза висьталасны: «Миянын жар».
Ӧд ті тӧданныд нин, сэні шондіыд луншӧркадӧ пыр вылӧ кыпӧдчӧ.
Вылысянь веськыда усьӧны сылӧн югӧръясыс му вылӧ да ёна шонтӧны.
И та вӧсна сэні некор оз овлывлыны кӧдзыд кадъяс.
Но поводдяыд тропическӧй поясын абу быдлаын ӧткодь.
Ӧти местаясын пӧшти во чӧж, быд лун ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ, киссьӧмӧн зэрӧ.
Мусиныс тані пыр йиджтысьӧма ваӧн.
Зэв мича, во гӧгӧр чӧж веж коръяса тропическӧй вӧръяс вевттьӧмаӧсь мусӧ.
А мукӧд местаясын некымын тӧлысь чӧж сулалӧ кос поводдя (засуха), а сы бӧрын некымын тӧлысь чӧж пӧшти быдлун кисьтӧны зэръяс.
Тайӧ местаясас вӧръясыд абуӧсь.
Зэв паськыд местаясӧ быдмӧмаӧсь турунъяс.
Сӧмын ӧткаӧн да неыджыд чукӧръясӧн веськавлӧны пуяс, кодъяс оз повны засухаысь.
Тайӧ местаясыс шусьӧны саваннаясӧн.
Засуха дырйи саваннаясын дзикӧдз сотчӧ туруныс, усьӧны пуяс вылысь коръяс, косьмӧны шоръяс да юяс.
Но кутасны кисьтыны зэръяс, и саванна бара нин вежӧдӧ, вевттьыссьӧ джуджыд турунъясӧн, пуяс пасьтасьӧны том коръясӧн.
А эмӧсь тропическӧй поясын местаяс, кӧні зэръясыс пӧшти оз овлыны.
Во гӧгӧр чӧж тані терпиттӧма сотӧ шонді.
Мусиныс кос, быдмӧгъяс паныдасьлӧны гежӧда.
Кӧть кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын шондіӧн донӧдӧм лыаяс, а мукӧдлаын сёй либӧ из.
Тайӧ — пустыняяс.
Тропическӧй вӧрын.
Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Африка.
Корсьӧй сійӧ местасӧ, кыті Африкасӧ вомӧналӧ экватор.
Тані Конго ю кузя да сійӧ ю вожъяс пӧлӧн зэв ыджыд места вылын быдмӧ прӧйдитны позьтӧм тропическӧй вӧр.
Со мый висьталӧ сійӧ вӧр йывсьыс ӧти путешественник.
Зэв жар луншӧркадӧ.
Ми мунам африканскӧй вӧрті слӧнъяс ветлан трӧпа кузя.
Вылӧ енэжас кайӧны пальмаяслӧн стройнӧй колоннаяс да миянлы тӧдтӧм сюрс сикас пуяс.
Мукӧдлаын миянлы паныдасьлӧны бамбукъяслӧн да бананъяслӧн дзонь расъяс; бананъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь зарни рӧма воӧм плодъяслӧн розъясыс.
Пуяслӧн йывъясыс гартчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да лоӧма сук, ӧтырышъя вевт кодь.
Уліас джынвыйӧ пемыд.
Сӧмын кытсюрӧ писькӧдчӧны шонділӧн югӧръясыс.
Зэв уна пӧлӧс кыссьысь да гартчысь гырысь быдмӧгъяс — лианаяс — кыз канатъясӧн нюжӧдчӧмаӧсь ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ, гартчӧмаӧсь пуяс гӧгӧр йылӧдзыс да сэтысянь бара ӧшӧдчӧмаӧсь пӧшти муӧдзыс.
Синмӧ шыбытчан гырысь цветъяс мыччысьӧны сук пемыд коръяс пӧвсысь.
Мусинсӧ кыз слӧйӧн вевттьӧмаӧсь абу на дзикӧдз сісьмӧм увъяс да коръяс.
Быдлаын чукӧръясӧн куйлӧны пӧрӧм пуяс, и гӧгӧрбок найӧс гартӧмаӧсь сук лианаяс.
Найӧ сідзжӧ быд боксянь сука гартлӧмаӧсь пуяслысь улысладор юкӧнъяссӧ.
Уналӧн на пӧвсын эмӧсь сутшкасян ем кодьяс, кодъяс бокті оз позь вӧлі мунны, медым не крукасьны да не дойдны асьтӧ.
Вӧрӧд мунны вӧлі некутшӧма оз позь.
Ӧтарӧ ни мӧдарӧ трӧпаысь бокӧ ни ӧти воськов вӧчны чертӧг ми эг вермӧй.
Мусиныс уналаті вӧлі зыбуч, и миянлы быть вӧлі лоӧ кытшовтны зыбуч местаяссӧ, сук вӧр пыр векньыдик проходъяс кералӧмӧн.
Вӧлі жар да васӧд.
Лолавны сьӧкыд.
Ми кыссим зэв сьӧкыдпырысь.
Зверьяс да лэбачьяс жарсьыс дзебсялӧмаӧсь.
Вӧр пытшкын вӧлі шынитӧв.
Чӧвлӧньыс торксьыліс сӧмын дугдывтӧг дзизгысь гагъясӧн.
Войын.
Трӧпаыс, код кузя ми мунім, вайӧдіс миянӧс ю дорӧ.
Ми сувтім да кутім лӧсьӧдчыны узьмӧдчыны.
Шондіыс лэччис, и дзик пыр жӧ пемдіс.
Рыт кежлас гӧгӧр ланьтіс.
Но недыр кежлӧ.
Эг на удитӧ ми водны, кыдз вӧрыс тыри выль горъясӧн.
Кутісны жуньгыны да тричкӧдчыны сюрсъясӧн войся гагъяс.
Ёся да гораа ӧтчукӧрӧн горзісны лягушаяс.
Ылысянь корсюрӧ кывлісны обезьянаяслӧн повзьӧм горӧдӧмъяс.
Кылӧ шутлялӧм, а мукӧддырйиыс лэбачьяслӧн дзик нявзӧм моз горзӧм.
Кодкӧ мӧдіс гораа омлявны...
Пӧраӧн кывлывліс леопардлӧн эргӧм.
Ми войбыд эг узьӧй.
Венны вермытӧм полӧм босьтіс миянӧс.
Ми тӧдім, мый вӧрын войся кадӧ мунӧ вир кисьтан расправа, мый сёясӧн лэбачьяс да мукӧд сикас животнӧйяс ӧні кулалӧны вӧрса хищникъяс пинь-гыж улын.
Ми полім, мый зверьясыд уськӧдчасны миян вылӧ.
Водз асылын.
Югдіс.
Ме зарадиті ружье да петі палаткаысь.
Аддзи джуджыд скала да кавшаси сы вылӧ, медым бурджыка видзӧдлыны местасӧ.
Мӧдіс кывны кутшӧмкӧ швачкакылӧм да шум...
Друг дзик ме улын чащасянь тыдовтчис зэв ыджыд слӧнлӧн мышкуыс, сы бӧрся мӧд, коймӧд...
Ме кыпӧдчи вылӧджык.
Видзӧдлі бара увлань и чуйми.
Вӧрті ньӧжйӧникӧн зэв ыджыд стадаӧн мунісны слӧнъяс.
Найӧ мунісны ӧти-мӧд бӧрсяыс вӧрса трӧпа кузя юанінӧ.
Друг менӧ казяліс пӧрысь энь слӧн.
Сійӧ котӧртіс скала гӧгӧр да гораа горӧдіс.
Слӧнъяс сувтісны да ланьтісны.
Но секунда мысти ставныс уськӧдчисны водзӧ, туй вывсьыс ставсӧ жуглӧмӧн.
Швачкакылӧмӧн пӧрласисны слӧнъясӧн пӧрӧдӧм пуяс.
Вӧрыс тыри швачкӧдчӧмӧн да шумӧн.
Эз на коль и минута, кыдзи став стадаыс саялі.
Ме сулышті скала вылын да понді лэччыны юлань.
Эг на удит ме лэччыны скала вылысь, кыдзи аддзи обезьянаяслысь дзонь стада.
Ичӧтик зверьяс вӧлі матыстчӧны юлань.
Виччысьӧмӧн найӧ дзоръялісны гӧгӧрбок да видзӧдалісны, оз-ӧ вӧтчы на бӧрся кутшӧмкӧ враг.
Друг кыліс обезьянаяс вожаклӧн горӧдӧм. Сійӧ вӧлі мунӧ медводзын.
Сійӧ сувтіс, чепӧсйис бӧрвыв и кыдзи чардби, воши орчча пу лапъяс пӧвсӧ; сы бӧрся горзӧмӧн уськӧдчис став стадаыс.
Кор ме матыстчи матӧджык, тайӧ местасьыс ме аддзи зэв ыджыд змеяӧс.
Сійӧ кыпӧдчис да кутіс чушкыны.
Ме бӧр бергӧдчи лагерӧ.
Гыма зэр.
Завтрак бӧрын ми мӧдӧдчылім мунны матыса сиктӧдз, медым босьтны сэсь пыжъяс да водзӧ кывтны ю кузя.
Но тайӧ миянлы эз удайтчы.
Кыпӧдчисны зэра кымӧръяс.
Ылын, кылӧ, гымыштіс.
Югнитіс чардби.
Кыпӧдчис буря.
Пуяс, кодъяс тайӧ здукӧдзыс сулалісны вӧрзьывтӧг, кутісны ёна шатлавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кажитчис, мый тӧлыс найӧс нетшыштас вужнас.
Пуяслӧн йывъясыс нюкыльтчыласны кор водзӧ, кор лёкысь шыбласьӧмӧн нетшкысьӧны бӧрӧ.
Сьӧд пемыд кымӧръяс мунӧны дзик вӧр йывтіыс.
Вӧлі кылӧ швачкакылӧм, шутлялӧм, тӧвлӧн омлялӧм, сюрс пуяслӧн дзуртӧм.
Кымӧръяс лоины пӧшти чим-сьӧдӧсь.
Дугдывлытӧг югъяліс чардби.
Сяркнитіс пель чунӧдан гым, и кутіс зэрны.
Кык-куим секунда мысти тайӧ эз нин зэр, а ведра дорысь моз кисьтіс.
Миян лагерь вылӧ дзонь шорӧн ызӧбтіс ва.
Коли некымын минут, и миян палаткаяс, сёянъяс, кӧлуйяс — ставыс вӧлі ваын.
Шумыс, кодӧс вӧчис ливень, вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ми некутшӧма эг кылӧй мӧда-мӧдӧс.
Лои пӧшти дзик пемыд.
Некымын час муніс ливень, и ми пукалім пыр вӧрзьӧдчывтӧг.
Медбӧрын, ливеньыд друг помасис, и бара петіс шонді.
Зэв ненога да мисьтӧм вӧлі миян лагерным.
Кӧлуйясын некутшӧм косін эз вӧв.
Миян паськӧмысь ваыс шоръясӧн лэччис.
Матыстчис рыт, и ми тэрмасьӧмӧн кутім лӧсьӧдчыны узьмӧдчыны.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі ӧзтыны кӧстеръяс, медым лагерь вылӧ эз уськӧдчыны зверьяс.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыдтор, ӧд ставыс гӧгӧрбок вӧлі йиджӧма ваӧн.
Африкаын кындзи, тропическӧй вӧръясыд быдмӧны и мукӧд свет юкӧнъясын.
Ставныс найӧ зэв ёна мунӧны тайӧ вӧр вылас, код йылысь ӧні лыддим.
Но, дерт, оз быдлаын быдмыны ӧти сикас быдмӧгъяс, и оз быдлаын овны сійӧ жӧ ӧти сикас животнӧйяс.
Тропическӧй вӧръясса животнӧйяс.
Тропическӧй вӧрлӧн зэв уна сикас быдмӧгъясыс, быдсяма сикас плодъясыс да кӧйдысъясыс сетӧны сёян вывті уна лыда да уна сикас животнӧйяслы да лэбачьяслы.
А уна кӧ быдмӧгъясӧн вердчысь животнӧйясыд да лэбачьясыд, — сэк хищнӧй животнӧйяс вермасны сідзжӧ кокниа корсьны аслыныс сёян.
Уна лыда зверьяс да лэбачьяс олӧны тропическӧй вӧрын.
Но важӧнджык найӧ вӧліны нӧшта унаӧн.
Ӧні найӧс унаӧс нин бырӧдіс морт.
Тропическӧй вӧръясын олӧны: слӧнъяс, обезьянаяс, тигръяс, леопардъяс.
Та кындзи, тропическӧй вӧръясын олӧны зэв уна лэбачьяс.
Обезьянаяс — зэв вӧраса да пельк животнӧйяс, олӧны пуяс вылын; кузь да ён ки-кокъяс отсӧгӧн найӧ кокниа кутчысьӧны пуясӧ, пу вожъясӧ да чеччалӧны пуысь пуӧ.
Пӧткӧдчӧны плодъясӧн.
Слӧн — сухопутнӧй животнӧйяс пӧвсын медся ыджыд животнӧй.
Пӧткӧдчӧ быдмӧг сёянӧн.
Аслас зэв ыджыд тушанас кокниа вӧчӧ туйяс ветлыны позьтӧм сук вӧръясті.
Кузь хоботнас нетшкӧ пуяс вылысь вожъяссӧ да плодъяссӧ.
Бегемот — зэв ыджыд животнӧй.
Олӧ Африкаса тыясын да ыджыд юясын.
Унджык кадсӧ сійӧ олӧ ваын, сёйӧ васа быдмӧгъяс да тростникъяс.
Войясын йирсьӧ сушаын.
Ачыс некод вылӧ оз усьлась.
Тигр — ыджыд хищнӧй зверь. Олӧ сук вӧръясын.
Сылӧн виж визя кучикыс ӧткодясьӧ шонді водзын вижӧдысь быдмӧг заяскӧд.
Леопард — хищнӧй зверь.
Тигрысь неуна ичӧтджык, но сэтшӧм жӧ ён да сыысь пелькджык на; кавшасьӧ пуяс вылӧ да сэтысянь усьласьӧ животнӧйяс вылӧ.
Питон — медся гырысь да опаснӧй змеяяс пиысь ӧтик.
Усьласьӧ животнӧйяс вылӧ, гартлӧ да пӧдтӧ найӧс аслас ён тушанас.
Сы бӧрын ньылыштӧ добычасӧ ставнас.
Вермас кокниа ньылыштны ыджыд понйӧс.
Попугайяс — кӧйдысъясӧн вердчысь лэбачьяс.
Бура ветлӧдлӧны пу вожъяс кузя ён кокъяс да ён, чукля ныр отсӧгӧн.
Асланыс нырӧн кокниа жугӧдлӧны орехъяс да чорыд кӧйдысъяс.
Тропическӧй вӧръясса пуяс.
Кокосовӧй пальма — 25 метр судта кымын вожъястӧм пу.
Коръясыс сылӧн овлӧны 5 метр кузьтаӧдз.
Плодъясыс — орехъяс, кага юр гырсяӧсь.
Банан — тропикъясын зэв колана быдмӧг.
Сылӧн чӧскыд питательнӧй плодъясыс тропическӧй странаын олысьяслы сетӧны основнӧй сёянтор.
Бамбук — быдмӧг, коді судтанас лоӧ 40–50 метрӧдз; ортсысяньыс мунӧ тростник вылӧ, но заыс (стволыс) сылӧн уна пу стволъяс дорысь кызджык на.
Быдмӧ вывті ӧдйӧ.
Техникаын мунӧ кыдзи зэв ён да кокни материал.
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй мушарса быдмӧгъяс карта вылӧ да тӧдмалӧй, кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс.
2. Петкӧдлӧй сійӧ жӧ местаяссӧ полушариеяс карта вылысь.
3. Энӧ вунӧдӧй, кутшӧм животнӧйяс да быдмӧгъяс паныдасьлӧны тропическӧй вӧрын, и велӧдчӧй торйӧдны найӧс мӧда-мӧдсьыныс картина вылын.
Африканскӧй саванна кузя.
Джынвыйӧ пемыдын, сук вӧрті ми мунім уна лун, сэсся сійӧ шочмис, воссис.
Пу йывъяс костӧд тыдовтчис енэж.
Югнитіс син ёран шонді.
Нӧшта здук... и миян водзын воссис веж туруна паськыд места.
Синмӧн судзтӧм туруна эрдын кӧн чукӧръясӧн, кӧн ӧткӧн-ӧткӧн быдмисны пуяс.
Торъя нин синмӧ шыбытчӧны пу-великанъяс — баобабъяс.
Быд татшӧм пу улын вермасны дзебсьыны некымын дас морт.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кыз, мый сӧмын морт 10 кияснаныс кутчысьӧмӧн вермисны эськӧ сійӧс сывйыштны (86-ӧд серпас).
Шонді терпиттӧма сотӧ.
Ми сувтім да лӧсьӧдчим баобаб вуджӧр улын виччысьны жар усьӧмсӧ.
Шойччыштӧм бӧрын, рытнас, ми мӧдӧдчим водзӧ.
Шондіыс кутіс рытывлань увтасмыны.
Жарыс неуна уси.
Водзын, кытчӧдз судзӧ син, важ мозыс тыдаліс турунӧн вевттьысьӧм равнина.
Ми виччысим, оз-ӧ кӧнкӧ турунъяс пӧвсын мыччысь антилопа, оз-ӧ чепӧсйы зебра, оз-ӧ тыдовтчы пуяс сайысь жирафа.
Но дзик весьшӧрӧ.
Важ кадъясӧ, миян проводникъяс-негръяс висьталӧм серти, тайӧ животнӧйясыс йирсьылӧмаӧсь дзонь стадаясӧн, и найӧс кокни вӧлӧм аддзыны.
Олӧны тані найӧ ӧні на, но найӧ лоины ёна этшаджык — йӧзыд найӧс ёна бырӧдісны.
Найӧ зэв ёна полӧны мортысь и, мыйӧн ылысянь сійӧс аддзасны, пырысь-пыр пышйӧны.
Мунны вӧлі кокни и лӧсьыд.
Ми зумыда восьлалім ляпкыдик сук турун пӧвстті да любуйтчим вочасӧн воссян турунвиж эрд вылӧ.
Регыд мысти местаыс кутіс вежсьыны.
Вочасӧн туруныс кутіс лоны пыр сукджык и кузьджык.
Со сійӧ коскӧдз нин, пельпомӧдз, сэсся лои юр вывті.
Ставыс саялі турун стена сайӧ.
Ӧдва писькӧдчам векньыдик туй кузя, зілям мӧда-мӧднымӧс син йылысь не воштыны.
Час мында нин мунам тайӧ турун коридор кузьтаыс.
Корсюрӧ миянлы лолӧ шуштӧм: а друг кӧ нӧ орччӧн сук турун пиын ланьтӧдчӧма хищнӧй зверь, вермас лоны, медся ён зверыс — лев...
Миянлы лои ёна кокниджык, кор аддзим, мый туруныс кутіс лоны ляпкыдджык и ляпкыдджык.
Мыйкӧ дыра мысти миян водзын бара воссис турунвиж эрд.
Со ылын гыан турун пӧвсын муртса тыдовтчыліс куснясьысь сера ленточка...
Со сійӧ кусыньтчис, веськӧдчис, кутіс нюжавны да матыстчыны.
Секунда мысти ми тӧдмалім, мый тайӧ носильщик-негръяслӧн караван.
Сё ветымын негр мунісны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн да нуисны юръяс выланыс либӧ пельпомъяс выланыс ыджыд тюкъяс.
Кор караваныс матыстчис миян дінӧ, ми тӧдмалім, мый сійӧ локтӧ кофейнӧй плантациясянь да вайӧ кофе.
Негръяс миянлы висьталісны, мый неылын эм сикт, и ми содтім воськовъяснымӧс, медым югыдӧн на воны сэтчӧдз.
Нӧшта и ӧні на африканскӧй саваннаясын быдладорӧ ветлӧны носильщикъяслӧн татшӧм караванъяс.
Лев — медся ён хищник.
Кыйсьӧ войын.
Усьласьӧ зебраяс, антилопаяс, жирафаяс да гортса видзан животнӧйяс вылӧ.
Жирафа — быдмӧг сёйысь животнӧй.
Кузь водз кокъяс да кузь сьылі отсӧгӧн найӧ судзӧдӧны коръяс джуджыд пуясысь.
Нападайтысьясысь мездысьӧны ӧдйӧ котӧртӧмӧн.
Зебра — турун сёйысь животнӧй.
Туша сертиыс мунӧ миян вӧвъяс вылӧ.
Торъялӧ визьӧсь кунас.
Страусъяс — зэв ыджыд, но лэбавтӧм, ӧдйӧ котралысь лэбачьяс.
Вердчӧны быдмӧгъясӧн да кӧйдысъясӧн.
Сёян корсигӧн асланыс ён кузь кокъяс вылын вуджӧны зэв ыджыд ылнаяс (расстояниеяс).
Антилопаяс — турун сёйысь животнӧйяс.
Полысьӧсь.
Зэв виччысьысьӧсь.
Олӧны стадаясӧн.
Опасность дырйи тӧвныр моз шутёвтасны-пышъясны.
Заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылысь, кӧнъясын эмӧсь саваннаяс.
2. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ саваннаяслӧн климатыс тропическӧй вӧръяс климатысь.
3. Босьтӧй тӧдвыланыд, кутшӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс унджыкысьсӧ паныдасьлӧны саваннаясын.
4. Висьталӧй, кыдзи вежласьӧ во кадъяс серти саваннаяслӧн общӧй видыс.
Негръяс сиктын ӧти лун.
Негръяслысь сиктсӧ ылысяньыд мукӧддырйи он и аддзы.
Сійӧ тшӧкыда пукалӧ сук, джуджыд кустарникъяс пӧвсын, кодӧс гантайтӧма гартчысь быдмӧгъясӧн.
Йӧзъяс да зверьяс уськӧдчӧмысь сиктсӧ кытшовтӧдӧма джуджыд частоколӧн, пыранінсӧ тупкӧма ён воротаӧн.
Пытшкӧсас частокол пӧлӧныс сулалӧны сёйысь вӧчӧм гӧгрӧс, идзас вевта хижинаяс.
Хижинаяс гӧгӧр ляпкыдик заборъясӧн торйӧдӧма ичӧтик дворъяс.
Сикт шӧрас прӧст площадка.
Тані войнас олӧ скӧт.
Водз асыв.
Шондіыс эз на пет, а сиктыс кок йылас нин.
Быд хижина бердын ӧзйӧны кӧстеръяс.
Баксӧны мӧсъяс, горзӧны петукъяс, увтчӧны понъяс.
Верстьӧяс и челядь — ставныс нин ӧшинюлынӧсь.
Налӧн куш яйныс лӧсталӧ кӧстер югӧр водзын.
Нывбабаяс лӧсьӧдӧны сёян.
Быд семья кытшӧн пуксьӧ аслас хижина бердӧ да завтракайтӧ.
Мужчинаяс сиктын пӧшти оз тыдавны.
Найӧс мырдӧн нуӧдӧма уджавны европейскӧй капиталистъяс плантацияяс вылӧ и некымын вежон нин найӧ абуӧсь асланыс сиктын.
Петӧ шонді.
Ставныс босьтчӧны асланыс уджӧ.
Мужчинаяс мунӧны кыйсьыны да чери кыйны.
Нывбабаяс уджалӧны горт гӧгӧр: тойӧны проса либӧ бананъяс, пӧжалӧны да пусьӧны, идралӧны хижина да двор.
Кодсюрӧ нывбабаяс пиысь мунӧны сиктысь пу коканъясӧн, нуӧны мыш саяныс нёньпом кагаясӧс.
Нывбабаяс кокалӧны ассьыныс мусӧ, медым кӧдзны проса.
Луншӧркад гӧгӧр заводитчӧ терпитны вермытӧм жар, и ставныс, мужчинаяс кындзи, кодъяс мунісны кыйсьыны, чукӧртчӧны шойччыны асланыс хижинаясӧ.
Шынитӧв пуксьӧ сиктын; кажитчӧ, мый сэні некод абу.
Мыйӧн неуна чиныштас лунся жарыс, и сиктыс бара ловзьӧ — эновтлӧм уджъяс выльысь заводитчӧны.
Но вот шонді лэччис, и дзик пыр лои сап пемыд.
Бара ӧзйӧны хижинаяс дорын кӧстеръяс.
Ужнайтӧны.
Нывбабаяс уджалӧны сьӧд войӧдз, кор вӧрын кылӧны нин хищнӧй зверьяслӧн гӧлӧсъясыс.
Кутшӧм народъяс олӧны тропическӧй поясын да мый найӧ уджалӧны.
Уна быдсяма сикас народъяс олӧны тропическӧй поясын.
Африкаын — негръяс, Австралияын — австралиецъяс, Тихӧй океан діяс вылын — малаецъяс.
Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны тайӧ народъясыс.
Тропическӧй природа вермӧ сетны мортлы унапӧлӧс сёян.
Вӧръясын да саваннаясын зэв уна быдсяма плодъяс да кӧйдысъяс, олӧ уна пӧтка.
Юясын да тыясын уна чери.
Пӧся шонтӧ тропическӧй поясын шондіыс, и йӧзыслы сэн оз ковны ни шоныд оланінъяс, ни шоныд паськӧм.
Мӧдарӧ на, налы лоӧ дзебсясьны луншӧркадся сотысь шондіысь.
Тропическӧй поясса народъяслӧн кучикыс сьӧдов рӧма, коді неуна видзыштӧ тропическӧй шонді югӧръясысь сотчӧмысь.
Оланінъяссӧ найӧ вӧчӧны унджыкысьсӧ пу коръясысь, вужъясысь да ньӧръясысь.
Мукӧддырйиыс мавтӧны сёйӧн.
Паськӧмсӧ унджыкысьсӧ оз новлыны.
Африканскӧй негръяс олӧны му вӧдитӧмӧн, зверь кыйӧмӧн да чери кыйӧмӧн.
Мусӧ найӧ обрабатывайтӧны первобытнӧй ногӧн — пу ӧрудиеясӧн (коканӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн).
Народъяс, кодъяс олӧны му вӧдитӧм помысь, олӧны ӧти местаын.
Мукӧд народъясыс вердчӧны сӧмын кыйсьӧмӧн, чери кыйӧмӧн, плодъяс да кӧйдысъяс чукӧртӧмӧн.
Татшӧм народъясыс сёян корсигас ветлӧдлӧны местаысь местаӧ да узьӧны сэн, кӧні найӧс суӧ вой.
Налӧн абу пыр оланіныс, найӧ вӧчӧны сӧмын регыд кежлӧ шалашъяс ув-вожъясысь да турунъясысь.
Кыдзи олӧны тропическӧй поясса народъяс.
Тропическӧй странаяслӧн природаыс озыр.
Позьӧ думыштны, мый тропическӧй странаса олысьяс олӧны кокниа да вӧльнӧя.
Збыльысь-ӧ сідз?
Дерт, абу.
Жар странаясын мортӧс гӧгӧр боксянь кытшалӧмӧсь опасностьяс.
Муніс негр вӧрӧ кыйсьыны, а бергӧдчас-ӧ сійӧ ловйӧн — некод оз тӧд.
Гӧгӧр дикӧй зверьяс...
Муртса кӧ прӧступитчан, эн бура аддзы, эн инмы, аскадын эн удит мездысьны — и пропадитін.
Войясын зверьясыд ветлӧдлӧны дзик оланінъяс гӧгӧр, и лоӧ быд минутӧ виччысьны.
Негръяс потшӧны ассьыныс сиктъяснысӧ джуджыд частоколъясӧн.
Кутшӧмсюрӧ народъяс зверьясысь виччысьӧм могысь стрӧитӧны ассьыныс оланінъяссӧ пуяс йылӧ.
Скӧттӧ кӧть эн и видз — зверьяс кыскалӧны.
Африкаын кутшӧмсюрӧ местаясын скӧтыд унаысь кулӧ це-це нима гутъяс курччӧмысь.
Кӧдзаясыд сідзжӧ пыр опасность улынӧсь.
Заводитас урожайыд воны, он кӧ куж дӧзьӧритны — уськӧдчасны сы вылӧ обезьяна стадаяс да сідз жугӧдласны кӧдзатӧ, быттьӧ абу и кӧдзлӧма.
Абу веськыд сідз думайтны, мый быттьӧ жар странаясад ставыс мортлы сетчӧ уджтӧг.
Некымын час сувтлытӧг, а мукӧддырйиыс и дзонь лун писькӧдчӧны кыйсьысьяс тропическӧй вӧрса сутшкасьысь заросльясті.
Быд воськов кералӧмӧн вӧчӧны аслыныс туй, вӧчалӧны западняяс, загонъяс, вӧтчӧны гусьӧн зверь коктуйӧд, суӧдӧны сійӧс.
Тайӧ нӧ абу удж?
Ыджыд да зэв опаснӧй нӧшта.
А кор негръяс пу коканъясӧн да ёсьтӧм бедьясӧн кокалӧны мунысӧ, тайӧ нӧ абу сьӧкыд удж?
Колӧ босьтны тӧдвылӧ, мый жар поясын быд физическӧй удж ёна сьӧкыдджык миян умереннӧй поясын серти.
Терпитны вермытӧм луншӧркадся жарыс мортӧс вынтӧммӧдӧ.
Мучитӧны асланыс курччасьӧмнаныс сынӧдын миллион лэбалысь насекомӧйяс.
Васӧд местаясын мучитӧ чорыд лихорадка.
Дугдывлытӧм тыш нуӧдӧны жар поясын олысь народъяс сёян вӧсна, ассьыныс олӧмнысӧ видзӧм вӧсна.
Омӧля вооружитчӧмаӧсь найӧ тайӧ тышас.
Налӧн абу медся колана уджалан ӧрудиеясыс, абу бур оружие.
Налӧн абуӧсь некутшӧм тӧдӧмлунъяс (знаниеяс).
Налы сьӧкыд вермасьны природакӧд.
На вылын тырвыйӧ ыджыдалӧ природаыс.
Торъя нин сьӧкыд лои овны жаркӧй странаса народъяслы бӧръя 50–70 воясӧ, кор сэтчӧ воисны европеецъяс-капиталистъяс.
Англияысь, Бельгияысь да мукӧд государствоясысь капиталистъяс мырдӧн босьталісны бурджык муяссӧ, хищническӧя изведитісны сэтчӧс уна дона зверьяссӧ да быдмӧгъяссӧ.
Найӧ мырдӧн тшӧктӧны жар странаясса населениеӧс уджавны плантацияяс вылын, кӧрттуйяс строитанінъясын, перйыны каучук, кыскавны сьӧкыд грузъяс (86-ӧд серпас).
Дас сюрсъясӧн кулалісны негръяс Африкаын кӧрттуй вӧчанінъясын, вӧрын каучук перъянінын, асланыс нартитысьяс вылӧ вермытӧг уджалігӧн.
Уна сиктъясӧс, кодъяс эз петны удж вылӧ, вӧлі разгромитӧма, сотӧма.
Негръяслысь сикт разгромитӧм
(Путешественниклӧн висьт).
Тайӧ вӧлі некымын во сайын Африкаын, ӧтик негритянскӧй сиктын.
Сиктыс тайӧ куйлӧ Бельгия владениеясын.
Сійӧ пукалӧ зэв мича тропическӧй вӧр бердын.
Сикт бердса муяс вылӧ кӧдзӧма африканскӧй проса.
Сикт гӧгӧрын зэв ыджыд пальмаяс да мукӧд тропическӧй пуяс, кодъяс змеяяс моз гартчӧмаӧсь лианаясӧн.
Ме шойчча вӧлі тані пӧрысь гончар Убану хижинаын. тропическӧй вӧрті дыр мунӧм бӧрын.
Старик дзонь лунъясӧн бергӧдлӧ гончарнӧй круг да вӧчалӧ прӧстӧйиник дозмукъяс.
Мирнӧя оліс негръяслӧн сикт.
Матігӧгӧрса вӧръясас вӧлі уна бананъяс да пальмаяс, уна быдсяма зверыс.
Юын вӧлі уна чери.
Сёяныс тырмыліс во гӧгӧр кежлӧ.
Мужчинаяс вугралісны чери да вӧралісны.
Нывбабаяс вӧдитлісны видзму овмӧс.
Челядьяс ворсісны оланінъяс дінын, велӧдчисны ньӧвъясӧн лыйсьыны, вӧчалісны ичӧтик хижинаяс.
Ӧбед бӧрын сиктыс ставнас векджык унмовсьыліс.
Сідзжӧ вӧлі и тайӧ луннас.
Ме вӧлі пукала хижина порог вылын да каллянӧн куритча.
Гӧгӧр вӧлі дзик шынитӧв.
Друг кӧнкӧ ылын кыліс кавалерийскӧй трубалӧн шы.
Ме ас кӧсйытӧг, друг кутчыси револьверӧ, коді пыр менам вӧлі ӧшалӧ бокын.
Кыліс скачитысь вӧвъяслӧн кокшы.
Секунда мысти юладор боксянь мыччысис вӧвъяс вылын бельгийскӧй военнӧй отряд.
Сійӧ скачитіс веськыда кӧдзӧм муяс вывті.
Нӧшта секунда — и отрядыс уськӧдчис сикт вылӧ.
Пырысь-пыр жӧ салдатъяс тэрмасьӧмӧн лэччисны вӧвъяс вылысь, уськӧдчисны хижинаясӧ да кутісны кутавны да кӧртавлыны гезъясӧн верстьӧ мужчинаясӧс да том йӧзӧс.
Сынӧдсӧ тыртісны кӧртавлӧм йӧзлӧн горзан да вийсян шыяс, нывбабаяслӧн да челядьяслӧн бӧрдан да чирзан шыяс.
Ме эг на удит ставсӧ гӧгӧрвоны, кыдзи ме водзын вӧлі куйлӧ нин кӧртавлӧм йӧзлӧн дзонь ыджыд чукӧр.
Туплясисны уна шойяс.
Быдӧнӧс, коді сӧмын заводитліс водзсасьны, пырысь-пыр жӧ вӧлі места вылас виӧма.
Найӧясӧс, кодъяс заводитлісны пышйыны, куталісны арканъясӧн.
Сэсся заводитісны грӧмитны гӧль хижинаясӧс.
Ӧти коддзӧм салдат котӧртіс биа гӧлӧвняӧн Убану хижина дорӧ да кӧсйис сійӧс ӧзтыны.
Ме лэпті револьверӧс да лыйи сылы киас.
Гӧлӧвня уси.
Лыйӧм шы вылӧ чеччыштісны мелань некымын салдат, но кор аддзисны, мый ме еджыд морт, найӧ бӧр вешйисны.
Сиктсӧ грӧмитісны час кык гӧгӧр.
Но вот став шумсӧ вевттьӧмӧн, трубач мӧдіс тутсыны отбой.
Йӧзъясӧс куталӧм помасис.
Салдатъяс сувтӧдалісны кок йылӧ кӧртавлӧм йӧзӧс, сувтӧдалісны найӧс колоннаӧ, пуксисны вӧвъяс вылӧ и гӧгӧр боксянь кытшалісны колоннаӧс.
Нӧшта сигнал военнӧй трубалӧн — и кӧртавлӧм негръяслӧн колоннаыс вӧрзьӧдчис.
Тадзи вербуйтлісны рабочӧйясӧс кӧрттуй стрӧитанінӧ.
Задание
Вочавидзӧй татшӧм вопросъяс вылӧ:
1. Кутшӧм народъяс олӧны тропическӧй поясын?
2. Мый помысь олӧны тропическӧй поясса олысьясыс?
3. Кыдзи налы овсьӧ?
Пустыняын.
Корсьӧй карта вылысь Африкалысь войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввывсянь асыввылӧ тані нюжӧдчӧма мирын медся ыджыд пустыня — Сахара.
Некымын лун нин миян караванным муніс Сахара кузя доналӧм лыаяс вывті.
Гӧгӧр тыдалісны джуджыд лыаа мылькъяс.
Кажитчӧ, мый ми мунам помасьлытӧм лыаа море кынмӧм тыяс вывті.
Кӧнсюрӧ паныдасьлісны бытшласьысь чорыд турунъяс да кустарникъяс.
Матыстчис луншӧркад.
Шондіыс быттьӧ биӧн сотӧ.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Ми сувтім шойччыны да куйлім палаткаясын, терпитны вермытӧм жар вӧсна мучитчӧмӧн.
Верблюдъяс сідзжӧ шойччисны, корсюрӧ рӧмидзтісны.
Но вот доналӧм сынӧдын мӧдісны кывны кутшӧмкӧ сьылӧм шыяс.
Ме петі палаткаысь, медым тӧдмавны, кытысянь кылӧны тайӧ шыясыс.
«Тадзсӧ лыаыс сьылӧ, — шуис проводник, — тайӧ абу бур водзын».
Ме гӧгӧрвои, мый матыстчӧ лыа бушков — самум.
Зэв гырысь лыа мылькъяс, кодъяс ӧнӧдз на пыр вӧрзьӧдчывтӧг сулалісны, ӧні ловзисны.
Налӧн йывъясыс быттьӧ мӧдісны тшынасьны.
Тайӧ кыптіс тӧв да кутіс пӧльтны сэсь лыасӧ.
Пустыня вывса лыаяс мӧдісны вӧрӧшитчыны.
Югыд енэжтасыс пондіс пемдыны.
Кажитчӧ вӧлі, мый енэжыс топӧдчис му бердас.
Регыд кымӧръяс кыпӧдчисны сынӧдӧ да тупкисны шондісӧ.
Тӧлыс пыр ёнмис.
Верблюдъяс пласьт водісны лыа вылӧ, ассьыныс сьыліяссӧ нюжӧдӧмӧн.
Водісны тшӧтш и йӧз, юрвывтіыс вевттьысьӧмӧн да пельяснысӧ тупкалӧмӧн.
Быд боксянь кыліс тӧвзьысь лыаяслӧн шумыс да равзӧмыс.
Медбӧрын, ставыс гудыртчис да мӧдіс гӧгравны ӧтырышъя лыа ураганӧн.
Бушуйтчис самум.
Сьӧлӧм зэв чорыда тіпкӧ.
Висьӧ юр.
Вом да горш дзикӧдз косьмисны, паръяс вирӧдз потласисны.
Часысь нин дырджык бушуйтчӧ лыа бушков.
Кажитчис, нӧшта кӧ час — и ми пӧдам лыа вӧсна.
Миян шуд вылӧ самум регыд тӧвзис водзӧ.
Бӧр воссис кельыдлӧз енэжыс да тыдавны кутісны ылысса виж лыаяс...
Караван вӧрзьӧдчис водзӧ.
Ньӧжйӧ муніс миян караванным.
Кык лун нин эз юлыны йӧзыс.
Вит лун мунӧны ватӧг верблюдъяс.
Ӧтик верблюд дзикӧдз уси эбӧссьыс, и сійӧс лои эновтны пустыняӧ.
Мӧдӧс мездім грузысь сы вӧсна, мый сійӧ ӧдва нин вӧлі вешталӧ кокъяссӧ.
Кор ми кутім нин воштыны вынъяснымӧс, миян вожатӧйным ылысянь казяліс сьӧд чут.
Регыд мысти казялім сійӧс и ми, а нӧшта мыйкӧ дыра мысти ми кутім аддзыны кельыдлӧз енэжын тӧдчысь пальма йывъяс.
Тайӧ вӧлі оазис.
Сідз шусьӧны пустыняын местаяс, кӧнъясын эм ваыс, а сідзкӧ и растительность.
Медбӧрын, миян караванным пырис пальмаяс вуджӧр улӧ, и ми аддзим ва, смертысь мездан ва.
Ваыс петіс шоръясӧн да жургис пуяс увті.
Верблюдъяс да йӧз уськӧдчисны ва дінӧ да горша юисны, юисны помтӧг.
Оазис бердын вӧліны олысьяс.
Миянӧс бура примитісны.
Мужчинаяс кавшасисны вӧсньыдик кузь кокъяса пальмаяс вылӧ да мӧдісны миянлы шыблавны зарни рӧма кисьмӧм финикъяс.
Оазисса олысьяс видзӧны-дӧзьӧритӧны тані вывті дона быд капля ва.
Найӧ нуӧдӧны источникъяслысь васӧ канаваяс кузя пуяслань да кӧдзаяслань.
Ми пӧттӧдз юим, босьтім васӧ кучик мешӧкъясӧ, шойччим да бара мӧдӧдчим ватӧм пустыняӧ.
Йӧзыд вочасӧн босьтӧны пустынятӧ ас кианыс.
Уна местаясын пустыняын ӧні вӧчалӧны юкмӧсъяс, кодъялӧны каналъяс, кодъяс кузя нуӧдӧны васӧ гӧравывса юясысь.
Сэнъясын, кӧні нуӧдӧма пустыняӧ васӧ, быдмӧны садъяс да кӧдзаяс.
Кутшӧм сюрӧ пустыняяс вомӧн вӧчсьӧны нин туйяс.
Бӧръя кадӧ изобретитӧма аслыссикас автомобиль (гусеничнӧй), коді вермӧ ветлыны лыаа местаясті.
Заданиеяс.
1. Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Сахара пустыня.
2. Висьталӧй устнӧ, пустынялӧн кутшӧм видыс, оазислӧн кутшӧм видыс.
Мый вӧсна пустынялӧн да оазислӧн природаыс сэтшӧма торъялӧны мӧда-мӧдсьыс?
Неурочнӧй кадын удж.
Открыткаясысь, газетъясысь, журналъясысь да мукӧд иллюстрацияясысь лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Природа да олӧм тропическӧй поясын».
КӦДЗЫД ПОЯСЪЯС.
Кӧдзыд поясъяслӧн природа.
Мушар Севернӧй да Южнӧй полюсъяс гӧгӧр куйлӧны мулӧн кӧдзыд поясъяс — войвывса да лунвывса.
(Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь кӧдзыд поясъяс.
Пасйӧй найӧс тіянӧн сёйысь вӧчӧм мушар модельяс вылын.)
Шондіыс тані, кыдзи ті тӧдад нин, некор оз кыпӧдчыв вылӧ.
Весигтӧ луншӧркадӧ сійӧ сэтшӧм улын, кыдз миянын овлӧ лэччан кадас.
Югӧръясыс сылӧн усьӧны кӧсӧя да зэв омӧля шонтӧны.
Во чӧжнас ӧкмыс-дас тӧлысь чӧж сэні сулалӧны зэв ён морозъяс.
Севернӧй Ледовитӧй океан.
Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь Севернӧй Ледовитӧй океан.
Сійӧ куйлӧ Севернӧй полюс гӧгӧр.
Севернӧй полюсыс лоӧ пӧшти тайӧ океан шӧрас.
Тӧвнас Севернӧй Ледовитӧй океан — йиа пустыня.
Некымын тӧлысь чӧж шондіыс тані некутшӧма оз мыччысьлы, сулалӧ вой.
Сӧмын кодзувъяс, тӧлысь да корсюрӧ полярнӧй сияние разӧдыштлӧны пемыдсӧ.
Друг мыччысясны енэжын биа столбъяс да сувталасны радӧн, либӧ петас паськыд югыд полоса да ӧшка-мӧшка моз мегырӧн нюжӧдчас став енэж пасьтаыс.
Заводитасны ворсны сы гӧгӧр уна рӧма югӧръяс да югдӧдасны лымъя пустынясӧ югыдлӧз, турунвиж, кольквиж да гӧрд рӧмӧн.
Но кусӧ полярнӧй сияние, и бара лоӧ пемыд.
Севернӧй Ледовитӧй океан вылын тӧвнас морозъясыс овлывлӧны 50°-ӧдз.
Океан тупкысьӧма зэв гырысь йи пластъясӧн, уна километр кузьтаӧн да пасьтаӧн.
Тайӧ йи пластъясыс зурасялӧны ӧта-мӧд бердас, личкӧны, жугласьӧны; швачкакылӧмӧн да йиркакылӧмӧн чукӧрмӧны йи пластъяслӧн ыджыд чукӧръяс.
Воас гожӧм, да Севернӧй Ледовитӧй океан ловзяс.
Шондіыс некымын тӧлысь чӧж некутшӧма оз пыравлы.
Йиыд заводитӧ сылыштны, йи пластъяс чегъяссьӧны.
Йи пластъясыс разалӧны, крӧшитчӧны, бара зурасьлӧны.
Но дженьыд полярнӧй гожӧмыд.
Оз на удитны сывны йияс, кыдз выльпӧв кынмӧны гырысь йи эрдъяс, и океан бара пӧрӧ йиа пустыняӧ.
Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн животнӧйяс.
Севернӧй Ледовитӧй океан вылын пӧшти во чӧж кӧдзыд.
Но и тан эм олӧмыс.
Вугралӧ йияс вылын полярнӧй шонді водзын тюленьяслӧн стада.
Со йи чукӧр сайын мыйкӧ вижов вӧрзис — тайӧ ошъяс дзонь семьяӧн — кык ыджыд еджыд ош да куим ош пи — гусьӧн матыстчӧны тюленьяс дінӧ.
Ошъясыд ньӧжйӧникӧн кыссьӧны, нюжӧдчӧмӧн да йи бердас топӧдчӧмӧн.
Эз вермы кутчысьны ӧтик ош пи, кыпӧдчис да чеччыштіс нёльнан лапа вылас.
Горӧдіс сторожевӧй тюлень, и став стадаыс ӧти здукӧн суніс йи улӧ.
Паськыд полосаӧн тыдалӧ ва йи пласт сайын.
Йи дінӧ вартчӧ морж.
Тайӧ ыджыд ён животнӧй, унаысь весигтӧ ош кувлывлӧ сійӧ клыкъясысь.
Морж бӧрся вартчӧ эньыс, мышку вылас писӧ нуӧмӧн.
Найӧ сідзжӧ вартчӧны шонтысьны шонді водзын.
Ылын тыдовтчис кодлӧнкӧ зэв ыджыд юр.
Тайӧ кыпӧдчис лолыштны медся ыджыд олысьыс Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн — кит.
Сылӧн кузьтаыс овлӧ 30 метрӧдз.
Став тайӧ уна сикаса олысьясыс вердчӧны чериӧн да разнӧй посни животнӧйясӧн, кодъяс зэв уна лыдӧн олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй устнӧ, кутшӧм видыс Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн тӧлын да гожӧмын.
2. Энӧ вунӧдӧй, кутшӧм животнӧйяс олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын да велӧдчӧй торйӧдны найӧс серпас серти.
Кыдзи олӧны йӧзыс полярнӧй странаясын.
Севернӧй Ледовитӧй океанын уна діяс.
Вогӧгӧр чӧж сэні йияс да лымъяс.
Гожӧмнас кӧнсюрӧ лымйыс сылӧ, изъяс вылын тыдовтчӧ нитш, синмӧ шыбытчан посньыдик цветъяс да кыссьӧны ляпкыдик кустарникъяс.
Со и став быдмӧгъясыс полярнӧй діяс вылын.
Торъя нин уна діясыс Америка берегъяс пӧлӧн.
На пиын мирын медся ыджыд діыс — Гренландия.
(Корсьӧй сійӧс полушариеяс карта вылысь.)
Тайӧ діяс вылын олӧны эскимосъяс.
Сьӧкыд налӧн олӧмыс йи да лым пӧвсад.
Став олӧмыс эскимосъяслӧн кольӧ кынӧмпӧт корсьӧмын, и век жӧ найӧ унаысь тшыгъявлӧны: омӧля кӧ шедӧ чери, оз кӧ лоны тюленьяс да моржъяс — налы тшыглы кулӧм грӧзитӧ.
Тюленьясыд да моржъясыд эскимосъяслы сетӧны не сӧмын сёян.
Аслыныс паськӧмнысӧ эскимосъяс вӧчӧны тюлень да морж кучикъясысь.
Весиг пыжъяс вурӧны тюлень кучикысь.
Сунисъяс пыдди босьтӧны сӧнъяс, емъяс пыдди — чери лыяс.
Гожся оланіныс эскимосъяслӧн сідзжӧ вӧчсьӧ зверь кучикъясысь, а керка мыджӧдъяс пыддиыс унаысь овлӧны китлӧн лыясыс.
Тӧвся оланінсӧ вӧчӧны изъясысь да эжаысь, вылыссяньыс сійӧс киськалӧны ваӧн, медым тупкысяс йи слӧйӧн.
Оланінъяссӧ вӧчӧны и лымйысь.
Вевтас пуктӧны йи пласт, код пыр оланінас усьӧ югыдыс.
Медым пырны татшӧм оланінас, колӧ кыссьыны бауӧн лым пытшті векньыдик коридор кузя.
Путешественник Нансен, кор волӧма экспедицияӧн Гренландияӧ, вӧвлӧма эскимосъяс ордын.
Со кыдзи сійӧ описывайтӧ налысь гожся оланінсӧ.
«Юр копыртӧмӧн ми кыссим тюлень кучикысь вӧчӧм вевт улӧ, пыраніныс вӧлі зэв ляпкыд. Ми воим комнатаӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма тюлень госӧн ӧзъян некымын лампаӧн; фитильяссӧ вӧлі вӧчӧма нитшкысь.
Менӧ кытшалісны пасьтӧм йӧз чукӧр, кодъяслӧн туша выланыс сӧмын вӧньяс вӧліны.
Эскимосъяслӧн чужӧмныс госӧн лӧсталіс, няйтыс тупкӧма найӧс кыз слӧйӧн.
Миянӧс пуксьӧдісны ящикъяс вылӧ, кодъяс вӧліны палаткаӧ пыранінса занавес пӧлӧн — тайӧ лыддьысьӧ гӧстьяслы почётнӧй местаӧн.
Асьныс кӧзяинъясыс пуксясны мӧдар стен пӧлӧныс крӧвать вылӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма тюлень кучикъясӧн.
Эскимосъяс коллялӧны сы вылын став кадсӧ.
Сы вылын найӧ сёйӧны и узьӧны; тан жӧ ас уланыс кокъяснысӧ сюркнялӧмӧн уджалӧны нывбабаяс.
Лампаяс вылын, кодъяс джуджыд тӧрелка кодьӧсь, эскимосъяс пуӧны аслыныс сёян.
Лампаяс ломтысьӧны лун и вой, ӧд мӧд сикас ломтасыд и абу».
Эскимосъяслӧн кыйсьӧм.
Сӧмын море вердӧ эскимосъясӧс.
Но сьӧкыд да ӧпаснӧ кыйсьыны морскӧй зверь бӧрся.
Эскимос Коовокно 20 километр кузя нин муніс ӧти мӧд вылас ӧшйӧм йияс пӧвстті.
Куим пон, кодъясӧс вӧлі доддялӧма нартӧ, дзикӧдз вынтӧммисны.
Медбӧрын сійӧ воис шыльыд йи пласт вылӧ.
Тані йи вылас вӧліны рыяс.
Тайӧ рыясас волывлісны тюленьяс лолыштны сынӧднас.
Коовокно босьтіс кӧрт йыла копьё да заводитіс зэв виччысьӧмӧн кыссьыны ры дорӧ.
Кынӧм вылас дзик дорӧдзыс кыссьӧмӧн, сійӧ водіс, да ловсӧ кутӧмӧн виччысис, кор ваысь петас тюлень.
Друг рысянь кыліс шаркӧдчӧм, да ва веркӧсӧ мыччысис тюленьлӧн юрыс.
Коовокно шеныштіс копьёӧн да сутшкис тюленьлы сьыліас.
Веськаліс бура.
Регыд зверыс дугдіс пессьыны йи улын.
Копьёыс вӧлі кӧрталӧма гезйӧн, и эскимос кыскис тюленьӧс йи вылӧ.
Сійӧ вундіс тюлень тушаысь яйтор да вердіс понъяссӧ.
Сы бӧрын пуктіс тюленьсӧ нарт вылӧ и бӧр мӧдӧдчис гортлань, семья дінас.
Ӧдйӧ котӧртісны шойччыштӧм понъяс.
Кыпӧдчисны джуджыд йи дорыш вылӧ.
Сэн эскимос повзьӧмӧн аддзис, мый йиыс, код вылын сійӧ кыйсис, торъялӧма берегысь, и тӧлыс нуӧ сійӧс океанӧ.
Беда!
Мый ӧні вӧчны?
Пропадитны лоӧ.
Тӧлыс лыбис пыр ёнджыка и ёнджыка, и пыр ылӧджык нуис йи пластсӧ восьса мореӧ...
Но Коовокно эз пропадит.
Сылысь йисӧ вайис овтӧм ылі ді бердӧ.
Куим во оліс сійӧ тайӧ ді вылас дзик ӧтнасӧн, тюлень да ош яйӧн вердчӧмӧн.
Медбӧрын, понъяс отсӧгӧн сійӧ вуджис мӧд ді вылӧ, кытысь сэсся сійӧс аддзисны промышленникъяс — зверь кыйысьяс.
Эскимосъяслӧн кыйсьӧмыд оз век помасьлы бура.
Унаысь найӧ вӧйӧны мореӧ.
Задание.
Висьталӧй, кыдзи олӧны Гренландияса олысьяс — эскимосъяс: кутшӧм налӧн оланінъясыс, кутшӧм паськӧмныс, мыйӧн найӧ пӧткӧдчӧны, мый уджалӧны-керӧны, мый вӧсна ӧпаснӧй налӧн кыйсьӧмыс?
Севернӧй полюслань.
Важӧн нин уна сикас странаясӧс исследуйтысьяс, путешественникъяс заводитлісны воӧдчыны Севернӧй полюсӧдз.
Ӧтияс мӧдісны корабльяс вылын, мукӧдъяс писькӧдчисны понъясӧн, коймӧдъяс лэбисны сынӧдті.
Повтӧм йӧз, сьӧмӧн отсӧг аддзытӧг, мӧдӧдчылісны туйӧ тшӧкыда медся колана кӧлуйтӧг (снаряжениетӧг).
На йылысь некод эз тӧждысьлы.
Унаӧн пӧгибнитлісны йи пӧвсӧ тшыгла, кӧдзыдла да висьӧмъясысь.
Сӧмын на пиысь некымыныс воӧдчывлісны полюсӧдз, но некодлы эз удайтчы сэні вӧчавны научнӧй исследованиеяс.
Сійӧс, мый эз вермывны вӧчны ӧткӧн капиталистическӧй странаясса исследовательяс, ӧні вӧчисны ӧтувйӧн коммунистическӧй партия да сӧветскӧй правительство веськӧдлӧм улын миян исследовательяс.
1937 воӧ майын зэв ыджыд нёль сӧветскӧй самолёт, Сӧветскӧй Союзса герой О. Ю. Шмидт веськӧдлӧм улын, лэбзисны полюсӧ, лэччисны йи пласт вылӧ и ректісны сэтчӧ научнӧй приборъяс, палаткаяс да полярнӧй тӧв кежлӧ став колана торъяссӧ.
И регыд сэні мӧдіс уджавны мирас медся войвывса полярнӧй станция.
Севернӧй полюс дорын, кывтысь йи пласт вылын олісны социалистическӧй рӧдиналы преданнӧй, нёль отважнӧй морт: Папанин, Кренкель, Федоров, Ширшов.
Найӧ вӧчисны сэні ыджыд колана удж: наблюдайтісны поводдя, изучайтісны йияслысь движениесӧ, йияс улысь морскӧй валысь визувтан ӧдсӧ, вӧчисны наблюдениеяс и сэні олысьяс бӧрся.
Ассьыныс уджнысӧ эштӧдӧм бӧрын героическӧй четвёркаӧс босьтісны йи пласт вылысь февраль 19-ӧд лунӧ 1938 воӧ ледокольнӧй судноясӧн, кодъясӧс ыстыліс специальнӧ та вылӧ правительство Гренландскӧй мореӧ, да вайисны Ленинградӧ.
Регыдӧн Москва нимкодясьӧмӧн да гажаа встретитіс Арктикаса геройясӧс, кодъяс доблестнӧя выполнитісны правительстволысь, партиялысь да сылӧн вождь Сталин ёртлысь заданиесӧ.
Москва — Севернӧй полюс — Америкаса Соединённӧй Штатъяс.
Эз на коль кык тӧлысь Севернӧй полюс дінӧ научнӧй станция вӧчӧмсянь, кыдзи став мирыс кутіс тӧдны выль вермӧм йылысь сӧветскӧй исследовательяслысь полярнӧй природа вылын.
Сӧветскӧй Союзса геройяс лётчикъяс Чкалов, Байдуков, Беляков, а бӧрынджык Громов, Юмашев, Данилин пуксьывтӧг лэбзисны мощнӧй сӧветскӧй самолётъяс вылын Москвасянь Севернӧй полюс пыр Америкаса Соединённӧй Штатъясӧ.
Зэв сьӧкыд вӧлі налы туй вылас.
Но найӧ повтӧг (мужественнӧя) писькӧдчисны буряяс да туманъяс пыр, вермасисны самолётъяс йизьӧмкӧд и честьӧн выполнитісны Сталин ёртлысь сетӧм заданиесӧ.
Сӧветскӧй Союзсянь Америкаса Соединённӧй Штатъясӧ меддженьыд туйыс ӧні восьтӧма!
Ледокол Севернӧй Ледовитӧй океан мореясын.
Сьӧкыд писькӧдчыны полярнӧй йияс пӧвстті, весигтӧ ыджыд ён пароходъяслы.
Ӧпасностьыд виччысьӧ найӧс быд минутӧ.
Сӧмын аслыссикас пароходъяс — ледоколъяс — вермӧны писькӧдны аслыныс туйсӧ йи пластъяс пӧвстті.
Мощнӧй ледоколъясыд эмӧсь и миян Сӧветскӧй Союзын.
Найӧ ветлӧны Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясын Союзса став войвыв берегъяс пӧлӧн.
Со кыдзи вермасьӧ йияскӧд миян краснознамённӧй ледокол «Красин».
«Красин» пырис йияс пӧвстӧ.
Гӧгӧрбок лымйӧн вевттьысьӧм паськыд йи пласт, кодӧс уна вожӧн орйӧдлӧмаӧсь векньыдик да чукльӧсь ва каналъяс.
Йи пластъяс, йиркӧмӧн да ковгӧмӧн, локтӧны да зырӧдӧны мӧда-мӧд вылас.
«Красин» надзмӧдіс мунан ӧдсӧ да заводитіс уджавны.
Зэв ыджыд ледокол став сьӧктанас кайӧ йи вылӧ, личкӧ сійӧс да поткӧдӧ йи массасӧ.
Йияс швачкакылӧны да потласьӧны, паськалӧны судно водзын.
Ледоколъяс писькӧдісны туй Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс кузя.
Найӧ ас бӧрсяыс нуӧдісны суднояслысь дзонь караванъяс.
Мый эм Южнӧй полюс дорын.
Корсьӧй карта вылысь Южнӧй полюс.
Южнӧй полюс дорын, кӧні некутшӧм йӧз абу, куйлӧ зэв ыджыд, паськыд му — Антарктида. Сэні муыс во гӧгӧр тупкысьӧма лымйӧн да йиӧн.
Южнӧй полюслань.
Ыджыд сьӧкыдторъяс лоӧ венны Антарктидаӧс исследуйтысьяслы.
Некымын пӧв заводитлісны пыравны ылӧджык, пыдӧджык сійӧ муас.
Но сӧмын знаменитӧй норвежскӧй путешественник Амундсен ёртъясыскӧд воӧдчыліс Южнӧй полюсӧдз.
Вӧлі тӧв.
Сулалісны нелямын градуса морозъяс.
Оръявлытӧм нёль тӧлысся вой нюжаліс март помсянь августӧдз.
Путешественникъяс тӧвйисны хижинаын, кодӧс вӧчӧма вӧлі пароходӧн вайӧм пуясысь да эжӧма тюлень кучикъясӧн.
Гӧгӧр паськӧдчӧма зэв ыджыд лымъя пустыня.
Вӧлі шынитӧв. Сійӧ торксьывліс сӧмын пурга омлялӧмӧн.
Октябрь шӧрын сувтіс гожӧм.
Но и гожӧмнас Антарктида эз шыбыт ассьыс йи паськӧмсӧ.
Гожӧм локтӧмсӧ петкӧдлысьясӧн вӧліны пингвинъяс.
Лӧнь берегъяс шызисны найӧ горзӧмъясӧн.
Пингвинъяс уйисны шоныдджык войвыв діяс вывсянь да мунӧны вӧлі сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, гез моз нюжӧдчӧмӧн сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ велалӧмаӧсь нин поздысьны.
Найӧ некор абу аддзылӧмаӧсь йӧзсӧ да матыстчылісны путешественникъяс дорӧ некутшӧма повтӧг.
Муртса на шондіыс тыдовтчис енэжас, Амундсен мӧдӧдчис туйӧ.
Мунны вӧлі зэв сьӧкыд.
Пурга пукталӧма зэв джуджыд толаяс.
Йӧзыс да понъяс вӧялісны лымъяс пидзӧссьыс вылӧджык.
Лым улын дзебсясисны зэв гырысь йи потасъяс (трещинаяс).
Кокъяс, кияс да чужӧмъяс вӧлі кынмӧны.
Понъяс ӧдва кыскисны додьяссӧ, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма сёян-юан, палатка да гӧна узьлан мешӧкъяс.
Медся шондіа лунъяснас вӧлі 25° мороз.
Некымын лун мысти туй вылын паныдасисны гӧраяс, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь зэв джуджыд йи градъясӧн.
Понъяс и йӧз зэв тшӧкыда веськавлісны потӧм йи костъясӧ и бӧр кавшасьны сэсь вӧлі зэв сьӧкыд.
Мучитчӧм, омӧльтчӧм, кынмалӧм йӧз ньӧжйӧникӧн матыстчисны полюслань, медбӧръя вынъясысь йи кузя кавшасьӧмӧн.
38 лун мысти Амундсен воис полюсӧдз.
Сійӧ местаас Амундсен сувтӧдіс палатка да кӧрталіс сэтчӧ норвежскӧй флаг.
Сӧмын Амундсен ыджыд опытность ради да экспедицияӧ бура дасьтысьӧм вӧсна экспедицияыс помасис бура.
Ставыс дзоньвидзаӧн бӧр воисны гортӧ.
Но эз тадз жӧ бура помась Южнӧй полюслань вӧчлӧм мӧд экспедиция — англичанин Скоттлӧн экспедицияыс.
Амундсен бӧрын полюс вылӧ волӧм мысти, бӧр локтігас нин, Скотт да сылӧн ёртъясыс туй вылас кынмисны.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй, кыдзи путешественникъяс писькӧдчылісны Севернӧй да Южнӧй полюсъясӧ.
2. Думыштлӧй, кутшӧм полюс гӧгӧрын пуксьӧма суша, кутшӧм полюс гӧгӧрын — океан.
3. Висьталӧй, волӧн кутшӧм кад овлӧ Южнӧй полюсын сэк, кор Севернӧй полюсын гожӧм.
Тундра.
Севернӧй Ледовитӧй океан берегъясын паськӧдчӧмаӧсь зэв ыджыд вӧртӧм местаяс — тундраяс.
Гожӧмнас тундраын муыс сылыштлӧ сӧмын вылыссяньыс; 50 сантиметрысь пыдіджыкын куйлӧ «векся кын» слӧй.
Пуяс тундраын быдмыны оз вермыны, а быдмӧны сӧмын посньыдик коръяса ляпкыдик да урӧсмӧм кыдзьяс, вотӧсъяс: пув, мырпом, чӧдлач да турипув.
Главнӧй быдмӧгъясыс тані — нитш да лишайник «яла»; найӧ вевттьӧны став мусӧ.
Ваыс оз йиджтысь кынмӧм мусин пырыс, сы вӧсна гожӧмнас тундраын гӧгӧр тыяс да нюръяс.
Европейскӧй тундраын да азиатскӧй тундра рытыввыв юкӧнын олӧны ненецъяс.
Кыдзи олӧны ненецъяс.
Тундраын тӧвнас.
Окатетта ненецлӧн семьяыс тӧвйис тундра лунвылын, вӧръяс дінын матын.
Тані кӧръяс кок гыжнаныс перъялісны лымсӧ да корсисны нитш, лишайник да том кустарникъясӧс.
Кор кӧръяс вӧлі сёясны став лишайниксӧ, ненецъяс тэчасны ассьыныс кӧлуйнысӧ нартъяс вылӧ да вуджасны выль местаӧ.
Гӧгӧр вӧлі помтӧм-дортӧм лымъя равнина.
Йиӧн тупкысьӧмаӧсь юяс да тыяс.
Петіс Окатетта аслас шалашсьыс — чумысь — видзӧдлыны, кӧні кӧръясыс.
Муныштіс некымын воськов сайӧ.
Ён тӧлыс пӧрӧдӧ кок йылысь, синъяссӧ тыртӧ.
Кималасӧн Окатетта кыссис чум дорӧдз, сідзи эз и вермы тӧдмавны кӧръяс йылысь, кӧнӧсь найӧ.
Чумын дыр кодь чышкаліс синъяссӧ гӧна дӧрӧмнас да ропкӧдчис:
«Мый эм менам чумын?
Кык пӧрт, куим пӧв да ружье.
Нӧшта кык чашка чай юны.
Нӧшта эм сёян тасьті.
Со и ставыс.
Кӧръясыд сӧмын кызь коли.
Унаӧс кӧинъяс сёйисны.
Колхозын бурджыка олӧны.
Колӧ пырны колхозӧ!»
Тулысын.
Но вот воис тулыс.
Письтісны шоръяс.
Окатетта кутіс мӧдӧдчыны туйӧ.
Тшӧктіс гӧтырыслы чукӧртны чумсӧ, и сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн сувтӧм додьяс, кытчӧ вӧлі тройкаӧн доддялӧма кӧръясӧс, вӧрзьӧдчисны орчча колхозӧ.
Бокъястіыс котӧртісны понъяс.
Лым сылі.
Быдлаын визувтӧны шоръяс.
Воссьӧны, нюръяс.
Локталӧны дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, каляяс.
Лэбачьяс кылӧны тулыстӧ да тэрмасьӧны тӧдса местаясӧ поздысьны, пуктавны колькъяс, пӧжны уна лыда пиянъясӧс.
Окатетта колхозкӧд вӧрзьӧдчис войвылӧ — океанлань.
Сэні абуджык номъясыд, кодъяс спокой оз сетны ни мортлы, ни кӧрлы.
Гожӧмын.
Лунысь лунӧ шондіыс пыр дырджык енэжын тыдалӧ.
Вой пыдди нюжалӧ дорвыв югыд кыаа кад.
Пуксис, медбӧрын, полярнӧй лун.
Шондіыс некутшӧма, оз пыравлы.
Тундра дзордзалӧ нин став аслас мичлуннас.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, ичӧт да ыджыд тыяс дзирдалӧны шонді водзын.
Вутшъяс вылын, кыдзи еджыд кодзувъяс, югъялӧны мырпомлӧн цветъясыс, а дзик ва бердас чукӧрӧн лӧзалӧны незабудкаяс.
Синмӧ шыбитчан зэв уна цветъяс босьтчисны быдмыны тундраын.
Гажаа мунӧ Окатетта, гажаа видзӧдӧны додьяс вывсянь челядьыс.
Гажаа котӧртӧны и кӧръяс; найӧ тэрмасьӧны паськыд йирсянінъясӧ, океан берег дорӧ.
Сэн абуӧсь дӧзмӧдчысь номъясыд, кодъяс кымӧръясӧн лэбалӧны нюръяс вылын да оз лэдзны сулавны места вылын.
Шойччанінъясын нывбабаяс паськӧдӧны чум да шӧрас биасьӧны.
Сӧмын тшын пытшкын би дорын позьӧ шойччыштны номъясысь.
Сувтӧдасны кызь кымын потш, вылыс помъяссӧ налысь кӧрталасны гезйӧн, а вывсяньыс потшъяссӧ тупкасны кӧр кучикъясӧн.
Со и чум эштіс.
Му вылас вольсалӧны сюмӧд да сы вылӧ вольсалӧны кӧр куяс — тані вольпась и пызан.
Дыр мунісны ненец-колхозникъяс.
Уна пӧрйӧ сувтлывлісны.
Шойччыштасны, йирсьӧдыштасны кӧръясӧс — и бара туйӧ.
Кӧрыд — ненецъяслӧн главнӧй озырлуныс (110-ӧд серпас).
Кӧръяскӧд йитчӧма налӧн став олӧмыс.
Кӧрыд ненецлы сетӧ став коланторсӧ.
Кӧрлӧн гӧныс шонтӧ сійӧс тӧв и гожӧм.
Сылӧн шоныд куыс мунӧ ненецлы вольпась вылӧ.
Кӧр кучикъясӧн сійӧ вевттьӧ ассьыс чумсӧ.
Кучиксьыс вурӧ аслыс кӧм.
Шапкаяс, кепысьяс, сумкаяс — быдтор вылӧ мунӧ кӧр куыд.
Медбӧрын, ылын тыдовтчис океанлӧн дзирдалан поверхностьыс.
Сувтӧдісны чумъяс.
Лэдзисны кӧръясӧс йирсьыны пастухъяскӧд да понъяскӧд, а асьныс кутісны став колхозӧн чери кыйны.
Войдӧр некор Окатетталӧн эз вӧвлы чериысь доход.
Дзонь гӧраясӧн ӧні черисӧ сдайтіс колхозыс кооперативлы, и быд колхозник вель ыджыд запас колис аслыс вылӧ.
Арын.
Ӧдйӧ коли дженьыд полярнӧй гожӧм.
Августын шондіыс кутіс пыравлыны.
Сентябрын лоины настоящӧй войяс.
Лунысь лунӧ найӧ содіны кӧдзыдъяскӧд ӧттшӧтш.
Ставыс тэрмасисны мунны сэтчӧ, кӧні шоныдджык.
Лэбзисны лэбачьяс.
Вошины насекомӧйяс.
Дзебсисны лым улӧ полярнӧй пеструшкаяс-шыръяс.
Ёна вежсис олӧмыс Окатетталӧн.
Кӧръясыс сылӧн йирсьӧны ӧтувъя стадоын, и налӧн лыдыс абу нин кызь, а кызь вит.
Оз пов Окатетта, мый кӧръясӧс кӧин косявлас, мый найӧ висьӧмъяс вӧсна кулӧны.
Неылын эм кӧръясӧс лечитан пункт.
Войвыв природаыд суров.
Сійӧ пыр грӧзитӧ морт олӧмлы.
Омӧля овсьыліс тані мортлы, кодӧс вӧлі шыбитӧма, дзикӧдз эновтӧма.
Вынтӧм мортыд повліс природасьыс.
Сійӧ эскыліс, мый гӧгӧр олӧны лёк духъяс, кодъяс вермӧны мортлы лёк вӧчны.
Тайӧ эскӧмнас пӧльзуйтчылісны кӧлдунъяс — шаманъяс, кодъяс быдногыс йӧйтӧдлісны да ылӧдлісны уджалысь йӧзӧс.
Сӧветскӧй власть локтӧмсянь миян Союзса войвыв народъяслӧн олӧмыс ӧдйӧ кутіс вежсьыны.
Сӧветскӧй власть тӧждысьӧ ылі Войвывса народъяс вӧсна, сійӧ отсалӧ налы природакӧд вермасьӧмын.
Сӧветскӧй Войвылын стрӧитсьӧны рудникъяс, заводъяс, быдмӧны совхозъяс да колхозъяс, школаяс общежитиеясӧн, воссялӧны кооперативъяс.
Ӧнія кадӧ ненецъяс пӧвстын уна нин велӧдчӧм йӧз.
Заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні куйлӧ тундра.
2. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні олӧны ненецъяс.
3. Висьталӧй, кутшӧм природаыс тундраын.
4. Висьталӧй, кыдзи олӧны ненецъяс: кутшӧм налӧн оланінъясыс? кутшӧм паськӧмныс? мыйӧн найӧ вердчӧны?
5. Мыйӧн занимайтчӧны тундраса народъяс?
Мый налӧн главнӧй озырлуныс?
Мый вылын найӧ ветлӧдлӧны ӧти местаысь мӧдӧ?
6. Кыдзи овлісны войвывса народъяс важӧн?
7. Мый вӧчӧ бурсӧ сӧветскӧй власть войвывса народъяслы?
Неурочнӧй кадын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Кӧдзыд поясъясын природа да населениелӧн олӧмыс».
УМЕРЕННӦЙ ПОЯСЪЯС.
Умереннӧй поясъяслӧн природа.
Мушарлӧн умереннӧй поясъясыс кык паськыд полосаӧн нюжӧдчӧмаӧсь жар да кӧдзыд поясъяс костӧд.
(Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь войвыв да лунвыв умереннӧй поясъяс).
Умереннӧй поясъясын абу сійӧ мучитан жарыс, кыдзи жар поясын, и абу йизьӧдан кӧдзыдыс, кыдзи кӧдзыд поясын.
Жар да кӧдзыд поясъясысь торъялӧмыс сыын, мый тані овлывлӧ волӧн нёль сикас кад.
Но умереннӧй поясъясын оз быдлаын ӧти и сійӧ жӧ кадӧ овлы ӧткодь шоныд либӧ кӧдзыд.
Кымын ылынджык кӧдзыд пояссянь и кымын матынджык жар пояс дінӧ, сымын умереннӧй поясын климатыс лоӧ небыдджык, сымын дженьыдджык и шоныдджык лоӧ тӧлыс, сымын кузьджык да жарджык лоӧ гожӧмыс.
Ми олам войвывса умереннӧй поясын.
Полярнӧй кругсянь тропикӧ самолёт вылын.
Кӧдзыд сэзь март тӧлысся лунӧ Севернӧй Америкаса полярнӧй берегъяс весьтын кыпӧдчис самолёт да лэбзис лунвывлань.
Куим час мысти тундра коли ылӧ бӧрвылӧ.
Самолёт лэбӧ лымйӧн эжсьӧм сук лыска вӧръяс весьтті.
Нэмӧвӧйся вӧръяс кыссьӧны помтӧг быдладор бокӧ.
Мукӧдлаын найӧ орлӧны ыджыд еджыд чутъясӧн. Сійӧ тыяс.
Быд бокӧ тыяссянь нюжӧдчӧмаӧсь юяс (111-ӧд серпас).
Кадысь кадӧ югнитласны индеец-охотникъяслӧн ёсь йыла хижинаясыс.
Корсюрӧ ты либӧ ю бердын тыдавласны вӧрлэдзанінъяс, а неылын насянь — сиктъяс.
Дас кык час нин лэбзис самолёт.
Пӧшти став тайӧ каднас сюрс километрысь унджык мунӧмӧн лётчикъяс пыр аддзӧны быдладор бокӧ паськӧдчӧм тшем сук вӧръяс.
Но вот местаыс заводитӧ вежсьыны.
Мыччысьӧны вӧртӧм местаяс.
Найӧ паныдасьлӧны пыр унджыкысь и унджыкысь, лоӧны пыр паськыдджыкӧсь и ыджыдджыкӧсь, а вӧрыс син водзын бырӧ.
Со вӧръясыд ньӧти нин абу.
Лётчикъяс син водзын лымъя тыртӧм равнина.
Неуна водзӧ и лымйыс куйлӧ оз нин ӧтырышйӧ, а кӧнсюрӧ.
Нӧшта водзын лымйыд абу нин.
Самолёт лэбзьӧ туруна паськыд эрд вывті.
Тайӧ степьяс.
Ыджыд стадаясӧн йирсьӧны сюра гырысь скӧт.
Тыдовтчылӧны фермеръяслӧн керкаясыс.
Самолёт улын кольӧны каръяс.
Каръяссянь кыссьӧны кӧрттуйяслӧн линияясыс (112-ӧд серпас).
Самолёт лэбзьӧ пыр водзӧ и водзӧ.
Этшаджык и этшаджык лоӧны пӧскӧтинаяс (пастбищеяс), унджык — муяс.
Со, медбӧрын, тыдовтчис: пӧшти став степыс гӧрӧма да вежӧдӧ том петасъясӧн.
Самолёт улын кывтӧны зэв паськыд муяс.
Пыр унджыкысь паныдасьлӧны каръяс да сиктъяс.
Быдладор бокӧ кыссьӧны кӧрттуйяслӧн линияяс, и на кузя ӧдйӧ котӧртӧны поездъяс.
Сюрс километрысь унджык лэбзис самолёт степьяс вомӧн.
Но вот выль серпасъяс воссьӧны лётчикъяс син водзын.
Кольӧны рощаяс, а сы бӧрын и дзонь вӧръяс. Найӧ ньӧти оз мунны сійӧ вӧръясыс вылӧ, кодъяс весьтті самолётыс лэбзис водзджыксӧ.
Найӧ ставныс коръяӧсь.
Рощаяс да вӧръяс костын кыссьӧны зэв паськыд местаяс, медводдзаысь видзӧдлігӧн найӧ быттьӧ тыртӧм муяс, уна местаясті найӧ ойдӧмаӧсь тувсов ытваӧн.
Кор помасяс тувсов ытва, став тайӧ муяссӧ лоас кӧдзӧма хлопокӧн.
Вӧръяс да расъяс вежсясны синмӧ шыбытчан мича турунвиж паськӧмӧн.
А нӧшта водзӧ, кӧть эськӧ кадыс водз тулыс на, вӧръяс тупкысьӧмаӧсь сук сьӧдов коръясӧн.
Самолёт воис умереннӧй поясса шоныд юкӧнӧ.
Тані пӧшти оз овлыны морозъяс, и уна пуяс тӧв кежлӧ оз воштыны коръяссӧ, во чӧж вежӧдӧны.
Та вӧсна найӧс шуӧны вечнозелёнӧй пуясӧн.
Тыдовтчывлӧны фермеръяслӧн оланінъяс.
Сідз жӧ, кыдзи и водзджыксӧ, самолёт унаысь лэбзьӧ каръяс весьтті.
Нӧшта сукджыка кутісны тыдавны кӧрттуй визьяс.
Пыр ёнджыка и ёнджыка тӧдчӧ тропическӧй пояслӧн матысмӧмыс.
Быдмӧгъяс лоины пышнӧйджыкӧсь.
Каръясын да сиктъясын тыдовтчывлӧны пальмаяс, мукӧдлаас весигтӧ дзонь аллеяяс пальмаясысь да мукӧд тропическӧй быдмӧгъясысь.
Ылын тыдовтчис морелӧн лӧз шыльыд веркӧсыс.
Регыд туйлӧн пом.
Умереннӧй поясъясын растительностьыд абу быдлаын ӧткодь.
Войвыв умереннӧй поясса кӧдзыд юкӧнын став Европа, Азия да Америка вомӧн паськыд полосаӧн мунӧны вӧръяс.
Лунвывланьыс, вӧръяс полоса сайын, кыссьӧны зэв ыджыд вӧртӧм местаяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь турунӧн.
Тайӧ степьяс.
Войвыв умереннӧй поясса медся лунвыв, шоныд, юкӧнас, кӧні кӧдзыдъясыс пӧшти оз овлывлыны, быдмӧны пыр веж (вечнозелёнӧй) быдмӧгъяс.
Тайӧ быдмӧгъясыс жар поясса быдмӧгъяс кодьӧсь жӧ.
Южнӧй полушариеса умереннӧй пояслӧн быдмӧгъясыс сідзжӧ уна пӧлӧсӧсь.
Сэн сідзжӧ эмӧсь вӧръяс, степьяс да пыр веж (вечнозелёнӧй) быдмӧгъяс.
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй растительность петкӧдлан карта вылӧ, кӧні войвыв умереннӧй поясын эмӧсь вӧръяс, степьяс, кӧні быдмӧны век веж быдмӧгъяс.
2. СССР карта серти да растительность петкӧдлан карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяс полосаын оланныд ті.
3. Тӧдмасьӧй экскурсия вылын матігӧгӧрса растительностьӧн.
Чукӧртӧй да косьтӧй тіян местаын ёнджыка паськалӧм быдмӧгъяссӧ.
4. Уськӧдлӧй думвыланыд, кыдзи вежласьӧ поводдяыс во торъя кадъяс серти тіян местаын.
Тайгаын.
Сюрс километръясӧн нюжӧдчӧма сук (дремучӧй) тайга.
Сӧмын ӧткымынлаын сійӧ оръявлӧ юясӧн да тыясӧн.
Ӧтырышъя стенаӧн сулалӧны нэмӧвӧйся козъяс, ньывъяс, сусъяс да ниа пуяс.
Вӧрса юяслӧн берегъясыс тырӧмаӧсь баддьӧн, ловпуӧн да жовпуӧн.
Корсюрӧ тыдовтчылӧны кыдз пуяслӧн еджыд стволъясыс.
Быдлаын туплясьӧны ыджыд тӧвнырӧн пӧрӧдӧм пуяс да чирйысьӧм гылалӧм увъяс.
Кымын водзӧ пыдӧджык пыран, сымын сьӧкыдджык мунны сук вӧрті.
Еджыд паськӧмӧн пасьтасьӧма тайга.
Лымйӧн тырины трӧпаяс, ланьтісны шоръяс.
Вӧр костъясын шыльыд лым шебрас вывті быдладор бокӧ котӧртӧмаӧсь узор сера посньыдик коктуйяс: мыччысис чащаысь вильыш хорёк, пуксьыліс, гӧгӧр видзӧдліс да бӧр чащаас лыйыштіс.
Чепӧсйис кӧч да заводитіс чеччавны да дзугны ассьыс коктуйяссӧ.
Югнитіс сьӧд бархата мышкунас ичӧтик соболь.
Дзебсисны ставыс, и петіс виччысяна, тэрмасьтӧм воськовъясӧн югыдгӧрд би рӧма руч.
Исыштіс коктуйяссӧ да котӧртіс водзӧ.
А со пемыд чащаті сёян корсьны писькӧдчӧ йӧраяслӧн семья.
Ыджыд сюра пӧрысь йӧра — вожак — мунӧ медводзын.
Сійӧ тӧдӧ став ӧпаснӧй местаяссӧ, кытчӧ вермас дзебсьыны страшнӧй враг — рысь.
Сійӧ ылысянь на кылӧ вӧралысь мортӧс.
Йӧра нуӧдӧ семьясӧ виччысьӧмӧн, дугдывтӧг сюся видзӧдӧмӧн, исасьӧмӧн, чошкӧдчӧмӧн.
Виччысьӧмӧн мунӧ тайга кузя и охотник.
Котӧртӧ сыкӧд тшӧтш сылӧн вернӧй отсасьысь — понйыс.
Кыйсьысь морт сюся видзӧдлывлӧ коктуйяс вылӧ.
Книга серти моз лыддьӧ сійӧ лым вылысь, кытчӧ кутшӧм зверь мунӧма.
Шынитӧв мунӧ кыйсьысь, кывзысьӧ быд шыӧ...
Кылӧны сійӧс зверьяс, дзебсьӧны...
Но зверьясыдлы не ылӧдны на важ опытнӧй кыйсьысьӧс.
Кыйсьысьлӧн и понсӧ велӧдӧма корсьны зверӧс.
Кутас увтны пон.
Кыйсьысь — сы дінӧ, аддзас урӧс либӧ собольӧс, лэптас ружьесӧ, лыяс — и со зверыд куйлӧ нин лым вылын.
Воис тулыс.
Джуджыдджыкинъясын да вӧр костъясын лымйыс сылі.
Воссисны юяс да шоръяс, ойдісны увтас местаяс, воссисны тайгаса гырысь нюръяс.
Воисны лэбачьяс да кутісны сьывны ассьыныс тувсов сьыланкывъяссӧ.
Быдлаын, кытчӧ сӧмын инмылӧма шонді, вежӧдӧ турун.
Вӧр костъясті да бужӧдъясті дзоридзалӧ тайга виж, кельыдлӧз да еджыд цветъясӧн.
Матысмис гожӧм.
Чужины свет вылӧ зверьяслӧн том пиян.
Гажа лои тайгаын.
Но сьӧкыд писькӧдчыны мортлы гожӧмын тайгаті.
Уна местаясын дзонь километръясӧн нюжӧдчӧмаӧсь нюръяс.
Сісьмысь мыръяс да пӧрӧм пуяс потшӧны туйсӧ.
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй карта вылысь, кӧні куйлӧ тайгаыс.
2. Уськӧдлӧй думвыланыд, кутшӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс медсясӧ паныдасьлӧны тайгаын.
Велӧдчӧй торйӧдны найӧс картина вылысь.
Степын.
Ме вӧлі степын тулыснас.
Югыд тувсовъя шонді шонтіс сылӧм лымйысь васӧдмӧм мусӧ.
Степь вӧлі вевттьысьӧма мича веж турунӧн, сервидзис синмӧ шыбытчан цветъясӧн.
Шутлялісны сусликъяс.
Ноксисны турун пиын му шыръяс.
Тшӧкыда найӧ чеччыштлісны пӧшти дзик кок улысь.
Ызгисны, трачкӧдчисны да зильгисны гагъяс.
Чирксісны лэбачьяс.
Вылысянь киссисны жаворонокъяслӧн зильган сьылӧм шыясыс.
Степь вылын лэбаліс кутш, кыйӧдіс добычаӧс.
Ме аддзылі степӧс жар гожӧмын.
Косьмӧма, сотчӧма да гӧрдӧдӧма сійӧ.
Ни веж турунъяс, ни мича цветъяс абуӧсь.
Важӧн нин абу усьӧма ни ӧти войт зэр, и бусыс тупкӧма му бердӧ водӧм кос турунъяссӧ.
Шынитӧв да тыртӧм вӧлі степын жар гожся лунӧ.
Ловзьыліс сійӧ водз асылын.
Зільӧмӧн котралісны му шыръяс да сусликъяс — найӧ чукӧртӧны тӧв кежлӧ аслыныс сёян.
Быдладор бокын жбыръялісны перепелкаяс да мукӧд сикас степвывса лэбачьяс.
И тулысся моз жӧ вылын енэжас лэбаліс кутш.
Аддзывлі ме степсӧ и тӧлын.
Еджыд лым шебрасӧн вӧлі вевттьысьӧма сійӧ.
Мунісны лэбачьяс, дзебсисны асланыс позъясӧ му шыръяс да сусликъяс.
Дзебсисны гагъяс.
Лым эшкын улын куйлӧны вужъяс, клубеньяс, луковицаяс да степвывса турунъяслӧн кӧйдысъяс.
Пӧраӧн пӧльтлісны ён тӧвъяс, кыптылісны да омлявлісны лымъя пургаяс.
Тыртӧм вӧлі степын.
Сӧмын шыльыд лым вылын коктуйясыс висьталісны сы йылысь, мый тані войяснас котралӧмаӧсь кӧчьяс, ветлӧдлӧмаӧсь кӧинъяс.
Татшӧмӧн, мортӧн вӧрзьӧдлытӧг, колины степьясыд сӧмын сэнъясын, кӧні вывті кос.
Войвыв умереннӧй поясса степьяслӧн ыджыдджык юкӧныс ӧнія кадӧ пӧртӧма нин гӧрӧм муясӧ.
Муяс пӧвсын.
Ми мунім кӧрттуй кузя.
Дзик асывсяньыс вагон ӧшиньясті тыдалӧны вӧлі степьяс.
Гӧгӧр — ни ӧти пу.
Полотно ӧтар-мӧдар бокӧдыс ылӧ кольӧны муяс.
Гыалӧ зарниасян шобділӧн помтӧм-дортӧм море.
Ӧзйӧны шонді водзын подсолнуха муяс.
Бӧрӧ кольӧны арбузъяслӧн сярвидзан баштанъяс.
Заводитчис нянь идралӧм.
Радъясӧн ветлӧдлӧны ытшкан да кольта кӧртавлан машинаяс, ас бӧрсьыс кольӧны ытшкӧм нянь.
Ӧти-мӧдлаын сулалӧны нин гырысь сёрӧмъяс, да уджалӧны вартан машинаяс.
Ылын тыдалісны сиктъяс. Кыпӧдчӧмаӧсь элеваторъяс.
Быд боксянь элеваторъяс дінӧ нюжӧдчӧмаӧсь шыльыд веськыд туйяс, кодъяс кузя локталісны вӧлаяс да грузовикъяс выль урожайӧн.
Матыстчӧ нин рыт, а серпасыс пыр сійӧ жӧ — гӧгӧр вӧліны муяс, муяс и муяс...
Заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылысь, кӧні куйлӧны степьяс.
2. Висьталӧй, кыдзи вежласьӧ степлӧн серпасыс во кадъяс серти.
3. Висьталӧй устнӧ, кыдзи вежисны степьяссӧ йӧзыс.
Умереннӧй поясса шоныд юкӧнын.
Испанияын.
Корсьӧй карта вылысь Испанияӧс.
Испаниялысь асыввыв берегъяссӧ кытшалӧ Средиземнӧй море.
Сэн некор оз овлы кӧдзыд тӧв.
Январыс сулалӧ сэтшӧм шоныд, кыдзи Москваын май.
Сӧмын берегъяссянь ылын гӧраяс вылын куйлӧ лым.
Испанияын унджык пуясыс вежӧдӧны вогӧгӧр чӧж.
Быдлаысь тыдалӧны оливковӧй рощаяс.
Веськыд радъясӧн садитӧма каштанъясӧс да шелковицаясӧс.
На костын, вожйысь вожйӧ гартчӧмӧн, ӧшалӧны винограднӧй лозаяс.
Фруктовӧй садъясын уна апельсиннӧй да лимоннӧй пуяс.
Зарни да виж рӧма плодъясыс налӧн би моз югъялӧны шонді водзын пемыд-турунвиж коръяс пытшкын.
Кӧдза муяс вылас испанецъяс вӧдитӧны шобді, кукуруза, рис.
Градйӧрысь во чӧжӧн куимысь босьтӧны пуктасъяслысь урожайсӧ.
Гӧля олісны Испанияса уджалысьяс тайӧ озыр вӧр-ва шӧрын.
Помещикъяс да попъяс важӧн мырддисны медбур муяс.
Заводъяс да фабрикаяс вӧліны капиталистъяслӧн.
1931 воӧ Испанияса уджалысьны кыпӧдчисны хищникъяслы паныд, бурджык олӧм вӧсна.
Но Испанияса фашистъяс ӧтувтчисны Германияса да Италияса фашистъяскӧд.
Найӧ шуисны ӧтвылысь пӧдтыны Испанияысь революциясӧ.
Сьӧкыд тышын Испанияса уджалысьяс котыртісны ён армия.
Найӧ доръясны ассьыныс канму да весаласны сійӧс став вӧрӧгысь.
Неурочнӧй кадын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Природа да йӧзлӧн олӧм умереннӧй поясъясын».
Медся главнӧй государствояс войвывса умереннӧй поясын.
Мушар вывса населениелӧн унджык юкӧныс олӧ войвыв умереннӧй поясын.
Сэні жӧ эм Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз (СССР) пӧшти ставнас.
Умереннӧй поясын эмӧсь сідзжӧ и мирас медся гырысь капиталистическӧй странаяс: Америкаса Соединённӧй Штатъяс, Англия, Франция, Германия, Италия, Япония.
Сэні куйлӧ ыджыд и ёна населённӧй страна — Китай, коді тышкасьӧ японскӧй захватчикъяскӧд.
(Корсьӧй тані индалӧм став странаяссӧ карта вылысь).
Кыдзи используйтсьӧны природнӧй озырлунъяс войвыв умереннӧй поясын.
Войвыв умереннӧй поясын уна лыда население зэв нин важӧнсянь пӧльзуйтчӧ войвыв умереннӧй поясса природнӧй озырлунъяснас.
Йӧз гӧрӧны муяс, кералӧны вӧръяс, кыйӧны зверьясӧс да лэбачьясӧс, перйӧны полезнӧй ископаемӧйяс.
Войвыв умереннӧй пояслысь природасӧ ёна вежӧма нин.
Кералӧм вӧръяс да первобытнӧй степьяс местаӧ быдмисны ыджыд каръяс да сиктъяс, сюрсъясӧн заводъяс да фабрикаяс, паськӧдчисны муяс, садъяс, паркъяс, нюжалісны быдлаӧ кӧрттуйяс.
Но оз уджалысь йӧз владейтны озырлунъяснас да природа вынъяснас капиталистическӧй странаясын.
Бурджык муяс, полезнӧй ископаемӧйяс, фабрикаяс да заводъяс капиталистъяс ордынӧсь, и найӧ уджавтӧгныс нажӧвитӧны помтӧм озырлунъяс.
Миллион рабочӧйяс асланыс уджӧн вӧчӧны тайӧ озырлунъяссӧ.
А сэк жӧ асланыс налӧн нинӧм абу, удж донысь кындзи, коді ӧдва тырмӧ олӧм вылӧ.
Ньӧти абу тадзи СССР-ын.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз — мирын ӧти страна, кӧні Ленинлӧн — Сталинлӧн коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын бырӧдӧма капиталистическӧй строй.
СССР-ын став озырлунъясыс уджалысь йӧз киын.
Некод тані оз овмӧдчы йӧз удж помысь.
Сӧветскӧй Союзса граждана активнӧя участвуйтӧны странаӧс ставнас кытшалысь коммунистическӧй общество строительствоын.
Воысь воӧ уджалысь йӧзлӧн олӧмыс лоӧ зажиточнӧйджыкӧн.
Гырысь капиталистическӧй государствояслӧн правительствояс зільӧны босьтны йӧзлысь муяс.
Найӧ нуӧдӧны вир кисьтана войнаяс, медым подчинитны аслыныс мукӧд народъясӧс да завладейтны найӧ озырлунъясӧн.
СССР — мирас медся ён, медся могучӧй страна.
Но Сӧветскӧй правительство оз кӧсйы босьтавны йӧзлысь муяс и дугдывтӧг нуӧдӧ мирлысь политика.
СССР-ын олысь уналыда народъяс ставыс равноправнӧйӧсь и коммунистическӧй стройкаын мӧда-мӧдныслы отсалӧны.
СССР-ын властьыс принадлежитӧ Сӧветъяслы, кодъяс бӧрйыссьӧны став гражданаӧн 18 арӧс тырӧм мысти.
Праваяссӧ, а сідзжӧ обязанностьяссӧ Сӧветскӧй Союзса уджалысь йӧзлысь гижӧма Сталинскӧй Конституцияын — миян социалистическӧй рӧдиналӧн основнӧй законын.
СОДТӦД.
Уджъяс, медым, закрепитны паметьын полушариеяслысь картаяс.
1. Вундӧй бумагаысь свет юкӧнъяс.
Вӧчӧй тайӧс сідзи: босьтӧй пырыс тыдалана бумагалысь лист да пуктӧй полушариеяс карта вылӧ, сэсся чертитӧй сэтчӧ рисуйтӧм свет юкӧнъяссӧ.
Вундалӧй найӧс быдӧнӧс торйӧн.
Пукталӧй вундалӧм свет юкӧнъяссӧ цветнӧй бумага лист вылӧ, нуӧдӧй найӧс карандашӧн да вундӧй.
Тадзикӧн лӧсьӧдӧй быд свет юкӧнлысь кык вырезка.
Цветнӧй бумагаыс кӧ абу, сэк вундалӧм свет юкӧнъяссӧ позьӧ краситавны цветнӧй карандашӧн либӧ краскаӧн.
2. Пукталӧй вундалӧм свет юкӧнъяссӧ ӧти-мӧд бӧрся ыджда сертиыс, клеитӧй найӧс бумага лист вылӧ либӧ тетрадьӧ.
Гижӧй увсяньыс валысь нимъяснысӧ.
3. Вӧчӧй полушариеяс карталысь апликация:
а) Чертитӧй орччӧн кык окружность.
Та могысь лӧсьӧдӧй бумагаысь линейка.
Ӧти помсӧ сылысь крепитӧй веськыда сулалысь булавкаӧн бумага лист шӧрас.
Вӧчӧй линейкаын 73 мм ылнаын булавка помсяньыс розь, сувтӧдӧй сэтчӧ карандашпом да кытшовтӧдӧй сійӧн сутшкӧм булавка гӧгӧрыс окружность.
б) Ӧтик окружность вылас гижӧй «Восточнӧй полушарие», мӧд вылас — «Западнӧй полушарие».
в) Быд окружность пытшкын клеиталӧй светлысь юкӧнъяссӧ.
Пукталӧй найӧс сідзи, кыдзи сійӧ вӧчӧма полушариеяс карта вылын учебникын.
г) Гижалӧй нимъяссӧ став свет юкӧнъяслысь да океанъяслысь.
Уджъяс, медым закрепитны паметьын медся главнӧй государствояслысь мушар вылын положение.
4. Вундалӧй бумагаысь татшӧм государствояс: СССР, США, Англия, Франция, Германия, Япония да Италия.
Вӧчӧй тайӧс сідз жӧ, кыдзи ті сійӧс вӧчлінныд воддза уджъясас.
Образец вылӧ босьтӧй 124 листбокын вайӧдӧм чертёж.
Краситӧй тайӧ государствояссӧ разнӧй рӧмъясӧн.
5. Пукталӧй государствояссӧ ыджда сертиыс ӧти-мӧд бӧрся, клеитӧй найӧс бумага лист вылӧ либӧ тетрадьӧ.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
6. Вӧчӧй апликация мушарса медся главнӧй государствояс карталысь:
а) Рисуйтӧй бумага лист вылын либӧ тетрадьын Европаӧс да Азияӧс сійӧ образец серти, кодӧс сетӧма чертёжын (138 листбокын).
Вӧчӧй сійӧс сідзжӧ, кыдзи индӧма вӧлі водза урокъясын.
б) Рисуйтӧм свет юкӧнъяс вылӧ пукталӧй да клеитӧй вундалӧм государствояссӧ.
Кыдзи пуктавны государствояссӧ Европаын да Азияын, видзӧдлӧй чертёж серти.
Примечание.
Медым лӧсьӧдны пырыс тыдалана бумага, колӧ кӧтӧдны рузумтор карасин пиын либӧ подсолнечнӧй вый пиын, зыртны сійӧн бумагасӧ, чышкыны косӧдз да косьтыны.
{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. (комиӧдісны Терентьев Г. И., Нечаев Н. И.) @ serpas @ география @ Л. Г. Терехова да В. Г. Эрдели. География. Первойя часть @ 1940 @ Небӧг пасьтала.}
1-ой серпас.
Велӧдчысьяс наблюдайтӧны места.
2-ӧд серпас.
Глобус серти велӧдчысьяс тӧдмасьӧны мушарӧн.
3-ӧд серпас.
4-ӧд серпас.
Древньӧй Грецияын столбысь лоан вуджӧр серти кад тӧдмалӧм.
5-ӧд серпас.
Места вылын направлениеяс тӧдмалӧм.
6-ӧд серпас.
Миша тувъялӧ бедьтор луншӧр кадся вуджӧр помӧ.
7-ӧд серпас.
Компас.
8-ӧд серпас.
Ас вӧчӧм компас.
9-ӧд серпас.
Кыдзи чертёж вылын пасъялӧны направлениеяс.
10-ӧд серпас.
Со кутшӧм чертёж миян артмис.
11-ӧд серпас.
Индалысь столб.
12-ӧд серпас.
Кыдзи чертёж вылын петкӧдлыны ылнаяс.
13-ӧд серпас.
Масштаб.
14-ӧд серпас.
Масштабнӧй линейка.
15-ӧд серпас.
16-ӧд серпас.
Школьнӧй участоклӧн серпас.
17-ӧд серпас.
Школьнӧй участоклӧн самолётсянь вӧчӧм фотографическӧй снимок.
18-ӧд серпас.
Школьнӧй участоклӧн чертёж.
19-ӧд серпас.
Самолётсянь снимайтӧм месталӧн план.
20-ӧд серпас.
Кыдзи установитны места вылын план.
21-ӧд серпас.
Кыдзи план серти аддзыны туй любӧй направлениеын.
22-ӧд серпас.
Миян местаным ылысянь видзӧдігӧн.
23-ӧд серпас.
Гӧра вылӧ кайӧм.
24-ӧд серпас.
Равнина.
25-ӧд серпас.
Гӧраяс.
26-ӧд серпас.
Кыдзи используйтсьӧ мулӧн поверхностьыс равнина вылын.
27-ӧд серпас.
Кыдзи используйтсьӧ мулӧн поверхностьыс гӧраясын.
28-ӧд серпас.
Родник.
29-ӧд серпас.
Юкмӧс.
30-ӧд серпас.
Овраг.
31-ӧд серпас.
Шорлӧн шуйга да веськыд берег.
32-ӧд серпас.
Берег кырӧдӧм.
33-ӧд серпас.
Шорлӧн долина.
34-ӧд серпас.
Ді да полуостров.
35-ӧд серпас.
Шорлӧн вомдор (устье).
36-ӧд серпас.
Неыджыд шорӧн нюръяссянь петӧ Волга — миян Союзын медся ыджыд ю.
Заводитчанінас сійӧ сэтшӧм ичӧт, мый сійӧс позьӧ воськовтӧмӧн вуджны.
37-ӧд серпас.
Со Волгаӧ веськыдвывсяньыс усьӧ Ока ю.
Сійӧ вайӧ сы мында ва, мый Волга тӧдчымӧнъя паськалӧ да ыдждӧ.
Тасянь Волга кузя заводитӧны ветлыны гырысь пароходъяс.
38-ӧд серпас.
Нӧшта водзӧ... и Волга лоӧ сэтшӧм паськыд, мый ляпкыд шуйга берегыс ӧдва-ӧдва тыдалӧ ылын.
39-ӧд серпас.
Гӧраса ю.
40-ӧд серпас.
Электрическӧй станция ю вылын.
41-ӧд серпас.
Быдмӧгъясӧн вевттьысян ты.
42-ӧд серпас.
Нюр.
43-ӧд серпас.
Турипув.
44-ӧд серпас.
Торфянӧй нитш.
45-ӧд серпас.
Море буря дырйи.
46-ӧд серпас.
47-ӧд серпас.
Поверхностьлӧн формаясыс: увтас равнинаяс, вывтас равнинаяс, гӧраяс.
48-ӧд серпас.
Важ йӧз чайтлісны, мый муыд — океан шӧрын куйлысь плоскӧй круг.
49-ӧд серпас.
Мый вылын сулалӧ муыд, важ йӧз чайтлӧм серти
50-ӧд серпас.
Став муыслӧн карта, кутшӧмӧн чайтлісны сійӧс 2000 во сайын грекъяс.
51-ӧд серпас.
Муыд — шар.
Кружокнас пасйӧма мулысь сійӧ юкӧнсӧ, кодӧс вӧлі изобразитӧмаӧсь карта вылӧ древньӧй грекъяс.
52-ӧд серпас.
Кӧні мулӧн выліыс, кӧні уліыс?
53-ӧд серпас.
54-ӧд серпас.
Магелланлӧн корабльяс мунӧны Магеллан пролив пыр.
55-ӧд серпас.
Ӧнія кадся океанскӧй пароход.
56-ӧд серпас.
Шонді да Му.
Шонді серти муыд зэв ичӧт.
57-ӧд серпас.
Опыт, коді петкӧдлӧ, мыйла овлӧны лун да вой.
58-ӧд серпас.
Глобус вылын основнӧй направлениеяс тӧдмалӧм.
«Наблюдательсӧ» сувтӧдӧма севернӧй полюслань чужӧмӧн, бокъясас чургӧдӧм киясыс индӧны
59-ӧд серпас.
Севернӧй полушариеын гожӧм.
60-ӧд серпас.
Севернӧй полушариеын тӧв.
61-ӧд серпас.
Кыдзи усьӧны шонді югӧръяс мушар вывса разнӧй местаясӧ.
62-ӧд серпас.
Мушар вывса шоныда-кӧдзыда (тепловӧй) поясъяс.
63-ӧд серпас.
Географическӧй площадка вывса флюгер.
Детина индӧ кинас, кодарсянь пӧльтӧ тӧв.
64-ӧд серпас.
Пасъялӧны температура.
65-ӧд серпас.
Асывводзын шонділӧн югӧръясыс усьӧны му вылӧ пӧлӧн.
Зібсянь усян вуджӧрыс кузь.
66-ӧд серпас.
Луншӧркадӧ шонділӧн югӧръясыс му вылӧ усьӧны веськыдджыка.
Зібсянь усян вуджӧрыс дженьыд.
67-ӧд серпас.
Пу вожъяс вылын гыӧр (пуж).
68-ӧд серпас.
Сынӧд движение бӧрся наблюдайтӧм.
69-ӧд серпас.
Кӧрттуйӧс лымйӧн тыртӧмысь видзӧм.
70-ӧд серпас.
Тӧлын лунлӧн да войлӧн кузьтаыс
71-ӧд серпас.
Кӧдзыд тӧвся лунӧ
72-ӧд серпас.
Гожӧмын войлӧн да лунлӧн кузьтаыс.
73-ӧд серпас.
Жар гожся лун.
74-ӧд серпас.
Тропическӧй вӧрын.
75-ӧд серпас.
Гыма зэр тропическӧй вӧрын.
76-ӧд серпас.
Обезьянаяс.
77-ӧд серпас.
Слӧнъяс.
78-ӧд серпас.
Бегемот.
79-ӧд серпас.
Тигр.
80-ӧд серпас.
Леопард.
81-ӧд серпас.
Питон.
82-ӧд серпас.
Попугайяс.
83-ӧд серпас.
Кокосовӧй пальма.
84-ӧд серпас.
Банан.
85-ӧд серпас.
Бамбук.
86-ӧд серпас.
Баобаб.
87-ӧд серпас.
Саваннаын кос вося пӧраӧ.
88-ӧд серпас.
Носильщикъяслӧн караван Африкаын.
89-ӧд серпас.
Лев.
90-ӧд серпас.
Зебра.
91-ӧд серпас.
Жирафаяс.
92-ӧд серпас.
Страусъяс.
93-ӧд серпас.
Антилопаяс.
94-ӧд серпас.
Негръяс сиктын.
95-ӧд серпас.
Негръяс му кокӧны.
96-ӧд серпас.
Бельгийскӧй колонияын негръяс кӧрттуй стрӧитан удж вылын.
97-ӧд серпас.
Пустыняын караван
98-ӧд серпас.
Пустыняын оазис.
99-ӧд серпас.
Быдмӧгъяс паськалӧмлӧн карта (западнӧй полушарие).
100-ӧд серпас.
Быдмӧгъяс паськалӧмлӧн карта (восточнӧй полушарие).
101-ӧд серпас.
Полярнӧй сияние.
102-ӧд серпас.
Еджыд ош.
Олӧ йияс да лымъяс пӧвсын.
Кыйсьӧ тюленьяс бӧрся.
Еджыд рӧмыс вӧчӧ сійӧс тӧдчытӧмӧн.
Зэв бура вартчӧ, вартчан перепонкаа лапаяснас сынӧмӧн.
Шоныд сук гӧныс да госыс видзӧны сійӧс кӧдзыдысь.
103-ӧд серпас.
Морж.
Унджык кадсӧ овлӧ ваын.
Сылӧн чери модаа тушаыс, кокъясыс да бӧжыс отсалӧны бура вартчыны.
Лолалӧ тыясӧн.
Вердчӧ посньыдик морскӧй животнӧйясӧн.
Госыс видзӧ сійӧс кӧдзыдысь.
104-ӧд серпас.
Кит.
Медся ыджыд животнӧй мирын.
Олӧ ваын, вердчӧ посньыдик морскӧй животнӧйясӧн.
Лолалӧ тыясӧн.
Госыс видзӧ сійӧс кӧдзыдысь.
105-ӧд серпас.
Эскимосъяс вӧчӧны лымйысь оланін.
106-ӧд серпас.
Ледокол «Красин» йияс пӧвсын.
107-ӧд серпас.
Пингвинъяс.
108-ӧд серпас.
Южнӧй полюслань.
109-ӧд серпас.
Тундраын гожӧмнас.
110-ӧд серпас.
Войвывса кӧр.
111-ӧд серпас.
Самолёт лыска вӧръяс весьтын.
112-ӧд серпас.
Самолёт лэбзьӧ муяс, сиктъяс, каръяс весьтті.
113-ӧд серпас.
Тайгаын.
114-ӧд серпас.
Руч да кӧч.
115-ӧд серпас.
Йӧраяс.
116-ӧд серпас.
Соболь бӧрся кыйсьӧм.
117-ӧд серпас.
Степь.
{Терехова Л. Г., Эрдели В. Г. @ География @ география @ Л. Г. Терехова, В. Г. Эрдели. География : мӧд часть. Начальнӧй школаса нёльӧд класслы учебник @ 1939 @ }
Л. Г. ТЕРЕХОВА да В. Г. ЭРДЕЛИ
ГЕОГРАФИЯ
МӦД ЧАСТЬ
НАЧАЛЬНӦЙ ШКОЛАСА НЁЛЬӦД КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
СИЗИМӦД ИЗДАНИЕ (КОМИ КЫВ ВЫЛЫН НЁЛЬӦД ИЗДАНИЕ)
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпрос
Комиӧдӧмсӧ вынсьӧдіс Коми АССР-са Наркомпрос
Тайӧ учебникыс переработайтӧма география стабильнӧй учебник серти, кодӧс вӧлі лэдзӧма 4-ӧд классын велӧдчысьяслы 1933–34 воясын.
Переработкаыс вӧчӧма СССР-са Совнарком да ВКП(б) ЦК 1934 вося май 16-ӧд лунся постановление индӧдъяс подув вылын да лоӧ со мыйясын:
1. Последовательнӧя лӧсьӧдӧма уджъяслӧн системаыс географическӧй карта тӧдмӧдӧмсӧ закрепитӧм могысь.
2. Медым материалсӧ ёнджыка конкретизируйтны, бурджыка лӧсьӧдны сійӧс велӧдчысьяс арлыд серти, учебникӧ пыртӧма уна образнӧй географическӧй описаниеяс, колана ногӧн лӧсьӧдӧма делӧвӧй текст, содтӧма серпас лыд.
3. Материалсӧ дженьдӧдӧма да упроститӧма программа вежсьӧм сертиыс, коді (программа вежсьӧмыс) лои 1934 вося май 16 лунся постановление серти.
Основнӧй авторъяс кындзи учебниксӧ выльысь лӧсьӧдӧмын тшӧтш участвуйтісны Н. И. ПОПОВА да П. Г. ТЕРЕХОВ.
Издательство.
СӦВЕТСКӦЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ (СССР).
I. МУШАР ВЫЛЫН СССР-лӧн ПОЛОЖЕНИЕ.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз (СССР) куйлӧ асыввывса полушариеын, кык свет юкӧнын — Европаын да Азияын.
Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь светлысь юкӧнъяс — Европа да Азия.
Видзӧдлӧй, Европа да Азия кутшӧм юкӧнъясын куйлӧ СССР.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз — медся ыджыд государство мушар вылын.
Сӧветскӧй Союз босьтӧ квайтӧд юкӧн став населённӧй сушасьыс.
10 сюрс километр кузя нюжӧдчӧма Сӧветскӧй Союз рытыввывсянь асыввылӧ.
Войвывсянь лунвылӧ СССР паськалӧма 4½ сюрс километр пасьта.
Корсьӧй СССР карта вылысь Минск кар Союзлӧн рытыввыв граница дорысь да Владивосток кар асыввыв граница дорысь, Японскӧй море берег вылысь.
Индӧй кӧрттуйсӧ тайӧ каръяс костысь.
Ӧдйӧн мунысь поезд тайӧ туйсӧ мунӧ 13 сутки чӧж.
СССР-лӧн Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъясыс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс Уральскӧй гӧраясӧн, Урал юӧн, Каспийскӧй мореӧн да Кавказскӧй гӧраясӧн.
Корсьӧй карта вылысь СССР-са Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъяс кост границасӧ.
Морскӧй границаяс.
Видзӧдлӧй карта вылӧ: миян Союз разнӧй боксянь кытшалӧма мореясӧн.
Тайӧ мореясӧдыс СССР нуӧ тӧргуйтӧм мукӧд странаяскӧд.
Войвывсянь Союз берегъяс пӧлӧн уна сюрс километр кузя нюжӧдчӧма Севернӧй Ледовитӧй океан.
Кыдзи ті тӧданныд нин, сійӧ куйлӧ кӧдзыд поясын.
Кызвын юкӧныс сылӧн тупкысьӧма йиӧн не сӧмын тӧлын, но и гожӧмын.
Йиясыс мешайтӧны ветлыны пароходъяслы Ледовитӧй океан вывті.
Сӧмын рытыввыв юкӧнын, Кольскӧй полуостров да Новая Земля ді костын, ӧти юкӧн Ледовитӧй океанлӧн йитӧм.
Тайӧ — Баренцово море.
Татчӧ Атлантическӧй океансянь локтӧ шоныд визув (течение) Гольфстрим.
Сійӧ шонтӧ Баренцово моресӧ, да гожӧмын йияс вешйӧны ылӧ войвывланьӧ.
Кольскӧй полуостров берег пӧлӧн Баренцово море оз кынмыв весиг тӧлын.
Лунвывлань Баренцово моресянь сушаӧ пырӧ Белӧй море.
Сэтчӧ оз пыр шоныд визулыс, да воджын чӧж сійӧ вевттьысьӧма йиясӧн.
СССР-са рытыввыв граница дорӧ матысмӧ Балтийскӧй морелӧн Финскӧй залив.
Тасянь медся матыса морскӧй туй Западнӧй Европаса странаясӧ: Германияӧ, Англияӧ, Францияӧ.
Уна пароход пыравлӧ Финскӧй заливӧ; найӧ вайӧны заграничнӧй тӧваръяс да нуӧны миянлысь.
Союзса Европейскӧй юкӧнын лунвыв боксянь куйлӧ Чёрнӧй море.
Тайӧ — шоныд, кынмывлытӧм море, сійӧ сідзжӧ сетӧ миянлы заграницаӧ петан туй.
Войвывсянь Чёрнӧй мореӧ пырӧ Крымскӧй полуостров; сійӧ торйӧдӧ Чёрнӧй мореысь ляпкыдик Азовскӧй мореӧс.
Союзлысь асыввывса морскӧй граница артмӧдӧны Тихӧй океанлӧн мореяс: Берингово, Охотскӧй да Японскӧй.
Берингово да Охотскӧй мореясӧс торйӧдӧ ӧта-мӧдсьыс Камчатка полуостров.
Тайӧ мореяс вывті ветлӧмсӧ сьӧктӧдӧны йияс.
Охотскӧй да Японскӧй мореяс костын эм Сахалин ді.
Сахалинлӧн войвыв джын юкӧныс — Сӧветскӧй Союзлӧн, лунвывсаыс — Япониялӧн.
Тайӧ мореяс пиысь медважнӧйыс — Японскӧй море; сы пыр ми вермам петны Тихӧй океанӧ.
Упражнениеяс.
Контурнӧй карта вылын гижталӧй лӧз карандашӧн СССР-лысь морскӧй границаяссӧ да гижалӧй тані индалӧм мореяслысь нимъяссӧ, Сӧветскӧй Союзлысь діяссӧ да полуостровъяссӧ.
Энӧ вунӧдӧй налысь нимъяссӧ да положениесӧ карта вылысь.
Петкӧдлӧй карта вылысь морскӧй туй Финскӧй заливсянь Англияӧ.
Петкӧдлӧй карта вылысь морскӧй туй Чёрнӧй моресянь Францияӧ, Владивостоксянь — Японияӧ.
Миян суседъяс
(Пограничнӧй государствояс.)
СССР-лы медматыса суседъясӧн лоӧны: рытыввыв границаын — Финляндия, Эстония, Латвия, Польша, Румыния; лунвыв границаын — Турция, Иран (войдӧр шусьыліс Персияӧн), Афганистан, Китай, Тувинскӧй народнӧй республика, Монгольскӧй народнӧй республика да Япония власть улын олысьяс — Маньчжурия да Корея; медбӧрын, Сахалин ді вылын ми граничитам Япониякӧд.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ государствояссӧ.
СССР — мирас дзик ӧти государство, кӧні властьыс рабочӧй класс да уджалысь крестьяна киын.
Сӧветскӧй Союзлӧн рабоче-крестьянскӧй власть — мирас сӧмын ӧти власть, коді коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын тышкасьӧ сы вӧсна, медым мушар вывса став народъяс костын вӧлі мир.
Сӧветскӧй Союзын олысь народъяс оз кӧсйыны война, но быд минутӧ найӧ дасьӧсь сувтны дорйыны ассьыныс социалистическӧй государствосӧ.
Краснӧй Армия сюся видзӧ Сӧветскӧй Союзлысь границаяс.
Упражнение.
СССР контурнӧй карта вылын нуӧдӧй гӧрд карандашӧн сухопутнӧй границаяссӧ да гижалӧй пограничнӧй государствояслысь нимъяссӧ.
Поверхность.
Видзӧдлӧй СССР-лысь физическӧй картасӧ.
Унджык юкӧныс карталӧн краситӧма нюдзвиж рӧмӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый СССР-ын уна увтас равнина.
Карта вылын петкӧдлӧма куим ыджыд увтас: Восточно-Европейскӧй, Западно-Сибирскӧй да Туранскӧй.
Карта нюдзвиж рӧмын вель уна местаясын синмӧ шыбытчӧны югыдвиж пятнаяс.
Тайӧ вывтасъяс: Европейскӧй юкӧнса СССР-ын — Средне-Русскӧй да Приволжскӧй, Азиатскӧй юкӧнын — Средне-Сибирскӧй.
Пӧшти став СССР-са лунвыв да асыввыв границаяс пӧлӧн, а сідзжӧ СССР-са Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъяс костса граница вылын ёна торъялӧны пемыд-гӧрд рӧма (коричневӧй) полосаяс — тайӧ гӧраяс.
СССР-са Европейскӧй юкӧнын — Крымскӧй гӧраяс.
СССР-са Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъяс костса граница вылын — Уральскӧй да Кавказскӧй гӧраяс.
Афганистанкӧд да Китайкӧд граница вылын — горнӧй страна Памир да Тянь-Шань гӧраяс.
Китайкӧд да Монголиякӧд граница вылын — Алтайскӧй гӧраяс.
Упражнениеяс.
Петкӧдлӧй физическӧй карта вылысь да энӧ вунӧдӧй тані индӧм став увтасъяссӧ, вывтасъяссӧ да гӧраяссӧ.
СССР физическӧй карта вылысь видлалӧй серпас «Медджуджыд гӧра йывъяс» да корсьӧй тайӧ вершинаяссӧ карта вылысь.
Медтӧдчана юяс да тыяс.
Уна ыджыд юяс эмӧсь СССР-ын.
На пиысь ӧтикъяс заводитчӧны вывтас местаяссянь, мукӧдъяс визувтӧны гӧраяссянь.
Карта серти тыдалӧ, мый Сӧветскӧй Союзлӧн юяс визувтӧны быд бокӧ, сійӧс кытшалысь став мореясӧ.
Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясӧ визувтӧны ыджыд юяс: Севернӧй Двина, Печора, Обь, Енисей, Лена.
Охотскӧй да Японскӧй мореяс костса проливӧ — унаваа Амур.
Чёрнӧй мореӧ визувтӧ Днепр ю; сы вылын стрӧитӧма Днепровскӧй электрическӧй станция.
Днепрсянь асыввывланьынджык визувтӧ Азовскӧй мореӧ Дон ю.
Сійӧ гожӧмнас ёна чинлӧ да сійӧн торкӧ суднояслысь ветлӧмсӧ Дон кузя.
Каспийскӧй мореӧ визувтӧ Волга, медся ыджыд судоходнӧй ю Союзса Европейскӧй юкӧнын.
Волгаӧ усьӧны уна ю вожъяс (притокъяс).
На пиысь медся ыджыдъясыс Ока да Кама.
Уральскӧй гӧраяссянь визувтӧ Каспийскӧй мореӧ кузь, но ляпкыдваа Урал.
Финскӧй заливӧ усьӧ дженьыдик, но паськыд да унаваа Нева.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ став юяссӧ.
Туялӧй, кысянь найӧ заводитчӧны да кытчӧ усьӧны.
Сӧветскӧй Союзын уна тыяс.
Преснӧй ваа медыджыд тыясыс: джуджыд Байкал — Средне-Сибирскӧй вывтас вылын Ладожскӧй да Онежскӧй — СССР-са Европейскӧй юкӧнын, рытыв-войвылын.
Сола ваа тыяс пӧвсысь медгырысьясыс — Каспийскӧй, Аральскӧй.
Найӧс унджыкысьсӧ шуӧны мореясӧн.
Корсьӧй карта вылысь тані индӧм тыяссӧ.
Упражнениеяс.
Контурнӧй карта вылӧ гижӧй нимъяссӧ тані индӧм юясдысь да тыяслысь.
Энӧ вунӧдӧй налысь нимъяссӧ да положениесӧ карта вылын.
Контурнӧй карта вылын нуӧдӧй лӧз карандашӧн тані индӧм быд юӧс заводитчанінсяньыс да вомдорӧдзыс (устьеӧдзыс).
Заводитчанінас гижӧй нимсӧ быд юлысь.
Краситӧй либӧ штрихуйтӧй лӧз карандашӧн став индӧм тыяссӧ.
Мый сэтшӧм контурнӧй картаыс да кыдз сійӧс лӧсьӧдны.
Контурнӧй карта — сійӧ сэтшӧм карта, кӧні визьясӧн (контурӧн) пасъялӧма светлӧн юкӧнъяс либӧ торъя странаяс, мореяс, юяс, но абу гижалӧма налысь нимъяссӧ.
Медым бура тӧдмавны географическӧй карта, колӧ уджавны контурнӧй карта серти: колӧ вӧчавны сы вылын разнӧй обозначениеяс да гижӧдъяс.
Контурнӧй карта абу сьӧкыд вӧчны аслыд.
Колӧ босьтны неыджыд географическӧй карта да пуктыны сійӧс ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Вылысяньыс колӧ картасӧ тупкыны чистӧй бумага листӧн.
Стеклӧыс кӧ югыд, карта пондас тыдавны бумага пырыс.
Колӧ сӧмын карандашӧн нуӧдны бумага пыр тыдалан контурсӧ.
Позьӧ сідзжӧ снимитны картасӧ вӧсни либӧ копировальнӧй бумага пыр.
II.
СССР-са ПРИРОДАЛӦН ДА НАСЕЛЕНИЕ ОЛӦМЛӦН КАРТИНАЯС.
4½ сюрс километр кузя нюжӧдчӧма СССР войвывсянь лунвылӧ.
СССР-лӧн войвыв юкӧныс куйлӧ полярнӧй круг сайын. Тані берегъяс пӧлӧн кыссьӧ кӧдзыд Севернӧй Ледовитӧй океан да сы вӧсна климатыс тані кӧдзыд.
СССР-лӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ умереннӧй поясын.
Сы вӧсна мый войвывсянь СССР ылӧ нюжалӧ лунвылӧ, то сылӧн природаыс зэв унапӧлӧс.
Кӧдзыд пояслӧн тӧвся лёк морозъяс лунвывлань вочасӧн чинӧны.
Кӧдзыд климат вежсьӧ шӧркодь кӧдзыдӧн, сэсся умереннӧйӧн, а дзик лунвылас — весиг умереннӧй шоныд климатӧн.
Тадзи войвывсянь лунвывладорӧ вежсьӧ СССР-лӧн климатыс.
Климат вежсьӧмкӧд тшӧтш вежсьӧны быдмӧгъяслӧн да животнӧйяслӧн мир.
СССР-ӧс природа аслыспӧлӧслунъяс сертиыс юкӧны некымын полоса вылӧ, либӧ зонаяс вылӧ.
1. ПОЛЯРНӦЙ ЗОНА.
Видзӧдлӧй глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь: Европа, Азия да Америка войвыв берегъяс пӧлӧн, Войвыв полюс гӧгӧр, уна сюрс километр кузя паськалӧма Севернӧй Ледовитӧй океан.
Европа да Азия войвыв побережьеясса пӧшти став діясыс, кодъяс куйлӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын, принадлежитӧны Сӧветскӧй Союзлы.
Тайӧ — Сӧветскӧй Союзлӧн медся войвыв юкӧныс, СССР-лӧн полярнӧй зона.
Природаыс полярнӧй зонаын суровӧй.
Тӧвнас тані кымынкӧ тӧлысь чӧж шондіыс некутшӧма оз мыччысьлы, сулалӧ полярнӧй вой.
Кольскӧй полуостровса войвыв берегъяс дінын сійӧ кыссьӧ кык тӧлысь, Новая Земляын — 4 тӧлысь, а войвыв полюсын — воджын.
Гожӧмнас кымынкӧ тӧлысь чӧж шондіыс некутшӧма оз саявлы, сулалӧ полярнӧй лун.
Но шондіыс луншӧрын кыпӧдчылӧ ляпкыдика, да сы вӧсна омӧля шонтӧ мусӧ.
Севернӧй Ледовитӧй океан.
Тӧлын.
Пом ни дор нюжӧдчӧма гӧгӧрбок йиа пустыня.
Зэв ыджыд йи полеяс вевттьӧмаӧсь океансӧ.
Найӧ мунӧны, зурасьлӧны ӧта-мӧдыскӧд.
Ратшкӧдчӧмӧн да гымакылӧмӧн жугласьӧны йияс, и артмӧны зэв ыджыд йи чукӧръяс — «торосъяс».
Сулалӧны швачкакылан морозъяс, бушуйтчӧны лым буряяс, пургаяс.
Тӧлысьысь дырджык нин полярнӧй вой ставсӧ вевттьӧма пемыдӧн.
Олӧмыс быттьӧ кусӧма.
Став ловъяыс дзебсьӧма.
Сӧмын еджыд ош коръясӧкӧ тапиктылас йиа пустыня кузя,
Мукӧддырйи енэж сэзьдӧ, и пустыня дзирдалӧ кодзувъяссянь да тӧлысь югыдсянь.
Пӧраӧн кыптылӧ енэжын полярнӧй сияние.
Гожӧмын.
Кымынкӧ тӧлысь чӧж оз саявлы шонді.
Океан вывса йи заводитӧ сывны.
Йи полеяс жугласьӧны, крӧшитчӧны да гожӧмбыд ветлӧны океан вывті.
Йияс вылын шонтысьӧны тюленьяс.
Баренцово мореын ветлӧны зэв ыджыд стаяясӧн сельдияс, трескаяс да мукӧдпӧлӧс черияс.
Новая Земля скалистӧй берегъяс дорын мыччысьӧны моржъяс, а Азия берегъяс дорын — китъяс.
Корсьӧй полушариеяс карта вылысь Севернӧй Ледовитӧй океанлысь сійӧ юкӧнсӧ, коді пырӧ СССР-ӧ.
Корсьӧй со кутшӧм мореяс: Баренцово, Белӧй, Карскӧй.
Полярнӧй діяс.
Уна гырысь да посни діяс кыпӧдчӧмаӧсь йиясӧн вевттьысьӧм Севернӧй Ледовитӧй океан поверхность вылын.
Полярнӧй діяс вылын воджынсьыс дырджык сулалӧ тӧв и діяссӧ ӧттшӧтш океаныскӧд дорӧма йиясӧн да тыртӧма лымйӧн.
Сӧмын 2–3 тӧлысь кежлӧ ловзьылӧ тані природаыс.
Сылӧны йияс да лымъяс.
Кушмӧны из скалаяс.
Кӧнсюрӧ мыччысьӧны жебиник быдмӧгъяс: уна рӧма лишайникъяс, веж юрлӧс кодь нитшъяс, гырысь дзоридзьяса ляпкыдик турунъяс — полярнӧй макъяс, незабудкаяс, кӧлӧкӧльчикъяс.
Ді берегдорса скалаяс вылӧ чукӧртчӧны зэв уна лэбачьяс.
Татчӧ локтӧны позтысьны гагаяс, кайраяс, каляяс.
Налӧн позъясыс мукӧддырйи кыссьӧны уна километр кузя.
Дзонь кымӧръясӧн лэбалӧны скалаяс вывті лэбачьяс.
Лэбачьяслӧн горзӧм шыыс тыртӧ сынӧдсӧ.
Оз ӧд прӧста шуны татшӧм местаяссӧ лэбач базаръясӧн.
Но гожӧмыд полярнӧй діяс вылын дженьыд.
Оз на удитны сывны йияс да лымъяс, кыдз бара нин локтӧны кӧдзыдъяс.
Лэбачьяс лэбзьӧны лунвылӧ, да регыд мысти выльысь заводитчӧ тӧв.
Суровӧй природаыс полярнӧй діяс вылын.
Сӧмын неважӧн на сэтчӧ кутісны овмӧдчавны йӧз.
Новая Земля вылын.
СССР карта вылысь корсьӧй Новая Земля діяс.
Медводдза овмӧдчысьяс.
Квайтымын во сайын локтісны Новая Земля вылӧ промышленникъяс-ненецъяс — Фома Вылка семьяыскӧд да ёртъясыскӧд.
Петісны найӧ берегӧ, кайисны скалаяс вылӧ.
Вылка видзӧдліс гӧгӧрбок.
Сьӧд из гӧраяс тырӧмаӧсь лымйӧн, да скала щельясын нитш...
Ни ӧти лов...
Ни ӧти шы.
Страшнӧ лои налы.
Кӧсйӧны нин вӧлі бӧр гортӧ кывтны, но аддзисны берег дорысь киссьӧм керка дай кольччисны.
Промышляйтны местаыс вӧлӧмкӧ лӧсялана: татчӧ волывлісны тюленьяс ыджыд стадаясӧн, гӧраясын ветлӧдлісны песецъяс да дикӧй кӧръяс.
Уна зверь кыйисны охотникъяс, пондісны лӧсьӧдчыны гортӧ мунны.
Но Вылка эз окотит гортӧ мунны, кольччис ді вылын гӧтырыскӧд, челядьыскӧд да ёртыскӧд.
Стрӧитісны выль керка.
Продуктаяс да порок дасьтӧма вӧлі тырмымӧн.
Воис тӧв.
Море тупкысис йиӧн.
Шонді дзебсис, шувгыны пондісны тӧвъяс.
Шутьлалісны лымъя пургаяс.
Ставсӧ тыртіс лымйӧн.
Сьӧкыд вӧлі тӧлын.
Керкаыс пӧшти дзикӧдз лым улӧ дзебсис — лои петавны труба пырыс.
Не ӧтчыд волывлісны еджыд ошъяс: надейтчисны мыйкӧ налы сюриг.
Но пемыдыс да кӧдзыдыс вӧлі медсьӧкыд.
Вылкалӧн ёртыс сідз эз и вермы виччысьны тувсов шондітӧ — кулі.
Но со мыччысис шонді.
Воис тулыс.
Мореын пондіс вӧрны йи.
Йияс вылӧ кайисны тюленьяс.
Воисны лэбачьяс.
Гӧраяс вывсянь пондісны жургыны шоръяс.
Уна морскӧй зверь да лэбач кыйис Вылка.
Но гажтӧм сылы лои йӧзтӧгыд.
Мӧдӧдчис кывтны берег пӧлӧныс, корсьны найӧс.
Сӧмын некодӧс эз аддзы.
Воис да коли бара ӧти тӧв.
Мӧд тулыснас Вылка аддзис промышленникъясӧс, кодъяс воӧмаӧсь тундрасянь.
Сійӧ вузаліс налы ассьыс став прӧмыссӧ да сы пыдди босьтіс налысь порок, ружйӧ да сёян-юан.
Промышленникъяс бӧр мунісны тундраӧ да висьталісны, мый Новая Земля вылын бур прӧмыс, мый сэні олӧ да промышляйтӧ Вылка.
Сэки пондісны сэтчӧ мунны тундраысь гӧля олысь ненецъяс.
Тадзи артмис медводдза сикт Новая Земля вылын.
Выль овмӧдчысьяс ӧтувтчисны артельӧ да бӧрйисны Вылкаӧс асланыс старӧстаӧ.
Сьӧкыд вӧлі олӧмыс Новая Земля вылын медводдза овмӧдчысьяслӧн.
На пиысь унаӧн куліны, коді цынгаысь да тшыгла, коді вӧйи, кодӧс йияс костӧ топӧдіс либӧ йи вылын восьса мореӧ нуис.
Кыдзи вежсис олӧм Новая Земля вылын.
Ёна вежсис олӧм Новая Земля вылын Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Ӧні сэні некымын посёлок нин школаясӧн да больничаясӧн.
Ненецъяс ӧтувтчисны артельясӧ.
Морскӧй зверьяс бӧрся кыйсьыны ветлӧны мореӧ моторнӧй ботъяс вылын.
Кыйӧны чери да пӧтка.
Чукӧртӧны лэбач колькъяс.
Шедӧдӧны уна пушнина.
Волӧны татчӧ пароходъяс, вайӧны Новая Земля вывса олысьяслы став колана прӧдуктаяс, порок, ӧружие да нуӧны пушнина, чери, гос.
Стрӧитӧма некымын радиостанция.
Ӧні Новая Земляын олысьяс вермасны кутны йитӧд став Союзкӧд.
Лӧсьӧдӧма исследовательскӧй станцияяс.
Тайӧ станцияясын нуӧдсьӧ Новая Землялысь природасӧ тӧдмалӧм.
Новая Земляын эм Сӧвет, коді бурмӧдӧ олӧмсӧ новоземельскӧй йӧзлысь.
abu
Полярнӧй промысловӧй овмӧс.
Уна морскӧй зверь, чери да лэбач СССР-са полярнӧй зонаын.
Тайӧ озырлунсӧ используйтӧм могысь сӧветскӧй правительство лӧсьӧдӧ-бурмӧдӧ тані полярнӧй промысловӧй овмӧс.
Лӧсьӧдсьӧны чери кыян да охотничӧй колхозъяс.
Лӧсьӧдалӧны чери кыян базаяс.
Быд базалӧн дасъясӧн промысловӧй суднояс.
Промыслъяслы отсалӧм могысь используйтчӧны ледоколъяс, самолётъяс да радио.
Ледокол вывсянь тюленьясӧс кыйӧм.
Тувсов шонді водзын шонтысьӧны тюленьяс кельыдлӧз рӧма йияс вылын.
Найӧ куйлӧны сюрсъясӧн.
Шоналӧм бӧрын найӧ часъясӧн вугралӧны, сӧмын шочыника бергӧдчылӧны ӧти бок вывсянь мӧд вылӧ.
Оз узь сӧмын ӧти пӧрысь да опытнӧй тюлень — стӧрӧж.
Енэжын выліті лэбзис самолёт.
Тайӧ сынӧдса разведчик промысловӧй ледокол вывсянь.
Лётчик аддзис тюленьяслысь куйланін да юӧртӧ радио пыр ледоколлы найӧ куйлан места йылысь.
Регыд ылын тыдовтчӧ ледокол.
Медым тюленьяс оз повзьыны, сійӧ сувтӧ ылӧ куйланінсянь.
Кыйсьысьяс пасьталӧны еджыд халатъяс да петӧны йи вылӧ.
Ружйӧяссӧ кианыс кутӧмӧн да ньӧжйӧник кыйӧдчӧмӧн матыстчӧны найӧ тюленьяс дорӧ.
Медбура лыйсьысьыс мунӧ водзын.
Стӧч юрас лыйӧмӧн сійӧ начкӧ стӧрӧжалысь тюленьӧс.
Заводитчӧ тшӧкыда лыйсьӧм, да регыдъя кадӧн сё тюленьысь унджык нин куйлӧны начкӧмӧн.
Лыйсьысьяс мунӧны водзӧ.
Лыйсьысьяс бӧрся локтӧны чукӧртысьяс.
Налӧн кианыс ыджыд ёсь пуртъяс.
Чукӧртысьяс кульӧны виӧм тюленьяслысь кучиксӧ да госсӧ.
Воӧ ледокол, грузитӧ прӧмыс да мунӧ тюленьяс мӧд куйланінӧ.
Сы йылысь лётчик юӧртіс нин радио пыр.
Чери кыян промыслъяс.
Кольскӧй полуостров войвыв берег пӧлӧныс разнӧй местаясын лӧсьӧдалӧма чери кыйысьяслӧн сулаланінъяс, чери базаяс.
Корсьӧй СССР карта вылысь Кольскӧй полуостров.
Тшӧкыда татчӧ волывлӧны паруснӧй да моторнӧй суднояс да сувтӧны заливын якорь вылӧ.
Ӧтияс вайӧны чери, мӧдъяс босьтӧны припасъяс, снастьяс, самъяс да мунӧны кыйсьыны.
Кор заводитчӧ чери кыйӧм, черисӧ вайӧны дугдывтӧг.
Петкӧдӧны пристаньӧ, тэчӧны бӧчкаясӧ, солалӧны да мӧдӧдӧны складъясӧ.
Треска векджык мунӧ кымынкӧ километр пасьта да кузьта сук пластӧн.
Сідз жӧ мунӧ и сельди.
Сійӧ мунӧ берегъяс пӧлӧн да пырӧ лӧнь заливъясӧ-губаясӧ.
Сэні сійӧс потшӧны тывъясӧн да кыйӧны черпакъясӧн, мешӧкъясӧн, ведраясӧн.
Чери солалӧны, косьтӧны, коптитӧны.
Торъя нин ёна кыйӧны черитӧ траулер-судноясӧн.
Выль сӧветскӧй траулер — сійӧ вавывса дзонь завод.
Сійӧ не сӧмын кыйӧ треска, но тшӧтш и перерабатывайтӧ да пӧртӧ сійӧс гӧтӧвӧй продуктӧ.
Мыйӧн сӧмын траулер петас восьса мореӧ, сы вылын заводитчӧ уджавны радиостанция.
Радист йитчӧ став траулеръяскӧд, кодъяс эмӧсь тайӧ кадас мореын, да чери мунӧм йылысь найӧ юӧръяс серти капитан бӧрйӧ чери кыян местасӧ.
Траулер мӧдӧдчӧ индӧм местаӧ.
Лэдзӧны мореӧ трал (специальнӧй тыв).
Судно мунӧ, и чери кыйӧм заводитчӧ.
Час мысти трал лэптыссьӧ блокӧн палуба весьтӧ, и чери орлытӧг «визувтӧ» палуба вылӧ.
Трал лэптылӧны быд час мысти, и быдысьӧн сійӧ вайӧ сюрс килограммъясӧн чери.
Заводитчӧ чериӧс обработайтӧм.
Уджыс мунӧ чептӧн.
Ӧти матрос босьтӧ трескасӧ ыджыд вилкиӧн да мыччӧ сійӧс жӧчӧн вевттьӧм сӧстӧм пызан вылӧ.
Мӧд матрос велалӧм киӧн кералӧ черӧн черилысь юрсӧ, да юртӧм чери исковтӧ югъялысь шыльыд пызан вывті.
Тан сійӧс кутӧны, велалӧм кияс вундалӧны ёсь пуртӧн рушкусӧ, лэдзӧны пытшкӧссӧ.
Чери вуджӧ киысь киӧ.
Сылысь кульӧны кучиксӧ, вундӧны сійӧс кузяланог кыкпельӧ да перйӧны сы пытшкысь сюрсалысӧ.
Черилысь небыдінъяссӧ солалӧны да мӧдӧдӧны трюмӧ.
Тан жӧ траулер вылын лыяссьыс вӧчӧны лы пызь, а треска муссьыс сывдӧны чери вый, кодӧс юӧны лекарство да питательнӧй средство пыдди.
Войвывса морскӧй туй.
Миян Союзса ылыс войвылын эм уна природнӧй озырлун.
Паськыд полосаӧн сюрс километръяс кузя нюжӧдчӧмаӧсь нэмӧвӧйся вӧръяс, уна сэні эм дона пушнӧй зверь.
Разнӧй местаясысь аддзӧма изшом, нефть, графит да мукӧд полезнӧй ископаемӧйяс.
Но кутшӧм туйӧд петкӧдны тайӧ озырлунсӧ вывті паськыд тундраяс да тайгаяс пырыс, кыті весиг подӧннас мунны зэв сьӧкыд?
Видзӧдлӧй Сӧветскӧй Союз карта вылӧ.
Ыджыд унаваа юяс вундӧны уналаті став войвыв юкӧнсӧ Союзлысь да нуӧны ассьыныс васӧ войвыв полярнӧй мореясӧ.
Тайӧ мореяс пыр гожӧмын позьӧ воӧдчыны Союзса войвыв берегса любӧй ылі пунктӧ, а сідзжӧ и мукӧд странаясӧ.
Но сьӧкыд дай ӧпаснӧ ветлыны войвыв полярнӧй мореяс вывті.
Уна суднояс сэтчӧ вӧйлісны йиясӧн топӧдӧм вӧсна.
Сӧветскӧй правительство пуктіс ас водзас мог — бура тӧдмӧдны (исследуйтны) тайӧ мореяссӧ да лӧсьӧдны безопаснӧй морскӧй туй СССР-са став войвыв берег пӧлӧн.
Та могысь быд во ыстыссьӧны экспедицияяс вынйӧра ледоколъясысь да аэропланъясысь.
Найӧ тӧдмалӧны полярнӧй мореяс.
Эз нин ӧти сӧветскӧй экспедиция мунлыв Ледовитӧй океан пыр миян Союзса войвыв берегъяс пӧлӧн ӧти гожӧмын.
Діяс вылын стрӧитӧма уна полярнӧй станцияяс, кодъяс нуӧдӧны оръявлытӧм наблюдениеяс поводдя бӧрся да полярнӧй йияс ветлӧдлӧм бӧрся.
Асланыс наблюдениеяс йылысь найӧ юӧртӧны радио пыр став суднояслы, кодъяс мунӧны полярнӧй мореӧд.
Бӧръя воясӧ ыджыд сибирскӧй юяс устьеяс дорӧ кутісны волыны дасъясӧн торговӧй суднояс.
1935 восянь заводитӧмӧн воссис сквознӧй движение торговӧй суднояслӧн Мурмансксянь Владивостокӧ да мӧдарӧ.
Такӧд тшӧтш Войвыв морскӧй туй кузя некымын местаын сувтӧдалӧма ён дежурнӧй ледоколъясӧс.
Найӧ отсалӧны пароходъяслы мунны сэті, кытчӧ чукӧрмӧмаӧсь сьӧкыд йияс.
Но полярнӧй мореястӧ нӧшта абу на тырмымӧн тӧдмалӧма, да суднояслы ветлыны уна местаті на зэв ӧпаснӧ.
Сы вӧсна войвыв полярнӧй мореясӧс тӧдмалӧмыс водзӧ на нуӧдсьӧ.
Ыстысьӧны выль экспедицияяс.
Разнӧй местаясын стрӧитсьӧны выль полярнӧй станцияяс.
Суровӧй олӧмыс полярнӧй станцияясын.
Ёна сьӧкыд полярнӧй мореса йияс пӧвсын суднояслы ветлӧдлыны.
Уна вын, вӧля да смеллун сійӧ уна сё сӧветскӧй работникъяслӧн, морякъяслӧн да исследовательяслӧн, кодъяс косясьӧны Ледовитӧй океанса суровӧй природакӧд Великӧй войвыв туй вӧсна, миянлысь полярнӧй зона освоитӧм вӧсна.
Урокъяс бӧрын вӧчан удж.
Лыддьӧй газетъясысь, кыдзи мунісны полярнӧй экспедицияяс таво.
Пасйӧй карта вылын ичӧтик флагъясӧн наӧн мунан туйяссӧ.
«Челюскинлӧн» поход.
Статья лыддигӧн пыр туялӧй карта серти.
1933 воын август тӧлысьын Мурманскысь петіс ыджыд полярнӧй пароход «Челюскин».
Сійӧ нуӧ вӧлі Войвыв морскӧй туй тӧдмалысь экспедицияӧс.
Экспедициялӧн начальникыс вӧлі быдӧнлы тӧдса учёнӧй да полярнӧй исследователь О. Ю. Шмидт.
Пароходсӧ нуӧдіс испытаннӧй полярнӧй капитан Воронин.
Медводдза йияс.
Первойя кык лунсӧ «Челюскин» мунӧ Баренцово мореӧд.
Лӧнь.
Шоныд.
Кадысь кадӧ паныдасьлӧны чери кыян гырысь суднояс.
Пӧраӧн, васӧ вундігтырйи, море поверхность вылын мыччысьлӧ китлӧн мышкуыс.
Коймӧд луннас пароход матысмӧ Новая Земляса лымйӧн тыртӧм скалистӧй берегъяс дінӧ.
Пролив пыр діяс костӧд «Челюскин» петӧ Карскӧй мореӧ.
Карскӧй море паныдалӧ пароходсӧ йиясӧн.
Регыд «Челюскин» лои коставлытӧм йияс пӧвсын.
Йияс зэв ыджыд вынӧн кучкалӧны пароход бокъясӧ.
Пароходлысь направлениесӧ дугдывтӧг вежлалӧмӧн, капитан Воронин старайтчӧ чинтыны йияслысь зурйӧдлӧмсӧ.
Но тайӧ омӧля отсалӧ.
Гырысь йияскӧд первойысь зурасигӧн на «Челюскинлӧн» артмӧ пробоина (розь).
Ковмис вӧчны ремонт.
Бӧръявылас, йияс пыр мунны эз кут позьны.
«Челюскинлы» быть лои сувтны.
Радио пыр корӧм ледокол «Красин» петкӧдӧ сійӧс йияс пӧвсысь.
Пароход мунӧ водзӧ.
Сы вылын, весиг ӧти минут кежлӧ орлытӧг, мунӧ организованнӧя уджалӧм-олӧм.
Сюся видзӧдӧ море бӧрся капитанскӧй мостик вывсянь капитан.
Лун и вой кылӧ штурманлӧн командуйтӧм.
Лун и вой сулалӧны пароходнӧй котёлъяс дорын машинистъяс.
Быд нёль час мысти вежсьӧны матросъяслӧн вахтаяс.
Научнӧй работникъяс дугдывтӧг нуӧдӧны исследованиеяс.
Пароход ньӧжйӧник мунӧ Карскӧй мореӧд.
Йияс пӧвсысь петӧм бӧрын сійӧ веськалӧ сук ру (туман) пытшкӧ.
Муртса на петас ру пиысь — бара йияс оз лэдзны мунны.
Бӧръявылас, дас сизимӧд луннас пароход матысмӧ Челюскин мыс дінӧ.
И мыйдта радлӧм!
Тані сійӧ паныдасьӧ Сӧвет Союзса вит медбур полярнӧй суднояскӧд.
Чукотскӧй мореын йияс босьтӧны «Челюскинӧс» пленӧ.
Челюскин мыс кольӧм бӧрын пароход мунӧ 10 сутки чӧж сувтлытӧг Берингов проливлань.
Матын нин Врангель ді, а сы бӧрын медбӧръя море — Чукотскӧй море.
Но тайӧ — медсьӧкыд юкӧн туйлӧн.
«Челюскин» бара веськалӧ сьӧкыд йияс пӧвсӧ.
Матысмӧ тӧв.
Йияс заводитӧны ӧта-мӧд дінас кынмыны.
Пыр надзӧнджык да надзӧнджык мунӧ пароход.
Тшӧкыда пароходсӧ йиясыс зырӧны сэтшӧм ёна, мый сылы лоӧ мунны найӧ йӧткӧм серти.
Со, медбӧрын, и Берингов пролив...
Друг, дзик виччысьтӧг йияс йӧткӧны мӧдарӧ да нуӧны пароходсӧ бӧр Чукотскӧй мореӧ...
Пуксьӧ тӧв да дзикӧдз йиястӧ дорӧ.
Пароход топыда кынмӧ зэв ыджыд йи полеӧ...
Ковмас тӧвйыны йияс пӧвсын.
Кусӧдӧны топкаяс, медым видзны ломтас.
Но тӧвйӧмысь челюскинецъяс оз шогсьыны.
Нӧшта ыджыдджык энергияӧн научнӧй работникъяс нуӧдӧны исследованиеяс.
Ставыс зэв чорыда босьтсьӧны велӧдчыны.
«Челюскинлӧн» вӧйӧм.
Кык тӧлысьысь нин дырджык тӧвйӧ «Челюскин» Чукотскӧй мореса йияс пӧвсын.
Зэв ыджыд йи полеяскӧд тшӧтш сійӧ странствуйтӧ море вывті.
Мореӧс вевттьысь йи полеяс топӧдӧны ӧта-мӧдсӧ.
Зыкӧн да тратшкӧдчӧмӧн жугласьӧны, крӧшитчӧны йияс да кайӧны ӧта мӧд вылас зэв ыджыд чукӧръясӧн.
Коли декабрь, январь.
Со февраль 13-ӧд лун нин.
Олӧм «Челюскин» вылын мунӧ, кыдз и пыр, кӧть и тшӧкыдджыка воддза серти кывлӧны йияслӧн кучкысьӧмъяс да жугласьӧмъяс.
Но быдсӧн нин та дінӧ велалісны.
Сӧмын суднолӧн команднӧй составыс Шмидт да Воронин юрнуӧдӧмӧн сюся видзӧдӧны йияс бӧрся.
Дай абу весьшӧрӧ.
Друг луншӧр бӧрын 2 час гӧгӧрын кыліс пельчунӧдан кучкӧм шы, да зэв ыджыд йи чукӧр зырӧдіс «Челюскин» вылӧ.
Пароходлӧн бокыс зэв паськыда поті.
Сетсьӧ приказ пырысь-пыр жӧ ректыны йи вылӧ колана запасъяс.
Кымынкӧ секунда мысти ставныс асланыс места вылынӧсь, да груз петкӧдӧм мунӧ полнӧй ходӧн.
Некутшӧм суета, ни шум...
Йияс бара топӧдісны пароходӧс.
Ӧти-мӧд бӧрся потласьӧны кӧрт лист эжӧдъяс.
Шуйга бортыс пароходлӧн жугалӧма.
Ваыс заводитӧ пырны пытшкас.
«Челюскин» заводитӧ вӧйны.
Быдсӧн сійӧс бура аддзӧны.
Горзӧм шы, ни повзьӧм абу.
Удж водзӧ мунӧ.
Регыд мысти став колана запасъяс, научнӧй приборъяс да материалъяс лоины йи вылын.
Но вот пароход нырыс заводитӧ пӧлыньтчыны.
Палуба вылӧ ылькнитӧ нин ва.
Кылӧ команда: «Ставлы эновтны судно!»
Пароход нырыс ӧдйӧ пырӧ ваӧ.
Кормаыс (бӧжыс) кайӧ вывлань ва весьтӧ.
Медбӧрын лэччӧны пароход вылысь экспедициялӧн начальник Шмидт да капитан Воронин.
Нӧшта кымынкӧ секунда, и «Челюскин» саялі йи улӧ.
Йи вылын лагерь.
Пароход вӧйи, да йӧз колины куш йиа пустыня шӧрын.
Пемыд.
Пурга.
Тратшкакылан кӧдзыд.
Тэрмасьӧмӧн сувтӧдӧны радиомачта, зэвтӧны палаткаяс.
Уджавны вывті сьӧкыд; инструментъяс абуӧсь, кӧдзыдла чуньяс оз куснясьны, тӧлыс уськӧдӧ кок йылысь, пурга оз лэдз восьтыны син.
Медбӧрын, эбӧсысь усьӧм, кӧтасьӧм да кынмӧм йӧз ставныс унмовсьӧны палаткаясын сьӧкыд унмӧн.
Асыв вайӧ надея спаситчӧм вылӧ: радиостанция Уэлленын (Чукотскӧй полуостров вылын) кылӧ челюскинецъясӧс.
Шмидт радио пыр юӧртӧ Москваӧ пароход вӧйӧм йылысь.
«Спаситасны...
Колӧ сӧмын кутчысьны», мӧвпалӧны быдсӧн.
Вочасӧн олӧм заводитӧ ладмыны.
Лагерь весьтӧ кыпӧдчӧ сӧветскӧй гӧрд флаг.
Радио пыр Москвасянь локтӧ юӧр, мый мӧдӧдсьӧны найӧс мездӧм могысь самолётъяс, дирижабльяс да ледокол «Красин».
Сьӧлӧм вылын быдсӧнлӧн лои нӧшта долыдджык.
Самолётъяслы пуксьӧм вылӧ заводитӧны корсьны площадка да весалӧны сійӧс.
Но йи поле, код вылын сулалӧ лагерь, дугдывтӧг мунӧ.
Либӧ сэні, либӧ тані йиыс потласьӧ, артмӧны ыджыд коластъяс; кайӧны да путкылясьӧны зев ыджыд йи валъяс.
Ӧта-мӧд бӧрся жугласьӧны аэродромъяс.
Йи вал жугӧдӧ кухнясӧ, а мӧдысь жугӧдӧ бараксӧ.
Ӧтчыд муртса эз пышйы йи улӧ радиомачта.
Быд минутӧ лагерь опасностьын.
А отсӧг оз лок.
Мешайтӧны пургаяс да руяс.
Тӧлысь гӧгӧр нин странствуйтӧ море вывті вавывса лагерь.
Но челюскинецъяс юрсӧ оз ӧшӧдны.
Большевистскӧй упорствоӧн найӧ вермасьӧны йияскӧд, водзӧ нуӧдӧны Чукотскӧй мореӧс исследуйтан уджъяссӧ.
Коммунистъяс да комсомолецъяс быдлаын медводзынӧсь медся сьӧкыд да кывкутана уджъяс вылын.
Кыпыд настроение кутӧм могысь вӧчалӧны лыддьысьӧмъяс, ворсӧмъяс, сьылӧм, лэдзӧны стенгазета «Огӧ сетчӧй».
Медбӧрын, лагерь весьтын тыдовтчис самолёт, коді вермӧма писькӧдчыны руяс да пургаяс пыр.
Челюскинецъяслӧн первой партия лои спаситӧма.
Но руяс да пургаяс содӧны.
Бара лоӧ виччысьны.
Нӧшта дзонь тӧлысь на кыссьӧ йияскӧд тышкасьӧмыс вавывса лагерын.
Став Сӧветскӧй Союз сюся следитӧ газетъяс пыр, мый керсьӧ ылі асыв войвылын.
Быдсӧн виччысьныс оз вермыны, кор нин пуксясны лӧнь да югыд лунъяс Чукотскӧй мореын.
Медбӧрын, апрель заводитчигӧн нин сэтшӧм лунъясыс лоины.
Ӧта-мӧд бӧрся пуксялӧны самолётъяс йи вылӧ да нуӧны челюскинецъясӧс.
Апрель 13-ӧд лунӧ лэбзьӧны медбӧръя квайт морт.
Ставнысӧ лои спаситӧма.
Нимкодясьӧмӧн да гордостьӧн встречайтӧ став страна челюскинецъясӧс да найӧс спаситысь лётчик-геройясӧс.
Полярнӧй станция «Войвыв полюс».
Некор на ещӧ эз овлыны йӧз Войвыв полюсын.
1937 воын нёль сӧветскӧй самолёт воисны Войвыв полюсӧдз да пуксисны ыджыд мунысь йи пласт вылӧ.
abu
abu
abu
abu
Выгрузитісны оборудование полярнӧй станциялы и лӧсьӧдісны исследовательяслы олан палатка.
Регыд самолётъяс мунісны.
Йи пласт вылын колисны нёль отважнӧй полярнӧй исследователь: Папанин, Кренкель, Ширшов да Федоров.
На гӧгӧр сюрс километр вылӧ куйліс йиӧн вевттьӧм океан.
Заводитчис уджӧн тыр олӧм.
Быдлун нёльысь найӧ наблюдайтлісны поводдя и радио кузя висьталісны ассьыныс наблюдениеяссӧ.
Йи пластыс, код вылын олісны папанинецъяс, морскӧй визулӧн да тӧлӧн вӧтлӧмӧн муніс лунвылӧ.
abu
Пӧшти быдлун шонді да кодзувъяс серти тӧдмавлісны, ылӧ-ӧ нуис йи пластсӧ Войвыв полюссянь.
Вит километр кузьта стальнӧй тросӧн мерайтісны Севернӧй Ледовитӧй океанлысь джудждасӧ: исследуйтісны валысь составсӧ.
Йияс мунісны, йи пласт вылӧ грӧмӧздитчисны торосъяс.
Исследовательяс быд минутаӧ вӧліны гӧтовӧсь спаситны научнӧй приборъяс, продовольствие и весиг ассьыныс олӧмсӧ.
Колис гожӧм лэччывлытӧм шондікӧд, колис ар, локтіс тӧв, а сыкӧд кузь полярнӧй вой, кор дзонь тӧлысьясӧн шонді оз петавлы енэжӧ.
Удж мунысь йи пласт вылын эз орлы.
Уджалісны пӧнарса югыдӧн.
Уна труд колӧ вӧлі войся пемыдын лымъя буряын да пургаын, мед воӧдчыны йи пласт потӧминӧдз, кӧні мунлісны океан джудждаӧс мерайтӧмъяс.
Тӧв уськӧдліс кок вылысь, лым тыртліс синъяс.
Ӧтчыд вошисны туйвывсьыс и муртса эз пӧгибнитны ас оланін дінын.
Но тайӧ эз сувтӧд уджъяссӧ.
Нюжӧдісны трос и сы дінӧ кутчысьӧмӧн ветлісны йи потӧминӧдз.
Удж муніс некутшӧм поводдя вылӧ видзӧдтӧг.
Ӧкмыс тӧлысь чӧж олісны исследовательяс мунысь йи вылын, кывтісны сы вылын кык сюрс километрысь унджык.
Торъя сьӧкыд налы лои бӧръя тӧлысьын.
Быд минутаӧ грӧзитіс гибель.
Йи пласт потліс разнӧй направлениеясӧд, жугавліс торъясӧ.
Отважнӧй исследовательяс олісны неыджыд йи тор вылын, но некод ни ӧти минута кежлӧ эз усьлы духӧн, пыр водзӧ муніс научнӧй удж, и быд лун шуӧм часъясӧ висьтасьлісны радио кузя сведениеяс поводдя йылысь.
Найӧ вӧліны уверенӧсь сыын, мый на йылысь думайтӧ и тӧждысьӧ став сӧветскӧй страна.
И найӧ эз ӧшыбитчыны.
Колан моментӧ вӧлі ыстӧма сӧветскӧй ледоколъясӧс, и повтӧм сӧветскӧй морякъяс босьтісны геройясӧс йи вылысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Войвыв полярнӧй областьлӧн миян поводдя вылӧ влияйтӧм.
Научнӧй тӧдмалӧмъяс докажитісны, мый войвыв полярнӧй областьлӧн поводдяыс ёна влияйтӧ миян поводдя вылӧ.
Войвыв полярнӧй область — сійӧ зэв ыджыд кӧзӧдвыв, кысь локтӧны миянлань кӧдзыд тӧвъяс.
Кымын унджык йияс чукӧрмӧны Ледовитӧй океанын, сымын кӧдзыдджык лоӧ миянын.
Полярнӧй зонаын абу быдлаын ӧткодь климатыс.
Шоныд полоса йиа море шӧрын лоӧ, кыдзи ми тӧдам, шоныд визув (течение) Гольфстрим вӧсна.
Эз кӧ вӧв тайӧ шоныд визулыс, Европа войвыв эськӧ вӧлі тырӧма йиӧн, веж мороз дорис эськӧ сэсь став ловъя торсӧ.
Шоныд морскӧй визувлӧн температура вежласьӧмыс тӧдчӧ и миян поводдя вылын.
Медым эськӧ водзвыв тӧдны миянлысь поводдя, колӧ тӧдны, кыдзи вежсьӧ поводдя войвыв полярнӧй зонаын, кыдзи мунӧны йияс Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Упражнениеяс.
Контурнӧй карта вылын гижтӧй визьӧн СССР-лысь полярнӧй зонасӧ.
Гижалӧй сэтчӧ полярнӧй зонаса мореяслысь да діяслысь нимъяссӧ.
Урокъяс бӧрын удж.
Открыткаясысь, газет да журнал серпасъясысь лӧсьӧдӧй альбом «СССР-лӧн полярнӧй зона».
2. ТУНДРАЛӦН ЗОНА.
Севернӧй Ледовитӧй океан берег пӧлӧн став Сӧветскӧй Союз кузялаыс полосаӧн куйлӧ тундра.
Природнӧй зонаяс карта вылысь корсьӧй тундралысь зона.
Тундра кузя тӧлын.
Кӧръяс ӧдйӧ нуӧны миянӧс тундраӧд.
Гӧгӧр вольсасьӧма помтӧм лымъя равнина.
Сійӧ кольӧ бӧрӧ, дзик тыртӧм, пыр ӧти пӧлӧс.
Ставыс вӧлі еджыд.
Гӧгӧр некутшӧм чут.
Ёсь кӧдзыд тӧв сьӧктӧдӧ лолалӧм да кайӧ лым бусӧн.
Регыд коли дженьыд тӧвся лун, либӧ, стӧча кӧ шуны, тӧвся лунлӧн пемыдыс.
Матысмис вой.
Пемыд сукмис.
Тӧлыс ӧти здук кежлӧ лӧньліс, но сэсся выль вынӧн бара пондіс бушуйтчыны.
Зэв ыджыд лым чукӧръяс вувзьысисны миян вылӧ.
Оръявлытӧм еджыд столбӧн миян гӧгӧр пондіс бергавны лым.
Ӧти минутаӧн артмалісны зэв ыджыд толаяс.
Миян нартъяс сьӧкыдапырысь то кайӧны лым тола вылӧ, то зэв ӧдйӧ исковтӧны кытчӧкӧ увлань.
Кымынкӧ час нин дугдывтӧг бушуйтчӧ лымъя пурга, оз чин.
Кӧръяс вель унаысь нин сувтлісны шойччыны.
Бӧръявылас налӧн эбӧсыс быри дай дзикӧдз сувтісны.
Ми босьтім нартъяс вылысь куяс да вӧчим наысь шалаш кодьӧс.
Миян ноксиг кості лымйыс дзикӧдз тыртіс миянӧс.
Час 4 кымын ми куйлім лым улын.
Кор ми петім толаысь, кынмим дивуйтчӧмла.
Лымъя пурга быттьӧ эз и вӧвлы.
Гӧгӧр вӧлі югъялӧ полярнӧй сияние пӧртмасьысь югӧръясӧн.
abu
Ми доддялім кӧръясӧс да мӧдӧдчим водзӧ.
Шойччӧм бӧрад кӧръяс бара гӧнитісны ӧдйӧ да ӧтмоза.
Югдыны пондіс.
Регыд мысти тыдовтчис куим чум.
Тундра кузя гожӧмын.
4 тӧлысь мысти ми бӧр мунім тайӧ жӧ туйӧдыс.
Вӧлі гожӧм.
Тундраӧс он вермы вӧлі тӧдны.
Сійӧ ставнас вӧлі вевттьысьӧма веж да сьӧдов-гӧрд нитшъясӧн, руд лишайникӧн — ялаӧн.
Нитш пӧвсын гӧрдӧдісны турипувъяс, мыччасисны мырпом да чӧдлач кустъяс.
Мукӧд местаас синмӧ шыбытчӧны югыд дзоридзьяс — лютикъяс, незабудкаяс, полярнӧй макъяс.
Кӧн-сюрӧ тыдавлісны карликовӧй кыдзьяс, бадьяс.
Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын югъялісны помтӧм тыяс (гӧптъяс).
Вывтас местасянь кӧ видзӧдны — найӧ быттьӧ енэж рӧма югъялан зеркалӧяс.
Шонді некор оз и пыравлы.
Сутки чӧж тундраын пуис олӧм.
Дзодзӧгъяс, уткаяс, юсьяс да мукӧд лэбачьяс миллионъясӧн лэбалісны сынӧдын да пукалісны тыясын.
Лун и вой тыяс вылын кыліс лэбачьяслӧн зык.
Ми шойччим ты берег дорын.
Тані джуджыд мыльк вылын сулалісны ненецъяслӧн чумъяс.
Ненецъяс лун-лун кыйисны чери, пӧткаяс, коптитісны, косьтісны — лӧсьӧдісны запасъяс тӧв кежлӧ.
Югъяліс да шонтіс гожся шонді.
Уна сёяныс вӧлі йӧзлы и кӧръяслы.
Но овны эз лэдзны номъяс.
Найӧ кымӧръясӧн лэбалісны сынӧдын, быттьӧ руӧн кытшавлісны быд ловъя ловӧс.
Ном вӧлі сы мында, мый муртса позьӧ вӧлі лолавны.
Кӧр стадаяс, быттьӧ йӧймӧмаӧсь, пышъялісны восьсаджык местаясӧ, кӧні вӧлі номъясыс этшаджык, сы вӧсна мый найӧс нуӧ тӧлыс.
Тундралӧн природа.
Природнӧй зонаяс карта вылысь да СССР-са физическӧй карта вылысь корсьӧй тундралысь зонасӧ.
Тундралӧн поверхность.
Пӧшти став пространствоыс, кодӧс босьтӧ тундра, краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый тундралӧн поверхностьыс шыльыд.
Эмӧсь тундраын и холмистӧй (мылькъяса) местаяс.
Карта вылын холмъясыс абу петкӧдлӧма сы вӧсна, мый картаыд вывті ичӧт масштаба.
Паныдасьлӧны тундраын и гӧраӧсь участокъяс.
Тӧдмалӧй карта серти, кутшӧм местаясын эмӧсь тундраын гӧраяс.
Климат.
Пӧшти став зонаыс тундралӧн куйлӧ полярнӧй круг сайын, кӧні шондіыс кымынкӧ лунъясӧн, и весиг тӧлысьясӧн дзикӧдз оз мыччысьлы.
Берегъяссӧ тундралысь пожъялӧны кӧдзыд мореяс, кодъяс вывті весиг гожся кадын ветлӧны йияс.
Сы вӧсна тундралӧн климатыс суровӧй.
Тӧв кыссьӧ тані 8–9 тӧлысь чӧж.
Тшӧкыда овлӧны веж морозъяс, лым пургаяс: тшӧкыда пӧльтлывлӧны кӧдзыд да кос тӧвъяс.
Лымйыс оз уна усь, да муыс кынмӧ зэв пыдӧдз.
Гожӧмыс тундраын дженьыд.
Шондіыс кымынкӧ лунъясӧн да тӧлысьясӧн оз пыравлы.
Но сійӧ ляпкыдика кайлӧ весиг луншӧрын да омӧля шонтӧ мусӧ.
Сы понда тундраын 50-сянь 100 см пыднаын нин овлӧ некор сывлытӧм му слӧй.
Тыяс да юяс тундраын.
Некор сывлытӧм му слӧйыс оз лэдз лым ваыслы пырны му пытшкӧ пыдӧ.
Сы понда тундра озыр тыясӧн да нюръясӧн.
Оз этша мунны тундра вомӧн гырысь юяс.
Унджыкыс на пӧвсысь заводитчӧны ылын лунвылын.
Тундра пыр найӧ оз кузя мунны да усьӧны полярнӧй мореясӧ.
Корсьӧй СССР физическӧй карта вылысь со кутшӧм юяслысь вомдоръяссӧ: Печоралысь, Облысь, Енисейлысь, Леналысь.
Быдмӧгъяс.
Тундра абу озыр быдмӧгъясӧн.
Вӧръяс сэні абуӧсь сы вӧсна, мый муыс тані сывлӧ зэв ляпкыда.
Увтас местаясын быдмӧны нитшъяс, а вывтасъясын — лишайникъяс.
Лишайникъяс пӧвсысь медтшӧкыда паныдасьлӧ яла.
Шочиника паныдасьлӧны му бердті вольсасьысь посньыдик пуяс: карликовӧй кыдзьяс, бадьяс, пожӧмъяс.
Нитш пӧвсын эмӧсь уна вотӧсъяс: турипув, чӧд, чӧдлач, мырпом.
Сӧмын кӧдзыд тӧвъясысь сайӧдӧм местаясын быдмӧны зэв яркӧй дзоридзьяса турунъяс.
Тундра — вӧртӧм пространство, кӧні быдмӧны нитшъяс да лишайникъяс.
Животнӧйяс тундраын абу унапӧлӧсӧсь, но лыдыс уна.
Нораясын олӧны полярнӧй уна шыръяс — пеструшкаяс, кодъяс вердчӧны лишайникӧн да мукӧд тундраса быдмӧгъясӧн.
Уналыда тыяс берегдоръясын гожӧмын олӧны перелётнӧй лэбачьяс — уткаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс.
Налы татысь сюрӧ уна сёянтор — васа быдмӧгъяс, посни чери да мукӧд васа животнӧйяс.
Юясын да тыясын олӧ уна чери.
Тундраын уна полярнӧй руч — песецъяс да полярнӧй сюзьяс, кодъяс кыйӧны пеструшкаясӧс да перелётнӧй лэбачьясӧс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны кӧинъяс.
Гожӧмын тундраса сынӧд тырлӧ ном зыньгӧмӧн; найӧ кымӧрӧн вӧтлысьӧны быд ловъя лов бӧрся.
Тундраса население.
Тундра босьтӧ пространство, коді кыкпӧв ыджыдджык Англияысь, Францияысь да Германияысь ӧттшӧтш босьтӧмӧн.
Шоча-шоча олӧны йӧзыс тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд пространство вылас.
Каръяс тані этшаӧсь да найӧ посньыдӧсь.
Тундраын олӧны татшӧм народъяс: ненецъяс, саамияс (лопарьяс), луораветланъяс (чукчаяс), рочьяс.
Корсьӧй карта серти, кодӧс печатайтӧма тайӧ книга III-ӧд разделын, кӧні олӧны тайӧ народъясыс.
Тундраса народъяс ёнджыкасӧ занимайтчӧны кӧрвидзӧмӧн вӧралӧмӧн, чери кыйӧмӧн.
Пӧшти ставныс найӧ кочуйтӧны местаысь-местаӧ, век корсьӧны аслыныс да кӧръяслы кынӧмпӧт.
Тундраса кочуйтысь населениелӧн олӧмыс важӧн вӧлі зэв ёна зависитӧ сійӧс кытшалысь суровӧй природаысь.
Вӧлі матігӧгӧрын кӧръяслы сёян, бура мунліс кыйсьӧм — тундраса олысь бура олӧ.
Но йиаліс йирсян места, — абу сёяныс кӧрлы, кӧр омӧльтчыліс да кувсьыліс.
Пышйис зверь мӧд местаӧ — капканъяс колины тыртӧмӧсь.
Сэки бура олӧмлы воліс пом — локтӧны вӧлі тшыгъялӧм, висьӧмъяс, гӧльлун.
Тундраса население пӧвсын ещӧ неважӧн на паныдасьлісны кулакъяс.
Тайӧ йӧзыс зільлісны мешайтны сӧветскӧй строительстволы.
Эз на бырны и попъяс (шаманъяс), кодъяс кутӧны суевериеяссӧ тундраса кочевникъяс пӧвсын да ылӧдлӧны найӧс.
Сӧвет власть нуӧдӧ мудзлытӧм тыш тундраса народъяслысь олӧмсӧ перестроитӧм вӧсна.
Ненецъяс.
Ненецъяс — кӧрвидзысьяс.
Кӧр зэв колана животнӧй налы.
Ненецъяс олӧны чумъясын, кодъясӧс вевттьӧма кӧр куясӧн.
Узьӧны кӧр куяс вылын; сёйӧны кӧр яй; паськӧм вурӧны кӧр куысь.
Кӧръяс медъёнасӧ сёйӧны яла, кодӧн вевттьысьӧмаӧсь тундраса зэв паськыд пространствояс.
Бырӧдасны кӧръяс яласӧ — и ненецъяс мунӧны выль местаӧ.
Ыджыд тӧдчанлун ненецъяслы кутӧ сідзжӧ пушнӧй да мореса зверьясӧс кыйӧм.
Кыйӧны песецъясӧс, кӧинъясӧс, моржъясӧс да тюленьясӧс.
Пушнӧй зверь вылӧ кыйсьӧм заводитчӧ тӧв пуксьӧмсянь.
Гожӧмын кыйӧны морскӧй зверьясӧс, чери, лэбачьясӧс да чукӧртӧны колькъяс.
Тӧлын ненецъяс мунӧны лунвывлань, вӧрлань матӧджык, гожӧмын — полярнӧй мореяс берег дорӧ.
Морозъяс дырйи, пурга дырйи, туман дырйи, полярнӧй пемыд войясын ненецъяс кочуйтӧны ланьтӧм лымъя пустыняӧд, помтӧм тундраса равнинаӧд.
Мыйӧн сӧмын сылыштас му, ловзьӧны полярнӧй мореяслӧн берегъясыс.
Быд гожӧм татчӧ волӧны ненецъяс.
Тані морскӧй тӧв вӧтлӧ кӧръяс дінысь номъясӧс да лӧдзьясӧс.
Но ӧдйӧ кольӧ дженьыд полярнӧй гожӧм.
Берег пӧлӧн пыр ёнджыка сукмӧны руяс.
Тшӧкыдджыка усьлӧ лым, шутьлалӧ да омлялӧ тӧв.
Лэбзьӧны пӧткаяс, мунӧ зверь, и йӧзыс вешйӧны тундра пытшкӧ, матӧджык вӧр дінӧ.
Луораветланъяс (чукчаяс).
Луораветланъяс олӧны Чукотскӧй полуостров вылын, Азияын медся асыв-войвылас.
Корсьӧй СССР карта вылысь Чукотскӧй полуостров.
Ӧти луораветланъяс — «берегдорсаяс» — олӧны море берегъяс пӧлӧн да кыйӧны морскӧй зверьясӧс.
Мукӧдыс — «кӧрвидзысь» луораветланъяс — сідз жӧ, кыдзи и ненецъяс, видзӧны кӧръясӧс да асланыс кӧръяскӧд кочуйтӧны тундраӧд.
Главнӧй прӧмысыс берегдорса луораветланъяслӧн — нерпа (тюлень).
Нерпа куысь луораветланъяс вӧчӧны паськӧм, яйсӧ сёйӧны, госыс мунӧ ломтас вылӧ да оланін югдӧдӧм вылӧ.
Сиктъяс берегдорса луораветланъяслӧн сулалӧны берег пӧлӧн — 20–30 ярангаысь.
Яранга — сійӧ ыджыд чум, некымын вежӧса.
Пытшкӧсса вежӧсын эм бипур и, сы кындзи, эмӧсь тюлень гос тыра лампаяс.
Тӧлын, весиг 45 градуса морозъяс дырйи, ярангаын зэв шоныд.
Сӧмын мед вӧлі тюлень гос.
Пон — медколана животнӧй луораветланлы.
Сійӧ вежӧ сылы кӧрӧс.
Медым тӧлын ветлыны мореӧ прӧмысла, либӧ ньӧбны тӧвар, либӧ сувтӧдны капкан зверлы, луораветлан доддялӧ нартӧ (доддьӧ) понъясӧс.
Найӧ гӧнитӧны вӧжжитӧг, горзӧмӧн веськӧдлӧмӧн.
Важӧн берегдорса луораветланъяслӧн морскӧй прӧмыс удача сайын вӧлі став олӧмыс.
Кор море вылын кыптыліс буря, кыйсьӧм дыр кад кежлӧ дугӧдсьыліс, сэки луораветланъяс, ассьыныс припассӧ видзӧм бӧрын, пукалісны асланыс оланінын сёянтӧг да ломтастӧг.
Кыдзи сӧвет власть перестраивайтӧ олӧмсӧ тундраса народъяслысь.
Тундраын сӧветъяс.
Царь дырйи тундраса кочевӧй народъяс вӧліны праватӧмӧсь. Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын найӧ лоины Сӧветскӧй Союзса тырправаа гражданаясӧн.
Сӧветскӧй законъяс серти налӧн эм асланыс тундраса сӧветъяс.
Кочуйтӧ тундраса население, накӧд тшӧтш кочуйтӧ и тундраса Сӧветскӧй власть: гожӧмын — войвылӧ, морскӧй тӧв йылӧ, тӧлын, морозъяс дырйи — лунвылӧ, вӧр лӧньтасъясӧ.
Неыджыд гожся сиктӧ, кӧні сулалісны кымынкӧ прӧмышляйтан керка, сувтіс гожӧм кежлӧ тундровӧй сӧвет.
Дорса керка вылас — гӧрд флаг.
Ӧдзӧс весьтын — пӧвтор, кӧні гижӧма «Сӧвет».
Ичӧтик керка пытшкӧс тырыс шӧтӧма йӧз.
Сӧветлӧн заседание восьтӧма.
Сёрнитӧны кыйсьӧм-вӧралӧм йылысь.
— Миянлы капканъяс колӧны, ружйӧяс, — висьталӧ кодкӧ.
— Вӧралан керкаяс абуӧсь.
Тӧлын промышленникъяслы некӧн шонтысьны, некӧн узьны.
Узям сӧмын лым пиын.
— Ми вӧтлысям песецъяс да морскӧй зверьяс бӧрся.
Важӧн ми копрасьлім озыр кӧрвидзысьлы.
Сійӧ сетліс миянлы яй да сы пыдди корліс песецъясӧс.
Уна песец ми сылы сетлім.
А ӧні ми вузалам песецсӧ Госторглы да ньӧбам мыйдта миянлы колӧ кӧр яй.
Быдсӧн тӧлкуйтӧны вӧралан вопрос йылысь да постановляйтӧны: стрӧитны ӧкмыс местаӧ керкаяс да корны Госторгӧс, медым вайис капканъяс да ружйӧяс.
Тӧлкуйтӧны кӧрвидзан овмӧс вопрос кузя.
Сёрнитӧны сы йылысь, кыдзи кӧръяслысь бырӧдны висьӧмъяс да кулӧмъяс, кыдзи правильнӧя юкны пӧскӧтинаяс.
abu
abu
abu
abu
Разӧдчӧны ненецъяс, муналӧны асланыс чумъясӧ, да быдӧн ас кежсьыс мӧвпалӧны: кокньыдджык ӧні лои овны Сӧветскӧй власть дырйи.
Горш купечьяс пыдди факторияяс.
Пемыдӧсь да праватӧмӧсь вӧліны тундраса народъяс царь власть дырйи.
Тундраӧ волысь купечьяслы кокньыд вӧлі пӧръявлыны ӧтка, ыджыд тундраӧ вошӧм кочевникӧс.
Купечьяс вайлісны не сӧмын тундраын колана тӧваръяс — вӧралан кӧлуй, пызь, сов, изтӧг, но вайлісны сьӧрсьыныс тшӧтш и вина.
Найӧ юктавлісны тундраса олысьясӧс, донтӧм донысь ньӧбалісны налысь кӧр стадаяс, дона зверь куяс, да мунлісны сэтысь озырмӧмӧн.
А пемыд, дорйысьны вермытӧм кочевникъяс, воысь-воӧ гӧльмисны.
Сӧветскӧй власть вӧтліс тундраысь горш купечьясӧс.
Разалісны став тундра пасьта факторияяс.
Сэні ньӧбӧны ненецъяслысь зверь куяс да вузалӧны населениелы колана тӧвар.
Ненецъяс сулаланінсянь неылын лӧсьӧдӧма фактория.
Кык ыджыд амбар тыртӧма быдсяма сикас тӧваръясӧн.
Ӧтикын — пызь, шыдӧс да сов мешӧкъяс.
Мӧдын — порок, дрӧб, свинеч, вый, чай, сахар, кампетъяс.
Сідзжӧ эм уна дозмук.
Эм паськӧм, книгаяс, плакатъяс.
Фактория гызьӧма.
Ӧти мӧд бӧрся локтӧны зверь ку сдайтысьяс.
Прӧмыс вӧлі бур — тӧвар пыр вайӧны и вайӧны.
Пызанъяс вылын, ӧшиньяс вылын, весиг, джоджын, быдлаын куйлӧны песец куяс.
Служащӧйяс юрсӧ гыжйыштны оз эштыны.
Ӧтикъяс видлалӧны зверь куяс, мӧдъяс арталӧны, коймӧдъяс сеталӧны продуктъяс да тӧваръяс.
Зверь куяс сетӧм бӧрын ненецъяс юӧны чай да виччысьӧны рӧщӧт.
Колана продуктаяс да тӧваръяс босьтӧм бӧрын тэчӧны найӧс нартъясӧ да мӧдӧдчӧны гортӧ.
Культурнӧй удж тундраын.
Ыджыд культурнӧй удж нуӧдсьӧ кочевникъяс пӧвсын сійӧ местаясын, кӧні найӧ тӧвйӧны.
Сэні лӧсьӧдалӧны культбазаяс; быд сэтшӧм культбазаын стрӧитсьӧны: школа, больнича, радиостанция, культура керка, магазин.
Кӧръяс вылын, понъяс вылын, подӧн локтӧны сёясӧн тундраса олысьяс тайӧ культбазаясӧ.
Лӧсьӧдчӧны сідзжӧ гӧрд чумъяс.
Кӧръяс вылын да понъяс вылын кочуйтӧны учитель да фельдшер, а накӧд — кино, радио, библиотека, аптечка.
Гӧрд чумъяс пырӧны медся ылі оланінъясӧ, ветлӧны местаысь местаӧ да паськӧдӧны сӧветскӧй культура.
Тундраса челядь велӧдчӧны школаясын.
Важӧн тундраса кочевӧй народъяслӧн эз вӧв ас сёрниӧн гижӧдыс.
Ӧні лэдзӧма букварьяс ненецкӧй да луораветланскӧй кывъяс вылын.
Ыджыд тӧдчанлуныс общежитиеяса школаяслӧн.
Найӧ велӧдӧны кочевникъяслысь челядьсӧ культурнӧй олӧмӧ.
Кыдзи сӧветскӧй власть перестраивайтӧ тундралысь овмӧссӧ.
Тундраын кӧрвидзӧм.
Кӧрвидзӧм — медся ыджыд отрасль (юкӧн) тундраса овмӧслӧн.
Кӧр сетӧ пӧльза не сӧмын аслыс кочевниклы.
Сылӧн яйыс мунӧ консервнӧй заводъясӧ, а куыс — зэв колана сырьё промышленностьлы.
Но кӧръяс ёна мучитчылісны важӧн тундраса суровӧй природа вӧсна.
Налӧн стадаясыс этшаммисны тундра йизьывлігӧн, ыджыд буряяс дырйи, кодъяс ёна толаалӧны, сёйтӧмла, кӧинъяс усьласьӧмъясысь, мучитчисны насекомӧйясысь — ӧвадъясысь, лӧдзьясысь, кулалісны места вывса вуджан висьӧмъясысь.
Сӧвет власть нуӧдӧ ыджыд удж сы могысь, медым эськӧ кыпӧдны тундраын кӧрвидзӧмсӧ.
Лӧсьӧдӧма кӧрвидзан станцияяс, кӧні специалистъяс тӧдмалӧны-изучайтӧны кӧрӧс.
Тундра пасьтаыс быдлаын эмӧсь ветеринарнӧй пунктъяс, кӧні лечитӧны кӧръясӧс да вӧчӧны налы висьӧмысь видзан прививкаяс.
Лӧсьӧдӧма кӧрвидзан совхозъяс.
Уна кӧрвидзысьяс ӧтувтчисны колхозъясӧ.
Бура юклӧма на костын яла пӧскӧтинаяс.
Пушнӧй зверь кыйӧм.
Ыджыд тӧдчанлуныс тундраын зверь кыйӧмлӧн, торъя нин песецъясӧс кыйӧмлӧн.
Уна странаын пушнинаыд этша.
Сэні окотапырысь ньӧбӧны миянлысь зверь куяс.
Зверь куяс сетӧны Сӧветскӧй Союзлы зарни, коді миянлы колӧ фабрикаяслы да заводъяслы заграницаысь ӧткымын машинаяс ньӧбӧм вылӧ.
Миян мог — паськӧдны зверь кыйӧм да содтыны мукӧд странаясӧ зверь ку петкӧдӧм.
Тундраын котыртӧма кыйсян-вӧралан артельяс.
Лӧсьӧдалӧны зверь видзан фермаяс, кӧні тундраса меддона куа зверьясӧс видзӧны да рӧдмӧдӧны, кыдзи гортса животнӧйясӧс.
Полезнӧй ископаемӧйясӧс тундраын тӧдмалӧм да перйӧм.
Нӧшта омӧля на тӧдмалӧма, мый эм тундра му пытшкӧсын.
Но и ӧні нин бура тыдалӧ, мый тундра вермӧ сетны СССР-са социалистическӧй овмӧслы зэв колана полезнӧй ископаемӧйяс.
Бурджыка тӧдмалӧма мупытшса озырлунъяссӧ Кольскӧй полуостровса тундраысь.
Вӧрса нюръяс да тыяс пӧвсын кыпӧдчӧмаӧсь неыджыд Хибинскӧй гӧраяс: уліас — лыска вӧр, выліджыкас паныдасьлӧны кыдз пуяс, а водзӧ — горнӧй тундраса нитшъяс да лишайникъяс.
Корсьӧй карта вылысь Хибинскӧй гӧраяс, кодъяс куйлӧны Кольскӧй полуостров вылын.
Кымынкӧ во сайын тані вӧлі пустыня кодь йӧзтӧм места.
Нёль во уджалісны тані учёнӧйяс.
Найӧ тӧдмалісны ископаемӧй озырлунъяссӧ Хибинскӧй гӧраяслысь.
Уна зэв дона полезнӧй ископаемӧйяс аддзисны найӧ йӧзтӧм дикӧй скалаяс пӧвсысь, кӧні быдмӧны сӧмын нитшъяс да лишайникъяс.
Торъя нин колана вӧлӧма хибинскӧй апатит, мыйысь позьӧ вӧчны бур мувынсьӧдантор.
Коли кымынкӧ во, и горнӧй хибинскӧй тундра ловзис.
Лун и вой мунӧ удж апатитовӧй рудникъясын.
Рабочӧйяс тані лыддьысьӧны сюрсъясӧн.
Гымалӧны да йӧла шыӧн паськалӧны взрывъяс.
Тутсӧны паровознӧй гудокъяс.
Уджалӧны буровӧй машинаяс.
Крут гӧраяс костын югыд ты берег вылын паськӧдчис выль кар.
Кар быдмис Киров ёрт непоколебимӧй энергия да большевистскӧй настойчивость вӧсна да сійӧ нимӧн и шусьӧ — Кировск.
Корсьӧй карта вылысь Кировск кар.
Кировск кар стрӧитӧма дзик на неважӧн, а сэні эм нин кымынкӧ фабрика да завод, ыджыд каменнӧй зданиеяс, больничаяс да лечебницаяс, школаяс, клубъяс, библиотекаяс да ыджыд звуковӧй кино.
Кировск уличаясӧд ветлӧны автомобильяс да автобусъяс.
Сэні олӧ некымын дас сюрс морт.
Неылын стрӧитӧма электрическӧй станция, коді сетӧ электрическӧй ток став карыслы да рудникъяслы.
Тадзи вежсис горнӧй хибинскӧй тундра.
Ӧнія кадын паськалӧ стрӧитчӧм и тундраса мукӧд уна местаын.
Тундраын видз-му овмӧс.
Тундраын олысьяс тшӧкыда тшыгъявлісны.
Налӧн сёян век вӧлі ӧтсяма — чери, кӧр яй да морскӧй зверьяслӧн яй.
Сӧмын сӧветскӧй власть дырйи пондісны тундраӧ вайны пызь, сов.
Градвыв пуктасъясӧс сэні эз на тӧдлывны.
Эз вӧвны ни муяс, ни градйӧръяс.
Дай вермасны ӧмӧй быдмыны няньяс да градвыв пуктасъяс кын му вылын, нюрын, — тадз думайтлісны быдсӧн.
Вӧчисны опытъяс, да вӧлӧмкӧ, быдмыны вермӧны.
Ӧні Кольскӧй полуостров вылын Кировск кар дінын вӧчӧма опытнӧй видзму уджалан станция, коді быдтӧ не сӧмын картупель да капуста, но и клубника.
Опытнӧй станция петкӧдліс, мый тундраын позьӧ вӧдитны градвыв пуктасъяс, позьӧ уджавны видзму.
Тундраын туйяс.
Видзӧдлӧй карта серти: сӧмын рытыввыв юкӧнас тундраӧс вомӧналӧ кӧрттуй — сійӧ Кировскӧй кӧрттуй.
Сэсся кӧрттуйыд тундраын абу.
Ӧти местасянь мӧдӧ тундраын ветлӧны ёнджыкасӧ кӧръяс вылын да понъяс вылын.
Ыджыд тӧдчанлун тундраын кутӧ юясті да сынӧдті ветлӧм-мунӧмъяс.
Полярнӧй мореяс побережьеын эм кымынкӧ гырысь кар — морскӧй портъяс.
На пыр мунӧ вузасьӧм уна государствояскӧд.
Тайӧ портъяс пӧвсын важнӧйджыкыс — Мурманск.
Сійӧ оз кынмывлы вогӧгӧрчӧж сы вӧсна, мый Мурманск дінті матын мунӧ шоныд визув.
Упражнениеяс.
Гижтӧй контурнӧй карта вылын тундралысь зонасӧ.
Гижӧй сы вылын главнӧй юяслысь нимъяссӧ, кодъяс вомӧналӧны тундраӧс.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын, кӧні олӧны ненецъяс, саами, луораветланъяс.
Пасйӧй Кировск да медважнӧй войвывса порт Мурманск.
Тӧдмалӧй, кысянь пырӧ Баренцово мореӧ шоныд течение Гольфстрим.
Урокъяс бӧрын удж.
Вӧчӧй альбом татшӧм тема вылӧ: «Тундра зона».
3. ТАЙГА ЗОНА.
Тундрасянь лунвывланьынджык став СССР кузя рытыввыв границасянь Тихӧй океан берегъяс дорӧдз нюжӧдчӧмаӧсь лыска вӧръяс — тайга.
Стӧча нуӧдӧм граница тундра да тайга костын некӧн абу.
Тундра вуджӧ вӧрӧ вочасӧн.
Первой тундраын мыччысьӧны торъя омӧлик, ляпкыдик да косьмӧм йывъяса пуяс.
Тані — лесотундра.
Ылӧджык лунвывлань пуяс пыр ӧтарӧ лоӧны гырысьджыкӧсь, ёнджыкӧсь.
Лыдыс налӧн содӧ.
Медбӧрын, тундра вошӧ да заводитчӧны дорвыв вӧръяс.
Тайга босьтӧ тундра дорысь ёна ыджыдджык площадь.
Франция ыджда дас кӧкъямыс государство тӧрисны эськӧ тайга зонаӧ.
abu
abu
Природнӧй зонаяс карта вылысь корсьӧй лесотундра, тайга да сора вӧръяс.
Тайга весьтын да тайгаын.
Самолёт кыпӧдчис Красноярск кар весьтӧ да пондіс лэбзьыны Енисей ю пӧлӧн войвывлань.
Корсьӧй Енисей ю дорысь Красноярск кар.
Миян улын тыдаліс тшӧтьӧн кыпӧдчӧм пемыд лыска вӧр.
Гӧгӧрбок — войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ да рытыввылӧ — ылӧдз кыссьӧ тайга.
Сӧмын юлӧн югъялан лентаыс чукыль-мукыльӧн вундіс сійӧс.
Ӧткымынлаын сулалісны ю дорӧ тайгаӧн топӧдӧм сиктъяс да шочиника тшыналісны вӧрзаводъяс.
Сюрс километр кымын лэбзим ми Енисей весьтті да гӧгӧр, кытчӧдз судзис син, пыр кыссис помтӧм тайга.
Кор самолёт пуксис, ме муні векньыдик, муртса тӧдчан ордымӧд тайга пытшкӧ.
Эг на удит ме весиг километр мунны, кыдзи лои мунны позьтӧм сук вӧрын.
Коставлытӧм стенаӧн менӧ гӧгӧртісны пӧрысь сус пуяс, джуджыд ньыв пуяс да козъяс.
Луныс вӧлі шондіа, но тані вӧлі рӧмыд, быттьӧ кӧсйӧ лэччыны пемыд вой.
Быдлаын вӧліны пӧрӧм пуяс, унаӧн вужнас пӧрӧмаӧсь, увъяс, гырысь изъяс, и ставыс тайӧ ёна быдмӧма нитшкӧн да лишайникъясӧн.
Вӧлі шынитӧв да шуштӧм.
Ме повзи вошӧмысь да тэрмасигтырйи бӧр муні самолёт дінӧ.
Тайгалӧн природа.
Поверхность.
Видзӧдлӧй СССР физическӧй карта вылӧ.
Ыджыдджык юкӧныс тайгаӧн босьтӧм пространстволӧн карта вылын краситӧма нюдзвиж рӧмӧн — тайӧ увтасъяс (низменность).
Пӧшти шӧрӧдыс тайӧ увтассӧ вомӧналӧны Уральскӧй гӧраяс.
Енисей ю сайын заводитчӧ Средне-Сибирскӧй вывтас (возвышенность).
Сійӧс кымынлатікӧ вомӧналӧны гӧраяс.
Климат.
Тайга зонаыс куйлӧ тундраысь лунвывланьынджык.
Гожӧмын тані шондіыс вылӧджык кайӧ да ёнджыка шонтӧ мусӧ.
Пыдӧджык сылӧ муыс.
Тӧлыс тайгаын кӧдзыд да кузь, но тундраын дорысь дженьыдджык (6–8 тӧлысь).
Климатыс тайгалӧн сійӧ торъя юкӧнъясас абу ӧткодь.
Тайга рытыввыв (европейскӧй) юкӧнас климатыс небыдджык.
Тайгалӧн тайӧ юкӧныс матынджык сулалӧ шоныд Атлантическӧй океансянь.
Азиатскӧй юкӧныс тайгалӧн торъялӧ медся суровӧй климатӧн.
Татчӧ оз воны шоныд да ва руа тӧвъясыс Атлантическӧй океансянь, а войвыв берегъяссӧ пожъялӧны кӧдзыд полярнӧй мореяс.
Тані тӧлын тшӧкыда овлӧны морозъяс 40° да 50°. Верхоянск карын кӧдзыдыс овлӧ 70°-ӧдз — тайӧ медкӧдзыд местаыс мушар вылын («кӧдзыдлӧн полюс»).
Татшӧм морозъяс дырйи ртуть термометрын кынмӧ, кӧрт лоӧ рӧшкыд, ратшкакылӧмӧн потласьӧны пуяс) лэбачьяс кынмӧны лэбзигас да усьӧны му вылӧ.
Корсьӧй карта вылысь Верхоянск кар.
Юяс.
Тайгаӧс вомӧналӧны ыджыд да унаваа юяс.
Заводитчӧны найӧ ылын лунвылын, тшӧкыдджыкасӧ гӧраясын, визувтӧны тайга да тундра пыр, усьӧны кӧдзыд полярнӧй мореясӧ.
Юяс пӧлӧн кыссьӧны зэв бур ойдлан видзьяс.
Корсьӧй карта вылысь юяс: Севернӧй Двина, Печора, Обь, Енисей да Лена.
Быдмӧгъяс (растительность).
Тайгалӧн торъя юкӧнъясас абу ӧткодь поверхностьыс да климатыс, абу ӧткодьӧсь и быдмӧгъясыс.
Европейскӧй тайгаын быдмӧны пожӧмъяс да козъяс.
Шочиника сюрлывлӧны кыдзьяс да пипуяс.
Азиатскӧй тайгаын, кӧні климатыс суровӧйджык, быдмӧны мукӧд пуяс: сус пуяс, ниа пуяс, ньыв пуяс.
Тайгаын — пемыд, пуяслӧн сук лысъясыс сайӧдӧны югыдсӧ.
Тані век джынвыйӧ пемыд, варуа, уль.
Лыска пуяс улын, небыдінад, бура быдмӧны сӧмын нитшъяс, лишайникъяс да тшакъяс.
Лыска вӧрын муыс пыр вевттьысьӧма усьӧм лыс емъясӧн.
Уна местаын тайга пыр он вермы мунны: быдлаын пӧрӧм пуяс, гырысь из чукӧръяс, тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс.
Букыш да чӧволӧ тайга.
И сӧмын тӧла дырйи сійӧ тырлӧ гортӧм зыкӧн, коді вуджлывлӧ кадъясын грӧзитана омлялӧмӧ.
Сэки кажитчӧ, быттьӧ равзӧ места вывсьыс вӧрзьӧдӧм лёкмӧм зверь.
Шочмылӧ тайга да вешйылӧ сӧмын сэнъясын, кӧні визувтӧны юяс либӧ пласьтвидзӧны ыджыд нюръяс, кӧні стрӧитчӧны каръяс да сиктъяс.
Мусин (почва).
Мусинсӧ тайгаын вевттьӧма нитшкӧн да усьӧм лыс емъясӧн.
Тайӧ вольӧсыс бура кутӧ ва.
Вольӧсысь ваыс дугдывтӧг йиджӧ увлань да нуӧ мусинмысь питательнӧй веществояссӧ.
Тайгаын мусин абу вына.
Сійӧ мусинмыс шусьӧ подзолистӧйӧн.
Животнӧй мир.
Животнӧй мир тайгалӧн озыр дай унасикас.
Лэбачьяс пиысь тайгаын пыр олӧны таръяс, дозмӧръяс да сьӧлаяс; найӧ сёйӧны коръяс да вотӧсъяс, тӧлын — кӧйдысъяс да гаръяс.
Сизь — сідзжӧ тайгаын пыр олысь.
Аслас ёсь гыжъяснас сійӧ топыда кутчысьӧ пу кырсь бердӧ, кузь нырнас розьӧдӧ кырсьсӧ да перъялӧ сэтысь пучейясӧс.
Вӧрса гырысь животнӧйяс пӧвсысь тані олӧ йӧра.
Гожӧмын сійӧ сёйӧ турун, тӧлын вильӧдӧ кустъяс да пуяслысь вожъяссӧ.
Кокньыдика пуысь пуӧ чеччалӧ ур; сылы чеччавнысӧ отсалӧ кузь, гӧна бӧжыс.
Ур сёйӧ лыска пуяслысь кӧйдысъяссӧ да почкаяс.
Тайгаын ветлӧны уна хищникъяс.
Лэбачьяс да уръяс бӧрся войясын вӧтлысьӧны туланъяс, хорёкъяс, низьяс (собольяс).
Пӧшти некутшӧм шытӧг вӧрті лэбалӧны сюзьяс да филинъяс.
Посньыдик животнӧйясӧс да лэбачьясӧс кыйӧ руч.
Пуяс вывсянь усьласьӧ животнӧйяс вылӧ рысь.
Вӧр доръяс пӧлӧн олӧны кӧинъяс.
Тӧлын найӧ чукӧртчалӧны стаяӧ да усьласьӧны весиг зэв гырысь животнӧйяс вылӧ.
Сук вӧрын олӧ бурӧй ош; сійӧ сёйӧ быдмӧгъяс, вотӧсъяс да животнӧйясӧс.
Тӧвсӧ колльӧ сійӧ гуын джынвыйӧ узигтырйи.
Задание.
Вочавидзӧй татшӧм юасьӧмъяс вылӧ: Мыйӧн торъялӧ тайгалӧн климатыс тундраса климатысь?
Мыйӧн торъялӧны рытыввыв да асыввыв тайга климат сертиыс?
Мыйӧн торъялӧны асыввыв тайгалӧн быдмӧгъясыс рытыввыв тайга быдмӧгъяс серти?
Кутшӧм животнӧйяс олӧны тайгаын да мыйӧн найӧ торъялӧны тундраса животнӧйясысь?
Тайгаса население.
Тайга зонаын олӧны эвенкъяс (войдӧр найӧс шулісны тунгусъясӧн), якутъяс, карелъяс, комияс, рочьяс.
Эвенкъяс олӧны вӧралӧмӧн, кӧрвидзӧмӧн да чери кыйӧмӧн.
Якутъяс, карелъяс, комияс да рочьяс олӧны оседлӧя да занимайтчӧны ёнджыкасӧ вӧрса прӧмыслъясӧн, вӧрлэдзӧмӧн да видзму уджалӧмӧн.
abu
Войдӧр вӧръясын вӧліны сӧмын ӧти пӧлӧс туйяс — ыджыд да посни юяс.
Юяс кузя пырлывліс морт тайгаӧ черӧн да ружйӧӧн.
Юяс берегъяс дорын, мылькъяс вылын, сук парма шӧрын стрӧитісны йӧз аслыныс оланінъяс, а гӧгӧрыс керавлісны да сотлісны вӧрсӧ муяс улӧ.
Тайга пытшкӧ йӧзлӧн оланінъяс пырӧны сэтшӧм местаясын, кӧні мунӧ вӧрлэдзӧм да унапӧлӧс полезнӧй ископаемӧйясӧс перйӧм.
Ӧні тайгаын эм нин бура уна кар.
Пӧшти став карыс сулалӧ кӧрттуй пӧлӧн либӧ юяс пӧлӧн.
Упражнениеяс.
Корсьӧй карта серти, кодӧс печатайтӧма книга III-ӧд разделын, кутшӧм местаясын европейскӧй тайгаас олӧны карелъяс да комияс; кутшӧм местаясын азиатскӧй тайгаын олӧны якутъяс да эвенкъяс, кутшӧм местаясын тайгаас олӧны рочьяс.
Кыдзи бурмӧ олӧмыс тайгаса народъяслӧн сӧветскӧй власть дырйи.
Царь дырйи эвенкъяс да мукӧд народъяс, кодъяс овлісны тайгаын вӧралӧмӧн, вӧлі торъялӧмаӧсь культурнӧй центръясысь да став олігчӧжыс тышкасисны суровӧй природакӧд.
Омӧля вооружитчӧмӧн, кочуйтісны найӧ кӧръяскӧд, ветлӧдлісны тайгаті да корсисны пушнӧй зверьясӧс.
Зверьяссӧ донтӧм донысь вузавлісны скупщикъяслы, кодъяс найӧс быдног пӧръявлісны.
Найӧ дзоньнас зависитлісны сійӧ скупщикъяссяньыс.
Сӧветскӧй власть воӧм бӧрын тайгаса народъяслӧн, сідз жӧ кыдзи тундраын олысь народъяслӧн, олӧмыс ӧдйӧ пондіс вежсьыны.
Скупщикъяс местаӧ воисны факторияяс.
Стрӧитчӧны оседлӧй поселениеяс, культбазаяс, школаяс, кооперативъяс.
Ӧткымын кочевникъяс да тайгаын вӧралысьяс нӧшта революцияӧдз на заводитісны вуджны оседлӧй олӧм вылӧ да кутчысьны му уджалӧмӧ.
Но овмӧсыс налӧн вӧлі зэв гӧль да найӧ тшӧкыда тшыгъявлісны.
Сӧветскӧй власть решительнӧя босьтсис выльног лӧсьӧдны налысь овмӧссӧ.
Эвенкъяс-вӧралысьяс.
Мыйӧн сӧмын усяс тайгаӧ лым, кучкас мороз, заводитчӧ вӧралӧм, эвенкъяслӧн вӧрса страдна.
Кымынкӧ лун оръявтӧг найӧ вӧралӧны оланін гӧгӧрыс.
Лыйласны став урсӧ и сэсся мунӧны водзӧ, тайга пытшкӧ.
Тайга шӧрӧ вошӧм ичӧтик ю бокын паськӧдчӧма эвенкъяслӧн оланін.
Гартчӧны тшынъяс чумъяс весьтын.
Неылын йирсьӧны кӧръяс.
Петіс аслас чумысь вӧралысь.
Юсянь юӧ, чуркйысь чуркйӧ сійӧ, сюсь да чуткӧй, мунӧ тайгаті.
Тӧдӧ сійӧ, кытчӧ дзебсьӧма ёсь нырвома руч, аддзӧ след сертиыс, кытчӧ муніс ичӧтик мудер сьӧдбӧж, кылӧ, кӧн чеччалӧ нинӧмысь тӧждысьтӧм ур...
Сійӧ лыддьӧ еджыд лым вылысь гӧгӧрвотӧм, муртса тӧдчана пасъяс.
Вӧралыськӧд котӧртӧ сылӧн пон.
Шочиника сійӧ сувтлывлӧ пу дорӧ.
Гораа увтыштас да гыжйыштас кокнас пу кырсьсӧ.
Пидзикок вылас лэдзчас вӧралысь, лэптас ружйӧсӧ да лыяс.
Мунӧ водзӧ.
А вӧнь костас сылӧн нӧшта ӧти ур содӧ.
Тӧрытъя кочевник лоӧ рабочӧйӧн.
Тӧвлы пом.
Кад нин петны тайгаысь ю дорӧ чери кыйны.
Руа асылын эвенк Мира Петр аслас пиыскӧд бергӧдчис Енисей юлань.
Лунджынйысь нин этшаджык коли мунны.
Тӧдса шоръяс, нюръяс, пуяс...
Но мый лои кӧръяскӧд?
Найӧ сувталӧны, бокӧ шыбласьӧны, пыксьӧны, оз мунны.
«Буракӧ ош гуяс эмӧсь берег дорас», — мӧвпалӧ Мира, полысь кӧръясӧс вӧтлігмоз.
Друг кӧръяс сувтісны.
Тайгаын пондіс кывны кутшӧмкӧ чудовищелӧн омлялӧм: «у-гу-гу-у».
Кельга, Миралӧн пиыс, босьтіс ружйӧ, шутёвтӧмӧн корис понйӧс да пырис тайгаӧ.
«Кутшӧм тайӧ лёк вӧрса, колӧ видзӧдлыны», — думайтӧ Кельга.
Воис сійӧ местаӧ, кӧні вӧлі кольӧм воын налӧн стоянкаыс (оланіныс), но эз тӧд сійӧ местасӧ.
Ю вылын ӧти-мӧд бӧрся сулалӧны кер пуръяс.
Машиналӧн кӧрт гыжъяс кватлалӧны керъяссӧ, лэптӧны вывлань да дзебӧны пароход зэв ыджыд вомъясӧ.
Йӧз пӧрӧдалісны пуяссӧ, кодйӧны му да стрӧитӧны керкаяс.
Ӧтиӧс стрӧитӧма нин берег дорын — сё чум сэтчӧ тӧрас.
Эз мун Кельга батьыскӧд бӧр тайгаӧ.
Кольччис уджавны заводӧ.
Тӧрытъя кочевник лои рабочӧйӧн.
3 во мысти тайӧ местаын быдмис выль кар Игарка.
Якутьяс — скӧтвидзысьяс да видзму уджалысьяс.
Лена ю кыкнанладор бокас, шӧрвыяс да увланяс ыджыд пространство вылын олӧны якутъяс.
Тайӧ местасӧ вундӧны гӧраяс (видзӧд физическӧй карта), вевттьӧны вӧръяс да нюръяс.
Тӧвъяс тані овлӧны медкӧдзыдӧсь став мирас.
Олысьыс зэв шоч.
Якутъяс вӧдитӧны скӧт, уджалӧны видзму да вӧралӧны.
Юяс пӧлӧн, гӧраяс пӧвсын да ветлыны позьтӧм вӧръяс да нюръяс пӧвсын, ылӧ мӧда-мӧдсяньыс разалӧмаӧсь якутъяслӧн посёлокъяс.
Гӧгӧрыс йирсьӧ скӧт: мӧсъяс, вӧвъяс.
Нывбабаяс дӧзӧритӧны скӧтӧс.
Мужикъяс ытшкӧны видз вылын.
Ёна лоӧ уджавны гожӧмын.
Войвывса гожӧмыд — дженьыд, а турун колӧ заптыны кузь да кӧдзыд тӧв кежлӧ.
Ичӧтик якутскӧй посёлокъясын, ылын кӧрттуйсянь да шоссейнӧй туйяссянь, нӧшта кольӧмаӧсь на важ якутскӧй юртаяс.
Найӧс вӧчлісны пуысь, ортсысяньыс мавтлісны сёйӧн.
Вевтсӧ вӧчалісны потшъясысь.
Юрта шӧрын сувтӧдсьыліс трубаа бипур.
Колхозъяс кыптӧм-паськалӧмкӧд тшӧтш ӧдйӧ бурмӧ и олӧмыс якутъяслӧн.
Стрӧитсьӧны выль керкаяс, воссялӧны школаяс, больничаяс, клубъяс да мукӧд культурнӧй учреждениеяс.
Лӧсьӧдӧны унджык йӧла скӧт пӧрӧдаяс.
Ваялӧны турун ытшкан машинаяс.
Лӧсьӧдалӧны совхозъяс, кӧні якутъяс велӧдчӧны, кыдзи правильнӧя колӧ видзны скӧт да дӧзьӧритны на бӧрся.
Якутия лунвыв юкӧнын ёна кутіс паськавны му уджалӧм.
Октябрьскӧй революцияӧдз муяс кӧдзлісны сӧмын озыръяс.
Гӧльяслӧн эз вӧв муыс ни уджалан кӧлуйыс.
Нянь некор эз тырмывлы.
Гӧльяс пызь пытшканыс сорлавлісны тойӧм пу кырсь.
Ӧні видзму уджалӧм ӧдйӧ бурмӧ.
Совхозъясын пондісны лӧсьӧдны кӧдзыдысь повтӧм нянь сортъяс.
Муяс вылын кутісны уджавны тракторъяс.
Ӧні якутскӧй крестьянин нянь сёйӧ тырмымӧн, а градвыв пуктасъяс лоины быдлунъя сёянторйӧн.
Ӧдйӧ быдмӧ и градйӧр овмӧс.
Весиг Верхоянск карын быдтӧны градвыв пуктасъяс.
Вӧр овмӧс.
Тайга босьтӧ СССР-ын зэв ыджыд пространство.
Татшӧм ыджыд площадь вӧр улын абу мирас некутшӧм государствоын.
Миян вӧрыд пыр кыскыліс вниманиесӧ мукӧд странаса тӧргӧвечьяслысь.
Уна вӧр ми видзам асьным, уна петкӧдам заграницаӧ да сыысь босьтӧм зарни вылас ньӧбам сэтысь миянлы колана машинаяс.
Царь дырся купечьяс-лесопромышленникъяс лёкногӧн бырӧдлісны уна вӧр.
Найӧ думайтісны сӧмын барышъяс йылысь.
Вӧр кералісны сэтысь, кӧні сійӧс кокньыдджык вӧлі шедӧдны да нуны: юяс пӧлӧн да тайга доргӧгӧр, буретш сэсь, кӧні вӧрсӧ колӧ вӧлі видзны.
Вӧр кералісны кушӧдз, эз тӧждысьлыны сійӧс выльысь быдтӧм йылысь.
Вӧрын удж нуӧдсис медся прӧстӧй способъясӧн.
Йӧз вӧсна, кодъяс уджалісны вӧрлэдзӧмын, купеч-лесопромышленникъяс, дерт, эз и мӧвпавлыны.
Сӧветскӧй Союзын вӧр овмӧс тэчсьӧ социалистическӧй подув вылын.
Лӧсьӧдӧма промысловӧй вӧр овмӧсъяс.
Важ «пывсянъяс» пыдди, кӧні овлісны вӧрлэдзысьяс, ӧні вӧрлэдзанінъясын кыптісны югыд баракъяс да керкаяс.
Рабочӧйяс уджалӧны бригадаясӧн.
Ручнӧй пила пыдди век ёнджыка применяйтӧны механическӧй пилаяс.
Вӧр петкӧдӧны оз вӧвъясӧн, а тракторъясӧн.
Нуӧдсьӧны выль туйяс, вӧчалӧны аслыспӧлӧс йи туйяс, код кузя кокньыда исковтӧны уна кер тыра сьӧкыд додьяс.
Весалӧны юяс, кодъяс кузя кылӧдӧны вӧр.
Сэні, кӧні войдӧр эз овлы ни ӧти морт, ӧні быдмӧны вӧрлэдзысьяслӧн дзонь посёлокъяс магазинъясӧн, школаӧн, больничаӧн.
Вӧр — сійӧ стрӧитчан материал.
Вӧр — сійӧ сырьё, коді колӧ уна производстволы.
Сійӧ мунӧ бумага да уна сикас химическӧй продуктаяс вӧчӧм вылӧ.
Унджык выгодаыс лоӧ, тайӧ сырьёсӧ кӧ перерабатывайтны места вылас, сійӧс разнӧй местаӧ перерабатывайттӧгыс новлӧдлӧм дорысь да сы вылӧ сьӧм видзӧм дорысь.
Унджык выгода лоӧ сідзжӧ заграницаӧ вузавны гӧтӧвӧй стрӧитчан материал да пуысь вӧчӧм мукӧд продукция, сырьёнас вузалӧм дорысь.
И со тайгаын, кыті мунныс вӧлі он вермы, стрӧитчалӧны дай уджалӧны нин вӧрпилитан заводъяс, бумага вӧчан фабрикаяс да химическӧй заводъяс.
Зверь кыян-видзан овмӧс.
Царь дырйи кыйсьысь-вӧралысьяс кыйлісны зверьясӧс кыдз-сюрӧ, бырӧдісны лёкногӧн тайгалысь озырлунсӧ.
Дона куа зверьяс век ӧтарӧ чинісны да чинісны.
Медым видзны дона куа зверьясӧс бырӧдӧмысь да кыпӧдны пушнина прӧмыслсӧ, сӧветскӧй власть лӧсьӧдалӧ дона куа зверьясӧс видзан заповедникъяс.
Сэтысь оз позь некутшӧма кыйны зверьясӧс.
Тайӧ вӧчсьӧ сы вӧсна, медым зверьясыс рӧдмасны.
Лӧсьӧдавсьӧны сідзжӧ зверь фермаяс, кӧні видзӧны шочаджык паныдасьлысь зверьясӧс — собольясӧс, сьӧдбӧжъясӧс, туланъясӧс да пемыдбурӧй ручьясӧс.
Бӧрйысьӧны медся дона да бур породаясыс.
Найӧс бура дӧзьӧритӧны, правильнӧя вердӧны.
Найӧ вылын нуӧдсьӧны научнӧй наблюдениеяс.
Котыртӧма уна местаясын кыйсян-вӧралан колхозъяс.
Тайгаын ископаемӧй озырлунъяс.
Бӧръя кадӧдз полезнӧй ископаемӧйяссӧ тайгаысь вӧлі омӧля тӧдмалӧма.
Бӧръя воясса исследованиеяс петкӧдлісны, мый тайга му пытшкын куйлӧ уна озырлун: зарни, изшом, сов, графит, нефть.
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс Кузнецкӧй бассейнса изшомлӧн.
Кузнецкӧй бассейн куйлӧ асыв-лунвылын Новосибирсксянь.
Тан зэв уна первой сорта изшом.
Ёна паськалі бӧръя воясӧ кузнецкӧй изшом перйӧм.
Кузнецкӧй бассейнса изшомлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс промышленность паськӧдӧмын.
Задание.
Корсьӧй СССР карта вылысь, кӧні куйлӧны татшӧм полезнӧй ископаемӧйяс: изшом Кузнецкӧй бассейнын (асыв-лунвылын Новосибирсксянь), нефть (Печора ю приток вылын да Уральскӧй гӧраяс рытывладор бокас), зарни (Лена ю да сійӧ ю вож Алдан вылын).
Березники.
Рытыввылын Уралсянь, Кама ю шуйга берег вылын, куйлӧ му пытшкын уна сикас совъяслӧн пласт 500 м кызта.
Ӧти пӧлӧс совъяс позьӧ сёйны — сійӧ повареннӧй сов.
Мӧд пӧлӧсъясыс зэв бура вынсьӧдӧны муяс — сійӧ калий сов.
Неылын тайӧ сов кыз пластъяссяньыс эмӧсь изшом да фосфорит куйланінъяс.
Тайӧ зэв ыджыд озырлунъясыс Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз эз вӧвны используйтӧмаӧсь.
Царскӧй правительство унджыкысьсӧ весиг эз тӧдлы, мый найӧ эмӧсь.
Ӧні татчӧ стрӧитӧма мирас ӧти медыджыд химическӧй комбинат Березники.
Тайӧ — кымынкӧ ыджыд завод, кодъяс вӧчӧны уна сикас мувынсьӧданъяс.
Рытъяснас километр дасъяс сайсянь тыдалӧ электрическӧй билӧн ёна дзирдалӧмыс комбинат зданиеяс весьтын.
Тасянь Кама ю кузя мувынсьӧданъяс мунӧны СССР пасьтала, совхозса да колхозса помтӧм паськыд муяс вылӧ.
Корсьӧй карта вылысь Березники.
Тайгаын видзму овмӧс.
Вӧр разработкаяс да кыйсьӧм-вӧралӧм — медся главнӧй промыслъяс тайга зонаын олысь населениелӧн.
Но тайгаса население нуждайтчӧ разнӧй пӧлӧс сёян-юянысь.
Налы колӧ нянь, градвыв пуктасъяс, йӧлысь вӧчӧм прӧдуктаяс, яй.
Вайны тайӧ ставсӧ ылысь сьӧкыд да абу выгӧднӧ.
Колӧ ставсӧ сёян продуктаясысь, мый позьӧ, лӧсьӧдны места вылас.
Природаыс тайгаын сэтшӧм, мый сьӧкыд тані уджавны видзму овмӧс: му этша вына, тулысъяс кӧдзыдӧсь, водз кӧдздӧдӧ.
Но опытъяс петкӧдлісны, мый тані вермасны бура паськавны и видзму уджалӧм и скӧтвидзӧм.
Вермасны воны унапӧлӧс видзму овмӧс быдмӧгъяс, кодъяс, бӧръя кадӧдз быдмылісны сӧмын лунвылынджык.
Лӧсьӧдӧма кӧдзыдысь повтӧм сортъяс тайӧ быдмӧгъяслысь.
Йӧла скӧт вермас сетны унджык йӧв, сійӧс кӧ бурджыка дӧзьӧритны да бӧрйыны сэтшӧм рӧд, коді оз пов кӧдзыдысь.
Сӧветскӧй власть чорыда босьтчис кыпӧдны видзму овмӧс тайга зонаын.
Лӧсьӧдсьӧны совхозъяс да колхозъяс.
Совхозъяс асланыс примерӧн петкӧдлӧны, кыдзи нуӧдны видзму уджалӧм, градйӧр вӧдитӧм, кыдзи лючки дӧзьӧритны скӧт.
Торъя внимание сӧветскӧй власть пуктӧ тайга зонаын йӧла скӧт вӧдитӧм вылӧ, сы вӧсна мый тані юяс пӧлӧн эмӧсь бур видзьяс.
Тайгаын каръяс стрӧитӧм.
Сук вӧра тайгаын стрӧитчӧны селениеяс да каръяс.
Кама ю вылӧ, химическӧй комбинат дінын, быдмис ыджыд кар Березники.
Важ эновтӧм Якутск, кытчӧ мӧдӧдлісны ссылкаӧ царь дырся кадӧ революционеръясӧс, пӧри учебнӧй заведениеяса, клубъяса, театръяса культурнӧй карӧ.
abu
abu
Корсьӧй СССР-са физическӧй карта вылысь Комсомольск кар.
Тайгаын туйяс.
Куим ыджыд кӧрттуй визь мунӧ тайга пыр.
Ӧти визь мунӧ тайга лунвыв дор пӧлӧныс: Ленинград — Вологда — Пермь — Свердловск — Новосибирск — Иркутск — Владивосток.
Мӧд кыкыс вундӧны тайгасӧ вомӧн: 1) Ленинград — Мурманск да 2) Вологда — Архангельск.
Корсьӧй найӧс карта вылысь.
Ыджыд тӧдчанлун тайгаса овмӧс кыпӧдӧмын кутӧны юяс, воздушнӧй туйяс да Войвыв морскӧй туй.
Найӧ кузя позьӧ петкӧдны тайгаысь природнӧй озырлунъяс да пыртны тайгаӧ став коланторсӧ.
Но куш ва туйясыд абу тырманаӧсь.
Колины бур автомобильнӧй туйяс и тайга пытшкын.
И сэтшӧм туйяссӧ стрӧиталӧны.
Ӧткымын местаясын найӧ нюжӧдчӧмаӧсь нин сё километръяс кузя.
Граница сайӧ вӧр петкӧдӧм мунӧ татшӧм морскӧй портъяс пыр: Ленинград, Архангельск, Мурманск, Игарка.
Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал.
Уна озырлун эм тайга рытыв-войвыв юкӧнын, Финляндия граница пӧлӧн.
Зэв бур вӧръяс сетӧны дона древесина да пушнина.
Полезнӧй ископаемӧйяс пӧвсысь эм кӧрт да ыргӧн руда, зарни, мувынсьӧданъяс.
Уна эм сэтшӧм ён стрӧитчан материал, кыдзи гранитъяс.
Ӧдйӧ визувтысь юяс да водопадъяс вермасны сетны уна энергия.
Но царь дырйи тайӧ вӧлі дикӧй эновтӧм край.
Тані эз вӧвны ни вӧла туйяс, ни мукӧд удобнӧйджык туйяс.
Корсьӧй карта вылысь тайгалысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ.
Важысянь нин вӧлі тӧдса, мый тайга рытыв-войвыв юкӧнын юясӧд да тыясӧд позьӧ йитны кык море — Балтийскӧй да Белӧй.
Уна сёрнитлісны да гижлісны та йылысь царь дырйи, на мореяссӧ сідз эз и йитны.
Сійӧс, мый эз вӧч царскӧй правительство, вӧвлытӧм ӧдӧн вӧчис Сӧвет власть: 20 тӧлысьӧн вӧлі стрӧитӧма мирын ыджыдысь-ыджыд Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал 200 км дорысь кузьджык.
Каналыс йитӧ Онежскӧй ты Белӧй морекӧд.
Канал кузя позьӧ 5–6 суткиӧн веськавны Ленинградсянь Белӧй мореӧ.
Татшӧм путешествие вылӧ войдӧр колӧ вӧлі пуктыны 17 сутки, ӧд колӧ вӧлі кытшовтны Европаса войвыв берегъяс гӧгӧр.
Беломорско-Балтийскӧй канал кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун став Сӧветскӧй Союзлы.
Каналӧд мунӧны войвывсянь миян Союзса уна местаясӧ: вӧр, мувынсьӧданъяс, стрӧитчан материалъяс, а войвылӧ: нянь, нефть, сов да уна мукӧд паськыда колана тӧвар.
Канал пӧлӧн стрӧитсьӧны электрическӧй станцияяс, фабрикаяс да заводъяс.
Тані тайгаыс регыд лоас югдӧдӧма яръюгыд электрическӧй биӧн.
Уна фабрикаяс да заводъяс вылын вӧчсьӧны тьӧсъяс, фанера, бумага; пу шыбласъясысь — уксус, спирт.
Водзын ветлыны позьтӧм вӧръяс пыр вӧчсьӧны шоссейнӧй туйяс, регыд котӧртасны электрическӧй поездъяс.
Косьтӧм нюръяс вылын розъялӧны няньяс, вежӧдӧны кормовӧй турунъяс.
И сэні, кӧні нӧшта неважӧн на тапикасис кузь гӧна «вӧр кӧзяин» — ош, быдмӧны ыджыд посёлокъяс да каръяс.
Архангельск порт.
Корсьӧй карта вылысь Архангельск порт.
Ёна паськалӧма Севернӧй Двиналӧн устьеыс ляпкыдик да нюръяса берегъяс костын.
Енэжын уліті кыссьӧны кымӧръяс, букышӧсь кажитчӧны Двиналӧн бурӧй рӧма гыясыс.
Но гажӧдӧ синъястӧ тайӧ берегъясыслӧн олӧмыс.
Тшынасьӧны вӧрпилитан заводъяс.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын помтӧм вӧр складъяс: кыз керъяс тэчӧма гырысь штабельясӧн, пилитӧм тьӧсъяс куйлӧны быттьӧ ыджыд стрӧйбаяс кокньыдик вевт улын.
Подъёмнӧй машинаяс ньӧжйӧник перйӧны ваысь, лэптӧны вывлань да мичаа тэчӧны быдса пуяс, кодъяс воисны ю кузя, пурйӧн.
Котралӧны трамвай вагонъяс, гораа кылӧны вӧрпилитан заводъяслӧн тутсӧмъяс, буксӧны пароходъяс.
Сёясӧн рабочӧйяс, мышку саяс мешӧкъясӧн да пилаясӧн, тыртӧны пристань.
Сёясӧн волӧны иностраннӧй суднояс Архангельскӧ грузитны пӧвъяс.
Налӧн джуджыд мачтаясыс да уна рӧма флагъясыс тыртӧмаӧсь юсӧ.
Найӧ нуӧны миянлысь вӧр став мушар пасьтаӧ.
Ветлӧны чери кыян миян сӧветскӧй суднояс, рабочӧйясӧс новлӧдлысь пассажирскӧй пароходъяс.
Но ставныс найӧ вошӧны уна вӧр материал пӧвсын.
Вӧр быдлаын — пӧвъяс да керъяс тыртӧны Двиналысь берегъяссӧ; вӧрыс куйлӧ джуджыд чукӧръясӧн иностраннӧй суднояс вылын.
Керъяс да пӧвъяс грузитӧны пристаньяс вылын.
Керъясӧн вевттьыссьӧма и юыс вӧрпилитан заводъяс бердын; найӧс кыскалӧны пӧката посъяс вывті заводса зданиеясӧ.
Игарка — полярнӧй порт.
Корсьӧй карта вылысь Игарка порт.
Енисей ю веськыдвыв берег вылын быдмис бӧръя воясын выль порт Игарка.
Нӧшта неважӧн на Игарка стрӧитысьяс эз вермывны узьны бипуръястӧг да палатка дінын стӧрӧжъястӧг: войын пыр позьӧ вӧлі виччысьны ошлысь уськӧдчӧм.
Медводдза олысьясыс выль панӧм карлӧн вӧлі торъялӧмаӧсь. став мирсьыс, нуждайтчисны сёян-юанысь, нуӧдісны чорыд тыш тайгакӧд да полярнӧй кӧдзыдкӧд.
Кык воӧн полярнӧй круг сайын быдмис промышленнӧй кар да порт.
Татчӧ волӧны вӧрла иностраннӧй пароходъяс.
Грузитчӧм мунӧ пӧшти лун и вой.
Тшынасьӧны заводъяслӧн трубаяс.
Куим вӧрпилитан завод пилитӧны тані вӧр Европаӧ да Америкаӧ нуӧм вылӧ.
Орччӧн сулалысь заводъяс вӧчӧны фанера да древеснӧй (пу) масса, кодысь позьӧ вӧчны бумага да искусственнӧй шӧвк.
Уджалӧны консервнӧй заводъяс.
Карлы паныда ді вылын мусӧ гӧрӧны тракторъясӧн.
Градйӧръясын быдмӧны картупель, капуста, лук да мукӧд пуктасъяс.
Видзьяс вылын йирсьӧ бур йӧла скӧт.
Самӧй карас уна керка, паськыд уличаяс, электрическӧй проводъяса столбъяс.
Уджалӧ электростанция.
Сёрнитны пондіс радио.
Стрӧитӧма кино.
Восьтӧма школаяс, клубъяс.
Клубъясын лыддьӧны лекцияяс, докладъяс, вӧчавсьӧны вечеръяс.
Упражнениеяс.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын тайгалысь зона.
Гижӧй нимъяссӧ тайгаса юяслысь.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын каръяс: Верхоянск, Якутск, Березники, Архангельск, Игарка.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй «Тайга зона» тема вылӧ альбом.
4. СОРА (СМЕШАННӦЙ) ВӦРЛӦН ЗОНА.
Сора вӧр зона паськалӧма рытыв-лунвылӧ тайгасянь.
Сылӧн границаыс тайгакӧд ылӧсас мунӧ Ленинград — Казань визьӧд.
Лунвылын границаыс мунӧ Казаньсянь Киевӧдз.
Корсьӧй карта вылысь сора вӧрлысь зона.
Самолётсянь.
Лыддигӧн видзӧдлывлӧй СССР физическӧй карта вылӧ.
Самолёт лэбис Вышний Волочок кар весьтті да босьтіс нырвизь Москва вылӧ.
Гӧгӧрбок кыссьӧны вӧръяс.
Найӧ уналаті орлывлӧны кералӧминъясӧн да нюръясӧн.
Местаыс рӧвнӧй, неуна мылькйӧсь.
Синпыр мунлӧны сиктъяс да эзысь сунисъяс кодь юяс; сиктъяссӧ кытшалӧма муясӧн да градйӧръясӧн.
Пыр тшӧкыдджык вӧр керасъяс, пыр паськыдджыкӧсь муяс, пыр тшӧкыдджыкӧсь сиктъяс.
Синпыр муні ыджыд лӧзалан шабді му.
Ӧтик, мӧд...
Тайӧ шабді вӧдитан колхозъяслӧн муяс.
Калинин кар бердын нюжӧдчӧмаӧсь вывті ыджыд трунда (торфянӧй) нюръяс.
Тшынасьӧны калининскӧй фабрикаяслӧн да заводъяслӧн трубаясыс.
Самолёт вомӧналӧ чукыльӧсь югъялан Волгаӧс, да улын бара нин тыдалӧны вӧръяслӧн юръяс, сӧмын шочджыкӧсь войвывса серти.
Найӧ оз сулавны тшӧть моз, — видзӧднысӧ шыльыдджыкӧсь.
На пиын унджыкыс коръя пуяс.
Нӧшта неуна унджык сё километрысь, и самолёт воас Москваӧ.
Тшӧкыда, ӧти-мӧд бӧрся мӧдісны сиктъяс, выль рабочӧй посёлокъяс.
Синпыр мунӧны заводъяс да фабрикаяс.
Вӧръяс ещӧ на ёнджыка шочмисны.
Сӧмын торъя керавтӧм участокъяс серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый тані коркӧ сідзжӧ вӧлӧма вӧр.
Природа бӧрыньтчӧма морт вӧля водзын, строительство водзын.
Со и Москва...
Тыдовтчисны вӧр кодь сук заводса трубаяс да ыджыд каменнӧй зданиеяс.
Кыдзи вежсис общӧй видыс сора (смешаннӧй) вӧр зоналӧн.
Ёна важ кадъясын сора вӧр зонаын сулалісны сьӧд-пемыд вӧръяс, кодъяс пыр он вермы вӧлі писькӧдчыны.
Тайӧ местаясыс вӧліны лӧсьыдӧсь важся олысьяслы.
Вӧр аддзис найӧс врагъяслӧн виччысьтӧм уськӧдчӧмъясысь.
Тані ӧтарӧ-мӧдарӧ визувтысь юяс вӧліны бур туйясӧн мунны позьтӧм вӧръясын.
Морт наступайтіс вӧр вылӧ черӧн.
Сійӧ кераліс пуяс да весаліс места кӧдзаяс улӧ да оланін улӧ.
Сьӧд-пемыд вӧр вочасӧн бырліс, шочмис.
На местаын лоалісны муяс, видзьяс, быдмисны сиктъяс...
Колины сё вояс, да уджыс уна йӧз поколениелӧн вӧчис сора вӧр зонасӧ дзик тӧдтӧмӧн.
Зэв гырысь вӧр площадьяс бырины.
Коли сійӧ сӧмын некымын местаын.
Уна сюрс гектар лои косьтӧма нюр.
Кералӧм вӧръяс да косьтӧм нюръяс местаясын лоины сиктъяс да каръяс, заводъяс да фабрикаяс, нюжӧдчис быд бокӧ кӧрттуйяслӧн сеть.
Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын паськаліс колхозъяс да совхозъяс стрӧитӧм.
Быдмисны выль ыджыд заводъяс-гигантъяс.
Веж паркъяс да вӧръяс шӧрын стрӧитӧма лои выль каръяс.
Выльмӧдісны важ каръясӧс да найӧ тырисны паркъясӧн да бульваръясӧн.
Сора (смешаннӧй) вӧрын.
Ю берег дорын сулалӧ неыджыд сикт.
Сикт гӧгӧр — муяс, а на сайын вӧр...
Гожся жар лунӧ сук веж вӧрыс кыскӧ ас дінас, вӧзйӧ сайӧд да ыркыдлун.
Вӧр дорас быдмӧны том кыдзьяс.
Шонді югӧръяс пырӧны пу увъяс костӧдыс да яръюгыд чутъясӧн водӧны сук уна рӧма турун эшкын вылӧ.
Лӧзалӧны кӧлӧкӧльчикъяс, гӧрдӧдӧ гвоздика, клевер (бобӧнянь).
Мукӧд местаын веж петкӧдлана мыччасьӧны озъяс.
Дорсяньыс пыдӧджык вӧрыс вочасӧн сукмӧ, кыдзьяс шочмӧны.
Найӧс пӧдтӧны джуджыд пемыд козъяс.
На пӧвсын липаяс, пипуяс.
Едждӧдӧны жовпулӧн гырысь дзоридзьяс.
Турун абу нин сэтшӧм сук дай оз пӧртмась дзоридзьясӧн.
Вотӧс тані этша.
На пыдди сюралӧны тшакъяс.
Тшӧкыда кылӧ, кыдзи сизь котшкӧдӧ нырнас пӧрысь козлысь стволсӧ.
Пӧраӧн пу увъяс пӧвсын синпыр мунлас урлӧн гӧрдов куыс.
Чипсӧны вӧрса лэбачьяс.
Со ыджыд керас.
Радъясӧн сулалӧны песчипасъяс, а на костын турун пӧвсын чургӧдчӧмаӧсь выль мыръяс.
Сӧмын тӧвнас на татысь кералісны вӧрсӧ, а кералан местаыс вевттьысьӧма нин джуджыд сочнӧй турунӧн, мыръяс гӧгӧр быдмӧмаӧсь ӧмидз кустъяс.
Керас сайын бара вӧр, но нюръяса, лайкъялана.
Сэті гожӧмын он вермы мунны.
Сора вӧр зоналӧн природа.
Поверхностьыс сора вӧр зоналӧн, кыдзи тыдалӧ карта серти, увтас равнина.
Шӧрӧдыс, войвывсянь лунвылӧ кыссьӧ Средне-Русскӧй вывтас.
Равниналӧн поверхностьыс абу дзик шыльыд, а мылькйӧсь (холмистӧй).
Юяс.
Карта вылын тыдалӧ, мый юяс, кодъяс визувтӧны сора вӧр зона кузя, заводитчӧны Средне-Русскӧй вывтасын да веськӧдчӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ куим морелань: Балтийскӧйлань, Чёрнӧйлань да Каспийскӧйлань.
Корсьӧй карта вылысь юяс: Волга, Дон, Днепр.
Туялӧй налысь визувтӧмсӧ заводитчанінсяньыс вомдорӧдзыс.
Климат сора вӧр зонаын шоныдджык тайга климатысь.
Тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны рытыввывсянь, шоныд Атлантическӧй океансянь, вайӧны шоныд да небзьӧдана тӧвся кӧдзыдъяссӧ.
Тӧв кыссьӧ тані вит тӧлысь гӧгӧр, но ёна небыдджык тайгаын дорысь.
Гожӧм кузьджык да шоныдджык тайга дорысь.
Тшӧкыда мунӧны зэръяс.
Найӧс вайӧны Атлантическӧй океансянь локтысь тӧвъяс.
Мусин подзолистӧй, тайгаын моз жӧ, но тані сійӧ вынаджык.
Быдмӧгъяс да животнӧй мир.
Небыд климат вӧсна тан быдмӧны коръя уна сикас пуяс: кыдз, дуб, клён, ясень, липа.
Лыска да коръя пуяс быдмӧны ӧтсорӧн.
Паськыда куйлӧны трундаа (торфянӧй) нюръяс.
Зэв важ кадӧ тані вӧвліны мунны позьтӧм пемыд-сьӧд вӧръяс.
Ӧнія кадӧ вӧр пӧшти дзикӧдз нин бырӧдӧма.
Гырысь вӧра площадьяс колины сӧмын зонаса рытыввыв юкӧнын, Полесьеын.
Сійӧ местаясын, кӧні вӧрыс коли, олӧны сійӧ жӧ вӧрса зверьяс да лэбачьяс, кутшӧм и тайгаын.
Кыдзи быдмӧ промышленность сора вӧр зонаын.
Видзӧдлӧй карта серти: сора вӧр зонаын петкӧдлӧма кык ыджыд промышленнӧй район.
Ӧтиыс — Ленинград бердын, мӧдыс — татшӧм каръяс костын: Москва, Калинин, Иваново, Горький.
Тайӧ районъясын и войдӧр вӧлі мукӧд местаясын дорысь унджык фабрикаяс да заводъяс.
Но торъя нин тані промышленность быдмис сӧветскӧй власть дырйи.
Москвалӧн да Ленинградлӧн промышленность лои лӧсьӧдӧма выльног.
Тані лои стрӧитӧма да выльног оборудуйтӧма уна зэв гырысь заводъяс.
Тайӧ заводъясын первойысь на пондісны вӧчны уна сикас сложнӧй машинаяс заводъяслы, электростанцияяслы, кодъясӧс стрӧитӧны СССР-са уна местаын.
Быдмис автомобильнӧй завод-гигант Горький карын.
Паськалісны да перестроитчисны текстильнӧй фабрикаяс Москваын да Москва гӧгӧрын, Калининын да Ивановоын.
Ӧдйӧ кыпалӧ-паськалӧ промышленность сора вӧр зонаын.
Уна ломтас колӧ, медым сувтлытӧг уджалісны сылӧн уналыда фабрикаяс да заводъяс.
Пондісны перйыны трунда, коді сё воясӧн куйліс тані вӧрзьӧдлытӧм зэв паськыд, ветлыны позьтӧм нюръясын.
Медым выгодаӧнджык сійӧс используйтны, трундаа нюръяс вылын кутісны стрӧитавны электростанцияяс.
Стрӧитӧма да уджалӧны нин трунда ломтасӧн кык ыджыд электростанция: Ленин нима Шатурскӧй электростанция Москвасянь асыввылӧ 135 км сайын да «Краснӧй октябрь» Ленинград дорын.
Ленинскӧй Шатура.
Корсьӧй физическӧй карта вылысь Шатурскӧй электростанция.
Сійӧ местаын, кӧні сулалӧ ӧні Шатурскӧй электростанция, зэв важъя кадсянь вӧвліны прӧйдитны вермытӧм нитшка нюръяс.
Уна сюрс гектар кузя кыссисны вӧялан нюръяс да жеб, ичӧт тушаа вӧръяс.
Кӧнсюрӧ нюръяс пӧвсын діяс вылын вӧліны гӧлиник сиктъяс.
Нюръяс вайлісны крестьяналы гӧльлун да висьӧмъяс.
А ӧд нюръясын вӧлӧма зэв ыджыд озырлун — вывті ыджыд трунда запасъяс.
Воис 1917-ӧд вося Октябрь.
Рабочӧйяс босьтісны власть ас киӧ.
Заводитчис виркисьтан тыш белӧйяскӧд.
Генералъяс босьтісны сійӧ местаяссӧ, кӧні перйылісны изшом да нефть.
Московскӧй промышленнӧй район коли ломтастӧм.
Завод пачьяс кусалісны.
Ломтытӧг сулалісны олан керкаяс.
Омӧля ломалісны электрическӧй лампочкаяс.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі судзӧдны ломтас.
Казьтыштісны Шатурскӧй нюръяс йылысь.
В. И. Ленин сетіс распоряжение пырысь-пыр жӧ заводитны сэтысь перйыны трунда.
Удж кутіс пуны.
Рабочӧйяс пондісны кодйыны канаваяс, лэдзны нюр васӧ, вундавны трунда.
Трунда мӧдіс мунны кӧрттуй кузя Москваӧ да мукӧд промышленнӧй центръясӧ.
Век унджык и унджык пондісны перйыны трунда Шатураын.
Но абу выгоднӧ кыскавны сійӧс кӧрттуйӧд — вывті уна колӧ вагон.
Сэки чужис мӧвп: стрӧитны нюр вылын ыджыд электростанция да ыстыны токсӧ сутугаяс кузя кытчӧ колӧ.
Коли кымынкӧ во.
И со Шатурскӧй нюръяс вылын быдмис трунда ломтасӧн уджалысь, мирын медыджыд электростанция.
Кызь во гӧгӧр нин уджалӧ Шатурскӧй электрическӧй станция.
Сійӧ пачьясын ломтысьӧ шатурскӧй трунда.
Паровӧй машинаяс бергӧдлӧны турбинаясӧс (лопта кӧлесаяс).
Уджалӧны электрическӧй машинаяс, и ток мунӧ сутугаяс кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ дас да сё километръяс сайӧ.
Видзму овмӧс.
Видзму овмӧс сора вӧр зонаын нуӧдсьӧ зэв важся кадъяссянь нин.
Мусин тайӧ зонаын неуна бурджык тайгаын дорысь.
Климат небыдджык, видзму уджавны ёнджыка лӧсялӧ.
Важысянь нин тані кӧдзлісны ид, зӧр, сю, шабді, пыш, картупель да мукӧд пуктасъяс.
Бӧръя кадӧ уналаын пондісны кӧдзны шобді.
Но видзму овмӧс прӧдуктаясыс сора вӧр зонаын некор эз вӧв тырмымӧн весиг крестьяналы аслыныс.
Му колӧ вӧлі бура дӧзьӧритны да вынсьӧдны, но царскӧй правительствоӧн да помещикъясӧн рӧзӧритӧм крестьяна эз вермывны правильнӧя уджавны да бура вынсьӧдны мусӧ.
Уналӧн эз вӧв скӧт, эз вӧв видзму уджалан колана кӧлуй, машинаяс, да такӧд ӧттшӧтш крестьянаыс вӧліны кулак да помещик кабала улын.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын крестьяна мезмисны хищникъяс игоысь да ӧтувтчалісны колхозъясӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма машинно-тракторнӧй станцияяс.
Муыс кутіс бура вынсьӧдсьыны да уджавсьыны.
abu
Колхозникъяс кутісны овны зажиточнӧя.
Гырысь промышленнӧй оланінъяс гӧгӧрын вӧлі организуйтӧма вына огороднӧй да йӧв овмӧсъяс.
Видзму овмӧс кутіс сетны ӧдйӧ быдмысь каръяслы воддза дорысь ёна унджык прӧдуктаяс.
Сора вӧр зонаса население.
Сора вӧр зонаын олӧны медсясӧ белоруссъяс да рочьяс.
Тані куйлӧ Белорусскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика (БССР) и тӧдчана юкӧныс Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республикалӧн (РСФСР).
Корсьӧй карта вылысь БССР и РСФСР.
Гӧля овлісны уджалысь белорусъяс царь дырйи.
Нюръяс да вӧръяс пӧвсын шочиника вӧлі сулалӧны белорусскӧй сиктъяс.
Этша вына муясыд сетлісны омӧль урожайяс.
Промышленность тані вӧлі жеб.
Йӧз вӧліны пемыдӧсь, неграмотнӧйӧсь.
Школаяс вӧлі этша да велӧдӧны вӧлі сэні роч кыв вылын.
Ёна бурмис олӧмыс уджалысь белорусъяслӧн Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Ыджыд внимание пуктӧма Белоруссияын ветлыны позьтӧм нюръяскӧд тышкасьӧм вылӧ, нюръяс — медлёкторйыс видзму овмӧслы.
Косьтӧма ыджыд площадьяс нюръяслысь, да ва местаӧ вӧчӧма выль муяс да пӧскӧтинаяс.
Трундаа косьтӧм нюръяс вылын быдмисны электростанцияяс, кодъяс сетӧны электрическӧй ток видзму овмӧслы да промышленностьлы.
Стрӧитӧма уна завод пу переработайтӧм могысь.
Ӧдйӧ сӧвмӧ и культурнӧй олӧм Белоруссияын.
Нуӧдсьӧ став челядьӧс велӧдӧм.
Петӧ уна газет да журнал белорусскӧй кыв вылын.
Лӧсьӧдӧма дасъясӧн высшӧй учебнӧй заведениеяс да научно-исследовательскӧй институтъяс.
Туйяс.
Видзӧдлӧй карта серти сора вӧр зона вылӧ.
Быд боксянь сы кузя нюжӧдчӧмаӧсь кӧрттуйяс Москвалань.
Дас ӧти кӧрттуй ӧтлаасьӧны Москваын да сэні артмӧ Московскӧй кӧрттуй узел (гӧрӧд).
Найӧ йитӧны Москваӧс, а сы пыр и матігӧгӧрса промышленнӧй центръясӧс, Сӧвет Союзса ылыс районъяскӧд.
Миллион тоннаясӧн уна сикас тӧваръяс, кодъясӧс вӧчӧны сора вӧр зонаса промышленнӧй центръясын, мунӧны тайӧ туйясті Сӧвет Союзса уна пельӧсъясӧ.
Тайӧ туйясті жӧ бӧр локтӧ зэв унапӧлӧс сырьё, а сідзжӧ ломтас.
Туялӧй карта серти, кытчӧ позьӧ нуны тӧваръяс Москвасянь кӧрттуйяс кузя.
Но кӧрттуйяс абу тырмымӧн.
Меддонтӧм туй — сійӧ ва туй.
Видзӧдлӧй СССР-са карта вылӧ.
Сора вӧр зонаын заводитчӧ Европаын медыджыд ю — Волга.
Сійӧ артмӧдӧ зэв кузь ва туй.
Сійӧ ва туйыс 3½ сюрс километрысь кузьджык на.
Шуйгаладорсяньыс Волгаӧ усьӧны ыджыд юяс, кодъяс мунӧны сук вӧръяс пытшті.
Веськыдладорсяньыс — Ока ю Москва ю вожкӧд, код вылын сулалӧ Москва кар.
Волга вомӧналӧ пӧшти став сора вӧр зонасӧ, визувтӧ Калинин, Горький, Казань каръяс дінті да нуӧ ассьыс ваяссӧ степьяс пыр Каспийскӧй мореӧ.
Но Москва, сора вӧр зоналӧн медыджыд промышленнӧй центр, став Сӧвет Союзлӧн столица, сулаліс бокын ыджыд ва туйысь.
Москваӧ оз вӧлі вермыны локны Волгаса гырысь суднояс ляпкыдик Москва ю кузя.
А ӧд Волга сэн дзик матыті визувтӧ, киӧн судзан.
Корсьӧй карта вылысь сійӧ местасӧ, кӧні Волга медъёна матысмӧ Москва дінӧ.
Сӧветскӧй правительство шуис вайӧдны ва туйсӧ Москва кар дінӧ.
И со Волга да Москва юяс костын кодйӧма канал, стрӧиталӧма плотинаяс да шлюзъяс, лӧсьӧдӧма зэв ыджыд тыяс, сувтӧдалӧма зэв вына насоснӧй станцияяс, кодъяс качайтӧны васӧ.
Волгаса ва кутіс визувтны Москва юӧ, Москва ю лои унаваа.
Краснӧй столицасянь мӧдісны мунны паськыд ва туйяс миян ыджыд страна пасьта ӧтарӧ и мӧдарӧ — Каспийскӧй морелань, Балтийскӧй да Белӧй мореяслань.
Канал вылын буксӧны гырысь пароходъяс.
Найӧ вайӧны Москваӧ да нуӧны Москваысь уна миллион тонна унапӧлӧс груз.
abu
Сора вӧръяс Дальней Востокын.
Зэв гырысь сора вӧръяс быдмӧны Дальней Востокын Амур ю пӧлӧн да сійӧ вожъясті.
Найӧ дзик оз мунны сійӧ вӧръяс вылӧ, кодъяс быдмӧны СССР-са Европейскӧй юкӧнын.
Тайӧ зэв сук, местаясті мунны дзик позьтӧм вӧръяс.
Найясын быдмӧны сус пуяс да ньыв пуяс, а накӧд орччӧн паськыдкоръя вӧръяс: клён, граб, дуб, ясень, орех, пробковӧй пу.
Кустарникъяс да лианаяс сука гартчӧны нэмӧвӧйся пуяс гӧгӧр.
Вӧр заросльясын олӧны тигръяс, кабанъяс, кӧръяс да мукӧд дикӧй животнӧйяс.
Тані уна изшом, кӧрт руда, зарни.
Зэв ыджыд сора вӧръяслӧн озырлуныс Дальней Востокын.
Но тайӧ озыр край Октябрьскӧй Социалистическӧй революцияӧдз вӧлі пӧшти овлытӧм.
Ӧні тані пуӧ олӧм.
Стрӧитсьӧны фабрикаяс, заводъяс, лӧсьӧдчӧны, организуйтчӧны колхозъяс, совхозъяс.
Первобытнӧй вӧр местаын быдмӧны каръяс.
Тадзи чужис Комсомольск кар, ӧтик медся том каръясысь СССР-ын.
Сійӧ стрӧитӧма комсомолецъясӧн, кодъяс локтісны татчӧ Сӧветскӧй Союзса разнӧй каръясысь.
Упражнениеяс.
Пасйӧй контурнӧй карта вылӧ сора вӧр зона.
Пасйӧй татшӧм каръяс: Минск, Ленинград, Казань, Киев, Москва, Горький, Калинин, Иваново, Владивосток, Комсомольск.
abu
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «Сора вӧр зона» тема вылӧ.
5. ЛЕСОСТЕПЬЯСЛӦН ДА ЧЕРНОЗЁМНӦЙ СТЕПЬЯСЛӦН ЗОНА.
Вӧръяссянь лунвывланьджык сюрс километръяс вылӧ полосаӧн вольсыштчӧмаӧсь чернозёмнӧй степьяс.
Найӧ заводитчӧны СССР рытыввыв границасянь, мунӧны став Союз Европейскӧй юкӧн пырыс да пырӧны ылӧ Азия пытшкӧ.
Вӧръяс оз друг вуджны степьясӧ.
Первой вӧръяс пӧвсын петкӧдчӧны паськыд кушинъяс, вӧръяс вуджӧны лесостепьясӧ.
Лунвывланьӧ вӧртӧмин лоӧ пыр унджык, а вӧръяс этшаджык.
Медбӧрын, вӧръяс дзикӧдз бырины да лоӧны помтӧм степьяс.
СССР Европейскӧй юкӧнын чернозёмнӧй степьяс воӧны, Чёрнӧй да Азовскӧй мореясӧдз.
Корсьӧй карта вылысь лесостепьяслысь да чернозёмнӧй степьяслысь зона.
abu
Вӧр зонасянь чернозёмнӧй степьясӧ.
Гижӧдсӧ лыддигӧн видзӧдлывлӧ природнӧй зонаяс карта вылӧ.
Ми поездӧн мунам Москвасянь Ростовӧ.
Москва, аслас лыдтӧм завод трубаяснас да уна сюрс кирпичнӧй керкаяснас, коли бӧрӧ.
Ӧшиньяс пӧлӧн лэбӧны вӧръяс, муяс, видзьяс.
Местаясӧн вӧрыс матысмылӧ дзик кӧрттуй бердӧдз.
Синпыр мунлӧны пемыдвеж козъяс, еджыд ствола кыдзьяс, гӧрд ствола пожӧмъяс, пипуяс, унапӧлӧс кустъяс да вӧръяс дорын дзоридзьяс.
Коркӧ тані вӧліны ыджыд вӧръяс, но ӧні найӧс ёна нин кералӧмаӧсь.
Кымын ылынджык лунвывлань, сымын вӧръясыс этшаджык.
Вуджам Ока ю.
Тані местаыс лоӧ нӧшта восьсаджык.
Воронеж бӧрын вӧръяс бырӧны дзикӧдз.
Гӧгӧр, кытчӧдз синмыд судзӧ, — помтӧм восьсаинъяс.
Сӧмын ӧткымынлаын ичӧтик, но векджык сукджык вӧръяс топӧдчӧны оврагъяс да юяс бердӧ.
Пом ни дор, быд бокӧ кыссьӧ гыалан море кодь шобді.
Кӧнсюрӧ яръюгыд зарни пятнаясӧн торъялӧны дзоридзалан подсолнуха муяс, синпыр мунлӧны кисьмысь арбузъяса бахчаяс.
А на гӧгӧрын пыр сійӧ жӧ шыльыд, местаясӧн неуна мылькъя нянь муяс.
Дзик Ростов бердӧдз поезд мунӧ нянь море пӧвстті.
Син пыр мунас завод, нянь элеватор, сикт...
Сэсся бара жӧ ставыс вӧйӧ помтӧм нянь муяс пӧвсӧ.
Мукӧд местаын заводитчӧма-нин урожай идралӧм.
Чернозёмнӧй степьяс ӧнія кадӧ пӧшти ставыс гӧрӧма да босьтӧма муяс, садъяс да градйӧръяс улӧ.
Мӧднога вӧліны найӧ во 200 сайын.
Сэки эз вӧвны зарниасян шобді муяс, эз вӧвны бахчаяс, подсолнух тыра муяс, весиг эз вӧвны сиктъяс.
Зэв ыджыд пространствояс вылӧ паськалӧмаӧсь вӧлі вӧрзьӧдлытӧм степьяс.
Ӧнія кадӧ вӧрзьӧдлытӧм, гӧртӧм степь коли сӧмын некымын местаясын.
Чернозёмнӧй степьяслӧн природа.
Поверхностьлӧн тэчасног.
Видзӧдлӧй физическӧй карта вылӧ: чернозёмнӧй степьяслӧн куйланіныс пӧшти дорвыв краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Чернозёмнӧй степьяс куйлӧны увтас равнинаын.
Некымынлаын, шуам, рытыввыв граница бердын, асыввылын Волга ю дорын да Уральскӧй гӧраяс дінын, турунвиж рӧмыс вуджӧ вижоват рӧмӧ.
Тайӧ местаясас степьяслӧн поверхностьыс вывтасмӧ.
Вижоват рӧма местаыс тыдалӧ сідзжӧ Азовскӧй моресянь асыв-войвывланьын.
Тайӧ медся джуджыд места чернозёмнӧй степьяс рытыввыв юкӧнлӧн — Донецкӧй кряж.
Тані — став мирлы тӧдса Донбасс.
Чернозёмнӧй степнӧй равнинаӧс разнӧй направлениеясӧд вундӧны оврагъяс.
Но тайӧ оз тыдав географическӧй карта вылын: картаыс вывті ичӧт масштаба да.
Юяс.
Степьяс равнина рытыввыв юкӧн вывті чукыль-мукыльӧн визувтӧны гырысь юяс — Днестр, Днепр, Дон Донец ю вожкӧд, Кубань, Волга, Урал.
Степнӧй равнина тані увтасмӧ лунвыв мореяслань, сы понда тайӧ став юясыс и визувтӧны тайӧ мореясланьыс.
Степьясын Уралсянь асыввывланьӧ юясыс этша.
Пӧшти ставыс найӧ визувтӧны Обь юӧ.
Корсьӧй индӧм юяссӧ карта вылысь.
Тӧдмалӧй, кӧні заводитчӧ да кутшӧм мореӧ усьӧ быд ю.
Климат.
Чернозёмнӧй степьяс куйлӧны СССР лунвыв юкӧнын.
Тані ёна шоныдджык Союзса уна мукӧд местаясын серти.
Гожӧм чернозёмнӧй степьясын овлӧ зэв жар да кузь: 4–5 тӧлысь.
Заводитчӧ сійӧ май тӧлысьын нин.
Сынӧдыс гожӧмын кос.
Зэръяс овлӧны вывті шоча.
Мукӧддырйи пӧльтӧны суховейяс, мӧд ногӧн кӧ жар кос тӧвъяс.
Найӧ локтӧны Туранскӧй увтассянь (низменностьсянь).
Дженьыдик ар бӧрын пуксьӧ тӧв.
Тӧв тані абу кузь, ёна небыдджык вӧра зонаын дорысь, но морозъяс кайлӧны корсюрӧ 20°-ӧдз.
Частӧ овлӧны кӧдзыд асыв-вой тӧвъяс да пургаяс, найӧ лымйӧн тыртлӧны сиктъяссӧ, туйяссӧ, сувтӧдлӧны туй вылын поездъясӧс.
Тулыс пуксьӧ водз да ӧдйӧ помасьӧ.
Тулысын лымъя тӧв бӧрын муыс да сынӧдыс ёна васӧд.
Шонді пӧжӧ сынӧд да му.
Дженьыдик кадӧн ловзьӧ став природаыс.
Кымын водзӧ асыввывлань, сымын ылӧджык мунӧны мореяссянь чернозёмнӧй степьяс.
Пыр этшаджык и этшаджык зэр вайӧны тӧвъяс.
Пыр косджык лоӧ климатыс.
Ёнджыка тӧдчӧ тӧв да гожӧм костын торъялӧмыс.
Быдмӧгъяс да животнӧй мир вӧрзьӧдлытӧм степын.
Тулыс — медбур кад степын.
Кӧдзыд тӧвся пургаяс да турӧбъяс бӧрын март тӧлысьын заводитчӧ шоныд поводдя.
Лым ӧдйӧ сылӧ, и васӧд му эжсьӧ уна рӧма дзоридзалан мича веж турун эжӧн.
Первой заводитӧны дзоридзавны подснежникъяс, тюльпанъяс.
Найӧ кольӧм во чӧжисны пӧткӧдчан веществояслысь запасъяссӧ асланыс вуждінъясын.
Сэсся мыччысьӧны мукӧдпӧлӧс турунъяс.
Небыд турун эжӧд пӧвсын гыӧны чиркъяс, жукъяс да мукӧд насекомӧйяс.
Налы оз ков корсьны аслыныс сёян.
Сёян на гӧгӧр зэв уна — сійӧ степвыв быдмӧгъяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны сусликъяс, сурокъяс да мукӧд грызунъяс.
Найӧ вердчӧны сідзжӧ быдмӧгъясӧн, сы понда и налы тані дась тырмымӧн сёян.
Лунвывсянь сюрсъясӧн локтӧны унасикас лэбачьяс.
Тувсов сынӧдын кузь лун чӧж кылӧ лэбачьяслӧн сьылӧм, горзӧм.
Тайӧ став лэбач чукӧрыс олӧны степвыв насекомӧйяс да быдмӧгъяс помысь.
Но вот воӧ гожӧм.
Шонді ёна пӧжӧ, заводитчӧ жар поводдя.
Мусиныс косьмӧ.
Гылалӧны дзоридзьясыс да дзикӧдз косьмӧны водз тувсов быдмӧгъяс.
Найӧ вевъялісны нин заптыны аслыныс луковицаясын локтан во кежлӧ сёян.
На местаӧ петӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс бура вермӧны овны жар да кос пӧраӧ, кодъяслы оз ков уна ва муын.
Степь сідз жӧ вевттьысьӧма зэв мича эжӧн, кыдзи и тулысын, но эжыс мӧд нин.
Этшаджык лои дзоридз, пышнӧя кыпӧдчисны ковыль да типчак — кузь да векньыдик, тшӧть кодь коръяса турунъяс.
Бӧр лэбӧны степысь лэбачьяс, кодъяс волісны татчӧ тулысын.
Степын кольӧны дрофаяс, жаворонокъяс, степвыв орёлъяс.
Воӧ мӧд джынйыс гожӧмлӧн.
Шонді сотӧ пыр ӧтарӧ ёнджыка.
Сынӧд дзик кос.
Степь вежсьӧ тӧдтӧмӧдз.
Кулӧны став сійӧ быдмӧгъясыс, кодъяс уна рӧма дзоридзьяса эжӧн вевттьылісны степсӧ.
Косьмисны налӧн дзоридзьяс, воисны кӧйдысъяс, и помасис налӧн олан кад ӧти кытшовтчӧм.
Кольӧны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс медся ёна вермӧны терпитны жарсӧ да засухасӧ — ковыль, типчак да унапӧлӧс бурьянъяс.
Но и найӧс сотӧма гожйӧн — вижӧдӧмаӧсь.
Вижов-бурӧйӧн ӧні кажитчӧ степыд.
abu
abu
abu
Шонді петтӧдз степын ставыс пуӧ-жӧдзӧ.
То ӧтилаын, то мӧдлаын лэбзьӧны чукӧрӧн байдӧгъяс.
Турун пӧвсысь ланьтлытӧг кылӧ насекомӧйяслӧн дугдывлытӧм музыка.
Сідзи и чирзӧны сусликъяс.
Сынӧдын лэбалӧ, корсьӧ сёян степвыв орёл.
Но вот жар поводдя кутіс кольны.
Заводитӧны пӧльтны кӧдзыд тӧвъяс.
Пуксьӧ ар — кӧйдыс разалан кад.
Гӧгыльтчӧ тӧв ньылыд, разӧдӧ ассьыс кӧйдыссӧ <rus>перекати-поле</rus>.
Ланьтӧны дзикӧдз лэбачьяс да насекомӧйяс, лӧсьӧдчӧны тӧв кежлӧ грызунъяс.
Мусин.
Тайӧ сюрс километръяс кузя нюжалысь степыс ставнас вевттьысьӧма кыз чернозёмнӧй пластӧн.
Вына чернозёмӧн вевттьысьӧм татшӧм ыджыд пространствоыс абу мирас ни ӧти странаын.
Сё воясӧн муыс воысь-воӧ эжсьыліс тшӧкыд степвыв турунӧн.
Быд во быдмылісны, косьмылісны да сісьмылісны тайӧ турунъясыс.
Тадзи уна сё воясӧн чукӧрмис муас перегной (быдмӧгъяслӧн сісьмӧг), артмис зэв кыз пласт чернозёмлӧн.
Чернозём — основнӧй озырлун чернозёмнӧй степьяслӧн.
Абу кӧ засухаыд, лёк кос поводдяыд, сэки степь сетӧ зэв гырысь урожайяс — быдмӧны зэв бур турунъяс, вывті бур няньяс да быдсяма плодъяс да градвыв пуктасъяс.
Заданиеяс.
Сравнитӧй чернозёмнӧй степьяслысь климатсӧ тайга климаткӧд.
Сравнитӧй чернозёмнӧй степьяслысь быдмӧгъяссӧ тайгаса быдмӧгъяскӧд.
Висьталӧй, кыдзи вежласьӧны гожӧм чӧжӧн быдмӧгъяс чернозёмнӧй степьясын.
Мыйла найӧ вежласьӧны?
Сравнитӧй чернозёмнӧй степьяслысь мусинсӧ тайга мусинкӧд.
Мыйла чернозёмнӧй степьяс мусинын уна перегнойыс?
Лесостепын да чернозёмнӧй степьясын население.
Лесостепь да чернозёмнӧй степьяс зонаын олысьыс тшӧкыд.
Ӧти юкӧн йӧзыс олӧны видзму уджалӧмӧн.
Сиктъяс степын гырысьӧсь, но ылысянь найӧ тшӧкыда оз тыдавны.
Пуксьӧмаӧсь найӧ ньывкӧс бокъяса важ оврагъясӧ (балкаясӧ), юяс бердӧ матӧджык.
Тані кокньыдджык босьтны ва.
Кузь радъясӧн пуксьӧмаӧсь еджыд хатаяс (керкаяс).
Найӧс вӧчӧны сёйысь.
Мӧд юкӧн йӧзыс уджалӧ заводъясын, унапӧлӧс предприятиеясын да учреждениеясын.
Сідз жӧ, кыдзи и сора вӧр зонаын, тані уна гырысь каръяс, уна заводъяс да фабрикаяс.
Быд вожӧ мунӧны кӧрттуй линияяс.
Лесостепь зонаын да чернозёмнӧй степь зонаын кызвын олысьыс украинецъяс да рочьяс.
Сьӧкыда овсьыліс став уджалысь йӧзлы царскӧй Россияын.
Но уджалысь украинецъяслы овсьыліс ещӧ на сьӧкыдджыка рочьяс дорысь.
Налӧн эз вӧв права весиг вӧляысь сёрнитны асланыс чужан кыв вылын.
Учреждениеясын быдӧн обязанӧсь вӧлі сёрнитны рочӧн.
Украинаса челядьлы колӧ вӧлі велӧдчыны роч школаясын.
Книгаяс украинскӧй кыв вылын пӧшти эз вӧвны.
Вужсяньыс вежсис украинаса уджалысь йӧзлӧн олӧм Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Лӧсьӧдӧма Украинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика (УССР).
Ӧдйӧ кыпалӧ овмӧс да культурнӧй олӧм Украиналӧн.
Украиналӧн овмӧс боксянь да культура боксянь строительствоыс кутӧ ыджыд тӧдчанлун став Союзса социалистическӧй строительстволы.
Лесостепь да чернозёмнӧй степь зонаын расположитчӧма и РСФСР-лӧн юкӧн.
Корсьӧй карта вылысь УССР да РСФСР.
Видзму овмӧс чернозёмнӧй степьясын.
Чернозёмнӧй степьяс — СССР-лӧн нянь житница.
Чернозёмнӧй степьяс — сійӧ уна дас сюрс гектар муяс, бахчаяс, садъяс, градъяс.
Со видзму овмӧсса главнӧй быдмӧгъяс (культураяс) чернозёмнӧй степьясын: шобді, кукуруза, свеклӧ, подсолнух, табак, хлопок.
Кыдзи вӧдитлісны овмӧс чернозёмнӧй степьясын Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз медбур, медвына муясыс чернозёмнӧй степьясын вӧліны гырысь помещикъяс да кулакъяс киын.
Шӧркодя олысь крестьяналӧн да гӧль крестьяналӧн вӧлі зэв этша му, этша скӧт, налӧн унаысь эз вӧвлы медся колана видзму уджалан кӧлуйыс, эз вӧвны пӧскӧтинаяс, скӧт юкталанінъяс.
А та вӧсна найӧ пыр вӧліны кулак да помещик кабала улынӧсь.
Посни крестьянскӧй овмӧсъяс вӧдитсьылісны первобытнӧй ногӧн да найӧ пыр ӧтарӧ жебмисны.
Кыдзи вежсьӧ видзму овмӧс чернозёмнӧй степьясын сӧветскӧй власть дырйи.
Посни крестьянскӧй овмӧсъяс чернозёмнӧй степьясын ӧтувтчисны колхозъясӧ.
Уна колхозъяс шедӧдісны вӧвлытӧм урожайяс, кутшӧмъяс важся кадын эз вермыны лоны.
Лӧсьӧдӧма сёясӧн нянь вӧдитан да мукӧд совхозъяс.
Совхозъяс — сійӧ нач видзму овмӧс фабрикаяс.
Пӧшти став уджыс сэні — гӧрӧм, кӧдзӧм, урожай идралӧм — нуӧдсьӧ машинаясӧн.
Лӧсьӧдӧма сёясӧн машинно-тракторнӧй станцияяс.
Машинно-тракторнӧй станцияяс да совхозъяс асланыс тракторъясӧн да овмӧснысӧ бура нуӧдӧмӧн отсалӧны крестьяна-колхозникъяслы правильнӧя нуӧдны ӧтувъя овмӧс.
Нуӧдсьӧ быдлунъя кось засухакӧд да животнӧй-вредительяскӧд.
Степын урожай идралігӧн.
Корсьӧй карта вылысь Одесса.
Ми мунам степь вывті Одессасянь 100 км сайын.
Кутшӧма вежсьӧма степыд бӧръя воясӧ!
Быдлаын вӧчалӧма выль туйяс.
Туй бокъясас, кыкнанладорас, мӧда-мӧдсяньыс неылын векньыдик веж полосаяс.
Тайӧ — садитӧм кустъяс (кустарник).
Найӧ видзӧны мусӧ тӧвъясысь, кутӧны лым да ва.
Туй вылын тшӧкыда паныдасьлӧны грузӧвӧй автомобильяс да тракторъяс.
Тракторъяс кыскӧны бӧрсяньыс плугъяс да пиняяс, новлӧдлӧны бензин да карасин, кыскалӧны рабочӧйясӧс.
Туй пӧлӧныс некымын визьӧн мунӧны телефон проводъяс (сутугаяс).
Со ылын тыдалӧ посёлок.
Тайӧ — машинно-тракторнӧй станция.
Радъясӧн сулалӧны каменнӧй корпусъяс — гаражъяс.
Сэні сёясӧн тракторъяс, комбайнъяс, вартан машинаяс да унапӧлӧс прицепнӧй орудиеяс сулалӧны тӧлын.
Гаражъяс мышкын станцияса трактористъяслӧн, рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн керкаяс.
Шӧрас — столовӧй да клуб.
Ми огӧ пырӧй станцияас — ӧні тані тыртӧм.
Ми мунам водзӧ, орчча колхоз муяслань, кӧні уджалӧны ӧні станциялӧн тракторъяс да вартан машинаяс.
Ылысянь на аддзам, кыдзи кымӧрӧн кайӧ бус, кылам, кыдзи шумитӧны машинаяс.
Воим матӧджык.
Му вылын мунӧ вартӧм.
Уджалӧны тракторъяс вынӧн куим вартан машина.
Тані пӧшти став верстьӧ мужчинаясыс да нывбабаясыс колхозлӧн.
Вартан машинаяс гӧгӧр чукӧрӧн мужикъяс.
Ӧтияс, кӧрталӧм кольтаяс гӧра вылӧ кайӧмӧн, вундалӧны кольтаяс да мыччалӧны найӧс барабанӧ.
Мукӧдъяс кутӧны мешӧкъяс машина улын, кытысь кокньыдик шыӧн киссьӧ вартӧм да тӧлӧдӧм нянь.
Коймӧдъяс дугдывтӧг кыскалӧны тыра мешӧкъяссӧ гумла мӧдар помас.
Тані няньсӧ сортируйтӧны.
Вартан машинаяс зэв ыджыд самотрясъяс кузя помала лэччӧ вартӧм идзас.
Нывбабаяс куранъясӧн вешталӧны идзассӧ машина дінсьыс.
Мужикъяс сюся кватайтӧны да тэчӧны сійӧс неылын сулалан пресс вылӧ.
Ӧти минут мысти идзасыс петӧ пресс улысь гырысь зарни тюкъясӧн.
Кадысь кадӧ волӧны грузовӧй автомобильяс, тэчӧны нянь тыра мешӧкъяссӧ да нуӧны найӧс элеваторӧ.
Удж мунӧ кыдзи фабрикаын.
Колхозын вартӧмкӧд тӧдмасьӧм бӧрын ми мунам водзӧ элеваторлань.
Элеваторӧдз 5 км, и тайӧ туй кузяыс помала кыссьӧны вартӧм нянь тыра грузовикъяс да подводаяс.
Засухакӧд вермасьӧм.
Уна дас сюрс гектаръясысь пӧшти быд во вошлывліс урожайыс засухаысь (косьмӧмысь) царскӧй Россияса чернозёмнӧй степьясын.
Степь асыввыв юкӧнын урожайяс вошлісны суховейысь (кос жар тӧвъясысь).
Вотӧдзыс топавлісны, косьмылісны шобді тусьяс.
Быттьӧ пуан ваӧн киськалӧма, ӧшалӧны коръяс, косьмӧны дзоридзьяс арбузъяслӧн да дыняяслӧн, косьмӧны да гылалӧны муӧ пуясысь плодъяс.
Сӧвет власть нуӧдӧ чорыд тыш видзму овмӧсын тайӧ вывті ыджыд лёкторйыскӧд.
Паськӧдсьӧны кос поводдяысь повтӧм культураяс, — сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс оз повны засухаысь.
Нуӧдсьӧ тыш сідзи мусӧ уджалӧм вӧсна, медым эськӧ муас дырджык оліс ваыс.
Нуӧдсьӧ тыш ёгтурунъяскӧд, кодъяс босьтӧны мусьыс уна ва да косьтӧны мусӧ.
Нуӧдсьӧны торъя уджъяс муяс вылын лым кутӧм могысь.
Торъя кос районъясын нуӧдӧны орошение — вӧчалӧны каналъяс да лэдзӧны сэтчӧ васӧ матігӧгӧрса юясысь да мукӧд ва пукаланінъясысь (тыясысь да с. в).
Косӧсь муясыс улыс Заволжьеын.
Шоча паныдасьлан степнӧй юясыс косьмӧны.
Тшӧкыда овлӧны тані засухаяс да буса ыджыд тӧвъяс.
Абу ва, и озыр вына мусинъяс сетӧны вывті ичӧт урожай.
Зэртӧм воясӧ няньяс дзикӧдз косьмӧны, и муяс куйлӧны сотчӧмаӧсь, кушӧсь.
Уна миллион гектар вына муяс вошины прӧста.
А найӧ ӧд вермисны эськӧ сетны уна миллион центнер шобді.
Колӧ сӧмын ва.
Заволжьеса степьяс долженӧсь сетны нянь СССР-са уджалысь йӧзлы, — тадзи шуис коммунистическӧй партия.
И вот колхозникъяс стрӧитӧны степнӧй юяс вомӧн плотинаяс, кутӧны да чӧжӧны тувсов ва, а сідзжӧ и зэр ва.
Стрӧитӧны насоснӧй станцияяс, кодъяс качайтӧны васӧ Волгаысь.
Кодйӧны каналъяс.
Тайӧ каналъяс кузя мӧдас визувтны ва да паськалас Заволжьеса муяс вылӧ.
Улыс Заволжьеса муяс кутасны сетны ыджыдсьыс-ыджыд урожайяс.
Регыдӧн дзикӧдз вежсяс географическӧй картаыс улыс Заволжьелӧн — мӧдасны визувтны гырысь и посни «юяс», лоӧны гырысь и посньыдик «тыяс».
Полезнӧй ископаемӧйяс да промышленность.
Чернозёмнӧй степьяслӧн зона озыр не сӧмын бур муясӧн.
Му пытшкас сэні куйлӧны и зэв колана полезнӧй ископаемӧйяс — торъя нин уна изшом да кӧрт руда.
Зэв гырысь пластъясӧн куйлӧ изшом Донецкӧй кряжын.
Корсьӧй карта вылысь Донецкӧй кряж.
Став тайӧ местаыс, кӧні куйлӧ изшом, шусьӧ Донецкӧй изшом бассейнӧн, либӧ Донбассӧн.
Рытыввывланьын Донбассянь, Днепр ю сайын, Кривой Рог кар дорын, а сідзжӧ Крымскӧй полуостровын, Керч кар дорын, эмӧсь гырысь запасъяс кӧрт рудалӧн.
Крымскӧй полуостровын перйӧны сов.
Корсьӧй карта вылысь тані индӧм кӧрт руда перъянінъяссӧ.
Корсьӧй Кривой Рог да Керчь.
Донбасс, Кривой Рог да Керчь — зэв гырысь промышленнӧй районъяс.
Тані быдлаын паськалісны изшом перъян шахтаяс, кӧрт рудникъяс да металлургическӧй заводъяс.
Донбасс войдӧр и ӧні.
Донбасс эз вӧв пыр татшӧмӧн, кутшӧм сійӧ ӧні.
Ёна важ кадъясӧ тані вӧлі овтӧм, гожӧмын шондіӧн сотӧм степь.
Сӧмын ыж стадаяс йирсьылісны сэні, да шочиника паныдасьлісны няньӧн кӧдзӧм муяс.
И некодлы ковтӧм торйӧн куйлісны му пытшкын гырысьысь-гырысь изшом пластъяс.
Но вот кольӧм нэм (столетие) шӧрын кутісны стрӧитсьыны кӧрттуйяс, пондіс ӧдйӧ паськавны промышленность.
Ковмисны ломтас да кӧрт.
Регыд кылісны капиталистъяс Донбасса изшом да руда озырлунъяс йылысь.
Мӧдісны ньӧбавны Донбассын муяс да стрӧитны сэтчӧ шахтаяс да металлургическӧй заводъяс.
Дас сюрсъясӧн воисны татчӧ корысьӧдз воштӧм крестьяна да лоины шахтёръясӧн да металлургическӧй заводъясын рабочӧйясӧн.
Кыптісны завод корпусъяс.
Уна местаясын кутісны ломтысьны домнаяс.
Нюжӧдчисны гӧгӧр кӧрттуй рельсъяс.
Пондісны ветлыны на вывті руда да изшом тыра платформаяс.
Посньыдик, лёкиник керкаяс да землянкаяс дзонь ичӧтик каръясӧн кытшалісны шахтаяссӧ да заводъяссӧ.
Сэні олісны рабочӧйяс.
Изшом перъян шахтаын уджыс важӧн.
Пемыд ляпкыдик забойын, унаысь гатш водӧмӧн, рабочӧй перйӧ изшом.
Векньыдик, ляпкыдик коридоръясӧд кыскаліс изшомсӧ даддьӧн вагонеткаяс дорӧдз.
Омӧлик вӧвъяс кыскалісны изшом тыра вагонеткаяссӧ шахтасьыс лэптанінӧдз.
Дас куим часӧн сутки уджалісны найӧ уль руа шахтаясын.
Став уджсӧ вӧчлісны киӧн.
Обушок да кайло — тайӧ вӧлі став ӧрудиеыс рабочӧйяслӧн.
Шахтёръяслы уджалӧмысь мынтывлісны грӧшъяс, а капиталистъяс-кӧзяинъяс найӧ удж помысь озырмывлісны.
Он тӧд ӧні важ Донбасстӧ.
Дзик нинӧм эз коль сэні важ кӧзяева-капиталистъясысь.
Донбасса природнӧй озырлунъяс, шахтаяс да заводъяс лоины Сӧветскӧй Союзлӧн собственностьӧн.
Дасъясӧн стрӧитӧны изшом перъян выль шахтаяс да металлургическӧй заводъяс.
Дзик выльног котыртӧма уджсӧ шахтаясын.
Шахтаясӧ лэдзӧма уна врубовӧй машина.
Изшом перйӧмсӧ дзоньнас механизируйтӧма.
Шахтёръяс уджалӧны не ӧткӧн-ӧткӧн, а бригадаясӧн.
Изшом перъян шахтаясын уджыс ӧні.
Электричествоӧн югдӧдӧм ыджыд штольняын уджалӧ бригада.
Врубовӧй машинаӧн вундӧны изшом пласт.
Механическӧй буравӧн вӧчалӧны розьяс.
Сэтчӧ сюйӧны взрывайтан веществояс.
Взрывайтӧны пластсӧ.
Шыблалӧны. изшомсӧ зыръясӧн пӧката жӧлӧбӧ.
Изшомыс лэччӧ вагонеткаясӧ.
Электровоз кыскӧ сійӧс лэптанінӧдз.
Шахтёр Алексей Стаханов кужис сідз пуктыны уджсӧ аслас бригадалысь, мый ӧти сменаын перйис 102 тонна изшом 7 тонна пыдди норма серти.
Водзӧ вылӧ шахтёръяс-стахановецъяс социалистическӧй ордйысьӧмын тайӧ рекордыс ыдждӧдӧма некымын пӧв.
Вежсис олӧмыс Донбасса рабочӧйяслӧн.
Стрӧитӧма югыд бур керкаяс рабочӧйяслы.
Быдлаын столовӧйяс, фабрика-кухняяс, детсадъяс, яслияс.
Керкаяссӧ кытшалӧма паркъясӧн да садъясӧн.
Вӧчӧны водопровод да канализация, стрӧитӧны пывсянъяс.
Днепровскӧй электрическӧй станция (Днепрогэс).
Корсьӧй карта вылысь Днепрогэс.
Уна энергия (вын) колӧ Донбасса да Криворожьеса шахтаясын да заводъясын уджалысь уна сюрс машинаяслы.
Ещӧ унджык ковмас сэки, кор пондасны уджавны выль заводъяс да шахтаяс, кодъяс ӧні стрӧитсьӧны да кодъясӧс водзӧ шуӧма стрӧитны.
Кытысь босьтны тайӧ вынсӧ (энергиясӧ)?
Вывті гырысь запасъяс дзик дарӧвӧй вын вӧлӧма матын, природаас.
Тайӧ — Днепр юса визув ваяслӧн выныс (энергияыс).
Ыджыд шумӧн да ызгигтырйи, порогысь порогӧ бузгис тані Днепр помнитны позьтӧм важся кадъяссянь.
Ыджыд удж вермис эськӧ вӧчны тайӧ ваыс, позис кӧ сійӧс ӧти местаті уськӧдны зэв джуджыдінсянь.
Некымын во уджалісны правительство тшӧктӧм серти инженеръяс, тӧдмалісны, кыдз эськӧ используйтны Днепр юлысь энергиясӧ, да воисны татшӧм выводӧ, мый колӧ стрӧитны Днепр ю вылӧ джуджыд плотина да гидроэлектрическӧй станция.
Вит во чӧж уна сюрс рабочӧй да инженеръяс лун и вой косясисны Днепркӧд.
Гырысь сьӧкыд торъяс ковмис венны плотина стрӧитігӧн.
Кер перемычкаясӧн (загородкаясӧн) ковмис потшлыны юсӧ торъя юкӧнъясӧн, качайтны сэтысь васӧ да уджавны татшӧм перемычкаясас, пыр ӧтарӧ полігтырйи, мый вот-вот уськӧдчас ваыс пытшкас да пазӧдас став уджсӧ дай асьнысӧ уджалысьяссӧ.
Потшисны Днепр юӧс ыджыдысь-ыджыд плотинаӧн да стрӧитісны плотина бердас гидроэлектрическӧй станция.
Зурасис Днепр плотинаӧ да пырис паськыд кӧрт трубаясӧ, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма электрическӧй станциялысь турбинаяс.
Уськӧдчис ва зэв ыджыд вынӧн кӧрт трубаясӧ, кучкысис турбина кӧлеса лопъясӧ да мӧдіс бергӧдлыны найӧс.
Мӧдісны уджавны электрическӧй машинаяс, и муніс электрическӧй ток проводъяс кузя электростанциясянь быд вожӧ.
Электрическӧй ток Днепрогэслӧн пондас уджавны 18 миллион верстьӧ рабочӧй весьтӧ.
Днепрогэслӧн уджыс оз помась Донбасса да Криворожьеса шахтаяслысь да заводъяслысь машинаяссӧ бергӧдлӧмӧн.
Днепр дорын быдмисны выль заводъяс: чугун да сталь кисьтан заводъяс, алюминиевӧй заводъяс, машина вӧчан заводъяс, химическӧй заводъяс.
Найӧ сідз жӧ кутасны уджавны Днепрогэс вынӧн.
Пырисны ва улӧ Днепрлӧн повзьӧдчан порогъясыс.
Днепр ю помсяньыс да помӧдзыс лои судоходнӧйӧн.
Кодъясны Днепр юсянь каналъяс ватӧм, шондіӧн сотӧм степьясӧ, кодъяс куйлӧны Днепр берегъяс пӧлӧн.
Лэдзасны каналъяс кузя ва.
Ловзясны степьяс да пондасны сетны гырысь урожайяс.
Пондас Днепрогэс уджавны тыр вынӧн, мунас ток совхозъясӧ да колхозъясӧ, кутасны уджавны колхознӧй да совхознӧй муяс вылын электрическӧй плугъяс.
Упражнениеяс.
Гижтӧй гӧгӧрыс контурнӧй карта йылын чернозёмнӧй степьяслысь зонасӧ.
Гижалӧй контурнӧй карта вылын чернозёмнӧй степьяс вывті визувтысь юяслысь нимъяссӧ.
Пасъялӧй карта вылын Донбасс да каръяс: Кривой Рог, Керчь.
Пасйӧй карта вылын Днепрогэс.
6. КОС СТЕПЬЯСЛӦН ЗОНА.
Каспийскӧй моресянь войвывланьӧ, улыс Волга кыкнан берегъяс пӧлӧн да водзӧ асыввывланьӧ, Китайкӧд границаясӧдз, куйлӧ кос степьяслӧн зона.
Корсьӧй карта вылысь кос степьяс.
Кос степьясын.
(Путешественник письмӧысь.)
Кык тӧлысь ме олі кос степьясын.
Гӧгӧр, кытчӧдз синмыд судзӧ, куйлӧ помтӧм ӧтсяма равнина.
Эз дыр сулав степь мича тувсовъя вӧччӧмнас.
Ӧдйӧ косьмисны сылӧн мича дзоридзьяс, да первойя гожся жар лунъяс косьтісны веж турунъяссӧ.
Сӧмын полынь да бурьян колины овны сотан шонді улын.
Степь сулалӧ вижов-руд, буса.
Дзонь кымӧрӧн кайӧ бус да ветлӧ ыджыд тӧвъяс дырйи.
Дзебсялісны жарысь животнӧйяс.
Сӧмын лёкгагъяс (ящерицаяс) визлалӧны полыньяс пӧвсын.
Мукӧддырйи кайлывлісны кымӧръяс, дзирдавліс чардби, грымгывліс гым, усьлывлісны весиг первойя гырысь зэртусьяс.
Но тӧв пыр нуліс кымӧрсӧ бокӧ, и степь важ моз жӧ сулалӧ кос, буса.
Уналаын степын тыдалӧны еджыдінъяс — солончакъяс.
Вӧсньыдик слӧйӧн куйлӧ тані му вылас сов, и кажитчӧ, быттьӧ усьӧма лым.
Кӧнсюрӧ дзирдалӧны шонді водзын сола тыяс.
Ылын тыдалісны казахъяслӧн юртаясыс, а на гӧгӧр вӧв табунъяс да ыж стадаяс.
Корсюрӧ мунлісны синпыр еджыд палаткаяс да бурӧвӧй вышкаяс степь тӧдмалысьяслӧн-разведчикъяслӧн.
Кос степьяслӧн природа.
Поверхностьлӧн тэчасног.
Видзӧдлӧй карта вылӧ: абу быдлаын ӧткодь кос степьяслӧн поверхностьыс.
Рытыввыв джынйыс кос степьяслӧн — увтас равнина, коді пӧката Каспийскӧй морелань.
Асыввыв джынйыс — неыджыд гӧраяса вывтас равнина.
Кос степьяслӧн равнина коркӧ зэв важӧн вӧлӧма море пыдӧсӧн.
Та йылысь висьталӧны уна сола тыяс, солӧн пропитайтчӧм му пластъяс да мусьыс сюралан раковинаяс.
Климат.
Кос степьясын гожӧмыс жарджык да косджык чернозёмнӧй степьясын серти.
Татчӧдз шоча воӧны шоныд да уль руа тӧвъяс Атлантическӧй океансянь, да зэръяс гожӧмын пӧшти оз овлыны.
Тшӧкыда пӧльтӧны кос жар тӧвъяс — суховейяс.
Жарысла муыс косьмӧ да потласьӧ.
Тӧв тані, кыдзи и чернозёмнӧй степьясын, дженьыд, но кӧдзыдджык.
Тӧлын частӧ овлӧны лымъя пургаяс — буранъяс.
Тӧв помасигас степь унаысь йизьывлӧ — став степыс вевттьысьӧ йи слӧйӧн.
Юяс.
Юяс кос степьясын абу уна.
Медся гырысьясыс на пытшкысь: Волгалӧн улыс помыс, Урал да Эмба.
Гожӧмын юяс ёна косьмӧны.
Гожӧм помас весиг татшӧм ыджыд ю вывті, кыдзи Урал, суднояслы ветлыны сьӧкыд.
А посни юяс и дзикӧдз косьмӧны.
Унджык юясыс кос степьясын оз воны мореӧдз, вошӧны лыаясын либӧ усьӧны негырысь тыясӧ.
Корсьӧй карта вылысь индӧм юяссӧ.
Быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяс кос степьясын, кыдзи и чернозёмнӧй степьясын, тулысын, гожӧмын да арын вежласьӧны.
Но тані медсясӧ олӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс оз повны кос поводдяысь.
Водз тулысын, мыйӧн лым сылӧ да кӧтасьыштас муыс, ӧдйӧ петӧны луковицаа быдмӧгъяс — подснежникъяс, виж да гӧрд тюльпанъяс.
Мыйкӧ дыра кежлӧ кос степьяс эжсьылӧны и веж турунъясӧн.
Но тулыс ӧдйӧ вежсьӧ жар да кос гожӧмӧн.
Тюльпанъяслӧн дзоридзьяс гылалӧны, турунъяс косьмӧны.
На местаӧ петӧны кос поводдя радейтысь быдмӧгъяс — дука дзор полыньяс.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь сіясӧн да сы вӧсна этша испаряйтӧны ва.
Быдмӧ сідзжӧ верблюжӧй колючка — посньыдик коръяса сутшкасьысь турун — да унапӧлӧс бурьянъяс, кодъяс сідзжӧ оз повны кос поводдяысь.
Быдмӧгъяс кос степьясын кузь вужъяӧсь; вужъясыс пырӧны муас да судзӧдӧны васӧ.
Сулалӧны мӧда-мӧдсьыс найӧ шоча.
Быдмӧг костъясас тыдалӧ жарысь потласьӧм куш му.
Сэтшӧм местаясын, кӧні муас уна сов, паныдасьлӧны аслыссяма быдмӧгъяс — солянкаяс.
Мусинъяс.
Вывті кузь да жар, кос гожӧм понда да шоч быдмӧг понда муас оз вермы артмыны сы мында перегнойыс, кыдзи чернозёмнӧй степьясын.
Мусинъяс кос степьясын унджыкысьсӧ бурӧйӧсь, перегнойыс сэні абу уна.
Паныдасьлӧны и солончаковӧй мусинъяс.
Найӧ пропитайтчӧмаӧсь уна солӧн.
Животнӧй мир.
Гырысь животнӧйяс кос степьясын этша.
Паныдасьлӧны ӧдйӧ котралысь сайгакъяс.
Ва да сёян корсьӧм могысь налы лоӧ котӧртлыны ыджыд расстояниеяс.
Сӧмын ӧдйӧ котӧртӧмнас найӧ спасайтчӧны кӧинъясысь.
Кос степьясын, кыдзи и чернозёмнӧй степьясын, уна грызунъяс — сусликъяс да мукӧд.
Тані уна ящерица да змей, насекомӧйяс пӧвсысь — чиркъяс да саранча.
Кызвын животнӧйыс кос степьясын сотчӧм степь рӧмаӧсь да сы вӧсна ӧдва тыдалӧны сэні.
Заданиеяс.
Сравнитӧй кос степьяслысь климатсӧ чернозёмнӧй степь климаткӧд.
Висьталӧй, кыдзи вежласьӧны быдмӧгъяс кос степьясын тулыссянь арӧдз.
Сравнитӧй кос степьяслысь мусинсӧ чернозёмнӧй степьяс мусинкӧд.
Мыйла кос степьясын этшаджык перегной?
Висьталӧй, кутшӧм аслыспӧлӧслунӧн торъялӧны кос степвывса быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Кос степьясын население.
Сывтыртны позьтӧм паськыд кос степьясын зэв важсянь нин олӧны казахъяс да калмыкъяс.
Видзӧдлӧй карта вылысь, кодӧс печатайтӧма книга III разделын, кӧні найӧ олӧны.
Олӧны найӧ медсясӧ скӧтвидзӧм помысь — видзӧны гырысь стадаясӧн, ыжъясӧс, вӧвъясӧс, верблюдъясӧс.
Гӧльӧсь кос степьяс быдмӧгъясӧн, но сійӧ вермас вердны ыжъяс да верблюдъяс кодь азым животнӧйяслысь лыдтӧм-щӧттӧм стадаяс.
Неважӧн на казахъяс да калмыкъяс ветлісны-кочуйтлісны пӧскӧтинаысь-пӧскӧтинаӧ.
Бӧръясны скӧтлы кыськӧ бурджык пӧскӧтина степын, сувтӧдасны гын юртаяс и олӧны сэні, кытчӧдз скӧтыс оз йир став турунсӧ.
Тӧвся сулаланінъясын стрӧитӧны оланінъяс куйӧд сора сёйысь.
Ӧні казахъяслӧн да калмыкъяслӧн унджык юкӧныс вуджис оседлӧй олӧмӧ.
Калмыцкӧй степьясын.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз калмыцкӧй степьяс вӧліны пустыннӧйӧсь.
Сӧмын шочиника паныдасьлісны кочевникъяс, кодъяс асланыс стадаяскӧд вуджлісны выль пӧскӧтинаяс вылӧ.
А ӧні степын быдмис Элиста кар — Калмыкиялӧн столица.
Увтасын тыдалӧны ыджыд еджыд керкаяс бетонысь вӧчӧм балконъясӧн да паськыд ӧшиньясӧн, вежӧдӧны садъяс, дзирдалӧ шонді водзын ва.
Элистаӧ воысь туйяс вывті тӧвзьӧны автомобильяс.
Найӧ мунӧны зэв ыджыд турун зорӧдъяс дінті, кодъясӧс заптӧма скӧтлы тӧвся кӧрымтӧм случай вылӧ.
Со некымын километр сайын Элистасянь колхознӧй посёлок.
Сёйысь вӧчӧм керкаяс картаяс, садъяс.
Орччӧн куйлӧ паськыд колхознӧй му.
Некымын во сайын тайӧ му вылас первойысь на воис трактор.
Лэптіс эжа.
Дикӧй степь пӧри муӧ.
Ылын баксӧны мӧсъяс да ыжъяс.
Тайӧ пастукъяс вӧтлӧны стадатӧ посёлокӧ.
Посёлок дорын курган вылын лӧсьӧдӧма кочевӧй театр.
Ловшытӧг видзӧдӧны калмыкъяс зрелище вылӧ, коді эз вӧв войдӧр.
Вунӧдӧма степь пасьта вӧвлӧм манастырьясӧс, кӧні манакъяс пемдӧдлісны-ылӧдлісны таинственнӧй да гӧгӧрвотӧм обрядъясӧн.
Кыдзи овлісны кос степьясвывса олысьяс Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз.
Гырысь кос степьяс пространствояс вылын вермасны пӧткӧдчыны уна сё миллион душ скӧт.
Но поводдяыс тані тшӧкыда овлӧ лёк.
Кос жарысь турун сотчӧ.
Этша лымъя тӧлын муыс вермӧ йизьыны.
Йиыс му вылас овлӧ сэтшӧм кыз, весиг вӧв гыжъяс оз мӧрччыны сэтчӧ.
Сэк заводитчыліс «джут» — кӧрымтӧмла скӧтлӧн дорвыв кулӧм.
Таысь ӧтдор, скӧт тшӧкыда висьліс сапӧн, сибирскӧй язваӧн да мукӧд висьӧмъясӧн.
Пемыд, бӧрӧ кольӧм кочевникъяс дзоньнас вӧлі зависитӧны природасянь.
Найӧ нинӧм эз вӧчлыны массӧвӧя скӧт кулӧмкӧд вермасьӧм могысь.
Скӧт висьмӧм дырйи мунлісны найӧ знахарь («тӧдысь») ордӧ, а сылӧн лечитӧмыс ещӧ ёнджыка паськӧдліс висьӧмсӧ да скӧт кулӧмсӧ.
Сьӧкыд судзӧдны ва кос степьясын.
Колӧ кодйыны джуджыд юкмӧсъяс.
Медбур степвыв юкмӧсъяс вӧвліны байяс (озыръяс) киын.
Байяс пользуйтчисны гӧль йӧз пемыдлунӧн.
Быд кӧрымтӧм кад, быд скӧт кулӧм ӧтарӧ озырмӧдіс найӧс — пыр унджык гӧль йӧз мунлісны на ордӧ батракъясӧн.
Царскӧй правительство, тӧдӧмысь, эз тӧждысьлы степвывса кочевникъяс овмӧс йылысь.
Мӧдарӧ, сійӧ рӧзӧритліс кос степьясса населениеӧс: сійӧ мырддявліс степвыв кочевникъяслысь пӧскӧтинаяссӧ да сетавліс муяссӧ сэтчӧ овмӧдчысь рочьяслы.
Мый вӧчис сӧветскӧй власть степвыв кочевникъяслысь олӧмсӧ бурмӧдӧм могысь да степьясын скӧтвидзӧм паськӧдӧм могысь.
Сӧветскӧй власть перестроитіс кочевникъяслысь овмӧссӧ да олӧмсӧ.
Сійӧ заводитіс тышкасьны скӧт лыд содтӧм вӧсна, ӧд скӧт саяс став бур олӧмыс кочевникъяслӧн.
Но оз позь бурмӧдны скӧтвидзан овмӧс местаысь местаӧ пыр ветлігӧн.
Сы вӧсна сӧветскӧй власть кокньӧдӧ быдпӧлӧс средствоясӧн вуджны овны ӧти местаын.
Котыртӧма товариществояс турун ӧтув ытшкӧм могысь, турун кӧдзӧм могысь, стрӧитӧма ӧтувъя (общественнӧй) скӧтнӧй дворъяс, кодйӧма общественнӧй юкмӧсъяс, вӧчӧма прудъяс.
Восьтӧма ветеринарнӧй пунктъяс.
И вот ӧнія кадӧ кочевникъяслӧн унджык юкӧныс кутіс овны оседлӧя.
Казахъяслысь да калмыкъяслысь культурнӧй уровеньсӧ кыпӧдӧм могысь стрӧитӧма уна школа, библиотека, кинотеатр да больничаяс.
Видзму уджалӧм вылӧ кос степьяс омӧля туйӧны, но орошение дырйи да засухаысь повтӧм быдмӧгъяс бӧрйӧмӧн найӧ вермасны сетны бур урожайяс няньяслысь да кормовӧй турунъяслысь.
И вот кос степьясын лӧсьӧдчӧ да крепаммӧ видзму уджалӧм.
Зэв уна яй вермасны сетны степнӧй просторъяс правильнӧя скӧтвидзан овмӧс нуӧдігӧн.
И вот кос степьясын паськалӧ ыжвидзан совхозъяс стрӧитӧм.
Развивайтчӧ и вӧввидзӧм.
Уна скӧтвидзан совхозъяс да колхозъяс сэні эмӧсь нин ӧні.
Полезнӧй ископаемӧйяс да промышленность.
Лыдтӧм уна ископаемӧй озырлунъяс куйлісны бӧръя кадӧдз му пытшкын тупкӧмӧн кос степьясын.
Ловзисны куш степьяс сэні, кӧні социалистическӧй овмӧс стрӧитысьяс зіль уджӧн воссисны степьяслӧн му пытшкӧсъясыс.
Дугдывтӧм юӧн петкӧдӧны му поверхность вылӧ дзирдалан сьӧд изшом Карагандаса шахтаяс.
Лун и вой визувтӧ трубаясӧд эмбинскӧй да бакинскӧй нефть Каспийскӧй море берегвывса вышкаясысь.
abu
Балхаш ты дорын стрӧитӧма мирын медыджыд ыргӧн сывдан завод.
Корсьӧй карта вылысь Караганда, Эмбинскӧй да Бакинскӧй нефтянӧй промыслъяс, Балхаш ты дорын ыргӧн куйланін.
Но тайӧ сӧмын первойя заводитӧм на.
Вывті уна ыргӧн, цинк, свинец рудаяс да мукӧд дона ископаемӧйяс аддзӧма кос степьяс му пытшкысь.
Тадзи ӧтырышйӧ вежсьӧны кос степьяс, вежсьӧ такӧд тшӧтш и населениелӧн олӧмыс.
Кочевник-казахъяс пӧрӧны стрӧитчысьясӧ, горнякъясӧ, нефтяникъясӧ, эновтӧны кочуйтан олӧмсӧ, заводитӧны овны культурнӧй олӧмӧн, кыдзи промышленнӧй рабочӧйяс.
Море пыдӧсысь нефть.
Важысянь нин черикыйысьяс, не ылын Баку карсянь Каспийскӧй море вывті ветлігӧн, казявлісны, мый ваыс тані пӧртмасьӧ ӧшка-мӧшка рӧмӧн.
Видлалісны берегъяссӧ да море пыдӧсъяссӧ.
Вӧлӧмакӧ, пыдын море пыдӧс улас куйлӧны нефтьӧн озыр му слӧйяс.
Сӧветскӧй правительство шуис босьтны нефтьсӧ морелысь.
Лэптісны мореын кыз каменнӧй стена — дамба.
Потшисны тайӧ стенанас морелысь юкӧнсӧ да тыртісны сійӧс.
Косьтӧм море пыдӧсын стрӧитісны сёясӧн нефтянӧй вышкаяс да пондісны перйыны нефть.
Регыд мысти тані мӧдісны резны нефтьлӧн вынйӧра фонтанъяс.
Тупкисны сійӧс да веськӧдісны нефтьсӧ отводнӧй трубаясӧд веськыда нефтянӧй бакъясӧ.
Уна-уна нефть шедӧдісны природалысь социалистическӧй овмӧслы рабочӧйяс да инженеръяс.
Быттьӧ вӧр, сулалӧны ӧні нефтянӧй вышкаяс сэні, кӧні кымынкӧ во сайын вӧлі море пыдӧс.
Чери промыслъяс.
Кос степьяс зоналӧн рытыввыв юкӧныс куйлӧ Каспийскӧй море берегъяс пӧлӧн, Волга улыс течение пӧлӧн да Урал ю пӧлӧн.
Тайӧ местаясыс вывті озырӧсь чериӧн.
Тані кыйӧны уна дона чери.
Сійӧ не сӧмын мунӧ став Союз пасьта, но и петкӧдсьӧ заграницаӧ.
Корсьӧй карта вылысь кос степьяс зоналысь тайӧ юкӧнсӧ.
Волга устьеын сулалӧ Астрахань кар.
Тайӧ чери кыян промыслъяслӧн зэв тӧдчана центр.
Берег доръясас сёясӧн сулалӧны чери кыйысьяслӧн паруса пыжъяс.
Кыасянь кыаӧдз чери кыян кадӧ (сезонӧ) тані мунӧ чери ректӧм.
Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз Астраханьын чери кыйысьяс уджӧн озырмылісны гырысь тӧргӧвечьяс.
Выль Астраханьын уна дас сюрс черикыйысь-колхозник.
На пытшкын уна вӧвлӧм кочуйтысь калмыкъяс.
Ӧні тані стрӧитӧма уна гырысь консервнӧй заводъяс, холодильникъяс, стрӧитсьӧны чери кыян суднояс вӧчан заводъяс.
Корсьӧй карта вылысь Астрахань кар.
Кос степьясын туйяс.
Сӧмын ӧти кӧрттуй визь мунліс кос степьясын Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз.
Мунліс сійӧ Чкалов карсянь асыв-лунвывланьӧ Ташкент карлань.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ кӧрттуйсӧ.
Паськыд кос степьясын кызвын юкӧнас эз вӧвны некутшӧм туйяс, СССР культурнӧй центръяскӧд эз вӧв некутшӧм йитӧд.
Сӧмын верблюд вылын позьӧ вӧлі ветлыны тайӧ степьясті.
Кузь кӧрттуй стрӧитӧма бӧръя воясӧ кос степьяс асыввыв юкӧн вомӧн — Туркестано-Сибирскӧй туй (Турксиб).
Тайӧ туйыс ёна отсалӧ кыпӧдны овмӧс кос степвыв крайлысь.
Упражнениеяс.
Гижтӧй гӧгӧрыс контурнӧй карта вылын кос степьяслысь зона.
Пасйӧй главнӧйджык полезнӧй ископаемӧйяслысь перъянінъяссӧ.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын, кӧні олӧны казахъяс, кӧні олӧны калмыкъяс.
Пасйӧй каръяс: Караганда, Астрахань.
Визьнитӧй Туркестано-Сибирскӧй кӧрттуйлысь мунанінсӧ да гижӧй нимсӧ.
Урокъяс бӧрын удж:
Лӧсьӧдӧй альбом «Кос степьяслӧн зона» тема вылӧ.
7. ПУСТЫНЯЯСЛӦН ЗОНА.
Асыввывланьын Каспийскӧй моресянь, кос степьясысь лунвывланьынджык, куйлӧ пустыняяслӧн зона.
Лунвывсянь да асыв-лунвывсянь пустыняяслысь зона кытшалӧма гӧраясӧн.
Корсьӧй карта вылысь пустыняяслысь зона.
Пустыня кузя
(Путешественниклӧн висьталӧм.)
Быд бокын тыдалӧны шавъялан лыалӧн вижов мылькъяс.
Мукӧддырйи кажитчӧ, быттьӧ гӧгӧрыд куйлӧ кынмӧм гыяса помтӧм-дортӧм море.
Мукӧдлаас лыа мылькъясыс вылын тыдалӧны коръястӧм кутшӧмкӧ посньыдик пуяс да кустарникъяс.
Шочиника быдмӧны чорыд, сутшкасьысь турунъяс.
Шонді петӧм бӧрын жар.
Луншӧр кежлӧ лыаыс сэтшӧма доналӧ, мый кӧмтӧм кокӧн оз позь вӧлі тувтчыны.
Весиг степвыв жарӧ велалӧм вӧвъяс оз сёйны, вугралӧны, мудзӧмаӧсь терпитны вермытӧм сотан жарысь.
Сӧмын верблюдъяслы, тыдалӧ, жарыд веськодь.
Асылын, час дас гӧгӧр, кыптӧ сотан кос тӧв.
Дзонь кымӧръясӧн сійӧ лэптӧ да вӧтлӧ доналӧм лыасӧ.
Лыа кымӧр сайӧ тупкысьӧ шонді.
Водзын нинӧм вӧлі оз тыдав.
Доналӧм лыа швачӧдӧ чужӧмад, киясад, пырӧ синъясӧ пельясӧ, кучикыд лудӧ сыысь.
Оз позь вӧлі восьтывны вом, медым пинь улын эз кут дзуртны лыа.
Рытын сьӧкыд доналӧм гӧгыльӧн лэччӧ шонді, краситӧ пустыняӧс гӧрд рӧмӧн.
Караван мунӧ 6 лун нин.
Весиг верблюдъяс мудзисны сьӧкыд туй вӧсна да юан тырмытӧмла.
Найӧ восьлалісны юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, ӧдва тувччалӧны.
Паныдасис туйын юкмӧс.
Но ваыс сэні вӧлі сэтшӧм этша, мый эз тырмы весиг каравансӧ юктавны.
Делӧ пондіс лёк лоны.
Ӧти туркмен, караван нуӧдысьяс пӧвсысь, босьтчис ветлыны водзӧ, видлавны туйсӧ.
Рытнас сійӧ бӧр локтіс да вайис камыш ньӧр.
Быдӧн ловзисны — мучитчӧм регыд помасяс.
Мӧд луннас караван воис Амударья ю дорӧ.
Тайӧ вӧлі паськыд ыджыд ю.
Веж быдмӧгӧн эжсьӧмаӧсь вӧлі сылӧн берегъясыс.
Пустынялӧн природа.
Поверхностьлӧн тэчасног.
Видзӧдӧй карта вылӧ: пустыняяслӧн зона куйлӧ паськыд Туранскӧй увтасын.
Коркӧ Туранскӧй увтас вӧлі море пыдӧсӧн.
Лунвывланьӧ да асыв-лунвывланьӧ сійӧ вывтасмӧ, а асыв-лунвыв помас, пустыня окраинаын кыпӧдчӧны гӧраяс.
Тані куйлӧ гӧраяса страна — Памир.
Асыв-войвывлань Памирсянь мунӧны Тянь-Шаньскӧй гӧраяс.
Климат.
Пыдӧ СССР пытшкӧ пырӧма пустыняяслӧн зона.
Оз воны татчӧдз варуа тӧвъяс.
Пустыняяс зонаын ещӧ нин кос да жар, кос степьясын серти.
Эмӧсь сэтшӧм местаяс, кӧні гожӧм чӧж оз усьлы ни ӧти зэртусь.
Мукӧддырйи зэрлӧ, но доналӧм лыаӧдзыс вотӧдз косьмӧ, пакталӧ.
Жарыс луннас кайӧ гож сайын 50°-ӧдз.
Лыа, изъяс, кӧрта кӧлуй сэтшӧма доналӧны, мый сотӧны китӧ.
Енэж тані унджыкысьсӧ сэзь, кымӧртӧм, сы понда гожся лунӧ ёна шонавлӧм торъяс войын ӧдйӧ кӧдзалӧны.
Лунын пустыняын жар, войын — ыркыд.
Гожӧм кыссьӧ 5–6 тӧлысь.
Тӧв, мӧдарӧ, дженьыд да кӧдзыд.
Овлӧны морозъяс 20°-ӧдз дай вылӧджык.
Юяс.
Пустыня доръясса гӧраясысь Туранскӧй увтасӧ лэччӧ не этша ю.
Но унджыкыс на пытшкысь вошӧ лыаяс пӧвсын либӧ косьмӧ, кыдзи и кос степьясын.
Сӧмын кык ыджыд ю визувтӧны Кара-Кум да Кызыл-Кум пустыняяс вомӧн да воӧны Аральскӧй мореӧдз.
Тайӧ — Амударья да Сырдарья.
Кыкнан юыс петӧны джуджыд гӧраяс йывса йи улысь.
Амударья заводитчӧ Памир гӧраяс вылын, Сырдарья — Тянь-Шаньскӧй гӧраясын.
Корсьӧй карта вылысь тані индӧм юяссӧ да пустыняяссӧ.
Медся жар каднас, кор пустыняяс зонаын юяс ямӧны либӧ косьмӧны, Аму-Дарья да Сыр-Дарья лоӧны унавааӧсь.
Тайӧ сылӧны йияс джуджыд гӧраяс вылын.
Пустыняясын паныдасьлӧны и тыяс, но тшӧкыда найӧ косӧсь.
Ваыс сэтысь косьмӧма, а пыдӧсас кольӧма син ёран еджыд сов слӧй.
Ылысянь кажитчӧ, быттьӧ усьӧма лым.
Быдмӧгъяс.
И лыа пустыняясын эмӧсь быдмӧгъяс.
Быдмӧны найӧ тані кос степьясын дорысь нин шочджыка.
Найӧ сідзжӧ кокниа терпитӧны жаръяс да вермӧны овны ватӧг.
Пустыня вывса быдмӧгъяслы пыр лоӧ повны лыаысь.
Но кӧйдысъясыс налӧн уналӧн сэтшӧм кокниӧсь, мый тӧла дырйи найӧс нӧбӧдӧ лыа водзвылас, сы понда лыанас оз вермы найӧс пыдӧдз тыртны.
Уна кустарникъяс дзикӧдз кортӧмӧсь, эмӧсь сӧмын вӧсньыдик, веськыда сулалысь ньӧръяс, да лыаыс кокниа мунӧ ньӧръяс костӧд, оз тырт найӧс.
Лыа пустыняясын паныдасьлӧны и пуяс — саксаулъяс.
Зэв аслыссямаӧсь пустынявывса тайӧ пуясыс, стволъясыс налӧн чуклясьӧмаӧсь, нюкыльтчӧмаӧсь, зэв ёна потласьӧмаӧсь да абу шыльыдӧсь.
Коръясыс налӧн зэв посньыдик черисьӧмъяс кодьӧсь, а том веж ньӧръясыс пуыслӧн быдмӧны коръяс пыдди.
Саксаул вӧрын гожсай оз сюр.
Гырысь юяс пӧлӧн быдмӧгъяс дзик мӧдсямаӧсь.
Лыаысь повны быдмӧгъяслы тані оз ков, ва тырмымӧн.
Берегъяс пӧлӧн сука быдмӧны камыш, тростник да пуяс.
Мусинъяс.
Лыа пустыняясын мусинъяс абуӧсь: шоча быдмысь кортӧм быдмӧгъясыд перегнойтӧ пӧшти ньӧти оз сетны.
Увтасінъясын паныдасьлӧны омӧля чужтысь солончаковӧй мусинъяс.
Ю долинаясын, мӧдарӧ, зэв бур мусинъяс.
Найӧ артмисны илысь, кодӧс воысь воӧ кольӧ юыс ойдлігас.
Животнӧй мир.
Первойсӧ кажитчӧ, мый животнӧйяс пустыняын абуӧсь.
Но видзӧдлӧй сюсьджыка лыа вылас.
Со ӧти изтор, мӧд, а сэні коймӧд ловзисны да шытӧг кутісны вӧрны.
Тайӧ абу изторъяс, а ящерицаяслӧн юръясыс, кодъяс пырӧмаӧсь лыа пытшкӧ.
Пустыняын, кыдзи и кос степьясын, уна ящерица да змей.
Мыйыськӧ повзигӧн найӧ дзебсьӧны лыа пытшкӧ.
Эмӧсь ящерицаяс 2 м кузяӧдз.
Гырысь животнӧйяс пӧвсысь пустыняын паныдасьлӧны антилопаяс — зэв виччысьысь да полысь животнӧйяс.
Ичӧтик опасность дырйи тӧвныр этшӧн лэбӧны — пышйӧны.
Пӧшти став животнӧйясыс пустыняын вижов рӧмаӧсь, сы понда найӧ омӧля тыдалӧны лыа пӧвсын.
Гырысь юяс пӧлӧн, кӧні эмӧсь сук расъяс, вӧръяс, паныдасьлӧны кабанъяс да тигръяс.
Пустыняыд — овмӧсын зэв колан животнӧйлӧн — верблюдлӧн чужанін (рӧдина).
Чорыд куа да паськыд кокпыдӧсъяснас сійӧ кокниа восьлалӧ лыа вывті, кыті, шуам, вӧв оз вермы мунны, вӧйӧ лыаас.
Верблюд вермӧ сёйны кос, чорыд да сутшкасян турунъяс.
Уна лун сійӧ вермӧ овны сёйтӧг-ютӧг.
Сійӧ кадас верблюд вермас вуджӧдны и путешественникӧс и груз уна сё километр сайӧ.
Заданиеяс.
Сравнитӧй пустынялысь климатсӧ кос степьяс климаткӧд.
Висьталӧй, кутшӧм аслыспӧлӧслунъясӧн торъялӧны пустыня вывса быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Кӧнъясын пустыняяс зонаын эмӧсь бур мусинъяс?
Пустыняяс зонаын население.
Пустыняяс зонаын олӧны узбекъяс, туркменъяс да казахъяс.
Видзӧдлӧй карта вылысь, кодӧс печатайтӧма книга III разделын, кӧні олӧны тайӧ народъясыс.
Гӧль природаыс лыа пустыняяслӧн.
Но и тані эмӧсь олысьяс.
Найӧ олӧны скӧтвидзӧм помысь.
Ыжъясӧс да верблюдъясӧс ыджыд стадаясӧн вӧтлалӧ пастук ӧти гӧлиник пӧскӧтина вывсянь мӧдӧ.
Шоча-шоча сулалӧны пустыняын скӧтвидзысьяслӧн аулъяс.
Уна ва эм юяс долинаясын, бурӧсь муяс, озырӧсь быдмӧгъясӧн.
Окотапырысь сы понда овмӧдчывлісны тані важысянь йӧз.
Ю долинаясын населениеыс уна.
Найӧ олӧны медсясӧ му уджалӧм вылын — вӧдитӧны садъяс, кӧдзӧны уна хлопок.
Пыр унджык и унджык муяс кӧдзӧны хлопокӧн.
Кос муяссӧ орошайтӧм могысь важысянь вӧчалӧны юяссянь каналъяс (арыкъяс).
Туркменскӧй аулын.
Ми мунам караванӧн Кара-Кум пустыняӧд.
Корсьӧй сійӧ пустынясӧ карта вылысь.
Гӧгӧр помтӧг кыссьӧны ӧтсяма лыа мылькъяс.
Найӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь сотчӧм быдмӧг колясъясӧн.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны чукӧрӧн саксаул кустъяс.
Друг ӧти нӧрыс сайысь тыдовтчис 1½ км кузьта да пасьта шыльыдін.
Сэні дорвыв сулалісны туркменъяслӧн 26 кибитка.
Неуна ылынджык, юкмӧсъяс дорын, юкталӧны вӧлі том верблюдъясӧс да баляясӧс.
Тайӧ вӧлі туркменъяслӧн аул.
Ми сувтім шойччыны да олім сэні кык сутки.
Вӧлі гожӧм, во гӧгӧрын медся сьӧкыд кадыс пустыняса олысьяслы.
Терпитны вермытӧм жар эз лэдзлы вӧляысь лолыштны лун ни вой.
Олӧм кибиткаясын пӧшти кусӧма.
Став быдмӧгыс гӧгӧр сотчӧма и пастукъяс стадаяснас мунӧмаӧсь ылі пӧскӧтинаясӧ, мукӧд юкмӧсъяс дорӧ.
Кык лун мысти миян караванным вӧтӧдіс мунӧм стадасӧ.
Лыа мыльк кытшовтігӧн ми друг аддзим ылысянь кутшӧмкӧ вӧрӧм.
Сійӧ вӧлӧма ыжъяслӧн стада.
Кара-Кумлысь бус кодь лыасӧ гыжъяснас лэптігтырйи мунӧны ыжъяс.
Стадаас сюрс ловысь унджык ыж.
Дзирдалӧны гож водзын налӧн сьӧд, руд да коричневӧй каракулевӧй куясыс.
Бокъясӧдыс да бӧрвылас котӧртӧны гырысь понъяс — стӧрӧжъяс.
А водзас мунӧ пастук да киас кутӧ крукыля пома кузь бедь.
Сьӧкыд да кывкутана уджыс туркмен пастуклӧн.
Кузь лун ветлӧ сійӧ пустыняӧд сотан шонді улын.
Гӧль быдмӧгыс пустынялӧн, и ёна лоӧ ветлыны пастуклы быд лун, медым пӧткӧдны стадасӧ.
Мукӧддырйи суас ыджыд сотан тӧв — буран да тыртас стадасӧ лыаӧн.
Бур, оз кӧ сійӧ кузя нюжав.
Но овлӧны случайяс, кор буранысь кулӧны уна сё ыжъяс.
Миллионъясӧн ценнейшӧй каракулевӧй ыжъясӧс быд во сетӧны туркменъяс государстволы.
Плодороднӧй долинаын.
Куш пустыняӧд дыр путешествуйтӧм бӧрын ми пырим автомобильӧн Ферганскӧй долинаӧ.
Сійӧ куйлӧ асыв-лунвывланьын Ташкент карсянь, Сыр-Дарья ю пӧлӧн.
Корсьӧй Ферганскӧй долинасӧ карта вылысь.
Местаыс пыр жӧ вежсис.
Мунам фруктовӧй садъяс пӧвстті, веж муяс дінті.
Тшӧкыда паныдасьлӧны осликъяс вылын мунысьяс и подӧн мунысь йӧз.
Но тӧдчӧ на, мый пустыня абу ылын.
То веськыдвылын, то шуйгавылын тыдавлӧны муяс костын кушинъяс.
Мукӧдлаын муяссӧ тыртӧма лыаӧн, — сійӧс вайисны пустыняысь тӧвъяс.
Но регыд пустыня дзикӧдз коли бӧрӧ.
Автомобиль мӧдіс пызйыны дорвыв веж муяс да садъяс пӧвстті.
Быд воськов мысти ковмис вуджны орошительнӧй каналъяс (арыкъяс) вомӧн.
Быдлаын паськӧдчӧмаӧсь узбекъяслӧн сиктъяс.
Дзирдалӧны, еджыдӧсь, налӧн веськыд, шыльыд вевтъяса неыджыд сёй керкаясыс.
Дворъяссӧ (керка гӧгӧрсӧ) потшӧма джуджыд сёй стенъясӧн.
Керкаяс дінын вежӧдӧны садъяс, чӧскыд дука дыняяса бахчаяс, виноградникъяс.
Мукӧдлаын тыдавлӧны люцерна муяс, шочиника рис муяс.
И ставыс тайӧ вӧйӧма хлопок муяс пӧвсын.
Ферганскӧй долинаын шонді ёна шонтӧ, уна тані югыдыс, мусӧ бура орошитӧма арыкъясӧн.
Гырысь урожайяс тані сетӧ хлопок.
Ферганскӧй долина — Сӧвет Союзлӧн хлопок вӧдитан ӧти медглавнӧй места.
Узбекъяслӧн колхозъяс да совхозъяс быд во сетӧны Сӧветскӧй Союзлы уна миллион центнер бур сорт хлопок.
Кыдзи овліс Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз пустыняяс зонаын население.
Ӧружие вынӧн босьтліс царскӧй правительство пустыняяс зонаын куйлысь муяссӧ.
70 во гӧгӧр олісны пустыняяс зонаын олысь народъяс царскӧй генералъяс власть улын.
Пустыняясын олысь народъяслысь мырддявлісны медбур муяссӧ, донтӧм донысь босьтлісны хлопок да скӧт.
Найӧ мынтылісны гырысь вотъяс (налогъяс).
Быдлаын сулалісны роч войскаяс.
Пустыняяс зонаын уджалысь йӧз олісны кык вевся нартитӧм улын — царскӧй генералъяс да асланыс ханъяс (царьяс), байяс (озыръяс) да муллаяс (попъяс улын).
Пустыняяс зонаса население олӧмын ыджыдсьыс-ыджыд тӧдчанлун век кутліс ва.
Но ваыс вӧлі ханъяс да байяс киын.
Кымын уна вӧлі ва, сымын унджык власть.
Ва вӧсна ханъяс мӧда-мӧдныскӧд помала воюйтлісны.
Тайӧ войнаяс дырйи пазавлісны дзоридзалысь дзонь каръяс да тырлісны пустыня лыаӧн.
Каналъяс вӧчны чукӧртлісны дас сюрсъясӧн уджалысь йӧзӧс.
Пустыняяс зонаын народъяс вӧліны пемыдӧсь, суевернӧйӧсь.
Видзму овмӧс нуӧдлісны первобытнӧй способӧн.
Кыдзи паськалӧ овмӧс да бурмӧ олӧм пустыняяс зонаса населениелӧн.
Уна плодороднӧй муяс вошлісны весьшӧрӧ пустыняяс зонаын ва абутӧмла.
Сы понда сӧветскӧй власть медвойдӧр веськӧдіс вниманиесӧ орошение нуӧдӧм вылӧ.
Кутісны дзоньтавны киссьӧм каналъяссӧ да плӧтинаяссӧ, стрӧитны выль каналъяс ён материалъясысь — цементысь да кӧртысь.
Пондісны качайтны васӧ не чепняяса кӧлесаяс отсӧгӧн, а машинаясӧн.
Мырддисны муяссӧ байяслысь.
Ва эз ло частнӧй собственностьӧн.
Ваӧн пӧльзуйтчӧны ӧні быдӧн дон мынтытӧг.
Сійӧ ӧткодя паськалӧ муяс вылӧ да садъясӧ.
Пыр ӧтарӧ содӧ и содӧ орошительнӧй каналъяслӧн лыдыс.
Пыр ылӧджык и ылӧджык вешйӧ пустыня; мездӧ кӧдзаяс улӧ бур муяс.
Но овмӧс паськӧдӧм вылӧ колӧны бур туйяс, а туйяс пустыняяс зонаын войдӧр эз вӧвлыны.
Пондісны вӧчавны ён шоссейнӧй туйяс.
Пустыняяс зонаын овмӧс кыпӧдны ёна отсалӧ сідзжӧ кымынкӧ во сайын стрӧитӧм Туркестано-Сибирскӧй кӧрттуй.
Уна нянь запасъяс мунӧны тайӧ туйӧд пустыняяс зонаӧ чернозёмнӧй степьясысь.
Бур муяслӧн паськыд пространствояс та вӧсна ӧні прӧстмисны тані дона хлопок кӧдзаяс улӧ.
Вежсьӧ видзму овмӧс вӧдитӧм.
Сэні, кӧні крестьяна ӧткӧн-ӧткӧн паръявлісны мусӧ первобытнӧй ӧрудиеясӧн, ӧні уна сюрс тракторъяс уджалӧны колхозъяслысь да совхозъяслысь хлопковӧй муяс.
Ӧтувтчӧны колхозъясӧ и ыжвидзысь-кочевникъяс, лӧсьӧдалӧны ыжвидзан гырысь совхозъяс.
Гырысь му пластъяс пустыняын кӧдзсьӧны кӧрым турунъясӧн, и кочевникъяс заводитӧны овмӧдчавны ӧти местаӧ.
Первойысь на пустыняяс зонаын заводитӧны стрӧитавны заводъяс да фабрикаяс.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция восьтіс пустыняяс зонаын олысь народъяслы паськыд туй культурнӧй строительствоӧ.
Пустыняяс зонаын лоины социалистическӧй сӧветскӧй республикаяс — Туркменскӧй республика, столицаыс Ашхабад, да Узбекскӧй республика, столицаыс Ташкент.
Корсьӧй карта вылысь тайӧ республикаяссӧ да налысь столицаяссӧ.
Уна сюрс школаяс велӧдӧны туркменъяслысь да узбекъяслысь челядьсӧ найӧ рӧднӧй кывъяс вылын.
Уна дас высшӧй школаяс сетӧны том союзнӧй республикаяслы ассьыныс учёнӧйясӧс да инженеръясӧс.
Стрӧитсьӧны клубъяс, библиотекаяс, кинояс, театръяс.
Кыдзи паськалӧ пустыняяс зонаын промышленность.
Ӧдйӧ быдмӧ промышленность Туранскӧй увтасын.
Кыптісны хлопок чиститан заводъяс, шӧвк быдмалан, текстильнӧй фабрикаяс, видзму уджалан машинаяс вӧчан завод, электростанцияяс.
Каспийскӧй море дорын паськалӧ чери кыян промышленность.
Сэтысь жӧ аддзӧма нефть.
Уна озырлун аддзӧма Каспийскӧй море заливын — Кара-Богаз-Голын.
Тані перйӧны унапӧлӧс совъяс.
Кара-Кум пустыня шӧрысь аддзӧма уна запасъяс сералысь.
Быдмӧны каръяс.
Тӧрытъя кочевникъяс пӧрӧны рабочӧйясӧ.
Упражнениеяс.
Контурнӧй карта вылын пасйӧй: Аральскӧй мореӧ усьысь юяс; Кара-Богаз-Гол залив; Кара-Кум пустыня, а сідзжӧ Ташкент да Ашхабад каръяс.
Корсьӧй карта вылысь полезнӧй ископаемӧйяслысь куйланінсӧ пустыняяс зонаын да пасйӧй найӧс контурнӧй карта вылысь.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «Пустыняяс зона» тема вылӧ.
8. ПОДТРОПИЧЕСКӦЙ ЗОНА.
Сӧветскӧй Союзын эмӧсь и сэтшӧм местаяс, кӧні оз овлы лымъя да кӧдзыд морозъяса тӧв.
Тайӧ СССР-лӧн подтропическӧй зона.
Кӧть и абу ыджыд тайӧ зонаыслӧн площадьыс, но сійӧ миян Союзлы зэв колантор.
Подтропическӧй зонаӧ пырӧны: Крымлӧн лунвыв берегыс да Кавказлӧн Черноморскӧй побережье.
Найӧ куйлӧны некор кынмывтӧм Чёрное море берегъяс пӧлӧн.
КРЫМЛӦН ЛУНВЫВ БЕРЕГ.
Корсьӧй карта вылысь Крымскӧй полуостров.
Корсьӧй Крымлысь лунвыв берегсӧ.
Тіян водзын Крым лунвыв береглӧн неыджыд юкӧн.
Море.
Гӧраяс да скалаяс.
Гӧра бокас пукалӧ сикт.
Сикт водзвылас парк.
Сэні ывлаас быдмӧны миян керкаын видзан быдмӧгъяс: чӧскыд дука лавръяс, олеандръяс, кодъяс тырӧмаӧсь алӧй дзоридзьясӧн; быдмӧны сідзжӧ пемыд магнолияяс гырысь еджыд дзоридзьясӧн.
Клумбаяс вылын уна мича дзоридзьяс.
Паркын пуяс пӧвсын торъялӧны ёсь йывъяса пемыдвиж джуджыд кипарисъяс.
Парк гӧгӧрса садйын воӧны лунвыв фруктъяс: персикъяс, абрикосъяс.
Сулалӧ гожся лун.
Дзирдалӧ югыд шонді. Шонді югӧръяс водзын море пӧртмасьӧ веж, голубӧй да лӧз рӧмӧн.
Морелӧн гыясыс кайӧны берегӧ да ыджыд шумӧн швачкӧдчӧны берегдорса скалаясӧ.
Природа.
Климат.
Крымлысь лунвыв берегсӧ дорйӧны кӧдзыд войтӧвъясысь Крымскӧй гӧраяс.
Гожӧмыс побережьеын жар да кос.
Кыссьӧ сійӧ 5 тӧлысь гӧгӧр.
Зэръяс тані гожӧмын овлӧны сэтшӧм этша, мый векджык оз тырмы ва.
Тӧв дженьыд да небыд.
Тӧлын тшӧкыда овлӧ руа.
Тшӧкыда зэрӧ.
Море вылын овлӧны ыджыд буряяс.
Шочиника побережьеын усьлӧ лым, но регыд сылӧ.
Тулыс дженьыд да пуксьӧ водз — март тӧлысьын дзоридзалӧны нин быдмӧгъяс садъясын.
Медбур кад Крым лунвыв берегын — август, сентябрь да октябрь тӧлысьяс.
Сэки шондіыс оз сэтшӧма пӧж, кыдзи гожӧмын.
Сулалӧ шоныд да сэзь поводдя.
Гӧраяс вылӧ кыпӧдчигӧн климат вежсьӧ.
Весиг гожӧмнас гӧраясын ыркыд.
Сэні тшӧкыда зэрӧ сэки, кор побережьеын сулалӧ жар да кос поводдя.
Юяс.
Юяс Крым лунвыв берег вылын этша.
Найӧ заводитчӧны гӧраясын.
Тулысын, лым сылігӧн, а гожӧмын гырысь зэр бӧрын юяс визувтӧны шумӧн да петӧны берегъяссьыс.
Унджык юыс гожӧмын косьмывлӧ.
Быдмӧгъяс.
Крым лунвыв берегын эмӧсь уна сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс век вежӧсь.
Коръясыс налӧн чорыдӧсь, кыз кучикаӧсь.
Татшӧм быдмӧгъясыд оз повны ни гожся кузя сулалан жарысь, ни тӧвся неыджыд кӧдзыдъясысь.
Век веж быдмӧгъяс вогӧгӧр коръяӧсь.
Татшӧм, шуам, плющ — гартчан быдмӧг (лиана).
Аслыссяма кутчысянъясӧн плющ кайӧ пу йывъясӧ да дзоньнас вевттьӧ найӧс аслас чорыд пемыд-веж коръяснас.
Но дикӧй быдмӧгъясыд Крым лунвыв берегын этша.
Кызвын быдмӧгсӧ тані быдтӧма мортӧн.
Торъя бура быдмӧны тані век веж кымынкӧ пӧлӧс пуяс, кодъясӧс вайӧма татчӧ мукӧд подтропическӧй областьясысь: чӧскыд дука коръяса лавр, кодлысь коръяссӧ пуктӧны сёянӧ (шыдӧ, юкваӧ да с. в.); оливковӧй пу — сійӧ плодъясысь вӧчӧны дона оливковӧй вый; кипарисъяс, пирамида кодь лыска пуяс, кодъяс мунӧны украшение вылӧ.
Садъясын вӧдитӧны олеандръясӧс, магнолияясӧс.
Турун быдмӧгъяс побережье вылын вежласьӧны вогӧгӧрса кадъяс серти.
Водз тулысын гӧра бокъясын, гож водзын, дзоридзалӧны подснежникъяс да фиалкаяс.
Сы бӧрын эжсьӧ веж турунӧн да дзоридзьясӧн став побережьеыс.
Гожся жар кад пуксьӧм бӧрын веж турунъяс вижӧдӧны, косьмӧны.
На местаӧ петӧны шочиник сутшкасьысь чорыд турунъяс.
Сэки муас тыдовтчалӧны кушинъяс, из чукӧръяс.
Сӧмын сэтшӧм местаясын, кӧні визувтӧ ю либӧ дзольгӧ шор, турунъяс да мича дзоридзьяс олӧны вогӧгӧр.
Гӧраяс вылӧ кайӧмӧн лоӧ ыркыдджык да тшӧкыдаджык овлӧны зэръяс.
Вежсьӧны и быдмӧгъяс.
Гӧра бокъясас первой тыдовтчӧны ӧтка-ӧтка крымса пожӧмъяс, сэсся — пожӧма дзонь вӧръяс.
Ещӧ вылынджык, кӧні овлӧны зэръяс, быдмӧны коръя пуяс: дуб, ясень, бук, уна кустарникъяс.
Кӧнсюрӧ Крымскӧй гӧраясын ӧнӧдз на кольӧмаӧсь кык сё вося бук вӧръяс.
Крымскӧй гӧраяслӧн йывъясыс шыльыдӧсь.
Найӧ эжсьӧмаӧсь гӧравывса веж лугъясӧн.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз вӧръяссӧ Крымысь немжалиттӧг керавлісны.
А ӧд гӧра бокъясса вӧръясыс кутӧны зэр ва, видзӧны косьмӧмысь шоръясӧс да юясӧс.
Ӧні вӧръяссӧ Крымын видзӧны кералӧмысь да пӧжаръясысь.
Животнӧй мир.
Животнӧйясӧн Крым абу озыр. Найӧс тані ёна нин бырӧдіс морт.
Тані уна ящерицаяс да змейяс, но аддзыны найӧс сьӧкыд.
Найӧ сэтшӧм рӧмаӧсь жӧ, кутшӧм рӧмаӧсь на гӧгӧрса скалаясыс да изъясыс, кодъяс вылын найӧ шонтысьӧны.
Морт локтігӧн найӧ ньӧв моз пырӧны, дзебсьӧны щельясӧ.
Шондіа жар лунӧ сынӧдын помала жуӧны-ызгӧны гырысь насекомӧйяс.
Кузь лун кылӧ пуяс вывсянь ызгӧм.
Кажитчӧ, быттьӧ ызгӧ быд ньӧр, быд кор.
Гӧраяс вылӧ кайигӧн паныдасьлӧны и мукӧд животнӧйяс.
Мукӧд дырйи паныдасьлӧны каръяс да дикӧй кӧзаяс.
Морт волытӧминын, скалаяс костын, поздысьӧны кутшъяс.
Крымскӧй побережьеын население.
Кызвын населениеыс Крымын — татараяс.
Олӧны найӧ садъяс вӧдитӧм помысь.
Татараяслӧн сиктъясыс сулалӧны юяс долинаяс пӧлӧн да Крымскӧй гӧраяс бокъясын.
Тані ставыс изйысь: керкаяс, скӧтнӧй дворъяс, ӧградаяс.
Неыджыд керкаяс — «сакляяс» — пукалӧны татарскӧй сиктын тшупӧдъясӧн.
Бӧрвыв стен пыдди саклялӧн тшӧкыда овлӧ скала.
Мукӧд стенъяссӧ вӧчӧма изйысь да сёйысь.
Сакля вевтъяс веськыдӧсь (шыльыдӧсь), вӧчӧма муысь.
Керка вылас узьлӧны, косьтӧны фруктъяс.
Керка вевтыс лоӧ дворӧн да уличаӧн мӧд керкалы, коді сулалӧ вылынджык.
Медым мунны сикт вылыс помӧдз, ковмас кайны керка вывсянь керка вылӧ изйысь вӧчӧм векньыдик посъясӧд.
Кыдзи развивайтчӧ овмӧс Крым лунвыв берегын да бурмӧ олӧм населениелӧн.
Крымскӧй побережьеын дыр кад чӧж пукалӧны шондіа мича лунъяс, та вӧсна тані позьӧ вӧдитны дона культурнӧй быдмӧгъяс.
Садъясын воӧны персикъяс, абрикосъяс, миндальяс, маслинаяс.
Гырысь му площадьяс садитӧма виноградникъясӧн да дона техническӧй быдмӧгъясӧн.
Медым тайӧ быдмӧгъясыс эз косьмыны жар дырйи, найӧс киськалӧм вылӧ колӧ ва.
Кӧні берег вылас эм ва, сэні дорвыв сулалӧны садъяс, виноградникъяс, паркъяс.
Кӧні абу ва, сэні жар пӧраӧ ставыс косьмӧ да вошӧ.
Ваыд Крым берег вылын — зэв донатор.
Лёка овсьыліс гӧль татараяслы сӧветскӧй властьӧдз.
Медбур муясыс Крым лунвыв берегын вӧліны помещикъяс да царскӧй придворнӧй знать киын.
Тані жӧ вӧлі и аслас царыслӧн имениеыс.
Ыджыд дон ковмыліс мынтыны гӧль йӧзлы муысь да ваысь.
Овлісны найӧ пыр судзсьытӧма, гӧля, пыр вӧліны озыръяс ки улын.
Гӧль татараяс пӧшти ставыс вӧліны велӧдчытӧм йӧз.
Выльног олӧны ӧні Крым лунвыв берегса уджалысь йӧз.
Муяс, садъяс да виноградникъяс лоины социалистическӧй собственностьӧн.
Ӧтка овмӧс местаӧ быдлаын лоины колхозъяс, кодъяс тышкасьӧны овмӧс кыпӧдӧм вӧсна да колхозникъяслысь олӧм бурмӧдӧм вӧсна.
Дасъясӧн лӧсьӧдӧма школаяс, кӧні велӧдӧны татарскӧй кыв вылын.
Восьтӧма уна библиотекаяс да гырысьясӧс велӧдан курсъяс.
Виноградникъяс Крым лунвыв берегын.
Виноград — ӧти зэв важнӧй быдмӧг побережьеын.
Уна колхозъяс да совхозъяс вӧдитӧны медсясӧ виноград.
Серпас вылын петкӧдлӧма ӧти совхозын виноград босьтӧм.
Виноградник сулалӧ гӧра лунвыв бокын — тані шондіыс ёнджыка сетӧ югӧръяссӧ да бурджыка воӧны виноградлӧн сахар сортъясыс.
Тэрмасьӧмӧн мунӧ виноград босьтӧм.
Колӧ ас кадӧ вундыны воӧм розъяс.
Уна дас рабочӧй уджалӧ сэні.
Виноград тыра кӧрзинаяс новлӧны грузовик вылӧ.
Бур шоссейнӧй туй кузя виноградсӧ мӧдӧдасны совхозса складъясӧ.
Тасянь мыйкӧ мында виноградсӧ мӧдӧдасны санаторияясӧ висьысьяслы да шойччысьяслы.
Мыйкӧ-мында нуасны войвылӧ, ылі сӧветскӧй каръясӧ.
Мыйкӧ-мындаысь вӧчасны вина.
Крым — СССР-лӧн здравница.
Кос да шоныд климат, сӧстӧм морскӧй сынӧд, виноград да фруктаяс кыскӧны Крым лунвыв берегӧ уна висьысьясӧс.
Торъя нин бур Крымын тыясӧн (легкӧйясӧн) висьысьяслы.
Революцияӧдз Крым лунвыв берегса природалӧн лечитан вынъясыс эз вӧвны доступнӧйӧсь уджалысь йӧзлы.
Найӧӧн пӧльзуйтчылісны сӧмын найӧ, кодъяс овлісны йӧз уджӧн.
Сӧветскӧй власть пӧртіс Крымлысь лунвыв берегсӧ уна сё сюрс уджалысь йӧзлы здравницаӧ (лечитчанінӧ).
Царлысь, придворнӧй знатьлысь дворецъяс, озыръяслысь дачаяс пӧртӧма уджалысь йӧзлы санаторияясӧ да шойччан керкаясӧ.
Медбур царскӧй дворецын лӧсьӧдӧма санаторий колхозникъяслы.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье куйлӧ асыввывланьын Крым лунвыв берегсянь.
Корсьӧй карта вылысь Черноморскӧй побережье.
Серпас вылын петкӧдлӧма Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеысь ӧти места ноябрь тӧлысьын.
Берегдор югъялӧ шонді югӧръясысь.
Сынӧдыс сэтшӧм шоныд, мый йӧз ветлӧны кокньыдик паськӧмӧн, а ӧткымынъяс купайтчӧны мореын.
Берег пӧкат пӧлӧн сулалӧ сад. Садйын мандарин да апельсин пуяс.
Зарни рӧма апельсинъяс да мандаринъяс воӧмаӧсь нин, найӧ бура тыдалӧны пемыд веж коръяс пӧвсын.
Регыд заводитасны босьтны урожай да мӧдӧдавны сійӧс СССР-са уна каръясӧ.
Сад дінті мунӧ зэв бур шоссейнӧй туй.
Туй вывтіыс тӧвзьӧ мунӧ автомобиль.
Сэні мунӧны висьысьяс санаторийӧ, коді сулалӧ вылынджык гӧра бокас.
Санаторий водзвылас парк.
Санаторий саяс тыдалӧ ю долина да ю вомӧныс пос.
Ю пӧлӧныс быдмӧны дона культурнӧй быдмӧгъяс.
Вӧдитан му пластъяс кытшалӧма вӧрӧн.
Ветлыны позьтӧм сук вӧръяс сулалӧны берег пӧлӧныс да гӧра бокъясын.
Чуймӧдан мича чукыльясӧн мунӧны берегъяс ылӧ водзӧ.
Берег дорын солькъясьӧ шоныд, некор кынмывлытӧм море.
Побережье вылын кыпӧдчӧмаӧсь джуджыд гӧраяс — зэв бура видзӧны кӧдзыд войтӧвъясысь.
Мукӧд гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Природа.
Поверхность.
Видзӧдланныд кӧ карта вылӧ, сэки ті аддзанныд, мый Кавказскӧй побережьелӧн пасьтаыс абу быдлаын ӧткодь.
Рытыв-войвыв юкӧнын Кавказскӧй гӧраяс пӧшти плӧть воӧны берег дорӧдз.
Асыв-лунвывланьын гӧраяс вешйӧны пыдӧджык.
Тані ю долина пӧлӧн куйлӧ увтас равнина.
Тайӧ Колхидскӧй увтас.
Побережьеыс дзоньнас куйлӧ шоныд морелань банӧн.
Сы вевдорын кыпӧдчӧны Кавказскӧй гӧраяс.
Найӧ кык-куим пӧв джуджыдджыкӧсь Крымскӧй гӧраясысь.
Уналӧн йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн да йиӧн.
Климат.
Климатыс побережьеын уль руа, подтропическӧй.
Моресянь пӧльтысь рытыв тӧвъяс вайӧны берег вылӧ уна ва.
Тайӧ васӧ бура кутӧны гӧра бокъяс.
Кавказскӧй побережьеын, кыдзи и Крым лунвыв берегын, — тӧв лымтӧм, морозъяс оз овлыны.
Гожӧмыс тані сідзжӧ кузь да жар.
Но зэръяс тані овлӧны ёна унджык Крымын серти.
Зэръяс овлӧны вогӧгӧр чӧж.
Торъя уна зэр овлӧ арын да тӧлын.
Мукӧд дырйи ӧти суткиӧн берег вылӧ усьӧ зэрӧн ваыс унджык сы дорысь, мыйда мукӧдлаын СССР-ын усьлӧ вогӧгӧр чӧжӧн.
Батуми кар гӧгӧр — медся зэра места став Союз пасьтала.
Юяс.
Уна ю лэччӧ Кавказскӧй гӧраяссянь побережьеӧ.
Унджыкыс на пӧвсысь петӧны гӧра вывса лымъяс да йияс улысь.
Дурмӧм потокъясӧн лэччӧны гӧраяс пӧвстті юяс, нуӧны аскӧдныс изъяс, лыа да ил.
Равнинаӧ воӧм бӧрын найӧ визувтӧны лӧньджыка, ваыс кольӧ гӧраясысь вайӧм изъяссӧ, лыасӧ да илсӧ.
Гожӧмын ён зэр кисьтігӧн гӧраясын юяс тшӧкыда петлӧны берегъясысь да ойдӧдӧны увтас местаяссӧ.
Быдмӧгъяс.
Некӧн СССР-ын абу сэтшӧм озыр быдмӧгыс, кутшӧм тайӧ шоныд да васӧд местаясас миян странаын.
И побережьеыс и гӧра бокъясыс ставнас эжсьӧмаӧсь веж рӧмӧн.
Побережьеын олысьяслы лоӧ помала косясьны тайӧ буйнӧй быдмӧгъясыскӧд.
Эновтӧм му 1–2 воӧн тырӧ 2 м судта папоротникъясӧн либӧ 5–6 м судта вӧрӧн.
Побережьеса вӧръясын быдмӧны унасикас пуяс.
Эмӧсь на пӧвсын плодовӧй пуяс — груша, слива, виноград.
Абу этша тані и вогӧгӧр чӧж веж быдмӧгъяс: лавр, лавровишня.
Пуяс гӧгӧр гартчӧны лианаяс, вуджӧны ӧти пусянь мӧдӧ.
Мукӧд лианаясыс ёсь сутшкаланаӧсь.
Сэтшӧм сук вӧраинъясӧдыс чертӧг либӧ бур кинжалтӧг он вермы мунны; лианалӧн емъясыс сатшӧны паськӧмад да пыдӧ пырӧны яяд быд вӧрзьӧдчӧмын.
Торъя нин сукӧсь да ветлыны позьтӧмӧсь джынвыйӧ ваын быдмысь вӧръяс Колхида увтасын.
Сук вӧр воссьылӧ сӧмын сэні, кӧні пукалӧны нюръяс.
Побережьеса тайӧ нюръясын кокниа позьӧ висьмыны кавказса ёна мучитана лихорадкаӧн.
Вылынджык гӧраяс пӧлӧн климатыс да быдмӧгъяс вежсьӧны.
Вӧръясын абуӧсь вогӧгӧр чӧж вежӧдысь пуяс да лианаяс.
Тані быдмӧны мӧдсикас пуяс.
Ещӧ вылынджык куйлӧны гӧра вывса лугъяс, сы бӧрын — некор сывлытӧм лымъяс да йияс.
Мусинъяс.
Закавказьелӧн Черноморскӧй побережье вылын паныдасьлӧны гӧрд рӧма мусинъяс — краснозёмъяс.
Тайӧ медбур мусинъяс сэтшӧм дона быдмӧгъяслы, кыдзи чай, лимон, апельсин, мандарин.
Животнӧй мир.
Джынвыйӧ ваын сулалысь Колхидаса вӧръясын уна ном — лихорадка новлӧдлысьяс, уна миллион лягуша.
Рытъясын лэбалӧны нярбордъя шыръяс.
Побережьеса вывтасджык местаясын уна быдсяма насекомӧйяс, ящерицаяс да змейяс.
Черноморскӧй побережьеса гӧраясын эмӧсь уна гырысь животнӧйяс.
Важӧн татчӧ волывлісны кыйсьыны царь да сылӧн матыса йӧз.
Ӧні, ЦИК шуӧм серти, тані лӧсьӧдӧма 250 сюрс гектар пасьта заповедник.
Тайӧ заповедниклӧн могыс — видзны Кавказса природасӧ став сійӧ быдмӧгъяснас да животнӧй мирнас.
Тані олӧны кабанъяс, кӧръяс да барсъяс.
Вылын гӧраясын паныдасьлӧны горнӧй козёлъяс.
Скалаяс костын да сибавны позьтӧм гӧраяс вылын поздысьӧны кутшъяс.
abu
Уджалан скӧт пыдди берегдорса йӧз видзӧны буйволъясӧс.
Тайӧ вына животнӧйяс, кодъяс вермӧны кыскыны сьӧкыд грузъяс весиг гӧраясӧд.
Буйволъяс вермӧны овны сӧмын шоныд климатын.
Налӧн кучикыс пӧшти гӧнтӧм да кыз.
Заданиеяс.
Сравнитӧй Крым лунвыв береглысь да Кавказса Черноморскӧй побережьелысь климатсӧ да быдмӧгъяссӧ.
Мыйла Кавказскӧй побережьеын быдмӧгыс озырджык Крымскӧй побережьеысь.
Побережьеса население да налӧн удж.
Черноморскӧй побережьеын олӧны кавказса народъяс: абхазецъяс, аджарецъяс, грузинъяс.
Побережьеса унджык юкӧнас олӧны абхазецъяс да аджарецъяс.
Абхазецъяс медсясӧ олӧны му уджалӧм вылын.
Найӧ кӧдзӧны кукуруза, вӧдитӧны сідзжӧ виноград.
Но правильнӧя вӧдитан виноградникъясыс этша; виноград унджыкысьсӧ быдмӧ ас вӧлясьыс, гартчӧ пуяс гӧгӧр.
Абхазецъяслӧн сиктъяс разалӧмаӧсь торъя усадьбаясӧн. Быд усадьба гӧгӧрын плодовӧй сад, виноградник да кукуруза муяс.
Керкаяссӧ вӧчӧма гырысь да кузь ньӧръясысь либӧ пӧвъясысь, вевттьӧма дранкиӧн, гӧгӧрыс посньыдик балконъяс. Керкаяс сулалӧны сюръяяс вылын.
Тані позьӧ овны шоныд керкаястӧг.
Асыв-лунвыв да лунвыв берегдорса юкӧнын олысь аджарецъяс олӧны сідз жӧ, кыдзи и абхазецъяс.
Кыдзи кыптӧ овмӧс да бурмӧ олӧмыс Кавказса Черноморскӧй побережьеса населениелӧн.
Сьӧкыда овсьыліс Кавказса Черноморскӧй побережьеын олысь народъяслы царскӧй Россияын.
Царскӧй правительство пӧкӧритіс Кавказса народъясӧс да босьтіс медбур муяссӧ вооруженнӧй вынӧн.
Абхазецъяс медчорыда водзсасисны Кавказ пӧкӧритігӧн.
Уна дас во чӧж найӧ косясисны царскӧй правительствокӧд, медбӧрти, быть лои сетчыны.
Уна йӧз усины косьын ӧружиеӧн киясын, а уна дас сюрс морт мунісны да овмӧдчисны Турцияӧ.
Рӧзӧритӧм местаяссӧ царскӧй правительство лышкыда сетавліс офицеръяслы да чиновникъяслы.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын Кавказса Черноморскӧй побережьеын олӧмыс мӧдіс пуны ключӧн.
Тані лоины колхозъяс да совхозъяс, кӧні вӧдитӧны дона культурнӧй быдмӧгъяс: чай, лимонъяс, апельсинъяс, мандаринъяс, унапӧлӧс техническӧй да лекарственнӧй быдмӧгъяс,
Ю долинаяс пӧлӧн быдмисны уна заводъяс.
Вӧчсьӧны выль шоссейнӧй туйяс да кӧрттуйяс пыдӧ берегдорсяньыс.
Пӧшти став населениеыс грамотнӧй.
Стрӧитӧма уналыда учебнӧй заведениеяс, кӧні велӧдӧмыс нуӧдсьӧ население рӧднӧй кыв вылын.
Дворецъяс да дачаяс побережьеын пӧртӧма санаторияясӧ да шойччан керкаясӧ.
Стрӧитсьӧны выль санаторияяс да лечебницаяс.
Кавказскӧй побережье — дзоридзалан, мича места СССР-лӧн.
Побережьеӧдыс кузялаыс мунӧ шоссе.
Мича чукыльясӧн сійӧ лэччылӧ то море дорӧдзыс, то кайӧ гӧраясӧ, то вуджӧ посъяс вывті гӧравывса уна юяс вомӧн.
Став юяс пӧлӧныс сулалӧны садъяс, виноградникъяс, табак плантацияяс, паркъяс пальма аллеяясӧн да кипарисъясӧн, мича санаторияяс да шойччан керкаяс.
Сӧветскӧй власть пуктіс аслас могӧн пӧртны дзоридзалан садйӧ мунны позьтӧм вӧръяса Колхидскӧй увтасӧс.
Колхидаса нюръяс лоасны дзоридзалан садйӧн.
Колхидскӧй увтас куйлӧ асыв войланьын Батуми карсянь.
Корсьӧй Колхидскӧй увтас карта вылысь.
Неважӧн на Колхидскӧй увтас вӧлі вевттьысьӧма нюръясӧн да мунны позьтӧм вӧръясӧн, эз вӧв ни туйяс, ни весиг бурджык ордымъяс (трӧпаяс).
Йӧз ветлісны сӧмын юяс кузя.
Шочиник население овмӧдчыліс джуджыдджыкинъясын.
Негырысь муторъяс вылын вӧдитлісны кукуруза да виноград.
Олысьяс висявлісны лихорадкаӧн.
Налы пыр ковмыліс тышкасьны муяс вылӧ зырӧдысь вӧръяскӧд да ойдігъясӧн кӧдзаяс жугӧдысь юяскӧд.
Ӧдйӧ вежсьӧ ӧні Колхида.
Ветлыны позьтӧм нюръяс косьтӧны уна каналъяс кодйӧмӧн.
Вӧчӧны туйяс.
Кералӧны омӧля колана да мунны позьтӧм сук вӧръяссӧ.
Ӧні нин нюръясысь вӧчӧма уна сюрс гектар му.
И сэні, кӧні неважӧн на вӧліны сибдана нюръяс, ӧні вӧдитӧны дона быдмӧгъяс.
Быдмӧны садъяс, сэні — апельсин, лимон да мандарин пуяс; пыр водзӧ паськалӧны чайнӧй плантация площадьяс; лӧсьӧдӧны колана техническӧй быдмӧгъяса плантацияяс.
Чайнӧй плантация вылын.
Ӧдйӧ мунӧ поезд ыджыд шума Батумиысь Чакваӧ.
Кольӧны бӧрӧ дзоридзьяс пӧвсӧ вӧйӧм керкаяс, лианаӧн гартчӧм джуджыд пуяс да сука быдмысь кустъяс.
Чорыд пемыд веж коръясыс пуяслӧн дзирдалӧны зэр бӧрын.
Эгӧ и тӧдлӧй, кыдзи мунім 13 км.
Петім вагонысь.
Пальмаяса аллея нуӧ бамбук, мандарин да чай плантациялань.
Ми мӧдӧдчим чайнӧй плантациялань.
Местаыс вӧлі мылькйӧсь.
Мылькъяс бокъясӧд веськыд визьясӧн вӧлі садитӧма чайнӧй пу кустъяс.
Найӧ ылысянь тыдалӧны пемыд-веж рӧмнас гӧрдов му вылын.
Кымынкӧ сё морт нетшкӧны вылысса коръяссӧ чайлысь да сӧвтӧны кӧрзинаясӧ.
Чай кор тыра кӧрзинаяссӧ новлӧны грузовӧй автомобильяс, кодъяс нуӧны найӧс чайнӧй фабрикаӧ.
Чайнӧй плантацияяс Кавказскӧй побережьеын босьтӧмаӧсь ӧні уна дас сюрс гектар му.
Чай вӧдитӧны колхозъясын да совхозъясын.
Колхозъяслы отсӧг сетӧм могысь лӧсьӧдӧма торъя чайнӧй машинно-тракторнӧй станцияяс.
Совхозъясын эмӧсь быдсяма машинаяс.
Батуми.
Батуми — Союзса медтӧдчана портъяс пӧвсысь ӧти.
Татысь петкӧдӧны заграницаӧ нефть, фруктъяс, шӧвк.
Батуми — промышленнӧй центр да ценнӧй подтропическӧй быдмӧгъяс — чай, апельсинъяс, мандаринъяс, лимонъяс да уна техническӧй быдмӧгъяс — вӧдитан центр.
Упражнение.
Пасйӧй контурнӧй карта вылӧ Батуми порт.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «СССР-лӧн подтропическӧй зона» тема вылӧ.
9. ГӦРАЯС.
Гӧраяс СССР-ын кызвыннас сулалӧны сійӧ доргӧгӧръясас (окраинаясас).
Корсьӧй физическӧй карта вылысь гӧраяс: Хибинскӧй, Уральскӧй, Кавказскӧй, Крымскӧй, Алтайскӧй, Тянь-Шаньскӧй гӧраяс да гӧраяса страна Памир.
Разнӧй зонаясын сулалӧны гӧраяс.
Уральскӧй гӧраяс заводитчӧны ылі войвылын, тундра зонаын, кыссьӧны лунвывлань тайга зона пыр, чернозёмнӧй степьяс зона пыр да помасьӧны кос степьясын.
Кавказскӧй да Крымскӧй гӧраяс сулалӧны подтропическӧй зона да степьяс зона костын.
Тянь-Шаньскӧй гӧраяс да гӧраяса страна Памир сулалӧ пустыня зона доръясын.
Кӧть мед кутшӧм зонаын эз сулавны гӧраяс, налӧн природаыс вежласьӧ джудждаыс серти.
Кымын вылынджык, сымын кӧдзыдджык.
Джуджыд гӧра йывъяс и гожӧмын вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн да йиӧн.
Джудждакӧд тшӧтш вежсьӧны сідзжӧ и гӧраяслӧн быдмӧгъясыс да животнӧй мирыс.
Абу ӧткодьӧсь джуджда сертиыс СССР-лӧн гӧраяс.
Медджуджыдъясыс на пытшкын — Тянь-Шаньскӧй гӧраяс.
Памирын кыпӧдчӧ СССР-лӧн джуджыдсьыс-джуджыд гӧра йыв Сталин пик, кодлӧн джудждаыс 7½ км гӧгӧр.
Корсьӧй карта вылысь Сталин пик.
СССР физическӧй карта бердса таблица да серпас серти, тӧдмалӧй: 1) кыдзи шусьӧны медджуджыд йывъясыс индӧм гӧраяслӧн, 2) кӧні найӧ сулалӧны.
Ӧти-мӧд бӧрся кыссьӧны гӧраяс, артмӧдӧны горнӧй хребетъяс.
Вылӧ-вылӧ, кымӧр сайӧ, кыпӧдчӧны джуджыд гӧраяслӧн йывъяс.
Шондіа лунӧ синтӧ ёрӧны, дзирдалӧны на вылын нэмӧвӧйся лымъяс.
Некод оз ов татшӧм джуджыдінын.
Сӧмын кутшъяс (орёлъяс) лэбзьылӧны гӧра йывъяс дінті.
Джуджыд лымйӧн личкӧмла лымъя гӧра йывъясысь надзӧник лэччӧны йияс.
Ылысянь кажитчӧны йи юясӧн.
Тайӧ — ледникъяс.
Ыджыд вынӧн найӧ зыртӧны скалаяссӧ, нетшкӧны да нуӧны аскӧдныс изъяс да скала торъяс.
Крут гӧра бокъяссянь лэччигӧн йиыс потласьӧ, жугавлӧ да торъявлӧ йи глыбаяс вылӧ, скалаяс да столбъяс вылӧ.
Надзӧник лэччӧ ледник пыр улӧджык и улӧджык.
Водз помсяньыс йи улысь петӧ горнӧй поток да бузгӧ-мунӧ увлань.
Ыджыд шумӧн да гымӧн сійӧ нуӧ аскӧдыс из чукӧръяс.
Татшӧм потокъясыс кодйӧны скалаясын зӧм кыркӧтша джуджыд ущельеяс.
Татшӧм ущельеяс пыдӧсті тшӧкыда ызӧбӧн лэччӧны дурмӧм потокъяс.
Быд ледник улысь петӧ горнӧй поток.
Уна-уна потокъяс визувтӧны ледникъяс да лымъяс улысь, и ставныс найӧ лэччӧны улӧ долинаӧ.
Овны позьтӧмӧсь кажитчӧны гӧра хребетъяс.
Но и тані олӧны йӧз.
Гӧра бокъясын да долинаясын сулалӧны горецъяслӧн сиктъяс.
Джуджыд гӧраяс торйӧдӧны ӧти сиктӧс мӧд сиктысь.
Гӧра йывъяс костын эмӧсь увтасджыкинъяс, кыті горецъяс вуджӧны хребетъяс.
Тайӧ — перевалъяс.
Перевалъясӧд мунӧны гӧраясын туйяс ӧти сиктысь мӧдӧ.
Кавказса гӧраяс.
Гӧраяс подулын.
Ми шуим кайлыны Кавказса ӧти медыджыд ледник вылӧ.
Чукӧртчим Нальчикӧ Кавказскӧй гӧраяс подулын.
Сулаліс гожся жар пӧра.
Дзоридзалісны розаяс, муяс вылын сӧвмӧ кукуруза, бакчаясын воӧны дыняяс, арбузъяс.
Садъясысь кӧрзинаясӧн нуӧны базарӧ виноград, яблокъяс, грушаяс.
Гӧра бокъясын быдмӧны бамбуковӧй сук вӧръяс.
Вылынджык гӧра бокас вежӧдӧны ньыв пуа вӧръяс.
Ещӧ вылынджык куйлӧны джуджыд гӧравывса веж лугъяс, да крута кыпӧдчӧны скала стенъяс, кытчӧ он вермы кыпӧдчыны.
А медвылын лӧз енэж рӧм яръюгыда тӧдчӧны гӧраяслӧн еджыд лымъя йывъясыс.
Тешкодя кажитчӧ, мый татшӧм жар пӧраын гӧраяс вылын куйлӧ лым.
Гӧравывса пӧскӧтинаяслань.
Ми кыпӧдчам гӧра вылӧ кык сутки нин.
Буковӧй вӧръяс колины бӧрӧ.
Ньыв пуа вӧръяс, кыті ми мунам, пондісны шочмыны.
Гӧра вывса трӧпа вӧлі ёна кырӧма.
Улын, кокулын, бузгӧ тыдавтӧм поток.
Юр весьтын зэв вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь скалаяс.
Мукӧдлаын трӧпасӧ кырӧдӧма потокъясӧн.
Миян осёлъяс — найӧ кыскӧны вӧлі миянлысь паськӧмнымӧс, палаткаяс да продовольствие — ӧдва восьлалісны да пырӧтарӧ конъясьлісны.
Проводникъяс быд здук кутыштӧны найӧс, медым эз усьны пропастяс.
Юрбергӧдчан джуджда вылын векньыдик трӧпаӧд, кайӧм зэв ёна мудзтіс ставнымӧс.
Пӧскӧтинаяс вылын.
Коркӧ сэсся ми воим зэв веж долинаӧ, кӧні ызӧбӧн мунӧ вӧлі гӧра вывса ю.
Зэв бур трӧпа чукыль-мукыльӧн муніс сук да кузь туруна лугъяс вывті.
Кокулын вӧлі васӧд, жургисны шоръяс.
Тайӧ искусственнӧя ороситӧм ытшкан видзьяс.
Сӧмын искусственнӧй орошениела тані быдмӧны бур турунъяс, кодъяс дзирдалӧны чӧскыд дука мича гырысь дзоридзьясӧн.
Дыр ми мунім тайӧ лугъяс вывті, пыр кайим вылӧджык да вылӧджык.
Но вот кутісны паныдасьлыны зэв гырысь изъяс да скалаяс.
Турунъяс лоины дженьыдӧсь.
На пӧвсын тыдалӧны пӧшти некутшӧм затӧм мича гырысь дзоридзьяс.
Друг миян водзын сувтіс, быттьӧ му увсьыс петіс дед-пастук.
Регыд мысти кыліс ыжъяслӧн баксӧм, и найӧ кытшалісны да видзӧдӧны миянӧс.
Старик нуӧдіс миянӧс аслас оланінӧ.
Зэв ыджыд из, коді гӧраысь усигас крукасьӧма мукӧд скала гырысь торъясӧ, вӧлі сійӧ оланіныслы стенаяс пыдди и пӧтӧлӧк пыдди.
Тайӧ пещераас вӧлі вольсалӧма меж куяс; сулалӧны шома йӧв тыра да сыр тыра пу ведраяс.
Тані дед кузьлун виччысьӧ подпасоклысь стадаяскӧд локтӧм, и виччысиг мозыс зэв бура вӧчалӧ пуртӧн пу паньяс.
Ми узим тайӧ пещераас, медым аскинас выль вынъясӧн мӧдӧдчыны вывлань.
Ледник.
Садьмим ми югдытӧдз на.
Руыс вӧсняліс, и ми аддзим ледник.
Ледник дорышын артмӧм йи пещераысь ызӧбӧн петӧ паськыд ю.
Асылыс вӧлі сэзь, и ми мӧдӧдчим ледник заводитчанінӧ.
Гырысь да посньыдик изъяса ледник вылын жургӧны лыдтӧм-тшӧттӧм шоръяс да ызӧбӧн вошӧны джуджыд потасъясын.
Йиыс да гӧраяслӧн лымъя йывъясыс сэтшӧма дзирдалӧны шонді водзын, сэтшӧма ёрӧны синъяснымӧс, мый миянлы быть лои ӧчкиасьны тшын рӧма ӧчкиясӧн.
Куим час мысти ми воим йи стена подув дорӧ да сувтім ыджыд радпырысь.
Туйлӧн став сьӧкыдторъясыс миян вуніны.
Йиӧн да лымйӧн дорӧм веськыда сулалысь из стена вылысь помала ыджыд шумӧн усьӧны йи да лым обвалъяс.
А кокулын тыдалӧ помтӧм йи поле.
Став ледник пасьталаыс тыдалӧны уна потасъяс да провалъяс, на вылын сулалӧны кельыдлӧз йи сюръяяс, кодъяс пыр ӧтарӧ вӧрӧмсьыс кадысь-кадӧ пӧрласьӧны да жугласьӧны.
Кымӧръяс пӧвсын.
Татшӧм ыджыд да мича серпасъяснас любуйтчӧмӧн, ми эськӧ дыр на сулалім тані, но улысяньыс локтӧ вӧлі миян вылӧ дзонь мореӧн еджыд гыяса ру.
Ми заводитім лэччыны, и кымынкӧ минут мысти миян гӧгӧр ставыс лои еджговат гудыр.
Пыр жӧ лои кӧдзыд.
Ми ӧдва-ӧдва аддзам мӧда-мӧднымӧс ледник вылын.
Кольччыны ледник вылын вӧлі ӧпаснӧ.
Верман усьны потасӧ.
Ми заводитім кималасӧн лэччыны ледник вылысь.
Друг кымӧръяс кутісны вӧснявны, сэсся воссис кост, и ми аддзим дзик миян кокулысь, джуджыд кыр йылысь палаткаяс да проводникъясӧс.
Палатка дорын ыпъяліс бипур.
Гӧравывса сикт Кавказын.
Рӧмдысис.
Гӧравывса гожся пӧскӧтинаясысь лэччӧны вӧлі мужичӧйяс да нывбабаяс.
Пельпом выланыс найӧ нуисны бурдюкъяс — шомйӧв (айран) тыра межкуысь вурӧм мешӧкъяс.
Трӧпасянь, кыті ми мунім, тыдовтчис аул (гӧравывса сикт).
Аул шӧрас сулаліс джын выйӧ киссьӧм зэв важся башня.
Сыкӧд орччӧн сулаліс ыджыд выль керка; сійӧ ӧшиньясын дзирдалісны лэччысь шонділӧн югӧръясыс.
Улӧ лэччӧм бӧрын, ми пырим сэтшӧм векньыдик да дзескыд уличаӧ, мый груз тыра кык осёл ӧдва-ӧдва эськӧ вермисны тӧрны сэні паныдасигас.
Ляпкыдик оланінъяс (сакляяс), кодъясӧс тэчӧма абу ӧтгырся изъясысь, видзӧдӧны улича вылӧ асланыс посньыдик ӧшиньясӧн.
Веськыд вевтъяс вылын вӧрӧны тӧвсьыс сэні быдмысь турунъяс.
Чукыль сайын заводитчыліс мӧд улича — паськыд.
Тані радӧн-радӧн пукалӧны неважӧн стрӧитӧм керкаяс.
Ыджыд магазин ӧдзӧс дорын сулаліс грузовик, коді вайис аулӧ быдсяма тӧвар.
Магазинлы паныд кыпӧдчӧма кык судта керка.
Сійӧ первойя судтаас вӧлі звуковӧй кино, мӧдас библиотека.
Ызгысь йӧз чукӧр виччысис сеанс заводитчӧм.
Улича вылын ломалісны электрическӧй лампочкаяс.
Со и школа, кӧні ми и кӧсйысим узьны войсӧ.
Кыдзи олӧны горецъяс.
Ылӧ гӧраясӧ вӧтлісны царскӧй войскаяс кавказса горецъясӧс.
Гӧра бокъясын да юяс пӧлӧн разалӧмаӧсь налӧн сиктъяс.
Джуджыд лымъяс да крут скалаяс торйӧдӧны ӧти йӧзӧс мӧд йӧзысь.
Неыджыд лыда быд сэтшӧм народ уна нэм чӧж оліс аслас торъя олӧмӧн.
Революция водзвылӧдз налӧн олӧмыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ вӧлі уна сё во сайын.
Революция садьмӧдіс медся бӧрӧ кольӧм гӧравывса йӧзъясӧс выль олӧмӧ.
Сванетияын.
Медпыдын гӧраяс пӧвсын куйлӧ ичӧтик страна — Сванетия.
Сійӧс торйӧдӧны став мирсьыс зэв джуджыд гӧраяс.
Векньыдик ӧпаснӧй трӧпа лепитчӧ крут скала бокын, гӧра вывсянь бузгысь ю весьтын.
Сӧмын тайӧ трӧпаӧдыс сванъяс гожся кадӧ важӧн вермылісны кутны йитӧд ӧстальнӧй мирыскӧд; тӧлын некутшӧм йитӧд эз вӧв.
Этша лыда народ — ставыс 11 сюрс морт — видзис Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз ассьыс зэв важся оланногсӧ да первобытнӧй овмӧссӧ.
Сванъяс зіля уджавлісны асланыс зэв дзоляник муяс вылын.
Но важӧн налӧн вӧліны сӧмын медся первобытнӧй орудиеяс: плуг пыдди — чукля вужъя пу, помас сюйыштӧма амысь; пиня пыдди — кузь увъяса кер; вартан машина пыдди — пӧв, код вылӧ тэчӧма сьӧкыд изъяс; татшӧм пӧвсӧ кольтаяс вывті кыскалісны ӧшъяс.
Сванетия эз тӧдлы кӧлесаяс — няньсӧ муяс вылысь да турун кыскавлісны доддьӧн, а йӧзыс грузъясӧн ветлісны гӧраяс вомӧн подӧн либӧ верзьӧмӧн.
Некутшӧм туйяс, верзьӧмӧн ветлан да кыйсян трӧпаясысь кындзи, Сванетияын эз вӧвны.
Сванъяс вӧліны зэв суевернӧйӧсь.
Вежа расъяс, вежа пуяс да ключьяс, вежа животнӧйяс, бур да лёк енъяс, тӧдысьлы юрбитӧм, уджавны заводитігӧн енъяслы жертваяс вайӧм — важ кадся олӧмысь тайӧ став колясъясыс уна вред вӧчлісны сванъяс ӧвмӧслы.
Но медся лёкыс вӧлі вирӧн жӧ водзӧс босьтӧм.
Мортлы ӧбида вӧчӧмысь либӧ виӧмысь став рӧдвужыс кулысьыслӧн уна кӧлена чӧж мынтылісны сійӧн жӧ ӧбӧдитысь либӧ виысь морт став рӧдвужыслы.
Мездысьны смертьысь сэтшӧм йӧзыс — «кровникъясыс» — вермылісны сӧмын асчужанінсьыс мунӧмӧн-пышйӧмӧн.
Тадзи овлісны сванъяс великӧй Октябрьӧдз, став мирсьыс торйӧн.
Овмӧс стрӧитӧмыс воысь-воӧ, тӧлысьысь-тӧлысьӧ вежӧ олӧмсӧ Сванетиялысь.
Князьясысь, мукӧд йӧзсянь усьласьӧмъясысь да рӧзӧритӧмысь мездмӧм Сванетия тэрмасьӧ вӧтӧдны мукӧд культурнӧй народъясӧс.
Башняяскӧд да тшынасьӧм, сынӧдтӧм, пемыд важ керкаяскӧд орччӧн быдмисны пачьяса да ӧшиньяса выль югыд керкаяс.
Медыджыд сиктас ӧзйӧ электричество, стрӧитӧма Сванетияын медводдза ыджыд пывсян.
Лӧсьӧдӧма кооператив, общественнӧй столовӧй.
Став страна пасьтаыс восьтӧма школаяс, больничаяс, ветеринарнӧй пунктъяс.
Уна сван велӧдчӧ сӧветскӧй техникумъясын да вузъясын.
Черноморскӧй побережьесянь вӧчӧма шоссейнӧй туй, сэті ветлӧны автомобильяс.
Кавказын овмӧс стрӧитӧм.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын Кавказса народъяс лӧсьӧдісны некымын республика.
Сідз, Закавказьеын ӧні куим союзнӧй республика: Грузинскӧй ССР, Армянскӧй ССР, Азербайджанскӧй ССР.
Кавказ пасьтала мунӧ стрӧитчӧм.
Вӧчсьӧны выль шоссейнӧй туйяс.
Ӧні медылысса аулъяслӧн нин эм пыр кадся йитӧд ӧстальнӧй Союзса сиктъяскӧд да каръяскӧд.
Лӧсьӧдсьӧ выль овмӧс.
Гӧравывса ызӧб юяс, кодъяс важӧн сӧмын кылӧдлісны посъяс, жуглылісны берегъяс да сиктъяс, ӧні заводитӧны уджавны йӧзлы пӧльза вылӧ.
Стрӧитӧма нин вель уна гидростанция.
Тайӧ станцияяссӧ стрӧитӧмыс кутӧ овмӧс боксянь ыджыдсьыс-ыджыд тӧдчанлун.
Гидростанцияяс сетӧны энергия дзонь районса промышленностьлы.
Кыптӧны выль производствояс.
Горецъяс пӧрӧны промышленнӧй рабочӧйясӧ.
Паськалӧны кустарнӧй промыслъяс.
Ӧзйӧ электрическӧй би гӧравывса аулъясын.
Му пытшкас гӧраясын эмӧсь зэв ыджыд озырлунъяс. Сэні куйлӧны быдсяма рудаяс, изшом, дона изъяс и, медбӧрын, нефть.
Уна сё воясӧн куйліс тайӧ озырлуныс йӧзлы тыдавтӧг.
Колӧ вӧлі тӧдмавны гӧраяслысь тэчасногсӧ да нуӧдны ыджыд уджъяс, медым корсьны тайӧ озырлунсӧ.
И вот ӧні глухӧй неприступнӧй ущельеясын, лымъяс да ледникъяс бердын, Кавказ пасьтала уджалӧны инженеръяслӧн да учёнӧйяслӧн разведка нуӧдысь партияяс.
Найӧ сверлитӧны изъяс да перйӧны горнӧй породаяслысь образецъяс.
Аддзасны кутшӧмкӧ полезнӧй ископаемӧйӧн озыр пласт, — стрӧитӧны шахтаяс да заводъяс.
Уна полезнӧй ископаемӧйяс аддзӧма Кавказысь.
Но век на жӧ ещӧ тырмытӧма тӧдмалӧма Кавказскӧй гӧраясӧс.
Уна быдсяма озырлун на куйлӧ сэні му пытшкын, йӧзлы тыдавтӧг.
Уральскӧй гӧраяс.
Неыджыд из стена моз Севернӧй Ледовитӧй океансянь лунвылӧ 2500 км кузя нюжӧдчӧмаӧсь Уральскӧй гӧраяс.
Корсьӧй карта вылысь Уральскӧй гӧраяс.
Уральскӧй хребет вомӧн кӧрттуй кузя
Уфа станцияын недыр кежлӧ сувтлӧм, и поезд заводитӧ надзӧник кайны гӧра вылӧ.
Долина кузя ызгӧ гӧравывса ю.
Сы весьтын стенӧн ӧшйӧмаӧсь скалаяс.
Гӧра бокъясас быдмӧ вӧр.
Торйӧн ёна кыпӧдчӧны ёсь йывъясыс козъяслӧн.
Мукӧдлаын эмӧсь кушинъяс: сэні зэв гырысь изъяс да изторпыригъяс, кодъяс усьӧмаӧсь гӧра йывъясысь.
Уральскӧй гӧраяс ёна жугавлӧмаӧсь.
Кӧдзыдысь, ваысь да тӧлысь йывъясыс налӧн потласьӧмаӧсь да пазавлӧмаӧсь торпыригъяс вылӧ.
Уральскӧй гӧраяс вылын абуӧсь ни джуджыд гӧра йывъясыд, ни джуджыд ущельеясыд.
Со чукыль сайын тыдалӧ завод.
Поезд ньӧжмӧдіс мунан ӧдсӧ, мунӧ крут гӧра бокӧд, кытшовтӧ.
Ми каям дзик перевал вылас.
Улын, миян весьтын, тыдалӧны заводлӧн бияс да сӧмын на ӧні бӧрӧ кольӧм вокзаллӧн биясыс.
Паровоз шумӧн шыблалӧ ру ёкмыльяс.
Вӧрыс югдӧдсьӧ паровоз биӧн.
Вой нин, но пассажиръяс оз узьны.
Ми перевал вылынӧсь, Европа да Азия костса граница вылын.
Тыдыштліс каменнӧй сюръя, сэтчӧ вӧлі гижӧма: Европа — Азия.
Ещӧ кымынкӧ минут, и поезд ӧдйӧ исковтӧ горув.
Пыр ӧдйӧнджык да ӧдйӧнджык поезд лэбӧ скалаяс дінті, вӧра гӧра бокъясӧд, бӧрӧ кольӧны неджуджыд уральскӧй вершинаяс.
Миян водзын степь, няня муяс.
Урал коли бӧрӧ.
Уральскӧй гӧраяслысь озырлунсӧ тӧдӧны важысянь.
Зарни, ыргӧн рудаяс, кӧрт рудаяс — куйлӧны Урал му пытшкын.
Но тайӧ ыджыд озырлунсӧ правильнӧя используйтны кутісны сӧмын сӧветскӧй кадӧ.
Чужӧны да ӧдйӧ кыптӧны Уралын выль заводъяс.
Магнитогорск.
Уральскӧй гӧраяс лунвыв юкӧнын, Урал ю йывланьын, сулалӧ гӧра Магнитнӧй.
Сійӧ пӧшти дзоньнас артмӧма зэв бур кӧрт рудаысь.
Рудаыс тані куйлӧ самӧй поверхностяс.
Революцияӧдз рудасӧ Магнитнӧй гӧра вылын перйылісны ки помысь, и сӧмын гӧра вывсяньыс сійӧс кыскалісны вӧвъясӧн.
Магнитнӧй гӧра бокъясын быдмыліс полынь, гӧгӧр вӧлі куш.
Ӧні гӧра Магнитнӧй бердын кык воӧн быдмис дзонь кар — Магнитогорск.
Стрӧитӧма гигантскӧй металлургическӧй завод.
Лэптӧма мирас медся гырысь доменнӧй пачьяс, кӧні сывдӧны кӧрт руда.
Сэні уджалӧ уна сюрс рабочӧй.
Гӧра бокъясын мунӧ кӧрт руда перйӧм.
Гымыштлӧны пельпоткӧдан взрывъяс, да уна дас сюрс тоннаясӧн руда шыбытчӧ му пытшкысь эрдӧ.
Ыджыд вына экскаваторъяс зэв гырысь черпакъясӧн гумлалӧны рудасӧ да сӧвтӧны платформаяс вылӧ заводӧ нуӧм могысь.
Заводын ставсӧ механизируйтӧма, уджалӧны ӧнія кадся медбур машинаяс.
Заводкӧд орччӧн кыптісны куим электростанция.
Электрическӧй ток вынӧн уджалӧны подвеснӧй туй, уна сюрс лыда посни да гырысь машинаяс.
Километр кузя плӧтина потшис Урал ю да кутӧ пленӧ босьтӧм васӧ.
Куим электростанция бердын ворсӧ гыяснас зэв ыджыд выль ты.
Магнитогорск гӧгӧрын паськалӧ выль видзму овмӧс.
Куш нӧрыс бокъяс вежӧдӧны градъясӧн.
Магнитогорск сетӧ кӧртсӧ Европаса медгырысь заводъяс дорысь унджык.
Но Магнитогорскӧй завод дінын абу изшом.
Кузнецкӧй бассейнын жӧ, коді куйлӧ Алтайскӧй гӧраяс дорын, — зэв уна изшом, но этша руда.
Сы понда Магнитогорскӧс ӧтувтӧма Кузбасскӧд Урало-Кузнецкӧй комбинатӧ: Кузбасс мӧдӧдӧ Магнитогорсклы изшом, а Магнитогорск сетӧ Кузбасса промышленнӧй центрлы — Сталинсклы — руда.
Упражнениеяс.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын СССР-лысь главнӧй горнӧй хребетъяссӧ.
Пасйӧй торъя пасъясӧн полезнӧй ископаемӧйяслысь перъянінъяс.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын Магнитогорск да Сталинск каръяс.
Нефть перйӧм.
Каспийскӧй море рытыввыв берегын эм неыджыд полуостров.
Сійӧ куйлӧ Кавказскӧй гӧраяс подулын.
Гожӧмын тані шонді кисьтӧ синъёрана яр югӧръясӧн.
Сулалӧ терпитны вермытӧм жар.
Гӧгӧр дзик куш.
Сӧмын шочиника паныдасьлӧны косьмӧм, буса полыньӧн быдмӧм местаяс.
Гудыркодь ваыс Каспийскӧй морелӧн оз гажӧд синтӧ: мореыс сэтшӧм жӧ жугыль, кыдзи и куш берегыс.
Но мыйла нӧ тайӧ куш полуостровас паськӧдчӧма ыджыд кар — Баку, вӧчӧма уна рельса туйяс, мӧда-мӧд бӧрсяыс кыссьӧны кузь тӧварнӧй поездъяс, таргӧны моторъяс?
Мыйла тані сідз пуӧ ставыс?
Вочакыв та вылӧ сетӧны вӧр этшӧн сулалысь вышкаяс, кодъяс ӧти-мӧд бӧрся кыссьӧны ылӧ полуостров пӧлӧныс.
Тані перйӧны нефть.
А со и посёлок.
Неважӧн на тайӧ местаын вӧлі куш степь, а ӧні тані зэв бур зданиеясын олӧны уна сюрс рабочӧйяс-нефтяникъяс.
Медуна нефть перйӧны Баку да Грозный каръяс гӧгӧрын да Майкопын.
Корсьӧй найӧс карта вылысь.
Бакинскӧй промыслъяс вылысь нефтьсӧ мӧдӧдӧны трубаясӧд Батуми портӧ.
Мӧд нефтепровод йитӧ Грозный кар Туапсекӧд.
Перйӧм нефть мунӧ не сӧмын Союз пытшкӧ.
Сӧветскӧй нефть петкӧдсьӧ тшӧтш заграницаӧ.
Туапсе да Батуми — кык важнӧй черноморскӧй порт, код пыр петкӧдсьӧ нефть заграницаӧ.
Корсьӧй найӧс карта вылысь.
Татчӧ сувтӧны быдсяма государство флагъяса нефть новлӧдлысь суднояс.
Найӧс тыртӧны сӧветскӧй нефтьӧн. Нефть тыра суднояс мунӧны Чёрнӧй да Средиземнӧй мореяс пыр сійӧ странаясӧ, кодъяслӧн абу асланыс нефтьыс.
Задание.
Туялӧй карта серти, кыдзи Батумисянь нефть веськалӧ Италияӧ да Францияӧ.
Упражнение.
Пасйӧй контурнӧй карта вылын Баку, Грозный да Туапсе.
Урокъяс бӧрын удж.
Лӧсьӧдӧй альбом «СССР-лӧн гӧраяс» тема вылӧ.
III.
СССР-лӧн ПОЛИТИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
1. СӦВЕТСКӦЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ.
Видзӧдлӧй СССР административнӧй карта вылӧ.
Ті аддзанныд сэтысь дас ӧти Советскӧй Социалистическӧй Республика, кодъяс асвӧляысь ӧтувтчисны да лӧсьӧдісны Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслысь Союз.
Со кыдзи шусьӧны тайӧ дас ӧти союзнӧй республикаясыс:
Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс Москва.
Сійӧ жӧ столица Сӧветскӧй Союзлӧн ставнас.
Украинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Киев.
Белорусскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Минск.
Азербайджанскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Баку.
Грузинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Тбилиси.
Армянскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Ереван.
Туркменскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Ашхабад.
Узбекскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Ташкент.
Таджикскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Сталинабад.
Казахскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Алма-Ата.
Киргизскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Столицаыс — Фрунзе.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз народъяслӧн не сӧмын добровольнӧй, но и братскӧй союз.
Абу ӧти народӧн мӧдӧс угнетайтӧм, кыдзи вӧлі царскӧй Россияын.
СССР-са став народъяс равноправнӧйӧсь.
Корсьӧй карта вылысь быд союзнӧй республикаӧс да налысь столицаяссӧ.
СССР-са народъяслӧн олӧмыс и овмӧсыс стрӧитсьӧны Сталинскӧй Конституция — Сӧветскӧй Союзса основнӧй закон серти.
Сыын закрепитӧма став достижениеясыс Великӧй Октябрьскӧй Социалистическӧй революциялӧн.
Тайӧ закон серти став му, природнӧй озырлунъяс, фабрикаяс, заводъяс, шахтаяс, кӧрттуйяс эм собственность социалистическӧй государстволӧн.
Став власть принадлежитӧ уджалысь йӧзлы.
Власть высшӧй органӧн являйтчӧ уджалысь йӧз депутатъяслӧн Верховнӧй Сӧвет, коді бӧрйӧма став народӧн.
СССР-са став граждана Конституция серти имеитӧны право удж вылӧ, шойччӧм вылӧ, образование вылӧ, обеспечение вылӧ пӧрысь дырйи.
Но СССР-са гражданалӧн абу сӧмын правояс, но и обязанностьяс эмӧсь.
СССР-ын став йӧзлы, коді вермӧ уджавны, быть уджав.
«Коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Радостнӧя Коммунистическӧй партия да великӧй вождь товарищ Сталин мудрӧй руководство улын Сӧветскӧй Союзса уджалысь йӧз стрӧитӧны ассьыныс шуда зажиточнӧй олӧм.
Зоркӧя видзӧны найӧ ассьыныс социалистическӧй рӧдинаӧс врагъясысь и ставныс, кыдзи ӧти, сувтасны, кор ковмас, сійӧс дорйыны.
2. СССР-са НАРОДЪЯС.
Союзлӧн паськыдсьыс-паськыд пространство вылын олӧ 170 миллион морт гӧгӧр.
Олысь лыд серти мушарвывса мукӧд государствояс пӧвсын СССР сулалӧ коймӧд местаын.
СССР-ын зэв унапӧлӧс национальностя населениеыс.
Сӧветскӧй Союзын олӧны уна разнӧй народъяс.
Найӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс асланыс кывнаныс, хозяйственнӧй да бытовӧй особенностьяснас.
Корсьӧй карта вылысь, кӧні олӧны тіянлы тӧдса народъяс.
Купечьяс да чиновникъяс царскӧй Россияын хищникъяс моз грабитлісны ылі окраинаясса бӧрӧ кольӧм народъясӧс.
Рочьяс вӧліны ыджыдалысь национальностьӧн.
Роч царскӧй чиновникъяс управляйтлісны став народъяснас, кодъяс ӧні олӧны СССР-ын.
Роч кыв вӧлі став правительственнӧй учреждениеясса кывйӧн.
Школаясын велӧдісны челядьсӧ сӧмын роч кыв вылын.
Унджык народъяслӧн эз вӧв асланыс гижӧд, эз вӧв асланыс азбука.
Медым увтыртӧм народъясӧс кежӧдны бокӧ найӧ главнӧй врагкӧд — самодержавиекӧд косясьӧмысь, царскӧй правительство усьӧдліс найӧс мӧда-мӧд вылас.
Нероч национальностя уджалысь йӧзлӧн праватӧм олӧм да найӧс хищническӧя грабитӧм вайӧдлісны налысь овмӧснысӧ киссьӧмӧ, корысялӧмӧ.
Великӧй Октябрьскӧй Социалистическӧй революция мездіс Россияса став народъясӧс да вӧчис найӧс ставсӧ ӧткодь праваа членъясӧн Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзын.
Ӧдйӧ кыптӧ промышленность да видзму овмӧс Союзса окраинаясын; разнӧй национальностя народъяс участвуйтӧны СССР-са Социалистическӧй овмӧс стрӧитӧмын.
Уна вӧвлӧм кочевникъяс овмӧдчисны выль промышленнӧй центръяс гӧгӧрын.
Ӧдйӧ быдмӧ и культура СССР-са народъяслӧн.
Весиг сійӧ народностьяс, кодъяс важӧн вӧліны бӧрӧ кольӧмӧн да дорвыв неграмотнӧйясӧн, ӧні имеитӧны ассьыныс гижӧд да ассьыныс школаяс.
Велӧдӧм мунӧ ас кыв вылас.
Тадзи сӧветскӧй власть дырйи вежсьӧ олӧм Сӧветскӧй Союзса народъяслӧн.
ЮРИНДАЛЫСЬ.
СӦВЕТСКӦЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ (СССР).
I. Мушар вылын СССР-лӧн положение ....
СССР-са природалӧн да население олӧмлӧн картинаяс
1. Полярнӧй зона ....
2. Тундралӧн зона ....
3. Тайга зона ....
4. Сора вӧрлӧн зона ....
5. Лесостепьяслӧн да чернозёмнӧй степьяслӧн зона ....
6. Кос степьяслӧн зона ....
7. Пустыняяслӧн зона ....
8. Подтропическӧй зона ....
9. Гӧраяс ....
III.
СССР-лӧн политическӧй обзор ....
________________
СССР-лӧн площадьыс ёна ыджыдджык гырысь капиталистическӧй государствояс площадь дорысь.
Баренцово море.
Чёрнӧй море.
Равнина.
Байкал ты.
Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Лэбачьяслӧн базар.
Новая Земля вылын.
Тюленьясӧс кыйӧм.
Траулерӧн чери кыйӧм.
Войвыв морскӧй туй кузя экспедицияяслӧн карта.
«Челюскинлӧн» вӧйӧм.
Полярнӧй станция.
Тундраын тӧлын.
Тундраын гожӧмын.
Полярнӧй сюзь да байдӧг.
Полярнӧй руч да пеструшка.
Ненецъяс воӧмаӧсь факторияяссянь.
Кӧрвидзан совхоз.
Кировск кар.
Лесотундра.
Тайгаын.
Вӧралысь эвенк.
Вӧрлэдзанінын.
Ю кузя вӧр кылӧдӧм.
Бумага вӧчан фабрика тайгаын.
Березники.
Якутскӧй тайгаын кар стрӧитӧм.
Балтийскӧй моресянь Белӧй мореӧ туйлӧн схема.
Тайга Беломорско-Балтийскӧй канал дінын.
Вӧрпилитан завод.
Игарка порт.
Сора вӧр зонаын.
Фабрикаяс да заводъяс сора вӧр зонаын.
Электрическӧй станция «Краснӧй октябрь».
Лесостепь.
Степын комбайнъясӧн нянь идралӧм.
Ковыль.
Типчак.
Дрофа.
Суслик.
Перекати-поле.
Степын сикт.
Макеевскӧй завод.
Днепрогэс.
Кос степын.
Полынь.
Солянка.
Сайгак.
Элисталӧн общӧй вид.
Кос степын завод стрӧитӧм.
Туркестано-Сибирскӧй кӧрттуй.
Пустыняын.
Саксаул.
Муясӧс арыкъясӧн орошайтӧм.
Ыжъяс Кара-Кум пустыняынӧсь.
Ферганскӧй долинаын.
Машинаӧн хлопок идралӧм.
Плющ.
Татараяслӧн сикт.
Виноград босьтӧм.
Буйволъяс вылын сьӧкыдторъяс кыскалӧм.
Чайнӧй плантация вылын.
Ущелье.
Сванетияын сикт.
Уралын выль завод.
Магнитогорскӧй заводлӧн домнаяс.
Сталинск кар.
Кӧні олӧны СССР-ын разнӧй народъяс.
{Барков А. С., Половинкин А. А. @ Физическӧй география @ география @ А. С. Барков да А. А. Половинкин. Физическӧй география : неполнӧй средньӧй да средньӧй школаса 5-ӧд класслы учебник. Нёльӧд издание @ 1939 @}
А. С. БАРКОВ да А. А. ПОЛОВИНКИН
ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
НЕПОЛНӦЙ СРЕДНЬӦЙ ДА СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 5-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдіс РСФСР-са Наркомпрос
Переводсӧ вынсьӧдіс Коми АССР-са Наркомпрос
НЁЛЬӦД ИЗДАНИЕ (Коми кыв вылын коймӧд издание)
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
МЫЙ СІЙӦ ГЕОГРАФИЯЫС.
Эмӧсь странаяс, кӧні некор оз овлы тӧв.
Сэні быдмӧны пальмаяс, бананъяс, сахарнӧй тростник да уна мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс зэв коланаӧсь мортлы.
Тайӧ странаясас мортлы оз ков стрӧитны шоныд оланінъяс, оз ков вурны шоныд паськӧм.
Эмӧсь, мӧдарӧ, сэтшӧм странаяс, кӧні зэв дженьыд гожӧм да зэв кузь тӧв.
Сэні оз быдмыны няня быдмӧгъяс, оз быдмыны вӧръяс, да дженьыдик гожӧмнас мусиныс удитӧ сывлыны сӧмын поверхностьсяньыс.
Босьтлам пример пыдди нӧшта кык картина.
Паськыд равнина.
Ылын водзвыланым рӧвнӧй, быттьӧ линейка серти вундӧм, горизонт.
Дышиника чукльӧдлігтыр визувтӧ ю.
Визувтӧ лӧня да ньӧжйӧ.
Берегъяс пӧлӧн заливъясын камышъяс.
И вот мӧд картина.
Водзын, пемыдлӧз небеса фон вылын синъёрӧмӧн дзирдалӧны лымъя, пиньӧсь гӧра йывъяс.
Быд скала, быд пинь, быд лым карниз сэтшӧм отчётливӧя тӧдчӧны небесаас, мый гӧраясыс кажитчӧны орччӧн.
Гӧраяссянь лэччӧны ледникъяс да бурнӧй потокъяс.
Картинаясыс, кыдз аддзанныд, торъяланаӧсь.
Торъялӧмыслӧн помкаясыс гӧгӧрвоанаӧсь.
Первой случаяс — абу ӧтмында шоныд, мӧдас — му поверхностьлӧн разнӧй формаяс.
Босьтам нӧшта пример.
Пустыня.
Гӧгӧр, мыйдта син судзӧ, — шавъялан лыаяс.
Местаясӧд лыаясыс вевттьысьӧмаӧсь посни бурысьясӧн, местаясӧд найӧ куйлӧны ыджыд мылькъясӧн, кодъяс мореса кынмӧм гыяс кодьӧсь.
Кӧнсюрӧ лыа мылькъяс костын шочиник турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс.
Картина бара выль.
Мыйла пустыняын абу вӧрыс?
abu
Мыйла пустыняын шавъялан лыаяс да зэв этша быдмӧг?
Помкаыс ӧти — ва (влага) тырмытӧм.
Миян водзӧд муніс вит пример.
Но татшӧм примеръяссӧ позьӧ вайӧдны не витӧс, а мыйдта колӧ.
Уськӧдӧй тӧдвыланыд полярнӧй море, полярнӧй діяс, жар странаса море, жар странаса діяс, тайга, степь, тыяс, юяс да с. в.
И став тайӧ примеръясыс петкӧдлӧны, мый тайӧ разнообразиеыс абу случайнӧ.
Му поверхность вылын быд страналӧн, быд месталӧн характерыс зависитӧ кутшӧмкӧ помкаясысь.
Мулӧн тайӧ разнӧй сикас став странаясыс изучайтсьӧны географияын.
География изучайтӧ сідзжӧ и сійӧ помкаяссӧ, кодъясысь зависитӧ Му вывса разнӧй сикас странаяслӧн характерыс.
География миянлы висьталас, мыйла ӧти местаын шоныд, мӧдын кӧдзыд, мыйла ӧти местаын уна зэр, мӧдын зэрыс ньӧти абу.
География висьталас татшӧм юалӧм вылӧ: мыйла ӧти местаын гӧраяс, мӧдлаын — равнинаяс, коймӧдлаын — море да с. в.
География, кодӧс ми кутам изучайтны, шусьӧ физическӧйӧн.
Физическӧй география изучайтӧ Мулысь формасӧ да ыдждасӧ, Мулысь движениесӧ, Мулысь тэчасногсӧ, Му поверхностьлысь олӧмсӧ ӧттшӧтш сійӧ юяснас, тыяснас, мореяснас да сынӧднас.
Физическӧй география изучайтӧ сідзжӧ, кыдзи Му вылын распределитчӧмаӧсь быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Кыдзи артмис география.
Тайӧ книгаас, коді ӧні куйлӧ тіян водзын, изложитӧма физическӧй география.
Но ті, навернӧ, весиг онӧ и кужӧй думыштны, мыйдта ковмис удж, кад, вын и весиг морт ловъяс, медым тӧдмавны Му йылысь ставсӧ сійӧс, мый гижӧма тайӧ книгаас.
Уськӧдлӧй тӧдвыланыд «Сибиряковлысь», «челюскинецъяслысь» походсӧ, Памир вылӧ экспедицияяс, стратосфераӧ лэбзьылӧмъяс, Войвыв полюсӧ лэбзьылӧмъяс да дрейфуйтысь йи пласт вылын зимовка, полюс пыр Америкаӧ лэбзьылӧмъяс.
Ставсӧ тайӧ вӧлі вӧчӧма сӧмын бӧръя вояснас (1931‒1938).
А кымын поход да путешествие ковмис, медым изучитны Мусӧ ставнас.
Кымын экспедиция пӧгибнитіс йияс пӧвсын, жар пустыняясын, гӧраясын, мунны позьтӧм вӧръясын.
Зэв важся кадъясӧ, кор йӧзыс эз на кужлыны стрӧитны корабльяс да ветлӧдлыны мореті, найӧ нинӧм эз тӧдлыны ылыс странаяс йылысь.
Медводдза ыджыд морскӧй путешествиеяс вӧлі вӧчӧма 3‒4 сюрс во сайын.
Сэк йӧзыс тӧдмасисны Средиземнӧй мореса берегъяскӧд, Западнӧй Европа да войвыв Африка берегъяскӧд.
Сы бӧрын, кор изобретитӧма вӧлі компас, лои позянлун корабльяс вылын мунны океан вомӧн.
Сэки вӧлі восьтӧма Америка, Индийскӧй океан, Тихӧй океан да Австралия.
Такӧд тшӧтш Европаса путешественникъяс пырӧдчисны и материкъяс пытшкӧ.
Медся сьӧкыд вӧлі плавайтны полярнӧй мореясын.
Та вӧсна Антарктическӧй материк да Севернӧй Ледовитӧй океанса уна діяс вӧліны восьталӧмаӧсь сӧмын бӧръя сё воын.
Зэв сьӧкыд путешествуйтны и пустыняясті да джуджыд горнӧй странаясті.
Та вӧсна ыджыд пустыняяслысь да джуджыд гӧраяслысь ӧткымын местаяс ӧнӧдз на абу исследуйтӧма.
Став висьталӧмсьыс тыдалӧ, мый география — зэв важся наука да мый география артмис зэв уна сё да уна сюрс йӧзӧн вӧчӧм путешествиеяс да исследованиеяс бӧрын.
География да карта.
География уна мукӧд наукаясысь торъялӧ сійӧн, мый сійӧ быдлаын применяйтӧ карта.
Карта — сійӧ великӧй изобретение человечестволӧн.
Карта серти век позьӧ тӧдмавны: кӧні куйлӧ странаыс, кутшӧм места сійӧ босьтӧ, ыджыд-ӧ сійӧ, кутшӧмӧсь сэні му поверхностьыс, юясыс, тыясыс, мореясыс да с. в.
Та вӧсна быд мортлы, коді кӧсйӧ изучайтны география, медвойдӧр колӧ велӧдчыны лыддьыны да гӧгӧрвоны карта.
Картаӧн ми заводитім тӧдмасьны нӧшта начальнӧй школаын на.
Тані ми водзӧ нуӧдам карта изучайтӧмсӧ да, сы кындзи, велӧдчам вӧчны съёмка.
Ориентированиеӧн да съёмкаӧн тӧдмасьӧмыс буретш и лоӧ миян медводдза могӧн.
ОРИЕНТИРОВАНИЕ ДА СЪЁМКА.
Ориентирование.
Ориентируйтчыны — сійӧ лоӧ корсьны светлысь странаяссӧ.
Лунын, кор югдӧдӧ Шонді, ориентируйтчӧны Шонді серти.
Луншӧркадын кӧ сувтны Шонділань мышкӧн да видзӧдны вуджӧр весьтӧ, то веськыда миян водзын лоӧ войвыв, мышку сайын — лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Войын войвыв полушариеын медся бур ориентируйтчыны Полярнӧй кодзув серти.
Полярнӧй кодзув век тыдалӧ войвылын неылын Большая Медведица созвездиесянь (1-ӧд серпас).
Зэра да кымӧра поводдя дырйи Шонді серти да кодзувъяс серти ориентируйтчыны оз позь.
Оз позь сы вӧсна, мый кымӧра поводдя дырйи ни кодзувъяс, ни Шонді оз тыдавны.
Та вӧсна бурджык ориентируйтчыны компас кузя.
abu
Компас.
Компас эм магнитнӧй стрелка (2-ӧд серпас), кодӧс пуктӧма ёсь йылӧ.
Магнитнӧй стрелкалӧн сьӧдӧдӧм помыс век петкӧдлӧ войвылӧ.
Медым бурджык вӧлі пӧльзуйтчыны компаснас, магнитнӧй стрелкаыс пуктыссьӧ торъя кӧрӧбка пытшкӧ стеклӧ улӧ (3-ӧд серпас).
Кӧрӧбка пыдӧсас петкӧдлӧма свет став странаяслысь направлениеяссӧ да пасъялӧма шыпасъясӧн.
Войвыв пасйӧма С шыпасӧн, лунвыв — Ю шыпасӧн, асыввыв — В шыпасӧн, рытыввыв — З шыпасӧн*.
Промежуточнӧй направлениеяссӧ пасъялӧма кык шыпасӧн: асыв-войвыв — СВ, рытыв-войвыв — СЗ да с. в.
Мукӧддырйи кӧрӧбка пыдӧсас пуктыссьӧ круг, кодӧс юкӧма 360 юкӧн вылӧ, кодъясӧс примитӧма шуны градусъясӧн.
Градусъяс серти позьӧ нӧшта стӧчджыка тӧдмавны колана направлениеяссӧ.
Та кындзи, компаслӧн нӧшта эм предохранитель.
Предохранитель отсӧгӧн компаслысь стрелкасӧ позьӧ лэптыны ёсь вывсьыс да топӧдны стеклӧ бердас.
Тайӧс век колӧ вӧчны удж бӧрын, медым компаслӧн ёсьыс стрелка бергалӧмсьыс эз ныжмы.
Кымын ёсьджык ёсьыс (<rus>острие</rus>), сымын стӧчджыка кутас петкӧдлыны компас.
Компасӧн первой кутісны вӧдитчыны европейскӧй морякъяс XIII нэмын.
Китайын компассӧ тӧдлісны войдӧрджык.
Компасӧн тӧдмасьтӧдз корабльяс вермисны ветлыны сӧмын берегъяс пӧлӧн.
Компас сетіс корабльяслы позянлун ветлыны ылӧдз восьса мореясӧ да океанъясӧ.
*Мукӧддырйи тані сулалӧны иностраннӧй шыпасъяс: войвыв — N (норд), лунвыв — S (зюд), асыввыв — O (ост) да рытыввыв — W (вест).
Бура видлалӧй компас да тетрадяныд гижӧй ӧтветъяс татшӧм юасьӧмъяс вылӧ:
1. Мый вылӧ колӧ компас?
2. Кутшӧм часть компаслӧн медся главнӧй?
3. Рисуйтӧй компаслысь стрелкасӧ сідзи, кыдзи ми аддзам сійӧс вылысяньыс, да войвыв помсӧ стрелкаыслысь сьӧдӧдӧй.
Компас серти направлениеяс тӧдмалӧм.
Ми сулалам мыльк вылын.
Миян водзын вӧр.
Водзын вӧр саяс гӧра (4-ӧд серпас).
Миянлы колӧ вӧр пырыс мунны буретш тайӧ гӧра дінас.
Ӧні гӧрасӧ ми аддзам бура.
Но мыйӧн пырам вӧрас, гӧраыс оз кут тыдавны.
Медым не воштыны вӧрын тайӧ гӧра дінӧ направлениесӧ, ми и пӧльзуйтчам компасӧн.
Мыльк вывсянь, кыдзи ми шулім нин, бура тыдалӧ гӧраыс.
Ми босьтам компас, виччысьлам стрелка сувтӧмсӧ да видзӧдам, кутшӧм направлениеын гӧраыс.
Компаслӧн стрелкаыс индӧ войвылӧ.
Вӧлӧмкӧ гӧраыс сідзжӧ куйлӧ буретш войвывланьын.
Сідзкӧ, вӧрас ми долженӧсь кадысь кадӧ видзӧдны компас вылӧ, аддзыны войвывлань направление да сыланьӧ и мунны.
Тадзикӧн, вӧр пырыс мунӧм бӧрын, ми петам гӧра дінӧ.
Ыджыдджык стӧчлун могысь направлениеяс тӧдмавсьӧны градусъяс серти.
Но та могысь колӧ градусъяс вылӧ юклӧм компас.
Бумага вылын направлениеяс петкӧдлӧм (изображайтӧм).
Быд направление позьӧ петкӧдлыны бумага вылын.
Та могысь босьтӧй бумага лист да бумага вылыс дорсӧ кутам лыддьыны войвылӧн, а улыссӧ — лунвылӧн.
Таысь гӧгӧрвоана, мый быд визь, кодӧс нуӧдӧма вывсянь увланьӧ, кутас петкӧдлыны войвывсянь лунвылӧ направление, да быд визь, кодӧс нуӧдӧма шуйгавывсянь веськыдвылӧ, кутас петкӧдлыны рытыввывсянь асыввылӧ направление да с. в.
Упражнениеяс.
1. Нуӧдӧй вит визь, кодъяс петкӧдлӧны войвывсянь лунвылӧ направление.
Быд визьлы войвыв помас гижӧй С шыпас (войвыв), лунвыв помас — Ю шыпас (лунвыв).
2. Нӧшта нуӧдӧй вит визь, кодъяс петкӧдлӧны войвыв — лунвыв направление.
Ӧні быд визьлы войвыв помас рисуйтӧй стрелка, а лунвыв помас — стрелкалысь бӧжсӧ.
3. Вывсянь увланьӧ ӧти радӧ пуктӧй куим точка да быд точкасянь нуӧдӧй асыввылӧ направление.
Быд визьлы асыввывса помас пуктӧй В шыпас.
4. Шуйга кисянь веськыдланьӧ ӧти рядӧ пуктӧй куим точка.
Быд точкасянь нуӧдӧй войвылӧ направление оръявлытӧм визьясӧн, асыв-войвылӧ — пунктирӧн (точкаясӧн).
5. Пуктӧй точка да нуӧдӧй сэсянь войвылӧ да рытыввылӧ направлениеяс оръявлытӧм визьясӧн, а асыв-лунвылӧ — пунктирӧн.
6. Пуктӧй точка да сэсянь нуӧдӧй С, Ю, В да З вылӧ направлениеяс оръявлытӧм визьясӧн, а СВ, СЗ, ЮВ да ЮЗ вылӧ — пунктирӧн.
Расстояниеяс мерайтӧм.
Быд путешественниклы зэв колӧ тӧдны не сӧмын направлениеяс, но и расстояниеяс.
Расстояниеяс векджык пасъявсьӧны кузьта мераясӧн.
Медым мерайтны ыджыд расстояние, сійӧс первой колӧ провешитны, мӧд ног кӧ, пасъявны вехаясӧн (майӧгъясӧн), а сэсся нин юкӧнъяс сертиыс мерайтны.
Татшӧм уджыс корӧ уна кад.
Но эмӧсь и мукӧд способъяс.
Сідз, путешественник вермас мунны автомобильӧн либӧ велосипедӧн да расстояниесӧ тӧдмавны счётчик серти.
Счётчикыс пасйӧ расстояниесӧ кӧлеса бергӧдчӧм лыд серти *. Путешественник кӧ мунӧ подӧн, сэк сійӧ вермас лыддьыны воськовъяссӧ.
Воськовъясӧн ылна мерайтӧм применяйтсьӧ зэв тшӧкыда.
Медым вуджӧдны воськовъяссӧ кузьта мераясӧ, колӧ быдӧнлы бура тӧдны аслас воськовлысь кузьтасӧ.
* Кӧлесалӧн кӧ окружностьыс 2 метр да кӧлесаыс вӧчӧ 500 бергӧдчӧм, то мунӧма 1 километрлы равнӧй расстояние.
Кыдзи тӧдны ас воськов кузьта.
Медым тӧдмавны воськов кузьта, колӧ мерайтны 50 метр да мунны сійӧс (восьлавны) аслад векся шӧркоддем воськолӧн, воськовъяссӧ пыр лыддьӧмӧн.
Тайӧ расстояниесӧ кӧ ті мунанныд мӧд пӧв, сэк воськов лыдыс вермас лоны мӧд.
Мунӧй коймӧд пӧв.
Ӧні босьтӧй куимнан пӧв мерайтӧмыслысь воськов лыд суммасӧ да юкӧй куим вылӧ.
Тіян лоӧ расстояниелӧн шӧркодь величина воськовъясӧн.
Ӧні 50 метрсӧ юкӧй лоӧм воськовъяс лыд вылӧ и ті тӧдмаланныд ас воськовлысь величинасӧ.
Тайӧ величинасӧ гижӧй тетрадяныд да зільӧй сійӧс бура помнитны.
Сійӧ унаысь ковмывлас.
Бумага вылын расстояниеяс петкӧдлӧм (изобразитӧм).
Пример вылӧ босьтам задача.
Мед миянлы колӧ петкӧдлыны 7 метр кузя расстояние.
7 метрсӧ бумага вылын петкӧдлыны оз позь — оз тырмы местаыс.
Но условнӧ — ичӧтмӧдӧмӧн — петкӧдлынысӧ позьӧ.
Кутам лыддьыны 1 сантиметрын 1 метр.
Сэки 7 метр кузя расстояние босьтас миянлысь сӧмын 7 сантиметр.
Дерт эськӧ, миянӧн петкӧдлӧм расстояниеыс лоас 100 пӧв ичӧтджык збыль дорысь.
Но ми бура тӧдам, мый быд сантиметр миян петкӧдлӧ 1 метр.
Тайӧ условнӧй мераыс шусьӧ масштабӧн.
Линейнӧй да числӧвӧй масштаб.
Масштаб позьӧ пасъявны разнӧй ногӧн.
Ми вермам прӧстӧ гижны: 1 сантиметрын 1000 метр.
Либӧ ми вермам чертитны визь, сы вылын мерайтны сантиметръяс да гижны сійӧ мераяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧ сантиметрыс (5-ӧд серпас).
Планъяс да картаяс вылын векджык масштабсӧ чертитӧны да сэк жӧ гижӧны, уна-ӧ да кутшӧм мераяс ми лыддям сантиметрын.
Татшӧм чертитӧм масштабсӧ шуӧны линейнӧйӧн.
Линейнӧй масштабӧн ыджыдджык удобствоӧн пӧльзуйтчӧм могысь ӧти сантиметр юклӧны юкӧнъяс вылӧ, а щӧтсӧ нуӧдӧны 0-сянь: веськыдвылас — быдса сантиметръяс, шуйгавылас — сантиметрлӧн юкӧнъяс.
Но тайӧ жӧ масштабсӧ позьӧ петкӧдлыны и мӧд ногӧн.
Мед миян водзын расстояние, кодӧс петкӧдлӧма татшӧм масштабӧн: 1 сантиметрын 1 километр.
Колӧ тӧдмавны, кымын пӧв ичӧтджык план вылын петкӧдлӧм расстояниеыс збыльсьыс.
Тӧлкуйтам тадзи.
1 сантиметрын 1 километр.
Километрын 1000 метр либӧ 100000 сантиметр.
Сідзкӧ, миянӧн петкӧдлӧм расстояниеыс 100000 пӧв ичӧтджык збыль расстояниесьыс либӧ, мӧд ногӧн кӧ, лоӧ 1⁄100000 збыль расстояниелӧн.
Тадзӧн, 1⁄100000 лыдыс сідзжӧ лоӧ масштабӧн.
Линейнӧй масштабысь торъялӧмӧн тайӧ масштабыс шусьӧ числӧвӧй, либӧ численнӧй, масштабӧн.
Числӧвӧй масштаб век петкӧдлыссьӧ дробӧн, кодлӧн числительыс единица, а знаменательыс — лыд, коді петкӧдлӧ, кымын пӧв быд изобразитӧм расстояние ичӧтджык збыльсьыс.
Упражнениеяс.
1. 1 см-ын 10 м масштаб серти петкӧдлыны 45 м кузьта расстояние.
2. 1 см-ын 1000 м масштаб серти петкӧдлыны 4000 м кузьта расстояние.
Тайӧ жӧ масштабсӧ петкӧдлыны численнӧй масштабӧн.
3. 1⁄100000 масштабӧн петкӧдлыны 8500 м кузьта расстояние.
4. 1 см-ын 1 м масштаб серти тӧдмавны петкӧдлӧм визьлысь (6-ӧд серпас) кузьтасӧ.
5. 1⁄10000 масштаб серти тӧдмавны петкӧдлӧм визьлысь (7-ӧд серпас) кузьтасӧ.
Кыдзи петкӧдлыны мунан туй.
Кужам кӧ ми бумага вылын петкӧдлыны направлениеяс да расстояниеяс, то кужам петкӧдлыны и мунан туй.
Босьтам задача.
Морт муніс войвылӧ 7 км, сэсся бергӧдчис асыввылӧ да муніс нӧшта 5 км.
Колӧ петкӧдлыны мунӧм туйсӧ.
Бӧръям лӧсялана масштаб.
Бурджык лоӧ босьтны 1 см-ын 1 км.
Водзӧ тӧлкуйтам тадзи.
Морт муніс войвылӧ 7 км.
Бумага вылын тайӧ лоӧ увсянь вылӧ визь.
Морт муніс войвылӧ 7 км.
Миян масштаб серти тайӧ лоӧ 7 см кузя визь.
Сэсся асыввылӧ бергӧдчӧм.
Чертитам асыввылӧ направление, масштаб серти пуктам 5 см.
Бумага вылын артмис мунӧм туйлӧн план.
Упражнениеяс.
1. Морт муніс 200 м войвылӧ, сэсся бергӧдчис рытыввылӧ да муніс 500 м.
Водзӧ муніс лунвылӧ 200 м да, медбӧрын, бергӧдчис асыввылӧ да муніс нӧшта 500 м.
Чертитӧй сылысь мунан туйсӧ да висьталӧй, кытчӧ мортыс воис.
2. Кык пионер кайисны тӧдтӧм шор кузя вывлань да аддзисны ыргӧн руда куйланін.
Найӧ гижӧдъяс серти петкӧдлӧй наӧн мунӧм туйлысь плансӧ.
«...Туйыс первой муніс шор пӧлӧн асыв-лунвылӧ.
Шор первойя чукыльӧдзыс ми мунім 600 воськов (шӧркодь воськолыс налӧн вӧлі 0,5 м).
Водзӧ шорыс бергӧдчис асыввылӧ, да ми мунім мӧд чукыльӧдзыс 1000 воськов.
Сэсся шорыс крута чукыльтіс рытыв-лунвылӧ, да тайӧ направление кузяыс ми мунім 180 воськов.
Водзӧ шорыс бара чукыльтіс асыввылӧ.
Сідзи ми мунім 300 воськов да воим источникӧдз, кытысь петіс шорыс.
И вот буретш источник дорсьыс крут местаысь ми аддзим ыргӧн руда куйланінсӧ».
Асланыд чертёж вылын петкӧдлӧй руда куйлан местасӧ.
Масштабсӧ бӧрйӧй асьныд.
3. Велӧдчысьяслӧн экскурсия пыжӧн кывтіс ю ньылыд.
Первойсӧ юыслӧн направлениеыс вӧлі войвывсянь лунвылӧ.
Тайӧ направление кузяыс экскурсия кывтіс 5 км.
Гӧгӧр тыдалісны видзьяс, и сӧмын асыввыв берегас ылын лӧзаліс вӧр.
Друг юыс крута чукыльтіс асыввылӧ; тайӧ направление кузяыс пыж кывтіс 2 км.
Лунвыв берегыс кузяла вӧлі джуджыдкодь да лыаа, а войвылыс — ляпкыд да нюра.
Водзӧ юыс крута чукыльтіс лунвылӧ.
Тані кыкнан берегыс вӧлі вевттьысьӧма вӧрӧн.
Рытыввыв берегас пожӧмъяс, шуйгаас — коръя вӧр.
Тадзи кывтісны 3 км гӧгӧр.
Водзӧ юыс бара чукыльтіс рытыввылӧ.
Лунвыв берегыс вевттьысьӧма вӧрӧн (пожӧмъяс да кыдзьяс), а войвыв берегас куйлӧны кӧдза муяс.
Ылын тыдаліс посёлок.
Экскурсия кывтіс рытыввылӧ 3 км, а сэсся юыс чукыльтіс лунвылӧ.
Кыкнан берегас тыдалісны кӧдза муяс.
Петкӧдлӧй тайӧ туйсӧ да чертёж выланыд пасйӧй став предметъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны туй вылын.
Условнӧй пасъяс.
План вылын уна пӧлӧс предметъясӧс пасъялӧм могысь употребляйтчӧны особӧй условнӧй пасъяс (8-ӧд серпас).
Площадь петкӧдлӧм (изобразитӧм).
Кор ми велалім петкӧдлыны мунан туйлысь план, оз ло сьӧкыд петкӧдлыны и площадь.
Мед миян водзын градйӧр.
Ми гӧгӧртам забор пӧлӧныс да петкӧдлам мунӧм туйсӧ бумага вылын; артмас градйӧрлӧн план.
Тайӧ план серти кутас тыдавны, кутшӧм формаа градйӧрыс, ыджыд-ӧ сійӧ да кыдзи пукалӧ.
Татшӧм ногӧн жӧ позьӧ петкӧдлыны площадьсӧ кӧдза мулысь, садлысь, школьнӧй дворлысь да с. в.
План вӧчӧм (съёмка).
Первой босьтам медся прӧстӧй задача.
Мед миянлы колӧ чертитны план сійӧ пызанлысь либӧ сійӧ парталысь, код сайын ті пукаланныд.
Масштаб: 1 сантиметрын 1 дециметр (1⁄10).
План должен петкӧдлыны: 1) кыдзи сулалӧ пызаныс горизонт бокъяс серти, 2) кутшӧм формаыс пызанлӧн вылысянь, 3) кутшӧм ыдждаыс пызанлӧн.
Заводитам медводдза да миянлы медся колана задачасянь — чертитны пызанлысь свет бокъяс серти сулалӧмсӧ.
Тайӧ задачасӧ решитӧм могысь тетрадь чистӧй листбок вылӧ линейка серти правильнӧя чертитам стрелка, коді петкӧдлӧ войвылӧ направление.
Сэсся пызан вылӧ пуктам компас да тетрадьнымӧс бергӧдам сідзи, медым чертитӧм стрелкаыс да компаслӧн стрелкаыс ӧтвизьӧ воисны (9-ӧд да 10-ӧд серпасъяс).
Тадзӧн ми ориентируйтім тетрадьнымӧс.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв направлениеясыс кыдзи тетрадьын, сідз жӧ и комнатаын лоасны ӧткодьӧсь.
Водзӧ ми видзӧдам, кутшӧм направлениеӧн мунӧ пызан кузьталӧн визьыс (пызан дорыш), да сійӧ жӧ направлениеӧн тетрадь вылӧ пуктам линейка.
Кор ми убедитчам, мый пызан кузьталӧн да линейкалӧн направлениеяс дзик ӧтвизьӧ воӧны (совпадайтӧны), нуӧдам визь.
Водзӧ сэсся абу нин сьӧкыд.
Ми мерайтам пызанлысь кузьтасӧ да масштаб серти тайӧ кузьтасӧ пуктам нуӧдӧм визь вылӧ.
Дзик жӧ тадзи чертитам и пызанлысь пасьтасӧ.
Босьтам мӧд задача.
Чертитны ӧшиньясыскӧд да ӧдзӧсыскӧд класснӧй комнаталысь план.
План дінӧ сувтӧдам сійӧ жӧ требованиеяс, но масштабсӧ босьтам 1 см-ын 1 м (1⁄100).
Бара сідз жӧ чистӧй листбок вылӧ нуӧдам стрелка, коді индӧ войвылӧ направление, да сідз жӧ ориентируйтам тетрадь.
А водзӧ бара сідз жӧ босьтам линейка да пуктам сійӧс параллельнӧя сійӧ стенлы, кодӧс ми кӧсъям чертитны медводз.
Кор линейкасӧ лоӧ пуктӧма лючкиа, нуӧдам визь да масштаб серти пуктам стенлысь кузьтасӧ.
Первой стенсӧ чертитӧм бӧрын босьтам мӧдӧс да с. в.
Тетрадьлысь положениесӧ вежтӧг, пасъялам ӧшиньяс да ӧдзӧс.
Миян артмас класснӧй комнаталӧн план.
Дзик жӧ тадзи позьӧ вӧчны плансӧ школьнӧй дворлысь, садлысь, градйӧрлысь да с. в.
Но гырысь предметъяслысь план вӧчигӧн оз нин позь пукавны да уджавны ӧти места вылын.
Быть ковмас ветлӧдлыны участок кузя да уджсӧ нуӧдны ветлігмоз.
Сы йылысь, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ, ми тӧдмалам локтан главаысь.
Син серти съёмка.
Съёмка кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Син серти съёмка вӧчигӧн колӧны компаса планшет, визирнӧй линейка, булавка да карандаш.
Планшет — сійӧ пӧв, код вылӧ крепитӧма бумага.
(Пӧв пыдди позьӧ босьтны фанера либӧ картон.)
Компас крепитсьӧ планшетлӧн кутшӧмкӧ ӧти пельӧсӧ (11-ӧд серпас).
Визирнӧй линейка — куим грана дженьыд линейка, кодӧс юклӧма сантиметръяс да миллиметръяс вылӧ (12-ӧд серпас).
Кыдзи и тетрадь вылын, первой ми планшет бумага вылӧ гижтам стрелкаа визь, коді индӧ войвылӧ направление.
Бӧръям съёмкалысь масштаб да петкӧдлам сійӧ жӧ бумага вылын.
Съёмка.
Миян водзын му.
Му вомӧныс мунӧ туй.
Ми сулалан туй вылас.
Мед миянлы колӧ снимитны туйлысь участоксӧ сійӧ местасянь, кӧні ми сулалам, первой чукыльӧдзыс.
Медым бурджыка аддзыны чукыльтанінсӧ, сэтчӧ сувтӧдам веха (13-ӧд серпас).
Медым снимитны туйлысь тайӧ участоксӧ, первой ориентируйтам планшет.
Сэсся бумага вылӧ пуктам точка да сійӧ точкасӧ пасъям булавкаӧн (13-ӧд серпас).
Сэсся босьтам визирнӧй линейка да тайӧ линейканас «метитчам» туй кусыняс сувтӧдӧм веха вылӧ, асьсӧ планшетсӧ бергӧдтӧг (14-ӧд серпас).
Кор ми убедитчам, мый визирнӧй линейкасӧ веськӧдӧма лючкиа, нуӧдам визь.
Ӧні воськовъясӧн мерайтам расстояниесӧ сійӧ местасянь, кӧні ми сулалам, чукыльтанінӧдзыс да пасъям тайӧ расстояниесӧ масштаб кузя.
Первойя задачасӧ решитӧма: туйлысь участоксӧ пасйӧма план вылӧ.
Ӧні ми вермам решитны нӧшта мӧд задача: план вылӧ пасйыны сійӧ пусӧ, коді сулалӧ туй бокас.
Та могысь точкасянь, кӧні сулалӧ миян веха, ми визирнӧй линейкасӧ веськӧдам пу вылӧ да нуӧдам визь.
Сэсся мунам мӧд чукыльӧдз, сійӧ чукыльсӧ пасъям план вылӧ да сэсянь визирнӧй линейкасӧ веськӧдам пу вылӧ.
Мӧд чукыльсянь нуӧдӧм визьыс вомӧналас сійӧ визьсӧ, кодӧс нуӧдӧма первой чукыльсянь.
Вомӧнасянінас буретш и лоӧ пуыслӧн местаыс.
Тайӧс кокни прӧверитны, мерайтны кӧ пуӧдзыс расстояниесӧ да пасъявны сійӧс масштаб серти.
Тадзикӧн ми вермам план вылӧ пасъявны сійӧ предметъяссӧ, кодъяс эмӧсь туйсьыс бокын.
Кужам кӧ ми план вылӧ пасйыны туйлысь ӧти участок, то кужам пасйыны и мӧдӧс, и коймӧдӧс, а сідзкӧ и став туйсӧ сы гӧгӧрса став предметъясӧн.
МУ ПОВЕРХНОСТЬЛӦН ФОРМАЯС.
Му поверхностьлысь став уна сикас формаяссӧ позьӧ юкны кык ыджыд группа вылӧ.
Первой группаас ми сюям став шыльыд местаяссӧ, либӧ равнинаяс, мӧд группаас — став абу шыльыд местаяссӧ (гӧраяс, мылькъяс да мукӧдъяс).
Равнинаяс.
Равнинаяс асланыс форма серти абу ӧткодьӧсь.
Эмӧсь равнинаяс зэв шыльыдӧсь — пӧшти пызан кодьӧсь.
Татшӧм равнинаяс вылын позьӧ видзӧдны быд бокӧ и не аддзыны ни ӧти вывтас (возвышенность).
Татшӧм равнинаясыс шусьӧны шыльыд (плоскӧй) равнинаясӧн.
Неыджыд размеръяса шыльыд равнинаяс вель тшӧкыда паныдасьлӧны, торъя нин лӧня визувтысь ю берегъяс пӧлӧн.
Паськыд шыльыд равнинаяс, мӧдарӧ, паныдасьлӧны зэв шоча.
Медся гырысь шыльыд равнинаяс куйлӧны Западнӧй Сибирын да Чёрнӧй море войвыв берег пӧлӧнын.
Со мый гижӧ путешественник ӧти татшӧм равнина йылысь.
«Син водзын паськыд помтӧм равнина, коді кыссьӧ туйсяньыс шуйгавылӧ и веськыдвылӧ дзик горизонтӧдзыс.
Мунан, мунан и некыдз он гӧгӧрво, кӧні сійӧ заводитчӧ да кӧні помасьӧ.
Туй весьтас гажаа горзӧмӧн лэбалӧны чикышъяс, турун пӧвсын музыканитӧны чиркъяс да кӧнкӧ ылын горзӧ перепел.
Кольӧ час, кольӧ мӧд.
Гӧгӧр век сійӧ жӧ степь: небеса да равнина.
Тонӧ дзик му бердтіыс лэбӧ кырныш, бордъяснас ньӧжйӧник ӧвтчӧмӧн.
Бурьянын шочиника тыдавлӧ вӧвлӧн еджыд юрлы, паныдасьлӧ бадь куст, котӧртас туй вомӧн суслик, и бара помтӧм равнина...»
Ёна тшӧкыдджыка паныдасьлӧны не дзик шыльыд равнинаяс.
Кор ті мунанныд татшӧм равнина кузяыс, сэк ас водзсьыныд аддзанныд то кынмӧм паськыд гыяс модаа вель гырысь вывтасъяс, то ю бердса паськыд долинаяс модаа неичӧтджык увтасъяс.
Тайӧ став разнӧй сикас формаясыс тшӧкыда овлӧны кырӧдалӧма-вундалӧма оврагъясӧн.
Но кор чукльӧдлан ньывкӧс туйыс кыпӧдас тіянӧс вывтас йылӧ, ті аддзанныд нин вӧръяса, муяса, видзьяса да пуяса тӧкӧтьӧ гыакодь равнина, коді горизонт дінӧ воигас шылялӧ дзикӧдз.
Медым аддзыны равниналысь тэчасногсӧ, колӧ корсьны овраг либӧ юлысь крут кыркӧтш.
Оврагса бужӧд стенысь да ю пӧлӧнса крут кыркӧтшысь пӧшти век позьӧ аддзыны разнӧй сикас породаяслысь пластъяссӧ, кодъясысь артмӧма равнинаыс.
Выліас векджык куйлӧ пемыдджык слӧй, кӧні везъясьӧмаӧсь быдмӧг вужъяс.
Тайӧ слӧйыс шусьӧ мусинӧн (почваӧн).
Улысьджык позьӧ аддзыны сёй, лыа, изйӧсь сёй да мукӧд породаяс.
Лыа да сёй унджыкысьсӧ куйлӧны пластъясӧн.
Ми кӧ видлалам ог ӧтиӧс, а некымын равнина, то аддзам сэтшӧм кодь жӧ картина.
1. Равнинаяс унджыкысьсӧ артмӧмаӧсь небыд породаясысь.
2. Породаяс, кодъясысь артмӧ равнинаыс, векджык куйлӧны пластъясӧн.
3. Пластъясыс, кодъясысь артмӧма равнинаыс, пӧшти быдлаын куйлӧны горизонтальнӧя.
Пӧпуттьӧ пасъям, мый сэтшӧм местаясыс, кодъяс вылысь позьӧ аддзыны мусин улас куйлысь породаяссӧ, шусьӧны кушинъясӧн (обнажениеясӧн).
Мӧд ног кӧ шуны, кушинъяс — сійӧ сэтшӧм местаяс, кодъясӧс абу вевттьӧмаӧсь ни мусин, ни быдмӧгъяс (15-ӧд серпас).
Кыдзи артмӧны пластъяс.
Тӧдса, мый ӧдйӧ визувтысь ва потокъяс аскӧдныс тшӧтш век нуӧны сёй, лыа да весиг посньыдик изъяс.
Кор потокыс веськалас вапукаланінӧ (водоёмӧ), сэк ваыслӧн визувтӧмыс сувтӧ, да гудыр ваыс кутас сӧдзны.
Первой васьыс пуксясны изторъяс да гырысь лыа.
Сэсся пуксяс посни лыа, да, медбӧрын нин, пуксяс сёй.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый быд порода пуксяс пласт ногӧн.
Медся улын лоӧ посни изъясысь да гырысь лыаысь пласт, вылынджык — посни лыаысь пласт да нӧшта вылынджык — сёйысь пласт.
Пасъям, мый породаяс, кодъяс пуксисны ваысь, шусьӧны пуксьӧм (осадочнӧй) породаясӧн*.
* Осадочнӧй породаясӧн нӧшта шусьӧны и сійӧ породаяс, кодъяс пуксьӧны сынӧдысь (лыа, бус).
Тайӧ породаяс йывсьыс сёрни лоӧ водзынджык.
Поток кӧ воысь воӧ кутас вайны гудыр васӧ тыӧ, морскӧй заливӧ либӧ прӧстӧ увтасінӧ (низинаӧ), то, бӧръяпом, тыыс либӧ увтасіныс ставнас тырас пуксьӧм породаяс пластъясӧн.
Тадзикӧн тыяс местаын да морскӧй заливъяс местаын вермас артмыны равнина.
Мый гудыр ваысь породаясыс збыль пуксьӧны пластъясӧн, позьӧ аддзыны татшӧм опытысь.
Опыт.
Босьтӧй паньтыр гырысь лыа, паньтыр посни лыа да паньтыр сёй.
Ставсӧ тайӧс бура гудралӧй да кисьтӧй стекляннӧй банкаӧ.
Банкаас кисьтӧй куим-нёль стӧкан ва, ставсӧ зэв бура гудралӧй бедьторйӧн да пуктӧй банкасӧ ӧшинь вылӧ либӧ пызан вылӧ, коді оз катлась.
Босьтӧй татшӧм жӧ мӧд банка, вӧчӧй дзик жӧ тадзи, но ӧшинь вылӧ пуктӧй сійӧс энӧ веськыда, а пӧлыньӧн (16-ӧд серпас).
Ӧні наблюдайтӧй, мый лоас, да гижӧй:
1. Кутшӧм порода пуксис медся водз да мыйла?
2. Кутшӧм порода пуксис мӧд ӧчередас да мыйла?
3. Кутшӧм порода пуксьӧ медся бӧрын да мыйла?
4. Рисуйтӧй, кыдзи пуксясны пластъясыс ӧти и мӧд банкаас.
5. Мыйла вылыс пластъясыс кыкнан банкаас пуксисны горизонтальнӧя?
6. Уськӧдӧй думвыланыд кыркӧтшъяс да оврагъяслысь крут бокъяс, кодъясӧс ті, дерт, аддзылінныд, да висьталӧй, мый вӧсна сэні вермисны артмыны пластъясыс (уськӧдӧй думвыланыд 15-ӧд серпас).
abu
Равнинаяс артмӧдысь пластъяс пӧвсын медтшӧкыда паныдасьлӧ сёй.
Сёйлӧн рӧмыс овлӧ уна пӧлӧс: бурӧйвиж, гӧрдоват, лӧзоват, руд и весиг еджыд.
Сёй мунӧ дозмук вӧчӧм вылӧ.
Лыаӧн сорлалӧм сёй мунӧ кирпич вӧчӧм вылӧ, пачьяс тэчӧм вылӧ да мукӧдлаӧ.
Сідзжӧ тшӧкыда паныдасьлӧ лыа.
Чистӧй еджыд лыа мунӧ стеклӧ вӧчӧм вылӧ.
Обыкновеннӧй лыа вывті уна мунӧ кӧрттуйяс, шоссейнӧй туйяс, мостӧвӧйяс, керкаяс да мукӧдтор стрӧитігӧн.
Лыа чиръяс ыджда серти торйӧдӧны гырысь да посни лыа.
Зэв гырысь лыаӧс, кодъяс анькытшысь гырысьджыкӧсь, шуӧны гравийӧн.
Гравий мунӧ кыдзи сорас цементӧ да асфальтӧ.
Лыакӧд да сёйкӧд тшӧтш паныдасьлӧны изъяс.
Шыляссьӧм посни изъясӧс, кодъяслӧн размеръясыс ӧрешки ыдждасянь кулак ыдждаӧдз, шуӧны галькаӧн.
Галька сідз жӧ, кыдзи и гравий, употребляйтсьӧ строительствоын.
Увтасъяс да плоскогориеяс.
Равнинаяс куйлӧны разнӧй вылнаын.
Равнинаяслысь вылнаяссӧ векджык тӧдмалӧны море уровеньсянь.
Равнинаыс кӧ море поверхностьсянь 200 метрысь абу вылынджык, сэк сійӧ шусьӧ увтасӧн (низменностьӧн).
Равнинаяс, кодъяс куйлӧны вылынджык, шусьӧны вывтас равнинаясӧн, либӧ плоскогорьеясӧн.
Мукӧддырйи увтасъяс овлӧны море уровеньысь улынджык
(видзӧд Каспийскӧй морелысь берегъяссӧ).
Кыдзи петкӧдлыссьӧны картаяс вылын равнинаяс.
Географическӧй картаяс вылын увтасъяссӧ векджык краситӧны турунвиж рӧмӧн.
Увтасъяссӧ, кодъяс куйлӧны море уровеньысь улынджык, краситӧны пемыд турунвиж рӧмӧн.
Вывтас равнинаяссӧ, либӧ плоскогорьеяссӧ, карта вылын краситӧны уна пӧлӧс рӧмӧн найӧ судта серти.
Неджуджыд вывтас равнинаяссӧ векджык краситӧны еджыд либӧ виж рӧмӧн.
Джуджыд плоскогорьеяссӧ — коричневӧйӧн.
Быд карта вылын сетсьӧ особӧй шкала, код вылӧ индӧма, кутшӧм рӧмӧн кутшӧм судта пасйӧма.
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй да эн вунӧдӧй татшӧм увтасъяс:
Европаын: Восточно-Европейскӧй увтас равнина.
Тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд увтасыс босьтӧ Восточнӧй Европасӧ пӧшти ставнас.
Тайӧ увтас вылас эм вель уна вывтас: Средне-Русскӧй, Приволжскӧй, Приуральскӧй да мукӧд, Северо-Германскӧй увтас лоӧ Восточно-Европейскӧй увтаслӧн рытыввылӧ нюжалӧм юкӧн.
Французскӧй увтас — Северо-Германскӧй увтаслӧн водзӧ нюжалӧм.
Азияын: Западно-Сибирскӧй, Туранскӧй, Индостанскӧй да Месопотамскӧй.
Севернӧй Америкаын: Миссиссипскӧй.
Южнӧй Америкаын: Оринокскӧй, Амазонскӧй.
Карта вылысь корсьӧй плоскогорьеяс да помнитӧй найӧс.
Азияын: Тибет.
(Карта шкалаӧн пӧльзуйтчӧмӧн тӧдмалӧй Тибетскӧй плоскогорьелысь судтасӧ море уровеньсянь).
Гоби, Иранскӧй, Деканскӧй да Аравийскӧй плоскогорьеяс
(Тӧдмалӧй сідзжӧ судтасӧ тайӧ плоскогорьеяслысь),
Средне-Сибирскӧй плоскогорье.
Мылькъяс да гӧраяс.
Яснӧя тӧдчан быд вывтас, кодлӧн судтаыс ас гӧгӧрса местасьыс абу джуджыдджык 200 м-ысь, шусьӧ мылькйӧн.
Вывтас, коді кыпӧдчӧ 200 м-ысь вылӧджык, шусьӧ гӧраӧн.
Кыдзи мыльклысь, сідз жӧ и гӧралысь зэв бура позьӧ торйӧдны пӧтшва, йыв да пӧкатъяс (склонъяс).
Мыльклысь да гӧралысь судтасӧ позьӧ тӧдмавны унаног — либӧ пӧтшвасяньыс, либӧ море уровеньсяньыс.
Гӧра пӧтшвасянь да йылӧдзыс вертикаль кузя судтаыс шусьӧ относительнӧй судтаӧн (17-ӧд серпас).
Море уровеньсянь гӧра йылӧдз судтаыс шусьӧ абсолютнӧй судтаӧн (18-ӧд серпас).
Географияын пӧшти век вайӧдсьӧны абсолютнӧй судтаяс.
Ӧти визьӧн нюжӧдчӧм гӧраясӧс шуӧны горнӧй хребетӧн, либӧ горнӧй цепӧн.
Горнӧй хребетъяс унджыкысьсӧ кыссьӧны оз ӧти радӧн, а некымын радӧн.
Горнӧй хребетъяслы примерӧн вермасны лоны Уральскӧй гӧраяс, Кавказскӧй гӧраяс, Кордильеры да мукӧд.
Быд хребетын ми торйӧдам вывлань кайӧм да увлань лэччӧм юкӧнъяс.
Вывлань кайӧм юкӧнъяссӧ шуӧны йывъясӧн (вершинаясӧн).
Джуджыд гӧраяслӧн тайӧ йывъясыс ёсьӧсь.
Хребетлӧн вылысса юкӧныс шусьӧ хребет гребеньӧн.
Вершинаяс костса увлань лэччӧминъяссӧ тшӧкыда шуӧны седловинаясӧн.
Увлань лэччӧм юкӧнъяссӧ, кодъяс вомӧн хребетсӧ позьӧ вуджны, шуӧны перевалъясӧн.
Горнӧй хребетъяс пӧкатъяссянь визувтӧны горнӧй потокъяс, кодъяс кодйӧны джуджыд долинаяс.
Тайӧ долинаясыс хребетъяссӧ вундӧны вомӧнног да шусьӧны вомӧналана (поперечнӧй) горнӧй долинаясӧн.
Векни да дженьыд вомӧналана долинаяс шусьӧны ущельеясӧн (19-ӧд серпас).
Ущельелы примерӧн вермас лоны Кавказын Дарьяльскӧй ущелье.
Сійӧс кодйӧма Терек юӧн.
Дарьяльскӧй ущелье кузя мунӧ Военно-Грузинскӧй туй.
Орччӧн куйлысь кык хребет кӧ кыссьӧны ӧти направлениеӧн, сэк на костын артмӧ понижение.
Татшӧм понижениесӧ шуӧны кузяланога (продольнӧй) горнӧй долинаӧн.
Кузяланога горнӧй долинаяс век ыджыдджыкӧсь вомӧналана горнӧй долинаясысь.
Найӧ кыссьӧны дас да весиг сё километръяс кузьта.
Кузяланога долинаяс лоӧны мортлы медрадейтана местаясӧн гӧраясын овмӧдчӧм вылӧ.
Кузяланога горнӧй долинаяс пыдӧсті пӧшти век визувтӧны вель гырысь юяс, кодъяс берегъяс пӧлӧн кыссьӧны видзьяс, а вылысджык местаясас — кӧдза муяс, садъяс да градйӧръяс (20-ӧд серпас).
Горнӧй хребетъяс оз век овлыны ӧти визьӧ нюжалӧмӧн.
Пример вылӧ босьтам Забайкалье.
Сэні хребетъяс сулалӧны ӧта-мӧд бӧрся радъясӧн 500 км-ысь кузьджыка.
Хребетъяс сулалӧмлысь нӧшта на сложнӧйджык серпас ми аддзам Алтайын да Памирын.
Гӧраяслысь татшӧм чукӧрмӧминъяссӧ оз нин позь шуны хребетъясӧн.
Найӧс шуӧны горнӧй странаясӧн (горнӧй страна Забайкалье, горнӧй страна Памир да с. в.).
Гӧраяслӧн судта.
Гӧраяслӧн судта, кыдзи и равнинаяслӧн судта, артавсьӧ море уровеньсянь.
Асланыс судта серти гӧраяс торъялӧны зэв ёна.
Эмӧсь гӧраяс, кодъяслӧн судтаыс сӧмын 500‒1000 либӧ 1500 м, и эмӧсь гӧраяс, кодъяслӧн судтаыс 5‒7 сюрс м да весиг унджык.
Ляпкыд гӧраяслы примеръясӧн позьӧ лыддьыны Уралӧс да Сибирысь унджык гӧраяссӧ.
Джуджыд гӧраяслы примеръясӧн лоӧны: Кавказ, горнӧй страна Памир, Гималайскӧй гӧраяс да мукӧд.
Главнӧй Кавказскӧй хребетлӧн судтаыс 3‒4 сюрс м, а торъя йывъяс нӧшта на джуджыдӧсь (Эльбрус 5630 м, Казбек 5043 м).
Горнӧй страна Памирлӧн судтаыс 7 сюрс м кымын (Ленин пик 7128 м, Сталин пик 7495 м).
Гималайскӧй гӧраяс воӧны 7000‒7500 метрӧдз, а торъя йывъяс 8 сюрс метрысь вылӧдзджык (Эверест 8880 м).
Та вылнаын зэв кӧдзыд, да джуджыд гӧраяс век вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Ёна выліад сынӧдыс зэв гежӧд, да сэтшӧм сынӧдӧн сьӧкыд лолавны.
abu
Кыдзи карта вылын петкӧдлыссьӧны гӧраяс.
Географическӧй картаяс вылын гӧраяс векджык петкӧдлыссьӧны краситӧм отсӧгӧн.
Гӧраяс пасъялӧны медтшӧкыда коричневӧй краскаӧн.
Кымын джуджыдджык гӧраыс, сымын краскаыс сукджык.
Картаяс вылын сетсьӧ шкала, мый серти пыр позьӧ тӧдны, кутшӧм рӧмӧн пасйыссьӧ тайӧ либӧ мӧд судта.
Мукӧддырйи картаяс вылын гӧраяссӧ пасъялӧма штрихъясӧн (21-ӧд серпас).
Штрихъяс омӧля петкӧдлӧны гӧраяслысь судтасӧ, но сы пыдди бура петкӧдлӧны пӧкатъясыслысь формасӧ да крутлунсӧ.
Мукӧддырйи гӧраясыс пасйыссьӧны и краситӧмӧн и штрихъясӧн.
Тайӧ случайясын карта вылын бура тыдалӧ гӧраяслӧн формаыс и судтаыс.
Кыдзи топографическӧй картаяс вылын петкӧдлӧны мылькъяс.
Мед миян водзын мыльк.
Ми гӧгӧртам тайӧ мыльксӧ дзик пӧтшва бердтіыс да план вылын петкӧдлам ассьыным мунӧм туйсӧ.
Миян артмас мыльклӧн план.
План серти тыдалӧ, кутшӧм места босьтӧ мылькйыс (22-ӧд серпас).
Ӧні каям 5 м вылӧ вылӧджык (судтасӧ вертикаль кузя лыддьӧмӧн).
Тайӧ судтасьыс кежтӧг мыльксӧ гӧгӧртам да бара петкӧдлам мунӧм туйлысь плансӧ.
Миян артмас мӧд визь, коді петкӧдлӧ мыльклысь плансӧ 5 м вылнаын (23-ӧд серпас).
Каям нӧшта 5 м вылӧ да вӧчам сідз жӧ.
Миян артмас мыльксӧ кытшовтысь коймӧд горизонтальнӧй визьлӧн план.
Шулам, мый ми, водзӧ дзик жӧ тадзи вӧчӧмӧн, воим, медбӧрын, йылӧдзыс.
Тадзнад план вылын артмас мыльклӧн сэтшӧм изображение (24-ӧд серпас), мый серти позьӧ артавны мыльклысь судтасӧ.
Ӧд мыльксӧ кытшовтысь быд горизонтальнӧй визь миян нуӧдсис 5 м судта костӧн.
Тадзнад миянӧн петкӧдлӧм мыльклӧн судтаыс 20 м-ысь джуджыдджык.
Горизонтальнӧй визьяс, кодъяс кытшовтӧны мыльксӧ да кодъясӧс петкӧдлӧма план вылын, шусьӧны горизонтальясӧн.
Горизонтальяс сетӧны позянлун тӧдмавны не сӧмын судтасӧ, но и пӧкатъяслысь крутлунсӧ.
Видзӧдлӧй 24-ӧд серпас вылӧ.
Кӧні пӧкатъясыс крутджыкӧсь, сэні горизонтальясыс тшӧкыдджыкӧсь, а кӧні пӧкатъясыс ньывкӧсджыкӧсь, сэні горизонтальясыс шочджыкӧсь.
Упражнениеяс.
1. Тӧдмалӧй план вылын вайӧдӧм быд мыльклысь судтасӧ, горизонтальяссӧ кӧ нуӧдалӧма 10 м костӧн (25-ӧд серпас).
2. Видлалӧй плансӧ да висьталӧй, код пӧкатыс крутджык: войвылыс, лунвылыс, асыввылыс али рытыввылыс.
Индӧй сідзжӧ, кутшӧм пӧкат медся ньывкӧс.
Горизонтальяс отсӧгӧн позьӧ петкӧдлыны поверхностьлысь не сӧмын выпуклӧй формаяс (вывтасъяс), но и вогнутӧй формаяс (котловинаяс, впадинаяс).
Медым позьӧ вӧлі торйӧдны вывтасъяс петкӧдлысь горизонтальяссӧ котловинаяс да впадинаяс петкӧдлысь горизонтальясысь, вӧчӧны особӧй визьторъяс, быд визьтор аслас прӧст помӧн индӧ месталысь увлань лэччан боксӧ.
Гӧраяслӧн тэчасног.
Кызвын гӧраясыс тэчсьӧмаӧсь чорыд из породаясысь.
Тайӧ бура тыдалӧ крут пӧкатъясысь да кыркӧтшъясысь.
Сійӧ жӧ пӧкатъяс да кыркӧтшъяс серти позьӧ аддзыны, мый гӧраясын пластъясыс куйлӧны дзик оз сідзи, кыдзи равнинаын.
Равнина артмӧдысь пластъяс пӧшти быдлаын куйлӧны горизонтальнӧя.
Гӧраясын пластъяс, мӧдарӧ, зэв нин шоча куйлӧны горизонтальнӧя.
Унджыкысьсӧ найӧ пӧлыняӧсь, лайковтчӧмаӧсь да весиг потласьӧмаӧсь.
Гӧраясӧс артмӧдысь породаяс.
Гӧраяс артмӧдысь став породаяссӧ позьӧ юкны слӧйяса (осадочнӧй) да слӧйястӧм вылӧ.
Слӧйяса породаясын бура тыдалӧны слӧйяс.
Кучкӧмысь слӧйяса уна породаяс жугласьӧны плитаяс вылӧ.
Слӧйястӧм породаяс торъялӧны сійӧн, мый наын слӧйясыс оз тыдавны да найӧ жугласьӧны неправильнӧй торпыригъяс вылӧ.
Слӧйяса медся ёна паськалӧм горнӧй породаясӧн лоӧны сёйӧда сланецъяс, песчаникъяс, известнякъяс, а слӧйястӧмӧн — гранитъяс.
Сёйӧда сланец неуна мунӧ топыда косьмӧм сёй вылӧ.
Сёйӧда сланец кокниа потласьӧ пластинкаяс вылӧ.
Сійӧс кӧ посньӧдлыны да сорлавны ваӧн, то лоӧ сёй.
Мукӧддырйи сёйӧда сланец плиткаяс вылын бура тыдалӧны коръяслӧн, посни черияслӧн да мукӧд животнӧйяслӧн отпечатокъяс.
Тайӧ отпечатокъясыс лоины сы вӧсна, мый сёйӧда сланецыс артмис илысь, коді зэв важся кадъясӧ пуксьылӧма ты да море заливъяс пыдӧсӧ.
Илыскӧд ӧттшӧтш веськавлісны быдмӧгъяслӧн да животнӧйяслӧн колясъясыс.
Сёйӧда сланецлӧн плитаясыс мунӧны стрӧйбаяс вылӧ.
Сёйӧда сьӧд сланец мунӧ грифельнӧй дӧскаяс вӧчӧм вылӧ.
Песчаник зэв мунӧ лыа вылӧ, коді ёна топалӧма куйлӧмсьыс.
Збыльысьсӧ сійӧ лыаысь и лоӧма.
Лыа пыр йиджтысян ва аскӧдыс тшӧтш вайліс быд сикас веществояссӧ, кодъяс тыртлісны лыа чиръяс кост пространствояссӧ да клеитісны либӧ, кыдз шуӧны, цементируйтісны найӧс.
Лыа чиръяс цементируйтсьӧны сёйӧн, известьӧн, кӧрт совъяс растворъясӧн, кремневӧй веществоясӧн да мукӧдӧн.
Песчаник используйтсьӧ кыдзи строительнӧй из, а сідзжӧ и зудъяс, тӧчилаяс да изкияс вӧчӧм вылӧ.
Мый сэтшӧм мелыс, тӧдӧ быд велӧдчысь.
Известнякъяс мел кодьӧсь жӧ, сӧмын тӧдчымӧн чорыдджыкӧсь.
Кыдз мелысь, сідзжӧ и известнякысь позьӧ аддзыны раковинаяс, морскӧй ёжъяслысь емъяс (<rus>иглы</rus>), кораллъяслысь торпыригъяс да морскӧй животнӧйяслысь мукӧд колясъяс.
Мелсӧ кӧ видзӧдлыны микроскоп пыр, сэк ми аддзам, мый сійӧ артмӧма зэв посни раковинкаясысь (26-ӧд серпас).
Мел да известняк артмисны море пыдӧсын.
Ӧнӧдз ми сёрнитім слӧйяса породаяс йылысь.
Слӧйястӧм породаяс пӧвсын медся ёна паськалӧма гранит.
Гранит ёна торъялӧ миянӧн видлалӧм став породаясысь.
Ӧти-кӧ, сійӧ абу слӧйяса да артмӧма югъялан посни чиръясысь, кодъяс мӧда-мӧд дінас топыда йитчӧмаӧсь.
Гранитлысь чиръяссӧ бурджыка видлалігӧн ми аддзам, мый найӧ пельӧсакодьӧсь (угловатӧйӧсь), да на пиысь унаӧн югъялӧны асланыс полируйтӧмкодь граньяснаныс.
Торъя нин бура тайӧ тыдалӧ, гранит торсӧ кӧ бергӧдлыны югыд водзын.
Югъялана, быттьӧ полируйтӧм граньяса татшӧм чиръяссӧ шуӧны кристаллъясӧн.
Бура видлалігӧн тыдалӧ, мый гранитлӧн кристаллъясыс уна пӧлӧс рӧмаӧсь.
Кристаллъяссӧ кӧ гирсйӧдлыштны булавка йылӧн, сэк позьӧ казявны, мый кристаллъяс пиысь ӧтияс зэв чорыдӧсь да ёнӧсь, а мӧдъяс, мӧдарӧ, кокниа гирсйысьӧны да весиг жугласьӧны.
Ён кристаллъясыс — сійӧ кварц да полевӧй шпат, слабъясыс — сійӧ слюда.
Гранит зэв ён, кокниа шыльӧдчыссьӧ да мунӧ сэтшӧм сооружениеяс вылӧ, кытчӧ колӧ ыджыд топыдлун.
Гранитысь вӧчӧны кӧрттуй посъяслы устойяс, зданиеяслы фундаментъяс, памятникъяс да с. в.
abu
Гранитъяс овлӧны уна пӧлӧс рӧмаӧсь.
Упражнениеяс.
Корсьӧй карта вылысь да помнитӧй татшӧм гӧраяс:
Европаын: Альпы, Карпаты, Балканы, Апеннины да Пиренеи.
Азияын: горнӧй страна Памир СССР-ын медся джуджыд гӧра йывнас — Сталин пикӧн (7495 м), Гималаи — му вылын медджуджыд гӧраяс мушарвывса медся джуджыд гӧра йывнас Эверестӧн (8880 м), Тянь-Шань, Куэнь-Лунь, Гиндукуш.
Африкаын: Атласскӧйяс, Абиссинскӧйяс.
Севернӧй Америкаын: Кордильеры да Аппалачскӧйяс (Аллеганскӧйяс).
Южнӧй Америкаын: Анды.
Австралияын: Австралийскӧй Альпы.
Карта серти повторитны СССР-са гӧраяс — Кавказскӧйяс, Уральскӧйяс, Алтайскӧйяс, Саянскӧйяс, Сихотэ-Алинь.
МУ ВЫЛЫН ВА.
Ён зэр бӧрын му вывті визувтӧны шоръяс да кольӧны ва гӧпъяс.
Недыр мысти тайӧ гӧпъясыс косьмӧны, мӧд ногӧн кӧ, ваыс гӧпъяссьыс испаряйтчӧ сынӧдӧ да йиджӧ муас.
Босьтам мӧд пример.
Гожся шондіа лунӧ пуктам шонді водзӧ тӧрелка, кытчӧ кисьтыштӧма неуна ва.
Регыд ми казялам, мый ваыс тӧрелкаын лои этшаджык, да недыр мысти тӧрелкаыс лоӧ дзик кос.
Ваыс пӧри руӧ.
Дзик жӧ татшӧмтор мунӧ и му вылын, сӧмын зэв ыджыд размеръясӧн.
Ва лэдзтӧм (водоупорнӧй) да ва лэдзысь (водоноснӧй) слӧйяс.
Му поверхностьлысь унджык юкӧнсӧ вевттьӧ ва.
Шондіӧн шонтӧмысь мореяс да океанъяс поверхностьысь, а сідз жӧ и юяс, тыяс да суша поверхностьысь ваыс испаряйтчӧ, руӧн кайӧ сынӧдӧ, сэні артмӧдӧ кымӧръяс да бӧр усьӧ му вылӧ зэрӧн либӧ лымйӧн.
Ваыслӧн унджык юкӧныс зэрӧн усьӧ мореясӧ да океанъясӧ, но тӧдчана юкӧн усьӧ и суша вылӧ.
Тайӧ ваыслӧн ӧти юкӧныс бӧр испаряйтчӧ сынӧдӧ, мӧдыс шоръясӧн визувтӧ юӧ, коймӧдыс йиджӧ муӧ.
Муӧ йиджтысян ваыс аслас туй вылын паныдасьӧ разнӧй сикас горнӧй породаяскӧд.
На пиысь ӧтияс, кыдзи лыа, потласьӧм известняк, кокниа лэдзӧны ас пырыс васӧ, мукӧд породаяс, кыдзи сёй, гранит, — зэв сьӧкыда.
Первойя породаясыс шусьӧны ва лэдзысьясӧн (водопроницаемӧйясӧн), мӧдъясыс — ва лэдзтӧмъясӧн (водоупорнӧйясӧн).
Пыдӧ йиджтысигӧн, кор ваыс паныдасьӧ ва лэдзтӧм слӧйкӧд, сійӧ чукӧрмӧ сійӧ слӧяс, коді куйлӧ вылынджык.
Сёй слӧй вевдорын кӧ, шуам, куйлӧ лыа пласт, сэк ваыс кутас чукӧрмыны лыаас.
Слӧйясыс, кытчӧ чукӧрмӧ ва, шусьӧны ва лэдзысьясӧн (27-ӧд серпас).
Источникъяс.
Порода слӧйяслӧн пӧшти век эм ичӧтик пӧкат да та вӧсна ва лэдзысь слӧйясті ваыс мунӧ порода частицаяс костӧдыс, либӧ, кыдз шуӧны, порода пырыс фильтруйтчӧ пӧкатланьыс.
Оврагъяс, мылькъяс пӧкатъясын либӧ крут берега юяс пӧлӧн тайӧ ва лэдзысь слӧйясыс вермӧны петны ортсӧ, источникъяс, родникъяс, либӧ ключьяс, артмӧдӧмӧн.
Ваыс кӧ этша йиджтысьӧ, сэк ключьяс визувтӧны зэв надзӧникӧн, уна кӧ, найӧ петӧны ён струяӧн.
Сійӧ породаясас, кодъяс пыр ваыс визувтӧ муас, вермисны лоны сылан (растворитчан) веществояс, и сэки му поверхностьӧ петан ваын эмӧсь уна пӧлӧс совъяс да газъяс, кодъяс ваыслы сетӧны разнӧй сикас кӧр да дук.
Татшӧм источникъясыс шусьӧны минеральнӧйясӧн.
Ӧткымын минеральнӧй источникъясса ва отсалӧ лечитчыны висьӧмъясысь да применяйтчӧ лечитчӧм вылӧ.
Татшӧм источникъясыс СССР-ын уна.
Медся паськыда нималӧны Кавказса источникъяс, кыдз, например, углекислӧй Нарзан, щелочно-углекислӧй Боржомиын, щелочно-солянӧй Ессентукиын да мукӧд.
Ва лэдзысь слӧйыс кӧ оз пет поверхностяс, васӧ сэтысь век жӧ позьӧ судзӧдны.
Та могысь кодйӧны юкмӧсъяс, мӧд ногӧн кӧ, веськыд стенъяса джуджыд да векни гуяс.
Гулысь стенъяссӧ крепиталӧны пу струбйӧн либӧ каменнӧй кладкаӧн.
Кор юкмӧссӧ лоӧ кодйӧма ва лэдзысь слӧйӧдз, сэтчӧ чукӧрмӧ ва.
Ӧні васӧ вель тшӧкыда судзӧдӧны особӧй инструментъясӧн бурӧвӧй скважинаяс вӧчӧмӧн.
Артезианскӧй юкмӧсъяс.
Горнӧй породаяслысь куйланногсӧ да составсӧ тӧдігӧн позьӧ аддзыны сэтшӧм места, кӧні ваыс му пытшсьыс кутас кайны либӧ весиг ачыс кутас визувтны поверхностяс.
Пластъясыс кӧ чаша моз увлань гумльӧсаӧсь (вогнутӧйӧсь) да ва лэдзан слӧйыс кӧ куйлӧ ва лэдзтӧм кык слӧй костын, сэк мувывса ваыс скважинаӧдыс каяс вылӧ либӧ кутас петны фонтанӧн (28-ӧд серпас).
Татшӧм юкмӧсъясыс шусьӧны артезианскӧйясӧн.
Найӧ ёна пыдысянь сетӧны уна ва.
Сійӧ ванас орошайтӧны пустыняса кос местаяс.
Татшӧм ногӧн Украина лунвывладорса да Крымса косьмывлысь степьясын орошайтӧны гырысь садъяс да градйӧръяс.
Артезианскӧй юкмӧсъясӧн сідзжӧ пӧльзуйтчӧны фабрикаяс да заводъяс, кодъяс видзӧны уна ва.
Оползеньяс.
Гӧра пӧкатын либӧ ю джуджыд берег вылын пластъясыс кӧ пӧлыньтчӧмаӧсь да улысса пластнас кӧ лоӧ сёй, то зэръяс бӧрын сёйыс кӧтасяс, да сэки сёй вылын куйлысь слӧйясыс заводитӧны исковтны увлань, артмӧдӧны оползеньяс (буждӧмъяс).
Найӧ артмӧны сідзжӧ и сэк, кор му пытшкӧсса ваясыс йӧрмасны, оз аддзыны ю берегъясӧ петан туй.
Волга, Днепр да мукӧд юяс пӧлӧн уна местаясын оползеньяс вайӧны уна лёк.
Ульяновск карын Волгалӧн джуджыд берегыс неӧтчыд шлювдыліс тшӧтш стрӧйбаяснас, складъяснас да пристаньяснас.
Ыджыд оползеньяс вӧліны Киевын, Одессаын да Крым лунвыв берег вылын.
Оползеньяс босьтӧны уна дас да сё гектаръяс, жугӧдлӧны стрӧйбаяс, садъяс да кӧдза муяс.
Оползеньяскӧд тышкасьӧны джуджыд каналъяс кодйӧмӧн да вазьӧм пластъяссӧ косьтӧм могысь муувса трубаяс пукталӧмӧн.
Карстовӧй явлениеяс.
Ва, кыдзи ми шулім нин, сывдӧ (растворяйтӧ) горнӧй породаяслысь кутшӧмсюрӧ веществояс, та вӧсна источникъяс да юяс ваын век эмӧсь мыйкӧ мында совъяс.
Васӧ пузьӧдігӧн найӧ торъялӧны да пуксьӧны чайникъяс, самӧваръяс да паровӧй пӧртъяс пытшкӧсӧ.
Ваас кӧ уна углекальциевӧй сов (известь), сэк сійӧ лоӧ чорыд да юӧм вылӧ омӧля туянаӧн.
Ӧткымын породаяс сылӧны мукӧд серти кокньыдджыка, например известнякъяс да гипс.
Известнякъяс векджык овлӧны потласьӧмаӧсь, да ваыс потасъясӧдыс йиджтысьӧ, породасӧ ньӧжйӧник сывдігтырйи.
Потасъясыс вочасӧн паськалӧны, да му поверхность вылас артмалӧны гуранъяс да провалъяс, кодъяс шусьӧны воронкаясӧн, а му пытшкӧсса ва пыдіас кодйӧ ыджыд горсъяс либӧ пещераяс.
Налӧн формаясыс да ыдждаясыс овлӧ уна пӧлӧс.
На пиысь унаӧн нюжалӧны му пытшкӧстіыс кымынкӧ километр кузя, то векнявлӧмӧн, то паськавлӧмӧн, му пытшкӧсса залъяс моз.
Известнякъясын векджык войтъясӧн йиджӧ ва, коді ас пытшкас кутӧ растворитӧм углекальциевӧй сов; та дырйи пещера пӧтӧлӧкӧ мыйкӧ мында солыс пуксьӧ, да сыысь вочасӧн артмӧны йи нёнь кодь нюжалӧмъяс, кодъясӧс шуӧны сталактитъясӧн.
Ваыс кӧ увлань усьӧ, сэк пещера пыдӧссяньыс быдмӧ сідз шуана сталагмит.
Мукӧддырйи сталактитъясыс да сталагмитъясыс йитчӧны да артмӧдӧны колоннаяс.
Тӧдана пещераяс пиысь медся ыджыдыс лоӧ Севернӧй Америкаын да шусьӧ Мамонтовӧйӧн.
Став аслас исследуйтӧм коридоръяснас да паськавлӧминъяснас сійӧ нюжалӧ му пытшкӧсӧд 70 км дорысь кузьджыка*.
* Чайтӧны, мый пещераыслӧн дзоньнас кузьтаыс воӧ 250 км-ӧдз.
Миян СССР-ын уна пещера эм Крымын, Кавказын, Уралын, Алтайын да уна мукӧд местаясын.
Кӧні эмӧсь пещераяс, сэні му поверхность вылас векджык овлӧны воронкаяс да провалъяс, кытчӧ мунӧ ваыс.
Тшӧкыда шоръяс да юяс асланыс туй выланыс известняк потаскӧд либӧ воронкакӧд паныдасьӧм бӧрын пырӧны муас да мыйкӧ дыра визувтӧны му пытшкӧстіыс.
Провалъяса, воронкаяса, му улӧ вошлан юяса татшӧм местаясыс шусьӧны карстовӧйясӧн *.
* Тайӧ нимыс артмӧма Адриатическӧй моребердса Карст места серти.
Карстовӧй областьяс — векджык косӧсь да сэтчӧ нинӧм оз быдмы,
став зэр ваыс пырӧ муас.
Опыт.
Босьтӧй кык стекляннӧй воронка.
Ӧтар помсяньыс найӧс кӧрталӧй материеӧн.
Ӧтик воронкаас джынвыйӧныс кисьтӧй лыа, мӧдас — посниа дрӧбитӧм сёй.
Кыкнан воронкасӧ крепитӧй подставка бердӧ, кисьтӧй ва да наблюдайтӧй.
Вочавидзӧй татшӧм юасьӧмъяс вылӧ:
1. Кутшӧм порода ӧдйӧджык йиджтӧ васӧ: лыа али сёй?
2. Кутшӧм порода пыр ӧдйӧджык мунӧ ваыс: уль лыа пыр али уль сёй пыр?
3. Дыр-ӧ став ваыс муніс лыа пыр?
4. Тайӧ каднас уна-ӧ ва муніс сёй пырыс?
Упражнениеяс.
Вочавидзӧй татшӧм юасьӧмъяс вылӧ:
1. Мыйла артмӧ неджӧг (накип) самӧваръясын да чайникъясын?
2. Мыйла артезианскӧй юкмӧсъясын ваыс кайӧ вывлань?
3. Мыйла артмалӧны оползеньяс?
4. Мый сэтшӧм карстовӧй явлениеясыс?
Визувтан ваяс.
Юяслӧн артмӧм.
Ва, коді петӧ родникъясысь да ключьясысь, артмӧдӧ шоръяс.
Ӧта-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧмӧн, найӧ сетӧны юяслы заводитчанін.
Му пытшкӧсса ваяс кындзи юяс нӧшта босьтӧны зэр ва да лым ва.
Сійӧ местаыс, кысянь заводитчӧ шор либӧ ю, шусьӧ заводитчанінӧн (истокӧн), юлӧн выліса юкӧныс — ю йылӧн.
Сійӧ местаыс, кӧні юыс усьӧ тыӧ либӧ мореӧ, либӧ мӧд юӧ, шусьӧ устьеӧн (вомдорӧн).
Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.
Ті сы вылысь аддзанныд уна ю, кодъяс сука кысьӧмаӧсь.
Ыджыд юяслӧн эм уна ю вож (приток).
Пример пыдди босьтӧй Волга ю став притокъяснас (30-ӧд серпас) да нуӧдӧй граница, коді торйӧдас Волгаӧс став орчча юяссьыс.
Тіян артмас площадь, код вылысь Волга чукӧртӧ ассьыс став васӧ.
Бассейн да ва юксянін (водораздел).
Площадь, код вылысь ваыс визувтӧ кутшӧмкӧ ӧти юӧ либӧ тыӧ, либӧ мореӧ, шусьӧ юлӧн, тылӧн либӧ морелӧн бассейнӧн.
Орччӧн куйлысь кык бассейн кост границаыс шусьӧ ва юксянінӧн.
Ва юксянінъяс вермасны горнӧй местаясын мунны гӧра гребеньясӧд, а равнина местаясын — ӧдва тӧдчана вывтасъясӧд.
Ва юксянінсянь юясыс визувтӧны разнӧй бокӧ (31-ӧд серпас).
Учебнӧй картаяс вылын петкӧдлыссьӧны сӧмын медся гырысь юясыс.
Подробнӧй картаяс вылын петкӧдлӧны весиг ичӧтик юясӧс, да на серти ва юксянінъяссӧ позьӧ тӧдмавны стӧчджыка.
Бассейнлысь площадьсӧ ковмывлӧ бура тӧдны посъяс, орошение вылӧ каналъяс да электрическӧй станцияяслы плӧтинаяс стрӧитігӧн.
Та могысь колӧ артавны, уна-ӧ ва чукӧрмӧ юас, а сійӧс тӧдмалӧны бассейн площадь вылӧ усьысь зэр да лым серти.
Юяслӧн питание.
Юяс босьтӧны васӧ, либӧ, кыдзи шуӧны, босьтӧны питаниесӧ, му пытшкӧсса ваысь, гӧраясын сылан лымйысь да йиысь, зэрысь да лымйысь, тыясысь да нюръясысь.
Юясын ваыс овлӧ оз ӧтмында.
Тӧлын миян юяс питайтчӧны сӧмын му пытшкӧсса ваӧн.
Та вӧсна сійӧ кадын ваыс юясын овлӧ этша.
Тулысын тӧвбыдӧн чукӧрмӧм лымйыс сылӧ да ваыс визувтӧ юясӧ, налӧн судтаыс кыптӧ, да юяс паськыда ойдӧны.
Тувсов ытва дырйи визувтӧ кызвын ваыс.
Сідз, Москва юӧд тайӧ каднас визувтӧ 30‒70 пӧв унджык ва, гожся ляпкыд дырйи серти.
Гожӧмын миян юяс ёна ямӧны, испарение вылӧ уна ва воштӧмӧн.
Горнӧй странаясын, например Кавказын, главнӧй питаниесӧ юяс босьтӧны гӧраясын сылан лымйысь да йиысь.
Гӧраясын лымйыс ёнджыкасӧ сылӧ гожся тӧлысьясӧ, та вӧсна тайӧ каднас горнӧй юяс нуӧны васӧ унджык.
Сійӧ странаясын, кӧні зэрыс во чӧж усьӧ ӧткодя, юясыс оз ёна паськавлыны и оз ёна ямлыны.
Сідз жӧ равномернӧя питайтчӧны сійӧ юяс, кодъяс визувтӧны тыясысь.
Сідз, например, Нева юлӧн уровеньыс йи воссигӧн пӧшти оз кайлы.
Ленинградын наводнениеяс овлӧны сӧмын сэки, кор вына рытыввыв тӧвъяс паныдавлӧны васӧ Нева вомдорын.
Равниннӧй да горнӧй юяс.
Юяс, кодъяс заводитчӧны неыджыд вывтасъяссянь да визувтӧны равнина кузя, визувтӧны надзӧникӧн да лӧня, татшӧмӧсь миян Волга, Дон, Ока да уна мукӧд юяс.
Горнӧй юяс, мӧдарӧ, визувтӧны ӧдйӧ да тшӧкыда вежлалӧны визувтан ӧдсӧ (32-ӧд серпас).
Примерӧн вермас лоны Кавказын Терек ю.
Водопадъяс.
Юлы аслас туй вылын паныдасьлӧны уна пӧлӧс горнӧй породаяс, чорыдъяс и небыдъяс.
Небыдъяссӧ сійӧ кокньыдджыка кодйӧ чорыдъясӧс серти.
Чорыд породаясыс ю руслоын артмӧдӧны тшупӧдъяс, сэсянь ваыс усьӧ увланьӧ.
Тайӧ водопадъяс.
Водопадъясыд уна горнӧй областьясын, кӧні юясыс визувтӧны ӧдйӧ да кӧні паныдасьлӧны разнӧй топыдлуна породаяскӧд.
Торъя тӧдса миянлы водопад Кивач — Суна ю вылын, коді усьӧ Онежскӧй тыӧ (33-ӧд серпас).
Сэні ваыс усьӧ 10,7 м вылнасянь.
Америкаын паськыда тӧдса Ниагарскӧй водопад, кодлӧн ваыс усьӧ 49 м вылнасянь да пасьтаыс 800 м.
Нӧшта на джуджыдджык водопад Виктория — Африкаын Замбези ю вылын (130 м дорысь джуджыдджык).
Порогъяс.
Мукӧддырйи юлӧн руслоыс лоӧ крут да овлӧ тырӧма изъясӧн да скалаясӧн; сэки юяс визувтӧны сэтшӧм местаясӧдыс зэв ӧдйӧ да шумӧн.
Татшӧм местаясыс шусьӧны порогъясӧн.
Миян СССР-ын гырысь порогъяс эмӧсь Енисей, Ангара да мукӧд юяс вылын.
Порогъяс да водопадъяс уна эмӧсь Африкаса юясын.
Юяс — энергия источникъяс.
Юяс вылӧ важысянь нин вӧчавлісны прудъяс да усян ваӧс тшӧктывлісны вӧчны удж.
Тшӧкыдджыкасӧ тайӧ вӧліны ва мельничаяс.
Ӧні усян валысь вынсӧ используйтӧны сідзжӧ гидростанцияяс вӧчӧм вылӧ.
Порогъяс местаӧ кӧ вӧчны плӧтина, сэк юын ваыс туас да ойдӧдас скалаяссӧ да изъяссӧ, и та вӧсна порогъяс оз кутны мешайтны суднояс ветлӧмлы.
Плӧтина дінас сувтӧдӧны гидростанция, коді сетӧ электрическӧй энергия фабрикаяслы да заводъяслы, югдӧдӧ каръясӧс, сиктъясӧс да совхозъясӧс.
СССР-ын да Европаын медся ыджыд гидростанцияыс ӧнія кадӧ — Днепровскӧй порогъяс дінын Ленин нима гидростанция.
Плӧтиналӧн кузьтаыс 800 м гӧгӧр.
Ва усьӧмыс сетӧ донтӧм электрическӧй энергия, а воддза порогъяс вомӧн восьтӧма судоходство.
СССР-са юяс вылын стрӧитӧма да нӧшта стрӧитсьӧны уна гидростанцияяс.
Мирын медся ыджыд гидростанция лоӧ Ангара вылын.
Юяслӧн тӧдчанлуныс сідзжӧ ыджыд и кос местаясӧс орошайтӧмын.
СССР-ын уна орошайтӧм муяс Средньӧй Азияын, асыввыв юкӧнас Кавказын.
Заводитӧма сідзжӧ орошайтны Заволжьеӧс, коді тшӧкыда страдайтлӧ засухаысь.
Юяс — туйяс.
Юяс важысянь нин вӧвліны туйясӧн.
Ва туй — медся донтӧм туй.
Юясыс кӧ матӧ локтӧны мӧда-мӧд дінас, сэк найӧс йитӧны каналъясӧн, та вӧсна позьӧ вуджӧдны грузъяс ӧти юсянь мӧд юӧ.
Сідз, например, Волга да Шекснаӧс йитӧма Мариинскӧй каналӧн Вытегра юкӧд, коді усьӧ Онежскӧй тыӧ; та вӧсна позьӧ ва кузя веськавны Каспийскӧй моресянь Балтийскӧй мореӧ.
Юяс да тыяс йитӧмӧн Сӧветскӧй правительство лӧсьӧдіс ва туй Ленинград да Белӧй море костӧд.
Тайӧ Беломорско-Балтийскӧй туйыс, коді Белӧй мореӧс йитіс Онежскӧй тыкӧд, кузьтанас 226 км да сэні 50 км кузьта кымын каналъяс.
Тайӧс стрӧитӧма зэв дженьыд кадӧн, ставсӧ 20 тӧлысьӧн.
Ӧні вӧчӧма ыджыдсьыс-ыджыд канал, коді йитӧ Москва юӧс Вылыс Волгакӧд, да индӧма йитавны нӧшта мукӧд ва туйяс.
Долинаяс артмӧм.
Шоръяс да юяс вӧчӧны ыджыд удж, торъя нин ытва дырйи.
Найӧ джудждӧдӧны да паськӧдӧны ассьыныс руслонысӧ (34-ӧд серпас).
Кымын крутджык руслолӧн пӧкатыс, сымын ыджыдджык визулыс, да сымын ёнджыка мунӧ руслоӧс пыділань кодйӧм.
Равнинаяс вылын юяс визувтӧны надзӧнджык, да юӧс пыділань кодйӧмыс ичӧтмӧ, юыс ёнджыка паськӧдӧ ассьыс ложесӧ.
Вочасӧн юыс вӧчӧ аслыс гуран векньыдджык либӧ паськыдджык пыдӧсӧн, кодӧс шуӧны ю долинаӧн (35-ӧд серпас).
Долинасьыс различайтӧны кӧреннӧй берегъяс, долина пыдӧс, либӧ пойма, кодӧс ойдӧдлывлӧ ытва дырйи, а поймасьыс — русло, либӧ юлысь ложе.
Поймаыс артмӧма наносъясысь, кодъясӧс вайӧма ачыс юыс, да коді вевттьысьӧма нин видзвыв турунъясӧн.
Долиналӧн пасьтаыс лыддьыссьӧ ӧти кӧреннӧй берегсянь мӧд кӧреннӧй берегӧдз.
Ю кусыньяс (излучинаяс).
Поймаын ю тшӧкыда вӧчӧ чукыльяс, либӧ излучинаяс.
Чукыльясас вогнутӧй берег дорын юыс визувджык, а выпуклӧй берег дорын лӧньджык, сы вӧсна вогнутӧй берегъяссӧ ваыс нуӧ, кырӧдӧ, а выпуклӧй берегъясӧ пуктӧ лыа да ил, та понда кусыньясыс ыдждӧны, да тшӧкыда ӧти кусыньыс йитчӧ мӧдкӧд.
Сэки юыс вермӧ веськӧдны ассьыс руслосӧ, а бокас кольӧм кусыньясыс, либӧ излучинаясыс, пӧрӧны тыясӧ.
Тайӧ тыяслӧн формаыс тшӧкыда овлӧ кытшола (изогнутӧй).
Найӧ индӧны важ, эновтӧм ю русло вылӧ да та вӧсна шусьӧны старицаясӧн (тыкӧлаясӧн, 36-ӧд серпас).
Татшӧм старицаясыс ыджыд ю поймаясын овлӧны зэв уна, сідзкӧ, юыс унапӧв вежліс аслас руслолысь направлениесӧ, кежавліс то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, паськӧдіс долинаыслысь пыдӧссӧ.
Сэк жӧ юыс вермӧ воны долина кӧреннӧй берег дінӧдз да кырӧдны сійӧс.
Сэки артмас джуджыд крут кыркӧтш, либӧ яр, судтанас мукӧддырйи некымын дас метрӧдз.
Террасаяс.
Ю долинаясысь тшӧкыда позьӧ аддзыны ю визув кузя нюжӧдчӧм террасаяс, кодъяс куйлӧны пойма серти вылынджык да ӧні юыс оз нин ойдӧдлы.
Найӧ сідз жӧ, кыдзи и пойма, состоитӧны юӧн пуктӧм лыаысь да илысь.
Террасаяс индӧны сы вылӧ, мый коркӧ юыс мунлӧма вылітіджык да ӧнія террасаяс водзсӧ вӧлӧмаӧсь ю поймаӧн.
Террасаяс тшӧкыда артмӧны морелӧн либӧ тылӧн уровень увтасмигӧн, кытчӧ усьӧ юыс.
Долинаяслӧн пасьта.
Ю долинаяс овлӧны уна пӧв паськыдджыкӧсь ӧнія ю серти.
100‒200 м пасьта юлӧн долинаыс вермас лоны 5‒10 км пасьта.
Ыджыд юяслӧн, кыдзи Волгалӧн, Днепрлӧн, Енисейлӧн да мукӧдлӧн, шӧр да улыс юкӧнъясас долинаясыс овлӧны кымынкӧ дас километр пасьта.
Юса осадокъяс.
Ю улыс юкӧнас визулыс лоӧ надзмыдджык, да кырӧдӧмыс сувтӧ; татчӧ юыс пуктӧ лыа да ил, кодъясӧс сійӧ аскӧдыс вайис.
Та понда сэні ю пыдӧсыс быд во век кыптӧ, артмалӧны ляпкыдінъяс (мельяс), кодъяс надзӧникӧн кайӧны дзик ю поверхностьӧдзыс, а ыджыд ва дырйи илыс да лыаыс пуксьӧны тайӧ ляпкыдінъяс вылас да, сідзӧн, кор ваыс ямас, тыдовтчасны діяс.
Ляпкыдінъясыс да діясыс мунӧны век водзӧ мореӧ, а юыс визувтӧ на костӧд, рукаваяс, мӧд ног кӧ, протокъяс вылӧ торъявлӧмӧн.
Ю устьеыс став протокъяснас да діяснас шусьӧ дельтаӧн (37-ӧд серпас).
Ыджыд дельта артмӧдӧны Волга, Лена да мукӧд юяс.
Ленинградӧс стрӧитӧма Нева ю дельта діяс вылӧ.
Оз став юяслӧн артмыны дельтаяс: например, Обь юлӧн сійӧ абу.
Наноснӧй увтасъяс.
Му коралӧн увлань ыджыд лэччӧмъясыс, кодъяс водзынсӧ вӧвлӧмаӧсь морскӧй заливъясӧн, овлӧны тырӧмаӧсь муӧн да илӧн, кодъясӧс вайисны тайӧ заливъясас усян юяс.
Тайӧ пуксьӧмъясыс артмӧдӧны увтаса шыльыд пространствояс — сідз шусяна наноснӧй увтасъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, Ломбардскӧй увтас, Индостанскӧй да мукӧд.
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй да помнитӧй юяс.
Европаын: Волга (сылӧн притокъясыс: веськыдвывсянь — Ока, шуйгавывсянь — Кама), Урал, Дон, Днепр, Дунай, По, Сена, Темза, Рейн, Западнӧй Двина, Висла, Нева, Севернӧй Двина, Печора.
Азияын: Обь (шуйга боксянь Иртыш приток), Енисей (веськыд боксяньыс Ангара приток), Лена, Амур, Хуанхе (<rus>Желтая</rus>), Янцзы-Цзян (<rus>Голубая</rus>), Ганг, Инд, Сыр-Дарья, Аму-Дарья.
Африкаын: Замбези, Конго, Нигер, Нил.
Севернӧй Америкаын: Миссисипи — веськыдвывсянь Миссури притокӧн.
Южнӧй Америкаын: Ориноко, Амазонка, Парана (Ла-Плата).
Австралияын: Меррей.
1. Кытысь босьтӧны юяс аслыныс питаниесӧ?
2. Кутшӧм удж вӧчӧны юяс?
3. Кыдзи ю поймаын артмӧны тыяс?
4. Карта вылысь корсьӧй, кутшӧм юяслӧн эмӧсь дельтаяс.
5. Корсьӧй юяс, кодъяс заводитчӧны джуджыд гӧраяссянь.
6. Кутшӧм свет юкӧнъясын визувтӧны медся кузь юяс (38-ӧд серпас)?
Опыт.
Ящикын уль сёйысь вӧчӧй крут пӧкатъяса кузьмӧс гӧра.
Гӧрасӧ вевттьӧй ӧткодь вӧсньыдик уль лыа слӧйӧн.
Тайӧ слӧйыс пондас петкӧдлыны мусин.
Ӧти пӧкатсӧ вевттьӧй нитшкӧн, изтӧг тувъясӧн сійӧс крепитӧмӧн.
Тайӧ кутас петкӧдлыны вӧр.
Ӧні ситечко пыр гӧрасӧ киськалӧй ваӧн.
Кӧні лыаыс кутас ёнджыка мыськыссьыны, вӧра пӧкатас али кушинас?
Кутшӧм вывод вӧр тӧдчанлун йылысь верманныд вӧчны тайӧ опыт сертиыс?
Тыяс.
Тыяс — сійӧ ва тыра природнӧй гуранъяс, либӧ впадинаяс.
Тыяслӧн ыдждаыс да джудждаыс зэв уна пӧлӧс.
Эмӧсь тыяс, кодъяслӧн площадьыс 1 кв. км дорысь ичӧтджык, а джудждаыс 1 м гӧгӧр, и эмӧсь тыяс, кодъяслӧн поверхностьыс некымын сё да сюрс квадратнӧй километр ыджда, а джудждаыс ӧти километр дай унджык.
СССР-ын медся ыджыд тыясыс — Каспийскӧй да Аральскӧй, кодъясӧс ыджда да сола ва вӧснаыс шуӧны мореясӧн.
Ыджыдӧсь сідзжӧ Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс.
Мирын медся джуджыд тыыс — Байкал.
Сылӧн джудждаыс 1740 м.
Сыын ваыс сы мында жӧ, мыйдта и Балтийскӧй мореын.
Восьса да тупкӧса тыяс.
Сэтшӧм тыяс, кодъяссянь петӧны юяс, шусьӧны восьса тыясӧн.
Тыяс, кодъяссянь юяс оз петны, шусьӧны тупкӧса тыясӧн.
Тупкӧса тыясын тшӧкыдджыкасӧ ваыс овлӧ сола, восьсаясас — преснӧй.
Мукӧддырйи совъясыс овлӧны сэтшӧм уна, мый ты пыдӧсас артмӧны кыз пластъяс сідз шусяна самосадочнӧй совлӧн.
Татшӧм тыяснас миян СССР-ын лыддьыссьӧны Эльтон, Баскунчак да Сталинградскӧй областьса уна мукӧд посниджык тыяс.
Самосадочнӧй сола тыясысь СССР-ын перйӧны уна сов населениеӧс снабжайтӧм вылӧ, рыбнӧй да химическӧй промышленностьлы.
Медся уна преснӧй ва чукӧрмӧмъяснас лоӧны Великӧй Американскӧй тыяс (Верхньӧй, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио).
Тыяслӧн артмӧм.
Тыяс артмӧны уна помка вӧсна.
Ӧти тыяс, кыдзи ми аддзылім, артмӧны поймаӧд ю визув вежсигӧн (старицаяс).
Татшӧм тыясыс абу джуджыдӧсь да кусыня формааӧсь.
Мукӧд тыяс артмӧмаӧсь му кора участокъяс лэччӧмысь да артмӧм впадинаясӧ ва чукӧрмӧмысь.
Татшӧмӧсь — Байкал, Мёртвӧй море, африканскӧй ыджыд тыяс (Танганьика) да мукӧд.
Уна тыяс артмисны гӧраяссянь буждӧмъясӧн (обвалъясӧн) ю долинаясӧс потшӧмысь.
Сідз, например, Памирын 1913 воӧ обвал вӧсна артмис 80 км кузьта 400 м джуджта ыджыд ты.
Тшӧкыда тыяс артмӧны карстовӧй областьясса вӧйӧм впадинаясӧ.
Татшӧм тыясыс абу паськыдӧсь, но вель джуджыдӧсь.
Уна ты артмис ледникъясӧн вӧчӧм мылькъяс костса котловинаясӧ.
Тайӧ — ледниковӧй тыяс.
abu
Тыяс вермасны артмыны ляпкыд морскӧй берегъясын морскӧй заливъясысь, кодъяс надзӧникӧн торъялӧны моресьыс лыа насыпьясӧн.
Му вылын уна местаын тыяс артмӧдӧны преснӧй валысь гырысь запасъяс (скоплениеяс), например Европаын Балтийскӧй море дінын, Севернӧй Америкаын.
Тыяслӧн олӧм.
Тыясӧ усян юяс вайӧны лыа да ил, кодъяс тыса сулалан ваын располагайтчӧны удельнӧй вес серти: берегъяс дінӧ пуксьӧны гырысь чиръяс, а водзӧ шӧрланяс — ил.
Та кындзи, ты пыдӧсас чукӧрмӧны тыын олысь животнӧйяслӧн да быдмӧгъяслӧн колясъясыс.
Тайӧ осадокъясыс надзӧникӧн тыртӧны ты котловинасӧ; тыяс лоӧны бӧльӧ ляпкыдджыкӧсь, вевттьысьӧны быдмӧгъясӧн да вочасӧн пӧрӧны нюрӧ.
Валӧн поверхностьыс лоӧ век ичӧтджык; сыысь кольӧны сӧмын неыджыд «ӧшиньяс», да, медбӧрын, тыыс ставнас тырас нитшкӧн, камышъясӧн да нюрвывса мукӧд быдмӧгъясӧн.
abu
Та вӧсна тыяс олӧмын торйӧдӧны:
1) том кад, кор тылӧн пыдӧсыс абу шыльыд да пыдӧсас сӧмын осадокъяслӧн вӧсньыдик слӧй, берегъясыс абу на тырӧмаӧсь нюрвывса быдмӧгъясӧн;
2) шӧр (верстьӧ) кад, кор берегъясыс пондісны турунсявны, а пыдӧсыс шылясьӧма да вевттьысьӧма кыз слӧя илӧн;
3) пӧрысь кад, кор тыыс лоис лажмыд да ставнас турунсяліс быдсикас васа да нюрвывса быдмӧгъясӧн.
Тыыс пӧрӧ нюрӧ.
Тыяслӧн тӧдчанлун.
Тыяс ыджыд тӧдчанлун кутӧны народнӧй овмӧсын.
Найӧ, кыдзи и юяс, — гожӧмын и тӧлын бур туйяс; та кындзи, тыясысь кыйӧны чери.
Тыяс важысянь нин вӧліны медрадейтана местаясӧн мортлы овмӧдчӧм вылӧ.
Ӧні тыяс используйтсьӧны и чери вӧдитӧм вылӧ.
Упражнениеяс.
Корсьӧй карта вылысь да помнитӧй татшӧм тыяс:
Европаын: Каспийскӧй, Ладожскӧй, Онежскӧй.
Азияын: Аральскӧй, Байкал.
Африкаын: Виктория, Танганьика, Чад.
Америкаын: Верхньӧй, Мичиган, Гуран, Эри, Онтарио.
Карта вылысь корсьӧй областьяс, кӧні эмӧсь уна тыяс.
ОКЕАНЪЯС ДА МОРЕЯС.
Кыдзи ми тӧдам, му поверхностьлысь кык куимӧд юкӧнсьыс унджык босьтӧ ва.
Сійӧ артмӧдӧ мирӧвӧй океан, коді материкъясӧн торъялӧ юкӧнъяс вылӧ — Тихӧй (180 млн. кв. км), Атлантическӧй (93 млн. кв. км), Индийскӧй (75 млн. кв. км) да Севернӧй Ледовитӧй (12 млн. кв. км гӧгӧр) океанъяс вылӧ.
Океанъяслӧн юкӧнъяс, кодъяс пырӧны сушаӧ да артмӧдӧны торъя ва бассейнъяс, шусьӧны мореясӧн.
Море пыдӧслӧн рельеф.
Океанъяс да мореяс тыртӧны му поверхностьлысь медся улыс местаяссӧ.
Океанъяслӧн пыдӧс поверхностьыс ёна торъялӧ суша поверхностьысь.
Сійӧ оз разрушайтчы ваӧн да тӧлӧн.
Сэні оз артмыны шоръясӧн кодйӧм оврагъяс, кыдзи му вылын, но сэні сідзжӧ эмӧсь асланыс вывтасъяс да гуранъяс.
Вывтасъяс — сійӧ ляпкыд местаяс, гуранъясыс — джуджыд местаяс.
Материковӧй отмель да пӧкат.
Материкъясӧс кытшовтӧдӧ ляпкыд морелӧн полоса (0-сянь 200 м-ӧдз).
Тайӧ полосаын эм материкъяслӧн ваувса продолжение, сійӧс шуӧны материковӧй отмельӧн.
Картаяс вылын сійӧ краситсьӧ медся кельыд рӧма голубӧй краскаӧн либӧ кольсьӧ еджыдӧн.
Сылӧн пасьтаыс абу ӧткодь.
Тихӧй океанын Севернӧй да Южнӧй Америка берегъяс пӧлӧн сійӧ векни, а Западнӧй Европа берегъяс пӧлӧн да Сибирь берегъяс пӧлӧн сійӧ зэв паськыд да босьтӧ ставнас Севернӧй мореӧс, Великобритания да Ирландия діясӧс.
Материковӧй отмельсянь океан пыдӧслань мунӧ крутджык, сідз шусяна материковӧй пӧкат.
Океан пыдӧслӧн поверхностьыс зэв шыльыд.
Мореяслӧн да океанъяслӧн джуджда.
Океанъяслӧн шӧркодь джудждаыс 3½ км дорысь унджык.
Но торъя впадинаяс ёна джуджыдджыкӧсь.
Медся джуджыдінсӧ аддзӧмаӧсь Тихӧй океанысь Филиппинскӧй діяссянь асывланьын — 10830 м, Атлантическӧй океанын медся джуджыд местасӧ аддзӧмаӧсь Большой Антильскӧй діяс бердсянь матын — 8526 м, а Индийскӧй океанын — Ява дісянь лунвывланьын — 7450 м.
СССР-са мореяс пӧвсын медся джуджыдыс Чёрнӧй море — 2240 м да Японскӧй — 3710 м.
Папанинлӧн экспедиция йи вылын ӧкмыс тӧлысся дрейф дырйи нуӧдіс Севернӧй Ледовитӧй океанлысь джудждасӧ мерайтӧм; аддзӧма джудждасӧ 4395 м.
Мореяслысь да океанъяслысь джудждаяссӧ физическӧй картаяс вылын петкӧдлӧм могысь применяйтӧны сійӧ жӧ способсӧ, кодӧс применяйтӧны и суша рельефлы.
Ӧтджуджда местаяссӧ йиталӧны визьясӧн — горизонтальясӧн, кодъясӧс тані шуӧны изобатъясӧн.
Бурджыка петкӧдлӧм могысь джудждаяссӧ краситӧны голубӧй либӧ лӧз краскаӧн: кымын джуджыдджык, сымын пемыдджык.
Карта бердса объяснительнӧй таблицаын индыссьӧ, кутшӧм джуджда петкӧдлӧ краскалӧн сэтшӧм либӧ татшӧм рӧм.
Океанъяслысь джудждаяс петкӧдлан карта видлалігӧн позьӧ аддзыны, мый медся джуджыд впадинаясыс (пемыдджык юкӧнъяс) куйлӧны оз океан шӧрын, а материкъяс либӧ діяс матігӧгӧрын.
Джудждаяс мерайтӧм.
Мореясӧс да океанъясӧс тӧдмалӧм заводитчис неважӧн на, сӧмын XIX нэм джынсянь.
Дерт эськӧ, берегъяс бердысь важысянь нин джудждасӧ мерайтлісны гез помӧ кӧртавлӧм груз отсӧгӧн.
Но гырысь джуджыдінъяс мерайтны тайӧ способыс оз туй.
Та могысь ковмис эськӧ босьтны помас сьӧкыд гираа кымынкӧ километр кузя кузь да ён канатъяс либӧ кыз сутуга.
Татшӧм канатыс зэв сьӧкыд, да тайӧ способнас джуджда мерайтны заводитлӧмъяс помасьлісны неудачнӧя: грузыс орлі.
Ӧні джудждаяс мерайтӧм могысь босьтӧны особӧй прибор, кодӧс шуӧны морскӧй лотӧн.
Сійӧс вӧчӧны кӧрт трубкаысь, код вылӧ пысалӧма чугун груз (39-ӧд серпас).
Трубкаыс йитсьӧ кузь вӧсни да ён сутугакӧд, кодӧс гартӧма барабан вылӧ.
Лотсӧ лэдзигӧн барабансӧ бергӧдлӧны машинаӧн.
Кор лот воас пыдӧсас, трубкаыс зурасяс грунтӧ, грузыс чеччыштас да усьӧ пыдӧсас, трубкасӧ жӧ кыскасны; сэтчӧ кольӧ океан пыдӧсысь ил.
abu
Глубоководнӧй лот кындзи бӧръя кадын джуджда тӧдмалӧмын применяйтӧны звуковӧй способ.
Ваын звук паськалӧ секундаӧн 1500 м кымын.
Ва поверхностьын кӧ вӧчны ён звук, сэк сійӧ паськалӧ ваас быд бокӧ да, пыдӧсӧдз воӧм бӧрын, сысянь отразитчас да каяс вылӧ; пароход вылын торъя приборӧн кывзӧны сылысь бӧр воӧмсӧ (йӧла) да сэсся арталӧны джудждасӧ.
Татшӧм способӧн джудждасӧ позьӧ мерайтны ёна ӧдйӧджык лотӧн серти, кӧть и ичӧтджык стӧчлунӧн.
Мореяслӧн отложениеяс.
Берегъяс пӧлӧн мореяслӧн да океанъяслӧн пыдӧсыс вевттьысьӧма горнӧй породаяс торпыригъясӧн, морскӧй галькаӧн да гырысь лыаӧн.
Кымын ылынджык берегсяньыс, сымын осадокъясыс посниджыкӧсь.
Ставыс, мый вайӧны мореӧ юяс, пуксьӧ сійӧ пыдӧсӧ берегъяссяньыс неылӧ.
Джуджыд мореяс да океанъяс пыдӧсӧ пуксьӧ ил, коді артмӧма медсясӧ посни животнӧйяс скелетъясысь, быдмӧгъясысь.
А океанъяс шӧрын, ёна джуджыдінъясын, пыдӧсыс вевттьысьӧма вӧсньыдик гӧрд сёй слӧйӧн, коді босьтӧ ыджыд площадьяс.
Тайӧ став осадокъясыс шыльӧдӧны океан пыдӧслысь поверхностьсӧ.
Валӧн солалун.
Мореяслӧн да океанъяслӧн ваыс курыд-сола сы вӧсна, мый сэні сылӧмаӧсь быд сикас совъяс.
Море валы сола кӧрсӧ сетӧ хлористӧй натрий, мӧд ног кӧ, повареннӧй сов, курыд кӧрсӧ сетӧны магнийлӧн совъяс.
Татшӧм ваыс юны оз туй.
1 литр океанса ва пактӧдӧмӧн позьӧ шедӧдны 35 г гӧгӧр сов.
Косьмисны кӧ эськӧ став мореясыс да океанъясыс, сэк эськӧ пыдӧсас лои 50 м кызта сов слӧй.
Мореясын валӧн солалуныс абу ӧткодь.
Сэтшӧм мореясын, кытчӧ усьӧ уна ю, а испарениеыс абу ыджыд, ваыс сэні омӧля сола.
Балтийскӧй мореса Финскӧй заливын совъясыс 10 пӧв этшаджык океанын серти.
Чёрнӧй море бӧльӧ соладжык Балтийскӧйысь, но сэні юясӧн ваян ва вӧсна солалуныс 2 пӧв ичӧтджык Средиземнӧй мореын серти.
Краснӧй мореын да Персидскӧй заливын ваыс медся сола, сы вӧсна мый найӧ куйлӧны жаркӧй поясын пустыняяс костын да наӧ усьӧ этша ю.
Морскӧй валӧн рӧм.
Океанъясын да мореясын ваыс сӧдз (прозрачнӧй) да рӧмыс уна сикас оттенока вежов-лӧз либӧ голубӧй.
Войвыв мореяслӧн, например, Белӧй да Балтийскӧй мореяслӧн, рӧмыс вежоват, лунвыв мореяслӧн, кыдз, например, Средиземнӧй да Чёрнӧй мореяслӧн, — рӧмыс лӧзджык.
Рӧмъясын тайӧ торъялӧмыс уна помка сайын да медсясӧ ва сӧдзлун сайын.
Кымын сӧдзджык ваыс, мӧд ногӧн кӧ, кымын сыын этшаджык плавайтысь частицаясыс, сымын сійӧ кажитчӧ голубӧйӧнджык.
Рӧмыс сідзжӧ поводдя сайын.
Ыджыд тӧла поводдя дырйи мореыс лоӧ рудов-сьӧд рӧма.
Берегъяс пӧлӧн морскӧй валӧн рӧмыс тшӧкыда вежласьӧ уна посни животнӧйясысь либӧ посни ил чиръясысь.
Но тайӧ оттенокъясыс морскӧй валӧн тӧдчӧны сӧмын сэк, кор ваыс уна; босьтны кӧ сійӧс неуна, сэк сійӧ рӧмтӧм да сӧдз.
Морскӧй валӧн температура.
Океанъясын валӧн вылыс слӧйыс шоналӧ шондіӧн, та вӧсна жаркӧй странаясын валӧн температураыс волывлӧ 25‒28°-ӧдз, а кӧдзыд мореясын тӧлын ваыс кӧдзалӧ −10-ысь улӧджык.
Вылыс слӧйсянь шоналӧны и пыдыссаджык слӧйясыс, но кымын пыдӧджык, сымын омӧльджыка, да океанъясын ёна джуджыдінъясас температура пӧшти быдлаын ӧткодь кӧдзыд, +1°-сянь −1°-ӧдз.
Морскӧй ва кынмӧ преснӧй ва серти ёна улынджык температура дырйи.
Кымын унджык совъясыс, сымын улынджык кынман точкаыс.
Сідз, полярнӧй мореяс кынмӧны −1,7°-сянь да −2°-ӧдз температура дырйи.
Заливъяс да мореяс.
Океанлӧн либӧ морелӧн юкӧнъясыс, кодъяс пырӧдчӧмаӧсь сушаӧ, шусьӧны заливъясӧн.
Миян войвылын заливъястӧ шуӧны губаясӧн.
Неыджыд заливъяс шусьӧны бухтаясӧн.
Неыджыд заливӧс кӧ пӧшти быд боксянь кытшалӧма сушаӧн, сэк заливас ваыс кольӧ спокойнӧй весиг зэв ыджыд тӧвъяс дырйи; татшӧм бухтаясыс зэв бур местаяс пароходъяслы сулалӧм вылӧ.
На бердын лоаліны портовӧй каръяс.
Бухтаыс кӧ моресянь восьса, сэк тӧлысь да тыясысь дорйысьӧм могысь вӧчалӧны топыд каменнӧй валъяс, кодъясӧс шуӧны молъясӧн.
Пытшкӧсса да доргӧгӧрса мореяс.
Мореяс овлӧны пытшкӧссаяс да доргӧгӧрсаяс.
Пытшкӧсса мореяс пӧшти быд боксянь кытшовтӧдӧмаӧсь сушаӧн да океанкӧд йитчӧны сӧмын проливъясӧн.
Сэтшӧмъясыс: Средиземнӧй, Чёрнӧй, Азовскӧй, Балтийскӧй, Белӧй, Краснӧй да мукӧд мореяс.
Доргӧгӧрса мореяс оз сэтшӧм ёна пырны сушаас да океанысь торъялӧны діяс радӧн.
Татшӧмӧсь: Берингово, Охотскӧй, Баренцово, Севернӧй да мукӧд мореяс.
Океанъясын да мореясын олӧм.
Океанъясын да мореясын олӧны уна быд сикас быдмӧгъяс да животнӧйяс кыдзи берегланьын, сідзжӧ и сушасянь ылын (40-ӧд серпас).
Берегъяс, бердын пыдӧсас да скалаяс вылын уна турунвиж, бурӧй да гӧрд водоросльяс; ӧтияс на пиысь крепитчӧмаӧсь пыдӧсас либӧ изъяс бердӧ, мукӧдъяс свободнӧя плавайтӧны ва пытшкас.
Ва поверхностяс олӧ лыдтӧм уна микроскопическӧй посни быдмӧг да животнӧй.
На пиысь кодсюрӧяс вермӧны лэдзны фосфорическӧй югӧр, мый вӧсна тшӧкыда морелӧн поверхностьыс войяснас югъялӧ.
Торъя нин озыр да разнообразнӧй олӧмыс материковӧй <rus>отмель</rus> полосаын, мӧд ног кӧ, 200 м пыднаӧдз.
Тані уна быдмӧгъяс да животнӧйяс, ӧтияс крепитчӧмаӧсь пыдӧсас да скалаясас, мукӧдъяс ветлӧдлӧны пыдӧсӧдыс либӧ свободнӧя плавайтӧны.
Уна моллюскъяс, иглокожӧйяс (морскӧй звездаяс, морскӧй ёжъяс), ракообразнӧй (ракъяс, крабъяс), медузаяс да актинияяс.
20°-ысь не улынджык температураа шоныд мореясын непыдын олӧны ыджыд колонияясӧн кораллъяс, кодъяслӧн скелетныс известковӧй.
Океанъяс да мореяс ваясын олӧны быд сикас породаа черияс, кыдзи, например, акулаяс, треска, сельди, скатъяс да мукӧд.
Уна сідзжӧ ваын олысь млекопитающӧйяс — дельфинъяс, а кӧдзыд мореясын — моржъяс, тюленьяс; колины нӧшта и китъяс, кӧть и этшаджык нин воддза дорысь.
Ширшовлӧн наблюдениеясыс (войвыв полюс вылӧ Папанин экспедицияысь) аддзӧмаӧсь олӧм — водоросльясӧс да уна пӧлӧс животнӧйясӧс — и Севернӧй Ледовитӧй океанса йияс улысь.
Море пыдӧсӧ югыдыс оз во.
Но и сэні эмӧсь животнӧйяс.
Найӧ приспособитчӧмаӧсь пемыдінын олӧмас.
На пиысь уналӧн туша (телӧ) выланыс эмӧсь югъялан чутъяс, либӧ налӧн став тушаыс вевттьысьӧма югъялан слизьӧн; тайӧ югӧрнас найӧ югдӧдӧны аслыныс туйсӧ, сійӧ отсалӧ налы корсьны добыча.
Татшӧм животнӧйяслӧн эмӧсь синъяс.
Мукӧдъяслӧн дзик абуӧсь ни синъяс, ни югъялан органъяс.
Найӧ ставныс приспособитчӧмаӧсь овны пыді ваын ыджыд личкӧм (давление) улын да кулӧны, кор найӧс лэптӧны поверхностьӧ.
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй мореяс, заливъяс, проливъяс да морскӧй каналъяс.
Европа берегъяс пӧлӧнысь: мореяс — Баренцово, Белӧй, Севернӧй, Балтийскӧй, Гибралтарскӧй пролив, Средиземнӧй да Чёрнӧй мореяс, проливъяс — Дарданеллы да Босфор, Азовскӧй, море.
Азия берегъяс пӧлӧнысь: мореяс — Карскӧй, Берингово, Охотскӧй, Японскӧй, Восточно-Китайскӧй да Южно-Китайскӧй, Малаккскӧй пролив, Бенгальскӧй залив.
Африка берегъяс пӧлӧнысь: Гвинейскӧй залив да Мозамбикскӧй пролив, Краснӧй море, Суэцкӧй канал.
Америка берегъяс пӧлӧн: Гудсонов да Мексиканскӧй заливъяс, Караибскӧй море, Магелланов пролив, Панамскӧй канал.
1. Кыдзи юксьӧны океанъяс ыджда сертиыс?
2. Кыдзи мерайтӧны мореяслысь да океанъяслысь джудждасӧ?
3. Кыдзи океанъясын пуксьӧны юясӧн вайӧм отложениеясыс?
4. Мыйла мореясын валӧн солалуныс абу ӧткодь?
5. Мый сэтшӧм доргӧгӧрса да пытшкӧсса мореяс?
Карта вылысь корсьӧй кыкнан пӧлӧс мореяссӧ да тетрадяныд гижӧй став пытшкӧсса мореяссӧ.
6. Мыйӧн торъялӧны океанса джуджыдінъясын олысь животнӧйяс мореясса да океанъясса ляпкыдджыкинын олысь животнӧйясысь?
Гыяс.
Мореыд шоча овлӧ лӧнь.
Сійӧ поверхность вывті, весиг ичӧтик тӧвъяс дырйи, ветлӧны гыяс, а буря дырйи кыптӧны ыджыд валъяс, кодъяс берегъяссянь ылын овлӧны 10‒12 м судтаӧдз.
Валъяс йылысь позьӧ аддзыны еджыд быгъяса щӧтьяс.
Ва частицаясыс гыалігас кайлӧны да лэччӧны, пыр ӧти местаын кольӧмӧн.
Тайӧ движениеыс сэтшӧм кодь жӧ, кутшӧми овлӧ рудзӧглӧн либӧ шобділӧн гыалӧмыс муяс вылын.
Гыяс котӧртӧны кӧдза му кузя, шепъясыс кайлӧны да лэччӧны, но кольӧны асланыс местааныс.
Татшӧмтор жӧ артмӧ и гыяс вылын качайтчысь табкӧд.
Берегъяс бердын гыяслӧн движениеыс надзмӧ море пыдӧсас зыртчӧмысь, но судтаыс лоӧ джуджыдджык, гыыс кучкысьӧ берегӧ.
Тайӧ шусьӧ прибойӧн.
Берегыс кӧ крут, гыясыс кучкысьӧны сэтчӧ зэв ыджыд вынӧн да пасьмунӧны посни войтъяс вылӧ.
abu
Мукӧддырйиыс прибойлӧн выныс овлӧ сэтшӧм ыджыд, мый вешталӧ места вывсьыс 20‒30 т сьӧкта зэв гырысь изъясӧс.
Посни изъясыс кыпӧдсьӧны гыясӧн да ваыскӧд тшӧтш кучкалӧны берегас.
Прибой нӧйтӧмысь (действуйтӧмысь) крут берегъяс вочасӧн киссьӧны-пазалӧны.
Татшӧм берегъяс дінсьыс позьӧ аддзыны мореӧн чуктӧдӧм уна скала да из.
Изъясыс ниртчӧны гыяснас, шылясьӧны да дыр мысти лоӧны гӧгрӧсӧсь, шыльыдӧсь.
Тайӧ — морскӧй галька.
Дугдывлытӧг зыртчӧмысла галька да изъяс пӧрӧны посни лыаӧ.
Мӧдтор ми аддзам ньывкӧс берегъяс дінысь.
Гыясыс кайӧны берегас, налӧн выныс век ӧтарӧ чинӧ.
Та вӧсна татшӧм берегъясӧ мореыс кольӧ гыясӧн вайӧм лыасӧ.
Лыаыс чукӧрмӧ лёдзьясӧн, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь берег пӧлӧныс.
Лыаыс косьмас да пондас киссьыны тӧлысь.
Татшӧм лёдзьясыс (валъясыс) шусьӧны морскӧй дюнаясӧн (41-ӧд серпас).
Тадзӧн, море пазӧдӧ-кисьтӧ крут берегъяссӧ, а ньывкӧс берегъясӧ пуктӧ лыа.
Крут берегъяс пӧлӧн овлӧны уна бухтаяс да полуостровъяс, ньывкӧс берегъяс вевттьысьӧмаӧсь дюнаясӧн да омӧльджыка вундассьӧмаӧсь.
Приливъяс да отливъяс.
Тӧв вӧсна гыалӧмысь кындзи, океан валӧн эм нӧшта мӧд движение.
Суткинас кыкысь ва кайлӧ берегас, ойдӧдлӧ ляпкыд берегъясӧс да кыптылӧ джуджыд берегъяс дорын.
Тайӧ явлениеыс шусьӧ приливӧн.
Сэсся ваыс бӧрыньтчӧ берегъясысь — тайӧ шусьӧ отливӧн.
Приливъяс да отливъяс мӧда-мӧд бӧраныс овлӧны ӧтдыра кад кольӧм бӧрын, 6 час мысти кымын, да торъя нин тӧдчанаӧсь океанъяс да восьса мореяс берег пӧлӧнын.
Джуджыд приливъяс овлӧны Европа рытыввыв берегъяс пӧлӧнын, Баренцово мореын да Тихӧй океан берегъяс вылын.
Векни заливъясын приливъяслӧн судтаыс кайлывлӧ 10 метрӧдз дай унджык.
Пытшкӧс мореясын найӧ омӧля тӧдчанаӧсь.
Приливъяс да отливъяс объясняйтчӧны Тӧлысь, а сідзжӧ и Шонді притяжениеӧн.
Приливъяс кутӧны ыджыд тӧдчанлун мореплаваниеын.
Эмӧсь уна гаваньяс, кытчӧ суднояс вермӧны пырны сӧмын приливъяс дырйи.
Отливъяс дырйи гаваньӧ пыран ва туйяс ямӧны.
Татшӧм гаваньяслы век колӧ тӧдны быд приливлысь локтан кадсӧ.
Та вӧсна водзвыв вӧчсьӧны приливъяс да отливъяс йылысь таблицаяс быд гаваньлы.
Мореяслӧн тӧдчанлун.
Важ кадӧ мореяс торйӧдісны странаясӧс.
Сэки повлісны петны восьса мореӧ, а плавайтлісны паруса пу суднояс вылын берегъяс пӧлӧн.
Туйсӧ корсьлісны шонді да кодзувъяс серти.
Бӧрынджык пондісны пӧльзуйтчыны компасӧн да вӧчлісны бӧльӧ ылыс путешествиеяс.
Парӧвӧй машина изобретитӧм ворсіс зэв ыджыд роль мореплавание паськӧдӧмын.
Пароходъяс ӧні вӧчӧны правильнӧй рейсъяс став мореясӧд да океанъясӧд.
Мореяс да океанъяс лоины медся донтӧм да удобнӧй туйӧн йӧзъяс кост волысьӧм вылӧ.
Мореясса уна быдмӧгъяс да животнӧйяс кутӧны промысловӧй тӧдчанлун.
Ӧти водоросльяс колӧны му вынсьӧдӧм вылӧ, мукӧдъясысь вӧчӧны желатин, иод да уна пӧлӧс сёян-юан прӧдуктаяс.
Мореясысь да океанъясысь зэв уна кыйӧны чери да морскӧй зверьясӧс.
Миян СССР-ын Баренцово мореын главнӧй промысловӧй чериыс — треска, сельди да сьӧмга, Дальньӧй Востокын — кета да горбуша.
Каспийскӧй мореын — сельди, вобла да сідз шусяна гӧрд чери: белуга, севрюга.
Черикыян важ способъясыс миян СССР-ын ӧні вежсьӧны выльясӧн, ёна бурджыкъясӧн.
Паруса неыджыд пыжъяс пыдди применяйтӧны моторнӧй суднояс да траулеръяс усовершенствуйтӧм кыйсян орудиеясӧн.
Траулеръяс вылын кыйӧм черисӧ переработайтӧны: керӧны, солалӧны да упакуйтӧны.
Сідзжӧ ыджыд тӧдчанлун кутӧ морскӧй зверьяс бӧрся кыйсьӧм: тюленьясӧс, моржъясӧс, котикъясӧс да китъясӧс кыйӧм.
МУЛӦН ФОРМА ДА ДВИЖЕНИЕ.
Мулӧн форма да ыджда.
Му форма йылысь важся чайтӧм.
Ӧнія кадӧ быд школьник тӧдӧ, мый Мулӧн формаыс шар кодь.
Но вӧлі кад, кор йӧзыс та йылысь эз тӧдны.
Видзӧдлӧй 42-ӧд серпас вылӧ.
Сійӧс босьтӧма стариннӧй рукописнӧй книгаысь.
Серпасыс петкӧдлӧ плоскӧй Му да Му весьтас кымыньтӧм небеса свод; небеса сводас Шонді, Тӧлысь да кодзувъяс.
Ӧні миян серам петас нин татшӧм серпасыс вылӧ видзӧдігӧн.
А ӧд вӧвлі кад, кор татшӧм серпас серти йӧзыс велӧдчисны.
Мулӧн выпуклость.
Йӧз, кодъяс вӧчлісны ыджыд путешествиеяс, эз нин вермыны веритны, мый Мулӧн эм «край».
Эз вермыны веритны сы вӧсна, мый тайӧ крайсӧ найӧ некысь эз аддзыны.
Мулӧн кӧ крайыс абу, мыйла нӧ тыдалӧ эськӧ тайӧ крайыс?
И йӧз гӧгӧрвоисны.
Мулӧн крайыс тыдалӧ сы вӧсна, мый Мулӧн поверхностьыс абу плоскӧй, а выпуклӧй (мылькъя).
Плоскӧй поверхность вылысь ми эськӧ вермим аддзыны ылыс предметъяссӧ.
Выпуклӧй поверхность вылысь ылыс предметъястӧ он аддзы (43-ӧд серпас).
Горизонт.
Рӧвнӧй места вылын сулалігӧн ми аддзам му поверхностьсӧ гӧгӧрбок медся уна нин 4 км мында.
Миянлы кажитчӧ, мый ми сулалам круг шӧрын, а миянсянь 4 км сайын помассьӧ Муыс да заводитчӧ небеса.
Му поверхностьлӧн тайӧ тыдалана кругыс шусьӧ кругозорӧн, либӧ горизонтӧн, а кругыслӧн границаыс — горизонт визьӧн.
Морт кӧ каяс пу вылӧ либӧ гӧра вылӧ, сэк сылӧн кругозорыс тӧдчымӧнъя паськалас (44-ӧд серпас).
Сідз, 10 м судтасянь горизонт визьыс кутас тыдавны 11 км, 50 м судтасянь — 25 км, 100 м судтасянь — 35 км да с. в.
Ставыс тайӧ нӧшта ӧтчыд висьталӧ, мый Мулӧн поверхностьыс выпуклӧй.
Поверхностьыс выпуклӧй не сӧмын сушалӧн, но и морелӧн.
Сувтны кӧ море берегӧ дзик ва бердас да видзӧдны водзӧ, сэк горизонтлӧн визьыс миянсянь лоӧ 4 км сайын.
Корабль, коді мунӧ 4 км-ысь ылӧджык, надзӧникӧн кутас саявны горизонт сайӧ.
Корабль, коді локтӧ береглань, мӧдарӧ, кутас надзӧникӧн петны горизонт сайсянь.
Зрительнӧй труба пыр тайӧ бура тыдалӧ (45-ӧд серпас).
Гӧгӧрвоана, мый джуджыд местасянь и тані горизонт визьыс лоӧ тӧдчымӧн ылынджык.
Мушар.
Путешественникъяс, кодъяслы удайтчыліс волыны самӧй разнӧй странаясӧ, казялісны, мый Муыс быдлаын ӧткодь выпуклӧй.
И море вылын и равнина вылын быд странаын горизонт визьыс наблюдайтыссянь век 4 км сайын.
Сідз жӧ, кыдзи и миянын, наблюдательӧн вывлань кыпӧдчӧм серти горизонтыс паськалӧ.
Тайӧ ставыс и вайӧдіс йӧзсӧ сэтшӧм мӧвпӧ, мый Муыс шар формаа.
Ӧд сӧмын шар вылын абуӧсь ни гранъяс, ни крайяс.
Ӧд сӧмын шар вылын поверхностьыс быдлаын ӧткодь выпуклӧй.
Тайӧ мӧвпас йӧзыс воисны медся разнӧй туйясӧд.
Сувтлам медся главнӧй вылас.
Астрономъяс, кодъяс изучайтӧны небеснӧй светилӧясӧс, важӧн нин тӧдісны, мый Муыс шар формаа.
Найӧ аддзисны, мый небесаса мукӧд телӧяс (Шонді, Тӧлысь, планетаяс) шар формааӧсь.
Куш та серти нин позьӧ вӧлі казявны, мый и Мулӧн формаыс должен лоны шар кодьӧн жӧ.
Но астрономъяслӧн вӧліны и мукӧд, ёна серьёзнӧйджык доказательствояс.
Дерт, быдӧн ті кывлінныд Тӧлысь бердлӧмъяс (затмениеяс) йылысь.
Тӧлысь, кыдзи тӧданныд, югдӧдӧ оз аслас югӧръяснас, а сійӧ югӧрӧн, кодӧс босьтӧ Шондісянь.
Кор Му лоӧ Тӧлысь да Шонді костын, сэк Мусянь вуджӧрыс вермас веськавны Тӧлысь вылӧ.
Буретш тайӧ моментсӧ, кор Мусянь вуджӧрыс усьӧ Тӧлысь вылӧ, ми и шуам Тӧлысь бердлӧмӧн.
Мулӧн вуджӧрыс, кыдзи ыджыд пемыд круг, надзӧникӧн кайӧ эзысь поверхностя Тӧлысь вылӧ (46-ӧд серпас).
Затмениесӧ заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс видзӧдігӧн ми бура аддзам, мый Мусянь усян вуджӧрлӧн формаыс гӧгрӧс.
А мусянь вуджӧрыс кӧ гӧгрӧс, сідзкӧ Муыс должен лоны сідзжӧ гӧгрӧсӧн.
Астрономъяслӧн вӧліны и мукӧд доказательствояс.
abu
Эз омӧльджыка убедительнӧйӧсь вӧвны кругосветнӧй (му гӧгӧртана) путешествиеяс.
Медводдза кругосветнӧй путешествие.
Медводдза кругосветнӧй путешествиесӧ вӧчис мореплаватель Магеллан.
1519-ӧд вося июльын Магелланлӧн корабльясыс петісны Севилья портысь (Испания) да веськӧдчисны Америка берегъяслань.
Сійӧ жӧ вося ноябрын Магелланлӧн корабльяс воисны Южнӧй Америка берегъяс дорӧдз да тайӧ берегъяс пӧлӧныс мӧдісны лунвылӧ.
Тайӧ сьӧкыд да бурнӧй плавайтӧмыс нюжаліс пӧшти во чӧж.
1520 вося октябрын Магелланлӧн корабльяс пырисны проливӧ, коді торйӧдӧ Огненнӧй Земля діӧс Южнӧй Америкаысь.
Тайӧ проливсӧ бӧрынджык вӧлі шуӧма Магеллан нимӧн.
Проливӧд 22 лун кывтӧм бӧрын Магелланлӧн корабльясыс петісны Тихӧй океанӧ.
Водзӧсӧ корабльяс первой мунісны Америка берегъяс пӧлӧн, а сэсся кежисны рытыввылӧ.
Океан вывті ветлӧмыс нюжаліс 4 тӧлысь чӧж.
Тайӧ каднас сёян запасъяссӧ вӧлі ставсӧ нин бырӧдӧма, да путешественникъяслы лои зэв сьӧкыд.
«Миян сёян сукаръясным, гижӧ экспедицияса ӧти участник, — пӧрины бусӧ, кӧні веглясисны номыръяс.
Ваыс, кодӧс ми юим, вӧлі гудыр да курыд.
Медым не кувны тшыгла, миянлы ковмис сёйны кучик, кодӧн вӧлі эжӧма реяяс.
Унаысь ковмыліс сёйны пильнӧй пызь да весиг крысаясӧс».
Тайӧ 4 тӧлысь чӧжнас командасьыс кулі 19 морт.
1521-ӧд вося мартын экспедиция, бӧръяпом, воис Филиппинскӧй діясӧдз (Азия).
Тані экспедицияыс сувтліс.
Туземецъяскӧд ӧти косьын Магелланӧс виисны, но сылӧн судноясыс мунісны водзӧ рытыввылӧ.
Уна выль косьяс да неудачаяс бӧрын испанецъяс колины сэтшӧм этшаӧн, мый найӧ сотісны ӧти корабль да тӧрӧдчисны кольӧм кык корабль вылас.
Тайӧ кык корабльсьыс сӧмын ӧтиыс воис Испанияӧдз 1522-ӧд вося сентябрын.
265 морта командаысь бӧр воисны рӧдинаӧ сӧмын 17 морт.
Татшӧм сьӧкыда шеді тайӧ медводдза кругосветнӧй путешествиеыс.
Но зато результатъясыс путешествиелӧн вӧліны зэв ыджыдӧсь: медводдзаысь йӧз гӧгӧртісны мушарсӧ.
Медводдзаысь йӧз вуджисны Тихӧй океан.
Тайӧ путешествие бӧрас быдӧнлы нин лои гӧгӧрвоана, мый Мулӧн формаыс зэв ыджыд шар кодь, кодӧс позьӧ гӧгӧртны.
Тайӧ жӧ путешествиеыс сетіс Му ыджда йылысь стӧчджык тӧдӧмлун.
Мулӧн ыджда.
Медводдза кругосветнӧй путешествиесянь коли 400 воысь унджык.
Уна лыда экспедицияяс море кузя, суша кузя да сынӧдті гӧгӧртлісны Мусӧ быд направлениеӧн.
Ӧні некод нин оз сомневайтчы сыын, мый Мулӧн формаыс шар кодь.
Мусӧ не сӧмын гӧгӧртісны, но сідзжӧ и мерайтісны.
Тайӧ мерайтӧмъяс сертиыс ми тӧдам, мый Мулӧн поперечникыс 12000 км. саяс да окружностьыс 40000 км саяс.
Бӧръя сё воӧ нуӧдӧм стӧч мерайтӧмъяс петкӧдлісны, мый Му абу дзик правильнӧй шар, а сэтшӧм шар, коді полюсъяс дорӧдыс неуна топалыштӧма, лямалыштӧма.
Тайӧ топалӧмыслысь ыдждасӧ позьӧ тӧдны татшӧм лыдпасъяс серти.
Мулӧн полярнӧй радиусыс, мӧд ног кӧ, Му центрсянь полюсӧдз расстояниеыс, — 6356 км.
Экваториальнӧй радиусыс, мӧд ног кӧ, Му центрсянь экваторӧдз расстояниеыс, — 6378 км.
Экваторӧд Мулӧн окружностьыс — 40076 км.
Меридианӧд Мулӧн окружностьыс — 40009 км.
Сідзкӧ, экваториальнӧй да полярнӧй радиусъяс костын торъялӧмыс (разницаас) 22 км.
Первойысь видзӧдлігӧн тайӧ разницаыс вермас кажитчыны зэв ыджыдӧн.
Но ми кӧ эськӧ тайӧ разницасӧ кӧсйим петкӧдлыны чертёж вылын, сэк миян синным тайӧ разницасӧ эськӧ эз и казяв.
Школьнӧй дӧска вылӧ кӧ чертитны му шарсӧ 60 см поперечникӧн (масштаб 1:20000000), сэк полярнӧй радиусыс лоӧ 1 мм-ӧн дженьыдджык экваториальнӧйысь.
Мелӧн гижтӧм визьлӧн кызтаыс 5 мм.
Сідзкӧ, 1 мм разницасӧ мелӧн весигтӧ петкӧдлыны оз позь.
Тайӧ разницасӧ оз позь петкӧдлыны и книгаын чертёж вылын.
Книгаса чертёжлӧн кӧ поперечникыс лоӧ 6 см, сэк полярнӧй да экваториальнӧй радиусъяс костын разницаыс лоӧ 0,1 мм, мӧд ног кӧ пӧшти вӧв си кызта.
Мулӧн ось гӧгӧр бергалӧм.
Му да Шонді.
Кутшӧм ыджыд нин миян Муным, а Шондіыд век жӧ уна пӧв ыджыдджык.
Сравнитӧм могысь босьтам арбуз да кӧнтусь (пыш кӧйдыс).
Арбузлӧн поперечникыс сё пӧв ыджыдджык кӧнтусь поперечникысь.
Шонділӧн поперечникыс 109 пӧв ыджыдджык Му поперечникысь.
Сідзкӧ, арбузсӧ кӧ босьтны Шонді пыдди, сэк кӧнтусьыс кутас петкӧдлыны Му.
Но мыйла нӧ, ті юаланныд, Шондіыс миянлы кажитчӧ сэтшӧм ичӧтӧн?
Да сы вӧсна, мый Шондіыс зэв ылын.
Шондіӧдз кӧ ми вермам эськӧ лэбзьыны аэроплан вылын часнас 175 км ӧдӧн, сэк эськӧ ми сыӧдз воим сӧмын 90 во мысти.
Со кутшӧм ыджыд расстояниеыс Мусянь Шондіӧдз.
Но миянлы оз ков шензьыны татшӧм расстояние вылӧ.
Небеснӧй пространствоын эмӧсь и ыджыдджык расстояниеяс.
Сэзь войӧ видзӧдлӧй небесаӧ.
Сэні дзирдалӧны уна сюрс кодзув.
А ӧд быд кодзув — сійӧ шонді.
Но мыйла нӧ, бара ті юаланныд, кодзувъясыс кажитчӧны ичӧтик чутъясӧн?
Да сы вӧсна жӧ, мый найӧ нӧшта на ылынӧсь.
Шондіӧдз кӧ ковмис эськӧ лэбны 90 во, то медся матыс кодзулӧдз — 50 млн. во.
Шонді — сійӧ зэв ыджыд доналӧм биа шар, коді объём сертиыс 1300000 пӧв ыджыдджык мушарысь.
Шонділӧн температураыс, учёнӧйяс тӧдмалӧм серти, неэтшаджык 6000°-ысь.
Шондісянь быд бокӧ разалӧны шоныдлӧн да югыдлӧн югӧръяс.
Тайӧ югӧръяслӧн кутшӧмкӧ юкӧн усьӧ Му вылӧ.
Шонділӧн югӧръясыс югдӧдӧны да шонтӧны Мулысь поверхностьсӧ.
Лун да вой.
Шонді ӧтпырйӧ вермӧ югдӧдны сӧмын мушарлысь джынсӧ.
Мӧд джынйыс кольӧ пемыдӧн.
Югдӧдан бокас лоӧ лун, а югдӧдтӧм бокас — вой (47-ӧд серпас).
Муыс кӧ эськӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, сэк эськӧ ӧти джынъяс век вӧлі лун, а мӧдас вой.
Збыльысьсӧ тайӧ абу тадз.
Луныс миян век вежсьӧ войӧн, а войыс лунӧн.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый мушарыс бергалӧ.
24 часӧн Му вӧчӧ аслас ось гӧгӧр тыр бергӧдчӧм*.
Сійӧ кадсӧ, кор Му вӧчӧ ось гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧм, ми шуам суткиӧн.
Первойсӧ вермас кажитчыны, мый двигайтчӧ оз Му, а Шонді.
Ставыс, кодъяс Му вылынӧсь, аддзӧны, мый Муыс сулалӧ вӧрзьывтӧг, а Шондіыс мунӧ.
Тайӧ торъяс ми сэтшӧма велалім, мый сёрнитігӧн веськыда и шуам: шонді петіс, шонді лэччис.
Но ог кутӧй вунӧдны, мый тайӧ ставыс сӧмын кажитчӧ.
Збыльысь ӧд, думыштам аслыным, мый ми кывтам пароход вылын.
Пароходыс мунӧ ӧдйӧ, некутшӧма дзенӧдтӧг, качайттӧг.
Ми пукалам каютаын, миян водзын пызан, улӧсъяс вылас йӧз.
Ӧшиньӧд кӧ не видзӧдны, сэк некыдз он тӧд, мунӧ пароходыс али оз мун.
Но вот ми видзӧдлім ӧшиньӧд.
И миянлы кажитчӧ, мый оз пароходыс мун ю кузя, а юяслӧн берегъясыс котӧртӧны миянлы паныд.
Со поезд.
Ми пукалам вагонын да видзӧдам ӧшиньӧд.
Поезд надзӧник вӧрзьӧ.
Некутшӧм шум, ни треситӧм.
И кажитчӧ миянлы, мый эз поездыс мӧд, а станцияыс надзӧник кывтіс миян водзын.
Со паром.
Йӧзыс дугдісны кыскысьны канатӧдыс да паромыс надзӧникӧн матысмӧ береглань.
Ті видзӧданныд берегӧ да бура аддзанныд: оз паромыс мун береглань, а берегыс локтӧ паромлань.
Дзик жӧ тадзи ми ог казялӧй и Мулысь движениесӧ.
Кӧдза муяс, вӧръяс, керкаяс да и ми асьным двигайтчам Муыскӧд тшӧтш.
И миянлы кажитчӧ, мый Муыс сулалӧ вӧрзьывтӧг.
А позьӧ-ӧ казявны, кыдзи Муыс бергалӧ?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Ми тӧдам, мый Мусянь ылын небеснӧй пространствоын эм Шонді.
Кор ми видзӧдам Шонді вылӧ, сэк бура аддзам, мый сійӧ надзӧникӧн вешйӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Артмӧ дзик жӧ сійӧ, мый аддзылім поезд либӧ пароход ӧшиньӧд.
Миянлы кажитчыліс, мый пароходыс сулалӧ, а берегъясыс локтӧны пароходлы паныд.
Сідзжӧ и тані.
Му бергалӧ аслас ось гӧгӧр — рытыввывсянь асыввылӧ, а миянлы кажитчӧ, мый Шондіыс мунӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Мулысь бергалӧмсӧ нӧшта позьӧ казявны кодзувъяс серти.
abu
Войын бура тыдалӧ, кыдзи небесаыс став кодзувъяснас надзӧникӧн бергӧдчӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна жӧ, мый Муыс бергӧдчӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Важӧн йӧзыс чорыда эскылісны, мый двигайтчӧ Шонді, а Му сулалӧ ӧти местаын.
Йӧзыс мӧвпавлісны, мый Муыс — вселеннаялӧн центр да сы гӧгӧр бергалӧны небесаса став телӧясыс.
Тайӧ эскӧмсӧ вынсьӧдіс и вичко.
Вичколы вӧлі выгоднӧ видзны йӧз массаясӧс пемыдӧн, гӧгӧрвотӧмӧн.
Первой учёнӧйӧн, коді докажитіс, мый Му бергалӧ, вӧлі Коперник.
Но сӧмын кулӧм водзвылас, 1543-ӧд воын, сійӧ решитчис йӧзӧдны ассьыс открытиесӧ.
Сылысь книгасӧ вӧлі запретитӧма вичкоӧн.
Мӧд учёнӧй Джордано Бруно повтӧгджык петіс Му бергалӧм йылысь выль учениеӧн да сійӧс ловйӧн сотісны кӧстер вылын 1600-ӧд воын.
Водзӧ тайӧн жӧ, сӧмын нӧшта на подулалӧмджык доказательствоӧн 1610-ӧд воын выступитіс учёнӧй Галилей.
Сійӧс арестуйтісны, судитісны, да смертьӧн грӧзитӧм улын сылы быть лои ӧткажитчыны аслас учениеысь.
Но, бӧръяпом, выль учение крепыда завоюйтіс ассьыс места.
Ӧні ми стӧча тӧдам, мый оз Шонді двигайтчы, а мушар бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
abu
Опытъяс.
Медым гӧгӧрвоны мушарлысь аслас ось гӧгӧр бергалӧмсӧ, вӧчам опытъяс.
1. Босьтам шар да сійӧс ӧшӧдам сунис йылӧ (48-ӧд серпас).
Ӧні суниссӧ кокньыдика гартыштам чуньясӧн, шарыс сэк кутас бергавны.
Тайӧ и лоӧ шарлӧн аслас ось гӧгӧр бергалӧмыд*.
* Позьӧ босьтны сёй, пу либӧ кӧть кутшӧм шар.
Нӧшта на лӧсьыдджык тайӧс вӧчны сеткаа ыджыд мачӧн.
2. Джоджӧ лэдзам дурпоп (<rus>волчок</rus>).
Дурпопыс бергалӧ ӧти местаын.
Тайӧ бара ось гӧгӧр бергалӧм.
3. Ӧти велӧдчысь сувтӧ джоджӧ да бергалӧ ӧти местаын.
Тайӧ сідзжӧ ось гӧгӧр бергалӧм.
4. Босьтам киӧ неыджыд шар, кыдзи сійӧс петкӧдлӧма 49-ӧд серпас вылын.
Ӧні мӧд киса чуньясӧн тайӧ шарсӧ надзӧник кутам бергӧдлыны.
Шарыс кутас бергавны аслас ось гӧгӧр.
5. Шар вылас вӧчам пас (треугольник).
Пасыс мед лоас миян син водзын.
Ми шарсӧ бергӧдам.
Пасыс мунлас мӧдар бокас, сэсся бара воас важ местаас.
И кор пасыс воас важ местаас, ми шуам: шарыс вӧчис аслас ось гӧгӧр тыр бергӧдчӧм.
Градуснӧй сеть.
Кианыд босьтӧй шар да бергӧдлӧй сійӧс аслас ось гӧгӧрыс.
Шар бергалігӧн видзӧдӧй сы вылӧ бура да думыштӧй: кыдзи да кыті мунӧ шарыслӧн осьыс.
Сэсся босьтӧй перӧ да чернилаӧн пасйӧй шар вылас ось помъяссӧ.
Тіян лоас кык чут.
Ӧти чутыс лоас шар ӧтар бокас, мӧдыс — мӧдарас.
Тайӧ чутъясыс — осьлӧн помъясыс.
Мушарлысь ось помъяссӧ шуӧны полюсъясӧн.
Полюсыс кык: войвыв да лунвыв.
Полюсъяс — сійӧ замечательнӧй чутъяс.
Сійӧ кадӧ, кор му поверхностьлӧн быд мукӧд чут 24 часӧн вӧчӧ круг, полюсъяс кольӧны ӧти местаын.
И кымын ылынджык куйлӧ полюссянь миянӧн босьтӧм чутыс, сымын ыджыдджык круг сійӧ вӧчас.
Медся ыджыд круг вӧчӧ сійӧ чут, коді кыкнан полюссяньыс ӧтылнаын.
Тайӧ кругсӧ шуӧны экваторӧн (50-ӧд серпас).
Мӧд кывъясӧн кӧ, экватор — сійӧ круговӧй визь, коді мунӧ му поверхность вывті кыкнан полюссяньыс ӧтылнаті.
Экватор юкӧ Мусӧ кык полушарие вылӧ: войвыв да лунвыв полушариеяс вылӧ.
Меридианъяс.
Луншӧркадын петам ӧшинюлӧ да шыльыд площадка вылӧ сувтӧдам отвес серти зіб либӧ кузь бедь.
Зібсяньыс усьӧ вуджӧр, кодлӧн направлениеыс лоас лунвывсянь войвылӧ.
Тайӧ вуджӧр направление кузяыс кӧ ми вермим мунны войвылӧ, сэк эськӧ дзик воим Му войвыв полюсӧ.
abu
Визь, коді мунӧ Му поверхностьӧд да йитӧ кыкнан полюссӧ, шусьӧ меридианӧн (комиӧн меридианыс лоӧ — луншӧркадся визь).
Меридиансӧ кӧ нюжӧдны водзӧ, сэки сійӧ Му гӧгӧр гижтас тыр круг.
Кругыс, кодӧс нуӧдӧма меридианӧд, юкӧ ставнас мушарсӧ кык полушарие вылӧ: асыввыв да рытыввыв полушариеяс вылӧ (51-ӧд серпас).
Упражнениеяс.
1. Кымын экватор позьӧ нуӧдны мушар вывті?
2. Мӧвпыштлӧй, мый ті экватор вылынӧсь.
Муыс суткинас вӧчӧ ӧти тыр бергӧдчӧм.
Кымын километр ті мунанныд часнас, тіянӧн бӧрйӧм местасьыс вӧрзьӧдчывтӧг?
3. Шуам, ті сулаланныд экватор вылын.
Тіян юр весьтын кодзув.
Кодарланьӧ мунас тайӧ кодзулыс 6 час мысти?
4. Шуам, ті сулаланныд полюс вылын.
Тіян юр весьтын кодзув.
Кӧні лоас тайӧ кодзулыс 6 час мысти?
Кӧні лоас тайӧ кодзулыс 12 час мысти?
5. Кымын меридиан позьӧ нуӧдны Му вывті?
6. Кутшӧм чутъясын ӧтлаасьӧны мушарвывса став меридианъясыс?
7. Нуӧдӧй меридиан асланыд школа дворын.
Параллельяс.
Ӧні босьтам миян меридианлы перпендикулярнӧй направление да нуӧдам визь.
Визьыс буретш мунас рытыввывсянь асыввывлань.
Ми кӧ эськӧ вермим мунны тайӧ визь кузяыс, сэк эськӧ Мусӧ гӧгӧртім да воим бӧр важ местаӧ.
Тайӧ визьыс шусьӧ параллельӧн, сы вӧсна мый сійӧ экваторлы параллельнӧй (52-ӧд серпас).
Медым бурджыка гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм меридианъясыс да параллельясыс, вӧчам кымынкӧ удж.
Упражнениеяс.
1. Босьтӧй пуысь либӧ сёйысь вӧчӧм кулак ыджда шар.
Тайӧ шарыс, шуам, изображайтӧ Му.
Шарсӧ пуктӧй чуньяс костад да бергӧдлӧй сійӧс ось гӧгӧрыс.
Приметитӧй, кӧні осьлӧн помъясыс, да найӧс пасйӧй чутъясӧн.
Тайӧ чутъяссӧ, мӧд ног кӧ, осьлысь помъяссӧ, кыдзи ми шулім нин, мушар вылын шуӧны полюсъясӧн.
Пасйӧй и асланыд шар вылын войвыв полюссӧ В шыпасӧн, а лунвыв полюссӧ — Л шыпасӧн.
2. Босьтӧй сунис да сійӧн вӧнялӧй шарсӧ сідзи, медым сунисыс муніс шар гӧгӧрыс кыкнан полюссяньыс ӧтылнаті.
Сунис кузяыс нуӧдӧй чернилаӧн, и тіянлы лоӧ визь, коді мушар вылын шусьӧ экваторӧн.
3. Босьтӧй бара сунис да нуӧдӧй шар гӧгӧрыс сідзи, медым сунисыс муніс стӧч кыкнан полюс пырыс.
Бара нуӧдӧй чернилаӧн.
Шар вылын артмас визь, коді состоитӧ кык меридианысь.
Тіянӧн гижӧм меридианъясыс сёй шарсӧ юкисны кык полушарие вылӧ: асыввыв да рытыввыв полушариеяс вылӧ.
Градусъяс.
Кругъяс да сылысь юкӧнъяссӧ мерайтӧм могысь употребляйтчӧ особӧй мера, коді шусьӧ градусӧн.
Градус — сійӧ окружностьлӧн 1⁄360.
Сідзкӧ, быдса кругын 360 градус, круг джынйын — 180 градус, круг нёльӧд юкӧнын — 90 градус да с. в.
«Градус» кыв пыддиыс прӧста гижсьӧ 360°, 180°, 90°. Быд градус юксьӧ 60 минута (60″) вылӧ.
А быд минута — 60 секунда (60'') вылӧ.
Минутаяс да секундаяс — зэв посни юкӧнъяс, но мушарлы найӧ тӧдчанаӧсь.
Му окружностьлӧн кӧ кузьтаыс 40000 км, то ӧти градуслӧн кузьтаыс 40000 : 360 = 111 км, минуталӧн кузьтаыс — 1,8 км да секундалӧн кузьтаыс — 30 м.
Широта да долгота.
Полюсъяслань направление кузя экваторсянь лунвылӧ да войвылӧ расстояниеыс шусьӧ широтаӧн, либӧ, стӧчджыка, географическӧй широтаӧн.
Войвыв полушариеын — тайӧ войвыв широта, лунвылын — лунвыв широта.
Градусъяссӧ лыддьӧны параллельяс серти полюсӧдз.
Кутам помнитны, мый широта оз вермы лоны 90-ысь ыджыдджыкӧн.
Меридиан кузя окружность юкӧ Мусӧ кык пельӧ.
Ми кӧ нуӧдам 180 окружность, сэк мушарсӧ юкам 360 пельӧ, либӧ 360 градус вылӧ.
Меридиан, кодсянь заводитчӧ градусъяс лыддьӧмыс, шусьӧ начальнӧй, либӧ, лючкиджык кӧ шуны, нулевӧй меридианӧн*.
Лыддьӧмыс артавсьӧ нулевӧй меридиансянь — асыввывлань 180° да рытыввывлань 180°.
Нулевӧй меридиансянь асыввылӧ расстояние шусьӧ асыввыв долготаӧн, рытыввылӧ — рытыввыв долготаӧн.
Кутам помнитны, мый асыввыв долготалӧн 180° и рытыввыв долготалӧн — сідзжӧ 180°.
* Нулевӧй меридиан шуӧма нуӧдны Гринвичскӧй обсерватория пыр (Лондон пыр).
Упражнениеяс.
1. Босьтӧй ассьыныд сёй шартӧ, код вылӧ пасъялӧма полюсъяс, экватор да меридианъяс, экваторсӧ юкӧй ӧткодь 12 юкӧн вылӧ.
Тайӧс вӧчны абу сьӧкыд.
Меридианъясыс экваторсӧ юкӧны нин 2 пельӧ.
Сідзкӧ, быд джын первой колӧ юкны кык пельӧ, а сэсся артмӧм быд выль джынсӧ юкны 3 пельӧ.
Ӧні надзӧникӧн сунис кузя нуӧдӧй меридианъяс.
2. Меридиансӧ, кодсянь понданныд лыддьыны градусъяс, гижтӧй кызджык визьӧн да экваторкӧд вомӧнасянінас пуктӧй 0°.
Ӧні мӧвпыштӧй, кытчӧ ковмас пуктыны 180° да 90°.
Сэсся пукталӧй тіянӧн нуӧдӧм быд меридиан дінӧ градусъяслысь лыдпасъяс (30°, 60°, 120°, 150°).
Градусъяслысь лыдпасъяссӧ колӧ гижавны экватор визь вылӧ посниа, чёткӧя да мичаа.
3. Босьтӧй экваторсянь полюсӧдз расстояние да сійӧс юкӧй 3 пельӧ.
Тайӧс вӧчӧй быд меридиан вылын кыдзи войвыв, сідзжӧ и лунвыв полушариеын.
Ӧні тайӧ делениеяс пырыс нуӧдӧй параллельяс.
4. Параллельяссӧ лыддьӧмыс нуӧдсьӧ экваторсянь.
Сэні, нулевӧй меридианкӧд вомӧнасянінын, сулалӧ нин 0°.
Ӧні пуктӧй быд параллель вылӧ градусъяслысь лыдпас (нулевӧй меридиансянь веськыдвылӧ): 30°, 60° да полюс вылӧ 90°.
Градуснӧй сеть.
Параллельяс да меридианъяс артмӧдӧны сідз шусяна градуснӧй сеть.
Градуснӧй сеть серти ми вермам аддзыны да пасйыны мушар вылысь любӧй чут.
Босьтам пример.
Мед миянлы шар вылысь колӧ аддзыны чут, коді сулалӧ 30° войвыв широта вылын да 60° асыввыв долгота вылын.
Первой ми корсям экватор, сэсся войвыв полушарие вылысь 30° параллель.
Сэсся кулевӧй меридиансянь асыввывланьысь корсям 60° меридиан.
И сэні, кӧні 30° параллельыс вомӧнасьӧ 60° меридианкӧд, лоас корсян чутыс.
Дженьдӧдӧм могысь, «войвыв широта» кыв пыдди гижӧны прӧстӧ в. ш., лунвыв широта пыдди — л. ш., асыввыв долгота пыдди — а. д. * да с. в.
(например, 30° а. д., 60° р. д.).
Градуснӧй сеть серти кӧ кужам корсьны да пасйыны мушар вылысь любӧй чут, сэк сідзжӧ кужам петкӧдлыны и любӧй туй.
Шуам, море кузя мунӧ корабль.
Корабльса капитан быд лун тӧдмалӧ корабльлысь местасӧ да широталысь да долготалысь аддзӧм лыдпасъяссӧ гижалӧ корабельнӧй журналӧ.
Широталысь да долготалысь лыдпасъяссӧ журналысь ми вермам босьтны да пасъявны найӧс градуснӧй сетка вылӧ.
Пасъялӧм пунктъяссӧ визьясӧн йиталӧмӧн карта вылын миян артмас корабльлӧн туй.
Ми кӧ кытшовтам ді гӧгӧр да ассьыным туйсӧ пасъям градуснӧй сетка вылӧ, сэк миян карта вылын артмас ділӧн очертание.
Градуснӧй сетьсӧ сідзжӧ позьӧ чертитны и бумага вылын.
Бумага вылӧ чертитӧм сеть серти сідз жӧ, кыдзи и шар вылын, позьӧ аддзыны колана пунктъяс (53-ӧд серпас).
Упражнениеяс.
Корсьӧй асланыд шар вылысь либӧ глобус вылысь сійӧ местасӧ, коді куйлӧ 30° в. ш. да 120° а. д. вылын.
Корсьӧй 60° в. ш. да 60° р. д.
Корсьӧй 45° л. ш. да 40° а. д.
Корсьӧй 75° в. ш. да 120° р. д.
Корсьӧй 15° л. ш. да 45° р. д.
Полушариеяслӧн карта.
Мушарсӧ петкӧдлӧны сідзжӧ карта вылын.
Та могысь первой чертитӧны градуснӧй сеткаа кык круг, а сэсся ӧти кругас петкӧдлӧны (изображайтӧны) шарыслысь ӧти джынсӧ, а мӧдас — мӧд джынсӧ (54-ӧд серпас).
Полушариеяс карта вылын, кыдзи и глобус вылын, войвывсянь лунвылӧ направлениеясыс быдлаын совпадайтӧны (ӧтлаасьӧны) меридиан направлениекӧд.
А асыввывсянь рытыввылӧ направлениеыс совпадайтӧ параллельяс направлениекӧд.
Тайӧн карта торъялӧ планысь.
План вылын географическӧй сетка абу, и сэні войвывсянь лунвылӧ направлениеясыс лыддьыссьӧны вевдорсянь увланьӧ, а рытыввывсянь асыввылӧ направлениеясыс лыддьыссьӧны шуйгавывсянь веськыдвылӧ.
Шарлысь выпуклӧй поверхностьсӧ плоскӧй бумага поверхность вылын петкӧдлігӧн век артмалӧны кутшӧмсюрӧ нелючкияс.
Тайӧ нелючкияссӧ колӧ тӧдны.
Босьтӧй полушариеяслысь карта да сравнитӧй сійӧс глобускӧд.
Глобус вылын параллельяс кост расстояниеыс быдлаын ӧткодь.
Полушариеяслӧн карта вылын тайӧ расстояниеясыс абу ӧткодьӧсь.
А расстояниеясыс кӧ абу стӧчӧсь, то оз лоны стӧчӧсь и ыдждаясыс да очертаниеясыс петкӧдлӧм (изобразитӧм) странаяслӧн.
Сідз, полушарие шӧр юкӧнын став странаясыс лоӧны асланыс збыль ыдждасьыс ичӧтджыкӧсь, а доръясас, мӧдарӧ, ыджыдджыкӧсь.
Сӧмын глобус вылын странаясысь и ыдждасӧ и очертаниеяссӧ петкӧдлӧма лючкиа.
Меркаторлӧн карта.
Полушариеяслӧн мирӧвӧй карта миянлы петкӧдлӧ Мулысь кык джын.
Тайӧ карта серти сьӧкыд изучайтны океанъясӧс — найӧс торйӧдлӧма.
Сідзжӧ сьӧкыд сравнивайтны климатъяс, быдмӧга областьяс, пасъявны морскӧй туйяс.
XVI-ӧд нэмын картограф Меркатор лӧсьӧдіс сэтшӧм мирӧвӧй карта, код вылӧ тӧрӧны став материкъясыс да океанъясыс (55-ӧд серпас).
Видзӧдлӧй бурджыка тайӧ карта вылас да сійӧс сравнитӧй полушариеяс картакӧд.
Полушариеяс вылас, кыдзи и глобус вылын, став меридианъясыс ӧтлаасьӧны полюсъясын.
Меркаторскӧй карта* вылын найӧс нуӧдалӧма веськыд параллельнӧй визьясӧн.
Меридианъяссӧ тадзи изображайтігӧн войвыв да лунвыв странаяс ёна паськалӧны пасьтанас.
Збыльысь ӧд, 60° в. да л. широтаӧд глобус вылын меридианъяс кост расстояниеыс кыкпӧв ичӧтджык экваторын серти.
А Меркатор карта вылын найӧ ӧткодьӧсь (56-ӧд серпас).
Сідзкӧ, странаясыс, кодъяс куйлӧны 60° в. да л. широтаын, нюжалӧны тані рытыввывсянь асыввылӧ кыкпӧв.
Медым стӧчджыка петкӧдлыны тайӧ странаяслысь очертаниеяссӧ, Меркатор кыкпӧв жӧ ыдждӧдіс и параллельяс костӧд расстояниесӧ.
Тадзикӧн странаяслӧн очертаниеяс лоины правильнӧйӧсь, а размеръясыс ыдждӧдӧмаӧсь.
И кымын ылын странаыс экваторсянь, сымын ёнджыка ыдждӧдӧма сылысь размеръяссӧ.
Пример пыдди босьтӧй Австралия да Гренландия.
Глобус вылын Австралия пӧшти куимпӧв ыджыдджык Гренландияысь.
А меркаторскӧй карта вылын Гренландия кыкпӧв ыджыдджык Австралияысь.
Тайӧ дзик гӧгӧрвоана, сы вӧсна мый Гренландия куйлӧ экваторсянь ылын, а та вӧсна и ёнджыка нюжалӧма.
Став висьталӧмсьыс тыдалӧ, мый меркаторскӧй карта серти оз позь сравнивайтны странаяслысь ыдждаяссӧ.
Но направлениеяссӧ да очертаниеяссӧ тані петкӧдлӧма зэв лючкиа, вернӧя.
Та вӧсна меркаторскӧй карта зэв удобнӧй морякъяслы.
Корабльяслысь туйсӧ векджык пасъялӧны меркаторскӧй карта вылӧ.
*Правильнӧйджык эськӧ вӧлі шуны меркаторскӧй проекциялӧн картаӧн.
Но кокньӧдӧм могысь ми пондам сійӧс шуны прӧстӧ Меркаторлӧн картаӧн.
Мирлысь картаяс изображайтны эмӧсь сідзжӧ и мукӧд способъяс.
Но быдӧнлӧн эмӧсь тӧдчана тырмытӧмторъяс.
Найӧ искажайтӧны либӧ очертаниеяссӧ, либӧ площадьяссӧ (57-ӧд серпас).
Тайӧ картаясӧн пӧльзуйтчигӧн колӧ тӧдны налысь ӧшыбкаяссӧ.
Сутки пиын кад арталӧм.
Му, кыдзи ми шулім нин, аслас ось гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧм вӧчӧ 24 часӧн.
Мулысь тыр бергӧдчӧм кадсӧ ми шуам суткиӧн.
Суткисӧ векджык юкӧны кык ӧткодь юкӧн вылӧ: войшӧрсянь луншӧрӧдз 12 час да луншӧрсянь войшӧрӧдз 12 час.
Кадсӧ лыддьыны бурджык не 12 часӧн, а 24 часӧн, суткисӧ кык пельӧ юктӧг.
Сэки луншӧр бӧрын 3 час пыдди лоӧ 15 час, 11 час рыт пыдди — 23 час да с. в.
Местнӧй кад.
Йӧз важӧн нин казялісны, мый кадыс разнӧй местаын абу ӧткодь.
Босьтны кӧ некымын пункт, кодъяс сулалӧны ӧти визьын асыввылӧ либӧ рытыввылӧ, сэк часіяс быдлаын кутасны петкӧдлыны разнӧй кад.
Пример вылӧ босьтам Москва, Иркутск, Владивосток.
Москваын кӧ 12 час лун, сэк Иркутскын 4 час гӧгӧр лун, а Владивостокын 6 час гӧгӧр рыт.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла артмӧ татшӧм торъялӧмыс.
Шонді быд торъя кадӧ вермӧ югдӧдны Мулысь сӧмын ӧти джынсӧ.
Сідзкӧ, сійӧ кадӧ, кор мушар ӧти джынъяс лун, сэк мӧд джынъяс вой.
Миян кӧ луншӧр, сэк Му мӧдар бокас войшӧр.
Сідзкӧ, сійӧ жӧ ӧти каднас долгота различнӧй градусъяс вылын часіяс петкӧдлӧны разнӧй кад.
Тайӧс зэв бура позьӧ аддзыны приложитӧм чертёж вылысь (58-ӧд серпас).
Тайӧс нӧшта бурджыка позьӧ аддзыны глобус вылысь.
Кад торъялӧмлысь помкасӧ тӧдӧмӧн ми кокниа вермам артавны и тайӧ торъялӧмыслысь ыдждасӧ.
Збыльысь ӧд: миян кӧ 12 час лун, сэк Му мӧдар бокас 12 час вой.
Пунктъяс костӧд расстояниеыс 180°.
180° расстояние дырйи кӧ кадын торъялӧмыс 12 час, то 1° расстояние дырйи сійӧ лоӧ 4 минута (60 мин. × 12 = 720 мин., 720 : 180 = 4 мин.).
Тайӧ величинасӧ тӧдӧмӧн ми век вермам артавны любӧй месталысь кадсӧ.
Быд меридианлӧн эм аслас кад, да сійӧ шусьӧ местнӧй кадӧн.
Упражнениеяс.
1. Тӧдмалӧй, уна-ӧ лоӧ кадыс 90° а. д. вылын, кор 0° вылын (нулевӧй меридиан вылын) — 12 час лун.
2. Тӧдмалӧй, уна-ӧ лоӧ кадыс 25°, 45°, 80°, а. д. вылын, кор 0° вылын — 2 час лун.
3. Тӧдмалӧй, уна-ӧ лоӧ кадыс 30° р. д. вылын, кор 0° вылын 12 час лун.
Кад международнӧя арталӧм.
Международнӧя кад арталӧмлӧн сущностьыс со мыйын.
Мушарыс ставнас юксьӧ экватор кузя 24 пельӧ.
Сідзкӧ, быд татшӧм юкӧнын лоӧ 15°. Водзӧ, юкӧнъяс пырыс нуӧдалӧны меридианъяс.
Тайӧ меридианъясыс став му поверхностьсӧ юкӧны 24 ӧткодь пояс вылӧ.
Быд пояс шӧрӧд нуӧдӧны ӧти основнӧй меридиан.
Гӧгӧрвоана, мый быд основнӧй меридианлӧн кадыс орчча основнӧй меридиан кадысь торъялӧ стӧч 1 часӧн.
Быд пояс пределын кадыс артавсьӧ тайӧ поясса основнӧй меридиан кад серти.
Тадзикӧн му поверхность вылын артмӧ 24 пояс, и быд пояслӧн кадыс орчча поясса кад серти торъялӧ стӧч ӧти часӧн.
Часовӧй поясъясӧс тадзи юклігӧн кокни артавны любӧй пояслысь кадсӧ, тӧдса кӧ миянлы кӧть ӧти пояслӧн кадыс.
Арталӧмыс нуӧдсьӧ асыввылӧ нулевӧй пояссянь, кодлӧн основнӧй меридианыс мунӧ Лондон бердса * Гриничскӧй обсерватория пыр.
Видзӧд часовӧй поясъяслысь карта, 59-ӧд серпас.
* Суша вылын часовӧй поясъяслӧн границаясыс тшӧкыда нуӧдсьывлӧны оз меридиан кузя, а юяс кузя либӧ государствояс, областьяс граница кузя.
Тайӧ вӧчсьӧ сы могысь, медым лӧсьыдджык вӧлі артавны кадсӧ быд поясын.
Упражнениеяс.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм часовӧй поясъясын куйлӧны Москва, Ленинград, Свердловск, Иркутск.
2. Тӧдмалӧй, кутшӧм часовӧй поясын куйлӧ тіян район.
3. Ті кӧ он олӧй московскӧй поясын, арталӧй тіян места да Москва костын кадлысь торъялӧмсӧ международнӧя кад арталӧм серти.
Кыдзи Му вылын тӧдмалӧны месталысь долгота да широта.
Долгота тӧдмалӧм.
Му вылын месталысь долгота тӧдмалӧм могысь колӧ тӧдны местнӧй кад да нулевӧй меридиан кад костын торъялӧмсӧ (разницасӧ).
Кыдзи тӧдмалӧны местнӧй кад, ми тӧдам.
Месталысь долгота тӧдмалӧм эм сылы мӧдара задача.
Босьтам пример.
Нулевӧй меридианын тайӧ здукын 12 час лун.
Кутшӧм градуса долготаын ми сулалам, сійӧ жӧ здукас кӧ миянын местнӧй кад серти 5 час рыт (17 час)?
Быд 4 минута вылӧ кадын торъялӧм равняйтчӧ 1° вылӧ долготаын торъялӧмлы.
Миян примерын кад серти торъялӧмыс 5 час (либӧ 300 минута).
5 чассӧ (300 минута) юкам 4 вылӧ да лоӧ 75.
Гӧгӧрвоана, мый сулалам 75° долгота вылын.
Кутшӧм долготаын: асыввылын али рытыввылын?
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый долготаыс лоӧ асыввывса, сы вӧсна мый миянын кадыс бӧльӧ сёрджык нулевӧй меридианын серти.
Упражнениеяс.
1. Тӧдмалӧй месталысь долготасӧ, нулевӧй меридианын кӧ 14 час, а индӧм местаас 16 час 30 минута.
2. Тӧдмалӧй месталысь долготасӧ, нулевӧй меридианын кӧ 17 час, а индӧм местаас 14 час 45 минута.
3. Тӧдмалӧй, кутшӧм градуса долготаын куйлӧ Москва, нулевӧй меридианын кӧ 12 час лун, а Москваын 14 час 30 минута.
Месталысь широта тӧдмалӧм.
Месталӧн широтаыс тӧдмавсьӧ горизонтсянь небеснӧй светилӧяс (Шонді, кодзувъяс да мук.) судта серти.
Видлалам медся прӧстӧй случайсӧ.
Небесаын эм Полярнӧй кодзув.
Сійӧ сулалӧ войвыв полюс весьтын, пӧшти му ось продолжение вылын, сы вӧсна и сійӧ кажитчӧ миянлы дзик вӧрзьывтӧмӧн.
Ми кӧ сувтам войвыв полюс вылӧ, сэк Полярнӧй кодзув лоас миян юр весьтын.
Ми кӧ полюссянь пондам мунны экваторлань, сэк Полярнӧй кодзулӧс кутам аддзыны век улысьджык и улысьджык.
Кымын ылӧ ми мунам полюссянь, сымын улынджык лоӧ Полярнӧй кодзулыс.
Ми кӧ лоам экватор вылын, сэк Полярнӧй кодзулыс лоас дзик горизонтас (60-ӧд серпас).
Особӧй угломернӧй инструмент отсӧгӧн йӧз тӧдмалӧны кодзувъяслысь судтасӧ горизонтсянь, мӧд ногӧн кӧ, тӧдмалӧны, кымын градус сійӧ пельӧсыслӧн, коді артмӧ кодзувсянь усян югӧрӧн да горизонтальнӧй плоскостьӧн.
Полюс вылын тайӧ пельӧсыс пӧшти 90°, экватор вылын — 0°. Экваторсянь полюслань направление кузьта тайӧ пельӧсыс вочасӧн пондас ыдждыны.
Шуам, ми мунам корабль вылын да кӧсъям тӧдмавны широтасӧ сійӧ месталысь, код вылын сулалам тайӧ каднас.
Тӧдмалам Полярнӧй кодзувлысь судтасӧ.
Шуам, судтаыс 40°. Гӧгӧрвоана, мый ми сулалам 40° в. ш. гӧгӧрын (61-ӧд серпас).
Месталысь широтасӧ позьӧ тӧдмавны быд мукӧд кодзув серти дай Шонді серти, сӧмын арталӧмъясыс лоасны тӧдчымӧнъя сьӧкыдджыкӧсь да сложнӧйджыкӧсь.
Шонді гӧгӧр Мулӧн бергалӧм.
Ми тӧдам нин, мый мушар бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Но тайӧ бергалӧм кындзи, мушар нӧшта бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Шонді гӧгӧр Мулӧн туйыс круг кодь*, сійӧ шусьӧ орбитаӧн (62-ӧд серпас).
Тайӧ кругыс зэв ыджыд, да Му сійӧс мунӧ 365 лун да 6 час*.
Сійӧ кад коластсӧ, код чӧж Муыс вӧчӧ Шонді гӧгӧр быдса круг, ми шуам воӧн.
Кокниджык понда йӧзыс лыддьӧны воын стӧч 365 лун.
6 час лишнӧйсьыс 4 во чӧжӧн чукӧрмӧ быдса сутки.
Тайӧ суткиыс содтыссьӧ быд нёльӧд во дінӧ.
Сідзӧн быд нёльӧд воын 366 лун, сійӧ воыс шусьӧ високоснӧйӧн.
* Збыльысьсӧ Мулӧн орбитаыс ичӧтика топалыштӧм круг формаа (эллипсис кодь).
Вайӧдӧм 62-ӧд серпас вылын кругыслысь топалыштӧмсӧ петкӧдлыны оз позь, сы вӧсна мый миян масштаб дырйи эллипсисыс оз кут торъявны гӧгрӧс кругысь.
Мулысь вося туйсӧ юкӧны 12 пельӧ.
Сійӧ кад коластсӧ, код чӧж Муыс мунӧ аслас туйлысь дас кыкӧд юкӧнсӧ, шуӧны тӧлысьӧн.
Волӧн кадъяс.
Мулӧн осьыс пӧлыньтчӧма орбита плоскость бердӧ 66½° вылӧ.
Тайӧ пӧлыньтчӧмыс вайӧдӧ сэтчӧ, мый войвыв да лунвыв полушариеяссӧ разнӧй кадӧ Шонді оз ӧтмоза югдӧд да шонты.
Видзӧдлам Мулысь положениесӧ июньын (63-ӧд серпас).
Шондіыс ёнджыкасӧ югдӧдӧ войвыв полушариеӧс.
Чертёж вылын бура тыдалӧ, мый Шонді сулалӧ оз экватор весьтын, а 23½° в. ш. параллель весьтын.
Тайӧ параллельыс шусьӧ войвыв тропикӧн (Рака).
Войвыв тропик — мушар вылын замечательнӧй визь.
Воын ӧтчыд, июнь 21-ӧд лунӧ луншӧркадын, Шонді югдӧдӧ медся джуджыд юкмӧсъяслысь пыдӧссӧ.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый июнь 21-ӧд лунӧ тані Шондіыс сулалӧ стӧч юр весьтын, либӧ, кыдзи шуӧны, зенитын (зенит — медся вылыс чут миянӧн аддзан небеса сводлӧн).
Войвыв тропиксянь войвывланьын Шондіыс зенитын некор оз овлы.
Ӧні вуджам мӧд чертёж дінӧ (64-ӧд серпас), код вылын петкӧдлӧма Мулысь положениесӧ декабрын.
(Серпасъяссӧ видлалӧй торйӧн.)
Шонді, кыдз ті аддзанныд, ӧні югдӧдӧ ёнджыкасӧ лунвыв полушариеӧс.
Ӧні сійӧ сулалӧ 23½° л. ш. вылын.
Параллель, коді мунӧ 23½°лунвыв широта пыр, шусьӧ лунвыв тропикӧн (Козерога).
Лунвыв тропикыс — сэтшӧм жӧ замечательнӧй визь, кыдзи и войвыв тропик.
Тані сідзжӧ вонас ӧтчыд, декабрь 21-ӧд лунӧ, луншӧркадын Шондіыс сулалӧ зенитын да югдӧдӧ медся джуджыд юкмӧсъяслысь пыдӧссӧ.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын Шондіыс зенитын сідзжӧ некор оз овлы.
Войвыв да лунвыв тропикъяс костын артмӧ паськыд пояс, коді шусьӧ тропическӧй поясӧн.
abu
Бергӧдчылам бара 63-ӧд серпас дінӧ, кӧні петкӧдлыссьӧ Мулӧн положениеыс июньын.
Видзӧдлӧй войвыв полюс гӧгӧрса странаяс вылӧ.
Найӧ югдӧдсьӧны Шондіӧн.
Ті тӧданныд нин, мый мушар бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Чертёж серти бура тыдалӧ, мый войвыв полюс дінса странаясыс июньын пондасны югдӧдсьыны Шондіӧн лун и вой.
Лючкиджык кӧ шуны, войвыв полюс гӧгӧрса странаясын июньын войыс ньӧти оз ло, а кутас сулавны кузь полярнӧй лун.
Тайӧ чертёжсьыс жӧ бура тыдалӧ, мый полюссянь 23½° вывті кутас мунны параллель, кодысь лунвывланьын полярнӧй кузь луныс оз нин овлы.
Тайӧ параллельыс шусьӧ войвыв полярнӧй кругӧн.
Сійӧ куйлӧ полюссянь 23½° ылнаын, мӧд ног кӧ, 66½° войвыв широта вылын.
Мӧд ног лунвыв полюс дінын.
Тані сулалӧ кузь полярнӧй вой.
Тайӧ кузь полярнӧй войлы границанас лоӧ параллель, коді мунӧ лунвыв полюссянь 23½° вывті.
Тайӧ параллельыс шусьӧ лунвыв полярнӧй кругӧн.
Сійӧ куйлӧ 66½° лунвыв широта вылын.
Бара бергӧдчылам чертёж дінӧ (64-ӧд серпас), коді мушарсӧ петкӧдлӧ декабрын.
Ӧні войвыв полярнӧй круг сайын сулалӧ кузь полярнӧй вой, а лунвыв полярнӧй круг сайын — кузь полярнӧй лун.
Муыс, Шонді гӧгӧр мунігас, вочасӧн век вуджӧ ӧти положениесянь мӧдӧ.
Кад, кор войвыв полушарие босьтӧ унджык шоныд, шусьӧ миянын гожӧмӧн.
Кадсӧ, кор войвыв полушарие босьтӧ этшаджык шоныд, ми шуам тӧлӧн.
Тӧв да гожӧм кост кадсӧ, кор лунвыв да войвыв полушариеяс шоныдсӧ босьтӧны ылӧсас ӧтмында, шуӧны тулысӧн, а гожӧм да тӧв кост кадсӧ шуӧны арӧн.
Войвыв полушариеын тӧлыс: декабрь, январь да февраль; тулысыс: март, апрель да май; гожӧмыс: июнь, июль да август; арыс: сентябрь, октябрь да ноябрь.
Лунвыв полушариеын волӧн кадъясыс мӧдараӧсь.
Кор миян тӧв — сэні гожӧм, кор миян гожӧм — сэні тӧв.
Тропическӧй странаясын тӧв да гожӧм костын торъялӧмыс зэв ичӧт.
Полюсъяс дінса странаясын тӧв да гожӧм костын торъялӧмыс зэв ыджыд.
Полярнӧй областьясын тӧлын кымынкӧ тӧлысь чӧж Шондіыс ньӧти оз петкӧдчыв: сулалӧ кузь полярнӧй вой.
Гожӧмын, мӧдарӧ, Шондіыс кымынкӧ тӧлысь чӧж оз пыравлы: сулалӧ кузь полярнӧй лун.
Полярнӧй да экваториальнӧй областьяс костын куйлысь странаясын гожӧмыс торъялӧ тӧвсьыс.
Кымын матынджык полюслань, сымын торъялӧмыс ыджыдджык, кымын матынджык экваторлань, сымын торъялӧмыс ичӧтджык.
ЛИТОСФЕРА.
Мушар тэчасноглӧн общӧй картина.
Мушар поверхностьсяньыс вевттьысьӧма сынӧдӧн, либӧ атмосфераӧн.
Атмосфера — сійӧ медся вылыс да медся кокни оболочка Мулӧн.
Мӧд оболочка, коді вевттьӧ Мусӧ, сійӧ ва оболочка, либӧ гидросфера.
Сійӧ артмӧдӧ океанъяс, мореяс, тыяс, юяс, мупытшса ваяс да ледникъяс.
Коймӧдыс каменнӧй породаясысь да шусьӧ литосфераӧн.
Сійӧ артмӧдӧ мушарлысь чорыд поверхностьсӧ.
Литосфералӧн увтасджык юкӧнъясыс вевттьысьӧмаӧсь океанъясӧн да мореясӧн, вывтасджыкъясыс — артмӧдӧны суша.
Мореяс да океанъяс босьтӧны мушарлысь поверхностьсӧ 2⁄3 дорысь унджык (суша 29%, ва 71%).
Сушаыс кыпӧдчӧ мореяс да океанъяс вевдорӧ разнӧй ыдждаа да формаа участокъясӧн.
Сушалӧн гырысь участокъясыс шусьӧны материкъясӧн, либӧ континентъясӧн.
abu
Тайӧ гырысь материкъяс кындзи Му вылын эмӧсь зэв уна діяс.
На пиысь медся ыджыдыс — Гренландия.
abu
Материкъяссӧ на дорын куйлысь діяскӧд ӧтлаын шуӧны светлӧн юкӧнъясӧн.
Став сушасӧ примитӧма юкны квайт светлӧн юкӧн вылӧ: Европа (10 млн. кв. км), Азия (44 млн. кв. км), Африка (30 млн. кв. км), Америка (42,8 млн. кв. км), Австралия діясыскӧд (8,8 млн. кв. км) да Антарктида (14 млн. кв. км).
Америка юксьӧ Севернӧй да Южнӧй вылӧ.
Европаӧс да Азияӧс ӧтлаын мукӧддырйи шуӧны Евразияӧн.
abu
abu
abu
Литосфералӧн тэчасног.
Кыдзи изучайтӧны литосфералысь пытшкӧс тэчасногсӧ.
Полезнӧй ископаемӧйяс корсьӧм могысь мортлы ковмӧ кодйыны джуджыд шахтаяс, вӧчавны буровӧй скважинаяс, нуӧдавны туннельяс.
Тайӧ став уджъяс дырйиыс морт вермис аддзыны да изучайтны му коралысь пытшкӧсса тэчасногсӧ (строениесӧ).
Ми ставным тӧдам, мый юяс, шоръяс да зэр потокъяс кодйӧны долинаяс да оврагъяс.
Торъя нин уна джуджыд долинаяс да оврагъяс эмӧсь гӧраясын.
Тайӧ долинаясыс мукӧддырйи дзик подулӧдзыс вундӧны джуджыдысь-джуджыд горнӧй хребетъяс.
Примеръясӧн вермасны лоны Кавказскӧй гӧраяс, кодъясӧс вундӧма Терек ю, Гималайскӧй гӧраяс, кодъясӧс вундӧма Инд ю, да мукӧдъяс.
Тайӧ став случайясас морт вермӧ «видзӧдлыны» зэв пыдӧ литосфера пытшкӧ да аддзыны сылысь тэчасногсӧ.
Но торъя нин уна сетӧны литосфераӧс изучайтӧм могысь сійӧ древньӧй гӧраясыс, кодъяс ёна киссьӧмаӧсь-пазавлӧмаӧсь.
Найӧ миян водзын восьтӧны медся пыді пластъяссӧ, кодъяс артмӧдӧны му кора.
Татшӧм гӧраяслы примеръясӧн миян СССР-ын лоӧны Урал да кызвын гӧраясыс Сибирлӧн.
Породаяс, кодъяс артмӧдӧны литосфера.
Став породаясыс, кодъяс артмӧдӧны литосфера, юксьӧны кык ыджыд группа вылӧ: массивнӧй породаяс да осадочнӧй, либӧ слоистӧй, породаяс.
Массивнӧй породаяс артмисны сылӧм биа кизьӧр массаяс кӧдзалӧмысь.
Татчӧ пырӧны гранитъяс, базальтъяс, лаваяс да мукӧдъяс.
Массивнӧй породаяс оз имеитны слӧйяс.
Найӧ куйлӧны либӧ гырысь сплошнӧй массаясӧн, либӧ тыртӧны потасъяссӧ мукӧд породаясын, жилаяс артмӧдӧмӧн.
Массивнӧй породаяс тшӧкыдджыкасӧ тэчсьӧмаӧсь кристаллъясысь, да та вӧсна найӧс нӧшта шуӧны кристаллическӧйясӧн.
Кристаллическӧй породаяс шонді, ва, сынӧд да организмъяс действуйтӧмысь пазавлӧны.
Бӧръяпом, ён массивнӧй породаясысь артмӧны рыхлӧй породаяс: сёй, лыа, гравий, галька да мукӧд.
Тайӧ рыхлӧй породаяссьыс, кыдз ми тӧдам, артмӧны уна пӧлӧс осадочнӧй породаяс.
Мулӧн пытшкӧсса температура.
Шондісянь шоныдыс Му пытшкӧ пырӧ сӧмын кымынкӧ метр сайӧ.
Пуктыны кӧ термометр 30 м пыднаӧ, то тӧлын и гожӧмын сійӧ кутас петкӧдлыны ӧткодь температура.
Мӧд кывъясӧн кӧ, 30 м пыднаӧ шондісянь шоныдыс оз нин пыр.
Ми тӧдам, мый полезнӧй ископаемӧйяс корсигӧн морт кодйӧ джуджыд шахтаяс да вӧчалӧ буровӧй скважинаяс.
Тайӧ шахтаясын да скважинаясын температура бӧрся наблюдайтӧмъяс петкӧдлісны, мый Мулӧн температураыс пыдна содтӧмкӧд тшӧтш вочасӧн содӧ.
Позьӧ шуны, мый шӧркодя быд 33 м пыдна пырӧмысь Мулӧн температураыс содӧ 1° вылӧ.
Миянын медся джуджыд буровӧй скважинаяс воӧны 2‒3 км-ӧдз.
Тайӧ скважинаясас 1000 м пыднаын температураыс 30° гӧгӧр, 2000 м пыднаын — 60° гӧгӧр, 3000 м пыднаын — 90° гӧгӧр.
Но позьӧ-ӧ чайтны, мый пыдна содтӧмкӧд тшӧтш температураыс содас и водзӧ?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Тайӧ чайтӧмыслы подулӧн лоӧ татшӧм факт.
Му вылын паныдасьлӧны аслыспӧлӧс гӧраяс — вулканъяс.
Вулканъяс шыблалӧны Му пытшкӧсысь доналӧм газъяс да сывдӧм каменнӧй масса — лава.
Сылӧм лавалӧн температураыс овлӧ 1300‒1500°-ӧдз.
Тайӧ лоӧ, мый ёна пыдын Мулӧн температураыс абу этшаджык 1500°-ысь.
Татшӧм температура дырйи гранит, гнейс да мукӧд кристаллическӧй породаяс долженӧсь лоны сылӧм состояниеын.
Кыптӧ-ӧ Му пытшкын температураыс 1500°-ысь вылӧджык, стӧчасӧ ми огӧ на тӧдӧй.
Но эм подув думайтны, мый Му пытшкас температура волӧ 2000°-ӧдз, а вермас лоны и нӧшта на унджык.
Кора да магма.
Му кора медсясӧ состоитӧ кристаллическӧй породаясысь.
Сылӧн кызтаыс разнӧй местаясын абу ӧткодь.
Шӧркодя сійӧс позьӧ артавны 50-сянь 100 км-ӧдз.
Му кораыс вевдорсяньыс состоитӧ гранитъясысь, увдорсяньыс — бӧльӧ сьӧкыдджык базальтъясысь.
50 км пыдна гӧгӧрын температураыс сэтшӧм вылын, мый базальтъяс эськӧ долженӧсь вӧлі сывны.
Но тайӧ пыднаын, ыджыд температураысь кындзи, нӧшта эм и зэв ыджыд давление (гранитнӧй коралӧн сьӧктаыс).
Тайӧ давлениеыс сэтшӧм ыджыд, мый доналӧм породаясыс сэні пӧрӧны оз кизьӧрӧ, а аслыспӧлӧс пластическӧй состояниеӧ.
Пластическӧй состояниелы примерӧн вермас лоны обыкновеннӧй вурсян (сапожнӧй) вар.
Комнатнӧй температура дырйи вурсян вар эм чорыд телӧ.
Сылӧн эм аслас форма да кучкӧмысь сійӧ жугласьӧ торпыригъяс вылӧ.
Но тайӧ жӧ варсӧ кольӧй комнатаӧ 1‒2 тӧлысь кежлӧ, сійӧ «визувтас».
Сійӧ кӧ джаджйын куйліс, то паськалас джадж пасьтаыс; куйліс кӧ дозйын, босьтас дозйыслысь форма.
Кучкӧй тайӧ паськалӧм вар торъяс — сійӧ потласяс.
Сідзкӧ, вурсян варыс комнатнӧй температура дырйи ӧттшӧтш лоӧ чорыдӧн и визувтысьӧн.
Татшӧм состояниесӧ и шуӧны пластическӧйӧн.
Сідзкӧ, Му коралӧн улыс юкӧнъясыс да пыдынджык куйлысь породаясыс куйлӧны доналӧм пластическӧй состояниеын.
abu
abu
abu
abu
Му кора ӧткымын местаын породаяс вермасны сывны.
Найӧ пӧрӧны биа-кизьӧр массаӧ, коді шусьӧ магмаӧн.
Му кораын магма артмӧдӧ торъя очагъяс, кодъяс тшӧкыда мӧда-мӧдныскӧд йитчӧны сійӧ жӧ магмаӧн тырӧм каналъясӧн.
Му ядро.
Кутшӧм температураыс Мулӧн магма слӧй улын, ми ӧні огӧ на тӧдӧй.
Такӧд тшӧтш тӧдса, мый пытшкӧсас Муыс, зэв чорыд, калитӧм стальысь чорыдджык.
Сідзжӧ тӧдса, мый пыдна содӧмкӧд тшӧтш породаясыс лоӧны пыр сьӧкыдджыкӧсь и сьӧкыдджыкӧсь.
Сідзкӧ, Мулӧн пытшкӧс юкӧныс эм чорыд да сьӧкыд ядро.
Чайтӧны, мый Му ядро кызвыннас состоитӧ кӧртысь, никельысь да сьӧкыд металлъясысь.
Вулканъяс.
Вулканъясӧн шусьӧны гӧраяс, кодъяс шыблалӧны доналӧм газъяс, доналӧм изъяс, пӧим да доналӧм биа-кизьӧр лава.
Вулканическӧй гӧралӧн видыс конус кодь (66-ӧд серпас).
Гӧра йылас (вершинаас) эм ыджыд воронка кодь впадина пасьтанас мукӧддырйи кымынкӧ километрӧдз.
Сійӧ шусьӧ кратерӧн.
Кратер пыр мунӧ вулканлӧн извержение.
Вулканическӧй гӧра артмӧ сійӧ породаяссьыс, кодъяс шыбытсьӧны вулканӧн извержение дырйиыс.
Вулканлӧн извержение.
Извержение дырйи вулканъяс зэв страшнӧйӧсь.
Первой Му пытшкӧссьыс кылӧ йиркакылӧм да жваркйӧм.
Муыс сэки тіралӧ.
Сэсся кратерсьыс некымын километр вылнаӧ кыптӧны доналӧм руяслӧн сюръяяс да пӧим кымӧръяс (67-ӧд серпас).
Пӧимкӧд тшӧтш пушкаысь лыйӧм снарядъяс ӧдӧн качӧны доналӧм изъяс.
Тайӧ изъясыс ыджданас мукӧддырйи овлӧны кык судта керка кодьӧсь.
Зэв тшӧкыда вулканъяс весьтын сукмывлӧны кымӧръяс, заводитӧ гымавны да кисьтыны ливень.
Пӧимкӧд сорласьӧм зэрыс му вылӧ усьӧ пӧсь няйт кодьӧн.
Вӧвлывлі, мый быдса каръяс тырлісны татшӧм пӧимнас.
Примеръясӧн вермасны лоны Геркуланум, Помпея да Стабия каръяс (Италияын).
2 сюрс во сайын кымын, Везувий извержение дырйи, найӧс дзикӧдз тыртіс пӧимӧн да пӧсь няйтӧн.
Ӧні тайӧ каръяссӧ кодйӧмаӧсь, да найӧс позьӧ аддзыны.
Медбӧрын, вулкан кратерысь киссьӧны лава потокъяс.
Лава потокыс визувтӧ улӧ биа паськыд юӧн.
Лава киссьӧм бӧрын извержениеыс надзӧникӧн ланьтӧ.
Лаваяс овлӧны уна пӧлӧсӧсь.
Сійӧ лаваяс, кодъяс кайӧны магма куйланінысь зэв пыдысянь, бӧльӧ сьӧкыдӧсь, бӧльӧ кизьӧрӧсь да кынмӧны надзӧн.
Лаваяс, кодъяс артмисны литосфераса сылӧм гранитнӧй массаясысь, мӧдарӧ, бӧльӧ кокниӧсь, бӧльӧ сукӧсь да кынмӧны зэв ӧдйӧ.
Лава характер сайын и извержениелӧн сямыс.
Кизьӧр лаваяс петӧны взрывъястӧг да визувтӧны пӧкатъястіыс паськыд потокъясӧн.
Сук лаваяс, мӧдарӧ, извергайтчӧны взрывъясӧн.
Овлывлӧ, мый лаваыс чорзьӧ вулкан кратерас на да тупкӧ петан туйсӧ.
Чукӧрмӧм газъяс зэв ыджыд вынӧн взрывайтӧны кынмӧм лавасӧ.
Пӧсь источникъяс да гейзеръяс.
Вулканысь петан лавалӧн ыджыд потокъясыс ӧдйӧ кӧдзалӧны ортсыас, а пытшкӧсас дыр кутӧны ыджыд температура.
Эмӧсь местаяс, кӧні зэв вына извержениеяс вӧвлӧмаӧсь сюрс вояс сайын.
Сэні кынмӧм лава потасъясӧдыс ӧніӧдз на петӧны ру да пуан пӧсь ва сюръяяс (гейзеръяс, 68-ӧд серпас).
Уна гейзер эм Исландия ді вылын, Севернӧй Америкаын (Иеллоустонскӧй парк), Новая Зеландияын.
Древньӧй, но нӧшта абу на дзикӧдз кӧдзалӧм лаваяс пытшкысь петӧны пӧсь да шоныд источникъяс.
Татшӧм источникъясыс уна эм миян Кавказын, Камчаткаын.
Действуйтысь да кусӧм вулканъяс.
Вулканъяс, кодъяс извергайтчӧны либӧ извергайтчылісны человечество помнитӧмын, шусьӧны действуйтысь вулканъясӧн.
Татшӧм вулканъясыс Му вылын 400 гӧгӧр.
Но, действуйтысь вулканъяс кындзи, эмӧсь нӧшта кусӧм вулканъяс, мӧд ног кӧ сэтшӧм вулканъяс, кодъяс важӧн нин эз извергайтчывны.
Кусӧм вулканъяслы примеръясӧн вермасны лоны Эльбрус да Казбек Кавказын да уна мукӧд.
Кусӧм вулканъясыд Му вылын зэв уна.
Ӧткымын кусӧм вулканъяс кратеръясын артмӧмаӧсь тыяс.
Кусӧм важ вулканъяс вочасӧн пазалӧны.
Бӧръяпом, вулкан местаас артмӧ неджуджыд кольцевӧй вал.
Вулканъяслӧн географическӧй распространение.
Исследованиеяс петкӧдлісны, мый вулканъяс эмӧсь сӧмын сэні, кӧні эмӧсь му кораас джуджыд потасъяс.
Медся уна потасыс эм Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн.
Татысь жӧ и аддзам медся уна вулканъяссӧ.
Действуйтысь 400 вулкан пиысь Тихӧй океан пай вылӧ воӧ 300-ысь унджык.
Найӧ нюжӧдчӧмаӧсь радъясӧн азиатскӧй да американскӧй материкъяслӧн берегъяс пӧлӧн.
Унаӧн на пиысь кыпӧдчӧны море пыдӧссянь, ді радъяс артмӧдӧмӧн.
Татчӧ пырӧны Алеутскӧй діяс, Курильскӧй да Тихӧй океанса унджык посни діясыс.
Вель уна вулкан сідзжӧ эм Средиземнӧй да Караибскӧй мореяс берегъясын да діяс вылын.
Вулканическӧй извержениеяслӧн помкаяс.
Му кора, кыдз ми тӧдам нин, зэв ёна личкӧ магма вылӧ.
Магма, тайӧ ӧти личкӧмыс вӧсна, вермас вель вылӧ кайны, му кора потасъясӧд.
Вылӧ кайӧм серти личкӧмыс чинӧ, а та вӧсна доналӧм пластическӧй магмаыс сылӧ да сывдӧ потасъяслысь стенъяссӧ.
Му кора породаяс калитчӧмысь да сылӧмысь выделяйтчӧны уна ва ру да газъяс.
Газъясыс, петан туй абутӧм вӧсна, мыйкӧ мында чукӧрмӧны потас вывладорас.
Кор газъяс чукӧрмасны тырмымӧн уна, найӧ писькӧдӧны аслыныс петан туй да заводитӧны извергайтчыны (70-ӧд серпас).
Кыдз сӧмын сюрӧ газъяслы петан туй, на бӧрся уськӧдчӧ петны газъясӧн насыщайтчӧм магма.
Кор магмасьыс унджык юкӧн газыс торъялас, извержение дугдас.
Вулканическӧй гӧраяс да вулканическӧй покровъяс.
Извержениеяс вӧсна артмӧны вулканическӧй продуктаясысь тэчсьӧм гӧраяс.
Тайӧ гӧраясыс сулалӧны либӧ ӧткӧн-ӧткӧн, либӧ чукӧръясӧн.
Зэв важся кадъясын лавалӧн извергайтчӧмыс вӧлі мунӧ зэв ыджыд размеръясӧн.
Потасъясӧд петан лаваясыс мукӧддырйи вевттьывлісны площадьяссӧ сё сюрс квадратнӧй километръясӧн.
Сідз, Средне-Сибирскӧй плоскогорьеын лаваӧн вевттьӧм площадьыс воӧ 500 сюрс кв. км-ӧдз.
Лаваӧн вевттьӧм ыджыд площадьяс эмӧсь Индостанын да Закавказьеын.
Вулканизм да полезнӧй ископаемӧйяс.
Му поверхность вылӧ вулканъяс петкӧдӧны зэв уна лава.
Газъясӧн насыщайтчӧм лаваяс кынмӧны синмӧсь (пористӧй) изйӧн, коді зэв ёна мунӧ кузнечнӧй шлак вылӧ.
Пористӧй лава лыддьыссьӧ зэв бур строительнӧй материалӧн.
Сійӧ ён, кокни да бура лӧсавсьӧ.
Та кындзи, аслас пористӧйлун вӧснаыс, сійӧ оз лэдз шоныдсӧ.
Газъясӧн ёна насыщайтчӧм лаваяс сетӧны быг кодь кокни из масса — пемза.
Пемза мунӧ шлифовка да полировка вылӧ.
Вулканическӧй пӧимысь артмӧны вулканическӧй туфъяс, кодъяс сідзжӧ лоӧны бур строительнӧй материалъясӧн.
Таысь кындзи, извержение дырйи выделяйтчӧ зэв уна сера.
Но нӧшта на ыджыдджык тӧдчанлун кутӧны сійӧ вулканическӧй массаяс, кодъяс кынмӧны литосфера потасъясын.
Тані вулканическӧй массалӧн кӧдзалӧмыс мунӧ зэв надзӧн — сё да весиг сюрс вояс.
Татшӧм надзӧн кӧдзалігас вулканическӧй массаысь выделяйтчӧны: кӧрт, ыргӧн, зарни, эзысь, свинеч, озысь да мукӧд металлъяс.
Тайӧ металлъясыс быд сикас рудаяс видӧн пуксьӧны литосфера потасъясӧ.
Дзик жӧ татшӧм ногӧн литосфера потасъясын артмалӧны и самоцветнӧй изъяс.
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй да помнитӧй татшӧм вулканъяс:
Европаын: Везувий да Этна.
Азияын: Ключевскӧй сопка да Фудзияма.
Африкаын: Килиманджаро.
Севернӧй Америкаын: Орисаба.
Южнӧй Америкаын: Чимборазо.
Антарктидаын: Эребус.
Корсьӧй: Исландия да Новая Зеландия діяс да Камчатка полуостров, кӧні эмӧсь уна вулканъяс, пӧсь источникъяс да гейзеръяс.
Землетрясениеяс.
Землетрясениеяс пырӧны Му вылын медся грознӧй явлениеяс лыдӧ.
Землетрясениеяс дырйи почваыс мукӧддырйи сэтшӧм ёна сыркакылӧ, мый жугласьӧны зданиеяс, гӧраясын лоалӧны ыджыд обвалъяс да артмӧны джуджыд потасъяс.
Сідз, Японияын 1923 вося сентябрын вит минута чӧжӧн вӧлі пазӧдӧма Токио кар да вель уна орчча каръясӧс.
Та дырйи пӧгибнитісны пӧшти 200 сюрс морт.
Италияын 1908 воын землетрясениеысь пӧгибнитісны кымынкӧ кар да 300 сюрс саяс йӧз.
Со мый тайӧ землетрясение йылысь висьталӧны аддзылысьяс: «5 час асылын немвиччысьтӧг дрӧгнитіс море Мессинскӧй проливын да тыри зэв гырысь гыясӧн.
Гыяс ызгысисны порт вылӧ да пасьнитісны сэні сулалысь уна корабльясӧс.
Дзик пыр жӧ набережнӧйыс вевттьысис ваӧн, код вывті кывтісны судно торпыригъяс, бӧчкаяс, ящикъяс да быд сикас тӧваръяс.
Такӧд ӧттшӧтш Мессинаын, Реджиоын да на гӧгӧрын кутіс сыркакывны муыс.
Тадзи нюжаліс минута кык.
Друг кыліс зэв ёна тойыштчӧм, страшнӧй йиркнитӧм, да Мессина пыр жӧ вӧйи бус кымӧръяс пиӧ.
Лои пемыд.
Кор надзӧникӧн бусыс разаліс, ыджыд да мича кар местаын вӧліны сӧмын киссьӧм стрӧйбаяс (развалинаяс)».
Татшӧм жӧ регыдӧн 1775 воын землетрясениеысь пӧгибнитіс Лиссабон кар (Португалия).
Та дырйи море вылын кыптӧм гыыс муніс Америка берегъясӧдз.
Землетрясениеяс дырйи муыс сыркалӧ разнӧя.
Босьтам кымынкӧ пример аддзылысьяс висьталӧмысь.
1873 вося землетрясение дырйи Калабрияын (Южнӧй Италия) муыс сыркаліс гыалӧмӧн моз, да пуяс качайтчисны сэтшӧм ёна, мый налӧн лапъясыс муӧ кучкасьӧмысь чегъясисны.
Тайӧ — гыалана (волнообразнӧй) колебаниеяс.
Но торъя нин пазӧданаӧсь овлӧны колебаниеяс, кодъясӧс позьӧ ӧткодявны увсянь вывлань толчокъяскӧд.
Со мый висьталӧны татшӧм колебаниеяс йывсьыс аддзылысьяс:
«Гӧра йывъяс кутісны чеччавны вывлань да увлань.
Уна керка, аслас фундаментъясыскӧд тшӧтш, вӧлі шыбытӧма вывлань.
Мостӧвӧй вывса изъяс пушка снарядъяс моз лэбзьылісны сынӧдӧ» (Калабрия, 1887 во).
Либӧ со мӧд случай: «Кулӧм мортъясӧс вӧлі шыбытӧма гуяссьыс.
Ловъя йӧз сёясӧн качлісны сынӧдӧ да кулӧмӧн гылалісны джуджыд мыльк вылӧ, коді вӧлі ю мӧдар берегын».
Исследованиеяс петкӧдлісны, мый гыяс да толчокъяс артмӧны ӧти помка вӧсна.
Му пытшкас лоӧ удар.
Му поверхность вылын, стӧч сійӧ места весьтас, кылӧны толчокъяс, а бокъясас паськалӧны гыяс, сы моз жӧ, кыдзи паськалӧны гыяс ва веркӧсӧ шыбытӧм изйысь.
Сӧмын ва гыясыс мунӧны зэв надзӧн, а землетрясениелӧн гыяс, мӧдарӧ, мунӧны зэв ӧдйӧ.
Места, кӧні му пытшкас лоӧ ударыс, шусьӧ землетрясение центрӧн, либӧ очагӧн.
Му поверхность вылас местаыс, коді воӧ землетрясение центр весьтас, шусьӧ эпицентрӧн.
Эпицентр гӧгӧрын векджык овлӧны медся гырысь пазалӧмъяс.
Эпицентрсянь бокъясӧ землетрясениелӧн выныс вочасӧн чинӧ.
Землетрясениеяс овлӧны уна помкаяс вӧсна.
Слаб землетрясениеяс вермасны лоны прӧстӧ обвалъяс вӧсна.
Киссяс кӧ ӧти-мӧдлаті кодйыссьӧм гӧра, усяс кӧ пещералӧн пӧтӧлӧкыс, и муыс дрӧгнитас ударсьыс.
Ыджыд землетрясениеяс овлӧны вулканъяс извержениеяс дырйи.
Но медся вына землетрясениеяс овлӧны му кораын потасъяс артмигӧн.
Татшӧм потасъясыс медтшӧкыда лолывлӧны гӧраяс артмигӧн (горообразование дырйи).
Важӧн морт эз вермыв тышкасьны землетрясениеясӧн ваян жугӧдлан вынкӧд.
Ӧні йӧз велӧдчисны стрӧитавны сэтшӧм керкаяс, кодъяс оз жугласьны весиг зэв ён землетрясениеяс дырйи.
Медся ёнӧсь да зумыдӧсь железобетонысь вӧчӧм сооружениеяс.
Сідзжӧ бура сулалӧны и пу керкаяс, кодъяслысь пӧтӧлӧкъяссӧ да вевтъяссӧ лӧсьӧдӧма аслысногӧн.
Ыджыд землетрясениеяс овлӧны шочджыка.
Весиг Японияын, кӧні зэв частӧ овлӧны му пытшса толчокъяс, ёна пазӧдана землетрясениеяс овлӧны 10‒15 во мысти.
Ичӧт землетрясениеяс овлӧны ёна тшӧкыдджыка.
Сідз, сійӧ жӧ Японияын найӧс лыддьӧны ӧти вонас 600-ӧдз.
Му кораын зэв слабиник сырмӧмъяс мунӧны дугдывлытӧг.
Гӧраяслӧн артмӧм.
Гӧраясын пластъясыс, кыдзи ми тӧдам нин, куйлӧны быдсяма ногӧн (72-ӧд серпас).
Найӧ вермасны лоны кусыньтчӧмаӧсь вывлань, кусыньтчӧмаӧсь увлань (73-ӧд серпас, I), чукӧрмӧмаӧсь складкаясӧ (II), орласьӧмаӧсь потасъясӧн да весиг вешйӧмаӧсь мукӧд пластъяс вылӧ (III).
Мыйла тадзи?
Мыйла пластъясыс равнинаясын медсясӧ куйлӧны горизонтальнӧя, а гӧраясын чукӧрмӧмаӧсь складкаясӧ?
Гӧра складкаясӧс бура тӧдмалӧм петкӧдліс, мый пластъяс, кодъясысь тэчсьӧмаӧсь гӧраяс, первойсӧ сідзжӧ куйлісны горизонтальнӧя.
Сэсся кутшӧмкӧ вын топӧдіс пластъяссӧ бокъяссяньыс да чукӧртіс найӧс складкаясӧ (73-ӧд серпас).
Тайӧ вывлань кыпӧдчӧм складкаясыс и артмӧдісны уна горнӧй хребетъяс.
Горнӧй хребетъяссӧ, кодъяс артмӧмаӧсь складкаясӧн, шуӧны складчатӧй гӧраясӧн.
Визувтан ва, ледникъяс да пазӧдана мукӧд вынъяс действие вӧсна складчатӧй гӧраяс жугласьӧны да воштӧны важ формасӧ.
Но гӧра пытшкӧс тэчасногыс век жӧ кольӧ складчатӧйӧн.
Весиг медся важ гӧраяслӧн, кодъяслӧн хребетъясыс важӧн нин разрушайтчисны, пытшкӧсыс сідзжӧ складчатӧй тэчаснога.
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй медся джуджыд складчатӧй гӧраяссӧ: Гималаи, Гиндукуш, Кавказ, Карпаты, Балканы, Альпы, Апеннины, Атлас, Кордильеры да Анды.
Сбросъяс.
Гӧраяс вермӧны артмыны не сӧмын складкаяс отсӧгӧн.
Видзӧдлам 74-ӧд серпас.
Ті аддзанныд, мый тані пластъясыс абу нюкыльтчӧмаӧсь складкаясӧн, а орласьӧмаӧсь потасъясӧн.
Орйӧдлӧм участокъяс пиысь ӧтияс кайӧмаӧсь, мӧдъяс лэччӧмаӧсь.
Мукӧддырйи потасъясӧд кайӧмъясыс да лэччӧмъясыс овлӧны зэв ыджыдӧсь, да сэк кайӧм участокъясыс артмӧдӧны гӧраяс.
Татшӧм ногӧн артмӧм гӧраясыс шусьӧны сбросовӧй, либӧ глыбовӧй, гӧраясӧн.
Глыбовӧй гӧраяс сідз жӧ, кыдзи и складчатӧйяс, поверхностьсяньыс жугласьӧны да вочасӧн вежӧны ассьыныс ортсыса виднысӧ.
Сбросовӧй гӧраяслы примеръясӧн лоӧны Волга вылын Жигули, Забайкальеса уна гӧраяс да Южнӧй Африкаса унджык гӧраясыс.
Му вылын тшӧкыдджыкасӧ овлӧны складчато-сбросовӧй гӧраяс, мӧд ног кӧ, и складкаясӧн и сбросъясӧн артмӧм гӧраяс.
Гӧра артмӧмлӧн помкаяс.
Ми тӧдам, мый горнӧй складкаяс артмисны бокъяссянь ёна топӧдӧмысь.
Но кытысь нӧ босьтсис бокъяссянь тайӧ топӧдӧмыс?
Заводитлам разбирайтчыны.
Медвойдӧр уськӧдам тӧдвыланым, мый мушарлӧн кораыс чорыд, сы улын эм доналӧм масса.
Гӧгӧрвоана, мый мушарыс пытшкӧсас вочасӧн кӧдзалӧ да, тайӧ кӧдзалӧм вӧснаыс, ичӧтмӧ размернас.
Му кораыс, коді важӧн нин кӧдзаліс да чорзис, сідзжӧ должен ичӧтмыны размернас.
Му коралӧн куш тайӧ ӧти ичӧтмӧмыс нин артмӧдӧ бокъяссянь давление (личкӧм).
Но, та кындзи, эмӧсь и мукӧд помкаяс.
Ми тӧдам, мый му коралӧн кызтаыс да топыдлуныс абу быдлаын ӧткодь.
Бокъяссянь давление дырйи топыдджык участокъяслӧн доръясыс личкӧны небыдджык доръяс вылӧ.
Тайӧ личкӧмыс дырйи слабджык участокъяслӧн доръясыс, тӧдӧмысь, кутасны чукӧрмыны складкаясӧ (75-ӧд серпас).
Тан жӧ, складкаяс артманінъясас, лолывлӧны му коралӧн потасъяс, вулканъяс да землетрясениеяс.
Му коралӧн складкаяс артмӧмыс мунӧ зэв надзӧн.
Потасъяс артмӧмыс, мӧдарӧ, мунӧ зэв ӧдйӧ.
Ыджыдджык землетрясениеяс вӧсна, тыдалӧ, и артмӧны му кора пытшкын джуджыд потасъяс.
Сушалӧн нэмӧвӧйя колебаниеяс.
Тӧдса, мый мел да известняк артмӧмаӧсь море пыдӧсын.
Сідзжӧ тӧдса, мый мел да известняк ёна паськалӧмаӧсь и суша вылын.
Пример пыдди босьтӧй Приволжскӧй вывтас.
Тані пӧшти быдлаын паныдасьлӧны быд сикас морскӧй животнӧйяс колясъяса меллӧн да известняклӧн пластъяс.
Гӧгӧрвоана, мый Приволжскӧй вывтас местаын коркӧ вӧлӧма море пыдӧс.
Ӧні сійӧ пыдӧсыс кыптіс да пӧрис вывтасӧ.
Морскӧй происхождениеа породаяс зэв тшӧкыда паныдасьлӧны суша вылын.
Тшӧкыда тайӧ морскӧй происхождениеа породаяс улысь ми аддзывлам песчаникъяслысь, сёйӧда сланецъяслысь да изшомъяслысь пластъяс, кодъяс артмӧмаӧсь суша вылын.
Песчаникъяс, сёйӧда сланецъяс да изшомъяс, кодъяс куйлӧны ӧтлаын, кызвыныс артмӧны нюр, ты да ю пыдӧсъясын, мӧд ног кӧ, сушаса ва бассейнъясын.
Пластъяслӧн тадзи пуксьӧмыс миянлы висьталӧ сы йылысь, мый тайӧ местаас первой вӧлі суша, сэсся лои море, а сэсся бара лои суша.
Мӧд кывъясӧн кӧ шуны, тайӧ местаас му кораыс то кыптыліс, то лэччыліс.
Босьтӧй нӧшта пример.
Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн кыссьӧ увтаса ыджыд полоса, коді вевттьысьӧма тундраӧн.
Нитш да лишайникъяс слӧй улас тундраын куйлӧ морскӧй ил, паныдасьлӧны скелетъяс да раковинаяс морскӧй животнӧйяслӧн, самӧй сійӧ животнӧйяслӧн, кодъяс ӧні олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Мый йылысь висьталӧны тайӧ сюрӧмторъясыс?
Найӧ висьталӧны сы йылысь, мый тайӧ океанлӧн берегъясыс эз на зэв важӧн кыптыны.
Суша кыптӧмлӧн зэв бур примерӧн вермасны лоны Скандинавскӧй полуостровлӧн берегъяс.
Сэтысь ми аддзам площадкаяс, кодъясӧс кодйӧма гыяс кучкалӧмӧн 100‒200 метр да унджык вылнаын (76‒77-ӧд серпасъяс).
Му вылын эмӧсь местаяс, кӧні, мӧдарӧ, сушаыс надзӧник лэччӧ.
Примерӧн вермас лоны Чёрнӧй морелӧн войвыв побережьеыс.
Тані му кораыс лэччис, да мореыс локтіс суша вылас.
Та дырйи море ойдӧдіс ю долинаяс да артмӧдаліс кузь векни заливъяс.
Тайӧ заливъяссӧ, кодъяс артмисны ваӧн босьтӧм ю вомъяс местаӧ, шуӧны лиманъясӧн.
Му коралӧн кайӧмъясыс да лэччӧмъясыс мунӧны зэв надзӧн (100 воӧн 1 м да этшаджык).
Му коралысь тайӧ надзӧникӧн кыптӧмсӧ да лэччӧмсӧ шуӧны му коралӧн нэмӧвӧйя колебаниеясӧн.
Нэмӧвӧйя колебаниеяс векджык босьтӧны му коралысь зэв ыджыд участокъяс.
abu
Материкъяслӧн поверхностьыс зэв уна пӧлӧс.
Ӧти материкъяс вылын кызвыныс равниннӧй областьяс, мӧдъясын кызвыныс гӧраяс.
Материк поверхность форма костын да сійӧ очертание костын эм аслыспӧлӧс зависимость.
Равниннӧй областьясаджык материкъяслӧн очертаниеыс прӧстӧйджык.
Примеръясӧн вермасны лоны Африка да Австралия.
Разнообразнӧйджык поверхностя материкъяслӧн очертаниеыс ёна сложнӧйджык.
Примеръясӧн вермасны лоны Евразия да Севернӧй Америка.
Татшӧм материкъяслӧн вывтаса участокъясыс пырӧдчӧны мореӧ да артмӧдӧны полуостровъяс.
Море, материкъяслысь увтаса местаяссӧ ойдӧдӧмӧн, артмӧдӧ заливъяс да проливъяс (78-ӧд серпас).
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй да помнитӧй татшӧм полуостровъяс.
Европаын: Канин, Кольскӧй, Скандинавскӧй, Пиренейскӧй, Апеннинскӧй, Балканскӧй да Крымскӧй.
Азияын: Таймыр, Чукотскӧй, Камчатка, Корея, Индо-Китай, Индостан, Аравия, Малӧй Азия.
Америкаын: Лабрадор, Калифорния, Аляска.
Австралияын: Йорк.
Діяс.
Ми тӧдам нин, мый діяс — сійӧ сушалӧн участокъяс, кодъясӧс гӧгӧрбок кытшалӧма ваӧн.
Діяс овлӧны либӧ ӧткӧн, либӧ группаясӧн.
Діяслӧн группа шусьӧ архипелагӧн.
Уна діяс водзсӧ вӧліны йитчӧмаӧсь материккӧд, но бӧрынджык сыысь торъялісны.
На пиысь ӧтияс вӧліны полуостровъясӧн, но сэсся материккӧд йитчанінсӧ (перешеексӧ) вӧлі кырӧдӧма мореӧн.
abu
Мукӧдъяс артмисны сыысь, мый сушалӧн юкӧныс найӧ да материк костысь лэччис.
Тадзи артмисны Балканскӧй полуостров да Малӧй Азия костса діяс, Севернӧй Земля, Сицилия, Зондскӧй діяс да мукӧд.
Став татшӧм діясыс шусьӧны материковӧйясӧн.
Став ыджыд діясыс — материковӧй діяс.
Но эз став діясыс артмыны тадзи.
Кутшӧмсюрӧ діяс артмисны вулканическӧй извержениеясысь.
Мореясын да океанъясын сідз жӧ, кыдзи и суша вылын, овлӧны извержениеяс.
Море пыдӧсса потасъясысь петӧны руяс, пӧим да лава.
Мукӧддырйи пӧимыс да лаваыс петасны сы мында, мый артмӧ гӧра, коді ді моз кыптӧ море вылӧ.
Татшӧм діяслы примеръясӧн вермасны лоны Гавайскӧй діяс Тихӧй океанын, Вознесение да Св. Елена діяс Атлантическӧй океанын да мукӧд.
Эмӧсь не этша діяс, кодъясӧс стрӧитӧмаӧсь морскӧй животнӧйяс — кораллъяс.
Коралловӧй діяс уна эм Тихӧй океанын (Австралия дінын) да Индийскӧй океанын.
Вулканическӧй да коралловӧй діяс шусьӧны океаническӧйясӧн.
Кызвыннас найӧ негырысь діяс.
Упражнениеяс.
Карта вылысь корсьӧй да помнитӧй татшӧм діяс.
Европаын: Новӧй Земля, Земля Франца-Иосифа, Шпицберген, Исландия, Великобритания, Ирландия, Корсика, Сардиния, Сицилия.
Азияын: Севернӧй Земля, Ново-Сибирскӧй діяс, Врангель ді, Курильскӧй діяс, Сахалин, Японскӧй діяс, Филиппинскӧй діяс, Большой Зондскӧй діяс (Борнео, Суматра, Ява, Целебес), Цейлон.
Африкаын: Мадагаскар.
Австралияын: Новӧй Гвинея, Тасмания, Новӧй Зеландия.
Тихӧй океанын: Гавайскӧй діяс.
Америкаын: Полярнӧй архипелаг, Гренландия, Ньюфаундленд, Большой Антильскӧй діяс (Куба, Гаити), Малӧй Антильскӧй діяс, Огненнӧй Земля.
АТМОСФЕРА.
Сынӧдлӧн состав, сьӧкта да давление (личкӧм).
Мушар, кыдзи ми сёрнитлім нин, быд боксянь кытшалӧма оръявлытӧм сынӧда ӧн, кодӧс шуӧны атмосфераӧн.
Атмосфералӧн судтаыс артавсьӧ 500‒800 км.
Атмосфералӧн улыс слӧйясыс кык газ сорасысь: азотысь да кислородысь.
Объём сертиыс 100 юкӧн сынӧд вылӧ воӧ 79 юкӧн азот 14 да 21 юкӧн кислород.
Таысь ӧтдор сынӧдын эм неуна углекислӧй газ (0,03%), а сідзжӧ ва руяс да бус.
abu
Сынӧдлӧн эм сьӧкта.
Ӧти кубическӧй метр кос сынӧд веситӧ 1,3 кг гӧгӧр.
Гӧгӧрвоана, мый сынӧдлӧн вылыс слӧйясыс, асланыс сьӧкта вӧсна, личкӧны улыс слӧйясыс вылӧ да топӧдӧны найӧс.
Та вӧсна улыс слӧйясыс ёна топыдджыкӧсь вылыс слӧйясысь.
Арталӧма, мый сынӧдлӧн 11 км кызта улыс слӧйыс босьтӧ 3⁄4 сьӧктасӧ став сынӧдлысь, коді эм атмосфераын.
Сідзкӧ, мукӧд слӧйяс вылас воӧ сӧмын 1⁄4 став сьӧктасьыс.
Тропосфера да стратосфера.
Атмосфералӧн улыс юкӧныс, 10‒12 км судтаӧдз, шусьӧ тропосфераӧн, а вылыссаыс, ылӧсас 80 км-ӧдз, — стратосфераӧн (79-ӧд серпас).
abu
Сынӧдлӧн улыс слӧйясыс, му поверхностьсянь шоналӧмысь, кайӧны вывлань.
Вылыссаясыс кӧдзаласны да лэччӧны улӧ.
Сынӧдлӧн дугдывтӧг тайӧ лэччӧмыс да кайӧмыс мунӧ сӧмын тропосфера пределъясын.
Сынӧдкӧд тшӧтш тані кайӧны вывлань и ва руяс.
Кӧдзалігӧн найӧ пӧрӧны посни ва войтъясӧ либӧ йи кристалликъясӧ да артмӧдӧны кымӧръяс, зэра кымӧръяс, зэр, лым, шер, пуж да с. в.
Стратосфераын, мӧдарӧ, сынӧдлӧн вертикальнӧй токъясыс пӧшти абуӧсь, кымӧръясыс абуӧсь да сійӧ дзик прозрачнӧй.
Небесалӧн рӧмыс, стратостатсянь вӧчӧм наблюдениеяс серти, тані пемыд-фиолетовӧй.
Стратосфера сідзжӧ торъялӧ и температуранас.
Тропосфера различнӧй слӧйяслӧн температураыс зэв абу ӧткодь.
Улыс слӧйясас шоныд кадӧ сынӧдлӧн температураыс вермас лоны 20‒30° шоныд, а 8‒10 км вылнаын 40‒60° кӧдзыд.
Стратосфералӧн, мӧдарӧ, температураыс вежласьтӧмджык (50‒60° кӧдзыд),
Стратосфералӧн сынӧдыс вывті гежӧд.
Тайӧ гежӧдлуныс сетас позянлун самолётъяслы лэбавны стратосфераӧд мойдъясын висьталан ӧдӧн (1000‒1500 км часнас).
СЫНӦДЛӦН ТЕМПЕРАТУРА.
Мулысь поверхностьсӧ Шондіӧн шонтӧм.
Шоныдсӧ Му босьтӧ Шондісянь.
Сы вӧсна, мый Мулӧн формаыс шар кодь Шонділӧн югӧръясыс разалӧны му поверхность вылын зэв не ӧткодя (80-ӧд серпас).
Экватор областьын Шонді югӧръяс му поверхность вылас усьӧны пӧшти веськыда.
Асланым быдлунъя наблюдениеяс серти ми тӧдам, мый веськыда усян югӧръяс шонтӧны медся ёна.
Дзик мӧд ногӧн овлӧ полюсъяс дорын.
Тані Шонділӧн югӧръясыс му поверхность вылӧ усьӧны зэв ёсь пельӧс артмӧдӧмӧн.
Тайӧ югӧръясыс быттьӧ вильскӧбтӧны Му поверхностьтіыс да омӧля сійӧс шонтӧны.
Босьтлӧй тӧдвыланыд весиг гожся жар лунлысь водз асыв, босьтлӧй тӧдвыланыд Шонді лэччан кад.
Шондіыс югдӧдӧ, но пӧшти оз шонты.
Югдӧдӧмлӧн поясъяс.
Югдӧдӧм да шонӧдӧм вын серти Мусӧ юкӧны поясъяс вылӧ.
Экваторсянь 23½° вылӧ войвывлань да лунвывлань куйлӧ пояс, коді босьтӧ шондісянь медся уна шоныд да югыд.
Тайӧ поясыс шусьӧ жар, либӧ тропическӧй поясӧн.
Жар пояссянь войвывлань да лунвывлань тропикъяс да полярнӧй кругъяс костын куйлӧны умереннӧй поясъяс.
Найӧ кык: войвыв да лунвыв.
Умереннӧй поясса му поверхность шоныдсӧ босьтӧ этшаджык жар поясса му поверхность серти.
Медбӧрын, войвыв да лунвыв полюсъяс дінын, 66½° да 90° войвыв да лунвыв широтаяс костын, куйлӧны медся кӧдзыд областьяс.
Найӧс шуӧны кӧдзыд поясъясӧн.
Кӧдзыд поясъясыс сідзжӧ кык: войвыв да лунвыв.
Тадзӧн, мушарыс дзоньнас юксьӧ вит пояс вылӧ: жар пояс, кык умереннӧй да кык кӧдзыд (81-ӧд серпас).
Сынӧдлӧн шоналӧм.
Шонді югӧръяс мунӧны сынӧд пыр, но сынӧдыс та дырйи пӧшти оз шонав.
Кор нин шонді югӧръясыс шонтасны му поверхностьсӧ, сэк му поверхностьсяньыс шоналӧ и сынӧдыс.
abu
Наблюдениеяс петкӧдлісны, мый Шондіыс, медся уна шоныдсӧ сетӧ 12 час лунын.
Мулӧн поверхностьыс ёнджыкасӧ шоналӧ 1 да 2 часъяс костын.
Сынӧдыс, му поверхностьсянь шоналӧмла, медся шоныд овлӧ луннас 2 да 3 часъяс костын.
Шоналӧм сынӧдыс лоӧ кокниджык да кайӧ вылӧ.
Кӧдзыд сынӧдыс вылыссьыс лэччӧ шоныд сынӧд местаас.
Тадзи сынӧд слӧйясыс сорласьӧны да вочасӧн шоналӧны вель вылӧдз.
Шоналӧм сынӧдыс вылӧ кайигас вочасӧн кӧдзалӧ.
Наблюдениеяс петкӧдлісны, мый 100 м кайигӧн кос сынӧд кӧдзалӧ 1° вылӧ.
Васӧд сынӧд тайӧ жӧ условиеяс дырйи кӧдзалӧ ½° вылӧ.
Тадзӧн, сынӧдлӧн вылыс слӧйясыс век лоӧны кӧдзыдджыкӧсь улыс слӧйяссьыс.
Та серти гӧгӧрвоана, мыйла джуджыд гӧраяс вылын, весиг жар странаясын, век куйлӧ лым (82-ӧд серпас).
Сынӧдлысь температура мерайтӧм.
Сынӧдлӧн температураыс мерайтсьӧ термометр отсӧгӧн.
Термометрсӧ ӧшӧдӧны сідзи, медым сійӧ эз югдӧдсьы шондіӧн.
Мӧд ногӧн термометр петкӧдлас оз сынӧдлысь температурасӧ, а шондіӧн шонтӧм ртутьлысь либӧ спиртлысь, кодъясӧн тыртӧны термометръяслысь шарикъяссӧ.
Сынӧдся температура вылын наблюдениеяссӧ вӧчӧны суткинас нёльысь: 7 час асылын, 1 час лунын, 7 час рытын да 1 час войын*.
* Водзджыксӧ наблюдениеяс вӧчсьылісны суткинас сӧмын куимысь.
Содтыны кӧ тайӧ температураяссӧ да артмӧм суммасӧ юкны нёль вылӧ, сэк миян лоас сутки чӧжся шӧркодь температура.
Содтыны кӧ тӧлысь чӧжся став лунъяслысь шӧркодь температураяссӧ да артмӧм суммасӧ юкны тӧлысь лун лыд вылӧ, сэк лоас тӧлысся шӧркодь температура.
Став тӧлысьясса шӧркодь температураяссӧ содтӧмӧн да лоӧм суммасӧ 12 пельӧ юкӧмӧн миян лоас вося шӧркодь температура.
Температура бӧрся наблюдениеяссӧ нуӧдӧны метеорологическӧй станцияяс.
Тані термометръяссӧ пуктӧма метеорологическӧй будкаӧ (83-ӧд серпас).
Сушалӧн да валӧн шоналӧм.
Гожся асыв.
Шондіа.
Ті мунанныд вадорӧ купайтчыны.
Пӧрччысинныд.
Кос лыа да изторъяс берегас шоныдӧсь нин, а ваыс кӧдзыд.
Рыт.
Шондіыс сӧмын на пуксис.
Ті бара купайтчанныд...
Сынӧдыс кӧдзаліс, лыаыс берегын сідзжӧ кӧдзаліс, а ваыс шоныд.
Мыйла ваыс асывнас берег сертиыс кӧдзыдджык, а рытнас шоныдджык?
Да сы вӧсна, мый ваыс шоналӧ лыасьыс надзӧнджык да сідз жӧ надзӧн и кӧдзалӧ.
Медым 1° вылӧ шонтыны 1 куб. м гранит, колӧ определённӧй мында шоныд.
Медым 1° вылӧ жӧ шонтыны 1 куб. м ва, шоныдыс колӧ 3 пӧв унджык.
Таысь ӧтдор, шонділӧн югӧръясыс пырӧны ва пытшкас пыдӧ да сразу шонтӧны валысь кыз слӧйяс; сэк жӧ ваыс кокниа сорласьӧ.
А суша шоналӧ сӧмын поверхностьсяньыс.
Вайӧдӧм примеръясысь миянлы гӧгӧрвоана, мый сушалӧн поверхностьыс да валӧн поверхностьыс ӧткодь условиеяс дырйи шоналӧны оз ӧтмоз.
Гожӧмын суша шоныдджык море серти, а тӧлын, мӧдарӧ, мореыс шоныдджык.
Изотермаяс.
Медым изучитны, кыдзи му поверхностьті паськалӧ шоныдыс, йӧз мӧвпыштісны татшӧм способ.
Найӧ босьтӧны му вылын различнӧй местаяслысь температураяс да найӧс пасъялӧны карта вылӧ.
Шуам, миянлы колӧ аддзыны, кыдзи юклыссьӧны январь тӧлысьлӧн шӧркодь температураяс миян Союзса Европейскӧй юкӧнын*.
* Тані ми босьтам январлысь да июльлысь шӧркодь температураяс, кодъясӧс арталӧма уна вося наблюдениеяс серти.
Ми босьтам разнӧй пунктъясысь январь тӧлысся шӧркодь температураяс да найӧс пасъялам карта вылӧ (84-ӧд серпас).
Карта вылӧ пасъялӧм тайӧ лыдпасъясысь нин тыдалӧ, мый сійӧ жӧ ӧти широта вылын температураясыс дзик торъяланаӧсь.
Сідз, Ленинградын ‒10°, а сійӧ жӧ широтаса Приуральеын ‒16°, а Урал сайын ‒20°. Татшӧм жӧ серпас ми аддзам 55-ӧд да 50-ӧд параллельяс вылысь.
Но нӧшта на яснӧйджык лоӧ серпасыс, кор ми ӧткодь лыдпасъяссӧ йитам визьясӧн (85-ӧд серпас).
Пример пыдди босьтӧй визь, коді йитӧ сэтшӧм местаяс, кӧні январлӧн шӧркодь температураыс ‒10°.
Тайӧ визьыс мунӧ Ледовитӧй океансянь Кольскӧй полуостровлань, Балтийскӧй море войвыв юкӧнлань, Ленинградлань, Сталинградлань да веськӧдчӧ Аральскӧй тылань.
Тайӧ лоӧ, мый январын став тайӧ местаясас ӧткодь кӧдзыд.
Босьтам тӧдвылӧ, мый визьяс, кодъяс йитӧны ӧтыджда шӧркодь температураа местаясӧс, шусьӧны изотермаясӧн.
Январлӧн изотермаяс.
Мирӧвӧй карта серти (86-ӧд серпас) следитам январлысь кымынкӧ изотерма.
Босьтам изотерма ‒10°. Сійӧ мунӧ Гренландия дісянь Скандинавскӧй полуостров войвылӧ, Москвасянь лунвывлань, Аральскӧй ты кузя да Камчатка полуостров лунвыв юкӧнӧд.
Тайӧ лоӧ, мый Скандинавскӧй полуостров войвыв берегъясын, Московскӧй областьын да Камчаткаын январь тӧлысьын ӧткодь кӧдзыд.
0° январскӧй изотерма следитігӧн ми аддзам, мый сэтшӧм температураыс лоӧ Скандинавскӧй полуостров берегъяс пӧлӧн, Чёрнӧй море вылын да Закавказьеын.
Изотермаяс нюжалӧм серти тыдалӧ, мый море бердса странаясын тӧлыс шоныдджык, а моресянь ылын куйлысь странаясын тӧлыс кӧдзыдджык.
Торъя нин интереснӧй серпас миянлы петкӧдлӧны январлӧн изотермаясыс Азия асыв-войвыв юкӧнын.
Следитӧй тані ‒30° да ‒40° изотермаяс.
‒40° изотерма босьтӧ кытшӧн сійӧ местасӧ кӧні тӧвнас кӧдзыдджык на полюсъяс вылын дорысь.
Корсьӧй сэтысь Верхоянск кар.
Верхоянскын январь тӧлысся шӧркодь температураыс ‒50°.
Войвыв полушариеын тайӧ медся кӧдзыд местаыс, и сійӧ шусьӧ «кӧдзыд полюсӧн».
Выльысь следитӧй 0° изотерма.
Сійӧ мунӧ Аляска полуостровсянь Нью-Йоркӧдз, а сэсся море вылын чукыльтӧ асыв-войвылӧ да воӧ 70° в. широтаӧдз, сэсся чукыльтӧ лунвылӧ да вомӧналӧ Чёрнӧй море, Кавказ (40° в. ш.) да с. в.
Сідзкӧ, тайӧ местаясас январын ӧткодь кӧдзыд.
Сибирын 70-ӧд параллель вылын январь тӧлысьын ‒40°, а Атлантическӧй океанын 0°. Со кутшӧм ыджыд торъялӧмыс температуралӧн суша вылын да море вылын.
Июльса изотермаяс.
Ӧні вуджам медся шоныд тӧлысся — июльса изотермаяс дінӧ (87-ӧд серпас).
Следитам 10° изотерма, сэсся 20° изотерма да, медбӧрын, 30° изотерма.
Медвойдӧр миянлы синмӧ шыбытчас, мый Сибирын гожӧмнас сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и СССР Европейскӧй юкӧнын, мый Забайкальеын, Москваын да Пиренейскӧй полуостров вылын июльын ӧткодь жар.
Медся ёна миянӧс вермас шензьӧдны сійӧ, мый июль тӧлысьын Ташкентын да Сахара пустыняын ӧткодь жар.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Атмосфералӧн давление.
Давлениелӧн вежласьӧм.
Ми тӧдам, мый атмосфералӧн эм сьӧкта да личкӧ му поверхность вылӧ.
Сынӧд давлениелӧн выныс муртавсьӧ ртуть столб судтаӧн барометрын (88-ӧд серпас).
Море уровень вылын сынӧдлӧн давлениеыс шӧркодя 760 мм.
Вывлань кайигӧн сынӧд давлениелӧн выныс чинӧ, увлань лэччигӧн — содӧ.
500 м вылнаын сынӧдлӧн шӧркодь давлениеыс 720 мм, 1000 м вылнаын — 670 мм, 6000 м вылнаын — 380 мм да с. в.
Вайӧдӧм примеръясысь бура тыдалӧ, мый барометр отсӧгӧн позьӧ тӧдмавны море уровеньсянь месталысь вылнасӧ.
Ӧти местаын барометр бӧрся кузя наблюдайтӧмъяс петкӧдлӧны, мый сынӧдлӧн давлениеыс вежласьӧ.
Босьтам пример (89-ӧд серпас).
Шуам, миян водзын — суша и море.
Сушалӧн и морелӧн температураыс, шуам, ӧткодь.
Татшӧм положение дырйи сынӧдлӧн улыс слӧйыс и суша весьтын и море весьтын шоналӧма ӧткодя.
Тайӧ сынӧд слӧйлысь вылыс границасӧ ми пасъям АВ визьӧн.
Ӧні босьтам мӧд положение: суша шоныд, а море кӧдзыд (90 ӧд серпас).
Суша весьтын сынӧдыс шоналіс да паськаліс, а море весьтын кӧдзаліс да топаліс.
Татшӧм положение дырйи сынӧд улыс слӧйлӧн AB границаыс пӧлыньтчас морелань.
Сынӧд, коді куйлӧ AB границасянь вылынджык, кутас визувтны пӧлынь кузяыс морелань.
Та вӧсна море весьтас сынӧдыс содас, а суша вестьын чинас.
Сідзкӧ, море весьтын сынӧдлӧн давлениеыс содас, а суша весьтын чинас.
Позьӧ шуны, мый шоналан областьясын личкӧмыс чинӧ, а кӧдзалан областьясын — содӧ.
Сы вӧсна, мый разнӧй местаясын температураясыс вежласьӧны, сідзжӧ вежласьӧ и давление.
Медся бура тайӧс позьӧ аддзыны изобаръяс карта серти.
Изобаръяс.
Изобаръяс — сійӧ визьяс, кодъяс йитӧны ӧткодь давлениеяса местаяс.
Пример вылӧ босьтам медся кӧдзыд тӧлысся — январса изобаръяслысь карта (91-ӧд серпас).
Карта серти бура тыдалӧ, мый сынӧдлӧн медся ыджыд давлениеа областьыс куйлӧ Азия асыввыв, кӧдзыд юкӧнын.
Сэтысь ми аддзам давлениеяс 770 мм, 775 мм да весиг 778 мм.
Дзик мӧд ногса Тихӧй океан областьын.
Сэні давлениеыс 755 мм да весиг 745 мм,
Ӧні босьтам июльса изобаръяслысь карта (92-ӧд серпас).
Серпасыс дзик мӧд ногса.
Материкыс лои шоныдджык моресьыс, да материк весьтын давлениеыс 755, 750 да весиг 746 мм, а море весьтын — 760 да 765 мм.
Тӧв (<rus>ветер</rus>).
Босьтам миянлы тӧдса пример: шоналӧм суша да кӧдзыд море.
Суша весьтас сынӧдлӧн улыс слӧйыс шоналіс да паськаліс, а вылыс слӧйыс кутіс визувтны морелань.
Мӧд ног кӧ шуны: сынӧдлӧн вылыс слӧйясын кутіс пӧльтны тӧв морелань (93-ӧд серпас).
Кор сынӧдлӧн вылыс слӧйыс вешйис морелань, сэк море весьтын сынӧд улыс слӧйлӧн давлениеыс содіс, а суша весьтын чиніс (II).
Водзджык кӧ море весьтын да суша весьтын сынӧдлӧн давлениеыс вӧлі 760 мм, ӧні море весьтын 761 мм, а суша весьтын 759 мм.
Гӧгӧрвоана, мый уліас сынӧдыслӧн равновесиеыс торксис, да сынӧдыс моресяньыс визувтас сушалань.
Мӧд ног кӧ шуны: уліас тӧлыс кутас пӧльтны моресянь суша вылӧ (III).
Суша вылас кӧ давлениеыс лоӧ оз 759, а 758 мм, сэки тӧлыс кутас сыланьӧ жӧ пӧльтны, но выныс лоӧ тӧдчымӧнъя ыджыдджык (IV).
Вайӧдӧм примерсьыс тыдалӧ, мый:
1) тӧв — сійӧ сынӧдлӧн движение горизонтальнӧй направлениеын;
2) тӧв пӧльтӧ ыджыд давлениеа областьсянь ичӧт давлениеа областьӧ;
3) сійӧ жӧ ӧти расстояние дырйи тӧвлӧн выныс лоас давлениеын торъялӧм (разница) сайын: кымын ыджыдджык давлениеын разницаыс, сымын вынаджык тӧлыс.
Изучение петкӧдліс, мый аслас ось гӧгӧр Му бергалӧмлӧн выныс вежлалӧ тӧвлысь первоначальнӧй направлениесӧ.
Тайӧ вын действуйтӧмсьыс войвыв полушариеын тӧлыс кежӧ веськыдвылӧ, а лунвылын — шуйгавылӧ (94-ӧд серпас).
Мыйла Мулӧн бергалӧмыс кежӧдӧ тӧвъяссӧ.
abu
Мушар, кыдзи ми тӧдам нин, бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Му поверхностьлӧн различнӧй чутъяс мунӧны различнӧй ӧдӧн.
Морт кӧ сулалӧ экватор вылын, то суткинас сійӧ вӧчӧ 40 сюрс км кузьта туй.
60° войвыв либӧ лунвыв широта вылын сійӧ эськӧ вӧчис сійӧ жӧ суткинас сӧмын 20 сюрс км.
А полюс вылын суткинас мортыс бергӧдчас сӧмын аслас ось гӧгӧр, мӧд ног кӧ, кольӧ места вылас.
Шуам, мый ми сувтӧдім полюс вылӧ вӧвлытӧм дальнобойнӧй пушка, коді лыйлӧ экваторӧдз.
Шуам, миянлысь пушканымӧс зарадитӧма да веськӧдӧма (направитӧма) меридиан кузя.
Лыям, снарядыс лэбзяс экваторлань.
А экватор областьын Му поверхностьыс двигайтчӧ рытыввывсянь асыввылӧ суткинас 40 сюрс км либӧ часнас 1680 км ӧдӧн.
Шуам, снаряд лэбзьӧ секунданас 2 км.
Полюссянь экваторӧдз туйыс 10 сюрс км.
Сідзкӧ, снарядлы ковмас лэбны пӧшти часӧн-джынйӧн (1 час 23 минута), медым воны экваторӧдз.
А тайӧ каднас экваторлӧн быд чут вешъяс 2330 км (1680 км ӧктыны 1 час 23 мин. вылӧ), мӧд ног кӧ, миян снаряд усяс 2330 км-ӧн веськыдвылӧджык цельсьыс.
Ми кӧ чертитам тайӧ снарядлысь туйсӧ, сэк сійӧ мунас оз меридиан кузя, а кежас веськыдвылӧ (95-ӧд серпас).
Шуам, мый сійӧ жӧ пушкасьыс ми лыйлам экваторсянь полюслань да сідзжӧ метитім полюсас меридиан кузя.
Серпасыс вежсис.
Полюс сулалӧ места вылас, а снарядыс, нӧшта пушка стволас олігӧн на, мунӧ нин асыввылӧ часнас 1680 км ӧдӧн.
Гӧгӧрвоана, мый лыйӧм бӧрын снарядыс оз мун меридиан кузя, а кежас веськыдвылӧ (96-ӧд серпас).
Ми босьтім пример, кӧні предметыс мунӧ зэв ӧдйӧ.
Сынӧд мунӧ ёна надзӧнджык.
Но кежӧмлӧн законыс кольӧ сійӧ жӧ.
Войвыв полушариеын быд тӧв кутас век кежны веськыдвылӧ, а лунвыв полушариеын — шуйгавылӧ.
Тӧв сикасъяс.
Тӧвъяс асланыс характер серти овлӧны зэв уна сикасаӧсь.
Ми тӧдмасям сӧмын главнӧйджыкъясыскӧд: бризъяскӧд, муссонъяскӧд, пассатъяскӧд.
Бриз — сійӧ берегса тӧв.
Бриз луннас пӧльтӧ моресянь суша вылӧ, а войнас мӧдарӧ.
Тайӧ тӧлыслысь артмӧмсӧ ми тӧдам нин (93-ӧд серпас).
Муссонъяс — тайӧ сезонъяс серти вежласьысь тӧвъяс.
Гожӧмын найӧ пӧльтӧны моресянь суша вылӧ, а тӧлын — сушасянь море вылӧ.
Муссонъяслӧн помкаясыс миянлы гӧгӧрвоанаӧсь.
Гожӧмнас, кор материк вылын давлениеыс ичӧтджык, тӧлыс пӧльтӧ моресянь да вайӧ влага — тайӧ гожся муссон (97-ӧд серпас).
Тӧлын явлениеыс мӧдара — тӧвся муссон (98-ӧд серпас).
Муссонъяс медся ёна тӧдчӧны лунвыв да асыв-лунвыв Азияын, кӧні медся ыджыд материкыс ӧтлаасьӧ Тихӧй да Индийскӧй океанъяскӧд.
Пассатъяс — постояннӧй тӧвъяс.
Найӧ во чӧж пӧльтӧны ӧтарӧ.
Пассатъяс пӧльтӧны ылӧсас 30° войвыв широта да 30° лунвыв широта кост поясын.
Войвыв полушариеын пассатъяс пӧльтӧны 30-ӧд параллельсянь рытыв-лунвылӧ, а лунвыв полушариеын — рытыв-войвылӧ (99-ӧд серпас).
Пассатъяс артмӧмлӧн помкаыс ёна сложнӧйджык.
Сійӧс позьӧ гӧгӧрвоны тадзи.
25‒30° в. да л. широта кост поясъясын куйлӧны атмосфералӧн ыджыд давлениеа областьяс (100-ӧд серпас).
А экватор областьын, кӧні торъя нин ёна шоналӧ сынӧдыс, — ичӧт давлениеа пояс (101-ӧд серпас).
Ыджыд давлениеа поясъяссянь тӧвъясыс веськӧдчӧны экваторлань.
Тайӧ направлениеыс сэсся вежсьӧ Му бергалӧм вӧсна.
Войвыв полушариеын тӧвъяс кежӧны веськыдвылӧ, а лунвылын — шуйгавылӧ.
Тадзикӧн артмӧны асыв-войвыв пассат войвыв полушариеын да асыв-лунвыв — лунвыв полушариеын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тӧвъяс да морскӧй визувъяс.
Постояннӧй тӧвъяс действуйтӧмысь морскӧй валӧн вылыс слӧйясыс надзӧникӧн заводитчӧны мунны тӧвбӧр.
Тайӧ мунӧмыс вӧсна артмӧны морскӧй визувъяс, кодъяс ёнджыкасӧ тӧдчӧны океанъясын.
Первой видлалам Атлантическӧй океанлысь визувъяс.
Атлантическӧй океанса тропическӧй полосаын пассатъяс действуйтӧмысь артмӧ кык зэв вына визув: Войвыв экваториальнӧй да Лунвыв экваториальнӧй.
Лунвыв экваториальнӧй визулыс, Бразилия (Юж. Америка) берегъяс дорын, юксьӧ кык вож вылӧ.
Ӧти вожыс мунӧ лунвылӧ да артмӧдӧ Бразильскӧй визув (102-ӧд серпас).
Мӧд вожыс ӧтлаасьӧ Войвыв экваториальнӧй визувкӧд да артмӧдӧ медся вына морскӧй визув — Гольфстрим.
Гольфстрим, Му бергалан вынлы подчиняйтчӧмӧн, кежӧ асыввылӧ да визувтӧ Европа берегъяс пӧлӧн.
Тайӧ визулыслӧн пасьтаыс медся векниинтіыс (Флорида полуостров бердті) 72 км, а джудждаыс 700 м.
Визулыслӧн ӧдыс тані воӧ часнас 9 км-ӧдз.
Медым получитны татшӧм вына визувсӧ, колӧ босьтны Волга кодь 70 сюрс ю.
Гольфстримлӧн шоныд ваясыс пырӧны ылӧ войвылӧ Баренцово мореӧ, коді некор оз кынмывлы Кольскӧй полуостров берегъяс дорті.
Папанинлӧн экспедиция аддзӧма Гольфстримлысь шоныд ваяссӧ весиг Войвыв полюс дорысь, но сэні тайӧ ваясыс мунӧны оз океан поверхность вывтіыс, а кутшӧмкӧ пыднаӧд Ледовитӧй океанса кӧдзыд ва слӧй увті.
Тихӧй океан босьтӧ ыджыдсьыс-ыджыд пространство.
Америка берегъяссянь Азия берегъясӧдз экватор кузя лоӧ 17 сюрс км саяс.
Пассатъяс действуйтӧм улын тані сідзжӧ артмӧны зэв вына экваториальнӧй визувъяс, кодъяс, войвылӧ чукыльтӧмӧн, Азия асыввыв берегъяс дорын артмӧдӧны вына визув Куро-Сиво («лӧз ва»).
Му бергалӧм действие улын Куро-Сиво кежӧ асыввылӧ да ассьыс шоныд васӧ нуӧ Севернӧй Америка берегъясӧ (102-ӧд серпас).
Индийскӧй океанын визувъясыс слабджыкӧсь, да валысь лючкиа (правильнӧя) визувтӧмсӧ торкисны муссонъяс.
Экваториальнӧй странаясысь мунӧм ва местаӧ ваыс локтӧ бӧльӧ кӧдзыдджык странаясысь.
Морскӧй визувъяслӧн карта вылын тайӧ бура тыдалӧ Южнӧй Америка да Южнӧй Африка рытыввыв берегъяс дорын.
Папанинскӧй йи пласт Войвыв полюссянь дрейфуйтігӧн вӧлі петкӧдӧма кӧдзыд визулӧн Севернӧй Ледовитӧй океанысь Гренландия асыввыв берегъяс пӧлӧн.
Тӧвлысь направление мерайтӧм.
Тӧвлысь направление тӧдмалӧм могысь медся прӧстӧй приборӧн лоӧ зіб йылӧ кӧрталӧм векнидик материе тор.
Стӧчджык приборӧн лоӧ флюгер.
Джуджыд зіб (мачта) йылӧ пуктыссьӧ кӧрт стрелка, коді пыр бергӧдчӧ тӧвлы паныд (103-ӧд серпас).
Тӧвлысь вынсӧ мерайтӧм.
Тӧвлысь вынсӧ мерайтӧм могысь прӧстӧй приборӧн лоӧ вешъясяна кӧрт дощечка, коді сувтӧдсьӧ флюгер весьтӧ.
Кымын вынаджык тӧлыс, сымын ылӧджык вешйӧ дощечкаыс флюгер вертикальнӧй стерженьысь.
Стӧчджыка мерайтӧм могысь употребляйтчӧ анемометр (ветромер).
Анемометръяс овлӧны уна пӧлӧс, но основаыс ставыслӧн ӧти.
Тӧв бергӧдлӧ неыджыд мельнича, а счётчик арталӧ бергӧдчӧм лыдсӧ.
Кымын вынаджык тӧлыс, сымын унджык бергӧдчӧм лоӧ минутанас (104-ӧд да 105-ӧд серпасъяс).
Ветровӧй (тӧв) двигательяс.
Тӧвлысь вынсӧ морт используйтӧ зэв нин важӧн.
Паруса суднояс да тӧв мельничаяс вӧліны зэв нин важысянь.
Но сӧмын ӧні, медсясӧ миян СССР-ын тайӧ дарӧвӧй тӧв вынӧн кутісны пӧльзуйтчыны гырысь двигательяслы вылӧ.
Тайӧ тӧв двигательясыс качайтӧны буровӧй скважинаясысь нефть, используйтчӧны электростанцияясын, муяс орошайтігӧн да с. в.
Атмосфернӧй осадокъяс.
Атмосфераын водянӧй (ва) паръяс.
Сынӧдын пӧшти век эм мыйкӧ мында водянӧй паръяс.
Тайӧ паръясыс артмӧны мореяс, тыяс, юяс, нюръяс, быдмӧгъяс да мукӧд поверхностьясысь ва пакталӧмысь.
Кымын шоныдджык сынӧдыс, сымын унджык сійӧ вермӧ кутны водянӧй паръяссӧ.
‒20° дырйи 1 куб. м сынӧд вермас кутны ас пытшкас 1 г гӧгӧр ва, 0° дырйи — 5 г гӧгӧр, 10° дырйи — 10 г гӧгӧр, 20° дырйи — 17 г гӧгӧр да с. в.
Водянӧй паръясӧн насыщайтчӧм шоныд сынӧдыс кӧ кӧдзалас, сэк паръясыс пӧрӧны посни ва войтъясӧ либӧ йи кристалликъясӧ да артмӧдӧны ру (туман), кымӧр, зэр, лым, пуж да с. в.
Сынӧдысь торъялан тайӧ уна пӧлӧс влагаясыс шусьӧны атмосфернӧй осадокъясӧн.
Ру (туман).
Паръясӧн насыщайтчӧм сынӧд кӧдзалігӧн тшӧкыда артмӧ ру (туман).
Руыс артмӧ зэв посни ва войтъясысь, кодъяс оз усьны муӧ, а ӧшалӧны сынӧдас.
Кымӧръяс.
Кымӧръяс, ру моз жӧ, артмӧны поснисьыс-посни ва войтъясысь.
Кымӧръяс артмӧны сідз жӧ, кыдзи и ру.
Му поверхностьсянь шоналӧмысь сынӧд кайӧ вывлань.
Кайигас сынӧд кӧдзалӧ да торйӧдӧ ас пытшсьыс ру.
Сідзкӧ, кымӧр — сійӧ жӧ ру, сӧмын абу улын, а вылын, сынӧдас.
Кымӧръяс артмӧны разнӧй судтаын да овлӧны уна пӧлӧс формааӧсь.
Медся улыс кымӧръясыс — сійӧ слӧйяса кымӧръяс.
Найӧ ру полосаяс кодьӧсь да 1 км-ысь вылӧджык пӧшти некор оз кыпӧдчывлыны.
Мича лунӧ тулысын да гожӧмын небесаысь позьӧ аддзыны гӧгрӧс доръяса зэв мича кымӧръяс.
Тайӧ юра (кучевӧй) кымӧръяс (106-ӧд серпас).
Найӧ кыпӧдчӧмаӧсь 2‒3 да весиг 4 км вылнаӧ.
Артмӧны найӧ тадзи.
Му поверхностьлӧн кутшӧмсюрӧ местаяс (кӧдза муяс, мыльк йывъяс) шоналӧны ёнджыка, мукӧдъяс омӧльджыка (вӧр, нюр).
Шоналӧм местасяньыс сынӧдыс кайӧ вывлань паськыд потокӧн.
Тайӧ потокъяссӧ ми ог аддзӧй, но лётчикъяс найӧс век казявлӧны.
Тайӧ потокъяснас пӧльзуйтчӧны и варышъяс.
Ті, дерт, казявлінныд, кыдзи варыш сынӧдын сулалӧ вылын ӧти местаын, бордъяснас ӧвтчытӧг.
Варышсӧ кутӧ миянӧн аддзытӧм сынӧд потокыс, коді сюръяӧн кайӧ вывлань.
Татшӧм потоклӧн йылыс пыр вылӧ и вылӧ кайӧмнас кӧдзалӧ да торйӧдӧ (выделяйтӧ) гӧгрӧс кымӧр чукӧръяс (107-ӧд серпас).
Кор выліас пӧльтӧ тӧв, сэки юра кымӧръяс дугдывтӧг вежлалӧны ассьыныс форманысӧ.
Юра кымӧръяс вермӧны артмыны и ёна вылын — 5-сянь 7 км-ӧдз вылнаын.
Татшӧм вылнаад зэв кӧдзыд, да кымӧръяс тэчсьӧны оз нин войтъясысь, а зэв посни йи кристалликъясысь.
Вылын сулалысь тайӧ юра кымӧръясыс посни еджыд ёкмыльяс кодьӧсь, кодъяс разалӧмаӧсь лӧз небесаын.
Медся вылыс кымӧръясыс — сійӧ перистӧй кымӧръяс.
Найӧ 7-сянь 10 км-ӧдз вылнаынӧсь да тэчсьӧны йи кристалликъясысь.
Видыс налӧн нежнӧй волокна кодь либӧ бордтывъяс кодь, кодъяс плавъялӧны кӧнкӧ зэв вылын небесаас.
Зэр.
Кор васӧд (влажнӧй) сынӧд кӧдзалӧ ӧдйӧ, торъялӧны ӧтпырйӧ уна посни ва войтъяс.
Та дырйи тшӧкыда артмӧ сук пемыд кымӧр — зэра кымӧр (туча).
Посни войтъяс, ӧтлаӧ йитчӧмӧн, артмӧдӧны гырысь войтъяс.
Гырысь войтъясыс сынӧдас оз ӧшйыны да усьӧны улӧ; артмӧ зэр.
Шер.
Зэра кымӧрлӧн вылыс юкӧныс мукӧддырйи кайӧ зэв вылӧ, 5 да весиг 7 км вылнаӧ.
Та вылнаын сынӧдлӧн температураыс вермас лоны 0° дорысь тӧдчымӧнъя улынджык.
Татшӧм температура дырйи лоӧны оз нин зэр войтъяс, а шер (108-ӧд серпас).
Шер векджык усьӧ зэркӧд ӧттшӧтш.
Лым.
Тӧлын, кор сынӧдыс кӧдзыд, ва паръяс торъялӧны кристалликъясӧн да артмӧдӧны лымчиръяс.
Лымчиръясыс усиганыс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд да артмӧдӧны лым чаланъяс.
Осадокъяслысь мындасӧ мерайтӧм.
Усьӧм лымлысь да зэрлысь мындасӧ мерайтӧны дождемер отсӧгӧн (109-ӧд серпас).
Зэр бӧрын кӧ дождемер пыдӧсын лои 10 мм кызта ва слӧй, сэк шуӧны: осадокыс уси 10 мм.
Ми кӧ кӧсъям тӧдны тӧлысь чӧжӧн усьӧм осадокъяслысь мындасӧ, сэк босьтам тӧлысь чӧжся став наблюдениеяслысь результатъяссӧ да найӧс ӧтлаӧ содтам.
Дзик тадз жӧ позьӧ артавны во чӧжӧн усьӧм осадокъяслысь мындасӧ.
abu
Му поверхность вылын осадокъяслӧн распределяйтчӧм.
Мушар поверхность вылын осадокъяс распределяйтчӧны зэв неӧткодя.
Медся уна зэр усьӧ экватор областьын да кутшӧмсюрӧ муссоннӧй областьясын: вонас 1 сюрссянь 2 сюрс мм-ӧдз да и унджык.
Зэв этша зэр усьӧ подтропическӧй поясъясын (28°‒40° костын).
Умереннӧй поясын зэрыс бара содӧ, а кӧдзыд поясъясын бара чинӧ.
Мыйла экваториальнӧй поясын зэрыс уна, гӧгӧрвоны абу сьӧкыд.
Сэні шоныд да васӧд сынӧдыс кайӧ вывлань, кӧдзалӧ да сетӧ ыджыд зэръяс.
Экваториальнӧй поясын векджык зэръяс мунӧны быд лун луншӧр гӧгӧрын либӧ луншӧр бӧрын.
Дзик мӧд серпас ми аддзам подтропическӧй поясъясын.
Тані, кыдзи ми сёрнитлім нин, куйлӧны барометрическӧй ыджыд давлениеа областьяс.
Ыджыд давлениеа областьясын сынӧдыс лэччӧ улӧ, шоналӧ да осадокъяссӧ оз торйӧд.
Та вӧсна подтропическӧй областьясын куйлӧны пустыняяс.
Войвыв полушариеын пустыняяслӧн поясыс нюжалӧ Африка рытыввыв берегъяссянь Азия асыввыв юкӧнӧдз да Севернӧй Америка лунвыв юкӧн пыр (Сахара, Аравия, Центральнӧй Азиялӧн пустыняяс).
Лунвыв полушариеын подтропическӧй поясын медсясӧ куйлӧны океанъяс.
Но век жӧ пустыняяслысь пояссӧ позьӧ казявны и татысь: лунвыв Африкаын Калахари, рытыввыв Австралияса пустыняяс да Южнӧй Америкаын Атакама.
Пустыняяс поясын во чӧжнас осадокъяс усьӧны 250 мм дорысь не унджык.
Эмӧсь местаяс, кӧні некымын во чӧж дорвыв оз овлыны осадокъяс.
Примерӧн вермасны лоны Ассуан кар Нил ю вылын да Аден порт лунвыв Аравияын.
Умереннӧй поясъясын, кӧні паныдасьӧны шоныд да кӧдзыд тӧвъяс, ми бара аддзам осадокъясӧн озыр пояс.
Полярнӧй странаясын, кӧні кӧдзыд сынӧдыс оз вермы кутны ва паръяссӧ уна, куйлӧны зэрӧн гӧль областьяс.
Рельефлӧн осадокъяс вылӧ влияйтӧм.
Осадокъяс распределяйтчӧмын ыджыд тӧдчанлун кутӧны гӧраяс.
Шоныд да васӧд тӧвъяс мунан туй вылын куйлан гӧра пӧкатъяс векджык озырджыкӧсь осадокъясӧн.
Тайӧ гӧгӧрвоана.
Шоныд да васӧд сынӧдыс гӧра пӧкатӧд кайигӧн кӧдзалӧ.
Кӧдзалӧм сынӧдыс торйӧдӧ ва руяс да сетӧ уна осадокъяс (111-ӧд серпас).
Гӧра вомӧн вуджӧм сынӧдыс пӧшти оз сет осадокъяссӧ.
Осадокъяс распределяйтчӧм вылӧ гӧраяс влияйтӧмлы примерӧн вермӧны лоны Гималайскӧй гӧраяс.
Гималайскӧй гӧраяс лунвыв пӧкатӧ осадокъяс вонас усьӧны 12 сюрс мм-ӧдз.
Гималайскӧй гӧраяс войвыв пӧкатъясын осадокъясыс зэв этша.
Поводдя да климат.
Поводдяӧс наблюдайтӧм да водзвыв висьталӧм.
Поводдяыд вежласьысь.
Шоныд да кӧдзыд, тӧв, зэр вежласьӧны быд лун, а мукӧддырйи и ӧти луннас кымынкӧ пӧв.
Таысь кындзи, поводдя вежласьӧ вося кадъяс серти.
Водзвыв тӧдны, кутшӧм лоӧ поводдя, зэв коланатор.
Торъя ыджыд тӧдчаналун тайӧ кутӧ военнӧй делӧын, воздухоплаваниеын, видзму овмӧсын, морскӧй судоходствоын.
Та вӧсна поводдяӧс водзвыв тӧдмалӧм кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун став народнӧй овмӧслы.
Медым водзвыв висьтавны, колӧ стӧча изучайтны поводдясӧ.
Колӧ тӧдны, кутшӧм лоӧ тӧлыс, ӧд тӧлысь и зависитӧ поводдяыс; а тӧвъяс зависитӧны сынӧд давлениеысь.
Сынӧдлӧн давлениеыс медсясӧ зависитӧ температураысь.
Сідзнад, колӧ наблюдайтны да изучайтны сынӧдлысь температура, давление, тӧвъяс, сынӧдлысь васӧдлун, атмосфернӧй осадокъяс: ставыс тайӧ и артмӧдӧ поводдятӧ.
Наблюдениеяс нуӧдсьӧны сідз шусяна метеорологическӧй станцияясын.
Быд станциялӧн эмӧсь приборъяс, кодъяс серти урчитӧм часъясӧ нуӧдсьӧны наблюдениеяс.
Быд лун сійӧ сведениеяссӧ телеграф либӧ радио кузя юӧртӧны центральнӧй станцияяслы, кӧні найӧс обработайтӧны да лӧсьӧдӧны поводдялысь картаяс.
Тайӧ картаяс сертиыс позьӧ водзвыв висьтавны поводдясӧ матыса лунъяс кежлӧ.
Гӧгӧрвоана, мый кымын унджык станция, сымын яснӧйджык лоӧ поводдя серпасыс да сымын веськыдджыкӧсь лоасны водзвыв висьталӧмъясыс.
Ыджыд тӧдчанлун миян широтаясын поводдя водзвыв висьталӧмлы кутӧны Ледовитӧй океанын поводдя наблюдайтӧмъяс; тайӧ наблюдениеяссӧ нуӧдӧны сӧветскӧй полярнӧй станцияяс, а 1937‒38 воясын татшӧм наблюдениеяссӧ нуӧдіс Папанинлӧн станция, коді дрейфуйтіс йи пласт вылын Ледовитӧй океанӧд.
Миян СССР-ын эмӧсь уна станцияяс, кодъяс мӧдӧдалӧны юӧръяссӧ поводдя изучайтӧм кузя Центральнӧй институтӧ.
Таысь кындзи, сійӧ получайтӧ юӧръяс и заграницаса станцияяссянь.
Радио кузя быд лун Поводдя институт юӧртӧ СССР-са торъя районъясын поводдя йылысь да вӧчалӧ водзвыв висьталӧмъяс.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи вӧчсьӧны водзвыв висьтавлӧмъясыс, колӧ тӧдмавны, кутшӧм поводдя вайӧны циклонъяс да антициклонъяс.
Циклонъясын да антициклонъясын поводдя.
Циклонъяс, либӧ ичӧтджык давлениеа областьяс, босьтӧны ыджыд пространствояс, мукӧддырйи СССР Европейскӧй юкӧнлысь джынсьыс унджык.
Найӧ оз сулавны ӧти местаын, а мунӧны водзӧ, тшӧкыдджыкасӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Циклонъяс мунӧмкӧд тшӧтш вежласьӧ и поводдяыс.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи распределяйтчӧ поводдяыс циклонын, видлалам, кыдзи пӧльтӧны сэні тӧвъясыс (112-ӧд серпас).
Найӧ мунӧны циклон доръяссянь шӧрланьыс, войвыв полушариеын часі стрелкалы паныд отклоняйтчӧмӧн.
Войтӧвъяс кӧдзыд сынӧдсӧ нуӧны шоныдджык областьясӧ.
Лунвывсянь центрланьыс веськӧдчӧ шоныд сынӧд.
Сійӧ кайӧ вывлань, кӧдзалӧ да торйӧдӧ паръяс кымӧръяс да тучаяс видӧн.
Та вӧсна циклон лунвыв юкӧнын букыд (пасмурнӧй) поводдя да усьӧны осадокъяс.
Гожӧмын тані температураыс чинӧ, мунӧны зэръяс.
Тӧлын, мӧдарӧ, лоӧ шоныдджык, усьӧ лым.
Циклон лунвыв да асыв-лунвыв юкӧнын пӧльтӧны васӧд да шоныд тӧвъяс — лунтӧвъяс да рытыв-лунтӧвъяс.
Войвыв да рытыв-войвыв юкӧнын — кос асыв-войтӧвъяс да войтӧвъяс.
Антициклонлӧн центрас давлениеыс ыджыд.
Тӧвъяс пӧльтӧны центрсянь доръясланьыс, миян полушариеын часі стрелка серти.
Антициклон рытыв-войвыв юкӧнын тӧлыс пӧльтӧ войвывлань.
Сы вӧсна, мый найӧ сэки кӧдзалӧны, тані лоӧ кымӧра.
Лунвылын да асыв-лунвылын лоӧ мӧдарӧ, мӧд ног кӧ, мича поводдя.
А центрын — лӧнь да сэзь енэж.
Гожӧмын — кымӧртӧм да жар, тӧлын — кӧдзыд.
Циклонъяс да антициклонъяс, рытыввывсянь асыввылӧ вуджигӧн, вайӧны поводдя вежсьӧм.
Та вӧсна поводдясӧ водзвыв висьталӧм могысь колӧ тӧдны, кӧні ӧні циклоныс либӧ антициклоныс да кор сійӧ вермас воны миянӧ.
Поводдялӧн картаяс вӧчсьӧны быд лун 1 час (вой), 7 час асыв, 13 час (1 час лун) да 19 час (7 час рыт) кежлӧ.
На вылӧ пасъялӧны быд станциялы температураяс (лыдпасъясӧн), а сідзжӧ торъя пасъясӧн — осадокъяс, туман; стрелкаясӧн — тӧвлысь вынсӧ да направлениесӧ.
Таысь кындзи, сійӧ карта вылас нуӧдалӧны изобаръяс, кодъяс серти тӧдмалӧны, кӧні лои циклон либӧ антициклон.
Климат.
Кӧть эськӧ ӧти волӧн поводдяыс и торъялӧ мӧд вося поводдяысь, но, век жӧ, поводдялӧн уна вежласьӧмъяс быд во повторяйтчӧны правильнӧя.
Например, Москваын медся жар овлӧ июльын, гожӧм бӧрын локтӧ зэръясӧн да кӧдзыдалӧмӧн ар, тулыс воӧ мартын либӧ апрельын да с. в.
Кӧть эськӧ ӧти воӧ гожӧмыс вермас лоны жарджык да косджык мӧд воын серти, но уна во чӧжӧн ми вермам тӧдмавны, кутшӧм овлӧ сійӧ либӧ тайӧ местаын гожӧмыс, уна-ӧ векджык усьлӧны осадокъясыс, кутшӧм овлӧ тӧлыс да с. в.
Таын и торъялӧмыс поводдялӧн климатысь.
Ми вермам шуны: Москваын талун поводдяыс кӧдзыд, но оз позь шуны: талун климатыс кӧдзыд.
abu
Климат эм даннӧй местаын поводдяяслӧн во гӧгӧрӧн векджык ӧтногӧн вежласьӧм.
Климатическӧй поясъяс.
Шоныд да кӧдзыд климат.
Быд страналӧн эм аслас климат.
Москвасянь кӧ ми мунам войвывлань, Белӧй морелань, сэк казялам, мый климатыс кутас лоны кӧдзыдджык, мӧд ног кӧ, тӧлыс кузьджык, а гожӧмыс дженьыдджык Москваын серти.
Мӧдарӧ, мунам кӧ лунвылӧ, Чёрнӧй морелань да водзӧджык, казялам, мый климатыс пондіс лоны век шоныдджык, мӧд ног кӧ, тӧлыс лоӧ пыр шоныдджык да дженьыдджык, а гожӧмыс кузьджык да жарджык.
Бӧръяпом, тропическӧй поясын сэтшӧм тӧлыс, кутшӧм овлӧ миян, и ньӧти оз ло.
Вося кадъясыс тані кутасны торъявны сӧмын унджык либӧ этшаджык зэр усьӧм серти.
Вуджам экватор да кутам нуӧдны путешествиенымӧс нӧшта водзӧджык лунвывлань.
Ми кутам казявны, мый гожӧмыс да тӧлыс пондасны лоны кӧдзыдджыкӧсь, а Антарктида дорын лоас сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и войвылын.
Широта серти климатлӧн зависимость.
Мыйысь зависитӧны климатлӧн татшӧм вежласьӧмъясыс?
Тайӧ лоӧ шондіӧн не ӧткодя шонтӧмысь.
Экватор вылын да экватор гӧгӧрын шонді югӧръяс, кыдзи ми тӧдам, му вылӧ усьӧны пӧшти веськыда.
Овлӧны сэтшӧм лунъяс, кор найӧ усьӧны дзик веськыда, да сувтсӧн сулалан предметъяс луншӧр кадын вуджӧрсӧ оз сетны.
Сэні шондіыс шонтӧ медся ёна; та вӧсна сэні климатыс медся шоныд.
Полюсъяс дорын шонді югӧръяс усьӧны зэв пӧлыньӧн, а тӧлын шондіыс быдса тӧлысьясӧн некутшӧма оз петкӧдчыв горизонт весьтын; сэні медся кӧдзыд климат.
Климатыс вочасӧн вуджӧ шоныдсянь кӧдзыдӧ: кымын матынджык экваторлань, сымын шоныдджык; кымын матынджык полюслань, сымын кӧдзыдджык.
Сідзкӧ, климат торъялӧмлӧн медся ыджыд помкаыс — сійӧ экваторсянь страналӧн расстояниеыс, мӧд ног кӧ, месталӧн широтаыс.
Морскӧй да континентальнӧй климат.
Но, век жӧ, весиг ӧти и сійӧ жӧ широта вылын, климатыс оз век овлы ӧткодь.
Мунам Москвасянь асыввывлань, Уральскӧй гӧраяслань да водзӧ, Сибирӧ.
Ми казялам, мый кымын водзӧ асыввылӧ, сымын тӧлыс (<rus>зима</rus>) лоӧ кӧдзыдджык, а зэрыс да лымйыс усьӧ этшаджык.
Сӧмын Тихӧй океан берегъяс дорын осадокъяс бара усьӧны уна.
Мунам кӧ Москвасянь рытыввылӧ, сэк кутам наблюдайтны мӧдтор: гожӧмыс кутас лоны омӧльджыка жар, тӧлыс (<rus>зима</rus>) шоныдджык, зэръяс унджык.
Мый вӧсна артмӧ татшӧм торъялӧмыс?
Ваыс оз сэтшӧм ӧдйӧ шонав, кыдзи суша, сы пыдди оз сэтшӧм ӧдйӧ и кӧдзав.
Та вӧсна и сынӧдыс ва весьтас шоналӧ равномернӧйджыка суша весьтын серти.
Со мый вӧсна приморскӧй странаясын климатыс рӧвнӧйджык материкъяс шӧрын куйлан странаясын серти.
Гожӧмын море дорын абу сэтшӧм жар, тӧлын абу сэтшӧм кӧдзыд.
Мореяс да океанъяс сетӧны сынӧдӧ уна ва ру.
Кымын матынджык море дінын, сымын сынӧдыс озырджык ва руясӧн, сымын тшӧкыдджыка да унджык овлӧ зэр.
Рӧвнӧй да васӧд климатыс, коді векджык овлӧ приморскӧй странаясын да діяс вылын, шусьӧ морскӧйӧн.
Кос климат, кӧдзыда-шоныда крута вежласьӧмъясӧн, мӧд ног кӧ, жар гожӧмӧн да кӧдзыд тӧлӧн, шусьӧ континентальнӧйӧн.
Татшӧм климатыс овлӧ океансянь ылын куйлан странаясын.
Океанъясын визувъяс.
Океансянь ылілун либӧ матілун кындзи климат вылӧ сідзжӧ ёна влияйтӧны океанъясын визувъяс.
Шоныд визувъяс аскӧдныс тшӧтш вайӧны ыджыд запас шоныд; моресянь пӧльтысь тӧв шонтӧ сійӧ странаяссӧ, кодъяс берег пӧлӧн тайӧ визувъясыс мунӧны; кӧдзыд визувъяс, мӧдарӧ, тӧдчымӧнъя найӧс кӧдзӧдӧны.
Торъя ыджыд тӧдчанлун Европа климатлы кутӧ Гольфстрим, сы вӧсна мый сысянь Европаӧ пӧльтӧны шоныд тӧвъяс.
Эз кӧ вӧв тайӧ визулыс, сэк эськӧ Европалӧн климатыс вӧлі ёна кӧдзыдджык.
Скандинавскӧй полуостров куйлӧ пӧшти ӧти широта вылын Гренландиякӧд.
Скандинавскӧй полуостров вылын быдмӧны лыска да коръя вӧръяс, мореыс оз кынмывлы, а Гренландия вевттьысьӧма йиӧн.
Видлалам визувъяслысь картасӧ да сравнитам сійӧс январса изотермаяс картакӧд.
Ми аддзам, мый январлӧн изотермаясыс Атлантическӧй океанын да Европаын артмӧдӧны ыджыд кусынь войвывлань.
Сідз, например, 0° изотерма Нью-Йорксянь Севернӧй Америкаын мунӧ Исландия ділань да Скандинавскӧй полуостров войвыв юкӧнлань, а сэсся крута чукыльтӧ лунвылӧ, вомӧналӧ Европаӧс шӧртіыс да мунӧ Крымскӧй полуостров пыр.
Сідзкӧ, Нью-Йоркын и Исландия лунвылын и Скандинавскӧй полуостров дінын январлӧн шӧркодь температураыс ӧткодь, кӧть и Исландия да Скандинавскӧй полуостровлӧн войвыв юкӧн куйлӧны ёна войвылынджык Нью-Йорк серти.
И мукӧд изотермаясыс мунӧны Европа пыр сідзжӧ рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый тӧлын океаныс суша дорысь шоныдджык да мый шоныд визулыс локтӧ Европа берегъясӧ да шонтӧ сынӧдсӧ.
Изотермалысь татшӧм жӧ кусынь ми аддзам и Куро-Сиво визув областьын.
Лунвыв полушариеын ми аддзам изотермаяслысь войвывлань кусыньтчӧм Южнӧй Америка рытыввыв берегъяс пӧлӧн да Африка лунвыв берегъяс пӧлӧн.
Тайӧ местаясӧдыс мунӧны кӧдзыд визувъяс (Перуанскӧй да Бенгуэльскӧй).
Найӧ кӧдзӧдӧны сынӧдсӧ.
Та вӧсна экватор дінын матын куйлысь местаяслӧн температураыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и лунвылынджык куйлысь местаяслӧн.
Хребетъяс направлениелӧн да судталӧн климат вылӧ влияйтӧм.
Мыйла миян лётчикъяс лэбаліганыс пасьталӧны шоныд паськӧм?
Сы вӧсна, мый кымын вылӧджык кыпӧдчан, сымын лоӧ кӧдзыдджык.
Та вӧсна вылын куйлан странаяслӧн климатыс кӧдзыдджык сійӧ жӧ широтаса улынджык куйлысь странаясысь.
Памирын климатыс кӧдзыдджык Каспийскӧй море бердса Бакуын серти, кӧть найӧ и куйлӧны пӧшти ӧти широта вылын.
Джуджыд гӧраяс вылӧ кайигӧн ми вермам казявны, мый лоӧ век кӧдзыдджык и кӧдзыдджык.
Артмӧ дзик жӧ сійӧ, кыдз лои эськӧ, ми кӧ мунім войвылӧ, полюслань.
Африкаын, экватор дінын эм Килиманджаро гӧра, судтанас 6 км гӧгӧр.
Килиманджаро под дінын тропическӧй жар климат, а йылас куйлӧны некор сывлытӧм лымъяс.
Сідзжӧ зэв важнӧ, кыдзи сулалӧны гӧраясыс.
Гӧра хребетъяс вермӧны видзны странасӧ кӧдзыд тӧвъясысь да вӧчны климатсӧ ёна шоныдджыкӧн: например, Крымскӧй гӧраяс видзӧны Крымлысь лунвыв берегсӧ войвыв тӧвъясысь.
Кавказскӧй гӧраяс лунвыв пӧкатын шоныдджык войвыв пӧкатъясас серти.
Дзик жӧ тадзи гӧраяс влияйтӧны зэр распределяйтӧм вылӧ.
Тепловӧй поясъяс.
Экваторсянь полюслань мунігӧн климатыс кӧть эськӧ и вежсьӧ вочасӧн, но век жӧ ставнас мушарсӧ климат серти позьӧ юкны вит пояс, либӧ зона, вылӧ.
Налы границаясӧн лоӧны изотермаяс. Найӧ оз совпадайтны тропикъяскӧд да полярнӧй кругъяскӧд (113-ӧд серпас).
Жар пояс — экватор ӧтар-мӧдар бокын.
Сылы границаясӧн лоӧны +20° вося изотермаяс.
Тайӧ поясъясын тӧлыс оз овлы.
20° изотермаяс — тропическӧй быдмӧгъяслӧн границаяс.
Кык кӧдзыд пояс, войвыв да лунвыв.
Сэні зэв кузь тӧв, зэв дженьыд гожӧм.
Гожӧмыс 2‒2½ тӧлысьысь кузьджыка оз нюжавлы.
Тайӧ поясъяслы границаясӧн лоӧны медся шоныд тӧлысьлӧн +10° изотермаяс; тайӧ — быдмӧгъяслӧн предел.
Кык умереннӧй пояс — войвыв полушариеын ӧти да лунвыв полушариеын ӧти.
Найӧ куйлӧны +20° вося изотерма да +10° гожся изотерма костын.
Тані овлӧны волӧн нёльнан кадыс, но кымын матынджык экваторлань куйлӧ странаыс, сымын тӧлыс дженьыдджык да небыдджык, а кымын ылынджык, сымын тӧлыс кӧдзыдджык да кузьджык.
Опытъяс.
1. Бумагаысь вӧчӧй змейка.
Сылысь ӧти помсӧ крепитӧй проволока бердӧ, кодӧс кусыньтӧма веськыд пельӧсӧн.
Кутӧй сійӧс ломалан карасин лампа стеклӧ весьтын.
Мый ті наблюдайтанныд?
Кыдзи объяснитны тайӧ явлениесӧ?
2. Шоныд комнатаысь ӧдзӧссӧ восьтыштӧй кӧдзыдӧ.
Сувтӧдӧй ӧзъян сись щель вевдорас и увдорас.
Кодарӧ да мыйла кутас доровтчыны сись биыс?
3. Сисьсӧ кутӧй ломтысян пач водзын.
Кытчӧ кутас доровтчыны сисьлӧн биыс?
Мыйла?
4. Лолыштӧй кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Мыйла стеклӧыс руалӧ?
Природаын кутшӧм явление йылысь тайӧ казьтыштӧ?
5. Вӧчӧй визувъяслысь модель.
Та могысь босьтӧй ва тыра таз.
Ваас ӧти бокас пуктӧй кутшӧмкӧ сьӧкыд предмет, например кирпич, сідзи, медым сійӧ васьыс петыштіс.
Ва веркӧсас кисьтыштӧй пильнӧй пызь.
Вӧсни трубка пыр пӧлялӧй ва вылас кирпичлань сідз, медым пильнӧй пызьторъясыс вӧрзисны да мунісны кирпичланьыс.
Мый ті казяланныд?
Упражнениеяс.
1. Кутшӧм разница поводдя да климат костын?
2. Кыдзи распределяйтчӧны зэръяс циклонын?
3. Кутшӧм поводдя овлӧ антициклон шӧрын?
4. Кыдзи климат вылӧ влияйтӧны океанъясын визувъяс?
5. Кыдзи влияйтӧны гӧраяс матігӧгӧрса местаяс климат вылӧ?
ОРТСЫСА ВЫНЪЯСЛӦН УДЖ.
Ортсыса вынъяс действуйтӧм улын суша поверхностьлӧн вежсьӧм.
Шондісянь век локтӧны шоныдлӧн да югыдлӧн югӧръяс.
Шонділӧн мыйкӧ мында югӧръяс усьӧны миян Му вылӧ да вайӧны уна шоныд.
Медым гӧгӧрвоны, уна-ӧ поверхность босьтӧ Шондісянь югыдсӧ да шоныдсӧ, мӧвпыштам со кутшӧмтор.
Шуам, йӧзыс чукӧртісны ӧтилаӧ став изшомсӧ да став пессӧ, кодъясӧс мушар вылын перйӧны ӧти во чӧжӧн.
Гӧгӧрвоана, мый миян водзын лои зэв ыджыд гӧра изшомысь да пескысь.
Ӧні мӧвпыштам, мый ми тайӧ гӧра вылас кисьтім став нефтьсӧ, коді перйыссьӧ Му вылас сідзжӧ во чӧжӧн, а сэсся тайӧ ставсӧ ӧзтім.
Лоӧ зэв ыджыд пӧжар, кодӧс йӧз пиысь некод на нӧшта эз аддзыв.
И вот кор сотчас тайӧ гӧраыс, выделяйтчас вӧвлытӧм уна шоныд, кодӧс весиг сьӧкыд думыштны.
Но кутшӧм жӧ лоӧ миян шензьӧмным, кор ми тӧдмалам, мый Муыс Шондісянь та мында шоныдсӧ босьтӧ ӧти минутаӧн.
Ӧні заводитлӧй думыштны, уна-ӧ жӧ Му поверхностьыс босьтӧ шоныдсӧ ӧти часӧн, ӧти лунӧн да, медбӧрын, ӧти воӧн.
Артмӧны мӧвпыштны вермытӧм лыдпасъяс.
Мый вылӧ нӧ мунӧ Му вылас Шонділӧн шоныдыс?
1. Шонділӧн шоныдыс шонтӧ Му поверхностьӧс.
2. Шонділӧн шоныдыс вайӧдӧ движениеӧ сынӧд да ва, тӧвъяс, гыяс да морскӧй визувъяс артмӧдӧмӧн.
3. Шонділӧн шоныдыс пактӧдӧ васӧ океанъяс да мореяс поверхностьысь.
Тӧвъясӧн разӧдӧм ва руяс суша вылӧ усьӧны зэрӧн, лымйӧн да мукӧд атмосфернӧй осадокъясӧн.
Осадокъясысь артмӧны му пытшса ваяс, юяс, тыяс да ледникъяс.
Уна сюрс юяс, шоръяс да потокъяс дугдывтӧг усьӧны мореӧ.
Сідз шондісянь локтан шоныд вӧсна Му вылын артмӧ валӧн тайӧ ыджыд круговоротыс, код йылысь ми казьтыштлім нин.
Тайӧ круговорот вӧснаыс сюрс потокъяс вундалӧны гӧраяс, сюрс юяс мыськӧны вывтасінъяс, сюрс ледникъяс шыльӧдӧны гӧраяс.
Таысь кындзи, Шонділӧн шоныдыс да югыдыс сетӧны олӧм быдмӧгъяслы да животнӧйяслы, кодъяс сідзжӧ вӧчӧны ассьыныс воздействие Му вылӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, Шонді югӧръяссянь чужӧны зэв уна сикас вынъяс, кодъяс дугдывтӧг вежӧны му поверхностьсӧ.
Тайӧ став вынъяссӧ, Му пытшкӧсса вынъясысь торйӧдӧм могысь, шуӧны Мулӧн ортсыса вынъясӧн.
Выветривание.
Кӧть мед кутшӧм ёнӧсь эськӧ эз вӧвны из породаяс, но найӧ ставныс шонді югӧръясӧн шоналӧмысь да сэсся кӧдзалӧмысь потласьӧны.
Первойсӧ потасъясыс овлӧны сэтшӧм посниӧсь, мый прӧстӧй синмӧн найӧс весиг он и казяв.
Но сэсся потасъясыс паськалӧны, джудждаммӧны да, медбӧрын, жугӧдлӧны став поверхностьсӧ коркӧ вӧвлӧм ён из породалысь.
Тайӧ бура тыдалӧ быд ыджыд из вылын, гӧраясса быд скала вылын.
Пустыняясын, кӧні войнас овлӧ зэв кӧдзыд, а луннас зэв жар, изъяс да скалаяс торъя нин ӧдйӧ жугласьӧны.
Найӧ, кодъяслы ковмыліс путешествуйтны изъя пустыняӧд, висьталӧны, кыдзи асывъясын, кор шондіыс заводитӧ шонтыны изъяссӧ, век кылӧны быттьӧ лыйсьӧм шыяс.
Тайӧ потласьӧны изъяс.
Изъя пустыня век овлӧ дорвыв вевттьысьӧма ёна потласьӧм изъясӧн да скалаясӧн (114-ӧд серпас).
Зэв ёна жугласьӧны изъяс да скалаяс, кор шонділы нӧшта отсалӧны ва да сынӧд.
Зэр ва, посни лыачиръяс да из торпыригъяс мыськӧмӧн, пырӧ потасъясӧдыс.
Та дырйи ваыс нӧшта сывдӧ (растворяйтӧ) из породаясысь кутшӧмсюрӧ совъяс, мый вӧсна изъясыс лоӧны рыхлӧйӧсьджык.
Ми ставным тӧдам, кыдзи кынман ва жугӧдлӧ медся ён кӧрт трубаяс.
Ӧні мӧвпыштлӧй, мый ваыс веськаліс скала потасъясӧ да сэні кынмис.
Кынмигас ва паськалӧ да паськӧдӧ потассӧ.
Сэсся сылӧн ваыс потасъясӧдыс пырас пыдӧджык, выльысь кынмас да бара паськӧдас потассӧ.
Бӧръяпом, любӧй медся ён скала потласяс торпыригъяс вылӧ.
Ветлан сынӧд (тӧв) тӧлӧдӧ потасъяссьыс посни чиръяссӧ да паськӧдӧ потасъяссӧ.
Кислород да углекислӧй газ действуйтӧны из породаяс вылӧ да вӧчӧны найӧс рӧшкыдджыкӧн (рыхлӧйджыкӧн).
Ыджыд жугӧдлана удж вӧчӧны и организмъяс.
Видзӧдлӧй скалаяс да изъяс вылӧ.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь лишайник чукӧръясӧн.
Лишайникъяс быдмӧны веськыда изъяс да скалаяс вылын рудов-лӧз, кольквиж, сім либӧ коричневӧй рӧма пятнаяс ногӧн.
Заводитлӧй из вывсьыс кульны лишайникъяссӧ.
Нинӧм оз артмы.
Лишайникыс кӧ эз на сісьмы, сійӧс весиг гыжнад он кульышт.
Лишайникъяс вужъясьӧны изъяс.
Сэні, кӧні лишайникъяс сісьмӧны, перегной слӧй вылас быдмӧны нитшъяс да турунъяс.
Нитшлӧн да турунлӧн вӧсни вужъясыс выделяйтӧны кислота да водзӧ жугӧдлӧны изсӧ.
Кыдзи жугӧдлӧны скалаяссӧ кустарникъяс да пуяс, кокни аддзыны прӧстӧй синмӧн.
Вужйыс быдмӧ потасъясӧ да паськӧдӧ найӧс.
Вӧсни вужъясыс, турунъяслӧн моз жӧ, выделяйтӧны кислота да жуглӧны из породасӧ.
Миянӧн став видлалӧмсьыс ми вермам вӧчны татшӧм выводъяс.
1. Кӧть кутшӧм ёнӧсь эз вӧвны из породаяс — ставныс найӧ жугласьӧны (разрушайтчӧны).
2. Изъяссӧ да скалаяссӧ медся главнӧй жуглысьясӧн лоӧны: температуралӧн колебайтчӧмъяс, влага, сынӧд да организмъяс.
Шоныд, влага, сынӧд да организмъяс действуйтӧмысь из породаяслӧн надзӧникӧн жугласьӧмыс шусьӧ выветриваниеӧн.
Выветривание вӧсна ён из породаясысь артмӧны небыд породаяс (гранитысь — сёй да лыа, песчаникысь — лыа, сёйӧда сланецысь — сёй да с. в.).
Выветривайтчигас скалаяс да изъяс босьтӧны разнӧй сикас, тшӧкыда зэв причудливӧй формаяс.
Интереснӧ, мый выветривайтчигӧн быд порода сетӧ ассьыс форма.
Сідз, гранитнӧй скалаяс унджыкысьсӧ босьтӧны юрлӧсъяслысь да матрацъяслысь форма (116-ӧд серпас), песчаникъяс — сюръяяслысь форма (117-ӧд серпас), вулканическӧй породаяслӧн сӧнъясыс (жилаяс) — причудливӧй башняяс да замокъяс стенаяслысь форма (118-ӧд серпас).
Татшӧм ногӧн, скалаяс форма серти тшӧкыда позьӧ ылысянь тӧдны, кутшӧм породаясысь найӧ тэчсьӧмаӧсь.
Тӧвлӧн удж.
Ыджыд пазӧдлана удж вӧчӧ тӧв.
Тӧвлӧн уджыс торъя нин ёна тӧдчӧ пустыннӧй странаясын.
Гежӧд быдмӧгъясыс сэні омӧля видзӧны мусинсӧ.
Тӧлыс кокниа нуӧ кос мусинсӧ, эрдӧ петкӧдӧ быдмӧгъяслысь вужъяссӧ, да тшӧкыда губитӧ (виӧ) быдмӧгъяссӧ
Сёйлысь посни чиръяссӧ тӧлыс нуӧ зэв ылӧ — пустынясянь сё километръяс сайӧ.
Лыаясыс векджык тэчсьӧны сэтчӧ жӧ пустыняас разнӧй ыдждаа да формаа мылькъясӧн (119-ӧд серпас).
Лыаяслысь ыджыд мылькъяссӧ шуӧны дюнаясӧн.
Дюнаяслӧн ыдждаясыс овлӧны разнӧйӧсь.
Унджыкысьсӧ налӧн судтаыс овлӧ 30‒40 м.
Но ыджыд пустыняясын дюнаясыс овлӧны 100 м-ӧдз дай унджык (рытыввыв Сахара).
Дюнаяслӧн формаыс тшӧкыда овлӧ мегыр кодь. Сэки найӧ шусьӧны барханъясӧн.
Ньывкыд пӧкатысь тӧлыс пӧлялӧ лыачиръяссӧ да вӧтлӧ найӧс дюна йылӧдз (гребеньӧдз).
Гребень саяс тӧлыс абу, да лыаыс киссигас артмӧдӧ бӧльӧ крутджык пӧкат.
Тадзӧн дюналӧн тӧв паныда пӧкатыс векджык овлӧ ньывкӧс.
Сылы паныда пӧкатыс, мӧдарӧ, крутджык (120-ӧд серпас).
Тадз, лунысь лун ыджыдалан тӧв действуйтӧмысь дюнаыс надзӧникӧн вешйӧ.
Мунан (вешъян) дюнаяс да барханъяс мортлы вайӧны ыджыд вред.
Надзӧникӧн муніганыс найӧ тыртӧны муяс, садъяс да весиг мортлысь оланінъяссӧ.
Сідз, Средньӧй Азияын уна сиктъяс да весиг каръяс вӧлі тыртӧма лыаясӧн.
Волга ю улыс юкӧнын казакъяслӧн ӧти станица кыкпӧв вуджліс выль местаӧ, нӧбӧдан лыаысь спасайтчӧм могысь.
Ӧнія кадӧ морт век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка пырӧ тышкасьны шавъялан лыаяскӧд да дюнаяскӧд.
Шавъялан лыаяскӧд да дюнаяскӧд тышкасьӧм могысь ыджыд уджъяс нуӧдсьӧны миян Казахстанын, Средньӧй Азияса пустыняясын.
Важӧн нин тӧдӧны, мый дюнаяс, кодъяс вылын быдмӧны быдмӧгъяс, водзӧ мунӧмсьыс дугдӧны.
Лыа дюнаяс вылын зэв бура быдмӧны пожӧмъяс да некымын кустарникъяс.
Дюна ньывкӧс пӧкатас кӧ садитны пожӧмъяс да кустарникъяс, сэки тӧлыс оз нин вермы нуны быдмӧг вужъясӧн кутӧм лыасӧ.
Дюнаяс овлӧны оз сӧмын пустыняясын.
Найӧ паныдасьлӧны юяс, тыяс да мореяс лыаа берегъясын.
Вообще дюнаяс овлӧны сэні, кӧні эмӧсь лыаяслӧн ыджыд площадьяс, кодъяс абу вевттьысьӧмаӧсь быдмӧгъясӧн.
Миян СССР-ын татшӧм дюнаясыс ёна паськалӧмаӧсь Финскӧй залив берегын, нижньӧй Волга, Дон берегъясын да уна мукӧд местаясын.
Тӧв оз сӧмын новлӧдлы небыд материалъясӧс, но сідзжӧ жуглӧ и чорыд из породаяс.
Первой вермас кажитчыны тешкодьӧн, кыдзи сійӧ тӧв вермас жугӧдлыны чорыд из породаяс.
Делӧ вылас тайӧ артмӧ тадз.
Тӧлыс нуӧ лыачиръяс да сійӧ лыачиръяснас кучкалӧ скалаясӧ да изъясӧ.
Кӧть мед кутшӧм слабӧсь тайӧ кучкалӧмъясыс, но век жӧ найӧ шыльӧдӧны изъяслысь да скалаяслысь поверхностьсӧ.
abu
Визувтан ваяслӧн удж.
Медся ыджыд жугӧдлана удж вӧчӧны визувтан ваяс.
Ставным ми эг ӧтчыд аддзылӧй, кыдзи ён ливень бӧрын лоӧм зэр потокъяс кодъялӧны ыджыд гуранъяс.
Тувсов потокъяс кодъялӧны ыджыд оврагъяс.
Но визувтан ваяс жугӧдлӧны оз сӧмын рыхлӧй породаясӧс.
Горнӧй потокъяс пилитӧны гӧраяслысь из хребетъяссӧ джуджыд ущельеясӧн.
Видлалам медся типичнӧй случай.
Визувтан ваясӧн гӧраясӧс пазӧдӧм-кисьтӧм.
Горнӧй потокъяслӧн ваыс ыджыдсьыс-ыджыд вынӧн лэччӧ гӧраяссянь крут пӧкатъяс кузя.
Сійӧ нуӧ изъяс, кодъяс гирсйӧдлӧны шор пыдӧссӧ.
Ва усян местаясын изъясыс бергалӧны да кодйӧны ыджыд котловинаяс.
Кӧть кутшӧм крепыдӧсь эз вӧвны гӧраяслӧн пӧкатъяс, поток найӧс вундас джуджыд ущельеӧн.
Сідз, Терек ю пилитіс джуджыд Кавказскӧй хребет.
Кавказскӧй хребетлысь став пӧкатъяссӧ вундалӧма ичӧтджык ущельеясӧн.
Татшӧм жӧ ущельеяс аддзам ми мушарвывса быд джуджыд горнӧй хребетъясысь.
Ущельеяс крут пӧкатъясӧд усьӧны водопадъяс да сёясӧн визувтӧны горнӧй потокъяс.
Тайӧ потокъясыс да водопадъясыс вочасӧн жугӧдлӧны ущельеяслысь крут пӧкатъяссӧ.
Надзӧникӧн ущельеяс паськалӧны да пӧрӧны паськыд долинаясӧ.
Джуджыд горнӧй хребетъяс вундавсьӧны уналыда ущельеясӧн да долинаясӧн юкӧнъяс вылӧ да вочасӧн пыр ляпкалӧны.
Визувтан ваяслӧн уна вося удж бӧрын джуджыд да мощнӧй хребетъяс местаӧ кольӧны мылькъяс да неджуджыд вывтасъяс.
Но визувтан ваяс и тані водзӧ нуӧдӧны ассьыныс уджнысӧ.
Найӧ ньӧжйӧник мыськӧны вывтасъяслысь ньывкӧс пӧкатъяссӧ да местасӧ пӧртӧны равнинаӧ.
Тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд уджыс му вылын мунӧ дугдывтӧг.
Упражнениеяс.
1. Мыйла горнӧй потокъяс ӧдйӧджык жугӧдлӧны гӧраяслысь крут пӧкатъяссӧ?
2. Кутшӧм гӧраяс ӧдйӧджык кырӧдсьӧны: джуджыдъяс али ляпкыдъяс?
3. Мыйла равнинаяс вылын визувтан ваяс надзӧнджык кырӧдӧны берегъяссӧ?
Визувтан ваясӧн равнинаясӧс разрушайтӧм.
Дзик шыльыд равнинаяс некор оз овлыны.
Весиг и медся рӧвнӧй местаяслӧн эм пӧкат.
Пӧкатъяс йылысь висьталӧны шоръяс да юяс, кодъяс визувтӧны равнина вывті.
Кымын ыджыдджык пӧкатыс, сымын ӧдйӧджык визувтӧны шоръяс да юяс, сымын ёнджыка мунӧ кырӧдӧмыс.
Видлалам медся типичнӧй пример — оврагъяс артмӧм.
Оврагъяс.
Пример вылӧ босьтам неыджыд вывтаслысь неуна ньывкӧс пӧкат.
Кисьтіс ливень.
Пӧкат ворга кодьӧд визувтӧ зэр ва поток.
Туруныс, коді вевттьӧ пӧкатсӧ, оз лэдз потокыслы нуны мусинсӧ.
Но кыдз сӧмын кытыськӧ ӧти местаысь потокыс кульыштіс турунсӧ — пыр жӧ артмас гуран.
Гуран вылысладорас артмӧ ичӧтик водопад.
Усян ваыс зэв ӧдйӧ джудждӧдӧ гурансӧ.
Первой ваыс кырӧдӧ берегъяссӧ, сэсся нуӧ берегъяссьыс буждӧм юкӧнъяссӧ да гурансӧ пӧртӧ оврагӧ.
Овраг йылас (вершинаас) кольӧ сійӧ жӧ водопадыс, сӧмын сійӧ ӧні лои джуджыдджык, да усян ваыс ёнджыка жугӧдӧ овраг пыдӧссӧ.
Ливеньыс кӧ нюжалас кузя, сэк овраглӧн йылыс ылӧ пырас равнинаас.
Мӧд ливень дырйи дась оврагӧд валӧн жугӧдлан уджыс мунас уна пӧв ёнджыка.
Кымын ылӧджык оврагыс пырас равнинаас, сымын унджык вож (приток) сійӧ босьтас.
Быд вож артмӧдӧ выль овраг.
Оврагыс, кыдз шуӧны, заводитӧ «вожавлыны».
Медбӧрын, вывтаслӧн ньывкӧс пӧкатыс, либӧ ичӧтик пӧката равнинаыс, пасьтала лоӧ орйӧдлӧма оврагъясӧн.
Оврагъяс мортлы вайӧны ыджыд вред.
Найӧ нуӧны мусинсӧ, жугӧдлӧны кӧдза муяс, косьтӧны мусин, портитӧны туйяс да с. в.
Кутшӧм ыджыд лёктор вайӧны оврагъяс, позьӧ аддзыны сыысь, мый царскӧй кадӧ сӧмын ӧти вӧвлӧм Воронежскӧй губерняын 25 воӧн оврагъяс бырӧдісны 50 сюрс га-ысь унджык кӧдза му.
Оврагъяскӧд тыш.
Оврагъяскӧд позьӧ тышкасьны.
Овраглысь быдмӧмсӧ медся кокни дугӧдны развивайтчыны заводитігас.
Овраг йылысь водопад местасӧ колӧ кодйыштны да сійӧ местасӧ крепитны майӧгъясӧн да неыджыд плетеньясӧн.
Та могысь торъя бура лӧсялӧ бадь.
Бадь майӧгъяс ӧдйӧ вужъясьӧны да вужъяснас кыӧны мусинсӧ.
Кустъясӧн вевттьысьӧм йыла овраг водзӧ быдмыны оз вермы.
Ӧтка овмӧс дырйи крестьянин эз вермыв тышкасьны оврагъяскӧд.
Коллективнӧй овмӧс дырйи тайӧ уджыс лоӧ быть колана да зэв верманаӧн.
Ыдждӧмысь ас кадын сувтӧдӧм быд овраг спаситас уна сё гектар бур кӧдза му.
Ледникъяслӧн удж.
Гӧраяс йылын лым.
Ми кӧ кутам кайны джуджыд гӧра вылӧ, сэк казялам температуралысь вочасӧн лэччӧм.
Температура лэччӧмкӧд кутасны вежсьыны и быдмӧгъяс.
Вӧръяс вежсьӧны кустарникъясӧн да, медбӧрын, лишайникъясӧн.
Лишайникъясысь вылынджыкас — лым, коді тані куйлӧ во чӧж.
Визь, кодсянь вылынджык куйлӧны сывлытӧм лымъяс, шусьӧ лым визьӧн.
Лым визьыс торъя местаясын абу ӧтвылнаын.
Тропическӧй поясын сійӧ 5 сюрс м вылнаын кымын, умереннӧйясын — 3 сюрс м вылнаын кымын, полярнӧйясын — 500 м вылнаын кымын дай улынджык.
Лым обвалъяс.
Крут пӧкатъясын лымйыс дыр куччысьны оз вермы.
Кадысь кадӧ сійӧ торъявлӧ да зэв ыджыд массаясӧн усьӧ пӧкат кузяыс улӧ.
Гӧрасянь усян лым массаяссӧ шуӧны лым лавинаясӧн.
Гӧраяссянь исковтігӧн лавинаяс вӧчӧны ыджыд жугӧдлӧмъяс.
Найӧ вужъяснас нетшкӧны пуяс, жугӧдлӧны стрӧйбаяс, тырталӧны трӧпаяс, туйяс да оз гежӧда тыртлыны быдса сиктъяс.
Долинаӧ усьӧм лавина потшӧ юлысь руслосӧ да артмӧдӧ ыджыд наводнениеяс (ойдлӧмъяс).
Лавинаяскӧд тышкасьны зэв сьӧкыд.
Ковмӧ кырӧдавны лым чукӧръяссӧ либӧ вӧчны лавина туй вылын кымынкӧ рада ён потшӧс.
Ледникъяс.
Ледникъяс — сійӧ ыджыд йи потокъяс, кодъяс лэччӧны лым визьысь улӧджык.
Ледникъяс заводитчӧны лымъя областьяссянь.
Воясӧн чӧжсьӧм лымйыс первой пӧрӧ йичиръясӧ (фирнӧ).
Тайӧ чиръяса лымйыс сы вылын куйлысь лым давление вӧсна да вывсянь йиджан ва кынмӧм вӧсна надзӧникӧн пӧрӧ йиӧ.
Тайӧ йиыс поток моз зэв надзӧникӧн исковтӧ горнӧй долинаясӧд.
Ледникъяслӧн кузьтаыс муртавсьӧ километръясӧн да дас километръясӧн (121-ӧд серпас).
Сідз, Кавказлӧн медся гырысь ледникъясыс нюжалӧны 15‒17 км-ӧдз.
Медся ыджыд ледникъясыс Тянь-Шань да Памир гӧраясынӧсь — сэні найӧ овлӧны 80 км-ӧдз*. Кымын ыджыдджык ледникыс, сымын сійӧ ӧдйӧджык мунӧ.
Шӧркодя ледникъяс мунӧны суткинас ӧтисянь кык метрӧдз.
* Федченко ледник 80 км кузьта.
Ледниковӧй моренаяс.
Гӧра пӧкатъяссянь ледник «визувтӧ» долина пыдӧсті.
Ледник вылас век гылалӧны изъяс, щебень да мукӧд материалъяс, кодъяс артмӧны гӧраяс жугласьӧмысь.
Ньӧжйӧ мунӧмыс вӧсна ледник доргӧгӧр чукӧрмӧны сійӧ жугласьӧм торпыригъяслӧн быдса лёдзьяс (валъяс).
Кор йитчӧны кык ледник, сэк из лёдзьясыс лоӧны и ледник шӧрас.
Ледник доргӧгӧрса из лёдзьяссӧ шуӧны дорса моренаясӧн.
Ледник шӧрса лёдзьяссӧ шуӧны шӧрса моренаясӧн.
Ледникувса изъясыс, лыаыс да сёйыс шусьӧны пыдӧсса моренаӧн (122-ӧд серпас).
Долинаясті улӧ лэччигас ледник вочасӧн сылӧ.
Сійӧ местаыс, кӧні ледникыс сылӧ дзикӧдз, шусьӧ ледник помӧн.
Гӧгӧрвоана. мый став изйыс, щебеньыс да мукӧд рыхлӧй материалыс, кодӧс ледник вайис тшӧтш, кольӧны ледник помас.
Тайӧ колясъясыс пуксьӧны ыджыд лёдзьясӧн долина вомӧныс да шусьӧны помса моренаясӧн.
Моренаяслӧн изъясыс да скалаясыс шусьӧны ледниковӧй валунъясӧн.
Ледник сылӧмысь артмӧны шоръяс, кодъяс первойсӧ визувтӧны ледник вывті, а сэсся потасъясӧдыс пырӧны ледник улас.
Тайӧ шоръяссьыс ледник помас артмӧ дзонь ю, коді петӧ веськыда ледник увсьыс.
Морена мылькъяс костын гуранъясыс тшӧкыда овлӧны тырӧмаӧсь ваӧн да артмӧдӧны ледниковӧй тыяс.
Ледниклӧн удж.
Долинаӧд мунігас ледник надзӧник гӧрӧ ассьыс руслосӧ.
Йиясӧ сибдӧм изъясыс гирсйӧны ледниклысь из руслосӧ да вочасӧн сійӧс джудждӧдӧны.
Аслас сьӧктанас личкӧмӧн ледник шыльӧдӧ да полируйтӧ скалаясӧс.
Тайӧ полируйтӧм из чукӧръясыс шусьӧны «меж плешъясӧн».
Шыльӧдӧм веркӧса меж плешъяс вылӧ кольӧны изъяслӧн гирсйӧм туйыс.
Гирсйӧм туй направление сертиыс позьӧ тӧдны ледник направление йылысь.
Изъясыс, кодъяс ниртчӧны ледникувса из руслоӧ, сідзжӧ шыляссьӧны, полируйтчӧны да вевттьысьӧны гирсйӧм туйясӧн (123-ӧд серпас).
abu
Материковӧй йияс.
Торъя нин ыджыд размеръясаӧсь овлӧны ледникъяс полярнӧй странаясын.
Сідз, Гренландия ді вылын йиӧн вевттьӧма 1½ миллион кв. км ыджда площадь.
Гренландия йияслӧн кызтаыс воӧ 1‒2 км-ӧдз.
Гренландиялӧн да мукӧд полярнӧй діяслӧн ледникъясыс веськыда исковтӧны мореӧ.
Нӧшта на ыджыдджыкӧсь йи площадьясыс лунвыв полярнӧй странаясын.
Сідз, Антарктида материк ставнас вевттьысьӧма дорвыв йиӧн.
Татшӧм нога йияссӧ шуӧны материковӧй йиӧн.
Плавайтысь йи гӧраяс.
Материковӧй йияс надзӧникӧн мунӧны да тшӧкыда исковтӧны мореӧ.
Йияс первой вӧйлӧны ваас сэсся жугласьӧны да кыптӧны море веркӧсас.
Ва вылас кыптӧм йияссӧ тӧвъяс да морскӧй визувъяс нуӧны ылӧ мореас.
Тайӧ плавайтысь йи глыбаясыс тӧдсаӧсь плавайтысь йи гӧраяс, либӧ айсбергъяс, ним улын (124-ӧд серпас).
Плавайтысь йи гӧраяслӧн размеръясыс мукӧддырйи овлӧны зэв ыджыдӧсь.
Сідз, Антарктида берегъяс пӧлӧн плавайтысь йи гӧраяс кузьтанас овлӧны кык километрӧдз дай унджык.
Ва вылас налӧн судтаыс овлӧ 100 м-ысь джуджыдджык.
А ӧд ва вылас петӧ йиыслӧн сӧмын ичӧтджык юкӧныс.
Вывті уна плавайтысь йи гӧраяс артмӧны Гренландия берегъяс дорын.
Визувъясӧн найӧ нусьӧны ылӧ лунвылӧ да суднояслы лоӧны ыджыд опасностьӧн.
Древньӧй йизьылӧм.
Вӧвлі кад, кор Европалӧн, Азиялӧн да Севернӧй Америкалӧн войвыв юкӧнъясыс вӧліны дорвыв вевттьысьӧмаӧсь материковӧй йиӧн.
Европаын йияс лэччисны Скандинавскӧй полуостровса гӧраяссянь.
Найӧ шыльӧдавлісны тайӧ гӧраяссӧ, кодъявлісны паськыд долинаяс да аскӧдныс тшӧтш нулісны изъяс, сёйяс да посни щебень чукӧръяс.
Тайӧ ледникъясыс важӧн нин сылісны, но найӧ уджлӧн туйясыс зэв бура тыдалӧны.
Скандинавскӧй полуостров вылысь, Кольскӧй полуостров вылысь да Финляндияысь ми аддзам шылялӧм гӧраяс, полируйтӧм «меж плешъяс», ледникъясӧн кодйӧм гуранъяс да помтӧм уна валунъяс (125-ӧд серпас).
Татшӧм жӧ валунъяскӧд ми паныдасьлам Великобритания ді войвыв юкӧнын, войвыв Германияын да миян СССР-са Европейскӧй юкӧнын.
Древньӧй ледникъясӧн вайӧм валунъяс да мукӧд материалъяс паськалӧмлысь площадьяссӧ карта вылӧ пасъялӧмӧн ми аддзам древньӧй ледникъяслысь границаяссӧ (126-ӧд серпас).
Дзик жӧ тадзи вӧлі тӧдмалӧма границаяссӧ Азияса да Севернӧй Америкаса важ ледникъяслысь.
Ледниковӧй периодса медся типичнӧй колясъясӧн миян Союзса Европейскӧй юкӧнын лоӧны: мореннӧй мылькъяс, ледниковӧй тыяслӧн гуранъяс да валунъяс.
Мореннӧй мылькъяс — сійӧ ледниковӧй моренаяслӧн колясъяс.
abu
abu
Найӧ состоитӧны лыа сора сёйысь (суглинокысь), кодъяс сорласьӧмаӧсь уна пӧлӧс размеръяса валунъяскӧд.
Сёй, гырысь да посни лыаяс да валунъяс сорласьӧмаӧсь кыдзсюрӧ, некутшӧм порядоктӧг.
Сэні, кӧні юыс мыськӧ ледниковӧй отложениеяссӧ, валунъяс кольӧны места выланыс да вольсалӧны ю руслосӧ.
Уна валунъяс сюрлӧны шоръяс да посни юяс долинаясысь, оврагъясысь, вывтасъяс пӧкатъясысь да весиг муяс вылысь.
МУСИНА-БЫДМӦГА ЗОНАЯС.
Быдмӧглы развивайтчӧм вылӧ колӧны югыд, шоныд да влага (васӧдлун).
Но оз став быдмӧгыслы тайӧ торъясыс ковны ӧтмындаӧн.
Ӧтияслы шоныдыс колӧ унджык, мукӧдъяс этшаджык корӧны шоныдсӧ.
Например, пальмаяс оз быдмыны сэні, кӧні тӧвнас овлӧ кӧдзыд, миян кыдз пу оз быдмы Крым лунвыв берегын либӧ тропическӧй странаясын.
Дзик жӧ тадзи быдмӧглы оз ӧткодя ков и влага.
Ӧти быдмӧгъяслы колӧ васӧд мусин, кыдзи, например, нюрвывса миян быдмӧгъяслы, мукӧдъяс дыр вермӧны овны засуха дырйи, например, кактусъяс, агаваяс да с. в.
Но югыдыс да шоныдыс, сідз жӧ, кыдзи и васӧдлун, му поверхность вылын оз ӧткодя распределяйтчыны.
Та вӧсна быд климатическӧй поясын быдмӧны сӧмын налы лӧсялана асланыс быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяс да мусинъяс серти мушарсӧ позьӧ юкны кымынкӧ пояс, либӧ зона, вылӧ.
Первой видлалам, кыдзи распределяйтчӧны быдмӧгъяс шоныдсянь зависимостьын, а сэсся васӧдлунсянь зависимостьын.
Тропическӧй пояс.
Экватор бердын куйлысь областьяс шонділысь шоныдсӧ босьтӧны мукӧд серти унджык.
Сэні во чӧж луныс ӧткодь войыскӧд, да шондіыс во чӧж сынӧдсӧ да мусинсӧ шонтӧ ӧткодя.
Сынӧдлӧн температураыс пӧшти став тӧлысьясас оз вежлась, да разницаыс торъя тӧлысьяс костас овлӧ сӧмын 1-сянь 5°-ӧдз.
Позьӧ шуны, мый сэні гожӧмыс кыссьӧ во чӧж.
Во чӧж температураыс оз усьлы 18°-ысь улӧдзджык.
Сэк жӧ усьӧ кӧ уна зэр да зэръясыс кӧ во чӧжнас усьӧны равномернӧя, то быдмӧны зэв озыр (роскошнӧй) тропическӧй быдмӧгъяс.
Озыр тропическӧй быдмӧгъяса областьсӧ шуӧны васӧд тропическӧй вӧръяс областьӧн.
Тропическӧй вӧръясын быдмӧгъяс быдмӧны во чӧж дугдывтӧг.
Найӧ оз дугдывны быдмӧмсьыс, кыдзи миян быдмӧгъяс, арын да тӧлын.
Найӧ оз шыбытны став корсӧ ӧти кадӧ, кыдзи миян пуяс арын, а кольӧны став кадас вежӧсь.
Татшӧм пуясыс да кустъясыс шусьӧны тропическӧй век веж (вечнозелёнӧй) вӧрӧн.
Татшӧм вӧръясас ӧти пуяс дзоридзалӧны, мукӧдъяслӧн воӧны плодъяс, и сідзи во гӧгӧр.
Тшӧкыдӧсь да мунны позьтӧмӧсь васӧд тропическӧй вӧръяс.
Миян вӧръясысь найӧ торъялӧны пуяс да кустарникъяс унасикаслунӧн.
Шоча позьӧ аддзыны орччӧн кык ӧткодь пу.
Таысь кындзи, тайӧ вӧрыс нӧшта торъялӧ уна судтанас, мӧд ног кӧ, сэні эмӧсь джуджыд пуяс, кодъяслӧн стволъясыс да лапъясыс кайӧны вылӧ, 50 да унджык метр вылнаӧдз; на улын быдмӧны ляпкыдик пуяс, а найӧ вуджӧръяс сайӧ сайӧдчӧмаӧсь нӧшта на ляпкыдджык пуяс да кустарникъяс.
Вӧрас джынвыйӧ пемыд, век васӧд да дука.
Пуяслӧн стволъясыс кысьӧмаӧсь гартчысь пуясӧн — лианаясӧн, а лапъясыс тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь эпифитъясӧн, мӧд ног кӧ быдмӧгъясӧн, кодъяс сӧмын крепитчӧны пуяс кырсьӧ да вердчӧны сынӧдса вужъяс отсӧгӧн, кыдз, например, орхидеяяс; вӧрас сідзжӧ уна паразит-быдмӧгъяс, кодъяс вердчӧны мукӧд пуяс сокӧн.
Му вылас сісьмӧны пӧрласьӧм пуяслӧн стволъясыс.
Тропическӧй вӧръясын быдмӧны унасикас пальмаяс, бамбукъяс, бананъяс да пу сяма папоротникъяс (127-ӧд серпас).
Васӧд тропическӧй вӧръяс Му вылын босьтӧны ыджыд пространствояс.
Найӧ вевттьӧны Амазонскӧй увтас, Южнӧй Америка асыввыв побережьелысь юкӧнсӧ да Антильскӧй діяс.
Африкаын найӧ быдмӧны рытыввыв юкӧнас, Гвинейскӧй залив берегъяс пӧлӧн, Конго ю бассейнын, Мадагаскарын;
Азияын — Цейлонын, Индо-Китайын да Малайскӧй архипелагын.
Вылын температура да васӧдлун вӧсна тропическӧй поясын быдмӧг колясъяслӧн сісьмӧмыс мунӧ зэв ӧдйӧ, мусинас этша чукӧрмӧ перегной (гумус).
Сэні ёнджыкасӧ краснозёмнӧй мусинъяс да уна кӧрт соединениеяса латеритъяс.
Тайӧ мусинъяслӧн рӧмыс гӧрдоват.
Тропическӧй областьяс озырӧсь полезнӧй быдмӧгъясӧн.
Сэні, быдмӧны унасикас пальмаяс, например кокосовӧй — океанъяс берегъяс пӧлӧн; веернӧй, масличнӧй, саговӧй да мукӧд пӧлӧсъяс, кофейнӧй пу, сахарнӧй тростник, бананъяс да быд сикас пуяс, кодъяс сетӧны пряностьяс, какао (Америкаын), хиннӧй пу (Америкаын да Азияын), хлебнӧй пу (Тихӧй да Индийскӧй океанъясса діяс вылын).
Тайӧ пуяссӧ ӧні вӧдитӧны плантацияяс вылын.
Мортӧн вӧдитан быдмӧгъяс пӧвсын дона прӧдуктаяс сетӧм кузя первой места босьтӧны кофе, какао да каучуковӧй пуяс.
Субтропикъясса вӧръяс.
Татшӧм жӧ мусинъясыс и субтропическӧй областьяслӧн, кодъяс куйлӧны тропикъяс дінын матын.
Быдмӧгъяс характер серти найӧ юксьӧны муссонъяс область да средиземноморскӧй область вылӧ.
Субтропическӧй полосаа муссоннӧй областьяс босьтӧны Китайлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, Индостанлысь юкӧнсӧ, лунвыв да шӧр Японияӧс, Севернӧй Америкаын Мексиканскӧй заливлысь побережье да Кавказлысь черноморскӧй побережьеса лунвыв юкӧнсӧ.
Тайӧ областьясас кос поводдяа тӧвся тӧлысьяс, кодыр тӧвъясыс пӧльтӧны материксянь; гожӧмын мунӧны зэръяс, сы вӧсна мый тӧвъясыс пӧльтӧны океансянь.
Тані сідзжӧ быдмӧны тшӧкыд вӧръяс, но абу нин сэтшӧм тшӧкыдӧсь, кыдзи экватор дінын матын.
Вося кос кадӧ уна пуяс шыбытлӧны ассьыныс коръяссӧ.
Средиземноморскӧй область босьтӧ Европалысь лунвыв полуостровъяссӧ, Малӧй Азиялысь побережьеяс, Севернӧй Америка рытыввыв побережьелысь юкӧнсӧ.
Тайӧ областьыс торъялӧ жар да кос гожӧмӧн, зэръяс ёнджыкасӧ усьӧны вося кӧдзыдджык кадӧ.
Тані быдмӧны субтропическӧй век веж (вечнозелёнӧй) пуяс да кучика (кожистӧй) коръяса кустарникъяс.
Унджыкыс неджуджыд пуяса югыд вӧръяс да кустарник заросльяс.
Пуяс пиысь тӧдчанаӧсь: магнолияяс, лавръяс, миртаяс, пробковӧй дуб, маслина, а сідзжӧ и ӧткымын лыска пуяс, например, кипарис (128-ӧд серпас).
Тайӧ полосаас Севернӧй Америкаын Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн тӧдчана аслас ыджданас лыска пу веллингтония, либӧ мамонтовӧй пу.
Средиземноморскӧй областьӧ относитчӧ миян СССР-ын Крымлӧн лунвыв берегыс да Кавказлӧн черноморскӧй побережьеса войвыв юкӧныс.
Умереннӧй поясса вӧръяс.
Умереннӧй поясын шонді шоныдыс да югыдыс этшаджык тропическӧй поясын серти.
Зэрыс этшаджык, но этшаджык и испарениеыс.
Тані бура тӧдчӧны волӧн нёльнан кадыс: тулыс, гожӧм, ар, тӧв.
Пуяс да турунъяс приспособитчӧмаӧсь тайӧ климатас.
Коръя пуяс тӧв кежлӧ шыбытлӧны ассьыныс корнысӧ, турунъяс косьмӧны.
Сӧмын лыска пуяс кольӧны вежӧсь, но, дерт, и найӧ тӧвнас оз быдмыны.
Быдмӧгъяс дугдылӧны быдмӧмысь да питайтчӧмысь.
Лыска пуяс пӧвсысь тӧв кежлӧ сӧмын ниа шыбытлӧ ассьыс лысъяссӧ.
Тайӧ зонаас быдмӧгъяс оз тӧдлыны ва судзсьытӧмлун:
осадокъяс усьӧны вель уна;
минеральнӧй частицаяс, кодъяс артмӧны мусинас быдмӧгъяс сісьмӧмысь да горнӧй породаяс жугласьӧмысь, мусинса вылыс слӧйясысь мыськыссьӧны ваӧн,
та вӧсна уна перегнойыс тані оз артмы.
Сійӧ слӧйыс, кытысь нуӧма ваӧн унджык перегнойсӧ, югыдруд рӧма; рӧм сертиыс сійӧ мунӧ пӧим вылӧ.
Сы вӧсна мусинъяссӧ шуӧны подзолистӧйӧн; найӧ мувынсьӧданъястӧг омӧля плодороднӧйӧсь.
Ыджыд площадьяс босьтӧны сідзжӧ нюра мусинъяс.
Тайӧ поясын ыджыдсьыс-ыджыд пространствояс босьтӧны вӧръяс.
Найӧ сулалӧны паськыд полосаӧн, Европалысь ыджыд юкӧн да Азиялысь да Севернӧй Америкалысь войвывсӧ босьтӧмӧн.
Умереннӧй зонаса вӧръяс бӧльӧ ӧтсямаӧсьджык тропическӧй вӧръяс серти.
Сэнъясын быдмӧны кымынкӧ преобладайтысь породаяс, а мукӧддырйи медсясӧ ӧти порода, например пожӧмъяс либӧ козъяс (129-ӧд серпас).
Вӧр полоса войвыв юкӧнын быдмӧны ёнджыкасӧ лыска пуяс — козъяс, ньывъяс, пожӧмъяс, ниаяс, неуна пелысь, кыдз, пипу да мукӧд пуяс сорӧн.
Тайӧ — тайга.
Татшӧм вӧръясыс гажтӧмӧсь да чӧвӧсь; сэні пӧшти оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧм.
Торъя нин тшӧкыд да пемыд козъя тайга.
Пу лапъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь тошка лишайникъяс, стволъясыс сідзжӧ вевттьыссьӧмаӧсь лишайникъясӧн да нитшъясӧн.
Мусинсӧ вевттьӧма сук нитш эжӧдӧн да гежӧдик турунӧн.
Татшӧм тайгаас олӧны уна животнӧйяс, торъя ниа пушнӧйяс.
Пожӧм ёнджыкасӧ быдмӧ бӧльӧ косджык, лыа мусинъяс вылын.
Пожӧм вӧр оз овлы сэтшӧм тшӧкыд, кыдзи козъя вӧр, та вӧсна сэні унджык посни вӧр петасыс да турунъяс.
Восточнӧй Сибирса тайгаын быдмӧны медсясӧ козъяс да ниаяс, а лунвылын — козъяс да сибирскӧй сус пуяс ньыв пу сорӧн.
Войдӧр тайга нюжавліс лыска пемыд вӧръяс дорвыв полосаӧн, кӧні прӧсветъясыс вӧліны сӧмын ю берегъяс дорса визувъяс вылын да нюръяс вылын.
Ӧнія кадӧ юяс бердса вӧрсӧ мыйдтакӧ кералісны, мыйдтакӧ, торъя нин лыска вӧръясыс, сотчалісны.
abu
Кералӧм да сотчӧм местаясӧ частӧджык первойсӧ петӧ кыдз, а сідзжӧ и мукӧд коръя пуяс.
Тайгаысь лунвылынджык быдмӧны сора да коръя вӧръяс.
Налы унджык колӧ шонді шоныдыс.
Тайӧ вӧръясас эмӧсь паськыд коръя породаяс — липа, клён, ясень, дуб, а Западнӧй Европаын — бук.
Коръя вӧръясыс пуяс состав серти унджык сикасаӧсь лыскаяс дорысь; наын унджык югыдыс да рӧмъясыс.
Джуджыд пуяс улын быдмӧны посни вӧр петасъяс да уна сикас турун эжӧд.
Вӧръяс вежласьӧны (чередуйтчӧны) видзьясӧн.
Нюръяс тані ёна этшаджык тайга полосаын серти.
Коръя вӧръяссӧ ёнджыка кералӧмаӧсь тайгаӧс дорысь, торъя нин Европаын, кӧні олысьыс зэв уна.
Важ вӧръяс местаӧ ӧні паськалісны муяс да садъяс.
Коръя вӧрыс унджык коли гӧраясын.
Тундра.
Тайгасянь войвывланьын Шонді омӧльджыка шонтӧ.
Шонді ыстӧ му вылӧ кӧсӧй югӧръяс да весиг гожся луншӧрын оз кайлы вылӧдз.
Та вӧсна мусиныс да сынӧдыс шоналӧны зэв омӧля.
Тӧлыс тані кузь да суровӧй (кӧдзыд), гожӧмыс дженьыд да кӧдзыд, шӧркодь температураыс медся шоныд тӧлысьлӧн +10°-ысь абу вылынджык, пужъяс овлӧны гожся став тӧлысьясын.
Поводдяыс гожӧмнас абу устойчивӧй, жар лун бӧрын вермас кӧдздӧдны.
Осадокъяс усьӧны этша, сы вӧсна мый улын температура дырйи ваыс сынӧдас испаряйтчӧ этша.
Гожӧмнас муыс удитлӧ сывны ляпкыда (1 м гӧгӧр), пыдіджыкас сійӧ кольӧ некор сывлытӧмӧн (вечнӧй мерзлота).
Та вӧсна ваыс пыдӧ пырны оз вермы да кольӧ вылыс слӧяс.
Сы вӧсна мый испарениеыс тані зэв ичӧт, мусиныс ёна насыщайтчӧ ваӧн.
Кызвын мусиныс тані нюра мусин.
Сӧмын ю долинаясын эмӧсь намывнӧй мусинъяс, а мылькъяс пӧкатын, косджык местаясын, — и подзолистӧй мусинъяс.
Татшӧм климатическӧй условиеясын пуяс быдмыны оз вермыны.
Тайӧ вӧртӧм да век кын мусина пространствоясыс шусьӧны тундраясӧн.
Тундраяс паськыд полосаӧн нюжалӧны Европа, Азия да Севернӧй Америка войвыв берегъяс пӧлӧн.
Тундралӧн поверхностьыс вермас лоны различнӧй.
Сійӧ либӧ ӧтсяма увтас равнина, кыдз, например, Севернӧй Двина, Печора улыс юкӧнъясын либӧ Западнӧй Сибирын, либӧ мылькъяса да весиг гӧраяса областьяс, кыдзи Кольскӧй полуостровын либӧ Восточнӧй Сибирын.
Тундраын вермӧны быдмыны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн вужъясыс мусинас оз пыдӧ пырны да кодъяс дженьыд гожӧмын удитӧны дзоридзавны да вайны плодъяс.
Унджык быдмӧгъясыс — уна вося турунъяс да кустарникъяс, например турипув, мырпом, пув, чӧдлач.
Но торъя нин уна нитшъяс да лишайникъяс.
Нитшъяс пӧвсысь медся ёна паськалӧма «кок шабді», а лишайникъяс пиысь — кӧр лишайник, либӧ, кыдз сійӧс неправильнӧя шуӧны, «кӧр нитш».
Нитшъяс, ыджыд пространствояс вевттьӧмӧн, тундралы сетӧны, коричневӧйкодь веж рӧм, а сэні, кӧні быдмӧ уна лишайник, сійӧ кажитчӧ рудӧн.
Но сэтшӧм местаясын, кодъяс саялӧмаӧсь кӧдзыд тӧвъясысь, быдмӧны и мича дзоридзьяса карликовӧй цветковӧй быдмӧгъяс, кыдз, например, кӧлӧкӧльчикъяс, полярнӧй мак да мукӧд, а сідзжӧ и пуяс-кустарникъяс — полярнӧй бадь да стланка-кыдз.
Лунвыв юкӧнын тундра соприкасайтчӧ вӧркӧд.
Тані пуяс зэв жебыникӧсь, чукыльӧсь мисьтӧм стволъясаӧсь да увъясаӧсь.
Вӧръясыс шочӧсь, ляпкыдӧсь, на костъясӧ пырӧдчӧ тундра.
Тайӧ вуджана (переходнӧй) полосаыс шусьӧ лесотундраӧн.
Казялӧма, мый дыр кадӧн тундра да вӧр костын границаыс вежсьӧ.
Мусиныс нюрсялӧ, да тундраыс вешйӧ вӧр вылас, сылысь выль площадьяс мырддьӧмӧн.
Но сы пыдди ю долинаяс пӧкатъясӧд, кӧні шондіыс ёнджыка шонтӧ, а мусинъясыс косджыкӧсь, пуясыс пырӧны ылӧ войвылӧ, мукӧддырйи весиг море берегъясӧдз.
Ӧні видлалам, кыдзи влияйтӧ быдмӧгъяс паськалӧм вылӧ васӧдлун.
Быд климатическӧй поясса разнӧй местаясын осадокъяс усьӧны оз ӧтмында.
Первой босьтам тропическӧй пояс.
Саваннаяс.
И тропикъясын оз быдлаын овлыны уна зэръяс.
Эмӧсь областьяс, кӧні некымын тӧлысь чӧжӧн усьӧ этша влага.
Сэні вонас кык кад — кос да зэра.
Быдмӧгъяслы быть ковмис приспособитчыны климатлӧн тайӧ аслыспӧлӧслунъяс бердӧ.
Унджык пуыс кос каднас гылӧдӧны коръяснысӧ, турунъясыс косьмӧны.
Пуяс сэні быдмӧны неыджыд чукӧръясӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн.
Пуяс пӧвсас быдмӧны джуджыд турунъяс да кустарникъяс; татшӧм сикас быдмӧгаинсӧ шуӧны саваннаясӧн (130-ӧд серпас).
Ортсысяньыс найӧ миян степьяс кодьӧсь, но турунъясыс наын джуджыдджыкӧсь да, сыысь кындзи, турун пӧвсас быдмӧны пуяс ӧткӧн да чукӧръясӧн.
Саваннаяс босьтӧны ыджыд площадь Африкалысь, васӧда тропическӧй вӧръяссянь войвывланьті да лунвывланьті, Мадагаскарлысь рытыввыв джынсӧ, Индостанлысь, Индо-Китайлысь да войвыв Австралиялысь вель ыджыд юкӧн;
Америкаын саваннаяс босьтӧны Амазонка юсянь войвыв да лунвыв областьяссӧ да центральнӧй Америкалысь юкӧнсӧ.
Саваннаясса пуяс пӧвсын тшӧкыда паныдасьлӧны пальмаяс да акацияяс, Африкаын характернӧй пу — баобаб.
Степьяс.
Умереннӧй поясын, коръя вӧръяс полосасянь лун вывланьын, климатыс лоӧ косджык.
Сэні вольсасьӧмаӧсь вӧръястӧм пространствояс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь турунъясӧн, — тайӧ степьяс.
Степлӧн кызвын юкӧныс куйлӧ умереннӧй климатическӧй поясын — Европа асыв-лунвылын да водзӧ кыссьӧ Азияын Забайкальеӧдз.
Западнӧй Европаын степьяс паныдасьлӧны сӧмын торъя діясӧн (Венгерскӧй увтас, Пиренейскӧй плоскогорье).
Севернӧй Америкаын степьясыс куйлӧны Миссисипи юсянь рытыввывланьын да шусьӧны прерияясӧн, а южнӧй Америкаса степьяс — пампасъясӧн.
Степьясын гожӧмыс жар, осадокъясыс усьӧны этша, гожӧмнас тшӧкыда овлӧны засухаяс.
Пуяс оз быдмыны сы вӧсна, мый мусинас уна чукӧрмӧны быд сикас совъяс быдмӧг колясъяс сісьмӧмысь да горнӧй породаяс выветривайтчӧмысь.
Та вӧсна вӧръясыс паныдасьлӧны сӧмын ю долинаясын да оврагъясын, кытысь совъяссӧ нуӧны ваяс.
Степьясын мусиныс чернозёмнӧй да солончаковӧй.
Тулысын степьяс вевттьысьӧмаӧсь дзоридзалан сук турунъясӧн.
Ыджыд гожся жаръяс лотӧдз на унджык быдмӧгъясыс удитӧны дзоридзавны да сетны кӧйдысъяс, а ӧткымын быдмӧгъяс дзоридзалӧны мӧдпӧв арнас, кор мусиныс лоӧ васӧдджык.
Миян степьяслӧн типичнӧй быдмӧгыс — ковыль.
Ӧні степьяслысь унджык юкӧнсӧ нин гӧрӧма;
СССР Европейскӧй юкӧнын вӧрзьӧдлытӧм степьясыс колины пӧшти сӧмын заповедникъясын.
Сэні, кӧні климатыс косджык, мусинас унджык совъяс. Сэні быдмӧны ёнджыкасӧ быд сикас полыньяс да неджуджыд турунъяс-солянкаяс.
Быдмӧгъясыс оз дорвыв быдмыны, а торъя позтыръясӧн (131-ӧд серпас).
Войвывланьын степьяс шӧрын тыдовтчылӧны коръя пуяса вӧраинъяс, вӧр діяс дубысь, кыддзысь да мукӧдысь.
Кымын водзӧ войвывлань, сымын татшӧм вӧрыс унджык.
Степь да вӧр костын тайӧ вуджана полосаыс шусьӧ лесостепӧн.
Лесостепь полосаын, кыдзи и лесотундраын, мунӧ вӧрлӧн степкӧд кось.
Унджыкысьсӧ вӧрыс мырддьӧ степлысь выль площадьяс, локтӧ степь вылас.
Пустыняяс.
Материкъяс шӧрын эмӧсь областьяс, кытӧні шоча усьлӧны зэръяс.
Зэрӧн гӧль татшӧм странаясыс шусьӧны пустыняясӧн.
На лыдӧ пырӧны: войвыв полушариеын — Центрально-Азиатскӧй плоскогорьелӧн шӧр юкӧныс (Гоби пустыня); Аравия; Африка войвыв юкӧнын Сахара; Севернӧй Америкаын Большой бассейн пустыня, а лунвыв полушариеын — австралийскӧй пустыняяс, южнӧй Африкаын Калахари да Южнӧй Америкаын Атахама.
Пустыняяс эмӧсь и СССР-ын.
Найӧ: Кызыл-Кум да Кара-Кум сӧветскӧй Средньӧй Азияын.
Мыйла пустыняяс куйлӧны поясъясӧн да мыйла буретш тайӧ местаясас?
abu
Ми тӧдам, мый экватор ӧтар-мӧдар бокас куйлӧны ыджыд давлениеа зонаяс.
Сэні сынӧдыс лэччӧ вылісянь улӧ, топалӧ да шоналігас оз выделяйт ва руяс.
Таысь ӧтдор, пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны ыджыд давлениеа зонасянь экваторлань, мӧд ног кӧ, бӧльӧ шоныдджык местаясӧ, сідзжӧ, оз вермыны вайны влагасӧ.
Пустыняяслӧн зона торъялӧ кос да жар климатӧн.
Осадокъяс усьӧны зэв этша, торъя нин гожся тӧлысьясӧ;
во чӧжнас усьӧ 25‒10 см зэр;
кутшӧмсюрӧ местаясын некымын во чӧж зэрыс ньӧти оз усьлы.
Но, кадысь кадӧ и тані овлӧны дженьыд, но чорыд ливеньяс.
Кос сынӧд вӧснаыс сутки чӧжнас температуралӧн вежласьӧмыс зэв ыджыд, 17‒20°-ӧдз: луннас жар да температураыс мукӧддырйи кайлывлӧ 40°-ӧдз вуджӧр сайын, а войнас кӧдзыд, мукӧддырйи овлӧны морозъяс, да кынмӧ ва.
Кызвын юкӧннас пустыняяс вевттьысьӧмаӧсь либӧ лыаясӧн (лыа пустыняяс), либӧ изъясӧн (изъя пустыняяс); увтасджык местаяс вевттьысьӧмаӧсь сёйӧда мусинӧн (сёйӧда пустыняяс).
Татшӧм кос климат вӧсна пустыняясын дорвыв быдмӧга эжыс абу.
Быдмӧгъяс паныдасьлӧны шоча.
Тайӧ либӧ чери сьӧм кодь посни коръяса кустарникъяс, либӧ турунъяс.
Шочиника позьӧ аддзыны ляпкыдик пуяс.
Пустыняса кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн эм кузь вужъяс, кодъясӧн найӧ босьтӧны васӧ мусинса пыді слӧйясысь.
Унджыкысьсӧ налӧн коръясыс посниӧсь да тшӧкыда найӧ пӧрӧмаӧсь колючкаясӧ.
Пустыняясын эмӧсь и сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс олӧны сӧмын тулысын, кор мусиныс овлӧ васӧд.
Сэки быдмӧгъясыс ӧдйӧ быдмӧны, дзоридзалӧны, тӧлысьӧн сетӧны кӧйдыс да, кор мусиныс косьмас, кулӧны.
Пустыняяс гӧльӧсь быдмӧгъясӧн сӧмын сы вӧсна, мый сэні ваыс абу.
Но поверхностяс кӧ петӧ грунтовӧй ва, то сэтшӧм местаясыс шусьӧны оазисъясӧн.
Найӧ разалӧмаӧсь пустыняясын, кыдзи мореын діяс.
Ва эмлун вӧсна оазисъясын бура быдмӧны турунъяс да пуяс.
Сахараын оазисъясас быдмӧны финиковӧй пальмаяслӧн да мукӧд плодовӧй пуяслӧн быдса рощаяс.
Пустыняяс куйлӧны оз сӧмын тропикъясын, но пырӧны и умереннӧй поясӧ.
Тропиксайса пустыняяс торъялӧны тропическӧй пустыняясысь нӧшта резкӧйджыка температура вежласьӧмӧн.
Гожӧмыс сэні пӧшти сэтшӧм жӧ, кыдзи и тропическӧй пустыняясын, но тӧвнас овлӧны чорыд морозъяс, кодъяс волӧны 20°-ӧдз да улӧджык.
Тропиксайса пустыняяс — Гоби да миян Среднеазиатскӧйяс.
СССР-лӧн социалистическӧй овмӧс искусственнӧй орошение отсӧгӧн вочасӧн пӧкӧритӧ Средньӧй Азияса да Закавказьеса пустыняясӧс.
Лыаясӧс кӧтӧдӧм могысь ваыс нуӧдчыссьӧ юясысь каналъяс (арыкъяс) кузя, да бесплоднӧй пустыняяс местаӧ артмӧны хлопчатник, рис культураяса да мукӧд ценнӧй быдмӧгъяса муяс.
ЖИВОТНӦЙ МИР.
Климат дінӧ животнӧйяслӧн приспособитчӧм.
Животнӧйяс, кыдзи и быдмӧгъяс, зависитӧны климатысь, кӧть и быдмӧгъяс серти омӧльджыка.
Зоопаркын левъясӧс, тигръясӧс да шоныд странаясса мукӧд животнӧйясӧс тӧв кежлас вуджӧдӧны ломтан помещениеясӧ.
И животнӧйяс, кыдзи и быдмӧгъяс, приспособитчӧны температура вежсьӧмӧ: тӧлын зверьяс гӧнсялӧны бӧльӧ шоныдджык гӧнӧн, гожӧмын — кокньыдджыкӧн; тулысын да арын найӧ вежӧны гӧннысӧ, мӧд ног кӧ, шоныдджыксӧ кокни вылӧ да мӧдарӧ; сідз жӧ лысӧны и лэбачьяс.
Кӧдзыд вира животнӧйяс, мӧд ног кӧ, сэтшӧмъяс, кодъяслӧн вир температураыс абу век ӧткодь (ящерицаяс, лягушаяс, насекомӧйяс, нидзувъяс) тӧв кежлӧ унмовсьлӧны, изъяс улӧ, тӧщӧ пуяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн либӧ муӧ пырӧмӧн.
Шоныд климатын кутшӧмсюрӧ животнӧйяс унмовсьӧны вося кос кад заводитчӧмкӧд тшӧтш.
Но животнӧйяс вермӧны мунны мӧд местаӧ, оз кӧ кут налы лӧсявны кадыс либӧ этша кӧ лоӧ сёяныс;
сідз, уна лэбачьяс, например, соловейяс, жаворонокъяс, турияс, да мукӧд, тӧв кежлӧ лэбзьӧны умереннӧй климата странаясысь бӧльӧ шоныдджык странаясӧ.
Животнӧйяс ёна зависитӧны сідзжӧ быдмӧгъясысь да мӧда-мӧдсьыныс.
Турун сёйысь животнӧйяс вердчӧны быдмӧгъясӧн, а хищникъяс сёйӧны турун сёйысьясӧс,
этшаджык кӧ лоӧ быдмӧга сёяныс, сэк чинасны турун сёйысьясыс, а сэсся — и хищникъяс.
abu
Хищникъяслӧн лыдыс уна пӧв этшаджык турун сёйысь животнӧйяс лыдысь.
Эмӧсь животнӧйяс, кодъяс вермӧны овны разнӧй климатъясын да паныдасьлӧны кӧдзыд, умереннӧй да жар климата странаясын.
Но век жӧ весиг ӧткодь климата различнӧй материкъясын животнӧйясыс абу ӧткодьӧсь.
Тайӧ торъялӧмъясыс лоины сэні, кӧні разнӧй материкъяс вылын животнӧй мирыс развивайтчис аскежас.
Сідз, например, Южнӧй Америка важӧнсӧ вӧлі Севернӧй Америкаысь торъя, да сылӧн животнӧйясыс торъялӧны северо-американскӧйясысь, а Севернӧй Америкаын эмӧсь уна животнӧйяс, кодъяс ӧткодьӧсь европейско-азиатскӧй животнӧйяскӧд, сы вӧсна мый тайӧ материкъясыс важӧнсӧ вӧліны йитчӧмаӧсь, и животнӧйясыс вермылісны вуджны.
Животнӧйяслӧн географическӧй паськалӧм (распространение).
Животнӧй мир серти Му юкӧны кымынкӧ область вылӧ (132-ӧд серпас).
I.
Полярнӧй область босьтӧ Севернӧй Ледовитӧй океанлысь побережьесӧ да діяссӧ.
Севернӧй Ледовитӧй океанын либӧ сійӧ берегъяс дорын олысь унджык животнӧйяслӧн кучик уланыс кыз слӧйӧн куйлӧ гос, коді видзӧ найӧс кӧдзыдысь, сы вӧсна мый налы век лоӧ овны кӧдзыд ваын.
Полярнӧй мореын медся ёна паськалӧм животнӧйяс: морж, тюлень, гренландскӧй кит, еджыд ош; лэбачьяс пиысь — гага (гӧгӧра), чистик; черияс пӧвсысь — треска,
Тундраын медся ёна паськалӧм животнӧйяс: войвыв кӧр, песец (кынь, либӧ полярнӧй руч), пеструшка, еджыд кӧч, а лэбачьяс пиысь — полярнӧй сюзь да еджыд байдӧг (133-ӧд серпас).
II.
Европейско-Азиатскӧй область босьтӧ Европаын да Азияын умереннӧй климата странаяссӧ.
Вӧрса животнӧйяс.
Вӧръясын торъя нин уна пушнӧй зверьяс, мӧд ног кӧ, сэтшӧмъяс, кодъясӧс кыйӧны найӧ шоныд ку вӧснаыс.
Татчӧ пырӧны кыдзи хищнӧйяс, например: кӧин, руч, ош (бурӧй), барсук, куница (тулан), соболь (низь), сідзи и грызунъяс, например, ур, бобр, русак-кӧч.
Копытнӧйяс пиысь тані паныдасьлӧны уна сикас кӧръяс, например, йӧра, а сідзжӧ и кабанъяс.
Лэбачьяс пиысь тані паныдасьлӧны дозмӧръяс, таръяс, сьӧлаяс.
Степнӧй животнӧйяс.
Степьясын медсясӧ олӧны грызунъяс, например: сусликъяс, сурокъяс, тушканчикъяс, да копытнӧйяс степнӧй антилопаяс;
Центральнӧй Азияса степьясын олӧны дикӧй вӧвъяс да кык гӧрба дикӧй верблюдъяс.
Пустыняясын олӧны сійӧ жӧ животнӧйяс, кодъяс олӧны и степьясын, да, таысь ӧтдор, быд сикас ящерицаяс.
Пӧшти пустыняса став животнӧйясыс — зверьяс, лэбачьяс да ящерицаяс — виж либӧ гӧрдоват рӧмаӧсь, пустыняса изъяс либӧ лыаа мусин рӧм ногаӧсь, сідз жӧ, кыдзи тундраса животнӧйяслӧн тӧвся рӧмыс еджыд.
Пустыняын гортса (домашньӧй) животнӧйяс пиысь торъя нин характернӧйӧсь верблюдъяс — Азияын кык гӧрба да Африкаын медсясӧ ӧти гӧрба.
Гӧраяс вылын, вӧр границаысь вылынджык, паныдасьлӧны горнӧй, либӧ каменнӧй, кӧзаяс да межъяс, а сідзжӧ и сернаяс да горнӧй ӧшъяс-якъяс (Центральнӧй Азияын).
III.
Северо-Американскӧй область босьтӧ Севернӧй Америкаӧс Мексиканскӧй плоскогорьеӧдз да Калифорния да Флорида полуостровъясӧдз.
Тані эмӧсь зэв уна животнӧйяс, кодъяс ёна ӧткодьӧс европейско-азиатскӧйяскӧд либӧ весиг дзик ӧткодьӧсь.
Татшӧмъясыс, например, йӧра, бобр.
Миян бурӧй ош пыдди тані руд да сьӧд ош; миян сусликъяс да сурокъяс пыдди — сідз шусяна луговӧй понъяс; зубръяс пыдди бизонъяс.
Северо-Американскӧй областьын паныдасьлӧны и сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс кодьыс Европейско-Азиатскӧй областьын абуӧсь, например: зверьяс пиысь — енот; лэбачьяс пиысь — дикӧй индейка; гадъяс пиысь — гремучӧй змей.
Жар климата странаясын животнӧй мирыс озырджык да уна сикасаджык, умереннӧй да кӧдзыд климата странаясын серти.
IV.
Индийскӧй область босьтӧ Индостан да Индо-Китай полуостровъясӧс на бердса діяснас.
Тайӧ областьса тшӧкыд вӧръясын олӧны уна гырысь зверьяс;
тані паныдасьлӧны слӧнъяс, ӧти сюра носорогъяс, буйволъяслӧн кымынкӧ порода, тапиръяс; хищнӧйяс пиысь — тигр, леопард;
пуяс вылын олӧны обезьянаяслӧн уна порода, например макакаяс, а Суматра да Борнео діяс вылын олӧ морт нога ыджыд обезьяна орангутанг.
Лэбачьяс пиысь тані паныдасьлӧны быд сикас породаа попугайяс, дикӧй курӧгъяс, павлинъяс, фазанъяслӧн уна порода;
тані паныдасьлӧны уна змейяс, кодъяс пиысь медся ыджыдыс — питон (либӧ индийскӧй удав), а медся ядовитӧйыс — очковӧй змей, да крокодилъяслӧн кымынкӧ порода (135-ӧд серпас).
V.
Африканскӧй область босьтӧ Африкаӧс Сахарасянь лунвылӧ да Аравиялысь лунвыв юкӧнсӧ.
Тайӧ областьыс куйлӧ Индийскӧйсянь матын, та вӧсна и тані эмӧсь вель уна ӧткодь животнӧйяс, а мукӧдъясыс и дзик ӧткодьӧсь, например леопард.
Африканскӧй область зэв озыр гырысь животнӧйясӧн; зато тані абуӧсь ни кӧръяс, ни ошъяс, кодъяс эмӧсь пӧшти став мукӧд областьясас.
Индийскӧй слӧн пыдди тані африканскӧйяс(ыджыд пельясаӧсь); индийскӧй буйволъяс пыдди — африканскӧйяс; ӧти сюра носорог пыдди — кык сюра носорогъяслӧн кымынкӧ порода; орангутанг пыдди — морт нога гырысь обезьянаяс: горилла да шимпанзе; индийскӧй крокодилъяс пыдди — нильскӧй, коді мортлы сэтшӧм жӧ ӧпаснӧ, кыдзи и индийскӧй.
Таысь ӧтдор, Африка гӧраясын эмӧсь понъюра гырысь обезьянаяс — павианъяс; саваннаясын йирсьӧны жирафаяс, свет вылын медся джуджыд животнӧйяс.
Юясын да тыясын быдлаын паныдасьлӧны бегемотъяс; но торъя нин уна зверьяс да лэбачьяс олӧны африканскӧй саваннаясын да степьясын.
Тані стадаясӧн паныдасьлӧны зебраяс, антилопаяслӧн уна породаяс, страусъяс, дикӧй цесаркаяс;
хищнӧй зверьяс пиысь тані эмӧсь левъяс, шакалъяс да пятнистӧй гиенаяс (136-ӧд да 137-ӧд серпасъяс).
VI.
Южно-Американскӧй область босьтӧ Америкаӧс ставнас Мексиканскӧй плоскогорьесянь лунвылӧ да сы бердын куйлысь діяссӧ.
Тайӧ областьыс ёна торъялӧ воддза кык областьяссьыс: насянь сійӧ куйлӧ ылын, да, кӧть климатыс сылӧн шоныдлун сертиыс африканскӧй кодь жӧ, но Африкаса да Индияса животнӧйяскӧд ӧткодьясыс тані ньӧти абу, а сходнӧйясыс этша.
Тайӧ областьыс сідзжӧ зэв озыр зверьясӧн да торъя нин лэбачьясӧн.
Сук вӧръясас тані паныдасьлӧны цепкохвостӧй обезъянаяслӧн уна породаяс.
Индийскӧй тапир пыдди тані американскӧй тапиръяслӧн некымын порода; левъяс да леопардъяс пыдди тані лоӧны ягуар да пума; питон пыдди — американскӧй удав; индийскӧй да африканскӧй крокодилъяс пыдди — американскӧй крокодилъяс, кодъяс тані шусьӧны кайманъясӧн; африканскӧй попугайяс пыдди — американскӧй попугайяс.
Пуяс вылын, обезьянаяс моз, нэм чӧжнысӧ олӧны ленивецъяс.
Лэбачьяс пиысь характернӧйӧсь ыджыд кыз ныра туканъяс.
Гӧраясын тані олӧны ламаяс, кодъяс паныдасьлӧны и вӧля вылын (дикӧйяс) и морт овмӧсын (домашньӧйяс); кондоръяс — медся гырысь лэбалысь лэбачьяс — да медся посни лэбачьяс — колибрияс (некымын сё порода).
Степьясын олӧны гырысь грызунъяслӧн разнӧй породаяс (138-ӧд серпас).
VII.
Австралийскӧй область босьтӧ Австралияӧс ставнас да сы бердса діяссӧ.
Кӧть эськӧ сійӧ и матын куйлӧ Индийскӧй областьсянь, но сыкӧд некыті абу йитчӧма, та вӧсна и животнӧйясыс сэні не сӧмын абу ӧткодьӧсь, но и сходнӧйясыс зэв этша.
Зверьяс пиысь тані паныдасьлӧны лэбач-зверьяс, мӧд ног кӧ, зверьяс, кодъяс лэбачьяс моз жӧ вайӧны колькъяс: утконос да ехидна, и сумчатӧйяс, кодъяслӧн кынӧм уланыс эм сумка; сэтчӧ найӧ дзебӧны ассьыныс пияннысӧ.
Сумчатӧйясыс тані вежӧны став мукӧд зверьяссӧ: и хищнӧйясӧс, и грызунъясӧс, и обезьянаясӧс; сумчатӧйяс пиысь торъя нин тӧдчанаӧсь кенгуруяс.
Несумчатӧйяс пиысь тані олӧ сӧмын динго (кӧин кодь дикӧй пон, кодӧс вайӧдӧма морт), да бӧръя кадӧ вывті уна паськалісны кроликъяс, кодъясӧс вайисны европеецъяс.
Лэбачьяс пиысь тані уна попугайяс, торъя нин хохлатӧй какадуяс; паныдасьлӧны сьӧд юсьяс, яркӧй райскӧй лэбачьяс да лира-лэбач (139-ӧд серпас).
Животнӧй мир вылӧ мортлӧн влияйтӧм.
Животнӧй мир вылӧ мортлӧн влияниеыс зэв ыджыд.
Дикӧй животнӧйяс бӧрся кыйсьӧмӧн, морт уна животнӧйясӧс на пӧвсысь бырӧдіс, а кодсюрӧяс колины зэв этша лыдӧн.
Торъя нин ёна чиніс гырысь животнӧйяслӧн лыдыс, например слӧнъяслӧн, бегемотъяслӧн.
Бизонъясӧс, кодъяс водзджыксӧ олісны Севернӧй Америкаын ыджыд стадаясӧн, ӧні бырӧдӧма да видзсьӧны сӧмын заповедникъясын; бобръяс важӧн уна вӧліны Европаын, ӧні жӧ найӧ колины сӧмын кутшӧмсюрӧ местаясын.
Век шочджыка и шочджыка паныдасьлӧны Европаын бурӧй ош да кӧин.
Но мортлӧн влияниеыс петкӧдчыссьӧ не сӧмын животнӧйясӧс бырӧдӧмын: сійӧ паськӧдӧ аслыс полезнӧй животнӧйясӧс, на пиысь уна животнӧйясӧс морт паськӧдіс сэтшӧм материкъяс вылын, кӧні найӧ водзынджыксӧ эз вӧвны.
Сідз, Америкаӧс восьтытӧдз сэн эз вӧвны вӧвъяс, ӧні найӧ сэн 40 миллионысь унджык.
XVIII нэм помын Австралияӧ вӧлі вайӧма ыжъясӧс; ӧні найӧ сэні лыддьысьӧны уна дас миллион юръясӧн.
МОРТ.
Населениелӧн лыд.
Морт олӧ став климатическӧй поясъясын, тропическӧйсянь заводитӧмӧн да полярнӧйӧн помалӧмӧн.
Сӧмын Антарктидаын нин оз ов морт.
Мушар вылын олысь йӧз лыдсӧ позьӧ тӧдмавны сӧмын ылӧсас (приблизительнӧя).
Уна странаясын эз вӧвны переписьяс, кодъяс серти пӧлучитӧны население лыд йылысь стӧчджык сведениеяс.
Позьӧ лыддьыны, мый ставнас Му вылын ӧні населениеыс ылӧсас 2 миллиард морт гӧгӧр.
Населениелӧн плотность.
Мушар вылын населениеыс юклыссьӧ зэв неӧткодя.
Олысь лыдыс, коді воӧ 1 кв. км вылӧ, шусьӧ население плотностьӧн.
Первобытнӧй, сук вӧръясын, пустыняясын да полярнӧй областьясын населениеыс шоч.
Мӧдарӧ умереннӧй да шоныд климатын некымын местаясӧ йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь зэв сука (плотнӧя).
Населениелӧн плотностьыс абу сӧмын природнӧй озырлунъяс сайын.
Культурно-историческӧй условиеяс тшӧкыда кутӧны оз ичӧтджык тӧдчанлун.
Пример вылӧ босьтам миянлысь Сахалин ді.
Царскӧй кадӧ Сахалин вӧлі катарга да ссылка местаӧн.
Ӧні Сахалин — нефть, изшом, вӧр да чери промышленностьлӧн район.
Царскӧй кадын Сахалин вылын олысьыс вӧлі 6 сюрс мортысь не унджык.
Ӧні Сахалин вылын 100 сюрс гӧгӧр.
Сідзжӧ населениеыс ӧдйӧ содӧ миян тундраын, степьяса, пустыняяса да гӧраяса областьясын.
Уськӧдлӧй тӧдвыланыд Кировск (Кольскӧй полуостров вылын), Игарка порт (Енисей ю улыс помланьын), Магнитогорск (Южнӧй Уралын), Сталинск (Кузнецкӧй изшом бассейнын), Караганда (Казахстанын) да с. в.
Мушар вылын торъялӧны ыджыд плотностя населениеӧн нёль область.
Евразияын сука овмӧдчӧмаӧсь: 1) Асыв-лунвыв Азияын да 2) Индияын.
Тайӧ кык областяс олӧны 700 млн. морт.
Сука овмӧдчӧмаӧсь и Японияын (169 морт 1 кв. км вылын).
3) Сэтшӧм жӧ сук населениеыс Западнӧй да Средньӧй Европаын — 350 млн.
Сідзӧн, тайӧ куим областяс олӧны став человечестволӧн джынсьыс унджыкыс.
Тані плотностьыс воӧ 200 морт дай унджык 1 кв. км вылӧ, но Азияын да Европаын эмӧсь областьяс, кӧні 1 кв. км вылын олӧны 10 да и этшаджык морт.
4) Сука овмӧдӧм нёльӧд область — Севернӧй Америкалӧн Атлантическӧй океан бердса юкӧныс, кӧні Аппалачскӧй гӧраяс дінас 1 кв. км вылын олӧны 60 морт, мӧд ног кӧ, плотностьыс ылӧсас сэтшӧм жӧ, кыдзи и Европаын.
Свет юкӧнъяслӧн площадь, населениелӧн лыд да плотность.
Светлӧн юкӧнъяс
Площадь
Олысьяслӧн лыд
Плотность
Европа
10 млн. кв. км 500 млн. морт. 50
Азия
44 1130 26
Африка
30 150 5
Америка
42,8 250 6
Австралия діясыскӧд
8,8 10 1
Антарктида
14
abu
abu
Африкаын бӧльӧ сукджыка овмӧдчӧмаӧсь йӧзыс татшӧм областьясӧ: Нигер ю бассейнӧ, Гвинейскӧй залив войвыв побережьеӧ, но медся нин Нил ю долинаӧ, кӧні 80 сюрс кв. км площадь вылын олӧны 10 млн. мортысь унджык, да плотностьыс 1 кв. км вылӧ воӧ 330 морт.
Австралияын да Южнӧй Америкаын населениеыс шоч, да сӧмын берегдорса областьясас плотностьыс ыджыдджык.
Но и сэн сійӧ 10 мортысь неуна унджык.
Австралияын шӧркодь плотностьыс — 1 морт, Южнӧй Америкаын — 3 морт.
Расаяс.
Мушар вылын олысь йӧзыс ортсыса вид сертиыс да телӧ тэчасног сертиыс абу ӧткодьӧсь.
Налӧн кучик рӧмыс, юрси да син рӧмыс, юр форманыс, чужӧмныс да туша джуджтаныс овлӧны разнӧйӧсь.
Кучик рӧм серти, а сідзжӧ и мукӧд ортсыса признакъяс серти мушарвывса став населениесӧ позьӧ юкны куим основнӧй группа, либӧ раса, вылӧ: еджыд, виж да сьӧд.
Но тайӧ юкӧмыс торъя ученӧйясӧн вӧчсьӧ различнӧя, сы серти видзӧдӧмӧн, кутшӧм ортсыса признакъяс ми кутам лыддьыны главнӧйяс пыдди.
Таысь кындзи, расаяс, кодъяс важӧн олісны торйӧн, ӧні ӧти-мӧдыскӧд сорласисны.
Та вӧсна расаяс костын эмӧсь быд сикас вуджӧмъяс (переходъяс), коді торъя нин сьӧктӧдӧ юклӧмсӧ.
1. Еджыд расаса йӧзлӧн кучикыс еджговат-розовӧй рӧма, жаркӧй странаясын олысьяслӧн сімджык рӧма (смуглӧйджык) да умереннӧй странаясын олысьяслӧн югыдджык рӧма.
Налӧн юрсиыс унджыкысьсӧ небыд да волнистӧй, войвыв странаясын ёнджыка русӧй, лунвыв странаясын — пемыд да сьӧд.
Еджыд расаса йӧз олӧны Европаын, Азия рытыв-лунвылын, войвыв Африкаын Сахараӧдз.
Бӧръя куимсё вонас найӧ паськалісны мушар пасьта да ӧні унджык юкӧн йӧзыс нин Америкаын да Австралияын пырӧны еджыд расаӧ.
Европа войвыв юкӧнын кызвыныс русӧй юрсиа, ыджыд тушаа да руд либӧ голубӧй синъяса йӧз (блондинъяс), лунвыв Европаын, рытыв-лунвыв Азияын да войвыв Африкаын — сьӧд синъяса пемыд юрсиа йӧз (брюнетъяс).
Еджыд расаӧ пырӧны: 1) индо-европеецъяс, кодъяс кыв сертиныс юксьӧны куим главнӧй группа вылӧ — славянскӧй, германскӧй да романскӧй народъяс вылӧ — Европаын; индусъяс да иранецъяс — Азияын; 2) арабъяс; 3) берберъяс — Севернӧй Африкаын.
2. Виж расаса йӧз торъялӧны сім (смуглӧй) рӧма кучикнаныс, вижоватсянь коричневӧйӧдз, веськыд шыльыд сьӧд юрсинаныс, омӧля петӧм либӧ дзик абутӧм ус-тошнаныс да ёнджыкасӧ паськыд гӧгрӧс чужӧмнаныс да векни синъяснаныс.
Виж расаса кызвын йӧзыс олӧны Азияын.
Татчӧ пырӧны: монголъяс (140-ӧд серпас), кодъяслӧн став индӧм признакъясыс тӧдчӧны медся ёна, китаецъяс, японецъяс, кореецъяс, тибетса олысьяс, турецкӧй, финскӧй народъяс, малаецъяс Зондскӧй діяс вылын да Малаккаын.
Тайӧ жӧ группаас относитӧны и Америкаын первобытнӧй олысьясӧс — индеецъясӧс (141-ӧд серпас), кодъяс чужӧмвывса кутшӧмсюрӧ чертаяс серти монголъясысь торъялӧны, но кучикныс сэтшӧм жӧ вижов-сім рӧма да юрсиныс сьӧд, веськыд.
3. Сьӧд расаса йӧз пемыд рӧма кучикаӧсь, сьӧдсянь вижӧдз, вурун кодь либӧ ёна кудритчан сьӧд юрсиаӧсь да сьӧд синкымаӧсь.
Сьӧд расаӧ пырӧны: 1) негръяс (142-ӧд серпас), кодъяс олӧны центральнӧй да лунвыв Африкаын, 2) Новӧй Гвинеяса да сы бердса діясвывса папуасъяс (143-ӧд серпас), 3) Индостанын олысь дравидъяс, 4) австралиецъяс, 5) готтентотъяс да бушменъяс лунвыв Африкаын да центральнӧй Африкаса сідз шусяна карликовӧй племяяс.
Кыдзи ми аддзылім, расаяс вылӧ юклӧмыс подулассьӧ сӧмын мортлӧн ортсыса признакъяс вылӧ.
Народъяслӧн культура степеньыс абу сы сайын, кутшӧм расаӧ пырӧ сійӧ народыс.
Культуралӧн развитиеыс зависитӧ медводз народлӧн историческӧй условиеясысь да производительнӧй вынъяс да производственнӧй отношениеяс развивайтчӧм степеньысь.
Но буржуазнӧй наукаын паськӧдӧма сэтшӧм тӧлкуйтӧм, мый эмӧсь высшӧй да низшӧй расаяс: высшӧйясыс кыдзи развитӧйджык расаяс пӧ природа серти водзвыв индыссьӧмаӧсь низшӧйяс вылын ыджыдавны (господствуйтны).
Тайӧ расовӧй теорияыс ас водзас сувтӧдӧ мог оправдайтны империалистъяслысь колониальнӧй йӧзӧс ёна эксплоатируйтӧм да национальнӧй меньшинствоясӧс нартитӧм.
Сӧмын СССР-ын абуӧсь нартитана народъяс: Союз составӧ пырысь став народъяс пӧльзуйтчӧны ӧткодь (равнӧй) правоясӧн социализм странаын.
СССР-са став народъяслысь тайӧ равноправиесӧ закрепитӧма миян странаса основнӧй законӧн — Великӧй Сталинскӧй Конституцияӧн.
МУ ДА СОЛНЕЧНӦЙ СИСТЕМА.
Планетаяс.
Му, кыдзи ми тӧдам нин, эм ыджыд шар, коді бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Муысь ӧтдор, Шонді гӧгӧр нӧшта бергалӧны 8 планета: Меркурий, Венера, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон.
Планетаяс пиысь медся ыджыдъясыс — Юпитер да Сатурн (144-ӧд серпас).
Аслас размеръяс серти Шонді став планетаяс пиын медся ыджыд.
Мулысь поперечниксӧ кӧ босьтны единица пыдди, сэк Шонділӧн поперечникыс лоӧ 109 пӧв ыджыдджык.
Сравнитӧм могысь босьтам став планетаяссӧ (145-ӧд серпас).
Шонділӧн поперечник равняйтчӧ Мулӧн 109 поперечниклы.
Меркурийлӧн — 0,4
Венералӧн — 0,9
Марслӧн — 0,5
Юпитерлӧн — 11,0
Сатурнлӧн — 9,0
Уранлӧн — 4,0
Нептунлӧн — 4,3
Плутонлӧн — 0,5
Планетаяслӧн Шондісянь ылнаыс (расстояние).
Планетаяс Шондісянь разнӧй ылнаынӧсь.
Медся матын Меркурий, сэсся Венера, сэсся Му, Марс, Юпитер да мукӧд.
Шондісянь Муӧдз ылнасӧ кӧ босьтны единица пыдди, сэк:
Шондісянь Меркурийӧдз ылнаыс лоӧ 0,4
Венераӧдз — 0,7
Муӧдз — 1,0
Марсӧдз — 1,5
Юпитерӧдз — 5,2
Сатурнӧдз — 9,5
Уранӧдз — 19,2
Нептунӧдз — 30,0
Плутонӧдз — 39,6
Мусянь Шондіӧдз ылнаыс 149 млн. км.
Самолёт вылын кӧ лэбзьыны Шонділань часнас 175 км ӧдӧн, сэк эськӧн сувтлытӧг ковмис лэбны 100 во.
Астероидъяс (посни планетаяс).
Планетаяс кындзи, Шонді гӧгӧр нӧшта бергалӧны чукӧрӧн зэв уна неыджыд телӧяс, кодъяс шусьӧны астероидъясӧн.
Найӧ бергалӧны круг кузя Марс да Юпитер туй костӧд.
Астероидъяс зэв уна.
На пиысь медся гырысьясыслӧн поперечникыс 300-сянь 800 км-ӧдз.
Планетаяслӧн спутникъяс.
Уна Планетаяслӧн эмӧсь спутникъяс.
Спутникъяс бергалӧны планетаяс гӧгӧр сы моз жӧ, кыдзи и планетаяс бергалӧны Шонді гӧгӧр.
Ыдждаыс серти спутникъяс ёна ичӧтджыкӧсь асланыс планетаясысь.
Мулӧн эм ӧти спутник — Тӧлысь.
Марслӧн — 2 спутник, Юпитерлӧн — 9, Сатурнлӧн — 10.
Сатурн да Юпитер вылын кӧ вӧліны йӧз, найӧ эськӧн войнас вермисны аддзыны эз ӧти тӧлысь, а некымынӧс (146-ӧд серпас).
Тӧлысь.
Тӧлысь — миян Мулӧн спутник и сэк жӧ — миянсянь медматысса небеснӧй телӧ.
Мусянь Тӧлысьӧдз шӧркодь ылнаыс лоӧ Мулӧн 60 радиус.
Телескоп пыр Тӧлысь поверхность вылын тыдалӧны уна вывтасъяс да гӧраяс (147-ӧд серпас).
Тӧлысьвывса уна гӧраяслӧн форманыс паськыд кратеръяс кодьӧсь, либӧ кыптӧм доръяса блюдъяс нога да воронкаяс нога гуранъяс кодьӧсь.
Татшӧм гуранъяслӧн пасьтаясыс абу ӧткодьӧсь: кымынкӧ метрсянь да некымын дас да весиг сё километръясӧдз*.
Тӧлысьлӧн поперечникыс пӧшти 4 пӧв ичӧтджык Му поперечникысь.
* Важӧн думайтлісны, мый Тӧлысь вылын збыльысь эмӧсь вулканъяслӧн кратеръяс.
Ӧні тайӧ аслыссяма гуранъяссӧ объясняйтӧны нӧшта метеоритъяс усьӧмӧн, кодъяслӧн взрывъясыс вермисны артмӧдны кыптӧм валӧн кытшалӧм воронкаяс кодь татшӧм гуранъяссӧ.
Тӧлысь эм кӧдзыд, пемыд телӧ, кодлӧн абу атмосфераыс.
Тӧлысьлӧн югыдыс сӧмын сійӧс куш Шондіӧн югдӧдӧм сайын.
Тӧлысь бергалӧ Му гӧгӧр да сійӧс кытшовтӧ 27 лун 8 час чӧжӧн.
Му гӧгӧр бергалігас кӧ Тӧлысьыс лоӧ Му да Шонді костын, сэк Тӧлысьсӧ ми ог аддзӧй (выль тӧлысь).
Тайӧ гӧгӧрвоана: Шонді югдӧдӧ Тӧлысьлысь мӧдар боксӧ, а миянладорса бокыс дзик пемыд.
Кыдз сӧмын петас Тӧлысь тайӧ положениесьыс, ми кутам аддзыны векньыдик чарла, мӧд ног кӧ, Тӧлысьлысь югдӧдӧм векньыдик дорсӧ.
Кор тӧлысьыс овлӧ Му мӧдар бокас, сэк ми аддзам Тӧлысьлысь Шондіӧн югдӧдӧм став поверхностьсӧ (тыр тӧлысь).
Выль тӧлыссянь тыр тӧлысьӧдз вуджӧмыс мунӧ вочасӧн, Му гӧгӧр Тӧлысьлӧн бергӧдчӧм серти, Тӧлысьлысь быд сикас фазаяс артмӧдӧмӧн.
Тӧлысьлысь фазаяссӧ колӧ видзӧдны ас наблюдениеясӧн.
Тӧлысьыс, Му да Шонді костын овлігӧн кадысь кадӧ лӧсьӧдчывлӧ сідзи, мый Шонді, Тӧлысь да Му веськалӧны ӧти веськыд визь вылӧ.
Татшӧм положение дырйиыс кӧ Тӧлысьыс лоӧ относительнӧ матын Му дінын, сэк Тӧлыссяньыс вуджӧрыс усьӧ Му вылас.
Наблюдайтысьяс, кодъяс сулалӧны сійӧ местаас, кытчӧ Тӧлыссянь вуджӧрыс усьӧ Му вылас, аддзӧны, кыдзи Тӧлысьлӧн пемыд кругыс вевттьӧ Шонділысь дзирдалан кругсӧ.
Тайӧ явлениеыс шусьӧ Шонді бердлӧмӧн (затмениеӧн).
Важ кадӧ, кор Шонді бердлӧмлысь помкасӧ эз на тӧдны, йӧзыс зэв ёна повзьывлісны.
Ӧні астрономъяс дзик стӧча водзвыв висьталӧны быд затмениелысь лоан кадсӧ.
Тыр тӧлысь дырйи кӧ Тӧлысь веськалӧ Му вуджӧрӧ, сэк лоӧ сідз шусяна Тӧлысь бердлӧм (затмение, 148-ӧд серпас).
Тӧлысь бердлігӧн позьӧ аддзыны, мый Мусянь усян вуджӧрлӧн формаыс круг кодь.
Му вуджӧрлӧн тайӧ гӧгрӧс формаыс лоӧ Мулысь шаркодьлунсӧ петкӧдлысь ӧти доказательствоӧн.
Венера.
Венера — миянлы медматыса планета.
Ыджда сертиыс сійӧ пӧшти ӧткодь Мукӧд.
Венераӧс позьӧ наблюдайтны рытъясын, Шонді лэччӧм бӧрын пыр жӧ либӧ асылын Шонді петтӧдз.
Сійӧ медводз ӧзйӧ кыа югыдын.
Мукӧддырйи Венераӧс позьӧ аддзыны весиг лунын.
Телескоп пыр Венера кажитчӧ вель ыджыд шарӧн, кодӧс гӧгӧрыс вевттьӧма сук туманнӧй  (атмосфера).
Тайӧ сук атмосфера пырыс сьӧкыд аддзыны Венералысь поверхностьсӧ.
Шонді гӧгӧр ассьыс туйсӧ Венера мунӧ 225 лунӧн.
Марс.
Марслӧн поперечникыс пӧшти кыкпӧв ичӧтджык Му поперечникысь.
Телескоп пыр Марс кажитчӧ оранжевӧй-гӧрд шарӧн, еджыд, тыдалӧ, лымъя полюсъясӧн.
Вына телескопъяс пыр тыдалӧ, мый Марслӧн поверхностьыс абу ӧткодь.
Торйӧдӧны югыд пятнаяс — суша да пемыд пятнаяс — море.
Марс вылысь аддзисны атмосфера, коді миян мувывса атмосфера кодь жӧ.
abu
Атмосфераас тӧдчӧны вӧсньыдик кымӧр массаяс.
Марс кытшовтӧ Шонді гӧгӧр 687 лунӧн, мӧд ног кӧ, Марс вылын воыс миян воысь кузьджык 321,7 лунӧн.
Юпитер.
Телескоп пыр медся ыджыд планета Юпитер кажитчӧ шарӧн, кодӧс вевттьӧма сук туманнӧй атмосфера.
Юпитерлӧн эм 9 спутник.
Шонді гӧгӧр кытшовтӧ 11 во да 315 лун.
Сатурн.
Сатурн телескоп пыр кажитчӧ кольчаӧн кытшалӧм шар кодьӧн.
Кольчаыс тэчсьӧма бус нога частицаясысь, кодъяс посни лым кодьӧсь.
Сатурнлӧн эм 10 спутник.
Кыдзи и мукӧд планетаяс, сійӧ югъялӧ оз асласӧн, а отражайтчан Шонді югыдӧн.
Сатурн Шондісӧ гӧгӧртӧ 29 во да 167 лунӧн.
Шонді.
Шонді — сійӧ зэв ыджыд доналӧм шар, кодлысь поверхностьсӧ вевттьӧма югъялан газовӧй ; тайӧ ыс шусьӧ фотосфераӧн.
Кор ми видзӧдам Шонді вылӧ телескоп пыр, сэки аддзам сӧмын фотосфера.
Фотосфера миянлы кажитчӧ помтӧм уна югыд-еджыд пятнаясӧн, кодъяс зэв скодитӧны посни кымӧръяс вылӧ.
abu
Тайӧ быд кымӧрлӧн поперечникыс 100-сянь 500-ӧдз да весиг 2000 км-ӧдз.
Тайӧ кымӧръясыс мунӧны зэв ыджыд ӧдӧн, быттьӧ берегтӧм биа океанлӧн ключӧн пуан гыяс.
Кутшӧм ыджыд температураыс кымӧръяслӧн, позьӧ аддзыны кӧть нин сыысь, мый кӧрт, платина да мукӧд сэтшӧм веществояс сэні олӧны ру состояниеын.
Фотосфера вылын пӧшти век тыдалӧны нӧшта аслыс пӧлӧс, гежӧдика разалӧм пемыд пятнаяс, кодъяс шусьӧны шонді пятнаясӧн.
Шонді пятнаясыс овлӧны разнӧй ыдждаӧсь* да форманыс серти кажитчӧны фотосфераӧ лёкног писькӧдӧм розьясӧн (149-ӧд серпас).
* Шонді пятнаяслӧн ыдждаыс мукӧддырйи поперечникнас овлӧ 100000 км-ысь ыджыдджыкӧн, мӧд ногӧн 8‒10 пӧв вевтыртӧны Мулысь диаметрсӧ.
Шонді пятнаяс, кӧть и кажитчӧны пемыдӧн, но збыльысьсӧ найӧ ньӧти абу пемыдӧсь.
Налӧн югыдлуныс фотосфералӧн серти слабджык да сы вӧсна фотосфера югыдъеджыд фон вылын найӧ кажитчӧны пемыдӧн.
Тайӧ явлениесӧ позьӧ ӧткодявны со мыйкӧд: шуам, ми видзӧдам шондіӧн яра югдӧдӧм керка вылӧ.
Керкаыслӧн ӧшиньясыс миянлы кажитчӧны пемыдӧн, кӧть збыльысьсӧ комнатаас ньӧти абу пемыд.
Шонділӧн югъялана доналӧм газовӧй ыс кадысь кадӧ потлывлӧ доналӧм газъяс страшнӧй взрывъясысь; доналӧм газъясыс сэки кайлӧны фонтанъясӧн зэв вылӧдз (<rus>протуберанцы</rus>).
Татшӧм биа фонтанъяслӧн судтаыс овлӧ кымынкӧ дас да сё сюрсъяс километрӧдз (150-ӧд серпас).
Фотосфера вевдорын куйлӧ шонділӧн атмосфера, коді сідзжӧ артмӧма доналӧм газъясысь.
Шонді атмосфераысь сюрс километр вылнаӧдз век кайӧны пламя кывъяс.
Шонді, кыдзи петкӧдлӧны наблюдениеяс, бергалӧ аслас ось гӧгӧр, сӧмын оз сідзи, кыдзи Му.
Шонділӧн экваториальнӧй юкӧныс тыр бергӧдчӧмсӧ вӧчӧ 25 лунӧн, Войвыв да лунвыв широтаса 45° вылын — 28 лунӧн, полярнӧй круг дінын — 33 лунӧн.
Татшӧм ногӧн Шонділӧн быд пояс бергалӧ ачыс торйӧн.
КОДЗУВЪЯС ДА ТУМАННОСТЬЯС.
Шондіысь, Тӧлысьысь да планетаясысь кындзи, небесаысь нӧшта ми аддзам уна кодзув.
Кодзувъяс — сійӧ небесаса доналӧм телӧяс, кодъяс дзик Шонді кодьӧсь.
Мукӧд кодзувъясыс кымынкӧ сё пӧв ыджыдджыкӧсь Шондіысь.
Кодзувъяс миянсянь зэв ылынӧсь.
Медым гӧгӧрвоны тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд ылнасӧ, пӧльзуйтчам некымын сравнениеӧн.
Мусянь Шондіӧдз ылнаыс зэв ыджыд.
Ми кӧ эськӧ пуксим поездӧ, коді мунӧ часнас 100 км ӧдӧн, сэк эськӧ Шондіӧдз воим сӧмын 172 во мысти.
Тайӧ жӧ поезднас Му гӧгӧр позис эськӧ гӧгӧртны 16½ лунӧн.
Тайӧ жӧ поезднас кӧ мунны медся матысса кодзулӧдз, сэк ковмас мунны 50 млн во.
Медым нӧшта бурджыка гӧгӧрвоны тайӧ ыджыд ылнасӧ, босьтам мӧд сравнение.
Югыдлӧн югӧрыс секунданас мунӧ 300 сюрс км.
Мусянь Шондіӧдз ылнасӧ югыдлӧн югӧрыс мунӧ 8¼ минутаӧн. Медся матысса кодзувсянь да Муӧдз ылнасӧ югыдлӧн лучыс мунӧ 4 воӧн.
Мукӧд кодзувъяс ёна на ылынджыкӧсь.
Наӧдз ылнаыс сэтшӧм ыджыд, мый югыдлӧн лучыс вермас сійӧс вуджны сӧмын сёяс да сюрсъяс воӧн.
Кодзувъяс бӧрся наблюдениеяс петкӧдлӧны, мый найӧ торъялӧны асланыс рӧм (цвет) серти.
Эмӧсь кодзувъяс еджыдӧсь, вижӧсь да гӧрдӧсь.
Исследованиеяс петкӧдлісны, мый еджыд кодзувъяслӧн температураыс медся вылын (12000°-ӧдз дай вылынджык).
Вижъясыс миян Шонді кодьӧсь жӧ да температураыс налӧн, примернӧ, сэтшӧм жӧ (6000°-ӧдз).
Гӧрдъясыс — сійӧ кӧдзалан кодзувъяс.
Гӧрд кодзувъяслӧн температураыс 2000° гӧгӧр да этшаджык.
Эмӧсь нӧшта дзик пемыд, кӧдзалӧм кодзувъяс.
На йылысь тӧдмалӧны сӧмын сы серти, мый найӧ кадысь кадӧ сайӧдлӧны кутшӧмсюрӧ югыд кодзувъясӧс.
Туманностьяс.
Кодзувъяс кындзи, небесаын нӧшта эмӧсь уна особӧй туманнӧй массаяс, кодъяслӧн форманыс зэв аслыспӧлӧс.
Тайӧ югъялан туманнӧй массаяссӧ шуӧны туманностьясӧн.
Туманностьяс пиысь ӧтияс — миянсянь зэв ылысмӧм кодзувъяслӧн чукӧръяс (151-ӧд серпас).
Мукӧд туманностьясыс артмӧмаӧсь зэв шоч газ нога да бус нога массаяс чукӧрмӧмысь (152-ӧд серпас).
Войдӧр чайтлісны, мый газовӧй туманностьяс ёна доналӧмаӧсь.
Ӧні тӧдмалӧма, мый туманностьяс кӧдзыдӧсь.
Газовӧй туманностьяслӧн аслыссяма формаыс тшӧктӧ думайтны, мый туманностьяс бергалӧны.
Бӧръя воясса стӧч наблюдениеяс тайӧ чайтлӧмсӧ (предположениесӧ) вынсьӧдӧны.
Мулӧн лоӧм (происхождение).
Планетаясӧс, Шондіӧс, кодзувъясӧс да туманностьясӧс кузя изучайтӧмӧн да уна наблюдениеяс подув вылын учёнӧйяс висьталӧны Му лоӧм йылысь уна сикас предположениеяс.
Тайӧ предположениеяс пиысь лоны медся верманаыс со кутшӧм.
Шонді да миянӧн аддзан став кодзувъясыс артмисны зэв шоч (гежӧд) газовӧй массаысь, коді тыртліс вселеннаяӧс.
Вочасӧн тайӧ массаыс кутіс чукӧрмыны торъя комокъясӧ.
Быд кодзув — сійӧ доналӧм газлӧн сукмӧм комок уна сюрс километр поперечникӧн.
Татшӧм жӧ доналӧм газ кымӧрӧн вӧлі и миян Шонді.
Водзӧ, кыдзи предполагайтӧны учёнӧйяс, лои татшӧмтор:
Шондісянь матыті вӧлӧм мунӧ ыджыд кодзув.
Тайӧ кодзув притяжение вӧсна Шонді вылын артмӧма доналӧм газъясысь ыджыдсьыс-ыджыд биа «гӧрб».
Кор кодзулыс вӧлі мунӧ Шонді дінті, биа «гӧрбыс» взорвитчӧма, да сылӧн вылыс юкӧныс торъялӧма Шондіысь.
Кодзув прӧйдитӧма Шонді дінті да мунӧма водзӧ мирӧвӧй пространствоӧ, а Шондісянь торъялӧм газ массаяс кутӧмаӧсь сукмыны доналӧм ыджыд войтъясӧ.
Быд войтысь артмис планета.
Гырысь войтъяссьыс артмисны гырысь планетаяс — Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, а поснияссьыс — Му, Венера, Марс, Меркурий, Плутон да астероидъяс.
Первойсӧ Муыс вӧлӧма доналӧм биа газ тупыльӧн (клубокӧн).
Тайӧ тупыльыс кӧдзалӧм серти, сьӧкыдджык веществоясыс (кӧрт, никель да мукӧд металлъяс) доналӧм биа потокъясӧн усисны Му центрлань.
Мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасьӧмӧн найӧ артмӧдісны металлическӧй сьӧкыд ядро, коді ӧні эм Му пытшкас.
Тайӧ ядролӧн поперечникыс 4 сюрс км гӧгӧр.
Металлическӧй ядроыс 8‒10 пӧв сьӧкыдджык ваысь.
Сэсся металлическӧй ядро вылас биа зэрӧн киссьӧны металлъяслӧн кислороднӧй да сернистӧй соединениеяс.
Наысь артмис  кызтанас 1500 км сайӧ.
Сылӧн удельнӧй весыс 3‒4, мӧд ног кӧ, сійӧ 3‒4 пӧв сьӧкыдджык ваысь.
Тайӧ сьӧкыд слӧйяс вылас водіс кокниджык  сылӧм из породаясысь.
Тайӧ лӧн медся вылыс да медся кокни слӧйыс кӧдзалігас артмӧдіс Му кора.
Кӧні вӧлі тайӧ каднас ваыс?
Татшӧм ыджыд температура дырйи ва лоны эз вермы.
Кислород да водород видӧн сійӧ мукӧд газъяскӧд тшӧтш доналӧм атмосфераӧн шебрӧдліс мушарсӧ.
Му кора развитиелӧн история.
Кислород да водород, 1000°-ысь улӧдз атмосфера кӧдзалігӧн, сетісны ва руяс.
Том му кора кӧдзалігас потласис.
Потасъяссьыс киссисны сылӧм выль массаяс, кодъяс бара кӧдзалісны.
Медбӧрын, кораыс кӧдзаліс сэтчӧдз, мый ваыс, коді уси атмосферасянь, эз нин пузьы, а паськӧдчис океанъясӧн му поверхность кузя.
Шоныд мореясын чужисны-паськалісны первойя медся примитивнӧй организмъяс.
Организмъяс рӧдмисны, тышкасисны олӧм вӧсна, вежсисны да сетісны быдмӧгъяслысь да животнӧйяслысь век бӧльӧ и бӧльӧ совершеннӧйджык видъяс.
Му коралысь тайӧ олӧм стадиясӧ ми шуам протерозойскӧй эраӧн, мӧд ног кӧ, олӧмлӧн развивайтчыны сӧмын на заводитан периодӧн.
Протерозойскӧй эра пластъясысь ми аддзам ёна вежсьӧм колясъяс кыдзи быдмӧгъяслысь (графитъяс), сідзжӧ и морскӧй животнӧйяслысь (мрамор).
Чайтӧны, мый тайӧ периодыс нюжаліс 2 миллиард воысь не этшаджык.
Водзӧ пытшкӧсса вынъяс действуйтӧмысь Мулӧн уна участокъяс кыптісны море поверхностьӧ да артмӧдісны первойя материкъяс.
Тайӧ кад кежлӧ мореясын удитіс нин паськавны озыр олӧм (<rus>жизнь</rus>): простейшӧйяс, кораллъяс, губкаяс, морскӧй ёжъяс, моллюскаяс, нидзувъяс, черияс, а сідзжӧ и уна сикас водоросльяс.
Водоросльяс петісны суша вылӧ.
Вочасӧн приспособитчӧмӧн найӧ сетісны мувывса (<rus>сухопутный</rus>) быдмӧгъяс.
И тадз, надзӧникӧн суша вылын паськалісны первобытнӧй вӧръяс, кодъяс зэв омӧля мунісны миян вӧръяс вылӧ: гигантскӧй хвощъяс, папоротникъяс да быдсяма мукӧд быдмӧгъяслӧн сук петасъяс дорвыв вевттьылісны том сушаӧс (153-ӧд да 154-ӧд серпасъяс).
Наысь и артмисны бӧрынджык изшомъяслӧн ыджыд пластъяс, кодъяс ӧні сюралӧны миянлы.
Тайӧ периодсӧ, коді нюжаліс миллиард воысь не этшаджык, ми шуам палеозойскӧй эраӧн, мӧд ног кӧ важсьыс-важ (древнейшӧй) олӧм эраӧн.
Бара колины миллион вояс.
Му вылын паськалісны быдмӧгъяслӧн выль формаяс: пальмаяс, папоротникъяс да первойя лыска пуяс.
Берегбердса черияс вочасӧн вежисны ассьыныс плавникъяссӧ лапаяс вылӧ.
Медводдза ящеръяс лоисны палеозойскӧй эра помын на.
Но водзӧ, сідз шусяна мезозойскӧй (промежуточнӧй) эраын найӧ развивайтчисны вӧвлытӧм ёна.
Уна сюрс быд сикас ящеръяс — плавайтысьяс, кыскасьысьяс, чеччалысьяс, котралысьяс да весиг лэбалысьяс — овмӧдлісны сэк сушасӧ, васӧ да сынӧдсӧ.
Ӧткымынъяс на пиысь вӧліны кузьтанас 10 да весиг 20 м-ӧдз (155-ӧд серпас).
Мезозойскӧй эра нюжаліс 400 млн. воысь не этшаджык.
Быдмӧгъяс пиын паськалісны выль породаяс: коръя пуяс.
Лоины дзоридзьяса быдмӧгъяс.
Гырысь ящеръяс кулалісны.
Посни да шӧркодь размеръяса ящеръясыс, вочасӧн вежсьӧмӧн да приспособитчӧмӧн, сетісны йӧлӧн вердчысь (млекопитающӧй) животнӧйясӧс да лэбачьясӧс (156-ӧд серпас).
Дерт, медводдза млекопитающӧйяс вӧліны зэв примитивнӧйӧсь.
Найӧ кольӧмаӧсь на Австралияын, коді первой торъялі да янсалі лунвыв материкысь.
Уськӧдлӧй кӧть дум выланыд утконосӧс.
Утконосъяс вайӧны колькъяс, колькъяссьыс петӧны нёль кока пиян.
Мамыслӧн абуӧсь на йӧв петан нёньясыс, кодысь эськӧ позяс нёнявны йӧвсӧ, да пияныс кывнаныс нюлӧны кынӧм вылас петан йӧв жидкостьыслысь войтъяссӧ.
Кенгуру сложнӧйджык животнӧй.
Найӧ чужтӧны пиянсӧ ловйӧн нин.
Но пияныс сэтшӧм слабӧсь, мый мамыслы ковмӧ найӧс видзны кынӧм улас торъя сумкаын.
Но кымын водзӧ, сымын совершеннӧйджыкӧсь лоины млекопитающӧйяс: слӧнъяс, понъяс, обезьянаяс, морт.
Тайӧ медбӧръя эраыслӧн нимыс кенозойскӧй.
Сійӧ нюжаліс 40 млн. во гӧгӧр.
Кенозойскӧй эраӧс юкӧны кык период вылӧ: третичнӧй да четвертичнӧй вылӧ.
Морт, кыдзи чайтӧны учёнӧйяс, лои либӧ третичнӧй период помын, либӧ дзик четвертичнӧй период заводитчигӧн.
Третичнӧй период помын жӧ му кораын лоины выль вежсьӧмъяс.
Артмисны джуджыд выль хребетъяс (Альпы, Гималаи, Кордильеры), артмисны уна выль мореяс (Средиземнӧй, Караибскӧй).
Надзӧникӧн материкъяс босьтісны сійӧ видсӧ, коді эм ӧні.
Четвертичнӧй период заводитчигӧн Европалӧн, Азиялӧн да Америкалӧн войвылыс ёна кӧдзавлі.
Ыджыдсьыс-ыджыд ледникъяс вевттисны му поверхностьсӧ войвыв да средньӧй Европалысь, войвыв Азиялысь да войвыв юкӧнсӧ Севернӧй Америкалысь.
Лоисны ледниковӧй периодъяс.
Найӧ вӧліны куим либӧ нёль.
Став ледниковӧй периодъясыс ӧтлаӧ босьтӧмнас нюжалісны 700 сюрс во гӧгӧр.
10‒20 сюрс во сайын медбӧръя ледникъяс Европа материксянь бӧрыньтчисны войвылӧ.
Важ йияслӧн колясъясыс нӧшта кольӧмаӧсь на Азия войвыв побережьеын да Ново-Сибирскӧй діяс вылын.
ЮРИНДАЛЫСЬ.
Мый сійӧ географияыс .... 3
Ориентирование да съёмка .... 5
Ориентирование .... —
Расстояниеяс мерайтӧм .... 8
Син серти съёмка .... 12
Му поверхностьлӧн формаяс .... 14
Му вылын ва .... 23
Визувтан ваяс .... 28
Океанъяс да мореяс .... 35
Мулӧн форма да движение .... 42
Мулӧн форма да ыджда .... —
Медводдза кругосветнӧй путешествие .... 45
Мулӧн ось гӧгӧр бергалӧм .... 56
Градуснӧй сеть .... 49
Кыдзи Му вылын тӧдмалӧны месталысь долгота да широта .... 58
Шонді гӧгӧр Мулӧн бергалӧм .... 60
Литосфера .... 62
Мушар тэчасноглӧн общӧй картина .... —
Литосфералӧн тэчасног .... 63
Вулканъяс .... 65
Землетрясениеяс .... 69
Гӧраяслӧн артмӧм .... 71
Сушалӧн нэмӧвӧйя колебаниеяс .... 72
Атмосфера .... 76
Сынӧдлӧн температура .... 77
Атмосфералӧн давление .... 82
Тӧв .... 83
Атмосфернӧй осадокъяс .... 89
Поводдя да климат .... 93
Климатическӧй поясъяс .... 95
Ортсыса вынъяслӧн удж .... 98
Ортсыса вынъяс действуйтӧм улын суша поверхностьлӧн вежсьӧм .... —
Выветривание .... 99
Тӧвлӧн удж .... 102
Визувтан ваяслӧн удж .... 104
Ледникъяслӧн удж .... 105
Мусина-быдмӧга зонаяс .... 110
Животнӧй мир .... 119
Морт .... 127
Му да солнечнӧй система .... 130
Планетаяс .... —
Шонді .... 134
Кодзувъяс да туманностьяс .... 136
Мулӧн лоӧм (происхождение) .... 137
Му кора развитиелӧн история .... 133
Компаслӧн стрелка.
Вылыс серпасыс — вылысянь видзӧдігӧн, улысыс — боксянь видзӧдігӧн.
Компас серти детинка тӧдмалӧ ылыс гӧра вылӧ направление.
Линейнӧй масштаб (1 см-ын 100 м).
Условнӧй пасъяс.
Компас серти тетрадь ориентируйтӧм.
Линейка куйлӧ тетрадь вылын да сетӧ пызан дорышлысь направлениесӧ.
Планшет.
Визирнӧй линейка.
Детинка ориентируйтӧ планшетсӧ да булавкаӧн пасйӧ точкасӧ, кодсянь заводитӧ съёмка.
Детинка визирнӧй линейкасӧ веськӧдіс веха вылӧ.
Горизонтальнӧй пластъяса ю берегын кушинъяс (обнажениеяс).
Стӧкан пыдӧсӧ пуксисны гырысь лыа да посни лыа слӧйяс.
Гӧралӧн относительнӧй судта.
18-ӧд серпас.
Гӧралӧн абсолютнӧй судта.
19-ӧд серпас.
Ущелье.
Горнӧй хребетъяс да кузяланога горнӧй долина.
Хребетсӧ кыклаті вундӧма вомӧналана долинаясӧн.
Вылыс серпас вылас сетӧма горнӧй хребетлысь очертаниесӧ, кыдз ми найӧс аддзам, а улысас сійӧ жӧ гӧраяссӧ карта вылын петкӧдлӧма штрихъясӧн.
Пожъялӧм мел порошок микроскоп улын 500 пӧв ыдждӧдӧмӧн.
27-ӧд серпас.
Ва лэдзысь да ва лэдзтӧм пластъяс.
А — ва лэдзысь слӧй;
Б — ва лэдзтӧм слӧй.
28-ӧд серпас.
Артезианскӧй юкмӧс.
29-ӧд серпас.
Сталактитовӧй пещера.
30-ӧд серпас.
Волга, Ока да Москва юяслӧн бассейнъяс.
31-ӧд серпас.
Ва юксянін (модель).
32-ӧд серпас.
Горнӧй ю.
33-ӧд серпас.
Водопад Кивач.
34-ӧд серпас.
Модель, коді петкӧдлӧ ю долиналысь вочасӧн развивайтчӧмсӧ.
35-ӧд серпас.
Ю долиналӧн вомӧна разрез (модель).
36-ӧд серпас.
Юлӧн кусыньяс да старицаяс артмӧм.
37-ӧд серпас.
Волга юлӧн дельта.
38-ӧд серпас.
Юяслӧн сравнительнӧй кузьта.
39-ӧд серпас.
Лот.
40-ӧд серпас.
Морскӧй животнӧйяс.
41-ӧд серпас.
Море берегын дюнаяс.
42-ӧд серпас.
Стариннӧй рукописнӧй география книгаысь серпас.
Мортыс воӧма Му крайӧдз да видзӧдӧ, мый эм небеснӧй свод саяс.
43-ӧд серпас.
44-ӧд серпас.
Шуйгавылас мортыс сулалӧ гӧра горулас море берегын да аддзӧ горизонт вылысь корабль.
Веськыдвылас мортыс сулалӧ гӧра вылас да аддзӧ сійӧ жӧ корабльсӧ.
Горизонт визьыс гӧра вывсяньыс кажитчӧ ёна ылынджык.
45-ӧд серпас.
Кыдзи зрительнӧй труба пыр тыдалӧ море вылын матысмысь корабль.
46-ӧд серпас.
Тӧлысьлӧн бердлӧм.
Мусянь вуджӧрыс кайӧ Тӧлысь поверхность вылӧ.
47-ӧд серпас.
Вой да лун.
48-ӧд серпас.
49-ӧд серпас.
50-ӧд серпас.
51-ӧд серпас.
Меридианъяс.
52-ӧд серпас.
Параллельяс.
53-ӧд серпас.
Градуснӧй сеть.
54-ӧд серпас.
Полушариеяслӧн карта.
55-ӧд серпас.
Мирлӧн меркаторскӧй карта.
56-ӧд серпас.
Шуйгавылас Европа да Африка полушариеяслӧн карта вылын, веськыдвылас — Меркаторлӧн мирӧвӧй карта вылын.
57-ӧд серпас.
Мирӧвӧй карта, коді искажайтӧ очертаниеяссӧ, но площадьяслысь равенствосӧ петкӧдлӧ правильнӧя.
58-ӧд серпас.
Войвыв полюс боксянь мушарлӧн серпас.
Шуйгавылас — Шонді югӧръяс.
59-ӧд серпас.
Часовӧй поясъяслӧн карта.
60-ӧд серпас.
Визьясыс, кодъясӧс нуӧдалӧма вывлань, петкӧдлӧны войвыв полушариеса различнӧй широтаяссянь Полярнӧй кодзув вылӧ направление.
61-ӧд серпас.
Полярнӧй кодзувлысь горизонтсянь судтасӧ тӧдмалӧм.
62-ӧд серпас.
Мулӧн туйыс Шонді гӧгӧр (Мулӧн орбита).
abu
abu
Му кора да сы улын куйлысь пластичнӧй масса.
Камчаткаын Ключевскӧй сопка.
Везувийлӧн извержение.
Кусӧм вулканлӧн киссьӧм-пазалӧм.
Оврагъяс кырӧдалӧны вулканлысь пӧкатъяссӧ.
Вулкан ляпкаліс, кратер местаас артмис ты.
abu
Му коралӧн да вулканлӧн разрез.
Магмасӧ петкӧдлӧма сьӧд рӧмӧн.
Землетрясениеӧн жугӧдӧм керка.
Уральскӧй гӧраяс пыр вомӧна (поперечнӧй) разрез
Сбросовӧй гӧраяс областьын ю берегбердса кушмӧминъяс.
Берегас тыдалӧ морскӧй прибойӧн кодйӧм полоса.
Ӧні тайӧ полосаыс куйлӧ море уровеньысь 100 м вылӧ вылынджык.
Скандинавскӧй полуостровлӧн берегъяс, кӧні прибойлӧн полосаясыс куйлӧны 100‒200 м дорысь вылынджык ӧнія море уровень серти.
Море ойдӧдӧма гӧра костъясса долинаяссӧ.
abu
Шуйгавылас атмосфералӧн став джуджда пыр разрез (масштаб 1:1000000).
Веськыдвылас атмосфералӧн улыс юкӧн пыр разрез (масштаб 1:100000).
Босьтам кык ӧткодь площадь.
Ӧти площадьыс куйлӧ полярнӧй областьын, мӧдыс — экватор дінын.
Полярнӧй областьын куйлысь площадь вылӧ шонді югӧръясыс усьӧны 3 пӧв этшаджык.
Гӧраясын лым визь.
Метеорологическӧй будка.
Будкаын тыдалӧны термометръяс.
Январса изотермаяслӧн карта.
Июльса изотермаяслӧн карта.
Январса изобаръяслӧн карта.
Июльса изобаръяслӧн карта.
Мулӧн аслас ось гӧгӧр бергалӧмысь зависитӧм вӧсна тӧвъяслӧн ассьыныс направлениесӧ вежлалӧм.
Гожся муссон.
Тӧвся муссон.
Пассатъяс.
Ыджыд давлениеа областьяссӧ серпас вылас сьӧдӧдӧма.
Морскӧй визувъяслӧн карта.
Флюгер.
Чашечнӧй мельничаа анемометр.
Ручнӧй, кокни анемометр.
Юра кымӧръяс.
Юра кымӧръяс артмӧм.
Зэр да шер артмӧм.
Дождемер.
Осадокъяслӧн карта.
Климатическӧй зонаяс.
Пустыняын из да скала грудаяс.
Шуйгавылас — ва тыра чугуннӧй бомба; веськыдвылас — сійӧ жӧ бомбаыс, кодӧс поткӧдӧма кынмӧм ва.
Гранитлӧн выветривайтчӧм.
Песчаникъяслӧн выветривайтчӧм.
Вулканическӧй породаяслӧн выветривайтчӧм.
Пустыняын лыаяс.
Пустыняын барханъяс.
Федченко ледник (Памирын).
Ледниклӧн вомӧна разрез.
Тыдалӧны изъяс, кодъяс артмӧдӧны моренаяс.
Штрихъяса, гирсйысьӧм валун.
Плавайтысь айсбергъяс.
Древньӧй ледникъяслӧн колясъяс: валунъяс, сёйяс; веськыдвылас ылын — «меж плешъяс» да полируйтчӧм скалаяс.
Медся ёна йизьылӧм дырйи Европаса ледникъяс паськалӧмлӧн карта.
Пальма вӧр.
Подтропическӧй поясса быдмӧгъяс.
Умереннӧй поясса вӧр.
Саваннаяс.
Кос степь.
Турунъясыс тані быдмӧны оз дорвыв, а позтыръясӧн (пучёкъясӧн).
Животнӧйяслысь паськалӧмсӧ петкӧдлан карта.
Полярнӧй областьса животнӧйяс: 1 — песец (кынь), 2 — еджыд кӧч, 3 — войвыв кӧр, 4 — гага, 5 — еджыд байдӧг, 6 — еджыд ошъяс, 7 — моржъяс, 8 — тюлень.
Европейско-Азиатскӧй областьса животнӧйяс: 1 — бурӧй ош, 2 — дрофа, 3 — дикӧй осёл, 4 — бобр, 5 — зубр, 6 — руч, 7 — дозмӧр, 8 — кык гӧрба верблюд, 9 — кабан, 10 — йӧра.
Индийскӧй областьса животнӧйяс: 1 — индийскӧй тапир, 2 — макака, 3 — индийскӧй слӧн.4 — очковӧй змей, 5 — тигр, 6 — леопард, 7 — тукан, 8 — орангутанг, 9 — ӧти сюра носорог, 10 — крокодил.
Африканскӧй областьса животнӧйяс: 1 — гиена, 2 — ибис, 3 — антилопаяс, 4 — зебраяс, 5 — левъяс, 6 — крокодил, 7 — жираффаяс
Африканскӧй областьса животнӧйяс: I — горилла, 2 — павианъяс, 3 — попугайяс, 4: — мартышкаяс, 5 — африканскӧй носорог, 6 — африканскӧй слӧн, 7 — страус, 8 — бегемот.
Южно-Американскӧй областьса животнӧйяс: 1 — ягуар, 2 да 6 — ленивецъяс, 3 — кондор, 4 — тукан, 5 — нанду, либӧ южно-американскӧй страус, 7 — муравьед, 8 — пума.
Австралийскӧй областьса животнӧйяс: 1 — утконос, 2 — ехидна, 3 — сумчатӧй кӧин, 4 — кенгуру, 5 — лира-лэбач, 6 — австралийскӧй страус.
Монгол.
Индеец.
Негр.
Папуас.
Планетаяслӧн сравнительнӧй ыдждаяс.
Планетаяслӧн да Шонділӧн сравнительнӧй ыджда (величина).
Юпитер спутникъясыскӧд.
Тӧлысьлӧн веркӧсыс телескоп пыр.
Тӧлысьлӧн затмение.
Кыдзи тыдалӧ шондіса пятнаыс, кор Шонді бергӧдчӧ аслас ось гӧгӧр.
Шонді вылын взрывъяс (протуберанцы).
Кодзувъяслӧн чукӧр.
Спиральнӧй туманность.
Лепидодендрон — каменноугольнӧй периодса пу.
Каламит — каменноугольнӧй периодса пу.
Гигантскӧй ящерлӧн скелет.
Мезозойскӧй эраса лэбачлӧн из вылын отпечаток.
Сохранитчӧмаӧсь гыжъяса чуньясыс лэбач бордъяс вылын да бӧжыс, коді тэчсьӧма лыторъясысь.
{Г. И. Иванов @ География свет юкӧнъяслӧн да медтӧдчана странаяслӧн (СССР-тӧг) @ география @ Г. И. Иванов. География свет юкӧнъяслӧн да медтӧдчана странаяслӧн (СССР-тӧг) @ 1936 @ }
Г. И. ИВАНОВ.
ГЕОГРАФИЯ СВЕТ ЮКӦНЪЯСЛӦН ДА МЕДТӦДЧАНА СТРАНАЯСЛӦН (СССР-тӧг).
Неполнӧй средньӧй да средньӧй школаса 6-ӧд класслы учебник.
Вынсьӧдіс РСФСР-са Наркомпрос.
Основнӧй авторысь кындзи книга лӧсьӧдӧм вылын уджалісны Г. Г. Иванов — медсясӧ ландшафтъяс да странаяслы экономгеографическӧй характеристикаяс сетӧм кузя — да Б. Г. Иванов — медся физико-географическӧй очеркъяс кузя.
ЕВРОПА.
Физико-географическӧй обзор.
Плӧщадь 10 млн. кв. км.
Население 500 млн. морт.
Карта вылысь.
Висьталӧй, кутшӧм полуостров Европаын петӧ медылӧ войвывлань, кутшӧм кык полуостров петӧны медся ылӧ лунвывлань.
Тӧдмалӧй пасьтасӧ Нордкап да Тарифа мысъяслысь.
Мерайтӧй масштаб серти либӧ градусъяс серти Европалысь пасьтасӧ Нордкапсянь Морея полуостров лунвыв дорӧдз.
Кутшӧм меридианӧдз Европа воӧ асыввылын да кутшӧмӧдз рытыввылын?
Тӧдмалӧй, кыдзи торъялӧ кад асыввылын 60-ӧд меридиан да рытыввылын Ла-Рока мыс костын.
Вӧчӧй думнаныд путешествие море вывті Европа гӧгӧр Одессасянь Ленинградӧ, — висьталӧй, кутшӧм мореяс, проливъяс да заливъяс вывті, кутшӧм полуостровъяс дінті ті кутанныд мунны (гижӧй гортаныд тетрадьӧ).
Ыджда, сулаланін да очертание.
Мукӧд свет юкӧнъяс дінын Европа абу ыджыд; плӧщадьыс сылӧн ӧти дасвитӧд юкӧн став сушасьыс, но олӧ сэні став йӧз пытшсьыс нёльӧд юкӧныс.
Европа сэтшӧм топыда ӧтлаасьӧ Азиякӧд (неджуджыд Уральскӧй гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказскӧй гӧраясӧд), мый сійӧс позьӧ лыддьыны Евразия полуостровӧн; сухопутнӧй границаяс Европа да Азия костын оз мешайтны на костын волысьӧмлы.
Но Европа — сійӧ ачыс торъя свет юкӧн; сылӧн аслас (ассяма) сулаланін, ассяма очертание, ассяма климат, сылӧн аслас историческӧй развитие.
Европа сулалӧ материк мусярджын шӧрын, и ӧттшӧтш куим боксянь сійӧс кытшовтӧны мореяс, кыті мунӧны удобнӧй туйяс мукӧд свет юкӧнъясӧ.
Ламанш пролив дорын (англичана сійӧс шуӧны Английскӧй каналӧн) ӧтлаасьӧны важнӧй морскӧй туйяс Войвыв да Лунвыв Америкаысь, Африкаысь, Азияысь да Австралияысь.
Гожӧмын и тӧлын, лун и вой помала пырӧны тайӧ проливас гырысь пароходъяс, паруса да мотора суднояс, кодъяс воӧны Европаӧ ылі странаясысь; тані найӧ паныдасьӧны мукӧд суднояскӧд бӧр мунысьяскӧд.
Ламанш мед оживлённӧй места став мусяр вывса мореясысь.
Очертаниеыс Европалӧн зэв кытшлӧса.
Некутшӧм мӧд свет юкӧн абу вундассьӧма татшӧма мореясӧн.
Полуостровъяс да діяс босьтӧны Европаын коймӧд юкӧнсӧ став плӧщадьсьыс (Азияын — витӧд юкӧнсӧ, Африкаын — ветымынӧд юкӧн).
Татшӧм вундассьӧмысла море кытшовтӧ Европаӧс пӧшти быд боксянь да пыдӧдз пырӧ пытшкӧсса обласьтъясас.
Атлантическӧй океанлӧн ваыс Европа берегъяс дорын шоныд, некор оз кынмыв (карта, 17 лб.).
Лунвывсянь Европаӧс кытшовтӧ Атлантическӧй океанлӧн Средиземнӧй море.
Тайӧ мореыс Мраморнӧй, Чорнӧй да Азовскӧй мореяскӧд тшӧтш зэв пыдӧдз пырӧ сушаас.
Сійӧ зэв джуджыд (4 сюрс метрысь джуджыдджык).
Вогӧгӧр тайӧ мореас ваыс шоныд не сӧмын вевдорас, но и ёна пыдіинъясын — 13° гӧгӧр, а орччӧн сыкӧд Атлантическӧй океанын 2 сюрс м. пыдаын сӧмын 3°. Тайӧ лоӧ со мый понда: Гибралтарскӧй пролив ляпкыд (500 м-ысь ляпкыд);
сэні эм ваувса порог (серпас, 4 лб.), сы вомӧн Средиземнӧй мореӧ оз вермы веськавны кӧдзыд ваыс океан пыдіинъясысь.
Тӧлын тайӧ мореыс шонтӧ берегъяссӧ Европалысь.
Средиземнӧй море юксьӧ Европа полуостровъясӧн да діясӧн Тирренскӧй, Адриатическӧй, Ионическӧй да Эгейскӧй мореясӧ.
Рытыввылын Средиземнӧй море ӧтлаасӧ Атлантическӧй океанкӧд, асыввылын Чорнӧй морекӧд (Дарданелы да Босфор пыр), а Суэцкӧй каналӧн сійӧ ӧтлаасьӧ Индийскӧй океанкӧд.
Тайӧ мореыс — первокласснӧй морскӧй туй Европалӧн.
Сійӧ ворсіс ыжыд роль море вывті ветлӧмсӧ кыпӧдӧм-паськӧдӧмын: сы вылын йӧз медвойдӧр велӧдчисны ветлыны парусъясӧн.
Не сӧмын ёна важ кадӧ, во и шӧр нэмъясын Средиземнӧй море вылын вӧліны главнӧй тӧргуйтан туйяс Европалӧн.
Средиземнӧй море юкӧ лунвыв Европаӧс куим ыджыд полуостров вылӧ: Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да Балканскӧй полуостровъяс.
Таысь ӧтдор, Лунвыв Европаӧ пырӧны нёль гырысь ді: Корсика, Сардиния, Сицилия да Крит, и уна посни діяс; Эгейскӧй море вылын посни діяс вӧчӧны Греческӧй архипелаг.
Рытыввылын Европа сідз жӧ ёна вундассьӧма мореясӧн.
Тані ми аддзам Бискайскӧй залив да Севернӧй (либӧ Немецкӧй) море, кодӧс торйӧдӧны океанысь кык ыджыд ді: Великобритания да Ирландия.
Войвылын сійӧ ачыс ӧтлаасьӧ океанкӧд, а лунвылын — Па-де-Кале да Ламанш проливъясӧн.
Севернӧй море да сылӧн проливъясыс оз кынмывны сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧ шоныд визув Гольфстрим.
Став берегъяс дорын Рытыввыв Европаын овлӧны гырысь приливъяс да гырысь отливъяс; гаваньясӧс да ю вомъясӧс нюйтысь весалӧмӧн найӧ кокньӧдӧны судноясӧн ветлӧмсӧ.
Средиземнӧй мореын приливъяс пӧшти абуӧсь.
Севернӧй море асыввывланьын вуджӧ Балтийскӧй мореӧ, но туй вылас куйлӧ Ютландия полуостров, кодӧс кытшовтӧны проливъяс.
На пытшкыс кык паськыд проливыс — Скагеррак да Каттегат — оз кынмывны сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧ Гольфстрим.
Лунвывланьын насянь мунӧны векньыдик проливъяс Датскӧй діяс костті; главнӧйыс тайӧ проливъяс пытшкысь — Зунд — тшӧкыда йизьывлӧ.
Ачыс Балтийскӧй мореыс абу джуджыд, ваыс пӧшти преснӧй (1% сов гӧгӧр), берегъяс доргӧгӧртіыс кынмывлӧ.
Тайӧ мореыслӧн заливъясыс — Ботническӧй, Финскӧй да Рижскӧй — пыдӧ пырӧны войвывлань да асыввывлань.
Балтийскӧй мореысь Севернӧй мореӧ Ютландия гӧгӧр кузь туйсӧ дженьдӧдӧ Кильскӧй канал, кодӧс кодйӧма Ютландия полуостров лунвыв юкӧн вомӧн.
Скандинавскӧй полуостров — Европаын медся ыджыд.
Рытывладорсянь сійӧ зэв ёна вундассьӧма кузь да джуджыд заливъясӧн — фиордъясӧн, кодъяс некор оз кынмывны Гольфстримла.
Гольфстрим пырӧ сідз жӧ и Баренцово мореӧ.
Тайӧ медся Войвыв море Европаын, но Мурманскӧй берег дорын Кольскӧй полуостровын тӧвбыд позьӧ ветлыны суднояслы.
Белӧй море вылын квайт тӧлысь чӧж плавайтӧ йи.
Севернӧй Ледовитӧй океанын сулалӧны діяс: Шпицберген, Земля Франца Иосифа, Новӧй Земля, Колгуев да Вайгач.
Европалӧн умереннӧй поясын (медся здоровӧй пояс), материк полушарие шӧрын сулалӧмыс дай сэк жӧ ӧттшӧтш мореяс кытшын олӧмыс лоӧ сылы ыджыд преимуществоӧн став мукӧд свет юкӧнъяс водзын.
Берегъяс сылӧн сэтшӧма вундассьӧмаӧсь, мый медся ылі местаӧдз моресянь Центральнӧй Европаын 600 км, а Асыввыв Европаын — 1400 км.
(Азиякӧд граница вылын; карта, 6-лб.)
Атлантическӧй океан да Средиземнӧй море костын Гибралтарскӧй пролив пыр валӧн вежсьӧм.
Видзӧдӧй, кыдзи мунӧ соладжык ваыс Средиземнӧй мореысь.
Мыйла кӧдзыд ваыс океанысь оз вермы веськавны Средиземнӧй мореӧ?
Средиземнӧй море валӧн температура
Море валӧн солалун
Ыджыдджык (Средиземнӧй мореын)
Ичӧтджык (Атлантическӧй океанын)
Балтийскӧй морелӧн Севернӧй морекӧд ӧтлаасьӧм.
Корсьӧй Кильскӧй канал.
Кымын пӧв Кильскӧй канал дженьдӧдӧ туйсӧ?
Европа материк вылын мореяс дорсянь коластыс.
Корсьӧй моресянь медся ылі местаяссӧ Рытыввыв да Асыввыв Европаын.
Кымын километр сайын найӧ мореяссянь?
Веркӧс.
Карта вылысь.
Корсьӧй увтасъяс — 0 м-сянь 200 м-ӧдз да 0 м-сянь улынджык; неджуджыд гӧраяс да платояс — 200 м-сянь 1500 м-ӧдз, джуджыд гӧраяс — 1500 м-ысь вылынджык.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Альпы, Пиренеи, Апеннины, Балканы, Карпаты да Динарскӧй гӧраяс; корсьӧй налысь йывъяссӧ да пасйӧй налысь судтасӧ.
Европа — медся увтас свет юкӧн: сэні абуӧсь паськыд плоскогориеяс, уна места босьтӧны увтасъяс.
Главнӧйясыс на пытшкысь: Асыввыв-Европаса увтас; сійӧ ӧтнас босьтӧ материк джынсӧ, сэсся Войвывгерманскӧй да Войвывфранцузскӧй увтас.
Ичӧтджык увтас Ломбардскӧй (По ю кузя), Среднедунайскӧй (либӧ Венгерскӧй) да Нижнедунайскӧй.
Складчатӧй том гӧраяслӧн обласьт.
Главнӧй гӧраяс Европалӧн — Альпы.
Найӧ нюжӧдчӧны мегырӧн Средиземнӧй море берегсянь Венгерскӧй увтасӧдз.
Йывъясыс налӧн: Монблан (Францияын), Монте-Роза (Италияын), Юнгфрау (Швейцарияын) да уна мукӧд вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм векыся лымйӧн; бокъяссьыс долинаяс кузя лэччӧны ледникъяс.
Ӧти ледник на пытшкысь — Алечскӧй, медыджыдыс Альпыын, 24 км кузьта; тайӧ лоӧ Рона юлы ва сетысьяс пытшкысь ӧти глетчер.
Тайӧ гӧраясыс кузяла сулалӧны орчча складкаясӧн, кодъяс (складкаясыс) торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс кузьмӧс долинаясӧн.
Налӧн гребеньясыс зубчатӧйӧсь, йывъясыс ёсьӧсь, бокъясас пыдӧдз кодйыссьӧмаӧсь вомӧна долинаяс.
Татшӧм разнӧй формаыс лоӧ разнӧй горнӧй породаясла, кодъясысь артмӧны складкаясыс: сэні эмӧсь и рыхлӧй породаяс, шуам сёй да мергель, и чорыдджык породаяс, кыдзи песчаникъяс да известнякъяс, и медбӧрти, мед чорыдъяс — гранит да гнейс.
Рыхлӧй породаясӧс кокниа нуӧ ваӧн, а чорыдъясыс кольӧны гребеньясӧн да йывъясӧн.
Лунвылын Альпылӧн продолжениеыс Апеннины, найӧ вуджӧны Сицилия ді вылӧ, а сэсянь Войвыв Африкаӧ — Атласнӧй гӧраяс — да Гибралтар пыр — Пиренейскӧй полуостров лунвылӧ, кӧні сійӧ шусьӧ Сьерра-Невадаӧн.
Рытыввылын Альпылӧн продолжениеыс Пиренеи да Кантабрийскӧй гӧраяс.
Асыв-лунвылын Альпы вуджӧны Динарскӧй гӧраясӧ.
Динарскӧй гӧраяс артмӧмаӧсь руд-виж либӧ гӧрд известнякъясысь, кодъяс кокниа лэдзӧны ас пырыс ва.
Гӧраяс пытшкас эм зэв уна пещера, кыті визувтӧны мувыв шоръяс да юяс.
Адриатическӧй море вывті пароходӧн мунігӧн аддзан Динарскӧй гӧра кыркӧтшъясысь лыдтӧм пещера вомъяс.
Асыввылын Альпийскӧй гӧраяс вуджӧны Карпатскӧй, Балканскӧй да Крымскӧй гӧраясӧ.
Тайӧ став гӧраясыс — складчатӧй гӧраяс, дай артмӧмаӧсь найӧ ӧти кадӧ Альпыкӧд ставыс найӧ том гӧраяс Европалӧн.
Сэки жӧ, кор кыпӧдчисны складкаяс, мукӧд юкӧнъясыс сушалӧн лэччисны увлань; на местаын артмисны мореяс: Эгейскӧй, Адриатическӧй, Тирренскӧй, либӧ артмисны увтасъяс: Ломбардскӧй, Среднедунайскӧй, Нижнедунайскӧй.
Тайӧ увтасъясыс коркӧ вӧвліны морскӧй заливъясӧн, кодъяс бӧрынджык тырины ю ваӧн вайӧмторъясӧн (лыа, нюйт и с. в.).
Том складчатӧй гӧраяс гӧльӧсь полезнӧй ископаемӧйясӧн.
На пытшкысь торъялӧны сӧмын Карпатскӧй гӧраяс, кодъяслӧн асыввывладоръясыс озырӧсь нефтьӧн да солӧн.
Важся гӧра массивъяс да холмистӧй равнинаяс.
Войвывланьын да рытывланьын Альпы гӧраяссянь сулалӧны ёна важся гӧра массивъяс: Среднегерманскӧйяс да Французскӧйяс.
Найӧ артмылісны Альпыысь водзджык да коркӧ вӧліны джуджыд складчатӧй гӧраясӧн жӧ, но бӧрынджык найӧ жуглысисны: зэръяс да визыв ваяс кырӧдісны найӧс подулӧдзыс да шыльӧдісны.
На местаын вӧліны нин равнинаяс, кор пондісны кыпӧдчыны выль складчатӧй гӧраяс — Альпы да мукӧд.
Альпийскӧй складкаяссянь личкысьӧмла гӧраяслӧн ёна важся подувъясыс торъялісны глыбаясӧ; мукӧд глыбаясыс петісны мусьыс да кыпӧдчисны вывлань, артмӧдісны паськыд гӧра хребетъяс, а мукӧдыс — лэччисны потасъясӧдыс увлань, и сэні лоины увтас долинаяс да котловинаяс.
Кӧнсюрӧ Германскӧй да Французскӧй массивъяс вылын сулалӧны кусӧм вулканъяс, конусъясыс да кратеръясыс налӧн и ӧні зэв бура тыдалӧны.
Найӧ артмалісны коркӧ потасъясас да дыр олісны, шыблалісны пӧим да лэдзисны лава юяс; ӧні шоныд да минеральнӧй ключьяс найӧ подулын петкӧдлӧны налысь вулкансянь лоӧмсӧ.
Став массивъясыслӧн бокъясыс шыльыдӧсь, йывъясыс гӧгрӧсӧсь либӧ плоскӧйӧсь.
Важ массивъясӧн жӧ лоӧны Пеннинскӧй да Шотландскӧй гӧраяс Великобритания ді вылын.
Полезнӧй ископаемӧйяс Рытыввыв да Лунвыв Европаын куйлӧны медзэвсӧ важ массивъяс пытшкын, торъя нин найӧ подувъяс дорын.
Шуам, Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвывса подувъяс дорын, сэні, кӧні визувтӧ Рур ю, Рейнлӧн вожыс, эм обласьт, кӧні гырысь пластъясӧн куйлӧ изшом.
Тайӧ обласьтыс шусьӧ Рурскӧй бассейнӧн.
Ёна озыр изшомӧн, а сідз жӧ цинкӧн Силезскӧй бассейн, — неджуджыд Польскӧй массив рытывладорын, Одер да Висла ю йывъяс костын.
Уна изшом сідз жӧ Великобритания ді вылын; сэні, таысь ӧтдор, эмӧсь и кӧрт рудаяс.
Войвывгерманскӧй да Войвывфранцузскӧй увтасъяс — холмистӧй равнинаяс; найӧ — ёна лэччӧм важ глыбаяс.
Асыввывъевропейскӧй равнина да Финно-Скандинавскӧй массив.
Дзик мӧднога лоӧ Асыввыв Европа, кӧні паськыда куйлӧ шыльыд да ӧтсяма Асыввывъевропейскӧй равнина.
Тайӧ — паськыд увтас, коді сӧмын кӧнсюрӧ кайӧ 200 м-ысь вылӧджык да артмӧдӧ Среднерусскӧй, Приволжскӧй да некымын мукӧд вывтас.
Каспийскӧй море дорын сійӧ лэччӧ океан уровеньысь улӧджык (Прикаспийскӧй впадина).
Волга либӧ Ока вывті, Волхов вывті пароходӧн мунігӧн аддзан берег кыркӧтшъяссьыс веськыд, пӧшти горизонтальнӧй пластъяс разнӧй горнӧй породаяслысь.
Тайӧ пластъяссӧ пуктӧмаӧсь мореяс, кодъяс войдӧр тані вӧліны.
Тайӧ пуктӧм породаяс вылас куйлӧны ледникъясӧн вайӧм торъяс — поддоннӧй либӧ конечнӧй моренаяс — ӧтгудыр сёй, лыа да из-валун.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй видзӧдӧмӧн, кутшӧм юкӧн Европа плӧщадьлӧн вӧлӧма ыжыд ледник улын.
Кутшӧм гӧраяс вевттьысьлісны ледникъясӧн?
Кысянь локтіс ледник Войвывгерманскӧй увтасӧ?
Кысянь — Асыввывъевропейскӧй равнинаӧ?
Ледникӧн пуктӧм породаясӧн тупкысьлісны не сӧмын став берег вывъясыс Балтийскӧй да Севернӧй мореяслӧн.
Ледник дзоньнас тыртіс тайӧ мореяслысь местаяссӧ да колис сэтчӧ моренаяс.
Войвыв Европаын сулалӧ Финно-Скандинавскӧй горнӧй массив, кодӧс шуӧны сідз жӧ Балтийскӧй щитӧн.
Тайӧ массивыс зэв важся, артмӧма гранитъясысь (руд да гӧрд гранитъяс), гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь.
Веркӧсас сылӧн рыхлӧй муыс этша, — сійӧс пӧшти дзоньнас вундӧма йи да нуӧма ылӧ асыв-лунвылӧ да лунвылӧ.
Тані быдлаын тыдалӧны гранит холмъяс, найӧс шыльӧдӧма йиӧн, мукӧдсӧ весиг полируйтӧма (меж плешъяс).
Быдлаӧ разӧдӧма зэв гырысь изъяс-валунъяс.
Рытыв-войладорыс тайӧ массивыслӧн кыпӧдчӧ вывлань — сэні сулалӧны Скандинавскӧй гӧраяс, паськыд да шыльыд йывъясаӧсь — фиельдъясаӧсь, 1½–2½ сюрс м-ӧдз судтананыс; медджуджыд фиельдъяс вылас куйлӧны векыся лымъяс да йияс (ледникъяс).
Буретш тайӧ гӧраясыс и вевттьысьлісны йизьылан кадас кыз йиӧн (1 км-ысь кызджык), да тасянь йиыс муніс асыв-лунвылӧ — СССР-ӧ да лунвылӧ — Польшаӧ да Германияӧ.
Рытыввылын ледникъяс лэччисны Атлантическӧй океанӧ да сэні вӧчисны зэв ыджыд удж.
Найӧ пыдӧдз кодйисны гӧравыв долинаяс да нуисны сэтысь став рыхлӧй пӧрӧдаяссӧ, долинаяссӧ пӧртісны джуджыд ущельеясӧ.
Кор ледникъяс сыліны, сэки море пырис ущельеясас да пӧртіс найӧс зӧм кыркӧтшъяса кузь морскӧй заливъясӧ — фиордъясӧ.
Фиордъяслӧн кузьтаыс 150 километрӧдз дай унджык. (Согне-Фиорд; серпас, 11 лб.).
Фиордъяс пырӧны гӧраясӧ ущельеясӧн, ущелье пыдӧсас ва; ваыс сэтшӧм джуджыд, мый фиордъясӧд вермӧны ветлыны океанскӧй пароходъяс.
Финно-Скандинавскӧй массив озыр кӧрт рудаясӧн, мукӧдлаын тайӧ массив вылас дзонь гӧраясӧн куйлӧ магнитнӧй железняк, — сэтшӧм лоӧ Кируна гӧра Швецияын (серпас, 15 лб.).
Вулканическӧй обласьтъяс.
Европаӧ пырӧ Исландия ді; сійӧ — сушалӧн коляс, коді ӧтлаавліс войдӧр Европаӧс Гренландиякӧд.
Тэчас сертиыс Исландия ӧтсямакодь Скандинавиякӧд да Великобритания войвыв юкӧнкӧд, но сійӧ торъялӧ наысь со мыйӧн: сэні уна действуйтысь вулкан, зэв уна пӧсь ключ да гейзер, сэн жӧ джуджыдджык вулканъяс вылын (2 км-ӧдз), шуам Гекла вылын, куйлӧны векӧвӧйся лымъяс да ледникъяс.
Ледникъяс Исландияын босьтӧны уна пӧв унджык места Альпыын серти.
Лава шыбласигӧн лымйыс да йиыс на вылын сылӧны, сэки пӧим сора пӧсь ва паськыд юясӧн лэччӧ долинаясӧд, сьӧрсьыс босьтӧны изъяс да йи торъяс.
Исландияын кындзи, действуйтысь вулканъяс эмӧсь Европаын Средиземнӧй море берегъяс вылын (Везувий — Апеннинскӧй полуостров вылын, Этна — Сицилия ді вылын, Санторин — Балканскӧй полуостровсянь лунвывланьӧ).
Сэні тшӧкыда овлӧны зэв чорыд землетрясениеяс, — сэки му коркаас артмӧны джуджыд потасъяс (татшӧм потасъясас и овлӧны вулканъясыд).
Ставыс тайӧ лоӧ Эгейскӧй, Ионическӧй да Тирренскӧй море пыдӧслӧн увлань лэччӧмла.
Увлань лэччӧмыс Европаын эм и мукӧд местаясын, но резкӧй толчокъястӧг да землетрясениеястӧг.
Шуам, надзӧник лэччӧны став берегъясыс Севернӧй морелӧн. Сы понда Голландияын да Войвыв Германияын вӧчӧма гырысь плотинаяс увтас берегъяссӧ мореӧн босьтӧмысь видзӧм могысь.
Голландияын берегыс лэччӧ 3 м кымын сё воӧн, да ыджыд юкӧн тайӧ странаыслӧн куйлӧ море уровеньысь (веркӧсысь) улынджык.
Мӧдарӧ, Войвыв Скандинавиялӧн да Финляндиялӧн берегъясыс кайӧны Ботническӧй залив дорын 1 м гӧгӧр сё воӧн.
Европа веркӧс йылысь помалӧм.
Кызвын веркӧсыс Европалӧн мортлы овны удобнӧй.
Джуджыд гӧраяс (1500 м-ысь вылынджык) босьтӧны тані этша места.
Равнинаяс, платояс (вывтас местаяс) да неджуджыд гӧра бокъяс рыхлӧй муаӧсь, видзму овмӧслы зэв лӧсялӧны.
Торъя бур муа лоӧ лёсса полоса, коді куйлӧ важ ледник лунвыв дор пӧлӧн (карта, 10 лб.).
Лёсс — югыд-виж известковӧй сёя му (посни синма известкаа); кор сійӧ кырӧ, кольӧны сувтса (вертикальнӧй) стенъяс.
Тшӧкыда сійӧ овлӧ чернозёмлы подпочваӧн либӧ сы кодь жӧ плодороднӧй мусинъяслы подпочваӧн.
Лёсса муяслӧн бурлуныс лоӧ калийӧн, извесьтӧн да тшӧтш векджык и перегнойӧн озырлун сайын.
Зэв плодороднӧйӧсь вулканическӧй обласьтъясын мусинъяс, кодъяс вылӧ пуксьӧма пӧим.
Туйяс вӧчӧмлы Европалӧн гӧраяс оз мешайтны; на вылӧ каянінъясыс кызвынысьсӧ абу крутӧсь, вуджанінъяс абу зэв джуджыдӧсь.
Сьӧкыд вӧлі вӧчны туйяс сӧмын джуджыд гӧраяс вомӧн, шуам Альпы вомӧн.
Но и сэні ӧні вӧчӧма кӧрт туйяс, хребетъяссӧ найӧ вуджӧны тоннельясӧд.
Тоннельяссӧ кодйӧма гӧра вомӧныс динамит отсӧгӧн.
Сен-Готардскӧй тоннель, 15 км кузьта, кодйисны 20 сюрс рабочӧй 10 во чӧж.
Сен-Готардскӧй перевал (вуджанін) коли дзонь километрӧн вылынджык тоннельсьыс, но и сэті ветлӧны ӧні шоссе вывті автомобильясӧн.
Альпы вылӧ ветлӧны уна туристъяс, и налы сэні вӧчӧма, кӧрт туйясысь ӧтдор, ещӧ зубчатӧй да канатнӧй туйяс, кыті туристъяс вермӧны кайны джуджыд гӧраяс вылӧ Альпыӧн любуйтчӧм могысь.
Татшӧм туйсӧ вӧчӧма весигтӧ Швейцарскӧй Альпы йылӧ — Юнг-Фрау вылӧ (4170 м).
Джуджыд гӧраяс Европаын сулалӧны сідзи, мый найӧ оз мешайтны тӧвъяслы океансянь пырны медся ылі юкӧнъясас.
Бернскӧй Альпыын долина.
Пыдӧсас да бокъясас — видзас да пӧскӧтинаяс.
Неылын гӧравыв керка (изъяссӧ тэчӧма керка вевт вылас, медым сійӧс эз нуны ыджыд тӧвъяс).
Видзӧдлӧй бурджыка долина форма вылас — сійӧс кодйӧмаӧс важ ледникъяс.
Европа материклӧн тэчас.
Петкӧдлӧй чукля визьяс, код пӧлӧн нюжӧдчисны складчатӧй гӧраяс.
Петкӧдлӧй джуджыд массивъяс.
Вылыс Рейнлӧн увтас долина.
Мый серти тыдалӧ, мый Рейнскӧй долина артмӧма потасъясӧд лэччӧмла?
Европа важ йизьылӧмлӧн карта.
Петкӧдлӧй местаяс, кысянь локтіс йи.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні артмис лёсс.
Согне-Фиорд Скандинавскӧй полуостров берег вылын.
Мерайтӧй фиордыслысь пасьтасӧ медпаськыд инъястіыс.
Корсьӧй фиорд дінсьыс джуджыд местаяс, кысянь лэччисны фиордас ледникъяс.
Норвежскӧй фиорд.
Гранита берегъяс кыркӧтш доръясас быдмӧны пожӧм пуяс.
Местнӧй сообщениелы неыджыд поштӧвӧй пароход.
Мыйла фиордъяслӧн сэтшӧм крутӧсь да джуджыдӧсь берегъясыс?
Кируна гӧра Швецияын.
Тайӧ гӧраыс, Скандинавскӧй массив вылын, дзоньнас артмӧма кӧрт рудаысь.
Рудасӧ перйӧны динамитӧн да лэдзӧны вагонеткаясӧн, Англияӧ да Германияӧ нуӧм вылӧ.
Климат.
Европа — свет юкӧнъяс пиысь пӧшти ӧтнасӧн дзоньнас сулалӧ умереннӧй поясын, мортлы олӧм вылӧ бур поясын.
Гольфстрим.
Европа климатлы ыджыд тӧдчанлун кутӧ Гольфстрим, мусяр вылын медся ён шоныд ва течение.
Гольфстрим вайӧ Европа берегъясӧ тропикувса шондіӧн шонтӧм ва.
Гольфстрим вӧсна Севернӧй море некор оз кынмывлы.
Балтийскӧй морелӧн шӧр юкӧныс сідз жӧ оз йизьывлы; Финскӧй да Ботническӧй заливъяс кынмылӧны кымынкӧ тӧлысь кежлӧ, а сэки жӧ Гудзонов заливын, коді куйлӧ сійӧ широтаын жӧ, весиг гожӧмын плавайтӧ йи.
Атлантическӧй океан Скандинавия рытыввыв берегъяс дорын оз кынмывлы некор, а налы паныда берегъяс дорын Гренландияын сійӧ вогӧгӧр йи улын.
Гольфстрим мунӧ и Севернӧй Ледовитӧй океанӧ.
Тані сійӧ вештӧ Европа берегъясысь плавайтысь полярнӧй йияс.
Гольфстрим вӧсна Европаын климат шоныдджык сійӧ жӧ параллельясса Америкаын да Азияын серти.
Гренландия — материк йи улын, а Скандинавскӧй полуостров вылын сійӧ жӧ широтаын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.
Лабрадор берегъяс вылын кӧдзыд ва визывтас вӧсна куйлӧны тундраяс, и тайӧ став кӧдж вылас оз позь нуӧдны видз-му овмӧс; сэні жӧ Европаын сійӧ жӧ широта вылын (50-ӧдсянь 60-ӧд параллельӧдз) быдлаын бура быдмӧны няньяс да фрукта пуяс.
Азияын 50-ӧд параллель мунӧ Сахалинӧд, сэні вогӧгӧрся шӧр температура 0° гӧгӧр, а Европаын тайӧ жӧ широтаас быдлаын кӧдзӧны шобді, а мукӧдлаас вӧдитӧны весиг виноград; вогӧгӧрся шӧр температура тані 10° шоныд гӧгӧр.
Рытыв тӧвъяс.
Тайӧ абу, дерт, ставыс ӧти Гольфстрим сайын.
Европа сулалӧ умереннӧй поясын сійӧ полосаас, кӧні кызвынысьсӧ овлӧны рытыв тӧвъяс, да частӧ мунлӧны рытывсянь асыв вылӧ циклонъяс.
Рытыв тӧвъяс лоӧны антипассатъясысь, кодъяс лэччӧны атмосфера вылыс слӧйясысь Атлантическӧй океан шӧр юкӧнын да мунӧны водзӧ асыв-войвылӧ да асыввылӧ Европалань.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Европаын кӧть и оз век, но унджыкысь дай ёнджыка мукӧд тӧвъяс серти.
Найӧ шоналӧны Гольфстримсянь, ульсалӧны сійӧ шоныд руӧн да новлӧны васӧ (руӧн да кымӧръясӧн) став материк пасьталаыс; тӧлын найӧ небзьӧдӧны морозъяс, а гӧжӧмын чинтӧны жар.
Европаын циклонъяс вын сертиныс оз вермыны водзсасьны азияса тайфунъяскӧд да америкаса торнадокӧд; найӧ шоча петлӧны ыджыд тӧвныръясӧн, но сы пыдди найӧ паськыда мунӧны — 1000 км пасьта гӧгӧр.
Кыптӧны найӧ Атлантическӧй океанын шоныд сынӧд кӧдзыд сынӧдкӧд паныдасигӧн.
Шоныд сынӧд локтӧ Гольфстрим пӧлӧн Европаӧ лунвывсянь, а кӧдзыд сынӧд мунӧ войвывсянь Гренландиясянь.
Циклонъяс локтӧны Европаӧ сӧрсьыныс найӧ вайӧны кымӧръяс да зэръяс, а тайӧ зэв колантор видзму овмӧслы.
Но кызвыныссӧ циклонъяс мунӧны войвывланьынджык 50-ӧд параллельысь; лунвывланьынджык тайӧ параллельсьыс Асыввыв Европаын овлӧны кос поводдяа гожӧмъяс.
Карта вылысь.
Видзӧдлӧй, кыдзи мунӧ январса изотерма 0°. Висьталӧй, мыйла Рытыввыв Европаын тайӧ изотермаыс крута лэччӧ войвывсянь лунвылӧ?
Висьталӧй, мыйла изотерма −10° мунӧ чукыльӧн Мурманскӧй берегсянь Скандинавскӧй полуостров лунвылӧ, а сэсся кайӧ Ботническӧй залив войвывланьӧ, да медбӧрті, лэччӧ Каспийскӧй морелань.
Юль тӧлысся изотермаяс карта вылысь висьталӧй 16° да 21° изотермаяслысь туйсӧ.
Мыйла найӧ оз параллельясті мунны?
Гожӧм Рытыввыв да Асыввыв Европаын.
Рытыввыв Европаын гожӧм абу жар; сэтчӧ тӧвъяс океансянь вайӧны ыркыд сынӧд да уна кымӧр; насянь тшӧкыда овлӧны зэръяс.
Кор рытыв тӧвъяс мунӧны Европа весьтті, найӧ вочасӧн шоналӧны да воштӧны ассьыныс ульрунысӧ, торъя нин сэні, кӧні найӧ мытшасьӧны гӧраясӧ.
Асыввыв Европаын гожӧмыс овлӧ нин кос да жар, торъя нин 50-ӧд параллельсянь лунвывланьын, кӧні кызвынысьсӧ гожӧмын пӧльтӧны кос асыв-вой тӧвъяс.
Торъя нин кос поводдяяс овлӧны сэки, кор Асыввыв Европаын дыр сулалӧ антициклон.
Антициклон дырйи поводдя гожӧмын вывті жар, лӧнь; кымӧртчытӧм лӧз енэжсянь пӧдтӧ-сотӧ шонді; няньяс косьмӧны, воӧ нуртӧм (тӧщӧ) тусь.
Ладнӧ, мый кос поводдяясыд Асыввыв Европаын унджыкысьсӧ оз дыр сулавны, вежсьӧны зэра поводдяӧн.
Кор океансянь локтӧ циклон, сійӧ нырнас босьтӧ сынӧдсӧ лунвылысь, Средиземнӧй да Чорнӧй мореясладорысь.
Тайӧ сынӧдас уна ва ру.
Сы понда, кор сійӧ (сынӧдыс) кайӧ вывлань (кыдзи быд тӧвнырын), артмӧны гымалан кымӧръяс, лоӧны левень кисьтан зэръяс; но мунас кымӧр и бара нин дзирдалӧ югыд шонді, ӧдйӧ косьтӧ мусӧ.
Зэръясыд торъя нин колӧны сэки, кор няньяс шепталӧны.
Тӧвся кад Рытыввыв да Асыввыв Европаын.
Рытыввыв Европаын тӧвся кадыс шоныд да зэра, лым сэні кӧть и усьлӧ, но дыр куйлӧ сӧмын гӧраяс вылын.
Став берегдоръяс да діяс, шуам, Великобритания, Ирландия, тырӧны сук руӧн (туманӧн).
Кор рытыв тӧвъяс тӧлын мунӧны асыввылӧ, туй вылас налы паныдасьӧны пыр кӧдзыдджык да кӧдзыдджык местаяс, сы понда асьныс тӧвъясыс кӧдзалӧны, а ва руыс наысь усьӧ лымйӧн; сійӧн асыввылын, торъя нин асыв-войвылын Европаын куйлӧны тӧлын джуджыд лымъяс (1 м судтаӧдз).
Циклонъяс тӧлын вайӧны пургаяс да турӧб поводдяяс.
Овлывлӧ, мукӧддырйи найӧ вайӧны ульдылӧмъяс (оттепель).
Но кызвыныс Асыввыв Европаын тӧлын сулалӧны ён морозъяс; енэж сэзь, лӧнь.
Лунын дзирдалӧ шонді, но омӧля шонтӧ; войын — помтӧм кодзув, лым веркӧсыс ёна кӧдзалӧ да кӧдзӧдӧ тшӧтш сынӧдсӧ.
Морозъяс кайӧны −20, 30, весиг 40°-ӧдз.
Кор Асыввыв Европаӧс шымыртӧ антициклон, сэки морозъяс сулалӧны зэв кузя.
Карта вылысь.
Уна-ӧ осадок вогӧгӧрӧн усьӧ Скандинавияын рытыввылын да асыввылын?
Кӧні Европаын усьӧ медся уна осадок да кӧні медся этша?
Висьталӧй, мыйла сідзи.
Климат Рытыввыв Европаын (карта, 24 лб.), торъя нин Атлантическӧй океан берегъяс вылын, кызвыннас рӧвнӧй, морскӧй.
Вогӧгӧр чӧж сэні мунӧны рытывсянь циклонъяс, унджыкысьсӧ сулалӧ букыд (кымӧра) поводдя, гожӧмын оз овлы вывті жар, а тӧлын оз овлы вывті кӧдзыд.
Осадок усьӧ уна, торъя нин гӧраясын.
Асыввыв Европаын климат чорыд, континентальнӧй, сэні частӧ овлӧны антициклонъяс, кор енэжыс сэзь.
Гожӧмын антициклон дырйи ёна сотӧ шонді, сулалӧ жар поводдя, а тӧлын овлӧны ён морозъяс.
Осадок усьӧ шӧркодя, а асыв-лунвылын — этша.
Гожӧм да тӧв Лунвыв Европаын.
Средиземнӧй море берегъяс вылын климатыс подтропическӧй — гожӧмыс жар да зэв кос.
Торъя нин ыджыд жар пуксьӧ, кор лунвывсянь пӧльтӧ сирокко — сотан пӧсь тӧв Сахараысь.
Зэръяс гожӧмын пӧшти оз овлыны, сы вӧсна, мый циклонъясыс мунӧны Альпыысь войвывланьын, 50-ӧд параллель пӧлӧн.
Тӧв лунвыв Европаын небыд, морозъястӧм да зэра, сы вӧсна мый тӧлын циклонъяс мунӧны Средиземнӧй море пӧлӧн.
Карта вылысь.
Кыдзи мунӧ Европаын вогӧгӧрса 0° изотерма?
Мыйла сійӧ вӧчӧ ыджыд кытшов Нордкап дорын?
Мыйла тайӧ изотермаыс лэччӧ 70-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллель вылӧ?
Кутшӧм вогӧгӧрся температураыс Великобритания ді войвылын да кутшӧм сійӧ Ленинградын?
Мыйла сійӧ торъялӧ?
Кутшӧм вогӧгӧрся температура 50-ӧд параллель вылын Рытыввыв да Асыввыв Европаын?
Мыйла сійӧ торъялӧ?
Европа климат йылысь помалӧм.
Европалысь рытыввывсӧ асыввывкӧд сравнивайтігӧн ми аддзам, вогӧгӧрся температураяс асыввывланьӧ лэччӧны Гольфстримсянь ылысмиг да Азиялань матысьмиг.
Кӧдзыд кад асыввылын Европаын сулалӧ шӧркодя вит тӧлысь, а рытыввылын — ӧти тӧлысьысь этша (карта, 22 лб).
Но тайӧ кӧдзыдъясыс вештысьӧны гожся жарӧн, кор шӧр температура 20°-ысь вылынджык.
Европа асыв-войвылын юль тӧлысся шӧр температура сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ овлӧ Парижын да Лондонын; шонді тыдалӧ Лондонын 1250 час вонас, а Асыввыв Европаын 60-ӧд параллель вылын — 1750 час; сымында час дзирдалӧ сэні шонді, кымӧръяс сайӧ дзебсьытӧг.
Тайӧ дырджык дзирдалӧмыс шонділӧн усьӧ гожӧм вылӧ, кор быдмӧны няньяс; сы понда найӧ регыдджык воӧны.
Климат Европалӧн кызвыннас умереннӧй да васӧд, зэв лӧсялӧ мортлы олӧм вылӧ.
Европаын абу ватӧм пустыняяс, дай абу сэтшӧм местаяс, кӧні эськӧ вӧлі вывті уна осадок.
Ледовитӧй океан берегъясысь ӧтдор, сэні абу вывті кӧдзыд местаяс, абу сідз жӧ и вывті жар местаяс.
Вогӧгӧрся шӧр температура став Европаас, войвыв да лунвыв доръясысь ӧтдор, абу улынджык 0°-ысь и абу вылынджык 15° шоныдысь; быдлаын овлӧ вогӧгӧрся нёль кад; налӧн вежласьӧмыс бура лӧсялӧ морт дзоньвидзалунлы, пальӧдӧ да кыпӧдӧ сійӧс выль удж вылӧ.
Татшӧм жӧ кыпыдлун вайӧны поводдялӧн частӧ вежласьӧмъяс циклонъяс мунігӧн.
Контрольнӧй юасьӧмъяс:
1. Мый понда лоӧны рытыв тӧвъяс Европаын?
2 Кыдзи влияйтӧны гӧраяс осадокъяс вылӧ Европаын?
3. Мыйла Асыввыв Европаын шонді тыдалӧ дырджык Рытыввыв Европаын серти?
4. Кутшӧм торъяс Европа климатлӧн бура лӧсялӧны видзму овмӧслы?
Альпы да Рона ю йыв.
Сен-Готард гӧра.
Сы вылӧ ылын кайӧ-чукльӧдлӧ шоссе туй.
Матын шуйга вылын сэтшӧм жӧ туй кайӧ Бернскӧй Альпы вылӧ.
Мыйла туйясыс татшӧм чукляӧсь?
Атлантическӧй океан веркӧс вылын валӧн температура январ тӧлысьын.
Мыйла Европа берегъяс дорын ваыс шоныдджык Америка берегъяс дорын серті?
Кыдзи Европаын юксьӧ вогӧгӧрся усьӧм осадок.
Петкӧдлӧй да висьталӧй местаяс, кӧні усӧ 100 см-ысь унджык; висьталӧй, мый понда.
Европаын сынӧдлӧн температураяс да тӧвъяс гожӧмын.
Мыйла 20° изотерма кайӧ 40-ӧд параллельсянь Рытыввыв Европаын 50-ӧд параллельӧдз Асыввыв Европаын?
Январ тӧлысся температураяс да тӧвъяс Европаын.
Мыйла лэччӧ 0° изотерма Севернӧй Ледовитӧй океансянь Чорнӧй морелань?
Вогӧгӧрся шӧр температураяс Европаын.
Видзӧдӧй, кыдзи мунӧ 6° изотерма.
Висьталӧй, мыйла сійӧ кытшлалӧ.
Кӧдзыдалӧмлӧн кузяыс Европаын.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні кӧдзыдыс овлӧ ӧти тӧлысьысь этшаджык да кӧні сійӧ овлӧ вит тӧлысьысь дырджык.
Висьталӧй, мыйла тайӧ лоӧ.
Шонділӧн вогӧгӧр тыдалӧм Европаын часъясӧн.
Кӧні шонді тыдалӧ дырджык — Англияын али СССР-ын — сійӧ жӧ широта вылын?
Климатическӧй обласьтъяс Европалӧн.
Кӧні Европаын зэв небыд тӧв да мыйла?
Кӧні зэв кӧдзыд да мыйла?
Кӧні кос гожӧм да уль поводдяа тӧв?
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Корсьӧй Европаысь сэтшӧм вывтасъяс да сэтшӧм гӧраяс, кысянь визывтӧны уна юяс.
Петкӧдлӧй ва-юксян визьяс Севернӧй Ледовитӧй океан бассейнса юяс да Каспийскӧй, Чорнӧй, Балтийскӧй, Севернӧй да Средиземнӧй море бассейнса юяс костын.
Европа озыр юясӧн; тані сійӧ уступайтӧ сӧмын Лунвыв Америкалы.
Торъя нин уна ю Рытыввыв да Войвыв Европаын, — Рытыввыв Европаын уна осадокла, а Войвыв Европаын температураыс улын да, ваыс, коді усьӧ му вылӧ, омӧля косьмӧ.
Рытыввыв Европаын юяс абу кузьӧсь, сэні мореясӧдзыс матын да, сэні эм сӧмын ӧти кузь ю — Дунай (содтӧд 1№).
Дунай заводитчӧ Шварцвальд вылын да визывтӧ асыввылӧ, писькӧдчӧ Венскӧй ворота пыр (Альпы да Карпаты костын) да Железнӧй ворота пыр (Карпаты да Балканы костын).
Веськыдвыв вожъяссӧ Дунай босьтӧ Альпысянь, векӧвӧйя лымъяс улысь, а шуйгавыв вожъяссӧ Карпатскӧй гӧраяссянь.
Мукӧд юясыс Рытыввыв Европалӧн ёна дженьыдджыкӧсь, но уна вааӧсь, торъя нин Альпыын заводитчысь юяс.
Татшӧмъясыс — Рейн, Рона да По.
Пӧшти став юясыс Рытыввыв Европаын нуӧны уна ва кыдзи тӧлын, сідзи и гожӧмын.
Тулысын найӧ омӧля ойдлӧны, сы пыдди найӧ ыджыд вааӧсь и гожӧмнас, ӧтик кӧ, уна зэръясла, мӧдкӧ, васӧ найӧ босьтӧны гӧраяссянь — гӧравыв источникъясысь, лымъясысь да ледникъясысь.
Юяс визувӧсь, торъя нин гӧраясын, кӧні найӧ вӧчӧны порогъяс.
Кывтыдланьыс воигӧн кӧть визывтӧны и ӧдйӧ, но лӧня, Скандинавияса юясысь ӧтдор, кӧні эмӧсь порогъяс, сы вӧсна, мый туй выланыс налы частӧ паныдасьӧны чорыд кристаллическӧй породаяс.
Юяс, кодъяс усьӧны восьса мореясӧ, шуам Севернӧй мореӧ, паськыд да джуджыд вомаӧсь, нюйтысь найӧ весассьӧны приливъясӧн да отливъясӧн.
Татшӧмӧсь Эльба, Везер, Сена да Темза.
Ю вомъясыс налӧн джуджыдӧсь ещӧ и сы понда, мый берегъясыс да пыдӧсыс Севернӧй морелӧн надзӧник лэччӧны увлань, ю пӧлӧн берегъяс (долинаяс) сідз жӧ лэччӧны пыр увлань да ойдӧны море ва улӧ.
Тупкӧса мореясӧ усьысь юяслӧн, шуам, Роналӧн, Полӧн, Дунайлӧн, артмӧны дельтаяс, найӧ ю вомъясӧ чукӧрман уна нюйт вӧсна.
Тӧлын юяс Рытыввыв Европаын пӧшти оз кынмывны, Одер да Вислаысь ӧтдор, а сідз жӧ Скандинавия юясысь ӧтдор.
Асыввыв Европаын юяс кузьджыкӧсь Рытыввыв Европаын серти.
Медся гырысьясыс на пытшкысь: Волга Окакӧд да Камакӧд, Днепр, Дон Донецкӧд, Западнӧй Двина — заводитчӧны Среднерусскӧй вывтас вылын (Камаысь ӧтдор) да визывтӧны сэсянь куим морелань.
Тайӧ юясыс ыджыд вааӧсь, сы вӧсна мый васӧ босьтӧны гырысь бассейнъясысь.
Тулысын, лым сылігӧн, найӧ паськыда ойдлӧны, гожӧмын жӧ ёна ямӧны, ва туяс мыччысьӧны косінъяс, ляпкыд инъяс.
Визывтӧны найӧ лӧня ю йывсяньыс ю вомӧдзныс, — некымын юысь ӧтдор.
Тӧлын юяс Асыввыв Европаын дыр кежлӧ тупкыссьӧны йиӧн, шуам Западнӧй Двина, Нева да Волга — шӧркодя вит тӧлысь кежлӧ.
Куим лунвыв полуостров вылын Европаын юяс дженьыдӧсь да ыджыд вааӧсь сӧмын тӧлын; гожӧмын найӧ пӧшти косьмӧны; шуам Италияын Тибр ю да Испанияын Гвадалквивир.
Тыяс Европаын зэв уна, тані сыкӧд вермас соперничайтны сӧмын Войвыв Америка.
Торъя нин уна ты Финно-Скандинавскӧй массив вылын; сэні найӧ артмӧмаӧсь мыйкӧмындаыс гӧравыв долинаясын, мыйкӧмындаыс важ ледникӧн кодйӧм инъясын.
Уна ты эм сідз жӧ Прибалтийскӧй полосаын; тані найӧ артмӧмаӧсь веркӧс йи моренаяс костса гуранъясын (котловинаясын).
Медся гырысь тыяс куйлӧны Финно-Скандинавскӧй массив лунвыв юкӧнын.
Тайӧ — Ладожскӧй, Онежскӧй, Венер да Веттер тыяс.
Альпы вывса тыяс куйлӧны ледникъясӧн кодйӧм да паськӧдӧм долинаясын; тайӧ долинаясыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс веркӧс моренаясӧн, кыдзи быттьӧ плотинаясӧн.
Медся гырысь альпывыв тыясыс Женевскӧй — сы пыр визывтӧ Рона ю да Боденскӧй, коді ас пырыс лэдзӧ Рейн ю.
Сола ваа тыяс эмӧсь сӧмын асыв-лунвылын Европаын, кӧні ваыс унджык косьмӧ усьӧм осадокъяс серти.
Сэні куйлӧ му вылын медся ыджыд сола ваа ты — Каспийскӧй ты.
Войдӧр сійӧ ӧтлаасьӧ вӧлі океанкӧд, но бӧрынджык торъяліс гӧгӧрыс суша кыптӧмла, сэсся ёна косьмис кос климат понда; ӧні сылӧн уровеньыс 26 м-ӧн улынджык, океан уровеньысь.
Европа юяслӧн да тыяслӧн значениеыс зэв ыджыд.
Тайӧ — удобнӧй да донтӧм туйяс, кодъяс быдлаын куйлӧны Европаын, торъя нин рытыввылын, кӧні найӧ ещӧ и оз кынмывлыны.
Уналаын Европалӧн юясыс матысьмӧны мӧда-мӧд дінас, сы понда найӧс кокниа позьӧ ӧтлаавны каналъясӧн.
Каналъясӧд позьӧ вуджны ӧти бассейнысь мӧдӧ, шуам, Балтийскӧй море бассейн юясысь Чорнӧй море бассейн юясӧ.
Порогъяса ю йывъяс Рытыввыв Европаын зэв лӧсялӧны электростанцияяс вӧчӧм вылӧ, торъя нин Альпийскӧй да Скандинавскӧй гӧраясын.
Швейцарияса Альпыын стрӧитӧма сы мында электростанция, мый сэні кӧрт туйяс вылын паровозъяс абуӧсь, сэні толькӧ электровозъяс.
Таысь ӧтдор, электростанцияяс вынӧн сэні ужалӧны уна фабрикаяс, найӧ жӧ сетӧны би каръяслы да сиктъяслы.
Контрольнӧй юасьӧмъяс:
1. Петкӧдлӧй ваюксянінсӧ юяслысь, кодъяс визывтӧны Балтийскӧй мореӧ да Чорнӧй Азовскӧйкӧд мореӧ; висьталӧй, юясыслысь нимъяссӧ.
2. Мыйла дженьыд По ю ыджыд ваа?
3. Висьталӧй ёна паськыд ю вома зэв дженьыд юлысь нимсӧ; висьталӧй, кыдзи сійӧ артмӧма.
4. Висьталӧй, кутшӧм юяс вуджӧны 45-ӧд параллель?
Мусинъяс.
Европаын мусинъяс артмисны сюрс вояс чӧжӧн климат да быдмӧгъяс действие улын.
Кӧні пӧльтӧны ул руа рытыв тӧвъяс да кӧні быдмӧны (либӧ быдмылісны) вӧръяс, сэні артмисны подзолистӧй мусинъяс (карта, 26 лб.).
Наын этша перегнойыс.
Тайӧ со мый понда: вӧрын муыс пыр васӧд, сы понда перегнойыс кокниа пӧжсьӧ да растворитчӧ ваас; зэръяс бӧрын ваыс перегнойсӧ нуӧ мыйкӧмында пыді слӧйясӧ муас, а мыйкӧмында весиг шоръясӧ да юясӧ; кольӧ сійӧ сӧмын мусин медся вылыс слӧяс, 10 сантиметр кыза гӧгӧр; а пыдынджык куйлӧ кызвынысьсӧ югыд слӧй, пӧим кодь, перегнойтӧм, сы понда вӧрувса мусинъяс и шусьӧны подзолистӧй (пӧим кодь) мусинъясӧн.
Ещӧ пыдынджык подзолистӧй мусинъясын тшӧкыда куйлывлӧ пемыд-руд кӧрта (железистӧй) слӧй, кытӧні эм ортштейнлӧн чорыд чиръяс, изторъяс либӧ пластинкаяс. Ортштейнӧн шуӧны сэтшӧм порода, кытчӧ пырӧны кӧрта веществояс да мыйкӧмында перегной, коді ва сор лэччӧ вылыс слӧйсьыс.
Кӧнсюрӧ, Германияын да миян СССР-ын, сэтшӧм пыдӧ гӧрӧны подзолистӧй муяссӧ, мый путкыльтчӧ ортсӧ ортштейныс, пинёвтігӧн сійӧ дрӧбитчӧ; сэки вылыс слӧяс унджык лоӧ перегнойыс да сыысь подзолистӧй муяс бурмӧны.
Перегнойыс омӧля кутчысьӧ вылыс слӧяс сы понда, мый подзолистӧй мусинъяс кислӧйӧсь, а кислотаын перегной кокниа растворитчӧ.
Подзолистӧй муяслӧн структураыс бус кодь, сы понда зэр бӧрын на вылын артмӧ чорыд корка.
Сы вӧсна подзолистӧй мусинъяс омӧля чужтӧны, торъя нин сэтшӧм инъясын, кӧні найӧ артмӧмаӧсь ледник моренаяс вылын.
Став подзолистӧй муяслы колӧ куйӧд, асьныс найӧ зэв гӧльӧсь азотӧн да.
Но налы бура лӧсалӧ и «веж вынсьӧдас»: бобӧвӧй быдмӧг кӧдзаяс, шуам люпин кӧдза, найӧс му пытшкас гӧрӧмӧн.
Люпин вужъясын эмӧсь бактерияяс (босьтӧны азотсӧ сынӧдысь), да веж люпинсӧ му пытшкас гӧрӧмыс озырмӧдӧ подзолъяссӧ азотӧн.
Бура лӧсялӧ сідз жӧ клевер, — сійӧ кыз да сочнӧй вужъясын чукӧрмӧ уна азот.
Подзолъяс бурмӧдӧм могысь Германияын, а сідз жӧ миян СССР-ын муас сюйӧны извесьт — сійӧ бырӧдӧ кислотносьтсӧ да бурмӧдӧ муыслысь тэчассӧ, — артмӧ шыдӧса кодь тэчас, а сійӧ зэв буртор культурнӧй быдмӧгъяслы: шыдӧса кодь тэчаса муӧ быдмӧгъяслӧн вужъясыс сука да пыдӧ пырӧны.
Таысь ӧтдор, извесьт бур ещӧ и со мыйла: сы дырйи перегнойыс свёртывайтчӧ да омӧляджык растворитчӧ ваын, а сы понда сійӧ кутчысьӧ да чукӧрмӧ муас.
Лыаа-подзолистӧй мусинъяс — медся лёк муяс: найӧс вынсьӧдӧм вылӧ колӧ калий и, фосфор и, азот и.
Сёя-подзолистӧй мусинъяс — бурджыкӧсь: сэні эм уна калий.
Ещӧ бурджыкӧсь этша подзола мусинъяс, кодъяс артмӧмаӧсь лёсс вылын: сэні уна калий, тэчасыс шыдӧса кодь, чужтытӧм еджгов слӧйыс налӧн сӧвсем абу.
Подзолистӧй мусинъяскӧд ӧттшӧтш вӧра обласьтын васӧдінъясын паныдасьлӧны нюрсялӧм мусинъяс; найӧ пемыд-руд рӧмаӧсь либӧ дажӧ сьӧд рӧмаӧсь, но рӧмыс налӧн абу перегнойсянь, а торфсянь, мӧдног кӧ, ваын разложитчӧм, но абу дзикӧдз сісьмӧм быдмӧгъяссянь; мукӧд дырйи налӧн кольӧма на (тыдалӧ на) весиг формаыс; нюръясын быдмӧгъяслӧн сісьмӧмыс мунӧ надзӧ уна ва понда да сынӧд тырмытӧмла.
Нюрсялӧм мусинъяс абу бурӧсь, но кор морт косьтӧ да вынсьӧдӧ найӧс (калийӧн), найӧ лоӧны бур (плодороднӧй) муясӧн.
Асыв-лунвылын Европаын, кытчӧ рытыв тӧвъяс вайӧны этшаджык ва, кӧні гожӧмыс жарджык да кӧні уна нэм куйлісны вӧрзьӧдлытӧм степъяс (карта, 26 лб.), артмисны чернозёмъяс.
На пытшкын — уна перегной (10% гӧгӧр).
Перегнойыс сэні оз мыськысь ванас мусьыс, кыдзи вӧра полосаын.
Зэрыс сэн этшаджык усьӧ, а мусиныс абу кислӧй, пытшкас уна извесьт, сы понда тані и чукӧрмис перегнойыс сэтшӧм уна.
Чернозём слӧйыс тані ½ м гӧгӧр, а мукӧдлаын и унджык.
Перегнойысь ӧтдор, чернозём озыр сідз жӧ калийӧн да фосфорӧн, дай тэчасыс сылӧн шыдӧс сяма — тайӧ медбур, мед плодороднӧй му.
Сьӧд му вынсьӧдлытӧг уна во дорвыв сетӧ бур урожайяс, но, дерт, и сійӧ омӧльтчӧ, абу кӧ сэні правильнӧй севооборот; шуам, дорвыв кӧ кӧдзны няньяс, сэтысь бырӧ фосфор, сэні сійӧ лоӧ бус сяма тэчаса; нянь урожайяс сэки ёна чинӧны.
Бурлунсӧ видзӧм могысь чернозёмлы колӧны быдмӧгъясӧс вежлалана севооборотъяс, шуам, няньяс бӧрын кӧдзны уна вося турунъяс (люцерна) да корнеплодъяс (сакарнӧй свеклӧ).
Турунъяс вӧчӧны шыдӧса кодь тэчас, а корнеплодъяс весалӧны мусӧ ёгтурунъясысь.
Таысь ӧтдор, чернозёмлы лӧсялӧны и минеральнӧй вынсьӧданъяс.
Европаын лунвывса куим кӧдж вылын главнӧй мусиныс — краснозём, коді артмис сэтчӧс горнӧй породаясысь — известнякъясысь.
Краснозёмын перегнойыс этша: сійӧс мыськӧны (нуӧны ваӧн) тӧвся гырысь зэръяс; но сы пыдди краснозёмыс озыр минеральнӧй веществоясӧн и вынсьӧдӧмӧн сетӧ бур урожайяс.
Гӧрд рӧмыс Лунвыв Европаса краснозёмлӧн лоӧ кӧрта (железистӧй) веществояссянь, кодъяс эмӧсь известнякъясын да мусинын, коді наысь артмӧма.
Контрольнӧй юасьӧмъяс:
1. Мыйла чернозёмъясыс Асыв-лунвыв Европаын кындзи артмисны сідз жӧ Среднедунайскӧй да Нижнедунайскӧй увтасъяс вылын?
2. Мыйла нюрсялӧм муяс медзэвсӧ паськалӧмаӧс лыска вӧръяс полосаын?
Европа мусинъяслӧн карта.
Кутшӧм мусинъяс медзэв паськалӧмаӧсь Европаын?
Быдмӧгъяс.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяса обласьт босьтӧ медся уна места Европаын.
Кутшӧм кык обласьт куйлӧны Войвывланьын тайӧ полосасьыс да кутшӧм кык обласьт лунвывланьын?
Умереннӧй да васӧд климат Европалӧн зэв лӧсялӧ вӧръяслы.
Вӧра обласьт босьтӧ Европа джынсьыс унджык: асыввывсянь рытыввылӧ сійӧ мунӧ Уральскӧй гӧраяссянь Пиренейскӧй гӧраясӧдз, войвылын сійӧ воӧ тундраяс дорӧдз, асыв-лунвылын — степъясӧдз, лунвылын — вогӧгӧр веж пуяс обласьтӧдз.
Важӧн тайӧ став обласьтын вӧліны джуджыд, пемыд вӧръяс, но бӧрынджык вӧръяссӧ ёна кералісны; на местаын паськыда кутісны вольсасьны муяс, торъя нин Рытыввыв Европаын, кӧні видзму вӧдитӧм заводитчис водзджык Асыввыв Европаын дорысь.
Но быдлаын вӧра обласьтын мыйкӧ понда эновтӧм муясыс 15–20 во мысти бӧр тырӧны вӧръясӧн.
Вӧра обласьт войвылын, Уральскӧй гӧраяссянь Скандинавскӧй гӧраясӧдз, мунӧ лыска пуа гырысь вӧръяслӧн полоса.
Главнӧй пуяс сэні — коз да пожӧм.
Козъя вӧръяс, — сукӧсь, пемыдӧсь, — быдмӧны медзэвсӧ васӧд, сёйӧд муяс вылын, а пожӧм вӧръяс, — шочджыкӧсь да югыдджыкӧсь, — быдмӧны косджык, лыаа местаясын.
Но кызвынысьсӧ лыска вӧръясын быдмӧны коз и, пожӧм и, накӧд тшӧтш быдмӧны кыдзпу, пипу.
Тайӧ став пуясыслы быдмыны колӧ этша шоныд, найӧ оз повны кӧдзыдысь.
Важысянь нин кералӧм да сотчӧм вӧръяс местаын тайӧ полосаас кӧдзӧны няньяс, на пытшкысь медся войвыв нянь ид, коді войвылын воӧ кык тӧлысьӧн; сылы отсалӧ кузь гожся лунъясӧ шонді (18–20 час дай унджык).
Лунвывланьын лыска вӧръяс полосаысь, кӧні гожӧмыс кузьджык да тӧлыс небыдджык, быдмӧны сора вӧръяс, кӧні лыска пуяскӧд орччӧн быдмӧны не толькӧ кыдзьяс да пипуяс, но и мукӧд паськыд коръя пуяс: дуб, клён, ясень да с. в.; и кымын водзӧ лунвылӧ да рытыввылӧ, сымын унджык коръя пуяс да сымын этшаджык лыска пуяс.
Рытыввылын первой вошӧ коз, сэсся пожӧм; Французскӧй увтасын лыска пуяс абуӧсь, морскӧй пожӧмысь ӧтдор, кодӧс искусственнӧ вӧдитӧны Бискайскӧй залив дюнаяс вылын.
Аслыссяма пуяс Европа вӧръясын — дуб да бук.
Дуб радейтӧ шоныд (сійӧ полӧ неыджыд кӧдзыдысь) да югыд (йылыс сылӧн шоч коръя); сылы колӧ бур му, сійӧ оз быдмы лыа вылын ни, известнякъяс вылын ни.
Бук полӧ кӧдзыдысь дубысь ёна (видз. карта вылысь, 29 лб., буклысь да дублысь границаяссӧ), но сійӧ радейтӧ ва.
Тайӧ кыкнан пуыслы быдмӧм выланыс колӧ кык мында унджык шоныд кад кыдзпулы серти.
Сора вӧръяс полосаын ӧні быдлаын куйлӧны муяс да видзьяс; вӧръяс кольӧмаӧсь сӧмын холмъяс да гӧра бокъясын, да ещӧ лыаа мусин вывъясын.
Муяс вылын тайӧ полосаас главнӧй нянь — ӧзима сю, но искусственнӧ вынсьӧдігӧн бура воӧны шобді и дажӧ сакарнӧй свеклӧ — лёсс куйлан полосаын (карта, 10 лб.).
Сора вӧръяс полосаын, — турунъяс, торъя нин клевер да кӧрым корнеплодъяс, — турунъяс да корнеплодъяс ӧдйӧ быдмӧны умереннӧ-шоныд да васӧд климатын.
Яблоня, груша, слива, вишня паськыда вӧдитсьӧны садъясын.
Джуджыд гӧраясын Рытыввыв Европаын уліас быдмӧны сора вӧръяс, вылынджык — лыска вӧръяс, ещӧ вылынджык вольсасьӧны джуджыд гӧравыв лугъяс да кустарникъяс, кӧні мыччысьӧны альпийскӧй розаяслӧн (рододендрон) мича дзоридзьяс; векӧвӧйя лымъяс дорын скалаяс эжсьӧмаӧсь сӧмын нитшъясӧн да лишайникъясӧн — сідзи жӧ, кыдзи ылі войвылын.
Войвылын, Ледовитӧй океан берегъяс вылын, куйлӧны тундраяс, но найӧ босьтӧны Европаын неыджыд места.
Асыв-лунвылын, Европаын, кӧні осадокъясыс этшаджык усьӧны, а испарениеясыс тӧдчымӧн унджык, войвылын дорысь, паськыда шыльквидзӧны туруна равнинаяс — степъяс.
Степъясын гожӧм овлӧ жар, дженьыдик зэръясӧн да уна вежон чӧж сулалан кос поводдяясӧн.
Овлӧны вояс, кор степъясын гожӧмбыдӧн оз усьлы зэр войт, и сэки косьмӧны кӧдзаяс.
Тӧв степъясын кӧдзыд, но этша лымъя; тӧвъяс нӧбӧдӧны лымсӧ вывтасджык инъясысь да пуктӧны увтас местаясӧ, торъя нин оврагъясӧ да юяс пӧлӧн, кӧні быдмӧны дикӧй яблоняяс сорӧн дуба вӧръяс.
Тулысын лымйыс ӧдйӧ сылӧ; оврагъясӧд ызгӧны-мунӧны гудыр виж шоръяс.
Степ ӧдйӧ вежӧдӧ, турунъяс заводитӧны ӧдйӧ быдмыны.
Эжа степъяс вылын, мӧдногӧн кӧ шуны, сэтшӧм степъяс вылын, кодъясӧс некор на эз гӧрлыны, либӧ гӧрлісны важӧн — во 15–20 сайын, — тулысын петӧ уна дзоридз: тюльпанъяс, горицветъяс, степвыв ирисъяс — гӧрдъяс, вижъяс, кельыд-лӧзъяс.
Но главнӧй дикӧй турун сьӧд муа степъясын — ковыль, векньыдик тшӧт кодь коръя злак (ва руӧдан площадьыс ичӧт), сетӧ кузь гӧнъяса кӧйдыс.
Кор ковыльыс воас, эзысь кодь гӧнъясыс сылӧн вевттьӧны став дикӧй степсӧ, тӧла дырйи вӧрӧны валъясӧн.
Ковыльлӧн да мукӧд степвыв злакъяслӧн вужъясыс кутчысьӧны дзик му веркӧс дорас, кытысь найӧ горша босьтӧны васӧ дженьыдик зэр бӧрын.
Бобӧвӧй быдмӧгъяс жӧ, шуам, люцерна, вужнаныс пырӧны пыдӧджык, и сэні вужъясас налӧн быдмӧны азотобактерияяса моль кодьяс (клубеньки); тайӧ бактерияясыс босьтӧны сынӧдысь азот да озырмӧдӧны сійӧн мусӧ.
Степвыв турун вужъяс да идзьяс сісьмӧмла и артмис уна нэм чӧжӧн вывті бур (плодороднӧй) чернозёмнӧй мусин.
Лунвывлань да торъя нин асыв-лунвывлань (Каспийскӧй морелань матысьмиг) степъяс лоӧны косӧсьджык да мусиныс водзынсӧ каштановӧй, а сэсся локтӧ югыд каштановӧй да солонцеватӧй.
Татшӧм степъясын овсяница да ковыль сорӧн быдмӧ руд полынь; а солонцы вылын — сьӧд полынь.
Коръясыс сылӧн веськавлӧны сӧмын зэр бӧрын, а сэтчӧдз найӧ сэтшӧма топӧдчӧны, пӧшти оз тыдавны; медся кос тӧлысьясын сьӧд полынь дзикӧдз шыбитлӧ корсӧ.
Гожӧм шӧр кежлӧ степ вижӧдӧ да рудмӧ бусла.
Доналӧм сынӧд кайӧ енэжӧ, артмӧдӧ джуджыд вихръяс, тӧвъяс нӧбӧдӧны куш степъясын «перекати-поле» быдмӧгъяс, кодъяс чегӧны вуж бердтіыс да сяръяс моз гӧгыльтчӧны тӧв ньылыд, разӧдӧны кӧйдыс.
Главнӧй нянь лунвылын да асыв-лунвылын шобді, а лунвылын ещӧ и кукуруза.
Не этша места босьтӧны сэні сідз жӧ подсолнечник, сакарнӧй свекла, фрукта пуяса садъяс да бахчаяс, кӧні вӧдитӧны арбузъясӧс да дыняясӧс.
Лунвыв Европаын быдмӧны вогӧгӧр веж коръяса пуяс, шуам, маслина, рожковӧй пу, да вогӧгӧр веж кустарникъяс: лавръяс, миртаяс, олеандръяс да мукӧд.
Тулысын найӧ дзордзалӧны, чӧскыд дукаӧсь; а гожӧмын нярзьӧны да тырӧны бусӧн.
Асланыс кузь вужъяснаныс найӧ босьтӧны васӧ пыді слӧйясысь мусьыс.
Коръяс налӧн чорыдӧсь, топыд кышаӧсь.
Гожӧмын найӧ видзӧны быдмӧгъясӧс ёна косьмӧмысь, а тӧлын вермӧны виччысьны кокньыдик кӧдзыдъясысь.
Главнӧй нянь Лунвыв Европаын — ӧзима шобді; сійӧс кӧдзӧны сэні октябр-ноябр тӧлысьясын, тӧвся зэръяс кежлӧ, а вундӧны май-юнь тӧлысьясын.
Садъясын вӧдитӧны сэні лунвывса фруктъяс: апельсинъяс, лимонъяс.
Быдмӧга мир Европалӧн, кыдзи и климатыс сылӧн, бура лӧсялӧ мортлы олӧм вылӧ.
Европаын олысь йӧз тайӧс используйтісны; найӧ чинтісны дикӧй быдмӧгъяса плӧщадьсӧ (места), муяс вылын да садъясын вӧдитӧны культурнӧй быдмӧгъяс.
Миян Союзын паськыд местаяссӧ, кодъяс неважӧн на вӧліны вӧр пустӧшъясӧн войвылын либӧ пӧскӧтинаясӧн лунвылын, пыдіті гӧрӧны трактӧръясӧн да кӧдзӧны няньяс, кӧрым турунъяс да корнеплодъяс.
Тадзи миян синводзын бӧръя 10 воӧн кыптіс Хибины дінын Кольскӧй кӧдж вылын, Войвыв полярнӧй круг (кытш) сайын, быттьӧкӧ ді (карта, 32 лб.) пемыд вӧръяс да тундраяс шӧрын, кӧні совхозъясӧн вӧчӧм муяс сетӧны бур урожайяс не толькӧ идлысь, но и зӧрлысь (шобді воӧ жӧ, но оз быд во).
Контрольнӧй юасьӧмъяс.
1. Кыдзи вежсьӧны быдмӧгъяс Европа гӧраясын подувсяньыс йылӧдзыс да мыйла?
2. Висьталӧй вит нянь быдмӧг Европалысь войвывсянь лунвывлань вежсьӧм серті.
3. Мый вӧсна миян Союз вӧчӧ гырысь воськовъяс дикӧй природаӧс освоитӧм кузя?
Европалӧн быдмӧг обласьтъяса карта.
Кыдзи вежсьӧны быдмӧгъяс Бискайскӧй залив берегъяссянь Каспийскӧй море берегъясӧдз?
Апельсин сад Лунвыв Италияын.
Кӧні сулалӧ крестьянка, сэні кӧдзӧма ӧзима рапс (масличнӧй быдмӧг), а апельсинъяс улын быдмӧ ӧзима шобді.
Мыйла Италияын позьӧ кӧдзны нянь фрукта пуяс улӧ?
Войвыв границаяс культурнӧй быдмӧгъяслӧн.
Кутшӧм нянь быдмӧ мукӧдысь войвылынджык?
Корсьӧй места, кӧні Кольскӧй кӧдж вылын вӧдитӧны ид.
Животнӧйяс.
Сэки, кор Европаын гырысь местаяс босьтлісны вӧрзьӧдлытӧм пемыд вӧръяс да гӧрлытӧм степъясын гӧгӧр вольсасьліс ковыль, быдлаын овлісны вывті уна гырысь дикӧй животнӧйяс.
Но ӧні Европаыд гӧль нин животнӧйяснад.
Средиземнӧй море берегъяс вылын гырысь дикӧй животнӧйяс пӧшти оз паныдасьлыны — найӧс бырӧдӧма нин ёна важъя нэмъясын.
Сӧмын кӧнсюрӧ гӧраясын джуджыд скалаяс костын колины да олӧны гӧравыв межъяс Корсика вылын да Сардинияын; да ещӧ тулысын да арын тайӧ странаяс пыр лэбӧны чукӧрӧн пӧткаяс.
Мудзӧмнысла найӧ пуксьылӧны шойччыны берегъяс пӧлӧн, да сэні унаӧс на пытшкысь кыйӧны охотникъяс.
Мортӧн видзан животнӧйяс Лунвыв Европаын абу жӧ зэв уна, — гожся кадӧ пӧскӧтинаяс лёкӧсь, а видзьяс сэні этша.
Мӧсъяс пыдди крестьяна вӧдитӧны сэні посни скӧтӧс — ыжъясӧс да кӧзаясӧс, йирсьӧдӧны найӧс гӧравыв пӧскӧтинаяс вылын; вӧвъяс пыдди видзӧны осёлъясӧс да мулъясӧс (вӧв да осёл рӧдысь, вын сертиыс неуна омӧльджык вӧлысь).
Осёлъяслы оз ков вывті бур кӧрым: сёйӧны чорыд сутшкасян турун, да сӧмын шочыника сетлӧны налы юмов рожки (рожковӧй пуяслӧн плод).
Сора вӧръясын Рытыввыв Европаын гырысь дикӧй животнӧйясӧс сідз жӧ пӧшти ставсӧ бырӧдӧма, сӧмын кӧнсюрӧ гӧравыв вӧръясын кольӧмаӧсь кӧинъяс да ошъяс (Карпатыын).
Гӧравыв вӧръясын Германияын эмӧсь на благороднӧй кӧръяс да козуляяс, но найӧ пӧшти ставныс лыд вылын: вӧръяслӧн кӧзяеваяс — помещикъяс — видзӧны найӧс, весигтӧ вердыштлӧны турунӧн, сэсся сетӧны ассьыныс кыйсян участокъяссӧ капиталистъяслы, кодъяс кыйсьӧны гажӧдчӧм могысь.
Джуджыд гӧраяс вылын — Карпатыын да Альпыын — паныдасьлӧны из козёлъяс да сернаяс.
Та пыдди видзан животнӧйясӧс Рытыввыв Европаын вӧдитӧны сымында, мый найӧс вердӧм вылӧ оз тырмы асланыс турунныс да асланыс няньясныс; уна зӧр, кукуруза пызь да жмыхъяс вайӧны сэтчӧ мукӧд странаясысь.
Главнӧй скӧт тані — гырысь, сюра скӧт, медзэвсӧ разнӧй пӧрӧдаа йӧла скӧт.
Сійӧс вӧдитӧны и увтас местаясын, шуам, Голландияын (тані сійӧ йирсьӧ пӧшти вогӧгӧр веж лугъяс вылын), и гӧраясын.
Швейцарияын вӧтлӧны мӧсъясӧс джуджыд гӧравыв пӧскӧтинаяс вылӧ; лым сылӧм серти мӧс стадаяс кайӧны век вылӧджык да вылӧджык да гожӧм помас воӧны векӧвӧйя лымъяс дорӧдз.
Лысьтӧм йӧвсӧ быдлун нуӧны долинаясӧ, либӧ сыысь вӧчӧны зэв бур сыр.
Гӧравыв пӧскӧтинаясын вӧдитӧны сідз жӧ небыд вуруна ыжъясӧс; вуруныс налӧн мунӧ кыан фабрикаясӧ, а яйыс — сёян вылӧ.
Европаын видзӧны сідз жӧ уна порсь да вӧв, но бӧръя кадас вӧв видзӧм чинӧ: автомобиль да трактор сувтӧны вӧв местаӧ.
Асыв-лунвыв Европа степъясын дикӧй животнӧйясысь кольӧмаӧсь медсясӧ грызунъяс, кодъяс сёйӧны нянь кӧдзаяс; сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс, му кӧчьяс; найӧ вӧчӧны вывті ыджыд вред, сы понда морт мырсьӧ бырӧдны найӧс.
Но тайӧ, дерт, абу кокни, — олӧны найӧ пыдын му пытшкас, позъясын; найӧ паськалӧмаӧсь весиг Рытыввыв Европаын Рейн юӧдз.
Степнӧй пӧткаяс: дрофаяс (дудакъяс) да стрепетъяс этша нин кольӧмаӧсь.
Дрофаяс (дудакъяс) бӧръя воясӧ бара ёна овмӧдчисны миян степъясын, боръясыд бырины да, кӧні войдӧр кыйӧдлісны найӧс охотникъяс.
Дрофаяс зэв гырысь пӧткаяс (тушанас 1 м. судаӧдз), турилӧн кодь кузь кокаӧсь; найӧ вайӧны мортлы пӧльза: бырӧдӧны муяс вылысь шыръясӧс да сусликъясӧс.
Мортӧн видзан животнӧйяс миян степъясын сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и сора вӧръяс полосаын, но тані бӧръя воясӧдз медзэвсӧ видзлісны не йӧла скӧт, а уджалан скӧт — волъяс уджалӧны тані вӧвъяскӧд радӧн.
Ӧні миян степъясын уджалӧ сымында трактор, мыйда абу и Рытыввыв Европаын.
Миян колхозъяс ёна паськӧдӧны йӧла скӧт да порсьяс видзӧм, видзӧны сідз жӧ и вӧвъясӧс — мувыв уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
Таысь ӧтдор, вӧвъяс колӧны миянлысь странанымӧс дорйӧм вылӧ.
Лыска вӧръяс да тундраяс полосаын дикӧй животнӧйяс кӧть и шочмыштісны важ кадъяс серти, но ӧнӧдз на колины; вӧръясын ёна на олӧны уръяс, кӧчьяс, ручьяс, кӧинъяс; эмӧсь руд ошъяс да йӧраяс — медся гырысь животнӧйяс лыска вӧръяслӧн.
Сэні тӧвйӧны зэв уна пӧткаяс — дозмӧръяс, сьӧлаяс, таръяс, вӧрса байдӧгъяс.
Вӧрса пемӧсъясӧс кыйӧм — важнӧй промысел.
Тундраясын, торъя нин Новая Земля вылын да Шпицберген вылын, ӧнӧдз на паныдасьлӧны, шочиника, дикӧй кӧр стадаяс.
Тундраын уна еджыд (тӧлын) байдӧг да еджыд (тӧлын) полярнӧй руч — песец.
Гожся кадӧ тундраясын поздысьӧны дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс да с. в.
Домашньӧй животнӧйясыс лыска вӧръяс полосаын — сюра гырысь скӧт (йӧла пӧрӧдаяс), ыжъяс да вӧвъяс.
Но и тані тӧвся туйяс вылын вӧрын, керъяс кыскалігӧн, заводитӧны вермасьны вӧвъяскӧд гусеничнӧй тракторъяс.
Тундраясын главнӧй видзан пемӧсъяс — войвыв кӧр да дадь помын ветлысь пон.
Ледовитӧй океан берегъяс вылын миллионъясӧн поздысьӧны каляяс.
Океанас, кӧні эм уна водоросль да посньыдик животнӧйяс, олӧ зэв уна чери — пӧткаяслы, а сідз жӧ тюленьяслы, моржъяслы да китъяслы сёян.
Животнӧйясӧн озырлуныс тані ӧнӧдз на кольӧма, Европа войвыв странаясын этша олысьыс да.
Европалысь рытыввыв да лунвыв берегъяссӧ кытшовтысь мореясын олӧ зэв уна чери.
Медся гырысьясыс черияс пытшкысь: лунвылын тунец да войвылын треска.
Но и посни чериыс зэв тӧдчана Европаын олысь йӧзлы сёян вылӧ: кыйӧны сійӧс вывті уна; главнӧйясыс посни черияс пытшкысь — войвылын сельди, лунвылын сардины да анчоус.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мортӧн видзан кутшӧм животнӧйяс Европаын мед коланаӧсь да мыйла?
2. Кутшӧм кӧджъяс да діяс пӧлӧн кыйӧны уна треска, сельди да сардины?
Население.
Европаын олӧ 500 млн. морт — пӧшти нёльӧд юкӧныс став йӧз пытшсьыс.
Атласса карта вылысь.
Кутшӧм местаясын Европаын населениеыс медся сук?
Висьталӧй увтасъяс, море берегъяс, діяс, кӧджъяс.
Кымын олысь квадратнӧй километр вылӧ воӧ Европа войвылын?
Кымын пӧв этшаджык Германскӧй гӧраяс полосаын да Италияын серті?
Европаын населениеыс меститчӧма зэв не ӧтмоза.
Медся сука чукӧрмӧмасӧ Великобритания ді вылын, Рейн ю вом дорын да Германскӧй массивъяс подулын.
Тайӧ местаясыс сулалӧны важнӧй морскӧй туйяс дорын да изшом перъянінъяссянь матын.
Сэні кыптісны зэв уна каръяс — промышленнӧй да тӧргӧвӧй каръяс.
Олысь лыдыс сэні шӧркодя воӧ 100 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ, мукӧд районъясас кайӧ 1000 мортӧдз дай унджык 1 кв. км вылӧ.
Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь сідз жӧ Европа видзму овмӧса полосаын Бискайскӧй заливсянь рытыввылын Чорнӧй море берегъясӧдз да Волга юӧдз асыввылын, тані олӧ 25-сянь 100 мортӧдз 1 кв. км вылын.
Тайӧ полосаас быдлаын сулалӧны гырысь сиктъяс, а на костын унаысь кыпӧдчӧны и заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны быдмӧг да пемӧс прӧдуктаяс (вина пуан, сакар вӧчан, пызь изан, вый вӧчан заводъяс да с. в).
Лыска вӧръяса полосаын йӧзыс шоч, сэні ӧнӧдз на негырысь сиктъяс паныдасьлісны сӧмын юяс пӧлӧн; мукӧд местаас олысьыс зэв этша.
СССР-ын, социалистическӧй овмӧс лӧсьӧдігӧн, йӧзыс кутіс сукмыны тшӧтш и тайӧ полосаас: тані выйӧдзтӧ вӧра-тундраын кыптӧны выль промышленнӧй центръяс, — шуам, Кировск (Хибинскӧй гӧраясын), а на гӧгӧр нюръясыс да вӧр кушинъясыс пӧрӧны видзьясӧ да муясӧ.
Европаын олысь народъяс кызвыныс пырӧны индоевропейскӧй группаӧ.
Найӧ сёрнитӧны родственнӧй кывъяс вылын.
Медся уна лыда народъяс Европаын — славянскӧйяс, германскӧйяс да романскӧйяс; лыднаныс найӧ ӧтмындаӧсь мыда, ӧтувйӧн лоӧны 9/10 юкӧныс став олыссьыс Европаын.
Славянскӧй народъяс олӧны пӧшти став Асыввывъевропейскӧй равнинаас, дай, таысь ӧтдор, мыйкӧ мында Шӧр Европаын Польшаын, Чехословакияын, — мыйкӧ мында Лунвыв Европаын — Югославияын да Болгарияын.
Славянскӧй кывъяс сэтшӧм матынӧсь мӧда-мӧдныскӧд, мый, например, роч морт либӧ украинец кӧ воасны Болгарияӧ, найӧ вермасны переводчиктӧг сёрнитны болгаракӧд.
Атласса карта вылысь.
Петкӧдлӧй, кӧні олӧны рочьяс, белоруссъяс, украинецъяс.
Кутшӧм народъяс олӧны Польшаын да Чехословакияын?
Кутшӧмъяс Югославияын да Болгарияын?
Корсьӧй, кӧні государствояслӧн границаясыс ёна торъялӧны народъяс границаысь.
Германскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс олӧны медзэвсӧ Севернӧй да Балтийскӧй море берегъяс вылын.
Германскӧй народъяслӧн кывъясыс матынӧсь жӧ мӧда-мӧдныскӧд, но абу сэтшӧм матынӧсь, кыдзи славянскӧй народъяслӧн; англичана кывйӧ пырӧма уна романскӧй кыв.
Атласса карта вылысь.
Петкӧдлӧй, кӧні олӧны немецъяс, датчанаяс, шведъяс да норвежецъяс.
Кутшӧм государствоясын олӧны голландецъяс да англичана?
Романскӧй народъяс олӧны Францияын да Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да мыйкӧ мында Балканскӧй полуостров вылын.
Найӧ сёрнитӧны важ римляна латинскӧй кывйысь петӧм кывъяс вылын.
Атласса карта вылысь.
Висьталӧй, кутшӧм романскӧй народъяс олӧны Пиренейскӧй да Апеннинскӧй полуостровъяс вылын.
Кутшӧм романскӧй народ олӧ Нижнедунайскӧй увтасын?
Мукӧд народъясысь медся уна лыдаӧн лоӧны еврейяс; найӧ олӧны став европейскӧй государствоясын, торъя нин унаӧн олӧны Польшаын да Румынияын; сэсся — грекъяс, найӧ олӧны Балканскӧй полуостров лунвылын.
Таысь ӧтдор, Европаын олӧны народъяс монгольскӧй группаысь: финъяс, эстонецъяс, мадьяръяс, турокъяс, татараяс да мукӧд.
Европаса народъяслӧн таблица.
1. Славянскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс: а) асыввыв славяна — рочьяс, украинецъяс, белоруссъяс; б) рытыввыв славяна — полякъяс, чехъяс, словакъяс; в) лунвыв славяна — сербъяс, хорватъяс, словенъяс, болгаръяс.
2. Романскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс: а) французъяс, б) итальянецъяс, в) испанецъяс да португалецъяс, г) румынъяс.
3. Германскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс: а) скандинавецъяс — шведъяс, норвежецъяс, датчанаяс; б) немецъяс; в) голландецъяс; г) англичана.
4. Литовецъяс да латышъяс.
5. Грекъяс да албанецъяс.
6. Кельтскӧй кывъяс вылын сёрнитысь народъяс; а) баскияс, б) бретонецъяс, в) ирландецъяс.
7. Еврейяс — олӧны разнӧй странаясын.
8. Урало-алтайскӧй народъяс: а) финно-угорскӧйяс — мадьяръяс (венгръяс), комияс, вотякъяс; б) рытыввыв финнъяс — суоми (Финляндияын), карелъяс, эстъяс.
9. Тюркскӧй народъяс: а) турокъяс, б) османъяс, в) татара.
Европалӧн политическӧй карта.
Главнӧй государствояс Европаын — СССР, Германия, Франция, Англия да Италия.
Тайӧ государствоясас олӧ 320 млн. морт гӧгӧр, джынсьыс унджык став Европаса олыссьыс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй тайӧ государствояссӧ да висьталӧй налысь столицаяссӧ.
Петкӧдлӧй СССР-кӧд пограничнӧй государствояс: Финляндия, Эстония, Латвия, Польша да Румыния.
Скандинавскӧй полуостров вылын эм площадьныс серти ыджыд кодь кык государство: Швеция — столицаыс сылӧн Стокгольм, да Норвегия — столицаыс Осло.
Ютландскӧй полуостров вылын да Датскӧй діяс вылын сулалӧ Дания, столицаыс сылӧн Копенгаген, сулалӧ Зунд пролив берег вылын.
Рейн ю вом дорын сулалӧны кык государство — неыджыд плӧщадяӧсь, но тшӧкыд олысяӧсь: Голландия — столицаыс Гаага да Бельгия — столицаыс Брюссель.
Пиренейскӧй полуостров вылын сулалӧ вель ыджыд Испания, столицаыс сылӧн Мадрид — полуостров шӧрас (пытшкас).
Сэні жӧ океан берег вылын сулалӧ Португалия — столицаыс Лиссабон.
Балканскӧй полуостров лунвылын сулалӧ Греция, столицаыс Афины, войвывланьын сыысь — Албания, Югославия, столицаыс Белград да Болгария, столицаыс София.
Асыввылын неыджыд пласт Балканскӧй полуостровлысь босьтӧ (занимайтӧ) Турция, и сэні жӧ Босфор берег вылын сулалӧ ыджыд кар Турциялӧн — Стамбул; столицаыс Турциялӧн, Анкара, сулалӧ Малӧй Азия шӧрын.
Европа шӧрын сулалӧны мореяслань петтӧг нёль государство: Швейцария — столицаыс Берн; Австрия — столицаыс Вена; Чехословакия — столицаыс Прага да Венгрия — столицаыс Будапешт.
Управление сертиныс мукӧд государствоясыс Европаын лоӧны монархияясӧн, кыдзи Англия, Швеция, Италия да мукӧд, ӧткымынъясыс — республикаяс, шуам Франция, Польша да мукӧд.
Став государствоясыс Европаын, СССР-ысь кындзи, капиталистическӧй государствояс, сэні веськӧдлӧны гырысь капиталистъяс да помещикъяс.
Татшӧм стройыс вайӧдіс европаса народъясӧс мирӧвӧй войнаӧдз, мирӧвӧй кризисӧдз да безработицаӧдз.
Уна государствоясын котыртӧма фашистскӧй партияяс, кодъяс террорӧн кӧсйӧны пӧдтыны рабочӧй движение.
Некымын странаясын (шуам, Германияын, Италияын) фашистъяс киын власьт.
Карта вылысь.
Мӧвпыштӧй сідз, мый ті быттьӧкӧ лэбзянныд аэроплан вылын Москваысь Мадридӧ — висьталӧй, кутшӧм государствояс весьтӧд ті кутад лэбзьыны да кутшӧм каръяс аддзыланныд?
Государствояс.
АНГЛИЯ.
Плӧщадь 244 сюрс кв. км.
Население 46 млн. морт.
Англияӧн либӧ Великобританияӧн шусьӧ Британскӧй діяс вылын сулалысь государство, Англияӧн жӧ шусьӧ главнӧй юкӧныс тайӧ государствоыслӧн, коді босьтӧ Великобритания ді джынсьыс унджык.
Видзӧдлӧй (содтӧд 2 №), кутшӧм места босьтӧ Англия мукӧд Европаса государствояс костын плӧщадь серти да кутшӧмӧс население сертиыс.
Карта вылысь.
Кутшӧм параллельяс костын сулалӧ Англия да кӧні тайӧ параллельясыс мунӧны СССР-ын?
Кутшӧм часӧвӧй поясын сулалӧ Англия?
Географическӧй положение.
Англия занимайтӧ зэв удобнӧй положение мушар вылын: сійӧ сулалӧ Европаысь мукӧд свет юкӧнъясӧ петан медся важнӧй морскӧй туйяс дорын.
Европаын сылӧн положениеыс сідзжӧ зэв удобнӧй. Сійӧ сулалӧ матын водзынмунысь промышленнӧй государствояскӧд — Франциякӧд да Германиякӧд, — да сылӧн эм удобнӧй морскӧй туйяс пӧшти став мукӧд государствоясӧ Европаын.
Татшӧм удобнӧй положениеыс Англиялӧн лои сӧмын бӧръя кык нэмӧн (кык сё воӧн), кор паськаліс тӧргӧвӧй судоходство океанъяс вывті.
Важ кадъясын, кор тӧргӧвӧй мореплавание эз петавлы Средиземнӧй море сайӧдз, Англия сулаліс главнӧй морскӧй туйясысь бокын, татшӧм положениеыс сылӧн Европа окраинаын вӧлі невыгоднӧ.
Англия занимайтӧ кык ыджыд ді* да 5 сюрс гӧгӧр посньыдик ді.
Діяс вылын сулалӧмыс зэв лӧсялӧ море вывті волысьӧмъяслы.
Таысь ӧтдор, мореяс да проливъяс видзӧны сійӧс суша вывсянь уськӧдчӧмъясысь, но оз, дерт, тыр бура: ӧнія ӧрудиеяс, кодъяс лыйӧны 100 дай унджык километр сайӧдз, вермасны лыйлыны сійӧс материк вывсянь, подводнӧй флот прӧтивниклӧн вермас орӧдны сылысь море вывті волысьӧмъяссӧ, а воздушнӧй флотлы Севернӧй мореыд да проливъясыд некутшӧма оз мешайтны.
* Ирландия ді вылын сулалӧ ещӧ Англиялӧн доминион — Ирландия.
Англияӧс юкӧнъяс вылӧ юклӧм.
Висьталӧй Великобританиялысь юкӧнъяссӧ да Ирландиялысь юкӧнъяссӧ.
Очертание.
Карта вылысь.
Кутшӧм мореяс, заливъяс, проливъяс кытшовтӧны Англияӧс?
Берегъяс Англиялӧн вундассьӧмаӧсь заливъясӧн да бухтаясӧн.
Таысь ӧтдор, став ю вомъясыс англияса юяслӧн паськыдӧсь да пыр весассьӧны нюйтысь гырысь приливъясӧн да отливъясӧн; татшӧм ю вомъясӧ вермӧны пырны гырысь морскӧй пароходъяс, сэні (ю вомъясас) удобнӧ стрӧитны портъяс.
Важнӧй портъяс рытыввыв берег вылын Великобританиялӧн — Кардифф — Бристольскӧй заливын да Ливерпуль (Ливерпул) * — Мерсей ю вомдорын; асыввыв берегын — Лондон — Темза ю вылын паськыд да джуджыд ю вом дорас; Гуль (Халл) да Ньюкестль (Ньюкасл) — ставныс паськыд ю вом доръясын.
Заливъяс да ю вомъяс пыдӧдз пырӧны Англияын, дай сэні абу ниӧти места 110 км-ысь ылынджык моресянь.
Англияса медгырысь каръяс пиысь медся ылын моресянь лоӧ Бирмингам, но и сійӧс ӧтлаалӧма судоходнӧй каналӧн Мерсей ю вомкӧд.
* Скобкаясас индӧма, кыдзи шуӧны англичана.
Гольфстрим понда Англияӧс кытшовтысь мореяс, а сідз жӧ сылӧн заливъясыс да ю вомъясыс некор оз кынмывны.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Джуджыдӧсь-ӧ Англияӧс кытшовтыс мореяс да проливъяс?
Видзӧдлӧй, кыдзи визывтліс важӧн Рейн?
Кытчӧ войдӧр усьлі Темза?
Кутшӧм гӧраяс эмӧсь Великобританияын да джуджыдӧсь-ӧ?
Британскӧй діяс торъялісны материкысь суша лэччӧм понда.
Сэки артмис ляпкыд Севернӧй море.
Тайӧ море пыдӧсас кольӧмаӧсь на Рейн да Темза юяслӧн важ руслоясныс.
Па-де-Кале пролив артмис море прибойӧн, а сідз жӧ гырысь приливъясӧн да отливъясӧн кырӧдӧм да нуӧм перешеек местаын.
Па-де-Калелӧн пасьтаыс сӧмын 37 км; скалистӧй известковӧй берегсянь Дувр кар дорын (Англия) мича поводдя дырйи тыдалӧны еджыд (известковӧй жӧ) берегъяс Франциялӧн Кале кар дінын.
Кыкнан діыс, кыдзи Великобритания, сідз жӧ и Ирландия, лунвылын ӧткодьӧсь орчча материк юкӧнъяскӧд: тані и сэні куйлӧны либӧ холмистӧй равнинаяс, либӧ неджуджыд важся массивъяс, шуам, Корнуолл, Уэльс да Пеннинскӧй гӧраяс.
Тайӧ гӧраяс пытшкас, а торъя нин гӧра увъясас куйлӧ мощнӧй пластъясӧн изшом.
Изшом полосаыс Англиялӧн лоӧ материк вывса сэтшӧм жӧ полосалӧн нюжалӧмыс, коді мунӧ Германия, Бельгия да Войвыв Франция пыр, но Англияын сійӧ ещӧ нин озырджык; тайӧ полосаас эмӧсь сідз жӧ и кӧрт рудаяс.
Великобритания да Ирландия войвылын кыпӧдчӧны важся кристаллическӧй горнӧй массивъяс, найӧ ӧтсямаӧсь кодь Скандинавияса гӧраяскӧд.
Тайӧ гӧраясыс ёна шылялӧмаӧсь важ ледникъяссянь, рытывла доръясыс гӧра бокъясыслӧн пиньӧссьӧмаӧсь: тані эмӧсь сэтшӧм жӧ фиордъяс, кутшӧм и Норвегияын.
Важ ледникъяс вевттьылісны кыкнан дісӧ, лунвыв доръяссьыс ӧтдор (карта, 10 лб.).
Рытыв тӧвъяс, кодъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Британскӧй діяс вылын, вайӧны аскӧдныс шоныд океансянь зэв уна ва ру.
Сы понда діяс весьтас пӧшти пыр ветлӧны кыз кымӧръяс, овлӧны уна зэръяс, торъя нин рытыввыв берегъясын да рытыввыв бокъясас гӧраясын (карта, 41 лб.).
Кыз руяс (туманъяс) частӧ вевттьылӧны Англияӧс, торъя нин арын да тӧлын (кор сушаыс кӧдзыдджык мореысь).
Татшӧм руяс пырыс нинӧм оз тыдав 2–3 м сайын нин; туйяс вылын да уличаясын каръясын бырӧ быдсяма ветлӧм.
Автомобильяс сулалӧны уна часъясӧн, полисменъяс да подаяс ветлӧны на костӧд пӧнаръясӧн луншӧра-лунын; мукӧдыс надзӧник тувччалӧны, корсьӧны кокъяснас мосткияс, перилӧяс да тумбаяс.
Гырысь каръяслы торъя нин лёк руясыд (туманъясыс); сэні руыс унаысь гартчывлӧ тшынкӧд, коді, вывлань кайӧм пыдди, лэччӧ увлань (сійӧ овлӧ, кор муыс кӧдзалӧма, а вылытіыс мунӧ шоныд сынӧд моресянь).
Кыкнан ді вылас климатыс морскӧй, абу жар гожӧма да шоныд тӧла.
Татшӧм климатын бура быдмӧны турунъяс, торъя нин клевер; быдлаын бура воӧ зӧр, картупель, корнеплодъяс, а Великобритания асыв-лунвылын, кӧні климатыс косджык, — шобді.
Вӧръяс Англияын пӧшти абу — найӧс важӧн нин бырӧдӧма; быдлаын видзьяс да муяс костын сулалӧны некымын пуясӧн, — кольӧмаӧсь мичлун вылӧ; сы понда уна местаяс Англияын паркъяс кодьӧсь.
Севернӧй море пыдӧс да Великобритания ді лэччытӧдз юяс.
Мый вӧлі лэччытӧдзыс Ламанш местаын?
Осадокъяс да тӧвъяс Англияын.
Мыйла рытыв-лунвылын Англияын усьӧ унджык осадок асыв-лунвылын серті?
Январ тӧлысся изотермаяс.
Кымын градусӧн Ирландияын шоныдджык Великобританияын серти?
Мый петкӧдлӧма визьторъясӧн вылысса шуйгаладор пельӧсас карта вылын?
Мыйла изотермаяс мунӧны пӧшти войвывсянь лунвылӧ, а оз рытывсянь асыввылӧ?
Шӧр (промышленнӧй) Англия.
Карта вылысь.
Висьталӧй Великобритания ділысь юкӧнъяссӧ.
Видзӧдлӧй, кӧні сулалӧны изшома районъяс Англиялӧн.
Кутшӧм портъяс на бердын?
Кӧні куйлӧны кӧрт рудаяс?
Пеннинскӧй гӧраяс, кодъяс мунӧны став Шӧр Англия пӧлӧн, лоӧны сылы быттьӧкӧ спиннӧй хребетӧн (сюрса лыӧн), коді юксьӧ тшупӧдъясӧ ю долинаясӧн.
Тайӧ юясыс визывтӧны либӧ асыввылӧ (Тайн), либӧ рытыввылӧ (Мерсей).
Кыкнанладор бокас, хребетсяньыс, а сідз жӧ и лунвывланьын сысянь куйлӧны изшомӧн озыр районъяс, сыысь ӧтдор, уналаын тані эмӧсь кӧрт рудаяс, а сідз жӧ известнякъяс, кодъяс мунӧны чугун кисьтӧм вылӧ.
Быдлаын Шӧр Англияын вӧчалӧма изшом шахтаяс, кӧні уджалӧны лун и вой вогӧгӧр чӧж.
Изшом перйӧм мунӧ важ ногӧн, кодӧс вунӧдӧмаӧсь нин Германияын да США-ын, кӧні изшом перйӧны машинаясӧн.
Уна сё сюрс рабочӧй мупытшса коридоръясын, кӧні муртса тӧдчыштӧ югыдыс ичӧтик пӧнаръяссянь (изшом перйысь рабочӧйяслӧн), киркаясӧн кинаныс перйӧны изшом дзирдалан сьӧд слӧйясысь.
Перйӧм шомсӧ зыръясӧн сӧвтӧны вагонеткаясӧ да кыскалӧны вӧвъясӧн.
Англияса шахтаясын зэв жар да уль.
Жар сы понда, мый изшом пластъясыс куйлӧны зэв пыдын, кӧні температураыс 20° дай унджык, сэсся шомас эмӧсь сотчан газъяс; а ульдӧсӧ сы вӧсна, мый вывсяньыс шахтаас йиджтысьӧ зэв уна ва — пӧтӧлӧкъяссьыс виялӧ, сы понда кок улын пыр няйт.
Сьӧкыд удж мунӧ 8 час*. Унаысь овлӧны взрывъяс да обвалъяс, сэки кулалӧны рабочӧйяс.
* Миянын СССР-ын уджалан луныс шахтёръяслӧн 6 час.
Шомсӧ лэптӧны му пытшкысь вагонеткаясӧн, грузитӧны поездъяс вылӧ да нуӧны промышленнӧй каръясӧ, — татшӧм каръясыс Англияын уна.
Быдлаын тайӧ юкӧнас Англияын, коді шусьӧ «сьӧд Англияӧн», тыдалӧны тшыналысь трубаяс фабрикаяслӧн да заводъяслӧн, а сідз жӧ доменнӧй пачьяс.
Изшом бус, тшын да са тыртӧны фабрикаяслысь корпусъяссӧ да керкаяссӧ.
Центръясӧн Шӧр Англиялӧн лоӧны татшӧм каръяс: Ньюкестль, Шеффилд, Бирмингам, Манчестер да Лидс.
Ньюкестль гӧгӧрын паськалӧма металлургия — чугун, кӧрт да сталь кисьтӧм, а сідз жӧ судостроение.
Тайн ю пӧлӧн стрӧитӧма гырысь верфъяс, кӧні вӧчӧны корабльяс, — гырысьӧс и, посниӧс и.
Ньюкестлькӧд орччӧн сулалӧны сійӧ жӧ Тайн ю вылын ещӧ сизим порт, и ставныс найӧ Ньюкестль кодьӧсь жӧ.
Тайӧ портъяссьыс петкӧдӧны уна изшом Швецияӧ, Норвегияӧ, Данияӧ, Финляндияӧ да с. в., а пыртӧны татчӧ бур сорта кӧрт рудаяс, вӧр — керйӧн, шпалъясӧн да шахта пыкӧдъясӧн.
Шеффилд сулалӧ изшом шахтаяс да доменнӧй пачьяс костын. Гырысь заводъяс вылын сэн вӧчӧны быд сикас металлическӧй изделиеяс.
Бирмингам — машиностроениелӧн Англияын зэв ыджыд центр (автомобильяс, паровозъяс да аэропланъяс).
Манчестер — зэв ыджыд центр мирын хлопчато-бумажнӧй тканьяс вӧчӧм серти.
Миллионъясӧн бергалӧны тані чӧрсъяс, кыан станокъяс шум пыр нинӧм он кыв.
Манчестер — ыджыд кар (содтӧд 2 №).
Сы гӧгӧр сулалӧны ещӧ посньыдик каръяс, кӧні мунӧ сійӧ жӧ удж.
Сынӧдыс век тшына да унаысь руа; васӧд климат лӧсялӧ печкӧмлы да кыӧмлы: шӧртыс бурджыка гартчӧ да оз оръяс.
Манчестер ӧтлаасьӧ ыджыд каналӧн Ливерпулькӧд; тайӧ каналӧдыс Манчестерӧдз воӧны океанскӧй суднояс, найӧ вайӧны татчӧ ылі странаясысь уна миллион кипа хлопок да нуӧны татысь быдсяма тканьяс.
Лидс — нойяс вӧчан центр; английскӧй нойяс бурӧсь, найӧ славитчӧны став странаясын.
Мирӧвӧй кризис понда дзонь каръясын Шӧр Англияын ӧні олӧны сӧмын уджтӧм йӧз, — фабрикаяс да заводъяс, кӧні найӧ уджавлісны, важӧн нин сувтісны.
Керкаяс татшӧм кувсьӧм каръясын киссьӧны, йӧзыс ветлӧны вуджӧръяс кодьӧсь.
Торъя нин сьӧкыд овны налы тӧлын, кор уджтӧм йӧзлы оз тырмы изшом кӧдзыд да уль оланінъяссӧ ломтӧм вылӧ; лун-лун корсьӧны найӧ эновтӧм шахтаяс гӧгӧрысь изшом торъяс тыртӧм порода чукӧръясысь.
Став Шӧр Англия пасьтала мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс.
Став туйяс вывтіыс лун и вой ветлӧны поездъяс да грузӧвӧй автомобильяс; найӧ нуӧны, изшомысь ӧтдор, сырьё да сёян прӧдуктаяс портъясысь промышленнӧй центръясӧ, а мӧдарӧсӧ — фабрикаяслысь да заводъяслысь вӧчасъяс.
Татшӧм тшӧкыд туйяс да татшӧм чукӧра фабричнӧй каръяс позьӧ аддзыны сӧмын некымын места вылын му шар вылын (промышленнӧй районъясын США-ын да Германияын).
Шӧр Англияын вӧлі изобретитӧма да стрӧитӧма медводдза кӧрт туй (1825-ӧд воӧ).
Тані жӧ вӧлі изобретитӧма: парӧвӧй машина, печкан машина, механическӧй кыан станок да хлопкоочистительнӧй машина.
Контрольнӧй юасянъяс.
1. Мый сайын медзэвсӧ вӧлі промышленносьтлӧн паськалӧмыс Англияын?
Индӧй географическӧй да мукӧд условиеяс.
2. Мыйла шахтёръяслӧн уджалан луныс Англияын ёна кузьджык СССР-ын серті?
3. Мыйла рабочӧй массаяс оз мунны кувсьӧм районъясысь кутшӧмкӧ мукӧд районъясӧ?
Видзму овмӧс Шӧр Англияын омӧля паськалӧма.
Фермеръяс вӧдитӧны йӧла скӧт да градвыв пуктасъяс; прӧдуктаяссӧ мӧдӧдӧны каръясӧ.
Пеннинскӧй гӧраяс вылын йирсьӧны гырысь стадаясӧн небыд вуруна ыжъяс, вуруныс налӧн мунӧ Лидсӧ ной кыан фабрикаясӧ.
Изшома районъяс Англиялӧн.
Висьталӧй медся озыр изшома районъяс (кар нимъяс серті).
Асыв-лунвыв Англия (Лондонскӧй бассейн).
Карта вылысь.
Кутшӧм ю визывтӧ Асыв-лунвыв Англияті?
Кутшӧм кар зэв ыджыд, сы вылын сулалӧ?
Уна-ӧ осадок усьӧ Англия асыввылын?
Асыв-лунвыв Англияын волнистӧй равнина, шусьӧ сійӧ Лондонскӧй бассейнӧн.
Джуджыдджыкинъясыс тайӧ равнинаыслӧн, кыдз быттьӧ вал йывъяс, артмӧмаӧсь чорыд известнякысь либӧ мелысь.
Найӧ косӧсь, сэні быдмӧ сӧмын шоч турун.
Увтас местаясас жӧ зэв плодороднӧй сёйӧда почва; сэні паськыда вольсасьӧны шобді муяс шобді тані, шондіа да кос климатын, бура быдмӧ.
Шобдіа, идъя (сур пуан) да кӧрым туруна муяс вежласьӧны таг зібъяс гӧгӧр гартчысь таг садъясӧн да сё вося бук пуяс чукӧръясӧн, кодъяс кольӧмаӧсь важ вӧръясысь.
Ассьыныс муяссӧ англичана вӧдитӧны зэв бура, вынсьӧдӧны найӧс, куйӧдысь ӧтдор, калий совъясӧн да томас-шлакӧн, и босьтӧны гырысь урожайяс (шобді воӧ 22 ц 1-га-ысь).
Такӧд тшӧтш фермеръяс уджалӧны скӧтвидзӧм вылын: вӧдитӧны йӧла мӧсъяс (айрширскӧйяс), вердӧны найӧс веж турунӧн да вына кӧрымъясӧн: кукурузаӧн, пызьӧн да жмыхъясӧн.
Тӧлын турун пыдди сетӧны турнепс да кӧрым свекла.
Чистӧй пӧрӧда английскӧй скӧт, торъя нин йӧла скӧт, английскӧй вӧвъяс (верзьӧмӧн ветлан да сьӧкыд груз кыскалысьяс — <rus>скакуны и тажеловозы</rus>), английскӧй порсьяс (еджыд да сьӧд йоркширъяс, ӧдйӧ быдмӧны), английскӧй ыжъяс (небыд да уна вурунаӧсь, чӧскыд яяӧсь) петкӧдсьӧны не толькӧ Войвыв мушар джынса странаясӧ, но и лунвывсаясӧ тшӧтш: Лунвыв Африкаӧ, Лунвыв Америкаӧ, — племеннӧй скӧт туйӧ.
Таысь ӧтдор, ёна паськалӧма курӧг видзӧм; вӧдитӧны кык главнӧй пӧрӧдаа курӧгъяс — колькъялысьяс да яяяс (зэв гырысьӧсь).
Муыс Англияын гырысь помещикъяс — лордъяс — киын; найӧ сетӧны мусӧ арендаӧ.
Арендаторъяс — фермеръяс — кызвыныс нуӧдӧны ассьыныс овмӧснысӧ медалӧм рабочӧйяс — батракъяс — вынӧн.
Фермеръяс олӧны негырысь каменнӧй керкаясын, кодъяс сулалӧны быдлаын муяс костын.
Уналӧн фермаяс бердын эмӧсь яблочнӧй садъяс.
Кӧнсюрӧ сулалӧны лордъяслӧн важ замокъяс, на гӧгӧр — паркъяс да цветникъяс.
Став овмӧсыс водӧ батракъяс вылӧ, кодъяслы мынтӧны ичӧтик дон.
Кымынкӧ сюрс английскӧй лордъяс босьтӧны, нинӧм вӧчтӧг, арендаысь сымында доход, мыйда босьтӧны вогӧгӧрся уджысь 1½ млн. видзму овмӧсса батрак, кодъяс уджалӧны Англия муяс вылын.
Торъя нин сьӧкыд налӧн уджыс арын, кор найӧс артельясӧн медалӧны свеклӧ да картупель идравны.
Ва паськӧмӧн, няйтын найӧ уджалӧны 14 часӧн сутки, а войсӧ коллялӧны наръяс вылын, кодъясӧс вӧчӧма налы порсь картаясын, неуна весалыштӧмӧн.
Контрольнӧй юасянъяс.
1. Мыйла Англияын ёна паськаліс скӧтвидзӧм?
2. Мыйла шобді вӧдитӧны медзэвсӧ асыввылын?
3. Мыйла Англияса батракъяслы лоӧ коллявны войсӧ порсь картаясын?
Лондон.
Карта вылысь.
Ылын-ӧ море дорсянь сулалӧ Лондон?
Мыйла Темза ю вомын сувтӧдӧма плавайтыс маякъясӧс?
Кымын километр кузьтаыс да пасьтаыс Лондонлӧн?
Лондон сулалӧ Темза ю вылын, сійӧ местаас, кытчӧдз приливъяс дырйи вермӧны кайны гырысь океанскӧй суднояс.
Лондон население лыд серти мирас мӧд ыджыд кар (100 предместьекӧд тшӧтш 8,2 млн. морт).
Лондон — зэв ыджыд центр финансӧвӧй капиталлӧн, кодӧс чӧжӧма медвойдӧр став рабочӧйяссӧ Англиясьыс, а сэсся став народъяссӧ, кодъяс олӧны сійӧ владениеясын, лёкысь эксплоатируйтӧмӧн.
Центрыс Лондонлӧн — Сити сулалӧ Лондон шӧрас.
Тані 4 кв. км-ысь ичӧтджык плӧщадь вылын сулалӧны банкъяс да гырысь тӧргӧвӧй да промышленнӧй предприятиеяслӧн главнӧй контораяс пӧшті став Британскӧй империясьыс.
Луннас Ситиын чукӧрмылӧ миллионысь унджык морт, а вой кежлӧ кольӧны сӧмын стӧрӧжъяс.
Рытыввыв Лондонын сулалӧны правительственнӧй учреждениеяс (парламент) да музейяс.
Рытыввыв Лондонын жӧ роскошнӧй домъясын олӧны озыръяс.
Асыввыв Лондонын олӧны рабочӧйяс; тані уличьясыс векниӧсь да няйтӧсь, керкаяс дзескыдӧсь да уль руаӧсь (тӧлын дзик оз ломтыны).
Уна керкаяс (домъяс) джынвыйӧ киссьӧмаӧс, сэні кыз няйт пытшкын олӧны уна сюрсъясӧн уджтӧм йӧз.
Асыв-лунвыв Лондонын, Темзасянь лунвывланьын, сулалӧ Гринвичскӧй обсерватория, кодлӧн меридианыс босьтсьӧ медводдза меридиан пыдди.
Лондонскӧй гавань — мирас ыджыдсьыс ыджыд; сійӧ мунӧ Темза кузя карсяньыс море дорӧдзыс, зэв гырысь да джуджыд докъяса, кӧні дугдывтӧг ректысьӧны да грузитчӧны сёясӧн морскӧй суднояс.
Лондон вылӧ воӧ коймӧд юкӧнысь унджык став ортсыса вузасьӧмсьыс Англиялӧн.
Лондонӧ вайӧны медзэвсӧ сёян прӧдуктаяс (зерно, пызь, яй — свежӧй да кынтӧм, свежӧй чери, вый, кольк, фруктъяс да с. в.), но оз этша пыртны сідз жӧ сырьё да ломтас фабрикаяслы, нефть, вӧр да с. в.
Сырьёсӧ переработайтӧны зэв уна фабрикаясын да заводъясын, кодъяс сулалӧны Лондон гӧгӧрын.
Лондон предместьеясын нуӧдсьӧны гырысь вермасьӧмъяс (состязаниеяс) футбол, теннис да мукӧд сикаса спорт кузя (англичана важысянь нин занимайтчӧны спортӧн); татшӧм состязаниеяс вылас локтӧны карсьыс сё сюрсъясӧн йӧзыс гожӧмын и, тӧлын и.
Темза вылын весиг тӧвнас нуӧдсьӧны пыжӧн панласьӧмъяс.
Неылын Лондонсянь — 75 км сайын рытывлань да войвывлань — сулалӧны кык университетскӧй кар: Оксфорд да Кембридж.
Сэні велӧдчӧны лордъяслӧн да гырысь коммерсантъяслӧн пиян: велӧдӧмсьыс сэні босьтӧны сэтшӧм ыджыд дон, мый гӧльджык йӧз сэні велӧдчыны оз вермыны.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйла Лондон лои татшӧм ыджыд карӧн?
Индӧ физико-географическӧй да мукӧд помкаяс.
2. Мыйла Лондонын роскошнӧй кварталъяскӧд радысь эмӧсь мирас медся лёк трущобаяс?
Темза вылын Лондонлӧн сулаланін.
Мыйла паськалӧм ю вомӧ пыранінын татшӧм уна маякыс?
Шотландия.
Тайӧ — гӧраяса страна.
Быдлаын сэні сулалӧны либӧ нитшсялӧм, либӧ веж лугъясӧн эжсьӧм гранитнӧй либӧ гнейсӧвӧй хребетъяс.
Хребетъяс костын куйлӧны гӧравыв тыяс, — ты пыдӧсъяссӧ кодйӧмаӧсь важ ледникъяс.
Гӧраяс Шотландияын вогӧгӧр кымӧр улынӧсь, сэні помала буситӧ; сы понда гӧра бокъясас зэв бура быдмӧны турунъяс.
Гӧра йывъясыс абу зэв джуджыдӧсь — 1½ км гӧгӧр.
Важ ледникъясӧн шыльӧдӧм гӧра бокъясын йирсьӧны небыд вуруна ыж стадаяс, найӧс видзӧны шотландскӧй овчаркаяс (понъяс) да пастукъяс.
А гӧра увъясас да долинаясын сулалӧны мӧс видзан фермаяс.
Паськыд долинаясын вӧдитӧны зӧр, сійӧ мунӧ зӧр шыдӧс (шотландскӧй овсянка) вӧчӧм вылӧ.
Медмича местаясас Шотландияын сулалӧны лордъяслӧн замокъяс, — сэні пӧшти став муыс лордъяс киын.
Лордъяс вӧдитӧны дикӧй войвыв кӧръяс, ручьяс, кӧчьяс, байдӧгъяс торйӧн сы вылӧ потшӧм участокъясын.
Татшӧм участокъясас лордъяс либӧ кыйсьӧны асьныс, либӧ сетӧны найӧс арендаӧ кыйсиг кад кежлӧ иностраннӧй туристъяслы да карса буржуазнӧй охотникъяслы.
Медся важнӧй да тшӧкыд олыся юкӧн Шотландияын — Шотландскӧй увтас, Форт да Клайд заливъяс костын, кытчӧ усьӧны татшӧм нимъяса жӧ юяс.
Тайӧ долинаас, коді артмӧма сбросъясысь, куйлӧны уна изшом да кӧрт рудаяс.
Сэні Клайд ю вылын (ветлӧны морскӧй суднояс) быдмис зэв ыджыд промышленнӧй центр — Глазго (1 млн.-ысь уна морт). Сэн эмӧсь быдсяма фабрикаяс да заводъяс.
Сы гӧгӧрын Клайд ю пӧлӧн сулалӧны мирын медся гырысь судостроительнӧй заводъяс.
Форт залив вылын сулалысь кар — Эдинбург — Шотландиялӧн важ столицаыс — бӧръя кадӧ лои сідз жӧ промышленнӧй карӧн (текстиль).
Ирландия.
Тайӧ «изумруднӧй» дісӧ вель кузя лёкысь увтыртліс английскӧй правительство.
Уна ирландецлы (4 млн. морт гӧгӧр) лои эновтны чужан мунысӧ да мунны США-ӧ.
Мирӧвӧй война бӧрын Ирландияын лӧсьӧдӧма «Свободнӧй Ирландскӧй государство», главнӧй карыс Дублин.
Кӧть и лыддьысьӧ сійӧ «доминионӧн», и сылӧн эм аслас парламент, но сійӧс увтыртӧмыс мунӧ век водзӧ.
Ирландия ді доръясын кыпӧдчӧны гӧраяс; асыввылын найӧ Англияса гӧраяс кодӧсь, а войвылын — Шотландияса гӧраяс кодьӧсь.
Шӧр юкӧнас ді вылын куйлӧ нюръяса да торфӧн озыр увтас; сэні уналаын эмӧсь ледник моренаяс.
Тайӧ моренаяс костӧдыс Шаннон ю ӧдва корсьӧ аслыс мореӧ петан туй.
Климат Ирландияын морскӧй: рытыв тӧвъяс вайӧны Гольфстримсянь шоныд уль руа сынӧд, неуна кӧдзалыштӧмысь нин сэні артмӧны кымӧръяс да туманъяс.
Ирландия лунвылын тӧлыс сэтшӧм жӧ небыд, кыдзи Ривьера вылын; сы понда сэні быдмӧны век веж коръя миртаяс да лавръяс; сы пыдди гожӧмыс сэні абу шоныдджык Ботническӧй залив берегъясын дорысь.
Поводдя Ирландияын век букыд да зэра, омӧля лӧсялӧ культурнӧй быдмӧгъяслы.
Няньяс вайӧны сэні ичӧт урожай; бура воӧны сӧмын зӧр, кӧрым свекла да картупель.
Сы пыдди тані видзьяс турунаӧсь да пыр вежӧсь; турунъяс быдмӧны вогӧгӧр, коставлытӧг.
Войвыв Ирландия лоӧ Англия юкӧнӧн.
Главнӧй карыс сылӧн — Белфаст; тані судостроительнӧй верфъяс да текстильнӧй фабрикаяс (медзэвсӧ льнянӧй да джутӧвӧй).
Моредор берегъяс Англиялӧн да чери кыйӧм.
Берегъясыс Англиялӧн кызвыннас джуджыдӧсь; берегдоръясас зэв уна діяс да скалаяс, прилив дырйи найӧ вошӧны ва улын, отлив дырйи бӧр мыччысьӧны.
Плавайтны берегъяс пӧлӧн ыджыд тӧвъяс дырйи ӧпаснӧ, сы понда сэні быдлаӧ сувтӧдлӧма маякъяс да условнӧй бияс.
Торъя уна маякыс Ламанш войвыв берег дорын, кӧні ветлӧ вывті уна судно.
Тані Англиялӧн зэв уна порт, на пытшкысь медся важнӧйясыс Портсмут — военнӧй порт, да Соутгемптон (Саутамптон) — ыджыд торговӧй порт.
Тайӧ кыкнан портсӧ сайӧдӧ лунладорсянь Уайт ді («Еджыд» ді — мела), а портъясӧ пыран инъясыс весассьӧны ваӧн ваянторйысь (нюйтысь, лыаысь и с. в.) джуджыд приливъясӧн да отливъясӧн.
Приливъяс воӧны Англия берегъясӧ Атлантическӧй океанысь кык вожӧн — Ламанш пыр да Севернӧй море пыр; бӧръя туйыс кузьджык, сы понда асыввыв берегъяс дорын приливъяс сёрмӧны пӧшти 12 часӧн, а Па-де-Калеын рытывсянь локтысь приливъяс паныдасьӧны войвывсянь локтысь приливъяскӧд.
Медся джуджыд приливъяс овлӧны сэні, кӧні приливыс пырӧ морекӧд паськыда ӧтлаасян, но ӧтырышйӧ векнялан заливъясӧ да проливъясӧ, — татшӧмӧсь Ламанш да Бристольскӧй залив.
Став мореясас да заливъясас, кодъяс кытшовтӧны Англияӧс, олӧ уна чери.
Медзэвсӧ сійӧ олӧ ляпкыдінъясын, кодъяс шусьӧны «банкаясӧн»; медыджыдыс на пытшкысь Доггерскӧй банка — Севернӧй море шӧрын.
Тайӧ банкаас петӧны сёясӧн и дажӧ сюрсъясӧн чери кыян суднояс Англияысь; медся гырысьясыс на пытшкысь — моторнӧй да парӧвӧй траулеръяс, найӧ чӧвтӧны мореӧ гырысь тывъяс — тралъяс — да ӧтчыдӧн лэптӧны уна дас тоннаӧдз черисӧ.
Англичанаысь ӧтдор, Севернӧй мореын чери кыйӧны сідз жӧ голландецъяс, немецъяс, датчана, французъяс.
Чери кыйысьяслӧн флотилияяс помала ветлӧны банкаысь банкаӧ, — чери бӧрся.
Быд лун зэв уна свежӧй чери вайӧны Англия берегъяс вылӧ, ректӧны Лондонскӧй да мукӧд гаваньясын.
Мӧд лунас чери вузалӧны рынокъяс вылын став каръясас Англияын, — чери быдӧнлӧн быдлунъя сёян.
Мыйкӧ мында черисӧ солалӧны да петкӧдӧны мукӧд странаясӧ (шотландскӧй сельди).
Бӧръя кадӧ, торъя нин мировӧй война бӧрын, чери Севернӧй мореын пондіс чинны, — лёкногӧн кыйӧмла.
Сы понда английскӧй траулеръяс пыр частӧджык да частӧджык петӧны ылӧ мореӧ — Исландия берегъяс дорӧ, Баренцово мореӧ (кыйӧны треска да камбала) да Ньюфаундлендскӧй мель вылӧ (кӧні олӧ татшӧм чери жӧ).
Рытыввыв да Лунвыв Европа берегъяс дорын прӧмыслӧвӧй чери паськалӧм.
Англия овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй медважнӧй морскӧй туйяс Англия берегъяссянь да висьталӧй, кутшӧм странаясӧ найӧ мунӧны.
Петкӧдлӧй главнӧй районъяс, кӧні куйлӧны изшом да кӧрт рудаяс Англиялӧн.
Петкӧдлӧй главнӧй портъяс да промышленнӧй каръяс; висьталӧй, мыйяс сэні вӧчӧны.
Англия — ёна вылі развитиеа промышленнӧй да торговӧй страна.
Джын олысьяссьыс унджык Англияын уджалӧ промышленносьтын и сӧмын ӧти даскыкӧд юкӧныс видзму овмӧсын.
Сьӧкыд промышленносьт серти Англия босьтӧ первой местаяс пиысь ӧтиӧс.
Изшом перйӧмын сійӧ уступайтӧ сӧмын США-лы (содтӧд 3 №); уна англияса изшом сотӧны пароходъяс став мушар вывса мореясын.
Ёна паськалӧма Англияын чугун да сталь кисьтӧм.
Тані Англия уступайтӧ только куим капиталистическӧй страналы — США-лы, Германиялы да Франциялы.
Машинаяс вӧчӧм Англияын сувтӧдӧма зэв вылӧ; англияса машинаяс петкӧдӧны мукӧд странаясӧ.
Суднояс вӧчӧм серти Англия сулалӧ водзын став мукӧд странаясысь, весиг США-ысь тшӧтш.
Ситечьяс-нойяс вӧчӧм серти Англия сулалӧ США бӧрын мӧд местаын мирас.
Кольӧм нэмын Англия вӧлі медводзын мунысь промышленнӧй странаӧн; сэні вӧчлісны сымда промышленнӧй кӧлуй (изделие), мыйда вӧчлісны став мукӧд странаясас ӧтлаын.
Сэки жӧ англияса капиталистъяс да англияса правительство кужисны используйтны асьнысӧ озырмӧдӧм могысь морскӧй туйяс да выгоднӧй географическӧй положениесӧ Англиялысь мушар вылын, а сідз жӧ изшомӧн да кӧртӧн озырлунсӧ, и медбӧрти, удобнӧй портъяссӧ сылысь да берегъяслысь вундассьӧмсӧ.
Уна важнӧй изобретениеяс промышленносьтын петісны англичанасянь.
Но ӧні Англия уналаын бӧрӧ коли СССР-ысь (видз. содтӧд 3 №).
Бӧрӧ коли сійӧ и США-ысь да Германияысь.
Шуам, изшом перйӧм Англияын уна шахтаясын нуӧдӧны важ ног (кипомысь), чугун кисьтӧм мунӧ ичӧт да важмӧм домнаясын, кодъяс сетӧны ёна этшаджык чугун американскӧй да сӧветскӧй домнаяс серти.
Сӧмын выль юкӧнъяс промышленносьтлӧн, кодъяс паськалісны мирӧвӧй война бӧрын, сулалӧны Англияын сэтшӧм жӧ вылын, кыдзи Германияын да США-ын.
Шуам, англияса авиационнӧй заводъяс водзсасьӧны (соперничайтӧны) германскӧй авиационнӧй заводъяскӧд.
Ёна паськаліс сідз жӧ химическӧй промышленносьт, шуам, искусственнӧй шӧвк вӧчӧм.
Но дзоньнас босьтӧмӧн англияса промышленносьт техника боксянь бӧрӧ кольӧ америкаса да германияса промышленносьтысь.
Вит миллион гӧгӧр рабочӧй Англияын колины уджтӧг, — мирӧвӧй кризис понда сувтісны сэні сёясӧн и дажӧ сюрсъясӧн фабрикаяс, заводъяс, рудникъяс.
Уна районъяс кушмисны, найӧс шуӧны «кувсьӧм» районъясӧн.
Фабрикаяслӧн корпусъяс сэні киссьӧны, машинаяссӧ сэтысь петкӧдӧны да вузалӧны утиль вылӧ.
Английскӧй капиталистъяс вузалӧны ассьыныс тӧваръяссӧ асланыс колонияясын да мукӧд странаясын асланыс морскӧй торговӧй флот отсӧгӧн.
Флотыс тайӧ — мирас медся ыджыд.
Английскӧй суднояс ветлӧны став мореяс вывті му шар вылын да кыскалӧны пӧшти сымында груз жӧ, мыйда став мукӧд странаясса суднояс ӧтлаын.
Пытшкӧсса ва туйяс Англиялӧн, торъя нин каналъясыс сылӧн, эндӧмъяс кодьӧсь, оз дӧзьӧритсьыны, грузъяссӧ кыскалӧны медзэвсӧ кӧрт туйяс вывті, — кӧрт туйяссӧ вольсалӧма сэні ёна тшӧкыда.
Но паровозъяс Англияын абу ёнӧсь, сы понда поездъяс сэні дженьыдӧсь (35 негырысь вагонысь не унджык).
Автомобильнӧй туй Англияын вӧчӧма уна, видзӧны найӧс бура.
Автомобиль лыд серти (2400 сюрс) Англия уступайтӧ сӧмын США-лы, но кызвын автомобильсӧ вӧчӧма Америкаын.
Видзму овмӧсын Англияын уджалӧ сӧмын неыджыд юкӧн олысьыс, но странаыслы видзму овмӧсыс зэв важнӧ.
Англияса фермеръяс медыджыд внимание пуктӧны скӧт видзӧм вылӧ: йӧла скӧт, ыжъяс, порсьяс да курӧгъяс вӧдитӧм вылӧ.
Кызвын муыс Англияын — видзьяс, пӧскӧтинаяс да кӧрым турун кӧдзаяс улын.
Нянь кӧдзаяс — шобді, зӧр — вӧдитӧны этша.
Муяс вӧдитӧны да вынсьӧдӧны зэв бура, сы понда найӧ сетӧны гырысь урожайяс.
Но ас нянь, ас яй, вый, кольк Англиялы тырмӧ сӧмын куим-нёль тӧлысь кежлӧ, найӧс вайӧны мукӧд странаясысь Европаысь да Америкаысь.
Ортсыса вузасьӧм Англиялӧн зэв ыджыд.
Пыртӧны сёян прӧдуктаяс да промышленносьтлы разнӧй сырьё: хлопок, вурун, рудаяс.
Петкӧдӧ Англия промышленнӧй вӧчасъяс: машинаяс, тканьяс да изшом.
Ортсыса вузасьӧм бергӧдчӧм серти Англия сулалӧ медводдза местаын став мукӧд государствояс костын.
Веськӧдлӧм серти Англия лоӧ королевство, но корольлысь власьтсӧ ограничивайтӧ парламент, кытчӧ пырӧны депутатъяслӧн палата да лордъяслӧн палата.
Веськӧдлан уджсӧ нуӧдӧ министръяслӧн сӧвет.
Сійӧ уджалӧ гырысь капиталистъяс да лордъяс индӧдъяс серти, кодъяс босьтӧны ыджыд доходъяс промышленносьтысь, вузасьӧмысь да муяснысӧ ыджыд донысь арендаӧ сетӧмысь.
Чӧжӧм сьӧмсӧ найӧ вуджӧдӧны мукӧд странаясӧ, шуам, Индияӧ, кӧні пуктӧны прибыль вайысь предприятиеясӧ: плантацияясӧ, кӧрт туйясӧ да с. в.
Рабочӧй класс Англияын лоӧ кызвын населениенас; но главнӧй рабочӧй массасӧ абу организуйтӧма, найӧ оз сулавны профсоюзъясын.
Тред-юнионъяс (Англияса профсоюзъяс) котыртӧны сӧмын ыджыдджык удждон босьтысь рабочӧйясӧс.
Унджык союзъяснас веськӧдлӧны лейбористскӧй партияса юрнуӧдысьяс (главаръяс), кодъяс дорйӧны капитализм.
Но классӧвӧй вежӧртасыс англияса рабочӧйяслӧн быдмӧ воысь-воӧ.
Пример туйӧ позьӧ босьтны 1926-ӧд вося всеобщӧй забастовка.
Изшом шахта кутысьяс ёна чинтісны сэки удждонсӧ изшом перйысь рабочӧйяслы и рабочӧйясыс явитісны забастовка.
Налы отсалӧм могысь сувтіс став рабочӧй классыс Англиялӧн.
Лои всеобщӧй (став рабочӧй класслӧн) забастовка, кутшӧмӧс эз на аддзыв Англия: пӧшти став заводъяс, фабрикъяс, кӧрт туйяс, пароходъяс, трамвайяс сувтісны.
Тайӧ забастовкаыс, коді ёна повзьӧдіс буржуазияӧс, муніс 10 лун чӧж, а изшом перйысьяс бастуйтісны, геройяс этшӧн вермасисны ещӧ уна тӧлысь.
Тайӧ ёна кучкис буржуазиялы.
СССР-са уджалысь йӧз сетісны сэки материальнӧй отсӧг (сьӧмӧн) англияса бастуйтысь рабочӧйяслы.
Капитализмӧн дӧзмӧмыс рабочӧйяслӧн содӧ, а сыкӧд ӧттшӧтш кыптӧны Англияын революционнӧй настроениеяс.
Британскӧй империя.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй медгырысь владениеяссӧ Англиялысь да висьталӧй главнӧй карсӧ быд владениелысь.
Видзӧдӧй морскӧй туйяс, кодъяс мунӧны Англияысь сійӧ владениеясӧ.
Петкӧдлӧй Суэцкӧй канал да проливъяс: Гибралтарскӧй, Баб-эль-Мандебскӧй да Малаккскӧй.
Аслас владениеяскӧд тшӧтш Англия лоӧ медся ыджыд да мед уна населениеа государство — Британскӧй империя.
Сійӧ босьтӧ сушалысь нёльӧд юкӧнсьыс унджык да пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ став мувыв население лыдысь — 500 млн. морт гӧгӧр.
Ачыс Англияыс, либӧ Соединённӧй королевство, лоӧ метрополияӧн, а владениеясыс сылӧн шусьӧны разнӧй нимъясӧн.
А. Доминионъяс — асьныс асьнысӧн веськӧдлысь юкӧнъяс Британскӧй империялӧн.
Налӧн эмӧсь асланыс парламентъяс да министръяслӧн сӧветъяс; татшӧмыс квайт: Австралия, Новая Зеландия, Южноафриканскӧй союз, Канада, Нью-Фаундленд да «Свободнӧй Ирландскӧй государство».
Унджык доминионас олысьыс — кызвыныс Европаысь мунӧм еджыд йӧз; сэтчӧс олысьяссӧ жӧ кызвынсӧ бырӧдӧма.
Мукӧд доминионъясысь торъялӧ «Свободнӧй Ирландскӧй государство»: англичана сэні оз овмӧдчывны, доминион правасӧ сылы сетӧма вӧлі 1921-ӧд воӧ.
Б. Мӧд юкӧн английскӧй владениеяслӧн — колонияяс.
Сэні веськӧдлӧны губернаторъяс да мукӧд английскӧй чиновникъяс; полиция да войска отсӧгӧн найӧ видзӧны англияса капиталистъяслысь властьсӧ сэтчӧс олысьяс вылын.
Главнӧй колония Англиялӧн — Британскӧй Индия, сэн олӧ 350 млн. морт.
Таысь ӧтдор, Азияын Англиялӧн эмӧсь мукӧд колонияяс на, шуам, Цейлон, «Владениеяс <rus>при проливе</rus>» (Малаккскӧй пролив), Гонконг.
Африкаын Англиялӧн колонияяс: Англо-Египетскӧй Судан, Асыввыв Африка, Нигерия; Америкаын — Ямайка ді да мукӧд діяс Вест-Индияын; Австралияын — Новая Гвинея ділӧн ыджыдджык юкӧныс да Океаниялӧн кызвын діясыс; Европаын — Гибралтар да Мальта.
Мукӧд владениеясыс Англиялы важнӧйӧсь географическӧй положениенаныс, шуам, Гибралтар, Суэцкӧй канал пӧлӧн полоса (Суэц да Порт-Саид портъясӧн), Аден, Сингапур, Гонконг.
Ставныс тайӧ изшом босьтан станцияяс суднояслы да укрепитӧм базаяс военнӧй флотлы.
Став владениеясыс ворсӧны роль англияса вузасьӧмын.
Сэтысь Англияӧ вайӧны разнӧй тӧваръяс: Индияысь рис, хлопок, джут, чай; Австралияысь — кынтӧм яй, вурун; Лунвыв Африкаысь — вурун, зарни, алмазъяс; Канадаысь — шобді, вӧр, сыр да с. в.
Английскӧй тӧваръяс (фабричнӧй вӧчасъяс) вузассьӧны тайӧ владениеясас жӧ ыджыд донъясӧн.
Асланыс колонияясӧ английскӧй капиталистъяс вузалӧны ассьыныс тӧваръяснысӧ, оз лэдзны пыртны сэтчӧ тӧваръяссӧ мукӧд странаясысь.
Мед главнӧй владениеясыс Англиялӧн сулалӧны Индийскӧй океан гӧгӧрын.
Сы понда Англияысь Гибралтар, Суэц да Аден пыр туй сылы вывті важнӧй. Сійӧн тайӧ туй пӧлӧныс и стрӧиталӧма медся важнӧй морскӧй базаяссӧ.
Колонияяс вылын власьтсӧ видзӧм могысь Англиялӧн лӧсьӧдӧма зэв ыджыд военнӧй флот.
Лоӧ кӧ выль война, англияса империалистъяс вермасны босьтны колонияяссьыс уна миллион салдат да мӧдӧдны найӧс бойня вылӧ, кыдзи найӧ вӧчлісны нин сідзсӧ мирӧвӧй война дырйи 1914–1918-ӧд воясын.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйла шуӧны, Британскӧй империяын пӧ некор оз лэччыв шонді?
2. Удобнӧ-ӧ Англия владениеяслӧн разнӧй местаясын сулалӧмыс сійӧс дорйӧм вылӧ?
3. Вермас-ӧ Англия кутны чорыд надея сы власьт улын олысь азияса народъяс верносьт вылӧ?
ФРАНЦИЯ.
Плӧщадь 551 сюрс кв. км.
Населениеыс 42 млн. морт.
Видзӧдлӧй (2 № содтӧд), кутшӧм места плӧщадь серті Франция босьтӧ Европейскӧй государствояс костын.
Кутшӧм государствояслы уступайтӧ сійӧ население лыд серті?
Географическӧй положение да границаяс.
Франция босьтӧ Рытыввыв Европа материклысь векнялан юкӧнсӧ да Корсика діӧс Средиземнӧй море вылысь.
Сійӧ сулалӧ матын Англиякӧд да Германиякӧд — капиталистическӧй мирын водзын мунысь странаяскӧд — да океан вомӧн ветлан медся важнӧй мирӧвӧй туйяс паныдасян инын.
Но море берегъяссянь пытшкӧс юкӧнъясӧдзыс сылӧн лоӧ ёна ылынджык Англияын серти (карта, 6 лб.).
Сы пыдди Франциялӧн бурджык йитӧдыс Средиземнӧй море дорса странаяскӧд.
Карта вылысь.
Кутшӧм мореяс (заливъяс, проливъяс) кытшовтӧны Францияӧс?
Кутшӧм портъяс сылӧн эмӧсь лунвылын, рытыввылын да войвылын?
Код странаыслӧн кыксьыс — Франциялӧн али Англиялӧн — бурджык положениеыс море вылын?
Кыті мунӧ Францияын 50-ӧд параллель да кыті (кутшӧм каръяс дінті) сійӧ мунӧ Германияын, Чехословакияын да СССР-ын?
Кутшӧм часӧвӧй поясын сулалӧ Франция?
Кутшӧм государствояскӧд сійӧ граничитӧ суша вылын?
Лунвыв берегын Франциялӧн сулалӧ важнӧй порт Марсель, Рона ю вомдорсянь неылын.
Ю вомас морскӧй суднояс оз вермыны пырны мельяс да лыа кӧсаяс понда.
Рона нуӧ зэв уна нюйт да тыртӧ сійӧн войвыв ляпкыд юкӧнсӧ Лионскӧй заливлысь.
Рытыввыв берегын Франциялӧн эмӧсь удобнӧй гаваньяс Гаронна ю вом дорын (ыджыд порт Бордо) да Луара ю вомын.
Тайӧ ю вомъясыс приливъясӧн да отливъясӧн ёна паськалӧмаӧсь.
Бретань полуостров дзоньнас вундассьӧма заливъясӧн да бухтаясӧн, тані сулалӧ Франциялӧн военнӧй порт — Брест.
Ламаншын Франциялӧн эм важнӧй порт — Шербург и ещӧ важнӧйджык — Гавр — Сена ю вом дорын.
Сідзкӧ Франциялӧн эмӧсь портъяс и лунвылын, Средиземнӧй мореын, кӧні важысянь паськаліс мореплавание да кӧні мунӧны туйяс Суэцкӧй канал пыр, и войвылын — Ламаншын, кӧні ӧтлаасьӧны океанъяс вывса выль туйяс да кӧні сулалӧны медся важнӧй ӧнія государствояс.
Суша вылын Франциялӧн границаясыс мунӧны квайт государствокӧд.
На пытшкысь медся важнӧйыс — Германиякӧд граница.
Колян нэмын Германия уськӧдчис Франция вылӧ да мырддис французскӧй обласьтъяс — Эльзас да Лотарингия; мирӧвӧй война бӧрын Франция бӧр босьтіс тайӧ обласьтъяссӧ.
Германиякӧд граница мунӧ мыйкӧмында Рейн ю кузя (Эльзасын), а мыйкӧмында куш равнинаясті да неджуджыд платоясті.
Тайӧ границасӧ Франциялӧн ёна укрепитӧма мирӧвӧй война бӧрын, Германиясянь выльысь уськӧдчӧмлы виччысьӧм понда, коді лӧсьӧдчӧ босьтны реванш (водзӧс).
Му веркӧс тэчас серті Франциялӧн юксьӧм:
1 — Войвыв французскӧй увтас;
2 — Гароннскӧй увтас;
3 — Бретань да Нормандия — массивъяс;
4 — Центральнӧй Французскӧй массив;
5 — Вогезы;
6 — Арденны.
Центральнӧй Французскӧй массивлӧн вундӧс (разрез).
Корсьӧй места, кӧні лои сбросыс.
Кутшӧм горнӧй порода куйлӧ массив подулас да кутшӧмъяс — веркӧсас?
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Франция — увтасъяса да паськыд гӧра массивъяса страна.
Складчатӧй гӧраяс босьтӧны сэні неыджыд места.
Карта вылысь.
Кӧні Францияын куйлӧны увтасъяс?
Петкӧдлӧй да висьталӧ положениесӧ быд увтаслысь.
Кутшӧм юяс визывтӧны на вывті?
Кӧні найӧ заводитчӧны да кытчӧ усьӧны?
Кӧні сулалӧны гӧра массивъяс?
Кыдзи мунӧны складчатӧй гӧраяс?
Главнӧй увтасыс Францияын Войвывфранцузскӧй, кыті визывтӧ Сена ю Марна вожкӧд да мыйкӧмында Луара.
Тайӧ увтас вомӧныс мунӧны чорыд горнӧй породаясысь (известнякъясысь) артмӧм неджуджыд грядаяс.
Мӧд ыджыд увтас — Гароннскӧй, кыті визывтӧ Гаронна ю; тайӧ увтасыс Бискайскӧй залив дорын тырӧма мореӧн пуктӧм лыа дюнаясӧн.
Войвывфранцузскӧй увтас (Парижскӧй бассейн) да Рытыв-лунвыв увтас (Гаронна ю бассейн) ӧтлаасьӧны да мунӧны дорвыв полосаӧн.
Коймӧд увтас — Ронскӧй — куйлӧ торйӧн.
Тайӧ — векньыдик полоса, асыввывсянь сійӧс топӧдӧны складчатӧй гӧраяс, рытыввывсянь — гӧра массив; сійӧс тыртӧма ю ваӧн вайӧмторъясӧн (наносъясӧн).
Уна места Францияын босьтӧны гӧра массивъяс.
На пытшкысь торъя нин ыджыд ӧти — Центральнӧй массив.
Сійӧ дӧза джуджыд да паськыд тшӧтшкӧс вывтас, сы вылын кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс.
Тайӧ Мон-Дор да вулкан цеп Пьюи, кӧні лыддьыссьӧ 60 гырысь да посни вулкан.
Ставныс найӧ сулалӧны потасъясын, кыті коркӧ шыбласьлісны лаваяс.
Важся, важӧн кынмӧм лаваяс да туфъяс, кодъяс артмӧмаӧсь пӧимысь, вевттьӧны Овернь — тадзи шусьӧ тайӧ вулканическӧй обласьтыс.
Асывладорыс Центральнӧй массивлӧн ёна кыпӧдчӧ, шусьӧ сійӧ Севенныӧн.
Тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны асыввывланьын — Ронскӧй увтаслань, коді артмис, мӧдарӧ, му веркӧс лэччӧмла.
Мӧд дӧза паськыд, но ёна ляпкыд массив куйлӧ Бретань полуостров вылын да Нормандияын.
Тайӧ массивыс, коді артмӧма гранитъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь, Ламанш мӧдар берег вывса Корнуолл сяма, а Нормандскӧй діяс (Англиялӧн) лоӧны суша колясъясӧн, коді (сушаыс) ӧтлаавліс найӧс войдӧр.
Асыв-войвылын Францияын куйлӧны неыджыд массивъяс; ляпкыдик Арденныяс, — Францияӧ найӧ пырӧны сӧмын рытыввыв помнаныс, да джуджыдджык Вогезыяс, — тайӧ массивыс Рейнскӧй увтас юкӧнкӧд тшӧтш дзоньнас пырис Францияӧ мирӧвӧй война бӧрын.
Вогезыяс да Арденныяс костын куйлӧ неджуджыд Лотарингскӧй плато.
Складчатӧй гӧраяс мунӧны Францияын сӧмын доръясас.
Асыв-лунвылын, Швейцариякӧд граница вылын, сулалӧ неджуджыд Юра, а лунвывланьынджык, Италиякӧд граница вылын, сулалӧны зэв джуджыд французскӧй альпыяс Монбланкӧд.
Рытыв-лунвылын, Испаниякӧд граница вылын, сулалӧны Пиренеияс Маладетта йывкӧд.
Полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Францияын сӧмын гӧра массивъяс подулын.
Главнӧйясыс на пытшкысь — кӧрт рудаяс, Вогезыяссянь войвывланьын, Лотарингскӧй плато пытшкын, Мец гӧгӧрын — тайӧ лоӧ кӧрт рудаӧн вывті озыр места Европаын.
Изшомӧн Франция абу озыр; главнӧй изшома инъяс куйлӧны Арденны подувъяс дорын, Лилль кар бердын, да Центральнӧй массив подувъяс дорын ( Крезо да Сент-Этьен бердын).
Мусинъяс Францияын, кӧть и подзолаӧсь, но бурджыкӧсь Англияын да Германияын серти: Францияын ледникъясӧн пуктӧм наносъяс (ваясъяс) абуӧсь, паськыда куйлӧны лёсса почваяс.
Климат Францияын умереннӧ-шоныд да васӧд.
Осадокъяссӧ вайӧны орчча океанысь рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны тані вогӧгӧр.
Гӧраясын да массивъяс вылын климатыс кӧдзыдджык дай вывті уна осадок; рытывладор бокъясас гӧраясын да массивъяс вылын осадок усьӧ унджык асывладор бокъясас серти.
Кос поводдя Франция оз тӧд, а левень кисьтан зэръяс сэні овлӧны частӧ, кор локтӧны океансянь гырысь циклонъяс.
Дзик мӧд климатыс Средиземнӧй море доръясын да Ронскӧй увтасын, кодӧс войвывсянь потшӧны гӧраяс.
Тані гожся во джынъяс сулалӧ мича да жар поводдя, зэръяс пӧшти оз овлыны.
Тӧлын татчӧ воӧны океансянь циклонъяс да вайӧны ыджыд зэръяс.
Морозъяс тані пӧшти оз овлыны, климат подтропическӧй.
Юяс Францияын ыджыд вааӧсь, но абу век ӧткодьӧсь: либӧ вывті ёна туӧны, ызӧбӧн мунӧны, либӧ ямӧны сэтшӧма, мый пароходъяслы сьӧкыд корсьны туйсӧ (фарватерсӧ).
Тадзи торъя нин овлӧ Луаракӧд да Гароннакӧд, кодъяс босьтӧны уна ва Центральнӧй массив вылын гырысь зэръяс дырйи.
Войвывфранцузскӧй увтас.
Карта вылысь.
Кутшӧм вож усьӧ Сенаӧ?
Кутшӧм мукӧд юяскӧд сійӧс ӧтлаалӧма каналъясӧн?
Кутшӧм изотермаяс вуджӧны Войвывфранцузскӧй увтас юль тӧлысьын да январ тӧлысьын, да кӧні тайӧ изотермаясыс мунӧны СССР-ын гожӧмын да Италияын тӧвнас?
Войвывфранцузскӧй увтас — сійӧ тшупӧда джуджыд доръяса блюд кодь (серпас, 56 лб.).
«Блюд» шӧрас сулалӧ Париж, а сы понда тайӧ увтасыс шусьӧ сідзжӧ Парижскӧй бассейнӧн.
Почваяс кызвыныс этша подзолаӧсь, сёйӧд-лёссаӧсь, ёна бурӧсь.
Шобді да сахарнӧй свеклӧа муяс костын куйлӧны тані мича веж туруна видзьяс (лугъяс), кӧні йирсьӧ йӧла скӧт.
Быдлаын сулалӧны кирпичысь вӧчӧм керкаяс крестьяналӧн, на гӧгӧр гартчӧ плющ; сэні жӧ сулалӧны каменнӧй скӧтнӧй дворъяс, гӧгӧрыс — кӧрым свеклӧа муяс.
Юяс пӧлӧн кыссьӧны фрукта пуяса садъяс: яблоняяс, грушаяс, сливаяс.
Лунвыв юкӧнын, торъя нин Шампаньын, Реймс кар дорын, известковӧй гӧраясын лунвывладор кос бокъясас вӧдитӧны гырысь виноградникъяс.
Виноградлы тані оз лэдзны быдмыны да сійӧ ляпкыдик кустарникъяс кодь, Италияса виноградникъяс дінын найӧ зэв омӧльӧсь, урожайяс сетӧны неыджыдӧс, но сы пыдди виноградыслӧн плодыс вывті бур, сыысь вӧчӧм шипучӧй винаяс (шампанскӧй) зэв донаӧсь, найӧс петкӧдӧны мукӧд странаясӧ.
Уна места босьтӧны парижскӧй бассейнын сідзжӧ разнӧй овощьяса паськыд муяс; французъяс торъя радейтӧны салат да спаржа.
Уна быдсяма овощьяс, йӧв, свежӧй сливочнӧй вый мӧдӧдӧны быд лун каръясӧ, торъя нин Парижӧ, грузӧвӧй автомобильясӧн шыльыд асфальтӧвӧй туйяс вывті, кодъясӧс нуӧдӧма быдлаӧ муяс костті.
Францияса крестьяна кызвыныс гӧльӧсь.
Став продуктъяссӧ налысь донтӧм донысь босьтӧны гырысь тӧргӧвечьяс да нуӧны асланыс магазинъясӧ да лавкаясӧ, кӧні вузалӧны куим донӧн.
Мирӧвӧй война дырйи асыввыв юкӧныс Парижскӧй бассейнлӧн да Бельгиякӧд став граница пӧлӧныс дзикӧдз киссьылісны: став каръяссӧ, шуам Лилль, кызвын сиктъяссӧ да туйяссӧ — ставсӧ вӧлі пазӧдӧма артиллерия биӧн либӧ взорвитӧма германецъясӧн Францияысь бӧр петіганыс.
Мирӧвӧй война бӧрын тані нуӧдӧма вӧлі зэв гырысь стрӧительнӧй уджъяс, став пазӧдӧм торсӧ выль вылӧ вӧчӧма, ӧні тані весигтӧ бурджык войнаӧдз дорысь.
Париж.
Войвывфранцузскӧй увтас шӧрын, Марна да Сена ӧтлаасян инын, сулалӧ Франциялӧн столица Париж.
Тайӧ — ыджыд промышленнӧй да торговӧй центр, а сідзжӧ Франция просвещениелӧн да искусстволӧн центр.
Париж ӧдйӧ быдмӧ: кӧні неважӧн на вӧліны важ крепостнӧй стенъяс, ӧні мунӧны уличаяс да бульваръяс; война водзвылын Парижын вӧлі 3 млн. морт, а ӧні 5 млн. нин; сійӧ панйис Берлинӧс да ыджта сертиыс лои мӧд карӧн Европаын (2 № содтӧд).
Морскӧй портъясӧн Парижлы лоӧны Гавр да Руан Сена ю вомын.
Париж сулалӧ Сена кыкнан берег вылын, ю вомӧныс вӧчӧма зэв уна посъяс.
Веськыд берег вылас сулалӧны буржуазнӧй кварталъяс.
Тані зэв ёна ветлӧны автомобильяс, автобусъяс да трамвайяс, весиг Лондонын да Нью-Йоркын * дорысь ёнджыка.
Дорвыв сулалӧны роскошнӧй магазинъяс, мукӧдыс на пытшкысь босьтӧны дзонь кварталӧн, налӧн эмӧсь сюрсъясӧн приказчикъясыс да вузасьысьясыс.
Сэні жӧ сулалӧны театръяс да кафеяс, рытъясын найӧ дзирдалӧны югыд биясӧн, йӧзӧн тырӧмаӧс.
* Парижын важӧн нин стрӧитӧма метрополитен (мупытшса туй), но сэті ветлӧны омӧльджыка Лондонын да Нью-Йоркын серти.
Сена веськыд берег вылын сулалӧ Лувр — ыжыд дворец, кӧні войдӧр овлісны французскӧй корольяс, а ӧні сэні — разнӧй музейяс да картиннӧй галереяяс.
Сена шуйгаладорын — сенат, депутатъяслӧн палата да пӧшти став высшӧй учебнӧй заведениеясыс, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь Латинскӧй кварталын; тані олӧны студентъяс.
Шуйга берег вылас жӧ сулалӧ джуджыд Эйфелевӧй башня (300 м), кысянь тыдалӧ гӧгӧрбок 50 км сайӧдз: тыдалӧны фабричнӧй предместьеяс, садъяс да гырысь паркъяс.
Дзик мӧд ногаӧсь рабочӧй кварталъяс Парижын.
Тані зэв уна уджтӧм йӧз; найӧ ветлӧны-шӧйтӧны няйт да дзескыд уличаяс вывті, пукалӧны либӧ куйлӧны скамъяяс вылын.
Уна фабрикаяс да заводъяс сулалӧны уджтӧг, на пытшкын тшӧтш ыджыд автомобильнӧй завод Ситроен, кытыс 1934-ӧд воӧ вӧтлӧма вӧлі став 36 сюрс рабочӧйсӧ.
Чужӧмъяс рабочӧйяслӧн зумышӧсь — тані кабыртчӧ кулак буржуазия нартитӧмлы.
Париж — революционнӧй пролетариатлӧн важнӧй центр. Тані кыптіс Парижскӧй коммуна — пролетариат диктатуралӧн историяын медводдза опыт.
«Коммунаръяс стена дорын», кӧні унаӧс лыйлісны коммунаса боецъяс пиысь, парижса пролетариат быд во вӧчалӧ демонстрацияяс.
Париж — Рытыввыв Европа туйяслӧн важнӧй центр: тані ӧтлаасьӧны кӧрт туйяс, ва туйяс, автомобильнӧй да воздушнӧй (сынӧд) туйяс.
Парижысь мунӧны экспрессъяс: 1) норд-экспресс — Дальней Востокӧ (Берлин пыр да Москва пыр);
2) ориент-экспресс — Страсбургӧ — Венаӧ — Стамбулӧ;
3) зюд-экспресс — Мадридӧ да Лиссабонӧ, и мукӧд.
Автомобильнӧй асфальтӧвӧй туйяс мунӧны Парижсянь быд бокланьӧ, движениеыс сэні зэв ыджыд.
Сынӧдті ветлысьяслы лӧсьӧдӧма аэропорт, маякъясыс сылӧн войясын югыда ӧзйӧны, лэбзьысь аэропланъяслы вывсянь найӧ тыдалӧны 100 км сайсянь ылӧджык.
Ва туйяс Парижлӧн мунӧны юяс кузя да каналъяс кузя: лунвылӧ — Роналань, рытыввылӧ Луаралань, асыввылӧ — Рейнлань, войвылӧ — Ламаншлань.
Но ва туйяссӧ Францияын, торъя нин каналъяс, важӧн нин эз выльмӧдлыны да сэн вермӧны ветлыны сӧмын негырысь суднояс.
Контрольнӧй юасян:
Петкӧдлӧй Европа карта вылысь кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Парижысь Москваӧ, Стамбулӧ, Римӧ да Мадридӧ.
Парижскӧй бассейнлӧн рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань вундӧс (разрез).
Корсьӧй вундӧс вывсьыс Сена ю долина (Париж бердын) да Марна долина (вылыс помас).
Кутшӧм вывтасъяс сулалӧны тайӧ увтасъяс доргӧгӧрын?
Гароннскӧй увтас.
Карта вылысь.
Кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны Гароннскӧй увтасын?
Кутшӧм быдмӧг границаяс вуджӧны сійӧс либӧ мунӧны войвылынджык?
Тайӧ увтасыс куйлӧ Гаронна ю пӧлӧн да Бискайскӧй залив берег пӧлӧн.
Шонді тані кайӧ вылӧджык, сы понда юль тӧлысся шӧр температура тані сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ лунвыв Украинаын да Нижней Волга вылын (Саратов дінын); тані вӧдитӧны кукуруза, сійӧ сетӧ шобді дорысь ыджыдджык урожай; уна места босьтӧны табак, сакарнӧй свеклӧ, пыш; садъясын быдмӧны персикъяс (зэв гырысьӧсь), абрикосъяс, грецкӧй орехъяс.
Крестьяна видзӧны уна мӧс, порсь; вердӧны найӧс кукурузаӧн.
Жиронда (тадзи шусьӧ Гаронналӧн паськыд ю вомыс) берегъяс вылын вӧдитӧны виноградникъяс да вӧчӧны бур вина (бордосскӧй).
Берегдорса полосаыс Пиренеисянь Гаронна ю вом дорӧдз шусьӧ Ландаӧн.
Тані — лыа дюнаяс (100 м судтаӧдз).
Войдӧр тайӧ дюнаясыс вешъясьлісны, дюна костъясас вӧліны нюръяс; ыж стадаяс вӧтлігӧн пастухъяс вуджлісны таті джуджыд пукокъяс вылын.
Ӧні дюнаяс вылӧ садитӧма пожӧм вӧръяс да пробкӧвӧй дуб рощияс, а нюръяссӧ косьтӧма.
Пожӧм пуясысь ичӧтика керыштӧмӧн вийӧдӧны живица, кодысь сэні жӧ заводъясын вӧчӧны канифоль, скипидар, канадскӧй бальзам да с. в.
Главнӧй кар да порт тайӧ увтасас — Бордо, Жиронда вылын.
Лунвыв канал ӧтлаалӧ Гаронна ю Средиземнӧй морекӧд; каналыс тайӧ важмӧма нин, но ӧні сійӧс вӧчӧны, Бискайскӧй заливысь Средиземнӧй мореӧ военнӧй суднояслы вуджӧм вылӧ.
Бретань да Нормандия.
Бретанскӧй массив сэтшӧм ляпкыд, мый тӧдчытӧг ӧтлаасьӧ орчча кык увтаскӧд.
Атлантическӧй океанлань жӧ да Ламаншлань сійӧ помасьӧ крут кыркӧтшъясӧн.
Мореыс тайӧ берегъяс дорын ёна гыа.
Восьса океанлӧн валъяс помала ыджыд шумӧн кучкӧны скалаясӧ.
Шоныд да васӧд рытыв тӧвъяс вайӧны уна кымӧръяс, дугдывтӧг ньӧжйӧник зэрӧ.
Сы понда климат Бретаньын да Нормандияын морскӧй: тӧлын тані мунӧны зэръяс, зэв шоча овлӧ лым; январ тӧлысся шӧр температура сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ лунвыв Италияын; но та пыдди гожӧмыс ыркыд, Финскӧй залив берегъяс вылын кодь жӧ.
Бретаньын быдмӧны век веж миртаяс, лавръяс, японскӧй камелияяс, но виноград оз во: сылы колӧны шондіа жар лунъяс, а сэтшӧм луныс тані овлӧ шоча.
Фрукта пуясысь бура быдмӧны яблоняяс.
Видзму вӧдитны позьӧ, но медся бура быдмӧны тані турунъяс.
Мича веж лугъяс вылын Бретаньын да Нормандияын ёна паськалӧма йӧла овмӧс да породистӧй (ломовӧй да рысистӧй) вӧвъяс видзӧм.
Мӧсъяс да вӧвъяс йирсьӧны сэки пӧшти вогӧгӧр вӧля вылын, веж лугъяс вылын, — ӧти мӧдсьыс найӧс (лугъяссӧ) торйӧдӧмаӧсь ловъя потшӧсъясӧн либӧ сутшкасян сутугаӧн.
Крестьяна — кӧзяева олӧны ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь керкаясын, керкаяс гӧгӧрыс — гырысь фруктӧвӧй садъяс.
Фрукта пуяс, торъя нин яблоняяс, сетӧны ыджыд урожайяс; фруктаясысь тані вӧчӧны сидр — юантор, вина пыдди.
Берегдорса олысьяс — бретонецъяс, бур морякъяс: найӧ кыйӧны чери не сӧмын асланыс берегъяс дорын (карта, 47 лб.), но ветлӧны моторнӧй-паруснӧй судноясӧн ылӧ океанӧ — Исландия да Нью-Фаундленд берег доръясӧдз, кӧні найӧ кыйӧны треска да сельди, Испания да Африка берег доръясӧдз, кӧні кыйӧны тунецъяс.
Тыртасны ассьыныс суднояссӧ чериӧн да локтӧны бӧр ас берегӧ, но тані найӧс виччысьӧны консервнӧй заводъяслӧн кӧзяинъяс да босьтӧны налысь черисӧ донтӧм донысь.
Та понда чери кыйысьяслӧн семьяясныс тшыгъялӧны.
Найӧ ветлігкоста, гӧтыръясыс да челядьыс налӧн чукӧртӧны «морелысь урожай»: отлив дырйи петӧны берег дорӧ да ӧктӧны мешӧкъясӧ прилив бӧрын кольӧм посни чери, ракъяс, ва быдмӧгъяс (водоросльяс), — ставыс тайӧ мунӧ либӧ сёйӧмӧ, либӧ лугъяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Бретань озыр бухтаясӧн, быд бухтаын — черикыйысьяслӧн порт: сулалӧны чери кыян суднояс — паруснӧйяс да моторнӧйяс.
Медся бур бухтаас сулалӧ главнӧй военнӧй порт Франциялӧн — Брест; сэн эмӧсь гырысь судостроительнӧй заводъяс.
Важнӧй промышленнӧй культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧмлӧн войвыв границаяс Францияын.
Кутшӧм ю долинаын вӧдитӧны медся уна культурнӧй быдмӧг?
Ронскӧй увтас.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй, кыдзи визывтӧны Сона да Рона юяс.
Корсьӧй сэтысь гырысь каръяс.
Климатыс Ронскӧй увтаслӧн подтропическӧй да сы вӧсна тані быдмӧны век веж кустарникъяс да пуяс, на пытшкысь торъя важнӧй лоӧ маслина.
Таысь ӧтдор, сэні вӧдитӧны виноградникъяс, быдлаын вольсассьӧны шобді муяс, муяс гӧгӧр быдмӧны тутӧвӧй пуяс.
Сэтысь крестьяна нетшкӧны коръяссӧ да вердӧны шӧвк вӧчысь лёльӧясӧс.
Ыджыд вред вӧчӧ быдмӧгъяслы мистраль тӧв, коді пӧльтӧ войвывсянь гӧраяс костӧд.
Мистраль пӧльтӧ Ронскӧй увтасын сэтшӧм частӧ да сэтшӧм ёна, мый куш инъясын сулалысь пуяс быдмӧны лунвывлань, тӧв ньылыд копырӧн.
Фруктӧвӧй садъясӧс видзӧны мистральысь кипарисъясӧн.
Мукӧд дырйи мистраль мунӧ сэтшӧм вынӧн, весиг сувтӧдӧ сылы паныд мунысь поездъяс.
Ронскӧй увтас — войвыв Францияӧс Средиземнӧй морекӧд ӧтлаалан туй: сэті мунӧны кӧрт туйяс, шоссе да ва туйяс.
Сэні сулалӧны кык важнӧй центр: Лион — Рона да Сона ӧтлаасянінын, шӧвк промышленносьтлӧн центр, да Марсель — медся ыджыд порт став Средиземнӧй море вылын.
Асывланьын Марсельсянь сулалӧ военнӧй порт Тулон.
Ещӧ асыввывланьын куйлӧ Французскӧй Ривъера — векньыдик берегдор полоса, войвывсянь сійӧс видзӧны Альпийскӧй гӧраяс.
Тані вӧдитӧны гырысь цветникъяс чӧскыд дука быдмӧгъясысь: розаяс, фиалкаяс, жасминъяс да с. в.
Татшӧм дзоридзьясыс мунӧны духияс вӧчӧм вылӧ.
Ривьераын, цветникъяс да апельсин садъяс пӧвсын (апельсин плодыс оз во) да пальмаяс пӧвсын (найӧ оз сетны некутшӧм плодъяс) сулалӧ курорт — Ницца.
Францияса уджалысь йӧз Ниццаӧ оз ветлыны — вывті дона.
Ниццасянь матын эм ичӧтик государство — Монако, сэні ыджыд ворсан (игорнӧй) дом; тайӧ дом доход вылас и олӧ тайӧ княжествоыс.
Татчӧ волӧны буржуйяс гажӧдчӧм могысь да кокни нажетка корсьысь йӧз.
Центральнӧй Французскӧй массив.
Тайӧ массивыс бура джуджыд, дай сулалӧ сійӧ васӧд рытыв тӧвъяс туй вылын, сы понда тані чорыдджык климат: тӧлын тані овлӧны пургаяс, а гожӧм ыркыд да зэра.
Войдӧр тайӧ массив вылас быдмылісны лыска вӧръяс; но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ кералӧма, на местаын ӧні — тусяпуа эрдъяс да видзьяс (лугъяс).
Массив вылас йӧзыс олӧ этша.
Главнӧй уджыс налӧн скӧтвидзӧм; увтасджык пӧскӧтинаяс вылын вӧдитӧны сюра гырысь скӧт, а джуджыдджыкинъясын — ыжъясӧс.
Торъя бурӧсь пӧскӧтинаяс вулканъяс гӧгӧрын, кӧні тшӧкыдджыка овлӧны зэръяс да кӧні пӧимысь артмӧм муас эм уна фосфор.
Ыжъяс да кӧзаяс кайӧны вулкан конусъяс йылӧдзыс да пырӧны кратеръясас.
На бӧрся ветлӧны понъяс (овчаркаяс) да пастукъяс — батракъяс, кодъяс видзӧны стадаяссӧ.
Мукӧд кратеръясыс тырӧмаӧсь ваӧн, сэтысь юкталӧны стадаяссӧ.
Свежӧй яй (ыж яй) да ыж сыр нуӧны татысь Парижӧ да мукӧд каръясӧ.
Массив подувъясас мукӧдлаын куйлӧны изшом пластъяс.
Татшӧм инъясас быдмисны промышленнӧй каръяс: Сент-Этьен да Крезо — главнӧй центръяс машинаяс вӧчан да военнӧй промышленносьтлӧн Францияын.
Крезоын вӧчӧны паровозъяс, танкъяс, сьӧкыд ӧрудиеяс да с. в.
Крезо заводъяслӧн эм уна отделениеяс став рытыввыв юкӧн пасьтаыс Францияын (Германия границаясысь ылынджык).
Центральнӧй канал ӧтлаалӧ Крезоӧс ӧтарсяньыс Сонакӧд, а мӧдарсяньыс Луаракӧд; Центральнӧй канал кузя вермӧны петны мореӧ тані вӧчӧм миноносецъяс.
Крезо заводъяс ӧдйӧ быдмӧны выль войнаяс кежлӧ лӧсьӧдчӧм вӧсна.
Эльзас да Лотарингия.
Карта вылысь.
Кутшӧм ю визывтӧ Эльзасӧд?
Висьталӧй главнӧй карсӧ Эльзаслысь.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Эльзасын да кутшӧмъяс Лотарингияын?
Лотарингия — важнӧй промышленнӧй обласьт.
Тані, Мозель ю (Рейнлӧн вож) пӧлӧн стрӧитӧма гырысь доменнӧй да мартеновскӧй пачьяс, а сэні жӧ орччӧн куйлӧны рудникъяс, кытысь перйӧны кӧрт рудаяс.
Уна дас сюрс рабочӧй лун и вой уджалӧ чугун кисьтӧм вылын да сталь вӧчӧм вылын.
Лотарингия сетӧ кӧрт да сталь кызвын машиностроительнӧй, судостроительнӧй да мукӧд заводыслы Францияын.
Но чугун кисьтӧмыс тані мунӧ Германияысь вайӧм изшом вылын (орчча Саарскӧй обласьтысь либӧ Рурскӧй бассейнысь).
1919-ӧд воӧдз Лотарингия вӧлі джынвыйӧ Франциялӧн да джынвыйӧ Германиялӧн, но война бӧрын став кӧрт рудаа полосаыс Мец каркӧд тшӧтш пырис Францияӧ.
Эльзасын перйӧны калийнӧй совъяс, кодъяс зэв колӧны Францияын муяс вынсьӧдӧм вылӧ да химическӧй промышленносьтлы (серпасъяс, 61 да 62 лб.).
Главнӧй карыс Эльзаслӧн Страсбург (Марна — Рейн канал вылын, видз. карта 64 лб.).
Кӧрт руда запасъяс Францияын.
Мыйӧн абу удобнӧ положениеыс главнӧй кӧрт руда куйлан инъяслӧн Францияын?
Францияын, Эльзасын калийнӧй совъяс перйӧм.
Корсьӧй тайӧ профильсьыс Рейн да калийнӧй совъяс куйланін.
Петкӧдлӧй тайӧ профильыслысь (А—Б) положениесӧ карта вылысь мӧд листбокас.
Корсьӧй профиль вылысь калийнӧй сов слӧйяссӧ да тӧдмалӧй масштаб серті куйлан пыднасӧ налысь шахтаясын да мукӧд местаясын. 
Эльзас юкӧнлӧн карта.
Корсьӧй профиль вылысь (61 лб.) кык шахта, а сідзжӧ и карта вылысь.
Французскӧй Альпы да Пиренеи.
Карта вылысь.
Кутшӧм юяс Францияын визывтӧны Альпыяссянь?
Кутшӧм гӧра йыв сулалӧ лунвылынджык Женевскӧй тысянь?
Кутшӧм юяс визывтӧны Пиренеияссянь?
Французскӧй Альпыяс некымын хребетӧн кыссьӧны Италиякӧд граница пӧлӧн.
Асыввыв хребет — мед джуджыд — артмӧма гранитысь, а бокъясас сылӧн вольсасьӧны альпийскӧй веж лугъяс; долинаясас вӧдитӧны йӧла скӧт; скӧтсӧ йирсьӧдӧны гӧравыв лугъяс вылын.
Рытыввыв хребетъяс — известнякъясысь; найӧ эжсьӧмаӧсь кустарникъясӧн да шоч турунӧн; сэні йирсьӧны негырысь ыж стадаяс.
Главнӧй озырлуныс Французскӧй Альпыяслӧн да Пиренеияслӧн — сійӧ «еджыд шом».
Гӧраяссянь лэччан юяс вылын быдмисны промышленнӧй каръяс.
Пиренейскӧй гӧраяслӧн бокъясыс крутӧсь, вуджан инъяс (перевалъяс) сьӧкыдӧсь.
Крут бокъяссяньыс уськӧдчӧны водопадъяс.
Гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн да зэв бур пӧскӧтинаясӧн, кӧні гожӧмын йирсьӧны уна мӧс да ыж стадаяс.
Политическӧй строй да овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Францияын господствуйтӧны гырысь капиталистъяс: банкиръяс, заводчикъяс, фабрикантъяс, рудник кутысьяс да с. в.
Веськӧдлӧм серти Франция — буржуазнӧй республика.
Конституция серти юралысьясӧн сулалӧны президент, коді бӧрйыссьӧ 7 во кежлӧ, министръяслӧн сӧвет да парламент, кытчӧ пырӧ кык палата: вылысса (сенат) да улысса (депутатъяслӧн палата).
Французскӧй компартия веськӧдлӧ уджалысь йӧз вермасьӧмӧн капиталлы паныд да котыртӧ тайӧ вермасьӧм вылас став уджалысь йӧзысь ӧтувъя фронт.
Мирӧвӧй войнаӧдз Францияын медыджыд роль ворсліс видзму овмӧс, джын олысьыс сэні вӧлі крестьяна.
Промышленносьтлӧн значениеыс вӧлі ичӧтджык, медзэвсӧ сійӧ вӧчліс тканьяс, паськӧм, кӧмкот да роскош предметъяс.
Мирӧвӧй война дырйи Францияын стрӧитӧма вӧлі уна выль завод: металлургическӧй заводъяс, машиностроительнӧйяс, цементнӧйяс да с. в.
Ӧні Франция — промышленнӧй страна: французскӧй промышленносьт этша уступайтӧ английскӧй да германскӧй промышленносьтлы, а рабочӧй класс Францияын ёна соді.
Чугун да сталь кисьтӧм серти Франция сулалӧ коймӧд местаын (3 № содтӧд).
Аслас изшом Франциялы оз тырмы, сійӧс пыртӧны Англияысь да Германияысь.
Машиностроительнӧй заводъясын Париж гӧгӧрын стрӧитӧны автомобильяс, авиационнӧй моторъяс, самолётъяс.
Уна военнӧй заводъясын Крезоын да мукӧдлаын вӧчӧны пушкаяс, снарядъяс, пулемётъяс, танкъяс да с. в.
Военнӧй верфъяс вылын стрӧитӧны миноносецъяс, подводнӧй лодкаяс.
Портъясын стрӧитӧны гырысь морскӧй суднояс *.
* Неважӧн Шербургын стрӧитӧма ӧти зэв ыджыд пароход «Нормандия», ӧдйӧ мунӧмнас сійӧ бӧрӧ колис став рекордъяссӧ: Европаыс Америкаӧ сійӧ муніс 107 часӧн, а бӧр туйсӧ вӧчис 99½ часӧн.
Тайӧ пароход вылас каютаясыс І да ІІ класса пассажиръяслы роскошнӧйӧсь, но матросъяслӧн каютаяс дзескыдӧсь да лёк сынӧдаӧсь.
Ыджыд значениеаӧсь лоӧны хлопчатобумажнӧй да шерстянӧй фабрикаяс Лилль районын, бельгийскӧй граница дорын, кытысь перйӧны изшом.
Лион шӧвк тканьяс вӧчӧм серти дыр сулаліс первой местаын мирас, но неважӧн сійӧ уступитіс первой местасӧ Миланлы (Италияын).
Парижын уна фабрикаяс вӧчӧны гӧтӧвӧй паськӧм, юр кышӧдъяс, мода да роскош предметъяс.
Но медводзын Францияын сулалӧны ӧні сьӧкыд промышленносьтлӧн гырысь заводъяс: металлургическӧй заводъяс (чугун да сталь кисьтан), машиностроительнӧйяс да разнӧй военнӧй заводъяс.
Заводъясын ёна паськалӧны электромоторъяс, токсӧ найӧ босьтӧны электро да гидроэлектростанцияясысь.
Промышленносьткӧд радын сулалӧ Францияын видзму овмӧс.
Шабді вӧдитӧм серти СССР сулалӧ первой местаын Европаын, Франция — мӧд местаын (3 № содтӧд).
Бур винаяс вӧчӧм серти Франция сулалӧ первой местаын мирас.
Но видзму овмӧс техникаын Франция кольӧ бӧрӧ Англияысь.
Францияса крестьяналӧн кызвыныслӧн ичӧтик му участокъяс, найӧ ӧдва ӧдва вермӧны пӧткӧдчыны.
Тӧдӧмысь найӧ оз вермыны пӧльзуйтчыны дона машинаясӧн; найӧ этша вынсьӧдӧны минеральнӧй удобрениеясӧн.
Сы понда урожайяс Франция муяс вылын ичӧтджыкӧсь асыв-лунвыв Англияын дорысь, а муясыс ӧд тані бурджыкӧсь.
Йӧла скӧт видзӧм Францияын улынджык Англияын да Германияын серти; Францияын мӧсъяслы сетӧны этшаджык кӧрым, а сы понда французскӧй мӧс сетӧ йӧвсӧ этшаджык германскӧй мӧс дорысь.
Волысян туйяс Францияын лӧсьӧдӧма зэв бура: тшӧкыда нуӧдӧм кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс, а сідзжӧ ю туйяс да каналъяс вевттьӧны став странасӧ.
Шоссейнӧй туйяс медвойдӧр кутісны стрӧитны Францияын, но ӧні французскӧй автомобильнӧй туйяс качествонас уступайтӧны итальянскӧй туйяслы.
Автомобиль лыд серти (1700 сюрс) Франция сулалӧ коймӧд местаын, США да Англия бӧрын.
Морскӧй торгӧвӧй флотыс сылӧн абу торъя ыджыд.
Франция — зэв ён военнӧй держава; сійӧ видзӧ ыджыд да зэв ён армия, а такӧд тшӧтш вывті ыджыд воздушнӧй флот; военнӧй флотыс сылӧн сідзжӧ зэв ён.
Выль мирӧвӧй война кежлӧ лӧсьӧдчиг, кыдзи и став империалистическӧй странаясыс, Франция вооружайтӧ Европаса негырысь странаяс костысь ассьыс союзникъяссӧ: Чехословакияӧс, Румынияӧс, Югославияӧс да Бельгияӧс.
Но ӧнія кадӧ Франция оз лыддьы аслыс коланаӧн заводитны выль война да кутчысьӧ мирӧ.
Сы понда сійӧ лӧсьӧдіс СССР-кӧд мӧда-мӧдлы отсалӧм йылысь пакт — кодкӧ кӧ уськӧдчас на вылӧ войнаӧн.
Изшом куйланінъяс да изшом перйӧм Францияын.
Корсьӧй места, кӧні перйыссьӧ медся уна изшом.
Судоходнӧй юяс да каналъяс Франциялӧн.
Видзӧдӧй Рейнлысь Марнакӧд ӧтлаасьӧм.
Кутшӧм юяс петӧны тайӧ каналас?
Висьталӧй мукӧд каналъяс Франциялысь; висьталӧй, мый да мыйкӧд найӧ ӧтлаалӧны.
Колонияяс.
Карта вылысь.
Корсьӧй Франциялысь колонияяс Африкаын да Азияын.
Видзӧдӧй морскӧй туйяс сэтчӧ Франциясянь.
Франция — ыджыд колониальнӧй держава.
Колонияяс ыджданас сійӧ уступайтӧ толькӧ Англиялы.
Франция киын пӧшти Африка джынйыс 39 млн. олысьӧн — пӧшти ӧтмында Францияас олысь лыдкӧд.
Медся важнӧй колонияяс Африкаын — Алжир, Тунис да Марокко — сулалӧны неылын метрополиясьыс; сэсся Франция киын жӧ ыджыдджык юкӧныс Сахаралӧн, ыджыд юкӧн Экваториальнӧй Африкалӧн да Мадагаскар ді.
Азияын медся важнӧй колония сылӧн — Французскӧй Индокитай, да ичӧтджык сыысь — Сирия (босьтӧма мирӧвӧй война бӧрын).
Промышленнӧй вӧчасъяс Францияысь — автомобильяс, рельсъяс, тканьяс, паськӧм — нуӧны колонияясӧ, а сэтысь вайӧны хлопок, каучук — Индокитайысь, вурун, кучикъяс, фосфоритъяс — Войвыв Африкаысь.
Французскӧй капиталистъяс стрӧитӧны колонияясын кӧрт туйяс, шоссейнӧй туйяс, лӧсьӧдӧны плантацияяс, шуам, каучук плантацияяс Индокитайын, тшӧктӧны уджавны ас выланыс уна миллион крестьянаӧс Африкаысь да Азияысь.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мый понда ёна торъялӧ климатыс Войвыв да Лунвыв Франциялӧн?
2. Мыйла Францияын видзму овмӧсын ыджыд значение кутӧ шобді?
3. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Францияын судзсьымӧн да кутшӧмъясӧс сылы лоӧ пыртны?
ГЕРМАНИЯ.
Плӧщадь 470 сюрс кв. км.
Население 66 млн. морт.
Кутшӧм места босьтӧ Германия Европаын плӧщадь серти?
Кутшӧмӧс — население лыд серти?
Сулаланін да границаяс.
Карта вылысь.
Висьталӧй мореяс, кытчӧ петӧ Германия.
Висьталӧй государствояс, кодъяскӧд мунӧны сылӧн границаясыс, Голландиясянь заводитӧмӧн.
Кутшӧм гырысь юяс вуджӧны Германиялысь границаяссӧ?
Кутшӧм гӧраяс сулалӧны Германия границаяс вылын?
Германия сулалӧ Европа материк шӧр юкӧнын и сэки жӧ зэв важнӧй морскӧй туйяс дорын, кодъяс йитӧны Европаӧс мукӧд свет юкӧнъяскӧд.
Эльба ю вомсянь Ламаншӧдз — суткися дженьыдджык туй.
Кильскӧй канал кузя мунӧ морскӧй туй Севернӧй мореысь Балтийскӧй мореӧ, тайӧ туйыс Германиялы зэв важнӧй: сійӧ ёна дженьыдджык Датскӧй пролив пыр туй серти, да дзоньнас Германия киын (карта, 5 лб.).
Севернӧй море оз кынмыв, а Балтийскӧй море Германия берегъяс дорын тупкысьлӧ сӧмын вӧсньыдик йиӧн да регыдик кежлӧ (карта, 90 лб.).
Севернӧй мореын Германиялӧн эмӧсь зэв бур портъяс — Гамбург да Бремен; сулалӧны найӧ паськыд ю вомъясын, приливъяс дырйи татчӧ вермӧны пырны медся гырысь судноясыс.
Балтийскӧй море вылын эмӧсь портъяс: Киль, Штеттин да Кенигсберг.
Киль сулалӧ удобнӧй гаваньын, Кильскӧй канал заводитчан инын, а Штеттин да Кенигсберг — гафъясын, мӧдног кӧ, ю вомдорса заливъясын, кодъясӧс торйӧдӧны моресянь лыа кӧсаяс.
Висла да Неман ю вомдоръясын артмӧмаӧсь кузь лыа кӧсаяс.
Лыасӧ татчӧ вайӧны Балтийскӧй море лунвыв берег пӧлӧнса гыяс векджык пӧльтан рытыв тӧвъяс дырйи. *
* Лыакӧд тшӧтш гыяс вайӧны янтар — важ измӧм пуяслысь сир; пу колясъясыс эмӧсь Балтийскӧй море пыдӧсын да берегъяс вылас.
Юяс пуктӧны гафъясын нюйт да тыртӧны восьса мореӧ петан туйяссӧ, сы понда тані фарватеръяс весалӧм вылын пыр уджалӧны землечерпалкаяс.
Суша вылын Германиялӧн границаыс мунӧ 11 государствокӧд, на пытшкысь кыкыс — Данциг да Люксембург — зэв ичӧтикӧсь.
Асыввыв юкӧныс сылӧн — Асыввыв Пруссия — торъялӧ ӧстальнӧй Германиясьыс векньыдик польскӧй территория полосаӧн, — тайӧ Польшалӧн Балтийскӧй мореӧ петан туй, шусьӧ Польскӧй коридорӧн.
Версальскӧй мир серти Германиялысь босьтісны суседъясыс со кутшӧм бура ыджыд обласьтъяс: рытыввылын Эльзас да Лотарингия, войвылын Шлезвиг, асыввылын Силезиялысь, Познаньлысь да Рытыввыв Пруссиялысь юкӧнъяс; таысь ӧтдор, Данциг порт сы гӧгӧрса муяскӧд торйӧдӧма кыдзи вӧльнӧй карӧс да Мемель порт гӧгӧрса муясыскӧд сетӧма Литвалы.
Ӧні Германияӧ пырӧ 16 «му»; главнӧйясыс на пытшкысь — Пруссия, коді босьтӧ медся ыджыд юкӧнсӧ став Германиясьыс, Бавария да Саксония.
Военнӧй боксянь кызвын сухопутнӧй границаас Германиялӧн естественнӧй барьеръяс (джуджыд гӧраяс) абуӧсь.
Тайӧ ӧпаснӧ орчча государствояслы, торъя нин посни государствояслы: Бельгиялы, Голландиялы, Даниялы, Литвалы.
Кыдзи мирӧвӧй война заводитчигӧн германияса войскаяс мунісны Бельгия равнинаяс пыр Войвыв Францияӧ, сідз жӧ и водзӧ война дырйи (кодӧс гӧтӧвитӧны германскӧй фашистъяс) вермасны найӧ веськӧдчыны либӧ сійӧ туйӧд жӧ рытыввылӧ, либӧ Литва да Латвия равнинаясӧд асыввылӧ — СССР границаяслань.
Германиялӧн важ да ӧнія границаяс.
Петкӧдлӧй обласьтъяс, кодъяс торъялісны Германияысь война бӧрын:
1 — Эльзас,
2 — Лотарингия юкӧн;
3 — Рейнскӧй обласьтлӧн юкӧн;
4 — Шлезвиглӧн юкӧн;
5 — Рытыввыв Пруссиялӧн юкӧн;
6 — Познаньлӧн юкӧн;
7 — Силезиялӧн юкӧн;
8 — Данциг;
9 — Мемель.
Висьталӧй, кутшӧм государствоясӧ найӧ пырисны.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй лунвыв границасӧ Войвывгерманскӧй увтаслысь.
Висьталӧй главнӧй горнӧй массивъяс.
Корсьӧй Вылысрейнскӧй увтас.
Петкӧдлӧй Германияын визывтысь гырысь юяс.
Войвылын Германияын куйлӧ паськыд увтас, лунвылынджык лоӧны неджуджыд гӧра массивъяс, и сӧмын самӧй лунвыв граница дорас сулалӧны джуджыд складчатӧй гӧраяс.
Войвывгерманскӧй увтас — холмистӧй равнина, вевттьысьӧма ледник ваясъясӧн (наносъясӧн) шӧркодя 100 м кызта слӧйӧн (мукӧд странаясын татшӧм слӧйыс ёна вӧсньыдджык).
Тайӧ слӧй увсьыс сӧмын кӧнсюрӧ тыдалӧны известнякъяса важ холмъяслӧн йывъясыс.
Скандинавскӧй ледник этша вылӧ куимысь воліс Войвывгерманскӧй увтас вылӧ да куимысь бӧр вешйыліс, бӧрсяыс кольліс моренаяс: либӧ шыльыд (тшӧтшкӧс) моренаяс — тайӧ пыдӧсса моренаяс, либӧ холмистӧй моренаяс — тайӧ помса моренаяс; моренаясын ӧтгудыр сорласьӧмаӧсь лыаяс, сёйяс, валун — изъяс.
Помса моренаясысь Балтийскӧй море берегъяс пӧлӧн артмӧма Балтийскӧй гряда, кӧні холмъяс костын эмӧсь зэв уна тыяс; войдӧр тані вӧлі уна валун — ледникӧн вайӧма, но ӧні му веркӧссьыс пӧшти ставсӧ нин чукӧртӧма (мунісны стрӧйбаяс вылӧ).
Балтийскӧй грядасянь лунвывланьын кыссьӧ увтас полоса, сэні ледникъяс дырсянь кольӧмаӧсь важ ледник юяслӧн долинаяс (карта, 70 лб.).
Ещӧ лунвывланьын бара паныдасьӧны помса моренаяс, — ледникъясыс волісны Среднегерманскӧй гӧра массивъяс подулӧдз.
Моренаясын эм бур материал автомобильнӧй туйяс вӧчӧм вылӧ: гравий, из (булыжник), лыа.
Шӧр да Лунвыв Германияын му веркӧсыс гӧраяса; тані уна гӧра массив — паськыд, но неджуджыд из гӧраяс (гӧрб кодьӧсь).
Главнӧйясыс на пытшкыс: Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс, Саксонскӧй Руднӧй гӧраяс, Судетскӧй гӧраяс, Богемскӧй вӧр, Шварцвальд.
Тані медзэвсӧ — гранит, гнейс да мукӧд кристаллическӧй сланецъяс.
Бокъясыс массивъяслӧн ньывкӧс, йывъясыс гӧгрӧсӧсь, — абу джуджыдӧсь (1-сянь 1½ км-ӧдз), вевттьысьӧмаӧсь кызвынысьсӧ сук вӧръясӧн — бук, дуб да лыска вӧръяс, — тасянь и налӧн нимъясыс: Шварцвальд (сьӧд вӧр), Богемскӧй вӧр да с. в.
Ортсыладорсянь германскӧй массивъяс ӧткодьӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Ставныс найӧ эжсьӧмаӧсь кыз слӧя (некымын метр кыза) небыд породаясӧн.
Тайӧ небыд породаяса слӧйыс зэв лӧсялӧ вӧръяс быдмӧмлы, а сідз жӧ и видзму вӧдитӧмлы.
Германскӧй массивъяс коластъясын эмӧсь увтас местаяс (впадинаяс); на пытшкысь гырысьджыкыс кык: ӧтиыс, кыті визывтӧ Майн ю, мӧдыс, коді куйлӧ Шварцвальд да Вогезы костын да шусьӧ Вылысрейнскӧй увтасӧн.
Лунвылын Дунайсянь куйлӧ Баварскӧй тшӧтшкӧс вывтас. Сійӧ вевттьысьӧма плодороднӧй лёссӧн, а выліджык юкӧнас, Альпийскӧй гӧраяс дінын, тырӧма важ альпийскӧй ледник ваясъясӧн (наносъясӧн) да тыясӧн.
Дзик лунвылас Германияын, кӧні границаыс сылӧн мунӧ Швейцариякӧд да Австриякӧд, кыпӧдчӧны Альпыяс.
Джуджыд складкаясныслӧн эмӧсь ёсь йывъяс, пиньяса гребеньяс да джуджыд долинаяс.
Германия полезнӧй ископаемӧйясӧн озыр, торъя нин изшомӧн да руд (бурӧй) шомӧн.
Главнӧй изшом пластъяс куйлӧны Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвывладорын, Рур ю пӧлӧн (Рейнлӧн веськыд вож); руд шом эм уналаын Саксонскӧй Руднӧй гӧраяссянь войвывланьын.
Кӧрт рудаяс паныдасьлӧны разнӧй местаясын, но неунаӧн.
Германия торъя озыр калийнӧй совъясӧн — Гарцсянь лунвывланьын; тайӧ совъясыс зэв коланаӧсь и видзму овмӧслы и промышленносьтлы.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй (картаяс, 19–20 лб.-яс), январ тӧлысся 0° да юль тӧлысся 20° изотермаяслысь мунӧмсӧ.
Уна-ӧ осадок (карта, 18 лб.) усьӧ Германияын, кӧні унджык, кӧні этшаджык да мыйла?
Климат Германиялӧн пӧшти ӧткодь лунвылын и войвылын, сы вӧсна, мый лунвывланьӧ му веркӧсыс сылӧн кайӧ вывлань да.
Гожӧм Германияын шоныд, но абу жар; зэръяс овлӧны частӧ да отсалӧны быдмыны турунъяслы, няньяслы, корнеплодъяслы; кос поводдяяс овлӧны шоча.
Тӧв небыд, ыджыд морозъяс овлӧны сӧмын асыввылын; тӧлын тшӧкыда ульдывлӧ, зэрлӧ.
Но гӧра массивъяс вылын климатыс кӧдзыдджык; найӧ тшӧкыда вевттьысьлӧны кымӧръясӧн да тӧлын дыр кежлӧ тырлӧны лымйӧн.
Рытыв тӧвъясысь гӧраясӧн сайӧдӧм долинаясын да увтасъясын климатыс косджык да шондіаджык.
Юяс Германиялӧн заводитчӧны гӧраясын лунвылын да визывтӧны войвылӧ, Дунайысь ӧтдор.
Найӧ ыджыд вааӧсь, оз ёна ойдлыны и гожӧмын оз косьмыны.
Уна ю вожъяс воӧны зэв матӧ мӧда-мӧд дінас, сы понда найӧс зэв кокни вӧлі ӧтлаавны каналъясӧн.
Главнӧй каналъясыс мунӧны важ ледник ю долинаясӧд;
Варшава — Берлин долинаӧд (карта 70 лб.) мунӧ каналъяслӧн система: Висла — Варта — Одер — Шпрее — Гавель — Эльба.
Тӧлын юяс Германияын кынмылӧны кык-нёль тӧлысь кежлӧ, а рытыввылын пӧшти ньӧти оз кынмывны; шуам, Рейн кынмылӧ сӧмын улыс помас лун 10–20 кежлӧ да и сэні оз быд во.
Мусинъяс Германияын кызвыныс этша плодороднӧйӧсь — подзолаӧсь.
Медся лёкӧсь мусинъяс Войвывгерманскӧй увтасын, кӧні найӧ артмисны ледник ваясъясысь (наносъясысь) да кӧні моренаяс костын уна нюръяс.
Бурджыкӧсь мусинъяс сэтшӧм инъясын, кӧні абуӧсь ледник ваясъяс да кӧні пуктӧма лёсс.
Медся плодороднӧй местаяс Германияын — Вылысрейнскӧй увтас да Войвывгерманскӧй увтас лунвыв доръясыс Эльба да Одер юяс пӧлӧн — найӧ лёссӧн вевттьысьӧмаӧсь.
Саксонскӧй Руднӧй гӧраяслӧн вомӧна вундӧс.
Мыйысь тыдалӧ, мый тайӧ зэв важся гӧраяс?
Войвыв Германия.
Зэв бур няня муяс, гырысь корнеплодъяс, паськыд картупель муяс — со мый позьӧ аддзыны пӧшти быдлаын Войвыв Германияын; муяс зэв чистӧйӧсь: оз тыдавны йӧнъяс ни, пӧлӧзьничаяс ни, шыр анькытшъяс ни — некутшӧм ёг турун.
Войвывджык полосаас вӧдитӧны сю, зӧр да ид (сур вылӧ), а лунвылынджык, бӧльӧ плодороднӧйджык лёсса муяс вылын, — шобді да сакарнӧй свеклӧ.
Муяс костын тшӧкыда паныдасьлӧны вина пуан да сакар вӧчан заводъяс.
Джын муыс тані помещикъяс да кулакъяс киын, кодъяс видзӧны 10 батракӧдз дай унджык.
Батракъяс уджалӧны 14 часӧн сутки, а мукӧддырйи и унджык.
Войвыв Германияын, торъя нин сійӧ юкӧнас, коді лоӧ Эльбасянь асыввывланьын, помещикыс унджык мукӧд районъясын серти.
Помещик кытшлалӧ ас имение гӧгӧрыс да видзӧдӧ, медым батракъяс эз пукавны уджтӧг да медым арендаторъяс — орчча гӧль крестьяна — аскадын вӧчисны став шуӧм уджъяссӧ.
Кризис понда шӧр да гӧль крестьяна массаӧн рӧзӧритчӧны, овмӧсъяссӧ налысь вузалӧны уджйӧзъяссӧ вевттьӧм вӧсна. Налӧн овмӧсъясыс тадзикӧн вуджӧны помещикъяслы да кулакъяслы.
Германияын муяс вӧдитӧны бура, уджалӧны машинаясӧн.
Куйӧдысь ӧтдор, муясӧ паськыда сюйӧны минеральнӧй удобрениеяс.
Медвойдӧр немецъяс петкӧдӧны асланыс муяс вылӧ известка, разӧдӧны сійӧс посньыдик чукӧръясӧн, а сэсся шыблалӧны му пасьтаыс да пинёвтӧны пружинаа пиняясӧн.
Известка вӧснаыс почва лоӧ шыдӧс кодь структураа, кислотаыс сылӧн бырӧ, перегной свёртывайтчӧ да лоӧ стойкӧйӧн.
Сы бӧрын кӧдзан машинаясӧн разӧдӧны муяс вылӧ томас-шлак, суперфосфат да калийнӧй совъяс.
Кӧні оз тырмы куйӧд, сійӧс вежӧны «веж вынсьӧданӧн» — люпин кӧдзаӧн, кодӧс муас гӧрӧны ӧзима сю улӧ.
Нюрсялӧм муяс косьтӧны канаваясӧн, торф вылӧ кыскалӧны сёй; татшӧм муясыс минеральнӧй удобрениеясӧн сетӧны зэв гырысь турун да корнеплод урожайяс.
Войвыв Германияын кӧдза вежлалан севооборотъясыс плодосменнӧйӧсь.
Нянь кӧдзаяс муяс вылын вежсьӧны пропашнӧй культураясӧн (кодъяс небзьӧдӧны почвасӧ да весалӧны ёг турунъясысь) да кӧрым турунъясӧн, торъя нин клеверӧн (кодъяс отсалӧны почвалы лоны шыдӧса тэчасӧн да чӧжны сэні азот).
Сідз жӧ паськалӧма Войвыв Германияын и скӧтвидзӧм — порсьясӧс вӧдитӧм, — найӧс вердӧны медзэвсӧ картупельӧн, — да йӧла скӧт вӧдитӧм.
Мӧсъясӧс пӧшти оз лэдзлыны пӧскӧтина вылӧ.
Вердӧны найӧс гожӧмын ытшкӧм веж турунӧн (викаӧн, сераделлаӧн), а тӧлын сетӧны налы корнеплодъяс, клевер, кыд, силос да жмыхъяс.
Шӧр лысьтӧмыс мӧсъяслӧн вылынджык Францияын дорысь, но уна германскӧй гӧль крестьяна гӧрӧны мӧсъяснас, вӧвъяс абутӧмла; татшӧм овмӧсъясын мӧсъяс сетӧны йӧвсӧ этшаджык.
Медся ёна йӧла овмӧс паськалӧма Германияын Севернӧй море берегъяс пӧлӧн — маршъясын, кодъяс куйлӧны море уровеньысь улынджык, сы понда моресьыс найӧс потшӧма ён плотинаясӧн.
Муыс маршъясын плодороднӧй (море нюйта), а климатыс сэні небыд да васӧд.
Йӧла скӧтсӧ пӧшти вогӧгӧр видзӧны пӧскӧтинаяс вылын, вӧтлӧны ӧти веж луг вылысь мӧдӧ.
Лугъяссӧ торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс каналъясӧн, кытчӧ лэччӧ зэръяс бӧрын ва; зэръясла ойдісны эськӧ маршъясыс, эз кӧ сэтысь качайтны васӧ насосъясӧн.
Насосъяс уджалӧны сэні лун и вой дугдывтӧг, либӧ ветрянӧй мельничаясӧн либӧ парӧвӧй машинаясӧн; васӧ лэдзӧны мореӧ.
Тайӧ став овмӧссӧ немецъяс лӧсьӧдісны орччӧн олысь голландецъяс вылӧ видзӧдӧмӧн; найӧ важысянь нин вермасьӧны Севернӧй морекӧд, мырддисны сылысь паськыд маршъяс (голландецъяс ногӧн — польдеры).
Ми тӧдам, Севернӧй море кайӧ аслас лунвыв берег вылӧ, коді надзӧник лэччӧ увлань.
Зюдерзее да Долларт артмисны кымынкӧ сё во сайын ыжыд тӧвъяс (буряяс) бӧрын, кор море нуис лыа дюнаяс да кайис муяс да лугъяс вылӧ.
Сы бӧрын голландецъяс (а на бӧрся и немецъяс) кутісны бӧр мырддьыны морелысь участок бӧрся участок; Зюдерзее заливӧс Голландияын мыйкӧмында босьтӧма нин.
Ӧні сы пыдӧсын, кӧні неважӧн вӧлі море да ветлісны гыяс, йирсьӧны мӧсъяс.
Локтӧм кризис сувтӧдіс уджсӧ.
Татшӧм выль участокъясыс эмӧсь и Германияын — Долларт залив берегъяс вылын, Везер да Эльба ю вом доръясын (карта, 73 лб.).
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кыдзи немецъяс подзола муяс вылын босьтӧны гырысь урожайяс — сю, корнеплодъяс да турунъяс?
2. Мыйла гӧль крестьяналӧн мӧсъясыс сетӧны этшаджык йӧв помещикъяслӧн да кулакъяслӧн серти?
3. Мый лоӧ, маршъясын кӧ дыр кежлӧ дугдасны уджавны насосъяс?
Гарц асыввыв подувъяс дорын Стассфурт кар дінын перйӧны калийнӧй совъяс.
Сэні быдлаын кыпӧдчӧны шахтаса башняяслӧн кӧрт чуньяс, а накӧд орччӧн химическӧй заводъяслӧн зэв гырысь еджыд корпусъяс.
Тайӧ заводъясыс уджалӧны руд шом вылын, кодӧс перйӧны сэні жӧ неылын — Лейпциг бердын.
Калийнӧй совъяс да руд шом орччӧн куйлӧм понда тані артмис Германияса химическӧй промышленносьтлӧн главнӧй центр.
Тані вӧчӧны калийнӧй удобрениеяс, а сідз жӧ быдсяма химическӧй продуктъяс: краскаяс, майтӧг, медикаментъяс, фотографиялы коланторъяс да с. в.
Руд шомысь вӧчӧны бензин, мавтас выйяс, гудрон да дьӧгӧдь (автомобильнӧй туйяслы) да уна мукӧд продуктъяс, на пытшкын ломтысян газъяс, кодъясӧс трубаяс пыр сетӧны промышленнӧй каръясӧ.
Таысь ӧтдор, шом перерабатывайтӧны электроэнергияӧн, коді высоковольтнӧй проводъясӧд мунӧ Берлинӧ, Лейпцигӧ, Магдебургӧ, Ганноверӧ да мукӧд каръясӧ.
Каръяс Войвыв Германияын уна, и пӧшти быд карын паськалӧма промышленносьт.
Каръяс сулалӧны став страна пасьта.
Дзик асыввылын сулалӧ Кенигсберг — главнӧй кар Асыввыв Пруссиялӧн.
Медся ыджыдыс став каръяс пытшкын Берлин, столица Германиялӧн.
Сійӧ сулалӧ Шпрее ю вылын, Гавельӧ тайӧ юыс усянінсянь неылын.
Важ йизьылан каддырся следъяс (колясъяс) Германияын.
Петкӧдлӧй ледникъяслысь лунвыв границасӧ.
Петкӧдлӧй важ ва потоклысь долинасӧ Варшавасянь Гамбургӧдз.
Висьталӧй, кутшӧм юяс визывтӧны тайӧ долинаӧдыс.
Рейн долина Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраясын.
Шуйгавылас киссьӧм важ замок.
Ю мӧдар берегас неыджыд кар.
Джуджыдӧсь-ӧ Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс?
Рытыв-войвыв Германияын увтас берег видзӧм.
Кытчӧдз эськӧ ойдіс керкаыс, жугалі кӧ плотинаыс?
Мый сійӧ маршыс?
Берлин да Гамбург.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй, кутшӧм кӧрт туй визьяс ӧтлаасьӧны Берлинын (кытысь да кытчӧ мунӧны).
Кутшӧм ва туйяс йитӧны Берлинӧс Гамбург да Штеттин портъяскӧд?
Берлин — электротехническӧй промышленносьтлӧн ыджыд центр Германияын.
Сэсся сэні жӧ эмӧсь гырысь паровозостроительнӧй заводъяс, кытысь вонас петӧны некымын сюрс паровозъяс, эмӧсь гырысь машиностроительнӧй да инструментальнӧй заводъяс.
Берлин венласьӧ Парижкӧд паськӧм вӧчӧмын.
Берлин — германскӧй военщиналӧн центр, военщинаыс тані паськаліс важысянь прусскӧй корольяс отсӧгӧн.
Уличаяс вылын быдлаын маршируйтӧны военнӧй отрядъяс да вооружённӧй фашистъяс.
Берлинын уличьяссӧ видзӧны чистӧя, быдлаын пӧрадок.
Но тайӧ ортсыса пӧрадок саяс дзебсьӧмаӧсь застенокъяс, кытчӧ штурмовикъяс вайӧны пыткаяс вылӧ революционнӧй рабочӧйясӧс.
Берлин уступайтӧ Парижлы да Лондонлы население лыд серти (2№ содтӧд) да уличнӧй движение сэрті.
Берлинын эм метрополитен (мупытшса туй), а сідз жӧ му вевдорса туй, коді мунӧ Берлин шӧр юкӧнӧдыс и доргӧгӧръястіыс.
Рабочӧй окраинаяс Берлинын лёкӧсь, кыдзи и Парижын да Лондонын; сэні дас сюрсъясӧн уджтӧм йӧз, унаӧс на пытшкысь вӧтлӧмаӧсь патераясысь, найӧ семьяяснас олӧны важ ящикъясысь вӧчыштӧм керкаясын.
Берлин сулалӧ Германия шӧрын; сы пыр мунӧны медся важнӧй кӧрт туйяс, кодъяс вомӧналӧны Европаӧс рытыввывсянь асыввылӧ — Парижысь Москваӧ, да войвывсянь лунвылӧ — Штеттинысь Венаӧ да Римӧ.
Воздушнӧй (сынӧд) туйяс йитӧны Берлинӧс став столицаяскӧд Европаын.
Ва туйяс да каналъяс йитӧны Берлинӧс кык ыджыд порткӧд — Штеттинкӧд, Одер ю вом дорын, да Гамбургкӧд, Эльба ю вом дорын.
Тайӧ портъяссьыс кайӧны Берлинӧдз негырысь морскӧй суднояс.
Гамбург — зэв важнӧй порт Германиялӧн; сійӧ сулалӧ 100 км сайын моресянь, но приливъяс дырйи сэтчӧ воӧны океанскӧй суднояс (карта, 73 лб.).
Гамбург кутӧ постояннӧй рейсъяс став важнӧй портъяскӧд мирын.
Мирӧвӧй кризис понда суднояслӧн движение Гамбург портын ёна чині.
Бура ыджыд юкӧн портас пӧри быттьӧкӧ суднояс кладбищеӧ: сэні сулалӧ зэв уна морскӧй германскӧй пароход командатӧг да кусӧдӧм топкаясӧн тыртӧм (йӧзтӧм) берегъяс дорын; тайӧ пароходъясыслы оз тырмы грузыс германскӧй вузасьӧм чинӧмла.
Гамбургсянь неылын сулалӧ важнӧй океанскӧй порт — Бремен Везер ю вылын.
Контрольнӧй юасян:
Петкӧдлӧй карта вылысь главнӧй кӧрт туйяс Войвыв Германияын да каръяссӧ на вылысь.
Гамбург да Эльба юлӧн улыс помыс.
Корсьӧй маршъяс да ваттъяс (сэтшӧм местаяс, кодъяс петӧны ва улысь отлив дырйи).
Мыйла сьӧкыд мунны суднояслы прилив дырйи лоцманъястӧг?
Шӧр да Лунвыв Германия.
Шӧр полосаас Германияын уна места босьтӧны гӧра массивъяс, кодъяс эжсьӧмаӧсь либӧ вӧръясӧн, либӧ пӧскӧтинаясӧн.
Тайӧ вӧръяссӧ немецъяс видзӧны, ёна дӧзьӧритӧны: весалӧны пӧрӧм пуясысь, кос увъясысь, вермасьӧны вреднӧй гагъяскӧд; кералӧм вӧр местаын садитӧны выль вӧръяс, кӧні пуяссӧ сувтӧдӧма радъясӧн да найӧ быдмӧны зэв веськыдӧсь, мичаӧсь; бук да дуб пыдди садитӧны ӧдйӧджык быдмысь строевӧй вӧр: коз, пожӧм, ньыв.
Вӧръяс костса да вӧръяссьыс вылынджык куйлысь пӧскӧтинаяссӧ используйтӧны небыд вуруна ыжъяс видзӧм вылӧ.
Паськыд Баварскӧй плоскогорье, кӧні климатыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Войвыв Германияын, вевттьысьӧма сю, ид, зӧр да картупель муясӧн.
Увтас местаясын (впадинаясын) да ю долинаясын — массивъяс костын — климатыс шоныдджык да косджык, а почваяс плодороднӧйӧсь.
Примерӧн вермас лоны Вылысрейнскӧй увтас, кӧні муяс вылын кӧдзӧны кукуруза да сур пуан таг да кӧні муяс костас садитӧма яблоняясӧс да грушаясӧс, а ньывкӧс бокъясас сулалӧны дорвыв виноградникъяс.
Рейнлӧн векньыдик долина, кӧні юыс мунӧ Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраясӧд, сідз жӧ дзоньнас виноградникъяс улын.
Рейнскӧй вина славитчӧ и Германия ортсыын.
Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвыв подув дорын лоӧ Рурскӧй бассейн; тані му пытшкас гырысь пластъясӧн куйлӧ зэв бур коксуйтчысь изшом (нёль судта, 1000 м. пыднаӧдз); эмӧсь тані сідз жӧ и кӧрт рудаяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй Рур ю да приметитӧй, кӧні сійӧ вуджӧ лунвыв границасӧ изшом бассейнлысь.
Кӧні торъя уна шахта Рурскӧй бассейнын да кутшӧм каръяс сулалӧны сійӧ полосаас?
Кутшӧм кар сулалӧ Рейнӧ Рур ю усян инын, да кодарланьӧ мунӧ судоходнӧй канал?
Став Рурскӧй бассейныс тырӧма шахтаясӧн, кӧні лунысь-лун уна сё сюрс рабочӧй пырӧны му пытшкӧ да кӧні изшом перйӧмыс мунӧ медся бур машинаясӧн, кодъяс уджалӧны электричество вынӧн.
Уна вагонетка шом лэптӧ му вылӧ быд шахта, и пырысь пыр жӧ сійӧс сӧвтӧны кӧрт туй поездъясӧ, медым нуны заводъясӧ да пристаньясӧ.
Заводъяс чередуйтчӧны шахтаяскӧд да тыртӧм (шомтӧм) породаясысь гырысь чукӧръяскӧд.
Заводъяс гӧгӧрын быдлаын стрӧитӧма рабочӧй посёлокъяс, а сыысь ӧтдор Рурскӧй бассейнын быдмисны зэв уна промышленнӧй каръяс, на пытшкысь 16 карын 100 сюрс олысьысь унджык быдын.
Медыджыд карыс на пытшкын Эссен, тані зэв гырысь Крупповскӧй машиностроительнӧй да военнӧй заводъяс.
Портыс тайӧ бассейныслӧн Дуйсбург.
Изшом тыра суднояс мунӧны сэтысь вывлань и увлань Рейн кузя, кыдзи мукӧд обласьтъясӧ Германияӧ, сідз жӧ и заграницаӧ, торъя нин Францияӧ да Швейцарияӧ.
Коймӧд изшом поток мунӧ искусственнӧй каналъясӧд Эмс да Везэр юясӧ и водзӧ асыввывлань Ганноверӧ.
Дуйсбург лоӧ портӧн сідз жӧ и морскӧй суднояслы, кодъяс вайӧны Швецияысь да Испанияысь бур сорта кӧрт рудаяс.
Рурскӧй бассейн дінын сулалӧны гырысь промышленнӧй каръяс: Вупперталь, артмис кык кар ӧтлаасьӧмӧн (Бармен да Эльберфельд), Кельн (Рейн вылын) да мукӧд.
Некӧн, Шӧр Англияын кындзи, абу тамында промышленнӧй кар ӧтлаын, кыдзи тані Рурскӧй бассейнын да сы дінын Рейн ю вылын.
Бӧръя кадӧ промышленносьт Рурскӧй бассейнын ёна чині: уна шахтаяс, а сідз жӧ заводъяс сувтісны, уна сё сюрс рабочӧй колины уджтӧг.
Патераясысь найӧс вӧтлісны да найӧ овмӧдчисны землянкаясӧ шахтаяс да тыртӧм порода чукӧръяс костын.
Рурскӧй район бӧрын мӧд район, кӧні паськаліс промышленносьт, — сійӧ Саксонскӧй район; тані, руднӧй гӧраяс подйын перйӧны изшом; тан сулалӧны промышленнӧй каръяс: Дрезден, Эльба ю вылын, да Лейпциг, книга печатайтӧмлӧн да мехъяс вӧчӧмлӧн мирсьыс ӧти зэв ыджыд центр.
Коймӧд промышленнӧй район — Силезскӧй, кӧні главнӧй промышленнӧй карӧн лоӧ Бреславль, Одер ю вылын.
Тайӧ бассейнас, изшомысь ӧтдор, перйӧны сідз жӧ цинк.
Лунвыв Германияын промышленносьт паськалӧма омӧляджыка, Шӧр Германияын серти.
Баварияын паськалӧма сур пуӧм, главнӧй центрыс тані Мюнхен; чачаяс да карандашъяс вӧчӧм — Нюрнбергын, да мукӧд отрасльяс, шуам, электротехническӧй, химическӧй (краскаяс вӧчӧм), кучик вӧчӧм (та вылӧ используйтӧны гӧравыв вӧръясысь кырсьяс) да с. в.
Тані паськыда используйтӧны юяслысь ва усян вынсӧ (Инн да мукӧд), кодъяс лэччӧны Альпийскӧй гӧраяссянь.
Вылысрейнскӧй районын промышленносьт паськалӧма Майна вывса Франкфурт гӧгӧрын да Рейн вылын Маннгейм гӧгӧрын.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйла Рурскӧй бассейнлӧн значениеыс вывті ыджыд Германиялы?
Индӧй кымынкӧ помка.
2. Мыйӧн торъялӧ видзму овмӧс Лунвыв Германиялӧн Войвыв Германия видзму овмӧсысь?
Шахтаяс Рурскӧй бассейнын.
Корсьӧй изшом бассейнлысь границаяссӧ лунвылын да войвылын.
Кымын шахта воӧ 100 кв. км вылӧ Эссэн да Бохум дінын?
Кытчӧ позьӧ мӧдӧдны изшом ва туйясӧн Дуйсбургысь?
Важ ва туйяс Рейнлӧн да выль туйыс сылӧн, кодӧс веськӧдӧма дамбаясӧн.
Мыйла войдӧр Рейн вӧлі татшӧм кытшола?
Мыйла юлысь ва туйсӧ веськӧдӧмыс важнӧ судоходстволы?
(Висьталӧй влияниесӧ мельяс артмӧм вылӧ да мук.)
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс.
Германия — вылӧ кыпалӧм овмӧса капиталистическӧй страна.
Промышленнӧй изделиеяс вӧчӧм серти, машинаяс вӧчӧм серти тшӧтш и, сійӧ панйис Англияӧс да босьтіс мӧд места капиталистическӧй мирын Америкаса Соединённӧй Штатъяс бӧрын.
Англияын кӧ видзму овмӧс ворсӧ неыджыд роль, Германияын видзму овмӧслӧн значениеыс зэв ыджыд.
Ыджыдалысь классъяс Германияын — банкъясӧс, заводъясӧс, шахтаясӧс, гырысь тӧргӧвӧй предприятиеясӧс да с. в. кутысьяс да помещикъяс (Пруссияын найӧ шусьӧны юнкеръясӧн).
Налы паныд сулалӧ уджалысь йӧз масса — рабочӧйяс, служащӧйяс, батракъяс, гӧль крестьяна.
Капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн господствуйтан формаыс вежласьліс.
Шуам, 1918-ӧд воӧдз Германия вӧлі монархияӧн.
Монархия юрас сулаліс император (кайзер), а торъя государствоясын («муясын»й, кодъяс пырӧны вӧлі Германияӧ — сулалісны корольяс (шуам, Пруссияын, Саксонияын, Баварияын), герцогъяс (шуам, Вюртембергын), князьяс (шуам, Ольденбургын).
Быд германскӧй государствоын вӧлі аслас парламент — ландтаг — да аслас правительство, а став Германскӧй империяыслы вӧлі лӧсьӧдӧма ӧтувъя парламент — рейхстаг — да ӧтувъя правительство, юрнуӧдысьыс сэні шусьыліс канцлерӧн.
1918-ӧд во помын, кор Германияӧс вермисны мирӧвӧй войнаын, помӧдз орӧм, унежитчӧм население да армия чӧвтісны императорсӧ да став монархъяссӧ германскӧй «муясын».
Но рабочӧй класслӧн революционнӧй подготовка тырмытӧмла да сійӧн веськӧдлысь социал-демократическӧй партия предательство понда, германияса уджалысь йӧзлы эз удайтчы лӧсьӧдны пролетариатлысь диктатура: власьтыс коли крупнӧй буржуазия да помещикъяс киын; найӧ лӧсьӧдісны Германияын буржуазнӧй республика общегерманскӧй президентӧн, рейхстагӧн, правительствоӧн да канцлерӧн, автономнӧй ландтагъясӧн да правительствоясӧн торъя «муясын».
Германияса уджалысь йӧз, социал-демократъяслысь предательствосӧ аддзисны да, массаясӧн пондісны вуджны коммунистическӧй партияӧ да (бӧрйысигъясӧн) гӧлӧсуйтны сы дор выборъяс вылын.
Рейхстагын лои ыджыд группа коммунист — депутатъяслӧн; найӧ ыджыд гӧлӧсӧн став страна пасьтала кутісны висьтавлыны буржуазнӧй республика эксплоататорскӧй пытшкӧс (сущносьт) йылысь, капитализмлы пом воӧм йылысь, пролетариат требованиеяс (корӧмъяс) йылысь.
1932-ӧд воӧ Германияын тӧдчӧ вӧлі революция кыпӧдчӧмлӧн матысьмӧм.
Германиялӧн крупнӧй капитал тайӧс арталӧмӧн вежис ассьыс господствуйтан формасӧ: сійӧ бырӧдіс буржуазно-демократическӧй республикалысь «вермӧмъяссӧ» (став йӧзӧн гӧлӧсуйтӧм, кывлӧн, собраниеяслӧн, печатьлӧн «свобода» да с. в.) да лӧсьӧдіс ассьыс восьса диктатура.
Татшӧм диктатурасӧ сійӧ нуӧдӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм партия пыр, коді асьсӧ шуӧ национал-социалистическӧй либӧ фашистскӧй партияӧн.
Фашистскӧй партия действуйтӧ кык ногӧн.
Ӧти кӧ, сійӧ зільӧ пемдӧдны уджалысь массалысь юрвежӧрсӧ, бырӧдны налысь компартия гӧгӧр котыртчӧмсӧ да вештыны найӧс революция туйысь.
Сы могысь сійӧ лэдзӧ националистическӧй, шовинистическӧй лозунгъяс: шуӧ немецъясӧс медся культурнӧй, медся сюсь, «медся вылын сулалысь» («высшӧй») народӧн, а мукӧдӧс — «улын сулалысьясӧн» (нисшӧйӧн); сійӧ усьӧдӧ несознательнӧй элементъясӧс еврейяс вылӧ; сійӧ чуксалӧ косясьны французъяскӧд, чуксалӧ Сӧветскӧй Союзлы паныд мунӧмӧ, кодӧс торйӧн ёна ненавидитӧны фашистъяс да налӧн кӧзяеваыс.
Германскӧй коммунистъясӧс фашистъяс шуӧны рӧдиналы изменникъясӧн, националистическӧй лозунгъясысь ӧтдор сетӧны массаяслы капитализм дырйи олӧмӧ пӧртны вермытӧм кӧсйысьӧмъяс: шуам, бырӧдны безработица (уджтӧмалӧм), бырӧдны кризис да с. в.
Мӧд кӧ, татшӧм агитация нуӧдӧмысь ӧтдор, фашистъяс действуйтӧны террорӧн: виӧны (судӧн и судтӧг) революционнӧй рабочӧйясӧс, пуксьӧдӧны найӧс тюрмаясӧ да торйӧн сы вылӧ лӧсьӧдӧм концентрационнӧй лагеръясӧ.
1933-ӧд воӧ власьт дорӧ воӧм бӧрын фашистъяс паськыда мӧдісны нуӧдны антиреволюционнӧй террор.
Став партияяссӧ, фашистскӧй партияысь ӧтдор, весиг буржуазнӧй партияяссӧ разӧдӧма да запретитӧма.
Буржуазно-демократическӧй «свободаяс» бырӧдӧма.
Рейхстаг збыльвылӧсӧ абу.
Веськӧдлӧмас юралысьӧн сулалӧ фашистскӧй партиялӧн вождь (Адольф Гитлер), сійӧ президент и канцлер ӧтпырйӧ, назначайтӧ (пуктӧ) министръясӧс правительствоӧ да ассьыс наместникъясӧс германскӧй «муясӧ».
Капиталистическӧй Германия — мирын медся ён капиталистическӧй странаяс пиын ӧти.
Изшом перйӧм серти сійӧ сулалӧ мӧд местаын Европаын (Англия бӧрын), а руд шом перйӧмкӧд тшӧтш панйӧ весигтӧ и Англияӧс (3 № содтӧд).
Став шахтаяссӧ сэні электрифицируйтӧма, изшом перйӧны врубовӧй машинаясӧн, отбойнӧй молотокъясӧн да конвееръясӧн.
Руд шом вежӧ Германияын судзчытӧм нефть: сэтысь перйӧны промышленносьтлы да военнӧй уджлы колан продуктъяс, нефтянӧй продуктъяс местаӧ.
Лотарингияӧс воштӧм вӧсна Германияын кӧрт рудаыс коли этша, но сійӧс пыртӧны Швецияысь да Испанияысь да германскӧй кокс вылын перерабатывайтӧны чугунӧ да стальӧ.
Чугун да сталь кисьтӧмын Германия уступайтӧ капиталистическӧй странаяс пытшкысь сӧмын США-лы.
Калийнӧй совъяс перйӧм серти Германия сулалӧ первой местаын, а химическӧй промышленносьт паськалӧм серти сійӧ уступайтӧ сӧмын США-лы.
Германияын ёна паськалӧма быдсяма машинаяс да электроприборъяс вӧчӧм.
Тані найӧс вӧчӧны сэтшӧм уна, мый кызвын фабрикаясын да заводъясын важмӧм станокъяс да машинаяс вежӧма нин выльясӧн.
Сыысь ӧтдор, уна машинаяс петкӧдӧны мукӧд странаясӧ: Италияӧ, Японияӧ да с. в.
Германскӧй инженеръяс, техникъяс да рабочӧйяс — бур специалистъяс быдӧн асланыс уджын, уджсӧ вӧчӧны ӧккуратнӧя, чистӧя.
Фашистскӧй партия киӧ власьт вуджӧм бӧрын став промышленносьтсӧ веськӧдӧма военнӧй припасъяс да ӧружие вӧчӧм вылӧ: ӧрудиеяс, снарядъяс, танкъяс, военнӧй самолётъяс, удушливӧй газъяс да отравитан веществояс.
Волысян туйяс Германияын паськалӧмаӧсь сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и промышленносьт.
Кӧрт туйяс мунӧны зэв тшӧкыда; татшӧм уна кӧрт туй вожъяс эмӧсь сӧмын некымын странаясын мушар вылын: Бельгияын, промышленнӧй Англияын Да асыввыв юкӧнас США-ын.
Став поездъясыс ветлӧны стӧч расписание серти, но оз сэтшӧм ӧдйӧ ветлыны кыдзи США-ын.
Став судоходнӧй юясыс Германияын визувтӧны искусственнӧй ватуйясӧд, берегъяссӧ крепитӧма изйӧн да бетонӧн.
Берегъяссьыс юяс некор оз петавны (карта, 78 лб.), и суднояслы сэні некор оз мешайтны косьтъяс, кӧсаяс, пуктӧм діяс да с. в.
Главнӧй юяссӧ ӧтлаалӧма джуджыд каналъясӧн, кыті грузъяс мунӧны Германия рытыв помсянь асыввыв помӧдзыс либӧ мӧдарӧ.
Автомобильнӧй туйяс Германияын видзӧны вывті бура, и бӧръя воясӧ Германия стрӧитӧ татшӧм туйяссӧ зэв уна, вевттьӧ асфальтӧн либӧ йиджтӧдӧ битумӧн.
Тайӧ туйясыс стрӧитсьӧны медзэвсӧ военнӧй могъяс понда — ӧти границаясысь мӧдъясӧ войскаясӧс шыбитӧм могысь.
Германиялӧн эм ыджыд тӧргӧвӧй флот; бӧръя воясӧ сійӧ тэрмасьӧ стрӧитны военнӧй флот, кодӧс сійӧ вермас шыбитны Севернӧй мореысь Балтийскӧй мореӧ Кильскӧй каналӧд.
Воздушнӧй флот Германиялӧн зэв ыджыд; германскӧй лётчикъяс пассажиръясӧн вӧчӧны правильнӧй рейсъяс кыдзи страна пытшкас, сідз жӧ и став орчча государствоясас.
Ён воздушнӧй флотсӧ Германиялысь позьӧ пӧртны военнӧй флотӧ, коді вермас угрожайтны став орчча государствояслы.
Видзму овмӧс Германияын сувтӧдӧма зэв вылӧ: уджалӧны машинаясӧн, сюйӧны минеральнӧй удобрениеяс, скӧтӧс вердӧны пӧтӧс кӧрымъясӧн да с. в.
Ёна паськалӧм промышленносьт сетӧ видзму овмӧслы уна минеральнӧй удобрениеяс да разнӧй машинаяс: тракторъяс, уна амыся плугъяс, сеялкаяс да с. в.
Сы понда урожайяс няньяслӧн, корнеплодъяслӧн, картупельлӧн Германияын вылынджык Францияын серти, Англияын кодьӧсь жӧ.
Ёна паськалӧма йӧла овмӧс да порсь видзӧм; порсь лыд серти (24 млн.)
Германия уступайтӧ сӧмын США-лы.
Став промышленносьтыс Германиялӧн да видзму овмӧсыс гырысь капиталистъяс да помещикъяс киын, кодъяс тӧждысьӧны сӧмын асланыс доход понда.
Капиталистъяс котыртчӧмаӧсь (организуйтчӧмаӧсь) гырысь трестъясӧ (концернъясӧ).
Уджтӧм йӧзлӧн лыдыс Германияын вывті ыджыд — 7 млн.-ысь уна, и ставныс найӧ семьяясныскӧд олӧны тшыг нисьӧ пӧт, некутшӧм отсӧг (пособие) налы пӧшти оз сетны.
Помещикъяс да кулакъяс, — татшӧмыс Германияын уна, — медым тупкыны туйсӧ иностраннӧй прӧдуктъяслы да кыпӧдны ассьыныс доходъяссӧ, вӧчисны сідзи, мый пошлинаяс заграницаысь вайӧм сёян прӧдуктъяс вылӧ — нянь, вый, яй — кайисны зэв вылӧ.
Тайӧ прӧдуктъяслӧн гырысь донъясыс инмӧны Германияса уджалысь йӧзлы.
Рабочӧй класс Германияын котыртчӧ коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын капиталкӧд да фашизмкӧд вермасьӧм вылӧ.
ИТАЛИЯ.
Плӧщадь 310 сюрс кв. км.
Население 42 мльн морт.
Сулаланін, границаяс да очертание.
Карта вылысь.
Кутшӧм параллель вуджӧ Италияӧс По ю вом дорын да кӧні сійӧ мунӧ СССР-ын?
Кутшӧм часӧвӧй поясын сулалӧ Италия?
Кутшӧм мореяс (заливъяс, проливъяс) кытшовтӧны Италияӧс?
Кутшӧм государствояскӧд граничитӧ суша вылын Италия?
Италия босьтӧ Ломбардскӧй увтасӧс Альпы бокъясӧн, Апеннинскӧй полуостровӧс да кык ыджыд діӧс — Сицилияӧс да Сардинияӧс; таысь ӧтдор, мирӧвӧй война бӧрын сійӧ босьтіс неыджыд юкӧн Балканскӧй полуостров вылысь (Триест да Фиуме портъясӧн).
Италиялӧн Средиземнӧй море шӧрын сулалӧмыс кокньӧдӧ сылысь разнӧй странаяскӧд море вывті волысьӧмъяссӧ, и сыысь ӧтдор, небзьӧдӧ сылысь климатсӧ.
Войвылын Италияӧс сайӧдӧны Альпийскӧй гӧраяс, видзӧны сійӧс войтӧвъясысь да сьӧктӧдӧны войнаӧн сы вылӧ уськӧдчӧмъяссӧ.
Средиземнӧй мореӧ пыдӧ пырӧмлаыс, Италияӧс и рытывсянь и асыввывсянь кытшовтӧны мореяс.
Удобнӧй гаваньясӧн лоӧны: войвылын Генуя, Венеция, Триэст; лунвылын Неаполь, Мессина, Бриндизи.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм гӧраяс Италиялӧн складчатӧйӧсь?
Кутшӧм увтас вевттьысьӧма ю ваясъясӧн (наносъясӧн)?
Кӧні эмӧсь кусӧм вулканъяс?
Кӧні действуйтысь вулканъяс?
Висьталӧй налысь нимъяссӧ.
Кӧні тшӧкыда овлӧ землетрясение?
Кутшӧм юяс визувтӧны Ломбардскӧй увтасӧд?
Италия — гӧраяса страна.
Войвылын сулалӧны Альпылӧн зэв джуджыд хребетъяс, найӧ век нэмӧвӧйя лымъяс да ледникъяс улынӧсь.
Лымъясысь улынджык вежӧдӧны джуджыд гӧравыв мича лугъяс.
Став гӧра бокъясас пыдӧдз кодйыссьӧмаӧсь долинаяс, на вывті визывтӧны уна юяс, вӧчӧны порогъяс да водопадъяс.
Главнӧй По юӧ усьӧны вожъяс Тичино, Адда да мукӧд; найӧ визывтӧны Лаго-Маджиоре, Комо да мукӧд тыяс пыр.
Тайӧ тыясыс — ледникъясӧн вӧчӧм тыяс; помъяснаныс ледникъяс петлісны Ломбардскӧй увтас вылӧ да пуктісны татчӧ моренаяс, кодъяс и лоины быттьӧкӧ помӧдъясӧн тыяслы.
Ломбардскӧй увтас — тайӧ важ морскӧй залив, коді тырӧма юясӧн вайӧм плодороднӧй нюйтӧн.
По юлӧн дельтаыс и ӧні век тырӧ да вештӧ асыввывланьӧ Адриатическӧй мореӧс.
Кызь нэм сайын тайӧ море берег дорын сулавліс Адрия кар, а ӧні сійӧ сулалӧ 22 км сайын берег дорсяньыс (серпас, 81 лб.).
По юысь ӧтдор, тайӧ мореас усьӧны Эч ю да уна посни юяс, сы понда тані артмӧны пыр выль косьтъяс, діяс да кӧсаяс, кодъяс торйӧдӧны моресьыс ляпкыд ваа заливъясӧс, — найӧс шуӧны лагунаясӧн.
Ломбардскӧй увтасӧс куим боксянь кытшовтӧны гӧраяс, та вӧсна климатыс сылӧн континентальнӧй; татчӧ оз веськавны Атлантическӧй океансянь локтысь тӧвъяс.
Тӧлын тані овлӧны бура ыджыд морозъяс (−10°-ӧдз), муыс некымын вежон кежлӧ тырлӧ лымйӧн, но сы пыдди гожӧмыс тані зэв жар.
Став полуостров пӧлӧныс нюжӧдчӧны Апеннинскӧй гӧраяс.
Рытыв-войвылын, Генуэзскӧй залив дорын, Апеннинскӧй гӧраяс воӧны матӧ море берегъясӧ да помасьӧны сэні зэв гырысь тшупӧдъясӧн, кольӧ векньыдик берегдор полоса — Итальянскӧй Ривъера, кӧні сулалӧны дачаяс да морскӧй курортъяс пыр веж пуяса садъясӧн.
Вылынджык гӧра бокъясас быдмӧны сора вӧръяс да вольсасьӧны веж лугъяс.
Арно ю йыв дорын Апеннинскӧй гӧраяс дзикӧдз вежсьӧны, — тані заводитчӧ кос климата шӧр Италия.
Гӧра бокъясын абуӧсь нин мича веж лугъяс да вӧръяс.
Быдлаын кыпӧдчӧны руд известнякъяса скалаяс, найӧ дзик кушӧсь либӧ вевттьысьӧмаӧсь чорыд сутшкасьысь турунъясӧн да ляпкыдик кустарникӧн.
Апеннины да Тирренскӧй море берег костын куйлӧны холмистӧй гӧраводзьяс; тані визывтӧны юяс: Арно, Тибр да мукӧд.
Ювом доръясас найӧ уна нэм чӧжӧн пуктӧмаӧсь нюръяса равнинаяс — мареммыяс, маляриялӧн позъяс.
Мареммыяс да Апеннины костын эмӧсь уна кусӧм да ёна киссьӧм вулканъяс, на гӧгӧрын паськыд местаяс тырӧмаӧсь вулканическӧй пӧимӧн, кӧні артмӧмаӧсь плодороднӧй почваяс.
Лунвыв Италияын Неаполитанскӧй залив берег дорын сулалӧ действуйтысь вулкан — Везувий.
Кратерсьыс сылӧн дугдывтӧг кайӧны пӧсь руяс да пӧрӧны кратер весьтас кымӧрӧ; кадысь-кадӧ овлӧны извержениеяс.
Медбӧръя ыджыд извержение вӧлі 1906-ӧд воын, сэки вулканыс шыбитіс 13 судта тшын кымӧр; кымӧрыс гымаліс да чардаліс.
Везувий шыбитіс доналӧм бомбаяса масса; конус вылас сылӧн артмисны выль кратеръяс, сэтысь уськӧдчисны еджыдӧдз доналӧм лава юяс (потокъяс).
Ӧти биа поток лэччис гӧра боктіыс да бырӧдіс некымын сикт; пасьтаыс тайӧ потокыслӧн вӧлі 4 км.
Куим кар Везувий войвыв бок дорысь тырины пӧимӧн, анькытш да грецкӧй орех (лапилли) гырся доналӧм изъясӧн да.
Сицилия да Сардиния діяс артмӧмаӧсь суша колясысь, коді (сушаыс) ӧтлаавліс войдӧр Европаӧс Африкакӧд.
Мупытшса вынъяс, кодъяс торйӧдісны тайӧ свет юкӧнъяссӧ, действуйтӧны и ӧні.
Тайӧс петкӧдлӧны вулканъяслӧн извержениеяс, а сідз жӧ ён землетрясениеяс, кодъяс кадыс кадӧ овлӧны став Лунвыв Италияын, торъя нин Калабрияын да Сицилияын.
1908-ӧд вося декабр тӧлысьын землетрясение вӧсна киссисны Сицилияын ыджыд кар Мессина да кымынкӧ посньыдик каръяс Калабрияын; сэки куліны 100 сюрс мортысь унджык.
Климатыс Лунвыв Италиялӧн, Апеннины джуджыд хребетъясысь ӧтдор, подтропическӧй: кос да жар гожӧм, зэра да ыркыд тӧв.
Енэж сэні пӧшти пыр сэзь, весиг тӧлын оз овлыны туманъяс; кадысь кадӧ рытывсянь воӧны кымӧръяс, вайӧны левень кисьтан зэръяс, но тайӧ недыр кежлӧ — регыд енэжыс бӧр мичаммӧ, и бара дзирдалӧ югыд шонді.
Морозъяс овлӧны кӧ, кокньыдикӧсь, лымйыс эжлӧ сӧмын гӧраясӧс, дай сійӧ недыр кежлӧ.
Сы понда тані быдмӧны век веж пуяс да кустарникъяс. Сэтшӧм заросльяссӧ шуӧны маккиясӧн.
Природалӧн озырлун Италияын лоӧ сійӧ подтропическӧй климатын да сійӧ почваясын — краснозёмъясын, кодъясӧс мукӧд местаас вынсьӧдӧма вулканлӧн пӧим.
Изшомӧн да металлъясӧн сійӧ зэв гӧль.
Сы пыдди сійӧ зэв озыр «еджыд шомӧн», мӧдногӧн кӧ шуны, гӧравыв юяс вынӧн, кодъяс лэччӧны медъёнасӧ джуджыд Альпийскӧй хребетъяс вылысь.
Сійӧ озыр ещӧ и мраморӧн (Апеннины гӧраясын) да сераӧн (Сицилия му пытшкын).
Контрольнӧй юасян:
Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ Войвыв Италия Средньӧй да Лунвыв Италияысь климат серти да му веркӧс тэчас серти.
Италиялӧн ыдждаыс да гӧраяслӧн сулалӧм.
Висьталӧй кык главнӧй горнӧй система.
Кӧні найӧ мунӧны лунвылын?
По ю дельталӧн содӧм.
Корсьӧй кар, коді войдӧр сулавліс море берег дорын.
Петкӧдлӧй важ дюнаяслысь да море важ береглысь полоса да историческӧй кадӧ пуктӧм косін (суша).
Землетрясениеяслӧн да вулканъяслӧн обласьт Италияын.
Висьталӧй местаяс да каръяс, кӧні частӧ овлӧны землетрясениеяс.
Висьталӧй действуйтысь вулканъяссӧ.
Войвыв Италия.
Зэв плодороднӧй Ломбардскӧй увтас орошайтӧны уна ваа юяс да кузьталаыс и пасьталаыс нуӧдӧм каналъяс, кыті ваыс мунӧ муяс вылӧ, садъясӧ да искусственнӧй лугъяс вылӧ.
Каналъяссӧ тані кокниа позис вӧчны: юяс пуктӧны асланыс ватуйясас (ю пыдӧсъясас) зэв уна нюйт да пыр ӧтарӧ кайӧны вывлань, сы понда ва уровеньыс (веркӧсыс) юясас вылынджык на гӧгӧрса муяс дорысь, да став юяссӧ сэні потшӧма плотинаясӧн, да ещӧ кык-куим пӧвса плотинаясӧн.
Войдӧр юясыс частӧ писькӧдлісны плотинаяссӧ да вӧчлісны ыджыд лёк, но ӧні сійӧ овлӧ шоча.
Медся увтас нюръяса местаясын итальянецъяс кӧдзӧны рис да кӧрым турунъяс; турунсӧ ытшкӧны квайтысьӧдз гожӧмнас.
Татшӧм местаясас видзӧны уна мӧсъяс; йӧв, вый да сыр нуӧны каръясӧ.
Кӧні муыс косджык, сэні кӧдзӧны шобді, кукуруза да сахарнӧй свеклӧ (свекласӧ нуӧны сахар вӧчан заводъясӧ).
Нянь муяс вылын жӧ садитӧма тутӧвӧй пуяс и весиг виноград, коді гартчӧ пуяс гӧгӧр.
Ломбардияын югыдыс да васӧдыс сэтшӧм уна, мый няньяс тані бура быдмӧны и пу вуджӧр сайясын.
Тутӧвӧй пуяс недыр кежлӧ коръявлӧны; мыйӧн быдмыштасны коръясыс, локтасны итальянкаяс мешӧкъясӧн да нетшкасны найӧс шӧвк вӧчысь лёльӧясӧс вердӧм вылӧ; татшӧм лёльӧяссӧ видзӧны пӧшти быд крестьянин овмӧсын.
Но крестьяна Ломбардияын олӧны зэв гӧля; пӧшти став продуктаяссӧ ассьыныс найӧ вузалӧны налогъяс мынтӧм вылӧ, асьныс олӧны тшыг нисьӧ пӧт.
Рис плантацияяс вылын помещикъяс ордын уджалӧны батрачкаяс гожӧмбыд пидзӧсӧдзныс няйтын, удждонныс налӧн зэв ичӧт да сы вӧсна найӧ уджаліганыс лэдзӧны кокъяс берданыс кутчысьны пиявкаяслы, медым сэсся вузавлыны найӧс аптекаясӧ.
Урожайяс Ломбардскӧй увтасын воӧны век гырысьӧсь, — муяссӧ сэні, куйӧдысь ӧтдор, вынсьӧдӧны суперфосфатӧн да селитраӧн.
Шобді воӧ 20 ц 1 га вылын.
Альпы да войвыв Апеннины гӧра бокъясын италияса крестьяна видзӧны скӧт — вӧдитӧны бур пӧрӧдаа гӧравыв мӧсъясӧс («тиролькаяс»); йӧв да сыр нуӧны каръясӧ.
Видзму овмӧскӧд тшӧтш Войвыв Италияын ёна паськаліс мирӧвӧй война бӧрын промышленносьт.
Став юяс вылын, кодъяс визывтӧны Альпы да Апеннины гӧраяссянь, стрӧитӧма гырысь электростанцияяс, кодъяссянь высокӧй напряжениеа ток локтӧ Миланӧ, Туринӧ, Генуяӧ мукӧд каръясӧ.
Гӧравыв юяс вынӧн уджалӧны станокъяс, бергалӧны уна миллион чӧрсъяс хлопчатобумажнӧй да шӧвк фабрикаясын; сэні перерабатывайтӧны иностраннӧй хлопок да италияса шӧвк, натуральнӧйӧс и искусственнӧйӧс, кодӧс вӧчӧны сійӧ каръясас жӧ химическӧй заводъясын.
Главнӧй кар Войвыв Италияын — Милан.
Сійӧ сулалӧ Ломбардскӧй увтас шӧрын, уна кӧрт туй вож ӧтлаасян инын (главнӧйыс на пытшкысь Сен-Готардскӧй) да уна автострада ӧтлаасян инын (автострада — гырысь автомобильнӧй туй, паськыд, шыльыд, вевттьӧма асфальтӧн).
Автострадаясӧс вӧчӧма сідзи, мый асланыс туй вылын найӧ вуджӧны мукӧд туйяссӧ либӧ тоннельясӧд, либӧ посъяс вывті; татшӧм туйясӧд автомобильяс вермӧны мунны 200 км-ӧн час.
Автомобильнӧй движение сэтшӧма паськалӧма Войвыв Италияын, мый грузъяс кыскалӧм, весиг ылі туйясӧ, сувтӧ донтӧгджык кӧрт туйяс вылын серти.
Промышленносьт паськалӧмла Милан йӧна быдмис да ыджда сертиыс лои первой карӧн Италияын (2 № содтӧд).
Турин — вывті тӧдчана промышленнӧй центр Францияысь локтан туй вылын — Мон-Сенисскӧй тоннель пыр.
Туринын эм ыджыд автомобильнӧй завод («Фиат»).
Генуя — вывті тӧдчана порт став Италияыслӧн, гырысь судостроительнӧй да машиностроительнӧй заводъясӧн.
Генуя лоӧ портӧн не сӧмын Италиялы, но сідз жӧ и Швейцариялы.
Венеция — торговӧй порт Адриатическӧй море лагунаын.
Карыс сулалӧ уна діяс вылын; уличаяс пыдди тані — протокъяс да каналъяс; экипажъясӧн пыдди Венецияын ветлӧны пыжъясӧн — гондолаясӧн.
Подӧн да автомобильясӧн ветлӧм мунӧ набережнӧй уличаясӧд.
Каналъяс вомӧн стрӧитӧма уна со пос.
Тайӧ карас волӧны уна иностраннӧй буржуазнӧй туристъяс.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйла ломбардскӧй увтасын кокни нуӧдны искусственнӧй орошение?
2. Кӧть эськӧ Ломбардияын плодороднӧйӧсь муясыс, мый вӧсна крестьянаясыс сэн гӧля олӧны?
3. Петкӧдлӧй карта вылысь Ломбардия пыр мунан главнӧй туйяссӧ войвывсянь лунвылӧ да рытывсянь асыввылӧ (висьталӧй каръяс).
Шӧр да Лунвыв Италия (полуостров да діяс).
Турунӧн гӧль пӧскӧтинаяс вылын Апеннины гӧраясын йирсьӧны ыж да кӧза стадаяс.
Тӧлын, кор гӧраяс тырӧны лымйӧн, пастукъяс лэччӧны стадаяснас гӧраводзьясас да локтӧны мареммыясӧдз.
Васӧдджык долинаясын гӧраяс костын итальянецъяс быдтӧмаӧсь благороднӧй каштан рощияс, а равнинаяс вылын быдлаын садитӧма век-веж маслинаяс да рожковӧй пуяс.
Тайӧ пуясыс оз повны гожся кос поводдяысь.
Маслина плодъясысь вӧчӧны уна оливковӧй вый, коді Лунвыв Италияын вежӧ мӧс вый, а рожковӧй пу плодъясӧн вердӧны осёлъясӧс да вӧвъясӧс.
Быдлаын быдмӧ сідз жӧ и виноград, сыысь вӧчӧны уна вина.
Винограднӧй вина Италияын зэв донтӧм да, сійӧ мунӧ быдлунъя юантор пыдди.
Быдлаын вӧдитӧны сідзжӧ миндальнӧй пуяс; найӧ дзордзалӧны водз тулысын розӧвӧй дзоридзьясӧн да чӧскыд дукнас тыртӧны сынӧдсӧ став лунвыв Италияас, а, торъя нин Апулияын.
Тайӧ пуяс костса мусӧ гӧрӧны ар кежлӧ да кӧдзӧны сэтчӧ ӧзима шобді либӧ ид, кодъяс воӧны майын либӧ юнь тӧлысь заводитчигӧн.
Муыс Лунвыв Италияын гырысь помещикъяс киын; налӧн зэв гырысь участокъяс — латифундияяс.
Сэні уджалӧны либӧ батракъяс, — татшӧмыс сэні зэв уна, либӧ гӧль крестьяна — арендаторъяс.
Ӧтчыд, — гижӧ ӧти морт, коді вӧлӧма Италияын 1933-ӧд воӧ, — ме волі батрак ордӧ; сійӧ олӧ сёй джоджъяса хижинаын (керкаын).
Сыкӧд тшӧтш олӧны семьяяснас сылӧн кык ёрт да ослик, кодӧн кыскалӧны ылісянь ва.
Комнатаын ветлӧны курӧгъяс.
Менӧ дивӧ кутіс, ни луншӧркадын, ни часын, ни кык часын луншӧр бӧрын некод олысьяс пытшсьыс эз пуксьыв сёйны. — «Кор нӧ ті сёйланныд»?
Меным шуӧны: «Куим часын», — да висьталӧны тайӧ обласьтас пӧ батракъяс сёйӧны сӧмын ӧтикысь луннас — 3 часын.
Сійӧ лунас кӧзяиныс семьяас вӧлі висьӧ да куйлӧ вольпась вылын.
Ме шуа, висьысьыслы, мися, колӧ эськӧ сетны йӧв.
Синва доршасигтырйи меным шуӧны: «Йӧв... а кысь сійӧс босьтан?
Ми вунӧдім нин, мый кӧнкӧ свет вылын эм йӧв.
Челядь со школаӧ оз ветлыны — нинӧмӧн, да и велӧдчан книгаяссӧ ньӧбны нинӧм вылӧ».
Садъяс да виноградникъяс вевттьӧны став море берег вывсӧ полуостров вылас и, діяс вылас и.
Торъя мичаӧсь найӧ гӧра да нӧрыс бокъясын, кӧні мусьыс петӧны ключьяс; татшӧм инъясын бура быдмӧны фигияс (инжир), апельсинъяс, лимонъяс.
Уналаын татшӧм гӧра бокъясас, кӧні найӧ вывті крутӧсь, перйӧма зырйӧн либӧ динамитӧн скалаяс да вӧчӧма террасаяс; сэні террасаяс вылас сулалӧны садъяс да виноградникъяс.
Вогӧгӧр дугдывтӧг уджалӧны итальянецъяс тайӧ террасаяс вылас; весиг тӧлын найӧ кодйӧны сэтысь мусӧ да пуктӧны овощьяс: бобы, лук да картупель.
Картупель воӧ водз тулысын; сійӧс итальянецъяс нуӧны войвылӧ Швейцарияӧ, Германияӧ, Англияӧ, кӧні вузалӧны тулысын ыджыд донӧн.
Став выгодаыс картупель нуӧмысь воӧ, дерт, тӧргӧвечьяслы, крестьяналы жӧ оз коль сьӧмыс и нянь выланыс; став прӧдуктаыс налӧн ӧдва тырмӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ.
Ещӧ мичаӧсь садъяс Сицилия доргӧгӧръясын; сэні гӧра увъясысь петӧны уна ключьяс, сы понда сэні позьӧ нуӧдны искусственнӧй орошение.
Садъясас кисьмӧны апельсинъяс, лимонъяс да мандаринъяс.
Татшӧм фруктъяссӧ Сицилияын зэв уна чукӧртӧны; сӧвтӧны найӧс пароходъяс вылӧ да нуӧны Европаса разнӧй странаясӧ (карта, 88 лб.).
Промышленносьт Лунвыв Италияын абу паськалӧма — тані абу ни сырьё, ни шом, ни ыджыд ваа порогъяса юяс, кыдзи войвылын.
Каръясын эмӧсь разнӧй фабрикаяс; но ставныс найӧ посниӧсь — тайӧ либӧ консервнӧй заводъяс (фруктӧвӧй), либӧ мельничаяс, либӧ макарон фабрикаяс (итальянецъяс зэв любитӧны макарон).
Каръяс Шӧр да Лунвыв Италияын уна, но найӧ абу гырысьӧсь, сэні паськалӧма сӧмын вузасьӧм.
Медыджыд кар Апеннинскӧй полуостров вылын Рим — столица Италиялӧн, Тибр ю вылын.
Тайӧ зэв важся кар, сулалӧ кык сюрс воысь дырджык; тані эмӧсь важ кадъясса памятникъяс, итальянскӧй искусстволӧн музейяс.
Неаполь — важнӧй порт, Везувий дінын, судостроительнӧй заводъяса.
Неылын Неапольсянь эм Помпея — важ римскӧй кар, неважӧн восьтӧма пӧим улысь, кодӧн тыртліс сійӧс Везувий извержение дырйи миян эраӧдз 79-ӧд воӧ.
Помпеяын сюрӧм разнӧй предметъяссӧ, — важ римляналӧн керка пытшса кӧлуй, украшениеяс да картинаяс, — видзӧны ыджыд Неаполитанскӧй музейын.
Лунвывланьын Неапольсянь сулалӧ неыджыд ді — Капри, зэв мича места, тані эм «голубӧй грот» — пещера, джынвыйӧ сійӧ тырӧма море ваӧн.
Тайӧ ді вылас, кӧні климатыс зэв небыд, дыр оліс великӧй сӧветскӧй писатель — Максим Горький.
Бриндизи — Адриатическӧй море вылын порт, коді лоӧ Кале — Турин — Бриндизи кӧрт туйлӧн медбӧръя пунктыс; татчӧдз локтӧны пассажиръяс, кодъяс мунӧны Рытыввыв Европаысь Суэцӧ да Индияӧ.
Палермо да Мессина — портъяс, кодъяслӧн тӧдчанлуныс апельсинъяс да лимонъяс на пыр петкӧдӧмын.
Италиялӧн каръясыс, уна картиннӧй галереяяснаныс да важ кадъясса памятникъяснаныс, а сідзжӧ Италиялӧн мича енэжыс, югыда дзирдалысь шондіыс да кельыд-лӧз ваа сӧдз мореыс кыскӧны Италияӧ уна буржуазнӧй туристъясӧс; найӧ локтӧны татчӧ (медзэвсӧ тӧв помас да тулыс пуксигӧн) Европаса да Америкаса разнӧй странаясысь.
Тирренскӧй море берег вылын Италияын террасаяс.
Осёл кыскӧ нянь мешӧкъяс тыра телега.
Террасаяс вылын виноградникъяс (кортӧмӧсь) да апельсин садъяс (пемыдджыкӧсь).
Кутшӧм вогӧгӧрся кадӧ вӧчӧма снимоксӧ?
Везувий да Неаполь.
Вулкан, кор сійӧ оз действуйт; шуйга вылас йывсяньыс — Сомма (важ кратерлӧн дор.)
Матыса пу — пиния (италияса пожӧм).
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс.
Европаын нёль главнӧй империалистическӧй странаяс пытшкысь (Германия, Англия, Франция, Италия) Италия — медся омӧля развитӧй страна.
Видзму овмӧс сылӧн паськалӧма ёнджыка промышленносьт дорысь.
Фабричнӧй рабочӧйяслӧн да батракъяслӧн удждонныс да крестьяналӧн доходъясыс лючки грӧшъясӧн артавсьӧны.
Мирӧвӧй войнаӧдз Италияын буржуазиялӧн да помещикъяслӧн господствоыс нуӧдсьыліс конституционнӧй королевство формаӧн: корольлысь власьтьсӧ ограничитӧма вӧлі парламентӧн; сэтшӧм партияяс, кодъяслӧн парламентын вӧлі медуна депутат, пуктылісны (выдвигайтлісны) правительство.
Мирӧвӧй война бӧрын став Италия пасьта кыпӧдчис революционнӧй движение; сійӧ повзьӧдіс буржуазияӧс.
1921-ӧд воӧ сійӧ сетіс власьтсӧ (кыдзи тайӧ вӧчис бӧрынджык и германскӧй буржуазия) фашистскӧй партиялы.
Итальянскӧй фашистъяс веськӧдлӧны медзэвсӧ сэтшӧм методъясӧн жӧ, кутшӧмӧн, кыдзи ми аддзылім Германия йылысь главаын, пӧльзуйтчӧны германскӧй фашистъяс.
Пӧшти став шогмана муыс Италияын гырысь помещикъяс киын, да тайӧ мешайтӧ видзму овмӧс кыптӧмлы.
Найӧ сетӧны мусӧ арендаӧ крестьяналы посньыдик участокъясӧн зэв ыджыд дон вылӧ.
Крестьяна сьӧкыда сійӧс мынтӧны да оз вермыны бурмӧдны ассьыныс овмӧснысӧ.
Лунвыв Италияын, торъя нин Апулияын, эмӧсь зэв гырысь имениеяс — латифундияяс; сэні уджалӧны батракъяс сӧмын сезоннӧй уджъяс вылын.
Татшӧм батракыс Италияын 4 млн.; унджык кадсӧ вогӧгӧрын найӧ олӧны уджтӧг, некутшӧм отсӧг (пособие) босьттӧг.
Крестьянаӧс, ыджыд аренднӧй донысь ӧтдор, воталӧма зэв гырысь налогъясӧн.
Быд во сё сюрсъясӧн крестьяна да рабочӧйяс мунӧны корсьны удж мукӧд странаясӧ, а унаӧн дзикӧдз эновтӧны чужан мунысӧ, мунӧны Войвыв да Лунвыв Америкаӧ овмӧдчыны.
Ас няньыс Италиялы оз тырмы.
Гырысь урожайяс воӧны сӧмын Ломбардияын, а полуостров вылын да діяс вылын урожайяс ёна ичӧтджыкӧсь Германияын да Францияын серти.
Уджалан скӧт да йӧла скӧт Италияын сідзжӧ ёна этшаджык тайӧ странаясын серти.
Няньяс идралӧны чарлаясӧн да косаясӧн, а муяс небзьӧдӧны кипом коканӧн.
Виноградникъяс улын плӧщадь серти да виноград босьтӧм серти, фруктъяс босьтӧм серти да оливковӧй вый вӧчӧм серти Италия — первой страна Европаын.
Тутовӧй пуяс паськыда вӧдитӧм (Ломбардияын) петкӧдӧ Италияӧс сідзжӧ первой местаӧ Европаын шӧвк-сырец вӧчӧм серти.
Но кризис понда апельсинъяс, лимонъяс, а сідзжӧ шӧвк петкӧдӧм Италиялӧн ёна чині.
Мирӧвӧй войнаӧдз Италия вӧлі видзму овмӧса странаӧн.
Мирӧвӧй война бӧрын Италияын пондіс ӧдйӧ паськавны промышленносьт.
Ломбардияын гӧравыв юяс вылын вӧлі стрӧитӧма электростанцияясӧс, кыптісны зэв гырысь автомобильнӧй да авиационнӧй заводъяс.
Сэтшӧм жӧ ӧдйӧ (кымынкӧ воӧн) паськаліс искусственнӧй шӧвк вӧчӧм; та серти Италия сулалӧ мирын первой местаяс пиысь ӧтиын.
Шӧлкӧвӧй да хлопчатобумажнӧй тканьяс ворсӧны ыджыд роль Италия ортсыса вузасьӧмын.
Промышленносьтлы Италияын оз тырмы изшом да кӧрт руда.
Металлъяс кисьтӧны мукӧд государствоысь пыртӧм рудаысь да пыртӧм шом вылын либӧ электрическӧй токӧн.
Став фабрикаясын да заводъясын уджалысь рабочӧй лыд серти Италия уна пӧв уступайтӧ Франциялы и торъя нин Германиялы.
Кӧрт туйяс Италияын кык мындаӧн этша Францияын серти, судоходнӧй юяс да каналъяс пӧшти абуӧсь.
Бурӧсь сӧмын автомобильнӧй туйяс; торъя тшӧкыда найӧ мунӧны войвылын.
Колонияяс Италиялӧн медзэвсӧ Африкаын — Ливия, Эритрея, сэсся Сомалилӧн юкӧн.
Ставныс найӧ бура ыджыдӧсь плӧщадь сертиыс, но олысьыс сэні этша, найӧ джынвыйӧ кос пустыняяс да.
Ӧні Италия кӧсйӧ аслыс подчинитны Абиссинияӧс (тайӧ страна йывсьыс видз. «Африка» разделысь).
Контрольнӧй юасян.
Мыйла итальянскӧй фашистъяс мырсьӧны босьтны выль колонияяс?
Средиземнӧй море берегъяс вылын апельсинъяс вӧдитӧм да найӧс петкӧдӧм.
Висьталӧй, кӧні вӧдитӧны уна апельсин.
Кутшӧм странаясӧ петкӧдӧны?
МИЯН РЫТЫВВЫВСА СУСЕДЪЯС.
ФИНЛЯНДИЯ.
Плӧщадь 388 сюрс кв. км.
Олысь 3,5 млн.
Карта вылысь.
Кутшӧм заливъяс кытшовтӧны Финляндияӧс?
Кӧні сійӧ петӧ океанӧ?
Кутшӧм параллельяс костын сійӧ сулалӧ?
Кутшӧм государствояскӧд мунӧны сылӧн границаясыс?
Кутшӧм гырысь тыяс да кутшӧм юяс сылӧн эмӧсь?
Висьталӧй главнӧй карсӧ Финляндиялысь да кык порт лунвылысь.
Финляндия сулалӧ Финскӧй залив костын лунвылын да Баренцово море костын войвылын; асыввылын сылӧн мунӧ кузь граница (1200 км-ысь унджык) СССР-кӧд, а рытыввылын сійӧс кытшовтӧ Ботническӧй залив, границаясыс мунӧны Швециякӧд да Норвегиякӧд.
Финляндия — Финно-Скандинавскӧй массивлӧн юкӧн.
Ёна важ кадъясӧ Финляндия местаын вӧліны гӧраяс; найӧс подулӧдзыс кисьтісны да шыльӧдісны важ ледникъяс.
Ӧні Финляндия лоӧ гӧраяса Скандинавскӧй полуостровсянь Асыввывъевропейскӧй равнинаӧ вуджан странаӧн.
Войвылын Финляндия джуджыдджык (Лапландияын эмӧсь местаяс 1000 м судтаӧдз), лунвывлань сійӧ увтасмӧ, но оз быдлаын ӧткодя: тані эмӧсь гранитнӧй да гнейсӧвӧй гӧраяс 250 м судтаӧдз, а на костын куйлӧны нюръяса увтас местаяс да тыяс.
Став страна пасьтаыс кыдзсюрӧ разалӧм валунъяс (мукӧдыс зэв гырысьӧсь), холмъяс, кӧні изъяс сорласьӧмаӧсь ӧтгудыр лыаяскӧд да сёйкӧд, шлифуйтӧм гранитнӧй берегъяса зэв уна тыяс — ставыс тайӧ висьталӧ сійӧ кад йылысь, кор тані вӧлі великӧй йизьылӧм.
Ледникъяс кодйисны финскӧй массив вылын кузь впадинаяс; найӧ кыссьӧны рытыввойвывсянь асыв-лунвылӧ; тані куйлӧ кызвын тыыс Финляндиялӧн.
Тайӧ вожӧд жӧ кыссьӧны зэв кузь, но векньыдик валъяс лыаысь да галькаысь — «озыяс»; найӧс пуктӧмаӧсь, тыдалӧ, ледникъяс бӧр вешйиганыс.
Озыяс кузя уналаын мунӧны бур грунтӧвӧй туйяс.
Тыясысь ӧтдор, Финляндияын пуктӧма веркӧс моренаяс, кодъяс артмӧдӧны некымын ыджыд дуга.
Тыяс Финляндияын зэв уна; сійӧс шуӧны «сюрс тыа странаӧн», но найӧс ӧнӧдз на некод абу лыддьӧма (кыдзи и миян Карелияын).
Медся ыджыд тыыс — Сайма; тані ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд зэв уна посни да гырысь тыяс; тайӧ — тыяслӧн дзоль система.
Саймаысь петӧ Вуокса ю; Ладожскӧй тыӧ визывтігӧн сійӧ лэччӧ гранит тшупӧдъясӧд да вӧчӧ порогъяс; на пытшкысь кык порог шусьӧны Иматраӧн (Ыджыд Иматра да Ичӧт Иматра).
Татшӧм порогъяс жӧ вӧчӧны и мукӧд юяс Финляндияын.
Тайӧ лоӧ со мый понда: юясыслӧн ватуйясыс (пыдӧсъясыс) зэв чорыдӧсь да, найӧ эз вермыны джудждӧдны да шыльӧдны ва пыдӧсъяссӧ великӧй ледник вешйӧм кадсянь.
Мича да ыжыд Иматра порог вылӧ видзӧдлыны волӧны уна туристъяс, но сійӧс петкӧдлӧны налы сӧмын ӧтчыд вежоннас; мукӧд лунъясас став васӧ Вуокса юлысь веськӧдӧны сэні стрӧитӧм электростанция турбинаясӧ.
Тыясысь ӧтдор, уна места Финляндияын босьтӧны торф нюръяс; найӧ артмӧмаӧсь гранит вылын, кытчӧ оз вермы писькӧдчыны ва.
Нюръяс да тыяс босьтӧны коймӧд юкӧн территориясӧ Финляндияын.
Уна места босьтӧны и лыска вӧръяс, а войвылын (полярнӧй круг сайын) — тундраяс.
Почваяс Финляндияын изъяӧсь да подзолаӧсь, зэв вӧсниӧсь (ӧдва вевттьӧны улысса гранитсӧ).
Бурджык почваяс эмӧсь сӧмын море берегъяс пӧлӧн, кытчӧ пуктӧма море нюйт: Финляндиялӧн берегъясыс надзӧник (уна нэмъясӧн) кайӧны, да море пыдӧсыс петӧ му веркӧсӧ.
Климат Финляндияын бура чорыд. Финляндия сулалӧ 60-ӧд параллельсянь войвывланьын, дай ыджыд юкӧн сылӧн куйлӧ Полярнӧй круг сайын, а Скандинавскӧй гӧраяс сайӧдӧны сійӧс шоныд рытыв тӧвъясысь тӧв-ся кадӧ.
Тӧв Финляндияын кӧдзыд, а тулыснас кузя кынмалӧ войясын.
Тайӧ лоӧ со мый понда: зэв уна тыяс да нюръяс ньӧжйӧ шоналӧны да кӧдзӧдӧны ас гӧгӧрсьыс муяссӧ.
Тувсов кӧдзыдъяс ёна тшыкӧдӧны кӧдзаяс, торъя нин сю ӧзимъяс (кӧдзыдъяс унаысь кынтылӧны сюсӧ розъялігас).
Та понда пытшкӧсса обласьтъясас Финляндияын, кӧні ёнджыка кынмавлӧ, овлӧны неурожайяс да тшыгъялан вояс, кор крестьяна сёйӧны пожӧм кырсь сора нянь.
Муяс да видзьяс Финляндияын босьтӧны зэв этша места (8% став плӧщадьсьыс) — найӧ кызвыныс лунвыв да рытыввыв берегъяс дорын.
Муяс Финляндияын аслыс сямаӧсь.
На вылын кодйӧма тшӧкыд (10–20 м сайын) да бура джуджыд канаваяс (1 м судтаӧдз), тайӧ вӧчӧны мусӧ косьтӧм могысь да гожӧмын сійӧс бурджыка шонтӧм могысь.
Татшӧм канаваяс жӧ, но ещӧ тшӧкыдджыка (5–10 м костӧн) кодйӧма косьтӧм торф нюръяс вылын.
Кос местаясын медзэвсӧ кӧдзӧны няньяс — сю, зӧр, ид да клевер; нюръяс вылын кӧдзӧны няньяс жӧ, мусӧ вынсьӧдӧны калийнӧй совъясӧн да, сэсся дыр кежлӧ муяссӧ лэдзӧны кӧрым турунъяс улӧ (тимофеевка).
Таысь ӧтдор, быдлаын кӧдзӧны кӧрым сёркни — турнепс.
Уна корнеплодъясӧс да бур турун вӧдитӧмӧн финнъяс вермӧны видзны бур пӧрӧдаа мӧсъясӧс (английскӧй да асланыс меставывса пӧрӧда — посньыдик, сюртӧм мӧсъяс, но йӧлаӧсь).
Сепаратор (сливки торйӧдӧм вылӧ) да маслобойка эм уна крестьяналӧн; вый петкӧдӧны заграницаӧ.
Но асьныс крестьянаыс сёйӧны сӧмын сьливкиув йӧв, и ас нянь налы оз тырмы.
Уна гӧль крестьяна (торпаръяс) асланыс ичӧтик участокъяс вылын олӧны тшыг нисьӧ пӧт.
Найӧ арендуйтӧны кулакъяслысь да помещикъяслысь содтӧд участокъяс да мукӧд кадас уджалӧны на ордын батракъясӧн.
Финскӧй крестьяна олӧны торъя хуторъясӧн; хуторъясыс сулалӧны ӧткӧн-ӧткӧн муяс да вӧръяс пӧвсын, частӧ ты берег доръясын.
Сиктъяс да грездъяс Финляндияын пӧшти абу.
Быдлаын Финляндия пасьтала, весиг медся ылі (глухӧй) местаясын, вӧчӧма зэв бур грунтӧвӧй туйяс, вылысас содтӧма моренаясысь босьтӧм гравий, кыкнанладор бокас кодйӧма канаваяс; ачыс грунтыс тані зэв лӧсялӧ бур туйяс вӧчӧмлы.
Туйяс вылын няйт оз овлы; ён финскӧй вӧвъяс весиг тыра телегаӧн вермӧны мунны сэті гӧнечӧн.
Финскӧй вӧвъяс абу гырысьӧсь, но ёнӧсь, эбӧсаӧсь да збойӧсь.
Бурджык племеннӧй вӧвъяс бӧрйӧм могысь финнъяс быд во нуӧдӧны вӧвъясӧн панласьӧмъяс — гӧнитӧм да сьӧкыд додьяс кыскӧм боксянь.
Видзму вӧдитӧмкӧд да скӧт видзӧмкӧд радын Финляндияын сулалӧ вӧр промысел, коді сетӧ крестьяналы нажетка.
Тӧлын найӧ уджалӧны вӧр пӧрӧдӧм вылын, тулысын вӧрсӧ кылӧдӧны юяс да тыяс вывті вӧр пилитан заводъясӧ, кодъяс уджалӧны ва вынӧн.
Таысь ӧтдор, уна вӧр перерабатывайтӧны фабрикаясын древеснӧй массаӧ, коді мунӧ картон да разнӧй сорта бумага вӧчӧм вылӧ — книжнӧй, газетнӧй, почтӧвӧй, гижан бумага.
Вӧчӧм бумагасӧ, а сідз жӧ пилитӧм вӧрсӧ петкӧдӧны заграницаӧ.
Мирӧвӧй кризис кучкис Финляндия вӧр промыселлы: вӧр петкӧдӧм, а сідзжӧ бумага да картон петкӧдӧм ёна чині.
Ва туйяслӧн Финляндияын значениеыс зэв ыджыд.
Тыяс вывті ветлӧны посньыдик пароходъяс дзонь флотилияясӧн; юяс вылын, порогъяс кытшовтӧм могысь, вӧчӧма шлюзъяс да каналъяс.
Главнӧй каналыс — Саймскӧй; сійӧ ӧтлаалӧ Сайма Выборгскӧй заливкӧд.
Уна финскӧй суднояс — паруснӧйяс да парӧвӧйяс — ветлӧны сідзжӧ и море вывті.
Море берегъяс вылын Финляндияын олӧны уна черикыйысьяс; найӧ кыйӧны вӧсни чери — салака, корюшка да мукӧд; торъя уна чери кыйӧны найӧ шхерыясын — зэв уна посньыдик діяс костын, кодъясӧн тырӧма Финскӧй да Ботническӧй заливъяслӧн берег доръясыс.
Шхерыяссӧ артмӧдӧмаӧсь ледникъяс: тані медся чорыд горнӧй породаяс, кодъясӧс эз вермы нуны ледник.
Діяс костас да веркӧс улас кольӧмаӧсь уна сюрс гранитнӧй скалаяс, найӧ зэв ӧпаснӧйӧсь суднояслы.
Сы понда морскӧй суднӧяс тані вермӧны ветлыны сӧмын опытнӧй лоцманъяскӧд.
Промышленносьт Финляндияын омӧля паськалӧма.
Медзэвсӧ тані мунӧ вӧр пилитӧм да бумага вӧчӧм.
Изшом абутӧмла вӧр пилитан заводъяс да бумажнӧй фабрикаяс уджалӧны водопадъяс вынӧн.
Промышленнӧй каръяс Финляндияын — Випури, Тампере да столица Гельсинки (Гельсингфорс) (важнӧй порт да сӧмын ӧти ыджыд кар Финляндиялӧн).
Управление серти Финляндия — буржуазнӧй республика; юрас сылӧн сулалӧны президент, министръяслӧн сӧвет да сейм (парламент).
Коммунистическӧй партия уджалӧ гусьӧн (подпольеын).
Финляндияын эмӧсь фашистскӧй организацияяс; найӧ лӧсьӧдчӧны воюйтны СССР-кӧд, думайтӧны мырддьыны сӧветскӧй Карелия.
Контрольнӧй юасянъяс.
1. Кутшӧм промышленносьт Финляндияын медзэв паськалӧма да мыйла?
2. Мыйла вӧркылӧдӧм вылӧ Сайма тыысь ковмис кодйыны канал?
3. Висьталӧй кык промышленнӧй кар Финляндиялысь да медся важнӧй портсӧ.
4. Мыйла финнъяс кодйӧны муяс вылын да нюръясын канаваяс?
5. Мыйла финляндскӧй сейм оз отсав торпаръяслы?
Тыяс да веркӧс моренаяс Финляндияын.
Петкӧдлӧй Сайма ты, Саймскӧй канал да Вуокса ю.
Петкӧдлӧй медкузь визьсӧ веркӧс моренаяслысь.
Петкӧдлӧй важнӧй порт Турку (Або) да сы костын да Аландскӧй діяс костын шхерыяс.
Балтийскӧй морелӧн тӧлысь лыдӧн кынмывлӧм кузьта.
Петкӧдлӧй сылысь кынмавтӧм юкӧнъяссӧ.
Дыр-ӧ кежлӧ кынмывлӧ Рижскӧй залив?
Дыр-ӧ кежлӧ кынмывлӧ мореыс Финляндия берегъяс дорын?
ПРИБАЛТИЙСКӦЙ ГОСУДАРСТВОЯС.
Эстония.
Плӧщадь 48 сюрс кв. км.
1,1 млн. морт.
Латвия.
Плӧщадь 66 сюрс кв. км.
1,9 млн. морт.
Литва.*
Плӧщадь 55 сюрс кв. км.
2,4 млн. морт.
* Тайӧ куим странаыс, сідзжӧ и Финляндия, мирӧвӧй войнаӧдз пырлісны Россияӧ.
Карта вылысь.
Кутшӧм мукӧд государствояскӧд быд тайӧ государствоыс граничитӧ?
Висьталӧй юяс, кодъяс усьӧны мореӧ тайӧ государствоясас.
Висьталӧй столицасӧ быд государстволысь.
Кодлӧн тайӧ государствояс пытшкысь абуӧсь границаяс СССР-кӧд?
Му веркӧсас Прибалтийскӧй государствоясын кольӧмаӧсь тӧдчана следъяс важ Скандинавскӧй ледниклӧн, коді локтіс татчӧ ӧнія Балтийскӧй море пыр.
Быдлаын тані куйлӧны му веркӧс вылас ледникъясӧн вайӧм сёйяс да лыаяс, кодъяс ӧтгудыр сорлассьӧмаӧсь гырысь да посни гранитнӧй валунъяскӧд.
Быдлаын холмъяс (ледник моренаяс) вежсьӧны котловинаясӧн, кӧні куйлӧны уна тыяс.
Медся ыджыдыс на пытшкысь — Чудскӧй ты (Пейпус), лунвыв юкӧныс сылӧн шусьӧ Псковскӧй тыӧн.
Тайӧ тыяссьыс петӧ Нарова ю — неылын ю вом дорсяньыс сійӧ вӧчӧ водопад (сійӧ вынӧн уджалӧны Нарва карса фабрикаяс).
Финскӧй заливлӧн берегыс крут, утёсистӧй; пӧлӧныс мунӧ тшупӧд (уступ) известняк слӧйясысь, шусьӧ глинтӧн; сы вылын и артмӧ Наровалӧн водопадыс.
Рижскӧй заливлӧн берегъясыс, мӧдарӧ, ляпкыдӧсь,
тані — лыа; лыасӧ татчӧ вайӧны да пуктӧны гыяс Балтийскӧй мореысь; тӧвъяс тэчӧмаӧсь берегъяс вылын гырысь дюнаяс; Дюнаяс вылӧ мукӧдлаас садитӧма лыска вӧръяс да сы вӧсна дюнаясыс дугдісны вешъявны.
Ыджыд ю Рытыввыв Двина, коді заводитчӧ Среднерусскӧй вывтасын, йитӧ Латвиялысь Прибалтийскӧй берегъяссӧ Асыввыв европейскӧй равнина шӧркӧд.
Двина ю вомӧ вермӧны пырны морскӧй суднояс.
Мӧд ыджыд ю Неман (Вилия вожкӧд) заводитчӧ СССР-ын, сэсся визывтӧ Польшаӧд да Литваӧд.
Неман улыс помас сійӧс шуӧны Мемельӧн, — усьӧ Куриш-Гаф заливӧ, коді торъялӧ мореысь лыа кӧсаӧн; 60 км-ӧн вылынджык ю вомсяньыс сулалӧ Литвалӧн порт — Мемель.
Прибалтийскӧй государствояс сулалӧны матынджык Атлантическӧй океанлань, Асыввывъевропейскӧй равнина мукӧд юкӧнъяс серти, — та вӧсна климатыс тані небыдджык; тулыс заводитчӧ водзджык, сійӧ жӧ параллельяс вылын СССР-ын серти, а лым усьӧ сёрӧнджык; сідз кӧ, гожся кадыс тані кузьджык да бурджыка лӧсялӧ видзму овмӧслы.
Балтийскӧй море сідз жӧ ёна влияйтӧ тайӧ странаяс климат вылӧ.
Тайӧ тыдалӧ кыдзи гожся, сідз жӧ и тӧвся изотермаяс мунӧм серти.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй изотермаяс: юль тӧлысся +17° да январ тӧлысся −3°; висьталӧй тайӧ изотермаясыслысь мунӧмсӧ.
Видзӧдӧй карта вылысь, дырӧ тыдалӧ шонді Балтийскӧй море берегъяс вылын.
Арын да тӧлын Прибалтийскӧй странаяс весьтті ӧти мӧд бӧрся мунӧны циклонъяс.
Сы понда поводдяыс тані пыр вежласьӧ; доддьӧн ветлан туйяс абу устойчивӧйӧсь.
Природнӧй озырлунъяс Прибалтийскӧй государствояслӧн абу зэв гырысьӧсь: почваяс подзолаӧсь, полезнӧй ископаемӧйяс этша; медся важнӧй перъянторъяс — торф да ломтысян сланецъяс (Эстонияын).
Сланецъяс (кокнидик руд изъяс, кокниа ӧзйӧны) куйлӧны массаӧн глинт пытшкын; сланецъясысь позьӧ перйыны ломтысян выйяс да бензин, пӧимыс мунӧ кирпич да цемент вӧчӧм вылӧ.
Олысьясыс тайӧ странаясын лоӧны эстонецъяс (финскӧй народ) Эстонияын да литовскӧй племяысь кык народ: латышъяс Латвияын да литовецъяс Литваын.
Наысь ӧтдор, тані не этшаӧн олӧны рочьяс, белоруссъяс да немецъяс.
Главнӧй уджъяс Прибалтийскӧй государствоясса олысьяслӧн — видзму вӧдитӧм да скӧт видзӧм; тайӧ уджъяссӧ сэні сувтӧдӧма бура вылӧ.
Рытыввыв культурнӧй народъяскӧд важысянь волысьӧмӧн латышъяс да эстонецъяс важӧн нин велалісны культурнӧй севооборотъяс вӧчны.
Шабді петкӧдӧны татысь заграницаӧ — Германияӧ да Англияӧ.
Няньяскӧд да шабдікӧд орччӧн Прибалтийскӧй крайын сулалӧны турун кӧдзаяс: клевер, тимофеевка, ежа, да корнеплодъяс: турнепс (Эстонияын) да кӧрым свекла (Латвияын).
Уна вӧдитӧны сідзжӧ картупель, торъя нин Эстонияын («картупель республикаын»).
Картупель мунӧ порсьяслы кӧрым вылӧ да вина пуӧм вылӧ; турнепс да свекла мунӧны бур пӧрӧдаа йӧла мӧсъяслы кӧрым вылӧ (голландскӧй да датскӧй пӧрӧдаяс).
Йӧв прӧдуктъяс петкӧдӧны Англияӧ да Германияӧ.
Мирӧвӧй война бӧрын Прибалтийскӧй странаясса видзму овмӧсын тӧдчӧ увлань лэччӧм: шабді да картупель кӧдзаяс чинӧны.
Уна крестьяна рӧзӧритчӧны, муясыс налӧн вуджӧны кулакъяс ордӧ.
Эстонияын да Латвияын войнаӧдз вӧліны уна немец-помещикъяс.
Война бӧрын муяссӧ налысь вӧлі босьтӧма да сетӧма латышскӧй да эстонскӧй крестьяна-кулакъяслы.
Литваын муяс колины помещикъяс киын; крестьяна страдайтӧны этша му понда; муяссӧ найӧ гӧрӧны гӧръясӧн, весигтӧ трёхполье применяйтчӧ, медзэвсӧ няньяс вӧдитӧмӧн.
Крестьяна Прибалтийскӧй государствоясын олӧны торъя хуторъясӧн, кодъяс пуксялӧмаӧсь быдлаӧ муяс вылас, но кызвын олысьыслӧн тайӧ хуторъясас абу нин асланыс муныс, найӧ уджалӧны батракъясӧн кулацкӧй овмӧсъясын.
Литваын белорусскӧй крестьяна олӧны сиктъясӧн.
Обрабатывайтан промышленносьт вӧлі ёнакодь паськалӧма войнаӧдз, торъя нин Латвияын.
Ригаса машиностроительнӧй заводъяс вӧчлісны вагонъяс, паровозъяс да видзму уджалан ӧрудиеяс.
Но ӧні заводъяс уджалӧны омӧля да йӧрмӧмаӧсь продукцияныссӧ иналан рынокъясысь (асланыс рынокыс зэв ичӧт); мукӧд гырысь заводъясыс весиг пӧрины мастерскӧйясӧ.
Ортсыса вузасьӧмлӧн значениеыс куимнан республикаас зэв ыджыд: на пыр мунӧны тӧргӧвӧй туйяс СССР-ысь Рытыввыв Европаӧ, сы понда найӧ вермасны лоны естественнӧй посредникъясӧн СССР да Рытывъевропейскӧй государствояс костын.
Главнӧй каръяс Прибалтийскӧй государствоясын сулалӧны море берег вылын.
Эстониялӧн столица Таллин (Ревель) — порт, пӧшти вогӧгӧр восьса судоходстволы.
Нарва — фабричнӧй кар, сэн эмӧсь гырысь текстильнӧй фабрикаяс Нарвскӧй водопад вылын.
Латвияын столица Рига — важнӧй порт Западнӧй Двина ю вом дорын.
Лиепая (Либава) — значение серти мӧд порт Латвияын, судоходстволы вогӧгӧр восьса; сӧмын шочиника тупкысьлӧ вӧсньыдик йиӧн, кодӧс кокниа жугӧдӧны ледоколъяс.
Литваын столица пыдди временнӧ олӧ Каунас (Ковно) — торговӧй кар Неман вылын.
Таысь ыджыдджык карсӧ — Вильнаӧс, — коді войдӧр вӧлі Литвалӧн столицаыс, босьтісны полякъяс.
Мемель — Литвалӧн важнӧй порт, коді сюри Германиясянь сылы.
Прибалтийскӧй государствояс — фашистскӧй типа буржуазнӧй республикаяс.
Январ да юль тӧлысся изотермаяс.
Кыдзи влияйтӧ море гожся изотермаяс вылӧ? да кыдзи тӧвсяяс вылӧ?
ПОЛЬША.
Плӧщадь 388 сюрс кв. км.
Население 33 млн.
Карта вылысь.
Кутшӧм государствояскӧд Польша граничитӧ суша вылын?
Петкӧдлӧй Польшалысь морскӧй берег да сы вылысь порт.
Кутшӧм порт сулалӧ Висла ю вом дорын?
Висьталӧй главнӧй юсӧ Польшалысь да вожъяссӧ сылысь.
Висьталӧй вывтасъяс Польшаысь.
Плӧщадь серти да олысь лыд серти Польша уступайтӧ сӧмын ӧткымын государствояслы Европаын.
Сійӧ артмис мирӧвӧй война бӧрын куим государствоса муясысь — дореволюционнӧй Россия, Австро-Венгрия да Германия муясысь.
Польша сулалӧ Европа шӧр юкӧнын, Сӧветскӧй республикаяс союз да Германия костын.
Сійӧ босьтӧ пӧшти дзоньнас Висла ю бассейн.
Мореӧ петӧ сійӧ сӧмын Польскӧй коридорӧд, коді торйӧдӧ Германияысь сылысь Асыввыв Пруссиясӧ.
Тані Польшалӧн единственнӧй порт Гдыня Данцигскӧй бухта берег вылын, кытчӧ усьӧ Висла.
Польша — сухопутнӧй государство; СССР-кӧд границаыс сылӧн мунӧ 1400 км кузя.
Висла ю вом дорын сулалысь порт Данциг — сійӧ ачыс ичӧтик государство; тайӧ портнас сідзжӧ пӧльзуйтчӧ Польша.
Природа сертиыс Польша лоӧ Рытыввыв Европасянь (сійӧ гӧра складкаясӧн, долинаясӧн, массивъясӧн да котловинаясӧн) Асыввыв Европаӧ (ӧткодь шыльыд став пасьталанас) вуджан тшупӧдӧн.
Войвылын Польшаын куйлӧ холмъяса польско-литовскӧй полоса; татчӧ пуктӧма помса моренаяс; моренаяс костын уна тыяс.
Лунвывланьын куйлӧ нюрсялӧм полоса; тані мунӧны первобытнӧй ледник потокъяслӧн паськыд долинаяс; тайӧ долинаясӧдыс ӧні визывтӧны юяс; Западнӧй Буг Нарева юкӧд да Висла.
Асыввывлань тайӧ увтас полосаыс ёна паськалӧ, и тані куйлӧны гырысь Пинскӧй нюръяс. Наысь юясыс ӧдва вермӧны петны — Бугӧ да Наревӧ ӧтарланьӧ, а Припятьӧ (Днепрлӧн вож) мӧдарланьӧ.
Ёна нюрсялӧма сідзжӧ Припять да Неман костын водораздел.
Нюръясын вывтасджык местаясас быдмӧны гырысь вӧръяс.
Медыджыдыс на пытшкысь шусьӧ Беловежскӧй пущаӧн.
Беловежскӧй пуща сулалӧ Буг да Неман костын; сэні быдмӧны сё воса дубъяс, клёнъяс да пожӧмъяс.
Тані неважӧн на овлісны первобытнӧй ӧшъяс — зубръяс, но найӧ бырины мирӧвӧй война дырйи (мыйкӧмындасӧ босьтӧма зверинецъясӧ).
Но ӧнӧдз на сэні олӧны косуляяс, кабанъяс, йӧраяс, весиг шочиника паныдасьлӧ благороднӧй кӧр; хищнӧй зверъяс пышкысь — кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, рысьяс.
Татшӧм дикӧй зверъяса вӧръясыс эмӧсь Польшаын сідз жӧ и Карпатскӧй гӧра бокъясын.
Лунвывланьӧ Припятьсянь равнинаыс вывтасмӧ да сэні косджык — нюръяс абуӧсь, тані вӧръяс да степъяс.
Ледник моренаяс да тыяс тані пӧшти абу.
Став му веркӧссӧ вевттьӧ лёсс, сы вылын удитіс нин артмыны чернозёмнӧй почва.
Торъя кыза пуктӧма лёссӧ Карпат гӧраводзьясын; тані шоръяс да юяс кодйӧмаӧсь лёссас живописнӧй долинаяс, крут кыркӧтшъяса, башняяса да пиньяса берегъясӧн.
Рытыв-лунвыв юкӧныс Польшалӧн джуджыд.
Тані ыджыд мегырӧн нюжӧдчӧны Карпатъяс, йывъясыс налӧн Польшаын кайӧны 1500 м-ысь вылӧ (Бабъя гӧра).
Гӧра бокъясас быдмӧны вӧръяс.
Карпатъяссянь войвылӧ визывтӧ Висла, асыв-лунвылӧ Днестр.
Карпат гӧраводзьясын, Галицияын, куйлӧ нефть, зэв пыдын, да сов (матын веркӧссяньыс).
Войвывланьын Карпатъяссянь — неджуджыд Польскӧй массив, Шӧр Германия массивъяс кодь жӧ, но ляпкыдджык наысь; йылыс сылӧн Лыса-гӧра кайӧ сӧмын 600 м вылаӧдз.
Тайӧ массив подулас куйлӧны Европаын медся озыр изшома пластъяс — тайӧ Силезскӧй бассейн, куйлӧ Краковсянь рытывланьын.
Тайӧ бассейнас изшомкӧд орччӧн куйлӧны цинк, кӧрт да свинец рудаяс.
Силезскӧй бассейн войнаӧдз пӧшти дзоньнас вӧлі Германиялӧн, а ӧні ыджыдджык юкӧныс сылӧн пырӧ Польшаӧ.
Климат Польшаын сідз жӧ вуджӧ рытыввыв Европа васӧд климатысь Асыввыв Европа косджык да континентальнӧй климатӧ.
Тӧлыс Польшаын абу сэтшӧм кӧдзыд, кутшӧм сійӧ Асыввыв Европаын, и абу сэтшӧм небыд, кутшӧм Рытыввылын.
Лым усьлӧ бура уна, торъя нин Карпатъясын, но тулысын лымйыс водз сылӧ; юяс Польшаын воссьӧны ӧти кадӧ Днепр да Дон улыс помъяскӧд.
Гожӧмыс Польшаын абу сэтшӧм жар, кыдзи Европа асыввылын: температура сертиыс сійӧ ӧткодь кымын Войвыв Франция гожӧмкӧд (карта, 19 лб.).
Осадок видзму вӧдитӧмлы усьӧ тырмымӧн, но овлӧны и кос поводдяяс (засухаяс), торъя нин Галицияын — асыввывланьын Карпатъяссянь, кодъяс сулалӧны васӧд тӧвъяс туй вылын.
Олӧны Польшаын разнӧй народъяс. Полякъяс — сӧмын джын олысьыс гӧгӧр; найӧ олӧны страна шӧр юкӧнас да рытыввыв юкӧнын.
Мӧд джын олысяс пырӧны белоруссъяс асыв-войвылын — Рытыввыв Белоруссияын да Виленщинаын, да украинецъяс асыв-лунвылын — Рытыввыв Украинаын; таысь ӧтдор, Польскӧй коридорын олӧны уна немецъяс, а став Польша пасьталаын уна еврейяс.
Национальнӧй меньшинствоясӧс сэн увтыртӧма.
Главнӧй уджыс полякъяслӧн, белоруссъяслӧн да украинецъяслӧн видзму вӧдитӧм.
Карпат гӧраводзьясын да и быдлаын лунвылын лёсса да сьӧд муяс вылын кӧдзӧны шобді, вӧдитӧны сакарнӧй свекла; войвылын подзола муяс вылын — сю, зӧр, ид, быдлаын вӧдитӧны уна картупель, сійӧ мунӧ скӧтлы кӧрым вылӧ, весиг дзодзӧгъясӧс да вӧвъясӧс вердӧны картупельӧн; таысь ӧтдор, гӧль крестьяна важысянь нин сёйӧны картупель сора нянь.
Рытыввылын — Польскӧй коридорын да Познаньын — немецъяс да полякъяс муяссӧ вӧдитӧны зэв бура.
Став мукӧд местаясас Польшаын видзму овмӧс вӧдитӧм мунӧ жеба: ӧнӧдз на муяссӧ гӧрӧны посньыдик плугъясӧн, весиг гӧръясӧн; корнеплодъяс вӧдитӧны этша; минеральнӧй удобрениеяс муясӧ оз сюйны.
Уджалан скӧт ичӧт вына, мӧсъяс сетӧны этша йӧв, ыжъяс чорыд вурунаӧсь.
Олӧны крестьяна унаысь джынвыйӧ киссьӧм керкаясын, скӧтсӧ видзӧны розьӧсь картаясын.
Джын крестьянаыслӧн Польшаын вӧв абу.
Помещикъяс да кулакъяс киын джын кӧдза мусьыс унджык.
Воысь воӧ крестьяналӧн олӧмыс лёкмӧ.
Кос воясӧ (шуам, 1934-ӧд воӧ) урожайяс, муяссӧ омӧля вӧдитӧмла, ёна чинӧны, и сэки крестьяна Польшаын сёйӧны лебеда, пырей, пу кырсь.
Сьӧкыд промышленносьт паськалӧма Польшаын сӧмын рытыв-лунвылын Силезскӧй бассейн районын.
Тані перйӧны изшом да кисьтӧны металлъяс: чугун, цинк да свинец.
Быдлаын сулалӧны заводъяс доменнӧй да коксовӧй пачьясӧн, рудникъяс вышкаясӧн да подъёмнӧй машинаясӧн — шахтаяс да штольняяс весьтын (кытысь лэптӧны руда либӧ изшом).
500 кв. км вылын тані олӧ 500 сюрс морт.
А сэні жӧ, орччӧн тайӧ морт кодзувкот позйыскӧд, сулалӧны гырысь вӧръяс — паркъяс, кӧні польскӧй помещикъяс вӧдитӧны пӧткаяс; вӧръяс улас куйлӧны ещӧ вӧрзьӧдлытӧм изшом пластъяс.
Неылын Силезскӧй бассейнсянь, асывланьын Краковсянь, сулалӧ ичӧтик кар — Величка, сэні зэв важ кадъяссянь нин перйӧны сов.
Сэні жӧ Карпатъяс пӧлӧн, гӧраводзьясас, перйӧны нефть, но тані сійӧ этша нин кольӧма: медым перйыны нефтьсӧ, песчаникъясын колӧ буритны (кодйыны) скважинаяс 1700–1800 м пыдаӧдз.
Силезскӧй бассейн дінын сулалӧны некымын гырысь машиностроительнӧй заводъяс, шуам, Сосновицыын; но, колӧ шуны, сьӧкыд промышленносьт Польшаын паськалӧма омӧля, кӧть сійӧ и озыр мупытшса перъянторъясӧн да.
Кокни промышленносьтлӧн центрыс Лодзь, тані гырысь текстильнӧй фабрикаяс.
Мирӧвӧй войнаӧдз лодзьса фабрикаяс уджавлісны медзэвсӧ российскӧй рынок вылӧ.
Ӧнія Польшаын, капиталистическӧй овмӧсын кризис понда, текстильнӧй промышленносьт ёна чині.
Мирӧвӧй кризис зэв чорыда кучкис польскӧй промышленносьтлы.
Видзму овмӧс продуктъяс вылӧ ичӧт донъясла, крестьяна оз вермыны ньӧбавны промышленнӧй вӧчасъяс (изделиеяс), а заграницаын польскӧй тканьяс оз вермыны конкурируйтны английскӧй, японскӧй да мукӧд тканьяскӧд.
Промышленнӧй вӧчасъяс вылӧ донъяс Польшаын вывті вылынӧсь.
Шуам, крестьянин вузаліс ыж, босьтӧм деньга вылас сійӧ вермас ньӧбны сӧмын 100 кӧрӧб изтӧг либӧ 17 л карасин.
Сы понда сиктъясын оз ньӧбны изтӧг, войын керкаяс битӧмӧсь, пемыдӧсь.
22 кг сю вылӧ крестьянин вермас ньӧбны сӧмын 8 кг сов.
Ӧти кольк вылӧ крестьянка босьтӧ лавкаыс ӧти изтӧг кӧрӧб.
Каръяс Польшаын уна, но паськалӧм промышленносьтныс уналӧн на пытшкысь абу.
Татшӧмӧсь Львов — главнӧй кар Галицияын, Краков — важ столицаыс Польшалӧн, тані университет.
Сӧмын некымын карын паськалӧма промышленносьт; татшӧмъясыс: Вильна Вилия ю вылын — Литвалӧн важ столицаыс, кодӧс босьтіс Польша, Познань — машиностроительнӧй да свеклосахарнӧй заводъясӧн.
Столица Польшалӧн Варшава ыджыд кар (1 млн. олысьысь унджык), сулалӧ Висла ю вылын кыкнан берегас; тані падвежасьӧны уна кӧрт туйяс, на пытшкысь ӧти кӧрт туй мунӧ Берлинысь Москваӧ.
Варшава сідз жӧ бура ыджыд промышленнӧй центр да польскӧй просвещениелӧн да искусстволӧн центр.
Главнӧй портыс Польшалӧн Гдыня; сійӧс ӧтлаалӧма выльысь стрӧитӧм кӧрт туйӧн Силезскӧй изшом бассейнкӧд.
Гдыняысь петкӧдӧны изшом не сӧмын Прибалтийскӧй странаясӧ, но сідз жӧ и Придунайскӧй странаясӧ: Румынияӧ, Венгрияӧ да Австрияӧ.
Тайӧ туйыс 20 мындаӧн кузьджык Чехословакия пыр нуан кӧрт туйяс вывті серти, но сувтӧ пӧшти кыкмындаӧн донтӧгджык.
Пытшкӧсса туйяс Польшалӧн лёкӧсь.
Шуам, главнӧй юыс Висла пыр вежлалӧ ассьыс ва туйсӧ, и гожӧмын суднояслы пӧшти оз позь ветлыны.
Каналъяс, кодъясӧн ӧтлаалӧма Вислаӧс Неманкӧд (Нарев пыр) да Бугӧс Днепркӧд (Днепровско-Бугскӧй канал), киссьӧмаӧсь да зэв этша судноясӧс да пуръясӧс лэдзӧны.
Грунтӧвӧй да шоссейнӧй туйяс омӧля видзӧны да рӧспутаяс дырйи сэті оз позь ветлыны.
Сӧмын СССР-кӧд границаяс пӧлӧн Польшаын вӧчӧма выль автомобильнӧй туйяс.
Польскӧй государство лои сӧмын мирӧвӧй война бӧрын да Октябрскӧй революция бӧрын.
Первойсӧ сійӧ вӧлі буржуазнӧй республикаӧн; сылӧн вӧлі парламент, коді выдвигайтӧ вӧлі правительство, да президент.
Сэсся господствуйтан классъяс Польшаын вуджисны фашистскӧй веськӧдлан методъясӧ.
Ӧні парламент некутшӧм роль оз ворс странаас.
Крестьянаӧс Польшаын личкӧны мынтыны вермытӧм налогъясӧн.
Налогъяс мынтытӧмысь крестьяналысь нуӧны скӧтсӧ да эмбурсӧ; странаас паськалӧны крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс (восстаниеяс).
Торъя нин ёна топӧдӧны крестьянаӧс Рытыввыв Белоруссияын да Рытыввыв Украинаын.
Тайӧ районъясас белоруссъяслысь да украинецъяслысь босьтӧны медбур муяссӧ да сетӧны польскӧй военнӧй переселенецъяслы.
Ёна дзескӧдӧны Польшаын и мукӧд народъясӧс: еврейясӧс, немецъясӧс, литовецъясӧс.
Май 1-ой лунӧ 1935-ӧд воын уналаын Польшаын мунісны гырысь демонстрацияяс крестьяналӧн.
Шуам, Луцк кар гӧгӧртасын чукӧрмис 2 сюрс морта колонна; медводзын мунісны народнӧй учительница да кымынкӧ крестьянка; найӧ нуисны знамя, кӧні гижӧма вӧлі коммунистическӧй лозунгъяс.
Полицейскӧйяс кӧсйисны мырддьыны знамясӧ да эз вермыны.
Сэки найӧ пондісны лыйлыны демонстрантъяссӧ пулемётъясысь.
Кызь мортӧс, на пытшкын народнӧй учительницаӧс да кымынкӧ крестьянкаӧс, виисны места вылас.
Сьӧкыда ранитчӧм демонстрантъяс — вит морт — куліны туй вылас госпитальӧ нуигӧн.
1920-ӧд воӧ, кор миян абу на помасьӧма вӧлі гражданскӧй война, Польша пондыліс босьтны сӧветскӧй Украинаӧс да Белоруссияӧс.
Польскӧй войска волісны Киевӧдз, но миян Краснӧй Армия жугӧдіс найӧс, да налы лои тэрыба бӧр мунны.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйыс тыдалӧ, мый крестьяна Польшаын олӧны зэв гӧля?
2. Мый понда Польшаын воӧны омӧль урожайяс няньясаӧн?
Висьталӧй социальнӧй, климатическӧй да почвеннӧй помкаяссӧ.
Видзму овмӧса районъяс Польшаын.
Петкӧдлӧй Беловежскӧй пуща да мукӧд гырысь вӧръяс Польшалысь.
Висьталӧй, мыйла воӧны бур урожайяс Познань дорын да асыввывланьын Львовсянь.
Кӧні заводитчӧ Неман ю?
Кутшӧм народъяс олӧны Неман ю пӧлӧн?
РУМЫНИЯ.
Плӧщадь 251 сюрс кв. км.
Население 16 млн. морт.
Мирӧвӧй война бӧрын Румынияӧ пырисны Австро-Венгриялӧн юкӧнъяс (Трансильвания, Банат да Буковина).
Сулаланін да границаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм юяс пӧлӧн сулалӧ Румыния?
Кытчӧ усьӧны тайӧ юясыс?
Кутшӧм увтасъясӧд найӧ визывтӧны?
Кутшӧм государствояскӧд граничитӧ Румыния?
Румыния сулалӧ выгоднӧй географическӧй местаын: кынмывтӧм море берег вылын, кӧні сылӧн эм порт Констанца, да ыджыд Дунай ю вом дорын, кытчӧ пырӧны морскӧй суднояс.
Миян Союзкӧд сійӧс йитӧны удобнӧй туйяс кыдзи море вывті, сідз жӧ и суша вывті.
1918-ӧд воӧ Румыния босьтіс СССР-лысь Бессарабия, но сӧветскӧй правительство оз лыддьы (оз признайт) сійӧс румынскӧй территорияӧн.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм гӧраяс босьтӧны уна места Румынияын?
Кутшӧм мупытшса перъянторъяс куйлӧны на пытшкын да кӧні?
Кутшӧм почваяс Румынияын?
Румыния — зэв озыр страна.
Гӧраясын — Карпатъясын — усьӧ уна осадок, да гӧра бокъясас быдлаын быдмӧны вӧръяс — уліас дуб да бук, вылынджык — лыска пуяс.
Карпатъяс озырӧсь вӧръясӧн, а сідз жӧ ыджыд ваа юясӧн, кодъяс вермӧны сетны электроэнергия.
Юясыс визывтӧны либӧ асыввылӧ да лунвылӧ (Прут, Серет), либӧ рытыввылӧ (Тисса вожъясыскӧд), но ставныс найӧ усьӧны ӧти юӧ — ыджыд ваа Дунайӧ.
Мупытшкыс Карпатъяслӧн, торъя нин гӧраводзьясас, озыр нефтьӧн да солӧн; таысь ӧтдор, сэні куйлӧны кӧрт рудаяс; паныдасьлӧны зарни, эзысь да с. в.
Дунай пырӧ Румынияӧ Венгерскӧй увтасысь сійӧ местаын, кӧні Карпатскӧй гӧраяс матысьмӧны Балканскӧй гӧраяскӧд да кӧні тайӧ гӧраясыс торъялӧны сӧмын Дунай долинаӧн (долинаыс зэв пыдын, ущелье сяма).
Мед векньыд иныс сылӧн шусьӧ Кӧрт ӧдзӧсӧн (<rus>Железные ворота</rus>).
Тані дзик ю весьтас кыпӧдчӧны ӧтарсяньыс Балканъяс, мӧдарсяньыс Карпатъяс; тадзи топӧдӧм Дунай бузгӧ-лэччӧ скалаяса крут туйӧд, ставнас тырӧма быгйӧн; изъясӧ кучкӧмысла шумыс тыртӧ став ущельесӧ; тадзи ва уна нэм чӧжӧн жуглӧ, дрӧбитӧ из.
Кӧрт ӧдзӧсӧд петӧм бӧрын Дунай визывтӧ водзӧ лӧня, кырӧдӧ ассьыс веськыд джуджыд берегсӧ (Болгарскӧй тшӧтшкӧс вывтас дор).
Шуйга берегыс сылӧн зэв ляпкыд да ытва дырйи тулысын Дунай кайӧ тайӧ берег вылас уна дас километр сайӧдз.
Водзӧ Чорнӧй морелань аслас туй вылын Дунай паныдасьӧ гранитнӧй массив Добруджакӧд, да сійӧс кытшовтӧм могысь крута бергӧдчӧ войвывлань; гирлыӧн шуан вожъясӧ торъялӧмӧн лэччӧ мореӧ да вӧчӧ нюръяса дельта.
Дельтаыс тайӧ пыр содӧ, петӧ мореӧ.
Дунай вожъясысь (рукавъясыс) ӧти вожын, шӧрсаас (Сулинскӧйын) лыбӧны морскӧй суднояс; найӧ вермӧны ылӧдз кайны вывлань.
1934-ӧд восянь посни морскӧй суднояс (1 сюрс т-ӧдз) вермӧны мунны весиг Кӧрт ӧдзӧсӧд, кӧні уна порогъяс ӧні взорвитӧма, да воӧны Будапештӧдз — Венгрия столицаӧдз.
Дунай да Карпатъяс костын куйлӧ Нижнедунайскӧй увтас.
Аслас артмӧм серти сійӧ Ломбардия кодь: тані вӧлі морскӧй залив, но сійӧ тырӧма ю ваясъясӧн (наносъясӧн), а вывсяньыс вевттьысьӧма чернозёмнӧй мусинӧн.
Зэв плодороднӧй муаӧсь сідз жӧ равнинаяс, кодъяс куйлӧны Карпатъяссянь асыввывланьын, кӧні пыді долинаясӧд визывтӧны Серет да Прут юяс.
Сэні тшӧтш жӧ чернозёмнӧй мусинъяс, а на улын быдлаын куйлӧ лёсс.
Климат Румынияын ёна континентальнӧй: гожӧмын тані сулалӧны жар да кос поводдяяс, а тӧлын овлӧны ён морозъяс, торъя нин асыв-вой тӧвъяс дырйи; 1935-ӧд воӧ морозъяс кайлісны −30°-ӧдз; уна уджтӧм да патератӧм йӧз кынмисны уличаяс вылын.
Валахия да Молдавия.
Карта вылысь.
Кӧні сулалӧны Молдавия да Валахия (кутшӧм гӧраяс да юяс костын)?
Висьталӧй главнӧй каръяссӧ тайӧ обласьтъясысь.
Кор мунан Валахияӧд Кӧрт ӧдзӧссянь Бухарестӧ, аддзан помтӧм шобді да кукуруза муяс, аддзан арбаясӧ либӧ плугъясӧ доддялӧм гырысь волъясӧс.
Муяс костын сулалӧны гырысь сиктъяс; сиктъяс гӧгӧрын слива садъяс да виноградникъяс.
Олӧны тайӧ сиктъясас румынъяс да молдавана.
Найӧ гӧльӧсь, уналӧн абу асланыс муыс; найӧ арендуйтӧны мусӧ гырысь помещикъяслысь — бояралысь.
Урожайяс асланыс чернозёмнӧй муяс вылысь найӧ босьтӧны ичӧтӧс, сы вӧсна, мый муяссӧ бура вӧдитӧм вылӧ ӧрудиеяс налӧн абу; гӧрӧны ляпкыда, кӧдзӧны киӧн да с. в.
Кор овлӧны кос гожӧмъяс, крестьяна ӧдва чукӧртӧны кӧйдыс вылӧ.
Но и урожайнӧй воясӧ найӧ став шобдісӧ вузалӧны (кыдзи донаджык нянь), асьныс сёйӧны мамалыга (кукуруза рок).
Олӧны найӧ лёк керкаясын; керкаяссӧ вӧчӧма шырӧм идзас сора сёйысь; керка гӧгӧрныс кос куйӧд чукӧръяс, коді шонтӧ найӧс; пу керкаяс эмӧсь сӧмын озырджык крестьяналӧн, кодъяс вӧдитӧны слива садъяс да виноградникъяс.
Промышленносьт Валахияын паськалӧма сӧмын ӧти местаын — Карпат подувъясын, кӧні перйӧны зэв уна нефть да из сов.
Плоешти кар гӧгӧртасын сулалӧны сюрсъясӧн нефть вышкаяс бурӧвӧй скважинаясӧн да нефть лэптан (качайтан) насосъясӧн.
Сэні жӧ заводъясын нефтьысь вӧчӧны бензин, карасин да мукӧд продуктъяс; ставыс тайӧ трубаясӧд мунӧ Бухарестӧ да Констанца портӧ — заграницаӧ петкӧдӧм вылӧ.
Главнӧй кар Валахияын да столица Румыниялӧн Бухарест.
Браилов да Галац — портъяс Дунай вылын; тані грузитӧны морскӧй суднояс вылӧ нянь да вӧр.
Буковина.
Буковина меститчӧма сійӧ Карпат юкӧнын, кӧні вӧръяс (бук) торъя мичаӧсь да гырысьӧсь. Буковина вӧръясын ӧнӧдз на олӧны букӧвӧй ӧрӧшкиӧн пӧткӧдчысь кабанъяс, тшӧтш и кӧинъяс.
Олӧны гӧраясын украинецъяс-гуцулъяс, главнӧй уджъяс налӧн — вӧр промысел да скӧт видзӧм.
Главнӧй кар Буковинаын Черновицы сулалӧ Львовысь (Польшаын) Галацӧ мунан кӧрт туй вылын.
Народнӧй овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс.
Румыния — медсясӧ видзму овмӧса страна, дай видзму овмӧсыс сылӧн бӧрӧ кольӧма став мукӧд странаясын серти Европаын (Польшаысь ӧтдор, гашкӧ).
Урожайяс ичӧтӧсь.
Шуам, кукуруза Румынияын воӧ 10½ ц 1 гаысь, Польшаын — 10 ц, Италияын — 16½ ц; шобді Румынияын воӧ 10 ц 1 гаысь, Италияын да Польшаын — 12½ ц, Германияын — 20 ц, Великобританияын — 22 ц.
Йӧзӧс велӧдӧм (народнӧй образование) сулалӧ зэв улын: джын олысьыс неграмотнӧй (оз куж лыддьыны да гижны).
Уна челядь (коймӧд юкӧн гӧгӧрыс) оз веськавны школаӧ (школаыс этша); гырысь йӧзлы абуӧсь ни школаяс, ни курсъяс.
Высшӧй школаын велӧдчӧны сӧмын бояра пиян.
Промышленносьт паськалӧма сӧмын нефть перйӧмын, да и сійӧ иностраннӧй капиталистъяс киын, кодъяс перйӧны Румыния му пытшкысь нефтьсӧ заграницаӧ петкӧдӧм вылӧ (3 № содтӧд).
Паськалӧ сідз жӧ военнӧй промышленносьт, но иностраннӧй капитал отсӧгӧн жӧ (Румынияын уджалӧны французскӧй Шнайдер-Крезо заводъяслӧн юкӧдъяс — отделениеяс).
Румынияын ыджыдалӧны помещикъяс — бояра да гырысь капиталистъяс.
Государственнӧй стройлӧн формаыс — конституционнӧй королевство, корольӧн да парламентӧн.
Румынияын ёнӧсь фашистскӧй организацияяс.
Румыния дыр эз «признавайтлы» СССР-ӧс да эз нуӧдлы сыкӧд официальнӧй дипломатическӧй сношениеяс.
Толькӧ 1935-ӧд воын, СССР да Франция костын волысьӧмъяс бурмӧдӧм бӧрын (Румыния Франциялӧн союзник), румынскӧй правительство шыӧдчӧм серти лӧсьӧдӧма вӧлі Румыния да Сӧветскӧй Союз костын дипломатическӧй отношениеяс (волысьӧмъяс).
Румыниялӧн полезнӧй ископаемӧйяс.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны Карпат асыввыв да лунвыв подувъяс дорын?
Кытысь да кытчӧ мунӧны нефтепроводъяс?
Кӧні куйлӧны кӧрт рудаяс?
Мыйла найӧс перйӧны омӧля?
АЗИЯ.
Физико-географическӧй обзор.
Плӧщадь 44 млн. кв. км.
Население 1130 млн.
Карта вылысь.
Висьталӧй медся войвывса да медся лунвывса полуостровъяссӧ Азияысь да тӧдмалӧй найӧ доръяслысь широтасӧ.
Мерайтӧй на костысь коластсӧ.
Висьталӧй медся асыввыв да медся рытыввыв полуостровъяссӧ Азияын, тӧдмалӧй доръясыслысь долготасӧ да кад серти торъялӧмсӧ.
Петкӧдлӧй Азиялысь юкӧн, коді пырӧ СССР-ӧ.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Монголия, Китай Манчжуриякӧд, Япония Кореякӧд, Британскӧй Индия, Афганистан, Иран да Турция.
Висьталӧй карта вылысь мукӧд государствояс да колонияяс.
Ыджда, сулаланін да очертание.
Азия — зэв ыджыд свет юкӧн; сійӧ босьтӧ коймӧд юкӧн гӧгӧр став суша веркӧссьыс да даскыкӧд юкӧн гӧгӧр став мушар веркӧсысь.
Лунвылын сылӧн Малакка полуостров воӧ пӧшти экваторӧдз, а Малаккскӧй архипелаг, коді пырӧ Азияӧ, мунӧ 10° вылӧ Лунвыв мушарджынйӧ, сійӧ лоӧ быттьӧкӧ Австралияӧ вуджан поскӧн.
Войвылын Челюскин мыс сӧмын 12°-ӧн оз во Войвыв полюсӧдз, а Севернӧй Землялӧн діясыс воӧны ещӧ матӧдз полюслань.
Кор Сингапур карын, коді сулалӧ Малакка лунвыв помыс бердын ичӧтик ді вылын, тулысын луншӧркадын шонді сулалӧ веськыда юр весьтын (зенитын), Челюскин мыс вылын сійӧ тыдалӧ сӧмын 14° вылын горизонтсянь.
Кор Стамбул карын, Босфор берег вылын, лоӧ луншӧркад, сэки Дежнев мыс вылын 10 час рыт нин.
Асыввылын Дежнев мыс воӧ зэв матӧдз Америка дінӧ (90 км сайӧдз); тӧлын Берингов пролив йи вывті позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн.
Рытыввылын Малая Азия полуостров воӧ матӧдз Балканскӧй полуостров дінӧ, кодысь Азияӧс торйӧдӧны мореяс — Эгейскӧй да Мраморнӧй, да векньыдик проливъяс — Дарданелльскӧй да Босфор;
Босфорлӧн пасьтаыс неыджыд (700-сянь 3500 м-ӧдз).
Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ сэтшӧм топыда, мый Европаӧс позьӧ лыддьыны медыджыд полуостровӧн Азияын.
Границасӧ на костын нуӧдӧны Уральскӧй гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказскӧй гӧраясӧд.
Африка дінӧ Азия воӧ сідз жӧ зэв матӧдз.
Суэцкӧй канал, кодӧс кодйӧма Суэцкӧй перешеек вомӧн, сӧмын 100–130 м пасьтаа, Баб-эль-Мандеб проливлӧн (арабъяс ногӧн «синва ӧдзӧс») пасьтаыс 37 км.
Кык боксянь Азияӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм океанъяс; коймӧд боксянь — рытыввывсянь — сы бердӧ воӧны мореяс коймӧд океанлӧн — Атлантическӧйлӧн.
Войвылын Азияӧс кытшовтӧ Войвыв Ледовитӧй океан, кодӧс войдӧр лыддьылісны суднояслы ветлыны позьтӧмӧн, но бӧръя воясӧ, кор Сӧветскӧй Союз нуӧдіс тані геройскӧй экспедицияяс, сійӧ тӧдчымӧн лои суднояслы ветлыны верманаӧн.
Очертаниеыс Азиялӧн прӧстӧйджык Европалӧн дорысь: полуостровъяс да діяс тані босьтӧны ӧти витӧд юкӧнсӧ став плӧщадьсьыс.
Мореяс омӧля пырӧны материк пытшкас; тані эмӧсь районъяс моресянь 2 сюрс км сайын дай ылынджык.
Но мореяс да заливъяс вель ёна жӧ пырӧны Азия берегъясӧ.
Войвылын Азиялӧн куим полуостров: Ямал, Таймыр да Чукотскӧй;
Войвыв Ледовитӧй океан артмӧдӧ мореясӧс: Карскӧйӧс, море Лаптевых да Асыввывсибирскӧйӧс.
Таймырсянь войвывланьын куйлӧ архипелаг — Севернӧй Земля, а асыввылын Таймырсянь — Новосибирскӧй діяс.
Лунвылын Азиялӧн бара жӧ куим ыджыд полуостров: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылын — Камчатка да Корея, рытыввылын — Малая Азия.
Таысь ӧтдор, Азия берегъяс дорын эмӧсь уна діяс.
Асыввылын найӧ сулалӧны дорвыв; сэні медся гырысь діяс — Японскӧй діяс да Сахалин, кодӧс торйӧдӧ материкысь Татарскӧй пролив; асыв-лунвылын — мирас медся ыджыд Малайскӧй архипелаг, кытчӧ пырӧны ыджыд діяс: Борнео (куим мындаӧн ыджыд Великобританияысь), Суматра, Целебес, Ява да уна посни діяс.
Очертаниеыс Азиялӧн зэв лӧсялӧ (удобнӧй) берегдорса странаяс костын мӧда-мӧдкӧд море вывті волысьӧмлы, а сідз жӧ и мукӧд свет юкӧнъяскӧд волысьӧмлы.
Асыввыв берегъясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв берегъяскӧд Малаккскӧй да Зондскӧй проливъясӧн, а лунвыв берегъясыс Азиялӧн рытыввыв берегъяскӧд да став Европакӧд — Баб-эль-Мандеб проливӧн да Суэцкӧй каналӧн.
Таысь ӧтдор, Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индийскӧй океан вывті мунан туйясӧн, а Америкакӧд — Тихӧй океан вывса туйясӧн.
Панамскӧй канал пыр мунӧ мӧд туй, коді йитӧ Азияӧс Европакӧд.
Колӧ шуны, географическӧй положениеыс Азиялӧн удобнӧй, но абу жӧ, дерт, Европалӧн кодь, — Азия куйлӧ Атлантическӧй океан вывса важнӧй мирӧвӧй туйясысь бокын (карта, 106 лб.).
Часӧвӧй поясъяслӧн карта.
12-ӧд да 13-ӧд поясъяс костын нуӧдӧма кад вежласян визь; тайӧ визь вылас рытыввылӧ мунігӧн содтӧны ӧти лун, а асыв вылӧ мунігӧн чинтӧны ӧти лун.
Дежнев мыс сулалӧ 13-ӧд поясын, но сюйӧма 12-ӧд поясӧ, да часі тайӧ мыс вылас мунӧ сідзи жӧ, кыдзи и став Чукотскӧй полуостров вылас.
Мирӧвӧй морскӧй туйяслӧн карта.
Кымын кыза пасйӧма туйсӧ, сымын ёнджыка сэті ветлӧны морскӧй суднояс.
Кутшӧм океан вывті медся ёна ветлӧны морскӧй суднояс?
Кыдзи мунӧ главнӧй морскӧй туй Европаысь Азияӧ?
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй медджуджыд гӧраяссӧ Азияысь да висьталӧй валысь йывъяссӧ.
Петкӧдлӧй куим ыджыд плоскогорье.
Петкӧдлӧй да висьталӧй нимъяссӧ кык зэв ыджыд увтаслысь да куим посньыдджык увтасъяслысь.
Азия медся джуджыд свет юкӧн (Антарктидаӧс кӧ не лыддьыны, кӧні олысьыс абу).
Главнӧй вывтасъяс сэні лоӧны дорвыв мунысь гӧраяс (гӧра цепъяс), кодъяс унджыкыс сулалӧны мегыръяс сямӧн, ортсыладорнас либӧ Индийскӧй океанлань, либӧ Тихӧй океанлань бергӧдчӧмӧн.
Мегыр ортсыладорнас лунвывлань — Индийскӧй океанлань — бергӧдчӧмӧн сулалӧны Гималайяс, Каракорум, Куэнь-Лунь, Гиндукуш да Алтай.
Войвылын Алтай да лунвылын Гималайяс костын куйлӧ ыджыд гӧравыв страна, шусьӧ Шӧр (Центральнӧй) Азияӧн, либӧ Центральноазиатскӧй гӧравылӧн; лунвылас тані лоӧ плоскогорье Тибет, а войвылас плоскогорье Гоби.
Медся джуджыд гӧраяс Азияын, и став му вылын — Гималайяс Эверест йылӧн (8880 м).
Найӧ нюжӧдчӧны ыджыд мегырӧн.
Тайӧ том складчатӧй гӧраяс — зэв джуджыд валъяс, сулалӧны уна орчча (параллельнӧй) хребетъясӧн, ӧти мӧдысь вылынджык.
Гӧра вывъясас кузялаыс куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс.
Некодлы на эз удайтчыв кайлыны главнӧй гӧра йывъясас.
Английскӧй туристъяслӧн ӧти котыр пӧгибнитіс 1924-ӧд воӧ Эверест вылӧ кайигӧн пурга дырйи, коді бушуйтіс 13 лун, гожӧм шӧрын.
Медбӧръяысь найӧс аддзылӧмаӧсь 8 сюрс м судта вылын.
Войвывланьын Гималайяссянь сулалӧ плоскогорье Тибет — медся джуджыд мирын (4 сюрс м гӧгӧр).
Сэті мунӧны рытывсянь асыввылӧ уна складчатӧй хребетъяс, — найӧс омӧля на тӧдмалӧма; войвылын тайӧ плоскогорьеыс помасьӧ джуджыд Куэнь-Лунь хребетӧн; некымынлаын сійӧ кыпӧдчӧ пӧшті 8 км судтаӧдз океан уровеньсянь.
Сэні, кӧні Гималайяс да Куэнь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тянь-Шанькӧд сулалӧ горнӧй узел Памир; судтанас сійӧ оз уступайт Тибетлы.
Пикъясыс сылӧн, шуам, Сталин Пик, кайӧны 7½ сюрс м судтаӧдз.
1933-ӧд воӧ сӧветскӧй туристъяс унаысь кайлісны Памир гӧра йывъясӧ, кайлісны тшӧтш Сталин Пик вылӧ (7495 м); тані гӧра бокъясас, 6850 да 5600 м судта вылын найӧ лӧсьӧдісны кык метеорологическӧй станция асьныс гижысь приборъясӧн.
Рытывланьын Памирсянь эмӧсь плоскогорьеяс Иран да Малая Азия; войвылын дай лунвылын найӧ помасьӧны складчатӧй гӧра хребетъясӧн (карта, 108 лб.).
Тайӧ хребетъясыс лоӧны Европаса складчатӧй гӧраяслӧн продолжениеяс, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧліны ӧтпомсяӧсь.
Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгейскӧй море.
Рытыввыв Азиялӧн медся джуджыд горнӧй хребетъясыс — Эльбрус (йылыс Демавенд, 5700 м) да Ыджыд Кавказ (йылыс Эльбрус, 5629 м).
Ыджыд Кавказсянь лунвывланьын сулалӧ кусӧм вулканъяса Армянскӧй нагорье, например Арарат (5200 м).
Видзӧдны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэні Гималайяслӧн, Куэнь-Луньлӧн да Тибетлӧн гӧра складкаяс ыджыд мегырӧн бергӧдчӧны асыв-лунвылӧ, Индокитай полуостров вылӧ, да мунӧны водзӧ Малайскӧй архипелаг вывті.
Тадзи том складчатӧй гӧраяслӧн поясыс вуджӧ став Азия материксӧ да юкӧ сійӧс кык неӧтгырся юкӧнӧ.
Тайӧ гӧра пояс местаас войдӧр вӧлі важ Средиземнӧй море Тетис; тайӧ мореыслӧн пыдӧсыс кайигас вӧчис гӧра складкаяс, медся джуджыдъяссӧ му вылын.
Лунвывланьын том складчатӧй гӧраяс пояссянь куйлӧны тшӧтшкӧс из глыбаяс Декан да Аравия; найӧ уна миллион воӧн водзджык лоӧмаӧсь складчатӧй пояса гӧраяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлісны Африкакӧд — сы кодьӧсь найӧ и асланыс тэчас серти.
Индостанскӧй да Месопотамскӧй увтасъяс артмисны морскӧй заливъясысь, кодъясӧс тыртісны юяс (лыаӧн, нюйтӧн и с. в.).
Месопотамскӧй увтас войдӧр вӧвлі Персидскӧй заливлӧн юкӧн, а Индостанскӧй увтас артмис пролив местаын, коді ӧтлаавліс Бенгальскӧй заливӧс Аравийскӧй морекӧд.
Войвывланьын да асыв-войвывланьын том складчатӧй гӧраяс пояссянь эмӧсь уна мукӧд горнӧй хребетъяс да тшӧтшкӧс плоскогорьеяс, найӧ артмисны гӧраяс пуксьӧмла.
Медыджыдыс тайӧ хребетъяс пытшкысь Тянь-Шань (йылыс Хан-Тенгри, 7195 м).
Тянь-Шаньын гӧраясыс ӧні на артмӧны, ӧттшӧтш овлӧны землетрясениеяс.
Алтай, Саяны, Байкальскӧй гӧраяс, Яблоновӧй да Станӧвӧй гӧраяс — ставныс найӧ важ сбросӧвӧй гӧраяс да ёна нин киссьӧмаӧсь кузь кадӧн.
Войвылын Саяныяс да лунвылын Куэнь-Лунь костын эмӧсь уна плоскогорьеяс; главнӧйыс на пытшкысь — монгольскӧй плоскогорье Гоби; рытыввылын сійӧ вуджӧ Рытыввыв Китай плоскогорьеӧ.
Туранскӧй да Рытыввывсибирскӧй увтасъяс — сэтшӧм гӧра глыбаяс, кодъяс лэччӧмаӧсь увлань накӧд орччӧн сулалысь гӧра хребетъяс да массивъяс серти — Уральскӧй рытыввылын, Асыввывсибирскӧй асыввылын да Копетдаг лунвылын.
Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны Асыввывъевропейскӧй равнинакӧд, да ӧтлаын сыкӧд вӧчӧны мирын медся ыджыд равнина.
Асыввылын Азияын эм сӧмын ӧти увтас — Китайскӧй; сійӧ артмис сідзи жӧ, кыдзи Индостанскӧй увтас.
Асыввыв берегъяс дорын Азияын тыдалӧны му корка вӧйӧмлӧн (лэччӧмлӧн, пуксьӧмлӧн) следъяс, коді муніс Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн.
Тайӧ вӧйӧмыс тыдалӧ Китайскӧй гӧраяс, Сихотэ-Алинь да Хингана гӧраяс тшупӧдъяс серти.
Японскӧй діяс, Сахалин, Формоза, Филиппины — ставыс тайӧ гӧра глыбаяс, кодъяс чукталісны материксьыс; Охотскӧй, Японскӧй да кыкнан Китайскӧй мореяс артмисны вӧйӧм суша юкӧнъяс местаын.
Азия берегъяс дорын Тихӧй океан зэв джуджыд — тані эмӧсь 8–9 и весиг 10 сюрс м джуджта впадинаяс.
Сбросъясыс да жугласьӧмъясыс мунлісны тані зэв важ кадъяссянь дай мунӧны и ӧнӧдз.
Та йылысь висьталӧны зэв тшӧкыд да зэв ён землетрясениеяс Японскӧй, Филиппинскӧй, Курильскӧй да с. в. діяс вылын.
Та йылысь жӧ висьталӧны и зэв уна действуйтысь вулканъяс — тайӧ діяс вылас жӧ да Камчатка полуостров вылын.
Малайскӧй архипелаг сушалӧн коляс, коді войдӧр ӧтлаавліс Азияӧс Австралиякӧд.
Сэні вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Зондскӧй діясӧд — Суматра, Ява да мукӧд ді вывті, а мӧдыс Филиппинскӧй діяс вывті да Целебес вывті — Азия асыввыв берегъяс пӧлӧн.
Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау.
1883-ӧд воӧ извержение дырйи сэні вӧлі взрыв, кодысь пӧшти став Кракатау діыс кайис сынӧдӧ.
Ру, газ, из да пӧим сюръя шыбитчис 80 км судтаӧдз.
Взрывыс кыліс Цейлонын да Филиппинскӧй діяс вылын.
Суматра да Ява вылын уна йӧз пӧгибнитісны морскӧй гыясысь, кодъяс взрыв бӧрын кайисны берег вылас.
Мортлы олӧм вылӧ Азия веркӧс уна боксянь абу бур.
Сэні вывті уна куш скалаяс да мусинӧн вевттьытӧм изъя инъяс.
Сэсся тырӧма гӧраясӧн: уна места босьтӧны крут гӧра бокъяс, кыркӧтшъяс, ущельеяс.
Уна эм сэтшӧм джуджыд обласьтыс, кӧні оз позь вӧдитны видз-му овмӧс.
Шӧр юкӧнъяссӧ сылысь берегдоръясысь торйӧдӧны джуджыд хребетъяс, тайӧ сьӧктӧдӧ волысьӧмъяс; та понда жӧ климатыс пытшкӧс обласьтъяслӧн кос.
Но век жӧ Азияын увтасъяс босьтӧны нёльӧд юкӧнсӧ сылысь да став плӧщадьнас лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь.
Торъя лӧсялӧны мортлы олӧм вылӧ Индостанскӧй да Китайскӧй увтасъяс.
Главнӧй полезнӧй ископаемӧйясыс Азияын — из шом, нефть, зарни да озысь.
Найӧ разалӧмаӧсь зэв абу ӧткодя.
Из шом куйлӧ важ массив доръяс пӧлӧн.
Торъя озырӧсь из шомӧн миян Сибир да Китай.
Нефть паныдасьлӧ кӧнсюрӧ том складчатӧй гӧра бокъясын; торъя озырӧсь нефтьӧн Кавказскӧй да Индокитайскӧй гӧраяс, а сідз жӧ Малайскӧй архипелаг вывса гӧраяс.
Зарни жилаяс да россыпъяс паныдасьлӧны медзэвсӧ важ кристаллическӧй массивъясын; торъя озырӧсь зарниӧн Сибир да Якутия.
Озысь куйлӧ медзэвсӧ Малакка полуостровын да Зондскӧй Діяс вылын.
Кӧрт рудаясӧн озыр местаясӧс аддзӧма Азияысь этшалаын на, медсясӧ Китайын да миян Сибирын.
Но Азияын ӧнӧдз на кольӧны тӧдмавтӧмӧсь вывті гырысь пространствояс.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кутшӧм горнӧй хребетъяс кытшовтӧны Центральнӧй Азияӧс?
2. Кутшӧм гӧраяс, увтасъяс да плоскогорьеяс ті вуджанныд, мӧдӧдчанныд кӧ мунны Калькуттасянь войвылӧ?
3. Висьталӧй кык страна Азияысь, кодъяс торъя озырӧсь полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Азия тэчаслӧн карта.
Петкӧдлӧй складчатӧй гӧраяслысь главнӧй пояс.
Кӧні уна сбросӧвӧй гӧраяс?
Кӧні уна вулканъяс?
Азиялӧн профиль 90-ӧд меридиан кузя Калькуттасянь Игарка вылӧ — Енисей ю вомдорын.
Корсьӧй карта вылысь (108 лб.), мый пасйӧма профильын.
Кымын километр 20-ӧд параллельсянь 80-ӧд параллельӧдз?
Климат.
Карта вылысь.
Корсьӧй медся кӧдзыд места Азияысь тӧлын.
Кутшӧм сэні шӧр температураыс январ тӧлысьын?
Кыдзи Азияын мунӧ январ тӧлысся 0° изотерма?
Видзӧдӧй сійӧс Европасянь да висьталӧй, кутшӧм мореяс, кутшӧм гӧраяс да кутшӧм полуостров сійӧ вуджӧ.
Кутшӧм местаясын Азияын температураыс тӧлын 16° шоныдысь вылынджык?
Тӧлын материкыс Азиялӧн кӧдзалӧ ёнджыка сійӧс кытшовтысь мореясысь.
Морозъяс сулалӧны не сӧмын Войвыв Азияын, но и Центральнӧй Азияын — Гималайясӧдз.
Тайӧ став пространство вылас чукӧрмӧ кӧдзыд да сьӧкыд сынӧд масса; сійӧ мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань.
Тадзи артмӧны тӧвся муссонъяс.
Океанъясын тайӧ кадас сынӧдыс кокни, а материк вылын — сьӧкыд.
Тӧвъяс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв берегъясӧ ён морозъяс, а Лунвыв Азияӧ найӧ веськалӧны омӧльджыка.
Но и Лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материк вывсянь океанӧ.
Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя.
Карта вылысь (краситӧмысь).
Кӧні Азияын медся жар местаяс юль тӧлысьын?
Кутшӧмӧсь сэні юль тӧлысся шӧр температураясыс?
Кутшӧм тӧвъяс пӧльтӧны Азияын юль тӧлысьын?
Кыдзи ті объяснитанныд тайӧ тӧвъяссӧ атмосфералысь давление петкӧдлан карта вылысь?
Гожӧмын материкыс Азиялӧн шоналӧ ёнджыка сійӧс кытшовтысь мореясысь.
Сынӧдыс сэні кокняммӧ, да сэтчӧ уськӧдчӧны васӧд тӧвъяс Индийскӧй да Тихӧй океанъясысь — тадзи пӧльтӧны гожся муссонъяс; найӧ вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧні найӧ паныдасьӧны гӧраяскӧд.
Центральнӧй Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд гӧраяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэні гожӧмын сулалӧ зэв жар да кос поводдя.
Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индийскӧй океансянь оз жӧ веськавны, да сэні сідз жӧ гожӧмын сулалӧ жар да кос поводдя, да и шондіыс сэні гожся луншӧркадӧ овлӧ пӧшти зенитын.
Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны тадзи: Центральнӧй Азия, Асыввыв Азия, Лунвыв Азия, Рытыввыв Азия да Войвыв Азия.
Центральнӧй Азияын континентальнӧй (материковӧй) климат, гожӧм да тӧв, лун да вой ёна торъялӧны температура серти.
Гожӧмын кымӧр чиртӧм енэжсянь шонді ёна пӧжӧ; плоскогорьеяслӧн веркӧсыс доналӧ; шоныд кос сынӧд кайӧ вывлань тӧвныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус; шондіыс ӧдва тыдалӧ на пыр; гӧгӧр — быттьӧ ру пытшкын.
Центральнӧй Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэні усьӧ этша осадок.
Сӧмын Центральнӧй Азия доръясын да гӧра бокъясын овлӧны унджык зэръяс, а медся джуджыд гӧра вывъясас усьлӧны лымъяс.
Но лым визьыс гӧраясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын Хуанхэ ю заводитчан инын 5 км судта вылын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын.
Тӧлын став Центральнӧй Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд сынӧдыс лӧнь да сэзь; осадокъяс тӧлын усьӧны ещӧ этшаджык гожӧмын дорысь.
Сӧмын шочиника плоскогорьеяс вылӧ гежӧдика веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык тӧвъяс океан берегъясысь; сэки артмӧны кымӧръяс, усьӧ лым; но тӧвбыдӧн усьӧ вывті этша лым, ӧдва вевттьыштӧ мусӧ; кочевникъяс видзӧны сэні ассьыныс скӧтсӧ и тӧлын пӧскӧтинаяс вылын.
Асыввыв Азияын мунӧны гожся муссонъяс; найӧ пырӧны пытшкӧс обласьтъясас 1000–1500 км сайӧдз, медся уна осадокъяс усьӧны гӧраяса берег пӧлӧнъясын.
Тӧвся муссонъяс дырйи морозъяс паськалӧны ылӧдз лунвылӧ, весиг Войвыв Китайын, Средиземнӧй море широта вылын, кынмӧны юяс.
Тулысын да арын, кор паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, Асыввыв Азия берегъяс дорын артмӧны тайфунъяс (зэв ён тӧвныръяс); наысь ёна страдайтӧны Филиппинскӧй да Японскӧй діяс.
Асыввыв Азияын климат вылӧ ёна влияйтӧ шоныд визыв Куро-Сиво; сійӧ влагаӧн насыщайтӧ весьттіыс мунысь муссонъясӧс и та вӧсна оз кынмывлы Японскӧй море.
Лунвыв Азияын (Индостан, Индокитай да Малайскӧй архипелаг), вуджӧны тропик да экватор, и климатыс сэні жар.
Гожӧмын шондіыс овлӧ дзик юр весьтын да сотӧ зэв ёна.
Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шонді кайӧ горизонтсянь вылӧ; тӧв, кыдзи ми сійӧс тӧдам, сэні дзик оз овлы, муыс некор оз тупкысьлы лымйӧн.
Тӧлыс сэні абу кӧдзыдджык миян Украинаса гожӧмысь.
Гожӧмыс сэні уль; осадокъяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс.
Діяс вылын климатыс океаническӧй: сэні зэрӧ тӧв и гожӧм.
Температура сулалӧ вогӧгӧр 25–27°. Тайфунъяс Лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка Асыввыв Азияын дорысь.
Рытыввыв Азияын климатыс кос, гожся муссон татчӧ оз во да (карта, 111 лб.).
Апрель тӧлыссянь да октябр тӧлысьӧдз тані пӧшти оз овлыны зэръяс; енэжын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс; шонді сотӧ терпитны вермытӧмӧдз: Иракын Багдад дінын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз; гож сайын сынӧдлӧн температураыс кайӧ 55°-ӧдз.
Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лун тӧв доналӧм Аравияысь (самум).
Плоскогорьеяс вылын зэв жӧ жар, но сэні жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн.
Жар поводдя сулалӧ октябр тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын (медзэвсӧ ноябрын) енэжын кыптӧны зэра кымӧръяс.
Найӧс вайӧны циклонъяс Средиземнӧй моресянь.
Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравия да Сирия куш степъясын кос сёнъяс (вадияс) тырлӧны ваӧн.
Гӧраяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ.
Тӧв Рытыввыв Азияын ёна шоныдджык Асыввыв Азияын серти.
Войвыв Азияын кузя сулалӧны зэв ён морозъяс — квайт тӧлысьӧдз дай дырджык.
Муыс сэні кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывлыны гожӧмбыдӧн (нэмӧвӧйя кын му).
Но гожӧмыс сэні шоныд.
Вылысса слӧйыс мулӧн сэтшӧма шоналӧ, мый видзму овмӧсӧс вӧдитны позьӧ Полярнӧй круг бердӧдз.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кыдзи влияйтӧ Асыввыв Азия климат вылӧ Куро-Сиво?
2. Кӧні да кыдзи артмӧны тайфунъяс?
3. Мыйла тӧлыс Асыввыв Азияын зэв кӧдзыд да кос, а гожӧмыс шоныд да зэра?
Гожӧмын атмосфералысь давлениесӧ ртутнӧй барометрса миллиметръясӧн петкӧдлан карта.
Корсьӧй улі давлениеа обласьт.
Мыйла тӧвъяс гожӧмын пӧльтӧны океанъяссянь материк вылӧ?
Температура да тӧвъяс январ тӧлысьын.
Кутшӧм температура тӧлын Лунвыв Азияын?
Кӧні Азияын медся кӧдзыд да кутшӧм сэні январ тӧлысся температураыс?
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Висьталӧй да петкӧдлӧй ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс 12 ыджыд ю Азияысь.
Висьталӧй, кутшӧм гӧраясын заводитчӧны медся главнӧй юясыс.
Азияын уна гырысь юяс: на пытшкысь квайт ю 4 сюрс км-ысь кузьджыкӧсь (1 № содтӧд).
Главнӧй юясыс заводитчӧны Центральнӧй Азияӧс кытшовтысь гӧраясын.
Гималайяссянь лэччӧны уна ваа юяс: Ганг, Брахмапутра да Инд.
Найӧ заводитчӧны Гималайяс войвыв бокъясын да визывтӧны первойсӧ Тибетын негырысь потокъясӧн; сэсся джуджыд да дикӧй ущельеясӧд писькӧдчӧны Гималайяс пыр, вӧчӧны зэв уна порогъяс, босьтӧны уна вожъяс, кодъяс визывтӧны Гималай лунвыв бокъяссянь.
Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны — муссон зэръясысь да Гималайясын лым сылӧмысь.
Тӧлын да тулысын, мӧдарӧ, ёна ямӧны.
Бенгальскӧй заливӧ усянінын Ганг да Брахмапутра вӧчӧны дельта; тайӧ дельтаыс вит мындаӧн ыджыдджык Волга дельтаысь дай ӧдйӧ содӧ.
Тибетын заводитчӧны куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян (либӧ Голубӧй) да Хуанхэ (либӧ Жёлтӧй).
Ю йывъясаныс найӧ ичӧт вааӧсь, но Центральнӧй Азияысь муссонъясӧн орошайтан обласьтъясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв гырысь юясӧ; первойсӧ найӧ визывтӧны тшупӧдъясӧд да ущельеясӧд, а сэсся паськыд долинаясӧд.
Медся судоходнӧйыс тайӧ юяс костын — Янцзыцзян.
Сы вывті гожся кадӧ весиг океанскӧй суднояс вермӧны кайны ва катыд 1000 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Татшӧм судоходносьтыс Голубӧй юлӧн лоӧ со мый понда: сійӧ кызвын юкӧннас визывтӧ чорыд горнӧй породаяс пӧвсын, сы понда ва туяс сылӧн омӧля пуксьӧны ваясъяс (наносъяс).
Хуанхэ ю, мӧдарӧ, омӧля судоходнӧй.
Аслас гудыр ваас сійӧ нуӧ зэв уна виж нюйт; тайӧ нюйтыс пуксьӧ ю пыдӧсас улыс помас, да сэні артмӧны пыр выль да выль косьтъяс.
Кадысь кадӧ тайӧ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс туйсӧ;
80 во сайын сійӧ эз усьлы Чжилийскӧй заливӧ, кыдзи ӧні, а усьлі Жёлтӧй мореӧ, Голубӧй ю вомсянь неылын.
Татарскӧй проливӧ усьӧ уна ваа судоходнӧй Амур ю.
Китайскӧй увтас вевттьысьӧма Хуанхэ ваясъясӧн.
Китайскӧй увтас местаын войдӧр вӧлі морскӧй залив; тайӧ заливсӧ уна нэм чӧжӧн Хуанхэ тыртіс нюйтӧн, кӧні (нюйтас) медсясӧ лоӧ лёсс, кодӧс юыс помала петкӧдӧ Центральнӧй Азияысь.
Юяс Асыввыв Азияын — Янцзыцзян, Хуанхэ, а сідз жӧ и Амур, пӧшти быд во гожӧм помас зэв ёна ойдлӧны (петӧны берегъяссьыс), нуӧны муяс вылысь кӧдзаяс, сиктъяс, гибнитӧ уна сюрс йӧз.
Татшӧм ойдлӧмъясыс овлӧны циклонъясӧн вайӧм гырысь зэръясысь.
Войвыв Азияса юяс — Об, Енисей, Лена да мукӧд зэв кузьӧсь да уна вааӧсь; осадокъяс сэні овлӧны этша, но сы пыдди сэні и испарениеыс ичӧт, а ва чукӧрман плӧщадьясыс зэв гырысьӧсь.
Тулысын лым сылігӧн тайӧ юясыс паськыда ойдлӧны.
Суднояс ветлӧмлы найӧ зэв лӧсялӧны (удобнӧйӧсь), но дыр кежлӧ кынмылӧны (воджын кежлӧ дай дырджык).
Визывтӧны найӧ равнинаясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ сбросовӧй тшупӧдъяссӧ вуджигӧн вӧчӧны гырысь порогъяс.
Торъя уна порог Енисей ю вожын — Ангараын, коді петӧ Байкал тыысь.
Ачыс Байкал тыыс куйлӧ джуджыд сбросовӧй впадинаын.
Центральнӧй Азияын да Туранскӧй увтасын юяс этша; океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвсын, либӧ помасьӧны тупкӧса тыясын.
Татшӧмӧсь — Тарим, усьӧ Лобнор тыӧ; Или, усьӧ Балхашӧ; Сырдаръя да Амударья.
Каспийскӧй да Аральскӧй сола ваа тыяс — тайӧ мореяслӧн колясъяс, кодъяс (мореясыс) ӧтлаасьлісны войдӧр океанкӧд.
Тайӧ кос местаясас юяс зэв колӧны искусственнӧй орошение нуӧдӧм вылӧ.
Гожӧмын, кор гӧраясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да орошайтӧны муяс да садъяс.
Рытыввыв Азияын юяс сідз жӧ зэв этша.
Главнӧйясыс на пытшкысь Тигр да Евфрат; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын.
Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ гӧравывса лымйысь да сетӧны сійӧс искусственнӧй орошение вылӧ.
Уна юяс помасьӧны тані сола тыясын.
Ӧти татшӧм тыыс — Мёртвӧй ты куйлӧ сбросовӧй впадинаын, уровеньыс сылӧн 394 м-ӧн улын океан уровеньысь.
Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн уровеньыс лэччӧма татшӧм улӧдз.
Ваас сылӧн 24% сов; ваыс сэтшӧм сьӧкыд, весиг морт сэні оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны кулӧм тыӧн, ни быдмӧг, ни животнӧй сэні абу да.
Азияса юяслӧн значениеыс вывті ыджыд морт овмӧсын: найӧ сетӧны ва муяс да садъяс орошайтӧм вылӧ не сӧмын Рытыввыв да Центральнӧй Азияын, но и Лунвыв да Асыввыв Азияын; сэні став йӧз пытшсьыс коймӧд юкӧныс пӧткӧдчӧ рис муясӧс искусственнӧя орошайтӧм помысь.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кутшӧм юяслӧн Азияын медся улын долинаясыс да мыйла?
2. Мыйла Амур, Лена да Тигр Евфраткӧд ойдлӧны разнӧй кадъясӧ вогӧгӧрас?
3. Кутшӧм кык ты Азияын куйлӧны зэв джуджыд сбросовӧй впадинаясын?
Быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Карта вылысь.
Кӧні Азияын куйлӧны пустыняяс да степъяс?
Кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
Кӧні лоӧны подтропическӧй вӧръяс да муяс?
Лунвыв Азияын, кӧні шонді ёна пӧжӧ, кӧні усьӧны уна осадокъяс, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; найӧ вевттьӧны медся васӧдінъяссӧ Индокитайын да Индостанын да став Малайскӧй архипелагсӧ.
Тайӧ вӧръясас, кодъяс 60 м судтаӧдз, быд воськовын паныдасьӧны век выль да выль породаа пуяс; медзэвсӧ быдмӧны тані разнӧй пальмаяс.
Мукӧдыс на пытшкысь (шуам, кокосӧвӧй, саговӧй) сетӧны сёян плодъяс.
Пуяс быдмӧны уна судтаӧн мӧда-мӧд весьтас, вӧчӧны пемыд сук вӧр, кӧні гартчӧны лианаяс, 300 м кузяӧдз; быдлаын пукалӧны эпифит-быдмӧгъяс (найӧ олӧны мукӧд пу увъяс вылын) да паразит-быдмӧгъяс (олӧны мукӧд пуяс сокӧн).
Море берегъяс пӧлӧн кыссьӧны мангровӧй вӧръяс; сэні быдмӧны сэтшӧм пуяс, кодъяслӧн приливъяс дырйи пу вужъясыс пырӧны ваӧ, а отливъяс дырйи ӧшалӧны кушын, сынӧдын.
Косджык местаясын Лунвыв Азияын куйлӧны тропическӧй степъяс — саваннаяс; найӧ сука вевттьысьӧмаӧсь дикӧй турунъясӧн, либӧ, кӧні найӧс дӧзьӧритӧ морт ки, сетӧны гырысь урожайяс няньяслысь да мукӧд культурнӧй быдмӧгъяслысь.
Тропическӧй вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсяма животнӧйяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс да плодъяс; мукӧдыс хищникалӧны; унаӧн на пытшкысь олӧны сӧмын тропическӧй поясын; умереннӧй странаясын найӧ оз вермыны овны — полӧны кӧдзыдысь.
Татшӧмӧсь, шуам, мортнога обезьянаяс (орангутанг да гиббон) да кыз кучикаяс: индийскӧй слӧн, носорог да тапир.
Хищникъяс пытшкысь Лунвыв Азияын медся ёныс тигр; олӧ сійӧ тростник да бамбук рощиясын.
Ядовитӧй змейяс (шуам, очковӧй змей) олӧны быдлаын — вӧръясын и, саваннаясын и; юясын эмӧсь крокодилъяс.
Вывті уна пӧрӧдаа пӧткаясысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.
Лунвыв Азияын сӧвсьӧм абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын мукӧдлаын Азияын, а сідз жӧ Европаын да Америкаын.
Татысь тыдалӧ, мый лунвыв Азия — животнӧйяс серти торъя обласьт.
Асыввыв Азияын (Китайын да Японияын) дикӧй быдмӧгъяс кольӧмаӧсь сӧмын гӧраясын.
Сэні быдмӧны век веж пуяса вӧръяс, шуам, камелияяс, лавръяс, а вылынджык гӧра бокъясын — лыска вӧръяс.
Асыввыв Азияын населениеыс зэв тшӧкыд, сы понда тані дикӧй животнӧйяс кольӧмаӧсь этша. Найӧ либӧ Лунвыв Азияса, либӧ Центральнӧй Азияса, либӧ Войвыв Азияса животнӧйяс кодьӧсь.
Шуам, Китайскӧй гӧравыв долинаясын паныдасьлӧны павлинъяс да фазанъяс, а Японияын вӧръясас олӧ бӧжтӧм, гӧрд чужӧма обезьяна (макака).
Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Кореяын; шоръясын Японияын эмӧсь зэв гырысь ящерицаяс.
Ставыс тайӧ — тропическӧй странаясса животнӧйяс.
Но сэні жӧ Асыввыв Азияын олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сідз жӧ степвыв антилопаяс да дикӧй осёлъяс.
Войвыв юкӧнас Асыввыв Азияын, Амур да сійӧ веськыдвыв вожъяс пӧлӧн, быдмӧны коръя вӧръяс, — дуб, вяз, клён да мукӧд пуяс.
Пуяс гӧгӧрыс сэні каттьысьӧны лианаяс да дикӧй виноград (сетӧ сёян плод).
Тайӧ вӧръясыс зэв озырӧсь животнӧйясӧн, тані эмӧсь и тропик вывса животнӧйяс, и ылі войвывса животнӧйяс.
Тані тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард — рыськӧд, низь — черепахакӧд, войвыв кӧр — гремучӧй змейяскӧд.
Тані эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧр каньяс да кӧинъяс.
Центральнӧй Азия да Рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь гӧль степъясӧн да пустыняясӧн; на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын — Гоби, шӧрас — Такла-Макан, рытыввылын — Аравийскӧй.
Степъяс да пустыняяс паськыд полосаӧн мунӧны Хинган подувсянь Краснӧй море дорӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ полосаас паныдасьлӧны сӧмын гӧра бокъясын, кӧні усьӧ унджык осадок, да оазисъясын юяс пӧлӧн.
Степъясын быдмӧны турунъяс, шуам, типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз вевттьыны дорвыв.
Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын (Иранын да Сирияын) степвыв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, дзордзалӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн идзьясыс налӧн косьмӧны нин, ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да топыд кыша кӧйдысъясныс.
Пустыняясын быдмӧгъяс ещӧ нин этша, степъясын серти; ставыс сійӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ саксаул сяма кустарникъяс, кортӧмӧсь либӧ посньыдик коръяӧсь да зэв кузь вужъяӧсь.
Оазисъясын быдмӧны плодӧвӧй пуяс, шуам, яблоняяс, персикъяс, абрикосъяс; Рытыввыв Азияын — век веж пуяс, шуам, маслина; Иран лунвылын да Аравияын — финиковӧй пальма.
Центральнӧй Азияын степъясас олӧны уна грызунъяс да копытнӧй животнӧйяс, кодъяс сёйӧны турун; тӧв кежлӧ грызунъяс (шуам, сурокъяс, сусликъяс) дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; копытнӧй животнӧйяс жӧ, шуам, дикӧй осёлъяс (куланъяс), антилопаяс, йирӧны турунсӧ лым улысь, — лымйыс степъясын усьлӧ зэв ляпкыдика.
Торъя нин озыр животнӧйясӧн Тибет; джуджыд пӧскӧтинаяс вылын, кӧні оз овны йӧз, копытнӧй животнӧйяс ветлӧны зэв гырысь стадоясӧн, — путешественникъяс лыддьывлӧмаӧсь уна сё дай весиг уна сюрс животнӧйӧдз стадоясас; медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс (гӧравыв ӧшъяс) да пищухаяс (сурок сяма грызунъяс).
Рытыввыв Азия степъясын да пустыняясын эмӧсь и копытнӧйяс и грызунъяс, но этшаджык; эмӧсь кутшӧмсюрӧ хищнӧй зверъяс (африкасаяс), шуам, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын да кӧнсюрӧ Иранын эмӧсь левъяс.
Ылі Войвыв Азия вевттьысьӧма тундраӧн.
Лунвывланьынджык мунӧ тайга.
Войвыв Азия озыр строевӧй вӧрӧн да пушнӧй зверъясӧн, а сідз жӧ и пӧткаясӧн; на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс лэбӧны татчӧ гожӧм кежлӧ Лунвыв да Рытыввыв Азияысь.
Торъя уна пӧтка чукӧрмылӧ гожӧмын тундраын.
Сэні дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пӧтка пиянсӧ, сэсся бӧр лэбзьӧны шоныд крайясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да море берегъяс пӧлӧн.
Азия — уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн рӧдина.
Азияын морт первойысь аддзис дикӧй шобді, шабді, лук.
Лунвыв Азия — рислӧн, сахарнӧй тростниклӧн, чайнӧй пулӧн, бананлӧн, огурецлӧн рӧдина;
Асыввыв Азия — апельсинлӧн рӧдина.
Азияысь петісны пӧшти став домашньӧй животнӧйяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧні став свет юкӧнъясын.
Азияса степъясысь петісны вӧв да верблюд; Центральнӧй Азия степъясын и ӧні на паныдасьлӧны дикӧй вӧвъяс да верблюдъяс.
Азияысь жӧ петлісны гырысь, сюра скӧт (мӧсъяс да буйволъяс), ыж, кӧза да порсь.
Тибетын видзӧны гӧравыв ӧш — як, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд гӧравыв транспортын; Индияын — гӧрба ӧш — зеба; сэні жӧ (Индияын да Индокитайын) служитӧ мортлы домашньӧй животнӧйяс пытшкысь медся ёныс — слӧн.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кутшӧм юкӧнъясын Азияын быдмӧгъяс жебӧсь ва тырмытӧмла?
2. Кутшӧм тропическӧй быдмӧгъяс вайӧны торъя ыджыд пӧльза мортлы?
3. Кутшӧм быдмӧгъяслы на пытшкысь колӧ искусственнӧй орошение?
4. Кӧні став культурнӧй быдмӧгъясыс орошайтчӧны юясысь?
Животнӧйяс Тибетса плоскогорьеын, кӧні оз овны йӧз.
Медводзын сурокъяс, сэсся якъяс, антилопаяс, куланъяс (дикӧй осёлъяс).
Мыйла тані сэтшӧм уна животнӧйыс?
Ылын тыдалӧ караван.
Быдмӧгъяс Азияын.
Мыйла Центральнӧй Азия да Рытыввыв Азия гӧльӧсь вӧръясӧн?
Кутшӧм быдмӧга обласьтъяс медся лӧсялӧны видзму овмӧслы?
Население.
Атлас карта серти.
Кӧні олысьыс Азияын медся тшӧкыд?
Кутшӧм юяс пӧлӧн да кутшӧм діяс вылын?
Кымын олысь воӧ Центральнӧй Азияын 1 кв. км вылӧ?
Кымын пӧв этшаджык Китайын да Индияын серти?
Азия — сійӧ материк, кӧні тӧрӧдчӧны крайней противоположносьтъяс: зэв джуджыд гӧраяс, зэв паськыд вывтасъяс, разнӧй ыдждаа увтасъяс; медся жар странаяс да медся кӧдзыд странаяс; медся уль странаяс да медся кос странаяс.
Тайӧ жӧ позьӧ шуны и Азияын олысьяс йылысь.
Зэв джуджыд гӧраяс да зэв паськыд вывтасъяс Центральнӧй Азияын пӧшти морттӧмӧсь, либӧ олысьыс сэні вывті шоч (10 мортысь этшаджык 1 кв. км вылӧ); кӧдзыд странаяс Войвыв Азияын этша йӧзаӧсь, а жар странаясын лунвылын олысьыс абу быдлаын ӧтмында. Зэв тшӧкыд, кӧні овлӧны уна зэръяс; зэв шоч, кӧні зэрыс этша.
Медся уна морт олӧны Лунвыв да Асыввыв Азияын, муссонъяса обласьтъясын; тані олӧ пӧшти джынйыс став мувыв населениесьыс.
Торъя тшӧкыд населениеыс Китайскӧй да Индостанскӧй увтасъяс вылын; сэні быд квадратнӧй километр вылӧ воӧ 200 и дажӧ унджык морт.
Главнӧй помкаясыс татшӧм овмӧдчӧмыслӧн — шоныд да васӧд муссоннӧй климат да увтасъяслӧн плодороднӧй му; сы понда тані ичӧтик местаысь позьӧ босьтны гырысь урожайяс да ещӧ кыкысь либӧ куимысь вонас.
Тайӧ увтасъяссӧ важӧн нин освоитӧма морт — зэв важ кадъяссянь сэні олӧны видзму уджалысь йӧз, кодъяс используйтӧны быд кипыдӧс пасьта плодороднӧй му.
Пустыняяс да кос степъяс Центральнӧй Азияын сьӧкыда освоитчӧны; сэні ӧнӧдз на паськыд местаясын олӧны скӧтвидзысь кочевникъяс, и сӧмын оазисъясын юяс да шоръяс пӧлӧн паныдасьлӧны ӧти местаын олысьяслӧн (оседлӧй олысьяслӧн) сиктъяс.
Кӧдзыд войвылыс Азиялӧн этша населениеа; уна сюрс воясӧн сэні овлісны сӧмын кӧрвидзысь кочевникъяс да ветлісны вӧръясӧд звер кыйысьяс.
Сӧмын ӧнія кадӧ, социалистическӧй овмӧс лӧсьӧдігӧн, заводитӧны овмӧдчыны йӧз тайӧ паськыд местаясас; пӧрӧдӧны вӧръяс да на местаӧ вӧчӧны муяс, рудникъяс, электростанцияяс да заводъяс.
Азияын олӧны уна разнӧй народъяс, на костын медся уна лыдаӧсь лоӧны монгольскӧй группаса народъяс.
Найӧ сёрнитӧны ӧти рӧдвужъя кывъяс вылын, налӧн ӧткодь физическӧй чертаяс — чужӧмлӧн, юрлӧн да с. в.
Лыд сертиыс главнӧй народъясыс тайӧ группасьыс — китаецъяс, японецъяс, монголъяс да казакъяс.
Тайӧ группаӧ жӧ пырӧны тюркъяс (узбекъяс, туркменъяс, турокъяс).
Ёна матынӧсь монгольскӧй группа народъяс бердӧ сідзжӧ индокитаецъяс да малаецъяс.
Мӧд ыджыд группаӧ пырӧны индоевропейскӧй народъяс; найӧ бара жӧ сёрнитӧны ӧти рӧдвужъя кывъяс вылын.
Медся уна лыда народ тайӧ группаас — индусъяс; сэтчӧ жӧ пырӧны рочьяс да таджикъяс.
Индоевропейскӧй группа народъяскӧд родственнӧйясӧн лоӧны арабъяс да еврейяс.
Медбӧрти, Азияын олӧны ещӧ ӧти группаса народъяс — негроидъяс; татчӧ пырӧны негритосъяс Филиппинскӧй діяс вылын да дравидъяс Индостанын.
Став олысьыс Азияын 1 млрд.
130 млн. морт — джынсьыс унджык став мувыв олыссьыс.
Азиялӧн политическӧй карта.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Азияса юкӧн миян Союзлысь.
Петкӧдлӧй государствояс, кодъяслӧн границаясыс мунӧны СССР-кӧд Рытыввыв да Центральнӧй Азияын.
Висьталӧй да петкӧдлӧй кык государство Асыввыв Азияысь.
Петкӧдлӧй гырысь владениеяс Англиялысь, Франциялысь да Голландиялысь.
Мӧдӧдчам кӧ ми мунны корабль вылын миян Одесса портысь миян Владивосток портӧ, сэки ми мунам уна государство берегъяс дорті.
Видзӧдӧй карта вылысь, кутшӧм государствояс тайӧ.
Муніганым ми вермам сувтлыны тайӧ государствоясса портъясӧ.
Медвойдӧр ми сувтлам Стамбулӧ, коді сулалӧ Европа берег вылын Босфор проливын.
Стамбул да Измир (Смирна) — турецкӧй портъяс; столицаыс жӧ Турциялӧн — Анкара — сулалӧ Малая Азия полуостров вылын шӧр юкӧнас.
Мӧдысь ми вермам сувтлыны Порт-Саидӧ, Суэцкӧй канал заводитчанінын.
Водзӧ туйсӧ Владивостокӧдз видзӧдӧй асныд.
Став туй вылас ковмас 30–40 лун; мунігӧн позьӧ аддзывны став государствояссӧ Азияысь, — Монголияыс, Афганистанысь да Иранысь кындзи.
Столицаясыс налӧн — Улан-Батор, Кабул да Тегеран — сулалӧны бокын морскӧй туйясысь.
Гырысь юкӧнъяс Азиялӧн — европаса капиталистическӧй государствояс киын.
Шуам, Индостан да рытыввыв юкӧныс Индокитайлӧн — Англия киын, асыввыв юкӧныс Индокитайлӧн — Франция киын.
Тайӧ колонияяссӧ найӧ вынӧн босьтісны; сэні найӧ эксплоатируйтӧны природнӧй озырлунъяс да сэтчӧс уна лыда олысьяссӧ.
Татшӧм колонияясӧн жӧ владейтліс Азияын важ Российскӧй империя; Октябрскӧй революция бӧрын тайӧ территорияясса (Сибир, Казахстан да Туркестан) уджалысь йӧзлы сетӧма вӧлі вӧля аслыныс определитны ассьыныс судьбасӧ, да ставныс найӧ ас вӧляӧн пырисны Сӧветскӧй Социалистическӧй республикаяс Союз пытшкӧ (составӧ).
Ӧстальнӧй юкӧнас Азияын сулалӧны государствояс: Япония, Китай, Иран, Турция да мукӧд, посньыдджыкъяс.
Япония — ӧтнасӧн империалистическӧй государство став азияса странаяс пытшкысь.
Сійӧ босьтіс аслыс русско-японскӧй война бӧрын Сахалинлысь лунвыв джынсӧ да Китайлысь юкӧн — Корея, а 1931-ӧд воӧ босьтіс мӧд юкӧн Китайлысь — Манчжурия.
Контрольнӧй юасян:
Висьталӧй самостоятельнӧй государствоясӧс да английскӧй колонияясӧс, кодъяс паныдасьӧны Петропавловскысь (Камчатка вылын) Батумӧ (ЗСФСР) мунан туй вылын.
Японияса крестьяна пуктӧны рассадникъясысь вайӧм рис.
Корсьӧй муысь лэптӧм вал, коді торйӧдӧ матыса мусӧ орчча муысь.
Мыйла крестьяна новлӧны паськыд идзас шляпаяс?
Чайнӧй плантация Хондо ді вылын.
Чай босьтӧм.
Японецъяс — батрачкаяс да батракъяс — нетшкӧны чай коръяс.
Мый тшӧктӧ (заставляйтӧ) нывбабаӧс петны удж вылӧ ичӧт кагаӧн мышку вылас?
Европеецъясӧн Азия тӧдмалӧм йылысь история.
Малая Азияӧс да Средиземнӧй море берегъяс европеецъяс тӧдлісны зэв важ кадъяссянь.
Важысянь жӧ тӧдлісны найӧ Аравияӧс да Индияӧс, тӧргуйтлісны вакӧд; но став ӧстальнӧй Азия йывсьыс найӧ нинӧм эз тӧдлыны весиг ХІІ нэмын на.
ХІІІ нэмын итальянец Марко Поло вӧчис путешествие Центральнӧй Азия пыр Китайӧ, оліс сэні 17 во да бӧр муніс Италияӧ, Индокитай да Индостан кытшовтӧмӧн.
Аслас путешествие йылысь Марко поло гижис зэв интереснӧй книга. Сэки уна европейскӧй купечьяслы да морякъяслы окота лои ветлыны сійӧ озыр странаясас, кодъясӧс аддзыліс Марко Поло, да вайны сэтысь дона тӧваръяс.
Корсьны морскӧй туй Индияӧ — со мый вылын пондісны думайтны европейскӧй морякъяс морскӧй торговля паськалӧмкӧд ӧттшӧтш*.
* Суэцкӧй канал сэки эз на вӧв, а Африка гӧгӧр некод на эз ветлыв.
XV нэм помын Колумб (итальянец жӧ), коді тӧдӧ вӧлі, мый муыд — шар, мӧдӧдчис Европаысь Индияӧ Атлантическӧй океан вывті рытыввылӧ, но аслас туй вылын сійӧ аддзис (восьтіс) Америкаӧс да Индияӧдз эз и волы.
Но Колумб кувтӧдзыс пыр чайтліс, мый сійӧ муыс, кытчӧ сійӧ воліс — Индия.
Пӧшти ӧти кадӧ Колумбкӧд Васко-да-Гама (португалец) мӧдӧдчис Индияӧ Африка гӧгӧр.
Путешествиеыс тайӧ удайтчис: морскӧй туй Индияӧ вӧлі аддзӧма (восьтӧма), а регыд сы бӧрын Магеллан (испанец) восьтіс ещӧ и мӧд туй сэтчӧ жӧ.
Му шар гӧгӧр путешествие вӧчигӧн сійӧ кытшовтіс лунвывсянь Америкаӧс да восьтіс Филиппинскӧй діяс.
Та бӧрти европеецъяс пондісны частӧ ветлыны (плавайтны) Лунвыв да Асыввыв Азия берегъясӧ, сэні найӧ ньӧбавлісны донтӧм донысь дона тӧваръяс.
XVІ нэмын роч казакъяс вуджисны Уральскӧй гӧраяс вомӧн да восьтісны Сибир, код йылысь сэтчӧдз европеецъяс немтор дзик эз тӧдлыны.
Первой вуджисны Рытыввыв Сибир да, казакъяс надзӧникӧн мунісны пыр водзӧ асыввылӧ да воисны Великӧй океан берег дорӧдз.
1648-ӧд воӧ казак Семён Дежнев восьтіс медся асыввыв мыс Азияын, коді и шусьӧ ӧні сы нимӧн (серпас, 125 лб.).
Но Дежневлысь мыс восьтӧмсӧ дыр эз тӧдлыны Европаын.
Петр 1-ӧй эз на тӧдлы, ӧтлаасьӧ-ӧ Азия Америкакӧд али торъялӧ сыысь проливӧн.
Тӧдмавны та йылысь Петр 1-ӧй тшӧктіс капитан Беринглы.
Беринг лӧсьӧдчис Петербургын да мӧдӧдчис кос туйӧд асыввылӧ; кымынкӧ во мысти сійӧ воис Камчаткаӧдз да стрӧитіс сэні корабль, сы вылын сэсся и тӧдмаліс море да пролив, кодъяс шусьӧны ӧні сы нимӧн.
Беринглӧн эм ещӧ и мӧд заслуга; сійӧ мӧвп серті вӧлі нуӧдӧма Великӧй Севернӧй экспедиция, мӧд ногӧн кӧ, уна путешествие Ледовитӧй океан берегъяс тӧдмалӧм могысь.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд уж.
Кӧдзыдыс да, мый да, уна путешественникъяс пӧгибнитісны (куліны), но мукӧдыс нуӧдісны водзӧ налысь делӧсӧ.
Ӧтиклы на пытшкысь, штурман Челюскинлы, удайтчис воны суша вывті понъяс вылын медвойвыв мысӧдз Азияын, коді и шусьӧ ӧні сы нимӧн.
Тадзи европеецъяс медвойдӧр тӧдмалісны Рытыввыв Азияӧс, сэсся Лунвыв, Асыввыв да Войвыв Азияӧс.
Коли тӧдмавтӧм ещӧ Центральнӧй Азия.
Марко Поло бӧрын сэтчӧ дыр эз волы некутшӧм европеец.
Толькӧ кольӧм (ХІХ) нэм шӧрын роч путешественникъяс войвывсянь да английскӧй путешественникъяс лунвывсянь заводитісны пырны Центральнӧй Азияӧ да тӧдмавны сійӧс.
Медыджыд заслугаяс тані роч путешественниклӧн — Пржевальскийлӧн; сійӧ вӧчис нёль ыджыд путешествие Центральнӧй Азияӧ верзьӧма вӧв вылын; сыкӧд ветлісны ӧружйӧа йӧз верзьӧмӧн жӧ, вӧвъяс вылын, да верблюдъяслӧн караван.
Сійӧ воліс уна сэтшӧм местаясӧ, кӧні некор на эз вӧвлыны европеецъяс.
Пржевальский муніс ещӧ и витӧд путешествиеӧ, но эбӧссьыс петі да кулі Тянь-Шань подув дорын.
Пржевальскийлысь делӧсӧ нуӧдіс водзӧ путешествиеясын сылӧн ученикыс да ёртыс — Козлов; сійӧ тӧдмаліс пустыня Гоби да аддзис сэтысь колясъяссӧ важ Хара-Хото карлысь, — тыртӧма лыаӧн.
Ыджыд путешествиеяс Центральнӧй Азияын вӧчис сідз жӧ шведскӧй учёнӧй Свен-Гедин.
Сійӧ тӧдмаліс лыа пустыня Такла-Макан, да ӧтчыд чуть эз кув ва абутӧмла.
Свен-Гедин восьтіс Тибетын ыджыд гӧра хребет Транс-Гималайяс, коді нюжӧдчӧ Гималайяс пӧлӧн, войвывланьынджык наысь.
Ӧні уна сӧветскӧй экспедицияяс тӧдмалӧны Войвыв Ледовитӧй океанлысь берег доръяс.
Сӧветскӧй ледоколъяс унаысь нин ветлісны тайӧ берегъяс пӧлӧныс Новая Землясянь Дежнев мысӧдз да мӧдарӧ.
Сэки жӧ сӧветскӧй аэропланъяс вӧчисны гырысь разведкаяс океан вылын.
1934-ӧд воӧ, кор Асыввывсибирскӧй мореын вӧйи миян пароход «Челюскин» — йияс жугӧдісны, — ӧтважнӧй сӧветскӧй лётчикъяс петкӧдісны плавайтысь йияс вылысь став командасӧ сылысь да научнӧй работникъяссӧ профессор Шмидткӧд.
Войвыв морскӧй туй тӧдмалӧм мунӧ водзӧ; восьтӧма выль діяс, вӧчсьӧны берег доръяслӧн точнӧй картаяс, да став туй пӧлӧныс стрӧитӧны выль полярнӧй станцияяс.
Таысь ӧтдор уна сӧветскӧй экспедицияяс быд во тӧдмалӧны и мукӧд юкӧнъяс Азияын; найӧ уджалӧны джуджыд гӧравыв обласьтъясын — Памирын да Тянь-Шаньын, кос пустыняясын Центральнӧй Азияын, сьӧд-пемыд тайгаясын Асыввыв Сибирын да с. в.
Сӧветскӧй экспедицияяс нуӧдӧны тайӧ тӧдмалӧмъяссӧ СССР-ын социалистическӧй строительствоӧс мый позьӧ ёнджыка паськӧдӧм могысь.
Вулкан цепъяс асыввыв берегъяс пӧлӧн Азияын.
Висьталӧй, кутшӧм мореяс торйӧдӧны тайӧ цепъяссӧ материкысь.
Кутшӧм ді вомӧн вуджӧ вулкан цеп?
Берингов пролив да Дежнев мыс гожӧм пуксигӧн.
Тайӧ мыс дінас йияс топӧдісны пароход «Челюскинӧс» да нуисны сійӧс рытыв-войвывлань.
Коді спаситіс командасӧ пароход вывсьыс?
Государствояс.
ЯПОНИЯ.
Плӧщадь 382 сюрс кв. км.
Население 66,5 млн. морт.
(Кореятӧг)
Сулаланін да очертание.
Карта вылысь.
Кутшӧм мореяс да проливъяс торйӧдӧны СССР-ӧс Япония владениеясысь?
Петкӧдлӧй став владениеяссӧ Япониялысь, висьталӧй сылысь діяссӧ да найӧс кытшовтысь мореяс.
Кутшӧм параллельяс костын сулалӧны главнӧй нёль діыс Япониялӧн?
Сравнитӧй налысь положениесӧ Италиякӧд.
Кутшӧм уна населениеа государство Азияын сулалӧ неылын Японияысь?
Япония босьтӧ пӧшти став діяссӧ Азия асыввыв берегъяс пӧлӧн.
На пытшкысь главнӧй Японскӧй діяс: Хондо (либӧ Хонсю), Сикоку, Кюсю, Хоккайдо да зэв уна (2 сюрс гӧгӧр) посни діяс.
Японскӧй діясысь буретш и тэчсьӧ Япония, мукӧд діясыс жӧ, а сідз жӧ Корея полуостров, лоӧны сылӧн колонияяс.
Япониялӧн діяс вылын сулалӧм, ёна вундассьӧм берегъяс, кынмывлытӧм мореяс, Азия материк вывса уна населениеа странаяслӧн сы дінын матын сулалӧм — ставыс тайӧ ӧтсяма кымын Англия положениекӧд Европа берегъяс дорын.
Берегъясыс Япониялӧн весиг ёнджыка вундассьӧмаӧсь Великобритания дорысь: страна пытшкас абу ниӧти места 100 км-ысь ылынджык моресянь.
Торъя нин ёна вундассьӧмаӧсь берегъясыс Внутренньӧй Японскӧй морелӧн — Сикоку, Хондо да Кюсю діяс костын.
Пытшкӧсса Японскӧй мореын сулалӧны сёясӧн посньыдик діяс, сы понда сэтчӧ оз веськавны гырысь гыяс да тӧвъяс океансянь; сійӧ — море вывті ветлыны, велӧдчан школа японецъяслӧн.
Японецъяс — зэв бур морякъяс.
Став берегъясыс Япониялӧн озырӧсь удобнӧй бухтаясӧн.
Главнӧй портъяс Япониялӧн: Кобе пытшкӧсса мореын, Иокогама (Иокохама) Токийскӧй заливын, Нагасаки океанысь Корейскӧй заливӧ пыран инын да Хакодате Хоккайдо ді вылын.
Япония сулалӧ 30-ӧд да 45-ӧд параллельяс костын Тихӧй океан берег вылын, сы понда климатыс сылӧн шоныд да васӧд.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, кутшӧм юкӧн Хондо ді вылын босьтӧны увтасъяс (200 м-ыс улынджык).
Уна-ӧ сы вылын 1000 м-ысь вылынджык гӧра?
Висьталӧй, кутшӧм діяс вывті мунӧны вулканъяслӧн цепъяс (серпас, 124 лб.).
Видзӧдлӧй, кутшӧм джуджтаяс эмӧсь Тихӧй океанын Япония берегъяс дорын.
Япония — гӧраяса страна.
Ыджыдджык юкӧнсӧ сылысь босьтӧны гӧраяс, 3–4 сюрс м судта йывъясӧн, а берегдор увтасъяс да ю долинаяс вылӧ воӧ коймӧд юкӧнсьыс не унджык.
Став діясыс Япониялӧн збыльысьсӧ гӧра хребетъяс; найӧ вӧйины океанӧ Азия асыввыв берегъяс лэччигӧн.
Сбросовӧй потасъясыс мунӧны уна діяс вывті быд бокланьӧ; тайӧ потасъяс пӧлӧныс и сулалӧны вулканъяс — кусӧмъяс и, действуйтысьяс и.
Медся ыджыдыс на пытшкысь Фуджияма (3900 м) сулалӧ сбросъяс визь вылын, коді шусьӧ «Ыджыд рӧвӧн», да вуджӧ Хондо ді вомӧн (серпас, 129 лб.).
Японскӧй діяс вылын зэв частӧ овлӧны землетрясениеяс, — быд во кымынкӧ сё.
Вывті ён землетрясениеяс овлӧны ӧтчыд 5–10 воӧн; ставсӧ жуглӧмнас найӧ вайӧны зэв ыджыд лёк.
Шуам, 1923-ӧд вося землетрясение пӧшти дзоньнас кисьтіс столицасӧ Япониялысь, Токио, да ыджыд порт сылысь, Иокогама.
Зэв ыджыд гы уськӧдчис сэки мореысь страна берегъяс вылӧ (му пытшса толчокъяс вӧсна) да нуис мореас уна сюрс мортӧс.
1923-ӧд вося землетрясение дырйи пӧгибнитіс (кулі) 100 сюрс морт.
Землетрясениеяс дырйи лэччӧ увлань (вӧйӧ) море пыдӧсыс Тихӧй океан берегъяс дорын Японияын.
Неважӧн японскӧй учёнӧйяс лӧсьӧдісны (изобретитісны) прибор, коді водзвыв петкӧдлӧ землетрясение заводитчӧмсӧ.
Главнӧй юкӧныс тайӧ приборас — веськыда сувтӧдӧм джуджыд мачта.
Ыджыд землетрясение заводитчытӧдз неуна водзджык мачтаыс заводитӧ пӧрны кодарланьӧ кӧ.
Сэки заводитӧны звӧнитны тревога лэптысь кӧлӧкӧлъяс.
Полезнӧй ископаемӧйясӧн японскӧй діяс абу озырӧсь.
Негырысь изшом пластъяс эмӧсь Кюсю да Хоккайдо діяс вылын; сыысь ӧтдор, эм нефть, ыргӧн да кӧрт рудаяс.
Карта вылысь.
Кутшӧм январса изотерма вуджӧ Хондо ді да кӧні сійӧ мунӧ Европаын?
Кутшӧм тӧвъяс овлӧны январ тӧлысьын Японияын?
Кутшӧм юль тӧлысся изотерма вуджӧ Хондо ді да кӧні сійӧ мунӧ Европаын?
Мыйла тайӧ изотермаыс Азия материк вылын кайӧ войвывлань?
Кутшӧм тӧвъяс пӧльтӧны Японияын юль тӧлысьын?
Уна-ӧ осадок усьӧ Японияын?
Куро-Сиво шоныд визув понда да муссонъяс понда климатыс Япониялӧн небыд да васӧд.
Хондо ді вылын медзэвсӧ подтропическӧй климат.
Тӧлын лым кӧть и усьлӧ тані, но ӧдйӧ сылӧ; лунвылын быдмӧны век веж пуяс, шуам, чайнӧй пуяс.
Хоккайдо ді вылын климат умереннӧй: тӧлын сэні усьлӧ уна лым, а гожӧмын абу жар.
Сикоку да Кюсю діяс вылын пӧшти тропическӧй климат — сэні быдмӧны нин пальмаяс.
Зэръяс овлӧны Японияын вогӧгӧр: гожӧмын найӧс вайӧ муссон Тихӧй океансянь, а тӧлын — рытыввойвыв муссон, коді пӧльтӧ Азия материксянь да босьтӧ васӧ шоныд Японскӧй мореысь; тайӧ мореас пырӧ Куро-Сиволӧн вож.
Ыджыд уронъяс вӧчӧны Японияын тайфунъяс, кодъяс локтӧны Тихӧй океансянь; найӧ вӧйтӧны уна судноясӧс море вылын, кисьтӧны сиктъяс да каръяс, жугӧдӧны кӧдзаяс.
Японскӧй діяс озырӧсь быдмӧгъясӧн.
Джын плӧщадьсьыс унджык босьтӧны сэні вӧръяс.
Вылыс гӧра бокъясын быдмӧны лыска пуяс: японскӧй пожӧмъяс, японскӧй ниаяс.
Уліас, гӧра подувъясын, сулалӧны век веж коръя вӧръяс — камелияяс да лакӧвӧй пуяс, кытысь перйӧны зэв бур лак; лакӧвӧй пуяс дінӧ йӧзыс локтӧны виччысьӧмӧн, — найӧ ядовитӧйӧсь, вермасны чорыда висьмӧдны ордана пыкӧсъясӧн.
Юяс Японияын джуджыд вааӧсь, но дженьыдӧсь да порогъясаӧсь.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ найӧ оз туйны, но асланыс порогъясӧн да водопадъясӧн зэв лӧсялӧны электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Мусинъяс Японияын войвылас подзолаӧсь да абу зэв плодороднӧйӧсь, а лунвывланяс найӧ вуджӧны краснозёмӧ.
Кыкнансӧ колӧ ёна вынсьӧдны.
Му веркӧс Япониялӧн.
Петкӧдлӧй медся гӧраяса юкӧнъяссӧ Хондо да Хоккайдо діяслысь.
Корсьӧй Фуджияма.
Уна-ӧ места босьтӧны японскӧй діяс вылын увтасъяс?
Кӧні медся ыджыдыс на пытшкыс?
Мерайтӧй сылысь пасьтасӧ.
Хондо ді (либӧ Хонсю).
Карта вылысь.
Кутшӧм няньяс да кутшӧм пуяс вӧдитӧны Хондо ді вылын?
Кутшӧм каръяс сулалӧны Хондо ді берегъяс пӧлӧн?
Ыджыд местаяс Хондо ді вылын босьтӧны куш скалаяс, кустарникъясӧн тырӧм эрдъяс, и торъя нин государственнӧй вӧръяс, кодъясӧс стрӧга видзӧны лесникъяс.
Векньыдик трӧпаяс кайӧны гӧра бокъясӧд пуяс костті; йӧзыс сэні этша олӧ.
Сы пыдди гӧра увъясын да долинаясын найӧ овмӧдчӧмаӧсь тшӧкыда, 1000 мортӧдз 1 кв. км вылӧ.
Улыс гӧра бокъясас найӧ вӧчӧмаӧсь террасаяс; быд му пласттор используйтӧма рис муяс да садъяс улӧ; быдлаын жургӧ ва, локтӧ каналъяс кузя гӧравыв юясысь да шоръясысь.
Японскӧй крестьяна, паськыд идзас шляпааӧсь либӧ еджыд чышъянаӧсь, шондіысь виччысьӧм могысь, пидзӧсӧдзныс няйтын уджалӧны рис муяс вылын коканъясӧн, зыръясӧн либӧ куш кинаныс.
Найӧ разӧдӧны муяс вылӧ минеральнӧй удобрениеяс, бобӧвӧй жмыхъяс, чери тукъяс.
Пуктӧны веськыд визьясӧн рис рӧсада, кодӧс вайӧны рассадникысь, копайтӧны рис радъяссӧ, дӧзьӧритӧны быд вуж.
Рис урожайяс Японияын вылынджык Китайын да Индияын дорысь.
Сэсся японскӧй крестьяна вӧдитӧны ид да соя, — зэв важнӧй сёян быдмӧг (рискӧд да идкӧд радын).
Бобыяссӧ пуктӧны тулысын ид радъяс костын.
Кор идйыс воас, сійӧс идралӧны, а бобыясыс паськалӧ да сетӧ урожайсӧ арын.
Бобы бӧрын мусӧ вынсьӧдӧны да пуктӧны рис.
Тадзи ӧти муыс сетӧ куим урожай.
Муяс да сиктъяс костын быдлаын Хондо ді вылын, войвыв юкӧнас ӧтдор, садитӧма тутӧвӧй пу рощияс.
Шӧвк вӧдитӧм зэв ыджыд отсӧг уна миллион японскӧй крестьяналы.
Хондо ді вылын крестьяна скӧтӧс оз вӧдитны.
Му участокъясыс налӧн зэв посньыдикӧсь — 1 гаысь ичӧтӧсь.
Японецъяс олӧны сиктъясын; сиктъясыс зэв чистӧйӧсь: некутшӧм шыбласъяс сэтысь он аддзы.
Керкаяс налӧн посньыдикӧсь, вӧчӧма пуысь (бамбукысь), вевттьӧма идзасӧн.
Японскӧй керкаясӧс вӧчӧны, сідзи, мый кокньыдик землетрясениеяс найӧс оз кисьтны, а сӧмын качайтӧны; стенъясыс налӧн воссянаӧсь, комнатаяссӧ торйӧдӧма мӧда-мӧдсьыс сӧмын перегородкаясӧн либӧ ширмаясӧн; ӧшиньяс пыдди — бамбукысь вӧчӧм рамаяс, клеитӧма вӧсньыдик, но ён бумагаӧн; стеклӧа ӧшиньяс заводитӧны вӧчавны Японияын сӧмын бӧръя воясӧ.
Пачьяс керкаясын абу; сы пыдди сулалӧны пӧсь шом тыра ыргӧн либӧ сёй дозъяс (жаровняяс); на вылын пуӧны рис да пузьӧдӧны чайникъяс.
Мебель керкаясын абу — пукалӧны да узьӧны японецъяс циновкаяс вылын, — кыӧма турунысь либӧ пальма коръясысь.
Керкаӧ пыригӧн японецъяс пӧрччӧны кӧмкотсӧ, да комнатаясыс налӧн зэв чистӧйӧс; найӧ и асныс олӧны зэв чистӧя: пыр купайтчӧны мореын либӧ гортаныс ваннаясын (ичӧтик бӧчкаяс кодьӧсь, пачаӧсь).
Олӧны крестьяна зэв гӧля, ветлӧны пуысь вӧчӧм сандалиясӧн, сёйӧны омӧля, унджык риссӧ найӧ сетӧны помещикъяслы му арендаысь да.
Промышленносьт став Японияыслӧн паськалӧма Хондо ді вылын лунвыв берег пӧлӧнас.
Сэні быдлаын стрӧиталӧма текстильнӧй фабрикаяс — хлопчатобумажнӧй да, шӧлкӧвӧй да.
Тайӧ фабрикаясас вӧчӧны уна миллион метръясӧн хлопчатобумажнӧй тканьяс — донтӧмӧсь, но качествонас уступайтӧны европейскӧй тканьяслы.
Главнӧй центрыс тайӧ промышленносьтыслӧн — гырысь каръяс Осака да Нагоя.
Тані жӧ, Хондо лунвыв берег вылын, сулалӧны гырысь военнӧй заводъяс (ӧрудийнӧй, патроннӧй да мукӧд), судостроительнӧй верфъяс, металлургическӧй да машиностроительнӧй заводъяс, электрическӧй приборъяс вӧчан заводъяс.
Машинаяс вӧчан ыджыд центрӧн лоӧ Токио.
Тайӧ зэв ыджыд кар (2 № содтӧд), столица Япониялӧн, сулалӧ морскӧй заливын.
Кар шӧрас Токиоын стрӧиталӧма гырысь железобетоннӧй керкаяс, кодьяс оз жугавны весигтӧ медъён землетрясениеясысь; а ӧстальнӧй карас, коді босьтӧ некымын сё квадратнӧй километр, сулалӧны негырысь ӧти-кык судта пу керкаяс; уличаяс веськыдӧсь да чистӧйӧсь, кыкнанладор бокас садитӧма пуяс; кар доръясас сьӧдвидзӧны гырысь заводъяс да трубаяс.
1923-ӧд вося землетрясение дырйи Токио карыс мыйкӧмында киссис, мыйкӧмында сотчис; ӧні ставсӧ нин стрӧитӧма выльпӧв.
Гырысь промышленносьткӧд ӧттшӧтш Хондо лунвыв берегъясын ӧнӧдз на эмӧсь ремесленнӧй да кустарнӧй мастерскӧйяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн кустаръяс.
Найӧ вӧчалӧны быдсяма мича предметъяс: зонтикъяс — японскӧй ён бумагаысь, вееръяс, шляпаяс, лакированнӧй шкатулкаяс, фарфоровӧй пӧсуда.
Тайӧ вӧчасъяссӧ петкӧдӧны и мукӧд странаясӧ.
Главнӧй центрыс кустарнӧй промышленносьтлӧн — Киото.
Машинаяс уна фабрикаясын да заводъясын уджалӧны электрическӧй токӧн, коді локтӧ татчӧ гӧравыв районъясысь, кӧні юяс вылын стрӧитӧма электростанцияяс.
Поездъяс уна кӧрт туйяс вылын ветлӧны электрическӧй токӧн жӧ.
Портъясын Японияын пыр сулалӧны дасъясӧн зэв гырысь океанскӧй суднояс — японскӧйяс, американскӧйяс, английскӧйяс да мукӧд; найӧ либӧ ректӧны (выгружайтӧны) хлопок, изшом, металлъяс, бобыяс, либӧ грузитӧны тканьяс да шӧвк-сырец, но иностраннӧй суднояс унаысь мунлӧны Японияысь тыртӧм трюмъясӧн.
Японскӧй суднояс жӧ — гырысь и посни пароходъяс, паруснӧй да моторнӧй пыжъяс — кыскалӧны быдсяма грузъяс став каръясӧ да сиктъясӧ, кодъяс сулалӧны море берегъяс дорын.
Культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм Японияын.
Петкӧдлӧй войвыв границаяссӧ рислысь да хлопоклысь.
Кӧні медсясӧ вӧдитӧны чай да тутӧвӧй пу?
Мыйла чай оз вӧдитны Хоккайдо ді вылын, а рис вӧдитӧны?
Вулкан Фуджияма — зэв джуджыд гӧра Японияын.
Снимоксӧ вӧчӧма гожӧм пуксигӧн, кор лымйыс гӧра йылас эз на удит сывны.
Водзас (шуйгаладорас) японскӧй пожӧм пуяс.
Японскӧй крестьянинлӧн керка.
Ю пӧлӧн рис муяс Хондо ді вылын.
Посньыдик муяс торйӧдӧма ӧти-мӧдсьыс мудӧдӧн.
Медводзас долина чояс японкаяс уджалӧны чайнӧй кустъяс дінын.
Висьталӧй, кытысь локтӧ ваыс рис муяс вылас?
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс.
Неважӧн на — колян нэм шӧрын — Япония вӧлі феодальнӧй странаӧн, кӧні тыр кӧзяеваӧн вӧліны феодалъяс — гырысь помещикъяс; на киын вӧлі му (быд феодаллӧн аслас обласьт) да крепостнӧй крестьяна; феодалъясыс вӧліны ичӧтик царъясӧн асланыс владениеясын.
ХІХ нэм мӧд джынйын Японияын ӧдйӧ пондіс кыптыны капитализм.
Сэксянь Японияын стрӧитӧма вӧлі зэв уна фабрикаяс, заводъяс, рудникъяс, кӧрт туйяс, пароходъяс да с. в.
Ӧнія кадӧ Япония — капиталистическӧй страна, но сэні унатор на кольӧма феодальнӧй стройысь.
Джынсьыс унджык муыс Японияын помещикъяс киын да мыйкӧ мында кулакъяс киын.
Кызвын крестьянаыс мутӧмӧсь, найӧ арендуйтӧны мусӧ помещикъяслысь, мукӧдыслӧн эм ичӧтик мутор (0,5 гаӧдз).
Ӧнія Японияын господствуйтысь классъясыс — буржуазия да помещикъяс.
Государство стройыслӧн формаыс — монархия.
Государство юрас сулалӧ император (микадо); сійӧ назначайтӧ министръяслысь сӧвет.
Эм и парламент, но значениеыс сылӧн Японияын абу ыджыд.
Рабочӧй движение лёкысь личкӧны.
Коммунистическӧй партия уджалӧ подпольеын.
Японияын медся ёна паськалӧма текстильнӧй промышленносьт.
Хлопчатобумажнӧй тканьяс вӧчӧм серти Япония вермасьӧ мӧд места понда США бӧрын Англиякӧд.
Японскӧй донтӧм тканьяс петкӧдӧны Китайӧ, Индияӧ, Абиссинияӧ да уна мукӧд странаясӧ, зырӧны сэтысь европейскӧй да американскӧй тканьяс.
Японскӧй тӧваръяс донтӧмӧсь со мый понда: фабрикаясын да заводъясын рабочӧйяслы мынтӧны Японияын вывті ичӧт удждон, а уджалӧны найӧ 12–13 часӧн сутки, шойччан (выхӧднӧй) лун овлӧ тӧлысь пытшкын ӧти.
Кызвын рабочӧйыс текстильнӧй фабрикаясын — нывбабаяс, томулов да челядь.
Найӧ олӧны казармаясын; налы лоӧ уна воӧн уджавны капиталистъяслы, ӧткажитчыны уджысь найӧ оз вермыны.
Кызвын уджалысь нывбабаыс — гӧль крестьяналӧн нывъяс; уджйӧзъяс мынтӧм вӧсна бать-мамыс вузалӧны найӧс уна во кежлӧ фабрикаясын уджавны.
Металлургия Японияын паськалӧма ёна омӧльджыка Германияын да Англияын дорысь.
Кӧрт рудаяс да коксуйтчысь изшом тырмытӧмла Япония мыйкӧмында пыртӧ найӧс заграницаысь.
Ньӧбӧ сійӧ и гӧтӧвӧй металлъяс.
Японияын ёна паськалӧма машинаяс вӧчӧм, торъя нин электрическӧй машинаяс да приборъяс вӧчӧм; найӧ мунӧны кӧрт туйяс, фабрикаяс да заводъяс электрофицируйтӧм вылӧ.
Став промышленносьт паськалӧм серти Япония ёна на эз суӧд Англияӧс да Германияӧс.
Японскӧй фабрикаясын машинаяс этшаджык, да уна уджъяс вӧчсьӧны кипомысь.
Босьтны кӧ вогӧгӧрся промышленнӧй вӧчасъяс Япониялысь, сійӧ лоӧ сӧмын ӧти квайтӧд юкӧн Германияса промышленнӧй вӧчасъясысь.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй рис вӧдитӧмлысь войвыв границасӧ Японияын.
Кутшӧм юкӧнъясын Японияын медся уна тутӧвӧй пу?
Кӧні мунӧ войвыв границаыс хлопоклӧн?
Видзму овмӧслӧн тӧдчанлуныс Японияын ыджыд.
Видзму овмӧсын уджалӧ унджык йӧз промышленносьтын дорысь.
Но тайӧ посньыдик да бӧрӧ кольӧм овмӧс.
Крестьяна уджалӧны зэв посньыдик участокъяс, кызвынысьсӧ 1 гаысь на ичӧтъясӧс; тайӧ участокъяссӧ найӧ арендуйтӧны помещикъяслысь зэв ыджыд донысь (налы сетӧны джын урожайсьыс унджык); крестьяна зэв гӧльӧсь, олӧны тшыг нисьӧ пӧт — сёйӧны ид шыдӧса рок, рис сёйӧны сӧмын празьникъясӧ, пӧшти став рис урожайыс налӧн мунӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ.
Японскӧй крестьяналӧн видз-му уджалан машинаяс пӧшти абу; скӧт абу жӧ.
Ёна отсалӧ японскӧй крестьяналы шӧвк вӧдитӧм.
Шӧвк вӧчӧм серти Япония босьтӧ первой места мирын; шӧвк — главнӧй петкӧдантор Японияысь.
Но мирӧвӧй кризис уськӧдіс шӧвк вылӧ донъяссӧ, сы вӧсна японскӧй крестьяна ещӧ ёна гӧльмисны.
Сэки жӧ Японияын нёль витӧд юкӧн муыс дзик прӧста куйлӧ, вӧдиттӧг.
Крестьяна асланыс улын сулалысь техникаӧн нинӧм оз вермыны вӧчны тайӧ муясыскӧд, найӧ куйлӧны гӧра бокъясын да.
Помтӧм нужда (гӧльлун) вӧтлӧ японскӧй крестьянаӧс сиктъясысь корсьны нажетка каръясын, но и сэні налы удж оз сюр.
Сы понда паськалӧ революционнӧй движение крестьяна костын.
Вӧр овмӧс Японияын сувтӧдӧма бура; став государственнӧй вӧръяссӧ юклӧма участокъясӧ, кодъясӧс стрӧга видзӧны лесникъяс; кӧть и пӧрӧдӧны вӧрсӧ, вӧр плӧщадь сэні оз чин.
Мореяс, кодъяс кытшовтӧны Япониялысь берегъяссӧ, зэв озырӧсь дона пӧрӧдаа чериясӧн: лосось, сельди, треска.
Медся озыр прӧмыслъяс Лунвыв Сахалин берегъяс дорын.
Сэні японецъяс кыйӧны сы мында сельди, весиг оз удитны солавнысӧ; найӧ вӧчӧны сыысь вынсьӧдан тукъяс рис муяслы (серпас, 132 лб.).
Японецъяс арендуйтӧны ещӧ СССР правительстволысь черикыян участокъяс Амур ю вом дорын да Камчатка берегъяс дорын.
Берегъяс пӧлӧн Японскӧй діяс вылын быдлаын сулалӧны черикыйысьяслӧн сиктъяс (посёлокъяс).
Чериысь ӧтдор, японскӧй черикыйысьяс кыйӧны крабъясӧс (морскӧй ракъяс), моллюскъясӧс, трепангӧс (морскӧй нидзувъяс) да морскӧй капустаӧс (сёян водоросльяс).
Черикыйӧм паськалӧм серти Япония — первой страна му вылын.
Японскӧй суднояс (паруснӧйяс, моторнӧйяс, парӧвӧйяс) сюрсъясӧн ветлӧны Тихӧй океан мореяс вывті да кыйӧны пӧшти коймӧд юкӧн черисӧ, мый кыйӧны быд во став мореясас мушар вылын.
Кык миллион японец олӧны черикыйӧм вылын, да ещӧ уна сюрс морт уджалӧ чери консерв да тук вӧчан заводъясын.
Чери Японияын олысьяслы вежӧ яй, а чери тукъяс, муяс вынсьӧдӧмысь ӧтдор, мунӧны химическӧй промышленносьтлы.
Японскӧй тӧргӧвӧй флот ыджда сертиыс мирын сулалӧ коймӧд местаын.
Кызвын грузыс Японияын мунӧ морскӧй суднояс вылын.
Сыысь ӧтдор, японскӧй суднояс кыскалӧны грузъяс Китайын, Индокитайын да с. в.
Кӧрт туй сеть Японскӧй діяс вылын абу ыжыд — ёна дженьыдджык Великобританияын дорысь; туйясыс сэні узкоколейнӧйӧсь, 1 м да 7 см пасьтаӧсь.
Миян СССР-ын — 1 м 44 см пасьтаӧсь.
Грузъяс кыскалӧны этша, но мунӧны стӧч расписание серти.
Лунвыв Сахалинын тукъяс вӧчӧм.
Японецъяс сӧвтӧны сельдисӧ пӧртъясӧ да пуӧны.
Пуӧм чери чукӧрсӧ пуктӧны пу пресс улӧ (кӧні сулалӧны куим рабочӧй).
Пресс улысь петӧны дась тукъяс, Кодьяс мунӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Мыйла сэні орччӧн тэчӧма пес?
Электрическӧй поезд-экспресс «чикыш» Японияын.
Мыйла Японияын ӧнӧдз на эмӧсь рикшаяс?
Япониялӧн владениеясыс да выльясӧс босьтны лӧсьӧдчӧм.
Япония босьтіс да чорыда эксплоатируйтӧ уна колонияясӧс Тихӧй океан берегъяс вылын.
Медся ыджыдыс на пытшкысь — Корея, сулалӧ Азия материк вылын.
Тайӧ — ыджыд страна, плӧщадь сертиыс панйӧ Великобританияӧс, 19 млн. морта.
Уна места босьтӧны сэні вӧръяс, быдмӧны гӧраясын.
Кореецъяс уджалӧны муяс вылын: вӧдитӧны рис, бобы да хлопок.
Главнӧй кар Кореяын Сеул (Кэйдзё).
Мӧд ыджыд колония Формоза (Тайван) — ді, Китай асыв-лунвыв берег дорын.
Діыс вевттьысьӧма тропическӧй вӧръясӧн, кӧні быдмӧны камфарнӧй лавръяс; берегъяс пӧлӧныс сэні лӧсьӧдӧма плантацияяс, кӧні вӧдитӧны рис, сахарнӧй тростник, чай да джут; тайӧ плантацияясыс японскӧй капиталистъяслӧн.
Кодсюрӧ племяясӧс Формоза вылысь, кодъяс эз пӧкӧритчыны Япониялы, зырӧма военнӧй вынӧн малярияа нюръясӧ.
1905-ӧд воӧ Япония, царскӧй Россияӧс войнаын вермӧм бӧрын, содтіс аслас владениеяс дінӧ лунвыв юкӧнсӧ Сахалин ділысь (Карафуто), а сідз жӧ Ляодун полуостровлысь помсӧ.
Тані сулалӧ японскӧй порт Дайрен, кысянь заводитчӧ лунвыв манчжурскӧй кӧрт туй — Япониялӧн жӧ.
Тайӧ туй вылас пыксьӧмӧн, Япония босьтіс аслас войскаясӧн Китайлысь владениесӧ — Манчжурияӧс да вель ыджыд юкӧн Войвыв Китайлысь.
Японскӧй капиталистъяс босьтӧны (мырддьӧны) природнӧй озырлунъяссӧ Китайлысь, стрӧитӧны кӧрт рудникъяс да изшом шахтаяс, нуӧдӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс, стрӧитӧны аэродромъяс.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ Китайӧ водзӧ пырӧдчӧм могысь.
Японскӧй империалистъяс используйтӧны Япониялысь удобнӧй географическӧй положениесӧ Китайсӧ босьтӧм могысь.
Япония лӧсьӧдчӧ сідз жӧ выль войнаяс кежлӧ, мӧвпалӧ босьтны аслыс кызвын Азиясӧ.
Империалистическӧй странаяс пытшкысь Япониялӧн интересъясыс медся ёна паныдасьӧны Америкаса Соединённӧй Штатъяс интересъяскӧд.
Японскӧй буржуазия да японскӧй военщина ёна лӧсьӧдчӧны сідз жӧ и Сӧветскӧй Союзлы паныда войнаӧ.
КИТАЙ
Плӧщадь 10 млн. кв. км.
Населениеыс 475 млн. морт гӧгӧр.
Карта вылысь.
Кутшӧм мореясӧн кытшовтчӧ Китай да кутшӧм государствояскӧд сійӧ граничитӧ?
Кутшӧм параллель вуджӧ Китайӧс войвылын да кӧні сійӧ мунӧ СССР-ын?
Висьталӧй Китай границаяс пӧлӧн сулалысь государствоясӧс. Кутшӧм гӧраясӧд, кутшӧм юясӧд мунӧны границаясыс?
Зэв ыджыд Китайскӧй государство сулалӧ Памирсянь Тихӧй океанӧдз да Амурсянь Индокитайӧдз.
Сійӧ занимайтӧ собственно Китайӧс да обласьтъяс, кодъяс лыддьысьӧны сійӧ владениеясӧн — Пытшкӧсса Монголия, Тибет, Рытыввыв Китай да Манчжурия.
Китайын олӧ 475 млн. морт гӧгӧр, и пӧшти став тайӧ населениеыс чукӧрмӧма собственно Китайӧ.
Медводз видлалам собственно Китайсӧ, а сэсся сылысь владениеяссӧ.
Сулаланін да границаяс.
Китай сулалӧ асыв-лунвылын Азияын, сійӧс кытшовтӧны Тихӧй океанлӧн мореяс.
Джуджыд гӧраяс да пустыняяс торйӧдӧны сійӧс Азия пытшкӧсса обласьтъясысь.
Сы понда морскӧй туйяслӧн значениеыс Китайын вывті ыжыд.
Главнӧй портъяс — Шанхай, Тяньцзин да Кантон.
Тайӧ портъяссяньыс мунӧны туйяс войвылӧ — Японияӧ да СССР-ӧ, асыввылӧ — США-ӧ да Канадаӧ, лунвылӧ — Австралияӧ да Индияӧ.
Море вывті волысьӧмъяс Европакӧд мунӧны Суэцкӧй да Панамскӧй каналъяс пыр.
Войвылын собственно Китай воӧ Манчжурияӧдз да Пытшкӧсса Монголияӧдз, рытыввылын — Рытыввыв Китайӧдз да Тибетӧдз, лунвылын — Бирмаӧдз (английскӧй колония) да Французскӧй Индокитайӧдз.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Китайын зэв уна горнӧй хребет.
Мукӧдыс на пытшкысь вуджӧны Тибетсянь, найӧ пырӧны ыджыд складчатӧй гӧраяс поясӧ Азияын.
Найӧ кыпӧдчӧны асланыс еджыд гӧравывъяснас лым визьысь вылӧджык, коді мунӧ сэні 4½ км судтаын.
Татшӧм, шуам, Куэнь-Лунь хребет.
Сійӧ вуджӧ ляпкыдджык хребетӧ — Тзинлинӧ, коді юкӧ Китайӧс Лунвыв Китайӧ да Войвыв Китайӧ.
Мукӧд хребетъясыс абу складчатӧйӧсь, а сбросӧвӧй хребетъяс; найӧ мунӧны Лунвыв Китайын, Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн.
Тайӧ хребетъяс пӧлӧныс кыссьӧны тшупӧдъяс, кыті муніс сбросыс.
Океанлань матысьмиг хребетъяс увтасмӧны (ляпкалӧны), — сійӧ лоӧ став Азияын асыввыв берегъяс лэччӧм (пуксьӧм) понда.
Китайскӧй гӧраяс кушӧсь — быдлаын скалаяс да изъяс.
Войдӧр тані вӧліны вӧръяс, но найӧс важӧн кералӧма пӧшти ставсӧ, а зэръяс мыськалісны (нуисны) гӧра бокъяссьыс налысь мусӧ.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Китайскӧй увтас.
Видзӧдӧй, кыдзи визувтӧны Хуанхэ да Янцзыцзян, да висьталӧй, мыйла найӧ вӧчӧны ыджыд кытшовъяс.
Корсьӧй Хуанхэлысь важ ватуйсӧ.
Войвыв Китайын гӧраяс босьтӧны этшаджык места.
Войвывланьын Тзинлинсянь куйлӧны плоскогорьеяс, найӧ вевттьысьӧмаӧсь виж лёссӧн.
Тайӧ лёссӧ бусӧн вайисны татчӧ (ӧні на вайӧны и) рытыв-вой тӧвъяс Монголия пустыняясысь.
Пуктӧм лёссыслӧн кызтаыс чой ньылыдъясас да кутшӧмсюрӧ долинаясын лоӧ 500 м-ӧдз.
Гӧравыв шоръяс да юяс кодйисны лёсс пытшкас джуджыд доръяса долинаяс (серпас, 137 лб.).
Хуанхэ ю да сылӧн вожъясыс мыськалӧны (кырӧдӧны) ассьыныс лёсса берегъяссӧ да нуӧны лёссӧ гудыр вааныс Китайскӧй увтасӧ.
Ватуйсӧ ассьыс вежлалӧмӧн, Хуанхэ тыртіс плодороднӧй лёссӧн став Китайскӧй увтассӧ.
Увтасыс тайӧ артмис ыджыд морскӧй залив местаын да сӧмын чуть-чуть вылынджык море уровеньысь.
1852-ӧд воӧдз Хуанхэлӧн ю вомыс вӧлі неылын Янцзыцзян ю вом дорысь, а ӧні сійӧ войвылынджык Шандун полуостровысь.
Тайӧ ватуй, вежлалӧмыс вӧчис вывті вывті гырысь уронъяс.
Аслас ю вом дорын Хуанхэ пуктӧ зэв уна виж нюйт, вӧчӧ выль діяс да выль мельяс, а Жёлтӧй морелӧн ваыс вижӧдӧ ылӧдз берегсяньыс.
Кор Китайскӧй увтас местаын вӧлі морскӧй залив, сэки сы весьтын сулаліс діӧн гӧраяса Шандун.
Хуанхэ ю тыртіс став заливсӧ аслас нюйтӧн да вӧчис сы местаын Китайскӧй увтас; ӧні Хуанхэ водзӧ нуӧдӧ ассьыс уджсӧ Жёлтӧй мореын: берегдоръяссӧ ставсӧ нин тыртӧма мельясӧн.
Климатлы зэв важнӧйӧсь Китайын муссонъяс; гожся кадӧ найӧ пӧльтӧны Тихӧй океансянь да разӧдӧны влагасӧ рытыввыв границаяс дорӧдзыс странаас.
Войвыв Китайын зэръяс овлӧны этшаджык, Лунвыв Китайын дорысь; сы понда войвылас сылӧн климатыс континентальнӧй.
Тӧвся кадын тӧвъяс Монголияысь нуӧны морозъяс став Войвыв Китай пасьтаыс; уна юяс кынмылӧны.
Январ тӧлысся шӧр температура Бэйпинын −1°, а Калганын −15°.
Лунвыв Китайын климат подтропическӧй — сійӧс войтӧвъясысь сайӧдӧны гӧраяс, да тӧлыс тані овлӧ шоныд да небыд (Ханькоуын, Янцзы шӧр юкӧнын +3°, а Кантонын +13°).
Сы понда Лунвыв Китайын быдмӧны век веж пуяс.
Лунвыв Китай — апельсинлӧн да мандаринлӧн чужан му (рӧдина).
Муяс Китайын зэв плодороднӧйӧсь: войвылын лёссысь артмӧм виж му, а лунвылын гӧрд му; артмӧма сійӧ шоныд да васӧд климатын пазавлан (выветривайтчан) разнӧй горнӧй породаясысь*.
* Гӧрд рӧмыс сылӧн кӧрт окислъясысь.
Му пытшкын китайскӧй гӧраясын куйлӧны уна сикас полезнӧй ископаемӧйяс.
Изшом пластъяс босьтӧны зэв гырысь местаяс разнӧй провинцияясын да унаысь паныдасьлӧны кӧрт рудаяскӧд тшӧтш, кыдзи, шуам, Шандунын.
Сов да фарфор сёй — каолин, ыргӧн, озысь, ртуть да с. в. эмӧсь уналаын жӧ.
Минералъясӧн озырлун серти Китай — мирын водзынмунысь странаяс пиысь ӧти.
Китайын му Веркӧслӧн тэчас.
Петкӧдлӧй Куэнь-Лунь да сылысь водзӧ мунӧмсӧ — Тзинлин.
Висьталӧй, кутшӧм мусин Китайскӧй увтасын.
Лыдпасъяс карта вылын петкӧдлӧны:
1 — Куэнь-Луньлысь хребетъяс;
2 — Тзинлинлысь хребетъяс;
3 — Лунвыв китайскӧй гӧраяс;
4 — Шандунскӧй гӧраяс;
5 — Хуанхэлысь важ ватуйсӧ.
Главнӧй полезнӧй ископаемӧйяс Китайын.
Провинцияяслӧн нимъяс: 1 — Чжили, 2 — Шандун, 3 — Шанси, 6 — Сычуань, 15 — Юннань.
Лёссын кодйӧм оланінъяс (Войвыв Китай).
Тыдалӧны сӧмын ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс абуӧсь.
Мыйла тані чукӧрмӧма татшӧм уна лёсс?
Войвыв Китай.
Тайӧ — лёсса страна.
Гожӧмын сійӧ бура орошайтчӧ гожся муссӧн зэръясӧн, а тӧлын сійӧс тӧлӧдӧны буса кӧдзыд тӧвъяс.
Китайскӧй увтас — плоскӧй равнина, кӧні чукӧртчӧма вывті уна население — 130 млн. мортӧдз.
Олӧны найӧ гырысь сиктъясын; сиктъяс сулалӧны мӧда-мӧдсяньныс матын (1–2 км сайын).
Китайскӧй крестьяналӧн керкаяссӧ вӧчӧма сёйысь — лёссысь, сӧмын балкаясыс да пыкӧд сюръяясыс пуысь;
вевттьӧма найӧс черепицаӧн; ӧшиньяссӧ клеитӧма китайскӧй бумагаӧн; джоджъясыс, кӧні крестьяна узьлӧны, муысь.
Помещикъяс олӧны кык судта керкаясын, гӧгӧрыс негырысь садъяс да джуджыд стенъяс.
Ассьыныс ичӧтик муяснысӧ крестьяна тулыссянь бура вынсьӧдӧны морт куйӧдӧн да шыблас компостӧн.
Озырджык крестьяна гӧрӧны муяссӧ важ кадся плугъясӧн, кытчӧ доддялӧны мулъясӧс; унджык крестьянаыс копайтӧны муяссӧ кипомысь зыръясӧн да коканъясӧн.
Войвыв Китайын кӧдзӧны медсясӧ шобді, проса-гаолян да соя бобы.
Бобылӧн значениеыс севооборотын зэв ыджыд — сійӧ озырмӧдӧ мусӧ азотӧн.
Таысь ӧтдор, сійӧ зэв бур сёян быдмӧг, сэні эм уна белковӧй вещество да жиръяс.
Бобыысь Китайын вӧчӧны 400 гӧгӧр разнӧй сёянтор.
Веж бобысӧ нетшкӧны нин 6 вежон мысти кӧдзӧм бӧрас, а воӧмсӧ — 8 вежон мысти.
Небыдӧдз ва пиын нырӧмӧн, китаецъяс вӧчӧны бобы йӧз, мӧс йӧв кымын кодь жӧ, сэтысь вӧчӧны шомйӧв да сыр, но мед главнӧйыс, мый вӧчӧны найӧ бобыысь, — сійӧ бобы вый, коді вежӧ мӧс выйӧс.
Мӧс Китайын зэв этша, мӧс йӧв кызвын крестьянаыс оз и тӧдны, — гырысь, сюра скӧтвидзӧм вылӧ сэні вывті этша пӧскӧтинаыс да видзьясыс.
Порсьяс да курӧгъяс видзӧны сӧмын судзсянаджык крестьяна.
Но кызвын крестьянаыслӧн эм градйӧр, кӧні вӧдитӧны капуста, сёркни, картупель да с. в.
Хуанхэ ю пӧлӧн паськыд местаясті тшӧкыда нуӧдӧма каналъяс, да сэні, шобдіысь да бобыысь ӧтдор, вӧдитӧны ещӧ рис да хлопок.
Ватуйсӧ Хуанхэлысь потшӧма ён плотинаясӧн, — ваыс юас вылынджык сы гӧгӧрса муясысь да.
Быд во уна сё сюрс морт пыравлӧны ваӧ да лэптӧны ю пыдӧсас пуксьӧм нюйтсӧ (лёссӧ); тайӧ лэптӧм нюйтсӧ сэсся новлӧны гырысь баддяясӧн да ёнмӧдӧны сійӧн плотинаяссӧ.
1935-ӧд во пуксигӧн Хуанхэ писькӧдчис плотинаяс пырыс да бӧр веськӧдчис аслас важ туйӧ, ойдіс 4000 кв. км вӧдитан му; тайӧ кырӧминсӧ ӧні дзоньталӧма, но пыр лоӧ повны выльысь кырӧмъясысь.
Войвыв Китайын плоскогорьеяссӧ пӧшти сэтшӧм жӧ бура обработайтӧма, кыдзи и Китайскӧй увтасӧс.
Быдлаын тані гаолян, шобді да бобы кӧдзаяс — градъяс вылын посньыдик участокъясын.
Но олысьыс тані абу сэтшӧм тшӧкыд.
Уна сиктъяс вӧчӧма лёсс чой бокъясын, кӧні китаецъяс керкаясын пыдди олӧны пещераясын.
Тайӧ мупытшса оланінъясас унджыкысьсӧ ӧшиньяс абуӧсь, эмӧсь сӧмын ӧдзӧсъяс, кодъяс петӧны долинаӧ.
Сэні пемыд, но тӧлын шоныд, кор гӧгӧрыс вывтас вылас бушуйтӧны кӧдзыд тӧвъяс да лэптӧны дзонь кымӧръясӧн лёсс бус.
Пещераяса сиктъяс кыссьӧны частӧ уна километр кузя; оланінъяссӧ сэні вӧчӧма ӧти-мӧд весьтас кык-куим вевсьӧн.
Кымын рытывлань, сымын климатыс Войвыв Китайын лоӧ косджык; сы понда, вӧдитан муяс пыдди, сэні куйлӧны пӧскӧтинаяс, кӧні китаецъяс видзӧны ыжъясӧс да мӧсъясӧс.
Пытшкӧсса Монголиякӧд граница кузя Китайын мунӧ Ыджыд китайскӧй стена, 2 сюрс километрысь кузьджык.
Сійӧс стрӧитӧма 2 сюрс во сайынысь важӧнджык воинственнӧй кочуйтысь монголъясысь дорйысьӧм могыс.
Тайӧ — изйысь либӧ кирпичыс лэптӧм (тэчӧм) кык орчча стена; кык стена костсӧ тыртӧма муӧн; сэні уна стӧрӧжӧвӧй башня, а кӧнсюрӧ вӧчӧма сьӧкыд ӧдзӧсъяс (воротаяс).
Ассьыс военнӧй значениесӧ стенаыс тайӧ важӧн нин воштіс дай уналаті нин киссьӧма (серпас, 140 лб.).
Плоскогорье асыввыв дорын Китайскӧй увтасын сулалӧ ыджыд кар — Бэйпин, важ столицаыс ставнас Китайлӧн.
Бэйпин кык юкӧна: лунвыв (китайскӧй) да войвыв (манчжурскӧй); быд юкӧн сулалӧ стенаяс пытшкын; но бӧръя воясӧ Бэйпин паськаліс ылӧдз стенаяс саяс.
Кӧрт туйяс, кодъяс ӧтлаалісны Бэйпинӧс Тяньцзинкӧд, Калганкӧд да Ханькоукӧд, ёна паськӧдісны сылысь вузасьӧмсӧ (торговлясӧ).
Уличаяс вылас сэні посньыдик пу керкаяс костын (стариннӧй китайскӧй стрӧйбаяс) кыпӧдчисны гырысь, каменнӧй домъяс, европейскӧй магазинъясӧн да контораясӧн.
Бэйпинысь ӧтдор, Войвыв Китайын эмӧсь уна каръяс, кӧні олӧны дас сюрсъясӧн и весиг сё сюрсъясӧн, медсясӧ кустаръяс, ремесленникъяс да посньыдик тӧргӧвечьяс (вузасьысьяс).
Тайӧ важ каръяс; уна кар сулалӧ стенаяс пытшкын.
Главнӧй порт Войвыв Китайын Тяньцзин, сулалӧ ляпкыд ваа Чжилийскӧй залив берег вылын.
Кӧрт туйяс ӧтлаалӧны Тяньцзинӧс Бэйпинкӧд да Нанкинкӧд, ӧнія столицакӧд Китайын.
Шӧр Китай.
Карта вылысь.
Висьталӧй главнӧй юяс Шӧр да Лунвыв Китайлысь.
Висьталӧй главнӧй портъяс да каръяс.
Висьталӧй, кутшӧм культурнӧй быдмӧгъяс быдмӧны Шӧр-Китайын.
Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ Шӧр Китайлӧн му веркӧсыс Лунвыв Китай веркӧсысь.
Главнӧй юкӧныс Шӧр Китайлӧн — зэв паськыд Янцзы бассейн, кӧні олӧ 200 млн. морт, — Янцзы ю пӧлӧн да сійӧ вожъяс пӧлӧн.
Сэні юяс пӧлӧн дорвыв куйлӧны рис муяс, быттьӧкӧ ыджыд нюръяс, найӧ босьтӧны став увтас берегъяссӧ.
Сыысь ӧтдор, джуджыд доръясас быд долинаын вӧчӧма террасаяс; васӧ писькӧдӧма сэтчӧ гӧравыв шоръясысь; тайӧ террасаяс вылас сідз жӧ вӧдитӧны рис.
Вылынджык рис террасаясысь быдлаын чой бокъясас сулалӧны чайнӧй кустъяса да тутӧвӧй пуяса садъяс.
Юясысь бокын Шӧр Китайын сиктъяс пӧшти абуӧсь, — став местасӧ сэні босьтӧны куш скалаяса, мутӧм гӧраяс да.
Янцзы улыс помын (кывтыдын), кӧні долинаыс сылӧн паськалӧ уна дас километрӧдз, тшӧкыда нуӧдӧма орошайтан каналъяс, да сэні дорвыв куйлӧны рис да хлопок муяс.
Сюрс во сайын вӧчӧм плотинаяс видзӧны тайӧ муяссӧ юӧн да мореӧн ойдӧмысь.
Ю долинаыс тані сӧмын некымын метрӧн вылынджык море уровеньысь.
Янцзы ю не сӧмын юкталӧ муяссӧ Шӧр Китайлысь, но сійӧ лоӧ и главнӧй волысян туйӧн сылӧн.
Уна сюрс пароход да уна дас сюрс пыж — джонка — ветлӧ ю вывті вогӧгӧр.
Иностраннӧй морскӧй суднояс кайӧны 1000 км сайӧдз ю вом дорсяньыс.
Главнӧй каръясыс Шӧр Китайлӧн сулалӧны Янцзы пӧлӧн да лоӧны ювывса да моревывса портъясӧн.
Янцзы ю мореӧ усянінын судоходнӧй канал вылын сулалӧ Шанхай — медыджыд кар Китайын да зэв ыджыд порт Тихӧй океан вылын.
Сэтчӧ волӧны корабльяс став странаясысь, вайӧны Китайӧ тканьяс, машинаяс да с. в., а сэтысь петкӧдӧны хлопок-сырец, шӧвк.
Кызвын ортсыса вузасьӧмыс Китайлӧн мунӧ Шанхай пыр.
Ӧти юкӧн карыслысь босьтісны иностраннӧй империалистъяс, да сійӧ Рытыввыв Европаса да США кар сяма: паськыд да веськыд уличаяса, кыті ветлӧны автомобильяс, паркъяса, иностраннӧй капиталистъяс дворецъяса, уна судта керкаяса, роскошнӧй магазинъяса.
Тайӧ кар юкӧнсӧ кытшовтӧдӧма бытшласян сутугаӧн; сэсся сійӧс видзӧ иностраннӧй полиция.
Китаецъяслы сэтчӧ веськавны сьӧкыд.
Сутуга потшӧс саяс заводитчӧ китайскӧй кар, векньыдик да няйт уличаяса.
Тані ёна дзескыда олӧны китайса гӧль йӧз.
Шанхай гӧгӧрын сулалӧны гырысь хлопчатобумажнӧй да шӧлкӧвӧй фабрикаяс иностраннӧй капиталистъяслӧн.
Сэні уджалӧ уна сё сюрс китайскӧй рабочӧй.
Рытывланьын Шанхайсянь Янцзы ю вылын сулалӧны Нанкин — столица Китайлӧн да Ханькоу — важнӧй порт Янцзы шӧр юкӧнын (петкӧдӧны чай) да главнӧй центрыс китайскӧй металлургическӧй промышленносьтлӧн да изшом перъян промышленносьтлӧн.
Ыджыд китайскӧй стена гӧраясын Войвыв Китайын.
Вермас-ӧ сійӧ видзны ӧнія кадӧ?
Петкӧдлӧй сійӧс карта вылысь, 135 лб.
Лунвыв Китай.
Лунвыв Китай сулалӧ Лунвывкитайскӧй мореӧ визывтысь юяс бассейнын.
Медыджыдыс тайӧ юяс пытшкысь Сицзян; сы ю вом дорын сулалӧ Кантон кар.
Кытшласяна горнӧй хребетъяс да пыдын куйлысь ю долинаяс чередуйтчӧны Лунвыв Китайын.
Неджуджыд гӧра чойяс тані пӧртӧма террасаясӧ; сэні лӧсьӧдӧма чай плантацияяс, садитӧма тутӧвӧй пуяс, вӧчӧма градъяс, кӧні вӧдитӧны му орехъяс, юмов картупель да с. в.
Уліас долинаясын став местасӧ босьтӧны рис, сахарнӧй тростник да банан рощаяс.
Уна сюрс посньыдик сиктъяс разалӧмӧн сулалӧны Лунвыв Китай долинаясын.
Векньыдик пода туйяс (трӧпаяс), ½ м пасьтаӧсь, мунӧны сиктысь-сиктӧ плантацияяс, садъяс да рис муяс костті.
Медым трӧпаыс эз кыр зэръясысь, туй пӧлӧныс вольсалӧны ӧти рад из.
Пассажиръясӧс да грузъясӧс носильщикъяс новлӧдлӧны мышныс вылын либӧ ӧти кӧльӧсаа кипом тачка вылын.
Юяс вывті ветлӧны кокньыдик пыжъяс да кылӧдӧны морелань вӧр, кодӧс кералӧны ю йывъясас.
Море берегъясыс Лунвыв Китайын изъяӧсь да кыркӧтшаӧсь, сэні эмӧсь уна бухтаяс.
Тані быдлаын сулалӧны уна рабочӧй посёлокъяс.
Уна сюрс паруснӧй пыж (джонка) ветлӧ Лунвыв Китай берегъяс пӧлӧн, тані жӧ мунӧны иностраннӧй пароходъяслӧн туйяс.
Море берег дорын матын сулалӧны зэв гырысь каръяс Лунвыв Китайлӧн, на пытшкысь медыджыдыс Кантон сулалӧ Сицзян ю вомын.
Тайӧ — морскӧй порт да зэв ыжыд тӧргӧвӧй да ремесленнӧй кар.
Тані — китайскӧй да иностраннӧй банкъяс, Лунвыв Китайкӧд вузасьӧм нуӧдысь фирмаяслӧн контораяс; тані олӧны сё сюрсъясӧн ремесленникъяс; найӧ вӧчӧны тканьяс, паськӧм, кӧмкот китайскӧй крестьяналы.
Кантон гӧгӧрын олысьыс сэтшӧм уна, весиг местаыс кос му вылас ставыслы оз тырмы, да йӧзыс дас сюрсъясӧн олӧны пуръяс вылын да пыжъясын ю вылас.
Пыжъясӧн груз кыскалысьяс видзӧны семьянысӧ ас дінас пыжас, кокньыдик идзас вевт улын.
Посни челядьӧс, медым найӧ оз усьны ваас, кӧрталӧны кокӧдыс дженьыдик кӧвйӧн.
Кантонкӧд паныдӧн сулалӧ ді да важнӧй морскӧй порт Гонконг, кодӧс босьтіс Англия.
Сэтчӧ сувтлӧны став морскӧй судноясыс, кодъяс мунӧны Китайӧ да Японияӧ Индияысь да Европаысь.
Ді вылас вӧчӧма укреплениеяс, а гаваняс сулалӧны военнӧй корабльяс английскӧй флотлӧн.
Овмӧслӧн да политическӧй стройлӧн главнӧй чертаяс.
Китай — ёна важся культураа страна.
Зэв важ кадъяссянь (уна сюрс во войдӧр миян эраӧдз) сэні паськаліс искусственнӧй орошениеа му уджалӧм, градвыв рис культура вӧдитӧм, шӧвк вӧдитӧм, металлъяс обработайтӧм, фарфорӧвӧй пӧсуда вӧчӧм да с. в.
Компас да порох — китайскӧй изобретениеяс.
Но китайскӧй культура ӧнія кадӧ зэв ёна коли бӧрӧ европейскӧй капиталистическӧй странаясса культураысь.
Главнӧй помкаыс (причинаыс) тані — феодал-помещикъяслӧн да кулак-ростовщикъяслӧн засилие, кодъяс тӧждысьӧны сӧмын, медым эськӧ пычкыны став вынйӧрсӧ уна миллионъяса крестьяна массалысь, и налӧн абу некутшӧм интерес пуктыны ассьыныс капиталъяссӧ промышленносьтӧ.
Сэтчӧ жӧ, народнӧй массасӧ найӧ видзлісны дай ӧні видзӧны грамотатӧг, пемыдӧн да корысьясвыйын.
Китайскӧй грамотаын абу букваяс (шыпасъяс), а уна сюрс пасъяс, кодъяс петкӧдлӧны дзонь кывъяс либӧ дзонь сёрникузяяс.
Велӧдны найӧс вермӧны сӧмын помещикъяс да купечьяслӧн челядь, кодъяс вермӧны мынтыны дыр велӧдчӧмысь; мукӧд массаыс велалӧны лыддьыны сӧмын неуна статьяяс книгаясысь да газетъясысь.
Букваяс (шыпасъяс) лӧсьӧдӧм вермис эськӧ ёна водзӧ йӧткыны йӧз велӧдӧмсӧ, но сыысь полӧны ыджыдалысь классъяс, да сы понда оз лӧсьӧдны найӧс (шыпасъяссӧ) не толькӧ Китайын, но сідзжӧ и Японияын.
Карта вылысь.
Корсьӧй изшомӧн да кӧрт рудаӧн озыр провинцияяс Китайысь.
Висьталӧй каръяс, кӧні паськалӧма текстильнӧй промышленносьт.
Висьталӧй ва туйяс Китайлысь да сылыс портъяс.
Китай — зэв ыджыд видзму овмӧса страна.
Кызвын олысьыс сэні (9/10 юкӧныс) олӧ сиктъясын.
Лёсса да краснозёмнӧй плодороднӧй почва, муссон зэръяс, ыджыд ваа юяс, кодъяс бура лӧсялӧны искусственнӧй орошение нуӧдӧм вылӧ, уна миллионъяса олысь — ставыс тайӧ зэв лӧсялӧ видзму овмӧслы.
Китаецъяс зэв важ кадъяссянь нин бура кужлісны муяс вӧдитны.
Но видзму овмӧс Китайлӧн, кыдзи и мукӧд юкӧнъяс овмӧсас, сулалӧ вывті улын.
Машинаяс да минеральнӧй удобрениеяс муяс вылын Китайын абуӧсь.
Уджалан скӧт зэв этша.
Став уджыс мунӧ морт киӧн.
Китайын вӧдитӧны рис, чай, хлопок да мукӧд культураяс.
Бӧръя воясӧ чай босьтӧм Китайын ёна чині.
Крестьянаӧс ёна дзескӧдӧны; налӧн эмӧсь посньыдик му участокъяс (кыдзи и Японияын) да му арендуйтӧмысь мынтӧны ыджыд донъяс.
Помещикъяс да кулакъяс киын Китайын юкӧныс став шогмана мусьыс.
Пӧшти став урожайыс крестьяналӧн мунӧ аренда да налогъяс мынтӧм вылӧ.
Найӧ тшӧт вылӧ видзӧны войска да озырмӧны ростовщикъяс.
Кызвын крестьянаыс скӧт абутӧмла уджалӧны мусӧ коканъясӧн, найӧ оз вермыны и мӧвпыштнысӧ кутшӧмкӧ машинаяс босьтӧм йылысь.
Ойдлывлӧмъяс да засухаяс бӧрын крестьяна тшыгъялӧны, уна миллион морт кулӧ тшыгла быд во.
Промышленносьт паськалӧма омӧля.
Изшом да кӧрт рудалӧн озыр запасъяс оз используйтсьыны.
Тайӧ запасъяс сертиыс Китай — мирын медозыр странаяс лыдын ӧти, а используйтӧм сертиыс — медбӧръяын сулалысь странаяс пиын ӧти.
Сӧмын кӧнсюрӧ, шуам, Шандунскӧй гӧраяс подув дорын да Ханькоу дінын, капиталистъяс вӧчӧмаӧсь рудникъяс, изшом шахтаяс да металлургическӧй заводъяс.
Но медся уна Китайын стрӧитӧма текстильнӧй фабрикаяс, кӧні вӧчӧны тканьяс китайскӧй хлопокысь да китайскӧй шӧвкысь.
Главнӧй центръясыс тайӧ промышленносьтыслӧн — Шанхай да Нанкин; тані гырысь иностраннӧй фабрикаясын уджалӧ уна сё сюрс китайскӧй рабочӧй.
Но татшӧм гырысь фабрикаясыс Китайын абу уна, да и стрӧитӧма найӧс неважӧн.
Фабрикаяскӧд радын Китайын и ӧні на ёна паськалӧма кустарнӧй промышленносьт.
Уна миллион морт кустаръяс да ремесленникъяс кипом станъяс вылын кыӧны тканьяс, вурӧны паськӧм, кӧмкот да с. в.
Китайскӧй рабочӧйяслы мынтӧны зэв ичӧт удждон, а уджӧдӧны 14–16 часӧн сутки.
Волысян туйясыс Китайын зэв лёкиникӧсь.
Войвыв Китайын эмӧсь кык кӧльӧсаа телегаясӧн ветлан туйяс, но найӧ зэв лёкӧсь — унаӧс на пытшкысь сё воясӧн эз вӧчлыны, эз дзоньтавлыны.
Грузъяс сэті кыскалӧны медсясӧ рикшаяс; морт вын сэні донъялӧны улӧджык, мулъяс да осёлъяс удж дорысь.
Кӧрт туйяс Китайын стрӧитӧма этша (12 сюрс км — кык мындаӧн этша ичӧтик Японияын серти).
Унджык туйыс иностранецъяслӧн.
Море вывті да юяс вывті ветлӧм Китайын ёна паськалӧма.
Уна дас сюрс паруснӧй да пелыса пыж ветлӧ море берегъяс пӧлӧн, юяс кузя да Великӧй канал кузя, коді ӧтлаалӧ Тяньцзинӧс Нанкинкӧд.
Морскӧй пароходъяс кайӧны Янцзы кузя Ханькоуӧдз, а посни морскӧй суднояс кайӧны 1700 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Кызвын пароходыс иностранецъяслӧн.
Ыджыдалысь классъяс Китайын — помещикъяс, кулакъяс, тӧргӧвечьяс да ростовщикъяс (промышленникъяс сэні этша).
Но збыль кӧзяеванас Китайын лоӧны иностраннӧй империалистъяс (японскӧйяс, английскӧйяс, американскӧйяс, французскӧйяс да с. в.), кодъяс пӧртісны Китайӧс полуколонияӧ (джынвыйӧ колония).
Найӧ босьтісны ас кианыс китайскӧй портъяс, кӧрт туйяс да полезнӧй ископаемӧйяс Китайлысь.
На киын жӧ унджык фабрикаыс Китайын.
Таысь ӧтдор, иностранецъяс пыртӧны Китайӧ ассьыныс промышленнӧй вӧчасъяс, а мукӧдыс (торъя нин японскӧй империалистъяс) петкӧдӧны Китайысь изшом, руда, хлопок да шӧвк.
Веськӧдлан ног сертиыс Китай лыддьысьӧ республикаӧн, но местаяс вылын торъя обласьтъясын (провинцияясын) медыджыдъясыс губернаторъяс (военнӧй генералъяс); найӧ омӧля подчиняйтчӧны Китайскӧй республикаса центральнӧй правительстволы.
Кыдзи центральнӧй правительство, сідзжӧ и губернаторъяс видзӧны интересъяссӧ китайса эксплоататорскӧй классъяслысь да иностраннӧй империалистъяслысь, кодъяс ӧтвылысь увтыртӧны уна сё миллион лыда китайскӧй уджалысь йӧзӧс.
Провинцияясса губернаторъяс Китайын частӧ кыпӧдлӧны война мӧда-мӧдныслы паныд, либӧ центральнӧй правительстволы паныд.
Тайӧ виркисьтана аскост войнаяссьыс страдайтӧны медсясӧ уджалысь йӧз.
Увтыртана, нартитана китайскӧй рабочӧйяс да крестьяна нуӧдӧны революционнӧй кось иностраннӧй капиталлы паныд, а сідз жӧ и асланыс помещикъяслы да капиталистъяслы паныд.
Некымын провинцияын Китайын лӧсьӧдӧма некымын гырысь сӧветскӧй районъяс, кӧні олысьыс лыддьысьӧ дас миллионъясӧн.
Китайскӧй сӧветскӧй районъясса рабочӧйясӧн да крестьянаӧн лӧсьӧдӧм Краснӧй армия уна во нин нуӧдӧ героическӧй кось международнӧй империализмӧн медалӧм китайскӧй генералъяс войскаяскӧд.
Культурнӧй быдмӧгъяс да пӧскӧтинаяс Китайын.
Ыджыд канал Китайын.
Корсьӧй сійӧс Китай карта вылысь.
Йӧзыс пыжас — черикыйысьяс; лэбачьясыс — бакланъяс.
Найӧ сунлӧны ваӧ, кыйӧны чери да лэптӧны сійӧс пыжас.
Голяяссӧ налысь кӧрталӧны, медым найӧ эз вермыны ньылыштны черисӧ (японецъяс бакланъяслы голяас сюйӧны кӧрт кольчаяс).
Китайскӧй рикшаяс двуколка вылын кыскӧны пызь Бэйпин уличаясӧд.
Манчжурия.
Лунвылын Манчжурияын, кӧні визувтӧ Ляохэ ю, куйлӧны лёсса плодороднӧй муяс, муссонъяс татчӧ вайӧны тырмымӧн зэръяс; зэв плодороднӧй сідз жӧ Манчжурия шӧр юкӧнлӧн увтас, кӧні визувтӧ Сунгари ю, Амурлӧн вожыс.
Тані муяс вежласьӧны гӧрлывтӧм чернозёма степъясӧн.
Гӧраяс, кодъяс сулалӧны Манчжурия гӧгӧрын, — Ыжыд Хинган (рытыввылын), Ичӧт Хинган да мукӧд — вевттьысьӧмаӧсь сьӧд-пемыд вӧръясӧн.
Му пытшкас куйлӧны изшом, кӧрт рудаяс, зарни.
Кӧреннӧй олысьясыс тайӧ странаас — манчжуръяс.
Войдӧр найӧ вӧліны асвыйӧн олысь (независимӧй) народӧн.
Кымынкӧ сё во сайын найӧ пӧкӧритісны Китай.
Но китаецъясӧс пӧкӧритӧм бӧрын найӧ сэтшӧма сорсисны накӧд, весиг босьтісны налысь став обычайяссӧ да вунӧдісны даже ассьыныс кывнысӧ.
Ӧні асас Манчжурияас населениеыс китаецъясысь, кодъяс овмӧдчисны Ляохэ да Сунгари юяс пӧлӧн да зэв бура вӧдитӧны сэні ассьыныс муяссӧ, кӧдзӧны гаолян (гырысь просо), соя бобы, мак да табак.
Гӧравыв вӧръясын век на ветлӧны манчжуръяскӧд ӧти рӧдвужысь петӧм тунгусъяс да мукӧд народъяс; найӧ кыйӧны низьяс, туланъяс да тигръяс.
Неважӧн (1931-ӧд воӧ) Манчжурияӧс босьтісны японецъяс; ещӧ 1905-ӧд воӧ, русско-японскӧй война бӧрын, найӧ босьтісны Ляодун полуостровлысь лунвыв юкӧнсӧ Дайрен порткӧд.
Ӧні найӧ пыртісны ассьыныс войскаяссӧ став Манчжурияас, а сідз жӧ мыйкӧ мында юкӧнӧ Китаяс.
Японияса империалистъяс йӧзӧдісны, Манчжурия пӧ торйӧдчис Китайысь да лӧсьӧдіс пӧ-быттьӧкӧ асвыйӧн олысь (самостоятельнӧй) государство — Манчжоу-го.
Япония стрӧитӧ Манчжурияын выль кӧрт туйяс да паськӧдӧ изшом перйӧм.
Главнӧй каръяс Манчжурияын: Мукден — важ столица, гӧгӧрыс лэптӧма джуджыд стенаяс да башняяс, Харбин — важнӧй пристань Сунгари ю вылын, кӧрт туй вожъяс шӧрын (центрын), да Чанчунь — ӧнія столица да кӧрт туйяслӧн центр (узел).
Пытшкӧсса Монголия да Рытыввыв Китай.
Тайӧ кык странаыс, ӧтлаын босьтӧмӧн, кыссьӧны пӧшти 4 сюрс км кузя.
Асыввылын Пытшкӧсса Монголия ӧтлаасьӧ Войвыв Китайкӧд, а рытыввылын Китайлӧн владениеясыс воӧны Памирӧдз да Тянь-Шаньӧдз, тані границаясыс налӧн мунӧны СССР-кӧд.
Тайӧ зэв ыджыд полосаыс дзоньнас мунӧ кос степъясӧд, полупустыняясӧд да пустыняясӧд.
Кос степъясын да полустепъясын кочуйтӧны монголъяс — вӧв, ыж да гырысь сура скӧт стадаяскӧд, а тшӧкыда кодь весигтӧ и кык гӧрба верблюдъяскӧд; найӧ пыр ветлӧны ӧти пӧскӧтина вылысь мӧдӧ, сьӧрсьыныс найӧ новлӧдлӧны войлок юртаяс.
Вогӧгӧрӧн мунӧны некымын сюрс километр.
Скӧтвидзӧм — пӧшти став ужыс налӧн.
Найӧ зэв бура верзьӧмӧн ветлӧны да зэв радейтӧны панласьны вӧвъяснаныс.
Зэв ыджыд тӧдчанлун Монголиялы кутӧны автомобильнӧй туйяс, кодъясӧс стрӧитӧма Калгансань Улан-Баторӧдз (Монгольскӧй народнӧй республикаын) да Хамиӧдз (Рытыввыв Китайын).
Сэті ветлӧны автобусъяс да грузӧвӧй автомобильяс. вежмасьӧны кык гӧрба верблюд караванъяскӧд.
Туйяс пӧлӧныс лӧсьӧдалӧма шойччан керкаяс (заезжӧй дворъяс) да бензина колонкаяс.
Рытыввыв Китайын (Синьцзян) став олӧмыс мунӧ оазисъясын, юяс пӧлӧн, кодъяс визувтӧны джуджыд гӧраяссянь: Куэнь-Луньсянь, Тянь-Шаньсянь.
Тайӧ гӧраяс вылас куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс, найӧ сетӧны ва уна юяслы, шуам, Тарим юлы Синь-Цзянын, Или юлы.
Оазисъясын Тарим ю пӧлӧн да сійӧ вожъяс пӧлӧн олӧны турко-татара; искусственнӧй каналъяс (арыкъяс) кузя найӧ веськӧдӧны васӧ юясысь асланыс муяс вылӧ да садъясӧ, босьтӧны бур урожайяс; вӧдитӧны найӧ шобді, арбузъяс, дыняяс да разнӧй фруктъяс: абрикосъяс, персикъяс да мук.
Но кӧні помасьӧны арыкъяс, сэні помасьӧны садъяс да заводитчӧны пустыняяс.
Главнӧй каръяс Синьцзянын Яркенд — Тарим вылын да Кульджа — Или вылын.
Тибет.
Тибет — му вылын медся джуджыд гӧраяса страна, плоскогорье сяма.
Сэні гӧра хребетъяс костын, кодъяс нюжӧдчӧны рытывсянь асыввылӧ, долинаясыс тырӧмаӧсь посни да гырысь изйӧн, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь сэні нэм чӧжъясӧн.
Найӧс оз мыськыны ваяс, оз нуны юяс, климатыс сэні зэв кос да.
Сӧмын шочиник турун быдмӧ Тибетскӧй гӧраяс да вывтасъяс бокъясын; вӧръяс абу пӧшти некӧн; долинаясын уна тыяс, шуам Куку-нор, Тэнгри-нор, но пӧшти став тыыс Тибетын сола.
Олӧны Тибетын монголъяс (войвылын, Куку-нор ты гӧгӧрын), тангутъяс да тибетецъяс.
Тангутъяс — скӧтвидзысь кочевникъяс; ыжъясысь да вӧвъясысь ӧтдор, найӧ вӧдитӧны ещӧ гӧравыв ӧшъясӧс — якъясӧс; на вылын ветлӧны верзьӧмӧн либӧ кӧрталӧны мышку выланыс нопъяс (вьюкъяс), кодьясӧн якъяс кокниа кайӧны гӧра вывъясӧ (йизьӧм бокъясӧдыс найӧ лэччӧны гыжъяс выланыс, конькияс вылын моз).
Олӧны тангутъяс як гӧнысь вӧчӧм сьӧд шатёръясын.
Тибетецъяс олӧны ӧти местаынджык: долинаясын гӧраяс костын найӧ вӧдитӧны ид, олӧны изъясысь вӧчӧм керкаясын.
Му вӧдитӧм медсясӧ паськалӧма лунвыв Тибетын — Брахмапутра ю пӧлӧн, Гималайяс да Транс-Гималайяс костын.
Сэні жӧ сулалӧ главнӧй карыс Тибетлӧн Лхаса.
Бӧръя кадӧ Тибетын ыджыд влияние босьтісны англичана, кодъяс пырисны сэтчӧ лунвывсянь, Индияысь
ИНДИЯ.
Плӧщадь 4675 сюрс кв. км.
Население 353 млн. морт.
Карта вылысь.
Кутшӧм мореяс кытшовтӧны Индияӧс?
Кутшӧм гӧраяс ограничивайтӧны сійӧс?
Кӧні вуджӧ Индияӧс войвыв тропик?
Мерайтӧй костсӧ Калькуттасянь (Ганг ю вом дорын) Карачиӧдз (Инд ю вом дорын), корсьӧй Европаысь мӧда-мӧдсяньыс татшӧм жӧ коласта каръяс.
Висьталӧй государствояс, кодъяскӧд мунӧ границаыс Индиялӧн, да корсьӧй места, кӧні Индия воӧ матӧ СССР бердӧ.
Ыджда, сулаланін да очертание.
Индия босьтӧ Индостан полуостров, Индостанскӧй увтас да Гималайскӧй гӧраяс.
Войвыв тропик юкӧ Индияӧс кык ӧткодь кымын юкӧнӧ; но Войвывсянь сійӧс сайӧдӧны зэв джуджыд гӧраяс да, Индия пӧшти дзоньнас лоӧ жар климата тропическӧй странаӧн.
Плӧщадь сертиыс сійӧ матӧ Европа джын ыджда.
Индийскӧй океан вылын Индиялӧн сулалӧмыс зэв лӧсялӧ волысьӧмъяслы, ӧтарсянь — Рытыввыв Азиякӧд да Европакӧд (Суэцкӧй канал пыр), мӧдарсянь — Асыввыв Азиякӧд, Китайкӧд да Япониякӧд.
Таысь ӧтдор, Индияысь мунӧны туйяс Рытыввыв Африкаӧ да Австралияӧ.
Индия берегъясын бухтаяс этша, но сылӧн эмӧсь жӧ удобнӧй портъяс: рытыввылын — Бомбей, асыввылын Калькутта, лунвылын, Цейлон ді вылын — Коломбо, кӧні ӧтлаасьӧны разнӧй туйяс, кодъяс мунӧны Индийскӧй океан пыр.
Мӧдарӧ, суша вылын Индияӧс пӧшти дзикӧдз торйӧдӧны джуджыд гӧраяс орчча странаясысь.
Миян Союзысь туйяс Индияӧ мунӧны Гиндукуш джуджыд хребетъяс вомӧн (Афганистанын) либӧ зэв джуджыд гӧраяса Памир вомӧн, кӧні Индия да СССР костын мунӧ Афганистанлӧн сӧмын зэв векньыдик полоса (40 км пасьта гӧгӧр).
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь.
Кӧні заводитчӧны Индостанскӧй увтас вывса юяс?
Кӧні Индияын складчатӧй гӧраяс да кӧні массив платояс?
Кӧні Индияын (карта, 151 лб.) гожӧмын овлӧны гырысь зэръяс да мыйла?
Кӧні дзер овлӧ этша?
Мыйла Индияын тӧлыс кос?
Войвылын Индияын сулалӧ Гималайскӧй горнӧй страна, коді кыссьӧ 2400 км кузя да плӧщадь сертиыс лоӧ 13 пӧв ыджыдджык Европейскӧй Альпыясысь.
Нелямын йыв Гималайскӧй гӧраясын кайӧны 7 сюрс м судтаӧдз дай вылӧджык.
Нэмӧвӧйя лым граница (визь) куйлӧ на вылын 5–6 сюрс м судтаын (Альпыясын — 3 сюрс м судта гӧгӧр), гӧра вывъясыс кузяла нэмӧвӧйя лымъяс улын, кытысь артмӧны вывті гырысь ледникъяс да лэччӧны долинаясӧ 4–3 сюрс м-ӧдз; мукӧд ледникъясыс Гималайяслӧн да Каракорумлӧн ёна гырысьӧс Европаса ледникъясысь.
Гималайскӧй гӧраяс подулын кыссьӧны векньыдик полосаӧн тропическӧй нюръяса вӧръяс — джунгли.
Найӧ сэтшӧма тырӧмаӧсь тростникӧн да бамбукӧн, сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, чертӧг весигтӧ мукӧд дырйи он и письт мунны.
Олӧны сэні зэв уна быдсяма мича лэбачьяс, тигръяс — лианаӧн гартчӧм пуяс да бамбук рощиясын, дикӧй порсьяс да с. в., сынӧдыс тырӧма насекомӧйясӧн — малярия новлӧдлысь номъясӧн, дзизгысь цикадаясӧн, а войясын лэбалӧны светлякъяс.
Неважӧн на джунглиясын овлісны дикӧй слӧнъяс да носорогъяс, но ӧні найӧс бырӧдӧма нин.
Джунглиясӧн вевттьысьӧмаӧс не сӧмын нюръяса равнинаяс гӧра подувъясын, найӧ (джунглияс) кайӧны и гӧра водзьясӧ 500–800 м судтаӧдз, кӧні муыс грунтӧвӧй ваӧн ёна кӧтасьӧма.
Тропическӧй вӧръяс кайӧны Гималайскӧй гӧраяс бокӧд 2–3 сюрс м судтаӧдз, сэсся вуджӧны сора да лыска вӧръясӧ.
Рытыввыв Гималайясын, кӧні осадок усьӧ этшаджык (шуам, Инд ю йылын), вӧръяс этша, сэні уна места босьтӧны гӧравыв лугъяс.
Гималайскӧй гӧраяс подув пӧлӧн куйлӧ вывті ыджыд Индостанскӧй (либӧ Индогангскӧй) увтас; тайӧ увтасыс артмис сідзи жӧ, кыдзи Ломбардскӧй увтас, море заливысь, кодӧс тыртісны асланыс ваясӧн юяс: Инд, Ганг да Брахмапутра вожъясныскӧд.
Тайӧ ваясъясыс — зэв посни лыа да сёй.
Позьӧ мунны увтасӧдыс Карачисянь Калькуттаӧдз, и некытысь он аддзы рыхлӧй ваясъяс костысь ни ӧтик из.
Вылысяньыс ваясъяс вевттьысьӧмаӧсь краснозёмӧн — зэв бур (плодороднӧй) гӧрдов-вижов рӧма муӧн, коді артмӧма уна нэм чӧжӧн ю ваясъясысь.
Брахмапутра Гангкӧд тшӧтш вӧчӧны зэв ыджыд дельта; тайӧ дельтаыс зэв ӧдйӧ содӧ, петӧ Бенгальскӧй заливӧ.
Лунвыв юкӧнсӧ Индияысь босьтӧ Декан плоскогорье.
Тайӧ вывті ыджыд тшӧтшкӧс глыба; тані — зэв важся кристаллическӧй породаяс да кӧнсюрӧ, торъя нин рытыв-войвылын, сійӧ вевттьысьӧма важ вулкан шыбласъясӧн — базальт трапъясӧн, кодъяс сьӧд равнинаяс кодьӧсь.
Тайӧ из породаяс вылас куйлӧ плодороднӧй (бур) му — краснозём, а трапъяс вылын — весиг чернозём.
Кор артмисны Гималайскӧй складкаяс, сэки став глыбаыс кыптіс аслас рытывла дорнас; тайӧ дорыс, коді кайӧ кӧнсюрӧ 2700 м судтаӧдз, шусьӧ Рытыввыв Гатыясӧн.
Тайӧ Гатыясыс крута помасьӧны морелань да ньывка лэччӧны асывланьӧ, кытчӧ визывтӧны и главнӧй юясыс Деканлӧн.
Юясыс тайӧ визывтӧны ёна увтаса паськыд долинаясын, вуджӧны плоскогорьелысь помсӧ асыввылын — Асыввыв Гатыяс.
Му пытшкыс Индияын абу торъя озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Деканса кристаллическӧй породаяс костын паныдасьлӧны разнӧй металлъяс да рудаяс, но этша: зарни, эзысь, свинец, алмазъяс да с. в.
Изшом ёнджыка паныдасьлӧ Деканын да сійӧ войвыв подулын, Ганг ю вом дорын; нефть эм сӧмын ӧти районын, да и сійӧ абу Индияас, а Бирмаын (орчча Индокитай юкӧнын), коді пырӧ сэтчӧ веськӧдлӧм сертиыс.
Климат Индияын тропическӧй, джуджыд гӧра бокъясын ӧтдор.
Весиг тӧлын (январ тӧлысьын) шонді Индияын кайӧ вылӧ да шонтӧ ёна; сы понда тӧлын Войвыв Индияын овлӧ сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи Францияын да Германияын гожӧмын.
Январ тӧлысся шӧр температура Индостанскӧй увтасын 15–20° шоныд, а Индия лунвылын да Цейлон вылын 25°. Осадок Индияын усьӧ зэв уна, найӧс вайӧны гожся муссонъяс, кодъяс пӧльтӧны юль тӧлыссянь октябр тӧлысь помӧдз.
Тулыс Индияын овлӧ жар да кос; муыс потласьӧ да пӧрӧ бусӧ, коді кайӧ сынӧдӧ да доналӧ, ещӧ содтӧ жарсӧ.
Но Шӧр Азияын да Индияын войвыв равнинаясын атмосфера улі личкӧм вӧсна заводитчӧ гожся рытыв-лунвыв муссон.
Сійӧ босьтӧ сынӧдсӧ кыза, 4 км судтаӧдз.
Тайӧ сынӧд слӧйыс васӧд Индийскӧй океансянь; сы понда, кор сійӧ мунӧ Декан весьтті, заводитчӧны гырысь зэръяс, тшӧкыда да ёна гымалӧм-чардалӧмъясӧн.
Кымӧръяс тупкӧны енэжсӧ да зэв ӧдйӧ мунӧны асыв-войвывлань, Гималайяслань.
Сэні муссон друг кайӧ вывлань да кӧдзалігас торйӧдӧ ас пытшсьыс выль кымӧръяс, кодъяс ещӧ ёна зэрӧны.
Сы понда Брахмапутра шӧр юкӧнын эм сэтшӧм места, кӧні осадокъяс усьӧны медся уна став мушар вылын (12 м).
Гожся муссон дырйи ставыс ульдӧ: пӧрӧдӧм пуяс регыдӧн баксялӧны да сісьмӧны, продуктъяс ӧдйӧ тшыкӧны.
Вылысса слӧйыс пӧрӧ няйтӧ, грунтӧвӧй туйяс вывті ветлыны оз позь.
Ва сынӧд понда йӧзлӧн самочувствиеыс лёкмӧ, паськалӧ лихорадка да мукӧд висьӧмъяс.
Гималайяс вомӧн муссон оз вермы вуджны, сы понда сійӧ вежӧ ассьыс туйсӧ да мунӧ водзӧ рытыв-войвылӧ, Инд да Сетледж ю йывъяслань, а улыс помъясыс Индлӧн да Сетледжлӧн кольӧны зэръястӧг; сэні куйлӧ ыджыд пустыня — Тарр.
Декан вывтас вылӧ осадок усьӧ этшаджык, Рытыввыв Гатъясын серти (серпас., 152 лб.).
Гималайскӧй гӧраяс, — снимитӧма Индостанскӧй увтасладорсянь.
Тыдалӧ сизим горнӧй цеп.
Веськыдвылын -- джуджда сертіыс мӧд йыв (Эверест бӧрын) Гималайяслӧн (8600 м).
Петкӧдлӧй кымӧръяс гӧра бокъяссьыс.
Осадок Индияын гожся кадӧ (майсянь октябр тӧлысьӧдз) да тӧвся кадӧ (ноябрсянь апрель тӧлысьӧдз).
Кыдзи влияйтӧны муссонъяс мунӧм вылӧ Гималайяс?
Кӧні Индияын усьӧ этша осадок и гожӧмын и тӧлын?
Осадок усьӧм Декан вылын.
Мыйла шӧр юкӧнас деканын усьӧ этшаджык осадок, доръясас серти?
Войвыв Индия.
Карта вылысь.
Кӧні Войвыв Индияын вӧдитӧны рис да джут?
Кӧні сорӧн вӧдитӧны шобді, рис да сахарнӧй тростник?
Кӧні медсясӧ вӧдитӧны шобді?
Кӧні чай?
Индостанскӧй увтасын олӧ 200 млн. мортысь унджык, кызвыныс индусъяс, и пӧшти ставныс найӧ му уджалысьяс — крестьяна.
Уна сё да сюрс километръяс вылын коставлытӧг куйлӧны тані вӧдитан муяс.
Асыввылын, кӧні усьӧ вывті уна осадок, муясыс частӧ ойдлӧны гырысь зэръяссянь либӧ ойдӧм юяссянь.
Тайӧ муяс вылас индусъяс кӧдзӧны уна ва босьтысь быдмӧгъяс — рис да джут; джутысь (быдмӧ кык морт туша судта) вӧчӧны кудель, мешӧкъяс вылӧ.
Мусӧ индусъяс уджалӧны стариннӧй гӧръясӧн буйволъяс вынӧн, кодъяс любитӧны ва.
Рисысь да джутысь ӧтдор, сэні вӧдитӧны кокосовӧй пальмаяс да бананъяс.
Ганглӧн да Брахмапутралӧн дельтаыс зэв ляпкыд да зэв ва; крестьяна ассьыныс хижинаяссӧ (керкаяссӧ) стрӧитӧны лэптӧм му нӧрысъяс вылын, керкаяс гӧгӧрыс лэптӧны му жӧ.
Сиктъяс костын волысьӧм мунӧ пыжъяс вылын; челядь ветлӧны школаӧ посньыдик вор кодь пыжъясӧн.
Шӧр юкӧнас Индостанскӧй увтасын осадок усьӧ этшаджык.
Патна да Бенарес каръяс гӧгӧрын уна муяс искусственнӧ орошайтчӧны юкмӧсъясысь либӧ юясысь; сэні вӧдитӧны рис, сахарнӧй тростник да шобді; ещӧ рытывланьын — Бенарес карсянь Делиӧдз (столица Индиялӧн) — муяссӧ орошайтӧны оз юкмӧсъясысь нин (сэні абу тырмымӧн ва), а Ганг юысь да мукӧд юясысь, кодъяс босьтӧны васӧ Гималайскӧй лымъя хребетъясысь.
Искусственнӧ орошайтан муяс вылын вӧдитӧны хлопок да шобді, а сэтшӧм муяс вылын, кодъяс кӧтасьӧны сӧмын зэръясысь, кӧдзӧны проса да масличнӧй быдмӧгъяс (шуам, рапс), кодъяс бура воӧны умереннӧй зэръяс дырйи.
Дзик рытыв-войвылас Пятиречьеын муяс орошайтчӧны Инд юысь да сійӧ нёль гырысь вожъясысь; главнӧй нянь сэні — шобді.
Тарр пустыняын бӧръя кадӧдз олысьяс эз вӧвны, но 1932-ӧд воӧ английскӧй правительство, индусъяслысь уджсӧ эксплоатируйтӧм могысь, стрӧитіс Инд ю вылын, шӧр юкӧнас, зэв ыджыд плотина (медся ыджыдъяс радын мирас), ӧні нуӧдӧны каналъяс пустыня пытшланьыс.
Кӧтӧдӧм муяс вылас вермасны овмӧдчыны млн. морт.
Мыйкӧмында каналыс уджалӧ нин, да пустыняас заводитісны овмӧдчыны.
Участокъясӧн пӧльзуйтчӧмысь да муяс киськалӧмысь правительство босьтӧ ыджыд дон.
Но нянь муяс оз на дзоньнас вевттьыны Индостанскӧй увтас: сэні эм уна пӧскӧтина, кӧні крестьяна видзӧны ассьыныс скӧтнысӧ (буйволъясӧс васӧд асыввылын да гӧрба ӧшъясӧс, ыжъясӧс, кӧзаясӧс кос рытыввылын).
Асьныс индусъясыс олӧны либӧ хижинаясын муяс костас, либӧ сиктъясын.
Сиктъяс гӧгӧрын — пӧскӧтинаяс скӧтлы.
Олӧны индусъяс лёкиник лачугаясын, сёйӧны зэв омӧля.
Найӧ уджалӧны посньыдик участокъяс (2 га гӧгӧр), арендуйтӧны помещикъяслысь либӧ правительстволысь: мусьыс мынтӧны джын урожайсӧ.
Оз кӧ вермыны кадын мынтысьны, крестьянаӧс вӧтлӧны му вылысь.
Хижинаясыс налӧн асыввылын вӧчӧма бамбукысь, вевттьӧма идзасӧн, а кос рытыввылын вӧчӧны сёйысь, вевттьӧны сёйӧн жӧ.
Хижинаыс зэв ичӧтик, нёль морта семья ӧдва тӧрӧ водны му джоджас (крӧватьяс да мебель сэні абу).
Став семьянаныс уджалӧны найӧ джут да рис муяс вылын (пидзӧсӧдзныс няйтын) либӧ шобді да хлопок муяс вылын, весалӧны мусӧ коканъясӧн.
Урожай идралӧм бӧрын пырысьтӧм пыр жӧ локтӧны помещикъяс да английскӧй чиновникъяс перйыны аренда дон.
Буйволъяс вылын либӧ гӧрба ӧшъяс вылын индусъяс нуӧны джын чукӧртӧм няньсӧ му кӧзяевалы.
Сэсся мыйкӧ мында урожайсӧ сетӧны лавкаяс кутысь ростовщикъяслы, английскӧй купечьяслы да найӧ приказчикъяслы.
Аслыныс сёйӧм вылӧ индусъяслӧн нянь кольӧ этша, и найӧ пӧшти век тшыгъялӧны.
Сёйӧны найӧ кымынкӧ китыр рис луннас либӧ кымынкӧ шобді сӧчӧн, быдмӧгъясысь вӧчӧм выйӧн мавтыштӧмӧн.
Яй найӧ некор оз сёйлыны, ӧтикӧ, гӧльлун понда, мӧдкӧ, яй сёйны оз тшӧкты брахманскӧй религия, коді медсясӧ паськалӧма Индияын.
Но абу став индусъясыс брахманистъяс, уна сэні и магометана (кымынкӧ дас миллион); крестьяна-магометана яй оз жӧ сёйлыны пӧшти некор; скӧтсӧ найӧ вузалӧны налогъяс мынтӧм вылӧ.
Торъя нин лёкмис олӧмыс индийскӧй крестьяналӧн мирӧвӧй кризис вӧсна: продуктаясыс налӧн ӧні куим мындаӧн донтӧмджыкӧсь, а налогъяс колины важыс.
Уна миллионъясӧн индусъяс кулӧны быд во висьӧмъясысь: чумаысь, холераысь и торъя нин малярияысь.
(Малярия новлӧдлысь ном ёна рӧдмӧ ва местаясын: рисӧвӧй муяс налы зэв бур оланін).
Тайӧ висьӧмъясыс ёна паськалӧмаӧсь Индияын индусскӧй крестьяна гӧльлун понда, пемыдлун понда да вывті дзескыда олӧм понда.
Школаяс индусскӧй сиктъясын зэв этша.
Ещӧ уна индус, висьӧмъясӧн дорысь, кулӧ тшыгъялігъясӧн; татшӧм тшыгъялан воясыс овлӧны, кор гожся муссон сёрмӧ (мый понда, оз на тӧдны).
Сэки кос поводдяа местаясын Индияын — рытыввылас Индостанскӧй увтасын да Деканын — няньяс косьмӧны вотӧдзныс, да уна миллион йӧз кулӧны тшыгла.
Помтӧм муяс костын Индостанскӧй увтасын, индусскӧй сиктъяс да грездъяс костын важысянь нин, колян нэмъясӧ, быдмисны уна йӧза каръяс, кӧні войдӧр коркӧ паськавлісны быдсяма ремеслӧяс да кустарнӧй промыселъяс.
Индия — зэв важся культураа страна.
Сэні Инд да Ганг юяс вылын ёна войдӧр миян эраӧдз вӧліны государствояс, кӧні паськалӧма вӧлі му уджалӧм да быдсяма ремеслӧяс, кӧні вӧліны гырысь каръяс, шуам Дели.
Зэв важ кадъясӧ индусъяс тӧдлісны нин гижӧм, найӧ лӧсьӧдісны лыдпасъяс, бӧрынджык найӧс пондісны шуны арабскӧй лыдпасъясӧн.
Найӧ жӧ изобретитісны шахматӧн ворсӧм.
Индия нимавліс (славитчыліс), кыдзи образованнӧй да озыр страна: сылӧн вӧчасъяс, шуам, тканьяс, петкӧдсьывлісны мукӧд странаясӧ.
Ыджыдалысь классъяс — помещикъяс да духовенство, раджа — князьясӧн юрнуӧдӧмӧн нуӧдісны Индияын народсӧ кастаяс вылӧ юкӧм, кодъяс пондісны ӧтдортны мӧда-мӧдсӧ.
Став кастаыс вӧлі уна, но главнӧйясыс вӧлі нёль: брахманъяс (брахманскӧй религиялӧн жрецъяс), воинъяс, му уджалысьяс да ремесленникъяс.
Вуджны ӧти кастаысь мӧдӧ оз вӧлі лэдзны.
Медулын сулалысь кастасӧ — парийясӧс — морт туйӧ эз пуктывны; найӧс эз лэдзлыны весиг юкмӧсъясысь ва лэптыны да юны.
Татшӧма торйӧдлӧм да татшӧма увтыртӧм народӧн Индия зэв кокниа сюри иностраннӧй завоевательяс — англичана — киӧ.
Найӧ босьтісны главнӧй индийскӧй портъяссӧ да некутшӧм дон мынтытӧг (пошлинатӧг) кутісны пыртны Индияӧ ассьыныс фабричнӧй вӧчасъяссӧ, медвойдӧр хлопчатобумажнӧй тканьяс, кодъяс регыдӧн зырисны киӧн кыӧм тканьяссӧ индусъяслысь.
Индусъяс — печкысьяс, кыысьяс да мукӧд ремесленникъяс да кустаръяс — унаӧн сэки куліны тшыгла.
Каръяс кушмисны, олысь лыд сэні ёна чині.
Бурджыкӧсь мукӧд каръяс дорысь колины Дели — столицаыс Индиялӧн да Лагор; найӧс ӧтлаалӧма кӧрт туйясӧн Калькуттакӧд да Карачикӧд.
Дели — важ кар, мечетьяса да важ кадъясса памятникъяса.
200–300 во сайын сійӧ вӧлі медся ыджыд кар мирын (сэні вӧлі 1 млн.-ысь унджык олысь).
Ӧні олысь лыдыс сэні чині 200 сюрс мортӧдз.
Выль каръясысь, кодъяс кыптісны Войвыв Индияын капиталистическӧй промышленносьт да вузасьӧм паськалӧмкӧд ӧттшӧтш, мед ыджыдыс Калькутта (1½ млн. олысь), тані — гырысь хлопчатобумажнӧй да джутӧвӧй фабрикаяс.
Сійӧ сулалӧ Ганг ю дельтаын да лоӧ портӧн, кытысь петкӧдӧны джутӧвӧй тканьяс да джут став странаясӧ мирын.
Карачи — порт Инд ю вом дорын.
Симла — Гималайясын 2 сюрс м судтаын — курорт, татчӧ волӧны гожся муссон дырйи английскӧй чиновникъяс да купечьяс.
Гималайскӧй гӧраяс найӧ сьӧд пемыд вӧръясӧн ӧнӧдз на омӧля освоитӧма.
Сэні олӧ этша йӧз.
Гӧра подувъясас вӧдитӧны рис да бананъяс, а джуджыдджык гӧра бокъясын кӧдзӧны ид.
Но татшӧм вӧдитан муясыс паныдасьлӧны шоча.
Рытыв-войвыв Гималайясын, гӧравыв лугъяс вылын йирсьӧны ыжъяс да кӧзаяс гырысь стадоясӧн.
Кӧза гӧнысь вӧчӧны мирын медся бур кашмирскӧй шальяс.
Кашмир долинаын вӧдитӧны садъяс, кӧні, искусственнӧй орошение нуӧдӧмӧн, быдмӧны виноград, яблӧкъяс да абрикосъяс; татшӧм садъясыс кайӧны гӧра бокъясас 4 сюрс м судтаӧдз.
Асыввыв Гималайясын, Ассамын, да гӧра бокъясас (1-сянь 2 км судтаӧдз) куйлӧны гырысь чайнӧй плантацияяс; на вылын уджалӧ 1 млн. гӧгӧр рабочӧй индусъяс да китаецъяс (чукӧртӧны чай коръяссӧ да обрабатывайтӧны найӧс фабрикаясын).
Тайӧ — медся гырысь плантацияяс мирын.
Кӧзяевалы-капиталистъяслы паныда ӧтувъя косьын тайӧ плантацияяс вылын, а сідзжӧ фабрикаясын уджалысь йӧз уна миллион лыдӧн котыртчӧны став Индияыслы ӧтувъя пролетариатӧ.
Культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм Индияын.
Петкӧдлӧй джут да чай вӧдитан районъяс.
Мыйла рис да шобді вӧдитӧны разнӧй местаын?
Петкӧдлӧй хлопок вӧдитан районъяс.
Лунвыв Индия.
Рытыввыв Гатыяс озырӧсь осадокъясӧн.
Найӧ подулын, Аравийскӧй море берег вылын, вежӧдӧны банан плантацияяс да майӧгъяс гӧгӧр гартчысь перец кустъяса садъяс.
Сэні жӧ паныдасьлӧны пуктӧм каучук пуяса садъяс, но найӧ абу гырысьӧсь.
Вылынджык, гӧра бокъясас, куйлӧны кофейнӧй да чайнӧй плантацияяс.
Но культурнӧй быдмӧгъяса участокъяс босьтӧны неыджыд места тайӧ гӧраясас; кызвын местасӧ тані босьтӧны тропическӧй вӧръяс, кӧні олӧны тигръяс, слӧнъяс да мукӧд пӧлӧс зверъяс.
Декан вывтас вылын климатыс ёна косджык; важ кадъясӧ сэні вӧліны саваннаяс.
Ӧні сэні быдлаын куйлӧны вӧдитан муяс, кытчӧ кӧдзӧны просо (сійӧ мукӧд няньяс дорысь озджык пов кос поводдяысь) да масличнӧй быдмӧгъяс.
Хлопок да рис вӧдитӧм вылӧ Декан плоскогорьеын вӧчӧма зэв уна запрудаяс юясын да шоръясын, кодйӧма уна резервуар; найӧ чукйӧныс тырлӧны ваӧн гожся муссон дырйи; ваыс сэні дыр сулалӧ.
Торъя нин дыр олӧ ваыс рытыв-войвылын, кӧні куйлӧны чернозёмӧн вевттьысьӧм базальтӧвӧй трапъяс.
Сэні паськыда вӧдитӧны хлопок.
Деканын олӧны индусъяс да сьӧд дравидъяс (60 млн. гӧгӧр).
Олӧны найӧ сэтшӧм жӧ гӧля, кыдзи и войвылын Индияын.
Аренда дон зэв ыджыд, да уна сюрсъясӧн крестьянаӧс вӧтлӧны муяс вылысь аренда мынтытӧмысь.
Цейлон ді — Деканысь торъялӧм глыба, но тані овлӧны уна зэръяс кыдзи гожся муссон дырйи, сідзжӧ и тӧвся муссон дырйи.
Увтасінъясын, ва нюръясын, тайӧ ді вылас куйлӧны рис муяс, быдмӧны кокосовӧй пальмаяса да каучук пуяса рощаяс.
Ді пытшланьыс, гӧра бокъясын, вӧдитӧны чайнӧй плантацияяс.
Ляпкыдик проливас, коді торйӧдӧ Цейлон дісӧ Индостанскӧй полуостровысь, перйӧны жемчуг морскӧй раковинаясысь (рак паньясысь).
Главнӧй каръяс Лунвыв Индияын сулалӧны море берегъяс вылын: Бомбей — порт зэв бур естественнӧй гаваньын (петкӧдӧны хлопок) да ыджыд промышленнӧй центр.
Тані хлопчатобумажнӧй фабрикаясын уджалӧ 500 сюрс рабочӧй.
Бомбейын синмад чеччӧ гӧльлун да няйт рабочӧй кварталъяслӧн, кӧні олӧны текстильщикъяс индусъяс лёк киссьӧм керкаясын, да карса уличаяслӧн мичлун, кӧні олӧны асланыс роскошнӧй домъясын индусскӧй купечьяс да британскӧй чиновникъяс.
Мадрас — порт, стрӧитісны английскӧй инженеръяс бетонысь да стальысь восьса берег вылын.
Коломбо — порт Цейлон вылын, татчӧ сувтлӧны став корабльясыс, кодъяс мунӧны Лунвыв Азия гӧгӧр.
Индия кыдзи колония.
Индия — зэв важнӧй английскӧй колония.
Но став англичанаыс — чиновникъяс, купечьяс, полицейскӧйяс, военнӧйяс — Индияын лыддьысьӧ 300 сюрс морт гӧгӧр.
Войска да полиция вынӧн найӧ ыджыдалӧны (господствуйтӧны) 350 миллионысь унджык безоружнӧй (водзсасьны вермытӧм) население вылын.
Индияса уджалысь йӧзӧс порабощайтӧмын союзникъясӧн английскӧй правительстволы лоӧны индусскӧй раджияс, помещикъяс, ростовщикъяс да купечьяс.
Индияса крестьяна олӧны кыкпӧвса нартитӧм улын: найӧ мынтӧны аренда да уджйӧзъяс асланыс помещикъяслы да ростовщикъяслы, таысь ӧтдор, найӧс ещӧ топӧдӧны английскӧй правительство да капитал.
Медым кутны вывті уна населениеа Индияӧс ас кипод улын, английскӧй правительство паськӧдӧ разнӧй религияа да разнӧй кастаа индусъяс костын мӧда-мӧд вылӧ лӧгалӧм, мӧда-мӧдӧс ӧтдортӧм.
Сэсся сэтчӧс олысьясӧс эксплоатируйтӧм могысь да доходъяс кыпӧдӧм могысь английскӧй правительство стрӧитӧ волысян туйяс, нуӧдӧ муяс вылын искусственнӧй орошение.
Такӧд ӧттшӧтш английскӧй правительство оз лэдз Индиялы паськӧдны ассьыс сьӧкыд промышленносьт, торъя нин машиностроение.
Главнӧй значениеыс Индиялӧн, кыдзи колониялӧн, со мыйын: сэтыс петкӧдӧны Англияӧ зэв уна быдсяма сырӧй материал, кодъясӧс донтӧм донысь босьтӧны найӧс Индияын — хлопок, джут, масличнӧй быдмӧг кӧйдысъяс, кучикъяс да звер куяс, а сідз жӧ сёян продуктъяс — рис, чай да мукӧд.
Такӧд ӧттшӧтш Индияӧ Англияысь пыртӧны английскӧй тканьяс, металлическӧй вӧчасъяс, машинаяс, автомобильяс да с. в.
Тӧваръяссӧ кыскалӧны английскӧй суднояс вылын английскӧй тӧргӧвӧй фирмаяс.
Индияӧ пуктӧма уна английскӧй капитал — кӧрт туйясӧ, гаваньясӧ да с. в.
Веськӧдлӧм серти Индия юксӧ провинцияясӧ, кӧні пукалӧны английскӧй губернаторъяс, да сэтчӧс государствоясӧ, кӧні медвылын лыддьысьӧны индусскӧй князьяс — раджаяс.
Став Индиянас веськӧдлӧ английскӧй генерал-губернатор, шусьӧ сійӧ вице-корольӧн.
Индияын частӧ овлӧны гырысь кыпӧдчӧмъяс (восстаниеяс) крестьяналӧн, а сідз жӧ гырысь стачкаяс рабочӧйяслӧн промышленнӧй каръясын.
Рабочӧй класс Индияын мирӧвӧй война бӧрын ёна быдмис; татчӧ пырӧны уна миллион лыда промышленнӧй рабочӧй, а сідз жӧ батракъяс, кодъяс уджалӧны чайнӧй, джутӧвӧй да мукӧд плантацияяс вылын.
Ставныс найӧ котыртчӧны ӧтувъя косьын кыдзи асланыс помещикъяслы да капиталистъяслы паныд, сідз жӧ и английскӧй империализмлы паныд.
Революционнӧй вынъяслӧн водзынмунысь отрадӧн лоӧны рабочӧй-текстильщикъяс Бомбейын да Калькуттаын, индийскӧй компартия веськӧдлӧм улын.
Индия аслас уна миллион лыда населениеӧн да вывті гырысь природнӧй озырлунъяснас кыскӧ ас бердас и мукӧд империалистическӧй державаясӧс, торъя нин Японияӧс.
Японскӧй капитал пыр ёнджыка да ёнджыка пырӧдчӧ Индияӧ, босьтӧ сэтысь хлопок да вузалӧ сетчӧ ассьыс тканьяс да фабричнӧй вӧчасъяс.
Ассьыс ыджыдалӧмсӧ мукӧд державаяс уськӧдчӧмысь видзӧм могысь Англия стрӧитіс зэв ён морскӧй базаяс — Сингапур асыввылын (ді вылын Малаккскӧй проливын) да Адэн рытыввылын (Баб-эль-Мандеб проливсянь матын).
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кутшӧм выгӧдаяс Англия босьтӧ Индияысь?
2. Кутшӧм тӧваръяс сійӧ петкӧдӧ Индияысь да кутшӧмъясӧс сэтчӧ пыртӧ?
3. Мыйла индийскӧй буржуазия ӧтвылысь действуйтӧ английскӧй правительствокӧд?
ТУРЦИЯ.
Плӧщадь 763 сюрс кв. км.
Население 15 млн. морт.
Карта вылысь.
Кутшӧм мореяс да проливъяс эмӧсь Турция доргӧгӧрын?
Кутшӧм портъяс сылӧн эмӧсь Босфорын да Эгейскӧй мореын?
Кутшӧм туйяс мунӧны тайӧ портъяссяньыс Турция столицаӧ — Анкараӧ?
Кутшӧм государствояскӧд да кутшӧм колонияяскӧд мунӧны границаясыс Турциялӧн?
Кыдзи мунӧ границаыс СССР-кӧд?
Сулаланін да природалӧн главнӧй чертаяс.
Турция босьтӧ неыджыд юкӧн Балканскӧй полуостров вылысь, Малая Азияӧс, либӧ Анатолияӧс да Армениялысь юкӧн.
Куим море костын сулалӧмыс сылы зэв удобнӧ: сы пытшті мунӧ зэв важнӧй морскӧй туй Дарданеллы, Мраморнӧй море да Босфор пыр.
Тайӧ туйыслӧн значениеыс зэв ыджыд и миян Союзлы.
Таысь ӧтдор, Турциялӧн эмӧсь удобнӧй туйяс (кӧрт туйяс) Рытыввыв Европакӧд да Иранкӧд волысьӧм вылӧ.
Малая Азия полуостровыд гӧраяса.
Войвыв берег пӧлӧныс нюжӧдчӧ Понтийскӧй хребет; сэні войвыв бокъясас быдмӧны зэв бур вӧръяс: уліас дуб да бук, а вылынджык пожӧм да коз.
Лунвывладор пӧлӧныс кыпӧдчӧ Тавр хребет; сэні лунвыв бокъясас быдмӧны век веж кустарникъяс: лавръяс, миртаяс, олеандръяс, тулысын найӧ дзордзалӧны розӧвӧй дзоридзьясӧн.
Шӧрас хребетъяс костын куйлӧ 800–1000 м судтаын кос плоскогорье, сола тыясӧн, сола муясӧн да шочиник степвыв быдмӧгъясӧн.
Татчӧ сьӧкыда веськалӧны васӧд тӧвъяс, сы понда осадокъяс тані усьӧны зэв этша; гожӧмын тані овлӧ жар, а тӧлын морозъяс, муыс вевттьысьӧ лымйӧн.
Рытыввылын Малая Азия увтасмӧ; сэні гӧра хребетъяс костын куйлӧны паськыд ю долинаяс, небыд подтропическӧй климатӧн да плодороднӧй муӧн, кодӧс пуктӧмаӧсь татчӧ юяс.
Асыв-войвылын Турцияын кыпӧдчӧ гӧраяса страна — Армения.
Сэні гӧра хребетъяс костын сулалӧны кусӧм вулканъяс; на пышкысь медджуджыдыс Арарат кайӧ 5200 м судтаӧдз, сэні эмӧсь ледникъяс.
Вулканъяс костас эмӧсь уна котловинаяс; найӧ артмисны извержениеяссянь: лава юяс да пӧим чукӧръяс потшисны ю долинаяс, да сэні артмисны гырысь тыяс, — татшӧм, шуам, Ван ты.
Климат Арменияын дӧза чорыд: тӧлын гӧраяс вылын бушуйтӧны пургаяс, тыртӧны лымйӧн; лым куйлӧ 5–6 тӧлысьӧдз.
Тулысын, лым сылігӧн, гӧра выв долинаясын быдлаын ызгӧны шоръяс.
Гожӧмын тані жар да кос поводдя.
Гӧраясын Арменияын заводитчӧны гырысь юяс — Тигр да Евфрат (мӧдыс дзик СССР границаяс дорын).
Море берегъяс.
Став берегъяс вылын Турцияын кыдзи войвылын, сідз жӧ и лунвылын, а торъя нин рытыввылын сулалӧны виноградникъяс да зэв мича садъяс фрукта (медзэвсӧ фиги) пуясӧн.
Виноградысь турокъяс да грекъяс вӧчӧны изюм, а фиги плодъясысь инжир.
Ыджыд местаяс босьтӧны тутӧвӧй пуяс; шӧвк вӧдитӧм — сійӧ неыджыд отсӧг став крестьянаыслы.
Пуктӧны сідз жӧ табак да хлопок искусственнӧ орошайтан плантацияяс вылын, а муяс вылӧ кӧдзӧны ӧзима няньяс — шобді, ид.
Кӧдзӧны тайӧс ставсӧ сёрӧн арын, кор заводитчӧны тӧвся зэръяс, кодъяс бура киськалӧны берег вывъяссӧ.
Берег доръясын сулалӧны уна каръяс.
Медся важнӧйясыс на пытшкысь: Измир (Смирна) — порт Эгейскӧй море вылын; Трапезунд — порт Чорнӧй море вылын да Стамбул (Константинополь) — Босфор вылын.
Стамбул медся ыджыд кар Турциялӧн (пӧшти 1 млн. олысь).
Стамбул сулалӧ Босфор европейскӧй берег вылын, Золотӧй Рог гавань дорын.
Войдӧр Стамбул вӧлі столица Турциялӧн, а ӧні сійӧ важнӧй торговӧй центр.
Сэтчӧ сувтлӧны став корабльясыс, кодъяс мунӧны Босфор пыр.
Босфор, Стамбул да Скутари.
Сравнитӧй Босфорлысь фотография (веськыд вылын) тайӧ картаыскӧд да корсьӧй, кутшӧм юкӧн Босфорлысь фотографируйтӧма.
Корсьӧй залив Золотӧй Рог (сійӧ пырӧ Стамбулӧ).
Босфор, снимитӧма аэроплан вывсянь.
Кузьтаыс Босфорлӧн 30 км, пасьтаыс медся векньыд инъясас — 700 м.
Корсьӧй карта вылысь сушалысь полоса, кодӧс снимитӧма аэроплан вывсянь.
Плоскогорье.
Малая Азия пытшкас гырысь местаяс босьтӧны пӧскӧтинаяс кыдзи плоскогорье вылын, сідз жӧ и гӧра бокъясас.
Сэні быдлаын ветлӧны ыж стадаяс, ангорскӧй кӧзаяс (найӧ сетӧны шӧвк кодь небыд еджыд гӧн) да осёлъяс.
Кӧнсюрӧ сулалӧны негырысь сиктъяс — сэні олӧны турокъяс.
Олӧны найӧ гӧля, му пытшкын вӧчӧм оланінъясын либӧ изйысь вӧчӧм хижинаясын; тӧлын найӧ оз ломтыны — пескыс абу.
Вой кежлӧ пыртӧны хижинаас скӧтсӧ, асьныс узьӧны пӧлатьясын (сэні шоныдджык).
Плоскогорье шӧр юкӧнас куйлӧны сола муа пустыняяс.
Плоскогорье доръясас, хребетъяс подулын, кӧнсюрӧ куйлӧны искусственнӧ орошайтан муяс да сулалӧны садъяс; васӧ нуӧдӧма сэтчӧ гӧравыв шоръясысь.
Оазисъяс дінын быдмӧмаӧсь каръяс, на пытшкысь главнӧйыс — Анкара, выль столицаыс Турциялӧн, ӧдйӧ паськалӧ; сійӧс ӧтлаалӧма кӧрт туйясӧн Стамбулкӧд да Измиркӧд.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Турция — видзму овмӧса страна; кызвын олысьыс сэні крестьяна; найӧ уджалӧны посньыдик овмӧсъяс кустарнӧй плугъясӧн да коканъясӧн.
Уна крестьяна арендуйтӧны мусӧ помещикъяслысь.
Ыджыд значениеаӧсь лоӧны Турцияын, торъя нин ортсыса вузасьӧмын, табак, фруктъяс да хлопок.
Ӧні турецкӧй правительство нуӧдӧ уналаын выль оросительнӧй (му киськалан) каналъяс.
Промышленносьт паськалӧма омӧля.
Турецкӧй каръясын, торъя нин Измирын да Стамбулын, зэв уна ремесленникъяс да кустаръяс кыӧны кипом станъяс вылын турецкӧй ковъёръяс да мукӧд вӧчасъяс вурунысь да шӧвкысь.
Но ӧні Турцияын стрӧитсьӧны и гырысь фабрикъяс.
Машинаяс да станокъяс выль турецкӧй заводъясӧ да фабрикаясӧ вӧчӧма машиностроительнӧй заводъясын Сӧветскӧй Союзын; Сӧветскӧй Союз ёна отсалӧ Турциялы лӧсьӧдны гырысь государственнӧй промышленносьтсӧ.
Уна нэм чӧж Турция вӧлі султанъяс власьт улын, а ХІХ нэмсянь сэні ыджыдалісны иностраннӧй капиталистъяс; мирӧвӧй война бӧрын султанлысь власьтсӧ, а сідз жӧ и иностраннӧй капиталсӧ вӧлі путкыльтӧма народнӧй (буржуазнӧй) партия веськӧдлӧм улын, кӧні юрнуӧдысьӧн вӧлі ӧнія президентыс Турецкӧй республикаын Мустафа Кемаль Ататюрк.
Тайӧ партияыс вӧчис уна реформа, шуам, лишитіс вичкоӧс государство отсӧгысь, мездіс нывбабаӧс чадра новлӧмысь, лӧсьӧдіс светскӧй школа, вежис сьӧкыд арабскӧй алфавит ёна кокньыдджык латинскӧй алфавитӧн.
СССР да Турция костын лӧсьӧдӧма бур волысьӧмъяс (дружескӧй отношениеяс) империализмлы паныд ӧтвылысь вермасьӧм могысь да мир кутӧм могысь.
Империалистъяслӧн Турция независимость вылӧ усьласьӧмъяс помасисны неудачаӧн.
Столицаыс Турциялӧн, кӧні олӧны президент, правительство Да национальнӧй собрание — Анкара.
АФРИКА.
Физико-географическӧй обзор.
Плӧщадь 30 млн. кв. км.
Население 150 млн. морт.
Ыджда, сулаланін да очертание.
Карта вылысь.
Тӧдмалӧй, кутшӧм местаясӧд вуджӧны Африкаӧс войвыв широталӧн 30-ӧд параллель да лунвыв широталӧн 30-ӧд параллель, да кыті вуджӧ экватор (висьталӧй наӧн вомӧналан юяслысь, гӧраяслысь да с. в. нимъяссӧ).
Мерайтӧй Африкасӧ рытывсянь асыввылӧдз да войвывсянь лунвылӧдз.
Висьталӧй мореяс, заливъяс да проливъяс, кодъяс кытшовтӧны Африкалысь берегъяссӧ.
Африка плӧщадь сертиыс куим мындаӧн ыджыдджык Европаысь.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 8 сюрс км кузя да пӧшти сымында жӧ рытывсянь асыввылӧ.
Экватор вуджӧ Африкаӧс пӧшти шӧрӧдыс: войвыв помыс сылӧн — Бланко мыс — сулалӧ 37-ӧд параллель вылын войвыв широтаын, а лунвыв помыс — Игольнӧй мыс — 35 параллель вылын лунвыв широтаын.
Европаысь сійӧс торйӧдӧны векньыдик Средиземнӧй море да Гибралтарскӧй пролив — медвекньыдінас пастаыс сылӧн сӧмын 13½ км.
Азияысь сійӧс торйӧдӧ векньыдик Краснӧй море да Баб-эль-Мандеб пролив, куим мындаӧн сӧмын паськыдджык Гибралтарскӧй проливысь.
Суэцкӧй перешеек вылын, кӧть и кодйӧма канал, но сэні позьӧ нуӧдны косвыв туйяс тайӧ свет юкӧнъяс костын; ӧні сэті вуджӧ кӧрт туй Каирысь Яффаӧ.
Морскӧй туйяс Африкаысь Европаӧ да Азияӧ дженьыдӧсь да удобнӧйӧсь, но мукӧд свет юкӧнъяссьыс сійӧс торйӧдӧны паськыд океанъяс.
Берегъясыс Африкалӧн абу кытшолаӧсь.
Сэні эм сӧмын ӧти ыджыд залив — Гвинейскӧй, но сійӧ оз пыдӧдз пыр материк пытшкас: тайӧ заливыскӧд паныд, материк асыввылас, ылӧдз петӧ Сомалийскӧй полуостров.
Мукӧд заливъяс да полуостровъяс посниӧсь.
Діяс Африкаын этша.
Рытыввыв берегъяс дорас сулалӧны некымын негырысь ді чукӧръяс: Азорскӧй діяс, Канарскӧй діяс, Зелёнӧй мыслӧн діяс.
Африкалӧн эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскар, сулалӧ Индийскӧй океанын, материкысь сійӧс торйӧдӧ паськыд Мозамбикскӧй пролив.
Африка берегъясын, кызвынас, абуӧсь весиг бухтаяс, Средиземнӧй море берегъясысь ӧтдор.
Океан берегъяс Африкаын омӧля сибаланаӧсь суднояслы: сэтчӧ пыр кучкӧны гырысь гыяс, кодъяс локтӧны ылысянь, восьса океансянь, кӧні век бушуйтӧны ыджыд тӧвъяс.
Краснӧй морелӧн берегъясыс абу удобнӧйӧсь коралловӧй рифъяс понда; тайӧ — медшоныд море му вылын, да коралловӧй полипъяс сэні зэв ӧдйӧ лэптӧны ассьыныс стрӧйбаяссӧ.
Главнӧй портъяс Африкалӧн: войвылын — Алжир, Тунис, Александрия да Порт-Саид; лунвылын — Кептаун (Капштадт), асыввылын — Занзибар (ді вылын, материкла дорас).
Африка тӧдмалӧм.
Европеецъяс зэв важ кадъяссянь волывлісны Африка войвыв берегъясӧ, важысянь тӧдлісны найӧ сідз жӧ Краснӧй море берегъясӧс, кыті ветлісны Суэцкӧй перешеексянь Индияӧ.
Но став мукӧд паськыд местаяссӧ Африкалысь европеецъяс тӧдмалісны неважӧн.
Сӧмын ХV нэмын португальскӧй морякъяс, Европаысь Индияӧ морскӧй туй корсигӧн, тӧдмалісны став рытыввыв берегсӧ Африкалысь да воисны мысӧдз, кӧні материк берегыс вужӧ асыв-войвывлань.
Тайӧ мыссӧ найӧ первой шуисны Буряяс мысӧн, а сэсся сетісны сылы выль ним — <rus>мыс Доброй Надежды</rus> — найӧ чайтісны, мый сійӧс кытшовтӧм бӧрын позьӧ воны Индияӧ.
И збыльысь, Васко-да-Гама кытшовтіс Лунвыв Африкаӧс, муніс асыввыв берег пӧлӧныс экваторӧдз, вуджис Индийскӧй океан да сувтіс Индостан берег дорӧ.
Тадзи Васко-да-Гама вӧчис ӧтпырйӧ кык ыджыд удж: восьтіс морскӧй туй Индияӧ дай тӧдмаліс, мый Африкаӧс лунвывсянь и асыввывсянь кытшовтӧ океан.
Первой морт, коді вӧчис гырысь путешествиеяс пыдӧдз Африка материк пытшкӧ, вӧлі англичанин Ливингстон.
Сійӧ видлаліс Замбези ю да аддзис (восьтіс) сы вылысь зэв ыджыд водопад (ва усянін) Виктория.
Сы бӧрын сійӧ восьтіс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсӧ да Бангвеоло ты.
Ливингстон зэв шоча юӧртліс ас йывсьыс рӧдинаас да ӧти кадӧ чайтлісны, мый сійӧ пӧгибнитіс.
Корсьны сійӧс мӧдӧдчис американец Стэнли.
Африка асыввыв берег вылын, Занзибара дікӧд паныд, Стэнли чукӧртіс ыджыд караван да муніс Танганьика ты дорӧ, сэні сійӧ аддзис Ливингстонӧс.
Тайӧ тысӧ ӧтлаын тӧдмалӧм бӧрын, Стэнли бӧр муніс, а Ливингстон мӧдӧдчис водзӧ лунвывлань, но регыд кулі малярияысь.
Стэнли вӧчис ещӧ куим путешествие Африкаӧд, тӧдмаліс Виктория ты, Конго ю да важ тропическӧй вӧръяс тайӧ ю пӧлӧнысь.
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Уна-ӧ места босьтӧны Африкаын увтасъяс?
Кӧні сулалӧны 1500 м-ысь вылынджык местаяс?
Кутшӧм юкӧнын Африкаын эмӧсь джуджыдджык плоскогорьеяс (600-сянь 1500 м-ӧдз)?
Висьталӧй зэв джуджыд кык гӧра да куим ыджыд ты.
Пӧшти став Африкаыс дзоньнас — зэв ыджыд ӧти плоскогорье, шӧр судтаыс сылӧн 600 м-ысь вылынджык море уровеньсянь.
Дзонь лунъясӧн, дзонь вежонъясӧн мунӧны сэні караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлыны ни гӧра хребетъяс ни весиг гырысьджык холмъяс.
Шыльыд места кокньӧдӧ ӧні кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс стрӧитны.
Тайӧ ыджыд плоскогорьелӧн доръясыс кыркӧтшъясаӧсь (крутӧсь) да гырысь тшупӧдъясӧн (террасаясӧн) лэччӧны море берегъяслань.
Но дзик море берег пӧлӧныс мунӧ нюрсялӧм да малярияа векньыдик увтас полоса.
Асыввылын Африкаын плоскогорьеыс потласьӧма тшӧтшкӧс глыбаясӧ; мукӧдыс на пытшкысь кайӧмаӧсь вылӧ, а мукӧдыс, мӧдарӧ, лэччӧмаӧсь улӧ.
Медся вылӧ кайӧма Абиссинскӧй горнӧй страна; сійӧ джуджыд ді моз кыпӧдчӧ плоскогорье кытшын; шӧр судтаыс сылӧн — 2½ сюрс м гӧгӧр.
Абиссинскӧй нагорье кызвыннас артмӧма гнейсысь да кристаллическӧй сланецъясысь, а выліас куйлӧны песчаник да известняк слӧйяс.
Вылыссяньыс Абиссиния вевттьысьӧма кынмӧм лава потокъясӧн.
Став гӧравыв местаыс вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн; на костын кыпӧдчӧны пызан сяма гӧраяс — амбыяс.
Амбаяс весьтас ещӧ вылынджык кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяслӧн йывъяс.
Лунвывланьын Абиссиниясянь Асыввывафриканскӧй плоскогорье вылын эмӧсь впадинаяс, кӧні куйлӧны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукӧд.
Тайӧ тыясыс зэв джуджыдӧсь. Танганьика джуджта сертиыс (матӧ 1,5 км) уступайтӧ сӧмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкал сяма жӧ.
Впадина доръясас кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (6 сюрс м), на вылын куйлӧны нэмӧвӧйя лымъяс; тайӧ районас эм весиг ӧти действуйтысь вулкан.
Краснӧй море артмис му корка вӧйӧмла жӧ (ён сброс вӧсна), джудждаыс сылӧн 2 км-ысь унджык, а берегъясыс кайӧны тшупӧдъясӧн 2–3 км судтаӧдз море уровеньсянь.
Землетрясениеяс петкӧдлӧны, мый му коркалӧн вешъясьӧмыс тані мунӧ и ӧні.
Драконӧвӧй гӧраяс, кодъяс сулалӧны асыв-лунвылын Африкаын плоскогорье дорас, сідз жӧ сбросовӧй гӧраяс.
Азияын кодь гӧра хребетъяс Африкаын абуӧсь, Атласысь ӧтдор;
Атлас — гӧраяса страна, тані некымын радӧн мунӧны складкаяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаӧдз.
Тайӧ складкаясыс — Альпийскӧй да Апеннинскӧй том складкаяслӧн водзӧ мунӧм.
Сӧмын ӧти ыджыд діыс Африкалӧн — Мадагаскар — тэчас сертиыс ӧтсяма материкыскӧд: тайӧ тшупӧда крут бокъяса тшӧтшкӧс из глыба.
Мукӧд діясыс Африкалӧн либӧ вулканъяссянь артмӧм (вулканическӧй) діяс, шуам, Вознесение, Елена да Канарскӧй діяс, либӧ кораллӧвӧй діяс, шуам, уна посни діяс Африка асыввыв берег дорын, на пиын жӧ Занзибар.
Сбросовӧй впадина Асыввыв Африкаын.
Впадинаас тыдалӧны кык ты.
Корсьӧй ылын тыдалан кык йыла вулкан — Килиманджаро.
Прибой лӧнь поводдя дырйи Гвинейскӧй залив берегъяс дорын.
Мыйла пассажиръяссӧ корабль вывсянь вуджӧдӧны пыжъясӧн?
Землетрясениеяс Африкаын.
Петкӧдлӧй полоса, кӧні тшӧкыда овлӧны землетрясениеяс, — сійӧ мунӧ Краснӧй моресянь Драконӧвӧй гӧраясӧдз.
Кутшӧм тыяс дінын землетрясениеяс овлӧны медся тшӧкыда да мый понда?
Климат.
Кызвын юкӧннас Африка сулалӧ тропикъяс костын да, климатыс сылӧн жар.
Шонді вогӧгӧр шонтӧ зэв ёна; тӧвся да гожся тӧлысьяс костын температуралӧн торъялӧм пӧшти некутшӧм абу.
Меджар странаыс, не сӧмын Африкаын, но и став му вылын, — сійӧ пустыня Сахара.
Сэні вогӧгӧрса шӧр температура кайӧ 30°-ӧдз.
Гожса лунъясӧ куш скалаяс донавлӧны 70 дай 80°-ӧдз, а сынӧдыс овлӧ сэтшӧм жар, весиг сьӧкыд лолавны.
Кор пустыняӧд мунӧ зэв ыджыд тӧв (самум), караванъяс сувтӧны, верблюдъяс водӧны му вылас, мортъяс гартчӧны да дзебсьӧны тюкъяс костӧ, лыа ураганысь виччысьӧм могысь.
Но войясын Сахараын овлӧ ыркыд, уналаын усьлӧ лысва, а тӧвся войясӧ скалаяс вылын овлӧ весиг пуж.
Шоныд да кӧдзыд ӧдйӧ вежласьӧм понда скалаяс пустыняын потласьӧны, пӧрӧны из-торпыригӧ да лыаӧ.
Тӧв нуӧ лыасӧ да пуктӧ сійӧс увтасджыкинъясӧ еджыд либӧ виж дюна радъясӧн 300 м судтаӧдз.
Кызвын юкӧныс Сахаралӧн — изъя пустыня; уналаын куш скалаясыс сылӧн сулалӧны быд сикас сюръяяс кодьӧсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьӧсь да с. в.
Но уна места босьтӧны сэні сідз жӧ лыаяс да сёйяс.
Сахара кос со мый понда.
Рытывсянь сійӧс кытшовтӧ Атлантическӧй океанлӧн сійӧ юкӧныс, кӧні вогӧгӧр помала пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ нуӧны океанысь васӧ Лунвыв Америкаланьӧ.
Сыысь ӧтдор, Сахара берегъяс дорын океан ваыс кӧдзыд: пассатъяс вӧтлӧны веркӧс шоныд слӧйсӧ берег доръяссьыс, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыдджык ва, коді омӧля испаряйтчӧ.
Пассатъяс пӧльтӧны сідз жӧ и Сахара весьтас.
Найӧ нуӧны сынӧдсӧ кӧдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясӧ, но мунігас сынӧдыс сідз жӧ шоналӧ да косьмӧ.
Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымӧръяс да оз овлыны зэръяс пӧшти некор.
Таысь ӧтдор, Сахара весьтын сынӧдыс надзӧник лэччӧ атмосфера вылыс слӧйясысь, а тайӧ сідз жӧ мешайтӧ кымӧръяс артмӧмлы.
Унджык осадок усьлӧ гӧраясын, шуам, Тибестын.
Карта вылысь.
Корсьӧй сэтшӧм обласьт Африкаысь, кӧні вогӧгӧрӧн усьӧ 1 м-ысь унджык осадок.
Петкӧдлӧй извилистӧй полоса, кӧні усьӧ осадок 25-сянь 100 см-ӧдз (сэні жар да ва гожӧм вежсьӧ жар да кос тӧлӧн).
Лунвывланьын Сахарасянь куйлӧны жар да васӧд странаяс; найӧ мунӧны экваторсянь кыкнанладор бокас.
Сэні сынӧдыс пӧшти пыр кайӧ вывлань, сэки артмӧны кымӧръяс да овлӧны зэръяс.
Кайӧм сынӧд местаӧ локтӧ васӧд сынӧд океанъяссянь.
Торъя уна зэръяс овлӧны Гвинейскӧй залив берегъяс вылын да Конго ю бассейнын.
Тані гырысь зэръяс мунӧны пӧшти вогӧгӧр.
Тайӧ васӧд обласьтсӧ кытшовтӧ войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь полоса, кӧні тӧлын сулалӧны кос поводдяяс, а зэръяс медзэвсӧ овлӧны гожся тӧлысьясын, торъя нин кор луншӧр шонді сулалӧ зенитын (веськыда юр весьтын).
Тайӧ зэръяссӧ сідзи и шуӧны — зенитнӧй зэръяс.
Найӧ локтӧны кызвынысьсӧ ӧти кадӧ луннас.
Асылын енэж мича; шонді вӧтліс войся ру, пӧжӧ зэв ёна; луншӧр кежлӧ шоналӧм васӧд сынӧд кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ; пырысьтӧм пыр жӧ енэжын ӧшйӧны сьӧкыд кымӧръяс, заводитчӧ левень кисьтан зэр, гымалӧ да помала чардалӧ.
Войнас енэж бара сэзьдӧ, еджыд сук ру вевттьӧ став увтас местаяссӧ.
Тропическӧй Африкаӧд путешествуйтысьяс ёна норасьӧны лыӧдзыд мӧрччан кӧдзыд тайӧ руяс (туманъяс) вылӧ; весиг велалӧм негръяс оз петны асылын удж вылӧ, кытчӧдз шонді оз вӧтлы войся русӧ.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалӧн умереннӧ-шоныд.
Гожӧмын (декабр, январ да февраль тӧлысьясын) сэні сулалӧны зэв жар поводдяяс, а тӧлын сэні овлӧ ыркыд, джуджыдджыкинъясын весигтӧ усьлӧ лым.
Зэръяс вайӧны татчӧ асыв-лунвыв пассатъяс, кодъяс локтӧны Индийскӧй океансянь.
Сы понда Драконӧвӧй гӧраяс вылын зэр овлӧ уна, а водзӧ рытывланьӧ, кӧні куйлӧ Калахари пустыня, зэр овлӧ зэв этша.
Зэртӧмыс лоӧ тані ещӧ и сы понда, мый Калахарилысь берегъяссӧ кытшовтӧны кӧдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв берегъяссӧ Сахаралысь.
Сӧмын дзик лунвылас Африкаын пӧльтӧны тӧлын рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна осадокъяс; гожӧмыс сэні, мӧдарӧ, кос.
Климат серти тайӧ местаыс дзик ӧтсяма Африка войвыв берегъяскӧд да Италиякӧд.
Сӧмын тӧлыс Африка лунвылын овлӧ сэки, кор войвылын сулалӧ жар да кос гожӧм.
Сынӧдлӧн температура юль тӧлысьын.
Кӧні жарджык гожӧмыс — Войвыв Африкаын али Лунвыв Африкаын?
Мыйла рытыввыв юкӧнас Лунвыв Африкаын изотермаяс вӧчӧны войвывланьӧ кытшов?
Осадокъяс Африкаын (вогӧгӧр).
Стрелкаясӧн мореяс вылын петкӧдлӧма тӧвъяс, кодъяс вайӧны медся уна осадокъяс.
Кык пӧвста стрелкаясӧн петкӧдлӧма кос тӧвъяс.
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй, кӧні заводитчӧны Белӧй Нил да Голубӧй Нил.
Петкӧдлӧй ю йывъяссӧ Конголысь, Замбезилысь, Оранжевӧйлысь да Нигерлысь.
Кутшӧм ю Африкаын оз во океанӧдз?
Кутшӧм кузьтаыс Ниллӧн да Конголӧн?
(1 № содтӧд).
Став гырысь юясыс Африкалӧн заводитчӧны сэтшӧм местаясын, кӧні усьӧны уна осадокъяс, визывтӧны найӧ джуджыд плоскогорьеясӧд, туй выланыс найӧ паныдасьӧны тшупӧдъяскӧд, сы понда вӧчӧны уна порогъяс да водопадъяс.
Главнӧй юыс Африкаын — Нил, кузьтанас сійӧ уступайтӧ сӧмын Миссисипилы Миссурикӧд.
Сійӧ артмӧ Белӧй Нилысь да Голубӧй Нилысь.
Белӧй Нил заводитчӧ Виктория тыысь, — уровеньыс сылӧн километр дорысь вылынджык океан уровеньысь.
Голубӧй Нил заводитчӧ Абиссинскӧй гӧраясын Тан тыысь, коді куйлӧ ещӧ вылынджык Виктория ты серти (серпас, 167 лб.).
Средиземнӧй морелань визывтігӧн Нил паныдасӧ тшупӧдъяскӧд да вӧчӧ уна порогъяс.
Сы бӧрын Нил визывтӧ сэсся лӧня да мореӧ усянінын вӧчӧ дельта (ыджта сертиыс Волга дельта кодь кымын).
Гожся кадӧ Нил быд во ойдлӧ вывті уна зэръясысь заводитчанінас.
Тайӧ зэръясыс заводитчӧны тулысын да мунӧны гожӧмбыд.
Кыкнан Нилыс — Белӧй и Голубӧй — туӧны да нуӧны гудыр ва ылӧ войвылӧ, кӧні зэръяс ньӧти оз овлыны, да кӧні юыс ойдӧ гожӧмын, мича, кос да жар поводдя дырйи (быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг).
Арнас юыс бӧр пырӧ аслас берегъясӧ, долинаас кольӧ влага да плодороднӧй нюйт слӧй.
Кузьта сертиыс мӧд ю Африкалӧн — Конго.
Сійӧ нуӧ сэтшӧм уна ва, мый пасьтаыс сылӧн шӧр юкӧнас 10 км гӧгӧр.
Но кӧні сійӧ писькӧдчӧ океанлань, кыпӧдчӧм материк дор вомӧн, сэні Конго векнялӧ 400 м-ӧдз да лэччӧ порогъяс пыр джуджыд, кытшлалысь ущельеӧд 50 км-ӧн час.
Коймӧд кузь ю Африкалӧн — Нигер — Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бӧрӧ кольӧ.
Мукӧд ыджыдджык юяс Африкаын — Замбези Виктория водопадӧн (серпас, 169 лб.) да Оранжевӧй.
Замбези ю шӧр юкӧнас визывтӧ базальтовӧй пыдӧсӧд (важ кынмӧм лава вылын), туй вылас паныдасьӧ потаскӧд да усьӧ 120 м судтасянь.
Водопадыслӧн шумыс кылӧ 15 км сайсянь.
Водопад весьтас пызйӧ-кайӧ ваыс вылӧдз, сэні шонді ворсӧ радуга рӧмъясӧн (артмӧ ӧшка-мӧшка).
Асыввывафриканскӧй тыяс — Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукӧд — куйлӧны джуджыд впадинаясын, берегъясыс налӧн джуджыдӧсь да зэв крутӧсь.
Медыджыд тыыс Африкалӧн — Виктория, ыджда сертиыс уступайтӧ сӧмын ӧти преснӧй ваа тылы — Верхньӧйлы (Верхньӧй тылы Америкаын), но Виктория — ляпкыд ваа ты.
Суданын эм сӧмын ӧти ыджыд ты — Чад, но сійӧ некытчӧ оз визывт; сэтчӧ усьӧ Шари ю.
Войвыв помас Сахараын, а сідз жӧ Атлас складкаяс костын паныдасьлӧны сола тыяс — шотты, кӧні ваыс овлӧ сӧмын зэръяс бӧрын, мукӧд кадъясӧ шотты пыдӧсын куйлӧ лым кодь еджыд сов.
Нил ю, сылӧн ваыс — кымын паськыд штриховкаыс, сымын уна ва нуӧ юыс.
Кытысь Нил босьтӧ кызвын васӧ?
Лыдпасъясӧн петкӧдлӧма, кымын кубическӧй километр ва нуӧ вогӧгӧрӧн юыс.
Конго аслас вожъяскӧд.
Мыйла Конго абу судоходнӧй ю вом дорӧдыс?
Видзӧдӧй, кымын судоходнӧй места лоӧ Конго вылын ю йывсяньыс ю вом дорӧдзыс.
Петкӧдлӧй Конго вылысь да вожъяс вывсьыс местаяс, кытчӧ позьӧ стрӧитны электростанцияяс.
Мыйла тайӧ юяс вылас сэтшӧм уна порогыс?
Быдмӧгъяс Африкаын.
Медся уна места босьтӧны Африкаын пустыняяс.
Сэсся мунӧны саваннаяс да кустарникъяса степъяс.
Кутшӧм быдмӧгъяса обласьтъяс костын куйлӧны кустарникъяса степъяс?
Кутшӧм климат тропическӧй вӧръясын?
Водопад Виктория.
Петкӧдлӧй план вывсьыс потас, кытчӧ усьӧ Замбези.
Петкӧдлӧй сійӧ жӧ потассӧ серпас вылысь.
Корсьӧй схема вывсьыс места, кытысянь вӧчӧма фотографиясӧ.
Быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй пустыня обласьтъяс Войвыв Африкаын да Лунвыв Африкаын.
Кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
Висьталӧй пустынясянь тропическӧй вӧрлань вуджан полосаяс.
Гвинейскӧй залив берег вылын да Конго ю бассейнын — медся ва местаясас Африкаын — быдмӧны тропическӧй вӧръяс.
Тайӧ — зэв сук вӧръяс, гартчӧмаӧсь лианаясӧн.
Пуясыс быдмӧны сэні уна вевсьӧн (ярусӧн).
Шонді югӧр шоча пыравлӧ коръяс косттіыс; сынӧдыс сэні жар да уль руа.
Пуясыс быдмӧны зэв джуджыда (50–60 м-ӧдз); татшӧм гырысь пуясыслӧн эмӧсь пыкӧдъяс сяма содтӧд вужъяс.
Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костӧд векньыдик трӧпа вывті мунігӧн аддзан сӧмын некымын воськов водзӧ.
Вылын пуяс вылас лэбалӧны быдсяма пӧткаяс; уліас животнӧйяс пӧшті абуӧсь.
Сэні олӧны негырысь семьяясӧн морт сяма ӧблезянаяс — шимпанзеяс да гориллаяс, да налӧн главнӧй врагъясыс — леопардъяс.
Сэтшӧм странаяс Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 60-сянь 150 см-ӧдз, да кӧні овлӧ кос тӧв, вевттьысьӧмаӧсь саваннаясӧн.
Зенитнӧй зэръяс дырйи сэні быдмӧ кузь турун, унаысь морт судта.
Кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлӧны сюрс вося баобабъяс.
Баобаб — му вылын медся кыз пу; кызтанас сійӧ овлӧ 20 м-ӧдз, но абу джуджыд, 15–20 м судта сӧмын.
Быдмӧ уна кыз вожӧн, ыджыд шатёр кодь, ылысянь видзӧдны быттьӧ дзонь роща.
Баобаб сетӧ сёян плодъяс, кодӧс зэв радейтӧны ӧблезянаяс, сы понда баобабсӧ шуӧны ещӧ ӧблезяна нянь пуӧн.
Юяс пӧлӧн, кодъяс визывтӧны саваннаясӧд, быдмӧны вӧръяс; найӧс шуӧны галерейнӧй вӧръясӧн: татшӧм вӧрӧдыс юыс визывтӧ быттьӧкӧ галереяын.
Нюръяса берегъяс вылын юяс да тыяс пӧлӧн быдмӧны тростник да папирус.
Тӧвся кос поводдя пуктӧм бӧрын туруныс саваннаясын вижӧдӧ да косьмӧ, весиг пуяс вылысь коръяс усьӧны кос поводдяла.
Сэки саваннаясын кокниа кыптӧны пӧжаръяс да паськалӧны уна дас дай сё километръяс вылын.
Сьӧд-пемыд тшын кайӧ вывлань, тупкӧ енэжсӧ, шондісӧ; муыс тырӧ пӧимӧн.
Став ловъя олысьыс пышйӧ саваннаясысь либӧ сотчӧ биӧн; сӧмын еджыд кодзувкотъяс-термитъяс кольӧны асланыс биысь повтӧм стрӧйбаясын.
Тайӧ пӧжаръясыс зэв лӧсялӧны пӧскӧтинаяслы (вынсьӧдӧны найӧс пӧимӧн), но найӧ вӧчӧны ыжыд урон вӧръяслы.
Мусинъяс саваннаясын да тропическӧй вӧръясын краснозёмнӧйӧсь.
Перегнойыс налӧн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс ӧдйӧ зэв сісьмӧны (перегорайтӧны) васӧдла да жарла, а перегнойсӧ нуӧ ва; но тайӧ муясыс озырӧсь калийӧн да шыдӧс кодь тэчасаӧсь.
Вынсьӧдтӧг найӧ регыдӧн вынтӧммӧны, но фосфор да азот сюйӧмӧн дыр вермӧны сетны бур урожайяс.
Животнӧйяс африканскӧй саваннаясын зэв уна сикас.
Вывті бур пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны дзонь стадаяслӧн антилопаяс, зебраяс да страусъяс.
Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь коръяссӧ сёйӧны жирафъяс (серпас 170 лб.).
Турун сёйысь животнӧйяс бӧрся вӧтлысьӧны хищникъяс — левъяс, гиенаяс да шакалъяс.
Радейтана оланіныс налӧн — вӧр доръяс; сэтысянь войясын найӧ петӧны кыйсьыны саваннаясӧ.
Сэні жӧ, вӧр доръясын, тапикасьӧны, сёйӧны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кыз кучикаяс — слӧнъяс да носорогъяс.
Юясын да тыясын, вӧръяс пӧвсын да саваннаясын, олӧны бегемотъяс да крокодилъяс.
Вӧръясын и саваннаясын насекомӧйяс зэв уна, торъя нин термитъяс, — быд воськовын налӧн стрӧйбаяс.
Тропическӧй юкӧнас Африкаын олӧ цеце гут, сійӧ курччӧмысь кулӧ пӧшти быд домашньӧй животнӧй (карта 171 лб.) *.
* Сы понда ӧні Лунвыв Африкаын заводитӧны видзны зебраясӧс, найӧ оз заразитчыны тайӧ гутсьыс да.
Тайӧ гутъясыс курччӧмнаныс заразитӧны йӧзӧс зэв сьӧкыд узян висьӧмӧн.
Сэсся быдлаын саваннаясын олӧны москитъяс, найӧ заразитӧны тропическӧй малярияӧн.
Колӧ шуны, саваннаяс да тропическӧй вӧръяс оз лӧсявны мортлы олӧм вылӧ, торъя нин европеецъяслы, кодъяс оз вермыны овны васӧд жар климатын.
Нил вылыс помын да гырысь тыясын олӧ уна лэбач (пӧтка); тӧлын Европаысь сэтчӧ локтӧны зэв гырысь стаяясӧн пӧткаяс.
Неважӧн на Африкаын вӧлі лыдтӧм-тшӧттӧм дикӧй животнӧй.
Шуам, Чад ты дорын слӧнъяс ветлісны стадаясӧн 500 дай унджык душӧдз, а Лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлісны ӧти местаысь мӧдӧ уна сё сюрс лыда стадаясӧн.
Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлӧ вӧлі кызмырдӧн (ӧружйӧӧн) писькӧдчыны антилопа стадаяс костӧд.
Бӧрынджык, кор Африкаын заводитісны кыйсьыны зверъяс бӧрся ружъеясӧн, животнӧйяс тайӧ материк вылас кутісны ӧдйӧ шочмыны.
Торъя нин ёна кыйисны еджыд да сьӧд кыйсьысьяс (охотникъяс) слӧнъясӧс дона клыкъясыс понда да страусъясӧс дона гӧн пондаыс.
Страусъясӧс ӧні пӧртісны видзан пӧткаясӧ, вӧдитӧны Лунвыв Африкаын; найӧ йирсьӧны сутугаӧн потшӧм пӧскӧтинаяс вылын.
Косджык местаясын Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 10-сянь 60 см-ӧдз, да кӧні кос поводдяяс сулалӧны воджын дорысь кузьджыка, куйлӧны посньыдик кустарникъяса (½ м судта гӧгӧр) степъяс.
Турун сэні бура быдмӧ сӧмын зэра воясӧ, а кос воясӧ — зэв омӧля.
Степъясын животнӧйяс ёна этшаджык — тайӧ медзэвсӧ антилопаяс да зебраяс; найӧ локтӧны татчӧ ульсов кадӧ, кор степъяс веж турунаӧсь.
Йирсьысь пемӧсъяс бӧрся вӧтчӧны и хищникъяс — левъяс, гиенаяс.
Степъясын век олысьяс пытшкысь медзэвсӧ олӧны тані му пытшкын олысь животнӧйяс; найӧ заптӧны сэні аслыныс кӧрымсӧ кос поводдяа кад кежлӧ: татшӧмъясыс — дикобразъяс (кузь, 40 см-ӧдз, емъяса), му кӧчьяс, кодзувкотъяс да ящерицаяс
Мусинъяс степъясын сьӧд да вижов рӧмаӧсь; перегной сэні чукӧрмӧма уна, кос климатын быдмӧгъясыс надзӧник перегорайтӧм вӧсна.
Пустыняясын Африкаын — Сахараын да мыйкӧмында Калахариын — зэв паськыд местаяс куйлӧны пӧшти дзик кушӧсь, быдмӧгтӧмӧсь.
Долинаясын да гӧра бокъясын, кӧні шочиника овлӧны зэръяс, быдмӧны сӧмын турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс, зэв посньыдик коръяӧсь да зэв кыз да кузь вужъясаӧсь.
Животнӧйясӧн пустыняяс гӧльӧсь: Сахараын эмӧсь скорпионъяс, ящерицаяс да змейяс; найӧ зэв дыр, уна тӧлысьӧдз, вермӧны овны сёйтӧг-ютӧг.
Тайӧ животнӧйясыс луннас куйлӧны гож водзын, а вой кежлӧ дзебсьӧны кӧдзыдысь щельясӧ да гуранъясӧ.
Долинаясӧд, кӧні быдмӧ турун, пустыняясӧ пыдӧдз пырӧны антилопаяс; луннас найӧ вермӧны котӧртны уна дас дай сё километръясӧдз сёян да юан корсьӧм могысь.
Пустыня доръясын паныдасьлӧны хищникъяс — левъяс да гиенаяс.
Став животнӧйыс пустыняын рудов-виж рӧмаӧсь (защитнӧй рӧм), сы понда найӧс сьӧкыд аддзыны сэтшӧм жӧ рӧма скалаяс да лыаяс костысь.
Уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн чужан муыс (рӧдинаыс) Африкаын: кофейнӧй пулӧн чужан му — Абиссиния, Гвинейскӧй вӧръяс — масличнӧй пальмалӧн, саваннаяс — некымын сорта просолӧн да му ӧреклӧн чужан му; Сахара оазисъясысь петіс финиковӧй пальма.
Мукӧд свет юкӧнъясысь вайӧм быдмӧгъяс Африкаын бура овмӧдчисны; татшӧмӧсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.
Какао пуяс садитӧм могысь негръяс весалӧны тропическӧй вӧр, кольӧны сӧмын гырысь пуяссӧ, на костын сэсся и садитӧны какао пуяс, найӧ ӧдйӧ быдмӧны да регыдӧн вайӧны плодъяс, а асьныс пыр кольӧны джуджыд пуяс сайын — не сійӧ кӧ, тӧв кокниа нуас какао бобыа плодъяссӧ.
Саваннаясын Килиманджаро бокын.
Акацияяс улын жирафъяс.
Корсьӧй конус — термитъяслысь оланін.
Цеце гут да узян висьӧм паськалӧм Африкаын.
Петкӧдлӧй узян висьӧмлысь очагъяс.
Войдӧр, кӧрт туйяс нуӧдтӧдз да пароходъясӧн ветлӧм лӧсьӧдтӧдз, узян висьӧм паськалӧма вӧлі ёна омӧльджыка.
Африканскӧй просо; шӧрас сорго.
Население.
Африкаын олӧ 150 млн. морт гӧгӧр — став мувыв олыссьыс ӧти дасӧд юкӧнысь этшаджык.
Плӧщадьыс Африкалӧн 30 млн. кв. км гӧгӧр; сідзкӧ ӧти квадратнӧй километр вылӧ шӧр лыдӧн воӧ сӧмын 5 морт.
Разнӧй юкӧнъясын Африкаын население лыдыс абу ӧткодь.
Пустыняясын олысьяс пӧшти абуӧсь.
Этша населениеаӧсь сідз жӧ нюрсялӧм тропическӧй вӧръяс, — сэні ветлӧны сӧмын посньыдик кыйсьысь племенаяс.
Африканскӧй саваннаясын олысьыс тшӧкыдджык шӧр азияса степъясын серти, — тані уна зэръяс понда позьӧ вӧдитны видзму овмӧс.
Тшӧкыда овмӧдчӧмаӧсь йӧз Абиссинскӧй амбыясын, кӧні сідзжӧ позьӧ нуӧдны видзму овмӧс.
Но медся уна йӧз олӧны Нил улыс пом долинаын, кӧні зэв важ кадъяссянь нуӧдӧма искусственнӧй орошение.
Африкаса народъяс пырӧны кык главнӧй группаӧ: негрскӧй группаӧ (сьӧд кучика да кудриа юрсиа) да индоевропейскӧй группаӧ.
Воддза группаас пырӧ кык коймӧд юкӧнсьыс унджык став африкаса олысьяссьыс.
Главнӧй народыс тайӧ группаас — негръяс.
Найӧ олӧны саваннаяса да тропическӧй вӧръяса обласьтын; юксьӧны найӧ суданскӧй негръяс вылӧ да лунвывафрикаса негръяс, либӧ банту вылӧ.
Негрскӧй группаӧ пырӧны сідз жӧ готтентотъяс да бушменъяс, кодъяс олӧны рытыв-лунвыв Африкаын.
Найӧ торъялӧны негръясысь югыдджык, виж да чукырӧсь кучикӧн да ещӧ юрсиыс налӧн быдмӧ позтырӧн (пучокъясӧн).
Центральнӧй Африкаын сьӧд-пемыд тропическӧй вӧръяс пӧвсын олӧны ичӧтик тушаа карликовӧй племенаяс.
Суданскӧй негръяс торъялӧны банту негръясысь кывнас; сыысь ӧтдор, суданецъяс зэв ыджыд тушааӧсь.
Главнӧй уджыс негръяслӧн — му вӧдитӧм.
Муяссӧ найӧ небзьӧдӧны (копайтӧны) коканъясӧн либӧ прӧстӧй ёсь бедьясӧн.
Кӧдзӧны найӧ медсасӧ африканскӧй просо — дурра, кукуруза, бобы, юмов картупель, бананъяс да медсясӧ нин тыква, кодӧс негръяс зэв радейтӧны.
Быдмигас да воигас кӧдзаяссӧ негръяс видзӧны ӧблезянаясысь, бегемотъясысь, слӧнъясысь да дикӧй порсьясысь.
Воӧм няньяссӧ негръяс оз вундыны ни оз ытшкыны, а орйӧдлӧны пуртӧн быд шеп торйӧн, идзассӧ сотӧны мусӧ вынсьӧдӧм вылӧ.
Тусьсӧ видзӧны жытникъясын, — найӧс вӧчӧны джуджыд сюръяяс вылын быдлаӧ веськалысь термитъясысь виччысьӧм могысь.
Изӧны негръяс кипом изкиясӧн, пызьсьыс пӧжалӧны сӧчӧн — нянь пыдди.
Ассьыныс муяссӧ негръяс частӧ вежлалӧны, — краснозёмъяс ӧдйӧ омӧльччӧны да.
Выль муяс вылӧ мунӧны став сиктъяснаныс; выль местаын найӧ бара стрӧитчӧны — ньӧръясысь, турунысь да пальма коръясысь.
Цеце гут паськалӧмла скӧтвидзӧм Африкаын оз мун быдлаын; скӧтвидзӧм ньӧти оз мун тропическӧй вӧръяс обласьтын — сэні олӧны сӧмын му уджалысьяс.
Медуна скӧт видзӧны суданскӧй негръяс да кафръяс Африка лунвылын.
Индоевропеецъяскӧд ӧти рӧдвужа народъясыс зэв важ кадъяссянь олӧны Африкаын войвылас да асыввылас хамитъяс: берберъяс, египтянаяс да мукӧд.
На бӧрын воисны Азияысь арабъяс да овмӧдчисны быдлаын хамитъяс костын.
Европеецъяс кутісны овмӧдчыны Африкаын неважӧн; тшӧкыда овмӧдчисны найӧ сӧмын самӧй войвылас да самӧй лунвылас Африкаын, кӧні климатыс налы лӧсялӧ.
Европейскӧй империалистъяс босьтісны ас киподуланыс африканскӧй народъясӧс да юкисны ас костаныс Африкасӧ, пӧртісны сійӧс уна колонияясӧ.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйӧн торъялӧны тэчас сертиыс Азия да Африка?
2. Мый понда артмис пустыня Сахара?
3. Мыйла Сахараын войнас температураыс улын, а луннас жар?
4. Кӧні сулалӧны дзоньвидзалунлы медся лӧсялан обласьтъяс Африкаын?
5. Мыйла пытшкӧс юкӧнъясыс Африкалӧн дыр олісны тӧдмавтӧг?
Носильщикъяс караванлӧн Асыввыв Африкаын кос кадӧ (тӧлын) ю вомӧн вуджӧм.
Зэра кадӧ тайӧ юсӧ носильщикъяс дзик оз вермыны вуджны.
Корсьӧй тайӧ серпас вывсьыс кусӧм вулкан.
Кимберлейскӧй алмазнӧй рудник, — кусӧм вулкан кратерын.
Алмазсӧ перйӧны важся кельыд-лӧз лаваысь.
Войдӧр перйылісны му веркӧссьыс, скалаас гуран (котловина) кодйӧмӧн (лыдпасъяса визьяснас петкӧдлӧма, джуджыд-ӧ сійӧ вӧлі).
Бӧрынджык му веркӧсысь перйӧмсӧ дугӧдісны, сы пыдди вӧчисны шахтаяс да штрекъяс.
Висьталӧй, мыйла тыртӧм породаяс оз тыртны перъянінсӧ.
Государствояс да колонияяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Африкалысь юкӧнъяс — Англиялысь колонияяссӧ.
Висьталӧй колонияясыслысь нимъяссӧ, кодъясӧс пасйӧма миян карта вылын.
Петкӧдлӧй Франциялысь колонияяс да висьталӧй кымынлыськӧ нимъяссӧ.
Петкӧдлӧй Италиялысь да Бельгиялысь колонияяс, а сідз жӧ Абиссиния, Египет да Либерия государствоясӧс.
Став Африкасӧ босьтісны империалистическӧй государствояс; ӧні сэні сӧмын налӧн колонияяс да полуколонияяс, кӧть эськӧ мукӧдыс на пытшкысь и лыддьысьӧны самостоятельнӧй государствоясӧн.
Англия киын Лунвывафриканскӧй Союз — доминион; сійӧ сетӧ Англиялы зэв уна зарни (⅖ юкӧнсӧ став мувыв перйӧм зарниысь), уна алмаз, вель уна платина, уна ыж вурун да с. в.
Сэсся Англия киын колонияяс: Асыввыв Африка, Англо-Египетскӧй Судан — сетӧ хлопок, да Нигерия — сетӧ Англиялы пальмӧвӧй вый да какао (какао вӧдитӧм серти Нигерия босьтӧ первой места мирын) да мукӧд тор.
Египет лыддьысьӧ самостоятельнӧй государствоӧн, но олӧ Англия власьт улын.
Став овмӧсыс Египетлӧн Нил ойдлӧм сайын — сійӧ вайӧ ва муяс вылӧ да плодороднӧй нюйт.
Англия стрӧитіс Асуан кар дорын плотина, коді регулируйтӧ ва уровеньсӧ Нил юын.
Мыйкӧмында васӧ Нил босьтӧ Абиссинияысь (серпас, 167 лб.), кӧні куйлӧ Тана ты, сы понда Англия зільӧ босьтны и тайӧ странасӧ.
Суэцкӧй канал Суэц да Порт-Саид портъясӧн Египетын пырӧ Англия владениеясӧ, сійӧс видзӧны английскӧй войскаяс да английскӧй военнӧй суднояс.
Франция киын: Алжир, Тунис да Марокко, Сахара, Экваториальнӧй Африкалӧн юкӧн да Мадагаскар.
Бельгия киын — Конго, кӧні перйӧны уна ыргӧн.
Италия киын — Триполи, Эритрея да Итальянскӧй Сомали.
Африканскӧй государствояс Абиссиния да Либерия збыльвылӧсӧ абу жӧ самостоятельнӧй государствояс.
Абиссиния понда мунӧ чорыд кось Италия, Англия, Франция да Япония костын.
Косьыс тайӧ сэтшӧма ёсьмис, мый вермас кыптыны война.
Либерия жӧ олӧ США-ысь зависимосьтын, — найӧ лӧсьӧдісны Либерия территория вылын каучуковӧй плантацияяс.
Тадзи став зэв гырысь озырлунъясыс Африкалӧн мунӧны разнӧй странаясса капиталистъяслы.
Империалистъяс лёкысь нартитӧны сэтчӧс олысьяссӧ Африкаын да мырдӧн тшӧктӧны ужавны ас выланыс.
Сё сюрсъясӧн негръяс кулӧны быд во тшыгла да висьӧмъясла плантацияяс вылын, рудникъясын да тропическӧй вӧрын туйяс вӧчигӧн.
Тадзи топӧдӧм йӧзлысь кадысь-кадӧ кыпӧдчылӧмъяссӧ (восстаниеяс) пӧдтӧны карательнӧй отрадъясӧн да аэропланъясӧн — бомбовозъясӧн, кодъяс жуглӧны налысь сиктъяссӧ.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Висьталӧй да объяснитӧй, позьӧ-ӧ Африкаӧс шуны колонияяс материкӧн?
2. Мыйла урожайяс Египетын лоӧны Абиссинияын осадокъяс сайын?
Хлопок вӧдитӧм Египетын.
Корсьӧй Асуанскӧй плотина.
Мыйла главнӧй кӧдзаясыс дельтаын?
Негр, европеец да карлик Центральнӧй (Шӧр) Африкаын.
Европеецлӧн тушаыс 180 см, тӧдмалӧй синмӧн видзӧдӧмӧн, ыджыд-ӧ карликыс.
АМЕРИКА.
Физико-географическӧй обзор.
Плӧщадьыс 42,8 млн. кв. км.
Население 250 млн. морт.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Америкалысь помъяссӧ войвылын да лунвылын.
Тӧдмалӧй налысь коластсӧ экваторсянь (километръясӧн).
Мерайтӧй медся паськыд инсӧ Лунвыв Америкалысь (мерайтӧй параллель кузя).
Думнаныд вӧчӧй морскӧй путешествие Войвыв Америка гӧгӧр Гудзонов заливсянь часі стрелка мунӧмланьӧ Панамскӧй канал пыр Берингов проливӧдз да висьталӧй став заливъяс, проливъяс, мореяс, море визувъяс, ляпкыдінъяс, діяс да полуостровъяс тайӧ туй вывсьыс.
Вӧчӧй татшӧм жӧ путешествие Лунвыв Америка гӧгӧр.
Ыджда, сулаланін да очертание.
Ыджда сертиыс Америка уступайтӧ сӧмын Азиялы.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 15 сюрс километр кузя.
Америка сулалӧ медся важнӧй кык океан костын.
Мукӧд материкъяссянь сійӧ ылын либӧ весигтӧ зэв ылын, но сы пыдди Америкасянь мунӧны сэтчӧ веськыд туйяс восьса океанъясӧд.
Правда, ӧти местаын Америка матӧдз сибалӧ Азия дінӧ, но сійӧ местаас олӧ этша йӧз.
Очертаниеыс Америкалӧн абу быдлаын ӧтсяма.
Тихоокеанскӧй берегыс сылӧн омӧля торъявлӧма, сэні эм сӧмын кык ыджыдджык полуостров — Калифорния да Аляска — да сӧмын ӧти ыджыдджык залив, векньыд да кузь — Калифорнийскӧй.
Тихӧй океанлӧн кузь американскӧй берегъяс джуджыдӧсь, скалаясаӧсь да бухтаястӧмӧсь.
Сӧмын 47-ӧд параллельсянь 60-ӧд параллельӧдз Войвыв Америкаын берегъясыс вундассьӧмаӧсь фиордъясӧн, да тані эмӧсь діяс да шхеръяс, кыдзи Скандинавскӧй полуостров вылын.
Ӧти татшӧм фиордын сулалӧ порт — Ванкувер.
Татшӧм жӧ фиордъяс, діяс да шхеръяс ми аддзам (видз. краситӧм карта) и лунвыв Америкаын, 42-ӧд параллельсянь лунвывланьын.
Некымын татшӧм фиордысь артмӧма Магеллан пролив.
Сійӧ сэтшӧм кытшлӧса, мый Магелланлы ӧдва сюри сэтысь петан туй.
Кузьтаыс сылӧн 600 км.
Уна фиордъяс кузя Лунвыв Америкаын, а сідз жӧ и Войвыв Америкаын, весиг и ӧні на лэччӧны океанӧ зэв гырысь ледникъяс.
Атлантическӧй берегыс Лунвыв Америкаын омӧля торъявлӧма; сэні эм сӧмын кык ыджыд бухта, кыкнаныс ю вом дорын — Ла-Плата да Амазонка ю вомъясын.
Атлантическӧй берег Шӧр да Войвыв Америкалӧн зэв ёна торъявлӧма.
Сэні эм ді чукӧр — архипелаг, шусьӧ Вест-Индияӧн.
Сэтчӧ пырӧны Ыджыд Антильскӧй діяс (Куба, Гаити да мукӧд), Посни Антильскӧй діяс да Багамскӧй діяс.
Тайӧ архипелагыс Флоридакӧд тшӧтш торйӧдӧ океанысь американскӧй Средиземнӧй море, кытчӧ пырӧны Мексиканскӧй залив да Караибскӧй море.
Татысь ю сяма визулӧн петӧ Флоридскӧй проливӧд Гольфстрим; пасьтаыс сылӧн тані 50 км гӧгӧр, визув ӧдыс — часӧн 10 км гӧгӧр.
Асыввыв берегыс Войвыв Америкалӧн ёна торъявлӧма 35-ӧд параллельсянь 50-ӧд параллельӧдз; тані уна заливъяс да бухтаяс, тані сулалӧны портъяс — Нью-Йорк, Филадельфия да мукӧд.
Медыджыдыс тайӧ заливъяссьыс — Лаврентия.
Сійӧс торйӧдӧ океанысь Ньюфаундленд ді.
Войвыв берег Америкалӧн ёна торъявлӧма.
Сэні пыдӧдз материкас пырӧ Гудзонов залив; океанкӧд сійӧ ӧтлаасӧ Гудзонов проливӧн.
Найӧ кытшовтӧны Лабрадор полуостров.
Войвылын Америкаӧс гӧгӧртӧ зэв ыджыд архипелаг, шусьӧ сійӧ Канадскӧйӧн, а сідз жӧ Арктическӧйӧн; сэні уна гырысь діяс, на пытшкысь Баффинова земля Суматраысь ыджыдджык.
Девисов пролив да Баффинов залив торйӧдӧны тайӧ архипелагсӧ му вылын медся ыджыд діысь — Гренландияысь.
Тайӧ діыслӧн кузьтаыс 2650 км, медпаськыдіныс сылӧн 1000 км.
Гренландия сэтшӧма торъялӧ Америкаысь, мый сійӧс позьӧ эськӧ вӧлі лыддьыны неыджыд материкӧн.
Канадскӧй архипелаг діяс костса проливъяс дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн, а мукӧдыс на пытшкысь, Атлантическӧй океанысь Войвыв Ледовитӧй океанӧ петан туйяс, пӧшти пыр тырӧмаӧсь йиӧн.
Арктическӧй архипелагсянь рытывланьын Ледовитӧй океан вывті Америка берегъяс дорын судноясӧн позьӧ ветлыны сӧмын дженьыдик кадӧ да и сійӧ не быд во.
Берингов пролив воджын дорысь дырджык кадсӧ сідз жӧ тырӧма йиӧн, но гожся кадӧ сэті ветлӧны суднояс.
Колӧ шуны, мореяс оз сэтшӧма пырны Америка материкӧ, кыдзи Европаын.
Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын эмӧсь местаяс 1500 км сайын дай ылынджык океансянь.
Америка восьтӧм да тӧдмалӧм.
Америкаӧс европеецъяс кыкысь восьтісны.
Первойсӧ сійӧс восьтісны Х нэмын норманн-морякъяс, кодъяс овлісны Скандинавскӧй полуостров вылын.
Выль муяс корсьӧм могысь найӧ неӧтчыд плавайтлісны ылі туйӧ да сідзи восьтісны (аддзисны) Гренландия ді, а сэсся и асыввыв берегсӧ Войвыв Америкалысь, кодӧс найӧ шуисны «Виноград странаӧн».
Но тайӧ восьтӧмсӧ норманнъяс эз лыддьыны кутшӧмкӧ ыджыд (колан) торйӧн да регыд сы йылысь асьныс вунӧдісны.
Мӧдысь Америкаӧс восьтіс ХVІ нэмын итальянец Колумб.
Сійӧ, сэк кадся мукӧд морякъяс моз жӧ, кӧсйис корсьны морскӧй туй Индияӧ.
Тайӧ колӧ вӧлі паськалысь тӧргӧвӧй капиталлы.
Колумб пырис испанскӧй служба вылӧ да мӧдӧдчис 1492-ӧд вося август первой лунъясӧ Атлантическӧй океан вывті рытыввылӧ; сійӧ воас жӧ октябр тӧлысь помын Колумб сувтіс Багамскӧй діяс пытшкысь ӧти ді дорӧ.
Сы бӧрын восьтіс ещӧ Куба да Гаити, сэсся бергӧдчис Испанияӧ, вайис бур юӧр: морскӧй туй Индияӧ сюри (Колумб думайтліс, мый восьтӧм діясыс сулалӧны Индия бердын, а Куба діӧс сійӧ чайтіс Японияӧн).
Бӧрынджык сійӧ вӧчис ещӧ куим морскӧй путешествие, восьтіс уна выль діяс, а сідз жӧ и асьсӧ Америка материксӧ, но сійӧ пыр чайтліс, мый восьтӧм муясыс сыӧн асыв-лунвыв Азияынӧсь.
Татшӧм мӧвпӧн Колумб и кулі, а европеецъяс дыр шулісны сылысь восьтӧм странаяссӧ Индияӧн, бӧрынджык — Вест-Индияӧн (Рытыввыв Индияӧн).
Сӧмын разнӧй путешественникъясӧн унаысь плавайтлӧм бӧрын европеецъяс гӧгӧрвоисны, мый Колумб восьтіс выль свет юкӧн.
«Америка» нимсӧ сылы сетӧма вӧлі ӧти путешественник ним серті — Америго Веспуччи, коді вӧчис Америкалысь карта.
Америка тӧдмалӧмын Колумб бӧрын медыджыд заслуга лоӧ испанскӧй мореплавательлӧн — Магелланлӧн; му шар гӧгӧр кытшовтігӧн (кругосветнӧй путешествие вӧчигӧн) сійӧ гӧгӧртіс Лунвыв Америкаӧс (сы нимӧн шуӧм пролив кузя) да сэки сійӧ — первой морт — казяліс, мый Америка да Азия костын куйлӧ зэв ыджыд океан (сылы сійӧ сетіс «Тихӧй океан» ним).
Войвыв Америкалысь берегъяссӧ тӧдмалісны английскӧй мореплавательяс: Девис, Гудзон, Баффин да мукӧд (на нимӧн шусьӧны Девисов пролив, Гудзонов залив, Баффинов залив да мук.).
Мукӧд путешественникъяс мӧдлісны мунны Атлантическӧй океанысь Великӧй океанӧ Войвыв Ледовитӧй океан пыр, но пӧгибнитісны (куліны) плавайтысь йияс пӧвсын тшыгла да кӧдзыдла.
Тадзи, шуам, пӧгибнитіс колян нэмын Франклин став спутникъясыскӧд.
Сӧмын ХХ нэм пуксигӧн норвежскӧй путешественниклы Амундсенлы удайтчис парусно-моторнӧй шхуна вылын мунны Войвыв Америка берегъяс пӧлӧн Девисов проливсянь Берингов проливӧдз: та вылӧ ковмис сылы куим во.
Пытшкӧсса обласьтъяссӧ Америкалысь, кыдзи Войвылас, сідз жӧ и Лунвылас, тӧдмалісны медзэвсӧ Европаысь переселенецъяс; учёнӧй исследовательяс пытшкысь медыджыд заслуга лоӧ немецкӧй путешественниклӧн — Александр Гумбольдтлӧн, коді бура гижис (опишитіс) Лунвыв да Войвыв Америка природа йылысь.
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Кордильеры да Анды, корсьӧй места, кӧні найӧ паськалӧны да кӧні векняммӧны.
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
Петкӧдлӧй увтасъяс: Миссисипскӧй, Амазонскӧй да Лаплатскӧй.
Петкӧдлӧй гӧра массивъяс: Канадскӧй, Аппалачскӧй, Гвианскӧй да Бразильскӧй.
Америка рытыввыв берег пӧлӧн, Аляскасянь Огненнӧй Земляӧдз, кыссьӧны му вылын медся кузь гӧраяс — Кордильерыяс, Лунвыв Америкаын найӧ шусьӧны Андыясӧн.
Тайӧ гӧраясыс орлӧны сӧмын ӧти местаын — Панамскӧй перешеекын.
Пӧшти кузялаыс найӧ мунӧны некымын орчча цепӧн.
Войвыв Америкаын татшӧм цепыс уна, и найӧ сэні шусьӧны торъя нимъясӧн: Скалистӧй гӧраяс, Каскаднӧй гӧраяс, Сьерра-Невада да мукӧд.
Тайӧ цепъяс костас куйлӧны зэв паськыд плоскогорьеяс, шуам, Мексиканскӧй вывтас да Ыджыд Бассейн.
Лунвыв америкаса Кордильерыяс, либӧ Андыяс, ёна векньыдджыкӧсь и кызвынысьсӧ мунӧны кык орчча цепӧн, а на костын куйлӧны кузь да векньыдик плоскогорьеяс, шуам, Перуанскӧй да Боливийскӧй.
Джуджта сертиыс Кордильерыяс уступайтӧны сӧмын медся джуджыд гӧраяслы Азияын.
Торъя нин джуджыдӧсь Кордильерыяс Лунвыв Америкаын.
Весиг экватор бердын, кӧні лым визьыс мунӧ 5 км судтаын, уна йывъяс Кордильерыяслӧн вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн; дзик войвылын да лунвылын, кӧні лым визьыс лэччӧ 500 м судтаӧдз море уровеньсянь, Кордильерыяс тупкысьӧмаӧсь кыз лымйӧн йывъяссяньыс пӧшти подулӧдзыс, а зэв гырысь ледникъяс лэччӧны веськыда океанӧ.
Медджуджыд йылыс Кордильерыяслӧн — Аконкагуа — кайӧ 7 сюрс м-ӧдз, тайӧ — кусӧм вулкан.
Кызвын йывъясыс Кордильерыяслӧн — вулканъяс, либӧ действуйтысь, либӧ кусӧм.
Действуйтысь вулканӧн лоӧ Котопахи (6 км — медджуджыд действуйтысь вулкан му вылын)*, кусӧм вулкан — Ильйи гӧра.
* Тайӧ вулкан извержениеяс дырйи сэні гӧгӧртасас овлӧны зэв ыджыд наводнениеяс (ойдлӧмъяс), лым шапкаыс гӧра йылас сылӧ шоныдсьыс да сійӧн.
Вулканъяс сулалӧны став Тихӧй океан берег пӧлӧныс, Огненнӧй Землясянь Аляскаӧдз; сэсся мунӧны водзӧ Алеутскӧй діяс вылын, Камчаткаын, Курильскӧй діяс вылын, Японскӧй, Филиппинскӧй діяс вылын, Новая Гвинеяын да Новая Зеландияын.
Тадзи Великӧй океан сулалӧ быттьӧ вулканическӧй кытш пытшкын.
Кордильерыяслӧн бокъясыс Тихӧй океанланяс зэв крутӧсь; тані быдлаын паныдасьлӧны зэв гырысь тшупӧдъяс (уступъяс); мӧдарладор бокъясыс налӧн ньывкӧсджыкӧсь.
Тэчас сертиыс Кордильеры да Анды гӧра цепъяс — зэв гырысь складкаяс, найӧ кыптісны ӧти кадӧ кымын Альпыяскӧд да Гималайяскӧд.
Гӧраяс кыптӧмыс и ӧні на мунӧ Америкаын став рытыввыв берег пӧлӧнӧд.
Та йылысь висьталӧны зэв ён землетрясениеяс, кодъяс мунӧны и Войвыв Америкаын, но торъя нин тшӧкыда Лунвыв Америкаын (карта, 183 лб.); землетрясениеясысь ёна страдайтӧны каръяс — Сант-Яго, Лима, а Войвыв Америкаын — Сан-Франциско.
Землетрясениеясысь ӧтдор, тані частӧ овлӧны моретрясениеяс, — океан пыдӧс лэччӧмла; сэки берег вылас шыбитчӧны зэв гырысь гыяс.
Асывланьын Кордильеръяссянь — и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын — куйлӧны зэв паськыд равнинаяс; му пластъясыс сэні куйлӧны пӧшти горизонтальнӧ да артмӧдӧны либӧ плоскогорьеяс, либӧ увтасъяс; татшӧмӧсь: Миссисипскӧй увтас Войвыв Америкаын, Амазонскӧй да Лаплатскӧй увтасъяс Лунвыв Америкаын.
Тайӧ став увтасъясыс да платоясыс, кодъяс босьтӧны шӧр юкӧнъяссӧ материклысь, небыд муаӧсь да лӧсялӧны видзму овмӧс нуӧдӧм вылӧ.
Шӧр юкӧнса равнинаяссянь асывланьын и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын бара кыпӧдчӧны гӧраяс, но абу нин сэтшӧм джуджыдӧсь.
Войвыв Америкаын, асыввылас, лоӧны массивъяс — Канадскӧй да Аппалачскӧй.
Канадскӧй массив, либӧ щит, артмӧма гранитысь, гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь; сійӧ зэв мунӧ финно-скандинавскӧй массив вылӧ, либӧ Балтийскӧй щит вылӧ.
Му веркӧссӧ сылысь сідз жӧ шыльӧдӧмаӧсь важ ледникъяс: быдлаын сэні куш из гӧраяс, меж плешъяс, зэв гырысь валунъяс.
Небыд му сэні зэв этша.
Важ ледникъяс колисны тайӧ массив вылас, а сідз жӧ лунвывланьын сысянь, Огайо да Миссури юясӧдз, зэв уна тыяс.
Аппалачскӧй гӧраяс — складкаяс, но тайӧ складкаясыс зэв важсяӧсь, найӧс ёна нин удитісны ваяс кырны.
Гренландия ді — зэв ыджыд из глыба.
Пытшкӧсса плоскогорьеясыс сылӧн да гӧраясыс тупкыссьӧмаӧсь 1 км кызта дай ещӧ кызджык йиӧн.
Йи увсьыс тыдалӧны кӧнсюрӧ, торъя нин доръясас, гӧра йывъяс 3 км судтаӧдз.
Берегъясыс Гренландиялӧн вундассьӧмаӧсь фиордъясӧн, кыті лэччӧны мореясӧ вывті гырысь ледникъяс.
Помъясыс налӧн торъявлӧны да артмӧны йи гӧраяс — айсбергъяс.
Гожӧмын айсбергъяссӧ, — мукӧддырйи найӧ кыпӧдчӧны 100 м судтаӧдз ва веркӧс вылас, — найӧс нуӧны лунвылӧ кӧдзыд визувъяс — гренландскӧй да лабрадорскӧй.
Йи гӧраяс мунӧны весиг Гольфстримлы паныд, — найӧс нуӧны тӧвъяс либӧ кӧдзыд визувъяс пыдын океанас.
Ас гӧгӧрсьыныс васӧ да сынӧдсӧ кӧдзӧдӧмла айсбергъяс сайсьӧны сук руӧн, а сійӧ зэв ӧпаснӧ суднояслы.
Тадзи 1912-ӧд воӧ зэв ыджыд пароход «Титаник» Англияысь Нью-Йоркӧ мунігӧн зурасис ру пытшкын (туманын) айсбергкӧд, жугӧдіс бортсӧ да вӧйи; сэки вӧйи 1400 морт.
Лунвыв Америкаын, равнинаяссянь асыввылын, сулалӧны кык неджуджыд массив: Гвианскӧй да Бразильскӧй; кыкнаныс важ кристаллическӧй породаясысь да ёна кырӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь, лоины холмистӧй плоскогорьеяс кодьӧсь.
Полезнӧй ископаемӧйясӧн кыкнан Америкаыс озырӧсь.
Кристаллическӧй массивъясын сэні уна кӧрт да ыргӧн рудаяс, уна зарни, эзысь.
Важ складчатӧй гӧраяс — Аппалачскӧйяс — зэв озырӧсь изшомӧн (серпас, 197 лб.); гырысь пластъясӧн изшом куйлӧ сідз жӧ тайӧ гӧраясыскӧд орчча Миссисипскӧй увтас му пытшкын.
Сыысь ӧтдор, тайӧ жӧ гӧраясас да тайӧ жӧ увтасас куйлӧны нефтьлӧн зэв гырысь запасъяс.
Лунвыв Америкаын, кристаллическӧй массивъясын, эмӧсь разнӧй металлъяс (зарни, эзысь, а сідз жӧ алмазъяс).
Но найӧс сьӧкыд корсьны, сы понда найӧс омӧля на перйӧны.
Кордильеры бокъясысь, Венецуэлаын, аддзӧма нефтьлысь зэв гырысь запасъяс.
Войвыв Америкалӧн тэчас.
Корсьӧй Канадскӧй щит.
Корсьӧй том складчатӧй гӧраяс.
Кордильерыяс Войвыв Америкаын.
Корсьӧй гӧра бокъясын вӧръяслысь граница.
Землетрясениеяс да моретрясениеяс Лунвыв Америкаын.
Висьталӧй каръяс, кӧні землетрясениеяс да моретрясениеяс овлӧны зэв тшӧкыда.
Тшӧкыда овлан разрушительнӧӥ землетрясениеяслӧн обласьтъяс
Шочджыка овлан землетрясениеяслӧн обласьтъяс
Местаяс, кӧні моретрясениеяс вӧсна тшӧкыда овлӧны гырысь гыяс
Мореясын обласьтъяс, кӧні моретрясениеяс шоч
Том складчатӧй гӧраяс.
Климат.
Карта вылысь.
Кысань тӧвъяс вайӧны зэръяс Лунвыв Америкаӧ да кытысь Войвыв Америкаӧ?
Кӧні куйлӧны кос обласьтъяс Войвыв Америкаын да кӧні Лунвыв Америкаын?
Америка сулалӧ нёль поясын, сы понда климатыс сылӧн зэв абу ӧтсяма; Лунвыв Америка климат сертиыс ёна торъялӧ Войвыв Америкаысь.
Лунвыв Америкаӧд вуджӧ экватор, и сэні куйлӧ зэв паськыд Амазонскӧй увтас, кӧні тӧлыс омӧля торъялӧ гожӧмысь*, да кӧні во гӧгӧр мунӧны гым-чарда левеньяс.
* Амазонка ю вомдорын шӧр температура медся шоныд тӧлысьыслӧн +26°, а медся ыркыдыслӧн +25°.
Во пытшкас сэні 170 лун зэрӧ да гымалӧ.
Уна зэрыс лоӧ пассатъяс понда: пассатъяс сэні пӧльтӧны кык боксянь — асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пӧлӧн сынӧдыс кайӧ вывлань (карта, 185 лб.).
Пассатъяс вайӧны зэв уна ва ру, сынӧд кайигӧн найӧ и сетӧны зэв уна осадок.
Анды асыввыв бокъясын, кӧні пассатъяс кайӧны вывлань гӧраяс вылӧ, вогӧгӧр зэрӧ уліті мунысь кымӧръясысь, гым чард тані оз овлы.
Кордильерыяс вомӧн вуджӧм бӧрын пассатъяс воӧны косӧн нин, сы понда рытыввыв бокъясас сэні кос климат, сэні эм весиг пустыня — Атакама, куйлӧ дзик океан берег дорас.
Кос климатыс тані лоӧ ещӧ и кӧдзыд визувсянь, коді мунӧ тайӧ берег пӧлӧныс.
Тайӧ кӧдзыд визувыс артмӧ сэн асыв-лунвыв пассатъяссянь.
Найӧ вӧтлӧны берег дорсьыс вылысса шоныд васӧ, а сы местаӧ улысяньыс кайӧ кӧдзыд ва, коді омӧля руалӧ (омӧля испаряйтчӧ).
Зэртӧмла мукӧд діяс вылас Перу да Чили берег доръясын чукӧрмӧма дзонь гӧраясӧн пӧтка куйӧд — гуано.
Чери сёйысь морскӧй пӧткаяс (лэбачьяс) тыртӧны тайӧ діяссӧ асланыс куйӧдӧн да чери лыясӧн.
Ставыс тайӧ чукӧрмӧма уна нэм чӧжӧн.
Ӧні гуаносӧ (пӧтка куйӧдсӧ) петкӧдӧны Войвыв Америкаӧ да Европаӧ муяс да садъяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Лунвыв юкӧнас материкын, 35-ӧд параллельсянь лунвывланьӧ, локтӧны рытыв тӧвъяс, сы понда Анды рытыввыв бокъясын усьӧны уна осадокъяс;
а асыввыв бокъясыс налӧн да равнинаяс косӧсь; сэні куйлӧны Патагониялӧн куш степъяс.
Лунвыв Америка — шоныд материк; тӧв сэні овлӧ сӧмын гӧраяс вылын, кӧні усьлӧ и лым.
Тайӧ лоӧ кык помка (причина) понда: 1) сійӧ помасьӧ лун вылын 55-ӧд параллель дорын и 2) сійӧ векняммӧ лунвывланьӧ да сійӧс кытшовтӧны шоныд океанъяс.
Войвыв Америка пырӧ пыдӧдз Войвыв полярнӧй круг сайӧ, да сэні климатыс кӧдзыд.
Уна діяс, на пытшкын Гренландия, тупкысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя йиӧн; сійӧ лэччӧ океанӧ да артмӧдӧ дзонь йи гӧраяс.
Сынӧдсӧ сэн кӧдзӧдӧны море вывті плавайтысь йияс да та вӧсна весиг гожӧмыс сэні овлӧ ыркыд (3–4°).
Войвыв Америка материк вылын войвывсянь лунвылӧ кыссьӧны Кордильерыяс, найӧ кутӧны рытыв тӧвъясӧс.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Америкаын 40-ӧд параллельсянь войвывланьын; сы понда Тихӧй океан берегъяс, войвывланьын Сан-Францискосянь, ёна кӧтасьӧны.
Торъя нин васӧд климатыс фиордъясын Ванкуверсянь Аляскаӧдз: сэні рытыв тӧвъяс помала вайӧны кымӧръяс, дугдывтӧг буситӧ-зэрӧ.
Сан-Франциско дінын климат косджык, — сэні заводитчӧны асыв-войвыв пассатъяс, да найӧ нуӧны васӧ (уль русӧ) Америка берегъяс дорысь.
Лунвывланьынджык — подтропическӧй климат нин, средиземноморскӧй кодь: жар да кос гожӧма, небыд да зэра тӧла; тӧлын сэтчӧ локтӧны рытыввывсянь циклонъяс.
Асывланьын Кордильеръяссянь климат Войвыв Америкаын континентальнӧй.
Тӧлын кӧдзыд тӧвъяс мунӧны войвывсянь лунвылӧ; гӧраяс сэні оз паныдасьлыны налы Мексиканскӧй заливӧдз.
Гожӧмын, мӧдарӧ, шоныд сынӧд Миссисипскӧй увтас лунвывсянь мунӧ ылӧдз войвылӧ.
Некутшӧм свет юкӧнын полярнӧй да тропическӧй мореяс оз воны сэтшӧм матӧдз мӧда-мӧд дінас, кыдзи Войвыв Америкаын.
Кӧдзыд Гудзонов заливсянь, коді кузьджык кадсӧ вогӧгӧрнас куйлӧ йи улын, шоныд Мексиканскӧй заливӧдз 3 сюрс километрысь этшаджык.
Войвывсянь либӧ лунвывсянь пӧльтысь тӧвъяс ӧдйӧ нуӧны шоныдсӧ либӧ кӧдзыдсӧ.
Сы понда Войвыв Америкаын поводдя сэтшӧм ӧдйӧ вежласьӧ, кыдзи некӧн му вылын.
Мексиканскӧй залив берег вылын корсюрӧ овлӧны морозъяс −20°-ӧдз.
Циклонъяслӧн значениеыс Войвыв Америкаын сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Европаын.
Найӧ мунӧны Тихӧй океанысь асыввылӧ кызвынысьсӧ Ванкувер ді вомӧн да Великӧй тыяс вомӧн.
Мукӧддырйи берег дор полосаас Войвыв Америкаӧ локтӧны сідз жӧ тропическӧй циклонъяс (ураганъяс).
Унджыкысьсӧ найӧ локтӧны Мексиканскӧй заливсянь.
Найӧ вӧчӧны зэв ыджыд уронъяс, — тӧв выныс тайӧ циклонъясас кайӧ 50 дай унджык метрӧдз секундаын; но найӧ оз паськыда мунны; 10–20 км пасьта гӧгӧр.
Ураганъяс унджыкысьсӧ мунӧны ыджыд Антильскӧй діяс пӧлӧн да Флорида вомӧн.
Сыысь ӧтдор, миссисипскӧй увтасын гожӧмнас жар дырйи частӧ лыблӧ торнадо — бешеннӧя бергалысь тӧвныръяс — смерч кодьӧсь.
Торнадо пӧрӧдӧ пуяс, кисьтӧ керкаяс.
Мукӧддырйи сійӧ лэптӧ сынӧдӧ мортъясӧс, весиг вӧвъясӧс да бӧр шыбитӧ му вылас уна дас метръяс сайын.
Торнадо босьтӧ зэв векньыдик полоса (¼-сянь ½ км-ӧдз) да регыд лӧньӧ, мунӧ сӧмын некымын километр.
Торнадо частӧ мунлӧ гымӧн да чардӧн.
Гольфстрим шонтӧ Флорида, но сэсянь нуӧ шоныд васӧ Европа берег доръясӧ.
Лабрадорскӧй кӧдзыд визув ёна кӧдзӧдӧ Лабрадор полуостровӧс, Ньюфаундленд ді да асыввыв берегдоръяс, пӧшти Нью-Йоркӧдз; тайӧ кӧдзыд визув пондаыс сэні сёрӧн заводитчӧ гожӧм.
Осадокъяс Лунвыв Америкаын.
Кӧні осадокъяс усьӧны медся уна да мыйла?
(карта, 185 лб.).
Лунвыв Америкаӧ зэр вайысь тӧвъяс.
Кӧні усьӧ медся этша осадок да мыйла?
Кӧдзыд визув рытыввыв берегъяс дорын Лунвыв Америкаын.
(Морелӧн да берегдор пыдӧслӧн вундӧс).
Кӧні веркӧс вылас ваыс кӧдзыдджык?
Осадокъяс Войвыв Америкаын.
Петкӧдлӧй кос поводдяа обласьтъяс.
Петкӧдлӧй, кодарланьӧ пӧльтӧны васӧд тӧвъяс сійӧ кадӧ, кор Миссисипскӧй увтас весьтын овлӧ циклон.
Юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй, кӧні заводитчӧны главнӧй юясыс Войвыв Америкалӧн да Лунвыв Америкалӧн.
Кӧні торъя уна чукӧрмӧмаӧсь тыясыс?
Кыдзи Войвыв Америкаын, сідзжӧ и Лунвыв Америкаын главнӧй юяс заводитчӧны Кордильерыясын да визувтӧны паськыд равнинаясӧд Атлантическӧй океанӧ.
Войвыв Америкаын медкузь юыс — Миссисипи (Миссури, Огайо да мукӧд вожъясӧн); главнӧй ю йыв пыддиыс кӧ сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи — кузьта сертиыс первой ю мушар вылын (6600 км гӧгӧр).
Аслас гудыр ваын Миссисипи нуӧ зэв уна нюйт да лыа; сы понда Мексиканскӧй заливӧ усянінас Миссисипи вӧчӧ зэв ыджыд дельта, коді воысь воӧ водзӧджык да водзӧджык петӧ заливас.
Уна ва нуӧ сідз жӧ Лаврентия ю; сійӧ петӧ Великӧй американскӧй тыясысь — Верхньӧйысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь.
Некӧн му вылын абу чукӧрмӧма сымында преснӧй ва, кыдзи тані.
Верхньӧй тылӧн кузьтаыс 600 км-ысь унджык; сійӧ нёль мындаӧн ыджыдджык миян Ладожскӧй тыысь; тайӧ лоӧ преснӧй ваа медся ыджыд ты став мушар вылын.
Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд водопад — Ниагарскӧй.
Ниагара ю туй вылын паныдасьӧ 49 м судта тшупӧд, тайӧ тшупӧд вывсяньыс Ниагара усьӧ кык вожӧн, на костын сулалӧ ді (серпас, 211 лб.).
Кырйыс, кытысянь усьӧ юыс, пыр ӧтарӧ буждӧ, пластъясыс кырӧны, найӧс нуӧ ва.
Сы понда водопадыс надзӧник бӧрыньтчӧ Эри тыланьӧ.
Войвылын визувтысь юясысь медся гырысьӧсь: Нельсон (петӧ Виннипег тыысь) да Мекензи (петӧ куим тыысь — Атабаскаысь, Невольничьеысь да Медвежьеысь).
Тайӧ юясыс, кӧть и ыджыд вааӧсь да, судоходстволы оз лӧсявны: усьӧны найӧ йиӧн тырӧм мореясӧ, да и асьныс дыр кежлӧ кынмылӧны.
Рытыввылӧ, Тихӧй океанӧ, визывтӧны Юкон, Колумбия да Колорадо.
Лунвыв Америкаын медся ыджыд ю — Амазонка.
Кузьтанас сійӧ уступайтӧ Миссисипилы да Ниллы, но ыджыд ва серти — тайӧ первой ю мувылын.
Сылӧн 15 вож, сэтшӧмъяс, кутшӧмӧсь миян Волга, Днепр юяс.
Вожъясыс сылӧн — Мадейра, Рио-Негро да мукӧд — судоходнӧйӧсь пӧшти ю йывъясӧдзыс.
Ачыс Амазонкаыс судоходнӧй Кордильеры подулӧдз; улыс помас сійӧ зэв джуджыд да паськыд, морскӧй пароходъяс кайӧны сы вывті 1 сюрс км вывлань.
Пасьтаыс Амазонкалӧн улыс помас 20-сянь 80 километрӧдз, но морскӧй суднояс письтӧны сӧмын ӧти вожӧд (рукавӧд); мукӧдлаас уна ляпкыдінъяс.
Морскӧй прилив пырӧ Амазонкаӧ джуджыд гыӧн (5 м судта) да ыджыд шумӧн кайӧ ва паныдсӧ, босьтӧ алькӧс берегъяс.
Тайӧ гыыс кайӧ Амазонка кузя 900 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Мукӧд гырысьджык юяс Лунвыв Америкалӧн — Ориноко да Парана (ю вом дорас шусьӧ Ла-Платаӧн), Парагвай да Уругвай вожъясӧн.
Плоскогорьеяс вылын Кордильерыяс костын — кыдзи Войвыв Америкаын, сідз жӧ и Лунвыв Америкаын — паныдасьлӧны тыяс, ваыс сэтысь оз пет океанӧ; татшӧмӧсь: Войвыв Америкаын — Большое Солёное ты, Лунвыв Америкаын — Титикака.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Мыйла сэтшӧм уна ты Войвыв Америкаын да мыйла сэтшӧм уна ва Великӧй тыясын?
2. Мыйла Амазонка сэтшӧм уна ваа?
3. Мыйла сола тыяс медзэвсӧ Кордильеры цепъяс костын?
Ниагарскӧй водопадлӧн схема.
Висьталӧй, мыйла водопадыс бӧрыньтчӧ?
Кутшӧм пластъяс медчорыдӧсь?
Амазонка да Рейн ӧти масштабӧн.
Корсьӧй главнӧй ю йывсӧ Амазонкалысь — Мараньон.
Быдмӧгъяс.
Быдмӧгъясӧн Америка озырджык мукӧд свет юкӧнъяс серти.
Пустыняяс сэні пӧшти абу, степъяс абу сэтшӧм косӧсь да абу сэтшӧм гырысьӧсь, кыдзи Азияын.
Джын веркӧсысь унджык сэні сьӧд пемыд вӧръяс улын.
Сӧмын тундраяс Америкаын сэтшӧм жӧ гырысьӧсь да гӧльӧсь, кыдзи Азияын.
Тундраяс куйлӧны полярнӧй діяс вылын да Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн; быдмӧгъяс сэні сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь найӧ Важ светса тундраясын: нитшъяс, ялаяс, вотӧс кустъяс да с. в.
Лунвывланьын тундраяссянь (карта, 189 лб.) Войвыв Америкаын сулалӧны сьӧд пемыд вӧръяс, сибирскӧй тайга кодьӧсь, но унджык сикасаӧсь; сэні быдмӧны уна сэтшӧм пуяс, кутшӧмъяс абуӧсь Важ светын.
Сэні лыддьыссьӧ, шуам, 40 разнӧй пожӧм пӧрӧда, 80 дуб пӧрӧда да с. в.
Важ светын тайӧ пӧрӧдаясыс ёна этшаджык.
Уна пуяс быдмӧны вывті гырысьӧсь — татшӧмӧсь коз-гигант, кедр-гигант, Тихӧй океан берегъяс вылын; Сьерра-Невада бокъясын быдмӧны быдмӧг великанъяс — секвойяяс, либӧ мамонт пуяс, 140 м судтаӧсь.
Мексиканскӧй залив берегъяс вылын быдмӧны век веж пуяс да пальмаяс.
Кос местаясын Войвыв Америкаын куйлӧны гырысь степъяс — прерияяс.
Тулысын да гожӧмын найӧ эжсьӧны мича веж турунӧн, косьмӧ сійӧ сӧмын гожӧм помас либӧ арын, сэки прерияяс вижӧдӧны.
Почваыс прерияясын сьӧд и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдзи и миян чернозёмнӧй степъясын.
Лыска да сора вӧр полосаын муяс подзолаӧсь.
Эмӧсь Войвыв Америкаын и пустыняяс, найӧ куйлӧны Кордильеры хребетъяс костын, а лунвывланьынджык и Тихӧй океан берег дорын, Калифорния полуостров вылын, сэні, кӧні берег пӧлӧныс мунӧ кӧдзыд Калифорнийскӧй визув да кӧні заводитчӧны Тихӧй океанлӧн асыв-войвыв пассатъяс.
Тайӧ пустыняясас быдмӧ кустарник кодь джуджыд полынь; а лунвылынджык, Мексика пустыняясын, — кактус да агава гигантъяс; кактусъяс заптӧны васӧ асланыс кыз идзьясын, агаваяс — асланыс коръясын.
Став шӧр Америкаыс да Лунвыв Америка джынйыс эжсьӧмаӧсь тропическӧй вӧръясӧн да саваннаясӧн.
Став Амазонскӧй увтас пасьтала, Атлантическӧй океан берегъяссянь Кордильеры подувъясӧдз, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; тайӧ — вывті вывті ыджыд (СССР Европейскӧй юкӧн ыджта) пӧшти помвыв вӧр.
Пуясыс тані джуджыдджыкӧсь весиг Малайскӧй архипелаг вывса вӧръясын дорысь.
Найӧ быдмӧны сэтшӧм сука да сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, мый ветлыны тайӧ вӧръясӧдыс позьӧ сӧмын юяс кузя.
Косджык местаясын Лунвыв Америкаын, шуам, Ориноко, Шӧр Парана да Парагвай юяс пӧлӧн, куйлӧны тропическӧй степъяс — саваннаяс; зэра кадӧ (гӧжӧмын) найӧ эжсьӧны джуджыд турунӧн, тӧвся кос поводдя дырйи косьмӧны (<rus>выгорают</rus>).
Пампасыясын быдмӧны сэтшӧм жӧ турунъяс, кыдзи Евразия степъясын (шуам, ковыль).
Пампасыясын почваыс сьӧд, войвывланьынджык, тропическӧй вӧръясын, краснозёма почва.
Америка лоӧ чужанінӧн (рӧдинаӧн) уна важнӧй культурнӧй быдмӧгъяслы: картупель, кукуруза, каучук пу, хина пу, какао.
Картупель паськаліс Лунвыв Америка плоскогорьеяс вылын; сэні первой кутісны вӧдитны сійӧс индеецъяс; сэтысь Европаӧ сійӧс петкӧдісны Америка восьтӧм бӧрын регыд.
Ӧні сійӧс вӧдитӧны пӧшти став странаясас мушар вылын.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кутшӧм гӧраяс вылын Америкаын быдмӧны медся гырысь строевӧй вӧръяс мушар вылын?
Кутшӧм сэні климатыс?
2. Кӧні Америкаын быдмӧны медся дона пу пӧрӧдаяс?
3. Кутшӧм районъяс Войвыв Америкаын да Лунвыв Америкаын медся лӧсялӧны видзму овмӧслы?
Быдмӧгъяс Войвыв Америкаын.
Кутшӧм параллель унаысь вуджӧ няньяслӧн войвыв граница? да кутшӧмӧс пальмаяслӧн войвыв граница?
Быдмӧгъяс Лунвыв Америкаын.
Мыйла тропическӧй вӧръяс босьтӧны сэтшӧм уна места Лунвыв Америкаын?
Животнӧйяс.
Войвылас Америкаын олӧны сэтшӧм животнӧйяс жӧ, кутшӧмъяс олӧны Азия да Европа войвылын, но кымын водзӧ лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялӧны америкаса животнӧйяс Важ свет вывса животнӧйясысь.
Американскӧй тундраясын олӧны: войвыв кӧр, мускуснӧй ӧш, полярнӧй руч, еджыд байдӧг; вӧръясын олӧны: уръяс, ручьяс, кӧинъяс, руд ошъяс (зэв гырысьӧсь) да мукӧд сикас пушнӧй зверъяс.
Уна олӧ татшӧм зверыс и войвыв юяс пӧлӧн: Нельсон, Мекензи да Юкон берегъяс вылын, кӧні сьӧд-пемыд вӧръяссӧ эз на вӧрзьӧдлы морт.
Ыджыд тыяссянь лунвывланьын, кӧні тшӧкыда кодь овмӧдчӧмаӧсь йӧз да кӧні вӧръяс шочмисны, дикӧй зверъясӧс пӧшти бырӧдӧма.
Прерияясын неважӧн на ветлісны дикӧй ӧш стадояс — бизонъяс, но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ нин бырӧдӧма; кольӧмаӧсь сӧмын кӧнсюрӧ, кӧні оз лэдзны найӧс кыйны, шуам, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын.
Лунвыв Америкаын эмӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс ёна торъялӧны Важ светса животнӧйясысь; татшӧмӧсь, шуам, ленивецъяс, муравьедъяс да броненосецъяс.
Аслыс сямаӧсь сідзжӧ и американскӧй хищникъяс — пума да ягуар; вын сертиыс найӧ ёна уступайтӧны Важ светса хищникъяслы — левлы да тигрлы.
Но уна лыда животнӧйяснас Лунвыв Америка панйӧ став мукӧд свет юкӧнсӧ.
Тропическӧй вӧръясын олӧны зэв уна ӧблезянаяс (медсясӧ кузь бӧжаяс).
Некӧн абу и сымда лэбач (пӧтка), мыйда Лунвыв Америкаын.
Быдлаын вӧръясын жбыръялӧны уна рӧма попугайяс, ёся горзӧны ичӧтик колибрияс, асьныс сӧмын неуна ыджыдджыкӧсь гагъясысь, да с. в.
Быд воськовын паныдасьӧны ядовитӧй да неядовитӧй змейяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь (но абу ядовитӧй) — удав — 6 м кузьта.
Юясын да тыясын олӧны кайманъяс, сэтшӧм жӧ ӧпаснӧйӧсь, кыдзи африканскӧй крокодилъяс, кӧть и дженьыдджыкӧсь наысь.
Юясын, ляпкыд инъясас, олӧ зэв уна черепаха; налысь колькъяссӧ ӧктӧм (вый вӧчӧм вылӧ) — дзонь промысел индеецъяслӧн.
Животнӧйясӧн татшӧм озырлуныс лоӧ тані быдмӧгъясӧн озырлун понда, небыд да шоныд климат понда да тропическӧй вӧръясын да саваннаясын этша олысь йӧз понда.
Плоскогорьеяс вылын да Кордильеры бокъясын животнӧйыс абу нин сэтшӧм уна.
Гӧравыв лугъяс вылын сэні йирсьӧны ламаяс да викуньяяс (копытнӧй животнӧйяс, неуна мунӧны верблюд вылӧ); гӧра кыръясын поздысьӧны кондоръяс (медся гырысь хищнӧй лэбачьяс му вылын).
Пампасыясын (саваннаясын) паныдасьлӧны страус стадояс, — африканскӧй страусъяс кодьӧсь жӧ, но посньыдджыкӧсь наысь.
Домашньӧй животнӧйяс Америкаын, кытчӧдз эз овмӧдчыны сэні европеецъяс, пӧшти сӧвсем эз вӧвны; сӧмын тундраясын служитіс мортлы пон, да плоскогорье вылын Лунвыв Америкаын — лама.
Европеецъяс вайисны Америкаӧ вӧв, сюра гырысь скӧт да мукӧд сикас домашньӧй животнӧйясӧс ӧні найӧ Америкаын лыддьысьӧны сё миллионъяс душӧн.
Мореясын, кодъяс кытшовтӧны Америкаӧс, торъя нин Войвыв Америкаӧс, олӧ уна чери: лосось, треска, сельди да с. в.
Вывті уна чери овлӧ Ньюфаундленд ді дорын, сэсся Ванкувер ді дорын да Аляска берегъяс дорын.
Ньюфаундленд ді дорын паныдасьӧ кӧдзыд лабрадорскӧй визыв Гольфстримкӧд, и как раз сэні жӧ эмӧсь гырысь ляпкыдінъяс, кӧні олӧны вабыдмӧгъяс (водоросльяс) да уна посни животнӧйяс, кодъясӧс сёйӧ чери.
Зэв уна треска локтӧ татчӧ кӧдзыд визывкӧд да кольччӧ тані, — тайӧ чериыс оз вермы овны Гольфстрим шоныд ваын.
Нью-фаундлендскӧй банкаын ляпкыдінъясыс пыр ӧтарӧ содӧны.
Йи гӧраяс помала вайӧны татчӧ изъяс да лыа Гренландияысь да сибдӧны ляпкыдінъясас; надзӧникӧн найӧ сылӧны, уланыс кольӧны лыа чукӧръяс да валун изъяс.
Бизонъяс Америкаын войдӧр да ӧні.
Кӧні позьӧ ӧні аддзыны вӧля вылын йирсьысь бизонъясӧс?
Население.
Америкаын олӧ 250 млн. морт гӧгӧр.
1 кв. км вылӧ сэні воӧ, шӧрвыйӧ, сӧмын 6 морт — 5 мындаӧн этшаджык Азияын серти.
Медся этша населениеаӧсь полярнӧй діяс да Ледовитӧй океан берегдоръяс.
Олӧны сэні эскимосъяс.
Азия войвыв народъясысь найӧ торъялӧны со мыйӧн: найӧ оз тӧдны кӧрвидзӧм; видзӧны сӧмын ӧти животнӧйӧс — додь помын ветлан пон.
Главнӧй уджыс налӧн — звер пӧтка кыйӧм да чери кыйӧм.
Тӧлын найӧ кыйӧны морскӧй зверъясӧс — тюленьясӧс, моржъясӧс да еджыд ошъясӧс, — кыйӧдӧны найӧс плавайтысь йияс пӧвсысь.
Кор тюлень лэптас юрсӧ розьӧдыс сынӧдсӧ лолыштӧм могысь, эскимос виӧ сійӧс гарпунӧн (тадзи жӧ кыйсьӧны тюленьяс бӧрся и еджыд ошъяс, виӧны найӧс лапанас).
Гожӧмын эскимосъяс кыйсьӧны сійӧ жӧ зверъяс бӧрся фиордъясын, пыжъясӧн — каякъясӧн, либӧ кыйӧны чери юясысь, кор сійӧ кульмӧ.
Берегдор тундраясын кыйӧны войвыв дикӧй кӧръясӧс да мускуснӧй ӧшъясӧс.
Олӧны эскимосъяс хижинаясын; вӧр абутӧмла хижинаяссӧ вӧчӧны изйысь да муысь, а мукӧддырйи весиг лымйысь да йиыс.
Олӧны найӧ некымын семьяӧн ӧти хижинаас, зэв дзескыда; кузь полярнӧй войын югыд да шоныд налы сетӧ сӧмын сывдӧм госа да светильнаа из чашка.
Гренландияса эскимосъяслӧн культураыс дӧза вылын.
Ӧти сиктын налӧн эм весиг типография, сэні печатайтӧны эскимосскӧй газетъяс да журналъяс.
Этша йӧз олӧ сідз жӧ и сьӧдпемыд вӧръясын Гудзонов залив берегъяс пӧлӧн, Мексика да Юкон берегъяс пӧлӧн.
Видзму овмӧс вӧдитны сэні кӧдзыдла оз позь, а вӧръясын ветлӧны сӧмын кыйсьысьяс (охотникъяс) — индеецъяс.
Миссисипи бассейнын Великӧй тыяс гӧгӧрса берегъяс вылын да Атлантическӧй океан берег пӧлӧн населениеыс уна.
Тані умереннӧ-шоныд, васӧд климат да плодороднӧй му; тані олӧ пӧшти джын населениеыс став Америкасьыс.
Тшӧкыд населениеа сідзжӧ и Шӧр Америка, торъя нин Вест-Индия; сэні тропическӧй вӧръяссӧ ёна нин пӧрӧдӧма да на местаӧ вӧчӧма плодороднӧй муяс.
Лунвыв Америкаын зэв уна места босьтӧны пӧшти вӧрзьӧдлытӧм важ тропическӧй вӧръяс, сы понда населениеыс тані этша.
Йӧзыс сэні олӧны медсясӧ море берегъяс пӧлӧн да мыйкӧмында юяс пӧлӧн, а амазонскӧй вӧръясын населениеыс сэтшӧм жӧ шоч, кыдзи и тундраясын (10 кв. км вылӧ воӧ сӧмын ӧти морт).
Плодороднӧй муа пампасыясын да плоскогорьеясын Лунвыв Америкаын населениеыс ёна тшӧкыдджык, вӧръясын серти.
Кык-коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын европейскӧй переселенецъяссянь петӧм йӧз (потомокъяс).
Войвыв Америкаӧ мунісны (переселитчисны) медзэвсӧ англичана, ирландецъяс, немецъяс, Шӧр да Лунвыв Америкаӧ — испанецъяс да португалецъяс.
Ӧстальнӧй коймӧд юкӧн олысьыс Америкаын — негръяс , индеецъяс да сора (смешаннӧй) народъяс: мулатъяс (европеецъяслӧн да негръяслӧн потомокъяс) да метисъяс (европеецъяслӧн да индеецъяслӧн потомокъяс).
Олӧны найӧ медсясӧ жарджык местаясын, кӧні климатыс европеецъяслы оз лӧсяв.
Европеецъяс локтытӧдз Америкаын овлісны сӧмын эскимосъяс войвылын да уна индейскӧй племенаяс став ӧстальнӧй Америкаас.
Индеецъяс, кызвыныс, вӧліны охотникъяс (кыйсьысьяс) да ветлісны местаысь местаӧ; овлісны найӧ посньыдик племенаясӧн, кодъяс помала воюйтлісны мӧда мӧдныскӧд кыйсянінъяс понда.
Сӧмын некымын племенаяс, шуам, Мексиканскӧй да Перуанскӧй плоскогорьеясын овлысьяс, ужавлісны муяс вылын да олісны ӧти местаын; индеецъяс вӧдитлісны тані кукуруза да картупель, кор найӧс оз на вӧлі тӧдны Европаын.
Индеецъяс лӧсьӧдлісны дӧза ыджыд государствояс да волісны сэтшӧм культураӧдз, весиг асьныс, европеецъястӧг, лӧсьӧдлісны гижан пасъяс.
Бӧрынджык унджык индейскӧй племенасӧ бырӧдісны разнӧй европейскӧй завоевательяс.
Колины найӧ медсясӧ Лунвыв Америкаын да Мексикаын.
Негръяс Америкаӧ эз ас вӧляысь воны: европейскӧй да американскӧй тӧргӧвечьяс вель кузя ваявлісны найӧс Африкаысь да вузавлісны сэні рабствоӧ американскӧй плантаторъяслы.
Тадзи пыртӧма вӧлі уна миллион негр; ӧні найӧ — ӧти кӧкъямысӧд юкӧн став население лыдсьыс Америкаын, а мулатъяскӧд тшӧтш — ёна унджык.
Рабство колян нэмын формальнӧ вӧлі бырӧдӧма Америкаын, но збыльвылӧсӧ негръясӧс и ӧні на зэв ёна увтыртӧны сэні, быдсяма ногӧн личкӧны, топӧдӧны: найӧс оз лэдзны, шуам, общӧй вагонъясӧ, оз босьтны уна заводъясӧ, заставляйтӧны овны торъя негритянскӧй кварталъясын, челядьсӧ оз босьтны школаясӧ, кӧні велӧдчӧны «еджыдъяслӧн» челядь, частӧ вӧчлӧны ассуд, либӧ «суд линча» негръяс вылын — виӧны найӧс.
Индеецъяс Лунвыв Америкаын, олӧны тропическӧй вӧръясын.
Ӧтиыслӧн киас ньӧввуж да ньӧвъяс.
Пельсӧ розьӧдӧма украшениеяс сюйӧм вылӧ.
Государствояс да колонияяс.
Территория серти медся гырысь государствояс Америкаын — Соединённӧй штатъяс Америкалӧн (США) да Бразилия; кыкнан государствоыс неунаӧн сӧмын ичӧтджыкӧсь став Европаысь, но население лыд сертиыс кыкнанныс ӧтлаын ёна уступайтӧны сылы (2 № содтӧд).
Мукӧд государствояс пытшкын гырысьджыкыс квайт: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия да Венецуэла; быд государство босьтӧ 1 млн. кв. км-ысь унджык.
Ӧтлаын босьтӧмӧн плӧщадьыс налӧн Европа ыджда, но населениеыс сэні 10 мындаӧн этшаджык — сӧмын 50 млн.
Самостоятельнӧй государствоясысь ӧтдор, Америкаын уна места босьтӧны колонияяс.
На пытшкын медся ыджыдыс — английскӧй владение Канада; плӧщадь сертиыс сійӧ ыджыдджык весиг США-ысь, но олысьыс сэні 12 пӧв этшаджык США-ын дорысь.
Мукӧд колонияяс пытшкын гырысьджыкӧсь сӧмын: Аляска Войвыв Америкаын, США-лӧн, да Гвиана Лунвыв Америкаын, сэні мыйкӧмындаӧн владениеяс Англиялӧн, Голландиялӧн да Франциялӧн.
Карта вылысь.
Думыштӧй, мый быттьӧ ті лэбзянныд войвывсянь лунвылӧ аэроплан вылын Оттаваысь (Лаврентия ю вылын) Буэнос-Айресӧ (Ла-Плата ю вылын); висьталӧй, кутшӧм государствояс вестті ті лэбанныд; висьталӧй мореяс да юяс, кутшӧмъясӧс аддзыланныд лэбиганыд.
СОЕДИНЁННӦЙ ШТАТЪЯС АМЕРИКАЛӦН (США).
Плӧщадь 7839 сюрс кв. км.
Население 125 млн. морт.
Сулаланін, ыджда да границаяс.
Карта вылысь.
Видзӧдӧй границаяссӧ США-лысь — сухопутнӧйяссӧ и морскӧйяссӧ.
Висьталӧй границаяс бердса странаяс, юяс, тыяс, мореяс.
Висьталӧй портъяс.
Кутшӧм параллельяс вылын куйлӧны медся пом чутъясыс США-лӧн войвылын да лунвылын?
Кӧні 60-ӧд параллель мунӧ Америкаын да кӧні СССР-ын?
Мерайтӧй США рытывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
США — мирын медся ыджыд государствояс пиысь ӧти.
Плӧщадь сертиыс сійӧ (колонияястӧгыс) ёна ыджыдджык став капиталистическӧй государствоясысь Европаын, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, но население лыд серти сійӧ уступайтӧ налы куим пӧв.
Суша вылын США-лӧн границаыс мунӧ лунвылын Мексикакӧд, а войвылын Английскӧй владениекӧд — Канадакӧд.
Тайӧ границаясыс мунӧны медсясӧ шыльыд, восьса местаясӧд либӧ юясӧд да тыясӧд, сы понда США-лы удобнӧ волысьны орчча странаяскӧд.
Куим боксянь США-ӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм мореяс уна удобнӧй гаваньясӧн.
Найӧ асыввыв берегъяс дорын сулалӧны Нью-Йорк, Филадельфия да Бостон; тані заводитчӧны му вылын медся ветлана морскӧй судоходнӧй туйяс.
Найӧ йитӧны США-ӧс Европа странаяскӧд.
Тайӧ туйыс артмис бӧръя нэмъясӧ морскӧй судоходство паськалӧмла.
Сэті ветлӧны медся гырысь да медся ӧдйӧ мунысь суднояс.
Тихӧй океан берегъяс дорын США-ын, Сан-Франциско да Лос-Анжелос портъясысь, заводитчӧны туйяс Азияса уна йӧза странаясӧ — Японияӧ да Китайӧ.
Морскӧй туй Панамскӧй канал пыр ӧтлаалӧ мӧда-мӧдныскӧд Атлантическӧй да Тихӧй океан берегъяссӧ США-лысь.
Тайӧ каналыс США киын.
Сравнитам кӧ ми географическӧй положениесӧ США-лысь европейскӧй государствояскӧд (карта, 195 лб.), сэки ми аддзам: 1) США петӧны кык океанӧ, 2) США сулалӧны лунвывланьын унджык европейскӧй государствосьыс.
49-ӧд параллель, кыті мунӧ войвыв границаыс США-лӧн, Европаын мунӧ Париж дінӧд, лунвыв Германиякӧд да СССР-ын неуна лунвывланьын Харьковысь.
Лунвылын США воӧны 25-ӧд параллельӧдз, коді мунӧ Сахара да Аравия пыр.
США-лӧн экваторсянь матын сулалӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныд, а кык океан костын сулалӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн ва (осадок), сэтшӧм плоскогорьеясысь ӧтдор, кодъясӧс рытывсянь и асывсянь сайӧдӧны Кордильерыяслӧн хребетъяс.
Контрольнӧй юасянъяс:
1. Кымын пӧв США уступайтӧны миян Союзлы плӧщадь серті да кымын миллион вылӧ население лыд серті?
2. Кӧні США-лӧн границаыс кузя мунӧ юті, кӧні тыясӧд да кӧні веськыда параллель вывті?
3. Мыйла Панамскӧй канал пыр морскӧй туйлӧн значениеыс США-лы зэв ыджыд?
США да Европалӧн сулаланін да ыджда (сравнитӧм).
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Карта вылысь (цветнӧй вылысь).
Корсьӧй да петкӧдлӧй гӧраяс, долинаяс, плоскогорьеяс, увтасъяс, кыті мунӧ 37-ӧд параллель рытывсянь асыввылӧ.
Став рытыввывсӧ США-ын босьтӧны джуджыд гӧра хребетъяс — Кордильерыяс, кодъяс мунӧны Тихӧй океан берег пӧлӧнӧд.
Найӧ (хребетъясыс) торъялӧны ӧта-мӧдсьыс либӧ векньыдик да пыдын куйлысь долинаясӧн, либӧ паськыд да джуджыд плоскогорьеясӧн.
Долинаяс пытшкысь медся ыджыд — Калифорнийскӧй долина, кыті визывтӧ Сакраменто ю.
Тайӧ долинаыс зэв плодороднӧй, а тӧвъясысь сійӧс сайӧдӧма быд боксянь.
Климатыс сылӧн шоныд да кос.
Но Сьерра-Невадалӧн юясыс вайӧны сэтчӧ уна ва.
Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадалӧн эжсьӧма сук вӧръясӧн да вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн, кыті лэччӧны юяс.
Тайӧ — му шар вылын медся мича (живописнӧй) местаяс пиысь ӧти.
Сэні эм Иосемитскӧй долина, куйлӧ 1200 м судтаын.
Долина бокъясас ӧшалӧны гранит скалаяс да кырӧдъяс 1400 м судтаӧдз ю весьтас; скалаясыс сулалӧны быттӧ башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усьӧны водопадъяс; ӧти водопад куим тшупӧдӧн усьӧ 750 м судтасянь.
Сэні жӧ быдмӧны зэв джуджыд секвойяяс негырысь вӧръясӧн.
Тайӧ долинаыс — Национальнӧй парк.
Торъя нин мича сійӧ тӧлын, кор вӧръясыс тырӧны лымйӧн, а гранит скалаяс водопадъяс гӧгӧрын тупкысьӧны, йиӧн да дзирдалӧны шонді водзын.
Калифорнийскӧй долинасянь лунвывланьын, неылын Лос-Анжелос карсянь куйлӧ «<rus>Долина смерти</rus>» — медся жар места гожся кадӧ мушар вылын.
Сэні юль тӧлысся шӧр температура кайӧ 39°-ӧдз.
Тайӧ долинаыс 145 м-ӧн улынджык океан уровеньысь да торъялӧ сыысь джуджыд гӧраясӧн — Прибрежнӧй (Берегдор) гӧраясӧн да Сьерра-Невадаӧн.
Гожся кадӧ долинаас пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ оз вайны ньӧти зэр тусь; весигтӧ вуджӧрын 56°-ӧдз каян жаръяс коставлытӧм кос поводдя дырйи вийӧны став быдмӧгсӧ.
Плоскогорьеяс пытшкысь медся ыджыдыс — Ыджыд Бассейн (либӧ Великӧй плато); тайӧ — солончаковӧй пустыня. Сэні эм <rus>Большое Солёное</rus> ты.
Главнӧй цепыс Кордильерыяслӧн — Скалистӧй гӧраяс — ва юксян ин (водораздел), тасянь визывтӧны юяс Тихӧй океанӧ да Атлантическӧй океанӧ, — Колумбия да Колорадо — ӧтарлань, Миссури, Арканзас да Миссисипилӧн мукӧд веськыдвыв вожъясыс — мӧдарлань.
Колумбия да Колорадо кодйӧмаӧсь аслыныс зэв пыдӧдз долинаяс, шусьӧны каньонъясӧн.
Колорадо ю каньонлӧн джудждаыс 1800 м, бокъясас кайӧны крут стенаяс да кырӧдъяс, — гӧрд, еджыд, турунвиж да мукӧд рӧмаӧсь, горнӧй породаяс серти.
Тайӧ долинасӧ юыс кодйӧма важ ледникъяс кадӧ, кор дзонь хребетъяс скалистӧй гӧраяслӧн вӧліны зэв гырысь ледникъяс улын, да кор Колорадо юыс нуліс ёна унджык ва ӧнія серти.
Кӧнсюрӧ скалистӧй гӧраяс костын паныдасьлӧны вулканическӧй обласьтъяс, шуам, Иэллоустонскӧй национальнӧй паркын, кӧн джуджыд, лымъя хребетъяс костын эм пӧсь ключьяса да дзонь сё гейзера долина.
Скалистӧй гӧраяс озырӧсь металлъясӧн: ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, свинечӧн, ртутьӧн да мукӧдӧн.
Асыввылын США-ын сулалӧны Аппалачскӧй гӧраяс; найӧ кыссьӧны 2 сюрс км кузя Атлантическӧй океан берег пӧлӧнӧд.
Тайӧ важ гӧраясыс вундассьӧмаӧсь пыдын куйлысь долинаясӧн да потласьӧмаӧсь глыбаясӧ.
Главнӧй потасыс мунӧ асыввыв подувъяс дорӧдыс (серпас, 197 лб.), сы пӧлӧн вӧлі коркӧ сброс, сэки став берегдор полосаыс пуксис.
Ю долинаяс, шуам, Гудзонлӧн, Делаварлӧн, пӧрины кузь да джуджыд бухтаясӧ, сэні и сулалӧны ӧні портъяс: Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимора да мукӧд.
Сэки жӧ, му корка пуксигас, торъялі Длиннӧй ді, коді торйӧдӧ океанысь Нью-Йорк гавань.
Рытыввыв хребетъясыс Аппалачскӧй гӧраяслӧн — изшома плато (Кумберлендскӧй); сэні му пытшкас куйлӧны кыз слӧйясӧн антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю долинаясын пластъясыс тыдалӧны (серпас, 197 лб.), сы понда сэні кокни найӧс перйыны.
Ыджыд места Аппалачскӧй гӧраяс да Кордильерыяс костын босьтӧ равнина; сійӧ неуна увтасмӧ шӧрланьыс да лунвывлань; сэті визывтӧ аслас уна вожъяскӧд Миссисипи ю.
Ачыс Миссисипиыс заводитчӧ Канадскӧй массив вылын, Верхнее тысянь неылын; кузьтаыс сылӧн 4 сюрс км.
Вожъясыс сылӧн лэччӧны Кордильераясысь да Аппалачскӧй гӧраясысь.
На пытшкын медкузьыс — Миссури.
Тайӧ ыджыд ваа юыс заводитчӧ Кордильерыясын, Йеллоустонскӧй паркын; лыддьыны кӧ сійӧ Миссисипи главнӧй ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сылӧн (Миссисипилӧн) лоӧ 6500 км-ысь унджык.
Кордильерыяссянь визывтӧны ещӧ кымынкӧ ыджыд ваа юяс, а Аппалачскӧй гӧраясысь ӧти ыджыд да медся уна ваа вож Миссисипилӧн — Огайо.
Миссисипи нуӧ вывті уна ва (19 сюрс куб. м секундаӧ), но пасьтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сы понда сійӧ зэв джуджыд да зэв визыв пӧшти дельтаӧдзыс.
Тувсов ытваяс дырйи сійӧ кайӧ 10–12 м-ӧдз, петӧ берегъяссьыс да босьтӧ гӧгӧрсьыс равнинасӧ; ва туяс сійӧс кутӧм могысь уналаын вӧчӧма плотинаяс, но и найӧ мукӧддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойдӧмысь, и сэки сійӧ вӧчӧ вывті ыджыд уронъяс.
Миссисипи аслас вожъясыскӧд кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун США судоходствоын (28 сюрс км ва туй); кык вожсӧ сылысь — Иллинойс да Огайо — ӧтлаалӧма каналъясӧн Великӧй тыяскӧд (карта, 199 лб.).
Великӧй тыяс куйлӧны Канадскӧй щит да Центральнӧй равнина костын.
Джуджыд пыдӧсъяссӧ налысь кодйисны ледникъяс, кодъяс волісны лунвылӧ Миссури да Огайо юясӧдз.
Ваыс Верхньӧй тыын, Мичиганын, Гуронын да Эриын сулалӧ пӧшти ӧти уровеньын, а Онтариоын 100 м-ӧн улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэччӧ медся ыджыд водопад мирын — Ниагарскӧй; сэні ваыс кык вожӧн усьӧ 49 м судта кырсянь (серпас, 211 лб.).
Тайӧ водопадыс вермӧ сетны 7 млн. вӧв вын; ӧти витӧд юкӧнсӧ кымын сэтысь используйтӧма нин, веськӧдӧма васӧ каналъясӧ да тоннельясӧ;
сы понда выныс водопадыслӧн чинӧ.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шлюзъясӧн: ӧтисӧ, дженьыдиксӧ, водопадӧс кытшовтӧмӧн, Эриысь Онтариоӧ, а мӧдсӧ, кузьсӧ, Эрийскӧй каналӧс, коді ӧтлалӧ Эри тысӧ Гудзон юкӧд.
Климатыс США-лӧн ёна лоӧ рытыв тӧвъяс да циклонъяс сайын, кодъяс мунӧны США пыр Тихӧй океанысь Атлантическӧй океанӧ (да водзӧ Европаӧ).
Рытыв-войвыв берегъясас пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, найӧ вайӧны уна осадокъяс.
Берегдорса Кордильерыясын, Каскаднӧй гӧраяс вылын, Сьерра-Невада вылын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.
Лунвыв юкӧнас Тихӧй океан берег вылын, кӧні сулалӧны Сан-Франциско да Лос-Анжелос, тӧлыс овлӧ шоныдджык, а гожӧмыс косджык; сэні — Средиземнӧй море гӧгӧрса кодь быдмӧгъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын), но сӧмын увтас местаясын.
Ыджыд Бассейн да Колорадо плоскогорьеясӧ оз веськавны рытыв тӧвъяс, сы вӧсна климатыс сэні кос, сэні куйлӧны сола тыяса солончаковӧй пустыняяс.
Но пустыняяссяньыс асывланьын Скалистӧй гӧра бокъясын бара быдмӧны вӧръяс, — тані джуджыд гӧра вывъясас овлӧны зэръяс, найӧс вайӧны татчӧ рытыв тӧвъяс.
Кордильерыяссянь асывланьӧ зэръяс вайӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Мексиканскӧй заливсянь.
Рытыв тӧвъяс воӧны татчӧ ватӧг нин да гожся кадӧ вайӧны кос поводдяяс, сы понда Кордильерыяс пӧлӧн кыссьӧны кузь да паськыд кос полосаӧн чернозёмнӧй степъяс — прерияяс.
Паськыд равнина вылын Кордильерыяс да Аппалачскӧй гӧраяс костын гожӧмын сулалӧ жар поводдя; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвъяс (суховейяс), осадок усьӧ этшаджык, асыввылас серти.
Аппалачскӧй гӧра бокъясын куйлӧны мича веж туруна лугъяс да быдмӧны сора вӧръяс.
Великӧй тыяс обласьтын да асыв-войвыв берегъяс пӧлӧн США-ын гожӧмыс ыркыдджык — тыяссянь да Лабрадорскӧй кӧдзыд визувсянь ыркалӧм вӧсна; сэні медся бура быдмӧны лугвыв турунъяс.
Мексиканскӧй залив дорын гожӧмыс овлӧ жар да ӧттшӧтш зэв зэра.
Тайӧ лоӧ со мый понда: быд циклон, коді вуджӧ США-ӧд, аслас водз помас кыскӧ васӧда тропическӧй сынӧдсӧ лунвылысь.
Циклоныслӧн буретш водз юкӧнса (асыввывса) тӧвъясыс и пӧльтӧны лунвывсянь, Мексиканскӧй заливсянь (карта, 186 лб.); найӧ нуӧны зэв уна ва ру, кытысь артмӧны кымӧръяс да осадокъяс.
Циклон бӧр юкӧнас (рытыввыв юкӧнас) пӧльтӧны войтӧвъяс, косӧсь да кӧдзыдӧсь тӧлын, косӧсь да ыркыдӧсь гожӧмын.
США-ын тӧв овлӧ кӧдзыд, Калифорнияысь, Мексиканскӧй залив берегъясысь да Флоридаысь ӧтдор.
Торъя ыджыд морозъяс овлӧны США войвылын, Великӧй тыяс да Скалистӧй гӧраяс костын, кӧні тӧвнас пӧшти пыр сулалӧ антициклон, коді центральноазиатскӧй циклон сяма.
Сы понда асыв-войвылас Америкаын частӧ овлӧны ыджыд, кӧдзыд тӧвъяс (карта, 200 лб.).
Великӧй тыяс кынмылӧны 5 тӧлысь кежлӧ, да судноясӧн ветлӧм сэні омӧля мунӧ — ледоколъяс отсӧгӧн сӧмын.
Нью-Йоркын январ тӧлысь 11°-ӧн кӧдзыдджык Сан-Францискоын серти (Нью-Йоркын −1°, а Сан-Францискоын +10°).
США-ын эмӧсь гырысь природнӧй озырлунъяс.
Сэні эмӧсь плодороднӧй, мыйкӧмында чернозёмнӧй муа паськыд местаяс, кӧні овлӧны тырмымӧн зэръяс шобді вӧдитӧм вылӧ.
Сэні эмӧсь мича веж туруна паськыд степъяс, кӧні позьӧ вӧдитны сюра гырысь скӧт; эмӧсь (страна центрын) гырысь плодороднӧй районъяс, кӧні позьӧ вӧдитны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ.
Рытыввылас США-ын эмӧсь кос районъяс, искусственнӧ орошайтӧмӧн найӧ зэв лӧсялӧны бур сорта фруктӧвӧй пуяс вӧдитӧм вылӧ.
Асыв-лунвылын главнӧй фруктӧвӧй районӧн лоӧ Флорида.
США-лӧн эмӧсь вывті озыр изшомаинъяс не сӧмын Аппалачьясын, но и центральнӧй равнинаясас, а сідз жӧ зэв гырысь нефть запасъяс.
Нефть куйлӧ горнӧй породаяс улын Аппалачскӧй гӧраяс дорын, Миссисипскӧй увтасын да Калифорнияын (карта, 202 лб.).
Кӧрт рудаяс куйлӧны США-ын уналаын, а Верхньӧй ты дінын, Канадскӧй щит дорас, куйлӧны мирын медся озыр кӧрт рудаа местаяс.
Рытыввылыс США-лӧн озыр рӧма металлъясӧн, торъя нин ыргӧнӧн.
США асыввывлӧн тэчас.
Корсьӧй сброс визьсӧ.
Ва туйяс великӧй тыяс обласьтын.
Корсьӧй Эрийскӧй канал да Великӧй тыясӧс Миссисипи ю вожъяскӧд ӧтлаалысь кык канал; висьталӧй тайӧ вожъясыслысь нимъяссӧ.
Петкӧдлӧй Ниагарскӧй водопадсӧ кытшовтысь канал.
Петкӧдлӧй места, кӧні Эрийскӧй канал да судоходнӧй Гудзон ю мунӧны сбросовӧй впадинаясӧд.
Вылі да улі давлениеа обласьтъяс январ тӧлысьын Войвыв Америкаын.
Висьталӧй, мыйла асыввылас Войвыв Америкаын кӧдзыдджык рытыввылас дорысь.
США-лӧн видзму овмӧс карта.
Петкӧдлӧй, кӧні вӧдитӧны хлопок, кӧні кукуруза.
Мыйла рис вӧдитӧны сӧмын лунвыв берегъяс дорын США-ын?
Ылыс Рытыв.
Ылыс Рытыв лоӧ Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн, кӧні кыпӧдчӧны гӧраяс — Прибрежнӧйяс, Каскаднӧйяс да Сьерра-Невада, да кӧні визувтӧны юяс — Колумбия да Сакраменто.
Сэні сулалӧны штатъяс: Вашингтон, Орегон да Калифорния.
Найӧ кыссьӧны войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км кузяысь унджык, а сы понда природаыс сэні разнӧй.
Войвылын став гӧраясыс — Прибрежнӧйяс и Каскаднӧйяс — эжсьӧмаӧсь джуджыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны американскӧй гӧрд пожӧмъяс да зэв гырысь кедръяс (мамонтовӧй пуяскӧд ӧти пӧрӧдаысь).
Быдмӧны найӧ 100 м судтаӧдз; тайӧ — медся сук строевӧй вӧръяс став му вылын.
Зэв джуджыд да зэв веськыд пуяс сулалӧны мӧда-мӧд дінас матын, сы понда татшӧм вӧрад пемыд да ва, муыс вевттьысьӧма нитшъясӧн да папоротникъясӧн.
Татшӧм пуясыс быдмылісны войдӧр и Важ светын — Европаын да Азияын, но сэні найӧ пӧгибнитісны медбӧръя ледник дырйи.
Ӧнія кадӧ тайӧ пуясыслы отсалӧ быдмыны умереннӧй да васӧд климат: сэні пырджык овлӧны васӧд тӧвъяс да циклонъяс, кодъяс локтӧны океансянь материк вылӧ.
Вӧр овмӧсын уджалӧны уна йӧз Колумбия ю бассейнын.
Вӧр пӧрӧдӧм мунӧ тӧлын лымйӧн тыртӧм гӧра бокъясын механическӧй вӧрпилитан станокъясӧн, кодъяс кокниа вундӧны 2–3 м кузя диаметра пуяс.
Зэв гырысь пуяс, дзоньнас либӧ пилитӧмӧн, лэдзӧны гӧраяс вывсянь вӧчӧм туйяс вывті гусеничнӧй тракторъясӧн да сӧвтӧны кӧрт туйса поездъяс вылӧ.
Тулысын, кор джуджыд лымйыс сылӧ да туӧны юяс, став ӧстальнӧй пӧрӧдӧм вӧрсӧ кылӧдӧны Колумбия ю вом дорӧ, кӧні стрӧитӧма гырысь вӧр пилитан заводъяс да кытчӧ локтӧны прилив дырйи океанскӧй суднояс.
Прилив вынсӧ используйтӧны тайӧ заводъясас вӧрпилитан станокъяс уджӧдӧм вылӧ: прилив дырйи море ваыс уськӧдчӧ завод бердын вӧчӧм бассейнӧ да мунӧ заводскӧй электростанция турбинаяс пыр; отлив дырйи ваыс мунӧ мӧдарӧ да бара бергӧдлӧ турбинаяссӧ.
Вӧр промышленносьтын уджалысь рабочӧйяслы овны сьӧкыд; гожӧмын найӧ кольӧны уджтӧг, тӧлын олӧны лагеръясын, дзескыд да лёк сынӧда баракъясын; сэні жӧ пачьяс весьтын косьмӧ налӧн лунтырӧн кӧтасьӧм ва паськӧмныс.
Сёясӧн вӧрлэдзысьяс быд во калечитчӧны да кулӧны пӧрӧдан пуяс улын, — уджавны заставляйтӧны найӧс тэрыба да доймӧмысь виччысьтӧг.
Пуяс пӧрӧдны заводитігӧн, вӧрлэдзысьяс медвойдӧр кералӧны (сувйӧны) налысь увъяссӧ; сы могысь найӧ кайӧны пу вылас, — кокъясас налӧн стальнӧй шпоръяс, а мышку саяс гез.
Кайӧны найӧ век вылӧджык да вылӧджык, мыйвынсьыс ӧвтӧны черӧн, гӧгӧрыс качӧны чагъяс; тадзи вӧрлэдзысьяс кайӧны 70–80 м судтаӧдз, сэсся кералӧны пу йывсӧ (¼ м кыза кымын); грыма-йиркакыліг усьӧ пу йылыс муӧ, а пуыс ёна зэв лайкъялӧ... рабочӧй сы вылын ӧшалӧ, кутчысьӧ кияснас, шпоръяснас. Сійӧ зэв кокниа вермас усьны.
Зэв ӧпаснӧй удж сідз жӧ моторнӧй пилаяс вылын да подъёмнӧй кабельяс бердын.
Став уджсӧ вӧчӧны тэрыба — камандуйтӧны капиталлӧн приказчикъяс; вӧр районъясса газетъясын пыр печатайтӧны татшӧм юӧръяс:
«X. Ц., 18 арӧса, вӧрлэдзысь, кулі места вылас «А» лагерын «цеп орӧм понда».
"У. И., 45 арӧса, кучкысис пӧран пуысь чеччыштӧм увйӧн.
Пыр жӧ куліс.»
Сы пыдди вӧр промышленносьт нуӧдысь компаниеяс босьтӧны гырысь барышъяс.
Асланыс лагеръясын вӧрын найӧ вузалӧны рабочӧйяслы став продуктаяссӧ кык мындаӧн донӧнджык орчча каръясын серти, а кодкӧ кӧ рабочӧйяс пытшкысь ӧткажитчас налысь ньӧбасьны, сэтшӧмъяссӧ пырысьтӧм пыр жӧ вӧтласны удж вылысь.
Вӧр тыра океанскӧй суднояс мунӧны тасянь ылі странаясӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ, США Атлантическӧй берегъясӧ.
Колумбия ю вом дорын, а сідз жӧ и мукӧд посньыдджык ю вом доръясын, кодъяс усьӧны Тихӧй океанӧ, олӧ уна чери лосось пӧрӧдаясысь.
Тайӧ чериясыс олӧны мореын, но кульмигас тулысын найӧ пырӧны юясӧ; сэки найӧс и кыйӧны.
Ю вом доръясын стрӧитӧма гырысь консервнӧй заводъяс.
Чери овмӧс кыпӧдӧм могысь американецъяс стрӧитісны чери вӧдитан заводъяс; сэні чери пӧкйысь петӧм посньыдик черияссӧ лэдзӧны ю йывъясӧ.
Быдмыштӧм бӧрас черияс лэччӧны мореясӧ да сэні быдмӧны гырысь чериясӧ, кодъяс кульмиганыс пырӧны юясӧ.
Лунвылынджык, Калифорния штатын, климатыс косджык; мамонтӧвӧй пуяс сэні паныдасьлӧны сӧмын негырысь рощиясӧн, шуам, Иосемитскӧй национальнӧй паркын (196 лб.).
Калифорнийскӧй долина, коді куйлӧ Каскаднӧй гӧраяс да Сьерра-Невада костын, кыссьӧ 800 км кузя, а пасьтаыс сылӧн 90 км.
Тайӧ — фрукта пуяса, виноградникъяса да вотӧс быдмӧгъяса оръявлытӧм сад.
Садъяс сэні сулалӧны правильнӧй квадратъясӧн; найӧс орошайтӧны гӧравыв юясыс, кодъяс лэччӧны Сьерра-Невада бокъяссянь.
Уна ва да югыд шонді отсалӧны садъяслы сетны уна плодъяс — персикъяс, апельсинъяс, абрикосъяс, миндаль да с. в.
Урожай босьтігӧн садъясын уджалӧны дас сюрсъясӧн рабочӧйяс; найӧ босьтӧны фруктъяс, тэчӧны найӧс ящикъясӧ, Асыввыв штатъясӧ да консервнӧй заводъясӧ нуӧм вылӧ.
Сыысь ӧтдор, зэв уна фруктъяс косьтӧны шонді водзын.
Тӧвся войясӧ овлӧны кынмавлӧмъяс, но накӧд бура вермасьӧны: пуяс костас ӧзтӧны нефть грелкаяс.
Му пытшкыс Калифорниялӧн озыр вӧлі зарниӧн, но зарни россыпъясыс ӧні гӧльмисны ёна перйӧмла.
Сы пыдди рытыввыв берегъясас Калифорния штатын, Кордильерыяс подулын, аддзӧма зэв озыр нефтяинъяс, сэні ӧдйӧ кыптіс нефтянӧй вышкаяслӧн дзонь вӧр.
Регыдӧн быдмис сідз жӧ Лос-Анжелос кар (Лос-Анджелес).
Перйӧм нефтьыс нефтепроводъяс кузя мунӧ нефтеперегоннӧй заводъясӧ да морскӧй гаваньясӧ, кӧні сійӧс качайтӧны наливнӧй суднояс (танкеръяс) трюмӧ.
Тайӧ судноясыс нуӧны сійӧс Нью-Йоркӧ Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ, да с. в. водзӧ переработайтӧм вылӧ.
Лос-Анжелос — медся ыджыд кар Ылыс Рытывлӧн.
Лос-Анжелос гӧгӧрын сулалӧны апельсин, лимон да пальма садъяс.
Ваыс тайӧ садъясас, а сідз жӧ и карас, локтӧ медся кузь водопроводӧд мирын (350 км) Сьерра-Невада бокъяссянь (гӧравыв тыысь).
Кар бердас матын сулалӧ Голливуд — мирӧвӧй киноцентр, гырысь кинофабрикаясӧн.
Сэні неыджыд местаын ӧтлаасьӧны быдсяма ландшафтъяс: море, вӧръяса, нэмӧвӧйя лымъя да ущельеяса гӧраяс (Сьерра-Невада), пустыня, мича оазисъяс да с. в.
Подтропическӧй климат вӧсна киносъёмкаяс вогӧгӧр мунӧны.
Рабочӧй кварталъяс тайӧ карас няйтӧсь, сэні абу некутшӧм быдмӧг, ва оз тырмы: некымын барак вылӧ воӧ ӧти кран.
Электрическӧй би ӧзйӧ сэки сӧмын 9 часӧдз рытнас (нефтянӧй компаниеяскӧд вӧчӧм договор серти), а сы бӧрын рабочӧйяслы лоӧ ӧзтыны карасина лампаяс.
Мирӧвӧй кризис понда уна дас сюрс рабочӧйӧс вӧтлӧма удж вылыс, вӧтлӧма патераясысь семьяясныскӧд.
Сан-Франциско — важнӧй порт залив бердын, кытчӧ усьӧ Сакраменто ю.
Почтово-пассажирскӧй туй йитӧ Сан-Францискоӧс став гырысь портъяскӧд мирын.
Сиэтл — ӧдйӧ быдмысь том порт, фиорд берег вылын, Ванкувер ді сайын.
Сы пыр мунӧ волысьӧм Япониякӧд да Китайкӧд.
Морскӧй туй Сиэтлсянь Японияӧдз ёна дженьыдджык, Сан-Францискосянь серти (видз. глобус).
Нёль тихоокеанскӧй туй ӧтлаалӧ Сиэтлӧс, Сан-Францискоӧс да Лос-Анжелосӧс Атлантическӧй океан берегъяскӧд (карта, 204 лб.).
Экспрессъяс, кодъяс петӧны Асыввылысь, воӧны Ылыс Рытыввылӧ 2½ сутки мысти.
Главнӧй полезнӧй ископаемӧйяс США-ын.
Петкӧдлӧй изшом да кӧрт руда куйланінъяс — медся гырысьяссӧ.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны гӧраясын США Рытыв вылын?
Тихӧй океан берегъяс вылын кӧрт туйяс.
Лыддьӧй, кымын кӧрт туй США-ын да Канадаын.
Висьталӧй главнӧй помасянінъяссӧ (пунктъяссӧ) налысь.
Скалистӧй гӧраясын да Ыджыд Бассейнын штатъяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй скалистӧй гӧраяс да плоскогорьеяс: Ыджыд Бассейн да Колорадо.
Уна-ӧ сэні усьӧны осадокъяс?
Гӧравыв штатъяс босьтӧны зэв ыджыд плӧщадь — пӧшти коймӧд юкӧнсӧ США-лысь, но населениеыс сэні шоч — 2 мортысь этша 1 кв. км вылӧ.
Лымйӧн тырӧм гӧра хребетъяс, куш скалаяс, солончаковӧй пустыняяс да шочиник туруна степъяс босьтӧны сэні зэв уна места.
Нянь муяс паныдасьлӧны шоча.
Му пытшкас ва чӧжӧм могысь сэні муяссӧ гӧрӧны да небзьӧдӧны пиняясӧн тулыссянь сёр арӧдз да кӧдзӧны сӧмын мӧд воас шобді либӧ ид.
Мукӧдлаын вӧчӧмаӧсь гӧраяс вывсянь лэччысь юяс вылын прудъяс.
Аризона штатын, неыджыд ю вылын, коді визывтӧ пыді долинаын, вӧчӧма 84 м судта плотина; сы понда сэні артмис ыджыд пруд, кысянь нуӧдӧма каналъяс зэв бур фруктӧвӧй садъясӧ, кодъяс кыссьӧны 1000 кв. км вылын.
Уна места скалистӧй гӧраяс обласьтын босьтӧны пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧны ыж стадаяс.
Гожӧмын пастухъяс верзьӧма вӧлӧн, овчарка-понъяскӧд вӧтлӧны стадаяссӧ гӧраясӧ, кӧні, гӧра бокъясас да долинаясын, вежӧдӧны лугъяс; арын найӧ бӧр локтӧны фермаясӧ да видзӧны ыжъяссӧ ид да шобді идзапод вылын, а сідз жӧ люцернаӧн кӧдзӧм муяс вылын.
Тайӧ турунсӧ кос местаясын США-ын кӧдзӧны шобді да ид бӧрын да видзӧны сы вылын (турун кӧдза вылас) ыжъяссӧ 5–6 воӧдз; сы бӧрын мусӧ бара гӧрӧны.
Став гӧравыв штатъясыс страдайтӧны атмосфернӧй осадокъяс ёна вежласьӧмысь; татшӧм вежласьӧмыс мунӧ, кыдзи приметитӧмаӧсь, нелямын воӧн.
Ӧні сэн косьмӧм мунӧ: грунтӧвӧй ваяс косьмӧны, тыяс ямӧны да косьмӧны, ледникъяс гӧраяс вылын ёна чинӧны.
Сувтӧдӧны вопрос видзму уджалысь населениеӧс мӧд местаӧ вуджӧдӧм йылысь.
Медся кос да куш местаяссӧ Ыджыд Бассейнын торйӧдӧма торъя лагеръясӧ (резервацияясӧ) индеецъяслы.
Олӧны сэні индеецъяс зэв гӧля, медасьӧны батракъясӧ орчча крупнӧй скӧтвидзысьяс ордӧ, корӧны милӧстина кӧрт туй станцияясын.
Но главнӧй уджыс гӧравыв штатъяс овмӧсын — металлъяс перйӧм: ыргӧн, свинеч, цинк, эзысь да зарни.
Ыргӧн перъян рудникъясын уджалӧны 100 сюрсъясӧн горнякъяс.
Рудасӧ сэні жӧ кисьтӧны заводъясын.
Гӧравыв штатъяс сетӧны джын ыргӧнсьыс унджык, мыйда перйысьӧ США-ын.
Медся ыджыд карыс — Денвер сулалӧ Скалистӧй гӧраяс асыввыв дорын, изшом перъян шахтаяссянь матын.
Йеллоустонскӧй национальнӧй парк, коді сулалӧ Йеллоустон ю йыв дорын (Миссурилӧн веськыд вож), видзӧны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі векысянь.
Плӧщадьыс сылӧн 8671 кв. км, веркӧсыс гӧраяса, хребетъяс кайӧны З½ сюрс м судтаӧдз.
Гӧра бокъясас да долинаясын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс; сэні олӧны пушнӧй зверъяс, шуам, ручьяс, ошъяс, да вӧрса пӧткаяс; туруна платояс вылын йирсьӧны йӧраяс да бизонъяс.
Тайӧ став животнӧйясыс ӧні ньӧти оз повны мортысь, а бизонъяс лоины пӧшті домашньӧй животнӧйяс кодьӧсь, быттӧ мӧсъяс (локтӧны йӧз дінӧ сёянла).
Но туристъясӧс татчӧ кыскӧны пӧсь источникъяс (тані 3600 кымын) да гейзеръяс. Гейзеръяс пиысь ӧти — Великанша — койыштӧ 100 м вылнаӧ фонтан.
Сэсся мичаӧсь Йеллоустон юлӧн каньонъясыс, кодъяслӧн эмӧсь 300 м-ысь джуджыдджык кыркӧтшъяс.
Прерияяса Плато.
Карта вылысь.
Висьталӧй юяс, кодъяс визывтӧны Скалистӧй гӧраяссянь асыввылӧ.
Петкӧдлӧй прерияяса Плато.
Кутшӧм сэні овлӧ гожӧмыс?
Кутшӧм воча мунысь тӧвъяс сэні вермӧны паныдасьны?
Уна-ӧ сэні усьӧ осадок?
Асыввылын Скалистӧй гӧраяс крута помасьӧны прерияяса Платолань.
Тайӧ плоскогорьеыс мунӧ 2500 км кузя лунвывсянь войвылӧ да 400–500 км гӧгӧр рытывсянь асыввылӧ.
Кызвын местасӧ сэні босьтӧны степвыв пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧ уна миллион душ скӧт: ыжъяс, сюра гырысь скӧт, вӧвъяс.
Скӧт быдмӧ вӧля вылын, пӧскӧтинаясын; стадаяссӧ вӧтлӧны местаысь местаӧ пастухъяс — ковбойяс; найӧ быдлун мунӧны верзьӧмӧн сё километрӧдз; тулысын найӧ пасйӧны (клеймитӧны) том куканьясӧс, а арын бӧрйӧны бурджык животнӧйяссӧ асыввылӧ мӧдӧдны.
Кузь поездъяс нуӧны сэтчӧ скӧтӧс кукурузаӧн тшӧгӧдӧм вылӧ.
Кризис понда скӧтвидзӧм ӧні чинӧ.
Американскӧй правительство ньӧбӧ фермеръяслысь донтӧм донысь миллион душъясӧн скӧтсӧ; сійӧ мунӧ му вынсьӧдан тукъяс вӧчӧм вылӧ.
Тшыгъялысь уджтӧм йӧзлы яй оз сетны.
Асывладорас прерияясын, кӧні овлӧны зэръяс Мексиканскӧй заливсянь локтысь тӧвъяс дырйи, пӧскӧтинаяс вежсьӧны муясӧн, кӧні кӧдзӧны шобді, зӧр (войвылын) да кукуруза (лунвылын).
Тані — чернозём, но урожайяслы вредитӧны кос поводдяяс, кодъяс овлӧны войтӧвъяс дырйи и торъя нин рытыв тӧвъяс дырйи.
Прерияяса плато.
Ковбойяс куталӧны арын том скӧтӧс Асыввыв штатъясӧ нуӧм вылӧ.
Лунвыв штатъяс.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Миссисипилысь визувтӧмсӧ Огайо усянінсянь улынджык да висьталӧй кык веськыдвыв вож Миссисипилысь.
Уна-ӧ осадок усьӧ Лунвыв штатъясын?
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны тайӧ штатъясас?
Лунвыв штатъяс кыссьӧны прерияяссянь да Мексикакӧд границасянь рытыввылын Атлантическӧй океан берегъясӧдз асыввылын да босьтӧны тшӧтш, Флорида полуостров.
Зэв гырысь местаяс Миссисипскӧй увтасын босьтӧны хлопок плантацияяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн негръяс.
Шоныд климат (200-ысь унджык шоныд лун, умереннӧй зэръяса гожӧм) отсалӧ хлопок воӧмлы, а кос ар зэв лӧсялӧ хлопок босьтӧмлы.
Сентябр тӧлысьын хлопок коробочкаяс потласьӧны да став муясыс лоӧны еджыдӧсь хлопоксьыс.
Тані босьтӧны пӧшти ⅗ юкӧнсӧ став мирӧвӧй хлопок урожайсьыс.
Хлопок быдмӧ либӧ гырысь помещикъяс плантацияяс вылын, либӧ посньыдик участокъяс вылын, кодъясӧс арендуйтӧны фермеръяс, медсясӧ негръяс, сійӧ жӧ гырысь помещикъяслысь.
Негръяс — важ рабъяслӧн потомокъяс — олӧны корысьяс олӧмӧн, некутшӧм праваястӧг; вынсьыс вывті уджалӧны найӧ помещикъяслы аренда мынтӧм вылӧ, хлопок ньӧбысьяслы уджйӧзъяс мынтӧм вылӧ да правительстволы налогъяс мынтӧм вылӧ.
Мексиканскӧй залив дорын хлопок оз вӧдитны: сэні сылы вывті ва, сэсся вредитӧ долгоносик, коді вуджис Мексикаысь да паськаліс шоныд берегдор полосаас.
Увтас берегъяс вылын Мексиканскӧй залив дорын кыссьӧны сахарнӧй тростник да рис плантацияяс, кӧні став уджсӧ вӧчӧны машинаясӧн.
Туй вӧчан машина лэптӧ му гӧгӧрыс вал, уна амыся тракторнӧй плуг да дискӧвӧй пиняяс гӧрӧны да пинёвтӧны мусӧ, а тракторнӧй радӧвӧй сеялкаяс кӧдзӧны рис.
Газомоторнӧй насосъяс качайтӧны му вылӧ ва да видзӧны сылысь уровеньсӧ гожӧмбыд.
Воӧм да ваысь косьтӧм муяс вылын уджалӧны комбайнъяс, найӧ кольӧны ас бӧрсяыс рис тыра мешӧкъяс.
Ӧти рабочӧй уджалӧ гожӧмбыдӧн шӧрвыйӧ 40 га рис, — японскӧй крестьянин — 1 га.
Но олӧмыс американскӧй негрлӧн абу бурджык японскӧй крестьянин дорысь: кыкнаныс уджалӧны помещик вылӧ.
Негр вылӧ, сьӧкыд ужысь ӧтдор, водӧ ещӧ национальнӧй гнёт.
Флоридаын паськыда вӧдитӧны фрукта пуяс: апельсин, лимон, яблӧк, персик да с. в.
Качество сертиыс тайӧ фруктъясыс ёна уступайтӧны калифорнияса фруктъяслы, но кисьмӧны водзджык; найӧс зэв ёна петкӧдӧны промышленнӧй районъясӧ США-ын.
Видзму овмӧскӧд ӧттшӧтш Лунвыв штатъясын паськалӧма и промышленносьт.
Му пытшкас куйлӧны нефть полеяс (муяс); сэні мунӧ медся ыджыд удж США-ын (выйӧдзтӧ став мирас) нефть да газ перйӧм кузя.
Нефтьсӧ, му пытшкас нуӧдӧм трубаясӧд, качайтӧны морскӧй портъясӧ, а сідз жӧ Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ.
Нефтепроводъяслӧн кузьтаыс США-ын 90 сюрс км; цистернаясӧн нефть кыскалӧм сэні лыддьӧны донаӧн да важмӧм ногӧн.
Натуральнӧй газ сідз жӧ мунӧ трубаясӧд, сійӧ шонтӧ да югдӧдӧ уна американскӧй каръяс.
Газ сотӧны фабрикаясын газӧвӧй моторъясын да парӧвӧй котёл ломтасъясын (топкаясын), а кӧзяйкаяс плитаяс вылын сійӧн пуӧны ӧбӧд.
Кыдзи ломтысян газ (горючӧй), сійӧ бурджык изшомысь перъян югдӧдан (светильнӧй) газысь.
Аппалачскӧй гӧраяс дінын лунвыв подувъяс дорас, Бирмингам кар районын, ёна паськалӧма металлургия.
Тані изшом, кӧрт руда да известняк куйлӧны орччӧн.
Ӧдйӧ паськалӧ Лунвыв штатъясын сідз жӧ текстильнӧй промышленносьт.
Войдӧр став хлопоксӧ лунвывсьыс нулісны асыв-войвылӧ либӧ петкӧдлісны заграницаӧ; ӧні лунвылын стрӧитӧма уна текстильнӧй фабрика, да зэв гырысьӧс; тані эм уна хлопок да уна донтӧм да праватӧм рабочӧй.
Главнӧй портыс лунвыв штатъяслӧн — Новый Орлеан, Миссисипи дельтаын; татысь, а сідз жӧ и Мексиканскӧй залив дорса мукӧд портъясысь петкӧдӧны хлопок, нефть, шобді, кодъясӧс вайӧны войвылысь Миссисипи кузя либӧ кӧрт туйяс вывті.
Помещик (США лунвылын) босьтӧ (принимайтӧ) хлопок, кодӧс вайис сылы арендатор-негр.
Центральнӧй штатъяс.
Карта вылысь.
Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Центральнӧй штатъясӧд.
Уна-ӧ сэні усьӧ осадок?
Кутшӧм быдмӧгъяс сэні вӧдитӧны?
Сэні, кӧні ӧтлаасьӧны Миссисипи, Огайо да Миссури юяс, сулалӧны Центральнӧй штатъяс — главнӧй нянь вӧдитан да скӧтвидзан район США-лӧн.
Лунвыв юкӧнас сэні зэв гырысь местаясӧ (пространствоясӧ) кӧдзӧны кукуруза; сійӧ век сетӧ бур урожай (кык мындаӧн унджык шобді дорысь) — сэні плодороднӧй (мыйкӧмында чернозёмнӧй) му, кузь, жар да зэръяса гожӧм*. Кукурузаӧн вердӧны Центральнӧй штатъясын уна миллион сюрс гырысь скӧт да порсь.
Скӧтсӧ вайӧны сэтчӧ рытыввылысь, прерияясысь, сэсся кымынкӧ тӧлысь вердӧны (тшӧгӧдӧны) сэні; сы бӧрын сійӧ мунӧ бойняясӧ (начканінӧ).
Рытыв-войвылын куйлӧ ярӧвӧй шобді вӧдитан обласьт.
* Тыдалӧ, тані и эм чужан муыс (рӧдинаыс) кукурузалӧн; бӧрынджык сійӧс петкӧдісны Америкаысь мукӧд свет юкӧнъясӧ.
Помтӧм-дортӧм шобді муяс кыссьӧны со километръясӧн.
Муяс костын сулалӧны бура гырысь фермаяс.
Быд фермер видзӧ кымынкӧ дас батрак; быд фермерлӧн эм уна плугъяс, кӧдзан машинаяс, вундан машинаяс, моторнӧй либӧ парӧвӧй молотилкаяс (вартан машинаяс), уна фермерлӧн эмӧсь весиг тракторъяс да комбайнъяс.
Чукӧртӧм няньсӧ (зерно) пырысьтӧм пыр жӧ нуӧны нянь видзан складъясӧ — элеваторъясӧ, кодъяс сулалӧны кык-куимӧдз быд кӧрт туй станция дорын, — найӧс стрӧитӧны капиталистическӧй компаниеяс.
Тайӧ компаниеясыс ньӧбӧны фермеръяслысь няньсӧ ичӧт донъясӧн, а вузалӧны гырысь донъясӧн.
Ӧні, кризис понда, компаниеяс гырысь донъяс кутӧм могысь частӧ бырӧдӧны ньӧбӧм няньсӧ, — киськалӧны карасинӧн да ломтӧны паровозъяс топкаясын.
Мирӧвӧй кризис понда шобді кӧдзаяс ӧні чинӧны, фермеръяс рӧзӧритчӧны; фермаяссӧ налысь машинаяснас и скӧтнас вузалӧны уджйӧзъясысь.
Мукӧд фермеръясыс асьныс вузалӧны тракторъяссӧ да машинаяссӧ да заводитӧны уджавны муяс вылас важ ногӧн — прӧстӧй плугъясӧн да вӧвъясӧн.
Няньӧн да скӧтӧн вузасьӧм серти, пызь да консервъяс вӧчӧм серти важнӧй каръясӧн лоӧны Сен-Луи да Канзас — первойыс Миссисипи вылын, мӧдыс — Миссури вылын.
Но медся ыджыд карыс тані — Чикаго, ыджда сертиыс США-ын мӧд кар.
Сійӧ сулалӧ Мичиган ты лунвыв берегын да канал вылын, коді ӧтлаалӧ тайӧ тысӧ Миссисипи вожкӧд — Иллинойскӧд.
Чикагоӧ локтӧ 40 кӧрт туйысь унджык.
Тайӧ медся ыджыд центр мирын яй да пызь заптӧмын, а сідз жӧ зэв ыджыд центр чугун да сталь кисьтӧмын да машинаяс вӧчӧмын.
Быдлун поездъяс, сюра гырысь скӧтӧн да порсьясӧн, локтӧны тайӧ карас; скӧтыс мунӧ бойняясӧ (скӧт начканінъясӧ), кодъяс сулалӧны уна квадратнӧй километр вылын.
Скӧтсӧ начкӧны машинаясӧн; тушаяссӧ лэдзӧны конвейеръяс пыр да ӧдйӧ кералӧны.
Мыйкӧмында яйыс мунӧ холодильникъясӧ (кынтӧм вылӧ), а мыйкӧмындаыс консервъяс вӧчӧм вылӧ.
Вирсьыс да лыяссьыс вӧчӧны му вынсьӧданъяс, салаыс мунӧ майтӧг вӧчӧм вылӧ, а кучикыс — кучик вӧчан заводъясӧ Чикагоӧ.
Кризис понда яй промышленносьт Чикагоын ёна улӧдз лэдзчис, сы вӧсна, мый США-ын 17 млн. морт уджтӧм йӧзыс оз вермыны яйсӧ ньӧбны семьяясныслы.
Чині яй петкӧдӧм и мукӧд странаясӧ, кӧні сідзжӧ уна уджтӧм йӧзыс.
Заптӧм яйсӧ холодильник-пароходъясӧн нуӧны Чикагоысь тыяс вывті Нью-Йоркӧдз.
Сійӧ туйӧд жӧ мунӧ нянь.
Тӧлын, кор тыяс кынмӧны 4 тӧлысь кежлӧ, движение (ветлӧм) мунӧ кӧрт туйяс вывті.
Дзик войвылас Центральнӧй штатъясын, Верхньӧй ты берег вылын, сулалӧ порт Дулут.
Сэсянь матын, Канадскӧй щит кристаллическӧй массив вылын, дзик му веркӧсас куйлӧны вывті уна кӧрт рудаяс.
Рудасӧ перйӧны гӧра бокъясын экскаваторъясӧн: аммонал либӧ кизьӧр кислород взрывъясӧн дрӧбитӧны рудасӧ; экскаваторъяс сӧвтӧны сійӧс кӧрт туй вагонъясӧ; вагонъясыс лэччӧны рельсъяс кузя увлань Верхньӧй тыланьӧ; сэні подъёмнӧй машинаясӧн рудасӧ грузитӧны вагонъясысь стальнӧй баржаясӧ, кодъяс мунӧны Великӧй тыясӧд Питсбургӧ.
Дулутысь петкӧдӧны сымында руда, мый петкӧдӧм груз лыд сертиыс (вес сертиыс) сійӧ панйӧ весиг Нью-Йоркӧс.
Промышленнӧй асыв-войвыв.
Карта вылысь.
Петкӧдлӧй Гудзон ю, Эрийскӧй канал да Ниагарскӧй водопад.
Петкӧдлӧй Огайо да Питсбург кар.
Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс куйлӧны рытыввыв бокъясас Аппалачскӧй гӧраясын?
Лунвывланьын Эри тысянь куйлӧны изшом перъян шахтаяс; найӧ сетӧны⅙ юкӧнсӧ став перйӧм мирӧвӧй изшомысь.
Тайӧ шахтаяс гӧгӧрыс быдмисны уна каръяс, на пытшкысь медся ыджыдыс — Питсбург.
Тані сулалӧны сёясӧн металлургическӧй да машиностроительнӧй заводъяс.
Быдлаын оръявлытӧг мунӧны кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс.
Тайӧ странаыс «Сьӧд Англия» кодь жӧ, и населениеыс тані сэтшӧм жӧ тшӧкыд: 100 мортысь уна 1 кв. км вылӧ.
Ӧні мирӧвӧй кризисла, тані тшынасьӧны сӧмын некымын трубаяс, и шахтаяс уджалӧны сӧмын 2–3 лун вежоннас.
Прӧста довъялӧны Питсбург уличаяс кузя тшыгла омӧльтчӧм уджтӧм йӧз.
Быдлаын куйлӧны изшом чукӧръяс.
Тӧлын, кор тані овлӧны гырысь морозъяс, уджтӧм йӧзлӧн абу ломтасыс; рабочӧйяслӧн няйт да дзескыд патераясныс тырӧмаӧсь висьысьясӧн.
Гурон да Эри тыяс костын, перешеек вылас, сулалӧ ыджыд промышленнӧй кар — Детройт зэв гырысь автомобильнӧй заводъясӧн (Фордлӧн да мукӧд фирмаяслӧн).
Тайӧ заводъясас автомобильяссӧ вӧчӧны медся выль станокъясӧн; быд юкӧн автомобильыслӧн — чӧрс (ось), кӧльӧса да мукӧд — мунӧ ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧй дінӧ конвейерӧн да быд рабочӧйлы колӧ помавны ассьыс уджсӧ сы вылӧ пуктӧм минут либӧ весигтӧ секунд лыдӧн.
Форд заводъясын рабочӧйяс оз вермыны уджавны 2–3 воысь дырджык конвейер дорын; вывті напряжённӧй уджла найӧ петӧны эбӧссьыс, висьмӧны да пӧрӧны инвалидъясӧ нэм кежаныс.
* СССР-ын выль заводъясын конвейеръяс эмӧсь жӧ, но уджалан луныс миян ёна дженьыдджык, США-ын серти; быд во конвейер бердса рабочӧйяслы сетсьӧ кузь шойччӧг (отпуск) да путёвкаяс шойччан домъясӧ да санаторийясӧ.
Таысь ӧтдор, рабочӧйясӧс оз сувтӧдны век кежлӧ сӧмын ӧти пӧлӧс механическӧй удж бердӧ.
Кадысь кадӧ сійӧс вежӧны.
Сы понда сӧветскӧй конвейеръяс вылын уджыс оз вынтӧммӧд уджалысьясӧс.
1929-ӧд воӧ куш сӧмын Фордлӧн заводъясыс лэдзлісны 6 сюрс автомобильӧн лун, но ӧні налӧн уджыс ёна чині, кызвын рабочӧйыс да служащӧйыс колины уджтӧг.
Промышленносьт паськалӧмлы тані отсалісны изшом, нефть, натуральнӧй газ да кӧрт рудаяс; морскӧй бухтаяс Атлантическӧй берегъяс дорын да Европакӧд кокниа волысьӧм (удобнӧй туйяс) сідзжӧ отсалісны промышленносьтлы паськавны.
Правда, кӧрт рудаяс ӧні тані пӧшти бырины нин, но найӧс вайӧны Дулутысь, Верхньӧй тысянь, донтӧм ва туйӧн.
Эри тысянь Огайо юӧдз, кӧні сулалӧ Питсбург, кодйӧма канал.
Видзму овмӧс тайӧ районас мунӧ англияса видзму овмӧс вылӧ: тані сідзжӧ фермеръяс кӧдзӧны кӧрым турунъяс, градвыв пуктасъяс (овощияс) да видзӧны йӧла скӧт; улльӧв, сливки, вый мунӧ каръясӧ.
Ниагарскӧй водопад (аэроплан вывсянь видзӧдӧмӧн).
Войвылас канадскӧй юкӧныс сылӧн (подков кодь), сэсся Козий ді да американскӧй юкӧныс.
Ылын тыдалӧ канал, кодӧс нуӧдӧма Ниагара юсянь электростанцияӧдз, — сійӧ тыдалӧ поссьыс улынджык.
Висьталӧй, кутшӧм водопад Африкаын вермӧ вермасьны (соперничайтны) Ниагарскӧй водопадкӧд?
Нью-Йорк.
Нью-Йорк — медся ыджыд кар США-ын да ыджда сертиыс медводдза кар став мирын.
Гырысь предместьеяскӧд тшӧтш сэні лыддьыссьӧ 10 млн. морт гӧгӧр.
Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм бухтаын да зэв джуджыд Гудзон ю вом дорын.
Судоходнӧй каналъяс, кытчӧ лыбӧны негырысь морскӧй суднояс, ӧтлаалӧны Гудзон ю Эри тыкӧд да Лаврентия юкӧд.
Вывті уна шобді, яй грузъяс воӧны Нью-Йоркӧ кӧрт туйяс вывті да Гудзон ю кузя, а Нью-Йоркын найӧ грузитчӧны океанскӧй суднояс вылӧ.
Сы пыр мунӧ джын грузыс, кыдзи США-ӧ пыртаныс, сідз жӧ и петкӧданыс.
Нью-Йоркын эмӧсь капиталистическӧй трестъяслӧн правлениеяс; на киын США-са кызвын фабрикаыс, заводыс, рудникыс да кӧрт туйыс.
Главнӧй юкӧныс карыслӧн сулалӧ Мангаттан ді вылын, сэні ді пӧлӧныс мунӧны зэв кузь (20 км-ӧдз) да веськыд уличаяс — «авеню»; мукӧд уличаяс, дженьыдджыкӧсь — «стрит» — (сёысь уна) мунӧны вомӧныс.
Мангаттан ді вылын места тырмытӧмла стрӧитӧма небоскрёб-домъясӧс, цементысь да стальысь.
Медся джуджыдыс на пытшкысь, стрӧитӧма неважӧн, судтанас (408 м) джуджыдджык на Эйфелевӧй башняысь (зэв джуджыд здание Европаын)*.
* Тайӧ небоскрёбыслӧн 102 судта.
Вевт вывсяньыс видзӧдігӧн 92 судтаа мӧд небоскрёб кажитчӧ ляпкыдӧн нин, а 40 судтаа домъяс кажитчӧны негырысь кӧрӧбъясӧн.
Уна йӧз кайлӧны тайӧ дом вылас Нью-Йоркӧн сэсянь любуйтчӧм могысь.
Небоскрёбъясас меститчӧмаӧсь контораяс да банкъяс.
Йӧзыс кайӧны-лэччӧны сэні либӧ лифтъяс вылын, либӧ механическӧй посъясӧд, кодъяс асьныс мунӧны (йӧзыс толькӧ сувтӧны пос тшупӧдъяс вылӧ, а поскыс ачыс нуӧ найӧс вывлань либӧ увлань, кытчӧ колӧ).
Уличаяс вылын Нью-Йоркын зэв ёна ветлӧны (движение зэв ыджыд), торъя нин асылын, кор зэв уна йӧз локтӧ Нью-Йорк гӧгӧрсьыс (предместьеясысь).
Автомобильяс, автобусъяс, му вевдорса кӧрт туйяс (мунӧны уличаяс весьтті вылын) да мупытшса кӧрт туйяс (мунӧны Гудзон увті) овлӧны йӧзӧн дзик тыр.
Уна уличаяс Нью-Йоркын кык судтаӧсь: ӧти уличаыс уліас, а мӧдыс мӧд судта весьтын; таысь ӧтдор, уличаясыс сэні частӧ пырӧны му улас (медым эз ковмы вуджны вомӧна уличаяссӧ).
Ӧшалан (сутуга канатъяс вылын) посъяс ӧтлаалӧны Мангаттан ді мукӧд районъяскӧд Нью-Йоркын.
Нью-Йорк гӧгӧрын чукӧрмӧмаӧсь зэв уна фабрикаяс.
Нью-Йоркын олӧны быдсяма национальносьта йӧз.
Сэні итальянецъяс олӧны Римын дорысь унджык, ирландецъяс — Дублинын дорысь уна, разнӧй странаясысь локтӧм зэв уна еврейяс да с. в.
Тайӧ эмигрантъясыс олӧны медсясӧ Нью-Йорк доргӧгӧръясын (окраинаясын); найӧ дзескӧдчӧны посньыдик няйт керкаясын каменнӧй да пу керкаясын.
Эмигрантъяслы да рабочӧйяслы Нью-Йоркын овны сьӧкыд вывті ыджыд донъясла.
Торъя нин сьӧкыд овны ӧні, кор коймӧд юкӧн олысьыс тайӧ гигант-карас коли уджтӧг, а буржуазнӧй государствосянь налы пӧшти некутшӧм отсӧг абу.
Нью-Йорк план вылын.
Петкӧдлӧй Гудзон ю да Нью-Йоркскӧй бухталысь юкӧн. Корсьӧй Мангаттан ді да мерайтӧй сылысь кузьтасӧ.
Петкӧдлӧй Бруклин — Нью-Йорклысь юкӧн, коді сулалӧ <rus>Длинный</rus> ді вылын.
Нью-Йорк.
Петкӧдлӧй докъяс, фортъяс да маякъяс.
Петкӧдлӧй проектируйтан докъяслысь визьсӧ.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс; политическӧй строй.
Промышленносьт, видзму овмӧс да волысян туйяс паськалӧм серти США панйӧны став мукӧд капиталистическӧй странаяссӧ.
Фабрикаясын да заводъясын США-ын уджалӧ зэв уна механическӧй двигатель (парӧвӧй, электрическӧй да мукӧд).
Быдсяма машинаяс вӧчӧны США-ын сымында, мыйда вӧчӧны став мукӧд капиталистическӧй странаясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн.
Изшом да нефть перйӧм серти США босьтӧны первой места.
США сотӧны ⅓ юкӧнсӧ мирас перъян став изшомысь да ⅔ юкӧнсӧ мирас перъян став нефтьысь.
Тайӧ ломтасъяссӧ сотӧны страна пытшкас парӧвӧй котёлъяс топкаясын, моторъясын да домна-пачьясын, таысь ӧтдор, зэв уна петкӧдӧны заграницаӧ.
Сьӧд металлъяс кисьтӧм серти (чугун, сталь, кӧрт) США сідз жӧ сулалӧны первой местаын: 1929-ӧд воӧ сэні сьӧд металлъяссӧ кисьтісны сымында, мыйда став мукӧд капиталистическӧй странаясас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, а ыргӧн — ещӧ уна (став мирӧвӧй добычасьыс 60 прӧчент).
Удж производительносьтыс США-ын зэв вылын:
ӧти американскӧй углекоп (изшом перйысь) ӧти сменаӧн перйӧ нёль мындаӧн унджык шом, английскӧй углекоп серти, да куим мындаӧн унджык германскӧй углекопысь.
Но тадзи сравнивайтігас колӧ, дерт, помнитны, мый изшом пластъясыс США-ын кызджыкӧсь да матынджыкӧсь му веркӧсланяс, Европаын серти.
Став гырысь фабрикаясас да заводъясас США-ын уджалӧны автоматъяс, найӧ вӧчӧны быдсяма предметъяс; быд автомат Америкаын вӧчӧ сымында, мында вӧчӧны Европаын кымынкӧ дас рабочӧй.
Став гырысь фабрикаяс да заводъяс бердын сэні эмӧсь лабораторияяс, кӧні уджалӧны сёясӧн и даже сюрсъясӧн инженеръяс да техникъяс, найӧ тӧдмалӧны (прӧверяйтӧны) материалъяслысь качествосӧ, уджлысь точносьт, разрабатывайтӧны производствоса выль способъяс, бурмӧдӧны конструкцияяс машинаяслысь да с. в.
Уна быдсяма вӧчас США-ын лэдзӧны стандартъяс серти — кымынкӧ босьтӧм образец серти.
Стандартъяс эмӧсь сэні не сӧмын машина юкӧнъяслы (детальяслы), но сідз жӧ косьтюмъяслы, кӧмкотъяслы, нянь сортъяслы, булкияслы, сёянъяслы ресторанъясын да с. в.
Видзму овмӧс США-ын сетӧ зэв уна сёян прӧдуктъяс; татшӧм прӧдуктаяссӧ вывті уна петкӧдӧны сэтысь Европаӧ (шобді, кукуруза, яй).
Аслас хлопокӧн США снабжайтӧны не сӧмын ассьыныс текстильнӧй фабрикаяссӧ, но сідз жӧ английскӧй, германскӧй, итальянскӧй да японскӧй текстильнӧй фабрикаяс.
США вылӧ воӧ ⅗ юкӧныс став босьтӧм мирӧвӧй хлопокысь.
Кӧрт туйяс США-ын стрӧитӧма 420 сюрс км — ӧтлаын босьтӧм став европейскӧй странаясын дорысь унджык.
Мощнӧй паровозъяс кыскӧны бӧрсьыныс кузь поездъяс ыджыд груза вагонъясӧн; американскӧй экспрессъяс ветлӧны ӧдйӧджык европейскӧй экспрессъяс дорысь (ӧткымын асыввыв туйяс вылын часнас 120 км-ысь унджык).
Автомобильяс США-ын ӧні 24 миллион — быд 5–6 американец вылӧ воӧ шӧрвыйӧ ӧти автомобиль.
Но тайӧ машинаясыс кызвыныс пассажирскӧйяс, дай сэсся ичӧт вынаӧсь.
Зэв бур автомобильнӧй туйяс нуӧдӧма став страна пасьталаыс; найӧ конкурируйтӧны кӧрт туйяскӧд.
Главнӧй автомобильнӧй туйяссӧ вӧчӧма асфальтӧн, да сэтшӧм паськыдӧсь, автомобильяс мунӧны на вывті кык орччӧн либӧ весигтӧ нёль орччӧн; зэв уна автобусъяс (кык судтаӧсь) ветлӧны стӧч лӧсьӧдӧм расписание серти; автобусӧн ветлӧм сувтӧ кык мындаӧн донтӧгджык кӧрт туй вывті ветлӧм дорысь.
Став автомобильнӧй туйяссӧ видзӧны зэв бура, быд ичӧтик гурантор пырысьтӧм пыр жӧ тыртӧны.
Юяс да тыяс вылын США-ын ветлӧны зэв уна пароходъяс, моторнӧй суднояс да баржаяс.
Ты вывса флот зэв ыджыд, сійӧ кыскалӧ вывті уна груз.
Морскӧй торговӧй флот США-лӧн уступайтӧ сӧмын английскӧй флотлы.
Став вывті ыджыд озырлуныс странаыслӧн — миллионер котыр киын; найӧ веськӧдлӧны капиталистическӧй промышленнӧй трестъясӧн — стальнӧй, нефтяннӧй, меднӧй да с. в, трестъясӧн.
Уна сё миллион да миллиард  долларъяс ас кианыс кутӧмӧн найӧ олӧны роскошын да пычкӧны рабочӧйяслысь кыдз мый вермӧны унджык удж аслыныс пӧльза вылӧ.
Уджалан лун — 9–10 час.
Рабочӧйяслӧн уджыс Америкаын ёна сьӧкыдджык (напряжённӧйджык) Европаын серти.
Ар 45-ӧн рабочӧй воштӧ нин ассьыс дзоньвидзалунсӧ да пӧрысьмӧ.
Мирӧвӧй кризис зэв сьӧкыда инмис США промышленносьтлы: сюрсъясӧн сувтісны фабрикъяс да заводъяс, улича вылӧ шыбитӧма миллионъясӧн рабочӧйясӧс.
1934-ӧд воӧ лыддьыссьӧ вӧлі 17 млн. уджтӧм морт.
США-ын лои сэтшӧм уджтӧмалӧм, кутшӧмӧс эз на аддзывны мукӧд странаясын.
Самӧй Нью-Йорк шӧрас патераясысь вӧтлӧм уджтӧм йӧз олӧны пон оланінкодь важ ящикъясын.
Тшыгӧсь, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ корсьӧны помӧй гуранъясысь сёйыштан тор.
Бӧръя кык-куим вонас гӧгӧрвоысьджык американскӧй рабочӧйяс костын чорзьӧ революционнӧй движение.
Мунӧны гырысь забастовкаяс да полициякӧд да войскакӧд косьяс.
Видзму овмӧс сідз жӧ жебмӧ: кӧдза плӧщадь да скӧт душ лыд чиніны; уна фермеръяс рӧзӧритчисны да эновтісны овмӧснысӧ.
Буржуазнӧй правительство нуӧдӧ мераяс, медым ещӧ ёнджыка чинтыны кӧдзаяссӧ; кӧдзаяс чинтӧмысь сійӧ сетӧ весиг премияяс фермеръяслы.
А капиталистическӧй трестъяс сотӧны няньсӧ, шуам, кукуруза, паровозъясын (медым кыпӧдны донъяс зерно да пызь вылӧ).
Культура паськалӧм серти США торъялӧны (мукӧд странаяс серти) контрастъясӧн.
Шуам, некымын школаясын, кодъясӧс лӧсьӧдӧмаӧсь американскӧй миллионеръяс, обстановкаыс роскошнӧй, найӧ зэв озырӧсь быдсяма пособиеясӧн.
Мӧдарӧ, массӧвӧй школаясыс гӧльӧсь; уна сэтшӧм школаас ӧти комнатаын велӧдчӧны куим класс; найӧс велӧдӧ ӧти наставнича.
Государственнӧй строй серти США — республика, кытчӧ пырӧ 48 штат да ӧти округ (Колумбия).
Государство юрын сулалӧ президент; сійӧс бӧрйӧны нёль во кежлӧ.
Бӧрйыссьӧ и парламент-конгресс, татчӧ пырӧны сенат да депутатъяслӧн палата.
Быд штат бӧрйӧ аслыс губернаторӧс; быд штатлӧн аслас законодательство.
Столицаыс дзоньнас государствоыслӧн Вашингтон, Колумбия округын, — сулалӧ ыджыд вӧр пытшкын Аппалачскӧй гӧраяс подув дорын.
Сэні — «Белый дом», кӧні олӧ президентыс.
Конгрессын эмӧсь представительяс кык буржуазнӧй партиялӧн: республиканскӧй партиялӧн да демократическӧй партиялӧн; кыкнан партияыс ӧткодя дорйӧны интересъяссӧ гырысь капиталистъяслысь, кодъяс эмӧсь настоящӧй кӧзяеваяс странаын.
США-лӧн владениеяс.
США киын — Аляска, Филиппинскӧй діяс да Гавайи.
Аляска — ёна паськыд страна.
Лунвылас сэні кыпӧдчӧны нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс; сэсянь веськыда океанӧ лэччӧны зэв гырысь ледникъяс (ыджда сертиыс найӧ уступайтӧны сӧмын Антарктида да Гренландия ледникъяслы).
Войвывланьын, гӧраяссяньыс куйлӧ холмистӧй тундра; сэті визывтӧ ыджыд ю Юкон.
1867-од воӧдз Аляска вӧлі Россия киын, но Россия вузаліс сійӧс США-лы.
1896-ӧд воӧ Аляскаын аддзӧма вӧлі зарни, и сэтчӧ сюрсъясӧн уськӧдчисны зарни корсьысьяс; найӧс эз повзьӧдны сьӧкыд туйяс, лымъя гӧраяс вомӧн, тундраясӧд, но бӧрынджык, кор зарниыс сэтысь бырны кутіс да зарни корсьӧмыс лӧняліс, Аляска бӧр пӧри куш (пустыннӧй) странаӧ.
Сэні олӧ сӧмын 60 сюрс морт, на пытшкысь джынйыс — индеецъяс да эскимосъяс.
Аляска озыр не сӧмын зарниӧн, но сідз жӧ ыргӧнӧн да изшомӧн, но перйынысӧ найӧс нэмӧвӧйя кын муысь да кӧдзыд климатын ёна сьӧкыд (Юкон ю кынмылӧ 8 тӧлысь кежлӧ).
Главнӧй уджыс олысьяслӧн сэні — кӧр видзӧм да чери кыйӧм — лососьясӧс. Аляска берег доръясын лососьыс сэтшӧм жӧ уна, кыдзи Камчатка берег доръясын.
Паськыд Аляска дорысь США-яслы ыджыдджык тӧдчанлун кутӧ налӧн ичӧтик владениеыс Панамскӧй канал зона.
Тайӧ каналыс уна пӧв дженьдӧдіс морскӧй туйсӧ США асыввыв берегъяссянь рытыввыв берегъясӧ, а сідз жӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка странаясӧ — Перуӧ да Чилиӧ.
Перешеекыс тані зэв чорыд кристаллическӧй горнӧй породаясысь да сы вӧсна татчӧ вӧчӧма шлюзъяс (тайӧн сійӧ торъялӧ Суэцкӧй каналысь).
Атлантическӧй океанысь локтысь пароходъяс кайӧны куим шлюзӧд 16 м судтаӧдз да пырӧны искусственнӧй тыӧ — Гатун прудӧ, сэсся мунӧны канал кузя Панам карӧдз, кӧні бара куим шлюз пыр лэччӧны Тихӧй океанӧ.
Атлантическӧй океанын США босьтісны ас кианыс кызвын діяссӧ Вест-Индиялысь (мыйкӧмында босьтіс Англия); тайӧ діясыс — либӧ колонияяс США-лӧн, либӧ олӧны найӧ «покровительство» улын, шуам, Куба ді, кӧні паськыда вӧдитӧны сахарнӧй тростник.
США подчинитісны аслыныс Африкаын ичӧтик республика — Либерия.
Асланыс колонияяс ыджда серти США ёна уступайтӧны Англиялы да Франциялы, но американскӧй капиталистъяслӧн эм зэв ыджыд влияние став странаясас Шӧр да Лунвыв Америкаын.
АВСТРАЛИЯ.
Физико-географическӧй обзор.
Плӧщадь 7,7 млн. кв. км.
Население — млн. морт.
Ыджда, сулаланін да очертание.
Карта вылысь.
Мерайтӧй Австралия материклысь пасьтасӧ рытывсянь асыввылӧ.
Тӧдмалӧй широтасӧ Йорк мыслысь да Уильсон мыслысь.
Петкӧдлӧй заливъяс Карпентария да Ыджыд Австралийскӧй, а сідзжӧ проливъяс Торресов да Бассов.
Висьталӧй Австралиялысь ыджыд полуостров.
Видзӧдлӧй, кутшӧм квайт юкӧн вылӧ торъялӧ Австралия материк.
Корсьӧй столицасӧ Австралийскӧй союзлысь — Канберра.
Ыджда сертиыс Австралия медся ичӧт свет юкӧн, но век жӧ Европа плӧщадь серти лоӧ ⅘ юкӧныс ыджда.
Население лыд серти жӧ сійӧ уступайтӧ Европалы уна пӧв.
Австралия сулалӧ лунвыв мушарджынйын да Козерога тропикӧн юксьӧ со кыдзи: войвыв юкӧныс (неуна ичӧтджык) лоӧ тропическӧй поясын, а ыджыдджык лунвыв юкӧныс — лунвыв умереннӧй поясын.
Австралия сулалӧ медся матын Азиясянь; Азиякӧд сійӧс йитӧ Малайскӧй архипелаг; мукӧд материкъясысь сійӧс торйӧдӧны гырысь океанъяс.
Австралияысь Рытыввыв Европаӧ (Суэцкӧй канал пыр) пароход мунӧ 50 лун.
Берегъяс Австралиялӧн омӧля вундассьӧмаӧсь, сылӧн формаыс массивнӧй — сӧмын неуна нюжалӧ рытывсянь асыввылӧ; сы понда Австралияын эмӧсь местаяс 1500 км сайын моресянь.
Сылӧн эм сӧмын ӧти ыджыд полуостров — Йорк да сӧмын кык ыджыд залив.
Карпентария залив ляпкыд; берегъясыс сылӧн алькӧсӧсь, нюйтысь артмӧмась, лыа косьтъясаӧсь.
Ыджыд Австралийскӧй залив этша пырӧ материкас; скалаа берегъяса сійӧ, бухтаяс абуӧсь.
Гаваньясӧн Австралия абу озыр, но кымынкӧ удобнӧй бухта сылӧн эм жӧ, и сэні сулалӧны сылӧн медся важнӧй портъясыс: асыввылын — Сидней, Ньюкестль, лунвылын — Мельбурн да Аделаида, рытыввылын — Перт, войвылын — Дарвин.
Австралия берегъяс дорын матын кыссьӧны опаснӧй коралловӧй рифъяс.
Найӧ тыртӧны Торресов пролив; асыввылын найӧ вӧчӧны Ыджыд Барьернӧй риф, коді кыссьӧ 2 сюрс км кузя, сэтшӧмыс некӧн му вылын абу.
Пасьтаыс сылӧн сӧмын 200–300 м; унджык юкӧныс ва улас.
Сулалӧ сійӧ 100 км сайын кымын берегсяньыс да лоӧ быттьӧкӧ гы жуглысьӧн — сэтчӧ кучкысьӧны да разалӧны гырысь гыяс Тихӧй океанлӧн.
Кузь Барьернӧй риф пыр эм сӧмын кымынкӧ петан туй, зэв кытшолаӧсь да зэв ӧпаснӧйӧсь.
Тайӧ риф вылас сувтӧдлӧма маякъяс.
Австралия материксянь лунвывланьын сулалӧ Тасмания ді; сійӧс торйӧдӧ паськыд, но ляпкыд Бассов пролив; тайӧ проливас ва улас эмӧсь уна скалаяс.
Океаническӧй мушарджын.
Кутӧм діяс сулалӧны тайӧ мушарджын шӧрсяньыс матын?
Кутшӧм діяс вылын олӧны новозеландецъяслӧн антиподъяс?
Австралияӧс восьтӧм да тӧдмалӧм.
Австралияӧс аддзисны (восьтісны) европеецъяс став мукӧд свет юкӧнъяс бӧрын.
Первой Магеллан (1521-ӧд воӧ) кругосветнӧй плавание вӧчигӧн аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Марианскӧй діяс.
Сы бӧрын европейскӧй мореплавательяс аддзисны (восьтісны) Новая Гвинея.
Ассӧ Австралия материксӧ восьтісны ХVІІ нэм пуксигӧн голландецъяс.
Асланыс Малайскӧй архипелаг вывса колонияяс гӧгӧр ветлігӧн (плавайтігӧн), найӧ неминучаӧн веськалісны материк берег вылӧ.
Голландец Тасман кытшовтіс Австралияӧс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс ді, кодӧс шуисны сы нимӧн — Тасмания.
Тайӧ дісӧ Тасман чайтіс материк лунвыв помӧн да муніс водзӧ асыввылӧ; сэні сійӧ восьтіс Новая Зеландия да уна мукӧд діяс Тихӧй океан вылын.
Но тайӧ став восьтӧмъяс йывсьыс дыр нинӧм эз тӧдлыны Европаын, да ХVІІІ нэм помын английскӧй мореплаватель Кук восьтіс Австралияӧс мӧдысь.
Тихӧй океан вывті плавайтігӧн, сійӧ аддзис Австралия материклысь асыввыв берегсӧ.
Бӧрынджык сійӧ ещӧ кыкысь плавайтліс Тихӧй океанын да восьтіс діяс: Новая Каледония, Гавайскӧй діяс да уна мукӧд діяс.
Гавайскӧй діяс вылын Кукӧс виисны сэтчӧс олысьясыс.
Кук плавайтӧм бӧрын английскӧй правительство кутіс мӧдӧдны Австралияӧ преступникъясӧс (мыжмӧм йӧзӧс), сэсся англичана пондісны и асьныс мунны сэтчӧ да регыдӧн тӧдмалісны сылысь став берегдоръяссӧ.
Сӧмын пытшкӧсса обласьтъясыс дыр кольліны тӧдмавтӧмӧсь.
Найӧс вӧлі тӧдмалӧма сӧмын ХІХ нэмын, сэки уна путешественникъяс куліны сэні тшыгла.
Австралия діясысь медсьӧкыд вӧлі тӧдмавны Новая Гвинеяӧс.
Сійӧс тӧдмалӧмын ыджыд удж вӧчис роч путешественник Миклухо-Маклай; сійӧ дыр ӧліс папуасъяс пӧвсын.
Му веркӧс.
Карта вылысь.
Кӧні Австралияын сулалӧны гӧра цепъяс, да кыдзи найӧ шусьӧны?
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн йывъясыс?
Кӧні куйлӧ ыджыд плоскогорье?
Кӧні куйлӧ увтас да кутшӧм юяс да тыяс сэні эмӧсь?
Австралия — материк, вылысяньыс сійӧ вевттьысьӧма горизонтальнӧй (либӧ этша ньывкӧс) пластъясӧн, кодъяс куйлӧны важ киссьӧм складчатӧй гӧраяс веркӧсын.
Став Рытыввыв Австралияыс — кристаллическӧй массив, вылысяньыс вевттьысьӧма песчаник да известняк слӧйясӧн; тайӧ — ыджыд плоскогорье, сӧмын кӧнсюрӧ кайӧны негырысь массивъяс, либӧ паныдасьлӧны сола тыяса гуранъяс.
Шӧр юкӧнас Австралияын куйлӧ ыджыд Центрально-австралийскӧй увтас.
Медся улын местаас сэні куйлӧ быттьӧкӧ кулӧм сьӧлӧмыс Австралиялӧн — сола ты Эйр; сійӧ медся джуджыд ва дырйиыс — 12 м-ӧн улынджык океан уровеньысь.
Эйр ты — ляпкыдик сола няйт нюр, берегъясыс. сылӧн ветлыны позьтӧм няйт; стӧч тӧдмавны тайӧ берегъяссӧ позис сӧмын аэропланъяс вывсянь.
Сӧмын асыввылас Австралияын кыпӧдчӧны настоящӧй гӧраяс; шусьӧны найӧ Австралийскӧй Кордильерыясӧн, а сідз жӧ Австралийскӧй Альпыясӧн.
Гӧраясыс тайӧ, кӧть и складчатӧйӧсь да, зэв важӧсь, найӧ ёна нин киссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь.
Рытыв бокъясыс налӧн ньывкӧсь, а асыввылас тайӧ гӧраясыс крута помасьӧны океанлань.
Тані мунісны му корка пуксьӧмъяс (лэччӧмъяс, вӧйӧмъяс), сэки артмисны удобнӧй бухтаяс.
Австралийскӧй гӧраяс, Австралийскӧй Кордильерыяс тшӧтш и, абу джуджыдӧсь, форма сертиыс Шӧръевропаса массивъяс кодьӧсь: сэті кокниа позьӧ ветлыны, уналаын найӧс вомӧналӧма кӧрт туйясӧн.
Мупытшкыс налӧн зэв озыр изшомӧн; сійӧ куйлӧ Сидней да Ньюкестль портъяссянь матын.
Войдӧр (колян нэмын) Австралийскӧй Кордильерыясын россыпъясысь перйылісны зарни; сэні сюрлывлісны гырысь самородокъяс, но ӧні тайӧ россыпъясыс гӧльмисны нин.
Сы пыдди уна зарни аддзӧма Рытыввыв Австралия массивъясын; сэні эм ӧні зарни перъян приискъяс.
Австралия материклӧн тэчас.
Петкӧдлӧй увтас да плоскогорье.
Петкӧдлӧй Австралийскӧй Кордильерыяс.
Климат, юяс да тыяс.
Карта вылысь.
Кӧні Австралия материк вылын усьӧ медся этша осадок да кӧні медся уна?
Кутшӧм тӧвъяс медзэвсӧ пӧльтӧны Австралияын?
Висьталӧй юяс да тыяс Австралияысь.
Кык коймӧд юкӧнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, пустыннӧй климата.
Сӧмын асыввылас да войвыв доръясас овлӧны уна зэръяс гожӧмын.
Тайӧ лоӧ со мый понда: гожся кадӧ (ноябр тӧлыссянь апрель тӧлысьӧдз) Австралия материк ёна шоналӧ, да сэтчӧ пытшкас пӧльтӧны тӧвъяс мореяссянь.
Войвылас пӧльтӧны рытыв-вой муссонъяс, найӧ вайӧны зэв уна ва Малайскӧй архипелаг обласьтысь.
Асыввылын тӧвъяс локтӧны Тихӧй океансянь.
Найӧ вайӧны уна осадокъяс гӧраяса берегъяс вылӧ, пытшкӧсса обласьтъясыс жӧ, Центрально-австралийскӧй увтасӧ да Рытыввыв австралийскӧй плато вылӧ тӧвъяс воӧны ватӧг нин косӧн.
Рытыввыв берегъясыс Австралияын косӧсь: сэні вогӧгӧр пӧльтӧны пассатъяс, нуӧны влагасӧ Австралия берег доръясысь; сэсся рытыввыв берег пӧлӧныс жӧ мунӧ кӧдзыд визув, коді этша сетӧ испарениесӧ.
Тӧлын Австралияын сулалӧ кос да шоныд поводдя; сӧмын шочиника кынмавлӧ да гӧраяс вылын усьлӧ неуна лым.
Унджык осадокъяс Австралияын тӧлын усьлӧны сӧмын асыввыв Да лунвыв берегъяс вылын, кор на пӧлӧн мунӧны циклонъяс.
Лунвыв берегъяс Австралияын климатыс сэтшӧм жӧ кодь, кутшӧм Средиземнӧй море берегъяс вылын: тӧлыс сэні овлӧ зэра, зэръяссӧ вайӧны рытыв тӧвъяс.
Дзоньнас климатыс Австралия материк вылын континентальнӧй, — температура да осадок усьӧм резкӧя вежласьӧны.
Гожӧмын вывті жар лун бӧрын войыс ёна кӧдзыд.
Овлӧны зэв кос поводдяяс да сулалӧны кузя, но найӧ оз босьтны став Австралиясӧ: сӧмын корсюрӧ суховейяс (кос, жар тӧвъяс) доналӧм пустыняясысь воӧны дзик берегдоръясӧдзыс; найӧ сэки косьтӧны пуяс вылысь фруктъяс, а вӧръясын сэтшӧм кадӧ кокниа паськалӧны гырысь пӧжаръяс.
Осадокъяс Австралия пытшкӧс обласьтъясын оз пыр ӧтмоз усьны; сэні овлӧны друг левень кисьтан зэръяс, му вылас сэки шыльыд местаын лоӧ пидзӧсӧдз ва.
Но муыс оз удит кӧтасьлыны: ваыс лэччӧ увтас местаясӧ да сола тыясӧ, кӧні ӧдйӧ косьмӧ (испаряйтчӧ).
Воысь воӧ осадокъяс усьӧм Австралияын ёна вежласьӧ. Кос воясӧ сэні оз тырмы кӧрым ыжъяслы, сэк найӧ кулӧны миллионъясӧн.
Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмӧсь, ляпкыдӧсь.
Медся ыджыд юыс — Муррей — кузьтанас миян Дон ыджта, но ляпкыдджык сыысь.
Кос кадӧ сійӧ ӧдва воӧ океанӧдз ляпкыдик да векньыдик юӧн.
Муррейлӧн уна вожъяс; ӧти вож — Дарлинг — пӧшти кык мындаӧн кузьджык Муррейысь; но кос кадӧ сійӧ пӧрлӧ тупкӧса некымын тыӧ.
Ещӧ нин гӧльӧсьджык ваӧн Австралия пытшкӧсса юяс — «крикъяс», ю пыдӧсъясыс налӧн косӧсь унджык кадсӧ вонас; сӧмын недыр, зэригъясӧн, сэті визывтӧ ва, сэсся вошӧ кӧнкӧ лыаясын, либӧ сола тыясын.
Медкузь крик — Купер, усьӧ Эйр тыӧ.
Тыяс Австралияын пӧшти ставыс сола, да и ваыс сэні овлӧ сӧмын гожся кадӧ, кор сійӧс вайӧны крикъяс.
Вогӧгӧрся осадокъяс Австралияын.
Уна-ӧ осадок усьӧ асыввыв берегъясын да мыйла?
Кӧні усьӧ медся этша осадок да мыйла?
Кӧні медся паськалӧма Австралияын ыж вӧдитӧм?
Быдмӧгъяс.
Карта вылысь.
Кӧні Австралияын быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
Кӧні куйлӧны саваннаяс?
Кӧні туруна степъяс?
Кӧні пустыняяс?
Зэв уна места Австралияын босьтӧны полупустыняяс, кӧні быдмӧны сутшкасьысь кустарникъяс (скруб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясӧс оз сёйны некутшӧм животнӧйяс, — коръясыс налӧн пурт кодь лэчыдӧсь.
Тайӧ турунъясыс быдмӧны гырысь кустъясӧн 1 дай весиг 2 м судтаӧдз; скӧтлы либӧ верзьӧма мортлы (всадниклы) сьӧкыд писькӧдчыны татшӧм турун пӧвсӧд.
Скруб (кустарник) — сійӧ ляпкыд акацияяс да эвкалиптъяс.
Скрубъяс сулалӧны жугыльӧс, коръясыс посньыдикӧсь, пемыд-руд рӧмаӧсь, мукӧдыслӧн ем кодьӧс; сӧмын зэригъясӧн скруб неуна ловзьыштлӧ, увъяс вылас сэки мыччысьӧны посньыдик дзоридзьяс.
Сэсся гырысь местаяс босьтӧны Австралияын туруна степъяс; гожӧмын найӧ вевттьысьӧны мича веж турунӧн, а арын да тӧлын вижӧдӧны;
тайӧ степъяс костас паныдасьлӧны солончакъяс, кӧні быдмӧ солянка; сійӧс зэв сёйӧны ыжъяс.
Медбӧрти, сэтшӧм местаясын Австралияын, кӧні зэръяс овлӧны гожӧмын и тӧлын, быдмӧны вӧръяс.
Но тайӧ вӧръясыс аслыс сямаӧсь: найӧ абу сукӧсь, медзэвсӧ сэні быдмӧны век веж эвкалиптъяс.
Кымынкӧ эвкалипт пӧрӧдаяс быдмӧны зэв джуджыда (150 м судтаӧдз); тайӧ медся джуджыд пуяс му вылын; мукӧд пӧрӧдаясыс абу джуджыдджыкӧсь миян пожӧмъясысь да дубъясысь, но быдмӧны вывті ӧдйӧ.
Эвкалипт вӧръясын гожсай этша, — пуясыс сулалӧны шоча, а корйыс абу сук дай сӧмын вылысса увъясас; доръяснас коръясыс бергӧдчӧмаӧсь вывлань; сы понда шонді югӧръяс татчӧ пырӧны дзик му бердӧдзыс, кӧні быдмӧ турун.
Тайӧ вӧръясыс мунӧны паркъяс вылӧ либӧ пуяса лугъяс вылӧ; сэні быдлаын позьӧ ветлыны вӧлӧн (экипажӧн) да видзны скӧт.
Австралияысь эвкалиптъяссӧ нуисны мукӧд странаясӧ да вӧдитӧны сэні не сӧмын ӧдйӧ быдмӧмныс понда, найӧ сетӧны зэв чорыд (дубысь ён) древесина, а коръяссьыс перйӧны чӧскыд дука выйяс; таысь ӧтдор, найӧс садитӧны нюръяс косьтӧм вылӧ, сы вӧсна, мый найӧ ӧдйӧ кыскӧны мусьыс ва.
Неважӧн миянын СССР-ын Чорнӧй море берег вылын Кавказын садитӧма уна сё сюрс эвкалипт.
Медся васӧд вӧръясас асыввыв берегъясын быдмӧны ещӧ пу кодь папоротникъяс.
Татшӧм быдмӧгъясыс войдӧр вӧліны став му пасьталаын, но быдлаын нин куліны — колины сӧмын Австралияын.
Войвылас Австралияын, медся жар юкӧнас, кӧні усьӧ уна осадок, быдмӧны тропическӧй вӧръяс, — Малайскӧй архипелаг вывса вӧръяс кодьӧсь.
Культурнӧй быдмӧгъяс Австралияын европеецъяс вотӧдз сӧвсем эз вӧвны.
Миян кадӧ Австралияын кутісны вӧдитны няньяс да фрукта пуяс.
Няньяс пытшкысь медся ёна паськалӧма ӧзима шобді; сылы зэв лӧсялӧ климатыс лунвыв Австралияын, кӧні овлӧны тӧвся зэръяс.
Уна фермеръяс вӧчӧны тадзи: кӧдзасны шобдісӧ арын (апрель тӧлысьын) да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобді муяс вылас ыж стадаяс; а тулысын шобдіыс бара заводитӧ быдмыны да гожӧмын вайӧ бур урожай.
Шобдісӧ идралӧм бӧрын ыжъясӧс бара лэдзӧны муяс вылӧ йирсьыны шобді идзапод вылын.
Дзик асыввыв берег вылас шобді оз нин кӧдзны: сэні климатыс уль, да шобдіыс висьмӧ шом шепӧн.
Кос поводдяяс понда шобді урожай Австралияын ёна вежласьӧ.
Фрукта пуяс вӧдитӧны Австралияын сӧмын некымын местаын.
Апельсинъяс да лимонъяс радейтӧны югыд шонді да мупытшса уна ва; сы понда найӧс вӧдитӧны искусственнӧ орошайтӧмӧн Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын — Муррей берегъяс пӧлӧн да сы вожъяс пӧлӧн.
Сэні жӧ вӧдитӧны абрикосъяс, фигияс да зэв бур виноград, кытысь вӧчӧны вина.
Тасмания ді вылын, кӧні климатыс ыркыдджык да васӧдджык, вӧдитӧны яблочнӧй да вишневӧй садъяс.
Войвылын, Квинслендын, кӧні тропическӧй да васӧд климат, вӧдитӧны бананъяс, ананасъяс да сахарнӧй тростник (искусственнӧя орошайтӧмӧн).
Гӧраяс вылӧ кайигӧн, кӧрт туй поездсянь, коді мунӧ берег дорсянь материк пытшкӧсас гӧраяс вомӧн, позьӧ ӧти лунӧн аддзыны, кыдзи вежсьӧны фрукта быдмӧгъяс: уліас — ананасъяс да бананъяс, вылынджык — апельсинъяс, ещӧ вылынджык — яблоняяс.
Уна корабльяс грузитчӧны Австралияын свежӧй да косьтӧм фруктаясӧн (изюмӧн, кос сливаясӧн, фигиясӧн) да мунӧны Европаӧ.
Животнӧйяс.
Австралияын дикӧй животнӧйяс дзик мӧд сикасаӧсь мукӧд свет юкӧнъясын серти.
Сэні кольӧмаӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс овлісны войдӧр и мукӧд свет юкӧнъясын, но важӧн нин сэні пӧшти ставныс куліны.
Австралияын ёна паськалӧмаӧсь сумчатӧй животнӧйяс.
Оласног сертиыс мукӧдыс на пытшкысь миян турун сёйысь животнӧйяс кодьӧсь, мукӧдыс хищникъяс, гаг сёйысьяс да с. в.; ыджда сертіыс — мукӧдыс крысаысь абу ыджыдӧсь, мукӧдыс — морт судтаӧсь.
Медся ёна паськалӧм сумчатӧйяс — кенгуру; найӧ лыддьысьӧны Австралияын уна дас пӧрӧдаӧдз, да олӧны сэні быдлаын.
Ӧні гырысьджык кенгурусӧ ёна бырӧдӧны, найӧ сёйӧны турун ыж пӧскӧтинаяс вылысь да.
Мукӧд животнӧйяс костысь ёна торъялӧны кольк вайысь млекопитающӧйяс (<rus>яйцеродные млекопитающие</rus>): ехидна да утконос; пресмыкающӧйяс да пӧткаяс моз жӧ найӧ вайӧны колькъяс, но колькъяссьыс петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн.
Утконос олӧ гуясын ю берег доръясын, сёянсӧ корсьӧ берегдор нюйтысь.
Копытнӧй животнӧйяс европеецъяс вотӧдз сэні сӧвсем эз вӧвны; эз вӧвны сідзжӧ и ӧблезянаяс.
Хищнӧй животнӧйясысь вӧлі сӧмын пон динго (да и сійӧс, тыдалӧ, татчӧ вайӧма морт, да сэні нин сійӧ пӧрӧма дикӧй понйӧ).
Тайӧ понйыс гӧн рӧмнас мунӧ руч вылӧ.
Сійӧ служитліс войдӧр важ австралиецъяслы кыдзи джынвыйӧ домашньӧй животнӧй, а ӧні ыж видзысьяслы вайӧ вред, усьласьӧ баля пиян вылӧ.
Вӧръясын и весиг степъясын Австралияын олӧны зэв уна лэбач (пӧтка), торъя нин попугайяс , кодъяс лэбалӧны уна сюрсъяса стаяясӧн.
Кызвын австралияса лэбачыс олӧ сӧмын Австралияын, татшӧмӧсь: еджыд кутш (орёл), сьӧд юсь, лира-лэбач (олӧ тропическӧй вӧръясын), бордтӧм страус — эму, ыджда сертиыс уступайтӧ африканскӧй страуслы, но панйӧ лунвыв-американскӧй страусӧс.
Квинсленд юясын олӧ кык ногӧн лолалысь чери (цератодус), нёкчимкӧд ӧттшӧтш сылӧн эмӧсь тыяс; татшӧм чериясыс важӧн вӧліны и мукӧд свет юкӧнъясын, но ӧні найӧ паныдасьлӧны сӧмын окаменелосьтъясӧн.
Домашньӧй животнӧйяс Австралияын европеецъяс вотӧдз эз вӧвны, динго понйӧс кӧ не лыддьыны; европеецъяс нуисны сэтчӧ став домашньӧй животнӧйяссӧ ассьыныс, и ӧні Австралияын сэтшӧмыс зэв уна, торъя нин ыжъяс, сюра гырысь скӧт да вӧвъяс.
Население.
Австралияын олӧ 7 млн. морт гӧгӧр.
Бура тшӧкыд населениеыс сӧмын асыввыв помас Австралияын: сэні олӧ ⅘ юкӧныс став населениесьыс Австралияын.
Сутшкасьысь турунъяса да скрубъяса степъяс йӧзтӧмӧсь, кыдзи и пустыняяс.
Ӧнія населениеыс Австралияын пӧшти ставыс Европаысь локтӧм йӧз (медсясӧ, англичана пӧвстысь).
Кореннӧй олысьяссӧ Австралияысь либӧ бырӧдӧма, либӧ зырӧма медся лёк обласьтъясас.
Асланыс зоръясӧн, бумерангъясӧн да шыясӧн найӧ эз вермыны водзсасьны лыян ӧружиеа европеецъяскӧд.
Ӧні сьӧд австралиецъяс лыддьысьӧны сӧмын 60 сюрс морт гӧгӧр (кочуйтысь племяясӧс да этша исследуйттӧм районъясӧс артавтӧг).
Кызвыныс уджалӧ батракъясӧн гырысь ыжвидзысьяс ордын, а мукӧдыс ӧнӧдз на олӧны местаысь местаӧ ветлана кыйсьӧм помысь.
Шыяс да бумерангъяс кианыс кутӧмӧн найӧ ветлӧны тропическӧй вӧръясын да скрубъясын кенгуру бӧрся, кроликъяс да мукӧд прӧмыс бӧрся: ӧттшӧтш такӧд найӧ чукӧртӧны сёйны позяна дикӧй быдмӧгъяс.
Главнӧй уджыс Европаысь локтӧм йӧзлӧн видзму овмӧс: ыжъяс, сюра гырысь скӧт да нянь кӧдзаяс вӧдитӧм.
Ыж видзӧм удайтчис паськӧдны Австралияын артезианскӧй юкмӧсъяс уналаын вӧчӧмӧн.
Татшӧм юкмӧсъяссӧ кодйӧма уна сюрсъясӧн; быд юкмӧс сетӧ зэв уна ва; ваысь локтӧ мупытшса ва лэдзан слӧйясӧд гӧра бокъяссянь, уна дас дай сё километръяс сайсянь (карта, 224 лб.).
Вӧдитӧны сэні «вуруна» да «яя» ыжъясӧс.
«Вуруна» ыжъяс, — зэв кузь да небыд гӧнаӧсь, вӧдитӧны косджык местаясын, а «яя» ыжъясӧс васӧдджыкинъясын.
Вурун — главнӧй петкӧдантор Австралияысь, и австралийскӧй вурун — джын вуруныс став мувыв вурунысь.
Но австралийскӧй ыж яйысь, а сідз жӧ австралийскӧй сюра гырысь скӧт яйысь босьтӧны ыджыд донъяс; сійӧс кынтӧмӧн петкӧдӧны сэтысь холодильник пароходъясӧн.
Европаӧ сійӧ воӧ дзик кӧдзыдӧн да лы кодь чорыдӧн.
Муяс вӧдитӧмын да скӧтвидзӧмын зэв ёна вредитӧны кроликъяс.
Найӧс вайисны 1862-ӧд воӧ переселенецъяс; мыйкӧмында кроликыс вӧймисны, пӧрины дикӧй кроликъясӧ.
Шоныд климатла (морозъястӧм) да уна турунла найӧ вывті ёна паськалісны; кроликъяс ӧні пӧлалісны став Австралия пасталаыс.
Кроликъяс вӧчӧны вывті ыджыд вред: найӧ пӧскӧтинаяс вылысь йирӧны турун да муяс вылысь нянь кӧдзаяс.
Первойсӧ найӧс понъясӧн бырӧдлісны, сэсся кутісны вины найӧс ядъясӧн; муяс да пӧскӧтинаяс гӧгӧр пондісны сувтӧдны сутшкасян проволокаысь вӧчӧм сеткаяс; татшӧм сеткаяссӧ ӧні сувтӧдӧма уна сюрс километръяс кузя.
Медбӧрти, бӧръя кадас кроликъясӧс пондісны вины яй вылӧ да ку вылӧ, да кынтӧмӧн мӧдӧдны Англияӧ.
Петкӧдӧны найӧс 10 млн. душ гӧгӧр вонас, но кролик век на зэв уна.
Найӧ сёйӧны сы мыда турун, мыйда сёйисны эськӧ 90 млн. ыж.
Ёна кос поводдя дырйи найӧ зэв ёна кулӧны, да шойясыс налӧн туплясьӧны быдлаын.
Но кор заводитчасны зэръяс, найӧ бара паськалӧны важ мындаыс.
Пӧшти став ыжыс Австралияын (лыддьысьӧ 110 млн. гӧгӧр) гырысь капиталистъяслӧн — ыжвидзысьяслӧн, 10 дай унджык сюрс ыжӧдз ӧтиыслӧн.
Васӧдджык климата местаясын, торъя нин асыввыв берегъясын Австралияын вӧдитӧны уна гырысь скӧт, — мыйкӧмында йӧла скӧт, но медзэвсӧ яя скӧт, торъя нин Квинслендын, кӧні гӧра бокъясас эмӧсь уна бур пӧскӧтинаяс.
Став асыввыв берег пӧлӧныс паськалӧма шобді да маис вӧдитӧм.
Лунвыв Австралияын да Викторияын, кӧні климатыс подтропическӧй, ёна паськалӧма промышленнӧй садоводство.
Промышленносьт Австралияын паськалӧма Сидней, Мельбурн, Брисбен да Аделаида кар районъясын; сэні эмӧсь текстильнӧй фабрикаяс (хлопчато-бумажнӧйяс да шерстянӧйяс) да заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны видзму овмӧс прӧдуктаяс, шуам зерноӧс — пызьӧ, свежӧй фруктыясӧс — консервъясӧ да с. в.
Горнӧй промышленносьт вель ёна жӧ паськалӧма.
Рытыввыв Австралияын жилаясысь перйӧны зарни да эзысь; Квинслендын да Выль Лунвыв Уэльсын — изшом; главнӧй изшом петкӧдан порт — Ньюкестль (Сиднейсянь матын, войвывланьын).
Артезианскӧй ваа да артезианскӧй юкмӧсъяса обласьтъяс Австралияын.
Мыйла медся уна артезианскӧй юкмӧс вӧчӧма рытывланьын Австралийскӧй Кордильерыяссянь?
ОКЕАНИЯ.
Плӧщадь 1,1 млн. кв. км.
Население 3 млн. морт гӧгӧр.
Карта вылысь.
Кутшӧм ыджыд ді сулалӧ Йорк мыссянь матын?
Кутшӧм кыка ді сулалӧ асыв-лунланьын Австралиясянь да ылын-ӧ сысянь?
Сравнитӧй глобус вылын Новая Зеландиялысь сулалан ногсӧ (положениесӧ) Англия сулалан ногкӧд (положениекӧд).
Висьталӧй гырысь ді чукӧръяс Австралияысь асыввывланьын.
Висьталӧй Австралиясянь медся ылын ді чукӧръяс.
Тихӧй океанын, асыввывланьын да асыв-войланьын Австралиясянь, сулалӧны зэв уна діяс, кодъяс ӧтлаын ставныс шусьӧны Океанияӧн.
Сӧмын кымынкӧ ді Океаниялӧн сулалӧны материксяньыс матын.
Кызвын діыс сулалӧ зэв ылын сысянь, Великӧй океанын, сы понда природаыс налӧн ёна торъялӧ материк природаысь.
Медся гырысь діяс Океанияын — Новая Гвинея (ыджда сертиыс мӧд ді му вылын), Новая Зеландия, юксьӧ Кук проливӧн кык ыджыд діӧ, да Новая Каледония.
Мукӧд діясыс Океаниялӧн кызвыныс зэв посниӧсь да сулалӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн (уна дасъясӧн либӧ дажӧ уна сёясӧн ӧти чукӧрас).
Тайӧ ді чукӧръясыс сулалӧны кузь ваув вывтасъяс вылын (банкаяс вылын), кодъяс (ставныс) кыссьӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Тайӧ вывтасъясыс вежласьӧны (мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн) джуджыд впадинаясӧн; татшӧм, шуам, впадина асыввывланьын Марианскӧй діяссянь (медся джуджыдінъясыс Тихӧй океанлӧн лоӧны Филиппинскӧй діяс дорын — 10½ км судтаӧдз).
Кызвын діыс — кораллӧвӧй; уна діяс атолл формааӧсь (кольча кодьӧсь); сулалӧны найӧ ваув гӧра йывъяс да гӧра бокъяс вылын.
Кораллӧвӧй діясӧн лоӧны, шуам, Маршальскӧй діяс, Паумоту (либӧ Увтас діяс), Каролинскӧй діяс да уна мукӧд.
Ниӧти океанын абу сымында кораллӧвӧй ді да ваув кораллӧвӧй риф, кыдзи Тихӧй океанын.
Кораллӧвӧй діяскӧд ӧттшӧтш, Океанияын эм уна вулканическӧй ді;
татшӧмӧсь Гавайскӧй діяс, Товарищество, Самоа діяс.
Гавайскӧй діяс вылын эмӧсь уна гырысь вулканъяс, шуам, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; Мауна-Лоалӧн ӧти кратерыс (гӧгӧртасыс сылӧн 10 км кузя) — тырӧма лаваӧн; тайӧ лаваыс кынмӧма сӧмын кратер доръясас, а шӧрас — кизер — дон лава тыяс; сэні лаваыс то кайлӧмӧн, то лэччӧмӧн помала пуӧ.
Войвыв ді вылас Новая Зеландияын эмӧсь уна вулканъяс (и действуйтысьяс и кусӧмъяс).
Тайӧ діыс артмӧма потласьӧм гӧра массивъясысь.
Потасъяссьыс кайӧны вулканическӧй извержениеяс.
Зэв уна пӧсь ключьясӧн, гейзеръясӧн, пӧсь тыясӧн, няйт вулканъясӧн да пӧсь ваа известкӧвӧй ваннаясӧн (серпас, 228 лб.)
Новая Зеландия панйӧ не толькӧ Исландияӧс, но и Войвыв Америкаӧс.
Лунвыв діыс Новая Зеландиялӧн, а сідз жӧ Новая Каледония да Новая Гвинея материк тэчасаӧсь; важӧн найӧ, тыдалӧ, вӧлӧмась ӧти материк помын Австралиякӧд.
Тайӧ діяс вылас кыпӧдчӧны джуджыд гӧра хребетъяс.
Новая Зеландияын гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйя лымйӧн да ледникъясӧн, шуӧны найӧс Лунвыв Альпыясӧн (гӧра йылыс налӧн — Кук гӧра — кайӧ 3½ км судтаӧдз).
Новая Зеландияын осадок усьӧ ёна унджык, Альпыясын дорысь, да лым визьыс тані куйлӧ улынджык — 1800 м судтаын; зэв гырысь ледникъяс тыртӧны долинаяс да лэччӧны 700 м судтаӧдз — ёна улӧджык Альпыясын серті.
Ледниковӧй кадӧ найӧ лэччылісны море уровеньӧдз да кодйисны джуджыд ущельеяс — ӧнъя фиордъяс.
Климат Океанияын быдлаын тропическӧй да ещӧ и морскӧй, пыр ӧткодь шоныд вогӧгӧр (21-сянь 26°-ӧдз), лун да вой, тӧв да гожӧм сэні зэв омӧля торъялӧны; да и тӧлыс тані сӧвсем оз овлы, вогӧгӧр сулалӧ гожӧм, но морскӧй бризъяс вӧсна вывті жар оз овлы.
Паськыд океан оз лэдз сынӧдлы ни вывті ёна шонавны, ни ёна кӧдзавны.
Частӧ овлӧны левень кисьтан зэръяс, но регыд кобӧны; зэръясыс тайӧ дӧза кӧдзыдӧсь, — полинезиецъяс кор кынмасны зэр улас, пырӧны шонтысьны море ваас.
Вогӧгӧр Океанияын пӧльтӧны пассатъяс — асыв-войсянь да асыв-лунсянь, кодъяс ӧтлаасьӧны экватор дорын.
Пыр ӧткодь шоныдыс, а сідз жӧ васӧд сынӧд вреднӧ влияйтӧны дыр олысь европеецъяс вылӧ — унзільмӧдӧны да физически омӧльтчӧдӧны.
Зэв лёкторйӧн Океанияын лоӧны тропическӧй ураганъяс; торъя нин частӧ найӧ овлӧны Тихӧй океан рытыввылын, кӧні экваториальнӧй визувсянь заводитчӧ Куро-Сиво визув.
Найӧ лэптӧны океанын зэв гырысь гыяс, кодъяс кайӧны атоллъяс вылӧ, жугӧдӧны, пальмаяса да нянь пуяса садъяс, а сідз жӧ полинезиецъяслысь кокньыдик керкаяссӧ.
Татшӧм ураганъяс бӧрын діяс вылын олысьяс кольӧны юрсюянінтӧг да сёянтӧг, сы понда найӧ унаысь дзикӧдз эновтӧны посньыдик діяссӧ.
Быдмӧгъясӧн да животнӧйясӧн Океания рытыввылас бура озыр, но кымын водзӧ асывланьӧ, сымын гӧльджык.
Новая Гвинея вылын быдмӧны тропическӧй вӧръяс, сэні олӧны уна животнӧйяс, торъя нин сумчатӧйяс, да быдсяма лэбачьяс (райскӧйяс да мукӧд).
Новая Зеландия эжсьӧма век-веж подтропическӧй вӧръясӧн, но животнӧйяс сэні этша (сэні эм бордтӧм лэбач — киви-киви).
Океан пытшса діяс вылын дикӧй быдмӧг пӧшти сӧвсем абу; пемӧсъясӧн найӧ сідз жӧ зэв гӧльӧсь: млекопитающӧй пемӧсъяс пытшкысь сэні паныдасьлӧны сӧмын нярбордъя шыръяс.
Сы пыдди океаныс животнӧйясӧн зэв озыр, торъя нин кораллӧвӧй діяс дорын; тані югыд-лӧз сӧдз ваын зэв бура тыдалӧны полипъяслӧн стрӧйбаяс; на костын ветлӧны, дзирдалӧны сюрсъясӧн быдсяма черияс да морскӧй звездаяс, пыдӧсас кыскасьӧны морскӧй черепахаяс, ракъяс, нидзувъяс, куйлӧны жемчужнӧй раковинаяс.
Ва весьтас лэбалӧны морскӧй пӧткаяс.
Главнӧй культурнӧй быдмӧгъяс Океанияын — кокосӧвӧй пальма да нянь пу.
Кокосӧвӧй пальма вӧдитӧны став діяс вылас, весиг атоллъяс вылын, кӧні муыс пӧшти абу да плугӧн уджавны оз позь.
Сійӧ сетӧ дівывса олысьяслы и сёян, и паськӧм, и оланін.
Копра — кокосӧвӧй орехлӧн вундалӧм да косьтӧм небыдіныс — главнӧй петкӧдантор Океанияысь; сэтысь перйӧны вый, коді мунӧ майтӧг да маргарин вӧчӧм вылӧ.
Нянь пу вайӧ юр ыджда плодъяс; куим татшӧм пу вермӧны вердны ӧти мортӧс вогӧгӧр.
Бӧръя кадӧ Океанияын гырысьджык діяс вылын вӧдитӧны сахарнӧй тростник торъя нин Гавайскӧй діяс вылын, а сідзжӧ хлопок да бананъяс.
Домашньӧй животнӧйяс пытшкысь европеецъяс вотӧдз Океанияын олысьяслӧн вӧліны сӧмын курӧгъяс, порсьяс да понъяс, да и сійӧ эз быд ді вылын.
Европеецъяс вайисны Океания діяс вылӧ ассьыныс став домашньӧй животнӧйяссӧ; торъя нин ёна ӧні паськалісны найӧ Новая Зеландия пӧскӧтинаяс вылын.
Сэні вӧдитӧны миллионъясӧн ыжъясӧс; скӧтвидзӧм — главнӧй удж сэтчӧс олысьяслӧн, а вурун — главнӧй петкӧдантор.
Океания діяс сулалӧны Азия да Австралия берегъяссянь Америка берегъясӧ мунан туй вылын.
Уна діяс на пытшкысь лоӧны важнӧй станцияясӧн морскӧй туйяс вылын.
Сэні пароходъяс босьтӧны шом да нефть запасъяс; сэні жӧ стрӧиталӧма радиостанцияяс, кодъяс кутӧны йитӧд мунысь суднояскӧд.
Атолл Тихӧй океанын — Фиджи діяс пытшкысь ӧти.
Выліас — діыслӧн планыс.
Уліас профиль АБ визь кузя.
Атолл пытшкас джуджыдінъяс абуӧсь, а ортсыладорас лот эз судзлы пыдӧсӧдзыс.
Атоллсӧ вӧчӧмаӧсь гӧра бокъясын полипъяс, гӧра йылыс кайӧ море уровеньсяньыс 275 м вылаӧдз.
Пӧсь ключьяс Новая Зеландияын.
Пӧсь ваа туф террасаяс (туфыс пуксьӧ васьыс кӧдзалігас).
Петкӧдлӧй, кӧні пӧсь ключьяс да кӧні туф террасаяс.
Кокосӧвӧй пальмаяс да кокосӧвӧй коръясӧн вевттьӧм керкаяс Новая Гвинеяын.
Став керкаяссӧ стрӧитӧма сюръяяс вылын — змейясысь да ваысь виччысьӧм могысь.
Мыйла папуасъяс чукӧртчӧмаӧсь керка водзас?
Морскӧй туйяс Тихӧй океанын.
Висьталӧй туйяс, кодъяс паныдасьӧны Гонолулуын.
Кытчӧ мунӧны туйяс Новая Зеландиясянь?
Колонияяс Австралияын да Океанияын.
Карта вылысь.
Висьталӧй Англиялысь владениеяс материк вылысь да діяс вылысь.
Корсьӧй діяс — Франциялысь, Япониялысь да США-лысь владениеяс.
Висьталӧ гырысьджыкъяссӧ на пӧвстысь.
Висьталӧй діяс, кодъяс сулалӧны мирӧвӧй морскӧй туйяс вылын, да висьталӧй, кысянь да кытчӧ мунӧны сійӧ туйясыс.
Став Австралиясӧ да джынсьыс унджык Океаниясӧ босьтіс Англия.
Австралияӧ пырӧ сизим штат (государство), тайӧ Англиялӧн доминион — Австралийскӧй союз.
Столицаыс сылӧн неважӧн стрӧитӧм неыджыд кар — Канберра, сулалӧ Лӧз (Синьӧй) гӧраясын (Австралийскӧй Кордильерыяс лунвыв юкӧнын).
Материк асыввылас сулалӧны: Квинсленд, Выль Лунвыв Уэльс (Новӧй Южнӧй Уэльс) да Виктория.
Главнӧй карыс Выль Лунвыв Уэльслӧн — Сидней, войдӧр вӧлі Англияысь ыстӧм преступникъяслӧн колония, а ӧні сійӧ ыджыд порт, сулалӧ ӧти медбур гаваньын мирас; сійӧ — Европаысь Суэцкӧй канал пыр да Америкаысь Тихӧй океан вомӧн мунан пароходнӧй туйяслӧн медбӧръя пункт.
Зэв важнӧй портъясӧн лоӧны сідзжӧ Мельбурн (главнӧй кар Викторияын) да Аделаида (главнӧй кар Лунвыв Австралияын).
Петкӧдӧны сэтысь вурун, кынтӧм яй, шобді да фруктъяс.
Перт (главнӧй кар Рытыввыв Австралияын) — корабльяслӧн медводдза сувтанін, кор найӧ локтӧны Европаысь Индийскӧй океанӧд Австралияӧ.
Тасянь нуӧдӧма кӧрт туй асыввылӧ зарни приискъясӧ да водзӧ Мельбурнӧдз да Сиднейӧдз.
Океанияын Англия владейтӧ Новая Зеландияӧн да зэв уна посни діясӧн.
Сы киын жӧ Новая Гвинея ділӧн ӧти джынйыс.
Новая Зеландияын главнӧй порт — Веллингтон, сулалӧ войвыв ді вылас, Кук проливын; сэтысь петкӧдӧны вурун, кынтӧм яй, сливочнӧй вый, — ставыс тайӧ мунӧ Мельбурн да Перт пыр Англияӧ.
Мукӧд империалистическӧй государствояс колонияясысь медся важнӧйӧсь Гавайскӧй діяс — США-лӧн колония, татчӧ сувтлӧны корабльяс, Азия берегъяссянь Войвыв Америка берегъясӧ мунігӧн.
Тайӧ діяс пытшсьыс ӧти ді вылын сулалӧ важнӧй порт — Гонолулу.
Уна діясӧн Океанияын владейтӧ Франция; медыджыдыс на пытшкысь Новая Каледония, — сэні эм никель залежъяс.
Пӧшти став діяснас Микронезияын, шуам, Маршальскӧй да Марианскӧй діясӧн, владейтӧ Япония.
{Счастнев П. Н., Терехов П. Г. (комиӧдісны Дзюба Т. Н., Елькина Н. А.) @ Свет юкӧнъяслӧн физическӧй география @ география @ П. Н. Счастнев, П. Г. Терехов. Свет юкӧнъяслӧн физическӧй география @ 1959 @ Лб. 3–208.}
П. Н. СЧАСТНЕВ да П. Г. ТЕРЕХОВ
СВЕТ ЮКӦНЪЯСЛӦН ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
СЕМИЛЕТНЬӦЙ ДА СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 6-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
ВВЕДЕНИЕ.
V классын география кузя занятиеяс вылын вӧлі сетӧма му шар йылысь да сылӧн веркӧс вылын природнӧй явлениеяс йылысь общӧй сведениеяс.
VI классын велӧдсьӧ свет юкӧнъяслӧн физическӧй география.
Сэні петкӧдлыссьӧ быд свет юкӧнлӧн аслыспӧлӧс природаыс да населениеыс, висьтавсьӧ медся важнӧй путешествиеяс йылысь, кодъяс дырйи вӧлі восьтӧма выль муяс да кодъяс озырмӧдісны географическӧй наукаас водзті тӧдлытӧм на странаяс йылысь знаниеясӧн.
Быд свет юкӧн изучайтсьӧ татшӧм ногӧн: географическӧй положение, сійӧс кытшалысь мореяс да берегъяслӧн очертаниеяс, веркӧс да полезнӧй ископаемӧйяс, климат, юяс да тыяс да, медбӧрын, природнӧй зонаяс.
Природа петкӧдлӧм бӧрын сетсьӧны быд свет юкӧнын олысь йӧз йылысь да сэні расположитчӧм гырысь странаяс йылысь дженьыдик сведениеяс.
Торъя свет юкӧнъяс изучайтӧм водзвылын видзӧдлам карта серти, уна-ӧ му шар вылын ваыс да сушаыс, кыдзи расположитчӧмаӧсь океанъяс, материкъяс да свет юкӧнъяс.
Океанъяс, материкъяс да свет юкӧнъяс.
Му шар веркӧслысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны океанъяс да сӧмын ичӧтджык юкӧныс сылӧн — суша.
Му шарлӧн став веркӧсыс 510 млн. кв. км.
Суша вылӧ воӧ 149 млн. сайӧ кв. км, либӧ му шар став веркӧслӧн 29%-ыс (1 рис.).
Океанъяс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да ставныс ӧтлаын артмӧдӧны единӧй Мирӧвӧй океан.
Океанъяс пиысь медся ыджыд да медся джуджыд Тихӧй океан.
Площадь сертиыс сійӧ ӧтнас лоӧ ыджыдджык му шарвывса став сушасьыс.
Сылӧн медся джуджыдіныс пӧшти 11 км.
Ыджда сертиыс мӧдӧн лоӧ Атлантическӧй океан, сійӧ кыкпӧв ичӧтджык Тихӧй океанысь.
Площадь сертиыс Атлантическӧй океанысь сӧмын неуна ичӧтджык Индийскӧй океан.
Мукӧд океанъяс пӧвстысь ёна ичӧтджык Севернӧй Ледовитӧй океан, кодлӧн центральнӧй юкӧнас Войвыв полюс.
Зэв паськыд область, коді куйлӧ полюс гӧгӧр Севернӧй Ледовитӧй океанын да сылӧн побережьеяс вылын, шусьӧ Арктикаӧн (греческӧй «арктос» кывйысь, мый лоӧ ош; тадзи древньӧй грекъяс шулісны небеса войвывладорысь Сизима кодзува созвездиеӧс).
Сушалӧн ыджыд пространствояс, кодъясӧс кытшалӧны океанъяс да мореяс, шусьӧны материкъясӧн.
Материкыс ставыс квайт: зэв ыджыд Евразия (Европа да Азия ӧтлаын), код вылӧ воӧ став сушалӧн коймӧд юкӧнысь унджык, сэсся Африка, Севернӧй Америка, Южнӧй Америка, Австралия да, медбӧрын, Антарктида.
Антарктидаын — Лунвыв полюс.
Зэв паськыд область, коді куйлӧ Лунвыв полюс гӧгӧр Арктикасянь Му мӧдарладорас, шусьӧ Антарктикаӧн («анти» греческӧй ногӧн лоӧ — паныд).
Антарктикаӧ пырӧны Антарктида материкыс ставнас, сы дінын куйлысь діяс да сійӧс кытшалысь океанъяслӧн юкӧнъяс.
Кыдзи Арктика, сідзи и Антарктика куйлӧны кӧдзыд климат поясъясын да налӧн ыджыдджык юкӧнъясыс во гӧгӧр вевттьысьӧмаӧсь йиӧн.
Материкъяслӧн территория кындзи, свет юкӧнъясӧ пырӧны сідзжӧ на дорын куйлысь діяс.
Севернӧй да Южнӧй Америка материкъяс ӧтлаын артмӧдӧны ӧти свет юкӧн — Америка, а Евразия материк торъялӧ кык свет юкӧн вылӧ — Европа да Азия вылӧ.
Свет юкӧнъясыс сідзжӧ квайт.
Медся ыджыд свет юкӧн — Азия, сыысь неуна ичӧтджык Америка.
На бӧрся ыджда сертиыс мунӧны Африка, Антарктида, Европа да, медбӧрын, Австралия.
Австралия дінӧ пырӧны Тихӧй океанса унджык діяс.
Став тайӧ діясыс ӧтлаын шусьӧны Океанияӧн (3 рис.).
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Ыджыд-ӧ Мирӧвӧй океанлӧн общӧй площадьыс да кутшӧм юкӧн сійӧ босьтӧ мувывса став веркӧслысь?
2. Кутшӧм океанъяс да материкъяс вомӧналӧ экватор, кутшӧмъясӧс вомӧналӧ нулевӧй меридиан?
Петкӧдлӧй, кутшӧм материкъяс дзоньнас куйлӧны войвыв полушариеын, кутшӧмъяс — лунвыв полушариеын.
3. Кутшӧм материкъяслысь Тихӧй океан омывайтӧ асыввыв берегъяссӧ, кутшӧмъяслысь — рытыввыв берегъяссӧ?
4. Кутшӧм свет юкӧнӧс кытшалӧма став океанъясӧн, Индийскӧй океанысь кындзи?
Кутшӧмӧс — став океанъясӧн, Севернӧй Ледовитӧй океанысь кындзи?
5. Сідз жӧ, кыдзи петкӧдлӧма 2 рис. вылын, чертитӧй став океанъяс да свет юкӧнъяс площадьяслысь диаграмма (столбикъясӧн, джудждалысь определённӧй масштаб босьтӧмӧн).
Столбикъяссӧ, кодъяс петкӧдлӧны океанъяслысь ыдждасӧ, краситӧй лӧз краскаӧн, а кодъяс петкӧдлӧны суша — коричневӧйӧн.
I. ЕВРОПА.
ОБЩӦЙ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
1. Географическӧй положение да берегъяслӧн очертаниеяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй Европалӧн физическӧй карта вылӧ да сравнитӧй сылысь масштабсӧ полушариеяс карталӧн масштабкӧд.
Кодныслӧн масштабыс ыджыдджык?
2. Тӧдмалӧй карта серти Европаын (діястӧг) медся ылі точкаяслысь широтасӧ да долготасӧ: войвылын Нордкин мыслысь, лунвылын Марроки мыслысь, рытыввылын Рока мыслысь.
3. Кутшӧм океанъяс омывайтӧны Европалысь берегъяссӧ?
Кутшӧм море торйӧдӧ Европаӧс Африкаысь?
Географическӧй положение да границаяс.
Европа — светлӧн абу ыджыд юкӧн.
Сылӧн площадьыс 10,4 млн. кв. км да составляйтӧ став суша площадьлысь сӧмын 1/14-сӧ кымын.
Европалӧн географическӧй положениеыс выгӧднӧй.
Мукӧд свет юкӧнъяссянь сійӧ абу ылын, сійӧс кытшалӧны плавайтӧм вылӧ удобнӧй мореяс.
Европа — Евразия материклӧн юкӧн, асыввылын сійӧ зэв кузя граничитӧ Азиякӧд.
Европа да Азия костын сухопутнӧй границаыс условнӧй.
Тайӧ границасӧ векджык нуӧдӧны Уральскӧй гӧраясті да Урал ю кузя Каспийскӧй морелань, а сэсся Кавказскӧй гӧраясті Чёрнӧй морелань.
Водзӧ мунӧ морскӧй граница Чёрнӧй море да проливъяс кузя, кодъяс тайӧ моресӧ йитӧны Средиземнӧй морекӧд.
Европалӧн став мукӧд границаяс — лунвывса, рытыввывса да войвывса — мунӧны мореяс да океанъяс кузя.
Лунвылын Европа ёна важсянь нин кутӧ топыд йитӧдъяс Средиземнӧй море пыр рытыв-лунвыв Азиякӧд да войвыв Африкакӧд.
Рытыввылын Атлантическӧй океан восьтӧ туйяс Европаысь Америкаӧ да мукӧд свет юкӧнъясӧ.
Береговӧй линиялӧн вундассьӧм.
Море сэтшӧм ёна эз вундав светлысь ни ӧти юкӧн, кыдзи Европаӧс.
Мореяс пыдӧ пырӧны сушаӧ да артмӧдӧны уна полуостров да ді.
Европалӧн став площадьсьыс коймӧд юкӧнысь унджык воӧ діяс да полуостровъяс вылӧ.
Западнӧй Европаын абу места, коді эськӧ вӧлі моресянь 700 км-ысь ылынджык, а Восточнӧй Европаын — 1600 км-ысь ылынджык (4 рис.).
Ёна чукыльӧсь берегъяс вӧсна да уна морскӧй залив да пролив вӧсна мореплавание паськӧдӧм вылӧ тані условиеясыс бурӧсь.
Европа берегъяс дорын эм зэв уна бухта (неыджыд заливъяс), кытчӧ оз веськавны морскӧй гыяс; найӧ удобнӧйӧсь суднояслы сулалӧм вылӧ да морскӧй портъяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Европа берегъяс дорын приливъяс да отливъяс.
Европа берегъяс дорын судоходстволы отсалӧны приливъяс, кодъяс овлӧны океанъяс да уна мореяс побережьеясын.
Приливъяс бӧрын овлӧны отливъяс.
Прилив дырйи, коді векджык овлӧ квайт часысь неуна дырджык, валӧн уровеньыс вочасӧн кайӧ.
Ваыс воӧ берег вылас, ойдӧдӧ ляпкыдінъяс да берегдорса увтас местаяс.
Отлив дырйи, прилив бӧрын квайт часысь неуна дырджык кад чӧжӧн, валӧн уровеньыс чинӧ.
Ваыс сэки бӧр вешйӧ берег дорсьыс, ва увсьыс тыдовтчӧ берегдорса море пыдӧсыс (5 да 6 рис.).
Приливъяс да отливъяс овлӧны сы вӧсна, мый океанъяслысь да мореяслысь васӧ кыскӧ Тӧлысь, а сідзжӧ ичӧтджык вынӧн Шонді (Шондіыс кӧть и ыджыдджык Тӧлысьысь, но кыскӧ сійӧ слабджыка, сы вӧсна мый Тӧлысь серти Мусянь сійӧ унапӧв ылынджык).
Приливъяс торйӧн джуджыдӧсь (10–15 м-ӧдз) овлӧны сійӧ ю вомъясын да заливъясын, кодъяс видзӧдӧны океанлань.
Берегъяссянь ылын океанын да пытшкӧсса мореясын, кодъяс йитчӧны океанъяскӧд сӧмын векньыдик проливъясӧн, приливъясыс да отливъясыс абу ыджыдӧсь да ёнасӧ оз тӧдчыны.
Прилив дырйи морскӧй пароходъяс вермӧны ылӧдз пырны ю вомъясӧ.
Например, Великобританияын Темза ю кузя найӧ волӧны Лондонӧдз, коді сулалӧ моресянь 64 км ылнаын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылӧ пасйӧй Европа да Азия костса границасӧ.
2. Тӧдмалӧй 20-ӧд меридиан кузя Европалысь войвывсянь лунвылӧ кузьтасӧ (кымын градус да кымын километр).
3. Карта серти (4 рис.) тӧдмалӧй, кымын километр Москвасянь медматысса мореӧдз.
4. Тӧдмалӧй ылӧсас асланыд карлысь (либӧ сиктлысь) географическӧй широтасӧ да долготасӧ да карта серти мерайтӧй, кымын километр сысянь медматысса мореӧдз.
2. Европа гӧгӧрын океанъяс да мореяс.
Южнӧй Европаса мореяс.
Европа лунвылын куйлӧны Атлантическӧй океанлӧн мореяс.
Тані — джуджыд да шоныд Чёрнӧй море.
Войвывсянь сыӧ петӧ Крымскӧй полуостров, коді торйӧдӧ неыджыд Азовскӧй мореӧс; Азовскӧй море зэв ляпкыд да тӧлын кынмывлӧ.
Проливъяс йитӧны Чёрнӧй мореӧс Средиземнӧй морекӧд.
Джуджыд крут берегъяса дженьыд да векни Босфор пролив йитӧ Чёрнӧй мореӧс ичӧтик Мраморнӧй морекӧд.
Кузь да чукыльӧсь Дарданеллы пролив, коді ыджыд ю кодь (медся векниинас 1,3 км пасьта), йитӧ Мраморнӧй мореӧс ыджыд Средиземнӧй морекӧд.
Средиземнӧй море джуджыд.
Сэні эмӧсь вель уна джуджыд впадинаяс, но эмӧсь и ляпкыдджык местаяс.
Діяс да полуостровъяс торйӧдлӧны тайӧ моресӧ торъя юкӧнъяс вылӧ, кодъяс сідзжӧ шусьӧны мореясӧн.
Сідз, сылӧн асыввыв юкӧныс, кытчӧ петӧ Дарданеллы пролив, шусьӧ Эгейскӧй мореӧн; сэні эмӧсь зэв уна діяс.
Средиземнӧй мореын ваыс пыдӧсӧдзыс шоныд (13°).
Гибралтарскӧй пролив, коді йитӧ Средиземнӧй мореӧс Атлантическӧй океанкӧд, абу зэв джуджыд (сылӧн джудждаыс сӧмын 320 м).
Та вӧсна океан пыдӧсысь кӧдзыд ваыс оз вермы веськавны Средиземнӧй мореӧ.
Средиземнӧй морелӧн берегъясыс ёна вундассьӧмаӧсь.
Тані эм куим ыджыд полуостров.
Асыввылын куйлӧ Балканскӧй полуостров.
Берегыс сылӧн зэв ёна вундассьӧма.
Сысянь рытыввылын нюжӧдчӧма векни да кузь Апеннинскӧй полуостров; сы дорын куйлӧны гырысь діяс Сицилия, Сардиния да Корсика.
Ещӧ рытыввылынджык куйлӧ Пиренейскӧй полуостров, кодлӧн берегъясыс абуджык вундассьӧмаӧсь; лунвылын сійӧ матӧдз воӧ Африка дінӧ.
Западнӧй Европаса мореяс.
Европа рытыввылын куйлӧ Атлантическӧй океан.
Пиренейскӧй полуостровысь войвылынджык сійӧ артмӧдӧ Европа берегъяс дорын джуджыд да бурнӧй Бискайскӧй залив.
Атлантическӧй океанын куйлӧны Европаса медыджыд діяс — Великобритания, Ирландия да Исландия.
Великобританияӧс торйӧдӧны материксьыс Ла-Манш да Па-де-Кале проливъяс (пасьтаыс 33 км) да ляпкыд Севернӧй море.
Скагеррак да Каттегат проливъяс йитӧны Севернӧй мореӧс Балтийскӧй морекӧд, коді пыдӧ пырӧма сушаӧ.
Тайӧ мореӧ пыранінас эм неыджыд увтас полуостров Ютландия да сы гӧгӧр куйлысь діяс.
Балтийскӧй море ляпкыд, ваыс абу зэв сола; сылӧн эмӧсь Ботническӧй, Финскӧй да Рижскӧй заливъяс, кодъяс тӧвнас кынмывлӧны, а морелӧн лунвыв юкӧныс оз кынмывлы.
Тайӧ мореыслӧн войвыв юкӧнъясын берег дорас эмӧсь зэв уна посни скалистӧй діяс да ваувса скалаяс, кодъяс опаснӧйӧсь суднояслы плавайтігӧн.
Татшӧм посни ді да скала чукӧръясыс шусьӧны шхеръясӧн.
Балтийскӧй море торйӧдӧ материксьыс Европаын медся ыджыд Скандинавскӧй полуостровӧс.
Тайӧ полуостровыслӧн рытыввыв берегъясыс ёна вундассьӧмаӧсь.
Сушаӧ пыдӧ пырӧны джуджыд крут берегъяса кузь да чукыльӧсь заливъяс, сідз шусяна фьордъяс (7 да 8 рис.).
Побережье пӧлӧн паськыд полосаӧн разалӧмаӧсь шхеръяс.
Шхеръяс да фьордъяс зэв мичаӧсь, сэтчӧ волӧны уна туристъяс.
Севернӧй Европаса мореяс.
Европа войвылын куйлӧны Севернӧй Ледовитӧй океан да сылӧн мореяс.
Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн шӧр юкӧныс во гӧгӧр ставнас вевттьысьӧма йиясӧн.
Рӧвнӧй веркӧса зэв гырысь «йи полеяс» ньӧжйӧник вешъялӧны тӧв да морскӧй течениеяс вӧсна.
Йи полеясыс потласьӧны посниджык пластъяс вылӧ, кодъяс шумӧн да ратшкакылігтырйи кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас да артмӧдӧны йи валъяс да мылькъяс — торосъяс.
Океан доръясас гожӧмын йиыс сылӧ да артмӧны восьсаинъяс, кыті вермӧны мунны суднояс.
Севернӧй Ледовитӧй океан изучайтӧмын зэв гырысь успехъяс шедӧдісны сӧветскӧй мореплавательяс да учёнӧйяс.
1937–1938 воясӧ сӧветскӧй научнӧй экспедиция вӧчис героическӧй плавание йи пласт вылын Войвыв полюссянь Гренландия ділӧн асыввыв берегъяслань, войвыв широталӧн 71°-ӧдз.
Бӧръя воясӧ сӧветскӧй экспедицияяс нуӧдӧны вешъялан йи полеяс вылын ыджыд научнӧй удж.
Учёнӧйяс исследуйтӧны Севернӧй Ледовитӧй океанлысь пыдӧссӧ, изучайтӧны йияслысь вешъясьӧмсӧ, нуӧдӧны наблюдениеяс поводдя бӧрся да вӧчӧны уна мукӧд исследованиеяс, кодъяс зэв коланаӧсь миян войвыв границаяс дорын мореплаваниелы да воздушнӧй сообщениеяслы.
Европа берегъяс дорын Севернӧй Ледовитӧй океан артмӧдӧ некымын море.
Европаын медся войвывса діяслӧн группа — Шпицберген, Земля Франца-Иосифа діяс — да Новӧй Земля ді костын куйлӧ ыджыд Баренцево море (сылы нимсӧ сетӧма ХVI нэмся голландскӧй мореплаватель Баренц ним серти).
Лунвылынджык сушаӧ пырӧ неыджыд да абу зэв джуджыд Белӧй море.
Тӧвнас сійӧ уна тӧлысь кежлӧ вевттьысьӧ йиӧн.
Белӧй да Баренцево мореяс костын эм Кольскӧй полуостров.
Атлантическӧй океанті мунӧ вынйӧра Северо-Атлантическӧй течение (Гольфстримлӧн продолжение), коді вайӧ тропикъяс областьысь Европа берегъяслань шоныд ва.
Сэсся течениеыс пырӧ Севернӧй Ледовитӧй океанӧ да омывайтӧ Скандинавскӧй полуостровлысь берегъяссӧ да Кольскӧй полуостров побережьелысь юкӧнсӧ.
Тайӧ шоныд течение вӧснаыс Скандинавскӧй полуостровлӧн рытыввыв да войвыв берегъяс дорті, а сідзжӧ Кольскӧй полуостровлӧн пӧшти став войвыв берег дорті мореыс тӧлын оз кынмывлы.
Европаса мореяс, торйӧн нин Азовскӧй, Севернӧй да Баренцево мореяс, озырӧсь чериӧн.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Мунӧй карта кузя Одессасянь (Чёрнӧй море дорын) Мурманскӧ (Баренцево море дорын) да висьталӧй, кутшӧм мореяс, заливъяс да проливъяс кузя тіянлы лоӧ мунны.
2. Тӧдмалӧй карта серти, ёна-ӧ джуджыдӧсь медся джуджыдінъясыс Чёрнӧй, Средиземнӧй да Балтийскӧй мореясын.
3. Петкӧдлӧй карта вылын Европа берегъяс дорысь мореяслысь тӧлын кынмывлан границаяссӧ.
4. Гижалӧй контурнӧй карта вылӧ нимъяссӧ Европаса мореяслысь, заливъяслысь, проливъяслысь, полуостровъяслысь да діяслысь, кодъясӧс ті велӧдінныд.
ВЕРКӦС.
3. Восточно-Европейскӧй равнина да древньӧй гӧраяслӧн областьяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй джудждаяс шкала вылӧ, кодӧс петкӧдлӧма Европалӧн физическӧй карта вылын.
2. Корсьӧй карта вылысь Восточно-Европейскӧй равнина.
3. Тіянлы тӧдса кутшӧм возвышенность эм сылӧн шӧр юкӧнас?
4. Европаса кутшӧм гӧраяс ті тӧданныд?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылысь.
Европа веркӧслӧн особенностьяс.
Европалӧн веркӧсыс зэв абу ӧткодь.
Тані эмӧсь зэв паськыд низменностьяс, возвышенностьяс да горнӧй областьяс.
Европа веркӧслӧн кык коймӧд юкӧныс — низменностьяс.
Зэв джуджыд гӧраяс, кодъяс вомӧн сьӧкыд ветлыны, пӧшти абуӧсь.
Ставыс тайӧ кокньӧдӧ кутны Европалӧн торъя юкӧнъяс костын йитӧдъяс.
Европа асыввыв юкӧнлӧн веркӧсыс ёна торъялӧ рытыввыв юкӧнсьыс.
Западнӧй Европалӧн веркӧсыс абу рӧвнӧй, ёна торъявлӧма, тані эмӧсь и гӧраяс, и неыджыд плоскогорьеяс, и низменностьяс.
А Восточнӧй Европа — пӧшти ставнас равниннӧй местность.
Восточнӧй Европалӧн веркӧс.
Пӧшти став Восточнӧй Европасӧ босьтӧ Восточно-Европейскӧй, либӧ Русскӧй, равнина.
Вель уна местаын сылӧн веркӧсыс мылькйӧсь; сэні эмӧсь и низменностьяс и возвышенностьяс.
Но тайӧ равнина вылас ни ӧти места оз кыпӧдчы океан уровеньсянь 500 м-ысь вылӧджык (видзӧд 9 рис.).
Медся ылі асыв-лунвылын куйлӧ Прикаспийскӧй низменность; сійӧ коркӧ вӧвлӧма Каспийскӧй море пыдӧсӧн.
Низменностьлӧн лунвыв юкӧныс, коді воӧ тайӧ мореӧдзыс, куйлӧ океанын ва уровеньысь улынджык (аслас Каспийскӧй мореыслӧн уровеньыс 28 м вылӧ улынджык океан уровеньысь).
Татчӧ кӧ эськӧ вермис воны океанысь ваыс, сэки эськӧ Прикаспийскӧй низменностьын ыджыд пространствояс ойдісны.
Низменностьяскӧд тшӧтш Восточно-Европейскӧй равнина вылын эмӧсь зэв паськыд возвышенностьяс — Средне-Русскӧй, Приволжскӧй; найӧ ёна вундассьӧмаӧсь оврагъясӧн.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны древньӧй гӧраяслӧн колясъяс, кодъяс разрушитчӧмаӧсь нин да шылялӧмаӧсь.
Татшӧм, например, Донецкӧй кряж (джуджданас 367 м-ӧдз).
Гӧраясыс эмӧсь сӧмын Восточно-Европейскӧй равнина доръясас.
Асыввылын нюжӧдчӧмаӧсь неджуджыд Уральскӧй гӧраяс, кодъяс зэв озырӧсь полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Крымскӧй полуостровлӧн лунвыв берег пӧлӧн кыпалӧны неыджыд Крымскӧй гӧраяс; найӧ крута лэччӧны Чёрнӧй морелань.
Западнӧй Европаын древньӧй гӧраяслӧн да низменностьяслӧн область.
Восточно-Европейскӧй равниналӧн продолжениеӧн Западнӧй Европаын лоӧны Великопольскӧй да Северӧ-Германскӧй низменностьяс.
Тайӧ кыкнан низменностьыс Балтийскӧй море берегъяс дорын мылькйӧсь.
Севернӧй морелань матынджык Северо-Германскӧй низменность вуджӧ зэв рӧвнӧй нюрсялӧм увтасӧ; сійӧ вевттьысьӧма видзьясӧн да торфяникъясӧн, кодъяс костын тыдалӧны неыджыд тыяс да пемыдруд ваа осушительнӧй каналъяс.
Севернӧй морелӧн берегыс тані ньӧжйӧ пуксьӧ (сё воӧн ылӧсас 10 см вылӧ), да сушалӧн берегдорса юкӧнъясыс мукӧдлаын куйлӧны море уровеньысь улынджык.
Морскӧй гыясысь берегсӧ видзӧны плӧтинаяс; тані кодйӧма уна осушительнӧй канал.
Ыджыд бушковъяс мукӧддырйи жуглісны плӧтинаяссӧ, и сэки мореыс ойдӧдліс берегдорса увтасінъяссӧ.
Тайӧ низменностьяс полосасьыс войвылынджык Скандинавскӧй полуостров вылын кыпалӧны древньӧй Скандинавскӧй гӧраяс.
Тайӧ гӧраясыслӧн веркӧсыс шылялӧма, гӧраясыс тшӧтшкӧсӧсь либӧ гӧгрӧсӧсь.
Сӧмын ӧткымын местаясын вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь торъя гӧра йывъяс.
Гӧраяслӧн вылысса юкӧнъясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн.
Гӧраясыс крута лэччӧны Атлантическӧй океанлань.
Став тайӧ местностьыс ӧні ньӧжйӧ кыптӧ (вонас 1 см-ысь этшаджык).
Низменностьяс полосаысь лунвывтіджык Западнӧй Европа шӧрӧд нюжӧдчӧмаӧсь древньӧй неджуджыд гӧраяс, кодъясӧс сбросъясӧн жуглӧма торъя глыбаяс вылӧ.
Гӧраяс костас эмӧсь и впадинаяс и увтасъяс (10 рис.).
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Физическӧй карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь — Уральскӧй, Крымскӧй али Скандинавскӧй.
2. Корсьӧй Европаын местаяс, кодъяс куйлӧны океан уровеньысь улынджык.
Кутшӧм рӧмӧн найӧс пасйӧма карта вылын?
3. Европалӧн карта серти тӧдмалӧй, ылӧсас мый вылнаын (мӧдногӧн кӧ, океан уровеньсянь джудждаяслӧн кутшӧм границаяс костын) сулалӧны татшӧм каръяс: Ленинград (Балтийскӧй море дорын), Астрахань (Каспийскӧй море дорын) да Мадрид (Пиренейскӧй полуостров вылын).
4. Океан уровеньсянь мый вылнаын куйлӧ тіян местностьныд?
4. Европаса том гӧраяслӧн область.
Том гӧраяс да накӧд орччӧн куйлысь низменностьяс.
Западнӧй Европа Лунвыв юкӧнын куйлӧ том горнӧй хребетъяслӧн область.
Тайӧ хребетъясыс кусыньтчӧмаӧсь зэв гырысь дугаяс моз да кыпӧдчӧны вель джуджыда.
Европаын медджуджыд том гӧраясыс — Альпы.
Налӧн йывъясыс зубчатӧйӧсь, ёсьӧсь да вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.
Гӧраяссянь долинаясӧ лэччӧны зэв гырысь ледникъяс, кодъяссянь заводитчӧ уна ю (11 рис.).
Альпыын медся джуджыд гӧра йылыс — Монблан («еджыд гӧра», 4810 м джуджда), сылӧн пӧкатъясыс зэв крутӧсь (12 рис.).
Альпыӧс торйӧдлӧны джуджыд долинаяс кыдзи кузьтаногыс (мунӧны горнӧй хребетъяс костті), сідзи и пӧперег (хребетъяссӧ вомӧналӧны).
Тайӧ долинаясыс да уна перевалъясыс кокньӧдӧны ветлыны гӧраяс вомӧн.
Та вӧсна, кӧть Альпы и джуджыд, сы пыр ветлыны абу сьӧкыд.
Ӧні гӧраяс пытшкӧсті некымынлаын писькӧдӧма туннельяс; туннельясті нуӧдӧма кӧрт туйяс.
Альпысянь ӧтар-мӧдарӧ нюжӧдчӧмаӧсь мукӧд том гӧраяс.
Альпысянь рытыв-лунвылын сулалӧны крут да сьӧкыда прӧйдитана Пиренейскӧй гӧраяс.
Альпы дорысь найӧ ляпкыдджыкӧсь, но удобнӧй перевалъяс сэні этша.
Гӧра йывъясыс мукӧдлаті вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн, войвыв пӧкатъясас эмӧсь неыджыд ледникъяс.
Тайӧ гӧраясыс резкӧя торйӧдӧны Пиренейскӧй полуостровсӧ ӧстальнӧй Европаысь.
Альпысянь лунвылӧ Апеннинскӧй полуостров кузя нюжӧдчӧмаӧсь абу сэтшӧм джуджыд Апеннинскӧй гӧраяс; тайӧ гӧраяслӧн продолжениеӧн лоӧны Сицилия дівывса, Севернӧй Африкаса да сэсся Пиренейскӧй полуостров лунвыв юкӧнса гӧраяс.
Лымъя гӧра йывъяс Апеннины вылын абуӧсь.
Альпысянь асыввылын нюжӧдчӧмаӧсь Карпатскӧй гӧраяс.
Найӧ абу джуджыдӧсь, гӧра пӧкатъясыс вевттьысьӧмаӧсь сук вӧрӧн, лымъя гӧра йывъяс да ледникъяс абуӧсь (13 рис.).
Карпаты артмӧдӧны ыджыд горнӧй дуга, коді выпуклӧй Восточно-Европейскӧй равниналань.
Тайӧ дуга пытшкас, Карпаты да Альпы костын, куйлӧ Средне-Дунайскӧй низменность.
Сійӧ вевттьысьӧма орчча гӧраяс вылысь вайӧм небыд породаясӧн.
Том гӧраяслӧн полосаыс сэсся вуджӧ гористӧй Балканскӧй полуостров вылӧ; сы кузя Чёрнӧй морелань нюжӧдчӧмаӧсь неджуджыд Балканскӧй гӧраяс.
Карпаты да Балканы костын куйлӧ Нижне-Дунайскӧй низменность.
Кыдзи Средне-Дунайскӧй, сідзи и Нижне-Дунайскӧй низменностьяс коркӧ вӧлӧмаӧсь море пыдӧсӧн.
Землетрясениеяс да вулканъяс.
Европаса том гӧраяс жугласьӧмаӧсь разломъясӧн, сбросъясӧн да лунвылын крута лэччӧны Средиземнӧй мореса джуджыд впадинаясӧ.
Му кораын вешъялӧмъясыс да сдвигъясыс мунӧны тані и ӧні на, та вӧсна том гӧраяса областьясын овлӧны землетрясениеяс.
Зэв ыджыд землетрясение вӧлі 1908 воын Апеннинскӧй полуостров вылын медся лунвылас.
Сэки сушалӧн берегдорса юкӧнъясыс лэччисны ва улӧ мореӧ.
Землетрясение вӧсна море вылын лоины зэв гырысь гыяс, кодъяс ыльӧбтісны берег вылӧ.
Землетрясениенас вӧлі разрушитӧма некымын кар (Мессина да мукӧд), пӧгибнитісны 100 тысяча мортысь унджык (14 рис.).
Средиземнӧй море берегъяс дорын, кӧні му кораыс жугласьӧма потасъясӧн да вӧйӧминъясӧн, эмӧсь действуйтысь вулканъяс.
Апеннинскӧй полуостров рытыввыв берег вылын эм вулкан Везувий.
Выль эраса I нэмын Везувийлӧн ыджыд извержение дырйи пӧгибнитіс некымын древнеримскӧй кар да сикт, кодъясӧс вӧлі тыртӧма пӧсь пӧимӧн да ойдӧдӧма няйт потокъясӧн.
Везувий действуйтӧ и ӧні на, петӧны сэтысь ру да газъяс, а мукӧддырйи — пӧим да изъяс да весиг сылӧм лава потокъяс (видзӧд 15 да 16 рис.).
Европаын вулканическӧй деятельностьлӧн мӧд область — Исландия.
Тайӧ ді вылас зэв уна кыдзи действуйтысь, сідзи и кусӧм вулканъяс; сылӧн пӧшти став му веркӧсыс вевттьысьӧма кынмӧм лаваӧн.
Торйӧн тӧдчана аслас извержениеяснас Гекла вулкан.
Медся джуджыд местаясыс да вулканъяслӧн бокъясыс вевттьысьӧмаӧсь гырысь ледникъясӧн.
Вулканическӧй извержениеяс дырйи йиясыс ӧдйӧ сылӧны, и сэки увлань ызӧбӧн лэччӧны ва потокъяс; найӧ вӧчӧны ыджыд разрушениеяс.
Ді вылас эмӧсь уна гейзеръяс, кодъяс шыблалӧны вывлань пӧсь ва фонтанъяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Европалӧн физическӧй карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь — Пиренеи, Апеннины али Карпаты.
2. Мыйӧн ортсысяньыс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс важ да том гӧраяс?
3. Европалӧн контурнӧй карта вылын пасъялӧй тіянлы тӧдса том гӧраяс (ӧтпомся визьясӧн) да важ гӧраяс (оръявлӧм визьясӧн).
4. Учебникын сетӧм карта вылысь (9 рис.) видзӧдлӧй, кыдзи расположитчӧмаӧсь вулканъяс, да контурнӧй карта вылын пасйӧй Везувий да Гекла вулканъяс.
5. Полезнӧй ископаемӧйяс.
Му пытшкын куйлӧны унапӧлӧс полезнӧй ископаемӧйяс, кодъяслӧн овмӧсын тӧдчанлуныс ыджыд.
На лыдӧ пырӧны ломтаслӧн — из шомлӧн да нефтьлӧн — залежьяс, разнӧй металлъяслӧн рудаяс, унапӧлӧс совъяс, а сідзжӧ строительнӧй материалъяс — сёй, лыа, известняк.
Ископаемӧй озырлунъясыс разалӧмаӧсь сы серти, кутшӧм муыслӧн веркӧсыс да кутшӧм составыс сійӧс артмӧдысь горнӧй породаяслӧн.
Осадочнӧй породаяс.
Мулӧн вылысса пластъясыс пӧшти быдлаын состоитӧны осадочнӧй породаясысь.
Найӧ артмӧны отложениеясысь да наносъясысь, кодъяс пуксьӧны мореяс, тыяс да юяс пыдӧсӧ либӧ пуксьӧны суша вылын тӧв да ва потокъяс действуйтӧм вӧсна.
Тайӧ породаясыс векджык куйлӧны слӧйясӧн.
Осадочнӧй породаясӧн лоӧны лыаяс да сёйяс, а сідзжӧ мел да известнякъяс, кодъяс артмӧмаӧсь морскӧй животнӧй скелетъясысь да зэв посни ракпаньясысь.
Осадочнӧй породаяскӧд йитчӧмаӧсь быдсяма совъяслӧн залежьяс, кодъяс артмӧмаӧсь вӧвлӧм мореяс да косьмӧм сола тыяс местаын, а сідзжӧ нефтьлӧн да из шомлӧн месторождениеяс.
Нефть да из шом.
Нефть артмӧма морскӧй животнӧй да быдмӧг колясъяс муын разлагайтчӧмысь; тайӧ колясъясыс векджык зэв уна чукӧрмылісны море пыдӧсъясын.
Европаын нефтьлӧн главнӧй месторождениеясыс куйлӧны Карпаты лунвыв да асыввыв предгорьеяс дорын, Волга да Уральскӧй гӧраяс костын (Мӧд Баку район), а сідзжӧ Кавказскӧй гӧраяслӧн войвыв подувъяс дорын.
Переработайтӧм бӧрын нефтьысь артмӧ уна ценнӧй продукт: бензин, кодлӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд кыдзи автомобильяслы да самолётъяслы горючӧй, карасин, смазочнӧй маслӧяс, резина вӧчӧм вылӧ искусственнӧй каучук да мукӧд.
Из шом артмӧма му пытшкын быдмӧгъяс колясъясысь.
Сійӧ векджык куйлӧ важ гӧраяс бердын; ёна важся кадӧ тайӧ гӧраяс подув гӧгӧрыс быдмылӧма озыр растительность да вӧлӧмаӧсь посни заливъяс, тыяс да нюръяс.
Уна миллион вояс чӧж сэні чӧжсисны да пӧрисны шомӧ быдмӧгъяслӧн колясъясыс.
Европаын из шомыс зэв уна.
Из шомлӧн гырысь залежьяс эмӧсь Донецкӧй кряж дорын Донецкӧй бассейнын, средньӧй Европаса древньӧй гӧраяслӧн подувъяс дорын Силезскӧй да Рурскӧй бассейнъясын да Великобритания ді вылын, кӧні сідзжӧ эмӧсь древньӧй гӧраяс.
Из шом — основнӧй ломтас фабрикаяслы да заводъяслы, электрическӧй станцияяслы, паровозъяслы да пароходъяслы.
Из шомысь пӧлучайтӧны сотчан газ, кизьӧр ломтас, а сідзжӧ краскаяс, удобрениеяс, взрывчатӧй веществояс, ӧткымын лекарствояс.
Торйӧн ыджыд тӧдчанлуныс сійӧ сорта из шомлӧн, коді туйӧ кокс (ӧжигайтӧм, примесьясысь весалӧм шом) вӧчӧм вылӧ.
Кокс колӧ металлъяс сывдігӧн, торйӧн нин кӧрт рудаысь чугун сывдігӧн.
Чугунысь сэсся пӧлучайтӧны сталь да кӧрт, кодъяс мунӧны унапӧлӧс машинаяс вӧчӧм вылӧ.
Изверженнӧй породаяс.
Осадочнӧй породаясысь торъялӧны изверженнӧй породаяс, кодъяс коркӧ вӧлі сылӧмаӧсь, а бӧрыннас вочасӧн чорзьӧмаӧсь (например, гранит да мукӧд чорыд каменнӧй породаяс).
Изверженнӧй породаяскӧд йитчӧмаӧсь металлическӧй рудаяслӧн основнӧй месторождениеясыс.
Изверженнӧй породаяс векджык куйлӧны муын пыдын да петӧны веркӧсас медсясӧ древньӧй гӧраясын, кодъяслӧн вылысса пластъясыс разрушитчӧмаӧсь да киссьӧмаӧсь.
Татшӧм местаясас и перйӧны металлическӧй рудаяссӧ.
Металлъяслӧн рудаяс, найӧс кытшалысь породаяскӧд ӧтлаын, му веркӧс вылас вочасӧн разрушайтсьӧны, ва да тӧв нуалӧны найӧс выль местаясӧ, кӧні рудаясыс пуксьӧны мукӧддырйи кыдзи россыпьяс осадочнӧй породаяс пӧвстын.
Кӧрт руда.
Кӧрт рудаыс Европаын зэв уна.
Кӧрт рудалӧн, а сідзжӧ мукӧд металлъяс рудаяслӧн ыджыд залежьяс эмӧсь Уральскӧй гӧраясын.
Зэв уна кӧрт рудаыс Восточно-Европейскӧй, либӧ Русскӧй, равнина пытшкын, торйӧн нин сійӧ местаясын, кӧні му веркӧс дінӧ матысмӧны изверженнӧй породаяс.
Кӧрт руда перъян ыджыд центрӧн тані лоӧ Кривӧй Рог.
Западнӧй Европаын кӧрт руда куйлӧ медсясӧ войвылын Скандинавскӧй гӧраяс предгорьеясын да древньӧй гӧраяс бердын рытыввылын — Лотарингияын (Франция) да мукӧдлаын.
Металлъяс сывдӧм вылӧ торйӧн бур условиеяс лоӧны сэні, кӧні кӧрт рудалӧн залежьяс куйлӧны коксуйтчан из шом месторождениеяссянь неылын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Полезнӧй ископаемӧйяс коллекцияысь видзӧдлӧй из шомлысь, нефтьлысь да кӧрт рудалысь образецъяс; внимательнӧйджыка видзӧдлӧй налӧн вес, рӧм, дзирдалӧм вылӧ.
2. Европалӧн контурнӧй карта вылын пасйӧй (условнӧй знакъясӧн) нефтьлысь, из шомлысь да кӧрт рудалысь главнӧй месторождениеяссӧ.
3. Полезнӧй ископаемӧй месторождениеяс лыдысь кутшӧмъяс эмӧсь СССР-лӧн Европейскӧй юкӧн территория вылын?
4. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь тіян местностьын?
КЛИМАТ.
6. Климатлы общӧй характеристика.
Карта серти удж.
1. Корсьӧй карта вылысь войвыв полярнӧй круг да индӧй Европаысь местаяс, кодъяс куйлӧны полярнӧй круг сайын.
Прӧйдитӧ-ӧ Европа территорияті войвыв тропик?
2. Кутшӧм теплӧвӧй поясъяслӧн границаясӧн лыддьыссьӧны тропикъяс, кутшӧмъяслӧн — полярнӧй кругъяс?
Европаса климатлӧн особенностьяс.
Европа — дзик ӧти свет юкӧн, коді пӧшти ставнас куйлӧ умереннӧй поясын.
Сӧмын Европа побережьелӧн войвыв юкӧныс да Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс пырӧны кӧдзыд климат поясӧ.
Европаса климат вылӧ ёна влияйтӧ Атлантическӧй океан, код кузя мунӧ шоныд Северо-Атлантическӧй течение.
Тайӧ течениеыс вайӧ Европа берегъяс дорӧ жар поясысь тропическӧй шонді югӧръясӧн шонтӧм ва.
Европаын медсясӧ пӧльтӧны Атлантическӧй океансянь рытыв тӧвъяс, найӧ вайӧны аскӧдныс шоныд да васӧд океаническӧй воздух.
Тайӧ рытыв тӧвъясыс (стӧчджыка, гожӧмын рытыв-вой тӧв, а тӧлын рытыв-лун тӧв) паськыд низменностьяс кузя кокниа пырӧны ылӧ сушаӧ да небзьӧдӧны кыдзи гожся жарсӧ, сідзи и тӧвся кӧдзыдсӧ.
Гожӧмын найӧ векджык вайӧны зэр да ыркыд поводдя, тӧлын — лым да ульдылӧм.
Та вӧсна климатыс Европаын небыд да шоныдджык, торйӧн нин тӧлын, светлӧн мукӧд юкӧнъясын серти, кодъяс куйлӧны сійӧ жӧ широтаясын.
Зэв ён морозъяс, кодъяс частӧ овлӧны Азияын да Севернӧй Америкаын, Европаын пӧшти оз овлыны.
Кымын ылынджык Атлантическӧй океансянь, сымын сылӧн влияниеыс ичӧтджык, и Европа асыввылын климатыс резкӧйджык да суровӧйджык.
Татчӧ воӧ Азияысь кос материкӧвӧй воздух; тӧвнас, а мукӧддырйи и тулыснас, Севернӧй Ледовитӧй океансянь воӧ татчӧ кӧдзыд воздух, и сэки ёна кӧдздӧдлӧ.
Тӧлыс тані кузьджык да кӧдзыд, гожӧмыс шондіаджык да шоныдджык, осадокъяс усьӧны этшаджык (17 рис.).
Изотермаяс.
Метеорологическӧй станцияясын уна вояс чӧж дыр кадся наблюдениеяс серти выводитсьӧны му шарвывса разнӧй местаяслы тӧлысся шӧркодь да вогӧгӧрся шӧркодь температураяс.
Медым нагляднӧя петкӧдлыны, кутшӧмӧсь температураясыс му веркӧс вылын, карта вылӧ быд татшӧм места дінӧ пасйӧны температурасӧ цифраясӧн да сэсся став местаяссӧ, кӧні температураыс ӧткодь, ӧтлаалӧны ӧта-мӧдныскӧд визьясӧн.
Татшӧм визьясыс, кодъяс карта вылын ӧтлаалӧны ӧткодь температураа местаяс, шусьӧны изотермаясӧн.
Изотермаяс отсӧгӧн картаяс вылын векджык изображайтсьӧны шӧркодь температураяс январлӧн, во гӧгӧрын медся кӧдзыд тӧлысьлӧн, да июльлӧн, медся шоныд тӧлысьлӧн (войвыв полушариеын, а лунвыв полушариеын — мӧдарӧ).
Изотермаяса картаяс сетӧны позянлун тӧдмавны ылӧсас температурасӧ му шар вылын любӧй месталысь.
Тӧлын суша кӧдзалӧ ва веркӧс серти ёнджыка, и океанъяс сэки тӧдчымӧн шоныдджыкӧсь орчча материкъяс серти.
Та вӧсна Атлантическӧй да Севернӧй Ледовитӧй океанъяс вылын январса изотермаяс, кодъяс мунӧны шоныд течениеяс направлениеын, пырӧны ылӧ войвылӧ да асыв-войвылӧ.
Мӧдарӧ, суша вылын тайӧ изотермаясыс крута лэччӧны лунвывлань да асыв-лунвывлань (18 рис.).
Кыдзи тыдалӧ карта вылын, 0°-а январса изотерма мунӧ Исландия ділӧн лунвыв берегсянь ылӧ асыв-войвылӧ Севернӧй Ледовитӧй океанӧ, а сэсся крута бергӧдчӧ лунвылӧ да мунӧ Скандинавскӧй полуостров берегъяс пӧлӧн.
Водзӧ сійӧ мунӧ Альпылань да, лунвывсянь найӧс кытшовтӧмӧн, мунӧ Балканскӧй полуостров кузя да сэсся вомӧналӧ Крымскӧй полуостров.
Став тайӧ местаясас, кӧть найӧ ёна торъялӧны широта серти, январын шӧркодь температураыс 0°. Январса нулевӧй изотермаысь лунвылын да рытыввылын тӧлыс быдлаын, горнӧй областьясын кындзи, шоныд, шӧркодь температураыс сэні 0°-ысь вылынджык, а тайӧ изотермасянь войвылын да асыввылын тӧлыс кӧдзыд, шӧркодь температураыс сэні 0°-ысь улынджык.
Гожӧмын суша шоналӧ ва веркӧс серти ёнджыка, и материк вылын овлӧ шоныдджык орчча океанъяс вылын серти, кодъяс куйлӧны сійӧ жӧ широта вылын.
Та вӧсна Европаын июльса изотермаяс Атлантическӧй океансянь ылысмӧм серти неуна сетчӧны асыв-войвывлань.
Кыдзи тыдалӧ карта вылын (19 рис.), 20° шоныд июльса изотерма мунӧ Пиренейскӧй полуостровлӧн рытыввыв да войвыв берегъяс пӧлӧн, а сэсся кытшовтӧ лунвывсянь Альпы, Балканскӧй полуостроввывса гӧраяс, Карпаты да мунӧ асыввылӧ; водзӧ сійӧ Днепр дорын вомӧналӧ войвыв широталысь 50°, а Волга дорын воӧ войвыв широталӧн 55°-ӧдз.
Тайӧ изотермасянь лунвылын гожӧмыс жар (гӧраясын кындзи), а войвылын умереннӧ-шоныд.
Осадокъяс.
Европаын осадокъяс зависитӧны сыысь, ылын-ӧ сійӧ либӧ мӧд местаыс Атлантическӧй океансянь да кутшӧм тӧвъяс медсясӧ пӧльтӧны.
Торйӧн уна осадокыс (во гӧгӧрнас 200 см-ӧдз дай унджык) усьӧ рытыввывлань, Атлантическӧй океанлань банӧн куйлысь гӧра пӧкатъясӧ (20 рис.).
Гӧра пӧкатъяс пӧлӧн кайигӧн шоныд васӧд воздухыс кӧдзалӧ да выделяйтӧ влага.
Кымын ылынджык Атлантическӧй океансянь, сымын осадокъясыс пыр вочасӧн чинӧны.
Медэтша осадокыс усьӧ медся ылі асыв-лунвылын (Каспийскӧй море войвыв берегъяс дорын 20 см гӧгӧр).
Но Европа пӧшти быдлаын, асыв-лунвылысь кындзи, пӧлучайтӧ тырмымӧн осадокъяс, и та вӧсна сэні мыйкӧ мында паськыдджык пустыняяс некӧн абуӧсь.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй карта вылӧ (17 рис.) да висьталӧй, дыр-ӧ во гӧгӧрнас сулалӧны морозъясыс Парижын да Сталинградын (тайӧ кыкнан карыс сулалӧны войвыв широталӧн 49° вылын).
2. Видзӧдлӧй карта серти (18 рис.) −10°-а январса изотерма да объяснитӧй, мыйла сійӧ сідзи мунӧ.
3. Картаяс серти (18 да 19 рис.) тӧдмалӧй: а) кӧні Европаын тӧлыс медся кӧдзыд, кӧні медся шоныд; б) кӧні гожӧмыс медся жар, кӧні медся кӧдзыд.
4. Кӧні Европаын усьӧ медся уна осадок, кӧні медся этша?
Уна-ӧ усьӧ осадокыс тіян местностьын?
7. Климатическӧй областьяс.
Климатлӧн особенностьяс серти Европаын позьӧ торйӧдны нёль основнӧй юкӧн: войвывса, асыввывса, рытыввывса да лунвывса юкӧнъяс.
Севернӧй Европа.
Европалӧн медся ылі войвылыс, коді босьтӧ Севернӧй Ледовитӧй океанлысь побережьесӧ да діяссӧ, пырӧ кӧдзыд климат поясӧ.
Тӧлыс тані кузь (квайт тӧлысьысь дырджык), ёна пӧльтӧны тӧвъяс; но океанъяслӧн шоныд течениеяс небзьӧдӧны климатсӧ, и тӧвнас абу вывті кӧдзыд.
Кымын асыввывлань, сымын тӧвнас кӧдзыдджык.
Гожӧмыс ылі войвылын зэв дженьыд да ыркыд.
Небесаыс векджык вевттьысьӧма кымӧръясӧн, унаысь буситӧ посни зэр.
Став осадокъясыс абу уна (во гӧгӧрнас 30–50 см), но сы вӧсна мый температураыс тані улын и испарениеыс этша, местностьыс зэв васӧд да нюрсялӧма.
Восточнӧй Европа.
Восточнӧй Европа (войвыв полярнӧй кругсянь лунвывланьын) пырӧ умереннӧй поясӧ.
Сылӧн климатыс континентальнӧй (либӧ материкӧвӧй) — тӧвнас кӧдзыд да усьлӧ уна лым, а гожӧмыс шоныд.
Осадокъяс усьӧны медсясӧ гожся кадӧ.
Тӧвнас сэзь поводдя дырйи му веркӧсыс ӧдйӧ кӧдзалӧ да корсюрӧ овлӧны ён морозъяс, торйӧн нин войясын.
Войвывсянь воӧ уна кӧдзыд воздух; равниннӧй местность вылын сылы абу некутшӧм кутӧд, и сійӧ паськалӧ ылӧ лунвылӧ (дзик Крымскӧй да Кавказскӧй гӧраяс бердӧдз) да та вӧсна ёна кӧдздӧдлӧ.
Кымын ылӧджык рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, Балтийскӧй моресянь Каспийскӧй морелань, сымын климатлӧн континентальностьыс содӧ: гожӧмыс лоӧ жарджык, а тӧлыс век кӧдзыд.
−10°-а январса изотерма мунӧ Восточно-Европейскӧй равнина кузя рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ дзик Каспийскӧй море берегъяс дорӧдз.
Воын медкӧдзыд да медшоныд тӧлысьяслӧн (январлӧн да июльлӧн) шӧркодь температураяс костын разницаыс, либӧ вогӧгӧрся амплитудаыс, Балтийскӧй море берегъяс дорын 20–25°, а Каспийскӧй море берегъяс дорын 30–35°. Осадокъяс чинӧны сідзжӧ рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ Каспийскӧй морелань направлениеын.
Восточнӧй Европаын шоныд гожӧмыс вӧчӧ бур условиеяс быдсяма сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс воӧм вылӧ.
Кос асыв-лунвылын му вӧдитӧм вылӧ колӧ муяссӧ искусственнӧя орошайтны.
Западнӧй Европа.
Кымын матӧджык рытыввывлань, Атлантическӧй океанлань, сымын климатыс лоӧ пыр небыдджык, шоныдджык да васӧдджык; сійӧ вочасӧн лоӧ умереннӧй поясса морскӧй климат кодь.
Континентальнӧй климата торъя областьяс эмӧсь сӧмын гӧраясӧн кытшалӧм местаясын, кытчӧ омӧля веськалӧ океанлӧн небзьӧдан влияниеыс (например, Средне-Дунайскӧй да Нижне-Дунайскӧй низменностьясын).
Океан побережьеын климатыс морскӧй, тӧлыс абу кӧдзыд, а гожӧмыс ыркыд.
Тӧвся температураяс тані 0°-ысь вылынджыкӧсь, морозъяс овлӧны сӧмын ӧткымын лунъясӧ.
Лымйыс кӧть и усьлӧ, но ӧдйӧ сылӧ.
Например, Ирландия ді вылын январса шӧркодь температураыс 5° шоныд, июльса температураыс 15°, вогӧгӧрся амплитудаыс сӧмын 10°.
Осадокъяс усьӧны уна, во гӧгӧр чӧж.
Пӧльтӧны ён рытыв тӧвъяс, небесаыс векджык вевттьысьӧма уліті кывтысь руд кымӧръясӧн, тшӧкыда буситӧ зэр да овлӧны сук руяс.
Букыд поводдя вӧсна да сы вӧсна, мый шонді югыдыс да шоныдыс оз тырмыны, уна сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс (например, шобді) ӧткымын медся васӧд местаясын оз воны, но бура быдмӧны кормӧвӧй турунъяс.
Южнӧй Европа.
Южнӧй Европаын шоныд Средиземнӧй море берегъяс дорын климатыс субтропическӧй (либӧ подтропическӧй).
Субтропическӧйӧн шусьӧ сэтшӧм климат, кор гожӧмнас жар, а тӧвнас шоныд (кор во гӧгӧрын медся кӧдзыд тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс 0°-ысь вылынджык).
Средиземнӧй мореса берегъяс вылын, кодъясӧс войвывсянь сайӧдӧны гӧраяс, январса шӧркодь температураясыс 5–10° шоныд, июльса шӧркодь температураясыс 25° гӧгӧр шоныд.
Осадокъяс усьӧны вель уна (вонас 50 см-сянь 100 см-ӧдз, а гӧраясын и унджык), но найӧ медсясӧ усьӧны кӧдзыд воджынъяс, а гожӧмыс тані зэв жар да пӧшти оз зэрлыв.
Гожӧмнас ключьясын да шоръясын ваыс бырӧ, уна быдмӧг вижӧдӧ да косьмӧ.
Сэзь гӧлубӧй небеса дырйи тшӧкыда пӧльтӧны ён тӧвъяс.
Шонді югыдыс зэв яркӧй, горизонт вылын став предметъясыс резкӧя тыдалӧны.
Средиземноморьелӧн климатыс сійӧн и торъялӧ, мый гожӧмыс сэні кос, мый вӧсна климатсӧ шуӧны кос субтропическӧй, либӧ средиземноморскӧй, климатӧн.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй чертёж вылас (22 рис.) да висьталӧй, кыдзи вежласьӧ во чӧжӧн температураыс Москваын да Лондонын.
Мый вӧсна оз ӧткодя вежлась?
2. Климатическӧй картаяс серти (17–21 рис.) сравнительнӧя опишитӧй Париж гӧгӧрысь да Сталинград гӧгӧрысь климатсӧ.
Висьталӧй, кутшӧмӧсь тайӧ местаясын январса да июльса шӧркодь температураясыс, дыр-ӧ сулалӧ во чӧжӧн морозъяса кадыс да уна-ӧ усьӧны осадокъяс.
Объяснитӧй, мый вӧсна тайӧ местаясас климатыс абу ӧткодь.
3. Ті кӧ оланныд СССР-са Европейскӧй юкӧнын, то климатическӧй картаяс да асланыд наблюдениеяс серти опишитӧй тіян местностьлысь климатсӧ (индӧй ылӧсас январын да июльын шӧркодь температурасӧ, вогӧгӧрся амплитудасӧ, дыр-ӧ кыссьӧны морозъяс, уна-ӧ усьлӧны осадокъяс да мукӧд даннӧйяс).
Став сійӧ сведениеяс серти, кодъяс тіян эмӧсь, вӧчӧй тіян местностьса климат йылысь общӧй заключение.
ПЫТШКӦССА ВАЯС.
8. Восточнӧй Европаын юяс да тыяс.
Карта серти удж.
1. Корсьӧй карта вылысь Европаса гырысь юяс, кодъясӧс ті тӧданныд.
2. Кутшӧм местаясын Европаын эмӧсь уна ты чукӧръяс?
Юяслы общӧй характеристика.
Сы вӧсна мый Европалӧн ыджыдджык территория вылас вель уна усьӧны осадокъяс, сійӧ озыр пытшкӧсса ваясӧн.
Сэні визувтӧ уна ю да эм уна ты.
Европаса юяслӧн овмӧс боксянь тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Найӧ — бур сообщайтчан туйяс, кӧрт туйяс серти донтӧмджыкӧсь.
Юяс кузя кокниа позьӧ пырны моресянь сушалӧн пытшкӧсса юкӧнъясӧ, и налӧн ю вомъяс дорын сулалӧны важнӧй торговӧй портъяс (например, Нева ю вомын Ленинград).
Засушливӧй местаясын юяслысь васӧ используйтӧны оросительнӧй каналъяс отсӧгӧн муяс орошайтӧм вылӧ (например, Европа асыв-лунвылын СССР-ын, Средне-Дунайскӧй да Нижне-Дунайскӧй низменностьясын).
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс юяслӧн кыдзи еджыд шом источникъяслӧн.
Еджыд шомӧн шусьӧ усян валӧн выныс, коді вайӧдӧ движениеӧ гидроэлектростанцияяслысь машинаяссӧ («гидор» — греческӧй ногӧн — ва).
Торйӧн выгӧднӧ гидроэлектростанцияяс стрӧитны порогъяс да водопадъяс дорын, кӧні ваыс ызӧбӧн зэв ӧдйӧ лэччӧ увлань да сетӧ ыджыд напор.
Равниннӧй юяс вылын, медым пӧлучитны валысь усьӧмсӧ, стрӧитӧны ыджыд плӧтинаяс да гырысь водохранилищеяс.
Гидроэлектростанцияяс сетӧны меддонтӧм электроэнергия, сы вӧсна мый найӧ используйтӧны валысь пыр действуйтысь вынсӧ да оз ков налы ломтас.
Медся ыджыд гидроэлектростанцияясыс — Сӧветскӧй Союзын.
Юяслӧн особенностьяс зависитӧны климатысь да Европа сійӧ юкӧнъяслӧн му веркӧсысь, кыті тайӧ юясыс визувтӧны.
Восточнӧй Европаын юяс да тыяс.
Восточнӧй Европаын юяс чукӧртӧны васӧ зэв гырысь бассейнъяс вылысь да найӧ вель кузьӧсь.
Юяс заводитчӧны неыджыд возвышенностьяс вылын Восточно-Европейскӧй равнинаын да сэсянь визувтӧны быдладорӧ.
Ю йывъяслӧн ӧта-мӧд дінас матын куйлӧмыс да му веркӧслӧн равниннӧй характерыс кокньӧдӧны ӧтлаавны юяссӧ каналъясӧн.
Сы вӧсна, мый местностьыс ичӧт пӧката, юясыс визувтӧны паськыд долинаяс кузя ньӧжйӧ да спокойнӧя, артмӧдалӧны петляяс да чукыльяс.
Тӧвнас найӧ дыр кежлӧ кынмывлӧны, тулыснас, кор сылӧны тӧвся лымъяс, паськыда ойдӧны, а жар гожӧм чӧжӧн, ыджыд испарение вӧсна, ёна косьмӧны.
Медыджыд юыс не сӧмын Восточнӧй Европаын, но и Европаас ставнас, — великӧй русскӧй ю Волга (сылӧн кузьтаыс 3700 км).
Сійӧ заводитчӧ неыджыд возвышенность вылын кыдзи ичӧтик шор.
Некымын посни ты пыр визувтӧм бӧрын да возвышенность вылысь лэччӧм мысти Волга ньӧжйӧ визувтӧ равнина кузя.
Недыр мысти сійӧ пырӧ плӧтинаӧн потшӧм водохранилищеӧ, кытысянь нуӧдӧма судоходнӧй канал Москвалань.
Сэсся Волга крута чукыльтӧ асыв-войвывлань да прӧйдитӧ Щербаковскӧй гидроэлектростанция дінті зэв ыджыд Рыбинскӧй водохранилище пыр.
Тасянь Волга мӧдӧдчӧ асыв-лунвывлань да мунӧ Горьковскӧй гидроэлектростанция водохранилище пыр.
Та бӧрын сійӧ босьтӧ ассьыс главнӧй притокъяссӧ: веськыдвывсянь усьӧ Ока, коді заводитчӧ Средне-Русскӧй возвышенность вылын, да шуйгавывсянь уна ваа Кама, коді визувтӧ Уральскӧй гӧраяссянь.
Куйбышев кар дорын Волга вылын вӧчӧма зэв ыджыд водохранилище да вына гидроэлектростанция, сэтшӧм жӧ гидроэлектростанция помалӧны стрӧитны Сталинград дорын.
Ленин нима Волжскӧй да Сталинградскӧй гидроэлектростанцияяс пырӧны став му шар вылын медся гырысь электростанцияяс лыдӧ.
Сталинград дорын Волга зэв матӧ воӧ Дон ю дінӧ, коді заводитчӧ Средне-Русскӧй возвышенность вылын да визувтӧ Азовскӧй мореӧ.
Волга да Дон костын стрӧитӧма В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал, а Дон вылын тайӧ каналсӧ ваӧн снабжайтӧм могысь вӧчӧма ыджыд Цимлянскӧй водохранилище; сійӧс используйтӧны орчча кос муяс орошайтӧм вылӧ.
Сталинград дорын Волга вожалӧ полойяс вылӧ да Каспийскӧй мореӧ усигӧн артмӧдӧ ыджыд дельта.
Тані юыс визувтӧ торъя полойясӧн увтас кузя, коді артмӧма юӧн вайӧм наносъясысь.
Тӧвнас Волга кынмывлӧ 3–5 тӧлысь кежлӧ.
Плӧтинаяс, гидроэлектростанцияяс да водохранилищеяс стрӧитӧм бӧрын Волга лои паськыд да джуджыд юӧн, кӧні валӧн уровеньыс оз вежлась да код кузя зэв ылӧдз вермӧны ветлыны гырысь пароходъяс.
Восточнӧй Европаса мукӧд юяс лыдысь ыджыд тӧдчанлуныс Днепрлӧн, коді усьӧ Чёрнӧй мореӧ.
Днепр вылын порогъяс дінын, кодъяс ӧні ва улынӧсь, стрӧитӧма ыджыд гидроэлектростанция Днепрогэс.
Засушливӧй асыв-лунвылын Каспийскӧй мореӧ визувтӧ кузь, но ляпкыд Урал ю.
Прикаспийскӧй низменностьын эм уна сола ты, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт.
Ачыс Каспийскӧй мореыс оз йитчы океанкӧд да являйтчӧ мирын медся ыджыд сола тыӧн.
Ляпкыд ваа войвыв юкӧныс сылӧн тӧвнас вевттьысьӧ йиӧн, джуджыдджык шӧр да лунвыв юкӧнъясыс оз кынмывлыны.
Каспийскӧй мореын зэв уна бур чери, эмӧсь сэні и тюленьяс.
Европа войвыв юкӧнын эмӧсь зэв уна гырысь и посни преснӧй тыяс.
Медся гырысьясыс на пиысь — Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс.
Онежскӧй ты йитчӧ Белӧй морекӧд И. В. Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй каналӧн.
Тыясыс ӧта-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧмаӧсь порогъяса дженьыд юясӧн, кӧні валӧн энергияыс зэв уна да кодъяс удобнӧйӧсь на вылын гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Тайӧ юясас ва уровеньыс оз вежлась, найӧ омӧля ойдлӧны тулысын да оз косьмыны гожӧмын, сы вӧсна мый ваыс воӧ тыяссянь пыр ӧткодя.
Нева юын, коді визувтӧ Ладожскӧй тыысь Финскӧй заливӧ, во гӧгӧр чӧж ваыс уна.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Европалӧн контурнӧй карта вылын босьтӧй кытшӧ Волга, Дон да Днепр юяслысь бассейнъяссӧ.
2. Кутшӧм ю дорын сулалӧ тіян карныд (либӧ сиктныд) да кытчӧ сійӧ юыс усьӧ?
Кынмывлӧ-ӧ сійӧ тӧвнас да мый дыра кежлӧ?
3. Кутшӧм тӧлысьясӧ тіян юясныд торйӧн ёна тулӧны да кутшӧм тӧлысьясӧ ямӧны?
Кыдзи вежласьӧ сэки визулыс?
4. Тӧдмалӧй карта серти Каспийскӧй морелысь да Ладожскӧй тылысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Мыйла Европа ылі асыв-лунвылын тыясыс солаӧсь, а войвылын преснӧйӧсь?
9. Западнӧй да Южнӧй Европаын юяс да тыяс.
Западнӧй Европаын юяс да тыяс.
Западнӧй Европаын юяс медсясӧ заводитчӧны гӧраясын.
Йывъясас найӧ зэв ӧдйӧ лэччӧны изъяс вывті увлань векни долинаясӧд да артмӧдӧны порогъяс да водопадъяс.
Ваыскӧд тшӧтш найӧ нуӧны уна ил да лыа да гӧгыльтӧдӧны пыдӧсӧдыс посньыдик изъяс.
Юясын ваыслӧн напорыс зэв ыджыд, и найӧ удобнӧйӧсь гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Гӧраяс вывсянь орчча равнинаясӧ петӧм бӧрын найӧ визувтӧны ньӧжйӧджык да пуктӧны уна наносъяс.
Небыд климат вӧсна Западнӧй Европаын юяс тӧвнас вевттьысьӧны йиӧн сӧмын недыр кежлӧ, а уна ю и ньӧти оз кынмыв.
Тулысын, гӧравывса лымъяс сылӧм вӧсна, юясын ва уровеньыс содӧ.
Гожӧмын найӧ босьтӧны уна ва зэръясысь, а сідзжӧ джуджыд гӧраяс вылын ледникъяс сылӧмысь да та вӧсна оз сэтшӧма косьмыны, кыдзи Восточнӧй Европаын юяс.
Сы вӧсна, мый унджык западноевропейскӧй юясын ва уровеньыс во гӧгӧрнас оз ёна вежлась, эмӧсь бур условиеяс судоходство вылӧ.
Западнӧй Европаын медся ыджыд юыс — Дунай (кузьтаыс 2850 км).
Сійӧ заводитчӧ Западнӧй Европаса шӧр юкӧнын неджуджыд гӧраяс пӧкатъяссянь да вылысса юкӧнас босьтӧ Альпысянь визувтысь бурнӧй притокъяс.
Та бӧрын Средне-Дунайскӧй низменность кузя визувтігӧн сійӧ лоӧ равниннӧй юӧн.
Тані Дунай босьтӧ медся гырысь притокъяссӧ.
Сэсся сійӧ писькӧдчӧ векни ущельеясӧд Карпатскӧй да Балканскӧй гӧраяс костӧд, ӧдйӧ нуӧ ассьыс васӧ джуджыд скалистӧй русло кузя сы весьтын ӧшйӧм горнӧй утёсъяс пӧвстӧд (24 рис.).
Улі юкӧнас Дунай спокойнӧя визувтӧ Нижне-Дунайскӧй низменность кузя да босьтӧ Карпатысянь вель уна приток.
Юыс паськалӧ, визувтӧ сійӧ ёна ньӧжйӧджык.
Артмӧны уна ляпкыдінъяс, тшӧкыда паныдасьлӧны ляпкыдик лыа діяс.
Тӧвнас Дунай тані кынмывлӧ тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ, тулыснас паськыда ойдлӧ, а гожӧмнас косьмӧ Восточнӧй Европаса юяс моз.
Ю вомас Дунай артмӧдӧ нюра дельта; сэні эмӧсь уна діяс, кодъясӧс ытва дырйи босьтлывлӧ ва, Дунай ю куим полойӧн усьӧ Чёрнӧй мореӧ.
Западнӧй Европаын унджык мукӧд гырысь юясыс визувтӧны войвылӧ, Балтийскӧй да Севернӧй мореясӧ.
Балтийскӧй мореӧ усьӧны Висла, коді заводитчӧ Карпатыын, да Одра (либӧ Одер); Севернӧй мореӧ усьӧ Эльба (либӧ Лаба).
Тайӧ юясыс кынмывлӧны тӧвнас кык-ӧ-куим тӧлысь кежлӧ да ойдлӧны тулыснас.
Вислалӧн эм дельта, а Одралӧн да Эльбалӧн — паськалӧм ю вомъяс, кодъясӧ вермӧны пырны морскӧй пароходъяс.
Севернӧй мореӧ усьӧ сідзжӧ Рейн, Западнӧй Европаын ыджда сертиыс Дунай бӧрын мӧд ю.
Сійӧ заводитчӧ Альпыын да вылысса юкӧнас босьтӧ васӧ гожӧмын гӧравывса лымъяс да ледникъяс сылӧмысь.
Та вӧсна Рейн ойдлӧ гожӧмын.
Водзӧ сійӧ визувтӧ мича долина кузя неджуджыд гӧраяс костті, кодъяслӧн пӧкатъясыс улітіыс вевттьысьӧмаӧсь виноградникъясӧн да садъясӧн (25 рис.).
Сійӧ уна ва босьтӧ зэръясысь, кыкнанладорсяньыс сыӧ усьӧны вель уна притокъяс.
Гӧраяс пӧвстысь петӧм бӧрын Рейн визувтӧ низменность кузя да Севернӧй мореӧ усигӧн торъялӧ полойяс вылӧ да артмӧдӧ дельта.
Рейнын во гӧгӧр чӧж ваыс уна.
Тӧвнас сійӧ кынмывлӧ тӧлысьысь оз дырджык кежлӧ (сійӧ местаясас, кӧні ваыс визувтӧ ньӧжйӧ).
Ла-Манш проливӧ усьӧ Сена, кузьта сертиыс абу ыджыд, но уна ваа ю.
Тӧвнас сійӧ оз кынмывлы, уна да равномернӧя усян зэръяс вӧсна валӧн уровеньыс сэні во чӧжнас ёнасӧ оз вежлась.
Западнӧй Европаын уна ю йитӧма ӧта-мӧдныскӧд каналъясӧн.
Альпы подувъясын куйлӧ вель уна ыджыд ты, кодъяс пыр визувтӧны горнӧй юяс.
Тайӧ тыясыс зэв мичаӧсь, на дорӧ окотапырысь волӧны туристъяс.
Ты берегъяс пӧлӧн стрӧитӧма курортъяс (26 рис.).
Южнӧй Европаын юяс.
Южнӧй (средиземноморскӧй) Европаын дженьыд юяс зэв аслысногаӧсь.
Ёна зэрӧм вӧсна найӧ бурнӧя паськалӧны тӧлын, да частӧ овлӧны опустошительнӧй ойдлӧмъяс.
Ытва дырйи, гӧраяс вывсянь лэччигӧн, юяс нуӧны зэв уна сёй, лыа да из да сэсся пуктӧны найӧс асланыс улыс юкӧнъясын.
А жар кос гожӧм чӧжӧн ваыс юясас зэв ёна ямӧ, уна ю весиг дзикӧдз косьмӧ, на местаӧ кольӧны кос руслояс.
Сы вӧсна, мый ва уровеньыс зэв резкӧя вежласьӧ, Средиземноморьеса юяс пӧшти оз туйны судоходство вылӧ да абу удобнӧйӧсь на вылын гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Сравнитӧй Дунай да Рейн юяс да висьталӧй, мыйӧн найӧ торъялӧны.
2. Кутшӧм юяс (притокъясыскӧд) петкӧдлӧма чертёж вылын (27 рис.)?
3. Европалӧн контурнӧй карта вылын босьтӧй кытшӧ: а) Балтийскӧй морелысь бассейн (мӧдногӧн кӧ, став площадьсӧ, кытысь юяс нуӧны васӧ тайӧ мореас); б) Чернӧй морелысь бассейн; в) Севернӧй морелысь бассейн.
Кутшӧм морелӧн бассейныс ыджыдджык?
4. Контурнӧй карта вылын гижалӧй нимъяссӧ Европаса юяслысь да тыяслысь, кодъясӧс ті велӧдінныд?
ПРИРОДНӦЙ ЗОНАЯС.
10. Йи зона да тундра.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй Европаса природнӧй зонаяслысь карта (28 рис.) да сылысь условнӧй знакъяссӧ.
Кутшӧм зона босьтӧ Европаын торйӧн ыджыд площадь?
2. Сравнитӧй природнӧй зонаяслысь картасӧ физическӧй картакӧд да висьталӧй, кутшӧм тіянлы тӧдса гӧраясӧс тӧдчӧдӧма природнӧй зонаяс карта вылын.
Европаын эмӧсь му шарвывса пӧшти став природнӧй зонаяс, жар поясса зонаясысь кындзи.
Сы серти, кыдзи вежсьӧ климатыс, сідз жӧ тані вежласьӧ войвывсянь лунвылӧ направлениеын йи зона, тундра, тайга да сора да коръя вӧръяс, лесостепь да степь, полупустыня да, медбӧрын, субтропическӧй зона (28 рис.).
Тайӧ зонаяс кындзи, ещӧ на торъялӧны высокогорнӧй областьяс; сэні природаыс вежсьӧ вывлань кайӧм серти.
Кӧдзыд климат поясын куйлӧны йи зона да тундра.
Йи зона.
Йи, либӧ полярнӧй, зонаӧ Европаын пырӧны Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс — Шпицберген, Земля Франца-Иосифа да Новӧй Землялӧн войвыв юкӧныс.
Тайӧ гористӧй діясыслӧн климатыс суровӧй.
Тӧвнас куим-нёль тӧлысь чӧж шондіыс ньӧти оз мыччысьлы горизонт весьтын.
Кузь полярнӧй войлӧн пемыдыс вежсьывлӧ сӧмын севернӧй сияние ыпнитлӧмъясӧн; найӧ мичаа ворсӧны небесаас уна рӧма биясӧн, артмӧдӧны кыдз быттьӧ мегыръяс да полосаяс.
Вонас унджык кадсӧ сулалӧны лэчыд тӧвъяса морозъяс.
Мореыс дыр кежлӧ кынмывлӧ.
Воын медся кӧдзыд тӧлысьлӧн шӧркодь температураясыс 20–30 гӧгӧр нульысь улынджыкӧсь.
Гожӧмын саявлытӧм шонді оз вылӧ кыпӧдчы небеса вылас да шонтӧ омӧля.
Медся шоныд тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс 5° шоныдысь улынджык.
Дженьыд да ыркыд гожӧм чӧжӧн усьӧм лымйыс сывны оз удит, пыр ӧтарӧ чукӧрмӧ да пӧрӧ йиӧ.
Йиыс кыз слӧйӧн вевттьӧ діяслысь пӧшти став веркӧссӧ да мукӧдлаын лэччӧ мореӧ (29 рис.).
Сӧмын берег доръясын векньыдик полосаяс мукӧдлаті петӧны гожӧмнас лым да йи улысь, и сэні тыдовтчӧ му.
Зэв гӧль растительностьыс состоитӧ медсясӧ лишайникъясысь.
Мореын діяс дорын эм уна чери да морскӧй зверь (тюленьяс, моржъяс), йияс вылын паныдасьлӧны еджыд ошъяс.
Гожӧмнас берегдорса скалаясын поздысьӧны ваын уялысь помтӧм уна лэбачьяс (чистикъяс, кайраяс, каляяс), налы мореысь сюрӧ уна сёян.
Лэбачьяслысь тайӧ вывті ыджыд чукӧръяссӧ наӧн лэптан шум да зык вӧсна шуӧны «лэбач базаръясӧн» (30 рис.).
Пыр олысь населениеыс йи зонаын вывті этша.
Земля Франца-Иосифа ді вылын революциябӧрся кадӧ лоины полярнӧй станцияяс, кӧні сӧветскӧй полярникъяс изучайтӧны ылі войвывса природасӧ.
Тундра.
Йи зонаысь лунвылынджык куйлӧ тундра зона.
Европаын сійӧ босьтӧ сӧмын неыджыд пространство Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс да побережье вылын.
Европейскӧй тундраын тӧлыс кузь, но абу зэв кӧдзыд, гожӧмыс дженьыд да ыркыд, июльса шӧркодь температураыс сэні 10–12° шоныдысь абу унджык.
Тӧлын оз шоча пӧльтны вына тӧвъяс да бушуйтны лымъя бушковъяс (пургаяс); гожӧмын тшӧкыда буситӧ зэр, корсюрӧ усьлӧ и лым сора зэр.
Гожӧмнас муыс сывлӧ 0,5–1,5 м пыднаӧ, а таысь пыдынджык векджык куйлӧ сывлытӧм му слӧй.
Увтас местаясын ваыс, кодӧс кутӧ йиджӧмысь кын слӧйыс, чукӧрмӧ му веркӧсас да та вӧсна артмӧны паськыд нюръяс да зэв уна посни ты.
Юяс босьтӧны васӧ медсясӧ тӧвся лым сылӧмысь да ёна ойдӧны тулысын (майын).
Тундраын быдмӧны лишайникъяс, нитш да нюрвыв турунъяс.
Тані зэв уна вотӧс — мырпом, чӧдлач, пув.
Ӧткымынлаын паныдасьлӧны карликӧвӧй кыдзьяс да бадьяс, кодъяс быдмӧны му бердӧдыс кыссьӧмӧн; тӧвнас лым вевттьӧдыс видзӧ найӧс ён тӧвъясысь.
Ю берегъясын да мылькъяслӧн да нӧрысъяслӧн лунвыв пӧкатъясас эмӧсь веж улис туруна да мича дзоридзьяса участокъяс.
Тундра лунвыв дор пӧлӧныс быдмӧны ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь ляпкыдик пуяс, стволъясыс налӧн частӧ чукляӧсь; а юяс пӧлӧн нюжӧдчӧмаӧсь сук кустарникъяса да джуджыд пуяса вӧръяслӧн векни полосаяс.
Тундра зоналӧн тайӧ лунвыв юкӧныс вочасӧн вуджӧ вӧр полосаӧ да шусьӧ лесотундраӧн.
Тундра зонаӧ пырӧ ыджыд ді Исландия, коді сулалӧ ылын океан шӧрын.
Исландияӧс кытшалӧны шоныд Северо-Атлантическӧй течениелӧн ваяс, да та вӧсна климатыс сэні зэв влажнӧй да небыд, тӧвнас абу кӧдзыд (лунвыв берег вылас январын шӧркодь температураыс 0° гӧгӧр), но зато гожӧмыс зэв ыркыд.
Осадокъяс усьӧны уна, небесаыс векджык кымӧра, тшӧкыда овлӧны руяс.
Тундраса быдмӧгъяскӧд орччӧн ді вылын вежӧдӧны зэв бур видзьяс, а лунвыв юкӧнас кӧнсюрӧ эмӧсь бадь да пелысь пу сора кыдз пу расъяс.
Тундра да лесотундра зонаӧ пырӧны сідзжӧ Скандинавскӧй полуостровлӧн войвыв помыс, Кольскӧй полуостровлӧн войвыв да асыввыв побережьеыс.
Шоныд течение вӧсна тӧвнас тані сідзжӧ абу ёна кӧдзыд.
Пасьтала сывлытӧм муыс тані абу.
Море берегъяс пӧлӧн нюжӧдчӧма тундра, лунвылынджык сійӧ вуджӧ кыдз расъяса лесотундраӧ.
Тундраса быдмӧгъяс вевттьӧны сідзжӧ гӧраяслысь вылысса тшӧтшкӧс юкӧнъяссӧ.
Асыввылынджык, Белӧй море сайын, тундралӧн да лесотундралӧн полосаыс паськалӧ лунвывлань войвыв полярнӧй кругӧдз.
Новӧй Землялӧн лунвыв юкӧнын да сы дінын матын куйлысь мукӧд діяс вылын сідзжӧ тундра.
Климатыс тані суровӧйджык да тӧлыс рытыввылын серти ёна кӧдзыдджык.
Му веркӧс улын куйлӧ дорвыв сывлытӧм му слӧй.
Уна сё километр вылӧ нюжӧдчӧма вӧртӧм да нюра равнина; тайӧ равнинаыс зэв вутшкӧсь да торфянӧй мылькйӧсь.
Сӧмын ӧткымынлаын равниналысь ӧтипӧлӧслунсӧ торклывлӧны неыджыд возвышенностьяс.
Животнӧйяс пиысь тундраын торйӧн уна посньыдик грызунъяс — пеструшкаяс, кодъяс сёйӧны турун вужъяс.
Найӧс кыйӧны кыньяс (полярнӧй ручьяс).
Ветлӧны тані гортса войвыв кӧръяслӧн гырысь стадаяс.
Главнӧй сёяныс налӧн яла (либӧ «кӧр нитш»), кодӧс тӧвнас найӧ перйӧны лым улысь.
Лэбачьяс пытшкысь тані во чӧж олӧны полярнӧй сюзьяс да еджыд байдӧгъяс.
Тулыснас татчӧ воӧны лунвывсянь да поздысьӧны перелётнӧй лэбачьяс — дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, куликъяс да мукӧдъяс, кодъяс арнас бӧр лэбӧны лунвылӧ.
Дженьыд гожӧм чӧж тундраын дзонь кымӧръясӧн гыӧны гебъяс, номъяс да лӧдзьяс.
Тундраын олысьыс абу уна.
Исландияын олысьяс медсясӧ кыйӧны чери.
Сӧветскӧй Союзын ненецъяслӧн паськалӧма кӧр видзӧм, кыйсьӧм да чери кыйӧм.
Колхозъяслӧн гырысь кӧр стадаяс йирсьӧны паськыд пӧскӧтинаяс вылын.
Сӧветскӧй йӧз кутісны перйыны тундраын полезнӧй ископаемӧйяс.
Кыптісны выль каръяс да посёлокъяс.
Полярнӧй круг сайын быдтӧны град выв пуктасъяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Висьталӧй, мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны йи зоналӧн да тундралӧн климатъясыс.
2. Корсьӧй карта вылысь (28 рис.) тундра да климатическӧй картаяс серти (18, 19, 20 рис.) висьталӧй, январса да июльса кутшӧм изотермаяс мунӧны тайӧ зонаті да уна-ӧ тані усьӧ осадокыс.
3. Европалӧн контурнӧй карта вылын нуӧдӧй тундралысь границаяс.
11. Вӧр зона.
Тундраысь да лесотундраысь лунвылынджык, умереннӧй климата поясын нин, куйлӧ вӧр зона (тайга, сора да коръя вӧръяс), коді босьтӧ Европалысь став шӧр юкӧнсӧ.
Тайга.
Тайгаын (либӧ лыска вӧр полосаын) климатыс континентальнӧй, тӧлыс кӧдзыд, морозъяса, а гожӧмыс шоныд.
Гожся шоныдыс да колана мында осадокъяс сетӧны бур условиеяс пуяслы быдмӧм вылӧ.
Европейскӧй тайгаын основнӧй лыска пуясыс — коз да пожӧм.
Сук да пемыд козъя вӧръяс ёнджыкасӧ паськалӧмаӧсь сёйӧд, васӧд местаясын, а шочджык да югыдджык пожӧма вӧр бура быдмӧ лыа вылын.
Лыска пуяс кералӧм бӧрын либӧ пӧжаръяс бӧрын тайгаын быдмӧны кыддза да пипуа расъяс, найӧс бӧрыннас векджык бӧр вытесняйтӧны лыска пуясыс.
Тайгаын уна торфянӧй нюр.
Тайга босьтӧ Скандинавскӧй полуостровлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, медся войвывса да лунвывса юкӧнъяс кындзи, а сідзжӧ гӧраясвывса тшӧтшкӧс местаяс кындзи.
Сійӧ босьтӧ сідзжӧ Кольскӧй полуостровлысь шӧр да лунвыв юкӧнъяссӧ да Балтийскӧй да Белӧй мореяс костысь став пространствосӧ (31 рис.).
Европейскӧй тайгалӧн тайӧ рытыввыв юкӧнас муыс изйӧсь.
Тані эм уна гӧгрӧсмӧм скала.
Скалаяс костын впадинаясын эмӧсь зэв уна гырысь да посни тыяс, кодъяслӧн берегъясыс зэв чукыльӧсь.
Тыяс костӧд изъяс вывті визувтӧны косьяса юяс.
Возвышенностьяс пӧкатъясын да ю долинаясын быдмӧ пожӧма да козъя вӧр.
Паныдасьлӧны кыдз пу расъяс, торйӧн нин тайга войвылын да Скандинавскӧй гӧраясын.
Асыввылынджык, Восточно-Европейскӧй равнина вылын, тайгалӧн полосаыс паськалӧ да лэччӧ лунвывлань (в. ш.-лӧн 57°-ӧдз, а Уральскӧй гӧраяс вылын ещӧ лунвылӧджык).
Козъяс да пожӧмъяс кындзи, тані быдмӧ ещӧ сибирса ньыв пу, а сідзжӧ ниа, кодлӧн тӧв кежлӧ гылалӧны емъясыс; кымын матӧджык Уральскӧй гӧраяс дінӧ, сымын тайӧ пуясыс унджык.
Тайгалӧн животнӧй мирыс вель озыр.
Тані эмӧсь дона пушнӧй зверьяс — кыйсян прӧмыс — ур, кӧч, руч, тулан, сьӧдбӧж.
Пемыд вӧр чащаын олӧны руд ошъяс да рысьяс, вӧр доръясын — кӧинъяс.
Турун сёйысь гырысь животнӧйяс пытшкысь паныдасьлӧны йӧраяс.
Тані уна вӧрса лэбач — дозмӧръяс, сьӧлаяс.
Тайгаын йӧзыс олӧны тундраын серти унджык.
Вӧралӧм да чери кыйӧм кындзи, население уджын ыджыд места босьтӧ вӧр лэдзӧм да юяс кузя вӧр кылӧдӧм.
Европейскӧй тайгалӧн ыджыдджык юкӧныс Сӧветскӧй Союз территория вылын.
Тані уджалӧ вӧр пилитан уна завод да бумага вӧчан фабрика.
Юяс пӧлӧн ойдлан видзьяс вылын видзӧны йӧла скӧтӧс.
Вӧръяс пӧвстын ӧні эмӧсь обработайтӧм муяс да ыджыд каръяс, кодъяс сулалӧны медсясӧ море берегъяс пӧлӧн либӧ судоходнӧй юяс пӧлӧн, а сідзжӧ полезнӧй ископаемӧйяс перъян местаясын.
Сора (смешаннӧй) да коръя вӧръяс.
Тайгаысь лунвылынджык сулалӧны сора да коръя вӧръяс; тӧв кежлӧ налӧн коръясыс гылалӧны.
Климатыс тайӧ полосаас васӧд; гожӧмнас шоныд; тӧвнас тані тайгаын серти шоныдджык, тӧлыс абу сэтшӧм кузь да кӧдзыд.
Тані вермӧны нин быдмыны паськыд коръя пуяс, кодъяс оз выдерживайтны ён морозъяс.
Сора вӧрын лыска пуяскӧд, а сідзжӧ кыдз пукӧд да пипукӧд тшӧтш быдмӧны дуб, клён, нинпу, ясень, граб, бук.
Восточнӧй Европаын сора да коръя вӧрыс паськалӧма Финскӧй да Рижскӧй заливъяссянь Карпатыӧдз.
Сэсся ылӧджык асыввывлань сора да коръя вӧр полосаыс вочасӧн векняммӧ да помасьӧ Урал лунвылын.
Тайӧ полосаыслӧн лунвыв юкӧнас ёнджыкасӧ быдмӧны паськыд коръя пуяс, торйӧн нин дуб, рытыв-лунвылын быдмӧ сідзжӧ граб.
Дублы быдмыны колӧ уна югыд да шоныд, ён кӧдзыдъяссӧ сійӧ оз терпит.
Вӧръясын увтасінъясын эмӧсь вель уна туруна нюръяс.
Западнӧй Европаын сора вӧрыс вежсьӧ паськыд коръя дубӧвӧй да букӧвӧй вӧрӧн.
Тайӧ вӧрыс паськалӧма Скандинавскӧй полуостровлӧн лунвыв юкӧнсянь Средиземнӧй моредорса гӧраясӧдз.
Бук радейтӧ васӧд климат да ӧткодя полӧ кыдзи морозъяса кӧдзыд тӧлысь, сідзи и жар кос гожӧмысь.
Гож сай сетысь букӧвӧй вӧръясыс, кузь шыльыд стволъяса пуяснас да сук коръяса да вожъяса веж туганъяснас, ёна паськалӧмаӧсь Атлантическӧй океанбердса полосаын да гӧраяслӧн васӧд пӧкатъясын.
Севернӧй море берегъяс дорын да Великобританияын да Ирландияын ёна васӧд да влажнӧй местаясын вӧръяс пыдди куйлӧны улис туруна во гӧгӧр вежӧдысь видзьяс.
Сора да коръя вӧръясын дикӧй животнӧйяс пӧшти сійӧяс жӧ, кодъяс олӧны и тайгаын.
На кындзи, тані эмӧсь вӧрса каньяс, кабанъяс, косуляяс да благороднӧй кӧръяс.
Став тайӧ животнӧйяссӧ ёна бырӧдіс морт.
Коркӧ тані овлысь зубръяс колины сӧмын заповедникъясын.
Сора да коръя вӧр полосаын населениеыс уна.
Вӧрсӧ ёна кералӧма, торйӧн нин Западнӧй Европаын.
На местаын — муяс, сиктъяс да ыджыд каръяс, кӧні стрӧитӧма фабрикаяс да заводъяс.
Сӧветскӧй Союзын сора вӧр полосаын сулалӧ Москва да уна мукӧд гырысь промышленнӧй кар.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Климатическӧй картаяс серти (18, 19, 20 рис.) тӧдмалӧй, январса да июльса кутшӧм изотермаяс мунӧны тайга да сора да коръя вӧр зонаті да уна-ӧ тані усьӧны осадокъяс.
2. Висьталӧй, мыйӧн ӧткодь да мыйӧн торъялӧ климатыс тайгаын да коръя вӧрын.
3. Кутшӧм лыска да коръя пуяс быдмӧны тіян местностьын?
Кутшӧм дикӧй животнӧйяс сэні эмӧсь?
4. Картаясӧн да учебникӧн пӧльзуйтчӧмӧн опишитӧй Скандинавскӧй полуостровлысь природасӧ тадзи: географическӧй положение, берегъяслӧн очертаниеяс, му веркӧс, климатлӧн особенностьяс, юяс да тыяс, растительность да животнӧй мир.
5. Европалӧн контурнӧй карта вылӧ пасйӧй тайгалысь да сора да коръя вӧрлысь границаяссӧ.
12. Степьяс да полупустыняяс.
Лесостепь да степь.
Восточнӧй Европаын вӧр зонаысь лунвылынджык климатыс лоӧ косджык.
Тӧлыс тані кӧдзыд на, но вӧр зонаын серти дженьыдджык, а гожӧмыс жар да кузь.
Осадокъяс усьӧны вонас 45 см-ысь этшаджык.
Зэрлӧ тані медсясӧ гожӧм первойя джынъяс регыд прӧйдитысь ливеньясӧн, почваыс пыдӧдз оз и кӧтасьлы.
Гожӧмлӧн мӧд джынйыс кос.
Тшӧкыда пӧльтӧны кос тӧвъяс — суховейяс.
Сы вӧсна мый влагаыс этша, пуяс быдмӧны омӧля.
Та вӧсна тані зэв паськыда нюжӧдчӧмаӧсь восьса степнӧй пространствояс.
Вӧръяс да степьяс костын полосаыс шусьӧ лесостепӧн.
Степнӧй быдмӧгъяса участокъясысь кындзи, тані эмӧсь торъя расъяс да вӧр діяс, кӧні быдмӧны дуб да пожӧм.
Лесостепын коз пу оз быдмы.
Лесостепысь лунвылынджык заводитчӧ степьяслӧн вӧртӧм полоса.
Помтӧм-дортӧм степнӧй равнинаяс вылын водзті быдмылӧма сук турун.
Сӧмын юяс дорын да кӧнсюрӧ оврагъясын вӧліны неыджыд расъяс да кустарникъяс.
Тулыснас, мыйӧн сӧмын сывліс лым, степь вевттьысьліс цветитысь быдмӧгъясӧн (тюльпанъясӧн, ирисъясӧн), кыдз быттьӧ ковёр.
Гожӧм пуксигкежлӧ ёна нин вӧлі быдмӧны ковыль да мукӧд турунъяс.
Гожӧм мӧд джынъяс туруныс косьмыліс, да степыс сэки вижӧдліс.
Ӧні лесостепын да степын йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь уна, мусӧ пӧшти пасьтала гӧрӧма.
Плодороднӧй степнӧй почва вылысь босьтӧны шобділысь да мукӧд сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяслысь озыр урожайяс.
Турун сёйысь гырысь животнӧйяс, кодъяс коркӧ вӧльнӧя йирсьылісны степьясын, ӧні абуӧсь нин.
Кольӧмаӧсь сӧмын зэв уна грызунъяс, кодъяс олӧны пыдын гуясын, — сусликъяс, тушканчикъяс, либӧ мупытшса кӧчьяс, мувывса шыръяс; найӧ — муясвывса вредительяс.
Хищнӧй животнӧйяс пытшкысь тані олӧны кӧинъяс, ручьяс, степнӧй хорёкъяс, лэбачьяс пиысь — перепелъяс да гырысь дрофаяс.
Лесостепь да степь зонаыс Сӧветскӧй Союзын босьтӧ Восточно-Европейскӧй равниналысь став лунвывсӧ, нюжӧдчӧма Чёрнӧй море берегъяссянь асыв-войвывлань.
Тайӧ зонаыслӧн войвыв границаыс мунӧ рытыввылын (Карпаты предгорьеясын) войвыв широталӧн 50° дорті кымын, а асыввылын (Урал предгорьеясын) воӧ войвыв широталӧн 55°-ӧдз.
Степьясын нуӧдсьӧ упорнӧй тыш засухакӧд.
Садитӧны вӧр полосаяс, кодъяс видзӧны муяссӧ кос тӧвъясысь.
Муяс вылын тӧвнас кутӧны лым, а тулыснас — лым ваяс, вӧчалӧны прудъяс, водохранилищеяс да орошайтан каналъяс.
Западнӧй Европаын лесостепь да степь босьтӧны сӧмын неыджыд пространство да расположитчӧмаӧсь Средне-Дунайскӧй да Нижне-Дунайскӧй низменностьясын.
Полупустыня.
Европалӧн ылі асыв-лунвылын, Прикаспийскӧй низменностьын, куйлӧ зэв континентальнӧй кос климата область.
Осадокъяс усьӧны во гӧгӧрнас сӧмын 20 см кымын.
Тані — полупустыня.
Полупустыняын дорвыв растительнӧй покровыс абу да быдмӧгъяс костын быдлаын тыдалӧ куш му.
Быдмӧны медсясӧ унасикас полынь да ляпкыдик сутшкасьысь полукустарникъяс.
Кӧнсюрӧ эмӧсь шавъялысь лыа участокъяс.
Юяс этшаӧсь, да и найӧ жар гожӧмнас тшӧкыда дзикӧдз косьмӧны; зато эм уна сола ты, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт.
Полупустыня кузя, некымын полой вылӧ вожалӧмӧн, нуӧ ассьыс васӧ Каспийскӧй мореӧ уна ваа Волга.
Сійӧ артмӧдӧ паськыд долина да ыджыд дельта, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь тростникъясӧн, кустарникъясӧн да посни вӧрӧн.
Волга дельтаын поздысьӧны татчӧ воысь ваын уялысь зэв уна лэбач — бакланъяс, еджыд цапляяс, пеликанъяс.
Юлӧн полойясыс да куръяясыс озырӧсь чериӧн.
Животнӧй мир серти полупустыня ӧткодь степкӧд.
Торйӧн уна тані грызунъяс — сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс.
Уна тані лёкгагъяс да змейяс.
Воздухыс тырӧма чиркъяслӧн ланьтлытӧм чирксӧмӧн.
Паныдасьлӧ антилопа-сайга, коді степьясын важӧн нин бырӧма.
Олысьясыс полупустыняын этша.
Сэні, кӧні эм ва, эмӧсь обработайтӧм му участокъяс.
А медсясӧ полупустыня — скӧт видзан область, кӧні рӧдмӧдӧны ёнджыкасӧ ыжъясӧс.
Волга вылын Сталинградскӧй электростанция да зэв ыджыд водохранилище стрӧитӧм помалӧм бӧрын да оросительнӧй каналъяс кодйӧм бӧрын Прикаспийскӧй полупустыня пӧлучитас тырмымӧн ва.
Орошайтан муяс вылын паськалас му вӧдитӧм, лоасны и шобді, рис, хлопчатник да мукӧд быдмӧгъяса муяс, пӧскӧтинаяс вылын, кытчӧ лоӧ нуӧдӧма ва, кутасны йирсьыны стадаяс, и тайӧ местаыс вочасӧн воштас ассьыс пустыннӧй видсӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Мыйӧн торъялӧ климатыс степьясын да сора вӧрын?
2. Климатическӧй картаяс серти (18, 19 да 20 рис.) тӧдмалӧй, январса да июльса кутшӧм изотермаяс мунӧны степьяс да полупустыняяс зонаясті да уна-ӧ тані усьӧны осадокъяс.
3. Картаяс серти, кодъяс тіян эмӧсь (физическӧй, климатическӧй да природнӧй зонаяслӧн), дженьыдика опишитӧй Средне-Дунайскӧй низменностьлысь природасӧ.
4. Европалӧн контурнӧй карта вылӧ пасйӧй степнӧй зоналысь да полупустынялысь границаяссӧ.
13. Субтропическӧй зона да Альпы область.
Субтропикъяс.
Субтропическӧй зона расположитчӧма шоныд Средиземнӧй море берегъяс дорын да кӧдзыд тӧвъясысь войвывсянь сайӧдӧма гӧраясӧн.
Средиземноморьелӧн климатыс сэтшӧм, мый тӧвнас тані шоныд да ёна зэрлӧ, а гожӧмнас кос жар.
Тайӧ кос субтропикъяслӧн область.
Средиземноморьеса субтропическӧй зонаын сэтшӧм пуяскӧд тшӧтш, кодъяс гылӧдӧны тӧв кежлӧ коръяссӧ, быдмӧны и сідз шусяна век веж коръя быдмӧгъяс.
Найӧ вежӧны коръяссӧ вочасӧн во чӧж да та вӧсна тӧвнас век вежӧсь.
Быдмӧгъяс приспособитчӧмаӧсь гожся кос поводдя дінӧ; на пӧвстысь уналӧн коръясыс чорыдӧсь, топыд вылысаӧсь, мый чинтӧ налӧн веркӧс вылысь испарениесӧ.
Тані быдмӧны век веж коръя унасикас дубъяс да лавръяс, олеандръяс да миртаяс, Средиземноморьелӧн рытыввыв юкӧнын мукӧдлаын эмӧсь весиг карликӧвӧй пальмаяс.
Лыска пуяс пиысь паныдасьлӧны унасикас пожӧмъяс, торйӧн нин пинияяс, а кӧнсюрӧ сідзжӧ кипарисъяс.
Век веж коръя пуяса вӧръяс кольӧмаӧсь зэв этша; найӧс кералӧмаӧсь.
На пыдди паськалӧмаӧсь век веж коръя кустарникъяс.
Тайӧ кустарникъясыс сутшкасян емъясаӧсь, дзугсьӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъясӧн да тшӧкыда артмӧдӧны мунны позьтӧм чащаяс.
Средиземноморьеын субтропическӧй век веж коръя растительностьыс паськалӧма сӧмын море берегъясдорса увтасінъясын.
Балканскӧй, Апеннинскӧй да Пиренейскӧй полуостровъяслӧн да гырысь діяслӧн пытшкӧсса гористӧй юкӧнъясас быдмӧны гылалан коръяса каштанӧвӧй, дубӧвӧй да букӧвӧй вӧръяслӧн колясъяс.
Ещӧ вылынджык гӧраясын быдмӧны сора вӧръяс да пожӧма да ньыв пуа лыска вӧръяс.
Сы вӧсна, мый гӧравывса вӧръяссӧ, кодъяс кутлісны валысь лэччӧмсӧ, вывті ёна кералісны, юяс кутісны ойдлыны паськыдджыка да содісны оврагъяс, мый зэв лёка отражайтчӧ видз-му овмӧс вылӧ.
Пиренейскӧй полуостровлӧн шӧр юкӧнъясын, кодъясӧс гӧраяс торйӧдӧны мореысь, эмӧсь полупустыня кодь кос участокъяс, кӧні быдмӧны ляпкыд шоч кустарникъяс да чорыд турунъяс.
Дикӧй животнӧйяс Средиземноморьеын кольӧмаӧсь этша.
Паныдасьлӧны лань, неыджыд кӧин кодь шакал, мышку вылас кузь емъяса дикобраз, дикӧй кролик.
Эмӧсь уна пресмыкайтчысьяс — лёкгагъяс, змейяс да черепахаяс.
Гӧраясын олӧны горнӧй межъяс да сернаяс.
Гортса животнӧйяс пытшкысь паськалӧмаӧсь осёлъяс да мулъяс.
Средиземноморьеӧ йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь зэв нин важӧн.
Тані кольӧма древнегреческӧй да древнеримскӧй культуралӧн уна памятник.
Морт ёна вежӧма природасӧ.
Морскӧй берегъяс пӧлӧн быдмӧны виноградникъяс да апельсинӧвӧй, мандаринӧвӧй да лимоннӧй пуяса садъяс.
Пӧшти быдлаысь позьӧ аддзыны оливкӧвӧй пуяса рощаяс, кодъяс быдмӧны омӧля плодороднӧй, изйӧсь почваяс вылын да оз повны гожся засухаысь.
Оливкилӧн да сыысь вӧчӧм оливкӧвӧй выйлӧн тӧдчанлуныс ыджыд население сёйӧм-юӧмын.
Кос субтропикъяслӧн медся асыввыв участокӧн Европаын лоӧ Крымлӧн Лунвыв берег, кодӧс войвывсянь сайӧдӧны Крымскӧй гӧраяс.
Тані быдмӧны садъяс, виноградникъяс; тані эмӧсь миян лунвывса курортъяс, кӧні шойччӧны уджалысь йӧз.
Альпыса горнӧй область.
Средиземнӧй моресянь войвылын сулалӧны Альпы, Европаын медся джуджыд гӧраяс.
Кымын вылӧджык кыпӧдчан гӧра вылас, сымын климатыс вочасӧн лоӧ кӧдзыдджык, мый вӧсна вежсьӧны растительностьыс да животнӧй мирыс.
Садъяса да виноградникъяса Средиземноморьеса субтропическӧй зонаысь Альпы пӧкатъясті вывлань кайигӧн ми веськалам вӧр полосаӧ, кӧні тӧвнас усьлӧ лым, а гожӧмыс влажнӧй.
Вӧръяс быдмӧны море уровеньсянь ылӧсас 800–1800 м вылнаын.
Тані быдмӧны дубӧвӧй, букӧвӧй вӧръяс, ещӧ вылынджык пожӧма, козъя, ньыв пуа да ниа пуа лыска вӧръяс.
1800 м вылнасянь вӧрыс вочасӧн бырӧ да заводитчӧ полоса, кӧні быдмӧны кустарникъяс да турунъяс.
Гожӧмыс тані ыркыд, тӧлыс кузь да кӧдзыд, пӧльтлӧны ён тӧвъяс.
Видзьяс вылын турун пӧвстын быдмӧны зэв уна купальничаяс, кӧлӧкӧльчикъяс, макъяс, а сідзжӧ вижовъеджыд дзоридзьяса эдельвейсъяс да рододендронъяс, либӧ альпийскӧй розаяс.
Джуджыд гӧраясса быдмӧгъяслӧн коръясыс топыдӧсь, гырысь дзоридзьясыс яркӧй рӧмаӧсь.
Гӧравывса видзьяслӧн полосаыс торйӧн бура петкӧдчӧ Альпыын, та вӧсна татшӧм видзьясыс и мукӧд гӧраяс вылын шусьӧны альпийскӧй видзьясӧн.
(Видзӧд Альпылысь цветнӧй картина).
Ещӧ вылынджык видзьясыс вочасӧн вежсьӧны лишайникъяса да нитшъяса горнӧй кушинъясӧн.
Тайӧ вылысса полосаас кольӧмаӧсь на дикӧй животнӧйяс — сернаяс, горнӧй козёлъяс, альпийскӧй сурокъяс, лэбачьяс пиысь — горнӧй байдӧгъяс да орёлъяс.
3000 м-ысь вылынджык — сывлытӧм лымъя область; тайӧ — дорвыв куйлысь лымлӧн да йияслӧн сэтшӧм жӧ царство, кутшӧмӧсь и полюсъясбердса йи зонаяс.
Кӧть высокогорнӧй областьяс и торъялӧны кӧдзыд поясса полярнӧй областьясысь лун да вой кузьта сертиыс, горизонт весьтын шонді сулалӧм джуджда сертиыс, а сідзжӧ усьӧм осадокъяс серти, век жӧ кыкнан областьыс унаторйӧн ас костаныс ӧткодьӧсь.
Альпыын олысьясыс вель уна.
Альпийскӧй горнӧй проходъясӧд ёна важӧнсянь мунлісны Средиземноморьесянь шӧр Европаӧ торговӧй туйяс.
Тайӧ туйяс вылас ю долинаясын да тыяс дорын сулалӧны стариннӧй каръяс.
Олысьясыс горнӧй юяссӧ используйтӧны гидроэлектростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Альпийскӧй веж пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧ йӧла скӧт.
Горнӧй природалӧн мичлуныс кыскӧ Альпыӧ уна туристӧс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Европалӧн контурнӧй карта вылӧ нуӧдӧй субтропическӧй зоналысь границаяссӧ да пасйӧй Альпыса высокогорнӧй область.
2. Висьталӧй, Европаса кутшӧм природнӧй зонаясын быдмӧны клён, коз пу, лавр, бук, оливкӧвӧй пу, мырпом, полынь.
3. Кутшӧм природнӧй зонаясын олӧны еджыд ош, йӧра, суслик, кынь, шакал?
4. Висьталӧй: а) Природаын кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧны мортлӧн удж вӧсна? б) Мыйӧн петкӧдчӧ природаӧс преобразуйтӧмыс миян странаын?
НАСЕЛЕНИЕ ДА ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
14. Европаса население.
Населениелӧн лыд да плотность.
Европаын олӧ 600 млн. кымын морт, мый составляйтӧ му шарвывса став населениелысь пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ.
Население лыд серти Европа уступайтӧ сӧмын Азиялы.
Медым тӧдмавны населениелысь плотностьсӧ 1 кв. км вылын, колӧ олысьяслысь лыдсӧ юкны сійӧ страналӧн, кӧні найӧ олӧны, квадратнӧй километръяс лыд вылӧ.
Европа босьтӧ 10,4 млн. кв. км: олысьяслысь лыдсӧ кӧ — 600 млн. — ми юкам 10,4 млн. вылӧ, сэк пӧлучитам Европаын населениелысь 1 кв. км вылын шӧркодь плотностьсӧ 58 кымын морт.
Населениелӧн плотностьыс Европаын ыджыдджык светлӧн став мукӧд юкӧнъясын дорысь.
Европаын населениеыс абу быдлаын ӧтмында.
Войвылын да медся ылі асыв-лунвылын олысьясыс этша.
Европалӧн мукӧд юкӧнъясас йӧзыс ёна унджык.
Торйӧн нин уна населениеыс (1 кв. км вылын 150–200 мортысь унджык) Рейнлӧн улысса юкӧнын, Великобритания ді шӧр юкӧнын да из шом перъян главнӧй бассейнъясын — Рурскӧй, Силезскӧй да Донецкӧй бассейнъясын, а сідзжӧ ӧткымын столицаяс да гырысь каръяс гӧгӧрын (например, Москва гӧгӧрын).
Европаса народъяс.
Европаса населениелӧн ыджыдджык юкӧныс пырӧ белӧй (европеоиднӧй) расаӧ да состоитӧ уна народъясысь, кодъяс сёрнитӧны уна кыв вылын.
Позьӧ торйӧдны кыв сертиыс ӧта-мӧдныслы матысса народъяслысь куим главнӧй группа: славянскӧй, германскӧй да романскӧй группаяс.
Тайӧ группаясысь медся уна лыдаыс — славянскӧй, сы вылӧ воӧ став Европаса населениеыслӧн ⅓-ыс.
Славянскӧй народъяс сёрнитӧны ас костаныс родственнӧй славянскӧй кывъяс вылын.
Найӧ олӧны Европалӧн асыввыв джынйын да Центральнӧй да Южнӧй Европа юкӧнын.
Славянскӧй народъясӧ пырӧны: асыввывса славяна — русскӧйяс, украинецъяс да белорусъяс, рытыввывса славяна — полякъяс, чехъяс, словакъяс, да лунвывса славяна, кодъяс олӧны Балканскӧй полуостров вылын, — болгара, сербъяс, хорватъяс да словенецъяс.
Славянскӧй народъяс пиысь медся уна лыдаыс — русскӧй народ.
Германскӧй группаса народъяс, кодъяслӧн кывъясас эмӧсь ӧткодь чертаяс, олӧны Северо-западнӧй Европаын да Центральнӧй Европа юкӧнын.
Тайӧ народъясӧ пырӧны: немецъяс, австриецъяс, шведъяс, норвежецъяс, исландецъяс, датчана, голландецъяс, а сідзжӧ англичана.
Романскӧй группаӧ пырӧны сійӧ народъяс, кодъяслӧн кывъясыс артмисны латинскӧй кыв — древньӧй Римлӧн кыв — влияние улын.
Народъяслӧн романскӧй группа олӧ Южнӧй да Юго-западнӧй Европаын.
Народъяслӧн тайӧ группаас пырӧны итальянецъяс, испанецъяс, португалецъяс, французъяс, а сідзжӧ румынъяс да молдавана.
Румынъяслӧн да молдаваналӧн кыв да культура вылӧ ёна влияйтіс орччӧн олысь славянскӧй население.
Тайӧ куим медся уна лыда группаяс кындзи, Европаын олӧны ещӧ вель уна мукӧд народъяс, кодъяс сёрнитӧны асланыс торъя кывъяс вылын.
Татшӧм народъясыс — литовецъяс да латышъяс, эстонецъяс, карелъяс да финнъяс, венгръяс, татара, албанецъяс, грекъяс, ирландецъяс да мукӧдъяс.
Уна странаын разалӧмӧн олӧны еврейяс.
Европаса народъяс создайтісны озыр культура, кодлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс став человечестволы.
Европаын вӧлі медся войдӧр стрӧитӧма фабрикаяс да заводъяс, кӧні кутісны уджавны машинаясӧн.
Европаын создавайтісны ассьыныс произведениеяссӧ гырысь учёнӧйяс, великӧй писательяс, музыкантъяс да художникъяс.
Европейскӧй каръяс пиысь уналаын эмӧсь архитектуралӧн ценнӧй памятникъяс.
Уна лыда музейяс видзӧны ас орданыс гырысь художественнӧй сокровищеяс.
Европаса быд народ, кыдзи гырысь, сідзи и посни, пуктӧ ассьыс вклад культура развивайтӧмӧ.
Зэв ыджыд вклад сэтчӧ пуктісны русскӧй народлӧн представительяс — учёнӧйяс да искусствоса деятельяс.
Ӧні великӧй русскӧй народ да Сӧветскӧй Союзса мукӧд народъяс мунӧны медводзын передӧвӧй социалистическӧй культура развивайтӧмын.
Мирын первой социалистическӧй государство создайтысьлысь — Ленинлысь — нимсӧ тӧдӧ став человечество, сылысь уджъяссӧ переведитӧма пӧшти став народъяслӧн кывъяс вылӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Европаын население плотностьлысь карта (34 рис.) да сылысь условнӧй знакъяссӧ да индӧй, кӧні Европаын населениеыс медся шоч, кӧні торйӧн уна.
2. Карта серти (34 рис.) висьталӧй, кыдзи плотность серти распределяйтчӧ населениеыс: а) Скандинавскӧй полуостров вылын, б) Пиренейскӧй полуостров вылын, в) Великобритания ді вылын.
3. Контурнӧй карта вылын пасйӧй гижӧдӧн, кӧні олӧны: а) славянскӧй народъяс, б) германскӧй народъяс, в) романскӧй народъяс.
15. СССР, народнӧй демократия странаяс да капиталистическӧй странаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй политическӧй карта вылӧ да индӧй, кутшӧм государствояскӧд граничитӧ Европаын Сӧветскӧй Союз.
2. Политическӧй картасӧ сравнитӧй Европаса народъяслӧн картакӧд.
Европаса кутшӧм государствояс территория вылын олӧны славянскӧй народъяс?
Европаын лыддьыссьӧ 26 ыджыд да ичӧт государство (некымын зэв посни государство лыддьытӧг).
Став тайӧ государствоясыс пырӧны кык лагерӧ: социалистическӧй лагерӧ да капиталистическӧй лагерӧ.
Сӧветскӧй Союз.
Социалистическӧй лагерӧн юрнуӧдӧ Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз, мирын первой социалистическӧй государство.
Миян странаын путкыльтӧма капиталистъяслысь да помещикъяслысь власть да лӧсьӧдӧма уджалысь йӧзлысь власть рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын.
Став муыс да сылӧн недраясыс, фабрикаяс да заводъяс, банкъяс да торговӧй предприятиеяс, кӧрт туйяс да мукӧд сообщайтчан туйяс составляйтӧны государственнӧй (либӧ общенароднӧй) собственность.
Уджалысь крестьяна ӧтувтчисны гырысь коллективнӧй овмӧсъясӧ (колхозъясӧ), кодъяс пӧлучитісны государствосянь век кежлӧ пӧльзуйтчӧм вылӧ му.
СССР-ын стрӧитсьӧны выль, бура оборудуйтӧм фабрикаяс, заводъяс да гырысь электростанцияяс.
Нуӧдсьӧны уджъяс природа преобразуйтӧм кузя — садитӧны вӧръяс, косьтӧны нюръяс, лӧсьӧдалӧны зэв гырысь водохранилищеяс да каналъяс, медым искусственнӧя орошайтны муяс.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ сы могысь, медым бурджыка овсис миян народлы, медым унджык вӧлі быдсяма прӧдукта да тӧваръяс, медым уджалысь йӧзлӧн вӧлі культурнӧя быдмӧм вылӧ ыджыдджык позянлун.
Сӧветскӧй Союзса народъяс, кодъяс занимайтчӧны мирнӧй строительствоӧн, нуӧдӧны став мирын мир вӧсна тыш.
Сӧветскӧй Союз босьтӧ Европалысь став асыввыв джынсӧ.
Сылӧн став населениесьыс (200 млн. морт) ¾ кымын олӧ Европейскӧй юкӧнын.
Сӧветскӧй Союзлӧн столицаыс — Москва, тані уджалӧны Сӧветскӧй правительство да Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет.
Москвалӧн историческӧй центрыс — Кремль.
Москва — Сӧветскӧй Союзлӧн зэв ыджыд промышленнӧй кар.
Тані эм уна завод да фабрика, кодъяс вӧчӧны сложнӧй машинаяс, автомобильяс, быдсяма тканьяс, паськӧм да кӧмкот, а сідзжӧ сёян прӧдукта.
Москваын эмӧсь СССР-са наукаяс Академия, М. В. Ломоносов нима медся важ русскӧй университет, уна театр, музей, школа да высшӧй учебнӧй заведение.
Народнӧй демократия странаяс йылысь понятие.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын (1939–1945 вояс) капиталистическӧй лагерысь торъялісны Центральнӧй Европаса да Балканскӧй полуостровса вель уна странаяс, и сэні утвердитчис народно-демократическӧй строй (древнегреческӧй кыв «демократия» лоӧ — народовластие).
Народнӧй демократия странаясын властьыс народнӧй массаяс киын, кодъясӧн юрнуӧдӧ рабочӧй класс.
Народнӧй власть сетіс помещикъяслысь мусӧ крестьяналы, кодъяс ӧні вочасӧн ӧтувтчӧны миян колхозъяс кодь производственнӧй сельскохозяйственнӧй кооперативъясӧ.
Гырысь промышленнӧй предприятиеяссӧ да банкъяссӧ вӧлі объявитӧма государственнӧй, мӧдногӧн кӧ, общенароднӧй, собственностьӧн.
Народнӧй демократия странаясын стрӧитсьӧны уна выль завод да фабрика, электростанция, водохранилище да канал, паськалӧ обработайтӧм муяслӧн площадьыс да пыр унджык вӧчсьӧ народлы колана прӧдукта.
Сӧветскӧй Союз отсӧгӧн народнӧй демократия странаяс, асланыс коммунистическӧй партияяс юрнуӧдӧм улын, крепыда сувтісны социализм стрӧитан туй вылӧ.
Народнӧй демократия странаяс являйтчӧны народнӧй республикаясӧн.
Сэні быд странаын верховнӧй властьыс депутатъяслӧн собрание киын; депутатъяссӧ свободнӧя бӧрйӧ став населениеыс гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн.
Тайӧ республикаса став граждана, кӧть кутшӧм народ дінӧ найӧ эз принадлежитны, пӧльзуйтчӧны ӧткодь правоясӧн.
Капиталистическӧй странаяс йылысь понятие.
Капиталистическӧй странаяс босьтӧны став Европа территориялысь коймӧд юкӧнсьыс неуна унджык.
Тайӧ странаясын властьыс гырысь собственникъяс — капиталистъяс да помещикъяс — неыджыд группа киын.
Мулӧн кызвын юкӧныс помещикъяс да кулакъяс ордын (мӧдногӧн кӧ, озыр крестьяна ордын, кодъяс эксплуатируйтӧны батракъяслысь удж).
Банкъяс, шахтаяс, заводъяс да фабрикаяс принадлежитӧны капиталистъяслы, кодъяс озырмӧны уджалысь йӧзӧс эксплуатируйтӧм вылын.
Капиталистическӧй государствояс захватитісны бӧрӧ кольӧм уна страна да пӧртісны найӧс асланыс колонияясӧ.
Колонияӧн шусьӧ страна, кодӧс захватитӧма кутшӧмкӧ иностраннӧй государство; колонияса населениелӧн абу некутшӧм правояс, найӧс ёна угнетайтӧны.
Колонияяслысь озырлунъяссӧ используйтӧм да населениесӧ эксплуатируйтӧм вайӧны капиталистъяслы ыджыд доход.
Колонияясса народъяс нуӧдӧны упорнӧй тыш асланыс свобода вӧсна да на пӧвстысь унаӧн шедӧдісны нин независимость.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Европалӧн контурнӧй карта вылӧ пасйӧй СССР-лысь границаяссӧ да сыкӧд граничитысь государствояссӧ, а сідзжӧ Москваӧс.
2. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧны народно-демократическӧй странаяс капиталистическӧй странаясысь.
16. Польша, Чехословакия, Венгрия, Румыния, Болгария да Албания.
Польскӧй Народнӧй Республика.
Европаын народнӧй демократиялӧн медся ыджыд страна — Польша (27 млн. морт).
Сійӧ босьтӧ ыджыд территория войвывсянь Балтийскӧй море да лунвывсянь Карпатскӧй гӧраяс костысь.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын Польша пӧлучитіс важся польскӧй муяс рытыввылысь, и ӧні сылӧн рытыввыв границаыс мунӧ Одра ю кузя.
Польшаын Одра да Висла ю йывъяс костын эм Силезскӧй из шом бассейн коксуйтчан из шомлӧн гырысь запасъясӧн.
Тані быдлаын тыдалӧны из шом перъян шахтаяс да заводъяслӧн трубаяс.
Из шомсӧ странаын перйӧны уна да сійӧс тӧдчымӧн мында петкӧдӧны граница сайӧ.
Из шомсянь матын перйӧны кӧрт руда; сы кындзи рудасӧ мыйтакӧ вайӧны Сӧветскӧй Союзысь.
Тайӧ сетӧ позянлун успешнӧя развивайтны чугун да сталь сывдӧм.
Стрӧитсьӧны гырысь заводъяс, на гӧгӧр кыптӧны выль каръяс.
Польшаын эм уна текстильнӧй фабрика, кодъяс вӧчӧны быдсяма тканьяс.
Муяс вылын вӧдитӧны рудзӧг, шобді, картупель.
Польшалӧн столица Варшава сулалӧ Висла ю дорын.
Мӧд мирӧвӧй война дырйи немецкӧй фашистъяс пӧртісны сійӧс развалина чукӧрӧ.
Ӧні польскӧй народлӧн героическӧй уджӧн карлысь ыджыдджык юкӧнсӧ восстановитӧма нин: вӧчӧма выль паськыд уличаяс уна бур керкаясӧн, паркъясӧн да бульваръясӧн.
Сӧветскӧй Союз сетіс польскӧй народлы пӧдарки — стрӧитіс Культура да наука дворецлысь высотнӧй здание.
Карын уджалӧ уна фабрика да завод.
Чехословацкӧй Республика.
Польшасянь лунвылын расположитчӧма Чехословакия (13 млн. морт).
Сэні олӧны ӧта-мӧдныслы матысса кык славянскӧй народ — чехъяс да словакъяс.
Чехословакия территория вылын — Карпатылӧн медся джуджыд юкӧныс.
Став народнӧй демократия странаяс пӧвстын Чехословакиялӧн промышленностьыс медся развитӧй.
Чехословакияын вӧчӧны уна разнӧй машина, ткань, кӧмкот.
Машинаяс да мукӧд промышленнӧй изделиеяс петкӧдсьӧны граница сайӧ, торйӧн нин социалистическӧй лагерса странаясӧ.
Выль электростанцияяс, фабрикаяс да заводъяс ёна стрӧитсьӧны Словакияын, коді Чехия серти водзті вӧлі странаас бӧрӧ кольӧм юкӧнӧн.
Видз-му овмӧсын ыджыд тӧдчанлун босьтӧ сахарнӧй свеклӧ вӧдитӧм; сахарнӧй свеклӧысь вӧчӧны сакар.
Столица Прага, чешскӧй народлӧн стариннӧй политическӧй да культурнӧй центр, паськыда паськӧдчӧма мылькъяса местностьын.
Карас ёсь йыла черепичнӧй вевтъяса уна стариннӧй здание.
На пӧвстын мыльк вылын кыпӧдчӧ древньӧй Град — пражскӧй кремль.
Кар гӧгӧрас эм зэв уна машиностроительнӧй завод.
Прага — кӧрт туйяслӧн да воздушнӧй сообщениеяслӧн важнӧй узел.
Карыс зэв мича.
Чехъяс шуӧны сійӧс: «Злата Прага».
Венгерскӧй Народнӧй Республика.
Ещӧ лунвылынджык расположитчӧма Венгрия (9,8 млн. морт), сійӧ босьтӧ Средне-Дунайскӧй, либӧ Венгерскӧй, плодороднӧй низменность.
Венгрияын перйӧны бокситъяс, кодъясысь вӧчӧны алюминий — кокньыд и сэк жӧ крепыд металл.
Содӧ чугун да сталь сывдӧм.
Странаын ыджыд тӧдчанлуныс видз-му овмӧслӧн.
Нуӧдсьӧ засухакӧд тыш, вӧчсьӧны гырысь оросительнӧй каналъяс, паськалӧ шобді, кукуруза да мукӧд сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм.
Развитчӧма виноград быдтӧм да вина вӧчӧм, паськалӧма скӧт видзӧм.
Будапешт — Венгриялӧн столица — сулалӧ Дунайлӧн кыкнан берег вылас.
Мылькъя веськыдвывса берег вылас — карлӧн стариннӧй юкӧныс — Буда, шуйгавывса увтас берег вылас главнӧй торговӧй юкӧныс — Пешт.
Коркӧ найӧ вӧлӧмаӧсь торъя каръясӧн.
Дунай вомӧн гырысь паськыд посъяс мичмӧдӧны Венгриялысь столицасӧ.
Война дырйи германскӧй фашистъяс взорвитлісны посъяссӧ, но ӧні найӧс восстановитӧма.
Карлӧн лунвыв помас уна заводъяс да фабрикаяс.
Будапешт — страналӧн зэв ыджыд промышленнӧй центр.
Олысьяс лыд серти (1,6 млн. морт) тайӧ медыджыд кар Европаын став народнӧй демократия странаясса каръяс пӧвстысь.
Румынскӧй Народнӧй Республика.
Лунвыв Карпаты областьын да Нижне-Дунайскӧй низменностьын расположитчӧма Румыния (17 млн. морт), коді сідзжӧ являйтчӧ народнӧй демократия странаӧн.
Асыввывсянь сійӧс омывайтӧ Чёрнӧй море.
Румынъяс кындзи, тані олӧны мыйтакӧ венгръяс.
Румынияын перйӧны уна нефть, коді куйлӧ Карпатылӧн лунвывса да асыввывса подувъяс дорын.
Нефть перйӧм серти Румыния уступайтӧ Европаын сӧмын Сӧветскӧй Союзлы.
Странаын уна нефтеперегоннӧй завод.
Нефть да сыысь вӧчӧм нефтепродуктъяс уна петкӧдсьӧ граница сайӧ.
Уна вӧра Карпатскӧй гӧраясын лэдзӧны вӧр.
Гӧраяс вывсянь визувтысь юяс вылын стрӧитӧны электростанцияяс.
Муяс вылын быдтӧны уна кукуруза да шобді.
Бӧръя воясӧ успешнӧя развивайтчӧ хлопок вӧдитӧм.
Паськыд пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны гырысь скӧт да ыж стадаяс.
Столицаыс — Бухарест, выль паськыд уличаяса, мича паркъяса да садъяса ыджыд кар.
Кар шӧрас, Победа площадь вылын, сувтӧдӧма зэв ыджыд памятник Сӧветскӧй Армияса геройяс честь кузя, кодъяс мездісны Румынияӧс немецко-фашистскӧй игоысь.
Тайӧ площадь вылас овлӧны народнӧй праздникъяс да демонстрацияяс.
Народнӧй Республика Болгария.
Румыниясянь лунвылын Дунай сайын расположитчӧма Болгария (7,5 млн. морт), кодлӧн сідзжӧ эм Чёрнӧй мореӧ петанін.
Сійӧс шӧрӧдыс вомӧналӧны Балканскӧй гӧраяс.
Народно-демократическӧй власть лӧсьӧдтӧдз Болгария вӧлі крестьянскӧй населениеа бӧрӧ кольӧм видз-му овмӧса странаӧн.
Ӧні сэні стрӧитӧны фабрикаяс да заводъяс, электростанцияяс, водохранилищеяс да оросительнӧй каналъяс, кодъяс преобразуйтӧны страналысь овмӧссӧ.
Муяс вылын кӧдзӧны шобді, рис, табак.
Эм уна град йӧр да сад.
Быдтӧны розаяс, кодъясысь вӧчӧны зэв ценнӧй розӧвӧй вый.
Крестьянскӧй овмӧсъяс пиысь джынсьыс унджыкыс ӧтувтчӧмаӧсь сельскохозяйственнӧй кооперативъясӧ.
Гӧраяскостса котловинаын сулалӧ Болгариялӧн столица — София.
Карлӧн промышленностьыс унапӧлӧс.
Народнӧй Республика Албания.
Средиземнӧй море берег вылын куйлӧ народнӧй демократиялӧн неыджыд страна — гористӧй Албания (1,4 млн. морт).
Шоныд морскӧй побережьеын вежӧдӧны садъяс, быдмӧны оливкӧвӧй пуяс.
Гӧравывса пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны ыж да кӧза стадаяс.
Сӧветскӧй Союз отсӧгӧн стрӧитӧма некымын фабрика да завод.
Лоины первойя кӧрт туйяс.
Столицаыс — Тирана.
Сійӧ сулалӧ паськыд долинаын мича гӧраяс пӧвстын.
Карлӧн важся юкӧнас керкаясыс посниӧсь, найӧс кытшалӧны изйысь тэчӧм стенаяс; уличаясыс векниӧсь да чукляӧсь.
Карлӧн выль юкӧнас стрӧитӧма кык да куим судта керкаяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Индӧй: а) из шомлӧн кутшӧм ыджыд бассейн эм Польшаын (да мыйтакӧ Чехословакияын); б) кутшӧм ископаемӧйӧн торйӧн озыр Румыния, кутшӧмӧн Венгрия.
2. Европалӧн контурнӧй карта вылӧ гижалӧй видлалӧм странаяслысь, а сідзжӧ налӧн столицаяслысь нимъяссӧ.
17. Югославия.
Федеративнӧй Народнӧй Республика Югославия.
Балканскӧй полуостровлӧн рытыввыв юкӧнын, Албаниякӧд орччӧн, куйлӧ Югославия (17,7 млн. морт).
Сійӧ состоитӧ квайт народнӧй республикаысь.
Сэні олӧны лунвывса славяна — сербъяс, хорватъяс, словенецъяс, македонецъяс, черногорецъяс.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын странаын вӧлі лӧсьӧдӧма народнӧй власть.
Гырысь фабрикаяс да заводъяс вуджисны государство киӧ.
Мусӧ босьтӧма помещикъяс ордысь да сетӧма крестьяналы.
Югославияса народъяс стрӧитӧны социализм.
Кызвын населениеыс — ӧтка олысь крестьяна (на пиысь быдӧн обрабатывайтӧ ассьыс му участоксӧ).
Эмӧсь сельскохозяйственнӧй трудӧвӧй кооперативъяс.
Вӧдитӧны кукуруза, шобді, эм уна фруктӧвӧй сад.
Народнӧй власть дырйи кутіс развивайтчыны промышленность.
Югославияын перйӧны унапӧлӧс полезнӧй ископаемӧйяс.
Стрӧитсьӧны электростанцияяс, выль фабрикаяс да заводъяс.
Югославиялӧн столицаыс — Дунай ю дорын Белград кар.
Германия.
Германия да сылӧн политическӧй положение.
Германия (70 млн. морт) куйлӧ Западнӧй Европалӧн шӧр юкӧнас.
Мӧд мирӧвӧй войнаын разгромитӧм бӧрын Германияӧс оккупируйтісны (займитісны) Сӧветскӧй Союзлӧн, Америкаса Соединённӧй Штатъяслӧн, Великобританиялӧн да Франциялӧн войска.
Германия асыввыв юкӧнын немецкӧй народ создайтіс Германскӧй Демократическӧй Республика.
Сійӧ расположитчӧма войвылын Балтийскӧй море, асыввылын Польша да лунвылын Чехословакия костын.
Германскӧй Демократическӧй Республика пырӧ социалистическӧй лагерса странаяс лыдӧ.
Сэні установитӧма народлысь власть рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын.
Крупнӧй помещикъяслысь муяссӧ сетӧма крестьяналы.
Банкъяссӧ да промышленнӧй предприятиеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧма капиталистъяс ордысь да сетӧма государство киӧ.
Паськалӧ мирнӧй строительство, восстанавливайтсьӧны разрушитӧм каръяс да стрӧитсьӧны выль фабрикаяс да заводъяс.
Перйӧны тані уна калийнӧй сов, кодъясысь вӧчӧны удобрениеяс, да бурӧй из шом (коксуйтчытӧм), мыйӧн уджалӧны электрическӧй станцияяс.
Вӧчӧны унапӧлӧс сложнӧй машинаяс, тканьяс, краскаяс, паськӧм.
Развитчӧма книгаяс печатайтӧм.
Муяс вылын быдтӧны рудзӧг, шобді, картупель, сахарнӧй свеклӧ.
Рӧдмӧдӧны йӧла скӧтӧс да порсьясӧс.
Столицаыс — Берлин.
Карлӧн асыввыв юкӧныс пырӧ Германскӧй Демократическӧй Республика составӧ.
Мӧд мирӧвӧй война дырйи Берлинсӧ вӧлі ёна разрушитӧма.
Германскӧй Демократическӧй Республикаса правительство нуӧдіс ыджыд уджъяс разрушитӧм керкаяс да промышленнӧй предприятиеяс восстановитӧм могысь.
Германия рытыввыв юкӧнын, кодӧс займитӧмаӧсь Америкаса Соединённӧй Штатъяслӧн, Великобританиялӧн да Франциялӧн войска, образуйтӧма Германиялӧн Федеративнӧй Республика.
Сэні важмоз ыджыдалӧны крупнӧй капиталистъяс да помещикъяс.
Германиялӧн тайӧ юкӧнас эм из шом перъян ыджыд Рурскӧй бассейн.
Сэні уна из шом перъян шахта, чугун да сталь сывдан завод.
Каръясыс тані мукӧддырйи сулалӧны дзик орччӧн коставлытӧг.
Рурын уна гырысь военнӧй завод, найӧ западногерманскӧй да американскӧй капиталистъяс киын.
Германиялӧн Федеративнӧй Республикаса правительство бӧрйис аслыс олан местасӧ неыджыд Бонн карын (Рейн ю дорын).
Республика составӧ пырӧ Берлинлӧн рытыввыв юкӧныс.
Германскӧй народ нуӧдӧ единӧй демократическӧй миролюбивӧй Германия создайтӧм вӧсна тыш.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Кутшӧм государствояскӧд граничитӧ Югославия?
2. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйясӧн озыр Германскӧй Демократическӧй Республика, кутшӧмъясӧн — Германиялӧн Федеративнӧй Республика?
3. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Югославиялысь, ГДР-лысь, ГФР-лысь да налӧн столицаяслысь нимъяссӧ.
18. Англия, Франция, Италия.
Европаса гырысь капиталистическӧй государствояс лыдӧ, Германиялӧн Федеративнӧй Республика кындзи, пырӧны Великобритания, Франция да Италия.
Великобритания.
Великобритания, либӧ Англия (51 млн. морт), куйлӧ Европа берегдорса діяс вылын.
Сійӧ босьтӧ Великобритания дісӧ ставнас да Ирландиялысь войвыв юкӧнсӧ (тайӧ діыслӧн ыджыдджык юкӧнас торъя государство — Ирландия).
Сійӧ, мый Великобритания куйлӧ діяс вылын, зэв выгӧднӧ мореплавание да морскӧй торговля развивайтӧм вылӧ.
Великобритания — развитӧй капиталистическӧй страна.
Сэні мукӧд странаясын серти водзджык кутісны паськыда применяйтсьыны машинаяс да лоисны гырысь фабрикаяс да заводъяс.
Великобританияын ёна паськалӧма из шом перйӧм, сывдысьӧ уна сталь, вӧчсьӧны быдпӧлӧс машинаяс, стрӧитсьӧны гырысь морскӧй суднояс.
Сійӧ вевъяліс захватитны торйӧн уна колония разнӧй свет юкӧнъясын.
Великобритания, сылӧн став колонияясыс да сыысь зависитысь странаясыс образуйтӧны Британскӧй империя.
Национально-освободительнӧй движение влияние улын сылӧн вель уна вӧвлӧм колонияяс сувтісны самостоятельнӧя развивайтчан туй вылӧ.
Великобританиялӧн столицаыс — Лондон, став Европаын медся ыджыд кар (8,3 млн. олысь).
Лондон шӧрас — банкъяс да торговӧй контораяс.
Тайӧ районыс шусьӧ Сити.
Асывнас татчӧ тэрмасьӧмӧн локтӧны карса став юкӧнъяссьыс зэв уна банковскӧй да торговӧй служащӧйяс.
Рытнас, удж помасьӧм бӧрын, Сити ӧдйӧ тыртӧммӧ, и вой кежлӧ тані кольӧны сӧмын стӧрӧжъяс.
Главнӧй уличаяс вылас движениеыс зэв ыджыд: оръявлытӧм потокӧн мунӧны автомобильяс, автобусъяс, троллейбусъяс.
Карас уна музей, клуб, а сідзжӧ озыръяслӧн зэв мича зданиеяс.
Такӧд тшӧтш эмӧсь кварталъяс, кӧні уличаясыс няйтӧсь, а керкаясыс джынвыйӧ киссьӧмаӧсь.
Лондон — странаса зэв ыджыд порт; Темза ю кузя увлань уна дас километр вылӧ кыссьӧны пристаньяс да торговӧй складъяс.
Кар гӧгӧрыс эм уна промышленнӧй предприятие.
Франция.
Великобританиясянь лунвылын Европаын куйлӧ Франция (населениеыс 43 млн. морт).
Сылӧн эм петан туй (кыдзи Атлантическӧй океанӧ, сідзи и Средиземнӧй мореӧ, кӧні сылы принадлежитӧ Корсика ді.
Франция, кыдзи и Великобритания, сідзжӧ важся капиталистическӧй страна; сылӧн эмӧсь гырысь колонияяс (медсясӧ Африкаын).
Но промышленность развитчӧм серти Франция бӧрынджык Великобританияысь.
Сылӧн этша ломтас — из шом да нефть, но уна кӧрт руда (Лотарингияын).
Франция вӧчӧ чугун да сталь, алюминий, автомобильяс да мукӧд машинаяс, но Англия серти этшаджык.
Дона тканьяс, вӧччанторъяс, унапӧлӧс украшениеяс да винограднӧй винаяс петкӧдсьӧны граница сайӧ, уна странаӧ.
Франциялӧн столицаыс — Париж, сулалӧ Сена ю дорын.
Ю шӧрас ді вылын — карлӧн медся важся юкӧныс, кӧні эмӧсь шӧр нэмъясса архитектуралӧн памятникъяс.
Центральнӧй районъясас нюжалӧны йӧзӧн тырӧм шума уличаяс, кӧні эмӧсь зэв уна магазинъяс, дворецъяс да театръяс.
Кар помъясас важ омӧлик керкаясын олӧны рабочӧйяс.
Париж гӧгӧрын уна фабрика да завод.
Парижын унапӧрйӧ кыптылісны революционнӧй бойяс да капиталистъяслы паныд рабочӧйяслӧн восстаниеяс.
Италия.
Италия (48,8 млн. морт) босьтӧ Альпылысь лунвыв пӧкатъяссӧ да предгорьеяссӧ, ставнас Апеннинскӧй полуостров да, сы кындзи, Сицилия да Сардиния діяс.
Мича гӧраясыс, субтропическӧй климатыс да море берег дорын век веж растительностьыс, а сідзжӧ древньӧй Римскӧй империя кадся да шӧр нэмъяс кадся художественнӧй памятникъясыс кыскӧны Италияӧ уна иностраннӧй туристӧс.
Италияын унджык олысьыс олӧны вывті гӧля.
Вель уна крестьяналӧн муыс абу, и найӧ арендуйтӧны сійӧс помещикъяслысь зэв донӧн; эм уна батрак да безработнӧй.
Италияын из шом да кӧрт руда пӧшти абу.
Зато электроэнергия пӧлучитӧм могысь паськыда используйтсьӧ белӧй уголь.
Итальянскӧй промышленность вӧчӧ хлопчатобумажнӧй да шӧвк тканьяс, автомобильяс, электротехническӧй изделиеяс.
Странаын зэв уна виноградник, апельсинӧвӧй да лимоннӧй пу, оливкӧвӧй рощаяс.
Столицаыс — Рим.
Сэні уна зэв важ кадся памятник.
Музейясын хранитсьӧны искусстволӧн произведениеяс, кодъяслӧн художественнӧй ценностьыс зэв ыджыд.
Римын зэв ыджыд да озыр дворецын олӧ «папа», католическӧй вичкоӧн юрнуӧдысь.
Кардорса векни, чукля да няйт уличаясын омӧлик керкаясын, киссьӧм древньӧй зданиеясын олӧны уна тысяча гӧль йӧз.
Европаса мукӧд государствояс.
Гырысь капиталистическӧй государствояс кындзи, Европаын эмӧсь население лыд сертиыс неыджыд государствояс.
Европалӧн войвыв юкӧнын расположитчӧмаӧсь: Балтийскӧй море дорын Финляндия, Скандинавскӧй полуостров вылын Швеция да Норвегия, Балтийскӧй мореысь петанінын Дания да Атлантическӧй океанса ді вылын Исландия.
Севернӧй море дорын эмӧсь территория сертиыс посни, но тшӧкыда населитӧм Нидерланды (либӧ Голландия) да Бельгия.
Альпийскӧй гӧраяс дорын куйлӧны Швейцария да Австрия.
Европа лунвыв юкӧнын Пиренейскӧй полуостров вылын куйлӧны Испания да Португалия, а Балканскӧй полуостров вылын медся лунвылас — Греция, коді босьтӧ сідзжӧ Средиземнӧй мореса вель уна ді.
Балканскӧй полуостров вылын неыджыд участокӧн владейтӧ Турция (Босфор да Дарданеллы проливъяс дорын).
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Европалысь политическӧй картасӧ да висьталӧй: а) кутшӧм государствоясті визувтӧ Рейн, кутшӧмъясті — Дунай; б) кутшӧм государствояслысь территориясӧ омывайтӧ Средиземнӧй море.
2. Политическӧй картасӧ сравнитӧй Европаса населениелӧн плотность картакӧд (34 рис.) да висьталӧй, Европаса кутшӧм капиталистическӧй государствоясын населениеыс медся шоч да кутшӧмъясын медся тшӧкыд.
3. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Европаса капиталистическӧй странаяслысь нимъяссӧ да пасйӧй Великобританиялысь, Франциялысь да Италиялысь столицаяссӧ.
II.
АЗИЯ.
ОБЩӦЙ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
1. Географическӧй положение да берегъяслӧн очертаниеяс.
Карта серти удж.
1. Петкӧдлӧй глобус вылын да полушариеяс карта вылын Азия.
Кутшӧм полушариеын куйлӧ Азия — войвыв али лунвыв полушариеын, асыввыв али рытыввыв полушариеын?
Кутшӧм океанъяс омывайтӧны Азиялысь берегъяссӧ?
2. Восьтӧй Азиялысь карта (учебник дінӧ приложениеысь либӧ V да VI классъяслы атласысь).
Тайӧ картаыслысь масштабсӧ сравнитӧй Европа карталӧн масштабкӧд.
Сравнитӧй Каспийскӧй да Чёрнӧй мореяслысь ыдждасӧ кыкнан карта вылысь.
Кутшӧма эськӧ ыдждіс Азиялӧн картаыс, сылӧн кӧ вӧлі сійӧ жӧ масштабыс, кутшӧм и Европа карталӧн?
Азиялӧн географическӧй положение да ыджда.
Азия — медся ыджыд свет юкӧн.
Сылӧн площадьыс 43,5 млн. кв. км, мӧдногӧн кӧ, став мувывса сушалӧн коймӧд юкӧнсьыс неуна ичӧтджык.
Азия нёльпӧв ыджыдджык Европаысь.
Азияӧс разнӧй боксянь омывайтӧны нёль океан.
Рытыввылын да рытыв-лунвылын Азия куйлӧ орччӧн мукӧд свет юкӧнъяскӧд — Европакӧд да Африкакӧд.
Азия да тайӧ свет юкӧнъяс костӧд нуӧдӧны условнӧй границаяс.
Кыдзи вӧлі нин висьталӧма, Европаӧс да Азияӧс торйӧдӧны Уральскӧй гӧраясӧд, Урал юӧд, Каспийскӧй мореӧд да Кавказскӧй гӧраясӧд.
Азия да Африка костын границасӧ нуӧдӧны тайӧ свет юкӧнъяссӧ ӧтлаалысь Суэцкӧй перешеекӧд, сы вылын кодйӧм Суэцкӧй канал кузя.
Асыв-войвылын Азия воӧ матӧдз Америкаса рытыв-войвыв берегъяс дорӧ, торъялӧ Америкаысь ляпкыд Берингов проливӧн (пасьтаыс 85 км).
Азия берегъяслӧн вундассьӧм.
Азиялӧн берегъясыс абу сэтшӧм ёна вундассьӧмаӧсь, кыдзи Европалӧн берегъясыс: Азияын абуӧсь пытшкӧсса мореяс, кодъяс пыдӧ пырӧны материкӧ.
Та вӧсна Азия шӧрын эмӧсь местаяс, кодъяс куйлӧны моресянь ылынджык Европаын серти (2500 км ылнаын).
Но век жӧ Азияын эм уна полуостров, кодъяс петӧны Азияӧс кытшалысь мореясӧ да океанъясӧ.
Азия войвыв берег вылын расположитчӧмаӧсь Ямал да Таймыр полуостровъяс.
Таймыр вылын — Евразия материклӧн медся войвыв помыс — Челюскин мыс; сійӧ шусьӧ штурман Семён Челюскин — Великӧй Севернӧй экспедицияын участвуйтысь нимӧн.
Тайӧ русскӧй экспедицияыс ХVIII нэмлӧн первой джынйын исследуйтіс да пасйис карта вылӧ миян страналысь сійӧ кадӧдз тӧдмавтӧм войвыв побережьесӧ.
Челюскин медводдзаӧн определитіс материклӧн медся войвыв точкалысь положениесӧ.
Асыв-войвылын, Севернӧй Ледовитӧй океанса да Тихӧй океанса мореяс костын, петӧ Чукотскӧй полуостров.
Азия асыввылын эм ыджыд полуостров Камчатка.
Лунвылынджык — полуостров Корея.
Медся гырысь полуостровъясыс куйлӧны Азия лунвылын.
Тані куим полуостров: асыв-лунвылын Индокитай, сысянь рытывланьын ыджыд треугольникӧн петӧ Индийскӧй океанӧ полуостров Индостан да рытыв-лунвылын куйлӧ Азияса полуостровъяс лыдысь медся ыджыдыс — Аравия (куимпӧв да джын ыджыдджык Скандинавскӧй полуостровысь, коді Европаса полуостровъяс пиысь медся ыджыд).
Аравиясянь рытыв-войвылын, Средиземнӧй да Чёрнӧй мореяс костын, куйлӧ полуостров Малӧй Азия.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Корсьӧй Азиялысь медся войвывса материкӧвӧй точкасӧ — Челюскин мыс да медся лунвывса точкасӧ — Пиай мыс.
Тӧдмалӧй тайӧ точкаясыслысь географическӧй широтасӧ да арталӧй, широталӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Азия войвывсянь лунвылӧ.
2. Корсьӧй Азиялысь рытыввывса точкасӧ — Баба мыс да асыввывса точкасӧ — Дежневлысь мыс.
Тӧдмалӧй тайӧ точкаясыслысь географическӧй долготасӧ да арталӧй, долготалӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Азия рытыввывсянь асыввылӧ.
3. Гижӧй контурнӧй карта вылӧ Азияса полуостровъяслысь нимъяссӧ.
2. Мореяс да діяс.
Океанъяс, кодъяс кытшалӧны Азияӧс разнӧй боксянь, артмӧдӧны сійӧ берегъяс дорын уна море.
Но сэк кор Европаын мореяс пырӧны пыдӧ сушаӧ, азиатскӧй мореяс куйлӧны материк доръясас да торйӧдсьӧны океансьыс уна орчча діясӧн (грядаясӧн).
Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс.
Севернӧй Ледовитӧй океанын Новӧй Земля діяс да Севернӧй Земля діяслӧн группа костын эм Карскӧй море, Севернӧй Землясянь асыввылын — Лаптевъяслӧн море.
Сійӧс сідз шуӧма Лаптев вокъяс — Великӧй Севернӧй экспедицияын участвуйтысьяс — честь кузя.
Найӧ исследуйтісны Азиялысь берегсӧ тайӧ море районас.
Новосибирскӧй діяс торйӧдӧны Лаптевъяслысь море Восточно-Сибирскӧй мореысь.
Азияса став войвыв мореясыс абу джуджыдӧсь да кынмывлӧны вогӧгӧрся унджык кад кежлас; гожся тӧлысьясӧ йиыс сылӧ, и сэки воссьӧ мореяс кузя туй, но вой тӧв и гожӧмын вермӧ вайны Ледовитӧй океанысь Азия берегъяс дорӧ гырысь йи пластъяс, кодъяс мешайтӧны судоходстволы.
Тайӧ сьӧкыдлунъясыс вылӧ видзӧдтӧг Азия берегъяс пӧлӧн Севернӧй морскӧй туйсӧ освоитӧма, да ыджыд вына ледоколъяс отсӧгӧн суднояс гожӧм помасигас прӧйдитӧны Баренцево да Белӧй мореяссянь Берингов проливӧдз да водзӧ Тихӧй океанса мореясӧ.
Та дырйи используйтсьӧны поводдя йылысь даннӧйяс, кодъяс воӧны побережьеса да діясвывса уна полярнӧй станциясянь; та кындзи, самолётъяс лэбалӧны океан весьтті да сетӧны суднояс туй вылын йияслӧн состояние йылысь сведениеяс.
Тихӧй океанса мореяс.
Азия асыввылын куйлӧны Тихӧй океанса мореяс.
Войвыв мореяс серти найӧ ёна джуджыдджыкӧсь.
Азиялысь асыв-войвыв берегсӧ Чукотскӧй полуостровсянь Камчаткаӧдз омывайтӧны Берингово морелӧн ваяс.
Русскӧй мореплаватель Беринг кыкысь плавайтліс сійӧ море кузяыс, кодӧс бӧрыннас вӧлі шуӧма сы нимӧн.
Первойысь плавайтігас Беринг муніс проливті Ледовитӧй океанӧ да тӧдмаліс, мый Азия оз ӧтлаась Америкакӧд.
Сэки эз на тӧдны, мый Беринг плавайттӧдз 80 воӧн водзджык тайӧ проливӧдыс муніс казак Семён Дежнев; сійӧ нимӧн шусьӧ Азиялӧн асыв-войвывса мысыс (44 рис.).
Мӧдысь плавайтігас Беринг да сылӧн отсасьысь Чириков воисны Америкаса рытыв-войвыв берегъясӧдз да восьтісны вель уна ді.
Бӧр локтігас, кор найӧ тӧвйисны Камчаткасянь неылын Берингово мореса ӧти ді вылын, Беринг кулі.
Камчатка полуостров да Курильскӧй діяслӧн гряда торйӧдӧны Тихӧй океанысь Охотскӧй море.
Курильскӧй діяс — тайӧ вӧйӧм горнӧй хребетлӧн вулканическӧй йывъясыс, кодъяс кыпӧдчӧны океан пыдӧссянь.
Камчатка да Курильскӧй діяс пӧлӧн Тихӧй океанын нюжӧдчӧма векни да джуджыд впадина, кодӧс изучитісны сӧветскӧй исследовательяс (джудждаыс 10 км-ысь унджык).
Кӧть Берингово море куйлӧ ӧти широта вылын Балтийскӧй морекӧд, а Охотскӧй морелӧн лунвыв юкӧныс — Чёрнӧй морекӧд, век жӧ и Берингово и Охотскӧй мореяс унаторйӧн ӧткодьӧсь Ледовитӧй океанса мореяскӧд.
Найӧ дыр кежлӧ кынмывлӧны да сӧмын гожӧмнас весассьӧны йиясысь.
Сахалин ді куйлӧ Охотскӧй да Японскӧй мореяс костын.
Тихӧй океанысь Японскӧй мореӧс торйӧдӧма Японскӧй діясӧн.
Войвывсянь Японскӧй мореӧ воӧны кӧдзыд ваяс Охотскӧй мореысь, и та вӧсна Японскӧй морелӧн войвыв юкӧныс материк дортіыс тӧвнас кынмывлӧ.
Японскӧй морелӧн ӧстальнӧй юкӧныс шоналӧ лунвывсянь воысь шоныд течениеӧн да оз кынмывлы.
Полуостров Корея торйӧдӧ Японскӧй мореысь ляпкыдик Желтӧй мореӧс.
Сійӧ тадзи шусьӧ сы вӧсна, мый ваыс сэні виж уна ил вӧсна, кодӧс вайӧны тайӧ мореас усьысь юяс.
Лунвылас Желтӧй море ӧтлаасьӧ Восточно-Китайскӧй морекӧд, кодӧс торйӧдӧ океанысь посни діяслӧн цепь.
Сылӧн лунвыв юкӧнас куйлӧ Тайвань ді.
Лунвылынджык куйлӧны Филиппинскӧй діяс.
Индокитайсянь асыв-лунвылын, Тихӧй да Индийскӧй океанъяс костын, эм зэв уна ді.
Медся ыджыдъясыс на пӧвстысь шусьӧны Большӧй Зондскӧй діясӧн.
Рытыввывсянь материк костын, асыввывсянь Филиппинскӧй да Большӧй Зондскӧй діяс костын куйлӧ Южно-Китайскӧй море, коді Малаккскӧй проливӧн ӧтлаасьӧ Индийскӧй океанкӧд.
Индийскӧй океанса мореяс.
Индокитай да Индостан полуостровъяс костын куйлӧ океанлань паськыда восьса Бенгальскӧй залив.
Индостанлӧн лунвыв пом дінас эм Цейлон ді.
Индостан да Аравия костын — Аравийскӧй море, коді форма сертиыс ӧткодь Бенгальскӧй заливкӧд.
Рытыв-войвылын Аравийскӧй море артмӧдӧ Персидскӧй залив, коді омывайтӧ Аравиялысь асыввыв берегсӧ.
Мӧдарсяньыс Аравияӧс торйӧдӧ Африкаысь кузь да векни Краснӧй море.
Тайӧ мореыслӧн ваыс берег дорас лолӧ гӧрдов рӧма, кор зэв ёна рӧдмӧны гӧрд рӧма посни водоросльяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Азия карта вылысь, кыті мунӧ мореяслӧн кынмалан границаыс.
2. Азиялӧн контурнӧй карта вылӧ гижалӧй мореяслысь, проливъяслысь да діяслысь нимъяссӧ.
3. Сы серти, кыдзи краситӧма картасӧ, тӧдмалӧй Азияса мореяслысь джудждасӧ.
Корсьӧй цифраяс, кодъяс петкӧдлӧны морелысь медся джуджыдінсӧ.
Кутшӧм море медся джуджыд?
ВЕРКӦС.
3. Севернӧй да Западнӧй Азиялӧн веркӧс.
Карта серти удж.
1. Азиялӧн физическӧй карта вылысь видзӧдлӧй джудждаяслысь шкала да сравнитӧй сійӧс Европа картавывса шкалакӧд.
Джудждалӧн кутшӧм ступень, коді Европаса карта вылын оз паныдасьлы, эм Азияса карта вылын?
2. Петкӧдлӧй Азияын местаяс, кодъяс куйлӧны 5000 м-ысь вылынджык.
Азия веркӧслӧн особенностьяс.
Азиялӧн веркӧсыс зэв абу ӧткодь: сы вылын эмӧсь зэв ыджыд низменностьяс да зэв паськыд плоскогорьеяс, му шар вылын медся джуджыд гӧраяс да океан уровеньысь улынджык куйлысь впадинаяс.
Азияын плоскогорьеяс да гӧраяс босьтӧны став территорияыслысь куим нёльӧд юкӧнсӧ.
Ёна торъялӧ джуджданас Азиялӧн шӧр юкӧныс; тані эмӧсь зэв джуджыд да паськыд плоскогорьеяс, кодъясӧс кытшалӧны гӧраяс.
Азия доргӧгӧрыс куйлӧны паськыд низменностьяс.
Став Азия вомӧн рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧмаӧсь том складчатӧй гӧраяслӧн хребетъяс; найӧ водзӧ нуӧдӧны Европаса том гӧраяслысь пояссӧ.
Том гӧраясыс Малӧй Азия полуостровсянь нюжӧдчӧмаӧсь Индокитай полуостровӧдз да водзӧ вуджӧны Зондскӧй діяс вылӧ (45 рис.).
Том складчатӧй гӧраяслӧн тайӧ пояссьыс войвылынджык Азияын эмӧсь уна хребетъяс — древньӧй горнӧй складкаяс.
Найӧ ёна разрушитчӧмаӧсь ортсыса вынъяс действуйтӧм вӧсна, но на пиысь ӧткымынъяссӧ сёрӧнджык вӧлі жугӧдӧма сбросъясӧн да выльысь кыпӧдӧма ёна джуджыда.
Материк асыввыв дорӧд да діяс вылын сідзжӧ нюжӧдчӧмаӧсь том складчатӧй гӧраяслӧн хребетъяс.
Севернӧй Азиялӧн (Сибирлӧн) веркӧс.
Уральскӧй гӧраяскӧд орччӧн асыввылас куйлӧ зэв паськыд Западно-Сибирскӧй низменность.
Зэв ыджыд пространство вылын паськӧдчӧма тшӧтшкӧс, ёна нюрсялӧм равнина.
Сійӧ артмӧма тані коркӧ вӧвлӧм море местаын.
Западно-Сибирскӧй низменность неуна пӧката войвывлань, Карскӧй море береглань.
Асыв-лунвыв дорӧдыс нюжалӧны Алтайскӧй гӧраяс (46 рис.).
Западно-Сибирскӧй низменностьысь асыввылынджык, Енисей да Лена юяс костын, куйлӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорье.
Юяслӧн джуджыд долинаяс торйӧдлӧны плоскогорьесӧ торъя участокъяс вылӧ, кодъяс вид сертиыс неджуджыд гӧраяс либӧ тшӧтшкӧс вылыса хребетъяс кодьӧсь.
Ёна важӧн му кора потасъясысь петлӧма лава, артмылӧмаӧсь вулканъяс.
Мукӧдлаын плоскогорьесӧ вевттьӧны кынмӧм лавалӧн ыджыд потокъяс.
Ӧні Средне-Сибирскӧй плоскогорьеын действуйтысь вулканъясыс абуӧсь нин.
Западнӧй Азиялӧн веркӧс.
Западно-Сибирскӧй низменностьысь лунвывланьын куйлӧ Туранскӧй низменность.
Мукӧдлаті сійӧ улынджык море уровеньысь.
Кыдзи и Западнӧй Сибирын, низменностьыс артмӧма тані коркӧ вӧвлӧм мореяслӧн отложениеясысь.
Лунвывсянь да асыввывсянь Туранскӧй низменностьсӧ кытшалӧны гӧраяс.
Лунвылынджык эм зэв паськыд Иранскӧй нагорье.
Нагорьеӧн шуӧны вылӧ кыптӧм горнӧй странаӧс, кӧні сорті-кості куйлӧны плоскогорьеяс да горнӧй хребетъяс.
Иранскӧй нагорьелӧн асыв-войвывладорас кыпӧдчӧ джуджыд горнӧй хребет Гиндукуш.
Средиземнӧй мореӧ петысь Малӧй Азия полуостров вылын эм плоскогорье, Чёрнӧй да Средиземнӧй мореяс берег пӧлӧн сулалӧны гӧраяс.
Чёрнӧй да Каспийскӧй мореяс костын нюжӧдчӧмаӧсь джуджыд том Кавказскӧй гӧраяс.
Налӧн йылыс — сывлытӧм лымйӧн вевттьысьӧм кык юра Эльбрус — кыпӧдчӧма 5½ тыс. м-ысь вылӧджык (47 рис.).
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Карта вылын джудждаяслӧн шкала серти тӧдмалӧй Западно-Сибирскӧй да Туранскӧй низменностьяслысь да Средне-Сибирскӧй плоскогорьелысь джудждасӧ.
2. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, кузя-ӧ нюжалӧ Западно-Сибирскӧй низменность войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
3. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Севернӧй да Западнӧй Азияса низменностьяслысь, нагорьеяслысь да горнӧй хребетъяслысь нимъяссӧ (горнӧй хребетъяслысь направлениесӧ пасйӧй визьясӧн).
4. Центральнӧй, Восточнӧй да Южнӧй Азиялӧн веркӧс.
Центральнӧй Азиялӧн веркӧс.
Азиялысь центральнӧй юкӧнсӧ босьтӧ зэв паськыд да джуджыд Центрально-Азиатскӧй нагорье, кодӧс кытшалӧны гӧраяс.
Центральнӧй Азия рытыввыв окраинаын куйлӧ горнӧй страна Памир.
Тайӧ джуджыд да омӧля доступнӧй нагорье (Памир нимыс лоӧ «Мирлӧн вевт»).
Памирын плоскогорьеясыс куйлӧны 4 тыс. кымын м вылнаын, а на весьтын ещӧ вылынджык сулалӧны гӧраяс.
Горнӧй хребетъяс костын нюжалӧны паськыд долинаяс либӧ векньыдик джуджыд ущельеяс.
Гӧраяс вывсянь лэччӧны гырысьысь-гырысь ледникъяс.
Памирлӧн ӧти хребет вылын кыпӧдчӧ Сӧветскӧй Союзын медся джуджыд гӧра йыв — Сталин пик (7495 м).
Памирсянь, кыдзи зэв ыджыд горнӧй узелсянь, уналаӧ мунӧны горнӧй хребетъяс.
Памирысь войвылынджык рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧмаӧсь Тянь-Шань хребетъяс Победа пик (7439 м) гӧра йылӧн.
Тянь-Шань нимыс лоӧ «Небеснӧй гӧраяс».
Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн, долинаясӧ лэччӧны зэв гырысь ледникъяс, кодъяс ыджда сертиыс ёна ыджыдджыкӧсь Альпыса ледникъясысь.
Памирсянь асыввылын джуджыд стена моз кыпӧдчӧмаӧсь Куньлунь горнӧй хребетъяс, налӧн уна йывъяс кайӧны 7 км-ысь вылӧджык.
Гӧраясыс пӧшти кузялаыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Куньлунь хребетъяс торйӧдӧны Центрально-Азиатскӧй нагорье кык юкӧн вылӧ: лунвывса, джуджыдджык — Тибет вылӧ да войвывса, ляпкыдджык юкӧн вылӧ, кӧні куйлӧ плоскогорье Гоби.
Плоскогорье Гоби зэв паськыд, сылӧн джудждаыс воӧ океан уровеньсянь 1,5 км-ӧдз.
Мукӧдлаті сійӧс вомӧналӧны горнӧй хребетъяс.
Плоскогорьеас юяс пӧшти абуӧсь, но улынджык местаясас эмӧсь сола тыяс, кытысь ваыс некытчӧ оз визувт.
Зэв паськыд местаясын му веркӧсыс вевттьысьӧма лыаӧн да щебеньӧн, кодъяс артмӧмаӧсь горнӧй породаяс разрушайтчӧмысь.
Тибет — площадь сертиыс ыджыд да Азияын медся джуджыд нагорье.
Сылӧн шӧркодь джудждаыс 4,5 км.
Та вылнаын воздухлӧн давлениеыс примернӧ кыкпӧв ичӧтджык море уровеньын дорысь.
Йӧзлы, кодъяс абу велалӧмаӧсь татшӧм разрежённӧй воздух дінас, овны да уджавны тані зэв сьӧкыд.
Тайӧ нагорьеыс артмӧма зэв важся да зэв джуджыд горнӧй страна местаын.
Уна миллион во чӧжӧн ортсыса вынъяс действуйтӧм вӧсна гӧраясыс разрушитчӧмаӧсь да налӧн джудждаыс чинӧма, а гӧра костъясыс тырӧмаӧсь наысь торъявлӧм изъясӧн да щебеньӧн.
Тадзи артмис джуджыд нагорье.
Тайӧ зэв паськыд нагорье вылас зымвидзӧны горнӧй хребетъяс; страна пытшкын найӧ оз ёна кыпавны, но доръясас найӧ вывті гырысьӧсь.
Тибет лунвыв окраина пӧлӧныс джуджыд стенаӧн сулалӧны Гималайскӧй гӧраяс.
Тайӧ гӧраясыс нюжӧдчӧмаӧсь лунвывлань синсьӧм дугаӧн 2500 км кузьта.
Кымӧръясысь вылӧджык ӧти бӧрся мӧд кыпалӧны крут зубчатӧй гӧра йывъяс да югъялӧны шонді водзын синтӧ ёран еджыд лымйӧн.
Гӧра пӧкатъясӧд лэччӧны зэв гырысь ледникъяс, визувтӧны бурнӧй юяс.
Гималаиын 500-ысь унджык гӧра йывъяс ыджыдджыкӧсь Монбланысь, Альпыын медджуджыд гӧра йылысь.
Ставсьыс медвылӧ кыпӧдчӧма Джомолунгма (Эверест) — му шар вылын медся джуджыд гӧра; сылӧн джудждаыс 9 км гӧгӧр (49 рис.).
Разнӧй странаясысь экспедицияяс унаысь заводитлісны кайны Джомолунгма вылӧ, но гӧра йылӧдзыс некор эз волыны, а мукӧддырйи путешественникъясыс и пӧгибайтлісны.
Сӧмын 1953 воын удайтчис воӧдчыны му шар вылын тайӧ медся джуджыд гӧра йылас.
Центральнӧй Азияті Н. М. Пржевальскийлӧн путешествуйтӧм.
Центральнӧй Азия медпервойӧн исследуйтіс ХIX нэм мӧд джынйын знаменитӧй русскӧй путешественник Николай Михайлович Пржевальский.
Том кадсянь Пржевальскийӧс кутіс кыскыны путешествуйтны, и сійӧ упорнӧя лӧсьӧдчис та кежлӧ, изучайтіс география, ботаника, зоология.
Медводдзаысь Пржевальский путешествуйтіс Россияті. Сійӧ ветліс сэк кежлӧ омӧля на тӧдмалӧм крайӧ, коді куйлӧ Японскӧй море берегъяс пӧлӧн.
Татысь сійӧ аддзис, а сэсся зэв бура опишитіс крайлысь аслыспӧлӧс природасӧ да населениеыслысь олӧмсӧ.
Та бӧрын сылӧн лои позянлун петны мӧд, ылі путешествиеӧ — Центральнӧй Азияӧ.
Центральнӧй Азияӧ Н. М. Пржевальский ветліс нёльысь сійӧ кадӧ исследуйттӧм на Гоби пустыня да Тибет кузя (51 рис.).
Тайӧ путешествиеясыс дырйи сійӧ прӧйдитіс подӧн либӧ верзьӧмӧн вӧвъяс вылын да верблюдъяс вылын 30 тыс. км-ысь унджык.
Та дырйи Пржевальский пыр нуӧдіс маршрутлысь съёмка да сетіс первойя точнӧй карта сійӧ местаясыслысь, кытчӧ воліс; сійӧ определяйтіс широта да долгота, мерайтіс гӧраяслысь да плоскогорьеяслысь джудждасӧ, дугдывтӧг наблюдайтіс поводдя бӧрся, чукӧртіс горнӧй породаяслысь, быдмӧгъяслысь да животнӧйяслысь коллекцияяс.
Н. М. Пржевальскийлӧн уджъясыс дзикӧдз путкыльтісны тайӧ областьса природа йылысь тӧдӧмлунъяссӧ.
Пржевальский восьтіс сэні сыӧдз тӧдлытӧм горнӧй хребетъяс, кодъяс и ӧні шусьӧны сыӧн сетӧм русскӧй нимъясӧн, исследуйтіс уна ты да великӧй азиатскӧй юяслысь — Хуанхэлысь да Янцзылысь йывъяссӧ.
Центральнӧй Азияса степьясын да пустыняясын сійӧ аддзис дикӧй вӧвъясӧс, кодъяслӧн сійӧ кадсянь лои ним «Пржевальскийлӧн вӧв», да кык гӧрба дикӧй верблюдъясӧс.
Уна сьӧкыдлунъяс ковмыліс венны Пржевальскийлы да сылӧн ёртъясыслы: найӧ мунлісны ватӧм пустыняясті, вуджлісны лымъя джуджыд гӧраяс вомӧн, терпитлісны и веж мороз и сотысь жар.
Унаысь найӧ веськавлісны опасностьяс улӧ да рискуйтлісны асланыс олӧмнаныс.
Пржевальский мӧдӧдчис путешествуйтны Центральнӧй Азияӧ витӧдысь, но петӧм бӧрас недыр мысти висьмис да кулі.
Сійӧс дзебӧма Тянь-Шань гӧраясӧ Иссык-Куль ты дорӧ.
Пржевальскийлӧн став путешествуйтӧмыс — наука ради да рӧдиналысь слава кыпӧдӧм ради подвиг.
Пржевальскийлӧн заслугаяс вӧсна сылӧн нимыс паськыда тӧдса не сӧмын миян странаын, но и ылын сылӧн границаяс сайын.
Восточнӧй Азиялӧн веркӧс.
Тихоокеанскӧй мореяс пӧлӧн материк берегъясын да діяс вылын кыпалӧны том гӧраяс.
Найӧ заводитчӧны Чукотскӧй полуостров вылын, мунӧны Камчатка вывті да водзӧ нюжӧдчӧны лунвылӧ Курильскӧй діяс грядаӧн — ваувса горнӧй хребет йывъясӧн — да ещӧ водзӧ Японскӧй, Филиппинскӧй да Большӧй Зондскӧй діяс вывті.
Азия асыввылын, Жёлтӧй да Восточно-Китайскӧй море берегъяс дорын, куйлӧ Великӧй Китайскӧй равнина.
Войдӧр тані вӧвлӧмаӧсь морскӧй заливъяс, кодъяс вочасӧн тырӧмаӧсь юясӧн вайӧм наносъясӧн, и море местаын артмӧма суша.
Тайӧ равнина кузя визувтысь юясыс и ӧні на вайӧны мореӧ уна ил да водзӧ тыртӧны сылысь берегдорса юкӧнъяссӧ.
Южнӧй Азиялӧн веркӧс.
Куим полуостровлысь, кодъяс артмӧдӧны Южнӧй Азияӧс, ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны плоскогорьеяс да гӧраяс.
Кык ыджыд плоскогорье куйлӧ Аравия да Индостан полуостровъяс вылын — Аравийскӧй плоскогорье да Декан.
Тайӧ плоскогорьеясыс — глыбаяс, кодъяс артмӧмаӧсь горизонтальнӧй из пластъясысь.
Декан плоскогорье да Гималайскӧй гӧраяс костын куйлӧ Индо-Гангскӧй низменность.
Сійӧ артмӧма морскӧй пролив местаӧ, коді коркӧ торйӧдлӧма Декансӧ материкысь; тайӧ проливсӧ вӧлі тыртӧма орчча гӧраяс да возвышенностьяс вылысь лэччысь юяслӧн наносъясӧн.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Водзӧ уджалӧй контурнӧй карта вылын: гижалӧй Азияса гӧраяслысь, плоскогорьеяслысь да низменностьяслысь нимъяссӧ.
2. Мыйӧн торъялӧны асланыс тэчасног сертиыс Тибетскӧй нагорье да Аравийскӧй плоскогорье?
5. Вулканъяс да землетрясениеяс.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Азиялӧн сложнӧй да неӧткодь веркӧсыс артмис мулӧн пытшкӧсса да ортсыса вынъяс кузь кад чӧж действуйтӧм вӧсна.
Пытшкӧсса вынъяс действуйтӧм вӧсна артмылісны величественнӧй горнӧй хребетъяс, му кораыс жугласис, мый вӧсна ӧтилаын кыптылісны плоскогорьеяслӧн глыбаяс, а мӧдлаын му коралӧн участокъяс лэччылісны увлань да артмылісны впадинаяс, кодъяс унджыкысьсӧ тырӧмаӧсь тыясӧн, куйлӧны кӧ найӧ материк пытшкын, либӧ мореясӧн, куйлӧны кӧ материк доръясын.
Ортсыса вынъяс действуйтӧм вӧсна разрушайтчисны да вочасӧн ляпкалісны гӧраяс, тырлісны наносъясӧн впадинаяс да татшӧм ногӧн му веркӧсыс шылявліс.
Пытшкӧсса да ортсыса вынъяс действуйтӧны и ӧні на.
Ортсыса вынъяс действуйтӧны ньӧжйӧ да вочасӧн, налӧн уджыс сӧмын уна нэм чӧжӧн ёна вежӧ му веркӧссӧ.
Пытшкӧсса вынъяслӧн действуйтӧмыс тыдовтчӧ грознӧй вулканическӧй извержениеясын да землетрясениеясын, кодъяс овлӧны Азиялӧн разнӧй юкӧнъясын да мукӧддырйи тӧдчымӧн вежӧны му веркӧссӧ.
Азияын землетрясениеяс овлан областьяс.
Азиялӧн сійӧ местаясын, кӧні ӧні мунӧ му кора участокъяслӧн кыптӧм либӧ лэччӧм, овлӧны землетрясениеяс.
Медся тшӧкыда землетрясениеясыс овлӧны Азиялӧн асыввыв тихоокеанскӧй берег пӧлӧн — Курильскӧй, Японскӧй, Филиппинскӧй да Зондскӧй діяс вылын.
Мупытшса слаб толчокъяс тані овлӧны зэв тшӧкыда, а мукӧддырйи овлӧны зэв ыджыд вына землетрясениеяс.
1923 воын Японскӧй діяс вылын землетрясениеӧн вӧлі разрушитӧма некымын японскӧй кар, пӧгибнитісны уна йӧз.
Абу сэтшӧм вына, но частӧ овлысь землетрясениеяслӧн мӧд полоса мунӧ рытыввывсянь асыввылӧ том горнӧй хребетъяс да плоскогорьеяс пӧлӧн — Малӧй Азияын, Кавказын, Иранскӧй да Центрально-Азиатскӧй нагорьеясын.
Азияын вулканическӧй областьяс.
Му кораын артмӧм потасъясті да разломъясті овлӧны вулканическӧй извержениеяс.
Му шарвывса действуйтысь да кусӧм вулканъяс пиысь джынсьыс унджыкыс Азияын.
Вулканъяс расположитчӧмаӧсь тихоокеанскӧй берег пӧлӧн да діяс вылын, кодъяс кытшалӧны Азияӧс асыввывсянь да асыв-лунвывсянь.
Действуйтысь вулканъяс эмӧсь Камчаткаын, Курильскӧй, Японскӧй, Филиппинскӧй да Зондскӧй діяс вылын.
Камчаткаын сулалӧ му шар вылын зэв гырысь вулканъясысь ӧти — Ключевскӧй сопка (4750 м).
Сылӧн формаыс правильнӧй конус кодь, йылыс вевттьысьӧма лымйӧн.
Извержениеяс дырйи петысь лаваыс сывдӧ гӧра пӧкатъяссьыс лымсӧ, и сэки валӧн бурнӧй потокъяс ӧдйӧ лэччӧны гӧра подулӧ.
Торйӧн уна вулканъясыс Зондскӧй діяс группаын.
Вывті вына извержение вӧлі тані ХIX нэмын неыджыд ді Кракатау вылын.
Воздухӧ вылӧ качис ва руысь, газъясысь да пӧимысь артмӧм столб.
Зэв вына взрыв дзикӧдз бырӧдіс ділысь ӧти юкӧнсӧ, и сы местаын лои море.
Матігӧгӧрса діяс вылас воздух сыркалӧмлысь киссис уна керка.
Мореын артмис ыджыд гы, сійӧ кытшовтіс океанъясӧд став му шар гӧгӧрсӧ.
Азияын полезнӧй ископаемӧйяс.
Кӧть Азиялысь му пытшкӧссӧ абу на быдлаын тырмымӧн исследуйтӧма, век жӧ сэні уна местаясысь тӧдӧны полезнӧй ископаемӧйяслысь гырысь да унапӧлӧс месторождениеяс.
Нефтьлӧн гырысь запасъяс эмӧсь Кавказын (Баку районын), Каспийскӧй морелӧн войвыв да асыввыв берегъясын, а сідзжӧ Персидскӧй залив берегъяс пӧлӧн — Иранскӧй нагорье лунвылын да Аравия полуостров вылын.
Нефтьлысь гырысь месторождениеяс аддзӧма сідзжӧ Центральнӧй Азияын (Китай территория вылын).
Из шомлӧн гырысь месторождениеяс эмӧсь Алтайскӧй гӧраясысь войвылынджык Кузнецкӧй бассейнын, а сідзжӧ Китайлӧн асыввыв юкӧнын да Индостан полуостров вылын.
Уналаысь сюрӧма кӧрт руда да мукӧд металлъяслӧн рудаяс.
Из шомлӧн да кӧрт рудалӧн месторождениеясыс частӧ куйлӧны ӧта-мӧдсяньыс неылын.
Зӧлӧта перйӧны Средне-Сибирскӧй плоскогорьеын да Севернӧй Азияын мукӧд местаясын.
Индокитайлӧн лунвыв юкӧнас эмӧсь озысь рудалӧн гырысь месторождениеяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылын штрихъясӧн петкӧдлӧй областьяс, кӧні тшӧкыда овлӧны землетрясениеяс, да гӧрд точкаясӧн — Азияын действуйтысь вулканъяс.
2. Условнӧй знакъясӧн контурнӧй карта вылӧ пасъялӧй полезнӧй ископаемӧйяслысь медся важнӧй месторождениеяссӧ.
КЛИМАТ.
6. Севернӧй да Западнӧй Азиялӧн климат.
Карта серти удж.
1. Петкӧдлӧй Азия карта вылын экватор, войвыв тропик да полярнӧй круг.
2. Кутшӧм теплӧвӧй поясъясын куйлӧ Азия?
Азияын климатыс абу ӧткодь.
Азия — медся ыджыд свет юкӧн; сійӧ зэв кузя нюжӧдчӧма лунвывсянь войвылӧ, экваториальнӧй областьяссянь Арктикалӧн вылі широтаясӧдз.
Та вӧсна Азиялӧн климатыс зэв абу ӧткодь: Азия куйлӧ войвыв полушариеса став теплӧвӧй поясъясын.
Сылӧн войвыв юкӧныс куйлӧ кӧдзыд поясын, ыджыдджык юкӧныс умереннӧйын, а лунвыв полуостровъясыс да діясыс жар поясын.
Климатыс абу ӧткодь ещӧ и сы вӧсна, мый Азиялӧн торъя юкӧнъяс куйлӧны океансянь оз ӧткодь уровеньын, и ӧти и сійӧ жӧ широтаса джуджыд гӧраяс вылын, плоскогорьеясын да низменностьясын климатыс абу ӧткодь.
Медбӧрын, горнӧй хребетъяс, кодъяс пӧвстысь унаӧн мунӧны Азияын параллельяс пӧлӧн, овлӧны климатическӧй границаясӧн: климатическӧй условиеясыс хребетъяссянь войвывланьын да лунвывланьын абу ӧткодьӧсь.
Океанъяс да мореяс сідзжӧ оз ӧткодя влияйтны Азия климат вылӧ.
Йиӧн вевттьысьӧм Севернӧй Ледовитӧй океансянь ылӧ Азия материкӧ пырӧ кӧдзыд воздух.
Тихӧй да Индийскӧй океанъяссянь пӧльтӧны тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна осадок.
Азия асыв-лунвылын Тихӧй океанӧд мунӧ шоныд течение, коді шонтӧ сылысь берегъяссӧ.
Севернӧй Азияын климат.
Севернӧй Азияын, либӧ Сибирын, климатыс суровӧй.
Войвыв береглӧн паськыд полоса да Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс куйлӧны полярнӧй круг сайын кӧдзыд поясын.
Кузь полярнӧй вой чӧжӧн шондіыс дзик оз петкӧдчыв горизонт весьтын, а гожӧмын саявлытӧм шонділӧн кӧсӧя усьысь югӧръясыс омӧля шонтӧны мусӧ.
Сибирлӧн ӧстальнӧй юкӧныс куйлӧ умереннӧй поясын.
Севернӧй Ледовитӧй океансянь кӧдзыд воздухыс кокниа паськалӧ лунвылӧ став Сибирь пасьтала.
Мукӧд океанъяссянь Сибирь куйлӧ либӧ зэв ылын, кыдзи Атлантическӧй океансянь, либӧ сайӧдӧма гӧраясӧн, кыдзи Тихӧй да Индийскӧй океанъяссянь.
Та вӧсна тӧлын морозъясыс Сибирын овлӧны ёнджыкӧсь Европаын сійӧ жӧ широтаясын серти.
Сідз, Европаын сӧмын медся кӧдзыд асыв-войвыв юкӧнӧд, Севернӧй Урал дорті, мунӧ январса изотерма −20°. А Азияын тайӧ изотермаыс вомӧналӧ Западно-Сибирскӧй низменность, а сэсся мунӧ Центральнӧй Азияӧ.
Асыввылынджык, Енисей сайын, мунӧ январса изотерма −30°, а ещӧ ылынджык асыввывланьын изотерма −40° (54 рис.).
Сибирын ён морозъяс дырйи векджык овлӧ лӧнь, а тайӧ отсалӧ мортлы кокниджыка терпитны кӧдзыдсӧ.
Сибирлӧн асыв-войвылын январса шӧркодь температураыс воӧ −50°-ӧдз.
Тайӧ — му шар вылын медся кӧдзыд места, сідз шусяна кӧдзыдлӧн полюс (Верхоянскын).
Медся ён морозыс, коді тані коркӧ вӧвлі, воліс пӧшти 70°-ӧдз.
Татшӧм морозыс «сотӧ», и некутшӧм паськӧм оз вермы тырвыйӧ видзны сыысь.
Гожӧмыс Сибирын шоныд: июльса температураыс абу улынджыкӧсь, а весиг вылынджыкӧсь Европаын сійӧ жӧ широтаясын серти.
Татшӧм ногӧн, тӧвся да гожся температураяс костын торъялӧмыс тані ещӧ ыджыдджык Восточнӧй Европаса континентальнӧй климатын дорысь.
Севернӧй Азияын осадокъяс усьӧны оз уна.
Севернӧй Ледовитӧй океан, кодарӧ восьсӧн куйлӧ Азиялӧн тайӧ юкӧныс, испарениеяссӧ сетӧ этша, а мукӧд океанъяслӧн испарениеясыс Севернӧй Азияӧ пӧшти оз воны.
Татшӧм ногӧн, и температураяслӧн вогӧгӧрся ыджыд амплитудаыс и этша осадокъясыс петкӧдлӧны, мый Севернӧй Азияын климатыс резко континентальнӧй.
Западнӧй Азияын климат.
Западнӧй Азияын климатыс абу ӧткодь.
Сійӧ зависитӧ сыысь, кутшӧм широтаын куйлӧ местаыс, ылын-ӧ сійӧ моресянь, а сідзжӧ сыысь, вылын-ӧ сійӧ куйлӧ океан уровеньсянь.
0°-а январса изотерма мунӧ тані Туранскӧй низменность пӧлӧн лунвывтіыс, лэччӧ лунвывлань Иранскӧй нагорьеӧ да мунӧ Малӧй Азия берегъяс пӧлӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый Западнӧй Азияса уна юкӧнъясын, кӧть найӧ и куйлӧны лунвылын, овлӧны морозъяс.
А гожӧмнас тайӧ областьясас зэв жар.
Туранскӧй низменностьын, Иранскӧй нагорьеын да Малӧй Азиялӧн шӧр юкӧнас усьӧ зэв этша осадок; тані пустыннӧй климат.
Малӧй Азия побережьеясын, кодъяс восьсаӧсь Средиземнӧй да Эгейскӧй мореяслань, климатыс, кыдзи и Южнӧй Европаса полуостровъяс вылын, средиземноморскӧй: гожӧмыс кос да жар, тӧлыс шоныд да зэра.
Кавказса Черноморскӧй побережьеын субтропическӧй климат жӧ.
Но средиземноморскӧй областьясысь торъялӧ сійӧн, мый тані усьӧ уна осадок во чӧж.
Тані пӧльтӧны медсясӧ рытыв тӧвъяс, найӧ вайӧны моресянь влага; тайӧ тӧвъяс туй вылын сулалӧны джуджыд Кавказскӧй гӧраяс.
Чёрнӧй мореладорса гӧра пӧкатъясын усьӧ уна зэр.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдӧй карта серти (54 рис.), январса кутшӧм изотермаяс вуджӧны в. ш.-лӧн 60°-а параллель вомӧн.
Сравнитӧй найӧс Европаын сійӧ жӧ широтаса изотермаяскӧд.
2. Изотермаяслӧн картаяс серти тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ торъялӧмыс январса да июльса температураяс костын «кӧдзыдлӧн полюс» районын.
3. Тіян школаныд кӧ СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧнын, то поводдя бӧрся наблюдениеяс серти, кодъясӧс ті нуӧданныд, либӧ климатическӧй картаяс серти тӧдмалӧй тіян местностьын январын да июльын шӧркодь температураяссӧ; висьталӧй, ыджыд-ӧ температуралӧн вогӧгӧрся амплитудаыс да уна-ӧ во гӧгӧрнас усьлӧны осадокъяс.
7. Центральнӧй, Восточнӧй да Южнӧй Азияын климат.
Центральнӧй Азияын климат.
Центрально-Азиатскӧй нагорьеын тӧвся температураяс пӧшти сэтшӧм жӧ улынӧсь, кыдзи и Сибирын.
Гожӧмын, кӧть нагорьеыс и куйлӧ лунвылын, местностьыслӧн ыджыд джуджда вӧсна температураыс абу зэв вылын да сутки чӧжнас ёна вежласьӧ.
Луннас овлӧ жар, а войнас ыркыд.
Центрально-Азиатскӧй нагорьелӧн климатыс пустыннӧй.
Материклӧн тайӧ пытшкӧсса областьясас, кодъясӧс мореяссянь сайӧдӧны гӧраяс, осадокъяс вонас усьлӧны муртса 20 см-ӧдз; сӧмын гӧра пӧкатъясӧ усьӧ унджык влага.
Тӧвнас лымйыс усьлӧ этша; нагорьелӧн кӧдзыд кос воздухын сійӧ сывтӧг испаряйтчӧ.
Сы вӧсна, мый Тибетскӧй нагорье океан уровеньсянь зэв вылын, а Гималайскӧй гӧраяслӧн стена оз лэдз татчӧ Индийскӧй океансянь воысь ульсов тӧвъяссӧ, тані, Гималаисянь войвылын, климатыс суровӧй да кос.
Кӧть Тибет куйлӧ ӧти широта вылын Средиземнӧй морекӧд да Европаса медся лунвыв юкӧнъяскӧд, кодъяслӧн климатыс шоныд субтропическӧй, морозъясыс тані тӧвнас торъя лунъясӧ волӧны 30–35°-ӧдз.
Гожӧмнас шондіыс ёна пӧжӧ, но сійӧ жӧ кадӧ гож сайын овлӧ кӧдзыд.
Весиг июльын войяснас пужъявлӧ, гожӧмнас овлӧны лым пургаяс.
Н. М. Пржевальский тадзи гижліс Тибетын гожся лунъяс йылысь: «Луннас кӧ сэзь да лӧнь, сэки шоныд, весиг жар, шонді сотӧ, но мыйӧн сӧмын воас кымӧр, торйӧн нин зэра кымӧр, либӧ кутас пӧльтны ён тӧв, пыр жӧ лоӧ кӧдзыд.
Татшӧм вежласьӧмъясыс овлӧны ӧти и сійӧ жӧ лун чӧжӧн некымынысь.
Сэзь да лӧнь войясӧ неыджыд морозъяс овлӧны гожӧмбыд...
Июньса ӧти и сійӧ жӧ лунӧ позьӧ аддзыны асывнас тӧвся пейзаж, а луншӧр кадӧ настӧящӧй гожӧмлысь картина».
Тшӧкыда овлӧны ыджыд бушковъяс, найӧ тыртӧны воздухсӧ бус да лыа кымӧръясӧн, мукӧддырйи качӧдӧны весиг посни изъяс.
Восточнӧй Азияын климат.
Муссонъяс.
Восточнӧй Азия восьса Тихӧй океанлань; сылӧн климат вылӧ ёна влияйтӧны муссонъяс.
Муссонъясӧн шуӧны тӧвъяс, кодъяс периодическӧя, воджын мысти, вежӧны ассьыныс направлениесӧ.
Гожӧмнас шонді югӧръяс шонтӧны сушалысь веркӧссӧ ёнджыка океан веркӧс дорысь.
Шоналӧм воздухыс кайӧ вывлань, и суша весьтын артмӧ воздухлӧн улын давление.
Океансянь, кӧні давлениеыс вылынджык, муссон пӧльтӧ суша вылӧ.
Муссон вайӧ аскӧдыс уна влага.
Тӧлын суша ёна кӧдзалӧ, мореясын да океанъясын ваыс овлӧ суша дорысь шоныдджык.
Воздухлӧн давлениеыс суша весьтын лоӧ ва веркӧс весьтын серти вылынджык.
Тӧлын муссон пӧльтӧ сушасянь океанлань.
Тайӧ кос да кӧдзыд тӧв.
Тадзи артмӧны направление сертиыс ӧта-мӧдыслы паныда тӧвъяс — гожся да тӧвся муссонъяс.
Муссонъяс пырӧны ылӧ материкӧ.
Та вӧсна Восточнӧй Азияын гожӧмнас ёна зэрӧ, а тӧвнас кӧдзыд да лымйыс усьӧ этша.
0°-а январса изотерма мунӧ тані в. ш.-лӧн 40° параллельысь лунвывтіджык.
И сӧмын тропиклань матынджык, Восточнӧй Азия лунвылын, тӧлыс лоӧ шоныдджык да морозъяс пӧшти оз овлыны; тані васӧд субтропическӧй климат уна осадокъясӧн, кодъяс усьӧны медсясӧ гожся тӧлысьясӧ.
Тулысын да арын, кор муссон вежӧ ассьыс направлениесӧ, кыптылӧны ыджыд бушковъяс — тайфунъяс; найӧ опаснӧйӧсь суднояслы мореын да частӧ вӧчӧны опустошениеяс суша вылын.
Южнӧй Азияын климат.
Южнӧй Азия куйлӧ жар поясын.
Кӧдзыд тӧв тані оз овлы; во гӧгӧр чӧж шондіыс быд лун кайӧ вылӧ горизонт весьтӧ да сылӧн югӧръясыс ёна шонтӧны.
Индостан да Индокитай полуостровъяс вылын, кыдзи и Восточнӧй Азияын, пӧльтӧны муссоннӧй тӧвъяс.
Тӧвнас муссон пӧльтӧ материксянь да вайӧ кос поводдя.
А гожӧмнас пӧльтӧ Индийскӧй океансянь рытыв-лун муссон.
Сійӧ вайӧ аскӧдыс уна влага, и та вӧсна гожӧмыс тані зэра.
Гималайскӧй гӧраяс кутӧны влагасӧ, кодӧс вайӧ муссон.
Тайӧ гӧраяс подув дінас куйлӧ му шар вылын медся васӧд местаясысь ӧти: тані во чӧжӧн осадокыс усьӧ 1200 см (20 пӧв унджык Москваын серти).
Зондскӧй діяс вылын, кодъяс куйлӧны экватор дорын да кодъясӧс кытшалӧмаӧсь мореяс, климатыс экваториальнӧй — жар да васӧд: тані век гожӧм, разнӧй тӧлысьясӧ температураыс пӧшти некутшӧма оз торъяв, во чӧж зэв ёна зэрӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Сравнитӧй 0°-а январса изотермалысь положениесӧ Европаын да Азияын.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Азияын тӧвся да гожся муссонъяслысь направлениеяссӧ.
3. Тӧдмалӧй Ява ді вылын (Большӧй Зондскӧй діяс группаын) температуралысь вогӧгӧрся амплитудасӧ.
Мыйла январса температураыс сэні вылынджык июльса температура дорысь?
ПЫТШКӦССА ВАЯС.
8. Севернӧй Азияса юяс да тыяс.
Тупкӧса областьяс.
Азиялӧн зэв ыджыд пространство кузя визувтӧны гырысь юяс.
Унджыкыс на лыдысь заводитчӧны джуджыд гӧраясын; найӧ визувтӧны уналаӧ мореяслань, кодъяс омывайтӧны Азиялысь берегъяссӧ.
Азия шӧрын эмӧсь зэв паськыд тупкӧса областьяс, кӧні юясыс оз воны мореясӧдз, а помассьӧны сола тыясын либӧ вошӧны лыа пытшкӧ.
Севернӧй Азияын юяс да тыяс.
Севернӧй Азияын визувтӧ уна ыджыд ю.
Медся гырысьясыс на лыдысь — Обь, Енисей да Лена.
Быд тайӧ юыс кузьта да уна ва сертиыс вевтыртӧ Европаын медыджыд юӧс — Волгаӧс.
Обь заводитчӧ Алтайскӧй гӧраясын; гӧраяс пӧвстысь петӧм бӧрын тайӧ величественнӧй юыс визувтӧ тшӧтшкӧс Западно-Сибирскӧй низменность кузя; сійӧ то торъявлӧ полойяс вылӧ, то ёна паськавлӧ.
Обь усьӧ Карскӧй мореса паськыд губаӧ (заливӧ).
Облӧн медся ыджыд притокыс — Иртыш.
Енисей сідзжӧ заводитчӧ Сибирлӧн лунвывладорса гӧраясын, вылысса юкӧнас сійӧ косьяса горнӧй ю характера; сэсся сійӧ визувтӧ Западно-Сибирскӧй низменность асывладорӧдыс да лоӧ равнина кузя визувтысь ю кодьӧн.
Енисей босьтӧ уна гырысь приток да уна ваа паськыд юӧн усьӧ Карскӧй мореӧ Обысь асыввылынджык.
Ачыс «Енисей» нимыс лоӧ «ыджыд ва».
Енисейлӧн зэв тӧдчана притокыс — уна ваа Ангара — петӧ Байкал тыысь.
Тайӧ ыджыд тыыс куйлӧ гористӧй джуджыд берегъяс костын; сійӧ артмӧма му кора лэччӧм вӧсна.
Площадь сертиыс Байкал пӧшти кыкпӧв ыджыдджык Ладожскӧй тыысь.
Му шарвывса тыяс пиысь Байкал медся джуджыд ты: сылӧн джудждаыс воӧ 1741 м-ӧдз.
Сы серти, уна-ӧ тыас ваыс, Байкал босьтӧ став тыяс пӧвстысь мӧд места Каспийскӧй море бӧрын.
Байкалӧ усьӧ 300-ысь унджык ыджыд да ичӧт ю, но петӧ сыысь сӧмын ӧтнас Ангара.
Байкал зэв мича.
Шондіа лӧнь лунӧ сійӧ югъялӧ турунвиж-гӧлубӧй рӧмӧн.
Сӧдз ваас отражайтчӧны берегдорса утёсъяс.
А сэки, кор зэв тӧла, Байкал пемыд да грознӧй: сійӧ бушуйтӧ, ыджыд гыясыс шумӧн нӧйтчӧны скалистӧй берегъясӧ.
Лена ю заводитчӧ горнӧй хребет пӧкатын, коді мунӧ Байкал рытыввыв берег пӧлӧн; сійӧ визувтӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорье кузя да паськыд дельта артмӧдӧмӧн усьӧ Лаптевъяслӧн мореӧ.
Войвыв Сибирлӧн паськыд территория вылын, кӧні абуӧсь кӧрт туйяс, тайӧ юясыс зэв важнӧй да медся удобнӧй сообщайтчан туйяс.
Сибирса юяслӧн тӧдчанлуныс торйӧн ёна содіс Севернӧй морскӧй туй освоитӧм бӧрын.
Ю вомъясӧ море кузя вайӧны грузъяс, сэсся найӧс юяс кузя нуӧны Сибирь пытшкӧ.
Улі юкӧнас Енисей ю сэтшӧм уна ваа, мый сы кузя ылӧ пырӧны гырысь морскӧй суднояс.
Сибирса юяс вермасны лоны энергия перйӧм вылӧ вына источникъясӧн; та боксянь ёна торъялӧ Ангара ю.
Енисей да Ангара вылын стрӧитсьӧны мирын медся гырысь электростанцияяс.
Азияын тупкӧса областьясса юяс.
Азияын кындзи, ни ӧти свет юкӧнын абуӧсь сэтшӧм ыджыд пространствояс, кӧні абуӧсь мореясӧ да океанъясӧ валы петанінъяс.
Азиялӧн став площадьсьыс пӧшти коймӧд юкӧныс — тупкӧса областьяс.
Татшӧмӧсь Иранскӧй нагорьелӧн пытшкӧсса юкӧнъясыс, Туранскӧй низменность да Центрально-Азиатскӧй нагорьелӧн ыджыдджык юкӧныс.
Тані эмӧсь сола тыяс, кодъяслӧн ваыс некытчӧ оз визувт, а юясыс либӧ вайӧны ассьыныс васӧ тайӧ тыясас, либӧ вошӧны пустыняясын лыа пӧвстӧ.
Туранскӧй низменность кузя визувтӧны Сыр-Дарья да уна ваа Аму-Дарья юяс.
Тайӧ кыкнан юыс заводитчӧны гӧраясын: Сыр-Дарья визувтӧ Тянь-Шаньсянь, Аму-Дарья — Памирсянь да Гиндукушсянь.
Вылысса юкӧнъясас тайӧ юясыс ызӧбӧн визувтӧны горнӧй ущельеясӧд.
Равнина вылӧ петӧм бӧрын найӧ визувтӧны спокойнӧйджыка.
Кыкнан юыс усьӧ ыджыд, но ляпкыд сола тыӧ, коді шусьӧ Аральскӧй мореӧн.
Тупкӧса кос областьясса юяслӧн тӧдчанлуныс ыджыд: пустыняясын юяс пӧлӧн нюжӧдчӧмаӧсь участокъяс, кӧні растительностьыс озыр, населениеыс уна, эмӧсь вӧдитан муяс.
Васӧ юяссьыс каналъяс кузя нуӧдӧны муяс вылӧ да киськалӧны сійӧн кӧдзаяс.
Искусственнӧй орошениетӧг тайӧ кос областьясас му вӧдитны оз позь.
СССР-ын, Туранскӧй низменностьса пустыняясын, мунӧ зэв ыджыд удж искусственнӧй орошение паськӧдӧм кузя.
Кодйыссьӧны гырысь оросительнӧй каналъяс, кодъяс кузя лэдзӧны муяс вылӧ Сырь-Дарьялысь, Аму-Дарьялысь да мукӧд юяслысь ваяссӧ.
Татшӧм ногӧн паськалӧ орошайтан муяслӧн площадь.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Севернӧй Азияса да тупкӧса областьясса юяслысь да тыяслысь нимъяссӧ.
2. Тетрадяныд чертитӧй Байкал ты, масштабсӧ ыдждӧдӧй Азия карта серти кыкпӧв.
Та бӧрын сравнитӧй ыдждасӧ Ладожскӧй тылысь (Европа карта вылын) да Байкаллысь (тіян чертёж вылын).
9. Восточнӧй да Южнӧй Азияын юяс.
Восточнӧй Азияын юяс.
Восточнӧй Азияын юяс нуӧны ассьыныс ванысӧ Тихӧй океанса мореясӧ.
Уна ваа Амур заводитчӧ Байкалсянь асыввылын да усьӧ проливӧ, коді торйӧдӧ Сахалин ді материкысь.
Уна зэръяс вӧсна, кодъясӧс гожӧмнас вайӧ муссон, Амур вылын овлӧ гожся ытва.
Мукӧд воясӧ валӧн уровеньыс сэтшӧма кайӧ, мый юыс петӧ берегъяссьыс.
Хуанхэ ю (Жёлтӧй ю) заводитчӧ Тибетса гӧраясын; сэсся сійӧ петӧ равнина вылӧ, коді артмӧма лёссысь — виж рӧма бус кодь небыд породаысь.
Лёссыс кокниа мыськыссьӧ, и юыс нуӧ виж илӧн ёна гудыртчӧм ва (та вӧсна сійӧс и шуӧны татшӧм нимнас).
Тайӧ илыс пуксьӧ ю пыдӧсас, мый вӧсна юыс тыртӧ ассьыс руслосӧ; ваыс юас мукӧдлаын лоӧ вылынджык матігӧгӧрса местаяссьыс да визувтӧ берегъяс пӧлӧн лэптӧм валъяс — дамбаяс — костӧд.
Уна ил петкӧдӧ юыс и Жёлтӧй мореӧ.
Гожӧмнас ён зэръяс вӧсна, кодъясӧс вайӧ муссон, Хуанхэ корсюрӧ кырӧдӧ дамбаяссӧ, вежӧ руслосӧ да ойдӧдӧ муяс да сиктъяс, — вайӧ населениелы ыджыд бедствиеяс.
Эз ӧд прӧста Хуанхэсӧ шулыны «Китайлӧн шогӧн».
Зэв ёна ойдлӧны и мукӧд юяс, кодъяс визувтӧны Великӧй Китайскӧй равнина кузя.
Китайскӧй народ нуӧдӧ тыш ойдӧмъяскӧд, лэптӧ ю берегъясӧ джуджыд дамбаяс, стрӧитӧ плӧтинаяс, лӧсьӧдӧ водохранилищеяс.
Вӧчӧма план Хуанхэ вылын плӧтинаяс да водохранилищеяс стрӧитӧм кузя; регыд юыс оз кут грӧзитны олысьяслы бедствиеясӧн.
Янцзы ю сідзжӧ заводитчӧ Тибетскӧй нагорьеын, Хуанхэысь неуна рытыв-лунвылынджык.
Янцзы — Азияын медся ыджыд ю, сійӧ ёна ыджыдджык Европаын медся ыджыд юысь — Волгаысь и кузьта сертиыс и уна ва сертиыс.
Вылысса юкӧнас сійӧ визувтӧ гӧраясті, писькӧдчӧ хребетъяс вомӧн векни ущельеясӧд либӧ, ыджыд чукыльяс вӧчӧмӧн, кытшовтӧ найӧс бокиті.
Юыс тані визувтӧ ӧдйӧ да ыджыд вынӧн, сы вылын эм уна кось.
Улі юкӧнас Янцзы визувтӧ равнина кузя да усигас артмӧдӧ ыджыд дельта.
Юлӧн наносъясыс артмӧдӧны ю вомас выль кӧсаяс да діяс да дельтасӧ вештӧны водзӧ мореӧ.
Каръяс, кодъяс коркӧ сулавлӧмаӧсь море дорын, ӧні колины сыысь уна дас километр сайӧ.
Гожся муссоннӧй зэръяс дырйи гырысь морскӧй пароходъяс вермӧны кайны вывлань уна ваа ю кузя некымын сё километр сайӧ.
Южнӧй Азияын юяс.
Южнӧй Азияын гырысь юяс — Инд да Ганг — да налӧн зэв уна притокъясысь унджыкыс заводитчӧны Гималайскӧй гӧраясса ледникъясын.
Вылысса юкӧнас тайӧ юясыс горнӧй юяс кодьӧсь.
Гӧраясысь петӧм бӧрын найӧ ньӧжйӧ визувтӧны Индо-Гангскӧй низменность кузя, коді артмӧма юяслӧн наносъясысь.
Инд заводитчӧ Гималаилӧн войвыв пӧкатын, кытшовтӧ найӧс рытывладорсянь, бергӧдчӧ сэсся рытыв-лунвылӧ да усьӧ Аравийскӧй мореӧ.
Ганг лэччӧ Гималайскӧй гӧраяслӧн лунвыв пӧкатсянь, визувтӧ асыв-лунвылӧ да усьӧ Бенгальскӧй заливӧ.
Ю вомас сылӧн эм паськыд дельта, коді некымынпӧв ыджыдджык волжскӧй дельтаысь.
Индлӧн да Ганглӧн йывъясас гожӧмнас сылӧны гӧравывса ледникъяс, гожӧмнас жӧ Индийскӧй океансянь пӧльтысь муссон вӧсна ёна зэрлӧ.
Та вӧсна гожся кадӧ тайӧ юясас ваыс медся уна, юяслӧн уровеньыс бурнӧя кыптӧ, и найӧ петӧны берегъяссьыс.
Юяс ойдӧдӧны зэв паськыд пространствояс да вайӧны сэтчӧ уна плодороднӧй ил; но сэк жӧ татшӧм ойдлӧмъясыс мукӧддырйи бырӧдӧны кӧдзаяс да вайӧны ыджыд бедствиеяс.
А тӧвся тӧлысьясӧ, засуха кадӧ, юяс ёна косьмӧны.
Инд, Ганг да налӧн притокъясыс имеитӧны ыджыд тӧдчанлун тайӧ юяс пӧлӧн куйлысь равнинаяс вылын муяс искусственнӧя орошайтӧмын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Восточнӧй да Южнӧй Азияын юяслысь да тыяслысь нимъяссӧ.
2. Мый вӧсна ойдлӧны Восточнӧй да Южнӧй Азияын юяс да волӧн кутшӧм кадӧ ойдлӧны тайӧ юясыс?
ПРИРОДНӦЙ ЗОНАЯС.
10. Тундра, вӧр зона да степьяс.
Карта серти удж.
Петкӧдлӧй карта серти (60 рис.) Азиялысь природнӧй зонаяс.
На пиысь кутшӧмъяс эмӧсь Европаын, кутшӧмъяс сэні абуӧсь?
Азиялӧн зэв ыджыд пространство вылын сідз жӧ, кыдзи разнӧйӧсь климатическӧй условиеясыс да му веркӧслӧн формаясыс, разнӧйӧсь и природнӧй зонаясыс: тані войвывса кӧдзыд тундра да гажтӧм тайга, сук туруна ковёрӧн вевттьысьӧм степьяс да кос пустыняяс, саваннаяс да зэв озыр тропическӧй вӧръяс.
Тундра.
Азиялӧн став войвыв побережье пӧлӧн, Уральскӧй гӧраяссянь Берингово мореӧдз, нюжӧдчӧма тундра зона.
Тундра босьтӧ и полярнӧй мореясын діяссӧ; сӧмын Севернӧй Земля діяс, кодъяс куйлӧны ӧти широта вылын Земля Франца-Иосифа діяскӧд, пырӧны йи зонаӧ.
Западнӧй Сибирын тундралӧн лунвыв границаыс мунӧ пӧшти сэті жӧ, кыті и войвыв полярнӧй круг, Восточнӧй Сибирын, кӧні гожӧмыс шоныдджык, сійӧ вешйӧ войвывлань, а медся ылі асыв-войвылын, сы вӧсна мый сэні матынӧсь кӧдзыд мореяс, лэччӧ лунвывлань Камчатка полуостровӧдз.
Азияын тундра, кыдзи и Европаын, — медсясӧ нюрсялӧм равнина, коді вевттьысьӧма рудоввеж нитш ковёрӧн, а косджык местаясын — лишайникъясысь артмӧм югыдджык гырысь пятнаясӧн.
Тундраын оз тыдав ни ӧти пу, сӧмын кӧнсюрӧ нитшъяс да лишайникъяс костын паныдасьлӧны карликӧвӧй кыдз да полярнӧй бадь кустъяс.
Сибирскӧй тундраын олӧны сійӧ жӧ животнӧйясыс, мый и европейскӧй тундраын.
Быдлаын эмӧсь пеструшкаяс; позьӧ паныдасьны войвывса дикӧй кӧр стадаяскӧд; кыйсьысьлы европейскӧй тундраын дорысь тшӧкыдджыка сюрлӧ кынь, кодлӧн тӧвся лым кодь еджыд куыс зэв дона.
Тулысын тундраӧ воӧны зэв уна дзодзӧг, утка да ваын уялысь мукӧд лэбач чукӧръяс; найӧ поздысьӧны нюръясын да посни тыяс дорын.
Найӧс кыйӧны тундраса олысьяс.
Населениеыс сибирскӧй тундраын, кыдзи и европейскӧй тундраын, абу уна.
Паськалӧма кӧр видзӧм да кыйсьӧм.
Но и тані сӧветскӧй кадӧ лоины выль посёлокъяс да каръяс, аддзӧма полезнӧй ископаемӧйяслысь месторождениеяс, и олысьясыс вочасӧн пыр содӧны.
Тундралӧн лунвыв окраинаын быдмӧны пуяс.
Первойсӧ тайӧ шочиника быдмысь ляпкыдик ӧтка пуяс; ставсьыс ылӧджык войвылӧ пырӧ Сибирын ниа пу.
Вочасӧн пуяс лоӧны пыр унджык; паныдасьлӧны то вӧр діяс, то тундра участокъяс.
Тайӧ — лесотундра полоса.
Ещӧ ылынджык лунвылын лесотундра вочасӧн вуджӧ пасьтала сулалысь лыска вӧрӧ — тайгаӧ.
Вӧр зона.
Севернӧй Азияын тайга босьтӧ зэв ыджыд пространство; некӧн мукӧд свет юкӧнын абу вӧрӧн вевттьысьӧм сэтшӧм ыджыд площадьыс.
Дзонь сутки самолёт лэбӧ Уралсянь Сибирь вомӧн, и пыр сы улын вольсассьӧма море кодь паськыд веж вӧр, коді коставлӧ сӧмын ю долинаясын да нюрсялӧм местаясын.
Пуяслӧн состав серти западносибирскӧй тайга торъялӧ европейскӧй тайгаысь: Европаын векджык быдмысь коз пуысь да пожӧмысь кындзи, сибирскӧй тайгаын быдмӧны ньыв пу, сус пу да ниа пу.
Лыска пуяскӧд сорӧн быдмӧны коръя пуяс — кыдз, пипу.
Западно-Сибирскӧй низменностьын уналаын эмӧсь паськыд нюръяс.
Сус пу — сибирскӧй тайгаын медся ыджыд пу.
Сус пу кольясын эм посньыдик чӧскыд ӧрешки; ӧрешки чукӧртӧмыс — тайгаын олысьяслӧн промыселъяс пиысь ӧти.
Восточнӧй Сибирын медся уна быдмӧ ниа пу.
Сылӧн лыскыс небыд, нюдзвиж рӧма; тӧв кежлӧ лыскыс усьӧ.
Ниа пу — ценнӧй вӧр, сійӧ дыр оз сісьмы.
Сибирскӧй тайгаын эмӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс европейскӧй тайгаын паныдасьлӧны шоча нин.
Тані эмӧсь ошъяс, ручьяс, йӧраяс, кӧръяс, лэбачьяс пиысь — сьӧлаяс, дозмӧръяс.
Сибирса кыйсьысьяс мунӧны тайгаӧ тӧвбыд кежлӧ да кыйӧны уна дона пушнӧй зверӧс — уръясӧс, ручьясӧс, низьясӧс.
Важӧн хищническӧй способъясӧн кыйсьӧм вайӧдліс медся ценнӧй животнӧйяс чинӧмӧ: пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма бобръясӧс, шоча кутіс паныдасьлыны низь.
Сӧветскӧй правительство принимайтӧ мераяс, медым видзны тайӧ зверъяссӧ: лӧсьӧдӧма заповедникъяс, кӧні кыйсьыны запретитӧма.
Сибирын развивайтчӧ вӧр лэдзӧм.
Неважӧн на Сибирса вӧр ньӧти эз используйтчыв: пӧрысь пуяс сісьмылісны кок йылас, пӧрласисны, тыртісны хламӧн вӧрсӧ да мешайтӧны быдмыны том пуяслы.
Ӧні тайгаын пӧрӧдӧны вӧрсӧ, керъяссӧ кылӧдӧны юяс кузя вӧр пилитан заводъяс дінӧ; пилитӧм вӧрсӧ мӧдӧдӧны Сӧветскӧй Союзса быдсяма стройкаяс вылӧ, а сідзжӧ Севернӧй морскӧй туй кузя петкӧдӧны граница сайӧ.
Вӧрысь весалӧм участокъяс вылын население занимайтчӧ видз-му вӧдитӧмӧн да скӧт видзӧмӧн.
Зэв аслысногаӧсь Севернӧй Азиялӧн асыв-лунвыв юкӧнъясса сора да паськыд коръя вӧръяс, кодъяс быдмӧны Амурлӧн шӧр юкӧн пӧлӧн да Японскӧй море дорын.
Тані тайгаса лыска пуяс быдмӧны ӧтлаын лунвывса коръя быдмӧгъяскӧд.
Тайӧ местаястіыс медводдзаысь путешествуйтіс Н. М. Пржевальский.
Сійӧ тадзи гижліс тайӧ вӧръяс йывсьыс: «Кыдзкӧ тешкодь аддзыны войвывса да лунвывса формаяслысь сорласьӧма, кодъяс тані паныдасьлӧны кыдзи растительнӧй, сідзи и животнӧй царствоын.
Торйӧн ёна шензьӧдӧ коз, код гӧгӧр гартчӧ виноград, либӧ пробкӧвӧй пу да грецкӧй ӧрех, кодъяс быдмӧны орччӧн сус пукӧд да ньыв пукӧд.
Кыйсян пон корсьӧ тіянлы ошкӧс либӧ низьӧс, а сэн жӧ орччӧн позьӧ паныдасьны и тигркӧд...»
Унапӧлӧс паськыд коръя вӧръяс вӧвлісны и Великӧй Китайскӧй равнина войвыв юкӧнын.
Ӧні вӧръяс местаас муяс.
Степьяс.
Западно-Сибирскӧй низменностьлӧн лунвыв юкӧнас тайга вежсьӧ лесостепӧн да стенӧн.
Плодороднӧй чернозёмнӧй почваяс лышкыда мынтысьӧны му вӧдитысьлы уджсьыс; паськыд степнӧй пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны гырысь скӧтлӧн да ыжъяслӧн ыджыд стадаяс.
Западно-Сибирскӧй низменностьлӧн лунвыв юкӧнас эмӧсь зэв паськыд некор на гӧрлытӧм эжа муяс.
Партия да правительство чукӧстӧм серти тайӧ муяс вылас воӧны уна сӧветскӧй йӧз.
Тані организуйтчӧны выль совхозъяс да колхозъяс.
Сӧветскӧй правительство мӧдӧдӧ татчӧ видз-му уджалан быдсяма машинаяс.
Степын эжасӧ гӧрӧны, и выль муяс вайӧны шобділысь гырысь урожайяс.
Восточнӧй Сибирын степьясыс абу дорвыв.
Торъя степнӧй участокъяс куйлӧны тайга лунвыв юкӧнас діяс моз.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылын нуӧдӧй Азияын тундралысь, вӧр зоналысь да степьяслысь границаяссӧ (высокогорнӧй областьяс позьӧ не пасйыны).
2. Сравнитӧй сибирскӧй тайга европейскӧй тайгакӧд; мыйӧн найӧ ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
3. Картаяс серти, кодъяс тіян эмӧсь, опишитӧй Камчаткалысь природасӧ.
11. Пустыняяс да полупустыняяс.
Пустыняяс да полупустыняяс босьтӧны Центрально-Азиатскӧй нагорье, Туранскӧй низменность, Малӧй Азиялысь да Иранскӧй нагорьелысь шӧр юкӧнъяссӧ, а сідзжӧ Аравия полуостров.
Азиатскӧй пустыняясысь унджыкыс куйлӧны умереннӧй поясын, сӧмын Аравийскӧй пустынялӧн лунвыв юкӧныс войвыв тропиксянь лунвывланьын, жар поясын.
Кос климат вӧсна растительнӧй да животнӧй мирыс тані гӧль.
Пустыняын быдмӧгъяс оз дорвыв быдмыны: найӧ быдмӧны торъя кустъясӧн, ӧта-мӧдсьыс ылынкодь.
Тайӧ медсясӧ чорыд турунъяс да неыджыд кустарникъяс.
Найӧ зэв аслысногаӧсь: быдмӧгъяслӧн коръясыс зэв посниӧсь да влагасӧ испаряйтӧны этша.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн коръясыс пӧрӧмаӧсь сутшкасянъясӧ, а ӧткымынъяс — дзик кортӧмӧсь.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыс зэв кузьӧсь; ӧтияслӧн найӧ ёна паськалӧны бокъясӧ да босьтӧны влагасӧ му веркӧсса слӧйысь; мӧдъяслӧн вужъясыс пырӧны зэв пыдӧ муӧ, васӧд слӧйӧдзыс, кытысь найӧ босьтӧны колана влагасӧ.
Центральнӧй Азияса да Туранскӧй низменностьса пустыняясын быдмысь аслыснога пу саксаул мукӧдлаын артмӧдӧ заросльяс, кодъясӧс весиг шуӧны саксаул «вӧрӧн», кӧть найӧ некор оз быдмыны сэтшӧм тшӧкыда, мый вермасны мунны прамӧй вӧр вылӧ.
Саксауллӧн зэв посни коръяса либӧ дзик кортӧм вожъясыс пӧшти оз сетны гож сай; сылӧн пуыс сэтшӧм сьӧкыд, мый вӧйӧ ваын, да сэтшӧм чорыд, мый сійӧс оз позь вундыны пуртӧн.
Лыа пустынялӧн природаыс гӧль, но век жӧ и лыа вылын паныдасьлӧны кос радейтысь посньыдик быдмӧгъяс, кодъяс асланыс вужъяснас крепитӧны лыасӧ.
Но животнӧйяс кӧ бырӧдасны тайӧ быдмӧгъяссӧ да кок гыжъяснас перъяласны топалӧм лыасӧ, сійӧ лоӧ шавъяланаӧн, и тӧв кокниа сійӧс нӧбӧдӧ.
Тӧв лэптӧ лыа чиръяссӧ да нӧбӧдӧ найӧс, кытчӧдз оз паныдась кутшӧмкӧ мытшӧд, коді кутас лыасӧ.
Тадзи мукӧддырйи артмӧ бархан — подков кодь лыа мыльк.
Тӧлыс нӧбӧдӧ лыа чиръяссӧ бархан ӧтар боксяньыс мӧдар бокас, и барханыс вочасӧн вешйӧ сыладорӧ, кодарӧ пӧльтӧ тӧлыс.
Барханъяс вермӧны тыртны муяс, ӧткӧн сулалысь оланінъяс да весиг быдса сиктъяс.
Лыалысь вешйӧмсӧ сувтӧдӧм могысь сӧветскӧй Средньӧй Азияын пустыняясын барханъяс вылӧ садитӧны быдмӧгъяс.
Ещӧ гӧльджык растительностьыс сёйӧда да изъя, щебеньӧн вевттьысьӧм пустыняын.
Из кодь чорыд, кос, потласьӧм сёй вылын пӧшти нинӧм оз быдмы.
А сэні, кӧні пустыняын эм ва, растительностьыс дзик мӧд.
Пустыняын визувтысь юяс берегъясын сука быдмӧны камыш, кустарникъяс да пуяс.
Тані лоӧны оазисъяс, овмӧдчӧны йӧз; найӧ обрабатывайтӧны му да нуӧдӧны васӧ асланыс муяс вылӧ.
Пустыняяслӧн гӧль растительностьыс век жӧ сетӧ тырмымӧн кӧрым турун сёйысь гырысь животнӧйяслы.
Тані паныдасьлӧны антилопаяслӧн разнӧй видъяс, дикӧй осёлъяс, эм уна грызун.
Торйӧн уна пресмыкайтчысьяс — лёкгагъяс, змейяс.
Центральнӧй Азияса пустыняясын Н. М. Пржевальский медводдзаӧн аддзис дикӧй верблюдӧс да дикӧй вӧлӧс, коді оз паныдасьлы некӧн мукӧдлаын.
Кӧрым да ва корсьӧм могысь дикӧй вӧвъяс ветлӧны зэв ылӧ.
Верблюдъяс бура приспособитчӧмаӧсь овны пустыняын: найӧ сёйӧны чорыд сутшкасьысь быдмӧгъяс, некымын лун вермӧны овны ватӧг.
Пустыняса животнӧйяс велалӧмаӧсь терпитны ва тырмытӧмсӧ, а ӧткымын посни животнӧйяс весиг дзик оз юны васӧ, олӧны сійӧ влаганас, коді эм найӧ сёянын.
Животнӧйясыс вижоврудӧсь, кутшӧм и пустынялӧн рӧмыс.
Гожся жар лунӧ кажитчӧ, мый пустыняын некутшӧм олӧм абу: став ловъяыс дзебсьӧ сотысь шонді югӧръясысь кутшӧмкӧ кусттор улӧ гож сайӧ либӧ дзебсьӧ лыа пытшкӧ.
Уна животнӧй петӧ гусьыс сёян корсьны сӧмын войнас.
Ӧткымынъяс став гожся тӧлысьяссӧ узьӧны.
Зэв ыджыд лыаа пустыняяс куйлӧны Туранскӧй низменностьын (Каракум да Кызылкум), а сідзжӧ Памирсянь асывланьыс Куньлунь да Тянь-Шань горнӧй хребетъяс костын.
Гоби плоскогорье вылын медсясӧ сёйӧда да изъя пустыняяс; ыджыд пространствояс вевттьысьӧмаӧсь щебеньӧн — выветривайтчӧмӧн разрушитчӧм каменнӧй породаяс торпыригӧн (64 рис.).
Уна местаясын муыс дзик оз рӧдит, а некымын дас километр кузя сы вылын нинӧм оз быдмы.
Иранскӧй нагорьеын да Малӧй Азияса шӧр юкӧнын медсясӧ полупустыняяс.
Пустыняын населениеыс этша.
Олысьясыс видзӧны скӧтӧс: рӧдмӧдӧны ыжъясӧс, верблюдъясӧс.
Кӧні эм ва, лоӧмаӧсь оазисъяс; сэні населениеыс уна, найӧ вӧдитӧны му.
Сӧветскӧй Союзса пустыняясын кодйӧны ыджыд каналъяс да ороситӧм муяс вылын садитӧны садъяс, быдтӧны хлопчатник, рис да мукӧд ценнӧй сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс.
Тибетлӧн природа.
Джуджыд Тибетскӧй нагорьелӧн природаыс зэв аслыснога.
Суровӧй климат, изъя да уналаын ёна солассьӧм почваыс быдмӧгъяслы абу бур.
Тибетлӧн войвыв юкӧнас быдмӧны посньыдик, некымын сантиметр джуджда, турун чукӧръяс.
Пуяс дзик абуӧсь, сӧмын юяс берег пӧлӧн сюрлӧны кустарникъяс.
Тибетлӧн лунвыв юкӧнын климатыс небыдджык да растительностьыс озырджык.
Тані эмӧсь турунӧн вевттьысьӧм кос степьяс; найӧ сетӧны кӧрым уна животнӧйяслы, кодъяс сёйӧны турун.
Асыввыв юкӧнас долинаясын быдмӧны пуяс.
Тибетса степьясын олӧ дикӧй як ӧш, сійӧ ыджыд, ён да выносливӧй животнӧй.
Сылӧн сьӧд гӧныс сук да чорыд да ӧшйӧ увлань паськыд сыръяс моз.
Животнӧйлы сійӧ лоӧ кӧдзыд му вылас вольӧс пыдди.
Тибетса олысьяс рӧдмӧдӧны якъясӧс да пӧльзуйтчӧны наӧн кыдзи вьючнӧй животнӧйясӧн; якъяс сетӧны йӧв, яй да кучик.
Пржевальский гижӧ, мый му шар вылын шоч местаясын позьӧ аддзыны сэтшӧм уна зверӧс; степнӧй пӧскӧтинаяс вылын, кодъяс тӧвнас пӧшти оз вевттьысьлыны лымйӧн, йирсьӧны якъяслӧн, дикӧй осёлъяс — куланъяслӧн стадаяс, зэв уна антилопа.
Тані жӧ уна посни грызун, кодъяс олӧны пыді гуясын.
Гӧра бокъясын йирсьӧны горнӧй межъяс (65 рис.).
Населениеыс видзӧ скӧтӧс, кӧнсюрӧ эмӧсь обработайтӧм муяс.
Тані 4500 м вылнаын кымын олысьясыс кӧдзӧны ид.
Некӧн мукӧдлаын та вылнаын оз вӧдитны му.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылын пасйӧй Азияса пустыняяслысь зона.
2. Мыйӧн торъялӧны азиатскӧй пустыняясса быдмӧгъяс?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс пустыняясса юяслӧн?
12. Субтропикъяс, тропическӧй вӧръяс да саваннаяс.
Субтропикъяс.
Кос субтропикъяслӧн растительность паныдасьлӧ Западнӧй Азияын.
Морелань восьса Малӧй Азиялӧн море берегдорса юкӧнъясын климатыс средиземноморскӧй.
Тані субтропическӧй растительностьыс мунӧ Южнӧй Европаса растительность вылӧ: быдмӧны век веж кустарникъяс да пуяс — миртаяс, олеандръяс, лавръяс, век веж коръя дубъяс.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеын, кӧні климатыс васӧд да осадокъяс усьӧны во гӧгӧр чӧж, развитчӧма васӧд субтропикъяслӧн озырджык растительность.
Тані сука быдмӧны клёнъяс, букъяс, каштанъяс, грецкӧй ӧрех.
Тайӧ пуясыс кындзи, паныдасьлӧны век веж пуяс да кустарникъяс: лавръяс, дубъяс, лы кодь чорыд самшит, лавровишня.
Пуяс гӧгӧр гартчӧмаӧсь плющ, дикӧй винограднӧй лоза да мукӧд гартчан быдмӧгъяс.
Тані быдтӧны чай, мандаринъяс, апельсинъяс да лимонъяс.
Медся мича местаясас стрӧитӧма курортъяс, кӧні шойччӧны Сӧветскӧй Союзса уджалысь йӧз.
Ещӧ унасикасаджык васӧд субтропикъяслӧн субтропическӧй растительностьыс ыджыд пространство вылын — Великӧй Китайскӧй равниналӧн лунвыв юкӧнын (Янцзы ю бассейнын) да сыысь лунвылынджык сулалысь орчча гӧраясын.
Тані век веж дубъяскӧд, лаврӧвӧй пуяскӧд сорті-кості быдмӧны камфарнӧй да лакӧвӧй пуяс, бамбук, гырысь еджыд цветъяса магнолия, камелиялӧн кустъяс; паныдасьлӧны пальмаяс.
Но естественнӧй растительностьыс кольӧма шоч местаясын.
Китайын уна йӧзыс ёна вежисны местностьлысь ӧбликсӧ: быдлаын тыдалӧны муяс, кытчӧ кӧдзӧма рис, хлопчатник.
Быдмӧны чайнӧй кустъяс (сылӧн рӧдинаыс Азиялӧн тайӧ юкӧныс), тутӧвӧй пу, кодлӧн коръясӧн вердӧны шелковичнӧй лёльӧӧс.
Овмӧсын ыджыд тӧдчанлуныс бамбуклӧн.
Сылӧн идзас кодь тӧщӧ пытшкӧса кыз заясыс кокниӧсь, но крепыдӧсь, употребляйтчӧны стрӧитчигӧн, мебель вӧчӧм вылӧ, мунӧны водопроводнӧй трубаяс пыдди да с. в.
Тропическӧй вӧр да саваннаяс.
Индостан, Индокитай полуостровъяс вылын да Зондскӧй діяс вылын быдмӧ тропическӧй растительность.
Тайӧ областьясыс куйлӧны жар поясын, воздухлӧн во гӧгӧр чӧж ыджыд температураыс да тырмымӧн мында осадокъясыс ёна отсалӧны растениеяс быдмӧмлы.
Осадокъясыс тані оз быдлаын ӧткодя усьны.
Сійӧ местаясас, кӧні осадокыс зэв уна (вонас 100 см-ысь унджык) быдмӧ васӧд тропическӧй вӧр.
Сійӧ быдмӧ Зондскӧй діяс вылын, Цейлон ділӧн юкӧн вылын да Индокитай да Индостан полуостровъяс вылын.
Гималаилӧн лунвывса подув дорас быдмӧны тропическӧй быдмӧгъяслӧн сук, прӧйдитны позьтӧм заросльяс, сідз, шусяна «джунгли» (66 рис.).
Васӧд тропическӧй вӧр — сук чаща, кӧні быдмӧны унапӧлӧс век веж пуяс.
Сэтысь шоча позьӧ аддзыны орччӧн кык ӧткодь пу.
Тані быдмӧны быдсяма пальмаяс, древовиднӧй папоротникъяс, бамбук, хлебнӧй пу.
Эмӧсь быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны пряностьяс: гвоздика, перец, корица.
Вель уна пуяс сетӧны ценнӧй древесина, коді мунӧ мебель вӧчӧм вылӧ (кӧрт пу, сьӧд пу, гӧрд пу).
Васӧд тропическӧй вӧрыс быдмӧ некымын ярусӧн.
Ӧткымын пуяс овлӧны 40–60 м джуджда; налӧн стволъясыс кыпӧдчӧны колоннаяс моз да сӧмын выліас паськалӧ вожъяслӧн да коръяслӧн сук туганыс.
Тайӧ великанъяс улын некымын ярусӧн быдмӧны ляпкыдджык пуяс.
Вӧрас рӧмыд; шонді югӧрыс ӧдва писькӧдчӧ сук коръяс пырыс.
Тайӧ вӧр чащаыслӧн тшӧкыдлуныс ещӧ ёнджыка содӧ зэв уна гартчан быдмӧгъяс — лианаяс — вӧсна; найӧ, быттьӧ канатъяс, гартчӧны пу стволъяс гӧгӧр, ӧти пусянь вуджӧны мӧдӧ да мукӧдлаті вӧчӧны вӧр чащасӧ прӧйдитны дзик позьтӧмӧн.
(Видзӧд тропическӧй вӧрлысь цветнӧй картина).
Пу стволъяс, вожъяс да коръяс вылас быдмӧны посньыдик быдмӧгъяс.
Ӧткымынъяслӧн на пиысь веж коръясыс абуӧсь да найӧ питайтчӧны сійӧ быдмӧг сокъясӧн, код вылын овмӧдчӧмаӧсь.
Татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны паразитъясӧн.
Ыджыд озырлунӧн да унасикаса растительностьӧн торъялӧны экваториальнӧй областьса вӧръяс Большӧй Зондскӧй діяс вылын (68 рис.).
Индокитай да Индостан берег доръясын, кӧні пӧльтӧны муссонъяс, вӧръясыс асланыс состав серти гӧльджыкӧсь; сэні вель уна пуяслӧн коръясыс кос кад кежлӧ гылалӧны.
Сійӧ местаясас, кӧні усьӧ этшаджык осадок, — Декан плоскогорьеын, Индокитай долинаясын, кодъясӧс гӧраяс сайӧдӧны морскӧй тӧвъясысь, — тропическӧй вӧръяс абуӧсь; тані паськалӧмаӧсь саваннаяс.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь кузь чорыд турунӧн, код шӧрын неыджыд чукӧръясӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн быдмӧны негырысь пуяс — акацияяс, мимозаяс.
Гӧра бокъясын растительностьыс вежсьӧ вылна сертиыс.
Гималайскӧй гӧраяслӧн лунвыв подувъясас быдмӧны тропическӧй джунгли; найӧ кайӧны пӧкатъясӧдыс 1000 м вылнаӧдз.
Наысь вылынджык быдмӧны субтропическӧй вӧръяс; найӧ сэсся вежсьӧны умереннӧй широтаясса коръя да лыска пуяса вӧръясӧн.
Вӧръясысь вылынджык лоӧны ляпкыда быдмысь пуяслӧн да кустарникъяслӧн заросльяс да высокогорнӧй, либӧ альпийскӧй, видзьяслӧн пояс.
А ещӧ вылынджык заводитчӧ некор сывлытӧм лымлӧн да ледникъяслӧн область.
Южнӧй Азияса вӧръясын да саваннаясын олӧ уна животнӧй.
Пуяс вылын олӧны разнӧй пӧрӧдаа обезьянаяс, кодъяс пӧвстын эмӧсь и мортсяма гырысь обезьянаяс — орангутангъяс да гиббонъяс.
Вӧр чаща доръясын олӧ ӧнія кадся мувывса животнӧйяс пиысь медся гырысьыс — слӧн (69 рис.).
Хищнӧй животнӧйяс лыдысь тані паныдасьлӧны тигръяс, леопардъяс; эмӧсь носорогъяс, дикӧй ӧшъяс (буйволъяс), кӧръяс, кабанъяс.
Уна тані лёкгагъяс да змейяс (7 м кузьта удав, ядӧвитӧй очковӧй змей, код курччӧмысь верман кувны).
Южнӧй Азиялысь природасӧ ёна вежӧма морт.
Южнӧй Азияын населениеыс уна; та вӧсна ыджыд пространствояс, кодъяс войдӧр вӧлі вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн либӧ саваннаӧн, ӧні пӧрӧмаӧсь обработайтӧм муясӧ, кодъяс вылын быдтӧны рис, чайнӧй куст, хлопчатник, сахарнӧй тростник.
Пыр ӧткодь жар поводдя вӧсна позьӧ босьтны ӧти му вылысь вонас некымын урожай.
Быдтӧны сідзжӧ хиннӧй пу, код кырсьысь вӧчӧны лекарство малярияысь, да кокосӧвӧй пальма, код ӧрехъясысь пӧлучайтӧны кокосӧвӧй вый.
Ыджыд тӧдчанлуныс каучукӧвӧй пуяса плантацияяслӧн (каучукӧвӧй пулӧн кынмӧм сокыс мунӧ резина вӧчӧм вылӧ).
Зондскӧй діяс вылын да Индокитайын чукӧртӧны зэв уна каучук (70 рис.).
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Пасйӧй контурнӧй карта вылын Азияса субтропикъяслысь, тропическӧй вӧръяслысь да саваннаяслысь границаяссӧ.
2. Видзӧдлӧй карта кузя (60 рис.), кутшӧм зонаяс вежсьӧны Азия территория вылын войвывсянь лунвылӧ асыввыв долготалӧн 80°-а меридиан пӧлӧн.
3. Став картаяс серти, кодъяс тіян эмӧсь, составитӧй Ява ді вылын (Большӧй Зондскӧй діяс) природалысь характеристика.
НАСЕЛЕНИЕ ДА ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
13. Азияын население.
Карта серти удж.
Видзӧдлӧй Азияса населениелысь карта да сылысь условнӧй знакъяссӧ (71 рис.).
Населениелӧн лыд да плотность.
Азияын — став свет юкӧнъясысь медыджыдын — населениеыс медся уна.
Азияын олӧ 1400 млн. мортысь унджык, мӧдногӧн кӧ, му шарвывса став населениелӧн джынсьыс унджык.
Лыд сертиыс Азиялӧн население кыкпӧв дорысь на унджык Европаса населениеысь.
Но населениелӧн плотностьыс Азияын пӧшти кыкпӧв ичӧтджык Европаын дорысь; Азияын населениелӧн шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылын 32 морт.
Азияын населениеыс распределитчӧма зэв абу ӧткодя.
Сэні эмӧсь паськыд областьяс, кӧні населениеыс зэв шоч, и ыджыд пространствояс, кодъяс плотность сертиыс оз уступайтны Западнӧй Европаса тшӧкыда заселитӧм странаяслы.
Населениеыс шоч Сибирлӧн тундраын да тайгаын, а сідзжӧ Аравиялӧн, Туранскӧй низменностьлӧн да Центрально-Азиатскӧй нагорьелӧн пустыннӧй пространство вылын.
Но сӧветскӧй власть дырйи ылӧ Сибирь войвылӧ паськаліс видз-му вӧдитӧм, Сибирын заводитісны используйтны зэв ыджыд вӧръяслысь озырлунъяссӧ да полезнӧй ископаемӧйяссӧ.
Сӧветскӧй Средньӧй Азияса пустыняясын содӧ орошайтан муяслӧн площадь.
Такӧд йитӧдын тундраын да тайгаын, войдӧр йӧзтӧм местаясын, лоины сиктъяс да каръяс, среднеазиатскӧй пустыняясын быдмисны олысьяса выль оазисъяс.
Населениеыс уна Великӧй Китайскӧй равнина вылын да Китайлӧн море доръясын, Японскӧй діяс вылын, Индостан полуостров вылын, тшӧтш и Индо-Гангскӧй низменностьын, Ява ді вылын (Большӧй Зондскӧй діяс).
Азияса ӧткымын народъяс зэв важ кадъясӧ нин, европеецъяс дорысь ёна водзджык, создайтісны ассьыныс озыр культура.
Азияса народъяс.
Азиялӧн населениеыс аслас состав сертиыс зэв абу ӧткодь.
Азиатскӧй народъясысь унджыкыс пырӧны жёлтӧй (монголоиднӧй) расаӧ.
Тайӧ расаас пырӧны сӧветскӧй Средньӧй Азияса народъяс — узбекъяс, казахъяс, туркменъяс, а сідзжӧ киргизъяс.
Тайӧ жӧ расаӧ пырӧны монголъяс, кодъяс Гоби плоскогорьеса кос степьясын да пустыняясын видзӧны ыж, кӧза, верблюд да вӧв стадаяс.
Найӧ олӧны кочевӧя, мӧдногӧн кӧ, асланыс стадаясӧн ветлӧдлӧны ӧти пӧскӧтина вывсянь мӧдӧ (72 рис.).
Монголъяслы родственнӧй бурятъяс олӧны оседлӧя Байкал ты дорын.
Жёлтӧй расаӧ пырӧны сідзжӧ китаецъяс, древньӧй культураа народ: найӧ изобретитісны компас, первойясӧн кутісны пӧльзуйтчыны порохӧн, велалісны вӧчны фарфор (вӧлі кад, кор Европаын вылӧ донъявсисны да употребляйтчисны украшение пыдди весиг китайскӧй фарфорӧвӧй пӧсудалӧн жугласьӧм торъясыс).
Китаецъяс — зэв бур видз-му вӧдитысьяс: найӧ зэв бура обрабатывайтӧны да удобряйтӧны муяснысӧ да босьтӧны озыр урожайяс.
Помещикъясӧн, а сідзжӧ сэтчӧс да иностраннӧй капиталистъясӧн угнетайтӧм вӧсна китайскӧй народлӧн эз вӧв позянлун развивайтны ассьыс культурасӧ.
Сӧмын народнӧй власть лӧсьӧдӧм бӧрын китайскӧй народ сувтіс культурнӧя ӧдйӧ быдман туй вылӧ.
Тибетын олӧны тибетецъяс, Корея полуостров вылын — кореецъяс, Японскӧй діяс вылын — японецъяс.
Жёлтӧй расаа народъяс олӧны сідзжӧ Индокитай полуостров вылын.
Зондскӧй діяс вылын олӧны малаецъяс, та вӧсна Зондскӧй да накӧд орчча діясыс шусьӧны Малайскӧй архипелагӧн.
Индостан полуостров лунвыв юкӧнын да Цейлон ді вылын олӧны дравидъяс, кодъяс пырӧны чёрнӧй (негроидно-австралоиднӧй) расаӧ.
Уна азиатскӧй народъяс пырӧны белӧй (европеоиднӧй) расаӧ.
Татшӧмъясыс индиецъяслӧн уна народностьяс, олӧны Индо-Гангскӧй низменность вылын да Индостан полуостров войвылын.
Иранскӧй нагорье вылын олӧны персъяс да афганецъяс, Аравияын — арабъяс.
Белӧй расаӧ пырӧны сідзжӧ Закавказьеса олысьяс — грузинъяс, армяна да мукӧд народъяс.
Севернӧй Азияын унджык населениеыс — русскӧйяс, кодъяс воисны Европейскӧй Россияысь да овмӧдчисны Сибирь лунвылын.
Роч йӧз зэв уна вӧчисны паськыд Сибирь исследуйтӧм могысь.
ХVI–ХVII нэмъясын роч казакъяс-землепроходецъяс 60 во чӧжӧн мунісны став Сибирь кузя Уральскӧй гӧраяссянь Тихӧй океанса мореясӧдз, восьтісны сэсся ылысса Камчатка да Курильскӧй діяс.
Сибирса кӧреннӧй народъяс — якутъяс, бурятъяс да мукӧдъяс, кодъяс олӧны тані ёна важысянь, рочьяскӧд паныдасьӧм бӧрын унаторйӧ велалісны насянь: тӧдмасисны видзму вӧдитӧмӧн да разнӧй ремеслӧясӧн, кодъясӧс войдӧр, рочьяс вотӧдз, найӧ эз тӧдлыны.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Население карта серти (71 рис.) тӧдмалӧй, Азиялӧн кутшӧм юкӧнын населениеыс медся уна, кутшӧмъясын — медся этша.
2. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Азияын олысь народъяслысь нимъяссӧ.
14. СССР, Китай, Корея, Монголия да Вьетнам.
Карта серти удж.
Петкӧдлӧй, Азияса кутшӧм государствояскӧд граничитӧ Сӧветскӧй Союз.
СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧн.
Став Севернӧй Азия Уральскӧй гӧраяссянь Тихӧй океанса мореясӧдз, Курильскӧй да Сахалин діяскӧд тшӧтш, Западнӧй Азиялӧн юкӧн — Туранскӧй низменность, сыкӧд орчча гӧраяскӧд, да Закавказье — составляйтӧны СССР-лысь Азиатскӧй юкӧн.
Территориялӧн ыджда сертиыс СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧн некымынпӧв ыджыдджык Европейскӧй юкӧнсьыс.
А население лыд серти сійӧ ёна кольччӧ сыысь, сы вӧсна мый босьтӧ сибирскӧй тундралысь да тайгалысь, а сідзжӧ Средньӧй Азияса пустыняяслысь этша населениеа пространствояс.
Царскӧй кадӧ Россиялӧн Азиатскӧй юкӧн вӧлі страналӧн вывті бӧрӧ кольӧм да угнетайтан окраинаӧн, сійӧ сетліс сырьё ёнджыка развитӧй Европейскӧй юкӧнлы.
Сибирса кӧреннӧй народъясӧс чорыда эксплуатируйтлісны купечьяс да царскӧй чиновникъяс, налӧн эз вӧв письменность асланыс кывъяс вылын, найӧ вӧліны дорвыв неграмотнӧйӧсь, олісны корысь олӧмӧн да вочасӧн бырисны.
Сӧветскӧй власть дырйи СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧнса народъяслӧн олӧмыс зэв ёна вежсис.
Россиялӧн водзті бӧрӧ кольӧм юкӧнъясын ӧні лоины из шом перъян гырысь шахтаяс, перйӧны нефть да быдсяма рудаяс, заводъясын сывдӧны металлъяс, вӧчӧны сложнӧй машинаяс, стрӧитсьӧны гырысь электростанцияяс, паськалӧ видз-му вӧдитӧм да скӧт видзӧм.
Сӧветскӧй Азияса народъяс пӧлучитісны ассьыныс письменность, велӧдчӧны школаясын асланыс рӧднӧй кыв вылын, лоины грамотнӧйясӧн.
Найӧс оз нин эксплуатируйтны да угнетайтны, а лоины ӧні сӧветскӧй народъяс семьяын тыр правааӧсь.
Китайскӧй Народнӧй Республика.
Китайскӧй Народнӧй Республика — Азияын медся ыджыд государство да мирын медгырысь государствояс лыдысь ӧти.
Территорияыс сылӧн 10 млн. кв. км гӧгӧр — сӧмын неуна ичӧтджык став Европаысь.
Амур берегъяссянь войвылын да медджуджыд Гималайскӧй гӧраясӧдз лунвылын, Памирскӧй нагорьесянь рытыввылын да Тихӧй океанӧдз асыввылын паськӧдчӧмаӧсь Китайскӧй Народнӧй Республикалӧн помтӧм-дортӧм просторъясыс.
Олысьяслӧн лыд серти (602 млн. морт) Китай босьтӧ мирын став странаяс костын первой места.
Китайын населениеыс сы мында жӧ, мыйта став Европаын.
Кыдзи и европейскӧй народно-демократическӧй странаяс, Китайскӧй Народнӧй Республика — государство, кодӧн веськӧдлӧ рабочӧй класс да коді подулавсьӧ рабочӧйяс да крестьяна костын союз вылын.
Китайлӧн природнӧй условиеясыс зэв абу ӧткодьӧсь; сійӧ территориялысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны Центральнӧй Азияса гӧраяс да нагорьеяс, ичӧтджык, асыввывса юкӧныс — Тихӧй океанса мореяс берег дорын равнинаяс.
Тайӧ плодороднӧй равнинаясас йӧзыс уна.
Тані эмӧсь гырысь каръяс да зэв уна сикт; населениелӧн плотностьыс мукӧдлаын 500–600 морт квадратнӧй километр вылын.
Быдлаын вольсассьӧма муяслӧн уна рӧма ковёр, кодъясӧс зіль китайскӧй крестьянство зэв бура обрабатывайтӧ.
Кузь да шоныд гожӧмыс сетӧ позянлун босьтны тані вонас кык, а лунвылас весиг куим урожай.
Муяс вылын быдтӧны рис, шобді, кукуруза, проса, соевӧй бобы, хлопчатник, чайнӧй куст; медся лунвылас — сахарнӧй тростник, лимоннӧй да апельсинӧвӧй пуяс.
Ёна паськалӧмаӧсь бамбукӧн садитӧм местаяс.
Народно-Демократическӧй Китайын помещикъяслысь муяссӧ юклӧма этша муа да мутӧм крестьяна костын.
Пӧшти став крестьянаыс овмӧснысӧ ӧтув нуӧдӧм могысь ӧтувтчисны кооперативъясӧ, налӧн муясыс обрабатывайтсьӧны видз-му овмӧсса машинаясӧн.
Гырысь заводъяс да фабрикаяс государство киын.
Народнӧй правительство стрӧитӧ выль заводъяс да фабрикаяс, кӧрт туйяс да шоссейнӧй туйяс.
Юяс вылын, кодъяс паськыда ойдлӧны, стрӧитсьӧны плӧтинаяс да водоёмъяс.
Тайӧ строительствоас китайскӧй народлы ыджыд отсӧг сетӧны Сӧветскӧй Союз да социалистическӧй лагерса мукӧд странаяс.
Народнӧй власть дырйи ӧдйӧ кыптӧ культура: стрӧитсьӧны школаяс, велӧдчӧны и челядь и верстьӧ йӧз.
Китайскӧй грамота зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый быд знак — иероглиф — петкӧдлӧ оз буква, а быдса кыв либӧ весиг предложение.
Медым лыддьыны газета, колӧ тӧдны 1000 иероглифӧдз, а став иероглифыс уна дас тысяча.
Народнӧй власть зільӧ кокньӧдны грамотаӧ велӧдчӧмсӧ, та могысь чинтісны иероглифъяслысь лыдсӧ да вӧчисны прӧстӧйджыкӧн налысь гижанногсӧ.
Китайскӧй народ шедӧдіс нин гырысь успехъяс ассьыс социалистическӧй овмӧс стрӧитӧмын.
Китайскӧй Народнӧй Республика Сӧветскӧй Союзкӧд ӧтлаын сулалӧ социалистическӧй лагерӧн юрнуӧдысьӧн да выступайтӧ мир да став странаясса народъяслысь безопасность сохранитӧм вӧсна.
Китайскӧй Народнӧй Республикалӧн столицаыс — Пекин, сэні населениеыс 3 млн. мортысь унджык.
Пекин — стариннӧй кар, сійӧ сулалӧ нин 3 тысяча во гӧгӧр.
1949 воын тані, вӧвлӧм императорскӧй дворецводзса площадь вылын, вӧлі провозгласитӧма народнӧй республика да лэптӧма гӧрд флаг, кытчӧ рисуйтӧма вит пятиконечнӧй звезда.
Пекинын сохранитчӧма древньӧй китайскӧй искусстволӧн уна сокровище: мича дворецъяс да храмъяс, мича памятникъяс.
Тайӧ дворецъясас водзті прӧстӧй мортлы эз позь пырны.
Карлӧн быдса юкӧн, кӧні сулаліс императорлӧн дворецыс, вӧлі кытшалӧма джуджыд стенаӧн да шусьыліс «Запретнӧй карӧн».
Ӧні дворецъясыс садъяснас да паркъяснас восьсаӧсь став народлы.
Пекинын уна высшӧй учебнӧй заведение.
Кар шӧрас и доръясас стрӧитсьӧны выль олан керкаяс, больничаяс, школаяс.
Корейскӧй Народно-Демократическӧй Республика.
Корейскӧй Народно-Демократическӧй Республика образуйтчис мӧд мирӧвӧй война бӧрын.
Таӧдз Корея уна во чӧж вӧлі Япониялӧн колонияӧн.
Корейскӧй народ, кодӧс мездіс Сӧветскӧй Армия, лӧсьӧдіс народно-демократическӧй строй, но Кореялысь лунвыв юкӧнсӧ займитісны Америкалӧн Соединённӧй Штатъясса войска, и сэні коли капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн власть.
Некымын во чӧж муніс чорыд война Севернӧй Кореялы паныд.
Но Севернӧй Кореяса народ героическӧй тышын дорйис ассьыс свободасӧ да независимостьсӧ.
Севернӧй Кореялӧн главнӧй карыс — Пхеньян.
Монгольскӧй Народнӧй Республика.
Гоби плоскогорье вылын куйлӧ Монгольскӧй Народнӧй Республика.
Сійӧ образуйтчис 1924 воын на, мукӧд народно-демократическӧй странаясысь водзджык.
Монголияын население медсясӧ занимайтчӧ скӧт видзӧмӧн, рӧдмӧдӧ вӧвъясӧс, верблюдъясӧс, ыжъясӧс, кӧзаясӧс.
Народнӧй власть дырйи Монголияын некымынпӧв содіс скӧтлӧн лыдыс, стрӧитӧма заводъяс да фабрикаяс.
Монгольскӧй Народнӧй Республикаын кыптісны выль каръяс; нуӧдӧма кӧрт туйяс, кодъяс йитісны Монголияӧс Сӧветскӧй Союзкӧд да Китайскӧй Народнӧй Республикакӧд.
Монголиялӧн столицаыс — Улан-Батор.
Демократическӧй Республика Вьетнам.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын Индокитайлӧн асыввыв юкӧнын вӧвлӧм французскӧй колонияяс пыдди образуйтчис Демократическӧй Республика Вьетнам.
Франциялӧн правительство уна во чӧж нуӧдіс война Вьетнамкӧд, зілис восстановитны Индокитайын ассьыс господствосӧ, но вьетнамскӧй народ героическӧя водзсасис иноземнӧй поработительяслы паныд.
Франциялы быть лои признайтны Вьетнамлысь независимость.
Но Вьетнамлӧн лунвыв юкӧнын Америкаса Соединённӧй Штатъяс отсӧгӧн кольӧма помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть.
Демократическӧй Республика Вьетнамын муяссӧ, кодъяс вӧліны водзті иностраннӧй захватчикъяс да помещикъяс киын, сеталӧны крестьяналы.
Государство отсалӧ уджалысь йӧзлы кыпӧдны налысь овмӧсъяссӧ да культурасӧ.
Вьетнамлӧн столицаыс — Ханой кар.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылын пасйӧй СССР-лысь границасӧ Азияын; торъя штриховкаӧн либӧ краситӧмӧн петкӧдлӧй Азияын народно-демократическӧй странаяссӧ да гижалӧй налысь столицаяссӧ.
2. Асланыд картаясӧн пӧльзуйтчӧмӧн индӧй Китайскӧй Народнӧй Республикалӧн асыввыв да рытыввыв юкӧнъясын природалысь особенностьяссӧ, населениелысь плотностьсӧ.
3. Сравнитӧй Азиялысь политическӧй картасӧ полезнӧй ископаемӧйяс картакӧд (45 рис.) да висьталӧй, кутшӧм ископаемӧйясӧн озыр Китай.
15. Индия, Бирма, Индонезия.
Азияса уна государство дыр кад чӧж вӧліны разнӧй капиталистическӧй странаяслӧн колонияясӧн.
Угнетённӧй народъяс нуӧдісны чорыд тыш асланыс мездмӧм вӧсна да унаӧн на пиысь шедӧдісны нин независимость.
Индия.
Индостан полуостров да Индо-Гангскӧй низменность вылын дыр кад чӧж вӧлі английскӧй колонияясысь медся ыджыдыс — Индия.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын, индийскӧй народӧн национально-освободительнӧй тыш нуӧдӧм вӧсна, английскӧй правительстволы быть ковмис сетны Индиялы самоуправление.
Водзті вӧвлӧм английскӧй колониялӧн ыджыдджык юкӧн вылын образуйтчис ыджыд независимӧй государство — Индийскӧй Республика.
Население лыд серти (382 млн.) сійӧ босьтӧ мирын мӧд места, уступайтӧ сӧмын Китайлы.
Индийскӧй Республикалӧн эмӧсь гырысь природнӧй озырлунъяс.
Английскӧй владычествоысь мездысьӧм бӧрын сійӧ сувтіс самостоятельнӧя развивайтчан туй вылӧ.
Правительство нуӧдӧ мераяс, медым кыпӧдны овмӧссӧ: стрӧитсьӧны электростанцияяс, заводъяс да фабрикаяс.
Индийскӧй правительство нуӧдӧ миролюбивӧй политика.
Сӧветскӧй Союз отсалӧ Индиялы стрӧитны промышленнӧй предприятиеяс.
Индийскӧй Республикалӧн столицаыс — Дели, древньӧй храмъяса да дворецъяса стариннӧй кар.
Водзті вӧвлӧм английскӧй колониялӧн ичӧтджык юкӧн вылас находитчӧ Республика Пакистан.
Сылӧн территорияыс расположитчӧма кыклаын: рытыввылын Инд ю кузя да асыввылын Ганглӧн улысса течение пӧлӧн.
Бирма.
Британскӧй колонияӧн вӧлі и Бирма, коді расположитчӧма Индокитай полуостровлӧн рытыввыв юкӧнын.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын бирманскӧй народлӧн народно-освободительнӧй тышыс сэтшӧма ёнмис, мый Англия признайтіс Бирмалысь независимость.
Тані образуйтчис государство Бирманскӧй Союз.
Бирмаын быдтыссьӧ уна рис.
Бирма, кыдзи и Индийскӧй Республика, нуӧдӧ СССР-кӧд дружескӧй отношениеяс.
Индонезия.
Малайскӧй архипелагса діяс вылын расположитчӧма Индонезийскӧй Республика (Индонезия нимыс лоӧ — «Діясвывса Индия»).
Мӧд мирӧвӧй войнаӧдз тайӧ зэв ыджыд да озыр территорияыс вӧлі Голландиялӧн колонияӧн.
Индонезийскӧй народлӧн тышыс вайӧдіс независимӧй государство создайтӧмӧ.
Индонезияын перйӧны уна нефть, озысь руда, вӧчӧны каучук да кокосӧвӧй вый.
Но уна гырысь плантацияяс да нефть перйӧмыс век на иностраннӧй капиталистъяс киын.
Япония, Турция, Иран, Афганистан.
Азияын эмӧсь капиталистическӧй странаяс, кодъяс являйтчӧны Сӧветскӧй Союзлӧн соседъясӧн.
Япония.
Япония босьтӧ гырысь Японскӧй діяс да насянь лунвывланьын куйлысь посньыдик діяс.
Мӧд мирӧвӧй войнаӧдз Япония вӧлі став азиатскӧй государствояс лыдын медся вына капиталистическӧй странаӧн.
Японскӧй капиталистъяс зільлісны подчинитны аслыныс став Азиясӧ: японскӧй войска уськӧдчисны Китай вылӧ, мӧд мирӧвӧй война дырйи захватитісны уна колония, кодъяс принадлежитлісны мукӧд странаяслы.
Сӧветскӧй Армияӧн японскӧй войскаӧс Китайын разгромитӧм бӧрын Японияӧс займитісны Америкаса Соединённӧй Штатъяслӧн войска; США-лӧн воинскӧй частьяс ӧнӧдз на сэнӧсь.
Японияын уна гырысь фабрикаяс да заводъяс.
Японскӧй рабочӧйяс пӧлучайтӧны зэв ичӧт удж дон, а уналы дзикӧдз оз сюр некутшӧм удж.
Японскӧй крестьяна нуӧдӧны ассьыныс овмӧснысӧ ичӧтик муторъяс вылын, кодъясысь мынтӧны помещикъяслы ыджыд дон, а асьныс олӧны зэв гӧля.
Япониялӧн столицаыс — Токио.
Турция.
Капиталистическӧй странаяс лыдӧ пырӧ сідзжӧ Турция, коді босьтӧ Малӧй Азия полуостров.
Турция граничитӧ Сӧветскӧй Союзкӧд (Закавказьеын).
Иран.
Турциясянь асыввывланьын, Иранскӧй нагорье вылын, сідзжӧ Сӧветскӧй Союзкӧд граница пӧлӧн расположитчӧма ыджыд, но шоча населитӧм страна Иран.
Иран озыр нефтьӧн, но сійӧс перйӧмсӧ кутӧны асланыс киын иностраннӧй капиталистъяс.
Афганистан.
Ирансянь асыввывланьын Сӧветскӧй Союзкӧд граница пӧлӧн расположитчӧма Афганистан.
Тайӧ странаыс нуӧдӧ Сӧветскӧй Союзкӧд дружественнӧй отношениеяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Индийскӧй Республикалысь, Бирмалысь да Индонезийскӧй Республикалысь нимъяссӧ да пасйӧй Дели кар.
2. Картаӧн пӧльзуйтчӧмӧн висьталӧй, кутшӧм полезнӧй ископаемӧйясӧн озыр Индийскӧй Республика.
3. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Япониялысь (Токио карӧн), Турциялысь, Иранлысь да Афганистанлысь нимъяссӧ.
III.
АФРИКА
ОБЩӦЙ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР ДА НАСЕЛЕНИЕ.
1. Географическӧй положение да берегъяслӧн очертаниеяс.
Карта серти удж.
1. Сравнитӧй Африкалӧн физическӧй карталысь масштабсӧ Европалӧн да Азиялӧн физическӧй картаяс масштабкӧд.
2. Тӧдмалӧй широтасӧ да долготасӧ Африкалӧн медся войвыв (мыс Кап-Блан) да медся лунвыв (мыс Игольнӧй) точкаяслысь, а сідзжӧ медся рытыввыв (мыс Зелёнӧй) да медся асыввыв (мыс Рас-Хафун) точкаяслысь.
3. Кутшӧм океан кытшалӧ Африкаӧс рытыввывсянь, кутшӧм асыввывсянь?
4. Кутшӧм мореяс торйӧдӧны Африкаӧс Европаысь да Азияысь?
Географическӧй положение.
Экватор вомӧналӧ Африкаӧс пӧшти дзик шӧрӧдыс, и сылӧн ыджыдджык территорияыс куйлӧ войвыв да лунвыв тропикъяс костын.
Аслас площадь серти (30 млн. кв. км) Африка пӧшти куимпӧв ыджыдджык Европаысь, но тӧдчымӧн ичӧтджык Азияысь.
Африкалысь войвыв юкӧнсӧ торйӧдӧны Европаысь Средиземнӧй море да векньыдик Гибралтарскӧй пролив.
Асыв-войвылас Африка йитчӧ Азиякӧд.
На костын тані куйлӧ кузь, но векньыдик Краснӧй море, коді лоӧ Индийскӧй океанлӧн юкӧнӧн.
Сылӧн ваыс зэв шоныд (ва веркӧсас 35°) да зэв сола (ваас 41% сов) жар шонді югӧръяс улын валӧн ёна испаряйтчӧм вӧсна.
Краснӧй да Средиземнӧй море костын эм сушалӧн векньыдик увтас полоса — Суэцкӧй перешеек, коді йитӧ Африкаӧс Азиякӧд.
Тайӧ перешеексӧ вомӧналӧ ХIX нэмын кодйӧм Суэцкӧй канал (160 км кузьта), коді йитӧ Краснӧй мореӧс Средиземнӧй морекӧд да ёна дженьдӧдӧ Европасянь Индийскӧй океанӧ мунан туйсӧ (80 рис.).
Каналсӧ стрӧитісны зэв дыр — быдса дас во.
Мусӧ кодйисны кипомысь, некутшӧм машинаяс эз вӧвны.
Канал стрӧитанінӧ мырдӧн чукӧртісны сэтчӧс крестьянаӧс; на пиысь уна тысяча морт кулісны сьӧкыд уджъяс вӧсна, тшыгъялӧм да висьӧмъяс вӧсна.
Севернӧй Африка абу зэв ылын Европасянь да Азиясянь и важысянь кутліс топыд йитӧд да волысьліс светлӧн тайӧ юкӧнъяскӧд.
Но лунвылын куйлысь паськыд пустыняяс (Сахара да мукӧд) ёна мешайтӧны пырны войвывсянь Африка материклӧн пытшкӧсса юкӧнъясӧ.
Асыввывсянь, лунвывсянь да рытыввывсянь Африкаӧс кытшалӧны Индийскӧй да Атлантическӧй океанъяс.
Берегъяслӧн очертаниеяс.
Зэв ыджыд африканскӧй материклӧн берегъясыс рӧвнӧйӧсь да омӧля вундассьӧмаӧсь мореясӧн. Тайӧн сійӧ торъялӧ Европаысь да Азияысь.
Африка берег дорын эм сӧмын ӧти ыджыд ді — Мадагаскар да ӧти ыджыд залив Гвинейскӧй, но и сійӧ оз пыдӧдз пыр материкас.
Вель уналаын тані кыптывлӧ вына прибой, мый вӧсна зэв сьӧкыд петны берег вылӧ.
Африка берегъяс пӧлӧн плавайтны сьӧкыд, сы вӧсна мый берегъясыс омӧля вундассьӧмаӧсь да суднояслы сулалӧм вылӧ удобнӧй заливъяс да бухтаяс зэв этша.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй Африкалысь кузьтасӧ войвывсянь лунвылӧдз асыввыв долготалӧн 20° кузя да рытыввывсянь асыввылӧ экватор кузя (градусъясын да километръясын).
2. Мерайтӧй Средиземнӧй морелысь пасьтасӧ Африка да Сицилия ді костті, а сідзжӧ Краснӧй морелысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
3. Гижалӧй контурнӧй карта вылӧ тіянӧн велӧдӧм мореяс, заливъяс да гырысьджык діяс, кодъяс куйлӧны Африка берег пӧлӧнын, а сідзжӧ Гибралтарскӧй пролив да Суэцкӧй канал.
2. Веркӧс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Карта серти удж.
1. Африкалӧн физическӧй карта вылысь джудждалӧн шкала серти тӧдмалӧй, океан уровеньсянь мый вылнаын экваторсянь войвылын куйлысь ыджыдджык территорияыс, а сідзжӧ мый вылнаын — экваторсянь лунвылын куйлысь территорияыс.
2. Висьталӧй, ыджыд-ӧ площадь босьтӧны низменностьяс да джуджыд гӧраяс (2 тыс. м-ысь джуджыдджык), сравнитны кӧ найӧс Африкалӧн став территориякӧд.
Веркӧс.
Океан уровеньсянь аслас джуджда сертиыс Африка ёна вылынджык Европа дорысь, но уступайтӧ Азиялы.
Сылӧн доръясыс вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь, зэв крута лэччӧны океан берегъяслань да сьӧктӧдӧны пырны материк пытшкӧсӧ.
Африкалӧн веркӧсыс пӧшти ставнас ӧтсяма.
Сравнитны кӧ Европакӧд да Азиякӧд, тані этша джуджыд хребетъяс да гырысь низменностьяс.
Медсясӧ тані паськыд плоскогорьеяс.
Найӧ нюжӧдчӧмаӧсь уна сё километр вылӧ да кыпӧдчӧны тшупӧдъясӧн ӧти бӧрся мӧд.
Материк пытшкӧсас ӧткымынлаын плоскогорьеясыс лэччӧмаӧсь улӧ, и тані артмӧмаӧсь паськыд, но ёна ляпкыдджык равнинаяс.
Медся вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь Африкалӧн лунвыв да асыввыв юкӧнъясыс.
Южнӧй Африкаса плоскогорьеясӧс асыввывсянь, Индийскӧй океансянь, кытшалӧны зэв важся Драконӧвӧй гӧраяс, кодъяс гырысь пос тшупӧдъясӧн моз крута лэччӧны океанлань.
Восточнӧй Африкаын куйлӧ зэв паськыд Восточно-Африканскӧй плоскогорье.
Сысянь войвывланьын кыпӧдчӧма Абиссинскӧй нагорье.
Сійӧ артмӧма вылӧ кыпӧдчӧм шыльыд либӧ неуна мылькъя плоскогорьеясысь, кодъяс ӧта-мӧдсьыныс торъялӧмаӧсь джуджыд ущельеясӧн.
Кӧнсюрӧ плоскогорьеяс весьтын кыпалӧны горнӧй вершинаяс.
Восточнӧй Африкаса плоскогорьеясті лунвывсянь войвылӧ мунӧ сбросъяслӧн полоса, кӧні артмӧмаӧсь некымын векньыдик да кузьмӧс впадинаяс (81 рис.).
Улӧ лэччӧм местаясын уналаын артмӧмаӧсь зэв гырысь да джуджыд тыяс.
Сбросъяслысь тайӧ полосасӧ водзӧ войвылӧ нуӧдӧ Краснӧй море.
Му коралӧн сбросъяс да вешъясьӧмъяс овлӧны и ӧні, мый вӧсна тані овлӧны чорыд землетрясениеяс.
Сбросӧвӧй потасъяс пӧлӧн кыпӧдчӧмаӧсь кусӧм да действуйтысь вулканъяс.
На пиысь медся ыджыдыс — кусӧм вулкан Килиманджаро (6010 м), Африкаын зэв джуджыд вершина (82 рис.).
Африкалӧн войвыв да рытыввыв юкӧныс улынджык лунвыв да асыввыв юкӧн серти.
Тані паныдасьлӧны низменностьяс да тупкӧса впадинаяс; найӧ медсясӧ куйлӧны материк доръясас да кӧнсюрӧ лэччӧны океанса ва уровеньысь улӧджык.
Дзик Африка войвылын кыпалӧны Атлас гӧраяс.
Найӧ — Африкаын дзик ӧти том складчатӧй гӧраяс; найӧ лоӧны Европаса том складчатӧй гӧраяслӧн продолжениеӧн.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Африка кызвыннас артмӧма зэв важся изверженнӧй породаясысь да зэв озыр унапӧлӧс металл рудаясӧн, но ёна гӧльджык из шомӧн да нефтьӧн.
Южнӧй Африкаын эмӧсь зӧлӧталӧн зэв озыр месторождениеяс. Зӧлӧта перйӧм кузя сійӧ кутӧ капиталистическӧй мирын первой места.
Сы кындзи, тані эмӧсь уна драгоценнӧй изъяс — алмазъяс, эм и кӧрт руда да из шом.
Африка центральнӧй юкӧнын эмӧсь гырысь залежьяс ыргӧнлӧн, озысьлӧн, а сідзжӧ уранӧвӧй рудалӧн. Уранӧвӧй рудаяссӧ иностраннӧй капиталистъяс используйтӧны атомнӧй бомбаяс вӧчӧм вылӧ.
Атласскӧй гӧраясын эмӧсь кӧрт рудаяс, а сідзжӧ фосфоритъяс, мыйысь вӧчӧны видз-му овмӧслы фосфорнӧй удобрениеяс.
Став тайӧ ископаемӧй озырлунъяссӧ захватитӧмаӧсь европейскӧй да американскӧй капиталистъяс. Найӧ мырдӧн тшӧктӧны сэтчӧс олысьяссӧ уджавны зэв сьӧкыд условиеясын шахтаясын да рудникъясын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй физическӧй карта серти, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь Атласскӧй, Драконӧвӧй гӧраяс али Абиссинскӧй нагорье.
2. Видзӧдлӧй учебникын картаяс серти (81 рис.), а сэсся физическӧй карта серти Восточнӧй Африкаса сбросъяслысь полосасӧ.
3. Пасъялӧй контурнӧй карта вылӧ Африкаса гӧраяс, кодъясӧс ті тӧданныд.
4. Пасъялӧй условнӧй знакъясӧн контурнӧй карта вылӧ медся тӧдчана полезнӧй ископаемӧйяслысь месторождениеяссӧ.
3. Климат.
Карта серти удж.
1. Тӧдмалӧй (градусъясын да километръясын), ёна-ӧ ылын экваторсянь куйлӧны Африкалӧн медся войвыв да медся лунвыв точкаясыс.
2. Корсьӧй Африка карта вылысь войвыв да лунвыв тропикъяс да вспомнитӧй, кор шонді овлӧ зенитын экватор весьтын, кор овлӧ зенитын тропикъяс весьтын.
Температура да изотермаяс.
Африка — медся жар свет юкӧн.
Сійӧ пӧшти ставнас куйлӧ жар, либӧ тропическӧй, климата поясын (вогӧгӧрся шӧркодь температураыс тані 20° шоныдысь вылынджык).
Сӧмын дзик войвылыс да лунвылыс сылӧн куйлӧны умереннӧй климата поясын.
Луншӧр кадӧ шондіыс во гӧгӧр чӧж кыпӧдчӧ вылӧ горизонт весьтӧ, а тропикъяс костын вонас кыкысь овлӧ зенитын, — веськыда юр весьтын, да зэв ёна шонтӧ мусӧ (83 рис.).
Сы вӧсна мый Африка куйлӧ экватор кыкнанладорбокас, кыдзи войвыв, сідз и лунвыв полушариеын, то волӧн кадыс тайӧ лунвыв да войвыв юкӧнъясын абу ӧткодь.
Кор экваторсянь войвылын овлӧ тӧв, то сэки сысянь лунвылын гожӧм; и мӧдарӧ, войвывса гожӧм дырйи Африка лунвылын — тӧв.
Январса изотермаяслӧн карта (84 рис.) петкӧдлӧ, мый январын медся вылын шӧркодь температураыс (25°-ысь унджык) овлӧ Африка лунвыв юкӧнын, а войвыв юкӧнас тайӧ жӧ кадас температураыс тӧдчымӧн улынджык (дзик войвылас 10° шоныдысь неуна унджык).
Мӧдарӧ, июльын войвыв Африкаын сулалӧ жар поводдя, и изотермаясыс карта вылын лоӧны кытшъяс кодьӧсь (85 рис.), кодъяс пытшкын июльса шӧркодь температураыс 35°-ысь вылынджык, сэк кор Африкалӧн дзик лунвылас мунӧны 10°–15° изотермаяс.
Пассатъяс да осадокъяс.
Африка климат вылӧ ёна влияйтӧны пассат тӧвъяс.
Экватор бердын, кӧні во гӧгӧр чӧж жар, артмӧ воздухлӧн ичӧт давлениеа область.
Мӧдарӧ, войвыв широталӧн 30° да лунвыв широталӧн 30° бердын му шар вылын артмӧны воздухлӧн ыджыд давлениеа кык пояс.
Воздухлӧн татшӧм не ӧткодь давление вӧснаыс артмӧны тӧвъяс.
Сэтшӧм тӧвъясыс, кодъяс во чӧж пӧльтӧны ыджыд давлениеа пояссянь экваторлань, шусьӧны пассатъясӧн.
Сы вӧсна, мый Му бергалӧ ось гӧгӧрыс, пассатъяс вешйӧны рытыввывлань, мӧдногӧн кӧ, войвыв полушариеын веськыдвылӧ, а лунвыв полушариеын шуйгавылӧ.
Сідзкӧ, найӧ пӧльтӧны экваторлань оз войвывсянь да лунвывсянь, а асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ — войвыв полушариеын да асыв-лунвывсянь рытыв-войвывлань — лунвыв полушариеын (86 рис.).
Севернӧй Африкаын пассатъяс пӧльтӧны суша весьтті да вайӧны кос воздух, коді, лунвылӧ мунігӧн, вочасӧн шоналӧ да пӧшти оз сет влагасӧ.
Южнӧй Африкаын пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны Индийскӧй океансянь, кольӧны ассьыныс влагасӧ Драконӧвӧй гӧраяс вылӧ да лоӧны косӧн жӧ.
Та вӧсна Африкаын пассат тӧвъяса областьясын усьӧ зэв этша осадок (87 рис.).
Но экватор бердын шоналӧм васӧд воздухыс кайӧ вылӧ, сэні кӧдзалӧ да сетӧ уна влага.
Экватор бердын торйӧн ёна зэрлывлӧ сэки, кор шондіыс овлӧ зенитын либӧ сы дорын матын (мартын-апрельын да сентябрын-октябрын).
Тайӧ пӧраас, кор веськыда усьысь шонді югӧръясыс ёна шонтӧны му веркӧссӧ, артмӧны зэв уна испарениеяс да ливеньӧн усьӧны осадокъяс.
Медся уна осадокыс усьӧ экваторбердса гӧра бокъясӧ, кодъяс пӧкатаӧсь океанладорсянь воысь васӧд тӧвъяслань (например, Гвинейскӧй залив берегъяс дорын вонас усьӧ 1000 см-ӧдз).
Климатическӧй областьяс.
Сы серти, уна-ӧ усьлӧны осадокъяс да кутшӧм температураяс овлӧны, Африкаын позьӧ торйӧдны некымын климатическӧй область (88 рис.).
Экваториальнӧй область куйлӧ экватор кыкнанладорбокас; температураыс сэні вылын (25–28° гӧгӧр), волӧн торъя кадӧ пӧшти оз вежлась.
Осадокъяс тані уна, зэрлӧ во гӧгӧр чӧж.
Асывнас тані векджык сэзь, луншӧр кадӧ небесаын чукӧрмӧны кымӧръяс, а сэсся заводитчӧ ливень, та дырйи зэв ёна гымалӧ да чардалӧ. Рыт кежлӧ поводдяыс бара сэзьдӧ.
Та бӧрын зэв ӧдйӧ пемдӧ да пуксьӧ вой.
И тадзи овлӧ пӧшти во гӧгӧр чӧж.
Европеецъяс, кодъяс абу велалӧмаӧсь татчӧс климатӧ, зэв сьӧкыда переноситӧны дугдывтӧг пӧдтысь жарсӧ да васӧдлунсӧ да зэв частӧ висьмывлӧны унапӧлӧс висьӧмъясӧн.
Вывті васӧдлун вӧснаыс кӧрта кӧлуйяс сімӧны, а вель уна предметъяс бакшасьӧны.
Татшӧм климат дырйиыс зэв ӧдйӧ быдмӧны унапӧлӧс тропическӧй быдмӧгъяс.
Экваториальнӧй полосасянь лунвылын да войвылын куйлӧны периодическӧй зэръяса кык тропическӧй область.
Тані воздухлӧн температураыс во гӧгӧр чӧж пыр вылын, но зэрлывлӧ векджык гожӧмнас, кор шондіыс матын зенитсянь.
Тайӧ кыкнан областяс (войвыв да лунвыв полушариеын) резкӧя торъялӧ кык кад: васӧд (гожся тӧлысьясӧ) да кос кад (тӧвся тӧлысьясӧ).
Ыджыд давлениеа да пассата поясъясын осадокъяс усьӧны зэв этша, и тані куйлӧ кос пустыннӧй климата кык область.
Войвыв полушариеын зэв ыджыд пространство босьтӧ Сахара пустыня.
Кымӧртӧм сэзь лунъясӧ пустынялӧн веркӧсыс зэв ёна шоналӧ, и гожся лунъясӧ воздухлӧн температураыс мукӧддырйи весиг гож сайын овлӧ 50–60°.
Зато войяснас овлывлӧ кӧдзыд, и жар лунъяс бӧрын температураыс вермӧ лэччыны 0°-ӧдз да улӧджык.
Но сэтшӧм тӧвся морозъяс, кутшӧмъяс овлӧны азиатскӧй пустыняясын, Сахараын оз овлыны, и январын шӧркодь температураыс тані 0°-ысь ёна вылынджык.
Африка войвылын — Средиземнӧй море берегъяс дорын — да медся лунвылас эмӧсь субтропическӧй климата областьяс.
Тані вогӧгӧрся шӧркодь температураыс 20° шоныдысь этшаджык, и гожся да тӧвся температураяс тӧдчымӧн торъялӧны.
Средиземнӧй море берегъяс дорын гожӧмыс жар да кос, а тӧлыс небыд да васӧд.
Африка медся рытыв-лунвылас осадокъяс усьӧны тӧвнас, а асыв-лунвылас медсясӧ гожӧмнас.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Висьталӧй, волӧн кутшӧм кад ӧні Южнӧй Африкаын.
2. Тӧдмасьӧй январскӧй да июльскӧй изотермаяса картаясӧн (84 да 85 рис.) да висьталӧй, кутшӧм температураыс тӧвся да гожся тӧлысьясӧ Гвинейскӧй залив берегъяс дорын, кутшӧм температураыс Африка медся войвылын да медся лунвылын.
3. Видзӧдлӧй осадокъяс карта вылӧ (87 рис.) да тӧдмалӧй, кыдзи вежсьӧ осадок усьӧмыс 20° асыввыв долгота пӧлӧн, да висьталӧй, кутшӧм градуса широтаясын куйлӧны медся васӧд да медся кос местаяс.
4. Пытшкӧсса ваяс.
Юяслы общӧй характеристика.
Африкаса юяс босьтӧны васӧ медсясӧ зэръясысь да ойдлӧны зэра кадӧ.
Васӧд климата областьясын, кӧні усьӧ уна осадок, юясыс зэв уна, и тасянь заводитчӧны гырысь юяс.
Мӧдарӧ, кос климата областьясын юясыс зэв этша.
Сахараын постояннӧя визувтысь юясыс абуӧсь.
Тані эмӧсь сӧмын кос руслояс (вадияс), кодъяс кузя корсюрӧ ёна зэрлӧм бӧрын визувтӧны бурнӧй потокъяс, но найӧ зэв регыд бӧр бырӧны.
Плоскогорьеясті визувтігӧн юяс усьӧны уступъясӧд увлань да артмӧдӧны вель уна косьяс да водопадъяс, кодъяс мешайтӧны ветлӧдлыны суднояслы.
Ва энергиялӧн, либӧ белӧй угольлӧн, запасъяс кузя Африка босьтӧ став свет юкӧнъяс пӧвстын первой места.
Но Африкаса юяслысь ва энергиясӧ пӧшти оз используйтны.
Африкаса унджык юяс нуӧны ассьыныс ванысӧ Атлантическӧй океанӧ.
Ёна этшаджык ю визувтӧ Индийскӧй океанӧ.
Африкаса кос местаясын ыджыд площадь босьтӧны тупкӧса бассейнъяс, кысянь ваыс океанӧдз оз во (89 рис.).
Африкаса гырысь юяс.
Африкаын медся ыджыд юыс — Нил (сылӧн кузьтаыс 6500 км).
Сійӧ заводитчӧ Восточнӧй Африкаса гӧраясын, визувтӧ Виктория ты пыр да вылыс юкӧнас артмӧдӧ уна водопад.
Равнина вылӧ петӧм бӧрын Нил лӧня визувтӧ паськыд нюръясӧд да торъявлӧ полойяс вылӧ.
Нюрвывса ёна гартчӧм быдмӧгъясысь артмӧны быдса плавайтысь діяс, кодъяс кывтӧны ю кузя да тыртӧны сылысь руслосӧ, а тайӧ мешайтӧ ветлӧдлыны суднояслы.
Тані юыс шусьӧ Белӧй Нилӧн.
Сійӧ ӧтлаасьӧ Голубӧй Нилкӧд, коді визувтӧ Абиссинскӧй нагорьесянь.
Ӧтлаасьӧм бӧрас юыс артмӧдӧ гырысь чукыльяс да уна кось, кодъяс кузя зэв ӧдйӧ нуӧ ассьыс васӧ гранитнӧй скалаяс костӧд.
Судноясӧн ветлыны тані позьӧ сӧмын торъя местаясті.
Улысса течениеас Нил визувтӧ пустыняясӧд, оз босьт ни ӧти приток, да ыджыд испарение вӧсна ваыс ёна чинӧ.
Средиземнӧй мореӧ усянінын Нил артмӧдӧ ыджыд дельта.
Вылысса течениеас, торйӧн нин Абиссинскӧй нагорьеын, тропическӧй ливеньяс вӧсна гожӧмнас Нил ёна ойдӧ да нуӧ зэв уна гудыр ва.
Ытваыс вочасӧн паськалӧ ю кывтыдас.
Та вӧсна улысса течениеас (Египетын) гожӧм помын да ар заводитчигӧн Нил зэв паськыда ойдӧ (90 рис.), кӧть эськӧ сэки тані зэв жар да оз зэрлы.
Сійӧ сетӧ васӧ муяс орошайтӧм вылӧ да ойдлӧм бӧрас кольӧ сэтчӧ уна плодороднӧй ил.
Египет, пустыняын куйлысь тайӧ важся земледельческӧй странаыс, ставнас лоӧ кыдз быттьӧ «Ниллӧн пӧдаркиӧн».
Африкаын мӧд ыджыд ю Конго визувтӧ васӧд экваториальнӧй областьӧд да зэв уна ваа.
Ю вылас эм зэв уна водопад да кось, та вӧсна суднояс ветлӧдлӧны сӧмын торъя местаясӧд.
Гвинейскӧй заливӧ усьӧ уна ваа Нигер ю.
Сійӧ заводитчӧ Атлантическӧй океанбердса гӧраясын да первойсӧ мӧдӧдчӧ Африка пытшкӧслань, но сэсся бӧр бергӧдчӧ океанлань.
Нигер вылын сідзжӧ эм уна кось да водопад, а ю устьеас — дельта.
Индийскӧй океанӧ визувтысь юяс пӧвстысь медся ыджыдыс — Замбези.
Сы вылын эм ыджыд водопад — Виктория.
Ваыс тані зэв ыджыд шумӧн усьӧ 120 м вылнасянь векньыдик потасінӧ, коді вомӧналӧ юлысь руслосӧ.
Ваыслӧн бузгӧмыс кылӧ уна дас километр сайӧ.
Водопад весьтын сё метр вылнаӧдз столб моз кайӧ ва бусыс.
Шонді югӧръяс отражайтчӧны тайӧ ва столбас да ӧшкамӧшкаӧн дзирдалӧны сэні; найӧ то ыпнитласны, то кусласны да бара ломзьыласны зэв мича рӧмъясӧн ворсігтыр.
Тыяс.
Медся гырысь да джуджыд тыясыс Африкаын асыввыв юкӧнас.
Найӧ куйлӧны восточноафриканскӧй сбросъяс полосаын впадинаясас.
На лыдысь медся джуджыдыс — Танганьика ты, коді куйлӧ крут да джуджыд берегъяс костын.
Аслас джуджда сертиыс сійӧ уступайтӧ сӧмын Байкал тылы.
Танганьика сетӧ васӧ Конго юлы.
Ыджда сертиыс медыджыдӧн, но не сэтшӧм джуджыдӧн лоӧ Виктория ты, коді куйлӧ сбросъяс костын увтасінын.
Сахарасянь лунвылын, Африка шӧрын куйлӧ тупкӧса, но абу сола ваа Чад ты.
Сійӧ абу джуджыд да частӧ вежлалӧ берегъяслысь видсӧ, зэрӧмысь да сэтчӧ усьысь юяслӧн ойдлӧмысь тылӧн ыдждаыс то чинлӧ, то содлӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Обведитӧй контурнӧй карта вылын Нил да Конго юяслысь бассейнъяссӧ.
На пӧвстысь кутшӧм бассейн ыджыдджык?
На пӧвстысь кутшӧм ю медся уна ваа?
2. Петкӧдлӧй карта вылын Африкаысь тупкӧса областьяс.
3. Гижӧй контурнӧй карта вылӧ Африкаса главнӧй юяс да тыяс.
ПРИРОДНӦЙ ЗОНАЯС.
5. Тропическӧй вӧръяс да саваннаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй Африкалӧн природнӧй зонаяс карта вылӧ (92 рис.) да висьталӧй, кутшӧм зонаяс куйлӧны жар климата поясын, кутшӧмъяс — умереннӧй климата поясын.
2. Природнӧй зонаяс пӧвстысь кутшӧм зона босьтӧ Африкаын медся ыджыд места?
Африкаын природнӧй зонаяс вежсьӧны экваторсянь кыдзи войвывлань, сідзи и лунвывлань сы серти, кыдзи вежсьӧ климатыс (торйӧн нин сы серти, уна-ӧ усьлӧ осадокыс).
Экваториальнӧй областьын расположитчӧмаӧсь васӧд тропическӧй вӧръяс; сысянь кыкнанладорбокас, лунвыв и войвыв полушариеясын, — саваннаяс.
Ещӧ войвылӧджык да лунвылӧджык — жар поясса пустыняяслӧн кык зона.
Сэсся Африкалӧн дзик войвылыс да дзик лунвылыс лоӧны субтропическӧй зонаясӧн (92 рис.).
Васӧд тропическӧй вӧръяс.
Экваториальнӧй климата областьын, кӧні во чӧж ӧткодя жар да васӧд, быдмӧны сук вӧръяс.
Зэв шоныд да васӧдлун вӧснаыс пуясыс тані быдмӧны ӧдйӧ.
Во гӧгӧр чӧж вӧръясыс вежӧсь да зэв озырӧсь унасикас быдмӧгъясӧн.
Африканскӧй тропическӧй вӧръясын пуясыс зэв гырысьӧсь. Судтаыс воӧ 50–60 метрӧдз.
Уналӧн налӧн эмӧсь содтӧд вужъяс-пыкӧдъяс.
На улын некымын ярусӧн быдмӧны ляпкыдджык пуяс.
Ещӧ улынджык быдмӧ кустарник сяма посни вӧр; найӧ артмӧдӧны ветлыны позьтӧм чаща.
Муас сісьмӧны пӧрӧм стволъяс да гылалӧм коръяс.
Пуяссӧ зэв сука гартлӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъяс — лианаяс, а стволъясыс да лапъясыс вевттьысьӧмаӧсь нитшкӧн да папоротникъясӧн.
Татшӧм вӧръясті писькӧдчыны верман мукӧддырйи сӧмын черъяс да пуртъяс отсӧгӧн.
Африкаын васӧд тропическӧй вӧрыс абу зэв паськыд (Африка став площадьлӧн 8% гӧгӧр).
Сійӧ куйлӧ Конго ю бассейнын ылӧсас войвыв широталӧн 5° да лунвыв широталӧн 5° костын да Гвинейскӧй залив пӧлӧн.
Тропическӧй вӧрлӧн торъя участокъяс эмӧсь Африка асыввыв берег дорын да Мадагаскар ді вылын.
Конго ю да сылӧн притокъяс пӧлӧн сулалысь вӧръясын быдмӧны унапӧлӧс фикусъяс, хлебнӧй пу, кодлӧн плодъясысь вӧчӧны пызь, гӧрд пу, унапӧлӧс каучуконоснӧй пуяс.
Быдмӧ уна древовиднӧй папоротник.
Гвинейскӧй залив побережьеын, кӧні океансянь пӧльтӧны васӧд тӧвъяс (муссонъяс), усьӧ зэв уна осадок.
Тані ёна паськалӧма веер кодь коръяса масличнӧй пальма, сійӧ плодъясысь вӧчӧны пальмӧвӧй вый.
Частӧ паныдасьлӧ кофейнӧй пу.
Васӧд гӧра пӧкатъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн, кӧні быдмӧны увъяса зэв гырысь пуяс, найӧ сорласьӧмаӧсь зэв уна папоротникъяскӧд да нитшъяскӧд. Тані век ӧшалӧ сук ру.
Сук тропическӧй быдмӧгъяс пӧвстысь зэв сьӧкыд казявны животнӧйясӧс.
Унаӧн на пиысь олӧны пуяс вылын.
Вӧръясын олӧны морт кодь зэв гырысь обезьянаяс — гориллаяс (тушаыс 2 м-ӧдз, 93 рис.) да шимпанзе, а сідзжӧ зэв уна мартышкаяс да пон юра павианъяс, кодъяс увтчӧны понъяс моз жӧ.
Вӧр доръясын паныдасьлӧны буйволъяс да слӧнъяс, а юясын — бегемотъяс да крокодилъяс.
Быдлаын жӧдзӧны лыдтӧм кодзувкотъяс.
Воздухын кымӧръясӧн лэбалӧны москит да ном чукӧръяс — тропическӧй малярия паськӧдысьяс.
Уна тані цеце гут, кодлӧн курччӧмысь животнӧйяс кулӧны, а йӧз висьмӧны узян висьӧмӧн.
Африкаса вӧръясын олӧны негръяслӧн унапӧлӧс племяяс.
Тропическӧй природалӧн озырлун да мичлун дырйи ёна шензьӧдӧ татчӧс олысьяслӧн зэв гӧля олӧмыс.
Найӧ олӧны омӧлик хижинаясын, кодъясӧс векджык вӧчӧны тростникъясысь да мавтӧны сёйӧн, а вевтсӧ вӧчӧны пальма коръясысь.
Сёян-юан пуӧны ас вӧчӧм сёй гырничьясын.
Негръяс кералӧны да весалӧны неыджыд вӧр участокъяс да кипомысь обработайтӧны сэні ассьыныс муяссӧ.
Найӧ сёйӧны рис, маниок — кустарник кодь быдмӧг, кодлӧн эмӧсь сёйны шогмана гырысь клубеньяс, батат, либӧ юмов картупель, бананъяс да мукӧд быдмӧгъяс.
Медбур муяссӧ босьтӧмаӧсь европейскӧй капиталистъяс плантацияяс улӧ.
Тайӧ плантацияяс вылас сотысь шонді улын да надсмотрщикъяслӧн плетьяс улын быть лоӧ уджавны негръяслы.
Найӧс тшӧктӧны чукӧртны пальмӧвӧй ӧрехъяс да каучук, быдтыны муяс вылын какао пу, кодлӧн кӧйдыссьыс вӧчӧны шоколад.
Став тайӧ прӧдуктасӧ босьтӧны капиталистъяс да нуӧны вузавны мукӧд странаясӧ.
Саваннаяс.
Экваторсянь ылынджык, кадысь кадӧ зэрлан областьын, осадокъяс усьӧны этшаджык.
Сы вӧсна мый во гӧгӧрнас тані кос кадыс кыссьӧ дыр да влагаыс оз тырмы, вӧрыс шочмӧ да вежсьӧ саваннаясӧн, либӧ тропическӧй лесостепӧн.
Африка — медсясӧ саваннаяса страна.
Саваннаяс тані босьтӧны паськыд пространствояс васӧд тропическӧй вӧръяссянь войвывлань да лунвывлань.
Найӧ куйлӧны сідзжӧ Восточнӧй Африкаса плоскогорьеяс вылын да Мадагаскар ділӧн рытыввыв юкӧнас.
Африканскӧй саваннаяс шензьӧдӧны асланыс сук да джуджыд турунъяснас, кытчӧ вермӧны дзебсьыны весиг гырысь животнӧйяс.
Турун пӧвстын кыпӧдчӧмаӧсь ӧткымын пу чукӧръяс.
Медся ёна шыбитчӧны синмад ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь зэв гырысь баобабъяс, кодъяс сетӧны сёйны шогмана плодъяс.
Баобабъяс овлӧны судтанас 20–25 метрӧдз, стволъясыс налӧн зэв кызӧсь да торъявлӧны уна вожъяс вылӧ.
Вель уна тані зонтик сяма акацияяс (тшӧтшкӧс йывъяса), мимозаяс да ӧткымын пальмаяс.
(Видзӧд саваннаяслысь цветнӧй картина).
Кос кадӧ турунъяс вижӧдӧны да косьмӧны, уна пуяс вылысь гылалӧны коръясыс.
Тайӧ кадӧ саваннаясын овлӧны зэв гырысь пӧжаръяс.
Зато зэръяс бӧрын турунъяс быдмӧны шензьымӧн ӧдйӧ, пуяс вевттьысьӧны коръясӧн да ставыс бӧр вежӧдӧ да дзоридзалӧ.
Ӧткымынлаын саваннаяс вуджӧны югыд вӧръясӧ, кӧні пуясыс быдмӧны шочиника да кос кадӧ гылӧдӧны коръяссӧ.
Юяс пӧлӧн быдмӧны галерейнӧй вӧръяс.
Сэні сук радӧн сулалысь пуясыс вӧчӧны кыдз быттьӧ галерея, кӧні пу вожъяссьыс артмӧма веж вевт; татшӧм галереяыс кыссьӧ векньыдик полосаӧн ю берегъяс пӧлӧн.
Африканскӧй саваннаясын олӧны турун сёйысь гырысь животнӧйяс — слӧнъяс да кык сюра носорогъяс, жирафаяс, кодъяс асланыс кузь сьыліяс вӧсна вермӧны нетшкыны коръяссӧ джуджыд пуяс вылысь, визя зебраяс да унапӧлӧс антилопаяс.
Юясын да тыясын уна бегемот да крокодил.
Гырысь хищникъяс пӧвстысь африканскӧй саваннаясын олӧны левъяс, леопардъяс да гиенаяс.
Насекомӧйяс пӧвстысь вывті уна термитъяс; налӧн муысь вӧчӧм позъясыс кыпӧдчӧмаӧсь турунысь вылӧджык.
Медводдза европейскӧй путешественникъясӧс шензьӧдіс сійӧ, мый татшӧм уна тані турун сёйысь животнӧйяс, кодъяс гырысь стадаясӧн йирсьывлісны Африкаса саваннаясын.
Но и ӧні на, кӧть найӧс хищническӧя бырӧдісны, уна животнӧйяс кольӧмаӧсь сьӧкыда веськалан местаясӧ либӧ особӧй заповедникъясӧ, кӧні кыйсьынысӧ оз позь.
Африканскӧй саваннаясын олӧны негръяслӧн племяяс.
Найӧ олӧны сиктъясын, джуджыд заборӧн кытшалӧм гӧгрӧс хижинаясын.
Негръяс занимайтчӧны медсясӧ гырысь скӧт видзӧмӧн, а сідзжӧ му вӧдитӧмӧн (96 да 97 рис.).
Кӧдзӧны татчӧс проса, кукуруза, бобы, муын быдмысь ӧрех.
Вывтас местаясын, кӧні абу сэтшӧм жар, кӧнсюрӧ паныдасьлӧны европейскӧй переселенецъяслӧн плантацияяс; переселенецъясыс босьтӧмаӧсь аслыныс медся бур, медся плодороднӧй муяссӧ да мырдӧн уджӧдӧны сэні местнӧй олысьяссӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Висьталӧй, мыйӧн торъялӧ климатыс влажнӧй тропическӧй вӧръясын да саваннаясын.
Мыйла саваннаясын оз быдмыны сук тропическӧй вӧръяс?
2. Физическӧй карта серти, климатическӧй карта да природнӧй зонаяс карта серти дженьыдика опишитӧй Мадагаскар ділысь природасӧ.
3. Пасъялӧй контурнӧй карта вылӧ васӧд тропическӧй вӧръяслысь да саваннаяслысь зонаяс.
6. Пустыняяс да субтропикъяс.
Пустыня.
Кымын матынджык войвыв да лунвыв тропикъяслань, ыджыд давлениеа да пассатъяса поясъясын, сымын этшаджык усьӧны осадокъяс да сымын растительностьыс лоӧ омӧльджык.
Кыдзи войвыв, сідзи и лунвыв полушариеын саваннаяс вочасӧн вуджӧны тропическӧй полупустыняясӧ, а сэсся и пустыняясӧ.
Медся ыджыд пустыняыс не сӧмын Африкаын, но и став му шар вылас — Сахара.
Сэні усьлӧ зэв этша осадок (вонас 10 см гӧгӧр), коді векджык овлӧ кыдзи шочиник, зэв ӧдйӧ мунысь ливень.
Ӧткымынлаын некымын воясӧн оз зэрлы.
Сахаралӧн веркӧсыс — неджуджыд плоскогорье, кӧні эмӧсь косьмӧм потокъяслӧн кос руслояс.
Сахаралӧн центральнӧй юкӧнас эм некымын вель джуджыд нагорье.
Пустыня доръясас эмӧсь низменностьяс да впадинаяс, кодъяс кӧнсюрӧ куйлӧны океан уровеньысь улынджык.
Сотысь шонді югӧръяс улын луннас горнӧй породаяс шоналӧны 70–80°-ӧдз, а войнас ёна кӧдзалӧны.
Температуралӧн ӧдйӧ вежласьӧм вӧсна скалаяс потласьӧны да жугласьӧны, пӧрӧны из, щебень да лыа чукӧръясӧ.
Сахараын зэв паськыда шыльквидзӧны местаяс, кодъяс тырӧмаӧсь посньыдик изъясӧн.
Изъя равнинаяс кындзи, эмӧсь лыа участокъяс.
Тані чукӧрмӧмаӧсь лыа барханъяс, кодъясӧс вешталӧ тӧв ӧтиласянь мӧдлаӧ (98 рис.).
Ён тӧвъяс дырйи воздухӧ кыптӧны доналӧм лыа кымӧръяс, и сэки заводитчӧ лыа ураган — самум.
Лэбысь лыа чукӧрыс сайӧдӧ шондісӧ да грӧзитӧ пӧдтыны да дзебны ас улас став ловъясӧ, кодъяс эз удитны кытчӧкӧ дзебсьыны.
Сахараын растительностьыс вывті гӧль.
Быдмӧны чорыд турун пучокъяс да кузь вужъя чуткасьысь кустарникъяс.
Перекати-поле быдмӧг, кор торъялӧ стебельсьыс, кос рудов ёкмыльясӧн лэбӧ пустыня весьтті да разӧдӧ ассьыс кӧйдыссӧ.
Сэтшӧминъясын, кӧні му веркӧсӧ петӧны мупытшса ваяс, ключьяс да юкмӧсъяс дорын эмӧсь финикӧвӧй пальмаяса да акацияяса оазисъяс (99 рис.).
Животнӧйяс пӧвстысь Сахараын олӧны унапӧлӧс лёкгагъяс, змейяс да скорпионъяс; ставныс найӧ дыр вермӧны овны ватӧг.
Пустыня доръясас паныдасьлӧны антилопаяс, гиенаяс да левъяс.
Лэбачьяс пӧвстысь эмӧсь тані страусъяс; найӧ ӧдйӧ котралӧны, но оз лэбавны.
Населениеыс Сахараын зэв этша.
Найӧ олӧны кочевӧя: ветлӧдлӧны ыж да ӧти гӧрба верблюд стадаяскӧд — корсьӧны скӧтлы пӧскӧтинаяс.
Верблюдъяс вылын найӧ ветлӧдлӧны пустыняті зэв ылӧ.
(Видзӧд пустынялысь цветнӧй картина).
Верблюд яйсӧ да йӧвсӧ сёйӧны, гӧнсьыс вӧчӧны эшкынъяс да паськӧм.
Оазисъясын населениеыс олӧ оседлӧя да занимайтчӧ му вӧдитӧмӧн.
Олысьяслӧн сёйӧм-юӧмын зэв ыджыд тӧдчанлуныс финикъяслӧн.
Южнӧй Африкаын пӧльтӧ асыв-лун пассат, коді кольӧ ассьыс влагасӧ Драконӧвӧй гӧраясӧ.
Та вӧсна материк шӧрас осадокъяс усьӧны этша.
Тані — чуткасьысь кустарникъяса кос степьяс да полупустыняяс.
Быдмӧны тані кыз коръя алоэ (либӧ столетник) да молочайяс, кодъяс пытшкын эм йӧв кодь еджыд сок.
Быдмӧны сочнӧй дикӧй арбузъяс да тыкваяс (100 рис.), кодъясӧс окотапырысь сёйӧны животнӧйяс (антилопаяс, зебраяс).
Южнӧй Африкаын торйӧн этша зэрлӧ рытыввылас, Атлантическӧй океан берег дорын.
Тані берег пӧлӧныс мунӧ кӧдзыд течение, а сэтысь испарениеяс овлӧны этша.
Та вӧсна полупустыняыс рытыввылын вуджӧ нин пӧшти некутшӧм быдмӧгъястӧм настӧящӧй пустыняӧ.
Субтропикъяс.
Африкалӧн дзик войвылас да дзик лунвылас куйлӧны субтропическӧй областьяс.
Гожӧмыс тані век на жар, но тӧвся тӧлысьясӧ лоӧ нин ыркыд (10–15° кымын шоныд).
Средиземнӧй море берег дорын Атлаcскӧй гӧра пӧкатъясын — кос субтропикъяс, кӧні гожӧмыс кос да жар, а тӧлыс зэра.
Тані оз шоча пӧльт Сахарасянь кос да сотысь тӧв сирокко, коді вайӧ уна бус.
Быдмӧны век веж вӧръяс да чорыд коръяса кустарникъяс.
Животнӧйяс пиысь тані олӧны шакал, дикобраз, обезьяна — бӧжтӧм макак.
Южнӧй Африкаын дзик рытыв-лунвылас сідзжӧ куйлӧны кос субтропикъяс, кӧні осадокъясыс усьӧны медсясӧ тӧвнас.
Тані быдмӧны пемыдвеж либӧ лӧзоввеж рӧма чорыд коръяса век веж кустарникъяс, эзысь кодь еджыд коръяса эзысь пу, гиацинтъяс, тюльпанъяс да унапӧлӧс гераньяс.
Тані рӧдинаыс миян вель уна комнатнӧй быдмӧгъяслӧн.
Африка асыв-лунвылын, Драконӧвӧй гӧра пӧкатъясын, кытчӧ пӧльтӧны Индийскӧй океансянь воысь тӧвъяс, куйлӧны влажнӧй субтропикъяс, кӧні быдмӧ век веж растительность.
Субтропическӧй областьясын садитӧма уна сад да виноградник.
Кӧреннӧй местнӧй население кындзи, тані олӧны сідзжӧ европеецъяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй карта серти (92 рис.), кутшӧм ногӧн вежсьӧны Африкаын 20-ӧд меридиан кузя природнӧй зонаяс.
2. Мыйла Африкаын войвыв да лунвыв тропикъяс дорын пустыняясыс дзик Атлантическӧй океан берег пӧлӧн?
3. Пасъялӧй Африкалӧн контурнӧй карта вылӧ субтропикъяслысь да пустыняяслысь зонаяс.
4. Кутшӧм природнӧй зонаясын быдмӧны баобаб, финикӧвӧй пальма, эзысь пу, фикусъяс, древовиднӧй папоротникъяс?
5. Кутшӧм зонаясын олӧны гориллаяс, носорогъяс, страусъяс, жирафаяс, левъяс?
7. Африкалӧн население да политическӧй карта.
Население.
Африкаын олӧ 216 млн. морт.
Площадь серти Африка ыджыдджык Европаысь куимпӧв, но пӧшти куимпӧв жӧ и сійӧ ичӧтджык Европаысь население лыд серти.
Населениелӧн шӧркодь плотностьыс Африкаын (7 кымын морт 1 кв. км вылӧ) тӧдчымӧн ичӧтджык Европаын либӧ Азияын серти.
Населениеыс овмӧдчӧма зэв неравномернӧя.
Вывті унаӧн овмӧдчӧмаӧсь Нил долиналӧн улысса юкӧнас (500 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ), кӧні ёна важӧнсянь нин орошайтӧм муяс вылын вӧлі паськалӧма му вӧдитӧм.
Уна олысьяса местаяс кындзи, Африкаын эмӧсь паськыд пространствояс, кӧні населениеыс вывті этша, а ӧткымын местаясын весиг некод оз ов.
Африкаын олӧны унапӧлӧс народъяс да племяяс.
Африка войвылын да Сахараын олӧны арабъяс да берберъяс, кодъяс пырӧны белӧй (европеоиднӧй) расаӧ.
Найӧ сёрнитӧны медсясӧ арабскӧй кыв вылын.
Ӧстальнӧй Африкаса кӧреннӧй населениеыс пырӧ чёрнӧй (негроиднӧй) расаӧ, кучикыс налӧн пемыд рӧма.
«Негръяс» торъя войтыр сикасыс абу; найӧ юксьӧны уна народность да племя вылӧ.
Сёрни серти торъялӧны суданскӧй негръяс, кодъяс олӧны экваторсянь войвылын, да банту негръяс, кодъяс олӧны Центральнӧй да Южнӧй Африкаын.
Таысь кындзи, Конго ю бассейнын олӧны ичӧт тушаа пигмейяслӧн посни племяяс (тушаыс 142–145 см гӧгӧр).
Кучикыслӧн рӧмыс налӧн абуджык сэтшӧм пемыд.
Найӧ занимайтчӧны кыйсьӧмӧн да чукӧртӧны сёйны шогмана дикӧй быдмӧгъяс.
Южнӧй Африкаса пустыняясын да полупустыняясын кӧнсюрӧ мыйкӧ мында кольӧмаӧсь на бушменъяс да готтентотъяс.
Налӧн кучикыс коричневӧй рӧма да сёрнитӧны асланыс кыв вылын. Тайӧ племяяссӧ пӧшти ставнас бырӧдӧмаӧсь Европаса захватчикъяс.
Европеецъясыс Африкаын абу уна (6 млн. кымын морт).
Унджыкыс на пиысь тӧргӧвечьяс, чиновникъяс да военнӧйяс, кодъяс зэв чорыда эксплуатируйтӧны местнӧй населениесӧ.
Постояннӧя овны европеецъяс воӧны медсясӧ дзик войвыв да лунвыв Африкаса субтропическӧй климата областьясӧ, кодсюрӧ овмӧдчӧны и Восточнӧй Африкаса плоскогорьеӧ, кӧні абу сэтшӧм жар.
Дзик войвылас, Средиземнӧй море берег дорын, олӧны французъяс да итальянецъяс, а Африка лунвылын — англичана да буръяс (Голландияысь воӧм йӧзлӧн потомокъяс).
Африкалӧн политическӧй карта.
Материклысь тӧдчана юкӧн босьтӧны европейскӧй государствояслӧн колонияяс.
Африка территориялысь коймӧд юкӧнсӧ захватитӧма Англия.
Британскӧй владениеяс куйлӧны медсясӧ Восточнӧй Африкаын, а сідзжӧ Гвинейскӧй залив берег дорын.
Британскӧй империяӧ пырӧ доминион Южно-Африканскӧй Союз (доминионъясӧн шусьӧны Британскӧй империялӧн самоуправляющӧйся юкӧнъяс).
Но самоуправление правоясӧн сэні пӧльзуйтчӧ сӧмын европейскӧй население (англичана да буръяс); унджык олысьясыс, негръяс, дзик праватӧмӧсь.
Африкалысь коймӧд юкӧнсӧ кымын жӧ захватитӧма Франция.
Французскӧй колонияяс куйлӧны медсясӧ Африка рытыввылын.
Франция киын сідзжӧ Мадагаскар ді.
Бельгия владейтӧ зэв озыр колонияӧн — Бельгийскӧй Конгоӧн.
На кындзи, Африкаын эмӧсь владениеяс Испаниялӧн да Португалиялӧн, а сідзжӧ Италиялӧн.
Колонияясын кӧреннӧй населениесӧ вывті ёна угнетайтӧны.
Европейскӧй капиталистъяс мырддялӧны местнӧй олысьяслысь бурджык муяссӧ.
Ӧткымын колонияясын негръясӧс вӧтлӧны налы торйӧдӧм особӧй участокъясӧ, кытысь разрешениетӧг негр оз вермы мунны.
Негръяслы пукталӧны гырысь налогъяс; медым мынтыны налогъяссӧ, налы быть лоӧ уджавны европеецъяслы.
Кӧть закон серти рабствосӧ и бырӧдӧма, но збыльвылассӧ негръяс уналаын олӧны рабъяс моз.
Унаысь найӧс мырдӧн тшӧктӧны уджавны плантацияяс вылын, шахтаясын да рудникъясын, кодъяс принадлежитӧны Европаса капиталистъяслы, а кодъяс оз кӧсйыны уджавны тайӧ уджъяс вылас, зэв чорыда накажиталӧны.
Негръяс олӧны омӧлик хижинаясын, тшыгъялӧны да страдайтӧны быдсяма висьӧмъясысь.
Сы вӧсна мый властьяс зверскӧя угнетайтӧны татчӧс йӧзсӧ, Бельгийскӧй Конгоса население ХIX нэм помын – XX нэм заводитчигӧн чиніс кык-куимпӧв.
Ӧні колонияясын паськалӧ поработительяслы паныд народно-освободительнӧй тыш.
Африкаын самостоятельнӧй государствояслӧн лыдыс пыр содӧ.
Население лыд серти на пиысь медся ыджыдӧн лоӧ Египет (20 млн. морт).
Сійӧ куйлӧ пустыняяс пӧвстын Нил юлӧн улыс юкӧнас да ёна нималӧ вылын качествоа хлопокӧн.
Египет территорияті мунӧ Суэцкӧй канал, коді зэв важнӧй мореплаваниелы.
Египетсянь лунвылын образуйтчис ыджыд государство Судан (вӧвлӧм Англо-Египетскӧй Судан пыдди).
Войвылас лоины Марокко да Тунис государствояс, а рытыввылын, Гвинейскӧй заливлӧн берегъяс вылын — Гана.
Абиссинскӧй нагорье вылын эм государство Эфиопия.
Эфиопияса население овмӧдчӧма медсясӧ плоскогорьеяс вылын (океан уровеньсянь 1700–2400 м вылнаын), кӧні климатыс небыд да тырмымӧнъя васӧд.
Тані быдмӧны оливкӧвӧй да кофейнӧй пуяс, расположитчӧмаӧсь гӧрӧм муяс да садъяс.
Жар нездоровӧй климата нагорье улыс юкӧнас овмӧдчӧмаӧсь этшаӧн.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Африкаса население карта вылӧ (101 рис.) да висьталӧй, кӧні населениеыс медся уна да кӧні медся этша.
2. Сравнитӧй картасӧ (101 рис.) политическӧй картакӧд да висьталӧй, кутшӧм народъяс олӧны Севернӧй да Западнӧй Африкаса французскӧй колонияясын, Бельгийскӧй Конгоын.
3. Сравнитӧй политическӧй карта ископаемӧй озырлунъяс картакӧд (81 рис.) да висьталӧй, кутшӧм ископаемӧйяс эмӧсь Южно-Африканскӧй Союзын, Ганаын, Бельгийскӧй Конгоын да Севернӧй Африкаса французскӧй колонияясын.
4. Гижалӧй Африкалӧн контурнӧй карта вылӧ Египет, Судан, Эфиопия, Марокко, Тунис, Гана, Бельгийскӧй Конго да пасъялӧй (особӧй штрихъясӧн) Великобританиялысь владениеяссӧ да Франциялысь владениеяссӧ.
IV.
АМЕРИКА.
ОБЩӦЙ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
1. Географическӧй положение да берегъяслӧн очертаниеяс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмасьӧй Севернӧй Америка да Южнӧй Америка картаясӧн.
Кутшӧм масштабъясыс тайӧ картаясыслӧн?
Сравнитӧй тайӧ масштабъяссӧ мукӧд свет юкӧнъяс картаяслӧн масштабъяскӧд.
2. Кутшӧм океанъяс омывайтӧны Америкалысь берегъяссӧ?
Америкалӧн географическӧй положение.
Америка — дзик ӧти свет юкӧн, коді ставнас куйлӧ рытыввыв полушариеын мукӧд свет юкӧнъясысь зэв ылын.
Сӧмын рытыв-войвылын сійӧ матӧдз воӧ Азия берегъяслань, торъялӧ Чукотскӧй полуостровысь векньыдик Берингов проливӧн.
Аслас ыджда сертиыс Америка (42,5 млн. кв. км) сӧмын неуна уступайтӧ Азиялы, но лоӧ ыджыдджыкӧн став мукӧд свет юкӧнъясысь.
Америка зэв кузя нюжӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ да мунӧ лунвыв и войвыв полушариеяс пыр; сійӧ пырӧ войвыв полярнӧй круг сайӧ да неуна оз во лунвыв полярнӧй кругӧдз.
Рытыввывсянь асыввылӧдз Америкалӧн пасьтаыс тӧдчымӧн ичӧтджык.
Евразия материк вылын куйлӧны кык свет юкӧн — Европа да Азия; а Америка — сійӧ сэтшӧм свет юкӧн, коді состоитӧ кык материкысь: Севернӧй Америкаысь да Южнӧй Америкаысь.
Коркӧ тайӧ материкъясыс вӧлі торъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс, а ӧні найӧ йитчӧмаӧсь векньыдик Панамскӧй перешеекӧн (65 км пасьта), кыті кодйӧма Панамскӧй канал.
Севернӧй Америкалысь векньыдджык, лунвыв юкӧнсӧ, коді куйлӧ Панамскӧй перешеек дорын, шуӧны Центральнӧй Америкаӧн.
Рытыввывсянь Америкаӧс кытшалӧ Тихӧй океан, асыввывсянь — Атлантическӧй океан.
Америкалӧн войвыв берегыс петӧ Севернӧй Ледовитӧй океанлань.
Кутшӧмӧсь Америкалӧн берегъясыс?
Америкалӧн берегъясыс абуджык сэтшӧма вундассьӧмаӧсь, кыдзи Европалӧн да Азиялӧн берегъясыс.
Торйӧн нин омӧля вундассьӧмаӧсь Южнӧй Америкалӧн берегъясыс: тані абу ни ӧти ыджыдджык полуостров, ни ӧти ыджыдджык залив.
Та боксянь Южнӧй Америка Африка кодь.
Южнӧй Америкалӧн сӧмын дзик лунвылас куйлӧ Огненнӧй Земля ді, кодӧс торйӧдӧ материкысь векни да зэв чукльӧсь Магелланов пролив.
Татшӧм нимсӧ тайӧ проливыслы вӧлі сетӧма европейскӧй мореплаватель Магеллан ним серти.
Аслас кругосветнӧй плавание дырйи сійӧ медводз прӧйдитіс тайӧ проливӧд Атлантическӧй океансянь Тихӧй океанӧ: Магеллан аддзыліс проливлӧн лунвыв берег вылысь бипуръяс да сетіс діыслы «Огненнӧй Земля» ним.
Южнӧй да Севернӧй Америка костын куйлӧны Большӧй Антильскӧй діяс да уна мукӧд посни діяс.
Найӧ торйӧдӧны Атлантическӧй океанысь джуджыд Караибскӧй мореӧс.
Ёнджыка вундассьӧмаӧсь Севернӧй Америкалӧн войвыв берегъясыс.
Тані эмӧсь зэв уна діяс и на пӧвстын му шар вылын медся ыджыд ді — Гренландия (2,2 млн. кв. км), коді пӧшти ставнас куйлӧ полярнӧй кругсянь войвылын.
Севернӧй Ледовитӧй океан артмӧдӧ ыджыд, но ляпкыдик Гудзонов залив, коді пыдӧ пырӧма материкӧ.
Кӧть тайӧ заливыс лунвылын воӧ пӧшти 50-ӧд параллельӧдз, но аслас природа серти сійӧ дзик полярнӧй море кодь: сійӧ кынмывлӧ кӧкъямыс тӧлысь кежлӧ да весиг гожся тӧлысьясӧ оз сывлы йиыс.
Плавайтысь йияс, частӧ овлысь бушковъяс да сук руяс вӧсна плавайтны заливӧд опаснӧ.
Гудзонов заливсянь асыввылын куйлӧ ыджыд Лабрадор полуостров.
Севернӧй Америка рытыв-войвылын, Тихӧй океан да Берингов пролив костын, эм Аляска полуостров.
Лунвылынджык Севернӧй Америка берег вылын эм кык полуостров.
Рытыввылас куйлӧ кузь да векньыд гористӧй Калифорния полуостров, коді торъялӧ материксьыс Калифорнийскӧй заливӧн, а асыв-лунвылын — Флорида полуостров, коді Севернӧй Америкалӧн лунвыв берег дорын торйӧдӧ Атлантическӧй океанысь ыджыд Мексиканскӧй залив.
Мексиканскӧй заливӧ экваторсянь лунвылын Караибскӧй море пыр воӧ шоныд ва, и тасянь Флорида да ӧти Антильскӧй дікостса проливӧд петӧ Атлантическӧй океанӧ шоныд валӧн вына поток — шоныд океанскӧй течение Гольфстрим (коми кыв вылын кӧ — «заливсянь визувтӧм»).
Сійӧ ӧтлаасьӧ шоныд валӧн ёна вынаджык мӧд потоккӧд, коді воӧ экваторсянь Антильскӧй діяссянь асыввывтіджык.
Тані Гольфстримлӧн пасьтаыс воӧ 500 км, а джудждаыс некымын сё метр.
Гольфстримӧн нуан ваыс ёна унджык му шарвывса став юясын серти.
Гольфстрим мунӧ океанті войвывлань, но Мулӧн бергалӧм вӧсна да пӧльтысь рытыв тӧвъяс вӧсна шоныд течениеыс вешйӧ Америка берегъяссянь асыв-войвылӧ Европалань.
Севернӧй Америка асыввыв берег пӧлӧн Гренландиясянь воӧ кӧдзыд Лабрадорскӧй течение; сійӧ гӧгӧртӧ Лабрадор полуостров да векньыдик полосаӧн мунӧ лунвывлань Америка берег пӧлӧн.
Тайӧ течениеыс частӧ петкӧдӧ Атлантическӧй океанӧ плавайтысь йи гӧраяс, кодъяс зэв опаснӧйӧсь суднояслы Европасянь Америкаӧ мунан морскӧй туй вылын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Корсьӧй карта вылысь Америкалысь медся войвыв точкасӧ (мыс Барроу) да медся лунвыв точкасӧ (Огненнӧй Земля вылын мыс Горн); тӧдмалӧй кыкнан точкаыслысь географическӧй широтасӧ.
Широталӧн кымын градус вылӧ нюжӧдчӧма Америка войвывсянь лунвылӧдз?
2. Тӧдмалӧй физическӧй карта вылысь Севернӧй Америка берег пӧлӧн Атлантическӧй да Тихӧй океанъясын мореяслысь кынман границасӧ.
Мыйӧн объяснитны тайӧ границаясыслысь торъялӧмсӧ?
3. Картаӧн пӧльзуйтчӧмӧн сравнитӧй Караибскӧй морелысь, Мексиканскӧй да Гудзонов заливъяслысь джудждасӧ.
4. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй Америкаса мореяслысь да заливъяслысь, полуостровъяслысь да діяслысь нимъяссӧ.
5. Петкӧдлӧй карта вылын Магелланлӧн кругосветнӧй экспедициялысь туйсӧ.
Кыдзи медся дженьыд морскӧй туйӧн позьӧ ӧні вӧчны кругосветнӧй путешествие Европасянь (рытыввывлань мунӧмӧн)?
2. Америка восьтӧм.
Америкаӧс, коді торъялӧма Европаысь паськыд Атлантическӧй океанӧн, европеецъяс эз тӧдлыны ХV нэм помӧдз.
Сэки ыджыд тӧдчанлун имеитліс Индиякӧд тӧргуйтӧм, кытысь Европаса купечьяс вайлісны уна пряность; пряностьсӧ Европаын вылӧ донъявлісны да ньӧбавлісны.
Индияӧ торговӧй туйыс векджык мунліс сэки Средиземнӧй моресянь Малӧй Азия пыр Персидскӧй заливӧдз, а сэсся сійӧ заливті да Аравийскӧй мореті Индия берегъясӧдз.
Малӧй Азияын олысь турокъяс грабитлісны купечьясӧс да ёна сьӧктӧдісны Индиякӧд тӧргуйтӧмсӧ.
Сэки нин йӧз чайтлісны, мый Муыс шар кодь, и та вӧсна кыптіс мӧвп, мый Индияӧ позьӧ воны, мӧдӧдчыны кӧ Европасянь не асыввывлань, важ туйӧд, а рытыввывлань, Атлантическӧй океанті.
Колумблӧн путешествиеяс.
Сійӧ кадся опытнӧй моряк Христофор Колумб предложитіс испанскӧй корольлы мӧдӧдны экспедиция, медым корсьны Индияӧ выль туй.
1492 воын Колумб веськӧдлӧм улын неыджыд куим паруснӧй судно вылын петіс Испаниясянь экспедиция Атлантическӧй океанӧ.
Недыр мысти судноясыс пырисны асыв-войвыв пассат полосаӧ, и тӧв ньылыд найӧ мунісны пыр водзӧ рытыв-лунвылӧ.
Плавайтісны найӧ кык тӧлысьысь дырджык *; матросъяс пӧвстысь кодсюрӧ кутісны волнуйтчыны: найӧ полісны, мый оз вермыны бӧр воны гортаныс.
Но водзын тыдовтчис му — первойсӧ неыджыд ді, а сэсся и Большӧй Антильскӧй діясысь гырысьджыкъяс.
Колумб вӧлі уверен, мый наӧн восьтӧм муясыс — Индиялӧн юкӧн.
Та вӧсна тайӧ діяссӧ шуисны Вест-Индияӧн (мӧдногӧн кӧ, Западнӧй Индияӧн).
Ӧні ӧдйӧ ветлысь суднояс вылын Европасянь Севернӧй Америкаӧ океан вомӧн позьӧ вуджны вит-квайт суткиӧн.
Выль муяс вылас олісны йӧз, кодъясӧс сійӧ кадсянь кутісны шуны индеецъясӧн (кӧть эськӧ найӧ нинӧмӧн абу ӧткодьӧсь Индияса олысьяскӧд — индиецъяскӧд).
Индеецъяслӧн эз вӧвны гортса животнӧйяс, но вӧдитісны му, быдтісны хлопчатник, кукуруза, табак.
Колумб ещӧ куимысь плавайтліс, восьтіс некымын ді, вӧлі и Южнӧй Америка материк вылын, но кувтӧдзыс вӧлі уверен, мый тайӧ муясыс куйлӧны Индия дорын.
Сӧмын бӧрынджык убедитчисны, мый Колумб восьтӧма выль свет юкӧн.
Сылы вӧлі сетӧма Америка нимсӧ путешественник Америго Веспуччи ним серти, коді яркӧя опишитіс сылысь ӧткымын юкӧнъяссӧ.
Восьтӧм муяс вылӧ овмӧдчалісны испанецъяс, найӧ угнетайтлісны индеецъясӧс, пӧртлісны найӧс рабъясӧ.
Дыр кад чӧж Испания владейтіс тайӧ странаяснас кыдз аслас колонияясӧн.
Америкалысь рытыв-войвыв юкӧнъяс восьтӧм.
Колумб восьтіс Америкалысь тропическӧй юкӧнъяссӧ; сійӧс тӧдтӧг русскӧйяс первойӧн Азиясянь воӧдчисны Севернӧй Америкалӧн рытыв-войвыв берегъясӧдз.
ХVIII нэм первой джынйын русскӧй мореплавательяс Фёдоров да Гвоздев обследуйтісны да сетісны тайӧ побережьелысь медводдза карта.
Неуна бӧрынджык Америка берегъяс дорӧ воліс Беринглӧн да Чириковлӧн русскӧй экспедиция.
Тайӧ экспедицияыс петіс Камчаткасянь да вуджис Берингово море вомӧн да муніс Аляска берег пӧлӧн.
Русскӧйяс вӧліны медводдза европеецъясӧн, кодъяс заводитісны овмӧдчыны рытыв-войвыв Америкаӧ.
Америкаын лоины русскӧй владениеяс, сідз шусяна Русскӧй Америка.
Тані заводитчис развивайтчыны морскӧй промысел.
Русскӧй йӧз изучайтісны Аляска, стрӧиталісны школаяс, кӧні русскӧй челядькӧд ӧтлаын велӧдчисны индеецъяслӧн челядь.
Русскӧй поселениеяс вочасӧн паськалісны берег пӧлӧн лунвывлань (войвыв широталӧн пӧшти 38°-ӧдз).
Тайӧ русскӧй муяссӧ ХIX нэм мӧд джынйын царскӧй правительство вузаліс Америкаса Соединённӧй Штатъяслы.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Европасянь Америкаӧ Колумблысь туйсӧ.
2. Петкӧдлӧй Америка карта вылын русскӧйясӧн восьтӧм да исследуйтӧм муяссӧ.
СЕВЕРНӦЙ АМЕРИКА.
3. Веркӧс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмасьӧй Севернӧй Америкалӧн физическӧй картаӧн.
Кутшӧм веркӧс босьтӧ ыджыдджык места — низменностьяс али возвышенностьяс да гӧраяс?
2. Петкӧдлӧй Севернӧй Америкаысь тіянлы тодса гӧраяс.
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн вершинаясыс?
Веркӧслӧн строение.
Европа да Азия серти Севернӧй Америкалӧн веркӧсыс абуджык сложнӧй, но век жӧ разнообразнӧйджык Африка веркӧс дорысь.
Севернӧй Америка карта вылысь позьӧ аддзыны, кыдзи торъялӧ материклӧн джуджыд рытыввыв юкӧныс ляпкыдджык асыввывсьыс (104 рис.).
Рытыввыв берег пӧлӧныс Аляскасянь да Панамскӧй перешеекӧдз нюжӧдчӧмаӧсь Кордильеры гӧраяс.
Тайӧ том гӧраяс, кодъяс артмӧмаӧсь пӧшти ӧти кадӧ Альпыкӧд да Гималаикӧд.
Найӧ зэв джуджыдӧсь, вершинаясыс налӧн войвылас кыпӧдчӧны 5–6 тыс. м вылнаӧдз, найӧ уступайтӧны сӧмын Азияса да Южнӧй Америкаса джуджыд вершинаяслы.
Кордильеры войвыв юкӧнас куйлӧ некор сывлытӧм лым да сэні эмӧсь гырысь ледникъяс, кодъяс лэччӧны увлань гӧра пӧкатъясӧд да гӧра улас паськалӧны зэв паськыда, а кӧнсюрӧ воӧны море берегӧдз.
Некор сывлытӧм лымйыс куйлӧ и Кордильеры лунвыв юкӧнса гӧра йывъясын.
Кордильеры артмӧма некымын хребетысь.
Ӧтияс на лыдысь мунӧны океан берег пӧлӧн, мукӧдъяс пыдӧ пырӧны асыввывлань.
Хребетъяс костас куйлӧны зэв паськыд плоскогорьеяс: Великӧй Северо-Американскӧй плоскогорье — Севернӧй Америка шӧр юкӧнас, Мексиканскӧй плоскогорье — лунвыв юкӧнас.
Гӧраяс тэчсьӧмыс Кордильерыын абу на помасьӧма; тайӧ тыдалӧ сыысь, мый тані овлӧны землетрясениеяс.
Мупытшса толчокъяс овлӧны зэв вынаӧсь; толчокъяс дырйи киссьӧны каръяс да сиктъяс, пӧгибайтӧны уна йӧз.
Кордильеры гӧраясын тӧдчӧ сідзжӧ вулканъяслӧн удж.
И войвылас и лунвылас эмӧсь ӧнӧдз на действуйтысь вулканъяс.
Ыджыд пространство вевттьысьӧма кынмӧм лаваӧн, эмӧсь и уна кусӧм вулканъяс.
Вулканъяс уджлӧн колясъясӧн лоӧны гейзеръяс, кодъяс корсюрӧ, определённӧй кад мысти, шыблалӧны пӧсь ва да пар фонтанъяс.
Вулканъяслӧн зэв ыджыд конусъяс кыпӧдчӧмаӧсь Мексиканскӧй плоскогорье вылын.
Бӧръя кыксё воӧн тані кыптіс кык выль вулкан.
Найӧ шыблалісны лава, уна пӧим, артмӧдалісны вулканическӧй конусъяс, а сэсся ӧдйӧкодь куслісны.
Севернӧй да Южнӧй Америкаса, а сідзжӧ Азия асыввыв берегвывса да діясса вулканъяс артмӧдӧны вулканъяслысь кытш, коді кытшалӧ Тихӧй океанӧс.
Севернӧй Америкалӧн асыввыв берег пӧлӧн Лабрадор полуостровсянь лунвывлань сулалӧны Аппалачи гӧраяс.
Аппалачи — важся гӧраяс.
Выветривание да визувтан ваяс ёна жуглісны гӧраяслысь складкаяссӧ.
Гӧраяслӧн пӧкатъясыс ньывкӧсӧсь, а вершинаясыс гӧгрӧсӧсь.
Налӧн джудждаыс 2 тыс. метрысь неуна унджык.
Кордильеры да Аппалачи костын пространствоыс — равнина.
Тайӧ равнинаыс — возвышенностьяс, кодъяс ляпкалӧны войвывланьын да лунвывланьын, а Севернӧй Ледовитӧй океан берег пӧлӧн да Мексиканскӧй залив берег пӧлӧн вуджӧны низменностьясӧ.
Лунвыв низменность кузя визувтӧ Миссисипи ю, та вӧсна низменностьыс шусьӧ Миссисипскӧйӧн; сійӧ артмӧма медсясӧ тайӧ зэв ыджыд юыслӧн наносъясысь.
Миссисипскӧй низменностькӧд ӧтлаасьӧ низменность, коді куйлӧ Аппалачисянь асыввылын, Атлантическӧй океан берег дорын.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Севернӧй Америкаын зэв уна ископаемӧй озырлунъяс.
Важся Аппалачскӧй гӧраяс пытшкын эмӧсь кӧрт рудалӧн гырысь запасъяс, а рытыввыв гӧра пӧкатъяс пӧлӧн из шомлӧн гырысь залежьяс.
Кӧрт рудалӧн зэв гырысь запасъяс эмӧсь Великӧй тыяс дорын, тані жӧ эмӧсь и никелевӧй рудаяс, а ылі войвылын — уранӧвӧй рудаяс.
Кордильеры гӧраяс озырӧсь зӧлӧтаӧн, ыргӧнӧн да полиметаллическӧй рудаясӧн.
Полиметаллическӧйясӧн шусьӧны сэтшӧм рудаяс, кодъяс содержитӧны уна металл («поли» греческӧй ногӧн — уна).
Зэв частӧ тайӧ рудаясас паныдасьлӧны ӧтлаын цинк, свинеч да эзысь.
Нефтьлӧн месторождениеясыс Мексиканскӧй залив берег пӧлӧн да Тихӧй океан берег пӧлӧн Калифорния полуостровсянь войвылын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй Севернӧй Америкалысь веркӧссӧ 40 параллельӧд.
Кутшӧм гӧраяс, плоскогорьеяс да низменностьяс вомӧн мунӧ тайӧ параллельыс?
2. Мыйӧн ӧткодьӧсь Аппалачскӧй да Уральскӧй гӧраяс?
3. Контурнӧй карта вылын визьясӧн пасъялӧй Кордильеры артмӧдысь горнӧй хребетъяс, а сідзжӧ Аппалачскӧй гӧраяс; гижӧй гӧраяслысь, плоскогорьеяслысь да низменностьяслысь нимъяссӧ.
Пасъялӧй контурнӧй карта вылӧ знакъясӧн Севернӧй Америкалысь полезнӧй ископаемӧйяссӧ.
4. Климат.
Карта серти удж.
Видзӧдлӧй, кӧні Севернӧй Америкаӧс вомӧналӧ войвыв полярнӧй круг да войвыв тропик.
Кутшӧм климатическӧй поясъясын куйлӧ Севернӧй Америка?
Климатлы общӧй характеристика.
Севернӧй Америка нюжӧдчӧма пӧшти став войвыв полушарие вомӧныс: Гренландиялӧн войвыв берегыс пырӧ войвыв широталӧн 80° параллель сайӧ, а Панамскӧй перешеек сӧмын некымын градусӧн оз во экваторӧдз.
Севернӧй Америка расположитчӧма разнӧй тепловӧй поясъясын.
Кӧдзыд поясӧ пырӧны став полярнӧй діясыс да материклӧн войвыв берег дорыс; материклӧн ыджыдджык юкӧныс пырӧ умереннӧй поясӧ, а лунвыв юкӧныс сылӧн да Антильскӧй діяс куйлӧны жар поясын.
Севернӧй Америка став юкӧнас абуӧсь рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧм горнӧй хребетъяс, кодъяс эськӧ вермисны мешайтны воздух массалы войвывсянь либӧ лунвывсянь воӧмлы.
Севернӧй Ледовитӧй океансянь кӧдзыд воздухыс кокниа паськалӧ лунвывлань, и сэки весиг Мексиканскӧй залив берег дорын овлӧны тӧвнас морозъяс да усьлӧ лым.
Но и шоныд тропическӧй воздух лунвывсянь кокниа воӧ ылӧ войвывлань.
Та вӧсна поводдяыс Севернӧй Америкаын зэв ӧдйӧ вежласьӧ: тӧвнас частӧ овлывлӧ то кӧдзыд, то ульдывлӧ.
Севернӧй Америкаса климат вылӧ оз сэтшӧма влияйтны шоныд течениеяс, кутшӧма Северо-Атлантическӧй течение влияйтӧ Европаса климат вылӧ.
Тихӧй океанлӧн шоныд течениеыс, коді омывайтӧ Америкалысь рытыв-войвыв берегъяссӧ, влияйтӧ сӧмын векньыдик берег дор да горнӧй хребетъяскостса полоса климат вылӧ.
Гольфстрим, Мексиканскӧй заливысь петӧм бӧрын, мунӧ Америкаысь асыввывлань, а сійӧ жӧ берегъяс пӧлӧн войвывсянь воӧ кӧдзыд Лабрадорскӧй течение.
Севернӧй Америкаын климатыс суровджык Европаса сійӧ жӧ широтаын климат серти.
Климатическӧй областьяс.
Полярнӧй діяс вылын, Севернӧй Ледовитӧй океан берег пӧлӧн да Лабрадор полуостров войвыв юкӧнын климатыс кӧдзыд.
Тӧлыс сулалӧ дыр, овлӧны ён морозъяс (январын шӧркодь температураыс 30° гӧгӧр кӧдзыд).
Но температураыс некӧн, весиг йиӧн тупкысьӧм Гренландия вылын, оз усь сэтшӧм улӧ, кыдзи асыв-войвыв Сибирын «кӧдзыд полюсын».
Гожӧмнас Гренландия пытшкӧсса юкӧнъясын воздухлӧн температураыс зэв улын (шӧркодь июльскӧй температураыс 0–10° кӧдзыд).
Тихӧй океанса войвыв побережье юкӧнын пӧльтӧны Тихӧй океансянь рытыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна осадокъяс (вонас 100–200 см).
Небесаыс векджык кымӧра, муяс вылӧ пуксьӧ ру, шондіа лунъяс овлӧны шоча — тані век кыдз быттьӧ ар.
Температуралӧн вогӧгӧрся амплитудаыс абу ыджыд, сы вӧсна мый тӧлыс абу суров (берег пӧлӧн мунӧ 0° январскӧй изотерма), а гожӧмыс абу жар.
Тані морскӧй климат (108 рис.).
Кордильерылӧн горнӧй хребетъясыс ёна торйӧдӧны гӧра ӧтар-мӧдар бокас климатсӧ.
Тихӧй океанлӧн влияниеыс Кордильеры асыввылын оз тӧдчы, и Севернӧй Америкалӧн ыджыдджык юкӧнас климатыс континентальнӧй.
Тӧвнас сулалӧны морозъяс, но поводдяыс зэв частӧ вежласьӧ, унаысь ульдывлӧ.
Осадокъяс усьлӧны оз уна, но кымын матӧджык Атлантическӧй океанлань, сымын осадокъяс содӧны.
Торйӧн нин кос да зэв континентальнӧй климатыс Кордильеры горнӧй хребетъяс костын куйлысь плоскогорьеясын.
Тані зэв ёна торъялӧ температураыс луннас да войнас; температуралӧн вогӧгӧрся амплитудаыс абу ыджыдджык 20–30°-ысь.
Во чӧжӧн осадокъяс усьӧны 20 см-ысь оз унджык.
Тайӧ — пустыня климата область.
Калифорния полуостровсянь войвылынджык Тихӧй океан побережьеын да Мексиканскӧй залив берег дорын климатыс субтропическӧй.
Тихоокеанскӧй побережьеын климатыс ӧткодь Европаын средиземноморскӧй областьясса климаткӧд; тані осадокъясыс усьӧны оз уна, медсясӧ тӧвся тӧлысьясӧ.
Гожӧмыс шоныд да кос.
Ёна унджык осадокъясыс Мексиканскӧй залив побережьеын да Флорида полуостров вылын (вонас 100–200 см).
Тӧлыс тані шоныд да дженьыд, гожӧмыс кузь да жар.
Севернӧй тропиксянь лунвылын куйлысь Центральнӧй Америкаын да Антильскӧй діяс вылын климатыс васӧд тропическӧй, кӧні во чӧж температураыс пӧшти ӧткодь да зэв ёна зэрлӧ (вонас 200 см да унджык).
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Январскӧй да июльскӧй изотермаяса картаяс вылысь тӧдмалӧй, кутшӧм шӧркодь январскӧй да июльскӧй температураясыс Севернӧй Америкаын войвыв широталӧн 40° параллель вылын.
Сравнитӧй найӧс Европаын сійӧ жӧ параллельса температуракӧд.
Волӧн кутшӧм кадӧ медся ёна торъялӧны Америкаын да Европаын температураясыс?
2. Видзӧдӧй 0° январскӧй изотермалысь направлениесӧ.
Кӧні сійӧ мунӧ медся войвывлань, кӧні лэччӧ медся лунвывлань?
3. Осадокъяс карта серти тӧдмалӧй, уна-ӧ усьлӧ осадокыс Севернӧй Америкаын разнӧй юкӧнъясын войвыв широталӧн 40° параллель вылын.
5. Пытшкӧсса ваяс.
Юяс.
Севернӧй Америкаса юяс нуӧны ассьыныс васӧ сылысь берегъяссӧ кытшалысь океанъясӧ.
Кордильеры хребетъяс костын куйлысь плоскогорьеяс вылын эмӧсь местаяс, кытысянь ваясыс оз воны океанӧдз, но тайӧ областьясыс абу ыджыдӧсь, сравнитны кӧ Азияса да Африкаса тупкӧса областьяскӧд.
Тихӧй да Атлантическӧй океанса бассейнъяс костын водоразделыс мунӧ Кордильеры горнӧй хребетъясӧд.
Сы вӧсна Атлантическӧй бассейн тӧдчымӧн ыджыдджык Тихоокеанскӧй бассейнысь.
Атлантическӧй бассейнӧ пырӧ Севернӧй Америкаын медся ыджыд ю — Миссисипи (сылӧн нимыс индеецъяс кыв вылын лоӧ «Великӧй ю»).
Сійӧ заводитчӧ материк шӧр юкӧнас да визувтӧ, уна посньыдик чукыль артмӧдӧмӧн, равнина вывті лунвылӧ Мексиканскӧй заливӧ.
Кыкнан боксяньыс Миссисипи босьтӧ уна ваа притокъяс; веськыдвыв притокъясыс визувтӧны Кордильеры лымъя вершинаяссянь, шуйгавыв притокъясыс заводитчӧны Аппалачисянь.
Медся тӧдчана притокыс Миссури ю; кузьта сертиыс сійӧ весиг панйӧ Миссисипиӧс.
Лыддьыны кӧ юлысь кузьтасӧ Миссури йывсянь да Миссисипи ю вомӧдз, то Миссисипи-Миссури ю лоӧ му шар вылын медся кузь юӧн (7000 км гӧгӧр).
Но джуджда сертиыс сійӧ ёна уступайтӧ экваториальнӧй областьясса гырысь юяслы — Центральнӧй Африкаын Конголы, Южнӧй Америкаын Амазонкалы.
Миссисипилӧн уровеньыс во чӧжнас ёна вежласьӧ.
Юас медся уна ваыс тулыснас, кор сійӧ босьтӧ васӧ равнинавывса лым сылӧмысь.
Но мукӧддырйи и гожся зэръяс бӧрын ойдлывлӧ: Миссисипи да сылӧн притокъясыс петӧны берегъяссьыс да ойдӧдӧны паськыд пространствояс — муяс, сиктъяс да весиг каръяс.
Миссисипи нуӧ аслас ванас уна ил да руслоас артмӧдӧ діяс да ляпкыдінъяс, кодъяс мешайтӧны ветлыны суднояслы, а ю вомас артмӧдӧ ыджыд дельта, коді ылӧ петӧ Мексиканскӧй заливӧ.
Гырысь да уна ваа юяс усьӧны Севернӧй Ледовитӧй океанӧ; тӧвнас найӧ дыр кежлӧ кынмывлӧны да визувтӧны этша йӧза войвывса областьясӧд.
Тихӧй океанӧ медсясӧ усьӧны гӧраяссянь визувтысь неыджыд юяс.
Тихоокеанскӧй бассейнын тӧдчанаджык юыс — Колорадо.
Сійӧ заводитчӧ лымъя гӧраяссянь, визувтӧ плоскогорьеясті, кӧні артмӧдӧны каньонъяс — сувтса стенаяса джуджыд да векньыдик ущельеяс (109 рис.), да усьӧ Калифорнийскӧй заливӧ.
Севернӧй Америкаын гырысь юясыс вермӧны лоны донтӧм туйӧн да энергиялӧн зэв важнӧй источникӧн.
Но капиталистъяс — кӧрт туйӧн владейтысьяс — быдног мешайтӧны судоходство паськӧдӧмлы: найӧ стрӧиталӧны юяс вылӧ гырысь суднояслы мунны мешайтысь ляпкыдик посъяс, оз босьтны кӧрт туй вылӧ грузъяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь налы ва туйӧд.
Колорадо да ӧткымын мукӧд юяс вылын эмӧсь мощнӧй электрическӧй станцияяс, но сэтшӧм гырысь гидроэлектростанцияяс, кутшӧмъясӧс стрӧитӧны Сӧветскӧй Союзын, Америкаын абуӧсь.
Тыяс.
Севернӧй Америкаын тыяс уна.
Кыдзи и Европаын, найӧ куйлӧны медсясӧ материк войвыв юкӧнас.
Ыджда да тӧдчанлун сертиыс торъялӧны 5 ыджыд ты — Верхньӧй, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио.
Став тайӧ тыясыс шусьӧны Великӧй североамериканскӧй тыясӧн.
Тайӧ тыяс пӧвстысь быдӧн ыджыдджык Европаса ыджыд Ладожскӧй тыысь, а Верхньӧй ты — му шар вылын медся ыджыд пресноводнӧй ты (сылӧн площадьыс 80 тыс. кв. км сайӧ).
Тыясыс куйлӧны оз ӧтвылнаын, найӧ йитчӧмаӧсь дженьыд да зэв визув протокъясӧн (110 рис.).
Эри да Онтарио тыясӧс йитӧ Ниагара ю (пасьтаыс 1 км кымын).
Сылӧн туй вылас эм 50 м судта уступ, а сэсянь усьӧ зэв вына Ниагарскӧй водопад.
Зэв ӧдйӧ усьысь ваыс, еджыд быгъя пемыдвеж гыясыс, югыд шонді водзын ва бусъясӧн югъялысь ӧшкамӧшкаыс, — ставыс тайӧ артмӧдӧ величественнӧй зрелище.
Ниагаралысь энергиясӧ используйтӧны гидроэлектрическӧй станцияяс.
Великӧй тыясысь ваыс мунӧ океанӧ визув да коськӧсь уна ваа Св. Лаврентийлӧн ю кузя.
Суднояслы ветлӧм вылӧ великӧй тыяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Кодйӧма тані каналъяс: ӧти канал кытшовтӧ Ниагарскӧй водопадсӧ, мӧд канал вӧчӧма тыясысь Атлантическӧй океанӧ удобнӧя петӧм могысь; таысь кындзи, тыяссӧ йитӧма каналӧн Миссисипи юкӧд.
Великӧй Северо-Американскӧй плоскогорье вылын эмӧсь сола тыяс, кытысь ваыс некытчӧ оз пет.
Тулыснас лым сылігӧн найӧ тырӧны ваӧн, а гожӧмнас ёна чинӧны ыджданас, берег доръясас паськыд полосаӧн косьмӧ сов сора ил.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Петкӧдлӧй Тихӧй, Атлантическӧй да Севернӧй Ледовитӧй океанса бассейнъяс костысь водоразделъяслысь визьяссӧ.
2. Контурнӧй карта вылӧ гижӧй Севернӧй Америкаса юяслысь да тыяслысь нимъяссӧ.
3. Сравнитӧй Верхньӧй да Байкал тыяс; мый боксянь Верхньӧй ты панйӧ Байкалӧс, мый боксянь уступайтӧ сылы?
ПРИРОДНӦЙ ЗОНАЯС.
6. Йи зона, тундра да лыска вӧръяс.
Карта серти удж.
Тӧдмасьӧй Севернӧй Америкалӧн природнӧй зонаяс картаӧн (112 рис.).
Кутшӧм зонаяс куйлӧны, кыдзи Европаын да Азияын, рытыввывсянь асыввылӧ, кутшӧм зонаяс — войвывсянь лунвылӧ?
Севернӧй Америкаын сэтшӧм жӧ природнӧй зонаясыс, кутшӧм и Европаын да Азияын.
Но сы вӧсна, мый горнӧй хребетъясыс нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ, а сідзжӧ сы вӧсна, мый Севернӧй Америкалӧн рытыввыв да асыввыв юкӧнъясын климатыс абу ӧткодь, ӧткымын зонаяс тані нюжӧдчӧмаӧсь абу рытыввывсянь асыввылӧ, а войвывсянь лунвылӧ.
Севернӧй Америка матӧдз воӧ Азия дорӧ, а коркӧ водзті найӧ вӧлі йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд (ӧнія Берингов пролив местаын).
Сы вӧсна растительнӧй да животнӧй мирыс тӧдчымӧнъя ӧткодь, кӧть Севернӧй Америкаын и паныдасьлӧны уна животнӧй да быдмӧг, кодъяс абуӧсь Европаын да Азияын.
Йи зона.
Гренландия ді да Америкалӧн медся войвыв діясыс пырӧны йи зонаӧ.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь зэв кыз йиӧн, коді ӧткымынлаын лэччӧ мореӧдз, жугласьӧ да артмӧдӧ айсбергъяс да весиг гырысь йи діяс.
Севернӧй Ледовитӧй океанын плавайтысь тайӧ йи діяссӧ путешественникъяс эз ӧтчыдысь чайтлыны тӧдтӧм муясӧн, кодъясӧс сёрӧнджык важ местаяссьыс эз вермывлыны корсьлыны.
Гренландияын йиыс овлӧ кызтанас 2 км гӧгӧр.
Сӧмын ді берег пӧлӧныс, лым сылӧм бӧрын, петлывлӧны жебиник быдмӧгъяс.
Татчӧ и этшаник овмӧдчӧмаӧсь йӧз, кодъяс олӧны чери да морскӧй зверьяс кыйӧм помысь.
Тундра.
Мукӧд полярнӧй діяссӧ да ставнас Севернӧй Америкалысь войвыв берег дорсӧ босьтӧ тундра.
Сійӧ паськалӧ и Лабрадорлӧн войвыв юкӧнӧ.
Американскӧй тундра пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Евразияса тундра.
Тані сідзжӧ оз пыдын куйлы некор сывлытӧм слӧйыс, код пыр ваыс оз письт, и сы вӧсна тані уна нюр да ты.
Быдмӧны сэтшӧм жӧ нитш да лишайникъяс, а на пӧвстын ляпкыдик кустарникъяс да карликӧвӧй пуяс.
Тундраын олӧны руч кодь полярнӧй зверьяс — кыньяс, еджыд байдӧгъяс.
Кӧръяссӧ, кодъяс тані войдӧр ёна вӧлі паськалӧмаӧсь, пӧшти бырӧдӧма, но Европаысь Америкаӧ вайӧма гортса войвывса кӧрӧс, и ӧні войвывса кӧръяслӧн ыджыд стадаяс паныдасьлӧны американскӧй тундра рытыввыв юкӧнын.
Тундраын олӧ зэв ён животнӧй — овцебык, кодлӧн гӧныс зэв кузь, пӧшти муӧдыс кыскасьӧ.
Тайӧ животнӧйясыс тундра зонасянь пырӧны войвыв йиа зонаӧдз да паныдасьлӧны Гренландия берегъяс вылын.
Тундраын шочиник населениеыс занимайтчӧ пушнӧй зверьяс кыйӧмӧн, а море берегъяс пӧлӧн кыйӧны чери да морскӧй животнӧйясӧс.
Лыска вӧръяс.
Тундрасянь лунвылынджык, Тихӧй океансянь Атлантическӧй океанӧдз, сулалӧ лыска вӧр.
Кыдзи и сибирскӧй тайгаын, тані быдмӧны козъяс, пожӧмъяс, ньыв пуяс да ниа пуяс, но Азияын серти мӧдджыкӧсь.
Лыска пуяс сорӧн быдмӧны и коръя пуяс: кыдз, пипу, тополь.
Лыска вӧрын олӧны хищнӧй зверьяс — ошъяс (руд ошъяс), кӧинъяс, ручьяс.
Паныдасьлӧны кӧръяс, йӧраяс да дона куа зверьяс — енот, ваын олысь крыса-ондатра; ӧні ондатрасӧ вайӧма Сӧветскӧй Союзӧ да рӧдмӧдӧны уна юын да тыын.
Севернӧй Америка рытыввылын лыска вӧрыс гӧраяс пӧлӧн пырӧ пыдӧдз лунвывлань.
Тані ӧткымынлаын паныдасьлӧны ӧнія кадӧдз кольӧм зэв гырысь лыска пуяс — секвойяяс, кодъяслӧн судтаыс овлӧ 100 м-ысь джуджыдджык (115 рис.).
Европаса тайгаысь торъялӧмӧн, кӧні олӧ вель уна население, американскӧй тайга — пӧшти йӧзтӧм «веж пустыня».
Олысьясыс занимайтчӧны кыйсьӧмӧн да вӧр лэдзӧмӧн; ӧткымынлаын перйӧны полезнӧй ископаемӧйяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Сравнитӧй Севернӧй Америкаын тундралысь да тайгалысь лунвыв границаяссӧ Европаын да Азияын границаяскӧд.
Ёна-ӧ ылӧ лунвылӧ пырӧ тундралӧн границаыс Америкаын?
2. Контурнӧй карта вылӧ нуӧдӧй тундралысь да лыска вӧръяслысь лунвыв границасӧ.
7. Севернӧй Америкаса шӧр да лунвыв юкӧнъяслӧн зонаяс.
Сора да коръя вӧръяс.
Лыска вӧръяссянь лунвылын быдмӧны сора да коръя вӧръяс, но найӧ оз артмӧдны став материк вомӧн рытыввывсянь асыввылӧ нюжӧдчӧм полоса, а босьтӧны сӧмын ёнджыка васӧд климата асыввыв джынсӧ да паськалӧны лунвылӧ пӧшти Флорида полуостровӧдз.
Сравнитны кӧ Европаса вӧръяскӧд, коръя пуяс Севернӧй Америкаын ёна унапӧлӧсджыкӧсь пуяслӧн состав сертиыс.
Торйӧн нин синмад шыбитчӧ пуяслӧн тайӧ разнообразиеыс арнас, кор пуяслӧн коръясыс лоӧны уна рӧмаӧсь.
Тайӧ вӧръясас медсясӧ быдмӧны унапӧлӧс дубъяс, букъяс, каштанъяс.
На пӧвстын быдмӧны пуяс, кодъяс Европаын оз паныдасьлыны: сахарнӧй клён, тюльпаннӧй пу.
Лунвылас ёна быдмӧ магнолия.
Пуясыс гартчӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъясӧн, на пӧвстын эм дикӧй винограднӧй лоза.
Ӧні Севернӧй Америкаын сора да коръя вӧрсӧ ёна кералӧмаӧсь да нинӧм оз вӧчсьы сы могысь, медым вӧрсӧ бӧр восстановитны.
Прерияяс.
Сора да коръя вӧръяссянь рытыввылын осадокъяс усьӧны этшаджык, и тані медсясӧ быдмӧ турун.
Севернӧй Америкаын степьяссӧ шуӧны прерияясӧн.
Прерияын вӧлі быдмӧ джуджыд да сук турун — ковыль да мукӧд злакъяс.
Кымын матӧджык Кордильерылань, сымын осадокыс усьӧ этшаджык да быдмӧгъясыс гӧльджык; ляпкыдик туруныс тані эз вевттьыв ставнас мусӧ, а быдмис торъя пучокъясӧн.
Коркӧ, европеецъяс вотӧдз, прерияясын ветлӧдлывлісны бизон стадаяс — гырысь ӧш стадаяс, кодъяс вӧліны европейскӧй зубр кодьӧсь.
Бизонъяссӧ вӧлі кыйӧны тані олысь индеецъяс.
Ӧні бизонъяссӧ бырӧдӧма да кольӧмаӧсь сӧмын заповедникъясын да зоопаркъясын.
Америкаӧ воысь европеецъяс вайисны татчӧ вӧвъясӧс, и одичайтӧм вӧвъясыс (мустангъяс) котравлісны табунӧн паськыд прерияясті.
Ӧні прерияяссӧ пӧшти ставнас гӧрӧма, животнӧйяс пиысь колины сӧмын уна лыда посньыдик грызунъяс.
Севернӧй Америкаса прерияясын почваыс зэв плодороднӧй.
Тані быдтӧны уна шобді да кукуруза.
Сы могысь, медым пӧлучитны унджык прибыль, капиталистическӧй овмӧсъяс паськыд пространствояс вылын быд во помся кӧдзӧны ӧти и сійӧ жӧ быдмӧг; тайӧ вочасӧн вынтӧммӧдӧ мусӧ.
Мулӧн вылыс слӧйыс, торйӧн нин кос прерияясын, пӧрӧ посньыдик бусӧ; вына степнӧй тӧвъяс нӧбӧдӧны сійӧс да бырӧдӧны мулысь вылысса плодороднӧй слӧйсӧ.
Зэрӧм ва потокъяс кокниа мыськалӧны небыд мусӧ да артмӧдӧны оврагъяс.
Тадзикӧн уналаын паськыд муяс пӧрӧны вӧдитчыны туйтӧм, вынтӧммӧм муясӧ.
Пустыняяс да полупустыняяс.
Севернӧй Америкаын пустыняяс да полупустыняяс куйлӧны Великӧй Северо-Американскӧй плоскогорьеын да Мексиканскӧй плоскогорьеын.
Калифорния полуостров вылын пустыняыс воӧ дзик Тихӧй океанӧдз.
Пустыняясын да полупустыняясын быдмӧны шочиник чуткасьысь кустарникъяслӧн да полыньяслӧн заросльяс.
Аслыссяма быдмӧгъясыс Мексиканскӧй плоскогорьеын: тані кактуслӧн да агавалӧн рӧдинаыс.
Кактусъяс — кос климатӧ приспособитчӧм быдмӧгъяс.
Налӧн коръясыс пӧрӧмаӧсь сіясӧ либӧ колючкаясӧ, а кыз веж идзьясыс чукӧртӧны ас пытшкас ва.
Кактусъяс овлӧны уна формааӧсь: ӧтияс быдмӧны джуджыд вожавлытӧм стволъясӧн, мӧдъяс — шар кодьӧсь да зэв ляпкыдӧсь, коймӧдъяс артмӧмаӧсь плавкӧс паськыд, ӧта-мӧдсьыс быдмысь пластинкаясысь.
Кактусъяскӧд ӧтлаын быдмӧны и агаваяс; найӧ артмӧдӧны гырысь кыз да сочнӧй коръясысь джуджыд пучокъяс.
Уна во чӧжӧн агава кыдз быттьӧ чукӧртӧ вынъяс, медым пу моз жӧ кыпӧдчыны вывлань, заводитны цветитны да вайны кӧйдыс; тайӧн и помасьӧ быдмӧглӧн олӧмыс.
Пустыняясын да полупустыняясын населениеыс зэв этша; найӧ видзӧны ыж, а сідзжӧ перйӧны полезнӧй ископаемӧйяс.
Субтропическӧй да тропическӧй областьяс.
Мексиканскӧй залив побережьеын да Флорида полуостров вылын быдмӧгъясыс влажнӧй субтропикъясын кодь.
Тані быдмӧны вӧръяс век веж пуясысь да унапӧлӧс гартчысь быдмӧгъясысь.
Гӧльджык быдмӧгъясыс Тихоокеанскӧй побережье вылын, Калифорния полуостровсянь войвылынджык, кос субтропикъясын.
Вест-Индийскӧй діяс вылын да Панамскӧй перешеекса областьясын субтропическӧй быдмӧгъясыс вуджӧны тропическӧй вӧръясӧ да саваннаясӧ.
Севернӧй Америкаса субтропическӧй да тропическӧй областьясын природасӧ тӧдчымӧнъя вежис морт.
Тані лоӧны лунвыв фруктылӧн, бананъяслӧн да сахарнӧй тростникъяслӧн плантацияяс.
Плантацияясӧн владейтысь США-са капиталистъяс жестокӧя эксплуатируйтӧны сэтчӧс населениелысь труд.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Пасъялӧй контурнӧй карта вылӧ сора да коръя вӧръяслысь, прерияяслысь, пустыняяслысь да субтропикъяслысь границаяссӧ.
2. Тӧдмалӧй, кыдзи вежласьӧны природнӧй зонаясыс 40° в. ш. параллель кузя.
Объяснитӧй, мый вӧсна найӧ овлӧны, да сравнитӧй природнӧй зонаяс картасӧ климатическӧй картаяскӧд.
3. Кутшӧм животнӧйяс, кодъяс Европаын оз паныдасьлыны, олӧны (либӧ неважӧн овлісны) Севернӧй Америкаын?
ЮЖНӦЙ АМЕРИКА.
8. Веркӧс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Карта серти удж.
1. Висьталӧй, кӧні низменностьясыс паськыдджыкӧсь, — Севернӧй али Южнӧй Америкаын.
2. Кутшӧм тіянлы тӧдса ыджыд низменность куйлӧ Южнӧй Америкаын?
3. Кутшӧм джуджыд гӧраяс нюжӧдчӧмаӧсь Южнӧй Америкаын Тихӧй океан берег пӧлӧн?
Веркӧс.
Веркӧс артмӧм сертиыс Южнӧй Америкалӧн эм уна ӧткодьлун Севернӧй Америкакӧд.
Кыкнан тайӧ материкыслӧн рытыввылас Тихӧй океан берег пӧлӧн кыссьӧны джуджыд том гӧраяс, асыввылас — важся гӧраяс да нагорьеяс, а материк шӧрас, юяс пӧлӧн, куйлӧны равнинаяс.
Но Севернӧй Америка серти Южнӧй Америкалӧн веркӧсыс абуджык возвышеннӧй.
Тані ыджыд места босьтӧны низменностьяс.
Южнӧй Америка шӧр юкӧнас экватор дорын эм Амазонскӧй низменность.
Тайӧ — медся ыджыд низменность став му шар вылас.
Сійӧ вевттьысьӧма тані вӧвлӧм мореяслӧн отложениеясӧн да ю наносъясӧн.
Сысянь лунвылынджык — войвывсянь лунвылӧ нюжӧдчӧма Ла-Платскӧй низменность.
Материк асыввылын куйлӧ паськыд Бразильскӧй нагорье, коді артмӧма важся горнӧй породаясысь.
Сійӧ кыпалӧ асыв-лунвывлань да крута лэччӧ Атлантическӧй океанлань.
Рытыввылас, Тихӧй океан берег пӧлӧн, нюжӧдчӧмаӧсь Кордильеры гӧраяс, кодъясӧс Южнӧй Америкаын шуӧны Андыӧн.
Анды — том да джуджыд гӧраяс.
Найӧ джуджыдджыкӧсь североамериканскӧй Кордильерыысь.
Налӧн вершинаясыс весиг экватор вылын вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Вель уна вершинаяс — кусӧм либӧ действуйтысь вулканъяс.
Гӧраясын унаысь овлӧны землетрясениеяс.
Кӧнсюрӧ горнӧй хребетъяс костын куйлӧны джуджыд плоскогорьеяс.
Дзик лунвылас Анды вуджӧ Огненнӧй Земля ді вылӧ.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Южнӧй Америкаын эм уна ископаемӧй, но из шом этша.
Медся войвылас Караибскӧй море дорын эм зэв уна нефть.
Анды областьын эмӧсь гырысь месторождениеяс ыргӧнлӧн да озысьлӧн, а дзик Тихӧй океан дорын — селитра, коді мунӧ видз-му овмӧсын удобрениеяс вылӧ.
Атлантическӧй океан берег пӧлӧн, войвылын, эмӧсь бокситъяс — алюминий металл пӧлучитӧм вылӧ сырьё.
Бразильскӧй нагорьеын эмӧсь зэв гырысь залежьяс кӧрт рудалӧн, а сідзжӧ марганецлӧн — сэтшӧм металлӧн, коді мунӧ чугун да сталь сывдігӧн.
Став тайӧ озырлунъяссӧ пӧшти ставнас босьтӧмаӧсь Америкаса Соединённӧй Штатъясса капиталистъяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй карта серти Андылысь да Бразильскӧй нагорьелысь судтасӧ.
2. Пасъялӧй да гижӧй контурнӧй карта вылӧ тіянӧн велӧдӧм низменностьяс, гӧраяс да нагорьеяс.
3. Контурнӧй карта вылӧ условнӧй знакъясӧн гижалӧй полезнӧй ископаемӧйяслысь месторождениеяссӧ.
9. Климат да юяс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ сулалӧны экваторсянь Южнӧй Америкалӧн медся войвыв да лунвыв точкаясыс.
2. Кутшӧм кад ӧні Южнӧй Америкаын медся лунвылас?
3. Кутшӧм ыджыд ю ті тӧданныд Южнӧй Америкаысь?
Климат.
Южнӧй Америкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ экватор ӧтар-мӧдарас, жар климат поясын.
Но экваторыс вомӧналӧ Южнӧй Америкаӧс оз шӧрӧдыс, кыдзи Африкаӧс, а сылӧн войвыв юкӧнтіыс.
Лунвылас тӧдчымӧнъя юкӧн пырӧ ылӧдз лунвыв тропик сайӧдз да лоӧ нин умереннӧй климат поясын.
Та вӧсна Южнӧй Америка ставнас абу сэтшӧм жар материк, кыдзи Африка.
Изотермаяс карта вылысь (120 да 121 рис.) позьӧ аддзыны, мый январын пӧшти ставнас Южнӧй Америкаын лоӧ 20°-ысь унджык шоныд и сӧмын дзик лунвылас да гӧраясын температураыс лэччӧ 10° шоныдӧдз.
Июльын, кор лунвыв полушариеын тӧв, изотермаясыс вешйӧны войвывлань; 20°-а изотерма мунӧ лунвыв тропиксянь войвывтіджык, а материк лунвылас шӧркодь температураыс 0°–10° шоныд.
Гӧраясын овлӧны морозъяс.
Южнӧй Америкалӧн тропическӧй юкӧн вылӧ влияйтӧны пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны войвыв да лунвыв полушариеясын Атлантическӧй океансянь.
Пассатъяс вайӧны уна ва материклӧн асыв-войвыв да асыв-лунвыв берегъяс вылӧ да Амазонскӧй низменность вылӧ, кӧні уналаын осадокъясыс усьӧны вонас 200 см-ысь унджык (122 рис.).
Но Тихоокеанскӧй побережьеын жар поясын усьӧ зэв этша осадок.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый пассатъяс, кор найӧ вуджӧны Анды гӧра вомӧн, код вылӧ найӧ кольӧны ассьыныс васӧ, лоӧны косӧсь.
Таысь кындзи, Тихӧй океан берег пӧлӧн мунӧ кӧдзыд течение, да океан тані сетӧ зэв этша испарение.
Океансянь суша вылӧ веськалысь воздухыс шоналӧ да оз сет осадокъяссӧ.
Умереннӧй поясын, Южнӧй Америка лунвылын, пӧльтӧны Тихӧй океансянь рытыв тӧвъяс, та вӧсна тані рытыввыв побережьеас усьӧ уна осадок.
Но асыввыв побережьеыс, кодӧс Анды гӧра торйӧдӧ васӧд рытыввыв тӧвъясысь, торъялӧ кос климатӧн.
Южнӧй Америкаын позьӧ торйӧдны некымын климатическӧй область, кодъяс резкӧя торъялӧны ӧта-мӧдсьыс (123 рис.).
Тропическӧй поясын куйлӧ влажнӧй экваториальнӧй область, коді босьтӧ Амазонскӧй низменность.
Сылӧн кыкнанладорбокас, войвывланьӧ и лунвывланьӧ, куйлӧны кык область, кӧні тӧлыс кос, а зэрлӧ медсясӧ гожӧмнас.
Рытыввылын Тихӧй океан берег пӧлӧн (л. ш.-лӧн 5°–30°) — кос пустыннӧй климата полоса.
Умереннӧй поясын (лунвыв широталӧн 35° гӧгӧр) расположитчӧма субтропическӧй климата область, кӧні гожӧмыс асыввыв побережьеас Ла-Платскӧй низменностьын зэра, а рытыввыв побережьеас гожӧмнас кос.
Южнӧй Америка лунвылын, мӧдарӧ, кос климата областьыс лоӧ асыввылын (Патагонскӧй плоскогорье вылын), а зэв влажнӧй морскӧй климата областьыс — Тихӧй океан рытыввыв берегъяс пӧлӧн.
Андыын эм высокогорнӧй климата область.
Кымын вылӧ кутан кыпӧдчыны, сымын климатыс тані вежсьӧ, и та вӧсна сійӧ ёна абу ӧткодь.
Юяс.
Южнӧй Америкаса пӧшти став гырысь юясыс, кодъясӧс Тихӧй океанысь потшӧ Анды, визувтӧны Атлантическӧй океанӧ.
Васӧд да уна осадокъяса климат вӧсна юясыс зэв джуджыдӧсь да паськыдӧсь.
Бразильскӧй нагорьеса уступъяс вывті визувтігӧн унаӧн на пиысь артмӧдӧны гырысь водопадъяс да косьяс, кодъяс мешайтӧны судоходстволы.
Южноамериканскӧй юяслысь зэв озыр ва энергиясӧ колананог оз используйтны.
Медся ыджыд юӧн лоӧ Амазонка.
Сійӧ босьтӧ кузьта сертиыс мирын коймӧд места (5500 км-ысь кузьджык) да первой места бассейнлӧн ыджда сертиыс (7 млн. кв. км сайӧ) да уна ва сертиыс.
Амазонка заводитчӧ Андысянь Тихӧй океансянь матын да нуӧ ассьыс васӧ гӧракостса джуджыд ущельеясті.
Сэсся юыс петӧ Андыысь да вомӧналӧ васӧд Амазонскӧй низменность.
Тані сійӧ лунвывсянь и войвывсянь босьтӧ ассьыс медся гырысь притокъяссӧ.
Пасьтаыс Амазонкалӧн шӧр течениеас воӧ 5 км-ӧдз, а джудждаыс 70 м гӧгӧр.
Улыс течениеас юыслӧн пасьтаыс 20 км сайӧ, а джудждаыс воӧ 100 м-ӧдз.
Кӧнсюрӧ юыс некымын пельӧ вожавлӧ.
Амазонкалӧн войвыв да лунвыв притокъясыс ойдлӧны зэръясысь волӧн разнӧй кадӧ, и Амазонкалӧн ваыс во гӧгӧр зэв уна, кӧть эськӧ сылӧн уровеньыс ёнджыкасӧ содӧ гырысь лунвыв притокъяс ойдлӧмысь.
Ва туигӧн Амазонка петӧ аслас берегъясысь да ойдӧдӧ зэв ыджыд пространствояс.
Атлантическӧй океанӧ усигӧн Амазонкалӧн ю вомыс лоӧ уна діяса да ляпкыдінъяса быдса ыджыд заливӧн.
Морскӧй приливъяс ылӧдз пырӧны ю кузяыс (океансянь 900 км-ысь ылӧджык); найӧ артмӧдӧны джуджыд гыяс, кодъяс бузгигтырйи кайӧны ю катыд да ойдӧдӧны берегъяссӧ.
Амазонкаті суднояс ветлӧны океансянь дзик Андыӧдз.
Мӧд ыджыд да уна ваа ю — Парана — заводитчӧ Бразильскӧй нагорье вылын да сэсся визувтӧ Ла-Платскӧй низменность вывті Атлантическӧй океанӧдз.
Тайӧ юыслӧн паськалӧм вомыс шусьӧ Ла-Платаӧн.
Материк войвылас визувтӧ Ориноко ю, коді океанӧ усигӧн артмӧдӧ ыджыд дельта.
Андыын эм уна высокогорнӧй ты.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй тӧвъяс да осадокъяс карта вылӧ да объяснитӧй, мыйла лунвыв широталӧн 20° вылын Южнӧй Америкалӧн рытыввыв берегъясыс босьтӧны этша осадокъяс, асыввыв берегъясыс — уна, а лунвыв широталӧн 45° вылын, мӧдарӧ, рытыввывсаяс — уна осадок, а асыввывсаяс этша.
2. Сравнитӧй Амазонка да Нил юяс (географическӧй положение, кузьта, бассейнлӧн ыджда да уна ва серти).
Мыйӧн объяснитны, мый Амазонкаын ваыс уна?
Му шарвывса кутшӧм юяслы кузьта сертиыс уступайтӧ Амазонка?
3. Гижӧй контурнӧй карта вылӧ Южнӧй Америкаса юяс.
ПРИРОДНӦЙ ЗОНАЯС.
10. Тропическӧй вӧръяс да саваннаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылӧ (124 рис.) да висьталӧй, кутшӧм зона Южнӧй Америкаын босьтӧ медся ыджыд площадь.
2. Климатическӧй картаяс серти (120, 121, 122 рис.) тӧдмалӧй шӧркодь январскӧй да июльскӧй температураяссӧ да осадокъяссӧ васӧд тропическӧй вӧръяс да саваннаяс зонаясын.
Южнӧй Америка нюжӧдчӧма кузя войвывсянь лунвылӧ да куйлӧ кыдзи жар, сідзи и умереннӧй поясын.
Та вӧсна сылӧн природаыс зэв абу ӧткодь.
Жар поясын ыджыд площадь босьтӧны влажнӧй тропическӧй вӧръяс да саваннаяс.
Влажнӧй тропическӧй вӧръяслӧн зона.
Влажнӧй тропическӧй вӧръяс босьтӧны ставнас паськыд Амазонскӧй низменность, а сідзжӧ материклысь мыйтакӧ войвыв да асыввыв побережьесӧ.
Амазонскӧй низменностьын, кодӧс вомӧналӧ экватор, во гӧгӧр температураыс ӧткодь да вылын (26° гӧгӧр шоныд).
Пассатъяс вайӧны татчӧ Атлантическӧй океансянь уна осадок, кодъяс торйӧн нин уна усьӧны Амазонскӧй низменностьлӧн рытыввыв юкӧнас, влажнӧй тӧвъяссӧ кутысь Анды дорын.
Та вӧсна Амазонскӧй низменность рытыввыв юкӧнын вӧрыс сукджык да пышнӧйджык асыввылын серти.
Амазонскӧй экваториальнӧй вӧръясын поводдяыс век пӧшти ӧткодь и став лунъясыс ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Водз асывнас шонді петӧм бӧрын небесаыс векджык кымӧртӧм, термометр петкӧдлӧ 22–23°.
Лысва войтъяс зэв ӧдйӧ косьмӧны жар шонді югӧръяс улын; шондіыс зэв ӧдйӧ кыпӧдчӧ небесаӧ да воӧ зенитӧдз.
Став природаыс кыпыда лолалӧ, пуяс вылын петӧны том коръяс.
Вочасӧн жарыс содӧ да кык час лунӧ кымын воӧ 33–34°-ӧдз.
Лоӧ терпитны вермытӧм, пӧдтан жар.
Пу коръяс, кодъяс асывнас вӧліны сэтшӧм вежӧсь да сочнӧйӧсь, нярмӧны да ӧшӧдчӧны увлань.
Лэбачьяслӧн да зверьяслӧн гӧлӧсъясыс оз кывны.
Но вот асыввылын заводитӧны чукӧрмыны юра кымӧръяс.
Небесаыс пемдӧ, кымӧръяс вочасӧн тупкӧны шондісӧ.
Зэв вына тӧвныр пуяслысь йывъяссӧ качайтігтыр лэбыштіс вӧрті.
Югъялӧ синтӧ ёран чардби, пельтӧ чунӧдана косялас небесасӧ гым, и заводитчӧ зэв ён, но ӧдйӧ помасьысь ливень.
Став природаыс ыркалыштӧ да ловзьӧ.
Сӧмын тӧлӧн орӧдӧм дзоридзьяслӧн лепестокъясыс да коръясыс чукӧръясӧн туплясьӧны пуяс улын.
Сэсся шондіыс ӧдйӧ лэччӧ горизонт сайӧ да пуксьӧ влажнӧй, шоныд да пӧдтана вой.
Во чӧж вӧрын дугдывтӧг цветитӧны быдмӧгъяс, кисьмӧны налӧн плодъясыс да вежсьӧны коръясыс.
Пуяслӧн коръясыс шензьымӧн югыдвежӧсь.
Сук веж пуяс пӧвстын цветъясыс пӧшти оз тыдавны.
Пуяс улын пемыд, васӧд да шуштӧм, му вылас куйлӧны сісьмысь стволъяс да увъяс.
Пуясыс быдмӧны вӧрас некымын ярусӧн.
Вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь гигантскӧй фикусъяс, ӧрех сетысь пара пу да джуджыд стволъяса пальмаяс.
Улынджык быдмӧны уна каучукӧвӧй пуяс, ляпкыдик пальмаяс да шоколаднӧй пу, либӧ какао; сылӧн цветъясыс да плодъясыс абу увъяс вылас, а ствол вылас.
Пуяссӧ гартлӧмаӧсь лианаяс, тані уна орхидея.
Медся улын быдмӧны папоротникъяс, а ваын, куръяясын, быдмӧ виктория-регия, кодлӧн коръясыс зэв гырысьӧсь да вомӧнногыс овлӧны 2 м-ӧдз (125 рис.).
Кор Амазонка да сылӧн притокъяс ойдлӧны, сэки ваыс волӧ ӧткымынлаӧ вӧрӧ; а мукӧдлаысь ваыс оз ямлы вонас некымын тӧлысь чӧж.
Анды пӧкатъясын сулалӧ влажнӧй горнӧй вӧр, кӧні быдмӧны пальмаяс, хиннӧй пуяс; тані торйӧн нин уна древовиднӧй папоротникъяс.
Сук веж вӧръясысь пӧшти он аддзы животнӧйясӧс, кодъяс эськӧ абу бура приспособитчӧмаӧсь вӧрын олӧм вылӧ.
Унаӧн на пиысь олӧны пуяс вылын. Найӧ кузь ён бӧжаӧсь, код отсӧгӧн кутчысьӧны пу увъясӧ.
Зэв уна да унапӧлӧс эм ён бӧжа обезьянаяс.
На пӧвстысь ёна торъялӧны гырысь пон ыджда ревунъяс, кодъяс асывъяснас да рытъяснас тыртӧны вӧрсӧ асланыс лёкысь горзӧмӧн.
Пу увъяс вылын увланьӧ мышкӧн ӧшалӧны ньӧжмыд ленивецъяс, кодъяс сёйӧны пуяс вылысь коръяссӧ да плодъяссӧ.
Муравьедъяс асланыс кузь сибдан кывйӧн кыйӧны да сёйӧны тані лыдтӧм кодзувкотъясӧс да термитъясӧс.
Турун сёйысь животнӧйяс пӧвстысь паныдасьлӧны тапиръяс.
Хищникъяс пӧвстысь зэв уна тані ягуаръяс, кодъяс бура ветлӧдлӧны пуяс вывті; сера рӧмыс вӧчӧ найӧс сук коръяс пӧвстын омӧля тӧдчанаӧн.
Юясын олӧны черепахаяс да татчӧс крокодилъяс, кодъяс ыджда сертиыс лоӧны ичӧтджыкӧсь африканскӧй крокодилъясысь; змейяс пӧвстысь — удав, коді кузьтанас овлӧ 9 метрӧдз.
Вывті уна тані быдсяма лэбачьяс, медсясӧ попугайяс да зэв посньыдик колибрияс, а сідзжӧ зэв югыд рӧма гырысь бобувъяс.
Амазонскӧй вӧръясын йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь африканскӧй вӧръясын серти зэв шоча.
Пыдын, вӧръяс пытшкын, олӧны индеецъяслӧн племяяс.
Налӧн керкаясыс векджык овлӧны сваяяс вылын.
Индеецъяс узьлӧны кыӧм гамакъясын.
Оружие пыдди налӧн лоӧны кузь трубкаяс, кодъясысь пӧлялӧмӧн лэдзалӧны кокньыдик ядӧвитӧй ньӧвъяс.
Индеецъяс вӧралӧны, чери кыйӧны, чукӧртӧны сёйны шогмана быдмӧгъяс, а сідзжӧ му вӧдитӧны; ӧдйӧ быдмысь тропическӧй быдмӧгъяса заросльяс пӧвстын, зэв ыджыд трудӧн весалӧм ичӧтик му клочокъяс вылӧ пуктӧны маниок, кукуруза, бананъяс.
Пуктӧм быдмӧгъясысь кындзи, ӧдйӧ быдмӧны быдсяма ёг турунъяс.
Муяс вылӧ уськӧдчывлӧны лэбач чукӧръяс, войясын уськӧдчывлӧны дикӧй зверьяс, и олысьяслы век лоӧ видзны кӧдзаяссӧ тайӧ му вредительяссьыс.
Атлантическӧй океанбердса асыввыв берегъяс дорын тропическӧй вӧръясыс уналаын воштісны ассьыныс важся дикӧй видсӧ, и на местаын ӧні лоины унапӧлӧс лунвыв быдмӧгъяслӧн плантацияяс (торйӧн нин Бразильскӧй нагорье асыв-лунвылын кофе). Тайӧ плантацияясыс гырысь помещикъяс киын (126 рис.).
Саваннаяс.
Влажнӧй тропическӧй вӧръяс зонасянь кыкнанладорбокас, экваторсянь ылынджык, лоӧны саваннаяс.
Тані абу сэтшӧм вежсьывтӧм васӧдлуныс, кутшӧм тропическӧй вӧрын, и вонас резкӧя торъялӧны кос да зэра пӧраяс.
Саванна зонаын быдмӧны кузь чорыд коръяса унасикас турунъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь воскӧвӧй слӧйӧн.
Пуясыс быдмӧны ӧта-мӧдсьыс ылын торъя чукӧръясӧн да ёнасӧ абу кузьӧсь.
Медсясӧ тані быдмӧны ӧткымын пӧрӧдаа пальмаяс да кактусъяс, миртаяс да мимозаяс (127 рис.).
Саваннаяс босьтӧны Ориноко юпӧлӧнса низменность, кӧні найӧ шусьӧны льяносъясӧн («льяно» — рӧвнӧй), да Бразильскӧй нагорьелысь ыджыдджык юкӧнсӧ, кӧні найӧ шусьӧны кампосъясӧн («кампо» — поле).
Бразильскӧй нагорье асыввылын сулалӧны шочиник вӧръяс, кӧні кос кадӧ пуяссьыс гылавлӧны коръясыс.
Тані быдмӧны кактусъяс, столбчатӧй молочай да бӧчка сяма стволъяса пуяс, кӧні чукӧрмӧ ва запас (128 рис.).
Бразильскӧй нагорье лунвылын Парана ю да океан костын сулалӧны лыска араукарий пуясысь саваннӧвӧй вӧръяс.
Тайӧ вӧръясас шочиника сулалысь пуяскостса местаясыс тупкысьӧмаӧсь сук турунӧн, а посни пуяс да кустъяс костысь позьӧ аддзыны матэ пу, коді сетӧ местнӧй чай.
Американскӧй саваннаясын животнӧй мирыс ёна гӧльджык африканскӧй саваннаясын серти, и турун сёйысь гырысь животнӧйяс тані абуӧсь.
Олӧны тані посньыдик дикӧй пекари порсьяс.
Пемдӧм бӧрын аслас позъясысь петӧны броненосецъяс; налӧн мыш выланыс эм чорыд панцырь, найӧ ён лапаясаӧсь да кузь гыжъяӧсь, медым кодйыны му.
Хищникъяс лыдысь, ягуар кындзи, восьса туруна местаясын паныдасьлӧны пумаяс (либӧ американскӧй лев, 129 рис.).
Южноамериканскӧй саваннаясын населениеыс шоч да медсясӧ занимайтчӧ скӧт видзӧмӧн.
Европаысь татчӧ вӧлі вайӧма гортса скӧт.
Скӧтлӧн гырысь стадаяс ветлӧдлӧны ӧні местнӧй помещикъяслӧн зэв паськыд владениеясын.
Упражнениеяс.
1. Сравнитӧй южноамериканскӧй да африканскӧй влажнӧй тропическӧй вӧръяс (кыдзи найӧ расположитчӧмаӧсь, кутшӧм природнӧй особенностьясыс да населениеыс) да индӧй, мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны.
Висьталӧй, мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны южноамериканскӧй да африканскӧй саваннаяс.
2. Пасйӧй контурнӧй карта вылӧ Южнӧй Америкаса тропическӧй вӧръяслысь да саваннаяслысь зонаяс.
11. Степьяс да полупустыняяс.
Анды область.
Степьяс.
Саваннаяс лунвывлань вочасӧн вуджӧны умереннӧй пояса степьясӧ.
Степь, либӧ сідз шусяна пампа, босьтӧ Ла-Платскӧй низменностьлысь лунвыв юкӧнсӧ, Парана ю улыс течение пӧлӧн.
Сэні климатыс шоныд, тӧвся шӧркодь температураыс 10° гӧгӧр шоныд.
Но лунвывсянь частӧ пӧльтӧны кӧдзыд да кос тӧвъяс, кодъяс зэв ӧдйӧ чинтӧны температурасӧ.
Быдмӧны тані ковыль, пампасӧвӧй турун да мукӧд турунъяс.
Увтасінъясын кӧнсюрӧ паныдасьлӧны камышӧвӧй нюръяс.
Животнӧйяс пиысь тані зэв уна грызун.
Юяс да тыяс берег пӧлӧн олӧ зэв дона куа нутрия (либӧ нюрвывса бобр). Сійӧс татысь вӧлі вайӧма Сӧветскӧй Союзӧ; миянын сійӧ ӧдйӧ паськалӧ.
Йӧзтӧминъясын кӧнсюрӧ паныдасьлывлӧ страус нанду да гӧрбтӧм ичӧтик верблюд кодь турун сёйысь животнӧй гуанако, хищникъяс пиысь пума — ыж стадаяслӧн враг.
Степьяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ гӧрӧма да пӧртӧма шобді да кукуруза муясӧ.
Уналаын видзӧны гырысь скӧтъяслысь да ыжъяслысь стадаяс.
Степьясын эмӧсь помещикъяслӧн гырысь имениеяс, кӧні муыс некымын тысяча гектар.
Уджалӧны тайӧ имениеясас батракъяс.
Мыйкӧ мында мусӧ арендуйтӧны Европаысь воӧм переселенецъяс.
Рытыввылын Андылань матынджык да лунвылын куйлӧны кос степьяс да полупустыняяс.
Сэні шочиника быдмӧны турун да чуткасьысь кустарникъяс.
Ляпкыдик быдмӧгъясыс частӧ артмӧдӧны сэтшӧм чорыд «пӧдушкаяс», мый весиг вӧвъяслӧн кок туйясыс оз тӧдчыны.
Тайӧ местаясас йӧзыс этша, и тані ёна унджык колисны дикӧй степнӧй животнӧйяс пампаын серти.
Тихоокеанскӧй побережье.
Южнӧй Америка войвылын Тихӧй океан берег пӧлӧн сулалӧны влажнӧй тропическӧй вӧръяс.
Экваторсянь лунвылынджык осадокъяс ёна чинӧны, и сэні заводитчӧ кос полоса.
Южнӧй тропик дорын, океанскӧй побережьеын, куйлӧ пустыня Атакама (131 рис.).
Тані океанті мунӧ кӧдзыд течение, та вӧсна гожӧмыс Атакамаын абу жар и воын разнӧй кадӧ температураыс оз ёна вежлась.
Атакамаын пӧшти ньӧти оз зэрлы, ӧткымын воясӧ оз усьлы весиг зэр войт, но зато тшӧкыда овлӧны сук руяс.
Кос поводдя вӧснаыс животнӧйяслӧн шойясыс тані косьмӧны да некымын воясӧн оз сісьмыны.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны кактусъяс да мимозаяс, увтасінъясын быдмӧны солянкаяс.
Атакамаын перйӧны селитра да ыргӧн руда.
Атакамасянь лунвылынджык, Тихӧй океан берег дорын, осадокъяс усьлӧны век унджык и унджык, и тані куйлӧ век веж субтропическӧй быдмӧгъяса область.
Дзик лунвыв побережьеас океансянь пӧльтӧны вына тӧвъяс, кодъяс частӧ пӧрлӧны бушколӧ; та дырйи зэв дыр зэрӧ.
Тані век сулалӧ уль руа лёк поводдя.
Климатыс тайӧ побережьеас морскӧй, гожӧмыс зэв ыркыд, а тӧлыс небыд (температураыс 0°-ысь вылынджык).
Анды пӧкатъясын быдмӧ сук коръя да сора вӧр, кӧні эмӧсь зэв гырысь пуяс, уна папоротник да нитш.
Вӧръястіыс гӧра пӧкатъясӧд писькӧдӧны аслыныс туй горнӧй ледникъяс, кодъяс лэччӧны извилистӧй морскӧй заливъясӧ (фьордъясӧ).
Тайӧ влажнӧй вӧръяса областяс пӧшти некод оз ов.
Высокогорнӧй область Анды.
Андыын природаыс зэв аслыспӧлӧс.
Сы вӧсна, мый сійӧ сулалӧ океан уровеньсянь зэв вылын, тані ыркыд, но сійӧ жӧ кадӧ сы вӧсна, мый сійӧ матын экваторсянь, температураыс во чӧжнас омӧля вежласьӧ.
Гӧракостса джуджыд плоскогорьеясын во гӧгӧр овлӧ шӧркодя 8–12° кымын шоныд.
Но век жӧ поводдяыс тані ёна вежласьӧ.
То шондіыс ёна шонтӧ, то заводитӧ пӧльтны зэв кӧдзыд тӧв, коді вайӧ зэр либӧ лым.
Унаысь овлывлӧны гымалӧмӧн зэв вына бушковъяс да лымъя пургаяс.
Мукӧддырйи йи кодь кӧдзыд руяс дзикӧдз вевттьӧны местностьсӧ.
Температураыс зэв абу ӧткодь: шонді водзын зэв жар, а гож сайын, торйӧн нин войнас, зэв кӧдзыд.
Тані куйлӧны высокогорнӧй степьяс да полупустыняяс, кӧні быдмӧны чорыд турунъяс, сира кустарникъяс да пӧдушка кодь быдмӧгъяс.
Уна тані сола тыяс.
4,5 км-ысь вылынджык да некор сывлытӧм лымйӧдз кыпалӧны куш скалаяс, кӧні пӧшти нинӧм оз быдмы.
Андыын олӧны турун сёйысь животнӧйяс — гуанако да ёна ичӧтджык вигонь.
Зэв вылын гӧраясын олӧны грызунъяс — шиншиллаяс, кодъяслӧн куыс зэв ценнӧй.
Лэбачьяс пӧвстысь тані олӧ зэв ыджыд кондор, кодлӧн бордъясыс шевгӧдӧмнас лоӧны 2,75 м пасьта.
Анды горнӧй областьясын климатыс здоровджык низменностьвывса жар влажнӧй климат серти.
Тані важысянь олӧны вель уна йӧз.
Тайӧ местаясас медводз заводитісны вӧдитны картупель, кодӧс Америкаӧс восьтӧм бӧрын недыр мысти вӧлі вайӧма Европаӧ.
Гӧраясын перйӧны уна металлысь рудаяс — ыргӧнлысь, озысьлысь да мукӧдъяслысь.
Рудникъясыс США-са капиталистъяс киын, кодъяс зэв чорыда эксплуатируйтӧны сэтчӧс олысьяссӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй карта серти (124 рис.), кыдзи вежсьӧ природаыс Южнӧй Америкалӧн Тихоокеанскӧй побережье вылын войвывсянь лунвылӧ.
2. Мыйӧн объяснитны сійӧс, мый Атакама пустыня артмӧма самӧй океан бердас?
3. Сы серти, мый гижӧма учебникын, да тіян картаяс серти висьталӧй Ла-Платскӧй низменностьлысь природасӧ.
4. Пасъялӧй контурнӧй карта вылӧ Южнӧй Америкалысь став природнӧй зонаяссӧ.
НАСЕЛЕНИЕ ДА ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
12. Севернӧй да Южнӧй Америкалӧн население.
Населениелӧн плотность да лыд.
Америкаын став населениеыс 363 млн. морт, на лыдысь 239 млн. воӧ Севернӧй Америка вылӧ (Вест-Индиякӧд ӧтлаын) да 124 млн. морт Южнӧй Америка вылӧ.
Площадь серти Америка пӧшти ӧткодь Азиякӧд, но население лыд серти сійӧ нёльпӧв ичӧтджык сыысь.
Америкаын населениелӧн шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылӧ воӧ 8 морт, но Севернӧй Америкаӧ йӧзыс овмӧдчӧма Южнӧй серти ёнджыка.
Зэв этша йӧзыс Гренландия да Севернӧй Америкаса мукӧд полярнӧй діяс вылын; ӧткымын діяс вылын йӧзыс ньӧти абу.
Шоча овмӧдчӧмаӧсь йӧзыс сідзжӧ материклӧн став войвыв юкӧнас, кӧні куйлӧ тундра да тайга, да рытыввылас аслас кос плоскогорьеяснас.
Южнӧй Америкаын вывті этша овмӧдчӧмаӧсь материкшӧрса юкӧнъясӧ — Амазонскӧй низменностьӧ да Бразильскӧй нагорьеӧ, кытчӧ зэв сьӧкыд веськавны, а сідзжӧ лунвывса пустыняясӧ.
Ёна сукджыка овмӧдчӧмаӧсь йӧзыс Севернӧй Америка асыввылӧ (Атлантическӧй океан, Великӧй тыяс да Мексиканскӧй залив костӧ), Вест-Индияӧ да Южнӧй Америкаын Атлантическӧй побережьеса ӧткымын местаясӧ (132 да 133 рис.).
Населениелӧн состав.
Аслас состав сертиыс Америкалӧн населениеыс зэв абу ӧткодь.
Кӧреннӧй олысьясӧн Америкаын лоӧны индеецъяс, кодъяслӧн кучикыс вижовкоричневӧй рӧма (134 рис.).
Европейскӧй захватчикъяс зверскӧя истребитісны найӧс, торйӧн нин Севернӧй Америкаын; тані найӧ колисны сӧмын войвылас, тундраын да тайгаын, да рытыввылас кос плоскогорьеяс вылын.
Южнӧй Америкаын индеецъяс колисны унджыкӧн.
Найӧ олӧны Анды областьын, Амазонскӧй низменность вылын да Бразильскӧй нагорье рытыввылын.
Севернӧй Америкаын кӧреннӧй населениеӧн лоӧны сідзжӧ этша лыда эскимосъяс. Найӧ кыйӧны морскӧй зверьясӧс (тюленьясӧс, моржъясӧс). Эскимосъяс олӧны Севернӧй Ледовитӧй океан берег пӧлӧн да Гренландия лунвыв берег пӧлӧн.
Америкаын олӧ 15 миллионысь унджык негр.
Найӧс татчӧ вӧлі вайӧма Африкаысь кыдзи рабъясӧс.
Кӧть негръяс ӧні закон серти лыддьыссьӧны свободнӧйӧн, но збыльвылассӧ налысь праваяссӧ ёна ограничитӧма.
Негръяс медсясӧ олӧны Севернӧй Америка асыв-лунвылын Миссисипи ю пӧлӧн, Вест-Индия діяс вылын да Южнӧй Америка асыв-войвыв берегъяс пӧлӧн.
Найӧ уджалӧны хлопчатник, табак да сахарнӧй тростник вӧдитан плантацияясын кыдзи батракъяс либӧ посньыдик арендатор-издольщикъяс (кодъяс мынтӧны асланыс кӧзяин-помещиклы урожайсьыс юкӧн).
Америкаын ӧні олысь унджык населениеыс — европейскӧй разнӧй странаясса переселенецъяслӧн потомокъяс.
Европейскӧй захватчикъяс мырддявлісны муяссӧ индейскӧй племяяслысь да порабощайтлісны либӧ бырӧдавлісны индеецъясӧс.
Таысь кындзи, Америкаын эм уна лыда население, коді артмӧма индеецъяскӧд да негръяскӧд европеецъяслӧн ӧтлаасьӧмысь.
Европеецъяслӧн да индеецъяслӧн потомокъясыс шусьӧны тані метисъясӧн, а европеецъяслӧн да негръяслӧн потомокъясыс — мулатъясӧн.
Население состав сертиыс Севернӧй Америка ёна торъялӧ Южнӧй Америкаысь.
Севернӧй Америкаын унджык олысьясыс воӧмаӧсь Севернӧй да Центральнӧй Европаысь (англичана, ирландецъяс, французъяс, немецъяс, еврейяс, полякъяс, а сідзжӧ украинецъяс, кодъяс татчӧ воӧмаӧсь революцияӧдз на).
Населениеыс сёрнитӧ английскӧй кыв вылын (Св. Лаврентийлӧн ю кывтыдын — французскӧй кыв вылын).
Индеецъяс да метисъяс тані этшаӧнӧсь.
Севернӧй Америка лунвылын, Мексиканскӧй плоскогорьесянь да Вест-Индиясянь, да став Южнӧй Америкаын населениелӧн составыс мӧд нин.
Тайӧ муяссӧ медводдза завоюйтысьясӧн да мырддялысьясӧн вӧліны лунвывса европеецъяс — испанецъяс да португалецъяс; бӧрынджык татчӧ овмӧдчалісны итальянецъяс, немецъяс да мукӧд странаясысь петӧм йӧз.
Тані господствуйтӧ испанскӧй кыв, а Бразильскӧй нагорье вылын — португальскӧй.
Населениелысь зэв ыджыд юкӧн босьтӧны метисъяс, уналаын колисны индеецъяс.
Америкалысь тайӧ юкӧнсӧ мукӧддырйи шуӧны Латинскӧй Америкаӧн, сы вӧсна мый испанскӧй да португальскӧй кывъяс артмисны латинскӧй кыв подув вылын, код вылын сёрнитлісны древньӧй Римын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Сравнитӧй население йылысь карта Севернӧй да Южнӧй Америкаса природнӧй зонаяс картаяскӧд (112 да 124 рис.) да висьталӧй, кутшӧм зонаясын населениеыс торйӧн нин шоч.
2. Кутшӧм зонаясын медсясӧ олӧны индеецъяс, кутшӧмын негръяс?
13. Америкалӧн политическӧй карта.
Карта серти удж.
1. Тӧдмасьӧй Севернӧй да Южнӧй Америкалӧн политическӧй картаӧн да индӧй куим страна, кодъяс босьтӧны торйӧн ыджыд площадь.
2. Картаяс серти (132 да 133 рис.) висьталӧй, кӧні тайӧ странаяс пиысь населениеыс олӧ плотнӧйджыка, кӧні торйӧн нин шоч.
Америкаса Соединённӧй Штатъяс.
Севернӧй Америкаын зэв ыджыд капиталистическӧй государство — Америкаса Соединённӧй Штатъяс (167 млн. морт).
Площадь сертиыс США панйӧ Европаса став государствояссӧ ӧтлаын босьтӧмӧн (СССР-тӧг), но пӧшти куимпӧв ичӧтджык Сӧветскӧй Союзысь.
США-лӧн географическӧй положениеыс зэв выгӧднӧй.
Сійӧ босьтӧ Севернӧй Америкалысь став шӧр юкӧнсӧ да ставнас куйлӧ умереннӧй климата поясын.
Асыввылын США-лысь территориясӧ омывайтӧ Атлантическӧй океан, рытыввылын — Тихӧй океан.
США кутӧ аслас киас Панамскӧй канал, коді йитӧ тайӧ кык океансӧ.
Америкалӧн медся рытыв-войвылын США-лӧн колонияӧн лоӧ ыджыд территория Аляска (полуостров сы бердса материк юкӧнкӧд).
Овмӧс развивайтӧм серти США сулалӧ ёна водзын мукӧд капиталистическӧй государствояс серти.
Странаын перйӧны зэв уна из шом да нефть, сывдӧны зэв уна чугун, сталь да мукӧд металл, вӧчӧны унапӧлӧс машинаяс.
Видзму овмӧсын производитӧны уна кукуруза, шобді да животноводствоысь прӧдукта.
Но ставыс тайӧ абу основнӧй население киын, а зэв озыр собственник-капиталистъяс киын.
Ни ӧти странаын, США-ын кындзи, оз сэтшӧм резкӧя тӧдчы сійӧторйыс, кор ӧтарас сулалӧны зэв озыр миллиардеръяслӧн неыджыд чукӧр, кодъяс владейтӧны уна миллиард долларъясӧн, а мӧдарас уна миллион гӧль йӧз.
Рабочӧйяс страдайтӧны уджтӧмалӧм вӧсна да капиталистическӧй предприятиеясын вывті сьӧкыд удж вӧсна.
Доллар равняйтчӧ нёль шайтлы.
Торйӧн нин сьӧкыд олӧмыс негръяслӧн.
Найӧ уджалӧны медся лёк уджъяс вылын, ӧти и сійӧ жӧ уджысь налы мынтӧны мукӧд рабочӧйяслы серти этшаджык; найӧс оз босьтны обычнӧй школаясӧ, оз лэдзны кӧрт туйвывса вагонъясӧ, кӧні ветлӧны еджыдъяс.
Мукӧддырйи негръясӧс лӧжнӧя мыжалӧны, зверскӧя нӧйтӧны да безнаказаннӧя виалӧны.
Индеецъяс США-ын колисны этша.
Найӧс вӧтлісны пустыняясӧ, овны омӧля шогмана местаясӧ, налы торйӧдӧм территорияясӧ.
Сэні найӧ вочасӧн бырӧны.
США — сэтшӧм страна, кӧні вывті резкӧя тӧдчӧ зэв озыр капиталистъяслӧн господствоыс.
Вель уна странаяс, кодъяс лыддьыссьӧны самостоятельнӧй государствоясӧн, збыльвылассӧ зэв ёна зависитӧны США-ысь.
США-лӧн столицаыс — Вашингтон.
Тані уджалӧны правительственнӧй учреждениеяс да правительстволӧн глава — президент.
Нью-Йорк — медся ыджыд кар не сӧмын США-ын, но и став му шар вылас (пригородъяснас сэні олӧ 13 млн. кымын морт).
Сійӧ сулалӧ Атлантическӧй океан берег вылын да лоӧ зэв тӧдчана портӧн да тӧргуйтан центрӧн.
Нью-Йорк — «небоскрёбъяслӧн» кар, кодъяс кыпӧдчӧмаӧсь мукӧд керкаяс весьтӧ зэв вылӧ.
Медся джуджыд небоскрёбыс 102 судта, а джудждаыс сылӧн 380 м.
Роскошнӧй дворецъясын олӧны озыр йӧз.
Кварталъясын, кӧні олӧны рабочӧйяс, позьӧ аддзыны благоустроиттӧм керкаяс, няйт да буса уличаяс, кытчӧ абу садитӧма ни ӧти пу.
США-сянь войвылын — Канада.
Сійӧ босьтӧ зэв ыджыд территория, но населениеыс этша.
Канада лыддьыссьӧ британскӧй доминионӧн, а збыльвылассӧ сійӧ США влияние улын.
Латинскӧй Америкаса странаяс.
США-ысь да Канадаысь Латинскӧй Америка торъялӧ сійӧн, мый унджык олысьясыс сэні индеецъяс да метисъяс.
Европаысь воӧм населениеыс тані лоӧ став олысьяс лыдысь 30% югӧр да медсясӧ овмӧдчӧмаӧсь асыв-лунвылын: Ла-Платскӧй низменностьын да Бразильскӧй нагорье лунвылын.
Латинскӧй Америкаса унджык странаыс зависитӧ США-ысь.
Сэні господствуйтӧны местнӧй помещикъяс да капиталистъяс, кодъяс США отсӧгӧн зэв чорыда нартитӧны уджалысь йӧзӧс.
Народнӧй массаяс нуӧдӧны тыш асланыс угнетательяслы да иностраннӧй капиталистъяслы паныд асланыс странаяслӧн свобода да независимость вӧсна.
Ставыс Латинскӧй Америкаын 20 государство.
США-сянь лунвылын государство Мексика да Центральнӧй Америкаса да Вест-Индияса мукӧд странаяс.
Южнӧй Америкаын медтӧдчана государствоясӧн лоӧны Бразилия (58,5 млн. морт), коді босьтӧ зэв паськыд Амазонскӧй низменность, Бразильскӧй нагорье, кӧні эмӧсь уна кофейнӧй плантацияяс; сэсся Чили, коді векньыдик полосаӧн кузя нюжӧдчӧма Тихӧй океан пӧлӧн, да Аргентина, код территория вылын эм плодороднӧй Ла-Платскӧй низменность. Сійӧ сетӧ зэв уна шобді, кукуруза да животноводство прӧдукта.
Аргентиналӧн столицаыс — Буэнос-Айрес (3 миллионысь унджык олысь) зэв ыджыд кар не сӧмын Южнӧй Америкаын, но и став лунвыв полушариеас.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Сравнитӧй политическӧй карта ископаемӧй озырлунъяс картакӧд (104 да 118 рис.) да висьталӧй, кутшӧм ископаемӧйясӧн озырӧсь США, Канада, Мексика, Бразилия да Чили.
2. Гижалӧй контурнӧй карта вылӧ Америкаысь сійӧ странаяссӧ, кодъясӧс ті велӧдінныд.
3. Став картаяс серти, кодъяс тіян эм, висьталӧй США-лӧн природа йылысь (опишитӧй страналӧн торъя юкӧнъяслысь веркӧс, климатлысь особенностьяссӧ, главнӧй юяссӧ да тыяссӧ да кыдзи куйлӧны природнӧй зонаясыс).
V. АВСТРАЛИЯ.
ОБЩӦЙ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР ДА НАСЕЛЕНИЕ.
1. Географическӧй положение, берегъяслӧн очертаниеяс да веркӧс.
Карта серти удж.
1. Тӧдмалӧй Австралиялысь медся войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв точкаяслысь широтасӧ да долготасӧ.
2. Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Австралияӧс?
3. Кутшӧм ыджыд ді куйлӧ Австралия войвыв берегъяс дорын, кутшӧм ді — лунвыв берегъяс дорын?
Австралия материк — став материкъяс пӧвстысь медся ичӧт (сылӧн площадьыс сӧмын 7,6 млн. кв. км).
Сійӧ нёльпӧв ичӧтджык Африкаысь.
Сы дінын матын Океания, мӧдногӧн кӧ, діяс, кодъяс разалӧмаӧсь Тихӧй океанын.
Океаниякӧд ӧтлаын Австралия площадь сертиыс (9 млн. кв. км гӧгӧр) зэв этшаӧн уступайтӧ Европалы.
Географическӧй положение да берегъяслӧн очертаниеяс.
Австралия ставнас куйлӧ лунвыв полушариеын («австралис» — латинскӧй кыв, лоӧ лунвывса).
Сійӧс быдладорсянь кытшалӧны океанъяс да налӧн мореяс — лунвывсянь, рытыввывсянь да войвывсянь Индийскӧй океан, а асыввывсянь Тихӧй океан.
Мукӧд свет юкӧнъяссянь Австралия куйлӧ ылын.
Медся матын сысянь Азия, кодкӧд сійӧ йитчӧма вель уна діясӧн.
Сы вӧсна, мый Австралия торъялӧма мукӧд свет юкӧнъясысь, сійӧс сёрӧн тӧдмалісны европеецъяс; сійӧс восьтісны голландецъяс сӧмын ХVII нэм заводитчигӧн.
Австралиялӧн берегъясыс, кыдзи и лунвыв полушариеын мукӧд материкъяслӧн, омӧля вундассьӧмаӧсь мореясӧн, и Австралияын этша полуостровъяс да заливъяс.
Лунвывсянь Австралияӧс омывайтӧ Большӧй Австралийскӧй залив, но сійӧ этша пырӧма сушаас, а берегъясыс сылӧн рӧвнӧйӧсь да абу удобнӧйӧсь суднояслы сулалӧм вылӧ.
Австралиясянь неылын, сылӧн асыв-войвыв берегъяс пӧлӧн, кыссьӧ 2 тыс. км кузьта Большӧй Барьернӧй риф (137 рис.).
Ӧткымынлаын сійӧ торъявлӧ векньыдик проливъясӧн.
Большӧй Барьернӧй рифлӧн пасьтаыс войвылын мукӧдлаас 2 км-ысь не унджык, лунвылын сійӧ кӧнсюрӧ паськалӧ 150 километрӧдз.
Рифыс состоитӧ ваувса да вавывса зэв аслыспӧлӧс формаа известкӧвӧй скалаясысь.
Тайӧ скалаясыс — кораллӧвӧй полипъяслӧн — шоныд мореясын олысь посньыдик морскӧй животнӧйяслӧн постройкаяс.
Большӧй Барьернӧй риф мешайтӧ корабльяслы матыстчыны берег дорӧ.
Австралия войвыв берегъяс дорын куйлӧ Новӧй Гвинея — ыджда сертиыс му шар вылын мӧд ді, а лунвыв берегъяс дорас — Тасмания ді.
Тайӧ діяссӧ Австралияысь торйӧдӧны ляпкыдик проливъяс.
Австралиясянь асыввылын куйлӧны Тихӧй океанса зэв уна діяс.
На лыдысь гырысьджыкъясыс — материклӧн юкӧнъяс, кодъяс лэччӧмаӧсь ва улӧ (сідз шусяна материкӧвӧй діяс, например, Новӧй Зеландия).
Мукӧд діясыс — вулканъяс, кодъяс кыпӧдчӧны океан пыдӧссянь ва вылӧдз (вулканическӧй діяс).
Вель уна посни діяс артмӧдӧмаӧсь коралловӧй полипъяс, кодъяс вӧчӧны ассьыныс постройкаяссӧ подводнӧй выступъяс вылӧ да океан пыдӧсса уступъяс вылӧ (коралловӧй діяс).
Татшӧм діясыслӧн формаыс тшӧкыда овлӧ кольча кодь, кор шӧрас артмӧ ляпкыдик лагуна; кольчалӧн орӧминъясті лагунаын йитчӧ океанкӧд (138 рис.).
Тихӧй океанлӧн пыдӧсыс, океанлӧн рытыввыв юкӧнас, кӧні куйлӧны унджык діясыс, зэв абу рӧвнӧй.
Ваувса выступъясысь кындзи, тані діяс дорын эм уна джуджыд впадина (Марианскӧй діяс дорын медся джуджыдіныс 10 863 м).
Веркӧс да ископаемӧй озырлунъяс.
Австралия — абу джуджыд материк.
Сэні пӧшти быдлаын ӧтсяма тшӧтшкӧс равнина, и аслас веркӧс сертиыс мыйтакӧ мунӧ Африка вылӧ.
Австралиялӧн рытыввыв джынъяс зэв паськыд, но ляпкыдик плоскогорье, коді артмӧма ёна важся горнӧй породаясысь; кӧнсюрӧ кыпӧдчӧмаӧсь сэні неыджыд гӧраяс.
Австралия шӧрас куйлӧ низменность, коді медся увтас местаясас океан уровеньысь улынджык.
Асыввывса берег пӧлӧныс кузя кыссьӧны зэв важся ёна шылявлӧм гӧраяс, кодъяс жугавлӧмаӧсь сбросъясӧн да разломъясӧн торъя хребетъяс вылӧ.
Тайӧ гӧраяслӧн войвыв юкӧныс шусьӧ Большӧй Водораздельнӧй хребетӧн.
Медся джуджыдӧсь гӧраясыс асыв-лунвылын.
Найӧ крута лэччӧны океанлань да ньывкӧсӧн ляпкалӧны материк пытшкӧслань.
Гӧраясыс водзӧ вуджӧны Тасмания ді вылӧ.
Джуджыд лымъя вершинаяса том гӧраяс эмӧсь Новӧй Гвинея вылын, а сідзжӧ Новӧй Зеландия вылын.
Тайӧ діяс вылас овлӧны чорыд землетрясениеяс, эмӧсь вулканъяс, кодъяс пырӧны Тихӧй океанӧс кытшалысь вулканическӧй кытшӧ.
Новӧй Зеландия вылын эм уна пӧсь источник да гейзер.
Ископаемӧйяс пиысь Австралияын уна из шом, коді куйлӧ асыввылын, Тихӧй океан берегдорса гӧраяс дорын.
Сійӧ местаясас, кӧні веркӧсӧ петӧны важся изверженнӧй породаяс, эмӧсь металлическӧй рудаяслӧн залежьяс.
Австралия асыв-лунвылын да лунвылын уна кӧрт руда, полиметаллическӧй рудаяс, а материк рытыввылын — зӧлӧта.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Мирӧвӧй политическӧй карта вылын, а сэсся глобус вылын сравнитӧй Австралиялысь да Гренландиялысь территориясӧ.
Кӧні точнӧйджыка петкӧдлӧма тайӧ сушаяссӧ — глобус вылын али карта вылын?
2. Тӧдмалӧй масштаб серти Австралиялысь кузьтасӧ да пасьтасӧ?
3. Гижалӧй Австралиялӧн контурнӧй карта вылӧ тіянлы тӧдса діяс, заливъяс да гӧраяс.
Пасъялӧй условнӧй знакъясӧн медся тӧдчана ископаемӧй озырлунъяслысь месторождениеяссӧ.
2. Климат да пытшкӧсса ваяс.
Карта серти удж.
1. Висьталӧй, кутшӧм климатическӧй поясъясын куйлӧ Австралия.
2. Волӧн кутшӧм кад ӧні Австралияын да суткилӧн кутшӧм кад?
Климат.
Аслас войвыв юкӧннас Австралия матӧ воӧ экватор дінӧ, а шӧр юкӧнтіыс вомӧн мунӧ лунвыв тропик.
Австралиялӧн войвыв джынйыс да Новӧй Гвинея ді куйлӧны жар, либӧ тропическӧй, климата поясын, а сылӧн лунвыв джынйыс да Тасмания ді пырӧны умереннӧй климата поясӧ.
Кыдзи тыдалӧ изотермаяс карта вылысь (140 да 141 рис.), гожӧмнас Австралиялӧн войвыв джынйын шӧркодь январскӧй температураыс 30° шоныд, а лунвыв юкӧнас 20° шоныд.
Тӧвнас войвылын мунӧ июльскӧй изотерма 20° шоныд, а лунвылын 10° шоныд.
Войнас, сы вӧсна мый небесаыс сэзь да му веркӧсыс ӧдйӧ воштӧ шоныдсӧ, весиг материк шӧрас жар поясын мукӧддырйи кынмавлӧ.
Вылын гӧраясын тӧвнас сулалӧны морозъяс да куйлӧ лым.
Осадокъяс усьӧны Австралияын зэв оз ӧткодя (142 рис.).
Асыв-лунвыв пассат вайӧ Тихӧй океансянь асыввыв побережье вылӧ уна осадок.
Сійӧ кольӧ ассьыс влагасӧ Большӧй Водораздельнӧй хребет пӧкатъясӧ, код сайын рытыввывланьын осадокъяс усьӧны зэв этша.
Австралия войвыв юкӧнын пӧльтӧны муссонъяс, кодъяс гожӧмнас вайӧны Индийскӧй океансянь уна влага.
Но, ёна шоналӧм материк шӧрӧ пырӧм бӧрын, муссонӧн вайӧм васӧд да шоныд воздухыс ещӧ ёнджыка шоналӧ, и осадокыс артмӧ этша.
Та вӧсна Австралиялӧн пытшкӧсса юкӧнъясын климатыс зэв кос.
Австралия медся рытыв-лунвылас да лунвылас осадокъяс усьӧны медсясӧ тӧвнас, кор тані пӧльтӧны Индийскӧй океансянь рытыв тӧвъяс.
Австралияын оз этшаысь овлыны гырысь засухаяс, кодъяс вайӧны зэв ыджыд вред кӧдзаяслы да мый вӧсна кулӧ уна миллион скӧт.
Дыр кыссьысь засухаяс бӧрын унаысь овлӧны зэв чорыд ливеньяс; на бӧрын унаысь овлӧны опустошительнӧй наводнениеяс.
Сы серти, кутшӧм температураяс овлӧны да уна-ӧ усьлӧны осадокъяс, Австралияын позьӧ торйӧдны нёль климатическӧй область: тропическӧй войвыв да асыв-войвыв, кӧні во чӧж сулалӧ вылын температура да гожся муссоннӧй зэръяс вӧсна усьӧны вель уна осадокъяс; влажнӧй субтропическӧй асыв-лунвыв, кӧні зэрлывлӧ во гӧгӧр, но резкӧя нин торъялӧны тӧвся да гожся температураяс; субтропическӧй рытыв-лунвыв, кӧні тӧлыс зэра, а гожӧмыс кос, климат сертиыс тайӧ областьыс мунӧ европейскӧй Средиземноморье вылӧ; сэсся кос центр да рытыввыв, кӧні осадокъясыс вонас усьӧны 30 см-ысь этшаджык да кӧні суткинас резкӧя вежласьӧ температураыс, кор лунся жар бӧрын вермӧ войнас лоны мороз.
Пытшкӧсса ваяс.
Кос климат вӧсна Австралиялӧн ыджыдджык территория вылас юяс этша.
Медся ыджыдӧн на пӧвстысь лоӧ зэв кузя судоходнӧй Муррей ю (144 рис.).
Сылӧн притокыс — Дарлинг, кузь, но ляпкыд.
Кос кадӧ сійӧ кӧнсюрӧ оръявлӧ, и сэки артмӧны вель уна посни тыяс.
Тайӧ кыкнан юыс заводитчӧны гӧраясын, влажнӧй лунвылын, да нуӧны ассьыныс васӧ Индийскӧй океанӧ.
Австралиялӧн ставнас шӧрыс (сійӧ территориялӧн 60 процентыс) оз ну васӧ океанӧдз.
Тані визувтӧны временнӧй юяс, сідз шусяна крикъяс, кодъяс ойдлӧны да ёна паськалӧны зэръяс бӧрын, а мукӧд кадас косьмӧны.
Австралиялӧн пытшкӧсса юкӧнъясын эм уна сола ты.
Сэні ваыс пӧшти оз овлы, вевттьысьӧма сола коркаӧн.
Медся ыджыд тыыс — Эйр.
Сылӧн уровеньыс 12 м-ӧн улынджык океан уровеньысь.
Сэтчӧ усьӧны крикъяс.
Ливеньяс бӧрын найӧ вайӧны татчӧ уна ва, и тыыс сэки ёна ойдлывлӧ.
А кос кадӧ сійӧ косьмӧ да торъявлӧ торъя водоёмъяс вылӧ.
Австралиялӧн кос шӧр юкӧныс, Большӧй Водораздельнӧй хребетсянь рытыввылыс, зэв озыр мупытшса ваясӧн.
Найӧ чукӧрмӧны татчӧ му пытшкас васӧдджык местаясысь.
Тані вӧчалӧма джуджыд артезианскӧй юкмӧсъяс, кӧні ваыс ачыс кайӧ му веркӧсас вылынджык куйлысь ваяслӧн давление вӧсна.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Петкӧдлӧй, Австралиялӧн кутшӧм юкӧнын и кор шондіыс овлӧ зенитын (видзӧд 83 рис.).
2. Климатическӧй картаяс серти опишитӧй Эйр тыбердса низменностьлысь климатсӧ.
3. Гижалӧй контурнӧй карта вылӧ Австралиялысь юяс да тыяс, кодъясӧс ті тӧданныд.
3. Природнӧй зонаяс.
Карта серти удж.
1. Видзӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылӧ (150 рис.) да висьталӧй Австралиялысь став природнӧй зонаяссӧ.
2. Австралияын кутшӧм природнӧй зона босьтӧ медся ыджыд места?
Австралияын быдмӧгъяслӧн да животнӧй мирлӧн аслыспӧлӧслун.
Мукӧд материкъясысь Австралиялӧн торъялӧмыс вайӧдіс сыӧ, мый сэні развитчис аслыспӧлӧс растительнӧй да животнӧй мир.
Австралияса унджык быдмӧгъясыс оз паныдасьлыны мукӧд свет юкӧнъясын.
Торйӧн нин тані паськалӧмаӧсь унапӧлӧс акацияяс да эвкалиптъяс.
Эвкалиптъяс быдмӧны зэв ӧдйӧ да мукӧдъясыс на пӧвстысь воӧны 100–150 м судтаӧдз.
Налӧн древесинаыс зэв крепыд, вужъясыс зэв кузьӧсь, пыдӧ пырӧны муӧ да сэтысь босьтӧны зэв уна ва.
Эвкалиптӧвӧй вӧръяс абу ёна сукӧсь да югыдӧсь.
Унджык эвкалиптъяслӧн коръясыс бергӧдчӧмаӧсь шонділань дорышӧн и та вӧсна гож сайыс ёнасӧ оз артмы.
Коръяссьыс вӧчӧны эвкалиптӧвӧй вый.
Зэв гырысь татшӧм пуясыс кындзи, эмӧсь и ляпкыдик эвкалиптъяс, кодъяс быдмӧны кустъясӧн.
Эвкалиптъяслысь ӧткымын видъяс вайӧма Австралияысь Сӧветскӧй Союзӧ да бура быдмӧны Кавказса Черноморскӧй побережьеын; найӧс сэтчӧ садитӧма нюръяс косьтӧм могысь.
Васӧд австралийскӧй вӧръясын зэв ёна паськалӧмаӧсь пу кодь папоротникъяс.
Животнӧй мирыс сідзжӧ аслыспӧлӧс.
Австралияын кольӧмаӧсь на сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс зэв нин важӧн кулӧмаӧсь мукӧд свет юкӧнъясын.
Тані эмӧсь сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс вайӧны лэбачьяс моз колькъяс, но кольк пытшкысь петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн, кыдзи млекопитающӧйяс.
Татшӧм «лэбач-зверьясӧн» лоӧны пустыняясын да полупустыняясын олысь ехидна да асыв-лунвыв Австралия ю берег доръясын олысь утконос (145 да 146 рис.).
Зэв уна тані сумчатӧй животнӧйяс, кодъяс ичӧтик чужӧм пиянсӧ вӧдитӧны кынӧм улас сумкаын.
Сумчатӧйяс лыдысь торйӧн уна унапӧлӧс кенгуруяс; ӧткымынъяс на пӧвстысь судтанас воӧны 2 метрӧдз (147 рис.).
Обычнӧй млекопитающӧйяс Австралияын зэв этша.
На пӧвстысь колӧ индыны дикӧй пон динго вылӧ, тані сійӧ медся опаснӧй хищник.
Лэбачьяс пиысь Австралияын сӧмын олӧ бордтӧм страус эму да лирохвост (148 рис.).
Австралия войвылын тропическӧй вӧръясын олӧны казуар да зэв мича гӧна райскӧй лэбач; тайӧ лэбачьясыс олӧны сідзжӧ Новӧй Гвинея вылын.
Тані зэв уна быдсяма попугайыс (например, еджыд да сьӧд какаду).
Воздухын кымӧръяс моз лэбалӧны москитъяс, номъяс да гутъяс, кодъяс зэв ёна мучитӧны и йӧзӧс, и животнӧйясӧс.
Местнӧй видз-му овмӧсса быдмӧгъяс да гортса животнӧйяс Австралияын дзик эз вӧвны; найӧс татчӧ вайисны европеецъяс.
Ӧні Австралияын торйӧн ёна видзӧны ыжъясӧс; ыж стадаяс вылӧ унаысь усьласьӧны дингояс (149 рис.).
Татчӧ вайӧм кроликъяс сэтшӧма рӧдмисны, мый найӧ лоисны муяслы да пӧскӧтинаяслы вредительясӧн.
Медым не лэдзны кроликъясӧс выль местаясӧ, вӧлі вӧчӧма уна тысяча километр кузя колючӧй проволокаысь потшӧсъяс; но и тайӧ эз видз Австралия пасьта кроликъяслысь паськалӧмсӧ.
Бӧръя кадӧ кроликъясӧс ёна кыйӧны сылӧн яй да ку вӧснаыс.
Природнӧй зонаяс.
Австралияын вӧрыс этша, сэні медсясӧ пустыняяс да кустарникъяса расъяс (149 рис.).
Сук васӧд тропическӧй вӧръяс сулалӧны Новӧй Гвинея ді вылын.
А Австралияын найӧ паныдасьлӧны сӧмын торъя участокъясӧн асыв-войвыв да мыйтакӧ войвыв побережьеас, кӧні усьӧ торйӧн уна осадок (151 рис.).
Омӧльджыка васӧд местаясын сулалӧ шочиник эвкалиптӧвӧй вӧр; тані пуясыс зэв гырысьӧсь.
Татшӧм вӧрас туруныс зэв сук.
Морскӧй берегъяссянь ылынджык, войвылын да асыввылын, а сідзжӧ рытыввылын, кӧні осадокъясыс усьӧны этшаджык, шоч вӧрыс вуджӧ кузь туруна саваннаясӧ; кос кадӧ туруныс косьмӧ (видзӧд 147 рис.).
Турун пӧвстын сулалӧны ӧтка пуяс — эвкалиптъяс, акацияяс.
Быдмӧ сідзжӧ бутылочнӧй пу, коді аслас польдчӧм стволас чукӧртӧ ва.
Австралия шӧрын кос бессточнӧй областьын эмӧсь полупустыняяс да лыа да изъя пустыняяс.
Пустыняясын быдмӧгъяс пӧшти абуӧсь.
Сӧмын кӧнсюрӧ быдмӧны сутшкасьысь, лэчыд пурт кодь турунъяс.
Полупустыняясын уна сё километръяс вылӧ кыссьӧны сука гартчӧм да пӧшти ньӧти прӧйдитны позьтӧм заросльяс, кӧні быдмӧны пемыдрудов рӧма кос чуткасьысь кустарникъяс; войвылын найӧ медсясӧ артмӧмаӧсь ляпкыдик чуткасьысь акацияясысь, а лунвылын эвкалиптӧвӧй кустъясысь.
Австралияын татшӧм кустарникъяса заросльясыс шусьӧны скрёбӧн.
Австралияын васӧд асыв-лунвылын лоӧны субтропическӧй вӧръяс, кӧні лианаяскӧд да пу кодь папоротникъяскӧд быдмӧны век веж сук эвкалиптӧвӧй пуяс.
Тайӧ вӧръясыс вуджӧны Тасмания ді вылӧ, кӧні сідзжӧ ёна паськалӧма лунвывса век веж бук.
Австралия рытыв-лунвылын быдмӧны эвкалиптъяс да мукӧд гырысь пуяс, кодъяслӧн кузьтаыс овлӧ 90 м.
Пальмаяс, а сідзжӧ лианаяс да папоротникъяс тайӧ местаясын пӧшти абуӧсь.
Том вӧрын быдмӧны ляпкыдик кыз стволъяса да кузь пучокъяса коръясысь «турун пуяс» да уна лыда век веж кустарникъяс.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Сравнитӧй природнӧй зонаяслысь карта климатическӧй картакӧд да индӧй тропическӧй вӧръяс, саваннаяс, пустыняяс да субтропикъяс климатлысь особенностьяссӧ.
2. Став тіян картаяс серти да учебникын гижӧд серти висьталӧй Новӧй Гвинеялысь да Тасманиялысь природасӧ.
3. Гижалӧй Австралияса контурнӧй карта вылӧ природнӧй зонаяслысь границаяссӧ.
4. Население.
Австралиялӧн население да сылӧн состав.
Австралия — сэтшӧм свет юкӧн, кӧні медся этша олысь.
Сэні олӧ 9 млн. гӧгӧр морт (Океаниякӧд 15 млн. гӧгӧр).
Австралияса населениелӧн шӧркодь плотностьыс лоӧ 1 морт 1 кв. км вылӧ.
Пӧшти став населениеыс овмӧдчӧма асыв-лунвылын и мыйтакӧ материклӧн медся рытыв-лунвылын, субтропическӧй климата областьясын; тані море берегъяс дорын и медся гырысь каръясыс.
Австралиялӧн Центральнӧй, войвыв да рытыввыв юкӧнъясын пӧшти оз овны (152 рис.).
Австралияын кӧреннӧй олысьяснас лоӧны австралиецъяс.
Налӧн кучикыс пемыд рӧма.
Кор европеецъяс первойысь веськалісны Австралияӧ, сэки австралиецъяс олісны каменнӧй нэмса йӧз моз.
Австралиецъяс оз вӧлі тӧдны металлъяс, эз кужны ни му вӧдитны, ни скӧт видзны; олісны эз ӧти местаын, кыйсисны да чукӧртісны сёйны позяна быдмӧгъяс.
Налӧн кыйсян оружиенас вӧлі копьё да бумеранг, мӧдногӧн кӧ, кусыня да ёсь йыла плавкӧс бедь; пельк киӧн шыбитӧм бумерангыс воздухас бергӧдчӧ да бӧр воӧ шыбитысь дорӧ.
Австралияӧс босьтӧм бӧрын английскӧй захватчикъяс быдног зільлісны бырӧдны австралиецъясӧс либӧ вӧтлыны найӧс пустыннӧй да полупустыннӧй районъясӧ: вӧчавлісны на вылӧ, быттьӧ зверьяс вылӧ, облаваяс, нарошнӧ эновтлісны налы отравитӧм сёян, отравляйтлісны юкмӧсъясысь васӧ.
Разіпели олысь австралиецъяс эз вермывны водзсасьны захватчикъяслы паныд.
Ӧні австралиецъясыс кольӧма 47 тыс. кымын морт.
Найӧ олӧны налы индӧм торъя местаясын особӧй надзор улын, мукӧдыс уджалӧны пастухъясӧн либӧ важмоз ветлӧдлӧны местаысь местаӧ Австралия шӧрса да тропическӧй войвывса полупустыняясын да саваннаясын.
Тасманияын кӧреннӧй олысьяссӧ вӧлі дзикӧдз бырӧдӧма ХIX нэмын на.
Австралияса ӧнія олысьяс пӧвстысь ёна унджыкыс — Европаысь воӧм переселенецъяс, пӧшти ставныс англичана.
Европаса мукӧд странаясысь Австралияӧ переселитчыны вывті сьӧкыд, а Азияса йӧзӧс татчӧ оз лэдзны.
Новӧй Гвинеялӧн население.
Новӧй Гвинея ді вылӧ овмӧдчӧмаӧсь пемыд кучика племяяс — папуасъяс.
Папуасъяс олӧны оз австралиецъяс моз, а некымын хижинаа неыджыд сиктъясын; хижинаяссӧ стрӧитӧны сваяяс вылӧ, мусяньыс 1–2 м вылнаын.
Папуасъяс оз сӧмын кыйсьыны да чери кыйны, но и му вӧдитӧны.
Найӧ кералӧны пуяссӧ да сотӧны найӧс, сэсся кералӧм да весалӧм вӧр участоксьыс мусӧ небзьӧдӧны ёсь бедьясӧн да зыръясӧн, та бӧрын кӧдзӧны.
Папуасъяслӧн оружиеыс ньӧввуж да копьё.
ХIX нэмся мӧд джынйӧдз Новӧй Гвинея, аслас зэв мича тропическӧй природанас, вӧлі пӧшти ньӧти исследуйттӧм.
Новӧй Гвинеялысь природасӧ да сэтчӧс йӧзлысь олӧмсӧ первойӧн заводитіс изучайтны великӧй русскӧй путешественник Н. Н. Миклухо-Маклай.
Сійӧ нинӧмысь эз повзьы да овмӧдчис сэкся кадӧ дзик тӧдтӧм тайӧ діыслӧн асыв-войвыв берег вылас, кӧні олісны дикӧй воинственнӧй племяяс (154 рис.).
Папуасъяс дінӧ дружественнӧя относитчӧмсьыс сійӧс кутісны радейтны да дӧверяйтны сылы, и Миклухо-Маклай некымын во чӧж изучайтіс налысь сёрнисӧ да олӧмсӧ.
Аслас исследованиеясас Миклухо-Маклай опровергнитіс сы йылысь сёрни, быттьӧкӧ неевропейскӧй народъяс пырӧны низшӧй расаӧ да оз вермыны кыпӧдны овмӧс да культура.
«Высшӧй» да «низшӧй» расаяс йылысь тайӧ учениесӧ вӧлі паськӧдӧма сы могысь, медым оправдайтны колонияяс босьталӧм да сэні олысь йӧзӧс чорыда угнетайтӧм да найӧс бырӧдӧм.
Миклухо-Маклай быдног зілис дорйыны колонияясса угнетённӧй народъясӧс да налысь праваяссӧ.
Австралиялӧн да Океаниялӧн политическӧй карта.
Австралия да Тасмания артмӧдӧны британскӧй доминион — Австралийскӧй Союз.
Сійӧ петкӧдӧ шобді, вурун, яй да йӧлысь вӧчӧм прӧдукта.
Сылы подчиняйтчӧ Новӧй Гвинеялӧн асыввыв джынйыс, а тайӧ діыслысь рытыввыв джынсӧ босьтӧма Голландия.
Океанияса мукӧд діяс лыдысь Новӧй Зеландия — британскӧй доминион жӧ, кӧні олӧны медсясӧ англичана, а мукӧд посни діяссӧ юкӧма США, Англия да Франция костын.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Видзӧдлӧй население карта вылӧ (152 рис.) да висьталӧй, Австралияын кутшӧм местаясын эмӧсь участокъяс, кӧні населениеыс ёна плотнӧйджык.
2. Учебникын вайӧдӧм даннӧйяс серти чертитӧй столбикъясӧн, уна-ӧ населениеыс тіянӧн велӧдӧм став свет юкӧнъясын.
3. Петкӧдлӧй диаграммнӧй Европаса, Азияса, Америкаса, Африкаса да Австралияса населениелысь плотностьсӧ; та могысь чертитӧй вит ӧткодь квадрат да петкӧдлӧй точкаясӧн, кымын олысь быд свет юкӧнын воӧ 1 кв. км вылӧ (ӧти точка — 1 морт).
VI.
АНТАРКТИДА.
ОБЩӦЙ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Карта серти удж.
1. Сравнитӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧ Антарктида глобус вылын, полушарие карта вылын да мирӧвӧй политическӧй карта вылын.
Мыйӧн объяснитны, мый на вылын Антарктидаӧс абу ӧтмоза петкӧдлӧма?
2. Кутшӧм океанъяс кытшалӧны Антарктидаӧс?
3. Кутшӧм материк медся матын Антарктидасянь?
Антарктидалӧн географическӧй положение да сійӧс восьтӧм.
Кӧдзыд климата зэв паськыд область, коді куйлӧ Лунвыв полюс гӧгӧр, шусьӧ Антарктикаӧн.
Антарктикалысь став шӧрсӧ босьтӧ ыджыд материк Антарктида (14 млн. кымын кв. км), код вылын лоӧ Лунвыв полюс.
Антарктида — му шарвывса став материкъяс лыдысь медся ылысса да торъялӧм материк.
Сійӧс быд боксянь паськыда кытшалӧны океанъяслӧн ва пространствояс.
Антарктида вӧлі восьтӧма сӧмын ХIX нэм заводитчигӧн, ёна сёрӧнджык став мукӧд материкъяс серти.
Сійӧс восьтіс Фаддей Беллинсгаузен да Михаил Лазарев веськӧдлӧм улын русскӧй экспедиция.
Тайӧ экспедицияыс кык паруснӧй судно вылын 1819–1821 воясӧ гӧгӧртіс Антарктида гӧгӧр да некымынысь матыстчывліс сійӧ кадӧдз некодӧн вӧвлытӧм берегъяслань.
Экспедиция восьтіс сідзжӧ уна антарктическӧй ді, кодъяслы вӧлі сетӧма русскӧй нимъяс (например, Александр Первыйлӧн Земля, коді материк дінсянь зэв матын, Беллинсгаузен мореын Пётр Первыйлӧн ді да мукӧдъяс).
Беллинсгаузен да Лазарев подробнӧя опишитісны наӧн восьтӧм муяссӧ да пасъялісны найӧс карта вылӧ, и тасянь заводитчис Антарктидаӧс научнӧя исследуйтӧм (155 рис.).
Лунвыв полюсӧдз медводдзаысь воӧдчисны сӧмын XX нэм заводитчигӧн (норвежец Амундсен, 1911 воын).
Антарктида ӧнӧдз на омӧля изучитӧма.
Обследуйтӧма Антарктида побережьелысь сӧмын торъя участокъяс да сы дінысь матысса діяссӧ.
А сылысь пытшкӧсса юкӧнъяссӧ пӧшти абу исследуйтӧма.
Ӧнӧдз вӧлі тӧдмалӧма сӧмын территориялысь векньыдик полосаяс полюсӧ ветлан туй пӧлӧн да воздухті лэбалан туйяс пӧлӧн.
Антарктидалӧн природа.
Антарктида — йиӧн вевттьысьӧм джуджыд плоскогорье.
Лунвыв полюсыс сэні куйлӧ океан уровеньсянь 3 км вылнаын кымын.
Кӧнсюрӧ плоскогорье вылын кыпалӧны горнӧй хребетъяс, кодъяслӧн вершинаясыс воӧны 5–6 км-ӧдз.
Материк дорас эм действуйтысь вулкан Эребус.
Антарктидаын климатыс торъялӧ сійӧн, мый тані во гӧгӧр чӧж температураыс вывті улын.
Тані царствуйтӧ нэмӧвӧйся мороз.
Антарктида пытшкӧсса юкӧнъясын вогӧгӧрся шӧркодь температураыс −30° гӧгӧр.
Тӧвнас овлывлӧ −60° кӧдзыд да унджык; весиг гожӧмнас медся шоныд тӧлысяс температураыс 0°-ысь улынджык.
Унаысь овлӧны зэв ён тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны медсясӧ материксянь морелань; найӧ пӧрлӧны мукӧддырйи лымъя ураганӧ.
Антарктидалӧн веркӧсыс ставнас вевттьысьӧма материкӧвӧй йиӧн, кодлӧн слӧйыс 1–2 км кызта; сӧмын крут гӧра пӧкатъясын да берегъяс пӧлӧн гожӧмнас петкӧдчывлӧны скалаяслӧн кушинъяс да кӧнсюрӧ паныдасьлӧны нитшъяс да лишайникъяс.
Йияс исковтӧны материксянь океанӧ.
Найӧ кытшалӧны сунисӧ кыдз быттьӧ кельыдлӧз джуджыд стенаӧн, коді кыпӧдчӧ ва вылын 30–50 м вылнаӧ.
Кельыдвеж рӧма кӧдзыд гыяс ыджыд вынӧн кучкалӧны тайӧ йи барьерас (156 рис.).
Материкӧвӧй йисянь торъявлӧны гырысь йи гӧраяс, либӧ айсбергъяс, да мунӧны ылӧ океанӧ.
Ӧткымын айсбергъяс овлӧны кузьтанас некымын дас километрӧдз да судтанас некымын сё метрӧдз.
Антарктида берег дорын мореыс зэв ылӧдз тырӧма плавайтысь йи пластъясӧн, кодъяс частӧ мешайтӧны корабльяслы матыстчыны берег дорӧ (157 рис.).
Став олӧмыс тані сӧмын материк берег дорас да діяс вылын.
Море весьтын горзігтыр лэбалӧны каляяс да буревестникъяс.
Берег дорас поздысьӧмаӧсь гырысь лэбачьяс — пингвинъяс; найӧ оз лэбавны, а ньӧжйӧник да катласигтыр ветлӧдлӧны лым вывтіыс асланыс дженьыд кокъяс выланыс, но зато зэв бура плавайтӧны да суналӧны ваын (158 рис.).
Матігӧгӧрса океан юкӧнъясын уна морскӧй животнӧй — унапӧлӧс тюленьяс, а сідзжӧ зэв гырысь китъяс, кодъяслӧн кузьтаыс овлӧ 33 м-ӧдз.
Тӧвнас мореыс кынмӧ зэв ылӧдз да кыдз быттьӧ вешйӧ берегъяссянь, и сыкӧд тшӧтш мунӧ и став ловъяыс.
А Антарктида пытшкас куйлӧны дзик овтӧм йи равнинаяс.
Антарктидалӧн тӧдчанлун.
Антарктидаын постояннӧй олысьяс абуӧсь.
Гожӧмнас сы берегъяс дорӧ воӧны уна страналӧн промыслӧвӧй суднояс кыйны китъясӧс да тюленьясӧс.
Антарктика — му шар вылын китъясӧс кыйӧм кузя медся главнӧй район.
Татчӧ быд во воӧ сӧветскӧй китобойнӧй флотилия, коді успешнӧя венӧ Антарктидалысь плавайтысь йияссӧ, бушковъяссӧ, лым пургаяссӧ, руяссӧ да перйӧ уна китӧвӧй гос да ку.
Антарктидаысь аддзӧма из шомлысь гырысь залежьяс; тайӧ висьталӧ, мый ёна важӧн тані вӧлӧма шоныд климат да озыр растительность.
Эмӧсь сідзжӧ ӧткымын металлъяслӧн рудаяс.
Таысь кындзи, Антарктида вомӧн позьӧ лӧсьӧдны воздушнӧй туйяс орчча материкъяскӧд сообщайтчӧм могысь.
Ставыс тайӧ кыпӧдӧ интерес Антарктида бердӧ капиталистическӧй государствоясладорсянь, кодъяс зільӧны закрепитны аслыныс сылысь торъя юкӧнъяс.
Сӧветскӧй правительство заявитіс, мый, сы вӧсна мый Антарктидаӧс восьтісны русскӧйяс, Сӧветскӧй Союз участвуйттӧг сы йылысь некутшӧм решение оз ло законнӧйӧн.
Антарктидаын уджалӧны вель уна государствояслӧн научнӧй экспедицияяс, на лыдын и СССР-лӧн.
Ӧтувъя соглашение серти Сӧветскӧй Союзлы исследованиеяс нуӧдӧм вылӧ торйӧдӧма материклысь асыввыв долготалӧн 80° да 105° костса ыджыд участок.
Специальнӧ оборудуйтӧм суднояс вылын сӧветскӧй экспедиция 1955–1956 вося антарктическӧй гожӧмын писькӧдчис йияс, пургаяс да руяс пӧвстӧд Антарктида берегъясӧдз.
Йияс пӧвстын вӧлі лӧсьӧдӧма экспедициялысь берегса база — «Мирный» посёлок.
Тасянь исследовательяс самолётъясӧн, вертолётъясӧн, тракторъясӧн заводитісны наступайтны Антарктида вылӧ.
Сӧветскӧй исследовательяс тракторнӧй додьяса поездъясӧн писькӧдчисны материк пытшкӧ и берегсянь некымын сё километр сайын 2700 м кымын вылнаын йияс пӧвстын, кӧні некор эз тувччыв мортлӧн кокыс, заводитіс уджавны выль научнӧй станция «Пионерская» (лунвыв широталӧн 69°44' да асыввыв долготалӧн 95°30' вылын).
Исследовательяслӧн эм тырмымӧн ломтас да сёян запасъяс, и найӧ олӧны тані шоныд керкаясын. «Мирный» посёлоккӧд йитӧд кутсьӧ радио пыр да авиация отсӧгӧн.
Суровӧй антарктическӧй природаын сӧветскӧй учёнӧйяс нуӧдӧны поводдя бӧрся наблюдениеяс, изучайтӧны Антарктидаса йияс, вочасӧн пырӧны тайӧ изучиттӧм материклӧн тайнаясӧ.
Упражнениеяс да задачаяс.
1. Тӧдмалӧй, ылын-ӧ Антарктидасянь Южнӧй Америкаӧдз, Африкаӧдз да Австралияӧдз.
2. Тӧдмалӧй, кузь-ӧ Антарктидаыс нулевӧй да 180-ӧд меридиан кузя.
Ылын-ӧ Лунвыв полюсӧдз Антарктидалӧн сысянь медматысса берегсянь?
3. Кутшӧм тӧлысьясӧ Лунвыв полюсын сулалӧ полярнӧй вой да кутшӧм тӧлысьясӧ полярнӧй лун?
Кор шондіыс воӧ медся вылӧ Лунвыв полюс весьтын?
4. Вӧчӧй поводдясӧ наблюдайтӧм кузя итог.
Сравнитӧй асланыд местностьын тӧвся да гожся температураяссӧ Антарктидаын волӧн сійӧ жӧ кадся температуракӧд.
1 рис. Му шар вылын сушалӧн да океанъяслӧн площадь (млн. кв. км-ын).
2 рис. Свет юкӧнъяслӧн ыджда.
Цифраясыс петкӧдлӧны млн. кв. км.
3 рис. Свет юкӧнъяс да на дінӧ пырысь діяс.
4 рис. Европаын разнӧй местаясӧдз моресянь расстояниеяс.
Сійӧ местаяссӧ, кодъяс моресянь ӧтылнаын, йитӧма визьясӧн.
Цифраясыс петкӧдлӧны, кымын километр моресянь.
5 рис. Прилив.
Валӧн уровеньыс вылын, и суднояс вермӧны матыстчыны берег дорӧ.
6 рис. Отлив.
Ваыс вешйӧма берег дорсьыс, тыдовтчӧмаӧсь изъяс да ляпкыдінъяс.
Сэтчӧс олысьяс чукӧртӧны мореӧн кольӧм морскӧй животнӧйясӧс да водоросльяс.
Пароходыс сулалӧ берегсянь ылын.
7 рис. Фьордъясын медыджыдыс — Согне-фьорд (рисунок вылын васӧ петкӧдлӧма сьӧд краскаӧн).
Сылӧн кузьтаыс 220 км гӧгӧр.
Фьордыс гӧраяс пӧвстын.
Суша вылын цифраясыс петкӧдлӧны, кымын метр джуджда местностьыс.
Море берег дорас разалӧмаӧсь шхеръяс.
8 рис. Фьорд.
Зеркалӧ кодь ва веркӧссӧ кытшалӧны джуджыд крут берегъяс.
9 рис. Европа веркӧслӧн строение да сэні полезнӧй ископаемӧйяс.
1 — Мӧд Баку, 2 — Донбасс, 3 — Силезскӧй бассейн, 4 — Рурскӧй бассейн, 5 — Кривӧй Рог, 6 — Лотарингия.
10 рис. Древньӧй гӧраяс (Шварцвальд).
Гӧраяслӧн веркӧсыс волнистӧй, гӧра йывъясыс гӧгрӧсмӧмаӧсь.
11 рис. Альпыын ледникъяс.
Ӧти ледник, крута увлань лэччӧмӧн, ӧтлаасьӧ мӧд ледниккӧд.
12 рис. Монблан, коді вевттьысьӧма сывлытӧм лымйӧн.
Тыдалӧны вочасӧн джудждаммысь гӧраяс, кодъясӧс торйӧдлӧма джуджыд долинаясӧн.
Внимательнӧя видзӧдлӧй ёсь гӧра йывъяс вылас да сравнитӧй тайӧ рисуноксӧ 10-ӧд рисуноккӧд.
13 рис. Карпаты (Румынияын).
Внимательнӧя видзӧдлӧй, кутшӧм уна вӧрыс.
14 рис. 1908 вося землетрясениеӧн Мессинаын разрушитӧм керкаяс.
15 рис. Везувий да сы гӧгӧрса местаыс.
Вулкан гӧгӧр туйяс пӧлӧн эмӧсь сиктъяс, кодъяслы извержениеясыс оз шоча вайны ыджыд лёкторъяс.
Асыв-лунвылас — древнеримскӧй кар Помпеялӧн развалинаяс.
Везувий йылӧ нуӧдӧма шоссе да лӧсьӧдӧма фуникулёр, мӧдногӧн кӧ, электрическӧй подъёмнӧй туй; сы кузя ветлӧны туристъяс.
16 рис. Везувий вылӧ да Неаполь кар вылӧ вид.
Везувий куйлӧ зэв важся разрушитчӧм вулканлӧн паськыд кратерын.
Рисунок вылын водзвылас — итальянскӧй пожӧм пиния, кодлӧн туганыс зонтик кодь.
17 рис. Европаын морозъяса кадлӧн кузьта.
18 рис. Январса изотермаяс.
Пунктиръясӧн петкӧдлӧма 0°-ысь улынджык изотермаяс.
19 рис. Июльса изотермаяс.
20 рис. Тӧвъяс да во чӧжӧн шӧркодя усян осадокъяс.
21 рис. Европаса климатическӧй областьяслӧн схема.
22 рис. Кыдзи во чӧжӧн температура вежласьӧ Москваын да Лондонын (улас цифраясыс — тӧлысьяс).
23 рис. Юлӧн, водохранилищелӧн да суднояслы прӧйдитӧм вылӧ шлюза каналлӧн схема: а — гидроэлектростанцияа плӧтина; б — шлюз.
Пунктирнӧй стрелкаыс петкӧдлӧ шлюз пыр пароход мунӧмлысь направлениесӧ.
24 рис. Карпаты да Балканы отрогъяс костын «Железнӧй воротаын» Дунайлӧн вид.
25 рис. Рейн шӧр юкӧнын долина.
Юыс визувтӧ мича ущельеӧд важ шылясьӧм гӧраяс костӧд.
Джуджыд крут берегъяс дорын сулалӧны сиктъяс да каръяс.
26 рис. Комо ты Альпылӧн лунвыв подув дорын.
Берегъясас, кодъясӧс кӧдзыд тӧвъясысь видзӧны гӧраяс, быдмӧ сук вӧр да турун.
27 рис. Западнӧй Европаын юяс.
Чертёж вылын петкӧдлӧма вит ю да налысь притокъяссӧ.
Штрихъясӧн петкӧдлӧма мореяс, кытчӧ тайӧ юясыс визувтӧны.
28 рис. Природнӧй зонаяс.
29 рис. Новӧй Земля ді вылын мореӧ лэччысь ледник.
30 рис. Лэбач базар.
31 рис. Кольскӧй полуостров вылын тайга.
32 рис Средиземнӧй морелӧн побережье вылын.
33 рис. Альпыын растительность поясъяс (гӧралӧн лунвыв пӧкатъясас).
Сывлытӧм лым область.
Горнӧй пустӧшь.
Альпийскӧй видзьяс
Кустарникъяс да джуджыд турунаин.
Лыска вӧр.
Смешаннӧй вӧр.
Дубӧвӧй да букӧвӧй вӧр.
Каштанӧвӧй вӧр.
Садъяс, виноградникъяс, кӧдза муяс.
Субтропическӧй средиземноморскӧй быдмӧгъяс.
34 рис. Европаса население плотностьлӧн карта.
35 рис. Европаса народъяслӧн карта.
36 рис. Горецъяс паськӧма словакъяс — Карпатыын олысьяс.
37 рис. Варшаваын Висла вомӧн выль пос.
38 рис. Прагалӧн вид.
Водзас Влтава (Лабалӧн приток) вомӧн посъяс, на лыдын Карлов пос (шӧрас), кодӧс стрӧитӧма ХIV нэмын.
Шуйгавылас стариннӧй зданиеяс.
Ылын тыдалӧны уна заводлӧн трубаяс.
39 рис. Будапештын Дунай вомӧн пос.
Берег вылас Национальнӧй собраниелӧн здание.
40 рис. Лондонлӧн географическӧй положение.
Карта вылын кар шӧрас петкӧдлӧма Сити район.
Вестминстерын уджалӧны правительственнӧй учреждениеяс.
Гринвичын эм обсерватория, код пыр нуӧдсьӧ начальнӧй меридиан.
41 рис. Лондон.
Тыдалӧ Темза ю.
Водзвылас — правительственнӧй учреждениеяслӧн зданиеяс.
42 рис. Парижлӧн вид.
Водзвылас Эйфелева башня (судтаыс 300 м), сы сайын Сена ю.
43 рис. Рим.
Пётрлӧн собор да папскӧй дворец Ватикан.
Архитектуралӧн зэв тӧдчана памятник (стрӧитісны уна нэм чӧж).
44 рис. Дежнев мыс.
Азиялӧн медся ылі асыв-войвывса мыс гӧгӧр Ледовитӧй океансянь Берингово мореӧ медводдзаысь (1648 воын) мунісны неыджыд паруснӧй суднояс вылын Семён Дежнев да сылӧн ёртъясыс.
45 рис. Му веркӧслӧн строение да полезнӧй ископаемӧйяс Азияын.
46 рис. Алтайскӧй гӧраяс.
Алтай — ёсь йыла джуджыд гӧраяс; гӧра йывъясас лымйыс некор оз сывлы.
Гӧра пӧкатъясас быдмӧны пуяс, наысь вылынджык — горнӧй видзьяс.
47 рис. Кавказскӧй гӧраясын кык йыла вершина Эльбрус (5633 м).
Пӧкатъясыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Кӧнсюрӧ лым увсьыс тыдалӧны кынмӧм лавалӧн сьӧд глыбаяс.
Эльбрус — зэв важся кусӧм вулкан.
48 рис. Тянь-Шань гӧраясын.
Гӧра пӧкатъясас быдмӧны зэв веськыд тяньшаньскӧй козъяс.
49 рис. Гималайскӧй гӧра йыв Джомолунгма (Эверест).
Джомолунгма — му шар вылын медся джуджыд гӧра (8882 м).
Лымъя зэв паськыд эрдъяс вевттьӧны гӧра пӧкатъяссӧ, сӧмын крут кыръясын лымйыс абу.
Гӧраяс костӧд долинаӧ лэччӧ ледник.
Гӧра йылысь улітіджык кыссьӧ кымӧр полоса.
50 рис. Н. М. Пржевальский Лобнор ты дорын кыйсьӧм бӧрын.
51 рис. Центральнӧй Азияӧ Пржевальскийлӧн нёльысь путешествуйтӧмлӧн маршрутъяс.
52 рис. Японскӧй діяс вылын вулкан Фудзияма.
Фудзияма — правильнӧй конус формаа вулканическӧй гӧра (3776 м).
Гӧра йылыс вевттьысьӧма лымйӧн.
Улынджык пӧкат весьтас тыдалӧ кымӧр.
53 рис. Большӧй Зондскӧй діяс группаын Ява ді вылын вулканическӧй область.
Тыдалӧны ньывкӧс пӧката конусъяс, а конус йывъясас кратеръяс, кытысь веськыда кайӧны ва ру да газ.
54 рис. Январса изотермаяс.
Пунктирнӧй линияяснас петкӧдлӧма 0°-ысь улынджык температураа изотермаяс.
55 рис. Июльса изотермаяс.
56 рис. Тӧвъяс да вогоӧгӧрся шӧркодь осадокъяс.
57 рис. Азияса климатическӧй областьяслӧн схема.
58 рис. Байкал ты.
Байкал куйлӧ мича да джуджыд берегъяс костын.
Гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь лыска вӧрӧн.
59 рис. Хуанхэ ю йыв.
Хуанхэ заводитчӧ гӧраясын Тибетлӧн асыв-войвывса юкӧнын.
Тыдалӧны скалистӧй гӧраяс, кӧні растительностьыс пӧшти абу.
60 рис. Природнӧй зонаяс.
61 рис. Азиатскӧй тундраын.
Восточносибирскӧй тундраын векджык ветлӧны понъясӧн.
Понъяссӧ гозйӧн-гозйӧн доддялӧны кокни дадьясӧ.
62 рис. Сибирскӧй тайгаын.
Тайгаын быдмӧ кыдз сора лыска вӧр.
Кушинын сулалӧ вӧр керка.
Тані тӧвбыд олӧны вӧралысьяс, кодъяс кыйӧны тайгаын пушнӧй зверӧс.
63 рис. Пржевальскийлӧн дикӧй вӧвъяс.
Дикӧй вӧвъяс, кодъясӧс медводз аддзис Центральнӧй Азияын Н. М. Пржевальский, неыджыд чукӧръясӧн ветлӧдлӧны пустыняті.
64 рис. Изъя пустыня Гоби (Монголия исследуйтысь Э. М. Мурзаевлӧн фотография серти).
Тыдалӧны ёна тӧлалӧм, потласьӧм гранитлӧн выступъяс.
На водзын пространствоыс вевттьысьӧма из торпыригӧн, щебеньӧн.
Йирсьӧны кык гӧрба верблюдъяс.
65 рис. Тибетын животнӧй мир.
Рисунокыс В. И. Роборовскийлӧн, коді ветліс Пржевальскийкӧд сылӧн коймӧдысь путешествуйтігӧн.
Тыдалӧны йирсьысь антилопаяс (шуйгавылас да шӧрас), на сайын якъяслӧн чукӧр; ӧти якӧс рисуйтӧма матын веськыдвылас; сы сайын куланъяс.
66 рис. Индийскӧй джунгли.
Туй вылас слӧнъяс, а на вылын пукалӧны йӧз.
67 рис. Индийскӧй смоковница (баньян).
Индийскӧй смоковница аслас паськыда шевгӧдӧм вожъяссьыс лэдзалӧ воздушнӧй вужъяс, кодъяс пырӧны муас да артмӧдӧны пуыслысь быттьӧкӧ выль стволъяс.
Татшӧм ногӧн, ӧти пуыс лоӧ быдса роща кодь, а туганыслӧн пасьтаыс овлӧ 300 м-ӧдз.
68 рис. Большӧй Зондскӧй діясвывса экваториальнӧй вӧрын.
Рисунок шӧрас древовиднӧй папоротник.
69 рис. Слӧнъясӧс юкталанінын.
Индияын олысьяс кыйӧны слӧнъясӧс тропическӧй вӧрын да велӧдӧны найӧс кипомӧ.
Слӧнъяс кывзысьӧны кӧзяевалысь да вӧчӧны сьӧкыд уджъяс, кытчӧ колӧ пуктыны ыджыд вын.
70 рис. Каучукӧвӧй пуяса плантацияын каучук чукӧртӧм.
Пу стволъясас вӧчалӧны тшупӧдъяс, кытысь растениелӧн сокыс виялӧ пу улӧ пуктӧм дозйӧ.
71 рис. Азияса населениелӧн плотность да сэні олысь народъяслӧн карта.
72 рис. Монголъяслӧн семья юрта дорас.
Юрта — кочуйтысь монголъяслӧн оланін.
Юрталӧн решётчатӧй кокни основаыс вевттьыссьӧ гынӧн либӧ гожся кадӧ пу кырсь пластъясӧн.
Татшӧм юртасӧ позьӧ ӧдйӧ разьны да сідз жӧ кокниа бӧр сувтӧдны выль местаын.
73 рис. Цейлон ді вылын чайнӧй плантацияяс.
Нывбабаяс чукӧртӧны чайнӧй кустъяс вылысь том коръяссӧ.
Тайӧ коръяссьыс фабрикаясын вӧчӧны чай.
74 рис. Пекинса улича вылын.
Уна йӧза тӧргӧвӧй улича.
Ветлӧдлӧны уна велосипедист (куим кӧлесаа велосипедъяс вылын кыскалӧны грузъяс).
Магазин вылын китайскӧй иероглифъяса вывеска.
75 рис. Пекин дінын вӧвлӧм гожся императорскӧй дворец.
Паркас сулалӧны лэптысьӧм пельӧсъяса вевтъясӧн китайскӧй архитектураа зданиеяс.
Ӧні тайӧ дворецыс да паркыс — уджалысь йӧзлӧн радейтана шойччан места.
76 рис. Вьетнамын.
Гӧраяскостса долинаын — рисӧвӧй муяс.
Рис быдмӧ ваӧн ойдӧдӧм муяс вылын.
Быд му гӧгӧр лэптӧма вал, коді кутӧ васӧ.
77 рис. Индийскӧй храм.
Индияын аслысногӧн стрӧитӧм стариннӧй храм.
Водзвылас бассейн, кӧні купайтчӧмыс лоӧ религиознӧй обрядӧн.
78 рис. Индийскӧй телега.
Кык кӧлесаа ыджыд телегаӧ доддялӧма гӧрба кык зебу ӧшкӧс.
79 рис. Японскӧй школаӧ пыранін.
Японияын комнатаясӧ оз пырны кӧмкотӧн.
Кильчӧ пос тшупӧдъяс вылын велӧдчысьяслӧн кӧмкотыс.
80 рис. Суэцкӧй канал.
Сысянь нуӧдӧма Нил юӧдз канал.
Точкаясӧн петкӧдлӧма лыаяс.
81 рис. Африка веркӧслӧн строение да полезнӧй ископаемӧйяс.
82 рис. Килиманджаро вершина вылӧ вид.
Сылӧн формаыс вулканическӧй конус кодь, коді кыпӧдчӧ плоскогорье весьтын.
Выліас тыдалӧ некор сывлытӧм лым.
83 рис. Тропикъяс костын волӧн разнӧй тӧлысьясӧ луншӧр кадӧ шонділӧн зенитын сулалӧм.
Стрелкаясыс петкӧдлӧны, кодарӧ вешйӧ зенитнӧй шондіыс.
84 рис. Январса изотермаяс.
Висьталӧй, мыйла ӧткымынлаын изотермаясыс артмӧдӧны замкнутӧй линияяс да петкӧдлӧны температуралысь чинӧм.
85 рис. Июльса изотермаяс.
86 рис. Му шар вылын ыджыд давлениеа пояс да пассатъяс (схема).
87 рис. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь осадокъяс.
88 рис. Африкаын климатическӧй областьяс (схема).
Корсьӧй экваториальнӧй климата область да кадысь кадӧ зэрлывлан тропическӧй областьяс.
89 рис. Африкаын океанъяслӧн бассейнъяс да тупкӧса областьяс.
90 рис. Нил долинаын ва туан пӧраӧ ойдӧдӧм муяс.
Джуджыдджык местаясын тыдалӧны сиктъяс да туйяс.
Ылынджык тыдалӧны пирамидаяс — египетскӧй царь-фараонъяслӧн древньӧй гробницаяс; на сайын заводитчӧ пустыня.
91 рис. Замбези ю вылын Виктория водопад.
92 рис. Природнӧй зонаяс.
93 рис. Горилла.
Альпыын.
Тропическӧй вӧр асыв-лунвыв Азияын.
Африканскӧй саванна.
Сахара пустыняын.
94 рис. Тропическӧй вӧр зонаын негръяслӧн сикт.
Оланінъяслысь вевтсӧ вӧчӧма пу лапъясысь, коръясысь да турунысь.
Тыдалӧны пальмаяс, веськыдвылас банан.
95 рис. Зэв ыджыд баобаб.
Тӧвнас, кос кадӧ, сылӧн коръясыс абуӧсь.
96 рис. Южнӧй Африкаын.
Скӧт стада да пастух-негр.
97 рис. Африканецъяслӧн семья уджалӧ асланыс ичӧтик му участок вылын.
98 рис. Шавъялысь барханнӧй лыа матысмӧ оазис дорӧ.
99 рис. Сахараын оазис.
Ва бассейн дорын тыдалӧны финикӧвӧй пальмаяс.
100 рис. Южнӧй Африкаса полупустыняын (Калахариын) дикӧй арбузъяс.
101 рис. Африкаын олысь населениелӧн плотность да народъяс.
102 рис. Египетлӧн столица Каир — Африкаын медся ыджыд кар.
103 рис. Панамскӧй канал.
Шлюзын сулалӧ пароход.
Шлюз камераысь петанінсӧ тупкӧма воротаӧн.
Берег вылас электропроводъяслӧн мачтаяс да рельсъяс; рельсъяс кузя ветлӧны электровозъяс, кодъяс кыскӧны суднояссӧ шлюз кузя.
104 рис. Севернӧй Америкалӧн веркӧс да полезнӧй ископаемӧйяс.
105 рис. Январса изотермаяс.
106 рис. Июльса изотермаяс.
107 рис. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь осадокъяс.
108 рис. Севернӧй Америкаын климатическӧй областьяс (схема).
109 рис. Колорадо бассейнын каньон.
Тыдалӧны каньонлӧн сувтса стенаясыс, сы подулын визувтӧ ю.
110 рис. Севернӧй Америкаын гырысь тыяс.
Зубчатӧй визьясӧн пасйӧма каналъяс.
111 рис. Ниагарскӧй водопад.
Зэв паськыд ю Ниагаралӧн ваыс усьӧ 50 м джуджда уступсянь.
Ю шӧрас эм ді, коді юкӧ водопадсӧ кыкпельӧ.
Водопад весьтас кыптӧ ва сюръя.
112 рис. Природнӧй зонаяс.
113 рис. Айсберг.
Плавайтысь йи гӧраясыс зэв гырысьӧсь: гӧраясыс кыпавлӧны океан веркӧсысь некымын дас метр вылнаӧ, а ыджыдджык йи массаыс ва улас.
Йи гӧракӧд зурасигӧн вермасны пӧгибнитны медся гырысь суднояс.
114 рис. Кордильерыын вӧр.
Гӧра пӧкатъясас лыска вӧр.
Ылын — лымъя гӧра йыв.
115 рис. Кордильеры лунвылын быдмысь зэв ыджыд секвойя.
Вуж дінас пуыслӧн кызтаыс гӧгӧрӧдыс 35 м.
Татшӧм пуясыс сулалӧны некымын тысяча во.
116 рис. Бизонъяс.
ХIX нэмын бизонъяслӧн стадаяс ветлӧдлісны сы мында, мый весиг мукӧддырйи сувтӧдлісны поездъяс.
117 рис. Мексиканскӧй плоскогорьеын кактусъяс.
118 рис. Кутшӧм поверхностьыс Южнӧй Америкаын да кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс сэні эмӧсь.
119 рис. Андыын Котопахи вулкан (экваторын).
Сылӧн йылас лымйыс некор оз сывлы.
120 рис. Январлӧн изотермаяс.
121 рис. Июльса изотермаяс.
122 рис. Тӧвъяс да вогӧгӧрся осадокъяс.
123 рис. Южнӧй Америкаын климатическӧй областьяс (схема).
124 рис. Природнӧй зонаяс.
125 рис. Виктория-регия (Амазонка бассейнын).
Тайӧ быдмӧгыслӧн зэв гырысь коръясыс пӧшти пасьтала вевттьӧны заливлысь сулалан васӧ.
126 рис. Бразилияын кофейнӧй плантация.
Надсмотрщикъяслӧн надзор улын рабочӧйяс чукӧртӧны кофе зернояс, медым косьтыны.
127 рис. Южнӧй Америкаын пальмӧвӧй саванна.
128 рис. Бразильскӧй нагорье асыввывса саванна зонаын бӧчка кодь пуяс.
Тайӧ неджуджыд пуясыслӧн кызтаыс овлывлӧ некымын метр.
129 рис. Южнӧй Америкаса хищнӧй зверь — пума.
130 рис. Пампаын олӧны нанду страусъяс.
131 рис. Атакама пустыня.
132 рис. Севернӧй Америкаын населениелӧн плотность да народъяс (карта).
133 рис. Южнӧй Америкаын населениелӧн плотность да народъяс (карта).
134 рис. Важся национальнӧй паськӧма североамериканскӧй индеец.
135 рис. Нью-Йорк карлӧн шӧр юкӧныс.
136 рис. Уолл-стрит — Нью-Йоркын «банкъяслӧн улича».
Щель кодь векни улича весьтын кыпалӧны зэв гырысь небоскрёбъяс.
137 рис. Отлив дырйи Большӧй Барьернӧй рифлӧн юкӧн.
Кораллъяслӧн известкӧвӧй постройкаяс костын тыдалӧ ва.
138 рис. Коралловӧй ді.
Выліас діыслӧн общӧй вид, уліас — сылӧн план.
139 рис. Австралиялӧн поверхность да полезнӧй ископаемӧйяс.
140 рис. Январса изотермаяс.
141 рис. Июльса изотермаяс.
142 рис. Тӧвъяс да вогӧгӧрся шӧркодь осадокъяс.
143 рис. Австралияын климатическӧй областьяс (схема).
144 рис. Муррей ю шӧр течениеас.
146 рис. Утконосъяс.
145 рис. Ехидна.
147 рис. Австралийскӧй саваннаын кенгуру.
148 рис. Лирохвост.
149 рис. Ыж стада. Найӧс видзӧ овчарка.
150 рис. Природнӧй зонаяс.
151 рис. Тропическӧй вӧр.
152 рис. Австралияса народъяс да населениелӧн плотность (карта).
153 рис. Скрёб пӧвстын сулалӧ австралиец.
154 рис. Новӧй Гвинея асыв-войвыв берегын тропическӧй вӧрын Н. Н. Миклухо-Маклайлӧн керка (сылӧн рисунок вылысь).
Тыдалӧны зэв гырысь пуяс, а на гӧгӧр гартчӧмӧн кайӧны лианаяс.
155 рис. Антарктидалӧн карта.
Тӧдмасьӧй карта серти Беллинсгаузен да Лазарев экспедиция туйӧн.
156 рис. Йи барьерлӧн обрыв.
Уліас даддя морт, ылын тыдалӧ Эребус вулкан.
157 рис. Зэв тшӧтшкӧс веркӧса антарктическӧй айсберг.
158 рис. Антарктикаса ӧти ді вылын пингвинъяс.
Найӧ ньӧти оз повны мортысь, смела локтӧны сы дінӧ да видзӧдӧны сы вылӧ.
{Н. Н. Баранский (комиӧдіс Kodko) @ СССР-лӧн физическӧй география. Первой выпуск @ география @ Н. Н. Баранский. СССР-лӧн физическӧй география. Первой выпуск @ 1937 @ }
Н. Н. БАРАНСКИЙ
СССР-лӧн ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 7-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
ПЕРВОЙ ВЫПУСК
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпросӧн
Средньӧй школаса 7-ӧд класслы СССР физическӧй география кузя учебникыс лэдзсьӧ кык выпускӧн.
Первой выпускас сетсьӧ СССР-лӧн общӧй физико-географическӧй обзор, мӧд выпускас — районъяс кузя обзор.
Авторъяс лыддьӧны коланаӧн индыны, мый лыдпаса даннӧйяссӧ (судтаяс, джудждаяс да с. в.) вайӧдӧма учебникын иллюстрация вылӧ, а некутшӧма абу наиздуч велӧдӧм вылӧ.
Первой выпуск лӧсьӧдӧмын, основнӧй автор Н. Н. Баранский кындзи, участвуйтіс тшӧтш С. В. Чефранов.
1. ПОЛОЖЕНИЕ, ТЕРРИТОРИЯ ДА ГРАНИЦАЯС.
Географическӧй положение да территория.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз (СССР) босьтӧ Евразиялысь войвыв юкӧнсӧ, сэтчӧ пырӧны Европалӧн асыввыв джынйыс да Азиялӧн коймӧд юкӧныс (войвылыс).
Став плӧщадьыс СССР улын лыддьыссьӧ 21,3 млн. кв. км.
Став сушаыс босьтӧ 149 млн. кв. км., сылӧн овмӧдӧм (обитаемӧй) юкӧныс, полярнӧй странаясӧс шыбитӧмӧн, босьтӧ плӧщадь 134 млн. кв. км.
Сідзӧн, СССР вылӧ став овмӧдӧм сушасьыс воӧ ылӧсас ӧти квайтӧд юкӧныс.
Плӧщадь серти СССР-ысь ыджыдджык сӧмын ӧти Британскӧй империя, мӧд ног кӧ, Англия став аслас владениеяснас, но Англиялӧн владениеясыс вывті уна пельын, куйлӧны став мушар пасьталаыс, мӧда-мӧдсьыс найӧ торъялӧмаӧсь океанъясӧн да политически омӧля йитчӧмаӧсь; миян жӧ Союзным — ӧти сплошнӧй территория да пролетариат диктатуранас политика боксянь сійӧ сэтшӧм топыда йитчӧма, кыдзи ни ӧти государство мирас.
Став мукӧд государствоясыс, Британскӧй империяысь кындзи, миян Союзысь ёна посньыдджыкӧсь.
Весиг медгырысьясыс на пиысь, кыдзи шуам, США, Китай, Бразилия да Франция колонияяснас 2–2,5 пӧв ичӧтджыкӧсь СССР-ысь.
Миян Союзлӧн меддорса (крайньӧй) точкаясыс со кытӧнӧсь: рытыввылын (Польшакӧд границаын) асыввыв долгота 26° улын, асыввылын (Дежнев мыс) асыввыв долгота 190° улын, лунвылын (Афганистанкӧд граница дорын Кушка) войвыв широта 35° улын, войвылын (Челюскин мыс) войвыв широта 77° улын.
СССР-лӧн границаяс да орчча государствояс.
Войвылын да асыввылын СССР-лӧн границаяс мунӧны дорвыв мореті, а рытыввылын да лунвылын — пӧшти дорвыв косӧд (сушаӧд).
СССР-са став границаяслӧн кузьтаыс 60 сюрс км; сы пиысь морскӧй границаяс вылӧ усьӧ ⅔ юкӧнысь унджык (43 сюрс км), косӧд мунысь границаяс вылӧ — юкӧнысь этшаджык (17 сюрс км).
Войвылас СССР-лӧн материковӧй юкӧныс омывайтсьӧ Войвыв Ледовитӧй океанӧн да сійӧ юкӧнъясӧн — Баренцово да Белӧй мореясӧн Европаын, Карскӧй мореӧн, Лаптевых мореӧн да Асыввывсибирскӧй да Чукотскӧй мореясӧн Азияын.
Войвыв ледовитӧй океанын СССР-лӧн границаясыс артмӧны сійӧ меридианъясӧн, кодъяс мунӧны материк вывті миян территория рытыввыв да асыввыв меддорса пунктъясӧдыс да ӧтлаасьӧны полюсын.
Асыввыв границаӧн лоӧ Великӧй либӧ Тихӧй океан да сылӧн юкӧнъясыс — Берингово море, Охотскӧй море да Японскӧй море.
Асыввылын медматыса суседӧн миянлы лоӧ Япония, кодкӧд миян эм неыджыд граница Сахалин ді вылын.
Лунвыв граница заводитчӧ асыввылас Посьет залив дінсянь, кӧні миян мунӧ граница японскӧй колониякӧд — Кореякӧд, сэсся границаыс мунӧ войвывлань Уссури ю кузя да бергӧдчӧ рытыввылӧ Амур ю кузя.
Амур да Уссури сайын куйлӧ вӧвлӧм китайскӧй провинция Манчжурия, государство Манчжоу-Го.
Водзӧ рытыввылӧ граница мунӧ горнӧй хребетъясӧд — Саяны да Алтай кузя, кодъяс сайын куйлӧны миянлы дружественнӧй республикаяс — Монгольскӧй (Китай составын) да Танну-тувинскӧй.
Ещӧ водзӧ рытыввылӧ, Шӧр Азияын нин, СССР-кӧд орччӧн куйлӧ Китайлӧн провинция Синьцзян, сэсся Афганистан да медбӧрын, Каспийскӧй море дінын, Иран, кодлӧн лоӧ Каспийскӧй море лунвыв берегыс.
Кавказ лунвылын косӧд мунан границаыс торйӧдӧ СССР-ӧс Иранысь да Турцияысь.
Косӧд мунан рытыввыв граница заводитчӧ Чернӧй море рытыв-войвыв пельӧссянь да мунӧ войвылӧ Финскӧй заливӧдз да вуджӧ заливсӧ матіті Ленинградсянь.
Финскӧй залив сайсянь границаыс мунӧ асыв-войвывлань Ладожскӧй тылань, да мунӧ водзӧ бара войвывлань Рыбачӧй полуостров шӧрӧдз.
Рытыввылын СССР-кӧд орччӧн куйлӧны Румыния, Польша, Латвия, Эстония да Финляндия.
Став границаяссьыс миянлы медся важнӧйӧн быд боксянь лоӧ рытыввыв граница.
Рытыввыв граница мунӧ медся матіті сука овмӧдӧм да экономика боксянь медся развитӧй СССР-са центръяссянь — Донбассянь, Москвасянь, Ленинградсянь.
Рытыввыв граница сайын куйлӧны Рытыввыв Европалӧн государствояс, кодъяскӧд ми медся ёна кӧртасьӧмаӧсь вузасьӧмӧн.
Некутшӧм естественнӧй преградаяс, шуам, горнӧй хребетъяс, гырысь юяс, кодъяс эськӧ вермисны лоны дорйысян (оборона) визьӧн, рытыввыв границаын абуӧсь. А тайӧ граница саяс куйлысь государствояс лыдын миян бур другъяс абуӧсь, сы вӧсна мый Рытыввыв Европаса став государствоясас власьтыс буржуазия киын, кодъяс асланыс пытшкӧс сертиыс нин враждебнӧйӧсь социализм делӧлы.
Сӧвет Союзлы паныд интервенция дасьтӧмын медся активнӧйӧн лои фашистскӧй переворот бӧрын Германия.
Рытыввыв граница вылын Румыниясянь войвывланьын куйлысь государствояс асланыс став территориянас (Финляндия, Эстония, Литва, Латвия), либӧ унджык юкӧннас (Польша) артмисны важ царскӧй Россия муясысь.
Румыниякӧд границаыс мунӧ Прут ю кузя — Дунай вож кузя, но 1918 во бӧрын, кор Румыния босьтіс миянлысь Бессарабияӧс, границаыс вешйис асыввывланьӧ, Днестр ю вылӧ.
Экономика боксянь рытыввыв граница миянлы медся важнӧй, но сыкӧд тшӧтш военнӧй боксянь сійӧ медся ӧпаснӧй.
Лунвыв граница пыр вузасьӧм мунӧ ёна омӧльджыка рытыввыв граница серти.
Лунвыв граница мунӧ ёнджыкасӧ горнӧй хребетъясті, кыті ветлӧдлыны зэв сьӧкыд; став граница кузялаыс сӧмын куимлаті вомӧналӧ кӧрт туй: 1) Закавказьеті, Иранкӧд границаын, 2) Забайкальеті, Монголиякӧд границаын, 3) Приморйӧын, Манчжуриякӧд границаын.
Таысь кындзи миян унджык лунвыв суседъясыс миянлы дружестственнӧй странаяс.
Турциялы да Иранлы СССР эм дзик ӧтик страна, коді сетӧ налы бескорыстнӧй отсӧг империалистъяссянь экономическӧй независимосьт перйӧмын.
Сибирын миянкӧд орчча Монгольскӧй да Танну-тувинскӧй республикаяс кутӧны миянкӧд дружественнӧй волысьӧмъяс, да асланыс народно-революционнӧй партияяс веськӧдлӧм улын производительнӧй вынъяссӧ кыпӧдӧмӧн лӧсьӧдӧны условиеяс, медым вуджны некапиталистическӧй развитие туй вылӧ.
Тайӧ странаяс пӧвстысь любӧйкӧд границаыс вермас лоны ӧпаснӧйӧн сӧмын сэки, кор сійӧ странаыс лоас босьтӧма империалистъясӧн.
Татшӧм опасносьтыс эм Афганистанын, коді куйлӧ СССР да Индия (Англиялӧн колония) костын.
Англия уна дас во чӧж нин зырсьӧ Афганистанланьӧ да кӧсйӧ сійӧс босьтны аслас влияние улӧ.
Тані миянлы колӧ лоны сюсьӧн.
Лунвыв границаяс вылын медся ӧпаснӧй участокӧн (миян вылӧ уськӧдчыны верманлун боксянь) лоӧ Манчжуриякӧд граница, кӧні збыль кӧзяиннас лои японскӧй империализм, коді лӧсьӧдчӧ выль территориальнӧй захватъяс кежлӧ да СССР-лы паныд интервенция кежлӧ.
Сёрнитны кӧ войвыв границаяс йылысь, то Войвыв Ледовитӧй океанын уна йияс понда ветлыны сьӧкыдлун вӧсна экономика боксянь сійӧ абуджык сэтшӧм тӧдчана да ортсысянь уськӧдчӧм боксянь медся абу ӧпаснӧй.
Исключениеӧн лоӧ сӧмын Мурманск порт, коді шоныд визув Гольфстрим вӧсна некор оз кынмывлы.
II.
МОРЕЯС.
СССР-лысь берегъяссӧ мыськысь мореясыс эмӧсь океанъяслӧн юкӧнъяс: асыввылын — Тихӧйлӧн, войвылын — Войвыв Ледовитӧйлӧн, рытыввылын да лунвылын — Атлантическӧйлӧн.
Берег визь кузьта сертиыс медводдза места босьтӧны войвыв мореяс, на бӧрын мунӧны асыввыв мореяс.
Лунвыв да рытыввыв мореяслӧн СССР пытшкын берег визьыс абу кузь, но экономика боксянь тӧдчанлуныс налӧн миянлы зэв ыджыд, ӧд сійӧ мореяс кузяыс — Чернӧй да Балтийскӧй мореяс кузя — миян мунӧ грузъяслӧн кызвын массаыс.
Войвыв Ледовитӧй океан да сылӧн юкӧнъяс.
Войвыв Ледовитӧй океан рытыввылын ӧтлаасьӧ Атлантическӧй океанкӧд паськыд проходӧн, коді куйлӧ Скандинавскӧй полуостров да Гренландия ді костын.
Асыввылын Тихӧй океанкӧд Войвыв Ледовитӧй океан ӧтлаасьӧ сӧмын векньыдик Берингов проливӧн (89 км пасьта), кодлӧн и джудждаыс 50 м-ысь абу унджык.
Войвыв Ледовитӧй океанын Европа да Азия бокас уна діяс.
Унджыкыс на пиысь СССР-лӧн.
СССР границаяс пиын куйлӧны со кутшӧм діяс (рытыввывсянь асыввылӧ): Земля Франца Иосифа, кык ыджыд ді Новӧй Земля, Вайгач ді да Вайгачсянь рытыввылынджык куйлысь Колгуев ді.
Став тайӧ діясыс лыддьысьӧны Европаса діясӧн.
Азияса діясӧн лыддьысьӧны: Севернӧй Земля, Новосибирскӧй діяс, Ляховскӧй діяс да Врангель ді.
Став діясыс куйлӧны Евразия материклӧн ваувса продолжение вылын.
Тайӧ неджуджыд тшупӧдыслӧн пасьтаыс земля Франца Иосифа меридиан вылын 1550 км, а Енисей ю меридиан вылын — 850 км гӧгӧр.
Асыввывланяс тшупӧдлӧн пасьтаыс неуна чинӧ, но век жӧ ляпкыдіныслӧн войвыв дорыс мунӧ ёна войвывтіджык Новосибирскӧй діясысь.
Тайӧ полосаас джудждаыс абу унджык 200 м-ысь, а сибирскӧй мореясын и ещӧ на ляпкыдджык.
Войвыв Ледовитӧй океанлӧн джудждаыс тайӧ тшупӧд саяс содӧ 4000 м-ӧдз.
Войвыв Ледовитӧй океанлӧн берегъясыс артмӧдӧны вель уна полуостровъяс: Кольскӧй да Канин Европаын;
Ямал да Таймыр Азияын.
Ылі асыв-войвыв Азияын Ледовитӧй океан да Берингов море костын куйлӧ Чукотскӧй полуостров.
Полуостровъяс да діяс костын артмӧны вель уна мореяс: Баренцово — Европа, Земля Франца Иосифа да Новӧй Земля берегъяс костын, Карскӧй — Новӧй Земля, Севернӧй Земля да Таймырскӧй полуостров берегъяс костын, Лаптевых море — Таймырскӧй полуостровсянь асыввылӧ Новосибирскӧй діясӧдз, Асыввывсибирскӧй море — Новосибирскӧй діяссянь асыввылӧ Врангель діӧдз да Чукотскӧй море — Врангель дісянь Берингов проливӧдз.
Баренцово море.
Баренцово море — медся рытыввывса море миян полярнӧй мореяс пытшкын да медся важнӧй сы вӧсна, мый тайӧ море берег вылас СССР-лӧн сулалӧ кынмывлытӧм порт, кысянь позьӧ петны Атлантическӧй океанӧ.
Тайӧ портыс — Мурманск.
Нимсӧ тайӧ мореыслы сетісны XVI нэмся мореплаватель Баренц ним кузя, коді неӧтчыд волывліс тайӧ мореас да медводдзаысь тӧвйис ылі войвылын Новӧй Земля вылын.
Сы вӧсна, мый и мӧд гожӧмнас карабыс эз вермы мездысьны йияс пытшкысь, Баренц кымынкӧ ёртъяскӧд мӧдӧдчис пыжъясӧн лунвылӧ, но туй вылас кулі.
Заливъяс пиысь медся гырысьясыс: Мезенскӧй губа, Чешскӧй губа да Печорскӧй губа.
Сэтшӧм жӧ залив, сӧмын ещӧ на ыджыд да пыдӧ пырӧ материкӧ — сійӧ Белӧй море.
Баренцово морелӧн берегъясыс рытыввылас крутӧсь, веськыда лэччӧны мореас; уна заливъяс — фиордъяс — пыдӧ пырӧны материкас; асыввылас берегъясыс ляпкыдӧсь, діясаӧсь да мельясаӧсь, кодъясӧс сэні шуӧны «кошкаясӧн».
Баренцово морелӧн рытыввыв юкӧныс оз кынмывлы во гӧгӧр, Атлантическӧй океанысь татчӧ шоныд визув Гольфстрим локтӧм вӧсна.
Тайӧ зэв ыджыд визулыс, коді вайӧ шоныд ва, Скандинавия рытыв берег пӧлӧн мунӧм бӧрын вожалӧ кык вож вылӧ.
Рытыв вожыс — Шпицбергенскӧй визув — кытшовтӧ рытыввывсянь Шпицберген архипелагӧс да кӧдзыдджык, но этшаджыка сола да сы вӧсна и абуджык плотнӧй, ва слӧй улӧ пырӧм бӧрын мунӧ водзӧ Новосибирскӧй діяслань, кыдзи пыдіті мунысь визув нин.
Мӧд вожыс — Нордкапскӧй визув — пырӧ Баренцово мореӧ, кӧні вожалӧ кымынкӧ вож вылӧ, кодъяс мунӧны асыввылӧ, Новӧй Земля берегланьӧ.
Медся лунвыв вожыс — Мурманскӧй визув — мунӧ пӧшти параллельнӧ Кольскӧй полуостров береглы, сэсянь сӧмын 160 км ылнаті.
Мурманскӧй визувлӧн пасьтаыс лоӧ 70–100 км.
Мурманскӧй берегыс ачыс веськыдасӧ оз мыськавсьы тайӧ визувнас, но сійӧ шонтӧ берегпӧлӧнса ваяссӧ да сы вӧсна ваыслӧн температураыс берегъяс пӧлӧныс оз лэччыв 0°-ысь улӧджык.
Шоныд визулыс лоӧ быттьӧ барьерӧн (потшӧсӧн), коді видзӧ Мурманскӧй побережьелысь рытыввыв юкӧнсӧ йиясысь, кодъяс локтӧны войвывсянь.
Весиг тулысын, кор ва веркӧсын температураыс медся улын, восьса мореын тані йиясыс оз овлыны.
Заливъяс жӧ корсюрӧ кынмывлӧны.
А асыввыв юкӧныс морелӧн вевттьысьӧма йиӧн.
Шоныд визувлӧн влияниеыс медся нин тӧдчӧ тӧвнас.
Кутшӧм ыджыд тайӧ визулыслӧн влияниеыс побережьеса климат вылӧ, тыдалӧ кӧть со кытысь: вогӧгӧрся шӧр температура Мурманскын 0° гӧгӧр, а Мурманскысь лунвылын куйлысь Верхоянскын (Асыввыв Сибир) −15,6°.
Белӧй море.
Белӧй море йитчӧ Баренцово морекӧд векньыдик (50 км. пасьта) проливӧн, коді шусьӧ «горлоӧн».
Медся джуджыдіныс мореыслӧн — рытыввыв юкӧнас 330 м-ӧдз.
Белӧй море артмӧдӧ заливъяс, либӧ губаяс: Двинскӧй, Онежскӧй да Кандалакшскӧй; море рытыввыв юкӧнас, Онежскӧй заливӧ пыранінын, куйлӧны Соловецкӧй діяс.
Шоныд визувлӧн вожъясыс Белӧй мореӧ оз пырны, тӧвнас сійӧ ёна кӧдзалӧ да весиг гожӧмнас море пыдӧс бердас температураыс −1,5°.
Ваыс Белӧй мореын омӧльджыка сола Баренцово мореын дорысь да сы вӧсна ӧдйӧджык кынмӧ.
Но век жӧ Белӧй море оз дзоньнас тупкысьлы йиӧн.
Кынмӧ ваыс берегъяс пӧлӧныс да пасьтаыс сылӧн абу ӧткодь, мукӧдлатіыс лоӧ берегсяньыс 50 км-ӧдз.
Йиясысь Белӧй море мездысьӧ сӧмын май тӧлысь помын, мукӧддырйи весиг юнь помын, а кынмыны заводитчӧ октябр шӧрсянь нин. Сы вӧсна тайӧ мореті ветлыны позьӧ сӧмын гожся 4–4½ тӧлысь чӧж.
Белӧй море вылын главнӧй портыс Архангельск, сійӧ сулалӧ Двинскӧй губаын, кытчӧ усьӧ Войвыв Двина ю.
И Баренцово мореын, и Белӧй мореын эмӧсь приливъяс.
Восьса берегъяс дорын сійӧ приливъясыс оз кыптывны 2 м-ысь унджык.
Но Мезенскӧй губаын, кӧні приливнӧй гыыс моресьыс пыригӧн топӧдсьӧ векньыд заливӧн, приливлӧн судтаыс воӧ 7 м-ӧдз.
Юясӧ пыригӧн приливнӧй гыыс артмӧдӧ мӧдарӧ визув, коді мукӧддырйи мунӧ дас километръяс кузя; сэтчӧс олысьяс сійӧн пӧльзуйтчӧны юяс кузя катігӧн.
Баренцово да Белӧй мореяслӧн промысловӧй тӧдчанлун.
Войвыв мореяс вообще ёна озырджыкӧсь ловъя существоясӧн тропическӧй мореяс дорысь.
Кӧдзыд ваас унджык кислородыс, да сэні ёнджыка рӧдмӧны зэв посни организмъяс, кодъясӧн сэсся вердчӧны нин гырысьджыкъяс.
Баренцово море рытыввыв юкӧнын животнӧй мирыс озырджык асыввыв юкӧнын дорсьыс да Белӧй мореын дорысь.
Промысловӧй животнӧйяс пиысь медся ыджыд тӧдчанлун кутӧны черияс, медся нин сельди да треска.
Кыйӧны медсясӧ Мурманскӧй побережье рытыввыв юкӧн пӧлӧн.
Кыйӧны сідзжӧ палтус — вывті гырысь камбала, кодлӧн сьӧктаыс овлӧ 160 кг-ӧдз, морскӧй ёкыш; Белӧй мореын — сельди, навага да сьӧмга, коді пырӧ юясӧ кульмыны.
Млекопитающӧйяс пиысь кыйӧны уна тюлень.
Тюленьяс кыйӧм вылӧ ӧні применяйтӧны аэропланъясӧс, кодъяс отсӧгӧн тӧдмалӧны водзвыв налысь куйланінъяссӧ.
Шочджыка сюралӧны белухаяс да дзик нин неыджыд лыдӧн — моржъяс да еджыд ошъяс.
Войвыв мореясын чери кыйӧмыс бӧръя воясын ёна содӧ, траулеръяс — механизированнӧй чери кыян суднояс — паськыда применяйтӧм вӧсна.
СССР пасьта чери кыйӧм общӧй лыдас войвыв мореяс сетӧны 10% саяс.
Карскӧй море.
Карскӧй мореӧс йитӧны Баренцово морекӧд куим пролив: Югорскӧй шар * — материк да Вайгач ді костын, Карскӧй ворота — Вайгач ді да Новӧй Земля Лунвыв ді костын да Маточкин шар — Новӧй Земля лунвыв да войвыв діяс костын.
Карскӧй морелӧн берегъясыс кызвыннас увтас да шыльыд местаяс, но вель ёна кытшлӧдлӧма-вундалӧма ванас.
Байдарацкӧй (Карскӧй) губа да Обскӧй губа костын куйлӧ полуостров Ямал.
*«Шар» кывйыс, коді паськалӧма войвылын, лоӧ «проход» («шаритны» — корсьны кывйысь).
Карскӧй море абу джуджыд, 20-сянь 100 м-ӧдз; сӧмын Вайгачкӧд паныд аддзысис гуран (впадина), кодлӧн джудждаыс лоӧ 560 м-ӧдз.
Шоныд визулыс татчӧ ещӧ воӧ на мыйкӧ мында лунвыв проливъяс пырыс, мыйкӧ мында кытшолӧн Новӧй Землясянь войвывті.
Гожӧмнас морелӧн рытыв юкӧныс шоналӧ Обӧн да Енисейӧн петкӧдӧм ёна уна шоныд ваясысь.
Йияс вӧсна Карскӧй море кузя ветлыны позьӧ вонас сӧмын 2½ тӧлысь.
Гожӧмыс дженьыд, букыд, ыркыд, сук руяса да лым сора зэръяса.
Весиг юнь тӧлысьын овлӧны ён пургаяс (буранъяс).
Проливъяс воссьӧны юнь тӧлысь помын либӧ юль заводитчигӧн, да весассьӧны йиысь тӧлысь мысти воссьӧм бӧрас, а овлывлӧ и август помын либӧ сентябр заводитчигӧн.
Асыввыв юкӧныс Карскӧй морелӧн кӧдзыдджык рытыввыв дорсьыс да дырджык овлӧ тырӧма йиӧн.
Лаптевых, Асыввывсибирскӧй да Чукотскӧй мореяс.
Тайӧ мореясыс торъялӧны Карскӧй мореысь ыджыд да ылӧдз войвывлань петысь Таймыр полуостровӧн, код дінӧ войвывсянь жӧ матысмӧ Севернӧй Землялӧн архипелаг.
Ачыс Таймырскӧй полуостровыс сыӧ пыдӧ пырысь Таймырскӧй губаӧн юксьӧ кык пельӧ: рытыввыв да асыввыв юкӧнъяс вылӧ; асыввыв юкӧн войвыв помас лоӧ мыс Челюскин — Азия материклӧн медся войвыв точкаыс.
Валӧн температураыс тайӧ мореясын улын.
Весиг юль да август тӧлысьясын 0°-ысь вылынджык температураыс овлӧ сӧмын юяс устье гӧгӧр да и сійӧ сӧмын веркӧсас; пыдіас температураыс пыр овлӧ 0°-ысь улынджык.
Климат тані ёна кӧдзыд.
Тӧвнас температура усьлывлӧ −54°-ӧдз; апрель да май тӧлысьясын на овлӧны ыджыд пургаяс; гожӧмыс ыркыд да букыд.
Йиясыс весиг и тӧвнас пыр вешъясьӧны морскӧй визувъяс да тӧвъяс серти.
Кынмӧмӧн, вешъясьтӧг сулалӧ сӧмын берегдорса йиыс (припай), коді йизьӧма места вылас уна вося йи глыбаясӧн, сідз шусяна «стамухаясӧн».
Медся паськыд дор йиыс (припайыс) овлӧ Лаптевых мореын, 300–400 км-ӧдз.
Вешъясян (дрейфуйтысь) йи пластъяс овлӧны вывті гырысьӧсь.
Вешъясьӧмлӧн (дрейфлӧн) ӧдыс мукӧддырйи овлӧ бура ыджыдӧн — часнас 4½ км-ӧдз.
Туй вылын кытчӧкӧ зурасьӧм бӧрын йиыс заводитас потласьны да мӧда-мӧд вылас кайны чукӧръясӧн 10 метр судтаӧдз, кодъяс шусьӧны «торосъясӧн».
Мукӧд местаясас, мӧдарӧ, йиясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ паськалӧны, артмӧдӧны сідз шусяна «разводьеяс».
Лаптевых мореын торосъясыс этша, но йилӧн кызтаыс 2 м-ысь кызджык.
Сӧмын гожӧмнас Леналӧн да мукӧд юяслӧн гожся шоныд ваясыс кокньыда жугӧдлӧны тайӧ йияссӧ, да сӧмын море рытыввыв юкӧнас, Севернӧй Земля да Таймыр берегъяс бердын эм йи массив, коді нюжалӧ пӧшти Хатангскӧй заливӧдз.
Татшӧм йи массивыс пыр овлӧ Асыввывсибирскӧй мореын, рытыв-войвывлань Колыма ю вом дорсянь.
Медся уна да кыз йиясыс Чукотскӧй мореын.
Тайӧ мореыс мукӧд дорысь ёнджыка восьса войвывлань, кысянь и локтӧ уна вося полярнӧй йиыс, сідз шусяна «пак», торосистӧй йи, кызтанас 6–8 м-ӧдз.
Берегдорса йиыс (припайыс) абу.
Пыр вешъясян йиясыс 1933 воын и жугӧдісны «Челюскин» пароходӧс, но став йӧзсӧ экспедициясьыс лои спаситӧма йияс вылысь СССР правительствоӧн отсӧг организуйтӧмӧн да сӧветскӧй лётчикъяс героизмӧн.
Берегбердса полосаын йияс личкӧм вӧсна некутшӧм органическӧй олӧм абу 6 метр джудждаӧдз.
Промысловӧй животнӧйяс Асыввывсибирскӧй мореясын уна: китъяс, моржъяс, тюленьяс, белухаяс.
Чериӧн озырлун, торъя нин Чукотскӧй побережьелӧн, вывті ыджыд.
Войвыв морскӧй туй.
Полярнӧй мореяс кузя ветлыны зэв сьӧкыд.
Но век жӧ важысянь нин европеецъяс, медся нин англичана да голландецъяс, зільлісны восьтыны туй тайӧ мореяс пыр Европасянь асыввыв да лунвыв Азияӧ.
Лунвыв туйяс Африка гӧгӧр да Лунвыв Америка гӧгӧр вӧліны сэки испанецъяс да португалецъяс киын, кодъяс босьтлісны сыысь ыджыд выгӧдаяс.
Первой заводитлісны корсьны туй Войвыв Америка гӧгӧр, но «рытыв-вой» проходӧн прӧйдитны позьтӧмсӧ аддзӧм бӧрын вуджисны корсьысьны асыввылӧ.
«Асыв-вой» проход корсьӧм могысь ыставлісны бура уна экспедицияяс (сійӧ лыдын Баренцлысь XVI нэм помын).
Но йияс вӧсна на пиысь ни ӧтик эз вермыв пыравны весиг Карскӧй мореӧ, да асыв-вой проход корсьӧмысь дугдісны; талы отсаліс и сійӧ, мый англичана испанецъясӧс вермӧм бӧрын босьтісны ас кианыс налысь морскӧй туйяссӧ да эз кутны нуждайтчыны войвыв туйясас.
XVIII нэмын Сибирлысь войвыв берегъяс исследуйтӧмыс ёна заводитчис нуӧдсьыны роч экспедицияясӧн.
Но сӧмын 1878–1879 воясӧ первойысь швед Норденшельд, роч купеч Сибиряков денежнӧй отсӧгӧн мунӧ тайӧ туйӧд Атлантическӧй океансянь Тихӧй океанӧ ӧти тӧвйӧмӧн.
Асыв-войвыв проходсӧ восьтӧмыс вӧлі зэв ыджыд географическӧй событиеӧн, сійӧ сетіс уна выль сведениеяс, но экономика боксянь тайӧ туйыс и водзӧ лыддьысьліс невыгоднӧйӧн, туйын тӧвйыны быть колӧм вӧсна.
1914–1915 воясӧ тайӧ жӧ туйӧдыс, сӧмын мӧдарӧ, муніс сідзжӧ тӧвйӧмӧн — Вилькицкийлӧн экспедиция, а 1918–20 воясӧ — Амундсен.
Войвыв туй юкӧнӧн — Карскӧй мореӧн — кутісны пӧльзуйтчыны XX нэм заводитчигӧн нин, да пароходъяс шочиника вӧчлісны рейсъяс Об да Енисей устьеясӧдз дай мӧдарӧ.
Настоящӧй ногӧн Войвыв морскӧй туй освоитӧмыс кутіс мунны октябрскӧй революция бӧрын нин, кор заводитчис Арктикаӧс планомернӧя да последовательнӧя нуӧдан завоюйтӧм, ӧнія техникалысь став средствояссӧ паськыда применяйтӧмӧн — ледоколъясӧн, самолётъясӧн да йияс бӧрся наблюдайтӧм могысь побережье кузя разнӧй местаясын да діяс вылын стрӧитӧм радиостанцияясӧн.
1933 во пом кежлӧ полярнӧй станцияяслӧн лыдыс содіс нин 32-ӧдз.
Матыса воясӧ сійӧ содас кык мында.
Арктикаӧс изучайтӧмыс, Сибир берегъяс пӧлӧн судноясӧн ветлан условиеяссӧ да ледовӧй условиеяссӧ изучайтӧмыс сэтшӧма муніс водзӧ, мый 1932 воын «Сибиряков» ледокол вылын экспедиция О. Й. Шмидт начальство улын вермис мунны став морскӧй туйсӧ тӧвйытӧг, ӧти гожӧмӧн.
1933 воын вӧлі мӧдӧдӧма выль экспедиция сідзжӧ О. Й. Шмидт начальство улын, но эз нин ледокол вылын, а «Челюскин» пароход вылын.
Тайӧ экспедицияыс сідзжӧ прӧйдитіс став Войвыв туйсӧ ӧти гожӧмӧн и пырис Берингов проливӧ.
Но сэні «Челюскинӧс» топӧдісны йияс да дрейф дырйиыс нуисны бӧр Чукотскӧй мореӧ, кӧні сійӧ вӧлі жугӧдӧма йияснас да вӧйи.
Сійӧ жӧ 1933 воын медводдзаысь ледокол отсӧгӧн вӧлі нуӧдӧма пароходъясӧс Лена устьеӧ.
1934 воын Войвыв туй бара вӧлі выльысь прӧйдитӧма асыввывсянь рытыввылӧ «Литке» ледорезӧн сідзжӧ ӧти гожӧмӧн, тӧвйытӧг.
Сідзӧн рытыввывса да асыввывса сӧветскӧй гаваньяс кост Войвыв морскӧй туй практическӧя освоитан могсӧ позьӧ лыддьыны кызвыннас олӧмӧ нуӧдӧмӧн.
Сыкӧд тшӧтш Сӧветскӧй Союз Арктика изучайтӧм кузя аслас научнӧй да исследовательскӧй уджъяснас сувтіс первойя местаӧ мукӧд странаяс радын.
Миян страналы войвыв берегъяс пӧлӧн морскӧй туй лӧсьӧдӧмыс кутӧ вывті ыджыд тӧдчанлун кык помка вӧсна: Войвыв морскӧй туй сетӧ позянлун, ӧти-кӧ, освоитны вывті гырысь озырлунъяссӧ миян ылі Войвывлысь — зарни, вӧр, пушнина, озысь, свинеч, графит да вель уна мукӧдторъяс, да мӧд-кӧ, медся дженьыд туйӧн кӧртасьны миян Дальнӧй Востоккӧд.
Ӧнӧдз миян суднояс мунӧны Дальньӧй Востокӧ Чернӧй море портъяссянь Средиземнӧй мореӧ, Суэцкӧй канал пыр, Индийскӧй океан вомӧн да Тихӧй океан мореясті.
Тайӧ туйыс зэв кузь, мунӧ пыр йӧз мореяс кузя.
Войвыв морскӧй туй таысь ёна дженьыдджык да пыр мунӧ СССР берегъяс пӧлӧн миян мореяс кузя.
Тихӧй океан да сылӧн юкӧнъяс.
Ачыс Тихӧй океаныс воӧ СССР берегъясӧдз сӧмын Камчатка асыв-лун побережьеын.
Став ӧстальнӧй вель кузя нюжалӧм асыввыв берегъясыс СССР-лӧн куйлӧны Тихӧй океан доръясса мореяс пӧлӧн: Берингово, Охотскӧй да Японскӧй мореяс пӧлӧн.
Берингово море.
Берингово море — асыввыв мореяс пиысь медся ыджыд (2,4 млн. кв. км).
Берингово мореыслы, кыдзи и Берингов проливлы, нимсӧ сетісны роч мореплаватель Беринг ним кузя, кодӧс 1724-ӧд воын Петр І пуктіс экспедицияӧн юралысьӧ да ыстіс, медым тӧдмавны: «ӧтлаасьӧ оз Азия Америкакӧд».
Мӧдь экспедиция дырйи Беринглӧн карабыс жугалі да сійӧ кулі цынгаӧн висьмӧмысь сыӧн восьтӧм Командорскӧй діяс пиысь ӧти ді вылын.
Беринг воліс сӧмын пролив лунвыв юкӧнас, кодӧс бӧрынас нимтісны сійӧ нимӧн.
Но Берингӧдз ещӧ 80 во водзджык на, 1648-ӧд воын, пролив пырыс, коді торйӧдӧ Азияӧс Америкаысь, муніс войвывсянь лунвылӧ казак Дежнев.
Сӧмын нӧ тайӧ открытиеыс сылӧн коли тӧдтӧмӧн.
Тихӧй океанысь Берингово море торъялӧ Алеутскӧй діясӧн, кодъяс лоӧны Америкаса Соединённӧй штатъяс киын, да водзӧ рытыввылас миян Командорскӧй діясӧн.
Берингово морелӧн рытыв-лун юкӧныс джуджыд (4270 м Алеутскӧй діяс дінті), а асыв-вой юкӧныс ляпкыд, кӧні джудждаыс 200 м-ысь абу унджык.
Берегъясыс кызвыннас крутӧсь да скалистӧйӧсь.
Берингов проливын джудждаыс сӧмын 50 м.
Та вӧсна пыдыса (глубиннӧй) кӧдзыд ваыс полярнӧй бассейнсьыс оз вермы локны пролив пырыс.
Тӧвнас Камчатка берегъяс дінті войвывсянь локтӧ кӧдзыд визув, кодкӧд ылӧ лунвылӧ мунӧны тшӧтш и йиясыс.
Сы вӧсна Камчатка вылын Петропавловск порт во пиын 130 лун абу сибалана суднояслы.
Берингов морелӧн войвыв ляпкыд юкӧныс тӧвнас тырӧма прӧйдитны позьтӧм йиясӧн.
Мореыслӧн тайӧ юкӧныс, кыдзи и Берингов пролив, весассьӧ йиясысь пырджыксӧ юль кежлӧ.
Охотскӧй море.
Охотскӧй море ичӧтджык Берингово мореысь (1,5 млн. кв. км).
Тихӧй океанысь сійӧ торъялӧ Курильскӧй діясӧн.
Море рытыв-лун юкӧнас материксянь неылын куйлӧ Сахалин ді, коді торъялӧ материксьыс Татарскӧй проливӧн.
Заливъяс пиысь гырысьджыкъясыс асыв-войвылын: Гижигинскӧй да Пенжинскӧй губаяс, діяс пиысь — Шантарскӧй діяс.
Асыв вылас (Камчатка дінын) берегъясыс кызвынсӧ тшӧтшкӧсӧсь, рытыв-войвылас крутӧсь да скалистӧйӧсь, суднояслы бур сулалан бухтаясыс этша.
Медся джуджыдінъясыс куйлӧны море лунвыв юкӧнас 3475 м-ӧдз.
Берегпӧлӧнса полосаас джудждаыс 200 м-ысь унджык оз овлы, а Татарскӧй проливӧ войвывсянь пыранінас джудждаыс чинӧ 20 м-ӧдз дай ещӧ на улӧджык.
Охотскӧй морелӧн войвыв помыс куйлӧ Онежскӧй ты широтаын, лунвылыс — Крым широтаын.
Но климатическӧй условиеяс серти Охотскӧй море — полярнӧй бассейн.
Климатлӧн кӧдзыдлуныс помкаассьӧ сійӧн, мый тайӧ мореыс пытшкӧсса, а сы бердын куйлысь Азия материклӧн юкӧныс лыддьыссьӧ став мушар вылас медся кӧдзыд странаяс лыдын.
Тӧвнас Охотскӧй море кынмӧ ставнас, шӧр юкӧныс кындзи, кӧні тшӧкыда овлысь гырысь тӧвъяс оз лэдзны артмыны йиыслы.
Кынмӧмыс заводитчӧ ноябр заводитчигӧн, воссьӧмыс — юнь заводитчигӧн.
Но и Шантарскӧй діяс гӧгӧр, и войвыв юкӧнас йиясыс кутчысьӧны юль тӧлысь шӧрӧдз.
Гожӧмнас тшӧкыда овлӧны сук руяс, кодъяс артмӧны шоныд сынӧд костын да йияс сылӧм вӧсна кӧдзалӧм ва костын инмӧдчӧмысь.
Охотскӧй мореын руясыс ёна сьӧктӧдӧны судоходстволы да сынӧдті лэбалӧмлы.
А Охотскӧй море пыр мунӧ аэролиния Хабаровсксянь Камчатка вылӧ да Чукотскӧй полуостров вылӧ.
Руыс мукӧддырйи сулалӧ вежон, Шантарскӧй діяссӧ весиг сьӧкыд аддзыны аэроплансяньыд.
Охотскӧй мореын ёна вылӧдз кайлӧны морскӧй приливъяс, медся нин Пенжинскӧй бухтаын, кӧні приливнӧй гыыс кайлӧ 11 м-ӧдз.
Ӧні Охотскӧй морелысь берегъяссӧ заводитӧны вочасӧн осваивайтны.
Поводдя бӧрся видзӧдӧм могысь вӧчавсьӧны радиостанцияяс да метеорологическӧй станцияяс.
Японскӧй море.
Японскӧй море ыджда сертиыс (1 млн. кв. км. саяс) ичӧтджык Охотскӧйысь, но куйлӧ лунвылынджык и Корейскӧй пролив пыр лунвывсянь сэтчӧ пырӧ тихоокеанскӧй шоныд визув Куросиволӧн вож; Куросиво шоныд визулыс локтӧ Япония берегъяс пӧлӧн.
Морелӧн рытыв юкӧныс кӧдзыдджык асыввыв юкӧнсьыс; морелӧн рытыв-войвыв юкӧныс кынмӧ да тупкысьлӧ плавъялысь йиясӧн.
Владивосток гӧгӧрын йиясыс кутчысьӧны 3½ тӧлысьӧдз.
Тӧвнас Японскӧй мореын тшӧкыда овлӧны штормъяс, гожӧмнас — руяс.
Гожӧмнас да арнас овлӧны зэв ён тайфунъяс, но найӧ мунӧны либӧ море шӧрӧдыс, либӧ сійӧ асыв бок пӧлӧныс — Японскӧй діяс дорті.
Японскӧй морелӧн берегъясыс СССР граница пытшкын джуджыдӧсь, крутӧсь, скалистӧйӧсь да сэні этша заливъясыс да бухтаясыс.
Петр Великӧй нима медся ыджыд залив куйлӧ лунвылас, кӧні берегыслӧн визьыс мунӧ перпендикулярнӧя горнӧй хребетъяслы.
Муравьёв-Амурскӧй полуостровӧн тайӧ заливыс юксьӧ кык залив вылӧ: Уссурийскӧй да Амурскӧй вылӧ; Амурскӧй залив берег вылас сулалӧ Владивосток кар, Тихӧй океан вылын миян медся важнӧй порт.
Владивостоксянь лунвылын Кореякӧд граница дінын эм Посьет залив.
Японскӧй морелӧн медся джуджыдіныс 3000 м саяс.
Животнӧй мир да промыслӧвӧй тӧдчанлун асыввыв мореяслӧн.
Миян асыввыв мореяслӧн животнӧй мирыс зэв озыр, та серти и промысловӧй тӧдчанлуныс налӧн зэв ыджыд.
Берингово да Охотскӧй мореяслӧн животнӧй мирыс ёна озырджык Атлантическӧй океан войвыв юкӧнын дорысь да Войвыв Ледовитӧй океанлӧн Европа берегъяс пӧлӧн куйлысь юкӧнын дорысь.
Озырджык и млекопитающӧйясӧн, и лэбачьясӧн, и медся нин чериясӧн.
Млекопитающӧйяс пиысь тані эмӧсь кымынкӧ пӧлӧс китъяс, кашалотъяс, белуга да касатка.
Бура уна эм тюленьяс, Берингово мореын — моржъяс.
Войдӧр став тайӧ животнӧйясыс вӧліны зэв уна, но ӧні найӧс ёна нин бырӧдӧма.
Сӧмын тані и эмӧсь сивуч, морскӧй котик да морскӧй бобр; бӧръя кыкыс сетӧны зэв дона мех.
Ӧні найӧ кольӧмаӧсь сӧмын Командорскӧй діяс вылын, кодъясӧс пӧртӧма заповедникӧ.
Тихӧй океанлӧн войвыв юкӧныс панйӧ Атлантическӧй океанлысь войвыв юкӧнсӧ торъя нин черияс озырлунӧн.
Сельди тані паныдасьлӧ лыдтӧм-тшӧттӧм; японецъяс используйтӧны сійӧс весиг кыдзи му вынсьӧданторйӧс.
Промысловӧй боксянь медся тӧдчанаӧсь лососевӧйяс: кета да горбуша, кодъяс вывті гырысь массаясӧн кайӧны юясӧ кульмыны да кодъясӧс кыйӧны оз сӧмын йӧз, а тшӧтш и животнӧйяс (ошъяс, понъяс да мук.);
Берингово мореын татшӧм жӧ тӧдчанлун кутӧны кижуч да чавыча.
Беспозвоночнӧйяс пиысь — вывті гырысь крабъяс да креветкаяс, трепангъяс да голотурияяс.
Крабъясысь вӧчӧны консервъяс, кодъяс петкӧдсьӧны Соединённӧй штатъясӧ да Японияӧ, а трепангъяс да голотурияяс петкӧдсьӧны Китайӧ.
Водоросльяс пиысь тані ёна паськалӧма ламинария; сылӧн кузь лента кодь коръясыс (листъясыс), кодъяс тӧдсаӧсь морскӧй капуста ним улын, ёна вылӧ донъявсьӧны японецъясӧн да китаецъясӧн.
СССР пасьта став чери кыйӧмас асыввыв мореяс сетӧны 25%.
Атлантическӧй океанлӧн мореяс.
Балтийскӧй море.
СССР киын Балтийскӧй морелӧн сӧмын неыджыд юкӧныс.
Сійӧ асыв-лун пельӧсыс Финскӧй заливлӧн, коді медся пыдӧ пырӧ материкас.
Став Финскӧй заливыслӧн кузьтаыс, Нева устьесянь да финляндскӧй берег вывса Ганге карӧдз, 420 км.
Медся паськыдіныс сылӧн 120 км, а став заливыслӧн плӧщадьыс 29,5 сюрс кв. км.
СССР киын жӧ сӧмын берегпӧлӧнса полосаыс Нева устьесянь рытыв-войвывланьӧ 25 км кузя да сэтшӧм жӧ полоса рытыв-лунвывлань, но 250 км кузя нин.
Кӧть эськӧ Финскӧй заливса Сӧветскӧй береговӧй визьлӧн кузьтаыс абу ыджыд, но сійӧн обладайтӧмыс СССР-лы кутӧ вывті ыджыд тӧдчанлун: тасянь мунӧ медса дженьыд морскӧй туй Рытыввыв Европаса государствоясӧ да Атлантическӧй океанӧ.
Финскӧй заливын, Нева устьеын сулалӧ миян ыджыдсьыс-ыджыд порт Ленинград.
Ӧнія Балтийскӧй морелӧн котловинаыс ледниковӧй эпоха дырйи вӧлі тырӧма йиӧн, коді вайис войвылысь горнӧй породаяслысь торпыригъяс.
Тайӧ котловинаыс лои мореӧн сёрӧнджык нин, сӧмын ледник бӧрыньтчӧм мысти, да мореыслӧн очертаниеясыс унаысь вежласисны.
Сы вӧсна Балтийскӧй мореын уна ляпкыдінъяс (мельяс), рифъяс да ваувса (подводнӧй) изъяс; мыйкӧ мында юкӧнсӧ тайӧ изъясыслысь вайисны ледникъяс, а мукӧдсӧ — плавъялысь йияс.
Сідзжӧ эмӧсь уна неыджыд діяс, а Финскӧй залив войвыв берег дорас — шхераяс.
Финскӧй заливлӧн джудждаыс СССР ваясын абу ыджыд, шӧркодя 30 м гӧгӧр да сӧмын некымын местаясын волӧ 50 м-ӧдз.
А сійӧ юкӧнас, коді куйлӧ Котлин ді да Нева устье костын, джудждаыс ляпкалӧ весиг 5 м-ӧдз; сы вӧсна Ленинград дінӧ морскӧй пароходъясӧн сибалӧм могысь кодйӧма специальнӧй канал.
Финскӧй заливын ваыс омӧля сола, а Кронштадт да Нева устье костын куйлан юкӧнас веркӧсас пӧшти дзик юса кодь (преснӧй).
Ичӧт солалун вӧсна, ляпкыд вӧсна, залив неыджыдлун вӧсна, море бердын куйлысь сушалӧн тӧвнас ёна кӧдзалӧм вӧсна Финскӧй заливлӧн асыввыв юкӧныс кынмывлӧ дыр кежлӧ — Кронштадт дінті 160 лунӧдз.
Йилӧн кызтаыс тані овлӧ 80 см-ӧдз.
Кынмӧмыс заводитчӧ унджыкысьсӧ ноябр тӧлысь помын, воссьӧ шӧркодя апрельын, но майын на ещӧ паныдасьлӧ мореас плавъялысь йи.
Тулысын да гожӧмын Финскӧй заливын ёнджыкасӧ пӧльтӧны асыв тӧвъяс, кодъяс вӧтлӧны васӧ заливсьыс морелань, а арнас — рытыв тӧвъяс, кодъяс васӧ вӧтлӧны заливас.
Кор ыджыд рытыв тӧлыс кутчысьӧ дыр кад чӧж, сэки заливсяньыс Нева устьеӧ локтӧ уна ва да овлӧны ыжыд наводнениеяс.
Медбӧръя татшӧм наводнениеыс Ленинградын вӧлі 1925-ӧд воын.
Балтийскӧй морелӧн животнӧй мирыс тӧдчымӧн гӧльджык Немецкӧй мореын да Атлантическӧй океанын дорысь.
Сійӧ жӧ ӧти вида чериыс тані ыджданас посньыдджык: норвежскӧй сельдилӧн кузьтаыс 30 см, а балтийскӧй сельдилӧн — сӧмын 16 см, балтийскӧй треска кык пӧв ичӧтджык атлантическӧй серти.
Тані паныдасьлӧны пӧшти став сійӧ промысловӧй чериясыс, кодъяс овлӧны юясын: судак, ёді, сиг, проходнӧйяс пиысь — угор, корюшка.
Медся важнӧй промысловӧй чери — татчӧсса сельди, коді тані шусьӧ салакаӧн: мӧд местаын сулалӧ килька.
Млекопитающӧйяс пиысь паныдасьлӧ тюлень.
Чернӧй море.
Азовскӧй моретӧг Чернӧй морелӧн плӧщадьыс 411,5 сюрс кв. км.
Медся кузиныс сылӧн 1150 км, медся паськыдіныс — рытыв-вой юкӧнас — 543 км, медся векньыдіныс — Крым да Малӧй Азия костын — 270 км.
Медся джуджыдіныс — 2000 м саяс.
Чернӧй моресянь эм сӧмын ӧти петан туй — Босфор пролив; сылӧн кузьтаыс 30 км, пасьтаыс ½ км да джудждаыс 70 м-ӧдз.
Чернӧй морелӧн асыв-лунвыв берегъясыс джуджыдӧсь, гӧраясаӧсь; горнӧй хребетъясыс куйлӧны пӧшти параллельнӧ берегъясыслы да сы вӧсна удобнӧй естественнӧй гаваньясыс тані этша.
Рытыв да войвыв берегъясыс, Крым лунвыв берег кындзи, абу джуджыдӧсь, кӧть мукӧдлатіыс и крута лэччӧны, но бура паськыд прибрежнӧй полосаӧн.
Побережьеас уналаын тшӧкыда овлӧны оползеньяс (буждӧмъяс) да обвалъяс (кырӧмъяс).
Юяс устье гӧгӧрын берегъясыс увтасӧсь.
Став войвыв побережье кузя, Дунайсянь Крымскӧй полуостровӧдз, а сідзжӧ и Азовскӧй море побережье кузя, эмӧсь уна лиманъяс — море улӧ пырӧм юса долинаяс да балкаяс.
Мукӧдсӧ на пиысь дзикӧдз потшӧма, торйӧдӧма моресьыс лыа кӧсаясӧн, да найӧ пӧрӧмаӧсь сола тыясӧ.
Аддзӧм лиманъяс пиысь медся ыджыдыс Днепровско-Бугскӧй.
Ляпкыд берега местаясын гаваньяссӧ унджыкысьсӧ вӧчалӧма искусственнӧя, сійӧ лыдын и медся ыджыд гаваньыс Одессаын.
Джуджыд берега местаясын эм кык зэв бур да паськыд бухта: ӧтиыс — Севастопольскӧй — Крым рытыв берег вылын, мӧдыс — Кавказскӧй побережье войвылын Новороссийскын, да вель уна восьсаджык бухтаяс — Ялтинскӧй, Феодосийскӧй, Батумскӧй.
Став тайӧ бухтаясас вӧчалӧма портъяс, на пиысь медся тӧдчанаясыс: Севастополь — военнӧй порт да Новороссийск — торговӧй порт.
Море пыдӧсыслӧн рельефыс да море джудждаяслӧн местаясыс лӧсялӧны (соответствуйтӧны) берегъяс сямыслы.
Рытыв-войвыв юкӧнас, кӧні берегъясыс ляпкыдӧсь да тшӧтшыдӧсь, джудждаясыс 50 м-ысь унджык оз овлыны.
Ӧстальнӧй юкӧныс — джуджыд, медся джуджыд гураныс куйлӧ Крымскӧй полуостровсянь лунвылын.
Берегъяссянь, торъя нин Кавказскӧй побережьеын, ва улас берегыс котловинаӧдзыс лэччӧ зэв крута, а котловинаыслӧн пыдӧсыс рӧвнӧй.
Чернӧй морелӧн солалуныс тӧдчымӧн улынджык Средиземнӧй море дорысь (18‰ веркӧсас да 22,5‰ пыдӧсас).
Омӧльджык солалуныс лоӧ сы вӧсна, мый Чернӧй мореӧ визувтан юясыс вайӧны зэв уна преснӧй ва, мӧд-кӧ, Босфорскӧй пролив векньыдлун вӧсна, кыті пырӧ ваыс Мраморнӧй мореысь.
Солалуныс содӧ 60–100 м судтаын, мӧд ногӧн кӧ, буретш сійӧ судтаын, кыті локтӧ ваыс Мраморнӧй мореысь.
Ляпкыд рытыв-войвыв юкӧнас — Одесса дінын, кӧні неылын усьӧны гырысь юяс — Днепр да Днестр, солалуныс ещӧ на чинӧ 13‰-ӧдз.
Босфорын эм кык постояннӧй визув: пролив пыдӧсӧдыс мунӧ (пырӧ) соладжык да сы вӧсна сьӧкыдджык ва Мраморнӧй мореысь Чернӧй мореӧ, а Чернӧй морелӧн омӧльджыка сола да кокньыдджык ваыс мунӧ (петӧ) Чернӧй моресянь Мраморнӧйӧ.
Вылысса визулыс мунӧ ӧдйӧджык, 3,5 км гӧгӧр часнас, да петкӧдӧ васӧ кык мында унджык сы серти, мында пыртӧ улысса визулыс.
Тайӧ лишнӧй ваыс Чернӧй мореас локтӧ гырысь юясысь да сы вӧсна, мый осадокъясыс татчӧ усьӧны унджык пакталӧм (испаряйтчӧм) сертиыс.
Асыввыв юкӧныс Чернӧй морелӧн шоныдджык рытыв юкӧн дорсьыс.
Берегъяс дінас температураыс тшӧкыда вежласьӧ тӧвъяс серти, кодъяс йӧткӧны (вӧтлӧны) ваыслысь вылысса слӧйсӧ.
Тӧвнас йиыс овлывлӧ омӧльджыка сола юкӧнъясас, шуам, Одесскӧй заливын, но сійӧ кутчысьӧ недыр, да ледокол отсӧгӧн позьӧ кокниа ветлыны судноясӧн.
Чернӧй море зэв бурнӧй.
Медся гырысь тӧвъяс (буряяс) овлӧны тӧвся во джынъяс.
Войвыв берегъяс дінас тӧвлӧн выныс ыджыдджык асыв-лунвыв берегъяс дінын серти.
Торъя нин вына бора тӧв, либӧ норд-ост, коді пӧльтӧ гӧраяссянь Новороссийскӧй бухтаын.
Торъя ыджыд вынӧн сійӧ пӧльтӧ тӧвнас.
Бора косявлӧ васӧ заливас да резӧ сійӧс сынӧдас, тупкӧ заливсӧ руӧн моз.
Кар уличаясӧд оз позь ветлыны — тӧлыс пӧрӧдӧ мортсӧ кок йывсьыс, путкылявлӧ весиг быдса поездъяс, лэптӧ да нуӧ аскӧдыс бура гырысь галя из.
Ӧдыс тӧлыслӧн кыптылӧ 40 м-ӧдз секундаӧ.
Заливысь тӧлӧн лэптӧм йиа ваыс сявкйӧ керкаясӧ, пӧнар столбъясӧ, море вылын судноясӧ, кодъяс йизьӧны, весиг шыблавсьӧны тӧвнас берегас либӧ вӧйӧны.
Тӧвнас температураыс усьлӧ −20–25°-ӧдз да сэки заливыс, коді сідзсӧ оз кынмывлы, тупкысьӧ йиӧн.
Бора кыптӧ сэки, кор хребетсяньыс войвывланьын лоӧ ыджыд давлениеа обласьт, а море вылас тӧвнас пӧшти век овлӧ ичӧт давление.
Сьӧкыд сынӧдлӧн массаясыс, кодъяс чукӧрмӧны неджуджыд горнӧй хребетсянь войвылын, вуджӧны тайӧ гӧраяс вомӧныс да вывті ыджыд вынӧн уськӧдчӧны залив вылӧ.
Сы вӧсна, мый ёна джуджыдінъясыс абу ылынӧсь берегъяссяньыс, а сідзжӧ сы вӧсна, мый абуӧсь пӧшти некутшӧм діяс да ваувса изъяс, Чернӧй море кузя судноясӧн ветлігӧн весиг тӧвнас ыджыд ӧпасносьтыс абу.
Медся тӧдчана аслыспӧлӧслуныс Чернӧй морелӧн сыын, мый 200 м джудждасянь заводитчӧмӧн, ваыс сылӧн сероводорода да сы вӧсна сэні некутшӧм олӧм абу.
Ваас вель уна сероводородлӧн эмлуныс висьтавсьӧ сійӧн, мый 200 м джудждасянь заводитчӧмӧн да пыдӧсӧдзыс ваыс соладжык да сьӧкыдджык; ваыслӧн вертикальнӧя вешъясьӧмыс, веркӧссяньыс пыдӧслань бергӧдчӧмыс абу, сідзкӧ, и кислородлӧн воӧмыс абу.
Та вӧсна органическӧй колясъяс сісьмигӧн окислениеыс оз мун, а артмӧ уна сероводород.
Чернӧй морелӧн животнӧй мир да промысловӧй тӧдчанлун.
Ӧнія кадся Чернӧй море эм сӧмын юкӧн важся ёна ыджыдджык бассейнлӧн, коді коркӧ босьтліс местасӧ Среднедунайскӧй увтассянь Аральскӧй мореӧдз, а Средиземнӧй моресяньыс вӧлі торъялӧ сушаӧн.
Тайӧ бассейнас ваыс вӧлі омӧльджыка сола Средиземнӧй мореын дорысь, да сылӧн животнӧй мирыс вӧлі ӧнія Каспийскӧй мореса животнӧй мир кодь.
Босфорскӧй пролив артмӧм бӧрын татчӧ кутіс пырны Средиземнӧй мореысь соладжык ва.
Сэки омӧльджыка сола ваын овны велалӧм животнӧйяс либӧ вешйисны войвылӧ, море ляпкыд юкӧнъясас, гырысь юяс устьеясӧ да Азовскӧй мореӧ, мӧд ногӧн кӧ, омӧльджыка сола ваа обласьтъясӧ, либӧ кулаліны.
А Чернӧй море бассейнса ёнджыка солассьӧм джуджыд юкӧнас вочасӧн кутісны вуджны Средиземнӧй мореса животнӧйяс.
Но тайӧ вуджӧмыс да овмӧдчӧмыс мунӧ ньӧжйӧ, да сы вӧсна Чернӧй морелӧн животнӧй мирыс тӧдчымӧн гӧльджык Средиземнӧй мореын дорысь.
Ваыс тані омӧльджыка сола, джуджыдінас ваыс сероводорода, климатическӧй условиеясыс налы сідзжӧ лӧсявтӧмджыкӧсь.
Сы вӧсна Средиземнӧй мореын олысь 7000 вида животнӧй пыдди тані олӧ 900 видысь оз унджык.
Но век жӧ унджыкыс тані Средиземноморскӧй животнӧйяс.
Промысловӧй средиземноморскӧй черияс пиысь тані эмӧсь: султанка, скумбрия, кефаль, камбала.
Тшӧкыдджыка паныдасьлӧны сідз шусяна проходнӧй черияс: судак, рыбец, чехонь.
Важ бассейнса чериясысь войвыв юкӧнас колины осетровӧй черияс: стерлядь, севрюга, осетр, шип.
Сӧмын Чернӧй мореын эмӧсь бычки, керченскӧй сельди да сарделька — камса.
Млекопитающӧйяс пиысь эмӧсь дельфинъяс.
Средиземноморскӧй черияс пиысь мукӧдыс тӧв кежлӧ мунӧны Мраморнӧй мореӧ (султанка, скумбрия).
Азовскӧй море.
Азовскӧй мореӧс позьӧ видлавны кыдзи Чернӧй морелысь зэв ыжыд лиман.
Сылӧн кузьтаыс Дон устьесянь Арабатскӧй кӧсаӧдз 360 км, медся паськыдіныс — 240 км, а ыждаыс — 37,6 сюрс кв. км.
Чернӧй морекӧд сійӧ йитчӧ Керченскӧй проливӧн, коді дзик паськыд ю кодь.
Кузьтаыс тайӧ проливлӧн 40 км, пасьтаыс 4 км, а джуджданас сӧмын 4 м.
Ачыс Азовскӧй мореыс сідзжӧ зэв ляпкыд, 15–16 метрысь абу джуджыд; войвывланьыс джудждаыс сылӧн чинӧ да Таганрог дінын сӧмын 3 м.
Берегъяс пӧлӧныс уна кӧсаяс.
Медся кузьыс на пиысь — Арабатскӧй стрелка — рытыввылас торйӧдӧ Азовскӧй мореысь ещӧ на ляпкыд залив Сиваш (Гнилӧй море).
Сиваш ваын уна органическӧй колясъяс да водоросльяс, кодъяс кокниа сісьмӧны да паськӧдӧны чӧскыдтӧм дук.
Азовскӧй морелӧн ляпкыдлуныс ёна торкӧ судоходстволы.
Дон устьеӧ локтысь морскӧй суднояссӧ грузитны да ректыны лоӧ мореын, берегсяньыс вель ылын.
Азовскӧй море кынмӧ ноябр тӧлысь помын, воссьӧ февраль помын.
Азовскӧй море черинас озырджык Чернӧй море дорысь, ляпкыдлуныс вӧсна чериыслы тані эм зэв уна кӧрым.
СССР пасьта став чери кыйӧмсьыс Черноморско-Азовскӧй бассейн вылӧ усьӧ 10%.
Каспийскӧй море.
Каспийскӧй море куйлӧ материк пытшкас, Союзса Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъяс граница вылын. Сійӧ оз йитчы океанкӧд да збыльысьсӧ лоӧ вывті ыджыд тыӧн.
Но аслас ыджда сертиыс да медсясӧ сійӧ важся сертиыс сійӧс шуӧны мореӧн.
Чернӧй море моз жӧ Каспийскӧй море коркӧ вӧвлі зэв паськыд морскӧй бассейн юкӧнӧн. Сійӧ бассейныс вӧлі паськалӧма Среднедунайскӧй увтассянь Аральскӧй мореӧдз.
Крымскӧй гӧраяс да Кавказ вӧліны діясӧн тайӧ мореас.
Ледниковӧй эпохаын на ещӧ Каспийскӧй морелӧн ыдждаыс вӧлі ёна ыджыдджык, а уровеньыс вылынджык ӧнія серти.
Сійӧ вӧлі тупкӧ войвылас став увтас побережьесӧ общӧй Сырт вывтасӧдз, асыввылас ӧтлаасьӧ Аральскӧй морекӧд, рытыввылас Маныч долина пыр ӧтлаасьӧ Чернӧй морекӧд, коді сэки ещӧ торъя на вӧлі Средиземнӧй мореысь.
Ледниковӧй эпоха помланьын Чернӧй море ӧтлаасис Средиземнӧй морекӧд.
Кумо-Манычскӧй впадина местаыс кыптіс да Каспийскӧй море торъяліс Чернӧй мореысь.
Ледник бӧрыньтчӧм бӧрын пыр косджык климат лоӧм вӧсна Каспийскӧй морелӧн уровеньыс кутіс лэччыны, ляпкавны, да сійӧ торъялі Аральскӧй мореысь.
Ӧнія кадын Каспийскӧй море лоӧ тупкӧса (замкнутӧй) бассейнӧн, кодлӧн веркӧсыс 26 м улынджык океан уровеньысь.
Плӧщадь сертиыс (438 сюрс кв. км.) сійӧ пӧшти ӧтыджда Чернӧй да Азовскӧй морекӧд ӧтлаын.
Медся кузиныс меридиан кузя 1360 км, пасьтаыс — 200-сянь 550 км-ӧдз.
Асыввыв берег вылас эмӧсь гырысь заливъяс: Комсомолец, Кара-Богаз-Гол да Красноводскӧй.
Кара-Богаз-Гол да Комсомолец костын куйлӧ ыджыд полуостров Мангышлак, рытыввыв берег вылас эм Апшеронскӧй полуостров, коді озыр нефтьӧн.
Діяс эмӧсь вель уна: медся тӧдчана аслас нефтянӧй промыселъяс серти Челекен ді (Красноводскӧй заливӧ пыранінын).
Каспийскӧй море вылын главнӧй портъяс: Баку Апшеронскӧй полуостров вылын да Астрахань Волга дельтаын.
Ляпкыд ва вӧсна морскӧй суднояс оз вермыны локны Астраханьӧдз, да морскӧй суднояс грузитӧм да ректӧм мунӧ мореас, Астраханьсянь 61 км сайын.
Пыдӧс рельеф сертиыс Каспийскӧй море юксьӧ куим пельӧ.
Войвыв юкӧныс зэв ляпкыд: джудждаыс тані 20 м-ысь абу джуджыдджык.
Каспийскӧй море тайӧ юкӧнас усьӧны Терек, Кума, Волга, Урал да Эмба юяс; тайӧ юясыс петкӧдӧны вывті уна ил да лыа, мый вӧсна мореыслӧн войвыв юкӧныс пыр ляпкалӧ.
Берег пӧлӧныс тані помтӧм діяс, кодъяс муртса кыптыштӧны ва веркӧс вылас.
Мореыслӧн шӧр да лунвыв юкӧнъясыс лоӧны кык джуджыд бассейнӧн, медся джуджыдінъясыс кодъяслӧн 770 да 975 м.
Апшеронскӧй полуостровлы воча тайӧ котловинаясыс торъялӧны ваувса порогӧн, код весьтті джудждаыс 270 м-ысь абу джуджыдджык.
Тайӧ порогыс эм Кавказскӧй хребетлӧн асыввылӧ нюжалӧм (продолжение).
Солалуныс море войвыв юкӧнас, кытчӧ усьӧ Волга да вайӧ уна преснӧй ва, 7,5‰, лунвыв юкӧнас — 15‰-ӧдз.
Солалуныс оз сод, кӧть эськӧ ваыслӧн косьмӧмыс (испаряйтчӧмыс) зэв ыджыд; оз сод сы вӧсна, мый солыс дугдывтӧг петкӧдсьӧ моресьыс Кара-Богаз-Гол заливӧ, кӧні и пуксьӧ сійӧ.
Кара-Богаз-Гол — зэв ыджыд залив, коді ыджданас ыджыдджык Ладожскӧй тыысь да ӧтлаасьӧ мореыскӧд векньыдик да ляпкыд проливӧн.
Заливас ваыс зэв жар да кос климат условиеясын ӧдйӧ косьмӧ (испаряйтчӧ). Та вӧсна ваыс моресьыс пыр локтӧ заливас.
Кара-Богаз-Гол валӧн солалуныс кыптӧ 186‰-ӧдз, да пуксьӧ химически дзик сӧстӧм глауберовӧй сов.
Кара-Богаз-Голӧ пырысь черияс ӧдйӧ кулӧны.
Бӧръя кадас тані лӧсьӧдӧма глауберовӧй сов перйӧм.
Каспийскӧй морелӧн войвыв юкӧныс, кӧні тӧвъяс кӧдзыдӧсь, а ваыс дубыдджык, быд во тупкысьлӧ йиӧн ноябр тӧлысь джынсянь кымын март тӧлысь помӧдз да сы вӧсна дугдывлӧ и судноясӧн ветлӧм.
Но море шӧр юкӧнас нин йиыс овлӧ шоча да и сійӧ локылӧ войвывсянь.
Лунвыв юкӧныс тӧдчымӧн шоныдджык. Тайӧ сы вӧсна, мый, ӧти-кӧ, лунвылынджык, мӧд-кӧ, и мореыс джуджыдджык.
Каспийскӧй мореын визулыс мунӧ войвывсянь лунвылӧ рытыввыв побережье пӧлӧныс, а сэсся вуджӧ асыввыв берегланьыс да бергӧдчӧ войвылӧ.
Визулыс артмӧ тӧвъяс вӧсна, кодъяс ёнджыкасӧ пӧльтӧны войвывсянь.
Джуджыдінас ваыс тані сідзжӧ сероводорода.
Но ва слӧйыс, кӧні эм пемӧсъяслӧн олӧмыс, Каспийскӧй мореын ыджыдджык Чернӧй мореын дорысь, да воӧ 400 м-ӧдз.
Каспийскӧй морелӧн животнӧй мир да промысловӧй тӧдчанлун.
Млекопитающӧйяс пиысь Каспийскӧй мореын олӧ сӧмын тюлень.
Уна черияс черноморскӧй черияс кодьӧсь жӧ: сельди, бычки, судак, кельчи, коді Волга вылын шусьӧ воблаӧн, ёді да мук.
Осетровӧйяс пиысь — стерлядь, белуга, севрюга, шип.
Тані олысь черияс пытшкысь джынсьыс унджыкыс паныдасьлӧ сӧмын Каспийскӧй мореын.
Сідзжӧ и ракообразнӧй да мукӧд низшӧй животнӧйяс кузя.
Каспийскӧй морелӧн животнӧй мирыс абу уна сикаса, но вель озыр лыд боксянь.
Мореӧ усьысь юяс вайӧны татчӧ зэв уна органическӧй колясъяс, кодъяс вылын сӧвмӧны быдмӧгъяс да низшӧй животнӧйяс, кодъяс бара жӧ лоӧны сёянторйӧн выліджык организованнӧй животнӧйяслы.
Кымын ляпкыд мореыс, сымын сійӧ озырджык олӧмнас.
Ляпкыд вааинъясын животнӧйяслӧн лыдыс уна пӧв унджык джуджыд вааинъясын дорысь.
Море ляпкыдінъясын рӧдмӧны да вердчӧны морскӧй черияс, быдмӧны арпияныс налӧн, сэні жӧ и медся бура шедӧ чериыс.
Сы вӧсна Каспийскӧй море аслас ляпкыдіна районъяснас (Волгалӧн дельта) чери кыйӧм боксянь торъя нин тӧдчана (важнӧй).
Медся тӧдчана чери промыселъясыс ю устьеясын: Волга, Урал, Терек да Кура ю вом доръясын.
СССР пасьта став кыян чери пиысь пӧшти джынсӧ сетӧ Каспийскӧй море да сэтысь ¾ юкӧныс усьӧ ляпкыд ваа войвыв юкӧн вылас.
Медуна кыйӧны вобла, сэсся мунӧ частиковӧй гырысь чери: судак, сазан, ёді, сэсся сельди да осетровӧйяс.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ сідзжӧ тюлень кыйӧм.
III.
РЕЛЬЕФ.
СССР босьтӧ Евразия материклысь сійӧ юкӧнсӧ, коді куйлӧ войвывлань вывті джуджыд горнӧй хребетъяс пояссянь да паськыд плоскогорьеяссянь, кодъяс вомӧналӧны тайӧ материксӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Тайӧ поясас пырӧны и медся джуджыд горнӧй хребетъяс, кодъяс куйлӧны миян территория лунвыв окраина кузяыс.
А водзӧ войвывланьыс вывті ыджыд став территорияыс мунӧ пӧкатӧн (скатӧн) Войвыв Ледовитӧй океан берегъяслань.
Страналӧн рельефыс та вӧсна ставнас ӧтсяма кодь.
Территорияыслӧн сӧмын 1/20 юкӧн кайӧ 2000 м-ысь вылӧджык море уровеньсянь.
Шӧр Азия гӧраясын медвылысса чутъясыс кайӧны 7000–7500 м-ӧдз.
Ӧстальнӧй веркӧсыс юксьӧ пӧшти шӧри: ӧти джынйыс увтас, коді оз кай море уровеньысь 200 м-ысь вылӧджык, мӧдыслӧн джудждаыс 200-сянь 2000 м-ӧдз.
Увтасъясыс босьтӧны территория рытыввыв юкӧнсӧ да асыввылас Войвыв Ледовитӧй океан побережьелысь ыджыдджык юкӧнсӧ, вывтасъясыс — территориялысь асыввыв юкӧнсӧ.
Медся улӧ лэччӧм юкӧныс увтасыслӧн куйлӧ Каспийскӧй море гӧгӧрын, кодлӧн уровеньыс 26 м вылӧ улынджык океан уровеньысь.
Миян страналӧн рельефыс артмис зэв уна пӧлӧс вынъяс действуйтӧмысь, зэв кузь геологическӧй периодъясӧн.
Ӧнія рельеф артмӧм способ серти да происхождение важлун (древносьт) серти СССР-ӧс позьӧ юкны куим пельӧ:
1) зэв паськыд неджуджыд равнина, коді босьтӧ Европа материклысь асыввыв юкӧнсӧ Уральскӧй гӧраясӧдз, да сійӧс лунвывсянь вежтасалысь (ограничивайтысь) Крымскӧй да Кавказскӧй гӧраяс, а асыввывсянь — Уральскӧй гӧраяс;
2) ещӧ на ыджыдджык увтас Уралсянь асыввылӧ Енисей юӧдз, лунвылас сы бердӧ воысь (примыкайтысь) Туранскӧй увтаскӧд да пограничнӧй лунвывса гӧраяскӧд: Копет-Даг, Памиро-Алай, Тянь-Шань, Алтай
да 3) Восточнӧй Сибирса горнӧй страна Енисейсянь Тихӧй океанӧдз.
Первой юкӧныс босьтӧ 5 млн. кв. км гӧгӧр, мӧдыс — 7 млн. кв. км, коймӧдыс — 9,3 млн. кв. км.
I. ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦН.
Асыввывъевропейскӧй равнина.
Состав да происхождение.
Асыввыв Европа абу гӧраяса, кыдз рытыввылыс, а эм равнина.
Союзлӧн пӧшти став Европейскӧй юкӧныс куйлӧ тайӧ равнина вылас.
Горнӧй хребетъяс кыпӧдчӧны сӧмын окраинаясын: асыввылас — Уральскӧй гӧраяс, лунвылас — Крымскӧй да Кавказскӧй гӧраяс.
Ачыс равнинаыс шусьӧ Асыввывъевропейскӧйӧн.
Но равнинаыслӧн веркӧсыс сӧмын этшаник местаясын тшӧтшкӧс да рӧвнӧй, унджыклаас тайӧ равнина вылас эмӧсь кыпалӧмъяс да ляпкалӧмъяс, но тайӧ кыпалӧмъясыслӧн медся ыджыд джудждаыс океан уровеньсянь абу вылынджык 400 м-ысь.
Страналӧн равнинносьтыс висьтавсьӧ сійӧн, мый мулӧн пластъясыс зэв нин важся кадъяссянь тані куйлӧны горизонтальнӧя да сӧмын некымын местаясын паджсьӧмаӧсь складкаясӧ.
Асьныс пластъясыс кызвыннас тэчсьӧны зэв важся (древньӧй), чорыд осадочнӧй породаясысь.
Кристаллическӧй породаяс петӧны эрдӧ сӧмын рытыв-войвылын (Кольскӧй полуостров вылын да Карелияын, мӧд ногӧн кӧ, Белӧй море, Ладожскӧй ты да Онежскӧй тыкостса пространствоын) да лунвылын Днестр ю да Азовскӧй море войвыв берег костын).
Сэтшӧм образованиеясыс, кыдзи Асыввывъевропейскӧй равнина, кӧні подулас куйлысь кристаллическӧй породаясыс вевттьысьӧмаӧсь важся горизонтально-напластованнӧй осадочнӧй породаясӧн, геологъяс шуӧны плитаясӧн, а веркӧсӧ петысь массивнӧй кристаллическӧй породаяслысь эрдалӧминъяссӧ — щитъясӧн.
Асыввывъевропейскӧй равнина лоӧ плитаӧн.
Рытыв-войвывса кристаллическӧй эрдалӧминыс (выступыс) шусьӧ Балтийскӧй щитӧн (сійӧ нюжалӧ и водзӧ рытыввылӧ, Финляндияӧ да асыввыв Швецияӧ); лунвыв кристаллическӧй эрдалӧмныс шусьӧ Азовско-Подольскӧй щитӧн.
Чорыд осадочнӧй породаяс улын, кодъясысь тэчсьӧма веркӧсас Асыввывъевропейскӧй плитаыс, быдлаын разнӧй джудждаясын сідзжӧ куйлӧны кристаллическӧй породаяс.
Щитъяс — сійӧ му коркалӧн вывті важся (древнейшӧй) участокъяс, кодъяс пӧшти эз пыравлыны море улӧ.
Плитаыс жӧ му олӧм разнӧй периодъясӧ то кыптывліс, то лэччывліс, да сы вылын вочасӧн вежласисны мореыс сушакӧд; но мореыс тані некор эз вӧвлы зэв джуджыдӧн.
Вертикальнӧй кыпалӧмъяс да лэччылӧмъяс дырйи артмывлісны сбросъяс, сы вӧсна кӧнсюрӧ плитаыслӧн ӧти юкӧн лолывлі вылынджык мӧдсьыс, орччасьыс.
Асыввывъевропейскӧй равниналӧн ӧнія кадся рельефыс кызвыннас артмис сійӧ вежласьӧмъяснас, кодъясӧс ещӧ ёна на важся кадын вӧлі вӧчӧма сбросъясӧн да асланыс долинаяссӧ джудждӧдысь юяс уджӧн.
Веркӧсса наносъяс.
Важся рельефыс да сійӧс артмӧдысь чорыд осадочнӧй породаясыс бӧрынджыксӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь Асыввывъевропейскӧй равнина пӧшти став кузялаыс сёрсяджык происхождениеа небыд наносъясӧн; чорыд породаясыс петӧны наносъяс улысь унджыкысьсӧ ю берегъяс пӧлӧн (шуам, Жигулёвскӧй гӧраясса известнякъяс Волга веськыд берег вылын неуна вылынджык Куйбышевсянь).
Веркӧсса наносъяс артмисны кык сикас туйӧн: 1) кыдзи результат вывті ыджыд ледник уджлӧн, коді коркӧ вевттьыліс равниналысь рытыв-войвывсӧ, ыджыдджык юкӧнсӧ, да 2) мореясӧн пуктӧмъясысь(отложениеясысь), кодъяс (мореясыс) не ёна важӧн на тупкылісны равнина торъя юкӧнъяссӧ.
Ледниковӧй период да ледниковӧй пуктӧмъяс (отложениеяс).
Миянлы матынджык геологическӧй эпохаӧ Асыввывъевропейскӧй равниналӧн рытыввыв юкӧныс, кыдзи и орчча Германскӧй равнинаыс да вообще став рытыв-войвыв Европаыс, вӧлі пасьтасьӧма вывті ыджыд ледниковӧй вевттьӧдӧн.
Тайӧ исполинскӧй ледникыслӧн центрыс вӧлі Скандинавскӧй полуостров вылын.
Сэсянь ледникыс муніс асыв-лунвылӧ, ӧнія Финляндия кузя, вевттьыліс равниналысь став рытыв-войвывсӧ да шӧр юкӧнсӧ.
Сылӧн лунвыв границаыс мунліс Житомирсянь Кременчуг вылӧ, вомӧнавліс Днепр юсӧ да Полтава пыр мунліс войвылӧ, Брянсксянь рытыввывті Тулалань.
Тасянь бара бергӧдчыліс лунвылӧ да асыв-лунвылӧ, воліс пӧшти Сталинградӧдз да, войвылӧ бергӧдчӧмӧн, вомӧнавліс Волгаӧс Горькийсянь да Сура ю вомдорсянь асыввывті.
Водзӧ ледниклӧн границаыс мунліс асыввылӧ — асыв-войвылӧ Пермлань да водзӧ асыв-войвывлань, кӧні Скандинавскӧй ледник ӧтлаасьліс Урало-Тиманскӧй ледниккӧд, кодлӧн центрыс куйліс Севернӧй Урал вылын, а асыввыв дорыс воліс Об юӧдз.
Тадзӧн, Скандинавскӧй ледник кыклаті, сэті, кыті ӧні мунӧны Днепрлӧн да Донлӧн долинаясыс, лэччыліс кывъясӧн ылӧ лунвылӧ, тайӧ юяс костысь вывтассӧ шӧрас кольӧмӧн.
Кӧть и ньӧжйӧник, но век жӧ мунысь йиыс дзикӧдз вежис равнинаыслысь веркӧссӧ.
Рытыв-войвылын сійӧ шыльӧдіс веркӧссӧ, гӧгрӧстіс да мольӧдіс скалаясӧс, нуӧдіс на вылын зэв уна параллельнӧй визьяс да гирскӧм туйяс.
Водзӧ лунвывлань сійӧ вевттис равнинасӧ сёй да лыа пуктӧмъясӧн (отложениеясӧн) да колис сы вылын зэв уна валунъяс — быдсяма ыджда изъяс; тайӧ изъяссӧ вӧлі вайӧма йиӧн Скандинавия да Финляндия ылі обласьтъясысь; уна изъяс вылын ӧнӧдз на колины быглясьӧмыслӧн колясъяс — гирскӧм туйяс.
Войвылын валунъяс мукӧддырйи паныдасьлӧны сы мында, мый ёна мешайтӧны му вӧдитӧмлы.
Сэні, кӧні муніс ледникыслӧн дорыс, ледникыс аснас вайӧм изъяссьыс, лыасьыс, сёйсьыс да валунъяссьыс вӧчаліс нӧрыс радъяс — помса (конечнӧй) моренаяс.
Ледниклӧн водзӧ мунӧмыс да бӧрыньтчылӧмыс вӧлі эз ӧтчыд.
Этша вылӧ вӧлі кык йизьылӧм, да быдысьӧн наысь колины асланыс помса моренаяс, кодъяс ӧні мунӧны грядаясӧн Асыввывъевропейскӧй равнина став рытыв-войвыв юкӧн кузяыс да артмӧдӧны сійӧ рельефлысь существеннӧй юкӧн.
Кор ледникыс бӧрыньтчис, сыӧн вайӧм лыаяссӧ да сёйсӧ мыськисны да разӧдісны шоръяс да юяс, кодъяс артмисны йи сылӧмсьыс, а бӧрыннас ещӧ найӧс тӧлӧдіс тӧв да тайӧ сёйыс да лыаыс вевттис аснас и сійӧ юкӧнъяссӧ, кытчӧясӧ ачыс ледникыс эз волы, мӧд ногӧн кӧ, пӧшти равнина став лунвылыс Крымскӧй да Кавказскӧй гӧраясӧдз.
Ледниковӧй пуктӧмъяслӧн тайӧ поснявлӧм юкӧнторъясыс артмӧдісны сідз шусяна лёсс — аслыспӧлӧс порода, коді артмӧма медсясӧ бус кодь посни пызя суглинокысь. Та вӧсна сійӧ кокниа нусьӧ ваӧн (размывайтсьӧ).
Мореннӧй грядаяс водзвылын ледниковӧй шоръяс пукталісны уна лыа, коді и ӧні на вевттьӧ гырысь пространствояс Припять, Днепр, Ока, Цна да мукӧд юясса долинаяс кузя.
А мореннӧй грядаяскостса впадинаясын да лунвывланьын насянь кольӧмаӧсь уна разнӧй ыдждаа да формаа тыяс.
Морскӧй пуктӧмъяс (отложениеяс).
Ледникыс бӧрыньтчӧм бӧрын нин Асыввывъевропейскӧй равниналӧн юкӧныс вӧлі море улын, а именнӧ: войвыв юкӧныс вӧлі вевттьысьӧма Войвыв Ледовитӧй океанса ваясӧн, асыв-лунвыв юкӧныс — Каспийскӧй море ваясӧн, коді сэки вӧлі ёна ыджыдджык.
Войвыв Ледовитӧй океан сэки вӧлі ӧтлаасьӧ Атлантическӧй океанкӧд ӧнія Белӧй да Балтийскӧй мореяс пыр; тайӧ ӧтлаасьлӧмыслӧн колясъясыс лоӧны Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс.
Асыв-войвылас мореыс вель ёна нуис (мыськис) ледниковӧй пуктӧмъяссӧ.
Асыв-лунвылас Каспийскӧй море бӧрыньтчӧм бӧрын колины лыа да сёй пуктӧмъяс, кодъяс йиджтысьӧмаӧсь совъясӧн да кӧні уна эм ещӧ и ӧні на Каспийскӧй мореын олысь моллюскъяслӧн раковинаяс.
Прикаспийскӧй равниналӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ океан ва уровеньысь улынджык.
Сылӧн веркӧсыс мукӧдлатіыс абу жӧ рӧвнӧй, да лыа увалъяс костъясас эмӧсь солончакъяс да сола тыяс.
Визувтысь валӧн удж.
Сы бӧрын, кор Асыввывъевропейскӧй равнинаыс мездысис сійӧс вевттьысь ледниксьыс да мореяссьыс, заводитчис сылӧн веркӧсыс вежсьыны визувтысь ваяс уджӧн.
Юяс, кодъяс ещӧ вӧвліны и ледник волытӧдз, вочасӧн бара писькӧдісны аслыныс руслояс первой веркӧсса наносъясас, а бӧрынас и наносъясӧн вевттьӧм кореннӧй породаясас.
Тадзӧн артмӧм ю долинаясыс вӧчисны равнина рельефсӧ разнообразнӧйджыкӧн.
Лунвылын, лёссӧ ваӧн кокньыдджыка кодйӧм да нуӧм вӧсна, юясса долинаяс дінӧ ӧтлаасисны ещӧ уна оврагъяс да промоинаяс, кодъяс артмисны веркӧссӧ тувсов ваясӧн да зэръясӧн кодйӧмысь.
Та бӧрын и лои равнинаыслӧн ӧнія видыс, кӧні дзик шыльыд местаясыд паныдасьлӧны оз зэв тшӧкыда.
Рельефлӧн типъяс.
Тадзӧн рельеф сям сертиыс да сійӧ артмӧм (образование) условиеяс сертиыс Асыввывъевропейскӧй равнина торъялӧ нёль пельӧ: 1) рытыв-войвывса (Кольскӧй полуостров да Карелия), кӧні рельеф артмӧмас медыджыд рольсӧ ворсіс ледниклӧн пазӧдлана (разрушительнӧй) уджыс;
2) шӧрса (мӧд ногӧн кӧ, став ӧстальнӧй пространствосӧ лёсс паськалан войвыв границаӧдзыс), кӧні ледник ужыслӧн вӧлі нин созидательнӧй сям;
3) лунвывса, кӧні рельеф артмӧмас медыджыд рольсӧ ворсісны визувтысь ваяс, да 4) асыв-лунвывса, кӧні визувтысь ваясыс зэв этша, да рельефыс медся ӧтсяма да медомӧля торъявлӧма.
Рытыв-войвывса юкӧныс эм медся тӧдчана ледниковӧй рельеф.
Тані быдлаын тыдалӧны йилӧн пазӧдлӧм-кисьтӧм туйясыс.
Ледниковӧй пуктӧмъяс тані этша.
Куш скалаяс петӧны веркӧсас, найӧ тшӧкыда абу вевттьысьӧмаӧсь весиг вӧсньыдик мусин слӧйнас.
Лыдтӧм гуранъяс тырӧмаӧсь ваӧн да артмӧдісны зэв уна тыяс, гӧпъяс, кодъяс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд порожистӧй юясӧн; тыясыслӧн направлениеыс — рытыввывсянь асыв-лунвылӧ, а гуранъяслӧн артмӧмыс обусловитӧма важся рельефнас, коді вӧвлі ещӧ ледниковӧй эпохаӧдзыс на.
Шӧр юкӧныс, коді ӧтлаасьӧ ледниковӧй пуктӧмъяс обласьткӧд, эм сідз шусяна мореннӧй рельеф.
Тані ледникыс эз сы мында разрушайт, мында пукталіс разрушитӧм прӧдуктаяссӧ, кодъясӧс сійӧ вайис войвывсянь.
Веркӧсыс тані кызвынсӧ мылькъяса (холмистӧй).
Мылькъясыс (нӧрысъясыс) да грядаясыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыс гуранъясӧн, кӧні куйлӧны быдсяма формаа тыяс, кӧні гӧгрӧс, кӧні кузьмӧс.
Юясыс ӧтлаавлӧны сійӧ тыяссӧ сук везйӧн.
Но мукӧддырйи нӧрыса местаяскӧд ӧттшӧтш паныдасьлӧны и равниннӧй пространствояс.
Коймӧд, лунвыв юкӧныс ӧтлаасьӧ лёсс паськалӧм обласьткӧд да кызвыннас равниннӧй.
Лунвыв юкӧнлӧн равнино-овражнӧй рельеф.
Тані равниннӧй сямыс торкавсьӧ сӧмын ю долинаясса крут пӧкатъясӧн, оврагъясӧн да балкаясӧн, кодъяс вундалӧны равнинасӧ быд направлениеын.
Нёльӧд, асыв-лунвыв юкӧныс ӧтлаасьӧ сійӧ обласьткӧд, коді войдӧр вӧлі Каспийскӧй море пыдӧсӧн.
Тайӧ юкӧныс медся равниннӧй рельеф, кӧні визувтысь ваяслӧн уджыс медся омӧля тӧдчӧ, но сы пыдди кӧнсюрӧ ёнджыка заводитчӧ тӧдчыны тӧвлӧн уджыс, коді лыаясысь артмӧдӧ подков сяма нӧрысъяс — барханъяс.
Асыввывъевропейскӧй равниналӧн рельеф.
Сідзӧн, вывтасъясыс войвыв юкӧнас медсясӧ тэчсьӧны мореннӧй грядаясысь.
Татчӧ оз пыр сӧмын джуджыд кристаллическӧй массив Кольскӧй полуостров рытыв-войвылын, кӧні Хибины гӧраяс кыпӧдчӧны 1240 м-ӧдз, да асыв-войвылын неджуджыд (медвылыс чутыс 310 м) важся Тиманскӧй кряж, коді мунӧ Печора ю рытыввывті да водзӧ нюжалӧ Канин полуостров вылын.
Кольскӧй полуостровлӧн рытыввыв юкӧныс эз ӧтчыд кыптывлы да лэччывлы, сійӧс мыськывлісны ваяс да шыльӧдлісны ледникъяс.
Сы вӧсна чорыд породаяса вывтасъясыс лоины куполообразнӧйӧсь.
Уна татшӧм вывтасъясыс и артмӧдӧны Хибины.
Тиманскӧй кряж тэчсьӧма важся (древньӧй) осадочнӧй породаясысь да сідзжӧ ёна разрушитчӧма.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса мореннӧй грядаяс пӧвстын гырысьджыкыс кык: Валдайскӧй да Смоленско-Московскӧй.
Валдайскӧй гряда (321 м) куйлӧ Волга да Рытыввыв Двина ю йывъясын.
Тасянь сійӧ водзӧ мунӧ асыв-войвылӧ да рытыв-лунвылӧ.
Асыв-войвылас сыысь торъялӧ куим вож: ӧти — Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс костын, мӧд — Онежскӧй ты да Онега ю костын, коймӧдыс — Белӧй мореса Мезенскӧй губалань.
Валдайскӧй грядалӧн продолжениеыс мунӧ Минсклань да водзӧ Польшаӧ да Германияӧ.
Валдайскӧй гряда лоӧ главнӧй водоразделӧн асыввыв Европаын; сэсянь заводитчӧны Балтийскӧй, Каспийскӧй да Чернӧй мореяслӧн зэв гырысь юяс.
Валдайскӧй гряда пӧлӧн жӧ, медсясӧ сысянь лунвывланьын, куйлӧны медся уна ледниковӧй тыяс.
Мӧд, лунвывсаджык мореннӧй гряда — Смоленско-Московскӧй (283 м).
Рытыввылас Минск дінын сійӧ сибалӧ Валдайскӧй гряда дінӧ, асыв-войвылас Севернӧй увалъяс дінӧ — вель уна неджуджыд (260 м) да тшӧтшкӧс вывтасъяс дінӧ, кодъяс кыссьӧны оръявлӧмӧн асыв-войвывлань Уральскӧй гӧраясӧдз.
Севернӧй увалъяс эм сідзжӧ тӧдчана водораздел Войвыв Ледовитӧй океан да Каспийскӧй море бассейнъяс костын.
Равнина лунвыв юкӧнас мунӧны вель уна вывтасъяс, кодъяс нюжалӧмаӧсь меридиональнӧй направлениеын, войвывсянь лунвылӧ, да торъялӧмаӧсь увтасъясӧн — ю долинаясӧн: Днепр, Дон, Ока да Волга долинаясӧн.
Тайӧ вывтасъяс пытшкас шӧр места босьтӧ Среднерусскӧй вывтас (309 м), коді мунӧ пӧшти Асыввывъевропейскӧй равнина лунвыв юкӧн шӧрӧдыс.
Сійӧ заводитчӧ Валдайскӧй грядасянь лунвывланьын да, вочасӧн паськалӧмӧн, нюжалӧ пӧшти 1300 км кузя Донец юӧдз, кӧні сы дінӧ ӧтлаасьӧ Донецкӧй кряж (361 м).
Среднерусскӧй вывтасыс вӧлі ещӧ йизьывлытӧдзыс на, да сы вӧсна лунвылӧ мунігӧн ледникыс вывтассӧ кытшовтіс ӧтар-мӧдартіыс Днепр да Дон ю долинаясті.
Асыввыв бокъясыс ёнджыка крутӧсь; рытыввывсаясыс лэччӧны ньывка.
Донецкӧй кряж эм важся складчатӧй гӧраяслӧн коляс.
Сійӧ нюжалӧма рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань да эм волнистӧй плато, коді тэчсьӧма чорыд породаясысь: известнякъясысь, песчаникъясысь, сланецъясысь.
Чорыд породаясас пыдӧ кодйысьӧмаӧсь юяслӧн долинаяс.
Донецкӧй кряж озыр из шомӧн, солӧн, эм сэн сідзжӧ и кӧрт да рӧма (цветнӧй) металлъяс.
Среднерусскӧй вывтассянь рытыввылын куйлӧ Днепровскӧй увтас, а сы сайын Волыно-Подольскӧй вывтас (418 м), коді аслас асыввыв юкӧннас тэчсьӧма кристаллическӧй породаясысь, — Азовско-Подольскӧй щитлӧн юкӧн.
Днепр долиналӧн улыс юкӧныс торйӧдӧ Подольскӧй вывтасысь щитыслысь мӧд юкӧнсӧ — Приазовскӧй вывтас.
Сэні, кӧні Днепрлӧн визулыс орӧдӧ кристаллическӧй массивсӧ, либӧ сідз шусяна Каменнӧй грядасӧ, сэні Днепр вылын вӧліны порогъяс; ӧні Днепровскӧй гидроэлектростанцияса плӧтина вӧчӧм бӧрын сійӧ порогъясыс лоины ва улын.
Среднерусскӧй вывтассянь асыввывланьын куйлӧ Окско-Донскӧй увтас.
Тайӧ увтас кузяыс сідзжӧ ылӧ лунвылӧ лэччыліс ледник; зэв гырысь местаяс тані вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн, кодӧс вайисны ледникувса шоръяс.
Приднепровскӧй да Окско-Донскӧй увтасъясыс лунвылын ӧтлаасьӧны Причерноморскӧй увтаскӧд, коді куйлӧ Чернӧй да Азовскӧй мореяс пӧлӧн асыввылас Ставропольскӧй платоӧдз.
Окско-Донскӧй увтасысь асыввылынджык кыпалӧ Приволжскӧй вывтас, коді босьтӧ Волгалысь став веськыдладор берегсӧ Горькийсянь Сталинградӧдз.
Сійӧ сідзжӧ ньывка лэччӧ рытыввылас, Дон ю долинаӧ, да крута орӧ Волгалань, сылысь веськыд, джуджыд берегсӧ артмӧдӧмӧн.
Асыввыв выступыс Самарскӧй лукаын шусьӧ Жигулёвскӧй гӧраясӧн (371 м).
Лунвылас Приволжскӧй вывтас вуджӧ ляпкыдджык да векни грядаӧ — Ергениӧ (190 м).
Ергени мунӧ лунвылӧ Маныч ю долинаӧдз 350 км кузя.
Ещӧ водзӧ асыввылӧ, Волга сайын, кыпалӧ Приуральскӧй вывтас, коді вочасӧн кыпалӧ Ураллань.
Сылӧн медся джуджыд юкӧныс — Общӧй Сырт (650 м).
Ледниковӧй пуктӧмъясыс тані абуӧсь, но уналаын матӧ веркӧсас локтӧны известнякъяс да гипс, кӧні паныдасьлӧны карстовӧй явлениеяс (вошысь юяс, провалъяс, пещераяс).
Равниналысь асыв-лунвывсӧ босьтӧ Прикаспийскӧй увтас.
Сылӧн бура ыджыд юкӧн куйлӧ океан уровеньысь улынджык (26 м-ӧдз).
Рытыввылас Прикаспийскӧй увтас ӧтлаасьӧ Причерноморскӧй увтаскӧд — Кумо-Манычскӧй впадинакӧд, коді мунӧ Ергени да Ставропольскӧй плато костті.
Краевӧй складчатӧй гӧраяс.
Асыввывъевропейскӧй равнинаӧс лунвылын да асыввылын вежтасалысь (ограничивайтысь) горнӧй хребетъяс торъялӧны плитаысь сійӧн, мый наын му коралӧн пластъясыс оз куйлыны горизонтальнӧя, а чукӧртӧма складкаясӧ (видзӧд 24 страница вылысь 9-ӧд серпас).
Щитъяс да плитаяс эмӧсь му коралӧн важсяджык участокъяс.
Тайӧ — чорыд (жёсткӧй) глыбаяс, кодъяс сэтшӧма чорзьӧмаӧсь, мый вермӧны сӧмын потласьны да вешъясьны потласьӧмъястіыс улӧ да вылӧ, но оз вермыны паджсьыны складкаясӧ.
Но плитаяс доръясын куйлӧны сэтшӧм участокъяс, кӧні муыслӧн кораыс нюдзджык (пластичнӧйджык).
Тайӧ участокъясас, кодъяс шусьӧны геосинклинальясӧн, и артмӧны бокысянь личкигӧн горнӧй складкаяс — хребетъяс.
Му историяын вӧлі кымынкӧ период, кор муніс горнӧй складкаяслӧн артмӧмыс.
Сы вӧсна эмӧсь гӧраяс важсяджыкӧсь дай томджыкӧсь.
Важся гӧраяс ёнджыка киссьӧмаӧсь; сы вӧсна найӧ ляпкыдджыкӧсь да налӧн абуӧсь ёсь гребеньяс да йывъяс (вершинаяс).
Сёрӧнджык артмӧм гӧраясыс джуджыдджыкӧсь да налӧн рельефыс ёнджыка юкласьӧма.
Му история кутшӧмкӧ ӧти эпохаын артмысь горнӧй хребетъяс овлӧны унджыкысьсӧ йитӧмаӧсь складкаяс ӧти паськыд системаӧ.
Миян Крымскӧй да Кавказскӧй гӧраяс, кодъяс артмисны складкаяс артман медся бӧръя эпохаас, сідз шусян альпийскӧй эпохаӧ, лоӧны сӧмын юкӧнӧн горнӧй складкаяс паськыд системаын, коді мунӧ рытыввылӧ Европа став материк кузялаыс (Альпы, Карпаты, Балканы), а асыввылас водзӧ мунӧны Азияӧ (Копет-Даг, Памиро-Алай, Гиндукуш, Гималайяс).
Уральскӧй гӧраяс артмисны водзджык, складкаяс артман воддза эпохаас, сідз шусяна герцинскӧй эпохаын. Найӧ сідзжӧ эмӧсь складкаяс паськыд системалӧн юкӧн, коді ӧтарсяньыс мунӧ Новӧй Земля вылӧ, мӧдарсяньыс — Азияын, — Казахстан пыр Тянь-Шаньӧ да водзӧ Рытыввыв Китайӧ.
Горнӧй складкаяслӧн чужӧмыс да артмӧмыс пыр мунӧ вулканическӧй явлениеясӧн: вулканъяс артмӧмӧн, му веркӧс вылас сылӧм магма породаяс петӧмӧн, а сідзжӧ землетрясениеясӧн.
Сы вӧсна и миян кадын землетрясениеясыс мунӧны горнӧй складкаяс дінын, кодъяслӧн артмӧмыс абу на помасьӧма (СССР Европейскӧй юкӧн лунвылын — Кавказын да Крымын, Азиатскӧй юкӧнас — шӧр Азияын, Прибайкальеын).
Крымскӧй гӧраяс.
Крымскӧй гӧраяс босьтӧны Крымскӧй полуостровлысь лунвыв юкӧнсӧ, кӧні найӧ мунӧны рытыв-лунвывсянь асыв-войвывлань кузьтанас 150 км да пасьтанас 35 км.
Рытыввыв юкӧнас найӧ артмӧдӧны куим параллельнӧй гряда, кодъяс торъялӧны продольнӧй долинаясӧн.
Медся джуджыд лунвыв грядаыс неуна джуджыдджык 1500 м-ысь (Роман-Кош — 1543 м), мукӧд кык грядаыс тӧдчымӧн ляпкыдджыкӧсь.
Крымскӧй гӧраяслӧн лунвыв грядаыс эм горнӧй складкалӧн ӧти — войвыв джынйыс.
Мӧдыс — лунвыв джынйыс — ыджыд сброс бӧрын лэччис улӧ, Чернӧй мореса джуджыд сбросӧвӧй впадинаӧ.
Кавказскӧй гӧраяс.
Кавказскӧй гӧраяс куйлӧны перешеек вылын Чернӧй да Каспийскӧй мореяс костын да нюжалӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Налӧн кузьтаыс веськыд визьӧд 1300 км да пасьтаыс 200 км-ӧдз.
Кавказскӧй гӧраяс состоитӧны Главнӧй хребетысь, коді зэв джуджыд, вевттьысьӧма шӧр юкӧнас лымйӧн да ледникъясӧн да кодлӧн йывъясыс кайӧны 5000 м сайӧ, да кымынкӧ ляпкыдджык хребетъясысь, кодъяс пиын мукӧдыс мунӧны параллельнӧя главнӧй хребетыслы, мукӧдыс вожалӧны сысянь пельӧс артмӧдӧмӧн.
Кавказскӧй хребетын зэв этша перевалъяс, да и найӧ куйлӧны зэв вылын (2500–2800 м).
Тайӧ зэв ёна сьӧктӧдӧ хребет вомӧн ветлӧмсӧ.
Медся тӧдса перевалъясыс — Крестовӧй, Мамисонскӧй да Клухорскӧй.
Кавказскӧй хребетсянь лунвылын куйлӧ Закавказскӧй горнӧй страна.
Сійӧ состоитӧ джуджыд Армянскӧй нагорьеысь (2000 м-ӧдз), кодӧс вевттьӧмаӧсь веркӧс вылас визувтӧм вулканическӧй породаяс; рытыв-войвылын да асыв-войвылын Армянскӧй плоскогорьесӧ кытшалӧма хребетъясӧн; мукӧд хребетъясыс мунӧны плоскогорье асыввыв дорӧдыс рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, кыдзи и Главнӧй Кавказскӧй хребетыс.
Нагорье вылас сідзжӧ эмӧсь кусӧм вулканъяс; на пиысь медся джуджыдыс СССР пышкын Алагез (4095 м).
Кусӧм вулканъяс эмӧсь и Главнӧй Кавказскӧй хребетас.
Кавказлӧн медся тӧдчана вершинаясыс — Эльбрус (5629 м) да Казбек (5043 м) — сідзжӧ кусӧм вулканъяс.
Закавказскӧй горнӧй страна йитчӧ Главнӧй Кавказскӧй хребетса шӧр юкӧныскӧд Сурамскӧй хребетӧн; хребетсяньыс рытыввылӧ да асыввылӧ куйлӧны сбросъясӧн артмӧдӧм увтасъяс — Рионскӧй да Куринскӧй.
Рытыввылас Рионскӧй увтас водзӧ нюжалӧма Чернӧй мореса сбросӧвӧй впадинаӧ, а асыввылас Куринскӧй увтас — Каспийскӧй море лунвыв юкӧнса сбросӧвӧй впадинаӧ.
Уральскӧй гӧраяс.
Уральскӧй гӧраяс кыпалӧны Европа да Азия граница вылын.
Налӧн кузьтаыс воӧ 2500 км-ӧдз, а пасьтаыс — 50 км-сянь войвылас да 150 км-ӧдз лунвылас.
Уральскӧй гӧраяс лыдӧ пырӧны уна кузь да дженьыд хребетъяс, кодъяс нюжалӧмаӧсь меридианъяс кузя войвывсянь лунвылӧ.
Уральскӧй гӧраяс ёна важджыкӧсь Кавказ серти.
Сы вӧсна найӧ ёна дырджык киссисны, пазавлісны да судтаыс налӧн абу джуджыд.
Медся джуджыд гӧра йывъясыс оз кыпавны 1900 м-ысь вылӧ.
Войвыв да лунвыв юкӧнъясыс джуджыдджыкӧсь (Войвыв Уралын гӧра йыв Народнӧй — 1875 м, лунвыв Уралын Ямантау — 1639 м), шӧр юкӧныс Ураллӧн тӧдчымӧн ляпкыдджык.
Став Уралыслӧн шӧркодь джудждаыс абу вылынджык 500 м-ысь.
Волысьӧм-ветлӧм боксянь Уралын некутшӧм сьӧкыдторъяс оз паныдасьлыны.
Кавказысь торъялӧм вылӧ сійӧс важӧн нин вомӧналісны войдӧрджыксӧ грунтӧвӧй туйяс, а бӧрынас рельса туйяс.
Кыдзи важся горнӧй страна Урал зэв озыр быдсяма полезнӧй ископаемӧйясӧн, торъя нин кӧрт рудаясӧн; таысь кындзи Уралын эм ыргӧн, зарни, платина, из шом, дона (ценнӧй) изъяс.
Уралсянь рытыв-войвылын вожалӧ неджуджыд хребет Пай-Хой, коді водзӧ мунӧ Вайгач да Новӧй Земля діяс вылӧ.
2. РЫТЫВВЫВСИБИРСКӦЙ ДА АРАЛО-КАСПИЙСКӦЙ ЮКӦНЪЯС.
Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй увтасъяс.
Уральскӧй гӧраяссянь лунвылын Урал медбӧръя отрогъяс да Каспийскӧй море костын Асыввывъевропейскӧй равнина ӧтлаасьӧ ещӧ на ыджыдджык равнинакӧд, коді нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ — Уралсянь Енисей юӧдз да войвывсянь лунвылӧ — Войвыв Ледовитӧй океансянь джуджыд горнӧй хребетъясӧдз, кодъяс торйӧдӧны тайӧ равнинасӧ Центральнӧй Азия да Иран плоскогорьеясысь.
Равнинаыслӧн войвыв юкӧныс шусьӧ Рытыввывсибирскӧй увтасӧн, а лунвыв юкӧныс — Арало-каспийскӧй либӧ Туранскӧй увтасӧн.
Найӧс юкӧ неджуджыд Казахскӧй гряда, коді мунӧ войвыв широта 50°-ысь лунвывтіджык.
Казахскӧй гряда оз во Уралӧдз, да рытыввылас кыкнан увтасыс ӧтлаасьӧны увтас полосаӧн жӧ, сідз шусян «Тургайскӧй проливӧн».
Происхождение да состав.
Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй увтасъяс, кыдзи Асыввывъевропейскӧй равнина, лоӧны плитаӧн.
Сійӧ подулын куйлӧ сідзжӧ фундамент, коді тэчсьӧма кристаллическӧй породаясысь.
Кристаллическӧй фундаментыс сідзжӧ вевттьысьӧма сёрсаджык осадочнӧй пластъясӧн, кытчӧ эз артмывны складкаясыс, а сӧмын вӧліны колебательнӧй вертикальнӧй движениеяс, мый вӧсна равнинаыслӧн ӧткымын юкӧнъяс кадысь кадӧ ойдлывлісны мореӧн.
Но тайӧ плитаыс абу сэтшӧм важся, кыдзи Асыввывъевропейскӧй.
Фундаментлӧн кристаллическӧй породаясыс петӧны веркӧс вылас Уралын, Казахскӧй грядаын да Кызыл-кум пустыняын, Аральскӧй моресянь Асыв-лунвылын (видзӧд 9-ӧд серпас, 24 листбокысь).
Веркӧсса наносъяс.
Важся фундаментсӧ вевттьысь осадочнӧй породаяс пиысь медся ёна паськалӧмаӧсь найӧ, кодъяс артмисны доледникӧвӧй эпохаӧ.
Сійӧ кадас мореыс вӧлі тупкӧ ӧнія Рытыввывсибирскӧй увтаслысь ыджыдджык юкӧнсӧ, а Тургайскӧй пролив пыр вӧлі пырӧ Туранскӧй да Прикаспийскӧй увтасъясӧ.
Тайӧ мореыслӧн пуктӧмъясыс (отложениеясыс) кызвыйӧннас сёйясысь, лыаясысь да песчаникъясысь.
Сёрӧнджык, ледниковӧй эпохаӧ, Рытыввывсибирскӧй увтаслӧн войвылыс вӧлі вевттьысьӧма ледникӧн, коді лэччыліс Уралсянь да воліс войвыв широта 61°-ӧдз, Иртыш да Об ӧтлаасянінӧдз.
Зэв гырысь ледникъяс лэччылісны сідзжӧ Алтай гӧраясса хребетъяссянь.
Ледник сылігӧн да бӧрыньтчигӧн артмис зэв уна ва.
Войвылӧ визувтӧмыслы мешайтіс ачыс бӧрыньтчысь ледникыс да сы вӧсна ледник ваясыс визувтісны лунвылӧ Арало-каспийскӧй бассейнӧ, коді сэки вӧлі тӧдчымӧн ыджыдджык.
Сы бӧрын, кор Уральскӧй ледникыс бӧрыньтчис дзикӧдз, Рытыввывсибирскӧй увтаслӧн войвылыс ещӧ на ӧтчыд тупкысьліс мореӧн, кодлӧн ваыс нуис ледниковӧй пуктӧмъяссӧ.
Мӧдарсяньыс, алтайскӧй ледникъяслӧн ваясыс увтас асыв-лунвылас пуктісны бура уна галя да лыа.
Сідзӧн, Рытыввывсибирскӧй увтасын веркӧсса наносъясыс артмисны: войвылас — лыаясысь, кӧнсюрӧ валунъяс сорӧн, лунвылас — лёссовиднӧй да лыаа сёйясысь, кӧнсюрӧ галя сорӧн, а Аральскӧй увтасын — лыаясысь, кодъяс артмисны мыйкӧ мында юкӧннас мореӧн пуктӧм песчаникъяс пазавлӧмысь, а мыйкӧ мында юкӧннас юясӧн пуктӧм помысь, сёйясысь да лёссысь.
Визувтан ваясӧн да тӧвъясӧн рельефлӧн вежсьӧм.
Рытыввывсибирскӧй увтас рельеф артмӧмын визувтан валӧн уджыс эз петкӧдчы сэтшӧм тӧдчана да сэтшӧм ыдждаясын, кыдзи Асыввывъевропейскӧй равнина лунвылын.
Тайӧ висьтавсьӧ медвойдӧр сійӧн, мый тайӧ страна юкӧнлӧн веркӧсыс зэв шыльыд (равниннӧй).
Рытыввывсибирскӧй увтас нюжалӧ войвывсянь лунвылӧ 2000–2400 км кузя, рытыввывсянь асыввылӧ — 2000 км кузя.
Став тайӧ кузялаыс рельефыс ӧтсяма шыльыд, да море уровеньсянь судтаясыс абу вылынӧсь: Иртышлӧн уровеньыс Семипалатинск дінын 209 м вылӧ вылынджык море уровеньысь, Омскын — 68 м, Березовоын, Об улыс течениеын — 30 м.
Сё километръяс вылӧ тані син оз казяв мыйкӧ мында тӧдчанаджык мылькъяс либӧ гуранъяс.
Кӧрт туй унаысь мунӧ уна дас километръяс вылӧ стрела кодь веськыд визьӧн пӧшти некутшӧм подъёмъястӧг да кежлытӧг.
Увтаслӧн ыджыдджык войвыв юкӧныс вевттьысьӧма, климатическӧй условиеяс серти, нюръясӧн либӧ вӧръясӧн.
Сӧмын лунвылын, Барабинскӧй степын, Об да Иртыш костын, рельефыс вежсьӧджык неджуджыд вывтасъяс радъясӧн, сідз шусян «гриваясӧн», кодъяс нюжалӧмаӧсь асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ, а лунвылынджык, Кулундинскӧй степын, — коркӧ тані вӧвлӧм юяс паськыд ложбинаясӧн.
Гриваясыс и ложбинаясыс артмисны веркӧссӧ ледниковӧй ваясӧн кодйӧм-нуӧм вӧсна.
Туранскӧй увтасын визувтан валӧн уджыс тӧдчӧ зэв омӧля; сы пыдди зэв ёна тӧдчӧ уджыс тӧвлӧн, коді веркӧссӧ вежӧмын кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Веркӧсас петысь песчаникъясӧс разрушайтӧмӧн тӧлыс сійӧс пӧртіс лыаясӧ.
Тӧлӧн нуӧм лыаяс мукӧдлаас вевттисны паськыд плӧщадьяс да артмӧдісны лыа пустыняяс, кодъяс босьтӧны уна сюрс квадратнӧй километръяс.
Пазавтӧм песчаникъяслӧн колясъясыс кӧнсюрӧ ещӧ мыччысьӧны на пызан формаа торъя вывтасъяс ногӧн.
Тӧв уджысь пазавлӧм туйясыс тыдалӧны быдлаын, кӧні веркӧсас петӧны чорыд породаяс; и унаысь сійӧ кымынкӧ метр судтаа быдса колоннаяс, кодъясӧс тӧчитӧма тӧлыс.
Водзӧ жугавлӧмысь (разрушайтчӧмысь) да лыа чиръяс зыртчӧмысь артмӧ лёсс, коді нӧбӧдсьӧ тӧлӧн да, медсясӧ гӧраяс поддінӧ пуксьӧмӧн, артмӧдӧ плодороднӧй мусин.
Лёсс полосалӧн пасьтаыс овлӧ кымынкӧ дас километр.
Лыалӧн ещӧ на ыджыдджык плӧщадьяс артмӧмаӧсь юяс важ наносъясысь.
Жар гожся лунъясӧ тӧв ныръяс лэптӧны лыа пустыняясын вывті уна бус.
Тӧлӧн лэптӧм тайӧ бусыс разӧдсьӧ паськыд равнина пасьта.
Кокньыдджык бусыс кыпӧдсьӧ вывлань вылӧ кайысь ёна шоналӧм сынӧдӧн.
Сэки асывсяньыс кымӧртӧм енэжыс тупкыссьӧ тайӧ буснас быттьӧ гудыр тшынӧн.
Шонді вылӧ сэки позьӧ веськыда видзӧдны син видзтӧг; сійӧ кельыд, оз сет ассьыс югӧръяссӧ да мунӧ озысь гӧгыль вылӧ.
Шонді лэччӧм бӧрын сынӧдлӧн вылӧ кайӧмыс дугдӧ, да кыпалӧм буслӧн став массаыс лэччӧ да тупкӧ аснас вывті паськыд местаяс.
Тайӧ пуксьӧм атмосфернӧй буссьыс и артмӧны лёссовӧй пуктӧмъяс (отложениеяс), кодъяс сетӧны плодороднӧй мусин (желтозём).
Рельефлӧн типъяс.
Рельеф сям сертиыс да сійӧ артмӧм условиеяс сертиыс Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй увтасъяс торъялӧны куим юкӧн вылӧ: 1) лунвывса — горнӧй хребетъяссянь лунвывланьын Казахскӧй грядаӧдз войвылын; 2) шӧр — Казахскӧй грядасянь войвыв широта 56°-ӧдз, да 3) войвывса — войвыв широта 56°-сянь Карскӧй мореӧдз.
Медся резкӧя торъялӧ лунвыв юкӧнлӧн рельефыс.
Вывті гырысь плӧщадьяс вылын тані куйлӧны пустыняяслӧн лыа мореяс.
Гӧрдоват виж да руд вешъясьысь лыаяссӧ пуктӧма чарла нога дюнаясӧ — барханъясӧ, кодъяслӧн судтаыс мукӧд дырйиыс воӧ 12–15 метрӧдз.
Кӧні лыаясас удитӧны вужъясьны быдмӧгъяс, сэні лыаясыс дугдӧны вешъясьӧмсьыс да пӧрӧны рӧвнӧйджык либӧ бурысьяса лыаясӧ либӧ рӧвнӧй, омӧлика гыалан веркӧса лыа степъясӧ.
Изйӧн либӧ щебеньӧн да галяӧн вевттьӧм пространствояс паныдасьлӧны ёна шочджыка.
Лыаяс дорысь оз омӧльджыка паныдасьлыны Туранскӧй увтасын платообразнӧй тшӧтшкӧс сёй вывтасъяс, кодъяс доръясӧдыс орӧны крут кыркӧтшъясӧн.
Пустыняын усьысь шочиник зэръяслӧн ваыс пырысь-пыр йиджӧ лыаас да видзсьӧ мыйкӧ мында джудждаын.
Сы вӧсна лыаяс вылын и вермӧны пустыняын овны быдмӧгъяс.
Сёй пустыняын жӧ, кӧні усьысь зэръяслӧн ваясыс пырысь-пыр косьмӧны веркӧссьыс, дзик нинӧм оз быдмы.
Сэтшӧм участокъясыслы сетӧма ним «тшыг степъяс».
Мӧд юкӧныс Казахскӧй гряда да войвыв широта 56° костын лоӧ ӧти сикаса равнинаӧн.
Сӧмын Казахскӧй грядаас петӧны веркӧс вылас чорыд каменнӧй породаяс — важся складкаяслӧн колясъяс.
А мукӧдлаас, ставас равнинносьтыс сикасассьӧ сӧмын ложбинаясӧн, кодъяс пыдӧсын куйлӧны степвывса юяслӧн руслоясыс.
Кыдзи и Прикаспийскӧй увтасъясын, мусиныс йиджсьӧма солӧн, да юясса ваыслӧн кӧрыс сола кодь.
Равнина пасьтаыс сярвидзӧны зэв уна тыяс, кодъясысь ваыс некытчӧ оз пет; тайӧ тыяс пӧвстысь мыйкӧ мындаыс сола ваа, мукӧдыс дуб ваа.
Коймӧд, войвыв юкӧныс ещӧ на рӧвнӧйджык да ӧтсямаджык.
Сӧмын неджуджыд нӧрысъяс юяс пӧлӧн, кыпӧдчӧм берегъяс вылын, неуна торкӧны рельефыслысь равнинносьтсӧ.
Краевӧй складчатӧй гӧраяс.
Туранскӧй равнинаӧс да Рытыввывсибирскӧй увтасӧс лунвывсяньыс вежтасалӧны вель уна горнӧй системаяс: Алтай, Тянь-Шань, Памиро-Алай, Копет-Даг.
Алтай да Тянь-Шань — важся (древньӧй) происхождениеа горнӧй странаяс; мукӧдыс — сёрсяяс, относитчӧны альпийскӧй системаа складчатосьтӧ.
Алтай.
Алтайскӧй горнӧй страна босьтӧ зэв паськыд плӧщадь, код вомӧн мунӧ СССР-лӧн Монголиякӧд да Китайкӧд государственнӧй границаыс.
Алтайлӧн лунвыв хребетъясыс мунӧны ылӧ Центральнӧй Азия пытшкӧ.
Тайӧ — важся (древньӧй) складчатӧй обласьт, коді зэв нин ёна киссис да пӧри пӧшти равнинаӧ, а сэсся выльысь кыптіс да пазавлі уна лыда сбросъясӧн.
Сы вӧсна джуджыд, мунны вермытӧм ущельеяскӧд орччӧн тані тшӧкыда паныдасьлӧны крут пӧкатъяса паськыд, тшӧтшкӧс нагорьеяс да паськыд продольнӧй долинаяс, кодъяслӧн пасьтаыс мукӧддырйи волӧ 30 км-ӧдз.
Монголиякӧд граница вылын куйлӧ джуджыд массив Табын-богдо-ола (4500 м), кодсянь ӧтар-мӧдарӧ вожалӧны Алтайлӧн главнӧй хребетъясыс.
Уна хребетъяс вося унджык кадсӧ вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да найӧс шуӧны «белкиясӧн».
Медся джуджыдӧсь Катунскӧй белки, кӧні кыпалӧ Алтайлӧн медджуджыд вершинаыс (гӧра йыв) — Белуха (4550 м).
Алтай вылын ледникъясыс тӧдчымӧн этшаджык Кавказын дорысь; посньыдджыкӧсь и асьныс ледникъясыс.
Асыв-войвылын кык хребет — Кузнецкӧй Алатау да Салаирскӧй кряж, кодъяс пыдӧ пырӧны Рытыввывсибирскӧй увтасӧ.
На костын куйлӧ Кузнецкӧй из шом бассейн.
Алтай, кыдзи важся горнӧй страна, озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Рытыв-лунвылын Алтайсянь куйлӧ неджуджыд хребет Тарбагатай.
Тянь-Шань.
Тянь-Шань — СССР пытшкын медся паськыд горнӧй система.
Сылӧн кузьтаыс тані 1500 км саяс, пасьтаыс — 350 км, медджуджыд гӧра йывъясыс кыпалӧны 7000 м-ӧдз.
Асыввылын Тянь-Шаньлӧн хребетъясыс мунӧны Китайӧ, да сідзӧн став системаыслӧн кузьтаыс лоӧ 2000 км сайӧ.
Куйлӧ Тянь-Шаньыс войвыв широта 40 да 46° костын, мый соответствуйтӧ Кавказ широталы.
Тянь-Шань — важся горнӧй страна, кӧні бӧръя периодӧ выльысь кутіс мунны складкаяслӧн артмӧм.
Та вӧсна и ӧнія кадӧдз Тянь-Шаньын лолывлӧны ыджыд землетрясениеяс.
Тянь-Шаньлӧн хребетъясыс мегыр ногаӧсь, кодъяс гӧрбнас бергӧдчӧмаӧсь лунвывлань да нюжалӧмаӧсь широтнӧя, асыввывсянь рытыввылӧ.
Асыввылас хребетъяс матысмӧны ӧта-мӧд дінас, а рытывланьыс ылысмӧны.
Асыв-войвыв хребетъясыс ляпкыдджыкӧсь, но и найӧ кыпалӧны 4500–4800 м джудждаӧдз.
Китайкӧд граница вылын, самӧй граница вылас куйлӧ зэв ыджыд массив Хан-Тэнгри, став Тянь-Шаняс медджуджыд гӧра йылӧн (7195 м).
Сысянь рытыввылӧ веерӧн паськалӧны некымын горнӧй хребетъяс, кодъяслӧн гӧра йывъясыс кыпӧдчӧны 5500 м-ӧдз.
Хребетъяс пиысь медся джуджыдӧн лоӧ медся лунвывсаыс — Кокшаал-тау (6000 м).
Климат кослун вӧсна лым визьыс мунӧ вылын (3000–3700 м), но Тянь-Шаньлӧн хребетъяс, кодъяс тайӧ уровеньсьыс ёна на вылӧ кыпӧдчӧны, паськыда вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да ледникъясӧн.
Хан-Тэнгрисянь лэччӧны ледникъяс, кодъяс пырӧны мушар вылас медгырысь ледникъяс лыдӧ;
Иныльчек ледник кузьтанас нюжалӧ 70 км-ӧдз, уна ледникъяслӧн кузьтаыс 20 км сайӧ.
Ӧнія кадӧ Тянь-Шаньлӧн ледникъясыс бӧрыньтчӧны.
Памиро-Алай.
Кокшаал-тау хребет нюжалӧ водзӧ рытыввылӧ Алайскӧй хребетӧ.
Тайӧ хребетыс, коді сідзжӧ кыпалӧ 6000 м-ӧдз, йитӧ Тян-Шаньсӧ сысянь рытыв-лунвывланьын куйлысь Памиро-Алайскӧй горнӧй странакӧд.
Памиро-Алайлӧн хребетъясыс ичӧтджыкӧсь Тянь-Шаньскӧй серти кузьтанас да пасьтанас, но панйӧны джуджданас.
Найӧ сідзжӧ мунӧны широтнӧя, асыввывсянь рытыввывланьӧ, но налӧн мегыръясыс гӧрбъяснас бергӧдчӧмаӧсь абу лунвывлань, кыдзи Тянь-Шаньын, а войвывлань.
Алайскӧй хребет сайын лунвывланьын куйлӧ паськыд Алайскӧй долина, а сы сайын кыпалӧны нин Памиро-Алайскӧй системалӧн хребетъяс — Заалайскӧй хребет Ленин Пик гӧра йылӧн (7128 м) да Петр I-лӧн хребет, кӧні кыпӧдчӧма став СССР пасьтаын медся джуджыд гӧра йылыс — Сталин Пик (7495 м).
Тані жӧ и медся ыджыд ледникыс СССР-ын — Федченко ледник; тайӧ ледникыслӧн кузьтаыс 77 км, а плӧщадьыс бокъясса став ледникъяснас 1300 кв. км саяс.
Заалайскӧй хребетсянь лунвывланьын куйлӧ джуджыд нагорье Памир («Мирлӧн вевт»), коді лоӧ узелӧн, кытчӧ ӧтлаасьӧны азиатскӧй материклӧн медгырысь горнӧй системаясыс (Тянь-Шань, Куэнь-Лунь, Каракорум, Гималаи, Гиндукуш).
Памир — джуджыдсьыс-джуджыд горнӧй страна.
5700–6000 м судтаа гӧра йывъясыд лыддьыссьӧны дасъясӧн, 4800–5600 м судтаа гӧра йывъяс — сёясӧн.
Торъя хребетъясӧс янсӧдысь долинаяс сідзжӧ куйлӧны 3500–4000 м судаын.
Перевалъясыслӧн джудждаыс унаысь овлӧ вылынджык Монбланысь.
Ставыс тайӧ вӧчӧ Памирӧс мортлы сьӧкыда сибалана (труднодоступнӧй) странаӧн.
Памирлысь джуджыд горнӧй районъяссӧ завоюйтӧмыс, кыдзи и Арктикаӧс завоюйтӧм, бӧръя воясся удж.
Вель уна экспедицияяс, кодъясӧс вӧлі котыртӧма бӧръя дас вонас сӧветскӧй власьтӧн, вомӧнавлісны сэтшӧм обласьтъяс, кодъясӧс войдӧрджык лыддьывлісны сибавтӧмӧн.
Экспедицияяс вермисны кайлыны медджуджыд гӧра йывъяс вылӧ, котыртӧма лои метеорологическӧй станцияяс некор сывлытӧм векыся лымъяс визь сайын.
Горнӧй перевалъяс вомӧн, кодъяс войдӧр вӧліны сибавтӧмъясӧн (недоступнӧйясӧн), нуӧдӧма шоссейнӧй туйяс.
Экспедицияяс аддзисны Памирысь и уна ценнӧй ископаемӧйяс, сійӧ лыдын и зарни.
Копет-Даг.
Памиро-Алайскӧй системалӧн хребетъясыс воӧны сӧмын Амударьяӧдз.
Найӧс вежӧм вылӧ Афганистансянь да Ирансянь Кара-кум лунвыв окраинаас воӧ хребетъяслӧн выль система — Гиндукушскӧй.
Сійӧ мунӧ рытыв-войвылӧ да артмӧдӧ лунвывлань кусыньтчӧм мегыр.
Иранкӧд СССР граница вылын тайӧ хребетъясыс Копет-Даг ним улын нюжалӧны 800 км гӧгӧр да, Каспийскӧй море бердӧ вотӧдз, кежӧны лунвывлань да вуджӧны Иранын Эльбрус нима горнӧй хребетӧ.
Копет-Даглӧн судтаыс 2900 м гӧгӧр; войвыв бокыс Копет-Даглӧн орӧ зэв крута да сы вӧсна СССР-ладорсянь тайӧ хребетыс сьӧкыда сибалана.
Гӧраяс артмӧмлӧн ӧнія кадся петкӧдчӧмъяс.
Горнӧй складкаяс став кузялаыс, Тянь-Шаньсянь асыввылас, Кавказӧдз да Крымскӧй гӧраясӧдз рытыввылын, гӧраяс артмӧдан удж петкӧдчӧ и ӧнія кадын му кора тшӧкыда вӧрӧмын.
Тані овлывлан землетрясениеяс паськалӧны зэв гырысь плӧщадьяс вылын да вӧчӧны ыджыд пазӧдлӧмъяс (разрушениеяс).
Зэв ыджыд землетрясение вӧлі 1902 воын Андижанын (Тянь-Шань); вӧлі жугӧдӧма-кисьтӧма 26 сюрс керка гӧгӧр да кулі 4600 морт саяс.
1907 воын вӧлі ён землетрясение Каратагын (Памиро-Алай), код дырйи кулі 10 сюрс морт гӧгӧр.
Шӧр Азияын быд во шӧркодя овлӧ куим лун землетрясениеясӧн.
Ӧдва тӧдчана мусин вӧрӧмъяскӧд ӧттшӧтш тані оз шоча овлыны землетрясениеяс, кодъяс босьтӧны ёна гырысь плӧщадьяс (Андижанскӧй — 350 сюрс кв. км. саяс), кыссьӧны дыр кад чӧж да овлӧны ыджыд разрушительнӧй вынаӧсь.
Но век жӧ землетрясениеяс лыд серти да найӧ напряжённосьт серти Шӧр Азия сетчӧ (уступайтӧ) Кавказлы.
3. АСЫВВЫВСИБИРСКӦЙ ЮКӦН.
Асыввывсибирскӧй горнӧй страна куйлӧ Енисей ю да Тихӧй океан берегъяс костын; тайӧ лоӧ СССР-лӧн медся паськыд, йӧзӧн медся шоча овмӧдӧм да сы вӧсна ставнассӧ медся на омӧля тӧдмалӧм юкӧн.
1926-ӧд воын на вӧлі ылі асыв-войвылас тӧдмалӧма географическӧй наукаын тӧдлытӧм ыджыд Черскӧй хребет, кодлӧн кузьтаыс 1000 км да джудждаыс 3000 м-ӧдз.
Асыввыв Сибирлӧн территорияыс рельеф серти юксьӧ куим пельӧ: 1) паськыд Среднесибирскӧй плоскогорье Енисей да Лена юяс костын; асыв-лунвылын сійӧ вуджӧ Лена сайӧ да нюжалӧ Становӧй хребетӧдз, Алдан юлысь бассейнсӧ тшӧтш босьтӧмӧн; 2) Горнӧй обласьт, коді вежтасалӧ (ограничивайтӧ) тайӧ плоскогорьесӧ лунвывсянь, да 3) горнӧй складкаяслӧн да хребетъяслӧн обласьт, кодъяс куйлӧны асыввылас да асыв-войвылас.
Среднесибирскӧй плоскогорье.
Среднесибирскӧй плоскогорье — важся происхождениеа плита, му коралӧн мед важся участокъяс пиысь ӧти участок.
Но сійӧ веркӧс вылын кристаллическӧй породаясыс петӧны сӧмын некымынлаын; рытыввылас, кӧні найӧ Енисей ю веськыд берег пӧлӧныс артмӧдӧны Енисейскӧй кряж (1200 м), да войвылас, Таймырскӧй полуостровын да Анабары ю йывъясын.
Сибирлӧн тайӧ юкӧныс вӧлі море улын зэв важся кадын, кор Нижньӧй Тунгуска обласьтын артмис ыджыд Тунгусскӧй из шом бассейн.
Та бӧрын плоскогорьеыслӧн ыджыдджык юкӧныс пыр вӧлі сушаӧн.
Но эз кӧ вӧв тані складкаяслӧн артмӧмыс, рельеф артмӧдӧмын ыджыд роль ворсісны му коралӧн сбросъяс да разломъяс; та дырйи лоӧм потасъясӧдыс веркӧсас петісны вывті уна вулканическӧй породаяс, кодъяс ӧні вевттьӧны дас да сё сюрс квадратнӧй километр пасьта пространствояс, кызтанас тшӧкыда кымынкӧ сё метрӧдз.
Му пытшсьыс тайӧ петӧм породаясыс шусьӧны «траппъясӧн».
Сійӧ местаясын, кӧні найӧс вундӧны юяслӧн долинаяс, артмӧны джуджыд ущельеяс зэв крут, пӧшти сувтса бокъясӧн (сэні найӧс шуӧны «воротаӧн», либӧ «тшӧкаӧн»); а юяслӧн течениеыс унаысь вомӧнасьлӧ порогъясӧн («шиверъяс»).
Плоскогорьелӧн шӧркодь джудждаыс 300 м гӧгӧр, но лунвылас кыпалӧны джуджыдджык вывтасъяс, кодъяс шусьӧны «хребетъясӧн».
Налӧн шӧркодь джудждаыс 600 м-ысь абу вылынджык, но торъя йывъясыс кайӧны 1000 м-ӧдз дай вылӧджык; но век жӧ тайӧ йывъясыс тшӧтшкӧсӧсь, ньывк пӧкатъясаӧсь.
Лена юлань плоскогорьеыс ляпкалӧ, а Ленасянь асыввывланьын, Алдан бассейнын, бара кыпалӧ 1000 м-ӧдз.
Лунвыв горнӧй обласьт.
Лунвывсянь да асыв-лунвывсянь Среднесибирскӧй плоскогорье кытшалӧма уна хребетъясӧн, кодъясӧс позьӧ юкны 3 группа вылӧ: 1) Саянско-Байкальскӧй горнӧй страна;
2) Забайкальскӧй горнӧй страна да 3) Становӧй хребет.
Саянско-Байкальскӧй горнӧй страна зэв важся происхождениеа.
Сійӧ артмӧ хребетъяс куим мегырысь.
Ортсыса, лунвывсасӧ да медся кузь мегырсӧ артмӧдӧны: рытыввылын Саянскӧй гӧраяс, асыввылын Хамар-Дабан хребет; ӧтлаасьӧны найӧ Байкал ты лунвыв помын.
Саяны юксьӧны Рытыввыв да Асыввыв Саяны вылӧ.
Асыввыв Саяныыс джуджыдджык; медся джуджыд гӧра йылыс — Мунку-Сардык — кыпалӧ 3490 м-ӧдз, сы вылын эмӧсь неыджыд ледникъяс.
Саяныын олысьяс пӧшти абуӧсь да сійӧ зэв сибавтӧм.
Рельефас вевтыртӧ гӧраяслӧн округлӧй формаяс паськыд да омӧля волнистӧй гребеньӧн либӧ пызан нога формаа вывтасъяс.
Мӧд да коймӧд мегыръясыс сідзжӧ кыпалӧны 3000 м-ӧдз.
Рельеф артмӧдӧмын тані сідзжӧ ыджыд роль ворсісны сбросъяс; ӧти сэтшӧм сбросовӧй впадинаын куйлӧ и Байкал — став мирас медся джуджыд тыыс.
Забайкальскӧй горнӧй страна артмӧ уна хребетъясысь да плоскогорьеясысь, кодъяс куйлӧны рытыввылас Байкал ты да асыввылас Алдан ю йывъяс костын.
Лунвылас сійӧ локтӧ миян государственнӧй границаӧдз, коді мунӧ Аргунь ю кузя.
Хребетъясыс ёнджыкасӧ нюжалӧны асыв-войвылӧ; забайкальскӧй хребетъяслӧн ыджыдджык юкӧныс эмӧсь сбросъяс ногӧн артмӧм уступъяс.
Медся тӧдчанаыс Яблоновӧй хребет, сійӧ юкӧ став Забайкальесӧ кык пельӧ; рытыввывса да асыввывса.
Плоскогорьеяс кыпалӧны 1000 м-ӧдз.
Хребетъясыс — 2600 м-ысь абу джуджыдджыкӧсь да налӧн куш йывъясыс, кодъяс шусьӧны «голецъясӧн», абу вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымнас.
Становӧй хребет ӧтувтӧ кымынкӧ хребет, кодъяс мунӧны Алдан ю йывъяссянь первой широтнӧй направлениеӧн, асыввывлань, 56 параллель кузя Охотскӧй мореӧдз, кӧні найӧ вежӧны ассьыныс направлениесӧ асыв-войвылӧ да воӧны войвыв широта 61°-ӧдз.
Становӧй хребет лоӧ водоразделӧн Алдан (Лена бассейн) да Зея (Амур бассейн) притокъяс костын, а сідзжӧ Охотскӧй мореӧ визувтысь юяс костын.
Медся джуджыдіныс 2535 м, кузьтаыс — 2000 км гӧгӧр.
Асыввывса горнӧй страна.
Забайкальскӧй горнӧй страна дінӧ плӧть матыстчӧ горнӧй хребетъяслӧн Забайкальско-Амурскӧй мегыр, коді заводитчӧ асыввыв помас.
Сы дінӧ примыкайтӧ Буреинскӧй либӧ Малӧй Хинган хребет, коді мунӧ оз нин асыввылӧ, а рытыв-лунвылӧ (хребетлӧн кузьтаыс 800 км гӧгӧр, джудждаыс — 2220 м-ӧдз).
Буреинскӧй хребет, Становӧй хребет да Амур ю течение костын куйлӧ Зейско-Буреинскӧй плато, шӧркодь джуджданас 500 м гӧгӧр, а Буреинскӧй хребетсянь асыввывланьын — сбросовӧй Амурско-Уссурийскӧй увтас, коді море уровеньсьыс вылынджык сӧмын 47 м вылӧ.
Японскӧй море пӧлӧн став мукӧд пространствоыс тырӧма Сихотэ-Алинь хребетъясӧн; найӧ важся происхождениеа, ёна киссьӧмаӧсь (разрушитчӧмаӧсь) да шылялӧмаӧсь; налӧн джудждаыс — 1560 м-ӧдз.
Асыв-войвывса горнӧй обласьт.
Тайӧ обласьтыс асыввывсяньыс плӧть воӧ Среднесибирскӧй плоскогорье дінӧ, торъялӧ сы бердысь сӧмын Лена ю улыс течениеӧн.
Тані эмӧсь складкаяслӧн кык мегыр, кодъяслӧн гӧрбыс бергӧдчӧма лунвывлань.
Ортсысаас, кузьджыкас, пырӧны татшӧм хребетъяс: Верхоянскӧй — рытыввылас, Колымскӧй да Анадырскӧй — асыввылас; бӧръяясыс абу настӧящӧй хребетъяс, а эм окраина тшӧтшкӧс вывтаслӧн, коді неыджыд тшупӧдъясӧн лэччӧ океанланьыс.
Кӧні ӧтлаасьӧны Верхоянскӧй да Колымскӧй хребетъясыс, сэні лунвывсяньыс на дінӧ примыкайтӧ Становӧй хребет.
Пытшкӧс мегырсӧ артмӧдӧ Черскӧй хребет.
Камчатка да Сахалин.
Колымскӧй да Анадырскӧй хребетъяссянь асыввывланьын куйлӧ паськыд увтас полоса, коді торйӧдӧ Камчаткаса гӧраясӧс.
Камчаткалӧн да Сахалинлӧн горнӧй хребетъясыс относитчӧны нин складчатосьт медся бӧръя системаас — альпийскӧйӧ.
Налӧн направлениеыс меридиональнӧй, войвывсянь лунвылӧ.
И Камчаткаын, и Сахалинын — кыкнанас мунӧны кык хребетӧн — рытыввывса да асыввывса; на костын эмӧсь сбросовӧй происхождениеа увтасъяс.
Камчаткаын хребетъясыс кыпалӧны 1500 м-ӧдз, Сахалинын — 2000 м-ӧдз.
Камчаткалӧн асыввыв хребетыс эм продолжение сійӧ складчатӧй мегырыслӧн, коді мунӧ Курильскӧй діяс да Хоккайдо ді кузя лунвылӧ.
Сёрӧнджык артмӧм гӧраяскӧд йитӧдын сулалӧны и Камчаткаса вулканъяс, кодъяс тані шусьӧны сопкаясӧн.
Вулканъясыс тані куйлӧны асыв берег пӧлӧн.
Действуйтысь вулканъясыслӧн лыдыс 12; налӧн джудждаыс 1600 м-сянь 4900 м-ӧдз.
Камчаткаын гӧраясас лым визьыс мунӧ 1500–1800 м вылнаті да сы вӧсна унджык сопкаясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Медся ыджыдыс — Ключевскӧй сопка (4850 м).
Камчатка — СССР-ын дзик ӧтик места, кӧні эмӧсь действуйтысь вулканъяс.
Ледниковӧй период Сибирын.
Ледниковӧй периодӧ Сибирлӧн став войвылыс вӧлі сідзжӧ вевттьысьӧма йиӧн, коді воліс лунвылас войвыв широта 61°-ӧдз.
Тайӧ йизьӧмлӧн медся тӧдчана центръясыс вӧліны: рытыввылын — Гыданскӧй да Таймырскӧй полуостровъяс вылын, асыв-войвылын — Верхоянскӧй да Черскӧй хребетъяс обласьтын.
Гырысь ледникъяс вевттьылісны сідзжӧ горнӧй хребетъяслысь джуджыдджык юкӧнъяссӧ, медся нин Алтайлысь да Саянылысь, на вывсянь ылӧ войвылӧ кузь кывъясӧн лэччӧмӧн.
Тайӧ йияслӧн туйясыс сюраліны уналаысь нин, а Асыввывсибирскӧй море побережьеын паныдасьлӧны весиг ископаемӧй йи чукӧръяс, кодъяс кольӧмаӧсь на ледниковӧй эпохасянь.
Но климат ёнджыка кослун вӧсна Сибирын йилӧн кызтаыс эз вӧв сэтшӧм ыджыд, кыдзи Европейскӧй юкӧн рытыв-войвылын.
IV.
ПОЛЕЗНӦЙ ИСКОПАЕМӦЙЯС.
Ископаемӧйяслӧн артмӧм.
Полезнӧй ископаемӧйяс юксьӧны металлическӧйяс вылӧ, либӧ рудаяс вылӧ (железнякъяс, колчеданъяс, свинцовӧй блеск да мукӧд), сідз шусян кокни металлъяса соединениеяс вылӧ (бокситъяс, кӧні эм алюминий, повареннӧй да мукӧд совъяс, фосфоритъяс, слюда, извесьт да мук.), да неметаллическӧйяс вылӧ (шомъяс, нефть, сера).
Металлическӧй ископаемӧйяс артмисны сылӧм (расплавленнӧй) магма массаясысь, кодъяс петісны му пышкысь веркӧсас.
Сэки найӧ вермисны артмыны либӧ веськыда магмаас чорзигас, либӧ металлъяслӧн газъяскӧд ӧтлаасьӧмысь, кодъяс (газъясыс) торъялӧны магмасьыс, либӧ металлъяслӧн сійӧ растворъясысь торъялӧмысь, кодъяс кайисны потасъясӧдыс да артмӧдісны жилаяс.
Жилаясын металлъясыс куйлӧны оз кыдзсюрӧ, а найӧ удельнӧй вес серти: сьӧкыд металлъяс (платина, зарни, ыргӧн, озысь) — пыдынджык; вылынджык — эзысь, свинеч, цинк; ещӧ вылынджык — сурьма, ртуть.
Тадзӧн артмӧм магматическӧй месторождениеясыс металлъяслӧн дыр кадӧн разрушайтчисны, найӧс кытшалысь породаяскӧд тшӧтш вуджӧдавсисны мукӧд местаясӧ либӧ торпыригъясӧн, либӧ растворъясӧн да бара сэні пуксялісны.
Тадзӧн артмисны кӧртлӧн, марганецлӧн, ыргӧнлӧн осадочнӧй рудаяс, да платиналӧн, зарнилӧн, озысьлӧн торпыригъяса (обломочнӧй) россыпъяс.
Неметаллическӧй ископаемӧйяс, а сідзжӧ и кокни металлъяслӧн соединениеяс артмисны либӧ веркӧсас петысь чорыд породаяс (бокситъяс) разрушайтчӧмысь, либӧ морскӧй ваысь пакталӧм вӧсна торъялӧмысь (повареннӧй да калиевӧй сов), либӧ важся быдмӧгъяс колясъясысь (из шом), важся быдмӧгъяс да пемӧсъяс колясъясысь (нефть).
Ископаемӧйяслӧн географическӧй распределение.
Магмалӧн сылӧм массаясыс петлісны медъёнасӧ горнӧй складкаяс, разломъяс да му кора потласьӧмъяс (трещинаяс) лоигӧн, да сы вӧсна металлъяслӧн куйланінъясыс (месторождениеясыс) паныдасьлӧны медсясӧ сэтшӧм обласьтъясын, кӧні коркӧ мунліс складкаяс ногӧн гӧраяслӧн артмӧм.
Тадзи лоины металлическӧй рудаяс Ураллӧн (кӧрт, платина, никель, ыргӧн) да Кавказлӧн (ыргӧн, кобальт, эзысь, свинеч, цинк).
Урал серти Кавказ омӧльджыка разрушайтчис да рудаясыс сэні паныдасьлӧны шочджыка.
Уралын разрушитчӧм руднӧй месторождениеясысь артмисны сідзжӧ торпырига рудаяслӧн куйланінъяс (платиналӧн, зарнилӧн россыпъяс).
Кӧрт рудаяс паныдасьлӧны сідзжӧ и Асыввывъевропейскӧй плита основаниеын куйлысь кристаллическӧй породаясын.
Татшӧм Курскӧй месторождение, коді куйлӧ тӧдчана пыднаын да кодӧс лои аддзӧма сідз шусян «магнитнӧй аномалия» серти, мӧд ногӧн кӧ, магнитнӧй стрелка вешйӧм серти; магнитнӧй стрелкаыс вешйӧ мупытшса кӧрт массаяс влияние вӧсна.
Вообщесӧ дыр кадӧн да ёна разрушайтчӧм щитъясын полезнӧй ископаемӧйяс паныдасьлӧны шочджыка, этшаджык да абу сэтшӧм уна пӧлӧсӧсь, кыдзи горнӧй складкаясын.
Сэтшӧм ископаемӧйяс, кыдзи шомъяс, нефть, совъяс, артмисны бара жӧ определённӧй местаясын да определённӧй условиеясын — ляпкыд мореясса окраинаясын, кодъяс (мореясыс) разнӧй геологическӧй периодъясӧ вевттьылісны ӧнія плитаяслысь юкӧнъяссӧ, шуам Асыввывъевропейскӧй плиталысь юкӧнсӧ.
Сы вӧсна из шомлӧн месторождениеясыс паныдасьлӧны Печорскӧй бассейнын (Воркута ю пӧлӧн), Уралын, Подмосковнӧй да Донецкӧй бассейнын; каменнӧй да калиевӧй сов — Уралсянь рытыввылын (Соликамск, Илецк), да Донецкӧй бассейнын (Артёмовск); нефть — Приуральскӧй полосаын, Кавказын, сійӧ войвыв пӧкатас (Грозный, Майкоп) да лунвыв пӧкатас (Баку).
Среднесибирскӧй плита вылын из шомъяс эмӧсь Тунгусскӧй бассейнын да Канско-Иркутскӧй бассейнын (Черемхово), каменнӧй сов — Усольеын Ангара вылын.
Ангара порогъяс районын — кӧрт рудаяслӧн гырысь месторождениеяс.
Кӧні из шомъяскӧд инмӧдчылӧмаӧсь изверженнӧй породаяс, сэні из шомыс пӧрӧма графитӧ (Курейка).
Плита рытыввыв окраинаас Енисейскӧй кряж озыр зарни россыпъясӧн. Тайӧ россыпъясыс йитчӧны зарни жилаяскӧд, кодъяс эмӧсь кряж важся породаясас.
Татшӧм жӧ озыр россыпъяс эмӧсь и Алданскӧй плато вылын.
СССР пытшса горнӧй хребетъяс пӧвстын медся озыр быдсяма пӧлӧс рудаясӧн Урал.
Ураллӧн рудаясӧн озырлуныс лои сы вӧсна, мый тайӧ важ складчатӧй горнӧй страналысь веркӧссӧ джуджыда нуисны, кодйисны ваяс, сэсся тані вӧлі мӧдысь топалӧм (сжатие), код дырйи артмӧм складкаясас бара петісны рудаа изверженнӧй породаяс.
Основнӧй, первоначальнӧй породаясас куйлӧны хромистӧй железняклӧн, платиналӧн, асбестлӧн, никельлӧн месторождениеяс; сёрсяджыкъясас — кӧрт рудаяс (Благодать, Высокӧй, Магнитнӧй гӧраяс), слюда да драгоценнӧй изъяс, ыргӧн рудаяс, вольфрамовӧй рудаяс, жильнӧй зарни.
Осадочнӧй, вторичнӧй отложениеясын — кӧрт рудаяс (Байкал, Халилово), бокситъяс, платиналӧн да зарнилӧн уна россыпъяс.
Из шом паныдасьлӧ сӧмын пӧкатъясас (рытыввылын Кизел, асыввылын Егоршинск да Челябинск).
Алтайын да Казахскӧй грядаын, кӧнъясын мӧдысь топавлӧмыс (сжатиеыс) да валӧн нуӧмыс эз вӧвны сэтшӧм тӧдчанаӧсь, кыдзи Уралын, медъёнасӧ эмӧсь полиметаллическӧй месторождениеяс: ыргӧн, свинеч, эзысь, зарни, цинк (например Риддэр).
Веркӧсса отложениеяс пиысь медыджыд тӧдчанлун кутӧны из шомъяс (Кузбасс, Караганда); из шомъяс мында серти тайӧ районыс ылӧ бӧрӧ кольӧ став мукӧд районъяссӧ.
Ёнджыка нуӧм-мыськӧм Кузнецкӧй Алатауын эмӧсь и кӧрт рудаяс.
Рудаяса месторождениеяс тӧдсаӧсь сідзжӧ Саяныын, Забайкальеын (зарни), Сихотэ-Алиньын, Тянь-Шаньын (урано-радиевӧй рудаяс), Памиро-Алайын.
Кавказын пыдын куйлысь породаяс омӧля петӧны веркӧсас.
Лунвылас паныдасьлӧны ыргӧн да полиметаллическӧй рудаяс, центральнӧй хребетас — сідзжӧ полиметаллическӧй рудаяс (Садон), лунвыв пӧкатас — из шомъяс (Тквибули, Ткварчели) да марганецлӧн зэв озыр осадочнӧй рудаяс (Чиатура).
Полезнӧй ископаемӧйяс географическӧй распространениелӧн территория геологическӧй тэчассянь татшӧм зависимосьтыс сетӧ позянлун корсьны ископаемӧйясӧс план серти определённӧй, водзвыв урчитӧм местаясысь; тайӧ эм бӧръя кадлӧн ӧти зэв ыджыд научнӧй достижение.
Полезнӧй ископаемӧйяслӧн запасъяс.
Кутшӧм тӧдчанлун кутӧны видз-му овмӧслы климат да мусин, сэтшӧм жӧ тӧдчанлун кутӧны промышленносьтлы полезнӧй ископаемӧйяс.
Мукӧдыс полезнӧй ископаемӧйяс пиысь эмӧсь ломтасъяс да энергия источникъяс — сійӧ из шом, нефть, торф.
Мукӧдыс сырьё, на пиысь медтӧдчанаясыс — кӧрт да ыргӧн.
Из шом — ломтаслӧн (топливолӧн) главнӧй вид. Сійӧ сетӧ став механическӧй энергиялысь ¾ юкӧнсӧ.
Ископаемӧй шомъяслӧн главнӧй видъясыс — бурӧй, каменнӧй, антрацит.
Единица сьӧкта вылӧ арталӧмӧн медуна шоныд сетӧ антрацит, медэтша — бурӧй шом.
Из шомъяс пиысь медъёна донъявсьӧны сэтшӧмъяс, кодъяс ӧбжигайтчиганыс сетӧны бур (мӧд ногӧн кӧ, сывдылӧм да зэв плотнӧй) кокс, коді колӧ металлургияын.
Месторождение донъялӧм вылӧ важнӧ абу сӧмын шомлӧн мындаыс да качествоыс, но и сійӧ куйлӧмлӧн ногыс (джудждаыс муас, торъя пластъяслӧн кузьтаыс, став из шома слӧйыслӧн кызтаыс).
Сідзжӧ зэв важнӧ, кӧні куйлӧны шомлӧн месторождениеясыс: ылынӧсь-ӧ йӧз оланінъяссянь, промышленносьтсянь, металлъяс месторождениесянь, медся нин кӧрт месторождениеяссянь.
Из шом запасъяс серти СССР сулалӧ мирас мӧд местаын (первой местаас сулалӧ США).
Из шомлӧн медгырысь месторождениеясыс миян лоӧны Сибирын.
Мукӧдыс тайӧ месторождениеяс пиысь зэв ылынӧсь войвылын, йӧзӧн овмӧдтӧм местаясын, да ещӧ омӧля на найӧс тӧдмалӧма.
СССР-ын из шом месторождениеяс пиысь медся тӧдчанаясыс татшӧмӧсь: Донецкӧй бассейн (Донбасс) — Союз Европейскӧй юкӧн лунвылын Дон ю кузя да сійӧ вож Войвыв Донец кузя; запасъясыс — 70 млрд. т; шомъяс бурӧсь (антрацит да коксуйтчысь шом).
Абу зэв ылын Донбассянь — кӧртлӧн гырысь запасъяс (Кривой Рог да Керч).
Кузнецкӧй бассейн (Кузбасс) — Рытыввыв Сибирын, Об ю веськыд вож Томь ю кузя.
Запасъясыс — 400 млрд. т саяс.
Шомъяс зэв бурӧсь, куйлӧны зэв кыза.
Карагандинскӧй бассейн (Караганда) — Казахстанын; тӧдмалӧма сӧмын бӧръя воясас; запасъясыс артавсьӧны 15-сянь 20 млрд. т-ӧдз, шомъясыс бурӧсь.
Донъявсьӧ медсясӧ нин сійӧн, мый Уралса кӧрт запасъяс дінӧ сійӧ кык пӧв матынджык Кузбасс серти.
Аслас расположение серти ёна тӧдчанаӧсь: бурӧй шомъяса Подмосковнӧй бассейн, коді куйлӧ 100–150 км лунвылын Москвасянь, да Ураллӧн месторождениеяс, кодъяс куйлӧны матын кӧрт куйланінъяссянь.
Из шом месторождениеяс пиысь, кодъясӧс лои аддзӧма бӧръя воясас, торъя тӧдчанаӧсь Воркутскӧй Печора бассейнын да Буреинскӧй Дальньӧй Востокын.
Нефть аслас запасъяс да перйӧм лыд сертиыс ёна кольччӧ из шомысь, но качество боксяньыс сулалӧ ёна вылынджык, сы вӧсна, мый: 1) нефтьлӧн шоныдлун сетӧмыс сьӧкта единица вылӧ 14 пӧв вылынджык из шомӧн шоныдлун сетӧм серти, 2) нефть сетӧ высокоценнӧй кизер ломтас (керосин, бензин да мукӧд) внутренньӧй сгораниеа двигательяслы, кодъяс паськыда применяйтсьӧны флотын да вежны позьтӧмӧсь авиацияын, автомобильнӧй да тракторнӧй делӧын.
Нефть запасъяс серти СССР босьтӧ медводдза места мирас.
Медся гырысь месторождениеясыс миян Кавказынӧсь: 1) Баку Закавказьеын да 2) Грозный Войвыв Кавказын.
Нефть эм и Казахстанын, Шӧр Азияын, Уралын да Сахалинын.
Торф кыдзи ломтас сулалӧ улынджык нефтьысь да из шомысь.
Торф запасъяс серти СССР босьтӧ мирас медводдза места.
Сылӧн медгырысь месторождениеясыс Европейскӧй юкӧн шӧр да Войвыв полосаас, стӧч сэні, кӧні олысьяс лыд сертиыс да промышленносьт развитие сертиыс ломтасыс зэв ёна колӧ, а нефтьыс да из шомыс абу.
Кӧрт — металлъяс пиысь медся паськалӧм металл.
Кӧрт — «машинаяслӧн виръяйыс», сідз жӧ, кыдзи из шом — «машинаяслӧн сёяныс».
Кӧртлӧн медгырысь месторождениеясыс Украинаын (Кривой Рог), Крымын (Керч) да Уралын (Магнитнӧй гӧра, Бакал да мукӧд).
Бӧръя вояснас тӧдмалӧма да ӧні заводитчыссьӧ нин разработайтсьыны магнитнӧй железняклӧн месторождениеясыс, кодӧс ми тӧдам Курскӧй магнитнӧй аномалия ним улын.
Тані артавсьӧны сы мында запасъяс, мында лыддьыссьӧ ӧнӧдз тӧдана став мирӧвӧй запасъясас.
Таысь кындзи кӧрт эм ещӧ уналаын мукӧдлаын: и Европейскӧй юкӧн центрын (Тула), и войвылын, и Сибирын, и Кавказын, и Шӧр Азияын, и Дальньӧй Востокын (Малӧй Хинган).
Бӧръя месторождениеыд торъя тӧдчана абу сӧмын аслас мощносьт сертиыс, но и из шом дінӧ (Буреинскӧй месторождение) ёна матыслун сертиыс.
Ыргӧнлӧн главнӧй месторождениеясыс миян Казахстанын (Коунрад — Балкаш ты войвыв берег вылын), Уралын да Закавказьеын.
Цинклӧн, свинечлӧн да мукӧд цветнӧй металлъяслӧн озыр залежъяс эмӧсь миян Казахстанын, Кавказын, Уралын да Дальньӧй Востокын.
Зарнилӧн гырысь месторождениеяс эмӧсь став Асыввыв Сибир да Дальньӧй Восток пасьтаын.
Эмӧсь миян сэтшӧм исключительнӧ шоча паныдасьлысь да дона (ценнӧй) металлъяс, кыдзи платина (Урал, Якутия), ванадий, вольфрам, молибден да мукӧд (медся нин Забайкальеын).
Миян страна озыр сідзжӧ и неруднӧй ископаемӧйяс залежъясӧн, кодъяс кутӧны ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун химическӧй сырьё туйӧ либӧ строительнӧй материал туйӧ.
Глауберовӧй сов Кара-Богаз-Голын, Каспийскӧй море заливын, калийнӧй сов Соликамск дінын Уралын, апатитъяс да нефелинъяс Кировск дінын Кольскӧй полуостров вылын — ставыс тайӧ мировӧй тӧдчанлуна месторождениеяс.
Полезнӧй ископаемӧйяс кындзи, промышленносьт развивайтӧмлы ыджыд тӧдчанлун кутӧ усян валӧн выныс, сідзи шусян «еджыд шом».
Усян валӧн выныс войдӧр используйтсьыліс прӧстӧй мельнича кӧльӧсаӧн, а ӧні используйтчыссьӧ турбинаяс отсӧгӧн электрическӧй энергия перйӧм вылӧ, кодӧс позьӧ проводъяс кузя вуджӧдны гырысь расстояниеяс вылӧ.
Из шом да нефть — энергиялӧн возобновляйтчытӧм источникъяс, а усян валӧн выныс (лым-зэр усьӧм вӧсна да ва косьмӧм вӧсна) дугдывтӧг пыр возобновляйтчӧ.
Электростанция кӧ стрӧитӧма ва вылын, сійӧ водзӧ кутас уджавны пӧшти некутшӧм затратаяс вӧчтӧг.
Сы вӧсна «еджыд шом» вермӧ лоны зэв донтӧмӧн.
Донтӧмджык энергия артмӧ векджыксӧ мощнӧйджык установкаяс вылын, кодъясӧс позьӧ стрӧитны сэні, кӧні ыджыд ю вылын эм валӧн вылісянь усьӧм.
Зэв важнӧ сідзжӧ, медым ваыс рӧскодуйтчис ӧткодя; кымын этшаджык колебаниеясыс ва рӧскодын во юкӧнъясас, сымын донтӧмджык сувтас энергияыс.
Ва энергия запасъяс серти СССР сулалӧ мирас медводдза местаын, сійӧ пай вылӧ воӧ «еджыд шом» мировӧй запасъясысь ⅓ юкӧнсьыс унджык.
СССР пытшкын «еджыд шомлӧн» главнӧй запасъясыс усьӧ Сибир вылӧ (медся нин Асыввыв Сибир вылӧ да Дальньӧй Восток вылӧ), мӧд места босьтӧ Шӧр Азия, коймӧдӧс — Кавказ.
«Хозяйственникъяслӧн могъяс йылысь» аслас речын, сы йылысь сёрнитігӧн, мый колӧ социалистическӧй строительстволысь плансӧ тыртӧм могысь, Сталин ёрт шуис:
«...Медвойдӧр колӧны тырмымӧнъя природнӧй озырлунъяс странаын: кӧрт, руда, из шом, нефть, нянь, хлопок.
Эм абу найӧ миян?
Эм.
Эм унджык любӧй мукӧд странаын дорысь.
Босьтны кӧть Уралӧс, коді эм озырлунъяслӧн сэтшӧм комбинация, кутшӧм оз сюр ни ӧти странаын.
Руда, шом, нефть, нянь — мыйыс сӧмын абу Уралын!
Миян эм странаын ставыс, каучук кындзи.
Но во-мӧд мысти и каучукыд лоӧ миян распоряжениеын.
Та боксянь, природнӧй озырлунъяс боксяньыс, ми обеспечитӧмаӧсь тырвыйӧ.
Найӧ весиг миян унджык колӧм сертиыс».
V. КЛИМАТ.
Климатлӧн общӧй характеристика.
СССР-лӧн территорияыс паськалӧ став климатическӧй поясъяс кузяыс, арктическӧйсянь да субтропическӧйӧдз, сӧмын оз пырав тропическӧяс.
Но субтропическӧй поясас пырӧ став территория пытшсьыс сӧмын 4%, кӧдзыд поясӧ — 16%.
Страна ыжыдджык юкӧныслы кӧдзыд тӧв лоӧ медся кузь да типичнӧй во юкӧнӧн.
Миян став странаса климатлӧн мӧд аслыспӧлӧслуныс — сылӧн континентальносьт, коді зависитӧ сійӧ географическӧй положениеысь: миян страна куйлӧ ӧтарсянь йиясӧн тупкӧм полярнӧй мореяс костын (войвылас да асыв-войвылас) да мӧдарсянь Центральнӧй да Рытыввыв Азия кос пустыннӧй плоскогорьеяс костын (лунвылас).
Сӧмын Атлантическӧй океан небзьӧдыштӧ климатсӧ.
Рытыв тӧвъяс, кодъяс вевтыртӧны войвыв полушарие тайӧ юкӧнас, вайӧны сэсянь шоныд да влага.
Сы вӧсна Атлантическӧй океансянь ылысмӧмӧн содӧ климатлӧн континентальносьтыс.
Континентальносьтлӧн содӧмыс медся ёна тыдовтчӧ медся шоныд гожся да медся кӧдзыд тӧвся тӧлысьяс кост температура колебайтчӧмын.
Рытыввыв Европаын, коді куйлӧ матын океан дінас, тайӧ разницаыс лоӧ 7-сянь 25°-ӧдз.
Миян сійӧ заводитчӧ 25°-сянь Европейскӧй юкӧн рытыввылын да Урал дінын кайӧ нин 35°-ӧдз, Уралсянь Енисейӧдз тайӧ разницаыс ещӧ кайӧ 35°-сянь 45°-ӧдз, а Енисейсянь асывланьынджык — весиг 45-сянь 65°-ӧдз.
Асыввывланьын содӧ гожӧмся да тӧвся температураяслӧн разницаыс, сыкӧд тшӧтш чинӧ и осадокъяслӧн лыдыс, мый сідзжӧ петкӧдлӧ климатлысь континентальносьтсӧ.
Рельеф тэчас вӧсна миян страна климат вылӧ зэв ыджыд влияние сетӧ Ледовитӧй океан, кодлань Союзлӧн территорияыс бергӧдчӧма аслас войвыв развернутӧй фронтнас.
Паськыд арктическӧй бассейнын кӧдзалӧм сынӧдлӧн вывті гырысь массаяс свободнӧя мунӧны равнинаяс кузя, туй вылас некутшӧм широтнӧй хребетъяс абутӧм вӧсна пыдӧ пырӧны лунвылӧ да уськӧдӧны температурасӧ.
Сы вӧсна Арктикалысь климатсӧ изучайтӧмыс СССР-лы кутӧ торъя ыджыд тӧдчанлун.
Климат серти, кыдзи и рельеф серти, СССР-лӧн территория юксьӧ куим пельӧ: 1) Европейскӧй, 2) Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй да 3) Асыввывсибирскӧй.
Таысь кындзи быд тайӧ юкӧнын торйӧдсьӧны лунвыв обласьтъяс асланыс климатическӧй аслыспӧлӧслунъяс сертиыс: Крым да Закавказье — Европейскӧй юкӧнас, лунвыв юкӧн Туранскӧй увтаслӧн да сійӧс лунвывсяньыс доралысь горнӧй пояс — шӧр юкӧнас да Амурско-Уссурийскӧй обласьт — Дальньӧй Востокын.
Асыввывъевропейскӧй равниналӧн климат.
СССР Европейскӧй юкӧн климат вылӧ медыджыд влияние сетӧны: войвылын Ледовитӧй океан; Союзлӧн европейскӧй юкӧныс сыкӧд соприкасайтчӧ 2000 км кузя саяс.
2) Рытыввылас да рытыв-войвылас Атлантическӧй океан; сысянь кӧть эськӧ ми торъялам зэв ыджыд расстояниеӧн, но Атлантическӧй океанын, Европа рытыввыв берегъяс пӧлӧныс, мунӧ зэв вына шоныд визув Гольфстрим, коді нуӧ тропикъясысь вывті уна шонтӧм ва.
Атлантическӧй океан да Гольфстрим оз сӧмын шонтыны Асыввыв-европейскӧй равниналысь рытыввыв да рытыв-войвыв юкӧнсӧ, но и сетӧны унджык юкӧнсӧ сэтчӧ усян осадокъяслысь.
3) Асыввылын Азиялӧн зэв ыджыд материкыс, кодлӧн продолжениеӧн и лоӧ Асыввывъевропейскӧй равнинаыс; тӧвнас сійӧ зэв ёна кӧдзалӧ, гожӧмнас шоналӧ.
Температура.
Атлантическӧй океанлӧн влияниеыс медвойдӧр тӧдчӧ вося шӧр температураас: ӧти широтаын сійӧ сымын вылын, кымын матынджык океанлань куйлӧ местаыс.
Ленинградын вося шӧр температураыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм Оренбургын (+4°С), кӧть эськӧ Ленинградыс куйлӧ 900 км вылӧ войвывланьынджык.
Та серти жӧ январса изотермаяс мунӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ (22 серп.).
Гожӧмнас океанлӧн влияниеыс омӧльджыка тӧдчӧ.
Сушаыс шоналӧ васьыс ёнджыка да изотермаяслӧн направлениеыс матысмӧ широтнӧй дінӧ (рытыввывсянь — рытыв-лунвывсянь асыввылӧ — асыв-войвылӧ).
Юльлӧн +18° изотермаыс мунӧ рытыввылас Витебск пыр (войвыв широта 54°), а асыввылас — Киров пыр (войвыв ш.
59 ) (23 серпас).
Медся улыс январскӧй температура (−22°) овлӧ Печора кывтыд (низовье) да Урал костын, медся вылысыс (0°) — Крым войвыв юкӧнын.
Медся жар гожӧм — асыв-лунвылын, Волга низовьеясын (юльлӧн шӧр температураыс +25°, медся ыркыдыс — Ледовитӧй океан берег вылын (+8°).
Тӧвнас кӧдзыдыс содӧ асыв-войвыв направлениеын;
Печора низовьеясын январлӧн шӧр температураыс −22°, а медся ыджыд кӧдзыдъясыс овлӧны −50°-ӧдз.
Гожӧмнас жарыс содӧ асыв-лунвыв направлениеын;
Астраханьын юльлӧн шӧр температураыс +25°, а медся ыджыд жарыс овлӧ +39°.
Во юкӧнъяслӧн кузьтаыс.
Кымын ылынджык асыв-войвывлань, сымын тӧлыс кузьджык.
Кӧдзыдъяс кад (суткися температура 0°-ысь улынджык) Одессаын нюжалӧ 80 лун, Харьковын — 120, Москваын — 150, Архангельскын — 180, Печора низовьеясын — 200 лун саяс (25-ӧд серп.).
Та дыра кад кежлӧ кымын жӧ тупкысьлӧны йиӧн и юяс.
Асыв-войвывсӧ лым вевттьӧ октябр заводитчигӧн, а декабрын тупкӧ нин став равнинасӧ.
Лунвылын тулыс заводитчӧ февраль мӧд джынъяс да, вочасӧн войвывлань вешйиг, крайньӧй асыв-войвылас воӧ сӧмын юнь кежлӧ (26-ӧд серп.).
А августын сэні заводитчӧ нин ар.
Сентябрын асыв-войвылын заводитчӧ кӧдзыдъяса кад да ноябр помын став Асыввывъевропейскӧй равнина пасьтаыс температура лэччӧ 0°-ысь улӧ.
Но и кӧдзыд кад пуксьытӧдзыс дай сійӧ кольӧм бӧрын овлӧны пужъявлӧмъяс.
Осадокъяс.
Асыввывъевропейскӧй равнина вылӧ усян осадокъяслӧн лыдыс Атлантическӧй океанысь ылысмӧмӧн вочасӧн чинӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Медся уна осадокъяс усьӧны Днепр ю йывланьын (Смоленск — 650 мм).
Водзӧ асыввылӧ сійӧ чинӧ.
Москва меридиан вылын — 600–550 мм, ещӧ асыввывджык — 550–450 мм: но Уралын, кӧні хребетъясӧн кутӧм ва паръясыс сукмӧны, осадокъяслӧн лыдыс бара содӧ 600 мм-ӧдз.
Войвывлань да лунвывлань осадокъяслӧн лыдыс чинӧ.
Медэтша осадокъяс усьӧны прикаспийскӧй степъясын (160 мм) да асыв-войвылын (Мезень — 290 мм).
Войвылас осадокъяс усьӧны ӧтмындаӧн моз став гожся тӧлысьясас, а лунвылас пӧшти джынйыс став осадокъяс пиысь усьӧ тулыс пом вылас да гожӧм заводитчигӧн.
Лунвылын осадокъяс тшӧкыда усьӧны ливеньясӧн, кодъяс шоръясӧн ӧдйӧ бӧр исковтӧны да ваыс омӧля йиджӧ мусинас.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ лым вевттьӧд.
Войвылас да центрас сійӧ тӧдчымӧн кызджык, пуксьӧ ӧткызаджык да видзӧ мусинсӧ ёна кынмӧмысь; тулыснас лымйыс сылӧ ньӧжйӧ, да ваыс йиджӧ мусинас.
Лунвылын лымйыс этшаджык, сійӧс нӧбӧдӧны ыджыд тӧвъяс, да омӧля лымнас тупкӧм мусиныс ёна кынмӧ; а тулыснас, оз видз сійӧс вӧрыс да, лымйыс сылӧ зэв ӧдйӧ да лым ваяс омӧля кӧтӧдӧны мусинсӧ.
Сэзь лунъяслӧн лыдыс вонас лунвыв полосаас вешъясьӧ 50-сянь 60-ӧдз, средньӧй полосаын — 40-сянь 50-ӧдз, крайньӧй войвылын чинӧ 20 лунӧдз.
Давление да тӧвъяс.
Асыввывъевропейскӧй равнина, кыдзи и став Европаыс, куйлӧ вежласян (переменнӧй) тӧвъяс поясын.
Но войвыв юкӧнас вевтыртӧны рытыв тӧвъяс, лунвылас — асыв тӧвъяс.
Тӧвъяслӧн татшӧм направлениеыс давление сайын.
Тӧвнас Азия материк весьтын, ёна кӧдзалӧм вӧсна, давлениеыс вылын, торъя нин Монголияын да Асыввыв Сибирын (780 мм-ӧдз).
Тасянь вылын давлениеа обласьтыс паськалӧ вочасӧн векнялӧмӧн, рытыввылӧ, Европейскӧй СССР лунвыв юкӧнӧ, Оренбургсянь Саратов, Харьков, Каменец-Подольскӧй вылӧ.
Вылын давлениеа обласьтсянь войвывланьын вевтыртӧны рытыв-лун да рытыв тӧвъяс, а лунвывланьын — асыв-вой да асыв тӧвъяс (24 серп.).
Гожӧмнас Азия материк весьтын, мӧдарӧ, давлениеыс чинӧ, сійӧ ёна шоналӧм вӧсна; медся улын давлениеыс Афганистанын (748 мм-ӧдз).
Сэтчӧ и уськӧдчӧ сынӧдыс да артмӧдӧ рытыв либӧ рытыв-вой тӧвъяс.
Тадзӧн, равнина ыджыдджык юкӧнас во гӧгӧрыс вевтыртӧны рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Атлантическӧй океансянь.
Найӧ вайӧны влажнӧй, гожӧмнас ыркыдджык, а тӧвнас шоныдджык сынӧд да небзьӧдӧны температурасӧ гожӧмнас и тӧвнас; найӧ жӧ вайӧны и осадокъяс.
Сӧмын лунвыв юкӧнас тӧвнас да тулыснас пӧльтӧны асыв тӧвъяс.
Во юкӧнъяс серти тайӧ вежласьӧмъяс кындзи, давление вежласьӧ ещӧ циклонъяс влияние улын, кодъяс чужӧны Атлантическӧй океан войвыв юкӧнас да сэсся мунӧны Европа кузя.
Найӧ вайӧны кымӧра поводдя, осадокъяс, а тӧлын — шондӧдӧм.
Лунвыв Крымлӧн да Закавказьелӧн климат.
Крымлӧн лунвыв берегыс да Закавказье (Главнӧй хребетсяньыс лунвывлань) составляйтӧны торъя климатическӧй обласьт.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса климатысь сійӧ торъялӧ небыд, кӧдзыдъястӧм тӧвъясӧн да во юкӧнъяс серти осадокъяс аслыспӧлӧс распределениеӧн.
Крымлӧн лунвыв берегыс видзсьӧ войвывсяньыс Крымскӧй гӧраясӧн, кодъяс кӧть эськӧ и абу зэв джуджыдӧсь, но лоӧны резкӧй климатическӧй границаӧн.
Сы вӧсна Ялтаын январлӧн шӧр температураыс +4° нин, лым усьлӧ шоча да кутчысьӧ регыд, лымъя луныс вонас 7-ысь абу уна, да ыджыд кӧдзыдъясыс шоч воӧ овлӧны −13°-ысь унджык.
Осадокъяс усьӧны арнас да тӧвнас, а гожӧмыс кос, сэзь, кымӧртӧм поводдяӧн.
Климатлӧн тайӧ аслыспӧлӧслунъясыс матыстӧны Крымлысь лунвыв берегсӧ Средиземноморскӧй странаяскӧд.
Абу ӧд прӧста Крымын лӧсьӧдӧма СССР-са унджык курортъяссӧ, санаторийяссӧ да шойччан керкаяссӧ, — тані вермӧ лоны шойччӧг шоныдінын пӧшти во гӧгӧр, мореын купайтчыны позьӧ во джын, кыдзи Италияын да Франция лунвылын.
Закавказьеын тӧлыс сідзжӧ кӧдзыдъястӧм, шоныд; татчӧ оз пырны сӧмын сэтшӧм местаяс, кодъяс куйлӧны вылын море уровеньсянь.
Татчӧс климатлӧн небыдлуныс сы сайын, мый войвылас кыпалӧ Главнӧй хребетлӧн мощнӧй стена, коді тупкӧ туйсӧ кӧдзыд тӧвъяслы, а рытыввылас да асыввылас эм кык джуджыд, кынмывтӧм шоныд море.
Торъя ыджыд влияниеыс Чернӧй морелӧн Закавказье прибрежнӧй полосаас.
Батумиын январлӧн шӧр температураыс +6,1° , Бакуын +3,4°.
Чернӧй море побережьеӧ усьӧ зэв уна осадок: Батумиын 2500 мм-ӧдз — та мындаыс Союзын сэсся некытӧн оз усь.
Но Новороссийскын, кӧні гӧраясыс ляпкыдӧсь, осадокъяслӧн мындаыс чинӧ 700 мм-ӧдз.
Тадзи жӧ чинӧ осадокъяслӧн мындаыс Сурамскӧй гӧраяссянь асыввывланьын: Тбилисиын (Тифлисын) 500 мм, а Бакуын сӧмын 230 мм.
Вося вылын температураяслӧн сочетаниеыс, медся нин гожӧмлӧн уна осадокъяснас, зэв шоча пужъявлӧмъяс лолӧм дырйи, сетӧ позянлун быдтыны Закавказье Черноморскӧй побережье вылын вель уна субтропическӧй культураяс.
Черноморскӧй побережье сетӧ миянлы чай, мандаринъяс, лимонъяс, апельсинъяс, зэв бур табакъяс, бамбук, пробковӧй дуб да шоныд странаясса мукӧд быдмӧгъяс.
Сідз жӧ, кыдзи и Крымын, Закавказье Черноморскӧй побережье вылын эм уна санаторийяс да курортъяс.
Кутшӧмсюрӧ местаясын мореын позьӧ купайтчыны арбыд.
Рытыввывсибирскӧй увтаслӧн климат.
Уральскӧй хребет абу сэтшӧм джуджыд, медым эськӧ вермис лоны резкӧй климатическӧй границаӧн, сы вӧсна Рытыввыв Сибирлӧн да Туранскӧй увтас войвыв юкӧнлӧн климатыс оз ёна торъяв Европейскӧй юкӧнса асыввыв окраина климатысь.
Но климатлӧн континентальносьтыс тані тӧдчӧ ёнджыка Уралсянь Рытыввылын дорысь.
Температура.
Уралсянь асыввывджык Атлантическӧй океанлӧн влияниеыс омӧльджыка тӧдчӧ, сы вӧсна вося изотермаясыс направлениесӧ босьтӧны широтнӧйлань матысджыкӧс, торъя нин лунвылас.
Налӧн пределъясыс лоӧны: −12° войвылын (Ямал полуостровлӧн войвыв юкӧныс) да +6° лунвылын (Иргиз).
Торъя нин лэччӧны тӧвся температураяс Урал сайын.
Сідз, январлӧн изотерма −20°, коді Европейскӧй юкӧнын мунӧ Новӧй Земляті да Урал крайньӧй войвывті, Рытыввыв Сибирын лэччӧ лунвылӧ Москвакӧд ӧти широтаӧдз.
Томскын, коді сулалӧ пӧшти ӧти широтаын Москвакӧд, январлӧн шӧр температураыс −20°, а Москваын −10°.
Урал сайын тӧлыс ёна кӧдзыдджык.
Медся улӧсӧ температураыс лэччылӧ −59°-ӧдз.
Весиг Сибир лунвылын тӧвнас кӧдзыдыс оз шоча овлы −40°-ӧдз, да ульдалӧмъяс, кодъяс тшӧкыда овлӧны европейскӧй юкӧнын, тані пӧшти оз овлыны.
Сы пыдди гожӧмыс сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и Европейскӧй юкӧнын: юльлӧн шӧр температураыс Томскын, кыдзи и Москваын, +20°.
Рытыввыв Сибирын некор сывлытӧм кын местаяс (<rus>вечная мерзлота</rus>) босьтӧны нин ыджыд пространство (23-ӧд серп.).
Во юкӧнъяслӧн кузьтаыс.
Рытыввыв Сибирын тӧлыс не сӧмын кӧдзыдджык, но и кузьджык Европейскӧй юкӧнын дорысь.
Кӧдзыдъяслӧн кадыс лунвылас 130 лун, Семипалатинскын — 150, Омскын — 180, Салехардын — 220, Ямал войвылын — 260 лун.
Тулыс заводитчӧ сёрӧнджык Европейскӧй юкӧнын дорысь, но мунӧ ӧдйӧджык.
Лунвылас сійӧ заводитчӧ апрель воддза джынъяс да воӧ Об низовьеясӧ май помын, а Ямал вылӧ — юнь мӧд джынъяс.
Гожӧм тані зэв дженьыд.
Крайньӧй войвылас (Ямал) 0°-ысь вылын температураа кад сӧмын 2 тӧлысь, лунвылас (Иргиз) — сӧмын 5 тӧлысь.
Осадокъяс.
Осадокъяслӧн лыдыс этшаджык Европейскӧй юкӧнын серти.
Центральнӧй юкӧнас усьӧ 400-сянь 300 мм-ӧдз.
400 мм-ысь унджык усьӧ сӧмын Тобольск районын да Алтайын, войвывсяньыс сы дінын куйлысь Томск-Енисейск районын.
Тані горнӧй рельеф вӧсна усьӧ 500 мм-ӧдз, а кӧнсюрӧ и унджык.
Войвыв широта 65°-сянь войвывлань Семипалатинск — Курган визьсянь лунвывлань осадокъяслӧн лыдыс чинӧ 300–200 мм-ӧдз да этшаджыкӧдз.
Осадокъяс усьӧны ёнджыкасӧ гожӧмын; войвылын да асыввылын — августын, рытыввылын да лунвылын — юльын.
Сэзь лун лыдыс унджык Европейскӧй юкӧнын дорысь: войвылын неуна этшаджык 40-ысь, средньӧй полосаын — 60 лунӧдз, лунвылын — 100-ӧдз.
Сӧветскӧй Шӧр Азиялӧн климат.
Войвыв широта 47°-сянь лунвывланьын Туранскӧй увтаслӧн юкӧныс, сійӧс лунвылас вежтасалысь горнӧй хребетъяснас составляйтӧ торъя климатическӧй обласьт.
Сылӧн торъялана чертаясыс:
1) гожся тӧлысьяслӧн ёна вылын температура;
2) не широтаыс серти кӧдзыд тӧв, кӧні кӧдзыдъясыс оз овлыны сӧмын крайньӧй лунвылас;
3) этша осадокъяс да омӧля кымӧралун.
Став тайӧ характернӧй аслыспӧлӧслунъясыс климатлӧн висьтавсьӧны Атлантическӧй океансянь ылыслунӧн, Индийскӧй океанладорсянь сынӧдлы локны позьтӧмлунӧн да войвывсянь локтысь кӧдзыд сынӧдлы восьса туйӧн.
Вевтыртысь тӧвъясӧн тані лоӧны буретш вой да асыв-вой тӧвъяс: тӧвнас найӧс кыпӧдӧ Шӧр Азиясянь войвылын лоӧм вылын давлениеа обласьт, а гожӧмнас — улын давлениеа обласьт, коді куйлӧ лунвылынджык, Афганистанын.
Сынӧд массаясыс, войвывсянь шоныдджык местаясӧ мунігӧн чинтӧны ассьыныс влажносьтсӧ да артмӧдӧны сэзь, кымӧртӧм поводдя.
Тайӧ жӧ тӧвъяс вӧснаыс Шӧр Азия войвылын январ тӧлысьын температураыс шӧркодя −10° а медулыссаыс −40°.
Температура.
Сӧмын крайньӧй лунвылын да рытыв-лунвылын куйлысь местаясын — Красноводск, Ашхабад, Термез — январлӧн шӧр температураыс 0°-ысь вылынджык, а мукӧд местаясас сійӧ быдлаын улынджык.
Медся улын тӧвся температураыс — Казалинскын (−40°).
Войвыв юкӧнас тӧвъясыс сэтшӧм кӧдзыдӧсь, мый Казалинскын, коді куйлӧ Симферополь широтаын, сэтшӧм жӧ кӧдзыд январыс, кыдзи Мурманскын, коді куйлӧ войвыв широта 69° улын, мӧд ногӧн кӧ, 24° вылӧ войвылынджык.
Аральскӧй морелӧн войвыв юкӧныс, Балхаш, Сырдарьялӧн низовьеясыс тупкысьӧны йиӧн 3½ тӧлысь кежлӧ.
Гожӧмыс зэв жар.
Тайӧ равнинаясын юльлӧн шӧркодь температураыс 2–4° вылӧ вылынджык экваторын медся жар тӧлысьысь.
Медся вылӧ температураыс кайлӧ +45,2°-ӧдз.
Осадокъяс.
Усян осадокъяслӧн лыдыс зэв ичӧт, не лыддьыны кӧ джуджыд горнӧй хребетъясӧс, кӧні сукмӧны вылысса сынӧд течениеясӧн рытыввывсянь вайӧм ва руясыс.
Гӧраясас усьӧм осадокъясыс питайтӧны Памиро-Алайлысь да Тянь-Шаньлысь мощнӧй ледникъяссӧ.
Равнина вылас усян осадокъяслӧн лыдыс колебайтчӧ 250-сянь 100 мм-ӧдз, а Амударья низовьеясын усьӧ сӧмын 86 мм.
Горнӧй хребетъяс пӧлӧн усян осадокъяслӧн лыдыс содӧ.
Осадокъяс медъёнасӧ усьӧны тулысын.
Гожӧмнас усьӧ 10%-ысь этша.
Гожся жар тӧлысьясӧ овлывлӧ, мый усян зэрыс косьмӧ муас вотӧдзыс.
Лунвылас лымйыс овлӧ оз быд во.
Войвылас, Казалинскын, сійӧ кутчысьӧ тӧлысьӧн-джынйӧн, сы дыра жӧ и Ташкентын.
Ичӧт влажносьт вӧсна сэзь лунъяслӧн лыдыс тані воӧ 180 лунӧдз.
Сэзь лунъяс лыд серти Шӧр Азия сулалӧ медводдза местаын СССР-ын (Лунвыв Забайкалье 140 лун, Крым да Лунвыв Закавказье 80 лунӧдз).
Но кӧть и ыджыд кослуныс да енэжыс кымӧртӧм, сынӧдыс тані шоча овлӧ сӧстӧмӧн, сэзьӧн. Сэні век лэбалӧны зэв уна вывті посни бусчиръяс.
Кӧть гожся температураясыс Шӧр Азияын весиг вылынджык тропикъясын дорысь, но тшӧкыд да ён кӧдзыдъяс вӧсна субтропическӧй культураяс вӧдитны позьӧ зэв этша местаясын. Сӧмын сэні, кӧні потшӧны гӧраясыс войвывсянь Шӧр Азияӧ локтысь кӧдзыд сынӧд потокъяссӧ (Ферганскӧй долина, Вахшскӧй долина).
Сы вӧсна Шӧр Азияын культивируйтсьӧны ӧти вося быдмӧгъяс, кодъяслы колӧ сӧмын гожся жар, шуам хлопок.
Асыввыв Сибирлӧн климат.
СССР став юкӧнъяс пӧвстысь Асыввыв Сибирлӧн климатыс медся континентальнӧй.
Помкаясыс: Атлантическӧй океансянь ёна ылыслун да асыввыв побережье пӧлӧн кӧдзыд мореяслӧн куйлӧм.
Торъя нин характернӧйӧсь Асыввыв Сибирлы тӧвся тӧлысьяслӧн зэв улын температураяс сравнительнӧ шоныд гожӧм дырйи.
Асыввыв Сибирлӧн войвыв юкӧныс — мушар вылас медся кӧдзыд обласьтъяс пиысь ӧти обласьт.
Верхоянскын войвыв широта 67° вылын куйлӧ сідз шусян «кӧдзыдлӧн полюс», кӧні вӧлі казялӧма медся улыс температура войвыв полушариеын −68,9°.
Январлӧн шӧр температураыс тані −51,2° (тӧвлӧн −48,5°).
Норвегия рытыввылын, коді куйлӧ сійӧ жӧ широта улын, но кыті шонтӧ Гольфстрим, тӧвлӧн шӧр температураыс 0°.
Мӧдарӧ, гожся температураяс Асыввыв Сибирын вель вылынӧсь, и сійӧ жӧ Верхоянскын юльын вӧлі пасйӧма температура +33,4°.
Тадзӧн медулын да медвылын температураяс кост температура колебайтчӧмлӧн размахыс кайӧ 100° саяс.
Температура.
Асыввыв Сибир ыджыдджык юкӧнлӧн январса шӧр температураыс −30° дай улынджык.
Татшӧм улын температураясыс Рытыввыв Сибирын абу.
Якутск меридиан вылын январскӧй изотерма −30° лэччӧ лунвывлань 55 параллельӧдз, мӧд ногӧн кӧ, Москва широтаӧдз.
Но Асыввыв Сибирса став мукӧд территорияыслӧн январса температураыс сідзжӧ абу вылынджык −20°-ысь.
Ӧти широта вылын сулалысь Воронежлӧн да Читалӧн январса температураыс −10° да −27,7°.
Тӧвнас улын температураяс артмӧмлы отсалӧ рельефыс страналӧн, коді торъялӧма горнӧй хребетъясӧн уна котловинаяс вылӧ, кытчӧ локтӧ кӧдзыд сынӧдыс.
Гӧраясын тані тӧвнас шоныдджык, долинаясын серти.
Побережье вылын — шоныдджык, материк пытшкын серти; тайӧ сы вӧсна, мый моресянь пӧльтысь тӧвъясыс сорлалӧны сынӧдлысь кӧдзыдджык улысса слӧйяссӧ вылысса шоныдджык слӧйясыскӧд.
Но Асыввыв Сибирын сынӧд кослун вӧсна да тӧвъястӧм вӧсна ён кӧдзыдъясыс оз зэв ёна тӧдчыны.
Гожӧмыс Асыввыв Сибирын шоныдкодь.
Верхоянскын юльлӧн шӧр температураыс +15,5°.
Став Асыввыв Сибирын, море побережьеяс кындзи, гожӧмнас овлӧны лунъяс +30° температураӧн.
Гожся вылын температураяс вӧчӧны бур условиеяс видз-му уджалӧмлы.
Во юкӧнъяслӧн кузьтаыс.
Асыввыв Сибирын тӧлыс ёна кӧдзыдджык Рытыввыв Сибирын дорысь, но тӧвлӧн кузьтаыс абу ыджыдджык.
Лымйӧн да йиӧн муыс овлӧ вевттьысьӧма лунвылын 160 лун гӧгӧр, войвылын 260 лун гӧгӧр.
Тулыс, гожӧм да ар тані Рытыввыв Сибирын кузя жӧ, но тулыснас шоналӧмыс да арнас кӧдзалӧмыс мунӧ ещӧ ӧдйӧджык.
Осадокъяс.
Осадокъяслӧн лыдыс Асыввыв Сибирын этшаджык Рытыввыв Сибирын серти.
Лунвыв юкӧнас Забайкальеӧс лыддьытӧг, усьӧ 400-сянь 300 мм-ӧдз, войвылас — 300-сянь 200 мм-ӧдз, а сійӧ обласьтын, коді куйлӧ Енисей устье пыр да Якутск пыр Анадырскӧй заливсянь лунвывтіджык Берингов море побережье вылӧ мунысь визьсянь войвывланьын — усьӧ 200 мм-ысь этшаджык.
Забайкальеын да Байкалсянь рытыв-войвывланьын куйлан обласьтын, Лена йывъясын, осадокъясыс усьӧны 300-сянь 200 мм-ӧдз.
Осадокъяс усьӧны медсясӧ гожӧмын — юльын да августын.
Тӧвнас осадокъяс усьӧны этша, и кымын асыввывлань, сымын этшаджык, да тадзтӧ тӧвъяснас, торъя нин Забайкальеын, лымйыс зэв этша, а мукӧддырйиыс и дзик лымтӧм.
Омӧля осадокъяс усьӧмкӧд йитчӧма и ичӧт кымӧралун Забайкалье асыв-лунвылын.
Сэзь лунъяслӧн лыдыс кайӧ Забайкалье асыв-лунвылын 140-ӧдз.
Чуймӧдӧ сійӧ, мый тӧвъяснас овлӧ зэв шондіа.
Но гожӧмнас кымӧралуныс абу ёнджыка Европейскӧй равнина средньӧй полосаын дорысь.
Этша лым вӧсна тулыснас юяслӧн туӧмыс Забайкалье асыв-лунвылын абу ыджыд, да тулысыс мунӧ зэв ӧдйӧ.
Кынмӧм да наледьяс.
Сибир климатлӧн ӧти торъялан (отличительнӧй) аслыспӧлӧслуныс лоӧ сыын, мый «векыся кынмӧм» тані ёна паськалӧма. Тайӧ сідзжӧ вӧсни лым вевттьӧд сайын.
Кынмӧм слӧйлӧн кызтаыс разнӧй местаясын абу ӧткодь.
Якутск дінын буритӧмӧн вӧлі казялӧма кын му 117 м пыднаын.
СССР пытшкын кын му слӧйыс босьтӧ вывті ыджыд плӧщадь, да сійӧ пӧшти ставнас лоӧ Асыввыв Сибирын.
Кынмӧмсьыс прӧст Асыввыв Сибирлӧн сӧмын неыджыд юкӧн, коді куйлӧ Байкалсянь да Витим юсянь рытывланьын, а сідзжӧ Енисейлӧн веськыд берегладорыс Нижньӧй Тунгуска устьеӧдз.
Но кӧнсюрӧ паныдасьлӧны и сэтшӧм местаяс, кӧні векыся кынмӧмыс абу.
Векыся кынмӧм кутӧ ыджыд тӧдчанлун овмӧслы.
Мусинлӧн вылыс слӧйясыс сылӧны, пӧрӧны «рокӧ» да «кывтӧны» на вылӧ лэптӧм стрӧйбаясыскӧд тшӧтш.
Тайӧторйыскӧд зэв ёна лоӧ лыддьысьны кӧрт туйяс нуӧдігӧн да стрӧйбаяс лэптігӧн.
Таысь кындзи му веркӧс улын векыся кын мулӧн матын куйлӧмыд зэв ёна торкӧ видз-му вӧдитӧмлы, медся нин ӧзима няньяслы.
Асыввыв Сибирса кӧдзыд климатлӧн мӧд петкӧдчӧм, коді сідзжӧ йитчӧма векыся кынмӧмкӧд сійӧ — «наледьяс».
Тӧвнас, ёна кӧдзыдъяс дырйи, виччысьтӧг му веркӧсас мыччысьӧ визувтан либӧ сулалан ва, коді йиджтӧ лымсӧ, тыртӧ йиӧн тупкӧм юяслысь руслояссӧ да быдса долинаясӧс.
Кынмӧмнас тайӧ ваыс артмӧдӧ наледь (йи); локтысь ваыс слӧйӧн-слӧйӧн пыр кынмӧ да тайӧ наледьыс мукӧддырйи овлӧ зэв кыз.
Наледьясыс кольӧны и гожӧмнас.
Тайӧ вывті гырысь йи эрдъяс, кызтанас кымынкӧ метрӧдз. Мукӧддырйиыс найӧ вевттьӧны уна дас квадратнӧй километр.
Наледьясыс артмӧны грунтӧвӧй ваясысь, кодъяс оз вермыны визувтны ю руслоясӧдыс сы вӧсна, мый юясыс кынмӧны пыдӧсӧдзыс.
Амурско-Приморскӧй обласьтлӧн климат.
Амурско-Приморскӧй обласьт, кытчӧ пырӧны сідзжӧ Охотскӧй морелӧн рытыв-лунвыв побережьеыс да Камчатка, куйлӧ Тихоокеанскӧй муссонъяс обласьтын.
Муссонъяс пырӧны войвылас войвыв широта 58°-ӧдз.
Моресянь пӧльтысь гожся муссон вайӧ аскӧдыс уна влага, да осадокъяслӧн лыдыс тайӧ обласьтын тӧдчымӧн содӧ, Камчатка асыв-лунвылын воӧ 1000 мм-ӧдз.
Тӧвся муссон, коді лэччӧ увлань горнӧй ущельеясӧд, пӧльтӧ вывті ыджыд вынӧн, чегъялӧ да нуӧ Охотскӧй море берегъяс дорсьыс йияссӧ.
Муссонъяс сідзжӧ чинтӧны температурасӧ кыдзи тӧвлысь, сідз жӧ и гожӧмлысь.
Температура.
Амурско-Приморскӧй обласьтын тӧвся тӧлысьяслӧн температураыс зэв улын.
Владивостокын январлӧн шӧр температураыс −13,6°, а сійӧ жӧ широта улын Сухумиын +6°.
Январлӧн −20° изотермаыс мунӧ тані лунвывтіджык весиг Асыввыв Сибирын дорысь.
Но и гожся тӧлысьяслӧн температураясыс зэв улынӧсь широта сертиыс.
Медся улынӧсь найӧ побережье вылас.
Юльын Владивостоклӧн +18,6°, кор Владивостокысь пӧшти 2000 км вылӧ войвылынджык сулалысь Якутсклӧн +19,1°.
Моресянь ылысмӧмӧн гожся температура содӧ: юльын Благовещенскын +22°.
Осадокъяс.
Во юкӧнъяс серти осадокъяс распределениеын зэв ёна тӧдчӧ муссоннӧй обласьтлы характернӧй гожся осадокъяслӧн вевтыртӧм.
Гожся осадокъясыс босьтӧны 66% вогӧгӧрся осадокъяс лыдысь, арсяыс — 20 прӧч., тӧвсяыс сӧмын — 3 прӧч.
Кос тӧвся кадыс помасьӧ апрельын.
Майсянь заводитчӧ осадокъяслӧн содӧм; медся уна осадокъяс усьӧны августын.
Октябрын бара заводитчӧ кос кад.
Тӧвъяс сэтшӧм жӧ лымтӧмӧсь, кыдзи и Забайкальеын.
Мукӧддырйи лымйыс овлӧ сэтшӧм этша, мый оз позь ветлыны доддьӧн.
Сы пыдди ёна усьӧны гожся зэръяс.
Сы вӧсна Дальньӧй Востокын юясыс ойдӧны оз тулысын, а гожӧм помас, кор медся ёна зэрӧ.
Амур долинаын (а сідзжӧ и ӧткымын сійӧ вожъясын) тайӧ зэръясыс вӧчӧны гырысь наводнениеяс, кодъяс вайӧны уна лёк.
Осадокъяслӧн вогӧгӧрся лыдыс медуна побережье вылас да Тихӧй океанлань бана гӧраяс пӧкатъясын.
Рытыввывланьын тайӧ гӧраяс саяс осадокъяс ӧдйӧ чинӧны.
Медся уна осадокъяс усьӧны Камчатка асыв-лунвылын — 1000 мм (27 серп.).
Побережье вылас гожӧмнас тшӧкыда овлӧны туманъяс.
Тӧвнас унаысь кыпавлӧны зэв ён пургаяс.
Горизонт дорас тыдовтчӧ лым-еджыд рӧма векньыдик визь.
Гудыриник, слӧйяса неыджыд кымӧртор ӧдйӧ содӧ да ыдждӧ, вевттьӧ лӧз енэжсӧ, и шыльыд зеркалӧ кодь ваяссӧ, и шондісӧ.
Минут вит мысти гӧгӧр нин топыд сук ру.
Ставыс друг пемдӧ, ыркнитӧ, улисмӧ, енэжыс и мореыс саялӧны пырыс тыдавтӧм, сук, мугӧм руа пелена сайӧ.
Туманъяс — обычнӧйтор миян асыввыв мореясын, медся нин тулысын да гожӧм заводитчигӧн.
Найӧ зэв асныраӧсь: мукӧддырйи олӧны сутки саяс, мукӧддырйи разалӧны час-мӧд мысти.
VI.
ЮЯС ДА ТЫЯС.
Юяслӧн особенносьтъяс.
СССР-са юяслӧн особенносьтъясыс, мукӧд странаса юяслӧн моз жӧ, топыда йитчӧма страна рельефкӧд да климатическӧй условиеяскӧд.
Медся главнӧйясыс тайӧ особенносьтъяс пиас татшӧмӧсь: 1) Ёна ыджыд территория вӧсна да ёна паськыд равнинаяс вӧсна СССР-ын эмӧсь вывті гырысь ю системаяс.
Сибирскӧй юяс — Об, Енисей, Лена, — кыдзи асланыс кузьта сертиыс, сідз жӧ и бассейнъяс ыджда сертиыс лыддьысьӧны мушар вылын медгырысь юяс лыдын.
Но и Европейскӧй юкӧнса юяс панйӧны кузьта сертиыс да бассейнъяс ыджда сертиыс Рытыввыв Европаысь юяссӧ.
2) Климатическӧй условиеяс серти миян унджык юясыс во пытшкас вель ыджыд юкӧнсӧ вевттьысьӧмаӧсь йиӧн.
Тулыснас лым сылӧм бӧрын юяс ёна туӧны да паськалӧны (ытва).
Мӧд сикасаӧсь сӧмын лунвыв гӧраяссянь заводитчысь юяс.
Шоныдджык климат вӧсна да ыджыд визув вӧсна найӧ оз тупкысьлыны йиӧн, а туӧны найӧ сёрӧнджык, гожӧмнас, кор заводитчӧ гӧраясын сывны лым.
Тыяс СССР-ын зэв уна, на пиысь медгырысьясыс: Азияын — Аральскӧй море да Байкал, Европаын — Ладожскӧй ты.
Видлалам СССР-са юяссӧ да тыяссӧ сійӧ куим основнӧй юкӧн сертиыс, код серти ми изучайтім нин рельеф да климат.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса юяс.
Визувлӧн характерыс.
Индӧм особенносьтъяс кындзиыс, кодъяс инмӧны став миян юяснымлы, Асыввывъевропейскӧй равнинаса юяс торъялӧны ещӧ сійӧн, мый налӧн йывъясыс куйлӧны оз зэв вылын океан уровеньсянь, да та вӧсна усьӧмыс налӧн зэв ичӧт да визулыс ньӧжмыд.
Волгалӧн ю йылыс куйлӧ сӧмын 246 м-ӧн вылынджык аслас устьесьыс, а юыслӧн кузьтаыс 3400 км.
Саратов бердын Волгалӧн уровеньыс сӧмын 28 м-ӧн джуджыдджык Каспийскӧй мореысь, кор ылнаыс Саратовсянь Каспийскӧй мореӧдз 915 км; татшӧм ногӧн валӧн усьӧмыс лоӧ 1 км вылӧ 3 см.
Ӧдыс визувлӧн Волга тайӧ юкӧнас лоӧ ставыс 2 км гӧгӧр часнас.
Юяслӧн йиӧн тупкысьлан кадколастыс асыв-войвывланьын содӧ.
Днепрлӧн улыс (кывтыд) юкӧныс кынмылӧ 80 лун кежлӧ, Волга Горький бердын — 140 лун кежлӧ, Печора улыс юкӧнас — 200 лун кежлӧ.
Юяс тупкысьлӧны да воссьӧны оз друг, тупкысьӧм водзвылын и воссьӧм водзвылын овлӧ йи мунӧм.
Арся йи мунӧм нюжалӧ вежонсянь кык тӧлысьӧдз, тувсовъяыс — кык вежонсянь куим вежонӧдз.
Кынмалӧмыс да йи мунӧмыс ёна дженьдӧдӧны навигация кадколастсӧ: например, Волга кузя ветлыны позьӧ сӧмын квайт тӧлысь да джын.
Лунвылын юяс заводитӧны воссявны март заводитчигӧн, а мукӧддырйи февраль помын, асыв-войвылын — сӧмын майын.
Ытва дырйи юяс туӧны, паськыда ойдӧны да босьтӧны ва улӧ ассьыныс долинаяссӧ (Волга Ульяновск дорын 20 км-ӧдз).
Ёна кайӧ и валӧн уровеньыс (Волга вылын Ульяновск дорын 13 м-ӧдз).
Юын визувтан валӧн мындаыс тулысын содӧ мукӧддырйи уна дас пӧв (Москва юын 30–70 пӧв.)
Гожӧмын юясын ваыс усьӧ мукӧддырйи зэв ёна: гожся ляпкыд ва сулалӧмыс шусьӧ косваӧн (меженьӧн).
Уровеньыс сэки кыптывлӧ сӧмын ён зэръяс бӧрын — шусьӧ сійӧ паводокъясӧн.
Ичӧт визувлун вӧсна, ва туӧм-ямӧм вӧсна, а сідзжӧ берегъяс небыдлун вӧснаыс унджык юяслӧн, весиг медся гырысьясыслӧн, руслоясыс тырӧны лыа пуктӧмъясӧн (наносъясӧн).
На вылын артмалӧны ляпкыдінъяс, діяс да перекатъяс, мӧд ногӧн кӧ, лыа кӧсаяс, кодъяс кыссьӧны ва пыдӧсӧдыс ӧтар берегсяньыс мӧдарӧдзыс.
Ляпкыдінъяс да перекатъяс зэв ёна сьӧктӧдӧны суднояслы ветлӧмсӧ.
Гырысьджык юяслӧн шӧр да улыс течениеас эмӧсь паськыд долинаяс; ачыс юыс чукльӧдлӧмӧн визувтӧ долина кузяыс векньыдик лентаӧн то ӧтар берегас, то мӧдарас матысмылӧмӧн.
Ытва дырйи тӧдчана юкӧныс долинаыслӧн ойдлӧ, сэки юыс унаысь писькӧдӧ аслыс выль русло, важ местаас кольӧ заливъяс, шоръяс да тыяс, сідз шусяна старицаяс (тыкӧлаяс).
Тшӧкыда ӧтар берегыс овлӧ джуджыд («нагорнӧй» берег), а мӧдарыс, ляпкыд («луговӧй» берег).
Джуджыд берегъяс вылын унаысь овлӧны кырӧмъяс, будждӧмъяс (оползеньяс).
Берегъяслӧн джуджда серти торъялӧмыс унджыкысьсӧ зависитӧ найӧс артмӧдысь горнӧй породаяс составысь.
Гырысьджык юяс вылын, кодъяс визувтӧны войвывсянь лунвылӧ, веськыд берегсӧ ваыс кырӧдӧ сідзжӧ и сы вӧсна, мый ваыс руслоас му бергӧдчӧм понда шыбитчӧ веськыдладорас.
Кузь кадӧн юыс, вочасӧн ассьыс руслосӧ вештӧмӧн, сэтшӧма ылысмӧ шуйга берегсьыс, мый мукӧддырйиыс каръяс да сиктъяс кольӧны ылӧ бокӧ юсьыс.
Сідз, Казань Волга вылын коркӧ куйлылӧма дзик берег дорас, а ӧні Волгасяньыс 7 км сайын.
Ӧткымын юяслӧн долинаясыс кывтыдас (низовьеясас) вывті гырысьӧсь, да юясыс сэні вывті ёна вожавлӧмаӧсь, эмӧсь уна гӧпъяс, нюръяс, кодъяс костын куйлӧны увтас діяс: татшӧмӧсь Днепр вылын да Кубань вылын «плавни», татшӧм сяма жӧ и Волгалӧн дельтаыс, коді босьтӧ 6 сюрс кв. км.
Бассейнъяс серти юясӧс юкӧм.
Главнӧй водоразделыс (ва юксяніныс), коді торйӧдӧ юяссӧ войвыв пӧкатлысь либӧ Ледовитӧй океанлысь да Балтийскӧй морелысь бассейнъяссӧ, ӧтарсяньыс, да лунвыв пӧкатлысь, либӧ Чернӧй да Каспийскӧй мореяслысь бассейнъяссӧ, мӧдарсяньыс, мунӧ асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ.
Сійӧ заводитчӧ Уралын войвыв широта 62° улын, мунӧ мыйкӧ мында Севернӧй увалъяс кузя, вуджӧ Валдайскӧй да Смоленско-Московскӧй грядаяс вылӧ да мунӧ лунвылӧ, Полесьеӧс кытшалӧмӧн.
Сы вӧсна, мый водоразделыс мунӧ материк войвывтіысджык, кузьджык юясыс визувтӧны равнина лунвыв юкӧнас.
Главнӧй водораздел вылас Валдайскӧй гряда дінын заводитчӧны Асыввывъевропейскӧй равниналӧн медся гырысь юяс: Волга, Днепр, Рытыввыв Двина, Нева бассейнлӧн притокъясыс.
Среднерусскӧй вывтас вылын заводитчӧны Днепрлӧн шуйга вожъясыс, Дон, Донец, Ока.
Севернӧй увалъяс вылын — Волгалӧн шуйга да Войвыв Двиналӧн веськыдвыв вожъясыс.
Разнӧй бассейнса юяслӧн йывъясыс (истокъясыс) унаысь торъялӧны мӧда-мӧдсьыс сӧмын кымынкӧ километра неджуджыд местаӧн.
Тайӧн важысянь пӧльзуйтчылісны йӧзыс ветлӧм вылӧ, ӧти юысь мӧдӧ косӧдыс кыскысьӧмӧн.
Тасянь — татшӧм местаясыс шусьӧны «вӧлӧкъясӧн», да кольӧмаӧсь кар нимъясын (Волочек, Волоколамск да мук.).
Бӧрынджык вӧлӧкъяс местаӧ вӧлі кодйӧма каналъяс, сідз, шуам, Волга вӧлі ӧтлаалӧма Нева да Войвыв Двина бассейнъяскӧд.
Войвыв полосаыс СССР Европейскӧй юкӧнлӧн озырджык юяснас, лунвывса дорысь.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс совпадайтӧ ледниковӧй пуктӧмъяс (наносъяс) да мореннӧй рельеф обласьткӧд.
Унджык юясыс сылӧн заводитчӧны тыяссянь да нюръяссянь, кодъяс тані зэв уна.
Васӧд да ыркыд климат вӧсна испарениеыс тані абу ыджыд, сы вӧсна юясыс тані унджык ваа да лунвывса юясысь торъялӧм вылӧ оз сэтшӧма косьмывны гожӧмнас.
Мӧд боксянь лым сылӧмыс вӧръяс вӧсна тані мунӧ ньӧжйӧ, да тулыснас юясыс оз сэтшӧм ёна тулыны.
Рытыв войвывлӧн — Кольскӧй полуостровлӧн да Карелиялӧн юясыс, кодъяслӧн руслоясыс куйлӧны чорыд кристаллическӧй породаясын — ставыс пӧшти порожистӧйӧсь (косьтъясаӧсь).
Долинаяссӧ налысь тшӧкыда артмӧдӧны дорвыв куйлысь тыяс, кодъяс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдыскӧд протокъясӧн.
Но и кристаллическӧй массив пределъяс сайын войвыв полосаса юяслӧн порогъяс (косьтъяс) паныдасьлӧны ёна тшӧкыда.
Найӧ паныдасьлӧны Войвыв Двина, Свирь, Нева, Волхов юяс вылын, Волга йылын да мук. юяс вылын.
Лунвыв полоса босьтӧ сійӧ обласьтсӧ, кӧні паськалӧма лёсс да лёссовиднӧй суглинокъяс.
Сылӧн юясыс мӧд сикасаӧсь нин.
Заводитчӧны найӧ ключьяссянь.
Тыяс да нюръяс паныдасьлӧны сӧмын ю долинаясас, да тайӧ тыясыс лоӧны старицаясӧн (тыкӧлаясӧн).
Юясыс тані этшаджык вааӧсь войвыв юяс дорысь, да судоходнӧй юясыс абу уна.
Гырысь юяс пиысь тані заводитчӧны сӧмын Дон да Ока.
Лунвыв пӧкатын медся гырысь юясыс — Волга да Днепр — заводитчӧны войвыв юкӧнын да сэтысь жӧ босьтӧны асланыс ю вожъяс пырыс унджык васӧ.
Климат кослун вӧсна да вӧртӧмлун вӧсна лымйыс сылӧ ӧдйӧ, да тулыснас юясыс тулӧны зэв ёна: но сы пыдди ӧдйӧ бӧр косьмӧны, да ю йывъясыс гожӧмнас кольлӧны сӧмын ва гуранъяс кодьӧн, кодъяс куйлӧны орччӧн, радӧн да весиг мӧда-мӧдыскӧд оз ӧтлаасьны.
Ю долинаяс быдлаын бура тӧдчӧны да тшӧкыда найӧ артмисны ва слӧйӧдз кодйысьӧм оврагъясысь.
Руслоясыс рӧвнӧйӧсь: визулыс ичӧт да лӧнь.
Порогъяс абуӧсь, сійӧ местаяс кындзи, кӧні юясыс восьтӧны аслыныс туйсӧ Азовско-Подольскӧй массив кристаллическӧй породаяс пыр (медся гырысьӧсь Днепрлӧн порогъяс, кодъяс Днепрогэс стрӧитігӧн пырисны ва улӧ, да Лунвыв Буг вылын порогъяс).
Асыв-лунвывлань климатлӧн кослун содӧм вӧсна юяслӧн лыдыс пыр ӧтарӧ чинӧ.
Улыс течениеас Волгалӧн Сталинградсянь абу нин ю вожъясыс.
Ыджыд испарение понда чинӧ и валӧн мындаыс.
Крайньӧй асыв-лунвылын, Прикаспийскӧй увтасын, мукӧд юясыс оз весиг и волыны мореӧдзыс, помасьӧны сола тыясын либӧ нюръясын.
Юяслӧн тӧдчанлуныс.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса йӧз олӧмын юяс пыр ворслісны зэв ыджыд роль.
Ыджыд судоходнӧй юяс асланыс лӧня да плавнӧя визувтӧмнас зэв удобнӧй туйяс овмӧдчӧмъяс да вузасьӧмъяс вылӧ.
Ю йывъяслӧн мӧда-мӧдсьыс матілуныс кокньӧдӧ вуджны ӧти ю системаысь мӧдӧ «вӧлӧкъяс» пыр.
Юяс кузя важысянь мунӧ и вузасьӧм.
Медся важнӧй вузасян туйӧн вӧлі Днепр кузя туй «варягъяссянь грекъясӧдз», код вылын паськалісны сійӧ кадся гырысь вузасян центръяс — Новгород да Киев, да Волга кузя туй, код вылын Кама вом дорын ещӧ ёна важысянь на быдмис ыджыд вузасян центр — Великие Болгары.
Юяс вӧліны зэв важнӧй туйясӧн мукӧдлаӧ овмӧдчӧмъяс вылӧ да вузасьӧм нуӧдӧм вылӧ, сы вӧсна, дерт, кыскисны ас динаныс олысьяссӧ.
Миян каръяс пӧвстысь унджык юкӧныс пуксисны да быдмисны ю туйяс вылын (Киев, Москва, Рыбинск, Горький, Казань, Новгород да мук.).
Да и ӧнія кадӧ войвылын юяслӧн влияниеыс овмӧдчӧмъяс вылӧ зэв тӧдчана: посёлокъяс тані топӧдчӧны ва туйяс бердӧ, ю коластъяс (междуречьеяс) кольӧны тыртӧмӧсь, овмӧдтӧмӧсь.
Этша ваа лунвыв обласьтъясын поселениеяслӧн унджык юкӧныс юяс дорын жӧ, ва дорын.
Юяс сетӧны олысьяслы уна подсобнӧй промыслъяс (шуам, воднӧй транспорт обслуживайтӧм кузя), вердӧны найӧс асланыс чери озырлунъяснас.
Тӧлын кынмӧм юяс лоӧны медбур туйясӧн.
Коланаӧсь юяс сідзжӧ и искусственнӧй орошение вылӧ (медся нин кос Заволжьеын) да кыдзи «промышленнӧй» валӧн источникъяс, медся нин текстильнӧй да химическӧй промышленносьтлы.
Колян нэм заводитчӧмсянь, кор кутісны стрӧитавсьыны кӧрт туйяс, юяслӧн кыдз ветлан туйяслӧн тӧдчанлуныс неуна чиніс.
Юяс дугдісны лоны дзик ӧтик средствоӧн массӧвӧй грузъяс ылӧ шыблалӧм вылӧ.
Посни юясӧн дугдісны пӧльзуйтчыны дзикӧдз.
Зато электротехника паськалӧмкӧд тшӧтш ёна быдмис юяслӧн тӧдчанлуныс кыдзи энергия источниклӧн.
Прӧстӧй ва кӧлесаа мельничаясӧс вежисны турбинаа гидроэлектростанцияяс.
Ва станцияяс сетӧны ёна донтӧмджык энергия.
Бӧръя воясӧ стрӧитӧма абу этша гырысь гидроэлектростанцияяс, медсясӧ рытыв-войвылын (Волхов вылын, Свирь вылын, Нива вылын — Кольскӧй полуостровын), а сідзжӧ Кавказын.
Гырысьджык гидроэлектростанцияяс пиыс — Днепрогэс, Днепр ю порогъяс вылын.
Ещӧ вынаджык станцияяс проектируйтсьӧны Волга вылын.
Гидроэлектростанцияяс стрӧиталӧмкӧд ӧттшӧтш бурмӧдсьӧны (совершенствуйтчӧны) и ва туйяс.
Днепр ӧні кузялаыс лӧсьӧдӧма судоходнӧйӧн.
Вӧчавсьӧны проектъяс став тӧдчанаджык юяссӧ, кодъяс пырӧны тайӧ либӧ мӧд ю системаӧ (Ыджыд Волга, Ыджыд Днепр), используйтӧм йылысь.
Юяслӧн влияниеыс вузасьӧм паськалӧм вылӧ ёна содӧ гырысь каналъяс стрӧитӧм бӧрын (Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал, стрӧитчысь Волго-Московскӧй канал) да важъяссӧ паськӧдӧм бӧрын.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса став юяс пиысь медся ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун кутӧ Волга.
Сылӧн бассейныс босьтӧ быдса коймӧд юкӧнсӧ Союз Европейскӧй юкӧнлысь (1402 сюрс кв. км).
Волга ӧтувтӧ природа серти мӧда-мӧдысь ёна торъялысь обласьтъясӧс.
Сійӧ йитчӧ каналъясӧн мукӧд ю бассейнъяскӧд.
Аслас судоходнӧй ю вожъясыскӧд сылӧн ва туйыс 16 сюрс км кузя, новлӧдлӧ ас вылас дас сюрсъясӧн суднояс да вешталӧ 10 млн. тонна гӧгӧр грузъяс.
Волжскӧй бассейн пай вылӧ воӧ джын дорсьыс унджык став миян юясса паровӧй флотсьыс да джынсьыс унджык ю туйяс кузя новлӧдлан став грузсьыс.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса тыяс.
СССР границаяс пытшкын Асыввывъевропейскӧй равнина вылын эмӧсь зэв уна тыяс — посни и гырысь тыяс.
Бӧръяяс лыдын эмӧсь и медгырысь тыяс Европаас — Ладожскӧй да Онежскӧй.
СССР Европейскӧй юкӧнса тыяс юксьӧны кык группа вылӧ: рытыв-войвыв группа, кытчӧ пырӧны тыяс, кодъяс куйлӧны коркӧ йизьылӧм (оледенение) обласьтын, да лунвыв группа, кытчӧ пырӧны Чернӧй море берегъясдорса да Прикаспийскӧй увтасысь сола тыяс.
Первой группаса тыясыс куйлӧны ледниковӧй да мореннӧй рельеф обласьтын.
На пиысь сійӧ тыясыс, кодъяс куйлӧны Балтийскӧй щит гранитнӧй массив вылын, кузьмӧсӧсь, нюжалӧмаӧсь рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Валуннӧй сёйяс да лыа полосаын куйлысь тыяс неправильнӧй формааӧсь да абу джуджыдӧсь.
Медся уна тыясыс куйлӧны Валдайскӧй мореннӧй гряда ортсы дор пӧлӧныс да сійӧ продолжение кузя рытыввывлань да асыввывлань.
Мореннӧй тыяс пиысь медся ыджыдыс — Селигер.
Ледникӧн кольӧм лыа пуктӧмъяс (отложениеяс) обласьтын тыяс посниӧсь, да налӧн берегъясыс — омӧля вундассьӧм увтас нюр берегъяс.
Татшӧмӧсь тыяс: Кубенскӧй, Белӧй.
Медся гырысь тыяс ледниковӧй обласьтын — Ладожскӧй да Онежскӧй. Налӧн происхождениеыс смешаннӧй.
Берегъяссӧ налысь артмӧдӧма ледник уджӧн, а ыджыд джудждалуныс (Ладожскӧй тылӧн 223 м, Онежскӧй тылӧн 124 м), тюленьяслӧн да некымын морскӧй черияслӧн, ракообразнӧйяслӧн да моллюскъяслӧн эмлуныс да уна мукӧд признакъяс петкӧдлӧны, мый тайӧ тыясыс коркӧ вӧлі ӧтлаасьӧны морекӧд.
Ледниковӧй период бӧрын нин тані вӧлі пролив, коді вӧлі ӧтлаалӧ Балтийскӧй мореӧс Белӧй морекӧд.
Тайӧ море колясъясӧн лоӧны сідзжӧ Ильмень да Чудскӧй тыяс, а сідзжӧ и сійӧ тыясыс, кодъяс куйлӧны Онежскӧйсянь войвывланьын.
Азовскӧй да Чернӧй море побережьеса тыяс — сійӧ вӧвлӧм морскӧй заливъяс — лиманъяс, кодъяс бӧрынджык торъялісны моресьыс.
Татшӧм происхождениеаӧсь жӧ Каспийскӧй море пӧлӧн куйлысь тыяс.
Прикаспийскӧй увтасса мукӧд тыясыс лоӧны котловинаясӧн, кодъяс бӧрвылас нин тырины зэр ваӧн либӧ ю ваӧн, коді аскӧдыс вайӧ мусинсьыс выщелоченнӧй сов.
Татшӧмӧсь, тыдалӧ, и Прикаспийскӧй увтасса медся гырысь тыясыс — Эльтон да Баскунчак.
Тайӧ тыясас солыс зэв уна.
Некымын местаясын, кӧні веркӧс вылас петӧны известковӧй породаяс: Карелияын, Горьковскӧй крайын, Лунвыв Уралын паныдасьлӧны карстовӧй тыяс.
Асыввывъевропейскӧй равнинаса медса гырысь тыяс.
Плӧщадьыс кв. км-ӧн
Балтийскӧй морелӧн бассейн
Ладожскӧй 18 130
Онежскӧй 9 751
Чудскӧй... 3213
Ильмень 919
Белӧй морелӧн бассейн
Сегозеро 1 246
Топозеро 1 065
Выгозеро 861*
Ковдозеро 584
Имандра 852
Каспийскӧй морелӧн бассейн
Белоозеро 1 125
Селигер 230
Эльтон 161
Баскунчак 124
* Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал нуӧдӧм бӧрын тылӧн веркӧсыс тӧдчымӧн соді.
Кавказса юяс да тыяс.
Кавказса юяс заводитчӧны ёна вылісянь, унаысь ледникъяссянь да лымъяссянь, кодъяс вевттьӧны хребетъяссӧ.
Тайӧ зэв визув, збыль горнӧй юяс, кодъяс визув вӧснаыс некор оз кынмывлыны.
Ытваыс налӧн овлӧ гожӧмнас, кор ёна сылӧны лымъяс да йияс гӧраяс вылын.
Ваыс ёна тулӧ, сы кындзи, и зэръяс бӧрын, кор весиг быд ичӧтик ютор вермӧ вӧчны гырысь наводнениеяс.
Войвыв пӧкатса главнӧй юяс рытыввылын — Кубань да асыввылын Терек.
Кыкнаныс найӧ нуӧны уна ил, лыа да гальки да артмӧдӧны гырысь дельтаяс.
Ӧдйӧ содӧм серти Тереклӧн дельтаыс ӧдва кӧ абу первой мушар вылас; быд во сійӧ нюжалӧ морелань 100 м мында.
Татшӧмӧсь жӧ Закавказьеын медся тӧдчана юясыс: Чернӧй мореӧ усьысь Рион, Каспийскӧй мореӧ — Кура Аракскӧд.
Тыяс Кавказын зэв этша, да ыджданас найӧ посниӧсь.
Унджык тыыс Закавказьеын Армянскӧй плоскогорье вылын, гырысьджыкъясыс на пиысь — Севан, либӧ Гокча, коді куйлӧ 1925 м вылаын. Тайӧ эм ва энергиялӧн зэв ыджыд запас.
Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй увтасса юяс да тыяс.
СССР Азиатскӧй юкӧнлӧн ыджыдсьыс-ыджыд равнинаыс юксьӧ кык ыджыд бассейн вылӧ: Рытыввывсибирскӧй, кытысь ваыс визувтӧ Войвыв Ледовитӧй океанлань, да Аральскӧй, тупкӧса, кодлӧн ваясыс оз визувтны океанӧдз.
Рытыввывсибирскӧй бассейн.
Рытыввывсибирскӧй бассейн пӧшти ставнас босьтӧма ӧти ю системаӧн, Об-Иртыш системаӧн, да сӧмын асыввыв окраина пӧлӧныс визувтӧ Енисей; но шуйгавыв вожъясыс Енисейлӧн ёна посниджыкӧсь веськыдвыв вожъяс дорсьыс, кодъяс локтӧны татчӧ Асыввыв Сибирысь, Среднесибирскӧй плоскогорьесянь.
Рытыввывсибирскӧй юяс ёна панйӧны Асыввывъевропейскӧй равнинаса юясӧс кыдзи асланыс ыджда сертиыс, сідзжӧ и ва мынданас.
Кузьта сертиыс да бассейнъяс пасьта сертиыс Об да Енисей лыддьысьӧны медся ыджыд юясӧн мушар вылас.
Об-Иртыш система аслас кузьта сертиыс сетчӧ сӧмын Миссисипи-Миссурилы да Ниллы; бассейн плӧщадь сертиыс сійӧ сулалӧ витӧд местаын.
Облӧн медся ыджыд вожыс — Иртыш — панйӧ сійӧс кузьта сертиыс, но этшаджык ваа.
Рытыввывсибирскӧй юяс унджыкыс заводитчӧны гӧраяссянь да сэсянь нин нуӧны уна ва.
Рытыввывсибирскӧй увтаслӧн войвывлань лэччӧмыс зэв тӧдчытӧм, сійӧн равнина вылӧ петӧм бӧрын юяслӧн визувтӧмыс надзмӧ, да найӧ зэв ёна паськалӧны.
Облӧн да Енисейлӧн пасьтаыс шӧрас овлӧ 3–4 км-ӧдз, а низовьеас 25 км-ӧдз (Енисей) да весиг 40 км (Об).
Вомдорланьыс джудждаыс 16–20 м.
Визулыс Енисейлӧн ёнджык, местаясӧн сійӧ топӧдчӧ берегпӧлӧнса гӧраясӧн, местаясӧн вомӧнавсьӧ порогъясӧн.
Юяс тані тупкысьлӧны дырджык кежлӧ да тувсов ытваыс овлӧ ёна ыджыдджык Европейскӧй юкӧнын дорысь.
Кӧть эськӧ Уралсянь асыввывланьыс осадокъяс усьӧны этшаджык рытыввыв дорсьыс, но лымйыс сылӧ ӧдйӧджык да, юясыс ӧтпырйӧ босьтӧны уна ва.
Войвылын ваыс кайлӧ вылӧджык лунвылын дорысь: Барнаул дорын Об кайлӧ 6 м вылнаӧ, а Сургут дорын — 8 м вылнаӧ.
Йи мунӧмыс вӧчӧ гырысьджык разрушениеяс.
Гожӧмнас ичӧтджык испарение вӧсна татчӧс юяслӧн ваыс оз сэтшӧм тӧдчымӧн чинлы, кыдзи Асыввывъевропейскӧй равнинаса юясын; этша вааӧсь сӧмын Иртышлӧн некымын вожъяс лунвылын.
Ваыс, кодӧс нуӧны рытыввывсибирскӧй юяс, локтӧ лунвывсянь войвылӧ шоныдджыкӧн. Сы понда гырысь юяс шонтӧны не сӧмын ассьыныс берегъяссӧ, но и сы бердын куйлысь море юкӧнъяссӧ.
Об заводитчӧ СССР пределъясын, Алтай ледникъясын, Енисей — Монголияын.
Енисей панйӧ Обӧс ва мынданас, но ичӧтджык бассейн пасьта сертиыс.
Енисей да Об пӧшти кузялаыс судоходнӧйӧсь.
Юяс, торъя нин кывтыдас (низовьеас) озырӧсь чериӧн, а йывланьыс, медсясӧ Енисей, озыр энергия гырысь запасъясӧн.
Юяслӧн тӧдчанлуныс странаӧс йӧзӧн овмӧдӧмын (заселитӧмын) петкӧдчӧ тані ёнджыка Асыввывъевропейскӧй равнина вылын дорысь.
Дзик сэн моз жӧ сиктъяс, каръяс куйлӧны ю берегъяс пӧлӧн, а ю коластъясыс, торъя нин войвылын, зэв омӧля овмӧдӧма йӧзӧн.
Сибир войвылын юяс ӧні на лоӧны дзик ӧти туйясӧн.
Юяслӧн тӧдчанлуныс ӧнія кадӧ ёна соді Войвыв морскӧй туй лӧсьӧдӧм вӧсна да кӧрт туйяс лӧсьӧдӧм вӧсна, кодъяс кузя нуӧны-вайӧны груз берегъяс дорӧ.
Рытыввывсибирскӧй юяслӧн вожъясыс ыджданас да ва мынданас тшӧкыда панйӧны Европейскӧй юкӧнса гырысь юясӧс, артмӧдӧны тшӧкыд да уна вожъяса сеть, а водоразделъясыс ляпкыдӧсь да ньывкӧсь.
Тайӧ сетӧ позянлун кокниа ӧтлаавны ӧти ю системаӧс мӧдкӧд.
Рытыввыв Сибирлӧн тыяс.
Уралсянь рытыввылын да асыввылын Обӧдз, войвыв широта 57°-сянь да 50°-ӧдз кыссьӧ полоса, кӧні куйлӧны зэв уна тупкӧса (непроточнӧй) тыяс.
Пасьтаыс налӧн шоча овлӧ 10–15 км сайӧ, унджыкысьсӧ 1–2 км-ӧдз сӧмын.
Ваыс налӧн кӧн преснӧй, кӧн сола, кӧн курыд-сола, мукӧддырйи овлӧ весиг сідз, мый разнӧй сов состава тыяс куйлӧны орччӧн.
Унджыкысьсӧ найӧ овлӧны блюд сямаӧсь.
Тайӧ тыяс пӧвстысь медся ыджыдыс Чаны (3000 кв. км гӧгӧр) абу джуджыдджык 10 м-ысь; ваыс сэні местаясӧн преснӧй, местаясӧн солакодь.
Тыяслӧн артмӧмыс, тыдалӧ, относитчӧ ледниковӧй бӧрся периодӧ, кор йи сылӧмысь лоӧм потокъясыс кодйисны котловинаяс, кодъясын ӧні куйлӧны гырысьджык тыясыс.
Тыяслӧн абу ӧткодь солалуныс, да найӧ ваын совъяслӧн уна сикаслуныс висьтавсьӧ неӧткодь (неоднороднӧй) породаяснас, кодъяс пӧвстын куйлӧны тыясыс.
Алтайын, Кавказын моз жӧ, тыясыс этша.
Ёнджыка тӧдчанаыс на пиысь — Телецкӧй (200 кв. км-ысь унджык) — сбросовӧй происхождениеа.
Сэсянь петӧ ю Бия — Облӧн истокъяс пиысь ӧти.
Мӧд ыджыдджык ты — Зайсан; сы пыр визувтӧ Иртышлӧн ю йылыс.
Аральскӧй бассейн.
Аральскӧй бассейн — мушар вылын ыджыдсьыс-ыджыд бессточнӧй бассейн.
Плӧщадьыс сылӧн 2 млн. кв. км-ӧдз.
Тані визувтысь юяс усьӧны либӧ гырысь тыясӧ (Амударья да Сырдарья — Аральскӧй мореӧ, Или — Балхашӧ), либӧ вошӧны да бырӧны лыаяс пиӧ (Чу, Зеравшан, Мургаб, Теджен).
Медся гырысьясыс на пиысь заводитчӧны Памиро-Алай да Тянь-Шань горнӧй системаяссянь да босьтӧны васӧ паськыд лымъяссянь да ледникъяссянь.
Войвылын степнӧй юяс заводитчӧны источникъясысь да помасьӧны неыджыд разливъясӧн либӧ тыясӧн.
Горнӧй юяс верховьеясас зэв бурнӧйӧсь да уна вааӧсь.
Мыськан-нуан выныс налӧн зэв ыджыд.
Асланыс йылас на, горнӧй юкӧнас, найӧ зэв гудырӧсь, ваыс вижов-коричневӧй рӧма. А увланьыс гудырлуныс век ӧтарӧ содӧ, ӧд небыд породаясыд мыськысьӧны нӧшта кокньыдджыка.
Во чӧжӧн петкӧдан гудыр лыд серти Амударья панйӧ Нилӧс.
Ю руслоас куйлӧны уна діяс, кодъяс тшӧкыда вежлалӧны ассьыныс положениесӧ.
Ытваыс овлӧ гожӧмнас, кор гӧраяс вылын сылӧны лымъяс да заводитчӧны зэръяс.
Волга ни Днепр оз вермыны сетны представление, мый сійӧ сэтшӧм Амударья юыс.
Амударья сэтшӧм паськыд, мый мӧдар берегыс омӧля тыдалӧ, быттьӧ ру пиын.
Тайӧ гӧрдов сёй ваыс визувтӧ юр бергӧдчӧм ӧдӧн.
Кӧнсюрӧ ваыс пуӧ да жваркйӧ пӧртйын моз.
Абу дивӧ, мый увтас пустыняясын Амударьяӧн кодйӧм руслоыс оз пыр вермы кутны тайӧ вынйӧра потоксӧ.
Тыдавтӧм помкаястӧг Аму друг заводитӧ кырӧдавны берегсӧ, унджыкысьсӧ веськыдсӧ.
Ӧти бӧрся мӧд гылалӧны ваас му глыбаяс, а сыкӧд тшӧтш и мый вӧлі берег вылас лэбзьӧ сэтчӧ жӧ.
Амударья — медся ыджыд ю Шӧр Азияса юяс пӧвстын; Асыввывъевропейскӧй равнинаса юяс пӧвстысь сійӧ сетчӧ сӧмын Волгалы; сы бӧрын ыджда сертиыс — Сырдарья да Или.
Тӧвнас низовьеясыс тайӧ юяслӧн тупкысьлӧны йиӧн.
Аральскӧй юяслӧн тӧдчанлуныс.
Аральскӧй бассейн лунвыв юкӧнса юяс населениелы асланыс тӧдчанлун сертиыс торъялӧны СССР-са мукӧд юясысь.
Кыдзи став жар да кос климата странаясын, земледелие позяна сӧмын искусственнӧй орошениеӧн.
Кор кӧсйӧны тӧдмавны видз-му вӧдитны позяна пределсӧ, то арталӧны оз мусӧ, а васӧ.
Некымын юясысь ваыс ставнас рӧскодуйтсьӧ орошение вылӧ.
Татшӧмӧсь Теджен, Мургаб, Зеравшан.
Юяс тані му вӧдитӧм вылӧ сетӧны не сӧмын ва, но и плодороднӧй ил удобрение вылӧ. Илыс пуксьӧ ваысь муяс вылӧ найӧс орошайтігӧн.
Шӧр Азияса юяс асланыс вылыс горнӧй юкӧнас нуӧны ва энергия зэв ыджыд запасъяс.
Найӧ стремительнӧй потокъяс вылын позьӧ стрӧитны зэв вына электростанцияяс.
Шӧр Азияса юяс медся омӧля туйӧны транспорт вылӧ.
Туранскӧй увтасса тыяс.
Аральскӧй бассейнын эмӧсь и зэв гырысь тупкӧса (непроточнӧй) тыяс: Аральскӧй море (67.962 кв. км), Балхаш (18740 кв. км), Иссык-Куль (5895 кв. км).
Увтас войвыв юкӧнас эмӧсь уна посни тыяс, торъя нин Аральскӧй моресянь войвывланьын.
Эмӧсь тыяс и Памир вылын.
Аральскӧй море — мушар вылын медгырысь тыяс пиысь ӧти.
Но сылӧн медджуджыдіныс сӧмын 68 м.
Ваыс сыын сола, но солалуныс век жӧ ичӧтджык Каспийскӧй мореын дорысь.
Рытыввыв да рытыв-войвыв берегыс, кӧні петӧ плато Усьтюрт, джуджыд да крут; асыввылыс да лунвылыс — увтас; войвыв берег пӧлӧн тӧвнас тыыс тупкысьлӧ йиӧн.
Балхаш, сійӧ ыджыдлун вылӧ видзӧдтӧг, — зэв ляпкыд ты, 11–20 м джуджда.
Аральскӧй мореын моз жӧ тані рытыввыв и войвыв берегъясыс крутӧсь да тэчсьӧмаӧсь кристаллическӧй породаясысь; лунвыв берегыс лыаа да увтас.
Ваыс пӧшти преснӧй, но юӧм вылӧ век жӧ оз туй.
Балхаш берегвывса Коунрадын зэв ыджыд меднӧй комбинат строительство вылын юан васӧ вайӧны бокысь либӧ перерабатывайтӧны тыса васӧ специальнӧй опреснительясын.
Асыввыв Сибирса да Дальньӧй Востокса юяс да тыяс.
Асыввыв Сибир юкӧ ассьыс ваяссӧ кык бассейн костын.
Унджык юясыс сылӧн визувтӧны войвылӧ Войвыв Ледовитӧй океанлань, этшаджыкыс — асыввылӧ Тихӧй океанлань.
Ледовитӧй океанлань ваыс визувтӧ кык ыджыд система кузя — Енисей да Лена кузя да ещӧ уна мукӧд посниджыкъяс кузя, но, Европейскӧй масштаб серти кӧ, век жӧ на гырысь юяс кузя.
Енисей да Лена костын усьӧны Хатанга, Анабар, Оленек юяс, Лена да Берингов пролив костын — Яна, Индигирка, Колыма.
Енисей, коді визувтӧ Рытыввывсибирскӧй увтас асыввыв окраинатіыс, кольӧ Асыввыв Сибир предел сайын, но сылӧн зэв гырысь вожъясыс Ангара, Средньӧй да Нижньӧй Тунгускаяс дзоньнас визувтӧны Асыввыв Сибирті.
Да и ачыс Енисейыс аслас ыджыд визув сертиыс ёнджыка мунӧ асыввывсибирскӧй юяслань.
Тихӧй океанлань визувтӧ сӧмын ӧти зэв ыджыд ю — Амур да уна посни берегпӧлӧнса юяс, кодъяс пиысь тӧдчанджыкыс Анадыр Чукотскӧй полуостров вылын.
Асыввыв Сибирса юяс.
Асыввыв Сибирса юяс тӧдчымӧн торъялӧны рытыввывсибирскӧй юясысь.
Асыввыв Сибирын муыс кынмалӧма ёнджыка рытыввылын дорысь. Та понда ваыс му пиас этшаджык пырӧ да визувтан ваыс гожӧмнас содӧ.
Уна юясын эмӧсь порогъяс (косьтъяс).
Кӧдзыд климат вӧсна юяс сёрӧнджык петӧны йи улысь, да навигация кадколастыс чинӧ.
Асыввыв Сибирын медся ыджыд ю — Лена.
Сійӧ сулалӧ ӧти радын Об да Енисейкӧд кыдзи кузьта да бассейн пасьта сертиыс, сідз жӧ и ва мында сертиыс.
Якутск бердын пасьтаыс сылӧн 30 км-ӧдз, код пиысь 3-ыс воӧ главнӧй русло вылас, а ӧстальнӧйыс протокъяс да діяс вылӧ.
Алдан да Вилюй устьеяс костын пасьтаыс сылӧн 30 км-ысь паськыдджык.
Кузьта сертиыс Леналӧн вожъясыс панйӧны уна асыввывъевропейскӧй юясӧс (Вилюй — 2112 км, Алдан — 1867 км).
Лаптевых мореӧ усигӧн Лена артмӧдӧ ыджыд дельта, коді панйӧ Волгалысь дельтасӧ 3 пӧв (20 сюрс кв. км-ысь ыджыдджык).
Дельта протокъяс ляпкыдлун вӧсна Ленаӧ моресянь сибавны зэв сьӧкыд.
Став Сибирса юяс пӧвстысь Лена медся живописнӧй; сылӧн дикӧй мичлуныс чуймӧдӧ аслас причудливосьтнас.
Кыкнан берегыс гористӧй.
Ӧтилаын найӧ лэччӧны крута, кыркӧтшалӧмӧн да тэчсьӧны гӧрд песчаникысь, мӧдлаын кыссьӧны гыалӧмӧн.
Песчаниксӧ быттьӧ пукталӧма морт киӧн, сэтшӧм правильнӧя тэчсьӧмаӧсь плитаясыс.
Дзик ю весьтас, обрыв улын, векньыдик карниз кузя гартчӧ бечевник.
Веськыд ньывъяс да ниа пуяс радӧн лепитчӧны обрыв пӧлӧн.
Гӧрд песчаника стенъясыс вежсьылӧны гыалан руд гранитнӧй массивъясӧн.
Глыбаяслӧн торъя ёсь йывъясыс скӧра мыччысьӧмаӧсь, копыртчӧмаӧсь дзик ю весьтас.
А водзын мунӧны уна рӧма шиферлӧн пластъяс, кодъяс сетӧны берегыслы мойд кывъясса кодь серпас.
Енисей вожъяс пиысь медыджыдыс — Ангара, коді петӧ Байкал тыысь.
Ангара нуӧ васӧ унджык Енисей дорысь да торъялӧ зэв ыджыд визувлуннас.
Ён визув вӧсна сійӧ кынмӧ зэв сёрӧн, дай йиыс лоӧ первойсӧ пыдӧсас.
Руслосӧ зырӧмӧн, тайӧ пыдӧсса йиыс вӧчлывлӧ тӧдчана наводнениеяс зэв не пӧраӧ, тӧвнас.
Ангаралӧн тувсов ытваыс оз овлы.
Ангара вомӧнавсьӧ порогъясӧн; на вылын эмӧсь гидравлическӧй энергиялӧн зэв ыджыд запасъяс.
Тані позьӧ шедӧдны электроэнергия 10 пӧв унджык Днепрогэсын дорысь.
Колымаын «полярнӧй» юлӧн аслыспӧлӧслунъясыс тӧдчӧны медся ёна.
Гожӧмнас визувтан ваыслӧн объёмыс 4000 куб. м секундӧн (Неваын 3000 куб. м), а тӧвнас сійӧ усьӧ 30 куб. м-ӧдз секундаӧ; визувлӧн ӧдыс тӧвнас зэв ичӧт — 0,1 км-ӧдз часӧн.
Юлӧн татшӧма надзмӧмыс овлӧ кын му вӧсна, мый понда оз кут локны грунтӧвӧй ва, кодъяс сетӧны васӧ миян юяслы.
Тулыснас, кор заводитчӧ ваыс туны лым сылӧмысь, лоӧны ыджыд заторъяс, да валӧн джудждаыс кайлывлӧ 16 м-ӧдз.
Колыма вомдорланьыс мездысьӧ йиысь сӧмын юнь тӧлысь джынйын.
Асыввывсибирскӧй юяслӧн тӧдчанлуныс кыдзи туйяслӧн ичӧтджык рытыввывсибирскӧй юяслӧн дорысь.
Ангара и Тунгускаяс вомӧнавсьӧны порогъясӧн;
Лена, Колыма да мукӧд полярнӧй юяс визувтӧны зэв этша йӧза местаясӧд.
Навигация кадколастыс овлӧ ставыс 110–120 лун.
Ӧнія кадӧ лӧсьӧдчыссьӧ веськыд йитӧд Лена бассейн да европейскӧй войвыв костын, ӧтар боксянь, да Дальньӧй Восток костын — мӧдарсянь.
Асыввыв Сибир юясын эмӧсь зэв гырысь ва энергия запасъяс.
Асыввыв Сибирса тыяс.
Асыввыв Сибирын куйлӧ сӧмын ӧти ыджыд пресноводнӧй ты — Байкал.
Плӧщадь сертиыс (34 сюрс кв. км) сійӧ босьтӧ квайтӧд места мушарвывса тыяс пӧвстын, но панйӧ ставсӧ джуджда сертиыс (1741 м), да Каспийскӧй море кындзи, — ва мында сертиыс.
Байкаллӧн котловинаыс — сбросовӧй происхождениеа.
Ваыс торъялӧ зэв ыджыд югыдлуннас, да температураыс сылӧн оз зэв ёна шыблась.
250 м джудждаын температураыс во гӧгӧр сулалӧ +3,2°.
Кынмӧ Байкал январ заводитчигӧн, воссьӧ май первой джынйын.
Байкалын эмӧсь кутшӧмсюрӧ морскӧй пемӧсъяс: тюлень да некымын морскӧй черияс.
Амурскӧй бассейн.
Амур — зэв ыджыд ю.
Кузьтаыс сылӧн 4478 км, бассейнлӧн плӧщадьыс — 1,9 млн. кв. км.
Амур шӧр юкӧнтіыс мунӧ СССР да Манчжурия кост государственнӧй граница.
Амур торъялӧ мукӧд сибирскӧй юясысь сійӧн, мый сылӧн оз овлы тувсов ытваыс.
Тулыснас ытваыс оз овлы сы понда, мый лымйыс усьлӧ зэв этша, а тулысыс кыссьӧ кузя.
Зато гожӧмнас, кор сылӧны гӧраяс вылын лымъяс да заводитчӧны ён зэръяс, ваыс ёна тулӧ.
Благовещенск дорын валӧн джудждаыс кайлӧ 10 м. вылӧ.
Гожся ытваыс заводитчӧ зэв ӧдйӧ, сылӧн ыдждаыс мукӧддырйи овлӧ бедствие сяма.
Амур усьӧ ляпкыдик Амурскӧй лиманӧ — Охотскӧй море юкӧнӧ.
Дальньӧй Востоклы Амурлӧн тӧдчанлуныс кыдз туйлӧн зэв ыджыд.
Сійӧ вожъяс пиысь медся тӧдчанаӧсь Зея да Уссури.
Уссури бассейнын куйлӧ ыджыд, но неджуджыд ты Ханка (4000 кв. км гӧгӧр).
Уссури да Ханка ты кузя мунӧ СССР да Манчжурия кост государственнӧй граница.
Амур зэв озыр чериӧн.
Чери мынданас да уна сикаслуннас сійӧ панйӧ став мукӧд юяссӧ Союзысь.
СССР Азиатскӧй юкӧнса да Закавказьеса гырысьджык тыяс.
Плӧщадьыс кв. км-ӧн.
Аральскӧй море .... 67 962
Байкал .... 34 168
Балхаш .... 18 740
Иссык-куль .... 5 895
Ханка .... 3 936
Чаны .... 3 619
Зайсан .... 2 259
Севан (Гокча) .... 1489
СССР-са юяслӧн сравнительнӧй ыдждаыс.
Кузьтаыс км-ӧн
Бассейнлӧн плӧщадьыс сюрс кв. км-ӧн
Балтийскӧй морелӧн бассейн:
Нева 75 252
Белӧй морелӧн бассейн:
Войвыв Двина 1 255 362
Эжва 1 105 122
Баренцово морелӧн бассейн:
Печора 1 647 320
Чернӧй морелӧн бассейн:
Днепр 2 139 511
Кубань 622 60
Азовскӧй морелӧн бассейн:
Дон 1 808 450
Каспийскӧй морелӧн бассейн:
Волга 3 700 1 402
Кама 1 820 524
Ока 1 261 259
Урал 2 327 189
Кура 1 279 220
Аральскӧй морелӧн бассейн:
Амударья 2 512 509
Сырдарья 2 865 265
Войвыв Ледовитӧй океанлӧн бассейн
Об (Иртышкӧд) 5 206 2 940
Иртыш 3712 1 046
Тобол 1 291 389
Ишим 1 792 132
Енисей 4 011 2549
Ангара (Байкалкӧд) 2 848 501
Нижньӧй Тунгуска 2 699 476
Оленек 1 366 270
Лена 4 599 2 582
Алдан 1 867 584
Вилюй 2112 478
Колыма 1 787 595
Тихӧй океанлӧн бассейн:
Амур (Аргунькӧд) 4 478 1 937
Зея 1 159 229
Уссури 769 188
СССР-са мореяс бассейнъяслӧн сравнительнӧй ыдждаыс.
Плӧщадьыс сюрс кв. км-ӧн.
Войвыв Ледовитӧй океан .... 11000
Баренцово да Белӧй .... 1 065
Балтийскӧй .... 261
Чернӧй .... 484
Азовскӧй .... 512
Каспийскӧй море .... 3 000
Аральскӧй море (да Аральскӧй увтасса бессточнӧй тыяс) 1 926
Тихӧй океан .... 2434
Войвыв мореяс вылӧ общӧй лыднас воӧ 12 млн. кв. км, Атлантическӧй океан мореяс вылӧ — 1,2 млн. кв. км, Тихӧй океан мореяс вылӧ — 2,5 млн. кв. км да пытшкӧсса бассейнъяс вылӧ — 5 млн. кв. км гӧгӧр.
VII.
БЫДМӦГЪЯС, МУСИНЪЯС ДА ЖИВОТНӦЙ МИР.
Доледниковӧй да ледниковӧй эпохаяс.
Ледниковӧй водзвывса геологическӧй эпохаӧ Асыввывъевропейскӧй равнина да Сибир вӧліны озырджыкӧсь быдмӧгъясӧн ӧнія серти.
Кыдзи петкӧдлӧны ископаемӧй колясъяс, весиг ылі войвылын быдмылісны лыска да паськыд коръяса гырысь пуяс, сэтшӧм кодьӧсь жӧ, кутшӧмъяс паныдасьлӧны ӧні Закавказьеын, Калифорнияын да Японияын.
Ӧнія Одесса дінын сійӧ кадын быдмылісны весиг пальмаяс.
Животнӧйяс пиысь тані вӧліны слӧнъяс, носорогъяс, бегемотъяс, гиенаяс, мӧд ногӧн кӧ, сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс ӧні олӧны сӧмын шоныд странаясын.
Тыдалӧ, мый и климатыс сэки тані вӧлі шоныд.
Ледниковӧй эпоха пуксьӧмсянь, кыдз быдмӧгъяслӧн, сідз жӧ и животнӧй мирлӧн олан условиеясыс вужвыйӧныс вежсисны.
Климатыс лои кӧдзыдджык да васӧдджык.
Вевттьысисны йиӧн не сӧмын став рытыв-войвыв Европаыс да Сибирлӧн войвыв юкӧныс, но и сійӧ кад кежлас лунвылын кыптӧм зэв джуджыд хребетъяс вевттьысисны кыз ледникъясӧн.
Воддза эпохаса озыр да мича быдмӧгъясыс кӧдздӧдӧм вӧсна бырины да колины сӧмын медся бур климатическӧй условиеяса местаясын, ылын ледник дорсяньыс: рытыввыв Закавказьеын да Каспийскӧй море рытыв-лун побережьеын Талышын, мыйкӧ мында Кавказскӧй да Крымскӧй гӧраяс пӧкатъясын, Шӧр Азия гӧраясын да Уссурийскӧй крайын.
Быдмӧгъяскӧд тшӧтш бырины и сійӧ эпохаса животнӧйяс.
Сэкся быдмӧгъяс пыдди ледник окраинаясын кутісны быдмыны кӧдзыд климатӧ вочасӧн приспособитчысь быдмӧгъяс, кодъяс ӧні эмӧсь войвылын; туруна быдмӧгъяс, карликовӧй пуяс — кыдз да бадь.
Ледник бӧрыньтчӧм бӧрын прӧстмӧм местаясас кутісны быдмыны разнӧй местаясысь татчӧ вуджӧм пуяс: коръя пуяс — рытыввылысь, Рытыввыв Европаысь, лыска пуяс — Монголияысь да Алтайысь, Алтай предгоръеясысь да Кавказысь вуджисны степнӧй быдмӧгъяс да пустыняясса быдмӧгъяс.
Климатыс лои омӧльджыка васӧдӧн да сы вӧсна вежсисны быдмӧгъяс и Крым, Кавказ да Шӧр Азия горнӧй хребетъяс пӧкатъясын.
Тадзӧн, вочасӧн Союз территория ыджыдджык шӧр юкӧныс вевттьысис вӧръясӧн; лунвылын, кӧні вӧлі ёнджыка кос, артмисны степъяс, а Шӧр Азияын — пустыняяс.
Ледниковӧй эпохаса быдмӧгъяс вешйисны войвылӧ, кӧдзыдджык обласьтӧ, кӧні вевттисны ӧнія тундраӧс, а сідзжӧ босьтісны горнӧй хребетъяслысь йывъяссӧ, кӧні климатическӧй условиеяслӧн эм уна ӧткодьыс войвывкӧд.
Но и ледниковӧй эпоха бӧрын вӧлаліны климатлӧн вежласьӧмъяс, мый вӧсна вежласисны и быдмӧгъясыс.
Медвойдӧрсӧ пуяс пиысь овмӧдчисны кыдз да пипу, сэсся на дінӧ содісны пожӧм, коз, дуб, липа, клён.
Миян кадся эпохаӧ лои климатлӧн мыйкӧ мында кӧдзалыштӧм да васӧдлунлӧн содӧм, мый вӧсна быдмӧг зонаясыс вешйӧны лунвывлань, мӧд ногӧн кӧ — тундра зырӧ вӧрсӧ, а вӧрыс степсӧ.
Ледник бӧрыньтчӧм бӧрын нин миян территория вылын олысь животнӧйяс вӧліны уна пӧлӧсӧсь; мукӧдыс на пиысь бӧрынас куліны: гӧна мамонтъяс, носорогъяс, дикӧй ӧшъяс, тигръяс, кӧръяс.
Мукӧд местаясас сюравлӧны налӧн колясъясыс, шуам Москва бокысь сюрлі мамонтлӧн дзонь скелет.
Быдмӧгъяслӧн, мусинъяслӧн да животнӧй мирлӧн зонаяс серти юксьӧм.
СССР-лӧн став территорияыс быдмӧгъяс, животнӧй мир да мусинъяс состав да характер сертиыс ӧнія кадӧ юксьӧ кымынкӧ зона вылӧ.
Зонаяс нюжалӧны широтнӧй направлениеӧн, ӧтиксӧ мӧдӧн вежӧмӧн, войвывсянь лунвылӧ климатическӧй условиеяс вежласьӧм серти.
Войвыв Ледовитӧй океансянь заводитӧмӧн, зонаяслӧн пӧрадокыс татшӧм: 1) тундра зона, 2) вӧра зона, 3) степъяслӧн зона, 4) пустыняяслӧн да джынвыйӧ пустыняяслӧн зона Каспийскӧй да Аральскӧй мореяс гӧгӧр.
Торъя зонаяс костын абу резкӧя тӧдчан границаыс, а найӧ вуджӧны ӧтисянь мӧдас вочасӧн.
Быд зоналӧн эмӧсь аслас торъялана быдмӧгъяс, аслас мусинъяс да аслас животнӧй мир.
Став индӧм зонаясас сэні олысь животнӧй мирыс да быдмӧгъясыс овмӧдчисны, паськалісны ледниковӧй эпоха бӧрас нин.
Союз территория медся лунвылас — Крым лунвыв берегас, Кавказ Черноморскӧй побережье вылын (Колхида), Каспийскӧй море рытыв-лунвыв побережье вылын, Шӧр Азия горнӧй хребетъяс пӧкатъясын да Аральскӧй увтасын, Дальньӧй Востокын, Уссури ю кузя — торъя кусӧкъясӧн куйлӧны (располагайтчӧны) витӧд зоналӧн — субтропическӧй быдмӧгъяс зоналӧн юкӧнъяс.
Тайӧ зоналӧн быдмӧгъясыс да животнӧй мирыс эм важсяджык, доледниковӧй эпохаса быдмӧгъяслӧн да животнӧй мирлӧн коляс.
Найӧ колины сэні, кӧні климатическӧй условиеясыс вежсисны медся омӧля.
Горнӧй хребетъяс асланыс пӧкатъяс улысса юкӧнъясас вевттьысьӧмаӧсь сійӧ зонаса быдмӧгъясӧн, кутшӧм зонаын найӧ куйлӧны; вылыса юкӧнъясас, море уровеньсянь найӧ джуджда серти да местаяс широта серти, — быдмӧны торъялана высокогорнӧй быдмӧгъяс, кодъяс пӧшти ӧткодьӧсь став горнӧй хребетъяслы.
Но высокогорнӧй обласьтъяслӧн животнӧй мирыс разнӧй горнӧй странаясын абу жӧ ӧткодь.
Тундра зона.
Тундра занимайтӧ Ледовитӧй океанлысь берегъяссӧ да кытъястікӧ діяссӧ.
Заводитчӧ сійӧ рытыввылын, Кольскӧй полуостров побережье вылын, кымынкӧ дас километр пасьтаа векньыдик полосаӧн, асыввывланьыс паськалӧ да Урал дінын сылӧн пасьтаыс лоӧ нин 250 км гӧгӧр.
Сибирын тундра босьтӧ ещӧ ыджыд пространство.
Рытыввыв Сибирын сійӧ пырӧ лунвылӧджык полярнӧй кругсянь, а Дальньӧй Востокын, Камчаткаӧс материкыскӧд йитысь перешеекын, лэччӧ весиг войвыв широта 60°-ӧдз.
Тундра босьтӧ зэв ыджыд пространство — 2,3 млн. кв. км, мӧд ногӧн кӧ, Союзса став территориялысь 15%.
Тундралӧн главнӧй торъялана чертаыс — муыслӧн векыся кынмӧм да сы вӧсна вӧртӧмлун.
Тані вермӧны быдмыны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн вужъясыс оз пыдӧ пырны мусинмас.
Тундра веркӧссӧ артмӧдысь породаясыс пыр кынӧсь да удитлӧны сылыштлыны дженьыдик гожӧмнад сӧмын вылыссяньыс зэв ляпкыдика.
Джуджыдджыка да регыдджык сылӧ лыа (1½ м-ӧдз), медся ньӧжйӧ да этшӧ — торф (40 см-ӧдз).
Тундраын тӧлыс зэв кузь да кӧдзыд, гожӧмыс дженьыд да кӧдзыд, кӧть эськӧ полярнӧй луныд и зэв кузь.
Вося шӧр температураыс 0°-ысь улынджык, медся шоныд тӧлысьыслӧн шӧр температураыс абу вылынджык +10°-ысь да весиг гожӧмын овлӧны пужъяс.
Осадокъяслӧн лыдыс абу уна: (300–200 мм); сы вӧсна, мый гожӧмыс кӧдзыд, ваыс пӧшти оз косьмы, кольӧ места вылас, артмӧдӧ нюръяс да чукӧрмӧ уна сюрс лыда посньыдик гӧпъясын.
Осадокъяс усьӧны равномернӧя — енэжыс пӧшти пыр вевттьыссьӧма кымӧръясӧн.
Тшӧкыда овлӧны туманъяс, медся нин море бокас; гожӧмнас коркӧ зэв нин шочиника температураыс кыптывлӧ 15–20°-ӧдз.
Лымъя кадыс зэв кузь (280 лунӧдз), но лымйыслӧн джудждаыс абу ыджыд (40-сянь 60 см-ӧдз).
Кынмӧм мусин кындзи быдмӧгъяслы зэв ёна торкӧны кӧдзыд тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны ыджыд вынӧн.
Тӧвъясысь дорйысьӧм могысь пу быдмӧгъяс вольсасьӧны му пӧлӧныс, турун быдмӧгъяс — артмӧдӧны «пӧдушкаяс».
Ставыс — весиг листъяслӧн формаыс, кодъяс тшӧкыда гартыштчӧмаӧсь трубкаӧ, — приспособитӧма сы вылӧ, медым чинтыны испарениесӧ.
Пӧшти став быдмӧгъясыс тундраын — уна восяяс, да кӧйдысъясыслӧн воӧмыс (созревайтӧмыс) унаысь мунӧ дзордзалӧм бӧрас мӧд вонас.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧмыс мунӧ зэв ньӧжйӧ.
Пу пӧрӧдаяс пиысь кӧнсюрӧ паныдасьлӧны карликовӧй полярнӧй бадьяс да кыдзьяс, кодъяс топӧдчӧны му бердас.
Изъя да лыаа кос участокъяс вылын быдмӧны лишайникъяс, кодъяс пиысь яла (шусьӧ «кӧр нитшӧн») лоӧ главнӧй сёянторйӧн войвыв кӧрлы, а сідзжӧ войвыв вотӧс кустъяс: чӧд, мырпом, чӧдлач, пув.
Васӧд увтас местаясӧ быдмӧны нитшъяс, эжӧръяс да турипув.
Ӧтсяма, руд, гажтӧм тундра ловзьылӧ сӧмын дженьыдик гожӧмын, кор лунвылӧ бана пӧкатъясын паныдасьлӧны мича рӧмӧн дзордзалысь быдмӧгъяс.
Тундраса дзордзалысь быдмӧгъяслӧн дзоридзьясыс зэв уна, синмӧ шыбитчан рӧмаӧсь да гырысьӧсь; дзоридзьясыс быдмӧны позтыръясын сэтшӧм сука, мый артмӧдӧны мусин пемыд фон вылас быттьӧ уна рӧма букетъяс.
Дзоридз позтыръяс тундраын быдмӧны ӧта-мӧдсяньыс зэв ылын, но гырысьӧсь да синмӧ шыбитчанаӧсь. Та вӧсна насекомӧйяс, кодъяс вуджӧдалӧны пыльцаяссӧ, вермӧны аддзыны найӧс ылісянь.
Но тундраыд абу ӧткодь аслас став пасьталаас.
Медся гӧль быдмӧгыс — ылӧ войвылӧ петысь скалистӧй діяс вылын, сідз шусян арктическӧй тундраын.
Быдмӧгыс тані паныдасьлӧ торъя чукӧръясӧн да дерновикъясӧн, кустарникъясыд ньӧти абу.
Европейскӧй да рытыввывсибирскӧй тундраын ыжыд пространство босьтӧ пятнистӧй тундра, кодлӧн веркӧсыс тупкыссьӧма дзик куш сёйӧд пятнаясӧн ыджданас тӧрелкасянь да кӧлесаӧдз, кӧні абу некутшӧм быдмӧг.
Матӧджык лунвывлань паныдасьлӧ бугристӧй тундра.
Бугоръясыс (мылькъясыс) овлӧны 3-сянь 5 м судтаӧдз да вомӧнногыс 5-сянь 25 м-ӧдз.
Главнӧй массаыс налӧн нитшъясысь — торфъясысь да мукӧдыс.
Бугоръясыс артмӧны вутшъясысь, быдсяма быдмӧгъяс, медсясӧ мырпом вужъяс паськалӧм вӧсна.
Бугоръяс костас куйлӧны чукыль-мукыльяса сёнъяс — «ерсейяс», кодъяс тырӧмаӧсь ваӧн либӧ пӧрӧмаӧсь васӧд нитшка нюръясӧ.
Тундраын мусинлӧн артмӧмыс мунӧ лишнӧй васӧд (влага) условиеясын.
Веркӧсас векджыксӧ чукӧрмӧ торфянистӧй слӧй да тундралӧн мусинъясыс — торфа-нюра мусинъяс.
Кызтаыс мусин слӧйыслӧн абу ыджыд, сӧмын 3–5 см.
Лунвылас тундралӧн абу резкӧй границаыс.
Тундрасянь вӧрӧ вуджӧмыс мунӧ вочасӧн.
Первой паныдасьлӧны ӧтка посньыдик пуяс, сэсся найӧ ӧтлаасялӧны чукӧръясӧ либӧ быдса діясӧ.
Тайӧ вӧр діясыс пыр вочасӧн ыдждӧны лунвывлань, кытчӧдз, медбӧрын, вевтыртысьнас оз ло вӧрыс, кӧні ачыс тундраыс лоӧ нин сӧмын торъя пятнаясӧн.
Тундра да вӧр костас вуджан полосаыс шусьӧ вӧра тундраӧн.
Вӧра тундраын быдмысь пуяс шензьӧдӧны асланыс ичӧтлуннас да вӧсньыдик чукля стволъяснас да лапъяснас, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь тошъяса лишайникъясӧн.
Унаысь пуясыс, мыйкӧ джудждаӧдз кыптӧм бӧрын, дугдӧны вывлань быдмӧмысь да быдмӧны горизонтальнӧя, флаг формаӧн.
Зэв уна паныдасьлӧны кос йыла либӧ весиг дзикӧдз косьмӧм, кулӧм пуяс.
Пуяс косьмӧмлӧн да кулӧмлӧн помкаыс нюрмӧмын.
Пуяс улас быдмысь нитшъясыс, ас пытшканыс васӧ чӧжӧмнас, содтӧны мусинлысь кынмыны способносьтсӧ; кынмӧмлӧн судтаыс содӧ, да пуяс кулӧны.
Сы вӧсна тундраыс вочасӧн вешйӧ лунвывлань, вӧр обласьтӧ.
Мӧдарӧ, юяс пӧлӧн, кодъяс лоӧны мусинсӧ естественнӧй косьтысьясӧн, вӧрыс пырӧ ёна ылӧджык войвывлань.
Сибирын вӧра тундра босьтӧ ыджыдджык полоса СССР Европейскӧй юкӧнын дорысь.
Животнӧй мир.
Тундралӧн животнӧй мирыс, кыдзи и быдмӧгъяслӧн мир, зэв ӧтсикаса.
Тані эмӧсь войвыв кӧр, вӧлявывса (дикӧй) да гортса, пеструшка-лемминг, кынь (песец), сьӧдбӧж (горностай); лэбачьяс пиысь — тундраса еджыд байдӧг, полярнӧй сюзь.
Тундраын пырся олысьяслӧн, кодъяс вердчӧны быдмӧгъясӧн, эмӧсь торъя приспособлениеяс лымсӧ паръялӧм вылӧ: паськыд, пань сяма гыжъяс войвыв кӧрлӧн, зыр сяма гыжъяс лым байдӧгъяслӧн.
Тӧв кежлӧ унджык юкӧн животнӧйясыс едждӧдӧны (кынь, сьӧдбӧж, лым байдӧг).
Еджыд рӧмыс налы лоӧ сайӧдана, покровительственнӧй рӧмӧн; таысь кындзи млекопитающӧйяслӧн сынӧдӧн тырӧм еджыд гӧныс бурджыка видзӧ найӧс кӧдзыдсьыс.
Тӧвся кадӧ кулӧм тундра ловзьӧ дженьыдик полярнӧй гожӧмын, кор татчӧ локтӧны вывті уна быдпӧлӧс лэбачьяс, медся нин вавывса лэбачьяс: юсьяс, дзодзӧгъяс, уткаяс, куликъяс.
Найӧ ловзьӧдӧны тундрасӧ, тыртӧны сійӧс быдсяма шыясӧн, горзӧмъясӧн.
Ленасянь асыввылын паныдасьлӧны лэбачьяс, кодъяс локтӧны татчӧ Китайысь, Японияысь, весиг Австралияысь (шуам, розовӧй каля).
Войвыв Ледовитӧй океан крут берегъясын олӧны морскӧй лэбачьяс — каляяс (чайкаяс), поморникъяс, гагаркаяс да мукӧд; найӧ артмӧдӧны сідз шусян «лэбачьяслысь базаръяс», кӧні сё сюрсъясӧн найӧ позъялӧны мӧда-мӧд дінас.
Первой шоныд лунъяс бӧрас жӧ петӧ помтӧм ном, кодъяс вӧсна зэв ёна мучитчӧны и йӧзыс, и кӧръяс.
Тундраын олӧмыс бӧр лӧньӧ сентябрын нин; тӧв кежлӧ тані кольӧны сӧмын тундровӧй да еджыд байдӧгъяс да полярнӧй сюзьяс.
Тундраса юясын уна чери.
Гортса животнӧйяс пиысь ыджыд тӧдчанлун кутӧны войвыв кӧр да понъяс — лайкаяс.
И кӧрыс, и понъясыс используйтсьӧны ветлӧм вылӧ.
Кӧр видзӧм, сыысь кындзи, сетӧ и сёян (яй, йӧв), и гӧн, и кучик, кодъясысь вӧчӧны чумъяс, шоныд паськӧм да кӧмкот.
Тундраӧс унаысь ӧткодявлӧны степкӧд.
Тайӧ сэтшӧм жӧ вӧртӧм, паськыд горизонта равнина.
«Векыся кын» тундра аслас помтӧм пространствояснас мукӧдлатіыс зэв ёна мунӧ степ вылӧ, медся нин августса войясӧ, кор синмыд босьтӧ местаыслысь сӧмын общӧй рельефсӧ.
Воображениеыд сэки тӧдлытӧг вуджӧдӧ думтӧ 2000 км сайӧ лунвывлань, сьӧд муа степӧ да тшӧктӧ содтавны серпассӧ садъясӧн, вылӧ чургӧдчӧм юкмӧс журавельясӧн, гыалан зарни шобді мореӧн, мый пыдди збыльысьсӧ аддзан сӧмын ненецлысь тшына чумсӧ, гӧгӧрыс додьясӧн, аддзан муас сутшкӧм кузь зібъяс — хорейяс, кодъясӧн кочевник веськӧдлӧ кӧръяснас, аддзан и яла море вылын йирсьысь кӧръясӧс.
Чиркъяслӧн гажа чирксӧм пыдди кылӧ дӧзмӧдана зыньгӧм лыдтӧм, кымӧр кодь, ном чукӧръяслӧн, а югыд лӧз енэж пыдди аддзан сук кымӧръяс да посньыдик, бускодь зэр.
Медся гӧль олӧмыс ылі полярнӧй діяс вылын: Новӧй Земля вылын, Земля Франца Иосифа вылын, Севернӧй Земля вылын, Новосибирскӧй діяс вылын.
Тайӧ діяссӧ ӧнія кадӧ весиг торйӧдӧны торъя йи (ледянӧй) зонаӧ.
Тайӧ зонаыс и эм настоящӧй Арктика — полюс дінын матын куйлысь обласьт, кӧні йиӧн тупкӧм мореын кыпалӧны сідзжӧ 9/10 юкӧн вылас йиясӧн тупкысьӧм торъя діяс.
Тайӧ зоналӧн климатическӧй условиеясыс татшӧмӧсь: Земля Франца Иосифа вылын, войвыв широта 80°-ысь неуна войвывджык, оръявлытӧм лунъюгыда гожӧмыс да пемыд тӧлыс нюжалӧны 4 тӧлысьӧдз.
Вося шӧр температураыс быдлаын 0°-ысь улынджык: −6,2°-сянь Новӧй Земля лунвылын −14°-ӧдз Земля Франца Иосифа вылын да −17°-ӧдз Новосибирскӧй діяс вылын.
Сӧмын юльын тӧлысся шӧр температураыс неуна вылынджык 0°-ысь.
Рытыввывса діяс вылын дзоньнассӧ шоныдджык, но кымӧраджык, тшӧкыда, торъя нин гожӧмнас овлӧны сук руяс (туманъяс), кодъяс оз разавны мукӧддырйи кымынкӧ лун чӧж; овлӧны ураган сяма тӧвъяс да штормъяс сэтшӧм вынӧн, мый уськӧдӧны мортӧс кок йывсьыс.
Асыввыв діяс вылын кӧдзыдджык, но тӧвъясыс слабджыкӧсь.
Діяслӧн веркӧсыс 9/10 юкӧн вылӧ тупкӧса йиясӧн; мусинмыс сывлӧ сӧмын кӧнсюрӧ да 30–50 см-ысь не пыдӧджыка.
Быдмӧгъясыс тані сӧмын нитшъяс да лишайникъяс.
Дзордзалан (цветковӧй) быдмӧгъяслӧн Земля Франца Иосифа вылын эм сӧмын 37 вид, а Новӧй Земля вылын 200 гӧгӧр.
Берегъяс дорын уна водоросльяс.
Гырысь тӧвъяс нетшкӧны найӧс ва пыдӧссьыс да шыблалӧны берег вылас, кӧні водоросльясыс чукӧрмӧны зэв гырысь лёдзьясӧ.
Кузь полярнӧй войясӧ быдпӧлӧс олӧм Арктикаын бырӧ, сӧмын мича поводдя дырйи ветлӧдлӧны лым пустыняясті еджыд ошъяс да кыньяс.
Но и тайӧ полярнӧй пустыняясас морт венӧ природасӧ, сылысь особенносьтъяссӧ изучайтӧмӧн.
Ылі овтӧм діяс вылын стрӧиталӧма станцияяс, да сӧветскӧй научнӧй работникъяс во гӧгӧр нуӧдӧны наблюдениеяс, — зільӧны нетшыштны Арктикалысь сійӧ вежласян поводдялысь тайнасӧ.
Вӧра зона.
Тундрасянь лунвывлань паськыд полосаӧн куйлӧ вӧра зона.
Плӧщадь сертиыс СССР-са быдмӧг зонаяс пиын тайӧ медся паськыд зона.
Сійӧ босьтӧ 11 млн. кв. км, мӧд ногӧн кӧ, Союз став территория джынсьыс унджык.
Вӧр зоналӧн лунвыв границаыс заводитчӧ Европейскӧй юкӧн рытыввылын войвыв широта 50° улын да мунӧ Житомир — Киев — Калуга визьӧд, сэсся Ока кузя Рязаньӧдз Горький — Казань — Сарапул вылӧ Ураллань да водзӧ, Уралсӧ лунвывсянь кытшалӧмӧн, Рытыввыв Сибирӧ Иртыш — Тюмень визьӧд да лунвывлань Томсксянь;
а Асыввыв Сибирын вӧр зона босьтӧ став плӧщадьсӧ лунвывса государственнӧй границаӧдз;
Шилка да Аргунь юяс ӧтлаасянінсянь границаыс бергӧдчӧ асыв-войвылӧ да босьтӧ Амурлысь низовьеяссӧ да Сахалинлысь войвыв юкӧнсӧ.
Вӧр зона юксьӧ кык подзона вылӧ.
Войвылас, ёна ыджыдджык юкӧнас, быдмӧны лыска (хвойнӧй) вӧръяс, кодъяс Сибирын шусьӧны тайгаӧн; тасянь тайга нимыс паськалі лыска вӧръяс став подзона вылас.
Мӧд подзонаыс — сора вӧръяс — эм сӧмын Европейскӧй юкӧнын, кӧні сійӧ куйлӧ лыска вӧръяссянь лунвылын.
Вӧр зоналӧн лунвыв границаыс Асыввывъевропейскӧй равнина пределъясын ылӧсас (приблизительнӧ) ӧтлаасьӧ лёссовӧй отложениеяс войвыв границакӧд.
Тайга подзона.
Вӧра тундрасянь лунвывлань мунӧмӧн вӧрыс вочасӧн паськалӧ, сукмӧ, заводитчӧны дорвыв лыска вӧръяс неуна коръя пуяс сорӧн.
Вевтыртысь пӧрӧдаӧн Европейскӧй юкӧнса вӧръясын лоӧ коз; сы бӧрся мунӧ пожӧм, а асыв-войвылас на дінӧ содӧны сибирскӧй пуяс: ниа, ньыв да сус; на пиысь медылӧ рытыввылӧ пырӧ ниа пу.
Ниа да ньыв мукӧдлаас артмӧдӧны дзонь вӧръяс, кор сус пуясыд тані паныдасьлӧны сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн.
Лыска пуяскӧд коръя пуяс пӧвстысь быдмӧны кыдз, пипу, ловпу; пелысь, льӧм; кыдз да пипу сідзжӧ мукӧддырйи артмӧдӧны быдса рощаяс (расъяс), ловпу да льӧм быдмӧны юяс пӧлӧнджык.
Кӧні вӧръяссӧ кералӧма, либӧ сотчӧминъясын, лыска вӧръяс пыдди сідзжӧ быдмӧ кыдз.
Уральскӧй гӧраяс пӧшти дорвыв вевттьысьӧмаӧсь тайгаӧн: войвылас козъяс, ниаяс, ньывъяс да сус пуяс, а лунвылас — пожӧмъяс, кыдзьяс да ниаяс; а вӧръяс границасьыс вылынджык кыпалӧны куш гӧра йывъяс, кӧні быдмӧгыс тундраса быдмӧг кодь жӧ.
Сибирын лыска вӧръяс мунӧны лунвылӧ войвыв широта 56°–55°-ӧдз, вевттьӧны Алтайскӧй да Саянскӧй гӧраясӧс, Забайкальелысь ыджыдджык юкӧнсӧ да Приамурьелысь войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввыв Сибирын тайгаын вевтыртӧ коз, ньыв да сус пу; бӧръяыс кӧнсюрӧ артмӧдӧ быдса вӧръяс — «кедровникъяс».
Торъя нин сукӧсь да сьӧкыда прӧйдитанаӧсь сідз шусяна урманъяс — сук, нюрмӧм лыска вӧръяс, кызвынсӧ ньыв пуясысь, коз да сус пу, а сідзжӧ и пипу сорӧн.
Ньывъя-коз вӧръяс зэв аслыспӧлӧс сямаӧсь, зумышӧсь; пуяс тшӧкыдлун понда вӧрас пыр рӧмыд, мый вӧсна ёна паськалӧмаӧсь нитшъяс, кодъяс кыз слӧйӧн вевттьӧны оз сӧмын васӧд мусӧ, но и сісьмысь мыръяссӧ, пӧрӧм пуяссӧ, а сідзжӧ и быдмысь пуяслысь вуждінсӧ.
Пуяс кырсяс овмӧдчӧны зэв уна лишайникъяс, а лапъяссяньыс дзор тошъясӧн ӧшӧдчӧны ройяс.
Нитш вевттьӧд вылын сяввидзӧны шочиник, посньыдик кустарниковӧй да туруна быдмӧгъяс, кельыд рӧма, унджыкысьсӧ еджыд рӧма посньыдик цветъясӧн да тшӧкыдкодь чорыд тӧвйысь коръясӧн.
Тайӧ зумыш тайгалӧн чӧвлуныс шоча торксьылӧ животнӧйяс шыӧн.
Тані оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧмыс, а сӧмын сьӧлалӧн да визяордалӧн омӧлик чипсӧм, урлӧн тшолкйӧдлӧм да шочиника кедровникъяслӧн да сизьлӧн горзӧм орӧдласны тайӧ чӧвлунсӧ.
Мукӧддырйи та дінӧ ӧтлаасьлӧ тайгаса цар — ош кок улын пу увъяслӧн трачкӧдчӧм шы.
Коді вӧвлывлі типичнӧй тайгаын, шуам, ньывъя-коз сук вӧрын, сійӧ, дерт, тӧдліс ас вылас сійӧ зумыш величественнӧй серпасысь аслыспӧлӧс ощущениесӧ, коді содтыссьӧ ещӧ тӧвлӧн лысъяс пыр мунӧмысь аслыссяма шувгӧмнас.
Рытыввыв Сибир лунвылын, Алтай вӧръясын, тайга вежсьӧ; вевтыртӧ ньыв пу да сус пу, но уна нин кыдз пу да пипу; кушинъясын — зэв озыр туруна быдмӧг.
Турунъяс быдмӧны зэв джуджыда да папоротникъяскӧд ӧтлаын артмӧдӧны мунны вермытӧм заросльяс.
Тайӧ вӧръясыс шусьӧны «чернь»-ӧн.
Асыввыв Сибир тайгаын медся уна быдмӧ ниа.
Ниа — топыд да чорыд древесинаа зэв ыджыд пу, тайӧ, сідз шуны, «сибирскӧй дуб».
Сійӧ омӧля сісьмӧ да сы вӧсна сійӧс тшӧкыда пуктӧны керка фундаментъясӧ.
Сійӧ мукӧд пуяс серти пырӧ тундраӧ войвылӧджык, сійӧ жӧ пасьтӧдӧ горнӧй хребетъясӧс дорвыв вӧръясӧн.
Ниа бура приспособитчӧма векыся кын мусина обласьтын олӧм вылӧ, быдмӧ быдпӧлӧс мусинъяс вылын, косын и васӧдын, а сідзжӧ и торфяникъяс вылын.
Пожӧм быдмӧ Забайкальеса джуджыд долинаясын, Лена шӧр течение кузя; ылі асыв-войвылын сійӧ ньӧти оз быдмы.
Коз крайньӧй асыв-войвылын сідзжӧ абу; коз паныдасьлӧ сӧмын Лена кузя, сус пу паныдасьлӧ сӧмын му бердас личкысьӧм стланикӧн.
Сора вӧръяслӧн подзона.
Сора вӧръяс мунӧны СССР став Европейскӧй юкӧн пырыс рытыввыв границасянь Уралӧдз.
Асыввылас тайӧ полосаыслӧн пасьтаыс сӧмын 150–200 км.
Но 45-ӧд меридиансянь кымын рытыввылӧ сійӧ заводитчӧ паськавны, да Ленинград меридиан вылын сылӧн пасьтаыс воӧ нин 1000 км-ӧдз.
Сора вӧръяслӧн войвыв границаыс мунӧ Ленинградсянь — Новгород, Казань вылӧ и водзӧ асыввылӧ.
Сора вӧръясын лыска пуяскӧд ӧттшӧтш быдмӧны паськыд коръя пу пӧрӧдаяс: липа, дуб, вяз, клён да мукӧд.
На пиысь медылӧ войвылӧ пырӧ липа.
Дуб воӧ рытыввылас Ленинградӧдз да асыввылас Перымӧдз.
Тайӧ границаӧдз жӧ дай весиг неуна войвылӧджык пырӧ ёсь коръя клён да вяз.
Неуна лунвылынджык куйлӧ ясень пулӧн границаыс, коді асыввылас воӧ сӧмын Сура юӧдз.
Крайньӧй рытыввылын, Минск бокын, паныдасьлӧ граб.
Тадзӧн, паськыд коръя пӧрӧдаяслӧн лыдыс содӧ рытыв-лунвывлань.
Но век жӧ сора вӧръясын паськыд коръя пӧрӧдаяс ворсӧны второстепеннӧй роль, тайӧ вӧръясас медыджыд юкӧнсӧ босьтӧны лыска пуяс.
Гырысь коръя пӧрӧдаяс быдмӧны сӧмын негырысь чукӧръясӧн лыска пуяс пиын да артмӧдӧны гырысьджык вӧръяссӧ сӧмын подзона лунвыв граница дінас.
Урал сайӧ гырысь коръя пӧрӧдаяс пиысь вуджӧ сӧмын ӧти липа, но и сійӧ паныдасьлӧ зэв шоча, сӧмын Тобольскӧй крайын да Алтайын.
Европейскӧй юкӧнын вӧръяс тӧдчымӧн нин шочмӧмаӧсь, медся нин сора вӧръяс полосаын, кӧні олысьыс унджык да климатическӧй условиеясыс бурджыкӧсь видз-му уджалӧм вылӧ.
Но войвылын вӧръяс босьтӧны на плӧщадьыслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Сибирын, кӧні олысьясыс шоч, вӧрсӧ омӧля на кералӧма, да тайгаыс зэв паськыд плӧщадьяс вылын ньӧти на вӧрзьӧдлытӧм.
Нюръяс да торфяникъяс.
СССР вӧр зонаын вӧръяс кындзи зэв ыджыд плӧщадь босьтӧны нюръяс да торфяникъяс.
На дінӧ кӧ содтыны ещӧ нюрмӧм вӧръяссӧ да видзьяссӧ, позьӧ лыддьыны, мый тайга обласьтыс пӧшти джын мындаыс нюрмӧма.
Нюрмӧмыс мунӧ пӧшти быдлаын.
Нюръяс мыйкӧ мынданас артмӧны тыяс тырӧмысь, турунзьӧмысь, а мыйкӧ мынданас лоӧны самостоятельнӧ, кос пространствояс вылын, мукӧддырйи весиг водоразделъяс вылын.
Тыяслӧн тырӧмыс, турунзьӧмыс мунӧ ньӧжйӧ, но оръявлытӧг.
Тыыс вочасӧн тырӧ лыаӧн, илӧн да ляпкаммӧ, берегъяс дорас заводитӧны быдмыны нюрвывса быдмӧгъяс да нитшъяс.
Нитшъяслӧн кулысь юкӧнъясыс лэччӧны пыдӧсас да кислород тырмытӧм вӧсна оз сісьмыны, а пӧрӧны торфӧ, кодлӧн слӧйыс пыр содӧ.
Татшӧм торфянӧй, нитша нюръясас лоӧны и мукӧд быдмӧгъяс: эжӧръяс, пушицаяс, кутшӧмсюрӧ вотӧс кустарникъяс, медсясӧ турипув; найӧ артмӧдӧны вутшъяс, кодъяс костын кольӧны сім ваӧн тырӧм кушинъяс.
Войдӧр вӧвлӧм кос местаяслӧн нюрмӧмыс заводитчӧ нитшторъяс лоӧмсянь, кодъяс босьтӧны уна ва.
Нитшторъясыс сэсся вочасӧн пыр паськалӧны, кутӧны ас пышканыс став васӧ, оз лэдзны сійӧс пырны мусинмас, да пуясыс косьмӧны.
Медся бӧрын тані артмӧ торфяник, кӧні быдмӧны лишайясӧн пасьтасьӧм омӧлик чукля пожӧмъяс, а асас торфяникас позьӧ аддзыны сӧмын важ мыръяслысь колясъяс.
Нюръяс артмӧмлы тшӧкыда отсалӧ ачыс мортыс вӧрсӧ кералӧмӧн да места вылас лапъяссӧ да йывъяссӧ сісьмыны кольӧмӧн.
Кералӧминъясас мыччысьӧ нюрвывса нитш да вочасӧн заводитчӧ нюрмӧм.
Татшӧмтор жӧ мунӧ и сэтшӧм местаясын, кӧні вӧрыс сотчӧма.
Пыр вочасӧн паськалӧмӧн, тайӧ нюръясыс зырӧны да губитӧны ас гӧгӧрса вӧрсӧ.
Торъя нин уна нюръясыс Рытыввыв Сибирын, кӧні мукӧд нюръясыс босьтӧны уна дас сюрс километръяс, кыдзи, шуам, Васюганскӧй нюръяс, кодъяс куйлӧны Об да Иртыш водораздел вылын.
Асыввыв Сибирын, Енисей сайын, нитша нюръясыс этша да тайгаас нюрмӧмыс пӧшти оз мун, кӧть эськӧ и неыджыд джудждаын куйлӧ васӧ кутысь векыся кынмӧм му слӧй.
Помкаыс талы — этша осадокъяс, жар гожӧм да кос сынӧд.
Нюръяс сетӧны тӧдчана влияние матігӧгӧрса места климат вылӧ, найӧ вӧчӧны сійӧс ыркыдӧнджык.
Торф — ценнӧй ломтас, кӧть эськӧ шоныд сетӧм сертиыс кольччӧ на из шомсьыд.
Торф запасъяс серти СССР босьтӧ мушар вылас медводдза места.
Тайӧ запасъясыс ӧнія кадӧ используйтсьӧны сідзи, мый сэн жӧ на дінын стрӧитсьӧны торф вылын уджалысь электрическӧй станцияяс, а токыс проводъяс кузя вуджӧдсьӧ ылі расстояниеяс вылӧ.
Татшӧм гырысь станцияяссӧ стрӧиталӧма Ленинград бокын, Белоруссияын да Москва дінын, Иваново дінын, Ярославль дінын, Горький дінын да с. в.
Вӧр зоналысь 2 прӧч. гӧгӧрсӧ босьтӧны ю сьӧртса (поёмнӧй) видзьяс, кодъяс куйлӧны ю долинаясын.
Мусинъяс.
Вӧр зонаын кызвынсӧ овлӧны сідз шусяна подзолистӧй мусинъяс.
Подзолистӧй мусинъяс тэчсьӧны кык слӧйысь: вылыссаыс — дернӧвӧй, кызтанас 7-сянь 15 см-ӧдз еджыд-рудоват либӧ рудов-коричневӧй рӧма — 2 прӧч. кымын сэні перегной; улыссаыс — еджговат подзолистӧй слӧй, кызтанас 30 см-ӧдз, — тэчсьӧ посньыдик кварц чиръясысь да сэні пӧшти абу некутшӧм сылан (растворитчан) питательнӧй веществояс, найӧс ваыс нуӧма пыдіджык слӧйясӧ.
Оподзоливайтчӧм — сійӧ сложнӧй химическӧй процесс, коді зависитӧ сысянь, мый муас чукӧрмӧ уна влага.
Подзолыс артмӧ кыдзи сёйяс вылын, сідз жӧ и лыаяс вылын, но лыаясыс лэдзӧны ас пырыс васӧ да подзолыс на вылын паськалӧма омӧльджыка.
Сідзжӧ ва чукӧрмӧм вӧсна подзол ёнджыка артмӧ гуранъясын да котловинаясын, крут пӧкатъяс вылын серти.
Кӧнъясын эм лишалан влага, артмӧны нюрвывса мусинъяс.
Органическӧй колясъяс тані помӧдз оз сісьмыны, да мусинмас чукӧрмӧ оз сӧмын перегнӧй, но и уна сісьмытӧм органическӧй колясъяс, кодъяс сетӧны мусиныслы пемыд, пӧшти сьӧд рӧм.
Нюра мусинъяс вӧр зонаын чередуйтчӧны подзолистӧй мусинъяскӧд.
Животнӧй мир.
Вӧр зонаса животнӧй мир ёна ӧтсикаса; ӧти пӧлӧс животнӧйяс паныдасьлӧны тані и рытыввылын и асыввылын, войвылын и лунвылын.
Вӧр зонаса животнӧй мир вылӧ морт вӧчис ыджыдджык влияние быдмӧгъяс вылӧ серти.
Сійӧ бырӧдіс уна животнӧйясӧс — гырысьясӧс да торъя дона зверъясӧс (пушнӧйясӧс).
Ещӧ историческӧй кадӧ на вӧр зона вӧлі зэв озыр дикӧй зверъясӧн да пӧткаӧн.
Тані вӧліны уна йӧраяс, войвыв кӧръяс, козуляяс, ошъяс, рысьяс.
Ӧнія кадӧ найӧс либӧ зырӧма дзик йӧзтӧминъясӧ, либӧ дзикӧдз бырӧдӧма.
Сідзжӧ этша колины войдӧр быдлаын вӧвлысь бобръяс, туланъяс (куницаяс), уръяс; пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма низь (соболь).
Копытнӧй гырысь животнӧйяс пиысь тайгаын олӧны: йӧра, войвыв кӧр да косуля.
Йӧра — вӧръясын типичнӧй олысь.
Сибирын сійӧ паныдасьлӧ ёна унджык Европейскӧй юкӧнын дорысь, кӧть эськӧ сійӧс сэні ёна жӧ бырӧдісны нин; сибирскӧй йӧра ыджыдджык европейскӧй дорысь.
Тайгаса войвыв кӧр тӧвнас оз овлы тундраса кӧр кодь еджыд.
И войвыв кӧр, и йӧра паныдасьлӧны и сора вӧръяс полосаын, а козуля паныдасьлӧ сӧмын сора вӧръяс полосаын, Онежскӧй ты — Днепр визьсянь рытыввывджык.
Гырысь хищникъяс пиысь вӧр зоналы типичнӧйӧн лоӧ бурӧй ош, коді тшӧкыда на паныдасьлӧ Заволжье, Войвыв край да Урал вӧръясын, а сідзжӧ став сибирскӧй тайга пасьта.
Мӧд хищник — рысь, кошачӧй семействоысь — ещӧ нин ёнджыка бырӧдӧма.
Рысь овліс кыдзи тайгаын, сідз жӧ и сора вӧръяс полосаын.
Ӧнія кадӧ сійӧ шочиника паныдасьлӧ европейскӧй юкӧн войвывса вӧръясын, а сідзжӧ Сибирын.
Кӧин да руч эмӧсь быдлаын, кыдзи и тулан, барсук, хорёк, ласича (ласка).
Медся ёна лои бырӧдӧма низь (соболь) — тайгаса типичнӧй животнӧй, коді торъя вылӧ донъявсьӧ аслас гӧна ку вӧснаыс; сійӧ паныдасьлӧ зэв шоча Кама да Печора ю йывъясын, Рытыввыв Сибир войвылын да шочиника Асыввыв Сибирын.
Грызунъяс пиысь медся ёна паськалӧма ур, летяга, еджыд кӧч, коді едждӧдӧ тӧв кежлас: русак кӧч паныдасьлӧ сӧмын Европейскӧй юкӧнын, сора вӧръяс полосаын.
Медся ценнӧй грызун — бобр, коді войдӧр вӧвлі став вӧра зонаын, ӧні паныдасьлӧ сӧмын Белоруссияын да Рытыввыв Сибир рытыв-войвылын.
Зэв шоча паныдасьлӧ и выхухоль, насекомояднӧйяс пиысь, коді олӧ сӧмын Волга да Дон бассейнъясын.
Лэбачьяс пиысь характернӧй тайгалы дозмӧр, коді паныдасьлӧ асыввылын Ленаӧдз, обыкновеннӧй тар, сьӧла, еджыд байдӧг, коді паныдасьлӧ нитша нюръяс вылын, сизь да уркай.
Став тайӧ лэбачьясыс ёна приспособитчӧмаӧсь вӧрын олӧм вылӧ: покровительственнӧй рӧм, пуяс да лапъяс пӧвстын сайӧдчыны кужӧмлун, кокъяслӧн, нырлӧн, кывлӧн, бӧжлӧн устройство (сизь, шуам бура ветлӧдлӧ пуяс кузя бӧжнас мыджсьӧмӧн, ён ёсь нырнас кодйӧ кырсьсӧ да пусӧ, восьтӧ насекомӧйясӧн кырсь улас писькӧдлӧм розьяссӧ, да сэтчӧ кузь, винёв кывсӧ сюйӧмӧн кыскалӧ насекомӧйяслысь личинкаяссӧ).
Типичнӧй вӧр лэбачьясӧн лоӧны сідзжӧ быдпӧлӧс сюзьяс, дроздъяс, синицаяс, жонь кайяс.
Видзьяс вылын да нюръясын — куликъяс, дзодзӧгъяс, уткаяс, чибисъяс да мук.
Рытыввыв Сибирын да Уралын эмӧсь нин кутшӧмсюрӧ выль пӧлӧс животнӧйяс: сибирскӧй косуля, грызун визяорда (бурундук); Алтайын — гӧрд кӧин, марал — кӧр, кодлӧн сюръясыс вузассьӧны Китайын лекарство вӧчӧм вылӧ.
Енисей сайын паныдасьлӧны и лэбачьяслӧн выль видъяс: японскӧй жыдач (чирок) да мук.
Насекомӧйяс пиысь медса главнӧйясыс — шелкопряд да жукъяс (дровосекъяс, листоедъяс, короедъяс).
Став войвылас мортӧс и пемӧсъясӧс ёна мучитӧны гебъяс — «гнус», кыдзи шуӧны найӧс Сибирын.
Степъяслӧн зона.
Вӧр зонасянь лунвывланьын куйлӧ степъяслӧн зона.
Сійӧ паськалӧ оръявлытӧм полосаӧн Союз рытыввыв границасянь Алтайӧдз да Тарбагатайӧдз.
Настӧящӧй степъяслӧн отличительнӧй признакыс — налӧн туруна эж (покров), а лунвыв юкӧнас — пӧшти дзик вӧртӧмлун.
Мӧд аслыссяма особенносьт степъяслӧн — перегнойӧн озыр мусин, коді шусьӧ чернозёмӧн.
Степъяс улын став плӧщадьыс — 2,5 млн. кв. км, либӧ СССР став территориясьыс 12 прӧч. гӧгӧр.
Вӧръяс полосалӧн, тундра моз жӧ, лунвылас абу сэтшӧм тӧдчӧдӧм границаыс.
Вӧр обласьтсянь настӧящӧй вӧртӧм степӧ вуджӧмыс мунӧ ещӧ на вочасӧнджык вӧръяс обласьтсянь тундраӧ вуджӧм дорысь.
Европейскӧй юкӧнын сора вӧръяс асланыс лунвыв границаас сетӧны местасӧ паськыд коръя, ёнджыка югыд да гажа вӧръяслы; войвывса подзолистӧй мусинъяс, кодъяс куйлӧны валуннӧй лыаяс вылын да сёйяс вылын, вежсьӧны вӧрса руд муясӧн да деградированнӧй чернозёмӧн, код улын куйлӧ лёсс.
Оврагъясӧн да кырӧмъясӧн (балкаясӧн) вундассьӧм рельефыс лоӧ разнообразнӧйджык.
Кымын лунвылӧ, сымын шочмӧны вӧръяс, а на костын пыр паськыдджыка пуксьӧны чернозём мусина вӧртӧм степнӧй пространствояс, кытчӧдз сэсся, медбӧрын, найӧ оз ӧтлаасьны ӧти дорвыв степӧ, кӧні пу быдмӧгъяс паныдасьлӧны сӧмын ю долинаясын.
Тайӧ дорвыв, «кӧреннӧй» степыслӧн войвыв границаыс мунӧ ылӧсас (приблизительнӧ) Кишинев — Полтава — Харьков — Воронеж — Саратов визьӧд, сэсся кайӧ войвывлань Волга шуйга берег пӧлӧн Куйбышевӧдз да Урал вомӧн Оренбургсянь войвывтіджык мунӧ Сибирӧ.
Сибирын сійӧ нюжалӧ лунвывланьӧ Омсксянь да Иртыш сайын кежӧ асыв-лунвылӧ, Обсӧ вуджтӧг.
СССР степъяс зонаын медбӧръя степӧн лоӧ Кулундинскӧй степ, Иртыш веськыд берег вылын.
Лунвылас степыс Европаын воӧ Чернӧй мореӧдз да Кавказ предгоръеясӧдз, а Азияын солончакӧвӧй полупустыняясӧдз да Туранскӧй увтасса пустыняясӧдз.
Вӧръяс полоса да настӧящӧй степ костын переходнӧй обласьтыс шусьӧ вӧра степӧн.
Мусинъяс.
Степъяс полосаын, кыдзи и вӧра степ полосаын, мусинъясыс кызвынсӧ чернозёмнӧй мусинъяс, кодъяс зэв плодороднӧйӧсь.
Вӧра степлӧн войвыв границаыс ӧтлаасьӧ чернозём войвыв границакӧд.
Тайӧ зонаын 100 млн. га саяс зэв плодороднӧй мусин да этша вылӧ Союзса став кӧдза му плӧщадьсьыс ⅔ юкӧныс; тані медся сук сиктса олысьыс.
Чернозёмлӧн татшӧм ыджыд полосаыс абу сэсся некытӧн мушар вылас.
Оз ӧд прӧста миян чернозём вылӧ вежавны природнӧй ресурсъясӧн весиг сэтшӧм озыр странаын, кыдзи Америкаса Соединённӧй штатъясын.
Чернозём куйлӧ мыйкӧ мында юкӧннас лёсс вылын либӧ лёссовиднӧй сёйяс вылын.
Чернозёмлӧн зонаыс рытыввылын ёна векньыдджык, кӧні сылӧн пасьтаыс 400 км гӧгӧр да паськалӧ асыввылын, кӧні Тамбов гӧгӧрын пасьтаыс сылӧн 800 км; ещӧ водзӧ асыввывлань сійӧ бара векнялӧ.
Чернозём торъялӧ посни чиръялуннас; сійӧ кокньыда сявъялӧ; рӧмыс сылӧн сьӧдсянь шоколаднӧйӧдз; кызтаыс воӧ 1–1,5 м-ӧдз.
Степса озыр туруна быдмӧгъясыс артмӧдӧны зэв уна перегной, коді климат кослун вӧсна да мусинмын влага тырмытӧм вӧсна оз сісьмы, а йитчӧ лёссовӧй подпочвакӧд да чукӧрмӧ сэні зэв уна.
Чернозёмын перегнойыс артавсьӧ 5%-сянь 10%-ӧдз, а кӧнсюрӧ воӧ весиг 16%-ӧдз и весиг 20%-ӧдз — сідз шусян «тучнӧй» чернозём, коді паныдасьлӧ кӧнсюрӧ Волгасянь асыввывланьын.
Чернозёмын тайӧ уна перегной вӧснаыс и сэтшӧм плодороднӧй мусинмыс.
Войвылын, вӧр обласьт границалань матӧджык, чернозём гӧльмӧ перегнойнас, рӧмыс сылӧн лоӧ руд да тэчасыс грубӧй, а мыйкӧ мында джудждаын вуджӧ гранъяса, анькытш ыджда комӧкъяса рыхлӧй слӧйӧ.
Тайӧ сідз шусян вӧрса руд муяс.
Найӧ артмӧны чернозём вежсьӧм понда. Сійӧ вежсьӧмыс лоӧ вӧр быдман местаясын васӧдлун (влажносьт) содӧм вӧсна.
Чернозём тані «деградируйтӧ», оподзоливайтчӧ.
Лунвылын, кӧні осадокъясыс этшаджык да быдмӧгъясыс абу сэтшӧм уна, перегнойыс быд во чӧжсьӧ этшаджык, а сы вӧсна и мусинмыслӧн рӧмыс абу пемыд, а бурӧйкодь разнӧй оттенокъясӧн.
Перегнойыс тані этшаджык — 4-сянь 6%-ӧдз; татшӧм «шоколаднӧй» чернозёмыс бара жӧ лоӧ вуджанаӧн югыдджык каштановӧй да бурӧй мусинъясӧ; тайӧ каштановӧй да бурӧй мусинъясас перегнойыс сӧмын 2% гӧгӧр да кызтаыс налӧн ичӧт.
Перегнойлӧн этшалуныс висьтавсьӧ сійӧн, мый тайӧ степъясыс гӧльӧсь быдмӧгъясӧн да быдмӧгъясыс ӧдйӧ косьмӧны.
Степъяс вӧртӧмлунлӧн помкаяс.
Настӧящӧй кӧреннӧй степын вӧрыс абу ньӧти.
И, тыдалӧ, мый степъяс век вӧліны вӧртӧмӧсь.
Таысь на унджык, степъяслӧн границаыс коркӧ мунлӧма войвывтіджык, ӧнія серти.
Вӧръясыс кутісны паськавны тані сёрӧнджык нин, первойсӧ юяс долинаясын, а бӧрынас водоразделъяс вылын да вочасӧн мырддялісны степлысь пыр выль и выль участокъяс, кытчӧдз мортлӧн видз-му культураӧн локтӧмыс эз пукты пом лунвывлань вӧръясӧн водзӧ паськалӧмлы.
Доисторическӧй кадӧ степъяслӧн войвыв границаыс воӧ вӧлі Киев — Брянск — Калуга визьӧдз, сэсянь Ока кузя Волгаӧдз да Волга кузя Горькийсянь Казаньӧдз.
— Ӧнія кадӧдз на ещӧ кӧнсюрӧ тайӧ важся граница дінас сохранитчисны степса быдмӧгъясыс, шуам, известнякъясын Ока ю берегъяс пӧлӧн Московскӧй обласьтын.
Степъяс вӧртӧмлунлӧн медся гырысь помкаясыс — климатическӧй условиеяс, этша осадокъяс, ён засухаяс.
Но ӧдва кӧ оз медыджыд помкаӧн ло сійӧ, мый мусин улыс слӧйясас эмӧсь сэтшӧм совъяс, кодъяс ядӧвитӧя действуйтӧны пу вужъяс вылӧ; сы вӧсна степын вӧрыс паныдасьлӧ сӧмын ю долинаяс пӧкатъясын, балкаясын да оврагъясын, кӧні тайӧ совъяссӧ мусинсьыс нуӧмаӧсь ваяс.
Быдмӧгъяс.
Вӧра степ подзона Европейскӧй юкӧнын вевтыртысь пу пӧрӧдаӧн лоӧ дуб, мый вӧсна и став европейскӧй вӧра степыс шусьӧ дубӧвӧйӧн, а расъясыс — дубраваясӧн.
Коръя пӧрӧдаясысь дуб кындзи тані быдмӧны липа, вяз, клён, ясень, рытыввылын — граб, явор, груша, черешня, кустарникъяс пиысь — терн, боярышник.
Тайӧ жӧ пӧрӧдаясысь артмӧны и сійӧ вӧръясыс, кодъяс быдмӧны настӧящӧй степын ю долинаяс кузя;
Украинаын татшӧм вӧръясыс шусьӧны «левадаясӧн».
Вӧра степ полосаын коръя вӧръясыс мукӧддырйиыс торъя мичаӧсь.
Дубъяс, липаяс, клёнъяс да ясеньяс артмӧдӧны сук лэбув (шатёр), кодӧс пыкӧны вынйӧра стволъяс.
Тайӧ лэбулас коръяслысь быттьӧ мӧд судта артмӧдӧмӧн, быдмӧны орешниклӧн да бересклетлӧн кустарникъяс, кодъясӧс вӧр пӧлӧныс вежӧ лежнӧг.
На улын, медся нин водз тулысын, кор вӧрыс эз на пасьтась коръяснас, муыс вевттьысьӧма мича рӧма вӧрса дзоридзьясӧн.
Татшӧм мича ковъёрсӧ оз тӧдны миян войвывлӧн ӧтсяма лыска вӧръясыд.
Тайӧ вӧръясын лун и вой сьылӧны лэбачьяс.
Мыйӧн сӧмын лоӧ рыт, заводитӧны сьывны колипкайяс.
Войбыд кылӧ налӧн дугдывтӧм сьылӧмыс.
Настӧящӧй степ подзонаын характернӧй быдмӧгъясӧн лоӧны злакъяс — типчак да ковыль, луковичнӧйяс (например, тюльпанъяс), кутшӧмсюрӧ кустарникъяс (дикӧй миндаль, степнӧй вишня, лежнӧг).
Ӧнія кадӧ степсӧ пӧшти ставсӧ нин гӧрӧма, вӧрзьӧдлытӧм участокъясыс колины сӧмын этшаник местаясын, кодъясӧс ӧні пӧртӧма заповедникъясӧ.
Некутшӧм мӧд зонаын морт эз веж сэтшӧм ёна естественнӧй быдмӧгъяссӧ, кыдзи степнӧй зонаын.
Гӧрлӧм да бӧрынас эндӧдӧм местаяс, сідз шусян «залежъяс», тырӧны ёг турунъясӧн да буръянъясӧн; и сӧмын зэв кузь кад бӧрын, мукӧддырйи во 30 мысти, сэні выльысь заводитчӧны быдмыны войдӧрся степнӧй быдмӧгъяс.
Кӧні вӧрзьӧдлытӧм степыс ещӧ коли на, сэні сылӧн чужӧмыс ёна вежласьӧ во торъя юкӧнъясын.
Водз тулысын, мыйӧн сылӧ лым, степ ӧдйӧ тупкысьӧ дзоридзалысь быдмӧгъяс эшкынӧн; на пиын вевтыртӧны луковичнӧйяс: югыдгӧлубӧй гиацинтъяс, ляпкыдик, лиловӧй да кольквиж ирисъяс, крокусъяс, кольквиж да гӧрд тюльпанъяс.
Тулыс пом кежлас да гожӧм заводитчигӧн быдмӧгъяс ёна вежсьӧны, да луковичнӧй быдмӧгъяс пыдди петӧны руд, гӧна коръяса быдмӧгъяс: зэв дука шалфейяс да тимьянъяс, уна рӧма астрагалъяс да виж лапчаткаяс.
Юль заводитчигӧн степса быдмӧгъяс паськалӧны тырвыйӧ.
Тайӧ кадас дзоридзалӧны зэв уна быдмӧгъяс, кодъяс пӧвстысь медводдза местаӧ петӧ ковыль; тӧлӧн качайтан дзор перӧясыс сылӧн сетӧны степыслы аслыспӧлӧс мичлун.
Степыс лоӧ ӧтсикаса, рудоввиж рӧма, кӧні эм аслыспӧлӧс поэзия; кӧнсюрӧ сӧмын василёкъяслӧн, шалфейяслӧн да кӧлӧкӧльчикъяслӧн разнӧй рӧма пятнаясыс сикасалӧны степсӧ да кӧнъясын кӧ гыалысь турун море пиысь мыччысьӧм степнӧй кустарникъяслӧн виж рӧмыс торкӧ степлысь ӧтсикаслунсӧ.
Гожӧм мӧд джынъяс степ заводитчӧ косьмыны сотысь шонді улын, да сэки паськалӧны степса быдмӧгъяслӧн выль группа; видзӧднысӧ найӧ абу мичаӧсь, дзоридзьясыс муртса тӧдчӧны, но зэв бура приспособитчӧмаӧсь жар да засуха вуджӧм вылӧ.
Тайӧ — полыньлӧн уна лыда видъяс.
Сотӧм степын быдмӧны сӧмын некымын турунъяс, кызвынсӧ ксерофитнӧй сложноцветнӧйяс; мыччысьӧны гӧн кодь юрситоръясӧн вевттьысьӧм астраяс, сизӧй полыньяс; унаысь паськавлӧны дикӧй петшӧр, молочай да мук.
Гажтӧм тайӧ кадын степ.
Гудырлӧз енэжсянь помтӧг лэччӧны увланьӧ сотан шонді югӧръяс.
Лэбачьяс ланьтӧмаӧсь.
Сӧмын чиркъяс ланьтлытӧг сяргӧны.
Корсюрӧ кысянькӧ кыпӧдчылӧны джуджыд гартчысь сюръяясӧн лыаа либӧ чернозёмнӧй вихръяс.
Найӧ лэптӧны мусьыс злакъяслысь кос былинкаяссӧ, гартӧны найӧс вылын сынӧдас да буса зэрӧн разӧдӧны степ пасьта.
Ылын быттьӧ тыдалӧны лӧзалан ваяс, вӧръяс, мича керкаяслӧн йывъяс...
Тайӧ мираж, марево.
А збыльысьсӧ важ моз пӧдтӧ жарӧн да косӧн.
Сотӧм степ веркӧсӧд тӧлыс быгльӧдлӧ «перекати-поле» разнӧй видъяслысь вуж бердӧдыс орӧдӧм шаръяссӧ. И сідзӧн тайӧ быдмӧгыс зэв паськыд пространство вылӧ разӧдӧ ассьыс кӧйдыссӧ.
СССР Европейскӧй юкӧн асыввылын чернозёмнӧй степъяс воӧны Белӧй юӧдз.
Сэсянь степлӧн войвыв границаыс кытшовтӧ Уралсӧ лунвывсянь.
Урал сайсянь заводитчӧны помтӧм, пызан кодь шыльыд, чернозёмнӧй равнинаяс, код вылын куйлӧны лыдтӧм уна ляпкыдик, кӧні дубыд, кӧні сола ваа тыяс да гӧпъяс.
Тыяслӧн вывті уна лыдыс зэв характернӧй зауральскӧй степъяслы, ӧд Европейскӧй юкӧнса степъясын тыясыд ньӧти абу.
Мӧд характернӧй аслыспӧлӧслунӧн, медсясӧ рытыввывсибирскӧй вӧра степын, лоӧны кыдз пу расъяс, кыдзи сэні шуӧны «колки», кодъяс эмӧсь став степ пасьталаыс («кыддза вӧра степ»).
Горнӧй степъяс.
Степнӧй быдмӧгъяс вевттьӧны и Алтайскӧй гӧраяслысь вӧртӧм пӧкатъяссӧ 360 м судтаӧдз, а долинаясын и тӧдчымӧн вылӧджык да унаысь 1000 м вылнаын артмӧдӧны сідз шусяна горнӧй степъяс.
Асыввыв Сибирын степъясыс куйлӧны торъя діясӧн; татшӧмӧсь: Минусинскӧй степ, Абаканскӧй степ.
Забайкальеын степъяс вевттьӧны и горнӧй хребетъяслысь пӧкатъяссӧ; тані степъяс улын тшӧкыда куйлӧ нэмӧвӧйся кын му.
Ещӧ вылӧ кайӧны горнӧй степъяс Тянь-Шань да Памир горнӧй хребетъясса кос пӧкатъяс вылын (3000 м-ӧдз).
Животнӧй мир.
Степъяслӧн животнӧй мир вӧр зона серти ёна гӧльджык гырысь животнӧйяснас.
Лунвыврусскӧй степъясын коркӧ овлысь дикӧй вӧв (тарпан) да антилопа (сайга) колины сӧмын неыджыд лыдӧн азиатскӧй степъясын.
Но сы пыдди ёна паськалӧмаӧсь посни животнӧйяс, медсясӧ грызунъяс: сусликъяс, сурокъяс либӧ байбакъяс, тушканчикъяс, хомякъяс, полевӧй шыръяс.
Сурок кындзи, кодлы оз лӧсяв му гӧрӧмыс, став тайӧ животнӧйясыс степ гӧрӧм понда не сӧмын оз чинны, а мӧдарӧ, ёна содӧны, кӧдзаяснас пӧткӧдчӧмӧн. Сы вӧсна найӧ лоӧны видз-му овмӧслы гырысь вредительясӧн.
Степъясын олӧны зэв уна лэбачьяс, на пиысь медся характернӧйӧсь котралысьяс: дрофа да стрепет; куринӧйяс пиысь — перепел, коді вешйис ӧні и вӧр обласьтӧ, да обыкновеннӧй, либӧ руд байдӧг, коді сідзжӧ ылӧ пырӧ войвылӧ; воробьинӧйяс пиысь — жаворонокъяс.
Степнӧй лэбачьяс вижовруд либӧ бурӧй покровительственнӧй рӧмаӧсь, коді зэв мунӧ ар кежлас сотчӧм турун рӧм дінӧ.
Уна хищнӧй лэбачьяс: орёлъяс, соколъяс, ястребъяс, коршунъяс.
Найӧ тані сэтшӧм унаӧн, мый оз позь аслыд представитны степлысь пейзажсӧ сынӧдас кык-куим гӧгралысь хищникъястӧг.
Нюрвывса да вавывса лэбачьяс пиысь медся тшӧкыда паныдасьлӧны красавка-тури, выпь, цапля.
Зэв уна тані насекомӧйяс, медсясӧ веськыд бордъяяс: быдсяма пӧлӧс кобылкаяс, настӧящӧй либӧ перелётнӧй саранча, коді поздысьӧ юяс плавеньясын да сэсянь кутшӧмсюрӧ воясӧ лэбзьывлӧ войвывлань, вӧр полоса границаяслань.
Тайӧ вредительяс кындзи, кодъяс бырӧдӧны кӧдзаяс, эмӧсь ещӧ вредительяс жукъяс пиысь (кузька да мук.).
Асыввывлань мунӧмӧн содӧ лыдыс азиатскӧй животнӧйяслӧн.
Сідз, приуральскӧй да донскӧй степъясын нин паныдасьлӧны руч-корсак, асыввывса хорёк, мугоджарскӧй суслик; гырысь хищнӧй лэбачьяс пиысь — подорлик; рытыв-лунвывса Алтай степъясын, Монголиякӧд граница вылын, — антилопа-джейран да сюра жаворонок.
Пустыняяслӧн да джынвыйӧ пустыняяслӧн зона.
Тайӧ зонаыс эм чернозёмно-степнӧй зоналӧн продолжение, кодкӧд сійӧ ӧтлаасьӧ уна вочаса переходъясӧн.
Тайӧ зонаыс босьтӧ Асыввывъевропейскӧй равниналысь крайньӧй асыв-лунвывсӧ, Каспийскӧй мореӧс Терек устьеӧдз войвывсянь да рытыв-войвывсянь вӧнялӧмӧн, а сідзжӧ Закавказьеын Кура юлысь увтассӧ да Каспийскӧй морелысь побережьесӧ Апшеронскӧй полуостровсянь войвывлань.
Но ёна ыджыдджык пространство тайӧ зонаыс босьтӧ Каспийскӧй моресянь асыввылын, Шӧр Азияын, кӧні сійӧ паськалӧ войвылас войвыв широта 51°-сянь горнӧй хребетъясӧдз лунвылас.
Тайӧ пределъясас пустыняяслӧн да джынвыйӧ пустыняяслӧн зонаыс босьтӧ 3 760 сюрс кв. км, либӧ пӧшти 18% став Союз территорияысь.
Быдмӧгъяс да мусинъяс характер серти сійӧ юксьӧ кык подзона вылӧ: 1) войвыв, либӧ джынвыйӧ пустыняяслӧн подзона да 2) лунвыв, либӧ пустыняяслӧн подзона.
Кыкнан подзонаыс плӧщадь сертиыс пӧшти ӧтыдждаӧсь.
Джынвыйӧ пустыняяслӧн подзона.
Тайӧ подзонаыс эм настӧящӧй чернозёмнӧй степъяссянь пустыняясӧ вуджан полоса.
Вося шӧр температураыс тані 1° вылӧ вылынджык (Европейскӧй юкӧнас), а вогӧгӧрся осадокъяслӧн мындаыс 100 мм вылӧ этшаджык, чернозёмнӧй степ зонаын дорысь.
Климатлӧн содан кослун вӧсна и быдмӧгъясыс лоӧны шочджыкӧсь, а ыджданас чинӧны.
Быдмӧг кустъяс костын мыччысялӧны дзик кушинъяс.
Перегнойлӧн мындаыс мусинмас чинӧ; чернозёмнӧй мусин вуджӧ каштановӧйӧ, а Волга низовьеясын да Предкавказье асыв-войвыв пельӧсас — бурӧй мусинмӧ; азиатскӧй юкӧнас бурӧй мусинъяс паныдасьлӧны сӧмын кӧнсюрӧ, а Асыввыв Сибирын найӧ ньӧти абу.
Бурӧй мусинъяс обласьтын осадокъяс оз усьлыны 200 мм-ысь унджык.
Климатлӧн кослун содӧмкӧд тшӧтш содӧ и мусинлӧн солалуныс; совъяссӧ сывдӧм вылӧ ваыс абу тырмымӧн да найӧ чӧжсьӧны матын веркӧс дінас.
Мукӧддырйиыс найӧ петӧны и веськыда веркӧсас.
Совъяс источникӧн лоӧны соленоснӧй сёйяс, кодъяс пуксьылісны коркӧ Арало-каспийскӧй море важся бассейнын.
Совъяслӧн петанінъясыс (выходъясыс), сідз шусяна солонцы, паныдасьлӧны сэтшӧм уна, мый мукӧдлаас найӧ лоӧны вевтыртысь мусинъясӧн.
Солонецъяслӧн улыс слӧйыс топыд да тэчсьӧ торъя столбикъясысь да призмаясысь.
Кӧні веркӧс дінас матӧ локтӧны грунтӧвӧй ваяс, сэні солонецъяс воштӧны асланыс тэчаслысь особенносьтсӧ, улыс слӧйыс лоӧ небыдджыкӧн, бесформеннӧйӧн да солонецъясыс пӧрӧны солончакъясӧ.
Солонецъяс да солончакъяс вылын быдмӧны васӧд да кыз виж коръяса аслыспӧлӧс солянкӧвӧй быдмӧгъяс, а джынвыйӧ пустыняса мукӧд юкӧнъясас вевтыртӧны полыньяс, неуна омӧльджыка паськалӧмаӧсь типчак, верблюжӧй колючка да мук.
Быдмӧгъяс общӧй фон вылас резкӧя торъялӧны дзик куш муа уна лыда пятнаяс.
Тулыснас солончакъяс ва улынӧсь, а гожӧмнас найӧ пӧрӧны косьмӧм сола тыясӧ.
Степлӧн солончакӧвӧй участокъяс чуймӧдӧны асланыс кулӧмлуннас да овтӧмлуннас.
Степлӧн пызан кодь шыльыд веркӧсыс уналаті абу вевттьысьӧма некутшӧм быдмӧгӧн.
Кӧнсюрӧ мусинмыс дзик куш да кос поводдя дырйи вевттьысьӧма еджговат сов бусӧн.
А степлӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма шочиник турун позтыръясӧн.
Сэні и тані сяввидзӧны тамарисклӧн кельыдфиолетӧвӧй дзоридзьяса рудов виж куст чукӧръяс.
Мукӧд местаясас степ дорвыв вевттьысьӧма ляпкыдик полыньӧн.
Тайӧ степъяс зэв гӧльӧсь животнӧйясӧн, сы вӧсна, мый солӧн йиджтысьӧм мусин зэв оз лӧсяв кыдзи насекомӧйяс рӧдмӧмлы, сідз жӧ и муас зверъяслы позъяссӧ лӧсьӧдӧмлы.
Быдса часъясӧн позьӧ мунны татшӧм степӧд, и синводзад пыр ӧтипӧлӧс гажтӧм серпас.
Пустыняяслӧн подзона.
Пустыняяслӧн подзона босьтӧ Европейскӧй юкӧнлысь крайньӧй асыв-лунвывсӧ да Туранскӧй увтас.
Тані тӧлыс шоныдджык нин.
Тӧвся тӧлысьяслӧн шӧркодь температураыс войвылас −10° гӧгӧр, лунвылас — сӧмын −1°.
Вонас лымъя лунъясыс 20 лунысь этшаджык.
Осадокъяслӧн вося лыдыс этша, мукӧддырйиыс 100 мм-ысь этшаджык.
Гожӧмнас ставыс сотчӧ да косьмӧ; быдмӧгъяс тані мӧда-мӧдсьыс ылынӧсь, налӧн тэчасыс приспособитӧма сы вылӧ, медым кыдз позьӧ этшаджык пактӧдны васӧ (векньыдик чорыд коръяс, тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь гӧнъясӧн, мукӧдыслӧн коръясыс дзикӧдз абуӧсь; уна быдмӧгъяс чорыдӧсь, чуткасьысьӧсь, кузь вужъяӧсь да с. в.).
Пустыняяс юксьӧны лыаяса да сёйяса пустыняяс вылӧ.
Лыа пустыняяс артмисны первойсӧ важся морскӧй отложениеясӧс, медсясӧ песчаникъясӧс, тӧлӧн тӧлӧдӧм-разӧдӧм вӧсна.
Чукӧрмысь лыаыс артмӧдӧ первой торъя нӧрысторъяс, либӧ посньыдик барханъяс, кодъяс бӧрыннас ӧтлаасьӧны местаысь местаӧ вешъясьысь барханнӧй лыаяс быдса грядаясӧ.
Барханъяслӧн джудждаыс овлӧ 10 м-ӧдз дай вылӧджык, да асланыс вешйигӧн найӧ тыртӧны туй вывсьыс ставсӧ, мый паныдасьӧ.
Но мыйкӧдыра мысти кокньыдджык лыаыс вочасӧн торъялӧ да нӧбӧдсьӧ тӧлӧн водзӧ, а гырысьджыкыс кольӧ места вылас, да грядаяслӧн джудждаыс чинӧ.
Сэки на вылын овмӧдчӧны кузь вужъяса, коръястӧм заяса да вожъяса быдмӧгъяс.
Тӧлӧн нӧбӧдан лыаыс кокниа мунӧ вӧсньыдик заяс костӧдыс да найӧс оз тырт, а тӧлыс кӧ ёна нуас лыасӧ, быдмӧгыс век жӧ кутчысьӧ места вылас аслас кузь вужъяс отсӧгӧн.
Лыаын, весиг сійӧ вылыс слӧяс эм тырмымӧн васӧдлун (влага), коді торъялӧ войнас сынӧд кӧдзалігӧн.
Вешъясьӧмысь сувтӧм бархан йывъясын вочасӧн мыччысьӧны дженьыдик вужъяса быдмӧгъяс.
Сэки барханъяслӧн грядаясыс торъявлӧны быдмӧгъясӧн вевттьысьӧм торъя нӧрысъяс (бугоръяс) вылӧ, да барханнӧй лыаяс пӧрӧны бугристӧй лыаясӧ.
Туруна быдмӧгъяс кындзи (лыа зӧр, лыа полынь да мукӧд), татшӧм лыаяс вылас овмӧдчӧ саксаул чорыд, сьӧкыд, трӧпӧк древесинаа, 6–8 м судтаа, пустыняса дзик ӧти пу, коді лоӧ зэв бур ломтасӧн.
Саксаулӧвӧй вӧръяс ньӧти абу ӧткодьӧсь мукӧд зонаса вӧръяскӧд.
Ӧти-кӧ, татӧні некыдзи он вермы сайӧдчыны сотан шонді югӧръясысь.
Саксаулӧвӧй вӧрын абу прамӧй гож сайыс.
Шонділӧн югӧръясыс, кодъяс европеецлысь велавтӧм кучиксӧ сотӧны ва больясӧдз да мучитӧны сійӧс, кокньыда писькӧдчӧны медся сук лапъяса пуяс пыр да оз сетны некутшӧм кокньӧд мудзӧм мортлы.
Туй мортыд и тані, вӧрас, кытшалӧма сійӧ жӧ пӧсь лыаӧн да виччысян ыркыдлун пыдди веськалӧ весиг ыджыдджык жарӧ на, куш барханъяс пӧвстын дорысь.
Быдса лун позьӧ ветлӧдлыны доналӧм лыа кузя паськыд лапъяса пӧрысь гигант-саксаулъяс пӧвстын да не паныдасьлыны весиг ӧти ловъя ловкӧд — лэбачкӧд ни зверкӧд.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Тані оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧм, оз чирксыны чиркъяс, весиг коръяслӧн шыыс оз кыв тайӧ вӧрын сы вӧсна, мый найӧ тані абуӧсь.
Ланьтӧмӧн олӧ саксаул вӧр; сӧмын ыджыд тӧв дырйи кылӧ лапъяслӧн дзуртӧм, да аслыссяма шаргӧм пуясас кучкасьысь лыа чиръяслӧн.
Вочасӧн тӧлыс нуӧ лыасӧ торъя нӧрысъяс йылысь да тыртӧ сійӧн нӧрысъяскостса котловинаяссӧ.
Рельефыс шылялӧ, но такӧд тшӧтш чинӧ и васӧдлуныс лыаас да важ быдмӧгъяссӧ вежӧны выльяс джынвыйӧ пустыннӧй степъясса обычнӧй быдмӧгъяс (злак кипец, эфедра да мук.).
Бугристӧй лыаяс пӧрӧны лыаа степъясӧ.
Тайӧн и помасьӧ Шӧр Азияса лыа пустыняясын лыаяслӧн развитиеыс.
Мукӧддырйи кочевникъяс асланыс стадаясӧн бырӧдӧны став быдмӧгъяссӧ; сэки лыа степъяс да бугристӧй лыаяс бара пӧрӧны вешъясьысь лыаясӧ.
Ӧнія кадӧ пустыняяслӧн ыджыдджык юкӧныс бугристӧй лыаяс улын.
Вешъясьысь лыаяс полосаын природалӧн зэв грознӧй явлениеӧн лоӧ ыджыд тӧв, а нӧшта нин буря.
Ичӧтик тӧв дырйи нин барханъяслӧн йывъясыс заводитӧны быттьӧ тшынавны тӧлӧн лэптӧм лыасьыс, коді нӧбӧдсьӧ тӧвсайса бокас.
Кымын ыджыд тӧлыс, сымын ёна тшыналӧны барханъяс; буря дырйи сынӧдыс тырӧ лыанас да дзикӧдз гудырмӧ, лун шӧр лунӧ сэзь енэж дырйи он вермы висьтавны кодарын шондіыс, да югыд луныс кажитчӧ жугыль, тӧлыся войӧн; путешественникъяс быттьӧ сук ру пыр аддзӧны матыса барханъяслысь рудӧбсӧ, а водзӧджык ставыс ӧтлаасьӧ кутшӧмкӧ виж хаосӧ, ыджыд ӧдӧн тӧвзьысь лыа массаӧ, коді тыртӧ ставсӧ, мый паныдасьӧ туй вылас, да грӧзитӧ мунысь караванлы гибельӧн.
Лыаыс пырӧ пеляд, синмад, дзуртӧ пиньяс улад, а чужӧмад доймытӧдз кучкалӧны лэбысь лыа чиръясыс.
Сувтланінъясын абу бурджык; мыйӧн сӧмын сулыштан ӧти местаын, пыр и заводитчӧ сэні артмыны выль бархан.
Вешъясьысь лыаяс паныдасьлӧны Европейскӧй юкӧнын нин Волга да Ергенияс костын, Заволжьеын, Каспийскӧй моресянь войвывланьын (Рынь-лыаяс).
Каспийскӧй моресянь асыв-лунвылын куйлӧ лыа пустыня Кара-кум (кара — сьӧд, «лёк» вежӧртасӧн).
Амударья да Сырдарья костын куйлӧ пустыня Кызыл-кум (гӧрд лыаяс).
Сёйӧд пустыняяс сідзжӧ босьтӧны зэв паськыд пространствояс, найӧ: Устюрт, Каспийскӧй моресянь асыввывланьын, Бетпак-Дала, Балхаш тысянь рытыввывланьын.
Бӧръяыс аслас рытыв-лун юкӧнас бура кузя дзик бесплоднӧй.
Равнинаыс тані сэтшӧм помтӧм шыльыд, мый невӧляысь ӧтлааститан сійӧс лӧнь дырйи кынмӧм рудовняйт рӧма морекӧд.
Сёйӧд пустыняяс зэв гӧльӧсь быдмӧгъясӧн да найӧ зэв ӧтсикасаӧсь.
Медся уна тані руд рӧма полынь, коді гожӧм пом кежлас сідзжӧ сотчӧ; сэтшӧм жӧ тӧдчытӧм и рудовняйт рӧма ичӧтик вольсасьысь молочай.
Оз ловзьӧдны пустыняясӧс и солончакъяс, код берегъяс пӧлӧн быдмӧны солончакъяслӧн няйтвиж рӧма кустторъяс.
Мусинъяс.
СССР Азиатскӧй юкӧнын бурӧй мусинъясыс лунвывлань мунӧмӧн вежсьӧны сідз шусян серозёмъясӧн.
Торйӧдана аслыспӧлӧслуныс серозёмъяслӧн югыдруд рӧм кындзи, лоӧ нӧшта сыын, мый сійӧ ас пытшкас уна кутӧ углекислӧй известь.
Лёссовӧй наносъяс вылын артмӧм серозёмъяс лоӧны плодороднӧй мусинъясӧн, нуӧдны кӧ искусственнӧй орошение.
Татшӧм мусинъяслӧн не паськыд чукльӧдлана полоса вӧнялӧ Шӧр Азияса горнӧй хребетъяслысь поддінсӧ.
Но и пустыняса серозёмъясӧс, кӧні абу уна перегнойыс, позьӧ используйтны искусственнӧй орошение дырйи.
Серозёмъяс солончакъяскӧд да лыаяскӧд ӧтув босьтӧны 850 сюрс кв. км саяс, а лыа пустыняяс — 750 сюрс кв. км гӧгӧр.
Серозёмъяс паныдасьлӧны сідзжӧ Закавказьеын да Нижньӧй Поволжьеын.
Век думайтлісны, мый пустыняяслӧн зона — овмӧс нуӧдӧм вылӧ медся шогмытӧм-туйтӧм места.
Татшӧм мӧвпалӧм абу веськыд: тайӧ зонаыс медся озыр шондіӧн, мусинъясыс сылӧн (серозёмъяс) зэв плодороднӧйӧсь.
Оз тырмы сӧмын ва, коді зэв уна эм орччӧн куйлысь гӧраясас да юясас, кодъяс визувтӧны гӧраяссянь.
Сійӧ юкӧнъясыс, кодъясӧс ваӧдӧма нин (ороситӧма), сетӧны миянлы уна миллион тонна хлопок, виноград, фруктъяс.
Делӧыс сы сайын, медым ваӧдны налысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Ваӧдӧм муяслӧн плӧщадьыс миян воысь воӧ содӧ.
Ваӧдӧмлӧн медся грандиознӧй проектыс сыын, медым Амударья юӧс кежӧдны Аральскӧй мореысь, кытчӧ сійӧ ӧні усьӧ, да веськӧдны Каспийскӧй мореӧ, кытчӧ сійӧ усьлі войдӧр.
Та вылӧ позьӧ используйтны Кара-кумын кольӧм важ руслосӧ.
Сэки Амударья выль течение пӧлӧн лоӧ воӧдӧма зэв ыджыд плӧщадьяс.
Лыаяссӧ позьӧ жӧ сувтӧдны лыа вылын быдмысь акацияяс, абрикосъяс, чӧскыд плодъяс сэтысь алычаяс, ценнӧй полыньяс да каучуконоснӧй пуяс сэтчӧ садитӧмӧн.
Став делӧыс мортын, и ми кӧ босьтчим ӧні организованнӧя, планӧвӧя, наука отсӧгӧн наступайтны пустыня вылӧ, то и сійӧ пӧрас дзордзалысь садйӧ.
Животнӧй мир.
Джынвыйӧ пустыняяс подзонаын олӧны, ӧтарсяньыс, степъясса животнӧйяс, а мӧдарсяньыс пустыняясса животнӧйяс.
Степъясса паськыд гыжъяяс (копытнӧйяс) пиысь тані паныдасьлӧны сайга, пустыняса грызунъяс пиысь — лыа суслик, пустыняса тушканчик; хищникъяс пиысь — лыа барсук.
Унджык млекопитающӧйясыс да лэбачьясыс покровительственнӧй вижовбурӧй либӧ вижовлыа рӧмаӧсь.
Медся озыр животнӧй мирыс лыаяслӧн.
Медводдза места босьтӧны пресмыкающӧйяс, кодъяс сідзжӧ лыа рӧмаӧсь.
Лёкгагъяс пиысь медыджыдыс, варан, овлӧ 1–1½ м-ӧдз кузьтанас.
Эмӧсь змейяслӧн зэв уна видъяс: ядовитӧй щитомордник, гремучӧй змеякӧд ӧти семействоысь, степнӧй удав; мукӧд пресмыкающӧйяс пиысь — степнӧй черепаха; паськыд гыжъяяс пиысь — кулан, антилопа джейран; лэбачьяс пиысь — саксаульнӧй сойка, саксаульнӧй воробей; членистоногӧйяс пиысь — ядӧвитӧй черань — каракурт, коді ӧпаснӧй верблюдъяслы да вӧвъяслы, скорпион да фаланга.
Пустыняын олӧм вылӧ приспособитчӧмыс мукӧд животнӧйяслӧн тыдалӧ оз сӧмын покровительственнӧй рӧмын, но сідзжӧ и сыын, мый найӧ гожся кад кежлӧ усьӧны узьӧмӧ (спячка) (черепаха, суслик).
Дзик мӧдсямаӧсь пустынялӧн быдмӧгъясыс да животнӧй мирыс юяс да тыяс берег пӧлӧн.
Амударья берегъяс пӧлӧн поёмнӧй вӧръясыс (тугайяс) зэв сукӧсь и сэні быдмӧны разнолистнӧй топольяс, тамариск да джидда.
Юяс да тыяс дельтаясын да лыа берегъяс пӧлӧн сулалӧны синмӧн судзтӧм заросльяс джуджыд камышлӧн.
Тайӧ камышъясас олӧны тигр, леопард, дикӧй кабан, бухарскӧй кӧр; лэбачьяс пиысь — бакланъяс, пеликанъяс да фазанъяс.
Шӧр Азияса юяс низовьеясын (кыдз шуам, Амударья низовьеын) пустыня бӧрыньтчӧ да мездӧ прибрежнӧй полосасӧ сідз шусян тугайяслы либӧ прибрежнӧй вӧръяслы, кодъяс дорӧсалӧны протокъяссӧ; сэні быдмӧны тальник да разнолистнӧй топольяс.
Кӧнсюрӧ тугайясыс оръявлӧны пемыдвиж рӧма камышъясӧн; кымын матынджык устьеланьыс, сымын сукджык да джуджыдджык тайӧ камышыс, сымын паськыдджыка босьтӧны берегсӧ; мукӧдлаас найӧ пӧрӧны зэв паськыд заросльясӧ.
Амударьинскӧй камышъяс — татчӧс местаясса настоящӧй джунгли.
Тані зэв бура вермӧ дзебсьыны верблюд, весиг тшӧтш верблюд гӧрб вылас пукалысь мортыс.
Сӧмын кабанъяс да тигръяс вермӧны писькӧдчыны тайӧ некодлы мунны вермытӧм чащаӧдыс, кодӧс артмӧдӧны куснясьысь зумыд заа, йылас гырысь, пемыд коръяса камышъяс.
А мында фазанъясыс тайӧ камышъясас да тугайясас!
Субтропическӧй быдмӧгъяслӧн да лунвыв гӧраса вӧръяслӧн зона.
Тайӧ зонаыс босьтӧ Союз территорияысь неыджыд пельӧсторъяс СССР крайньӧй лунвылын.
Сэнъясын, ёнджыка ли омӧльджыка вежсьӧмӧн, кольӧмаӧсь на вӧръясыс важся эпохалӧн, коді вӧлі ледниковӧй эпоха водзвылын да кодӧс геологияын шуӧны третичнӧй периодӧн.
Тайӧ вӧръясыс векджыксӧ сора вӧръяс, сэні быдмӧны уна пӧрӧдаа паськыд коръяяс, а мукӧддырйи тшӧтш и лыска пӧрӧдаяс; таысь кындзи сэні овлӧ зэв уна сикаса подлесок, кӧні тшӧтш быдмӧны век веж (вечнозелёнӧй) быдмӧгъяс.
Татшӧм вӧръясыс колины сӧмын сэнъясын, кӧні рельефлӧн да климатлӧн условиеясыс вӧліны торъя бурӧсь, шуам:
1) Закавказьеын, сійӧ рытыввыв юкӧнас, Чернӧй море побережьеын, Батуми да Сочи костын (сідз шусян Колхида), да асыв-лунвыв юкӧнас, Каспийскӧй море побережьеын, Ленкорань дінын (сідз шусян Талыш);
2) Азиатскӧй материк мӧдар помас Уссури ю кузя да Амур шӧр течение кузьтаыс.
Тайӧ обласьтъясас ӧнія кадся климатическӧй условиеясыс, медся нин васӧдлуныс, ёна матысмӧны сійӧ условиеяс дінас, кодъяс вӧліны тані третичнӧй периодӧ.
Тайӧ торъя нин инмӧ рытыввыв Закавказьелы.
На бердын куйлысь обласьтъясын, кӧні климатическӧй условиеясыс бӧрынас вежсисны кослунлань либӧ ёнджыка кӧдзыдлунлань, вӧръясыс вежсисны да гӧльмисны.
Тайӧ вӧръясас сідзжӧ быдмӧны коръя либӧ лыска разнӧй пӧрӧдаяс, но сэнъясын вевтыртӧны нин, кыдзи и войвыв вӧръясын, пуяслӧн ӧти либӧ кык пӧрӧда, а мукӧдыс эмӧсь сӧмын сор вылӧ.
Татшӧм вӧръясыс быдмӧны Крымын, Кавказын да Шӧр Азия гӧраясын.
Тайӧ став вӧръяс улас плӧщадьыс босьтӧ 500 сюрс кв. км гӧгӧр, либӧ Союз став территорияысь 2% саяс.
Закавказье.
Черноморскӧй побережьелӧн (Колхида) климатическӧй условиеясыс татшӧмӧсь: осадокъяслӧн вося лыдыс воӧ 2000–2500 мм-ӧдз, а вогӧгӧрся шӧр температураыс +14°.
Вӧръяс тані торъялӧны быдмӧгъяс озырлунӧн да зэв сукӧсь, мунны позьтӧмӧсь.
Тайӧ вӧръясын пуясыс зэв уна пӧлӧсӧсь, да пӧрӧдаясыслӧн лыдыс ёна панйӧ миян вӧръясын быдман пӧрӧдаяслысь лыдсӧ.
Тані быдмӧны: бук, граб, карагач, еджыд тополь, лапина да мук.
Пуясыс улысяньыс вылӧдзыс пасьтасьӧмаӧсь уна пӧлӧс лианаясӧн, дикӧй виноградӧн да плющӧн.
Уна сикаса пуяс — граб, карагач, еджыд тополь да мук., быдмӧны зэв топыда мӧда-мӧд дінас да асланыс йывъяснас артмӧдӧны лэбув, код пыр муртса письтыштӧны шонділӧн югӧръясыс.
Пуясыс улісянь выліӧдзыс пасьтасьӧмаӧсь уна пӧлӧс лианаясӧн.
Тані паныдасьлӧ и дикӧй виноград.
Мукӧд пуясыс, ёнджыкасӧ дубъяс, гартчӧмаӧсь сук плющӧн, коді тупкӧ найӧс ставсӧ турунвиж шапкаӧн.
Пуяс костас зэв сука быдмӧны быдсяма пӧлӧс чуткасьысь да век веж коръяса кустарникъяс — боярышник, падуб, либӧ быдмӧны век веж коръяса лавровишнялӧн либӧ рододендронлӧн дорвыв заросльяс.
Тайӧ кустарникъясыс артмӧдӧны сэтшӧм стенаяс, код пыр туйсӧ колӧ писькӧдны черӧн.
Татшӧм заросльяс пиас турунъяс пӧшти абуӧсь, сӧмын шочиника паныдасьлӧны морт тушаысь джуджыдджык папоротникъяс; мукӧд папоротникъясыс, кыдзи и тропическӧй странаясын, вылӧдз кайӧны пуяс вылӧ.
Тулысын кустъяс да лианаяс вевттьысьӧмаӧсь чӧскыд дука дзоридзьясӧн; торъя нин мича понтийскӧй рододендрон, — дорвыв быдмысь век веж коръяса кустъясыс кодлӧн ставыс тырӧма розӧвӧй да лилӧвӧй гырысь дзоридзьясӧн.
Быдмӧгъясыс тані быдмӧны вывті ӧдйӧ; 5–8 воӧн мукӧд пуясыс быдмӧны 10–14 м судтаӧдз.
Батуми дорын садитӧм японскӧй бамбук вит вежон мысти нин лоӧ 6 м судта.
Татшӧм жӧ климатическӧй условиеяс и Талышын.
Талышскӧй вӧръясын паныдасьлӧны пуяслӧн сэтшӧм пӧрӧдаяс, кодъяс быдмӧны сӧмын тані: каштанолистнӧй дуб, кӧрт пу.
Пуяс костас быдмӧ самшит.
Тані жӧ паныдасьлӧны дикӧй айва, мушмула, алыча, шелковица, гранат.
Уна шоныд да уна влага вӧсна Кавказса черноморскӧй побережье вылын позьӧ вӧдитны (культивируйтны) уна субтропическӧй, медсясӧ китайскӧй да японскӧй быдмӧгъяс.
Тані вӧдитӧны чайнӧй куст, апельсинъяс, лимонъяс, мандаринъяс, оливковӧй пу.
Мусинъясыс тані сідзжӧ субтропическӧйяс: краснозёмъяс да желтозёмъяс.
Тайӧ мусинъяслӧн аслыспӧлӧслуныс сыын, мый наын абу известь, этша кремнезёмыс, но уна эм сёй.
Найӧ артмисны важся кадъясӧ вулканическӧй породаяс выветривайтчӧмысь.
Ӧнія кадын вӧр улас тайӧ мусинъясыс чукӧртӧны перегной да войвыв вӧръясса подзолистӧй мусинъяс моз жӧ воштӧны важ рӧмсӧ (обесцвечивайтсьӧны).
Закавказьеын животнӧй мирыс сідзжӧ уна сикаса.
Паськыд гыжъяяс пиысь тані паныдасьлӧны: кавказскӧй кӧр, козуля, кабан; хищникъяс пиысь — ош, кавказскӧй барс, шакалъяс; лэбачьяс пиысь — фазан, кодӧс ӧні пӧшти бырӧдӧма нин; но местнӧй пӧрӧдаа лэбачьясыс абу уна, да Закавказьелӧн вӧръясыс, торъя нин гӧраяссаыс, лэбачьяс абутӧм вӧсна чӧлӧсь, лӧньӧсь.
Уна змейяс, кодъяс пиын абу этша ядовитӧйяс.
Членистоногӧйяс пиысь паськалӧмаӧсь сколопендра, скорпионъяс, фалангаяс.
Ленкоранскӧй побережьеын тайӧ животнӧйяс кындзиыс олӧны нӧшта тигр, гиена да дикобраз.
Сэні жӧ уна вавывса пӧткаяс да быдсяма мукӧд лэбачьяс, кодъяс волӧны татчӧ тӧвйыны Европа асыв-войвылысь, Азия войвылысь да шӧр Азия тыясысь.
Приамурье.
Приамурьелӧн вӧръясыс сідзжӧ шензьӧдӧны асланыс суклуннас да первобытносьтнас.
Тані сибирскӧй тайга сорласьӧ манчжурскӧй да китайскӧй пӧрӧдаяскӧд, но тайӧ вӧръясын ёна кӧдзыд тӧвъяс вӧсна абуӧсь век веж коръя кустарникъясыд да пуясыд.
Торъя нин озырӧсь вӧръясыс Лунвывуссурийскӧй крайын.
Тані быдмӧны джуджыд пуяс — еджыд кырся ильм, манчжурскӧй ореховӧй пу, бархат либӧ пробковӧй пу, амурскӧй липа.
Пуяс костын сука быдмӧны уна пӧлӧс кустарникъяс амурскӧй еджыд сиреньлӧн, амурскӧй акациялӧн; ставыс тайӧ гартчӧма дикӧй амурскӧй виноградӧн да мукӧд лианаясӧн; кыдзи и Закавказьеын, быдмӧны вывті гырысь папоротникъяс.
Бура озыр Лунвывуссурийскӧй край и вавывса быдмӧгъясӧн.
Тані паныдасьлӧны лотос, коді сідзжӧ паныдасьлӧ материк мӧдар помас, Волга дельтаын да Аракс низовьеясын: кӧнсюрӧ паныдасьлӧ гигантскӧй кувшинка, кодлӧн коръясыс овлӧны 130 см-ӧдз диаметрнас.
Мусинъяс тані — сідзжӧ важся краснозёмъяс, кодъяс коркӧ артмисны васӧд да шоныд субтропическӧй климат условиеясын вулканическӧй пӧрӧдаяс пазавлігӧн.
Ӧнія мусинмыс — сійӧ эм оподзоленнӧй краснозём.
Уссурийскӧй тайгаӧн кольӧм впечатлениесӧ, торъя нин аддзан кӧ сійӧс медводдзаысь, сӧкыд вунӧдны.
Сійӧ первобытнӧй быдмӧгъяслӧн унапӧлӧслуныс да вынйӧрыс тӧдвылад уськӧдӧны подтропическӧй джунглиӧс, да налӧн Европейскӧй юкӧнса вӧръяскӧд ӧткодьыс нинӧм абу.
Мый медся нин шензьӧдӧ видзӧдысьӧс, — сійӧ быдмӧгъяслӧн вывті озырлуныс, унасикаслуныс да найӧ формаяслӧн сорассьӧмыс.
Ті тані быд воськолын аддзанныд, кыдзи паськыд лапъяса ньыв быдмӧ орччӧн грецкӧй орехкӧд, пожӧмлӧн да суслӧн лапъясыс гартчӧны пробковӧй дуб мича перистӧй коръяскӧд, вывті гырысь ильмъяс да вязъяс быдмӧны ӧтлаын абрикосъяскӧд да персикъяскӧд.
Войвывса да лунвывса пуяс формаяслӧн тайӧ сорассьӧмыс эм торъялана аслыспӧлӧслун Уссурийскӧй тайгалӧн.
Татшӧм жӧ сорассьӧм ми аддзам и животнӧй мирысь.
Тигр да кӧр, низь (соболь) да барс, кабарга да ош, антилопаяс да ласкаяс, ур да дикӧй кӧза, иволга да египетскӧй ибис, жаворонокъяс да фазан лоӧны Уссурийскӧй тайгаын ӧткодь тшӧкыда паныдасьлысь, постояннӧй да равноправнӧй олысьясӧн.
Природаыс тані быттьӧ лӧсьӧдӧма зэв ыджыд естественнӧй выставка...
Приамурьелӧн животнӧй мирыс, быдмӧгъяс моз жӧ, войвывса да лунвывса животнӧйяслӧн сорас (смесь).
Низькӧд, уркӧд да леммингкӧд орччӧн тані позьӧ аддзыны манчжурскӧй тигрӧс, коді олӧ сэні, кӧні эмӧсь кабанъяс, кӧръяс, козуляяс, сэсся леопардӧс, пятнистӧй кӧрӧс, фазанӧс, лунвывкитайскӧй кӧкӧс да мук.
Гӧльмӧм вӧръяслӧн подзона.
Третичнӧй периодысь кольӧм тайӧ озыр вӧръяс серти Крымса, Кавказса да Шӧр Азияса гӧраяс пӧкатъясын быдмысь вӧръясыс ёна гӧльӧсь да ӧтсикасаӧсь.
Но век жӧ тайӧ вӧръясыс тӧдчымӧн торъялӧны мӧда-мӧдсьыс, да сэнъясын быдмысь пу пӧрӧдаясыс оз зэв паныдасьлыны войвывланьджык куйлысь СССР-са мукӧд юкӧнъясас.
Тайӧ жӧ позьӧ шуны и животнӧй мир йылысь.
Крым.
Крымын вӧръясыс вевттьӧны гӧраяслысь кыдзи войвыв пӧкатъяссӧ, сідз жӧ и лунвыв пӧкатъяссӧ.
Войвыв пӧкатас пуяс заводитӧны быдмыны море уровеньсянь 150 м. судтаын кымын.
Тайӧ обыкновеннӧй дуб, посни коръя граб, орешник.
Вылӧджык гӧраяс пасьтасьӧмаӧсь сук буковӧй вӧръясӧн.
Гӧраяс медся вылыс юкӧнъясас паныдасьлӧ обыкновеннӧй пожӧм.
Вӧръясыс кайлӧны Яйла дорышӧдз, кодлӧн джудждаыс 750 –1500 м-ӧдз, а пасьтанас шоча овлӧ 3–4 км-ысь унджык.
Яйлалӧн веркӧсыс вӧртӧм.
Лунвыв береглӧн быдмӧгъясыс средиземноморскӧй сямаӧсь нин.
Но век веж (вечнозелёнӧй) пӧрӧдаяс, кодъяслӧн коръясыс эмӧсь и тӧвнас, Крымын абу уна: вир гӧрд кырся земляничнӧй пу, чуткасьысь ичӧтик кустарник иглица, древовиднӧй тусяпу, плющ.
Вӧръясас быдмӧны обыкновеннӧй паськыд коръя пӧрӧдаяс, кодъяслӧн коръясыс тӧв кежлӧ гылавлӧны.
Культурнӧй век веж быдмӧгъяс пиысь тані бура быдмӧны мукӧд странаясысь татчӧ вайӧм маслина, лавр, лавровишня, магнолия, глициния да мук.; лыска пуяс пиысь — кипарис, коді лоӧ медся тӧдчана детальӧн лунвыв Крым пейзажын, ливанскӧй кедр да мук.
Гӧраясӧ тайӧ быдмӧгъясыс кайӧны 150–200 м. судтаӧдз.
Водзӧ мунӧны дубовӧй вӧръяс, кодъяс 800 м-ысь вылынджыксӧ вуджӧны крымскӧй пожӧм вӧръясӧ.
Бӧръяясыс бара вежсьӧны дуб да граб вӧръясӧн, кодъяс кайӧны Яйла дорышӧдз.
Крымын животнӧй мирлы характернӧ, ӧтарсяньыс, сійӧ, мый сэні абу сэтшӧм уналаын паськалӧм животнӧйяс, кыдзи ош, ур, крот да сэтшӧм лэбачьяс, кыдзи сьӧд рака, катша; мӧдарсяньыс — сэні эмӧсь кутшӧмсюрӧ средиземноморскӧй животнӧйяс: крымскӧй кӧр; лэбачьяс пиысь — стервятник; пресмыкающӧйяс пиысь — степса лёкгаг да крымскӧй геккон, коді паныдасьлӧ сӧмын Крымын; членистоногӧйяс пиысь — скорпион, фаланга, крымскӧй сколопендра; насекомӧйяс пиысь — цикада.
Синмӧ шыбитчӧ сійӧ, мый тані оз паныдасьлыны кавказса уна животнӧйяс, а сідзжӧ лунвыв степъясса животнӧйяс; тайӧс позьӧ висьтавны сӧмын сійӧн, мый Крымыс коркӧ вӧвлӧма діӧн.
Кавказ.
Кавказын гӧльмӧм да ассьыс чужӧмсӧ вежӧм вӧръяс вевттьӧны оръявлытӧм полосаӧн главнӧй хребетыслысь став войвыв пӧкатсӧ, а сідзжӧ Закавказьеын гырысь пространствояс.
Рытыввыв Предкавказьеын тайӧ вӧръясас быдмӧны медсясӧ дуб, кодкӧд сорассьӧ ясень, карагач груша, яблоня, клёнъяс; кустарникъяс пиысь тайӧ вӧръясас быдмӧны терн, дикӧй жасмин, орешник.
Вылынджык дубовӧй вӧръяс вежсьӧны буковӧй вӧръясӧн.
Рытыввылын, кӧні гӧраясыс абу джуджыдӧсь, бук тупкӧ войвыв пӧкатъяссӧ йылӧдзыс.
Но кӧні гӧраясыс лоӧны джуджыдджыкӧсь, пӧкатъясыслӧн вылыс юкӧнъясыс тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь гырысь пуа вӧръясӧн — пожӧм, ньыв да коз вӧръясӧн, мукӧддырйи тиса сорӧн.
Ньыв, кыдзи и черноморскӧй побережьеса гӧраясын, быдмӧ вывті ыджыдӧдз.
Войвыв пӧкатыслӧн центральнӧй да асыввыв юкӧныс гӧльджык вӧръяснас рытыввыв юкӧн дорсьыс.
Шӧр Азия.
Шӧр Азияын вӧръясыс эмӧсь пӧшти став хребетъясас, но разалӧмаӧсь неыджыд торъя клочокъясӧн.
Паськыд да сук вӧрыд тані пӧшти абу, да пу пӧрӧдаяслӧн составыс абу сэтшӧм уна сикаса, кыдзи Кавказын.
Копет-Дагын вӧр пуяс паныдасьлӧны шочиника сӧмын ущельеясын; тані быдмӧны: инжир, древовиднӧй можжевельник (тусяпу) — арча, коді абу джуджыд, но кыз да уна вожъяса, да кутшӧмсюрӧ посни кустарникъяс да полукустарникъяс, кодъяс пырӧны разнӧй семействоясӧ, но ортсысяньыс ӧткодьӧсь: налӧн кузь колючкаяса уна лыда вожъясыс петӧны вуж бердсяньыс, артмӧдӧны полушарие, код пытшкын быдмӧны коръяс да дзоридзьяс.
Рытыввыв джынъяс, Зеравшан да Фергана долинаясын, гӧра пӧкатъясыс бура выліӧдз вӧртӧмӧсь да сӧмын кӧнсюрӧ быдмӧны фисташка, миндаль, клён, кӧрт пу.
1000 м вылнаын кымын заводитчӧны быдмыны Шӧр Азиялы характернӧй грецкӧй орех, яблоня, абрикос.
Асыввыв джын вӧръясас заводитӧны быдмыны лыска пуяс, медсясӧ коз, код дінӧ кӧнсюрӧ сорласӧ и сибирскӧй ньыв.
Тянь-Шань гӧраясын вӧръясыс куйлӧны сідзжӧ долинаясас.
Видзӧдны кӧ степсяньыс тянь-шаньскӧй хребетъяс вылӧ, найӧ кажитчӧны пӧшти кушӧн.
Нэмӧвӧйся лымъяссянь улынджык тыдалӧ сӧмын уна рӧма из: гӧрд песчаникъяс, гӧрдоват-руд гранит, пемыдруд, шочджыка, югыдруд известнякъяс; ставыс тайӧ шонді водзын зарниӧн моз мичаа пӧртмасьӧ; вуджӧръясыс — пемыдлӧз рӧмаӧс.
Сӧмын Иссык-куль тысянь войвылын да лунвылын хребетъяс войвыв пӧкатъясас ылысянь нин тыдалӧ коз вӧръяслӧн пемыд визьыс.
Став ӧстальнӧй Тянь-Шаняс вӧрыс дзебсьӧма ущельеясын да ортсысяньыс сайӧдӧма куш, шыльыд утёсъясӧн.
Дай абу и уна тайӧ вӧръясыс: сӧмын неыджыд рощияс, кӧть найӧ и лышкыда быдмӧны — унаысь ущельеяс пыдӧсын паськыд коръя сӧмын ӧтка пуяс, да кузь ущелье бокъясын кыссян да джуджыд тусяпу кустъяс.
А веськыда степӧ петысь дженьыдик ущельеясын овлӧны сӧмын шочиник кустарникъяс либӧ и нинӧм абу.
Шӧр Азияын дуб да липа оз быдмыны.
Мӧдарсянь, эмӧсь быдса вӧръяс грецкӧй орехлӧн, коді Кавказын паныдасьлӧ сӧмын дикӧй видын.
Джуджыд гӧраясса, либӧ альпийскӧй, быдмӧгъяс.
Гӧраяслӧн вылі юкӧнъясыс, кӧні климатическӧй условиеяс серти вӧрыс оз нин вермы быдмыны, вевттьысьӧма джуджыд гӧраясса, либӧ альпийскӧй, быдмӧгъясӧн.
Альпийскӧй быдмӧгъяс обласьтлӧн джудждаыс абу ӧткодь быд горнӧй цеплӧн.
Медвойдӧр тайӧ географическӧй широта сайын.
Кымын лунвылынджык куйлӧны горнӧй хребетъясыс, сымын вылӧджык кайӧ и джуджыд гӧраясса быдмӧгъяслӧн обласьтыс.
Уралын войвыв широта 67° улын сійӧ куйлӧ 300 м вылнаын, а 60° улын — 750 м вылнаын нин, Кавказын — 2300–2500 м вылнаын, Алайын — 2600–2900 м вылнаын, Тянь-Шаньын — 2600 м вылнаын кымын, Алтайын — 1800–2000 м вылнаын.
Мӧд важнӧй условие — климатлӧн васӧдлуныс, мыйысь зависитӧ нэмӧвӧйся лым визьлӧн вылнаыс да тӧвнас усьӧм лымлӧн кызтаыс.
Кӧні васӧдлуныс ыджыдджык, лым визьыс лэччӧ улӧджык, а лымйыс кызджык; сійӧ сылӧм вылӧ колӧ унджык кад, да сійӧн чинӧ вегетационнӧй периодыс.
Сы вӧсна васӧдджык климатын альпийскӧй зоналӧн границаыс лэччӧ улӧджык сэтшӧм горнӧй странаясын серти, кӧні климатыс косджык, кӧть и куйлӧны найӧ (сійӧ странаясыс) ӧти широтаын.
Разнӧй хребетъяс вылын быдмӧгъяслӧн составыс сідзжӧ абу ӧткодь.
Кымын войвылынджык куйлӧ горнӧй хребетыс, сымын унджык сэні тундраса быдмӧгъяскӧд ӧткодь быдмӧгъясыс, а лунвыв хребетъясса быдмӧгъяс пиын уна местнӧй быдмӧгъяс, кодъяс приспособитчӧмаӧсь джуджыд гӧраясса обласьт условиеясӧ.
Джуджыд гӧраясса, либӧ альпийскӧй, быдмӧгъяс оз артмӧдны настоящӧй зона, кыдзи тайга да степ; сійӧ куйлӧ торъя пятнаясӧн разнӧй местаясын рельеф серти да горнӧй цепъяс куйлӧм серти.
Сійӧ паныдасьлӧ Кавказын, Шӧр Азияса да Сибирса горнӧй хребетъясын, Алтайын, Саяныын.
Асыввыв Сибирса да Дальньӧй Востокса гӧраясын абу альпийскӧй быдмӧгыс.
Найӧ йылӧдзыс тупкӧсаӧсь вӧръясӧн, да сӧмын медджуджыд йывъясыс сэні кушӧсь (гольцы), кӧні быдмӧгъясыс и мусинмыс мунӧ крайньӧй войвыв тундраса быдмӧгъяс да мусин вылӧ.
СССР-ын альпийскӧй быдмӧгъясӧн вевттьысьӧ 700 сюрс кв. км саяс плӧщадь.
Мича турунӧн да уна дзоридзьясӧн вевттьысьӧм альпийскӧй лугъясыс Кавказын, Шӧр Азияса гӧраясын да Алтайын лоӧны гожся пӧскӧтинаясӧн уна миллион лыда скӧтлы, коді тӧвся тшыгъялӧм бӧрын мунӧ тайӧ лугъяс вылас вердчыны.
Быд джуджыд гӧраясса обласьтлӧн животнӧй мирас эмӧсь аслас типичнӧй представительяс.
Сідз, Кавказын эмӧсь: копытнӧйяс пиысь — туръяс, либӧ горнӧй козёлъяс, сернаяс, кодъяс сідзжӧ паныдасьлӧны Европаса да Малӧй Азияса гӧраясын; грызунъяс пиыс — сӧмын тані паныдасьлысь прометеев шыр; лэбачьяс пиысь — горнӧй индейка.
Закавказье джуджыд гӧраяса юкӧнас — безоарӧвӧй козёл да дикӧй меж.
Шӧр Азияса гӧраясын эмӧсь: зэв ыджыд да сьӧкыд сюръяса каменнӧй меж, горнӧй козёл, тянь-шаньскӧй козуля; хищникъяс пиысь — снежнӧй барс, тянь-шаньскӧй ош, гӧрд кӧин; лэбачьяс пиысь — снежнӧй гриф, горнӧй индейка, каменнӧй байдӧг.
Алтайын: горнӧй меж-аркар, горнӧй козёл-теке, кабарга да марал кӧр, коді тані шусьӧ изюбрӧн да коді зэв вылӧ донъявсӧ аслас сюръяс вӧснаыс, кодъясӧс (сюръяссӧ) вузалӧны Китайӧ кыдз лекарство; хищникъяс пиысь — гӧрд кӧин, сибирскӧй барс; грызунъяс пиысь — горнӧй сурок; лэбачьяс пиысь — горнӧй индейка.
Саяныын паныдасьлӧны ещӧ низь (соболь), войвыв кӧр, горнӧй лемминг, еджыд да тундрӧвӧй байдӧг.
Заповедникъяс да заказникъяс.
Мортлӧн уджыс пӧшти став зонаясас вайӧдӧ уна пӧлӧс быдмӧгъяс да животнӧйяс чинӧмӧ, а мукӧддырйи и пӧшти дзикӧдз бырӧдӧмӧ. Сійӧ животнӧйясыс зэв донаӧсь кыдз наука боксянь, сідз жӧ и народнӧй овмӧслы.
Тайӧ торъя нин инмӧ промыслӧвӧй животнӧйяслы.
Медым эськӧ видзны тайӧ ценнӧй быдмӧгъяссӧ да животнӧйяссӧ дзикӧдз бырӧдӧмысь да сетны налы позянлун паськавны естественнӧй условиеясын, а сідзжӧ сы могысь, медым видзны различнӧй зонаясса природалысь образчикъяссӧ найӧ первобытнӧй виднас, СССР-ын правительство шуӧм серти лӧсьӧдалӧма разнӧй местаясын заповедникъяс.
Заповедникъяс улӧ страна разнӧй юкӧнъясын сетӧма зэв паськыд местаяс, кӧні мортыс абу на овмӧдчӧма да сы вӧсна природнӧй аслыспӧлӧслунъясыс ставыс на кольӧма пӧшти вӧрзьӧдлытӧг.
Сэні оз позь кыйсьыны, да ценнӧй животнӧйяс вермӧны рӧдмыны некодӧн торктӧг.
Сэні кольсьӧны некутшӧма вӧрзьӧдлытӧг природнӧй ландшафтъяс (степлӧн, тайгалӧн, паськыд коръя вӧръяслӧн да с. в.), рӧдмӧдӧны да акклиматизируйтӧны животнӧйяслысь выль ценнӧй пӧрӧдаяс.
Заповедникъяслӧн ыдждаыс овлывлӧ кымынкӧ сюрс гектарсянь миллион гектарӧдз.
Эмӧсь ставсоюзса да краевӧй заповедникъяс.
Медся паськыд заповедникъясыс (1 миллион га-ӧн) миян Войвыв Уралын, Алтайын, Сихотэ-Алинь гӧраясын.
Ыджыд заповедникъяс эмӧсь Казахстанын, Кавказын, Кольскӧй полуостров вылын.
Эмӧсь и неыджыд заповедникъяс, кӧні видзсьӧны ӧти либӧ некымын животнӧйяс, кодъяс лоины шочӧсь нин («выхухолевӧй» заповедникъяс Московскӧй, Ивановскӧй да Воронежскӧй обласьтъясын, «бобровӧй» Белоруссияын).
Эмӧсь заповедникъяс, кӧні видзӧны тӧв кежлӧ мунысь лэбачьяслысь позъяланінъяссӧ да сувтланінъяссӧ, а сідзжӧ сэтшӧм местаяс, кӧні рӧдмӧдсьӧ чери (Волга дельта).
Заповедникъяс кындзи эмӧсь заказникъяс, кӧні дыр кад кежлӧ дугӧдсьылӧ кыйсьӧм да чери кыйӧм.
На пиысь мукӧдыс зэв жӧ гырысьӧсь (Североуральскӧй — Конда да Сосьва юяс районын бобрӧс да низьӧс (собольӧс) видзӧм могысь — 800 сюрс га).
Уна татшӧм заповедникъяс эмӧсь Кавказын, Дон, Днепр, Кубань, Волга да Урал устьеясын.
Уралын эм минералогическӧй заказник, кӧні паныдасьлӧны 200-ӧдз разнӧй пӧлӧс минералъяс.
VIII.
НАСЕЛЕНИЕ.
Населениелӧн лыдыс да содӧмыс.
1926-ӧд воын нуӧдӧм перепись серти СССР-ын населениелӧн лыдыс вӧлі 146 млн.; сійӧ лоӧ дас куимӧд юкӧн либӧ 8% мушарвывса сійӧ жӧ вося население лыд пиас (1850 млн.).
1934 вося январ 1-ӧд лун кежлӧ арталӧмъяс серти миян странаын населениелӧн лыдыс колӧ лоны нин 168 млн.
Население лыд серти СССР дорысь ыджыдджыкӧсь, дай бура ёна ыджыдӧсь, кык государство: Британскӧй империя, кӧні населениелӧн лыдыс артавсьӧ 450 млн. саяс, да Китай, кӧні населениелӧн лыдыс артавсьӧ (стӧч лыдпасъяс абутӧм вӧсна) 350-сянь 400 млн.-ӧдз.
Мукӧд государствояс пиысь население лыд серти матысмӧ СССР дінӧ сӧмын США (130 млн. гӧгӧр) да Франция аслас колонияяснас (100 млн. саяс).
Миян страналӧн ыдждаыс важнӧ сы вӧсна, мый сійӧ кокньӧдӧ миянлы дорйысьны империалистъясысь, да нӧшта сы вӧсна, мый миян страналӧн ыдждаыс отсалӧ миянлы корсьны-аддзыны ас ордысь став коланторсӧ да мездысьны капиталистическӧй странаясӧн экономика боксянь йӧртӧмысь (зависимосьтысь).
Эм нӧшта ӧти помка, коді тшӧктӧ миянӧс ёна донъявны асланым страналысь ыдждасӧ.
Миян страна — став мирас сӧмын на ӧти социалистическӧй страна, коді нуӧдӧ овмӧссӧ план серти, а план серти нуӧдсян овмӧсыд сетӧ выгӧдасӧ сымын унджык, кымын ыджыдджык сійӧ странаыс да кымын унджык сэні населениеыс.
Медым лючки вежӧртны аслыд странаса население лыд йылысь, колӧ тӧдны, ӧдйӧ-ӧ сійӧ содӧ.
Населениелӧн содӧмыс сы сайын, уна-ӧ чужысьыс да кулысьыс.
Став чужысь да кулысь лыдыс артавсьӧ 1000 морт вылӧ чужӧм да кулӧм лыд серти.
Европаса государствояс пӧвстын царскӧй Россия чужысь лыд серти босьтліс медводдза места, но зато и кулысь лыд серти сійӧ сідзжӧ босьтліс медводдза места.
1000 морт вылӧ вӧлі воӧ:
Царскӧй Россияын
СССР-ын
Чужысь лыд 44.0 44,0
Кулысь лыд 27,2 20,3
Прирост 16,8 23,7
Чужысь лыдыс миян коли важыс, кутшӧм вӧлі и войнаӧдз, а кулысь лыдыс уджалысь массаяслӧн олӧм бурмӧм вӧсна, культура кыпалӧм вӧсна да народнӧй здравоохранение кыпалӧм вӧсна — тӧдчымӧн чині, мый вӧсна йӧз лыд содӧмыс (приростыс) ёна кыптіс.
Татшӧм ыджыд содӧмсӧ оз тӧд некутшӧм мӧд страна мирын.
Быдвося содӧмыс (прирост) лыддьыны кӧ 168 млн. олысь вылӧ 2,4%-ӧн во, лоӧ 4 млн. СССР-са олысьяслӧн быд вося содӧмыс панйӧ став олысь лыдсӧ любӧй татшӧм странаысь, кыдзи Дания, Норвегия, Финляндия, Швейцария.
Сэки, кор СССР-ын олысьяслӧн приростыс ёна содіс, капиталистическӧй странаясын быдлаын олысьясыслӧн приростыс чинӧ.
Капиталистическӧй странаясын олысьяс приростлӧн чинӧм:
Странаяс
Прирост 1000 морт вылӧ
1908–1913 вояс
1933 во
Германия 13,0 3,5
Англия 10,9 2,1
Франция 1,2 0,5
Италия 12,0 10,0
США 10,0 6,5
Миян том социалистическӧй страна, коді выльысь чужи да «томмӧдчис» пролетарскӧй революция результатӧн, ӧдйӧ содтӧ ассьыс олысь лыдсӧ, а пӧрысьмӧм капитализмлӧн странаясыс муртса-муртса вевттьӧны кулысь лыдсӧ чужысь лыднас.
Тадзӧн, олысьяслӧн содӧмыс (приростыс) яръюгыда петкӧдлӧ тайӧ случайын общественнӧй стройын вежсьӧмъяссӧ да торъялӧмъяссӧ.
Олысьяс содӧмлӧн ёна кыптӧм прӧчентыс миян странаын петкӧдлӧ оз сӧмын лоӧм достижениеяс йывсьыс, но такӧд тшӧтш тайӧ лоӧ залогӧн водзӧ быдмӧмлы.
Социалистическӧй строй капиталистическӧй стройысь торъялӧм вылӧ оз тӧд некутшӧм кризисъяс да уджтӧмалӧм и сійӧ оз пов некутшӧм «перенаселениеысь».
Социалистическӧй странаын ставыслы эм удж, да кымын унджык уджалысьыс, сымын унджык продукцияыс да сымын вылынджык общӧй благосостояниеыс.
Миян странаын, кӧні эмӧсь вывті гырысь, унаысь ещӧ вӧрзьӧдлытӧм на естественнӧй озырлунъяс, кӧні эмӧсь на вывті паськыд, омӧля овмӧдӧм пространствояс, медся нин Азиатскӧй юкӧнас, олысьяс ёна содӧмлы (приростлы) колӧ торъя нин радлыны.
Населениелӧн классӧвӧй да профессиональнӧй состав.
1897-ӧд вося перепись материалъясысь сійӧ кадся царскӧй Россия классӧвӧй составлысь Ленин аддзис со кутшӧм серпас:
Гырысь буржуазия, помещикъяс, высшӧй чинъяс да мукӧд.. 3 миллион гӧгӧр.
Зажиточнӧй посни кӧзяева .... 23,1 млн.
Гӧль посни кӧзяева .... 35,8 »
Пролетарийяс (22 миллионысь не этшаджык) да джынвыйӧ пролетарийяс .... 63,7
Ставыс .... 125,6 млн.
Водзӧ капитализм кыптіг-паськалігӧн шӧр слӧйясыс пыр ӧтарӧ чинісны; ӧткымынъяс на пиысь кыпалісны вывлань, а сёясӧн лэччисны увлань.
Октябрскӧй революция чышкыштіс царскӧй Россияса социальнӧй структура «пирамидалысь» йывсӧ.
Вына социалистическӧй строительство нуӧдан вояс да частнокапиталистическӧй сектор вылӧ паськыд наступление нуӧдан вояс вӧчисны уна выль сдвигъяс промышленносьтын да вузасьӧмын социальнӧй секторъяс соотношениеын.
Частнӧй секторлӧн юкӧныс уси нинӧмӧдз.
Кулачествоӧс, коді вӧлі главнӧй массаыс «зажиточнӧй посни кӧзяеваяслӧн», кызвыннас кыдзи классӧс бырӧдӧма нин дорвыв коллективизация подув вылын.
Миян странаын (СССР границаясын) классӧвӧй составын лоӧм вежсьӧмъясыс бура тыдалӧны 111-ӧд лист бокса таблицаысь.
Тайӧ таблицаыс петкӧдлӧ, мый мӧд пятилеткалӧн основнӧй политическӧй могыс — капиталистическӧй элементъясӧс да классъясӧс вообще помӧдз бырӧдӧм — нуӧдсьӧ олӧмӧ успешнӧя да мый миян странаса кызвын олысьыс торйӧдтӧма йитіс ассьыс олӧмсӧ социализмкӧд.
Классъяс бырӧдӧмкӧд тшӧтш миян мунӧны и зэв гырысь вежсьӧмъяс олысьяс профессиональнӧй составын, мӧдногӧн кӧ, овмӧс отрасльяс кузя олысьясӧс распределитӧмын.
Тані медвойдӧр колӧ индыны производительнӧй населениелысь, мӧд ногӧн кӧ, общественнӧй производительнӧй уджын непосредственнӧ участвуйтысь населениелысь вывті ёна содӧмсӧ.
Тайӧ содӧмыс мунӧ миян странаын уджтӧмалӧмсӧ дзикӧдз бырӧдӧм тшӧт вылӧ, уджалысьяслысь «семьяса шленъяссӧ», медся нин нывбабаясӧс, кодъяс вочасӧн пыр мезмӧны «гортса рабствоысь», уджӧ кыскӧм тшӧт вылӧ, да войдӧрся паразитическӧй слӧйясса уджавтӧм элементъяссӧ уджӧ кыскӧм тшӧт вылӧ.
Мӧд вежсьӧмыс лоӧ сыын, мый уджалысьяслӧн тӧдчана массаяс сиктса овмӧсысь вуджисны промышленносьтӧ.
Сиктса овмӧс обобществитӧм да сэні машинаясӧн паськыда уджалӧм содтӧ сылысь продукциясӧ да такӧд ӧттшӧтш чинтӧ морт удж вынын потребносьтсӧ, а воысь воӧ быдмысь фабрикаяс, заводъяс, шахтаяс, туйяс, морскӧй да юясса суднояс пыр жӧ босьтӧны сиктса овмӧсысь мезмӧм тайӧ йӧзсӧ.
Вылын вайӧдӧм сійӧ жӧ таблицаысь тыдалӧ, мый пролетариатлӧн вывті ёна содӧмыс пӧшти дзоньнас воӧ индустриальнӧй пролетариат вылӧ.
Царскӧй Россияын кӧ промышленносьтын да транспортын уджалысь йӧзлӧн лыдыс эз вӧв весиг и ⅙ юкӧныс став олысьяс лыд пиын, то ӧні сылӧн лыдыс вуджис нин ¼ юкӧн саяс.
Такӧд тшӧтш колӧ пасйыны, мый ӧнія сиктса овмӧс ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧм вӧлі царскӧй Россияын.
Войдӧр кӧ зэв сьӧкыд вӧлі корсьны крестьянинӧс, коді кӧть ылысянь аддзыліс трактор либӧ автомобиль, то ӧні сэтшӧм жӧ сьӧкыд корсьны колхозникӧс, и весиг ӧтка олысьӧс, кодъяс эськӧ найӧс эз аддзывны.
Унджык колхозникъясыс — огӧ нин сёрнитӧй совхозъясса да МТС-ясса рабочӧйяс йылысь, а тайӧ рабочӧйясыс ӧні нин кымынкӧ миллион — и асьныс матын тӧдсаӧсь сельскохозяйственнӧй машинаяс уджӧн.
Вежсис став обстановкаыс сельскохозяйственнӧй уджлӧн.
Но таысь кындзи, вежсисны и став культурнӧй да общественнӧй условиеясыс крестьянскӧй олӧмлӧн.
Корысьлун, пемыдлун, важ моз овны привычка да выль навыкъяс, выль идеяяс воспринимайтны вермытӧмлун — став тайӧ чертаясыс, кодъяс ӧтувтчылісны барскӧй «мужик» кывйын, бергӧдчытӧм вылӧ кольӧны бӧрӧ, важас ӧттшӧтш гӧлиник крестьянскӧй овмӧскӧд да пу гӧркӧд.
«Крестьянин» да «рабочӧй» мунӧны сэтчӧ, медым ӧтлаасьны ӧти понятиеӧ — социалистическӧй странаса «работникъяс» понятиеӧ.
Классӧвӧй составыс населениелӧн 1913, 1928 да 1934 воясын.
(СССР границаясын)
Населениелӧн классъяс
Лыд млн. мортъясӧн:
Итог дінӧ прӧчент
1913 во 1928 во 1934 во (янв. 1 л. кежлӧ)
1913 во 1928 во 1934 во
1. Пролетариат (рабочӧйяс да служащӧйяс, ИТР да мукӧд пролетарскӧй население)
23,3 26,3 47,1 16,7 17,3 28,1
А. Сійӧ лыдын: индустриальнӧй пролетариат да служащӧйяс (промышленносьт, транспорт, строительство, социально-культурнӧй учреждениеяс да госаппарат)
17,3 24,1 41,7 12,4 15,8 24,9
Б. Видз-му овмӧсса пролетариат
6,0 2,2 5,4 4,3 1,5 3,2
I. Колхозникъяс да кооперируйтӧм кустаръяс да ремесленникъяс
эз вӧв 4,4 77,0 эз вӧв 2,9 45,9
II.
Ӧтка олысь крестьяна (кулакъястӧг) да кооперируйттӧм уджалысь кустаръяс да ремесленникъяс
90,7 111,1 37,9 65,1 72,9 22,5
V.
Буржуазия (помещикъяс, карса гырысь да посни буржуазия, тӧргӧвечьяс да кулакъяс)
22,1 6,8 0,2 15,9 4,5 0,1
Сійӧ лыдын: Кулакъяс
17,1 5,6 0,1 12,3 3,7 0,09
V. мукӧд пӧлӧс олысьяс (велӧдчысьяс, армия, пенсионеръяс да мукӧд)
3,2 3,7 5,8 2,3 2,4 3,4
Став олысьыс
139,3 152,3 168,0 100 100 100
Карса да сиктса население.
Став население лыдын и карса да сиктса население соотношениеын вежсьӧмъясыс, кодъяс лоины СССР-са территория вылын 1897 вося медводдза всеобщӧй переписсянь, тыдалӧны со кутшӧм таблицаысь:
Вояс
Ставыс населениеыс миллион мортъясӧн
Карса
Сиктса
миллионъясӧн
прӧчентъясӧн
миллионъясӧн
прӧчентъясӧн
1897 106,4 15,8 14,9 90,6 85,1
1914. 139,3 24,7 18,0 114,6 82,0
1920 130,7 20,7 15,8 110,0 81,2
1926 147,0 26,3 18,0 120,7 82,0
1933 165,8 39,7 24,0 126,0 76,0
Империалистическӧй да гражданскӧй войнаяслӧн результатъясыс петкӧдчисны 1914-ӧд восянь 1920-ӧд воӧдз население лыд чинӧмын, медся нин карса население лыд чинӧмын. Карса население ёна разавлі сиктъясӧ промышленносьт киссьӧм вӧсна.
1920-ӧд во бӧрын население лыд ӧдйӧ заводитчӧ содны, медся нин карса население лыдыс.
1920 восянь 1933 воӧдз карса население лыд соді пӧшти кык пӧв, а сиктса население лыд сӧмын 14½ прӧч. вылӧ.
Та вӧсна карса населениелӧн прӧчент лыдыс ёна соді.
Тайӧ содӧмыс мунӧ выль промышленнӧй строительство тшӧтӧ.
Медся ёна соді карса население промышленнӧй районъясын (торъя нин Донбассын, Уралын да Кузбассын), медся ёна быдмӧны гырысь промышленнӧй выль строительствояса каръяс, шуам, Сталино, Луганск, Макеевка — Донбассын, Свердловск, Челябинск, Перм — Уралын, а сідзжӧ Сталинград, Ростов, Горький, Архангельск, Новосибирск да с. в.
Быдмӧны оз сӧмын важ каръяс, но чужӧны да быдмӧны и выль каръяс, шуам, Магнитогорск, Березники (Уралын), Новӧй Запорожье (Украинаын Днепровскӧй станция дінын), Коунрад, Караганда (Казахстанын), Сталинск (Рытыввыв Сибирын), Кировск — «апатитъяслӧн кар» (полярнӧй кытш сайын Кольскӧй полуостров вылын), Игарка Енисей ю низовьеын да с. в.
Уна сэтшӧм выль каръясыс во кык-куим мысти стрӧитны заводитӧм бӧрас лоӧны нин зэв гырысь каръясӧн, 50 сюрс да весиг 100 сюрс сайӧ населениеӧн.
Сідз, шуам, кыптіс Магнитогорск, Караганда, Сталинск.
Важнӧ торъялӧмыс не сӧмын кар да сикт костын, но и ыджыд да ичӧт кар костын.
Гырысь каръясӧн шусьӧны каръяс, кӧні олысь лыдыс 100 сюрсысь унджык.
Татшӧм каръясыс 1897 воын (медводдза перепись нуӧдан во) СССР пределъясын вӧлі 15, 1926 воын — 31, а 1933 воын — 65 нин.
Карса населениеын налӧн удельнӧй сьӧктаыс 1897 воын вӧлі 26 прӧч, 1926 воын — 36 прӧч., а 1933 воын — 52 прӧч.
Тадзӧн аслас быдмӧмас не сӧмын карса население панйӧ сиктса населениесӧ, но и гырысь каръясса населениеыс панйӧ посни каръясса населениесӧ.
1897 воын гырысь каръясын овлісны сӧмын ¼ юкӧн став каръясса олысь лыдысь, а ӧні сэні олӧны нин став каръясса олысь лыдысь джынсьыс унджык.
Миллионысь уна олыся каръяс миян кык: Москва (3½ млн. саяс) да Ленинград (3 млн. гӧгӧр).
Таысь кындзи эм 4 ёна гырысь кар, кӧні олысь лыдыс 500 сюрс сайӧ, но миллионсьыс этшаджык: Баку, Харьков, Киев да Ростов-на-Дону.
На дінӧ «кандидатъясӧн» лоӧны ещӧ 6 кар (олысь лыдыс 400-сянь 500 сюрсӧдз): Одесса, Ташкент, Свердловск, Горький, Тбилиси (Тифлис) да Сталинград.
Кутшӧм ӧдйӧ быдмӧны бӧръя воясӧ миян каръясыс, сы йылысь зэв бура висьталӧ тайӧ таблицаыс, коді петкӧдлӧ 200 сюрсысь не этшаджык олыся каръяслысь населениесӧ (сюрсъяс мортӧн)
1897-ӧд 1926-ӧд, 1931-ӧд да 1933-ӧд воясӧ.
1897 во 1925 во 1931 во 1933 во
Москва
1.017 2.026 2.781 3.663
Ленинград
1.217 1.614 2.188 2.776
Баку
110 439 575 710
Харьков
174 399 535 669
Киев
247 483 540 575
Ростов
161 323 425 518
Одесса
404 406 475 527
Ташкент
147 314 422 491
Свердловск
43 134 223 462
Горький
102 217 350 459
Тбилиси (Тифлис)
146 276 348 405
Сталинград
55 144 294 404
Днепропетровск
123 225 323 372
Саратов 133 209 277 338
Новосибирск
— 114 180 287
Сталино
28 104 194 285
Перм
60 113 176 269
Куйбышев
88 167 220 260
Казань
124 169 202 259
Сталинск
— — 52 240
Астрахань
111 180 199 228
Омск
34 152 191 226
Челябинск
20 57 117 214
Воронеж
83 114 165 212
Архангельск
20 75 108 205
территорияыс — горизонталь кузя, плотносьт — вертикаль кузя, населениеыс — веськыд нёльпельӧсалӧн плӧщадь.
Населениелӧн тшӧкыдлун (плотносьт).
Население лыдсӧ кӧ ми юкам территория пасьта вылас, миян петас населениелӧн тшӧкыдлуныс.
СССР-ын населениелӧн шӧркодь тшӧкыдлуныс татшӧм: 1926 воын 1 кв. км вылӧ вӧлі воӧ 7 морт гӧгӧр (146 : 21,3), 1934 воӧ — 8 морт гӧгӧр (168 : 21,3).
Тайӧ тшӧкыдлуныс кык пӧв улынджык мушарвывса шӧркодь тшӧкыдлунсьыс, коді лоӧ 1 кв. км вылӧ 14 мортысь унджык.
Рытыввыв Европаса тшӧкыдлун серти, сідзжӧ Индия да Китай тшӧкыдлун серти миян шӧркодь тшӧкыдлуныс уна пӧв ичӧтджык.
Но миян страналӧн шӧркодь тшӧкыдлуныс этша на петкӧдлана.
СССР Европаса юкӧнын Кавказкӧд тшӧкыдлуныс куим пӧв вылынджык СССР шӧркодь тшӧкыдлун серти (26), сы пыдди Шӧр Азияын Казахстанкӧд кык пӧв улынджык (4,0), а Сибирын Дальньӧй Востоккӧд весиг 6 пӧв улынджык.
Но и миян странаса торъя гырысь географическӧй юкӧнъяс пытшкын населённосьт абу быдлаын ӧткодь — вывті ёна торъялӧ.
Европейскӧй юкӧнын сьӧд муа полосаын населениелӧн тшӧкыдлуныс кайӧ 100 мортӧдз 1 кв. км вылӧ, а сыкӧд ӧттшӧтш эмӧсь зэв паськыд пространствояс войвылын, асыв-войвылын да асыв-лунвылын, кӧнъясын тшӧкыдлуныс 10 мортысь этшаджык, весиг 1 мортысь этшаджык 1 кв. км вылӧ.
Сибирын тшӧкыдлуныс ёна жӧ абу ӧткодь — 20 мортсянь 1 кв. км вылӧ медся плодороднӧй районъясын, кӧрт туй пӧлӧнъясын Сибир рытыввыв юкӧнын да 0,01-ӧдз и улынджык войвылын.
Ещӧ на ёнджыка колебайтчӧ тшӧкыдлуныс Казахстанын да Шӧр Азияын, кӧні эмӧсь оазисъяс, тшӧкыдлуннас 150 мортӧдз дай унджык на 1 кв. км вылӧ, а сыкӧд орччӧн эмӧсь пустыняяс да джуджыд гӧраяса районъяс нуль дінӧ матысман тшӧкыдлунӧн.
Кутшӧма торъялӧ населениелӧн тшӧкыдлуныс разнӧй физико-географическӧй зонаясын, петкӧдлӧ тайӧ таблицаыс, кодӧс лӧсьӧдӧма Европейскӧй Россиялы 1897 вося перепись серти.
1 кв. км вылӧ воӧ морт лыд:
Тундра полосаын — 0,3
Тайга » — 12,0
Сора вӧръяс — 36,7
Вӧра степ полосаын рытыввылын — 53,4
» » асыввылын — 26,0
Кос степ полосаын (Каспий дінын) — 5,2
СССР став плӧщадьсьыс позьӧ торйӧдны йӧзӧн шоча овмӧдӧм кык зэв ыджыд пространство: войвыв «пустыня» тундра да тайга полосаын, кодлӧн плӧщадьыс 9 млн. кв. км да лунвыв «пустыня» кос степъяс полосаын Казахстанын да Шӧр Азияын, кодлӧн плӧщадьыс 2 млн. кв. км саяс.
Тайӧ кык пустыняас, кӧні шӧркодь тшӧкыдлуныс этшаджык 1 мортысь 1 кв. км. вылӧ, став населениеыс 10 млн. мортысь этшаджык: ӧстальнӧй 158 млн. мортыс олӧ ӧстальнӧй территория вылас, да тшӧкыдлуныс кайӧ 15 мортысь унджык 1 кв. км вылӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, вылынджык США шӧркодь тшӧкыдлунысь.
1926 вося перепись даннӧйяссӧ кӧ сгруппируйтны различнӧй тшӧкыдлуна (плотносьта) полосаяс серти, миян артмас татшӧм зэв петкӧдлана таблица.
Тшӧкыдлун 1 кв. км вылӧ.
Тайӧ тшӧкыдлуна полоса вылӧ воӧ
территория прӧчент
население прӧчент
2 67,0 7,2
2–17 20,3 20,3
17–40 7,7 32,9
40 5,0 39,6
Олысьяс тшӧкыдлун серти бура тӧдчана рубежӧн СССР Европейскӧй юкӧнын лоӧ визь, коді мунӧ Ленинградсянь Рыбинск вылӧ, сэсянь водзӧ Волга кузя Саратовӧдз, а сэсянь веськыда Дон ю вом дорӧ Ростов вылӧ.
Тайӧ визь пытшкас тшӧкыдлуныс пӧшти оз лэччыв улӧджык 20 мортысь 1 кв. км вылӧ, а тайӧ визь саяс сӧмын кӧнсюрӧ шочиника кайлӧ тайӧ лыдӧдзыс либӧ сійӧс панйылӧ.
Тані зэв бура тыдалӧ овмӧдчӧмлӧн историческӧй ходыс, а сідзжӧ тыдалӧ и Волгалӧн кыдзи естественнӧй границалӧн тӧдчанлуныс.
Бӧръя воясӧ мунӧ вӧвлытӧм ыджыд строительство. Тыртӧминъясын лоины кӧрт туйяс, гигантъяс-заводъяс, выль каръяс да быдса промышленнӧй районъяс. Тайӧ ставыс вайӧдӧ ас бӧрсяыс и вывті гырысь сдвигъяс население размещениеын.
Сы вӧсна, мый тайӧ строительствоыс торъя ёна мунӧ асыввылын, мӧд ногӧн кӧ, Уралын да сы сайын куйлысь Сибирын, то и населениелӧн вешйӧмыс мунӧ сылань жӧ.
И збыльвылӧ, 1926-ӧд восянь 1933-ӧд воӧдз став олысь лыдыс странаын соді 146 млн-сянь 165 млн-ӧдз, либӧ 13% вылӧ, а Уралын да Сибирын население лыдыс соді 18 млн-сянь 24 млн-ӧдз, мӧд ногӧн кӧ, 35% вылӧ.
Но шуны сы йылысь, мый Асыввылыс (Сибир Уралкӧд да Дальньӧй Востоккӧд) вӧтӧдӧны нин миян Рытыввывсӧ (мӧд ногӧн кӧ, Европейскӧй юкӧнсӧ Кавказкӧд), вӧлі эськӧ ещӧ водзджык на, ӧд абсолютнӧй лыдпасъяснас Асыввылын население лыдыс соді 1926 восянь 6,3 млн. вылӧ, а Рытыввылын — 11 млн. вылӧ.
Миянкӧд орччӧн Урал сайын вывті гырысь пространствояса прӧст муяслӧн эмлуныс, кытчӧ вермасны на овмӧдчыны ещӧ уна дас миллион олысьяс, эм зэв тӧдчана аслыспӧлӧслун миян страналӧн: тайӧ аслыспӧлӧслуннас миян страна ёна торъялӧ Западнӧй Европаса став странаясысь. *
* Олысьяслысь размещениесӧ бурджыка гӧгӧрвоӧм могысь вӧзйыссьӧ краситны цветнӧй карандашъясӧн СССР-ын олысьяс тшӧкыдлун йылысь учебник дінӧ вайӧдӧм картасӧ.
Населениелӧн национальнӧй составыс.
Миян страна аслас население национальнӧй состав сертиыс вывті уна сикаса.
СССР-ын артавсьӧ ставыс 200 гӧгӧр торъя народносьтъяс.
На пиысь ми аддзам уна пӧлӧс расаысь представительясӧс да асланыс развитие сертиыс различнӧй тшупӧдын сулалысь йӧзъясӧс.
Став тайӧ уна сикас йӧзыслӧн мӧда-мӧдныскӧд ӧтувйӧн, ӧтвылысь олӧмыс петкӧдлӧ, мый торъя нацияяс кост зыксьӧм-лӧгалӧм абу «природалӧн закон», кыдзи проповедуйтӧны империалистъяс, а эм классъяса обществолӧн спутник, кӧні сійӧ зыксьӧм-лӧгалӧмсӧ паськӧдӧны пӧльтӧны ыджыдалысь национальносьтлӧн командуйтысь классъяс.
СССР-ын торъя (определённӧй) территория вылын олысь став национальносьтъяслӧн эм торъя национально-территориальнӧй устройство — либӧ республика (союзнӧй либӧ автономнӧй), либӧ автономнӧй обласьт, либӧ национальнӧй округ да национальнӧй район.
Улынджык сетӧм таблицаас пасйӧма СССР-ын олысь став гырысьджык национальносьтъяссӧ 1926 вося перепись серти налысь лыдсӧ индалӧмӧн:*
* Уна национальносьтъяслы, кодъяслӧн СССР пытшкын абу торъя республикаыс либӧ автономнӧй обласьтыс, скобкаясын индӧма налысь ёнджыка оланінъяссӧ.
1926 воын (сюрсъясӧн)
Рочьяс .... 77 732,2
Украинецъяс .... 31.189,5
Белоруссъяс .... 4.738,2
Полякъяс (Европейскӧй юкӧн рытыввылын) 781,7
Мукӧд славяна (чехъяс, словакъяс, сербъяс, болгарецъяс (Европейскӧй юкӧн лунвылын).. 140,9
Литовецъяс да латышъяс (Европейскӧй юкӧн рытыв-войвылын) 192,6
Таджикъяс .... 376,4
Осетинъяс .... 272,0
Иранецъяс, татъяс, талышъяс, курдъяс (Кавказ).. 226,9
Молдаванъяс .... 283,5
Немецъяс .... 1.237,9
Грекъяс (Кавказ, Крым, УССР лунвыв) .... 213,7
Цыганъяс .... 71,8
Еврейяс (Европейскӧй юкӧн рытыввылын да рытыв-лунвылын да Дальньӧй Востокын) .... 2.679,1
Грузинъяс .... 1.820,9
Армяна .... 1.565,8
Мукӧд кавказскӧй йӧзъяс .... 1.243,1
Удмуртъяс .... 514,2
Карелъяс .... 248,1
Эстъяс (Европейскӧй юкӧн рытыв войвылын).. 154,6
Коми .... 226,3
Пермякъяс (Урал) .... 149,4
Мордва .... 1,339,9
Мари .... 428,2
Мукӧд финнъяс (Шӧр Поволжье) .... 219,3
Татара .... 4.823,4
Башкиръяс .... 983,1
Каракалпакъяс .... 126,0
Казахъяс да киргизъяс .... 4.578,4
Узбекъяс .... 2.440,9
Туркменъяс .... 427,6
Чувашъяс .... 1.117,3
Якутъяс 214,3
Калмыкъяс .... 133,5
Бурятъяс .... 238,1
Мукӧд тюрко-татара (Азиатскӧй юкӧнын, Поволжьеын, Кавказын) 294,2
Палеоазиатъяс: чукчи, корякъяс, камчадалъяс да мукӧд (Дальневосточнӧй край войвылын) .... 28,53
Китаецъяс (Дальневосточнӧй край войвылын)... 65.0
Кореецъяс (Дальневосточнӧй крайын) .... 167,0
Мукӧд .... 688,39
abu
Культурнӧй уровеньлӧн петкӧдласъяс (показательяс).
Населениелӧн культурносьт, профессиональнӧй образование, а сідзжӧ и общӧй образование паськалӧм кутӧны экономика боксянь зэв ыджыд тӧдчанлун.
Кымын вылын культурносьтыс населениелӧн, сымын вылын сійӧ уджлӧн производительносьтыс.
Торъя нин колана культурносьт кыпӧдӧмыс миян страналы гырысь ӧдъясӧн социалистическӧй стройка нуӧдан кадӧ, кор лӧсьӧдчыссьӧ выль техника, осваивайтсьӧны выль производствояс да гырысь машиннӧй производствоӧ кыскыссьӧны пыр выль и выль миллион йӧзъяс.
Культурносьтлӧн медся прӧстӧй показательыс — грамотнӧйяслӧн прӧчент.
Цар дырся кадсянь миянлы коли вывті омӧль наследие.
1897 воын мунӧм перепись серти Россияын грамотнӧйыс вӧлі 22,3 прӧчент (мужичӧйяс пӧвстын 31,8 да нывбабаяс пӧвстын 13,1). Тайӧ петкӧдлӧ, мый неграмотнӧйыс вӧлі 4 пӧв унджык, грамотнӧйяс дорсьыс, сэк, кор Рытыввыв Европаса странаясын неграмотнӧйяс важӧн нин паныдасьлісны зэв шоча.
Кыдзи сӧветскӧй воясӧ муніс велӧдчытӧмлун бырӧдӧм, тыдалӧ со кутшӧм таблицаысь:
Грамотнӧйяслӧн прӧчент
Мужичӧйяс
Нывбабаяс пӧвстын
1920 1926 1920 1920 1926 1930
Каръясын 66 70 91 53 57 80
Сиктъясын 38 46 71 19 23 46
Нывбабаяс пӧвстын грамотносьтыс быдмӧ ӧдйӧджык мужичӧйяс пӧвстын дорысь, да сиктын ӧдйӧджык карын дорысь.
Бӧрӧ кольӧмъяс суӧдӧны водзын мунысьясӧс.
Медся ёна кыптӧ грамотносьт бӧрӧ кольӧм нацменьшинствояс пӧвстын, кодъяс царскӧй правительство дырйи кольлісны дзик пемыдӧн, царскӧй правительство эз лэдзлы найӧс велӧдчыны ас кыв вылын.
Сідз черкесъяс пӧвстын 1926 воын грамотнӧйыс вӧлі сӧмын 17%, а 1931-ӧд воӧ черкесъяс шедӧдісны нин дорвыв грамота.
Сідзжӧ вӧлі и калмыкъяслӧн, кабардинецъяслӧн да уна мукӧд национальносьтъяслӧн.
1930 воын грамотнӧйяслӧн шӧркодь прӧчент СССР пасьта вӧлі 67,3%; 1897-ӧд во серти грамотнӧйяслӧн прӧчентыс соді куим пӧв.
Партия XVI съезд шуӧм серти нуӧдсьӧ начальнӧй школаясын став челядьӧс быть велӧдӧм: неграмотносьтлӧн колясъясыс бырӧдсьӧны ударнӧй ӧдъясӧн.
Неграмотнӧйясыс ӧні 10%-ысь этшаджык.
1932-ӧд вося призыв нин уна центральнӧй районъясын, шуам Московскӧй обласьтын, эз сет ни ӧти неграмотнӧй призывникӧс.
Велӧдчӧмӧн ӧні шымыртӧма уна пӧв унджык йӧз революцияӧдз серти.
Начальнӧй да шӧр школаын велӧдчысьяслӧн лыдыс соді царскӧй кад серти пӧшти куим пӧв.
1914–15-ӧд воӧ велӧдчысь лыд вӧлі 7,8 млн., а 1933–34 воын — 22 млн. нин.
Школаяс кындзи восьталӧма ёна уна дошкольнӧй да внешкольнӧй учреждениеяс, кодъяс царскӧй Россияын лыддьысьлісны сӧмын единицаясӧн.
Лэдзӧм книгаяслӧн лыдыс соді 1½ пӧв, а экземпляр лыдыс — 6½ пӧв.
Газетъяслӧн лыдыс соді 5 пӧв, а налӧн тиражыс — 12 пӧв.
ЮРИНДАЛЫСЬ
Лист бок.
I. Положение, территория да границаяс.
Географическӧй положение да территория .... 3
СССР-лӧн границаяс да орчча государствояс .... 4
II.
Мореяс.
Войвыв Ледовитӧй океан да сылӧн юкӧнъяс .... 6
Тихӧй океан да сылӧн юкӧнъяс .... 13
Атлантическӧй океанлӧн мореяс .... 16
Каспийскӧй море .... 20
III.
Рельеф.
1. Европейскӧй юкӧн .... 23
Асыввывъевропейскӧй равнина .... —
Краевӧй складчатӧй гӧраяс .... 33
2. Рытыввывсибирскӧй да Арало-каспийскӧй юкӧнъяс .... 35
Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй увтасъяс ....
Краевӧй складчатӧй гӧраяс .... 38
3. Асыввывсибирскӧй юкӧн .... 41
IV.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Ископаемӧйяслӧн артмӧм .... 44
Ископаемӧйяслӧн географическӧй распределение .... 45
Полезнӧй ископаемӧйяслӧн запасъяс. 47
V. Климат.
Климатлӧн общӧй характеристика .... 52
Асыввывъевропейскӧй равниналӧн климат .... 53
Лунвыв Крымлӧн да Закавказьелӧн климат .... 57
Рытыввывсибирскӧй увтаслӧн климат .... ---
Сӧветскӧй Шӧр Азиялӧн климат .... 59
Асыввыв Сибирлӧн климат .... 62
Амурско-Приморскӧй обласьтлӧн климат .... 64
VI.
Юяс да тыяс.
Юяслӧн особенносьтъяс .... 65
Асыввывъевропейскӧй равнинаса юяс .... 66
Асыввывъевропейскӧй равнинаса тыяс .... 71
Кавказса юяс да тыяс .... 73
Рытыввывсибирскӧй да Туранскӧй увтасса юяс да тыяс .... 74
Асыввыв Сибирса да Дальньӧй Востокса юяс да тыяс .... 77
VII.
Быдмӧгъяс, мусинъяс да животнӧй мир.
Тундра зона .... 82
Вӧра зона .... 87
Степъяслӧн зона .... 92
Пустыняяслӧн да джынвыйӧ пустыняяслӧн зона .... 96
Субтропическӧй быдмӧгъяслӧн да лунвыв гӧраса вӧръяслӧн зона .... 101
Джуджыд гӧраясса, либӧ альпийскӧй, быдмӧгъяс .... 106
VIII.
Население.
Населениелӧн лыдыс да содӧмыс .... 108
Населениелӧн классӧвӧй да профессиональнӧй состав .... 110
Карса да сиктса население .... 113
Населениелӧн тшӧкыдлун (плотносьт) .... 116
Населениелӧн национальнӧй составыс .... 118
Культурнӧй уровеньлӧн петкӧдласъяс (показательяс) .... 119
1-ӧд серпас.
Мушар вылын СССР-лӧн положение.
2-ӧд серпас.
Европа, Азия да гырысьджык государствояс территориялӧн сравнительнӧй ыджда.
3-ӧд серпас.
Баренцово морелӧн шоныд визувъяс.
4-ӧд серпас.
Маточкин шар проливлӧн серпас.
5-ӧд серпас.
Войвыв морскӧй туйлӧн карта.
Сьӧд чутъясыс — полярнӧй радиостанцияяс.
6-ӧд серпас.
Чернӧй морелӧн визувъяс.
7-ӧд серпас.
Важся (древньӧй) Черноморско-Каспийскӧй бассейн.
(мореӧн вевттьылӧм пространствосӧ штрихуйтӧма).
8-ӧд серпас.
Каспийскӧй морелӧн визувъяс.
9-ӧд серпас.
СССР рельеф тэчаслӧн карта.
10-ӧд серпас.
Волга берег вылын, Жигулёвскӧй гӧраясын известнякъяслӧн эрдалӧминъяс.
11-ӧд серпас.
Асыввывъевропейскӧй равнина вылын ледник паськавлӧмлӧн лунвыв граница.
12-ӧд серпас.
Асыввывъевропейскӧй равнина вылын ледниковӧй пуктӧмъяс (отложениеяс).
Штрихуйтӧм полосаясыс — мореннӧй грядаяс; чутъяса местаясыс — лыаясӧн пуктӧм обласьтъяс; сьӧд визьыс — лёсслӧн войвыв границаыс.
13-ӧд серпас.
Мореннӧй гряда.
Медматіас, му вылас валунъяс.
14-ӧд серпас.
Ледниковӧй тыын мореннӧй мыльк.
15-ӧд серпас.
Приволжскӧй вывтас окраинаын оврагъяслӧн артмӧм.
16-ӧд серпас.
Главнӧй Кавказскӧй хребетлӧн серпас.
Уліас — ущельеясын кымӧръяс.
17-ӧд серпас.
Ледникӧвӧй эпохаӧ Сибирлӧн йизьылӧм.
(Штрихуйтӧм местаясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь йиӧн)
18-ӧд серпас.
Из шом артман эпохаӧ Асыввывъевропейскӧй равнина вылын морелӧн паськавлӧм.
(Штрихъяснас петкӧдлӧма море, сьӧд квадратъяснас — из шом месторождениеяс).
19-ӧд серпас.
Каменнӧй да калийнӧй совъяс пуксян эпохаӧ морелӧн паськавлӧм.
(Еджыд кубъясыс — совъяслӧн месторождениеяс.)
20-ӧд серпас.
СССР-са полезнӧй ископаемӧйяс географическӧй размещениелӧн карта.
21-ӧд серпас.
Вося изотермаяс.
22-ӧд серпас.
Январса изотермаяс.
23-ӧд серпас.
Юльса изотермаяс.
24-ӧд серпас.
Январса изобаръяс.
25-ӧд серпас.
Кӧдзыдъяса кадлӧн кузьтаыс лун лыдӧн.
26-ӧд серпас.
Тулыслӧн мунӧм.
Сьӧд визьясыс — разнӧй тӧлысьяслӧн 0° изотермаяс.
27-ӧд серпас.
Вочӧжся осадокъяслӧн лыд.
28-ӧд серпас.
Векыся кын му паськалӧмлӧн карта.
Сьӧд визьыс — векыся кын мулӧн лунвыв граница.
Штрихуйтӧм пространствоыс — дорвыв кын му.
29-ӧд серпас.
Волга берег вылын оползень (буждӧм).
30-ӧд серпас.
Волгалӧн дельта.
31-ӧд серпас.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн главнӧй водораздел да ю системаяс ӧтлаалысь каналъяс.
32-ӧд серпас.
Ю Кольскӧй полуостров вылын.
33-ӧд серпас.
Гӧраса ю Кавказын.
34-ӧд серпас.
СССР-са мореяслӧн бассейнъяс.
(Бассейнъяслысь границаяссӧ петкӧдлӧма кызджыка печатайтӧм пунктирӧн).
35-ӧд серпас.
СССР-са быдмӧгъяс паськалӧмлӧн карта.
36-ӧд серпас.
СССР-са мусинъяслӧн карта.
37-ӧд серпас.
Шӧр Азияын косьмӧм ю русло.
38-ӧд серпас.
Яйлалӧн вӧртӧм веркӧсыс известнякъяс эрдалӧминъясӧн.
39-ӧд серпас.
Населениелӧн классӧвӧй составыс 1913 воын (СССР границаясын), 1928 воын да 1934 воын (прӧчентъясӧн).
40-ӧд серпас.
Гырысь (100 сюрс мортысь унджык олыся) каръяслӧн размещение.
41-ӧд серпас.
СССР-са главнӧй юкӧнъяслӧн территория, население да плотносьт (1926 вося перепись серті).
42-ӧд серпас.
Население тшӧкыдлун серти СССР территориялӧн распределение.
{С. В. Чефранов (комиӧдіс Kodko) @ СССР-лӧн физическӧй география. Мӧд выпуск @ география @ С. В. Чефранов. СССР-лӧн физическӧй география. Мӧд выпуск @ 1941 @ }
ЧЕФРАНОВ С. В.
СССР-лӧн ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
НЕПОЛНӦЙ СРЕДНЬӦЙ ДА СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 7-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
МӦД ВЫПУСК
ПЫРТӦД.
СССР-лысь территориясӧ областьяс да районъяс вылӧ юклӧм.
СССР политико-административнӧй карталӧн обзор.
СССР-лӧн территорияыс ёна ыджыд, природнӧй условиеясыс сійӧ торъя юкӧнъясын зэв разнообразнӧйӧсь.
Медым эськӧ позис охарактеризуйтны страналысь торъя юкӧнъяссӧ, изучитны налысь ӧткодьлунсӧ, торъялӧмсӧ да особенностьяссӧ, колӧ юкны став территориясӧ торъя областьяс вылӧ, кодъясӧс эськӧ позис сравнитны мӧда-мӧдыскӧд.
Дерт, миян страналӧн войвыв да лунвыв, асыввыв да рытыввыв абу мӧда-мӧдныс кодьӧсь.
Урал да Крым аслас природа сертиыс, олысьяс да овмӧс сертиыс эмӧсь дзик аслыссикас областьяс.
Но татшӧм областьясыслӧн границаясыс шоча овлӧны синмӧ шыбытчанаӧн, да ӧтисянь мӧд областьӧ вуджӧмыс унджыкысьсӧ овлӧ вочасӧн.
Торъя областьясӧс разграничитӧм вермас нуӧдсьыны уна признакъяс серти: 1) физико-географическӧйяс серти (рельефлӧн строениеыс, климат, почваяс, растительность да с. в.);
2) экономико-географическӧйяс серти (мортлӧн вевтыртана удж нуӧдӧм: видзму овмӧс, промышленность да с. в.);
3) политико-административнӧй деление (юклӧм) серти, кодӧс примитӧма ӧнія кадӧ; тайӧ юклӧмыс ачыс нуӧдсьӧ хозяйственнӧй признакъяс подув вылын либӧ население национальнӧй состав серти.
Тадзикӧн, областьяс вермасны лоны, примитӧм признакъяс серти, физико-географическӧйяс, экономическӧйяс да политико-административнӧйяс.
СССР юклӧмлы подулас тайӧ книгаын пуктӧма физико-географическӧй признакъяс.
Но областьяслысь границаяссӧ урчитігӧн арталӧма и экономико-географическӧй признакъяс да Союзлысь политико-административнӧй делениесӧ Сталинскӧй Конституциякӧд лӧсялӧмын.
СССР-лысь став территориясӧ юкӧма дас куим физико-географическӧй область вылӧ; на пиысь быдӧнӧс ещӧ позьӧ юкны ичӧтджык районъяс вылӧ.
Быд область пытшкӧ пырӧ кымынкӧ политико-административнӧй единица: союзнӧй да автономнӧй республикаяс, крайяс да областьяс.
Дас куим область пиысь сизимыс Союз Европейскӧй юкӧнас, витыс — Азиатскӧйын; азиатскӧй областьясыс ёна ыджыдджыкӧсь европейскӧйяс дорсьыс.
СССР Азиатскӧй юкӧнлӧн территорияыс куимпӧв саяс ыджыдджык Европейскӧй дорсьыс, сійӧс омӧльджыка освоитӧма мортӧн, омӧльджыка тӧдмалӧма да сы вӧсна сійӧс позьӧ охарактеризуйтны сӧмын общӧй чертаяснас.
Кӧні физико-географическӧй областьяслӧн границаясыс оз стӧч лӧсявны политико-административнӧй границаясыскӧд, сійӧс пасйӧма быд область описаниеын.
Описаниеын медвойдӧр сетсьӧ ставнас областьыслы общӧй характеристика, а сэсся сы бӧрын нин индавсьӧны да описывайтсьӧны посньыдджык физико-географическӧй районъяс, кодъясысь артмӧ сійӧ либӧ мӧд область.
Быд областьлӧн населениеыс, овмӧсыс да туйясыс видлавсьӧны дзоньнас.
СССР-лӧн политическӧй состав.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзӧ (СССР) пырӧ 16 республика:
1. Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика (РСФСР) площадь серти да население серти босьтӧ медводдза места.
РСФСР босьтӧ Союзлысь став войвыв да шӧр юкӧнсӧ, рытыввыв границасянь Тихӧй океанӧдз.
Унджык населениеыс рочьяс (⅘).
Населениелӧн витӧд юкӧныс мукӧд национальностьясысь, кодъяс артмӧдӧны 16 автономнӧй республика да 6 автономнӧй область.
Сы вӧсна РСФСР мукӧд союзнӧй республикаясысь торъялӧмӧн эм федеративнӧй республика.
Территорияыс, кӧні унджык населениеыс рочьяс, юксьӧ 30 область вылӧ да 6 край вылӧ.
2. Украинскӧй ССР (УССР) — Союз Европейскӧй юкӧн рытыв-лунвылас, Чёрнӧй море да рытыввыв граница костын.
Население лыд серти сулалӧ мӧд местаын.
3. Белорусскӧй ССР (БССР) — рытыввыв граница пӧлӧн, Западнӧй Двина, Днепр да Неман юяс кузя.
4. Азербайджанскӧй ССР босьтӧ Закавказьелысь юкӧнсӧ, коді куйлӧ Каспийскӧй море бердын.
5. Грузинскӧй ССР — Закавказье рытыввыв юкӧнын, коді куйлӧ Чёрнӧй море бердын.
6. Армянскӧй ССР — Закавказье рытыв-лунвылын, Турциякӧд да Иранкӧд граница вылын.
7. Туркменскӧй ССР — Средньӧй Азияын, Каспийскӧй море да Аму-Дарья ю костын.
8. Узбекскӧй ССР — Средньӧй Азия центральнӧй юкӧнын.
9. Таджикскӧй ССР — Средньӧй Азия асыв-лунвылын, Афганистанкӧд да Китайкӧд граница вылын.
10. Казахскӧй ССР босьтӧ пространство Волга низовьеяссянь да Каспийскӧй моресянь рытыввылас да китайскӧй границаӧдз асыввылас.
11. Киргизскӧй ССР — Средньӧй Азия асыввылын, Китайкӧд граница дінын.
12. Карело-Финскӧй ССР — СССР Европейскӧй рытыв-войвыв юкӧнын, Финскӧй Залив да Белӧй море костын.
Молдавскӧй ССР — рытыв-лунвылын, Румыниякӧд граница вылын.
14. Литовскӧй ССР — рытыввылын, Германиякӧд граница вылын.
15. Латвийскӧй ССР — Балтийскӧй море бердын да Рижскӧй залив бердын.
16. Эстонскӧй ССР — Финскӧй да Рижскӧй заливъяс костын.
СССР-ӧс физико-географическӧй областьяс вылӧ юклӧм, быд областьӧ пырысь политико-административнӧй единицаяс индалӧмӧн.
I. Европейскӧй юкӧн (Кавказкӧд).
1. СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Север: Карело-Финскӧй ССР, Мурманскӧй область, Ленинградскӧй область, Архангельскӧй область, Вологодскӧй область, Кировскӧй область, Коми АССР.
2. Прибалтика: Литовскӧй ССР, Латвийскӧй ССР, Эстонскӧй ССР.
3. СССР Европейскӧй юкӧнлӧн центр: областьяс Московскӧй, Тульскӧй, Рязанскӧй, Ивановскӧй, Ярославскӧй, Горьковскӧй, Орловскӧй, Курскӧй, Воронежскӧй, Тамбовскӧй, Пензенскӧй.
4. СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Запад: Белорусскӧй ССР, Смоленскӧй область, Калининскӧй область.
5. СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Юг: Украинскӧй ССР, Молдавскӧй ССР, Крымскӧй АССР, Ростовскӧй область.
6. Кавказ: Краснодарскӧй край (Адыгейскӧй авт. областькӧд), Орджоникидзевскӧй край (Черкесскӧй авт. областькӧд да Карачаевскӧй авт. областькӧд), Кабардино-Балкарскӧй АССР, Северо-Осетинскӧй АССР, Чечено-Ингушскӧй АССР, Дагестанскӧй АССР, Грузинскӧй ССР (Абхазскӧй АССР-кӧд, Аджарскӧй АССР-кӧд да Юго-Осетинскӧй авт. областькӧд), Армянскӧй ССР, Азербайджанскӧй ССР (Нахичеванскӧй АССР-кӧд да Нагорно-Карабахскӧй авт. областькӧд).
7. Поволжье: Куйбышевскӧй область, Саратовскӧй область, Сталинградскӧй область, Татарскӧй АССР, Чувашскӧй АССР, Марийскӧй АССР, Немцев-Поволжье АССР, Калмыцкӧй АССР.
8. Урал: Молотовскӧй область, Свердловскӧй область, Челябинскӧй область, Чкаловскӧй область, Башкирскӧй АССР, Удмуртскӧй АССР.
ІІ. Азиатскӧй юкӧн.
9. Западнӧй Сибирь: Новосибирскӧй область, Алтайскӧй край (Ойротскӧй авт. областькӧд), Омскӧй область.
10. Восточнӧй Сибирь: Красноярскӧй край (Хакасскӧй авт. областькӧд), Иркутскӧй область, Читинскӧй область, Бурят-Монгольскӧй АССР, Якутскӧй АССР.
11. Дальньӧй Восток: Приморскӧй край, Хабаровскӧй край (Еврейскӧй авт. областькӧд).
12. Казахстан: Казахскӧй ССР.
13. Средньӧй Азия: Туркменскӧй ССР, Узбекскӧй ССР (Кара-Калпакскӧй АССР-кӧд), Таджикскӧй ССР (Горно-Бадахшанскӧй авт. областькӧд), Киргизскӧй ССР.
І. СССР-лӧн ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦН.
1. СССР ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦНЛӦН СЕВЕР
Положение да общӧй характеристика.
Север ним улын торйӧдӧм физико-географическӧй область босьтӧ ылӧсас ⅓ СССР Европейскӧй юкӧн став территорияысь.
Тайӧ зэв паськыд край, коді площадь сертиыс ёна ыджыд мукӧд областьясысь.
Рытыввылын сылӧн границаыс урчитсьӧ миян государственнӧй границаӧн, асыввылын Севернӧй Урал торйӧдӧ сійӧс Сибирскӧй войвылысь.
Лунвылын сылӧн естественнӧй границаӧн лоӧ Восточно-Европейскӧй равниналӧн главнӧй водоразделыс, коді (границаыс) мунӧ мореннӧй грядаяс возвышенностьясті рытыввылас да Севернӧй Увалъясті асыввылас.
А войвывсянь крайыс став кузяланогыс куйлӧ Севернӧй Ледовитӧй океан пӧлӧн, кӧні эмӧсь діяс: Колгуев, Вайгач, Новӧй Земля да дзик нин войвылас 80° севернӧй широта сайын, Земля Франца-Иосифа.
Став крайыслӧн нёльӧд юкӧныс куйлӧ полярнӧй круг сайын, да тайӧ определяйтӧ сійӧ природалысь характерсӧ; природаыс тані зэв суровӧй да требуйтӧ мортсянь уна усилие да энергия сійӧн овладейтӧм вӧсна тышын.
Тайӧ область кӧдзыд морелӧн кӧні весиг гожӧмнас плавайтӧны йияс, область эротическӧй да субарктическӧй тундралӧн, таежнӧй лыска вӧръяслӧн, паськыд нюръяслӧн да торфяникъяслӧн, уна ваа юяслӧн, а рытыввылас — уналыда гырысь и посни тыяслӧн; область кузь тӧвъяслӧн да гожся югыд войяслӧн.
Тайӧ областьсӧ ещӧ ньӧти на абу освоитӧма мортӧн, олысьыс тані, неуналаын кындзи, зэв шоч.
И сійӧ жӧ кадӧ тайӧ областьыс зэв озыр природнӧй озырлунъясӧн: вӧрӧн, пушнинаӧн, кӧр стадаясӧн, чери да тюлень прӧмыселъясӧн да вочасӧн восьтан мупытшса озырлунъясӧн — апатитъясӧн, нефелинӧн, свинечӧн да кӧртӧн, изшомӧн да нефтьӧн.
И тайӧ став дінас содтӧд — свободнӧй, кынмывлытӧм петанін океанӧ.
Аслас физико-географическӧй признакъяс серти быдса область дінӧ рытыв-лунвылас ӧтлаасьӧ сравнительнӧ неыджыд да аслас природа сертиыс неуна мӧдсикас подобласть, коді шымыртӧ Онежскӧй да Ладожскӧй тыяслысь лунвыв юкӧнъяссӧ да Финскӧй заливлысь побережьесӧ.
Северкӧд сійӧ йитчӧма политико-административнӧй деление боксянь.
Тані Север дінӧ ӧтлаасьӧны нин Западлӧн чертаяс: климатыс неуна небзьӧ Атлантическӧй океанлӧн сравнительнӧ матыслун вӧсна; ю системаясыс принадлежитӧны Балтийскӧй море бассейнлы и тані жӧ, Финскӧй залив пельӧсын, миян эм „Европаӧ ӧшинь (<rus>окно в Европу</rus>)“ — Ленинград, став союзлӧн зэв ыджыд морскӧй порт.
Рельеф сертиыс, а кутшӧмакӧ и мукӧд природнӧй условиеяс серти Север юксьӧ 5 пельӧ: 1) рытыв-войвыв — Кольско-Карельскӧй массив;
2) рытыв-лунвыв — Озёрнӧй край;
3) средньӧй, медся ыджыд, — Двинско-Печорскӧй низменность;
4) асыввыв — Севернӧй Урал да 5) Севернӧй Ледовитӧй океанса діяс.
Крайлӧн мӧда-мӧдсяньыс медся ылыстчӧм войвыв да лунвыв пунктъясыс, материк вылас, сулалӧны 900–1300 км ылнаын мӧда-мӧдсьыс.
Кольско-Карельскӧй массив.
Кольскӧ-Карельскӧй массив босьтӧ крайлысь став рытыв-войвывсӧ.
abu
Сылӧн войвыв юкӧныс — Кольскӧй полуостров — артмӧма кристаллическӧй породаясысь да геологически ӧткодь Скандинавскӧй полуостровкӧд.
Сійӧ рельефын ёна тӧдчӧны неважӧнся оледенениелӧн туйясыс: гӧгрӧс йывъяса хребетъяс, котловинаяс, полируйтӧм скалаяс — „меж плешъяс“, мореннӧй мылькъяс да грядаяс.
Котловинаясыс, кодъяс артмылӧмаӧсь уна лыда сбросъяс вӧсна, бӧрынас джудждаммӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь йи мунӧмнас.
Сэні куйлӧны уна тыяс, кодьяс нюжалӧмаӧсь рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ направлениеын.
Найӧс ӧтлаавлысь юясыс асьныс ещӧ неважӧн на представляйтісны ӧні нин бырӧм тыяслысь цепочкаяс; налӧн долинаясыс абу выработайтчӧмаӧсь, руслоясыс зэв порожистӧйӧсь.
Кольскӧй полуостров пиын эмӧсь и джуджыдджык гӧраяс — Хибинскӧй гӧраяс, кодъяслӧн джудждаыс воӧ шӧркодя 1200 м-ӧдз.
Хибиныын эмӧсь зэв унасикас да зэв редкӧй минералъяслӧн месторождениеяс; на пиысь ӧткымынъяс кутӧны ыджыд хозяйственнӧй значение, кыдз например, апатит, кытысь вӧчӧны минеральнӧй удобрение.
Сбросовӧй впадинаясын куйлӧны тыяс (Имандра, Умбозеро).
Имандра тыысь петысь Нива ю усьӧ Белӧй мореса Кандалакшскӧй губаӧ.
Кольскӧй полуостров вылын медыджыд юыс, Тулома, усьӧ Баренцово мореса Кольскӧй заливӧ.
Уна ваа порожистӧй юяс кутӧны гидроэнергиялысь гырысь запасъяс.
Горнӧй массивъясын сідзжӧ быдлаын тыдалӧны оледенениелӧн туйясыс.
Выветривайтчысь горнӧй породаяс артмӧдӧны гырысь каменнӧй россыпъяс.
Рытыввылын берегъяс джуджыдӧсь да орйӧдлӧмаӧсь заливъясӧн, кодъяс мунӧны Норвегияса фьордъяс вылӧ.
Войвыв побережьеыс тӧдса Мурманскӧй побережье ним улын.
Асыввывлань берегъясыс ляпкалӧны, кыдзи и полуостровыд 200 м-ӧдз дай улӧдзджык.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Карелиялӧн рельефыс ляпкыдджык да ӧтсямаджык.
Медся джуджыд местаясыс лоӧны Балтийскӧй да Белӧй мореяс водораздел вылын.
Кыдзи и Кольскӧй полуостров вылын, поверхность вылас бура тӧдчӧны ледник уджлӧн туйясыс.
Войвыв Карелиялы торъя нин типичнӧйӧсь векньыдик да кузь грядаяс (сельги да озы), кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь, кыдзи и тыяс, рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Тыясыс зэв уна.
Лунвылынджык куйлысь равнинакӧд ӧтлаын Карелия эм збыльвылӧ „тыяслӧн страна“.
На пиысь мукӧдыс (Топозеро, Сегозеро) босьтӧны сюрс квадратнӧй километр саяс, мукӧдыс (Выгозеро) матысмӧны тайӧ лыдпас дінас.
Медся ыджыд тыясыс Карелияын — Онежскӧй да Ладожскӧй, кодъяслӧн войвыв юкӧныс состоитӧ скалистӧй берегъяса уна заливъясысь; тыяслӧн заливъясыс сідзжӧ нюжалӧмаӧсь рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Карелияын юясыс порожистӧйӧсь жӧ, а мукӧдъяс вылас эмӧсь и водопадъяс — „падунъяс“; медся тӧдсаӧсь водопадъясыс Суна юлӧн, коді усьӧ рытыв-войвывсянь Онежскӧй тыӧ.
Рытыв-лунвылын, Ладожскӧй ты да Финскӧй залив костын, Карелия ӧтлаасьӧ Восточно-Европейскӧй равнинакӧд сідз шусян Карельскӧй перешеекӧн, коді тэчсьӧма медсясӧ ледниковӧй отложениеясысь.
1940-ӧд вося март 12-ӧд лунӧ советско-финляндскӧй мирнӧй договор серти Карельскӧй перешееклысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ, Ладожскӧй тылысь рытыв-войвыв берегсӧ да сы дорын куйлысь юкӧнсӧ Финляндиялысь Виипури (Выборг) карӧн вӧлі ӧтлаалӧма СССР бердӧ да найӧ пырисны выльысь образуйтӧм Карело-Финскӧй ССР составӧ.
Став тайӧ районыс имеитӧ ыджыд обороннӧй тӧдчанлун Ленинградӧс дорйӧм вылӧ.
Озёрнӧй край.
Край сійӧ юкӧнас, коді куйлӧ Карельскӧй массивсянь лунвылын, кристаллическӧй породаясыс оз нин петны поверхность вылас; сійӧ вевттьысьӧма тані ледниковӧй отложениеясӧн.
Рытыв-войвылас да асыв-лунвылас мунӧны конечнӧй моренаяслӧн грядаяс, кодъяс лунвылас бӧльӧ джуджыдджыкӧсь.
Тайӧ мореннӧй грядаяс подулас куйлӧны доледниковӧй возвышенностьяс, кодъяс артмӧмаӧсь сбросъясӧн.
Татшӧм жӧ доледниковӧй уступ мунӧ Финскӧй залив лунвыв побережье кузя да Ладожскӧй тысянь лунвывлань; сійӧ тэчсьӧма известнякъясысь: тайӧ уступсьыс лэччигӧн Волхов ю артмӧдӧ порогъяс, кодъяс вылӧ ӧні стрӧитӧма Волховскӧй электростанция.
Рельеф сертиыс тайӧ районыс представляйтӧ кызвыннас мылькйӧсь равнина типичнӧй мореннӧй ландшафтӧн: мылькйӧсь грядаяс, кодъяс артмӧмаӧсь сёйысь, лыаысь да щебеньысь; быдлаын валунъяс; мылькъяс костса увтасъясын, долинаясын да водоразделъяс вылын куйлӧны унапӧлӧс формаа тыяс, юяс тані лӧньджыкӧсь нин, визувтӧны выработайтӧм долинаясӧд да мукӧддырйиыс оръявлӧны на ещӧ порогъясӧн, валунъясысь грядаясӧн.
И быдлаын рельеф лэччӧминъясын — тыяс.
Уна лыда тыяс вӧснаыс и шусьӧ тайӧ юкӧныс Озёрнӧй крайӧн.
Сравнительнӧ неыджыд тыяс кындзи, кодъяс лыддьысьӧны сюрсъясӧн, эм уна гырысь тыяс.
Тані куйлӧны Онежскӧй да Ладожскӧй тыяслӧн лунвыв ляпкыд юкӧнъясыс тшӧтшкӧс, вундасьтӧм берегъясӧн, Белӧй ты, Ильмень, Чудскӧй, Псковскӧй да мукӧд.
Тайӧ тыясыс артмӧмаӧсь паськыд котловинаясын, кодъясӧс вӧлі прудйӧма ледниковӧй отложениеясӧн да кодъяс тырины сылысь ледник ваясӧн, сы вӧсна найӧ ставыс ляпкыдӧсь.
Неыджыд тыясыс вочасӧн нюрмӧны.
Край тайӧ юкӧнса ваясыс визувтӧны Финскӧй заливӧ, кытчӧ усьӧ дженьыд, но уна ваа Нева, коді чукӧртӧ аслыс ваяссӧ став озёрнӧй бассейнсьыс (Свирь Онежскӧй тыысь, Волхов Ильменьысь, кытчӧ усьӧны Мста, Ловать).
Сӧмын асыв лунвылас юясыс принадлежитӧны нин Волга бассейнлы (Шексна, Молога да налӧн ю вожъясыс).
Двинско-Печорскӧй низменность.
Тайӧ паськыд низменностьыс торъялӧ зэв рӧвнӧй, тшӧтшкӧс рельефӧн.
Сійӧс коркӧ вевттьылысь ледниковӧй отложениеяссӧ разӧдісны татчӧ локтысь Ледовитӧй океанлӧн ваясыс да найӧ колины сӧмын рытыввылын да войвылын.
Низменностьыс ньывкӧса лэччӧ неджуджыд Севернӧй Увалъяс водоразделсянь войвылӧ океан берегъяслань да вундавсьӧ юяслӧн паськыд да ньывкӧс долинаясӧн.
Неджуджыд, древньӧй осадочнӧй породаясысь артмӧм Тиманскӧй кряж юкӧ став низменностьсӧ кык пельӧ: асыввыв юкӧн вылӧ, кодлӧн ваясыс чукӧрмӧны Печора юӧ, да рытыввыв юкӧн вылӧ, кӧні главнӧй юыс Севернӧй Двина.
Тиманскӧй кряжлӧн продолжениеӧн лоӧны Канин полуостровса возвышенностьяс.
Водоразделъяс ичӧт джуджда вӧсна Севернӧй Двинаӧс йитӧма каналъясӧн Волга, Нева да Кама бассейнъяскӧд.
Тиманскӧй кряж оз жӧ сьӧктӧд волысьӧмъяссӧ да сэні эмӧсь вӧлӧкъяс, кодъяс йитӧны Двиналысь да Печоралысь бассейнъяссӧ.
Юяс уна вааӧсь да судоходнӧйӧсь ёна кузя.
Севернӧй Двина аслас йылыскӧд — Сухона юкӧд, коді петӧ Кубенскӧй тыысь, эм 1000 км дорысь кузьджык оръявлытӧм ва туй;
Севернӧй Двина улыс течениеас пасьтанас 3-сянь 6 км-ӧдз.
Двинаӧ веськыдвывсянь усьысь Эжва (Вычегда) вевтыртӧ Двинаӧс кузьтанас, а сыкӧд ӧтлаасянінын — и ыджда сертиыс.
Печора ю сідзжӧ кузьтанас кузьджык Севернӧй Двинаысь; сійӧ ю вожъясысь медся гырысьясыс: веськыдладорсяньыс Уса, коді чукӧртӧ васӧ Севернӧй Урал рытыввыв склонсьыс, да шуйгаладорсяньыс Изьва (Ижма).
Став юясыс усьӧны воронка кодь морскӧй заливъясӧ, кодъясӧс тані шуӧны „губаясӧн“.
Прилив гыыс Севернӧй Двина кузя кайӧ 100 км саяс, 1,3 м джудждаӧдз воӧмӧн.
Севернӧй Увалъяссянь лунвылын, Кировскӧй областьын, меридиональнӧй направлениеын нюжӧдчӧ Вятскӧй Увал возвышенность, коді тэчсьӧма мергельясысь да известнякъясысь.
Став тайӧ юкӧнсӧ босьтӧ Вятка юлӧн, Кама веськыд притоклӧн, бассейныс.
Севернӧй Урал.
Севернӧй Урал — медся суровӧй да труднодоступнӧй юкӧн Уральскӧй гӧраяслӧн.
Сійӧ заводитчӧ 40 км сайын Карскӧй моресянь, кӧні пӧшти дзик шыльыд тундраын кыпалӧ 476 м судта гӧра Константинов Камень.
Тундра жӧ торйӧдӧ Уралысь и сійӧ системаӧ относитчысь неджуджыд хребет Пай-Хой, коді мунӧ водзӧ Вайгач вылӧ да Новӧй Земля вылӧ.
Константинов Каменьсянь хребетыс мунӧ рытыв-лунвылӧ 65° севернӧй широтаӧдз, кӧні водораздельнӧй хребетсянь неуна рытыввылынджык куйлӧ ыджыд массив Сабля (1648 м).
Саблясянь асыв-войвывланьын сулалӧ неважӧн восьтӧм, став Уралас медся джуджыд вершина, гӧра Народнӧй (1885 м).
Тайӧ юкӧнас Севернӧй Урал мукӧддырйиыс шусьӧ „Пустыннӧйӧн“.
Йӧзтӧм тундраын сійӧ кыпӧдчӧ векньыдик полосаӧн — скалистӧй, вӧртӧм да дикӧй.
Местаясын и гожӧмнас сы вылын кольӧны лым пятнаяс, а бӧръя экспедицияяс весиг аддзисны неыджыд ледникъяс (0,5 км-ӧдз кузьтанас).
Саблясянь Урал чукыльтӧ лунвылӧ, кык параллельнӧй хребет артмӧдӧмӧн.
Медся джуджыд гӧра йывъясыс, кодъясӧс тані шуӧны „каменьясӧн“, кыпӧдчӧны 1500–1600 м-ӧдз; 65–67°-сянь заводитӧмӧн налӧн склонъясыс вочасӧн пасьтасьӧны вӧрӧн.
Помсянь-помӧдз Севернӧй Урал доступнӧй сӧмын гожӧмнас, кор ветлӧны кӧръяс вылын.
Севернӧй Ураллӧн гӧра йывъясас эмӧсь ёна ылыс древностьлӧн да разрушениеяслӧн став признакъясыс.
Частӧ найӧ представляйтӧны мӧда-мӧд вылас кыдзсюрӧ тэчсьӧм глыба грудаяс, либӧ вевттьысьӧмаӧсь жугавлӧм породаяс паськыд полеясӧн, кодъяс вылын сӧмын каменнӧй породаясысь глыбаяс кост потасъясас чукӧрмыштӧ неуна торфянистӧй почва.
Жугавлӧм породаясыс лэччӧны и гӧра склонъясӧдыс, вӧр границаысь улӧджык пырӧмӧн.
Тшӧкыдакодь гӧраяс вылын куйлӧ лым.
Гожӧмын унджык кадсӧ гӧраяс дзебсьӧмаӧсь кымӧръяс да руяс пӧвстӧ.
Гӧра подувъясыс пасьтасьӧмаӧсь сук лыска вӧръясӧн, кодъяс уналаын нюрмӧмаӧсь.
Но гӧраясыс кайӧны ёна вылӧджык вӧр границаысь; налӧн куш изъя йывъясыс діяс моз кыпӧдчӧны лыска тайга помтӧм пемыд вӧр весьтын.
Татшӧм Севернӧй Урал.
Діяс.
Дзик торъя мир представляйтӧны діяс, кодъяс эмӧсь Севернӧй Ледовитӧй океанын.
На пиысь медся лунвывсаыс Колгуев ді эм тшӧтшкӧс Двинско-Печорскӧй низменностьлӧн продолжение.
Мӧдарӧ, Вайгач да Новӧй Земля гористӧйӧсь.
Новӧй Землялӧн гӧраясыс мукӧдлаас кыпалӧны 1200 м-ӧдз, да сэтчӧясӧ пырӧны гырысь фьордъяс.
Фьорд кодь пролив Маточкин Шар торйӧдӧ Севернӧй дісӧ Южнӧй діысь.
Вайгачысь Новӧй Земля торъялӧ Карскӧй Ворота проливӧн, а Вайгач материксьыс — Югорскӧй Шар проливӧн.
Тайӧ проливъясыс да найӧ йияслӧн состояниеыс кутӧны ыджыд значение суднояс плавайтӧмлы, кодъяс (суднояс) гожӧмнас нуӧдӧны сообщение Сибиркӧд.
Природа сертиыс тайӧ діясыс относитчӧны Арктикаӧ, торъя нин Новӧй Земля, коді нюжӧдчӧма лунвывсянь войвылӧ 900 км саяс.
Новӧй Землялӧн берегъясыс кӧдзыдӧсь да бурнӧйӧсь.
Мича сэзь лунъясыс весиг гожӧмнас овлӧны шоча.
Унджыкысь сук руяс вевттьӧны ділысь берегъяссӧ, быдса лунъясӧн кӧдзыд, сьӧд кымӧръясӧн тупкысьӧм небесасянь буситӧ зэр, да свинеч рӧма гыяс шумӧн пасьмунӧны крут берегъясӧ.
Зэв гырысь штормъяс бушуйтӧны кымынкӧ лун чӧж, берегъяс дорын джуджыд гыяс кыпӧдӧмӧн да воздухӧ щебень да посни изъяс кыпӧдӧмӧн.
Куим тӧлысь кежлӧ берегъяс прӧстмылӧны плавъялысь йиясысь.
Но и гожӧм шӧрнас овлывлӧ, — друг юасны войвывсянь либӧ проливъяс пыр Карскӧй моресянь йияс да кытшаласны став горизонтсӧ.
Кымын водзӧ войвывлань, сымын джуджыдджыкӧсь лоӧны горнӧй цельяс.
Куш, дзик некутшӧм быдмӧгъястӧм, гӧра пӧкатъяс вевттьысьӧмаӧсь сьӧд сланцевӧй щебеньӧн.
Щельясын куйлысь лымлӧн еджыд пятнаясыс синмӧ шыбытчӧны гӧраяс сьӧд фон вылын.
Пыр шыч ни рач тайӧ пустыняас, да весиг лым пластъяс улысь визувтысь потокъяслӧн шумыс оз торк тайӧ шынитӧвсӧ.
Тӧвнас шонді куим тӧлысь кежлӧ вошлӧ горизонт сайӧ да сӧмын полярнӧй сияниеяс чӧвтыштлӧны неыджыд пӧртмасьысь югыдтор лымйӧн пасьтасьӧм долинаяс вылӧ да гӧраяслӧн йи обрывъяс вылӧ.
Ді вылын бушуйтӧны зэв гырысь лым буряяс, кодъяс оз лӧньлыны кымынкӧ суткиӧдз.
Но морт пӧкӧритіс Арктикаӧс да зумыд кокӧн сувтіс гӧстьӧс примиттӧм тайӧ діяс вылас.
Маточкин Шар берет вылын, Новӧй Земля войвыв помас — Желание мыс вылын, ылӧ полюслань нюжӧдчысь Земля Франца-Иосифа вылын стрӧитӧма сӧветскӧй научнӧй станцияяс, кӧні вогӧгӧр чӧж сӧветскӧй наблюдательяс изучайтӧны Арктикаӧс, сійӧ климатлысь да природалысь особенностьяссӧ.
Медбӧрти, полюс вылӧ, дрейфуйтысь йи пласт вылӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма научнӧй станция, героическӧй сӧветскӧй учёнӧйяс сэні нуӧдісны уна зэв ценнӧй наблюдениеяс да найӧс вӧлі йи пласт вывсьыс благополучнӧя босьтӧма миян ледоколъясӧн тулыснас 1938 воӧ.
Климат да растительность.
Северлӧн климатыс торъялӧ аслас суровостьӧн, медся нин асыв-войвылыс.
Тӧлыс кузь.
Кӧдзыд лунъяслӧн лыдыс 200 гӧгӧр.
Печорскӧй крайын январлӧн шӧркодь температураыс воӧ — 20°-ӧдз, вося шӧркодь температураыс 0°-ысь улынджык.
Но и Север лунвыв юкӧнас тӧлыс кӧдзыд жӧ.
Гожӧмыс кӧть и шоныд, но дженьыд.
Юяс воссьӧны сёрӧн.
Судоходство Двина кузя заводитчӧ апрель помын, а помасьӧ октябрын.
Печора ю устьеын унаысь ещӧ майын овлывлӧ дорвыв йи.
Крайлӧн бура ыджыд юкӧн куйлӧ полярнӧй круг сайын.
abu
Кык тӧлысь чӧж, ноябрь помсянь да январь помӧдз, шонді оз мыччысьлы горизонт весьтын, да сӧмын луншӧр гӧгӧр 2–3 час кежлӧ ичӧтика югдыштлӧ кодь, сійӧ мунӧ миян рӧмдан кад вылӧ; мукӧддырйиыс югыда пӧртмасьӧны севернӧй сияниеяс, кодъясӧс тані шуӧны востымасьӧмӧн.
Океанлысь берегъяссӧ дорӧма йиӧн, да сотан кӧдзыд тӧв пӧльтӧ насянь равнина кузя.
Зато май помсянь да июль помӧдз шондіыс оз лэччыв горизонт сайӧ, сы весьтын вӧчӧ тыр кытш, и тайӧ кык тӧлысся луннас природа тэрмасьӧ овны.
Но и сэні, кӧні шондіыс лэччылӧ горизонт сайӧ, сійӧ вошлӧ регыд кежлӧ.
Дженьыдик, 2–3 час кузя, „еджыд“ войяс сэтшӧм югыдӧсь, мый позьӧ лыддьысьны.
Мурманскӧй побережьеын, код дінті мунӧ шоныд течение да кӧні океаныс оз кынмыв берегъяс дортіыс, климатыс тӧдчымӧнъя шоныдджык: январлӧн шӧркодь температураыс Мурманскын — 10°.
Шоныд течение вӧснаыс жӧ тані унджык осадокъяс, ёнджыка овлӧ кымӧра, тшӧкыдджыка овлӧны руяс.
Гожӧмыс ыркыд да уль, тулысыс кӧдзыд, арыс шоныд, но неприятнӧй сук да дыр кад чӧжся руяс вӧсна.
Тӧв пуксьӧ водз, октябрь помын, но лымйыс усьӧ мукӧддырйиыс сентябрын нин; сэки жӧ заводитӧ и кынмавны.
Тӧвнас температура шоча усьлӧ −15°-ысь улӧджык, тшӧкыда ульдывлӧ, усьӧ бура уна лым, коді горнӧй ущельеясын куйлӧ вогӧгӧр.
Тӧвнас моресянь овлӧны тшӧкыд да гырысь штормъяс.
Кольскӧй полуостров пытшкӧсса юкӧнъясын морелӧн влияниеыс ичӧтджык, да тӧлыс тӧдчымӧнъя кӧдзыдджык.
Карелияын да Озёрнӧй крайын матын море да пытшкӧсса уна ваяс сідзжӧ небзьӧдӧны климатсӧ, но сэк жӧ вӧчӧны ульӧн да кӧдзыдӧн.
Правда, тані тӧлыс неуна шоныдджык, асыввылын сійӧ жӧ широтаяс улын дорысь (январлӧн шӧркодь температураыс Петрозаводскын −11°, а весиг неуна лунвылынджык куйлысь Чердыньын −16°), но гожӧмыс да торъя нин тулысыс кӧдзыдджык.
Тулысыс заводитчӧ сёрӧн да мунӧ ньӧжйӧ йи сывдӧм вылӧ да гырысь тыясысь ва шонтӧм вылӧ уна шоныд воштӧм вӧсна.
Тшӧкыда кынмывлӧ, а май мӧд джынъяс температура друг лэччӧ, пуксьӧ сідз шусяна „кӧдзыдъяслӧн бӧр бергӧдчӧм“, да сійӧ кӧдзыдыс паськалӧ и водзӧ лунвылӧ — СССР Европейскӧй юкӧнса шӧр полоса вылӧ.
Асыв-лунвылын, Кировскӧй областьын, климатыс континентальнӧй, тӧлыс нюжалӧ 5 тӧлысь да вося шӧркодь температураыс Кировын +1,3°.
Осадокъяс усьӧны оз унджык средньӧй полосаын дорысь; но век жӧ гожӧмыс тані зэра да арыс лёк.
Омӧль испарение вӧсна да векджык моресянь пӧльтысь тӧвъяс вӧсна частӧ овлӧны руяс.
Рытыввыв морскӧй тӧвъяс, кодъяс арнас пӧльтӧны мукӧддырйи ыджыд вынӧн, кыпӧдлывлӧны сэтшӧм явлениеяс, мый сувтӧдлӧны да весиг мӧдарӧ бергӧдлӧны визувсӧ Невалысь, мый вӧсна Ленинградын овлӧны наводнениеяс; тайӧ тӧвъясыс сідзжӧ вӧтлӧны васӧ Ладожскӧй тыысь асыв берегланьыс да ты вылас кыпӧдӧны зэв гырысь буряяс.
Став Северлӧн ыджыдджык юкӧнас быдмӧны лыска вӧръяс, кодъясӧс рытыввылас да рытыв-лунвылас ёна нин кералӧма, но асыв-войвылын найӧ чуймӧдӧны на асланыс дикостьнас.
Уна дас да сё сюрс квадратнӧй километр пасьта зэв паськыд пространствоясын тані нитшка нюръяс.
Рытыввыв юкӧнас вӧръяс, вочасӧн посняммӧмӧн, воӧны мореӧдз; асыввылас найӧ побережьеас уступайтӧны ассьыныс местасӧ тундралы — ӧтсяма, мукӧдлатіыс мылькйӧсь, равниналы.
Гожӧмнас тундра векджык представляйтӧ нюра пространство, коді вевттьысьӧма то торфянӧй мылькъясӧн, то ляпкыдика быдмысь бадь да кыдз заросльясӧн, кодъяс весьтын кымӧр мында лэбалӧны номъяс.
Тӧвнас лым вевттьӧд улын тундра ещӧ нин кулӧмаджык.
Лым толаяс вешъясьӧны местаысь местаӧ страшнӧй пургаясӧн, кодъяс бушуйтӧны мукӧддырйи кымынкӧ лун.
Возвышеннӧйджык да изйӧсь местаясын тундраыс косджык да вевттьысьӧма лишайникъясӧн да му пӧлӧныс кыссьысь кустарникъясӧн.
Медся ыджыд тундра, Большеземельскӧй, куйлӧ Печорасянь асыввылын; Печора низовьеяссянь рытыввылын куйлӧ Малоземельскӧй тундра.
Тайӧ тундраясыслысь бура паськыд местаяс босьтӧны векися кын (вечномерзлӧй) почваяс.
Тундраса растительность вевттьӧ Колгуев, Вайгач діясӧс да Новӧй Землялысь да Земля Франца-Иосифалысь неыджыд местаяс.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Север — медся шоч населениеа область СССР Европейскӧй юкӧнын.
Шӧркодя быд квадратнӧй километр вылӧ воӧ 7 морт, 2 морт вылӧ этшаджык став СССР-са население шӧркодь плотностьысь.
Шыбытны кӧ Ленинградскӧй область сэтшӧм ыджыд центрӧн, кыдзи Ленинград, то шӧркодь плотностьыс усьӧ 4 мортӧдз 1 кв. км вылӧ.
Збыльысьсӧ, кутшӧмсюрӧ дай Крайньӧй Северса паськыд районъясын воӧ сӧмын 1 мортӧн 10 кв. км вылӧ.
Тайӧ Кольскӧй полуостровлӧн пытшкӧсса юкӧнъясыс, некымын районъяс Карелиялӧн да Печорскӧй край.
Ёна древньӧй кадъяссянь нин Северын олісны кымынкӧ народ.
Мукӧдыс на пиысь олӧны тані и ӧнія кадӧдз.
Рытыввылын, Кольскӧй полуостров да Ладожскӧй да Онежскӧй тыяс костын, олӧны карелъяс да финнъяс; асыввылын, Печора да Эжва юяс пӧлӧн, — комияс;
войвылын, Канин полуостров да Севернӧй Урал костын, — ненецъяс, Кольскӧй полуостров вылын — саамияс (лопаръяс).
Ленинградскӧй областьлӧн рытыв-лун юкӧнас IX нэмын нин олісны славяна.
Тані найӧ стрӧитісны древньӧй роч каръяс Новгород да Псков.
Тасянь, а сідзжӧ и центрсянь рочьяс вочасӧн мунісны войвывлань да асыввывлань, медсясӧ юяс долинаясӧ да Белӧй море берегъясӧ овмӧдчӧмӧн.
Кыдзи и мукӧд окраинаясын, татчӧс населениеыс лоис медся энергичнӧй да предприимчивӧй йӧзысь, кодъяс муналісны дикӧй да омӧля овмӧдчӧм войвылӧ медсясӧ местаяс вылын быдсяма притеснениеясысь.
XVIII нэм заводитчигӧн Петербург основайтӧм да сэтчӧ столица вуджӧдӧм сетіс медводдза толчок роч население содӧмлы рытыввылын, кӧні сэтчӧ жӧ климатическӧй условиеясыс сетӧны ыджыд позянлун нуӧдны видзму уджалӧм.
Политико-административнӧй боксянь став Северыс юксьӧ 7 пельӧ: Карело-Финскӧй ССР да Ленинградскӧй область рытыввылын, Архангельскӧй да Мурманскӧй областьяс войвылын, Вологодскӧй область лунвылын, Коми АССР да Кировскӧй область асыввылын.
abu
abu
abu
Карело-Финскӧй ССР да Коми АССР кындзи, национальнӧй признак серти торйӧдӧма Ненецкӧй национальнӧй округ Нярьян-Мар центрӧн.
Ненецкӧй округ пырӧ Архангельскӧй областьӧ.
abu
Административнӧй центрӧн Карело-Финскӧй ССР-лӧн лоӧ Петрозаводск, Ленинградскӧй областьлӧн — Ленинград, Архангельскӧй областьлӧн — Архангельск, Вологодскӧй областьлӧн — Вологда, Мурманскӧй областьлӧн — Мурманск, Коми АССР-лӧн — Сыктывкар, Кировскӧй областьлӧн — Киров.
Ленинградскӧй областьын олысьыс сукджык.
Карело-Финскӧй ССР, Мурманскӧй область да Коми АССР олысьяс тшӧкыдлун сертиыс Северын сулалӧны медбӧръя местаын.
Овмӧс.
Северын климатическӧй да неуна почвеннӧй условиеяс, войдӧр агротехника омӧля развитчӧм понда, задерживайтісны мууджалӧм паськалӧмсӧ.
Сы вӧсна мууджалӧмлӧн ещӧ тані абу на сэтшӧм значениеыс, кыдзи центральнӧй да лунвыв областьясын.
Медся паськалӧм культураяс пиысь ӧтиӧн, медся нин рытыв-лунвылын, лоӧ шабді, коді сетӧ тані зэв бур кудель.
Ӧнія кадын кыдзи шабді улын, сідзи и зерновӧй культураяс улын (рудзӧг, ид, зӧр) му площадьыс вочасӧн содӧ; успехӧн принимайтсьӧны мераяс войвыв районъясӧ мууджалӧм йӧткӧм кузя (мукӧд зерновӧй культураяс лыдын тшӧтш ярӧвӧй шобді).
Но век жӧ ас нянь ӧні оз на тырмы, да сійӧс татчӧ вайӧны мукӧд областьясысь, медсясӧ Поволжьеысь.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ скӧтвидзӧм, сы вӧсна, мый ю поймаяс пӧлӧн эм уна бур видз.
Ӧнія кадӧ Север, кыдзи и мукӧд областьяс миян Союзлӧн, ӧдйӧ индустриализируйтчӧ.
Индустриализация процесс шымыртіс и Северлысь ылі пельӧсъяс.
Вӧра местаясын, ю берегъяс вылын, стрӧитӧма вӧрпилитан заводъяс, бӧръя кадӧдз пустыннӧй местаясын заводитӧны уджавны рудникъяс; чужӧны выль населённӧй пунктъяс.
Северса народъяс — ненецъяс да саамияс котыртчисны кӧрвидзан колхозъясӧ.
Налӧн благосостояниеыс да культурнӧй уровеньыс тӧдчымӧнъя кыптіс.
Север — природа серти озыр край.
Вӧръяс вевттьӧны сійӧ став пространстволысь ⅗ юкӧнсӧ океан, тыяс да юяс озырӧсь чериӧн; уна морскӧй зверь; ю долинаяс ойдлана видзьясӧн удобнӧйӧсь скӧтвидзӧм вылӧ, тундраяс — кӧр видзӧм вылӧ.
Уна местаясын аддзӧма полезнӧй ископаемӧйяслысь куйланінъяс: Печорскӧй бассейнын — изшом (Воркута ю кузя) да нефть (Ухта ю кузя), Вайгач ді вылын свинец, Хибиныын — апатит, нефелин, уна редкӧй минералъяс, а сідзжӧ кӧрт руда; рытыв-лунвылын, Тихвинсянь матын, эмӧсь бокситъяс, Карело-Финскӧй ССР-ын — озёрнӧй происхождениеа кӧрт рудаяс да строительнӧй из, Кировскӧй областьын фосфоритъяс.
Сӧмын сӧветскӧй власть дырйи Северлысь естественнӧй озырлунъяссӧ разработайтӧм да используйтӧм ёна вӧрзисны водзӧ.
Первой местаын сулалӧ вӧр промышленность; тӧдчымӧнъя соді вӧрпилитан заводъяслӧн лыдыс; сійӧ жӧ кадын механизируйтӧма вӧрсӧ заготовитан да сплавнӧй юяс дінӧ сійӧс ваялан процессъяссӧ.
Обработайтӧм вӧрыс экспортируйтсьӧ заграницаӧ сӧветскӧй да иностраннӧй суднояс — лесовозъяс вылын.
Вӧр петкӧдан главнӧй пунктъясыс лоӧны Архангельск да Беломорск.
Вӧр пилитӧмкӧд ӧттшӧтш паськалісны и промышленностьлӧн мукӧд отрасльяс, кодъяслы сырьёнас являйтчӧ древесина: бумажнӧй, спичечнӧй, химическӧй.
Тӧдчымӧн паськалісны чери промыселъяс да тюлень кыйӧм, такӧд тшӧтш усовершенствуйтӧма техникасӧ кыйсьӧмыслысь, коді ӧні нуӧдсьӧ специальнӧй суднояс — траулеръяс вылын; тюлень куйланінъяс бӧрся наблюдайтӧм вылӧ применяйтсьӧны аэропланъяс.
Чери промышленностьлӧн центрыс лоӧ Мурманск.
Ёна разрабатывайтсьӧны и полезнӧй ископаемӧйяс.
Хибиныын, кӧні перйыссьӧны да обрабатывайтсьӧны апатитъяс, зэв регыдӧн кыптіс выль промышленнӧй центр — Кировск.
Ва энергия используйтӧм могысь стрӧитӧма мощнӧй гидроэлектростанцияяс: Волхов, Свирь, Нива да Тулома юяс вылын.
Дзик особӧй, исключительнӧй положение Северса промышленностьын босьтӧ Ленинград, коді являйтчӧ Москва бӧрын медся ыджыд промышленнӧй центрӧн СССР-ын.
Промышленность развивайтчӧмнас Ленинград обязан вель ёна аслас выгоднӧй географическӧй положениелы.
Сэні ӧтлаасьӧны морскӧй туй, коді нуӧдӧ заграницаӧ, да речнӧй туй, коді йитӧ Ленинградӧс Поволжьекӧд да Центркӧд; сэтчӧ жӧ быд боксянь воӧны кӧрттуйяс.
Ӧні Ленинградын торъя нин развитчӧмаӧсь машиностроение, электротехническӧй да химическӧй промышленность, судостроение, а сідзжӧ текстильнӧй да пищевӧй промышленность.
Вообще Союзса общӧй овмӧсын Север босьтӧ торъя места.
Сійӧ являйтчӧ экспорт вылӧ вӧр да мыйдакӧ пушнина поставщикӧн, пытшкӧсса рыноклы чери поставщикӧн, алюминиевӧй промышленностьлы бокситъяс да нефелин поставщикӧн, удобрениеяс вылӧ апатит поставщикӧн.
Северлӧн географическӧй положение вӧсна сылӧн, кӧть и этша лыда, гаваньяс пыр эм мореӧн петан туй европейскӧй да заокеанскӧй странаясӧ ӧтарсяньыс, да Сибирь берегъяслань — мӧдарсяньыс.
Сы вӧсна миян территориялысь тайӧ юкӧнсӧ, кодлӧн эм и морскӧй и ыджыд сухопутнӧй граница дорйӧмыс кутӧ СССР-лы первостепеннӧй значение.
Каръяс да сообщение туйяс.
Северлӧн медся ыджыд карыс — Ленинград. Сэні олӧ пӧшти куим миллион морт.
Ленинград бӧрын медся ыджыд карын — Архангельскын — лыддьыссьӧ 300 сюрс олысь саяс, Кировын — 150 сюрс гӧгӧр, Мурманскын — 100 сюрс саяс, Вологдаын — 100 сюрс гӧгӧр, Виипуриын (Выборг) — 80 сюрсысь унджык, Петрозаводскын — 70 сюрс гӧгӧр да Псковын 60 сюрс олысь гӧгӧр.
Тайӧяскӧд орччӧн выльӧн чужысь промышленнӧй центръясын: Кировскын да Волховстройын арталӧны нин олысь лыдсӧ дас сюрсъясӧн.
Мукӧд каръясыс ёна посньыдджыкӧсь; частӧ тайӧ неыджыд каръяс некымын сюрс олысьӧн.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, карса населениелӧн процентыс тані сравнительнӧ вылын.
Ленинградскӧй областьын Ленинград вӧсна сійӧ весиг вылынджык СССР-са став мукӧд областьясын дорысь (64%), Московскӧйысь кындзи, но и Карело-Финскӧй ССР-ын карса населениелӧн процентыс тырмымӧн вылын (32%).
Ленинград — зэв важнӧй кар СССР Европейскӧй юкӧнса став Северлӧн, Москва бӧрын медся ыджыд промышленнӧй центр, зэв ыджыд морскӧй порт да медся гырысь железнодорожнӧй узёлъяс пиысь ӧти.
Царскӧй Россиялӧн вӧвлӧм столица, Ленинград ӧні эм Москва бӧрын медся ыджыд культурнӧй центр миян страналӧн.
Тані уна научнӧй да культурно-просветительнӧй учреждениеяс, музейяс да картиннӧй галереяяс, кодъяс пиысь торъя нин замечательнӧйӧсь Эрмитаж да роч искусстволӧн Музей, уна высшӧй учебнӧй заведениеяс, СССР-ын медся озыр Публичнӧй библиотека.
Ленинград (войдӧр Петербург) сулалӧ Нева дельтаын, коді (Неваыс) тані вожалӧ кымынкӧ рукав вылӧ.
Петр I сійӧс лӧсьӧдіс кыдзи морскӧй порт, коді вӧлі йитӧ миянлысь странаӧс Западнӧй Европакӧд;
XIX нэм помын Ленинград лои зэв ыджыд промышленнӧй центрӧн да рабочӧй революционнӧй движение центрӧн.
abu
Поверхностьыс, мый вылын сулалӧ Ленинград, этша вылынджык ю весьтсьыс, сы вӧсна тані аръяснас мукӧддырйи овлӧны наводнениеяс; мӧдарӧ, ыджыд тувсов ва Невалӧн оз овлы, сы вӧсна мый Ладожскӧй тыӧ усьысь юяслӧн тувсов ваясыс паськалӧны тылӧн зэв ыджыд поверхность пасьта да сӧмын неуна кыпӧдыштлӧны сылысь уровеньсӧ.
Замечательнӧйӧсь Ленинградлӧн окраинаясыс, кӧні сулалӧны медся главаӧн заводъясыс да фабрикаясыс; на дінын быдмисны рабочӧйяслы зэв бур керкаясысь быдса ичӧтик каръяс.
Замечательнӧй и ленинградскӧй порт, коді зэв бура оборудуйтӧма механизмъясӧн татчӧ локтысь иностраннӧй судноясӧс грузитӧм да ректӧм вылӧ.
Нева сэтшӧм джуджыд, мый сэтчӧ кокниа пырӧны гырысь морскӧй суднояс; но налы Ленинград дінӧ локтӧм вылӧ ляпкыд Финскӧй заливӧ кодйӧма морскӧй канал, коді заводитчӧ Кронштадт дінын да пырӧ Нева устьеӧ.
30 км сайын Ленинград водзын, тшӧтшкӧс Котлин ді вылын, сулалӧ Кронштадт — крепость, коді дорйӧ Ленинградӧс мореладорсянь, да Балтийскӧй флотлӧн главнӧй стоянка.
Северса каръяслӧн ыджыдджык юкӧныс чужис да развитчис торговӧй туйяс вылын (Ленинград — Нева устьеын, Архангельск — Севернӧй Двина устьеын).
Главнӧй туйясӧн тані и ӧнія кадӧ на лоӧны юяс, торъя нин войвылын.
Озёрнӧй крайын ыджыд тӧдчанлун кутӧны искусственнӧй ва туйяс, кодъяс йитӧны Волгалысь бассейнсӧ Невакӧд да Севернӧй Двинакӧд.
Страналӧн равниннӧй рельефыс, коді войдӧр вӧлі кокньӧдӧ пӧльзуйтчыны ӧти ю системасянь мӧдӧ вӧлӧкъясӧн вуджӧм вылӧ, ӧнія кадӧ кокньӧдіс нуӧдны каналъяс.
Куим системаысь, кодъяс вӧлі йитӧны Волгаӧс Невакӧд, — Мариинскӧйысь, Тихвинскӧйысь да Вышневолоцкӧйысь — сохранитіс ассьыс значениесӧ сӧмын Мариинскӧй, код кузя мунӧны став грузъясыс Волгасянь Ленинградӧ.
Сійӧ став 1100 км кузьтасьыс 300 км усьӧ каналъяс вылӧ.
Обыкновеннӧй соединительнӧй каналъяс кындзи, сы вылын ещӧ эмӧсь обводнӧй каналъяс, кодъясӧс вӧчӧма Онежскӧй да Ладожскӧй тыяс лунвыв берег пӧлӧн, сы вӧсна мый тыяс вылас овлӧны зэв гырысь буряяс.
Мариинскӧй система дінӧ Белӧй тысянь неылын ӧтлаасьӧ и Севернӧй Двиналӧн бассейныс Северо-Двинскӧй каналӧн.
Грузъяслӧн ыджыдджык юкӧныс тайӧ системаяс кузя мунӧ Ленинградӧ; мӧдарӧсӧ грузыс мунӧ этшаджык.
Мариинскӧй система ӧні перестраивайтсьӧ да джудждӧдсьӧ.
Зэв ыджыд значение кутӧ неважӧн вӧчӧм Сталин нима грандиознӧй Беломорско-Балтийскӧй канал, коді артмӧдӧ оръявлытӧм ва туй Ладожскӧй тысянь Белӧй мореӧдз да кыті вермӧны ветлыны джуджыда пукалысь суднояс.
Асыввылын Севернӧй Двина — Эжва система йитчӧ Кама системакӧд неыджыд Екатерининскӧй каналӧн.
Проектируйтсьӧ паськӧдны тайӧ йитӧдсӧ, сійӧс сідзжӧ Печора юкӧд ӧтлаалӧмӧн.
Кӧрттуйясыс Северын территория ыджда серти этша, да найӧ унджыкыс край рытыввыв юкӧнас.
Тані мунӧны меридиональнӧй направлениеын кык важнӧй магистраль: ӧтиыс йитӧ Архангельскӧс Москвакӧд, мӧдыс — Мурманскӧс Ленинградкӧд.
Коймӧд магистральыс, рытыввывсянь асыввылӧ, босьтӧ сӧмын крайлысь рытыв-лунвывсӧ; сійӧ мунӧ Ленинградсянь Вологдаӧ да водзӧ Киров-Молотов-Свердловск пыр Сибирӧ.
Край асыввыв юкӧнас эм сӧмын ӧти линия, коді йитӧ Котлас кар Киров каркӧд.
Рытыввыв юкӧнас Ленинградсянь мунӧ кымынкӧ линия, кодъяс пиысь медся важнӧйыс — Октябрьскӧй, Ленинград да Москва костын, мӧд мунӧ рытыввылӧ Таллинӧ, коймӧд мунӧ лунвылӧ Витебск пыр Одессаӧ.
2. ПРИБАЛТИКА.
Положение да общӧй характеристика.
Прибалтика босьтӧ Восточно-Европейскӧй равниналысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ да состоитӧ куим республикаысь: Литовскӧй ССР-ысь, Латвийскӧй ССР-ысь да Эстонскӧй ССР-ысь.
1940 вося июльын лоис историческӧй событие — Прибалтийскӧй странаясса уджалысь массаяс шыбытісны помещикъяслысь да капиталистъяслысь ненавистнӧй иго.
Первойысь тайӧ странаяс существуйтан кад чӧжӧн уджалысь йӧз свободнӧя бӧрйисны высшӧй законодательнӧй органъяс.
Народнӧй массаяслысь волясӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн, законодательнӧй органъяс установитісны Прибалтикаын сӧветскӧй власть да примитісны решение корны СССР-са Верховнӧй Сӧветӧс тайӧ странаяссӧ СССР-са народъяс братскӧй семьяӧ пыртӧм йылысь.
Верховнӧй Сӧвет VII сессия вылын август 3-ӧд лунӧ, август 5-ӧд лунӧ да август 6-ӧд лунӧ вӧлі вынсьӧдӧма законъяс Литваӧс, Латвияӧс да Эстонияӧс Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзӧ примитӧм йылысь.
„Абу некутшӧм сомнение сыын, мый тайӧ республикаяслӧн Сӧветскӧй Союзӧ пырӧм обеспечитас налы ӧдйӧ хозяйственнӧя кыптӧм да национальнӧй культуралысь всесторонньӧй расцвет, мый Сӧветскӧй Союзӧ пырӧмӧн налӧн вынъясыс лоӧны унапӧв унджык, налӧн безопасность лоӧ укрепитӧма и, сыкӧд ӧттшӧтш, ещӧ ёнджыка быдмас Великӧй Сӧветскӧй Союзлӧн вынйӧрыс“ (Молотов)*.
* 1940 вося август 1 лунся „Правда“ газетысь.
Пространство серти да йӧз лыд серти Прибалтика — СССР-са Европейскӧй юкӧнса областьяс пиысь медся ичӧт.
Но областьлӧн выгоднӧй географическӧй положение вӧсна, Балтийскӧй море дорса зэв гырысь морскӧй портъясӧн, кодъяс кынмылӧны недыр кежлӧ, сійӧ приобретайтӧ Сӧветскӧй Союзса став экономикаын особӧй значение.
Финскӧй да Рижскӧй заливъясӧ пыртӧдз куйлӧ Моонзундскӧй архипелаг, коді состоитӧ уна лыда діясысь.
Тайӧ діясыслӧн унджык лыдыс посньыд, медыджыдъясыс — Сарема (Эзель) да Хиума (Даго).
Тайӧ діясыс имеитӧны зэв ыджыд значение миян границаяс обороняйтӧмлы.
Кӧть и войвывса портъяс да пыдын залив дорын сулалысь Рига кынмывлӧны, но йиыс тані вӧсни, сы понда суднояслы позьӧ ветлыны и тӧвнас ледоколъяс отсӧгӧн.
А побережьелӧн лунвывджык юкӧнъясас (Лепая) мореыс ӧткымын воясӧ и ньӧти оз кынмывлы.
Сы вӧсна ещӧ важӧнсянь тайӧ гаваньясыс имеитісны сэкся Россияса вузасьӧмлы ыджыд значение да вӧлі йитӧма кӧрттуйясӧн Центркӧд да Ленинградкӧд.
Финскӧй заливлӧн лунвыв берегыс представляйтӧ важ известнякъяслысь джуджыд обрыв, коді нюжалӧ асыввывлань Ладожскӧй тыӧдз.
Сы вӧсна тані эмӧсь бухтаяс да удобнӧй гаваньяс (Таллин, Палдиски).
Но и тані нин джуджыд берегыс ӧткымынлаті вежсьӧ дюнаяса увтаса песчанӧй побережьеӧн.
Рижскӧй заливса войвыв помсянь заводитчӧмӧн, увтаса берегъясас бухтаяс абуӧсь, и став гаваньясыс куйлӧны либӧ юяс устьеын (Рига), либӧ вӧчӧмаӧсь искусственнӧя (Лепая).
Берег водзвылын вель ылӧ нюжалӧны лыаа ляпкыд местаяс.
Лыаа берегас эмӧсь ляпкыдик дюнаяс, кодъяс мукӧддырйи сулалӧны некымын радӧн.
Дюнаяс кутӧны мореясӧ визувтысь ва, та вӧсна дюнаяс сайын помасьлытӧм полосаӧн нюжалӧны тыяс да нюръяс.
Рельеф серти Прибалтика эм Восточно-Европейскӧй равнинаса войвыв юкӧнлӧн водзӧ нюжалӧм, кӧні поверхностьыс артмӧма ледниковӧй отложениеясӧн да наносъясӧн.
Возвышенностьяс представляйтӧны мореннӧй холмъяслысь грядаяс, кодъяс кыпалӧны ӧткымынлаті 200 м-ысь вылӧдз.
Татшӧмъясыс: Литваын — Жмудскӧй возвышенность рытыввылын да Литовско-Белорусскӧй асыввылын, Латвияын — Курляндскӧй рытыввылын да Видземскӧй войвылын, кодъяс ас костаныс торъялӧмаӧсь Риго-Елгавскӧй низменностьӧн, кыті визувтӧ Западнӧй Двина.
Видземскӧй возвышенностьлӧн медвылын точкаяс сулалӧны Эстонияын, Латвийскӧй границасянь неылын (Мунна гӧра 324 м).
Возвышенностьяс ёна кырӧмаӧсь ваӧн, орйӧдлӧмаӧсь ущельеясӧн, ю долинаясӧн.
Некымын местаын ландшафт дзик горнӧй кодь, и татшӧм местаяс асланыс живописность вӧсна пӧлучитісны местнӧй „Швейцарияяслысь“ ним Векньыд берегдорса полосаысь ӧтдор, став страна, кыдзи и матын куйлысь материковӧй діяс, имеитӧ резкӧя выразитӧм мореннӧй ландшафт.
Котловинаясын да долинаясын мылькъяс костын куйлӧны уна лыда, кӧть и неыджыд тыяс да нюръяс.
Быдлаын разалӧмаӧсь валунъяс, почваяс сёйӧдӧсь, подзолистӧйӧсь.
Юяс.
Прибалтикаса главнӧй ю, Западнӧй Двинаысь кындзи, эмӧсь ещӧ неыджыд, но уна ваа юяс, кодъяс усьӧны Балтийскӧй мореӧ, Рижскӧй да Финскӧй заливъясӧ: Вента, Гауя, Нарова.
Лунвылын визувтӧ, аслас йывладор да шӧр течениенас, Неман.
Климат да растительность.
Морекӧд орччӧн сулалӧм вӧсна Прибалтикаын климатыс тайӧ широта улас жӧ куйлысь Европейскӧй СССР пытшкӧсса районъясысь ёна небыдджык.
Сэні тӧдчӧны нин уна чертаяс морскӧй климатлӧн: вогӧгӧрся шӧркодь температура вылынджык (Таллин +4°,5, Вологда +3°, Рига +6°,5; Калинин +4°), тӧв небыдджык, осадокъяслӧн лыдыс унджык, торъя нин возвышенностьяс вылын (700 мм-ӧдз), а та вӧсна унджык визувтысь ва и юяс уна вааӧсь; небеса частӧ вевттьысьӧма кымӧръясӧн.
Гожӧм абу жар (Эстонияын да Латвияын июльын 15–17°, Литваын 17–19°).
Асыввывлань ылыстчӧмӧн климат лоӧ век ёнджыка континентальнӧйӧн, мый торъя тӧдчӧ январса температураяс вылын (Лепаяын — 3°,3, Ригаын — 6°,8).
Небыд климат влияйтӧ и растительность характер вылӧ; кӧть и вевтыртӧны лыска вӧръяс, кодъясӧс ёнджыкасӧ садитӧма да быдтӧма искусственнӧя, но уна и коръя вӧр, торъя нин Литваын; местаясӧн паныдасьӧны дубӧвӧй рощаяс.
Вӧръяс медъёна сохранитчисны Латвияын, медся омӧля Литваын.
Кыдзи и морскӧй климата рытыв-войвыв Европаса странаясын, тані уна бур видз.
Политико-административнӧй деление.
Население.
Прибалтика состоитӧ куим республикаысь: Литовскӧй ССР-ысь, Латвийскӧй ССР-ысь да Эстонскӧй ССР-ысь, кодъяс расположитчӧмаӧсь 173 сюрс кв. км гӧгӧр территория вылын.
Прибалтикалӧн население 6 млн. гӧгӧр морт.
На пиысь Литва вылӧ воӧ 3 млн. гӧгӧр, Латвия вылӧ 2 млн. гӧгӧр, Эстония вылӧ 1 млн-ысь унджык.
Лыд серти унджык народностьясӧн лоӧны: Эстонияын — эстъяс, Латвияын — латышъяс, Литваын — литовецъяс.
Мукӧд населениеыс рочьясысь, еврейясысь, белоруссъясысь, полякъясысь да мук.
Медся плотнӧя овмӧдӧма Литва (1 кв. км вылӧ 48 морт), медся шоча Эстония (1 кв. км вылӧ 24 морт).
Литвалӧн ыджыд лыдыс да населениелӧн плотность висьтавсьӧ видзму овмӧслы медбур климатическӧй да почвеннӧй условиеясӧн.
Овмӧс.
Прибалтика сулалӧ мууджалӧмлы благоприятнӧй климатическӧй условиеясын.
Но войдӧр существуйтысь буржуазнӧй правительствояс быдногӧн тормозитісны прибалтийскӧй странаяслысь экономическӧй развитиесӧ, мый вӧсна тайӧ странаяслӧн видзму овмӧс ӧнія кадӧ СССР-са мукӧд областьяскӧд да республикаяскӧд сравнитӧмӧн находитчӧ бӧрӧ кольӧм (отсталӧй) состояниеын (ӧнӧдз существуйтӧ трёхполье, чересполосица и с.в.).
Няньясысь вӧдитӧны ёнджыка сю да зӧр, зэв уна картупель.
Войвывлань ылыстчӧмӧн овмӧсын мууджалӧмлӧн роль чинӧ, но сы пыдди содӧ скӧтвидзӧмлӧн роль.
Но весиг Литваын няньяс улӧ босьтӧм площадь ичӧтджык естественнӧй видзьяс да кормовӧй турунъяс улӧ босьтӧм площадьысь.
Полезнӧй ископаемӧйясӧн Прибалтика абу озыр.
Уна торф, а Эстонияын горючӧй сланец, кодысь обработкаӧн пӧлучайтчӧны нефтепродуктъяс.
Промышленность развитчӧма омӧля; унджыкыс местнӧй рынок вылӧ уджалысь отрасльяс: пищевӧй, текстильнӧй, деревообрабатывающӧй, машиностроительнӧй.
Каръяс да сообщение туйяс.
Промышленность омӧля развивайтчӧм да видзму овмӧс преобладайтӧм вӧсна Прибалтикаын этша ыджыд да шӧркодь каръяс.
Сӧмын Латвиялӧн столицаын — Ригаын 350 сюрс олысьысь унджык, Литвалӧн столицаын — Вильнюсын (Вильно) 200 сюрс, Эстониялӧн столицаын — Таллинын 150 сюрс гӧгӧр, Литваын Каунасын — 150 сюрс.
50 сюрс олысьысь унджык имеитӧны каръяс Тарту (58 сюрс) Эстонияын да Лепая (57 сюрс) — Латвияын гавань.
Мукӧд каръяс абу тӧдчанаӧсь и медбур случайын арталӧны ӧти-кык десятка сюрс олысьӧн.
Сы вӧсна мый медгырысь каръяс лоӧны гаваньясӧн, то наын и помасьӧны кӧрттуй линияяс, кодъяс татчӧ воӧны СССР пытшкӧсса районъяссянь.
Гырысьджык кӧрттуй узёлъясӧн Прибалтикаын лоӧны Рига, Таллин, Вильнюс, Каунас, Даугавпилс да мук.
Юяс пӧвсысь медыджыд транспортнӧй значение кутӧ низовьеясас километрӧдз паськалысь Западнӧй Двина.
3. СССР ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦНЛӦН ЦЕНТР.
Положение да общӧй характеристика.
abu
abu
Центрлӧн положениеыс характеризуйтчӧ нин аслас нимнас.
Тайӧ збыльысь миян Союз Европейскӧй юкӧнлӧн центральнӧй область, кӧть эськӧ сійӧ и вешйыштӧма неуна рытыввывлань да лунвывлань.
Тайӧ „шӧр“ климатлӧн область, — войвыв дорысь умереннӧйджык да абу сэтшӧм жар, кыдзи лунвылын, шӧркодь мында осадокъясӧн, вӧрсянь степӧ вочасӧн вуджан область, омӧль подзолистӧй почваяссянь зэв озыр плодороднӧй чернозёмъясӧ вуджан область.
Шӧр, центральнӧй положениеыс определяйтӧ оз сӧмын областьлысь природнӧй условиеяссӧ да овмӧссӧ, но и способствуйтӧ сійӧ овмӧслы мощнӧя паськалӧмлы.
abu
abu
Природнӧй условиеяс серти Центр юксьӧ кык пельӧ: войвыв — нечернозёмнӧй да лунвыв — чернозёмнӧй юкӧн вылӧ.
На костын границаыс Ока юлӧн шӧр течениеыс.
Нечернозёмнӧй пространство.
Центрлӧн войвыв юкӧныс кызвыннас представляйтӧ низменность, коді куйлӧ Верхньӧй да мыйдакӧ Средньӧй Волга да сійӧ ю вожъяс — Молога, Шексна, Кострома да Унжа юяс кузя да Ока ю вожъяс кузя — Клязьма да Москва кузя.
Тайӧ тшӧтшкӧс либӧ неуна мылькйӧсь кодь увтасінъясыс, кодъяс тупкысьӧмаӧсь ледникӧн да ледниковӧй ваясӧн вайӧм сойясӧн да лыаясӧн, вӧраӧсь да нюрӧдӧсь.
Юяслӧн берегъясыс тані тшӧтшкӧсӧсь да рӧвнӧйӧсь, ю долинаяслӧн абуӧсь синмӧ шыбитчана границаяс да тулысъясын мукӧд юясыс паськалӧны уна дас километръяс вылӧ, гырысь площадьяс ойдӧдӧмӧн да паськыд тыясӧ пӧрӧмӧн.
Поселениеяс сулалӧны векньыдик лыа гриваяс вылын, юяс да тыяс берегъяс пӧлӧн, а нюра междуречьеясын олысьыс этша.
Ӧти татшӧм районӧн лоӧ сідз шусяна Мещёра — улыс Ока ыджыд излучинаын паськыд низменность.
Москвасянь войвывтіджык мунӧ Смоленско-Московскӧй возвышенностьлӧн продолжениеыс.
Медся тӧдчана тайӧ возвышенностьыс сійӧ юкӧнас, коді мунӧ Клин да Дмитров каръяс костӧд, сы вӧсна сылы нимсӧ сетӧма Клинско-Дмитровскӧй гряда.
Сылӧн медвылыс точкаясыс кайӧны 300 м-ӧдз.
Волга низменностьлань сійӧ усьӧ 60–70 м судта джуджыд да крут уступӧн.
Вылыс юкӧныс представляйтӧ мылькйӧськодь плато, кодӧс вундалӧма джуджыд оврагъясӧн.
Водзӧ асыввылӧ сійӧ мунӧ торъя возвышенностьясӧн Ивановолань да Костромасянь асыввывтіджык вуджӧ Волга шуйга берегӧ.
Заволжьеын Горьковскӧй областьын рельефыс низменнӧй да тшӧтшкӧс.
Тайӧ медсясӧ ледниковӧй потокъясӧн вайӧм лыа наносъяс пуктӧмлӧн (отложениелӧн) область.
Уна нюръяс да тыяс.
Унджыкыс пожӧма вӧръяс.
Тайӧ юкӧнсӧ босьтӧ Ветлуга юлӧн, Волга шуйга ю вожлӧн, бассейныс.
Став войвыв юкӧныс куйлӧ сора вӧръяс да подзолистӧй почваяс полосаын.
Сӧмын Владимирсянь рытыв-войвылын эм вӧртӧм паськыд пространство, сідз шусяна Ополье, коді чернозём кодь аслас пемыд рӧма почваяснас мунӧ лунвыв степьяс вылӧ.
Чернозёмнӧй пространство.
Окасянь лунвывланьын рельефыс вежсьӧ.
Рытыввыв юкӧнас куйлӧ Средне-Русскӧй возвышенность, асыввылас — сідз шусян Тамбовскӧй равнина, коді эм Окско-Донскӧй низменностьлӧн лунвыв юкӧн.
Став чернозёмнӧй пӧлӧвинаыс вундавсьӧ чукльӧсь юясӧн, кодъяс пыдӧ пырӧмаӧсь асланыс долинаясӧ.
Ю долинаяслӧн пӧкатъясыс веськыд берегас крутӧсь, а шуйга берегас эм паськыд полоса ойдлана видзьяслӧн старицаясӧн (тыкӧлаясӧн) да заводъясӧн.
Юяслӧн визулыс лӧнь, плавнӧй, коді корсюрӧ вомӧнавсьӧ лыа ляпкыдінъясӧн.
Тайӧ джынйыслӧн главнӧй юясыс: Дон, аслас Воронеж да Битюг ю вожъясӧн, да Ока сэтчӧ усьысь Мокшаӧн да бӧръяыслӧн Цна ю вожӧн; рытыввылын — Сейм, Десналӧн ю вожыс.
Ю долинаяс кост водоразделъясыс вундассьӧмаӧсь балкаясӧн да оврагъясӧн; налӧн ёна паськалӧмыс эм чернозёмнӧй Центр рельефлӧн главнӧй чертаяс пиысь ӧти.
Оврагъяслӧн ӧдйӧ содӧмыс да паськалӧмыс висьтавсьӧ лёссаӧс кокниа ваӧн нуӧмӧн.
Оврагъяс паськалӧмлы ёна отсаліс ачыс морт, коді кераліс вӧръяс, гӧрдліс возвышенностьяслысь пӧкатъяссӧ да тадзикӧн лӧсьӧдіс бур условиеяс оврагъяс артмӧмлы.
Оврагъяс вайӧны население олӧмлы уна лёк, сы вӧсна мый чинтӧны гӧрӧм муяслысь площадьсӧ, тыртӧны юяс да сьӧктӧдӧны сообщениеяс, заставляйтӧны вӧчны ыджыд кытшовъяс.
Ӧні оврагъяскӧд нуӧдсьӧ планомернӧй тыш.
Средне-Русскӧй возвышенностькӧд сравнитӧмӧн Тамбовскӧй равнина тӧдчымӧн улынджык (100–200 м).
Рельефсӧ ёнакодь орйӧдлӧма паськыд ю долинаясӧн да оврагъясӧн.
Климат да растительность.
Нечернозёмнӧй юкӧнлӧн климат сертиыс да природа сертиыс эм на уна ӧткодьыс Северкӧд.
Тӧлыс тані пӧшти сэтшӧм жӧ кузь да суровӧй, но гожӧмыс жарджык; тулысыс кӧдзыдджык ар серти.
Вося шӧркодь температура +3°-сянь войвылас +4°,5-ӧдз лунвылас.
Осадокъяс усьны равномернӧя.
Мындаыс налӧн вочасӧн чинӧ асыв-лунвывлань, но засухаяс овлӧны шоча.
Растительностьыс тані петкӧдлӧ вӧр полосасянь лесостепӧ вуджӧм.
Низменнӧй Заволжьеын джын дорсьыс унджык местаын быдмӧны лыска сук вӧръяс.
Ландшафт быдлаын помасьӧ пемыд вӧрӧн — увтасджык да ваджык местаясын коз пу вӧрӧн, вывтасджык да косджык местаясын пожӧм вӧрӧн, пожӧм вӧръясын частӧ сюрлӧны торфянӧй нюръяс, кӧні быдмӧны чӧдлач да турипув.
Окасянь лунвывланьын ландшафтыс вежсьӧ: местаясыс лоӧны вывтасджыкӧн да косджыкӧн, вӧръяссӧ ёна нин кералӧма да найӧ разнообразнӧйджыкӧсь, эмӧсь коръя вӧра рощаяс; кӧнсюрӧ известковӧй да лыа почваяс вылын, медся нин Ока берегъяс пӧлӧн, быдмӧны степнӧй быдмӧгъяс.
Ставыс орчча чернозёмнӧй область кодь.
Унджык гӧрӧм муяс; став природаыс небыдджык; небесаыс кажитчӧ вылынджык да гӧлубӧйджык.
Центрлӧн чернозёмнӧй юкӧныс ылынджык океанысь да матынджык степлань.
Сы вӧсна климатыс сылӧн континентальнӧйджык.
Вося шӧркодь температураыс 1,5–2° вылӧ вылынджык.
Тӧлыс тані абу сэтшӧм кузь, кыдзи войвылын, но пӧшти сэтшӧм жӧ суровӧй.
Январын Воронежын сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и Москваын, и сӧмын рытыв-лунвылын тӧлыс шоныдджык.
Гожӧмыс шоныдджык да кузьджык, мый сетӧ позянлун быдмыны да воны кутшӧмсюрӧ культурнӧй быдмӧгъяслы, кодъяс оз вермыны быдмыны войвывджык климатын.
Тулыс воӧ водзджык, да вӧртӧм вӧснаыс лымйыс сылӧ ӧдйӧджык.
Тувсов тӧлысьяс шоныдджыкӧсь войвылын дорысь да сэтшӧм жӧ шоныдӧсь, кыдзи и арся тӧлысьяс.
Тулысын тшӧкыда пӧльтӧны кос асыв-лунтӧвъяс, кодъяс мукӧддырйи вайлӧны кос туман (рӧмдыштлӧ): тайӧ тӧвъясыс вайӧны засухаяс, кодъяс вреднӧя действуйтӧны кӧдзаяс вылӧ.
Гожӧмнас тшӧкыда зэрӧ ливеньӧн да сэки ёна гымалӧ-чардалӧ.
Арнас осадокъяс усьӧны этшаджык.
Сы вӧсна няньяс идралӧм мунӧ благоприятнӧй условиеясын; пуяс вылын дыр кутчысьӧны коръяс, кодъяслӧн виж да гӧрд рӧмыс сетӧ пейзажыслы торъя мичлун.
Чернозёмнӧй полосалысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ лесостепь, коді асыв-лунвылас вуджӧ нин настӧящӧй степӧ.
Историческӧй кадъясӧ на коръя вӧръяс быдмывлісны тані ёна ыджыдджык площадь вылын да, ю долинаяскӧд ньӧжйӧник мунӧмӧн, вочасӧн зырисны степсӧ лунвывлань.
Вӧрлысь степь вылӧ тайӧ мунӧмсӧ и ӧні на позьӧ аддзыны почва характер серти: сэні, кӧні войдӧр вӧлӧма вӧр, чернозёмас перегнойыс этшаджык (6%-ӧдз — сідз шусян деградированнӧй чернозём); мӧдарӧ, сійӧ участокъяс вылын, кӧні и войдӧр вӧлӧма степь, перегнойыс чернозёмас ёна унджык (10%-ӧдз да вылӧджык).
Ӧні коръя вӧръяссӧ кызсӧ кералӧма да найӧ кольӧмаӧсь сӧмын лог пӧкатъясын да ю долинаясын, сэтшӧм местаясын, кодъяс оз туйны гӧрӧм вылӧ.
Став мукӧд пространствосӧ пӧртӧма муясӧ, да пемыдвеж вӧръяс пыдди, кодъяс артмӧдӧны область войвыв юкӧнас быд пейзажлысь фон, тані горизонтӧдзыс нюжӧдчӧмаӧсь муяс, кодъяс гажаа вежӧдӧны тувсов кӧдза петасъясӧн, либӧ гыалӧны воан зарни шепъясӧн.
И тайӧ помтӧм муяс пӧвсас сӧмын кӧнсюрӧ тыдалӧны коръя вӧр діторъяс.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Центр ӧнія кадын — роч населениеа область.
Рочьяс тані пӧшти став олысь лыдсьыс 95%.
На кындзи, лунвылас, матынджык Украинакӧд границалань, олӧны украинецъяс.
Мукӧд народъяслӧн представительясыс абу уна лыдаӧсь.
Тайӧ мордва да татараяс.
Центр политико-административнӧй боксянь юксьӧ дас ӧти область вылӧ.
Вит областьыс куйлӧны нечернозёмнӧй полосаын: Московскӧй (областьлӧн центрыс да став Союзлӧн столицаыс Москва), Ивановскӧй (центрыс Иваново), Ярославскӧй (центрыс Ярославль), Горьковскӧй (центрыс Горький) да Тульскӧй (центрыс Тула); квайт — чернозёмнӧйын: Рязанскӧй (центрыс Рязань), Орловскӧй (центрыс Орёл), Курскӧй (центрыс Курск), Воронежскӧй (центрыс Воронеж), Тамбовскӧй (центрыс Тамбов), Пензенскӧй (центрыс Пенза).
abu
abu
Население лыд сертиыс (36 млн.) Центр сулалӧ первой местаын, но плотностьыс абу ӧткодь.
Медся плотнӧя овмӧдӧма Московскӧй область, медся шоча овмӧдӧма Ивановскӧй да Ярославскӧй областьяс.
Московскӧй область население плотность серти медводзын Союзас (180 морт 1 кв. км вылӧ).
abu
Овмӧс.
Центрын эм кӧрт рудалӧн зэв ыджыд залежъяс — сідз шусян Курскӧй магнитнӧй аномалия. Мукӧд полезнӧй ископаемӧйясӧс, кодъяс эмӧсь, используйтӧмыс заводитчис неважӧн на; на пиысь бурӧй изшомлысь куйланінъяс эксплоатируйтӧм босьтӧ торъя ыджыд значение.
Войвыв, нечернозёмнӧй, полосаын почвеннӧй да климатическӧй условиеясыс, лунвыв, чернозёмнӧй, область джынйын серти, мууджалӧм вылӧ омӧльджыка благоприятнӧйӧсь, торъя нин зерновӧй няньяслы.
abu
Мӧдарсяньыс, войвыв джынйыслӧн эмӧсь лунвыв сертиыс аслас зэв тӧдчана преимуществояс, кодъяс заключайтчӧны сійӧ географическӧй положениеын.
Сійӧ сулалӧ ва туйяс центрын, кодъяс мунӧны тасянь разнӧй направлениеясӧ да йитӧны сійӧс оз сӧмын матыса областьяскӧд, но и Восточно-Европейскӧй равнинаса асыввыв да рытыввыв, войвыв да лунвыв ыліса областьяскӧд.
Естественнӧй ресурсъясӧн сравнительнӧй гӧльлун да выгоднӧй географическӧй положение способствуйтісны сы вылӧ, мый войвыв джынъяс население важӧн нин кутіс занимайтчыны быдсямапӧлӧс промыселъясӧн да торговляӧн.
Бӧръя кык нэмнас тані кутіс развивайтчыны крупнӧй фабрично-заводскӧй промышленность, коді петкӧдіс нечернозёмнӧй Центрӧс первой местаӧ став странаас.
Кӧрттуйяс паськалӧм ордйис ю туйяссӧ.
Кӧрттуйясыс, бара жӧ, ӧтлаасисны сійӧ жӧ Центрас — Москваын, татчӧ промышленностьлы сырьё да ломтас да сёйӧм вылӧ продовольствие ваялӧмӧн да татысь гӧтӧвӧй тӧваръяс нуалӧмӧн.
Тадзикӧн, Москва лои став страналӧн зэв ыджыд промышленнӧй да торговӧй центрӧн.
Социалистическӧй строительство да странаӧс индустриализируйтӧм пыртісны центр овмӧсӧ зэв гырысь вежсьӧмъяс.
Чужисны промышленностьлӧн выль отрасльяс: металлообрабатывающӧй да химическӧй, торъя нин Московскӧй областьын.
Заводитчис паськыда нуӧдсьыны местнӧй энергетическӧй ресурсъяс да химическӧй промышленностьлы местнӧй сырьё используйтӧм.
Стрӧитӧма гырысь электростанцияяс, кодъяс уджалӧны торф вылын (Шатурскӧй) да Подмосковнӧй бассейнса бурӧй изшом вылын (Сталиногорскӧй да Каширскӧй).
Электрическӧй проводъяс йитӧны найӧс промышленнӧй пунктъяскӧд да Москвакӧд.
Химическӧй промышленностьлы вӧчӧма кык ыджыдысь-ыджыд химическӧй комбинат: Сталиногорскӧй — Туласянь асыввывланьын да Воскресенскӧй — Москвасянь асыв-лунвылын.
Тула дінын уджалӧны местнӧй руда вылын кык металлургическӧй завод.
Металлообрабатывающӧй промышленностьлӧн главнӧй отрасльыс — машиностроение.
Машиностроительнӧй заводъяслӧн ыджыдджык юкӧныс Москваын.
Тані вӧчӧны: автомобильяс, электромоторъяс, трансформаторъяс да быдсямапӧлӧс электротехническӧй оборудование, станокъяс, измерительнӧй приборъяс, инструментъяс, шарикоподшипникъяс (зэв ыджыд завод) да с. в.
Москвасянь неылын эмӧсь заводъяс, кодъяс вӧчалӧны паровозъяс (Коломна), железнодорожнӧй да трамвайнӧй вагонъяс (Мытищи), видзму уджалан машинаяс да с. в.
Москва эм сідзжӧ крупнӧй химическӧй промышленностьлӧн да аслас важ основнӧй промышленностьлӧн — текстильнӧйлӧн центр.
Текстильнӧй промышленностьын медводдза местаын сулалӧ хлопчатобумажнӧй, сэсся шерсть, шӧвк да шабді обработайтӧм.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ сідзжӧ швейнӧй да трикотажнӧй промышленность, кодӧс сосредоточитӧма Москваӧ.
Ивановскӧй областьын текстильнӧй промышленность ӧніӧдз на босьтӧ медводдза места.
Сылӧн главнӧй центрыс Иваново.
Но и тані текстильнӧй промышленностькӧд орччӧн развитчӧмаӧсь промышленностьлӧн мукӧд отрасльяс: цветнӧй металлъяс обрабатывайтӧм Кольчугинын, стеклӧ вӧчӧм Гусь-Хрустальнӧйын да мук.
Торъя нин развивайтчӧ промышленность Ярославскӧй область центрын — Ярославльын (автомобильнӧй завод, синтетическӧй каучук производство, автомобильнӧй шинаяс вӧчӧм, химическӧй производство да текстильнӧй фабрикаяс).
Волга кузя вылынджык сулалысь Рыбинск эм центр судостроениелӧн да машиностроениелӧн (печатнӧй машинаяс завод).
Зэв ыджыд промышленнӧй центрӧн лоӧ Горький, коді сулалӧ Ока да Волга ӧтлаасянінын, Ураллань ва туй вылын.
Горькийын стрӧитӧма ыджыдсьыс-ыджыд автомобильнӧй завод, Горький бердын сулалысь Краснӧй Сормовоын паськӧдӧма завод, коді вӧчалӧ паровозъяс, кӧрттуйвывса да трамвайнӧй вагонъяс; сэні жӧ верфь речнӧй суднояс стрӧитӧм вылӧ, Дзержинскын стрӧитӧма ыджыд химическӧй завод.
Горьковскӧй областьын жӧ местнӧй сырьё вылын развитчис бумажнӧй промышленность (СССР-ын ыджыдсьыс-ыджыд бумажнӧй фабрикаыс Балахнаын).
Энергетическӧй ресурсъяснас тані лоӧны местнӧй торф да вайӧм нефть.
Фабрично-заводскӧй промышленность паськалӧмкӧд ӧттшӧтш эз на вошты ассьыс значениесӧ и разнообразнӧй кустарнӧй промышленность, коді торъя нин развитчӧма Горьковскӧй областьын.
Кустаръяслӧн лыдыс оз уступайт предприятиеяс вылын рабочӧйяс лыдлы.
Кустарьясӧс ӧтувтӧма артельясӧ.
Промышленность серти видзму овмӧс нечернозёмнӧй Центрын кутӧ ичӧтджык значение.
Тані паськалӧмаӧсь сиктса овмӧслӧн либӧ сэтшӧм отрасльяс, кодъяс обслуживайтны промышленнӧй центръяслысь населениеӧс, Москвасянь заводитчӧмӧн, — огородничество, садоводство (вотӧсъяс, владимирскӧй вишня), порсь видзӧм, лэбач видзӧм, йӧв овмӧс, — либӧ жӧ сэтшӧмъяс, кодъяс уджалӧны местнӧй промышленность нуждаяс вылӧ: шабді вӧдитӧм, картупель вӧдитӧм, медым перйыны крахмал да спирт, коді мунӧ тшӧтш синтетическӧй каучук вӧчӧм вылӧ, кӧйдысъяс вӧдитӧм, градвыв пуктасъяс вӧдитӧм да сійӧс косьтӧм да мук.
Ставыс тайӧ интенсивнӧй культураяс, кодъяс корӧны уна удобрение.
Зерновӧй няньяс кӧдзсьӧны быдлаын, но медся ёнасӧ Тульскӧй да Рязанскӧй областьясын.
Мӧднога овмӧсыс чернозёмнӧй Центрлӧн, кӧть эськӧ сӧветскӧй власть дырйи войвыв да лунвыв кост противоположностьыс бырӧ.
Мууджалӧмын тані вевтыртӧны зерновӧйяслӧн кӧдзаяс, медсясӧ рудзӧглӧн, зӧрлӧн, ӧзима шобділӧн, сэсся гречихалӧн да просолӧн.
Овмӧс коллективизируйтӧм да чересполосица бырӧдӧм вӧчисны позянаӧн мусӧ уджавны да урожайсӧ чукӧртны машиннӧй способӧн.
Гӧрӧма муыслысь унджык юкӧнсӧ.
Мууджалӧмкӧд орччӧн паськалӧ и скӧтвидзӧм.
Нянь переработкаысь кольӧм отходъяс вылын видзӧны порсьясӧс да лэбачьясӧс.
Скӧтвидзӧмлӧн прӧдуктаясыс лоӧны петкӧдан предметъясӧн.
Видзму овмӧс кыпӧдӧмын ыджыд роль ворсӧны совхозъяс, кодъяс торъя уна эмӧсь Воронежскӧй областьын.
Эмӧсь совхозъяс зерновӧйяс, свеклосахарнӧйяс, свиноводческӧйяс да с. в.
Тайӧ жӧ совхозъясас, унджыкысьсӧ, и эмӧсь промышленнӧй предприятиеяс, кодъяс перерабатывайтӧны видзму овмӧслысь прӧдуктаяссӧ.
Пищевӧй промышленность паськалӧм кузя чернозёмнӧй Центр сулалӧ мӧд местаын Украина бӧрын; сыысь кындзи, развивайтчӧ сідзжӧ промышленность, коді йитчӧма скӧтвидзӧмкӧд: грубӧй нойяс кыӧм, кӧмкот вӧчӧм, кожевеннӧй промышленность.
Но и тайӧ областьын, кӧні развитӧй сельскохозяйственнӧй промышленность, медводдза местаӧ петӧны металлургия да машиностроение.
Металлообрабатывающӧй промышленностьлӧн ыджыд центрӧн лоӧ Брянск; тані эмӧсь заводъяс: паровозостроительнӧй, ыджда сертиыс СССР-ын мӧд, вагоностроительнӧй, локомобильнӧй, цементнӧй, стекольнӧй да уна мукӧд предприятиеяс.
Ыджыд металлургическӧй завод, коді кутас уджавны местнӧй руда вылын, стрӧитсьӧ Липецкын.
Курскӧй областьын кӧрт руда (сідз шусян Курскӧй магнитнӧй аномалия район — КМА) куйлӧ бура пыдын му пытшкас да сы вӧсна сійӧс разработайтӧмыс сӧмын на заводитчӧ.
Союзса общӧй овмӧсын Центр босьтӧ медводдза места.
Сійӧ продукцияӧн снабжайтсьӧны Союзлӧн мукӧд областьяс.
Каръяс да сообщение туйяс.
Войвыв да лунвыв кост торъялӧмыс тыдалӧ и карса население распределитӧмын.
Войвылын карса олысьяслӧн прӧчентыс некымын пӧв ыджыдджык лунвылын дорысь.
Московскӧй областьын карса населениелӧн прӧчентыс 70,4, Ивановскӧйын — 44, Ярославскӧйын — 35, Воронежскӧйын сӧмын 18,5, а Курскӧйын весиг 9.
abu
abu
Зато сиктса поселениеясыс чернозёмнӧй полосаын ёна гырысьджыкӧсь да унджык йӧзаӧсь войвылын серти; типыс налӧн торъялӧ войвывсасьыс.
Тайӧ унджыкысьсӧ гырысь сиктъяс либӧ деревняяс уличаӧн, коді мукӧддырйи нюжалӧма кымынкӧ километр кузя.
Найӧ жмитчӧны валань, ю берегъяс пӧлӧн, либӧ логъяс пӧлӧн овмӧдчӧмӧн.
Ва туйяс тані ворсӧны ыджыд роль.
Областьлысь войвывсӧ орӧдӧма Волга вылыс течениеӧн, кытчӧ рытыв-вой пельӧсын усьӧ Шексна, коді йитӧ Центрӧс Нева да Севернӧй Двина системаяскӧд; йитысь звенонас лоӧ Мариинскӧй система, коді абу нин Центр пределъясын.
Ва туйяслӧн значениеыс Центр войвыв джынлы зэв ёна содіс Москва-Волга канал вӧчӧм бӧрын, коді Окакӧд да Волгакӧд составляйтӧ ӧти дорвыв кытш, кыті вермӧны ветлыны гырысь речнӧй суднояс.
Тайӧ каналыс заводитчӧ Волга вылын, Кимр карысь вылынджык, мунӧ паськыд нюра низменность кузя Волга да Клинско-Дмитровскӧй гряда костті, вомӧналӧ грядасӧ вель уна шлюзъясӧн да сэсся, Клязьма да мукӧд посниджык юяслысь васӧ используйтӧмӧн, воӧ Москва юӧдз.
Москва юын ваыслӧн уровеньыс кыптӧ Волгасянь ва локтӧм вӧсна.
Москва кар лои ыджыд речнӧй портӧн.
Москва ю джудждаммис шлюзъяс вӧсна.
Став тайӧ системаыс лэдзӧ джуджыда пукалысь судноясӧс, да Волга кузя вывлань кайысь баржаяс вермӧны ректысьны Москва пристаньясын.
Центрлӧн гырысьджык юяс пиысь коймӧдыс — Дон, коді визувтӧ лунвыв юкӧнӧдыс, оз кут ыджыд значение кыдзи аслас ляпкыд ва вӧсна, сідзи и областьса центрсянь ылын вӧсна.
Ёна ыджыдджык тӧдчанлун став Центрыслы кутӧны кӧрттуйяс, кодъяс вомӧнавлӧны сійӧс став направлениеясас, Москваын ставӧн ӧтлаасьӧмӧн.
Москва эм СССР-ын зэв ыджыд железнодорожнӧй узёл.
Тасянь мунӧ 11 линия, кодъяс йитӧны Москваӧс страна став юкӧнъяскӧд. Самӧй Москва дінас найӧ йитчӧны мӧда-мӧдыскӧд Окружнӧй кӧрттуйӧн.
Ӧти кӧрттуй (Октябрьскӧй) йитӧ Москваӧс Ленинградкӧд, мӧд мунӧ Латвияӧ, коймӧд мунӧ Минскӧ да водзӧ рытыввылӧ, нёльӧд йитӧ Москваӧс Киевкӧд, витӧд йитӧ Москваӧс Харьковкӧд, Донбасскӧд да Крымкӧд.
Сэсся кӧрттуйяс йитӧны Москваӧс Саратовкӧд, Кавказкӧд, Уралкӧд да Сибиркӧд, Архангельсккӧд да, медбӧрын, Верхньӧй Волгакӧд.
Кӧрттуйяс пиысь медся важнӧйясыс найӧ, кодъяс локтӧны лунвывсянь.
На пыр локтӧны Центрӧ изшом да металл, а сідзжӧ сакар, нянь да мукӧд сёян прӧдуктаяс.
Тайӧ кык меридиональнӧй магистраль дінас — Южнӧй да Кавказскӧй дінас — матіса кадӧ содас коймӧд магистраль, коді кутас йитны непосредственнӧ медся дженьыд туйӧн Москваӧс Донбасскӧд.
Меридиональнӧй магистральяс кындзи эмӧсь и широтнӧй магистральяс, кодъяс вомӧнавлӧны Центрӧс рытыввывсянь асыввылӧ.
Центрса унджык каръясыс — древньӧй происхождениеа каръяс, торъя нин войвылын, но и лунвылас Курск, например, существуйтӧ XI нэмсянь.
Ӧткымын каръяс ӧні лоины посньыдик посёлокъяс положениеын неыджыд лыда олысьӧн.
Найӧ историческӧй прошлӧйсьыс колины сӧмын страналӧн ӧткымын памятникъяс.
Татшӧмӧсь: Ростов, Суздаль.
Мӧдарӧ, быдмӧны каръяс — существуйтысь промышленностьлӧн центръяс, либӧ дзик выльяс, кодъяс чужӧны миян лунъясӧ выльысь стрӧитӧм гырысь заводъяс да электростанцияяс бердын.
Центр каръяс костын торъя положение босьтӧ Москва.
Москва эм ӧттшӧтш и Московскӧй областьлӧн центр, РСФСР-лӧн столица да став СССР-лӧн столица, зэв важнӧй политическӧй, хозяйственнӧй да культурнӧй центр став страналӧн.
Москваын населениеыс ӧні артавсьӧ 4,1 млн. морт, мӧдногӧн кӧ Москва олысь лыд сертиыс эм мирас ыджыдсьыс-ыджыд каръяс пиысь ӧти.
Сылӧн населениеыс дугдывтӧг да ӧдйӧ содӧ, сы вӧсна мый страналӧн быд боксянь зэв ӧдйӧ развивайтчысь центрыс кыскӧ ас дінас йӧзлысь пыр выль массаяс, кодъяс вермӧны пуктыны ассьыныс вынъяссӧ социалистическӧй строительствоса унапӧлӧс отрасльясӧ.
Москва населениелӧн квайтӧд юкӧныс рабочӧйяс.
Москваса рабочӧй класс медся уна лыда СССР-ын, сійӧ сетіс ас письыс зэв уна виднӧй деятельясӧс.
Москваын находитчӧны Союзнӧй правительство, став высшӧй правительственнӧй учреждениеяс да ВКП(б) ЦК.
Москва абу сӧмын социалистическӧй строительстволӧн да миян странаса политическӧй олӧмлӧн центр, но сы вылӧ видзӧдӧ став мирӧвӧй пролетариат.
Тані петӧны печатьлӧн центральнӧй органъяс, тані медся гырысь радиостанцияяс.
Москва сідзжӧ и миян страналӧн медся ыджыд культурнӧй центр.
Сэні эмӧсь уна научнӧй учреждениеяс Ставсоюзса академия наук юрнуӧдӧмӧн, медся ыджыд да медся важ университетыс СССР-ын, Ленинскӧй публичнӧй библиотека, уна лыда высшӧй учебнӧй заведениеяс, музейяс, картиннӧй галереяяс да медся бур государственнӧй театръяс.
Москвалӧн ӧдйӧ быдмӧмыс вайӧдіс окраинаяс застроитӧмӧ да кар чертаӧ матыса окрестностьяссӧ пыртӧмӧ.
Лӧсьӧдӧма нин план „Ыджыд Москвалысь“, коді шымыртӧ зэв ыджыд пространство 50 километрӧдз диаметрнас. Татчӧ пырысь вӧръяссӧ лоӧ пӧртӧма паркъясӧ.
Промышленнӧй предприятиеясыс располагайтчӧны окраинаясын; накӧд орччӧн лэптӧма рабочӧй оланінъяслысь выль кварталъяс — зэв мича уна судта зданиеяс удобнӧй да югыд квартираясӧн.
Заводитӧма нуӧдны карлысь важ юкӧнсӧ реконструируйтӧм, кодӧс арталӧма 10 во кежлӧ.
Косявсьӧны важ зданиеяс да вӧчсьӧны выльяс, грандиознӧйяс, паськӧдсьӧны да веськӧдавсьӧны уличаяс, нуӧдсьӧны выль магистральяс, вӧчавсьӧны каменнӧй набережнӧйяс.
Уличнӧй движение разгрузитӧм могысь стрӧитӧма мупытшса кӧрттуй — метрополитен, либӧ, дженьдӧдӧмӧн, метро, СССР-ын медводдза да мирас медся бур удобствояс да помещениеяс отделка сертиыс.
Став постройкасӧ эштӧдӧм бӧрын карыслысь медся ылыс юкӧнъяссӧ лоӧ йитӧма мӧда-мӧдыскӧд метро линияясӧн.
Медся ыджыд центр Москва бӧрын лоӧ Горький кар, коді арталӧ 650 сюрс олысь, да Воронеж — 300 сюрс олысьысь унджык.
Эм кымынкӧ кар, кодъяс арталӧны 300 сюрс олысь гӧгӧр: зэв ӧдйӧ быдмысь Ярославль, Иваново, Тула — тайӧ ставыс ыджыд тӧдчанлуна промышленнӧй центръяс.
Вель уна каръясын артавсьӧ 100 сюрс олысьӧн кымын да унджык: Рыбинск — зэв ыджыд будущӧйӧн кыдзи промышленнӧйӧн, сідзи и торговӧйӧн, Тамбов, Кострома, Курск, Орёл, Брянск, Рязань — кӧрттуй магистраль да Ока кузя ва туй вомӧнасянінын, да мук.
4. СССР ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦНЛӦН ЗАПАД.
Положение да общӧй характеристика.
Запад ним улӧ ӧтувтсьӧны Белорусскӧй ССР да Калининскӧй да Смоленскӧй областьяс.
abu
abu
abu
abu
abu
Общӧйыс, мый ӧтувтӧ став тайӧ юкӧнъяссӧ ӧтиӧ, — сійӧ природнӧй географическӧй условиеяслӧн ӧткодьлун: рельефлӧн, кодлӧн основнӧй чертаясыс край ыджыдджык юкӧнас синмӧ шыбытчӧмӧн петкӧдлӧны ассьыныс ледниковӧй происхождениесӧ, да климатлӧн, коді омӧльджыка континентальнӧй, а сідзкӧ и ёнджыка влажнӧй, водзынджык асывланьын серти.
Рельеф сертиыс да сыкӧд йитчӧм юяс сеть характер сертиыс Запад юксьӧ куим пельӧ: 1) войвыв, либӧ мореннӧй ландшафта область, 2) асыввыв — Средне-Русскӧй возвышенность да 3) рытыввыв — Полесье.
Мореннӧй ландшафта область.
Войвылын нюжалӧ кымынкӧ мореннӧй гряда, кодъяс куйлӧны кызвыннас асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ направлениеын.
Медся ылӧ кайӧ Валдайскӧй возвышенность асыв-войвылын да Белорусскӧй возвышенность рытыв-лунвылын.
Валдайскӧй возвышенность состоитӧ куим грядаысь да на костса котловинаысь; котловинаас куйлӧны Селигер ты, Верхне-Волжскӧй тыяс, Волгалӧн да Западнӧй Двиналӧн юрйывъясыс.
Валдайскӧй возвышенность кузялаыс эмӧсь уна лыда тыяс.
Медся нин уна тыясыс Невельсянь рытыввылын да асыввылын.
Войвылас, Прибалтийскӧй низменностьӧ вуджӧм бӧрын, тыясыс вочасӧн вежсьӧны нюръясӧн да торфяникъясӧн.
Валдайскӧй возвышенностьлӧн грядаясыс абу дорвыв мореннӧй образованиеясысь.
Ледниковӧй отложениеясыс сӧмын тупкӧны вель кыз слӧйӧн на улын куйлысь древньӧй кӧреннӧй породаяссӧ.
Тайӧ породаясыс артмӧдӧны Ильмень тылань уступ.
Аслас туй вылас тайӧ уступсӧ паныдалӧм бӧрын, ледник кольӧма татчӧ обломочнӧй материаллысь зэв ыджыд массаяс да прудйӧма (поньӧма) доледниковӧй юяслысь долинаяссӧ, кӧні и артмалӧмаӧсь Селигер, Верхне-Волжскӧй да мукӧд тыяс.
Валдайскӧй возвышенностьті мунӧ Балтийскӧй да Каспийскӧй мореяс костса водораздел.
Став юясыс: Волга, Западнӧй Двина да юяс, кодъяс усьӧны Ильмень тыӧ, заводитчӧны неыджыд тыясысь либӧ нюръясысь.
Сійӧ жӧ относитчӧ и Днепрлы, коді заводитчӧ лунвылынджык, Средне-Русскӧй возвышенность вылын.
Мукӧддырйи, тулысын, ӧти и сійӧ жӧ нюрысь-ваыслӧн юкӧныс ӧтар помас визувтӧ ӧти юӧ, а мӧдар помас — мӧдӧ.
Литовско-Белорусскӧй возвышенностьті Балтийскӧй да Чёрнӧй море бассейнъяс костӧд мунӧ водораздел.
Медся вылӧдз (343 м) тайӧ возвышенностьыс кыпӧдчӧ Минсксянь войвывланьын.
Белоруссиялысь став войвыв юкӧнсӧ босьтӧны мореннӧй грядаяс, кодъяс водзӧ нюжалӧны рытыввылӧ Литваӧ.
Торъя грядаяс да мыльк чукӧръяс костса увтасінъясын куйлӧны Западнӧй Двина, Неман юяслӧн да найӧ вожъяслӧн долинаяс.
Ӧткымын увтасінъясын лыаяс, кодъясӧс пуктӧмаӧсь ледникъяслӧн потокъяс.
Тайӧ увтасінъясас кольӧмаӧсь на важ (древньӧй) вӧръяслӧн колясъяс, сідз шусяна „пущаяс“ (Беловежскӧй Пуша Нарев ю йывланьын).
Тайӧ юкӧныслӧн главнӧй юясыс: Волга (коді тані босьтӧ вель уна неыджыд ю вожъяс да ыджыдджык ю вож Тверца), Ловать да Великая, Западнӧй Двина, Днепрлӧн веськыд вожыс Березина да рытыввылын Неман.
Средне-Русскӧй возвышенность.
Средне-Русскӧй возвышенность ӧні описывайтан область пределъясын эм кызвыннас джуджыд, неуна волнистӧй равнина, код вылын эмӧсь неыджыд мылькъяс да нюрӧд тшӧтшкӧс котловинаяс.
Медся возвышеннӧй юкӧныс сылӧн эм водораздел Волга да Ока ю вожъяс костын асыввылын, Днепр да Западнӧй Двина костын — рытыввылын.
Тані жӧ заводитчӧ и Днепр да сылӧн шуйга вожыс Сож.
Средне-Русской возвышенность войвыв юкӧнын кӧнсюрӧ эмӧсь известнякъяслӧн петанінъяс, кӧні артмалӧны провальнӧй гуяс; эмӧсь сідзжӧ и юяс, кодъяс вошлывлӧны поверхностьсьыс известняк потасъясӧ.
Вообще Средне-Русскӧй возвышенность рытыввыв юкӧныслӧн сэтшӧм рельеф, коді омӧля вундассьӧма, уна оврагъяса асыввыв джын сертиыс.
Полесье.
Полесье босьтӧ крайлысь став рытыв-лунвыв юкӧнсӧ.
Тайӧ паськыд, котловинообразнӧй низменность, коді куйлӧ Припять ю да сійӧ ю вожъяс кузя 100 сюрс кв. км гӧгӧр пространство вылын.
abu
Лыска вӧрӧн вевттьысьӧм лыа почваа участокъяс вежласьӧны зэв паськыд пространствоа сулалан ваясӧн — тыясӧн да нюръясӧн; бӧръяяслӧн ыдждаыс овлывлӧ кымынкӧ сюрс квадратнӧй километрӧдз.
На костӧд зэв чукльӧсь, васяньыс сӧмын муртса кайыштӧм берегъясӧд, ньӧжйӧникӧн визувтӧны лыдтӧм шоръяс да посньыдик юяс, кодъяс ӧтлаасьлӧны мӧда-мӧдыскӧд зэв уна вожъясӧн да протокъясӧн.
Нюръяс босьтӧны водоразделъяссӧ.
Тулыснас, ытва дырйи, юяс ойдлӧны зэв паськыда да босьтӧны зэв ыджыд пространствояс; на пӧвсын сӧмын діясӧн кыпалӧны торъя лыа мылькъяс.
Колян нэм помсянь нин тані вӧлі заводитӧма нуӧдны косьтӧм кузя уджъяс.
Ӧні кодйӧма уна посни да гырысь канал да Полесьелысь тӧдчымӧн юкӧнсӧ косьтӧма нин, да нюръяс местаын лоины бур видзьяс да муяс.
Полесьелӧн главнӧй юясыс: Припять, коді аслас Стырь да Горынь вожъясӧн усьӧ веськыдладорсяньыс Днепрӧ, Украина пределъясын нин, да Березина — улыс течениеас.
abu
Климат да растительность.
СССР Европейскӧй юкӧнса западлӧн природаыс вочасӧн пыр вежсьӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Асыввылын, Смоленскӧй областьын, климатыс да растительностьыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и орчча Московскӧй областьын: вося шӧркодь температураыс +4,5°, тӧв нюжалӧ пӧшти 5 тӧлысь, январлӧн шӧркодь температураыс −10°-сянь −8°-ӧдз; вӧръясын унджыкыс пожӧм, кыдз да пипу сора коз вӧр.
Но кымын водзӧ рытыввылӧ, сымын ёнджыка тӧдчӧ морелань матыстчӧмыс: вося температура вылынджык (+6,5°-ӧдз рытыв-лунвылын), тӧлыс небыдджык, осадокъяс унджык (600 мм саяс).
Рытыв-лунвылын тӧв кыссьӧ 3 тӧлысьысь неуна дырджык, январын да февральын тшӧкыда овлӧны ульдӧмъяс.
Гожӧм ыркыдджык (июльлӧн шӧркодь температураыс +18,5°).
Та серти вежсьӧ и растительностьлӧн характерыс; вевтыртӧны паськыд коръя породаяс: дуб, нинпу (липа), клён, ясень, рытыв-лунвылын граб да бук.
Коркӧ вӧръясыс тупкылісны став странасӧ, но ӧні найӧ босьтӧны поверхность коймӧд юкӧнсьыс не унджык.
Ыджыд роль ландшафтас ворсӧны нюръяс, кодъяс паныдасьлӧны тані медся унасикаса формаясын; унджыкыс тростникӧн, нюрса злакъясӧн да эжӧрӧн быдмӧм туруна нюръяс, кулӧм туруна быдмӧгъясыс артмӧдӧны тані кыз слӧйяс, сідз шусян „туруна торфяникъяс“.
Почваясыс быдлаын подзолистӧйӧсь.
Полесьеын — лыаяс, кодъясӧс тупкӧма лыска вӧръясӧн, да ыджыдысь ыджыд нюръяс.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Запад овмӧдӧма тшӧкыдакодь: квадратнӧй километр вылӧ тані воӧ шӧркодя 44 морт.
Медся тшӧкыда олӧны Белорусскӧй ССР-ын.
Смоленскӧй область уступайтӧ сылы неуна, Калининскӧй областьын населениеыс тӧдчымӧн шочджык.
Карса олысьяслӧн жӧ прӧчентыс Калининскӧй областьын медся ыджыд; тайӧ соотношениеыс висьтавсьӧ сійӧн, мый Смоленскӧй область да Белоруссия видзму уджалӧм кузяыс сулалӧны бурджык условиеясын да сы вӧсна сиктса олысьыс сэні тӧдчымӧн сукджык.
Край рытыввыв джынъяс унджыкыс белоруссъяс, асыввылас да войвылас — рочьяс.
Населениелӧн ыджыд прӧчент еврейяс, кодъяс олӧны быдлаын, медсясӧ каръясын.
Рытыв-лунвылын, Припятьсянь лунвылын, олӧны украинецъяс; олӧны став край пасьталаыс, но ичӧтджык лыдын, полякъяс;
Калининскӧй областьын эмӧсь районъяс, кӧні олӧны карелъяс.
abu
abu
Польскӧй государство усьӧм бӧрын мездӧм Западнӧй Белоруссия, Западнӧй Белоруссияса Народнӧй Собрание кӧсйӧм да шуӧм серти, 1939-ӧд вося ноябрь тӧлысь 2-ӧд лунся закон подув вылын, кодӧс примитіс СССР-са Верховнӧй Сӧвет, пыртӧма СССР составӧ да ӧтлаӧдӧма Белорусскӧй ССР-кӧд.
Политико-административнӧй отношениеын Белорусскӧй ССР юксьӧ дас область вылӧ: Витебскӧй (центрыс Витебск), Могилевскӧй (центрыс Могилев), Минскӧй (центрыс Минск), Гомельскӧй (центрыс Гомель), Полесскӧй (центрыс Мозырь), Барановичскӧй (центрыс Барановичи), Белостоцкӧй (центрыс Белосток), Брестскӧй (центрыс Брест), Вилейскӧй (центрыс Вилейка) да Пинскӧй (центрыс Пинск).
Белорусскӧй ССР-лӧн столицаыс Минск.
Рытыввывлӧн ӧстальнӧй юкӧныс, кӧні унджык населениеыс рочьяс, юкӧма кык пельӧ: Смоленскӧй вылӧ, кӧні центрыс Смоленск да Калининскӧй вылӧ, кӧні центрыс Калинин; кыкнан областьыс пырӧны РСФСР составӧ.
Сӧветскӧй властьӧн нуӧдӧм национальнӧй самоопределение вӧсна да сійӧн кыпӧдӧм паськыд народнӧй массаяслӧн творческӧй вынъяс подъём вӧсна Белорусскӧй ССР вӧчис дженьыдик кадӧн зэв ыджыд успехъяс хозяйственнӧй да культурнӧй строительствоын.
Население пӧвсын ликвидируйтчӧ неграмотность, лӧсьӧдӧма уна высшӧй учебнӧй заведениеяс да научнӧй институтъяс, кодъясӧн юрнуӧдӧ БССР-са Академия наук, паськаліс литература да пресса белорусскӧй кыв вылын.
Белорусскӧй культуралӧн центрыс — Минск.
abu
Овмӧс.
Неыджыд исключениеясӧн Западлӧн территория куйлӧ сэтшӧм климатическӧй условиеясын, кодъяс тырмымӧн благоприятнӧйӧсь видзму овмӧс развивайтӧм вылӧ: умереннӧй влажность да засушливостьлӧн абутӧмыс обеспечивайтӧны урожайяс.
Но подзолистӧй, сёйӧд да лыаа почваяслӧн абу тырмана плодородиеыс.
Сы вӧсна, мууджалӧмын основнӧй отрасльӧн тані кӧть и эм зерновӧй няньяс — рудзӧг да зӧр вӧдитӧм, уна районъясын зэв вылын прӧчентыс выгоднӧйджык техническӧй культураяс кӧдзаяслӧн.
Тайӧ шабді — Калининскӧй да Смоленскӧй областьясын, картупель — Белоруссияын да сы бердын куйлысь Смоленскӧй областьса районъясын, пыш — Смоленскӧй область асыв-лунвылын да Белоруссия лунвылын.
Тӧдчымӧн паськалӧма и скӧтвидзӧм, сы вӧсна мый климатыс влажнӧй да, такӧд йитӧдын, бура быдмӧны турунъяс.
Рытыв-войвылас, Калининскӧй областьын да сы бердын куйлысь Белоруссияса юкӧнъясын, кӧні уна видзьяс да турун пуктанінъяс, ёнджыкасӧ видзӧны йӧла скӧт.
Белоруссия да Смоленскӧй область мукӧд районъясын паськалӧма порсь видзӧм.
Крайлӧн природнӧй озырлуныс — вӧр.
Вӧр улын лоӧ став площадьсьыс пӧшти коймӧд юкӧныс.
Вӧр овмӧс медся ёна паськалӧма Белоруссияын, кысянь вӧрыс кыпӧдсьӧ Западнӧй Двина да Неман юяс кузя заграницаӧ, а Днепр да Припять кузя — Украинаӧ.
Полезнӧй ископаемӧйяс пиысь главнӧйыс Западлӧн — торф, кодлӧн запасъясыс зэв гырысьӧсь да вермасны тырвыйӧ обеспечитны ломтасӧн став местнӧй промышленностьсӧ.
Ӧні стрӧитӧма нин Орша дінын ыджыд Осиновскӧй электростанция; вырабатывайтан энергияыс сетсьӧ весиг Могилевӧ да Витебскӧ. Стрӧитсьӧ вель уна мукӧд станцияяс.
Уналаын эмӧсь фосфоритъяс, разнӧй стрӧитчан материалъяс, а Смоленскӧй область асыввылын, кытчӧ пырыштӧ Подмосковнӧй изшом бассейн, — бурӧй изшом да кӧрт руда.
Сӧветскӧй власть дырйи промышленностьын, торъя нин БССР-ын, лоины зэв гырысь сдвигъяс, да развитчисны уна выль отрасльяс.
Медся ёна паськалӧма видзму овмӧсса сырьё перерабатывайтан промышленность: шабді обрабатывайтӧм (Ржев) да пенька обработайтӧм, картупельысь спирт вӧчӧм, вый вӧчӧм, сыр вӧчӧм да с. в.; скӧтвидзӧм помысь лоӧм прӧдуктаяс обработайтӧм: кучик кӧмкот вӧчан промышленность, щетиннӧй.
Вӧркӧд йитчӧма деревообделочнӧй да вӧрпилитан, бумажнӧй да спичечнӧй промышленность; бӧръя кык отрасльыс кутӧны ставсоюзса значение.
abu
abu
Союзса став овмӧсын Запад кутӧ ыджыд значение кыдзи шабді вӧдитан да шабді обработайтан ыджыдысь ыджыд районъяс пиысь ӧти да кыдзи крупнӧй бумажнӧй промышленностьлӧн район.
Каръяс да сообщение туйяс.
Рытыввылын абуӧсь гырысь каръяс.
На пиысь медся гырысьясыс лыддьӧны 200 сюрс олысьӧн.
Тайӧ Белоруссиялӧн столица Минск да Калининскӧй областьлӧн центр Калинин.
Смоленскӧй область центрын, Смоленскын, лыддьыссьӧ 150 сюрс олысь саяс.
Минск кындзи, Белоруссияын эм ещӧ вель уна каръяс, кӧні олысь лыдыс 100 сюрс саяс, — Витебск, Гомель, Белосток.
Гырысьджык каръяс сулалӧны кӧрттуйяс крестасянінын, мый обуславливайтӧ налысь водзӧ быдмӧмсӧ.
Татшӧм гырысь кӧрттуй узёлъясӧн лоӧны: Гомель, Смоленск, Вязьма, Витебск, Минск, Гродно, Белосток, Брест.
Кӧрттуй визьяс, кодъяс вомӧналӧны крайсӧ асыввывсянь рытыввылӧ, нуӧны Москвасянь Литваӧ, Латвияӧ, а сідзжӧ миян рытыввыв границалань Смоленск-Минск пыр Варшаваӧ.
Калининскӧй область вомӧнавсьӧ кӧрттуйӧн (Октябрьскӧйӧн), коді йитӧ Москваӧс Ленинградкӧд.
Смоленскӧй область вомӧнавсьӧ кӧрттуйӧн, коді мунӧ Москвасянь Брянск пыр Киевӧ, а БССР — меридиональнӧй магистральӧн, коді мунӧ Ленинградсянь Одессаӧ.
Ва туйяс крайын кутӧны кызвыйӧнсӧ местнӧй значение, медсясӧ вӧр кылӧдӧм вылӧ.
Днепр Березина пыр ӧтлаасьӧ Западнӧй Двинакӧд Березинскӧй каналӧн, Припять Неманкӧд Огинскӧй каналӧн да Буткӧд — Днепровско-Бугскӧй каналӧн.
Водзӧвылӧ индӧма ва туйяс став системалысь капитальнӧй переустройство (сідз шусяна „Ыджыд Днепрлӧн“ проблема), мый сетас позянлун лӧсьӧдны сквӧзнӧй ва туй Балтийскӧй моресянь Чёрнӧйӧдз.
Тайӧ кутас имеитны вывті ыджыд значение и Белорусскӧй ССР-лы и Смоленскӧй да Калининскӧй областьяслы.
Тайӧ проблемалысь первой юкӧнсӧ — Днепр вылысь порогъяс бырӧдӧм — выполнитӧма нин.
5. СССР ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦНЛӦН ЮГ.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Юг пыртӧ ас пытшкас куим республика — Украинскӧй ССР, Молдавскӧй ССР да Крымскӧй АССР, коді пырӧ РСФСР составӧ, да Ростовскӧй область, коді сідзжӧ пырӧ РСФСР-ӧ.
Украина (УССР).
Положение да общӧй характеристика.
Украина босьтӧ Восточно-Европейскӧй равниналысь рытыв-лун юкӧнсӧ.
Рельефын да климатын ӧткымын особенностьяс кындзи, признакӧн, коді определяйтӧ Украиналысь кыдзи географическӧй областьлысь цельностьсӧ, лоӧ сылӧн населениеыс — ¾ юкӧн вылӧ украинецъяс.
Польскӧй государство усьӧм бӧрын мездӧм Западнӧй Украина, Западнӧй Украинаса Народнӧй Собрание кӧсйӧм да шуӧм серти, 1939-ӧд вося ноябрь тӧлысь 1-ӧд лунся закон подув вылын, кодӧс примитіс СССР-са Верховнӧй Сӧвет, пыртӧма СССР составӧ да ӧтлаӧдӧма Украинскӧй ССР-кӧд.
Днестр да Прут юяс костын куйлысь Бессарабияӧс 1918-ӧд воын вӧлі захватитӧма Румыния.
1940-ӧд вося июнь 26-ӧд лунӧ сӧветскӧй правительство предложитіс румынскӧй правительстволы бӧр сетны Сӧветскӧй Союзлы Бессарабияӧс, а сідзжӧ Севернӧй Буковина (главнӧй кар Черновицыӧн), кӧні олӧны унджыкыс украинецъяс.
Июль 28 лунӧ румынскӧй правительство примитіс тайӧ законнӧй да справедливӧй предложениеяссӧ.
Сідзикӧн кузя нюжалан сӧветско-румынскӧй конфликт вӧлі разрешитӧма мирнӧя.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Украина — небыд климата да плодороднӧй чернозёмнӧй почваяса физико-географическӧй область, лесостеплӧн да степлӧн область, гырысь да унасикас мупытшса озырлунъяслӧн — изшомлӧн да кӧртлӧн, марганецлӧн, ртутьлӧн, из совлӧн область, а рытыввыв областьясын — и нефтьлӧн.
Изшом да кӧрт УССР-ын куйлӧны мӧда-мӧдсяньыс сэтшӧм матын, кыдзи некӧн сэсся оз Союзын.
Украиналӧн эм бура гырысь гидроэнергетическӧй ресурсъяс; куйлӧ сійӧ шоныд, сӧмын недыр кежлӧ берегъяс дорӧдыс кынмывлысь, море бердын.
Климат да растительность сертиыс да мыйкӧ-мында и рельеф сертиыс, Украина юксьӧ нёль пельӧ: 1) войвыв вӧра юкӧн — Полесье, 2) шӧр — лесостепнӧй юкӧн, 3) лунвыв — степнӧй юкӧн, да 4) рытыввыв — Прикарпатскӧй возвышенность Карпаты юкӧнӧн.
Лесостепнӧй полосаын, таысь кындзи, торйӧдӧны Днепрысь рытыввылын куйлысь юкӧн — Правобережье, да Днепрсянь асыввылын куйлысь юкӧн — Левобережье.
Степнӧй полоса асыв-лунвылын кыпалӧ неджуджыд Донецкӧй кряж.
Первойя куим юкӧныс кӧртавсьӧны Днепрӧн, кодлӧн шӧр да улыс течениеыс принадлежитӧ Украиналы.
Полесье.
Полесьелӧн сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ Украинаын, эм продолжение обширнӧй Полесскӧй низменностьлӧн, коді пырӧ татчӧ Белоруссияысь да Смоленскӧй областьысь.
Тані тшӧтшкӧс низменнӧй равнина вылын сійӧ жӧ лыаяс, нюръяс, коръя да лыска вӧръяс, подзолистӧй да нюрсялӧм почваяс.
Лунвылас, Правобережьеладорсяньыс, крута кыпалӧ пыдӧдз орйӧдлӧм гранитнӧй Волыно-Подольскӧй возвышенность, а Левобережьеас — торйӧн сулалысь возвышенностьяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лёссӧн.
Тані веськыдладорсяньыс Днепрӧ усьӧ сылӧн зэв ыджыд ю вож Припять, шуйгаладорсяньыс — Десна.
Правобережье.
Правобережнӧй Украиналысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ Волыно-Подольскӧй возвышенность.
Сійӧ медъёна кыпалӧма рытыв-войвылын да ньывка лэччӧ асыввылӧ да асыв-лунвылӧ.
Возвышенностьыс артмӧма древньӧй кристаллическӧй породаясысь, медсясӧ гранитъясысь.
Кристаллическӧй породаясыс ю долинаясын мыччысьӧны, водоразделъяс вылын жӧ вевттьысьӧмаӧсь лыаясысь, сёйясысь, известнякъясысь да мергельясысь бӧръяджык отложениеясӧн, а поверхностьсяньыс — лёссӧн.
Юяс орйӧдлӧны чорыд породаяссӧ каньон кодь ущельеясӧн, найӧяс вылын кристаллическӧй породаяс вомӧнасянінын оз шоча паныдасьлыны порогъяс (Южнӧй Буг вылын, войдӧр — Днепр вылын).
Зэв уна оврагъяс.
Правобережье рытыв-войвылын эмӧсь на ещӧ паськыд коръя вӧръяс, мукӧдлаас — чернозёмнӧй степь.
Возвышенностьлӧн асыв-лун дорыс, сідз шусян Каменнӧй, либӧ Приднепровскӧй гряда, мунӧ водзӧ Днепрсянь асыввывлань Приазовскӧй возвышенностьӧ, коді куйлӧ Азовскӧй море береглы параллельнӧ рытыв-лунсянь асыв-войӧ направлениеын.
Левобережье.
Левобережнӧй Украина босьтӧ Днепровскӧй низменность, коді ляпкалӧ асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ, Днепр долиналань.
Сійӧ направлениеын жӧ визувтӧны и юяс, кодъяс заводитчӧны Средне-Русскӧй возвышенность вылын: Сула, Псел, Ворскла; ставыс найӧ — Днепрлӧн шуйга ю вожъяс.
Средне-Русскӧй возвышенность пырӧ татчӧ аслас медбӧръя отрогъяснас, кодъясӧс орйӧдлӧма оврагъясӧн.
Левобережьелӧн ӧтсяма, тшӧтшкӧс равнинаыс вевттьысьӧма лёссӧн да эмӧсь уна посньыдик гуранъяс — „блюдцеяс“, кӧнъясын тулыснас дыр пукалӧ ва.
Низменность войвыв юкӧнас пыравлӧма ледник, коді кольӧма татчӧ сёрӧнджык лёссӧн вевттьӧм мореннӧй отложениеяс.
Паськыд местаяс босьтӧны лыаяс, кодъясӧс пуктӧмаӧсь йи сылігас ледниковӧй потокъяс.
Ю долинаяслӧн пӧкатъясыс абу ӧткодьӧсь: ӧтиклӧн — крут, мӧдлӧн — зэв ньывкӧса кайӧ водоразделланьыс.
abu
Юяслӧн визулыс лӧнь да плавнӧй.
Тулысын друг да ӧдйӧ лым сылӧм вӧсна найӧ тырӧны ваӧн да ойдӧны зэв паськыда, а гожӧмнас ёна косьмӧны да ляпкалӧны.
Вӧръяс эмӧсь юяс долинаясын, а водораздельнӧй пространствоясас пыр куйлылісны степьяс, кодъясӧс ӧні гӧрӧма.
Причерноморскӧй низменность.
Донецкӧй кряж.
Причерноморскӧй низменность эм равнина, коді нюжалӧма Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс войвыв берег пӧлӧн.
Равнинаыс вочасӧн лэччӧ морелань да вундалӧма уна лыда юяс долинаясӧн да косӧд логъясӧн; мореыслӧн берегыс ёнджыкасӧ обрывистӧй, кодӧс кырӧдӧма да разрушайтӧма прибойыс.
Сравнительнӧ неважӧн (геология боксянь) юяс долинаяслысь низовьеяссӧ вӧлі ойдӧдӧма мореӧн да артмӧдісны заливъяс — лиманъяс (Днепровско-Бугскӧй да Днестровскӧй лиманъяс); лиманъясыс тшӧкыда торъялӧны моресьыс лыа кӧсаясӧн, тыяс артмӧдӧмӧн.
Татшӧм жӧ тыяс эмӧсь и рытыв-лунвылын, Дунай войвыв берег пӧлӧн, коді тані составляйтӧ СССР-лысь Румыниякӧд граница.
Равниналӧн однообразиеыс торксьӧ сӧмын логъясӧн — ньывкӧс пӧкатъяса паськыд долинаясӧн, кодъяс вӧвлӧмаӧсь, тыдалӧ, ёна важся юяслӧн руслоясӧн, да курганъясӧн, местнӧй ногӧн „могилаясӧн“ — мылькъясӧн, кодъясӧс лэптывлӧмаӧсь степса важ олысьяс.
Низменность лунвылын чернозёмнӧй почваяс вуджӧны каштановӧйясӧ.
Донецкӧй кряж (361 м) эм холмистӧй (мылькйӧсь) плато, коді артмӧма песчаникъясысь, сёя сланецъясысь да известнякъясысь.
Тайӧ колясыс горнӧй складчатӧй страналӧн, кодӧс вӧлі жугӧдӧма уна лыда сбросъясӧн, дыр кад разрушайтчӧма да пӧрӧма пӧшти равнинаӧ.
Юяслӧн долинаясыс да балкаяс пыдӧдз вундалӧны тайӧ платосӧ.
Асыв-войвылас сійӧ крута лэччӧ Севернӧй Донец ю, Донлӧн веськыд ю вож, долиналань, тані живописнӧй меловӧй утесъяс артмӧдӧмӧн.
Севернӧй Донец торйӧдӧ Донецкӧй кряжӧс Средне-Русскӧй возвышенностьысь.
Причерноморскӧй низменность орошайтсьӧ Днепр, Южнӧй Буг да Днестр улыс течениеясӧн.
Прикарпатскӧй возвышенность эм вель возвышеннӧй равнина, коді куйлӧ рытыввылын Карпаты да асыввылын Волыно-Подольскӧй возвышенность костын.
Тайӧ равнинасӧ орйӧдлӧма Днестр вылыс течениеӧн да сы вожъясӧн, кодъяс заводитчӧны Карпатысянь.
Юясыс таті визувтӧны, кыдзи и водзӧ, Волыно-Подольскӧй возвышенностьын, векни, чукльӧсь, зэв живописнӧй местаясті.
Долинаясын — пуа растительность, вылынджык водораздельнӧй пространствоясын жӧ, мӧдарӧ, ёна ӧтсямаӧсь, вӧртӧмӧсь да займитӧма шобді, кукуруза да табак муясӧн.
Быдлаын — чернозёмнӧй почваяс.
Карпаты.
Карпаты пырӧ Украинаӧ 200 км кузьта, представляйтӧны аснас уна хребет, вочасӧн кыпалӧны асыв-лунвывлань, кӧні ӧткымын йывъяс кыпӧдчӧны 1900 м-ӧдз, а перевалъяс куйлӧны 900 м судтаын.
Ёна вылынӧсь да дикӧйӧсь Карпатылӧн хребетъясыс Севернӧй Буковинаын.
Украинскӧй Карпаты составляйтӧны сідз шусяна Лесистӧй Карпатылысь юкӧн.
Найӧ тэчсьӧмаӧсь ёнджыкасӧ песчанникъясӧн да сланецъясӧн да вевттьысьӧмаӧсь зэв бур вӧръясӧн.
Векся лым Карпатыын абу, лым пятнаяс ӧткымынлаын оз сывны июнь тӧлысьӧдз да выльысь тыдовтчӧны сентябрь тӧлысьын.
Осадок усьӧ 1000 мм-ӧдз дай унджык.
abu
abu
Днепр.
Украинаса медыджыд ю Днепр заводитчӧ Украина пределъяс сайын, Смоленскӧй областьын.
Кузьта сертиыс да бассейн пасьта сертиыс Днепр — коймӧд ю Европаын.
Но полноводность сертиыс сійӧ тӧдчымӧн ёна уступайтӧ миян войвыв юяслы — Двиналы да Невалы, да сійӧ визувлӧн скоростьыс Волга серти ичӧтджык куимпӧв.
Лӧнь да ичӧт визулыс омӧля кырӧдӧ берегъяссӧ.
Днепрлӧн пасьтаыс Киев да Днепропетровск костын 700 метрсянь да 1500 метрӧдз.
Киевсянь заводитӧмӧн, Днепр артмӧдӧ уна лыда діяс да параллельнӧй руслояс.
Низовьеясас Днепрлӧн долинаыс паськалӧ 10 км-ӧдз да пӧрӧ нюра низменностьӧ, коді вундавсьӧ зэв уна рукавъясӧн да протокъясӧн да кытӧн быдмӧны камышъяс да кустарникъяс.
Тайӧ днепровскӧй плавнияс.
Днепр вылын навигацияыс мунӧ Волга вылын дорысь дырджык — 280 лунӧдз.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Украина зэв озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн, медсясӧ изшомӧн да кӧртӧн.
Изшомыс куйлӧ асыввылын, Донецкӧй кряжын, кӧні сылӧн залежъясыс босьтӧны бура ыджыд площадь, сідз шусян Донецкӧй бассейн (Донбасс) артмӧдӧмӧн.
Сэн жӧ эмӧсь гырысь залежъяс из совлӧн да СССР-ын дзик ӧти разрабатывайтсян месторождение ртутьлӧн.
Кӧрт рудалӧн залежъясыс куйлӧны Днепрсянь рытыввылын, Кривой Рогсянь матын, Каменнӧй грядаын.
Днепр веськыд берег вылын, Никополь дорын, эм марганецлӧн месторождение.
Изшом да кӧрт залежъяс костын расстояниеыс оз ло ыджыдджык 450 км-ысь.
Дрогобычскӧй областьын эм нефть.
Климат да растительность.
СССР Европейскӧй юкӧнса мукӧд областьяскӧд сравнитӧмӧн, Украиналӧн климатыс небыд.
Вогӧгӧрся шӧркодь температураыс сылӧн +7-сянь +10°-ӧдз.
Асыввыв юкӧныс кӧдзыдджык да континентальнӧйджык рытыввыв юкӧнсьыс.
Тӧвнас тшӧкыда шондӧдлывлӧ, гожӧмыс жар, торъя нин лунвылас, арыс кос да кузя сулалӧ сэзь поводдя.
Рытыв да асыв юкӧнъяс костас торъялӧмыс татшӧм: асыввылас январлӧн шӧркодь температураыс −8°, июльлӧн +22°, рытыввылас −4° да +19°.
Рытыввылас тулысыс воӧ водзджык да тӧдчымӧнъя сійӧ шоныдджык, мый кузь да шоныд аркӧд ӧтлаын благоприятствуйтӧ растительность быдмӧмлы.
Войвыв джынъяс осадокъясыс тырмымӧн (500 мм вонас); лунвыв юкӧнас сійӧ этшаджык (400 мм).
Осадокъяслӧн распределитчӧмыс (медся уна усьӧ во первой джынъяс) сідзжӧ бур мууджалӧмлы.
Гожӧмнас овлӧны гырысь ливеньяс, кодъяс мунӧны гым-чардӧн либӧ шерӧн.
Украиналӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ лесостепнӧй да степнӧй зона полосаын, почваыс сылӧн чернозёмнӧй, коді куйлӧ унджыкысьсӧ лёсс вылын либӧ мукӧд породаяс вылын.
Сӧмын войвыв юкӧныс пырӧ вӧр область пределъясӧ; тані, Полесьеын, уна туруна нюръяс.
Лесостепнӧй полосаын вӧръяс кольӧма этша.
Вӧръясыс паськыд коръя породаясысь: дубысь, клёнысь, ясеньысь, нинпуысь (липаысь), рытыввылас сідзжӧ и грабысь, быдмӧны ёнджыкасӧ юяслӧн вывтас берегъясын, кысянь найӧ веж лентаясӧн кайӧны балкаяс да оврагъяс пӧлӧн водоразделъяс вылӧ.
Пуа быдмӧгъяслӧн торъя видӧн лоӧны левадаяс — лопулӧн, бадьяслӧн, топольяслӧн да вербаяслӧн сук заросльяс, кодъяс быдмӧны юяслӧн увтас, тулысын ойдӧдлан берегъясын, кӧні эмӧсь уна куръяяс да тыяс — старицаяс.
Водораздельнӧй пространствояс, унджыкыс, важысянь вӧліны степьясӧн, но ӧнія кадӧ степысь нинӧм нин эз коль да вежсис оръявлытӧм шобді муясӧн, кодъяс ворсӧны медыджыд рольсӧ ландшафтас.
Сійӧ жӧ колӧ шуны и Украинаса лунвыв юкӧн йылысь, коді куйлӧ нин дорвыв степь полосаын.
abu
Население.
Политико-административнӧй деление.
Украина — СССР-лӧн медся сука овмӧдӧм юкӧн.
Сылӧн населениеыс составляйтӧ став Союз населениеысь юкӧнсӧ.
РСФСР бӧрын Украина — Союзӧ пырысь республикаяс пиысь медся тӧдчана кыдзи население лыд серти, сідзи и природнӧй ресурсъяс серти.
Быд квадратнӧй километр вылӧ сэні воӧ шӧркодя 73 морт.
abu
Населениелӧн ⅘ юкӧныс украинецъяс; асыв-войвылас на дінӧ ӧтлаасьӧны рочьяс, рытыв-войвылын — белоруссъяс; став край пасьтаыс олӧны еврейяс, кодъяс составляйтӧны карса олысьяслысь тӧдчана прӧчент, торъя нин Правобережьеса каръясын да рытыввыв областьясын.
abu
abu
abu
abu
abu
Украинаын неуна лыдӧн олӧны полякъяс (рытыввылын), немецъяс, болгаръяс, армяна (лунвылын).
Украинскӧй ССР политико-административнӧй отношениеын юксьӧ 23 область вылӧ: Аккерманскӧй (центрыс Аккерман), Винницкӧй (центрыс Винница), Волынскӧй (центрыс Луцк), Ворошиловградскӧй (центрыс Ворошиловград), Днепропетровскӧй (центрыс Днепропетровск), Дрогобычскӧй (центрыс Дрогобыч), Житомирскӧй (центрыс Житомир), Запорожскӧй (центрыс Запорожье), Каменец-Подольскӧй (центрыс Каменец-Подольск), Киевскӧй (центрыс Киев), Кировоградскӧй (центрыс Кировоград), Львовскӧй (центрыс Львов), Николаевскӧй (центрыс Николаев), Одесскӧй (центрыс Одесса), Полтавскӧй (центрыс Полтава), Ровенскӧй (центрыс Ровно), Сталинскӧй (центрыс Сталино), Станиславскӧй (центрыс Станислав), Сумскӧй (центрыс Сумы), Тарнопольскӧй (центрыс Тарнополь), Харьковскӧй (центрыс Харьков), Черниговскӧй (центрыс Чернигов) да Черновицкӧй (центрыс Черновицы), Украинскӧй ССР-лӧн столицаыс лоӧ Киев.
abu
Овмӧс.
Природнӧй ресурсъясӧн озыр Украина бӧръя кадӧ шедӧдіс ыджыд успехъяс промышленность да видзму овмӧс паськӧдӧмын не сӧмын самӧй Украинаас, но и став Союзын.
Ӧнія кадӧ первой места босьтӧ промышленность, а промышленностяс — горнозаводскӧй: изшом перйӧм, чугун сывдӧм, сталь кисьтӧм, сьӧкыд машиностроение.
Донбасс — медся важнӧй СССР-са изшом бассейнъясысь.
Запасъяс ыджда сертиыс, пластъяс куйлан условиеяс сертиыс, найӧ мощность да изшом качество сертиыс Донбасс уступайтӧ сӧмын Кузнецкӧй бассейнлы.
Но сылӧн эм сійӧ преимущество, мый куйлӧ сук населениеа областьын, коді сравнительнӧ неылын странаса медважнӧй центръяссянь да сійӧ промышленнӧй районъяссянь.
Донбасса изшомӧн снабжайтчӧны оз сӧмын став промышленнӧй предприятиеясыс Украиналӧн, но СССР Европейскӧй юкӧнса лунвыв полосалӧн и став кӧрттуйясыс, Москва да Ленинград.
Донбассын перйыссьӧ миян Союзын став перъян изшомсьыс ⅗ юкӧныс, да донецкӧй изшомъяс пиысь джынйыс — коксуйтчӧны, кодъяс быть колӧны металлургиялы.
Донбасслӧн значениеыс бура тыдалӧ сылы сетӧм „ставсоюзса кочегарка“ нимысь.
Донецкӧй кряжӧс кӧрттуй вывті вуджигӧн воссьысь ландшафтыс зэв аслыссяма.
Дзик шыльыд чернозёмнӧй степь поверхность вылын то сэні, то мӧдлаын кыпалӧны шахтаяслӧн да заводъяслӧн джуджыд трубаяс, доменнӧй пачьяс, воротъяс, кодъяс отсӧгӧн лэптӧны шахтаясысь изшом, изшомлӧн, рудалӧн да „пустӧй“ (кӧні абу изшомыс либӧ рудаыс) пӧрӧдалӧн быдса гӧраяс.
Кӧрттуй полотно кодйӧминъясын тыдалӧ, мый известняклӧн, песчаниклӧн да сланецлӧн слӧйясыс, кодъясысь тэчсьӧма местностьыс, куйлӧны наклоннӧя, складкаяс артмӧдӧмӧн, да сӧмын вылісяньыс вевттьысьӧмаӧсь горизонтальнӧя куйлысь лёссӧн.
Донецкӧй кряж доръясӧд, торъя нин ю берегъясын, песчаниклӧн да сланецлӧн наклоннӧй либӧ весиг вертикальнӧй пластъясыс петӧны ортсӧ, живописнӧй горнӧй ландшафт артмӧдӧмӧн; изъя крут склонъясас лепитчӧны керкаяс, быдлаын чурвидзӧны турунӧн да кустарникӧн быдмӧм скалаяс: быдлаын из, код плитаясысь тэчӧмаӧсь керкаяссӧ, сарайяссӧ, заборъяссӧ, вевттьӧмаӧсь крышаяссӧ, вольсалӧмаӧсь дворъяссӧ.
Донбасслӧн значениеыс содӧ нӧшта сійӧн, мый сысянь матын эмӧсь кӧрт рудалӧн зэв гырысь залежъяс — Кривой Рогын да Керченскӧй полуостровын.
Сы вӧсна и самӧй Донбассас и Криворожьеас донецкӧй изшом вылын развитчис металлургическӧй промышленность, коді сідзжӧ босьтӧ медводдза места Союзын.
Юг сетӧ став сьӧд металлысь 3 юкӧнсӧ.
Криворожскӧй месторождение босьтӧ медводдза места Союзын перъян руда лыд серти.
Кӧрт рудаыс тані вылын качествоа да содержитӧ кӧртсӧ 60 прӧчентӧдз.
Неылын Приднепровьеын, Никополь дінын, перйыссьӧ марганец.
Руда сывдысь металлургическӧй заводъяс эмӧсь Криворожьеын да Донбассын.
Медся гырысьясыс на пиысь: Макеевскӧй Донбассын, Криворожскӧй, Днепродзержинскӧй, Запорожскӧй Приднепровьеын, Азовскӧй Мариупольын, Азовскӧй море берег вылын; таысь ӧтдор, зэв гырысь заводъяс эмӧсь Сталиноын, Днепропетровскын да мукӧд местаясын.
Вылынджык казьтылӧм выльӧн стрӧитӧм завод-гигантъяссӧ оборудуйтӧма медвылыс техника вылын.
Союзса сьӧкыд промышленностьын значение сертиыс Югӧс позьӧ шуны „ставсоюзса кузнечнӧй“.
Металлургиякӧд орччӧн паськаліс сьӧкыд машиностроение да химическӧй промышленность.
Машиностроительнӧй заводъяс пиысь медыджыдыс — Донбассын Краматорскӧй, медся ыджыд заводыс СССР-ын; сійӧ вӧчӧ оборудование металлургическӧй заводъяслы да изшом шахтаяслы.
Гырысь машиностроительнӧй заводъяс эмӧсь сідзжӧ Днепропетровскын, Сталиноын, Харьковын (паровозостроительнӧй да тракторнӧй заводъяс), Ворошиловградын — зэв ыджыд паровозостроительнӧй завод;
Николаевын эм верфь морскӧй суднояс стрӧитӧм вылӧ.
Химическӧй промышленность перерабатывайтӧ медсясӧ, изшом коксуйтігӧн артмысь, побочнӧй продуктаяс; вырабатывайтсьӧны различнӧй кислотаяс (сернӧй, азотнӧй да мукӧд), сода, удобрениеяс, краскаяс.
Сы вӧсна химическӧй заводъяс сулалӧны унджыкысьсӧ сэн жӧ, кӧні и металлургическӧйяс.
Химическӧй промышленностьлы сырьёӧн являйтчӧ сідзжӧ сов, коді перйыссьӧ Донбассын, Артемовскын.
Изшом вылын Донбассын уджалӧ кымынкӧ мощнӧй электростанция (Штеровка да мук.).
Но медся ыджыд электростанцияыс используйтӧ Днепрлысь ва энергия (Днепрогэс).
Зэв уна энергия, кодӧс вӧчӧ тайӧ станцияыс, используйтӧ Днепровскӧй промышленнӧй комбинат, кытчӧ пырӧны вель уна гырысьысь-гырысь предприятие, сы лыдын Запорожскӧй завод, кӧні электричествоӧн сывдыссьӧны стальлӧн вылын качествоа сортъяс, да алюминиевӧй завод, кӧні аллюминийыс перйыссьӧ татчӧ вайӧм тихвинскӧй бокситъясысь.
Днепровскӧй гидроэлектростанция — мирын медся гырысьяс пиысь ӧти.
Тайӧ замечательнӧй сооружениеыс яръюгыда петкӧдлӧ, мый вермӧ шедӧдны социалистическӧй строительство.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма вит во чӧжӧн сійӧ местаӧ, кӧні Днепрӧс вомӧналӧ Каменнӧй гряда, порогъяс артмӧдӧмӧн.
Порогъяссьыс улӧджык вӧлі вӧчӧма 62 м судта плӧтина.
Плӧтина вывладорас артмис зэв ыджыд ты, коді вевттис не сӧмын порогъяссӧ, но и берегъяслысь тӧдчымӧнъя юкӧн.
Самӧй станцияыслӧн зданиеыс сулалӧ веськыд берег дорас; тані усьысь ва вынӧн вайӧдсьӧны движениеӧ 9 зэв ыджыд турбина, кодъясӧс йитӧма электрическӧй энергия вырабатывайтысь гигантскӧй динамомашинаяскӧд Ставнас станцияыслӧн мощностьыс — 810 сюрс <rus>лошадинных сил</rus>. Шуйга берег дорас лӧсьӧдӧма шлюзъяс, кодъяс пыр ӧні судоходство лои позяна Днепрлӧн шӧр да улыс течение кузя оръявлытӧг, сэки кор войдӧр талы вӧлі торкӧны порогъяс.
Запорожьеын, коді сулалӧ Днепр течение кузя улынджык, стрӧитӧма выль социалистическӧй кар рабочӧйяслы зэв бур керкаясӧн, бульваръясӧн да фонтанъясӧн.
Видзму овмӧс Украинаын уступайтӧ сьӧкыд промышленностьлы продукция ценность сертиыс, но век жӧ сійӧ кутӧ зэв ыджыд значение.
Кӧдза площадь размеръяс серти Украина панйӧ Союзса став мукӧд областьясӧс, гӧрӧм муяс босьтӧны тані став площадьсьыс 60 прӧчент саяс.
Украиналы принадлежитӧ первой местаяс пиысь ӧти машинно-тракторнӧй станцияяс да различнӧй сельскохозяйственнӧй машинаяс лыд серти.
Зерновӧйяс пиысь медся уна кӧдзсьӧ шобді (рытыввылын — ӧзимӧй, асыввылын — ярӧвӧй) да ид.
Техническӧй культураяс пиысь торъя тӧдчанлун кутӧ сахарнӧй свеклӧ, коді босьтӧ став кӧдза площадьсьыс 1/20-юкӧнсӧ, ичӧтджыкӧс — подсолнух, мыйысь вӧчӧны вый.
Украина лунвылын ӧні кӧдзсьӧ весиг хлопок.
Уна вӧдитсьӧ табак, медсясӧ махорка.
Мууджалӧм кындзи паськалӧма сідзжӧ садоводство да бахчеводство: быдса муяс пуктӧма арбузъясӧн да дыняясӧн, садъясын — вишняяс, сливаяс, яблокъяс, грушаяс, а лунвылын — абрикосъяс да виноград.
Ичӧтджык тӧдчанлун кутӧ скӧтвидзӧм, кӧть эськӧ вӧв лыд кузя, сюра скӧт лыд кузя (тані уджалан скӧтыс — волъяс) да порсьяс лыд кузя Украина сідзжӧ сулалӧ медводдза местаын.
Сельскохозяйственнӧй промышленностьын главнӧй места босьтӧ свеклосахарнӧй.
Сакар вӧчан заводъяс сулалӧны, медсясӧ, Правобережьеын да Харьковсянь войвылын.
Украина — став Союзлы сакарлӧн главнӧй поставщик.
Уна сідзжӧ мельничаяс да вый вӧчан да вина пуан заводъяс.
СССР-са став овмӧсын Украиналӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Сійӧ подулавсьӧ медвойдӧр сійӧ мупытшса озырлунъяс вылын — изшом да кӧрт вылын — да на вылын паськалӧм металлургическӧй промышленность вылын, коді медся мощнӧй Союзын; сэсся сійӧ чернозёмнӧй плодороднӧй почва вылын, небыд климат вылын, сэтшӧм культураяс, кыдз сахарнӧй свеклӧ, вӧдитны позянлун вылын да, медбӧрын, Чёрнӧй море берегъяс дорын сійӧ географическӧй положение вылын.
Каръяс да сообщение туйяс.
Промышленность ёна паськалӧм вылӧ видзӧдтӧг, карса населениелӧн прӧчентыс Украинаын абу сэтшӧм вылын — сӧмын 36 прӧчент.
Тайӧ висьтавсьӧ сійӧн, мый сиктса олысьыс вывті тшӧкыд.
Гырысь сиктъяс, кодъяс арталӧны олысьяссӧ сюрсъясӧн, сулалӧны тані либӧ посни да гырысь юяс пӧлӧн, либӧ балкаяс пӧлӧн, кӧні грунтӧвӧй ваяс матынӧсьджык му поверхность дорас, сэні кокниджык кодйыны юкмӧсъяс да прудъяс, кытчӧ позьӧ чукӧртны тувсов да зэр ваяс.
Век жӧ гырысь каръясыд Украинаын уна.
На пиысь куим арталӧны миллион джын олысь саяс быдӧн: Киев — Украиналӧн столица (800 сюрс олысь саяс), Харьков, коді 1934 воӧдз вӧлі став Украиналӧн центрӧн, — первой кар аслас промышленнӧй тӧдчанлун серти (800 сюрс олысь саяс); Одесса — зэв ыджыд порт Чёрнӧй море вылын да Днепропетровск (артавсьӧ 500 сюрс олысь саяс быдын), Сталино — 450 сюрс олысь саяс, Львов — 320 сюрс олысь.
Таысь кындзи, кымынкӧ кар арталӧны 200 сюрс саяс либӧ сы гӧгӧр олысь.
Тайӧ гырысь промышленнӧй центръяс: Запорожье, Макеевка, Ворошиловград, Мариуполь, Кривой рог, Дрогобыч, Станислав.
Украинаса каръяслӧн тӧдчана юкӧныс чужис да кыптіс зэв важнӧй торговӧй туйяс вылын выгоднӧй географическӧй положение вӧсна.
На пиысь медводдза местаын Киев да Харьков.
Киев куйлӧ Днепрлӧн зэв гырысь кӧрттуй магистральяскӧд вомӧнасянінын: на пиысь ӧти мунӧ Москвасянь Киев пыр Одессаӧ, мӧд Сталинградсянь Киевӧдз да водзӧ рытыввывлань Львовӧ да Тарнопольӧ.
Киев — миян странаса медся важ каръяс пиысь ӧти.
Сюрс во сайын нин сійӧ вӧлі сэкся кад серти важнӧй торговӧй центрӧн — сы пыр муніс Днепр кузя торговӧй туй „варягъяссянь грекъясӧ“.
Ӧні Киев зэв ыджыд центр украинскӧй культуралӧн (Став Украинаса Академия наук, уна высшӧй учебнӧй заведениеяс).
Сійӧ жӧ кадӧ тайӧ Союзса медся мича каръяс пиысь ӧти, озыр растительностьӧн (каштанъяс, пирамидальнӧй топольяс, еджыд акацияяс).
Киевын уна важ кадся памятникъяс.
Днепр веськыд берег джуджыд кыркӧтш йывсянь воссьӧ зэв мича вид уліас куйлысь кар юкӧн вылас, сідз шусян Подол вылӧ, да видзьяса, вӧръяса да еджыд лыа полосаяса Заднепровье вылӧ.
Ещӧ на тӧдчанаджык кӧрттуй узёл — Харьков.
Сы пыр прӧйдитӧ главнӧй магистральын коді мунӧ войвывсянь лунвылӧ — Москвасянь Крымӧ;
Харьковсянь жӧ муналӧны туйяс: рытыввылӧ — Киевӧ, рытыв-лунӧ — Днепропетровскӧ, Херсонӧ, асыв-лунвылӧ — Ростовӧ да асыввылӧ — Сталинградӧ.
Ӧні нуӧдсьӧ магистраль, коді йитас Донбассӧс Москвакӧд веськыд туйӧн.
Украинаса рытыввыв юкӧнас ыджыд кӧрттуй узёлӧн лоӧ Львов.
Кӧрттуй сеть сэні вывті сук и сы кузя Украина босьтӧ первой места СССР-ын.
Торъя нин сук сійӧ лунвылас, кӧні кӧрттуйясыс йитӧны Донбассӧс Криворожьекӧд.
Ювыв транспорт, кӧрттуйкӧд сравнитӧмӧн Украинаын кутӧ второстепеннӧй тӧдчанлун.
Юяс пиысь став течение кузяыс судоходнӧй сӧмын Днепр.
Но кӧть Днепр визувтӧ и став Украина вомӧныс, сійӧ ылӧ оз кут сійӧ тӧдчанлунсӧ, кыдзи Волга Поволжьелы.
Морскӧй транспорт служитӧ, медсясӧ, экспортлы.
Медся важнӧй гаваньяс: Чёрнӧй мореын — Одесса, Николаев, Херсон, Азовскӧйын — Осипенко (вӧвлӧм Бердянск), Мариуполь.
Одесса являйтчӧ исходнӧй пунктӧн пароходнӧй рейсъяслы, кодъяс обслуживайтӧны Крымско-Кавказскӧй побережье.
МОЛДАВСКӦЙ ССР.
Положение да общӧй характеристика.
Молдавскӧй ССР состоитӧ кык юкӧнысь: центральнӧй юкӧнысь — Бессарабияысь, коді куйлӧ Днестр да Прут юяс костын, да неыджыд территория вылын — Днестр шуйга берег пӧлӧн.
Рельеф сертиыс Бессарабиялӧн центральнӧй юкӧныс лоӧ вель возвышеннӧй плато (400 м), коді шусьӧ Бессарабско-Молдавскӧй возвышенностьӧн, коді мунӧ и водзӧ рытыввывлань Прут сайӧ Лунвывлань да войвывлань возвышенностьыс увтасмӧ; войвылас сійӧ вуджӧ сідз шусяна Бельцскӧй степӧ — вӧртӧм, мылькйӧсь, чернозёмнӧй пространство 200 м-ысь абу джуджыдджык высотаясӧн.
Бельцскӧй степӧ войвывсянь, пырӧны Волыно-Подольскӧй возвышенностьлӧн отрогъяс, кодъяс кыпӧдчӧны 300 м-ысь вылӧджык.
Бессарабско-Молдавскӧй возвышенность тэчсьӧма томиник пуксьӧм породаясысь, ёнджыкасӧ известнякъясысь, кодъяс вевдорсяньыс вевттьысьӧмаӧсь лёссӧн.
Тайӧ возвышенностьыслӧн джуджыдджык да вӧраджык юкӧнъясыс шусьӧны „кодраясӧн“. Бессарабияын войвыв да шӧр юкӧнас рельефыс зэв абу шыльыд, вундалӧмаӧсь пыдын ю долинаяс да оврагъяс.
Уналаын му вевдорас петӧны известнякъяс, а Днестр вылын весиг гранитъяс, кодъяс артмӧдӧны порогъяс;
Днестр визувтӧ зэв чукльӧдлӧмӧн.
Климат да растительность.
СССР Европейскӧй юкӧнса шоныд областьяс пиысь Молдавскӧй ССР лоӧ ӧти.
Вогӧгӧрся шӧркодь температураыс воӧ тані пӧшти +10°, войвылын сійӧ неуна улынджык, лунвылын — вылынджык.
Январь тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс войвылын −4°, лунвылын −2°, июль тӧлысьлӧн +21-сянь +22°,5-ӧдз.
Осадокъяс — 500-сянь 400 мм-ӧдз.
Унджык осадокыс усьӧ июньын да июльын, кыдзи и Украинаын, ведра дорысь моз зэрӧ, гымалӧмӧн, а мукӧддырйи и шерӧн.
Лым усьлӧ ичӧта да куйлӧ 1–2 тӧлысь;
Прут да Днестр кынмылӧны 2–2½ тӧлысь кежлӧ.
Шоныдджык да бурджыка орошайтан юкӧнъясӧн лоӧны ю долинаяс да Бессарабско-Молдавскӧй возвышенностьлӧн шӧр юкӧныс.
Кыдзи и СССР Европейскӧй юкӧнса став лунвылын, пӧльтӧны кос асыв-войтӧвъяс.
Коркӧ Бессарабиялӧн ыджыдджык юкӧныс, лунвылысь кындзи, вӧлі вевттьысьӧма дубовӧй да грабовӧй зэв бур вӧръясӧн, а войвылас буковӧй вӧръясӧн.
Ӧні найӧс унджыксӧ кералӧма да уступитны местасӧ муяслы, садъяслы да виноградникъяслы.
Гӧрӧма степлысь и лунвыв юкӧнсӧ.
Вӧръяс кольӧмаӧсь вӧрзьӧдтӧг войвылын, ю долинаясын да кӧнсюрӧ мылькъяс вылын.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Бессарабияса уджалысь йӧзлы да Молдавскӧй АССР-са уджалысь йӧзлы Бессарабиялысь молдавскӧй населениеӧс Молдавскӧй АССР-са населениекӧд ӧтлаалӧм йылысь воча мунӧмӧн, СССР-са Верховнӧй Сӧвет 1940 вося август 2 лунӧ примитіс закон Молдавскӧй Союзнӧй Социалистическӧй Республика образуйтӧм йылысь.
Бессарабияӧс мездӧм да молдавскӧй народӧс ӧтлаалӧм сетӧ ён толчок став странаса водзӧ культурнӧя дзоридзалӧмлы.
Молдавскӧй ССР-лӧн населениеыс составляйтӧ 2,5 млн. гӧгӧр морт.
Молдавскӧй ССР-ын население унджыкыс молдавана, кодъяс бӧрысь лыд сертиыс лоӧны украинецъяс, этшаджыкӧн олӧны еврейяс, рочьяс, болгаръяс, немецъяс да мукӧд.
Овмӧс.
Населениелӧн главнӧй уджыс — видзму овмӧс.
Небыд климат да плодороднӧй чернозёмнӧй почваяс зэв бура лӧсялӧны видзму уджалӧмлы.
Няньяс пиысь вӧдитӧны ёнджыкасӧ кукуруза да шобді.
Кӧдзыд тӧвъясысь сайӧдӧм долинаясын уна садъяс да виноградникъяс.
Вель уна жӧ вӧдитӧны и табак.
Оз ичӧт тӧдчанлун кут животноводство.
Промышленность веськӧдӧма ёнджыкасӧ сельскохозяйственнӧй прӧдуктаяс переработайтӧм вылӧ (вина вӧчан, вый вӧчан да мукӧд заводъяс).
Каръяс да сообщение туйяс.
Гырысь каръяс Молдавскӧй ССР-ын абуӧсь.
Население лыд серти тӧдчанаджык каръяс: Кишинёв, — Молдавскӧй ССР-лӧн столица, Бендеры да Тирасполь.
Кӧрттуй линияяс пиысь ыджыдджык тӧдчанлун кутӧны кык линия, кодъяс вомӧналӧны Бессарабияӧс; первой линияыс мунӧ Тираспольсянь Рениӧ, мӧдыс — Кишинёвӧ, а сэсянь румынскӧй кар Яссыӧ.
Прут да Днестр юяс вылын эм пароходнӧй сообщение.
Молдавскӧй ССР — природа сертиыс озыр край.
Но сылӧн народнӧй овмӧслӧн развивайтчӧмыс рытыввыв да асыввыв юкӧнъясын ёна торъялӧ.
Рытыввыв юкӧныс — Бессарабия, коді вӧлі 22 во чӧж румынскӧй господство ярмо улын, воис корысьӧ.
Сэні бурджык муясыс вӧліны помещикъяс-румынъяс киын; унджык крестьяна ордын вӧліны ичӧтик муяс да облагайтчисны зэв ыджыд налогӧн.
Населениелӧн культурнӧй уровеньыс вӧлі улын жӧ.
Дзик мӧдпӧлӧс условиеясын вӧлі Молдавскӧй ССР-лӧн асыввыв юкӧныс, коді куйлӧ Днестр шуйга берег вылын.
Тайӧ юкӧныс, коді пырӧ вӧлі Сӧветскӧй Союзӧ да пӧльзуйтчӧ национальнӧй автономияӧн, Молдавскӧй АССР образуйтӧмӧн, шедӧдіс ыджыд успехъяс хозяйственнӧй да культурнӧй отношениеын.
Сӧмын ӧні, Молдавскӧй ССР образуйтӧм бӧрын, лӧсьӧдсьӧны условиеяс став молдавскӧй народлы дзоридзалӧм вылӧ.
Крым.
Положение да общӧй характеристика.
СССР-са став физико-географическӧй областьяс пиысь ӧтнас Крым имеитӧ пӧшти сӧмын морскӧй граница.
Материккӧд сійӧс ӧтлаалӧ сӧмын векньыдик (7 км) полоска Перекопскӧй перешееклӧн.
Естественнӧй географическӧй границаясыс тані ӧтлаасьӧны политико-административнӧйкӧд: став полуостровыс представляйтӧ ӧти автономнӧй Крымскӧй республика, коді пырӧ РСФСР составӧ.
Материксьыс пӧшти торъялӧм да Чёрнӧй мореӧ ылӧ петӧм Крымскӧй полуостров босьтӧ неыджыд пространство (26 сюрс кв. км).
Но та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ Союзса областьяс пиысь ӧти, коді пӧльзуйтчӧ медся ыджыд известностьӧн население паськыд массаяс пӧвсын.
Известностьсӧ сетісны Крымлы эз сылӧн природнӧй озырлунъясыс, кӧть эськӧ найӧ и тӧдчанаӧсь, а сійӧ Южнӧй берег природалӧн, шоныд лӧз морелӧн, мича гӧраяслӧн, лунвыв быдмӧгъяслӧн, кымӧртӧм небесалӧн, яркӧй краскаяслӧн да шонділӧн аслыспӧлӧслуныс да мичлуныс.
„Крым“ кывйыскӧд миян йитчӧ представление лунвыв йылысь — шоныд да югыд шонді йылысь.
Море кытшалӧ Крымӧс став бокъяссяньыс.
Рытыввылын да лунвылын — сійӧ джуджыд, некор кынмывлытӧм Чёрнӧй море, асыввылын — ляпкыд Азовскӧй море, коді тупкысьлӧ йиӧн куим тӧлысь кежлӧ.
Найӧс йитӧ векньыдик Керченскӧй пролив.
Крымлысь став асыв-войвыв побережьесӧ да материклысь сылы паныд куйлысь юкӧнсӧ вундалӧма заливъяс, неджуджыд кӧсаяс, лиманъяс да проливъяс сложнӧй сетьӧн, кодъяс ставнас шусьӧны Сивашӧн (Гнилӧй море).
Азовскӧй мореысь Сиваш торъялӧ векньыдик да кузь лыа кӧсаӧн — Арабатскӧй стрелкаӧн, коді войвылас сомын неуна оз во материкӧдзыс.
Сивашлӧн джудждаыс 3 м-ысь абу унджык.
Крымскӧй полуостров основнӧй массивсянь асыввылас чургӧдчӧ ичӧтджык полуостров Керченскӧй.
Рельеф да природнӧй условиеяс серти Крым юксьӧ 3 пельӧ: 1) войвыв — степнӧй юкӧн, коді босьтӧ став полуостровыслысь пӧшти ¾ юкӧнсӧ; татчӧ пырӧ и Керченскӧй полуостров;
2) шӧр — горнӧй юкӧн, кодӧс босьтӧны Крымскӧй гӧраяс, да 3) Южнӧй берег — гӧраяс да море костса векньыдик полоса.
Степнӧй Крым.
Степнӧй Крым эм лунвыв Украиналӧн продолжение да пӧшти оз торъяв бӧръясьыс.
Тайӧ рӧвнӧй поверхность, коді неуна кыптыштӧ лунвывланьыс да пӧшти ватӧм.
Весиг гӧраясын заводитчысь Салгир ю гожӧмнас оз во Сивашӧдз.
Васӧ судзӧдӧны тані либӧ артезианскӧй юкмӧсъясысь, либӧ чукӧртӧны лым сылӧм бӧрын прудъясӧ.
Ляпкыд побережье пӧлӧныс уна сола тыяс.
Керченскӧй полуостров тырӧма уна неджуджыд складчатӧй мылькъясӧн, кодъяс артмӧмаӧсь сланцевӧй сёйясысь; мылькъяс пӧвсын паныдасьлӧны грязевӧй вулканъяс (сопкаяс), кодъясысь, нефтянӧй газъяс выделяйтчӧм вӧсна, кадысь кадӧ овлӧ кизьӧр няйтлӧн извержение.
Керченскӧй полуостров асыввылын эмӧсь кӧрт рудалӧн зэв гырысь залежъяс.
Горнӧй Крым.
Горнӧй Крым — неыджыд горнӧй страна, коді нюжалӧма кузьтаногыс рытыв-лунвывсянь асыв-войвылӧ 130 км вылӧ, а пасьтаногыс 50 км-ӧдз.
Рытыввыв юкӧнас Крымскӧй гӧраяс состоитӧны куим грядаысь: войвыв, неджуджыд (250 м), артмӧма рыхлӧй виж известнякъясысь, мӧд, джуджыдджык (575 м), — небыд еджыд известнякысь, да коймӧд, главнӧйыс да медся джуджыдыс, — чорыд руд известнякысь, коді куйлӧ сланецъяс да песчаникъяс вылын.
Мӧд грядасӧ ёна кырӧма ваӧн да кытсюрӧ торйӧдлӧма торъя пызан кодь гӧраяс вылӧ.
Став, грядаясыс ньывка лэччӧны войвывлань да крута усьӧны лунвылӧ.
Лунвывсаыс орӧ пӧшти вертикальнӧя да моресяньыс сійӧ кажитчӧ сплошнӧй джуджыд стенаӧн.
Тайӧ грядаыслӧн йылыс представляйтӧ турунӧн тупкысьӧм волнистӧй плоскость, пасьтанас кымынкӧ дас метрсянь 7 км-ӧдз; по-татарски яйла — пастбище, мыйсянь и став грядасӧ шуӧны Яйлаӧн.
Яйлалӧн медвылыс точкаясыс 1500 м-ысь неуна вылынджык (Роман-Кош 1543 м).
Кӧнсюрӧ Яйлаас эмӧсь ляпкыдджык местаяс — „богазъяс“, кодъяс пыр нуӧдӧма шоссейнӧй туйяс.
Медся джуджыд богазъясыс Алушта кар дінын да торйӧдӧны грядасьыс джуджыд Чатыр-Даг гӧраӧс (1520 м), коді ылысянь тыдалӧ Крымскӧй гӧраяс дінӧ матыстчигӧн.
Асыввыв юкӧнас Яйла торъявлӧ торъя гӧраяс вылӧ.
Грядаяс костас куйлӧны плодороднӧй долинаяс (медся ыджыдыс Байдарскӧй, гӧраяс рытыввыв юкӧнас).
Крымскӧй гӧраясын, медся нин Яйла вылын, кыдзи и быдлаын, кӧні эмӧсь известняковӧй породаяс, наблюдайтсьӧны карстовӧй явлениеяс, воронкаяс, сталактитовӧй пещераяс, джуджыд потасъяс, векньыдик, вочасӧн пыділань паськалысь гуранъяс, кытысь тӧвбыдӧн чукӧрмӧм лымйыс оз сывлы вогӧгӧр лӧж, да с. в.
Яйлалӧн самӧй поверхностьыс представляйтӧ оригинальнӧй ландшафт.
Гӧгӧр паськалӧ потласьӧм руд скалаяслӧн из море; мӧда-мӧд вылас тэчсьӧм скалаясыс вид сертиыс мукӧддырйи мунӧны важся стрӧйбаяслӧн развалинаяс вылӧ.
Скалаясыс то кыпалӧны террасаясӧн да уступъясӧн, то орӧны причудливӧй формаа утесъясӧн; гуранъяс да паськыдджык котловинаяс тупкысьӧмаӧсь сук да ляпкыдик эжаӧн; кӧнсюрӧ паныдасьлӧны из торъясӧн да щебеньӧн тырӧм местаяс.
Крымскӧй гӧраяс куйлӧны ыджыд сбросовӧй впадина дорын, кодӧс босьтӧ Чёрнӧй море.
Кадысь кадӧ тані водзӧ овлывлӧны, кӧть и омӧля тӧдчана, вешъялӧмъяс му коралӧн, да сы вӧсна Крымын овлӧны землетрясениеяс.
Медбӧръя ыджыд землетрясениеыс вӧлі 1927 вося сентябрын, кор пострадайтісны уна зданиеяс, медся нин Ялтаын.
Крымскӧй гӧраяс главнӧй грядалӧн склонъясыс тупкысьӧмаӧсь сук вӧръясӧн: войвылас — буковӧйясӧн, коді воӧ дзик Яйлаӧдз, лунвылын — сора вӧръясӧн, кӧні унджыкыс дуб да — подлесокын — кизил; вылынджык мунӧны пожӧм вӧръяс, а Яйлалӧн йылыс тупкысьӧма турун ковёрӧн, кӧні степнӧй быдмӧгъяс, кыдзи ковыль, сорласьӧмаӧсь альпийскӧй (высокогорнӧй) быдмӧгъяскӧд, например, сідз шусян крымскӧй эдельвейскӧд.
Южнӧй берег.
Южнӧй берег представляйтӧ гӧраяс да море костса векньыдик (2–8 км) му полоса.
Сійӧ артмӧма сёя сланецъясысь да кӧнсюрӧ орйӧдлӧма известковӧй массивъясӧн, кодъяс лэччӧны Яйласянь мореӧ; сэні, кӧні известнякъясыс куйлӧны кокньыда ваӧн нуан сланецъяс вылын, тшӧкыда овлӧны оползеньяс да обвалъяс.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны вулканическӧй породаяслӧн петӧмъяс — купол кодь гӧраяс (Аю-Даг Гурзуф дінын), а асыввылын эм весиг зэв важся ёна разрушитчӧм, кусӧм вулкан — Кара-Даг.
Южнӧй берегыс сідзжӧ гӧль визувтан ваясӧн.
Горнӧй шоръяс да ичӧтик юяс зэръяс бӧрын да тулысын паськалӧны бурнӧй опустошительнӧй потокъясӧ, но сэсся ӧдйӧ косьмӧны да пӧрӧны неыджыд шоръясӧ.
Войвывсяньыс гӧраяс стенаӧн потшӧм Южнӧй берег аслас природа серти пырӧ нин шоныд, средиземноморскӧй, областьӧ.
Тайӧ — миян „Ривьера“.
Тані небыд (январын +4°) зэра тӧв шочиника усьлысь да регыд сылысь лымйӧн, жар, кос гожӧм, сравнительнӧ уна осадокъяс (500 мм саяс), субтропическӧй растительность, весиг ӧткымын вечнозелёнӧй пуяс да кустарникъяс: лианаяс, древовиднӧй тусяпу, земляничнӧй пу, плющ.
Садъясын да паркъясын быдмӧны татчӧ садитӧм кипарисъяс, лавръяс, магнолияяс, олеандраяс, гартчысь глицинияяс, ливанскӧй кедръяс да весиг веернӧй пальма.
Животнӧйясыс — средиземноморскӧй областьса жӧ.
Крымлӧн Южнӧй берег — Европаын медся мичаинъяс пиысь ӧти, кӧні яръюгыд да сотысь лунвыв шонді, гожӧмнас пӧшти пыр кымӧртӧм гӧлубӧй небеса, лӧз шоныд море, лунвывса цветъяслӧн ароматӧн тырӧм воздух.
Джуджыд изъя прибрежье вевттьысьӧма садъясӧн да виноградникъясӧн, кодъяс пиын ёсь стрелаясӧн сьӧдӧдӧны кипарисъяс, а ещӧ водзын крымскӧй пожӧмӧн быдмӧм склонъяс весьтын отвеснӧй стенаӧн кыпӧдчӧны йӧлалӧн гӧрдов-руд куш обрывъяс, кодъяс кокньыдика вевттьысьӧмаӧсь пӧим рӧма тшын кодьӧн.
Сэтшӧм местаяс, кодъясӧс культураыс омӧля на вӧрзьӧдлӧма, гӧраяслӧн склонъясыс дай самӧй берегыс тупкысьӧмаӧсь ляпкыдик дубнякӧн да унасикас, мукӧддырйи чуткасьысь, кустарникъясӧн.
Население.
Крым вӧлі овмӧдӧма ёна нин важӧн.
Шӧр грядаса торъя пызан кодь гӧраясын (Мангуп-Кале) паныдасьлӧны уна лыда пещераяс, быдса „пещернӧй каръяс“, кӧнъясын овлӧма Крымлӧн ёна важся населениеыс.
Побережье вылас вӧліны колонияяс грекъяслӧн, римляналӧн, сёрӧнджык — итальянечьяслӧн; ставныс найӧ волісны Крымӧ лунвывсянь, моресянь.
А войвывсянь волісны кочевникъяс: скифъяс, хозараяс, татараяс.
Татара владейтӧны Крымӧн XIV нэмсянь, первойсӧ самостоятельнӧ, сэсся турокъяссянь зависитӧмӧн.
XVIII нэм помын Крымӧс вӧлі захватитӧма Россияӧн.
Крымлӧн татшӧм историческӧй прошлӧй вӧсна сійӧ населениелӧн составыс унапӧлӧс; унджыкыс составляйтӧны рочьяс да украинецъяс, на бӧрся мунӧны татара (28% гӧгӧр), эмӧсь еврейяс, болгара, немецъяс, кодъяс переселитчисны татчӧ царскӧй правительство корӧм серти колонистъясӧн; каръясын уна армяна.
Овмӧс.
Крымын, кыдзи и Украинаын, климатическӧй да почвеннӧй условиеясыс бурӧсь видзму овмӧслы.
Войвыв юкӧнас паськалӧмаӧсь зерновӧй овмӧс, мууджалӧм (вылын сорта шобді, хлопок кӧдзӧм), табак вӧдитӧм да садоводство; горнӧй юкӧнын — ыж видзӧм; лунвыв берег вылын — садоводство да виноградарство.
Тані вӧдитсьӧны виноградлӧн медбур сортъяс, яблӧкъяслӧн да грушаяслӧн медбур сортъяс, черешняяс, абрикосъяс, персикъяс, миндаль, грецкӧй да обыкновеннӧй ӧрешкияс (фундук).
Медся гырысь виноградникъяс, фруктовӧй садъяс да табачнӧй плантацияяс принадлежитӧны гырысь совхозъяслы, кодъяс петкӧдӧны фруктаяс да наысь вӧчӧм консервъяс СССР-лӧн пытшкӧсса областьясӧ да заграницаӧ.
Видзму овмӧс развивайтчӧмкӧд орччӧн развивайтчӧ и промышленность.
abu
abu
Керчын местнӧй руда вылын уджалӧ ыджыд металлургическӧй завод; керченскӧй месторождение кӧрт руда запасъяс сертиыс ёна вевтыртӧ криворожскӧйӧс, но уступайтӧ бӧръяыслы руда качество сертиыс, кӧні кӧртыс 40%-ӧдз.
Развивайтчӧ пищевӧй промышленность, коді перерабатывайтӧ видзму овмӧсса сырьё: стрӧитӧма уна выль заводъяс, кодъяс вӧчӧны фруктӧвӧй, овощнӧй да чери консервъяс.
Каръяс да сообщение туйяс.
Крым овмӧдӧма сравнительнӧ тшӧкыда (43 морт 1 кв. км вылӧ), и карса населениелӧн прӧчентыс тані зэв вылын (53%).
Медся гырысь каръясыс: Симферополь (143 сюрс олысь) — Крымскӧй АССР-лӧн главнӧй кар, Севастополь военнӧй порт — да Керчь (100 сюрс олысьысь унджык).
Тӧдчымӧнъя посниджыкӧсь: Феодосия, да Евпатория — торговӧй гаваньяс;
Феодосияысь петкӧдсьӧ нянь, Евпаторияысь — сов.
Ещӧ ичӧтджык Бахчисарай, татарскӧй ханъяслӧн вӧвлӧм столица.
Крымын уна важ кадся памятникъяс, кодъяс кольӧмаӧсь различнӧй эпохаясысь да народъясысь.
Керчын да Херсонесын (Севастопольсянь матын) раскопкаяс дырйи сюралісны греческӧй каръяслӧн колясъяс катакомбаясӧн, фрескаясӧн, дозмукӧн.
Суданын, Балаклаваын да Феодосияын сохранитчисны генуэзскӧй крепостьяслӧн развалинаяс башняяснас да стенаяснас.
Бахчисарайын — татарскӧй ханъяслӧн стариннӧй дворец, Керченскӧй полуостров вылын — курганъяс, скифскӧй царъяслӧн могильникъяс.
Севастопольын да сійӧ матігӧгӧрын уна историческӧй памятникъяс, кодъяс относитчӧны 1855–1856 воясын Севастопольӧс дорйӧмлы.
Крым йитчӧ Союзлӧн ӧстальнӧй Европейскӧй юкӧнкӧд кӧрттуйӧн, коді мунӧ Москвасянь Харьков пыр, вомӧналӧ Сивашӧс кузь дамба кузя да полуостров вылас вожавлӧ: ӧти вожыс мунӧ Симферополь пыр Севастопольлань, мӧдыс — Феодосиялань да Керчлань.
Таысь ӧтдор, мунӧны ещӧ кӧрттуй вожъяс Евпаторияӧ да Армянскӧ.
Крымын уна бур шоссейнӧй туйяс, торъя нин Южнӧй берегын; ветлӧны сэні автомобильясӧн.
Южнӧй береглӧн прибрежнӧй каръяс да местаяс пароходнӧй сообщениеӧн йитчӧны мӧда-мӧдыскӧд, Одессакӧд да Кавказскӧй побережьекӧд.
Крымлӧн тӧдчанлуныс став Союзлы подулавсьӧ, сійӧ видзму овмӧс да промышленность кындзи, и сійӧ лунвыв побережье климат вылын.
Крымлӧн Южнӧй берег сы шоныд климатӧн, коді оз тӧд миянлысь войвывса тӧв, да субтропическӧй растительностьӧн, сійӧ мореӧн да шондіӧн, являйтчӧ уджалысь йӧзлы шойччанінӧн да лечитчанінӧн.
Став побережьеыс, коді босьтӧ Крымлысь сӧмын сёӧд юкӧнсӧ, тыр курортъясӧн, санаторийясӧн, шойччан керкаясӧн.
Царскӧй фамилияӧн, аристократияӧн да буржуазияӧн войдӧр захватитӧм медбур муясыс дворецъяснас да паркъяснас вуджисны государстволы собственностьӧ да найӧс пӧртӧма санаторийясӧ да шойччан керкаясӧ.
Ливадияын, вӧвлӧм царскӧй дворецын, ӧні лӧсьӧдӧма колхозникъяслы шойччан керка.
Быд во кымынкӧ сё сюрс морт локтӧны татчӧ, медым ёнмӧдны ассьыныс вынъяссӧ да восстановитны здоровье.
Курортъяс пиысь медся тӧдчанаясыс: Ялта, Алупка, Гурзуф — рытыввыв юкӧнас, Судак, Феодосия — асыввылас, степвыв юкӧнас — Евпатория целебнӧй грязьясӧн.
Ростовскӧй область.
Ростовскӧй область лӧсьӧдӧма вӧвлӧм Азово-Черноморскӧй край войвыв юкӧнысь.
Унджык население сэні — рочьяс, да областьыс пырӧ РСФСР составӧ.
Войвылас сійӧ куйлӧ Украинскӧй ССР да Поволжье костын Харьков широтаӧдз; лунвылын граничитӧ Краснодарскӧй крайкӧд.
Рельеф серти Ростовскӧй область юксьӧ куим пельӧ: 1) Донецкӧй кряж рытыв-лунвылын, Дон улыс течение да сійӧ веськыд вож Севернӧй Донец костын;
2) Средне-Русскӧй возвышенностьлӧн медбӧръя отрогъясыс асыв-войвылын да 3) сідз шусян Задонскӧй степь — равнина, коді босьтӧ Донлысь став низменнӧй побережьесӧ.
Ростовскӧй область пределъясын Донецкӧй кряж сідз жӧ, кыдзи и Украина пределъясын, представляйтӧ плато, коді артмӧма известнякъясысь да песчаникъясысь да кодӧс орйӧдлӧма джуджыд ю долинаясӧн да балкаясӧн.
Степса медся джуджыд точкаяс вылын уна эмӧсь ёна важся курганъяс, кодъяс разалӧмаӧсь ӧткӧн-ӧткӧн либӧ группаясӧн.
Сиктъяс жӧ асланыс садъясӧн дзебсясьӧны этша ваа юяс долинаясын либӧ балкаясын.
Татшӧм жӧ рельефыс и Средне-Русскӧй возвышенность отрогъяслӧн.
Задонскӧй степь, мӧдарӧ, торъялӧ аслас равнинностьнас.
Юяс визувтӧны зэв ньӧжйӧн.
Юяс долинаясас паныдасьлӧны солакодь тыяс, а чернозёмнӧй да каштановӧй почваяс тшӧкыда вежсьылӧны солончакъясӧн.
Вообще тайӧ юкӧныс природнӧй условиеяс сертиыс эм Прикаспийскӧй низменностьӧ вуджӧм.
Областьса юяс пӧшти ставныс пырӧны Дон ю системаӧ.
Ачыс Дон юыс абу зэв уна ваа, но тувсов ытваыс сылӧн овлӧ унджыкысьсӧ ыджыд.
Таганрогскӧй заливӧ усигӧн Дон вожавлӧ уна протокъяс вылӧ да артмӧдӧ дельта.
Дон да мукӧд юяс долинаясын уна тыяс да сідз шусян займищеяс (поймаяс).
Таганрогскӧй залив зэв ляпкыд да представляйтӧ аснас паськыд лиман.
Донлӧн низовьеясыс да ляпкыд заливыс зэв озырӧсь чериӧн: ӧні сэні лӧсьӧдӧма чери заповедник.
Климат да растительность.
Ростовскӧй область куйлӧ степь полосаын.
Вӧръясыс медсясӧ юяслӧн долинаяс кузя, босьтӧны сійӧ став площадьысь 2%-ысь не унджык.
Климатыс тані континентальнӧйджык Украинаын дорысь.
Январлӧн шӧркодь температураясыс колебайтчӧны — 6°-сянь лунвылын — 9°-ӧдз войвылын: июльлӧн — 22°-сянь войвылын 24°-ӧдз лунвылын.
Осадокъяс усьӧны рытыввылын вонас 400 мм, асыввылас чинӧ 300 мм-ӧдз.
Осадокъяс усьӧны, медсясӧ, гожӧмнас; тшӧкыда овлӧны ливеньяс.
Ёнджыкасӧ пӧльтӧны асывтӧвъяс, кодъяс тулысын да гожӧмын вайӧны засуха (суховейяс), тӧлын — турӧбъяс да буранъяс.
Население.
Овмӧс.
Каръяс да сообщение туйяс.
Ростовскӧй область овмӧдӧма неравномернӧя.
Населениеыс сукджык рытыввыв юкӧнъясас, торъя нин Таганрог гӧгӧрын (50 морт саяс 1 кв. км вылӧ), да тӧдчымӧн шочджык асыввылас (20 мортӧдз 1 кв. км вылӧ).
Влажнӧйджык, рытыввыв, юкӧнса областьын вевтыртӧ мууджалӧм, косӧдджык асыввыв юкӧнас — скӧтвидзӧм.
Вӧдитӧны зерновӧй няньяс, медсясӧ шобді, ид, а сідзжӧ подсолнух.
Урожайыслӧн тӧдчымӧн юкӧныс петкӧдсьӧ.
Скӧтвидзӧмын вевтыртӧ сюра гырысь скӧт паськӧдӧм, а Задонскӧй степын — ыж видзӧм да вӧв видзӧм.
Уна зэв гырысь совхозъяс, кодъяс являйтчӧны настӧящӧй „нянь фабрикаясӧн“ (совхоз „Гигант“ Сальск кар дінын).
Промышленность перерабатывайтӧ ёнджыкасӧ видзму овмӧсса прӧдуктаяс (мельничаяс, маслобойнӧй заводъяс, табачнӧй фабрикаяс вылын).
Областьса медгырысь промышленнӧй центръясыс — Ростов да Таганрог.
Тӧдчымӧнъя паськалӧма сідзжӧ сьӧкыд промышленность.
Ростовын эм СССР-са сельскохозяйственнӧй машинаяс вӧчан медся ыджыд заводыс, Таганрогын — металлообрабатывающӧй заводъяс.
Энергетическӧй ресурсъяснас являйтчӧ изшом, коді перйыссьӧ Донецкӧй кряжын; изшом районлӧн центрыс — Шахты кар.
Медся населённӧй карӧн являйтчӧ Ростов — областнӧй центр да олысь лыд сертиыс Союзса медся гырысь каръяс пиысь ӧти (500 сюрс гӧгӧр).
Сылӧн ӧдйӧ быдмӧмыс да развивайтчӧмыс висьтавсьӧны область центрын да морскӧй, речнӧй да железнодорожнӧй туйяс вомӧнасянінын сійӧ географическӧй, положениеӧн.
Ростов сулалӧ 40 км сайын Донлӧн Таганрогскӧй заливӧ усянінсянь.
Углубительнӧй уджъяс (Азово-Донскӧй канал) нуӧдӧм вӧсна суднояс Азовскӧй моресянь вермӧны локны Ростов пристаньясӧдз.
Ростов пыр мунӧ и зэв ыджыд кӧрттуй магистраль, коді йитӧ Центрӧс Кавказкӧд.
Ичӧтджык значение кутӧ Дон кузя судоходство, кодлы мешайтӧны тані мельяс да перекатъяс.
Ыджыд тӧдчанлун Ростовлӧн торговля развивайтчӧм вылӧ кутас имеитны Манычскӧй канал, коді ӧні нуӧдсьӧ, да ещӧ ыджыдджыкӧс — проектируйтан канал Волга-Дон.
6. КАВКАЗ.
Положение да общӧй характеристика.
Кавказ босьтӧ Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс — рытыввылын — да Каспийскӧй море — асыввылын — кост пространство.
Тайӧ быттьӧ перешеек, кодӧн асыв-лунвылын Европа йитчӧ Азиякӧд.
Кавказлӧн лунвыв границаыс лоӧ СССР-лӧн государственнӧй граница Турциякӧд да Иранкӧд, а войвыв географическӧй границаыс мунӧ Кума-Манычскӧй впадинаӧд, Кума ю вомсянь Дон юӧ Маныч усянінӧдз.
abu
abu
Кавказ, Средньӧй Азия бӧрын, — лунвывлань медся ёна пырӧдчӧм область миян Союзлӧн.
Сылӧн войвыв юкӧнъясыс куйлӧны лунвыв Украина да Крым широта вылын, а лунвыв юкӧнъясыс — Средньӧй Азия широта вылын.
Сідзнад, миян странаын, кӧні природаас да ландшафтас преобладайтӧ умеренно-кӧдзыд либӧ кӧдзыд войвыв, Кавказ лоӧ медся лунвыв, медся шоныд да медся озыр областьяс пиысь ӧтикӧн.
Сэк жӧ шоча позьӧ аддзыны кыськӧ татшӧм озырлунсӧ да унасикаслунсӧ природнӧй ландшафтъяслысь, кодъяс вежласьӧны неыджыд расстояниеясын, сэтшӧм поразительнӧй контрастъяс зэв мича вӧръяссянь кос полупустыняясӧдз да шоныд лӧз моресянь лымъя кӧдзыд гӧраясӧдз, кодъяс тшӧкыда представляйтӧны сэтчӧ жӧ кусӧм вулканъяслысь гигантскӧй конусъяс.
Тані эмӧсь местаяс, кӧні осадокъясыс усьӧны сэтшӧм этша, мый быдмӧгъяс культуралы быть колӧ искусственнӧй орошение, и эмӧсь местаяс, кӧні осадокъясыс усьӧны сэтшӧм жӧ уна, кыдзи васӧд субтропическӧй странаясын, да кӧні вогӧгӧр чӧж ывлавылын быдмӧны пальмаяс, воӧны апельсинъяс да разводитчӧ чайнӧй куст.
Прекраснӧй да озыр природа дінӧ содтӧд — мупытшкӧслӧн ыджыд озырлунъяс: нефть, марганец, цветнӧй металлъяс, изшом, гӧравывса юясын энергиялӧн мощнӧй запасъяс, лечитан минеральнӧй источникъяс.
Природа да население серти Кавказ юксьӧ 3 юкӧн вылӧ: 1) Предкавказье, 2) Главнӧй кавказскӧй хребет да 3) Закавказье.
Предкавказье.
Предкавказье босьтӧ пӧшти став крайыслысь джынсӧ.
Аслас ыджыдджык юкӧннас — сійӧ равнина, коді вочасӧн увтасмӧ Чёрнӧй да Каспийскӧй мореяслань да Кума-Манычскӧй впадиналань, кӧні сійӧ йитчӧ Восточно-Европейскӧй равнинакӧд.
Сы шӧрӧд кыпӧдчӧ Ставропольскӧй возвышенность (827 м-ӧдз), коді Предкавказьеӧс юкӧ кык пельӧ: рытыввыв да асыввыв юкӧн вылӧ.
Рытыввыв юкӧныс лоӧ продолжениеӧн причерноморскӧй степьяслӧн, асыввылыс — прикаспийскӧй степьяслӧн да полупустыняяслӧн.
Лунвылын рельефыс разнообразнӧй.
Гырысь да посни юяслӧн уна лыда джуджыд долинаяс, балкаяс да оврагъяс тані Ставропольскӧй возвышенностьлысь поверхностьсӧ торйӧдлісны торъя тшӧтшкӧс возвышенностьяс вылӧ.
Пятигорск матігӧгӧрын, степь пӧвсын, кыпӧдчӧ гӧраяслӧн группа, кодъяслӧн формаыс ёнджыкасӧ купол сяма (Бештау, Железная, Машук да мукӧд).
Тайӧ гӧраясыс лоины сылӧм вулканическӧй породаясысь, кодъяс век жӧ эз петны поверхность вылас, а сӧмын кыпӧдісны осадочнӧй породаяссӧ да кынмисны на улӧ.
Бӧрынджык осадочнӧй породаяссӧ нуис ва, сы вӧсна уна местаясын тыдовтчисны вулканическӧй породаяс.
Тайӧ гӧра поддінъясын, найӧ вулканическӧй происхождениекӧд йитӧдын, петӧны уна лыда минеральнӧй источникъяс, кӧдзыдъяс и шоныдъяс.
Предкавказьелӧн ыджыдджык юкӧныс орошайтчӧ Главнӧй хребетсянь заводитчысь юясӧн, рытыввылын — Кубаньӧн, асыввылын — Терекӧн да найӧ ю вожъясӧн.
Тайӧ збыльвылӧ горнӧй юяс, кодъяс босьтӧны васӧ лымъясысь да ледникъясысь да сы вӧсна уна вааӧсь, медся нин гожӧмнас, кор гӧраясысь сылӧ лымйыс.
Низовьеясас найӧ юксьӧны рукавъяс вылӧ, артмӧдӧны быдса лабиринт тыяслысь да плавнияслысь, кодъяс тырӧмаӧсь сука быдмысь камышъясӧн да нюрвывса мукӧд растительностьӧн.
Терек зэв ӧдйӧ петкӧдӧ ассьыс дельтасӧ мореӧ.
abu
Предкавказьелӧн климатыс континентальнӧй; континентальностьыс содӧ асыввывлань.
Тӧлыс кӧть и дженьыд, но вель суровӧй: шӧркодь январскӧй температураыс быдлаын 0°-ысь улынджык, а войвылын −6°, кӧдзыдъясыс оз шоча овлыны 20–25°.
Но тулыс заводитчӧ февраль помын нин, да ӧдйӧ воӧ жар гожӧм, температураыс кайӧ 30 °-ысь вылӧдзджык.
Осадокъяслӧн лыдыс содӧ асыввывсянь рытыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ передовӧй хребетъяс да Ставропольскӧй возвышенность дінӧ матыстчӧм серти, кодъяс заставляйтӧны воздухыслы кайны вылӧ да сукмӧдны паръяссӧ.
Осадокъясыс колебайтчӧны 300-сянь 600 мм-ӧдз.
Медся уна осадокыс июньын.
Предкавказьелӧн ыджыдджык юкӧныс — степь.
Пуа быдмӧгъяс паныдасьлӧны сӧмын ю бокъясын, кӧні быдмӧны сӧмын кустарникъяслӧн да коръя пуяслӧн неыджыд заросльяс.
Рытыв вылын степыс чернозёмнӧй, ковыльнӧй, ӧні ставнас нин гӧрӧма; асыввылын — солончаковӧй да полыннӧй, кодъяс пӧвсын паныдасьлӧны и шавъялан лыаяс; осадокъяс усьлӧны тані этша, зэв уна курыд-сола тыяс, да ставнас сійӧ мунӧ орчча прикаспийскӧй полупустыняяс вылӧ.
Лунвылас тӧдчана джуджыдджык пригорьеясын быдмӧ сора коръя вӧр.
Предкавказье степьясса животнӧй мир ӧткодь черноморскӧй да прикаспийскӧй степьясса животнӧй миркӧд; плавниясын, Кубань да Терек ю устьеясын, эмӧсь кӧръяс, кабанъяс, шакалъяс, фазанъяс, вавыв уна лэбачьяс.
Рытыввыв Предкавказье ландшафтлӧн главнӧй чертаыс — паськыд приволье.
Ӧтсяма да шыльыд равнина вевттьысьӧма помтӧм-дортӧм шобді либӧ кукуруза муясӧн; тані плодороднӧй почва вылын кукуруза быдмӧ зэв джуджыда да мунӧ тростниковӧй заросльяс вылӧ.
Сиктъяс паныдасьлӧны шоча.
Лунвылын ылын, ру пытшкын моз дзебсясьӧны гӧраяс.
Мукӧддырйи тувсов да арся сэзь лунъясӧ гӧраяс мездысьлывлӧны кымӧръясысь, сэки видзӧдысь син водзын паськӧдчӧ шонді водзын дзирдалысь Главнӧй хребет лымъя гӧра йывъяслӧн величественнӧй панорама; наысь тӧдчымӧнъя джуджыдджык, кыпӧдчӧ Эльбруслӧн конус, коді асывъяснас дивӧкодь розӧвӧй рӧма да еджыд лунся мукӧд каднас.
Передовӧй отрогъяс тырӧмаӧсь вӧрӧн да налӧн пемыд массаясыс артмӧдӧны приятнӧй контраст рӧвнӧй виж да буса степкӧд.
Гӧраяс дінас матынджык степыс вомӧнавсьӧ джуджыд кос балкаясӧн, кодъяс кузя мукӧддырйи визувтӧны неыджыд горнӧй юяс.
Главнӧй Кавказскӧй хребет.
Главнӧй Кавказскӧй хребет вомӧналӧ перешеексӧ ставнас Таманскӧй полуостровсянь рытыв-войвылын Апшеронскӧйӧдз — асыв-лунвылын.
Аслас помъясас Главнӧй хребет ёна ляпкалӧ, лоӧ мылькъя грядаяс кодь.
Центральнӧй юкӧнын жӧ джуджыдджык Альпыысь: сылӧн дас вершина джуджыдджыкӧсь Монбланысь.
Хребетыслӧн войвыв склоныс — ньывкӧсджык, лунвылыс — крутджык.
Главнӧй хребетсянь войвылӧ и лунвылӧ нюжӧдчӧны бокӧвӧй хребетъяс, кодъяс мунӧны либӧ пельӧс артмӧдӧмӧн, либӧ параллельнӧя сылы.
Уна вершинаяс, сы лыдын и медся джуджыдъясыс, куйлӧны оз главнӧй водораздельнӧй хребет вылас, а сійӧ войвывса отрогъяс вылын.
Хребет складкаяслӧн артмӧмыс муніс вына вулканическӧй извержениеяс дырйи: Кавказлӧн медся джуджыд да медся известнӧй вершинаясыс Эльбрус да Казбек — кусӧм вулканъяс.
Гӧра артмӧдан вынъяс действуйтӧны на и ӧні, кыдзи та йылысь висьталӧны овлывлысь землетрясениеяс, кодъяс торъя нин вынаӧсь лунвывса крут склон пӧлӧнас.
Судта да строение сертиыс Кавказскӧй хребетӧс позьӧ юкны 3 пельӧ: рытыввыв юкӧн — Эльбрусӧдз, центральнӧй юкӧн — Эльбрус да Казбек костӧд да асыввыв юкӧн — Казбексянь асыввылӧ.
Хребетлӧн рытыввыв юкӧныс тэчсьӧма медсясӧ известняковӧй породаясысь; судтаыс сылӧн вочасӧн содӧ 600-сянь 3500 м-ӧдз.
Тані войвыв склонас заводитчӧ Кубань аслас ю вожъясӧн, лунвывсяньыс — уна дженьыдик, но зэв уна ваа юяс, кодъяс пиысь медся тӧдчанаыс Кодор.
Хребетлӧн центральнӧй юкӧныс тэчсьӧма древньӧй кристаллическӧй да вулканическӧй породаясысь да кузялаыс, неыджыд коластъяс артмӧдӧмӧн, вевттьысьӧма нэмӧвӧйся лымъясӧн да ледникъясӧн.
Тайӧ юкӧн заводитчанінас Главнӧй хребет войвыв бокӧвӧй отрог вылын Кавказлӧн медся джуджыд вершинаыс — кыкъюра Эльбрус (5633 м), кодсянь лэччӧны 20 кымын ледник, да Казбек (5043 м).
Хребетлӧн тайӧ юкӧнас эмӧсь медся ыджыд ледникъясыс.
Став йизьӧм площадьыс Кавказлӧн тӧдчымӧнъя ичӧтджык Альпылӧн серти; тайӧ объясняйтсьӧ (ёна континентальнӧй климатӧн.
Кавказ тайӧ юкӧнсянь заводитчӧны юяс: войвыв склонас — Терек аслас уна ю вожъясӧн, лунвылас — Рион.
Лунвыв склонас Главнӧй да бокӧвӧй хребетъяс костын эмӧсь уна джуджыд долинаяс да котловинаяс, кодъяс нюжӧдчӧны пӧшти параллельнӧ Главнӧй хребетлы.
Казбексянь асыввылын хребетыс сьӧд сёя сланецъясысь; тані сійӧ некӧн оз кыпав 4500 м-ысь вылӧджык.
Лымъя эрдъясыс да ледникъясыс тані ёна этшаджык центральнӧй юкӧнын серти, а Каспийскӧй морелань матыстчигӧн дзикӧдз бырӧны, да ачыс хребетыс ляпкалӧ 327 м-ӧдз.
Главнӧй хребетлӧн войвыв отрогъясыс тані артмӧдӧны зэв ыджыд горнӧй страна Дагестан.
Медся тӧдчана юясыс асыввыв юкӧнас: Сулак — войвылын да Куранӧн шуйга ю вожъяс Арагва да Алазань — лунвылын.
Кавказ абу сӧмын джуджыдджык, но и тӧдчымӧн омӧльджыка доступнӧй, Альпы серти.
Главнӧй хребет пыр мунысь перевалъяс тӧдчымӧнъя вылынӧсь.
Шӧр юкӧнас сӧмын куим перевал 3000 м-ысь улынджык; мукӧдыс лым визьысь вылынджыкӧсь да ветлыны позьӧ, дай сійӧ нин зэв сьӧкыдпырысь, сӧмын гожӧмнас.
Медся важнӧй перевалъясыс, кодъяс йитӧны Предкавказьеӧс Закавказьекӧд: Крестовӧй (2382 м) — Терек долинасянь Арагва долинаӧ (Военно-Грузинскӧй шоссейнӧй туй Орджоникидзе да Тбилиси костӧд), Мамисонскӧй (2911 м) — Ардона долинасянь Риона долинаӧдз (Военно-Осетинскӧй шоссейнӧй туй Алагир да Кутаиси костӧд).
Вообще Кавказын сэтшӧм паськыд кузяланога (продольнӧй) да вомӧналана (поперечнӧй) долинаяс абуӧсь, кыдзи Альпыын.
abu
Та вӧсна Кавказскӧй гӧраяслӧн ландшафтыс торъялӧ Альпы серти ыджыд однообразиеӧн; та дырйи Кавказ вылын пӧшти ньӧти абуӧсь тыяс.
Медся ыджыд впечатление Кавказскӧй хребет сетӧ либӧ ылісянь, кор еджыд лымъя оръясьлытӧм гребень серпасассьӧ ылын горизонт вылас, либӧ веськыда лымъя областяс, кӧні шымыртӧ сійӧ гӧраяс йывъяслӧн гигантскӧй джудждаыс, склонъяслӧн крутлуныс, массаыс лымъя да фирновӧй полеяслӧн да ледникъяслӧн, кодъяс зэв гырысь потокъясӧн лэччӧны пыдӧ увлань, долинаясӧ.
Став промежуточнӧй пространствоас, передовӧй хребетъяссянь нэмӧвӧйся лымъя областьясӧдз, путешественник водзӧ воссян картинаясыс вель ӧтсямаӧсь.
Туйыс мунӧ векньыдик ущельеӧд, кытчӧ ӧдва воыштӧ югыдыс да код кузя бузгӧмӧн визувтӧ поток, ыджыд изъяс бергӧдлігтыр; крут, унджыкысьсӧ куш, скалаясыс веськыда кайӧны ущелье бокъясӧд да сайӧдӧны синъяссьыд лымъя областьсӧ.
Торъя нин аслыссикас видыс Дагестанлӧн.
abu
Тані ӧта-мӧд бӧрсяыс рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ направлениеын нюжӧдчӧ дзонь рад кузь хребетъяслӧн, то векньыдик ёсь гребеньясӧн, то паськыд да тшӧтшкӧс сводъясӧн.
Хребетъяс пиысь кодсюрӧ (4000 м-ӧдз) вевттьысьӧмаӧсь вечнӧй лымйӧн.
Сьӧд сёя сланецъясысь хребетъяскӧд орччӧн, кодъяслӧн гребеньясыс причудливӧй формааӧсь, тані эмӧсь тшӧтшкӧс йыла столӧвӧй, известняковӧй массивъяс.
Хребетъяс костас джуджыд гӧгрӧс котловинаяс, каньон кодь векньыдик долинаяс, кодъяслӧн пыдӧсыс 1000–1200 м вылӧ улынджык ас бокса хребетъяссьыс.
Дикостьлӧн впечатлениеыс содӧ нӧшта сы вӧсна, мый растительностьыс вывті этша; унджыкысьсӧ хребетъяслӧн склонъясыс кушӧсь да сэн и тан вевттьысьӧма горнӧй порода торпыригъясӧн.
Таманскӧй да Апшеронскӧй полуостровъяс вылын эмӧсь тӧдчана уна грязевӧй вулканъяс, кодъяс кадысь кадӧ шыблалӧны грязь да газъяс, мукӧддырйи аскежаныс ӧзйысьясӧс.
Тайӧ вулканъяслӧн извержениеясыс лоӧны нефтеноснӧй пластъясысь газъяс выделяйтчӧм вӧсна.
Хребетъяс судта да направлениеяс торъялӧм вӧсна Кавказ горнӧй юкӧнын климатическӧй условиеясыс зэв разнообразнӧй.
Общӧй чертаӧн лоӧ рытыввывсянь асыввывлань осадокъяслӧн чинӧм.
Та вӧсна и лымъя визьыс рытыввылын куйлӧ улынджык асыввылын серти.
Главнӧй хребетлӧн да сійӧ предгорьеяслӧн кыкнан склоныс 700 м-сянь заводитӧмӧн да пуа растительность медся вылыс пределӧдз (1800–2500 м) вевттьысьӧма сук вӧръясӧн: уліас унджыкыс сора коръя вӧръяс, кодъяс вылынджык вежсьӧны буковӧйясӧн, а нӧшта вылынджык — лыска вӧрӧн.
Медся роскошнӧй вӧръясыс рытыввыв Кавказын, торъя нин лунвыв склонас.
Асыввылын гӧраясыс вӧрнас лоӧны гӧльджыкӧсь.
Дагестан пытшкын, коді гӧль осадокъяснас, вӧрыс эмӧсь сӧмын неыджыд діясӧн; унджыкыс ляпкыдик, тшӧкыдджыкасӧ бытшласьысь, кустарникъяс.
Вӧра растительность пределъяс сайын джуджыд гӧраяса областьыс заводитчӧ вечнозелёнӧй рододендронъяс заросльясӧн да мортлы коскӧдз воан сочнӧй, сук туруна пышнӧй альпийскӧй видзьясӧн; альпийскӧй областьсьыс вылынджык туруныс ляпкыдджык, но цветъясыс вывті нин яркӧйӧсь да мичаӧсь (примулаяс, генцианаяс, зэв ыджыд колокольчикъяс да с. в.).
Животнӧйяс пиысь вӧра полосаыслы характернӧйӧсь: кавказскӧй кӧр, косуля, кабан; хищникъяс пиысь — уна лыда ошъяс, кӧинъяс да ручьяс; эмӧсь леопард (кодӧс тані шуӧны барсӧн), дикӧй кань, рысь.
Альпийскӧй полосалы характернӧйӧсь туръяслӧн кымынкӧ вид, тошка козёл, серна.
Лэбачьяс пиысь Кавказскӧй гӧраясын эмӧсь горнӧй индейкаяс, дозмӧръяс, унасикас орёлъяс.
Закавказье.
Закавказьелысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ Армянскӧй нагорье, коді Главнӧй Кавказскӧй хребеткӧд йитчӧ неджуджыд Сурайскӧй хребетӧн.
Сурамскӧй хребетсянь асыввылын куйлӧ Кура юлӧн тшӧтшкӧс равнина, рытыввылын — Рион юлӧн наноснӧй низменность, коді нюжалӧ и водзӧ рытыввылӧ, Чёрнӧй море берег пӧлӧн.
Торйӧн, медся асыв-лунвылас, кыпӧдчӧны Талышинскӧй гӧраяс (2000 м), кодъяс лоӧны Иранын Эльбрус гӧраяслӧн продолжениеӧн.
Армянскӧй нагорье состоитӧ 1500–2000 м судта кымынкӧ торъя плоскогорьеысь.
Нагорьеыслӧн медся джуджыд юкӧныс — Карабахскӧй плоскогорье (2500 м-ӧдз) куйлӧ ыджыд Севан (Гокча) тысянь асыв-лунвылын.
Плоскогорьеяссӧ кытшалӧмаӧсь складчатӧй гӧраяс, кодъяс пиысь мыетшкӧ юкӧныс лоӧ Малӧй Азияса гӧраяслӧн продолжениеӧн.
Сурамскӧй хребетсянь асыв-лунвылӧ вожалӧ хребетъяслӧн быдса рад, кодъясӧс ӧтлаын шуӧны Малӧй Кавказӧй. А Главнӧй Кавказскӧй хребетсӧ шуӧны Большой Кавказӧн.
Став тайӧ дорса хребетъясыс судтанас некӧн оз воны лым визь весьтӧдз, да налӧн вершинаясыс сӧмын лунвыв юкӧнас кайӧны 3000 м саяс.
Складчатӧй гӧраясысь ӧтдор Закавказьеын сідзжӧ зэв уна кусӧм вулканъяс; на пиысь медся джуджыдыс Алагез (4095 м).
Нагорьелӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьӧма изверженнӧй вулканическӧй породаясӧн, уна минеральнӧй источникъяс (Боржоми); тані тшӧкыда овлӧны жугӧдлана землетрясениеяс (1926 воӧ Ленинаканын).
abu
Армянскӧй нагорье вылын зэв уна ты; найӧ унджыкыс артмисны юясӧс лава потокъясӧн поньӧм вӧсна.
Юяс, кодъяс заводитчӧны нагорье вылын, йылӧдыс визувтӧны надзӧн.
Но сэні, кӧні ковмӧ налы лэччыны нагорьесянь, кытшалысь хребетъяс пыр писькӧдчӧмӧн, найӧ босьтӧны настоящӧй горнӧй юяслысь характер.
На пиысь медся тӧдчанаыс Кура, кытчӧ веськыдвывсяньыс армянскӧй нагорье пределъяс сайын нин усьӧ сыысь неуна ичӧтджык Аракс.
Кыкнан юыс заводитчӧны Турцияын да рытыввывсянь асыввывлань вомӧналӧны став нагорьесӧ да Куринскӧй равнинаӧс.
Аракс аслас унджык юкӧннас лоӧ СССР-лӧн Турциякӧд да Иранкӧд границаӧн.
Главнӧй хребет лунвыв склонын моз жӧ Закавказьеын природнӧй ландшафтъясыс зэв разнообразнӧйӧсь.
Налӧн характерыс да распределениеыс медвойдӧр зависитӧны рельефысь да море уровень весьтсянь судтаысь, мый тӧдчымӧн ёна артмӧдӧ различнӧй климатическӧй условиеяс, кодъяс ёнджыкасӧ влияйтӧны осадокъяс усьӧм вылӧ.
Закавказьеын позьӧ торйӧдны ӧта-мӧдсьыс ёна торъялысь 4 область: 1) Черноморскӧй побережье Рионскӧй низменностькӧд, 2) Асыввыв низменнӧй Закавказье Кура да Аракс кузя, 3) Талышинскӧй гӧраяс да Каспийскӧй море костса Ленкоранскӧй низменность да 4) Армянскӧй нагорье.
Туапсесянь асыв-лунвывса Черноморскӧй побережьелӧн да Рионскӧй низменностьлӧн (сідз шусяна Колхида) климатыс васӧд субтропическӧй, шоныд тӧлӧн (Батумиын январлӧн шӧркодь температураыс +6°) жар да васӧд гожӧмӧн (+24°) да уна осадокъясӧн, кодъяс усьӧны во чӧж (Батумиын 2500 мм-ӧдз).
Зэв уна осадокъяс усьӧны гожӧмнас, кор Чёрнӧй моресянь пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, тайӧ климатсӧ торйӧдӧны средиземноморскӧй странаясса климатысь да вӧчӧны сійӧс асыввыв Азияса муссоннӧй странаяс (Япония да лунвыв Китай) климаткӧд ӧткодьӧн.
Черноморскӧй побережье лунвыв юкӧнын тӧвъясыс (<rus>зима</rus>) зэв небыдӧсь, январын овлывлӧ шоныд; кӧдзыдъяс кӧть и овлӧны, то зэв дженьыдӧсь да абу ёнӧсь.
abu
Ыджыд температураыс да гожся васӧдлуныс тані артмӧдӧны шоныд (тепличнӧй) условиеяс да сетӧны позянлун быдмыны вывті нин пышнӧй растительностьлы.
Садъясын быдмӧны субтропическӧй да весиг тропическӧй странаясса уна быдмӧгъяс: криптомерияяс, магнолияяс, кактусъяс, агаваяс, эвкалиптъяс, мандаринъяс, апельсинъяс, лимонъяс, оливкияс, различнӧй пальмаяс, чайнӧй куст (Батумиын), бамбук да с. в.
Главнӧй хребетсянь визувтысь Рион, Ингур, Кодор да мукӧд юяс низменностяс вайӧны уна ва, коді равнинаыслӧн ичӧт пӧкат вӧсна да надзӧн визувтӧмысла сійӧс нюрсьӧдӧ.
Ӧні Колхидскӧй низменностьса нюръясӧс энергичнӧя косьтӧны.
Туапсесянь войвылын тӧлыс кӧдзыдджык (январскӧй шӧркодь температураыс век жӧ 0°-ысь вылынджык весиг Новороссийскын), осадокъясыс этшаджык.
Новороссийскын сійӧ век жӧ абу этшаджык 700 мм-ысь.
abu
abu
abu
Асыввыв Закавказьелӧн, коді расположитчӧма Кура ю пӧлӧн, климатыс тӧдчымӧнъя континентальнӧй, сы вӧсна мый Сурамскӧй хребет потшӧ Чёрнӧй моресянь васӧд тӧвъяслы локтан туйсӧ.
Тані тӧвъясыс тӧдчымӧнъя шоныдӧсь (январлӧн шӧркодь температураыс Тбилисиын +0,2°, Бакуын +3,4°), но кӧдзыдъясыс овлӧны тшӧкыдджыка да температураыс усьлывлӧ улӧдзджык рытыввылын серти; гожӧмыс зэв жар (июльын шӧркодь температураыс +25°-сянь 28°-ӧдз), жаръясыс овлӧны мукӧддырйи 35 да весиг 40°, осадокыс усьӧ зэв этша, пӧв квайт кымын этшаджык Черноморскӧй побережьеын серти, та вӧсна асыввыв Закавказьелӧн ыджыдджык юкӧныс лоӧ степь, местаясӧд солассьӧм почваӧн да этша растительностьӧн, коді состоитӧ полыньысь, солянкаысь да бытшласян полукустарникъясысь; во и тайӧ растительностьыс оз вевттьы став му поверхностьсӧ, кольӧны куш местаяс.
Гожӧмнас растительностьыс косьмӧ да бӧр ловзьӧ сӧмын арнас, кор нин лоӧны зэръяс.
Торъя нин ватӧм вӧлі Кура улыс течение да Аракс костын Муганскӧй степь.
Ӧні тайӧ степьяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ нин искусственнӧя орошайтӧма.
Ленкоранскӧй низменность (сідз шусяна Талыш) климатнас да растительностьнас матысмӧ Черноморскӧй побережьелань.
Талышинскӧй гӧраяс, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь кымынкӧ параллельнӧй хребетӧн Каспийскӧй море пӧлӧн, кутӧны да сукмӧдӧны сысянь локтан паръяссӧ.
Та вӧсна осадокыс тані усьӧ уна (1400 мм-ӧдз), но Чёрнӧй море берег вылӧ дорысь этшаджык.
Тӧлыс шоныд да васӧд (январлӧн шӧркодь температураыс +3,3°.
Общӧй вид сертиныс вӧръяс скодитӧны Чёрноморскӧй побережьеса вӧръяс вылӧ.
Найӧ вевттьӧны гӧраяслысь асыввыв склонсӧ да берегбердса низменностьлысь векньыдик полоса. Гӧраяслӧн рытыввыв склонъясыс жӧ косӧсь да вӧртӧмӧсь.
Пу породаясысь торъя нин ёна донъявсьӧны гӧрд древесинаа вывті чорыд кӧрт пу. Тайӧ пуыс сэтшӧм топыд, мый вӧйӧ ваӧ.
Армянскӧй нагорьелӧн климатыс вывті континентальнӧй.
Ёна вылысджык юкӧнъясас (1500-сянь 2000 м-ӧдз) тӧвъясыс сэтшӧм жӧ кӧдзыдӧсь, кыдзи и СССР Европейскӧй юкӧнса войвыв джынйын.
Ереванын, 1000 м вылнаын кымын, январлӧн шӧркодь температураыс −9° да овлӧны кӧдзыдъяс −25°-ӧдз.
Но гожӧмыс жар да Ереванын шӧркодь температура +25° дырйи июльын жарыс овлывлӧ 40°-ӧдз.
Осадокъясыс разнӧй местаясын абу ӧткодь, но 300–350 мм-ысь вылӧдзджык оз кайлы, сы вӧсна нагорьелӧн медся улыс юкӧнас, Аракс долинаын, быдлаын искусственнӧй орошение.
Хребетъяслӧн склонъясыс да ущельеясыс вевттьысьӧмаӧсь коръя вӧръясӧн, а плоскогорьеясыс степьясӧн, кодъяс вель озырӧсь туруна растительностьӧн.
Главнӧй Кавказскӧй хребетса животнӧйяскӧд ӧткодьясысь кындзи Закавказьеын паныдасьлӧны сідзжӧ средиземноморскӧй да иранскӧй животнӧйяс, например дикобраз, антилопа, джейран; степьясас зэв уна грызунъяс;
Талышинскӧй гӧраясын эмӧсь леопардъяс да шочиника сюрлывлӧны гиенаяс да тигръяс.
Закавказьеын лэбачьяс пиысь торъя нин паськалӧмаӧсь куринӧй породаяс (турачьяс).
Ленкоранскӧй побережье озыр вавыв лэбачьясӧн (юсьясӧн, дзодзӧгъясӧн, уткаясӧн, пеликанъясӧн да фламингоясӧн).
Зэв уна пресмыкающӧйяс, а сідзжӧ цикадаяс, ядовитӧй фалангаяс, сколопендраяс да тарантулъяс.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Кавказ ставнас торъялӧ аслас унасикас населениеӧн да та кузя СССР-ын босьтӧ первой места.
Ставыс тані лыддьыссьӧ 40-ысь унджык разнӧй народ.
Татшӧм разнообразиеыс объясняйтчӧ сійӧн, мый Кавказ куйлӧ Азиясянь Европаӧ мунан туй вылын да уна нэмъяс чӧж вӧлі убежищеӧн разнӧй племяяслы, кодъясӧс татчӧ зырисны войвывсянь да лунвывсянь выльӧн воӧм йӧз.
Джуджыд, вуджны позьтӧм гӧраясӧн да пыдӧдз пырӧм ущельеясӧн торйӧдӧм тайӧ племяясыс олісны аскежаныс, мӧда-мӧдныскӧд ӧтлаасьлывтӧг, да бӧръя кадӧдз сохранитісны ассьыныс самобытнӧй чертаяссӧ.
abu
Кавказлӧн кӧреннӧй населениеыс татчӧ переселитчис (воис) асыв-лунвывсянь; сійӧ юксьӧ 4 группа вылӧ: 1) грузинскӧй, 2) армянскӧй, 3) иранскӧй да 4) кавказскӧй либӧ горскӧй.
Грузинскӧйӧ пырӧны грузинъяс да бӧльӧ посниджык племяяс — сванъяс, имеретинъяс да мукӧд.
Иранскӧйӧ — осетинъяс, курдъяс, талышинецъяс, армянскӧйӧ — армяна.
Горскӧй группаӧ пырӧны адыгейцы, абхазецъяс, кабардинецъяс, чеченецъяс, дагестанскӧй народъяс.
Став тайӧ народъяс пиысь медся унаӧнӧсь грузинъяс да армяна.
abu
Рочьяс да украинецъяс татчӧ локтісны войвывсянь XVIII–XIX нэмъясӧ: найӧ овмӧдчӧмаӧсь Предкавказье рытыв-войвылӧ да Чёрнӧй море рытыв-войвыв побережьеӧ, а мукӧдлаас медсясӧ паныдасьлӧны каръясын.
Предкавказьеын найӧ лоӧны став населениеыслӧн 9/10 юкӧнысь унджык.
Рочьяс ёнджыкасӧ олӧны Предкавказье асыввыв юкӧнас да Дон кузя, украинецъяс — Кубань кузя.
Тайӧ народъяс кындзи Кавказын олӧны тюркскӧй да монгольскӧй группаса народъяс.
Тайӧ группаясса народъясыс татчӧ локталісны асыв-войвывсянь, Каспийскӧй море сайсянь.
Тюркскӧй группаӧ пырӧны азербайджанецъяс, татара-ногайцы — Терек ю улыс течениеын — да татара-карачаевцы — Главнӧй хребет вылын.
Монгольскӧй группаӧ пырӧны калмыкъяс, кодъяс олӧны прикаспийскӧй степьясын.
Кавказлӧн политико-административнӧй делениеыс сылӧн зэв не ӧткодь национальнӧй состав вӧсна сідзжӧ торъялӧ ыджыд сложностьӧн.
Предкавказьеын тӧдчана ыджыдджык единицаӧн лоӧ Краснодарскӧй край (центрыс Краснодар) да Орджоникидзевскӧй край (центрыс Ворошиловск).
Но границаясыс тайӧ крайясыслӧн оз стӧч совпадайтны Предкавказье географическӧй понятиекӧд.
Краснодарскӧй край войвылӧдыс оз во Предкавказье пределъясӧдз, а лунвылӧд вуджӧ Кавказскӧй хребет пыр да босьтӧ Черноморскӧй побережьелысь войвыв юкӧнсӧ.
Сэк жӧ Маныч ю кузя Предкавказьелӧн юкӧныс, кытчӧ овмӧдчӧмаӧсь калмыкъяс, пырис Калмыцкӧй АССР-ӧ, коді физико-географическӧй отношениенас артмӧдӧ Поволжьелысь юкӧн.
Торъя национальностьяслӧн эмӧсь асланыс автономнӧй республикаяс да областьяс.
Краснодарскӧй крайӧ пырӧ Адыгейскӧй авт. обл. (центрыс Майкоп).
Орджоникидзевскӧй крайӧ пырӧны Черкесскӧй авт. обл. (центрыс Черкесск) да Карачаевскӧй авт. обл. (центрыс Микоян-Шахар).
Кавказскӧй гӧраяс войвыв склонъясын автономнӧй республикаыс нёль: Дагестанскӧй (центрыс Махач-Кала), Чечено-Ингушскӧй (центрыс Грозный), Северо-Осетинскӧй (центрыс Орджоникидзе) да Кабардино-Балкарскӧй (центрыс Нальчик).
Закавказьеын расположитчӧма куим союзнӧй республика: Грузинскӧй (центрыс Тбилиси), Армянскӧй (центрыс Ереван) да Азербайджанскӧй (центрыс Баку).
Грузинскӧй ССР-ӧ пырӧны: Аджарскӧй АССР (центрыс Батуми), Абхазскӧй АССР (центрыс Сухуми) да Юго-Осетинскӧй авт. обл. (центрыс Сталинир).
Азербайджанскӧй ССР-ӧ пырӧны Нахичеванскӧй АССР (центрыс Нахичевань) да Нагорно-Карабахскӧй авт. обл. (центрыс Степанакерт).
Рельеф да климат условиеяс вӧсна Кавказса население распределитчӧма неравномернӧя.
Гежӧдджык населениеыс горнӧй Кавказын, асыввыв кос степьясын да Главнӧй хребет асыввыв предгорьеясын.
Медся тшӧкыд — Грузияса кутшӧмсюрӧ районъясын Черноморскӧй побережье лунвылас да Рион ю долина кузяыс, а сідзжӧ рытыввыв Предкавказьеса кутшӧмсюрӧ районъясын.
Овмӧс.
Кавказ лоӧ область, кӧні ӧнія кадӧ видзму овмӧсыс да промышленностьыс кутӧны пӧшти ӧткодь значение.
Та дырйи и видзму овмӧсыс и промышленностьыс асланыс развитиеын зэв ӧдйӧ мунӧны водзӧ.
Климатическӧй да мукӧд природнӧй условиеяс вӧсна край разнӧй юкӧнъясын видзму овмӧсыс различнӧй.
Рытыввыв кубанскӧй Предкавказьеын, кӧні равниннӧй степнӧй пространствояс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь чернозёмнӧй кыз почва слӧйӧн, кӧні тырмымӧн осадокъяс, ёнджыкасӧ кӧдзсьӧны зерновӧй няньяс: шобді, ид да кукуруза, а техническӧй культураясын — подсолнух, хлопок, кенаф, соя, клещевина.
Тайӧ область зэв гырысь зерновӧй совхозъяслӧн, колхозъяслӧн да МТС-яслӧн, ыджыд элеваторъяса ссыпнӧй станцияяслӧн, область передовӧй видзму овмӧсса техникалӧн.
Закавказьеын нянь вӧдитӧм кольччӧ бӧръя планӧ садоводство серти (вӧдитӧны яблоняяс, грушаяс, абрикосъяс, персикъяс, сливаяс, каштанъяс, грецкӧй орех, миндаль, шелковица), виноградарство серти (Грузияын да Черноморскӧй побережьеын) да сэтшӧм субтропическӧй культураяс разведитӧм серти, кыдзи чайнӧй куст да цитрусовӧйяс (мандаринъяс, апельсинъяс, лимонъяс) — лунвыв Чёрноморскӧй побережьеын.
Кос, серозёмнӧй почваясын Кура кывтыдын да Аракс кузя, искусственнӧй орошениеӧн, вӧдитӧны хлопок (значение сертиыс СССР-ын мӧд хлопковӧй район).
Абхазияын сідзжӧ развитчӧма табак культура, а асыввыв да лунвыв Закавказье ойдлан увтасъяс вылын — рис культура; рис вӧдитӧны сідзжӧ и войвылын, Кубань плавнияс вылын (Краснодарсянь дельтаӧдзыс).
Главнӧй хребет гӧраясын, Предкавказье асыввыв кос степьясын да Арменияса горнӧй видзьяс вылын, паськалӧма пастбищнӧй скӧтвидзӧм, медся нин ыж видзӧм.
Кавказлӧн промышленностьыс аслас развитиеын медвойдӧр мыджсьӧ (опирайтчӧ) местнӧй, вель ыджыд, нефть запасъяс вылӧ, кодӧс перйӧм кузя Кавказ босьтӧ первой места СССР-ын.
Нефть перйӧм кузя медся главнӧй районъясыс лоӧны Апшеронскӧй полуостров вылын Баку бердын матын да Большой Кавказ войвыв предгорьеясын Грозный да Майкоп районын.
Нефть ассьыс отпечатоксӧ пуктӧ крайлӧн став овмӧс вылӧ.
Нефть перйӧм да обработка вылын уджалӧ медся уна рабочӧй.
Нефть лоӧ СССР-са мукӧд областьясӧ петкӧдан да заграницаӧ экспортируйтан главнӧй предметӧн.
Перъянін центръяссьыс сырӧй нефтьыс да переработка дырйи сыысь босьтӧм кизьӧр продуктаясыс (карасин, бензин) трубопроводъяс кузя качайтсьӧны сё километръяс сайӧ Батуми да Туапсе гаваньясӧ — Чёрнӧй море вылын да Махач-Кала гаваньӧ — Каспийскӧй море вылын; сэні найӧс кисьтӧны пароходъяс цистернаясӧ да нуӧны.
Нефтянӧй промышленностьӧс обслуживайтӧм могысь уджалӧны уна машиностроительнӧй заводъяс.
Нефть бӧрын лоӧ изшом, кодлӧн месторождениеясыс эмӧсь Закавказьеын, Грузияын (Тквибули, Ткварчели).
abu
Бурнӧй да уна ваа кавказскӧй юяс обладайтӧны зэв уна энергия запасъясӧн;
Кавказлӧн гидроэнергия запасъясыс равняйтчӧны СССР Европейскӧй юкӧнса став запасъяслы.
Металлическӧй ископаемӧйясысь ыджыдджык значение имеитӧны месторождениеяс марганецлӧн (Чиатура), цветнӧй металлъяслӧн — свинечлӧн, цинклӧн, эзысьлӧн — войвыв Кавказын — да ыргӧнлӧн — Закавказьеын.
Обрабатывающӧй промышленность уджалӧ местнӧй сырьё переработайтӧм вылын. Ёнджыкасӧ перерабатывайтӧны видзму овмӧсса сырьё: Предкавказьеын вый вӧчан, винокуреннӧй, сахарнӧй, крахмальнӧй заводъяс; Закавказьеын — фруктоконсервнӧй, сэсся вина вӧчӧм (СССР-ын вина вӧчӧм кузя первой районыс Грузия), бумажнӧй да текстильнӧй фабрикаяс.
Кавказ бердын куйлысь мореяс, торъя нин Азовскӧй да Каспийскӧй, озырӧсь чериӧн; такӧд йитӧдын развивайтчӧ рыбоконсервнӧй промышленность.
Металлообрабатывающӧй, машиностроительнӧй промышленность сідзжӧ первой ӧчеред обслуживайтӧ местнӧй нуждаяс.
abu
СССР общӧй овмӧсын Кавказ кутӧ зэв ыджыд значение.
Значениеыс подулавсьӧ оз сӧмын сійӧ плодороднӧй почва вылын, небыд, местаясӧд субтропическӧй, климат вылын, зэв озыр естественнӧй да культурнӧй растительность вылын, нефть да изшом запасъяс вылын, но и сійӧ географическӧй положение вылын, шоныд да кынмывлытӧм море берегъяс эмлун вылын, кысянь позьӧ петны Западнӧй Европаса да Азияса странаясӧ.
Та боксянь Кавказлӧн значениеыс абу сӧмын местнӧй, но паськалӧ и водзӧ СССР Европейскӧй юкӧнса став асыв-лунвылас да Средньӧй Азия вылӧ.
Кавказ, медся нин войвыв Кавказ, овмӧс вылӧ ыджыд значение кутасны имеитны проектируйтан каналъяс: Волга-Дон (Сталинградскӧй область пределъясын) да Манычскӧй (Предкавказьеын).
Каръяс да сообщение туйяс.
Кавказ став юкӧнъясысь медся тшӧкыд олысьыс Закавказьеын, кӧні 1 кв. км вылӧ воӧ 43 морт, а медся шоч — Орджоникидзевскӧй крайын, кӧні шӧркодь плотностьыс 20 морт 1 кв. км вылӧ.
Карса населениелӧн прӧчентыс вылынджык Закавказьеын да Краснодарскӧй крайын.
Сэн жӧ лоӧны олысь лыд серти медся гырысь каръясыс Кавказлӧн: Закавказьеын — Баку (800 сюрсысь унджык олысь), Каспийскӧй море вылын медся ыджыд гавань, нефтянӧй промышленностьлӧн центр.
Нефтьлы кындзи Баку аслас быдмӧмӧн обязан тӧргуйтӧм вылӧ выгоднӧй географическӧй положениелы.
Олысь лыд серти мӧд местаын сулалӧ Тбилиси (500 сюрс олысьысь унджык) — Грузиялӧн столица, зэв ыджыд культурнӧй центр.
Нӧшта некымын кар арталӧны 100-сянь 200 сюрсӧдз олысь г Краснодар, Ереван, Грозный, Орджоникидзе (Северо-Осетинскӧй АССР-ын); 100 сюрс гӧгӧр олысь имеитӧны: Кировоград, Новороссийск, Махач-Кала, Ворошиловск, Армавир да уна мукӧд каръяс.
Нӧшта эмӧсь ичӧтджык пунктъяс, но кодъяс кутӧны ставсоюзнӧй тӧдчанлун — курортнӧйӧс либӧ лечебнӧйӧс.
Татшӧмъясыс Предкавказьеын — Кисловодск, Черноморскӧй побережьеын — Мацеста (Сочи дінын).
Тайӧ лечебнӧй местаяс сертиыс абу омӧльджыка известнӧйӧсь Черноморскӧй побережьевывса курортнӧй каръяс да местаяс, кодъяс Крымскӧй побережьекӧд ӧтлаын артмӧдӧны Союзлысь „Здравница“: Сочи, Гагры, Батуми окрестностьяснас.
Чёрноморскӧй побережье, кыдзи и Крымлӧн Южнӧй берег, — тайӧ сӧветскӧй Ривьера, но васӧдджык климатӧн да роскошнӧй растительностьӧн.
Уліас — шоныд, то мелі, то берегдорса утёсъясӧ шумӧн нӧйтчысь морс, санаторийяслӧн да шойччан керкаяслӧн мича зданиеяс, садъяс, кодъясын синмыд любуйтчӧ субтропическӧй флораӧн: пальмаясӧн, бамбукъясӧн, эвкалиптъясӧн, стройнӧй кипарисъясӧн, выліас — кудриа гӧраяс, кодъяс вӧйӧны лианаясӧн, виноградӧн, плющӧн, смилаксӧн кысьӧм-гартчӧм коръя вӧрӧ, коді доступнӧй сӧмын сэті, кыті мортӧн вӧчӧма трӧпинкаяс, либӧ ущельеяс пӧлӧн, кодъяс кузьта быгйӧн да шумӧн петӧны горнӧй потокъяс, местаясӧд живописнӧй водопадъяс артмӧдӧмӧн.
Нӧшта вылынджык зурвидзӧны Главнӧй хребетлӧн суровӧй да грознӧй утёсъяс, кодъяс весиг гожӧм шӧрнас вевттьысьӧмаӧсь лым пятнаясӧн.
Туйяс серти Кавказ расположитчӧма зэв удачнӧя, сы понда мый рытыввывсянь и асыввывсянь сійӧ омывайтчӧ мореясӧн, кодъяс пиысь Каспийскӧй море сійӧс йитӧ Средньӧй Азиякӧд, а Волга пыр — и СССР-лӧн став Европейскӧй юкӧнкӧд, Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс жӧ — Украинакӧд да Крымкӧд.
Но пытшкӧсса кӧрттуйясӧн сообщайтчӧм кузя Кавказлӧн эмӧсь тӧдчана сьӧкыдлунъяс.
Главнӧй хребетлӧн джуджыд стенаыс ӧніӧдз на кольӧ рельсӧвӧй туйӧн вольсавтӧмӧн.
Рытыв-войвывсянь да асыв-войвывсянь локтӧны кык кӧрттуй линия: Ростовсянь да Сталинградсянь.
Ростовскӧй магистральнӧй линия мунӧ Главнӧй хребет пӧлӧн дзик Каспийскӧй море бердӧдз да, асыввывсянь хребетсӧ кытшовтӧмӧн, водзӧ побережье кузяыс, Бакуӧдз;
Сталинградскӧй линия Краснодар пыр воӧ Новороссийскӧдз да сэні помасьӧ.
Магистральнӧй линиясяньыс Армавирын нӧшта торъялӧ Туапсе вылӧ линия, коді тайӧ местаясӧдыс вомӧналӧ сравнительнӧ неджуджыд хребет да водзӧ мунӧ Черноморскӧй побережье кузя Сочи сайӧ Адлерӧдз.
Закавказьеын магистральыс петӧ Тбилисисянь Ленинакан вылӧ да сэсся мунӧ асыв-лунвылӧ, Турциякӧд да Иранкӧд граница пӧлӧн, Джульфаӧдз.
Тайӧ магистраль дінас Ленинаканын ӧтлаасьӧ линия, коді мунӧ Турцияӧ Эрзерумӧдз, а Джульфаын — линия, коді мунӧ Иранӧ Тебризӧдз.
Главнӧй хребетсӧ вомӧналӧ сӧмын кымынкӧ перевальнӧй туй, кодъяс пиысь Военно-Грузинскӧй вылын Орджоникидзе да Тбилиси костӧд эм автомобильнӧй сообщение.
Орджоникидзесянь Тбилисиӧдз перевальнӧй туй кузя вуджӧм сетӧ позянлун тӧдмасьны главнӧй хребет природаӧн.
Первойсӧ туйыс мунӧ Терек долина кузя вывлань.
Гӧраясыслӧн склонъясыс бокъясӧдыс то ньывкӧсӧсь, то крутӧсь; зэв гырысь скалистӧй глыбаяс мукӧддырйи ӧшӧдчӧны дзик туй весьтӧдзыс.
Сэні, кыті шоссеыс мунӧ Терек берег пӧлӧн, тыдалӧны зэв гырысь валунъяс, кодъясӧс вайӧма юыс.
Дарьяльскӧй ущельеын скалистӧй громадаяс ӧтлаасьӧны сэтшӧм топыда, мый кажитчӧ — сэтысь абу петан туйыс.
Сӧмын выліас тыдалӧ небесалӧн векньыдик полоска.
Уліас бурлитӧ гудыр, няйт Терек, ыджыд изъяс бергӧдлігтыр.
Туйыс водзӧ кайӧ, лымъя шапкаӧн вевттьӧм величественнӧй Казбек вершина вылӧ вид восьтӧмӧн.
Сэсся Терек кежӧ бокӧ.
Лоӧ кӧдзыдджык, ущельеясын да гӧра склонъясын куйлӧ лым.
Тайӧ крестовӧй перевал.
Лым буждӧмъясысь туйсӧ видзӧм могысь кытчӧсюрӧ сы вылӧ вӧчалӧма каменнӧй галереяяс.
Перевал сайӧдыс заводитчӧ улӧ лэччӧм.
Величественнӧй да дикӧй панорамаыс, коді кытшаліс миянӧс ӧнӧдз, кольӧ бӧрӧ, да ылын уліас воссьӧ дзик мӧд картина.
Бӧраным — ставыс куш, дикӧй, шуштӧм, паськыд; тані туман, улӧдз ӧшӧдчӧм кымӧръяс, лым, тӧвся кӧдзыдъяс.
Сэн. водзын — ставыс небыд, гажа, сэні ставыс вежӧдӧ, ставыс сералӧ да нежитчӧ пӧсь шонді югӧръяс улын; сэні царствуйтӧ гожӧм, лунвывса жар гожӧм.
Туйыс мунӧ увлань чукля петляясӧн, склонъясас — альпийскӧй видзьяс сы вылын сяввидзысь виж чӧскыд дука цветъяса рододендрон кустъясӧн.
А водзӧ ярвеж, югыд долина Арагвалӧн.
Гӧгӧр обработайтӧм муяс, шелковицаӧн да фигаясӧн садъяс, чинаровӧй да ореховӧй пуяс, гартчысь розаяс.
7. ПОВОЛЖЬЕ.
Положение да общӧй характеристика.
Поволжье — СССР Европейскӧй юкӧнса медся гырысь географическӧй областьяс пиысь ӧти.
Сэтчӧ пырӧны став муясыс, кодъяс куйлӧны Волга пӧлӧн шӧр да улыс течениеас.
Волга кындзи, тані нӧшта визувтӧ аслас улыс юкӧннас сылӧн медся ыджыд вож Кама; рытыв-лунвылын — Дон аслас некымын шуйга притокъясӧн.
Поволжье нюжӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ да та вӧсна босьтӧ зэв разнообразнӧй природаа ландшафтъяс — тайга типа вӧръяссянь войвылын полупустыняясӧдз да вешъялан лыаясӧд лунвылын.
Природа сертиыс Поволжье юксьӧ 3 пельӧ: 1) войвыв — вӧра юкӧн; 2) шӧр — лесостепнӧй юкӧн да 3) лунвыв — степнӧй юкӧн.
Поволжьелӧн вӧра юкӧн.
Поволжьелӧн вӧра юкӧныс босьтӧ Волгалысь став шуйга берегсӧ (Заволжьеӧс) да вуджавлӧ и веськыд берег вылас Сура да Свияга юяс костын.
abu
abu
abu
Тані аслас улыс течениеӧн мунӧ Кама, коді ӧтлаасьӧ Волгакӧд Казаньысь улынджык.
Заволжьелӧн рельефыс низменнӧй да плоскӧй.
abu
Уна нюръяс да торфяникъяс.
abu
abu
Поволжьелӧн лесостепнӧй юкӧн.
Волгалӧн правобережьеыс возвышеннӧй.
Сылысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧма Приволжскӧй возвышенность; сійӧ заводитчӧ Горькийсянь да нюжалӧ Волга веськыд берег пӧлӧн Сталинградӧдз, лесостепнӧй полоса пределъяс сайӧ петӧмӧн.
Приволжскӧй возвышенность, кыдзи и Средне-Русскӧй, аснас эм бӧльӧ древньӧйджык доледниковӧй рельеф, мый строениеын тӧдчана места босьтӧны уна лыда сбросъяс.
Медся тӧдчанаыс на пиысь мунӧ Самарскӧй Лука войвыв край пӧлӧн — Жигулевскӧй гӧраяс артмӧдӧмӧн.
Самарскӧй Лука — сійӧ ыджыд чукыль, кодӧс вӧчӧ Волга, сбросӧн кыпӧдӧм Приволжскӧй возвышенностьлысь юкӧнсӧ асыввывсянь кытшовтӧмӧн.
Жигулевскӧй гӧраяс асланыс джуджыд да векни долинаяс буеракъясӧн, дивӧкодь известковӧй утёсъясӧн, крут бужӧдъясӧн да сук вӧръясӧн имеитӧны дикӧй да живописнӧй вид, шӧркодь джуджтаа прамӧй гӧраяс кодьӧсь.
Медся джуджыд точкаясыс налӧн кыпӧдчӧны 371 м-ӧдз.
Неуна ляпкыдджык налӧн и джуджтаыс Волга уровень весьтсянь.
Вообще Приволжскӧй возвышенность Волгаӧ усьӧ джуджыд да крут бужӧдъясӧн, торъя нин крутъясӧн сэні, кӧні поверхность вылас петӧны чорыд породаяс: известнякъяс, мергельяс да песчаникъяс.
Сэні, кӧні бужӧдъясыс лыа слӧйяса сёйысь, овлывлӧны оползеньяс, кодъяс ёна паськалӧмаӧсь правобережнӧй Поволжьеын (Ульяновск дінын, Саратов дінын да мукӧдлаын).
Поволжьелӧн шуйга берегладор лесостепнӧй юкӧныс сідзжӧ низменнӧй да тшӧтшкӧс, кыдзи и войвылын.
Сӧмын асыв-лунвылын, кытчӧ пырӧны Общӧй Сыртлӧн отрогъясыс, низменность вежсьӧ паськыд ю долинаяса да тшӧтшкӧс водоразделъяса мылькйӧськодь местаӧн.
Поверхность тані вевттьысьӧма сідз шусяна „сыртовӧй сёйясӧн“; тадзи найӧс шуӧма „сыртъяс“ серти — ньывкӧс пӧкатъяса водораздельнӧй пространствояс серти.
Правобережьеса да левобережьеса рельефлӧн торъялӧмыс отражайтчӧ и природа вылас.
Джуджыд долинаясӧн ёна вундалӧм да джуджыд Приволжскӧй возвышенностьлӧн климатыс ёна влажнӧйджык, ёна разнообразнӧйджыкӧсь почвавывса петасъясыс, паськыд коръя вӧръясыс.
Низменнӧй левобережьеын вӧръясыс сӧмын эм войвылас.
Климатыс тӧдчымӧнъя кос, гожӧмнас юясыс ёна косьмӧны; чернозём зонаыс водзӧ пырӧ войвывлань да левобережьелӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма степӧн.
Тайӧ юкӧнас Волгаӧ усьӧ кымынкӧ приток: веськыдвывсянь Сура да Свияга, шуйгавывсянь Самара.
Суралӧн да Свиягалӧн течениеясыс тӧдчанаӧсь сійӧн, мый найӧ визувтӧны Волгакӧд параллельнӧ, но мӧдарӧ направлениеын, лунвывсянь войвылӧ.
Поволжьелӧн степнӧй юкӧн.
Низменность, код кузя визувтӧ Волга, Общӧй Сырт медбӧръя отрогъяс сайын вуджӧ Прикаспийскӧй низменностьӧ, коді вочасӧн ньывкӧса лэччӧ Каспийскӧй морелань.
Каспийскӧй морелӧн уровеньыс океан уровеньысь 26 м вылӧ улынджык.
Рытыввылын мунӧны Ергени — неджуджыд (190 м-ӧдз) возвышенностьяслӧн кык рад, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ 350 км кузя; рытыввыв склонъясыс налӧн ньывкӧсӧсь, асыввывъясыс — крутӧсь.
Прикаспийскӧй низменность — ӧтсяма да плоскӧй равнина, коді неважӧн на вӧлӧма море пыдӧсӧн да коді вевттьысьӧма морскӧй отложениеясӧн. Отложениеясыс артмӧмаӧсь пемыд да руд лыаясысь да молюскаяс раковинкаясысь, кодъяс родственнӧйӧсь накӧд, кутшӧмъяс и ӧні на олӧны Каспийскӧй мореын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Став степнӧй Поволжьесӧ рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧдз вундӧма Волгаӧн, сійӧ кывтыд течениеӧн.
Но Волгалӧн вожъясыс тані зэв омӧля тӧдчанаӧсь.
Волгасянь асыввылын эмӧсь уна сола тыяс, кодъяс пиысь ыджыдджыкъясыс Эльтон да Баскунчак.
Степнӧй полоса рытыввывті визувтӧны Донлӧн шуйга ю вожъясыс — Хопер, Медведица.
Волга.
Аслас шӧр да улыс юкӧннас Волга мунӧ Поволжье пыр.
Горькийсянь заводитӧмӧн, Волга паськыд да величественнӧй ю нин; шӧр юкӧнӧдыс пасьтаыс сылӧн 1 км-сянь 2 км-ӧдз, а долинаыслӧн пасьтаыс мукӧдлаті овлывлӧ 20 км-ӧдз.
Аслас зэв ыджыд Кама ю вож усьӧм бӧрын, сылӧн пасьтаыс лоӧ (діяснас) 2 км-сянь 4 км-ӧдз, а тувсов ытва дырйи улыс юкӧныс ойдлӧ 20–40 км вылӧ.
Волгалӧн долинаыс та пасьта жӧ, да сійӧ пределъясын юыс тшӧкыда вежлалӧ ассьыс направлениесӧ, ӧти берегсӧ кырӧдӧмӧн да мӧдсьыс мунӧмӧн.
Сідз Волга вешйис Казаньысь да Саратовысь; сы пыдди кутшӧмсюрӧ каръяс, например Васильсурск — Волгаӧ Сура усянінын, долженӧсь вӧлі некымынысь нин вуджны ӧти местасянь мӧд местаӧ, сы вӧсна мый Волга кырӧдіс, нуис берегъяссӧ.
Главнӧй руслосӧ вежлалӧм вӧсна артмалӧны діяс, заливъяс, загонъяс (кодъяс кутӧны ыджыд тӧдчанлун тӧлын суднояслы сулалӧм вылӧ), ляпкыдінъяс (мельяс), лыаяс да перекатъяс — дзик юас, старицаяс да тыяс, кодъясӧс тані шуӧны ильменьясӧн, — сійӧ долина ойдлан юкӧнас.
Шӧр юкӧнас, кыдзи и вылыс юкӧнас, Волга босьтӧ уна ва аслас вожъясысь, торъя нин шуйгаладорсяньыс, кодъяс визувтӧны вӧра полосаӧд.
Мӧдарӧ, лунвылын, Сталинград сайын, сійӧ пырӧ этша ваа асыв-лунвыв степьяс областьӧ, кӧні абу пӧшти некутшӧм вож; испарение вӧсна тані тӧдчӧ весиг валӧн чинӧм.
Волга вомсянь 500 км сайын кымын, Волгасянь шуйгаланьӧ торъялӧ Ахтуба рукав, коді самостоятельнӧ усьӧ Каспийскӧй мореӧ.
Волга тані визувтӧ нин ӧтсяма сёйӧд крут берегъяс костӧд.
Мореас сійӧ воӧ кымынкӧ сё рукавӧн, 6500 кв. км ыджта дельта артмӧдӧмӧн.
Ачыс устьеыс эм зэв ёна дзугсьӧм сеть уна рукавъясысь, протокъясысь, тыясысь, заливъясысь да ва улысь мыччысьлысь, то бӧр ваас пыравлысь уна лыда діясысь.
Волгаӧн вайӧм зэв уна ваыс тані Каспийскӧй морелысь васӧ вӧчӧ омӧля солаӧн.
Сыӧн петкӧдӧм осадокъясыс артмӧдӧны ляпкыдінъяс, кодъяс составляйтӧны дельталысь вапытшса продолжение; та вӧсна джуджыда пукалысь суднояс оз вермыны пырны моресянь Волгаӧ.
Волга устье да Каспийскӧй морелӧн Волга дорса берегъясыс представляйтӧны мирын озырсьыс-озыр чериа местаяс.
Тайӧ зависитӧ Каспийскӧй мореса ва омӧля сола вӧсна да ляпкыд вӧсна, ньӧжйӧ визувтӧмысь да Волгаӧн ваян уна органическӧй осадокъясысь.
Лыдтӧм уна діяс, заливъяс, заводъяс, тыяс, протокъяс (ерикъяс), кодъяс артмӧдӧны Волгалысь дельтасӧ, нюжалӧны и Каспийскӧй море берег пӧлӧн да представляйтӧны зэв лӧсьыд местаяс черилы олӧм да размножайтчӧм вылӧ.
Ва уровеньлӧн тшӧкыда вежласьӧмъяс вӧсна, кодъяс зависитӧны юяс ойдлӧмысь (Волга ытва дырйи Каспийскӧй мореын Волга бердса юкӧнъяслӧн уровеньыс кыптӧ метрджынйысь унджык), васӧ тӧвъясӧн вайӧм вӧсна да с. в. тайӧ „чериа пастбищеясыс“ то петавлӧны ва пытшсьыс, воздух да шонді югӧръяс действиелы сюрӧмӧн, то бара дзебсьӧны ва пытшкӧ.
Та вӧсна органическӧй колясъяслӧн разложениеыс мунӧ ёна ӧдйӧджык, растительность да низшӧй животнӧй организмъяс развивайтчӧны тайӧ местаясас ӧдйӧсьыс-ӧдйӧ, асланыс ӧчередын вызывайтӧны насекомӧйяс. рачокъяс да мукӧд посни животнӧйяс унапӧлӧс личинкаяслысь, кодъяс лоӧны черияслы главнӧй сёянӧн, ёна размножайтчӧм.
Союзса став юяс пиысь Волга имеитӧ медся ыджыд тӧдчанлун.
Аслас кузя нюжӧдчӧм вӧсна сійӧ ӧтлаӧдӧ унасикас природаа местаяс да поткӧдӧ дорвыв ва туйӧн став территориясӧ СССР-са Европейскӧй юкӧнлысь рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Сыысь кындзи, каналъясӧн Волга ӧтлаасьӧ рытыв-войвывса да войвывса речнӧй системакӧд, а Каспийскӧй море пыр — Кавказкӧд да Средньӧй Азиякӧд.
Та вӧсна Волга пай вылӧ усьӧ став грузъяс пиысь джынсьыс унджык, кодъясӧс кыскалӧны миян странаса речнӧй туйяс кузя.
Волгалӧн хозяйственнӧй тӧдчанлуныс матысъя кадӧ вывті ёна ыдждас.
Ӧтарсянь, талы способствуйтӧ Москва-Волга канал, мӧдарсянь — Волга-Дон канал стрӧитӧм (бӧръяыс нуӧдсьӧ Сталинград да Донвывса Калач костын) да „Ыджыд Волгалысь“ грандиознӧй проектсӧ олӧмӧ пӧртӧм.
Тайӧ проект серти, Волга вылын да сылӧн унаваа Кама ю приток вылын колӧ лоны стрӧитӧма уна ыджыдсьыс-ыджыд плӧтинаяс.
Ва лэптӧмыс содтас джудждаяссӧ Волжскӧй ва туйлысь торъя участокъясын да сетас позянлун используйтны сы дырйи лоан гидроэнергиясӧ, этша вылӧ нин коді даспӧв вевтыртас Днепрогэсӧс.
Сійӧ жӧ кадӧ татшӧм искусственнӧй тыяслысь мыйкӧ-мында васӧ позьны кутас употребитны муяс орошайтӧм вылӧ, кодъяс ӧні частӧ страдайтӧны засухаясысь.
Климат да растительность.
Поволжье паськӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ сюрс километрысь унджык да сы вӧсна сывтыртӧ аснас вывті различнӧй природаа местаяс.
Но край кузялаыс климат сохраняйтӧ ассьыс основнӧй свойствосӧ — резкӧя петкӧдчӧм континентальность.
Саратовын тӧлыс кӧдзыдджык Ленинградын дорысь; январын Астраханьын сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кутшӧм и Псковын.
Берегъяс дортіыс Каспийскӧй море тупкысьӧ йиӧн уна дас, а мукӧддырйи уна сё километръяс вылӧ.
Но вося шӧркодь температураыс Астраханьын +9°,3. Тӧлыс нюжалӧ лунвылын 3 тӧлысь.
abu
abu
abu
Гожӧмыс ёнджыкасӧ жар да весиг Казаньын июль тӧлысся температураыс +20°.
Осадокъяслӧн лыдыс вочасӧн чинӧ лунвывлань — 500 мм-сянь войвылын да 150 мм-ӧдз Астраханьын.
Медся уна осадокъяс усьӧны гожся тӧлысьясын.
Тӧвнас лым абу ыджыд, а крайньӧй лунвылын частӧ оз овлы.
Уна сэзь, шондіа лунъяс.
Средньӧй Поволжьеын ещӧ ёнджыкасӧ пӧльтӧны рытыв да рытыв-войтӧвъяс; нижньӧй Поволжьеын — асыв-лунтӧвъяс.
Гожӧмнас тайӧ тӧвъясыс степын мукӧддырйи торъялӧны вылын температураӧн да губитана действуйтӧны быдмӧгъяс вылӧ, найӧс косьтӧны („суховейяс“ да сыкӧд йитчӧм „мгла“).
„Мгла“ кыпӧдӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Средньӧй Азияса пустыняяссянь.
Тайӧ тӧвъясыс косӧсь да пӧсьӧсь, ёнджыкасӧ сыысь, мый наӧн новлӧдлан воздух массаясыс шоналӧмаӧсь вывті уна лыда бус частицаясӧн, кодъяс эмӧсь сэні.
Частӧджык мгла овлӧ июльын.
Воздух воштӧ ассьыс сӧдзлунсӧ, лоӧ гудыр, став предметъяс кажитчӧны вевттьӧмаӧсь тшынӧн, шонділӧн виж либӧ оранжевӧй дискыс тӧдчӧ резкӧя, температура кыптӧ.
Йӧз чувствуйтӧны асьнысӧ сьӧкыда, омӧля узьӧны, животнӧйяс сідзжӧ тӧмитчӧны, а быдмӧгъяс ӧшӧдӧны ассьыныс нюкыртчӧм коръяссӧ.
Мукӧддырйи найӧ некымын часӧн косьмӧны сэтшӧма, мый кокниа изсьӧны порошокӧ.
Нянь кӧйдысъяс лоӧны кокни весаӧсь да пемыдӧсь, фруктаяслӧн урожайыс оз этшаысь вошлыв дзикӧдз.
Областьлӧн войвылыс аслас неыджыд юкӧннас куйлӧ тайга подзонаын, лунвыв границаыс кодлӧн мунӧ примернӧ Горький-Свердловск линия кузя.
Тайӧ ӧтсяма лыска вӧръяс, кӧні унджыкыс коз; асыввылын коз дінӧ ӧтлаасьӧ ньыв, шочджыка ниа.
Торъя нин мичаӧсь сьӧд ньывъяс, кодъяс гирляндаясӧн лэччӧны Кама джуджыд пемыдрозӧвӧй берегъясса логъясӧд да ичӧтик оврагъясӧд.
Пожӧм паныдасьлӧ сӧмын кыдзи примесь, а овлӧны кӧ дорвыв ягъяс, то сӧмын лыаяс вылын.
Лунвылын таежнӧй подзона кытшавсьӧ коз да дуб сора вӧръясысь подзонаӧн.
Сэні эмӧсь вӧртӧм паськыд местаяс уна торфянӧй нюръяслӧн, кодъяс вылын нитшка эж пӧвсас вольсасьӧны турипувлӧн вӧсни кузь заяс да быдмӧны ляпкыдик сарӧг пожӧмъяс.
Сора вӧръяслӧн полосаыс воӧдчӧ лунвылын Волгаӧдз да Камаӧдз и сӧмын Засурьеын вуджӧ Волга веськыд берег вылӧ.
Средньӧй Поволжье куйлӧ лесостепса переходнӧй полосаын; паськыд коръя вӧръяс, ёнджыкасӧ нинпу сора дубысь, чередуйтчӧны тані степнӧй участокъяскӧд, кодъясӧс ӧні важӧн нин гӧрӧма.
abu
Лесостепь воӧдчӧ Пенза-Куйбышев линияӧдз, Волга да Самара течение кузя кык вожӧн ещӧ лунвывланьджык пырӧмӧн.
Нижньӧй Поволжье куйлӧ чистӧй степнӧй полосаын нин.
Войвывсянь лунвывлань заводитӧмӧн, тані эмӧсь став формаа степьясыс медся разнообразнӧй почваясӧн: туруна быдмӧгъясӧн озыр чернозёмнӧй ковыльнӧй степь; гӧльджык полыннӧй степь каштановӧй почваясӧн да, медбӧрын, солончаковӧй степьяс шоч быдмӧгъясӧн, сёйӧд-лыаа почваясӧн, сола тыясӧн да шавъялысь лыаясӧн, кодъясӧс тӧлӧдӧ тӧв барханъясӧ.
Тайӧ полупустыня пӧвсас Волгалӧн поймаыс являйтчӧ настоящӧй веж оазисӧн; сылӧн діясыс быдмӧмаӧсь сук камышӧн, кодъяс воӧдчӧны 4–6 м джудждаӧдз; глухӧй заводъясын ещӧ паныдасьлӧны на индийскӧй лотослӧн рогӧвӧй цветъяс.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Олысь лыд серти (14 млн. гӧгӧр) Поволжье сулалӧ нёльӧд местаын, уступайтӧ не сӧмын Украиналы да Центрлы, но и Ураллы.
Населениелӧн плотностьыс сравнительнӧ абу ёна ыджыд.
Шӧркодь плотность серти (1 кв. км вылӧ 23 морт гӧгӧр) Поволжье сулалӧ водзын сӧмын Северысь да Уралысь.
Медся плотнӧя овмӧдӧма Центральнӧй юкӧнъяссӧ, шочджыка — войвывсӧ, а ещӧ шочджыка — лунвывсӧ, кӧні унджыкыс мууджалӧм вылӧ шогмытӧм полупустыняяс да кӧні ӧткымын местаясын воӧ 1 кв. км вылӧ 1 морт.
Поволжьеса да Заволжьеса кӧреннӧй олысьясысь кындзи, тані важысянь нин овлӧмаӧсь уна народъяс тюркскӧй группаысь, кодъяс сорласьӧмаӧсь основнӧй населениеыскӧд.
Поволжье куйліс буретш кочевӧй народъяслӧн ыджыд туй вылын; кочевӧй народъяс прӧйдитлісны Азиясянь Европаӧ Уральскӧй гӧраяс да Каспийскӧй море костӧд.
Волга ёна важысянь нин вӧвлӧма важнӧй тӧргӧвӧй туйӧн да сы вылын вочасӧн кыпталісны мӧда-мӧдсӧ вежлалысь государствояс.
Татшӧм ногӧн Поволжьеын лои зэв унапӧлӧс состава население.
Ӧні тані олӧны: мариецъяс — шуйга берег пӧлӧныс, Ветлуга да Вятка юяс костын, татара — улыс Кама кузя да разалӧмаӧсь став область пасьтаыс, чувашъяс — Сура юсянь асыввылын, мордва — Мокша ю пӧлӧн, башкиръяс — асыв-лунвылын.
abu
abu
abu
Немецъяс, кодъясӧс вӧлі вайӧдӧма заграницаысь царскӧй правительствоӧн, олӧны Волга пӧлӧн Саратов гӧгӧрын, унджыкыс шуйга берегас, калмыкъяс — Волга низовьеясын, веськыд берег пӧлӧн.
Неыджыд лыдӧн паныдасьлӧны сідзжӧ и казахъяс.
Став тайӧ народъясыс составляйтӧны став олысьяс пиысь ¼ юкӧнысь не унджык.
Ӧстальнӧй ¾ юкӧныс рочьяс, да ёна этшаджык, украинецъяс.
Политико-административнӧй отношениеын Поволжье аслас население унасикас состав вӧсна юксьӧ куим область вылӧ да квайт автономнӧй республика вылӧ.
Средньӧй Поволжьеӧ пырӧны ӧти область: — Куйбышевскӧй (центрыс Куйбышев) — да нёль автономнӧй республика: Чувашскӧй АССР (центрыс Чебоксары), Марийскӧй АССР (центрыс Йошкар-Ола) Мордовскӧй АССР (центрыс Саранск) да Татарскӧй АССР (центрыс Казань).
Нижньӧй Поволжье составляйтӧны кык область: войвылын — Саратовскӧй (центрыс Саратов), лунвылын — Сталинградскӧй (центрыс Сталинград) да кык автономнӧй республика: Немцев-Поволжье АССР (центрыс Энгельс), Калмыцкӧй АССР (центрыс Элиста).
Площадь сертиыс медся ыджыд — Сталинградскӧй область, население лыд сертиыс — Куйбышевскӧй.
Овмӧс.
Поволжьеын ископаемӧй озырлунъяс пиысь медся важнӧйыс нефть Куйбышевскӧй областьын.
Коймӧд пятилеткаӧ Поволжье лоӧ Баку бӧрын Союзса зэв ыджыд мӧд нефтянӧй базаӧн — „Мӧд Баку“, кытчӧ пырӧ зэв паськыд область асыввылын Урал да рытыввылын примернӧ Горький кар меридиан костын.
Сталинградскӧй областьын эм неыджыд запас кӧрт руда.
abu
Нефтьысь кындзи энергетическӧй местнӧй ресурсъяс представитӧма Куйбышевскӧй да Саратовскӧй областьясын вель уна запас горючӧй сланецъясӧн.
abu
Зэв ценнӧй ископаемӧйясӧн являйтчӧны фосфоритъяс, сэсся сов Сталинградскӧй областьын, кӧні Баскунчак тыын перйыссьӧ аспуксьӧм сов.
abu
Видзму овмӧс паськӧдӧм вылӧ условиеясыс Поволжьеын зэв бурӧсь.
Почваясыс — унджыкыс чернозёмнӧйӧсь либӧ каштанӧвӧйӧсь — вывті плодороднӧйӧсь.
Главнӧй помехаӧн мууджалӧм вылӧ тані лоӧны засухаяс, кодъяс овлӧны зэв тшӧкыда да вайӧдӧны неурожайӧ, а царскӧй кадын и население пӧвсын тшыгъялӧмӧ.
Неурожайяс овлӧны не сӧмын этша осадокъяс вӧсна, но, лунвылын, и косьтысь тӧвъяс — суховейяс вӧсна, кодъяс пӧльтӧны Средньӧй Азиясянь да вайӧны вывті уна пӧсь бус.
Ӧні колкозъясын да совхозъясын нуӧдсьӧ засухакӧд энергичнӧй тыш.
Ӧтарсянь пыртсьӧны засухоустойчивӧй зерновӧй нянь сортъяс да пыртсьӧны засухаысь повтӧм быдмӧг культураяс (кукуруза, подсолнух), мӧдарсянь — нуӧдсьӧны мероприятиеяс почваын влага кутӧм кузя: муяс вылӧ лым чукӧртӧм, прудъяс стрӧиталӧм да ыджыд размеръясын искусственнӧй орошение.
Проектируйтсьӧ, Волга притокъясысь да Волгаысь васӧ писькӧдӧмӧн, ороситны уна сё сюрс гектар.
Кӧдзӧны, ёнджыкасӧ, зерновӧй няньяс: Заволжьеын — сю да зӧр, лесостепь да степь полосаын — шобді.
Сыысь ӧтдор, содтыссьӧны техническӧй культура кӧдзаяс: центрын да лунвылын — подсолнуха, пышъяс, а Немцев-Поволжье АССР территория вылын табак-махорка да горчица.
Видзму уджалӧмысь кындзи паськалӧма бахчеводство да садоводство;
Волга поймаын вӧдитӧны виноград да хлопок.
Став Поволжье пасьта сідзжӧ паськалӧма скӧтвидзӧм: Куйбышевскӧй районын видзӧны порсь да пӧтка, лунвылын, Сталинградскӧй область левобережьеын, — степса пастбищеяс вылын ыжъяс.
Ветлӧдлӧм вылӧ лунвылын пӧльзуйтчӧны верблюдъясӧн.
abu
Видзму овмӧс быдмӧмкӧд ӧттшӧтш тӧдчӧны гырысь сдвигъяс промышленность паськӧдӧмын.
Поволжье, мупытшса озырлунъясӧн да энергетическӧй гырысь ресурсъясӧн обладайтӧмӧн, сійӧ имеитӧ и мукӧд даннӧйяс промышленность паськӧдӧмын, именнӧ — географическӧй положениелысь выгодаяс.
Ыджыдсьыс-ыджыд артерия — Волга — мунӧ став Поволжье пыр.
Вывсянь Волга кузя мунӧ вӧр, увсянь — нефть.
Сідзикӧн степнӧй полосаын куйлысь Сталинград важӧн нин лоис деревообрабатывающӧй да вӧр промышленностьлӧн центрӧн.
Социалистическӧй строительство дырйи вӧлӧмкӧ тырвыйӧ позьӧ используйтны тайӧ преимуществояссӧ географическӧй положениелысь.
Гырысь приволжскӧй каръясын паськаліс промышленность: Сталинградын стрӧитӧма ставсоюзса тӧдчанлуна тракторнӧй завод;
Казаньын паськалӧма транспортнӧй машиностроение, Куйбышевын — металлообрабатывающӧй промышленность, Саратовын машиностроение да текстильнӧй промышленность.
abu
abu
abu
Волга пӧлӧн сулалысь сійӧ жӧ каръясын лоӧны пищевӧй промышленностьлӧн унджык бӧльӧ гырысь предприятиеясыс.
abu
abu
abu
Торъя положение Поволжьеын босьтӧ рыбнӧй промышленность.
Волга низовьеясын эм Союзын ыджыдсьыс-ыджыд район рыбнӧй промыселъяслӧн, кодъяс вочасӧн паськалӧны кыйсьысь населениеӧс колхозъясӧ ӧтувтӧмӧн да усовершенствуйтӧм кыйсян способъяс пыртӧмӧн.
Рыбнӧй промыселъяс центрын — Астраханьын — стрӧитӧма чери кыян суднояслы верфь.
Стрӧитӧма консервнӧй заводъяс да холодильникъяс.
Чери охраняйтӧм да рӧдмӧдӧм могысь Волга дельтаын лӧсьӧдӧма заповедникъяс.
Поволжьеын энергетическӧй ресурсъясӧн лоӧны нефть, а водзӧвылӧ — Волга, коді вермас сетны Днепр дорысь на унджык энергия.
Нефтьлӧн гырысьджык месторождениеяс Поволжьеын куйлӧны Самарскӧй Лукасянь войвывланьын да лунвывланьын.
Союзса общӧй овмӧсын Поволжье занимайтӧ торъя места.
Сылӧн видзму овмӧс сетӧ лишка нянь, яй да мукӧд прӧдуктаяс, бурнӧя развивайтчысь промышленность сетӧ (поставляйтӧ) унапӧлӧс машинаяс.
Но главнӧй тӧдчанлуныс Поволжьелӧн — сылӧн транспортын, миян странаса асыввыв да рытыввыв, войвыв да лунвыв костын торговӧй обменын (вежласьӧмын).
Поволжьеса овмӧс переустроитан став грандиознӧй планъясыс пыр медся топыда йитчӧмаӧсь Волгакӧд.
Медся грандиознӧйыс на пӧвсысь — „Ыджыд Волга“ лӧсьӧдӧм.
Ёна ыджыд тӧдчанлун кутасны имеитны Волга-Дон да Волга-Каспий проектируйтан каналъяс.
Каръяс да сообщение туйяс.
Поволжьеын карса да сиктса олысьяслӧн соотношениеыс татшӧм, мый карса олысьяслӧн прӧчентыс ставсьыс вылын сэні, кӧні ёнджыка паськалӧма промышленность: Сталинградскӧй областьын 39, Саратовскӧйын 37, автономнӧй республикаясын жӧ — Чувашскӧйын, Марийскӧйын да Калмыцкӧйын — карса олысьыс составляйтӧ 12–16%.
abu
Уна лыда олысьясӧс имеитӧны гырысь промышленнӧй центръяс: Сталинград (450 сюрс гӧгӧр) да Казань (400 сюрсысь унджык олысь); на бӧрын лоӧны Куйбышев да Саратов (400 сюрс гӧгӧр), Астрахань (250 сюрсысь унджык).
Уна каръяс имеитӧны 100 сюрс олысьӧдз, например Ульяновск (В. И, Ленинлӧн рӧдинаыс).
Унджык карыс, сы лыдын медся гырысьясыс, пукалӧны Волга пӧлӧн, кодлы найӧ обязанӧсь асланыс быдмӧмӧн да развивайтчӧмӧн.
Волга ворсӧ Поволжьеса транспортын первенствующӧй роль.
Сы дорӧ рытыввывсянь воӧны кӧкъямыс кӧрттуй линия, на пиысь нёльыс вуджӧны Волга да мунӧны водзӧ, Ураллань, Сибирӧ да Средньӧй Азияӧ.
Нёль ыджыдысь-ыджыд пос вуджӧны вынйӧра юӧс; на пӧвсысь кыксӧ стрӧитӧма сӧветскӧй власть дырйи.
Кӧрттуйяслӧн Волгакӧд крестасянінын сулалӧны зэв важнӧй каръяс, кодъяс ӧттшӧтш эмӧсь и гырысьысь-гырысь волжскӧй портъяс: Москва-Свердловск линия вылын — Казань;
Москва-Пенза-Куйбышев линия вылын — Куйбышев;
Куйбышев сайын линияыс вожалӧ кык пельӧ: ӧти вожыс мунӧ Уфа-Челябинск пыр Сибирӧ, мӧдыс — Чкалов пыр Средньӧй Азияӧ.
Став лыддьӧдлӧм линияясыс — гырысь магистральяс, кодъяс имеитӧны ставсоюзса тӧдчанлун.
Нижньӧй Поволжьеӧ воӧны вит линия.
На пиысь ӧти (Москва-Мичуринск-Саратов) Волга сайын вожалӧ кык пельӧ: ӧти вож мунӧ Уральскӧ, мӧд — Астраханьӧ.
Нижньӧй Поволжьеын важнейшӧй кӧрттуй узелӧн являйтчӧ Сталинград, кӧні ӧтлаасьӧны куим линия: ӧти Смоленсксянь, мӧд Харьковсянь, да коймӧд Новороссийсксянь; бӧръяыс йитӧ Волгаӧс Чёрнӧй морекӧд.
abu
Став лыддьӧдлӧм линияясыс ёнджыкасӧ мунӧны рытыввывсянь асыввылӧ направлениеын; тайӧ направление кузяыс мунӧ медся ыджыд движение ӧтарӧсӧ и мӧдарӧсӧ.
abu
8. УРАЛ.
Положение да общӧй характеристика.
Урал занимайтӧ промежуточнӧй положение; сылӧн рытыввыв джынйыс куйлӧ Европаын, асыввыв джынйыс — Азияын.
Шӧр, осевӧй, юкӧнсӧ Ураллысь занимайтӧны Уральскӧй гӧраяс, да найӧ водораздельнӧй хребет кузя нуӧдсьӧ граница тайӧ кык свет юкӧн костӧдыс.
Но Урал являйтчӧ промежуточнӧйӧн не сӧмын аслас положение сертиыс, но и природа сертиыс.
Сы паськыд территория вылын матыстчӧны войвывлӧн да лунвывлӧн, асыввывлӧн да рытыввывлӧн ландшафтъясыс.
Войвыв представитӧма тані кузь да суровӧй тӧвъясӧн сэтшӧм жӧ кӧдзыдъясӧн, кыдзи и Западнӧй Сибирын, да джуджыд лымъясӧн, паськыд таежнӧй лыска вӧръясӧн; лунвыв — Казахстанса орчча полупустыняяслӧн пӧсь тӧвъясӧн, гожся жарӧн, бусӧн, косьтысь суховейясӧн да йизьӧдан тӧвся турӧбъясӧн, но и плодороднӧй чернозёмнӧй степьясӧн, асыввылын солончакъясӧн.
Урал — область шӧркодь джуджта древньӧй гӧраяслӧн да тайӧ горнӧй страна бердӧ ӧтлаасьысь мылькйӧськодь возвышенностьяслӧн, кодъяс мунӧны Восточно-Европейскӧй равниналань да Западно-Сибирскӧй низменностьлань.
Тайӧ областьыс мупытшса вывті гырысь озырлунъяслӧн, ёнджыкасӧ металлическӧйяслӧн: кӧртлӧн, цветнӧй да редкӧй металлъяслӧн — ыргӧнлӧн, зарнилӧн, платиналӧн, а сідзжӧ шоча паныдасьлан цветнӧй да драгоценнӧй изъяслӧн, калийнӧй да повареннӧй совлӧн, асбестлӧн, изшомлӧн, нефтьлӧн, торфлӧн.
Полезнӧй ископаемӧйяс унасикаслун да озырлун кузя Урал босьтӧ первой местаяс пиысь ӧтиӧс мушар вылын.
Тайӧ мупытшса озырлунъяс вылын важысянь нин развитчӧма революцияӧдзсӧ отсталӧй, ӧнія кадын бурнӧя водзӧ мунысь горнӧй да металлургическӧй промышленность.
Ӧні тайӧ областьыс выль гигантскӧй металлургическӧй, машиностроительнӧй да химическӧй заводъяслӧн; область, кӧні сывдыссьӧ уна миллион тонна чугун, стрӧитсьӧны уна дас сюрс вагонъяс да тракторъяс.
Крайлӧн ыджыдджык юкӧныс займитӧма Урал горнӧй хребетъясӧн.
Мылькйӧсь да возвышеннӧй равнина, код воӧ Урал бердӧ рытывладорсянь, шусьӧ Приуральеӧн.
Асыввылын край пырӧ Западно-Сибирскӧй низменность пределъясӧ.
Тайӧ юкӧныс шусьӧ Зауральеӧн.
Уральскӧй гӧраяс, либӧ Урал.
Урал — древньӧй горнӧй страна, коді нюжӧдчӧма войвывсянь лунвылӧ 2500 км кузьта, но абу джуджыд; сылӧн медся вылӧдз кыпӧдчысь вершинаясыс оз кайны 2000 м, шӧркодь джудждаыс жӧ оз вевтырт 500 м.
Кузялаыс Урал представляйтӧ уна хребет, то бӧльӧ джуджыдджыкъясӧс, то сӧвсем ляпкыдъясӧс, то кузьясӧс, то дженьыдъясӧс.
Хребетъяс мунӧны параллельнӧя; хребетъяссӧ юкӧны кузяланог долинаяс либӧ орӧдӧны вомӧнанога долинаяс, кодъясӧс артмӧдӧмаӧсь юяс.
Уральскӧй гӧраяс — складчатӧй происхождениеаӧсь.
Складкаяссӧ вӧлі жугӧдӧма неӧтчыдъя, уна лыда сбросъясӧн; та дырйи артмӧм потасъясӧ киссьӧмаӧсь сылӧм породаяс, ёнджыкасӧ асыввылын.
Та вӧсна Ураллӧн асыввыв склонъясыс озырджыкӧсь рытыввыв склонъяссьыс руднӧй да минеральнӧй месторождениеясӧн.
Кыдзи древньӧй горнӧй страна, Урал подвергнитчис ёна жугласьӧмлы, мыйӧн и висьтавсьӧ сылӧн ляпкыд джудждаыс.
Визувтан ваясысь ӧтдор, кодъяс и ӧні водзӧ нуӧдӧны ассьыныс уджсӧ, жуглӧмын примитлӧмаӧсь участие и море, коді коркӧ волӧма Урал дорӧ асыввывсянь, и ледник, коді волӧма асыв-войвывсянь, и выветривание.
Чайтӧны, мый коркӧ Урал вӧлӧма джуджыдджык этша вылӧ нин 2000 м вылӧ.
Ураллӧн став системаыс юксьӧ куим пельӧ: Севернӧй Урал — 61° с. ш.-ӧдз, Средньӧй — 61°-сянь 55° с, ш.-ӧдз, Южнӧй — 51° с. ш.-ӧдз, либӧ Урал юӧдз.
Урал юысь лунвылынджык эмӧсь Мугоджарскӧй гӧраяс (650 м), кодъяс лоӧны Ураллӧн продолжениеӧн, но бӧльӧ ляпкыдджыкӧсь.
Севернӧй Урал пырӧ тайӧ краяс сӧмын аслас неыджыд юкӧнӧн, Средньӧй да Южнӧй — дзоньнас.
Севернӧй Урал тані абу джуджыд да состоитӧ нёль параллельнӧй хребетысь.
Средньӧй Урал состоитӧ оз нин нёльысь, а торъя массивъяс вылӧ Севернӧй дорысь на ёнджыка жуглӧм да пазӧдлӧм вит хребетысь.
Заводитчигас Средньӧй Урал сідзжӧ абу джуджыд, кыдзи и Севернӧй, но торъя вершинаяс кайӧны прамӧй вылӧдз (Денежкин Камень — 1492 м, Конжаковскӧй Камень — Средньӧй Ураллӧн медся вылын точка — 1571 м).
И Севернӧй, и Средньӧй Урал сравнительнӧ абу паськыдӧсь — 50-сянь 80 км ӧдз.
Дзик мӧд характера Южнӧй Урал: тайӧ быдса рад горнӧй хребетъяслӧн, кодъяс пиысь унджыкыс мунӧны лунвылӧ либӧ рытыв-лунвылӧ да кодъясӧс юклӧма джуджыд речнӧй долинаясӧн Южнӧй Ураллӧн пасьтаыс 150 км-ӧдз.
Торъя хребетъяс тані ёна кузьджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь Средньӧй Уралын серти, а йывъясыс — став Уралын медся джуджыдъяс пӧвсысь ӧтияс: Яман-Тау (1639 м), Иремель (1584 м).
Южнӧй Уралын уналаын мыччысьӧмаӧсь известнякъяс карстовӧй образованиеясӧн: вошысь юясӧн, воронкаясӧн, пещераясӧн.
Рытыввылын Урал хребетъяс вочасӧн вуджӧны Приуральеса мылькйӧсь предгорьеясӧ, асыввылын найӧ крута лэччӧны Зауральелань.
Уральскӧй гӧраяс абу джуджыдӧсь, очертаниеясыс ёнджыкасӧ небыдӧсь.
Видзӧдны кӧ вылысянь, тыдалӧны паськыд ю долина, вӧрӧн быдмӧм мылькъяс, а бӧръяджык план вылын тайӧ панорама дінас йитчӧны пӧката лӧзалысь возвышенностьяс торъя вершинаяс вылын муртса тыдалана пиньясӧн.
abu
800 м джудждаын кымын пу растительность дугдӧ быдмӧмысь суров климат да бесплоднӧй изъя почва вӧсна; изъясыс пасьтасьӧмаӧсь цветнӧй либӧ рудоват лишайникъясӧн; растительностьыс войвывлӧн изъя тундра кодь.
Гӧра йывъяссянь воссьӧны ыліса видзьяс: вӧра хребетъяс, то сьӧдӧсь, то нюдзвижӧсь, гыясӧн разалӧны быд бокӧ.
Ураллӧн главнӧй мичлуныс сійӧ природа дикостьын да первобытностьын, кытсюрӧ ещӧ мортӧн омӧля на вӧрзьӧдлӧм местаясӧн, гырысь вӧръясын, гӧраясса видзьясын, кӧні туруныс коскӧдзыд, визувтан ва массаын, коді артмӧдӧ живописнӧй шоръяс да ичӧтик юяс.
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Союзса мукӧд областьяс пӧвсысь Урал торъялӧ аслас унапӧлӧс да озыр мупытшнас.
Тайӧ озырлунъяс пӧвсысь главнӧйыс — кӧрт руда.
Рудалӧн медся озыр месторождениеяс лоӧны Южнӧй да Средньӧй Уралын, ёнджыкасӧ асыввыв юкӧнас.
Тані мукӧддырйи быдса гораяс — Благодать да Высокая Средньӧй Уралын, Магнитная — Южнӧй Уралын — состоитӧны магнитнӧй железнякысь — рудаысь, кӧні содержитчӧ 60%-ысь унджык кӧрт.
Кӧрт рудаяскӧд ӧттшӧтш паныдасьлӧны мукӧд металлъяс, кодъясӧс содтӧны кӧрт дорӧ сылы особӧй свойствояс сетӧм могысь: марганец, никель, вольфрам да мукӧдъяс.
Сэсся мунӧны ыргӧн рудаяс, кодъяс эмӧсь кыдзи Урал рытыввыв, сідзи и асыввыв склонъясын.
Кыдзи ыргӧн рудаяс дорӧ сорас тані эм цинк, свинеч, эзысь да весиг зарни.
Ыргӧн руда разновидностьяс пӧвсысь тані эм малахит, коді лоӧ зэв бур материалӧн быдсяма поделкаяс вылӧ.
abu
Зарни да платина перйыссьӧны, ёнджыкасӧ, россыпьясысь да, тӧдчымӧнъя этшаджык лыдын, чорыд породаысь.
Колӧ казьтыштны сідзжӧ бокситъяс, асбест да Соликамск дорысь матысь из (каменнӧй) да калийнӧй совъяслысь гырысь месторождениеяс, кодъяс являйтчӧны химическӧй промышленностьлы основаӧн.
Лунвылын Илецкӧй Защитасянь матын эм из совлӧн ыджыд месторождение.
Урал торъя озыр цветнӧй изъясӧн-самоцветъясӧн — драгоценнӧйясӧн (изумруд, хризоберилл) да полудрагоценнӧйясӧн (топаз, аметист да мукӧд).
Изшом эм кыдзи рытыввыв склонас (Кизел), сідзи и асыввылас (Егоршино, Челябинск).
Асыввыв склонса месторождениеяс состоитӧны бурӧй шомысь, коді оз шогмы металлургиялы.
Неважӧн аддзӧма нефть кыдзи войвылын (Чусовские Городки), сідзи и лунвылын (Ишимбай).
Металлическӧй ископаемӧйяс эмӧсь Урал хребетъясын, ёнджыкасӧ Средньӧй Уралын, коді сы вӧсна шусьӧ сідзжӧ Руднӧйӧн.
Нефть да совъяс — предгорьеяс полосаын.
Зауралье да Приуралье.
Зауралье аснас эм низменнӧй равнина — Западно-Сибирскӧй низменностьлӧн юкӧн.
Низменностьыс тайӧ рӧвнӧй да шыльыд — представляйтӧ пыдӧс коркӧся вӧвлӧм морелысь, коді кырӧдӧма асыввыв склонсӧ Ураллысь; тайӧ кырӧдӧмнас и гӧгӧрвоӧдсьӧ тані крут гӧра склонъяссянь равнина вылӧ другысь вуджӧмыс.
Приуралье — мылькйӧсь равнина, увтасджык рытыввыв юкӧнас да вочасӧн кайысь Уральскӧй гӧраясланяс;
Кама да Белӧй юяс сайын тайӧ нин прамӧй плоскогорье — Уфимскӧй плато, коді местаясӧн кыптӧ 300–400 м-ӧдз.
Поверхностьыс сылӧн орйӧдлӧма паськыд ю долинаясӧн, торйӧдлӧма оврагъясӧн.
Приуральелӧн лунвыв юкӧныс вуджӧ Общӧй Сырт возвышенностьӧ, коді ыджыд уступӧн орӧ Прикаспийскӧй низменностьлань.
Уральскӧй крайын уна гырысь юяс.
На пиысь сӧмын Приуральеса главнӧй юыс Кама оз заводитчы Уральскӧй гӧраяссянь.
Мукӧд юясыс: Камалӧн шуйга вожъяс — Чусовая, Белая Уфакӧд, лунвылын Урал, войвылын Печора, асыввылын Тоболлӧн уна лыда вожъяс — ставыс заводитчӧны Уралын; найӧ зэв визулӧсь да сы вӧсна йылӧдыс найӧ судоходнӧйӧсь сӧмын ытва дырйи.
Рытыввыв склонса юяс унджык вааӧсь.
Средньӧй течениеас найӧ вуджӧны чорыд породаяслысь петӧминъяс, да сэки налӧн берегъясыс представляйтӧны джуджыд, пӧшти ӧтвеснӧй, утёсъяс.
Зауралье озыр тыясӧн.
На пиысь ӧтияс, кодъяс куйлӧны уральскӧй гӧраяс поддінын, сӧдзӧсь, джуджыдӧсь, сӧдз преснӧй вааӧсь, проточнӧйӧсь, тшӧкыда крут берегъясаӧсь, зэв озырӧсь чериӧн; мукӧдъяс, кодъяс куйлӧны ылынджык степын, этша вааӧсь, тшӧтшкӧс берегаӧсь, абу проточнӧйӧсь да оз этшаысь имеитны солакодь ва.
Кама.
Ураллӧн ыджыдсьыс-ыджыд ю Кама заводитчӧ сійӧ пределъяс сайын, орчча Кировскӧй областьын, да помасьӧ Татарскӧй АССР-ын, кӧні сійӧ усьӧ Волгаӧ.
Вожъясыс: шуйгавывсаяс — Чусовая, Белая да веськыдвывсаыс — Вятка — вайӧны уна ва, да пасьтаыс сылӧн содӧ 1 км-ӧдз 6–20 м джуджда дырйи.
Ляпкыдінъяс пӧшти абуӧсь.
Ваыс визув, сы вӧсна мый шӧркодь усьӧмыс кыкпӧв ыджыдджык Волга вылын дорысь.
Уна ваа вӧсна Союзса Европейскӧй юкӧнын тайӧ медся бур ю пароходъяслы ветлӧм вылӧ.
Ыджыд пароходъяс ӧні ветлӧны сы кузя сӧмын Молотов карӧдз.
Волга серти Кама суровӧйджык, шуштӧм да пустыннӧйджык ю.
Берегъясыс сылӧн гажтӧмӧсьджык, сы вӧсна мый берег пӧлӧнса сиктъясыс дзебсясьӧны логъясын да оврагъясын.
Климат да растительность.
Ураллӧн климатыс медся континентальнӧй СССР-са став Европейскӧй юкӧнын.
Тӧлыс суровӧй да кузь (войвылын 6, лунвылын 5 тӧлысь); январь тӧлысся шӧркодь температура Приуральеын унджык местаас −15° да −16°, а Зауральеын весиг −18°, мӧдногӧн кӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Нижньӧй Печораын да Новӧй Земля вылын.
Сэтчӧ жӧ, кӧть и Урал широта сертиыс нюжӧдчӧма кузя (1300 км), тӧвъяс, кыдзи войвылын, сідзи и лунвылын торъялӧны ӧтсяма суровостьӧн (сӧмын шӧр юкӧныс, кытчӧ воӧны рытывтӧвъяс, тӧлыс неуна небыдджык); став Урал пасьта овлӧны 40° кӧдзыдъяс, а асыв-войвылын весиг кайлӧны 52°-ӧдз.
Татшӧм суровӧй тӧлыс, колӧ шуны, кыдзи и Сибирын, прӧйдитӧ кокниа, сы понда мый ёна кӧдзыдъяс дырйи господствуйтӧ тырвыйӧ тӧвтӧм (лӧнь) поводдя.
Сӧмын лунвылын, оренбургскӧй степьясын, тӧлын оз этшаысь овлыны буранъяс — лёк буряяс, лым сора турӧбкӧд ӧтлаын.
Уралын гожӧмнас быдлаын жар; весиг войвылын шӧркодь температураыс июль тӧлысьын +18°, а лунвылын +22°-ысь. вылынджык (мӧдногӧн кӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм Украина лунвылын).
Гожӧмын лунвыв юкӧнас оз этшаысь пӧльтлыв сотысь асыв-лунтӧв — суховей, коді вайӧ засуха да мукӧддырйи няньяслы вайӧ веськӧдны позьтӧм вред.
Осадокъяслӧн лыдыс ичӧтджык, Центрса областьясын серти, Средньӧй Уралын кындзи.
Медся этша осадокъяс усьӧны асыв-лунвылын, кӧні нин тӧдчӧ Средньӧй Азияса кос климатлӧн влияниеыс.
Растительность серти Урал юксьӧ кык пельӧ — войвывса вӧра, нечернозёмнӧй, подзолистӧй почваа юкӧн вылӧ да лунвывса — степнӧй чернозёмнӧй юкӧн вылӧ, кодӧс торйӧдӧма воддзасьыс векньыдик лесостепь полосаӧн.
Вӧръяс тані ещӧ уна на.
Дорвыв вӧръяс, кодъясӧс орйӧдлӧны сӧмын ойдлана видзьяс да гӧрӧм муяс, занимайтӧны войвывсӧ дзоньнас, а Уральскӧй гӧраясӧд да найӧ предгорьеясӧд лэччӧны ылӧ лунвылӧ.
Войвыв юкӧнын — лыска сук вӧръяс козйысь, ньывйысь да ниаысь, пожӧм сорӧн, а крайньӧй войвылын и сус пу сорӧн.
Средньӧй Уралын вӧръяссӧ тӧдчымӧнъя бырӧдӧма, да лыска вӧръяс сетӧмаӧсь местасӧ кыдз пу — ниа пу сора вӧръяслы.
Рытыв-лунвылас Приуральеын лыска пуяс дорӧ сорласьӧны паськыд коръя пуяс: нинпу, дуб, клён, вяз, а лесостепын став перелесокъясыс состоитӧны сӧмын коръя пуясысь.
Уральскӧй вӧръяс век на озырӧсь быдсяма сикас вӧрса зверӧн (йӧра, войвывса кӧр, уна-пӧлӧс пушнӧй зверъяс) да пӧткаӧн (таръяс, сьӧлаяс, дозмӧръяс).
Ураллӧн лунвыв юкӧныс неважӧн на вӧлі дорвыв ковыльнӧй степьяс разіпели разалӧм солончакъясӧн да тыясӧн, кӧні поздысьлісны степнӧй да вавывса уна пӧткаяс; и ӧні на лунвылас ӧткымын местаясын кольӧма вӧрзьӧдлытӧм степь.
Уральскӧй гӧраяссянь асыввывланьын сійӧ кутӧ нин Сибирскӧй характер — солончакъяслӧн да сола тыяслӧн лыдыс лоӧ тӧдчымӧнъя унджык, и степь кузя быдлаын разіпель разалӧма кыдз пуа неыджыд перелесокъяс — сідз шусяна колкияс.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Уралын олысьыс шоч.
Олысьяслӧн шӧркодь плотность серти сійӧ сулалӧ предпоследньӧй местаын Союз Европейскӧй юкӧнса областьяс пӧвсын да вевтыртӧ сӧмын ӧти Северӧс.
Ураллӧн войвыв юкӧныс овмӧдӧма шочджыка лунвыв дорсьыс.
Татшӧм шоча овмӧдчӧмыс гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧн, мый унджык юкӧныс займитӧма гӧраясӧн да абу сэтшӧм туяна мууджалӧм вылӧ, а лунвылын куйлысь степнӧй пространствоясӧ заводитісны овмӧдчавны ёна сёрӧнджык.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, сэні ӧні населениеыс сукджык, войвылас серти.
Уралӧ первойӧн овмӧдчысь народъяс ӧнія кадӧ составляйтӧны став население пытшсьыс ¼ юкӧн гӧгӧр.
На пиысь ёна унджыкӧн башкиръяс.
Лыд серти ёна этшаджыкӧсь татара, удмуртъяс да пермякъяс, кодъяс родственнӧйӧсь комияслы; пермякъяс олӧны край рытыв-войвылын.
Мукӧд населениеыс состоитӧ рочьясысь, этшаник лыда украинецъяс сорӧн.
Уралса населениелӧн общӧй лыдыс ӧні 13,5 млн. гӧгӧр.
Политико-административнӧй отношениеын Урал юксьӧ нёль область вылӧ да кык автономнӧй республика вылӧ.
Областьяс: войвылын Свердловскӧй Свердловск центрӧн, рытыввылын Молотовскӧй Молотов центрӧн, асыввылын Челябинскӧй Челябинск центрӧн да лунвылын Чкаловскӧй Чкалов центрӧн.
Бӧръя куим областьыс куим боксянь кытшалӧны автономнӧй Башкирскӧй республикаӧс; центрыс сылӧн Уфа.
Мӧд автономнӧй республика Удмуртскӧй (центрыс Ижевск) сулалӧ рытыввылын, Молотовскӧй областькӧд граница вылын.
Свердловскӧй область территория сертиыс и население лыд сертиыс сулалӧ первой местаын.
Овмӧс.
Урал — СССР Европейскӧй юкӧнын озырысь-озыр областьяс пиысь ӧти.
„Урал“ кывкӧд медводз ӧтлаасьӧ представление руда йылысь, заводъяс йылысь, чугун йылысь, кӧрт йылысь, мупытшса унапӧлӧс озырлунъяс йылысь.
Ӧнія кадын Ураллӧн горнӧй да металлургическӧй промышленностьыс вӧлі вужвыйӧныс переустроитӧма.
Стрӧитӧма уна гырысь металлургическӧй да машиностроительнӧй заводъяс: Магнитогорскӧй, Нижне-Тагильскӧй, Уральскӧй (Свердловскын).
Выльмӧдӧма да паськӧдӧма важ заводъяссӧ Златоустын, Белорецкын да мукӧдлаын.
Ӧти магнитогорскӧй завод нин ӧні сетӧ ӧтиӧн-джынйӧн мында унджык чугун сыысь, мыйта сетлісны войнаӧдз Уралса став заводъяс.
Лӧсьӧдӧма да стрӧитсьӧ уна заводъяс цветнӧй металлургиялы, машиностроениелы, вагоннӧй (Нижний Тагил), паровознӧй (Орск), тракторнӧй (Челябинск), судостроительнӧй (Молотов да мукӧдъяс).
Металлургияын да сыкӧд йитчӧм металлообрабатывающӧй промышленностьысь ӧтдор крайын лӧсьӧдӧма промышленностьлысь дзик выль отрасльяс: Березниковскӧй химическӧй комбинат, коді перерабатывайтӧ Соликамскысь калийнӧй совъяс, целлюлозно-бумажнӧй комбинат Краснокамскын да мукӧд.
Энергетическӧй ресурсъясӧн лоӧ местнӧй изшом залежъясысь кындзи (рытыввылын Кизел, асыввылын Егоршино) да бурӧй изшомысь кындзи (Челябинск), ещӧ и вайӧм изшом.
Сійӧс вайӧны Кузбассысь Западнӧй Сибирын да Карагандаысь Казахстанын.
Нефть перйыссьӧ войвылын Чусовскӧй Городокъясын, лунвылын — Ишимбайын.
Сыысь ӧтдор, лунвывсянь, Гурьевсянь, нуӧдӧма Орсклань нефтепровод, код кузя край снабжайтсьӧ эмбинскӧй нефтьӧн.
Видзму овмӧс развитчӧма ёнджыкасӧ Челябинскӧй областьын да Башкирскӧй АССР-ын.
Челябинскӧй областьын преобладайтӧ зерновӧй няньяс вӧдитӧм, Башкирияын, сыысь ӧтдор и ӧткымын техническӧй культураяс вӧдитӧм (шабді, пыш, подсолнух).
Суровӧй да сэки жӧ этша лымъя тӧвъяса да жар гожӧмъяса Чкаловскӧй областьын вӧдитӧны яровӧй шобді да бахчаяс.
Свердловскӧй областьын, сійӧ рытыв-лунвыв юкӧнын кындзи, мууджалӧмлы мешайтӧны климатическӧй условиеяс.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ скӧтвидзӧм, медсясӧ засушливӧй Чкаловскӧй областьын: видзӧны ёнджыкасӧ ыжъяс да вӧвъяс.
Медбӧрын, цветъясӧн озыр вӧрса видзьяслӧн да степьяслӧн обилиеыс отсалӧ развивайтны пчеловодство, коді тані паськалӧма ёнджыка Союзын кӧнкӧ-нибудь мукӧдлаын серти.
abu
Союзса общӧй овмӧсын Ураллы водзӧвылӧ сетчӧ первой местаяс пӧвсысь ӧти.
Гырысь да унапӧлӧс руднӧй озырлунъяс Кузбасса да Карагандаса изшомъяскӧд йитӧмӧн долженӧсь вӧчны сійӧс странаса ыджыдысь-ыджыд металлургическӧй центрӧн.
Каръяс да сообщение туйяс.
Карса да сиктса олысьяслӧн соотношениеыс Уралса разнӧй областьясын абу ӧткодь.
Карса олысьяслӧн прӧчентыс медся уна сэні, кӧні торъя ёна паськалӧма промышленность; сідз, Свердловскӧй область 60% карса олысьӧн уступайтӧ сӧмын Московскӧй да Ленинградскӧй областьяслы;
Челябинскӧй областьын карса олысьяслӧн прӧчентыс неуна ичӧтджык (42%).
Чкаловскӧй жӧ областьын да Башкирияын карса олысьяслӧн прӧчентыс нӧшта ичӧтджык.
Карса олысьяс лыд кындзи, Ураллы сылы бурнӧя развивайтчысь промышленностькӧд характернӧ ещӧ гырысь промышленнӧй центръясса олысьяслӧн ӧдйӧ содӧмыс.
Ураллӧн медся ыджыд карыс Свердловск содтіс революция бӧрын ассьыс населениесӧ 4 пӧв дорысь унджык (ӧні 400 сюрсысь унджык).
Вӧвлытӧм быдмӧм петкӧдлӧ Магнитогорск, Уральскӧй металлургиялӧн ыджыдсьыс-ыджыд ӧнія центр.
Сӧмын на некымын во сайын, завод стрӧиттӧдз, тані вӧлі степь. Ӧні тані кар, коді арталӧ 150 сюрс гӧгӧр олысь.
Ӧдйӧ быдмӧны и мукӧд промышленнӧй центръяс: Челябинск имеитӧ 300 сюрс гӧгӧр, Молотов — 250 сюрсысь унджык, Уфа — 250 сюрс гӧгӧр, Нижний Тагил, Чкалов да Ижевск 200 сюрс гӧгӧр олысьӧн.
Урал кыдзи рытыввылын, сідз жӧ и асыввылын вундавсьӧ вель уна вожӧсь юясӧн, но тырвыйӧ судоходнӧй юясыс абу уна.
Рытыввылын — сійӧ Кама да, тӧдчымӧнъя ичӧтджык степеньын, сылӧн вожъяс Белая да Чусовая; найӧ йитӧны крайсӧ Поволжьекӧд да Центркӧд.
Асыввыв склонса юяс визувтӧны Иртышӧ — Обӧ, и тайӧ чинтӧ налысь тӧдчанлунсӧ.
Ёна ыджыдджык тӧдчанлун крайлы кутӧны кӧрттуйяс.
Сы вӧсна, мый Центрсянь Ураллӧн ылілун вӧсна кӧрттуйяссӧ вӧлі нуӧдӧма тані сёрӧн, и налӧн лыдыс татшӧм ыджыд территориялы абу тырмымӧн.
Урал куйлӧ Союзса Европейскӧй юкӧнсянь Сибирӧ мунан туй вылын; сы вӧсна важнейшӧй кӧрттуй линияяс вуджӧны Уралӧс рытыввывсянь асыввылӧ, край пытшкӧсын жӧ торъя районъяслӧн сообщениеыс обслуживайтсьӧ местнӧй линияясӧй, кодъяс локтӧны основнӧй магистральяс дорӧ; налӧн направлениеыс ёнджыкасӧ войвывсянь лунвылӧ.
Основнӧй магистральясыс рытыввывсянь воӧны куим линияӧн: ӧти воӧ Ленинградсянь Свердловскӧ, мӧд Москвасянь Свердловскӧ жӧ, коймӧд воӧ Москвасянь Челябинскӧ.
Водзӧ, Сибирӧ, мунӧны нин кык линия: ӧтиыс Свердловсксянь, мӧдыс Челябинсксянь; кыкнанныс найӧ Омскын ӧтлаасьӧны ӧти Сибирскӧй магистральӧ.
СССР-лӧн АЗИАТСКӦЙ ЮКӦН.
9. ЗАПАДНӦЙ СИБИРЬ.
Положение да общӧй характеристика.
Западнӧй Сибирь босьтӧ зэв ыджыд пространство Урал да Енисей ю костын.
Войвылын, Карскӧй морелань, сійӧ векнялӧ (700 км-ӧдз), лунвылын паськалӧ (2000 км-ӧдз), воӧ Казахскӧй складчатӧй странаӧдз да тшӧтш аслыс босьтӧ Алтайскӧй горнӧй страна.
Тайӧ миян Союзлӧн гырысьджык юкӧнъяс пиысь ӧти: сійӧ 7 пӧв ыджыдджык Украинаысь.
Западнӧй Сибирлӧн 9/10 юкӧныс — зэв рӧвнӧй да ӧтсяма низменность, кыті ньӧжйӧ визувтӧны уна лыда гырысь юяс, кодъяс усьӧны Обь-Иртыш ӧтик грандиознӧй системаӧ.
Тайӧ физико-географическӧй область разнообразнӧй природалӧн: войвылын паськыд нюра тундраяслӧн, центральнӧй юкӧнас нюрсялӧм, пӧшти прӧйдитны позьтӧм вӧръяслӧн — урманъяслӧн, лунвылас полустепнӧй да степнӧй кос пространствояслӧн, плодороднӧй почваӧн да сы вылӧ разалӧм уна лыда тыясӧн; область, кӧні тӧлыс кыдзи войвылас, сідзи и лунвылас ёна суровӧйджык да кузьджык Уралсянь рытыввылын серти, тулысыс кӧдзыд да дженьыд, а гожӧмыс жар; область, кӧні войвылас ветлӧны кӧръяс вылын, а лунвылас — верблюдъяс вылын; область, кӧні эмӧсь гырысьысь-гырысь юяс, кодъяс гожӧмнас восьтӧны веськыд туй океанӧ; область, кӧні эмӧсь ыджыд природнӧй озырлунъяс: вӧръяс, пушнина, кӧръяс, а лунвылын — плодороднӧй чернозёмнӧй почваяс.
И, быттьӧкӧ тайӧ паськыд рӧвнӧй низменностьыслы паныд сулалысь, асыв-лунвылас кыпалӧ джуджыд горнӧй страна Алтай Кузнецкӧй да Салаирскӧй хребетъяскӧд, лымъя да ледникъяса 4,5 км джуджда вершинаясӧн, кысянь заводитчӧны Западнӧй Сибирса гырысьджык юяс; тайгаӧн, коді пасьтӧдӧ гӧраяслысь склонъяссӧ, паськыд долинаясын да предгорьеясын степьяслӧн участокъясӧн, роскошнӧй альпийскӧй видзьясӧн, дикӧй ущельеясӧн, мича тыясӧн да водопадъясӧн, бурнӧй горнӧй потокъясын ва вынъяслӧн ыджыд запасъясӧн да зэв ыджыд озырлунъясӧн, кодъяс дзебсьӧмаӧсь му пытшкас: изшомӧн, кӧрт рудаӧн, зарниӧн, ыргӧнӧн, эзысьӧн, цинкӧн, ценнӧй цветнӧй изъясӧн.
Кыкнан юкӧныс йитчӧны ӧтиӧ ыджыд Обь-Иртыш ю системаӧн, найӧ уна лыда притокъяснас.
Западно-Сибирскӧй низменность.
Западно-Сибирскӧй низменностьлӧн аслыспӧлӧслуныс — сылӧн вывті ыджыд равнинность, коді зависитӧ сылӧн геологическӧй прошлӧйсьыс.
Низменностьлӧн эм неыджыд общӧй пӧкат войвывлань да нӧшта нин омӧля тӧдчана пӧкат Иртыш да Обь долинаяслань.
Тайӧ долинаясыс лоӧны тшӧтшкӧс увтасмӧминъясӧн, кодъяс войвылас зэв частӧ нюрсялӧмаӧсь: лунвылын налӧн тшӧтшкӧс углублениеясын пукалӧны уна тыяс — и неыджыдъяс и бӧльӧ гырысьджыкъяс (Чаны, Кулундинскӧй тыяс да мукӧд).
Юяслӧн берегъясыс мукӧддырйи кыпалӧны ва уровень весьтсяньыс вель крут обрывъясӧн, кодъяс шочиника, Иртыш да Обь вылын, овлӧны 40 метрӧдз.
Местнӧй население, кодъяс велалӧмаӧсь аслас страналӧн равниннӧй характер дінӧ, татшӧм джуджыд берегъяссӧ шуӧ „гӧраясӧн“.
Западно-Сибирскӧй низменность лунвыв юкӧнса рельефлы характернӧй чертаӧн лоӧны гриваяс — неджуджыд (5–6 м) вывтасъяс, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь асыв-войвывлань направлениеын, мукӧддырйиыс некымын километр кузьтаӧдз.
Татшӧм жӧ, сӧмын омӧльджыка тӧдчана да кыдзсюрӧ шыблалӧм вывтасъяс эмӧсь и низменность мукӧд юкӧнъясас.
Нюрсялӧм местаясын найӧ петкӧдчӧны кыдзи посньыдик діяс; войвылын тундралы сетӧны мылькйӧсь характер.
Вообще Западно-Сибирскӧй низменностьса ландшафтъяс рельеф сертиыс вывті ӧтсямаӧсь.
Но сы понда, мый сійӧ писькӧдчӧма 50°-сянь 73°-ӧдз с. ш.-ын, либӧ лунвывсянь войвылӧ 2500 км вылӧ, сійӧ разнӧй юкӧнъясын природнӧй условиеясыс зэв разнообразнӧйӧсь.
Войвылыс 65°-ӧдз займитӧма тундраӧн, коді мыйтакӧ торъя мылькъяса, а Карскӧй морелань матыстчигӧн дзик рӧвнӧй.
Тӧв тані нюжалӧ 7 тӧлысьысь кузьджыка, вося шӧр-кодь температура −12° да сӧмын 65° с. ш. дорын, кӧні тундра вуджӧ лесотундраӧ, температураыс кыптӧ −7,6°-ӧдз.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
64°-сянь лунвылӧ тундра вежсьӧ пӧр полосаӧн, либӧ тайгаӧн, коді мунӧ лунвылӧ 56° с. ш.-ӧдз.
Тані тӧв нюжалӧ 6 тӧлысьысь унджык, но вося шӧркодь температура кыптӧ −4-сянь +0,2°-ӧдз.
Западно-Сибирскӧй тайгалы характернӧ, мый гырысь ствола вӧръяс быдмӧны, медсясӧ, юяс дорын, водораздельнӧй пространствояс жӧ унджыкысьсӧ нюрсялӧмаӧсь да татшӧм вӧръясас пуясыс ляпкыдӧсь.
Уна лыда посни юяслӧн берегъясыс, йывъясас матыстчигӧн, пыр ньӧжйӧникӧн ляпкалӧны, медбӧрын, лоӧны сэтшӧм ляпкыдӧсь, мый юсӧ сьӧкыд торйӧдны сійӧс кытшалысь нюръяссьыс да сӧмын турунъяслӧн ӧтарланьӧ водӧм серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый эм ю.
Та боксянь медся нин ёна замечательнӧй Васюганье — Облӧн шӧр течение да Иртыш костса водораздел вылын ыджыд нюрсялӧм пространство.
Тані ӧтарсяньыс заводитчӧны Облӧн вожъяс (Васюган), мӧдарсяньыс — Иртышлӧн вожъяс (Омь, Тара).
Став равнинаыс тані вевттьысьӧма шуштӧм, пӧшти прӧйдитны позьтӧм лыска вӧръясӧн, орйӧдлӧма нима и нимтӧм ичӧт да гырысь юясӧн да тыясӧн, а лунвылын пӧшти дорвыв вевттьысьӧма нюръясӧн, кодъяс тувсов ытва дырйи ставыс ӧтлаасьлӧны да кодъясӧс местнӧй населениеыс шуӧ „Васюганскӧй мореӧн“.
Татшӧм лоӧ и войвылынджык куйлысь Нарымскӧй край.
Нарымскӧй крайын тувсов валӧн ойдӧдӧмыс, кор сійӧ тӧдчанаджык, артмӧдӧ берегъястӧм море: гӧгӧрбок — шымыртны позьтӧм ва, кытысь мукӧд местаас чургӧдчӧмаӧсь кустарникъяс да вӧр, да кӧнсюрӧ петкӧдчӧны гривнаяс (неыджыд мылькъяс).
Тайӧ зэв ыджыда ойдысь ваыс артмӧдӧ уна тыяс, ю вожъяс, истокъяс, временнӧй да косьмытӧм вӧра либӧ вӧртӧм нюръяс.
Татшӧм жӧ нюра пространствояс паськӧдчӧны и водзын войвылас, лесотундраӧ вуджӧм бӧрын.
56°-сянь лунвылынджык заводитчӧ лесостеплӧн полоса, коді 54–53° дорын вежсьӧ настоящӧй степӧн.
Видзму овмӧс боксянь тайӧ медся важнӧй юкӧн чернозёмнӧй почваяса Западно-Сибирскӧй низменностьлӧн.
Вося шӧркодь температураыс тані неуна вылынджык 0°-ысь, тӧв кыссьӧ 5 тӧлысьысь унджык, осадокъяс — 320 мм.
Подзолистӧй почваяс вылын пипу сора неыджыд кыдз пу вӧръяс (колки) вежласьӧны восьса чернозёмнӧй пространствояскӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь полынь да мукӧдсикас турунъяс сора типчакӧн да ковыльӧн.
Вӧрсянь степӧ вуджӧмыс Западно-Сибирскӧй низменностьын ёна тӧдчанаджык Уралсянь рытыввылын серти; сыысь ӧтдор, Западно-Сибирскӧй лесостепьясын абуӧсь пуяслӧн паськыд коръя породаяс (дуб, клён).
Вообще, сійӧ гӧльджык да суровӧйджык восточно-европейскӧй лесостепысь.
Лунвылынджык куйлысь чистӧй степын вогӧгӧрся осадокыс чинӧ 190 мм-ӧдз, а вося шӧркодь температураыс содӧ +1°,9-ӧдз.
Тӧв кыссьӧ 4 тӧлысьысь кузьджыка.
Быдмӧгъясысь унджыкыс ковыль, степнӧй зӧр да полынь.
Тшӧтшкӧс увтасъясын разіпель куйлӧны сола ляпкыдик тыяс, на пиысь мыйкӧ-мындаыс заводитӧмаӧсь нин косьмыны.
И лесостепь, и степь Западнӧй Сибирын ӧтмоза шусьӧны „степьясӧн“.
Иртышсянь рытыввылын куйлӧ Ишимскӧй степь, асыввылын Иртыш да Обь костын, — Барабинскӧй, а лунвылынджык — Кулундинскӧй степь.
Лесостепнӧй участокъяс эмӧсь медсясӧ Барабинскӧй степын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Западнӧй Сибирлӧн климатыс войвывсянь лунвылӧ зэв ёна нюжӧдчӧм вӧсна разнӧй местаын абу ӧткодь.
Но сылӧн эмӧсь и уна общӧй чертаяс: резкӧй континентальность, суровӧй тӧв шондӧдлытӧг, да морозъясӧн, кодъяс весиг лунвылын воӧны 40°-ӧдз; лунвылын дженьыд, но жар гожӧм, кӧдзыд тулыс да шоныд, кӧть и дженьыдик, ар.
Уна сэзь лунъяс.
Степнӧй полосаын ыджыд тӧвъяс, кодъяс мукӧддырйи вуджӧны буса бушковъясӧ.
Вося шоныд кадӧ — лунся да войся часъяс костын температуралӧн ыджыд колебаниеяс.
Горнӧй юкӧн: Алтай, Кузнецкӧй Ала-Тау, Салаир, Кузнецкӧй котловина.
Западнӧй Сибирь асыв-лунвылын куйлӧ Алтайскӧй горнӧй страна, либӧ Алтай.
Асыв-войвывсянь сы бердӧ воӧны Кузнецкӧй Ала-Тау хребетъяс да Салаирскӧй кряж на костӧ расположитчӧм Кузнецкӧй котловинаӧн.
Западнӧй Сибирлӧн тайӧ медся важнӧй юкӧн.
Тані, Алтайын, заводитчӧны сылӧн медгырысь юясыс, тані эм полезнӧй ископаемӧйяслӧн важнейшӧй месторождениеяс;
Алтайлӧн предгорьеясыс вевттьысьӧмаӧсь плодороднӧй чернозёмнӧй почваясӧн.
Аслас вершинаяс джуджда серти да лым да ледниковӧй покров серти Алтай, правда, уступайтӧ Средньӧй Азияса да Кавказса горнӧй хребетъяслы; но сэтчӧ сьӧкыд матыстчыны, медсясӧ рельеф аслыспӧлӧслунъяс вӧснаыс.
Западно-Сибирскӧй низменностьлань Алтай орӧ джуджыд (500 метрӧдз) да крут сбросовӧй уступӧн.
Алтайлӧн медся джуджыд хребетъясыс — Катунскӧй да Чуйскӧй белкаяс, кӧні уна вершина кыпӧдчӧ 3500–4600 метрӧдз (Белуха Катунскӧй белкаясын 4620 м).
Древньӧй йизьылӧмлӧн колясъясӧн лоӧны сӧдз ваа уна мича горнӧй тыяс, кодъяс разалӧмаӧсь ӧткӧн-ӧткӧн либӧ группаясӧн.
Алтайлы характернӧйӧсь вылын куйлысь тшӧтшкӧс паськыд нагорьеяс („сыртъяс“), кодъяс весьтын кыпӧдчӧны либӧ тшӧтшкӧс вершинаяс, либӧ ёсь скалистӧй гребеньяс.
Найӧ лоӧны ӧнія кадся йизьылӧмлӧн центръясӧн.
Частӧ татшӧм нагорьеясыс овлӧны нюрсялӧмаӧсь.
Посни юяс, кодъяс визувтӧны нагорьеяс вывсянь, найӧ склонъясӧ вундісны векни джуджыд ущельеяс.
Мӧдарӧ, продольнӧй долинаяс, кодъяс артмӧмаӧсь сбросъясӧн, мукӧддырйи пасьтаногыс овлӧны некымын дас километрӧдз; найӧс тані шуӧны „степьясӧн“.
Ю вожъяслӧн руслоясыс главнӧй долинаӧ усигӧн тшӧкыда артмӧдӧны крут уступ, кысянь ваыс усьӧ мича (живописнӧй) водопадъясӧн.
Лым визьыс Алтайын мунӧ рытыввылын 2500 м вылнаті, асыввылын да асыв-лунвылын, Монголияса пустыняяс дорын, 3300 м вылнаті.
Климат да растительность.
Алтайлӧн климат неуна торъялӧ Западно-Сибирскӧй низменность климатысь.
Тӧлыс тані шоныдджык, а гожӧмыс ыркыдджык да улисджык; осадокъяс усьлӧны унджык, медсясӧ центрас да асыввылас (Кузнецкӧй Ала-Тауын 700 мм-ӧдз).
Вӧръяс, кодъяс вевттьӧны гӧраяслысь склонъяссӧ, состоитӧны ниа пуысь, ньыв пуысь, коз пуысь да сус пуысь, пипу да кыдз пу сорӧн.
Кералӧмла да пӧжаръяс вӧсна воддза площадьыс тайӧ вӧръяслӧн тӧдчымӧнъя чині.
Тайӧ вӧръясын, кодъясӧс Алтайын шуӧны „черньӧн“ ёна быдмӧны турунъяс, кодъяс овлӧны 3–4 метр судтаӧдз да артмӧдӧны сьӧкыда прӧйдитны позяна заросльяс; сідзжӧ озырӧсь да унапӧлӧсӧсь тані кустарникъяс.
Аскежнаныс быдмысь гырысь пипуяс мирнӧя помалӧны ассьыныс дженьыдик нэмнысӧ, ньӧжйӧникӧн сісьмӧны, первойя ён тӧвруӧн чегъясьӧны, усьӧны му вылӧ, вевттьысьӧны лишайникъясӧн, нитшкӧн, медбӧрын турунӧн, кодӧс тані уна быдтӧ бур сьӧд васӧд почваыс; тайӧ туруныс арнас косьмӧ да ытшкытӧг усьӧ да аснас вевттьӧ джынвыйӧ сісьмӧм стволъяссӧ да веткаяссӧ.
Тайӧ став вылас быдмӧ нӧшта озырджык, джуджыдджык да сукджык растительность, коді состоитӧ, медсясӧ, мортлы пельпомӧдз судта, векни коръяса, гажа, югыдвеж папоротникъяслӧн мича заросльясысь, ыджыд, мортысь ӧтиӧн-джынйӧн пӧв джуджыдджык, гырысь цветъяса зонтичнӧйясысь, дикӧй ӧмидз кустъясысь, дикӧй гӧрд да сьӧд сэтӧрысь да метрӧн-джынйӧн судта петшӧрысь.
Татшӧм гигантскӧй турун вывті ветлыны зэв сьӧкыд.
Лэбачьяслӧн сьылӧм кылӧ зэв этша.
Кӧнкӧ ылын кылӧ сӧмын ӧтка кӧк.
Сёя югыд почва вылын чернь состоитӧ кыдз пуысь, тӧдчана ньыв пу сорӧн, кодлӧн веськыд, пемыд да ёсь конусъясыс зэв мичаа торъялӧны югыдджык кыдз пу зелень вылын да ылісянь мунӧны кипарисъяс вылӧ.
Мукӧддырйи сюрлӧны ньыв пу вӧръяс, мӧдногӧн кӧ чистӧй ньыв пу вӧр, либӧ коймӧд типа чернь — пипу сора ньыв пу.
Черневӧй вӧръясын сюрлӧны сідзжӧ нинпу (Кузнецкӧй Ала-Тауын) да уна мукӧд растениеяс, кодъяс сӧмын овлӧны шоныдджык странаясса паськыд коръя вӧръясын.
abu
Черневӧй вӧръяс кайӧны вылӧ гӧраясӧ, ассьыс местасӧ сэні сӧмын ниа пулы да сус пулы уступайтӧмӧн.
Ниа пу воӧ сійӧ пределӧдз, кӧні помассьӧ вӧра растительность, но сійӧ артмӧдӧ оз сук вӧръяс, а югыд вӧръяс (листвякъяс), кодъяс костассьӧны прогалинаясӧн да яръюгыд пион цветъяса сочнӧй видзьясӧн.
Вылысса границаыс вӧръяслӧн мунӧ 2000 м вылнаті кымын; сэтчӧдз кыпӧдчӧны сӧмын сус пу да ниа пу, да и то гӧра вылі юкӧнас ниа пулӧн туганыс кулӧ, а сус пу быдмӧ либӧ ӧти бокнас, либӧ водсӧн.
Вӧр границаысь вылынджык куйлӧны джуджыд гӧравывса альпийскӧй видзьяс, а паськыд нагорьеясын — джуджыд гӧравывса тундра.
Асыв-лунвылын Алтайса животнӧй мирлӧн эм уна ӧткодьыс Монголияса животнӧй миркӧд, а асыв-войвылын — Сибиркӧд.
Тані эмӧсь: антилопа-дзерен, кӧр-марал, ош, соболь, гӧрд кӧин, а джуджыд гӧраа областьын горнӧй межъяс, кӧзаяс, сурокъяс, сибирскӧй барс, горнӧй индейка.
Алтай озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн, медсясӧ полиметаллическӧй рудаясӧн (эзысь, свинец, цинк, мукӧддырйи ыргӧн); рудаясын эм и зарни; сэсся уна цветнӧй изъяс (яшмаяс да мукӧд).
Салаир да Кузнецкӧй Ала-Тау костын эм гырысь изшом залежъяса Кузнецкӧй бассейн, коді 6 пӧв вевтыртӧ Донбассӧс.
Обычнӧй типа изшомъясысь кындзи тані сюрлывлӧны сідз шусяна сапропелевӧй шомъяс, кодъяс вермасны перерабатывайтчыны кизьӧр ломтасӧ.
Кузнецкӧй изшом — главнӧй озырлуныс Западнӧй Сибирлӧн.
Кузнецкӧй Ала-Тауын эм тӧдчана залежъяс кӧрт рудалӧн, а Салаирын — цинковӧй рудаяслӧн.
Обь-Иртыш.
Алтайлӧн лымъяс да ледникъяс питайтӧны уна лыда юясӧс.
На пиысь медыджыдыс Катунь заводитчӧ Белуха лунвыв склон вылын да лоӧ Обь юлӧн главнӧй истокӧн.
Обь артмӧ да ассьыс нимсӧ босьтӧ Катунь да бӧльӧ дженьыдджык Биякӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, коді петӧ Телецкӧй тыысь.
Ставыс тайӧ зэв визув да уна ваа горнӧй юяс.
На пыр Обь чукӧртӧ ваяс Алтайлӧн асыв-войвыв ыджыдджык юкӧнысь.
Алтайлӧн рытыв-лунвывса юяс усьӧны Иртышӧ; медыджыдыс на пиысь Бухтарма.
Равнина вылӧ петӧм бӧрын Обь лоӧ ыджыд, судоходнӧй юӧн. Барнаул дорын сійӧ 700 м пасьта, Новосибирскысь улынджык — 1 км-ысь паськыдджык, Нарымскӧй крайын воӧ 3 км-ӧдз.
Облӧн долина воӧ пасьтанас 30 км-ӧдз, а русло юксьӧ уна лыда діясӧн; берегъясыс абу джуджыдӧсь да тшӧтшкӧсӧсь.
Шӧр течениеӧдыс Обь визувтӧ нюра равнина кузя, веськыдвывсяньыс и шуйгавывсяньыс уна лыда вожъяс босьтӧмӧн; медся тӧдчанаӧсь на пиысь Томь да Чулым — веськыдвыв боксянь.
Иртыш усянінсянь заводитчӧ Облӧн улыс течение, кӧні сійӧ сідзжӧ босьтӧ уна притокъяс.
Облӧн джудждаыс тані воӧ 20–30 м-ӧдз.
Губаӧ усигӧн юлӧн джудждаыс чинӧ, но главнӧй руслолӧн пасьтаыс содӧ 5 км-ӧдз, а бокса руслояснас да притокъяснас — 20 км-ӧдз.
Визулыс тані зэв ньӧжмыд.
Губаӧ пыранінас эм бар (ляпкыдін), коді сьӧктӧдӧ морскӧй суднояслы Обь юӧ пырны.
Ньӧжйӧ визувтӧмыс вӧсна Обь низовьеясын тувсов тӧлысьясӧ овлӧ валӧн „замор“.
Ваыс юас заводитӧ гӧрдӧдны, лоӧ чӧскыдтӧм кӧра да лэдзалӧ больяс; чери татшӧм ваын кулӧ массаясӧн либӧ мунӧ притокъяс йылӧ.
Замор лоӧ ваын кислород тырмытӧм вӧсна, кодӧс босьтӧны распадайтчысь органическӧй веществояс.
Обскӧй губа эм Карскӧй морелӧн залив, кузьтанас 800 да пасьтанас 60 км-ӧдз, йиясысь мездысьлӧ июль помсянь октябрӧдз.
Асыввывсянь Обскӧй губа бердӧ примыкайтӧ не омӧльджыка паськыд Тазовскӧй губа, кытчӧ коркӧ усьлі Енисей.
Иртыш абу сэтшӧм уна ваа, кыдзи Обь.
Иртыш заводитчӧ Монгольскӧй Алтай рытыв-лун склонъяс вылын, Китайын, да визувтӧ Чёрнӧй Иртыш (Кара-Иртыш) ним улын Зайсан тыӧдз 900 км-ысь кузьджыка.
Вылыс течениеас Семипалатинскӧдз да водзӧ шӧр течениеас Омскӧдз сылӧн эмӧсь порогӧсь местаяс да перекатъяс.
Улыс течениеас ляпкыдінъяс да перекатъяс абуӧсь.
Шуйга берегыс ньывкӧс, веськыдыс джуджыд, тэчсьӧма рыхлӧй сёй породаясысь, сы вӧсна частӧ буждывлӧ.
Улыс течениеас Иртыш босьтӧ шуйгавывсянь ассьыс медгырысь притокъяссӧ — зэв кузь Ишим да уна ваа Тобол.
Тобол усьӧм бӧрын Иртышлӧн пасьтаыс содӧ 1 км-ӧдз, а джудждаыс 9 м-сянь 20 м-ӧдз.
Тайӧ паськыд, могучӧй ю, но зэв ньӧжмыд визула, часӧн визувтӧ 1 км-ысь неуна унджык.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Политико-административнӧй да хозяйственнӧй боксянь Западнӧй Сибирь оз ло единӧй целӧйӧн.
Западнӧй Сибирь территория вылын расположитчӧма куим гырысь политико-административнӧй единица: рытыв-войвылын Омскӧй область, асыв-войвылын Ново-Сибирскӧй область да Алтайскӧй край.
Но найӧ оз босьтны став Западнӧй Сибирсӧ: асыввылын паськыд полоса Енисей ю течение пӧлӧн пырӧ Красноярскӧй крайӧ, рытыввылын Западнӧй Сибирӧ пырӧны Свердловскӧй да Челябинскӧй областьяс да лунвылын — казахскӧй ССР-лӧн войвыв юкӧныс, коді куйлӧ Ишим ю течение кузя Семипалатинск да Кустанай костын.
abu
Тайӧ паськыд крайыс ӧнія кадӧ овмӧдӧма ёна шоча.
Став Западнӧй Сибирас олӧ 9 млн. морт гӧгӧр.
Новосибирскӧй областьын да Алтайскӧй крайын населениеыс 3 пӧв унджык Омскӧй областьын серти.
1 кв. км вылӧ шӧркодь плотность 3,7 морт, мӧдногӧн кӧ 2½ пӧв этшаджык став СССР пасьта шӧркодь плотностьысь.
Медся шоча овмӧдӧма войвыв да асыв-войвыв, а сідзжӧ Алтайлӧн пытшкӧс юкӧнъясыс; войвылын эмӧсь местаяс, кӧні 1 морт воӧ 5 кв. км вылӧ.
Медся сука овмӧдӧма шӧр Урал да Алтайбердса юкӧн, мӧдногӧн кӧ мууджалӧм вылӧ мед удобнӧй юкӧн.
Унджык населениеыс (92% унджык) — рочьяс.
Медся важ олысьясӧн Западнӧй Сибирын лоӧны хантыяс (остякъяс), мансияс (вогулъяс), комияс да ненецъяс.
Ставныс найӧ олӧны войвылын: ненецъяс — тундраын, хантыяс — улыс Обь да сылӧн притокъяс берег пӧлӧн, мансияс — Сосьва ю пӧлӧн, комияс — торъя группаясӧн Урал дорын матын.
Лунвылын, Алтайын, олӧны этша лыда народностьяс, кодъясӧс шуӧны ӧтик нимӧн — алтаецъясӧн либӧ ойротъясӧн.
Сӧветскӧй власть дырйи ставныс тайӧ народностьясыс пӧлучитісны национальнӧй автономия да культура попсянь развивайтчыны позянлун.
Кулысь лыд на пӧвстын чиніс, лӧс пӧдӧма школаяс, медицинскӧй пунктъяс, культбазаяс.
Алтай рытыввыв юкӧнын эм Ойротскӧй автономнӧй область (центрыс Ойрот-Тура).
Медся уна народ — татараяс — олӧны пасьтала Иртышлӧн шӧр течение кузя, Облӧн да налӧн притокъяс кузя да Алтай вылын.
Налӧн эм уна ӧткодьтор Татарскӧй АССР-ын олысь татараяскӧд.
Лунвылын, Казахстан бердын, олӧны казахъяс.
Наысь ӧтдор, тані ещӧ олӧны украинецъяс, полякъяс, немецъяс, эстонецъяс да мукӧд национальностьяслӧн представительяс.
Овмӧс.
Ещӧ неважӧн на Западнӧй Сибирь вӧлі пӧшти дзик земледельческӧй область развитӧй скотоводствоӧн.
Главнӧй продукцияӧн сылӧн вӧліны нянь (шобді) да вый, кодъясӧс тшӧтш вӧлі нуӧны Урал сайӧ, СССР Европейскӧй юкӧнӧ, кытысь вӧлі аслас очередьын локтӧ Западнӧй Сибирӧ мануфактура да обрабатывающӧй промышленностьлӧн мукӧд изделиеяс.
Бӧръя воясӧ Западнӧй Сибирь овмӧсын лоины вывті ыджыд сдвигъяс.
Овмӧслӧн медся важнӧй отрасльӧн лои промышленность, медсясӧ металлургическӧй да химическӧй.
Промышленнӧй развитиелы подувнас Западнӧй Сибирын вӧліны сылӧн зэв ыджыд энергетическӧй запасъяс, кодъяс серти сійӧ босьтӧ первой места став Союзын.
Тайӧ озырлунъяс пиын главнӧй рольсӧ кутӧ Кузбасслӧн изшом, кӧть ва энергиялӧн запасъясыс тані сідзжӧ зэв гырысьӧсь.
Кузнецкӧй бассейн, либӧ Кузбасс, — медся ыджыд изшом бассейн СССР-ын.
Площадь сертиыс сійӧ Донбасс ыджда, но изшом запасъяс сертиыс сійӧс вевтыртӧ 6 пӧв; сійӧ изшомлӧн качествоыс вылынджык, а изшом пластъясыс кызджыкӧсь, мый ёна кокньӧдӧ да донтӧммӧдӧ изшом перйӧмсӧ.
Изшомлӧн тайӧ колоссальнӧй запасъясыс ӧні используйтсьӧны, медсясӧ, металлургическӧй промышленностьӧн, коді развивайтчӧ бурнӧй ӧдъясӧн и Западнӧй Сибирас, и Уралын, кодлӧн аслас коксуйтчысь изшомыс этша да сійӧс вайӧ Кузбассысь.
Сталинскын стрӧитӧма выль гигантскӧй металлургическӧй завод, коді уджалӧ мыйкӧ-мында местнӧй руда вылын, мыйкӧ-мындасӧ руда вылын, кодӧс вайӧны Уралысь (Магнитогорскын).
Воӧн тайӧ заводыс сетӧ 1 млн. тоннаысь унджык металл.
Чёрнӧй металлургияысь ӧтдор развивайтчӧ и цветнӧй металлургия; рудаыс сідзжӧ мыйкӧ-мында местнӧй, мыйкӧ-мындаыс вайсьӧ Казахстанысь.
Изшом коксуйтӧмысь колясъяс вылын развитчис химическӧй промышленность (Кемерово), торъя нин искусственнӧй удобрениеяс вӧчӧм.
Металлургия подув вылын развитчис металлообрабатывающӧй промышленность: Новосибирскын горнӧй оборудование вӧчӧм, Сталинскын стрӧитсян паровозо- да вагоностроительнӧй заводъяс.
abu
Ыджыд вежсьӧмъяс лоины сідзжӧ и видзму овмӧсын.
Коллективизациялӧн ёна паськалӧм да уна гырысь совхозъяс лӧсьӧдӧм вызовитіс усовершенствуйтӧм земледельческӧй орудиеяс да машинаяс применитӧм, кодъясӧс вӧчӧм вылӧ стрӧитӧма специальнӧй заводъяс (Омск).
Пыртсьӧны техническӧй культураяс (шабді, лунвылын — сахарнӧй свеклӧ, подсолнух), кодъяс аслас ӧчередын сетӧны толчок пищевӧй промышленность развивайтчӧмлы (мельничаяс, вый вӧчан заводъяс да мукӧд), а сідзжӧ и текстильнӧй промышленность развивайтчӧмлы.
Земледельческӧй полосаын содӧ кӧдза площадь, мууджалӧм вылӧ осваивайтсьӧны вӧра войвылысь выль пространствояс, кӧні неважӧн на лыддисны, мый мууджалӧм да градвыв пуктасъяс вӧдитӧм оз вермы лоны.
И весиг полярнӧй круг дінын, парникъясын, быдтӧны градвыв пуктасъяс.
Сэки кор лунвылын развитчисны промышленность да видзму овмӧс, войвылын ёна быдмис вӧр заготовитан делӧ.
Стрӧитӧма гырысь лесопильнӧй да деревообрабатывающӧй заводъяс (Тавда).
Вӧр мунӧ Уралӧ да лунвылӧ, Иртыш кузя вывлань, степнӧй полосаӧ, коді гӧль вӧрӧн, Омскӧ да Казахстанӧ.
Овмӧслӧн развитие шымыртіс весиг полярнӧй войвылысь ылыс пельӧсъяс.
Паськалӧны кӧр видзӧм, чери кыйӧм, пушнина чукӧртӧм; пушнина примитӧм могысь ылыс войвылын лӧсьӧдӧма факторияяс, кытысь кӧреннӧй население пӧлучайтӧ ставсӧ, мый сылы колӧ.
Татшӧм паськыд территория вылын природнӧй условиеяслӧн разнообразиеыс тӧдчӧ и овмӧсас.
Тані эм и пастбищнӧй скӧтвидзӧм и мууджалӧм вылын машиннӧй техникаӧн, тракторъясӧн да комбайнъясӧн.
Войвылын шуштӧм тайгаӧ вошӧм вӧралысь кыйӧ асвӧчӧм лэчьясӧн дона пушнӧй зверӧс, а лунвылын сё сюрсъясӧн рабочӧйяс перйӧны му пытшкысь изшом либӧ сывдӧны гигантскӧй домнаясын чугун, медся совершеннӧй техническӧй оборудование да приёмъяс применяйтӧмӧн.
Сӧветскӧй Союзса областьяс пӧвсын Западнӧй Сибирь водзӧ вылӧ должен босьтны первой местаяс пиысь ӧтиӧс.
Природнӧй озырлунъяс: гырысь запасъяс изшомлӧн, металлъяслӧн, химическӧй сырьёлӧн да ва энергиялӧн, сідз жӧ кыдзи и видзму да вӧр овмӧс паськӧдны позянлунъясыс ӧнія кадӧ нин сійӧс петкӧдӧны воддза радъясӧ.
Торъя нин кыптӧ Западнӧй Сибирлӧн тӧдчанлуныс сыӧн Уралкӧд орччӧн сулалӧм вӧсна.
Изшома Кузбасс руднӧй Уралкӧд ӧтлаын артмӧдӧны ӧтик целӧй, сідз шусяна Урало-Кузнецкӧй комбинат, коді промышленность развивайтчӧм кузя, торъя нин сьӧкыд да металлообрабатывающӧй промышленность кузя, должен босьтны Союзын главнӧй местаяс пиысь ӧтиӧс.
Каръяс да сообщение туйяс.
Промышленность развитчӧмкӧд йитӧдын Западнӧй Сибирын бӧръя воясӧ зэв ёна соді карса население.
Населениелӧн быд 100 морт пиысь 29 мортыс олӧ каръясын.
Быдмисны выль промышленнӧй центръяс, медсясӧ Кузбассын.
Новосибирскӧй областьлӧн центр, Новосибирск, имеитӧ олысьясӧс 400 сюрсысь унджык, Омскӧй областьлӧн центр, Омск — 300 сюрс гӧгӧр, Кузбассын Сталинск — 170 сюрс олысь, Прокопьевск да Кемерово — изшом промышленностьлӧн центръяс — 100 сюрсысь унджыкӧн быдын.
Кутшӧмсюрӧ каръяс быдмисны важнӧйджык туйяслӧн крестасянінъясын асланыс узловӧй положение вӧсна.
Сідз, Новосибирск да Омск расположитчӧмаӧсь сэні, кӧні Сибирскӧй кӧрттуй магистраль, коді ӧтлаӧдӧ Союзлысь рытыввыв да асыввыв, вомӧналӧ медся гырысь местнӧй ва туйяссӧ — Обь да Иртыш юясӧс.
Новосибирск, сыысь ӧтдор, эм Западнӧй Сибирса медся тӧдчана кӧрттуй узел.
Тасянь заводитчӧ Турксиб — кӧрттуй линия, кодӧс стрӧитӧма Сӧветскӧй власть дырйи да ӧтлаӧдӧ Сибирӧс Средне-Азиатскӧй республикаяскӧд.
Новосибирсксянь сійӧ мунӧ Семипалатинск вылӧ да водзӧ, Алма-Ата пыр, ӧтлаасьӧ кӧрттуй линиякӧд, коді мунӧ Ташкентсянь Чкаловӧдз.
Алтайскӧй крайлӧн центр Барнаул, Западнӧй Сибирлӧн важся каръяс пиысь ӧти, коді сулалӧ тайӧ кӧрттуй линия да Обь ю крестасянінын, сідзжӧ быдмис ыджыд центрӧ (100 сюрсысь унджык олысьӧн).
Коймӧд кӧрттуй линия ӧтлаӧдӧ Новосибирскӧс Кузбасскӧд (Сталинсккӧд).
Омск дорын Сибирскӧй магистраль вожалӧ: лунвыв вожыс мунӧ Челябинскӧ, войвылыс — Свердловсклань; тайӧ бӧрса кӧрттуйыслӧн Тура-Тобол-Иртыш ва системалӧн крестасянінын важысянь нин кыптіс да развитчис Тюмень кар, коді сідзжӧ бӧръя кадӧ быдмӧ.
Лунвылӧс войвывкӧд йитӧмын ыджыд значение кутӧны ва туйяс Обь, Иртыш да Томь кузя.
Облӧн улысса течение кузя ва туйыс примыкайтӧ Великӧй Севернӧй морскӧй туй бердӧ.
Таысь ӧтдор, эм и воздушнӧй сообщение.
Томск, коді куйлӧ Сибирскӧй магистральсянь бокын да ӧтлаӧдӧма сыкӧд кӧрттуй веткаӧн, кутӧ ассьыс важ значениесӧ, кыдзи ыджыд культурнӧй центр.
10. ВОСТОЧНӦЙ СИБИРЬ.
Положение да общӧй характеристика.
Восточнӧй Сибирь паськӧдчӧма асыввывлань Енисей юсянь горнӧй хребетъясӧдз, кодъяс юкӧны Севернӧй Ледовитӧй да Тихӧй океанъяслысь бассейнъяс.
Лунвылын сылӧн границаыс совпадайтӧ государственнӧй границакӧд, войвылын сійӧ омывайтчӧ Ледовитӧй океанса медся кӧдзыд мореясӧн, кодъяс вонас унджык кадсӧ тырӧмаӧсь йиӧн.
Восточнӧй Сибирлы относитчӧны и Ледовитӧй океанса діяс: Севернӧй Земля да Ново-Сибирскӧй діяс.
Тайӧ паськыд страна, коді площадь сертиыс ёна ыджыдджык Западнӧй Европаса став государствоясысь, найӧс ӧтлаын босьтӧмӧн.
Сійӧ нюжӧдчӧма рытыввывсянь асыввылӧ 3000 км кузьта, войвывсянь лунвылӧ — неуна этшаджык.
Пӧшти став Восточнӧй Сибирыс — возвышеннӧй страна.
Сылӧн лунвыв окраина пӧлӧн, рытыв-лунвывсянь да крайньӧй асыв-войвылӧдз, мунӧ горнӧй хребетъяслӧн рад, кодъяс кыпӧдчӧны 2500–3500 метрӧдз.
Насянь войвывланьын куйлӧны паськыд плоскогорьеяс.
И сӧмын океан побережье кузяыс полосаӧн куйлӧ низменность, коді сідзжӧ ыджыд юяс долинаяс кузя пырӧ страна пытшкӧ.
Восточнӧй Сибирь — настоящӧй кӧдзыд страна.
Тайӧ медся кӧдзыд да суровӧй тӧвлӧн физико-географическӧй область не сӧмын СССР-ын, но и став Севернӧй полушариеын, кӧні морозъяс овлӧны пӧшти 70°-ӧдз, кӧні страналӧн ыджыдджык юкӧнын муыс век кольӧ зэв пыдіӧдз кынӧн, сӧмын поверхность вывтіыс сывдӧмӧн, кӧні океан берегъяс пӧлӧн местаясӧн кольӧма на ледниковӧй эпохаса ископаемӧй йи, а кын му пластъясысь мукӧддырйи сюрлӧны дзоньӧн кольӧм шойяс мамонтъяслӧн, кодъяс коркӧ овлӧмаӧсь тані.
Тайга тані пасьтӧдӧ зэв ыджыд пространствояс, кыпӧдчӧ гӧраяс вылӧ да пыдӧ пырӧ войвывлань, а уна ваа зэв визув юяс вӧчӧны мича ущельеяс, усьӧны порогъяс кузя да нуӧны ас пытшкас энергиялысь колоссальнӧй запасъяс.
Восточнӧй Сибирь, кыдзи и Западнӧй, — область ыджыд природнӧй озырлунъясӧн: вӧрӧн, пушнинаӧн, кӧрӧн.
На дінӧ нӧшта содтыссьӧны став пространство пасьтала разалӧм гырысь мупытшса озырлунъяс: изшом, графит, кӧрт, быдпӧлӧс цветнӧй металлъяс, сов, слюда да торъя нин зарни.
И сӧмын морт омӧля на паськалӧма тайӧ зэв паськыд муяс вылас: Восточнӧй Сибирлӧн население 2 пӧв этшаджык Западнӧй Сибирын серти.
Рельеф серти да омӧльджыка мукӧд природнӧй условиеяс серти Восточнӧй Сибирь юксьӧ 3 пельӧ: 1) Средне-Сибирскӧй плоскогорье, 2) горнӧй странаяс, кодъяс кытшовтӧдӧны сійӧс асыв-лунвывсянь (Саяны, Забайкальскӧй гӧраяс, Становӧй хребет), 3) горнӧй странаяс асыв-войвылын, Яна, Индигирка да Колыма юяс бассейнъясын.
Средне-Сибирскӧй плоскогорье.
Средне-Сибирскӧй плоскогорье босьтӧ Восточнӧй Сибирлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Сылӧн ыдждаяс йылысь позьӧ шуны сы серти, мый Лена ю кузьтанас 4500 км-ысь унджык, заводитчӧ плоскогорьелӧн лунвыв юкӧнас да дзоньнас визувтӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорье кузьта; медся гырысь притокъяс: Енисейлӧн-Нижньӧй Тунгуска да Леналӧн Вилюй — имеитӧны 2700 да 2100 км.
Енисей, Лена да налӧн притокъясысь кындзи, местаыс нӧшта кольӧ уна гырысь юяслы, кодъяс веськыда усьӧны Севернӧй Ледовитӧй океанӧ: Пясина, Хатанга, Оленёк — Ленасянь рытывланьын;
Яна, Индигирка, Колыма — асывланьын.
Плоскогорьелӧн шӧркодь джудждаыс 300 метрсянь 500 метрӧдз, но эмӧсь и джуджыдджык местаяс, кодъяс волӧны 1000 метрӧдз.
Средне-Сибирскӧй плоскогорье рельеф артмӧмын ыджыд роль ворсісны сбросъяс да му коралӧн потласьӧмъяс.
Та дырйи артмӧм потасъясӧд поверхность вылӧ киссьывлісны вулканическӧй породаяслӧн зэв гырысь массаяс, кодъяс ӧні вевттьӧны паськыд пространствояс дасъяс да сёяс сюрс квадратнӧй километрӧдз, зэв тшӧкыда некымын сё метр кызта слӧйяс артмӧдӧмӧн.
Тайӧ извержённӧй породаясыс шусьӧны траппъясӧн.
Сэні, кӧні наӧ пырӧны юяслӧн долинаяс, артмӧны джуджыд ущельеяс пӧшти ӧтвеснӧй стенаясӧн (местнӧй ногӧн — „воротаяс“ либӧ „щекаяс“), а юлӧн течениеыс частӧ вомӧнавсьӧ порогъясӧн.
Плоскогорьеясыс ю руслояслань лэччӧны некымын террасаӧн.
Медся паськыд увтасмӧмин эм сэні, кӧні крестасьӧны Леналӧн, Алданлӧн да Вилюйлӧн долинаяс.
Тайӧ котловинаас разіпели куйлӧны зэв уна тыяс.
Саянско-Байкальскӧй горнӧй страна.
Забайкалье.
Становӧй хребет.
Средне-Сибирскӧй плоскогорье лунвывсянь кытшалӧма горнӧй хребетъяс да джуджыд платояс радӧн, кодъяс кыптӧны сы весьтӧ джуджыд тшупӧдӧн.
Налысь рытыв юкӧнсӧ составляйтӧ Саянскӧй горнӧй страна шӧркодь джуджданас 2500 метрӧдз.
Алтайысь да Кузнецкӧй Ала-Тауысь Саяны янсӧдӧма Минусинскӧй котловинаӧн.
Саяны юксьӧ Западнӧй да Восточнӧй Саяны вылӧ.
Западнӧйыс мунӧ асыв-войвылӧ, Восточнӧйыс — асыв-лунвылӧ.
На костын границаӧн лоӧ 96-ӧд меридиан.
Восточнӧй Саяны джуджыдджык; медся джуджыд вершина Манку-Сардык кыпӧдчӧ 3491 м вылнаӧдз да нуӧ ас вылас неыджыд ледникъяс.
Юяслӧн долинаясыс йылӧдыс паськыдӧсь, ньывкӧс склонъясӧн.
Улынджык юяс пырӧны пыдӧ гӧраясӧ, артмӧдӧны пемыд ущельеяс, порогъяс да водопадъяс; предгорьеясӧ петӧм бӧрын, найӧ бӧр лоӧны лӧньджыкӧсь.
Татшӧм Енисей, коді вундӧ Западнӧй Саянӧс.
Сылӧн притокъяс пиысь тайӧ вылыс течение юкӧнын медся тӧдчана шуйгавывсянь Абакан.
abu
abu
Татшӧм жӧ и ляпкыдджык хребет Хамар-Дабан, коді мунӧ Байкальскӧй ты рытыв-лунвывті.
Сійӧ крутӧя усьӧ Байкаллань и ньывкӧсджыка лэччӧ Селенга ю долиналань.
Селенга сайын заводитчӧ Забайкалье, коді площадь сертиыс ыджыдджык Западно-Европейскӧй государствояс пиысь любӧйысь.
Поверхностьыс сылӧн пӧшти быдлаын представляйтӧ различнӧй джуджда горнӧй попъяслысь да плоскогорьеяслысь паськыд да джуджыд ю долинаяскӧд чередуйтчӧм.
Горнӧй хребетъяс мунӧны рытыв-лунвывсянь асыв-войвылӧ направлениеын.
Яблоновӧй хребет да сылӧн рытыв-лунвылӧ продолжение, Малаханскӧй хребет лоӧны водоразделӧн Севернӧй Ледовитӧй да Тихӧй океанъяс костын; сысянь рытыв-войвылӧ да рытыввылӧ, Ледовитӧй океанлань, визувтӧны Витим да Селенгалӧн притокъяс, асыв-лунвылӧ, Тихӧй океанлань, Шилка аслас притокъясӧн.
Яблоновӧй хребетсянь войвылын куйлӧны плоскогорьеяс — Витимскӧй (1000 м) да Патомскӧй (1300 м), кодъясӧс янсӧдӧ Витим юлӧн долинаыс.
Кыкнан плоскогорье вылас зарнилӧн озыр месторождениеяс.
Олекма юсянь асыввылын, Алдан ю йывъясын, куйлӧ сэтшӧм жӧ джуджыд Алданскӧй плато, коді тшупӧдъясӧн лэччӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорьелань.
Сійӧс лунвывсянь кытшовтӧ Становӧй хребет.
Становӧй хребет сідзжӧ тэчсьӧма древньӧй кристаллическӧй породаясысь, кодъяс петӧмаӧсь извержённӧй породаяскӧд.
Сылӧн лунвыв, амурскӧй, склоныс крут; войвыв, алданскӧй, склоныс бӧльӧ ньывкӧсджык.
Становӧй хребет состоитӧ плоскогорьеӧн юкӧм параллельнӧй хребетъясысь.
Войвыв хребетыс бӧльӧ джуджыдджык (2,5 км); сійӧ орйӧдлӧма юяслӧн джуджыд ущельеясӧн да имеитӧ ёсь, местаясӧн кайны позьтӧм, гребеньяс.
Янско-Колымскӧй горнӧй страна.
Тайӧ паськыд область, коді куйлӧ континентлӧн ылыс асыв-войвыв пельӧсас, аслас рельефлӧн основнӧй черта сертиыс дзик быттьӧ повторяйтӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорьеӧс.
Медся тӧдчана хребетъяс пиысь тані эмӧсь Верхоянскӧй, Колымскӧй да Анадырскӧй да паськыд горнӧй страна, коді шусьӧ Черский хребетӧн.
Верхоянскӧй да Черскийлӧн хребетъяс имеитӧны зэв синмӧ шыбытчана альпийскӧй характер: гӧраяслӧн скалистӧй ёсь вылыса гребеньяс, веськыда лэччысь склонъяс; быдлаын важ йизьылӧмлӧн туйяс.
Юяслӧн вылыс да шӧр течениеясыс имеитӧны сідзжӧ горнӧй характер да сӧмын улыс течениеясын найӧ петӧны неджуджыд плато областьӧ, кӧні сяввидзӧны лыдтӧм-тшӧттӧм тыяс.
Колыма кывтыдын, океан берегъяс пӧлӧн да Ново-Сибирскӧй діяс вылын сюрлӧны ископаемӧй йияс — ледниковӧй периодлӧн колясъяс, кодъяс кызтанас овлӧны 15 метрӧдз да унджык.
Найӧс вевттьысь сёрсяджык отложениеяс слӧйясысь сюралӧны мамонтлӧн клыкъяс, а мукӧддырйи тайӧ животнӧй шойяслӧн юкӧнъясыс либӧ быдса шойяс, кодъяс кынмӧм почваын ньӧти абу тшыксьӧмаӧсь.
Енисей, Ангара да Байкал, Лена.
Восточнӧй Сибирь — гырысь да уна ваа юяслӧн область.
Медыджыд значение на пиысь кутӧны Енисей, сылӧн приток Ангара, коді петӧ Байкальскӧй тыысь, да Лена.
Первой местаын сулалӧ Енисей — став Сибирыслӧн медся важнӧй ю, коді визувтӧ буретш Восточнӧй да Западнӧй Сибирь граница кузя.
Значениеыс сылӧн сыын, мый сійӧ уна ваа да зэв джуджыд да сетӧ позянлун морскӧй суднояслы кайлыны течение кузя вывлань устьесяньыс некымын сё километр сайӧдз, сэк кор Обь устьеын талы торкӧны лыа баръяс, а Лена устьеын — ляпкыд дельта.
Енисей заводитчӧ СССР граница сайын.
Сійӧ артмӧ кык исток ӧтлаасьӧмӧн, кодъяс пиысь ӧтикыс Мунку-Сардык лунвыв склонъяс вылын.
Вылыс течениеас Енисей — мощнӧй горнӧй ю уналыда порогъясӧн да гидроэнергиялӧн ыджыд запасъясӧн; шӧр течениеас, Ангара усьтӧдз, сійӧ тырмымӧн судоходнӧй, а увланяс позьӧ ветлыны и морскӧй суднояслы.
Ытва овлӧ вонас кыкысь — тулыснас да июльын, кор гӧраясын сылӧ лым.
Притокъяс пиысь медся гырысьӧсь: Ангара, коді кузьджык да вааджык, аслас ӧтлаасьтӧдз Енисей серти, Средньӧй, либӧ Подкаменнӧй, Тунгуска да Нижньӧй Тунгуска; ставныс найӧ визувтӧны Средне-Сибирскӧй плоскогорьесянь да усьӧны веськыдладорсянь.
Улыс течениеас, веськыдладорсянь жӧ, усьӧ вель ыджыд ю Курейка.
Нижньӧй Тунгуска сайын Енисей визувтӧ вӧръяс костӧд на, кодъяс войвылын пыр ёнджыка гежӧдмӧны.
Тані Енисей зэв ыджыд ю, коді мощнӧя нуӧ ассьыс ваяс, шоча овлӧ лӧнь, а унджыкысьсӧ — гыа тані пыр овлысь тӧвъяс вӧсна.
Пасьтаыс юлӧн 5–10 км, діяс зэв шочӧсь.
Медбӧръя сё километръяссӧ Енисей мунӧ тундра областьӧд.
Пӧшти дзик устье водзладорас ю паськалӧ 50–60 км-ӧдз.
Течениеыс, коді увланьын и сідз ньӧжмыд, нӧшта на ньӧжмӧ, да Енисейлӧн шоныдджык ваыс веерообразнӧ визувтӧ Енисей залив поверхность пасьта, сылысь васӧ дубмӧдӧмӧн.
Йиысь Енисей мынлӧ 125-сянь 140 лунӧдз.
Йи мунӧм Енисей низовьеясын да вообще восточно-сибирскӧй юяслӧн представляйтӧ грандиознӧй зрелищӧ.
Тайӧ широтаясын, кӧні шонді шонтӧ зав омӧля, а юясвывса йи овлӧ кызтанас 1,5 м да кызджык, йи чегъясьӧ сӧмын сэк, кор ваыс кыптӧ максимальнӧй (медвылыс) уровеньӧдзыс, 12 м вылӧ да нӧшта джуджыдджыка.
Йикӧд ӧттшӧтш валйӧн мунӧ туӧм ва.
Зэв гырысь йи чукӧръяс, быдса йи мылькъяс ӧдйӧ кылалӧны гудыр ва кузя, люкасьлӧны да киссьӧны.
Берегъяс да кӧсаяс вылын кыптӧны 10–15 метр судта йи барьеръяс, ляпкыд местаясын чукӧрмӧны быдса йи гӧраяс: татшӧм местаясын йи куйлӧ гожӧм шӧрӧдз.
Юлӧн пасьта да вынйӧр вылӧ видзӧдтӧг, овлӧны заторъяс.
Усьысь йияслӧн муракылӧм. гыяслӧн шлачкӧдчӧм, зурасьысь посни йияслӧн звӧн — ставыс ӧтлаасьӧ ӧти ӧтувъя гулӧ.
Берегъяссӧ ю зэв ёна жугӧдлӧ, дзикӧдз нӧбалӧ быдса гырысь діяс.
Енисей нуӧ зэв уна ва; та дырйи войвылӧ ваыс воӧ ёна шоныдджыкӧн сэтчӧ усьысь притокъяссянь серти.
Енисей да сылӧн притокъяс налӧн температура костын торъялӧмыс овлӧ 4-сянь 6°-ӧдз. да тайӧ медводз тӧдчӧ діясвывса растительность судта вылӧ: кустарникъяс, кодъяс быдмӧны діяс вылын, овлӧны 4 м судтаӧдз, сэки кор тайӧ жӧ кустарникъясыс берег вылын да матігӧгӧрса тундраын сӧмын карликовӧй формааӧсь.
Ангара — веськыдвывса приток Енисейлӧн, аслас улыс течениеас шусьӧ сідзжӧ Верхньӧй Тунгускаӧн.
Тайӧ мощнӧй, зэв визув уна ваа ю.
Пасьтаыс сылӧн низовьеас 2–3 км.
Уна порогъяс да водопадъяс, кодъяс являйтчӧны гидроэнергиялӧн зэв ыджыд источникӧн.
Ангаралӧн уна ваыс да сӧдз ваыс, тулысын ойдлытӧмыс да ваыслӧн кӧдзыд температураыс зависитӧны сыысь, мый Ангара питайтчӧ Байкал ваясӧн.
Ачыс Байкал — мушарвывса ёна тӧдчанаджык тыяс пиысь ӧти, аслас джуджтанас, валӧн зэв ыджыд объёмнас да вӧвлытӧм сӧдз ванас вевтыртӧ став мукӧд тыяссӧ.
Сылӧн джуджыд гористӧй берегъясыс тэчсьӧмаӧсь древньӧй кристаллическӧй породаясысь да зэв мичаа рӧмалӧны пемыдлӧз паськыд тысӧ.
Сбросовӧй впадиналӧн артмӧм, кодын куйлӧ Байкал, эз на помась, та вӧсна тані оз гежӧда овлыны землетрясениеяс, а берегъяс вылын эм зэв уна пӧсь источникъяс.
Валӧн зэв ыджыд масса небзьӧдӧ побережьелысь климатсӧ да тӧвнас кыпӧдӧ температурасӧ пӧшти 10° вылӧ, а гожся кадӧ лэдзӧ температурасӧ 7° вылӧ.
Горнӧй хребетъяслӧн расположение вӧсна частӧ овлӧны виччысьтӧм ыджыд тӧвъяс, кодъяс васӧ вӧтлӧны асыввыв берегъяслань.
Торъя интереснӧйӧсь Байкаллӧн растительнӧй да животнӧй мир.
Уна лыда организмъясысь, кодъяс олӧны Байкалын, 70%-ӧдзыс эмӧсь сӧмын тайӧ тыын; татчӧ пырӧны быдсикас водоросльяс, нидзувъяс, моллюскаяс, чери, на лыдын ловйӧн рӧдитысь чери-голомянка, коді олӧ ваас ёна пыдын, тюлень-нерпа.
Кытысь веськалӧмаӧсь Байкалӧ тайӧ быдмӧгъясыс да животнӧйясыс — абу на тӧдмалӧма.
Коймӧд ыджыд ю Сибирлӧн, Лена, заводитчӧ неылын Байкалсянь, Приморскӧй хребет войвыв склон вылын.
abu
Лена вылыс течениенас визувтӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорье кузя джуджыд долинаӧд; местаясӧн берегъясыс кыпалӧны 300 метрӧдз ю уровеньсянь да артмӧдӧны мича скалаяс, местнӧй ногӧн „щекаяс“.
Леналӧн вылыс течениеас уна перекатъяс, кодъяс сьӧктӧдӧны судоходстволы.
Но вочасӧн, ыджыд притокъясӧс — Витимӧс, Олекмаӧс — ставнысӧ веськыдладор боксянь босьтӧмӧн, Лена содтӧ ассьыс пасьтасӧ 1,5 км-ӧдз, течениеыс сылӧн лоӧ лӧньджык, а руслоас мыччысьӧны зэв уна діяс.
Ассьыс медыджыд притокъяссӧ — Алданӧс да Вилюйӧс босьтӧм бӧрын Лена лоӧ величественнӧй юӧн.
Тайӧ визувтысь преснӧй валӧн быдса море.
Став притокъясыс Леналӧн, гырысьясыс и посниясыс, артавсьӧ 1000 гӧгӧр.
На пиысь торъя тӧдчана Алдан, коді аслас визув ваыс серти Восточнӧй Сибирын мӧд ю Ангара бӧрын.
Низовьеас Леналӧн притокъясыс пӧшти абуӧсь, мый сылы сетӧ паськыд-ыджыд кронаа (лапъяса) да ён кыз стволъя пулысь форма (увланьын руслолӧн пасьтаыс 4 км-сянь 8 км-ӧдз).
Устьеас — паськыд дельта лыдтӧм-тшӧттӧм уна гырысь да посни протокъясӧн, кодъяс абу тӧдчана джуджыдӧсь.
Великӧй Севернӧй морскӧй туй освоитӧмкӧд йитӧдын Лена босьтӧ ыджыд тӧдчанлун кыдзи артерия, коді йитӧ донтӧм ва туйӧн Восточнӧй Сибирлысь пытшкӧс юкӧнъяссӧ океанкӧд.
Навигациялӧн кадколастыс низовьеас овлӧ 120 лунӧдз, а вывланьын 160 лунӧдз.
Климат да растительность.
Восточнӧй Сибирлӧн широта серти ёна нюжалӧм вылӧ видзӧдтӧг, и климатыс, и растительностьыс сылӧн однообразнӧйӧсь.
Восточнӧй Сибирь — тӧвлӧн да тайгалӧн царство.
Весиг лунвылас, сылӧн море уровень весьтсянь ёна вылын поверхность вӧсна тӧлыс зэв кӧдзыд да кузь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тулыс, весиг лунвылас, сёр, но зато шоныдыслӧн содӧмыс мунӧ зэв ӧдйӧ.
Плоскогорье лунвылын май мӧд джынъяс лунся температураыс сӧмын кӧнсюрӧ овлӧ нульысь улынджык.
Луншӧркадӧ оз шоча кыптыв шонді сайын +14°-ӧдз, кӧть войнас мукӧддырйи усьлӧ −15°-ӧдз; таын тӧдчӧ климатлӧн континентальностьыс.
Май пом кежлӧ лым кольӧ вӧрӧн быдмӧм джуджыд лощинаясӧ, а гӧраясын сійӧ тшӧкыда куйлывлӧ июнь шӧрӧдз.
Тулыслӧн воӧм войвылын сёрмӧ вежон кыкӧн, весиг куимӧн.
Та дырйи тулыс заводитчигӧн тані пӧльтӧны зэв ыджыд пурга — тӧвъяс, кодъяс лэптӧны лым поверхность вылысь йи кристалликъяслысь кымӧръяс.
Гожӧмнас воздухлӧн температураыс кыптӧ +30°-ӧдз, а июльын шонді водзын весиг +48°-ӧдз.
Гожся осадокъясыс равнинаяс вылын этша.
Войвылас усьлӧ сӧмын 50-сянь 100 мм-ӧдз, Алдан, Вилюй да средньӧй Лена долинаясын — 150 мм-ӧдз да Лена ю йывланьын, Олекма да Витим долинаясын — 200 мм-ӧдз.
Мукӧддырйи зэръяс оз овлыны быдса тӧлысь, да засухаяс, торъя нин лунвыв Забайкальеын, ёна вредитӧны растительностьӧн.
Зэрны заводитӧ сӧмын июльын: унджыкысьсӧ тайӧ дугдывлытӧм зэръяс.
Арӧн позьӧ шуны сӧмын сентябрь тӧлысь.
Шӧркодь температураыс нульысь вылынджык на, но мукӧддырйи усьӧ лым да войяснас овлӧны кӧдздӧдлӧмъяс −12°-ӧдз.
abu
Страна различнӧй юкӧнъясын климат вылӧ тӧдчымӧнъя ёна влияйтӧ рельефлӧн джудждаыс.
Сэзь войясӧ долинаясын тӧдчымӧнъя кӧдзыдджык сы гӧгӧрса склонъясын серти; тувсов да арся кӧдзыдалӧмъяс уліас овлӧны ёнджыкӧсь да тшӧкыдджыка, выліас дорысь.
Весиг джудждаын 50–200 м разница кутӧ тӧдчанлун — склонъяс вылын пуяс коръясьӧны кымынкӧ лунӧн водзджык долина пыдӧсын серти.
Волӧн кузь кӧдзыд кад вӧсна, улын тӧвся температураяс да ляпкыд лым вӧсна Восточнӧй Сибирын ёна паськалӧ векыся кын му (вечнӧй мерзлота).
Сійӧ, унасикас местнӧй условиеясысь зависитӧмӧн, куйлӧ различнӧй пыднаын.
Сідз, вӧрын, нитшъяс улын, пӧкатъясын, кодъяс бергӧдчӧмаӧсь войвывлань, позьӧ аддзыны некор сывлытӧм йи, коді куйлӧ сӧмын некымын сантиметр пыднаын, сэки кор сэні жӧ матын, восьса местаясын, кодъясӧс шонтӧ шонді, кос сёй чукӧръяс вылын кынмӧм слӧйыс куйлӧ 1,5 метр пыднаын да пыдынджык.
Кын му ёна влияйтӧ юяслӧн ва ыджда вылӧ да налӧн вежласьӧм вылӧ.
Кын му вӧсна почва слӧй зэв вӧсни, сы понда мый растительнӧй перегной артмӧ зэв ньӧжйӧн.
Мууджалӧмлы кын му оз препятствуйт, но сувтӧдӧ уна сьӧкыдторъяс стрӧитчан да туйяс вӧчан уджъяс вылын.
Мортӧн осваивайтӧм районъясын кын му пыр ньӧжйӧникӧн чинӧ.
Восточнӧй Сибирлӧн ыджыдджык юкӧныс, сылӧн зэв ыджыд пространствоыс, куйлӧ тайга зонаын.
Мукӧдыс тундра улын да дзик неуна — крайньӧй лунвылын — лесостепь да степь улын.
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі став страна вылӧ гожӧм шӧрын видзӧдлыны вывсянь, то миян син водзын сійӧ петкӧдчис эськӧ пемыд вӧра зеленьлӧн паськыд ковёрӧн.
Вӧр, медсясӧ ниа пу, вевтыртӧ быдлаын.
Сӧмын векньыдик, 200-сянь 300 км-ӧдз пасьта полосаыс няйт турунвиж тундралӧн зырӧ вӧръяслысь дорсӧ Севернӧй Ледовитӧй океанладорсянь.
Гӧраяслӧн гребеньяс вевттьысьӧмаӧсь сім лишайникъясӧн да бледвиж ягельясӧн, либӧ дзик куш; сьӧд, руд, виж да ворд утёсъяс кыптӧны вӧръясысь вылӧджык быдлаын, кӧні мунӧны горнӧй хребетъяслӧн медджуджыд визьясыс.
Крайньӧй рытыв-лунвылын да асыв-войвылын еджыд пятнаӧн тыдалӧны Саянылӧн да Верхоянскӧй да Черский хребетъяслӧн лымъяс, кодъяс гожӧмнас оз сывлыны.
Юяслӧн вӧсни вожъясыс сук везъясӧн моз вевттьӧны став крайсӧ, а плоскогорьеяс вылын югъялӧны лыдтӧм-тшӧттӧм тыяс.
Быд татшӧм ва капля гӧгӧр либӧ весиг сылӧн медся вӧсни нить дорын, кыдзи оправа, тыдалӧны видзвывса да нюрвывса растительностьяслӧн векни югыдвеж бордюръяс да ракитниклӧн да бадьлӧн рудов веж полосаяс.
И, медбӧрын, крайньӧй лунвылын гӧраяслӧн лунвыв склонъяс кузя неыджыд полосаясӧн нюжӧдчӧны степьяслӧн вижов лентаяс.
Лунвыв Забайкальеса степьяс лоӧны кыдз быттьӧ неыджыд залив центрально-азиатскӧй степьяс да пустыняяс ыджыд пространстволӧн.
Тані, Монголиякӧд пограничнӧй полосаын, найӧ босьтӧны весиг вершинаяссӧ неджуджыд хребетъяслысь.
Но водзӧ войвывлань да рытыввывлань сплошнӧй степь торъялӧ торъя діяс вылӧ, вуджӧ лесостепӧ да босьтӧ сӧмын увтасджык местаяс.
Долинаясын, кодъясӧс босьтӧма степь, чернозём пӧвстын тшӧкыда паныдасьлӧны солассьӧм почваяслӧн участокъяс солянковӧй растительностьӧн да весиг сола тыяс.
А лесостепьяслы тані характернӧ не кыдз пу колкияс, а пожӧм да ниа пуясысь перелесокъяс.
Но 50 с. ш.-сянь войвывланьын нин заводитчӧ горнӧй тайгалӧн область.
Водзӧ вӧр пасьтӧдӧ став плоскогорьесӧ, войвывлань пыр вочасӧн поснялӧмӧн.
Лунвылын тайга состоитӧ, медсясӧ, пожӧм сора ниа пуысь, войвылын — куш ниа пуысь.
Унджыкыс бӧльӧ посньыдик кольяса даурскӧй ниа пу.
Лунвылын паныдасьлӧны и коръя пуяс: кыдз, тополь, лопу, пипу.
Увтас, васӧд местаясын быдмӧны коз пу да ньыв пу — сідз шусяна „сьӧд тайга“.
Медся мичаа да кыпыда видзӧдӧны пожӧм ягъяс.
Уна километръяс вылӧ, например, Приангарьеын, кыпалӧны кондовӧй, местаӧн мачтӧвӧй пожӧмлӧн веськыд колоннадаяс.
Найӧ век торъялӧны зумышмӧм ниа пуяса тайгаысь сійӧн, мый сэні абу валежник да тӧлӧн пӧрӧдӧм вӧр (бурелом) да торъялӧны асланыс пельклуннас, кослуннас, вуджӧр югыдлуннас да гажа, весиг величественнӧй, виднас.
Пожӧм ротаясын век быдмӧ зэв уна вотӧс, сьылӧны лэбачьяс да шаркйысьӧны посни зверьяс.
Пожӧм радейтӧ кос да югыд местаяс.
Тайӧ зэв ыджыд пу, лунвылын овлӧ 30 м судта.
Увтасджык участокъяссӧ, например юяслысь долинаяс, босьтӧ коз пуысь, сус пуысь, ньыв пуысь сьӧд тайга.
Сьӧд тайга представляйтӧ вывті ӧткодь, гажтӧм серпас.
Сук лыс вуджӧр сайын векися васӧд почваыс вевттьысьӧма сплошнӧй кыз нитш эжӧдӧн.
Пуяслӧн стволъясыс вевттьысьӧмаӧсь лишайник пятнаясӧн, лапъяссяньыс ӧшӧдчӧмаӧсь тоша лишайниклӧн пратьяс.
Чӧвлӧнь, джынвыйӧ пемыд да ӧтсямалун ыджыдалӧны тані уна километръяс вылын.
Тайга уна местаясын орлӧ паськыд, мукӧддырйи некымын сё квадратнӧй километр пасьта, сотчылӧминъясӧн.
Став тайга пространствоысь сьӧкыд аддзыны сэтшӧм участок, кӧні эськӧ эз вӧв важ вӧрса пӧжаръяслӧн следъяс.
Полярнӧй кругсянь войвывланьын пуяс поснялӧны, ниа пуяс лоӧны гежӧдджыкӧн да этшаджык.
Сайӧд, местаясын, юяслӧн долинаяс кузя, найӧ кузь кывъясӧн кыскысьӧны войвывлань да воӧны 72 с. ш-ӧдз — вӧр растительностьлӧн медся войвыв пределӧдз вообще мушар вылын.
Водзӧ мунӧ нин вутшкӧсь тундра.
Кымын водзӧджык мунны войвывлань, сымын гежӧдджык лоӧ вӧрыс, сымын паськыдджыкӧсь вутшкӧсь нюръяс, пыр частӧджык бадаранъяс — кизьӧр няйт пространствояс.
Равнинаяс вылын заводитӧ вевтыртны кӧр нитш, а пуяс кӧть и эмӧсь, но тыдалӧ, мый налы тані абу нин зэв вӧльнӧ.
Тайӧ вӧрыс коньӧркодь.
Кадысь водзджык пӧрысьмӧм, этша лыда ловъя вожъяс вывсяньыс вижов зеленьӧн вевттьысьӧм, косьмӧм, тшӧкыда чегъясьӧм йывъяса, сійӧ кыссьӧ паськыд гежӧд каймаӧн вӧрлӧн став войвыв граница пӧлӧныс.
Пуясыс висьлӧсӧсь, уродливӧйӧсь, тырӧмаӧсь кос увъясӧн, лапъясӧн, ӧти вося косьмӧм вожъясӧн, кодъяс чурвидзӧны, быттьӧ лежнӧг емъяс.
Зеленьыс на вылын вывті этша.
Найӧ пӧшти оз сетны ни вуджӧр, ин сайӧд; татшӧм вӧрын быдлаын ас весьтсьыд аддзан небеса, а гӧгӧрыд — куш местаяс.
Татшӧм вӧрыс кыссьӧ сё километръяс вылӧ материк пытшкӧ.
Быдлаын 5–10–20 км мысти эмӧсь то паськыд, нитшка нюръяс, то юяслӧн либӧ тыяслӧн виддза долинаяс, то нагорнӧй тундраяс, то прӧстӧ скалистӧй полосаяс либӧ хребетъяслӧн гребеньяс, кыдз быттьӧ мулӧн ордлыяс, кодъяс петкӧдчӧны вӧрса гежӧдмӧм зелень пырыс.
Вӧръяс границаяссянь матын 30–60 метр судта мылькъяс вӧртӧмӧсь нин.
Бӧръя помас вӧрыс дзикӧдз помасьӧ.
Восточносибирскӧй тайгаса животнӧйяс пиысь прӧмысел серти медся важнӧй — ур, коді европейскӧй урысь неуна торъялӧ аслас рӧм сертиыс.
Тайгаса медся глухӧй местаясын, торйӧн нин гӧравывса вӧръясын, ещӧ кольӧма на, ӧні зэв нин шоч, соболь.
Быдлаын олӧ колонок, либӧ сибирскӧй хорёк.
Уна посни животнӧй тулан семействоысь — ласича, сьӧдбӧж, обыкновеннӧй хорёк, а гежӧдіника паныдасьлӧ и тайӧ жӧ семействоысь бӧльӧ ыджыдджык представитель — росомаха (сан).
Горнотаежнӧй полосаын копытнӧй животнӧйясысь — изюбр, войвывса дикӧй кӧр, горнӧй козёл, кабарга.
Медся аслыссяма животнӧй мир Забайкальеын: тані эм ыджыд забайкальскӧй ош, собольлӧн да суроклӧн особӧй вид; лесостепнӧй полосаын — сурок-тарбаган, коді являйтчӧ медся главнӧй чума новлӧдлысьнас.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Восточнӧй Сибирь территория вылын куйлӧны Красноярскӧй край, Иркутскӧй область, Читинскӧй область, Якутскӧй АССР да Бурят-Монгольскӧй АССР.
Тайӧ зэв гырысь, но вывті гежӧда овмӧдӧм территорияяс.
Налӧн политико-административнӧй границаясыс оз лӧсявны Восточнӧй Сибирь естественнӧй физико-географическӧй границаяскӧд.
А именнӧ: Красноярскӧй край босьтӧ сідзжӧ и Западно-Сибирскӧй низменностьлысь юкӧн, а Восточнӧй Сибирлӧн сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ Колымскӧй да Анадырскӧй краевӧй хребетъяс бердын, пырӧны нин Дальний Восток составӧ.
Медся паськыд площадь босьтӧ Якутскӧй АССР (3 млн. кв. км), сэсся Красноярскӧй край (2,1 млн. кв. км) да медбӧръя местаын сулалӧны Иркутскӧй да Читинскӧй областьяс.
Но и найӧ ӧтлаас площадь серти 4 пӧв ыджыдджыкӧсь Украинаысь.
Население серти областьяс сулалӧны буретш мӧдарӧ порядокын.
Сӧмын Иркутскӧй да Читинскӧй областьясын населениелӧн шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылӧ 1 мортысь унджык.
Якутияын жӧ 1 морт вылӧ воӧ шӧркодя 10 кв. км.
А войвылын и 100 кв. км вылӧ оз во 1 морт.
Населениелӧн татшӧм улын шӧркодь плотностьыс СССР-ын абу сэсся некӧн, вермас лоны сӧмын Севернӧй Уралын да Средньӧй Азияса пустыняясын.
Зэв ыджыд пространствояс кольӧны пӧшти овмӧдтӧмӧсь, да населениеыс чукӧрмӧма, медсясӧ, гырысь юяслӧн долинаяс кузя да торйӧн нин страна лунвыв юкӧнас, кӧні расположитчӧмаӧсь мууджалӧмлы да скӧтвидзӧмлы медся удобнӧй муяс да кыті мунӧ кӧрттуй магистраль.
Тані плотностьыс воӧ 1 кв. км вылӧ 5–10 да весиг 20 мортӧдз.
Ставыс Восточнӧй Сибирын олӧ 5,4 млн. морт гӧгӧр.
Населениелӧн унджыкыс — рочьяс.
Восточнӧй Сибирын эм лыд сертиыс кык гырысьджык народ: асыв-войвылын якутъяс да асыв-лунвылын бурятъяс.
Бурятъяс относитчӧны монгольскӧй группаӧ, якутъяс — тюркскӧйӧ; тюркскӧй группаӧ жӧ относитчӧны хакасъяс, кодъяс олӧны Красноярскӧй крайлӧн ылыс рытыв-лун пельӧсын.
Торъя тунгусо-маньчжурскӧй группа составляйтӧны эвенкияс (тунгусъяс), кодъяс олӧны став Восточнӧй Сибирь пасьтала Тихӧй океан берегъяс дорӧдз.
Тайӧ лыд сертиыс гырысьджык народъяс кындзи, эмӧсь нӧшта уна посни народъяс, кодъяс мукӧддырйиыс арталӧны 1000 мортысь этшаджык.
Сідз, Енисей юлӧн шӧр течение кузя олӧ народ кето, коді относитчӧ сідз шусяна палеазиатъяс группаӧ сибирса меддревньӧй олысьяс; тайӧ жӧ группаӧ относитчӧны одулъяс (юкагиръяс), зэв этша лыда народность, коді олӧ Колымскӧй крайын.
Тайӧ неыджыд народностьяслысь наречиеяссӧ да налысь происхождениесӧ этша на изучитӧма.
Сӧветскӧй власть дырйи став тайӧ народъясыс, царскӧй Россияӧн нартитӧмысь да эксплоатацияысь мездысьӧм бӧрын, пондісны ӧдйӧ развивайтчыны культура боксянь.
Организуйтӧма да ӧдйӧ быдмӧ школаяслӧн сеть; грамотность паськалӧ весиг ылыс войвыв районъясын.
Бурятскӧй да якутскӧй кывъяс вылын лэдзсьӧны газетаяс да книгаяс.
Олӧм условиеяс бурмӧм вӧсна да медицинскӧй отсӧг вӧсна чині кулысь лыд.
Территорияяс, кодъяс вылын олӧны унджык лыда народъяс, торйӧдӧмаӧсь автономнӧй республикаясӧ: Якутскӧй АССР, кодлӧн центрыс Якутск да Бурят-Монгольскӧй АССР, кодлӧн центрыс Улан-Удэ.
Овмӧс.
Восточнӧй Сибирлӧн зэв ыджыд территорияыс ӧнӧдз на омӧля освоитӧма.
Помкаясыс талӧн лоӧны не сымда сылӧн суровӧй климатическӧй условиеясын да СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнсянь ылыслунын, мыйдта царизм дырйи переселенческӧй делӧ неорганизованностьын.
Сӧмын сӧветскӧй власть дырйи заводитчӧ сылӧн хозяйственнӧй садьмӧм да быдмӧм.
Восточнӧй Сибирлӧн овмӧс паськалӧмлы ыджыд толчок сетіс Великӧй Севернӧй морскӧй туй освоитӧм.
Видзму овмӧс, торъя нин мууджалӧм развивайтӧм вылӧ позянлунъяс Восточнӧй Сибирын этшаджык, Западнӧй Сибирын дорысь.
Чернозёмнӧй да каштановӧй почваа лесостепьяс да степьяс тані эмӧсь лунвылын неыджыд діясӧн; сӧмын Минусинскӧй котловинаын эм мууджалӧмлы удобнӧй муяслӧн паськыдджык пространствояс.
Векджыксӧ гористӧй рельеф, суровӧй климат, уна местаын этша гожся осадокъяс, векыся кын му да почвалӧн нюрсялӧм тані являйтчӧны мууджалӧмлы ыджыд препятствиеӧн.
Та вылӧ видзӧдтӧг, зерновӧй культураяс вӧдитӧмлӧн границаыс Восточнӧй Сибирын пырӧ ылӧ войвывлань.
Ид, яровӧй — рудзӧг да шобді — воӧны полярнӧй круг дорын; картупель да градвыв пуктасъяс позьӧ вӧдитны нӧшта на войвывланьын.
Талы способствуйтӧ шоныд, весиг жар, гожӧм да торйӧн нин кузь гожся лун да шонді югыд.
Няньяс быдмӧмлӧн да воӧмлӧн кадыс Якутия войвылын нюжалӧ 80–90 лун, ылӧсас 15 лунӧн этшаджык Иркутск бердын дорысь.
Няньяслӧн местнӧй сортъяс пыр лоӧны гожся кӧдзыдалӧмъяс, пуж да засухаяс дінӧ устойчивӧйӧсьджык.
Кыдзи и Западнӧй Сибирын, кӧдза площадьыс тані бӧръя кадӧ ёна соді.
Но век жӧ мууджалӧм, ӧніӧдз на войвылын, местнӧй населениеӧс оз обеспечивайт тырмымӧн аслас няньӧн.
Якутъяс войвылын да бурятъяс лунвылын сідзжӧ занимайтчӧны скӧтвидзӧмӧн.
Эвенкияс, кодъяс видзӧны кӧр, сідзжӧ ньӧжйӧникӧн вуджӧны оседлӧй олӧмӧ.
Союзлӧн общӧй овмӧсын Восточнӧй Сибирь ӧні имеитӧ значение кыдзи вӧр, пушнина да зарни поставщик, а водзӧвылӧ — аслас полезнӧй ископаемӧйяслӧн да ва вынлӧн зэв гырысь запасъяснас, кодъясӧс сӧмын на тӧдмалӧны.
Тунгусскӧй изшом бассейн, тыдалӧ, изшом запасъяснас оз уступайт Кузбасслы.
Зарни сюралӧ Восточнӧй Сибирын быдлаын, но торъя озыр месторождениеяс сӧмын эмӧсь Витимскӧй да Алданскӧй платояс вылын.
Ангаралӧн ӧтнаслӧн ва энергия запасъясыс вермасны сетны энергия 10 пӧв унджык, Днепрогэс серти.
Ставыс тайӧ, кӧрт рудакӧд, графиткӧд, слюдакӧд, совъяскӧд, быдпӧлӧс цветнӧй да гежӧд металлъяскӧд ӧтлаын, водзӧвылӧ Восточнӧй Сибирӧс вӧчасны крупнӧй индустриальнӧй областьӧн.
Каръяс да сообщение туйяс.
Кӧть эськӧ населениелӧн лыдыс Восточнӧй Сибирын этшаджык да и индустриялӧн развитие сэні ичӧтджык на, но карса населениелӧн прӧчентыс ставнас тані неуна вылынджык Западнӧй Сибирын дорысь, а Иркутскӧй да Читинскӧй областьясын быд 100 морт пиысь 40 мортыс олӧны каръясын.
Но сэтшӧм гырысь да ӧдйӧ быдмысь карса центръяс, кыдзи Западнӧй Сибирын, тані абу.
Гырысьджык каръясыс расположитчӧмаӧсь кӧрттуй линия пӧлӧн, кодлы найӧ и обязанӧсь аслас быдмӧмӧн да развитиеӧн.
Тайӧ Иркутск (250 сюрс олысь гӧгӧр) — Иркутскӧй областьлӧн центр, да став Восточнӧй Сибирлӧн медся ыджыд культурнӧй центр;
Красноярск (190 сюрс олысь) — Красноярскӧй крайлӧн центр и Улан-Удэ (130 сюрс олысь гӧгӧр).
На бӧрын мунӧны: Чита (100 сюрсысь унджык) — Читинскӧй областьлӧн центр, да Сретенск, кысянь заводитчӧ Амур кузя судоходство;
Минусинск Енисей вылын да Якутск Лена вылын, кыкнанныс 25 сюрсысь не унджык олысьӧн — тайӧ местнӧй торговӧй центръяс.
Минусинсксянь неылын вӧлі ссылкаын В. И. Ленин.
Полярнӧй круг сайын куйлысь каръяс — Верхоянск, Средне-Колымск да мукӧд — эмӧсь неыджыд посёлокъяс, кодъяс арталӧны ставсӧ куим-нёль сё олысьӧн.
Край ловзьӧдӧм могысь ёна ыджыдджык значение кутӧны дзик неважӧн лоӧм выль центръяс — Енисей вылын Игарка, заграницаӧ вӧр петкӧдан центр, да зарни промышленностьлӧн центръяс — Витим вылын Бодайбо, Алдан сійӧ нима ю вылас жӧ.
Игарка, ӧнія кадӧ ыджыд сибирскӧй порт лесопильнӧй заводъясӧн, электростанцияӧн, совхозъясӧн, чужис да развитчис сӧмын некымын воӧн.
1928-ӧд воын на тані вӧлі неыджыд поселение.
Тайӧ ылыс войвылын сӧветскӧй строительстволӧн яркӧй образец.
Став полярнӧй войвыв пасьта ӧні стрӧитӧма факторияяс да культбазаяс, кодъяс лоӧны местнӧй население пӧвстын культура паськӧдан неыджыд центръясӧн.
Океан побережье пӧлӧн Великӧй Севернӧй морскӧй туй линия кузя стрӧитӧма уна метеорологическӧй да радиостанцияяс.
Тайӧ побережьеса пунктъяс пиысь медся ыджыд значение кутӧ Лена устьесянь асыввывса бухта Тикси.
Сідзнад, Сибирӧс культура боксянь освоитӧм мунӧ и войвывсянь и лунвывсянь.
Восточнӧй Сибирын главнӧй сообщение туйясӧн, а уналаын и весиг единственнӧйӧн, лоӧны юяс.
Тӧдчанлуныс налӧн ёна соді Великӧй Севернӧй морскӧй туй освоитӧм бӧрын.
Кӧрттуй магистраль мунӧ дзик страна лунвывті Минусинсклань сӧмын ӧти вож сетӧмӧн.
Эм некымын тележнӧй тракт, кодъяс медсясӧ йитӧны лунвывкӧд Приленскӧй крайӧс: на пиысь ӧти мунӧ Иркутсксянь Жигаловӧдз, кысянь заводитчӧ Лена кузя судоходство, мӧд — Якутсксянь Амурскӧй кӧрттуйлань, коймӧд — Улан-Удэсянь Монголияӧ.
Эмӧсь и воздушнӧй туйяс.
Главнӧй линияыс мунӧ кӧрттуй пӧлӧн, вожавлӧ — Красноярсксянь Игаркалань, Иркутсксянь Якутсклань, Улан-Удэсянь Монголияӧ.
11. ДАЛЬНИЙ ВОСТОК.
Положение да общӧй характеристика.
Сӧветскӧй Дальний Восток босьтӧ СССР-лысь став асыввыв окраинасӧ.
Центрсянь тайӧ медылысса юкӧн Союзлӧн: 8500 км торйӧдӧны Москваӧс Тихӧй океанысь;
Дальний Востокын нин асывводз, кор Москваын сӧмын на войшӧркад.
Дальний Востоклӧн естественнӧй границаӧн рытыв-войвылын лоӧны горнӧй хребетъяс, кодъяс сійӧс торйӧдӧны Восточнӧй Сибирысь; рытыв лунвылын да лунвылын сылӧн границаыс совпадайтӧ государственнӧй границакӧд, коді мунӧ Амур да Уссури юяс кузя.
Административнӧй отношениеын миян ставнас Дальний Восток представляйтӧ кык край: Хабаровскӧй да Приморскӧй, кодъяс пытшкӧ пырӧны Восточнӧй Сибирлӧн тӧдчана юкӧн, Чукотскӧй полуостров да Колымскӧй крайлӧн юкӧн, да районъяс, кодъяс расположитчӧмаӧсь Становӧй хребетъяссянь рытыввывланьын да войвывланьын.
Территория ыджда серти Дальний Восток СССР-лӧн гырысьджык физико-географическӧй областьяс пиысь ӧти.
Сэк жӧ Дальний Восток — аслас природа серти вывті разнообразнӧй физико-географическӧй область.
Тані паныдасьлӧны быдсикас ландшафтъясыс: лунвыв Забайкальеса кос степьяссянь рытыввылын Камчаткаса да Сахалинса тумана да уль побережьеясӧдз асыввылын, йиӧн вевттьӧм Врангель дісянь войвылын пӧшти субтропическӧй ландшафта Южно-Уссурийскӧй крайӧдз.
Тані эмӧсь и гольцыяса горнӧй хребетъяс, и плодороднӧй низменностьяс, и зэв гырысь вулканъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лым эшкынӧн.
Став тайӧ разнообразиеыс нӧшта осложняйтчӧ кадысь кадӧ вежласьысь муссонъясӧн, кодъяс тӧвнас вайӧны Восточнӧй Сибирысь чизыр кӧдзыд да вывті кос воздух, а гожӧмнас — океансянь зэръяс да туманъяс.
Тундра да векыся кын му тані мунӧны сэтшӧм ылӧ лунвывлань, кыдзи некӧн мукӧдлаын СССР-ын, а уссурийскӧй тайгаын растительность состоитӧ сэтшӧм быдмӧгъясысь, кодъяс казьтылӧны Японияса да Китайса субтропическӧй областьясысь шоныд климатсӧ.
Войвылын ветлӧны кӧръяс вылын да понъяс вылын, кыйӧны моржъясӧс да тюленьясӧс, вердчӧны вайӧм няньӧн; лунвылын ветлӧны вӧвъяс вылын, гӧрӧны буйволъясӧн, кыйӧны тигръяс, вӧдитӧны рис.
Восточнӧй Сибиркӧд общӧй природнӧй озырлунъяс дінӧ — вӧр, пушнина, кӧръяс дінӧ — тані содӧны нӧшта океанлӧн озырлунъяс — чери, тюленьяс, моржъяс, мех серти дона камчатскӧй бобр да котик.
Вывті озыр Дальний Восток и полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Зарниысь кындзи, коді уна лыдӧн эм уна местаясын, тані эм кӧрт да цветнӧй металлъяс, изшом да нефть, гранит да слюда.
Тайӧ природа серти унапӧлӧс да озыр крайыс ӧтувтчӧ единӧй целӧйӧ аслас приморскӧй положениеӧн.
Море — главнӧй сообщение туй сылӧн торъя юкӧнъяс костын.
Сӧмын асыввывса мореяслӧн береговӧй линия кузьтаыс лоӧ 16 сюрс км гӧгӧр; войвывса мореяслӧн Колыма ю устьеӧдз — 4 сюрс км-ысь унджык.
Природнӧй условиеяс серти Дальний Восток юксьӧ 5 пельӧ, кодъяс ӧти-мӧдсьыс ёна торъялӧны: 1) Приамурье, 2) Приморье, 3) Сахалин да Охотскӧй побережье, 4) Камчатка, 5) Чукотско-Анадырскӧй край.
Приамурье.
Дальний Востоклӧн сійӧ юкӧныс, коді паськалӧ Становӧй хребетсянь лунвывлань Амурӧдз, шусьӧ Приамурьеӧн.
Сылӧн границаыс асыввылын — Буреинскӧй хребет.
Забайкальесянь заводитӧмӧн, Станӧвӧй хребетлы параллельнӧ Приамурье пыр мунӧны уна хребетъяс, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь рытыввывсянь асыввылӧ направлениеын.
Водзӧ асыввылын найӧ вежсьӧны хребетъясӧн, кодъяс мунӧны меридианъяс направление кузя да шусьӧны Буреинскӧй хребетӧн.
Буреинскӧй хребет — хребетъяслӧн быдса система — войвылын пасьтаногыс воӧ 400–500 км.
Сэні жӧ сылӧн эмӧсь и медджуджыд точкаясыс (2200 м).
Лунвылас хребет векнялӧ, ляпкалӧ да Амур вомӧналӧм бӧрын, мунӧ Маньчжурияӧ, кӧні шусьӧ Малӧй Хинганӧн.
Тайӧ нимнас мукӧддырйи шуӧны и Буреинскӧй хребетӧс.
Становӧй да Буреинскӧй хребетъяс костын куйлӧ Зейско-Буреинскӧй плато.
Амур притокъяслӧн низовьеясын, сылӧн шуйга берег кузя, рӧвнӧй пространствояс артмӧдӧны Средне-Амурскӧй низменность.
Приамурьелӧн юяс визувтӧ-ны джуджыд долинаясӧд, усьӧны тӧдчана вылысянь да ёна визулӧсь.
Приморье.
Приморьеӧн шусьӧ пространство, коді куйлӧ рытыввылын Буреинскӧй хребет, Амурлӧн улыс течение да сылӧн приток Уссури ю да асыввылын — Японскӧй море да Татарскӧй пролив костын.
Приморьелӧн лунвыв юкӧныс сідзжӧ шусьӧ Уссурийскӧй крайӧн.
Приморьеӧ пырӧ и Сахалин ділӧн войвывладор джынйыс, коді принадлежитӧ миянлы.
Буреинскӧй хребетсянь асыввылын куйлӧ Нижне-Амурскӧй низменность — паськыд да тшӧтшкӧс равнина сы вылӧ разалӧм зэв уна тыясӧн.
Приморьелӧн став мукӧд юкӧныс займитӧма Сихотэ-Алинь системаса горнӧй хребетъясӧн, кодъясӧс этша на исследуйтӧма.
Кыдзи и Малӧй Хинган, Сихотэ-Алинь нюжалӧма меридиональнӧй направлениеын.
Рытыввывса склонъясыс сылӧн ньывкӧсӧсь, асыввывсаясыс — крутӧсь, унджыкысьсӧ тэчсьӧмаӧсь извержённӧй породаясӧн да петӧны мореӧ отвеснӧй скалаясӧн, кодъяс костын шоча сюрлӧны бухтаяс.
Хребетлӧн медджуджыд точкаясыс воӧны пӧшти 2000 метрӧдз.
Склонъяс характер серти юяс, кодъяс визувтӧны асыввылӧ, ёна дженьыдӧсь сійӧ юяс серти, кодъяс визувтӧны рытыввылӧ.
Тайӧ векни долинаяса ёна визув гӧравывса посни юясыс тӧвнас оз кынмывны.
Меридиональнӧй направление кузя нюжӧдчӧмаӧсь и сійӧ хребетъяс, кодъяс мунӧны Сахалин ді пӧлӧн.
Найӧ кыкӧн: асыввывса да рытыввывса; асыввывсаыс джуджыдджык.
Амур.
Приамурье да Приморье ӧтувтчӧны ӧтилаӧ Амур юӧн, коді тайӧ крайлы кутӧ сэтшӧм жӧ тӧдчанлун, кутшӧмӧс Волга Поволжьелы.
Амур артмӧ Шилка да Аргунь юяс ӧтлаасьӧмысь.
Амур ю кузь сы вӧсна, мый Амурлы лоӧ гӧгӧртны кык горнӧй система: Большой Хинган да Сихотэ-Алинь.
Сихотэ-Алинь вештӧ Амурӧс асыв-войвывлань, кӧні сійӧ и усьӧ сідз шусяна Амурскӧй лиманӧ — Татарскӧй пролив юкӧнӧ, коді тырӧма Амурлӧн осадокъясӧн да сы вӧсна зэв ляпкыд.
Дзик Амур устьеас эм лыа бар, коді океанскӧй суднояслы оз лэдз пырны юас.
Мӧд особенность Амурлӧн — сравнительнӧ дженьыд навигация.
Низовьетіыс Амур кынмылӧ сэтшӧм жӧ срок кежлӧ, кыдзи Архангельск дорын Севернӧй Двина, сы понда навигация нюжалӧ 160 лунысь не дырджык.
Рытыввылас судоходстволы препятствуйтӧны уна лыда перекатъяс да вель тшӧкыда овлысь ляпкавлӧмъяс.
Но век жӧ Амур аслас притокъясӧн крайлы тӧдчанлун серти эм ва туйяслӧн единственнӧй система, коді пӧшти 10 сюрс км кузьта.
Ачыс Амур — ыджыд да уна ваа ю, торъя нин улыс течениеас, Хабаровсксянь устьеӧдзыс, кӧні сійӧ пасьтаногыс 2 км-сянь 15 км-ӧдз.
Сэні, кӧні Амур писькӧдӧ аслыс туйсӧ гӧраяс пыр, сылӧн течениеыс векнявлӧ, мукӧддырйи 0,5 км-ӧдз, а берегъясыс лоӧны живописнӧйӧсь.
Уровеньлӧн колебаниеясыс вывті ыджыдӧсь.
Ва омӧля пырыс тыдалана, мый серти сылы и сетӧма нимсӧ („Амур“ — сьӧд ва).
Амур притокъясысь медся тӧдчанаӧсь — 3ея, коді судоходнӧй 1000 км вылӧ, Бурея, Амгунь, кодъяс усьӧны шуйгаладорсянь, да Уссури — веськыдладорсянь.
Приамурьелӧн да Приморьелӧн климат да растительность.
Приамурье да Приморьелӧн войвыв юкӧныс куйлӧны Украина широта вылын, Приморьелӧн лунвыв юкӧныс — Уссурийскӧй край — Крым да Закавказье широта вылын.
Но тайӧ областьяслӧн климат оз соответствуйт найӧ географическӧй положениелы.
Восточнӧй Сибирлӧн аслас кӧдзыдлӧн полюскӧд орччӧн куйлӧм вӧсна сулалӧ сэтшӧм суровӧй тӧв, коді оз лӧсяв широта серти, а муссонъяслӧн периодическӧя вежласьӧм сетӧ климатлы вообще мӧд характер, СССР Европейскӧй юкӧнын серти.
Тӧв тані кос, пӧшти лымтӧм, сэзь да зэв кӧдзыд; весиг Владивостокын море берег дорас, коді климатлысь резкостьсӧ небзьӧдӧ, Сухуми широта вылын январса температураыс сэтшӧм жӧ, кыдзи Новӧй Земля лунвылын.
Гожӧм жар, пӧдтӧ, воздух тырӧма влагаӧн.
Июльын да августын ёна зэрӧ, частӧ дугдывтӧг; тайӧ кык тӧлысьнас усьӧ вобыдся осадок лыдысь джынсьыс унджыкыс, юяс ойдӧны, кыдзи миян ытва дырйи, да налӧн ойдлӧмъясыс тшӧкыда вуджлӧны опустошительнӧй наводнениеясӧ.
Арыс сэзь, кос да шоныд, тулысыс кӧдзыд да тӧла.
Уссурийскӧй край лунвыв юкӧнын августын да сентябрын мукӧддырйи овлӧны тайфунъяс.
Тайфунъяс — страшнӧй вына тӧвъяс, кодъяс аскӧдныс вайӧны первойсӧ бус кымӧръяс, а сэсся ведра дорысь моз кисьтан зэръяс, кодъясысь ӧти-кык лунӧн юяс петӧны берегъясысь, гӧравывса шоръяс лоӧны бурнӧй потокъясӧн, ойдӧдӧны муяс, мукӧддырйи весиг нуӧны керкаяс, пазӧдлӧны туйяс да сылысь посъяс да дыр кежлӧ орӧдлӧны сообщение.
Вӧвліны случайяс, кор 5 часӧн ва кыптывліс 4 м вылӧ.
Климатлӧн тайӧ основнӧй типыс вежласьӧ гӧраяс расположение вӧсна, долинаяслӧн направление да матын море вӧсна.
Уссурийскӧй крайын тӧвъясыс кӧть и амурскӧйын серти шоныдджыкӧсь, но мортлы тані сьӧкыдджык сы вӧсна, мый тані частӧджык овлӧны тӧвъяс, кодъяс торъя нин неприятнӧйӧсь местаясын, кӧні этша усьлӧ лым да кӧні лым турӧб пыдди ветлӧны бус кымӧръяс.
Кузь кӧдзыдъяс вӧсна да лым эжӧд абутӧм вӧсна мулӧн вылысса слӧйыс тӧвнас кынмӧ зэв пыдӧдз, 2 м-сянь 4 м-ӧдз, а гожӧмнас сылӧ зэв ньӧжйӧ, войвылын мукӧд местаясас сӧмын август шӧрын.
Улынджык унджыкысьсӧ нин векыся кын му.
Кын му вӧсна унджык атмосфернӧй осадокыс визувтӧ юясӧ, ойдӧдӧмъяс артмӧдӧмӧн.
Грунтовӧй ваяс этша да юяс тӧлын тшӧкыда кынмӧны пыдӧсӧдзыс, а сійӧ грунтовӧй ваясыс, кодъяс кынмытӧдзыс эз удитны визувтны, артмӧдӧны сӧнік либӧ почвасӧ кыпӧдӧны мылькъясӧн.
Войвыв районъясын кын му куйлӧ сплошнӧя (дорвыв), лунвылын — сӧмын юяс долинаясын.
Приамурьелӧн да Приморьелӧн унджык юкӧныс вевттьӧма сора вӧръясӧн.
Войвылын — охотскӧй типа вӧръяс, кӧні унджыкыс лыска породаяс: рытыввылын — даурскӧй ниа пуяс да асыввылын — аянскӧй коз пуяс; тайӧ медся паськалӧм породаяс дінас ӧтлаасьӧны ньыв пу да пожӧм.
Лунвывланьын лыска породаяс сорлассьӧны чернолесьекӧд.
Охотскӧй типа растительностьӧн вевтыртан граница мунӧ Амур кузя 49 с. ш-ӧдз, водзӧ сэсся тайӧ параллель кузя Сихотэ-Алиньӧдз, вомӧналӧ Сихотэ-Алинь да лэччӧ море берегӧд 47 с. ш.-ӧдз.
Лунвывланьын мунӧны нин маньчжурскӧй типа сора вӧръяс, кодъясӧс тӧдчымӧнъя нин вежӧма мортӧн.
Вӧръяс состоитӧны мича голубоватӧй лыска маньчжурскӧй сус пуысь, еджыд кырся ньыв пуысь, нинпуысь, быдпӧлӧс клёнъясысь, дубысь, кыдз пуысь, ясеньысь, илимысь, кодъяс гартчӧмаӧсь быдпӧлӧс лианаясӧн, леспедецаысь подлесокӧн — аслыспӧлӧс бобовӧй быдмӧгысь фиолетово-розовӧй цветъясӧн, джуджыд турунӧн да папоротникъясӧн.
Водоразделъяс вылын вӧръяс состоитӧны сьӧд да еджыд кыдз пу сора монгольскӧй дубысь, а сідзжӧ зэв мича турун вевттьӧдысь.
А ю поймаясын — кузь вӧръяс еджыд кырся илимысь, вязысь, ясеньысь, амурскӧй бархатысь, либӧ пробковӧй пуысь, амурскӧй орехысь, амурскӧй сиреньысь, кодъяс тані воӧны пу судтаӧдз, яблоняысь, грушаысь; лыска вӧръяс тані оз нин паныдасьлывны.
Южно-Уссурийскӧй крайын вӧръясыс медся разнообразнӧйӧсь; ставыс тані артавсьӧ пулӧн да кустъяслӧн 150 видӧдз, но суровӧй тӧвъяс вӧсна вечнозелёнӧй коръя породаяс Южно-Уссурийскӧй крайын ньӧти абуӧсь.
abu
Паськыд коръя вӧръяс кындзи, тӧдчана пространствояс босьтӧны сідз шусяна „амурскӧй степьяс“, кодъяс куйлӧны Зейско-Буреинскӧй плато вылын, Амурлӧн шӧр течение кузя да Ханка ты гӧгӧр.
abu
Тайӧ паськыд да васӧд, а мукӧддырйи и дзик вазьӧм низменностьяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь морт судта зэв мича турунӧн.
Растительность состоитӧ злакъясысь, вейникъясысь, сложноцветнӧйясысь, лилейнӧйясысь, полыньясысь, кодъяс гартчӧмаӧсь вьюнокӧн да горошекӧн, да лежнӧг кустъясысь ӧтка-ӧтка пуясӧн да весиг неыджыд дубъяса, сьӧд да еджыд кыдз пуа да пипуа расъясӧн.
Почваяс джынвыйӧ нюрсялӧмаӧсь, плодороднӧйӧсь.
Тайӧ виддза пространствоясыс лоины вӧръяс бырӧдӧм вӧсна.
Но на вылысь сюрлӧны тшӧкыда и степвывса растениеяслӧн (ковыль), да животнӧйяслӧн (суслик, дрофа) видъяс, кодъяс вуджӧмаӧсь татчӧ Забайкальеысь.
Абу омӧльджыка разнообразнӧй тані и животнӧй мирыс.
Жар лунвывса да кӧдзыд войвывса животнӧйяс тані овмӧдчӧмаӧсь дзик орччӧн.
Животнӧйясысь, кодъяслӧн эм промыслӧвӧй значение, тані олӧны: соболь, ур, кӧрлӧн куим вид (марал пятнистӧй да войвыв), йӧра, дикӧй кӧза, кабан; сідзжӧ вӧралӧны и тигр, енотовиднӧй пон, колонка, кабарга вылӧ.
Лэбачьяс пиысь промыслӧвӧй значение имеитӧны дзодзӧгъяс, уткаяс, юсьяс, фазанъяс, таръяс да сьӧлаяс.
Приамурье ӧніӧдз на эм му вылын этша лыда пельӧсъяс пиысь ӧти, кӧні мортӧн дзескӧдӧм зверь эм на вывті уна.
Ӧні тані лӧсьӧдӧма заповедникъяс, а мукӧд ценнӧй породаяс, кыдзи пятнистӧй кӧр, рӧдмӧдсьӧны питомникъясын.
Сахалин.
Охотскӧй побережье.
Сахалин ді кӧть и куйлӧ матын Приморьесянь, но сыысь торъялӧ аслас кӧдзыдджык да суровӧйджык климатӧн.
Тӧлын тані сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и материк вылын, да Татарскӧй пролив, кодлӧн медся векниинтіыс сӧмын 7 км, вевттьысьӧ йиӧн.
Гожӧмнас Охотскӧй море, кӧні июньын на плавайтӧны йияс, кӧдздӧдӧ ділысь асыввыв юкӧнсӧ.
Та вӧсна, СССР-лы принадлежитан Сахалинлӧн войвыв юкӧныс кӧть эськӧ и куйлӧ широта вылын, коді Европейскӧй юкӧнын соответствуйтӧ Тула да Харьков кост пространстволы, но климатыс тані сэтшӧм жӧ, кыдзи Ледовитӧй океанлӧн европейскӧй побережье вылын.
Тані скалаяс вылын эмӧсь весиг „лэбач базаръяс“.
Тӧлын тшӧкыда термометрын кынмӧ ртуть; медбӧръя морозъяс овлӧны майын, а сентябрын нин первойя кӧдзыдалӧмъяс.
Ді войвыв юкӧнын низменнӧй побережьеясыс представляйтӧны тундра, а став мукӧд юкӧныс вевттьысьӧма тайгаӧн; коръя пуяс сюрлӧны сӧмын долинаясын.
Весиг тайӧ суровӧй природнӧй условиеясыс дырйи Сахалин центрын мууджалӧм тырвыйӧ позяна.
Ачыс діыс имеитӧ лунвывсянь войвылӧ нюжӧдчӧм форма.
Кузьтаыс сылӧн меридиан пӧлӧн 1000 км гӧгӧр, кодысь Сӧветскӧй Сахалин вылӧ воӧ джынйыс.
Япониякӧд граница мунӧ 50-ӧд параллель кузя.
Меридиональнӧй направлениеын жӧ мунӧны и кык горнӧй хребет, кодъяс пиысь асывладорсаыс кыптӧ 2000 метрӧдз.
Асыввывладорас берегъяс низменнӧйӧсь, а рытывладорас — крутӧсь.
Удобнӧй бухтаяс этша.
Сахалин озыр ископаемӧйясӧн, кодъяс пиысь ӧні разрабатывайтчӧ изшом да нефть.
Охотскӧй побережье, рытыв-лунвылын Амур устьесянь да асыв-войвылын Пенжинскӧй губа йывъясӧдз, эм непаськыд полоса Охотскӧй море берег да Джугджур да Колымскӧй хребетъяс костӧд.
Море тані бурнӧй, джуджыд приливъясӧн, ён течениеясӧн, тӧвнас — берегъяс дорын йи пластъясӧн, кодъясӧс вӧтлӧ да пазӧдлӧ тӧв.
Климат суровӧй.
Вося шӧркодь температура — Гижигаын — 6°,5.
Гожӧмнас Охотскӧй море кӧдздӧдӧ ассьыс побережьесӧ.
Но век жӧ берег вылын кӧдзыд лунъясыс этшаджык, шоныдъясыс — унджык, берегсянь ылынджык серти.
Гожӧмыс ыркыд да уль, сук туманъясӧн да лэчыд кӧдзыд тӧвъясӧн.
Лым усьӧ октябрын да куйлӧ июнь заводитчытӧдз, а мукӧддырйи и сёрӧдзджык.
Лымйыслӧн джуджтаыс овлӧ 1 м-ӧдз да лымнас сэтшӧм ёна тыртлывлӧ, мый населённӧй пунктъяс костӧд ветлыны овлӧ зэв сьӧкыд.
Охотскӧй побережьеса гӧраясысь сюрлӧны зарни да изшом.
Камчатка.
Камчатка полуостров нюжалӧма войвывсянь лунвывлань 1200 километр вылӧ.
abu
Дальне-Восточнӧй крайлӧн тайӧ географически вывті торъялӧм юкӧн, сӧмын войвылын сійӧ йитчӧма материккӧд векньыдик перешеекӧн, а сэсся гӧгӧр море.
Коркӧ Камчатка и вӧвлӧма діӧн.
Камчаткалы относитчӧны Командорскӧй діяс, кодъяс куйлӧны полуостровсянь асыввылын.
Полуостров пӧлӧн мунӧны кык горнӧй хребет, кодъяс костын эм паськыд впадина; сэті визувтӧ Камчатка ю.
Асыввылын да торъя нин рытыввылын берегъясыс ляпкыдӧсь да удобнӧй бухтаясыс этша.
СССР-лӧн разнообразнӧй природаын Камчатка эм единственнӧй область, кӧні ӧніӧдз на тӧдчӧ вулканическӧй деятельность, да и зэв ыджыд размеръясын.
Кыкнан хребетыс, медсясӧ асыввывсаыс, кырӧдӧма извержённӧй породаяслӧн уна лыда петанінъясӧн.
Кынмӧм лавалӧн мощнӧй потокъяс да вулканическӧй пӧим вевттьӧны тӧдчана пространствояс.
Ставыс Камчатка вылын артавсьӧ 100 вулканысь унджык, кодъяс тані шусьӧны сопкаясӧн; на пиысь 19 действуйтысь вулкан.
Кусӧм вулканъяс эмӧсь и рытыввылын и асыввылын; действуйтысьясыс асыввывса хребет вылын и сӧмын ӧти — рытыввылын.
Найӧ пукалӧны чукӧръясӧн, кольчаӧн моз извержениеяслӧн бӧльӧ древньӧйджык центръяс гӧгӧр, кодъясӧс мукӧддырйи ӧні займитӧма тыясӧн (Кроноцкӧй ты).
Вулканъяслӧн ёнджыка тӧдса чукӧръяс (лунвывсянь войвывлань): Авачинскӧй, Кроноцкӧй да Ключевскӧй; тані Камчаткаса вулканъяс пиысь медся джуджыдыс лоӧ — Ключевскӧй сопка (4778 м).
Миянлы тӧдса кадӧ (XVIII нэмлӧн первой джынсянь) Ключевскӧй сопкалӧн вӧлі 30 извержениеӧдз.
Камчатка вылын лым визьыс мунӧ 1500–1700 м вылнаті да вулканъяслӧн конусъясыс вогӧгӧр чӧж вевттьысьӧмаӧсь лым шапкаӧн.
Извержениеяс дырйи лымйыс сылӧ да овлӧны наводнениеяс.
Кӧть эськӧ извержениеясыс овлӧны ёнӧсь, век жӧ ыджыд разрушениеяс найӧ оз вӧчны, сы вӧсна, мый Камчаткаын олысьыс зэв шоч.
Вулканъяс кындзи, Камчаткаса уна местаясын эмӧсь пӧсь источникъяс.
Камчаткалӧн войвыв юкӧныс куйлӧ Ленинград широта вылын, а лунвылыс — Киев широта вылын.
Климат тані небыдджык, Охотскӧй море побережьеын дорысь, но век жӧ ёна суровӧйджык, СССР Европейскӧй юкӧнса сійӧ жӧ широтаясын серти.
Вося шӧркодь температура войвылын −4°, лунвылын 0°.
Тулыс сёр, гожӧм дженьыд.
Рытыввыв джынйыс, коді веськӧдчӧма Охотскӧй морелань, кӧдзыдджык асыввыв дорсьыс.
Центральнӧй юкӧнас климатыс континентальнӧйджык да шоныдджык, тӧвъяс этша лымъяӧсь, сэк кор торъя нин асыввыв побережье вылын уна усьлӧны осадокъяс, овлӧны зэв джуджыд лымъяс, тшӧкыд пургаяс да уна кымӧра лунъяс.
Войвыв юкӧныс представляйтӧ тундра, коді тані пырӧ 60° с. ш.-ысь лунвывланьджык.
Полуостров шӧрын да неуна побережьеас — тайга; морскӧй берегъяс вылын сійӧ вуджӧ сук, чукля посни пуясысь прӧйдитны позьтӧм заросльясӧ, а гӧра склонъяс вылын вежсьӧ сус пу стланикӧн.
Видзвывса растительность, медся нин Камчатка ю долинаын, чуймӧдӧ аслас зэв пышнӧй развитиеӧн; мукӧд турунъясыс овлӧны 2 да 3 м судта.
Лунвылын, Камчатка долинаын, вӧдитӧны градвыв пуктасъяс, да организуйтӧма зерновӧй овмӧс.
Камчаткаса животнӧй мирлӧн характерыс островнӧй.
Тані абуӧсь вӧрса животнӧйяс — йӧраяс, енотовиднӧй понъяс, рысьяс; материк вылысь Камчатка вылӧ вуджны налы препятствуйтӧ вӧртӧм перешеек.
Ур вуджис Камчатка вылӧ сӧмын на во 15 сайын.
Камчаткаын олысьыс абу зэв уна, но ӧні сійӧ крайсӧ ёна овмӧдӧны (заселяйтӧны).
Население овмӧдчӧма ёнджыкасӧ юяс да побережье кузя, коді йитчӧма тані бура пуктӧм чери кыян промыслъясӧн.
abu
Роч население составляйтӧ джынсьыс неуна унджык; мукӧдыс — нымыланъяс (корякъяс), эвенкияс, эвенъяс (ламутъяс) да ительменъяс (камчадалъяс).
Главнӧй занятие: чери кыйӧм, морскӧй зверь вылӧ кыйсьӧм, кӧр видзӧм да пушнӧй промысел.
Чери озырлунъясыс камчатскӧй ваяслӧн вывті ыджыд; мукӧддырйи сэтшӧм уна мунӧ чериыс, мый сійӧс юысь позьӧ кутавны киӧн.
Бӧръя воясӧ рыбнӧй промышленность развитчис зэв ёна; стрӧитӧма уна консервнӧй заводъяс, медсясӧ ю устьеясын.
Промыслӧвӧй чериясысь медся ценнӧйӧсь: кета, кижуч, омӧльджыка ценнӧй горбуша.
Уна консерв сідзжӧ вӧчсьӧ крабъясысь.
Чери кутӧ ыджыд тӧдчанлун Камчаткаса населениелы, кыдзи и став асыв-войвывлы.
Чери являйтчӧ не сӧмын йӧзлы сёянӧн, но сёянторйӧн и понъяслы, кодъяс вылын тані ветлӧны.
Та вӧсна камчатскӧй сикт векджык пуксьӧ ю пӧлӧн, берегыс кодлӧн ворсӧ главнӧй уличалысь рольсӧ.
Этша лыда мӧсъяслы да вӧвъяслы сарайяс оз стрӧитчыны, да тайӧ животнӧйясыс, кыдзи и ездӧвӧй понъяс, тӧлын ыджыд тӧвъясысь дзебсьӧны лым толаяс сайӧ.
Керкаяс дінын эмӧсь „вешалаяс“, кӧні вялитӧны чери (юкола), эмӧсь понъясӧс домавны джуджыд потшъяс да джуджыд сваяяс вылын амбаръяс, кӧні видзӧны юкола да мукӧд припасъяс.
Сикт дінын ю вомӧналӧма чери кыйӧм вылӧ запоръясӧн.
Чукотско-Анадырскӧй край.
Чукотско-Анадырскӧй край эм область, коді зэв на омӧля исследуйтӧма, но тӧдӧмысь, обладайтӧ му пытшкын ыджыд озырлунъясӧн, торъя нин зарниӧн, кыдзи орчча Аляска.
Тані рытыввывсянь асыввылӧ мунысь Анадырскӧй хребет юкӧ тайӧ крайсӧ кык пельӧ: лунвыв юкӧнсӧ составляйтӧ Анадырь юлӧн бассейн, коді усьӧ Берингов мореса ыджыд Анадырскӧй заливӧ, войвыв юкӧнын юяс визувтӧны Ледовитӧй океанӧ.
Наысь медся тӧдчанаясыс — Колымалӧн веськыд притокъяс.
Анадырскӧй хребет, коді эм водораздел, медджуджыд точкаясас воӧ 2700 метрӧдз.
Анадырскӧй край — мыйкӧ-мында мылькъяса, мыйкӧ-мында низменнӧй страна, коді вевттьӧма тундраӧн, кытчӧ гожӧмнас воӧны зэв уна быдсикас лэбачьяс.
Кӧреннӧй населениеыс состоитӧ, медсясӧ, луораветланъясысь (чукчияс) да нымыланъясысь; неуна лыдӧн олӧны эскимосъяс.
На пиысь кодсюрӧ олӧны кӧр видзӧмӧн; тӧвсӧ олӧны страна пытшкын, а гожӧмлань стадаяссӧ вӧтлӧны море береглань, кӧні кӧръясӧс озджык сэтшӧма дӧзмӧдны насекомӧйяс; тайӧ жӧ кадӧ найӧ вежлалӧны аслас овмӧсысь прӧдуктаяссӧ быдпӧлӧс тӧваръяс вылӧ, кодъяс воӧны пароходъясӧн.
Став кӧрсьыс, коді эм СССР-ын, джынсьыс унджык воӧ Анадырскӧй край да Камчатка вылӧ.
Оседлӧй чукчияс олӧ-ны кыйсьӧм помысь, виалӧны морскӧй зверьясӧс да кыйӧны чери; ветлӧны найӧ понъяс вылын.
Рочьяс зэв этшаӧнӧсь; тайӧ служащӧйяс факторияясысь да быдпӧлӧс базаясысь либӧ работникъяс научнӧй станцияясысь, кодъяслӧн лыдыс тайӧ ылыс побережьеын век содӧ.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Политико-административнӧй отношениеын Дальний Восток юксьӧ 2 край вылӧ: Приморскӧй вылӧ (Владивосток центрӧн) — асыв-лунвылын да Хабаровскӧй вылӧ (Хабаровск центрӧн) — рытыв-войвылын.
Дальний Восток составӧ пырӧ Еврейскӧй автономнӧй область Биробиджан центрӧн.
Дальний Восток — СССР-лӧн гежӧда населитӧм область.
3 млн. кв. км ыджда пространство вылын тані олӧ сӧмын 2,5 млн. население гӧгӧр.
Та дырйи населениелӧн унджыкыс воӧ Приамурье да Уссурийскӧй край вылӧ, кӧні кутшӧмсюрӧ районъясын плотностьыс воӧ 5, 10 да весиг 20 мортӧдз 1 кв. км вылӧ.
Мукӧд юкӧнъясыс овмӧдӧмаӧсь сэтшӧм жӧ гежӧда, кыдзи и Восточнӧй Сибирь, мӧдногӧн кӧ 100 кв. км вылӧ 1-сянь 10 мортӧдз.
Рочьяс да украинецъяс ӧні составляйтӧны став населениесьыс ¾ юкӧнысь унджык, ⅒ юкӧнысь этшаджык составляйтӧны китаецъяс, кодъяслӧн унджык юкӧныс олӧ Приморьеын.
abu
Палеазиатъяс — тайӧ странаас кӧреннӧй олысьяс — составляйтӧны примернӧ став населениеысь ⅒ юкӧнсӧ, наысь мыйкӧ-мындаыс матынӧсь Америкаса индеецъяс дінӧ; сэтшӧмъясыс эскимосъяс, кодъяс олӧны крайньӧй асыв-войвылын, унанганъяс (алеутъяс) — Командорскӧй діяс вылын, луораветланъяс — тайӧ народъяс пиысь медся уна лыда, — Чукотскӧй полуостров вылын, нымыланъяс — Камчатка войвылын да ительменъяс — лунвылын.
Палеазиатъяслысь мӧд группа составляйтӧны нивхияс (гилякъяс), кодъяс олӧны Амурскӧй низовьеясын да Сахалин вылын.
Собственнӧ тунгусъяс, либӧ эвенкияс кындзи, тунгусско-маньчжурскӧй группаӧ относитчӧны: нанияс (орочонъяс), эвенъяс (ламутъяс), нанайяс (гольдыяс); удехейцыяс.
Таысь ӧтдор Дальний Востокын, сідзжӧ неыджыд лыдӧн, олӧны якутъяс да еврейяс.
Ставыс Дальний Востокын артавсьӧ 36 унапӧлӧс народӧдз.
Сӧветскӧй власть нуӧдӧ став мераяс тайӧ народъяслысь культурнӧй развитиесӧ вылынджык ступень вылӧ кыпӧдӧм могысь.
Организуйтӧма национальнӧй сӧветъяс, быдмӧ национальнӧй школаяслӧн сеть, бурмӧ материальнӧй положение, торйӧдӧма национальнӧй округъяс.
Эксплоатация да нартитӧм, кодъяс вӧліны царскӧй режим дырйи став неыджыд народъяслӧн уделӧн, бырины.
Овмӧс.
Кыдзи и СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧнса мукӧд областьясын, Дальний Востокын ӧні мунӧ производительнӧй вынъяс развивайтчӧмлӧн ыджыд подъём, да миян странаса экономикаын сійӧ ворсӧ нин значительнӧй роль.
Но Дальний Восток, Восточнӧй Сибирь дорысь ёнджыка на, эм страна будущӧйлӧн.
Крайын ӧдйӧ заводитчӧ развивайтчыны промышленность, коді панйӧ видзму овмӧслысь развитиесӧ.
Тайӧ вӧр разработайтӧм, чери продуктъяс переработайтӧм кузя промышленность(СССР-ын мӧд места) да горнӧй промышленность: зарни (Союзын перйӧм став зарниысь ⅓), изшом да нефть (Сахалин вылын).
Та дінӧ нӧшта содтыссьӧ пушнина кыйӧм, код серти край босьтӧ СССР-ын первой местаясысь ӧтиӧс.
Мууджалӧм паськӧдӧм вылӧ главнӧй областьясыс — сійӧ Зейско-Буреинскӧй платолӧн равнинаяс да низменностьяс — войвылын Средне-Амурскӧй, лунвылын Уссурийскӧй да Приханкайскӧй.
Тайӧ сідз шусяна „степьясас“ джынвыйӧ нюрсялӧм почваясыс зэв плодороднӧйӧсь (амурскӧй чернозём).
Но тувсов засухаяс да уборка кадӧ ыджыд зэръяс видзму уджалӧмын требуйтӧны особӧй приёмъяс да культурнӧй быдмӧгъяслысь специальнӧй сортъяс.
Кӧдза площадь бӧръя кадӧ содіс кыкпӧв, да индыссьӧ сылӧн водзӧ быдмӧм.
Войвылын вӧдитӧны зерновӧй няньяс, пӧшти ставсӧ яровӧйясӧс; лунвылын вӧдитӧны рис, бобовӧй (соя) да просолысь местнӧй сортъяс (чумиза, гаолян).
Китаецъяс применяйтӧны грядковӧй система, кодӧс выработайтӧма Китайын уна сюрс во сайын нин.
Союзлӧн общӧй овмӧсын Дальний Восток босьтӧ торъя тӧдчанлун.
Ӧні сійӧ, кыдзи и Восточнӧй Сибирь, эм зарни, пушнина, чери прӧдуктаяс да вӧр поставщикӧн.
Зарни эм край пасьтала, уна местаын.
Пушнина, чери да вӧр лоӧны экспортируйтан предметӧн.
Пушнина добыча ыдждӧдсьӧ разнӧй местаясын ыджыд заповедникъяс лӧсьӧдӧмӧн, кӧні рӧдмӧдӧны зверъяслысь дона породаяс.
Чери кыйӧм сідзжӧ пыр содӧ, торъя ёна развивайтчӧ быдпӧлӧс консервъяс вӧчӧм.
Содӧ и вӧр нуӧм.
Водзӧвылӧ, территориялысь омӧля на тӧдмӧдӧм юкӧнъяссӧ изучитӧмкӧд да рудаяслысь выль озырлунъяс тӧдмалӧмкӧд ӧттшӧтш, крайын развитчасны промышленностьлӧн быдсикас отрасльяс, металлургическӧйсянь заводитӧмӧн, кодӧс стрӧитӧм вылӧ ӧні нин эм мӧда-мӧдсяньыс матын расположитчӧм залежъяс кӧрт рудалӧн (Буреинскӧй хребетын) да изшомлӧн (Бурея вылын).
abu
Дальний Восток — сійӧ Тихӧй океанлань миян петанін, кодлӧн значениеыс зэв ыджыд не сӧмын Дальний Востоклы, но и сы бӧрын куйлысь Сибирлы.
Дальний Востокса мореяс миян страналысь асыввыв джынсӧ развивайтӧмын долженӧсь ворсны сэтшӧм жӧ роль, кыдзи Балтийскӧй да Чёрнӧй мореяс страна рытыввылын.
Та вӧсна миян территориялысь тайӧ юкӧнсӧ обороняйтӧм босьтӧ торъя важность.
Каръяс да сообщение туйяс.
Дальний Востокын карса населениеыс 47 прӧчент.
Но ыджыд каръяс тані абу уна.
Медыджыдыс на пиысь — Владивосток — арталӧ 200 сюрсысь вылӧджык олысьӧс; краевӧй центр Хабаровск — 200 сюрс гӧгӧр;
Комсомольск — 100 сюрс олысь гӧгӧр.
abu
Камчатскӧй областьлӧн центр Петропавловск имеитӧ сӧмын некымын сюрс олысьӧс.
Но и тайӧ нин ылыс войвыв поселениеяс серти, кӧні население артавсьӧ сёясӧн, а мукӧддырйи и дасъясӧн, уна йӧза кар.
Каръяслӧн быдмӧмыс мунӧ ӧдйӧ.
Важджык каръяслӧн сійӧ йитчӧма либӧ географическӧй положениелӧн выгодаясӧн, либӧ промышленность развитиеӧн.
Медся ӧдйӧ быдмӧмӧн торъялӧны сэтшӧм поселениеяс, кодъяс лоины сӧмын некымын во сайын.
Сэтшӧм, например, Нижньӧй Амур вылын Комсомольск кар, Охотскӧй море берег вылын Магадан кар, Еврейскӧй автономнӧй областьын центр Биробиджан.
Медся тӧдчана каръясыс расположитчӧмаӧсь либӧ кӧрттуй магистраль вылын (Хабаровск-Ворошилов-Владивосток), либӧ ва туй магистраль вылын — Амур вылын (Благовещенск-Комсомольск-Николаевск), либӧ сійӧ туйяслӧн мӧда-мӧдыскӧд крестасянінын, кыдзи Хабаровск.
Тайӧ кык главнӧйджык туйыс вундӧны Дальний Востокӧс, но мунӧны найӧ сылӧн самӧй лунвыв окраинаті, Амур весиг образуйтӧ миянлысь государственнӧй граница.
Хабаровскын тайӧ туйясыс торъялӧны: кӧрттуйыс мунӧ Уссури долина кузя лунвылӧ Японскӧй морелань, а Амур асыв-войвылӧ Охотскӧй морелань,
Существуйтысь Сибирскӧй магистраль кындзи, стрӧитсьӧ ӧні Амуро-Байкальскӧй кӧрттуй.
Но тайӧ туйясыс обслуживайтны сӧмын Приамурье да Уссурийскӧй край.
Территориялӧн став сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ 54° с. ш.-ысь войвылынджык, — Охотскӧй побережье, ылыс Чукотскӧй полуостров, Камчатка, а сідзжӧ матысджыкъяс Сахалин да Приморьелӧн побережье йитчӧмаӧсь лунвывкӧд сӧмын морскӧй туйӧн, а бӧръя кадӧ — и воздушнӧйӧн.
Морскӧй туй Петропавловск вылӧ да водзӧ войвылӧ, Берингов проливлань, эм юкӧн Великӧй Севернӧй Морскӧй туйлӧн, коді обслуживайтӧ Чукотскӧй побережьеӧс Колыма устьеӧдз.
Став войвыв побережье кузяыс ӧні лӧсьӧдӧма станцияяс: Уэллен, Ванкарем да мукӧд.
Охотскӧй побережьеса поселениеяс пиысь ӧткымынъяс являйтчӧны заводитчанінӧн грунтовӧй туйяслы, кодъяс нуӧдӧны страна пытшкӧ: Аян, Охотск, Магадан.
Побережьеса пунктъясӧс мӧда-мӧдсьыс торйӧдысь расстояниеясыс тӧдчымӧнъя гырысьӧсь.
Владивостоксянь Петропавловскӧдз артавсьӧ 2600 км, Петропавловсксянь Провидение бухтаӧдз 2000 км, Провидение бухтасянь Колымаӧдз 1600 км.
Ӧні тані лӧсьӧдӧма нин воздух кузя йитӧд.
Лэбалан условиеясыс зэв сьӧкыдӧсь, но сӧветскӧй лётчикъяс тані петӧны победительясӧн, мый сэтшӧм бура тыдовтчис челюскинецъясӧс спаситан эпопеяын.
12. КАЗАХСТАН.
Положение да общӧй характеристика.
Казахстан — ыджда сертиыс мӧд союзнӧй республика.
Сійӧ 6 пӧв ыджыдджык Украинаысь.
Казахстан ӧтувтчӧ единӧй целӧйӧ, первойкӧ, аслас природа особенностьяс серти, характернӧй чертаясыс кодлӧн омӧля вежласьӧны тайӧ зэв ыджыд страна кузьтаногыс, кӧть и сійӧ паськӧдчӧма рытыввывсянь асыввылӧ 3 сюрс км, да, мӧдкӧ, национальнӧй признак сертиыс (сійӧ население пӧвстын унджыкыс казахъяс).
Но войвылас да торъя нин лунвылас Казахстанлӧн административно-политическӧй границаяс петӧны единӧй физико-географическӧй область сайӧ.
Войвылын Казахстан пырӧ Западно-Сибирскӧй низменностьӧ, сійӧ степнӧй полосаӧ, асыввылын — Алтайӧ, асыв-лунвылын матысмӧ Тянь-Шань горнӧй странаӧ, сылысь водзвывса войвыв хребетъяссӧ босьтӧмӧн, а лунвылын пырӧ ылӧ Сыр-Дарья течение кузя да мунӧ Средньӧй Азияӧ.
Казахстан пытшкын куйлӧ и Аральскӧй морелӧн асыв-войвыв джынйыс.
Казахстан — медсясӧ полупустыняяслӧн область, коді войвылын кытшалӧма степьясӧн, лунвылын — пустыняясӧн да горнӧй хребетъясӧн.
Сёя, да лыаа пустыняяс куйлӧны дзик Казахстан пытшкас.
Тайӧ резкӧй континентальнӧй климата область, кӧні йизьӧдан тӧвъяса да зэв ыджыд буранъяса суровӧй тӧвъясыс (<rus>зима</rus>) вежсьӧны сотан шонді югӧръяса да неыджыд осадокъяса гожся жарӧн; тайӧ область визувттӧм пытшкӧс гырысь да посни бассейнъяслӧн, сола да солакодь тыяслӧн, ньӧжйӧ визувтысь посни степнӧй шоръяслӧн, кодъяс вошӧны лыаа да сёйӧд увтасъясын либӧ усьӧны гӧгӧр тупкӧса тыясӧ; область ӧткодь сёй платояслӧн, солончакъяслӧн да чуркйӧсь лыаяслӧн, кодъяс костын ёна важ кадся памятникъяс моз кыпӧдчӧны древньӧй пазавлӧм хребетъяслӧн колясъясыс, кодъяс коркӧ йитлісны Уралӧс Тянь-Шанькӧд да Алтайкӧд; область, кӧні пространстволӧн унджык юкӧн вылас мууджалӧм вылӧ оз тырмы ва и населениелӧн существуйтан главнӧй источникыс эм скӧтвидзӧм.
Такӧд тшӧтш тайӧ область зэв гырысь мупытшса озырлунъяслӧн, кодъясӧс сӧмын ӧні на пондісны кыдз колӧ изучайтны да разрабатывайтны: изшомлӧн, нефтьлӧн, ыргӧнлӧн, свинечлӧн, цинклӧн, гежӧд металлъяслӧн да совъяслӧн область.
Природнӧй условие серти Казахстанӧс позьӧ юкны 3 пельӧ: 1) рытыввылын увтасаджык да рӧвнӧй юкӧн, коді босьтӧ Прикаспийскӧй низменность да войвыв юкӧнсӧ Туранскӧй низменностьлысь, 2) шӧр, бӧльӧ возвышеннӧйджык — Казахскӧй складчатӧй страналӧн район да Бет-Пак-Дала плато, 3) асыв-лунвылын да асыввылын горнӧй пояс.
Прикаспийскӧй да Туранскӧй низменностьяс.
Казахстанлӧн рытыв юкӧныс представляйтӧ зэв паськыд низменность, коді Усть-Уртсянь рытыввывті шусьӧ Прикаспийскӧйӧн, асыввывланьті — Туранскӧйӧн.
Низменностьлӧн ыджыдджык юкӧн куйлӧ 100 м-ысь улынджык, а Каспийскӧй морелӧн побережьеыс весиг океан уровеньысь улынджык (−26 м).
Войвывсянь лунвылӧ низменность вомӧнавсьӧ неджуджыд Мугоджарскӧй гӧраясӧн, кодъяс лоӧны Ураллӧн лунвыв продолжениеӧн.
Мугоджар кындзи, эмӧсь нӧшта возвышенностьяс: паськыд Усть-Урт плато 200 м судта шӧркодь джудждаӧн, и Мугоджарсянь асыввылын — сідз шусяна Тургайскӧй столӧвӧй страна — неджуджыд платояс да торъя столӧвӧй возвышенностьяс, кодъяс діяс моз кыпӧдчӧны равнинаын.
Казахстан тайӧ юкӧнын поверхностьыс представляйтӧ либӧ гӧль растительностя сёйӧд полупустыняяс, кӧні вевтыртӧны полыньяс, либӧ лыаяс; торъя паськыд лыаяс эмӧсь Аральскӧй море дорын: войвылын — Большие да Малые Барсуки да Приаральскӧй Кара-Кум, асыв-лунвылын — Кызыл-Кум.
Юяс пиысь рытыввылын сӧмын Урал тырмымӧн нуӧ ва да воӧ Каспийскӧй мореӧдз, Эмба усьӧ мореӧ сӧмын ытва дырйи, а мукӧд юяс дзикӧдз вошӧны лыаясын либӧ нюра разливъясын либӧ усьӧны тыясӧ.
Каспийскӧй да Аральскӧй мореяс костын ни ӧти ю абу.
Тыяс торъя уна асыввылын; пӧшти ставыс найӧ солаӧсь; гожӧм помас юясын сідзжӧ ваыс лоӧ солакодь.
Торъя нин ватӧм да пустыннӧй Усть-Урт плато, коді гӧгӧрбок помасьӧ веськыд крут бужӧдӧн, сідз шусяна цинкӧн.
Тайӧ бужӧдыс овлӧ 70–100 м джуджда; сійӧ сэтшӧм крут, мый уна местаті плато вылӧ кайны он вермы.
Плато выліас — рӧвнӧй сёйӧд степь.
Гожӧм помын, кор косьмасны хакияс, либӧ степнӧй гӧпъяс, позяс мунны некымын лун весиг ва капля аддзывтӧг.
Ни йӧз, ни животнӧйяс, ни турун, ни ва.
Сӧмын небеса да шонді водзын потласьӧм куш сёй.
Сідзжӧ куш, кулӧм да лӧнь и сэні, кӧні Усть-Урт матысмӧ Аральскӧй морелань.
Бужӧдыс сэтшӧм жӧ руд да зумыш.
Некӧн ни ӧти куст, ни веж турунтор, ни шор; оз кыв лэбачьяслӧн сьылӧм, оз кывны чиркъяс.
Турунвиж рӧма стеклӧ моз югъялӧ шыльыд поверхностьыс Араллӧн.
Но и море вылын нинӧм оз тыдав — ни каля, ни кутшӧм-либӧ мукӧдпӧлӧс лэбач.
Казахскӧй складчатӧй страна.
Бет-Пак-Дала.
Казахстанлӧн асыввыв джынйыс войвылын рытыввывсьыс торъялӧ сідз шусяна Тургайскӧй проливӧн (либӧ Тургайскӧй Воротаӧн) — увтасінӧн, коді ӧтлаалӧ Туранскӧй низменностьӧс Западно-Сибирскӧйкӧд.
Казахстанлӧн тайӧ юкӧныс мӧдсяма нин.
Медвойдӧр сійӧ тӧдчымӧнъя вылынджык.
Сійӧ войвыв юкӧнас асыв-лунвывсянь рытыв-войвывлань расположитчӧма Казахскӧй складчатӧй страна — ыджыд пространство вылын разалӧм дженьыд да неджуджыд хребетъяс да торйӧн-торйӧн кыпалысь сопкаяс, кодъяс некӧн абу джуджыдджыкӧсь 1500 м-ысь.
Асыв-лунвылын Казахскӧй складчатӧй страна воӧ Тарбагатай хребетъяс бердӧ, кодъяс аслас тэчасног сертиныс ӧткодьӧсь Алтайкӧд, но ёна ляпкыдджыкӧсь (1800 м-ӧдз).
Асыввыв Казахстанын юяс унджык, но на пиысь сӧмын Ишим да Тобол, кодъяс усьӧны Иртышӧ, да ачыс Иртышыс, коді визувтӧ Казахстан асыввыв окраина кузя, ассьыныс ваяссӧ нуӧны мореӧ.
Мукӧдыс, кыдзи рытыввылын Сары-Су, помассьӧны тыясын либӧ нюръясын.
Весиг ичӧтик юяс, кодъяс визувтӧны Казахскӧй складчатӧй странаса асыввыв склонъяссянь Иртышлань, сыӧдз оз воны.
Казахскӧй складчатӧй странаын сідзжӧ уна тыяс, на пиысь Денгиз 1500 кв. км ыджда, но сійӧ зэв ляпкыд; ваыс тайӧ тыясын пырджык сола.
Казахскӧй складчатӧй странасянь лунвылын куйлӧ паськыд плоскогорье Бет-Пак-Дала (Голоднӧй степь).
Тайӧ вель джуджыд плато, коді ляпкалӧ лунвывланьын (500 м-сянь 150 м-ӧдз).
Войвылын да рытыв-войвылын сійӧ помасьӧ сэтшӧм жӧ крут бужӧдъясӧн, кыдзи и Усть-Урт.
Асыввыв юкӧнас петӧны кристаллическӧй породаяс, кодъяс мыйкӧ-мында выветривайтчӧмаӧсь да пӧрӧмаӧсь щебень россыпьясӧ.
Лунвылын уна лыа, войвылын — солончакъяс.
Рытыввылын Бет-Пак-Дала воӧ Сары-Су ю дорӧ, лунвылын — Чу ю дорӧ, асыввылын — Балхаш ты дорӧ.
Не ачыс Бет-Пак-Дала ватӧм.
Окраиннӧй юяс сідзжӧ васӧ нуӧны этша, гудырӧс да курыд солаӧс.
Сары-Су ю коркӧ вӧвлӧма притокӧн Чу юлӧн, коді усьлӧма Сыр-Дарьяӧ; ӧні Сары-Су да Чу вошӧны лыаясӧ да нюръясӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
Руднӧй Алтай. Войвыв Тянь-Шань.
Асыввылын Казахстанӧ пырӧ Алтайлӧн сійӧ юкӧныс, коді расположитчӧма Иртыш да сылӧн вож Бухтарма пӧлӧн, а сідзжӧ став Зайсанскӧй котловинаыс.
Алтайлӧн тайӧ юкӧныс шусьӧ Руднӧй Алтайӧн, сы понда мый сійӧ озыр полиметаллическӧй рудаясӧн: эзысьӧн, свинечӧн, цинкӧн, ыргӧнӧн, а сідзжӧ зарниӧн.
Алтай системаӧ тшӧтш пырӧ и Иртыш шуйга берегвывса Калбинскӧй хребет озысь да гежӧд металлъяс залежъясӧн: вольфрамӧн, ванадийӧн.
Алтайлӧн тайӧ юкӧнын природаыс мӧдджык нин, Центральнӧй либӧ Горнӧй Алтайын серти.
Климатыс тані косджык да шоныдджык; та вӧсна Иртыш долинаын да Зайсанскӧй котловинаын вевтыртӧны степьяс, кодъяс мукӧдлаті вежсьывлӧны весиг солончакъясӧн да лыаясӧн.
Бухтарма долинаӧ лэччигӧн нин чувствуйтчӧ температуралӧн ыджыд вежсьӧм.
Шоныд воздухыс доналӧм пачысь моз кыптӧ долинаысь да жарӧн шыбытчӧ туйвыв мортлы чужӧмас.
Вӧрыс пыр вочасӧн бырӧ, да, кымын матӧджык Иртышлань, сымын ёнджыка долина босьтӧ степнӧй характер.
Ачыс Иртыш тані гӧгӧр кытшалӧма тростник заросльясӧн, быдмӧма вавыв турунъясӧн да визувтӧ ньӧжйӧ.
Чукля берегъяс костӧд тайӧ узигтыр визувтысь юӧ усьӧ еджыд ваа дурмӧм Бухтарма.
Берегъясыс Иртышлӧн да Бухтармалӧн вывті ёна торъялӧны.
Сэні — засуха, лыа да коньӧр кодь солончаковӧй турунъяс.
Тані — озыр алтайскӧй растительность, олӧм, цветъяс.
Тані, кыдзи оазисын, — гӧрӧм муяс, арбуз да дыня бахчаяс, подсолнечник да табак муяс.
Асыв-лунвылын Казахстан аслас политико-административнӧй границаясӧн пырӧ нин Средньӧй Азияса областьӧ.
Сійӧ босьтӧ тані Тянь-Шаньлысь медся войвыв хребетъяссӧ да паськыд полосасӧ лыаяслысь, кодъяс расположитчӧмаӧсь Тянь-Шань, Балхаш ты да Бет-Пак-Дала костын.
Тянь-Шань да Тарбагатай хребетъяс костын эм увтасін, коді шусьӧ Джунгарскӧй Воротаӧн.
Кочевникъяс сы пыр век мунлывлісны Центральнӧй Азияысь Туранскӧй низменностьӧ да водзӧ Западнӧй Азияӧ да Восточнӧй Европаӧ.
Джунгарскӧй Воротаысь рытыввылынджык кыпӧдчӧны хребетъяс, кодъяс пиысь Заилийскӧй Ала-Тау воӧ 4600 м-ӧдз да нуӧ лымъяс да ледникъяс.
Сы джуджда жӧ Джунгарскӧй Ала-Тау, коді куйлӧ Или ю долинасянь асыв-войвылын.
Заилийскӧй Ала-Тау войвыв поддінас расположитчӧма Казахстанлӧн столица Алма-Ата.
Степь весьтын крута кыпӧдчысь Заилийскӧй Ала-Тау да сійӧ пӧдӧшва дорын сулалысь Алма-Ата кар, сетӧны величественнӧй серпас.
Путешественник ӧтчыд видзӧдлӧмӧн вермас аддзыны став поясъяссӧ, жар низменностьсянь вечнӧй лымъясӧдз да следитны налысь вочасӧн вежсьӧмсӧ.
Шондіӧн сотӧм полыннӧй степь сайын, гӧра поддінас, плодороднӧй лёссӧвӧй почва вылын, коді орошайтчӧ посни горнӧй юясӧн, паськыд лентаӧн паськӧдчӧмаӧсь сиктъяс, кодъяс вӧйӧмаӧсь веж садъяс пиӧ да кытшалӧмаӧсь муясӧн; вылынджык куйлӧ коръя пуяслӧн пояс, нӧшта вылынджык — коз пу вӧръяслӧн пояс, да, медбӧрын, альпийскӧй пӧскӧтинаяслӧн пояс, кодъяс весьтын вылын синтӧ ёран еджыдӧн дзирдалӧны вечнӧй лымъяс.
Климат да растительность.
Казахстанын, коді ылын океанъяссянь да восьса кӧдзыд войтӧвъяслы да асыв-войтӧвъяслы, климатыс кос, резко континентальнӧй да не широта серти суровӧй.
Но век жӧ весиг войвылас вося шӧркодь температура 0°-ысь вылынджык.
Лунвывлань сійӧ кыптӧ быд широта градус выяын 1° гӧгӧр, да сэн, кӧні Казахстанлӧн территорияыс пырӧ Сыр-Дарья течение кузя ылӧ лунвылӧ, вося шӧркодь температура +14°.
Дженьыд да дружнӧй тулыс Казахстанын вежсьӧ кузь да зэв жар гожӧмӧн, нелямын градуса лунся жарӧн да кӧдзыд (мукӧддырйи сӧмын некымын градусӧн вылынджык 0°-ысь) войясӧн.
Сёр да дженьыд ар бӧрын воӧ кузь, суровӧй тӧв; войвылын кӧдзыдъяс овлывлӧны 40–45°-ӧдз, лунвылын 25°-ӧдз.
Виччысьтӧм ульдылӧмъяс бӧрын пуксьывлӧ гололедица; тшӧкыда овлӧны ыджыд лым буряяс — буранъяс.
Край лунвыв юкӧнас тӧлыс дженьыдджык.
Сӧмын куим гожся тӧлысьын — июньын, июльын да августын — оз кынмавлы.
Вогӧгӧрӧн усьӧм осадокъяслӧн лыдыс войвылын унджыкысьсӧ оз вевтырт 300 мм, а центральнӧй юкӧнъясын да лунвылын 200 мм-ысь этшаджык.
Лымйыс овлӧ сэтшӧм этша, мый скӧт вогӧгӧр чӧж вердсьӧ кокувса турунӧн.
Торъя нин этша осадокъяс усьӧны гожӧмнас.
Мукӧд местаас оз зэрлы гожӧмбыд, кымӧръяс пӧшти оз овлыны да шонді югӧръяслӧн шонтӧмыс вывті ыджыд.
Этша осадок вӧсна вӧрса растительность Казахстанын — гежӧд явление.
Вӧръяс эмӧсь сӧмын асыввылын, Алтай да Тарбагатай гӧраясын (лыска вӧръяс), да кӧнсюрӧ діясӧн Казахскӧй складчатӧй страна хребетъяслӧн вершинаяс вылын да край ылыс войвылын, кӧні степь вуджӧ лесостепӧ.
Став мукӧд ыджыд пространствоыс лоӧ степь, коді асыв-войвылын ӧтлаасьӧ западно-сибирскӧй, а рытыввылын — южнорусскӧй степьяскӧд.
Войвылын да Иртыш веськыд берег пӧлӧн Семипалатинскӧдз — тайӧ туруна чернозёмнӧй степь, коді лунвылынджык вежсьӧ ковыльнӧй степӧн; южнорусскӧй степьясысь казахскӧй степь торъялӧ солончакьясӧн да кыдзсюрӧ разалӧм кыдз пу перелесокъясӧн — колкиясӧн.
Крайлӧн шӧр юкӧнас каштановӧй да бурӧй почва; ковыльнӧй степьяс тані ньӧжйӧникӧн вежсьӧны типчаковӧйӧн да полыннӧйӧн.
Медбӧрын, став лунвыв юкӧныс представляйтӧ типичнӧй полупустыня бесплоднӧй сёйӧда-лыаа почваӧн, быдлаын разалӧм уна солончакъясӧн да сола няйтъясӧн, кодъяс либӧ нач кушӧсь („злӧй солончакъяс”), либӧ быдмӧмаӧсь сук солянкаяс заросльясӧн; солянкаяс да полыньяс кындзи, сюрлӧны заросльяс караганы кустарниклӧн.
Растительностьыс бӧльӧ озырджык лоӧ сӧмын степнӧй юяс берег пӧлӧн, кӧні грунтӧвӧй ваяс воӧны матӧджык поверхностьлань; европейскӧй да сибирскӧй быдмӧгъяс тані вежсьӧны среднеазиатскӧйясӧн, сола ты берегъяс пӧлӧн быдмӧны тростниклӧн помтӧм заросльяс (камышъяс) да тугайнӧй растительность.
Торъя участокъясӧн паныдасьлӧны и прамӧй лыаа пустыняяс барханъясӧн, лыаа бугоръясӧн да пустыняса типичнӧй растительностьӧн (саксаул, тамариск да с. в.).
Сюрлӧны пӧшти растительностьтӧм сёй участокъяс — такырыяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Местаясӧн сюрлӧны сорыяс — блюд кодь плоскӧй, ляпкыд увтасъяс, кытчӧ тулысын неуна чукӧрмылӧ ёна сола ва; сэсся найӧ косьмӧны да поверхностьыс вевттьысьӧ совъяс рӧмӧн.
Животнӧй мир Казахстанлӧн — типично степнӧй.
Населениелӧн гежӧда олӧм вӧсна тані кольӧмаӧсь на уна животнӧйяс, кодъяс неуна свойственнӧйӧсь нин Центральнӧй Азиялы, например куланъяс, антилопа-сайгакъяс; лэбачьяс пиысь — хищникъяс: орёлъяс, соколъяс; юяс да тыяс берегъяс пӧлӧн уна вавывса лэбачьяс: дзодзӧгъяс, уткаяс кындзи — юсьяс, цапляяс, пеликанъяс, бакланъяс.
Лунвыв полупустыняясын животнӧйясыс сійӧ жӧ, мый и орчча Средньӧй Азияын.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Казахстан пырӧ СССР составӧ кыдзи Союзнӧй республика.
Сылӧн паськыд территорияыс юксьӧ 14 область вылӧ, кодъяс куйлӧны рытыввывсянь асыввылӧ татшӧм порядокӧн: Западно-Казахстанскӧй Уральск центрӧн; Гурьевскӧй Гурьев центрӧн; Актюбинскӧй Актюбинск центрӧн; Кзыл-Ординскӧй Кзыл-Орда центрӧн; Кустанайскӧй Кустанай центрӧн; Северо-Казахстанскӧй Петропавловск центрӧн; Акмолинскӧй Акмолинск центрӧн; Карагандинскӧй Караганда центрӧн; Южно-Казахстанскӧй Чимкент центрӧн; Джамбулскӧй Джамбул центрӧн; Павлодарскӧй Павлодар центрӧн; Восточно-Казахстанскӧй Усть-Каменогорск центрӧн; Семипалатинскӧй Семипалатинск центрӧн и Алма-Атинскӧй Алма-Ата центрӧн.
Алма-Ата лоӧ тшӧтш и республикалӧн столица.
Тайӧ областьясысь Актюбинскӧй, Карагандинскӧй, Восточно-Казахстанскӧй да Семипалатинскӧй асланыс войвыв юкӧнъясӧн пырӧны Западно-Сибирскӧй низменностьӧ, а Южно-Казахстанскӧй, Джамбулскӧй да Алма-Атинскӧй асланыс лунвыв юкӧнъясӧн — Средньӧй Азияӧ.
Казахстанын пӧшти 3 млн. кв. км ыджда пространство вылын олӧ 6 млн.-ысь неуна унджык морт, мӧдногӧн кӧ быд кв. км вылӧ шӧркодя воӧ 2 морт.
Но населениеыс тані распределитчӧма зэв неравномернӧя.
Сукджык сійӧ Урал юсянь рытыввылын да асыввылын, став войвыв степнӧй полосаас, Иртыш кузя, Семиречьеын да Сыр-Дарья кузя некымын районъясын, а искусственнӧя орошайтан районъясын населениелӧн плотностьыс воӧ весиг 20–40 мортӧдз 1 кв км вылӧ.
Зато эмӧсь и паськыд пространствояс, — полупустыняяс Балхаш ты да Аральскӧй море костын, Усть-Урт плато вылын да мукӧдъяс вылын, кӧні 10 кв. км вылӧ воӧ ӧти мортысь этшаджык.
Населениелысь основнӧй юкӧнсӧ, сылысь ⅗ юкӧнсӧ, составляйтӧны казахъяс, тюркскӧй группаса народ.
Казахъяс бӧрын лыд сертиыс мунӧны рочьяс да украинецъяс.
Овмӧс.
Казахстан — Союзлӧн сэтшӧм местаяс пиысь ӧти, кӧні медся ёна тыдалӧны сійӧ вежсьӧмъясыс, кодъясӧс пыртіс хозяйственнӧй олӧмас социалистическӧй строительство.
Революцияӧдз тані унджык населениеыс оліс скӧтвидзӧм помысь, ыжъясӧс, вӧвъясӧс, верблюдъясӧс видзӧмӧн, да нуӧдіс кочуйтан олӧм.
Казахъяс пиысь сӧмын мыйкӧ-мындаыс уджаліс му; тайӧ унджыкысьсӧ вӧліны беднякъяс, кодъяс медасьлывлісны рочьяслы батракӧн.
Европейскӧй юкӧнысь роч переселенецъяс пуксьывлісны бурджык, видзму овмӧслы подходящӧйджык муяс вылӧ да занимайтчисны кыдзи нянь вӧдитӧмӧн, сідзи и скӧтвидзӧмӧн.
Прӧдуктаясыс ӧтикыслӧн и мӧдыслӧн — нянь, вый, куяс — вӧліны вузавны петкӧдан предметъяс пиысь главнӧйясӧн.
Промышленность вӧлі развитчӧма омӧля да ограничивайтчыліс видзму овмӧсса сырьё переработайтӧмӧн.
Ӧні Казахстан овмӧсын главнӧй местасӧ босьтіс горнӧй да металлургическӧй (цветнӧй металлъяслӧн) промышленность.
Казахстанлысь зэв гырысь ископаемӧй озырлунъяссӧ используйтӧмыс развивайтчӧ зэв ӧдйӧ.
Тані эмӧсь гырысь месторождениеяс изшомлӧн, нефтьлӧн, цветнӧй да редкӧй металлъяслӧн, ыргӧнлӧн да совлӧн.
Карагандинскӧй изшом бассейн добыча серти босьтӧ СССР-ын коймӧд места.
Сійӧ снабжайтӧ изшомӧн Южнӧй Урал (Магнитогорск).
Балхаш войвыв берег вылын, Коунрадын, полупустыня областьын, стрӧитӧма ыджыдсьыс-ыджыд медеплавильнӧй комбинат.
Ыргӧн перйыссьӧ сідзжӧ Казахстан шӧрын — Джезказганын (Карсакпайскӧй завод); Алтайын Риддерын да Кара-Тау гӧраясын перйыссьӧ свинеч да цинк (Чимкентскӧй завод).
Эмба вылын перйыссьӧ нефть.
Промышленность паськалӧм да оседлостьӧ вуджӧм кыпӧдісны казахскӧй народ культуралысь ӧдйӧ кыптӧм.
Казахъяс оз сӧмын уджавны заводъясын да промыселъяс вылын, на пӧвстын эмӧсь образованнӧй специалистъяс, асланыс инженеръяс, техникъяс, врачьяс, учительяс.
Ыджыд достижениеяс эмӧсь казахскӧй литератураын да искусствоын.
Кочевӧй овмӧс коли сӧмын нин страна пытшкӧсса медся кос да пустыннӧй юкӧнъясын.
Казахъяс сэні ӧнӧдз на ветлӧны аслас стаданас тӧвся пӧскӧтинаяс вылысь гожся пӧскӧтинаяс вылӧ да мӧдарӧ.
Но воысь воӧ налӧн кочуйтан районыс векнялӧ.
Такӧд тшӧтш, кочуйтысь казахъяс мӧдісны тӧв кежлӧ заптыны турун, мый вӧсна скӧт этшаджык кулӧ гололедицаысь.
Мууджалӧм медсясӧ развивайтчӧ войвылын, Западно-Сибирскӧй низменностькӧд орчча чернозёмнӧй районъясын, кӧні, медсясӧ, кӧдзсьӧ шобді, да лунвылын, серозёмнӧй почваяс да искусственнӧя орошайтан областьын.
Киськалан муяс куйлӧны Сыр-Дарья, Чу, Семиречьеса юяс пӧлӧн.
Тані вӧдитӧны: фруктовӧй пуяс, виноград, бӧръя кадӧ рис, хлопок да техническӧй быдмӧгъяс, на лыдын каучуконосъяс.
Союзлӧн общӧй овмӧсын Казахстан босьтӧ тӧдчана места, медся нин цветнӧй металлъяс, изшом да нефть кузя.
Каръяс да сообщение туйяс.
Промышленностьлӧн зэв ӧдйӧ быдмӧм вӧсна Казахстанын карса население соді куим мындаысь унджык.
Быд 100 олысь вылӧ ӧні воӧ 27 морт, кодъяс олӧны каръясын.
Содіс населениеыс и важ каръясын, кыдзи Алма-Ата, став республикалӧн центр (250 сюрс морт гӧгӧр), Семипалатинск (100 сюрсысь унджык), коді сулалӧ Иртышлӧн кӧрттуй магистралькӧд крестасянінын, да нӧшта неважӧн кыптысь промышленнӧй центръясын, кыдзи Караганда (150 сюрсысь унджык).
Кыдзи лоалӧны да быдмӧны миян странаын выль каръяс да кыдзи морт вежӧ природалысь чужӧмбансӧ, сылӧн медся яркӧй примеръяс пиысь ӧтиӧн являйтчӧ Балхаш кар, кодӧс стрӧитӧны ӧні Балхаш ты войвыв берегын.
Тані стрӧитӧма зэв ыджыд медеплавильнӧй завод.
Месторождениеясыс рудаыслӧн, мыйысь сывдӧны ыргӧнсӧ, эм Коунрадын, кытысь рудаыс водзӧ обработайтӧм могысь нусьӧ 20 км сайӧ Балхаш берег вылӧ, сы вӧсна мый обработка процесс вылӧ колӧ уна ва.
Ыргӧн залежъяссӧ вӧлі аддзӧма 1928 воын, а 1935 воын нин карас артавсьӧ вӧлі 20 сюрс олысьысь унджык.
Тані планируйтсьӧ выль социалистическӧй кар, коді нӧшта нин тӧдчана сійӧн, мый стрӧитсьӧ сійӧ пустыннӧй, овтӧм местностьын, кӧні пӧшти абу ни ва, ни растительность.
Тайӧ пустыняас кар должен сетны аслас олысьяслы культурнӧй олӧмлысь став удобствояссӧ.
Тані лӧсьӧдӧны водопровод, нуӧдсьӧ электричество, газ; пуктӧны зелёнӧй насаждениеяс, мый могысь ылісянь вайӧны плодороднӧй почва да лӧсьӧдӧны искусственнӧй орошение.
Сё километръяс сайӧ карсянь организуйтсьӧны совхозъяс, кодъяс пондасны карса олысьясӧс снабжайтны пуктасъясӧн, йӧлӧн да мукӧд прӧдуктаясӧн.
Промышленность развивайтчӧм кындзи, главнӧй роль каръяс быдмӧмын ворсісны кӧрттуйяс.
Сӧветскӧй власть дырйи нин вӧлі стрӧитӧма ыджыдджык юкӧнсӧ сідз шусяна Турксиб (Туркестано-Сибирскӧй кӧрттуй) магистральлысь, коді йитіс Западнӧй Сибирӧс да Средньӧй Азияӧс.
Тайӧ линияыс мунӧ Новосибирсксянь Семипалатинск пыр Алма-Атаӧ да водзӧ Ташкентскӧй кӧрттуйлань.
Сибирскӧй магистралькӧд да Чкалов-Ташкент линиякӧд ӧтлаын артмӧ кытш, коді мунӧ став Казахстан гӧгӧр.
Тайӧ кытш пытшкӧсса пространствоӧдыс вомӧналӧ нӧшта линия, коді мунӧ Петропавловсксянь, Сибирскӧй магистраль кузя, Карагандаӧ да сэсся Балхашлань: 1938–1939 воясӧ стрӧитӧма кӧрттуй Акмолинск-Магнитогорск; тайӧ кӧрттуйыс сетӧ веськыд петан туй карагандинскӧй изшомлы Уралӧ.
Дженьыдджык кӧрттуйяс нӧшта эмӧсь Казахстан асыв-войвыв юкӧнас: найӧ йитӧны главнӧй магистралькӧд промышленнӧй центръяс, кыдзи Риддер да Павлодар.
Тайӧ кос крайын ва туйяс ворсӧны ёна ичӧтджык значение; на пиысь медся важнӧй Иртыш.
Эм и воздушнӧй сообщение.
Мукӧдыс — грунтӧвӧй туйяс, кодъяс кузя позьӧ кытсюрӧ ветлыны автомобильясӧн, либӧ верблюд трӧпаяс, кодъяс мунӧны паськыд сёй такыръяс пыр, буса солончакъяс да чуркйӧсь лыаяс пыр.
13. СРЕДНЬӦЙ АЗИЯ.
Положение да общӧй характеристика.
Сӧветскӧй Средньӧй Азия — миян Союзлӧн медся аслыспӧлӧс областьяс пиысь ӧти.
Сійӧ куйлӧ Казахстансянь лунвылын да кӧть эськӧ аслас территория ыджда сертиыс 2½ пӧв уступайтӧ Казахстанлы, но век жӧ 1 млн. кв. км-ысь ыджыдджык, пӧшти ӧтыжда Европейскӧй юкӧнса Северкӧд.
Средньӧй Азия СССР-лӧн став областьяс пиысь медся ёна пырӧдчӧма лунвывлань да медся ылыстчӧма океанъяссянь.
Та вӧсна сылӧн медся ёна да резкӧя петкӧдчӧны природалӧн сійӧ чертаясыс, кодъяс торйӧдӧны нин и Казахстанӧс аслас лунвыв юкӧнъясын: климатлӧн континентальность, этша осадокъяс да та вӧсна — пустыняяслӧн зэв ёна паськалӧм, кодъяс вевттьӧны уна сё сюрс квадратнӧй километр.
Сійӧ жӧ кадӧ Средньӧй Азиялӧн природаыс яркӧйджык, разнообразнӧйджык, величественнӧйджык да ас пытшкас ӧтувтӧ уна крайностьяс.
Тані эмӧсь Союзын медся джуджыд нагорьеяс да горнӧй хребетъяс, кодъяс ас выланыс нуӧны зэв гырысь ледникъяс.
И тані жӧ, тайӧ хребетъяс поддінын, куйлӧны паськыд лыа пустыняяс.
Горнӧй вершинаяслӧн пикъясыс кыпӧдчӧны 7,5 км вылнаӧдз, и эмӧсь впадинаяс, кодъяс куйлӧны весиг Каспийскӧй море уровеньысь на улынджык.
Тайӧ область гӧгӧр тупкӧм бессточнӧй бассейнъяслӧн, область, кӧні сӧмын кык ыджыд ю прӧйдитӧны ватӧм пустыняяс пыр да воӧны гӧгӧр тупкӧм Аральскӧй море водоёмӧ. Мукӧд юясыс жӧ, да торйӧн нин посниясыс, вошӧны гӧраяс бердын куйлысь пустыняяс участокъясын, но налӧн унджык ваыс босьтсьӧ искусственнӧй орошение вылӧ.
Тайӧ область кымӧртӧм сэзь небесалӧн, сотан гожся шонділӧн, область, кӧні поверхностнӧй рельеф образуйтӧмын главнӧй рольсӧ ворсӧ тӧв, область пустыняяслӧн да оазисъяслӧн, лыа барханъяслӧн да верблюд караванъяслӧн.
Тайӧ область зэв древньӧй историяӧн, кӧні уна сюрс во чӧж различнӧй народъяс да различнӧй культураяс вежлавлісны мӧда-мӧднысӧ.
Сійӧ жӧ кадӧ тайӧ область ыджыд природнӧй озырлунъяслӧн: быдсикас полезнӧй ископаемӧйяслӧн, плодороднӧй почваяслӧн, кодъяс шоныд климат условиеясын, искусственнӧй орошение дырйи, сетӧны ыджыд урожайяс сэтшӧм лунвыв культурнӧй быдмӧгъяслысь, кыдз хлопчатник, рис, виноград, да быдпӧлӧс фруктаяс.
Тайӧ область, кӧні торъя нин яркӧя петкӧдчӧны сӧветскӧй социалистическӧй культуралӧн достижениеясыс, кӧні пустыняясса лыаяс пыр да медся джуджыд нагорьеяс вылӧ ветлӧны нин автомобильяс, а бурнӧй, горнӧй юяс используйтсьӧны донтӧм гидроэнергия босьтӧм вылӧ.
Поверхность устройство серти да природа серти Средньӧй Азия юксьӧ 2 пельӧ: низменнӧй рытыв-войвыв юкӧн вылӧ да горнӧй асыв-лунвыв юкӧн вылӧ.
Низменнӧй юкӧныс босьтӧ став пространствосьыс ⅔ юкӧн, горнӧйыс ⅓ юкӧн.
Таысь ӧтдор природа да физико-географическӧй условиеяс серти сідзжӧ Средньӧй Азияӧ пырӧ Казахстанлӧн ыджыдджык юкӧныс.
Низменнӧй юкӧн.
Кара-Кум да Кызыл-Кум.
Низменнӧй Средньӧй Азия эм Туранскӧй низменностьлӧн юкӧн.
Сійӧ мунӧ Каспийскӧй море побережьесянь Сыр-Дарья юӧдз да Кара-Тау хребетӧдз асыввылын.
Тані сыӧ пырӧны Усть-Урт платолӧн лунвыв юкӧныс да Средньӧй Азияса кык медпаськыд пустыняясыс — Кара-Кум да Кызыл-Кум, кодъясӧс янсӧдӧма Аму-Дарья юӧн.
Среднеазиатскӧй лыа пустыняяслӧн поясыс мунӧ и водзӧ Сыр-Дарьясянь асыввывлань Казахстан территория вылӧ.
Медся ыджыд пустыняыс — Кара-Кум (250 сюрс кв. км гӧгӧр); сыын лыаяс босьтӧны став площадьсьыс 9/10 юкӧнсӧ.
Тайӧ рудов либӧ гӧрдоввиж рӧма быдса лыа мореяс.
Лыаяс артмӧдӧны либӧ вешъясьтӧм грядаяс да чуркъяс, кодъяс эжсьӧмаӧсь гежӧдик растительностьӧн, либӧ, шочджыка, овлӧны куш шавъялысь лыаясысь, кодъясысь тӧв вӧчалӧ барханъяс — чарла формаа мылькъяс судтанас 10 метрӧдз да джуджыдджыка.
Барханнӧй лыаяс паныдасьлӧны Кара-Кум асыввыв юкӧнас, Аму-Дарья шуйга берег пӧлӧн.
Барханнӧй лыаяс мунӧны вӧрзьывтӧм море вылӧ, кӧні ва пыддиыс шавъялысь лыа да гыяс пыддиыс барханъяс.
Господствуйтысь войтӧвъяс вӧсна барханъяс да налӧн цепьяс ньӧжйӧникӧн вешйӧны лунвывлань да асыв-лунвывлань да тшӧкыда овлӧ, мый найӧ тыртӧны цветитысь оазисъяс да гуалӧны лыа массаяс улӧ муяс, садъяс да сиктъяс.
Лыалӧн виж фон вылын гежӧдик растительностьыс пӧшти оз тӧдчы.
Мунны татшӧм лыаяс кузя вывті сьӧкыд, торйӧн нин буряяс дырйи.
Воздухыс сэки тырӧ лыаӧн да лоӧ дзик гудырӧн; луншӧра лунын кымӧртӧм небеса вылысь оз позь тӧдмавны шонділысь местасӧ; вуджӧр моз тыдалӧны матысса барханъяс, а водзӧ ставыс сӧльнитчӧ кутшӧмкӧ виж хаосӧ, кутны позьтӧм мунысь лыалӧн ӧти сплошнӧй массаӧ.
Рытладор векджык буря помасьлывлӧ, да пустыня бара лоӧ важ кодьыс.
abu
Лыаяс костын разіпели куйлӧны такырыяс — сёй участокъяс, кодъяс нюдзӧсь да няйтӧсь тулыснас да из кодь чорыдӧсь гожӧмнас, да сорыяс — сола паськыд гӧпъяс, кодъясысь гожӧмнас лоӧны сибдалан солончакъяс.
Такырыяс да сорыяс типичнӧйӧсь став Средньӧй Азияса пустыняяслы да полупустыняяслы.
Кара-Кумын местаясӧн паныдасьлывлӧны пыдын кос долинаяс, кодъяс казьтылӧны Сахараса вадиясӧс; на пиысь медыджыдыс, Узбой, нюжалӧ некымын сё километр вылӧ.
Навернӧ тайӧ вӧвлӧм проток, код кузя коркӧ Аму-Дарья валӧн юкӧныс визувтлӧма Каспийскӧй мореӧ Сарыкамышскӧй котловина пыр, коді куйлӧ Аральскӧй моресянь рытыв-лунвылын.
Тайӧ котловиналӧн пыдӧсыс куйлӧ Каспийскӧй море уровеньысь улынджык.
Кара-Кум лунвыв окраинаын эмӧсь степнӧй пространствояс да культурнӧй оазисъяс; бӧръяясыс куйлӧны Копет-Даг гӧра поддінын да Теджен да Мургаб юяс берег пӧлӧн векньыдик лентаӧн.
Татшӧм жӧ оазисъяс эмӧсь и Аму-Дарья пӧлӧн, торъя нин сійӧ низовьеясын (Хорезмскӧй оазис).
Кызыл-Кум куйлӧ Кара-Кумысь неуна вылынджык да сылӧн площадьыс абу быдлаті тырӧма лыаӧн.
Кызыл-Кум центральнӧй юкӧнын эмӧсь и горнӧй группаяс — древньӧй пазалӧм хребетъяслӧн колясъяс.
Кызыл-Кумын унджык и степнӧй пространствоясыс.
Найӧ пырӧны край горнӧй юкӧнӧ кыдз быттьӧ заливъяс.
Татшӧм заливъяс пиысь ӧти эм тӧдса Ферганскӧй долина, Средньӧй Азияын медся сука овмӧдӧм районъяс пиысь ӧти.
Но унджыкысьсӧ местностьяслӧн пейзажыс представляйтӧ гӧрдоват, мукӧддырйи гӧрд, лыа мылькъяс, кодъяс нюжалӧны горизонтӧдз.
Войвывсянь локтысь лыаяс сідзжӧ тыртӧны оазисъяс, например, Зеравшан ю пӧлӧн куйлысьясӧс.
Кызыл-Кумын ваыс унджык Кара-Кумын серти.
Рытыв-войвыв юкӧнын сідзжӧ эмӧсь Сыр-Дарьялӧн важ, кос руслояс.
Горнӧй юкӧн. Тянь-Шань. Памиро-Алай. Копет-Даг.
Средньӧй Азияса горнӧй юкӧн Союзын босьтӧ медводдза места хребетъяслӧн кузьта да джуджда серти, вершинаяслӧн джуджда да ледникъяслӧн ыджда серти, лым покровлӧн пасьта серти да сьӧкыда сибалан перевалъяс серти.
Средньӧй Азияса гӧраясысь медпаськыдӧсь Тянь-Шань.
Найӧ состоитӧны уна хребетъясысь, кодъяс, медсясӧ, нюжӧдчӧмаӧсь асыввывсянь рытыввылӧ направлениеын.
Унджык хребетъясыс вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйся лым пятнаясӧн да шусьӧны Ала-Тауӧн — „пестрӧй (сера) гӧраясӧн“.
Хребетъяслӧн асыв-войвыв группа, коді ӧстальнӧй Тянь-Шаньсьыс торйӧдӧма Или юлӧн паськыд долинаӧн, шусьӧ Джунгарскӧй Ала-Тауӧн.
Или юсянь лунвылӧ мунӧ Заилийскӧй Ала-Тау.
Нӧшта лунвылынджык, Китайкӧд граница вылын, куйлӧ зэв ыджыд массив Хан-Тенгри (7000 м гӧгӧр).
Гӧраясын куйлӧ ыджыд да джуджыд Иссык-Куль ты.
Тянь-Шаньлӧн хребетъясыс зэв джуджыдӧсь (4000–5000 м) да, кӧть эськӧ кос климат вӧсна лым визьыс куйлӧ вылын, найӧ вевттьысьӧмаӧсь нэмӧвӧйся лымъясӧн да ледникъясӧн.
Став Тянь-Шаньлӧн медся мощнӧй массивӧн лоӧ Хан-Тенгри.
Сы дінӧ гӧгӧрбоксянь мунӧны лым хребетъяс.
Зэв паськыд лымъя да фирновӧй полеяс вевттьӧны склонъяссӧ, гребеньяссӧ став мыйкӧ-мында чургӧдчӧм хребетъяслысь да вершинаяслысь, а ущельеясын: да долинаясыс тырӧмаӧсь зэв гырысь ледникъясӧн, кодъяс частӧ ёна гырысьджыкӧсь кавказскӧйясысь да альпийскӧйясысь: Иныльчек ледник 70 км кузьта.
Хребетъяс пиысь, кодъяс мунӧны Хан-Тенгрисянь рытыввылӧ, медся джуджыд Кокшаал-Тау (6000 м).
Кос климат вӧсна лым визьыс куйлӧ вылын (3000–3700 м).
Памиро-Алайскӧй система Тянь-Шаньлы уступайтӧ кузьта сертиыс (1200 км), но вевтыртӧ сійӧс хребетъяс джуджда да компактность сертиыс, перевалъяслӧн да вершинаяслӧн джуджда сертиыс.
Памиро-Алайлӧн медся джуджыд вершина Сталин пик (7495 м).
Тайӧ медджуджыд вершина СССР-ын.
Асыв-войвылын, Тянь-Шанькӧд орччӧн да сійӧс продолжайтӧмӧн, куйлӧ Алайскӧй хребет.
Алайскӧй хребетсянь лунвылын, паськыд Алайскӧй долина сайын, куйлӧ нӧшта джуджыдджык Заалайскӧй хребет медся джуджыд точка Ленин пикӧн (7127 м).
Рытыввылын Заалайскӧй хребет вуджӧ Петр I хребетӧ.
Сы дінын, Академия наук хребетын, эм Сталин пик да 80 км кузьта Федченко нима ледник.
Нӧшта лунвылынджык куйлӧ паськыд горнӧй страна Памир („Крыша мира“).
Тайӧ море уровеньсянь шӧркодя 3500–4000 м вылӧ кыптӧм паськыд нагорье, код вылын кыпӧдчӧны хребетъяс да торъя вершинаяс 6000 метрӧдз.
Хребетъяс торйӧдсьӧны паськыд долинаясӧн, кодъяс куйлӧны море уровеньсянь 4000 да унджык метрӧн вылынджык, сідз мый асьныс хребетъясыс долина весьтын кыпӧдчӧны 2000–2500 м вылӧ.
Тӧдчана пространствояс вевттьӧма древньӧй ледниковӧй отложениеясӧн; мукӧд местаясын весиг сюрлӧны ископаемӧй йияс (Кара-Куль ты берегъяс вылын).
Юяс абу визулӧсь.
Татшӧм рельефыс асыввыв Памирлӧн.
Рытыввыв Памир представляйтӧ ёна вундассьӧм горнӧй страна.
Тані ю долинаяс пырӧмаӧсь ёна пыдӧ да представляйтӧны сьӧкыда прӧйдитны позян ущельеяс; хребетъяс кыптӧны долинаяс уровень весьтсянь ёна вылӧджык, да юяс визувтӧны увлань бурнӧй потокъясӧн.
Памир — высокогорнӧй да ӧттшӧтш пустыннӧй страна: климат кос да суровӧй, температураыс резкӧя вежласьӧ; помся пӧльтӧны ыджыд тӧвъяс, воздухыс зэв кизьӧр (разрежённӧй), растительность вывті этша, кӧн сорасьӧмаӧсь альпийскӧй и степнӧй быдмӧгъяс.
Гӧра склонъяс вевттьысьӧмаӧсь гырысь осыпъясӧн, долина пыдӧсъяс — щебеньӧн да галяизйӧн.
Чуймӧдӧ олӧмлӧн пӧшти тырвыйӧ отсутствуйтӧм.
Медым аддзыны сэн и тан чурвидзысь посни былинка турунъяс, характернӧй памирскӧй кустъяс (терескен), горнӧй байдӧгъяслысь чукӧръяс да посни грызунъясӧс, колӧ опытнӧй син.
Пейзаж имеитӧ овтӧм да ӧтикпӧлӧс характер, ёнджыкасӧ руд рӧма оттенокъясӧн.
Кутшӧмкӧ разнообразие пыртӧны сӧмын вечнӧй лымъяс, кодъяс югъялӧны сэн и тан гӧра гребеньяс вылын, кымӧртӧм небесалӧн пемыд лазурыс да ылыса тыяслӧн лӧз рӧмыс.
Копет-Даг хребет, коді мунӧ Средньӧй Азия рытыв-лун граница кузя, ёна улынджык да лымъя вершинаяс сы вылын абуӧсь. Копет-Даг рытыв-войвыв пом да Каспийскӧй море берег костын куйлӧны Малӧй да Большой Балхан гӧраяс (бӧръяыс 1867 м судта).
Средньӧй Азиялӧн гӧраяс да равнинаяс озырӧсь полезнӧй ископаемӧйлӧн гырысь запасъясӧн, кодъясӧс абу на тырмымӧн тӧдмалӧма.
Тянь-Шаньын аддзӧма месторождениеяс изшомлысь, нефтьлысь, цветнӧй металлъяслысь, ртутьлысь да радиевӧй рудаяслысь, Памирын — зарни, Кара-Кумын — сера, Каспийскӧй море побережье вылын эм нефть (Небит-Даг да Челекен ді), а Кара-Богаз-Голын — мирабилитлӧн да мукӧд совъяслӧн зэв гырысь залежъяс.
Аму-Дарья.
Сыр-Дарья.
Памирлӧн лымъяс да ледникъяс насянь визувтысь уна горнӧй юяс да потокъяс пыр питайтӧны Средньӧй Азияысь медся ыджыд юсӧ — Аму-Дарьяӧс.
Вылыс течениеас тайӧ зэв визув поток, коді визувтӧ ущельеясті джуджыд гӧраяс костӧд; вуджанінъясыс вывті сьӧкыдӧсь.
Бӧръя притокъяссӧ Аму-Дарья босьтӧ Гиссарскӧй хребетсянь да водзӧ рытыв-войвылӧ визувтӧ нин равнинаӧд, ни ӧти шор босьттӧг.
Руслоыс сылӧн то паськавлӧ, то векнявлӧ; джудждаыс вывті непостояннӧй, визывлуныс да кырӧдан выныс вывті ыджыдӧсь.
Аральскӧй мореӧ усигӧн сійӧ артмӧдӧ паськыд дельта.
Уна ваыс, визулыс да течениеыслӧн вежласьӧмыс оз сетны тырвыйӧ используйтны сылысь васӧ искусственнӧй орошение вылӧ.
Средньӧй Азияса мӧд ыджыд ю — Сыр-Дарья — питайтчӧ Тянь-Шань лымъясӧн да ледникъясӧн.
Сыр-Дарья Аму-Дарьяысь этшаджык ваа, векньыдджык да лажмыдджык, но неуна вевтыртӧ сійӧс кузьтанас.
Сыр-Дарья да сылӧн притокъяс используйтсьӧны искусственнӧй орошение вылӧ.
Сыр-Дарья заводитчӧ Центральнӧй Тянь-Шаньын, Иссык-Куль тысянь лунвылын.
Ферганскӧй долинаысь петӧм бӧрын, Сыр-Дарья бергӧдчӧ рытыв-войвылӧ да визувтӧ тайӧ направлениеын Аральскӧй мореӧ усьтӧдз.
Сылӧн притокъясысь медся тӧдчана Чирчик, коді визувтӧ Ташкентскӧй оазис пыр.
Сыр-Дарья, кыдзи и Аму-Дарья, улыс течениеас оз босьт ни ӧти приток.
Аральскӧй мореӧ усигӧн сійӧ сідзжӧ артмӧдӧ дельта.
abu
Климат да растительность.
Океансянь Средньӧй Азия куйлӧ зэв ылын, а пытшкӧс водоёмъяс — Каспийскӧй да Аральскӧй мореяс — медым эськӧ тӧдчымӧнъя небзьӧдны климат, вывті ичӧтӧсь.
Та вӧсна Средньӧй Азиялӧн климатыс резко-континентальнӧй: гожӧмыс зэв жар, тӧлыс не широта серти суровӧй, осадокъяслӧн лыдыс абу тӧдчана.
Климатлӧн континентальность нӧшта содӧ сійӧн, мый господствуйтысь тӧвъясыс унджыкысьсӧ пӧльтӧны войвывсянь.
Медся ыджыд резкостьӧн торъялӧ климат сэтшӧм высокогорнӧй областьяслӧн, кыдзи Памир.
Долинаясын (Ферганскӧй, Зеравшанскӧй), кодъяс войвывсянь потшӧмаӧсь гӧраясӧн, климатыс небыдджык.
Лунвылас январлӧн шӧркодь температураыс 0°-ысь вылынджык, но мукӧддырйи кӧдзыдъяс овлӧны 15 да 20°.
Тӧв тані абу постояннӧй, лым усьлӧ декабрын да олӧ февральӧдз, а мукӧддырйи сылӧ и водзджык.
Тулыс воӧ водз да дженьыд; февральын сылӧ лым, муяс да пуяс вежӧдӧны, а май помын нин воӧны шобді да абрикосъяс.
Сэсся заводитчӧ кузь, жар да зэртӧм гожӧм.
Пӧльтӧны пӧсь да кос тӧвъяс, кодъяс сотӧны да косьтӧны растительность, а пустыняясын сьӧд кымӧрӧн кыпӧдӧны лыа да посни бус, кодъяс вевттьӧны шондісӧ.
Июльын шӧркодь температура войвылас 26°, а лунвылас 32°; тані сійӧ пӧшти сэтшӧм жӧ, кыдзи Сахараын.
Гӧраясын да предгорьеясын гожӧм умереннӧй, овлӧ зэр и растительность сохраняйтчӧ.
Август помын, а лунвылас — сентябрь заводитчигӧн жар усьӧ, да заводитчӧ шоныд ар, вося медбур кадыс Средньӧй Азияын.
Памирлӧн да Тянь-Шаньлӧн джуджыд хребетъяслӧн климатыс ылын войвылын кодь; кӧдзыдъяс тані овлӧны весиг июль первой джынйын, а тӧвнас волывлӧ 47°-ӧдз.
Гожӧмнас температура кыптӧ +15°-ӧдз, да шондіводзса да шондісайса местаяс кост торъялӧмыс зэв резкӧй.
Вося шӧркодь температураыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм Белӧй море берегъяс вылын.
Кос да резкӧй континентальнӧй климат пуктӧ ёна тӧдчана отпечаток растительнӧй да животнӧй мир вылӧ.
Пустыняяссянь высокогорнӧй (джуджыд гӧравывса) областьясӧдз растительность состоитӧ „сухолюбъясысь“, кодъяс приспособитчӧмаӧсь терпитны ыджыд засухаяс.
Степнӧй растительность вевттьӧ не сӧмын равнинасӧ, но и гӧраяслысь склонъяссӧ, кыптывлӧ весиг вечнӧй лым областьӧдз; весиг Тянь-Шаньлӧн да Памирлӧн джуджыд долинаясыс представляйтӧны степьяс, кодъяс частӧ солончаковӧйӧсь, сола тыясӧн.
Вӧръяс эмӧсь сӧмын гӧраяс вылын да кутшӧмсюрӧ местаясын юяс берег пӧлӧн.
Паськыд пространствояс вылӧ видзӧдтӧг, кодъясӧс займитӧма пустыннӧй да степнӧй растительностьӧн, тані быдмӧг видъяслӧн лыдыс тӧдчымӧнъя этшаджык Средньӧй Азияса горнӧй юкӧнъясын серти.
Та вӧсна степьяс тані чуймӧдӧны аслас ӧткодьлуннас да гӧльлуннас.
Быдмӧгъяс пукалӧны гежӧда да оз артмӧдны сплошнӧй турун эж, кыдзи южнорусскӧй степьясын.
Пустыняясын вевтыртӧны кустарникъяс да полукустарникъяс; уна быдмӧгъяс зэв чорыдӧсь, бытшласьысьӧсь, вевттьысьӧмаӧсь сіясӧн.
Медся оригинальнӧй — лыаа пустыняясса растительность.
Тайӧ унджыкысьсӧ кустарникъяс либӧ чукля стволъяса неыджыд пуяс, рудов либӧ турунвиж увъясӧн; коръяс пыддиыс — тшӧкыда чешуйкаяс.
Вужъясыс пырӧны вывті пыдӧ, древесинаыс зэв чорыд да трӧпӧк; татшӧм саксаул, коді артмӧдӧ быдса вӧръяс.
Уна зонтичнӧй быдмӧгъяс, кодъяс пиысь медся тӧдчана ассафетида ыджыд (кык метровӧй) кыз стебельясӧн, виж цветъясысь зонтикъясӧн да ён, чӧскыдтӧм запахӧн; сійӧ вевттьӧ лыаяссӧ быдса километръяс вылӧ.
Лыаа пустыняяслы типичнӧй и ревень, яя кыз коръясысь розеткаясӧн.
Асланыс кузь вужъяснаныс быдмӧгъяс крепитӧны лыасӧ; сы вӧсна вешъясьысь лыаяс да барханъяс эмӧсь сӧмын сэні, кӧні абу растительность либӧ бырӧдӧма сійӧс мортӧн.
Сёя пустыняяс турунсялӧмны полыньлӧн да верблюжӧй колючкаяслӧн быдсикас видъясӧн, а солончакъяс — солянкаясӧн.
Пустыняяс да степьяс тулысын вевттьысьӧны унапӧлӧс луковичнӧйясӧн, кодъяс пиысь медсясӧ паськалӧмаӧсь луклӧн быдсикас видъяс.
Солонцыяс вылын, а медсясӧ юяс да тыяс берег пӧлӧн, быдмӧны заросльяс чийлӧн, джуджыд, 4 м судтаӧдз, злаклӧн, коді местнӧй население олӧмын ворсӧ зэв ыджыд роль (сыысь вӧчӧны цыновкаяс, сійӧн вевттьӧны крышаяс да с. в.).
Юяс берег пӧлӧнса древеснӧй заросльяс, кодъяс тані шусьӧны „туганӧн“, эмӧсь настоящӧй мунны позьтӧм джунглияс; наын быдмӧны унапӧлӧс коръя тополь, бадь, тамариск, джидда.
Горнӧй вӧръяс состоитӧны коръя породаясысь, кодъяс пӧвстын быдмӧны дикӧя быдмысь грецкӧй ӧрекъяс, фисташкаяс, абрикосъяс, сэки кор миян пуясысь — пожӧмъяс, дубъяс, нинпуяс — абу дзикӧдз.
Асыввыв Тянь-Шаньын медся ёна паськалӧм пуыс — коз пу.
Вӧръяс областьысь вылынджык пу кодь тусяпуяслӧн заросльяс — арчи, а нӧшта вылынджык — джуджыд гӧравывса растительность, васӧдджык местаясын альпийскӧй видз сяма, а косджык ластаясын — прикаспийскӧй степьяс сяма.
Растительность тані быдмӧ Монбланысь выліджык местаясын да степнӧй быдмӧгъяс, кыдзи полынь да ковыль, быдмӧны лымъяскӧд да ледникъяскӧд орччӧн.
Рудов посни турунъяс, кодъяс вевттьӧны Памирлысь нагорьеяс, приспособитчӧмаӧсь не сӧмын суровӧй кос климат дінӧ, но и дженьыд гожӧм дінӧ; сэтшӧм терескен, кодлӧн приземистӧй, пӧдушка кодь стебельясыс куйлӧны му бердын.
Животнӧй мир, кыдзи и растительность, ӧтсяма паськыд пространствояс вылын.
Пустыняяс да джуджыд гӧравывса областьяс тані представитӧмаӧсь аслас типичнӧй представительясӧн.
Домашньӧй животнӧйяс пиысь степьяслы да пустыняяслы характернӧй верблюд, джуджыд гӧравывса областьяслы — як.
Население.
Политико-административнӧй деление.
Средньӧй Азиялӧн население сравнительнӧ абу уна.
Олӧ тані 10,5 млн. гӧгӧр морт, мӧдногӧнкӧ пӧшти сы мында, мыйта СССР Европейскӧй юкӧнса северын.
1 кв. км вылӧ шӧркодя воӧ 9 морт.
Но сэки, кор олысьяслӧн шӧркодь лыдыс пустыняясын быд 100 кв. км вылын кымынкӧ мортысь абу унджык да эм уна дзик йӧзтӧм местаяс, — плодороднӧй да бура орошайтӧм оазисъясын олӧ 1 кв. км вылас 70 мортӧдз, а эм местаяс, кӧні 1 кв. км вылӧ воӧ 300–400 мортӧдз.
Населениелӧн основнӧй массаыс относитчӧ кык группаӧ: тюркскӧйӧ да иранскӧйӧ.
Иранскӧй группаӧ пырӧны таджикъяс — Средньӧй Азияса древньӧй населениелӧн коляс, кодъяс сёрнитӧны иранскӧйлы матыса кыв вылын; тюркскӧй группаӧ — узбекъяс, туркменъяс, киргизъяс, каракалпакъяс.
Лыд серти первой местаын сулалӧны узбекъяс (став населениелӧн джынсьыс унджык), на бӧрын мунӧны таджикъяс, киргизъяс, туркменъяс.
Рочьяс сӧмын 6% гӧгӧр.
Мукӧд посниджык народностьяс пиысь нӧшта олӧны тані бухарскӧй еврейяс, китаецъяс-дунганъяс да мукӧд.
Средньӧй Азия политико-административнӧй боксянь юксьӧ вит республика вылӧ; юкӧмлы подулӧн пуктӧма национальнӧй признак.
Нёль республика: Туркменскӧй, Узбекскӧй, Таджикскӧй да Киргизскӧй представляйтӧны самостоятельнӧй республикаяс, кодъяс пырӧны Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзӧ;
Кара-Калпакскӧй АССР пырӧ Узбекскӧй ССР-ӧ.
Население лыд серти медся тӧдчана Узбекскӧй ССР, либӧ Узбекистан, коді босьтӧ шӧр положение да медсясӧ паськӧдчӧма Тянь-Шаньлӧн да Памиро-Алайлӧн предгорьеясын.
Сійӧ юксьӧ вит область вылӧ: Ферганскӧй (центрыс Фергана), Ташкентскӧй (центрыс Ташкент), Самаркандскӧй (центрыс Самарканд), Бухарскӧй (центрыс Бухара), Хорезмскӧй (центрыс Ургенч); таысь ӧтдор, сійӧ составӧ пырӧ Кара-Калпакскӧй АССР, коді куйлӧ Аму-Дарья низовьеясын, Аральскӧй море лунвыв джын гӧгӧр.
Сылӧн центрыс Нукус.
Узбекистанкӧд орччӧн рытыввылын куйлӧ Туркменскӧй ССР, либӧ Туркменистан, Ашхабад центрӧн.
Туркменскӧй ССР юксьӧ вит область вылӧ: Ашхабадскӧй (центрыс Ашхабад);
Красноводскӧй (центрыс Красноводск), Марыйскӧй (центрыс Мары), Чарджоускӧй (центрыс Чарджоу) да Ташаузскӧй (центрыс Ташауз).
Туркменистан — территория размеръяс серти Средньӧй Азияын медся ыджыд.
Пӧшти ставнас сійӧ куйлӧ Туранскӧй низменностьын, а сылысь ыджыдджык юкӧнсӧ займитӧма Кара-Кум пустыня.
abu
Узбекскӧй республикасянь асыв-войвылын куйлӧ Киргизскӧй ССР Фрунзе центрӧн.
abu
abu
Киргизскӧй ССР-ын торйӧдӧма вит область: Фрунзенскӧй (Фрунзе центрӧн), Иссык-Кульскӧй (центрыс Пржевальск), Тянь-Шаньскӧй (центрыс Нарын), Джалал-Абадскӧй (центрыс Джалал-Абад), Ошскӧй (центрыс Ош).
Киргизиясянь асыв-лунвылын куйлӧ Таджикскӧй ССР, либӧ Таджикистан, Сталинабад центрӧн.
Таджикскӧй республикаӧс торйӧдӧма нёль область вылӧ: Сталинабадскӧй (центрыс Сталинабад), Ленинабадскӧй (центрыс Ленинабад), Кулябскӧй (центрыс Куляб) да Гармскӧй (центрыс Гарм), сыысь ӧтдор, торйӧдӧма нӧшта Горно-Бадахшанскӧй авт. область Хорог центрӧн.
Киргизскӧй ССР да Таджикскӧй ССР расположитчӧмаӧсь гӧраясын: первойыс — Тянь-Шаньын, мӧдыс — Памиро-Алайын, а Горно-Бадахшанскӧй авт. обл. босьтӧ Памир.
Овмӧс.
Средньӧй Азия эм сэтшӧм область, код овмӧсын первой места босьтӧ видзму овмӧс, а тайӧ бӧръяас — мууджалӧм.
Кӧть мукӧд районъясас населениелӧн скӧтвидзӧм являйтчӧ главнӧйӧн, а то и дзик ӧтка существуйтан источникӧн, ёна уступайтӧ мууджалӧмлы.
Средньӧй Азиялӧн став лунвыв юкӧныс вевттьӧма плодороднӧй лёссовӧй почваясӧн, но климатическӧй условиеяс вӧсна тані му уджавны позьӧ сӧмын искусственнӧй орошение дырйи (ирригация).
Мукӧд боксянь шоныд климатыс му уджалӧм вылад зэв бур.
Мукӧддырйи кодзлӧны киськавтӧм муяс вылӧ; сэтшӧм муяс да кӧдзаяс шусьӧны богарнӧйясӧн.
Искусственнӧй орошение вӧсна Средньӧй Азиялӧн земледельческӧй юкӧныс представляйтӧ мӧда-мӧдсьыс пустыняясӧн торйӧдӧм оазисъяс (Мервскӧй оазис — Кара-Кум лунвылын, Хорезмскӧй оазис — Аму-Дарьялӧн улыс течение кузя).
Орошайтан муяслӧн медся ыджыд лыд воӧ Узбекистан вылӧ, а сійӧ пределъясын — Ферганскӧй долина вылӧ да Зеравшан ю долина вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ставнас жӧ налӧн лыдыс лоӧ сӧмын 2–3%.
Культуралы шогмана мулӧн лыдыс тӧдчымӧнъя унджык, да ӧні принимайтны мераяс найӧс тырвыйӧ освоитӧм могысь.
Киськалан муяслӧн площадьыс дугдывтӧг содӧ.
Тайӧ оазисъясын олӧ Средньӧй Азияса став оседлӧй населениеыс.
Мулӧн культура зэв вылын.
Зерновӧй няньясысь медся саа вӧдитсьӧ шобді, сэсся ид, джугара (просалӧн вид) да рис, бобовӧйясысь — люцерна.
Но медся ыджыд тӧдчанлун босьтӧ хлопчатниклӧн культура.
Средньӧй Азия, медсясӧ Узбекистан, а Узбекистанын — Ферганскӧй долина, сетӧ ыджыдджык юкӧнсӧ став хлопоксьыс, коді обрабатывайтсьӧ Союзса фабрикаясын.
abu
Хлопок чиститсьӧ меставывса хлопкоочистительнӧй заводъяс вылын; сійӧ кӧйдыссьыс вӧчсьӧ вый, а выжимкиыс мунӧ скӧтлы кӧрым вылӧ.
Видзму овмӧсса мукӧд отрасльясын ыджыд тӧдчанлун босьтӧ садоводство, виноградарство да бахчеводство; вӧдитӧны абрикосъяс, персикъяс, айва, фигаяс (инжир), яблокъяс, виноград, грушаяс, арбузъяс, дыняяс.
Косьтӧм фруктаясысь юкӧныс — урюк (абрикосъяс), шептала (персикъяс) да уна изюм (виноград) — нусьӧ мукӧд крайясӧ.
Медбӧрын, Средньӧй Азия эм главнӧй район, кӧні миян вӧдитсьӧ шелковичнӧй лёльӧ.
Паськыд пустыняяс да степьяс, кодъяс вевттьӧны равнинаяс да гӧра склонъяс, искусственнӧй орошениетӧг мууджалӧм вылӧ ньӧти оз туйны.
Татчӧ гежӧда разалӧм шочиник населениелы существуйтан источникӧн являйтчӧ скӧтвидзӧм.
Вогӧгӧр скӧт олӧ кокувса турун вылын.
Киргизъяс тӧвйӧны неджуджыд горнӧй долинаясын, кӧні ӧні оседлӧй олӧм вылӧ вуджӧм бӧрын, занимайтчӧны и нянь уджалӧмӧн, а гожӧм кежӧ скӧтнысӧ вӧтлӧны гӧраясӧ джуджыд гӧравывса пӧскӧтина (джайляу) вылӧ.
Медуна вӧдитӧны курдючнӧй да каракулевӧй ыжъяс, сэсся верблюдъяс, сюра скӧт да вӧвъяс, джуджыд нагорьеяс вылын — якъяс да осёлъяс.
Кочевӧй население вуджӧ оседлӧй олӧмӧ.
Коллективизация вӧсна, му обработайтӧм да хлопок уберитӧм вылӧ машинаяс пыртӧм вӧсна, каналъяс (арыкъяс) весалӧм вылӧ машинаяс применяйтӧм вӧсна да с. в.
Средньӧй Азияын бӧръя кадӧ видзму овмӧс вӧчис ыджыд успехъяс.
Дугдывтӧг пыр содӧ и киськалан муяслӧн площадьыс.
Ыджыд тӧдчанлун кутас имеитны неважӧн писькӧдӧм Сталин нима Ыджыд Ферганскӧй канал.
Минеральнӧй озырлунъяс, кодъясӧс тӧдмӧдӧм нуӧдсьӧ сӧветскӧй экспедицияясӧн дугдывтӧг, ёна тӧдчанаӧсь, но найӧс разработайтӧмыс сӧмын на заводитчӧ.
Тайӧ, медсясӧ, нефть каспийскӧй море побережьеын (Небит-Даг) да Челекен ді вылын, а сідзжӧ Ферганаын; Кара-Богаз-Голын — мирабилит (глауберовӧй сов), кӧні стрӧитсьӧ зэв ыджыд химическӧй комбинат; цветнӧй металлъяс да изшом — Ферганскӧй котловинаын да сы гӧгӧрса гӧраясын; Туркестанскӧй хребетын — озысь; сера — Кара-Кумын.
Энергетическӧй ресурсъяс пиысь Средньӧй Азия располагайтӧ сідзжӧ уна ва энергияӧн; та боксянь сійӧ сулалӧ Восточнӧй Сибирь бӧрын мӧд местаын.
Промышленность займитӧма, медсясӧ, видзму овмӧсса сырье переработайтӧмӧн: заводъяс — хлопкоочистительнӧй, маслобойнӧй, кожевеннӧй, фруктоконсервнӧй; развивайтчӧны сельскохозяйственнӧй машиностроение (Ташкент), искусственнӧй удобрениеяслӧн производство да текстильнӧй промышленность.
abu
Каръяс да сообщение туйяс.
Средньӧй Азияын население абу быдлаын ӧтмында; сійӧ зависитӧ ва абутӧм вӧсна.
Карса населениелӧн прӧчент вель тӧдчана, торъя нин Узбекистанын, кӧні сійӧ воӧ 23-ӧдз, сэки кор Таджикистанын усьӧ 17 прӧчентӧдз.
abu
Оседлӧй узбекъяслӧн да таджикъяслӧн посёлокъясыс шусьӧны кишлакъясӧн, туркменъяслӧн да киргизъяслӧн — аулъясӧн.
abu
abu
abu
abu
Средньӧй Азияын уна гырысь каръяс.
На пиысь медся тӧдчанаыс, Ташкент, имеитӧ олысьяссӧ 600 сюрс гӧгӧр; сійӧ являйтчӧ и став крайлӧн медся тӧдчана культурнӧй центрӧн.
Сы бӧрын мунӧны Самарканд, Ашхабад — быдын 150 сюрс гӧгӧр олысьӧн; Фрунзе, Коканд, Андижан — быдын 100 сюрс гӧгӧр олысьӧн.
abu
Самаркандын сохранитчӧма уна замечательнӧй архитектурнӧй памятникъяс.
Выль каръяс лоины да развивайтчисны кӧрттуйяс вӧсна.
Ӧні Средньӧй Азия СССР-лӧн мукӧд юкӧнъяскӧд йитӧма куим кӧрттуй магистральӧн.
Ӧти, Средне-Азиатскӧй, заводитчӧ Каспийскӧй море берег вылын, Красноводскын, да мунӧ Ашхабад — Бухара — Самарканд пыр Ферганскӧй долинаӧ, хлопок вӧдитан центръясӧ, Коканд-Андижан-Наманган вылӧ.
Главнӧй магистральсянь вожалӧны веткаяс Марасянь (Мерва) Кушка вылӧ да Бухарасянь — афганскӧй границалань, Термез вылӧ, да сэсянь — асыв-войвылӧ, Таджикистан столицаӧ — Сталинабадӧ.
abu
Важнӧйджык мӧд магистраль, коді йитӧ Чкаловӧс Ташкенткӧд; сійӧ Средньӧй Азияӧс Чкалов пыр йитӧ Поволжьекӧд да водзӧ Центркӧд.
Ташкентсянь сійӧ мунӧ водзӧ лунвылӧ да ӧтлаасьӧ Средне-Азиатскӧй магистраль дінӧ.
Коймӧд кӧрттуй магистраль, кодӧс вӧлі стрӧитӧма сӧветскӧй власть дырйи нин, йитӧ Средньӧй Азияӧс Западнӧй Сибиркӧд.
Тайӧ сідз шусяна Турксиб, Туркестано-Сибирскӧй кӧрттуй.
Ташкентысь войвылынджык сійӧ торйӧдчӧ Чкалов-Ташкент туй бердысь да Казахстан территория кузя Алма-Ата да Семипалатинск пыр мунӧ Новосибирскӧ.
Сысянь торъялысь ветка мунӧ Киргизскӧй ССР-са главнӧй кар Фрунзеӧ.
Ёна ичӧтджык тӧдчанлун кутӧ Аму-Дарья кузя ва транспорт.
Чарджоусянь, кӧні Аму-Дарьяӧс вомӧналӧ СССР-ын медся ыджыд кӧрттуй посъяс пиысь ӧти, кодлӧн кузьтаыс 1,5 км, эм пароходнӧй сообщение вывланьӧ и увланьӧ дзик устьеӧдзыс.
Воздушнӧй сообщение йитӧ СССР Европейскӧй юкӧнлысь Центр Ташкенткӧд, а сідзжӧ страна пытшса торъя пунктъяс мӧда-мӧдыскӧд и Ташкенткӧд.
Пустыннӧй да степнӧй районъясын сообщение и ӧнӧдз на мунӧ, медсясӧ, верблюдъяс вылын караванъясӧн.
Медся важнӧй центрӧн, кытчӧ мунӧны караваннӧй туйяс, эм Хорезмскӧй оазис.
Уна и сэтшӧм туйяс, кодъяс кузя позяна ветлыны телегаӧн.
Тайӧ туйясыс зэв векниӧсь, гожӧмын зэв бусаӧсь, тӧлын няйтӧсь, унаысь весиг арыкъяс вомӧн оз овлыны посъяс; татшӧм неблагоустроеннӧй туйяс кузяыс бурджык ветлыны зэв ыджыд кӧлесаяса местнӧй повозкаяс — арбаяс — вылын.
Ыджыд будущӧй босьтӧ автомобильнӧй сообщение; стрӧитӧма некымын шоссейнӧй туй.
1-ой серп.
СССР Европейскӧй юкӧнса физико-географическӧй областьяслӧн карта.
2-ӧд серп.
СССР Азиатскӧй юкӧнса физико-географическӧй областьяслӧн карта.
3-ӧд серп.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Север.
4-ӧд серп.
Видыс Хибинылӧн.
5-ӧд серп.
abu
6-ӧд серп.
Карелиялӧн вид (мореннӧй ландшафт).
7-ӧд серп.
Тыяса Карелия юкӧнлӧн карта.
Тыясыс унджыкыс нюжӧдчӧмаӧсь рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
8-ӧд серп.
Печора ю вожъяс пиысь ӧти вылын вид.
9-ӧд серп.
Севернӧй Уралса хребетъяслӧн схема.
10-ӧд серп.
Видыс Севернӧй Ураллӧн.
11-ӧд серп.
Новӧй земля вылын
12-ӧд серп.
Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал.
13-ӧд серп.
Прибалтика.
14-ӧд серп.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн центр.
15-ӧд серп.
Ока берег вылын чорыд породаяслӧн мыччысьӧм.
16-ӧд серп.
Местностьлӧн юкӧн, кодӧс вундалӧма оврагъясӧн (оланінъяссӧ да туйяссӧ абу петкӧдлӧма).
17-ӧд серп.
abu
18-ӧд серп.
Москва-Волга канал.
19-ӧд серп.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Запад
20-ӧд серп.
Невель кар гӧгӧрын мореннӧй тыяс.
21-ӧд серп.
abu
22-ӧд серп.
abu
23-ӧд серп.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн Юг.
24-ӧд серп.
Украинаын ю долинаясын растительность.
25-ӧд серп.
abu
26-ӧд серп.
Яйлалӧн кыркӧтшыс Чёрнӧй морелань.
27-ӧд серп.
Крымскӧй гӧраяслӧн видыс Южнӧй берегсянь.
28-ӧд серп.
Гӧра Аю-Даг (лакколит) Гурзуфсянь матын.
29-ӧд серп.
Кавказ.
30-ӧд серп.
Кавказ да Закавказье хребетъяслӧн схема.
31-ӧд серп.
Главнӧй Кавказскӧй хребет Центральнӧй юкӧнлӧн карта.
32-ӧд серп.
Эльбрус вылӧ вид.
33-ӧд серп.
Казбек.
34-ӧд серп.
abu
35-ӧд серп.
abu
36-ӧд серп.
Долина да Главнӧй хребетын гӧравывса туй.
37-ӧд серп.
Батуми набережнӧй вылын пальмаяс.
38-ӧд серп.
Поволжье.
39-ӧд серп.
Приволжскӧй возвышенность вылӧ вид.
40-ӧд серп.
Прикаспийскӧй низменностьын.
41-ӧд серп.
Урал.
42-ӧд серп.
Средньӧй да Южнӧй уралса хребетъяслӧн схема.
43-ӧд серп.
Средньӧй Ураллӧн вид.
44-ӧд серп.
abu
45-ӧд серп.
Чусовая ю вылын
46-ӧд серп.
abu
47-ӧд серп.
Западнӧй Сибирь.
48-ӧд серп.
Западно-Сибирскӧй тайгаын ичӧтик ю.
49-ӧд серп.
Алтай хребетъяслӧн схема.
50-ӧд серп.
Катунскӧй белкаяс вылын Белуха вершина; веськыдвылас ледник.
51-ӧд серп.
Алтайын ты.
52-ӧд серп.
Восточнӧй Сибирь.
53-ӧд серп.
Восточнӧй Сибирса да Дальний Востокса хребетъяслӧн схема.
54-ӧд серп.
abu
55-ӧд серп.
Средне-Сибирскӧй плоскогорьелӧн ю долина.
56-ӧд серп.
Забайкальеса горнӧй хребетъяслӧн схема.
57-ӧд серп.
Видыс Западнӧй Саянылӧн.
58-ӧд серп.
Восточнӧй Сибирын голецъяс (куш гӧра йывъяс).
59-ӧд серп.
Верхоянскӧй хребетлӧн вид.
60-ӧд серп.
Якутияса гӧраяслӧн вид: гежӧдмысь ниа вӧр; веськыдвылас мореннӧй ты.
61-ӧд серп.
abu
62-ӧд серп.
Байкаллӧн берегыс тӧв пуксигӧн.
63-ӧд серп.
Лена ю вылын „щекаяс“.
64-ӧд серп.
Восточнӧй Сибирын ниа пуа тайга.
65-ӧд серп.
Тайгаса глушь.
66-ӧд серп.
Дальний Восток.
67-ӧд серп.
Приморьеса да Сахалин дівывса хребетъяслӧн схема.
68-ӧд серп.
Биробиджан матігӧгӧрын Приамурьелӧн вид.
69-ӧд серп.
Охотскӧй море берег вылын.
70-ӧд серп.
Камчатка вылын вулкан (сопка).
71-ӧд серп.
Камчатка вылын тӧвнас.
Понъясӧ доддялӧм дадьяс.
72-ӧд серп.
Казахстан.
73-ӧд серп.
Казахстанса да Средньӧй Азияса хребетъяслӧн схема.
74-ӧд серп.
Бет-Пак-Дала платолӧн бужӧд.
75-ӧд серп.
Джунгарскӧй Ала-Тауын вид.
76-ӧд серп.
Средньӧй Азия.
77-ӧд серп.
Кара-Кумын барханъяс.
78-ӧд серп.
Тянь-Шань да Памиро-Алай хребетъяслӧн схема.
79-ӧд серп.
abu
80-ӧд серп.
Памир высотаяс вылын.
81-ӧд серп.
Рытыввыв Памирын ущелье.
82-ӧд серп.
Аму-Дарья Чарджоу дінын.
8-ӧд серп.
Саксаул вӧр.
84-ӧд серп.
Балхаш лунвыв берегын камыш.
{Н. Е. Виткович (комиӧдісны Н. А. Елькина, Н. А. Улитин) @ География @ география @ Н. Е. Виткович. География. Начальнӧй школаса 4-ӧд класслы учебник @ 1956 @ }
Н. Е. ВИТКОВИЧ
ГЕОГРАФИЯ
НАЧАЛЬНӦЙ ШКОЛАСА 4-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
МУ ШАР.
Кутшӧмӧн йӧз чайтлісны Мусӧ ёна важӧн.
Кор ми сулалам рӧвнӧй местаын, сэк аддзам ас гӧгӧрысь Му веркӧслысь сӧмын неыджыд юкӧнсӧ.
Матігӧгӧрын кӧ абуӧсь гӧраяс да мылькъяс, миянлы сійӧ кажитчӧ плоскӧйӧн.
Ёна важӧн йӧз эз тӧдны, кутшӧм формаыс Муыслӧн.
Неыджыд паруснӧй пыжъясӧн да ещӧ компастӧг найӧ эз вермывны ылӧ мунны море берегсянь, эз вермывны ылӧ путешествуйтны.
Найӧ тӧдісны Мулысь сӧмын сійӧ ичӧтик юкӧнсӧ, коді вӧлі на гӧгӧрын.
Та вӧсна йӧзыс и чайтлісны, мый Муыс плоскӧй.
Зэв важӧн йӧзыс чайтлісны, мый Мулӧн формаыс плоскӧй круг кодь, кодӧс кутӧны мореын плавайтысь куим зэв ыджыд кит.
Мукӧдъяс чайтлісны, мый Мусӧ кутӧны великан-слӧнъяс мышъяснас, а слӧнъяс сулалӧны помтӧм-дортӧм да пыдӧстӧм океанӧд плавайтысь ыджыдсьыс-ыджыд черепаха мыш вылын.
Чайтлісны, мый век кӧ мунны ӧтиладорӧ, сэк позьӧ воны Му помасянінӧдз.
Мулӧн форма.
Кор йӧз велалісны стрӧитны гырысь паруснӧй корабльяс да вӧлі изобретитӧма компас, сэк найӧ кутісны путешествуйтны ылі муясӧ.
Найӧ вуджлісны океанъяс вомӧн, век ёнджыка да бурджыка изучайтісны Мусӧ и вочасӧн убедитчисны сыын, мый Мулӧн формаыс шар кодь.
Уна наблюдениеяс петкӧдлӧны, мый Муыс выпуклӧй.
Ми кӧ кутам сулавны море берег вылын да видзӧдны бинокль пыр берег дорӧ матыстчысь пароход вылӧ, сэк аддзам, мый сійӧ оз ставнас сразу тыдовтчы.
Первойсӧ тыдовтчӧ тшын, а ачыс корабльыс оз на тыдав (1 рис.).
Сэсся тыдовтчӧны мачта йывъяс, сы бӧрын став мачтаясыс да трубаясыс, сэсся палубалӧн вылыс юкӧныс да медбӧрын корабльыс ставнас.
Миянлы кутас кажитчыны, мый сійӧ быттьӧкӧ петӧ ва сайсьыс.
Татысь тыдалӧ, мый Муыс абу плоскӧй, а выпуклӧй.
Тайӧ выпуклость вӧснаыс ми огӧ аддзӧй корабльсӧ сразу ставнас, кор сійӧ ылын на.
Муыс кӧ эськӧ вӧлі плоскӧй, сэк эськӧ океанъясын да мореясын ва веркӧсыс вӧлі плоскӧй жӧ.
Сэк эськӧ корабльыс ылісянь нин миянлы тыдаліс ставнас (увсянь вылӧдзыс), кӧть эськӧ и кажитчис миянлы зэв ичӧтӧн.
Петігас шонді первой югдӧдӧ кымӧръяс, гӧра йывъяс, сэсся джуджыд зданиеяслысь вылыс юкӧнъяссӧ, а сэсся нин, кор сійӧ каяс вылӧджык, сылӧн югӧръясыс югдӧдӧны ляпкыд предметъяс да Мулысь веркӧссӧ ставнас.
Ляпкыд предметъясыс да Мулӧн веркӧсыс первой оз югдӧдсьыны, сы вӧсна мый выпуклостьыс сайӧдӧ.
Муыс кӧ эськӧ вӧлі плоскӧй, сэк эськӧ ми вермим аддзыны зэв ылысь.
Ёна матыстысь подзорнӧй труба пыр ми вермим эськӧ аддзыны пространствосӧ гӧгӧр уна сё километр сайысь.
Збыльвылассӧ тадзи оз овлы.
Плоскӧй равнина вылын сулалігӧн ми аддзам ас гӧгӧрысь горизонт визьсӧ сӧмын 4 километр гӧгӧрбок.
Ми огӧ аддзӧй горизонтсайса предметъяссӧ, сы вӧсна мый найӧс сайӧдӧ миянысь Мулӧн выпуклостьыс.
Ми кӧ кутам кайны джуджыд места вылӧ — каям пу йылӧ, гӧра вылӧ либӧ кыпӧдчам самолёт вылын, сэк быд бокысь кутам аддзыны ёна ылӧджык.
Ми кутам аддзыны сэтшӧм предметъяс, кодъясӧс водзджыксӧ эгӧ вермӧй аддзыны улі местасянь.
Кымын вылӧджык ми каям, сымын паськыдджыка ми кутам аддзыны ас гӧгӧрысь Мулысь пространствосӧ.
Например, ми кӧ каям 1 километр вылнаӧ, сэк аддзам пространствосӧ гӧгӧр 100 километр.
Вылӧ кыпӧдчигӧн горизонтлӧн паськалӧмыс сідзжӧ петкӧдлӧ, мый Муыс выпуклӧй.
Кор ми кыпӧдчам вылӧ, сэк кутам аддзыны сійӧ предметъяссӧ, кодъясӧс водзджык сайӧдліс Мулӧн выпуклостьыс.
Мулӧн кӧ формаыс шар кодь, то сійӧс позьӧ гӧгӧртны.
Збыль, ми кӧ петам Мулӧн кутшӧмкӧ ӧти местаысь да мунам ӧтарланьӧ, например, асыввылӧ, некытчӧ кежтӧг, сэк бӧр воам сэтчӧ, кытысь петім, но сӧмын мӧдарладорсянь — рытыввывсянь.
Уна мореплаватель гӧгӧртісны Мусӧ разнӧй направлениеясын; найӧ мунлісны кузяланог и пасьталаног став мореяс да океанъяс кузя, но Мулысь помсӧ некысь эз аддзыны.
Йӧз дзикӧдз убедитчисны сыын, мый Муыс некӧн оз помась и абуӧсь сылӧн помъяс, мый сійӧ нинӧм вылын оз сулав и мый сійӧс позьӧ гӧгӧртны.
Сідзкӧ, Мулӧн формаыс шар кодь.
Мыйла ми огӧ казялӧй, мый Муыс — шар.
Ыджыд мач вылӧ кӧ ми пуктам кӧпейкаа монета да гӧгӧрыс визьнитам карандашӧн, сэк тайӧ ичӧтик кругыс ыджыд шар поверхность вылын кутас кажитчыны сэтшӧм жӧ плоскӧйӧн, кутшӧм ачыс монетаыс.
Муыс миянлы кажитчӧ плоскӧйӧн, рӧвнӧйӧн сы вӧсна, мый му шарыс зэв ыджыд, а ми сы серти зэв ичӧтӧсь.
Та вӧсна ми аддзам му шарлысь сӧмын неыджыд участок, сійӧ поверхностьлысь зэв ичӧт юкӧн.
А зэв ыджыд му шар поверхностьлӧн ичӧтик юкӧныс имеитӧ пӧшти тӧдчытӧм кривизна да кажитчӧ миянлы плоскӧйӧн.
Кӧть Муыслӧн поверхностьыс абу рӧвнӧй, и сы вылын эмӧсь мылькъяс, гӧраяс, оврагъяс, ущельеяс, Мусӧ век жӧ позьӧ лыддьыны шарӧн.
Муыс зэв ыджыд, и зэв джуджыд гӧраяс сы серти зэв ичӧтӧсь — быттьӧ посньыдик лыа чиръяс, кодъяс сибдӧмаӧсь ыджыд мач дінӧ, а ичӧтик гӧраясыс да мылькъясыс — быттьӧ бус чиръяс.
Му вылын медся джуджыд гураныс — быттьӧкӧ ичӧтик гыж туй, кодӧс вӧчӧма арбуз вылӧ.
Му вылын вылыс да улыс.
Кӧть кутшӧм местаын Му вылын йӧз эз вӧвны, налы кажитчӧ, мый найӧ олӧны быттьӧ «вылысладор» бокас.
Збыльвылассӧ Мулӧн абу ни вылысладорбокыс, ни улысладорбокыс.
Выліӧн ми шуам сійӧс, мый эм миян юр весьтын, а уліӧн — сійӧс, мый куйлӧ миян кок улын.
Видзӧдлӧй 2-ӧд рисунок вылӧ.
Йӧз, кодъяс находитчӧны му шар вылын, кокъяснаныс век направитчӧмаӧсь Му шӧрлань либӧ центрлань, а юрнаныс — Мусӧ кытшалысь пространстволань.
Сідзкӧ, улысыс — Му пытшлань, центрлань направление, а вылысыс — му поверхностьсянь небеснӧй пространствоӧ направление.
Му кыскӧ ас бердас став предметъяссӧ, кодъяс эмӧсь сійӧ поверхность вылын, кыдзи магнит кыскӧ кӧртӧс.
Вылӧ шыбитӧм из, пушкаысь лыйӧм снаряд усьӧны Му вылӧ, сы вӧсна мый Муыс найӧс кыскӧ ас дінас.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧн йӧз ёна важӧн чайтлісны Мусӧ?
2. Кутшӧмӧн миянлы кажитчӧ Муыс море вылын да рӧвнӧй суша вылын?
3. Кыдзи йӧз убедитчисны сыын, мый Муыс — шар?
4. Мыйла гӧраяс оз мешайтны Мулы лоны шарӧн?
5. Мыйла ми огӧ казялӧй, мый Муыс — шар?
6. Эм-ӧ Мулӧн вылыс да улыс?
7. Мый ми шуам вылысӧн да улысӧн?
Му шарлӧн ыджда.
Мусӧ йӧз не сӧмын кытшлалісны самӧй разнообразнӧй направлениеясын, но и мерайтісны сійӧс.
Му шар зэв ыджыд.
Мусӧ кӧ эськӧ позис вӧнявны вӧньӧн, то тайӧ вӧньыслӧн кузьтаыс вӧлі эськӧ 40 000 километрысь унджык.
Позис кӧ эськӧ Мусӧ ставнас кытшовтны подӧн да быд лун мунны 40 километр, сэк эськӧ татшӧм кругосветнӧй путешествие вылас миянлы ковмис куим кымын во.
Му гӧгӧрыс кӧ эськӧ позис стрӧитны кӧрт туй да сы кузя сувтлытӧг мунны поездӧн 50 километрӧн час, сэк эськӧ Мусӧ вермим кытшовтны сӧмын тӧлысьӧн.
Вопросъяс.
1. Ыджыд-ӧ Мулӧн окружностьыс?
2. Уна-ӧ ковмас кад, медым гӧгӧртны Мусӧ самолётӧн, быд часын кӧ лэбны 500 километр?
Глобус.
Сы вӧсна мый Мулӧн формаыс шар кодь, то сылӧн медся вернӧй изображениеӧн лоӧ шар.
Мусӧ изображайтӧны картонысь вӧчӧм либӧ пуысь вӧчӧм шар кодьӧн.
Тайӧ шар вылас клеитӧма бумага, а бумага вылас условнӧй краскаясӧн да знакъясӧн петкӧдлӧма ставсӧ, мый збыльвылассӧ эм Му поверхность вылын, мӧдногӧн кӧ, мореяс, юяс, тыяс, гӧраяс, каръяс.
Мулӧн татшӧм ичӧтмӧдӧм изображениеыс шусьӧ глобусӧн.
Глобус сулалӧ подставка вылын да вермӧ бергавны кӧрт ось йылын, коді мунӧ сы шӧрӧд.
Подставкасӧ да осьсӧ вӧчӧны сы могысь, медым глобуснас удобнӧджык вӧлі пӧльзуйтчыны.
Збыльвылас, дерт, Мулӧн абу ни подставка, ни кӧрт стержень сяма ось, но Муыс бергалӧ воображаемӧй визь гӧгӧр, коді шусьӧ Мулӧн осьӧн.
Му поверхность вылын кык точка, кодъяс пыр мунӧ бергалан осьыс, шусьӧны полюсъясӧн.
Глобуслӧн вылыс юкӧнас точкаыс (3 рис.) обозначайтӧ войвыв полюс, а сылы паныд улыс юкӧнас — лунвыв полюс.
Глобус вылын ми аддзам дуга сяма да круг сяма унапӧлӧс визьяс.
Визьяс, кодъяс мунӧны ӧти полюссянь мӧдӧ, шусьӧны меридианъясӧн.
Став меридианъясыс ӧтыдждаӧсь да ӧтлаасьӧны кык точкаын: войвыв полюс дінын да лунвыв полюс дінын.
Меридианъяс петкӧдлӧны войвылӧ да лунвылӧ направлениеяс (3 рис.).
Войвыв направлениеыс мунӧ меридианъяс кузя войвыв полюслань, а лунвыв направлениеыс — лунвыв полюслань.
Шондіыс луншӧр кадӧ миян овлӧ лунвылын, та вӧсна луншӧр кадӧ позьӧ тӧдмавны меридианлысь направлениесӧ.
Та могысь колӧ веськыда сулалысь предметсянь луншӧр кадӧ усьысь вуджӧр серти тӧдмавны, кӧні войвыв да кӧні лунвыв.
Ми кӧ луншӧр кадся вуджӧрӧд думсьыным нуӧдам кыкнанладорӧ полюсъясӧдз визь, сэк тайӧ и лоӧ миян месталӧн меридианным.
Ми кӧ эськӧ мунім луншӧр кадся вуджӧр направлениеӧд войвылӧ, сэк эськӧ ми воим войвыв полюсӧ, а мунім кӧ мӧдарӧ — лунвылӧ, — ми эськӧ веськалім лунвыв полюсӧ.
Визь, кодӧс глобус вылын нуӧдӧма кыкнан полюссянь ӧтылнаӧд, шусьӧ экваторӧн.
Экваторыс юкӧ глобуссӧ кык полушарие вылӧ: войвыв да лунвыв полушарие вылӧ.
Глобус вылын эмӧсь и мукӧд визьяс: параллельяс.
Найӧ куйлӧны сэтшӧм жӧ направлениеын, кыдзи и экватор.
Быд параллель помсяньыс помӧдзыс экваторсянь лоӧ ӧтылнаын.
Кымын ылынджык экваторсянь, сымын параллельясыс дженьыдджыкӧсь.
Параллельяс петкӧдлӧны рытыввылӧ да асыввылӧ направление.
Ми кӧ сувтам чужӧмӧн войвывлань, веськыдвылын лоӧ асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Мый сэтшӧм глобусыс?
2. Петкӧдлӧй глобус вылын войвыв да лунвыв полюсъяс, экватор, войвыв да лунвыв полушариеяс.
3. Петкӧдлӧй глобус вылын меридианъяс да параллельяс.
Кутшӧм направлениеяс петкӧдлӧны меридианъясыс да кутшӧмъясӧс — параллельясыс?
4. Кутшӧм кык точкаын ӧтлаасьӧны став меридианъясыс?
5. Пуктӧй указканытӧ глобус вылын любӧй точкаӧ да петкӧдлӧй тайӧ точкасяньыс направлениеяссӧ войвылӧ да лунвылӧ, рытыввылӧ да асыввылӧ.
6. Кӧні Му вылын сэтшӧм места, мый кӧть кытчӧ он бергӧдчы, быдлаын лоӧ лунвыв?
Петкӧдлӧй тайӧ местасӧ глобус вылын.
7. 1937 воын миян лётчик Чкалов лэбис СССР-сянь Севернӧй Америкаӧ меддженьыд туйӧд.
Сылӧн самолётыс пыр лэбис веськыда войвылӧ.
Сэсся друг тыдовтчис, мый сійӧ лэбӧ веськыда лунвылӧ.
Кӧні тайӧ вермис лоны?
8. Картонысь вӧчӧй мортлысь ичӧтик фигура.
Пуктӧй фигурасӧ глобус вылын кутшӧмкӧ местаӧ, кӧні меридианыс вомӧнасьӧ параллелькӧд.
Бергӧдӧй фигурасӧ чужӧмнас войвыв полюслань.
Тӧдмалӧй, кутшӧм направление лоӧ фигура водзвылын, бӧрвылас, веськыдвылас, шуйгавылас.
9. Сэсся бергӧдӧй фигурасӧ чужӧмнас лунвыв полюслань.
Кутшӧм направление ӧні лоӧ фигура водзвылын, бӧрвылас, шуйгавылас, веськыдвылас?
10. Бергӧдӧй фигурасӧ чужӧмнас асыввылӧ, а сэсся рытыввылӧ да бара тӧдмалӧй фигурасянь направлениеяссӧ.
11. Школа дворӧ веськыда сувтӧдӧй зіб, пасйӧй зібсяньыс усян медся дженьыд вуджӧрсӧ (татшӧм вуджӧрыс овлӧ луншӧр кадӧ), гижтӧй луншӧр кадся визьлысь — меридианлысь — направлениесӧ.
Полушариеяс карта.
Мусӧ медся правильнӧ изображайтӧ глобус.
Но ичӧт глобусъяс вылын странаясӧс подробнӧя изобразитны оз позь, а сы могысь, медым имеитны Му поверхностьлысь подробнӧй изображение, ковмис эськӧ вӧчны зэв ыджыд глобус.
Татшӧм глобуснас эськӧ эз вӧв лӧсьыд пӧльзуйтчыны.
Сыысь кындзи, глобус вылӧ видзӧдлігӧн ми вермам ӧтпырйӧ аддзыны сӧмын сылысь ӧти джынсӧ.
Та вӧсна му шарлысь поверхностьсӧ изображайтӧны сідзжӧ и карта вылын.
Му шарсӧ юкӧны кык полушарие вылӧ и быд полушарие изображайтӧны карта вылын кругӧн.
Ӧти полушариеыс шусьӧ асыввыв полушариеӧн, а мӧдыс — рытыввыв полушариеӧн.
Мулӧн татшӧм изображениеыс шусьӧ полушариеяс картаӧн.
Полушариеяс карта вылын сідз жӧ, кыдзи и глобус вылын, пасъялӧны сушалысь да морелысь очертаниеяссӧ, гӧраяс, юяс, тыяс, каръяс.
Полушариеяс карта вылын сідз жӧ, кыдзи и глобус вылын, эмӧсь меридианъяс, кодъяс петкӧдлӧны войвылӧ да лунвылӧ направление, да параллельяс, кодъяс петкӧдлӧны рытыввылӧ да асыввылӧ направление.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй глобус вылын да полушариеяс карта вылын экватор, полюсъяс, войвыв да лунвыв полушариеяс, рытыввыв да асыввыв полушариеяс.
2. Пуктӧй указканытӧ кутшӧмкӧ точкаӧ, кӧні меридиан вомӧнассьӧ параллелькӧд.
Тайӧ точкасяньыс нуӧдӧй направлениеяс войвылӧ, лунвылӧ, рытыввылӧ, асыввылӧ.
3. Полушариеяс контурнӧй карта вылын цветнӧй карандашӧн визьнитӧй экватор да гижӧй экватор кыв.
4. Первойя букваясӧн пасйӧй войвыв да лунвыв полюсъяс.
Свет юкӧнъяс.
Глобус вылын да полушариеяс карта вылын тыдалӧ, мый Му поверхностьлысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ ва.
Му шар вылын валӧн поверхностьыс 2½ пӧв ыджыдджык сушалӧн поверхность серти.
Став сушасӧ юкӧны квайт ыджыд юкӧн вылӧ, кодъяс шусьӧны свет юкӧнъясӧн.
Асыввыв полушариеын куйлӧ Азиялӧн ыджыдджык юкӧныс.
(Азиялӧн неыджыд юкӧн куйлӧ рытыввыв полушариеын.)
Рытыввылын сійӧ йитчӧ Европакӧд; на костӧд границаыс условнӧй да мунӧ Уральскӧй гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказскӧй гӧраясӧд.
Европасянь лунвылын куйлӧ Африка.
Африкасянь асыввылын куйлӧ Австралия — медся ичӧт свет юкӧн.
Рытыввыв полушариеын войвывсянь лунвылӧ нюжӧдчӧма Америка; сійӧ состоитӧ Севернӧй Америкаысь да Южнӧй Америкаысь, кодъяс ас костаныс йитчӧмаӧсь векньыдик суша полосаӧн.
Лунвыв полюс гӧгӧр куйлӧ Антарктида.
Карта рӧм серти тыдалӧ, мый сушалӧн поверхностьыс зэв разнообразнӧй: сы вылын эмӧсь и низменнӧй равнинаяс, и возвышенностьяс, и гӧраяс.
Сушалӧн медджуджыд места — Джомолунгма (Эверест) вершина Гималайскӧй гӧраясын, кодъяс находитчӧны Азияын.
Вершиналӧн джудждаыс 9 километр гӧгӧр.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй глобус вылын да полушариеяс карта вылын став свет юкӧнсӧ.
2. Петкӧдлӧй полушариеяс карта вылын сійӧ свет юкӧнсӧ, кӧні ті оланныд.
3. Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны асыввыв полушариеын да кутшӧмъяс — рытыввыв полушариеын?
4. Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны ставнас лунвыв полушариеын?
Кутшӧмъяс — ставнас войвыв полушариеын?
5. Кутшӧм свет юкӧнъясӧс вомӧналӧ экватор?
6. Кутшӧм направлениеын должен лэбны лётчик Европасянь Севернӧй Америкаӧ?
Африкасянь Европаӧ?
Европасянь Африкаӧ?
Австралиясянь Азияӧ?
7. Кутшӧм полушариеын сушаыс унджык: войвыв али лунвыв полушариеын, асыввыв али рытыввыв полушариеын?
8. Кутшӧм свет юкӧнын медся джуджыд гӧраяс?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылын.
9. Кутшӧм свет юкӧнлӧн берегъясыс медомӧля изрезаннӧйӧсь да кутшӧмъяслӧн — медъёна изрезаннӧйӧсь?
10. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй став свет юкӧнъяссӧ.
Тӧдчана границаӧн (цветнӧй карандашӧн) торйӧдӧй Европаӧс Азияысь.
11. Контурнӧй карта вылын разнӧй рӧмӧн краситӧй свет юкӧнъяс.
12. Видзӧдлӧй, кутшӧм масштабыс карта вылас, да мерайтӧй Африкалысь пасьтасӧ сійӧ местаӧд, кыті сійӧс вомӧналӧ экватор.
Океанъяс.
Му шарлӧн став ва поверхностьыс юксьӧ некымын зэв ыджыд юкӧн вылӧ, кодъяс шусьӧны океанъясӧн.
Азия, Австралия, Америка да Антарктида костын куйлӧ Му вылын медся ыджыд да медся джуджыд Тихӧй либӧ Великӧй океан.
Сэні эмӧсь 10 километрысь джуджыдджык местаяс.
Сійӧ ыджыдджык му шарвывса став сушасьыс.
Европа, Африка, Америка да Антарктида костын паськыд полосаӧн расположитчӧма Атлантическӧй океан.
Европа, Азия да Африка костын куйлӧ Средиземнӧй море.
Море — океанлӧн юкӧн, коді пырӧ сушаӧ либӧ океансьыс торйӧдсьӧ діясӧн.
Войвыв полюс гӧгӧр Севернӧй Америка, Европа да Азия берегъясӧдз куйлӧ медся кӧдзыд океан — Севернӧй Ледовитӧй океан.
Ледовитӧйӧн сійӧ шусьӧ сы вӧсна, мый сійӧ век вевттьысьӧма йиӧн.
Африка, Азия, Австралия да Антарктида костын куйлӧ Индийскӧй океан.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй океанъяс да гижӧй налысь нимъяссӧ контурнӧй карта вылӧ.
2. Кутшӧм свет юкӧнъяс костын куйлӧ быд океан?
3. Кутшӧм океан медся ыджыд да медся джуджыд?
Петкӧдлӧй сылысь медся джуджыд местаяссӧ.
4. Му вылысь медся джуджыд гӧрасӧ кӧ поместитны Тихӧй океанлӧн медся джуджыд местаас, кутас-ӧ тайӧ гӧраыслӧн йылыс тыдавны ва веркӧс вылас?
5. Кутшӧм океанъяс эмӧсь быд свет юкӧн бердын?
6. Кутшӧм океан медся кӧдзыд?
7. Мый шусьӧ мореӧн?
Кутшӧм свет юкӧнъяс костын куйлӧ Средиземнӧй море?
8. Кутшӧм океанъясӧд мунӧ Европасянь Австралияӧ туйыс?
9. Представитӧй, мый Му гӧгӧр экватор весьтӧд лэбӧ самолёт (Африкалӧн асыввыв берегсянь асыввылӧ).
Следитӧй глобус серти сылысь туйсӧ да висьталӧй, кутшӧм океанъяс да кутшӧм свет юкӧнъяс весьтті сійӧ кутас лэбны.
10. Тӧдмалӧй Тихӧй океанлысь пасьтасӧ сійӧ местаӧд, кыті сійӧс вомӧналӧ экватор.
11. Океанскӧй пароход кӧ кутас мунны 50 километрӧн час, то дыр-ӧ сійӧ вуджас Тихӧй океан вомӧн?
Му шарлӧн теплӧвӧй поясъяс.
Лунын разнӧй кадӧ шонді оз ӧткодя шонты Мусӧ: асылын да рытын сійӧ сулалӧ улын горизонт весьтын да шонтӧ омӧля, сы вӧсна мый сылӧн югӧръясыс усьӧны сэки Му вылӧ ёна пӧлӧн.
Луншӧр кадӧ шонді кыпӧдчӧ медся вылӧ, и сэки сылӧн югӧръясыс шонтӧны тӧдчымӧн ёнджыка.
Та вӧсна жӧ тӧлын миян овлӧ кӧдзыд, а гожӧмын — жар.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧ шонді, сымын ёнджыка сійӧ шонтӧ Мусӧ.
Кымын улынджык шондіыс горизонт весьтын, кымын пӧлыньӧнджык Му вылӧ усьӧны югӧръясыс, сымын омӧльджыка шондіыс шонтӧ сійӧс.
Му поверхность вылӧ разнӧй местаясын шонді югӧръяс оз ӧткодя усьны: ӧтилаын веськыда, мӧдлаын пӧлыньӧн либӧ весиг дзик кӧсӧя.
Та вӧсна шондінас Муыс оз ӧткодя шонав: ӧтилаын ёнджыка, а мӧдлаын — омӧльджыка.
Экватор вылын да сы гӧгӧрын матын луншӧр кадӧ шондіыс кыпӧдчӧ вылӧ горизонт весьтӧ да мукӧддырйи овлӧ дзик юр весьтын.
Шонді югӧръяс сэні луншӧр кадӧ усьӧны пӧшти веськыда, а мукӧддырйи и дзик веськыда (4 рис.) и сы вӧсна зэв ёна шонтӧны.
Та вӧсна экватор кыкнанладорбокас Му поверхностьыс босьтӧ медся уна шоныд, и сэні му шарлӧн медся жар странаясыс.
Глобусъяс вылын да картаяс вылын экваторсянь войвылынджык нуӧдӧны параллель, коді шусьӧ войвыв тропикӧн.
Экваторсянь лунвылын та ылнаын жӧ нуӧдӧны мӧд параллель, коді шусьӧ лунвыв тропикӧн.
Му поверхностьыс на костын образуйтӧ быттьӧ паськыд лента, коді вӧнялӧ му шарсӧ.
Мулӧн тайӧ полосаыс шусьӧ жар либӧ тропическӧй поясӧн (4 рис.).
Тропическӧй поясын некор оз овлы кӧдзыд тӧв, во гӧгӧр сулалӧ жар поводдя, и лымйыс усьлӧ сӧмын медся джуджыд гӧраяс вылын.
Полюсъяс дорын шондіыс некор оз кыпӧдчыв вылӧ, и сылӧн югӧръясыс усьӧны зэв кӧсӧя.
Найӧ муртса инмӧны Му поверхностьӧ да сетӧны зэв этша шоныд, — кыдзи миянын тӧлын либӧ водз асылӧ гожӧмын.
Та вӧсна полюсъяс гӧгӧр куйлӧны му шарлӧн медся кӧдзыд странаяс.
Войвыв полюс гӧгӧр, сійӧ параллельӧдз, коді шусьӧ войвыв полярнӧй кругӧн, куйлӧ войвыв кӧдзыд пояс.
Лунвыв полюс гӧгӧр, сійӧ параллельӧдз, коді шусьӧ лунвыв полярнӧй кругӧн, куйлӧ лунвыв кӧдзыд пояс (4 рис.).
Зэв кӧдзыд тӧв кыссьӧ тані 9‒10 тӧлысь.
Гожӧмыс зэв дженьыд.
Шондіыс гожӧмнас зэв омӧля шонтӧ, сы вӧсна мый сійӧ оз вылӧ кыпӧдчыв горизонт весьтӧ.
Полюсъяс гӧгӧр сушаыс и мореыс кыдзи тӧвнас, сідзи и гожӧмнас вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да йиӧн.
Севернӧй Ледовитӧй океан век тупкысьӧма йиӧн.
Сылӧн медся ыджыд ді вылын — Гренландияын — век куйлӧ 1‒2 километр кызта йи слӧй.
Антарктида ставнас вевттьысьӧма кыз йи слӧйӧн, и сы вӧсна сэні некод оз ов.
Экватор дорын зэв жар; полюсъяс дінын зэв кӧдзыд.
Кӧдзыд да жар поясъяс костын оз овлы сэтшӧм жар, кыдзи экватор дорын, но шоныдджык полюсъяс дорын серти.
Шондіыс тані некор оз овлы дзик юр весьтын, но век жӧ кӧдзыд поясъясын серти сійӧ кыпӧдчывлӧ ёна вылӧджык и гожӧмнас ёна шонтӧ.
Тані куйлӧны умереннӧй поясъяс (4 рис.).
Войвыв тропик да войвыв полярнӧй круг костын — войвыв умереннӧй пояс, кӧні куйлӧ миян страналӧн ыджыдджык юкӧныс.
Лунвыв тропик да лунвыв полярнӧй круг костын куйлӧ лунвыв умереннӧй пояс.
Умереннӧй поясъясын овлӧ волӧн нёльсикас кад: тулыс, гожӧм, ар, тӧв.
Теплӧвӧй поясъяс костын границаясӧн лыддьыссьӧны полярнӧй кругъяс да тропикъяс.
Но збыльвылассӧ поясъяс костын резкӧй границаяс абуӧсь.
Экваторсянь полюсъяслань вочасӧн лоӧ кӧдзыдджык, полюсъяссянь экваторлань — шоныдджык.
Та вӧсна жар пояс вочасӧн вуджӧ умереннӧй поясъясӧ, а умереннӧйясыс — кӧдзыд поясъясӧ.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Мыйла гожӧмын луншӧр кадӧ овлӧ жарджык, а асылын да рытын ыркыдджык?
2. Мыйла гожӧмнас шондіыс шонтӧ ёнджыка тӧлын серти?
3. Мыйла экватор дорын жар, а полюсъяс дінын кӧдзыд?
4. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй полярнӧй кругъяс да тропикъяс.
5. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй теплӧвӧй поясъяс да висьталӧй, кӧні найӧ куйлӧны.
6. Кутшӧм свет юкӧн медся жар?
7. Кутшӧм свет юкӧн медся кӧдзыд?
8. Кутшӧм теплӧвӧй поясъясын куйлӧ быд свет юкӧн?
9. Кутшӧм теплӧвӧй поясын ми олам?
10. Кыдзи кутас вежласьны климатыс, ті кӧ кутанныд мунны войвыв полюссянь лунвыв полюсланьӧ?
11. Контурнӧй карта вылӧ пасйӧй тропикъяс да полярнӧй кругъяс.
12. Полушариеяс контурнӧй карта вылын штрихӧн разнӧйногӧн пасъялӧй теплӧвӧй поясъяс либӧ краситӧй найӧс цветнӧй карандашъясӧн: жар пояссӧ — гӧрдӧн, умереннӧйяссӧ — вижӧн, кӧдзыдъяссӧ — кольӧй еджыдӧн.
Гижӧй теплӧвӧй поясъяслысь нимъяссӧ.
СӦВЕТСКӦЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЯСЛӦН СОЮЗ.
СССР-лы ОБЩӦЙ ОБЗОР.
Государство, кӧні ми олам, шусьӧ Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союзӧн (дженьыда СССР).
Миян государство — Союз, сы вӧсна мый миян странаса народъяс добровольнӧя ӧтувтчисны республикаяс союзӧ.
Миян государство шусьӧ Сӧветскӧй Союзӧн, сы вӧсна мый миян странаӧн веськӧдлӧны Сӧветъяс, кодъясӧс бӧрйӧны став уджалысь йӧз.
Миян государство социалистическӧй, сы вӧсна мый му, рудникъяс, заводъяс, фабрикаяс принадлежитӧны миян оз частнӧй йӧзлы, а став народлы.
Миян страналысь овмӧссӧ стрӧитӧны асьныс уджалысь йӧз план серти.
Та вӧсна уджалысь йӧзлӧн олӧмыс век ӧтарӧ бурмӧ.
Мирын унджык странаясас фабрикаясыс, заводъясыс да мукӧд озырлунъясыс принадлежитӧны частнӧй йӧзлы (капиталистъяслы).
Тайӧ странаясыс (например, Англия, Франция, Америкаса Соединённӧй Штатъяс) шусьӧны капиталистическӧй странаясӧн.
Тайӧ странаясын рабочӧйяс медасьӧмӧн уджалӧны фабрикантъяс ордын, и найӧ уджлӧн ыджыдджык юкӧныс мунӧ капиталистъяслысь прибыльяссӧ содтӧм вылӧ.
Тайӧ странаясын унджык крестьянаыс мусӧ имеитӧны этша, оз вермыны асьсӧ верднысӧ и налы быть лоӧ мунны уджавны кулакъяс да помещикъяс ордӧ.
СССР-лӧн географическӧй положение да ыджда.
Миян Союз куйлӧ кык свет юкӧнын: Европаын да Азияын.
Сійӧ босьтӧ ставнас асыввыв Европа, ставнас войвыв Азия, средньӧй Азиялысь да рытыввыв Азиялысь юкӧн.
СССР-лӧн сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ Европаын, шусьӧ СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнӧн; сійӧ юкӧныс, коді куйлӧ Азияын, шусьӧ Азиатскӧй юкӧнӧн.
Азиатскӧй юкӧнын куйлӧны: Сибирь, Средньӧй Азия да Закавказье.
Сибирӧн шусьӧ ставнас войвыв Азияыс Уральскӧй гӧраяссянь Тихӧй океанӧдз.
Сӧветскӧй Средньӧй Азия куйлӧ Каспийскӧй моресянь асыввывланьын.
Закавказье куйлӧ Главнӧй Кавказскӧй хребетсянь лунвылынджык, Чёрнӧй море костын рытыввывсянь да Каспийскӧй море костын асыввывсянь.
Сӧветскӧй Союз куйлӧ куим океан костын: войвылын куйлӧ Севернӧй Ледовитӧй океан, асыввылын — Тихӧй океан, рытыввылын да рытыв-лунвылын — Атлантическӧй океанлӧн мореяс.
Миян страналӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ войвыв умереннӧй поясын; сӧмын дзик войвыв юкӧныс куйлӧ войвыв полярнӧй круг сайын — кӧдзыд поясын.
Му вылын паськыда шыльквидзӧ миян рӧдинаным.
Миян страна — площадь сертиыс мирын медся ыджыд страна (5 рис.).
Сійӧ босьтӧ став населитӧм сушалысь ӧти квайтӧд юкӧнсӧ.
Войвывсянь лунвылӧ миян страна нюжӧдчӧма 4½ тысяча километр ылнаӧ и рытыввывсянь асыввылӧ — пӧшти 11 тысяча километр ылнаӧ.
Сы могысь, медым подӧн мунны миян странаті рытыввывсянь асыввылӧ, быд лун кӧ мунны 30 километр, ковмас быдса во.
Скорӧй поезд Москвасянь Тихӧй океан берегъясӧдз мунӧ 12 сутки.
Площадь серти Сӧветскӧй Союз пӧшти куимпӧв ыджыдджык Америкаса Соединённӧй Штатъясысь.
Сӧветскӧй Союз территория вылӧ вермис эськӧ тӧрны ӧкмысдас сэтшӧм страна, кутшӧм Англия.
СССР — мирын медся ыджыд сухопутнӧй держава.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Глобус вылын да карта вылын петкӧдлӧй СССР.
2. Кутшӧм полушариеын куйлӧ СССР: войвыв полушариеын али лунвыв полушариеын?
3. Глобус вылын, полушариеяс карта вылын да СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй миян страналысь сійӧ юкӧнсӧ, коді куйлӧ кӧдзыд поясын, да сійӧ юкӧнсӧ, коді куйлӧ умереннӧй поясын.
4. Полушариеяс карта вылын да СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй СССР-лысь Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъяс.
5. СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧнысь петкӧдлӧй Сибирь, Средньӧй Азия да Закавказье.
6. Карта вылын петкӧдлӧй сійӧ океанъяссӧ, кодъяс костын куйлӧ миян Союз.
7. Ыджыд-ӧ СССР-лӧн кузьтаыс войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ?
8. Кутшӧм юкӧн став населитӧм сушалысь босьтӧ Сӧветскӧй Союз?
9. Карта вылын петкӧдлӧй СССР-лысь крайньӧй точкаяссӧ (войвылын, лунвылын, асыввылын да рытыввылын).
10. Полушариеяс контурнӧй карта вылын гӧрд карандашӧн нуӧдӧй СССР-лысь границаяссӧ.
11. Чёрточкаясӧн пасйӧй войвыв полярнӧй круг — СССР-ын теплӧвӧй поясъяслысь граница.
СССР-лӧн морскӧй границаяс.
Миян страна не сӧмын великӧй сухопутнӧй страна, но и великӧй морскӧй страна.
Сійӧс омывайтӧны дас кык море — куим океанлӧн юкӧнъяс.
Миян морскӧй границаяслӧн кузьтаыс 40 тысяча километрысь на унджык; найӧ тӧдчымӧн кузьджыкӧсь сухопутнӧй границаясысь.
Миян Союз войвылын куйлӧ Севернӧй Ледовитӧй океан.
Тайӧ океаныс образуйтӧ уна море.
Кольскӧй полуостров, коді ассьыс нимсӧ пӧлучитіс зэв важся русскӧй кар Коласянь, Новая Земля да Земля Франца-Иосифа діяс костын куйлӧ Баренцово море.
Баренцово морелӧн рытыв-лунвыв юкӧныс некор оз кынмыв (15 рис.), сы вӧсна мый татчӧ Атлантическӧй океансянь локтӧ шоныд течение — Северо-Атлантическӧй течение.
Тані, Кольскӧй полуостров берег вылын, сулалӧ миян важнӧй порт Мурманск.
Сы пыр во гӧгӧр позьӧ кутны йитӧд Западнӧй Европаса да Америкаса государствояскӧд.
Кольскӧй полуостровсянь лунвылын куйлӧ Белӧй море.
Кӧть сійӧ и куйлӧ Баренцово мореысь лунвылынджык, нӧ ёна кӧдзыдджык сыысь да 7‒8 тӧлысь кежлӧ тӧвнас тупкысьлӧ йиӧн.
Тайӧ объясняйтсьӧ сійӧн, мый татчӧ оз пыр шоныд течение Гольфстрим.
Тайӧ море дінас матын, Севернӧй Двина ю вомын, расположитчӧма миян войвыв портъяс пиысь ӧти зэв ыджыд порт Архангельск.
Новая Земля діяс да Таймыр полуостров костын куйлӧ Карскӧй море.
Тайӧ мореыс да сысянь асыввывланьын куйлысь став мукӧд мореясыс зэв кӧдзыдӧсь да тӧвнас 9‒10 тӧлысь кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн.
Весиг гожӧмнас сэні плавайтӧны йияс.
Севернӧй Ледовитӧй океан Тихӧй океанкӧд йитсьӧ Берингов проливӧн, коді торйӧдӧ СССР-ӧс Севернӧй Америкаын США-лӧн владениеясысь.
Берингов проливлы нимсӧ сетӧма капитан Беринг честь кузя, коді XVIII нэм заводитчигӧн, ыджыд русскӧй экспедицияӧн веськӧдліг, вуджис сы вомӧн.
Миян страна асыввылын куйлӧны Тихӧй океанлӧн джуджыд мореяс: Берингово, Охотскӧй да Японскӧй мореяс.
Берингово да Охотскӧй мореяс — кӧдзыдӧсь.
Тӧвнас найӧ дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн; частӧ и гожӧмнас на вылын плавайтӧ йи.
Гожӧмнас тайӧ мореясас овлӧны зэв сук руяс; найӧ мешайтӧны корабльяслы плавайтны.
Охотскӧй море торъялӧма Тихӧй океанысь Курильскӧй діясӧн, а Берингово мореысь — Камчатка полуостровӧн.
Япония вылын Сӧветскӧй Союзлӧн победа бӧрын Курильскӧй діяс бӧр вуджисны миян страналы.
Японскӧй море торъялӧма Охотскӧй мореысь Сахалин діӧн.
Сахалинлысь лунвыв юкӧнсӧ, кодӧс войдӧр захватитліс Япония, бӧр сетӧма Сӧветскӧй Союзлы.
Японскӧй море куйлӧ Охотскӧй мореысь лунвылынджык и сы вӧсна ёна шоныдджык сыысь.
Кынмывлӧ сійӧ сӧмын берегъяс дортіыс.
Охотскӧй да Берингово мореяс серти Японскӧй море судоходство вылӧ ёна удобнӧйджык, но и сэні сідзжӧ овлӧны руяс, а мукӧддырйи ыджыд бушковъяс.
Японскӧй море дорын расположитчӧма миян важнӧй порт Владивосток.
Тихӧй океанлӧн мореяссянь мунӧны морскӧй туйяс Азияса, Америкаса, Австралияса странаясӧ.
СССР-лӧн Европейскӧй юкӧн лунвылын куйлӧны Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс.
Чёрнӧй море судоходство вылӧ удобнӧй: сійӧ миян став мореяс пӧвстысь медся шоныд и пӧшти оз кынмывлы;
Чёрнӧй море зэв джуджыд, ляпкыдінъяс да діяс сэні зэв этша.
Арнас да тӧвнас Чёрнӧй море вылын частӧ овлӧны бушковъяс.
Бушковъяс дырйи ваыс Чёрнӧй мореас, збыль, кажитчӧ дзик сьӧдӧн.
Зато лӧнь, яснӧй поводдяӧ Чёрнӧй море дзик мӧд: сійӧ гӧлубӧй либӧ лӧз; прибойлӧн гыясыс надзӧникӧн сялькӧдчӧны берег дорас.
Шонділӧн яр югӧръяс улын морелӧн поверхностьыс ньӧжйӧник вӧрӧ, югъялӧ да дзирдалӧ.
Чёрнӧй море — миян странаса медся мича мореяс пиысь ӧти.
Чёрнӧй моресянь мунӧ туй Средиземнӧй море бердын куйлысь странаясӧ и водзӧ — Атлантическӧй да Индийскӧй океанъясӧ.
Чёрнӧй море дорын медся ыджыд торговӧй порт — Одесса да военнӧй порт — Севастополь.
Чёрнӧй мореысь войвылынджык куйлӧ Азовскӧй море.
Сійӧ торъялӧ Чёрнӧй мореысь Крымскӧй полуостровӧн.
Азовскӧй море зэв ляпкыд да тӧвнас кынмывлӧ.
СССР рытыввылын куйлӧ Балтийскӧй море.
СССР побережьеын куйлӧны сылӧн заливъяс: Финскӧй да Рижскӧй.
Балтийскӧй море Чёрнӧй море серти ляпкыд, сы вылын эм уна ді да ваувса скала.
Тулыснас да арнас сы вылын овлӧны руяс да бушковъяс.
Балтийскӧй морелӧн заливъясыс дыр кежлӧ кынмывлӧны, и сэки судоходствоыс мунӧ ледоколъяс отсӧгӧн.
Балтийскӧй море имеитӧ зэв ыджыд тӧдчанлун мукӧд странаяскӧд тӧргуйтӧмын.
Сы пыр мунӧ медся дженьыд туй Западнӧй Европаса странаясӧ.
Балтийскӧй море дорын расположитчӧма миян зэв ыджыд порт Ленинград.
Миянлысь морскӧй границаяснымӧс сюся видзӧ Военно-Морскӧй Флот.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи сійӧ отстоитіс миян рӧдиналысь берегъяссӧ да сухопутнӧй войскаяскӧд ӧтлаын вӧчис Германиялы да Япониялы поражение.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын став мореяссӧ, заливъяссӧ, проливъясӧ, діяссӧ да полуостровъяссӧ, кодъясӧс индӧма тайӧ статьяас.
2. Кутшӧм мореяс миян лоӧны Атлантическӧй океанлӧн юкӧнъясӧн?
3. СССР-лӧн кутшӧм мореяс кузя корабльяс плавайтӧны во гӧгӧр?
4. Мыйла Баренцово морелӧн рытыв-лунвыв юкӧныс оз кынмыв?
5. Видзӧдлӧй карта вылысь мореяслысь рӧмсӧ да висьталӧй, кутшӧм море джуджыдджык: Чёрнӧй али Балтийскӧй, Белӧй али Японскӧй, Азовскӧй али Охотскӧй, Карскӧй али Берингово?
6. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй: 1) Чёрнӧй морелысь кузьтасӧ да медпаськыд местасӧ;
2) Охотскӧй морелысь кузьтасӧ да пасьтасӧ;
3) тіян местностьсянь медматі мореӧдз расстояниесӧ.
7. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй нимъяссӧ сійӧ мореяслысь, океанъяслысь, заливъяслысь, проливъяслысь, діяслысь, полуостровъяслысь, портъяслысь, кодъясӧс индӧма тайӧ статьяас.
8. Висьталӧй Чёрнӧй, Балтийскӧй, Баренцово, Белӧй да Японскӧй мореяс йылысь татшӧм план серти:
1) кӧні куйлӧ мореыс?
2) кутшӧм океан дінӧ относитчӧ?
3) джуджыд-ӧ сійӧ?
4) кынмылӧ-ӧ сійӧ?
5) удобнӧй-ӧ судоходство вылӧ?
6) кутшӧм портъяс ті сы дорысь тӧданныд?
СССР-лӧн сухопутнӧй границаяс.
Морскӧй границаяс кындзи миян Союз имеитӧ зэв кузь сухопутнӧй граница.
Рытыввылын да лунвылын миян границаяс пӧшти дорвыв мунӧны сушаӧд.
Баренцово море да Финскӧй залив костын войвывсянь лунвылӧ мунӧ граница Норвегиякӧд да Финляндиякӧд.
Балтийскӧй да Чёрнӧй мореяс костын СССР граничитӧ миянлы дружественнӧй народнӧй демократия странаяскӧд — Польшакӧд, Чехословакиякӧд, Венгриякӧд да Румыниякӧд.
Лунвылын, Чёрнӧй море берегъяссянь Японскӧй мореӧдз, — сухопутнӧй граница, коді кыссьӧ уна тысяча километр, мыйкӧ мында юяс кузя, а ёнджыкасӧ горнӧй хребетъяс кузя.
Закавказьеын ми граничитам Турциякӧд да Иранкӧд.
Каспийскӧй моресянь асыввылӧ мунӧ Иранкӧд граница, а сэсся мунӧ Афганистанкӧд, Китайскӧй Народнӧй Республикакӧд, Монгольскӧй Народнӧй Республикакӧд граница.
Дальньӧй Востокын ми имеитам Корейскӧй Народно-Демократическӧй Республикакӧд дженьыдик граница.
Сӧветскӧй народ век дась дорйыны ассьыс границаяссӧ.
1941 воӧ миян страна вылӧ уськӧдчисны фашистскӧй войска.
Германскӧй фашистъяс кӧсйисны захватитны миянлысь муяс, а сӧветскӧй йӧзӧс пӧртны асланыс рабъясӧ.
Партиялӧн да правительстволӧн призыв серти став сӧветскӧй народ кыпӧдчис дорйыны ассьыс великӧй рӧдинасӧ, пасьвартіс захватчикъясӧс да вӧтліс найӧс аслас странаысь.
Миян страналысь границаяссӧ видзӧны миян славнӧй пограничникъяс.
Лун и вой, бушков дырйи, кӧдзыд дырйи и пурга дырйи найӧ сюся следитӧны, медым миянладорӧ граница вомӧн эз вудж враг.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын торъя государствояскӧд СССР-лысь сухопутнӧй границаяссӧ.
2. Кымын государство граничитӧ Сӧветскӧй Союзкӧд?
3. Кӧні границаыс мунӧ гӧраясӧд да кӧні восьса местаясӧд?
4. Масштаб серти мерайтӧй, кымын километр тіян местностьсянь рытыввыв границаӧдз, лунвыв границаӧдз.
5. Контурнӧй карта вылын разнӧй рӧмӧн краситӧй СССР-кӧд орчча государствояссӧ да гижӧй налысь нимъяссӧ.
СССР-лӧн поверхность.
СССР физическӧй карталӧн ыджыдджык юкӧныс краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Тайӧ лоӧ, мый миян странаын низменнӧй равнинаясыс возвышенностьяс да гӧраяс серти босьтӧны ыджыдджык места.
СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнын куйлӧ зэв ыджыд Восточно-Европейскӧй, либӧ Русскӧй равнина (6 рис.).
Восточно-Европейскӧй равниналӧн ыджыдджык юкӧныс низменнӧй, но шӧрӧдыс сійӧ кыпӧдчыштӧма: сэні куйлӧ Средне-Русскӧй возвышенность.
Средне-Русскӧй возвышенностьсянь войвылынджык куйлӧ Валдайскӧй возвышенность.
Средне-Русскӧй возвышенностьсянь асыввывланьын, Волгалӧн веськыд берег пӧлӧн, куйлӧ Приволжскӧй возвышенность.
Восточно-Европейскӧй равнина лунвылын куйлӧ Донецкӧй кряж, а рытыв-лунвылын — Волыно-Подольскӧй возвышенность.
Равниналӧн асыв-лунвылын куйлӧ Прикаспийскӧй низменность.
Миян став равнинаяс пиысь сійӧ медся улын.
Сылӧн уна места куйлӧны океан уровеньысь улынджык: карта вылын найӧс краситӧма пемыдтурунвиж рӧмӧн.
Восточно-Европейскӧй равнина помланяс эмӧсь гӧраяс.
Кольскӧй полуостров вылын куйлӧны ляпкыдик гӧраяс — Хибины.
Рытыв-лунвылын куйлӧны Карпаты.
Крымлӧн лунвыв юкӧнын куйлӧны Крымскӧй гӧраяс.
Асыввылын войвывсянь лунвылӧ кузь полосаӧн нюжӧдчӧмаӧсь Уральскӧй гӧраяс.
Асыв-лунвылын, Чёрнӧй да Каспийскӧй мореяс костын, сулалӧны Кавказскӧй гӧраяс-великанъяс.
Найӧ кыкпӧв дженьыдджыкӧсь Уральскӧй гӧраясысь, но ёна джуджыдджыкӧсь.
Главнӧй вершинаясыс 5 километрысь джуджыдджыкӧсь.
Кавказскӧй гӧраяс кыпӧдчӧны кымӧръясысь вылӧджык да вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.
Уральскӧй гӧраясысь асыввылын шыльквидзӧ мирын медся рӧвнӧй Западно-Сибирскӧй низменность.
Сысянь асыв-лунвылын куйлӧны джуджыд да живописнӧй Алтайскӧй гӧраяс (7 рис.).
Гӧра бокъясас сэні быдмӧ сук вӧр, а вершинаяс вылас куйлӧ лым.
Гӧраясын уна векни, джуджыд ущелье, кодъяс кузя ызӧбӧн лэччӧны шоръяс да юяс.
Гӧраясас сідзжӧ уна паськыд, югыд долина да мича горнӧй ты.
Восточнӧй Сибирь пӧшти дзоньнас гористӧй.
Тані зэв уна горнӧй хребет да возвышенность, а низменностьясыс этша.
Медся ыджыд возвышенностьыс — Средне-Сибирскӧй плоскогорье — расположитчӧма Западно-Сибирскӧй низменностьысь асыввывланьын.
Каспийскӧй мореысь асыввылынджык расположитчӧма Туранскӧй низменность.
Сійӧ кыкпӧв ичӧтджык Западно-Сибирскӧй низменностьысь, но век жӧ зэв ыджыд: сылӧн и кузьтаыс и пасьтаыс 1000 километр сайӧ.
Туранскӧй низменностьӧс орчча государствоясысь лунвывсянь да асыв-лунвывсянь торйӧдӧны гӧраяс.
Границаяс дорын расположитчӧмаӧсь зэв джуджыд Тянь-Шань гӧраяс да СССР-ын джуджыдсьыс-джуджыд горнӧй страна Памир.
Сывлытӧм лымъясӧн вевттьысьӧм вершинаясыс налӧн частӧ оз тыдавны кымӧръяс сайысь.
Памир гӧраясын кыпӧдчӧ СССР-ын медся джуджыд вершина: Сталин пик (8 рис.), кодлӧн джудждаыс 7½ километр гӧгӧр.
Тайӧ — му шар вылын джуджыдсьыс-джуджыд вершинаяс пиысь ӧти.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Карта вылын петкӧдлӧй статьяын индӧм став гӧраяссӧ, возвышенностьяссӧ да низменностьяссӧ.
Кутшӧм гӧраяс кытшалӧны Восточно-Европейскӧй равнинаӧс?
2. Видзӧдлӧй гӧраяс рӧм вылӧ да висьталӧй, кутшӧм гӧраяс джуджыдджыкӧсь: Уральскӧй гӧраяс али Кавказскӧй гӧраяс?
3. Карта рӧм серти тӧдмалӧй, кутшӧм гӧраяслӧн вершинаясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.
4. Кутшӧм гӧраяс нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ, кутшӧмъяс — рытыввывсянь асыввылӧ?
5. Мыйла Средне-Русскӧй да Приволжскӧй возвышенностьяс, Восточно-Европейскӧй равнина, Западно-Сибирскӧй низменность, Средне-Сибирскӧй плоскогорье шусьӧны татшӧм нимъясӧн?
6. СССР-ын кутшӧм низменность расположитчӧма океан уровеньысь улынджык?
7. Карта рӧм серти тӧдмалӧй, коді рӧвнӧйджык: Восточно-Европейскӧй равнина али Западно-Сибирскӧй низменность?
8. Видзӧдлӧй, кодарӧ визувтӧны СССР-лӧн юясыс, да висьталӧй, кодарӧ пӧкатаӧсь Восточно-Европейскӧй равнина, Западно-Сибирскӧй низменность.
9. Масштаб серти мерайтӧй Уральскӧй, Кавказскӧй да Крымскӧй гӧраяслысь кузьтасӧ.
10. Контурнӧй карта вылын пасйӧй СССР-лысь гӧраяссӧ, возвышенностьяссӧ да низменностьяссӧ.
Гӧраяссӧ краситӧй коричневӧй рӧмӧн, возвышенностьяссӧ — вижӧн, низменностьяссӧ — турунвижӧн.
11. Думыштӧй, мый ті лэбанныд самолётӧн Москвасянь Владивостокӧ.
Висьталӧй, кутшӧм низменностьяс, возвышенностьяс да гӧраяс весьтті ті кутанныд лэбны?
12. Муыслӧн кутшӧм поверхностьыс сійӧ местаын, кӧні ті оланныд?
(Низменнӧй равнина, возвышенность, гӧраяс.)
Ті кӧ оланныд равнина вылын, висьталӧй, кутшӧм сійӧ: плоскӧй али мылькъяса?
СССР-лӧн юяс.
Миян страналӧн зэв ыджыд пространствоясӧд визувтӧны вывті ыджыд юяс.
СССР-ын юыс зэв уна.
Восточно-Европейскӧй равнинаӧд юяс визувтӧны уналаӧ — сэтчӧ, кодарӧ пӧката равнинаыс.
Уральскӧй гӧраяссянь войвылӧ, Баренцово мореӧ визувтӧ Печора ю;
Белӧй мореӧ усьӧ Севернӧй Двина.
Тайӧ юясыс зэв гырысьӧсь.
Зэв ыджыд Ладожскӧй тыысь Финскӧй заливӧ визувтӧ дженьыд, но паськыд да уна ваа Нева ю.
Валдайскӧй возвышенностьсянь визувтӧ Западнӧй Двина да усьӧ Рижскӧй заливӧ.
Средне-Русскӧй возвышенностьсянь лунвылӧ, Чёрнӧй мореӧ визувтӧ Днепр, а Азовскӧй мореӧ — Дон.
Карпатскӧй гӧраяссянь Чёрнӧй мореӧ визувтӧ Днестр.
Румыниякӧд граница кузя Чёрнӧй мореӧ визувтӧ ыджыд Дунай ю.
СССР Европейскӧй юкӧнын да став Европаын вывті ыджыд ю — Волга — заводитчӧ Валдайскӧй возвышенностьын.
Сійӧ визувтӧ Восточно-Европейскӧй равнина кузя 3700 километр мында да усьӧ Каспийскӧй мореӧ.
Волгаӧ усьӧны 300 кымын приток.
На пиысь главнӧйясыс: веськыдвывсянь — Ока да шуйгавывсянь — Кама.
Европа да Азия костса граница кузя Уральскӧй гӧраяссянь Каспийскӧй мореӧ визувтӧ кузь, но ляпкыд Урал ю.
Сибирскӧй юяс — Обь Иртышкӧд, Енисей Ангаракӧд, Лена да Амур — пырӧны му шарвывса зэв ыджыд юяс лыдӧ.
Найӧ ёна кузьджыкӧсь да унджык вааӧсь СССР Европейскӧй юкӧнса юяс серти.
Леналӧн пасьтаыс 5 километрӧдз дай унджык.
Сибирса юяс заводитчӧны лунвывса гӧраясын: Обь — Алтайскӧй гӧраясын, Енисей — Саянскӧй гӧраясын, Лена — Байкал тыдорса гӧраясын.
Тайӧ юясыс визувтӧны Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясӧ.
Амур визувтӧ асыввылӧ — Охотскӧй мореӧ.
Средньӧй Азияын юяс этша.
Туранскӧй низменность кузя Аральскӧй мореӧ визувтӧны сӧмын кык ыджыд ю: Сыр-Дарья — Тянь-Шань гӧраяссянь да Аму-Дарья — Памир гӧраяссянь.
СССР-лӧн унджык юыс визувтӧ низменнӧй равнинаяс кузя, кодъяслӧн эм неыджыд пӧкат.
Та вӧсна юясыс визувтӧны ньӧжйӧ, спокойнӧя, плавнӧя.
Например, Волгаын ваыс часнас шӧркодя визувтӧ 3 километр.
Гӧраясын юяс визувтӧны ӧдйӧ.
Миян унджык юясыс тулыснас, кор сылӧ лым, паськыда ойдӧны.
Ытва дырйи Волга ойдлывлӧ дас километръяс пасьта, а сибирскӧй юяс ойдлӧны ещӧ паськыдджыка.
Гожӧмнас наын ваыс лоӧ этшаджык.
Сыр-Дарья да Аму-Дарья юяс ойдӧны гожӧмнас, сы вӧсна мый тайӧ кадас гӧраясын ёна сылӧны лым да ледникъяс.
Амур ойдӧ гожӧмын ёна зэрӧмысь.
Тӧвнас пӧшти став миян юяс дыр кежлӧ кынмывлӧны.
СССР-лӧн тыяс.
СССР-ын уна ты.
СССР-ын да став мирын медся ыджыд тыыс — Каспийскӧй.
Аслас ыджда да курыд-сола ва сертиыс сійӧ сідзжӧ шусьӧ и мореӧн.
Сылӧн поверхностьыс 28 метрӧн улынджык океанъясын ва уровеньысь.
Мукӧд ыджыд сола тыяс — Аральскӧй да Балхаш.
Аральскӧй тысӧ ыджда вӧснаыс шуӧны мореӧн жӧ.
Преснӧй ваа тыясыс миян унджык СССР Европейскӧй юкӧнлӧн рытыв-войвылын.
Сэні куйлӧны Онежскӧй ты да Европаын медся ыджыд ты — Ладожскӧй.
Ладожскӧй тыӧ усьӧ уна дас ю, сы вӧсна сэтысь визувтысь Нева ю паськыд, джуджыд да уна ваа.
Восточнӧй Сибирын мича джуджыд да уна вӧра гӧраяс пӧвстын куйлӧ му вылын зэв джуджыд, преснӧй ваа Байкал ты (9 рис.).
Сылӧн джудждаыс — 1¾ километр гӧгӧр.
Ваыс сыын унджык Балтийскӧй мореын серти.
Миян странаса овмӧсын юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
На кузя новлӧдлӧны уна быдсяма груз.
Юяс вылӧ вӧчалӧны электрическӧй станцияяс.
Сэні, кӧні климатыс кос, юясыс орошайтӧны муяс.
Сэні, кӧні разнӧй мореясӧ визувтысь юяс воӧны ӧта-мӧд дінӧ матӧ, найӧс йитлісны каналъясӧн.
Каналъяс отсӧгӧн юяс кузя Каспийскӧй моресянь позьӧ мунны Балтийскӧй, Белӧй, Азовскӧй да Чёрнӧй мореясӧ.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын СССР Европейскӧй юкӧнса, Сибирса да Средньӧй Азияса юяс.
Висьталӧй быд ю йылысь, кӧні сійӧ заводитчӧ, кодарӧ визувтӧ да кытчӧ усьӧ.
2. Петкӧдлӧй карта вылын преснӧй да сола тыяс.
Кутшӧм ты медся ыджыд?
Кутшӧм — медся джуджыд?
3. Петкӧдлӧй карта вылын пограничнӧй юяс.
Кутшӧм государствоясысь найӧ торйӧдӧны миянлысь странанымӧс?
4. Мыйла Волга, Днепр, Западнӧй Двина юяс заводитчӧны ӧта-мӧдсяньыс зэв матын, а визувтӧны разнӧйладорӧ?
5. Ока ю — Волгалӧн веськыд али шуйга приток?
А Кама?
Петкӧдлӧй карта вылын Севернӧй Двиналысь, Волгалысь, Амурлысь веськыд да шуйга берегъяссӧ.
6. Мыйла СССР-са унджык юяс визувтӧны спокойнӧя?
7. Мыйла Енисей, Обь, Лена первойсӧ визувтӧны ӧдйӧ, а бӧрас надзӧн?
8. СССР-са кутшӧм ыджыд юяслӧн ваыс оз веськав океанӧ?
9. Мыйла ӧти Двинаыс шусьӧ Севернӧйӧн, а мӧдыс — Западнӧйӧн?
10. Миян кутшӧм юлӧн ӧти берегыс куйлӧ Европаын, а мӧдыс — Азияын?
11. Кутшӧм ыджыд юӧ либӧ кутшӧм мореӧ усьӧ тіян местаясса юяслӧн ваыс?
Следитӧй карта серти валысь туйсӧ тіян юсянь мореӧ.
12. Гижалӧй контурнӧй карта вылӧ нимъяссӧ став сійӧ юяслысь да тыяслысь, кодъясӧс индӧма статьяын.
Юяссӧ гижтӧй лӧз карандашӧн, тыяссӧ краситӧй лӧз рӧмӧн.
13. Сы серти, кодарӧ визувтӧ тіян юныд, тӧдмалӧй, кодарланьӧ пӧката тіян местностьныд.
14. Масштаб серти мерайтӧй Ладожскӧй, Онежскӧй, Байкал тыяслысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
15. Волгалӧн кузьтаыс Горькийсянь ю вомӧдзыс 2361 километр, а сылӧн шӧркодь визувтан ӧдыс — часнас 3 километр.
Горькийсянь ва ньылыд лэдзӧма пур.
Кор сійӧ воас Волга вомӧдз?
МОСКВА — СССР-лӧн СТОЛИЦА.
Москва, миян рӧдиналӧн славнӧй столица, сулалӧ СССР Европейскӧй юкӧнын дзик шӧрас.
Сійӧ расположитчӧма Москва ю дорын мылькъя берегъяс вылын; Москва юыс усьӧ Окаӧ, Волгалӧн притокӧ.
Москва — зэв важся кар.
1947 воын Москвалы тырис 800 во.
Первойсӧ сійӧ вӧлі неыджыд посёлок, код гӧгӧр врагъясысь дорйысьӧм могысь вӧлі стрӧитӧма пу стена.
Сы вӧсна мый Москва гӧгӧр быдмис сук вӧр и сійӧ сулаліс русскӧй му шӧрын, сійӧс вӧлі мукӧд русскӧй каръяс серти бурджыка видзӧма врагъясысь.
Таысь кындзи, сійӧ сулаліс важнӧй торговӧй ва туй вылын.
Юяс, кодъяс визувтісны сук вӧръяс пӧвстті, вӧліны сійӧ кадӧ медся бур туйясӧн.
Москвасянь муніс ва туй Волгаӧ да Окаӧ.
Та вӧсна Москваын населениеыс ӧдйӧ содіс, Москва быдмис да лои столицаӧн медся ён русскӧй княжествояс пиысь ӧтиын.
Бӧрынджык став русскӧй муясыс ӧтувтчисны Москва гӧгӧр, и сійӧ лои Русскӧй государстволӧн столицаӧн.
Эз ӧтчыд врагъяс уськӧдчывны Москва вылӧ, рӧзӧритлыны сійӧс да сотлыны.
Но русскӧй народ век сетліс врагъяслы отпор, аслас му вылысь вӧтлывліс захватчикъясӧс да поработительясӧс, и Москва выльысь стрӧитсьыліс, паськаліс да мичаммыліс.
Ӧні Москва — Сӧветскӧй Союзлӧн столица, миян страналӧн зэв ыджыд кар и мирын медся ыджыд каръяс пиысь ӧти.
Ӧти помсяньыс мӧд помӧдзыс Москва нюжӧдчӧма 20 километр ылнаӧ.
1939 вося перепись серти Москваын 4 миллионысь унджык олысь.
Москваын сохранитчӧма уна стариннӧй памятник.
Кар шӧрас, Москва ю дорын джуджыд мыльк вылын, сулалӧ Москвалӧн медся важ юкӧныс — Кремль (10 рис.).
Сійӧс кытшалӧма мича башняяса да бойницаяса, сьӧкыд кӧрт воротаяса джуджыд каменнӧй зубчатӧй стенаясӧн.
Кремлёвскӧй стена — сійӧ зэв важся крепость; сійӧс вӧлі стрӧитӧма врагъясысь дорйысьӧм могысь.
Кремль пытшкын уна стариннӧй здание: соборъяс, дворецъяс.
Стариннӧй кремлёвскӧй башняяслӧн ёсь йывъяс вылын югыда ӧзйӧны зэв ыджыд рубинӧвӧй пятиконечнӧй звездаяс.
Уліас, кремлёвскӧй мыльк горулын, визувтӧ Москва ю; сы вомӧн вӧчӧма уна пос.
Кремлькӧд орччӧн Краснӧй площадь (11 рис.).
Кремльлӧн стенаяс водзын гранитысь да мраморысь вӧчӧм мавзолейын хранитсьӧ В. И. Ленинлӧн телӧыс, орччӧн — И. В. Сталинлӧн телӧыс.
Народнӧй праздник лунъясӧ мавзолей дорті прӧйдитӧны войска да Москваса уджалысь йӧз.
Москва — миян странаын медся ыджыд промышленнӧй кар да мирын медся гырысь промышленнӧй каръяс пиысь ӧти.
Москваын да сы гӧгӧрын зэв уна быдсяма фабрикаяс да заводъяс.
Важӧн московскӧй фабрикаяс пӧвстысь унджыкыс вӧліны сэтшӧмъяс, кодъяс лэдзлісны унапӧлӧс хлопчатобумажнӧй тканьяс.
Сӧветскӧй власть воясӧ Москвалӧн промышленностьыс ёна вежсис.
Стрӧитӧма уна выль фабрика да завод да паськӧдалӧма важъяссӧ.
Ӧні Москваын тысячаысь унджык промышленнӧй предприятие, на пиысь витсёысь унджыксӧ стрӧитӧма Сӧветскӧй власть дырйи.
abu
Сталин нима автомобильнӧй завод — Европаын медся ыджыд заводъяс пиысь ӧти.
Стрӧитӧма часӧвӧй, станкостроительнӧй, электромоторнӧй заводъяс.
Москва лэдзӧ уна кӧмкот, паськӧм, майтӧг, краскаяс, тканьяс.
Ӧні Москваын промышленнӧй тӧваръяссӧ лэдзӧны унджык сы серти, мыйта лэдзлісны став фабрикаяс да заводъяс царскӧй Россияын.
Москва крепыда йитчӧма миян став странакӧд.
Сысянь быдладорӧ мунӧ 11 кӧрт туй линия, найӧ йитӧны Москваӧс миян рӧдиналӧн став юкӧнъяскӧд (12 рис.).
Кӧрт туйяс кузя лун и вой Союзлӧн быд боксянь Москваӧ локтӧны да Москвасянь бӧр мунӧны пассажирскӧй да тӧварнӧй поездъяс, вайӧны да нуӧны тӧваръяс, пассажиръясӧс.
Москваӧ вайӧны ставсӧ, мый колӧ фабрикаяслы да заводъяслы: лесоматериалъяс, из шом, нефть, хлопок, кучик; населениелы вайӧны сёян прӧдуктаяс.
Союзлӧн разнӧй местаясӧ Москва мӧдӧдӧ машинаяс, тканьяс, паськӧм, кӧмкот, газетаяс, книгаяс.
Грузсӧ Москваӧ вайӧны сідзжӧ и юяс кузя.
Юяс кузя ёнджыкасӧ вайӧны медся сьӧкыд да гырысь грузъяс: строительнӧй материалъяс, металл, нефть.
Воздушнӧй туйясӧн Москва йитсьӧ миян страналӧн быд пельӧскӧд.
Быд лун московскӧй аэродромъяс вылӧ воӧны да бӧр сэтысь лэбӧны самолётъяс, вайӧны да нуӧны почта, пассажиръясӧс.
Москваын зэв уна средньӧй да высшӧй учебнӧй заведение.
Сӧветскӧй власть дырйи 30 воӧн Москваын школаяссӧ стрӧитӧма унджык сы серти, мыйта вӧлі стрӧитӧма царскӧй строй дырйи 300 воӧн.
Быд лун миллионджын школьник да 100 тысяча студент мунӧны велӧдчыны.
Татчӧ локтӧны велӧдчыны СССР-са быд пельӧсысь.
Москваын эм СССР-са наукаяс Академия да великӧй русскӧй учёнӧй М. В. Ломоносов нима миян странаын медся важ Университет.
Москваын зэв уна театр, музей, библиотека.
Тані находитчӧ Союзын медся ыджыд да мирын медся ыджыд библиотекаясысь ӧти — Ленин нима библиотека.
Сэні 10 миллионысь унджык книга.
Миян странаса зэв гырысь издательствояс издавайтӧны Москваын разнӧй кыв вылын книгаяс, газетаяс, журналъяс, учебникъяс.
Важ Москва стрӧитсис кыдзсюрӧ, уна вӧлі векни да чукля уличаяс.
Уличаяссӧ вӧлі вольсалӧма изйӧн, а окраинаясас и нинӧмӧн абу вӧлі вольсалӧма — гӧпъясаӧсь да гуранаӧсь.
Унджыкыс вӧліны пу керкаяс.
Эз ӧд прӧста важ Москваӧс частӧ шулыны «ыджыд сиктӧн».
Центрсӧ вӧлі стрӧитӧма озыра: сэні вӧліны уна судта мича зданиеяс, кӧні олісны фабрикантъяс, купечьяс, царскӧй чиновникъяс.
Рабочӧйяс йӧршитчывлісны карлӧн глухӧй да гӧль окраинаясын, лачугаясын да пӧдвалъясын.
Сӧветскӧй власть воясӧ Москва перестроитчис да ёна вежис ассьыс видсӧ.
Кар шӧрас стрӧитӧма уна судта выль мича зданиеяс.
Окраинаясас фабрикаяскӧд да заводъяскӧд орччӧн стрӧиталӧма рабочӧйяслы удобнӧй квартираяса зэв бур керкаяс.
Москвалысь уличаяссӧ паськӧдалӧны да веськӧдалӧны.
Стрӧитӧма мича высотнӧй зданиеяс.
Асфальтӧн вевттьӧм шыльыд уличаяс кузя ветлӧны зэв уна автомобильяс, троллейбусъяс, трамвайяс.
Москваын стрӧитӧма ёнлун, мичлун да удобствояс серти мирын медся бур муувса кӧрт туй — метрополитен (14 рис.).
Сылысь станцияяссӧ отделайтӧма мраморӧн; найӧ зэв мичаӧсь — муувса дворецъяс кодьӧсь.
Кузь самодвижущӧй посъяс кузя пассажиръяс лэччӧны му улӧ да кайӧны вылӧ.
Муувса пыді туннельясӧд ӧдйӧ мунӧны метрополитенлӧн поездъяс.
Москва юлысь берегъяссӧ вевттьӧма гранитӧн.
Москва ю вомӧн стрӧитӧма кузь да паськыд мича посъяс.
Уджалысь йӧзлы шойччӧм вылӧ лӧсьӧдӧма паркъяс.
Москваын находитчӧны Сӧветскӧй государство властьлӧн высшӧй органъяс: СССР-са Верховнӧй Сӧвет, СССР-са Министръяслӧн Сӧвет.
Москваын уджалӧ Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет.
Большой Кремлёвскӧй дворецын мунӧны партиялӧн съездъяс, СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн заседаниеяс; съездъяс да заседаниеяс вылын решайтсьӧны важнейшӧй государственнӧй делӧяс.
Кремльын оліс да уджаліс миян страна благо вылӧ Владимир Ильич Ленин.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи немецкӧй фашистъяс зільлісны босьтны Москва.
Кор враг матыстчис Москва дінӧ, Москваӧс дорйыны сувтіс став сӧветскӧй народ.
Миян славнӧй армияным разгромитіс Москва дорын фашистскӧй полчищеясӧс, шыбитіс найӧс столица дінысь, а сэсся дзикӧдз вӧтліс найӧс миян му вылысь.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Москва план вылысь (10 рис.) петкӧдлӧй Кремль, паркъяс, Москва ю.
2. Петкӧдлӧй карта вылын кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Москвасянь Балтийскӧй морелань, Белӧй морелань, Западнӧй Европаӧ, Чёрнӧй морелань, Кавказӧ, Уральскӧй гӧраяс вомӧн, Сибирӧ да Средньӧй Азияӧ.
3. Тіян местностьсянь кодарын сулалӧ Москва?
4. Корсьӧй карта вылысь тіянлы медся матыса ыджыд кар.
Кыдзи сысянь мунны Москваӧ?
Проследитӧй тайӧ туйсӧ карта серти.
Кутшӧм гырысь каръяс пыр ковмас мунны?
5. Масштаб отсӧгӧн тӧдмалӧй расстояниесӧ тіянлы медся матыса ыджыд карсянь Москваӧдз (кӧрт туй кузя).
СЕВЕРНӦЙ ЛЕДОВИТӦЙ ОКЕАН.
Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн природа.
Миян страна войвылын куйлӧ Севернӧй Ледовитӧй океан.
Природаыс сэні зэв суровӧй.
Зэв чорыд морозъяса тӧв кыссьӧ тані 9‒10 тӧлысь.
Ёна кӧдзыдысла тратшкакылӧны йияс, берегъясын потласьӧны скалаяс.
Тӧвнас дыр кад чӧж шондіыс ньӧти оз петав.
Ён кӧдзыдъяса кузь полярнӧй вой Новая Земля вылын кыссьӧ кык тӧлысьысь дырджык, а Земля Франца-Иосифа вылын нёль тӧлысьысь дырджык.
Кымын матӧджык полюслань, сымын сійӧ кузьджык.
Дзик полюсас сійӧ кыссьӧ воджын.
Тӧвнас океаныс вевттьысьӧма 3‒4 метр кызта зэв гырысь йи полеясӧн.
Йиясыс оз сулавны ӧти места вылын; тӧлыс да морскӧй течениеясыс найӧс век вештӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Частӧ овлӧны лым турӧбъяс да бушковъяс.
Тайӧ бушковъясыс мукӧддырйи овлӧны некымын сутки чӧж.
Бушковъяс дырйи йиясыс океан гызьӧмысла ёна качайтчӧны, зурасьлӧны ӧта-мӧдыскӧд.
Зэв ыджыд шумӧн, быттьӧ лыйлӧны пушкаясысь, найӧ жугавлӧны торъяс вылӧ, кыпӧдчӧны зэв ыджыд глыбаясӧн и кайӧны ӧта-мӧд вылас.
Татшӧм ногӧн найӧ и кынмӧны.
Та вӧсна уналаын тані йиыс абу рӧвнӧй, а мылькъяса.
Кузь полярнӧй войӧ Севернӧй Ледовитӧй океансӧ югдӧдӧны сӧмын кодзувъяс да тӧлысь, да мукӧддырйи небесаын ыпнитлас мича севернӧй сияние.
Сійӧ овлӧ унапӧлӧс формаа да вида.
Мукӧддырйи небесаын ломзясны югыд вӧрысь полосаяс (15 рис.).
Найӧ ыдждӧны, паськалӧны, лоӧны югыдджыкӧсь, ӧтлаасьӧны, артмӧдӧны мича складкаяс да лоӧны ыджыд тӧлалысь занавес кодьӧсь.
Кажитчӧ, быттьӧкӧ сійӧс вӧрӧдӧ тӧвру.
Мукӧддырйи сійӧ тупкӧ небесалысь коймӧд юкӧнсӧ, югъялӧ турунвиж, гӧлубӧй, алӧй да зарни рӧмӧн.
Севернӧй сияние югӧр улын унапӧлӧс биясӧн югъялӧ лымйыс да йиыс.
Найӧ кажитчӧны то югыдгӧрдӧн, то турунвижӧн, то вижӧн, то лӧзӧн.
Но прӧйдитас мыйкӧ мында кад, и югӧръясыс заводитӧны бледӧдны да вочасӧн кусӧны.
Мукӧддырйи севернӧй сияние овлӧ уна рӧма югӧръяса пучокъяс кодь, кор югӧръясыс паськалӧны быдлаӧ.
Севернӧй сияние мукӧддырйи овлӧ дзонь часъясӧн, а мукӧддырйи сӧмын кымынкӧ минута.
Тӧвнас Севернӧй Ледовитӧй океан — йи пустыня кодь.
Тайӧ кадӧ став олӧмыс океан вылын и діяс вылын быттьӧ кувлӧ.
Гӧгӧр ловъя лов абу.
Животнӧйяс паныдасьлӧны шоча.
Шочиника сэтысь позьӧ аддзыны еджыд ошкӧс, коді шӧйтӧ йияс вывті да корсьӧ тюленьясӧс.
Мукӧддырйи сійӧ дыр пукалӧ дзебсьӧмӧн йияс пӧвстын да виччысьӧ, кор ваысь петас тюлень.
Еджыд гӧныс отсалӧ сылы гусьӧн кыйӧдны добычасӧ.
Но вот кузь полярнӧй вой помасьӧ.
Первой тыдовтчӧ кыа, а сэсся и шонді.
Первойсӧ мыччысьлӧ сӧмын сылӧн дорышыс и зэв регыд бӧр вошӧ.
Сэсся сійӧ петӧ ставнас и лунысь лун югдӧдӧ век дырджык и дырджык, кыпӧдчӧ пыр вылӧджык и вылӧджык.
Медбӧрын, пуксьӧ помасьлытӧм гожся лун.
Сійӧ кыссьӧ, кыдзи и тӧвся вой, некымын тӧлысь чӧж.
Кымын матӧджык полюслань, сымын гожся луныс кузьджык, а полюсын сійӧ кыссьӧ воджын чӧж.
Тайӧ кадӧ шондіыс ньӧти оз пыравлы; сійӧ век ветлӧ горизонт весьтӧд да войшӧр кадӧ овлӧ войвылын.
Гожӧм заводитчӧмсянь природаыс Севернӧй Ледовитӧй океанын ловзьӧ.
Сэки петӧны йи вылӧ да шонтысьӧны бердлытӧм шонді югӧръяс улын ыджыд моржъяс (20 рис.) да укшаль тюленьяс (22 рис.).
Йияс вывті шӧйтӧны еджыд ошъяс, найӧ кыйӧдӧны тюленьясӧс да куталӧны чери.
Йиыс заводитӧ надзӧник сывны, лоӧ вӧсньыдджык да рыжджык.
Тӧвъяс жугӧдлӧны йи полеяссӧ торъяс вылӧ, торйӧдлӧны найӧс ӧта-мӧдсьыс.
Йияс костӧдыс тыдовтчӧны ва полосаяс.
Но оз вылӧ кыпӧдчыв тані гожӧмнас шондіыс, — сідз жӧ, кыдзи миянын асывнас либӧ рытъявыв.
Сысянь усьӧны пӧлыня югӧръяс да шонтӧны зэв омӧля.
Гожӧмнас сулалӧ ыркыд да руа поводдя, пӧльтӧны кӧдзыд чизыр тӧвъяс.
Весиг июльын мукӧддырйи лым усьлӧ.
Дженьыд ыркыд гожӧмӧ зэв гырысь йи пластъяс оз удитны сывны.
Та вӧсна Севернӧй Ледовитӧй океанын и гожӧмнас плавайтӧ уна йи.
Ӧткымын діяс сідзжӧ во гӧгӧр чӧж вевттьысьӧмаӧсь кыз йи слӧйӧн.
Гожся кадӧ войвыв мореясӧ локтӧны унапӧлӧс чери да посни животнӧйяс.
Шочиника паныдасьлӧны мирын медся ыджыд животнӧйяс — китъяс (16 рис.).
Став животнӧйясыс, кодъяс пыр олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын да сылӧн мореясын, приспособитчӧмаӧсь овны кӧдзыд климатын.
Кӧдзыдысь дорйысьӧм могысь китъяслӧн, моржъяслӧн да тюленьяслӧн кучик уланыс эм зэв кыз гос слӧй, а еджыд ошлӧн — сук гӧн.
Гожӧмнас Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс дорӧ воӧны зэв уна каляяс, гӧгӧраяс да мукӧд лэбачьяс.
Ставныс найӧ зэв бура плавайтӧны да суналӧны.
Найӧ сёйӧны чери, рачокъясӧс да мукӧд посни морскӧй животнӧйясӧс.
Крут бужӧда берегъясӧ лэбачьяс вӧчӧны ассьыныс позъяс да пӧжӧны пиянсӧ.
Лэбачьясыс тані сэтшӧм уна, мый найӧ мукӧддырйи некымын километр сплӧш вевттьӧны берегъяссӧ.
Мукӧддырйи оз тыдавны весиг скалаясыс, кодъяс вылын найӧ пукалӧны.
Лэбачьяс дзонь кымӧръясӧн лэбалӧны скалаяс весьтті сэтшӧм ыджыд шумӧн да горзігтыр, мый йӧзыс оз кывны ӧта-мӧдлысь сёрнисӧ: лэбачьяслӧн горзӧмыс да бордъяснас шенасьӧмсьыс шумыс вевттьӧны морскӧй гыяслысь шумсӧ.
Тайӧ поздысянінъясыс шусьӧны лэбач базаръясӧн (17 рис.).
Вопросъяс да упражнение.
1. Карта вылын петкӧдлӧй Севернӧй Ледовитӧй океан да сылысь мореяссӧ, діяссӧ да полуостровъяссӧ.
2. Миян кутшӧм діяс Севернӧй Ледовитӧй океанын куйлӧны медся ылын войвылын?
3. Мыйла Севернӧй Ледовитӧй океанын оз овлы шоныд гожӧмыс?
4. Кутшӧм животнӧйяс век олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын?
Мыйла найӧ оз повны кӧдзыдсьыс?
5. Мыйла море берег вылын гожӧмнас овлӧ зэв уна лэбач?
Крайньӧй Север изучайтӧм.
Русскӧйяс важысянь нин плавайтісны Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясӧд.
Найӧ пуктісны уна труд войвыв мореяс изучайтӧм вылӧ.
Русскӧй йӧз ёна важӧн мунлісны ылі опаснӧй плаваниеясӧ неыджыд паруснӧй пу пыжъяс вылын.
Колӧ вӧлі ыджыд смеллун, медым плавайтны войвыв мореясӧд татшӧм суднояс вылын.
Русскӧй мореходъяс иностраннӧй экспедицияясысь ёна водзджык волісны ылі полярнӧй діяс вылӧ.
Вочасӧн найӧ мунісны Севернӧй Ледовитӧй океан побережье пӧлӧн, изучитісны сійӧс да вӧчисны уна географическӧй открытие.
Куимсёысь унджык во сайын казак Семён Дежнев первой вуджис сійӧ проливӧд, коді торйӧдӧ Азияӧс Америкаысь.
Та бӧрын регыд русскӧйяс восьтісны пролив мӧдарбокса мусӧ, коді вӧлӧма Севернӧй Америкалӧн юкӧнӧн — Аляскаӧн.
Сёрӧнджык русскӧй морскӧй путешественникъяс плавайтісны корабльяс вылын Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясӧд, восьталісны выль діяс, проливъяс да пасъялісны найӧс карта вылӧ.
XVIII нэмын войвыв мореяс исследуйтіс ыджыд русскӧй экспедиция Беринг веськӧдлӧм улын.
Миян Северлӧн карта вылын уна местаяс (мыс Дежнева, мыс Челюскина, море Лаптевых, Берингов пролив) шусьӧны отважнӧй русскӧй исследовательяс нимъясӧн.
Севернӧй Ледовитӧй океан исследуйтӧм кузя первойя планъяс пиысь ӧтиӧс вӧчис великӧй русскӧй учёнӧй М. В. Ломоносов, коді чужис да быдмис Белӧй море берег вылын.
1912 воын мӧдӧдчис путешествуйтны войвыв полюслань отважнӧй русскӧй мореплаватель Георгий Седов.
Царскӧй правительство ӧткажитчис сетны сылы средствояс тайӧ путешествие вылас.
Седовлы ковмис чукӧртны пожертвованиеяс сы могысь, медым организуйтны полюс вылӧ путешествие.
Средствояс тырмытӧмла этша вӧлі босьтӧма продовольствие, зэв этша шоныд паськӧм, этша из шом.
1912 вося гожӧмын неыджыд пу корабль вылын Седов мӧдӧдчис туйӧ.
Новая Земля войвыв берегъяс дорын сылы туйсӧ потшисны йияс, и тані сылы ковмис тӧвйыны.
Сӧмын во мысти Седовлӧн корабльыс мездысис йиясысь да бара мӧдӧдчис войвылӧ.
Кор сійӧ воис Земля Франца-Иосифаӧдз, сэк пуксис нин тӧв и корабльлы тані бара лои тӧвйыны.
Омӧль сёян-юан вӧсна йӧзыс заводитісны висьмавны цынгаӧн.
Висьмис цынгаӧн и Седов.
Висьӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ решитіс подӧн мунны полюслань.
Медколанторъяссӧ сійӧ пукталіс доддьӧ, кытчӧ доддялӧма вӧлі понъясӧс, да кык матроскӧд тшӧтш петіс туйӧ.
Туйыс вӧлі сьӧкыд: ковмис мунны тӧла дырйи да нелямын градуса мороз дырйи мылькйӧсь йи вывті.
Лунысь лун Седовлӧн здоровьеыс омӧльтчис, но сійӧ настойчивӧя муніс водзӧ.
1914 вося мартын Седов кулі.
Матросъяс гуалісны сійӧс да ыджыд сьӧкыдлунъяс венӧмӧн бӧр локтісны корабль вылӧ.
Сӧмын 1914 воын арнас Седовлӧн корабльыс воис Архангельскӧ.
Торйӧн ёна паськаліс Север исследуйтӧмыс Сӧветскӧй власть дырйи, кор миян Сӧветскӧй правительство организуйтіс Крайньӧй Север изучитӧм могысь уна экспедиция.
Медся замечательнӧйӧн на пиысь вӧлі И. Д. Папанин веськӧдлӧм улын экспедиция.
1937 вося тулысын Москваын воздухӧ кыпӧдчисны сьӧкыда грузитӧм самолётъяс да лэбзисны войвылӧ (18 рис.).
Туй вылас ӧткымынлаӧ пуксьылісны: то колӧ вӧлі самолётъяслысь кӧлесаяссӧ вежны лыжиӧн, то лэбнысӧ мешайтіс лёк поводдя.
Медбӧръяысь пуксьылісны Земля Франца-Иосифалӧн медся войвыв ді вылӧ.
Кор пуксис бур поводдя, путешественникъяс лэбзисны тасянь войвыв полюсӧ да сэні лючки пуксисны йи вылӧ.
Йи пластыс, код вылӧ пуксисны самолётъяс, вӧлі ыджыд да кыз.
Сылӧн кузьтаыс вӧлі 2½ километр, пасьтаыс 1½ километр да кызтаыс 3 метр.
Пыр жӧ заводитісны лӧсьӧдны полярнӧй станция (19 рис.).
Йи вылӧ сувтӧдісны шоныд палатка.
Установитісны радиостанция.
Йи вылын разнӧй местаясын вӧчисны сёян-юан да карасин видзан складъяс.
Поводдя бӧрся наблюдайтӧм могысь установитісны приборъяс.
Недыр мысти самолётъяс лэбзисны бӧр, и нёль отважнӧй сӧветскӧй учёнӧй заводитісны занимайтчыны научнӧй уджӧн.
Найӧ мерайтісны океанлысь джудждасӧ, изучайтісны тӧвъяслысь направлениесӧ, воздухлысь да морскӧй валысь температурасӧ, йияслысь кызтасӧ, наблюдайтісны сы бӧрся, кытчӧ мунӧны йияс да морскӧй течениеяс.
Изучайтісны животнӧйясӧс ваысь да йияс вылысь.
Йи пластсӧ, код вылын олісны зимовщикъяс, тӧв да морскӧй течение нуисны Атлантическӧй океанлань.
Гожӧмбыд сулаліс руа поводдя, зэрис да усис шляка, йи вылас артмисны быдса тыяс.
Ваыс ойдӧдіс складъяссӧ да палаткасӧ.
Зимовщикъяслы ковмис стрӧитавны лымйысь заграждениеяс да кодъявны канаваяс.
Август помын кӧдздӧдіс.
Октябрын поводдяыс лёкмис: коръясӧкӧ кыпӧдчывліс сэтшӧм пурга, мый сьӧкыд вӧлі кутчысьны кок йылад.
Палаткасӧ мукӧддырйи сідз тыртліс лымйӧн, мый колӧ вӧлі кодйыны проход, медым петны сэтысь.
Октябрь 5 лунӧ шондіыс саяліс некымын тӧлысь кежлӧ.
Пуксис кузь полярнӧй вой.
Лои ёна кӧдзыд да тӧла.
Тӧв шӧрнас заводитчис бушков.
Йи пластъясыс зурасьлісны да кавшасьлісны ӧта-мӧд вылас; ёна зурасьлӧмъяссьыс куим метр кызта йи жугласис торпыригъяс вылӧ.
Йи пластыс торъяліс унапельӧ, и зимовщикъяс лоины неыджыд йи пласт вылын.
Зимовщикъяс палатка улын лои потас; ковмис вуджны мӧд йи пласт вылӧ.
Уна сьӧкыдлунъяс, опасностьяс да тревога ковмис перенеситны зимовщикъяслы, но найӧ мужественнӧя да спокойнӧя вӧчисны ассьыныс уджсӧ.
Миян правительство да партия ёна тӧждысисны зимовщикъяс вӧсна.
Кор бушколыс жугӧдіс йи пластсӧ, зэв ӧдйӧ мӧдӧдісны медся вына ледоколъяс да медся бур самолётъяс, медым корсьны зимовщикъясӧс да босьтны найӧс жугалӧм йи пласт вывсьыс.
Тайӧ кад кежлас зимовщикъяс вӧліны ылынӧсь нин полюссянь.
9 тӧлысь чӧжӧн йи пласт вылын найӧ кывтісны 2500 километр да вӧліны неылын Гренландиясянь (18 рис.).
Миян вына ледоколъяс писькӧдчисны йияс пыр лагерь дінӧ, и зимовщикъяс благополучнӧя локтісны рӧдинаӧ.
Налысь уджсӧ вылӧ донъяліс миян правительство.
Вопрос да упражнениеяс.
1. Мый вӧчисны зимовщикъяс «Севернӧй полюс» полярнӧй станцияын?
2. Петкӧдлӧй карта вылын туйсӧ, кодӧс зимовщикъяс мунісны йи пласт вылын.
3. Масштаб отсӧгӧн тӧдмалӧй, кымын километр тіян местностьсянь войвыв полюсӧдз.
Великӧй Севернӧй морскӧй туй.
Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс — медся неудобнӧйӧсь судоходство вылӧ.
Кузь тӧвбыд найӧ вевттьысьӧмаӧсь зэв ыджыд йи полеясӧн.
Весиг и гожӧмнас на вылын плавайтӧ уна йи.
Йиясыс зэв ёна сьӧктӧдӧны пароходъяслы ветлынысӧ.
Пароход кӧ веськалӧ йияс пӧвстӧ, сылы зэв сьӧкыд сэтысь петны.
Мурмансксянь да Архангельсксянь миян Дальньӧй Востокса портъясӧ медся дженьыд туйыс Севернӧй Ледовитӧй океан пыр.
Сэк жӧ сійӧ век мунӧ миян берегъяс пӧлӧн.
Миян рытыввывса портъяссянь Дальньӧй Востокӧ туйыс Европа да Азия гӧгӧр ёна кузьджык да мунӧ йӧз берегъяс пӧлӧн.
Миян войвылын эмӧсь унапӧлӧс природнӧй озырлунъяс.
Мореясас уна чери, морскӧй зверьяс, а побережьесьыс аддзӧма из шомлысь, нефтьлысь, совлысь ыджыд залежьяс.
Лунвылынджык расположитчӧма зэв ыджыд вӧр полоса.
Сы могысь, медым используйтны тайӧ став озырлунъяссӧ, сэтысь колӧ петкӧдны найӧс Севернӧй Ледовитӧй океан пыр.
Но революцияӧдз сӧмын ӧткымын исследовательяс заводитлісны мунны Севернӧй морскӧй туй кузя.
Туяс найӧ векджык тӧвйылісны.
Вӧвліны случайяс, мый корабльясыс пӧгибнитлісны; найӧс лязӧдлісны йияс.
Севернӧй Ледовитӧй океан діяс вылын йӧз эз вӧвны.
Войвывса природнӧй озырлунъяс эз используйтсьывны.
Миян торговӧй пароходъяс Баренцово да Балтийскӧй мореяссянь Владивостокӧ ветлісны кытшола туйӧд, Европа да Азия гӧгӧр.
Сӧмын Сӧветскӧй власть дырйи вӧлі организуйтӧма гожся кадӧ Севернӧй морскӧй туй кузя постояннӧй судоходство.
Поводдя да йияс ветлӧм бӧрся наблюдениеяс нуӧдӧм могысь побережьеас да діяс вылас вӧлі стрӧитӧма уна полярнӧй станция; стрӧитӧма мирын медся ыджыд да мощнӧй пароходъяс — ледоколъяс, кодъяс нуӧдӧны пароходъяссӧ сэтшӧм местаясӧд, кӧні чукӧрмӧмаӧсь йияс.
Ледоколлысь корпуссӧ вевттьӧма стальнӧй плитаясӧн: тайӧ зэв ён корабль.
Ледоколсӧ вӧчӧма сідзи, мый кор йиясыс личкӧны сы вылӧ, сэк найӧ ледоколсӧ лэптӧны вылӧ, а оз жугӧдны.
Ледоколлы кӧ аслас туй вылас веськалас йи пласт, сійӧ каяс йи пласт вылас да личкас сійӧс аслас сьӧктанас.
Ледокол бӧрся мунӧны пароходъяс (20 рис.).
Сы могысь, медым тӧдмавны, кӧні йиясыс чукӧрмӧма этшаджык, ыстӧны разведкаӧ самолётъяс.
1932 воын ледокол «Сибиряков» вылын миян экспедиция академик О. Ю. Шмидт юрнуӧдӧм улын первойысь прӧйдитіс Севернӧй морскӧй туйсӧ ставнас ӧти гожӧмӧн.
1935 восянь быд гожӧм миян вына ледоколъяс, йияссӧ жугӧдліг, нуӧдӧны ас бӧрсяыс суднояслысь быдса караванъяс.
Пароходъясыс мунӧны Севернӧй Ледовитӧй океанӧ усьысь ю вомъясӧ либӧ водзӧджык асыввылӧ, миян порт Владивостоклань.
Найӧ вайӧны населениелы да войвылын миянлысь овмӧс развивайтӧм могысь став коланаторсӧ: разнӧй машинаяс, видз-му уджалан орудиеяс, сёян прӧдуктаяс.
Вайӧны сідзжӧ кыйсян припасъяс, тканьяс, кӧмкот, строительнӧй материалъяс (кровельнӧй кӧрт, стеклӧ), книгаяс, лекарствояс.
А босьтӧны сэтысь вӧр, пушнина, чери, кучик.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын туйсӧ Архангельсксянь Владивостокӧ Севернӧй Ледовитӧй океан пыр.
Кутшӧм мореяс да проливъяс пыр сійӧ мунӧ, кутшӧм діяс да полуостровъяс пӧлӧн?
2. Петкӧдлӧй туйсӧ Архангельсксянь Владивостокӧ Европа да Азия гӧгӧр.
Сравнитӧй тайӧ кык туйсӧ.
Кодыс на пиысь дженьыдджык?
3. Мыйла Севернӧй морскӧй туй зэв колана миян страналы?
4. Мый сьӧктӧдӧ плавайтны корабльяслы Севернӧй Ледовитӧй океанӧд?
5. Кыдзи тайӧ сьӧкыдлунъяссӧ венӧма Сӧветскӧй власть дырйи?
6. Мыйӧн ледокол торъялӧ прӧстӧй пароходысь?
7. Контурнӧй карта вылын пасйӧй цветнӧй карандашӧн Севернӧй морскӧй туйсӧ Архангельсксянь Владивостокӧдз.
Рыболовнӧй промыселъяс.
Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн мореясыс зэв озырӧсь чериӧн.
Торйӧн нин чериыс уна Баренцово мореын.
Тайӧ мореса шоныд ваас зэв уна водоросль, кодъясӧн питайтчӧны лыдтӧм-щӧттӧм рачокъяс да мукӧд посни животнӧйяс.
Тайӧ посньыдик животнӧйяссӧ сёйӧны посни черияс, а посни черияссӧ сёйӧны гырысьджык черияс.
Медся уна чери кыйӧны Кольскӧй полуостров войвыв берег дорын.
Тайӧ берегыс шусьӧ Мурманскӧйӧн.
Татчӧ локтӧны хищнӧй трескалӧн да сельдьяслӧн гырысь стаяяс.
Уна тысяча помор-рыбак быд во водз тулысын мунӧны чери кыйны Белӧй море берегъяссянь Мурманскӧй берегӧ.
Найӧ сэні олӧны чери кыйысьяслӧн поселениеясын, кодъяс шусьӧны становищеясӧн.
Царскӧй строй дырйи чери кыйӧмсӧ вӧлі организуйтӧма омӧля.
Чери кыйысьяс петӧны вӧлі ичӧтик паруснӧй пыжъясӧн морс вылӧ да ярусӧн кыйӧны треска.
Ярус — сійӧ 5‒8 километр кузя вӧсни гез.
Сы вылӧ кӧртавлӧма гезторъяс, кодъяс помын эмӧсь чери кыян вугыръяс.
Быд ярусын некымын тысяча вугыр.
Вугыръяссӧ самавлісны посньыдик чериясӧн — трескалы да мукӧд хищнӧй черияслы приманкаӧн.
Яруссӧ лэдзӧны ваӧ да табъяс вылын сійӧс кутӧны 5‒6 час, а сэсся кыскӧны пыжӧ да мынтӧдалӧны вугыръясӧ шедӧм черисӧ.
Татшӧм способӧн черисӧ кыйны вӧлі сьӧкыд и та вылӧ вошліс уна кад, а чериыс шедлі этша.
Миян мореяслысь чери озырлунъяссӧ кыдз колӧ эз используйтлыны.
Поморъяслысь черисӧ купечьяс ньӧблісны донтӧм-донысь да та вылын нажӧвитчисны; поморъяс олісны зэв гӧля да век зависитлісны купечьясысь.
Бушковъяс дырйи поморъяслӧн лёкиник паруснӧй пыжъясыс эз этшаысь жугласьлыны, и чери кыйысьяс пӧгибнитлісны.
Ярусӧн чери кыйӧмыс применяйтсьӧ и ӧні, но сійӧс организуйтӧма ёна бурджыка: чери кыйысьяс котыртчалісны артельясӧ да мореӧ петӧны моторнӧй пыжъясӧн.
Ӧні воысь воӧ век ёнджыка черисӧ кыйӧны выль способӧн — зэв ыджыд тралӧвӧй тывъясӧн.
Мореӧ петӧ чери кыян пароход-траулер.
Сы вывсянь подъёмнӧй машина-лебёдка отсӧгӧн стальнӧй канатъяс йылын мореас лэдзӧны ён ыджыд тыв — трал.
Пароходыс мунӧ да ас бӧрсьыс кыскӧ тывсӧ; тывйыс кыскыссьӧ море пыдӧсӧдыс траулерсяньыс километрджын сайын да кӧвтӧ черисӧ (21 рис.).
Тывйыс мешӧк кодь да сійӧс вӧчӧма сідзи, мый чериыс, коді веськалас сэтчӧ, бӧрсӧ оз вермы петны.
Тадзи прӧйдитас 1‒2 час.
Тралӧвӧй тывйӧ чукӧрмӧ уна чери, мукӧддырйиыс некымын тонна.
Тралӧвӧй тывсӧ подъёмнӧй машина отсӧгӧн лэптӧны палуба весьтӧ.
Тыв мешӧкыслысь улі юкӧнсӧ разьӧны да розьӧдыс чериыс эзысь потокӧн лэччӧ палуба вылӧ — лӧсьӧдӧм ящикъясӧ.
Сэсся тралӧвӧй тывсӧ бара чӧвтӧны мореӧ, и траулерыс мунӧ водзӧ.
Тывсӧ чериӧн выльысь тыртігкості кыйӧм черисӧ керӧны, трескалысь кералӧны юрсӧ да перйӧны муссӧ.
Сэсся черисӧ солалӧны либӧ кынтӧны да тэчӧны трюмӧ.
Треска мускысь сывдӧны чери вый; сійӧ зэв питательнӧй да бур лекарство.
Чери юръясысь вӧчӧны чери пызь, коді мунӧ скӧтлы кӧрым вылӧ да муяс удобряйтӧм вылӧ.
Кор траулерлӧн став трюмыс тырас чериӧн, сійӧ мунӧ Мурманскӧ, и сэні трюмсьыс черисӧ ректӧны.
Траулеръяс уджалӧны во чӧж, сы вӧсна мый Мурманскӧй побережье дорын мореыс некор оз кынмыв.
Октябрьскӧй революцияӧдз миян странаын вӧлі сӧмын кык траулер, а ӧні — зэв уна.
Найӧс стрӧитӧма миян заводъясын.
Траулеръяс применяйтӧм вӧсна ӧні черисӧ кыйӧны ёна унджык воддза серти.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Мурманскӧй побережье да Мурманск порт.
2. Мыйла Баренцово мореын зэв уна чери?
3. Кыдзи чери кыйӧмсӧ вӧлі организуйтӧма важӧн да кыдзи организуйтӧма ӧні?
Зверобойнӧй промыселъяс.
Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясын, чериысь кындзи, эм уна морскӧй зверь: тюленьяс, моржъяс.
Паныдасьлӧны сэні и мирын медся ыджыд животнӧйяс — китъяс.
Тайӧ став животнӧйясыслӧн куыс да госыс зэв ценнӧйӧсь: госсьыс вӧчӧны майтӧг, кучиксьыс вӧчӧны кӧм, тасмаяс, сумкаяс.
Быд во тӧв шӧрын Белӧй мореӧ ылі войвывсянь локтӧны уна миллион тюлень.
Тані найӧ рӧдмӧны, а гожӧмнас, кор море вывсьыс йиыс кутас сывны, найӧ бӧр мунӧны войвылӧ.
Важӧн промышленникъяс тюленьяс бӧрся кыйсьынысӧ мунлісны пыжъяс вылын, неыджыд группаясӧн, а мукӧддырйи ӧткӧн йи кузя мунлісны подӧн.
Татшӧм промыселыс вӧлі зэв опаснӧй.
Частӧ вӧвліны случайяс, кор кыйсьысьясӧс йи пластъяс вылын тӧлыс нулывліс восьса океанӧ.
Мукӧддырйи найӧ веськавлісны йияскостса лымйӧн тырӧм потасъясӧ да вӧйлісны йиа ваӧ, либӧ йиясыс жугӧдлісны пыжсӧ.
Тюленьяс кыйигӧн быд во пӧгибнитліс уна кыйсьысь.
Ӧні зверобойнӧй промыселъяс вылын применяйтсьӧны ледоколъяс, самолётъяс, радио.
Медым аддзыны тюленьяслысь куйланінъяссӧ, разведкаӧ мӧдӧдӧны самолёт.
Самолётсяньыс лётчик ӧдйӧ аддзӧ йи вылын куйлысь тюленьяслысь стадасӧ да радио пыр юӧртӧ ледокол вылӧ, кутшӧм местаын куйлӧны тюленьяс да кӧні эмӧсь йи пӧвстас удобнӧй проходъяс.
Йи вылын тюленьяс векджык куйлӧны ыджыд стадаясӧн, шонтысьӧны да вугралӧны шонді водзын (22 рис.).
Ледоколыс мунӧ кыйсьысьяс командакӧд тюленьяс куйланінлань да сувтӧ сэсянь 1‒2 километр сайӧ, медым не повзьӧдны зверьясӧс.
Еджыд халата кыйсьысьяс еджыд рӧмӧн краситӧм пыжъяс вылын локтӧны матӧ тюленьяс куйланінлань.
Найӧ кыссьӧны тюленьяс дінӧ йи глыбаяс сайӧ дзебсясигтыр да скорострельнӧй винтовкаясысь меткӧя лыйӧмӧн ӧдйӧ виалӧны найӧс.
Лыйсьысьяс бӧрся лэчыд пуртъясӧн локтӧны кусӧ кульысьяс.
Найӧ кульӧны виӧм тюленьяслысь кусӧ кучикувса госыскӧд тшӧтш.
Матыстчӧ ледокол, сы вылӧ грузитӧны добычасӧ, и сійӧ мунӧ водзӧ.
Тадзи дженьыд кадӧн ледоколлӧн трюмъясыс тырӧны добычаӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм промыслӧвӧй черияс да зверьяс эмӧсь Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясын?
2. Кыдзи организуйтӧма чери кыйӧм Баренцово мореын?
3. Кӧні медся уна кыйӧны тюленьясӧс?
4. Кыдзи кыйӧны тюленьяссӧ?
ТУНДРА ЗОНА.
Тундралӧн природа.
Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн кузьтанас уна тысяча километр ылнаӧ нюжӧдчӧма кӧдзыд да вӧртӧм область, коді шусьӧ тундраӧн.
Тӧлыс тундраын зэв суровӧй да кыссьӧ 8‒9 тӧлысь.
Кӧдзыдъяс овлӧны 50 градусӧдз.
Шондіыс тӧвнас сэні овлӧ зэв улын горизонт весьтын.
Тӧв шӧрнас сійӧ дзикӧдз вошлӧ и пуксьӧ кузь полярнӧй вой.
Кымын ылӧджык войвылӧ, сымын кузьджык тӧвся войыс.
Крайньӧй Северын сійӧ кыссьӧ куим тӧлысьӧдз.
Тайӧ кадӧ тундра югдӧдсьӧ сӧмын тӧлысьӧн, кодзувъясӧн да мукӧддырйи — севернӧй сияниеӧн.
Карта вылын тыдалӧ, мый тундралӧн ыджыдджык юкӧныс низменнӧй; сійӧ увтасмӧ Севернӧй Ледовитӧй океанлань.
Океансянь тундраӧ свободнӧя пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс.
Тӧвъясыс бушуйтӧны восьсаинъясын ыджыд вынӧн; частӧ овлӧны турӧбъяс.
Мукӧддырйи лыблӧ лым бушков — пурга.
Пурга дырйи тӧлыс сэтшӧм вына, мый уськӧдӧ кок йывсьыс мортӧс да животнӧйясӧс.
Пургаыс мукӧддырйи кыссьӧ некымын лун.
Лымйыс тундраын усьлӧ этша, и сы вӧсна муыс сэні кынмывлӧ зэв пыдӧдз.
Животнӧйясыс тӧвнас тундраын этша, сы вӧсна мый унджык зверыс да лэбачыс тӧв кежлас тундрасьыс мунӧны.
Шочиника прӧйдитас дикӧй войвыв кӧръяслӧн стада; найӧ лым увсьыс кокъяснаныс перйӧны лишайник, кодӧс найӧ сёйӧны.
Мукӧддырйи котӧртас кынь (23 рис.) — лым кодь еджыд пушистӧй гӧна неыджыд полярнӧй руч.
Шочиника шытӧг лэбзяс пышнӧй еджыд гӧна мича полярнӧй сюзь.
Сійӧ кыйӧдчӧ полярнӧй байдӧгъяс да полярнӧй шыръяс-пеструшкаяс бӧрся.
Пеструшкаяс кодйӧны кын муӧ гуяс да сёйӧны быдмӧгъяслысь вужъяссӧ.
Тайӧ став животнӧйясыс имеитӧны сук гӧн либӧ сук оперение, медым видзны асьнысӧ кӧдзыдысь.
Тундраса унджык животнӧйясыс тӧв кежлӧ едждӧны.
Тайӧ отсалӧ налы дзебсясьны врагъясысь лым вылын либӧ казявтӧг сибӧдчыны добыча дінӧ.
Суровӧй тӧв помын, кузь тӧвся вой бӧрын, горизонт сайысь бара заводитӧ мыччасьны шонді.
Первойсӧ сійӧ петкӧдчылӧ недыр кежлӧ да регыд бӧр пырӧ горизонт сайӧ; но лунъясыс ӧдйӧ нюжалӧны, а войясыс лоӧны век дженьыдджыкӧсь.
Шондіыс лунысь лун кайӧ век вылӧджык да шонтӧ ёнджыка.
Ньӧжйӧник сылӧ лым, мездыссьӧны йиясысь да паськыда ойдӧны юяс, сылӧ йиыс тыясын.
Пыдӧдз кынмӧм муыс сылӧ, но сӧмын вылісяньыс.
Лым да йи сылӧмысь лоӧ уна ва, но сійӧ оз вермы пырны пыдӧ муас, сы вӧсна мый сійӧс оз лэдз пырны некор сывлытӧм, из кодь чорыд муыс.
Ваыс визувтӧ увтас местаясӧ, и сэні артмӧны лыдтӧм-щӧттӧм тыяс да нюръяс (24 рис.).
Югыд зеркалӧяс моз мича поводдяӧ улі шонді югӧръяс улын югъялӧны тыяс.
Лунъяс лоӧны век кузьджыкӧсь да, медбӧрын, заводитчӧ пыр шондіа кузь гожся лун.
Шондіыс век гӧгралӧ горизонт весьтын да югдӧдӧ дугдывтӧг: ӧтилаын некымын сутки, а мукӧдлаын — 3 тӧлысьӧдз.
Кымын ылӧджык войвылӧ, сымын кузьджык овлӧ гожся полярнӧй луныс.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, шондіыс омӧля шонтӧ мусӧ.
Кӧть сійӧ тані кыпӧдчывлӧ Севернӧй Ледовитӧй океан весьтын дорысь неуна вылӧджык, но сулалӧ весиг луншӧр кадӧ улын на, и сылӧн пӧлыньӧн усьысь югӧръясыс шонтӧны зэв омӧля.
Тундраын вӧрыс абу.
Вӧрыс тундраын оз быдмы сы вӧсна, мый почваыс сэні зэв кӧдзыд, нюра да поверхность дінас матын куйлӧ некор сывлытӧм мулӧн слӧй.
Тундраын пуяс оз вермыны быдмыны ещӧ и сы вӧсна, мый гожӧмыс тундраын зэв дженьыд да ыркыд, Севернӧй Ледовитӧй океансянь пӧльтӧны кӧдзыд кос тӧвъяс.
Муртса сылас лым, тундра ӧдйӧ вевттьысьӧ томиник вежӧдӧн.
Древеснӧй растительность пиысь тані паныдасьлӧ зэв посньыдик коръяса ляпкыдик карликӧвӧй кыдз пу.
Сылӧн вӧсньыдик, чукля стволыс кыссьӧ му бердті да дзебсясьӧ нитш пӧвстын, а вылӧ кайӧны сӧмын дженьыдик увъяс.
Быдмӧ сэні ещӧ ичӧтик полярнӧй бадь пу; сійӧ кыддзысь на ляпкыдджык.
Кор пуксьӧ тӧв, лымйыс дзикӧдз тыртӧ тайӧ посньыдик пуяссӧ да спасайтӧ найӧс кӧдзыд да кос вой тӧвъясысь.
Гожӧмнас муыс шоныдджык воздух серти, и сысянь шоналӧны му бердӧ ляскысьӧм быдмӧгъясыс.
Тундраын уна вотӧса быдмӧгъяс: мырпом, чӧдлач, чӧд, пув.
Тайӧ быдмӧгъяс вылас быдмӧ сы мында гырысь да сочнӧй вотӧс, мый тундраса олысьяс найӧс вотӧны оз ӧтикӧн-ӧтикӧн, а быдмӧг коръяс вывсьыс сыналӧны аслыссикас вотчанӧн.
Но медся уна тундраын турунвиж нитш да руд лишайник.
Сы вӧсна гожӧмнас тундралӧн рӧмыс рудоввеж.
Тундраын лишайникъяс быдмӧны мылькъя кос местаясын.
На пиысь медся частӧ паныдасьлӧ рудов-еджыд лишайник-яла (25 рис.).
Животнӧйясыс гожӧмнас тундраын ёна унджык тӧлын серти.
Войвыв кӧр, пеструшка, полярнӧй сюзь да байдӧг кындзи, кодъяс век олӧны тундраын, ылі лунвывсянь татчӧ локтӧны ва вылын олысь да нюрвывса уна лэбачьяс: уткаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс, куликъяс.
Тані, веськыда нитшкас, найӧ вӧчӧны ассьыныс позъяснысӧ да пӧжӧны пияннысӧ.
Лэбачыс сэтшӧм уна, мый тыясыс да юясыс уткаясысь, дзодзӧгъясысь да юсьясысь то сьӧдӧдлӧны, то едждылӧны.
Гӧгӧр кылӧ тайӧ кадӧ лэбачьяслӧн горзӧмыс да герчкӧмыс.
Юясысь, тыясысь да нюръясысь лэбачьяс аддзӧны зэв уна сёян: ва быдмӧгъяс, посни чери да посни животнӧйяс; сёйӧны найӧ сідзжӧ и вотӧс.
Лэбачьяс бӧрся кыйӧдчӧны кыньяс, а сідзжӧ кӧинъяс, кодъяс гожӧмнас локтӧны тундраӧ.
Гожӧмнас нюра тундраын лыдтӧм-щӧттӧм ном да геб.
Быттьӧ кымӧръяс, найӧ лэбалӧны воздухын, усьласьӧны йӧз да животнӧйяс вылӧ, оз сетны налы покой ни лунын, ни войын.
Войвыв кӧръяс спасайтчӧны номъясысь сійӧн, мый пышйӧны океан берег дорӧ; сэні пӧльтӧны ён тӧвъяс, кодъяс вӧтлӧны номъяссӧ.
Йӧзлы лоӧ пестыны бипуръяс, медым тшыннас вӧтлыны номъяссӧ да гебъяссӧ, либӧ пасьтавны юр вылӧ сетка-комарник да кепысясьны.
Вопросъяс да упражнение.
1. Карта вылын петкӧдлӧй тундра.
2. Мыйла тундраын тӧлыс зэв суровӧй?
3. Мыйла тӧвнас муыс тундраын джуджыда кынмывлӧ?
4. Мыйла тундраын гожӧмыс ыркыд?
5. Мыйла тундраын уна ты да нюр?
6. Мыйла тундраын вӧрыс абу?
7. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны тундраын?
8. Кутшӧм животнӧйяс век олӧны тундраын?
9. Мыйла гожӧмнас тундраӧ воӧ уна лэбач?
Кӧр видзысь-ненецъяс.
Населениеыс тундраын зэв шоч.
Печора ю кывтыдын кыкнанладорбокас да западносибирскӧй тундраын олӧны ненецъяс.
Налӧн главнӧй занятиеыс — кӧр видзӧм.
Войвыв кӧр имеитӧ ненецъяслы зэв ыджыд тӧдчанлун.
Сійӧ тундраын вежӧ вӧлӧс, мӧскӧс да ыжӧс.
Яйсӧ да йӧвсӧ кӧрлысь сёйӧны, кусьыс вурӧны кӧм да шоныд мехӧвӧй паськӧм, мыйӧн ненецъяс пасьтасьӧны тӧвнас юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Куяснас ненецъяс вевттьӧны ассьыныс оланінъяссӧ — чумъяссӧ.
Кӧръясӧн жӧ и ветлӧны.
Кӧр зэв винёв да став мукӧд животнӧйясысь бурджыка приспособитчӧма овны тундраын.
Кыдзи гожӧмын, сідзи и тӧлын сёянсӧ сійӧ перйӧ ачыс.
Гожӧмнас сійӧ сёйӧ турун, кустарник коръяс, сёйӧ сідзжӧ вотӧс, тшак.
Тӧвнас сійӧ сёйӧ лишайник-яла; аслас паськыд кок гыжъяснас сійӧ кодйӧ лымсӧ да судзӧдӧ сэтысь лишайник.
Кӧдзыдысь сійӧс видзӧ сук гӧныс.
Паськыд кок гыжъяс вӧснаыс пыдӧ лымйӧ сійӧ оз вӧй, а гожӧмнас оз вӧй тундралӧн нюра местаясын да кокниа мунӧ сэті, кыті оз вермыны прӧйдитны ни морт, ни вӧв.
Кӧр видзысь-ненецъяс олӧны ӧти местаын, кытчӧдз матігӧгӧрын эм кӧръяслы кӧрым.
Кор оланін гӧгӧрысь кӧръяс сёясны став лишайниксӧ да турунсӧ, пастухъяс вӧтлӧны стадаяссӧ мукӧд местаясӧ, кӧні эм сёян.
Гортса животнӧйяс пиысь ненецъяс ещӧ видзӧны сторожевӧй понъясӧс.
Понъяс видзӧны кӧръяслысь стадаяссӧ кӧинъясысь, вӧтлӧны кӧръясӧс оланінланьыс да отсалӧны вӧтлыны найӧс ӧти местасянь мӧдӧ.
Гожӧмнас ненецъяс вайӧдӧны стадаяссӧ матӧджык океанлань, кӧні век тӧла да та вӧсна абуджык номйӧсь, лӧддзӧсь да гебйӧсь, кодъясысь зэв ёна страдайтӧны кӧръяс.
Тӧвнас ненецъяс вӧтлӧны стадаяссӧ лунвылӧ, матӧджык вӧръяслань, кӧні кокниджык сайӧдчыны кӧдзыд тӧвъясысь да кӧні эм тырмымӧн ломтас.
Ненецъяс кыйӧны сідзжӧ и чери, кыйӧны лэбачьясӧс, челядьыс чукӧртӧны лэбач базаръяс вылысь колькъяс.
Тӧвнас ыджыд тӧдчанлун имеитӧ пушнӧй зверьясӧс кыйӧм — ручьясӧс, сьӧдбӧжъясӧс.
Кыдзи тӧлын, сідзи и гожӧмын ненецъяс ветлӧны кокни векньыдик дадьяс — нартаяс — вылын.
Туйястӧм нюра тундраӧд телега вылын он прӧйдит, а дадьясыс нитш вывтіыс исковтӧны лым вывті моз.
Ассьыныс оланінъяссӧ — чумъяссӧ (26 рис.) — ненецъяс вӧчӧны сідзи, медым найӧс кокни вӧлі разьны торъяс вылӧ, нуны нартаяс вылын да ӧдйӧ выльысь сувтӧдны.
Сьӧкыда овсис ненецъяслы царскӧй строй дырйи.
Купечьяс, кодъяс волывлісны тундраӧ ньӧбавны ненецъяслысь пушнӧй зверь куяссӧ, пӧльзуйтчисны ненецъяс пемыдлунӧн да корысьлунӧн да немжалиттӧг пӧръявлісны найӧс.
Тундраын эз вӧв ни ӧти врач, ни ӧти больнича.
Став ненецъясыс вӧліны неграмотнӧйӧсь.
Царскӧй правительство эз тӧждысьлы кӧр видзӧм йылысь.
Уна тысяча кӧр пӧгибнитлісны быд во сибирскӧй язваысь да мукӧд висьӧмъясысь.
Ветеринарнӧй врачьяс тундраын эз вӧвны.
Сӧветскӧй власть дырйи ненецъяс лоины миян великӧй рӧдиналӧн равноправнӧй народӧн.
Тундраын стрӧитӧма школаяс да велӧдчысь челядьлы общежитиеяс, больничаяс, кооперативъяс, радиостанцияяс.
Ненецъяслӧн челядьыс велӧдчӧны школаясын аслас рӧднӧй кыв вылын.
Ненецъяс пӧвстын эмӧсь писательяс да научнӧй работникъяс.
Охотник-ненецъяс пушнинасӧ сдайтӧны государственнӧй магазинъясӧ да пӧлучитӧм деньга вылӧ ньӧбӧны нянь, сакар, сов да мукӧдсикас сёян прӧдукта, кӧмкот, паськӧм, карасин, ружьеяс да мукӧд тӧваръяс.
Тундраын организуйтӧма колхозъяс да совхозъяс, бурмӧдӧма кӧръяс бӧрся уход, бурджыка кутісны используйтсьыны пастбищеяс.
Ветеринарнӧй врачьяс лечитӧны кӧръясӧс, вӧчӧны налы прививкаяс заразнӧй висьӧмъясысь.
Кӧръяслӧн лыдыс воысь во содӧ.
Ненецъяс кутісны вуджны оседлӧй олӧмӧ, стрӧитӧны пу керкаяс, занимайтчӧны огородничествоӧн да вӧдитӧны му, а тундраӧд колхознӧй кӧр стадаяскӧд кочуйтӧны сӧмын пастухъяс.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын, кӧні олӧны ненецъяс.
2. Кутшӧм тӧдчанлун тундраса населениелы имеитӧ войвыв кӧр?
3. Кутшӧм вӧлі олӧмыс ненецъяслӧн царскӧй строй дырйи?
4. Кыдзи вежсис ненецъяслӧн олӧмыс Сӧветскӧй власть дырйи?
Хибинскӧй гӧраясын полезнӧй ископаемӧйяс разработайтӧм.
Кольскӧй полуостров шӧрын, полярнӧй круг сайын, эмӧсь Хибины гӧраяс.
Найӧ абу джуджыдӧсь, йывъясыс налӧн гӧгрӧсӧсь.
Гӧра подулас да уліджык пӧкатъясас быдмӧны пожӧмъяс, кыдз пуяс да пипуяс.
Вылынджык куйлӧ горнӧй тундра; сэні быдмӧны кустарникъяс, лишайникъяс да нитш, а ещӧ вылынджык — куш из глыбаяс.
Важӧн некод эз тӧдлы, кутшӧм озырлунъяс эмӧсь тайӧ гӧраясас.
Сӧветскӧй учёнӧйяс, ыджыд сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, исследуйтісны тайӧ гӧраяссӧ.
Налы ковмыліс писькӧдчыны йӧзтӧм дикӧй местаясӧд, кӧні эз вӧвны туйяс, а вӧліны сӧмын кӧръяслӧн векньыдик трӧпаяс.
Учёнӧйяс аддзисны сэтысь уна ценнӧй полезнӧй ископаемӧй.
На пиын — турунвижкодь излысь, коді шусьӧ апатитӧн, мирын медся озыр залежьяс.
Апатит — зэв ценнӧй из.
Сыын эм уна фосфор, коді колӧ быдмӧгъяслы питайтчӧм вылӧ.
Апатитысь вӧчӧны муяслы зэв бур удобрениеяс.
Хибиныын апатитыс зэв уна.
Быдса гӧраяс артмӧмаӧсь пӧшти ставнас апатитысь.
Хибинскӧй гӧраясӧ апатитъяс перйыны локталісны рабочӧйяс, техникъяс, инженеръяс.
Нюръяс да гӧраяс вомӧн вайисны уджалӧм вылӧ инструментъяс да материалъяс.
Зэв регыдъя кадӧн стрӧитісны кӧрт туй, рудник, фабрика, электростанция.
Ни полярнӧй вой, ни буранъяс, ни кӧдзыдъяс эз сувтӧдны уджсӧ.
Войдӧр йӧзтӧм тундраын ӧдйӧ быдмис ыджыд промышленнӧй кар Кировск (27 рис.).
Шуӧма сійӧс С. М. Киров ним кузя, сы вӧсна мый сійӧ зэв активнӧя участвуйтіс тайӧ карсӧ создайтӧмын да став крайыслысь промышленностьсӧ организуйтӧмын.
Апатитсӧ взрывайтӧны, дрӧбитӧны порошокӧдз, весалӧны примесьясысь да удобрение вылӧ переработайтӧм могысь мӧдӧдӧны Ленинградӧ да Союзлӧн мукӧд местаясӧ.
Тундраын му вӧдитӧм.
Царскӧй Россияын тундра лыддьыссьыліс му вӧдитӧм вылӧ туйтӧмӧн.
Тундраса олысьяс сёйлісны сӧмын ӧтипӧлӧс яя сёян, эз сёйлыны овощи да нянь.
Та вӧсна найӧ частӧ висьлісны цынгаӧн.
Сӧветскӧй правительство сетіс миян агрономъяслы задание — изучитны тундралысь почвасӧ да климатсӧ да тӧдмавны, кутшӧм быдмӧгъяс позьӧ сэні быдтыны.
Кор миян агрономъяс вӧчисны опытъяс, сэк тыдовтчис, мый тундраын вермӧны быдмыны да воны овощи, нянь да ягоднӧй быдмӧгъяс, бура кӧ обработайтны да удобритны нюра почвасӧ.
Нюръяссӧ косьтісны да гӧрисны, почвасӧ удобритісны минеральнӧй удобрениеясӧн.
Бӧрйисны овощнӧй да нянь быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс вермӧны быдмыны да воны тундраын дженьыд гожӧмӧн.
Ӧні тундраын совхозъяс муяс вылын быдмӧны да воӧны: ид, зӧр, картупель, капуста, редис, свеклӧ, морковь, лук.
Теплицаясын быдтӧны ӧгурцы да помидор.
Ыджыд тӧдчанлун имеитӧ и сійӧ, мый гожӧмнас тайӧ местаясас тӧлысьысь дырджык шондіыс ньӧти оз пыравлы, и та вӧсна ставыс быдмӧ зэв ӧдйӧ.
Мурманск.
Кольскӧй полуостров войвылын, Баренцово море берег вылын, сулалӧ миян кынмывлытӧм порт Мурманск.
Суднояс волӧны портӧ во чӧж.
Весиг тӧвнас кузь полярнӧй войын оз дугӧдсьыв уджыс.
Пристаньяс дорын пароходыс век уна — миян и иностраннӧйяс.
Подъёмнӧй кранъясӧн найӧ грузитӧны да ректӧны разнӧй тӧваръяс.
Мурманск — рыбнӧй промыселъяслӧн центр.
Тасянь мӧдӧдӧны черисӧ СССР-лӧн разнӧй местаясӧ.
Рыбнӧй заводъясын черисӧ кынтӧны, солалӧны, коптитӧны, вӧчӧны чериысь консервъяс.
Мурманск йитсьӧ Ленинградкӧд кӧрт туйӧн.
Мурманск — полярнӧй круг сайын мирын зэв ыджыд кар.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кировск да Мурманск каръяс.
2. Пасйӧй тайӧ каръяссӧ контурнӧй карта вылӧ.
3. Мерайтӧй масштаб серти Кировскӧй кӧрт туйлысь кузьтасӧ (Мурмансксянь Ленинградӧдз).
4. Петкӧдлӧй карта вылын, кытчӧ мунӧ Кировскысь апатитыс.
Тундралы обзор.
Тундра кыссьӧ полосаӧн Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн Норвегиякӧд границасянь Берингово да Охотскӧй мореясӧдз.
Асыввылын тундра паськыдджык рытыввылын дорысь.
Европейскӧй тундралӧн ыджыдджык юкӧныс низменнӧй.
Западнӧй Сибирын тундра тожӧ низменнӧй, а восточнӧйын — возвышеннӧй.
Климатыс тундраын кӧдзыд: тӧлыс кузь да суровӧй, гожӧмыс дженьыд да ыркыд.
Кымын ылӧджык асыввывлань, сымын тӧлыс кӧдзыдджык.
Сибирскӧй тундра кӧдзыдджык европейскӧйысь, сы вӧсна мый сійӧ ылынджык шоныд Атлантическӧй океансянь.
Тундра вомӧн визувтӧны ыджыд юяс: СССР Европейскӧй юкӧнын — Печора, Сибирын — Обь, Енисей да Лена.
Тундраын олӧны унапӧлӧс народъяс.
Печора ю кывтыдын кыкнанладорбокас да сибирскӧй тундралӧн рытыввыв юкӧнас олӧны ненецъяс.
Чукотскӧй полуостров вылын олӧны чукчияс.
Ӧтияс на пиысь занимайтчӧны кӧр видзӧмӧн, мӧдъяс — кыйӧны морскӧй зверьяс да чери.
Тундраын перйӧны уна полезнӧй ископаемӧй: из шом — Печора ю притокъяс гӧгӧр, апатитъяс — Кольскӧй полуостров вылын.
Сӧветскӧй власть воясӧ тундраын создайтӧма портъяс, рудникъяс, заводъяс, выль каръяс.
Тундраысь Союзлӧн мукӧд местаясӧ нуӧны: пушнина, кӧр куяс, чери, из шом, апатит.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын тундра зонаын полуостровъяс, возвышеннӧй да низменнӧй тундра, Хибины гӧраяс, юяс, каръяс, апатит да из шом перъянінъяс.
2. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй тундралысь кузьтасӧ рытыввывсянь асыввылӧ; тундралысь пасьтасӧ медся векниинтіыс да медся паськыдінтіыс.
3. Пасйӧй контурнӧй карта вылын тундраысь юяссӧ, ископаемӧйяссӧ, каръяссӧ.
4. Юяс направление серти тӧдмалӧй, кодарланьӧ пӧката тундраыс.
5. Мыйла азиатскӧй тундраын европейскӧйын дорысь кӧдзыдджык?
6. Мыйла Мурманск порт оз кынмыв?
ВӦР ЗОНА.
Тундралӧн лунвыв юкӧнас, кӧні неуна шоныдджык, ӧткӧн-ӧткӧн либӧ неыджыд чукӧръясӧн быдмӧны пуяс.
Тайӧ — лесотундра (28 рис.).
Пуясыс лесотундраын ляпкыдикӧсь, стволъясыс вӧсниӧсь, вевттьысьӧмаӧсь лишайникъясӧн, йывъясыс косӧсь.
Дженьыд ыркыд гожӧм вӧсна пуясыс лесотундраын быдмӧны зэв ньӧжйӧ.
Сё воӧн быдмӧ 1½‒2 метр судта вӧсньыдик, чукля пу.
Кӧдзыд, кос тӧвъяс косьтӧны пу йывъяссӧ.
Кымын ылӧджык лунвылӧ, сымын вӧрыс лоӧ сукджык, пуясыс кузьджыкӧсь да кызджыкӧсь, а тундраыс лоӧ век этшаджык.
Медбӧрын, тундраыс дзикӧдз бырӧ, и паськыд полосаӧн рытыввыв границасянь Тихӧй океан берегъясӧдз миян став страна вомӧн кыссьӧ вӧр.
Миян вӧр зона — мирын медся ыджыд.
Тайӧ зона войвылын быдмӧ лыска вӧр; сійӧ шусьӧ тайгаӧн.
Лунвылын быдмӧ смешаннӧй вӧр; сэні быдмӧны лыска да коръя пуяс.
Европейскӧй тайга.
СССР Европейскӧй юкӧнын тайга кыссьӧ паськыд полосаӧн Финляндиякӧд границасянь Уральскӧй гӧраясӧдз.
Войвылын сійӧ граничитӧ тундракӧд, а лунвылын тайгалӧн границаыс мунӧ Финскӧй заливсянь Ураллань, Горький да Казань каръясысь войвывтіджык.
Карта вылын тыдалӧ, мый поверхностьыс тані низменнӧй; сӧмын кӧнсюрӧ эмӧсь неыджыд возвышенностьяс.
Тайга куйлӧ тундраысь лунвылынджык, та вӧсна шондіыс тані кыпӧдчывлӧ ёна вылӧджык да ёнджыка шонтӧ мусӧ.
Гожӧмыс тані шоныдджык да кузьджык тундраын серти, а тӧлыс дженьыдджык; кымын ылӧджык Атлантическӧй океансянь, сымын тӧвнас кӧдзыдджык.
Европейскӧй тайга уналаын зэв сук и сы пыр сьӧкыд прӧйдитны (29 рис.): уна нитшка нюръяс, зыбучьяс, пӧрӧм пуяс, бушколӧн пӧрӧдӧм пуяс.
Тайгаыс коставлӧ сэні, кӧні расположитчӧмаӧсь каръяс да сиктъяс, найӧс кытшалысь муяс, кӧні тайга пыр визувтӧны юяс, либӧ сэні, кӧні куйлӧны ыджыд нюръяс.
Кос местаясын быдмӧны пожӧмъяс, а васӧд местаясын — сук козъя вӧр.
Уральскӧй гӧраяс дінын на дінӧ ӧтлаасьӧны мукӧд лыска пуяс: чӧскыд дука ньыв пу, кудриа пашкыр йыла сус пу да ниа, кодлӧн небыд емъясыс тӧв кежлӧ гылавлӧны.
Коръя пуясыс тайгаын этша; на пиысь паныдасьлӧны сӧмын сэтшӧмъяс, кодъяс вермӧны переноситны ён кӧдзыдъяс: кыдз пу, ловпу, пипу.
Вылӧ кыпӧдчӧны нэмӧвӧйся гырысь пуяс, пу йывъяс косттіыс сӧмын муртса тыдыштлӧ небесаыс.
Пуяслӧн сук лапъясыс оз лэдзны шонді югӧръяссӧ.
Та вӧсна тайгаын туруныс быдмӧ этша.
Сы пыдди уна тшак да нитш, а пӧрысь коз лапъяс вылын ӧшалӧны тошка ройяслӧн кузь дзор пратьяс.
Тайгаын быдмӧ уна вотӧс: чӧд, пув, ӧмидз.
Гырысь ю берегъяс пӧлӧн шыльквидзӧны мича ойдлана видзьяс.
Тайгаын олӧ уна зверь.
Тані паныдасьлӧ зэв ыджыд животнӧй — йӧра (30 а рис.).
Гожӧмнас сійӧ сёйӧ турун, а тӧвнас сёйӧ кустарникъяс да пуяслысь увъяссӧ.
Гажтӧм тайгаӧд сёян корсигмоз шӧйтӧ руд ош.
Сійӧ сёйӧ вотӧс, тшак, гагъяс да нидзувъяс, но мукӧддырйи усьласьӧ и гортса скӧт вылӧ.
Скӧр рысь (30 б рис.) дзебсьӧ сук увъяс костӧ да пу вывсянь чеччыштӧ добыча вылӧ.
Вӧрӧд ветлӧдлӧны кӧин чукӧръяс.
Руч кыйӧдӧ кӧчӧс.
Ценнӧй куа ичӧтик зверь — соболь (31 рис.) — гусьӧн матыстчӧ добыча дінӧ.
Ӧти увсянь мӧдӧ, ур бӧрся вӧтлысигтыр, пелька чеччалӧ хищнӧй куница.
Войнас аслас джуджыд гуысь петӧ укшаль барсук да заводитӧ корсявны нидзувъясӧс да гагъясӧс.
Сизь котралӧ пу ствол кузя нырнас котшкӧдчигтыр.
Сійӧ корсьӧ кырсь увсьыс насекомӧйясӧс.
Пуяс костӧд сьӧкыда лэбалӧ тар; кылӧ, кыдзи чипсӧ сьӧла да дӧзмӧмпырысь гетшкӧ дозмӧр (32 рис.).
Тайӧ лэбачьясыс век олӧны тайгаын.
Найӧ сёйӧны кӧйдысъяс, вотӧс да пуяслысь гаръяссӧ.
Тайгаса зверьяс да лэбачьяс бура приспособитчӧмаӧсь кӧдзыдас.
Зверьяслӧн тӧвнас эм сук, шоныд гӧн, лэбачьяслӧн телӧыс кыз слӧйӧн вевттьысьӧма пухӧн да перӧясӧн.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын европейскӧй тайга.
2. Мыйӧн торъялӧ тайгалӧн климатыс тундраса климатысь?
3. Эм-ӧ тіян сикт (кар) дінын матын вӧр?
Кутшӧм направлениеын да ылын-ӧ тіянсянь сійӧ?
4. Кутшӧм лыска да коръя пуяс, кутшӧм кустарникъяс быдмӧны тіян местаын?
5. Организуйтӧй вӧрса пуяслысь кӧйдысъяс чукӧртӧм.
Школа бердын вӧчӧй древеснӧй питомник, быдтӧй сэні разнӧй породаа пуяслысь саженецъяс.
6. Организуйтӧй школа дінаныд, горт дінаныд, уличаяс вылын пуяс садитӧм.
И. В. Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал.
СССР Европейскӧй юкӧнлӧн рытыв-войвылын зэв уна разнӧй природнӧй озырлунъяс: чери да морскӧй зверьяс, зэв бур строевӧй вӧр, кӧрт руда, строительнӧй из (гранит да мрамор).
Кольскӧй полуостроввывса тундраын — апатитлӧн зэв озыр залежьяс.
Дикӧй да йӧзтӧм вӧлі тайӧ крайыс царскӧй строй дырйи.
Природнӧй озырлунъяссӧ используйтлісны омӧля, а на пиысь унатор йылысь вообщӧ нинӧм эз тӧдны.
Уналаын сӧвсем эз вӧвны туйяс.
Архангельсксянь Ленинградӧ да мӧдарӧ пароходъяс ветлісны войвыв Европа гӧгӧр Атлантическӧй океан пыр.
Тайӧ туйыс вӧлі зэв кузь да неудобнӧй, сы вӧсна мый сійӧ муніс йӧз берегъяс пӧлӧн.
Но Белӧй да Балтийскӧй мореяс костын зэв уна ю да ты.
Сы могысь, медым на кузя ӧти моресянь мунны мӧдӧ, колӧ вӧлі найӧс йитны каналъясӧн.
Сӧмын Сӧветскӧй власть дырйи, правительство решение серти, тані вӧлі кодйӧма канал, коді йитіс Белӧй да Балтийскӧй мореясӧс.
Каналыс заводитчӧ Онежскӧй ты войвыв берегсянь (33 рис.).
Сійӧ йитӧ ӧти воднӧй туйӧ юяссӧ да тыяссӧ, кодъяс куйлӧны Онежскӧй ты да Белӧй море костын, да петӧ Белӧй мореӧ.
Сэні сулалӧ Беломорск порт.
Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал, кодлӧн кузьтаыс 200 километрысь унджык, вӧлі стрӧитӧма кызь ӧти тӧлысьӧн.
Войдӧр Ленинградсянь Белӧй мореӧ колӧ вӧлі мунны 17 лун.
Тайӧ жӧ туйсӧ Беломорско-Балтийскӧй канал пыр пароходъяс ӧні мунӧны 5‒6 лунӧн.
Балтийскӧй моресянь Белӧй мореӧ канал пыр туйыс 4 тысяча километрӧн дженьыдджык войвыв Европа гӧгӧр туйысь.
Канал кузя войвывсянь лунвылӧ СССР-са разнӧй местаясӧ нуӧны: вӧр, чери, апатит, строительнӧй из.
Лунвывсянь войвылӧ нуӧны: чери солалӧм вылӧ сов, нянь, нефть да разнӧй промышленнӧй тӧваръяс.
Канал дінын матын ӧдйӧ развивайтчӧ промышленность: стрӧитӧма лесопильнӧй да фанернӧй заводъяс, бумажнӧй фабрикаяс, электростанцияяс.
Вопрос да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Балтийскӧй моресянь Белӧй мореӧ туй.
2. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ миян страналы Беломорско-Балтийскӧй канал?
Ленинград.
Ленинград живописнӧя расположитчӧма Нева ю берегъяс пӧлӧн да сылӧн діяс вылын, Невалӧн Финскӧй заливӧ усянінын.
Революцияӧдз Ленинград шусьыліс Петербургӧн да вӧлі Россиялӧн столицаӧн.
Тайӧ — ыджда сертиыс СССР-ын Москва бӧрын мӧд кар.
Сэні 3 миллионысь унджык олысь.
Ленинград — мирын став гырысь каръяс пиысь медся войвылын.
Ленинград — мирын медся мича каръяс пиысь ӧти.
Паськыд да уна ваа Невалӧн берегъясыс тані гранитнӧйӧсь (34 рис.).
Протокъяс да каналъяс вомӧн вӧчӧма уна пос.
Кузь, паськыд да веськыд уличаяс-проспектъяс нюжӧдчӧмаӧсь, быттьӧ линейкаяс.
Ленинградын уна дворец да мукӧд гырысь, мича здание.
Ыджыд площадьяс вылын да садъясын сулалӧны памятникъяс; на лыдын Владимир Ильич Ленинлы, Пётр Первыйлы, Пушкинлы, Крыловлы, Суворовлы памятникъяс.
Мича фонтанъяса да статуяяса веж паркъяс мичмӧдӧны карсӧ да окрестностьяссӧ.
Ленинград — Сӧветскӧй Союзлӧн медся бур да важнейшӧй порт.
Сэсянь мунӧ Западнӧй Европаса странаясӧ медся дженьыд туй.
Тасянь жӧ пароходъяс мунӧны юяс, тыяс да каналъяс кузя Белӧй мореӧ да Волгаӧ.
Ленинградӧ воӧны разнӧй странаясысь морскӧй суднояс.
Портас век уна иностраннӧй да миян корабльяс.
Зэв вына подъёмнӧй кранъяс грузитӧны да ректӧны сьӧкыд грузъяс.
Ленинградскӧй порт пыр заграницаӧ ми петкӧдам вӧр.
Ленинград — Москва бӧрын мӧд промышленнӧй центр.
Кор матысман Ленинград дінӧ, сэк ылісянь нин аддзан зэв уна тшыналысь фабричнӧй трубаяс.
Зэв гырысь ленинградскӧй заводъясын вӧчӧны сложнӧй машинаяс: двигательяс, турбинаяс, кинолы, фотолы да радиолы аппаратъяс, пишущӧй машинаяс.
Миян странаын первой тракторъяссӧ вӧлі вӧчӧма ленинградскӧй заводъясын.
Стрӧитсьӧны ыджыдсьыс-ыджыд машинаяс — блюмингъяс, кодъясӧн топӧдӧны да лямӧдӧны некымын тонна сьӧкта доналӧм сталь слитокъяс.
Ленинград снабжайтӧ сложнӧй машинаясӧн миянлысь странанымӧс ставнас.
Судостроительнӧй заводын стрӧитсьӧны ыджыдысь-ыджыд морскӧй пароходъяс да траулеръяс.
Ленинградын эмӧсь зэв озыр музейяс, библиотекаяс, уна высшӧй учебнӧй заведение да школа.
Ленинград — Москва бӧрын СССР-ын медся ыджыд культурнӧй центр.
Финскӧй заливын ді вылын эм крепость да военнӧй порт Кронштадт.
Сійӧ видзӧ Ленинградӧс моресянь.
Тані — миян славнӧй Балтийскӧй военно-морскӧй флотлӧн стоянка.
Великӧй Отечественнӧй война кадӧ фашистскӧй войска пӧшти дзикӧдз кытшалісны Ленинградӧс.
Фашистъяс бомбитісны карсӧ самолётъяссянь, лыйлісны тяжёлӧй орудиеясысь.
900 лун чӧж вывті сьӧкыд условиеясын Ленинградскӧй фронтса войска да Ленинградса население кутісны враглысь напорсӧ, кытчӧдз миян армия эз вудж общӧй наступлениеӧ да эз вӧтлы фашистъясӧс Ленин кар дінысь.
Ленинград — кар-герой.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Кӧні сулалӧ Ленинград?
Петкӧдлӧй карта вылын Ленинград, Финскӧй залив, Нева ю.
2. Ленинградсянь кодарланьын сулалӧ Москва?
3. Кутшӧм тӧдчанлун миян страналы имеитӧ Ленинградскӧй порт?
4. Петкӧдлӧй карта вылын Ленинградсянь Белӧй мореӧ ва кузя туй.
Кутшӧм юяс, тыяс, каналъяс кузя ковмас мунны?
5. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй расстояниесӧ Ленинградсянь Москваӧдз.
6. Мый сетӧны ленинградскӧй фабрикаяс да заводъяс миян страналы?
УРАЛЬСКӦЙ ГӦРАЯС.
Уральскӧй гӧраяс (35 рис.) нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ 2000 километрысь кузьджыка.
Найӧ, быттьӧ кузь стенаяс, торйӧдӧны СССР-лысь Европейскӧй юкӧнсӧ Сибирысь.
Уральскӧй гӧраяс абу зэв джуджыдӧсь: Севернӧй Уралын медся джуджыд вершинаыс оз во 2 километрӧдз.
Уральскӧй гӧраяслӧн медся ляпкыд да векни местаыс шӧрас.
Таті на вомӧн мунӧ кӧрт туй СССР Европейскӧй юкӧнсянь Сибирӧ.
Кор тайӧ местаӧдыс мунан Уральскӧй гӧраяс вомӧн, сэк кажитчӧ, быттьӧ поездыс мунӧ рӧвнӧй местаӧд, кодӧс кытшалӧма мылькъясӧн.
Лунвывлань Уральскӧй гӧраяс бара кыпӧдчӧны да паськалӧны веер моз; тані найӧ паськӧдчӧмаӧсь 200 километр пасьта.
Уральскӧй гӧраяс — зэв важся гӧраяс.
Шонді, мороз, ва да тӧв уна миллион вояс чӧжӧн джынвыйӧ разрушитісны найӧс, шыльӧдісны да мыськисны налысь вершинаяссӧ, пӧртісны найӧс из обломокъясӧ.
Сы вӧсна мый Уральскӧй гӧраяс кузя нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ, налӧн природаыс разнӧй местаын абу ӧткодь.
Севернӧй Уралын климатыс зэв кӧдзыд; кӧдзыдъясыс тӧвнас волывлӧны 50 градусӧдз, гожӧмыс дженьыд.
Севернӧй Ураллӧн видыс гажтӧм да пустыннӧй.
Сэні кыпӧдчӧны руд из вершинаяс да скалаяс, кодъяс кытсюрӧ вевттьысьӧмаӧсь нитшъясӧн да лишайникъясӧн.
Гӧраяслӧн бокъясыс да подулыс тырӧмаӧсь из обломокъясӧн кодъяс артмисны гӧраяс разрушитчӧмысь.
Вонас унджык кадсӧ Севернӧй Ураллӧн гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Севернӧй Уралын заводитчӧ Печора ю.
Лунвывлань климатыс шоныдджык.
Гожӧмыс шоныд да весиг жар, но тӧлыс кӧдзыд.
Сэні пожӧма, козъя, сус пуа да ньыв пуа сук, пемыд вӧр; найӧ сьӧд щӧть моз вевттьӧны гӧраяссӧ пӧшти выліӧдзыс.
Ещӧ ылынджык лунвылын на дінӧ ӧтлаасьӧны коръя пуяс.
Гӧраяс вылын, быттьӧ веж кудриа гыяс, быдмӧ кыддза вӧр.
Ураллӧн кыкнан боксяньыс шумӧн лэччӧны уна сё посни ю.
Рытыввыв боксянь визувтӧны Камалӧн притокъясыс, а асыввыв боксянь — Иртышлӧн притокъясыс.
Южнӧй Уралын уна вӧр, кӧні быдмӧ нинпу да дуб.
Найӧ тані чередуйтчӧны вӧртӧм пространствояскӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь чӧскыд дука джуджыд турунӧн.
Ураллӧн лунвыв юкӧнын заводитчӧ Урал ю.
Зэв бурӧсь Уралын ископаемӧй озырлунъясыс.
Став мир пасьта абу сэтшӧм места, кӧні эськӧ вӧлі сэтшӧм унапӧлӧс да уна полезнӧй ископаемӧй, кыдзи Уралын.
Кӧрт рудаыс тані сэтшӧм уна, мый мукӧдлаын сыысь артмӧмаӧсь быдса гӧраяс (например, Благодать гӧра, Магнитнӧй гӧра).
Уралысь кӧ став кӧрт рудасӧ позьӧ вӧлі тэчны вагонъясӧ, сэк эськӧ артмис сэтшӧм кузь поезд, коді кытшаліс эськӧ му шарсӧ экватортіыс квайтпӧв.
Уралын уна ыргӧн руда, эм алюминий, зӧлӧта, из шом, нефть, цветнӧй да драгоценнӧй изъяс.
Южнӧй Уралын муас куйлӧны из совлӧн зэв гырысь пластъяс.
Соликамск кар дорысь аддзӧма калийнӧй совлысь мирын величайшӧй месторождениеяс; калийнӧй сов мунӧ муяс удобряйтӧм вылӧ.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Уральскӧй гӧраяс.
Кодарланьӧ найӧ нюжӧдчӧмаӧсь?
2. Кутшӧм свет юкӧнъясӧс да кутшӧм равнинаясӧс торйӧдӧны Уральскӧй гӧраяс?
3. Кыдзи вежсьӧ Уралын климатыс да растительностьыс войвывсянь лунвылӧ?
4. Мыйла Уральскӧй гӧраяс ёна разрушитчӧмаӧсь?
5. Кутшӧм юяс визувтӧны Севернӧй да Южнӧй Уралсянь?
6. Уральскӧй гӧраяслӧн кутшӧм пӧкатъяссянь юясыс визувтӧны Азияӧ да кутшӧмъяссянь — Европаӧ?
7. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Уралын?
8. Контурнӧй карта вылын значокъясӧн пасъялӧй Ураллысь полезнӧй ископаемӧйяссӧ.
Ураллӧн промышленность.
Уральскӧй гӧраясын зэв важысянь нин кутісны перйыны кӧрт руда да сывдыны сэтысь чугун, кӧрт да сталь.
Металлургическӧй заводъяс Уралын царскӧй кадӧ унджыкыс вӧліны зэв посниӧсь.
Найӧ сывдісны рудасӧ древеснӧй шом вылын.
Вӧрыс та дырйи мунліс уна, а металлыс артмыліс этша.
Миян страналы колӧ зэв уна металл, медым вӧчны станокъяс, машинаяс, миян армиялы боевӧй вооружение.
Сӧветскӧй правительство пуктіс мог — содтыны металл сывдӧм.
Та могысь стрӧитісны выль ыджыд металлургическӧй заводъяс.
Став выль заводъяс пиысь медся ыджыдӧн лоӧ Магнитогорскӧй металлургическӧй завод.
Сійӧс стрӧитӧма правительство решение серти Южнӧй Уралын Магнитнӧй гӧра дорын, Урал ю берег вылын.
Магнитогорскӧй заводлӧн доменнӧй пачьясыс дас судта керка джудждаӧсь.
Найӧ принадлежитӧны мирын ыджыдысь-ыджыдъяс лыдӧ.
Доменнӧй пачьяс дугдывтӧг ломтысьӧны да сывдӧны руда (36 рис.).
Магнитогорскӧй завод — медся ыджыд Европаын да мирын медся ыджыдъяс пиысь ӧти.
Сійӧ ӧтнас чугунсӧ сывдӧ унджык сыысь, мыйта сывдылісны 120 завод Уралын царскӧй строй дырйи.
Магнитогорскӧй завод дорын, кӧні важӧн эз овлыны йӧз, зэв дженьыд кадӧн быдмис ыджыд кар — Магнитогорск.
Уралын зэв уна кӧрт руда, но этша из шом.
А Алтай предгорьеясын, мӧдарӧ, зэв уна из шом, но этша кӧрт руда.
Сэні куйлӧны СССР-ын из шомлӧн зэв гырысь залежьяс — Кузнецкӧй бассейн, либӧ Кузбасс.
Сы могысь, медым обеспечитны Уральскӧй заводъясӧс из шомӧн, решитісны Урал да Кузбасс ӧтувтны.
Кутісны вайны Уралӧ Кузбассысь из шом, а сійӧ жӧ поездъяснас нуӧны Кузбасса заводъясӧ кӧрт руда.
Кузбассын, Сталинск карын, сідзжӧ стрӧитӧма зэв ыджыд металлургическӧй завод.
Чугун, кӧрт да сталь кындзи, Уралын перйӧны уна ыргӧн, алюминий да мукӧд металлъяс; перйӧны сідзжӧ зӧлӧта, платина.
Зэв ыджыд тӧдчанлун имеитӧ нефть, повареннӧй сов, калийнӧй сов перйӧм.
Чугун, корт, сталь да мукӧд металлъяс юяс да корт туйяс кузя Уралсянь мунӧны Москваӧ, Ленинградӧ да мукӧд промышленнӧй каръясӧ, кӧні наысь вӧчӧны машинаяс.
Уна металл мунӧ уральскӧй машиностроительнӧй заводъясӧ.
Медся ыджыд машиностроительнӧй заводыс Свердловск карын; сійӧ вӧчӧ горнӧй промышленностьлы оборудование.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи уральскӧй заводъяс снабжайтісны миянлысь армиянымӧс пушкаясӧн, снарядъясӧн да мукӧд вооружениеӧн.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь Уралын?
2. Петкӧдлӧй карта вылын Магнитогорск, Свердловск.
3. Петкӧдлӧй Магнитогорск да Сталинск костса кӧрт туй.
Мый нуӧны тайӧ туй кузяыс ӧтарӧ и мӧдарӧ?
4. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй Магнитогорсксянь Сталинскӧдз (Кузбассын) туйыслысь кузьтасӧ.
5. Мерайтӧй Москвасянь Уральскӧй гӧраясӧдз расстояниесӧ.
Сибирскӧй тайга.
Уральскӧй гӧраяс сайын, став Сибирь вомӧн, миян асыввывса море берегъясӧдз, паськӧдчӧма сибирскӧй тайга (37 рис.).
Тайӧ сук сьӧд вӧрыс паськыд полосаӧн нюжӧдчӧма кузьтанас да пасьтанас некымын тысяча километр сайӧ.
Сӧмын кытсюрӧ тайгаыс оравлӧ юясӧн да тыясӧн, каръясӧн да сиктъясӧн.
Кор видзӧдан тайӧ пемыд, сук вӧрыс вылӧ, сэк кажитчӧ, мый сылы абу пом ни дор.
Сибирскӧй тайга да европейскӧй тайга ӧтлаын представляйтӧны мирын вывті паськыд вӧр.
Сибирскӧй тайгаса сук чащаӧд зэв сьӧкыд мунны.
Уналаын сэні абуӧсь ни туйяс, ни трӧпаяс.
Частӧ паныдасьлӧны бушколӧн пӧрӧдӧм либӧ пӧрысьмӧмысла пӧрласьӧм зэв гырысь пуяс.
Тайӧ сісьмысь пуясыс да пӧрласьӧм пуясыс артмӧдӧны мукӧддырйи мунны позьтӧм чаща.
Западносибирскӧй тайгаын частӧ паныдасьлӧны нюръяс, на пиысь мукӧдыс нюжалӧны уна сё километр ылнаӧ.
Татшӧм местаясӧдыс тайгаӧд сьӧкыд прӧйдитны.
Плоскӧй Западно-Сибирскӧй низменность войвывлань зэв ичӧт пӧката, та вӧсна сэні ваыс сулалӧ.
Гожӧмыс тані пӧшти сэтшӧм жӧ шоныд, кутшӧм и европейскӧй тайгаын, но дженьыдджык.
Арыс заводитчӧ водз.
Ниалӧн лысъясыс сентябрын гылалӧны нин да вевттьӧны мусӧ асланыс лысъясысь зарни ковёрӧн.
Сибирскӧй тайгаын тӧлыс ёна кӧдзыдджык да кузьджык европейскӧйын серти.
Октябрын нин заводитчӧны кӧдзыдъяс да усьӧ лым.
Зэв паськыд Сибирь куйлӧ Атлантическӧй океансянь ылын; куимладорсянь сійӧс кытшалӧны гӧраяс, кодъяс мукӧдлаас куйлӧны кымынкӧ радӧн, и восьса сӧмын войвывсянь.
Кӧдзыд Севернӧй Ледовитӧй океансянь кӧдзыд тӧвъяс свободнӧя локтӧны сылӧн дзик лунвыв границаӧдз.
Зэв суровӧй тӧлыс восточносибирскӧй тайгаын, Енисей юсянь асыввылын.
Сэні нелямын градуса кӧдзыдъяс сулалӧны недельясӧн да весиг тӧлысьясӧн.
Торйӧн нин кӧдзыд тайгаса сійӧ местаясын, кодъясӧс быдладорсянь, войвывсянь кындзи, кытшалӧны гӧраяс.
Татшӧм местаясас чукӧрмӧ кӧдзыд воздух да сулалӧ сійӧ ӧти местаын.
Тӧлыс тані войвыв полюсын дорысь кӧдзыдджык, — кӧдзыдъясыс овлӧны 70 градусӧдз.
Татшӧм кӧдзыд дырйиыс юяс да тыяс вылын йиыс овлӧ 2 метрысь кызджык, а посни юяс дугдӧны визувтнысӧ, сы вӧсна мый кынмӧны пыдӧсӧдзыс.
Сэк частӧ кывлӧны быттьӧ пушкаясысь лыйсьӧмъяс — тайӧ ёна кӧдзыдысла шумӧн потласьӧ му, юяс да тыяс вылын йи.
Шумӧн потласьӧны ыджыд пуяс.
Кӧдзыдысла кӧрт лоӧ рӧшкыд да кучкӧмысь жугласьӧ торпыригъяс вылӧ.
Уль пу лоӧ кӧртысь чорыдджык, и сійӧс оз позь поткӧдлыны — черӧн сыӧ кучкӧмысь чеччалӧны бикиньяс.
Лымйыс лоӧ сэтшӧм кӧдзыд, мый китӧ сотӧ.
Частӧ овлывлӧ, мый лэбачьяс кынмывлӧны лэбиганыс да кулӧмӧн усьӧны му вылӧ.
Кӧдзыдысь видзсьӧм могысь ӧшиньясӧ лоӧ пуктавны куимпӧвста рамаяс.
Ёна кӧдзыдъяс дырйи сулалӧ дзик лӧнь поводдя.
Оз вӧрзьы ни ӧти ув, оз усь сы вылысь ни ӧти лым чир.
Сӧмын кос да лӧнь воздух вӧснаыс морт вермӧ терпитны татшӧм кӧдзыдъяссӧ.
Сибирскӧй тайгалӧн уна местаын, торйӧн нин Восточнӧй Сибирын, гожӧмнас муыс сывлӧ вылыссяньыс сӧмын кымынкӧ метр вылӧ.
Пыдынджык куйлӧны кын сёйлӧн да йилӧн слӧйяс, кодъяс некор оз сывлыны.
Некор сывлытӧм муыслӧн слӧйясыс мукӧдлаын овлӧны 100 метрысь джуджыдджыкӧсь.
Тайӧ некор сывлытӧм мусьыс мукӧддырйи аддзӧны важӧн нин кулӧм зэв гырысь животнӧйяслысь — мамонтъяслысь — сохранитчӧм трупъяссӧ.
Кӧть найӧ куйлӧмаӧсь муас уна тысяча во, но кӧдзыдас бура сохранитчӧмаӧсь.
Нюра западносибирскӧй тайгаын вӧрыс медсясӧ коз пуясысь, ньыв пуясысь да сус пуясысь.
Восточносибирскӧй кос тайгаын быдмӧ коз пу, сус пу, пожӧм пу, а медся уна — мича стройнӧй ниа пу.
Ниа пу вермӧ быдмыны весиг и сэні, кӧні почва улас куйлӧ некор сывлытӧм му слӧй, сы вӧсна мый сылӧн вужъясыс муас пыдӧ оз пырны, а паськалӧны быд бокӧ поверхность дінас матын.
Восточнӧй Сибирса ниа пуа тайгаыс зэв мича.
Вылӧдз кыпӧдчӧны ыджыдысь-ыджыд ниа пуяс да паськыда шевкнитӧмаӧсь ассьыныс увъяссӧ.
Вӧрыс тані абу сэтшӧм сук, кутшӧм Западнӧй Сибирын, и та вӧсна югыдджык.
Арнас емъясыс косьмӧны.
Шонділӧн яръюгыд югӧръяс улын тайгаыс лоӧ зарниа.
Тӧв кежлас емъясыс гылалӧны, а тулыснас ниа пу бара вевттьысьӧ том веж лысъясӧн.
Коръя пуясыс сибирскӧй тайгаын ещӧ на этшаджык европейскӧй тайгаын серти.
Тайга лунвыв юкӧнын паныдасьлӧны: кыдз пу, ловпу, пипу, пелысь, а кустарникъяс пиысь — льӧм пу, сэтӧр.
Сибирскӧй тайгаын животнӧй мирыс зэв озыр.
Сэні, сідз жӧ кыдзи и европейскӧй тайгаын, эм йӧра, ош, ценнӧй куа уна хищнӧй зверь: соболь, куница, рысь, сьӧдбӧж, руч.
Пуяс вылын олӧ зэв уна ур.
Тані уна лэбач: дозмӧръяс, таръяс, сьӧлаяс, сизьяс.
Нюра тайгаын гожӧмнас лыдтӧм-щӧттӧм ном да геб.
Найӧ гырысь чукӧръясӧн усьласьӧны йӧз вылӧ да животнӧйяс вылӧ.
Тӧвнас тайгаын векджык лӧнь; сӧмын увъяс костті вылітіыс гуляйтӧ тӧв, сійӧ шуштӧма, гажтӧма шувгӧ.
Быд ичӧтик шы кылӧ зэв ылӧ.
Шочиника дзуртыштлӧ кыйсьысь кокъяс улын лым, трачмунлӧ чеччалысь урлӧн лапаяс улын ув либӧ швачмунлӧ кӧдзыдысла потысь пу.
Мукӧддырйи, увъяс чегъяліг, котӧртас кӧинъясысь опасайтчысь зэв ыджыд йӧра.
Но кор гожӧмнас тайга весьтті мунӧ бушков, тайгаыс лоӧ дзик мӧдӧн.
Шутьлялӧмӧн да шумӧн тӧлыс пырӧ сук пуяс пӧвстӧ да ёна качайтӧ найӧс.
Тайгаыс гажтӧма шувгӧ, быттьӧ скӧрысь бӧрдӧ.
Катласьӧны да дзуртӧны пуяс, трачкакылӧны чегласьысь увъяс.
Нэмӧвӧйся сісьмӧм зэв гырысь пуяс пель чунӧдана шумӧн пӧрласьӧны му вылӧ да жугӧдлӧны орччӧн сулалысь пуяссӧ.
Но прӧйдитас бушколыс, и тайгаын бара лоӧ шынитӧв; сӧмын вужнас пӧрласьӧм пу чукӧръясыс висьталӧны неважӧнъя бушков йылысь.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын сибирскӧй тайга.
2. Мыйла западносибирскӧй тайга ёнджыка нюрсялӧма восточносибирскӧй серти?
3. Мыйла Восточнӧй Сибирын тӧлыс кӧдзыдджык Западнӧй Сибирын серти?
4. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй сибирскӧй тайгалысь кузьтасӧ рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
Пушнӧй промысел.
Тайга зэв озыр шоныд, пушистӧй да мича меха дона пушнӧй зверьясӧн.
Торйӧн нин пушыд да мича зверьяслӧн мехыс тӧвнас.
Тайгаса олысьяс важӧнсянь занимайтчӧны кыйсьӧмӧн.
Кыдз сӧмын пуксяс тӧв, кынмасны юяс, тыяс да нюръяс, кыйсьысьяс босьтӧны прӧдуктаяслысь да кыйсян припасъяслысь запас да группаясӧн — артельясӧн — мӧдӧдчӧны тайгаӧ кыйсьыны.
Найӧ мунӧны 100‒200 километр сайӧ гортсяньыс да кыйсьӧны сэні пӧшти тӧвбыд.
Югдӧмсяньыс да пемдытӧдзыс кыйсьысьяс ветлӧны понъяскӧд вӧрті лыжияс вылын да ружьеӧн, корсьӧны зверьясӧс да лэбачьясӧс (38 рис.).
Ставныс найӧ — отличнӧй стрелокъяс да векджык веськалӧны пуляӧн урлы синмас, медым не тшыкӧдны сылысь кусӧ.
Зверьяс да лэбачьяс кыйӧм могысь кыйсьысьяс пукталӧны вӧрас капканъяс, лэчьяс да тывъяс.
Рытланьыс найӧ добычаӧн локтӧны асланыс вӧралан керкаясӧ.
Зверьяс пиысь медъёна кыйӧны кӧчьясӧс, ручьясӧс и торйӧн нин ёна уръясӧс.
Быд во тані добывайтӧны уна миллион ур ку.
Торйӧн нин донаӧсь собольяслӧн, туланъяслӧн да сьӧдбӧжъяслӧн куясыс.
Лэбачьяс пиысь медъёна кыйӧны сьӧлаясӧс да таръясӧс.
Кыйсьысьяс сдайтӧны зверьяслысь куяссӧ государственнӧй магазинъясӧ да пӧлучайтӧны наысь ружьеяс, порок, дрӧб, сёян прӧдукта, разнӧй промышленнӧй тӧваръяс.
Царскӧй строй дырйи пушнӧй зверьясӧс кыйӧмыс мунліс некутшӧм правилӧястӧг — хищническӧя.
Та вӧсна уна ценнӧй зверь, например, соболь, сьӧд руч, лои зэв этша и найӧс кыйӧмыс ёна чиніс.
Сӧветскӧй власть дырйи примитӧма мераяс сы могысь, медым содтыны ценнӧй пушнӧй зверьяслысь лыдсӧ.
Кыйсьыны позьӧ сійӧ кадсянь, кор томуловыс быдмӧма нин; лӧсьӧдалӧма заповедникъяс, кӧні дзикӧдз запретитӧма кыйсьыны.
Таысь кындзи, тайгаын лӧсьӧдӧма фермаяс да питомникъяс, кӧні разводитӧны медся ценнӧй пушнӧй зверьяс — соболь, сьӧдбӧж, куница, сьӧд руч.
Пушнина — миян страналӧн озырлун.
Тайгалӧн зэв ыджыд пространство вылын, Енисей юсянь асыввылӧ Тихӧй океанӧдз, олӧны эвенкъяс.
Юяс да тыяс берегъяс дорын гожӧмнас найӧ кыйӧны чери, а тӧвнас — кыйсьӧны.
Таысь кындзи, найӧ ещӧ кӧр видзӧны.
Царскӧй кадӧ эвенкъяс вӧліны скупщикъяс власть улын.
Скупщикъяс юктавлісны эвенкъясӧс винаӧн да донтӧм-донысь босьтлісны налысь дона пушнинасӧ, а асьныс вузавлісны налы зэв донысь порок, ружьеяс да нянь.
Ӧні эвенкъяс сдавайтӧны пушнинасӧ государственнӧй магазинъясӧ да сы вылӧ босьтӧны паськӧм, кӧмкот, нянь, сов, порок.
Тайгаын стрӧитӧма школаяс.
Эвенкъяслӧн челядь велӧдчӧны сэні рӧднӧй кыв вылын.
Эвенкъяс унаӧн заводитісны овны оседлӧя.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм ценнӧй пушнӧй зверьяс олӧны тайгаын?
2. Кутшӧм способъясӧн кыйӧны зверьясӧс да лэбачьясӧс?
3. Мый вӧчӧма торйӧн нин ценнӧй зверьясӧс паськӧдӧм да видзӧм могысь?
4. Кутшӧм тӧдчанлун СССР овмӧслы имеитӧ пушнӧй промысел?
Вӧр лэдзӧм да кылӧдӧм.
Сӧветскӧй Союз — вӧр озырлунъяс серти мирын первой страна.
Миян вӧр славитчӧ став мирын аслас бур качествояснас — сійӧ сетӧ зэв ён древесина.
Суровӧй климата тайгаын вӧрыс быдмӧ ньӧжйӧ, но быдмӧ крепыдӧн да упругӧйӧн.
Сыысь артмӧны зэв бур строительнӧй материалъяс.
Миян восточносибирскӧй ниа пулӧн древесинаыс сэтшӧм ён, мый сыысь вӧчӧм стрӧйбаяс сулалӧны уна сё во.
Вӧрыс миян сэтшӧм уна, мый вӧр материалъяслысь юкӧнсӧ ми вермам вузавны заграницаӧ.
Октябрьскӧй революцияӧдз вӧрсӧ хищническӧя бырӧдлісны горш купечьяс-промышленникъяс.
Найӧ ньӧблісны кӧрт туйдорса да юясдорса вӧрлысь медся доступнӧй да бур участокъяссӧ.
Ӧдйӧ да кокниа нажӧвитчӧм могысь найӧ тані ӧтитӧг став пуяссӧ керавлісны.
Мукӧд местаясын, кодъяс вӧліны юяссянь ылынджыкӧсь, вӧрыс кольліс дзик используйттӧмӧн, пӧрысьысла сісьмис вуж вылас.
Купечьяс-лесопромышленникъяс эз тӧждысьлыны на ордын уджалысь вӧр лэдзысьяс вӧсна.
Вӧр лэдзӧм кузя став уджсӧ вӧр лэдзысьяс вӧчлісны ки помысь.
Сьӧкыд удж бӧрын налы ковмыліс узьны лым гуранъясын, бипур дорын либӧ землянкаясын.
Ӧні вӧрыс пӧрӧдсьӧ план серти.
Вӧрыс юксьӧ 60‒70 участок-делянка вылӧ и быд во пӧрӧдӧны ӧти делянка.
Пӧрӧдӧм участокъясас вӧрыс быдмӧ выльысь.
Татшӧм ногӧн, медбӧръя участоксьыс вӧрсӧ пӧрӧдӧм бӧрын первояс удитас нин выльысь быдмыны строительство вылӧ туяна вӧр.
Ӧні пуяссӧ пилитӧны механическӧй пилаясӧн (39 рис.).
Тайӧ кокньӧдӧ да ӧддзӧдӧ уджсӧ.
Вӧрыс вӧвъясӧн, автомобильясӧн да тракторъясӧн ваявсьӧ ю берегъяс дорӧ.
Ю берегъяс дорӧ кыскалӧм керъяссӧ тулыснас, ытва дырйи, босьтӧ ва, и найӧ кывтӧны ю кузя.
Тайӧ кадӧ юяс кузя кывтӧ сэтшӧм уна вӧр, мый юясыс ылісянь кажитчӧны рудоввижӧн.
Первойсӧ керъясыс кывтӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Рабочӧйяс следитӧны сы бӧрся, медым найӧ эз сибдыны.
Кор керъясыс посни юяс кузя кывтасны ыджыд юӧдз, найӧс куталӧны, кӧртавлӧны пуръясӧ.
Пуръяссӧ вайӧны вӧр пилитан заводъясӧ.
Ӧти бӧрся мӧд гырысь керъясыс юяссянь лесотаска кузя кайӧны вылӧ.
Найӧ локтӧны ӧдйӧ двигайтчысь пилаяс дінӧ, кодъяс дзиж-дзаж пырӧны древесинаӧ.
Керъясысь артмӧны пӧвъяс либӧ брусъяс.
Мукӧд фабрикаясын да заводъясын древесинаысь вӧчӧны бумага, фанера, истӧг.
Тайгаысь уна вӧр кылӧдӧны Волга да сылӧн притокъяс кузя лунвылӧ, кӧні вӧрыс этша.
Юяс, тыяс да Беломорско-Балтийскӧй канал кузя вӧрыс мунӧ Ленинградӧ.
Севернӧй Двина, Печора, Енисей да мукӧд юяс кузя лишалана вӧрсӧ заграницаӧ петкӧдӧм могысь мӧдӧдӧны войвыв портъясӧ.
Вӧр лэдзысьяслӧн олӧмыс Сӧветскӧй власть дырйи дзикӧдз вежсис.
Налы стрӧитӧма шоныд, югыд керкаяс, магазинъяс, столӧвӧйяс.
Вӧрӧ, уджаланінъясӧ, вайӧны кино, мӧдӧдӧны газетаяс да книгаяс.
Организуйтӧма врачебнӧй отсӧг.
Архангельск да Игарка.
Медуна вӧр пилитан заводыс Архангельскын.
Архангельск сулалӧ Севернӧй Двина веськыдвыв берег вылын, ю вомсяньыс неылын.
Севернӧй Двина кузя татчӧ кылӧдсьӧ вӧр.
Пӧвъясӧ да брусъясӧ пилитӧм вӧрсӧ тасянь нуӧны заграницаӧ.
Тані, кӧть кытчӧ он видзӧдлы, гӧгӧр лесоматериал чукӧръяс.
Ва катыд тыдалӧны гырысь пуръяслӧн кузь радъяс.
Вӧр пилитан заводъяс дорын куйлӧны керъяслӧн быдса гӧраяс.
Портыс тырӧма пӧвъяслӧн да брусъяслӧн зэв гырысь штабельясӧн.
Портас сулалӧ уна пароход, кодъяс сэтчӧ локтӧмаӧсь вӧрла.
Сибирын медуна вӧр пилитан заводыс Игаркаын.
Тайӧ — выль кар, кодӧс дзик неважӧн на стрӧитӧма сук пемыд да водзсӧ йӧзтӧм вӧр шӧрын.
Карыс сулалӧ полярнӧй круг сайын, Енисей кывтыдын.
Морскӧй пароходъяс Енисей кузя вермӧны кайны Игаркаӧдз,
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Кыдзи мунӧ вӧр заготовляйтӧм да кылӧдӧм?
2. Петкӧдлӧй карта вылын юяссӧ, кодъяс кузя тайгаысь вӧрсӧ кылӧдӧны войвылӧ, да сійӧ юяссӧ, кодъяс кузя вӧрсӧ кылӧдӧны лунвылӧ.
3. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧны миян страналы вӧр озырлунъяс?
4. Контурнӧй карта вылын пасйӧй Архангельск да Игарка.
СССР ЕВРОПЕЙСКӦЙ ЮКӦНЫН СМЕШАННӦЙ ВӦР ЗОНА.
Смешаннӧй вӧрлӧн природа.
Рытыв-лунвылын европейскӧй тайга вочасӧн вуджӧ смешаннӧй вӧр зонаӧ, кӧні лыска пуясыс быдмӧны сорті-кості коръя пуяскӧд.
Сэні быдмӧны и паськыд коръя пуяс.
Смешаннӧй вӧрлӧн войвыв границаыс мунӧ Финскӧй заливсянь Казань войвылӧд да водзӧ Ураллань.
Лунвыв границаыс мунӧ Киев — Кама ю линия кузя.
Поверхностьыс тані низменнӧй, но эмӧсь и возвышенностьяс — Валдайскӧй, Средне-Русскӧй.
Смешаннӧй вӧр зонаын климатыс шоныдджык да васӧдджык тайгаын серти, сы вӧсна мый тайӧ зонаыс куйлӧ лунвылынджык да Атлантическӧй океансянь матынджык.
Тайӧ океансяньыс локтӧны шоныд да улис тӧвъяс.
Тӧлыс тані абу зэв суровӧй да дженьыдджык тайгаын серти; мукӧддырйи ульдывлӧ.
Лымйыс да зэрыс усьӧ уна.
Гожӧмыс шоныд да кузьджык тайгаын серти.
Смешаннӧй вӧр абу сэтшӧм шуштӧм, кутшӧм тайга.
Сійӧ югыдджык, гажаджык да разнообразнӧйджык (40 рис.).
Торйӧн нин мича сійӧ тулыснас, кор коръя пуяс вевттьысьӧны яркӧй, свежӧй веж коръясӧн.
Пышнӧй турунвиж букет кодь сулалӧ вӧр, и шонді югӧръясӧн югдӧдӧм том веж коръясыс сылӧн югъялӧны да дзирдалӧны.
Еджыд кыдз, кыз да ён дуб, дзӧрысь коръяса пипу, джуджыд да стройнӧй клён, чӧскыд дука цветъяса кудриа нинпу быдмӧны сорті-кості лыска пуяскӧд.
Сэні жӧ быдмӧны орешниклӧн паськыд кустъяс, джуджыд турунвиж папоротник, цветитысь да чӧскыд дука вӧрса турунъяс.
Вӧр доръясын да видзьяс вылын гожӧмнас уна вотӧс: оз, чӧд, чӧдлач, ежевика.
Вӧрын кылӧ тшак дук, турун пиысь мыччысьӧмаӧсь налӧн унапӧлӧс рӧма юръясыс.
Смешаннӧй да коръя вӧрыс абу сӧмын тулысын да гожӧмын мича.
Мича сійӧ и кос арын, кор сылӧн вижӧдӧм коръясыс зӧлӧта рӧмӧн дзирдалӧны шонді югӧр водзын.
Вӧрыс мичмӧдсьӧ югыдгӧрд сочнӧй пелысь розъясӧн.
Гӧрд, виж, оранжевӧй коръяс ньӧжйӧник гылалӧны пуяс вылысь да небыдика кышакылӧны кок улын.
Смешаннӧй вӧрын олӧны сэтшӧм жӧ животнӧйяс, кутшӧмъяс и тайгаын, но животнӧйясыс сэні ёна этшаджык.
Наысь кындзи, смешаннӧй вӧрын паныдасьлӧны ещӧ и мукӧд животнӧйяс.
Медся нюра да глухӧй местаясын олӧны бобръяс да дикӧй кабанъяс.
Смешаннӧй вӧр зоналӧн рытыввыв юкӧнын, первобытнӧй вӧрын — Беловежскӧй пущаын — сохранитчӧмаӧсь этша лыда дикӧй ӧшъяс — зубръяс.
Гожӧмнас вӧрын кылӧны лыдтӧм-щӧттӧм лэбачьяслӧн гӧлӧсъяс.
Кургӧны дикӧй гулюяс, горзӧны иволгаяс, кӧкӧны кӧкъяс, котшкӧдчӧны, пуяс розьӧдлігтыр, сера сизьяс.
Вӧр чащаын дзебсясьӧны сюзьяс да пеля сюзьяс.
Смешаннӧй вӧр зонаын ю берегъяс пӧлӧн важӧнсянь нин кутісны овмӧдчыны йӧз.
Найӧ кералісны вӧрсӧ да тайӧ кералӧм участокъяссӧ пӧртісны муясӧ, видзьясӧ, садъясӧ да град йӧръясӧ.
Гырысь сук вӧрыс вочасӧн шочмис, сиктъяслӧн да каръяслӧн лыдыс ӧдйӧ содіс.
Октябрьскӧй революция бӧрын тані ёна паськаліс строительство.
Стрӧитӧма да стрӧитсьӧны выль каръяс, зэв ыджыд заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс; организуйтӧма колхозъяс да совхозъяс.
Ӧні тані сплошнӧй вӧр полосаыс абу.
Вӧр участокъяс расположитчӧмаӧсь сорті-кості муяскӧд, видзьяскӧд, сиктъяскӧд да каръяскӧд.
Вӧрыс тані этшаджык муяс да видзьяс серти.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Карта вылын петкӧдлӧй смешаннӧй вӧрлысь зона.
2. Мыйла смешаннӧй вӧр зонаын тӧлыс шоныдджык тайгаын серти и унджык усьӧ лымйыс да зэрыс?
3. Кутшӧм пуяс сэні быдмӧны, кодъяс абуӧсь тайгаын?
4. Кыдзи вежсис смешаннӧй вӧр зонаыс морт влияние улын?
5. Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй смешаннӧй вӧр полосалысь пасьтасӧ сылӧн медся паськыдінтіыс.
Смешаннӧй вӧр зоналӧн промышленность.
Смешаннӧй вӧръяс зонаын важӧнсянь нин населениеыс вӧлі уна.
Тані олӧны русскӧйяс, белорусъяс, латышъяс, эстонецъяс, литовецъяс.
Медся уна тані олӧны русскӧйяс.
Смешаннӧй вӧр зонаын важӧн нин вӧлі стрӧитӧма фабрикаяс да заводъяс.
Но Октябрьскӧй революцияӧдз промышленностьыс вӧлі отсталӧй.
Медся уна вӧліны текстильнӧй фабрикаяс, кӧні вӧчсисны хлопчатобумажнӧй, льнянӧй да шерстянӧй тканьяс.
Машиностроительнӧй заводъяс вӧлі зэв этша.
Сложнӧй машинаяс, электрическӧй приборъяс, автомобильяс вайлісны миян странаӧ заграницаысь.
Страна оз вермы лоны самостоятельнӧйӧн да озырӧн, заводъяслы кӧ основнӧй оборудованиесӧ — машинаяс — ньӧбны заграницаысь.
Та вӧсна Сӧветскӧй Союзын главнӧй вниманиесӧ пуктӧма металл производитӧм (металлургия) да машиностроение вылӧ.
Металлургия да машиностроение имеитӧны зэв ыджыд тӧдчанлун странаӧс дорйӧмын.
Пятилеткаяс воясӧ смешаннӧй вӧр зонаын стрӧитӧма уна выль текстильнӧй фабрика, но ещӧ унджык стрӧитӧма машиностроительнӧй заводъяс.
Тані расположитчӧмаӧсь СССР-са став гырысь фабрикаяс да заводъяс лыдысь джынйыс кымын.
Смешаннӧй вӧр зонаын эм уна торф.
Сійӧс прамӧй ногӧн кутісны используйтны сӧмын Сӧветскӧй власть дырйи.
Торф ӧні перйӧны машинаясӧн.
Ӧні торф вылын уджалӧны Сӧветскӧй власть дырйи стрӧитӧм гырысь электростанцияяс.
Насянь проводъяс кузя электрическӧй токыс мунӧ фабрикаясӧ да заводъясӧ, и сэні сійӧ бергӧдлӧ станокъяс да машинаяс.
Смешаннӧй вӧр зонаын — СССР-лӧн столица Москва да уна мукӧд промышленнӧй кар.
Медся ыджыдъясӧн на пиысь лоӧны Горький да Иваново.
Горький живописнӧя сулалӧ Волгалӧн веськыдвыв берег вылын, сэні, кӧні Волгаӧ усьӧ Ока (41 рис.).
Горькийын уджалӧ Европаын ыджыдысь-ыджыд автомобильнӧй завод.
Зэв ыджыд Сормовскӧй заводын Горькийын вӧчӧны паровозъяс, суднояс, кранъяс да унапӧлӧс машинаяс.
Горький карлы сетӧма великӧй русскӧй писатель Алексей Максимович Горькийлысь ним; Горький чужис да оліс тайӧ карас.
Иваново (42 рис.) — хлопчатобумажнӧй промышленностьлӧн СССР-ын ыджыд центр.
Карас уна важ текстильнӧй фабрика; стрӧитӧма сідзжӧ уна гырысь выль фабрика; на лыдын текстильнӧй комбинат — мирын медыджыдъяс пиысь ӧти.
Тайӧ фабрикаясас вӧчӧны унапӧлӧс хлопчатобумажнӧй тканьяс — сатин, ситеч, фланель, батист да мукӧдъяс.
Ивановоӧ поездъяс вайӧны зэв уна хлопок, а Ивановоысь нуӧны ткань странаса быд пельӧсӧ.
Ивановоын овліс да уджавліс М. В. Фрунзе ёрт, Краснӧй Армиялӧн замечательнӧй полководецъяс пиысь ӧти.
Сійӧ веськӧдліс царлы да капиталистъяслы паныд ивановскӧй рабочӧйяслӧн революционнӧй тышӧн.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын смешаннӧй вӧр зонаысь гырысь промышленнӧй каръяс: Москва, Горький, Иваново.
2. Кыдзи Сӧветскӧй власть воясӧ вежсис промышленностьыс смешаннӧй вӧр зонаын?
3. Кутшӧм фабрикаяс да заводъяс эмӧсь тіян карын, мый вӧчӧны сэні?
Смешаннӧй вӧр зонаын видз-му овмӧс.
Смешаннӧй вӧр зонаын кӧдзӧны рудзӧг, шобді, зӧр, ид, гречиха, шабді, пыш, кукуруза, кормӧвӧй турунъяс, пуктӧны картупель да быдсяма овощи.
Видзӧны уна мӧс да порсь.
Войдӧр зэв паськыд местаяс тані вӧліны нюръяс улын.
Мукӧд местаясас найӧ нюжавлісны уна дас километр вылӧ.
Нюръяс уна вред вайлісны йӧзлӧн здоровьелы: нюра местаясын йӧз частӧ висьмывлісны лихорадкаӧн.
Посни крестьянскӧй овмӧсъяс эз вермывны бырӧдны нюръяссӧ.
Колхозъясӧ ӧтувтчӧм бӧрын крестьяна нуӧдісны ыджыд удж нюръяс косьтӧм могысь.
Уналаын сэні кодъялӧма гырысь осушительнӧй канаваяс, кодъяс кузя нюръясысь ваыс визувтӧ юясӧ.
Уна сё тысяча гектар нюръяс косьтӧма нин, и прӧйдитны позьтӧм важся нюръяс местаясын — ӧні муяс, град йӧръяс, видзьяс да садъяс.
Косьтӧм нюръяс вылын муыс сетӧ озыр урожайяс.
Кормӧвӧй турунъясыс тані джуджыдджыкӧсь да сочнӧйджыкӧсь ойдлана видзьясвывса турунъяс серти.
Пыш быдмӧ сы джуджда, мый сэні вермӧ дзебсьыны верзьӧма морт.
Нюръяс косьтӧм вӧсна да войдӧр шогмытӧм муяс тракторъясӧн гӧрӧм вӧсна кӧдзаяс улын муыс лои ёна унджык.
Машинаясӧн почва обработайтӧм да минеральнӧй удобрениеяс применяйтӧм кыпӧдӧ муяслысь урожайность.
Миян учёнӧйяс да видз-му овмӧсса специалистъяс восьтісны уна выль способ урожай содтӧм вылӧ да велӧдісны колхозникъясӧс применяйтны найӧс.
Ӧні муяс вылысь босьтӧм прӧдуктаыс не сӧмын тырмӧ местнӧй населениелы, но и кольӧны на излишкаяс, кодъяс мунӧны каръясса населениеӧс снабжайтӧм вылӧ.
Миян великӧй учёнӧй Иван Владимирович Мичурин аслас став кузь нэм чӧжыс трудитчис плодӧвӧй да ягоднӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитӧм вылын.
Сійӧ выведитіс куимсё сайӧ сорт, кодъяс сетӧны сэтшӧм жӧ чӧскыд плодъяс, кыдзи и лунвывса плодӧвӧй пуяс, да вермӧны переноситны кӧдзыд тӧв.
Мичурин заставитіс лунвывса фрукты быдмыны войвылын.
Яблоняяслысь, грушаяслысь, вишняяслысь да сливаяслысь мичуринскӧй урожайнӧй сортъяс ӧні быдтӧны центральнӧй да войвыв областьясын, весиг Архангельск дорын.
Мичурин выведитіс сідзжӧ виноградлысь сорт, коді вермӧ воны смешаннӧй вӧр зонаын.
Миян учёнӧйяс, агрономъяс, колхозникъяс, а сідзжӧ и велӧдчысьяс — том мичуринецъяс — нуӧдӧны водзӧ Мичуринлысь делӧсӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс кӧдзӧны смешаннӧй вӧр зонаын?
2. Мыйла ӧні муяс вылысь продуктъяссӧ чукӧртӧны унджык важӧн серти?
3. Мый кӧдзӧны колхозъяслӧн да совхозъяслӧн муяс вылын тіян местностьын?
4. Мый вӧчӧны тіян колхозъясын да совхозъясын урожайяс кыпӧдӧм могысь?
Москва нима канал.
Москва ю ёна важӧн вӧлі важнӧй речнӧй туйӧн.
Вочасӧн сійӧ кутіс косьмыны.
Сы кузя Москваӧ вермисны локны сӧмын неыджыд пароходъяс.
Гожся жар кадӧ Москва ю сэтшӧма косьмывліс, мый уналаті сійӧс кокниа позьӧ вӧлі келӧмӧн вуджны.
Москва быдмис ӧдйӧ, и сэні эз кут тырмыны ваыс промышленностьлы да населениелы.
Колӧ вӧлі обеспечитны карсӧ ваӧн да вӧчны Москва юсӧ джуджыдӧн, медым сы кузя вермисны ветлыны гырысь пароходъяс.
Та могысь колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым Москва ю пӧлучитіс васӧ мӧд, ыджыдджык юысь.
Правительство примитіс решение йитны каналӧн Москва ю Волгакӧд да тыртны сійӧс волжскӧй ваӧн.
Заводитісны стрӧитны канал.
Мусӧ взрывайтісны аммоналӧн.
Вына экскаваторъяс кӧрт кӧшъясӧн гумлалісны небзьӧдӧм мусӧ да грузитісны сійӧс поездъяслӧн платформаяс вылӧ.
Строительство вылын дугдывтӧг тутсісны паровозъяс, грымакылісны экскаваторъяс, йиркисны взрывъяс.
Нёль во да кӧкъямыс тӧлысь чӧж тӧв и гожӧм муніс удж.
Волга да Москва юяс костын эм возвышенность.
Сійӧ оз лэдз Волгасянь ваыслы визувтны Москва юӧ.
Сы могысь, медым вуджӧдны васӧ Волгаысь Москва юӧ, Волгасӧ потшисны плотинаӧн.
Волгаын ваыс кыптіс вылӧ да ойдӧдіс гӧгӧрсӧ.
Артмис зэв ыджыд Волжскӧй водохранилище, кодӧс вӧлі шуӧма Московскӧй мореӧн.
Сійӧ босьтӧ сэтшӧм ыджыд площадь, мый сэтчӧ тӧрис эськӧ ставнас Москва.
Мирын величайшӧй насосъяс качайтӧны волжскӧй васӧ каналӧ, а сэсся сійӧ ачыс нин визувтӧ Москва юӧ.
Пароходъяс кайӧны вылӧ канал кузя да лэччӧны улӧ зэв гырысь ва посъяс кузя — шлюзъяс кузя.
Шлюзъяслӧн вит судта керка джуджда зэв сьӧкыд металлическӧй воротаясыс воссьӧны да пӧдлассьӧны электрическӧй ток вынӧн.
Москва — Волга канал (43 рис.) вӧчӧм бӧрын, кодӧс вӧлі шуӧма Москва нима каналӧн, Москва юын ваыс лои витпӧв унджык воддза серти.
Москва юын уровеньыс кайис вылӧ.
Москваса население, фабрикаяс да заводъяс пӧлучитісны тырмымӧн волжскӧй сӧстӧм ва.
Ӧні московскӧй водопроводса трубаясті ваыс визувтӧ унджык сы серти, мыйта важӧн визувтліс став Москва ютіыс.
Москва ю лои паськыд да джуджыд.
Ӧні Москваӧ вермӧны локны гырысь пароходъяс.
В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал стрӧитӧм бӧрын Москва лои ыджыд портӧн вит морелӧн: Балтийскӧй, Каспийскӧй, Белӧй, Азовскӧй да Чёрнӧй мореяслӧн.
Тайӧ мореяссяньыс юяс да каналъяс кузя Москваӧ локтӧны да мунӧны сэтысь гырысь пароходъяс.
Юяс кузя пароходъясӧн да зэв гырысь баржаясӧн вайӧны Москваӧ металл, нефть, хлопок, вӧр, строительнӧй из, нянь, чери, а мӧдарӧ нуӧны быдсяма промышленнӧй тӧваръяс.
Зэв гырысь мича пассажирскӧй пароходъяс шлывгӧны-мунӧны канал кузя веж берегъяс пӧлӧн.
Войдӧр Москвасянь Ленинградӧ пароходӧн позьӧ вӧлі мунны сӧмын кытшола туйӧд, первой Москва ю кузя, сэсся Ока кузя, а сэсся нин Волга кузя да мукӧд юяс да тыяс кузя.
Ӧні пароходъяс мунӧны дженьыдджык туйӧд — Москва нима канал кузя.
Москвасянь Ленинградӧдз ва туй лои ёна дженьыдджык.
Москва нима канал — мирын медся кузь речнӧй каналъясысь ӧти.
Сылӧн кузьтаыс — 128 километр.
Каналлысь став сооружениеяссӧ — посъяс, шлюзъяс, вокзалъяс — зэв мичаа оформитӧма.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Москва нима канал.
2. Кутшӧм тӧдчанлун миян страналы имеитӧ Москва нима канал?
3. Кутшӧм мореясӧ позьӧ мунны Москвасянь пароходӧн?
Петкӧдлӧй ва туйсӧ Москвасянь тайӧ мореясӧдзыс.
Вӧр зоналы обзор.
Вӧр зона куйлӧ тундрасянь лунвылын да босьтӧ СССР-лысь джынсьыс унджык площадьсӧ.
Сійӧ заводитчӧ миян рытыввыв границасянь да нюжалӧ паськыд полосаӧн Тихӧй океан берегъясӧдз.
Вӧр полосалӧн кузьтаыс — 9 тысяча километр сайӧ.
Татшӧм ыджыд вӧра площадьыс абу ни ӧти страналӧн мирын.
Вӧр зоналӧн Европейскӧй юкӧныс куйлӧ Восточно-Европейскӧй равнина вылын.
Сэні эмӧсь возвышенностьяс: Средне-Русскӧй, Валдайскӧй.
Урал сайын тайга куйлӧ Западно-Сибирскӧй низменность вылын.
Восточносибирскӧй тайга гористӧй.
Сэні куйлӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорье да уна горнӧй хребет.
Вӧр зона куйлӧ тундрасянь лунвылынджык.
Шондіыс сэні кыпӧдчывлӧ небесаас вылӧджык да шонтӧ ёнджыка.
Вӧр зонаын гожӧмыс тундраын дорысь ёна шоныдджык да кузьджык.
Но тӧлыс кӧдзыд, торйӧн нин сибирскӧй тайгаын.
Рытыв-лунвылын, смешаннӧй вӧр зонаын, климатыс небыд да влажнӧй.
Кымын ылӧджык Атлантическӧй океансянь асыввылӧ, сымын тӧвнас кӧдзыдджык да сымын этшаджык зэр да лым.
Вӧр зонаын уна ю.
Европейскӧй тайгаын визувтӧны юяс: Печора, Севернӧй Двина, Нева, Свирь.
Сибирскӧй тайгаӧд визувтӧны уна ваа юяс: Обь, Енисей, Лена.
Смешаннӧй вӧр зона пыр визувтӧ Западнӧй Двина ю; сэні жӧ заводитчӧны Днепр да Волга.
Вӧр пӧвстын эмӧсь уна ты.
Медся гырысьясыс на пиысь Онежскӧй, Ладожскӧй, Байкал.
Вӧр зонаын перйыссьӧны уна полезнӧй ископаемӧй: Уралын кӧрт да ыргӧн руда, нефть, из шом, платина, зӧлӧта, драгоценнӧй да цветнӧй изъяс; Кузбассын — из шом.
Вӧр зонаын медуна олӧны русскӧйяс.
Рытыввыв граница пӧлӧн олӧны карелъяс, финнъяс, латышъяс, литовецъяс, эстонецъяс, белорусъяс.
Восточносибирскӧй тайгаын олӧны эвенкъяс, якутъяс да мукӧд народъяс.
Вӧр зонаын уна гырысь промышленнӧй кар: Москва, Иваново, Горький, Ленинград, Архангельск, Свердловск, Новосибирск, Владивосток.
Сӧветскӧй власть воясӧ шуштӧм тайга да прӧйдитны позьтӧм нюръяс местаын быдмисны заводъяс, фабрикаяс, колхозъяс да совхозъяс; стрӧитӧма выль каръяс: Сталинск (Кузбассын), Игарка (Енисей вылын), Комсомольск-на-Амуре.
Став сибирскӧй тайга вомӧн мунӧ мирын медся кузь кӧрт туй.
Таысь кындзи, тайгаын стрӧитӧма уна выль кӧрт туй.
Тайгалӧн медся ылі местаясӧ лэбалӧны самолётъяс.
Вӧр зоналӧн паськыд да уна ваа юяс кузя ветлӧдлӧны уна пароход.
Вӧр зонаын стрӧитӧма зэв гырысь каналъяс: Москва нима канал, Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын европейскӧй тайга, сибирскӧй тайга, СССР Европейскӧй юкӧнысь смешаннӧй вӧрлысь зона.
2. Петкӧдлӧй карта вылын вӧр зонаын куйлысь низменностьяс, возвышенностьяс, юяс, тыяс, полезнӧй ископаемӧйяслысь месторождениеяс, каръяс.
3. Петкӧдлӧй карта вылын кӧрт туй, коді мунӧ ставнас вӧр зона вомӧн Ленинградсянь Владивостокӧдз, да гырысь каръяссӧ, кодъяс сулалӧны сы вылын.
4. Пасйӧй контурнӧй карта вылын вӧрлысь зонасӧ ставнас, юяс, полезнӧй ископаемӧйяс да каръяс.
5. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн вӧр зоналысь пасьтасӧ СССР-лӧн Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъясын.
6. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн Сибирскӧй кӧрт туйлысь кузьтасӧ Свердловсксянь Владивостокӧдз.
СТЕПЬ ЗОНА.
Украинаса чернозёмнӧй степьяслӧн природа.
СССР Европейскӧй юкӧнса смешаннӧй вӧрсянь лунвылӧ климатыс лоӧ косджык; вӧрыс шочмӧ да вуджӧ лесостепӧ (44 рис.).
Дубысь, клёнысь да нинпуысь неыджыд вӧр діяс чередуйтчӧны тані вӧртӧминъясӧн, кодъясӧс гӧрӧма да пӧртӧма муясӧ.
Муяс местаын войдӧр вӧвлӧмаӧсь туруна степь участокъяс.
Ещӧ лунвылынджык, матынджык Чёрнӧй да Азовскӧй мореяслань, паськыда быдладорбокӧ вольсыштчӧма чернозёмнӧй степь (45 рис.).
Войдӧр сійӧ ставнас вӧлі вевттьысьӧма кузь сук турунӧн.
Степнӧй быдмӧгъяс сісьмӧмысь уна тысяча во чӧжӧн тані артмис мирын медся плодороднӧй чернозёмнӧй почва.
Ӧні степсӧ пӧшти ставнас гӧрӧма, и гожӧмын тані шыльквидзӧны горизонтлӧн ӧтар помсянь мӧдар помӧдзыс синмӧн судзтӧм колхознӧй муяс, кӧні быдмӧ шобді, сахарнӧй свеклӧ, подсолнечник, кукуруза; бахчаяс, кӧні быдмӧны арбузъяс да дыняяс.
Уналаті степсӧ вундалӧны оврагъяс да джуджыд балкаяс.
Балкаясын, юяс да шоръяс пӧлӧн, сулалӧны сиктъяс.
Степын уна гырысь промышленнӧй кар, рабочӧй посёлок, кӧні эмӧсь фабрикаяс да заводъяс.
Степьяс куйлӧны вӧр зонасянь лунвылынджык; сы вӧсна степь зонаын шондіыс кыпӧдчылӧ вылӧджык вӧр зонаын дорысь да шонтӧ ёнджыка.
Тулысыс степын заводитчӧ водзджык смешаннӧй вӧр зонаын дорысь, гожӧмыс кузьджык да жарджык, арыс шоныдджык, тӧлыс дженьыдджык.
Степын тулыс — во гӧгӧрын медся бур кад.
Тулысын, кор зэръяс да лым ваыс бура юкталасны плодороднӧй мусӧ, а тувсов яр шонді шонтас сійӧс, степлӧн видыс зэв гажа да мича.
Целиннӧй (гӧртӧм) степыс тайӧ кадӧ ӧдйӧ вевттьысьӧ сук, улис, веж турунӧн да уна миллион мичаа цветитысь быдмӧгъясӧн.
Заводитӧны цветитны зарнивиж гусинӧй лук, гӧрд да виж тюльпанъяс, чӧскыд дука кельыдфиолетӧвӧй фиалкаяс, налӧн нежнӧй дукыс паськалӧ воздухын.
Тулыс заводитчигӧн степӧ воӧны жаворонокъяс, сьӧд ракаяс, скворецъяс, соловейяс да уна мукӧд перелётнӧй лэбачьяс.
Войясӧ кустарникъясын да садъясын оръявлытӧг кылӧ соловейяслӧн сьылӧм.
Петӧны асланыс гуясысь грызунъяс: полевӧй шыръяс, сусликъяс (46 рис.), хомякъяс; степын найӧ зэв уна.
Балкаясса кустъясын да кузь турунъяс пӧвстын олӧны кӧинъяс да ручьяс; найӧ кыйӧдӧны грызунъясӧс да лэбачьясӧс.
Вылын воздухын плавнӧя лэбалӧны кырнышъяс, орёлъяс, варышъяс.
Найӧ сюся кыйӧдӧны сэсянь добыча да из моз усьӧны вылісянь сусликъяс, хомякъяс да кӧчьяс вылӧ.
Сук турун пиын тювкъялӧны руд да турунвиж лёкгагъяс.
Жар гожӧм пуксьӧ майын нин.
Степса тувсов быдмӧгъяс тайӧ кад кежлӧ косьмӧны.
Степын быдмӧны кузь турунъяс, кодъяс бура переноситӧны жарсӧ да кос поводдясӧ: типчак, ковыль, пӧлӧзничаяс, колокольчикъяс.
На пӧвстын медся уна быдмӧ серебристӧй пушистӧй метёлкаа шелковистӧй ковыль.
Кор степь кузя гуляйтӧ тӧв да ковыльыс гыалӧ, катласьӧ ӧтар-мӧдарӧ, кажитчӧ, быттьӧ море вылын сялькӧдчӧны эзысь гыяс.
Быдмӧгъяс степын приспособитчӧмаӧсь кос климат дінӧ.
Уналӧн на пиысь коръясыс векньыдикӧсь, кодъяс этша испаряйтӧны васӧ.
Найӧ тупкысьӧмаӧсь гӧнъясӧн, кодъяс видзӧны найӧс косьмӧмысь.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыс кузьӧсь, медым судзӧдны влагасӧ мулӧн пыді слӧйясысь.
Уна миллион сверчок да чирк чеччалӧны да чирксӧны турун пӧвстын.
Сук кузь турун пӧвстын чуксасьӧны перепелъяс, дзебсясьӧны байдӧгъяс да ветлӧдлӧны гырысь степнӧй лэбачьяс — дрофаяс (47 рис.).
Воздухын дзольгӧны-сьылӧны жаворонокъяс.
Степнӧй гӧпъясын, нюръясын да юясын бультікасьӧны уткаяс да дзодзӧгъяс, берегъяс пӧлӧн тшапа ветлӧдлӧны кузь кока турияс да цапляяс.
Гожӧм мӧд джынъяс шондіыс сотӧ ещӧ ёнджыка.
Шонділӧн сотысь югӧръяс улын степнӧй турунъяс косьмӧны, и степыс тайӧ кадӧ рудӧдӧ.
Быдмӧны водзӧ сӧмын полынь да быдмӧгъяс, кодъяс шусьӧны перекати-полеӧн.
Сэсся коркӧ воӧ и перекати-поле да тӧлыс чегъялӧ сійӧс вуж бердӧдыс.
Тӧлыс нӧбӧдӧ тайӧ быдмӧгъяссӧ степь кузя, ӧтлаавлӧ гырысь гӧгрӧс ёкмыльясӧ, кодъяс зэв ӧдйӧ гӧгыльтчӧны чеччалігтыр да ассьыс кӧйдыссӧ кӧдзигтыр.
Мукӧддырйи степын пӧльтӧ кос да сотысь тӧв — суховей.
Сійӧ косьтӧ почвасӧ да сотӧ быдмӧгъяссӧ.
Жарсьыс да засухасьыс муыс косьмӧ, лоӧ из кодь чорыд да потласьӧ; почвалӧн вылыс слӧйыс пӧрӧ бусӧ.
Юяс ёна ямӧны, посни юяс да юкмӧсъяс дзикӧдз косьмӧны.
Воӧ ар.
Жарыс усьӧ.
Кор арнас заводитчӧны зэръяс, степь дженьыдик кад кежлӧ бара вевттьысьлӧ веж турунӧн да цветъясӧн.
Но шондіыс пыр ветлӧ улітіджык и улітіджык да шонтӧ омӧльджыка.
Заводитӧны пӧльтны кӧдзыд тӧвъяс.
Лэбачьяс чукӧрӧн-чукӧрӧн лэбзьӧны лунвылӧ, бырӧны насекомӧйяс.
Сусликъяс да хомякъяс пырӧны асланыс гуясӧ.
Медбӧрти усьӧ лым, и степыс пӧрӧ паськыд лым еджыд равнинаӧ.
Кӧть эськӧ степын тӧлыс дженьыдик да частӧ ульдывлӧ, но мукӧддырйи овлӧ вель кӧдзыд.
Лымйыс усьӧ этша.
Тӧвнас степын частӧ пӧльтӧны лэчыд кӧдзыд тӧвъяс да овлӧны лым пургаяс.
Украинскӧй степь лунвылын эм гӧртӧм неыджыд участок — Аскания-Нова заповедник.
Сэні степыс коли сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі ёна важся кадӧ.
Заповедникын быдмӧны сук кузь турунъяс.
На пӧвстын — серебристӧй дзор ковыль.
Уна мича да чӧскыд дука цветъяс.
Аскания-Нова заповедникын эм уна животнӧй, кодъясӧс чукӧртӧма татчӧ СССР-са разнӧй юкӧнъясысь да мукӧд странаясысь: визя зебраяс, кузь гӧна ӧшъяс-якъяс, зубръяс, верблюдъяс, дикӧй вӧвъяс, африканскӧй страусъяс.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын украинскӧй степьяс.
2. Мый сэтшӧм лесостепыс, кӧні сійӧ?
3. Мыйӧн торъялӧ степьяслӧн климатыс вӧр климатысь?
4. Мый вӧсна степьясын климатыс шоныдджык вӧр зонаын дорысь?
5. Кыдзи вежсьӧ степьясын растительностьыс волӧн разнӧй кадӧ?
6. Кыдзи приспособитчӧмаӧсь степнӧй быдмӧгъяс кос климат дінӧ?
7. Кутшӧм животнӧйяс олӧны степын?
8. Кыдзи степьясын артмис чернозёмнӧй почва?
9. Тӧдмалӧй юяслӧн направление серти, кодарланьӧ пӧката украинскӧй степь.
Чернозёмнӧй степын му вӧдитӧм.
Чернозёмнӧй степьяс — СССР-лӧн медся плодороднӧй зона, тайӧ — миян страналӧн житница.
Плодороднӧй чернозёмнӧй почваяс да шоныд кузь гожӧм отсалӧны бура быдмыны унапӧлӧс сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяслы.
Украинаса колхознӧй да совхознӧй муяс вылын быдмӧны да сетӧны гырысь урожайяс шобді, кукуруза, сахарнӧй свеклӧ, подсолнечник (48 рис.), арбузъяс, дыняяс.
Бӧръя кадӧ Украинаса степьяс лунвылын заводитісны кӧдзны хлопчатник.
Эмӧсь уна садъяс, кӧні быдмӧны вишняяс, сливаяс, грушаяс, яблоняяс.
Лунвылас вӧдитӧны виноград.
Октябрьскӧй революцияӧдз медся бур муяслӧн ыджыдджык юкӧныс Украинаын вӧлі помещикъяс киын; крестьяналӧн муыс вӧлі зэв этша.
Видз-му уджалан машинаяс вӧліны сӧмын помещикъяслӧн.
Кӧдзаяс частӧ пӧгибайтлісны засухаясысь, бырӧдсявлісны саранчаӧн.
Сӧветскӧй власть вояс чӧжӧн крестьянскӧй овмӧсъяс ӧтувтчисны колхозъясӧ, организуйтӧма совхозъяс да машинно-тракторнӧй станцияяс.
Мусӧ обрабатывайтӧны да урожайсӧ идралӧны машинаясӧн.
Сэні, кӧні войдӧр сьӧкыда кыскавлісны плугсӧ некымын пара ӧш, ӧні ӧдйӧ ветлӧдлӧны тракторнӧй колоннаяс, кодъяс кыскӧны уна амыся плугъяс.
Нянь идралігӧн сійӧ жӧ вына тракторъясыс кыскалӧны ас бӧрсяыс вундан да вартан машинаяс — комбайнъяс.
Ӧти трактор уджын вежӧ некымын дас вӧлӧс.
Море моз гыалӧ тӧла дырйи воӧм зарни шобді.
Ӧдйӧ ветлӧ му кузя зэв ыджыд комбайн да вундӧ шобдісӧ (49 рис.).
Шепъяса идзасыс веськалӧ сэсся молотильнӧй аппаратӧ, кӧні шепъясыс вартсьӧны да кӧйдысыс тӧлӧдсьӧ.
Зарни шорӧн визувтӧ шобдіыс орччӧн мунысь автомашина кузовӧ.
Комбайнъясӧн зэв ӧдйӧ, воштӧмъястӧг идралӧны няньсӧ зэв гырысь площадьяс вылысь.
Муяс вылын уджалӧны уна самоходнӧй комбайн.
Степьясын овлӧны засухаяс, но колхозъяс нуӧдӧны налы паныд тыш.
Найӧ сідзи обрабатывайтӧны почвасӧ, медым сэні бурджыка сохраняйтсис влагаыс.
Сы могысь, медым тӧлын унджык кутны муяс вылын лымсӧ да медым тӧлыс эз нӧбӧд сійӧс оврагъясӧ да балкаясӧ, сувтӧдалӧны новлӧдлана пу решеткаяс-заборъяс.
Кукурузнӧй муяс вылын кольӧны заяссӧ полосаясӧн, кодъяс дорын лымйыс чукӧрмӧ.
Тулыснас лымйыс сылӧ да ваыс бура йиджтысьӧ почваӧ.
Миян учёнӧйяс выведитісны быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс вермӧны быдмыны этша влага дырйи.
Ставсӧ тайӧс вӧчӧны сы могысь, медым босьтны гырысь урожайяс.
Оврагъяс крепитӧны изъясӧн, плетеньӧн, садитӧны быдсяма кустарникъяс да пуяс, кодъяс асланыс вужъясӧн видзӧны овраг бокъяссӧ ваӧн кырӧдӧмысь.
Унаногӧн бырӧдӧны видз-му овмӧсса вредительясӧс — сусликъясӧс, саранчаӧс.
Уна быдпӧлӧс прӧдукта сетӧ Украина миян страналы: нянь, сакар, подсолнечнӧй вый.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧны украинскӧй степын?
2. Кутшӧм мераяс нуӧдсьӧны степь зонаын урожай содтӧм могысь?
Донбасс.
Ляпкыд возвышенность — Донецкӧй кряж — недраясын куйлӧны вылын качествоа из шомлӧн зэв озыр залежьяс.
Тані — Донецкӧй из шом бассейн, либӧ сокращённӧя — Донбасс.
СССР-ын медся уна из шом перйыссьӧ Донбассын.
Быдлаын тані, кытчӧ он видзӧдлы, тыдалӧны джуджыд надшахтнӧй постройкаяс, заводъяслӧн трубаяс, доменнӧй пачьяслӧн джуджыд башняяс.
Царскӧй строй дырйи Донбасса шахтаясын уджыс нуӧдсьыліс кипомысь — киркаӧн.
Уджавны ковмыліс луннас 12‒14 час чӧж сьӧкыд, уль воздуха да дзескыд шахтаясын, пемыд лампочкаяс югыдын.
Из шом перъянінысь — забойысь — из шомыс петкӧдсьыліс дадьясӧн.
Даддяс доддясьліс рабочӧй да бауасьӧмӧн кыскыліс сійӧс вагонеткаяс дорӧ.
Капиталистъяс эз тӧждысьлыны рабочӧйяслысь уджсӧ охраняйтӧм вӧсна.
Шахтёрлӧн уджыс вӧлі сьӧкыд да опаснӧй.
Частӧ лолывлісны шахтаясын обвалъяс, наводнениеяс, гремучӧй газлӧн взрывъяс, кодъяс дырйи пӧгибайтлісны уна рабочӧй.
Овлісны рабочӧйяс пӧвъясысь вӧчалӧм лёкиник керкаясын-баракъясын, кӧдзыдын да корысь олӧмӧн.
Капиталистъяс зэв этша мынтылісны рабочӧйяслы налӧн сьӧкыд уджысь, и шахтёръяслы ковмывліс тшыгъявны.
Великӧй Октябрьскӧй революция бӧрын из шомсӧ Донбассын заводитісны перйыны машинаясӧн.
Электрическӧй врубӧвӧй машинаяс ёсь пиньяснас ӧдйӧ вундӧны из шом пластъяс.
Ӧти татшӧм машинаыс вежӧ некымын дас забойщикӧс.
Донбасса шахтаясын из шом перйӧм да мукӧд сьӧкыд уджъяс пӧшти тырвыйӧ механизируйтӧма.
Сӧветскӧй конструкторъяс создайтісны выль машинаяс — вына скребкӧвӧй конвейеръяс — погрузочнӧй машинаяс, кодъясӧс приспособитӧма разнӧй из шом месторождениеяслы.
Ён электровозъяс ӧдйӧ кыскӧны из шом тыра сьӧкыд вагонеткаяслысь кузь поездъяссӧ шахтаысь петанінӧ (51 рис.).
Подъёмнӧй машина лэптӧ из шомсӧ вылӧ, кӧні сійӧ механическӧя грузитсьӧ кӧрт туйвывса вагонъясӧ.
Шахтаясын дугдывтӧг уджалӧны вентиляторъяс; найӧ вайӧны сэтчӧ сӧстӧм воздух да вӧтлӧны ортсӧ вреднӧй газъяссӧ.
Электрическӧй лампочкаяс югыда югдӧдӧны шахтаяссӧ.
Вына насосъяс дугдывтӧг качайтӧны васӧ шахтаясысь.
Уджавны лои кокньыдджык, а из шомыс перйыссьӧ воддза серти ёна унджык.
Ӧні создайтӧма выль горнӧй машина — из шом перъян комбайн, коді вундӧ, кералӧ из шомсӧ да грузитӧ сійӧс транспортёр вылӧ.
Пятилеткаяс воясӧ Донбассын стрӧитӧма выль зэв гырысь шахтаяс.
Уджыс шахтаясын мунӧ дугдывтӧг; суткинас вежсьӧ куим смена уджалысь,
Рабочӧйяслы стрӧитӧма югыд да шоныд керкаяс, столӧвӧйяс.
Каръясын да рабочӧй посёлокъясын лӧсьӧдӧма паркъяс, садъяс, культура дворецъяс.
Оръявлытӧг, лун и вой, Донбассянь мунӧны из шом тыра сьӧкыд поездъяс Москваӧ да мукӧд промышленнӧй каръясӧ.
Уна из шом рӧскодуйтсьӧ паровозъяс ломтӧм вылӧ кӧрт туйяс вылын да Донбасса электростанцияясын.
Уна из шом мунӧ рудаясысь металл сывдӧм вылӧ.
Донбассянь рытыввылын, Днепр сайын, Кривӧй Рог дінын, куйлӧны кӧрт рудалӧн зэв озыр залежьяс.
Татчӧ вайӧны Донбассысь из шом; зэв гырысь доменнӧй пачьясын тані сывдӧны чугун, а чугунсьыс мукӧд пачьясын сывдӧны кӧрт да сталь.
Донбассын сідзжӧ уна металлургическӧй завод.
Рудасӧ вайӧны татчӧ Кривӧй Рогысь.
Пятилеткаяс вояс чӧжӧн Донбассын стрӧитӧма зэв гырысь металлургическӧй, машиностроительнӧй да химическӧй заводъяс.
Машиностроительнӧй заводъясын вӧчӧны паровозъяс, врубӧвӧй машинаяс, электровозъяс.
Донбасса химическӧй заводъясын из шомысь вӧчӧны краскаяс, лекарствояс, удобрениеяс.
Кор немецкӧй фашистъяслы удайтчис мыйкӧ дыра кежлӧ босьтлыны Донбасс, найӧ ойдӧдісны шахтаяс, сотісны заводъяс, посёлокъяс да каръяс.
Фашистскӧй войскаӧс вӧтлӧм бӧрын Донбасса шахтаяс ӧні восстановитӧма, и найӧ бара сетӧны миян страналы бур качествоа из шом.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Донецкӧй кряж.
2. Кыдзи перйывлісны из шомсӧ Донбассын войдӧр да кыдзи перйӧны сійӧс ӧні?
3. Кыдзи Сӧветскӧй власть кокньӧдӧ шахтёръяслысь уджсӧ да олӧмсӧ?
4. Кытчӧ мунӧ из шомыс Донбассысь?
5. Петкӧдлӧй карта вылын Кривӧй Рог да висьталӧй, мый сэні перйӧны.
6. Пасйӧй контурнӧй карта вылын Донбасса из шомлысь месторождениесӧ.
7. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн расстояниесӧ Донбассянь Москваӧдз.
8. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн расстояниесӧ Донбассянь Кривӧй Ротӧдз.
Днепровскӧй гидроэлектрическӧй станция (Днепрогэс).
Днепр — СССР Европейскӧй юкӧнын медся гырысь юяс пиысь ӧти.
Сійӧ имеитӧ ыджыд тӧдчанлун кыдзи зэв важнӧй ва туй.
Но водзті ни пыжъяс, ни пароходъяс эз вермыны ветлыны став Днепр кузя: мешайтісны порогъяс (52 рис.).
Днепропетровск карсянь лунвылынджык Днепрсӧ вомӧналӧ из гряда.
Юсӧ тані топӧдӧма скалистӧй берегъясӧ да сы вомӧн ӧти берегсяньыс мӧдӧдзыс куйлӧны гранитнӧй скалаяс.
Водзті ӧтияс на пиысь вӧліны ва улас, мӧдъяс чурвидзисны ва вылас.
Найӧ мешайтісны судоходстволы.
Ваыс зэв ыджыд шумӧн ызгис изъяс костті увлань крута лэччысь русло кузяыс.
Сійӧ кучкасис изъясас, пуис быгйӧн.
Пароходъяс эз вермыны вуджны днепровскӧй порогъясті, найӧс эськӧ, тӧдӧмысь, жугӧдліс торпыригӧдз изъясас.
Грузъяссӧ тайӧ местаын ковмывліс нуавны кӧрт туй кузя.
Сы могысь, медым пароходъяс вермисны ветлыны став Днепр кузя да медым используйтны порогъяс вывсянь усьысь валысь вынсӧ, решитісны стрӧитны порогъяссьыс улӧджык плӧтина да электростанция.
Потшны Днепрсӧ сплошнӧй каменнӧй стенаӧн — плӧтинаӧн — эз вӧв кокни.
Ковмис нуӧдны упорнӧй тыш таті ӧдйӧ визувтысь Днепр вакӧд.
Эз ӧтчыд Днепр босьтчывлы разрушайтны сооружениеяссӧ, жугӧдліс да нуліс вӧчӧм постройкаяслысь юкӧнсӧ.
Но сӧветскӧй йӧз упорнӧя нуӧдісны тыш Днепркӧд да победитісны.
Сэні, кӧні Днепр тысяча воясӧн грознӧя шумитіс да бушуйтіс порогъясас да пӧльзатӧг нуліс ассьыс васӧ, ӧні сулалӧ зэв ыджыд плӧтина (53 рис.).
Кор Днепрсӧ потшисны плӧтинаӧн, ваыс сэні ёна содіс да ойдӧдіс порогъяссӧ.
Найӧ пырисны пыдӧ ва улӧ.
Плӧтина дінын артмис зэв ыджыд да джуджыд ты.
Плӧтинасӧ кытшовтӧмӧн шуйга берег пӧлӧныс лӧсьӧдӧма суднояслы мунӧм вылӧ шлюз; ӧні пароходъяс ветлӧны став Днепр кузя.
Плӧтинакӧд орччӧн Днепр вылын стрӧитӧма гидроэлектрическӧй станция — Европаын зэв ыджыд станция.
Днепрсянь ваыс мунӧ зэв ыджыд турбинаясӧ да вайӧдӧ найӧс движениеӧ.
Насянь движениеыс передавайтсьӧ электрическӧй машинаясӧ, кодъяс вырабатывайтӧны мощнӧй электрическӧй ток.
Тасянь проводъяс кузя токыс мунӧ зэв ылӧ фабрикаясӧ да заводъясӧ, шахтаясӧ, вайӧдӧ движениеӧ станокъяс да машинаяс, югдӧдӧ сиктъяс да каръяс.
Днепрогэс ӧтнас сетӧ электрическӧй энергиясӧ унджык сы серти, мыйта сетлісны царскӧй Россияса став электростанцияяс.
Тадзи коллективнӧй удж миян странаын вежӧ да побеждайтӧ природасӧ.
Немецкӧй фашистъяс взорвитісны Днепровскӧй плӧтина да электростанция.
Ӧні плӧтинасӧ да электростанциясӧ бӧр восстановитӧма.
Бара пырисны ва улӧ днепровскӧй порогъяс, бара Днепровскӧй станция сетӧ электрическӧй ток фабрикаяслы да заводъяслы.
Днепр ю вылын, Каховка кар дінын, лоӧ стрӧитӧма ещӧ ӧти ыджыд электростанция.
Вопрос да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Днепровскӧй гидроэлектрическӧй станция.
Пасйӧй сійӧс контурнӧй карта вылын.
2. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ тайӧ станцияыс миян страналы?
КОС СТЕПЬЯС.
Кос степьяслӧн природа.
Кымын ылӧджык Атлантическӧй океансянь асыввылӧ ми мунам степь кузя, сымын косджык лоӧ климатыс, сымын этшаджык усьӧ зэр да лым.
Каспийскӧй морелӧн войвыв берегъяссянь да водзӧ асыввылӧ, Китайкӧд границаясӧдз, нюжалӧ кос степьяслӧн полоса (54 рис.).
Сэні эмӧсь паськыд равнинаяс; кӧнсюрӧ кыпалӧны ляпкыдик возвышенностьяс.
Кос степьяс куйлӧны зэв ылын Атлантическӧй океансянь.
Тайӧ океансянь васӧд тӧвъяс шоча воӧны татчӧдз, та вӧсна климатыс тані кос.
Сӧмын водз тулысын, кор сылӧм лымйысь да зэръясысь почваын эм влага, степын регыдик кежлӧ быдмылӧ сочнӧй веж турун да уна рӧмӧн цветитысь быдмӧгъяс: тюльпанъяс, подснежникъяс, макъяс.
Но тулысыс кос степын зэв дженьыд.
Регыд пуксьӧ жар да кос гожӧм.
Шонділӧн сотысь югӧръяс улын тувсов быдмӧгъяс косьмӧны да степыс лоӧ рудоввижӧн.
Гожӧмнас кос степьясын частӧ пӧльтӧны пӧсь тӧвъяс — суховейяс.
Жарыс гож сайын волӧ 40 градусӧдз.
Небесаыс пӧшти пыр сэзь.
Зэръяс пӧшти оз овлыны.
Шоръяс, посни юяс да тыяс косьмӧны, косьмӧм муыс потласьӧ.
Кос климат вӧсна быдмӧгъяс тані оз сплӧш тупкыны мусӧ.
Кос да чуткасьысь турунъяс быдмӧны пучокъясӧн, шочиник руд кустъясӧн, а на костын тыдалӧ куш потласьӧм сёй либӧ лыа.
Гожӧмын кос степыс вевттьысьӧма серебристӧй кос полыньлӧн шочиник пучокъясӧн да верблюжӧй колючкаӧн, кодъяс вермӧны переноситны засуха.
Полыньлӧн коръясыс вевттьысьӧмаӧсь серебристӧй пушокӧн, коді видзӧ быдмӧгсӧ гожся жар дырйи косьмӧмысь.
Верблюжӧй колючкалӧн вужъясыс пырӧны му пытшкӧ 15 метрӧдз да судзӧдӧны сэтысь ва.
Уналаын почваас сы мында сов, мый сійӧ петӧ му веркӧсас да вевттьӧ сійӧс, быттьӧ лымйӧн.
Засолённӧй почваяс вылын быдмӧны югыдвеж рӧма кыз солянкаяс.
Найӧ пропитайтчӧмаӧсь совнас да курыд сола кӧраӧсь.
Кос степьясын гырысь животнӧйяс абу уна.
Шочиника тӧвзьыштасны-котӧртасны сайгакъяс либӧ дикӧй осёлъяслӧн-куланъяслӧн стада.
Турун пӧвстын кышакылӧны сусликъяс; ӧдйӧ чеччалӧны тушканчикъяс (55 рис.).
Степнӧй руч кыйӧдӧ сусликъясӧс да лэбачьясӧс.
Зэв вылын, шонділӧн сотысь югӧръяс улын воздухын ӧшалӧны соколъяс, варышъяс да степнӧй орёлъяс.
Найӧ вылісянь корсьӧны добыча — лэбачьясӧс да посни зверьясӧс.
Частӧ паныдасьлӧны змейяс да черепахаяс.
Лыдтӧм лёкгагъяс тювкъялӧны кок улын.
Кос степьясса уна животнӧй — шонді водзын косьмӧм турун рӧмаӧсь.
Тайӧ отсалӧ на пиысь ӧтияслы спасайтчыны врагъясысь, а мукӧдъяслы — казявтӧг матыстчыны добыча дінӧ.
Кузь, кос да жар гожӧм бӧрын пуксьӧ дженьыд ар, а сы бӧрын — тӧв.
Сы вӧсна мый кос степьяс ылынӧсь Атлантическӧй океансянь, сэні тӧлыс суровӧй да этша лымъя.
Кӧдзыдъяс овлӧны 40 градусӧдз.
Паськыд равнинаяс кузя татчӧ кокниа писькӧдчӧны кӧдзыд вой тӧвъяс да свободнӧя гуляйтӧны степнӧй эрдъясті.
Страшнӧй вынӧн бушуйтӧны пургаяс — буранъяс.
Пурга дырйи тӧлыс ыджыд вынӧн гартчӧ да нӧбӧдӧ лымсӧ.
Лымйыс тыртӧ синъястӧ, тӧлыс пыкӧ ловтӧ, шутьлялӧ да омлялӧ.
Пургаыс мукӧддырйи бушуйтӧ дугдывтӧг некымын сутки чӧж да пукталӧ зэв гырысь толаяс.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын кос степьяс.
2. Мыйӧн торъялӧ кос степьяслӧн видыс чернозёмнӧй степьясысь?
3. Мыйла кос степьясын климатыс косджык чернозёмнӧй степьясын дорысь?
4. Мыйӧн торъялӧ кос степьясса растительность чернозёмнӧй степьясса растительностьысь?
5. Кыдзи вежсьӧ кос степьясын растительностьыс волӧн разнӧй кадӧ?
6. Кутшӧм животнӧйяс олӧны кос степьясын?
7. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн кос степьяслысь кузьтасӧ да медпаськыдінсӧ.
Кос степьясын скӧт видзӧм.
Кос степьясын олӧны медсясӧ казахъяс.
Найӧ занимайтчӧны скӧт видзӧмӧн, видзӧны вӧвъяс, мӧсъяс, ыжъяс да верблюдъяс.
Медся ичӧт дӧзьӧр ас бӧрсяыс корӧны ыжъяс да верблюдъяс.
Ыжъяс окотапырысь сёйӧны солянка, курыд полынь, а верблюдъяс сёйӧны весиг и чуткасьысь турунъяс.
Кор абу преснӧй юан ва, найӧ окотапырысь юӧны и солакодь ва.
Ыжъяс пиысь сэні видзӧны курдючнӧйясӧс (54 рис.), кодъяслӧн бӧжас быдмӧ гос слӧй 16 килограммӧдз.
Видзӧны сідзжӧ ыжъясӧс, кодъяс сетӧны небыд, нежнӧй вурун.
Скӧт стадаяс йирсьӧны степын во гӧгӧр.
Тӧвнас скӧтсӧ вӧтлӧны степлӧн лунвыв юкӧнъясӧ, кӧні муыс муртса вевттьысьлӧ лымйӧн да скӧтлы кокньыдджык судзӧдны лым увсьыс кӧрымсӧ.
Царскӧй строй дырйи казахъяс дугдывтӧг кочуйтісны асланыс стадаясӧн кос степьяс кузя.
Кор скӧтыс сёйліс да талявліс оланін гӧгӧрсьыс турунсӧ, сэки казахъяс гартлывлісны ассьыныс новлӧдлана кокни оланінъяссӧ да вуджлісны мӧд местаӧ.
Турунсӧ тӧв кежлӧ эз пуктывлыны.
Кор ульдылӧм бӧрын кӧдздӧдӧ, муыс степын дорвыв тупкысьӧ кыз йи коркаӧн, код улысь скӧт оз вермы перйыны турунсӧ.
Водзті татшӧм гололедицаяс дырйи тшыгла кулавлісны тысячаясӧн вӧвъяс, мӧсъяс да ыжъяс.
Войдӧр скӧтыс век вӧлі вӧля вылын.
Пургаяс дырйи скӧтлы некытчӧ вӧлі сайӧдчынысӧ, и сійӧ зэв уна пропадитліс кӧдзыдысла.
Сӧветскӧй кадӧ казахъяс ӧтувтчисны колхозъясӧ да унджыкыс кутісны овны оседлӧя.
Скӧт видзӧм кындзи, найӧ заводитісны и му вӧдитны.
Кӧдзӧны нянь, кормӧвӧй турунъяс, пуктӧны овощи.
Степь кузя стадаясӧн кочуйтӧны сӧмын колхознӧй пастухъяс, а оз став йӧзыс, кыдзи вӧвлі войдӧр.
Кочевӧй казахъяс олӧны гӧгрӧс палатка-юртаясын.
Юртасӧ вӧчӧма пу решеткаясысь, кодъяс вевттьыссьӧны войлокӧн да кӧртавсьӧны гезъясӧн.
Юрта пытшкӧссӧ вольсалӧны войлокӧн да ковёръясӧн.
Татшӧм оланінсӧ позьӧ разьны да бӧр сувтӧдны часджынйӧн.
Степьясын уджалӧны машинно-тракторнӧй станцияяс.
Тракторъясӧн гӧрӧны степлысь гырысь участокъяс кормӧвӧй турунъяс кӧдзӧм вылӧ.
Ытшкан машинаясӧн ытшкӧны турун, заптӧны тӧв кежлӧ кӧрым; та вӧсна скӧт ӧні оз усь гололедица дырйи тшыгъялӧмысь.
Скӧтлы тӧв кежлӧ вӧчалӧны сарайяс, и сійӧ оз мучитчы кӧдзыдысь пургаяс дырйи.
Кос степьясын уджалӧны уна ветеринарнӧй врач, кодъяс лечитӧны скӧт да вӧчалӧны прививкаяс заразнӧй висьӧмъясысь.
Вӧчалӧма уна юкмӧс.
Кос степьясын олысьяслы скӧт видзӧм имеитӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Казахъяслӧн главнӧй сёяныс — ыж яй, курдючнӧй гос, сыр; кӧбыла йӧлысь вӧчӧны юантор — кумыс.
Ыж да мӧс йӧлысь вӧчӧны вый, сыр да шомакодь юантор — айран.
Скӧт сетӧ паськӧм вылӧ, войлок да ковёръяс вӧчӧм вылӧ вурун, кӧмкот вылӧ кучик да пасьяс вӧчӧм вылӧ ку.
Кӧза кучикысь вӧчалӧны йӧв да кумыс видзӧм вылӧ дозъяс.
Косьтӧм куйӧдыс мунӧ ломтас вылӧ.
Кос степьясын скӧт видзӧм имеитӧ зэв ыджыд тӧдчанлун миян став страналы.
Татысь нуӧны миян Союзса разнӧй местаясӧ сыр, яй, гос, вурун, кучик.
Паськыд степнӧй эрдъяс вылын быдтыссьӧны миян армиялы ён, вына вӧвъяс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи овлісны да мыйӧн занимайтчылісны казахъяс Октябрьскӧй революцияӧдз?
2. Кыдзи вежсис казахъяслӧн овмӧсыс да олӧмыс Сӧветскӧй власть дырйи?
3. Мый вӧсна кос степьясын медся уна видзӧны ыжъясӧс да верблюдъясӧс?
Кос степьясын полезнӧй ископаемӧйяс разрабатывайтӧм.
Кос степьяслысь зона Великӧй Октябрьскӧй революцияӧдз вӧлі исследуйтӧма зэв омӧля.
Сылӧн уна природнӧй озырлунъяс йылысь нинӧм эз вӧв тӧдса.
Фабрикаяс да заводъяс царскӧй строй дырйи сэні пӧшти эз вӧвны.
Миян учёнӧйяс изучитісны кос степьяс.
Сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг найӧ писькӧдчисны ватӧм лыаяс вомӧн, верблюжӧй трӧпаяс кузя, терпитны вермытӧм жар дырйи, кос степьяслӧн медся ылі областьясӧ.
Налӧн трудъясыс весь эз вошны.
Балхаш ты войвылысь найӧ аддзисны ыргӧн рудалысь озыр залежьяс.
Сэні, дзик йӧзтӧм местаын, стрӧитӧма мирын зэв ыджыд ыргӧн сывдан завод.
Каспийскӧй моресянь войвылын, Эмба ю кузя, перйӧны нефть, кос степьяслӧн шӧр юкӧнас, Караганда дорын, — из шом.
Тасянь сійӧ мӧдӧдсьӧ неважӧн стрӧитӧм кӧрт туй кузя Магнитогорскӧ доменнӧй пачьяслы.
Вопрос да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын, кӧні да кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь кос степьясын.
2. Мый сетӧ кос степьясын промышленность миян став страналы?
3. Пасйӧй контурнӧй карта вылын значокъясӧн кос степьясын полезнӧй ископаемӧйяслысь месторождениеяс.
4. Мерайтӧй расстояниесӧ Карагандасянь Магнитогорскӧдз.
Тӧдмалӧй, ёна-ӧ дженьыдджык тайӧ туйыс Кузбассянь Магнитогорскӧдз туй серти.
Волга.
Великӧй русскӧй ю да Европаын величайшӧй ю — Волга заводитчӧ ичӧтик, муртса тӧдчана шорӧн Валдайскӧй возвышенностьса нюръясысь (56 рис.).
Сэсся сійӧ визувтӧ посньыдик тыяс пыр, сыӧ усьӧны некымын ичӧтик ю да вочасӧн лоӧ паськыд да джуджыд юӧн.
Первойсӧ Волга визувтӧ вӧръясті.
Зэв уна приток нуӧны сылы ассьыныс васӧ войвывсянь да лунвывсянь.
Волга лоӧ пыр паськыдджык да джуджыдджык.
Волгалӧн медся гырысь притокъясыс — Ока да Кама.
Ока усьӧм бӧрын Волга лоӧ паськыд, величественнӧй юӧн.
Сійӧ ньӧжйӧ да шумтӧг нуӧ ассьыс югыд васӧ.
Тані сійӧ километрысь паськыдджык.
Кама усьӧм бӧрын Волгалӧн пасьтаыс воӧ кык километрӧдз.
Казаньӧдз Волга визувтӧ асыввылӧ, а сэсся чукыльтӧ лунвылӧ — Каспийскӧй морелань.
Волга веськыд берег пӧлӧн Горькийсянь Сталинградӧдз нюжалӧ Приволжскӧй возвышенность.
Джуджыд нагорнӧй берег вылын кыпалӧны гӧгрӧс мылькъяс, кӧні быдмӧ смешаннӧй да коръя вӧр, сорті-кості эмӧсь вӧртӧм участокъяс.
Увтас шуйга берег вылын шыльквидзӧны паськыд веж полосаӧн ойдлана видзьяс.
Тулыснас, ытва дырйи, увтас берегыс ойдлӧ пасьтанас 20 кымын километр вылӧ.
Сэки ӧти берегсяньыс оз тыдав мӧдыс, и пароходъяс татшӧм местаястіыс мунӧны быттьӧ море кузя.
Сэні, кӧні Волга крута чукыльтӧ да кытшовтӧ Жигулёвскӧй гӧраяс гӧгӧр, берегъясыс торйӧн нин мичаӧсь: джуджыд, руд утёсъяс крута лэччӧны увлань.
Ворыс, кӧні быдмӧны нинпу да дуб, вевттьӧ налысь йывъяссӧ веж шапкаясӧн.
Казаньсянь Сталинградӧдз Волга визувтӧ миян страналӧн зэв плодороднӧй местаясті — лесостепь да чернозёмнӧй степь пыр.
Сталинградсянь лунвылынджык Волга крута чукыльтӧ асыв-лунвылӧ.
Тані сійӧ В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй каналӧн йитчӧ Азовскӧй да Чёрнӧй мореяскӧд.
Сталинградсянь Астраханьӧдз Волгалӧн берегъясыс тшӧтшкӧсӧсь да ляпкыдӧсь.
Волга ньӧжйӧ нуӧ ассьыс васӧ кос степьяс пыр, рӧвнӧй да однообразнӧй Прикаспийскӧй низменность пыр.
Тайӧ низменностьыслӧн климатыс кос, зэр да лым усьӧ этша.
Та вӧсна Волгаӧ тані оз нин усявны притокъяс.
Каспийскӧй мореӧ усигӧн Волга визувтӧ лыдтӧм діяс костӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь кузь камышӧн либӧ веж турунӧн.
Тані сійӧ торъявлӧ зэв уна рукав вылӧ.
Ӧти татшӧм рукав дорын, Каспийскӧй моресянь 80 километр сайын, сулалӧ Астрахань кар.
Рыбнӧй промыселъяс.
Каспийскӧй море войвыв юкӧнын да Волга вомса протокъясын олӧ лыдтӧм уна быдсяма чери.
Тані олӧны: вобла, ёді, судак, сельдь.
Ценнӧйджык черияс пиысь кыйӧны осётръяс, стерлядь, зэв гырысь белуга, кодлӧн сьӧктаыс овлӧ тоннаӧдз.
Черисӧ медся ёна кыйӧны водз тулысын.
Тайӧ кадӧ морскӧй чери мунӧ зэв гырысь чукӧръясӧн ю вомъясӧ, медым кульмыны.
Чериыс тайӧ кадӧ мунӧ сэтшӧм уна, весиг ваыс гыалӧ, быттьӧ пуӧ поверхностяс.
Татчӧ локталӧны паруснӧй да моторнӧй пыжъясӧн уна тысяча чери кыйысьяс; кыйӧны черисӧ зэв гырысь тывъясӧн (57 рис.).
Кыйӧм черисӧ сдавайтӧны чери заводъясӧ.
Сэні сійӧс солалӧны, кынтӧны, коптитӧны, косьтӧны да мӧдӧдӧны страна быд пельӧсӧ.
Чери солалӧм вылӧ колӧ зэв уна сов.
Сійӧс перйӧны рыбнӧй промыселъясысь неылын — Баскунчак тыысь, коді куйлӧ Волга улыс течениесянь асыввылын.
Ваыс тайӧ тыас зэв сола.
Гожӧмнас жар дырйи ваыс зэв ёна косьмӧ, а солыс пуксьӧ ты пыдӧсас да чукӧрмӧ зэв кыз пластъясӧн.
Войдӧр совсӧ перйылісны сӧмын кипомысь.
Сійӧс чуктӧдавлісны лӧмъясӧн, а сэсся чукӧртлісны зыръясӧн да петкӧдлісны косьтӧм вылӧ телегаясын; телегаясас доддявлісны верблюдъясӧс.
Ӧні совсӧ перйӧны машинаясӧн — экскаваторъясӧн.
Экскаваторыс гумовтӧ зэв ыджыд кӧшӧн ӧтпырйӧ тонна сов да кисьтӧ сійӧс платформа вылӧ.
Совсӧ мӧдӧдӧны Волга кузя увлань чери заводъясӧ чери солалӧм вылӧ да вывлань Волга кузя СССР-лӧн разнӧй местаясӧ.
Волга вылын судоходство.
Паськыд да джуджыд Волга — зэв бур ва туй.
Тайӧ — миян странаын медся главнӧй ва туй.
Сійӧ йитӧ миянлысь войвывса вӧр зонанымӧс лунвывса степьяскӧд; сылӧн притокъясыс артмӧдӧны туй Москвасянь Уралӧдз.
Волга кузя нусьӧ СССР-ын став речнӧй грузъяс пиысь джынсьыс унджыкыс.
Ва кузя грузъяс новлӧм сувтӧ витпӧв донтӧмджык кӧрт туй вывті новлӧм серти.
Тулысын, гожӧмын да арын Волга кузя вывлань и увлань дугдывтӧг мунӧны пароходъяс да баржаяс (58 рис.).
Быд баржа нуӧ сэтшӧм уна груз, мый кӧрт туй вывті сійӧс нуӧм вылӧ ковмис эськӧ некымын поезд, а буксирнӧй пароход кыскӧ ӧтпырйӧ баржаяслысь быдса караван.
Ньӧжйӧ да шытӧг шлывгӧны увлань кузь пуръяс.
Лунвывсянь Волга кузя вывлань нуӧны нянь, нефть, чери, сов.
Увлань Волга кузя нуӧны вӧр.
Кык судта зэв гырысь пароходъяс новлӧдлӧны пассажиръясӧс.
Пароходъяс да баржаяс сувтлӧны грузитчыны да ректысьны пристаньясӧ: Горькийӧ, Казаньӧ, Ульяновскӧ, Куйбышевӧ, Саратовӧ, Сталинградӧ, Астраханьӧ.
Куйбышев да Сталинград дорын стрӧитсьӧны зэв гырысь гидроэлектростанцияяс.
Найӧ лоӧны мирын медся мощнӧйясӧн.
Ульяновск карын чужис великӧй вождь В. И. Ленин.
Сталинград — кар-герой.
Гражданскӧй война дырйи Сталинград (сэки Царицын) вӧлі Волга вылын Сӧветскӧй властьлӧн оплотӧн.
Эз ӧтчыд выдерживайтлы сійӧ белогвардеецъяслысь осада.
abu
1942 вося арын Сталинград дінӧ матыстчисны немецкӧй захватчикъяслӧн войска.
Квайт тӧлысь чӧж кар-герой выдерживайтіс фашистскӧй полчищеяслысь осадасӧ.
Тані миян славнӧй армия сувтӧдіс врагъяслысь водзӧ мунӧмсӧ, разгромитіс найӧс да вуджис общӧй наступлениеӧ, коді помасис 1945 воын Берлинын Германия вылын победаӧн.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Волга да сылысь притокъяс — Ока да Кама.
2. Мыйӧн торъялӧ Волгалӧн веськыд берегыс шуйгасьыс сылӧн шӧр течениеас?
Петкӧдлӧй Жигулёвскӧй гӧраяс.
3. Кутшӧм направлениеын визувтӧ Волга истоксяньыс Казаньӧдз, Казаньсянь Сталинградӧдз, Сталинградсянь Каспийскӧй мореӧдз?
Кӧні сійӧ вӧчӧ медся крут чукыльсӧ?
4. Кутшӧм природнӧй зонаяс пыр Волга визувтӧ вылыс, шӧр да улыс течениеын?
5. Кытысь судзӧдӧны сов каспийскӧй рыбнӧй промыселъясӧ?
6. Мый нуӧны Волга кузя вывлань да мый увлань?
7. Петкӧдлӧй медся гырысь каръяссӧ, кодъяс сулалӧны Волга берегъяс пӧлӧн, да пасйӧй найӧс контурнӧй карта вылын.
8. Петкӧдлӧй туйяссӧ юяс да каналъяс кузя Астраханьсянь Москваӧ, Балтийскӧй, Белӧй, Азовскӧй да Чёрнӧй мореясӧ.
9. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ Волга миян страналы?
Степь зоналы обзор.
Степьяс куйлӧны СССР Европейскӧй юкӧн лунвылын, воӧны Чёрнӧй да Азовскӧй мореясӧдз да Кавказскӧй гӧраясӧдз. Найӧ паськыд полосаӧн нюжалӧны ылӧ асыввылӧ, СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧнӧ.
Степьяс юксьӧны чернозёмнӧй степьяс да кос степьяс вылӧ.
Чернозёмнӧй степьяс нюжалӧны оръявлытӧм полосаӧн миян рытыввыв границаяссянь Алтайскӧй гӧраясӧдз.
Кос степьяс кытшовтӧны войвывсянь Каспийскӧй море да нюжалӧны ылӧ асыввылӧ, чернозёмнӧй степьяс полосаысь лунвывтіджык, Китайскӧй Народнӧй Республикакӧд границаӧдз.
Степьяслӧн поверхностьыс кызвынсӧ шыльыд, улын, но сы вылын эмӧсь возвышенностьяс — Донецкӧй кряж, Волыно-Подольскӧй возвышенность, Приволжскӧй возвышенность.
Степьяс куйлӧны вӧр зонаысь лунвылынджык и та вӧсна климатыс тані шоныдджык.
Гожӧмыс жарджык да кузьджык, тӧлыс дженьыд, но суровӧй.
Кымын ылӧджык асыввывлань, сымын тӧлыс кӧдзыдджык да гожӧмыс жарджык, сымын этшаджык усьӧ зэр да лым.
Степнӧй полосаын куйлӧ мирын медся плодороднӧй чернозёмнӧй почваа муяслӧн вывті ыджыд площадь.
Та мында чернозёмнӧй му абу ни ӧти мӧд странаын.
Чернозёмнӧй степьяс — сійӧ СССР-лӧн житница.
Татысь Союзса мукӧд местаясӧ нуӧны зэв уна шобді, сакар да мукӧд прӧдукта.
Казахстанса да Сибирса зэв паськыд степьясын гӧрӧны ӧні эжа муяс, кытысь чукӧртӧны озыр урожайяс.
Кос степьясын быдтыссьӧны уна миллион скӧт.
СССР Европейскӧй юкӧнса степьясӧд визувтӧны юяс: Днестр, Днепр, Дон, Кубань, Волга да Урал;
СССР Азиатскӧй юкӧнса степьясӧд визувтӧ Иртыш, Облӧн приток.
Волга да Дон костӧ стрӧитӧма В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал.
Стрӧитсьӧны гидроэлектростанцияяс: Куйбышевскӧй да Сталинградскӧй — Волга вылын, Каховскӧй — Днепр вылын.
Нуӧдсьӧны уджъяс засушливӧй районъяс орошайтӧм кузя.
Орошайтӧм муяс вылысь кутасны чукӧртны озыр урожайяс.
Уна тысяча сельскохозяйственнӧй машина уджалӧны паськыд степнӧй муяс вылын.
Степьясын перйыссьӧ уна полезнӧй ископаемӧй: из шом Донбассын да Карагандаын, кӧрт руда Кривӧй Рогын, ыргӧн рудаяс Балхаш ты дорын.
Сӧветскӧй власть воясӧ степь зонаын стрӧитӧма уна машиностроительнӧй завод, кӧні вӧчӧны комбайнъяс, паровозъяс, врубӧвӧй машинаяс.
Харьковын да Сталинградын стрӧитӧма тракторнӧй заводъяс.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын степь зона: чернозёмнӧй да кос степьяс; степьяслысь низменностьяс да возвышенностьяс, юяс, ископаемӧй перъянінъяс.
2. Мыйӧн кос степьяс торъялӧны чернозёмнӧйясысь климат да растительность серти?
3. Кодыс паськыдджык: вӧр полоса али степь полоса?
4. Мый петкӧдсьӧ степьясысь миян Союзлӧн мукӧд местаясӧ?
ПУСТЫНЯ ЗОНА ДА СРЕДНЬӦЙ АЗИЯСА ГӦРАЯС.
Пустыняяслӧн природа.
Кос степьяс лунвылын вочасӧн вуджӧны пустыняясӧ.
Пустыняяс босьтӧны зэв ыджыд пространство Каспийскӧй моресянь асыввылӧ.
Аму-Дарья юсянь рытыв-лунвылын куйлӧ СССР-ын медся ыджыд лыа пустыня Каракум (59 рис.).
Карта вылын тыдалӧ, мый пустыняяслӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ СССР лунвылын, Туранскӧй низменностьын.
Туранскӧй низменность зэв ылын став океанъяссянь, та вӧсна климатыс тайӧ низменностьыслӧн зэв кос да сэні куйлӧны пустыняяс.
Сӧмын водз тулысын, февральын, лым сылӧм бӧрын да неыджыд зэръяс бӧрын пустыняса почваын влагаыс унджык.
Тайӧ кадӧ регыдик кежлӧ пустыня вевттьысьлӧ веж турунӧн: быдмӧ лыавыв эжӧр, цветитӧны виж да гӧрд макъяс.
Но дженьыдик тулыс прӧйдитӧ ӧдйӧ.
2‒3 недель мысти бырӧны цветъяс, воӧ турунъяслӧн кӧйдыс, косьмӧны коръяс.
Пуксьӧ жар гожӧм.
Жар шондіыс синъяс дойдтӧдз югъялӧ да зэв ёна сотӧ.
Жарыс гож сайын воӧ 50 градусӧдз, а лыаыс шонді водзын шоналӧ весиг 80 градусӧдз.
Сійӧ сэтшӧм пӧсь, мый сы пытшкын позьӧ кольк пӧжавны.
Сувтны кӧмтӧм кокӧн лыа вылӧ оз позь.
Изъяс да металлическӧй предметъяс сэтшӧма шоналӧны, мый сотӧны китӧ.
Шоналӧм муыс ыпъялӧ жарӧн ёна ломтӧм пач моз.
Небесаыс пустыняын пӧшти пыр кымӧртӧм.
Шонді лэччӧм бӧрын муыс да воздухыс ӧдйӧ ыркалӧны и войнас лоӧ зэв ыркыд.
Пустыняын узигӧн лоӧ шебрасьны шоныд эшкынъясӧн либӧ пестыны бипур, медым шонтысьны.
Гожӧмын пустыняын оз зэрлы быдса тӧлысьясӧн.
Мукӧддырйи чукӧртчыласны кымӧръяс, ёна гымалӧ да тыдалӧ, кыдзи кымӧрсьыс усьӧны зэр полосаяс.
Но ни ӧти зэр войт муӧдз оз волы.
Воздухыс сэтшӧм пӧсь, мый зэр войтъясыс испаряйтчӧны муас вотӧдз.
Воздухыс сэтшӧм кос, мый выльӧн пӧжалӧм нянь ӧти лунӧн лоӧ из кодь чорыд.
Бумага сэтшӧма косьмӧ, мый лоӧ рӧшкыд да торпыригӧ чегъясьӧ.
Пустыняын кос да пӧсь тӧлыс оз ыркӧд, а сотӧ.
Сійӧ пӧльтӧ доналӧм пачысь моз.
Пустыняын корсюрӧ овлӧны лыа бушковъяс.
Сэки пӧсь тӧлыс зэв вылӧ кыпӧдӧ лыа да бус кымӧръяссӧ.
Лоӧ сэки пемыд, лолавны зэв сьӧкыд.
Шондіыс кажитчӧ гудыр пятноӧн тӧвзьысь рудвиж лыа пытшкас.
Лыаыс доймытӧдз кучкалӧ чужӧмӧ, тыртӧ синъястӧ, пырӧ пеляд да вомад, няжакылӧ пинь улад.
Воздухыс пустыняын некор оз овлы сӧдз, сы вӧсна мый сэні век зэв буса.
Кузь жар гожӧм бӧрын пуксьӧ шоныд, кос, шондіа ар, а сы бӧрын тӧв.
Тӧлыс пустыняясын кӧть и дженьыд, но кӧдзыд.
Атлантическӧй да Индийскӧй океанъяссянь шоныд тӧвъяс татчӧ оз воны.
А войвывсянь пустыня зонаыс восьса, и Севернӧй Ледовитӧй океансянь кӧдзыд тӧвъяс воӧны пустынялӧн лунвыв границаясӧдз.
Кӧдзыдъяс овлӧны 30 и унджык градусӧдз.
Лымйыс усьӧ этша да муртса тупкылӧ мусӧ.
Пустыняын паныдасьлӧны куш шавъялысь лыаяс, кӧні абу некутшӧм быдмӧг.
Найӧ пыр вешйӧны сэтчӧ, кытчӧ вӧтлӧ найӧс тӧлыс.
Татшӧм местаясас пустыняын, кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын лыа бугоръяс, быттьӧ гыа мореын кынмӧм гыяс.
Паныдасьлӧны лыа бугоръяс, кодъяслӧн формаыс чарла кодь либӧ подков кодь.
Татшӧм лыа бугоръясыс шусьӧны барханъясӧн (59 рис.).
Мыйӧн сӧмын кыптӧ тӧв, барханъяслӧн йывъясыс заводитӧны быттьӧ тшынавны: тайӧ тӧлыс нуӧ лыасӧ бархан тӧвладор боксьыс да пуктӧ сійӧс тӧв сай бокас.
Вочасӧн и ставнас барханыс заводитӧ мунны тӧв ньылыд.
Кос климат вӧсна юяс пустыняын этша.
Юяс заводитчӧны гӧраясын, ӧткымынъяс на пиысь визувтӧны ледникъяс улысь.
Жар вӧсна да засуха вӧсна ваыс наысь ӧдйӧ косьмӧ.
Кымын ылӧджык найӧ визувтӧны пустыняӧ, сымын этшаджык наын кольӧ ваыс.
Уна юяс дзикӧдз косьмӧны.
Найӧ некытчӧ оз усьны, помасьӧны посньыдик гӧпторъясӧн да вошӧны лыаас.
Сӧмын медся гырысь юяс — Сыр-Дарья да Аму-Дарья — воӧны Аральскӧй мореӧдз.
Сэні, кӧні найӧ визувтӧны пустыняті, наӧ оз усь ни ӧти приток.
Пустыняясын быдмӧны кучик кодь зэв посньыдик коръя да зэв кузь вужъя турунъяс да кустарникъяс.
Найӧ быдмӧны ещӧ шочджыка кос степьясын дорысь, ӧткӧн-ӧткӧн.
Посни коръясыс испаряйтӧны влагасӧ этша, а кузь вужъяснас быдмӧгъяс судзӧдӧны васӧ мулӧн пыді слӧйясысь.
Мукӧд быдмӧгъясыслӧн коръяс пыдди посньыдик чешуйкаяс, и татшӧм быдмӧгъясыс кажитчӧны кулӧмаӧн, косьмӧмаӧн.
Посньыдик, муртса тӧдчана коръя кустарникъяс кажитчӧны косьмӧм рос чукӧрӧн.
Пуяс пиысь пустыняясын быдмӧ саксаул (60 рис.).
Сылӧн стволыс чукля, йӧгӧсь, куш вожъяса.
Коръясыс сылӧн посни чешуйкаяс кодьӧсь.
Саксаула вӧрын оз кыв коръяслӧн кышакылӧмыс, сэні он дзебсьы жар шондіысь, сы вӧсна мый сійӧ оз сет гож сайсӧ.
Саксауллӧн вужъясыс зэв кузьӧсь.
Саксаул пуыс сэтшӧм сьӧкыд, мый ваын вӧйӧ, да сэтшӧм чорыд, мый сійӧс сьӧкыд пилитны.
Но сэк жӧ сійӧ сэтшӧм рӧшкыд, мый кучкӧмысь жугавлӧ торпыригӧ.
Вӧртӧм пустыняын саксаул пу — зэв бур местнӧй ломтас.
Лыа вылын быдмӧ кузь вужъя лыавывса акация; сылӧн коръясыс вевттьысьӧмаӧсь зэв сук эзысь кодь гӧнъясӧн.
Быдмӧ сэні сідзжӧ кустарник джузгун, кодлӧн вужъясыс 30 кымын метр кузьта.
Сэні, кӧні эм растительность, лыаыс закрепляйтсьӧ да тӧвнас оз тӧлӧд сійӧс.
Животнӧйяс пустыняын этша.
Мукӧддырйи ӧдйӧ, тӧвныр моз, тӧвзьыштас юанінӧ стройнӧй антилопа-джейран либӧ котӧртас дикӧй осёлъяслӧн-куланъяслӧн неыджыд стада.
Тайӧ животнӧйясыс сёян да ва корсигӧн ӧдйӧ вермӧны котӧртны зэв ылӧ.
Антилопа-джейран кокниа вермӧ котӧртлыны юны 40‒50 километр сайӧ.
Ньӧв моз тювкъялӧны пустыня кузя лыавывса тушканчикъяс.
Барханъяс пӧлӧн тювкъялӧны визув виж лёкгагъяс.
Быд ичӧтик опасность дырйи найӧ пырысь-пыр дзебсьӧны лыа пытшкӧ.
Лёкгагъяс пӧвстын эмӧсь зэв посньыдикъяс, но эмӧсь и великанъяс.
1½ метр кузьта зэв ыджыд лёкгаг — варан — вӧтлысьӧ посни лёкгагъяс да тушканчикъяс бӧрся.
Ньӧжйӧник ветлӧдлӧ черепаха.
Кыскасьӧны посньыдик рачокъяс кодь ядӧвитӧй скорпионъяс.
Пустыняса уна животнӧй ньӧти оз тӧдчыны лыа вылын, сы вӧсна мый найӧ вижӧсь, лыа рӧмаӧсь.
Дзик мӧд природаыс сэні, кӧні эм ва.
Тыяс да юяс берегъясын сука быдмӧны кузь камыш да тростник.
Сэні быдмӧны топольысь, баддьысь да кустарникъясысь сук вӧр діяс.
Тайӧ зэв сук вӧр діясас животнӧйясыс ёна унджык пустыняясын серти.
Юясын да тыясын кылӧ уткаяслӧн герчкӧм, дзодзӧгъяслӧн горзӧм да уна мукӧд лэбачлӧн гӧлӧсъяс.
Берегъяс кузя ветлӧдлӧны турияс да цапляяс.
Сук вӧрын, камышӧвӧй да тростникӧвӧй заросльясын олӧны дикӧй кабанъяс да кӧръяс.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Кӧні куйлӧны пустыняяс?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылын.
2. Кутшӧм поверхностьыс пустыняясын?
3. Кутшӧм гожӧмыс да тӧлыс пустыняын?
4. Мый вӧсна пустыняясын этша усьӧ зэр да лым?
5. Мыйӧн пустыняяслӧн климатыс торъялӧ кос степьяслӧн климатысь?
6. Петкӧдлӧй карта вылын гырысь юяс, кодъяс визувтӧны пустыняті.
7. Мыйла Сыр-Дарья да Аму-Дарья юяс ойдӧны гожӧмын?
8. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны пустыняясын?
Кыдзи найӧ приспособитчӧмаӧсь кос климат дінӧ?
9. Кутшӧм животнӧйяс олӧны пустыняясын?
10. Кутшӧм растительностьыс да животнӧй мирыс юяс да тыяс берег пӧлӧн?
Туркменияын скӧт видзӧм.
Пустыня зоналӧн рытыввыв юкӧнын, Туркменскӧй ССР-ын, куйлӧ лыа пустыня Каракум.
Сылӧн лунвылын гӧраяссянь визувтӧны неыджыд юяс; на пӧлӧн олысь населениеыс му вӧдитӧ.
Но кымын ылӧ пустыня пытшлань, сымын этшаджык ва.
Сэні орошайттӧм муяс вылын туркменъяс занимайтчӧны скӧт видзӧмӧн.
Уна миллион курдючнӧй да каракулевӧй ыж (61 рис.), уна сё тысяча вӧв да верблюд йирсьӧны Туркменияса равнинаясын.
Медся выносливӧй гортса животнӧйӧн являйтчӧ верблюд.
Гӧрбас чӧжсьӧм гос запас вӧсна сійӧ вермӧ недель овны сёйтӧг.
Сы вӧсна мый сы желудокын ваыс сохраняйтчӧ дыр, сійӧ быдса недель вермӧ овны ютӧг.
Зато бӧрыннас сійӧ ӧтпырйӧ юӧ 6‒8 ведра ва.
Верблюд сёйӧ курыд да сола турун, кустарникъяслысь чорыд да чуткасьысь увъяс, кодъясӧс некутшӧм мӧд животнӧй оз кут сёйны.
Паръясас, кывъяс да вом пытшкӧсас сылӧн кучикыс сэтшӧм кыз, мый оз пов некутшӧм чуткасьысь сёянысь.
Верблюдлӧн кокпыдӧсъясыс зэв паськыдӧсь и сы вӧсна сійӧ оз пыдӧ вӧяв рыхлӧй лыаӧ.
Каракумын лым усьлӧ шоча, вӧсньыдик слӧйӧн да ӧдйӧ сылӧ.
Та вӧсна скӧтыс во гӧгӧр вермӧ йирсьыны.
Торйӧн нин шогманаӧсь Туркмениялӧн пӧскӧтинаясыс ыжъяслы да верблюдъяслы.
Тані быдмӧ налӧн радейтана турун, а солакодь васӧ найӧ юӧны сэтшӧм жӧ окотапырысь, кыдзи и преснӧй ва.
Туркменияын скӧт видзӧм имеитӧ ыджыд тӧдчанлун миян страналы.
Каракулевӧй ыжъяс сетӧны югъялысь читкыль гӧна зэв мича куяс.
Курдючнӧй ыж сетӧ яй, гос да вурун.
Уна бур вӧв быдтӧны Туркмения равнинаясын колхозъяслы да миян армияса кавалерийскӧй частьяслы.
Скӧт видзӧм бурмӧдӧм могысь Туркмения пустыняясын кодйӧма уна юкмӧс, кӧдзсьӧ кормӧвӧй турун, заптыссьӧ тӧв кежлӧ турун.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын пустыня Каракум.
2. Кутшӧм гортса животнӧйясӧс видзӧны тайӧ пустыняын?
3. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ миян страналы Туркменияын скӧт видзӧм?
Пустыняын му вӧдитӧм.
Пустыняын шонді югыдыс уна, шоныд, абу этша и плодороднӧй почваяс.
Но быдмӧгъяслы колӧ ещӧ ва.
Сэні, кӧні ваыс эм, жар шонді югӧръяс улын ваӧн юкталӧм почваыс сетӧ озыр урожайяс рислысь, хлопчатниклысь, виноградлысь.
Сук коръя веж садъясын кисьмӧны персикъяс да абрикосъяс.
А орошайтӧм мусянь некымын воськов сайын бара заводитчӧ косьмӧм пӧсь муа куш пустыня.
Пустыняын сэтшӧм местаясыс, кӧні эм ва да быдмӧгъяс, шусьӧны оазисъясӧн.
Медся уна оазисъясыс гӧрабердса полосаын, сы вӧсна мый сэні гӧраяссянь визувтӧ уна ю.
Ёна важӧнсянь нин пустыняын олысьяс пондісны используйтны юясысь васӧ му орошайтӧм вылӧ.
Найӧ кодъявлісны каналъяс-арыкъяс, кодъяс кузя лэдзлісны юясысь васӧ муяс вылӧ, садъясӧ да град йӧръясӧ.
Ваыс визувтӧ арыкъяс кузя ӧти му вылӧ, сэсянь мӧд вылӧ, коді куйлӧ улынджык, да сідз водзӧ, кытчӧдз ваыс оз испаритчы либӧ оз йиджтысь почваас.
Войдӧр крестьяна ӧткӧн эз вермыны стрӧитны гырысь каналъяссӧ; орошение вылӧ гырысь юяс эз используйтсьывны.
Посни каналъяс-арыкъяс кузя ваыс муяс вылӧ воліс этша.
Орошайтӧм муясыс вӧлі этша.
Ӧткӧн крестьяна эз вермыны водзсасьны шавъялысь лыаяскӧд.
Мукӧддырйи вешласьысь лыаыс тыртліс муяс, сиктъяс да весиг быдса каръяс.
Олысьяслы ковмыліс эновтны ставсӧ да мунны овны мӧдлаӧ.
Пустыняын разнӧй местаясысь и ӧні позьӧ аддзыны важся каръяслысь развалинаяс, кодъяс джынвыйӧ тырӧмаӧсь лыаӧн.
Сӧветскӧй власть дырйи муыс да ваыс лоины всенароднӧй достояниеӧн; ваыс равномернӧя распределяйтсьӧ муяс вылӧ, садъясӧ да виноградникъясӧ.
Крестьяна ӧтувтчисны колхозъясӧ, заводитісны ӧтвылысь вӧчавны гырысь оросительнӧй каналъяс да водохранилищеяс.
Колхозникъяс успешнӧя водзсасьӧны шавъялысь лыаяскӧд: крепитӧны найӧс насаждениеясӧн.
Медся важнӧй быдмӧг пустыняса оазисъясын — хлопчатник.
Сійӧ быдмӧ сӧмын сэні, кӧні кузь да жар гожӧм, уна шонді югыд да тырмымӧн ва.
Орошайтӧм муяс вылын пустыняын хлопчатник быдмӧ зэв бура.
Сентябрын хлопчатниклӧн воӧм коробочкаяс потласьӧны да потӧминъяссьыс петӧны пух чукӧръяс, кодъяс дінӧ сибдӧмаӧсь кӧйдысъяс.
Найӧ дзик еджыд лым чиръяс кодьӧсь.
Тайӧ — хлопок.
Ас кадӧ кӧ не чукӧртны хлопоксӧ, то сійӧ петас коробочкаяссьыс да лэбзяс тӧв ньылыд.
Ӧні хлопоксӧ чукӧртӧны оз сӧмын киясӧн, но и хлопкоуборочнӧй машинаясӧн.
Хлопок состоитӧ зэв уна вӧсньыдик кузь сіясысь — волокноясысь.
Наысь печкӧны сунис, а суниссьыс кыӧны разнӧй хлопчатобумажнӧй тканьяс: ситеч, сатин, батист; хлопокысь жӧ вӧчӧны вата.
Миян Союз тырвыйӧ нин обеспечитӧма асланым хлопокӧн и сійӧс оз ков ньӧбны заграницаысь.
Ферганскӧй долина.
Медся ыджыд оазис миян пустыняясын — Ферганскӧй долина.
Сійӧ куйлӧ Сыр-Дарья вылыс течение кузя.
Войвывсянь, лунвывсянь да асыввывсянь сійӧс кытшалӧны зэв джуджыд гӧраяс (62 рис.).
Гӧраяс видзӧны долинасӧ лыа воӧмысь да кӧдзыд тӧвъясысь.
Став Ферганскӧй долина вомӧн паськыд югъялысь лентаӧн визувтӧ уна ваа Сыр-Дарья ю.
Царскӧй строй дырйи Ферганскӧй долиналӧн ыджыдджык юкӧныс оз вӧлі орошайтсьы да уна места сэні вӧлі пустыня кодь.
Орошение вылӧ используйтсьылісны сӧмын посни юяс, кодъяс визувтлісны матігӧгӧрса гӧраясысь.
Сыр-Дарья пӧльзатӧг нуліс ассьыс васӧ Ферганскӧй долина вомӧн.
Крестьяна-узбекъяс важӧн нин мечтайтлісны сы йылысь, медым кодйыны ыджыд канал да Сыр-Дарья ваӧн ороситны Ферганскӧй долиналысь овтӧм куш местаяссӧ.
Но посни крестьянскӧй овмӧсъяслы татшӧм уджыс вӧлі не вын серти.
Сӧмын Сӧветскӧй власть дырйи тайӧ могсӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Ферганскӧй долинаса колхозникъяс решитісны кодйыны канал да Сыр-Дарья ваӧн ороситны бесплоднӧй муяссӧ.
Миян правительство одобритіс канал вӧчӧм кузя плансӧ да сетіс сійӧс стрӧитӧм вылӧ средствояс.
Пустыня зонаӧ мӧдӧдісны специалистъясӧс — инженеръясӧс, техникъясӧс, ыстісны машинаяс.
Канал стрӧитӧм вылӧ добровольнӧ воисны 160 тысяча морт да дружнӧя босьтчисны уджӧ.
Тӧлысьӧн-джынйӧн кадӧ вӧлі кодйӧма И. В. Сталин нима Большой Ферганскӧй канал — став мирын медся кузь оросительнӧй каналъяс пиысь ӧтиӧс (62 рис.).
Каналсӧ вӧлі нуӧдӧма кос долинаті. Тайӧ канал кузяыс мунӧ ва да орошайтӧ уна тысяча гектар му.
Пустыняыс дзикӧдз вежсис.
Сэні, кӧні войдӧр вӧлі шондіӧн сотӧм, куш да кос му, ӧні бура кӧтасьӧм почва вылын шыльквидзӧны хлопчатник муяс, быдмӧны душистӧй юмов дыняяс, сочнӧй сахаристӧй виноград, нежнӧй грушаяс, абрикосъяс, персикъяс.
Канал отсӧгӧн сӧветскӧй йӧз мырддисны пустынялысь зэв гырысь площадьяс плодороднӧй му, пӧртісны пустынясӧ цветитысь садъясӧ да пашняясӧ.
Уна миллион пуд хлопок быд во петкӧдсьӧ татысь миян странаса фабрикаясӧ.
Ӧні Ферганскӧй долинаын хлопокыс чукӧртсьӧ унджык сы серти, мыйта сетліс царскӧй строй дырйи пустыняяслӧн став зонаыс.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Мый сэтшӧм оазисыс?
2. Кутшӧм сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс вӧдитсьӧны пустыняясын киськалан муяс вылын?
3. Мый вӧсна хлопчатник являйтчӧ пустыня зонаын медся важнӧй быдмӧгӧн?
4. Петкӧдлӧй карта вылын Ферганскӧй долина.
5. Петкӧдлӧй карта вылын И. В. Сталин нима Большой Ферганскӧй канал да висьталӧй, кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс.
Памир.
Пустыня областьсянь асыв-лунвылын куйлӧ СССР-ын медся джуджыд горнӧй страна Памир (63 рис.).
Сэні кымӧръясысь вылӧджык кыпӧдчӧ СССР-ын медся джуджыд горнӧй вершина — Сталин пик.
Памир состоитӧ джуджыд горнӧй хребетъясысь, кодъяс костын куйлӧны нёль километр вылнаын кымын паськыд тшӧтшкӧс долинаяс.
Найӧ кыпӧдчӧны ӧта-мӧд весьтас, быттьӧ вывті гырысь пос тшупӧдъяс.
Дзирдалӧны шонді водзын гӧраяслӧн лымйӧн вевттьысьӧм эзысь вершинаясыс.
Гӧраяссянь ньӧжйӧник шлювдӧны уна дас зэв гырысь ледникъяс.
Сэні — мирын медыджыд, Федченко нима ледник, кодлӧн кузьтаыс 80 километр гӧгӧр.
Ледниксӧ шуӧма русскӧй учёнӧй нимӧн, коді исследуйтіс Средньӧй Азияса гӧраяс.
Сы вӧсна мый Памир джуджыд, климатыс сэні суровӧй.
Памирын зэв кузь да кӧдзыд тӧв, кӧдзыдыс овлӧ 40 да унджык градусӧдз.
Январь тӧлысьӧ Памирын сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи Новая Земля вылын.
Гожӧмыс дженьыд.
Гожся кадӧ луннас жар сӧмын шонді водзын, а гож сайын дзик кӧдзыд.
Шонділань бергӧдӧм чужӧмбантӧ сотӧ шонді, а мӧдар баныс, коді гож сайын, кынмӧ.
Шондіыс гожӧмын сотӧ ёна, но кежан кӧ гож сайӧ, кӧть пась пасьтав.
Жар лун бӧрын пуксьӧ сэтшӧм кӧдзыд вой, мый мукӧддырйи кынмылӧны шоръяс.
Памирын пыр пӧльтӧны лэчыд, кӧдзыд тӧвъяс.
Кӧдзыдыс да шоныдыс ӧдйӧ вежласьӧ, сы вӧсна из скалаяс потласьӧны, киссьӧны, пӧрӧны из чукӧръясӧ.
Асыввыв Памирлӧн климатыс кос, сы вӧсна мый гӧраяс тупкӧны тайӧ местаяссӧ васӧд тӧвъясысь.
Рытыввыв Памирын усьӧ унджык зэр да лым.
Джуджыд долинаясті сэні ӧдйӧ визувтӧны увлань бурнӧй юяс, кодъяс петӧны ледникъяс улысь.
Стеклӧ кодь сӧдз, йи кодь кӧдзыд ваыс сэні бузгӧ, шумӧн быгльӧдлӧ увлань сьӧкыд изъяс.
Памир котловинаясын лӧзӧдӧны джуджыд мича тыяс.
Сы вӧсна мый климатыс кос, Памирлӧн ыджыдджык юкӧныс вӧртӧм.
Гӧраяс кушӧсь, рудӧсь, быдмӧгъястӧмӧсь.
Сӧмын шочиника кӧнсюрӧ быдмӧны ляпкыдик турунъяс да посньыдик кустарникъяс.
Сӧмын рытыввыв Памирын, джуджыд долинаясын да гӧра пӧкатъясын, быдмӧны пуяс.
Дикӧй животнӧйяс Памирын абу уна.
Высокогорнӧй видзьяс вылын йирсьӧны зэв гырысь сьӧкыд сюръяса дикӧй межъяслӧн стадаяс.
Найӧ зэв ӧдйӧ да пелька чеччалӧны скалаяс вывті.
Олӧны Памирын горнӧй козёлъяс да хищнӧй снежнӧй барсъяс.
Сэні олӧны миян странаын медся гырысь да хищнӧй лэбачьяс — грифъяс. Шевгӧдӧм бордъясыс налӧн овлӧны кык метр пасьта.
Некӧн миян странаын вӧдитан муяс абу сэтшӧм вылынӧсь гӧраясын, кыдзи Памирын.
Виноград возделывайтсьӧ сэні 2 километр вылнаын, а проса, шобді да ид вӧдитӧны 3 километрысь на вылын.
Гортса животнӧйяс пиысь Памирын видзӧны кӧзаясӧс, ыжъясӧс да якъясӧс.
Якъяс (64 рис.) — сійӧ сук да муӧдз ӧшйӧм лёзь гӧна гырысь горнӧй ӧшъяс.
Высокогорнӧй областьясын верзьӧмӧн ветлӧм вылӧ да грузъяс новлӧдлӧм вылӧ сыысь бур животнӧй некутшӧм абу.
Сійӧ кыскӧ ас вылас сьӧкыд грузъяс крут горнӧй трӧпаяс кузя зэв вылі гӧраясӧд, кӧні вӧвъяс эз вермыны эськӧ уджавны воздух тырмытӧм вӧсна.
Сӧветскӧй власть воясӧ Памирын (Таджикскӧй ССР-ын) вӧчӧма бур туйяс.
Сэні мунӧ миян странаын медся джуджыд шоссейнӧй туй.
Автомобильяс тӧвзьӧны сы кузя кымӧръясысь выліті, 4 километр вылнаті.
Юяс вомӧн да векни ущельеяс вомӧн вӧчалӧма ён кӧрт посъяс.
Бурнӧй юяс вылын стрӧиталӧма электростанцияяс.
Первойысь Памир исследуйтіс известнӧй русскӧй учёнӧй Н. А. Северцов.
Сёрӧнджык сӧветскӧй учёнӧйяс писькӧдчисны Памирлӧн медся джуджыд областьясӧ, исследуйтісны да изучитісны найӧс, волісны сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ некор на эз тувччыв мортлӧн кок.
Памир гӧраясын найӧ аддзисны разнӧй полезнӧй ископаемӧйяс: свинеч, цинк, зӧлӧта.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Памир да сылысь медся джуджыд вершинасӧ — Сталин пик.
2. Кутшӧмӧсь тӧлыс да гожӧмыс Памирын?
3. Мыйла Памирын скалаяс да изъяс зэв ӧдйӧ разрушайтчӧны?
4. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс сюрины Памирын?
5. Кутшӧм животнӧйяс олӧны Памирын?
6. Мыйӧн занимайтчӧны Памир гӧраясын олысьяс?
Пустыня зоналы да Средньӧй Азияса гӧраяслы обзор.
Сӧветскӧй Средньӧй Азия — сійӧ гӧраяслӧн да пустыняяслӧн страна.
Пустыняяс СССР-ын куйлӧны кос степьяссянь лунвылын да Каспийскӧй моресянь асыввылын.
Найӧ занимайтӧны Туранскӧй низменность.
Сэні куйлӧ ыджыд пустыня Каракум.
Асыв-лунвылын куйлӧны горнӧй странаяс — Памир да Тянь-Шань.
Пустыняын климатыс зэв кос, лунся да войся, гожся да тӧвся температура костын торъялӧмыс ыджыд.
Пустыня вомӧн визувтӧны кык ыджыд ю: Сыр-Дарья да Аму-Дарья; найӧ усьӧны Аральскӧй мореӧ.
Мукӧд юяс, кодъяс визувтӧны гӧраяссянь, некытчӧ оз усьны, вошӧны лыаӧ.
Ю берегъяс пӧлӧн куйлӧны озыр растительностя оазисъяс.
Асланыс упорнӧй уджӧн узбекъяс, туркменъяс, таджикъяс да киргизъяс мырддисны найӧс пустынялысь да радейтӧмӧн возделывайтӧны.
Оазисъяссӧ орошайтӧны зэв уна каналъяс.
Медся ыджыд оазисыс Ферганскӧй долинаын.
Оазисъясын йӧзыс олӧны уна.
Населениеыс занимайтчӧ му вӧдитӧмӧн, садоводствоӧн, виноградарствоӧн.
Медся важнӧй быдмӧг — хлопчатник.
Быд во содӧ орошайтан муяслӧн площадьыс.
Пустыня зонаын вӧчӧны оросительнӧй каналъяс.
Пустыня равнинаясын шыльквидзӧны пастбищеяс.
Сэні главнӧй занятиеыс — скӧт видзӧм.
Сӧветскӧй власть воясӧ пустыняясын стрӧитӧма хлопчатобумажнӧй фабрикаяс, хлопкоочистительнӧй заводъяс, сельскохозяйственнӧй машинаяс вӧчан завод.
Ферганскӧй долинаын перйӧны нефть, из шом.
Каракум пустыня шӧр юкӧнас перйӧны сера.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын пустыняяслысь зона.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Туранскӧй низменность, Тянь-Шань да Памир гӧраяс.
3. Петкӧдлӧй пустыняса юяс, кодъяс усьӧны Аральскӧй мореӧ, да юяс, кодъяс вошӧны лыаӧ.
4. Мыйӧн торъялӧ пустынялӧн климатыс кос степьяслӧн климатысь?
5. Кӧні пустыняясын куйлӧны оазисъяс?
Кутшӧм оазис медся ыджыд?
6. Кутшӧм народъяс олӧны пустыня зонаын да мыйӧн найӧ занимайтчӧны?
7. Кутшӧм сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс кӧдзӧны оазисъясын?
8. Кутшӧм скӧт видзӧны пустыняясын да гӧраясын?
9. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс перйӧны пустыняясын?
10. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн кӧрт туй кузя расстояниесӧ Москвасянь Ташкентӧдз.
КРЫМЛӦН ЛУНВЫВ БЕРЕГ.
Крым Лунвыв береглӧн природа.
Крымскӧй гӧраяс да море костын лентаӧн нюжалӧ Крым Лунвыв береглӧн векньыдик полоса (65 рис.).
Крымскӧй гӧраяс крепыд стена моз видзӧны побережьелысь тайӧ полосасӧ войвыв кӧдзыд тӧвъясысь.
Сы вӧсна кӧдзыд тӧв тані оз овлы.
Тӧлыс дженьыд, шоныд да зэра.
Лым усьлӧ зэв шоча да ӧдйӧ сылӧ; сӧмын гӧра йывъясын югъялӧ лым.
Тулыс воӧ водз.
Февральын нин мыччысьӧны первой тувсов цветъяс, а мартын цветитӧны садъяс.
Гожӧмыс кузь, жар да кос.
Гожӧмнас небесаыс пӧшти пыр гӧлубӧй, кымӧртӧм.
Дзирдалысь шонді лышкыда кисьтӧ побережье вылӧ ассьыс зарни, пӧсь югӧръяссӧ.
Лӧз небеса улын паськыда пласьвидзӧ Чёрнӧй морелӧн гӧлубӧй веркӧсыс.
Сылӧн дзирдалан шоныд гыясыс небыдика кучкалӧны берегъясӧ.
Торйӧн нин мича ар.
Сэки гожӧмын моз абу жар.
Моресянь небыдика ӧвтӧ ыркыдӧн.
Сулалӧ шоныд, сэзь, кос поводдя.
Воӧны чӧскыд сока виноград, замечательнӧй крымскӧй фрукты.
Ваыс мореын шоныд, купайтчыны позьӧ октябрь помӧдз.
Крымскӧй гӧра пӧкатъясын сулалӧ вӧр.
Тані быдмӧны: дуб, ясень, клён; вылынджык — бук да пожӧм.
Крымлӧн Лунвыв берегыс ставнас — парк.
Тані быдмӧны вечнозелёнӧй быдмӧгъяс: ползучӧй плющ, чим гӧрд кырся земляничнӧй пу.
Найӧ оз шыблавны коръяссӧ тӧв кежлӧ, вежӧдӧны да быдмӧны во гӧгӧр.
Побережьеас быдмӧны и мукӧд шоныд странаясысь вайӧм вечнозелёнӧй быдмӧгъяс: олеандр, пальма, лавр.
Вылӧ кыпалӧны ёсь йыла, стройнӧй, пемыдвеж кипарисъяс.
Животнӧйяс пиысь Крымлӧн Лунвыв берегын эмӧсь уна змей да лёкгаг.
Зэв уна насекомӧй.
Жар гожся лунъясӧ быдлаын кылӧ налӧн дугдывтӧм дзизгӧмыс-чирксӧмыс.
Крым Лунвыв береглӧн природаыс зэв бура действуйтӧ морт здоровье вылӧ.
Кос да шоныд климат, цветъяс дукӧн тырӧм сӧстӧм да свежӧй морскӧй воздух, зэв уна шонді югыд, шоныд морскӧй ваын купайтчӧм, фрукты, виноград — ставыс тайӧ зэв бура ёнмӧдӧ здоровьетӧ.
Царскӧй строй дырйи Крым Лунвыв берегын уджалысь йӧз лечитчыны эз вермывны.
Сӧветскӧй власть дырйи Крымлӧн Лунвыв берег лои всесоюзнӧй здравницаӧн.
Важся царскӧй дворецъясын да озыр йӧзлӧн дачаясын лӧсьӧдалӧма санаторийяс да шойччан керкаяс.
Найӧ сулалӧны море берег дорын, гӧраяс пӧлӧн, веж паркъяс да цветникъяс пӧвстын.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ Крым веськавлі фашистъяс киӧ.
Сылысь каръяссӧ да курортъяссӧ вӧлі разрушитӧма.
Кар-герой Севастополь выдержитіс кӧкъямыс тӧлысся осада.
Ӧні каръяссӧ да здравницаяссӧ бӧр восстановитӧма.
Бара уна тысяча уджалысь йӧз быд во локтӧны татчӧ став Союз пасьталаысь, медым шойччыштны, ёнмӧдыштны ассьыныс здоровьесӧ да любуйтчыштны мича видъясӧн.
Зэв уна шойччан керкаяс да санаторийяс Ялтаын, коді сулалӧ дзик море берег дорын.
Крым Лунвыв берегын находитчӧ всесоюзнӧй пионерскӧй лагерь Артек (65 рис.).
СССР-лӧн быд пельӧсъяссянь быд во татчӧ воӧны пионеръяс.
Тані найӧ шойччӧны да ёнмӧдӧны ассьыныс здоровьесӧ.
Вопросъяс да упражнение.
1. Мыйла Крымлӧн Лунвыв берегын климатыс шоныд?
2. Кутшӧм быдмӧгъяс сэні быдмӧны?
3. Мыйла Крым шуӧны всесоюзнӧй здравницаӧн?
4. Тӧдмалӧй масштаб отсӧгӧн расстояниесӧ Москвасянь Ялтаӧдз веськыд визь кузя.
Крымын садоводство да виноделие.
Шонділӧн шоныд югӧръяс улын Крым Лунвыв берегын бура быдмӧны шоныд радейтысь плодӧвӧй пуяс да виноград.
Тані вӧдитӧны яблӧкъяслысь, грушаяслысь медбур сортъяссӧ, а сідзжӧ персикъяс да абрикосъяс.
Сы вӧсна мый тані зэв уна шонді югыдыс да шоныдыс, крымскӧй фрукты да виноград зэв юмов, чӧскыд да душистӧй.
Найӧ славитчӧны миян став страна пасьта.
Садъясын да виноградникъясын во гӧгӧр мунӧ удж.
Тӧвнас садъясын да виноградникъясын мусӧ кокалӧны, пуяс вылысь вундалӧны кос увъяссӧ, бырӧдӧны вредительяслысь позъяссӧ, удобряйтӧны почвасӧ.
Тулыснас виноградникъясын мусӧ небзьӧдӧны, кӧртавлӧны винограднӧй кустъяссӧ.
Вредительясысь видзӧм могысь мавтӧны плодӧвӧй пуяслысь стволъяссӧ клей кодь жидкостьӧн.
Гожӧмнас садъяссӧ да виноградникъяссӧ частӧ киськалӧны.
Горнӧй шоръяссянь васӧ нуӧдӧма садъясӧ, град йӧръясӧ да виноградникъясӧ.
Гожӧм помын виноградсӧ да фруктысӧ чукӧртӧны (66 рис.).
Некымын тысяча вагон фрукты да виноград быд во мӧдӧдӧны Крымысь миян странаса мукӧд местаясӧ.
Виноградӧн да фруктыӧн лечитчӧны висьысьяс.
Крымскӧй виноградысь вӧчӧны медбур сорта винограднӧй винаяс, вӧчӧны целебнӧй винограднӧй сок.
Лунвывса плодӧвӧй пуяс ыджыд урожайностяӧсь да сетӧны торйӧн нин чӧскыд кӧра плодъяс.
Крымлы обзор.
Крымскӧй полуостров куйлӧ СССР-лӧн Европейскӧй юкӧн лунвылын. Сійӧс кытшалӧны Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс, кодъяс ӧтлаасьӧны Керченскӧй проливӧн.
Украинскӧй степьяскӧд Крым ӧтлаасьӧ векньыдик Перекопскӧй перешеекӧн.
Крымскӧй полуостров абу ыджыд, но природаыс сылӧн зэв разнообразнӧй.
Крымлӧн войвыв юкӧныс равниннӧй.
Тані шыльквидзӧны степьяс, кӧні вӧдитӧны бур качествоа шобді.
Крымскӧй полуостров лунвылын кыпалӧны мича Крымскӧй гӧраяс.
Войвывлань найӧ лэччӧны ньывкӧса, а лунвылын найӧ крута лэччӧны Чёрнӧй морелань.
Гӧраяс да море костын куйлӧ береглӧн векньыдик полоса, кӧні климатыс небыд да шоныд.
Сэки, кор Крым войвыв юкӧнын куйлӧ лым да овлӧны кӧдзыдъяс, лунвыв берегын вежӧдӧны пуяс да кустарникъяс, цветитӧны розаяс да фиалкаяс, лэбалӧны бобувъяс, йӧз ветлӧдлӧны гожся паськӧмӧн.
Крымын курортнӧй каръясысь главнӧйыс — Ялта.
Крымын находитчӧ военно-морскӧй порт да Черноморскӧй военно-морскӧй флотлӧн стоянка — Севастополь.
Бухтаыс Севастопольын — аслас ыджда серти, джуджда серти да удобнӧй места серти мирын медбуръяс пиысь ӧти.
Севастополь — кар-герой.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи сійӧ героическӧя дорйысис сы вылӧ усьласьысь фашистскӧй войскаысь.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын полуостров Крым, Перекопскӧй перешеек, Керченскӧй пролив, Крымскӧй гӧраяс, Ялта, Севастополь.
2. Кутшӧм юкӧнъяс вылӧ аслас природа серти позьӧ торйӧдны Крым?
3. Кутшӧм климатыс да растительностьыс войвыв Крымлӧн да Крым Лунвыв береглӧн?
КАВКАЗ.
Кавказскӧй гӧраяслӧн природа.
Кавказскӧй гӧраяс нюжалӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, Чёрнӧй моресянь Каспийскӧй мореӧдз.
Кор локтан Кавказскӧй гӧраяслань войвывсянь, найӧ мича поводдя дырйи тыдалӧны сё кымын километр сайсянь.
Кавказскӧй хребетлӧн лымъя вершинаясыс тыдалӧны ылісянь, быттьӧ еджыд кымӧръяс.
На пӧвстысь торъялӧны кык вершина — Эльбрус да Казбек; налӧн джудждаыс 5 километрысь унджык.
Кавказскӧй гӧраяс зэв джуджыдӧсь да сьӧкыда прӧйдитанаӧсь.
Гӧраяс костын ӧтилаын куйлӧны паськыд долинаяс, мукӧдлаын — джуджыд да векньыдик, пемыд да шуштӧм ущельеяс, кодъяс кузя бузгӧмӧн визувтӧны горнӧй юяс.
Быдлаын тыдалӧны изъяс да скалаяс, кодъяс быттьӧ орӧмаӧсь зэв джуджыд пропасть весьтын.
Кавказскӧй гӧраяслӧн природаыс зэв разнообразнӧй да вежласьӧ вылна сертиыс.
Кымын вылӧджык каян гӧраясӧ, сымын кӧдзыдджык.
Климат вежсьӧмкӧд вежсьӧ и растительность.
Ми кӧ пондам кайны Кавказскӧй гӧраяс вылӧ войвывсянь, степнӧй областьсянь, то аддзам, мый аслас медся улыс юкӧнас вӧрыс абу.
500‒700 метр вылнаын лоӧ ыркыдджык да влажнӧйджык.
Тані сулалӧ коръя сук вӧр, кӧні быдмӧны дуб, бук да клён (67 рис.).
Сук вӧр чащаын олӧны уна дикӧй животнӧй.
Ветлӧдлӧ вӧрті сёян корсигтыр ош.
Дикӧй кабанъяслӧн стада чӧсмасьӧ дубъяс вылысь гылалӧм жолудьясӧн.
Хищнӧй рысь кыйӧдӧ добычасӧ пулӧн сук лапъяс костӧ дзебсьӧмӧн.
Руч кыссьӧ му вылӧ лэччӧм таръяс дінӧ.
Ньӧв моз лэбзьӧ кӧр — спасайтчӧ кӧин чукӧрысь.
Сук турун пӧвстӧ дзебсьӧмаӧсь фазанъяс.
Километрӧн-джынйӧн вылнаӧ кайӧм бӧрын кутан чувствуйтны, мый лои ещӧ на ыркыдджык.
Та вылнаын оз нин вермыны быдмыны пуяслӧн паськыд коръя пӧрӧдаяс, а быдмӧ ньыв пуа да зэв гырысь козъя сук вӧр.
Каям ещӧ вылӧджык.
2 километрысь вылынджык лоӧ прамӧя нин кӧдзыд; пӧльтӧ лэчыд кӧдзыд тӧв.
Тані и лыска пуяс нин оз вермыны быдмыны.
Зато зэв бура быдмӧны турунъяс.
Скалаяс костын, быттьӧ турунвиж бархат, тыдалӧны сук сочнӧй туруна мича веж кушинъяс (68 рис.).
Видзьяс вылын цветитӧны зэв уна гырысь, синмӧ чеччан рӧмъяса, мича цветъяс.
Горнӧй видзьясыс уна рӧма зэв ыджыд ковёр кодьӧсь.
Тані пӧшти пыр ӧшалӧны кымӧръяс.
Сэні частӧ зэрӧ либӧ лымъялӧ.
Сочнӧй туруна высокогорнӧй видзьяс вылын войясын йирсьӧны мышланьыс нюкыльтчӧм, зэв гырысь сюръяса стройнӧй горнӧй козёлъяс — туръяс (69 рис.).
Найӧ зэв пелька чеччалӧны скалаысь скалаӧ пропастьяс вомӧн.
Тӧлысь ӧдйӧджык котралӧны сернаяс.
Куим километр вылнаын кымын кӧдзыд вӧсна бырӧны и видзьяс.
Куш изъяс вылын, кыдзи кӧдзыд странаясын, быдмӧны сӧмын нитшъяс да лишайникъяс.
Ещӧ вылынджык — сӧмын зумыш куш скалаяс; сэні, самӧй неприступнӧй обрывъясас, кутшъяс вӧчалӧны аслыныс позъяс.
Плавнӧя да ньӧжйӧ найӧ лэбӧны небесаті, кыйӧдӧны добыча.
Куим километр вылнаын да вылынджык сэтшӧм нин кӧдзыд, мый тані и гожӧм и тӧв куйлӧ лым.
Гӧраяссянь лэччӧны зэв гырысь ледникъяс, а на улысь бузгӧмӧн петӧны быгзьысь еджыд шоръяс.
Найӧ лэччӧны увлань утёс вывсянь утёс вылӧ да ызгӧмӧн визувтӧны джуджыд ущельеясті изъяс быгльӧдлігтыр.
Улын, гӧра подулас, жар гожӧм, а вылын сійӧ жӧ кадӧ джуджыд лымъя кӧдзыд тӧв, кӧні бушуйтӧны зэв ён пургаяс.
Гӧра вершинаяссянь тыдалӧ ылӧдз.
Ёсь вершинаяс сулалӧны радӧн-радӧн, быттьӧ зэв гырысь зубчатӧй стенаяс.
Налӧн лым еджыд шапкаясыс югъялӧны да пӧртмасьӧны уна тысяча бикиньясӧн шонді югӧръяс улын, а шонді лэччандор найӧ ломзьӧны биа ӧгыръяс моз.
Паськыд ледникъяс ньӧжйӧ шлювдӧны гӧраяссянь.
Шонді югӧръяс улын найӧ чудеснӧй гӧлубӧй рӧмаӧсь.
Лымъяс да йияс весьтын ӧшалӧ сӧдз лӧз небеса.
Зэв гырысь турунвиж ковёръяс моз вольсассьӧны горнӧй видзьяс; найӧс тупкысь зэв уна гӧрд цветъяс вӧсна мукӧддырйи найӧ лолӧны чим гӧрдӧн.
Улынджык тыдалӧ сьӧд вӧр.
Юяс да шоръяс ылісянь кажитчӧны кыдз быттьӧ вӧсньыдик югъялысь эзысь ленточкаяс.
Ылын уліас воздухын плавайтӧны кымӧръяс, найӧ то тупкылӧны, то бӧр восьтӧны векньыдик ущельеяссӧ да паськыд долинаяссӧ.
Мукӧддырйи тыдалӧ, кыдзи улын дзирдыштлӧ чардби, муралӧ гым; кымӧрысь кӧшысь моз зэрӧ, а вылын сійӧ жӧ кадӧ лӧзалӧ кымӧртӧм небеса да югъялӧ шонді.
Гӧра бокъясын тыдалӧны горнӧй селениеяс — аулъяс, кодъяс лепитчӧны крут гӧраяс пӧлӧн, быттьӧ чикышъяслӧн позъяс.
Кавказын визувтӧны уна шор да ю.
Бузгысь визув шоръяс, кодъяс петӧны ледникъяс улысь, ӧтлаасьӧны, и наысь артмӧны долинаясӧ визувтысь горнӧй юяс.
Главнӧй Кавказскӧй хребетса дзескыд ущельеясысь степнӧй равнина вылӧ петӧны Терек да Кубань юяс.
Горнӧй юяс ӧдйӧ визувтӧны крут руслояс кузя, быгзьӧны да ызгӧны, чеччалӧны изъяс вывті да быгльӧдлӧны найӧс увлань.
Мукӧддырйи юыслы туй вылас паныдасьӧ крут тшупӧд либӧ обрыв, и ваыс пель чунӧдан шыӧн усьӧ вывсянь улӧ, пасьмунӧ зэв посни ва войтъясӧ, ва бусӧ да еджыд быг чукӧръясӧ.
Тайӧ — водопадъяс.
Горнӧй юяс визувтӧны сэтшӧм вынӧн да ӧдйӧ, мый весиг неыджыд ю сьӧкыд вуджны келӧмӧн либӧ вӧв вылын.
Ыджыд визулыс уськӧдӧ кок йылысь не сӧмын мортӧс, но весиг и вӧлӧс.
Медся визув да бурнӧй ю Кавказын — Терек.
Уна тысяча воясӧн Терек писькӧдӧма чорыд скалаясын джуджыд да векньыдик чукыльӧсь долина (70 рис.).
Тайӧ долинаыс шусьӧ Дарьяльскӧй ущельеӧн.
Сійӧ сэтшӧм джуджыд, мый весиг шондіа лунӧ сэні пемыд да шуштӧм.
Сӧмын небесалӧн ичӧтик кусӧк, векньыдик ленточка моз, лӧзалӧ ущелье стенаяс весьтын.
Сэні бушуйтӧ Терек, кодӧс кыкнан боксяньыс топӧдӧма джуджыд из стенаясӧн.
Вывті ӧдйӧ сійӧ визувтӧ изъя руслоті, зэв ёна ызгӧ да йиркакылӧ изъясӧн.
Визулыслӧн выныс сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ быгльӧдлӧ зэв гырысь изъяс.
Тереклӧн шумыс вевттьӧ мортлысь гӧлӧс.
Горнӧй юяс ойдӧны гожӧмын, кор медся ёна сылӧны гӧраясын лым да ледникъяс.
Ойдлӧны найӧ сідзжӧ ёна зэрӧм бӧрын, сы вӧсна мый зэр потокъяс ӧдйӧ лэччӧны гӧраяслӧн крут пӧкатъясӧд юясӧ.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказскӧй гӧраяс.
Кутшӧм направлениеын найӧ нюжӧдчӧмаӧсь?
2. Кыдзи вежласьӧ Кавказскӧй гӧраясын климатыс да растительностьыс вывлань кайигӧн — подувсяньыс гӧра йылӧдзыс?
3. Вылын-ӧ куйлӧ сывлытӧм лым?
4. Кутшӧм животнӧйяс олӧны Кавказса гӧраясын?
5. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказса юяс.
Мыйӧн найӧ торъялӧны равниннӧй юясысь?
6. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн Кавказскӧй гӧраяслысь кузьтасӧ.
7. Пасйӧй контурнӧй карта вылын Кавказлысь вершина Эльбрус.
8. Пасйӧй контурнӧй карта вылын Кубань да Терек юяс.
9. Определитӧй карталӧн рӧм серти, кутшӧм юкӧн Кавказскӧй гӧраяслӧн медся джуджыд: рытыввывса, шӧрса али асыввывса?
Гӧраясын олӧм.
Кавказ гӧраясын олӧны разнӧй народъяс: грузинъяс, черкесъяс, осетинъяс да унаӧн мукӧдъяс.
Гӧраясын му вӧдитны сьӧкыд: сэні уна из да этша небыд му, коді шогмӧ кӧдзаяс улӧ, да и климатыс кӧдзыд.
Сы могысь, медым му вылӧ позис кӧдзны, сійӧс колӧ весавны изъясысь.
Небыд мулысь быд кусӧк лоӧ мырддьыны дикӧй горнӧй природалысь зэв сьӧкыд уджӧн.
Асланыс неыджыд муяс вылӧ горецъяс кӧдзӧны ид, кукуруза, пуктӧны картупель.
Кӧдза муяс гӧраясын этша, но горнӧй видзьяс уна.
Сы вӧсна горецъяс ёнджыкасӧ занимайтчӧны скӧт видзӧмӧн.
Найӧ видзӧны мӧсъяс, вӧвъяс, но медся уна — ыжъяс да кӧзаяс.
Тулыс воӧм бӧрын горецъяс вӧтлӧны ассьыныс стадаяссӧ вывлань гӧра бокъясті (68 рис.).
Сочнӧй туруна горнӧй видзьяс вылын скӧт йирсьӧ тулысбыд, гожӧмбыд да арбыд.
Сэні сылы тырмымӧн эм зэв бур турун.
Видзьяс кузя лымъя вершинаяссянь визувтӧны уна шор, частӧ зэрӧ, и та вӧсна скӧтӧн сёйӧм туруныс ӧдйӧ быдмӧ выльысь.
Мӧсъяс, ыжъяс да кӧзаяс сетӧны уна йӧв.
Сыысь горецъяс вӧчӧны сыр, рысь, вый.
Сӧветскӧй власть дырйи горнӧй видзьяс вылын организуйтӧма молочнӧй фермаяс да сыр вӧчан заводъяс.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм кындзи, горецъяс кыйӧны ещӧ горнӧй животнӧйясӧс.
Олӧны горецъяс неыджыд посёлокъясын — аулъясын (71 рис.).
Аулъяс сулалӧны гӧра пӧкатъясын либӧ долинаясын.
Керкаяс, кодъяс шусьӧны сакляясӧн, стрӧитсьӧны изъясысь, найӧ тшӧтшкӧс вевтаӧсь.
Сакляяс сулалӧны гӧра пӧкатъясын ӧти мӧд улын.
Унаысь сакляясыс ляскысьӧмаӧсь гӧра бокас и налӧн бӧр стенъясыс оз тыдавны.
Войдӧр сакля шӧрын сулавліс очаг, сы весьтын пӧртйын пулісны сёян.
Пӧтӧлӧкас вӧчлісны тшын петан розь.
Ӧшиньясыс вӧліны стеклӧястӧмӧсь.
Ӧні аулъясын стрӧитӧны пачьяса да стеклӧ ӧшиньяса бур, благоустроитӧм керкаяс.
Уна аулын эм электрическӧй би да радио.
Кавказскӧй гӧраясӧд сьӧкыд прӧйдитны.
Сэні, кӧні гӧраяс ляпкавлӧны, на вомӧн нуӧдӧма туйяс.
Гӧраясын татшӧм ляпкавлӧмъясыс шусьӧны перевалъясӧн.
Медся удобнӧй перевал кузя Главнӧй Кавказскӧй хребет вомӧн мунӧ шоссейнӧй Военно-Грузинскӧй туй.
Тайӧ туй кузяыс лун и вой мунӧны автомобильяс да автобусъяс.
Туйясыс гӧраясын мунӧны оз веськыда вывлань, а чукльӧдлӧмӧн гӧраяс пӧлӧн, то кайӧны да лэччӧны.
Медым кайны 2 километр вылнаӧ, ковмас мунны километр 20, а то и унджык.
Ӧткымын местаясын горнӧй проходъясыс — сійӧ зэв векньыдик трӧпаяс, кодъяс ӧшалӧны джуджыд пропастьяс весьтын.
Частӧ трӧпалӧн ӧтар бокас — скалаяс, а мӧдар бокас — джуджыд пропасть.
Мунны татшӧм трӧпаяс кузяыс позьӧ сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Важӧн вылын гӧраясын сулалысь аулъясӧ вӧлі зэв сьӧкыд писькӧдчыны, торйӧн нин тӧлын.
Сӧветскӧй власть воясӧ Кавказын стрӧитӧма уна бур шоссейнӧй туй.
На кузя во гӧгӧр ветлӧны автомобильяс.
Кавказса юяс вылын стрӧитӧма электростанцияяс.
Горнӧй юяс лэччӧны зэв вылісянь да визувтӧны зэв ӧдйӧ, та вӧсна найӧ торйӧн удобнӧйӧсь электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Горнӧй ю вылын позьӧ стрӧитны некымын электростанция: ӧтиясӧс вылӧджык, а мӧдъясӧс улӧджык.
Та могысь колӧ юсӧ некымынлаті потшны плӧтинаясӧн.
Сэки ваыс кутас лэччыны улӧ, быттьӧ пос кузя, сійӧ кутас некымынысь усьны вылісянь да бергӧдлыны электростанцияяслысь турбинаяссӧ.
Торйӧн нин замечательнӧй Арменияын «Севанскӧй каскад» стрӧитӧм.
Кавказскӧй ты Севан куйлӧ вылын гӧраясын, быттьӧ зэв ыджыд из чашкаын.
Занга (Раздан) ю, коді петӧ тысьыс, ӧдйӧ визувтӧ изъя русло кузя, сійӧ быдса километр вылнасянь лэччӧ увлань.
Занга вылын предполагайтсьӧ стрӧитны быдса цепочка электростанцияяс, кодъяс пиысь ӧткымынсӧ стрӧитӧма нин.
Севанскӧй каскад сетӧ зэв уна электроэнергия Армениялӧн быдмысь промышленностьлы.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм народъяс олӧны Кавказса гӧраясын?
2. Мыйла гӧраясын му вӧдитны сьӧкыд?
3. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ горецъяслы скӧт видзӧм?
4. Кыдзи используйтсьӧны Кавказса горнӧй юяс промышленность развивайтӧм могысь?
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье куйлӧ Кавказскӧй гӧраяс да Чёрнӧй море костын (72 рис.).
Чёрнӧй море берег пӧлӧн кыссьӧ векньыдик увтас полоса, кодӧс топӧдӧма море бердӧ зэв гырысь гӧраясӧн.
Лунвылын сійӧ паськалӧ да образуйтӧ Колхидскӧй низменность.
Кавказскӧй гӧраяс, зэв ыджыд из стена моз, видзӧны Черноморскӧй побережьесӧ кӧдзыд вой тӧвъясысь.
Та вӧсна климатыс тані зэв шоныд.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеын ещӧ на шоныдджык Крымлӧн Лунвыв берегын дорысь, сы вӧсна мый Кавказскӧй гӧраяс ёна джуджыдджыкӧсь Крымскӧй гӧраясысь да бурджыка видзӧны побережьесӧ.
Тӧлыс тані дженьыд да абу кӧдзыд.
Весиг тӧвнас тані овлӧны шондіа шоныд лунъяс.
Джуджыд Кавказскӧй гӧраясӧн сайӧдӧм вӧсна быдмӧгъяс тані вежӧдӧны да цветитӧны во гӧгӧр.
Декабрын заводитӧны цветитны фиалкаяс, январын — орешник, февральын — абрикосъяс, март заводитчигӧн — миндаль.
Гожӧмыс кузь, жар да васӧд.
Частӧ овлӧны зэв ыджыд зэръяс — ливеньяс, кодъясӧс тӧлыс вайӧ Чёрнӧй моресянь.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье — СССР-ын медся зэра места.
Тані ӧти тӧлысьӧн зэрӧ сы мында, мыйта кос степьясын во чӧжӧн.
Став зэр ваыс кӧ эськӧ коли му поверхность вылас, то во чӧжӧн эськӧ тані ваыс чукӧрмис сы мында, мый ӧти судта керкаяс пырисны эськӧ ва улӧ пӧшти вевтӧдзыс.
Ливень дырйи шоныд зэр ваыс лэччӧ вылісянь му вылӧ да оръявлытӧг киссьӧ ведраысь моз.
Ливеньыс киссьӧ 3‒4 час дугдывтӧг.
Гӧраяссянь тайӧ кадӧ заводитӧны визувтны зэр ваысь артмӧм юяс.
Но прӧйдитас кымӧр, и небесаыс бара лоӧ лӧз, а шондіыс яра югъялӧ.
Шоныд климат, шонділӧн югыдыс, сӧстӧм морскӧй воздух, мореын купайтчӧм зэв бура действуйтӧны здоровье вылӧ; та вӧсна побережье вылын паркъяс пӧвстын стрӧитӧма уна санаторий да шойччан керка.
Быд во уна тысяча уджалысь йӧз локтӧны миян страна разнӧй местаяссянь Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеӧ шойччыны да лечитчыны.
Шоныд да васӧд климат вӧсна Чёрнӧй морелань Кавказскӧй гӧраяслӧн пӧкатъясас быдмӧ сук вӧр, кыті зэв сьӧкыд прӧйдитны.
Гӧраяслӧн улыс пӧкатъясас быдмӧны: сёян каштан, дуб, грецкӧй орех, дикӧй яблоняяс, грушаяс, сливаяс.
Пуяс улын сук чащаӧн быдмӧны вечнозелёнӧй кустарникъяс.
Кустарникъясас эмӧсь сэтшӧм уна ёсь ем кодьяс, мый мукӧдлатіыс чертӧг он вермы писькӧдчыны.
Сук вӧрын быдмӧны зэв гырысь, мортысь кузьджык папоротникъяс.
Пуяссӧ гартлӧма, быттьӧ веж гезъясӧн, гартчысь быдмӧгъясӧн.
Вылынджык быдмӧ букӧвӧй вӧр, а ещӧ вылынджык — пожӧма, козъя да ньыв пуа вӧр.
Побережьеын быдмӧны пальмаяс да мукӧд быдмӧгъяс, кодъясӧс вайӧма тропическӧй странаясысь.
Сы вӧсна мый Черноморскӧй побережьеын зэв шоныд, а влагаыс уна, быдмӧгъяс быдмӧны зэв ӧдйӧ.
5 воӧн быдмӧны дас метр судта пуяс.
Черноморскӧй побережьелӧн видыс зэв мича.
Улын куйлӧ помтӧм лӧз море.
Берегъяс дорын сійӧ пыр шумитӧ да сялькӧдчӧ; лӧнь поводдя дырйи сылӧн гыясыс быттьӧ меліа малалӧны берегсӧ.
Побережьеын да гӧраяслӧн улыс пӧкатъясын быдлаын тыдалӧны садъяс да виноградникъяс.
Гӧраяслӧн став пӧкатъясыс вежӧсь, найӧс вевттьӧма сук вӧрӧн.
А та весьтын — сэзь, чистӧй, гӧлубӧй небеса, коді ылын ӧтлаасьӧ лӧзалан морекӧд.
Шонді кисьтӧ му вылӧ да море вылӧ ассьыс яръюгыд жар югӧръяссӧ, и на улын ставыс югъялӧ, мичаммӧ.
Морелӧн гыалан поверхностьыс вӧрӧ да югъялӧ шонді югӧръяс улын, пӧртмасьӧ лӧз да турунвиж рӧмӧн.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеын олӧны русскӧйяс, грузинъяс, аджарецъяс, абхазецъяс да мукӧд народъяс.
Черноморскӧй побережьеса колхозъясын да совхозъясын вӧдитӧны шоныд радейтысь быдмӧгъяс.
Гӧра пӧкатъясын эм уна виноградник да чайнӧй плантация (73 рис.).
Лунвыв шонділӧн жар югӧръяс улын фруктӧвӧй садъясын кисьмӧны апельсинъяс, лимонъяс, мандаринъяс, сливаяс, яблӧкъяс, грушаяс.
Совхозъясын вӧдитӧны сідзжӧ розаяс, герань да чӧскыд дука мукӧд цветъяс; наысь пӧлучайтӧны майтӧг да духияс вӧчӧм вылӧ душистӧй маслӧ.
Колхидскӧй низменность (Риони юлӧн долина) революцияӧдз вӧлі ставнас нюрсялӧма.
Йӧз сэні ёна мучитчылісны болотнӧй лихорадкаысь — малярияысь.
Сӧветскӧй власть воясӧ уна нюр косьтӧма нин.
Найӧс и водзӧ на косьтӧны.
Омӧльджыка пондісны висьны малярияӧн.
Прӧйдитны позьтӧм малярийнӧй нюръяс пӧртӧма кӧдза муясӧ, виноградникъясӧ да мича садъясӧ.
Вопросъяс да упражнение.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказлысь Черноморскӧй побережье да Колхидскӧй низменность.
2. Мыйла Черноморскӧй побережьеын климатыс шоныд да васӧд?
3. Мыйла Черноморскӧй побережьеын шоныдджык Крымлӧн Лунвыв берег вылын серти?
4. Кӧні ёнджыка зэрӧ: Крымлӧн Лунвыв берег вылын али Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеын?
5. Мыйла Черноморскӧй побережьеын растительностьыс озырджык Крымлӧн Лунвыв берег вылын серти?
6. Кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеын?
Кавказскӧй нефтянӧй промыселъяс.
Народнӧй овмӧсын нефтьлӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Нефтьысь вӧчӧны бензин, а сійӧ уджӧдӧ самолётъяслысь, автомобильяслысь, танкъяслысь моторъяс.
Нефтьӧн ломтӧны пассажирскӧй пароходъяс да корабльяс.
Карасин колӧ освещение вылӧ да тракторъяслы уджалӧм вылӧ.
Эм уна страна, кӧні нефтьыс ньӧти абу.
А миян странаным нефть запасъяс серти босьтӧ первой места мирын.
Миянын находитчӧ му шар вылын став нефть запасъяслӧн джынсьыс унджыкыс.
Зэв уна нефть куйлӧ му пытшкын Баку кар дорын.
Кор матыстчан Бакуса нефтянӧй промыселъяс дінӧ, то аддзан зэв уна бурӧвӧй вышка, кодъяс ылісянь сук вӧр кодьӧсь (74 рис.).
Баку славитчӧ нефтянӧй озырлунъясӧн став мир пасьта.
Царскӧй строй дырйи нефтянӧй промыселъясӧн владейтлісны кыдзи русскӧй, сідзи и иностраннӧй капиталистъяс.
Нефтьсӧ перйылісны отсталӧй способъясӧн.
Сійӧс лэптавлісны бурӧвӧй скважинаясысь воссян пыдӧса векньыдик да кузь ведраясӧн.
Уджыс мунліс зэв ньӧжйӧ.
Кор кучкывліс нефтянӧй фонтан, сійӧ ойдӧдліс матігӧгӧрсӧ нефтьӧн.
Зэв уна нефть вошлі дзик весьшӧрӧ.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын нефтянӧй промыселъяс лоины миян став народлӧн достояниеӧн.
Скважинаясысь нефтьыс качайтсьӧ дугдывтӧг уджалысь насосъясӧн.
Заводитӧ кӧ петны фонтан, сійӧс тупкӧны да веськӧдӧны нефтьсӧ трубаяс кузя нефтехранилищеӧ.
Кузь сьӧд змейяс кодьӧсь куйлӧны, лыа вылын кусыньтчӧмӧн, металлическӧй трубаяс.
Насосъяс вӧтлӧны на кузя нефтеперегоннӧй заводъясӧ нефть.
Сэні сыысь вӧчӧны карасин, бензин, машиннӧй маслӧ.
Уна нефть мӧдӧдсьӧ Бакуысь миян странаса разнӧй местаясӧ.
Нефть нуалӧны нефтеналивнӧй судноясӧн Каспийскӧй море кузя Астраханьӧ да сэні перекачивайтӧны речнӧй нефтеналивнӧй баржаясӧ.
Сэсся сійӧ мунӧ Волга кузя катыд да разӧдсьӧ речнӧй туйяс кузя Москваӧ да Ленинградӧ, Уралӧ да СССР Европейскӧй юкӧнса мукӧд местаясӧ.
Уна дас поездъяс нуӧны вагонъясын-цистернаясын карасин да бензин разнӧй местаясӧ Сӧветскӧй Союз пасьта.
Уна нефть перекачивайтсьӧ нефтепровод кузя Бакусянь Чёрнӧй море берег дорӧ — Батумиӧ.
Нефтепровод — сійӧ металлическӧй трубаяс, кодъясӧс нюжӧдӧма му кузя да кодъяс кузя дугдывтӧг ыджыд потокӧн визувтӧ нефть.
Сэні, кыті нефтепроводыс мунӧ гӧраяс вомӧн, нефтьсӧ перекачивайтӧны.
Татшӧм способӧн нефтьсӧ нуӧмыс сувтӧ ёна донтӧмджык кӧрт туй вывті сійӧс нуӧм серти.
Царскӧй строй дырйи Баку вӧлі гажтӧм омӧлик карӧн.
Карын эз вӧвны ни пуяс, ни кустарникъяс.
Воздухыс тыр вӧлі бусӧн да нефть испарениеясӧн.
Карас эз тырмы ва.
Рабочӧйяс олісны дзескыд казармаясын да лачугаясын.
Сӧветскӧй власть воясӧ Баку лои дзик мӧдпӧлӧсӧн.
Рабочӧйяслы стрӧитӧма удобнӧй да гырысь квартираяса зэв мича керкаяс.
Садитӧма уна пу, лӧсьӧдӧма паркъяс, цветникъяс.
Буса да жар Баку пӧри цветитысь веж карӧ.
Вопросъяс да упражнение.
1. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ нефть миян странаса овмӧсын да оборона вылӧ?
2. Кыдзи перйылісны нефтьсӧ войдӧр да кыдзи перйӧны сійӧс ӧні?
3. Кытчӧ мӧдӧдӧны Бакуысь нефть, карасин да бензин?
4. Контурнӧй карта вылын пасйӧй нефтьлысь месторождениеяссӧ да Баку кар.
Кавказлы обзор.
Кавказ куйлӧ СССР Европейскӧй юкӧнлӧн асыв-лунвылын, рытыввывсянь Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс да асыввывсянь Каспийскӧй море костын.
Кавказ войвыв юкӧнын — степьяс.
Водзӧ лунвылӧ — кузь, могучӧй зубчатӧй стенаӧн кыпалӧ Главнӧй Кавказскӧй хребет, кодлӧн вершинаясыс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да ледникъясӧн.
Главнӧй Кавказскӧй хребетсянь визувтӧны Кубань да Терек юяс да нюжӧдчӧны степь кузя: Кубань — рытыввылӧ, Азовскӧй морелань, а Терек — асыввылӧ, Каспийскӧй морелань.
Главнӧй Кавказскӧй хребетсянь лунвылын куйлӧ Закавказье.
Закавказьелӧн ыджыдджык юкӧныс гористӧй.
Рытыввыв Закавказьеын куйлӧ плоскӧй Колхидскӧй низменность.
Кавказса гӧраясын климатыс, растительностьыс да животнӧй мирыс вежласьӧны вывлань кайигӧн, а сідзжӧ войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
Кымын асыввылӧджык, сымын кӧдзыдджык да косджык; кымын лунвылӧджык, сымын шоныдджык.
Кымын вылынджык, сымын кӧдзыдджык, кымын улынджык, сымын шоныдджык.
Сэки, кор гӧраяс подулын жар гожӧм, кисьмӧ виноград, гӧра вершинаясын — век кӧдзыд тӧв, ставыс вевттьысьӧма лымйӧн да йиӧн.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережьеын, кодӧс Кавказскӧй гӧраяс видзӧны кӧдзыд вой тӧвъясысь, климатыс шоныд.
Сэки, кор Кавказскӧй гӧраяссянь войвылын кӧдзыд тӧв, сысянь лунвылын, Черноморскӧй побережьеын, зэв шоныд, цветитӧны вечнозелёнӧй быдмӧгъяс, кисьмӧны апельсинъяс да мандаринъяс.
Кавказын эмӧсь уна природнӧй озырлунъяс: ценнӧй вӧр, нефть.
Кавказлӧн ӧдйӧ визувтысь юяс используйтсьӧны электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ.
Кавказскӧй гӧраясті сьӧкыд прӧйдитны.
Медся бур проход пыр на вомӧн нуӧдӧма шоссейнӧй Военно-Грузинскӧй туй, коді йитӧ Тбилиси да Орджоникидзе каръяс.
Туйыс мунӧ джуджыд пропастьяс весьтті, крут скалаяс вывті да прӧйдитӧ Дарьяльскӧй ущелье пыр да перевал вомӧн, коді куйлӧ кык километрысь вылынджык.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Главнӧй Кавказскӧй хребет, Колхидскӧй низменность, Кавказлысь юяс.
2. Контурнӧй карта вылын кыз визьӧн пасйӧй Главнӧй Кавказскӧй хребетлысь направлениесӧ.
Пасйӧй Кавказлысь главнӧй вершина Эльбрус.
3. Гижӧй лӧз карандашӧн Кубань, Терек юяслысь течениесӧ.
СССР-лы ПОЛИТИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
СССР-са НАРОДЪЯСЛӦН БРАТСКӦЙ СОЮЗ.
СССР-ын став населениелӧн лыдыс 200 миллион гӧгӧр.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция мездіс миян странаса став народъясӧс царӧн, помещикъясӧн да капиталистъясӧн уна нэмъяс чӧж угнетайтӧмысь.
Став национальностя уджалысь йӧз лоины миян странаын тыр праваа гражданаӧн.
СССР — мирын первой государство, кӧні став народъяс збыльысь равноправнӧйӧсь.
Ӧдйӧ быдмӧ СССР-са народъяслӧн культура.
Миян странаса медся ылі местаясын восьтӧма школаяс.
Став кывъяс вылын печатайтсьӧны книгаяс.
Став национальностя уджалысь йӧзлӧн челядь велӧдчӧны асланыс рӧднӧй кыв вылын.
Миян странаса народъяс олӧны дружнӧя и сы вӧсна найӧ непобедимӧйӧсь.
Став национальностя сӧветскӧй йӧз пӧся радейтӧны да героическӧя дорйӧны ассьыныс великӧй рӧдина — СССР.
Миян государство — сійӧ дас квайт союзнӧй республикалӧн добровольнӧй братскӧй союз.
Тайӧ великӧй нерушимӧй союзсӧ лӧсьӧдӧма народъяс воля серти Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын.
Союз составӧ пырӧны татшӧм союзнӧй республикаяс:
Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика,
Украинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Белорусскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Узбекскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Казахскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Грузинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Азербайджанскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Литовскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Молдавскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Латвийскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Киргизскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Таджикскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Армянскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Туркменскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Эстонскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика,
Карело-Финскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Миян страналӧн государственнӧй строй, гражданалӧн правояс да обязанностьяс определяйтсьӧны Основнӧй законӧн — Сӧветскӧй Союзса Конституцияӧн.
Конституцияӧ гижӧма, мый миян страна — сійӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн социалистическӧй государство.
СССР-ын властьлӧн высшӧй органӧн являйтчӧ СССР-са Верховнӧй Сӧвет.
Сійӧ лэдзалӧ законъяс миян став страналы.
Сійӧ образуйтӧ правительство — СССР-са Министръяслысь Сӧвет.
Конституция серти Сӧветскӧй Союзса быд гражданин имеитӧ право образование вылӧ, удж вылӧ, шойччӧм вылӧ да пӧрысь дырйи обеспечение вылӧ.
Сӧветскӧй Союзса быд гражданин, коді вермӧ уджавны, должен честнӧя уджавны.
Миян уджалӧны ставыс.
Быдӧн уджалӧ аслас способностьяс серти да пӧлучайтӧ аслас удж серти.
СССР-са гражданалӧн священнӧй обязанностьӧн являйтчӧ миянлысь социалистическӧй Рӧдина дорйӧм.
Упражнениеяс.
Петкӧдлӧй карта вылын:
1) РСФСР;
2) СССР рытыввыв юкӧнысь республикаяс;
3) Закавказьеса республикаяс;
4) Казахстан да Средньӧй Азияса республикаяс.
РСФСР.
Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика — став союзнӧй республикаясысь медся ыджыд.
Сійӧ нюжалӧ Балтийскӧй море берегъяссянь Тихӧй океанӧдз да Севернӧй Ледовитӧй океансянь лунвыв границаяс вылын гӧраясӧдз.
РСФСР-ын олӧ миян странаса населениелӧн джынсьыс унджыкыс.
РСФСР-лӧн природаыс зэв разнообразнӧй.
Медся войвыв юкӧныс сылӧн куйлӧ кӧдзыд поясын, ыджыдджык юкӧныс — умереннӧй поясын.
РСФСР войвылын куйлӧ тундра зона, лунвылынджык куйлӧ вӧр зона, а вӧр зонасянь лунвылын — степьяс.
Эмӧсь РСФСР-ын местаяс, кӧні тӧвнас шоныд — Кавказлӧн Черноморскӧй побережье.
РСФСР-ын находитчӧны зэв гырысь природнӧй озырлунъяс: мирын медся ыджыд вӧр площадь, чернозёмнӧй почваяса вывті гырысь пространствояс, СССР-ын из шомлӧн медся гырысь залежьяс Кузбассын, апатит Хибиныын, калийнӧй сов, кӧрт да ыргӧн рудаяс Уралын, зӧлӧта Восточнӧй Сибирын.
РСФСР бердын куйлӧны вывті озыр рыбнӧй промыселъяса мореяс — Баренцово, Каспийскӧй, дальневосточнӧй мореяс.
Зэв паськыд вӧр полосаын олӧны зэв уна ценнӧй пушнӧй зверьяс.
РСФСР — промышленность да видз-му овмӧс паськалӧм серти передӧвӧй республика.
РСФСР-ын уна фабрика, завод да гырысь промышленнӧй кар.
РСФСР-ысь нуӧны мукӧд республикаясӧ автомобильяс, паровозъяс, быдсяма сложнӧй машинаяс, тканьяс, вӧр, бумага, книгаяс.
РСФСР-лӧн рытыввыв областьяс веськавлісны фашистскӧй захватчикъяс нашествие улӧ.
Фабрикаяс да заводъяс, каръяс да сиктъяс вӧлі разрушитӧма.
Ӧні бӧр восстановитӧма разрушитӧм овмӧссӧ, но абу сӧмын восстановитӧма сійӧс, мый вӧлі разрушитӧма, но и стрӧитӧма уна выль завод да фабрика.
РСФСР-ын олӧны 60 гӧгӧр различнӧй народ.
Русскӧйяс кындзи, тані олӧны татара, башкиръяс, якутъяс, эвенкъяс, ненецъяс, бурятъяс да унаӧн мукӧд.
Найӧ образуйтісны автономнӧй республикаяс, автономнӧй областьяс да национальнӧй округъяс.
Ставныс найӧ ӧтувтчисны федерацияӧ (союзӧ), и сы вӧсна Российскӧй республика шусьӧ федеративнӧйӧн.
Медся уна РСФСР-ын олӧны русскӧйяс.
Великӧй русскӧй народ сплотитіс ас гӧгӧрыс да нуӧдӧ ас бӧрсяыс миян странаса мукӧд народъясӧс.
Русскӧй народ вӧлі передӧвӧйӧн царскӧй самодержавиекӧд тышын.
Сійӧ первойӧн шыбитіс 1917 вося октябрын помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть да установитіс Сӧветскӧй власть.
Русскӧй народ, кыдзи ыджыдджык вок, отсаліс миян странаса мукӧд народъяслы стрӧитны социалистическӧй овмӧс да развивайтны культура.
РСФСР-са медся гырысь промышленнӧй каръясысь братскӧй национальнӧй республикаясӧ вӧлі мӧдӧдалӧма русскӧй учёнӧйясӧс, инженеръясӧс да мукӧд специалистъясӧс.
Найӧ отсалісны стрӧитны сэні фабрикаяс, заводъяс, шахтаяс.
Москваса, Ленинградса, Ивановоса, Свердловскса заводъясысь тайӧ республикаясӧ мӧдӧдалӧны выль фабрикаяслы да заводъяслы машинаяс да оборудование.
Сталинградсянь, Горькийсянь да Российскӧй республикаса мукӧд промышленнӧй каръяссянь сэтчӧ воӧны тракторъяс, комбайнъяс, автомобильяс.
Разнӧй национальностя юношаяс да нывъяс велӧдчӧны Москваса да Ленинградса высшӧй учебнӧй заведениеясын да бӧр воалӧны асланыс республикаясӧ учительясӧн, врачьясӧн, инженеръясӧн.
Русскӧй народ пыр вӧвлі передӧвӧйӧн миянлысь государствонымӧс врагъясысь дорйӧмын.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи русскӧй народ, миян странаса мукӧд народъяскӧд ӧтлаын, вӧтліс врагъясӧс миян рӧдинаысь да обеспечитіс победа.
РСФСР-лӧн столицаыс — Москва.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) РСФСР да сылысь столица Москва; 2) РСФСР-лысь Европейскӧй да Азиатскӧй юкӧнъяс; 3) РСФСР-ӧс кытшалысь мореяс; РСФСР-лысь діяс да полуостровъяс; 4) РСФСР-ын низменностьяс, возвышенностьяс да гӧраяс; 5) юяс да тыяс; 6) каръяс: Москва, Ленинград, Мурманск, Архангельск, Свердловск, Магнитогорск, Новосибирск, Владивосток, Горький, Ульяновск, Сталинград, Астрахань, Калининград.
2. Висьталӧй, мыйла Российскӧй республика шусьӧ федеративнӧйӧн.
3. Краситӧй контурнӧй карта вылын РСФСР.
КАРЕЛО-ФИНСКӦЙ ССР.
Карело-Финскӧй ССР куйлӧ Европейскӧй тайгалӧн рытыввыв юкӧнас — Белӧй море да Ладожскӧй ты костын.
Рытыввылын сійӧ граничитӧ Финляндиякӧд.
Республикаын населениеыс — карелъяс, финнъяс да русскӧйяс.
Карело-Финскӧй ССР-лӧн природаыс зэв мича да разнообразнӧй.
Кыдз пу да ловпу сора пемыдвеж лыска вӧрыс сук щӧть моз вевттьӧ мылькъяс да скалаяс.
Вӧръяс пӧвстын куйлӧны изъя пыдӧса, гранитнӧй да мраморнӧй берегъяса уна тысяча гырысь да посни ты; ваыс сэні югыд да чистӧй.
Ӧти тыяс куйлӧны вылынджык, мӧдъяс — улынджык.
Вылыс тыяссянь улысъясӧ ӧдйӧ визувтӧны бурнӧй юяс, найӧ бузгӧны да быгзьӧны порогъяс вылын, чеччалӧны изъяс вомӧн, усьӧны уступъяс вывсянь мича дзирдалысь водопадъясӧн (76 рис.).
Быдлаын тыдалӧны нитшкӧн да лишайникъясӧн вевттьысьӧм изъяс-валунъяс.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын тыдалӧ вӧр, изъяс, юяс, тыяс.
Уна ты да нюр вӧсна да сы вӧсна, мый мореыс матын, климатыс тані васӧд да ыркыд.
Карельскӧй таёжнӧй вӧрын эм уна ценнӧй пушнӧй зверь да лэбач.
Юясын да тыясын чериыс уна.
Главнӧй озырлуныс Карелияын — зэв бур строевӧй вӧр.
Пожӧм сетӧ ён, упругӧй древесина да аслас качествоясӧн славитчӧ став мирын.
Знаменитӧй карельскӧй кыдз пу мунӧ ценнӧй мебель вӧчӧм вылӧ.
Пятилеткаяс воясӧ Карело-Финскӧй ССР-ын стрӧитӧма уна выль вӧр пилитан завод да бумажнӧй фабрика.
Древесинаысь вӧчӧны фанера, бумага.
Юяс быдын стрӧитӧма уна электростанция.
Населениелӧн главнӧй занятиеыс — вӧр овмӧс.
Население пиысь зэв унаӧн уджалӧны вӧр лэдзӧм вылын, вӧр пилитан заводъясын да бумажнӧй фабрикаясын.
Население занимайтчӧ сідзжӧ йӧла скӧт видзӧмӧн да му вӧдитӧмӧн.
Сӧветскӧй власть воясӧ Карело-Финскӧй ССР-ын косьтӧма уна нюр, найӧс пӧртӧма муясӧ да видзьясӧ.
Карело-Финскӧй ССР пыр мунӧ Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал да кӧрт туй, коді йитӧ Ленинградӧс Мурмансккӧд.
Карело-Финскӧй ССР-ысь миян странаса разнӧй местаясӧ петкӧдсьӧны вӧр, бумага, фанера, гранит, мрамор.
Карело-Финскӧй ССР-лӧн столица — Петрозаводск — сулалӧ Онежскӧй тылӧн рытыввыв берег вылын.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Карело-Финскӧй ССР да сылысь столица Петрозаводск; 2) море, коді омывайтӧ Карело-Финскӧй ССР-ӧс; 3) тыяс: Онежскӧй да Ладожскӧй; 4) Беломорско-Балтийскӧй канал; 5) кӧрт туй, коді йитӧ Ленинградӧс Мурмансккӧд; 6) Балтийскӧй моресянь Белӧй мореӧ ва туй.
Висьталӧй да петкӧдлӧй юяс да тыяс, кодъяс кузя мунӧ тайӧ туйыс.
2. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн Карело-Финскӧй ССР-лысь кузьтасӧ войвывсянь лунвылӧ.
3. Краситӧй контурнӧй карта вылын Карело-Финскӧй ССР да пасйӧй сылысь столица Петрозаводск.
ПРИБАЛТИЙСКӦЙ СОЮЗНӦЙ РЕСПУБЛИКАЯС.
Прибалтийскӧй союзнӧй республикаяс — Эстонскӧй, Латвийскӧй да Литовскӧй — расположитчӧмаӧсь смешаннӧй вӧр зонаын, Балтийскӧй море побережье пӧлӧн.
Сэні олӧны эстонецъяс, латышъяс, литовецъяс, русскӧйяс да мукӧд народъяс.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын Эстонияса, Латвияса да Литваса уджалысь йӧз миян рӧдинаса мукӧд народъяскӧд тшӧтш установитісны ас орданыс Сӧветскӧй власть.
Но 1918 воын Германия захватитіс тайӧ республикаяслысь муяссӧ.
Немецкӧй войска отсӧгӧн вӧлі установитӧма помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть, и тайӧ странаясыс лоины торъя государствоясӧн.
Эстонияӧс, Латвияӧс да Литваӧс уджалысь йӧз волялы паныд вӧлі торйӧдӧма миян странаысь.
Медбур муяссӧ вӧлі сетӧма кулакъяслы да помещикъяслы.
Польскӧй, литовскӧй, латвийскӧй да эстонскӧй капиталистъяс угнетайтісны уджалысь йӧзӧс.
1940 воын Прибалтикаса народъяс бара установитісны ас орданыс Сӧветскӧй власть.
Эстонияӧс, Латвияӧс да Литваӧс вӧлі примитӧма СССР-са союзнӧй республикаяс лыдӧ.
Тайӧ кадсянь заводитчис ӧдйӧ развивайтчыны Прибалтийскӧй республикаяслӧн овмӧсыс.
Помещикъяслысь да кулакъяслысь муяссӧ вӧлі юклӧма этша муа крестьяналы.
Заводитісны стрӧитны выль фабрикаяс да заводъяс, быри безработица.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи фашистскӧй захватчикъяс разрушитісны да грабитісны Прибалтийскӧй республикаяслысь овмӧссӧ.
Германия вылын победа бӧрын Эстонияса, Латвияса да Литваса уджалысь йӧз братскӧй союзнӧй республикаяс отсӧгӧн восстановитісны заводъяс, фабрикаяс, электростанцияяс.
Эстонскӧй ССР расположитчӧма Финскӧй да Рижскӧй заливъяс костын.
Васӧд климат вӧсна Эстонияса видзьяс вылын быдмӧ зэв сук да сочнӧй турун; сэні йирсьӧны йӧла скӧт стадаяс.
Эстонияса видз-му овмӧсын медыджыд тӧдчанлун имеитӧ йӧла скӧт видзӧм да порсьяс видзӧм.
Видзьяс да пӧскӧтинаяс тані ёна унджык муяс серти; муяс вылӧ кӧдзсьӧ уна кормӧвӧй турун.
Эстонияын перйыссьӧ уна горючӧй сланец.
Сланецъясысь заводъясын вырабатывайтӧны бензин да горючӧй газ.
Эстониясянь Ленинградӧдз нуӧдӧма трубаяс — газопровод; сы кузя газыс мунӧ Ленинградӧ.
Эстонияын уна вый вӧчан да сыр вӧчан завод, эмӧсь текстильнӧй фабрикаяс да металлообрабатывающӧй заводъяс.
Эстониялӧн столица — Таллин (77 рис.) сулалӧ Финскӧй залив берег дорын.
Латвийскӧй ССР расположитчӧма Эстониясянь лунвылын, сійӧс вомӧналӧ Западнӧй Двина ю (латышскӧй кыв вылын — Даугава).
Латвийскӧй ССР-ын Эстонияын моз жӧ видзӧны уна йӧла скӧт.
Вый вӧчан заводъяс снабжайтӧны выйнас не сӧмын Латвияӧс, но сідзжӧ Москваӧс да Ленинградӧс.
Латвияса заводъясын вӧчӧны вагонъяс, велосипедъяс, радиоприёмникъяс.
Латвийскӧй ССР-лӧн столица — Рига — Прибалтикаын гырысь каръяс пӧвстысь ӧти.
Сійӧ сулалӧ Западнӧй Двиналӧн Рижскӧй заливӧ усянінын.
Литовскӧй ССР Прибалтийскӧй союзнӧй республикаясысь медся лунвылын.
Сійӧс вомӧналӧ Неман ю.
Литваын гӧрӧм муясыс унджык видзьяс да пӧскӧтинаяс дорысь.
Муяс вылын сэні кӧдзӧны рудзӧг, зӧр, шобді, клевер, шабді, сахарнӧй свеклӧ; зэв уна пуктӧны картупель.
Литваын уджалӧны уна вӧр пилитан завод да бумажнӧй фабрика.
Литвалӧн столицаыс — Вильнюс.
Прибалтийскӧй союзнӧй республикаясысь петкӧдӧны СССР-лӧн мукӧд местаясӧ: вый, сыр, порсь яй, шабді, бумага, истӧг.
Прибалтика берегъяс дорті мореыс кынмывлӧ сӧмын регыдик кежлӧ, а побережьелӧн лунвыв юкӧныс частӧ и ньӧти оз кынмыв.
Прибалтийскӧй союзнӧй республикаяс побережьеын эмӧсь гырысь да зэв важнӧй портъяс.
Насянь мунӧ Западнӧй Европаса странаясӧ медматыса морскӧй туй.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Прибалтийскӧй союзнӧй республикаяс да налысь столицаяс.
2. Краситӧй разнӧй рӧмъясӧн контурнӧй карта вылын Прибалтийскӧй республикаяс да пасйӧй налысь столицаяссӧ.
БЕЛОРУССКӦЙ ССР.
Белорусскӧй ССР куйлӧ СССР рытыввылын Западнӧй Двиналӧн да Днепрлӧн вылыс течение кузя.
Олӧны Белорусскӧй ССР-ын белорусъяс.
Наысь кындзи, сэні олӧны русскӧйяс, еврейяс.
Западнӧй Белоруссия дыр кад чӧж вӧлі панскӧй Польша гнёт улын.
1939 воын миян армия мездіс Западнӧй Белоруссияса населениеӧс польскӧй панъяс власть улысь, а Западнӧй Белоруссия воссоединитчис Белорусскӧй ССР-кӧд.
Белорусскӧй ССР расположитчӧма смешаннӧй вӧр зонаын.
Вӧрыс, кӧні быдмӧны ценнӧй пӧрӧдаа пуяс, — Белоруссиялӧн главнӧй природнӧй озырлун.
Сы вӧсна мый матын Атлантическӧй океан, климатыс сэні васӧд, гожӧмыс абу жар, а тӧлын частӧ ульдывлӧ.
Васӧд климат вӧсна да плавкӧс поверхность вӧсна Белоруссияын уна нюр, торйӧн нин лунвыв юкӧнас.
Важся кадӧ мукӧд нюръясыс тані нюжавлісны 100 да унджык километрӧдз.
Синмӧн судзтӧм нюръяс пӧвстын посньыдик вывтасъяс вылын діясӧн сулавлісны белорусъяслӧн сиктъяс.
Тулысын нюръяслӧн да тыяслӧн ваыс ӧтлаасьліс ӧти дорвыв паськыд пространствоӧ.
Олысьясыслы ковмыліс ветлыны посёлокысь посёлокӧ пыжъясӧн.
Нюръяс вӧсна зэв уна му весь вошлі, климатыс вӧлі нездоровӧй; йӧз частӧ висьлісны болотнӧй лихорадкаӧн.
Сӧветскӧй власть воясӧ Белоруссияын зэв уна нюр вӧлі косьтӧма.
Важ нюръяс местаын ӧні бур видзьяс да муяс, кӧні зэв бура быдмӧ пыш, кормӧвӧй турунъяс, зернӧвӧй быдмӧгъяс да градвыв пуктасъяс.
Нюръяс косьтӧм бӧрын вӧрыс кутіс быдмыны бурджыка да сетны ёнджык древесина.
Сэті, кыті войдӧр оз вӧлі позь прӧйдитны подӧн, ни вӧлӧн, нуӧдӧма удобнӧй, бур туйяс.
Нюръяс косьтӧм бӧрын климатыс лои здоровӧйджык.
Бырины болотнӧй лихорадкаӧн массӧвӧя висьӧмъяс.
Нюръяс косьтӧм мунӧ водзӧ;
Белоруссияса колхозникъяс мырддялӧны нюръяслысь ӧти участок бӧрся мӧдӧс.
Белоруссияын уна пуктӧны картупель, кӧдзӧны шабді, пыш, кормӧвӧй турунъяс.
Зернӧвӧйясысь кӧдзӧны рудзӧг, шобді.
Видзӧны уна порсь.
Сӧветскӧй власть воясӧ Белоруссияын стрӧитӧма машиностроительнӧй да вӧр пилитан заводъяс, спичечнӧй да бумажнӧй фабрикаяс да электростанцияяс.
Белоруссияын уна перйыссьӧ торф, коді мунӧ фабрикаяс, заводъяс да электростанцияяс ломтӧм вылӧ.
Белорусскӧй ССР ёна пострадайтіс немецко-фашистскӧй захватчикъясысь.
Уна сикт да кар вӧлі пӧшти дзоньнас бырӧдӧма, фабрикаяс да заводъяс разрушитӧма.
Войнабӧрса пятилетка воясӧ Белоруссияса население, братскӧй союзнӧй республикаяс отсӧгӧн, восстановитіс фашистъясӧн разрушитӧм овмӧссӧ.
Белоруссияын стрӧитӧма выль заводъяс, сы лыдын тракторнӧй, автомобильнӧй, велосипеднӧй.
Стрӧитсьӧны выль электростанцияяс.
Белорусскӧй ССР-лӧн столицаыс — Минск.
Минск — Белоруссиялӧн культурнӧй центр; тані уджалӧ Белорусскӧй наукаяс Академия.
Минскын стрӧитӧма машиностроительнӧй заводъяс да швейнӧй фабрикаяс.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Белорусскӧй ССР да сылысь столица Минск;
2) юяс, кодъяс визувтӧны Белорусскӧй ССР пыр — Днепр, Западнӧй Двина.
2. Краситӧй контурнӧй карта вылын Белорусскӧй ССР да пасйӧй сылысь столица Минск.
УКРАИНСКӦЙ ССР.
Украинскӧй ССР куйлӧ СССР Европейскӧй юкӧн лунвылын, чернозёмнӧй степьяслӧн рытыввыв юкӧнын.
Сӧмын медся войвыв юкӧныс сылӧн пырыштӧ смешаннӧй вӧр зонаӧ.
Олӧны Украинскӧй ССР-ын медсясӧ украинецъяс.
На кындзи, тані олӧны русскӧйяс, еврейяс да мукӧдъяс.
Сӧветскӧй власть дырйи украинскӧй народ, коді дыр кад чӧж оліс разнӧй государствоясын (Польшаын, Румынияын, Чехословакияын), ӧтувтчис Украинскӧй ССР-кӧд ӧти государствоӧ да пӧлучитіс позянлун стрӧитны шуда да культурнӧй олӧм.
Поверхностьыс Украинскӧй ССР-лӧн равниннӧй, лэччыштӧ Чёрнӧй да Азовскӧй мореяслань.
Сы вылын эмӧсь неджуджыд возвышенностьяс — Волыно-Подольскӧй, Донецкӧй кряж.
Дзик рытыввылас кыпалӧны Карпатскӧй гӧраяс, а лунвылас — Крымскӧй гӧраяс.
Украинскӧй ССР-ӧс войвывсянь лунвылӧ вомӧналӧ Днепр ю.
Румыниякӧд граница вылын визувтӧ Дунай ю.
Украинскӧй ССР-ӧ пырӧ Донбасслӧн ыджыдджык юкӧныс.
Донбасс снабжайтӧ из шомӧн не сӧмын став Украинскӧй ССР-ӧс, но сідзжӧ Москвалысь да СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнса мукӧд промышленнӧй каръяслысь фабрикаяс да заводъяс.
Сӧветскӧй власть воясӧ Украинаын стрӧитӧма уна машиностроительнӧй завод, кӧні вӧчӧны тракторъяс, комбайнъяс, врубӧвӧй машинаяс, паровозъяс, стрӧитӧны морскӧй да речнӧй суднояс.
Металлургическӧй заводъяс сывдӧны чугун, кӧрт, сталь.
Украинскӧй ССР — Сӧветскӧй Союзлӧн житница.
Гӧгӧр вольсассьӧмаӧсь море кодь паськыд шобді муяс.
Вежӧдӧны сахарнӧй свеклӧлӧн кӧдзаяс, вижӧдӧ подсолнух, вылӧ кыпӧдчӧ кукуруза.
Шонділӧн шоныд югӧръяс улын плодороднӧй чернозёмнӧй почва вылын муыс сетӧ озыр урожай.
Украинаын уна бахча, кӧні быдмӧны зэв бур дыняяс да арбузъяс, да сад.
Сэні быдмӧны хлопчатник да виноград.
Украина снабжайтӧ СССР-лысь мукӧд областьяс шобдіӧн, сакарӧн, фруктыӧн.
Украиналысь овмӧссӧ вӧлі разрушитӧма фашистскӧй захватчикъясӧн.
Ӧні Украина восстановитіс ассьыс овмӧссӧ.
Украинскӧй ССР-лӧн столицаыс — Киев.
Сійӧ сулалӧ Днепрлӧн джуджыд веськыдвыв берег вылас, сылӧн шӧр течениеын.
Тайӧ медся древньӧй русскӧй каръясысь ӧти.
Сійӧ мичаа паськӧдчӧма крут живописнӧй мылькъяс вылын да мукӧдлаас дзикӧдз саялӧ паркъяслӧн да садъяслӧн сук веж коръяса зелень пӧвстын.
Улын лӧня визувтӧ паськыд Днепр (78 рис.).
Днепр сайын шыльквидзӧны паськыд видзьяс, а ещӧ водзын лӧзалӧ вӧр.
Киев — Украиналӧн промышленнӧй кар да зэв ыджыд культурнӧй центр.
Тані уджалӧны Украинскӧй наукаяс Академия да уна высшӧй учебнӧй заведение.
Украинскӧй ССР лунвылын сулалӧны зэв гырысь портӧвӧй каръяс — Одесса да Севастополь.
Одесса — кар-герой.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи сійӧ дыр героическӧя дорйысис сы вылӧ усьласьысь фашистскӧй войскаысь.
Украинаын зэв гырысь промышленнӧй каръяс пӧвстысь ӧтиӧн являйтчӧ Харьков.
Западнӧй Украинаын ыджыд кар Львов.
Вопрос да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Украинскӧй ССР да сылысь столица Киев; 2) УССР-ын возвышенностьяс, гӧраяс да юяс; 3) Донбасс да Кривӧй Рог; 4) УССР-лысь главнейшӧй каръяс.
2. Мый сетӧ УССР мукӧд союзнӧй республикаяслы?
3. Краситӧй контурнӧй карта вылын УССР да пасйӧй сылысь столицасӧ.
МОЛДАВСКӦЙ ССР.
Молдавскӧй ССР куйлӧ СССР рытыв-лунвылын Днестр ю ӧтар-мӧдар бокас.
Молдавскӧй ССР-ын олӧны молдавана, русскӧйяс, украинецъяс.
Молдавскӧй ССР образуйтчис 1940 воын, кор Сӧветскӧй правительство требование серти вӧлі бӧр сетӧма Сӧветскӧй Союзлы Бессарабияӧс, кодӧс захватитліс Румыния.
Молдавиялӧн поверхностьыс равниннӧй, неыджыд возвышенностьяса.
Климатыс сэні шоныд — жар гожӧм да небыд тӧв.
Молдавия куйлӧ чернозёмнӧй степь зонаын.
Чернозёмнӧй почваяс вылын бура быдмӧны шобді да кукуруза.
Молдавияын быдмӧны зэв уна сад, град йӧр да виноградник.
Виноградникъяс улын площадь серти Молдавия босьтӧ СССР-ын первой местаясысь ӧтиӧс.
Молдавия лунвылын, степьясын, видзӧны уна ыж да мӧс.
Молдавияса заводъяс да фабрикаяс перерабатывайтӧны видз-му овмӧсса прӧдукта.
Немецко-фашистскӧй захватчикъяс рӧзӧритісны да грабитісны Молдавияӧс.
Найӧс вӧтлӧм бӧрын молдавскӧй народ, СССР-са народъяс братскӧй отсӧгӧн, дружнӧя босьтчис восстанавливайтны да развивайтны ассьыс овмӧссӧ.
Молдавскӧй ССР-лӧн столицаыс — Кишинёв.
Упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Молдавскӧй ССР да сылысь столицасӧ.
2. Краситӧй контурнӧй карта вылын Молдавскӧй ССР-ӧс да пасйӧй сылысь столицасӧ.
ЗАКАВКАЗЬЕСА СОЮЗНӦЙ РЕСПУБЛИКАЯС.
Закавказьеын расположитчӧмаӧсь куим союзнӧй республика: Грузинскӧй, Азербайджанскӧй да Армянскӧй.
Сэні олӧны грузинъяс, азербайджанецъяс, армяна, русскӧйяс да уна мукӧд народъяс.
Грузинскӧй ССР куйлӧ Закавказье рытыввыв юкӧнын.
Климатыс Грузияын шоныд, сы вӧсна мый сійӧс кӧдзыд вой тӧвъясысь видзӧны джуджыд Кавказскӧй гӧраяс.
Торйӧн нин шоныд да васӧд климатыс Западнӧй Грузияын — Черноморскӧй побережьеын да Колхидскӧй низменностьын.
Шондіа шоныд Грузияын быдмӧны да кисьмӧны оранжевӧй мандаринъяс, зарнивиж лимонъяс, сочнӧй виноград розъяс.
Паськыд места босьтӧны чайнӧй пуяслӧн насаждениеяс.
Колхидскӧй низменностьса нюръяс местаын косьтӧм почва вылын ӧні быдмӧны фруктӧвӧй пуяс да паськыда шыльквидзӧны муяс.
Берегдорса гӧраяс пӧлӧн сулалӧ зэв ценнӧй вӧр, кӧні быдмӧны дуб, бук, каштан.
Туруна горнӧй видзьяс вылын йирсьӧ скӧт.
Грузия му пытшкысь перйӧны марганцевӧй руда, из шом, нефть.
Сӧветскӧй власть воясӧ Грузияын стрӧитӧма уна фабрика да завод.
Визув горнӧй юяс вылын стрӧитӧма электростанцияяс.
Грузинскӧй ССР-лӧн столицаыс — Тбилиси кар.
Сійӧ живописнӧя сулалӧ Кура ю кыкнан берег пӧлӧн горнӧй котловинаын (79 рис.).
Карас уна сад, памятник да выль величественнӧй здание.
Тбилиси — ыджыд промышленнӧй кар.
Сылӧн фабрикаясын вӧчӧны тканьяс, кӧмкот; заводъясын — машинаяс.
Тбилисисянь неылын стрӧитӧма ыджыд завод, кӧні сывдӧны чугун, кӧрт, сталь.
Тбилиси — грузинскӧй культуралӧн центр.
Тані уджалӧны Грузинскӧй наукаяс Академия да уна высшӧй учебнӧй заведение.
abu
abu
Азербайджанскӧй ССР куйлӧ Закавказье асыввыв юкӧнын.
Азербайджанын ыджыдджык юкӧнас климатыс кос, сы вӧсна мый татчӧ оз воны рытыввывсянь васӧд тӧвъяс; найӧс оз лэдзны гӧраяс.
Увтас местаясын, Кура ю течение кузя, — кос степьяс.
Поливнӧй муяс вылын, жар шонді лучьяс улын быдмӧ хлопчатник.
Ыж стадаяс, вӧв табунъяс йирсьӧны гожӧмын сочнӧй туруна горнӧй видзьяс вылын, а тӧлын — долинаясын.
Азербайджанскӧй ССР-лӧн главнӧй озырлуныс — нефть.
Баку кар гӧгӧр расположитчӧмаӧсь СССР-ын зэв озыр нефтянӧй промыселъяс.
Кура ю вылын вӧчӧма плӧтина, коді лэптіс юлысь васӧ.
Артмӧм водоёмсӧ используйтӧны орошение вылӧ да ыджыд электростанция уджалӧм вылӧ.
Азербайджанскӧй ССР-лӧн столица Баку сулалӧ Каспийскӧй море берег дорын.
Баку — сійӧ нефть сетысь кар.
Нефть перйӧм кузя Баку район босьтӧ СССР-ын первой места.
Бакуысь нефтьсӧ мӧдӧдӧны миян странаса разнӧй местаясӧ.
Бакуса нефтеперегоннӧй заводъясын нефтьсӧ перерабатывайтӧны бензинӧ да карасинӧ.
Сӧветскӧй власть воясӧ Баку ёна быдмис да лои СССР-ын медся гырысь каръяс пиысь ӧтиӧн.
Бакуын эм университет да мукӧд высшӧй учебнӧй заведение, сэні уджалӧ Азербайджанскӧй наукаяс Академия.
Карын уна веж насаждение, садъяс да паркъяс мичмӧдӧны карсӧ.
Армянскӧй ССР куйлӧ Закавказье лунвыв юкӧнын.
Сійӧ расположитчӧма джуджыд равнинаяс вылын, кодъясӧс кытшалӧмаӧсь горнӧй хребетъяс.
Гӧраяс потшӧны Арменияӧс моресянь васӧд тӧвъясысь да сы вӧсна климатыс сэні кос.
Орошайтан муяс вылын ю долинаясын шыльквидзӧны хлопчатник муяс, вежӧдӧны садъяс да виноградникъяс.
Вылысджык местаясын кӧдзӧны шобді, ид.
Вылын гӧраясын гожӧмын йирсьӧ скӧт.
Армения озыр ыргӧн рудаӧн.
Раздан ю вылын, коді визувтӧ ёна вылісянь горнӧй ты Севансянь, стрӧитӧны электростанцияяс.
Куимсӧ на пиысь стрӧитӧма нин, и найӧ сетӧны электрическӧй ток фабрикаяслы да заводъяслы.
Армениялӧн столица Ереван расположитчӧма горнӧй ложбинаын садъяс пӧвстын, море уровеньсянь ӧти километр кымын вылынджык.
Ереван — ыджыд промышленнӧй кар.
Ереванса фабрикаяслы да заводъяслы электрическӧй токыс воӧ электростанцияясысь, кодъясӧс стрӧитӧма Раздан ю вылын.
Карса уличаяс вылын сулалӧны выль зданиеяс, кодъясӧс стрӧитӧма Арменияын перъян мича розӧвӧй изйысь.
Ереван — Армениялӧн зэв ыджыд культурнӧй центр.
Сэні уджалӧны Армянскӧй наукаяс Академия да уна высшӧй учебнӧй заведение.
Закавказьеса республикаясысь петкӧдӧны СССР-лӧн мукӧд местаясӧ нефть, хлопок, чай, свежӧй да косьтӧм фрукты.
Вопросъяс да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Закавказьеса союзнӧй республикаяс; 2) каръяс: Тбилиси, Баку, Ереван, Батуми.
2. Кутшӧм природнӧй озырлунъяс эмӧсь Закавказьеса республикаясын?
3. Кутшӧм народъяс олӧны Закавказьеын?
4. Мыйӧн занимайтчӧ Закавказьеса население долинаясын да гӧраясын?
5. Краситӧй контурнӧй картаяс вылын разнӧй рӧмъясӧн Закавказьеса союзнӧй республикаяс да пасъялӧй налысь главнӧй каръяссӧ.
КАЗАХСКӦЙ ССР.
Казахскӧй ССР босьтӧ зэв ыджыд пространство Каспийскӧй море берегъяссянь Китайкӧд границаӧдз.
Казахстанлӧн медся войвыв полосаыс чернозёмнӧй степын.
Водзӧ лунвылӧджык — кос степьяс, ещӧ лунвылынджык найӧ вуджӧны пустыняясӧ.
Олӧны тані медсясӧ казахъяс.
Поверхностьыс тані ёнджыкасӧ равниннӧй.
Лунвылын Казахстан матыстчӧ Тянь-Шаньлӧн горнӧй хребетъяс дінӧ, а асыввылын — Алтайскӧй гӧраяс дінӧ.
Казахстан куйлӧ океанъяссянь зэв ылын, и та вӧсна климатыс сэні засушливӧй, лымйыс усьӧ этша, тӧлыс кӧдзыд, гожӧмыс жар да кос.
Сы вӧсна мый климатыс кос, Казахстанын юясыс этша.
Гырысь юясысь тані визувтӧны Сыр-Дарья, Урал, Иртыш.
Казахскӧй ССР-ын эмӧсь зэв гырысь природнӧй озырлунъяс.
Карагандаын эмӧсь из шомлӧн зэв гырысь залежьяс.
Тайӧ из шомнас снабжайтӧны Магнитогорсклысь доменнӧй пачьяссӧ.
Балхаш ты гӧгӧр эм ыргӧн рудалӧн зэв озыр запасъяс.
Сэні стрӧитӧма зэв ыджыд медеплавильнӧй завод.
Казахъяс важсянь занимайтчӧны скӧт видзӧмӧн.
Паськыд кос степьясын йирсьӧны уна миллион вӧв, мӧс, ыж, уна сё тысяча верблюд.
Казахстан сетӧ миян страналы яй, вурун да кучик.
Унджык кочевӧй казахъяс лоины оседлӧйясӧн да заводитісны занимайтчыны, скӧт видзӧм кындзи, му вӧдитӧмӧн.
Войвыв Казахстанса чернозёмнӧй почва вылын кӧдзӧны шобді, а лунвыв Казахстанса поливнӧй муяс вылын — сахарнӧй свеклӧ, хлопчатник, рис; сэн жӧ быдтӧны фруктӧвӧй пуяс да виноград.
Казахстанын освоитӧма нин эжа мулысь зэв гырысь массивъяс.
Страналы найӧ сетӧны уна миллион пуд нянь.
Казахстанын кодйӧма уна оросительнӧй канал, и ватӧм степьяс да пустыняяс пӧрӧны цветущӧй оазисъясӧ.
Царскӧй строй дырйи казахъяс пӧшти дорвыв вӧліны неграмотнӧйӧсь.
Сӧветскӧй власть дырйи ёна кыптіс казахскӧй народлӧн культураыс.
Казахъяс пӧвстын ӧні уна образованнӧй специалист — инженеръяс, врачьяс, учительяс.
Казахстанлӧн столицаыс — Алма-Ата — сулалӧ джуджыд горнӧй хребет подулын.
Карыс ставнас веж садъяс пиын.
Уличаяс пӧлӧн быдмӧны джуджыд топольяс.
Кар пырыс визувтӧны арыкъяс. Найӧ орошайтӧны зэв мича яблоневӧй садъяс, кодъяс кытшалӧны карсӧ.
Садъяс быдмӧны сідзжӧ и гӧраяслӧн улыс пӧкатъясын; вылынджык гӧраясас быдмӧ вӧр.
Ещӧ вылынджык, самӧй кар весьтас, кыпалӧны лымъя вершинаяс.
Алма-Ата — СССР-ын медся мича каръяс пиысь ӧти.
Вопрос да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын: 1) Казахскӧй ССР да сылысь столица Алма-Ата;
2) Казахстанын из шом да ыргӧн перъян местаяс.
2. Мый сетӧ Казахстан миян Союзса мукӧд республикаяслы?
3. Мерайтӧй масштаб отсӧгӧн Казахскӧй ССР-лысь кузьтасӧ войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
4. Краситӧй контурнӧй карта вылын Казахскӧй ССР да пасйӧй сылысь столицасӧ,
СРЕДНЬӦЙ АЗИЯСА СОЮЗНӦЙ РЕСПУБЛИКАЯС.
Сӧветскӧй Средньӧй Азияын расположитчӧмаӧсь нёль союзнӧй республика: Туркменскӧй, Узбекскӧй, Таджикскӧй да Киргизскӧй.
Сэні олӧны туркменъяс, узбекъяс, таджикъяс, киргизъяс, русскӧйяс.
Средньӧй Азияса республикаяслӧн природаыс зэв разнообразнӧй: низменность вылас эмӧсь море уровеньысь улынджык впадинаяс, а асыв-лунвылас кыпалӧны джуджыдысь-джуджыд гӧраяс, кодъяслӧн вершинаясыс сайласьӧны кымӧръяс сайын.
Равнинаясын гожӧмын овлӧ сэтшӧм жӧ жар, кыдзи экватор вылын, а гӧра вершинаясын — лым пургаяса кӧдзыд тӧв.
Равнинаясын зэв кос, а гӧраяс вылын куйлӧны валӧн вывті гырысь запасъяс: лым да ледникъяс; на улысь гӧраяссянь бузгӧмӧн визувтӧны потокъяс.
Сэні, кӧні ваыс абу, — шочиник быдмӧгъяса, шондіӧн сотӧм пустыня.
Сэні, кӧні арыкъясын жургысь ва юкталӧ мусӧ, — вежӧдӧны пуяс, виноградникъяс, садъяс да град йӧръяс.
Туркменскӧй ССР.
Туркмениялысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ пустыня Каракум;
Туркменияса равнинаясын во гӧгӧр йирсьӧны курдючнӧй да каракулевӧй ыжъяслӧн да верблюдъяслӧн стадаяс.
Туркменияын видзӧны зэв бур верхӧвӧй вӧвъясӧс, кодъяс славитчӧны асланыс ӧдйӧ мунӧмӧн да выносливостьӧн.
Туркмения лунвылын эмӧсь гӧраяс.
Гӧраяссянь визувтӧны шоръяс да ичӧтик юяс; ваыс насянь разалӧ каналъяс кузя да орошайтӧ садъяс, виноградникъяс да хлопкӧвӧй муяс.
Гӧра подувъясын, ю берег пӧлӧн да оросительнӧй каналъяс пӧлӧн расположитчӧмаӧсь оазисъяс.
Каспийскӧй море берег пӧлӧн перйыссьӧ нефть, а Каракум пустыняын — сера.
Туркмениялӧн столицаыс — Ашхабад.
Узбекскӧй ССР.
Узбекистанлӧн тӧдчана юкӧныс расположитчӧма предгорьеясын.
Сэні гӧраяссянь лэччӧ уна ю, и васӧ наысь удобнӧ нуӧдны каналъяс кузя муяс вылӧ.
Та вӧсна Узбекскӧй ССР-ын торйӧн уна оазисъяс.
Медыджыд оазисыс — Ферганскӧй долина.
Сійӧс вомӧналӧ Сталин нима Большой Ферганскӧй канал.
Плодороднӧй му вылын, кӧні эм тырмымӧн ва, сотысь шонділӧн жар югӧръяс улын оазисъясын быдмӧ хлопчатник, кисьмӧны виноград, дыняяс, яблӧкъяс, абрикосъяс, персикъяс.
Узбекъяслӧн селениеясыс саялӧмаӧсь веж садъяс пӧвстӧ.
Узбекистан сетӧ миян странаын чукӧртан хлопоклысь джынсьыс унджыксӧ.
Узбекскӧй ССР-ын стрӧитӧма гырысь фабрикаяс, кӧні вӧчӧны хлопокысь тканьяс.
Ташкентын стрӧитӧма завод, кӧні вӧчӧны хлопкӧвӧй муяслы машинаяс.
Сыр-Дарья вылын стрӧитӧма ыджыд электростанция.
Ташкент — Узбекскӧй ССР-лӧн столица — медся ыджыд кар да главнӧй культурнӧй центр Средньӧй Азияын.
Тані уджалӧны Узбекскӧй наукаяс Академия да уна учебнӧй заведение.
Таджикскӧй ССР расположитчӧма гӧраясын; сылӧн асыввыв юкӧнас находитчӧ СССР-ын медся джуджыд горнӧй страна Памир.
Таджикскӧй ССР рытыв-лунвылын долинаяссӧ войвывсянь сайӧдӧма джуджыд гӧраясӧн, а лунвывсянь найӧ восьсаӧсь жар тӧвъяслы.
Сэні, орошайтӧм му вылын, шонділӧн пӧсь югӧръяс улын вежӧдӧны садъяс да хлопкӧвӧй муяс.
Таджикистанын быдмӧ хлопчатниклӧн медбур сортыс, коді сетӧ кузь шелковистӧй сі.
Вылынджык, гӧра пӧкатъясын, кӧні усьлӧ унджык зэр, ваӧн киськавтӧг кӧдзӧны шобді, ид.
Ещӧ вылынджык, горнӧй видзьяс вылын гожӧмын йирсьӧны гырысь ыжъяслӧн стадаяс.
Памирын видзӧны якъясӧс.
Таджикистанса гӧраясын вӧчӧма паськыд шоссейнӧй туйяс, визув да бурнӧй юяс вылын стрӧитӧма электростанцияяс.
Лунвыв долинаясын стрӧитсьӧны оросительнӧй каналъяс.
Таджикистанлӧн столица — Сталинабад — выль кар, кодӧс стрӧитӧма Сӧветскӧй власть дырйи.
Киргизскӧй ССР расположитчӧма Тянь-Шаньса джуджыд гӧраясын.
Вершинаясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн, а улынджык гӧра пӧкатъясын куйлӧны сук да улис туруна видзьяс.
Тайӧ видзьяс вылас киргизъяс вайӧдӧны гожӧмнас вӧв табунъяс, ыж да мӧс стадаяс.
Долинаясын, кодъяс примыкайтӧны гӧра дінас войвывсянь да лунвывсянь, вӧдитӧны хлопчатник, сахарнӧй свеклӧ, шобді.
Зэртӧм кос местаясын лӧсьӧдавсьӧны каналъяс.
Киргизияын перйӧны из шом, стрӧитӧма текстильнӧй фабрикаяс да сахарнӧй заводъяс.
Киргизскӧй ССР-лӧн столица Фрунзе кар сулалӧ джуджыд горнӧй долинаын.
Фрунзе — промышленнӧй кар.
Фабрикаясын да заводъясын гӧтӧвитӧны консервъяс, вӧчӧны ной да кучикъяс.
Садъяс, кодъясӧс орошайтӧны арыкъяс, да выль мича зданиеяс мичмӧдӧны карсӧ.
Средньӧй Азияса республикаясысь СССР-лӧн мукӧд местаясӧ петкӧдӧны: хлопок, вурун, яй, кучик, косьтӧм фрукты.
Туркмения да Киргизия сетӧны зэв бур выносливӧй верхӧвӧй вӧвъяс миян армиялы.
Вопрос да упражнениеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Средньӧй Азияса республикаяс да налысь столицаяссӧ.
2. Мый сетӧны Средньӧй Азияса республикаяс мукӧд союзнӧй республикаяслы?
3. Краситӧй контурнӧй карта вылын разнӧй рӧмъясӧн Средньӧй Азияса союзнӧй республикаяс да пасъялӧй налысь столицаяссӧ.
ОГЛАВЛЕНИЕ.
Стр.
Му шар .... 3
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз .... 15
СССР-лы общӧй обзор .... 15
Москва — СССР-лӧн столица .... 28
Севернӧй Ледовитӧй океан .... 35
Тундра зона .... 49
Вӧр зона .... 59
Степь зона .... 89
Пустыня зона да Средньӧй Азияса гӧраяс .... 112
Крымлӧн Лунвыв берег .... 126
Кавказ .... 130
СССР-лы политическӧй обзор .... 146
Приложение
Полушариеяслӧн физическӧй карта
ССР Союзлӧн физическӧй карта
ССР Союзса природнӧй зонаяслӧн карта
Мылькъя местностьлӧн план
1 рис.
Кыдзи вочасӧн тыдовтчӧ берег дорӧ матыстчысь пароход.
2 рис.
Му вылын вылыс да улыс.
3 рис.
Глобус вылын направлениеяс определяйтӧм.
4 рис.
Му шарлӧн теплӧвӧй поясъяс.
5 рис.
Ыджыд-ӧ СССР-лӧн площадьыс, сравнитны кӧ сійӧс мукӧд государствояслӧн площадькӧд.
6 рис.
Русскӧй равнина.
7 рис.
Алтайскӧй гӧраяс.
Гӧра бокъясын да долинаын быдмӧны сус пуяс, а сус пуяс костын быдмӧ турун.
Шуйгавылын тыдалӧны кӧръяс — маралъяс.
Ылын веськыдвылын тыдалӧ исследовательскӧй экспедициялӧн караван.
Видзӧдлӧй всадникъяс вылас да висьталӧй, кузь-ӧ турун быдмӧ Алтайскӧй гӧра бокъясын?
Кытысь лоины ю руслоын да сы дінын гырысь изъясыс?
Мыйла ю руслоын куйлысь изъясыс гӧгрӧскодь формааӧсь?
Кӧні тайӧ юыслӧн веськыд берегыс да кӧні шуйгаыс?
8 рис.
Сталин пик.
9 рис.
Байкал ты.
Тыдалӧны гӧраӧ кодйӧм туннельяс, кодъяс пыр мунӧ кӧрт туй.
10 рис.
Москвалӧн план.
11 рис.
Краснӧй площадь.
Кремлёвскӧй стена водзын В. И. Ленинлӧн да И. В. Сталинлӧн мавзолей.
12 рис.
Москва, сысянь петӧны кӧрт туйяс.
13 рис.
Москва.
Охотнӧй ряд.
14 рис.
Москваын метрополитен.
Маяковский нима станция.
15 рис.
Баренцово морелӧн Мурманскӧй побережье.
Петкӧдлӧй карта вылын местностьсӧ, кодӧс изобразитӧма картинка вылас.
Мыйла, тӧвся кад вылӧ видзӧдтӧг, море вылын йиыс абу?
Полуостровъяс пиысь ӧти вылын тыдалӧ рыбацкӧй становище.
Тайӧ жӧ полуостровлӧн дорса выступас эм радиостанция.
Заливас тыдалӧ пристань, код дорын берегас чери кыян пыжъяс.
Выліас тыдалӧны севернӧй сияниелӧн полосаяс.
(Мурманскӧй побережьесӧ изобразитӧма тӧвся полярнӧй вой дырйи.)
16 рис.
Китъяс.
17 рис.
Лэбач базар.
18 рис.
Папанин экспедициялӧн войвыв полюсӧ туй.
19 рис.
Полярнӧй станция «Севернӧй полюс».
20 рис.
Севернӧй Ледовитӧй океанын суднояслӧн караван.
Йи пластъяс вылын веськыдвылас — моржъяс, шуйгавылас — энь ош пиыскӧд.
21 рис.
Тралӧвӧй тывйӧн чери кыйӧм.
22 рис.
Тюленьяс бӧрся кыйсьӧм.
23 рис.
Кынь.
24 рис.
Тундра гожӧмын.
25 рис.
Лишайник-яла.
26 рис.
Ненецъяслӧн оланін.
Водзвылас челядь вердӧны понъясӧс чериӧн.
Ненец сӧмын на сдайтіс пушнина да ньӧбис сы вылӧ уна быдсяма тӧвар, кодъяс куйлӧны нартаяс вылын.
Челядь видлалӧны картинкаа книга.
Ставныс пасьталӧмаӧсь мехӧвӧй паськӧм — «маличаяс».
Чум сайын косьмӧны пушнӧй зверьяслӧн куясыс.
Ылын — кӧр стада, кодӧс видзӧ пастух.
27 рис.
Кировск.
Гӧра боксьыс перйӧны апатит.
28 рис.
Лесотундра.
Водзвылас петкӧдлӧма исследовательяслысь группа; найӧ вӧчӧны топографическӧй съёмка.
29 рис.
Печорскӧй крайын тайга.
30 рис.
Рысь, кӧинъяс да йӧра.
31 рис.
Соболь.
32 рис.
Дозмӧр.
33 рис.
Балтийскӧй моресянь Белӧй мореӧ туй.
34 рис.
Ленинград, сэсянь петӧны кӧрт туйяс.
35 рис.
Уральскӧй гӧраяс.
Рисунок вылын петкӧдлӧма Средньӧй Уралын паськыд горнӧй долина.
Тыдалӧ туннельӧ пыранін; заводлань мунӧ кӧрт туй.
Кытысь тыдалӧ, мый Уральскӧй гӧраяс ёна разрушитчӧмаӧсь?
Войдӧр скалаясыс, кодъясӧс ті аддзанныд юлӧн веськыд да шуйга берег вылын, вӧлі йитчӧмаӧсь.
Кутшӧм вын разрушитіс скалаяссӧ да торйӧдіс кыкпельӧ.
36 рис.
Доменнӧй пачьяс.
37 рис.
Сибирскӧй тайга.
38 рис.
Тайгаын кыйсьысьяс.
Картиналӧн шуйга пельӧсын пуяс костӧд тыдалӧ промыслӧвӧй керка.
Сы дінын добычасӧ да прӧдуктасӧ видзӧм могысь кык сруб.
Мыйла найӧс сувтӧдӧма джуджыд столбъяс вылӧ?
39 рис.
Вӧр лэдзӧм.
40 рис.
Смешаннӧй вӧр.
41 рис.
Горький.
Окалӧн Волгакӧд ӧтлаасянін вылӧ кремльсянь вид.
Шуйгавылас Ока, коді торйӧдӧ карлысь важ юкӧнсӧ заречнӧй юкӧнысь.
Веськыдвылас — Волга.
42 рис.
Иваново.
43 рис.
Москва нима канал.
44 рис.
Лесостепь.
Водзвылас — степлӧн гӧртӧм участок, коді вевттьысьӧма турунъясӧн.
Ю сайын — муяс.
Мый вӧсна пуясыс быдмӧны ю дорын да медся улі местаясын?
Мый вӧсна растительностьлӧн тайӧ полосаыс шусьӧ лесостепӧн?
45 рис.
Чернозёмнӧй ковыльнӧй степь.
Водзвылас — вӧрзьӧдтӧм (целиннӧй) ковыльнӧй степь, а водзӧ — гӧрӧм степь — муяс.
Ылын тыдалӧ курган — ёна важся могила вылын мыльк.
Волӧн кутшӧм кадӧ петкӧдлӧма тані ковыльнӧй степсӧ?
Мый вӧсна кустарникъяс быдмӧны ты гӧгӧр да балкаяс пӧлӧн?
46 рис.
Суслик.
47 рис.
Дрофа.
48 рис.
Чернозёмнӧй степын культурнӧй быдмӧгъяс (шобді, кукуруза, сахарнӧй свеклӧ, подсолнечник, табак).
49 рис.
Степын урожай идралӧм.
50 рис.
Из шом перъян комбайн.
51 рис.
Донбасса шахтаын.
52 рис.
Днепровскӧй порогъяс Днепрогэсса плӧтинаяс вӧчтӧдз.
Воддза план вылас жугӧдӧм пур.
53 рис.
Днепрогэслӧн плӧтина.
54 рис.
Кос степь.
Воддза планын веськыдвылас йирсьӧны курдючнӧй пӧрӧдаа ыжъяс.
Ыжъяссӧ видзӧ казах.
Сійӧ гын шляпаа; шляпаыс видзӧ сійӧс шонділӧн жар югӧръясысь.
Ылын казахъяс чӧвтӧны зорӧдӧ турун.
Картина вылын тыдалӧны кык юрта — сэні олӧны пастухъяс.
Юртаяс дорын йирсьӧны чаньяс.
55 рис.
Тушканчикъяс.
56 рис.
Волга заводитчанінын.
57 рис.
Волга вомын рыбнӧй промыселъяс.
58 рис.
Волга вылын пассажирскӧй да буксирнӧй пароходъяс.
59 рис.
Пустыня Каракум.
Водзвылас тыдалӧны антилопа-джейран да ящерица-варан.
Лыа вывті котралӧ лэбач — саксаульнӧй сойка.
Картина веськыдвылас — шыльыд сёй площадка.
Сэтчӧ юкмӧс дорӧ сувтӧма караван.
Пустынялӧн ӧстальнӧй пространство вылын тыдалӧны барханъяс.
Шуйгавылын лыа кузя мунӧны автомобильяс.
Картина водзвылас (бархан пӧкат вылын) быдмӧ лыавывса акация.
Акациясянь шуйгавылын — саксаул, веськыдвылын — тожӧ саксаул.
Барханъяс костын быдмӧ лыавывса эжӧр.
Мыйла небесаыс гудыр, кӧть и кымӧртӧм?
Видзӧдлӧй внимательнӧя барханъяс вылӧ да висьталӧй, кодар боксянь пӧльтӧ тӧлыс.
60 рис.
Саксаул.
61 рис.
Каракумын ыж стада.
62 рис.
Ферганскӧй долинаын юяс, каналъяс да арыкъяс.
Долина пасьта тыдалӧны хлопкӧвӧй муяс.
Найӧс вундалӧны арыкъяс, кодъяс пӧлӧн садитӧма топольяс да тутӧвӧй пуяс.
Мый серти тыдалӧ картина вылын, мый долинасӧ кытшалысь гӧраяс зэв джуджыдӧсь?
Петкӧдлӧй карта вылын Ферганскӧй долина, сійӧс кытшалысь гӧраяс, канал да сэтысянь кежысь посньыдджык каналъяс (арыкъяс).
63 рис.
Памир.
64 рис.
Памир вылын.
Картина вылын петкӧдлӧма асыввыв Памирлысь паськыд горнӧй долина, кодӧс кытшалӧма горнӧй хребетъясӧн.
Мый серти тыдалӧ, мый долинаыс куйлӧ ёна вылын?
Долина кузя мунӧ выль шоссейнӧй туй. Сы кузя мунӧны автомобильяс, верблюдъяс; ӧти путник мунӧ верзьӧмӧн як вылын.
Кытысь лои татшӧм уна изйыс долинаас?
Мый серти картина вылын тыдалӧ, мый климатыс Памир вылын кос?
Картина петкӧдлӧ Памирӧс гожся кадӧ, а путникъяс пасьтасьӧмаӧсь шоныд паськӧмӧ.
Мыйла?
65 рис.
Крымлӧн Лунвыв берег.
Всесоюзнӧй пионерскӧй лагерь Артек.
Побережьелысь векньыдик полосасӧ торйӧдӧны войвывсянь Крымскӧй гӧраяс.
Ылын Аю-Даг гӧра.
Берег пӧлӧныс куйлӧ парк; сэні синмӧ шыбитчӧны джуджыд стройнӧй пуяс — кипарисъяс.
Водзвылас — пионеръяс локтӧны купайтчӧм бӧрын.
Пионеръяс пиысь ӧти рисуйтӧ море.
Кык пионер видлалӧны корабльлысь да самолётлысь наӧн вӧчӧм модельяс.
66 рис.
Крымын виноград чукӧртӧм.
Рисунок вылын петкӧдлӧма виноградникъяс Крым Лунвыв берегын.
Рабочӧйяс вундалӧны кисьмӧм виноградлысь розъяс.
Ылын, шоссесянь веськыдвылын, тыдалӧ совхозлӧн здание.
Виноградсӧ нуӧны совхозӧ вина вӧчӧм вылӧ да санаторийясӧ висьысьясӧс лечитӧм вылӧ.
67 рис.
Кавказскӧй гӧраясын растительностьлӧн поясъяс.
68 рис.
Кавказын горнӧй видз.
Картинкалӧн веськыд пельӧсын — цветитысь кустарник — рододендрон.
Вылынджык гӧра пӧкатӧдыс куйлӧ горнӧй видз, сэні уна дзоридзалысь турунъяс.
Ылын видз вылас йирсьӧ мӧс стада, кодӧс видзӧ пастух.
Водзвылас кузь туруна видз.
Сы вылын скӧтӧс оз йирӧдны — видзсӧ кольӧма тӧв кежлӧ турун заготовитӧм вылӧ.
69 рис.
Горнӧй козёл да орёл.
70 рис.
Дарьяльскӧй ущелье.
71 рис.
Кавказса гӧраясын аул.
72 рис.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье (Гагра).
73 рис.
Чайнӧй плантация.
Воддза планас сборщикъяс нетшкӧны чайнӧй пуяслысь коръяссӧ да пукталӧны найӧс кӧрзинаясӧ.
74 рис.
Бакуын нефтянӧй промыселъяс.
75 рис.
Москва.
Карлӧн центр.
Большой театр.
76 рис.
Карелияын водопад.
77 рис.
Таллинын улича.
78 рис.
Киев дорын Днепр.
79 рис.
Тбилиси.
Кура юлӧн набережнӧй.
{Блонская Н. И., Рауш В. А. (комиӧдіс Н. А. Улитин) @ География кузя лыддьысян книга @ география @ Блонская Н. И., Рауш В. А. География кузя лыддьысян книга. 4-ӧд класс @ 1957 @}
Н. И. БЛОНСКАЯ, В. А. РАУШ
ГЕОГРАФИЯ КУЗЯ ЛЫДДЬЫСЯН КНИГА
4-ӧд КЛАСС
Утвердитіс РСФСР-са просвещение кузя министерство
Книгаын первой вайӧдӧма разнӧй зонаясса быдмӧгъяслысь цветнӧй рисунокъяс, книга помас — животнӧйяслысь цветнӧй рисунокъяс.
Тайӧ рисунокъяссӧ колӧ используйтны зонаяс серти рассказъяс лыддигӧн.
Рассказъяс кындзи, эмӧсь стихотворениеяс: Джамбуллӧн, Н. Забилалӧн, А. Майковлӧн, А. Пушкинлӧн, А. Кольцовлӧн.
Введение.
Тайӧ книгаын висьтавсьӧ став Му йылысь да миян рӧдина йылысь.
Наука, коді изучайтӧ Му да Му вылысь торъя странаяс, шусьӧ географияӧн.
Географияӧн занимайтчигӧн колӧны планъяс да картаяс.
Кутам чертитны планъяс, висьтавлыны местностьлӧн план кузя.
Карта зэв коланатор географияын.
Сэні петкӧдлыссьӧны сійӧ странаяс, кодъясӧс ми изучайтам.
Статьяяс помын индӧма карта кузя удж.
Кутам изучайтны география и сійӧ местностьлысь, кӧні ми олам.
Чукӧртам асланым местностьса быдмӧгъяс, лӧсьӧдалам полезнӧй ископаемӧйяслысь да почваяслысь коллекцияяс, вӧчалам книгаын индӧм макетъяс да зарисовкаяс.
Тӧдмалам, кутшӧм природаыс миян странаын, кыдзи олӧны да уджалӧны сӧветскӧй йӧз, кыдзи найӧ уджалӧны муяс вылын, заводъясын да фабрикаясын, стрӧитӧны выль каръяс, вӧчалӧны каналъяс, плӧтинаяс, водохранилищеяс.
abu
Отважнӧй полярникъяс уджалӧны Войвывса кӧдзыд мореясын.
Найӧ помнитӧны миян йылысь, висьтавлӧны асланыс удж йылысь.
Полярникъяслӧн письмӧысь.
Дона челядь!
Полярнӧй станцияса коллектив пӧся чолӧмалӧ тіянӧс.
Кӧть ӧні и полярнӧй вой, ми важмоз нуӧдам исследовательскӧй уджъяс.
Найӧ гырысьӧсь да интереснӧйӧсь.
Но ми нуӧдам не сӧмын научнӧй удж.
Ми асьным вӧчам ставсӧ.
Частӧ ми овлам грузчикъясӧн, кор ректам самолётъяс, овлам плӧтникъясӧн да строительясӧн, кор тэчам миянӧ вайӧм ичӧтик керкаяс либӧ кор вӧчам автомашинаяслы туйяс.
Миян пӧвстысь унаӧн веськӧдлӧны автомашинаясӧн.
Мукӧддырйи ми вӧчам слесарнӧй уджъяс, кужам асьным ремонтируйтны приборъяс.
Овлам ми и кыйсьысьясӧн, кор паныдасьлам ошкӧд либӧ кор изучайтӧм могысь колӧ вины кутшӧмкӧ лэбачӧс.
Ставным ми кужам вурсьыны.
Ми асьным песлалам бельё, асьным пуам-пӧжалам.
Йи вылын уджалігӧн ми убедитчим, мый унатор колӧ кужны вӧчны — тайӧ кокньӧдӧ олӧмсӧ кӧть кутшӧм условиеясын.
Унаӧн тіян пӧвстысь, челядь, мечтайтӧны лоны коркӧ исследовательясӧн, строительясӧн, морякъясӧн, лётчикъясӧн.
Тайӧ бур.
Но та кежлӧ колӧ гӧтӧвитчыны: кужны повтӧг встречайтны виччысьтӧмторъяс да случайностьяс, лоны быдтор вӧчны кужысьясӧн.
Сьӧлӧмсянь чолӧмалам тіянӧс.
План йылысь понятие.
Жар гожӧм.
«Красная звезда» колхозын турун пуктан кад.
Пионерскӧй лагерысь челядь мӧдӧдчӧны колхозӧ турун пуктыны.
Туйсӧ найӧ оз тӧдны, но вожатӧй ордын эм туйыслӧн план.
Пионеръяс видзӧдӧны тайӧ план вылас.
Сы вылысь найӧ аддзӧны, мый мунны ковмас трӧпаяс кузя.
Лагерсянь найӧ мунасны шор пӧлӧн шуйгаладорӧдыс рытыввылӧ.
План вылын пасйӧма шор вомӧныс пу пос.
Тані пионеръяс вуджасны шор мӧдарладорас да мунасны вӧрті.
Вӧр сайын план вылын тыдалӧны колхозлӧн муяс да на сайын сикт.
«Кымын километр колӧ мунны лагерсянь сиктӧдз?»
— думайтӧны пионеръяс.
И тайӧ вопрос вылас найӧ аддзӧны ӧтвет план серти.
Мый нӧ сійӧ планыс?
Ӧтвет сеттӧдз первой чертитам медся прӧстӧй планъяс.
Тайӧ страница вылас рисуйтӧма истӧг кӧрӧб да кубик, чертитӧма налысь планъяс.
Ми кӧ сравнитам рисуноксӧ планкӧд, то аддзам, мый рисунок вылын предметсӧ петкӧдлӧма сідзи, кыдзи сійӧ сулалӧ син водзын (1 рис.).
Пуктам ассьыным истӧг кӧрӧбъяснымӧс бумага лист вылӧ да гӧгӧрыс нуӧдам карандашӧн, сідз жӧ нуӧдам карандашӧн и кубик гӧгӧр.
Ми чертитім истӧг кӧрӧблысь план, кубиклысь план (2 рис.).
План — сійӧ торъя предметъяслӧн, помещениеяслӧн, местностьлӧн чертёж.
План вылын предметыс петкӧдлыссьӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ тыдалӧ, видзӧдны кӧ сы вылӧ веськыда вылісянь.
Кыдзи жӧ чертитны пызанлысь план?
Пызанлысь плансӧ оз позь чертитны сы ыдждаӧс, мый ыджда пызаныс.
Уна предмет сэтшӧм гырысьӧсь, мый налысь рисуноксӧ да плансӧ колӧ вӧчны ичӧтджыка.
Мерайтам пызанлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ да гижам числӧяссӧ.
Шуам: кузьтаыс 100 сантиметр, пасьтаыс 60 сантиметр.
Ичӧтмӧдам кыкнан числӧсӧ, шуам, 4 пӧв.
Миян лоӧны числӧяс: кузьтаыс 25 сантиметр, пасьтаыс 15 сантиметр.
Чертитам класснӧй дӧска вылӧ пызанлысь ичӧтмӧдӧм план.
Ичӧтмӧдӧм планъяс чертитӧны условнӧй ичӧтмӧдӧм мерка серти.
Ичӧтмӧдӧм меркаыс, кодӧс чертитігӧн условнӧ босьтӧны кутшӧмкӧ ыджыд мера пыдди, шусьӧ масштабӧн.
Масштабӧн векджык овлӧ сантиметр, кодӧс условнӧ босьтӧны метр пыдди либӧ километр пыдди либӧ кутшӧмкӧ мӧд мера пыдди.
Класслӧн да школалӧн план.
Тӧдмалам класслысь кузьтасӧ да пасьтасӧ, чертитам сылысь план (3 да 4 рис.).
Пасъям чертёж вылын масштаб: 1 сантиметр — 2 метр пыдди.
Чертёж вылас стрелкаӧн индам, кӧні войвыв.
План вылын пасъям ӧдзӧс, шкап, ӧшиньяс.
Видзӧдлам 4-ӧд рис. вылӧ да аддзам, мый план серти позьӧ тӧдны не сӧмын предметъяслысь ыдждасӧ да формасӧ, но и сійӧс, кыдзи найӧ сулалӧны.
А мерайтны кӧ школалысь кузьтасӧ да пасьтасӧ, то позьӧ чертитны школалысь план.
Тайӧ план вылас позьӧ пасйыны и двор, и матыса уличаяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй школьнӧй участоклӧн рисунок вылӧ (5 да 6 рис.) да сійӧ жӧ участоклӧн план вылӧ.
Петкӧдлӧй план вылысь сійӧ местасӧ, кӧні сулалӧ школа, кӧні цветник, площадкаяс, газон да пуяс.
2. Тыдалӧ-ӧ рисунок вылысь, мый эм школа саяс?
3. Мый пасйӧма школа саяс план вылын?
4. Видзӧдлӧй школалӧн рисунок да план вылӧ да висьталӧй, мыйӧн план торъялӧ рисунокысь (5 да 6 рис.).
5. Пасйӧй тетрадяныд 1 километр кузьта войвывланьӧ мунысь улича татшӧм масштаб серти: 1 сантиметрын — 100 метр.
Туйлӧн план.
Ӧти арся шондіа лунӧ велӧдчысьяс мунісны вӧрӧ.
Вӧрӧ пыригӧн найӧ мунісны веськыд туй кузя.
Тайӧ туйыслысь направлениесӧ тӧдмалісны компас серти.
Дас метра гезйӧн мерайтісны туйыслысь кузьтасӧ да пасйисны сійӧс татшӧм условнӧй знакӧн [...] 1 сантиметрын — 100 метр масштаб серти.
Школьникъяс аддзисны коръя пуяс да пасйисны найӧс асланыс планӧ [...].
Аддзӧны лыска пуяс да пасйӧны тадзи, [...].
Ылын югъяліс ва.
Челядь сувтісны, ланьтісны да кутісны любуйтчыны ванас.
Сэсся найӧ уськӧдчисны береглань.
Сэні ыджыд из улысь дзулькйӧн петӧ ключ, сялькӧдчӧ шор.
И найӧс колӧ пасйыны планӧ [...].
Пос кузя вуджисны шор вомӧн.
Тані коръя пуяс пӧвстын тыдалісны пожӧмъяс да козъяс — тайӧ сора вӧр.
План вылӧ тайӧ вӧрсӧ пасйӧны выль условнӧй знакӧн [...]
Тадзи экскурсия помасигкежлӧ велӧдчысьяс чертитісны асланыс туйлысь план.
План серти позьӧ аддзыны туй кӧть кутшӧм местностьын.
План серти карын кокни корсьны колана улича, керка.
Каръяс стрӧитігӧн план серти вӧчӧны уличаяс, стрӧитӧны керкаяс, заводъяс.
Мылькъя местностьлӧн план серти удж.
Видзӧдлӧй мылькъя местностьлӧн рисунок вылӧ, кодӧс приложитӧма тайӧ книгаас.
Петкӧдлӧй мыльк, кушин да мыльк вылысь вӧр, мыльк пӧкатысь посёлокъяс, мыльк увдорті визувтысь юяс, фабрика да ю сайысь посёлок, кӧрт туй пос, код кузя мунӧ поезд.
Видзӧдлӧй мылькъя местностьлысь план, кодӧс сідзжӧ приложитӧма книгаас.
Петкӧдлӧй план вылысь Быстрӧй ю.
Кодарланьӧ визувтӧ Студёнӧй ю?
Петкӧдлӧй план вылысь Длиннӧй ты.
Висьталӧй: кодарланьӧ увтасмӧ местностьыс?
Кодарланьӧ колӧ мунны кӧрт туй поссянь Ленино рабочӧй посёлокӧ?
Тайӧ план сертиыс думнаныд вӧчӧй путешествие.
Лыддьӧй тайӧ рассказсӧ, вежӧй условнӧй знакъяссӧ лӧсялана кывъясӧн.
Ӧтчыд Ваня да Маша мунісны тшак вотны [...].
Мунӧны найӧ [...] кузя [...] дінті, сэні аддзисны [...]. Челядь котӧртісны увлань.
Ӧдвывсьыс Маша прӧступитчис да тупыльтчис [...]. Сійӧ уси эськӧ ваас, эз кӧ мешайтны [...].
Думыштӧй асьныд татшӧмсяма рассказ да вежӧй кывъяссӧ колана знакъясӧн.
План да карта.
План вылӧ ёна мунӧ карта.
Сы вылын масштаб серти петкӧдлыссьӧ кутшӧмкӧ местность, сӧмын план вылын дорысь ёна ыджыдджык.
Планъяс вылын позьӧ пасъявны керкаяс, школаяс, заводъяс, уличаяс, кустарник, шор да с. в.
Карта вылын татшӧм посниторъястӧ петкӧдлыны оз позь.
Быдса каръяс карта вылын петкӧдлыссьӧны посньыдик кружокъясӧн.
Юяс, каналъяс, каръяс петкӧдлыссьӧны карта вылын сӧмын медся гырысьясыс да пасйыссялӧны условнӧй знакъясӧн.
Видзӧдлам Москвалӧн план вылӧ (7 рис.).
Условнӧй знакъяс серти аддзам план вылысь Кремль, уличаяс да кварталъяс, бульваръяс да паркъяс, Москва ю, кӧрт туйяс.
Видзӧдлам карта вылӧ (8 рис.).
Условнӧй знакъяс серти тӧдмалам, кыдзи карта вылын пасйӧны СССР-лысь столица — Москва, кыдзи пасъялӧны мукӧд каръяс, кыдзи карта вылӧ пасъялӧны тыяс, юяс, каналъяс да кӧрт туйяс.
Петкӧдлам карта вылын Москва ю, Волга, Москва нима канал, кӧрт туйяс, каръяс да СССР-лысь столица — Москва.
Сравнитам условнӧй знакъяссӧ план вылысь да карта вылысь.
План вылысь ми аддзам Кремль, уличаяс, бульваръяс да паркъяс, карта вылын найӧ абуӧсь, сы вылын столица пасйыссьӧ звёздочкаӧн.
План вылын Москва ю пасйӧма паськыд лентаӧн, а карта вылын юяс пасйыссьӧны чукыльӧсь визьясӧн.
Сравнитам масштабъяссӧ:
план вылын: 1 сантиметр — 1 километр, карта вылын: 1 сантиметр — 100 километр.
Карта вылын местность петкӧдлыссьӧ зэв ёна ичӧтмӧдӧмӧн, и сы вылын абуӧсь Москвалӧн ни уличаяс, ни паркъяс, а план вылын найӧс яснӧя пасъялӧма.
Вопрос да задание.
1. Условнӧй знакъяс используйтӧмӧн тӧдмасьӧй Москва планӧн.
2. Кыдзи карта вылын пасйыссьӧны каръяс, тыяс, юяс, каналъяс, кӧрт туйяс?
Му шар.
Йӧз важысянь нин кӧсйӧны тӧдны, кутшӧм формаыс Мулӧн.
Первойсӧ найӧ чайтлісны, мый Муыс плоскӧй да позьӧ воны Му помасянінӧдз.
Но сэсся тӧдмалісны, мый Мулӧн помыс абу.
Море дорын олысьяс казявлісны, мый кор паруса пыж мунліс ылі мореӧ, то сійӧ эз сразу саявлы син улысь: первой саявліс пыжыс, но парусыс тыдавліс на, сэсся вочасӧн и сійӧ саявліс.
Мореплавательяс казявлісны, мый кор налы паныд локтіс корабль, то найӧ первойсӧ аддзылісны сылысь вылыс юкӧнсӧ, сэсся шӧр юкӧнсӧ да, медбӧрын, корабльсӧ ставнас.
Йӧз гӧгӧрвоисны, мый Мулӧн выпуклостьыс оз лэдз сразу аддзыны корабльсӧ ставнас да мый Му абу плоскӧй.
Учёнӧйяс докажитісны, мый Му — шар кодь гӧгрӧс.
Кутам кӧ видзӧдны мунысь пароход вылӧ, то аддзам, мый сійӧ оз друг саяв.
Видзӧдлӧй 9-ӧд рисунок вылӧ да висьталӧй, кыдзи вочасӧн саялӧ ылысмысь пароход.
Глобус да полушариеяс карта.
Йӧз изучитісны Мулысь став веркӧссӧ да чертитісны кыдзи веркӧсыслысь торъя юкӧнъяс, сідзи и Мусӧ дзоньнас.
Мулӧн формаыс гӧгрӧс, шар кодь; сы вӧсна сійӧс петкӧдлӧны шар кодьӧн, кытчӧ пасъялӧма сушалысь, океанъяслысь, мореяслысь, юяслысь да мукӧдъяслысь очертаниеяссӧ.
Мулӧн татшӧм ичӧтмӧдӧм изображениеыс шусьӧ глобусӧн.
«Глобус» кыв лоӧ шар.
Ӧтчыд видзӧдлӧмӧн оз позь аддзыны шарсӧ ставнас, гӧгӧрбок, а позьӧ аддзыны сӧмын сылысь джынсӧ.
Медым Мулысь изображениесӧ чертитны бумага вылӧ, колӧ вундыны глобуссӧ кык ӧткодь юкӧн вылӧ — полушариеяс вылӧ, сэки Мулысь веркӧссӧ позьӧ петкӧдлыны карта вылын.
Татшӧм ногӧн чертитӧм картаыс шусьӧ полушариеяс картаӧн.
Му шарлысь ӧти джынсӧ петкӧдлӧ рытыввыв полушарие, мӧдсӧ — асыввыв полушарие.
Свет юкӧнъяс.
Му шар веркӧслӧн ыджыдджык юкӧныс ва улын.
Ваыс быд боксянь кытшалӧ сушаӧс.
Суша юксьӧ свет юкӧнъяс вылӧ.
Свет юкӧныс ставыс квайт: Европа, Азия, Африка, Америка, Австралия да Антарктида.
Став свет юкӧнъясын, Антарктидаын кындзи, олӧны да уджалӧны йӧз.
Антарктида вевттьысьӧма лымйӧн да йиӧн; сэні зэв кӧдзыд да пыр олысь йӧз сэні абуӧсь.
Сушалӧн веркӧсыс абу ӧткодь: сы вылын эмӧсь и увтасінъяс, и джуджыдджык местаяс, и гӧраяс.
Глобус вылын да физическӧй картаяс вылын увтасінъяссӧ пасйӧны турунвиж рӧмӧн, джуджыдджык местаяссӧ — виж рӧмӧн, гӧраяссӧ — коричневӧйӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм свет юкӧнъяс эмӧсь асыввыв полушариеын?
Корсьӧй найӧс глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь.
2. Кутшӧм свет юкӧн эм рытыввыв полушариеын?
3. Кутшӧм свет юкӧн куйлӧ и асыввыв, и рытыввыв полушариеясын?
4. Гижӧй тетрадяныд свет юкӧнъяслысь нимъяссӧ.
5. Полушариеяс контурнӧй карта вылын краситӧй цветнӧй карандашъясӧн свет юкӧнъяс да гижалӧй налысь нимъяссӧ.
Океанъяс.
Океанъяс — сійӧ курыд-сола валӧн помтӧм-паськыд пространствояс, кодъяс кытшалӧны свет юкӧнъясӧс.
Му шар вылын нёль океан: Севернӧй Ледовитӧй, Атлантическӧй, Тихӧй, Индийскӧй.
Медся ыджыдыс — Тихӧй океан.
Океанъяс зэв джуджыдӧсь.
Найӧ артмӧдӧны мореяс.
Глобус вылын да картаяс вылын океанъяссӧ да мореяссӧ пасъялӧма гӧлубӧй краскаӧн.
Ӧтилаын гӧлубӧй рӧмыс югыдджык, мукӧдлаын — пемыдджык.
Югыдджык гӧлубӧй рӧмыс петкӧдлӧ ляпкыдджыкинъяс, пемыдгӧлубӧй рӧмыс — джуджыдджыкинъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Гижӧй тетрадяныд океанъяслысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧм океан эм Европасянь, Азиясянь да Америкасянь войвылын?
Петкӧдлӧй сійӧс глобус вылысь да полушариеяс карта вылысь.
3. Кутшӧм океан кытшалӧ Европалысь, Африкалысь да Америкалысь берегъяссӧ?
4. Кутшӧм океан эм Азиясянь лунвылын, Африка да Австралия костын?
5. Кутшӧм океан эм Азия, Австралия да Америка костын?
6. Висьталӧй, кутшӧм океан медся ыджыд.
7. Гижалӧй полушариеяс контурнӧй карта вылӧ океанъяслысь нимъяссӧ.
Му гӧгӧр первойысь плавайтӧм.
Европасянь Америкалань.
400-ысь унджык во сайын опытнӧй мореплаватель Магеллан мӧдӧдчис первой кругосветнӧй плаваниеӧ.
Сійӧ кадӧ паруснӧй корабльяс Европаса странаяссянь ветлісны Азияса странаясӧ, «пряностьяс діяс» дорӧ (Азия да Австралия костын куйлысь діяс дорӧ) перецла, гвоздикала, корицала, кодъяс сэки вӧліны зэв донаӧсь.
Корабльяс мунісны Средиземнӧй мореысь Атлантическӧй да Индийскӧй океанъяс кузя, Африка гӧгӧр.
Магеллан вӧзйис испанскӧй корольлы корсьны Азияса странаясӧ выль туй.
Сійӧ увереннӧя висьталіс, мый Атлантическӧй океан да мӧд, тӧдтӧм океан костын эм пролив.
«Вайӧй меным корабльяс, ме муна «пряностьяс діяс» дорӧ мӧдарладорсяньыс, ме кытшовта Му шарсӧ гӧгӧрыс», — шуліс Магеллан.
И вот лӧсьӧдісны вит корабль.
Магелланлӧн корабльяс вӧрзьӧдчисны Европа берегъяс дорсянь да Атлантическӧй океан кузя мӧдӧдчисны Южнӧй Америкалань.
Кык тӧлысь кывтісны Атлантическӧй океан кузя.
Медбӧрын морякъяс аддзисны Южнӧй Америкалысь берегъяссӧ.
Пырисны заливӧ.
Берегас найӧс чуймӧдіс зэв озыр растительность.
Тыдалісны вывті гырысь пуяс, пуысь пуӧ лэбалісны турунвиж рӧма лэбачьяс — попугайяс.
Пӧшти пасьтӧм йӧз петісны берег дорӧ.
Налӧн пемыд, ыргӧн кодь гӧрд яйыс югъяліс шонді водзын.
Юръяссӧ вӧлі мичмӧдӧмаӧсь попугайяслӧн уна рӧма перӧясӧн.
Тайӧ вӧліны индеецъяс.
Пӧшти кык недель олісны морякъяс тайӧ берегъяс дорын: заптісны прӧдукта да юан ва, сы вӧсна мый морскӧй ваыс сола да юны сійӧс оз позь.
Кор ставыс лои дась, мӧдӧдчисны водзӧ.
Ӧні, кымын лунвывлань найӧ мунісны, пыр овтӧмджыкӧсь, зумышджыкӧсь, гажтӧмджыкӧсь лоины берегъясыс, пыр ёнджыка букшасис небесаыс.
Ньӧжйӧ мунісны корабльяс.
Ӧкмыс тӧлысь нин найӧ вӧліны туйын, а проливыс эз на сюр.
Сьӧкыд думъяс мучитісны Магелланӧс: эм абу сійӧ проливыс?
Частӧджык кыптывлісны ён бушковъяс.
Дженьыдджыкӧсь кутісны лоны лунъяс, кузьджыкӧсь войяс.
Парусъяссӧ тыртісны лым да шер.
Вӧлі март тӧлысь; миян тайӧ кадас водз тулыс, а лунвыв полушариеса странаясын — ар, тӧвлӧн матысмӧм.
Ӧти заливысь аддзисны найӧ ключ ва, уна чери да сувтісны тӧвйыны.
Кор воис тулыс, бара мӧдӧдчисны лунвывлань.
Медбӧрын, пырисны проливӧ, коді ӧні шусьӧ Магеллан проливӧн.
Берегъясас кӧнсюрӧ тыдалісны шочиник пуяс.
Ӧтилаын-мӧдлаын вежӧдісны кустарникъяс да жебиник турун.
Лымйӧн вевттьысьӧм йывъяса гӧраяс крута лэччисны мореӧ.
Паныда тӧв пӧльтіс виччысьтӧм чорыд тӧвныръясӧн, косявліс парусъяс.
Тихӧй океан кузя.
Магелланлӧн корабльясыс пыр мунісны пролив кузя.
И вот воссис валӧн помтӧм простор.
Магелланлӧн мечтаясыс кутісны збыльмыны: сійӧ аддзис мӧд, тӧдтӧм океанӧ туй.
Пӧпутнӧй тӧв вӧтліс корабльяссӧ.
Океаныс вӧлі лӧнь, и Магеллан шуис сійӧс «Тихӧйӧн».
Уна тӧлысь чӧж кывтісны корабльяс Тихӧй океан кузя.
Заптӧм юан ваыс тшыксис.
Медбӧръя сёянсӧ вӧлі сёйӧма.
Ковмис сёйны корабльвывса крысаясӧс да пуӧм кучик.
Татшӧм сёянсьыс Магелланлӧн спутникъясыс унаӧн висьмисны да кулісны.
Лун бӧрся лун, недель бӧрся недель кыссис тайӧ сьӧкыд путешествиеыс.
Медбӧрын кыліс горӧдӧм:
— Му!
Му!
Морякъяс аддзисны діяс (Филиппинскӧй).
Жар шонді югӧръяс улын вежӧдіс зэв озыр да мича тропическӧй растительность.
Быдлаын тыдалісны кокосӧвӧй пальмаяс, сахарнӧй тростник.
Ичӧтик пыжъясӧн сэтчӧс олысьяс вайисны аддзывтӧм плодъяс: бананъяс да гырысь кокосӧвӧй ӧрекъяс.
Тайӧ ӧрекъяслӧн йӧв кодь сокыс бура действуйтіс висьысьяс вылӧ.
Но Магелланлы эз удайтчы помӧдз вайӧдны первой кругосветнӧй плаваниесӧ.
Ӧти дівывса олысьяскӧд косьын уна морякӧс вӧлі виӧма, Магелланӧс вӧлі кувтӧдзыс ранитӧма ньӧвйӧн.
Бӧр воӧм.
Магелланлысь кругосветнӧй путешествиесӧ помӧдз вайӧдісны ловйӧн кольӧм морякъяс.
Найӧ мунісны Индийскӧй океан кузя, кытшовтісны Африка да бӧр воисны испанскӧй берегъяс дорӧ.
Пӧшти куим во нюжаліс Му гӧгӧр первойя плавайтӧм.
Первой кругосветнӧй путешествие бӧрын уна мореплаватель кытшовтісны Му гӧгӧр разнӧй направлениеясын.
Ӧні ставӧн тӧдӧны, мый Му — шар.
Задание.
Висьталӧй Му гӧгӧр первой плавайтӧм йылысь:
Кутшӧм свет юкӧн берегъяс дорсянь вӧрзьӧдчис Магеллан?
Кутшӧм океан кузя Магеллан муніс Америкалань?
Кутшӧм ним сетіс Магеллан войдӧр тӧдтӧм океанлы?
Кыдзи помассис первой кругосветнӧй путешествие?
Жар, умереннӧй да кӧдзыд странаяс.
Шонді оз быдлаын ӧткодя югдӧд да шонты мусӧ.
Сӧветскӧй Союзлӧн ыджыдджык юкӧнас гожӧмнас шонді петӧ водз, вӧчӧ небесаті кузь туй да луншӧр кадӧ кыпавлӧ бура вылӧ, а лэччӧ сёрӧн; та вӧсна гожӧмнас лунъясыс кузьӧсь да шоныдӧсь.
Тӧвнас шонді петӧ сёрӧн, кыпавлӧ оз вылӧ да лэччӧ водз.
Тӧвнас лунъяс дженьыдӧсь да кӧдзыдӧсь.
Сӧветскӧй Союзлӧн ыджыдджык юкӧныс пырӧ войвывса умереннӧй странаясӧ (11 рис.).
Ми кӧ войвывса умереннӧй странаяссянь мӧдӧдчам войвывлань, то кымын матынджык лоам му шар вылын медся войвыв точка дорын — Войвыв полюс дорын, сымын улӧджык горизонт весьтӧ кутас кыпавлыны шонді, и, медбӧрын, ми воам сэтшӧм местаясӧ, кӧні тӧвнас шондіыс некымын лун чӧж да весиг некымын тӧлысь чӧж оз мыччысьлы.
Тӧлыс тані кузь да зэв кӧдзыд.
А гожӧмнас шондіыс некымын лун чӧж да весиг некымын тӧлысь чӧж оз лэччыв.
Но гожӧмнас абу зэв шоныд, сы вӧсна мый шондіыс оз кыптыв вылӧ, сылӧн югӧръясыс усьӧны му вылӧ пӧлыньӧн да омӧля шонтӧны сійӧс.
Тайӧ войвывса кӧдзыд странаяс (12 рис.).
Войвывса умереннӧй странаяссянь кӧ ми пондам мунны лунвывлань, то воам сэтшӧм местаясӧ, кӧні луншӧр кадӧ шондіыс сулалӧ дзик юр весьтын либӧ пӧшти юр весьтын.
Шонді югӧръяс сэні усьӧны веськыда вывсянь либӧ пӧшти веськыда да ёна шонтӧны мусӧ.
Тайӧ жар странаяс (13 рис.).
Кор ми вуджам жар странаяссӧ, то бара лоам умереннӧй странаясын.
Лунвывса умереннӧй странаяссянь кӧ ми мӧдӧдчам му шар вылын медся лунвыв точка дорӧ — Лунвыв полюс дорӧ, то воам лунвывса кӧдзыд странаясӧ.
Сэні Антарктида.
Задание.
Видзӧдлӧй картинаяс вылӧ да сравнитӧй кӧдзыд, умереннӧй да жар странаяслысь природасӧ.
Жар странаясӧ Миклухо-Маклайлӧн путешествуйтӧм.
Русскӧй путешественник Н. Н. Миклухо-Маклай Новӧй Гвинея ді вылын.
1871 вося сентябрын русскӧй пароход воис Новӧй Гвинея ді дорӧ, коді Австралиясянь войвылын.
Пароходсянь лэдзисны пыж, и куим морт чеччыштісны сэтчӧ.
Пароходса капитан горӧдіс:
— Мед босьтінныд эськӧ ещӧ йӧзӧс.
Коді тӧдӧ найӧс, эсійӧ папуасъяссӧ!
Аддзанныд, мыйта найӧ берегас!
Еджыд шляпаа морт, куимсьыс ӧтиыс, нюммуніс.
— Энӧ полӧй, капитан.
Миянкӧд нинӧм оз ло.
— А ружье тіян эм?
Ружьеыд тіян кӧні?
Еджыд шляпаа морт вочавидзис:
— Мый меным ружьесьыс?
Пыж мӧдӧдчис ділань.
Сійӧ матыстчис лыа берег дорӧ.
Тыдалісны узорчатӧй пальмаяс да мукӧдпӧлӧс пуяс.
Тӧлыс вайис тӧдтӧм турунъяслысь да цветъяслысь чӧскыд дуксӧ.
Ылын кыпалісны гӧраяс.
Берегын сулалісны йӧз — папуасъяс.
Найӧ вӧліны пасьтӧмӧсь; пемыд яйныс налӧн югъяліс шонді водзын.
Сук, кудриа юрсиясас налӧн вӧлі уна рӧма цветъяс.
Кор найӧ казялісны пыжӧн матыстчӧмсӧ, повзьӧмпырысь уськӧдчисны кустъясӧ да вошины сук веж чащаӧ.
Но со сьӧд ки видзчысьӧмӧн вештыштіс лапъяссӧ.
Кузь копьёӧн вооружитчӧм ыджыд тушаа морт ньӧжйӧник петіс лыа вылӧ.
Сійӧ лэптіс копьёсӧ да кинас индіс море вылӧ.
— Бӧр мун!
Мун миянысь!
— висьталіс сылӧн жестыс.
Пыжсянь шыбитісны югъялысь мича тканьлысь кузь полосаяс.
Гыяс ньӧжйӧник кыскисны лентаяссӧ да шыбитісны изъяс вылӧ...
Папуасъяс котӧртісны мича лӧскутъяс бӧрся.
Пыж кывтыштіс берег пӧлӧн да сэні, кӧні некод эз вӧв, небыдика зурасис лыа берегӧ.
Еджыд шляпаа морт чеччыштіс пыжысь.
Сійӧ пырис тропическӧй вӧрӧ.
Кузь пуяс гӧгӧр гартчисны лианаяс.
Шонді югӧръяс югдӧдісны пальмаяслысь мича коръяссӧ.
Вӧрын горзісны тӧдтӧм лэбачьяс.
Лэбачьяс лэбалісны пуысь пуӧ.
Налӧн гӧрд, виж, лӧз бордъясыс югъялісны шонді водзын.
Папуасъяс ордын.
Векньыдик вӧр трӧпа вайӧдіс хижинаяс дорӧ.
Гӧгӧр, кажитчис, некод эз вӧв, но воысь морт пельӧдз воис шуракылӧм, и сійӧ аддзис папуасӧс.
Папуас казяліс еджыд мортӧс да кӧсйис пышйыны, но еджыд морт ӧвтчис мича лентаясӧн да мыйкӧ шуаліс.
Мый висьталіс, он гӧгӧрво, но гӧлӧсыс вӧлі мелі.
Папуас сувтіс, сійӧс чуймӧдіс еджыд мортлӧн паськӧмыс.
Мыйла тайӧ мӧд куыс?
Сідзкӧ, еджыд мортлӧн абу настӧящӧй югъялысь пемыд куыс, коді видзис эськӧ сійӧс зэрысь, шондіысь да тӧлысь?
Коньӧр еджыд морт!
А еджыд морт сёрнитіс:
— Ме Маклай.
Гӧгӧрвоан?
Ме Маклай.
Папуас паськыда нюммуніс.
Сійӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис.
— Мак-лай, — сьӧкыдпырысь шуис сійӧ.
Сэсся вылӧ чатӧртіс юрсӧ, кучкис аслыс морӧсас да горӧдіс торжественнӧя да тшапа:
— Туй!
Туй!
Маклай долыда гогйӧдліс юрнас:
— Гӧгӧрвоа.
Тэ — Туй.
Ме — Маклай.
Вот ми и тӧдсаӧсь.
Вот ми и другъяс!
И кыкнанныс нюммунісны ӧта-мӧдныслы.
Тропическӧй быдмӧгъяслӧн лапъясыс кокньыдика вӧрзисны, тайӧ полігтырйи бӧр воалісны посёлокса олысьяс.
Маклай сеталіс налы сикӧтшъяс, кӧрт тувъяс да лентаяс.
Папуасъяс радысла горзісны, кекеначасисны.
Маклайлы гӧснеч пыдди найӧ петкӧдісны хижинаясысь кокосӧвӧй ӧрекъяс, бананъяс да весиг кык порсьпиӧс.
Миклухо-Маклай кольччис овны тайӧ ді вылас.
Аслас оланін улӧ сійӧ бӧрйис местасӧ море берег дорын.
Пароход вылын воысь плӧтникъяс некымын лунӧн стрӧитісны ичӧтик хижина, лӧсьӧдісны узьланін.
Пароход вылысь вайисны книгаяс, пызан, кыйсян ружье, чери кыян тыв.
Пароход лэптіс якӧр, сійӧ бӧр муніс Россияӧ.
Миклухо-Маклай — папуасъяслӧн друг.
Миклухо-Маклай кольччис папуасъяс пӧвстӧ.
Сійӧ изучайтіс тропическӧй крайса йӧзлысь олӧмсӧ, кывсӧ да привычкаяссӧ.
Наблюдайтіс природа.
Ассьыс наблюдениеяссӧ гижаліс дневникӧ, чукӧрталіс коллекцияяс — гербарийяс.
Папуасъяс ветлісны сыкӧд кыйсьыны, найӧ тӧдмалісны сійӧс да кутісны радейтны.
Маклайлӧн первой, медбур другӧн лои папуас Туй.
Ӧтчыд, кор Маклай дӧмліс ассьыс пыжсӧ, котӧрӧн воис папуас да висьталіс:
— Туйкӧд лои несчастье!
Сійӧс лямӧдіс пу!
Туй вӧлі кералӧ пу.
Пуыс ёна дойдіс Туйлысь юрсӧ.
Туй кулӧ.
Миклухо-Маклай босьтіс ножич, бинт, лекарство да тэрмасигтырйи муніс сиктӧ.
Туй гӧгӧр вӧлі чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Маклай видзчысьӧмӧн видлаліс ранасӧ, бура весаліс сійӧс, бинтуйтіс.
Туй унмовсис.
Дыр висис Туй, быд лун сы ордӧ воліс Маклай да кӧртавліс ранасӧ.
Маклай бурдӧдіс Туйӧс.
Лечитіс сійӧ и мукӧд папуасъяссӧ.
— Маклай ас морт.
Маклай друг, — сёрнитісны сы йылысь папуасъяс.
Коли 15 тӧлысь сысянь, кор Миклухо-Маклай овмӧдчис ді вылын.
Аслас научнӧй уджъясӧн сійӧ докажитіс, мый папуасъяс сэтшӧм жӧ йӧз, кыдзи и европеецъяс.
<paa>— Тамо русо!</paa>
<paa>Тамо русо!</paa>
Русскӧй йӧз, — кыліс Маклай.
— Мореын корабль!
Маклай лэптіс флаг.
Кык папуас нуисны пыжӧн Маклайӧс корабль вылӧ.
Миклухо-Маклай корабль вылын, сійӧ мунӧ.
Коллекцияяс тыра ящикъяс, дневникъяс, бумагаяс сійӧ нуӧ рӧдинаӧ, а ножичьяссӧ, черъяссӧ, пуртъяссӧ, чашкаяссӧ да чайникъяссӧ сеталӧ папуасъяслы.
Папуасъяс корӧны Маклайӧс кольччыны накӧд.
— Ме бӧр на воа тіянӧ, — шуӧ сійӧ.
— Регыдджык лок, Маклай!
— Ме воа!
И Маклай кутіс ассьыс кывсӧ.
Аслас папуасъяс-другъяс ордӧ сійӧ воліс ещӧ кыкысь.
Кыкысь сійӧс встречайтлісны пемыд куа другъясыс сьылӧмӧн да йӧктӧмӧн.
Сійӧ вайлывліс налы пӧдарки: зыръяс, черъяс, кӧрт тувъяс, апельсин, лимон да ананас кӧйдысъяс.
Сійӧ велӧдіс, кыдзи колӧ пуктыны тайӧ кӧйдысъяссӧ.
Вайис кык кӧза, ӧшпи да кукань.
Папуасъяс радейтісны Маклайӧс.
Кор Миклухо-Маклай мунліс, найӧ уна во чӧж видзисны сылысь оланінсӧ, сылысь кӧлуйсӧ да виччысисны сійӧс.
Русскӧй путешественник йылысь паметьыс дыр оліс папуасъяс пӧвстын.
Найӧ лӧсьӧдісны сы йылысь сказание:
«Воис Маклай да шуис: «Из черъясыд абу лэчыдӧсь, найӧ ныжӧсь.
Шыбитӧй найӧс вӧрӧ, найӧ оз туйны, ныжӧсь.
Маклай сетіс миянлы кӧрт пуртъяс да кӧрт черъяс...»
Дыр на ылі ді вылын тропическӧй вӧръясын сьывсисны роч морт йылысь, папуасъяслӧн вок йылысь песняяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кытчӧ муніс Миклухо-Маклай?
2. Кыдзи оліс Миклухо-Маклай папуасъяс пӧвстын?
3. Цветнӧй картина серти висьталӧй тропическӧй вӧрын папуасъяслӧн олӧм йылысь.
Сӧветскӧй китобойяс.
Одесса.
Мурӧстіс зэв ыджыд «Слава» пароходлӧн гудӧкыс, сы дінӧ ӧтлаасисны негырысь корабль-китобоецъяс: «Слава–1», «Слава–2», «Слава–15».
Тайӧ — туйӧ петӧм вылӧ сигнал.
Миян отважнӧй сӧветскӧй морякъяс — кит кыйысьяс — мӧдӧдчӧны ылі Антарктида берегъяс дорӧ, лунвыв кӧдзыд странаясӧ.
Дас сутки мунӧны пароходъяс Чёрнӧй да Средиземнӧй мореяс кузя.
Воисны Атлантическӧй океанӧ вуджан пролив (Гибралтарскӧй) дорӧ.
Проливсянь флотилия мунӧ Африка берег пӧлӧн лунвылӧ.
Лои шоныдджык.
Ӧтчыд луншӧр кадӧ кыліс «Славалӧн» тутсӧм.
Сӧветскӧй морякъяс экваторын!
Дзонь лунъясӧн сотӧ жар, тропическӧй шонді.
Тӧдвылӧ воӧ ылі рӧдина, кӧні ӧні ветлӧны тӧвся паськӧмӧн, сулалӧны морозъяс да куйлӧ лым.
Берегъяс ылынӧсь, гӧгӧр ва и ва...
Флотилия мунӧ Атлантическӧй океан кузя лунвылӧ.
Но вот заводитӧ лоны неуна ыркыдджык, а рытъяснас овлӧ весиг прамӧй ыркыд.
«Слава» ылысмӧ жар странаясысь, матысмӧ лунвыв умереннӧй странаяслань.
Портын, Африкаса лунвыв берегын, стоянка.
«Славалӧн» мачтаяс вылын гордӧя дӧлалӧны Сӧветъяс страналӧн гӧрд флагъяс.
«Слава» лӧсьӧдчӧ петны Антарктидаӧс кытшалысь мореясӧ: грузитӧны из шом, босьтӧны юан ва запасъяс.
Ӧдйӧ колис портын сулалігӧн вит лун, и бара море...
Кымын матӧджык Антарктидаӧ, сымын лоӧ кӧдзыд; небесаыс кымӧра, паныдасьлӧны йияс.
Морякъяс пасьталісны полушубокъяс.
Лунвывса кӧдзыд мореясын морякъясӧс встретитісны зэв ён лым бушковъяс, сук руяс.
Вывті гырысь гыяс ылькйӧн ветлӧны корабль палуба вомӧн.
Усьӧ лым.
Тӧв лӧнис, регыдик кежлӧ мыччысьлӧ полярнӧй шонді.
Шонді югӧръяс улын горизонтын кутісны югъявны йияс, дзирдавны плавайтысь гырысь йи гӧраяс — айсбергъяс.
Найӧ зэв мичаӧсь.
Со зубецъяса да башняяса настӧящӧй крепость, а тайӧ пещераа зэв ыджыд гӧра; гыясыс пырӧны пещераас, шумӧн резӧны ванас пещера сводъяссӧ.
Йи гӧра пӧкатас кузь радъясӧн пукалӧны лэбачьяс — пингвинъяс.
Лунтырӧн суднояс пӧлӧн кывтіс уна дас айсберг, и ставныс найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс, — быдӧнлӧн аслас форма, быдӧн ас ногыс мича.
Ыджыд «Слава» судносянь уналаӧ муналӧны негырысь пароход-китобоецъяс.
— Курс вылын китъяс!
— горзӧ матрос, коді следитӧ море бӧрся наблюдательнӧй пунктсянь — мачта йывсянь.
«Слава–5» китобоецвывса морякъяс аддзисны фонтанъяс: сэні китъяслӧн стада.
Пароход ӧдйӧ мунӧ китъяслань.
Но кольӧ кык часысь унджык, а век оз удайтчы матыстчыны на дінӧ лыйӧм ылнаӧ.
Палуба вылын ставныс ланьтісны.
Медбӧрын, судносянь 50 кымын метр сайын кыптіс кит, сійӧ шыбитіс 12–15 метр вылнаӧ фонтан.
Моряк лыйис китлы гарпуннӧй пушкаысь.
Ӧти здук — и гарпуныс (сьӧкыд металлическӧй копьё) сутшкысис морскӧй великан тушаӧ.
Гарпунсӧ ён канатӧн кӧрталӧма судно бердӧ.
Кит босьтчылӧ пышйыны, сійӧ сэтшӧм ён, мый кыскӧ ас бӧрсяыс пароход-китобоецсӧ.
Кольӧ бура уна кад, кытчӧдз ранитчӧм кит оз вошты вынсӧ.
Тайӧ лунас «Слава–5» вывса морякъяс виисны ещӧ куим китӧс.
Борт сайӧ кӧрталӧм китъясӧн найӧ мӧдӧдчӧны ыджыд корабль-база дінӧ.
Сэні подъёмнӧй кран отсӧгӧн лэптӧны ӧти бӧрся мӧдӧс китъяслысь тушаяссӧ.
Китобаза вылын, ыджыд корабль-фабрикаын, пуӧ удж.
Зэв ыджыд кит пласьвидзӧ-куйлӧ став палуба кузя.
Медся войдӧр китсӧ мерайтісны: китлӧн кузьтаыс лои 26 метр.
Сійӧ веситӧ сы мында жӧ, мыйта веситӧны 25 слӧн либӧ 150 ӧш.
Пароход-фабрикавывса морякъяс машинаяс отсӧгӧн ӧдйӧ вундалӧны тушасӧ.
Тушаыслысь юкӧнсӧ пуктӧны зэв гырысь пӧртъясӧ: сэні сывдӧны госсӧ, коді мунӧ кучик вӧчан, майтӧг пуан да мукӧд производствоясӧ.
Кит лыясысь вӧчӧны скӧтӧс вердӧм вылӧ пызь.
Кыптіс пурга, но сӧветскӧй морякъяс оз дугӧдны уджсӧ.
Кӧдзыд, суровӧй мореяс кузя водзӧ и водзӧ мунӧ «Слава», китъясӧс кыйӧм оз дугӧдсьыв.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй полушариеяс карта вылын Одессасянь Антарктидаӧ «Славалысь» туйсӧ.
2. Кутшӧм поводдя векджык сулалӧ лунвыв кӧдзыд мореясын?
3. Висьталӧй, кыдзи кыйӧны китъясӧс.
Сӧветскӧй учёнӧйяс дрейфуйтысь йияс вылын.
Ёна важысянь нин мужественнӧй да повтӧм йӧз босьтчывлісны тӧдмавны ылі Войвыв полюслысь тайнаяссӧ.
Унаӧн сетісны ассьыныс олӧмнысӧ полюсӧ писькӧдчигӧн.
Этшалы удайтчывліс воӧдчыны сэтчӧдз, да и найӧ вермылісны овны сэні зэв регыд да этшатор тӧдмавлісны.
Сӧмын сӧветскӧй власть дырйи лои позяна прамӧя изучитны ылі войвывсӧ.
СССР-лӧн войвыв побережьеын да діяс вылын стрӧитӧма полярнӧй станцияяс; паськыда нуӧдсьӧны научнӧй исследованиеяс.
«Войвыв полюс–1» станция.
1937 вося тулысын нёль зэв гырысь самолёт кыпӧдчисны Москваса аэродром вылысь да мӧдӧдчисны Войвыв полюсӧ.
Ыджыд йи пласт вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма полярнӧй станция «Войвыв полюс–1».
Сувтӧдісны шоныд палатка, лӧсьӧдісны радиостанция да поводдя бӧрся наблюдайтӧм вылӧ приборъяс.
Кор станцияыс лои гӧтов, самолётъяс лэбзисны Москваӧ.
Йи пласт вылӧ колины нёль морт.
«Войвыв полюс–1» станцияса начальникӧн вӧлі И. Д. Папанин.
Гӧгӧрбок вӧлі тыдалӧ сӧмын йи да небеса.
Йи пластыс, код вылын сулаліс «Войвыв полюс–1» станция, ньӧжйӧник муніс (дрейфуйтіс) лунвылӧ.
Сулаліс полярнӧй лун: шондіыс эз лэччыв горизонт сайӧ пӧшти квайт тӧлысь.
Лымйыс зэв ёна югъяліс.
Сыліс, палатка дінті кутіс визувтны шор, помещение, кӧні вӧлі радиоустановка, тыри ваӧн.
Тэрмасигтырйи радиоустановкасӧ ковмис нуны мӧдлаӧ.
Водзджык лыддьылісны, мый полюсын олӧмыс абу.
Но тайӧ абу вӧлӧма сідз.
Ӧтчыд йи вылӧ воис ичӧтик лэбач.
Сэсся кыськӧ локтіс еджыд энь ош ошпияныскӧд; йи потасысь мыччысис тюлень юр, а васьыс учёнӧйяс аддзисны зэв уна посньыдик рачокъясӧс да посни водоросльяс.
Лунъяс лоисны пыр дженьыдджыкӧсь, и воис кад, кор шондіыс дыр кежлӧ саялі горизонт сайӧ.
Пуксис полярнӧй вой.
Зимовщикъяс уджалісны пемыд войын, пургаяс шутьлялӧм шы улын, ӧта-мӧд вылас кавшасьысь йияслӧн йиркакылан шы улын, веж морозъяс дырйи.
Йи пластыс ньӧжйӧник муніс лунвылӧ.
Радист Кренкель юӧрталіс став мир пасьта, кутшӧм температураыс полюсын, кутшӧм вынӧн пӧльтӧ тӧв, кутшӧмӧсь кымӧръяс.
Быдӧн кӧсйисны тӧдны, кыдзи чувствуйтӧны асьнысӧ сӧветскӧй йӧз полюсын.
— Зэв бура!
Ми здоровӧсь да веселӧсь!
— Тіянлы абу гажтӧм?
— Абу.
Миянлы некор гажтӧмчынысӧ, — воча радируйтіс Кренкель.
Сэтшӧм уна вӧлі интереснӧйторйыс!
Ставсӧ колӧ вӧлі пасйыны да гижавны.
А йи пластсӧ пыр нуис лунвылӧ.
Сійӧ сыліс, потласис да, медбӧрын, лои неыджыдӧн.
Полярникъяслы овны лои тані зэв опаснӧ.
Йи пласт дінӧ тэрмасьӧмӧн мунісны миян вынйӧра ледоколъяс.
Найӧ писькӧдчисны йияс пӧвстті «Войвыв полюс–1» станция дорӧ.
Зимовщикъяс бӧр воисны рӧдинаӧ.
Сӧветскӧй исследовательяс уджалісны йи пласт вылын ӧкмыс тӧлысь.
Ломоносов нима ваувса гӧраяс.
Первой отважнӧй полярникъяслысь уджсӧ, кодъяс висьталісны мирлы Войвыв полюс йылысь, водзӧ нуӧдіс учёнӧйяслӧн мӧд группа, коді вӧчис зэв тӧдчана открытие.
Найӧ тӧдмалісны, мый Севернӧй Ледовитӧй океан пыдӧссянь ва улас кыпалӧны джуджыд гӧраяс.
Сӧветскӧй полярникъясӧн восьтӧм гӧраяссӧ шуисны великӧй русскӧй учёнӧй М. В. Ломоносов нимӧн.
Учёнӧйяс упорнӧя да настойчивӧя водзӧ нуӧдӧны исследованиеяссӧ выльысь котыртӧм полярнӧй станцияясын.
Рӧдина нинӧм оз жалит, медым мужественнӧй зимовщикъяс вермисны лӧсьыда овны да бура уджавны суров Севернӧй Ледовитӧй океанса йияс пӧвстын.
Со мый гижӧ ӧти полярник:
— Радейтана рӧдина оз вунӧд миянӧс да тӧждысьӧ миян вӧсна.
Миян дінӧ волӧны самолётъяс, вайӧны миянлы письмӧяс, газетаяс, книгаяс, выль кинокартинаяс, фрукты да овощи.
Исследовательяс олӧны шоныд разборнӧй керкаясын (17 рис.); быд керкаын эм электрическӧй би да телефон.
Керкасӧ сувтӧдӧма додь сювъяс вылӧ, и нёль морт вермӧны сійӧс вештавны.
Медым палаткаясын позис пуны ӧбед, сэні зимовщикъяслӧн эм газӧвӧй плита.
Полярнӧй станцияясын эмӧсь и автомобиль-вездеходъяс, и особӧй самолётъяс, кодъяс вермӧны кыпӧдчыны вывлань ӧддзӧдчытӧг, — вертолётъяс.
Полярникъяслӧн уджыс уна да интереснӧй.
Найӧ тӧдмалӧны йияслысь кызтасӧ, мерайтӧны океанлысь джудждасӧ, изучайтӧны тӧвлысь направлениесӧ, океанын валысь визувсӧ да йияслысь мунӧмсӧ, тӧдмалӧны валысь да воздухлысь температурасӧ, наблюдайтӧны поводдя бӧрся, изучайтӧны животнӧйясӧс.
Ылі войвылын удж да олӧм требуйтӧ йӧзсянь ыджыд мужество да находчивость.
Суров природа условиеясын, став сьӧкыдлунъяс венӧмӧн, зимовщикъяс водзӧ нуӧдӧны ассьыныс исследованиеяссӧ весиг полярнӧй вой дырйи.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Проследитӧй карта серти (15 рис.) полярнӧй станцияяслысь мунӧмсӧ.
2. Кутшӧм ним сетісны ваувса гӧраяслы, кодъясӧс восьтісны сӧветскӧй учёнӧйяс?
3. Мыйӧн занимайтчӧны полярникъяс дрейфуйтысь станцияясын?
Лыддьӧй та йылысь статьяысь.
4. Вӧчӧй вертолётлысь модель.
МИЯН РӦДИНА
Рӧдиналӧн карта дорын.
Миян водзын Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлӧн карта.
Кутшӧм ыджыд миян рӧдинаным!
СССР — мирын медся ыджыд страна.
Сійӧ куйлӧ Европаын да Азияын.
Миян рӧдиналӧн границаыс зэв кузь.
Сійӧ мунӧ джуджыд горнӧй хребетъясті, паськыд юясті, шыльыд равнинаясті, лыа пустыняясті, пемыд вӧръясті.
Мунӧ шоныд Чёрнӧй море кузя, Тихӧй океанса мореяс кузя да кӧдзыд Севернӧй Ледовитӧй океан кузя.
Лун и вой границанымӧс сюся видзӧны славнӧй сӧветскӧй пограничникъяс.
Миян кӧрт туйным му шар вылын медся кузь.
Рытыввывсянь асыввылӧ, став Сӧветскӧй Союз кузя, поезд мунӧ 12 сутки.
Октябрын миян рӧдиналӧн Ылі Войвылын ставыс вевттьысьӧма лымйӧн, сулалӧ нин зэв кӧдзыд поводдя и Севернӧй Ледовитӧй океанын плавайтӧны зэв гырысь йи пластъяс.
Тайӧ кадас миян рӧдина лунвылын шоныд, кисьмӧны плодъяс, йӧз ветлӧны кокни паськӧмаӧсь, купайтчӧны Чёрнӧй морелӧн шоныд ваын.
Ёна ыджыд миян рӧдинаным, олӧны сэні уна народъяс: рочьяс, украинецъяс, белорусъяс, грузинъяс, казахъяс, узбекъяс да мукӧдъяс.
Гӧрд кыаӧн ойдіс Сӧветскӧй Союз,
Свободнӧйӧсь тан армянин, белорус...
Таджик, украинец, казах да узбек —
Став квайтымын племя тась аддзисны свет.
Ме войвылысь аддза сияньелысь дзирд,
Сэн уна зэв плавайтӧ югъялысь йи.
Ме лунвылысь аддза веж путкыртысь сад,
Кузь лӧсьыдик пальмаяс да виноград.
Ме видзӧда сэтчӧ, кӧн Дальньӧй Восток,
Лӧз океанъяслӧн паськыд сэн от.
Ме рытылӧ видзӧда — сэн дона кар,
Рубинъяслӧн югӧрӧн сявкйӧ Москва.
Бур вокъяс моз олӧны уна народ,
Священнӧй дружитӧмыс на костын ён.
СССР-ӧ пырӧны 15 союзнӧй сӧветскӧй социалистическӧй республика.
Медся ыджыд республикаыс — Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика.
Вопрос да заданиеяс,
1. Петкӧдлӧй СССР полушариеяс карта вылын, физическӧй да политическӧй картаяс вылын.
2. Кутшӧм свет юкӧнъясын куйлӧ СССР?
3. Петкӧдлӧй кӧрт туй Ленинград — Владивосток.
4. Народъяс карта серти петкӧдлӧй, кӧні СССР-ын олӧны рочьяс, украинецъяс, белорусъяс, казахъяс да узбекъяс.
СССР-лӧн мореяс.
Миян страналысь берегъяссӧ омывайтӧны куим океанлӧн — Атлантическӧй, Севернӧй Ледовитӧй да Тихӧй океанъяслӧн ваяс.
Чёрнӧй море да Балтийскӧй море — Атлантическӧй океанлӧн мореяс.
Чёрнӧй море джуджыд.
Сійӧ — СССР лунвылын.
Гожӧмыс сэні кузь да жар.
Сӧветскӧй Союзын тайӧ медся шоныд море.
Тӧвнас сійӧ недыр кежлӧ кынмывлӧ сӧмын Одесса дорын.
Пароходъяс ветлӧны море кузя во гӧгӧр.
Чёрнӧй морелӧн тӧдчанлуныс Сӧветскӧй Союзлы зэв ыджыд.
Сы пыр мунӧ важнӧй морскӧй туй мукӧд странаясӧ.
Тасянь петӧны плавайтны ылӧ, Антарктида берегъяс дорӧ да мукӧд свет юкӧнъясӧ.
Балтийскӧй мореыс Сӧветскӧй Союз рытыввылын.
Сійӧ Чёрнӧй море серти ляпкыдджык, сэні эмӧсь уна діяс да ваувса скалаяс.
Войвыв юкӧнас Балтийскӧй море дыр кежлӧ кынмывлӧ.
Но сылӧн ыджыдджык юкӧнас судоходство мунӧ во гӧгӧр.
Финскӧй залив берегын сулалӧ миян зэв ыджыд порт — Ленинград.
Ленинградскӧй порт пыр нуӧдсьӧ торговля мукӧд странаяскӧд.
Балтийскӧй море берег пӧлӧн сулалӧны гырысь да важнӧй портъяс.
Насянь мунӧ морскӧй туй Европаса да мукӧд свет юкӧнъясса странаясӧ.
Чёрнӧй море кузя.
Пароход тутӧстіс да ньӧжйӧник мӧдӧдчис Батумисянь восьса мореӧ.
Рытыс вӧлі лӧнь да сэзь.
Пассажиръяс чукӧрӧн сулалісны палуба вылын, любуйтчисны мича поводдяӧн да мореӧн.
Помтӧм паськыда шыльквидзис сійӧ.
Шондіыс лэччис увлань, сылӧн югӧръясыс дзирдалісны лӧз ваас.
Асыввылын вӧлі тыдалӧ Кавказ.
Став берегыс кажитчис оръявлытӧм садйӧн.
Веж коръяс пыр тыдалісны санаторийяслӧн мича зданиеяс, а вылынджык, вӧр сайын, дзирдалісны джуджыд гӧраяслӧн лымъя йывъясыс.
— Мый, мича миян мореным?
— шыасис ме дінӧ матрос.
— Зэв мича!
Сӧмын ме лыддьывлі, мый Чёрнӧй море бурнӧй, а ӧні сійӧ сэтшӧм лӧнь.
— Ті сылӧн лӧньлун вылӧ энӧ надейтчӧй.
Миян мореным частӧ вежласьӧ.
Да мед эськӧ и ӧні эз кыпав бушков!
Со аддзанныд кымӧрторсӧ?
Ме видзӧдлі сыланьӧ, кытчӧ индіс матрос, но кымӧрыс меным кажитчис ичӧтикӧн.
— Сійӧ ичӧтик — збыль, но татшӧм ичӧтик кымӧрсьыс мукӧддырйи гырысь бедаяс овлӧны.
Ме куті видзӧдны.
Кымӧрыс ӧдйӧ содіс: сійӧ тупкис небесаджынсӧ, тупкис шондісӧ, и друг ставыс пемдіс, тускаммис.
Пӧльыштіс тӧв, сійӧ кыпӧдіс гыяс.
Ылын йиркнитіс гым, югнитіс чардби...
Матысмис гыма зэр.
Мореыс кутіс лоны пыр шуштӧмджык, сійӧ кажитчис сьӧдӧн.
Кӧшысь моз ылькнитіс зэр.
Мореыс шумитіс...
Чардыштігъясӧн тыдовтчылісны зэв гырысь гыяс.
Еджыд быгйӧн найӧ уськӧдчылісны пароход вылӧ, катлӧдлісны сійӧс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Мореыс бушуйтіс войбыд.
А асывнас бара дзирдаліс шонді; бушколыс быттьӧ эз и вӧв.
Ме бара видзӧді помтӧм море вылӧ, и окота вӧлі кывтны зэв дыр... сэтчӧ, кӧні кажитчис, мый мореыс ӧтлаасьӧ небесакӧд.
Балтийскӧй море вылын.
Ваыс ньӧжйӧник ылькнитлӧ берег вылас да бӧр исковтӧ мореӧ.
Берегсӧ паськыд полосаӧн вевттьӧ сӧстӧм морскӧй лыа.
Тайӧ полоса саяс сулалӧны джуджыд пожӧмъяс.
Сук веж лапъяс пыр тыдалӧны дачаяс да санаторийяс.
Море, сӧстӧм ыркыд воздух, вӧрлӧн сир дук кыскӧны татчӧ уджалысь йӧзӧс: тані найӧ шойччӧны да лечитчӧны.
Асыв.
Шонді кайӧ пыр вылӧджык.
Руыс разалӧ, и море ставнас заводитӧ дзирдавны.
Ва весьтын лэбалӧны каляяс, и найӧ то ӧти, то мӧд лэбзигмозыс кватлалӧны васьыс эзысьӧн лӧсталысь чериясӧс.
Береглань кывтӧны чери кыйысьяслӧн треска, килька да салака тыра суднояс.
Ылын мореын тыдалӧны гырысь пароходъяс.
Веж гыяс вундӧ ыджыд пыж,
Скӧр бушколыскӧд вензьӧ,
Збой чери кыйысь нуӧ тыш —
Лӧз мореыс оз шензьӧд.
Гы шковгӧ частӧ вой и лун
Да ворсӧдчӧ просторын,
Но лышкыдпырысь озырлун
Збой йӧзлы сетӧ море.
А кыйсьысь йӧзыс пӧшти пыр
Зэв уна чери вайӧ.
И море дорын челядь тыр
Век встречайтӧны найӧс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Чёрнӧй да Балтийскӧй мореяс.
2. Тайӧ мореясысь кодыс куйлӧ СССР лунвылын да кодыс рытыввылын.
3. Мореясӧс условнӧя краситӧм серти тӧдмалӧй, кутшӧм море джуджыдджык.
4. Кутшӧм море шоныдджык?
5. СССР-са народъяс карта вылын петкӧдлӧй, кӧні олӧны эстонецъяс, латышъяс да литовецъяс.
Баренцево мореын.
СССР-лысь войвыв берегъяссӧ омывайтӧны Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн мореяс.
На пӧвстысь медся ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун имеитӧ Баренцево море.
Мурманск.
Пристань дорын уна дас морскӧй корабль — тайӧ порт.
Кылӧ чери, сов да морскӧй ва дук.
Чери ректӧм бӧрын чери кыян пароход-траулер бара мунӧ плавайтны.
Пароход мунӧ водзӧ и водзӧ восьса мореӧ.
Чери кыйысь морякъяс механическӧй лебёдка отсӧгӧн лэдзӧны мореӧ ыджыд ён тыв — трал, сійӧ зэв ыджыд мешӧк кодь.
Пароход кыскӧ ас бӧрсяыс тайӧ тывсӧ, и сэтчӧ веськалӧ чери.
Кык кымын час мысти чери кыйысьяс лэптӧны тралсӧ палуба весьтӧ.
— Видзӧдлӧй, тывйыс тыр трескаӧн, — шуӧны чери кыйысьяс.
Найӧ разьӧны мешӧк улыс помсӧ, треска киссьӧ эзысь шорӧн палуба вылын сулалысь ящикӧ.
А тралсӧ бара лэдзӧны мореӧ.
Пароход мунӧ водзӧ.
И сэк кості, кор тывйыс бара тырӧ чериӧн, палуба вылын мунӧ дружнӧй удж: ӧтияс пукталӧны трескасӧ пызан вылӧ, мӧдъяс кералӧны юръяссӧ, коймӧдъяс керӧны.
Черисӧ солалӧны да лэдзӧны трюмӧ (грузъяс улӧ помещение).
Треска мускысь тані жӧ сывдӧны чери вый.
Траулер — сійӧ плавайтысь завод.
Став трюмыс тыри чериӧн, и пароход бӧр мунӧ пристаньӧ.
Тані ректалӧны чери кыян судноясӧс.
Уна чери кыйӧны миян морякъяс Баренцево мореын.
Баренцево море зэв ыджыд.
Тайӧ мореӧ Атлантическӧй океансянь воӧ шоныд течение, та вӧсна рытыв-лун юкӧныс сылӧн некор оз кынмыв.
Море пыдӧсас быдмӧ зэв уна водоросль.
Тані олӧны быдсяма посни животнӧйяс, кодъясӧс сёйӧны черияс.
Баренцево мореын черилы эм зэв бур сёян, сійӧ ӧдйӧ быдмӧ да рӧдмӧ.
Тайӧ мореын чери кыйысьяс кыйӧны зэв уна треска да сельди.
Мурманскысь быд лун мӧдӧдӧны чери тыра поездъяс миян странаса каръясӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Баренцево море.
2. Мыйла Баренцево морелӧн рытыв-лун юкӧныс оз кынмыв?
3. Мыйла Баренцево мореын уна чери?
4. Статья дінӧ вӧчӧй план да висьталӧй тайӧ план сертиыс.
5. Вӧчӧй пароходлысь модель.
Севернӧй морскӧй туй кузя.
1932 вося гожӧмын ледокол «Сибиряков» петіс Архангельскысь, Белӧй море кузя мӧдӧдчис Баренцево мореӧ да водзӧ асыввылӧ.
Ледокол пырис Карскӧй мореӧ, ылын ру пиын сылы паныд кывтісны йияс.
Друг кыптіс бушков: йияс зурасялісны ӧта-мӧдныскӧд, ыджыд шумӧн ратшкакылісны-жугласисны, но ледокол муніс водзӧ.
Туй вылас паныдасьлісны зэв гырысь йи чукӧръяс — торосъяс.
Туйыс пыр кутіс лоны сьӧкыдджык.
Восточно-Сибирскӧй мореын ледокол сьӧкыдапырысь писькӧдчис кыз йияс пӧвстті.
Йӧз уджалісны лун и вой.
Тайӧ тышыс муніс некымын лун.
Ӧтчыд югдандор кыліс зэв чорыд удар.
Ледокол дрӧгмуні да сувтіс.
Ставӧн уськӧдчисны палуба вылӧ.
Сэні тӧдмалісны, мый пароходлӧн жугалӧма винтыс, и сійӧ вӧйӧма ва пыдӧсӧ.
Пароходӧн веськӧдлыны оз вӧлі позь.
Но сӧветскӧй йӧз эз сетчыны: вӧчисны парусъяс да тӧв да визув отсӧгӧн мунісны водзӧ асланыс туйӧд.
Налӧн героическӧй тышыс успешнӧя помасис.
Сувтӧдӧм могсӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ: «Сибиряков» первойӧн муніс Архангельсксянь Берингово мореӧ ӧти гожӧмӧн.
«Сибиряковлӧн» плавайтӧмыс имеитіс ыджыд тӧдчанлун Севернӧй морскӧй туй освоитӧмын.
Кӧдзыд, йиясӧн тырӧм войвыв мореяс кузя вӧлі писькӧдӧма морскӧй туй, коді шусьӧ Севернӧй морскӧй туйӧн.
Тайӧ туйыслӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Севернӧй морскӧй туй кузя петкӧдӧны сибирскӧй вӧр.
Войвылӧ нуӧны пызь, скӧт, машинаяс, книгаяс.
Севернӧй морскӧй туй кузя ӧні быд во мунӧны пароходъяс.
Сы могысь, медым тайӧ туй кузя жугавлытӧг плавайтісны суднояс, колӧ бура тӧдны зэв унатор да медся войдӧр, кыдзи артмӧны да дрейфуйтӧны океанын йияс, кутшӧм поводдя Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Став тайӧторъяс йывсьыс корабльяс тӧдмалӧны полярнӧй станцияяслӧн юӧртӧмъясысь.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Севернӧй морскӧй туй.
2. Висьталӧй, кыдзи ледокол «Сибиряков» первойысь муніс Севернӧй морскӧй туй кузя тӧвйытӧг.
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс Севернӧй морскӧй туйлӧн?
Тихӧй океанса мореясын.
Тихӧй океан артмӧдӧ СССР берегъяс дорын татшӧм мореяс: Японскӧй, Охотскӧй да Берингово море.
Пароход петіс Владивостокысь.
Сійӧ нуӧ груз Камчаткаӧ да Чукотскӧй полуостров вылӧ.
Тайӧ жӧ пароход вылас мунӧ кыксё гӧгӧр пассажир: мужчинаяс, нывбабаяс, челядь.
Пароход мунӧ шоныд Японскӧй море кузя.
Мореыс лӧнь, и ваыс сэтшӧм сӧдз, мый пароход вывсянь тыдалӧны яркӧй водоросльяс да черияс.
Поводдяыс вывті бур.
А Японскӧй мореын овлӧны сэтшӧм бушковъяс, кутшӧмъяс оз овлыны некӧн.
Пароход пырӧ Охотскӧй мореӧ.
Лои кӧдзыдджык.
Кутіс сукмыны ру.
Сук еджыд руас нинӧм эз кут тыдавны.
Пароход надзмӧдіс ӧдсӧ да кутіс дугдывтӧг тутсыны, медым паныд воысь суднояс тӧдісны сылӧн локтӧм йылысь.
Пароход мунӧ водзӧ.
Тихӧй океан кузя сійӧ локтӧ Петропавловск-Камчатскӧй портӧ.
Вынйӧра кранъяс босьтӧны пароход вылысь мыйкӧ мында груз.
Из шом да юан ва запас содтӧм бӧрын пароход мӧдӧдчӧ войвылӧ, Берингово мореӧ.
СССР-ын тайӧ медся ыджыд да медся джуджыд море.
Пароходлы паныд локтӧ треска тыра, сельди да лососьяс тыра чери кыян уна судно.
Сӧветскӧй чери кыйысьяс Тихӧй океанса мореясысь кыйӧны зэв уна чери.
Пассажиръяс чукӧртчӧмаӧсь палуба вылӧ.
Найӧ аддзисны китлысь фонтан да сылысь вывті ыджыд тушасӧ.
Кит дінӧ увереннӧя мӧдӧдчӧ китобойнӧй судно.
Быд во миян китобойяс кыйӧны Берингово мореысь уна кит.
Пароход матыстчӧ Чукотскӧй полуостров берегъяс дорӧ.
Заданиеяс.
1. Юкӧй рассказсӧ куимпельӧ да сетӧй быд юкӧнлы заглавие.
2. Петкӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылын Атлантическӧй океанса мореяс: Чёрнӧй да Балтийскӧй мореяс, налысь нимъяссӧ гижӧй СССР-лӧн контурнӧй карта вылӧ.
3. Петкӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылын Севернӧй Ледовитӧй океан да Баренцево море; налысь нимъяссӧ гижӧй СССР-лӧн контурнӧй карта вылӧ.
4. Петкӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылын Тихӧй океанса мореяс: Берингово, Охотскӧй, Японскӧй, гижӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылӧ.
СССР-са равнинаяс да гӧраяс кузя.
СССР-лӧн веркӧсыс зэв абу ӧткодь.
Баренцево да Белӧй мореяссянь Чёрнӧй мореӧдз да Балтийскӧй моресянь Уральскӧй гӧраясӧдз куйлӧ зэв паськыд Восточно-Европейскӧй равнина (24 рис.).
Урал сайын нюжӧдчӧма Западно-Сибирскӧй низменность, а сы сайын кыпалӧ Средне-Сибирскӧй плоскогорье.
Лунвылын да асыввылын миян рӧдинаӧс кытшалӧны гӧраяс.
Медся джуджыдъясыс на пиысь Памир да Тянь-Шань.
Восточно-Европейскӧй равнинаын.
Шондіыс эз на вӧв вылын, кор автомобильным, Москваӧс да сылысь окрестностьяссӧ бӧрӧ кольӧм бӧрын, кутіс тӧвзьыны лунвылӧ Восточно-Европейскӧй (Русскӧй) равнина кузя.
Вӧлі лӧнь.
Быд турунтор вылын югъялісны лысва войтъяс.
Туй кыкнанладор бокас — колхознӧй муяс.
Шонді кайис пыр вылӧджык.
— Кутшӧм лӧсьыд!
Сэтшӧм ылӧ тыдалӧ, и муясыс сэтшӧм паськыдӧсь.
— Тайӧ жӧ миян помтӧм Русскӧй равнинаным!
Корсюрӧ шоссеыс кайліс мыльк вылӧ да бара лэччыліс.
Мыльк вывсянь равнинаыс быттьӧ паськавліс.
Корсюрӧ мунлім колхознӧй сиктса паськыд уличаяс кузя, мукӧддырйи ылын тыдыштлас вӧр ді, а водзӧ бара шыльквидзисны муяс.
— Кутшӧм простор!
Мыйта муыс!
Дум вылӧ усьӧны русскӧй поэтлӧн стихъяс:
Ме муяс пӧлӧн муна дыр;
Ни пом, ни шӧр ог аддзы сэсь...
Сю пытшкысь лэбач лэбзяс жбыр,
И помсӧ мулысь корсьны весь...
Ме муна лун да ещӧ лун —
А гӧгӧр ставыс му и му!
Средне-Сибирскӧй плоскогорьеын.
Паськыд да рӧвнӧй Западно-Сибирскӧй низменность сайын, Енисей ю сайын крута кыпалӧ возвышенность — Средне-Сибирскӧй плоскогорье, коді озыр из шомӧн, цветнӧй металлъясӧн, зӧлӧтаӧн.
Средне-Сибирскӧй плоскогорье куйлӧ Енисейсянь Лена юӧдз да босьтӧ вывті ыджыд пространство.
Войвывлань Средне-Сибирскӧй плоскогорье лэччӧ крут тшупӧдъясӧн.
Кузь да чукльӧсь юяс вомӧналӧны плоскогорьесӧ разнӧй направлениеясын.
Найӧ кодъялӧмаӧсь плоскогорьеас джуджыд ущельеяс.
Векньыдик долинаясӧд визувтӧны шоръяс, бузгӧны водопадъяс.
Крут пӧкатъясын быдмӧны козъяс да ньыв пуяс.
Джуджыд местаясын быдмӧны ниа да сус пуяс.
Увтасінъясын быдмӧ зэв уна гӧрд да сьӧд сэтӧр.
Заданиеяс да вопросъяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Восточно-Европейскӧй равнина.
2. Видзӧдлӧй карта вылӧ да висьталӧй, кӧні куйлӧ Западно-Сибирскӧй низменность.
3. Кутшӧм юяс костын Средне-Сибирскӧй плоскогорье?
4. Кутшӧм му веркӧсыс тіян местностьын?
Памирын.
Коми кыв вылын Памир лоӧ «Мирлӧн вевт».
Татшӧм нимсӧ сылы сетӧма сы вӧсна, мый сійӧ зэв джуджыд горнӧй страна.
Горнӧй хребетъяссӧ торйӧдлӧма паськыд плоскӧй долинаясӧн, кодъяс куйлӧны зэв вылын.
Памирын зэв кӧдзыд.
Тӧвнас кӧдзыдыс волӧ 40 градусӧдз.
Гожӧмнас шонді водзын жар, а гож сайын кӧдзыд.
Тані век пӧльтӧны ён кӧдзыд тӧвъяс.
Гӧра йывъясыс вевттьысьӧмаӧсь ледникъясӧн да некор сывлытӧм лымйӧн.
Ледникъясыс сылӧны, на улысь визувтӧны шоръяс.
Ӧта-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын найӧ артмӧдӧны горнӧй юяс, кодъяс зэв ӧдйӧ визувтӧны вылісянь, буждӧдӧны изъяс да нуӧны найӧс увлань.
Горнӧй юясын ваыс сӧдз да зэв кӧдзыд.
СССР-ын медся джуджыд горнӧй вершинаыс Памирын: Сталин пик, джуджданас 7½ километр.
Осадокъяс Памирын усьӧны этша, и растительностьыс сылӧн ыджыдджык юкӧнас жеб: сӧмын кӧнсюрӧ быдмӧны ляпкыдик турун да посни кустарникъяс.
Сӧмын рытыввылас, кӧні усьлӧ унджык лым да ёнджыка зэрлӧ, джуджыд долинаясын да гӧра пӧкатъясын быдмӧ вӧр.
Животнӧйяс Памирын абу уна.
Вылын гӧраясын ветлӧны дикӧй межъяс.
Эмӧсь Памирын горнӧй козёлъяс да хищнӧй барсъяс.
Юяс да тыяс озырӧсь чериӧн.
Со мый висьтавліс Памир йылысь ӧти путешественник:
— Сӧветскӧй власть дырйи Памир вомӧн вӧчӧма паськыд чукльӧсь шоссе.
Ӧтчыд, кор ме муні автомобильӧн тайӧ шоссе кузяыс, джуджыд скала вылысь аддзи горнӧй козёлӧс.
Сійӧ вӧрзьывтӧг сулаліс пропасть весьтын да мыйӧкӧ кывзысис.
Друг сійӧ чеччыштіс мӧд скала вылӧ да воши.
Шоссесянь неылысь ме аддзи ты, сэні уялісны уткаяс да горнӧй дзодзӧгъяс.
Туйыслӧн крут чукылинӧдз вотӧдз шофёр сувтӧдіс автомобильсӧ, гӧрасянь лэччис сэтчӧс олысь.
Сійӧ муніс верзьӧмӧн як вылын.
Якыслӧн сюръясыс гырысьӧсь, сук кузь гӧныс ӧшалӧ муӧдзыс.
Якъяс во гӧгӧр олӧны пӧскӧтинаясын, и тӧвнас найӧ шедӧдӧны кӧрымсӧ лым улысь.
Як оз пов ни кӧдзыдысь, ни тӧлысь, ни джуджыд лымйысь, ни гӧраясын крут чойясысь.
Як — пӧлезнӧй животнӧй.
Сылӧн яйыс чӧскыд, гӧнсьыс вӧчӧны паськӧм.
Памирса олысьяс як вылын ветлӧны да новлӧдлӧны грузъяс крут трӧпаяс кузя джуджыд гӧраясын.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын горнӧй страна Памир.
2. Мыйӧн пӧлезнӧй Памирса олысьяслы як?
3. Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ да висьталӧй, кӧні миян странаын джуджыд гӧраяс.
4. Коді вӧлі гӧраясын, висьталӧй на йылысь.
5. Сёйысь либӧ уль лыаысь вӧчӧй гӧраяслысь макет.
СССР-са великӧй юяс да тыяс.
Миян зэв ыджыд странаын визувтӧ уна ю.
Ӧтияс на пӧвстысь заводитчӧны вывтасінъясын да ньӧжйӧник визувтӧны равнина кузя.
Мӧдъяс заводитчӧны джуджыд гӧраясын да зэв ӧдйӧ бузгӧны-визувтӧны увлань.
Миянлы колӧ тӧдны СССР-са гырысь юяс, тӧдны, кытӧн юыс заводитчӧ, кытчӧ сійӧ усьӧ да кыдзи позьӧ используйтны юсӧ.
Волга — великӧй русскӧй ю.
Волга заводитчанінын.
Вӧр дорті лайкъялана нюрті ньӧжйӧник визувтӧ ичӧтик шор.
Сы вомӧн позьӧ воськовтны, сэтшӧм сійӧ ичӧт.
Тайӧ ичӧтик шорыс — великӧй Волгалӧн йылыс.
Шорыс чукльӧдлӧмӧн визувтӧ видзьяс кузя, дзебсьӧ вӧрӧ.
Волга визувтӧ тыяс пыр, босьтӧ притокъяс да вочасӧн лоӧ паськыд да уна ваа юӧн.
Тэнад туйыд кузь да ёна паськыд:
Вӧрсянь мунан сэтчӧ, кӧні степь.
Кузь туйыс Волгалӧн, да мичаӧсь сылӧн берегъясыс.
Экскурсант-велӧдчысьяс висьталӧны:
«Волга зэв мича.
Со каям ми джуджыд берегӧ да любуйтчам вылісянь.
Турунвиж бархат кодь кузь полоса нюжӧдчӧма юлӧн увтас шуйгаладор берегас.
Тайӧ полоса сайын мылькъяс вылысь ми аддзам воысь рудзӧглысь виж муяс.
А на сайын лӧзалӧ вӧр.
Вӧрын тыдалӧны посёлокъяс.
Ми мунам то вӧр трӧпа кузя, кодӧс писькӧдӧма джуджыд веськыдладор берег пӧлӧн, то лэччылам джуджыд оврагӧ, кӧні быдмӧ том вӧр да сук, улис турун.
Татшӧм местаясті Волга катыдын мунан кокниа да долыда».
Волга кузя пароходӧн.
Калинин карӧ ми воим пыжӧн, а водзӧ мӧдӧдчим ыджыд волжскӧй пароход вылын.
Пароходыс пырӧ Волжскӧй водохранилищеӧ.
Тайӧ искусственнӧй ты.
Паськыда шыльквидзӧ сійӧ вӧръяс да муяс кытшын.
Тӧвзьысис, и ты вылын кыптісны гырысь гыяс.
Ёна гыа вӧлі и Рыбинскӧй водохранилищеын.
Пароход матыстчӧ Щербаков карӧ.
Пристань дорысь ми аддзам уна пароход; найӧ мунӧны юяс да каналъяс кузя Ленинградӧ да Москваӧ.
Миян пароходным мунӧ Волга кузя, сувтлывлӧ Волга пӧлӧн сулалысь русскӧй каръяслӧн пристаньясӧ.
Вот ми Ока да Волга ӧтлаасянінын, Горький карса пристаньын.
Горький карын чужис да оліс великӧй русскӧй писатель Алексей Максимович Горький.
Ми воим Горький карӧ рытнас.
Мунам Верхне-Волжскӧй набережнӧй вылӧ, Откос вылӧ.
Тайӧ Откос вылас радейтліс шойччыны А. М. Горький.
Уна сё би югъялӧ войнас Волга вылын: тайӧ мунӧны пароходъяс, тайӧ баржаяс виччысьӧны, кор найӧс ректасны либӧ мӧдӧдасны.
Водз асывнас пароход вӧрзьӧдчис Горькийысь.
Видзӧдам Волга берегъяс вылӧ — шуйгаладор берегыс, коді ставнас ойдӧма шонді югыдӧн, веж ковёрӧн нюжӧдчӧма ылӧ, дзик горизонтӧдзыс; веськыдладор берегыс зэв крут да джуджыд, сэні быдмӧ сора вӧр.
Ыджыд приток Кама усьӧм бӧрын Волга лоӧ ещӧ паськыдджык.
Мича тані джуджыд да паськыд Волгаыд!
Уна пароход да баржа мунӧны Волга кузя.
Увлань кылӧдӧны вӧр.
Джуджыд веськыдладор берегын бара кар.
Тайӧ Ульяновск.
Тані чужис, оліс да велӧдчис Владимир Ильич Ульянов — Ленин.
Пароход кывтӧ водзӧ Волга кузя.
Паныд локтӧны нефтеналивнӧй суднояс.
Веськыдладорсянь тыдовтчисны коръя вӧрӧн вевттьысьӧм Жигулёвскӧй гӧраяс.
Жигули пӧкатъясын тыдалӧны нефтянӧй вышкаяс.
Сэні перйӧны нефть.
Куйбышевскӧй ГЭС.
Жигулисӧ Волга кытшовтӧ.
Видзӧдан — и синъястӧ он вермы вештыны зэв мича берегъяссьыс.
Пароход матыстчӧ Куйбышев кар дорӧ.
Юсӧ потшӧма плӧтина.
Миян пароходным мунӧ обходнӧй канал кузя да шлюзъяс пыр.
Плӧтина вӧсна Волгалӧн уровеньыс кыптіс, артмис зэв ыджыд водохранилище (31 рис.).
Куйбышев кар дорын кутіс уджавны зэв ыджыд гидроэлектростанция.
Сійӧ сетӧ токсӧ Поволжьелы.
Жигулисянь, муяс да вӧръяс вомӧн, проводъяс кузя электричествоыс мунӧ Москваса фабрикаясӧ да заводъясӧ.
Пароход прӧйдитӧ Жигули да мунӧ водзӧ.
Степьяссянь пӧльтӧ вӧльнӧй тӧв.
Берегын тыдалӧ Саратов кар.
Саратов дорын перйӧны му пытшкысь горючӧй газ, кодӧс используйтӧны заводъясын, фабрикаясын да карса олан керкаясын.
Саратовсянь му пытшті нуӧдӧма трубаяс Москваӧдз, медым снабжайтны газӧн столицаысь олан керкаяс да заводъяс.
Сталинградскӧй ГЭС.
Веськыдладор берегас тыдалӧ зэв ыджыд тракторнӧй завод, коді ӧтлаасьӧ карыскӧд.
Сталинград!
Сы дінӧ матыстчигӧн ми ёна волнуйтчам.
Сталинград — герой-кар, коді прославитчис Великӧй Отечественнӧй война дырйи рӧдина дорйысьяслӧн вӧвлытӧм мужествоӧн.
Быд воськов вӧсна, быд керка вӧсна тані муніс зэв чорыд тыш.
Сталинград дорын немецко-фашистскӧй войскаӧс вӧлі кытшалӧма да жугӧдӧма.
Тасянь Сӧветскӧй Армия заводитіс зэв ӧдйӧ наступайтны; тайӧ наступлениеыс помасис фашистъяс вылын победаӧн.
Сталинградсянь катыдынджык стрӧитсьӧ Сталинградскӧй гидроэлектрическӧй станция.
Миянӧс чуймӧдӧ сійӧ, мый тані вывті уна машина.
Уна тысяча йӧз уджалӧны строительство вылын.
Юсӧ тані потшас плӧтина.
Артмас зэв ыджыд Сталинградскӧй водохранилище (31 рис.).
Сталинградскӧй гидроэлектростанция сетас электричествосӧ Москваса да мукӧд каръясса заводъяслы да фабрикаяслы.
Электрическӧй ток кутас уджӧдны машинаясӧс муяс вылын.
Колхознӧй посёлокъяс пӧлучитасны электрическӧй би.
Сталинградсянь пароходъяс мунӧны Волгалӧн улыс течение кузя Астраханьӧдз, мукӧдъясыс пырӧны Волга-Дон каналӧ.
Каспийскӧй морелань.
Миян пароход матыстчӧ Астрахань дінӧ.
Мыйта пыжыс берег дорас!
Мыйта парус!
Берегас, кузь зібъяс вылын косьмӧны тывъяс.
Тані рыболовецкӧй колхоз.
Уджалӧ рыбнӧй завод, кытчӧ черисӧ вайӧны рыболовецкӧй колхозъяс.
Черисӧ коптитӧны, солалӧны.
Завод дінӧ тэчӧма уна чери бӧчка.
Со и Астрахань.
Портын сулалӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн зэв уна пароходъяс, парусникъяс.
Волга кузя миян путешествиеным, коді муніс дас лун чӧж, помасис.
Волгалӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Волга кузя ветлӧны пассажиръяс.
Пароходъясӧн да баржаясӧн нуӧны нянь, сов, чери.
Мунӧны нефтеналивнӧй суднояс, кывтӧны пуръяс.
Волга — сообщайтчан туй.
Волжскӧй электростанцияяс сетӧны электрическӧй ток заводъяслы, фабрикаяслы, колхозъяслы.
Волгалӧн ваыс орошайтӧ муяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм строительство нуӧдсьӧ Волга вылын да кутшӧм цельӧн?
2. Тӧдмалӧй карта серти, кутшӧм каръяс сулалӧны Волга веськыдладор берегас да кутшӧмъяс шуйгаладор берегас.
3. Коді тіян пӧвстысь вӧлі Волга вылын?
Висьталӧй, мый ті аддзылінныд.
4. Кутшӧм ю визувтӧ тіян местностьӧд?
Судоходнӧй али абу сійӧ?
Кӧні сійӧ заводитчӧ да кытчӧ усьӧ?
Каспийын чери кыян промыселъяс.
Каспийскӧй ты сэтшӧм ыджыд, мый сійӧс шуӧны мореӧн, и ваыс сэні сола, кыдзи мореын.
Каспийскӧй море вылын бушуйтӧ шторм (бушков).
Гыясыс сплошнӧй стенаӧн усьласьӧны берег вылӧ.
Штормъясыс торйӧн нин ёнӧсь морелӧн войвыв ляпкыдик юкӧнас.
Каспийскӧй мореын зэв уна чери.
Шторм дырйи чери кыйысьяс мореӧ оз петны.
Берегын найӧ вольсавлӧмаӧсь зэв гырысь тывъяс — видлалӧны найӧс, дӧмлӧны.
Тывъясыс важӧн нин дасьӧсь, но мореыс бушуйтӧ.
Но вот еджыд йыла гыяс локтӧны оз нин дорвыв ӧти-мӧд бӧрся, а оръясьлӧмӧн: шторм лӧньӧ!
Суднояс петӧны мореӧ чери кыйны.
Заводитчӧ пӧся уджалан кад.
Рыбозавод причалъяс дорын сулалӧны кыйӧм чери тыра зэв уна судно.
На вылысь ректӧны чери.
Став тайӧ сложнӧй уджсӧ вӧчӧны машинаяс.
Рыбонасосъяс (специальнӧй машинаяс) качайтӧны черисӧ паськыд лента (транспортёр) вылӧ, коді дугдывтӧг двигайтчӧ.
Эзысьӧн дзирдалӧ посни чери тайӧ лента вылас, сійӧ мунӧ автомат-вески вылӧ да водзӧ, солалан барабанӧ.
Матысса пароход вылын грымакылӧ якорнӧй чеп: сэні чери кыйысьяс лӧсьӧдчӧны ректыны сельди.
Тайӧ кадӧ унасикас суднояс ветлӧдлӧны мореті.
Ӧти судно вылӧ, бӧжас, лэптӧны мореысь тыв, кытчӧ шедӧма гырысь белуга.
Тайӧ дона черисӧ тані жӧ сдайтӧны плавайтысь рыбнӧй заводӧ.
Чери примитӧм бӧрын рабочӧйяс ӧдйӧ керӧны сійӧс.
Машина отсӧгӧн луннас обрабатывайтӧны зэв уна чери.
Уна чери кыйӧны Каспийскӧй мореын!
Тані и гырысь чери — белуга, осетр, севрюга, уна сельди, вобла да судак.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйла Каспийскӧй ты шусьӧ мореӧн?
2. Мый мешайтіс чери кыйысьяслы петны мореӧ кыйны чери?
3. Висьталӧй черисӧ механическӧй способӧн ректӧм йылысь.
Волго-Донскӧй канал кузя.
Пионеръяс-школьникъяс висьтавлӧны В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал кузя путешествуйтӧм йылысь:
«Сталинград!
Ми сулалам палуба вылын да волнуйтчӧмӧн виччысям, кор миян пароходным матыстчас канал дінӧ (34 рис.).
Капитан командуйтӧ:
— Полнӧй водзӧ, Дон вылӧ!
Кылісны долыда горӧдӧмъяс:
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй!
Арка!
Пароход матыстчис первой шлюзӧ пыран арка дорӧ.
Миянӧс лэдзисны шлюзӧ, и миян бӧрся тшем пӧдлассис сьӧкыд воротаыс.
Пароход сулалӧ зэв пыдын улын (35 рис.).
Ӧтар-мӧдарысь ми аддзам шлюзлысь бетоннӧй стенаяссӧ.
Шлюзӧ лэдзисны ва, ваыс заводитӧ содны да кайны, а сыкӧд тшӧтш ньӧжйӧник кайӧ вылӧ и миян пароходным.
Миянлы восьтӧны шлюзлысь мӧд воротасӧ, и пароход петӧ каналӧ.
Канал йитіс Волгаӧс Донкӧд да восьтіс пароходъяслы туй Балтийскӧй да Каспийскӧй мореяссянь Азовскӧй да Чёрнӧй мореясӧ.
Сійӧ местаясын, кытчӧ стрӧитӧма каналсӧ, Волга да Дон костын куйлӧ вывтасін.
Пароходъяс мунӧны канал кузя да вочасӧн кайӧны шлюзъясӧд вывтасінӧ, а сэсся водзӧ мунӧны канал кузя да вочасӧн лэччӧны мукӧд шлюзъясӧд.
Каналын ваыс дзирдалӧ шонді водзын.
Джуджыд аркаяс, стройнӧй башняяс, колоннаяс — ставыс сэтшӧм мича!
Уна выль посёлок ми аддзам берег дорысь.
Шлюзсянь шлюзӧ, посёлоксянь посёлокӧ берегӧдыс мунӧ асфальтируйтӧм туй.
Речнӧй вокзалъясӧ, выль каръясӧ тӧвзьӧны автомобильяс.
Со и Дон.
Пароходсянь берегӧ мунӧны гыяс.
Берегъясыс вочасӧн паськалӧны да вошӧны син улысь.
Ызгыны кутісны быгъя гыяс.
Горизонтын тыдовтчӧны Цимлянскӧй плӧтиналӧн контуръясыс.
Сійӧ потшис Дон ю, и артмис Цимлянскӧй водохранилище.
Сы вылын ветлӧны еджыд йыла паськыд гыяс.
Миянлы паныд локтӧ самоходнӧй баржа, сійӧ нуӧ машинаяс.
Локтӧ пассажирскӧй пароход; сы вывсянь сетӧны еджыд флажокъясӧн сигналъяс.
Цимлянскӧй портын сулыштӧм бӧрын пароход мӧдӧдчӧ водзӧ.
Шлюзъясӧд сійӧ бара пырӧ Донӧ.
Ми кывтам Донлӧн лӧнь улыс течение кузя, любуйтчам зеркалӧ кодь шыльыд ва веркӧснас, сук веж туруна берегъяснас.
Дзик берегъяс дорӧдз матыстчӧны град йӧръяс, бахчаяс, муяс.
Муяс вылын уджалӧны колхозникъяс.
Ороситӧм муяс вылысь найӧ босьтӧны гырысь урожайяс.
Тыдовтчис зэв ыджыд кар, кодӧс вӧлі югдӧдӧма лэччысь шондіӧн.
Ылісянь тыдалӧны заводъяслӧн трубаяс да корпусъяс, джуджыд керкаяс, сук садъяс.
Тайӧ Ростов-на-Дону.
Пароход плавнӧя матыстчӧ портса причал дорӧ.
Садйӧ пӧртӧм берегыс встречайтӧ миянӧс цветъяслӧн чӧскыд дукӧн».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал.
2. Кутшӧм равнинаті визувтӧ Волга, кытчӧ сійӧ усьӧ?
3. Кутшӧм возвышенностьсянь визувтӧ Дон, кутшӧм мореӧ сійӧ усьӧ?
4. Петкӧдлӧй карта вылын Цимлянскӧй море.
Сибирса зэв гырысь юяс.
Сибирь кузя визувтӧны миян странаса зэв гырысь юяс: Обь, Енисей, Лена.
Тайӧ юясыс зэв кузьӧсь, ставныс заводитчӧны лунвылын да визувтӧны войвылӧ, ставныс нуӧны ассьыныс ванысӧ Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясӧ; тӧвнас найӧ вевттьысьӧмаӧсь йиӧн, а тулыснас ойдлӧны; найӧ судоходнӧйӧсь.
Позьӧ чайтны, мый найӧ ставныс ӧта-мӧдыс кодьӧсь.
Но быд юлӧн эм аслас особенность.
Видзӧдлӧй карта вылӧ.
Обь визувтӧ Западно-Сибирскӧй низменность вывті, нюръяс пыр да вӧръяс пӧвстті;
Облӧн берегъясыс ляпкыдӧсь, визувтӧ ньӧжйӧ.
Мукӧддырйи кажитчӧ, мый юас ваыс сулалӧ.
И усьӧ Обь оз веськыда мореӧ, а кузь ляпкыд заливӧ.
Енисей нуӧ ассьыс васӧ войвылӧ пӧшти веськыда.
Сійӧ вывті визув да бурнӧй, Ангара усянінын сылӧн пасьтаыс — 3 километр, улыс течениеас Енисей паськалӧ 60 километрӧдз.
Енисей сэтшӧм джуджыд, мый ю кузя катыд океанскӧй пароходъяс кайӧны уна сё километр.
Веськыдладор берегыс Енисейлӧн гористӧй, сэні тайга; шуйгаладор берегыс увтас, сэні видзьяс да кустарникъяс.
Енисей кузя ми кылӧдам ассьыным ценнӧй строевӧй вӧр; сыла волӧны океанскӧй пароходъяс.
Байкалсянь неылын заводитчӧ Лена — визув да порогъяса ю.
Сылӧн берегъясыс джуджыдӧсь да крутӧсь, мукӧддырйи найӧ матӧ матыстчӧны ӧта-мӧд дінас.
Татшӧм местаясас ваыс быттьӧ пуӧ, быгъя.
Изъя берегъясысь мынтӧдчӧм бӧрын Лена ёна паськалӧ.
Мыйта вын кутӧны ас пытшканыс Сибирса вынйӧра юяс!
Тайӧ вынсӧ используйтасны сӧветскӧй йӧз.
Ӧні нин тані стрӧитсьӧны гидроэлектростанцияяс.
Амур ю визувтӧ Китайскӧй Народнӧй Республикакӧд граница кузя Тихӧй океанлань.
Тайӧ ыджыд судоходнӧй ю.
Сійӧ ойдлывлӧ тулысын да гожӧмын, кор тӧлыс Тихӧй океансянь вайӧ уна кымӧр, да ёна зэрӧ.
Уна груз нуӧны Амур кузя пароходъяс.
Заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Сибирса зэв гырысь юяс: Обь, Енисей, Лена.
2. Видзӧдлӧй карта вылӧ, кытчӧ визувтӧны тайӧ юясыс, да висьталӧй, кодарланьӧ увтасмӧ СССР-лӧн поверхностьыс.
3. Рассказ дінӧ составитӧй план.
Байкал ты.
Байкал коялӧ берегӧ ассьыс кӧдзыд васӧ.
Кылӧ тутӧстӧм.
Ыджыд пассажирскӧй пароход вӧрзьӧдчӧ пристаньсянь да мунӧ Байкал кузя.
Тайӧ тыыс море кодь.
Да сибирякъяс и шуӧны сійӧс мореӧн.
Байкал ыджыд, и море кодь сійӧ джуджыд.
Мирын тайӧ медся джуджыд ты.
Сійӧс кытшалӧны джуджыд гӧраяс (37 рис.).
Байкал озыр чериӧн.
Ваыс сэні кӧдзыд да шензьымӧн сӧдз.
Тысьыс петӧ Ангара ю.
Кутшӧм сійӧ визув!
Важся мойдын висьтавсьӧ:
«Пӧрысь Байкаллӧн уна ю — пиян, ставныс найӧ чукӧртӧны ва да нуӧны сійӧс асланыс батьыслы.
Эм сылӧн ныв Ангара.
Кӧть мыйта ва оз чукӧрмы, ставсӧ лышкыд нылыс — Ангара нуӧ Енисейлы».
Вот тайӧ визув юсӧ сӧветскӧй йӧз и шуисны кӧртвомавны.
Ангара вылын стрӧитсьӧны электрическӧй станцияяс.
Братскӧй ГЭС лоас мирын медся ыджыд станцияясысь ӧтиӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Байкал ты.
2. Мыйла Байкалсӧ сэтчӧс йӧз шуӧны мореӧн?
3. Мый стрӧитсьӧ Ангара вылын?
Войвывсянь лунвылӧ — СССР-са тундраті, вӧръясті, степьясті да пустыняясті.
Ми кӧ кутам мунны миян странаті войвывсянь лунвылӧ, то аддзам, кыдзи вежласьӧ природаыс.
Ылі войвывса веж морозъяс лунвывлань вочасӧн небзьӧны.
Кымын лунвылӧджык — сымын шоныдджык.
Сэні, кӧні кӧдзыд, быдмӧны ӧтипӧлӧс быдмӧгъяс, олӧны ӧтипӧлӧс животнӧйяс, кӧні шоныдджык — мӧдпӧлӧсъяс.
Природалӧн особенностьяс серти Сӧветскӧй Союз юксьӧ некымын полоса вылӧ.
Тайӧ природнӧй полосаяссӧ шуӧны зонаясӧн.
Тундра.
Севернӧй Ледовитӧй океан берег пӧлӧн уна тысяча километр вылӧ кузьтаногыс эм вӧртӧм пространство, кӧні быдмӧны сӧмын нитшъяс да лишайникъяс, — тайӧ тундра.
Ичӧтик Ано олӧ тундраын.
Ненец-пастухъяс видзӧны тундраын колхознӧй кӧр стада.
Ичӧтик Ано пукалӧ чумын (оланін) кӧрт пач дорын лажыньтчӧмӧн да жаритӧ яй.
Пач дорас нывкалы шоныд.
Тундраын талун кӧдзыд.
Батьыс асывсянь муніс чери кыйны да шуис, мый рытланьыс бӧр воас.
А Петя, Анолӧн вокыс, муніс пастухъяс дінӧ, кодъяс видзӧны кӧръясӧс сэні, кӧні уна кӧр нитш — яла.
Талун найӧ вайӧдасны чум дорӧ колхознӧй стадасӧ ставнас.
А аски ӧти пастухъяс нуӧдасны кӧръяссӧ тӧвъянінӧ, мӧдъяс неыджыд стадаӧн мунасны рӧднӧй сиктӧ.
«Аски кутам чумнымӧс разьны, мунам гортӧ», — думайтӧ Ано.
Буракӧ, пон увтӧ?
Ано чӧвтіс ас вылас малича да котӧртіс батьыслы воча.
Мыльк йылын Ано сувтіс.
Нинӧм оз кыв.
Ано сюся видзӧдӧ, видзӧдӧ.
Сӧмын тундра, тӧдса, рӧднӧй тундра.
Кышакылӧ вӧсньыдик турун, нюдзвижӧн вежӧдӧ нитш.
Полярнӧй кыдзьяс муртса воӧны Анолы коскӧдзыс, а нывкаыслы сӧмын на квайт арӧс.
Посни кыдзьяс вылын коръясыс — сылӧн чунь гыжъяс ыдждаӧсь.
Со неыджыд ты.
Татшӧм тыясыс тундраын вывті уна.
Ано дӧверчивӧя видзӧдӧ гӧгӧр.
Некод оз тыдав.
Но тайӧ сӧмын кажитчӧ.
Ано аддзис, кыдзи шор дорын бадьяс сайын вӧрӧны сьӧд бедьторъяс — тайӧ кӧръяслӧн сюръясыс.
Ано виччысьӧ, а сэккості сійӧ вотӧ чӧдлач, гӧрд пув да тэчӧ найӧс вомас.
Юмов!
Гораа увтчигтырйи мыльк йылӧ котӧрӧн кайис пон.
Чери кыянінысь локтӧ батьыс.
Ано котӧртӧ батьыслы воча да ӧддзӧдчӧм йывсьыс уськӧдчӧ, нартаас — кокньыдик кузь даддьӧ.
— Чери!
Чери!
Уна чери вайин?
— юалӧ Ано.
— Уна!
— долыда нюмъялӧ батьыс.
— Дыр кежлӧ тырмас, бур, чери, тӧв кежлӧ бур запас, — висьталӧ сійӧ да мунӧ чумӧ.
Ано кылӧ бракольчи шы.
Тайӧ — пастухъяс вӧтлӧны кӧръясӧс.
Кӧръяс мунӧны ньӧжйӧник, тшапа лайкйӧдлӧны уна вожа сюръяснаныс.
Рӧмдіс.
Чумын вольсалісны вольпасьяс — кӧр куяс.
— Ано, лок вод узьны!
Аски югдандор петам туйӧ, — чуксалӧны нывкаӧс.
Шувгӧ вӧр.
Заводитчӧ бушков, но сійӧ оз повзьӧдлы Аноӧс, нывка велалӧма нин тундраса омлялысь тӧв дінӧ.
Ано куйлӧ шоныд кӧр ку улын, кывзысьӧ тӧв шыӧ, думайтӧ посньыдик кӧрпиян йылысь да тӧдлытӧг унмовсьӧ.
Войнас бушколыс лӧнис.
Ано узьӧ, оз кыв, кыдзи матысса тыын горзӧны дзодзӧгъяс.
Дзодзӧгъяслӧн ыджыд чукӧр пуксьӧма татчӧ вой кежлас.
— Дзодзӧгъяс лэбзьӧны лунвылӧ, регыд кынмасны юяс, локтӧ тӧв, — чумӧ пыригӧн шуӧ батьыс.
Заводитӧ югдыны.
Ано садьмис.
— Кад, — шуӧ батьыс, — колӧ кӧртасьны, туйыс кузь.
Сёйыштісны яй да сӧчӧн, юисны чай.
Ано котӧрӧн петіс чумысь.
Вот дивӧыд!..
Нывка читкыртіс синъяссӧ.
Тӧрыт тундра вӧлі веж да гӧлубӧй, а талун ставнас еджыд, ставыс вевттьысьӧма лымйӧн.
Лымйыс дзирдалӧ, югъялӧ.
Чумсӧ косялісны.
Гартлісны да кӧртавлісны кӧр куяс.
Ставсӧ сӧвтісны дадьясӧ.
Ано пукталӧ кӧлуйсӧ даддьӧ кузь сундукӧ.
Доддялісны кӧръясӧс, мӧдӧдчисны.
Медводзын аслас даддьын вӧтлӧ кӧръяссӧ Петя.
Сы бӧрся мунӧ батьыс.
Ано пукалӧ шоныд маличаа.
Сійӧ видзӧдӧ лымйӧн вевттьысьӧм зэв паськыд тундра вылӧ.
Пемдӧ.
Ньӧжйӧджык котӧртӧны кӧръяс, найӧ мудзисны.
Даддьыс лайкйӧдлӧ, Ано вугралӧ.
Сійӧ дрӧгнитіс да восьтіс синъяссӧ.
Кӧръяс сулалӧны.
Ылын горизонтас небесаын ыпъялӧ югыдвиж чукля визь.
Небесаыс то куслӧ, то бара ыпнитлӧ: небесаас зэв ыджыд би лента нин; сійӧ ниглясьӧ, веськавлӧ, ворсӧ быдсяма мича рӧмӧн.
Сылӧн вылыс юкӧныс эзысь-гӧлубӧй, ӧстальнӧйыс зарни, а улыс юкӧныс гӧрд.
Но вот лентаыс эз ло.
Сійӧ артмӧдіс складкаяс да сявкнитіс би чукӧрӧн — оранжевӧйӧн, гӧрд-лилӧвӧйӧн, турунвижӧн...
Лымйыс и гӧгӧр ставыс югдӧ розӧвӧй, гӧлубӧй, виж, турунвиж рӧмӧн.
Ано унаысь аддзыліс полярнӧй сияние, но век эз вермыв вештыны сы вылысь синъяссӧ.
Ненецъяс тэрмасьӧны полярнӧй сияние югыдын сувтӧдны чумсӧ.
Кусіны небесаын уна рӧма лучьяс, и бара тундра весьтӧ пуксис вой.
Но чумъяс сулалӧны нин выль местаын.
«Аски бара туйӧ — рӧднӧй колхозӧ», — думайтӧ Ано.
Колхознӧй посёлокса паськыд уличаын сулалӧ налӧн выль керка.
Тӧвнас Ано кутас овны мамыскӧд шоныд, югыд керкаын.
Посёлокын эм школа (интернат).
Сэні челядь велӧдчӧны рӧднӧй ненецкӧй кыв вылын, велӧдӧны и роч кыв.
Средньӧй школа помалӧм бӧрын кодсюрӧ том йӧз пӧвстысь мунӧны Ленинградӧ либӧ Москваӧ, медым пӧлучитны высшӧй образование.
Ненецъяс лоӧны учительясӧн, врачьясӧн, инженеръясӧн да бӧр локтӧны уджавны Войвылӧ — асланыс рӧдинаӧ.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын тундра.
2. Петкӧдлӧй карта вылын тундраті визувтысь юяс: Печора, Обь, Енисей, Лена.
3. Тӧдмалӧй карта серти, кутшӧм тундраыслӧн веркӧсыс.
4. Корсьӧй статьяысь тундра природалысь описаниесӧ.
5. Мыйӧн занимайтчӧны ненецъяс-колхозникъяс?
6. Петкӧдлӧй СССР-са народъяс карта вылын, кӧні олӧны ненецъяс.
7. Вӧчӧй кӧр дадьлысь модель.
Тундра тӧлын да гожӧмын.
Тӧлыс тундраын зэв кӧдзыд да кыссьӧ кӧкъямыс-ӧкмыс тӧлысь чӧж.
Кӧдзыдыс волӧ 40–50 градусӧдз.
Частӧ кыптывлӧ пурга.
Севернӧй Ледовитӧй океансянь кӧдзыд тӧв нӧбӧдӧ лымсӧ да зэв ыджыд вынӧн нуӧ сійӧс восьса эрд вывті.
Татшӧм лунъясӧ став ловъяыс дзебсьӧ, и кажитчӧ, быттьӧ тундраас ставыс кулӧма.
Но лӧньӧ тӧв, и тундра ловзьӧ.
Кынь котӧртіс рӧвнӧй веркӧсті да тювкнитіс лымйӧ.
Сэні лым улас му вывті котралӧны пеструшкаяс: эм мыйӧн чӧсмасьыштны кыньлы.
Кӧр стадаяс паръялӧны кокъяснаныс лымсӧ, корсьӧны яла, кодӧс найӧ сёйӧны.
Океан берегті шӧйтӧ еджыд ош.
Тӧв пуксьӧмсянь шонді лунысь лунӧ петӧ пыр сёрӧнджык, и, медбӧрын, сійӧ ньӧти оз петавлы.
Заводитчӧ кузь полярнӧй вой.
Тундра войвылын сійӧ кыссьӧ кык-куим тӧлысь чӧж.
Гожӧмыс тундраын дженьыд.
Сулалӧ кузь полярнӧй лун, и шондіыс тундра войвылын оз лэччыв кык-куим тӧлысь чӧж, но сійӧ оз вылӧ кыпӧдчыв да мусӧ шонтӧ омӧля.
Муыс сывлӧ сӧмын вылісяньыс, а 1 метр пыднаын нин куйлӧ некор сывлытӧм слӧй.
Ваыс чукӧрмӧ му веркӧсас, артмӧдӧ зэв уна нюръяс, тыяс, негырысь юяс да шоръяс.
Кузь вужъяса гырысь пуяс тундраын оз быдмыны.
Полярнӧй бадьяс да кыдзьяс вольсассьӧны му пӧлӧныс, лымйыс видзӧ найӧс тӧвнас кӧдзыд тӧвъясысь.
Тундраын медся уна веж сук нитш да рудоват лишайник.
Лишайник-яла — кӧръяслӧн основнӧй сёян.
Нитшъяс пӧвстын уна ягӧднӧй быдмӧг: пув, чӧдлач, мырпом.
Ном да геб кымӧръясӧн ӧшалӧны воздухас.
Уна дзодзӧг, юсь, утка да гӧгӧра воӧны гожӧм кежлӧ тундраӧ.
Тані найӧ поздысьӧны, быдтӧны пияннысӧ, а арнас лэбзьӧны лунвылӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла тундраын оз быдмыны гырысь пуяс?
2. Кытысянь пӧльтӧны тундраын кӧдзыд тӧвъяс?
3. Мыйӧн торъялӧ тундраса природа тіян местностьса природаысь?
4. Гижалӧй тетрадяныд тундраса быдмӧгъяслысь да животнӧйяслысь нимъяссӧ.
5. Вӧчӧй тундралысь макет.
Тайгаын.
Лунвылын тундра вочасӧн вежсьӧ лыска сук вӧрӧн — тайгаӧн.
Тайгалӧн веркӧсыс увтасмӧ Севернӧй Ледовитӧй океанлань да восьса войвыв кӧдзыд тӧвъяслы.
Тӧлыс тайгаын кузь да кӧдзыд, гожӧмыс жар, но дженьыд.
Рытыввыв юкӧнас Атлантическӧй океансянь пӧльтӧны шоныд да влажнӧй тӧвъяс, та вӧсна рытыввылын шоныдджык да асыввылын дорысь усьӧ унджык осадок.
Сибирскӧй тайгаын.
Ичӧтик, но эбӧса вӧв вылын вӧръясті да нюръясті верзьӧмӧн мунӧ морт.
Сійӧ писькӧдчӧ тайгаса векньыдик трӧпаясӧд, вуджалӧ паськыд, уна ваа юяс вомӧн.
Сійӧ аддзӧ зэв гырысь, помтӧм вӧръяс.
Сука быдмӧны сус пуяс, пожӧмъяс да козъяс, ньыв пуяс да ниа пуяс.
Шочиника тыдовтчылӧны кыдзьяслӧн еджыд стволъясыс.
Увтасінъяс вевттьысьӧмаӧсь улис турунӧн.
Жар.
Лэбачьяс дзебсялӧмаӧсь чащаӧ.
Вӧрын лӧнь.
Юсянь неылын, вӧр дорысь, сійӧ аддзӧ посёлок.
Керкаяс да ю костын шыльквидзӧ паськыд луг.
Помасьӧ гожся жар лун.
Кыптісны кымӧръяс, пӧльыштіс ён тӧв, кутісны шувгыны нэмӧвӧйся пожӧмъяс.
Дзуртӧны пу йывъяс, трачкакылӧны-чегъясьӧны увъяс.
Мунысь морт тэрмасьӧ посёлокӧ.
Ытшкӧм видз вывті гырысь турун зорӧдъяс дінті локтӧны колхозникъяс ылі видзьяс вывсянь.
Пастухъяс вӧтлӧны мӧс стада.
Еджыд, сьӧд да сера мӧсъяс мунӧны сикт кузя, и колхозницаяс тэрмасьӧны йӧртавны найӧс картаӧ.
Быдӧн тэрмасьӧ веськавны гортас.
Вӧрыс шувгӧ...
Бушков прӧйдитіс, тӧв лӧнис.
Небесаын кусӧ рытъя алӧй кыа, тыдалӧны гӧрд стволъяса гырысь пожӧмъяс.
Вӧрын бара лӧнь.
Вопрос да заданиеяс.
1. Природнӧй зонаяс карта вылын петкӧдлӧй тайга.
2. Тундрасянь кодарланьын куйлӧны вӧръяс?
3. Петкӧдлӧй карта вылын тайгаті визувтысь юяс: Севернӧй Двина, Печора, Обь, Енисей, Лена.
4. Петкӧдлӧй карта вылын Восточно-Европейскӧй равнина, Западно-Сибирскӧй низменность, Средне-Сибирскӧй плоскогорье.
5. Сравнитӧй рытыввыв да асыввыв тайгалысь веркӧссӧ.
«Вӧрса кушинъяс» колхоз.
Ар.
«Вӧрса кушинъяс» колхозын идралӧны нянь.
Жургӧ молотилка.
Кӧйдысыс киссьӧ мешӧкъясӧ, ӧдйӧ содӧ идзас сёрӧм.
Мельничаӧ воалӧны изтӧм нянь тыра грузӧвикъяс да бӧр мунӧны пызь мешӧкъясӧн.
Муяс вылысь кыскалӧны овощи.
Колхознӧй садйын уджалӧ садовник.
Таво сійӧ босьтас яблӧкъяслысь ыджыд урожай.
Но яблоняясыс тайӧ садъяс аслыспӧлӧсӧсь, тайӧ торъя сорт: найӧ вольсассьӧмаӧсь му пӧлӧныс.
Ӧні садовник водтӧдалӧ му бердӧ ещӧ уна том яблоняӧс.
Мыйла сійӧ вӧчӧ тадзсӧ?
Тайӧ садйыс сибирскӧй тайгаын.
Тані гожӧмыс жар, но дженьыд, тӧлыс кузь, кӧдзыд.
Войдӧр тані садъяс эз вӧвны.
Найӧ пӧгибайтлісны кӧдзыдъясысь.
Ӧні садовникъяс кутісны выльногӧн быдтыны тайгаын плодӧвӧй пуяс.
Яблонясӧ томиникнас кусыньтӧны му бердӧ сідзи, медым сылӧн стволыс куйліс му пӧлӧныс да тӧвнас пырис лым улӧ.
Лымйыс видзӧ яблоняӧс кӧдзыдъясысь.
Ю дорын туруна видз вылын йирсьӧны мӧсъяс.
Животноводческӧй фермасянь локтісны дояркаяс, найӧ лысьтӧны мӧсъясӧс.
Уна йӧв сдайтӧны тайгаса колхозъяс заводъясӧ.
Вый вӧчан заводъясын машина-маслобойкаяс вӧчӧны вый.
Сыр вӧчан заводъясын гӧтӧвитӧны сыр.
Молочнӧй заводъясын вӧчӧны сгущёнӧй йӧв, порошкиын йӧв да мукӧдтор.
Йӧлысь вӧчӧм продуктъяссӧ татысь нуӧны Сӧветскӧй Союзса разнӧй каръясӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйла тайгаын садоводъяс кусыньтӧны плодӧвӧй пуяссӧ му пӧлӧн?
2. Составитӧй статьялысь план да висьталӧй тайӧ план сертиыс.
3. Мый вӧчӧны йӧлысь заводъясын?
Эвенкъяс ордын.
Вӧр трӧпаӧд мунӧны челядь.
Тайӧ эвенкъяс.
Найӧ вотӧмаӧсь наберушкаястырыс чӧд да бӧр локтӧны посёлокӧ.
Челядь петісны неыджыд мыльк йылӧ да аддзисны ю.
Берег дорас ӧшалӧны тывъяс.
Эвенкъяслӧн артель кыйӧ чери.
Гӧра пӧкатын тыдалӧ колхознӧй кӧр стада.
Никэ нима нывка первойӧн котӧртіс мыльк вывсянь да пырис аслас керкаӧ.
Югыд комнатаын стенас ӧшалӧ мича рисунока мехӧвӧй ковёр, Никэлӧн мамыс вурӧма сійӧс разнӧй рӧма куясысь.
Нывбаба-эвенкъяс вурӧны искуснӧй рисунокъяса зэв мича мехӧвӧй ковёръяс, унтаяс (куысь кӧмкот), мехӧвӧй сумкаяс.
Никэлӧн мамыс да батьыс гожӧмнас уджалӧны чери кыйысьяслӧн колхознӧй бригадаын.
Тӧвнас батьыс вӧралысьяс бригадакӧд мунас зверь кыйны.
Кор став сӧветскӧй школьникъяс заводитасны выль велӧдчан во, Никэ мукӧд велӧдчысьяскӧд тшӧтш мунас школа-интернатӧ (общежитиеӧ).
Школаас найӧ велӧдчӧны асланыс рӧднӧй эвенкийскӧй кыв вылын да велӧдӧны роч кыв.
Учительныс налӧн эвенк, образованиесӧ сійӧ пӧлучитіс Ленинградын.
Вопрос да заданиеяс.
1. Висьталӧй, мыйӧн медсясӧ занимайтчӧны эвенкъяс-колхозникъяс.
2. Кутшӧм кыв вылын велӧдчӧны эвенкъяс?
3. СССР-са народъяслӧн карта вылын петкӧдлӧй, кӧні олӧны эвенкъяс.
Вӧралӧм.
Вӧралысьяс вӧрын.
Тайгаын вӧралысьлы эм уна кыйдӧс.
Кӧч, ур, руч, ош, йӧра да уна мукӧд зверьяс олӧны тайгаын.
Тӧвнас, кор пушнӧй зверьяслӧн мехыс торъя сук да пышнӧй, колхознӧй бригадаяс петӧны вӧравны.
И комсомолец Яша муніс бригадакӧд тайгаӧ.
Вӧрын вӧралысьяс разӧдчисны.
Быдӧн муніс ньӧжйӧник да видзчысигтырйи, мунігмозыс пукталісны капканъяс чери либӧ яй самӧн.
Мыйӧн сӧмын зверь инмӧдчас самас, сійӧ оз нин мун: капканыс пезьдас.
Тадзи тайгаын кыйӧны ручӧс да мукӧд зверьясӧс.
Ур кыйӧм.
Тайгаын ур уна.
Мед кӧть кытчӧ урыс эз дзебсьы, кӧть мед кутшӧм сук лапъяс пӧвстӧ сійӧ эз пыр, лайка-пон аддзас сійӧс.
Лайка пуксьӧ пу улӧ да ур вылысь синъяссӧ лэдзлытӧг заводитӧ гораа увтны. Увтчӧм шы вылӧ тэрмасьӧ зарядитӧм ружьеа вӧралысь.
Быд рыт вӧралысьяс чукӧртчӧны вӧр керкаӧ озыр кыйдӧсӧн.
Тайгаті ветлӧдліс и Яша; тайгаыс кыскис сійӧс ас дінас зверь трӧпаяснас, важ да выль дзугсьӧм кок туйяснас.
Зверь кок туйяс...
Мыйта найӧс аддзыліс Яша!
abu
Уна гырысь и посни зверь оліс тайгаын.
Эз паныдасьлы сӧмын ӧти, медся колана кок туй, мый йылысь Яша мечтайтліс лун и вой: низь кок туй.
Ӧтчыд рытнас бригадир шуис Яшалы:
— Ковмас тэныд лэччывны сиктӧ.
Колӧ нуны правлениеӧ кыйсьӧм йылысь сводка да вайны газетаяс, гортсаяссянь письмӧяс.
Кӧть эськӧ сиктӧдз вӧлі некымын дас километр, Яша спокойнӧя вочавидзис:
— Ладнӧ.
Асывнас сійӧ чеччис ставсьыс водз, сёйыштіс да кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Сійӧ пуктіс походнӧй мешӧкӧ сукар, сов, пӧрт, истӧг, тасма костас сюйис кокньыдик чер, босьтіс ружье, компас, сувтіс лыжи вылӧ да мӧдӧдчис туйӧ.
Рытъядорыс сійӧ кутіс матыстчыны колхознӧй пасека дорӧ.
Сэні тӧв и гожӧм оліс пӧрысь пчеловод Лукич.
Сы ордын Яша и кӧсйис узьны.
Друг сук козъя вӧраинын дзик ныр увсьыс шумӧн кыпӧдчисны сьӧлаяс, кодъяс вӧлі узьмӧдчӧмаӧсь нин лым гуранъясӧ.
«Со и ужын вылӧ», — думыштіс Яша да лыйис.
Сьӧла небыдика уси лым толаӧ.
Вӧралысь копыртчис босьтны виӧм сьӧласӧ да аддзис низьлысь свежӧй кок туй.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмтор!
Низь кыйӧм.
Вӧралысьяс низьтӧ оз лыйлыны, а куталӧны.
И тайӧ низьсӧ колӧ туявны да кутны ловйӧн.
Пуксис вой.
Яша узис пасекаын, ветліс сиктӧ, вӧчис бригадирлысь заданиесӧ, и сійӧс лэдзисны низь кыйны.
Но кыйны тайӧ зверсӧ эз вӧв кокни.
Помасьӧ нин вӧлі кӧкъямысӧд лун низьӧс корсьны заводитӧмсянь, и ставыс весьшӧрӧ.
Вӧсньыдик кымӧра небесаын тӧдчыштіс тӧлысьлӧн блед кытшыс.
Войвывсянь кутіс пӧльтны комын градуса кӧдзыдӧн сотысь тӧв.
Яша мудзпырысь нёровтчис пельпомнас ниа пу бердӧ, швачӧдыштіс пон ку кепысьяснас да думыштіс, мый кад нин восьлавны узьны.
Талун сійӧ пырис прӧйдитны позьтӧм сэтшӧм сук вӧрӧ, кысянь пасекаӧдз ковмас мунны этшавылӧ куим час.
Яша думыштіс, кыдзи Лукич кутас тэрмасигтырйи ноксьыны — лӧсьӧдны сёйны.
Тӧрыт Яша эз вермы терпитны, сійӧ жугыля шуис Лукичлы:
— Нинӧмысь, дедӧ, верднысӧ менӧ.
Быдса вежон ветлӧдла, а ставыс весьшӧрӧ!
Лукич ёся видзӧдліс сы вылӧ да скӧракодь шуис:
— Удачаыд радейтӧ настойчивӧй йӧзӧс.
Лоӧма тай — сизим лун!
Тӧлысь ветлӧдлы — корсь да шедӧд ассьыд.
Тайӧ кывъясыс сьӧлӧм сетісны Яшалы.
Главнӧйыс, кыдзи шуис Лукич, колӧ эскыны аслад вынъясӧ.
Пасекаӧ локтігӧн Яша исковтіс лыжиӧн мыльк вывсянь да лои кыз ниа пу дорын.
Тані кыйсьысь друг сувтіс.
Лым вылын бура тӧдчисны низьлӧн кок туйяс.
А со вылын пуас горс.
Яша нюжӧдіс ниа гӧгӧр тыв, видзчысигтырйи, медым кыдзкӧ не зялькнитны, кӧртавліс тывъяс посньыдик бракольчияс да лӧсьӧдіс проволокаысь вӧчӧм складнӧй садӧк.
Вӧралысь дзебсис кыз мыр сайӧ да ланьтіс.
Сук вӧрсӧ шымыртіс чӧв-лӧнь.
Корсюрӧ лӧньсӧ торкліс гора швачнитӧм, тайӧ кӧдзыдысла швачкакылісны пуяс.
Яша кыліс, кыдзи кӧдзыдыс пырӧ пась соскас, валегиас — кутіс йирмӧг босьтны.
Лӧсьыд ӧні Лукичлӧн шоныд керкаас, но сэки сылы тӧдвылас усины вӧралысьяслӧн кывъяс: «Шойччынытӧ долыд сӧмын сэки, кор сійӧс заслужитан».
Яшалӧн кутіс сюмавны кынӧмыс, и сійӧ кыскис зепсьыс нянь шӧрӧм.
Но няньыс сэтшӧма кынмӧма, мый сійӧ вӧлі из кодь.
Вӧралысь ышловзис да бӧр сюйис сійӧс зептас.
Кажитчис, мый войыслы помыс оз во.
Друг бракольчияс зялькмуніны.
Яша чеччыштіс да уськӧдчис пу дорӧ.
Пельк, винёв низь пессис тывйын.
Яша вевттис сійӧс садӧкӧн да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Кыйи!
Кыйи!
А асыввылын небесаыс югдыштіс нин, тайга весьтын заводитчис тӧвся асыв.
И со Яша колхоз правлениеын.
Председатель видзӧдліс низь вылӧ, пуктіс кисӧ Яша пельпом вылӧ да дженьыдика, но тӧдчӧдӧмӧн шуис:
— Молодеч!
Звероводческӧй совхозын.
Вӧралысьяс вайисны ещӧ некымын низь.
Колхозса председатель мӧдӧдіс карӧ телеграмма.
Мӧд лунас сикт дорӧ пуксис самолёт.
Сійӧ босьтіс низьяса садӧкъяс да лэбзис ылі звероводческӧй совхозӧ.
Сэні низьяссӧ лэдзалӧны ичӧтик керкаяс кодь гырысь металлическӧй клеткаясӧ.
Звероводческӧй совхозын быдтӧны да изучайтӧны дона пушнӧй зверьясӧс: низьясӧс, сьӧдбӧжъясӧс, сьӧд ручьясӧс.
Медым видзны пушнӧй зверьясӧс дзикӧдз бырӧдӧмысь, СССР-ын лӧсьӧдӧма законъяс.
Кыйсьыны позьӧ сӧмын волӧн урчитӧм кадӧ.
Торйӧдӧма заповедникъяс, сэні кыйсьыны оз позь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм пушнӧй зверьяс кыйӧны тайгаын?
2. Кутшӧм зверьясӧс быдтӧны звероводческӧй совхозын?
3. Кутшӧм зверьяс олӧны тіян местностьын?
Вӧр лэдзанінын.
Тӧвся водз асыв.
Вӧр лэдзысьяслӧн бригада мунӧ лесозасекаӧ — векньыдик вӧр полосаӧ, кӧні пӧрӧдӧны вӧр.
Тані быд бригадалӧн аслас делянка, аслас неыджыд передвижнӧй электростанция.
Вӧрын кыліс передвижнӧй электростанциялӧн таргӧмыс — удж заводитчис.
Кылӧ электропила шы.
Пӧрӧдчысь-мотористъяс первой пилитыштісны электропилаӧн пусӧ ӧтар боксяньыс, сэсся мӧдар боксяньыс, зэв ыджыд пожӧм ратшмуні, дрӧгмуні йывнас да пӧрис муӧ.
Пуыс пӧрис, ув кералысьяс весалӧны пусӧ увъясысь.
Кералӧны ӧдйӧ да кужӧмӧн, сӧмын трачкакылӧны увъясыс.
Мотористъяс вуджисны пиланас вӧсньыдик коз дінӧ.
Козйыс уси.
Сы бӧрын пӧри пожӧм да бара пожӧм, пожӧм...
Лесозасекаӧ воис трактор, крукыштіс кыз стальнӧй тросӧн дас кымын кузь пу да кыскис найӧс грузитанінӧ (45 рис.).
Механическӧй кер сӧвтысьяс грузитӧны керъяссӧ железнодорожнӧй платформаяс вылӧ.
Керъяс тыра поездъяс петӧны вӧрысь да кер складъяс дінті мунӧны ю дорӧ.
Ю берег дорын машинаяс-кер сӧвтысьяс тэчӧны выль штабельяс.
Тӧв чӧжӧн вӧр лэдзысьяс лэдзӧны уна вӧр, медым сэсся сійӧс кылӧдны.
Паськыд миян тайганым да озыр строевӧй вӧрӧн.
Вӧр лэдзӧм миян мунӧ план серти, артавсьӧ вӧрлӧн быд вося прирост, торйӧдавсьӧны вӧр лэдзӧм вылӧ торъя участокъяс.
Вӧр кылӧдӧм.
Воис тулыс.
Лунысь лун юын ваыс содӧ.
Ю петіс берегъяссьыс.
Воӧ вӧр кылӧдысьяслӧн пӧся уджалан кад, найӧ лэдзӧны керъяссӧ ваӧ.
Кузь керъяс оръявлытӧг кылалӧны ва кывтчӧс.
Найӧ бергалӧны, зурасялӧны ӧта-мӧданыс да кывтӧны водзӧ.
Кор посни юяс петкӧдӧны керъяссӧ паськыд юӧ, воӧ кад пуръявны керъяссӧ пуръясӧ, и водзӧ вӧрыс кывтӧ пуръясӧн, кодъясӧс кыскӧ пароход.
Лун и вой кывтӧны пуръяс Волга кузя — СССР лунвылӧ, Севернӧй Двина кузя, Обь, Енисей кузя — войвылӧ.
Архангельскын.
Севернӧй Двина кузя Архангельскӧ кывтӧны зэв кузь пуръяс.
Вӧр пилитан заводъяс дорын рабочӧйяс багыръясӧн йӧткалӧны керъяссӧ береглань — аслыспӧлӧс паськыд туйлань — бревнотаскалань.
Бревнотаскаяс кузя керъяс ӧти бӧрся мӧд мунӧны заводъясӧ, кӧні найӧс ӧкуратнӧя тэчӧны.
Рельсъяс кузя котралӧны вагонеткаяс, найӧ нуӧны керъяссӧ вӧр пилитан заводӧ.
Дзужгӧмӧн пырӧны пилаяс керъясӧ да пилитӧны найӧс пӧвъяс да брусъяс вылӧ.
Водзӧ берег кузя котралӧны мукӧд вагонеткаяс, и водзын — завод и ещӧ завод.
Мыйта тані вӧр пилитан заводыс!
Оз прӧста Архангельскӧс шуны «всесоюзнӧй лесопилкаӧн».
Радъясӧн кыпалӧны берегын пӧвъясысь да брусъясысь штабельяс.
Тулыссянь арӧдз пристаньын пуӧ удж.
Тутсӧны пароходъяс, свиститӧны заводъяслӧн гудокъяс, дзуртӧны подъёмнӧй кранъяс.
Архангельскӧй портын сулалӧны пароходъяс, найӧ воӧмаӧсь тайӧ вӧрысла разнӧй странаясысь.
Уна вӧр мунӧ и миян рӧдинаса стройкаяс вылӧ.
Заданиеяс да вопросъяс.
1. Висьталӧй, кутшӧм уджъяс нуӧдсьӧны вӧр лэдзигӧн.
2. Петкӧдлӧй карта вылын тайгаса юяс, кодъяс кузя кылӧдӧны вӧр.
3. Петкӧдлӧй карта вылын портӧвӧй кар Архангельск да висьталӧй, кӧні сійӧ сулалӧ.
4. Мыйла Архангельскын уна вӧр пилитан завод?
5. СССР-са народъяс карта вылын петкӧдлӧй, кӧні олӧны карелъяс да финнъяс.
Ленинград.
Ленинград — кар, кодлы сетӧма великӧй Ленинлысь ним, мирын медгырысь каръяс пӧвстысь ӧти.
Тасянь 1917 воын В. И. Ленин веськӧдліс революционнӧй тышӧн.
Смольнӧй зданиеын вӧлі революциялӧн штаб.
Смольнӧй водзӧ сувтӧдӧма памятник народъяслӧн вождьлы — В. И. Ленинлы.
Крейсер «Аврораӧс», коді аслас пушкаяс гымӧн юӧртіс Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция заводитчӧм йылысь, сувтӧдӧма Неваӧ вечнӧй стоянка вылӧ да сетӧма морскӧй Нахимовскӧй училищелы.
Поезд надзмӧдӧ ӧдсӧ да ньӧжйӧник матыстчӧ платформа дорӧ.
Пассажиръяс гажмисны: Ленинград!
Вокзалысь петӧны зэв уна йӧз.
На водзын площадь, кысянь ӧтарӧ-мӧдарӧ муналӧны автобусъяс, троллейбусъяс.
Ӧти здание вылын ылісянь тыдалӧ «М» буква.
Тані муувса электрическӧй кӧрт туйлӧн — В. И. Ленин нима метрополитенлӧн станция.
Паськыд, веськыд улича кузя — Невскӧй проспект кузя тӧвзьӧны автомобильяс.
Тыдалӧны магазин витринаяс.
Ленинград — культура центр.
Со ыджыд здание — тайӧ Пионеръяслӧн дворец.
Со Публичнӧй библиотека — мирын медся ыджыд библиотекаяс пӧвстысь ӧти.
Нева берег дорын сулалӧ Зимньӧй дворец.
Сэні — искусствояс кузя музей.
Невалӧн мӧдар берегас университетлӧн кузь здание.
Том йӧз, кодъяс помалӧны тайӧ университетсӧ, институтъяс да ленинградса школаяс, мунӧны уджавны СССР-лӧн разнӧй местаясӧ.
Уна художник, артист, писатель да учёнӧй олӧны да уджалӧны Ленинградын.
Уна ваа Нева, паськыд каналъяс, посъяс, гырысь дворецъяс, веж скверъясын еджыд статуяяс, паськыд площадьяс вылын да сук паркъясын памятникъяс — ставыс тайӧ величественнӧ да мича.
Замечательнӧй Меднӧй всадник — Петр І-лы памятник...
Летньӧй садйын сулалӧ баснописец Крыловлы памятник.
Нева вомӧн кузь пос Кузя мунӧны подаяс, котралӧны автобусъяс, ю кузя кывтӧны пароходъяс.
Нева лӧня да величавӧя нуӧ ассьыс кӧдзыд васӧ.
Гранитӧн эжсис лӧнь Нева;
Кузь посъяс ӧшйисны ва весьтын;
Став діяс вывсӧ, быттьӧ эшкын,
Веж рӧмӧн вевттис уна сад.
Ленинград — заводъяса да фабрикаяса кар.
Ленинградын да сылӧн окраинаясын сулалӧны завод-гигантъяс.
Ленинградскӧй рабочӧйяс, учёнӧйяс, инженеръяс уджалӧны ӧтвылысь да дружнӧя, создавайтӧны пыр выль и выль машинаяс.
Металлическӧй заводын вӧчалӧны мирын медся мощнӧй турбинаяс (двигательяс, кодъяс вайӧдӧны движениеӧ электричество вӧчысь машинаяс).
Турбинаяссӧ сувтӧдалӧны Куйбышевскӧй, Сталинградскӧй да мукӧд гидроэлектростанцияясӧ.
Судостроительнӧй заводын стрӧитӧны зэв гырысь морскӧй пароходъяс.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ фашистъяс босьтісны Ленинградӧс топыд кытшӧ.
Но ленинградсаяс стойкӧя выдержитісны дыр кадся сьӧкыд осадасӧ.
Сӧветскӧй войска потшисны фашистъяслы миян страна пытшкӧ туйсӧ.
Ленинград — кар-герой.
Финскӧй залив берег дорын Нева вомын морскӧй порт.
Ленинградскӧй портын.
Вӧлі гожся мича лун.
Невалӧн ваыс югъяліс шонді водзын.
Порт пӧлӧн, ва дорас, кыпалісны джуджыд погрузочнӧй кранъяс.
Причалъяс дорын кузь радӧн сулалісны суднояс.
Быд судно вылын дӧлалӧ флаг.
Кутшӧм уна разнӧй флагъяс!
Со еджыд флага пароход — Финляндияысь, а орччӧн — Польшаысь.
Французскӧй пароход вылын дӧлалӧ яркӧй национальнӧй флаг.
Кутшӧм уна иностраннӧй судно сулалӧ Ленинградскӧй портын.
Тайӧ судноясыс воӧмаӧсь миян тӧваръясла да вайӧмаӧсь миянлы ассьыныс тӧваръяссӧ.
Зэв ыджыд сӧветскӧй пароход матыстчис причал дорӧ да гораа тутӧстіс.
Ньӧжйӧник бергӧдчигтырйи сійӧ сувтіс.
Пароходыс сэтшӧм ыджыд, мый кажитчӧ уна судта керкаӧн.
Мыйӧн сӧмын пароход-гигантыс сувтіс, причал дорӧ сувтӧдӧм матысса кранъяс пиысь ӧти ньӧжйӧник бергӧдіс металлическӧй стреласӧ да босьтіс ыджыд ящик.
Сійӧ нуис ящиксӧ берег вылӧ да лэдзис тӧварнӧй поездлӧн платформа вылӧ; тайӧ поездыс вӧлі сулалӧ нин, виччысис груз.
Сэсся краныс бара бергӧдчис да босьтіс выль ящик.
Тадзи сійӧ босьталіс тюкъяс да ящикъяс, кытчӧдз эз грузит поездсӧ ставнас.
Войдӧр портын уджалісны уна тысяча грузчик.
Воас вӧлі пароход, и заводитчӧ удж.
Ӧти бӧрся мӧд мунӧны помтӧг грузчикъяс да нуӧны сьӧкыд нянь мешӧкъяс, хлопок тюкъяс.
Уджыс вӧлі сьӧкыд, а нажӧткаыс муртса тырмывліс нянь вылӧ.
Ӧні причалыс кажитчӧ йӧзтӧмӧн, но йӧзыс тані, дерт, эмӧсь, кӧть найӧ и зэв этша, найӧ веськӧдлӧны машинаясӧн.
Со исковтӧ конвейерлӧн паськыд лента, тайӧ ленточнӧй конвейер, кузяыс визувтӧ зарни кӧйдыс да киссьӧ веськыда пароход трюмӧ (грузъяс улӧ помещение).
Мӧд пароход вылӧ грузитӧны машинаяс.
Тайӧ торйӧн интереснӧ: кран босьтӧ автомобиль, со сійӧ воздухын нин, а здук мысти сійӧс лэдзӧны пароход вылӧ.
Водзынджык уджалӧ зэв уна кран.
Ӧтияс ректӧны пароходъяс: грузсӧ крукыштӧм бӧрын найӧ петкӧдалӧны сійӧс берег вылӧ; мӧдъяс грузиталӧны суднояс: найӧ босьталӧны грузсӧ берегысь да лэдзалӧны пароход вылӧ, трюмӧ.
Ӧдйӧ тӧвзьӧны автогрузчикъяс.
Найӧ нуалӧны тӧваръяссӧ складъясӧ.
Трюмын эмӧсь рабочӧйяс.
Найӧ веськӧдлӧны мукӧд машинаясӧн, кодъяс ӧкуратнӧ тэчӧны грузсӧ.
Лун и вой портын мунӧ удж.
Лун и вой воӧны да мунӧны иностраннӧй да сӧветскӧй суднояс.
Ленинград — мирын медгырысь портъяс лыдысь ӧти.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Нева ю да висьталӧй, кӧні сійӧ заводитчӧ да кытчӧ усьӧ.
2. Кӧні сулалӧ Ленинград?
3. Кодарланьын тіян местностьсянь сулалӧ Ленинград?
4. Висьталӧй Ленинградскӧй портын машинаяслӧн удж йылысь.
5. Кутшӧм мореӧ мунӧны пароходъяс Ленинградскӧй портсянь?
Сора вӧрын.
Кымын водзӧ тайгасянь рытыв-лунвылӧ, сымын шоныдджык да унджык влага, сымын частӧджык аддзан лыска пуяс пиысь коръя пӧрӧдаяс.
Тайӧ сора вӧръяс.
Гожӧмыс сора вӧръясын шоныдджык, зэрлӧ тайгаын дорысь ёнджыка, тӧлыс абу сэтшӧм кӧдзыд, кыдзи тайгаын, и лымйыс усьӧ унджык.
Пионеръяс вӧрын.
Ыджыд вӧрын ю берег дорын сулалӧ пионерскӧй лагерь.
Джуджыд вынйӧра дубъяс да стройнӧй клёнъяс пӧвстын тыдалӧны пионеръяслӧн еджыд палаткаяс.
Мича сера сарапанъяса, майкаяса да трусикъяса пионеръяс петӧны лагерысь.
Найӧ мунӧны вӧрӧ, кӧні пожӧмъяс, козъяс, кыдзьяс, пипуяс сука гартчӧмаӧсь лапъяснаныс.
Со вӧрыс воссьӧ, тыдовтчӧ цветъясӧн вевттьысьӧм веж кушин, сы гӧгӧр быдмӧны нинпуяс.
Пӧльыштіс кокньыдик тӧв, кылӧ юмов чӧскыд дук: дзоридзалӧны нинпуяс.
Вӧрын ставыс олӧ.
— Коді сэні чеччалӧ лапйысь лапйӧ?
— Ур!
Кутӧй урсӧ!
— горзӧны челядь.
Но ур зэв пельк, сійӧ чеччыштӧ лапйысь лапйӧ, пуысь пуӧ и пыр жӧ вошӧ веж сук вӧрас.
— Миян вӧръясын олӧны кӧчьяс, ручьяс, кӧинъяс, — шуӧны пионеръяс.
— Тук-тук-тук!
— котшкӧдӧ пуӧ сизь.
— Со сійӧ!
Со сійӧ — вылын пуас!
Бӧж вылас мыджсьӧмӧн сійӧ сизьдӧ пу кырсьӧ да бырӧдӧ вреднӧй насекомӧйясӧс, — вашкӧдӧны челядь, мича сизьӧн любуйтчигтыр.
Ылі тысянь кылӧ уткаяслӧн герчкӧм.
Лӧсьыд гожӧмын сора вӧрын!
Но торйӧн мича сійӧ арнас.
Уна рӧма коръяс лэбалӧны воздухын, шуракылӧны кокъяс улын.
Веж вӧрыс пӧртмасьӧ тай ёна;
Сэн арыс банйӧдӧ нин клёнӧс,
Веж лыскаӧсь пожӧм да коз;
Дзик вижӧсь пипуяслӧн увъяс.
Кыдз пулӧн гылалӧма кор,
Ковёр моз вольсалӧма туйсӧ...
Заданиеяс да вопрос.
1. Природнӧй зонаяс карта вылын петкӧдлӧй сора вӧръяс.
2. Кӧні шоныдджык: тайгаын али сора вӧръясын?
3. Петкӧдлӧй карта вылын Волга, Днепр юяс да индӧй, кутшӧм мореӧ усьӧ быд ю.
4. Вӧчӧй тіян районын быдмысь пу пӧрӧдаяслӧн лапъясысь гербарий.
Колхозӧ ветлӧм.
Водз асыв.
Кылӧ горн шы.
Пионеръяс сувталісны линейкаӧ, талун найӧ мунӧны колхозӧ.
Дзирдалӧ гожся шонді.
Вӧрті, шыльыд шоссе кузя тӧвзьӧ автобус.
Вӧрыс частӧ вежсьылӧ паськыд муясӧн.
Гыалӧ рудзӧг, шобді.
Автобус сувтӧ.
Векньыдик трӧпа кузя челядь мунӧны шоссесянь сэтчӧ, кӧні уджалӧны колхозникъяс.
— Мичаӧсь миян няньясным!
Паськыдӧсь миян картупель муясным!
— висьталӧ челядьлы бригадир.
— А тані быдмӧ джуджыд да вӧсни шабді-долгунец.
Колхозын идралӧны урожай.
Му вылын жургӧ комбайн, сійӧ вундӧ да вартӧ рудзӧг.
Пионеръяс тӧдмасисны комбайн уджӧн да мунісны водзӧ.
Нянь тыра грузӧвикъяс мунӧны муяс вывсянь шоссе кузя.
Автобус суӧдӧ найӧс.
Машинаяс надзмӧдӧны ӧдсӧ, пырисны колхознӧй сиктӧ.
Улича ӧтар-мӧдар бокас веж палисадникъяс сайын сулалӧны пу керкаяс, наӧ нуӧдалӧма электричество да радио.
Средньӧй школалӧн каменнӧй зданиеыс кыпалӧ сикт весьтын.
— Кутшӧм мича тайӧ ыджыд выль керкаыс!
— шуӧны пионеръяс.
— Клуб!
— лыддьӧны найӧ дінтіыс мунігӧн.
Автобус сувтӧ колхоз правление дорӧ.
Пионеръясӧс встречайтӧ колхозса председатель да ыстӧ удж вылӧ колхознӧй садйӧ.
Сэні виччысьӧ найӧс садовник.
Сійӧ нуӧдӧ челядьӧс садті.
Яблоняяс вылын кисьмӧны яблӧкъяс.
— Воис сьӧд сэтӧр, сійӧс колӧ ӧдйӧ чукӧртны, — шуӧ садовник.
Пионеръяс дружнӧя босьтчӧны уджӧ.
Куим час мысти уджсӧ помалісны.
Бӧр локтігӧн челядь пыралісны скӧтнӧй дворӧ.
Кутшӧм сӧстӧм мӧс картаясын, конюшняясын!
Чипан видзан дворын ветлӧдлӧны чипанъяс, прудйын плавайтӧны дзодзӧгъяс да уткаяс.
Рытнас колхознӧй клубын челядь тӧдмалісны уна интереснӧйтор тайӧ колхоз йылысь.
Сійӧс вӧлі котыртӧма 1930 воын.
Зіля уджалісны колхозникъяс и некымын во мысти кутісны чукӧртны сэтшӧм бур урожайяс, мый колхозӧс вӧлі наградитӧма Ленин орденӧн.
Вопрос да задание.
1. Кутшӧм сельскохозяйственнӧй культураяс аддзылісны пионеръяс колхознӧй муяс вылысь сора вӧръяс зонаын?
2. СССР-са народъяс карта вылын петкӧдлӧй, кӧні олӧны белорусъяс.
Заводъясын.
СССР-ын стрӧитсьӧны пыр выль и выль заводъяс.
Сӧветскӧй учёнӧйяс да рабочӧйяс ӧтлаын уджалӧны выль сложнӧй машинаяс изобретитӧм вылын.
Миян заводъясысь пыр частӧджык позьӧ аддзывны машина-автомат.
Татшӧм машинасӧ рабочӧй лэдзӧ ходӧ, и сійӧ ачыс вӧчӧ уджсӧ.
Молотов нима автомобильнӧй завод.
Горький карын эм Молотов нима автомобильнӧй завод.
Ылісянь на тыдалӧны сійӧ цехъяслӧн стекляннӧй вевтъясыс, трубаяс да заводса веж паркъяс.
Цехъясын зэв югыд.
Со радӧн сулалӧны рабочӧйяс.
На водзын мунӧ конвейер (паськыд металлическӧй лента кодь автоматическӧя ветлысь туй), код вылын чукӧртӧны автомобильяс; автомобильлӧн остовыс вешйӧ ӧти рабочӧйсянь мӧд дінӧ, и быд рабочӧй крепитӧ сэтчӧ выль часть.
Ӧдйӧ мунӧ уджыс, и конвейер вылысь лэччӧны гӧтӧвӧй машинаяс.
А дворас пыр сувталӧны радӧ выль и выль автомобильяс.
Тасянь найӧс мӧдӧдалӧны испытательнӧй пробегӧ.
Грузӧвикъяс, легкӧвӧй автомобильяс тӧвзьӧны шоссе кузя.
Пристаньсянь вӧрзьӧ дзирдалысь выль пароход, сійӧ мунӧ испытательнӧй рейсӧ.
Тайӧ выль пароходсӧ стрӧитӧма Горький карын, «Красное Сормово» заводын.
Сормовскӧй заводын стрӧитсьӧны самоходнӧй баржаяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый стрӧитӧны горьковскӧй заводъясын?
2. Контурнӧй карта вылын пасйӧй Горький кар.
3. Кутшӧм завод эм неылын тіян школасянь да мый вӧчӧны сэні?
4. Пластилинысь вӧчӧй автомобильлысь модель.
Иваново — сӧветскӧй ткачьяслӧн кар.
Важысянь нин Иваново сиктса да сыкӧд орчча сиктъясса уна сё керкаын кыасянь кыаӧдз швачкисны дӧра кыан прӧстӧй станокъяс.
Нывбабаяс печкисны шабді кудель да кыисны дӧраяс.
Найӧ, кодъяслӧн вӧлі краситчан мастерскӧй, донтӧм-донысь ньӧбалісны крестьяналысь дӧра, полотно да краситӧм бӧрын вузавлісны найӧс зэв донӧн.
Колины вояс.
XIX нэмын лоины парӧвӧй машинаяс, механическӧй станокъяс.
Кутісны ваявны хлопок.
Ивановоын стрӧитісны фабрикаяс, сувтӧдалісны сэтчӧ механическӧй станокъяс.
Сиктъяс пӧрины карӧ.
Ичӧтик ю берегъяс пӧлӧн паськыда стрӧиталісны фабрикаяс, кыптісны фабрикантъяслӧн да купечьяслӧн особнякъяс.
Рабочӧйяс олісны кӧзяйскӧй пемыд казармаясын либӧ посньыдик омӧлик керкаясын карса окраинаясын.
Фабрикаясын неыджыд помещениеын сулалісны уна станок — вӧлі дзескыд да буса, сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ.
Станокъяс сэтшӧма шумитісны, мый ткачьяс лоалісны сьӧкыд пеляӧсь.
Уджалан луныс фабрикаясын вӧлі 12–14 час.
Удж дон вӧлі зэв ичӧт, а уджыс вывті сьӧкыд.
Тӧдтӧмӧдз вежсис Иваново Октябрьскӧй революция бӧрын.
Зэв гырысь фабрикаяс, паськыд уличаяс, джуджыд керкаяс — ставсӧ тайӧс вӧчӧма сӧветскӧй власть воясӧ.
Выль рабочӧй посёлокъясын стрӧитӧма уна судта керкаяс, нуӧдӧма электрическӧй би, водопровод.
Ветлам выль ткацкӧй фабрикаӧ.
Фабрика дворас гож сая аллеяяс, фруктӧвӧй сад, цветникъяс.
Со ткацкӧй цехлӧн зэв ыджыд зал.
Джуджыд стекляннӧй пӧтӧлӧкъяс оз лэдзны шонділысь синтӧ ёрана югӧръяссӧ, сы вӧсна мый стеклӧясыс матӧвӧйӧсь.
Вылын станокъяс весьтын распылительяс, наысь пызйӧны бус кодь посни ва войтъяс; найӧ вӧчӧны воздухсӧ васӧдӧнджык.
Тані абу бус ни жар.
Тайӧ залас сэтшӧм уна станок, мый, кажитчӧ, он и вермы лыддьыны.
Ӧдйӧ уджалӧны автоматическӧй станокъяс, механическӧя передвигайтчӧны кыӧм полотнищеяс.
Кӧні нӧ йӧзыс?
Сразу найӧс он и казяв.
Но вот ори сунис, станокыс ачыс сувтіс.
Ӧдйӧ локтӧ ткачиха, кӧрталӧ орӧм сунислысь помъяссӧ, включайтӧ станоксӧ да мунӧ водзӧ.
Сійӧ следитӧ 16 станок бӧрся.
Передӧвӧй ивановскӧй ткачихаяс уджалӧны 30 автоматическӧй ткацкӧй станок вылын.
Кутшӧм уна ткань найӧ вӧчӧны!
Ситценабивнӧй фабрикаясын сулалӧны ситцепечатнӧй машинаяс.
Тані уджалӧны прославитчӧм ивановскӧй рабочӧйяс, найӧ отделывайтӧны тканьяс, лэдзӧны уна цвета ситечьяс, сатин, батист.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Иваново кар.
2. Висьталӧй татшӧм план серти:
Кыдзи уджавлісны фабрикаын важӧн?
Мыйӧн Ивановоса выль фабрикаяс торъялӧны важъяссьыс?
Сравнитӧй ивановскӧй ткачьяслысь олан да уджалан условиеяссӧ революцияӧдз да сӧветскӧй власть дырйи.
Мый вӧчӧны Ивановоса фабрикаясын?
3. Кутшӧм фабрика эм тіян местностьын, мый сэні вӧчӧны?
Чернозёмнӧй степьясын.
Вӧръяссянь лунвылын куйлӧ паськыд степь.
Кытчӧ кӧть эн видзӧдлы, гӧгӧр местностьыс рӧвнӧй, шыльыд либӧ шочиник мылькъяса.
Вӧръясын дорысь степьясын шоныдджык.
Но сӧмын чернозёмнӧй степьяслӧн рытыввыв юкӧнас влагаыс тырмымӧн; кымын ылӧ асыввылӧ, сымын косджык.
Ой тэ, менам степь, вывті паськыд тэ!
Ылӧдз-ылӧдз зэв, степӧй, нюжӧдчин,
Чёрнӧй морелань кыссян-судзӧдчан.
Коркӧ чернозёмнӧй степьясыс дорвыв вӧлі вевттьысьӧмаӧсь турунӧн; ӧні найӧс гӧрӧма, пӧртӧма муясӧ, кытысь босьтӧны озыр урожайяс.
Но кӧнсюрӧ кольӧма целиннӧй степсӧ вӧрзьӧдлытӧг — тайӧ заповедникъяс.
Тані мусӧ оз гӧрны.
Гожӧмнас степнӧй заповедникын ёна быдмӧ шелковистӧй ковыль.
Прудъясын плавайтӧны зэв уна лэбач.
Ни ӧти кыйсьысь найӧс оз вӧрӧд.
Тані кыйсьыны оз позь.
Степнӧй орёлъяс лэбалӧны да кыйӧдӧны ыджыдджык добыча — кӧчьясӧс, сурокъясӧс.
Ковыльнӧй степті ньӧжйӧник ветлӧдлӧны зэв гырысь лэбачьяс — дрофаяс.
Джуджыд нораясын дзебсясьӧны сусликъяс.
Качлӧны небесаӧ колипкайяс.
Гожӧмнас степын жар.
И луншӧр кадся сотысь жар дырйи, и сэзь войясӧ гораа чирксӧны чиркъяс.
Заповедникын сӧветскӧй учёнӧйяс изучайтӧны степнӧй быдмӧгъяс да животнӧйясӧс, приручайтӧны дикӧй животнӧйясӧс.
Заданиеяс.
1. Природнӧй зонаяс карта вылын петкӧдлӧй чернозёмнӧй степьяс.
2. Петкӧдлӧй карта вылын степьясті визувтысь юяс: Днепр, Дон, Волга.
3. Контурнӧй карта вылӧ гижалӧй степті визувтысь юяслысь нимъяссӧ.
«Гигант» совхозын.
Каникул дырйи Галя да Володя мунісны «Гигант» совхозӧ, коді сулалӧ задонскӧй степьясын.
Поезд сувтіс станцияӧ.
Челядьӧс встретитіс налӧн тётяыс, совхозса трактористка; ставныс найӧ мӧдӧдчисны посёлокӧ.
Мунӧны найӧ степь кузя.
Югъялӧ шонді водзын прудлӧн гӧлубӧй ваыс.
Пруд сайын тыдалӧны шобді, кукуруза, подсолнечник муяс.
На сайын вежӧдӧны вӧр полосаяс.
Муяс вылын жургӧны комбайнъяс; найӧ вундӧны, вартӧны шобдісӧ да чукӧрӧн тэчӧны идзассӧ.
Мыйта машина муяс вылас!
Уджыс мунӧ, кыдзи фабрикаын.
Челядь первойысь на тайӧ замечательнӧй совхозас.
— Миян «Гигант» совхозын быд во воӧ зэв бур урожай, — шуӧ тётяыс.
— Тані овлӧны пӧсь кос тӧвъяс — суховейяс, кодъяс ӧдйӧ мунӧны муяс весьтті да косьтӧны, сотӧны кӧдзаяс. Накӧд тыш нуӧдӧм могысь ми садитім степын вӧр полосаяс, вӧчалім прудъяс.
Тӧлыс мытшасьӧ тайӧ защитнӧй вӧръясас да слабмӧ.
Тӧвнас вӧр полосаяс кутӧны муяс вылысь лымсӧ, а лымйыс видзӧ миянлысь кӧдзаяснымӧс кынмалӧмысь.
Тулыснас сылігӧн сійӧ сетӧ влагасӧ муыслы да видзӧ муяссӧ засухаысь.
Вӧр полосаяс садитігӧн миянлы отсасисны пионеръяс.
Найӧ асьныс садитісны пуяс да небзьӧдісны пуяс гӧгӧрыс мусӧ, весалісны ёг турунысь.
Веж вӧръяс кытшын гыалӧ зарни шобді.
Челядь матыстчӧны вӧр полоса дінӧ.
— Мый тайӧ?
— чуймӧмӧн юалӧны найӧ.
Паша тётя шуӧ:
— Мунӧй матӧджык да видлӧй.
Тайӧ вӧлӧма абрикосъяс, и сэтшӧм гырысьӧсь, сочнӧйӧсь.
— Кыдз нӧ тайӧ?
Вӧр полосаяс, — и сэн жӧ абрикосъяс?
— Асланым вӧр полосаясӧ ми садиталім дубъяс, топольяс, акацияяс да мукӧд пуяс, а на пӧвстӧ и фруктӧвӧйясӧс: абрикосъяс, яблоняяс, сливаяс, вишняяс, — висьталӧ Паша тётя.
Ылын, кӧрт туй дорын, тыдалӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, джуджыд руд здание.
Паша тётя висьталӧ:
— Тайӧ элеватор, сэтчӧ вайӧны видзны изтӧм нянь.
Миянлысь совхознымӧс шуӧны зерносовхозӧн, либӧ нянь фабрикаӧн.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй, кутшӧм главнӧй сельскохозяйственнӧй культураяс быдмӧны чернозёмнӧй степьясын.
abu
2. Висьталӧй татшӧм план серти:
Мый аддзисны челядь степын?
Кутшӧм вред вайӧны суховейяс?
Мыйла «Гигант» совхозын век овлӧны бур урожайяс?
Мыйла «Гигант» совхозӧс шуӧны нянь фабрикаӧн?
Днепр кузя.
Лӧз Днепр весьтын, джуджыд мылькъяс вылын, сулалӧ Украиналӧн столица Киев.
Паськыдӧсь сылӧн уличаясыс выль джуджыд керкаяснас.
Площадьяс вылын Богдан Хмельницкийлы да украинскӧй поэт Т. Г. Шевченколы памятникъяс.
Киев мича да зэв живописнӧй.
Быдлаын бульваръяс, скверъяс, сук паркъяс, мича цветъяс.
Тротуаръяс пӧлӧн быдмӧны стройнӧй топольяс, сук коръяса каштанъяс, еджыд акацияяс.
Джуджыд мыльк вывсянь ёна ылӧдз тыдалӧ плавнӧя визувтысь Днепр.
Пристаньсянь вӧрзьӧ пароход.
Днепр визувтӧ ньӧжйӧ.
Джуджыд веськыдладор берегас лыа вылын тыдалӧны пожӧма вӧръяс, лунвылынджык найӧс вежӧны дуб вӧръяс.
Пароход мунӧ Днепр кузя увлань.
Ӧтар-мӧдар бокас шыльквидзӧны шобді муяс, кукуруза да сахарнӧй свеклӧ муяс.
Пристаньясын куйлӧны арбуз чукӧръяс; найӧс грузитӧны пароходъяс вылӧ, кодъяс мунӧны ю катчӧс.
Днепр йывсянь кывтӧны пуръяс.
Берегъяс пӧлӧн веж садъясын украинскӧй сиктъяс, тыдалӧны еджыд хатаяс.
Веськыдладор берегас тыдалӧ кар.
Тайӧ Днепропетровск.
Важӧн пароходъяслӧн ветлӧм тані помасьліс.
Туйсӧ потшлісны юлӧн изъя пыдӧсас тшупӧдъяс: тані вӧліны порогъяс.
Ӧти пароходъяс ветлісны вылыс Днепр кузя порогъясӧдз, мӧдъяс — улыс Днепр кузя порогъяс помсянь ю устьеӧдз.
Сӧветскӧй правительство решитіс используйтны днепровскӧй валысь вынсӧ да вӧчны Днепр кузя ветлӧм оръявлытӧмӧн.
Сӧветскӧй инженеръяс да рабочӧйяс стрӧитісны зэв ыджыд плӧтина.
Юыс содіс да паськыда ойдіс.
Артмис выль ты.
Став порогъясыс лоины ва улын.
Медым Днепр кузя дугдывтӧг ветлісны пароходъяс, плӧтинасянь матын стрӧитісны каналъяс да шлюз.
Пароход лэччӧ шлюзӧд улыс Днепрӧ.
Запорожье дорын сулалӧ ыджыд электростанция — Днепрогэс.
Электрическӧй ток мунӧ проводъяс кузя фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ, посёлокъясӧ да каръясӧ.
Запорожьесянь пароход мунӧ Каховкаӧдз, кӧні уджалӧ выль гидроэлектростанция, да водзӧ паськыда ойдӧм Днепр кузя самӧй Чёрнӧй мореӧдз.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Днепр да висьталӧй, кӧні сійӧ заводитчӧ да кутшӧм мореӧ усьӧ.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Днепрогэс.
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс Днепрогэслӧн?
4. Петкӧдлӧй карта вылын Киев.
5. Народъяс карта вылын петкӧдлӧй, кӧні олӧны украинецъяс да молдавана.
Донецкӧй каменноугольнӧй бассейнын.
Гожся шоныд асылӧ ми мунам степнӧй туй кузя автомобильӧн.
Вирдыштас шахталӧн вышка.
Из шом тыра кузь поездъяс мунӧны кӧрт туйяс кузя.
Найӧ то вомӧналӧны миянлысь туйнымӧс, то орччӧн грымакылігтырйи панйӧны миянӧс, то вирдыштласны ылын.
Пӧшти быд километрын Донбассын ми аддзам шахтёрскӧй посёлокъяс, шахтаяс, заводъяс.
Частӧ паныдасьлӧны каръяс.
Ми мунам выль, асфальтируйтӧм туйяс кузя.
Тӧдмасям выль заводъясӧн да шахтаясӧн.
— Из шом — сійӧ тані, миян кокъяс улын, му пытшкын.
Ми лэччам шахтаӧ.
Му пытшкын мунӧны штрекъяс (мупытшса коридоръяс), мукӧдыс на пиысь 4–5 километр кузьта.
Мунам пода туйӧд электричествоӧн югдӧдӧм штрек кузя.
Матын кылӧ йиркакылӧм.
Тані уджалӧ выль зэв бур машина — из шом перъян комбайн.
Комбайнлӧн металлическӧй пилаясыс пиньяснас пырӧны из шом пластӧ.
Шахтёр кужӧмӧн веськӧдлӧ машинанас, и сійӧ ачыс кералӧ, дрӧбитӧ да грузитӧ из шомсӧ двигайтчысь конвейер вылӧ (59 рис.).
Конвейерсянь из шомыс киссьӧ вагонеткаясӧ.
Мыйӧн сӧмын вагонеткаяс тырӧны (найӧ быдса поезд), электровоз нуӧ тайӧ поездсӧ подъёмнӧй машина дорӧ (60 рис.).
Шахтаын дугдывтӧг — вывлань да увлань, вывлань да увлань — ветлӧ подъёмнӧй машина.
Из шомсӧ вагонеткаясысь ректалӧны зэв гырысь кӧрт ящикъясӧ.
Тайӧ ящикъяссӧ подъёмнӧй машина лэпталӧ му веркӧсӧ.
Сэні югъялысь, сьӧд из шом автоматическӧя грузитсьӧ вагонъясӧ.
И мунӧны из шом тыра поездъяс миян рӧдиналӧн разнӧй местаясӧ.
Быдлаӧ колӧ из шом: и медым уджалісны фабрикаяс, заводъяс, и медым ветлісны юяс да мореяс кузя пароходъяс, и медым ӧзйисны электрическӧй лампочкаяс, и медым керкаясын тӧвнас вӧлі шоныд.
Ставсӧ и висьтавны он вермы.
Уна из шом перйӧны сӧветскӧй шахтёръяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Донецкӧй каменноугольнӧй бассейн (Донбасс).
2. Кутшӧм выль машина уджалӧ Донбассын?
3. Мыйла Донбасс шуӧны «всесоюзнӧй кочегаркаӧн»?
4. Петкӧдлӧй карта вылын кӧрт туй, код кузя из шомсӧ нуӧны Донбассянь Москваӧ.
5. Корсьӧй да лыддьӧй статьяысь, кыдзи уджалӧ угольнӧй комбайн.
Кос степьясті.
Кос степьясын осадокъяс этша.
Тӧлыс кӧдзыд, но дженьыд, лым усьлӧ этша.
Тулысын кос степьяс вевттьысьӧны веж турунӧн да мича цветъясӧн, но недыр мысти ставыс косьмӧ.
Пӧльтӧны кос пӧсь тӧвъяс — суховейяс.
Найӧ лэптӧны воздухӧ зэв уна лыа да горшад сатшысь солакодь бус.
Шонділӧн сотысь югӧръяс улын сёйӧд почваыс косьмӧ да потласьӧ.
Сӧмын полынь, верблюжӧй колючка да мукӧд чорыд турунъяс быдмӧны косьмӧм му вылын.
Тані, кыдзи и чернозёмнӧй степьясын, уна грызун: сусликъяс, хомякъяс.
Кос степьясын уна лёкгаг да змей.
Ва да сёян корсьӧм могысь степьясті ӧдйӧ котралӧны сайгакъяс.
Заданиеяс.
1. Природнӧй зонаяс карта вылын петкӧдлӧй кос степьяс.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Волгалысь улыс течениесӧ.
3. Висьталӧй кос степьяслӧн природа йылысь.
Животноводческӧй колхозын.
Казахскӧй посёлокын олӧ весел детинка Турсун.
Турсунлы вӧлі сӧмын на квайт арӧс, а сійӧ велаліс нин ветлыны верзьӧмӧн вӧв вылын.
Тӧвнас Турсун велӧдчӧ школаын, а гожӧмнас радейтӧ мунны степӧ, сэтчӧ, кӧні йирсьӧны колхознӧй табунъяс да стадаяс.
Вот ӧдйӧ гӧнитіс сійӧ тэрыб кока вӧв вылын пӧскӧтинаяс вылӧ.
Сылӧн ыджыдджык чойыс Альмагуль оз кольччы воксьыс, сійӧ бура ветлӧ вӧв вылын.
Чышъяннас ӧвтчигтыр Альмагуль радейтӧ ордйыны Турсунӧс.
Турсун кӧсйӧ мырддьыны чышъянсӧ сы киысь, а чойыс пелька пышйӧ, и вӧвъясыс ӧдйӧ скачитӧны степті.
Найӧ мунісны скӧтнӧй двор дінті — камышысь стрӧитӧм кузь, сарай дінті.
Тӧвнас тані пургаяс дырйи олӧ скӧт.
— Войдӧр абу вӧлӧмаӧсь татшӧм загонъясыд, — висьталӧ Альмагуль.
— Помнитан, миянлы висьтавліс дедным, мый важӧн пурга дырйи стадаыс разавлӧма степь пасьта.
Уна скӧт пропадитлывлӧма кӧдзыдысла да кӧинъясысь.
— И кормӧвӧй турунъяс войдӧр абу кӧдзлӧмаӧсь, — Турсунлы тӧдвылас усины дедыслӧн кывъясыс.
Сёрнитӧны челядь...
Вӧвъяс мунӧны восьлӧн.
Кытчӧ он видзӧдлы, гӧгӧр муяс, кӧні сука быдмӧны кормӧвӧй турунъяс.
Регыд турун пуктан кад!
Во гӧгӧр скӧт йирсьӧ степын, тӧвнас сійӧ перйӧ сёянсӧ лым улысь.
Но шондӧдлӧм бӧрын кӧ ёна кӧдздӧдас, сэки степь, вевттьысьӧ йи коркаӧн, артмӧ гололедица.
Скӧт оз вермы перйыны кӧрымсӧ йи корка улысь.
Войдӧр гололедица дырйи кулавлі уна скӧт.
Сэки турунъястӧ эз кӧдзлыны, тӧв кежлӧ эз пуктывны.
«Уна турун пуктас миян колхоз.
И тӧвнас, лоӧ кӧ гололедица, ми чукӧртам скӧтнымӧс вагонъясӧ: кӧрымыс сылы тырмас», — думайтӧ Турсун.
Ӧдйӧнджык кутісны гӧнитны вӧвъясныс гӧртӧм паськыд степь кузя.
Ылын тыдалӧны гӧраяс.
— Джайляу (пӧскӧтинаяс)!
— гажмисны челядь.
Со ичӧтик ю дзирдалӧ шонді водзын.
Кыкнанладор берегас йирсьӧны ыж стада, мӧс стада да вӧв табунъяс.
Заданиеяс.
1. Составитӧй статьялы план да висьталӧй сійӧс тайӧ план сертиыс.
2. Петкӧдлӧй СССР-са народъяс карта вылын, кӧні олӧны казахъяс.
Эжа муяс вылын.
Уна нэмъяс чӧж куйлісны степьяслӧн гӧрлытӧм — плодороднӧй эжа муясыс.
Коммунистическӧй партиялӧн чукӧстӧм серти — Сибирӧ, Казахстанӧ, — мунӧны эжа муяс освоитны уна том йӧз: трактористъяс, комбайнеръяс, агрономъяс.
Найӧс виччысьӧ ыджыд удж: гӧрны муяс, кӧдзны найӧс да босьтны гырысь урожайяс.
Сибирті поезд мунӧ лун, мӧдӧс, коймӧдӧс, а вагон ӧшиньяс сайын век степь да степь.
Медбӧрын новосёлъяс * места вылынӧсь.
* Выль оланінъясӧ овмӧдчысьяс.
Заводъясса рабочӧйяс вӧчисны да мӧдӧдісны татчӧ машинаяс: тракторъяс, плугъяс, сеялкаяс да комбайнъяс.
Уджалӧй, комсомолецъяс, лэптӧй эжа!
Мыйӧн сӧмын степын сыліс лым, гӧрисны му да кӧдзисны.
Зэв паськыд степьясын кутіс воны зарни шобді.
Воис нянь идралан кад.
Вундыссис.
Озыр урожай босьтӧма эжа муяс вылысь.
Примит, Рӧдина, уна миллион пуд нянь!
Дружнӧя уджалӧны том йӧз эжа муяс вылын.
Сӧветскӧй народ тӧждысьӧ новосёлъяс вӧсна: мӧдӧдӧ налы книгаяс, радиоприёмникъяс да мукӧд пӧдарки.
Со выль посёлок дорӧ пуксьӧ самолёт.
— Почта вайӧны!
Почта!
Радпырысь пӧлучайтӧны тані письмӧяс да мӧдӧдалӧны ӧтветъяс:
— Ми вӧчам ыджыд да пӧлезнӧй делӧ, а водзын уджыс зэв на уна.
Виччысям тіянӧс, комсомолец другъяс, миянӧ эжа муяс вылӧ!
Вопросъяс.
1. Кӧнӧсь эжа муясыс?
2. Кыдзи олӧны да уджалӧны комсомолецъяс эжа муяс вылын?
Пустыняясын.
Каспийскӧй моресянь асыввылын эм пустыня Каракум (сьӧд лыаяс).
Сэні кос степьясын дорысь ещӧ на косджык да жарджык.
Гожӧмнас пустыняын оз зэрлы тӧлысьясӧн.
Жарыс луннас гож сайын кайлӧ 50 градусӧдз.
Тӧлыс дженьыд, но кӧдзыд, овлӧны 20 градуса морозъяс.
Каракум пустыняті.
Ӧтчыд нывка-туркменка Узиль мӧдӧдчис батьыскӧд аслас аулсянь пустыняті ылі посёлокӧ.
Узиль муніс верблюд вылын.
Кытчӧ кӧть оз видзӧдлы сійӧ, гӧгӧр пустыня, гӧгӧр кыпалӧны лыа мылькъяс.
«Татчӧ позьӧ вошны», — думайтӧ Узиль да видзӧдӧ лыаяссӧ.
Пустыняса быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Ылӧ мунӧны зэв гырысь лыа гыяс.
Кӧнсюрӧ доналӧм рудоввиж му вылын быдмӧны полынь, солянка, верблюжӧй колючка, лыавывса акация.
Со пустыняса пу — чукльӧсь саксаул.
Узиль бура тӧдӧ тайӧ быдмӧгъяссӧ, тӧдӧ, мый налӧн вужъясыс зэв кузьӧсь да пырӧны пыдӧ лыа пытшкӧ васӧд слӧйӧдз.
Видзӧдліс Узиль лыа вылӧ, а сэні ӧтарӧ-мӧдарӧ пышйӧны посни да гырысь лёкгагъяс.
Лёкгаг заводитӧ ӧдйӧ тіравны став тушанас, пырӧ лыаӧ, и эз на удит Узиль синсӧ лапнитны, кыдзи лёкгагйыс воши лыаас.
Ылын тӧвзьыштіс-котӧртіс антилопа-джейран.
Пустыняын бушков.
Жар да лӧнь.
Друг кыптӧ кос, сотысь тӧв.
Оз ыркыд ло та вӧсна, а сотӧ быттьӧ доналӧм пачсянь.
Лыаяс вӧрзисны.
Лыа кымӧрӧн тупкысис небесаыс.
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав.
Лыаыс пырӧ пельясӧ, синъясӧ, паськӧмӧ, няжакылӧ пиньяс улын.
Бушколыс прӧйдитіс.
Узильлӧн горшыс косьмӧ.
Лун чӧж мунігӧн найӧ эз аддзывны ни ю, ни ты.
Кучик мешӧкъясын найӧ нуӧны ва запас кык сутки кежлӧ.
Тайӧ ваыс шоналӧма, лоӧма пӧдӧм кӧра да омӧля веськӧдӧ горштӧ.
Верблюдъяслӧн караван.
Кылӧ зёльӧдчӧны кӧлӧкӧльчикъяс.
Горзӧны погонщикъяс.
Равзӧны верблюдъяс.
Воча локтӧ караван.
Верблюдъяс вылын неуна катласигтыр мунӧны визя халатъяса туркменъяс. Сьӧд да еджыд гырысь ыж ку шапкаясныс видзӧны налысь юръяснысӧ пӧсь шондіысь.
Гожъялӧм чужӧмъясыс меліа нюмъялӧны.
Туркменъяс нуӧны ломтас вылӧ саксаул.
Матын саксаул вӧр.
Но кутшӧм тайӧ вӧр?
Куш лыа вылын то сэні, то тані тыдалӧны саксауллӧн нюкыльтчӧм стволъясыс.
Стволъяссяньыс быдладорӧ нюжӧдчӧмаӧсь чукльӧсь, кос увъяс.
Первойсӧ кажитчӧ, мый ставыс тайӧ кулӧм, важӧн косьмӧм пуяс, мый на вылын абу ни ӧти кор.
Но бурджыка видзӧдлӧм бӧрын Узиль аддзӧ, мый на вылын эмӧсь том рудоввеж коръяс, найӧ посньыдик сьӧм кодьӧсь.
Жар.
Тані абуӧсь ни веж коръяс, ни гож сай.
Вӧрті мунігӧн найӧ некутшӧма эз ыркавны.
Лун да вой пустыняын.
Сӧмын рытнас лои ыркыд.
Сувтісны узьны.
Ужын вылӧ босьтісны неуна ва да асывнас пӧжалӧм сӧчӧн-чурекъяс.
Небыд да чӧскыд чурекъяс жарысла косьмӧмаӧсь да лоӧмаӧсь из кодь чорыдӧсь.
Вольсалісны лыа вылӧ ыж вурунысь вӧчӧм кошма да, ватнӧй эшкынъясӧн шебрасьӧм бӧрын (войнас пустыняын кӧдзыд), унмовсисны.
Воис асыв, а сы бӧрын терпитны позьтӧм жар лун.
Бара Узиль мунӧ верблюд вылын.
Каракум пустыняті мунӧ каракульскӧй ыжъяслӧн зэв ыджыд стада.
Тані во гӧгӧр чӧж йирсьӧны колхознӧй стадаяс.
Каракумскӧй канал.
Тыдовтчис посёлок, кытчӧ найӧ мунісны.
Посёлок сайын уджалісны машинаяс.
Зэв паськыд да кузь выемка * вомӧналіс лыаяссӧ.
Зэв гырысь кӧшъяса машинаяс лэччылісны выемкаас, босьтлісны кӧшъясас лыа, кайлісны вылӧ, кисьталісны лыасӧ да бара лэччылісны выемкаӧ.
Каракум пустыняын Аму-Дарьясянь Туркмениялӧн столицалань — Ашхабадлань — стрӧитсьӧ канал.
Аму-Дарьясянь пустыняӧ канал кузя мунасны пароходъяс.
Каналсянь нуӧдаласны арыкъяс, на кузя кутас мунны ва да ороситас мусӧ.
Пустыннӧй муяс вежсясны: кутасны сэні дзордзавны хлопчатник кӧдзаяс, быдмасны садъяс да виноградникъяс.
* Выемка — кодйӧмин.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Каракум пустыня.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Сыр-Дарья да Аму-Дарья юяс.
3. Контурнӧй карта вылӧ пасйӧй Каракум пустыня, Аральскӧй море да сэтчӧ усьысь юяс.
4. Мыйла пустыняса быдмӧгъяслӧн вужъясыс кузьӧсь?
5. Висьталӧй, кутшӧм животнӧйяс олӧны пустыняын.
6. Мый могысь стрӧитсьӧ Каракумскӧй канал?
Ферганскӧй долинаын.
Ферганскӧй долина куйлӧ Сыр-Дарья ю пӧлӧн (63 рис.).
Долинасӧ кытшалӧны джуджыд гӧраяс да видзӧны сійӧс кӧдзыд тӧвъясысь.
Ёна шоныд да шондіа Ферганскӧй долинаын.
Но революцияӧдз Ферганскӧй долиналӧн ыджыдджык юкӧнас некод эз ов.
Царскӧй кадӧ тані эз тырмыв ва.
Каналъяс да юкмӧсъяс вӧліны озыръяс киын.
Гӧльяслы, медым пӧлучитны муяс выланыс ва, колӧ вӧлі мынтысьны сыысь асланыс уджӧн.
Найӧ уджалісны байяс вылӧ да сетлісны налы асланыс муяс вылысь пӧшти став урожайсӧ.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын мулӧн да валӧн кӧзяеваӧн лоины крестьяна.
Сӧветскӧй власть дырйи стрӧитісны Ыджыд Ферганскӧй канал.
Ваыс ороситіс паськыд муяс.
Содісны хлопок муяс, дыня бахчаяс, фруктӧвӧй садъяс да виноградникъяс.
Ферганскӧй долина лои дзоридзалысь крайӧн, сійӧс создайтісны сӧветскӧй народъяс: узбекъяс, таджикъяс, киргизъяс.
Заданиеяс да вопрос.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын петкӧдлӧй Ферганскӧй долина да Сыр-Дарья ю.
2. Корсьӧй карта вылын, кӧні олӧны узбекъяс, таджикъяс, киргизъяс, туркменъяс.
3. Кыдзи вежсис Ферганскӧй долина Ыджыд Ферганскӧй канал стрӧитӧм бӧрын?
Хлопкӧвӧй муяс вылын.
Кымӧртӧм гӧлубӧй небеса, жар шонді.
Ылын тыдалӧны лымъя гӧраяс.
Туйяс пӧлӧн шувгӧны топольяс.
На сайын хлопчатниклӧн зэв гырысь муяс, ӧкуратнӧйӧсь, нёль пельӧсаӧсь.
Найӧс гӧгӧрыс кытшалӧма пуясӧн, медым видзны быдмӧгъяссӧ пустынялӧн лыа бушковъясысь.
Хлопчатник муяс колӧ дугдывтӧг да бура дӧзьӧритны.
Узбекъяс да таджикъяс — поливнӧй муяс вылын зэв искуснӧй му вӧдитысьяс.
Уна сё во сайын узбекъяс заводитісны пустыняын му вӧдитны.
Быд му найӧ обработайтӧны зэв старатливӧя да бура тӧдӧны, мыйта ва колӧ быдмӧглы.
Узбекскӧй пословицаын висьтавсьӧ: «Хлопчатник — шонділӧн кага.
Сійӧ радейтӧ сулавны кокъяснас ваын, а юрнас лоны шонді водзын».
Хлопчатник пышнӧя паськалӧ, быдмӧ мортлы коскӧдзыс дорысь вылӧджык.
Ӧдйӧ цветитӧ хлопчатник.
Дзоридзыс сылӧн олӧ сӧмын ӧти лун; быдмӧ, развивайтчӧ плод.
Сійӧ ичӧтик турунвиж кӧрӧбка кодь.
Быдмӧ кӧрӧбка — быдмӧ и хлопок, кӧрӧбкаас сылы лоӧ дзескыд.
Кӧрӧбкаяс оз нин вермыны кутны хлопоксӧ да сылӧн личкӧм улын найӧ потласьӧны.
Пышнӧй еджыд хлопок петӧ вӧля вылӧ, паськалӧ да кузя пушкыртчӧмӧн ӧшйӧ за вылас.
Ӧні сійӧс колӧ регыдджык чукӧртны, а то тӧлыс нӧбӧдас пух кодь кокньыдик хлопоксӧ да пӧльзатӧг нуас кытчӧ веськалӧ.
Водз асыв.
Петӧны хлопок идралан машинаяс.
Петӧны муяс вылӧ колхозникъяс.
Жургыны кутіс мотор, и хлопок идралан машина плавнӧя мӧдӧдчис еджыд хлопчатник му вывті.
Неылын цепочкаӧн нюжӧдчис нывъяс-колхозницаяслӧн звено.
Найӧ босьталӧны хлопоксӧ ӧтпырйӧ кыкнан кинас.
Найӧ оз вӧчны ни ӧти ковтӧм движение.
Ӧдйӧ тырӧны налӧн партукъясныс, и нывъяс пукталӧны хлопоксӧ камышӧвӧй циновкаяс вылӧ.
Машинаясӧн да кипомысь колхозникъяс ӧдйӧ чукӧртӧны пух кодь хлопоксӧ.
— Колӧ тэрмасьны, — шуӧны найӧ.
— Водз кӧдзыдыс либӧ зэръяс вермасны тшыкӧдны хлопоксӧ.
Выль туйяс кузя заводъясӧ да фабрикаясӧ мунӧны автомобильяс, найӧ нуалӧны хлопоксӧ хлопок весалан заводъясӧ.
Хлопок весалан заводса дворын еджыд гӧра моз кыпалӧ хлопок-сырец, кодӧс вайӧма узбекскӧй колхознӧй муяс вылысь.
Шӧвк кодь кузь сіяса уна хлопок вайӧны таджик-колхозникъяс.
Машинаяс весалӧны хлопоксӧ кӧйдысъясысь.
Весалӧм хлопоксӧ прессуйтӧны хлопкӧвӧй тюкъясӧ.
Упакуйтӧм тюкъяссӧ нуӧны узбекскӧй да таджикскӧй текстильнӧй фабрикаясӧ, а сідзжӧ Ивановоӧ, Москваӧ, Ленинградӧ.
Сэні хлопокысь вӧчӧны тканьяс.
Заданиеяс.
1. Вӧчӧй хлопчатобумажнӧй тканьясысь коллекция.
2. Петкӧдлӧй карта вылын туйяссӧ, кодъяс кузя нуӧны хлопок Ферганскӧй долинаысь Москваӧ.
Кавказын.
Чёрнӧй да Каспийскӧй мореяс костын нюжӧдчӧмаӧсь Кавказскӧй гӧраяс.
Найӧ зэв джуджыдӧсь.
Налӧн медся джуджыд вершинаыс кыпӧдчӧ 5 километр дорысь вылӧджык.
Гӧра пӧкатъясыс то лэччӧны паськыд долинаясӧ, то крута орӧны да артмӧдӧны векньыдик, пемыд ущельеяс.
Ущельеясті бузгӧны визув юяс.
Улын, Черноморскӧй побережьеын, шоныд.
Кымын вылӧ каян гӧраясӧ, сымын кӧдзыдджык.
Вылын гӧраясын весиг гожӧмнас лым усьлӧ.
Джуджыд гӧраяслӧн вершинаясыс век вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да йиӧн.
Кавказын эмӧсь кабанъяс, ошъяс, шакалъяс.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье.
Черноморскӧй побережьелӧн природа.
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье — сійӧ мулӧн полоса, коді нюжӧдчӧма Чёрнӧй морелӧн асыввыв берег пӧлӧн.
Тайӧ полоса ӧтар бокас ызгӧны морелӧн гыясыс, мӧдарас — кыпалӧны джуджыд гӧраяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь сук вӧрӧн.
Черноморскӧй побережьеын быдмӧ уна пу да кустарник, кодъясӧс вайӧма шоныд да жар странаясысь.
Черноморскӧй побережье — сійӧ дорвыв садъяс да паркъяс.
Тані ставыс веж, шондіа.
Сулалӧны стройнӧй пемыдвеж кипарисъяс, нюжӧдчӧмаӧсь пальмаясысь веськыд аллеяяс.
Со век веж кустарник — тайӧ лавр.
Со пробкӧвӧй дуб да шыльыд ствола быдмӧг судтанас 10 метрӧдз.
— Кутшӧм пу тайӧ?
— Тайӧ абу пу, а пу кодь зэв ыджыд злак — бамбук.
Кавказскӧй гӧраяс оз лэдзны Черноморскӧй побережьеӧ войвывсянь воысь кӧдзыд тӧвъяссӧ, и тӧлыс тані пӧшти оз пуксьыв.
Лымйыс усьлӧ шоча да ӧдйӧ сылӧ.
Чёрнӧй морелӧн шоныд ваыс ӧдйӧ испаряйтчӧ, и сы вӧсна побережьеын частӧ овлӧны зэръяс — ливеньяс.
Но дугдӧ зэрнысӧ — и бара дзирдалӧ пӧсь шонді.
Лӧз небеса, сӧдз ваӧн югъялысь море, озыр растительность, целебнӧй источникъяс кыскӧны татчӧ лечитчыны да шойччыны уна тысяча уджалысь йӧзӧс.
Веж пуяс пӧвстын еджвидзӧны санаторийяс да шойччан керкаяс.
Чудеснӧй край, зэв озыр край,
И гажа сэні тэныд!
Жар шонді улын воӧ чай —
Ми юам сійӧс, челядь.
Сэн кисьмӧ уна виноград —
Тшем ӧшйӧмаӧсь розъяс,
И быдмӧ мичаник герань,
Цветитӧ лыдтӧм роза.
Со гӧра йылын еджыд лым,
Но шондіа долина,
Декабрын чукӧртӧны кысь
Колхознӧй мандаринъяс.
Чайнӧй плантация.
Черноморскӧй побережьеса мылькъяс вылын паськӧдчӧма чайнӧй плантация.
Рӧвнӧй радъясӧн вежӧдӧны ӧкуратнӧя тшӧтшкӧртӧм чайнӧй кустъяс.
Чайнӧй кустлӧн шыльыд коръясыс пемыд рӧмаӧсь, цветъясыс розӧвӧйӧсь либӧ еджыдӧсь.
Быд куст бура дӧзьӧритӧны; вожъяссӧ сідзи вундалӧны, медым шондіыс ӧткодя югдӧдіс кустсӧ быд боксянь.
Быд кустысь коръяссӧ чукӧртӧны вонас некымынысь кипомысь и машинаясӧн.
Муртса мыччысяс шонді, кыдзи плантация вылӧ петӧны нин колхозникъяс.
Паськыд шляпааӧсь, кодъяс видзӧны юръяссӧ шонділӧн пӧсь югӧръясысь, ветлӧдлӧны найӧ радъясті чай кустъяс костӧд да ӧдйӧ нетшкӧны медся том, нежнӧй коръяссӧ.
Чукӧртӧм коръяс тыра кӧрзинаяс петкӧдалӧны шоссе дорӧ, кӧні сулалӧ грузӧвик; грузӧвикнас нуалӧны коръяссӧ чайнӧй фабрикаӧ.
Сэні сыысь вӧчӧны чай.
Мандарин садъяс.
Неджуджыд мандарин пуяс вевттьысьӧмаӧсь сук коръясӧн.
Лым кодь еджыд цветъясысь кылӧ чӧскыд дук.
Кор мандаринъяс кисьмӧны, то пемыдвеж коръяс фон вылын шонді югӧр водзын быттьӧ ӧзйӧны югыдоранжевӧй плодъяс; асланыс сьӧктанас найӧ кусыньтӧны пуяслысь вожъяссӧ.
Сочнӧй плодъяссӧ заводитӧны босьтавны октябрь помын да помалӧны сӧмын декабрын.
Ӧти пуыс сетӧ некымын сё, а мукӧддырйи тысячаысь унджык плод.
Сборщикъяс сувтӧдӧны пу бердӧ пос да видзчысьӧмӧн нетшкӧны мандаринъяссӧ, сортируйтӧны ыджда сертиыс, пукталӧны ящикъясӧ, а сэсся найӧс мӧдӧдӧны миян странаса каръясӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказлысь Черноморскӧй побережьесӧ.
2. Мыйла Черноморскӧй побережьеӧ оз веськавны вой тӧвъяс?
3. Мыйла Черноморскӧй побережьеын ёна зэрлӧ?
4. Видзӧдлӧй цветнӧй картина вылӧ да висьталӧй чайнӧй плантация йылысь:
1) Кыдзи чукӧртӧны чайнӧй кор?
2) Кытчӧ нуӧны чукӧртӧм коръяссӧ да мый наысь вӧчӧны?
3) Кутшӧм море тыдалӧ картина вылын?
Горнӧй поход.
Вӧлі водз асыв, кор туристъяс мӧдӧдчисны гӧраясӧ.
Кавказскӧй гӧраяс подулын, Черноморскӧй побережьеын, дзоридзалісны розаяс.
Кокньыдик улис тӧв вӧрӧдыштіс пальмаяслысь паськыд коръяссӧ.
Вежӧдісны стройнӧй кипарисъяс.
Кор туристъяс мӧдісны кайны гӧраяс вылӧ, налы ковмис мунны коръя сук вӧрті.
На весьтын паськыда шевкнитӧмаӧсь ассьыныс лапъяссӧ грецкӧй ӧреклӧн, каштанлӧн пуясыс.
Вылынджык найӧ мунісны букӧвӧй вӧрті.
Букъяслӧн югъялысь руд стволъяс вылын ворсісны шонді югӧръяс, и та вӧсна кажитчис, мый вӧрыс пӧртмасис эзысьӧн.
Кымӧртчис да кутіс зэрны, но туристъяс мунісны водзӧ.
Привалъяс дырйи вой кежлӧ найӧ сувтӧдлісны палаткаяс, а мӧд асылас найӧ бара мӧдӧдчылісны туйӧ.
Мукӧддырйи ковмыліс мунны векньыдик трӧпа кузя пропасть весьтті, кавшасьны крут гӧра пӧкатъясті.
Кымын вылӧ, сымын кутіс лоны кӧдзыдджык.
Коръя пуяс бырисны, заводитчис лыска вӧр: ньыв пуяс, козъяс.
Водзӧ и лыска вӧрыс кутіс шочмыны.
Пыр унджык кутісны лоны кустарникъяс.
Кустарникъяс бӧрын воисны мича цветъяса горнӧй видзьяс.
Туристъяс пуксисны шойччыны.
Веж видз вылын йирсис колхознӧй ыж стада.
Ньӧжйӧник ветлӧдлісны еджыд гын шляпаяса да сьӧд буркаяса пастухъяс.
Вылын гӧраяс весьтын шлывгис орёл.
Водзӧ мунігӧн туристъяс казялісны, мый видзьяс вылын пыр частӧджык паныдасьлӧны скалаяс, кодъяс кӧнсюрӧ вевттьысьӧмаӧсь нитшъясӧн да лишайникъясӧн.
Ещӧ вылынджык на водзын вӧліны сӧмын куш изъяс.
Кыліс валӧн бузгӧм: гӧраяссянь зэв ӧдйӧ визувтіс шор.
Ставӧн мӧдӧдчисны сылань.
— Кутшӧм кӧдзыд ваыс!
— Абу дивӧ, сійӧ ӧд визувтӧ ледник улысь.
Шор берег пӧлӧн туристъяс воисны ледник дорӧ да сувтісны.
Шонді водзын дзирдаліс лымъя вершина.
Йӧз вӧліны сэтшӧм вылынӧсь, мый кымӧръясыс мунісны наысь улітіджык, сукмисны, пемдісны.
Югнитіс чардби, кыліс гымыштӧм шы.
Улын кӧнкӧ гымаліс-зэрис.
А туристъяс весьтын вӧлі лӧз небеса, дзирдаліс шонді.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Кавказскӧй гӧраяс.
2. Тӧдмалӧй, кутшӧм мореяс костын найӧ куйлӧны.
3. Тӧдмасьӧй 70-ӧд рисунокӧн да висьталӧй, мый быдмӧ гӧра пӧкатъясын разнӧй вылнаын.
4. Мыйла джуджыд гӧра йывъясын куйлӧ лым да йи?
Баку — нефть кар.
Том садйын гож сайын пукалӧны пионеръяс.
Сотысь тӧв вайӧ море дук.
Талун школьникъяс мунӧны экскурсияӧн нефтянӧй промыселъясӧ.
Найӧ чукӧртчӧмаӧсь карса садйӧ, а тасянь мӧдӧдчӧны вокзалӧ, мунӧны паськыд уличаяс кузя карса мича да джуджыд керкаяс дінті.
Вокзалсянь найӧ мунӧны электрическӧй поездӧн нефть перъян район гӧгӧр.
Революцияӧдз куш му вылын сьӧдвидзисны нефтянӧй вышкаяс да рабочӧйяслӧн дзескыд, ляпкыдик баракъяс.
Гӧгӧр вӧліны нефть тыра гӧпъяс.
Воздухыс вӧлі буса, кыліс бензин дук.
Ӧні ставыс вежсис.
Поезд тӧвзьӧ садъяс да град йӧръяс дінті.
Асьныс промыселъясыс лоины дзик мӧдпӧлӧсӧсь.
Поездысь чеччӧм бӧрын пионеръяс аддзӧны зэв уна нефтеразведывательнӧй вышка, мӧдӧдчӧны ӧти татшӧм вышка дорӧ.
Рабочӧй-азербайджанец висьталӧ:
— Бур (сверлӧ) пырӧ муӧ зэв пыдӧ да воӧ пластӧдз, кӧні эм нефть; бур бӧрся скважинаӧ лэччӧ труба.
Кор бурыс воӧ нефтеноснӧй пластӧдз, нефтьыс ачыс кыпӧдчӧ труба кузя.
Нефтьыс кӧ оз кыпӧдчы, то сувтӧдӧны насос-автомат.
Пионеръяс матыстчӧны насосъяс дінӧ да шензьӧны: йӧзыс пӧшти абу; насос-автоматъяс уджалӧны асьныс.
— Тайӧ насосъясыс дзик кузь ныра лэбачьяс кодьӧсь, — шуӧ ӧти пионер.
— Видзӧдлӧй, гӧгӧр сулалӧны татшӧм кӧрт «лэбачьясыс».
А лэбач-насосъясыс — ӧтияс ӧдйӧджык, мӧдъяс ньӧжйӧджык — копрасьӧны сьӧд юръяснаныс: качайтӧны нефть, трубаяс кузя сійӧ мунӧ бакъясӧ.
— Бакуысь нефть нуӧны Каспийскӧй море кузя да Волга кузя странаса каръясӧ.
— Ті море вылын энӧ на вӧлӧй?
Ветлӧй, видзӧдлӧй, кыдзи сэні перйӧны нефть, — шуӧ азербайджанец.
Поезд нуӧ пионеръясӧс Каспийскӧй море дорӧ.
Сэні найӧ аддзӧны, мый вышкаяс сулалӧны мореас.
Сӧветскӧй учёнӧйяс тӧдмалісны, мый и Каспийскӧй море пыдӧсын муас эм нефть, и тані заводитісны перйыны сійӧс.
Бакусянь Батумиӧдз му вывті нюжӧдӧма трубаяс, на кузя визувтӧ нефть да воӧ бакъясӧ.
Нефтеналивнӧй суднояс нуӧны нефтьсӧ миян странаса разнӧй местаясӧ да заграницаӧ.
Заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Баку кар.
2. Висьталӧй, кыдзи перйӧны нефть.
3. Петкӧдлӧй СССР-са народъяс карта вылын, кӧні олӧны азербайджанецъяс, грузинъяс да армяна.
Уралын.
Севернӧй Ледовитӧй океансянь ылӧ лунвылӧ нюжӧдчӧмаӧсь Уральскӧй гӧраяс.
Урал абу джуджыд.
Гӧра йывъясыс весиг кык километрысь ляпкыдджыкӧсь.
Уральскӧй гӧраяс — сійӧ Европа да Азия костын граница.
Гӧраясті мунӧ поезд.
Вагон ӧшиньсянь тыдалӧ, кыдзи ылӧдз нюжӧдчӧмаӧсь вӧра Уральскӧй гӧраяслӧн шапкаясыс.
Йылӧдзыс найӧ вевттьысьӧмаӧсь козйӧн, ниа пуӧн да еджыд стволъяса кыдз пуӧн.
Мукӧддырйи вӧръясыс орлӧны.
Джынвыйӧ киссьӧм скалаясыс то дзирдалӧны шонді водзын, то гажтӧма сьӧдвидзӧны гож сайын.
Изъя кыръяс матыстчӧны дзик поезд дорӧ, кӧрт туйыс чукльӧдлӧ ю берег пӧлӧн.
Син водзын тыдовтчисны зэв ыджыд заводлӧн корпусъясыс.
А поезд век тӧвзьӧ, сійӧ вуджӧ ӧти гӧра пӧкатсянь мӧд гӧра пӧкатӧ, пыравлӧ пемыд туннельясӧ, грымакылігтырйи мунӧ джуджыд посъяс кузя.
Выльысь и выльысь воссьӧны вӧрӧн вевттьысьӧм ылі гӧраяс, тыдалӧны заводъяс, рудникъяс.
Поезд мунӧ водзӧ, асыввылӧ, да вуджӧ ӧти свет юкӧнсянь мӧдӧ.
Вопрос да заданиеяс.
1. СССР-са физическӧй карта вылын петкӧдлӧй Уральскӧй гӧраяс.
2. Тӧдмалӧй физическӧй карта серти, кутшӧм юкӧнын Уральскӧй гӧраяс ляпкалӧны.
3. Кутшӧм свет юкӧнъяслы Уральскӧй гӧраяс являйтчӧны границаӧн?
4. Вӧчӧй тіян местностьса полезнӧй ископаемӧйяслысь коллекцияяс.
Ураллӧн озырлунъяс.
Уралын Свердловскӧй музейӧ пырӧны экскурсант-школьникъяс.
Джаджъяс вылысь, шкапъясысь да ящикъясысь найӧ аддзӧны зэв уна из.
Тані кӧрт да ыргӧн рудаяслӧн, из шомлӧн образецъяс.
Со яшма, мрамор, гранит.
Футляръясын пемыд бархат вылын югъялӧны уральскӧй изъяс-самоцветъяс, ворсӧ турунвиж биясӧн дона изумруд.
— Кытысь сюрӧма тайӧ мича изумрудыс?
— юалӧны экскурсантъяс.
Налы вочавидзӧ горняк — изъяс ёна радейтысь.
— Тайӧ изумруд изйыс миян, уральскӧй.
Абуӧсь сэтшӧм полезнӧй ископаемӧйяс, медым найӧ эз вӧвны Уралын, — шуӧ горняк.
— А мыйкӧ кӧ и абу, сідзкӧ, эз на кодйысьны сыӧдз.
Ыджыд удж нуӧдӧны Уралын разведчикъяс: найӧ аддзалӧны полезнӧй ископаемӧйяслысь озыр залежьяс.
— Кӧні нӧ обрабатывайтӧны тайӧ полезнӧй ископаемӧйяссӧ?
— юалӧны школьникъяс.
— Самоцвет-изъяссӧ обрабатывайтӧны миян гранильнӧй фабрикаясын.
Уна завод уджалӧ Уралын.
Ӧтиясын сывдӧны ыргӧн, мӧдъясын чугун, кӧрт, сталь.
Уралса заводъясын вӧчӧны и машинаяс.
Ті жӧ тӧданныд восьлалысь экскаватор йылысь?
— Тӧдам, — вочавидзӧны экскурсантъяс.
— А кӧні сійӧс изобретитісны?
— зільӧны уськӧдны тӧдвыланыс школьникъяс.
И горняк висьталӧ:
— Машина-гигантсӧ, восьлалысь экскаваторсӧ изобретитісны да вӧчисны Уральскӧй машиностроительнӧй заводын.
Ӧти татшӧм машинаыс вӧчӧ уна тысяча землекоплысь удж.
Заданиеяс.
1. Вундалӧй цветнӧй бумагаысь полезнӧй ископаемӧйяслысь условнӧй знакъяс (73 рис.).
2. Босьтӧй треугольникъяс да сутшкалӧй карта вылӧ Уралын кӧрт руда перъян местаясӧ, медым бурджыка петкӧдлыны сы вылын сійӧ местаяссӧ, кӧні перйӧны кӧрт рудасӧ.
3. Та моз жӧ сутшкалӧй карта вылӧ Уралса полезнӧй ископаемӧйяслысь мукӧд условнӧй знакъяс.
Магнитогорск.
Магнитнӧй гӧра подулын, Урал ю берегъяс пӧлӧн, сӧветскӧй кадӧ быдмис выль кар — Магнитогорск.
Веськыдладор берегас паськыд скверъяс да фруктӧвӧй садъяс, а на костын кузь радъясӧн нюжӧдчӧмаӧсь выль уличаяс.
Тані олӧ уна рабочӧй.
Водз асыв.
Кылӧны заводъяслӧн гудокъяс.
Трамвайясын да автобусъясын мунӧны рабочӧйяс уджаланінъясӧ.
Магнитнӧй гӧра пӧкатъясті паськыд тшупӧдъяс кузя мунӧны унапӧлӧс машинаяс.
Кутшӧм уна машина гӧра вылас!
Кылӧ сяргӧм шы: тані бурӧвӧй станокъяс буритӧны джуджыд скважинаяс.
Тайӧ скважинаясас рабочӧйяс пукталӧны взрывчатӧй вещество.
Кылӧ гудок, сійӧ предупреждайтӧ, мый регыд лоасны взрывъяс.
Рабочӧйяс ӧдйӧ мунӧны бокӧ.
Ещӧ гудок — и сы бӧрын кылӧ зэв чорыд взрыв.
Гӧрасьыс торъялӧ уна дас тонна кӧрт руда, качӧны воздухӧ из глыбаяс да гылалӧны гӧра пасьта.
Кылӧ ещӧ взрыв, и ставыс ланьтӧ.
Магнитнӧй гӧраын кӧрт рудасӧ перйӧны восьса способӧн — веркӧсас.
Рудаыс тыдалӧ пӧкатас.
Заводитӧны уджавны вынйӧра экскаваторъяс.
Зэв гырысь кӧшъясӧн найӧ босьтӧны рудасӧ да грузитӧны сійӧс электрическӧй поездлӧн платформаяс вылӧ.
Рудасӧ нуӧны дробильнӧй фабрикаӧ, а сэсянь — домнаясӧ.
Домнаясыс зэв гырысьӧсь: быдӧн на пиысь дас судта керка джуджда.
Кузь радӧн сулалӧны тайӧ домна-великанъясыс, сэні сывдыссьӧ кӧрт руда.
Сывдӧм чугуныс киссьӧ гырысь кӧшъясӧ, кодъяс сулалӧны поездлӧн платформаяс вылын, и нуӧны сійӧс Магнитогорскӧй завод-гигантлӧн мукӧд цехъясӧ.
Сталелитейнӧй цехын ӧтар помсяньыс мӧдар помӧдзыс сулалӧны зэв гырысь пачьяс, сэні сывдыссьӧ сталь.
Сталевар лэдзӧ синъяс вылас лӧз ӧчки да видзӧдлӧ пачӧ ичӧтик ӧшинь пыр.
Сэні дзулькйӧн пуӧ сывдӧм металл.
Со стальыс и гӧтов!
Сталеварлӧн сигнал серти пач дінӧ вайӧдісны зэв ыджыд кӧш, пачсьыс жӧлӧб кузя ылькнитіс сывдӧм стальлӧн биа-дон струя.
Бикиньяс сявмуніны быд бокӧ да югдӧдісны цехсӧ ставнас.
Пачсьыс стальыс визувтіс, подъёмнӧй кран лэптіс сталь тыра кӧшсӧ да вештіс сійӧс бокӧ.
Мӧд мастер кутіс кисьтавны гӧтӧвӧй стальсӧ лӧсьӧдӧм формаясӧ.
Тайӧ формаясас стальыс кынмас, чорзяс, а мукӧд цехъясын сыысь вӧчаласны выль керкаяс стрӧитӧм вылӧ балкаяс, рельсъяс.
Уна металл колӧ миян страналы.
И Магнитогорскӧй заводса сталеваръяс зільӧны сывдыны кыдз позьӧ унджык медбур сталь.
Металлсӧ мӧдӧдӧны уна карӧ, кӧні заводъясын вӧчӧны машинаяс да станокъяс.
Магнитогорскысь ӧти бӧрся мӧд мунӧны металл тыра поездъяс миян страналӧн быд пельӧсӧ.
Заданиеяс,
1. Петкӧдлӧй карта вылын Магнитогорск кар.
2. Висьталӧй план серти:
Кыдзи перйӧны Магнитнӧй гӧраын руда?
Кӧні сывдӧны кӧрт рудасӧ?
3. Тӧдмасьӧй цветнӧй картинаӧн да висьталӧй, кыдзи Уралын восьса способӧн перйӧны руда.
Москва — СССР-лӧн столица.
Москваӧс радейтӧны став сӧветскӧй йӧз, сы йылысь думайтӧны став мирса уджалысь йӧз.
Уна народ олӧ Сӧветскӧй странаын.
Быд народлӧн аслас каръяс.
Но став народъяс тӧдӧны да радейтӧны Москваӧс.
Ыджыд, мича миян Москваным.
Со Краснӧй площадь.
Тані сулалӧ мавзолей, сійӧс ставнас вӧчӧма дона изйысь.
И татчӧ тысячаясӧн локтӧны йӧз.
Октябрьскӧй да майскӧй торжество лунъясӧ Краснӧй площадь вылын овлӧны Сӧветскӧй Армиялӧн парадъяс да столицаса уджалысь йӧзлӧн демонстрацияяс.
Мавзолей вывсянь уджалысь йӧзӧс чолӧмалӧны партияса да правительствоса руководительяс.
Мавзолей сайын быдмӧны гӧлубӧй козъяс да сулалӧ резнӧй йывъяса джуджыд каменнӧй стена.
Кремль!
Татчӧ веськӧдӧмаӧсь ассьыныс думъяссӧ да надеяяссӧ став мирса уджалысь йӧз.
Ыджыд Кремлёвскӧй дворецлӧн югыд залъясын чукӧртчывлӧ СССР-са Верховнӧй Сӧвет.
Миян рӧдиналӧн став пельӧсысь татчӧ воӧны депутатъяс — странаса медбур йӧз.
Найӧ решайтӧны важнӧй государственнӧй делӧяс.
Москваын уджалӧ СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиум, СССР-са Министръяслӧн Сӧвет.
Москваын уджалӧ Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет.
Москваын уджалӧны министерствояс да центральнӧй учреждениеяс.
Москва — СССР-лӧн столица.
Столицалӧн олӧм.
Асыввылын гӧрдӧдӧ кыа.
Петысь шонділӧн первой югӧръяс водзын дзирдалӧ выль университетлӧн зарни звездаыс.
Гранитнӧй набережнӧйяс костӧд лӧня визувтӧ Москва ю.
Паськыд выль посъяс вывсянь пӧнаръяслӧн зэв кузь радъясыс мунӧны ылӧ, Замоскворечье уличаясӧ.
А Кремльыс кутшӧм мича!
Кремлёвскӧй башняяслӧн шпильясыс чургӧдӧмаӧсь Москва весьтӧ лӧз небесаас пятиконечнӧй гӧрд звездаяс.
Водз асыв.
Шондіыс югдӧдӧ паськыд уличаяс.
Трамвайнӧй паркъясысь Москва пасьта муналӧны трамвайяс.
Шытӧг небыдика гӧгыльтчӧны лӧз троллейбусъяс, найӧс панйигтырйи тӧвзьӧны автобусъяс.
Оръявлытӧг мунӧны йӧз, наӧн тырӧны муувса электрическӧй кӧрт туйлӧн — В. И. Ленин нима метрополитенлӧн станцияяс.
Шумтӧг мунӧны посъяс (эскалаторъяс), найӧ катӧдӧны да лэччӧдӧны помтӧг мунысь йӧзӧс: сувтан пос тшупӧд вылас, а пос тшупӧдыс кайӧ либӧ лэччӧ, и кокъяснад оз ков тувччавны.
Лэччан и оз веритсьы: метро станцияяс — сійӧ мупытшса дворецъяс, кодъясӧс отделайтӧма еджыд, руд да гӧрд мраморӧн.
А югыдыс мыйта!
Электрическӧй биыс югъялӧ мраморнӧй колоннаяс вылын.
«<rus>Комсомольская</rus>» станцияын зэв ыджыд да джуджыд залыс ойдӧма электрическӧй биӧн, зарни краскаясӧн югъялӧны русскӧй историяысь картинаяс.
Электрическӧй поездъяс зэв ӧдйӧ новлӧдлӧны йӧзсӧ Москва ӧти помсянь мӧд помӧ.
Московскӧй метро — мирын медбур метро.
Карбердса посёлокъясысь электрическӧй поездъяс вайӧны Москваӧ рабочӧйясӧс, служащӧйясӧс, колхозникъясӧс.
Уличаяс тырӧмаӧсь тэрмасьысь йӧзӧн.
Карыс тырӧма шумӧн, гӧгӧр мунӧны-локтӧны.
Фабрикаясын да заводъясын.
Москваын заводитчӧ уджалан лун.
Фабрикаясын кутісны уджавны машинаяс.
Ставӧн, кыдзи ӧти, рабочӧйяс дружнӧя босьтчисны уджӧ.
Со зэв ыджыд металлургическӧй завод «Серп и молот».
Би шорӧн визувтӧ сылӧн пачьясысь сывдӧм сталь.
Стальысь вӧчӧны рельсъяс да быдсяма машинаяс.
Лихачёв нима заводын вӧчӧны автомобильяс.
«Красный пролетарий» заводын рабочӧй-металлистъяс вӧчӧны станокъяс.
Тайӧ станокъяссӧ нуӧны сэтчӧ, кӧні стрӧиталӧны выль заводъяс.
Москва рытыв-войвыв юкӧнын кыпалӧны «<rus>Трёхгорная мануфактура</rus>» текстильнӧй фабрикалӧн ыджыд корпусъяс.
Кутшӧм уна хлопчатобумажнӧй ткань вӧчӧны московскӧй ткачихаяс!
Сьӧкыд висьтавны ставсӧ, мый вӧчӧ столица аслас уна лыда заводъясас да фабрикаясас: автомобильяс, быдсяма машинаяс, тканьяс, кӧмкот, паськӧм.
Москва — сӧветскӧй культуралӧн центр.
Быд лун Москваса став уличаяс кузя ӧткӧн и чукӧръясӧн долыда мунӧны челядь гырысь да югыд зданиеясӧ — школаясӧ.
Москваын уна сё школа.
Уна тысяча ныв да зон воӧны Москваӧ велӧдчыны.
Тані позьӧ велӧдчыны да лоны врачӧн, учительӧн, инженерӧн, агрономӧн.
Москваын эм уна вуз.
Москва юлӧн гӧлубӧй чукыль сайын, Ленинскӧй гӧра веж вывтасінын, сулалӧ Ломоносов нима Московскӧй университетлӧн мича здание.
Сійӧ кыпалӧ вывлань 33 судта вылӧ.
Сылӧн башня весьтас шонді югӧръяс водзын дзирдалӧ пятиконечнӧй звезда.
Москва ю набережнӧй да наука дворецлӧн высотнӧй здание костын эм зэв ыджыд площадь, кытчӧ вӧчӧмаӧсь паськыд аллеяяс, веж скверъяс, мича цветникъяс да фонтанъяс.
А университетлӧн главнӧй, зэв мича залас став стена пасьталаыс красуйтчӧ уна рӧма картина, кӧні знамяяс фон вылын гижӧма: 1755 (университет восьтан во) — 1953 (Ленинскӧй гӧраясын университетлысь выль здание стройӧ пыртан во).
Ломоносов нима Московскӧй университет — тайӧ первой русскӧй университет.
Дыр колӧ овны Москваын, медым тӧдмавны сійӧс.
Быдса квартал босьтӧ Ленин нима библиотека.
Став мирысь воӧны сэтчӧ разнӧй кывъяс вылын книгаяс.
Тайӧ библиотекаас позьӧ лыддьыны медся разнӧй книгаяс.
Центральнӧй площадь вылын сулалӧ еджыд колоннаяса мича здание, рытнас сійӧс ёна югдӧдӧма электричествоӧн.
Тайӧ Большой театр.
Вежӧдӧ зоологическӧй сад, кӧні дзирдалӧны зеркалӧ кодь шыльыд прудъяс.
Лым еджыд юсьяс уялӧны прудъясас.
Жар странаясысь вайӧм зэв гырысь слӧнъяс, ӧбезьянаяс, тигръяс да левъяс, пустыняса верблюдъяс, кӧръяс, тайгаса руд ошъяс да Севернӧй Ледовитӧй океанса еджыд ошъяс — ставныс найӧ олӧны тайӧ паркас.
Дикӧй зверьясӧс, унапӧлӧс чериясӧс, лэбачьясӧс видзӧдлыны волӧны зоопаркӧ уна тысяча челядь да гырысь йӧз.
Эм мый вылӧ видзӧдлыны, эм мыйӧ велӧдчыны московскӧй музейясын.
Революция площадь вылын сулалӧ В. И. Ленинлӧн музей, кӧні ставыс висьталӧ революцияса великӧй вождь йылысь: сылӧн олӧм йылысь да удж йылысь.
Татчӧ волӧм бӧрын том ленинецъяс зільӧны велӧдчыны ещӧ бурджыка, медым школа помалӧм бӧрын лоны коммунизм стрӧитысьясӧн.
Москва войвыв юкӧнын паськӧдчӧма Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка.
Сылӧн зданиеясын-павильонъясын, сылӧн опытнӧй муяс вылын да бахчаясын, мичуринскӧй садйын да образцовӧй животноводческӧй фермаясын петкӧдлӧма став медся бурсӧ, мый шедӧдіс видз-му овмӧсын миян страна.
Уна тысяча передӧвӧй йӧз асланыс бур уджӧн завоюйтісны право лоны выставкаса участникъясӧн.
На пӧвстын эмӧсь и том натуралистъяс — пытливӧй, настойчивӧй да удж радейтысь челядь.
Паськыд площадьяс, зэв мича павильонъяс, фонтанъяс, паркъяс, прудъяс да цветникъяс чуймӧдӧны асланыс мичлуннас.
Колхозъяс площадь вылын, главнӧй павильон дорас, эм «Народъяслӧн дружба» фонтан.
Фонтаныс резӧ колхозницаяслысь фигураяс, кодъяс югъялӧны зарниӧн.
Найӧ петкӧдлӧны союзнӧй сӧветскӧй республикаяслысь нерушимӧй дружбасӧ.
Москва — транспортнӧй центр.
Москваса товарнӧй станцияясын лӧньӧ поездъяслӧн йиркакылӧмыс, ректӧны вагонъяс.
Ӧти поездъяс вайисны из шом, машиностроительнӧй заводъяслы металл, мӧдъяс — строительство вылӧ вӧр, текстильнӧй фабрикаяслы шабді, хлопок, шӧвк, вурун.
Локтӧны нянь тыра, сакар тыра поездъяс.
Вагон-холодильникъясын вайӧны Москваӧ яй да чери.
Москваысь страна пасьта муналӧны поездъяс, кӧні нуӧны московскӧй заводъяслысь да фабрикаяслысь изделиеяссӧ.
Столица дорын сука гартчӧмаӧсь кӧрт туйяс да автомобильнӧй туйяс.
Ӧдйӧ тӧвзьӧны автомобильяс.
Московскӧй аэродромъяссянь лэбзьӧны самолётъяс.
Ва туй кузя мунӧны пароходъяс.
Москва — вит морелӧн: Белӧй, Балтийскӧй, Чёрнӧй, Азовскӧй да Каспийскӧй мореяслӧн порт.
Вопрос да заданиеяс.
1. Висьталӧй Краснӧй площадь йылысь, Кремль йылысь.
2. Кутшӧм фабрикаяс да заводъяс ті тӧданныд Москваысь?
3. Висьталӧй Московскӧй университет йылысь.
4. Петкӧдлӧй карта вылын кӧрт туйяс, кодъяс йитӧны Москваӧс Ленинградкӧд, Архангельсккӧд, Владивостоккӧд.
5. Петкӧдлӧй карта вылын, кыдзи мунны тіян местностьысь Москваӧ.
СССР-са народъяслӧн братскӧй союз.
Сӧветскӧй Союз зэв ыджыд.
Сійӧ куйлӧ кык свет юкӧнын — Европаын да Азияын.
Миян странаса помтӧм-паськыд просторъясын Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяссянь заводитчӧ тундра, сы бӧрын мунӧны лыска да сора зэв паськыд вӧръяс, паськыд степьяс, пустыняяс, лунвылын — пыр веж растительность, нюжӧдчӧмаӧсь джуджыд гӧраяс.
Сӧветскӧй Союзлысь берегъяссӧ омывайтӧны Севернӧй Ледовитӧй, Тихӧй да Атлантическӧй океанъяслӧн мореяс.
Площадь сертиыс СССР — став мирын медся ыджыд страна.
Миян странаын олӧ 200 миллион морт.
Быд народ сёрнитӧ рӧднӧй кыв вылын, налӧн эмӧсь асланыс школаяс.
Сӧветскӧй народлӧн став кывъяс вылын лэдзсьӧны книгаяс, газетаяс.
СССР — уна национальностя государство.
Сӧветскӧй Союзса народъяс йитчӧмаӧсь братскӧй дружбаӧн да Рӧдина благо вылӧ ӧтувъя уджӧн.
Дас вит республика ӧтувтчисны вынйӧра ӧти Сӧветскӧй Союзӧ.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлӧн единствоыс — став сӧветскӧй народъяс вынлы да дзоридзалӧмлы залог.
Сӧветскӧй Союзса став республикаясын уджалӧ уна школа, институт, культура дворец, стадион.
Пыр унджык и унджык стрӧитсьӧны выль заводъяс да фабрикаяс, содӧ кӧрт туйяслӧн лыдыс, паськалӧ видз-му овмӧс.
Миян странаса муяс вылын уджалӧны унапӧлӧс сельскохозяйственнӧй машинаяс — механизируйтсьӧны видз-му овмӧсса уджъяс.
Заводъясын да фабрикаясын, колхозъясын да совхозъясын, быдлаын сӧветскӧй йӧз уджалӧны социалистическӧй государстволы пӧльза вылӧ — ёнмӧдӧны миян Рӧдиналысь вынйӧрсӧ, шедӧдӧны выль успехъяс странаса хозяйственнӧй да культурнӧй олӧмын, стрӧитӧны коммунизм.
Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика.
РСФСР — союзнӧй республикаяс пӧвстын медыджыд республика, тані олӧны медся уна йӧз да площадьыс медся ыджыд.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ нюжӧдчӧма Севернӧй Ледовитӧй океансянь Кавказлӧн черноморскӧй берегъясӧдз; рытыввывсянь асыввылӧ — Балтийскӧй моресянь Тихӧй океанӧдз.
РСФСР-ын эм тундра, тайга, сора вӧръяс, степьяс.
РСФСР кузя визувтӧ уна тысяча гырысь да посни ю.
Восточно-Европейскӧй равнина вылын мореясӧ визувтӧны гырысь, уна ваа юяс: Дон, Севернӧй Двина, Печора, Нева да великӧй русскӧй ю Волга — Европаын медся ыджыд ю.
Зэв гырысьӧсь Сибирса юяс: Обь, Енисей, Лена.
Найӧ пырӧны мирын медся гырысь юяс лыдӧ.
Асыввылӧ, Тихӧй океанлань, визувтӧ вынйӧра Амур.
РСФСР-ын зэв уна ты, на пӧвстын му шар вылын медся джуджыд ты — Байкал.
Гырысь юяс вылӧ стрӧитӧма гырысь электростанцияяс.
Найӧс стрӧитӧны и великӧй сибирскӧй юяс вылын.
Ангара вылын Братскӧй ГЭС да Енисей вылын Красноярскӧй ГЭС лоасны мирын медся гырысь электростанцияясӧн.
РСФСР-лӧн природаыс зэв абу ӧткодь, зэв уна сылӧн озырлунъясыс: зэв бур древесинаа сук вӧръяс, кӧні уна пушнӧй зверь, мореяс да юяс, кӧні олӧны дона пӧрӧдаа черияс; шымыртны позьтӧм паськыдӧсь Российскӧй Республикалӧн плодороднӧй степьясыс.
Республика му пытшкӧсын эм зэв уна из шом, нефть, кӧрт да ыргӧн руда, зӧлӧта да мукӧд полезнӧй ископаемӧйяс.
Уралын эм зэв уна быдсяма полезнӧй ископаемӧйяс; та серти сійӧ пырӧ му шарвывса медся озыр районъяс лыдӧ. Сэні эмӧсь кӧрт да ыргӧн рудалӧн зэв гырысь залежьяс.
Уралын эмӧсь яшмаяс — унапӧлӧс рӧма изъяс.
Славитчӧ Урал и дзирдалысь самоцветъясӧн.
РСФСР-ын перйӧны гранит, мрамор; найӧс нуӧны каръясӧ стройкаяс вылӧ.
Гранитсӧ вольсалӧма Ленинградын Невалӧн да Москва юлӧн набережнӧйясӧ.
Еджыд мраморӧн облицуйтӧма Ленинградын уна здание.
Урал да Волга костын зэв паськыд пространствоын перйӧны нефть.
Волга берегъяс дорысь да Кавказ предгорьеясысь аддзӧма горючӧй газъяслысь месторождениеяс.
РСФСР-ын уджалӧны уна завод да фабрика.
Зэв ыджыд Магнитогорскӧй завод да мукӧд завод-гигантъяс сывдӧны металл.
Заводъясын вӧчалӧны унапӧлӧс машинаяс — автомобильяс, тракторъяс, экскаваторъяс, быдсяма станокъяс, инструментъяс да сложнӧй приборъяс.
Лихачёв нима Московскӧй завод да Молотов нима Горьковскӧй завод лэдзӧны автомобильяс.
Ленинградса металлическӧй завод мӧдӧдалӧ стрӧитчысь гидроэлектростанцияясӧ зэв гырысь турбинаяс.
Ленинградскӧй судостроительнӧй завод вӧчӧ морскӧй пароходъяс.
Москваса да Ленинградса текстильнӧй фабрикаяс лэдзӧны хлопчатобумажнӧй, шерстянӧй да шӧвк тканьяс.
Славитчӧны Иваново карса текстильнӧй фабрикаяслӧн мича сера ситечьяс.
Юяс кузя кылӧдӧны вӧр.
Деревообрабатывающӧй заводъясын стрӧитӧны стандартнӧй керкаяс, вӧчӧны фанера.
Уджалӧны мебельнӧй да бумажнӧй фабрикаяс.
Архангельск карын, кодӧс шуӧны «всесоюзнӧй лесопилкаӧн», пилитӧны вӧр Союзса уна новостройкалы.
Тайгаын олысь пушнӧй зверьяс сетӧны сьӧд ручлысь, урлысь, куницалысь зэв дона мехъяс.
Паськалісны РСФСР-лӧн каръяс, сэні эм уна быдсямапӧлӧс фабрика да завод.
Заводъяс мӧдӧдӧны колхозъяслы да совхозъяслы сельскохозяйственнӧй машинаяс.
РСФСР-ын эмӧсь не сӧмын каръяс да заводъяс, но эмӧсь и паськыд колхознӧй муяс, фруктӧвӧй садъяс, бур пӧскӧтинаяс.
Муяс вылысь чукӧртӧны шобділысь, рудзӧглысь, кукурузалысь, шабділысь, сахарнӧй свеклӧлысь бур урожайяс.
Нуӧдӧма ыджыд удж эжа муяс освоитӧм кузя.
Торйӧн нин уна выль му вылӧ кӧдзӧма Сибирь лунвылын.
Воысь воӧ содӧ гырысь скӧтлӧн, ыжъяслӧн, порсьяслӧн да гортса птицалӧн лыдыс.
Братскӧй республикаяс ыстӧны РСФСР-ӧ хлопок, фрукты, шӧвк, ыргӧн.
РСФСР-ысь мукӧд республикаясӧ нуӧны новостройкаяслы вӧр, станокъяс да машинаяс, нуӧны книгаяс, тканьяс да мукӧд изделиеяс.
РСФСР — промышленность да видз-му овмӧс паськалӧм серти передӧвӧй республика.
РСФСР-ын олӧны рочьяс, кодъяс став олысьяс лыдысь медся унаӧнӧсь, татара, башкиръяс, карелъяс, комияс, якутъяс, бурятъяс, Дагестанса народъяс, кабардинецъяс, мариецъяс, мордовецъяс, осетинъяс, удмуртъяс, чувашъяс да уна мукӧд братскӧй народъяс.
Найӧ ӧтувтчисны федерацияӧ (союзӧ), сы вӧсна Российскӧй Республика шусьӧ Федеративнӧйӧн.
Ӧтувъя удж да орӧдны позьтӧм дружба йитӧны РСФСР-са народъясӧс став сӧветскӧй народъяскӧд.
Москва — РСФСР-лӧн да став Сӧветскӧй Союзлӧн столица.
Прибалтийскӧй союзнӧй республикаяс.
Прибалтийскӧй республикаяс куйлӧны сора вӧр зонаын, Балтийскӧй море берег пӧлӧн.
Прибалтикаын куим союзнӧй социалистическӧй республика: Эстонскӧй, Латвийскӧй да Литовскӧй.
Тайӧ республикаясын олӧны медсясӧ эстонецъяс, латышъяс да литовецъяс.
Эстонскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Финскӧй да Рижскӧй заливъяс костын куйлӧ Эстония.
Балтийскӧй моресянь пӧльтӧны васӧд тӧвъяс.
Море дорын лыа вылын косьмӧны чери кыян тывъяс.
Тыяс, пожӧм пуяса вӧр діяс, коръя пуяса расъяс костын тыдалӧны веж муяс.
Пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧ гырысь скӧт.
Тыдалӧны посёлокъяс да каръяс, заводъяс, фабрикаяс, колхозъяс да совхозъяс.
Шумитӧ ваыс Нарва юын.
Плӧтина дорас уджалӧ электростанция.
Электрическӧй токӧн уджалӧны зэв ыджыд текстильнӧй фабрикалӧн прядильнӧй машинаяс да ткацкӧй станокъяс.
Войвыв Эстонияса вӧръясын, выль карын да рабочӧй посёлокъясын, олӧны шахтёръяс.
Тані перйӧны «сотчысь из» — сланец.
Выль завод вӧчӧ сланецысь горючӧй газ.
Газыс, кодӧс качайтӧны насосъясӧн, трубаяс кузя мунӧ Эстонияса столицаӧ Таллинӧ да Ленинградӧ.
Латвийскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Балтийскӧй море дорын, сэні, кӧні сушаас пыдӧ пырӧ Рижскӧй залив, куйлӧ Латвия.
Тані берегдорса полосаӧдз быдмӧны пожӧмъяс.
Лыска пуяскӧд сорӧн быдмӧны коръя пуяс.
Быдлаын видзьяс, пӧскӧтинаяс, муяс.
Латвияса морскӧй берег пӧлӧн стрӧиталӧма рыбозаводъяс.
Берег дорын сулалӧны портӧвӧй промышленнӧй каръяс.
На пиысь медся ыджыдыс — Рига, Латвиялӧн столица.
Латвияса заводъясӧ союзнӧй республикаясысь вайӧны металл.
Ригаысь мукӧд братскӧй республикаясӧ нуӧны унапӧлӧс промышленнӧй изделиеяс.
Рижскӧй заводъясын вӧчӧм радиоаппаратъяс дорын миян странаса разнӧй местаясын сӧветскӧй йӧз кывзӧны радиопередачаяс.
Рижскӧй вагоностроительнӧй заводлӧн электропоездъяс ветлӧны Москваса, Ленинградса да Сӧветскӧй страналӧн мукӧд гырысь каръясса пригороднӧй линияяс вылын.
Рига дорын эмӧсь зэв бур курортъяс.
Рижскӧй взморье лои радейтана шойччан местаӧн не сӧмын латышъяслы, ио и братскӧй республикаясса уджалысь йӧзлы.
Литовскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Литовскӧй ССР куйлӧ Прибалтика лунвыв юкӧнын.
Море берег дорысь перйӧны мича из — янтарь.
Океанскӧй суднояс мунӧны Балтийскӧй море кузя кынмывтӧм портъяслӧн причалъяс дорӧ.
Берегдорса лыа полоса сайын ляпкыдик ньывкӧс мылькъяс вылын быдмӧ сора вӧр.
Вӧр діяс костын эмӧсь видзьяс, муяс.
Видзьяс вылын йирсьӧны мӧс стадаяс.
Колхозникъяс видзӧны сідзжӧ порсьясӧс да гортса птицаӧс.
Литваын уджалӧны вӧр обрабатывайтан заводъяс, вӧчӧны бумага.
Выль гырысь заводъяс вӧчӧны станокъяс, электросчётчикъяс, электромоторъяс.
Литовецъяс кӧдзӧны рудзӧг, зӧр, шобді, шабді, клевер, пуктӧны уна картупель.
Литвалӧн столицаыс — Вильнюс.
Белорусскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Сӧветскӧй Союз рытыввылын, сора вӧръясӧн вевттьысьӧм равнина вылын, куйлӧ Белоруссия.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧс вомӧналӧ Днепр, сы кузя мунӧны пароходъяс, кылӧдӧны вӧр.
Белорусскӧй вӧръясын быдмӧны зэв уна ценнӧй пӧрӧдаа пуяс.
Наысь фабрикаясын да заводъясын вӧчалӧны фанера, мебель, бумага.
Белоруссияын выль машиностроительнӧй заводъяс лэдзӧны мощнӧй автомобиль-самосвалъяс, тракторъяс.
Полезнӧй ископаемӧйяс пӧвстысь ыджыд тӧдчанлун босьтӧ торф.
Торфӧн ломтӧны гырысь электростанцияяс.
Быдлаын вӧдитӧны гырысь скӧт.
Белорус-колхозникъяс быдтӧны муяс вылын рудзӧг, шобді, картупель да уна шабді-долгунец.
Белоруссия муяс вылын «шумитӧны гырысь шепъяс, кыдзи лӧз море, цветитӧ шабді».
Республикалысь гордитчанторсӧ — шабді — тӧдӧны ылын Сӧветскӧй Союз пределъяс сайын.
Белоруссиялӧн столицаыс — Минск.
Украинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Украинскӧй ССР — овмӧс паськалӧм серти да йӧз лыд серти РСФСР бӧрын мӧд союзнӧй республика.
Украина босьтӧ СССР-лысь рытыв-лунвывсӧ.
Украина войвылын быдмӧны пожӧма вӧръяс, дуб пу вӧръяс.
Лунвывлань Чёрнӧй да Азовскӧй мореясӧдз нюжӧдчӧмаӧсь чернозёмнӧй степьяс.
Паськыд равнинасӧ вомӧналӧ уна ваа Днепр.
Днепровскӧй да Каховскӧй гидроэлектростанцияяс уджалӧны Днепр вылын.
Найӧ сетӧны Украинаса заводъяслы да фабрикаяслы электрическӧй энергия да би.
Донбассын перйӧны уна из шом.
Тасянь тӧвзьӧны из шом тыра поездъяс заводъясӧ да фабрикаясӧ, Москваӧ, Ленинградӧ да мукӧд каръясӧ.
Украинаын эмӧсь гырысь металлургическӧй заводъяс, сэні сывдӧны чугун, сталь.
Машиностроительнӧй заводъяс вӧчӧны угольнӧй шахтаяслы, сахарнӧй заводъяслы оборудование.
Украинаса заводъясын вӧчӧны станокъяс, тепловозъяс, пароходъяс, комбайнъяс.
Уна металл да станок нуӧны Украинаысь Сӧветскӧй Союзса мукӧд республикаясӧ.
Украина — уна металл да из шом, нянь да сахар сетысь страна.
Украинскӧй степсӧ ставнас нин гӧрӧма.
Ылӧдз горизонтӧдз тыдалӧны зарни шобділӧн паськыд муяс, кокньыдик тӧлыс вӧрӧдӧ налысь шепъяссӧ.
Шыльквидзӧны кукуруза, сахарнӧй свеклӧ, виж подсолнечник муяс.
Паськыд плодороднӧй муяс вылысь украинецъяс босьтӧны озыр урожай.
Украина — Сӧветскӧй Союзын няньӧн медся озыр республикаясысь ӧти.
Бахчаяс вылын кисьмӧны да воӧны арбузъяс, дыняяс.
Колхознӧй садъясын воӧны юмов яблӧкъяс, ароматнӧй, сочнӧй грушаяс, чӧскыд сливаяс.
Крымлӧн лунвыв берегдорса полосаыс вевттьысьӧма садъясӧн, виноградникъясӧн, паркъясӧн, кодъяс пӧвстын тыдалӧны санаторийяслӧн да шойччан керкаяслӧн мича зданиеяс.
Став Сӧветскӧй Союз пасьталаысь уджалысь йӧз локтӧны татчӧ, Чёрнӧй море дорӧ шойччыны да лечитчыны.
Одессасянь да Украинаса мукӧд гырысь портъяссянь мунӧны морскӧй туйяс.
Украиналӧн столицаыс — Киев.
Молдавскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Днестр ю ӧтар-мӧдарас куйлӧ Молдавия — площадь сертиыс неыджыд, но уна йӧза республика.
Лунвылын моз жӧ гожся шондіыс тані пӧсь.
Воздухыс доналӧма, муяс вылын гыалӧ воысь шобді.
Виноградникъясын кисьмӧны лилӧвӧй да турунвиж розъяс.
Садъяссянь кылӧ зэв чӧскыд яблӧк да абрикос дук.
Молдавана босьтӧны фруктылысь гырысь урожайяс.
Молдавия — уна сад да виноградник быдтысь, шобді да кукуруза сетысь страна.
Заводъяс да фабрикаяс перерабатывайтӧны видз-му овмӧсса прӧдуктаяс, вӧчӧны фруктӧвӧй да овощнӧй консервъяс, стрӧитӧны консервнӧй заводъяслы оборудование.
Республикаын уна маслобойнӧй, мукомольнӧй, сахарнӧй завод да фабрика.
Днестр вылын стрӧитӧма гидроэлектростанция.
Фруктӧвӧй садъяс да виноградникъяс пӧвстын сулалӧ Молдавиялӧн столица — Кишинёв.
Закавказьеса союзнӧй республикаяс.
Закавказьеын — куим союзнӧй социалистическӧй республика: Грузинскӧй, Азербайджанскӧй да Армянскӧй.
Тані олӧны грузинъяс, азербайджанецъяс, армяна, рочьяс да уна мукӧд народъяс.
Грузинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Кавказлӧн лунвыв пӧкатъясын да Чёрнӧй море дорын куйлӧ Грузия.
Тайӧ горнӧй страна, но сылӧн рытыввыв юкӧныс увтас.
Черноморскӧй побережьеын зэв шоныд да усьӧ уна влага, быдмӧны пальмаяс, кипарисъяс, лавръяс.
Эмӧсь тані гырысь виноградникъяс да чайнӧй плантацияяс.
Грузияын кисьмӧны мандаринъяс да лимонъяс.
Чайнӧй фабрикаясысь братскӧй республикаясӧ воӧ грузинскӧй чай.
Гӧра пӧкатъясын сук вӧръясын быдмӧны дуб, бук, каштан.
Горнӧй видзьяс вылын йирсьӧ скӧт.
Долинаясӧ стрӧиталӧмаӧсь посёлокъяс.
Долинаяс весьтын — Кавказлӧн лымъя вершинаяс.
Грузияса зэв визув юяс вылын стрӧитӧма гидростанцияяс, найӧ сетӧны электричество каръяслы да посёлокъяслы, колхозъяслы да кӧрт туйяслы.
Гӧраясын перйӧны из шом, марганцевӧй руда.
Грузиялӧн столицаыс — Тбилиси.
Сысянь неылын эм выль металлургическӧй завод, кӧні сывдӧны чугун да сталь.
Грузияса заводъяс вӧчӧны автомобильяс да унапӧлӧс машинаяс.
Грузияын шоныд, зэв уна шонді югыдыс, лӧз море, зэв мича растительность, живописнӧй гӧраяс; ставыс тайӧ артмӧдӧ лечитчӧм да шойччӧм вылӧ зэв бур условиеяс.
Вӧръясын да гӧраясын, море берег дорын стрӧитӧма шойччан керкаяс да санаторийяс.
Татчӧ воӧны сӧветскӧй йӧз странаса став помъяссянь.
Азербайджанскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Закавказье асыввыв юкӧнын, Каспийскӧй море дорын, куйлӧ Азербайджан.
Азербайджанлӧн главнӧй озырлуныс — нефть.
Бакинскӧй нефтяникъяс перйӧны нефтьсӧ не сӧмын пыді му пытшкысь, но и море пыдӧс улысь.
Бакинскӧй нефтянӧй район му шар вылын медся гырысь нефтянӧй районъясысь ӧти.
Азербайджанын ыджыд роль ворсӧ морскӧй транспорт.
Каспийскӧй море кузя нуӧны нефть Астраханьӧ да водзӧ Волга кузя вывлань.
Нефтепровод кузя нефть мунӧ Чёрнӧй море берегъяс дорӧ, Батумиӧ, тасянь морскӧй суднояс нуӧны сійӧс миян портӧвӧй каръясӧ да заграницаӧ.
Азербайджанса заводъясын вӧчӧны буръяс, трубаяс да нефть перйӧм вылӧ да сійӧс переработайтӧм вылӧ мукӧд оборудование.
Нефтьысь вӧчӧны бензин да карасин.
Миян странаын уна автомобиль уджалӧ бакинскӧй нефтьысь вӧчӧм бензин вылын.
Ороситӧм муяс вылын азербайджанецъяс вӧдитӧны хлопчатник.
Республикаын быдмӧ уна фруктӧвӧй сад.
Каспийскӧй море берег дорын сулалӧ Азербайджанлӧн столица — Баку.
Армянскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Закавказьелӧн лунвыв юкӧнас куйлӧ Армения.
Сылӧн горнӧй хребетъясас эм уна полезнӧй ископаемӧй.
Медся тӧдчанаыс на пиысь — ыргӧн руда.
Республикаын уджалӧны ыргӧн сывдан гырысь заводъяс.
Гӧраясын перйӧны гранит, мрамор да розӧвӧй из (туф).
Миян странаын уна керка стрӧитӧма тайӧ мича розӧвӧй изсьыс, уна изделие вӧчӧма армянскӧй ыргӧнысь.
Вылын гӧраясын куйлӧ ыджыд ты Севан.
Тысьыс петысь зэв визув ю вылӧ стрӧитӧма вынйӧра электростанцияяс.
Гидроэлектростанцияяс сетӧны энергиясӧ выль машиностроительнӧй заводъяслы, каръяслы, посёлокъяслы, колхозъяслы.
Ю долинаясын, ороситӧм муяс вылын, армяна быдтӧны хлопчатник.
Вывтасджык местаясын кӧдзӧны шобді, ид.
Вылын гӧраясын гожӧмнас йирсьӧ скӧт.
Колхозъяслысь посёлокъяссӧ кытшалӧны садъяс да виноградникъяс.
Фруктыысь заводъясын вӧчӧны консервъяс.
Армениялӧн столицаыс — Ереван.
Казахскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Волга кывтыдсянь да Каспийсянь Алтайса да Тянь-Шаньса гӧраясӧдз шыльквидзӧны паськыд казахскӧй степьяс, кодъяс лунвылынджык вуджӧны пустыняясӧ.
Мунан уна сё километр шондіӧн югдӧдӧм степь кузя, гӧрӧм эжа му вылын быдмӧ шобді, и кыдзкӧ виччысьтӧг друг син водзад сувтӧны вит судта гырысь керкаяс.
Тайӧ Караганда — выль кар.
Сы гӧгӧр быдлаын шахтаяс.
Тані перйӧны из шом.
Казахстанса муяс пытшкысь сюрины ыргӧнлӧн озыр залежьяс.
Балхаш ты берег дорын уджалӧ ыргӧн сывдан завод.
Казахстанса промышленность ёна паськалӧма, сійӧ имеитӧ ыджыд тӧдчанлун ставнас Сӧветскӧй Союзлы.
Казахстан мӧдӧдӧ мукӧд республикаяслы уна из шом да ыргӧн.
Паськыд степьясын да гӧра пӧкатъясын колхозник-пастухъяс видзӧны ыж стадаяс, вӧв табунъяс.
Казахстанса колхозъяс снабжайтӧны странаӧс вурунӧн да яйӧн.
Лымъя гӧраяс подулын, яблӧк садъяс пӧвстын, сулалӧ Казахстанлӧн столица — Алма-Ата.
Средньӧй Азияса союзнӧй республикаяс.
Казахстансянь лунвылын, Средньӧй Азияын, куйлӧ нёль союзнӧй социалистическӧй республика: Туркменскӧй, Узбекскӧй, Таджикскӧй да Киргизскӧй.
Тані олӧны туркменъяс, узбекъяс, таджикъяс, киргизъяс, рочьяс.
Туркменскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Союзнӧй республикаяс пиысь медся лунвывсаыс — Туркмения, куйлӧ Каспийскӧй море да Аму-Дарья ю костын.
Каракум пустыня босьтӧ Туркменскӧй ССР-лысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Республикаын развивайтчӧ промышленность: пустыняын перйӧны сера, Каспийскӧй море берегъяс пӧлӧн — нефть.
Лыа мылькъяслӧн ньывкӧс пӧкатъясын быдмӧны чуткасьысь кустарникъяс да саксаул.
Увтасъясын, мылькъяс костын, быдмӧ турун.
Гожӧмын и тӧлын Каракум пустыняті ветлӧны ыж стадаяс.
Фабрикаясын вурунысь вӧчӧны ной.
Коврӧвӧй мастерскӧйясын нывбабаяс кыӧны мича сера, сложнӧй узоръяса ковёръяс.
Мича ковёръяс да дона каракулевӧй куяс Туркменияысь мӧдӧдӧны мукӧд сӧветскӧй республикаясӧ.
Ороситӧм муяс вылын туркменъяс быдтӧны хлопчатник, вӧдитӧны виноградникъяс.
Ӧні стрӧитсьӧ Каракумскӧй канал, сы кузя кутас визувтны Аму-Дарьялӧн ваыс, сійӧ ороситас муяс, паськаласны хлопчатниклӧн да мукӧд культураяслӧн кӧдзаяс.
Гораяс подулын сулалӧ Туркмениялӧн столица — Ашхабад.
Узбекскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Узбекистан нюжӧдчӧма рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, Аральскӧй море берегъяссянь Тянь-Шань джуджыд гӧраясӧдз.
Узбекскӧй ССР — олысь йӧз лыд серти да овмӧслӧн тӧдчанлун серти Средньӧй Азияын медся ыджыд республика.
Сійӧ торъялӧ сэтчӧс мукӧд республикаясысь сійӧн, мый сэні зэв уна поливнӧй возделайтӧм му.
Узбекистан — хлопок сетысь страна.
Республикаын гожӧмыс кузь да жар, но кос.
Сэні, кӧні эм тырмымӧн поливнӧй ва, дзоридзалӧны муяс да садъяс; кӧні сійӧ этша — пустыня, сэні йирсьӧны гырысь ыж стадаяс.
Гӧраяссянь визувтӧны уна ваа юяс; юяс вылас узбекъяс стрӧитісны плӧтинаяс да нуӧдалӧны васӧ муяс вылӧ.
Медся ыджыд долинаыс — Ферганскӧй долина — орошайтсьӧ Ыджыд Ферганскӧй каналса ваясӧн.
Зэв паськыдӧсь Ферганскӧй долинаын хлопчатник муяс, бахчаяс, садъяс да виноградникъяс.
Узбекскӧй ССР-ын уджалӧны хлопкоочистительнӧй, прядильнӧй да ткацкӧй фабрикаяс.
Выль заводъясын сывдӧны сталь, вӧчӧны хлопок идралан машинаяс.
РСФСР-са да мукӧд братскӧй республикаясса текстильнӧй фабрикаяслы хлопоксӧ вайӧны Узбекистанысь.
Сук садъяс да паркъяс пӧвстын ыджыда паськӧдчӧма Ташкент — Узбекистанлӧн столица, Средньӧй Азияын медся ыджыд кар.
Таджикскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Таджикистан — пӧшти дорвыв горнӧй страна; тані дзоридзалӧны долинаяс, эмӧсь джуджыд векни ущельеяс, Памирлӧн зэв гырысь ледникъяс да бузгысь, гӧраяссянь крута лэччысь юяс.
Кӧдзыд вой тӧвъясысь гӧраясӧн сайӧдӧм долинаясын шоныд, но влагаыс этша.
Сэні ороситӧм муяс вылын таджикъяс быдтӧны хлопчатниклысь сӧветскӧй сортъяс, кодъяслӧн сіыс кузь, вӧсни, шӧвк кодь мича.
Таджикистанын босьтӧны хлопоклысь гырысь урожайяс.
Шонділӧн пӧсь югӧръяс улын воӧны гырысь юмов абрикосъяс, душистӧй персикъяс, миндаль, виноград.
Визув юяс вылын стрӧитӧма гидростанцияяс.
Стрӧитсьӧны каналъяс.
Выльысь ороситӧм муяс вылын содӧны вӧсни сіа хлопчатниклӧн кӧдзаяс, паськалӧны садъяс да виноградникъяс.
Гӧраясын перйӧны из шом, мрамор, гранит.
Таджикистанлӧн столицаыс — Сталинабад.
Киргизскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.
Киргизия — гӧраяса да плодороднӧй долинаяса страна.
Республикалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ Тянь-Шань гӧраясын.
Киргизияса колхозъяслӧн озырлуныс — ыж да мӧс стадаяс, вӧв табунъяс.
Сыр-Дарья да мукӧд юяс, кодъяс артмӧны Тянь-Шань ледникъясысь, визувтӧны Киргизия кузя, орошайтӧны сылысь муяссӧ да нуӧны васӧ орчча республикаясӧ.
Ю долинаясын киргизъяс босьтӧны хлопчатниклысь, шобділысь, сахарнӧй свеклӧлысь озыр урожайяс.
Киргизскӧй свекловодъяс шедӧдісны сахарнӧй свеклӧлысь СССР-ын медся гырысь урожайяс.
Киргизияын уджалӧны сахарнӧй заводъяс.
Предгорьеясас перйӧны из шом.
Киргизия снабжайтӧ аслас шобдіӧн да из шомӧн Средньӧй Азияса мукӧд республикаясӧс.
Киргизиялӧн столицаыс — Фрунзе кар.
Заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын быд союзнӧй республика да сылысь столицасӧ, объяснитӧй, кӧні союзнӧй республикаыс куйлӧ.
2. Висьталӧй быд республика йылысь татшӧм план серти: республикалӧн природнӧй озырлунъяс, заводъяс да фабрикаяс, видз-му овмӧс.
ОГЛАВЛЕНИЕ
Лб.
Введение .... 3
Полярникъяслӧн письмӧысь .... 3
План йылысь понятие
Класслӧн да школалӧн план .... 6
Туйлӧн план .... 8
Мылькъя местностьлӧн план серти удж .... 9
План да карта .... 10
Му шар
Глобус да полушариеяс карта .... 13
Свет юкӧнъяс .... 14
Океанъяс .... 14
Му гӧгӧр первойысь плавайтӧм .... 15
Жар, умереннӧй да кӧдзыд странаяс .... 18
Жар странаясӧ Миклухо-Маклайлӧн путешествуйтӧм (А. Чумаченко да мукӧдъяс серти) .... 20
Сӧветскӧй китобойяс .... 23
Сӧветскӧй учёнӧйяс дрейфуйтысь йияс вылын .... 20
МИЯН РӦДИНА
Рӧдиналӧн карта дорын .... 31
СССР-лӧн мореяс
Чёрнӧй море кузя .... 34
Балтийскӧй море вылын .... 35
Баренцево мореын .... 36
Севернӧй морскӧй туй кузя .... 38
Тихӧй океанса мореясын .... 39
СССР-са равнинаяс да гӧраяс кузя
Восточно-Европейскӧй равнинаын .... 44
Средне-Сибирскӧй плоскогорьеын .... 45
Памирын .... 45
СССР-са великӧй юяс да тыяс
Волга — великӧй русскӧй ю .... 48
Волга кузя пароходӧн .... 49
Каспийын чери кыян промыселъяс .... 55
Волго-Донскӧй канал кузя .... 56
Сибирса зэв гырысь юяс .... 59
Байкал ты .... 60
Войвывсянь лунвылӧ — СССР-са тундраті, вӧръясті, степьясті да пустыняясті
Тундра
Ичӧтик Ано олӧ тундраын (А. Добринская серти) .... 63
Тундра тӧлын да гожӧмын .... 66
Тайгаын
Сибирскӧй тайгаын .... 67
«<rus>Лесные поляны</rus>» колхоз .... 68
Эвенкъяс ордын .... 69
Вӧралӧм (Н. Устинович серти) .... 70
Вӧр лэдзанінын .... 74
Ленинград .... 77
Сора вӧрын
Пионеръяс вӧрын .... 84
Колхозӧ ветлӧм .... 85
Заводъясын .... 86
Иваново — сӧветскӧй ткачьяслӧн кар .... 87
Чернозёмнӧй степьясын
«Гигант» совхозын .... 90
Днепр кузя .... 93
Донецкӧй каменноугольнӧй бассейнын .... 95
Кос степьясті
Животноводческӧй колхозын .... 99
Эжа муяс вылын .... 100
Пустыняясын
Каракум пустыняті .... 101
Ферганскӧй долинаын .... 103
Хлопкӧвӧй муяс вылын .... 104
Кавказын
Кавказлӧн Черноморскӧй побережье .... 108
Горнӧй поход .... 111
Баку — нефть кар .... 113
Уралын
Ураллӧн озырлунъяс .... 116
Магнитогорск .... 117
Москва — СССР-лӧн столица
Столицалӧн олӧм .... 122
Фабрикаясын да заводъясын .... 123
Москва — сӧветскӧй культуралӧн центр .... 124
Москва — транспортнӧй центр .... 127
СССР-са народъяслӧн братскӧй союз
Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республика .... 130
Прибалтийскӧй союзнӧй республикаяс .... 134
Белорусскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика .... 137
Украинскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика .... 138
Молдавскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика .... 139
Закавказьеса союзнӧй республикаяс .... 140
Казахскӧй Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика .... 144
Средньӧй Азияса союзнӧй республикаяс .... 145
Книга дінӧ прилагайтсьӧны цветнӧй картаяс:
1. Мылькъя местностьлӧн план.
2. Полушариеяс физическӧй карта.
3. СССР-лӧн физическӧй карта.
4. СССР-са природнӧй зонаяс карта.
5. СССР-са народъяс карта.
1 рис. Истӧг кӧрӧблӧн да кубиклӧн рисунокъяс.
2 рис. Истӧг кӧрӧблӧн да кубиклӧн планъяс.
3 да 4 рис. Выліас класслӧн рисунок, уліас класслӧн план.
5 рис. Школьнӧй участоклӧн рисунок.
6 рис. Школьнӧй участоклӧн план.
7 рис. Москва кар центральнӧй юкӧнлӧн план.
Условнӧй знакъяс
Кремль
Кварталъяс да уличаяс
Бульваръяс да паркъяс
Юяс да посъяс
Кӧрт туйяс да вокзалъяс
8 рис. СССР Европейскӧй юкӧн центрлӧн карта.
Условнӧй знакъяс
СССР-лӧн столица
Каръяс
Тыяс да водохранилищеяс
Юяс
Каналъяс
Кӧрт туйяс
9 рис. Ылысмысь корабль.
10 рис. Магелланлӧн корабльяс кывтӧны пролив кузя.
11 рис. Войвывса умереннӧй странаясын гожӧм.
12 рис. Войвывса кӧдзыд странаясын гожӧм.
13 рис. Жар странаясын вӧр.
14 рис. Одессаын «Слава».
15 рис. Севернӧй Ледовитӧй океанын полярнӧй станцияяслӧн дрейф.
16 рис. Папанинецъяс уджалӧны асланыс палатка дінын.
17 рис. «Войвыв полюс–3» дрейфуйтысь станция вылын.
Полярникъяслӧн керкаяс весьтын лэбзьӧ вертолёт.
18 рис. Чёрнӧй море Кавказ берегъяс дорын.
19 рис. Мурманск.
Причалъяс дорын траулеръяс.
20 рис. Тралӧн чери кыйӧм.
21 рис. Севернӧй морскӧй туй кузя.
22 рис. Джуджыд кыръя берегъяса Охотскӧй море.
Воддза планын ниа пуяс.
23 рис. Порт Петропавловск-Камчатскӧй.
24 рис. Восточно-Европейскӧй равнина; тыдалӧны вӧрӧн вевттьысьӧм мылькъяс.
25 рис. Восточно-Европейскӧй равниналӧн паськыд просторъяс.
26 рис. Памир гӧраясын туй.
27 рис. Волга вылыс течениеын.
28 рис. Ульяновск кар.
Тайӧ керкаас овліс В. И. Ульянов — Ленин.
Ӧні тайӧ музей.
29 рис. Куйбышев кар дорын Волга.
30 рис. Сталинград, Мир нима улича.
Фашистъясӧн кисьтӧм карсӧ бӧр стрӧитӧма да лои важсьыс мичаджык.
31 рис. Выль Волгалӧн карта.
Условнӧй знакъяс
Водохранилищеяс
Стрӧитчысь водохранилищеяс
Гидроэлектростанцияяс
Стрӧитчысь гидроэлектростанцияяс.
32 рис. Улыс Волга вылын пристань.
33 рис. Волга кывтыдын кыйӧны зэв гырысь чери — белуга.
34 рис. В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал.
35 рис. Волго-Дон каналса шлюз камераын.
36 рис. Лена — паськыд да джуджыд ю.
Сылӧн джуджыд берегъясыс крутӧсь да бужӧда.
37 рис. Гӧраяс кытшалӧны Байкал ты.
38 рис. Тундра гожӧмын.
39 рис. Тундраын посёлок.
Шӧрас сулалӧ школа да челядьлы общежитие.
Уличаӧ петӧмаӧсь школьникъяс учительницаыскӧд.
Ылі стойбищеясысь кӧръясӧн воӧмаӧсь видлыны ассьыныс челядьнысӧ бать-мамныс.
40 рис. Рытыввывсянь асыввылӧ паськыд полосаӧн куйлӧ тайга.
41 рис. Вӧралысь-эвенк кыйӧма уна ур да ӧшлӧма найӧс кос гӧгӧрыс.
Быд кыйӧм урӧс сійӧ бура гӧгӧрбок видлалӧ.
42 рис. Тайгаын стрӧиталӧма вӧралысьяслы ичӧтик керкаяс.
43 рис. Ниа пуа тайга тӧлын.
44 рис. Электропилаӧн вӧр пӧрӧдӧм.
45 рис. Трактор петкӧдӧ вӧр.
46 рис. Ленинград.
Смольнӧйын В. И. Ленинлы памятник.
47 рис. Ленинград.
Невскӧй проспект.
48 рис. Ленинград.
Петр І-лы памятник.
49 рис. Ленинград — портӧвӧй кар.
50 рис. Сора вӧр.
51 рис. В. М. Молотов нима автозавод.
52 рис. Иваново.
Ю берег дорын сулалӧны текстильнӧй фабрикалӧн корпусъясыс.
53 рис. Степь.
54 рис. Шобді.
Кукуруза.
Подсолнечник.
55 рис. Подсолнечникӧвӧй муяс, кодъясӧс видзӧны вӧр полосаяс, сетӧны озыр урожай.
56 рис. Комбайнӧн идралӧны шобді.
Ӧдйӧ да мичаа вундӧ комбайн шобдісӧ да вартӧ сійӧс.
57 рис. Днепрогэслӧн плӧтина.
58 рис. Донбасс.
Пыдын му пытшкын шахтаяс.
Сэні перйӧны из шом.
59 рис. Конвейер вылын из шом.
Конвейерсянь из шомыс киссьӧ вагонеткаясӧ.
60 рис. Электровоз вайӧ из шом подземнӧй кӧрт туй кузя подъёмнӧй машина дорӧ.
61 рис. Кос степьясын йирсьӧны ыж стадаяс.
62 рис. Пустыняын караван.
63 рис. Ферганскӧй долиналӧн карта.
64 рис. Хлопок чукӧртӧм.
Хлопок идралан ӧти машина чукӧртӧ хлопок, мӧдсьыс хлопоксӧ ректӧны.
65 рис. Кипомысь хлопок чукӧртӧм.
66 рис. Хлопок примитӧм.
67 рис. Кавказскӧй гӧраяс.
Мичаа дзирдалӧ шонді водзын Эльбруслӧн лымъя вершинаыс.
68 рис. Бамбук заросльяс.
69 рис. Черноморскӧй побережьеын быдмӧны джуджыд пальмаяс.
70 рис. Тӧдмасьӧй: рисунокнас.
Шуйгавылас петкӧдлӧма гӧраяслысь джудждасӧ, веськыдвылас быдмӧгъяслысь нимъяссӧ.
Тӧдмалӧй, мый вылнаын быдмӧны тайӧ быдмӧгъясыс.
Лым
Йи
Куш. скалаяс
Высокогорнӧй, видзьяс (кустарникъяс).
Лыска вӧр: пожӧм, коз, ньыв пу
Коръя вӧр
Каштан, грецкӧй ӧрек, век веж пуяс.
Морелӧн уровень
71 рис. Баку дорын нефтянӧй промысел.
72 рис. Урал гӧраясын.
73 рис. Полезнӧй ископаемӧйяслӧн условнӧй знакъяс.
Из шом
Нефть
Кӧрт руда
Ыргӧн руда
Зӧлӧта
74 рис. Домнаяс — сійӧ зэв гырысь пачьяс, кӧні рудаысь сывдӧны чугун.
75 рис. Москва.
Краснӧй площадь.
Кремлёвскӧй стена дорын мавзолей.
Мавзолей трибуна вывсянь демонстрантъясӧс чолӧмалӧны партияса да правительствоса руководительяс.
Мавзолейсянь веськыдвылас да шуйгавылас — гӧстьяслы трибунаяс.
Площадь вылын мунӧ парад.
76 рис. Кремль.
Ыджыд Кремлёвскӧй дворец.
Тані овлӧны СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн заседаниеяс.
77 рис. Москва ю вомӧн Крымскӧй пос.
78 рис. Московскӧй метрополитенлӧн станция.
79 рис. Московскӧй автомобильнӧй заводын.
80 рис. Московскӧй университетлӧн высотнӧй здание.
81 рис. Свердлов нима площадь.
Большой театр.
82 рис. Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка.
«Народъяслӧн дружба» фонтан.
83 рис. Москва — железнодорожнӧй центр.
84 рис. Куйбышевскӧй ГЭС стрӧитанінын.
85 рис. Тула карын выль металлургическӧй завод.
86 рис. Механическӧя вӧр грузитӧм.
87 рис. Эстонияын текстильнӧй фабрика.
Ткацкӧй цехын уджалӧны автоматическӧй станокъяс.
88 рис. Рига — Латвиялӧн столица.
89 рис. Вильнюс.
Литовскӧй ССР-са Министръяс Сӧветлӧн здание.
90 рис. Минск — Белоруссиялӧн столица.
91 рис. Киев — Украиналӧн столица.
92 рис. Молдавияын чукӧртӧны виноград.
93 рис. Тбилиси — Грузиялӧн столица.
94 рис. Баку — Азербайджанлӧн столица.
95 рис. Ереван — Армениялӧн столица.
96 рис. Алма-Ата — Казахстанлӧн столица.
97 рис. Туркмения.
Коврӧвӧй мастерскӧйын.
98 рис. Ташкент — Узбекистанлӧн столица.
99 рис. Сталинабад — Таджикистанлӧн столица.
100 рис. Киргизияса гӧраясын.
{Заславскӧй И. И., Герасимова Т. П. (комиӧдіс А. С. Мозымова) @ Физическӧй география @ география @ И. И. Заславский, Т. П. Герасимова. Физическӧй география. Начальнӧй курс @ 1963 @ }
И. И. ЗАСЛАВСКИЙ да Т. П. ГЕРАСИМОВА
ФИЗИЧЕСКӦЙ ГЕОГРАФИЯ
НАЧАЛЬНӦЙ КУРС
ВОСЬМИЛЕТНЬӦЙ ШКОЛАСА V-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Введение.
Мый велӧдӧ физическӧй география.
Ӧні Мулысь веркӧссӧ пӧшти ставнас исследуйтӧма.
Ылі странаяс, мореяс да океанъяс тӧдмалӧм вылӧ йӧзлы ковмис уна тысяча во.
Ёна важӧн нин мортӧс интересуйтіс уна вопрос: кӧні заводитчӧ да помасьӧ Му, код вылын сійӧ олӧ?
Кутшӧмджык природаыс да озырлуныс ылі странаяслӧн?
Кыдзи олӧны сэні йӧзыс?
Море вомӧн вуджны нинӧмӧн на эз вермыны.
Мый эм море сайын — некод эз тӧд.
Но вот велалісны вӧчны пыжъяс, а сэсся и паруснӧй корабльяс (1 рис.).
Компас изобретитӧм бӧрын кутісны плавайтны океанъясті.
Уна выльтор, интереснӧйтор да виччысьтӧмтор аддзылісны путешественникъяс моресайса странаясысь.
Найӧс чуймӧдліс разнообразнӧй да необычнӧй природаас: выль быдмӧгъяс, животнӧйяс.
Найӧ тӧдмавлісны ылі странаясса йӧзлысь олӧмсӧ.
Гортаныс локтігӧн мореплавательяс вайлісны уна пӧлӧс тӧваръяс.
Ӧткымын путешественникъяс подробнӧя описывайтлісны природасӧ да йӧзыслысь олӧмсӧ.
Тадзи вӧлі пуктӧма подув наукалы, кодӧс шуисны географияӧн, мый коми кыв вылын лоӧ «му описание».
Наукалӧн водзӧ развивайтчӧм отсаліс йӧзлы тӧдмавны уна природнӧй явлениеяслысь помкаяссӧ.
Мыйла ӧти странаын кӧдзыд да усьлӧ лым, а мӧдын — некор оз овлы тӧв?
Мыйла ӧти местаын сулалӧ прӧйдитны позьтӧм сук вӧр, а мӧдлаын — оз вермы быдмыны весиг ичӧтик пу?
Кыдзи лоисны гӧраяс, юяс, тыяс?
Физическӧй география велӧдӧ природасӧ разнӧй странаяслысь да Муыслысь дзоньнас: Му веркӧс, климат, юяс, почва, растительнӧй да животнӧй мир.
Сійӧ объясняйтӧ природнӧй явлениеяслысь помкаяссӧ, отсалӧ тӧдмавны, шогманаӧсь-ӧ природнӧй условиеясыс нянь кӧдзӧм, садъяс садитӧм, фабрикаяс да заводъяс стрӧитӧм вылӧ.
Физическӧй география кузя знаниеяс миян странаын колӧны сы могысь, медым используйтны природасӧ народ интересъясын; найӧ отсалӧны вежлавны юяслысь течениеяссӧ да стрӧитны каналъяс, тышкасьны засухакӧд да косьтыны нюръяс, быдтыны мортлы колана быдмӧгъяс да рӧдмӧдны животнӧйясӧс.
Вопросъяс.
1. Мый велӧдӧ физическӧй география?
2. Мыйла колӧны физическӧй география кузя знаниеясыс?
Путешествиеяслӧн да природаын наблюдениеяслӧн тӧдчанлун.
Пӧшти став странасӧ ми тӧдам, но абу на ставсӧ изучитӧма; абу на объяснитӧма став природнӧй явлениеяссӧ.
Медым найӧс объяснитны, лунысь-лун нуӧдсьӧны наблюдениеяс поводдя бӧрся, юяс, тыяс да нюръяс бӧрся, быдмӧгъяс бӧрся.
Быд во котыртсьӧны научнӧй путешествиеяс-экспедицияяс суша, мореяс да океанъяс кузя.
Физическӧй географиялы отсалӧны развивайтчыны дугдывтӧм наблюдениеяс да путешествиеяс.
Выдающӧйся исследовательяс-географъяс пӧвстын эз этшаӧн вӧвны роч йӧз.
Ыджыд вклад пуктіс наукаӧ известнӧй русскӧй путешественник Николай Михайлович Пржевальский.
Челядь дырсяньыс сійӧ радейтіс рӧднӧй природа, радейтіс лыддьыны путешествиеяс йылысь книгаяс.
Сійӧ частӧ мунлывліс муяс вылӧ да вӧръясӧ, наблюдайтліс животнӧйяслысь да быдмӧгъяслысь олӧмсӧ.
Наблюдательность, смеллун, ставсӧ тӧдны, гӧгӧрвоны да объяснитны кӧсйӧм ковмисны Н. М. Пржевальскийлы сылӧн дыр кадся путешествиеяс дырйи.
Ыджыд тӧдчанлуныс сійӧ исследованиеясыслӧн, кодъясӧс Н. М. Пржевальский нуӧдіс Азияын 70 воысь унджык сайын.
Сійӧ ветліс сэтшӧм местаясті, кытчӧ эз на волывлы ни ӧти европеец.
Сы водзын воссисны тӧдтӧм степъяслӧн, пустыняяслӧн выльысь-выль просторъясыс (2 рис.).
Сылысь туйсӧ тупкылісны зэв гырысь гӧраяс.
Сійӧ путешествуйтліс жар дырйи и кӧдзыд дырйи, зэригӧн и лымъялігӧн, верблюдъяс вылын и подӧн.
Наука радейтӧм, настойчивость да решительность отсалісны путешественниклы венны став сьӧкыдлунъяссӧ.
Н. М. Пржевальский прӧйдитіс 30 тысяча кымын км.
Сійӧ лӧсьӧдіс Азияын сыӧн исследуйтӧм местностьлысь карта, гижис сылӧн природа да олысьяс йылысь уна книга, чукӧртіс быдмӧгъяслысь уна тысяча образец, тӧдмаліс животнӧйяслысь выль видъяс: дикӧй вӧв, дикӧй верблюд, сьӧд ошлысь особӧй вид.
Бура изучайтсьӧны не сӧмын суша, но и мореяс да океанъяс.
Унатор на ми огӧ тӧдӧй Севернӧй Ледовитӧй океан йылысь.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс — йи улын.
Сэні лун да вой оз век вежсьыны сутки чӧжӧн, а овлӧны вежонъясӧн да весиг тӧлысьясӧн.
Тӧв и гожӧм сэсянь пӧльтӧ кӧдзыд.
Сӧветскӧй учёнӧйяс решитісны исследуйтны Мулысь тайӧ юкӧнсӧ, кытчӧ сьӧкыд веськавны.
1937-ӧд вося майын Войвыв полюсдорса йи пласт вылӧ самолётысь чеччис полярникъяслӧн нёль морта группа, кодӧн веськӧдліс И. Д. Папанин.
Сэні вӧлі лӧсьӧдӧма исследовательскӧй станция «Войвыв полюс–1».
Пӧшти во олісны отважнӧй путешественникъяс кывтысь йи пласт вылын.
«Войвыв полюс–1» полярнӧй станцияса исследовательяс мерайтісны океанлысь джудждасӧ, изучитісны поводдя, тӧдмалісны, мый весиг сэні, кӧдзыд царствоас, эм олӧм.
Найӧ аддзылісны лэбачьясӧс, еджыд ошъясӧс, тюленьясӧс, кодъяс петавлісны йияс костысь, ваысь аддзисны водоросльяс.
Асланыс наблюдениеяс йылысь полярникъяс быд лун юӧртлісны радио пыр Рӧдинаӧ.
Медбӧрын йи пластыс веськаліс шоныдджык ваясӧ, и сійӧ кутіс сывны.
Татчӧ воис сӧветскӧй ледокол да босьтіс йи пласт вывсьыс отважнӧй путешественникъясӧс.
Севернӧй Ледовитӧй океан изучайтӧны и мукӧд «Войвыв полюс» станцияяс, кодъясӧс оборудуйтӧма медся выль приборъясӧн, станцияясыслӧн эмӧсь автомобильяс, самолётъяс (3 рис.).
Некутшӧм сьӧкыдлунъяс: ни бушковъяс, ни кӧдзыдъяс да потласьысь йи пластъяс — оз сувтӧдны смел сӧветскӧй йӧзӧс.
Найӧ тӧдӧны, мый трудитчӧны народлы, мый опасность дырйи налы ас кадӧ сетасны отсӧг.
«Войвыв полюс» станцияса сотрудникъяс лӧсьӧдӧны Севернӧй Ледовитӧй океанлысь точнӧй картаяс, наблюдайтӧны, кыдзи кывтӧны йияс, описывайтӧны поводдя, полярнӧй ваясысь животнӧй мир.
Сӧветскӧй учёнӧйяслӧн исследованиеяс — ценнӧй вклад географическӧй наукаӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧмджык тӧдчанлуныс наблюдениеяслӧн да путешествиеяслӧн географиялы?
2. Кутшӧм исследованиеяс нуӧдліс Пржевальский Азияын?
3. Кутшӧм исследованиеяс нуӧдсьӧны Севернӧй Ледовитӧй океанын?
4. Медым изучитны асланыд местностьлысь поводдя, колӧ индыны дежурнӧй наблюдательясӧс.
Вежон чӧжӧн найӧ наблюдайтӧны да пасъялӧны класснӧй календарӧ (4 рис.) температура (1 номера клетка), тӧвлысь направление (2 номера клетка), облачность (3 номера клетка) да осадокъяс (4 номера клетка).
Быд вежонын дежурнӧйяс вежсьӧны.
Наблюдениеяс нуӧдсьӧны во чӧж.
Быд тӧлысьӧ лӧсьӧдӧны выль календарь.
План да карта.
Горизонт.
Рӧвнӧй местность вылын кӧ видзӧдлыны быд бокӧ, местностьыс миянлы кажитчӧ кругӧн, код шӧрын сулалӧ наблюдатель.
Небесаыс, быттьӧ вевттьӧд, паськӧдчӧма тайӧ круг весьтас.
Кажитчӧ, быттьӧ небеса сводыс ылын мыджсьӧ му вылӧ.
Му веркӧслӧн тайӧ кругыс, коді миянлы тыдалӧ, шусьӧ горизонтӧн, а сылӧн границаыс — горизонт визьӧн.
Местность, кӧні бура тыдалӧ горизонтлӧн визьыс, шусьӧ восьсаӧн.
Сэні, кӧні мылькъяс, стрӧйбаяс, пуяс мешайтӧны видзӧдны ылӧ, горизонтлӧн визьыс омӧля тӧдчӧ.
Татшӧм местасӧ шуӧны тупкӧсаӧн.
Горизонтлӧн сторонаяс.
Быд лун асывъясын шонді петӧ горизонт весьтӧ, кыпӧдчӧ пыр вылӧджык и вылӧджык.
Лун шӧр кадӧ шонді кайӧ небесаӧ медся вылӧ, а сэсся лэччӧ да рытнас пырӧ горизонт сайӧ (5 рис.).
Кымын вылынджык шондіыс горизонт весьтын, сымын дженьыдджыкӧсь предметъяссянь вуджӧръясыс.
Медся вылын шондіыс лун шӧр кадӧ.
Предметъяссянь вуджӧръясыс тайӧ кадӧ медся дженьыдӧсь; найӧ шусьӧны лун шӧр кадся вуджӧръясӧн.
Лун шӧр кадся вуджӧр век усьӧ горизонтлӧн ӧти и сійӧ жо бокӧ — войвылӧ.
Сувтны кӧ войвывлань чужӧмӧн, мышкын лоӧ лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, а шуйгавылын — рытыввыв.
Войвыв, лунвыв, асыввыв да рытыввыв — горизонтлӧн основнӧй сторонаяс.
На костын эмӧсь промежуточнӧй сторонаяс: рытыв-войвыв, асыв-войвыв, рытыв-лунвыв да асыв-лунвыв (6 рис.).
Вопросъяс да задание.
1. Мый шусьӧ горизонтӧн?
2. Мый шусьӧ горизонт визьӧн?
3. Петкӧдлӧй кутшӧмкӧ картина вылын горизонтлысь юкӧн, коді миянлы тыдалӧ, да горизонт визь.
4. Бура-ӧ тыдалӧ тіян класс ӧшиньсянь горизонтлӧн визьыс?
5. Кӧні горизонтыс век восьса?
6. Горизонтлӧн кутшӧм сторона паныда рытыввывлы?
7. Горизонтлӧн кутшӧм сторона паныда асыв-лунвывлы?
Ориентируйтчӧм.
Местность вылын горизонтлысь сторонаяс корсьны кужӧм шусьӧ ориентируйтчӧмӧн.
Любӧй, весиг неыджыд экскурсия дырйи колӧ кужны ориентируйтчыны местность вылын.
Кужан кӧ ориентируйтчыны, позьӧ смела путешествуйтны да не повны вошӧмысь.
Сы могысь колӧ тӧдмавны индӧм места дінӧ направлениесӧ да мунны стӧч сійӧ направление сертиыс.
Бӧр локтігӧн колӧ мунны сылань, кысянь локтінныд.
abu
Шуам, мунінныд кӧ асыв-войвылӧ, локтіганыд колӧ мунны рытыв-лунвылӧ.
Ориентируйтчан способъяс.
Горизонтлысь сторонаяссӧ позьӧ тӧдмавны уна ногӧн: шонді серти, кодзувъяс серти, компас серти, миянӧс кытшалысь местнӧй предметъяслӧн особенностьяс серти, мӧд ногӧн кӧ, местнӧй признакъяс серти.
Шонді серти ориентируйтчӧм.
Шондіа лунӧ позьӧ кокниа да стӧча тӧдмавны горизонтлысь сторонаяссӧ.
Та могысь колӧ лун шӧр кадӧ пасйыны вуджӧрлысь направлениесӧ.
Сійӧ петкӧдлас войвыв.
Шондіыс сэки лунвылын (7 рис.).
Кодзувъяс серти ориентируйтчӧм.
Войнас, кор небесаын эмӧсь кодзувъяс, горизонтлысь сторонаяссӧ позьӧ тӧдмавны Войвыв кодзув серти (8 рис.).
Кодзувъяс расположитчӧмаӧсь чукӧрӧн-чукӧрӧн.
Медым на пиысь аддзыны Полярнӧй кодзув, колӧ корсьны кодзув чукӧр (сизим кодзув), кӧні кодзувъясыс артмӧдӧны быттьӧ кӧш.
Тайӧ кодзув чукӧрыс шусьӧ Сизима кодзулӧн.
Рисунокыс петкӧдлӧ, кыдзи Сизима кодзув серти позьӧ аддзыны Войвыв кодзув.
Войвыв кодзув век горизонтлӧн войвыв сторона весьтын.
Компас серти ориентируйтчӧм.
Лунын и войын любӧй поводдя дырйи позьӧ ориентируйтчыны компас отсӧгӧн (9 рис.).
Сытӧг оз вермы путешествуйтны ни ӧти путешественник.
Быд корабль, быд самолёт петӧ туйӧ компасӧн.
Компаслӧн устройствоыс абу сложнӧй.
Сылӧн основнӧй часть — намагниченнӧй стрелка, коді бергалӧ ёсь ем йылын.
Стрелкалӧн сьӧд помыс век петкӧдлӧ войвыв, а югыд помыс — лунвыв.
Медым удобнӧджык вӧлі пӧльзуйтчыны, стрелкасӧ да емсӧ пуктӧма стекляннӧй вевта гӧгрӧс кӧрӧбкаӧ.
Кӧрӧбка пыдӧсас пасйӧма букваяс, кодъяс петкӧдлӧны горизонтлысь сторонаяссӧ.
Компаслӧн эм предохранитель, коді крепитӧ стрелкасӧ да татшӧм ногӧн видзӧ емсӧ тшыксьӧмысь.
Компасӧн пӧльзуйтчигӧн предохранительыс лэдзсьӧ, и стрелкаыс заводитӧ свободнӧя бергавны.
Медым тӧдмавны горизонтлысь кутшӧмкӧ сторона, колӧ компассӧ пуктыны горизонтальнӧй местаӧ, сэсся бергӧдны сідзи, медым кӧрӧбка пыдӧсас пасйӧм С буква вӧлі стрелкалӧн сьӧд помас.
Сэки В буква кутас видзӧдны асыввылӧ, З — рытыввылӧ, а Ю — лунвылӧ.
Местнӧй признакъяс серти ориентируйтчӧм.
Кымӧра поводдяӧ, кор абу компас, горизонтлысь сторонаяссӧ ылӧсас позьӧ тӧдмавны уна пӧлӧс местнӧй признакъяс серти.
Пу кӧ быдмӧ ӧтнасӧн да некутшӧм мӧд предмет сійӧс оз сайӧд шондіысь, позьӧ пу увъяс серти тӧдмавны, кӧні войвыв.
Войвывладор бокас тайӧ пуыслӧн увъясыс этшаджык (10 рис.).
Татшӧм пусӧ кӧ пилитам, аддзам, мый сылӧн сьӧмӧсыс лоӧ матынджык сійӧ дорсянь, коді видзӧдӧ войвывлань (11 рис.).
Сідзкӧ, позьӧ ориентируйтчыны и пу мыр серти, коді быдмӧма ӧтнасӧн восьса местаын.
Рой, коді векджык тупкӧ пӧрысь пулысь стволсӧ да увъяссӧ, ёнджыка быдмӧ войвывладор бокын (12 рис.).
Тулыснас мыльк бокъясысь, овраг бокъясысь да джуджыд канава бокъясысь, кодъяс видзӧдӧны лунвывлань, лым сылӧ ӧдйӧджык (13 рис.).
Сідзкӧ, тулыснас пӧката местаясын лым сылӧм серти позьӧ тӧдмавны войвыв.
Вопрос да заданиеяс.
1. Мый шусьӧ ориентируйтчӧмӧн?
2. Лун шӧр кадын шонді серти тӧдмалӧй войвыв.
3. Сувтӧй чужӧмбанӧн войвывлань.
Петкӧдлӧй горизонтлӧн мукӧд сторонаяслысь направлениеяссӧ.
4. Ориентируйтчӧй Войвыв кодзув серти да петкӧдлӧй асыввыв.
5. Компас отсӧгӧн петкӧдлӧй рытыв-лунвыв.
6. Школасянь кутшӧм направлениеын сулалӧ тіян керканыд?
7. Кодарланьӧ видзӧдӧ тіян класслӧн ӧшиньныд?
8. Рӧвнӧй местаӧ, кытчӧ веськалӧ шонді, тувъялӧй майӧг.
Шондіа лунӧ лун шӧр кадын пасйӧй майӧгсянь усьысь вуджӧрлысь кузьтасӧ.
Тадзи мерайтӧй быд тӧлысь.
Мый йылысь висьталӧ сійӧ, мый вуджӧрлӧн кузьтаыс вежсьӧ?
Чертёж вылын направлениеяс петкӧдлӧм.
Частӧ ковмывлӧ объяснитны, кыдзи корсьны туй кутшӧмкӧ керка дінӧ либӧ, например, ты дінӧ.
Сэки медся бур босьтны бумага, чертитны мунан туй вывсьыс предметъяссӧ да висьтавны, кыдзи колӧ мунны.
Чертёж вылын направлениеяс петкӧдлігӧн бумага листлысь вылысладорсӧ кутам лыддьыны войвылӧн, улысладорсӧ — лунвылӧн, веськыдладорсӧ — асыввылын, шуйгаладорсӧ — рытыввылӧн.
Лист вылӧ, кытчӧ колӧ пасъявны направлениеяс, шуйгаладорас колӧ чертитны стрелка, йывнас вывлань (14 рис.); сы весьтӧ гижсьӧ В буква (войвыв), а улысас — Л (лунвыв).
Бумага лист вылӧ кӧ пасйыны точка да сысянь вывлань нуӧдны визь, артмас войвылӧ направление; визь, кодӧс нуӧдӧма увлань, петкӧдлӧ лунвылӧ направление; веськыдвылӧ — асыввылӧ направление, шуйгавылӧ — рытыввылӧ направление.
Тайӧ визьяс костас позьӧ петкӧдлыны и промежуточнӧй направлениеяс (15 рис.).
Кор тӧдан, кыдзи петкӧдлыссьӧны направлениеяс, позьӧ бумага лист вылын кокниа чертитны меставывса предметъяс дінӧ направлениеяс.
Мед, например, ми сулалам местаын, кысянь тыдалӧны кӧрт туй станция, вӧр, ты.
Тӧдмалам тайӧ предметъяс дінӧ направлениеяс.
Тыдовтчӧ, мый станцияыс миянсянь войвывланьын, тыыс асыв-лунвывланьын, а вӧрыс — рытыввывланьын.
Медым петкӧдлыны тайӧс чертёж вылын, босьтам бумага лист, чертитам стрелка, коді петкӧдлӧ листлысь войвывладорсӧ, сэсся лист шӧрас пасъям точка.
Тайӧ точкаыс петкӧдлӧ места, кӧні ми сулалам (сулалан места).
Сэки точкасянь войвылӧ вермам гижны «станция», асыв-лунвылӧ — «ты», рытыввылӧ — «вӧр».
Но векджык кывъяс пыдди рисуйтӧны предметъяслысь условнӧй обозначениеяс (16 рис.).
Тайӧ условнӧй обозначениеяссӧ разъяснитӧма чертёж улас.
Быдӧн, коді видзӧдлас чертёж вылас, висьтавтӧг гӧгӧрвоас, кутшӧмджык направлениеын сулалӧны станция, вӧр, ты.
Заданиеяс.
1. Тетрадь лист бокӧ пасйӧй кык точка: ӧтисӧ — шуйгаладор бокас, мӧдсӧ — веськыдладор бокас; тайӧ точкаяссяньыс нуӧдӧй направлениеяс лунвылӧ, рытыв-лунвылӧ да рытыв-войвылӧ.
2. Пасйӧй кык точка: ӧтисӧ вылысас, мӧдсӧ улысас; ӧтисяньыс нуӧдӧй направление асыв-войвылӧ, мӧдсяньыс рытыввылӧ.
3. Поводдя календарӧ, кӧні пасйыссьӧ тӧвлӧн направлениеыс, «войвыв», «асыввыв» да с. в. кывъяскӧд орччӧн пасйӧй стрелкаяс, кодъяс петкӧдлӧны тайӧ направлениеяссӧ.
Водзӧ вылӧ тӧвлысь направлениесӧ пасъялӧй энӧ кывъясӧн, а стрелкаясӧн.
Расстояниеяс мерайтӧм.
Сӧмын на вӧчӧм чертёж (16 рис.) петкӧдлӧ, кутшӧм направлениеын сулалан местасянь сійӧ либӧ мӧд предмет.
Но чертёж серти оз позь тӧдмавны сійӧ предметъясӧдзыс расстояниеяссӧ.
Медым тӧдмавны, ылынӧсь-ӧ наблюдательсянь сійӧ предметъясыс, колӧ местность вылын мерайтны наӧдз расстояниесӧ.
Сы бӧрын тайӧ расстояниеяссӧ позьӧ пасйыны чертёж вылын.
Расстояниеяс позьӧ мерайтны уна пӧлӧс способӧн: рулеткаӧн (17 рис.), мернӧй лентаӧн (18 рис.), землемернӧй циркульӧн (19 рис.), специальнӧй приборъясӧн — счётчикъясӧн.
Расстояние позьӧ мерайтны и воськолӧн.
Воськолӧн расстояние мерайтӧм.
Йӧзлӧн воськовъясыс абу ӧтыдждаӧсь.
Медым мерайтны расстояниесӧ воськолӧн, колӧ тӧдны аслад воськовлысь кузьтасӧ.
Кыдзи тайӧс вӧчны?
Та могысь первой колӧ мерайтны рулеткаӧн либӧ мернӧй лентаӧн 100 м кузьта расстояние.
Сэсся мерайтӧм расстояниесӧ колӧ мунны да лыддьыны, кымын воськов лоӧ сэні.
Шуам, мый 100 м-ын лои 200 воськов.
Сідзкӧ, ӧти воськовлӧн кузьтаыс лоӧ метр джын, либӧ 50 см.
Воськовъяссӧ векджык лыддьӧны параӧн: заводитӧны восьлавны шуйга коксянь, а лыддьӧны, кор тувччан веськыд кокӧн.
Сэки артмӧ, мый 100 метрын лоӧ 100 пара воськов; а пара воськолын 1 м.
Быд морт, кор сійӧ тӧдӧ аслас воськовлысь ыдждасӧ, кокниа вермас мерайтны разнӧй расстояниеяс.
Например, сулалан местасянь кӧ станцияӧдз 160 пара воськов, а пара воськолын 1 м, сідзкӧ, мерайтӧм расстояниеын 160 м.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кутшӧм способъясӧн позьӧ мерайтны расстояниеяс?
2. Мерайтӧй асланыд воськовлысь кузьтасӧ.
3. Мерайтӧй воськолӧн расстояниесӧ асланыд гортсянь школаӧдз.
Масштаб.
Мерайтӧм расстояниеыс бумага лист вылӧ оз тӧр, сы вӧсна расстояниеяс петкӧдлӧны ичӧтмӧдӧмӧн.
Условнӧ лыддьӧны, например, мый чертёж вылын 1 см означайтӧ местность вылын 100 см (1 м).
Сэки чертёж вылын расстояние ичӧтмӧдсьӧ 100 пӧв.
Частӧ ковмывлӧ ичӧтмӧдны расстояниесӧ 200, 1000 да унджык пӧв.
Сы йылысь, кымын пӧв изобразитӧм расстояние ичӧтджык местностьвывса расстояниеысь, позьӧ тӧдмавны масштаб серти.
Масштаб петкӧдлӧ, кымын пӧв ичӧтмӧдӧма бумага вылын изобразитӧм расстояниесӧ местностьвывса расстояниеысь.
Масштаб гижӧны уна ногӧн.
Масштаб изображайтӧны числӧӧн тадзи: 1 : 100 (тайӧ петкӧдлӧ, мый чертёж вылын 1 см равняйтчӧ местность вылын 100 см-лы).
Позьӧ гижны прӧстӧя: 1 см-ын 1 м.
Таысь кындзи, масштаб изображайтӧны визьӧн, кодӧс юклӧма сантиметръяс вылӧ (20 рис.).
Татшӧм масштабыс шусьӧ линейнӧй масштабӧн.
Бумага вылын изобразитігӧн ыджыд расстояниеяс ичӧтмӧдсьӧны уна пӧв.
Масштаб бӧрйӧны сы серти, ыджыд-ӧ расстояние колӧ петкӧдлыны.
Овлӧны уна пӧлӧс масштабъяс: 1 см-ын 100 м, 1 см-ын 5 км, 1 см-ын 150 км да с. в.
Чертёж вӧчигӧн (16 рис.) расстояниеяс гижӧм пыдди кӧ применитны масштаб, сэки чертёжыс лоас сэтшӧм, кыдзи петкӧдлӧма 21 рисунок вылын.
Вопросъяс да задание.
1. Мый петкӧдлӧ масштаб?
2. Мыйла колӧ масштабыс?
3. Вӧчӧй линейнӧй масштаб: 1 см-ын 25 км.
Чертёж вылын расстояниеяс петкӧдлӧм.
Масштаб отсӧгӧн петкӧдлӧны любӧй расстояние.
Шуам, колӧ петкӧдлыны станцияӧдз 100 м кузьта расстояние.
Сёрнитчам, мый чертёж вылын 1 см кутас означайтны 20 м.
Сэки 100 м кузьта расстояние босьтас 5 см кузьта визь.
Масштабсӧ бӧрйӧны сы серти, ыджыд-ӧ расстояниеыс.
Колӧ, например, петкӧдлыны 6 км кузьта расстояние.
Сэки 1 см-ын 20 м масштаб оз туй, сы вӧсна мый тайӧ расстояниесӧ ковмас петкӧдлыны 300 см кузьта, мӧд ногӧн кӧ, 3 м кузьта визьӧн; но 3 м кузьта визьыс обычнӧй бумага лист вылӧ оз тӧр.
Бурджык босьтны масштаб: 1 см-ын 1 км.
Татшӧм масштаб дырйи 6 км позьӧ изобразитны 6 см кузьта визьӧн.
Чертёж серти расстояние мерайтӧм.
Чертёж серти масштаб отсӧгӧн позьӧ тӧдмавны местность вылысь любӧй расстояние.
21-ӧд рисунок вылын мерайтам линейкаӧн, например, тысянь вӧрӧдз расстояниесӧ.
Сійӧ кутас равняйтчыны 3½ см-лы.
1 см-ын 20 м масштаб дырйи местность вылын тайӧ расстояниеыс равняйтчӧ 70 м-лы.
Линейнӧй масштаб дырйи чертёж вылын расстояниесӧ позьӧ мерайтны весиг сантиметрӧвӧй линейкатӧг.
Босьтам бумага полоска, пуктам сійӧс чертёж вылӧ (например, станциясянь вӧрӧдз) да пасъям черточкаясӧн расстояниесӧ, кодӧс мерайтам.
Сэсся пасйӧм расстояниесӧ пуктам линейнӧй масштаб бердӧ, коді кутас петкӧдлыны расстояниесӧ метръясын.
Заданиеяс.
1. Лӧсьӧдӧй школа гӧгӧрлысь 21-ӧд рисунок кодь чертёж татшӧм даннӧйяс серти: школасянь асыв-лунвылын 5 км ылнаын эм ты; войвылын 10 км ылнаын — фабрика; рытыввылын 8 км ылнаын — вӧр.
Чертёжлӧн масштабыс: 1 см-ын 2 км.
2. Вӧчӧм чертёж серти тӧдмалӧй фабрика да ты костысь расстояниесӧ.
Местностьлӧн план.
Чертёж вылын (21 рис.) петкӧдлӧма сӧмын станция, вӧр да ты.
Но местность вылын вермисны лоны и мукӧд предметъяс: керкаяс, посъяс, нюръяс, шоръяс да юяс, туйяс, потшӧсъяс, садъяс, град йӧръяс, кустарникъяс, ӧтка пуяс.
Татшӧм предметъяссӧ чертёж вылын позьӧ петкӧдлыны условнӧй знакъясӧн.
Условнӧй знакъяс, кодъяс бумага вылын обозначайтӧны предметъяс, шусьӧны топографическӧйясӧн (22 рис.).
Направлениеяс, расстояниеяс да предметъяс бумага вылын петкӧдлыны кужӧм сетӧ позянлун вӧчны чертёж, коді шусьӧ местностьлӧн планӧн.
План серти позьӧ тӧдмавны, кӧні да кутшӧм предметъяс эмӧсь тайӧ местностяс, ылынӧсь-ӧ найӧ ӧта-мӧдсьыныс, мӧд ногӧн кӧ, позьӧ аддзыны местностьсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ збыльысьсӧ.
Местностьлӧн планыс имеитӧ мортлы зэв ыджыд тӧдчанлун.
Быд колхозлы колӧ аслас муяслӧн, град йӧръяслӧн, садъяслӧн, видзьяслӧн план; плантӧг эз эськӧ позь нуӧдны овмӧс.
Керкаяс, фабрикаяс да заводъяс стрӧитӧм водзвылын строительяс изучайтӧны сійӧ местностьыслысь плансӧ, кӧні кутасны стрӧитны.
Местностьлӧн план колӧ и военнӧй действиеяс дырйи.
Быд морт вермас велӧдчыны, медым кужны лӧсьӧдны местностьлысь план да пӧльзуйтчыны сыӧн.
План вӧчӧм (съёмка).
Местностьлысь план лӧсьӧдӧм кузя удж шусьӧ местность съёмкаӧн.
Съёмка кежлӧ гӧтӧвитчӧм.
Медым вӧчны съёмка, колӧ босьтны бумага лист да клеитны сійӧс сы ыджда жӧ фанернӧй пӧв вылӧ.
Бумага листа пӧвсӧ, кытчӧ крепитӧма компас, шуӧны планшетӧн (23 рис.).
Планшет кындзи, колӧ ещӧ визирнӧй линейка (24 рис.), карандаш, булавка да резинка.
Съёмка вӧчны петтӧдз колӧ чертитны бумага листлӧн вылысса шуйгаладор пельӧсас направлениеяслысь стрелка, а улысас — линейнӧй масштаб; цифраяссӧ пасъявны оз на ков.
Туйлысь план вӧчӧм.
Экскурсияяс да путешествиеяс дырйи вӧчӧны мунӧм туйлысь план.
План вылын петкӧдлыссьӧ туйыс да сійӧ предметъясыс, кодъяс эмӧсь туйсянь неылын.
Планшетсӧ первой колӧ бура ориентируйтны.
Ориентируйтны планшет — сійӧ пуктыны планшетсӧ сідзи, медым сэтчӧ пасйӧм В-Л стрелкаыс стӧча лӧсяліс компаслӧн стрелка направлениекӧд.
Сэсся планшет вылӧ пасйыссьӧ мунан туйлӧн исходнӧй точка.
Тайӧ точкаас сутшкыссьӧ булавка.
Сэсся колӧ бӧрйыны масштаб.
Водзвыв лӧсьӧдӧм линейнӧй масштаб вылӧ пасйыссьӧны цифраяс.
Визирнӧй линейкасӧ колӧ пуктыны булавка бердӧ сідзи, медым видзӧдіс мунан туйлань.
Сы серти колӧ чертитны туйлысь направлениесӧ первойя чукыльӧдз.
Сэсся, воськовъяс лыддигмоз, мунам чукыльӧдзыс.
Воам чукыльӧдз да сувтам.
Масштаб серти пасъям мунӧм туйсӧ.
Выльысь ориентируйтам планшет.
Туйлысь направлениесӧ пасъям водзын воысь чукыльӧдз.
Мерайтам да пасъям расстояниесӧ.
И сідз водзӧ: ӧти чукыльсянь мӧдӧдз.
Чертёж вылын туйлӧн планыс артмӧ став чукыльяснас.
Мунігмоз колӧ пасъявны условнӧй знакъясӧн сійӧ предметъяссӧ, кодъяс эмӧсь туй ӧтар-мӧдар бокас.
Местностьлысь план вӧчӧм.
Местностьлысь плансӧ вӧчны сьӧкыдджык.
Первой колӧ бӧрйыны места, кысянь бурджыка тыдалӧ участокыс, кодлы кутам вӧчны плансӧ.
Сы серти, ыджыд-ӧ участокыс да ыджыд-ӧ планшетыс, бӧръям масштаб.
Сы бӧрын колӧ вӧчны татшӧмтор:
1. Участок вылын индыссьӧны предметъяс, кодъясӧдз колӧ стӧча тӧдмавны расстояниеяс (ӧткӧн сулалысь стрӧйбаяс, пуяс, посъяс, туй чукыльяс да с. в.).
2. Ориентируйтсьӧ планшет.
3. Планшет вылын пасйыссьӧ исходнӧй точка.
4. Булавка да визирнӧй линейка отсӧгӧн чертитсьӧны направлениеяс исходнӧй точкасянь став предметъясӧдз.
5. Тайӧ предметъясӧдзыс мерайтсьӧ расстояниеыс да пасйыссьӧ чертёжса масштаб вылӧ.
6. Условнӧй знакъясӧн пасйыссьӧны предметъясыс.
Орччӧн куйлысь некымын участоклысь кӧ планъяссӧ ӧтлаӧдны, артмас паськыд местностьлӧн ӧти план, коді шусьӧ топографическӧйӧн (25 рис.).
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый позьӧ тӧдмавны местностьлӧн план серти?
2. Лӧсьӧдӧй став коланторсӧ, медым вӧчны туйлысь план.
3. Классын ориентируйтӧй планшет.
Планшет вылас пасйӧй исходнӧй точка да сысянь нуӧдӧй направлениеяс ӧдзӧсӧдз, ӧшиньӧдз.
Индӧй, тіянсянь кутшӧм направлениеын ӧдзӧс, ӧшинь.
4. Вӧчӧй учительӧн индӧм туйлысь план.
5. Кыдзи колӧ вӧчны местностьлысь план?
План да географическӧй карта.
Местность кӧ петкӧдлӧны план вылын, местностьсӧ оз ёна ичӧтмӧдны, сы вӧсна шуӧны, мый планлӧн масштабыс ыджыд.
Например: 1 см-ын 100 м, 1 см-ын 2 км лоӧны гырысь масштабъясӧн.
Планъяссӧ вӧчӧны веськыда местность вылын планшетӧн уджалігӧн.
Но частӧ планъяс вӧчӧны и фотоснимокъяс серти, кодъясӧс снимайтӧны самолётсянь.
Местностьлысь план используйтӧны географическӧй картаяс вӧчигӧн.
Географическӧй карта вылын петкӧдлыссьӧ ыджыд площадь: быдса государствояс да весиг дзоньнас му шар.
Медым бумага лист вылын петкӧдлыны ыджыд территория, колӧ сійӧс ёна ичӧтмӧдны.
Картаяслӧн масштабъясыс посниӧсь: 1 см-ын 100 км, 1 см-ын 600 км да с. в.
Географическӧй карта вылын оз позь петкӧдлыны местностьсӧ сэтшӧм подробнӧя, кыдзи план вылын.
Весиг сэтшӧм ыджыд кар, кыдзи Москва, оз позь петкӧдлыны масштабын; сійӧс петкӧдлӧны условнӧй знакӧн — неыджыд кружокӧн либӧ звёздочкаӧн (26 рис.).
Карта торъялӧ сідз жӧ и сійӧн, мый сы вылын пасйӧма меридианъяс да параллельяс.
Тайӧ визьясыс петкӧдлӧны направлениеяс: меридианъяс — войвылӧ да лунвылӧ, а параллельяс — рытыввылӧ да асыввылӧ.
План вылын, кыдзи тӧдам, основнӧй направлениеяс тӧдмавсьӧны бумага листлӧн доръяс серти либӧ направлениеяслӧн стрелка серти.
Карта вылын суша веркӧслӧн формаяс петкӧдлыссьӧны условнӧй краскаясӧн.
Кыдзи план, сідзи и карта частӧ используйтсьӧны морт уджын.
Карта сетӧ общӧй представление му веркӧслӧн ыджыд юкӧнъяс йылысь.
Сідз, например, полушариеяс карта серти позьӧ аддзыны, кӧні расположитчӧмаӧсь материкъяс да океанъяс, гӧраяс, юяс, гырысь да тӧдчана каръяс.
Карта вылын местность оз подробнӧя петкӧдлыссьы; местностьсӧ подробнӧя петкӧдлӧны сӧмын план вылын либӧ сідз шусяна топографическӧй картаяс вылын; найӧс чертитӧма гырысь масштабъясын (1 см-ын 500 м-сянь 2 км-ӧдз).
План да карта торъялӧны масштаб серти да сы серти, ёна-ӧ подробнӧя петкӧдлӧма местностьсӧ, условнӧй обозначениеяс серти да направлениеяс пасъялӧм серти.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Топографическӧй план серти (25 рис.) тӧдмалӧй, Садовники совхозсянь кутшӧм направлениеын сулалӧ ветрянӧй мельнича, ылын-ӧ фабрикасянь Белӧй ты; мый позьӧ аддзыны Крылово пыр Заречнӧйсянь Ивановкаӧ мунігӧн.
2. Видзӧдлӧй 26-ӧд рисунок да висьталӧй, мыйӧн торъялӧ юяс петкӧдлӧмыс нёльнан чертёжас.
Мыйӧн объяснитны тайӧ торъялӧмсӧ?
3. Мыйӧн торъялӧ географическӧй карта местностьлӧн планысь?
4. Видзӧдлӧй СССР-лӧн карталысь да полушариеяс карталысь линейнӧй масштабъяссӧ.
Тайӧ картаяс пиысь кодар картаас ёнджыка ичӧтмӧдӧма расстояниеяссӧ?
5. Сравнитӧй полушариеяс карта вылын да СССР-лӧн карта вылын Каспийскӧй морелысь ыдждасӧ да очертаниеяссӧ.
Мыйӧн объяснитны татшӧм торъялӧмсӧ?
6. СССР-лӧн карта вылысь корсьӧй Владивосток кар, петкӧдлӧй сысянь войвылӧ да рытыввылӧ направлениеяс.
7. Тӧдмалӧй СССР-лӧн карта серти, Москвасянь кутшӧм направлениеын сулалӧ Астрахань кар.
Полушариеяс карта.
Му шарлысь веркӧссӧ петкӧдлӧма глобус вылын.
Но кор видзӧдан глобус вылӧ, аддзан сӧмын сылысь джынсӧ.
Му шарлысь веркӧссӧ ставнас позьӧ аддзыны сӧмын полушариеяс карта вылысь.
Но кор уджалан полушариеяс карта серти, колӧ кутны тӧд вылын, мый сэні эмӧсь искажениеяс.
Найӧ артмӧны сы вӧсна, мый выпуклӧй веркӧссӧ петкӧдлӧма рӧвнӧй места вылын.
Свет юкӧнъяс да океанъяс.
Му шарлысь ⅔ юкӧнсӧ босьтӧ ва.
Став ва пространствоыс — единӧй Мирӧвӧй океан.
Став юкӧнас валӧн уровеньыс ӧткодь.
Мирӧвӧй океан кузя позьӧ прӧйдитны, корабль вылысь чеччывтӧг, став му шарсӧ.
Океан веркӧс весьтын тыдалӧны сушалӧн юкӧнъяс, кодъясӧс кытшалӧ ва.
На пиысь медся ыджыдъясыс шусьӧны материкъясӧн либӧ континентъясӧн.
Сушалӧн ичӧтджык юкӧнъяс шусьӧны діясӧн.
Став сушаыс (материкъяс да діяс) юксьӧ квайт юкӧн вылӧ; тайӧ юкӧнъясыс шусьӧны свет юкӧнъясӧн.
Быд свет юкӧнӧ пырӧ дзоньнас материкыс либӧ сылӧн юкӧныс да сы бердса діясыс.
Быд свет юкӧнлӧн эм аслас ним (27 рис.): Европа (материклӧн юкӧн да діяс), Азия (материклӧн юкӧн да діяс), Африка (материк да діяс), Америка (кык материк да діяс), Австралия (материк да діяс), Антарктида (материк да діяс).
Единӧй Мирӧвӧй океан юксьӧ татшӧм юкӧнъяс вылӧ (27 рис.): Тихӧй океан, Атлантическӧй океан, Индийскӧй океан, Севернӧй Ледовитӧй океан.
Медся ыджыд океаныс — Тихӧй.
Ыджда сертиыс сійӧ пӧшти равняйтчӧ ӧтлаын босьтӧм ӧстальнӧй куим океаныслы.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй свет юкӧнъяс.
Петкӧдлӧй найӧс карта вылын.
2. Кутшӧм юкӧнъяс вылӧ юксьӧ Мирӧвӧй океан?
Петкӧдлӧй найӧс.
3. Кутшӧм свет юкӧнъяс костын куйлӧ Атлантическӧй океан?
4. Кутшӧм океан эм куим свет юкӧн костын?
5. Европа да Азия костын граница прӧйдитӧ Уральскӧй гӧраясті, Урал ю кузя, Каспийскӧй мореті, Кавказскӧй гӧраясті, Чёрнӧй мореті.
Тайӧ границасӧ пасйӧй гӧрд карандашӧн полушариеяс контурнӧй карта вылын.
6. Полушариеяс карта вылысь петкӧдлӧй СССР-лысь границаяссӧ.
Светлӧн кутшӧм юкӧнын находитчӧ СССР?
Сушалӧн веркӧс.
Суша веркӧслӧн основнӧй формаяс.
Глобус вылын да карта вылын сушасӧ петкӧдлӧма уна пӧлӧс рӧмӧн: турунвижӧн, вижӧн, коричневӧйӧн.
Условнӧй рӧмъясыс применяйтсьӧны сы вӧсна, мый суша веркӧсыс зэв разнӧй пӧлӧс.
Суша веркӧслӧн основнӧй формаясыс — равнинаяс да гӧраяс.
Равнинаяс.
Паськыд пространствояс, кӧні сушалӧн веркӧсыс рӧвнӧй либӧ омӧля волнистӧй, шусьӧны равнинаясӧн.
Сэтшӧм равнина, кӧні абуӧсь вывтасінъяс да увтасінъяс, шусьӧ плоскӧйӧн.
Но частӧ равнинаяс вылын то ӧтилаын, то мӧдлаын паныдасьлӧны мылькъяс.
Быд мыльк — сійӧ ньывкӧс пӧкатъяса возвышение.
Места, кысянь заводитчӧ возвышение, шусьӧ мыльк подулӧн, а медся джуджыд точкаыс — вершинаӧн (28 рис.).
Равнина, кӧні эмӧсь мылькъяс, шусьӧ мылькъя равнинаӧн.
Миян зэв ыджыд странаын паныдасьлӧны и плоскӧй, и мылькъя равнинаяс.
Плоскӧйясӧн лоӧны Западнӧй Сибирса равнинаяс.
Сэні ветлысь-мунысь оз аддзы тӧдчана пӧкатъяс (29 рис.).
Уна лыда юяс лӧня визувтӧны степъясті, прӧйдитны позьтӧм вӧръясті.
Татшӧм жӧ плоскӧй равнинаяс паныдасьлӧны и Средньӧй Азияса пустыняясын, но сэні сёйӧд да пызан кодь рӧвнӧй веркӧс вылын быдмӧгъяс оз быдмыны.
Частӧджык паныдасьлӧны мылькъя равнинаяс (30 рис.).
Европалысь пӧшти став асыввыв юкӧнсӧ босьтӧ мылькъя Восточно-Европейскӧй равнина.
Равнина шӧрас сулалӧ миян рӧдиналӧн столица — Москва.
Москва гӧгӧрын — мылькъяс, кӧні быдмӧны вӧръяс, паськӧдчӧмаӧсь муяс да видзьяс.
Увтасінъясын шыльквидзӧны тыяс, визувтӧны уна шоръяс да юяс, ӧти сиктсянь мӧдӧдз мунӧны туйяс.
Сӧмын ӧткымынлаын Восточно-Европейскӧй равнинаын паныдасьлӧны шыльыд местаяс.
Равнинаясын кокньыдджык нуӧдны строительство, вӧдитны му, вӧчны туйяс.
Сы вӧсна важысянь нин йӧзыс зілисны овмӧдчавны рӧвнӧйджык местаясӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Мый шусьӧ равнинаӧн?
2. Кыдзи торъялӧны равнинаяс веркӧс серти?
3. Полушариеяс карта вылын, а сэсся и СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй Восточно-Европейскӧй равнина.
Относительнӧй судта.
Равниналысь разнӧй пӧлӧс веркӧссӧ артмӧдӧны мылькъяслӧн, оврагъяслӧн, ю берегъяслӧн крут да ньывкӧс пӧкатъяс.
Географъяслы частӧ ковмывлӧ тӧдмавны сійӧ либӧ мӧд месталысь судтасӧ.
Судтасӧ тӧдмалӧм могысь используйтӧны нивелир прибор.
Прӧстӧй нивелир позьӧ вӧчны аслыныд (31 рис.).
Та могысь колӧ босьтны 1 м кузьта пу брус, сы помӧ пӧперегӧн крепитны 40 см кузьта планка.
Планка шӧрас кӧрт тув йылӧ кӧртавсьӧ отвес — вӧсни, но крепыд шӧрт, код помӧ ӧшӧдсьӧ неыджыд груз; тайӧ грузыс кутас петкӧдлыны веськыда али пӧлӧсӧн сувтӧдӧма нивелирсӧ.
Судта мерайтігӧн нивелировщик сувтӧдӧ приборсӧ мыльк подулӧ отвес серти сідзи, медым пӧперега планкаыс видзӧдіс пӧкатлань (32 рис.).
Сы бӧрын нивелировщик видзӧдӧ планка пӧлӧн да тӧдмалӧ, кутшӧм точкаӧ сійӧ веськалӧ.
Нивелировщиклӧн отсасьысь сійӧ местаас тувъялӧ ёсьтӧм бедьтор.
Сы вӧсна мый нивелирыс 1 м судта, то гӧгӧрвоана, мый тувъялӧм бедьторйыс 1 м-ӧн лоӧ вылынджык сійӧ местасьыс, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма нивелирсӧ.
Сэсся нивелировщик вештӧ приборсӧ сійӧ местаӧ, кытчӧ тувъялӧма первой бедьторсӧ, да индӧ отсасьысьыслы, кытчӧ колӧ тувъявны мӧдсӧ.
Например, мыльк подувсянь мыльк йылӧдзыс нивелирсӧ вештылісны 5-ысь, сідзкӧ, пӧкатлӧн судтаыс лоӧ 5 м.
Подувсянь мыльк йылӧдз отвеснӧй линия кузя судтаыс шусьӧ относительнӧй судтаӧн.
Сійӧ петкӧдлӧ, ёна-ӧ вылын веркӧслӧн ӧти точка мӧд серти.
Мылькъяслӧн относительнӧй судта овлӧ 200 м-ысь оз унджык.
Заданиеяс.
1. Вӧчӧй нивелир.
2. Тӧдмалӧй учительӧн индӧм пӧкатлысь судтасӧ.
Океан уровеньсянь судта.
Равнинаяс торъялӧны не сӧмын асланыс веркӧс серти, но и судта серти.
Аслас равнинаяснас да гӧраяснас суша кыпӧдчӧ разнӧй судта вылӧ океан веркӧссянь, либӧ, кыдзи шуӧны, океан уровеньсянь.
Океан уровеньсянь месталысь судтасӧ шуӧны абсолютнӧй судтаӧн.
Судтаяслӧн шкала.
Медым тӧдмавны судта картаяс вылын, сэтчӧ вӧчӧны шкала, код серти ылӧсас позьӧ тӧдмавны сушалӧн любӧй месталысь судтасӧ.
Например, колӧ тӧдмавны судтасӧ равниналысь, коді кыссьӧ Уральскӧй гӧраяссянь асыввылӧ.
Видзӧдлам кӧ карта вылӧ, аддзам, мый сійӧ местасӧ краситӧма турунвиж рӧмӧн.
Шкала серти тӧдмалам, мый тайӧ рӧмыс обозначайтӧ судта, коді океан уровеньсянь 200 м-ысь абу вылынджык.
Либӧ кӧсъям тӧдмавны Енисей да Лена костса месталысь судтасӧ.
Шкала серти тыдалӧ, мый тайӧ местаясыс океан уровеньсянь кыпӧдчӧны 200-сянь 500-ӧдз да 500-сянь 2000 м-ӧдз.
Низменностьяс.
Равнинаыс кӧ океан уровеньсянь 200 м-ысь абу вылынджык, сійӧс шуӧны низменнӧй равнинаӧн, либӧ прӧстӧ низменностьӧн (33 рис.).
Карта вылын низменностьяссӧ петкӧдлӧны турунвиж рӧмӧн.
Быд свет юкӧнын эмӧсь низменностьяс.
Европаын Восточно-Европейскӧй равниналӧн ыджыдджык юкӧныс низменнӧй.
Азияын Уральскӧй гӧраяс сайын паськӧдчӧма мирын медся ыджыд плоскӧй равнина Западно-Сибирскӧй низменность.
Америкаын, Амазонка ю пӧлӧн, паськӧдчӧма Амазонскӧй низменность. Сылӧн рытыввыв юкӧныс паськыдджык да плоскӧйджык; сэті визувтӧ зэв уна ю, быдмӧны прӧйдитны позьтӧм сук вӧръяс.
Австралияын да Африкаын низменностьясыс ичӧтджыкӧсь.
Мукӧд дырйи суша вылын паныдасьлӧны местаяс, кодъяс океан уровеньысь улынджыкӧсь.
Океанса ва сэтчӧ оз веськав, сы вӧсна мый тайӧ местаясыс океансьыс торъялӧны сушалӧн джуджыдджык участокъясӧн.
Татшӧм низменностьясыс шусьӧны впадинаясӧн (33 рис.).
Примерӧн лоӧ миян Прикаспийскӧй впадина, кӧні шыльквидзӧ мирын медся ыджыд ты — Каспийскӧй море.
Каспийскӧй мореын валӧн уровеньыс океан уровеньысь 28 м-ӧн улынджык.
Возвышенностьяс.
Зэв ыджыд Восточно-Европейскӧй равнинаын эмӧсь местаяс, кодъяслӧн абсолютнӧй судтаыс 200-сянь 500 м-ӧдз.
Татшӧм вывтас равнинаясыс шусьӧны возвышенностьясӧн (33 рис.).
Карта вылын найӧс петкӧдлӧны виж рӧмӧн.
Видзӧдлыны кӧ карта вылӧ, пыр позьӧ аддзыны, кӧні возвышенностьясыс: налӧн рӧмыс ёна торъялӧ низменностьяслӧн турунвиж рӧм вылын.
Тыдалӧ, мый Москва сулалӧ паськыд Средне-Русскӧй возвышенностьсянь войвылын.
Москвасянь кӧ мунны лунвылӧ, местностьыс вочасӧн кыпалӧ, и ветлысь-мунысь оз казяв, мый сійӧ мунӧ оз нин низменность кузя, а возвышенность кузя.
Сӧмын вежсьӧ растительность: вӧръяс вежсьӧны степъясӧн.
Тайӧ возвышенность кузя визувтӧны юяс, сэні эмӧсь уна сёнъяс.
Плоскогорьеяс.
Эмӧсь равнинаяс, кодъяс океан уровеньсянь куйлӧны 500 м-ысь вылынджык.
Найӧ шусьӧны плоскогорьеясӧн (33 рис.).
Карта вылын плоскогорьеяс пасйӧны коричневӧй рӧмӧн, но оттенокъясыс сылӧн разнӧйӧсь.
Кымын джуджыдджык плоскогорьеыс, сымын пемыдджык рӧмӧн сійӧс краситӧма.
Африка — пӧшти дзоньнас плоскогорье.
Азиялӧн рытыв-лунвыв юкӧнын куйлӧ Аравийскӧй плоскогорье; сылӧн веркӧсыс рӧвнӧй, вевттьысьӧма лыаӧн.
Паськыд Средне-Сибирскӧй плоскогорье, коді эм СССР-ын, торъялӧ Аравийскӧй плоскогорьеысь сійӧн, мый сэні эмӧсь увтас участокъяс, кыті визувтӧны юяс (34 рис.).
Тайӧ плоскогорьелӧн пӧшти став веркӧс вылас быдмӧ джуджыд сибирскӧй вӧр.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кыдзи торъялӧны равнинаяс океан уровеньсянь судта серти?
2. Полушариеяс карта серти тӧдмалӧй, светлӧн кутшӧм юкӧнъясын эмӧсь медся ыджыд низменностьяс.
3. СССР-лӧн карта серти тӧдмалӧй, мыйӧн торъялӧ Восточно-Европейскӧй равниналӧн веркӧсыс Западно-Сибирскӧй низменностьысь.
4. СССР-лӧн карта вылысь судта шкала серти корсьӧй возвышенностьяс.
5. Полушариеяс карта вылысь петкӧдлӧй быд свет юкӧнысь плоскогорьеяс.
Гӧраяс.
Равнинаяс пӧлӧн векджык овлӧны гӧраяс.
Гӧраяс торъялӧны мылькъясысь асланыс судтанас; судтаыс овлывлӧ уна сё да тысяча метръясӧдз (цветнӧй картина «Горы»).
Уна гӧраяслӧн йывъясыс кыпӧдчӧмаӧсь кымӧръясӧдз.
Мукӧд дырйи ылісянь позьӧ аддзыны, кыдзи кымӧръяс, кодъясӧс вӧтлӧ тӧв, вевттьӧны гӧраяссӧ.
Быд гӧралӧн, кыдзи и мыльклӧн, эм подув, пӧкатъяс да йыв.
Карта вылын гӧраяс петкӧдлӧм.
Карта вылын гӧраяссӧ петкӧдлӧны коричневӧй рӧмӧн.
Гӧраясыс кымын джуджыдджыкӧсь, сымын рӧмыс налӧн пемыдджык.
Карта вылын гӧраяслысь джудждасӧ позьӧ тӧдмавны судта шкала серти.
Сідз, например, пӧльзуйтчыны кӧ полушариеяс карта шкалаӧн, позьӧ шуны, мый Гималайскӧй гӧраяслӧн да Кордильерылӧн судтаыс 5000 м-ысь унджык, Уральскӧй гӧраяс 2000 м-ысь абу джуджыдджыкӧсь.
Ӧткымын гӧра йывъяслӧн судтаыс стӧчджыка пасйыссьӧ карта вылын цифраясӧн.
Например, Гималаиын числӧ 8832 обозначайтӧ Джомолунгма гӧра йывлысь судтасӧ метръясын.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйӧн гӧраяс торъялӧны мылькъясысь?
Мый налӧн ӧткодьыс?
2. Мый шусьӧ гӧра подулӧн да йылӧн?
3. Полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй медся джуджыд гӧраяссӧ, кодъяс эмӧсь свет юкӧнъясын.
Горнӧй хребетъяс да горнӧй странаяс.
Ӧткӧн-ӧткӧн гӧраяс паныдасьлӧны шоча.
Векджык найӧ артмӧдӧны гӧра чукӧръяс; на вылӧ кӧ видзӧдны вылісянь, ми аддзам, мый гӧраясыс сулалӧны либӧ радӧн-радӧн, либӧ кыдзсюрӧ.
Гӧраяс, кодъяс сулалӧны ӧта-мӧд бӧрся радӧн-радӧн, артмӧдӧны горнӧй хребет.
Горнӧй хребетъясыс зэв кузьӧсь да векджык ӧти хребеткӧд орччӧн овлывлӧ мӧд.
Горнӧй хребетъяс костын увтасінъяс шусьӧны горнӧй долинаясӧн.
Сэтшӧм места, кӧні ӧтилаын эм уна гӧра да горнӧй хребет, шусьӧ горнӧй странаӧн (35 рис.).
Горнӧй странаӧн лоӧ Памир.
Тані зэв уна джуджыд гӧра, кодъяслӧн йывъясыс ёсьӧсь. Тайӧ гӧра йывъясыс шусьӧны пикъясӧн.
На пӧвстын не сӧмын Памирын, но и став Сӧветскӧй Союзын торъялӧ аслас джуджданас Коммунизм пик (36 рис.).
Тайӧ ёсь да лымйӧн вевттьысьӧм гӧра йылыслӧн судтаыс 7495 м.
Миян рӧдиналӧн пӧшти став лунвыв граница пӧлӧн кыссьӧны джуджыд горнӧй хребетъяс.
Чёрнӧй да Каспийскӧй мореяс костын сулалӧны Кавказскӧй гӧраяс, кодъяс йылысь гижӧма сьыланкывъяс да стихъяс.
Асланыс мичлуннас найӧ кыскӧны ас дінаныс уна шойччысьӧс да туристӧс.
Памирсянь асыввылӧ СССР-лӧн пределъяс сайӧ кыссьӧны горнӧй хребетъяс; тайӧ хребетъяссӧ шуӧны Тянь-Шаньӧн, мый лоӧ: «Небеснӧй гӧраяс».
Тайӧ гӧра йывъясын куйлӧ лым, и мукӧдыс на пиысь пӧшти сэтшӧм жӧ джуджыдӧсь, кыдзи и Памирын.
Гӧраяслӧн войвыв пӧкатъясын кӧнсюрӧ быдмӧ лыска вӧр — джуджыд да веськыд тяньшаньскӧй козъяс.
Уральскӧй гӧраяс (37 рис.) артмӧдӧны кык да джын тысяча километр кузьта хребетъяс, кодъяс абу ёна джуджыдӧсь.
Найӧ торйӧдӧны Европаӧс Азияысь.
Мирын абу сэсся сэтшӧм места, кӧні эськӧ вӧлі Уралын мында озырлун да полезнӧй ископаемӧй.
Гималайскӧй гӧраяс — мирын медся джуджыд гӧраяс, кытчӧ кайны сьӧкыд; найӧ заводитчӧны Памирсянь да кыссьӧны кытшолӧн асыввывлань.
Сэні кыпалӧ мирын медся джуджыд гӧра — Джомолунгма.
Гималаи торйӧн мича да величественнӧй, кор на вылӧ видзӧдан лунвывсянь.
Налӧн лымъя зубчатӧй хребетъясыс крута лэччӧны низменностьлань.
Кордильеры — медся кузь гӧраяс, налӧн хребетъясыс кыссьӧны Тихӧй океан пӧлӧн Севернӧй да Южнӧй Америкалӧн рытыввыв берегъясӧд.
Гӧраясын.
Ылісянь кажитчӧ, мый гӧраяс вылӧ позьӧ кокниа кайны.
Найӧ сідзи и кыскӧны, медым кайисны на вылӧ да сэсянь любуйтчисны ылі мича местаясӧн.
Но тайӧ абу тадзи.
Сӧмын на заводитан кайны, кыдзи быд воськолын паныдасьӧны пыр выль и выль сьӧкыдлунъяс.
То нем виччысьтӧг паныдасьӧны пропастьяс, то туйсӧ вомӧналӧны крут скалаяс.
Пыр частӧджык лоӧ шойччыны.
Кымын вылӧ каян, сымын сьӧкыдджык мунны: юрад заводитӧ жувгыны, кокъясыд сьӧктаммӧны, лолавны сьӧкыд...
Лоӧ кузя шойччыны, медым велавны разрежённӧй воздухӧ.
Сы пыдди кутшӧм мичаӧсь ылын тыдалысь местаясыс!
Юр весьтын зэв лӧз небеса.
Паськалӧм горизонтлӧн визьыс вошӧ кельыдлӧз небесаӧ.
Долинаын тыдалӧны оланінъяс, кодъяс кажитчӧны вывті посниӧн. На костын тыдалӧны садъяс да муяс.
Шоръяс да юяс кажитчӧны векньыдик лентаясӧн.
Кайны водзӧ пыр сьӧкыдджык.
Лоӧ пыр кӧдзыдджык.
Вӧръяс, кодъяс быдмисны гӧра пӧкатъясын, колины ылӧ бӧрӧ.
На пыдди воисны гӧравывса видзьяс, кӧні быдмӧны зэв мича цветъяс.
Со и лым.
Вильыд.
Сійӧ и видзӧд, мед он усь.
Сэк жӧ заводитчӧ бушков.
Ён тӧв пӧрӧдӧ кок йывсьыд...
И бара шонді.
Вывті еджыд лымйыс ёрӧ синтӧ.
Медбӧрын, воим гӧра йылӧдз.
Гӧгӧр сулалӧны орчча гӧраяс.
Кок улын кывтӧны кымӧръяс...
Гӧра вывсянь лэччыны сэтшӧм жӧ сьӧкыд да опаснӧ, кыдзи и кайны.
Медым путешествуйтны гӧраясӧд, колӧ уна вын, пельклун да смеллун.
Миян спортсменъяс пӧвстын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс специальнӧ тренируйтчӧны, медым вӧчны гӧраясті походъяс.
Найӧс шуӧны альпинистъясӧн.
Найӧ тӧдӧны, мый колӧ босьтны сьӧрсьыд походӧ мунігӧн, кыдзи колӧ пасьтасьны.
Кианыс налӧн ледорубъяс, кокъясаныс ёсь шипъяса кӧмкот, мышканыс сёян-юан запас да узьлан мешӧкъяс.
Альпинистъяс век босьтӧны сьӧрсьыныс кузь гезъяс, кодъясӧн кӧртасьӧны ӧта-мӧдныскӧд.
Ӧти кӧ на пиысь усьӧ, мукӧдъяс кутасны.
Гӧраясын туйяс.
Горнӧй хребетъяс вомӧн туйяс вӧчӧма зэв этша.
Найӧ то кайӧны, то лэччӧны, чукльӧдлӧны гӧра пӧкатъясті (38 рис.), джуджыд обрывъяс весьтті, ӧшӧдчӧм скалаяс увті.
Гӧраясын туйяс вӧчны вывті сьӧкыд.
Найӧс нуӧдӧны хребетъяслӧн медся ляпкыд местаясті, кодъясӧс шуӧны перевалъясӧн.
Перевалӧдзыс туйыс кайӧ гӧраӧ, перевалсяньыс лэччӧ.
Мукӧд дырйи гӧраяс пыр вӧчӧны мупытшса туйяс — туннельяс.
Гӧраяслӧн тӧдчанлун.
Гӧраяслӧн крут пӧкатъяс оз шогмыны му вӧдитӧм вылӧ.
Вылынджык, кӧні сэтшӧм кӧдзыд, мый пуяс оз нин вермыны быдмыны, гӧра пӧкатъясын быдмӧ бур турун.
Татшӧм местаясын видзӧны скӧтӧс, медсясӧ ыжъясӧс, кодъяс кокниа ветлӧны пӧкатъясті.
Кор гожся пӧсь шонді сотӧ турунсӧ увтасінъясысь, скӧтсӧ вӧтлӧны гӧраясӧ.
Сэні найӧ гожйӧны, а тӧв пуксигӧн бӧр лэччӧны гӧраясысь.
Гӧраясын эмӧсь гырысь запасъяс кӧрт, ыргӧн, свинцовӧй да уна сикас мукӧд рудаяслӧн, кодъяс колӧны промышленностьлы.
Паныдасьлӧны зарни, эзысь, платина, драгоценнӧй изъяс.
Сійӧ местаясын, кӧні перйӧны полезнӧй ископаемӧйяс, быдмӧны рабочӧй посёлокъяс, каръяс, кӧні эмӧсь заводъяс да фабрикаяс.
Найӧс стрӧитӧны оз крут пӧкатъясын, а увтасінъясын — горнӧй долинаясын (37 рис.).
Породаяс, кодъясысь артмӧма сушалӧн веркӧс.
Мулӧн веркӧсыс артмӧма уна сикас горнӧй породаясысь: лыаысь, сёйысь, известнякысь, гранитысь, песчаникысь да мукӧдъясысь.
Ӧти пӧлӧс породаяс небыдӧсь, найӧс кокниа разрушайтӧны тӧв да ва.
Мукӧд породаяс сьӧкыдӧсь, топыдӧсь, чорыдӧсь, найӧс сьӧкыд чуктӧдны весиг ёна кучкӧмӧн.
Породаяс векджык куйлӧны разнӧй кызта пластъясӧн.
Тайӧс позьӧ аддзыны сэк, кор кодйӧны джуджыд гу.
Мукӧд дырйи породаяслӧн пластъяс зэв бура тыдалӧны юяслӧн да шоръяслӧн крут берегъясысь, кӧні абуӧсь быдмӧгъяс.
Татшӧм местаяссӧ шуӧны обнажениеясӧн (39 рис.).
Небыд породаяс векджык паныдасьлӧны увтасінъясын.
Тайӧ породаяссӧ морт паськыда используйтӧ.
Сёйысь да лыаысь вӧчӧны кирпич.
Лыа да каменнӧй породаяслысь посни торъяссӧ — щебень да гравий — применяйтӧны шоссейнӧй да кӧрт туйяс вӧчигӧн.
Чистӧй лыаысь вӧчӧны стеклӧ.
Сёйысь вӧчӧны фарфорӧвӧй да сёй дозмук.
Чорыд породаясысь (гранитысь, песчаникысь, известнякысь) артмӧмаӧсь гӧраяс.
Тайӧ породаяссӧ применяйтӧны крепыд строительнӧй материал пыдди керкаяс, посъяс вӧчигӧн.
Ӧткымын чорыд породаяс зэв мичаӧсь да используйтсьӧны памятникъяс вылӧ да стенъяс облицуйтӧм вылӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Полушариеяс контурнӧй карта вылын коричневӧй рӧмӧн краситӧй горнӧй страна Памир, сэсся точкаӧн пасйӧй Коммунизм пик.
Татшӧм жӧ рӧмӧн петкӧдлӧй Кавказскӧй гӧраяслысь, Тянь-Шаньлысь, Ураллысь, Гималаилысь (Джомолунгма вершинаӧн) да Кордильерылысь горнӧй хребетъяс.
2. Кутшӧм сьӧкыдлунъяс паныдасьлӧны гӧраясті путешествуйтігӧн?
3. Карта серти висьталӧй Урал йылысь: кӧні сійӧ; кутшӧм направлениеын мунӧны хребетъясыс; джуджыдӧсь-ӧ войвыв да лунвыв юкӧнъясыс; мыйӧн торъялӧны рытыввыв пӧкатъясыс асыввыв пӧкатъясысь.
4. Карта серти висьталӧй Гималаи йылысь: светлӧн кутшӧм юкӧнын найӧ; кутшӧм направлениеын кыссьӧны; кутшӧмджык ылӧсас кузьтаыс; кутшӧмджык джудждаыс; мыйӧн торъялӧны войвыв пӧкатъясыс лунвыв пӧкатъясысь.
5. Висьталӧй, кутшӧмджык веркӧсыс сійӧ местностьыслӧн, кӧні ті оланныд.
6. Висьталӧй тіянлы тӧдса обнажение йылысь: кутшӧмджык породаясысь сійӧ артмӧма, кутшӧм ногӧн куйлӧны пластъясыс.
Вӧчӧй рисунок.
7. Асланыд местностьысь чукӧртӧй горнӧй породаяс да лӧсьӧдӧй коллекция.
Кыдзи используйтӧны тайӧ породаяссӧ сэні олысьясыс?
Му вылын ва.
Валӧн круговорот.
Зэрис.
Керка вевтъяс, пу коръяс, турун лӧсталӧны; му вылын лоисны гӧпъяс.
Недыр мысти ставыс косьмӧ.
Кытчӧ вошӧ ваыс?
Шонді шонтӧ васӧ юясысь, тыясысь, нюръясысь, мореясысь, океанъясысь.
Ва пӧрӧ кокньыдик парӧ, кодӧс ми огӧ аддзӧй, да кайӧ вылӧ воздухӧ.
Сэні парыс кӧдзалӧ да артмӧ кымӧр; сэсся зэрӧ.
Татшӧм ногӧн, му вылысь испаритчӧм ва бӧр воӧ му вылӧ.
Тадзи артмӧ валӧн круговорот.
Мый лоӧ зэр вакӧд, коді веськалӧ му вылӧ?
Сылӧн кутшӧмкӧ юкӧн пыр жӧ испаряйтчӧ да пӧрӧ кымӧрӧ, мӧд юкӧн визувтӧ шоръясӧ, юясӧ да мунӧ ылӧ мореясӧ да океанъясӧ.
Ӧстальнӧй ваыс йиджӧ му пытшкӧ (40 рис.).
Источникъяс.
Муын породаяслӧн пластъяс чередуйтчӧны.
Например, лыа улын куйлӧ посни изъясысь пласт, сы улын — известняк, сэсся — бара лыа, а улынджык — сёй.
Зэр ва кокниа йиджӧ лыа пыр, посни изъясысь пласт пыр.
Пластъяс, кодъяс пыр ва вермӧ йиджны муӧ, шусьӧны водопроницаемӧйясӧн.
Но сёй да чорыд породаяс, кӧні абуӧсь потасъяс, ас пырыс васӧ оз лэдзны.
Пластъяс, кодъяс пыр ваыс оз йидж, шусьӧны водоупорнӧйясӧн.
Кор ва воӧ водоупорнӧй слӧйӧдз да водзӧ му пытшкӧ оз нин вермы йиджны, заводитӧ тыртны изъяс да лыа костысь пространствосӧ.
Татшӧм пластыс шусьӧ водоноснӧйӧн.
Водоноснӧй слӧйын ваыс оз сулав.
Сійӧ ньӧжйӧник йиджӧ да визувтӧ водоупорнӧй пласт веркӧс кузя сыланьӧ, кодарӧ пӧката.
Ваыс прӧйдитӧ уна сикас горнӧй породаяс пыр да растворяйтӧ кутшӧмсюрӧ веществояс.
Сы вӧсна мупытшса ваясын эмӧсь уна сикас растворитчӧм совъяс.
Но татшӧм совъясыс мупытшса ваын абу уна.
Ӧткымын местаясын: сён пӧкатъясын, ю берегъяс пӧлӧн, увтасінъясын — водоупорнӧй слӧйыс петӧ му веркӧсӧ.
Сыкӧд тшӧтш петӧ и водоноснӧй слӧйыс.
Сэки ваыс петӧ ортсӧ да посньыдик шоръясӧн визувтӧ му веркӧсӧд.
Сійӧ местаас, кытчӧ петӧ му пытшкысь ваыс, артмӧ источник (41 рис.).
Источникъяссӧ мукӧд дырйиыс шуӧны ключьясӧн либӧ родникъясӧн.
Жар поводдя дырйи лӧсьыд юны источникысь ва: сійӧ кӧдзыд да сӧдз.
Источникъясысь васӧ йӧз используйтӧны хозяйственнӧй нуждаяс вылӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Босьтӧй кык воронка.
Пытшкӧссяньыс воронкаяссӧ тупкӧй рузумторъясӧн.
Сэтчӧ пуктӧй: ӧтиас — лыа, мӧдас — сёй.
И ӧти воронкаас, и мӧд воронкаас кисьтӧй ва.
Мый лоӧ ваыскӧд?
2. Тіян местностьын кӧ эм источник, висьталӧй, мыйла буретш тайӧ местаас сійӧ лои.
Кутшӧмджык сэні ваыс?
3. Висьталӧй, мыйла чайникын, кӧні пузьӧдӧны ва, мукӧд дырйи лоӧ известкӧвӧй накип.
Юкмӧсъяс.
Медым судзӧдны мупытшса ва, кодйӧны юкмӧсъяс.
Корсьӧны удобнӧй места да сэтчӧ кодйӧны джуджыд гу, кытчӧдз оз воны водоноснӧй пластӧдз.
Сы улын век эм водоупорнӧй слӧй.
Водоупорнӧй слӧйсӧ ещӧ неуна кодйӧны; кодйӧминас чукӧрмӧ ва (42 рис.).
Ӧткымын местаын му пытшкын ваыс куйлӧ водоупорнӧй слӧйяс костын, кодъяслӧн видыс чаша кодь.
Татшӧм местасьыс ваыс оз вермы некытчӧ визувтны, а водзӧ воысь ваыс пыр ёнджыка сы вылӧ личкӧ.
Татчӧ кӧ буритны скважина да тайӧн сетны ваыслы петан туй, сійӧ частӧ петӧ фонтанӧн.
Татшӧм юкмӧсыс шусьӧ артезианскӧйӧн (43 рис.).
СССР-ын уналаын, кӧні оз тырмы ва, вӧчӧны артезианскӧй юкмӧсъяс.
Торйӧн уна татшӧм юкмӧсъясыс Австралияса да Африкаса пустыннӧй местностьясын.
Вопрос да задание.
1. 42-ӧд рисунок серти висьталӧй, кыдзи вӧчӧны юкмӧс.
Школа гӧгӧрын кӧ эм юкмӧс, висьталӧй сы йылысь.
2. Быдлаын-ӧ позьӧ кодйыны юкмӧсъяс?
Юяс.
Юлӧн юкӧнъяс.
Источниксянь заводитчӧ шор.
Сідз жӧ, кыдзи и зэр ва, шоръяс визувтӧны вылысджык местаяссянь улысджык местаясӧ.
Сы серти, кодарлань визувтӧ ва, век позьӧ тӧдмавны, кодарлань местаыс увтасмӧ.
Кымын крутджык пӧкатыс, сымын ваыс визувтӧ ӧдйӧджык.
Шор визувтӧ кык берегкостса углублениеті.
Углубление, коді тырӧма шор ваӧн, шусьӧ шорлӧн руслоӧн.
Сувтны кӧ шор заводитчаніныслы мышкӧн, веськыдвылын лоӧ веськыдладор берег, а шуйгавылын — шуйгаладор берег.
Шор визувтӧ видзьяс вывті, сук вӧръясті.
И со сійӧ паныдасьӧ мӧд шоркӧд.
Найӧ ӧтлаасьӧны да визувтӧны ӧти руслоӧд.
Ӧні ваыс лои унджык.
Тайӧ шор дінас ӧтлаасьӧны уна притокъяс.
Сійӧ притокъясыс, кодъяс усьӧны юас веськыдладор берегсянь, шусьӧны веськыдладор притокъясӧн, а кодъяс усьӧны шуйгаладор берегсянь, шусьӧны шуйгаладор притокъясӧн.
Шорас ваыс лоӧ пыр унджык и унджык.
Сэсся шорыс лоӧ ичӧтик юӧн, а бӧрынджык и ыджыд юӧн, кыті вермӧны плавайтны не сӧмын пуръяс да пыжъяс, но и ыджыд речнӧй суднояс.
Места, кысянь юыс заводитӧ визувтны, шусьӧ истокӧн.
Ю истокӧн вермӧны лоны источникъяс.
Уна юяс заводитӧны визувтны тыяссянь, нюръяссянь да гӧраяссянь, кодъяс вылын эм лым.
Но юяс некор оз заводитны визувтны мореяссянь.
Ассьыныс васӧ юяс нуӧны мукӧд юясӧ, тыясӧ либӧ мореясӧ да океанъясӧ.
Сійӧ местаыс, кӧні юыс усьӧ тыӧ, мореӧ, океанӧ либӧ мӧд, юӧ, шусьӧ ю вомӧн.
Ю визувтӧ руслоӧд.
Кузяла ног нюжӧдчӧм увтасін, код пыдӧсӧд визувтӧ юыс, шусьӧ ю долинаӧн (44 рис.).
Ӧткымын юяслӧн долинаясыс овлӧны уна дас километр пасьтаӧсь.
Кор юыс ойдӧ, сэки долиналӧн пыдӧсыс тырӧ ваӧн.
Долиналӧн сійӧ юкӧныс, коді ойдлывлӧ, шусьӧ поймаӧн.
Ойдлан муыс зэв плодороднӧй.
Юлӧн кузьтаыс мерайтсьӧ сылӧн заводитчанінсянь ю вомӧдзыс.
Мукӧд юясыс зэв кузьӧсь.
Налӧн кузьтаыс овлӧ уна сё да весиг уна тысяча километрӧдз.
Мирын медся кузь юыс Севернӧй Америкаын — Миссисипи; сылӧн кузьтаыс 7000 кымын км, лыддьыны кӧ Миссури веськыдладор приток заводитчанінсянь.
Кузьта сертиыс мӧд места босьтӧ африкаса Нил ю.
Сӧветскӧй Союзын гырысь юяс лыдӧ пырӧны сибирскӧй юяс: Обь аслас Иртыш притокӧн, Енисей, Лена.
Европаын медся ыджыд юӧн лоӧ Волга аслас Ока да Кама притокъясӧн.
Быд юын эм вылыс, шӧр да улыс течение (45 рис.).
Вылыс течение — юлӧн юкӧн, коді матын ю заводитчанінсянь.
Улыс течение — юлӧн юкӧн, коді матын ю вомсянь.
Юлӧн ӧстальнӧй юкӧныс шусьӧ шӧр течениеӧн.
Волга юлӧн вылыс течениеын притокъясыс уна, шӧр течениеас — этшаджык да улыс течениеас — зэв этша.
Карта вылын юяс петкӧдлыссьӧны чукыля визьясӧн, кодъяс вочасӧн кызӧны ю заводитчанінсянь ю вомлань.
Торъя знакӧн юын петкӧдлыссьӧ сійӧ местаыс, кысянь заводитчӧ судоходство.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй, му шарвывса кутшӧм гырысь юяс заводитӧны визувтны тыяссянь, кутшӧмъяс — гӧраяссянь.
2. Кыдзи колӧ тӧдмавны местность вылын юлысь веськыдладор да шуйгаладор берегсӧ?
Кыдзи колӧ тӧдмавны карта вылын юлысь веськыдладор да шуйгаладор берегсӧ?
3. Кыдзи шорысь артмӧ ыджыд ю?
4. Мый шусьӧ ю вомӧн?
5. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй вомсӧ юяслысь, кодъяс усьӧны Чёрнӧй да Азовскӧй мореясӧ.
6. Полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй мирын медся кузь юсӧ:
1) тӧдмалӧй, кодарлань пӧката местностьыс, кыті сійӧ визувтӧ;
2) кытчӧ усьӧ сійӧ юыс.
Кытысь юяс босьтӧны ва.
Юяс васӧ босьтӧны зэрысь да лымйысь.
Юясын ваыс абу ӧтмында.
Тӧлын, кор юяс тупкысьӧмаӧсь йиӧн, ваыс ямӧ; сэки юясӧ медсясӧ воӧны муувса ваяс.
Тулысын, кор лым ва зэв ӧдйӧ визувтӧ юясӧ, найӧ заводитӧны ойдны.
abu
Ваыс петӧ берегъясысь, да ӧткымын юяс ойдӧдӧны долинасӧ уна дас километр пасьта.
Сы бӧрын юясын ваыс ньӧжйӧник ямӧ, и юыс лоӧ бӧр важ кодьыс.
Гожӧмын, кор ваыс ёна испаряйтчӧ, а зэръяс овлӧны шоча, юясын ваыс чинӧ.
Сӧветскӧй Союзса унджык юяс: Волга, Дон, Днепр да мукӧдъяс — тӧвнас кынмӧны, тулыснас ойдлӧны, а гожӧмнас ямӧны.
Сэні, кӧні тӧвнас усьӧ этша лым, а гожӧмнас ёна зэрӧ, юяс ойдлӧны гожӧмнас.
Татшӧм юӧн лоӧ Амур.
Юяс, кодъяс заводитӧны визувтны гӧраяссянь, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн, ойдӧны гожӧмын жӧ.
Но помкаыс тані мӧд. Ойдӧны найӧ оз зэр вӧсна, а сы вӧсна, мый гӧраясын лымйыс да йиыс сылӧ гожӧмын.
Татшӧм юясӧн лоӧны, например, Аму-Дарья да Сыр-Дарья.
Юлӧн бассейн.
Сійӧ местностьыс ставнас, кытысь юыс босьтӧ васӧ, шусьӧ тайӧ юыслӧн бассейнӧн (46 рис.).
Юяслӧн бассейнъясыс абу ӧтыдждаӧсь.
Ыдждаыс зависитӧ сыысь, му веркӧслӧн кутшӧмджык формаыс да уна-ӧ усьӧ осадокыс.
Сідз, Амазонка визувтӧ зэв ыджыд равнинаті, кӧні ёна зэрлывлӧ.
Сы вӧсна сылӧн бассейныс мирын медся ыджыд.
Сійӧ 7 млн. кв. км-ысь ыджыдджык.
Водораздел.
Быд вывтасінлӧн эмӧсь пӧкатъяс.
Гӧраяссянь, мылькъяссянь, весиг неыджыд пӧката равнинасянь ваыс визувтӧ увлань да веськалӧ юӧ.
Вывтасінъяс торйӧдӧны юяслысь бассейнъяс.
Сійӧ местаыс, кӧні торъялӧны юяслӧн бассейнъяс, шусьӧ водоразделӧн (46 рис.).
Бура тӧдчана водоразделъясӧн лоӧны горнӧй хребетъяс.
Равнинаяс вылын водораздел тӧдмавны сьӧкыдджык.
Заданиеяс.
1. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй Днепрлысь да Амурлысь бассейнъяссӧ.
2. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй водоразделъяссӧ Волга да Дон, Енисей да Лена бассейнъяслысь.
3. Полушариеяс контурнӧй карта вылын гижтӧй лӧз карандашӧн юяс да гижӧй нимъяс юяслысь, кодъясӧс вӧлі казьтылӧма текстын 45–46 лист бокъяс вылын.
4. Лӧсьӧдӧй татшӧм юяс кузьталысь диаграмма: Миссисипи — 6800 км;
Нил — 6500 км;
Лена — 4320 км;
Обь — 4070 км;
Енисей — 3350 км
5. Полушариеяс карта серти висьталӧй Нил ю йылысь: кӧні ю заводитчаніныс; кодарлань визувтӧ; кодар боксяньыс притокыс унджык; кытчӧ усьӧ.
Равниннӧй да горнӧй юяс.
Юяс визувтӧны равниннӧй да горнӧй местностьясті.
Юясыс ӧта-мӧдсьыныс ёна торъялӧны сы серти, кутшӧмджык муыслӧн веркӧсыс.
Равнинаті, кӧні местностьлӧн пӧкатыс муртса тӧдчӧ, юяс визувтӧны сэтшӧм ньӧжйӧ, мый мукӧд дырйи сьӧкыд тӧдмавны, кодарлань визувтӧ юыс.
Найӧ кытшовтӧны неыджыд вывтасінъяс (47 рис.).
Ю пыдӧсас векджык паныдасьлӧны небыд породаяс, ил.
Дзик мӧд ногаӧсь горнӧй юяс.
Найӧ зэв ӧдйӧ ызгӧны-визувтӧны гӧралӧн крут пӧкатъяс костті.
Татшӧм ю пыдӧсын эмӧсь изъяс.
Визулыс сэтшӧм ён, мый ваыс сьӧрсьыс нуӧ тайӧ изъяссӧ увлань.
Васьыс артмӧ быг (48 рис.).
Ю визувтӧм шыыс кылӧ ылісянь.
Татшӧм юын сулавны он вермы.
Сійӧ пӧрӧдӧ кок йылысь и мортӧс, и вӧлӧс.
Уна юяс аслас вылыс течениеас лоӧны горнӧйясӧн, а ӧстальнӧй юкӧнас — равниннӧйӧн.
Косьяс.
Равниннӧй ю аслас туй вылын мукӧд дырйи паныдалӧ неровностьяс, кодъяс артмӧмаӧсь небыд да чорыд породаясысь.
Небыд породаяссӧ ваыс вочасӧн кырӧдӧ да нуӧ сьӧрсьыс.
Сэки неровностьясыс шылялӧны.
Но чорыд породаяссӧ ваыс кырӧдны оз вермы.
Найӧ петӧны васьыс, да сэки артмӧны сідз шусяна косьяс.
Косьяс вӧснаыс равниннӧй ю лоӧ горнӧй ю кодь.
Еджыд быгъя ваын тайӧ скалаясыс да изъясыс кажитчӧны сьӧдӧн.
Сӧмын косьяс сайын юыс лӧньӧ да заводитӧ визувтны ньӧжйӧ.
Миян юясын эмӧсь уна косьяс (49 рис.).
Гырысь косьяс вӧліны Днепр юын.
Сэні ваыс визувтіс вывті ӧдйӧ.
Ю кузя 80 км кыссисны косьяс.
Днепрлӧн тайӧ местаӧдыс пароходъяс эз ветлыны.
Сӧветскӧй кадӧ медбӧръя косьысь улӧджык вӧлі стрӧитӧма ыджыд плӧтина.
Днепрын ваыс содіс да став косьяссӧ вевттис.
Днепр ю кузяла кутісны ветлыны пароходъяс.
Сійӧ васӧ, коді лэччӧ плӧтинасянь, используйтӧ мощнӧй электростанция; тайӧ электростанцияыс сетӧ электрическӧй ток фабрикаяслы да заводъяслы, каръяслы да сиктъяслы.
Гырысь косьяс паныдасьлӧны и мукӧд юясын, например, сибирскӧй юын — Ангараын; Ангара — Енисейлӧн веськыдладор приток.
Ангара вылын мунӧ ыджыд строительство.
Сэні стрӧитӧны гидроэлектростанцияяс, кодъяс используйтасны тайӧ юыслысь ыджыд вынсӧ сибирса промышленностьлы.
Водопадъяс.
Юын мукӧд дырйи паныдасьлӧны неровностьяс, кодъяс артмӧмаӧсь чорыд породаясысь; тайӧ породаясыс ыджыд скалистӧй обрыв кодьӧсь.
Татшӧминас ваыс лэччӧ увлань: артмӧ водопад.
Водопадъяс частӧ паныдасьлӧны горнӧй юяс вылын.
Медся ыджыд водопадъяс пиысь ӧтиӧн лоӧ Севернӧй Америкаын паськыд да джуджыд Ниагара ю вылын Ниагарскӧй водопад (50 рис.).
Юыс лэччӧ 50 м судта утёс вывсянь.
Лэччысь ваыслӧн шыыс кылӧ 25 км сайӧ.
Сы вӧсна индеецъяс сетісны юыслы Ниагара ним, мый лоӧ «грымакылысь ва».
Сьӧкыд вунӧдны тайӧ водопадсӧ.
Ваыс тані пуӧ.
Водопадсянь артмӧм ва бусын уна рӧмӧн пӧртмасьӧны-ворсӧны шонді югӧръяс.
Водопадлӧн мичлуныс кыскӧ ас дінас туристъясӧс.
Но водопадъяс торъялӧны оз сӧмын асланыс мичлуннас, но и сійӧн, мый найӧ сетӧны мортлы пӧльза.
Лэччысь ваыслӧн ыджыд выныс вермӧ вайӧдны движениеӧ медся сьӧкыд машинаяс.
Сы вӧсна водопадъяс вылын стрӧиталӧны мощнӧй электростанцияяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн торъялӧны равниннӧй да горнӧй юяс?
Мыйын помкаыс тайӧ торъялӧмыслӧн?
2. СССР-лӧн карта вылын корсьӧй да петкӧдлӧй равниннӧй да горнӧй юяс.
3. Мыйла ӧткымын юяс вылын артмӧны косьяс?
4. Кыдзи артмӧ водопад?
5. Карта вылын корсьӧй косьяслысь да водопадъяслысь условнӧй знакъяс.
Карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм юяс вылын эмӧсь косьяс да водопадъяс.
Кыдзи овмӧсын морт используйтӧ юяс.
Ватӧг овны он вермы.
Важысянь нин йӧз овмӧдчалісны ю берегъяс пӧлӧн.
Юысь босьтӧны йӧзыс юан ва.
Сэтысь жӧ найӧ кыйӧны чери.
Юяс сідз жӧ — сообщайтчан средство.
Гожӧмын юяс кузя ветлӧны пароходъяс, кылӧдӧны вӧр.
Тӧвнас, кор юыс кынмӧ, сэні артмӧны шыльыд туйяс.
Юяс вылын стрӧитӧны ва мельничаяс.
Ю берегъяс пӧлӧн стрӧитӧны фабрикаяс да заводъяс, кодъяс ватӧг оз вермыны уджавны.
Сэтшӧм местаясын, кӧні шоча зэрлывлӧ да усьлӧ этша лым, юясысь васӧ используйтӧны муяс да садъяс орошайтӧм вылӧ.
Юяссянь нуӧдӧны оросительнӧй каналъяс, и каналъясӧдыс ваыс воӧ муяс вылӧ.
СССР-ын торйӧн ёна тӧждысьӧны сы вӧсна, медым бурджыка используйтны гырысь да посни юяс.
Сӧветскӧй Союзлысь овмӧс развивайтӧм вылӧ колӧ пыр унджык и унджык электричество.
Миянын электростанцияяссӧ стрӧитӧны оз сӧмын горнӧй юяс вылын.
Весиг равниннӧй ю вылын позьӧ лӧсьӧдны плӧтина, вӧчны искусственнӧй водопад да стрӧитны гидроэлектростанция (53 рис.).
Волга ю вылын Куйбышев да Волгоград каръяс дорын стрӧитӧма мирын медся гырысь гидроэлектростанцияяс.
Плӧтинаяс помӧны васӧ юын.
Валӧн уровеньыс плӧтина вылысладорас содӧ.
Юыс петӧ берегъяссьыс, да артмӧ ыджыд искусственнӧй ты.
Татшӧм тыясыс, кытчӧ чукӧрмӧ уна ва, шусьӧны водохранилищеясӧн.
Сідз, Волга вылын, Москвасянь войвылын, лои зэв ыджыд Рыбинскӧй водохранилище, а Дон ю вылын, коді усьӧ Азовскӧй мореӧ, — Цымлянскӧй водохранилище.
Водохранилищесьыс ваыслысь визувтӧмсӧ морт регулируйтӧ.
Сы вӧсна юяс, кодъяс войдӧр гожӧмнас ямлісны да сэті оз вӧлі ветлыны пароходъяс, ӧні пӧлучайтӧны васӧ водохранилищеысь, да во чӧж валӧн уровеньыс вылын.
Миян странаын ёна паськаліс судоходнӧй да оросительнӧй каналъяс стрӧитӧм.
Каналъяс мунӧны ю бассейнъяслӧн водоразделъяс вомӧн, ӧтлаӧдӧны ӧти ю мӧдкӧд, веськӧдӧны юяслысь руслояссӧ, ыджыд пространствояс вылын артмӧдӧны ӧти ва туй.
Сідз, Москва нима канал йитіс Волга ю Москва юкӧд.
Каналыс сетіс столицалы Волга юысь ва, а ю кузяыс кутісны ветлыны гырысь речнӧй суднояс.
В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал йитіс Волга ю Дон юкӧд (54 рис.).
Ӧні Волга кузя ветлысь суднояс вермӧны петны не сӧмын Каспийскӧй мореӧ, но и Азовскӧй да Чёрнӧй мореясӧ.
Тайӧ каналъясыс, а сідз жӧ Беломорско-Балтийскӧй канал сетісны позянлун лоны Москва столицалы вит морелӧн портӧн.
Каспийскӧй моресянь асыввылын шыльквидзӧны пустыняяс.
Сэні ваыс зэв этша, а почваыс зэв плодороднӧй.
Тайӧ пустыняӧдыс визувтӧны сӧмын кык ю: Аму-Дарья да Сыр-Дарья.
Тайӧ юяссяньыс пустыняас нуӧдӧма оросительнӧй каналъяс.
Сійӧ местаясын, кытчӧ воӧ ва, пустыняыс ловзьӧ.
Сэні быдмӧны хлопчатникъяс, мича садъяс да виноградникъяс.
Ыж стадаяслы лоӧ юӧм вылӧ ва.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи йӧз используйтӧны равниннӧй юяс?
Кыдзи используйтсьӧны горнӧй юяс?
2. Кыдзи морт вежӧ юяс?
3. Висьталӧй Аму-Дарья ю йылысь: кысянь заводитӧ визувтны; кодарлань визувтӧ; эмӧсь-ӧ притокъяс; кор заводитчӧ ытва.
4. Кыдзи вӧчӧны водохранилищеяс?
Мыйла найӧ колӧны?
5. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй ва туй Москвасянь Чёрнӧй мореӧдз.
6. Висьталӧй ю йылысь, коді матын школасянь (карта серти да наблюдениеяс серти): кысянь заводитӧ визувтны; кодарлань визувтӧ; кутшӧм притокъяс усьӧны юас; паськыд-ӧ юыс; кутшӧмджыкӧсь берегъясыс; кыдзи юыслӧн течениеыс зависитӧ сэтчӧс веркӧс формаысь; кор ойдлӧ юыс и мыйла буретш сійӧ кадӧ.
Кутшӧмджык юыслӧн тӧдчанлуныс хозяйственнӧй олӧмын?
Тыяс.
Сушалӧн природнӧй гырысь гуранъяс, кодъяс тырӧмаӧсь ваӧн, шусьӧны тыясӧн.
Тыяс паныдасьлӧны и равнинаяс вылын, и гӧраясын.
Тыяслӧн ыдждаыс да джудждаыс зэв разнӧй пӧлӧс.
Эмӧсь тыяс, кодъяслӧн кузьтаыс да пасьтаыс сӧмын некымын дас метр.
Но овлӧны и сэтшӧм гырысь тыяс, кодъясӧс шуӧны мореясӧн.
Мирын медся ыджыд ты — Каспийскӧй море (55 рис.).
Сылӧн кузьтаыс 1000 км-ысь унджык.
Зэв ыджыд тыӧн лоӧ сідз жӧ и Аральскӧй море.
Байкал ты медся джуджыд (56 рис.); сылӧн медся джуджыдіныс 1620 м.
Тыясӧ ваыс воӧ источникъясысь, юясысь, кодъяс усьӧны тыас, зэръясысь да лымйысь.
Эмӧсь виска да тупкӧса тыяс.
Тыяс, кодъясысь петӧны шоръяс, посни юяс либӧ гырысь юяс, шусьӧны виска тыясӧн.
Тупкӧса тыясысь ваыс оз визувт.
СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнын эмӧсь гырысь тыяс — Ладожскӧй да Онежскӧй; найӧ виска тыяс.
Каспийскӧй море — тупкӧса ты.
Некымын ю, на лыдын и сэтшӧм ыджыд ю, кыдзи Волга, нуӧны ассьыныс васӧ Каспийскӧй мореӧ, но сэтысь оз визувт ни ӧти ю, ни ӧти шор.
Ваыскӧд тшӧтш юяс нуӧны тыясӧ растворитчӧм совъяс.
Ю, коді петӧ виска тыысь, нуӧ совъяс.
Тупкӧса тыясысь ваыс испаряйтчӧ, а совъясыс кольӧны тыас да вочасӧн чукӧрмӧны.
Сы вӧсна виска тыясын ваыс абу сола, а тупкӧсаясын — сола.
Каспийскӧй да Аральскӧй море-тыясын ваыс сола.
Сідз жӧ кыдзи и юяс, тыяс сетӧны мортлы пӧльза.
Тыяс кузя ветлӧны суднояс, сэтысь кыйӧны чери; тыясысь, кӧні ваыс абу сола, позьӧ васӧ юны.
Уна ты берегъяс пӧлӧн стрӧиталӧма гырысь фабрикаяс да заводъяс, кодъяслы колӧ уна ва.
Кутшӧмсюрӧ сола тыясысь перйӧны сов.
Сэтшӧм местаясӧ, кӧні ваыс этша, морт искусственнӧя чукӧртӧ васӧ — вӧчӧ прудъяс.
Прудъясын овмӧдӧны чериясӧс, босьтӧны сэтысь ва, медым киськавны град йӧръяс, муяс.
Сэні, кӧні эмӧсь прудъяс, овмӧдӧны ваын уялысь лэбачьясӧс: дзодзӧгъясӧс да уткаясӧс.
Географическӧй картаяс вылын тыяссӧ векджык краситӧны кельыдлӧз рӧмӧн.
Но ӧткымын картаяс вылын сола тыяссӧ краситӧны лилӧвӧй рӧмӧн.
Джуджыд-ӧ тыыс, петкӧдлӧны цифраясӧн.
Вопрос да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй СССР-лысь виска тыяс.
2. Петкӧдлӧй СССР-лысь тупкӧса тыяс.
3. Полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй Африкаысь виска да тупкӧса тыяс,
4. Контурнӧй карта вылын лӧз карандашӧн краситӧй тыяс, кодъясӧс вӧлі индӧма текстас, да гижӧй налысь нимъяссӧ,
5. Висьталӧй, мыйла Каспийскӧй да Аральскӧй мореяс шусьӧны тыясӧн.
6. Карта серти висьталӧй Байкал ты йылысь: светлӧн кутшӧм юкӧнын сійӧ; кутшӧмджык сылӧн очертаниеясыс; кутшӧмджыкӧсь берегъясыс; джуджыд-ӧ тыыс; кутшӧм ю сэтысь визувтӧ.
7. Висьталӧй ты йылысь, кодӧс ті тӧданныд.
Кыдзи сійӧс используйтӧны йӧз?
Нюръяс.
Юяс да шоръяс, кодъяс усьӧны тыӧ, вайӧны сьӧрсьыныс уна лыа, сёй, ил.
Тыяс пыдӧсӧ чукӧрмӧны быдмӧгъяслӧн да животнӧйяслӧн колясъясыс.
Вочасӧн тыыс ямӧ да тырӧ васа быдмӧгъясӧн: первӧй найӧ быдмӧны пыдӧсас да берег пӧлӧныс (камыш, эжӧр), а сэсся быдмӧгъясыс лоӧны и ты веркӧсас.
Тыяс местаын быдмӧ торфянӧй нитш, турун, кустарникъяс да омӧлик вӧр.
Ты пӧрӧ нюрӧ (57 рис.).
Нюръяс артмӧны и мӧд ногӧн: рӧвнӧй местаясын, кӧні абуӧсь пӧкатъяс, зэр да лым ва сулалӧ да кӧтӧдӧ став водопроницаемӧй слӧйяссӧ, кодъяс куйлӧны водоупорнӧй слӧй вевдорын.
Заводитӧ быдмыны нюрвывса растительность.
Миян странаын эмӧсь уна нюръяс.
Тайӧ нюръясыс босьтӧны местаяс, кодъяс шогмӧны видз-му вӧдитӧм вылӧ.
СССР-ын нюръяссӧ бырӧдӧны.
Специальнӧй машинаясӧн кодйӧны канаваяс, кытчӧ визувтӧ ваыс; тадзи нюръяссӧ косьтӧны (58 рис.).
Нюръяс местаас лоӧ му; сэні кӧдзӧны нянь, быдтӧны град выв пуктасъяс либӧ видзӧны скӧтӧс.
Торфянӧй нюръясысь перйӧны торф.
Торфсӧ кӧ косьтан, артмӧ бур ломтас.
Сы вӧсна сэтшӧм местаясын, кӧні эм уна торф, стрӧитӧны теплӧвӧй электростанцияяс.
Сыысь кындзи, торфӧн вынсьӧдӧны муяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи артмӧны нюръяс?
2. Карта вылын петкӧдлӧй, кӧні СССР-ын эм уна нюр.
3. Кыдзи используйтсьӧны сійӧ местаясыс, кӧні войдӧр вӧліны нюръяс?
4. Висьталӧй сэтшӧм нюр йылысь, кодӧс ті тӧданныд: ыджыд-ӧ нюрыс; кутшӧм сэні растительностьыс.
5. Видзӧдлӧй торф тор вылӧ: кутшӧм сылӧн рӧмыс; мыйысь сійӧ артмӧма.
Кыдзи сійӧ используйтсьӧ?
Мореяс да океанъяс.
Океанъяслӧн юкӧнъяс, кодъяс пырӧны сушаӧ, артмӧдӧны мореяс да заливъяс.
Сы вӧсна сушалӧн берегъясыс абу рӧвнӧйӧсь.
Мореяс.
Асланыс места серти мореяс юксьӧны пытшкӧссаяс да ортсысаяс (окраиннӧйяс) вылӧ.
Пытшкӧсса мореяс йитчӧны океанкӧд да мореяскӧд векньыдик ва пространствоӧн, коді шусьӧ проливӧн.
Например, Средиземнӧй море — Атлантическӧй океанлӧн юкӧн, йитчӧ океаныскӧд векньыдик Гибралтарскӧй проливӧн.
Пытшкӧсса мореясӧн лоӧны Чёрнӧй, Балтийскӧй, а сідз жӧ Краснӧй, коді куйлӧ Африка да Азия костын.
Ортсыса мореяс куйлӧны материкъяс дінын, найӧс торйӧдӧны океансьыс діяс.
Татшӧм мореясӧн лоӧны Азиялӧн асыввыв берегъяс пӧлӧн куйлысь мореяс: Берингово, Охотскӧй, Японскӧй, а Европасянь войвылын Баренцево море.
Заливъяс.
Заливъяс векджык йитчӧны океаныскӧд ыджыд ва пространствоӧн; тайӧн найӧ торъялӧны мореясысь.
Примерӧн лоӧ Бискайскӧй залив, коді куйлӧ Европалӧн рытыввыв берегъяс пӧлӧн.
Заливъяссӧ артмӧдӧны и мореяс.
Сідз, Балтийскӧй море ёна пырӧ сушаӧ Ботническӧй, Финскӧй да Рижскӧй заливъясӧн.
Проливъяс.
Проливъяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Проливъясӧд суднояс мунӧны ӧти моресянь да океансянь мӧд мореӧ да океанӧ.
Таысь кындзи, проливъяс торйӧдӧны сушалысь участокъяс.
Сідз, Гибралтарскӧй пролив торйӧдӧ Европаӧс Африкаысь, а Берингов пролив Азияӧс Америкаысь.
Уна ді торъялӧ материксьыс проливъяс отсӧгӧн, например: Магелланов пролив торйӧдӧ Огненнӧй Земляӧс Южнӧй Америкаысь; паськыд пролив эм Африка да Мадагаскар ді костын.
Проливъяс торйӧдӧны материкысь и миянлысь Новӧй Земля да Сахалин діяс.
Полуостровъяс да перешеекъяс.
Океанъяс асланыс мореяснас да заливъяснас пырӧны пыдӧ сушаӧ.
Сідз жӧ и суша уна местаясын петӧ ва пространствоӧ.
Сушалӧн юкӧн, коді петӧ ваӧ, шусьӧ полуостровӧн.
Азиялӧн ыджыд полуостров Индостан петӧ Индийскӧй океанӧ пельӧсӧн моз.
Азиялӧн мӧд ыджыд полуостров — Индокитай, кодлӧн берегъясыс изрезаннӧйӧсь, куйлӧ Индийскӧй да Тихӧй океанъяс костын.
Севернӧй Америкалӧн асыв-войвыв юкӧнын эм полуостров Лабрадор.
Вылын индӧм став полуостровъясыс материккӧд йитчӧны ыджыд пространствоӧн.
Сідз жӧ йитчӧ материккӧд и СССР-лӧн Европейскӧй юкӧн войвылын Кольскӧй полуостров.
Но эмӧсь полуостровъяс, кодъяс материккӧд йитчӧны сӧмын векньыдик му полосаӧн.
Татшӧм полуостровъясӧн лоӧны, например, миян Крымскӧй да Камчатка полуостровъяс.
Мулӧн векньыдик полоса, коді йитӧ сушалысь юкӧнъяс, шусьӧ перешеекӧн.
Мукӧд дырйи перешеекъяс йитӧны материкъяс.
Например, Панамскӧй перешеек йитӧ Севернӧй да Южнӧй Америка, Суэцкӧй перешеек йитӧ Азия да Африка.
Медым суднояслы эз ков кытшовтны, Панамскӧй да Суэцкӧй перешеекъясті кодйисны морскӧй каналъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй мореяс, кодъяс кытшалӧны СССР-ӧс.
Кутшӧм океанлӧн юкӧнъясӧн найӧ лоӧны?
Кутшӧмъяс на пиысь ортсысаяс да пытшкӧссаяс?
2. Петкӧдлӧй карта вылын пролив, коді йитӧ океанъяс.
3. Контурнӧй карта вылӧ гижӧй вылын индӧм мореяслысь, заливъяслысь, проливъяслысь, діяслысь да полуостровъяслысь нимъяссӧ.
Мореяслӧн да океанъяслӧн джуджда.
Океанъяс да мореяс тыртӧны Му веркӧслысь увтас местаяс.
Налысь джудждасӧ мерайтӧмыс петкӧдлӧ, мый океанъяслӧн пыдӧсыс абу рӧвнӧй: сэні эмӧсь вывтасінъяс да джуджыд гуранъяс.
Сідз, Севернӧй Ледовитӧй океан пыдӧсысь сӧветскӧй учёнӧйяслӧн экспедицияяс аддзисны ваувса ыджыд хребет, кодлы сетісны великӧй русскӧй учёнӧй М. В. Ломоносовлысь ним.
Тайӧ хребетлӧн ӧтар-мӧдар бокас эмӧсь джуджыд гуранъяс.
Татшӧм жӧ неровностьяс эмӧсь мукӧд океан пыдӧсъясын.
Медся джуджыд места аддзӧма Тихӧй океанысь; сійӧ местаыслӧн джудждаыс пӧшти 11 км.
Тайӧ джудждаыс ыджыдджык Джомолунгма джудждаысь 2000 м вылӧ.
Географическӧй картаяс вылын мореяслысь да океанъяслысь джудждасӧ петкӧдлӧны кельыдлӧз рӧм оттенокъясӧн.
Кымын джуджыдджык, сымын кельыдлӧз рӧмыс пемыдджык.
Ӧткымын картаяс вылын медся джуджыд местаяссӧ краситӧма лилӧвӧй рӧмӧн.
Быд картаын эм джудждалӧн шкала.
Шкала серти тӧдмалӧны, океанлысь либӧ морелысь кутшӧм джуджда петкӧдлӧ сійӧ либӧ мӧд рӧм.
Ӧткымын местаяслӧн джудждаыс стӧчджыка петкӧдлыссьӧ цифраясӧн.
Мореяслӧн да океанъяслӧн ваыс сола.
Мореясын да океанъясын ваыс курыд-сола да юны оз шогмы.
Быд литр (1000 г) морскӧй ваын шӧркодя эм 35 г сов.
Но мореясын, кытчӧ усьӧ уна ю, солыс этшаджык, например Балтийскӧй мореын.
Сэтшӧм мореясын, кытчӧ преснӧй ваыс воӧ этша да ваыс ёна испаряйтчӧ, солыс унджык.
Например, Краснӧй мореса ӧти литр ваын эм 39–40 г сов.
Гыяс.
Море век гыалӧ.
Весиг лӧнь поводдя дырйи сылӧн веркӧсыс вӧрыштӧ да берег дінас ӧта-мӧд бӧрся матысмӧны гыяс.
Бура тыдалӧны морскӧй ва вывті мунысь суднояс, шонді югӧръяс улын эзысьӧн дзирдалӧны еджыд каляяс.
Кор море вылын лӧнь, сійӧ зэв мича (цветнӧй картина «Море»).
Но бушков дырйи море зэв скӧр (59 рис.).
Тыдалӧ, кыдзи сьӧд гыяс матысмӧны берег дінӧ.
Кажитчӧ, быттьӧ мореыс дась шыбитчыны берег вылӧ.
Но збыльысьсӧ тайӧ абу тадзи.
Шыбитны кӧ гыяс вылас пӧвтор, сійӧс гыясыс сӧмын то кыпӧдласны, то лэдзасны.
Тадзи жӧ тӧв йылын ӧти-мӧд бӧрся копрасьӧны шобді шепъяс, быттьӧ муяс вывті мунӧ гы.
Кымын ёнджык тӧлыс да кымын ваыс паськыдджык, сымын гыясыс ыджыдджыкӧсь.
Гыяслӧн судтаыс овлӧ 12 да весиг 15 м.
Океаническӧй течениеяс.
Океанъяслӧн ӧткымын местаясын аддзӧма зэв ыджыд потокъяс, кодъяс ёна торъялӧны матігӧгӧрса ваясысь.
Тайӧ потокъясыслӧн пасьтаыс дас да сё километрӧдз, а кузьтаыс тысяча километрӧдз.
Найӧ визувтӧны пыр ӧти направлениеын, скоростьыс налӧн часнас 1-сянь 9 км-ӧдз.
Океанъясса татшӧм ва потокъясыс шусьӧны океаническӧй течениеясӧн.
Течениеяс артмӧны медсясӧ сійӧ тӧвъяс отсӧгӧн, кодъяс пӧльтӧны ӧти и сійӧ жӧ направлениеын.
Например, войвыв полушариеын Африкалӧн рытыввыв берегъяс дінын тӧвъяс пӧльтӧны пыр рытыв-лунвывлань.
Тайӧ тӧвъясыс вайӧдӧны движениеӧ ва веркӧслысь слӧйяссӧ.
Тасянь заводитчӧ Атлантическӧй океанлӧн ӧти зэв ён течение.
Сійӧ мунӧ экватор пӧлӧн, матыстчӧ Америка берегъяслань да тасянь кежӧ асыв-войвывлань — Севернӧй Ледовитӧй океанӧ.
Тайӧ течениелӧн юкӧныс, коді мунӧ Европалӧн рытыв-войвыв берегъяс пӧлӧн, шусьӧ Северо-Атлантическӧй течениеӧн.
Сылӧн скоростьыс суткинас 25 кымын км.
Сылӧн кельыдлӧз ваыс ёна торъялӧ рӧм сертиыс океанлӧн тайӧ юкӧнса пемыдлӧз рӧма ваысь.
Северо-Атлантическӧй течение мунӧ му шарлӧн шоныд местаяссянь кӧдзыдджык местаясӧ.
Тайӧ течениеыслӧн ваыс шоныдджык сы гӧгӧрса ваысь.
Сы вӧсна Северо-Атлантическӧй течение шусьӧ шоныд течениеӧн.
Европа берегъяс дінӧ сійӧ вайӧ шоныд.
Атлантическӧй океанлӧн рытыв-войвыв юкӧнӧ ваыс воӧ кӧдзыд Севернӧй Ледовитӧй океанысь.
Гренландиялӧн рытыввыв берегъяс пӧлӧн мунӧ Лабрадорскӧй течение, коді лунвылынджык омывайтӧ Лабрадор полуостровлысь берегъяс.
Тайӧ течениеыслӧн ваыс кӧдзыдджык сы гӧгӧрса ваысь, сы вӧсна течениесӧ шуӧны кӧдзыд течениеӧн.
Лабрадорскӧй течение вайӧ кӧдзыд Севернӧй Америкалӧн асыв-войвыв юкӧнӧ.
Быд океанлӧн эм аслас течение.
Карта вылын течениеяссӧ пасйӧны стрелкаясӧн: шоныд течениесӧ гӧрд стрелкаӧн, а кӧдзыдсӧ — сьӧдӧн либӧ лӧзӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй нёльнан океансьыс медся джуджыд местаяссӧ.
Му шар вылын кутшӧм океан медся джуджыд?
2. Висьталӧй Северо-Атлантическӧй течение йылысь.
Мыйла сійӧ шусьӧ шоныд течениеӧн?
3. Полушариеяслӧн контурнӧй карта вылын гӧрд карандашӧн петкӧдлӧй Северо-Атлантическӧй течениелысь направлениесӧ, а сьӧдӧн — Лабрадорскӧй течениелысь направлениесӧ.
Мореын кыйсьӧм.
Океанъясын да мореясын эм уна озырлун — сэні олӧны разнӧй животнӧйяс да быдмӧгъяс.
Уна пӧлӧс черияс да ракообразнӧйяс лоӧны мортлы сёянӧн.
Море пыдӧсысь перйӧны губкаяс да мича ракпаньяс.
Ӧткымын ракпаньясысь аддзӧны драгоценнӧй из — жемчуг.
Ценнӧйӧсь зэв мича розӧвӧй да гӧрд рӧма кораллъяс.
Ыджыд тӧдчанлуныс му шар вылын медся гырысь млекопитающӧйяслӧн — китъяслӧн да китообразнӧйяслӧн, а сідз жӧ моржъяслӧн да тюленьяслӧн.
Промышленностьлы найӧ сетӧны гос да крепыд кучик.
Торйӧн ёна дона мехыс котикъяслӧн — тюленьяслӧн торъя видлӧн. Тайӧ мехыс зэв крепыд да мича.
Мореяслӧн растительнӧй мирыс зэв озыр.
Ӧти сикас водоросльясӧс позьӧ сёйны, мӧд сикасъясысь вӧчӧны лекарствояс.
Мореын кыйсьӧм отсалӧ используйтны мореяслысь озырлунсӧ.
Суднояслӧн быдса флотилияяс кыйӧны чери да крабъясӧс, чукӧртӧны водоросльяс, кыйӧны морскӧй зверьясӧс (60 рис.).
Капиталистическӧй странаясдінса мореясын, кӧні оз стрӧга соблюдайтны кыйсян правилӧяс, ценнӧй морскӧй животнӧйяс колины этша.
Миян мореясын стрӧга выполняйтӧны кыйсьӧм кузя правилӧяс.
Флотилияяс уна лыда судноясысь, кодъясӧс оснаститӧма современнӧй техникаӧн, петӧны кыйсьыны сӧмын индӧм кадӧ.
Мореясын, кодъяс кытшалӧны СССР, ценнӧй животнӧйяслӧн лыдыс оз чин, а содӧ.
Сідз, например, царскӧй власть дырйи котикъясӧс пӧшти вӧлі бырӧдӧма.
А ӧні налысь гырысь стадаяс позьӧ аддзыны миян Тихӧй океанса ді берегъяс вылысь (61 рис.).
Судоходство.
Войдӧр, кор эз на вӧвны корабльяс, мореяс да океанъяс вомӧн йӧз эз вермывны ветлыны разнӧй свет юкӧнъясӧ.
Ӧні мореяс да океанъяс — медся донтӧм да медся удобнӧй туй.
Зэв гырысь суднояс (62 рис.) ветлӧны мореясті да океанъясті быдлаӧ.
Морскӧй туйӧд нуӧны уна сикас грузъяс му шарлӧн ӧти местасянь мӧд местаӧ.
Море берегъяс пӧлӧн быдмисны уна йӧза портӧвӧй каръяс.
Пароходъяс ветлӧны став мореясті да океанъясті.
Весиг Севернӧй Ледовитӧй океан, кодӧс лыддьывлісны неприступнӧйӧн, ӧні победитӧма миян народлӧн, кодӧс вдохновляйтӧ Коммунистическӧй партия, героическӧй трудӧн.
Писькӧдӧма Великӧй Севернӧй морскӧй туй.
Сійӧ лои медся дженьыд морскӧй туйӧн Баренцево моресянь Берингов проливӧ да Тихӧй океанса мореясӧ (63 рис.).
Воын 8–9 тӧлысь чӧж Ледовитӧй океанса мореяс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн, кодлӧн кызтаыс полярнӧй тӧв помын (майын) ӧткымынлаын овлӧ 1–2,5 м.
Кыз йи пластъяс вылӧ видзӧдтӧг Севернӧй морскӧй туйті суднояс плавайтӧны быд во да план серти.
Татшӧм плавайтӧмыс лои позянаӧн сӧмын сы вӧсна, мый вӧлі лӧсьӧдӧма полярнӧй станцияяс, применяйтсьӧны авиация да вына ледоколъяс.
1959 вося сентябрын Ленинградысь, рабочӧйяслӧн, учёнӧйяслӧн да морякъяслӧн карысь, кӧні чужис Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция, петіс пробнӧй плаваниеӧ корабль, кутшӧм некӧн мирын эз на вӧвлы — зэв ыджыд вына атомнӧй ледокол «Ленин».
1960 восянь атомоход «Ленин», йисӧ жугліг, писькӧдӧ туйсӧ суднояслы Севернӧй морскӧй туйті (64 рис.).
abu
Вопрос да задание.
1. Мыйӧн торъялӧ мореын кыйсьӧмыс Сӧветскӧй Союзын да капиталистическӧй странаясын?
2. Карта серти висьталӧй Атлантическӧй океан йылысь: кутшӧм направлениеын сійӧ кыссьӧ; кутшӧм океанъяскӧд йитчӧ; кутшӧм свет юкӧнъяс да налы относитчысь гырысь діяс, полуостровъяс кытшалӧ; кутшӧм мореяс да заливъяс артмӧдӧ; кӧні медся джуджыд местаясыс; кутшӧм течениеяс сылӧн эмӧсь.
Мулӧн форма да движение.
Градуснӧй сеть.
Мулӧн форма.
Дыр кад чӧж йӧз эз тӧдны, кутшӧмджык формаыс Мулӧн.
Налы кажитчис, мый Муыс зэв ыджыд плавкӧс круг кодь, код шӧрын куйлӧ налӧн странаыс.
Найӧ чайтлісны, мый Муыс мыйкӧ вылӧ должен мыджсьыны; думайтлісны, мый Мусӧ кутӧны мыш выланыс слӧн, черепаха либӧ кит кодь зэв гырысь животнӧйяс (65 рис.).
Но наблюдениеяс да рассуждениеяс отсӧгӧн йӧзыс вочасӧн вӧчисны правильнӧй вывод сы йылысь, мый Муыс шар кодь.
Тайӧ мӧвпас морт воис сэк, кор казяліс, мый Мулӧн веркӧсыс быдлаын выпуклӧй.
Йӧз, кодъяс берегсянь видзӧдӧны море кузя локтысь корабль вылӧ, аддзӧны, кыдзи сійӧ тыдовтчӧ горизонт визь сайсянь: первой кутасны тыдавны мачта йывъяс, трубаяс да сӧмын мыйкӧ дыра мысти тыдовтчас дзоньнас корабльыс (66 рис.).
Кор корабльыс ылыстчӧ, сійӧ быттьӧ лэччӧ горизонт визь сайӧ.
Рытнас, кор небесаын кӧнсюрӧ эмӧсь кымӧръяс, шонді, горизонт сайӧ пырӧм бӧрын, югдӧдӧ найӧс.
Тайӧ кымӧръясыслӧн рӧмыс кельыдрозӧвӧй, а му вылын рӧмдӧ нин (67 рис.).
Тайӧ наблюдениеясыс петкӧдлӧны, мый и сушалӧн, и морелӧн веркӧсыс выпуклӧй.
Сы йылысь, мый Му веркӧс выпуклӧй, висьталӧны и мукӧд наблюдениеяс.
Восьса местаын, медым ылысьджык аддзыны, кайӧны джуджыд предмет вылӧ: пу вылӧ, джуджыд здание вевт вылӧ, мыльк либӧ гӧра вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, каян кӧ вылӧджык, горизонтыс паськалӧ.
Например, морт кӧ сулалӧ рӧвнӧй места вылын, сійӧ аддзӧ ас гӧгӧрсьыс 4 км ылна.
Каяс кӧ 20 м вылнаӧ, кутас аддзыны нин 16 км ылна.
Лётчик 1 км вылнасянь аддзӧ ас гӧгӧрсьыс 113 км ылна.
Сы йылысь, мый Муыс шар кодь, висьталӧны и зэв уна кругосветнӧй путешествиеяс.
Та йылысь жӧ висьталӧны и сӧветскӧй лётчик-космонавтъяслӧн, Ю. А. Гагаринлӧн да Г. С. Титовлӧн, корабль-спутникъяс вылын Му гӧгӧр кытшовтӧмъясыс.
Вопросъяс.
1. Кытысь позьӧ тӧдны, мый Муыс шар кодь?
2. Кутшӧм явлениеяс, кодъяс висьталӧны Му веркӧслӧн выпуклость йылысь, удайтчыліс тіянлы наблюдайтны?
Ф. Магелланлӧн кругосветнӧй путешествие.
Медводдза кругосветнӧй путешествие вӧлі 400 воысь унджык сайын.
1519-ӧд воын Испания берегъяссянь Атлантическӧй океанӧ петіс флотилия; тайӧ флотилияыслӧн вӧлі мог: корсьны выль туй аслас озырлунӧн нималан Индияӧ.
Флотилияас вӧлі вит неыджыд паруснӧй корабль; сыӧн веськӧдліс опытнӧй моряк Ф. Магеллан.
Сійӧ вӧлі уверен, мый Муыс шар кодь, да сы вӧсна мӧдӧдчис эз асыввылӧ, а рытыввылӧ.
Плавайтігас Магеллан надейтчис аддзыны выль муяс да завоюйтны найӧс.
Экспедиция экипажас вӧлі 265 морт.
Путешествуйтны вӧлі сьӧкыд.
Корабльяс то сулалісны места вылын да виччысисны тӧв, то найӧс шыблаліс гыяс вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сы вӧсна, мый плавание вӧлі зэв сьӧкыд да морякъяс эз тӧдны, мый лоӧ водзӧ, экипаж пӧвстын кыптывлісны бунтъяс. Тайӧ бунтъяссӧ Магеллан чорыда пӧдтывліс.
Воисны тӧдтӧм пролив дінӧ.
Зэв ыджыд бушков дырйи ӧти корабль зурасис скалаӧ да жугаліс, мӧд корабль гусьӧн бӧр муніс Испанияӧ.
Куим корабльӧн Магеллан прӧйдитіс проливсӧ, коді торйӧдӧ Огненнӧй Земля ді Америкалӧн лунвывладор помысь.
Бӧрынджык тайӧ проливсӧ вӧлі шуӧма Магелланов проливӧн.
Мореплавательяс аддзисны кутшӧмкӧ налы тӧдтӧм океанлысь помтӧм-дортӧм ва.
Магеллан шуис сійӧс Тихӧйӧн.
Тӧлысь нёль кывтісны корабльяс тайӧ океанӧдыс.
Бырис сёян-юан, эз ло преснӧй ва.
Йӧз висисны да кулалісны.
Медбӧрын тыдовтчис дыр виччысяна му.
Тайӧ вӧліны Филиппинскӧй діяс, кӧні быдмисны век веж пуяс.
Магеллан кӧсйис босьтны тайӧ діяссӧ, сы вӧсна суитчис местнӧй властительяслӧн тышӧ, кӧні сійӧс и виисны.
Экипажса членъяс тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны гортаныс, кывтісны рытыввывлань.
Найӧ вуджисны Индийскӧй океан, кытшовтісны Африка да 1522-ӧд воын воисны испанскӧй портӧ.
Сӧмын 18 морт ӧти корабль вылын воисны рӧдинаӧ.
Магелланлӧн экспедицияыс озырмӧдіс Му йылысь наука.
Сійӧ подтвердитіс передӧвӧй учёнӧйяслысь предположениеяссӧ сы йылысь, мый Му — шар.
Магеллан первойӧн вуджис Тихӧй океан.
Сылӧн путешествие бӧрын медводдзаысь йӧз кутісны тӧдны сы йылысь, кутшӧм ыджыд Му шарыс да сы йылысь, мый Му веркӧслысь унджык юкӧнсӧ босьтӧ ва.
Вопрос да задание.
1. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй Магелланлӧн корабльяслысь туйсӧ.
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс Магеллан путешествиелӧн?
И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскийлӧн кругосветнӧй путешествие.
Магеллан бӧрын некымын мореплаватель вӧчисны кругосветнӧй путешествие.
Тайӧ путешествиеяс лыдын тӧдчана места босьтӧ русскӧйяслӧн плавайтӧм И. Ф. Крузенштерн да Ю. Ф. Лисянский веськӧдлӧм улын.
1803-ӧд вося август тӧлысьын бура оснаститӧм кык корабль «Надежда» да «Нева» петісны Кронштадтысь да мӧдӧдчисны рытыв-лунвылӧ.
Тайӧ экспедицияыс нуӧдсис сы могысь, медым заводитны мукӧд странаяскӧд торговля, а сідз жӧ нуны груз Камчаткаӧ да русскӧй владениеясӧ, кодъяс вӧліны Севернӧй Америкаын.
Таысь кындзи, найӧ кӧсйисны исследуйтны Тихӧй океанлысь тӧдтӧм юкӧнъяссӧ.
Вуджисны Атлантическӧй океан, кытшовтісны лунвывсянь Огненнӧй Земля ді.
Тихӧй океанӧ петісны штормкӧд ёна тышкасьӧм бӧрын.
Ӧти корабльыс муніс Камчатка берегъяслань, мӧдыс — Севернӧй Америкалӧн рытыв-войвыв юкӧнлань.
Крузенштерн да Лисянский нуӧдісны исследованиеяс, лӧсьӧдісны берегдорса странаясын олысьяскӧд тӧргӧвӧй йитӧдъяс да паныдасисны Гуанчжоу китайскӧй портын.
Тасянь найӧ мӧдӧдчисны гортаныс Индийскӧй да Атлантическӧй океанъяс кузя.
Путешествиеыс кыссис куим во (68 рис.).
Сы вӧсна мый командиръяс тӧждысисны матросъяс вӧсна, шоча вӧліны висьӧмъяс.
Тырмис и сёян, и ва.
Русскӧйяслӧн кругосветнӧй путешествие имеитӧ зэв ыджыд научнӧй тӧдчанлун.
Плавайтігас наблюдайтісны, кутшӧмджык джудждаыс океанлӧн, ёна-ӧ сола ваыс, кутшӧм морскӧй течениеяс сэні эмӧсь, наблюдайтісны животнӧйяс да быдмӧгъяс бӧрся; прӧверяйтісны важ картаяс да лӧсьӧдісны выльясӧс.
Тихӧй океанысь вӧлі аддзӧма выль діяс.
Сэтчӧс олысьяскӧд русскӧй мореплавательяс лӧсьӧдісны зэв дружественнӧй отношениеяс.
Путешественникъяс подробнӧя гижисны налӧн олӧм, быт да культура йылысь.
Вопрос да задание.
1. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскийлӧн экспедициялысь туйсӧ.
2. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ русскӧйяслӧн первой кругосветнӧй плавание?
Му шарлӧн ыджда.
Специальнӧя вӧчӧм измерениеяс сетӧны стӧч сведениеяс Му ыджда йылысь.
Му шарлӧн радиусыс, мӧд ногӧн кӧ, Му веркӧссянь центрӧдз расстояниеыс шӧркодя равняйтчӧ 6370 км-лы.
Мулӧн диаметрыс, мӧд ногӧн кӧ, му шар веркӧслӧн ӧти точкасянь мӧдӧдз центр пыр расстояниеыс кык пӧв ыджыдджык, сійӧ равняйтчӧ пӧшти 13 тыс. км-лы.
Тайӧ расстояниесӧ скорӧй поездӧн сувтлытӧг позис эськӧ мунны 9–10 суткиӧн.
Сы вылӧ, медым сійӧ жӧ поездӧн Мусӧ кытшовтны, ковмис эськӧ тӧлысь кымын, сы вӧсна мый тайӧ туйыс 40 тыс. км-ысь кузьджык (69 рис.).
Му шарлӧн татшӧм ыдждаяс дырйи весиг медся ыджыд гӧраяс кажитчӧны неыджыд мылькъясӧн.
Таысь тыдалӧ, мыйла мортлы сьӧкыд вӧлі казявны, мый Муыс шар кодь.
Сы вӧсна, мый Му шарыс зэв ыджыд, сылӧн юкӧн, кодӧс позьӧ аддзыны синмӧн, кажитчӧ плавкӧсӧн.
Шонді.
Шонді миянлы кажитчӧ плавкӧс дзирдалысь диск (круг) кодьӧн.
Збыльысьсӧ Шонді — зэв ыджыд доналӧм шар.
Сійӧ веркӧс вылын температураыс воӧ 6000 градусӧдз.
Шонді вылын став веществоясыс сэтшӧмӧдз доналӧмаӧсь, мый находитчӧны газообразнӧй состояниеын.
Сы вӧсна и шонді югӧръяс сэтшӧма ёрӧны синъястӧ.
Шонді ыджыдджык Муысь пӧшти 1300 тысяча пӧв.
Шонді да Му асланыс ыдждаӧн торъялӧны сідз жӧ, кыдзи торъялӧны футбольнӧй мач да булавка юр.
Шонділӧн диаметрыс 109 пӧв ыджыдджык Му диаметрысь.
Шондіыс миянлы кажитчӧ неыджыд круг кодьӧн, сы вӧсна мый сійӧ миянсянь зэв ылын, Мусянь 150 млн. км сайын.
Представитам поезд, коді часнас мунӧ 50 км; медым воны Шондіӧдз, тайӧ поездыслы ковмис эськӧ мунны 342 во.
Зэв ыджыд доналӧм Шонді, коді миянсянь зэв ылын, сетӧ мирӧвӧй пространстволӧн быд бокӧ югыд да шоныд.
Шонді шонтӧ и му шарлысь веркӧссӧ.
Му вылӧ кӧ эз веськав Шонділӧн югыдыс да шоныдыс, сэні эськӧ эз вӧв олӧмыс.
Пемыдын да кӧдзыдын эз вермыны эськӧ овны ни быдмӧгъяс, ни животнӧйяс, ни йӧз.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧмджык Мулӧн ыдждаыс?
2. Висьталӧй, мый сэтшӧм Шондіыс.
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс Шонділӧн Мулы?
Сутки чӧжӧн Мулӧн бергӧдчӧм.
Лун да вой лоӧ сутки.
Суткилӧн сійӧ юкӧныс, коді заводитчӧ шонді петӧмсянь да помасьӧ шонді пырӧмӧн, лыддьыссьӧ лунӧн.
Суткилӧн ӧстальнӧй кадыс — вой.
Миянлы кажитчӧ, мый мунӧ Шонді.
Ми аддзам, мый Шонді петӧ горизонт асыввывсянь, а пырӧ рытыввылӧ.
Но тайӧ сӧмын миянлы кажитчӧ.
Сулавны кӧ пос вылын да любуйтчыны, кыдзи тулысын кылалӧ йи, йи пластъяс вылӧ видзӧдігӧн кажитчӧ, мый йиыс сулалӧ места вылас, а поскыс кывтӧ.
Мунысь поезд ӧшинь пыр видзӧдігӧн корсюрӧ кажитчӧ, мый поездыс сулалӧ места вылас, а вӧръяс, муяс, видзьяс зэв ӧдйӧ локтӧны поездлы паныд.
Ставыс тайӧ кажитчӧ, сідз жӧ кыдзи кажитчӧ, мый Шонді вешйӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Збыльысьсӧ Му, кодӧс югдӧдӧ Шонді, бергалӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Му шар аслас ось гӧгӧр ӧтчыд бергӧдчӧ 24 часӧн.
Сійӧ кадыс, коді колӧ бергӧдчӧм вылӧ, шусьӧ суткиӧн.
Мулӧн сійӧ бокас, кодӧс югдӧдӧ Шонді — лун; тайӧ жӧ кадӧ мӧдар бокас — вой.
70-ӧд рисунок вылын петкӧдлӧма му шар, кодӧс югдӧдӧны шонді югӧръяс.
Сылӧн ӧтар джынйыс югыд, мӧдарыс — пемыд;
а, б да в точкаясын — лун шӧр кад; г, д да е точкаясын — вой шӧр кад; ж, з, и точкаясын — асыв (шондіыс петӧ).
12 час мысти лоӧ дзик мӧд картина: г, д да е точкаяс вуджасны а, б да в точкаяс местаӧ — сэні лоӧ лун шӧр кад; а, б да в точкаясын — вой шӧр кад.
Вопросъяс.
1. Мыйла овлӧ лун да вой?
2. Кутшӧм направлениеын вешйӧ Шонді, кор ми сійӧс аддзам?
Кыдзи объяснитны тайӧ вешйӧмсӧ?
3. Мый шусьӧ суткиӧн?
4. Кымын часын талун заводитчӧ да помасьӧ лун?
Кузь-ӧ луныс?
Полюсъяс да экватор.
Быд предметлысь веркӧссӧ позьӧ представитны сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сійӧ артмӧма зэв уна точкаясысь.
Медым бурджыка тайӧс гӧгӧрвоны, босьтам, например, шар да мавтам сійӧс клейкӧй веществоӧн, сэсся киськалам шарсӧ мак тусьясӧн; сэк позьӧ шуны, мый шарыслӧн веркӧсыс артмӧма точкаясысь.
Татшӧм шарсӧ кӧ кӧртавны сунис йылӧ да бергӧдлыны, сэк шар веркӧсвывса быд точка кутас вӧчны кытш (71 рис.).
Шарлӧн став веркӧс вылас сӧмын кык точка оз вӧчны окружность.
Ӧтиыс сэні, кытчӧ кӧрталӧма суниссӧ, а мӧдыс — сылы паныда бокас.
Тайӧ кык точкаыс шусьӧны полюсъясӧн.
Сы вӧсна мый му шар бергалӧ, то и сылӧн эм ӧта-мӧдыслы паныда кык полюс.
Полюс, коді паныда Полярнӧй кодзувлы, шусьӧ Войвыв полюсӧн, а мӧдыс — Лунвыв полюсӧн.
Веськыд визь, код гӧгӧр бергалӧ Муыс, шусьӧ мулӧн осьӧн.
Му ось мунӧ Мулӧн центр пыр да йитӧ кыкнан полюссӧ (72 рис.).
Сійӧ век видзӧдӧ Полярнӧй кодзувлань.
Войвыв полюс дінын Арктика исследуйтысьяс аддзӧны Полярнӧй кодзувсӧ дзик юр весьтсьыныс.
Полярнӧй кодзувлысь татшӧм положениесӧ шуӧны зенитальнӧйӧн.
Шуӧны: Полярнӧй кодзув расположитчӧма Войвыв полюс зенитын.
Мулӧн осьыс 12 700 км-ысь кузьджык.
Визьсӧ, кодӧс позьӧ нуӧдны Му веркӧс вывті шӧрӧдыс полюсъяс костӧд, шуӧны экваторӧн (72 рис.).
Войвыв да Лунвыв полюсъяссянь экватор ӧтылнаын да му шарсӧ юкӧ войвыв да лунвыв полушариеяс вылӧ.
Экватор кывйыс лоӧ «ӧткодя юкысь».
Экваторлӧн кузьтаыс 40 тыс. км-ысь унджык.
Вопросъяс да задание.
1. Мый сэтшӧм Муыслӧн осьыс?
2. Мый шусьӧ экваторӧн?
3. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй полюсъяс да экватор.
Мыйла колӧ градуснӧй сеть.
50 воысь унджык сайын английскӧй экспедиция, кодӧн веськӧдліс путешественник Роберт Скотт, воис Лунвыв полюсӧдз.
Бӧр локтігас экспедицияыслы эз тырмы сёян-юаныс.
Став экспедицияыс (5 морт) пӧгибнитіс сійӧс виччысьысь корабль дорӧ некымын километр вотӧдз.
Ӧнія кадӧ татшӧмторсӧ позис эськӧ не лэдзны.
Быд экспедиция, коді мунӧ ылі туйӧ, сьӧрсьыс босьтӧ радиоустановка.
Радио пыр висьталӧны оз сӧмын уджлысь результатсӧ, но и сійӧс, кӧнӧсь найӧ.
Тайӧ висьталӧм сертиыс карта вылын стӧча тӧдмалӧны, кӧні находитчӧ экспедицияыс, да, ковмас кӧ, вермӧны ас кадӧ сетны отсӧг.
Карта вылын да глобус вылын суша либӧ море веркӧслысь любӧй точка корсьны отсалӧ градуснӧй сеть, коді артмӧма меридианъясыс да параллельясыс (73 рис.).
Меридианъяс.
Му веркӧс вывті кӧ нуӧдны визь, коді йитас Войвыв да Лунвыв полюсъяс, сійӧ петкӧдлас направлениеяс войвылӧ да лунвылӧ.
Тайӧ визьыс стӧча лӧсялас лун шӧр кадся вуджӧрлӧн направлениекӧд, и сійӧс шуӧны меридианӧн, мый лоӧ «лун шӧр кадся».
Меридиан позьӧ нуӧдны му шарвывса быд точка пыр (74 рис.).
Став меридианъясыс ӧткузьтаӧсь.
Найӧ петкӧдлӧны медся дженьыд туйсӧ Войвыв полюссянь Лунвыв полюсӧдз.
Параллельяс.
Бергалысь шарлӧн быд точка вӧчӧ кытш, коді экваторсянь ӧтылнаын.
Татшӧм кытшъяссӧ шуӧны параллельясӧн (75 рис.).
Найӧ петкӧдлӧны рытыввылӧ да асыввылӧ направление.
Мулӧн любӧй точка пыр позьӧ нуӧдны параллель.
Кымын ёнджыка ылыстчан экваторсянь войвылӧ да лунвылӧ, сымын параллельяс дженьдаммӧны.
Экватор — медся кузь параллель.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм визьясысь артмӧ градуснӧй сеть?
2. Мыйӧн торъялӧны меридианъяс да параллельяс?
3. Петкӧдлӧй, кыдзи класс пыр позьӧ нуӧдны меридиан.
4. Петкӧдлӧй, кыдзи класс пыр позьӧ нуӧдны параллель.
5. Кымын меридиан да параллель позьӧ нуӧдны ӧти точка пыр?
6. Полушариеяс карта вылысь корсьӧй Ленинград кар.
Петкӧдлӧй тайӧ карыслысь меридиансӧ да параллельсӧ.
Кутшӧм местаясӧд найӧ мунасны (кутшӧм свет юкӧнъясӧд, мореясӧд, низменностьясӧд, плоскогорьеясӧд, гӧраяс вомӧн, юяс вомӧн да с. в.)?
Градусъяс.
Медым мерайтны окружность, сійӧс юкӧны 360 юкӧн вылӧ.
360 лыдысь быд юкӧн шусьӧ градусӧн (76 рис.).
Числӧ дінӧ, коді петкӧдлӧ градусъяслысь лыд, сувтӧдсьӧ ичӧтик кружок: 360°, 180°, 90°.
Экваторлӧн кузьтаыс 40 тыс. сайӧ км.
Сідзкӧ, ӧти градуслӧн кузьтаыс ылӧсас 111 км (40 тыс. км : 360 = 111 км).
Мунны кӧ меридиан либӧ экватор кузя 111 км, позьӧ шуны, мый мунӧма расстояние 1°.
Параллельясӧн градусъясыс абу ӧтыдждаӧсь: кымын матынджык параллельыс полюслань, сымын сійӧ дженьыдджык, сымын дженьыдджык сійӧ градуслӧн кузьтаыс.
Вопрос да заданиеяс.
1. 76-ӧд рисунок вылысь петкӧдлӧй окружностьлысь юкӧн, коді равняйтчӧ 90°-лы, 45°-лы, 15°-лы.
2. Глобус вылын, а сэсся полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй экватор кузя 180°.
3. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй параллель.
Кымын градус сэні?
Географическӧй широта.
Ӧтар полюссянь мӧдар полюсӧдз расстояниеыс градусъясын равняйтчӧ 180°-лы.
Экваторсянь кӧ мерайтны расстояниесӧ Войвыв полюсӧдз либӧ Лунвыв полюсӧдз, сэк сійӧ кутас равняйтчыны 90°-лы.
Расстояниесӧ позьӧ мерайтны градусъясын экваторсянь любӧй точкаӧдз, например экваторсянь Миссисипи ю вомӧдз.
Экваторсянь войвылӧ расстояниеыс, кодӧс петкӧдлӧма градусъясын, шусьӧ войвыв широтаӧн (в. ш.).
Экваторсянь лунвылӧ расстояниеыс, кодӧс петкӧдлӧма градусъясын, шусьӧ лунвыв широтаӧн (л. ш.).
Ӧти и сійӧ жӧ параллель вылын став точкаяслӧн широтаыс ӧткодь.
Карта да глобус вылын широта градусъясыс гижсьӧны меридиан вылас.
Экваторлӧн широтаыс равняйтчӧ 0°-лы.
Войвыв полюс имеитӧ войвыв широталысь 90°, а лунвыв полюс — лунвыв широталысь 90°.
Местаяс, кодъяс куйлӧны экваторсянь войвылын, имеитӧны войвыв широта, а лунвыв полушариеса местаяс — лунвыв широта.
Сӧветскӧй Союз, например, дзоньнас куйлӧ войвыв полушариеын, и сы вӧсна сылӧн став местаясыс войвыв широтаынӧсь.
Австралиялӧн став местаясыс лунвыв широтаынӧсь.
Вопрос да заданиеяс.
1. Мый шусьӧ месталӧн географическӧй широтаӧн?
2. Петкӧдлӧй глобус вылын да полушариеяс карта вылын войвыв широталысь 30°, войвыв широталысь 45°, лунвыв широталысь 25°, лунвыв широталысь 60°, широталысь 0°.
3. Тӧдмалӧй Миссисипи ю вомлысь географическӧй широтасӧ.
4. Тӧдмалӧй Ленинградсянь Войвыв полюсӧдз расстояниесӧ градусъясын да километръясын.
5. Чертитӧй окружность, коді петкӧдлӧ му шар.
Сы вылӧ пасъялӧй параллельяс быд 30° мысти.
Географическӧй долгота.
Экваторлӧн кузьтаыс градусъясын равняйтчӧ 360°-лы.
Кутшӧмкӧ ӧти меридиансянь кӧ петны рытыввылӧ либӧ асыввылӧ да мунны окружность джынсӧ, тайӧ расстояниеыс кутас равняйтчыны 180°-лы.
Меридианъяс пиысь ӧтиӧс, коді мунӧ Лондон пыр, кутісны шуны начальнӧй меридианӧн (либӧ нулевӧйӧн).
Начальнӧй меридиансянь рытыввылӧ расстояниеыс, кодӧс петкӧдлӧма градусъясын, шусьӧ рытыввыв долготаӧн, а асыввылӧ расстояниеыс — асыввыв долготаӧн.
Долгота вермас лоны асыввывсаӧн и рытыввывсаӧн; тайӧ зависитӧ сыысь, нулевӧй меридиансянь асыввылын али рытыввылын куйлӧ сійӧ местаыс.
Ӧти и сійӧ жӧ меридиан вылын куйлысь став точкаяслӧн долготаыс ӧткодь.
Медся ыджыд долготаыс 180°.
Глобус вылын да полушариеяс карта вылын долготалӧн градусъясыс пасйыссьӧны экватор вылын.
Миян страна куйлӧ ёнджыкасӧ нулевӧй меридиансянь асыввылын.
Унджык местаыс сылӧн мерайтсьӧ асыввыв долготаӧн, но медся асыввывса точкаяслӧн долготаясыс петӧны 180° сайӧ, да сы вӧсна налӧн долготаыс — рытыввыв долгота.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый шусьӧ географическӧй долготаӧн?
2. Петкӧдлӧй глобус вылын да полушариеяс карта вылын рытыввыв долготалысь 20°, рытыввыв долготалысь 60°, асыввыв долготалысь 30°, асыввыв долготалысь 75°, долготалысь 0°.
3. Тӧдмалӧй Миссисипи ю вомлысь географическӧй долготасӧ.
4. Тӧдмалӧй Африкалӧн рытыввыв берегсянь асыввыв берегӧдз экватор кузя расстояниесӧ градусъясын?
Ыджыд-ӧ сійӧ расстояниеыс, вуджӧдны кӧ километръясӧ?
Кыдзи тӧдмавны месталысь широтасӧ да долготасӧ карта вылын.
Меридианъяс да параллельяс пасйыссьӧны глобусъяс вылӧ да став географическӧй картаяс вылӧ.
Но меридианъяс да параллельяс пасйыссьӧны оз быд градус мысти, а 10°, 15° мысти.
Вӧчӧны тадзи сы могысь, медым не сайӧдны карта вылысь изображениеяссӧ.
Градуснӧй сеть отсалӧ аддзыны му шар веркӧс вылысь любӧй точка.
Та могысь колӧ тӧдны широталысь да долготалысь градусъяс.
Жюль Вернлӧн «Дети капитана Гранта» известнӧй романын путешественникъяс тӧдісны сӧмын лунвыв широтасӧ сійӧ местаыслысь, кӧні жугаліс капитан Грантлӧн корабльыс.
Та вӧсна сійӧс аддзисны сӧмын сэки, кор корсьысьысьяс мунісны пӧшти параллель кузяла.
Медым Му вылысь аддзыны точка, колӧ первой петкӧдлыны сійӧс карта вылын.
Например, колӧ корсьны места, коді куйлӧ войвыв широталӧн 10° вылын да асыввыв долготалӧн 80° вылын.
Экваторсянь войвылысь корсьӧны параллель 10°, а нулевӧй меридиансянь асыввылысь — меридиан 80°.
Сійӧ местаас, кӧні тайӧ кык визьыс ӧтлаасясны, лоас корсян точкаыс (Цейлон ділӧн медся войвыв точка).
1934 воын Севернӧй Ледовитӧй океанын йияс пӧвстӧ вӧйис пароход «Челюскин».
Челюскинецъяс радио пыр юӧртісны, мый йи пластыс, кытчӧ найӧ чеччисны, — войвыв широталӧн 68°-ын да рытыввыв долготалӧн 173°-ын.
Сӧветскӧй лётчикъяс тайӧ даннӧйяс серти карта вылын аддзисны войвыв полушариеысь 68°-а параллель, а нулевӧй меридиансянь рытыввылысь 173°-а меридиан.
Тайӧ кык визь ӧтлаасянінӧ мӧдӧдчисны лётчикъяс да аддзисны сійӧ местасӧ, кӧні вӧйис корабль.
Челюскинецъясӧс вӧлі спаситӧма.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кымын градуслы равняйтчӧ Африкалӧн кузьтаыс войвывсянь лунвылӧ асыввыв долготалӧн 20°-а меридианті?
Ыджыд-ӧ тайӧ расстояниеыс, вуджӧдны кӧ градусъяссӧ километръясӧ?
2. Мый рытыввылынджык: Гренландиялӧн медся лунвыв помыс али Амазонка ю вом?
3. Мый войвылынджык: Таймыр полуостровлӧн войвыв точка али Чукотка полуостровлӧн войвыв точка?
4. Глобус вылын да полушариеяс карта вылын корсьӧй точкаяс: широталӧн 0° да рытыввыв долготалӧн 50°; лунвыв широталӧн 55° да рытыввыв долготалӧн 65°.
5. Тӧдмалӧй Джомолунгма вершиналысь широтасӧ да долготасӧ.
6. Тӧдмалӧй Тихӧй океанын медся джуджыд месталысь широтасӧ да долготасӧ.
7. Карта вылысь корсьӧй тіянсянь медся матысса кар.
Тӧдмалӧй сылысь долготасӧ да широтасӧ.
Во чӧжӧн кадъяслӧн вежласьӧм.
Кыдзи вежсьӧ во чӧжӧн шонділӧн судтаыс.
Во чӧжӧн тӧв вежсьӧ тулысӧн, тулыс — гожӧмӧн, гожӧм — арӧн, а сэсся бара воӧ тӧв.
СССР-ын тӧвнас пӧшти быдлаын кӧдзыд, шонді весиг лун шӧр кадын улын горизонт весьтын.
Лунъясыс зэв дженьыдӧсь.
Кымын матынджык тулыс, сымын вылӧджык кыпӧдчӧ да ёнджыка югдӧдӧ шонді, заводитӧ сывны лым.
Лунъяс лоӧны кузьджыкӧсь.
Воӧ шоныд гожӧм.
Шонді петӧ водз, лун шӧр кадын кайӧ вылӧ горизонт весьтӧ, лэччӧ сёрӧн.
Войыс дженьыд.
А арлань бара чинӧ горизонтсянь шонділӧн судтаыс, лунъясыс дженьдаммӧны, лоӧ кӧдзыдджык.
Наблюдениеясысь тыдалӧ, мый шондіыс кымын вылынджык горизонтсянь, сымын сылӧн югӧръясыс усьӧны отвеснӧйджыка, сымын луныс кузьджык, сымын шоныдджык.
Войвыв полушариеын медся кузь луныс да горизонтсянь шондіыс медся вылын июнь 22-ӧд лунӧ.
Медся кузь войыс да шондіыс горизонтсянь медся улын декабрь 22-ӧд лунӧ.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй волысь кадъяссӧ да быд кадлысь тӧлысьяссӧ.
2. Вуджӧрлӧн кузьта бӧрся быд тӧлысся наблюдениеяс серти лӧсьӧдӧй график, кыдзи вежсьӧ шонділӧн судтаыс горизонт весьтын.
Мулӧн во чӧжӧн движение.
Сы йылысь, мыйла во чӧжӧн кадъясыс вежласьӧны, дыр эз тӧдны.
Уна учёнӧйяс кӧсйисны тайӧс тӧдмавны, но налы мешайтіс вичко.
Религия зілис дзебны народысь наукалысь достижениеяссӧ.
Вичкоса служительяс чорыда расправляйтчылісны смел учёнӧйяскӧд, кодъяс опровергайтлісны вичкоса служительяслысь висьталӧмсӧ сы йылысь, мый Му оз бергав.
Сідз, 1600-ӧд воын бипур вылын сотісны итальянскӧй учёнӧй Джордано Бруноӧс, коді Коперник бӧрын доказывайтіс, мый Му бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Во чӧжӧн кадъяс вежласьӧны сы вӧсна, мый Му бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Та дырйи Мулӧн осьыс пыр пӧлыньтчӧма ӧти бокӧ да видзӧдӧ ӧти точкаӧ — Полярнӧй кодзувлань (цветнӧй картина «Годовое движение Земли»).
Му кытшовтӧ Шонді гӧгӧр 365 сутки чӧжӧн.
Сійӧ кадыс, дыр-ӧ Му кытшовтӧ Шонді гӧгӧр, шусьӧ воӧн.
Во юксьӧ 12 тӧлысь вылӧ.
Видзӧдлам, кутшӧмджык положениеын лоӧ Му Шонді серти июнь 22-ӧд лунӧ (77 рис.).
Сы вӧсна, мый Мулӧн осьыс пӧлыньтчӧма, шонді югӧръяс ёнджыка югдӧдӧны войвыв полушариесӧ лунвыв полушарие серти.
Войвыв полюсын войыс оз овлы — сэні полярнӧй лун.
Экваторын войыс ӧткузя луныскӧд, а экваторсянь лунвылын войыс кузьджык лунысь.
Лунвыв полюсбердса местаяссӧ шондіыс оз югдӧд: сэні тайӧ кадас полярнӧй вой.
Шонді югӧръяс оз сӧмын югдӧдны, но и шонтӧны.
Войвыв полушариеыс кӧ югдӧдсьӧ ёнджыка, то лунвыв полушарие серти сійӧ унджык босьтӧ и шоныдсӧ.
Но шоныдыс абу быдлаын ӧтмында.
Медся ёна шоныдсӧ шонді сетӧ сэтшӧм местаяслы, кодъяс куйлӧны войвыв широталӧн 23½° вылын.
Сэні лун шӧр кадын шондіыс юр весьтын (кыдзи шуӧны «зенитын») да му вылӧ воӧны пӧсь отвеснӧй (зенитальнӧй) югӧръяс.
Кымын матынджык полюслань, сымын пӧлӧнджык усьӧны югӧръясыс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Войвыв полюс дінын, войвыв широталӧн 66½°-сянь заводитӧмӧн, сутки чӧж шондіыс оз лэччыв горизонт сайӧ, сэні кӧдзыд.
Кор шондіыс улын, сылӧн югӧръясыс усьӧны кӧсӧя, омӧля югдӧдӧны да шонтӧны Мулысь веркӧссӧ.
Лунвыв полушариесӧ шонді омӧльджыка югдӧдӧ войвыв полушарие серти, а сы вӧсна слабджыка и шонтӧ.
Татшӧм ногӧн, июнь 22-ӧд лунӧ войвыв полушарие шонтыссьӧ ёнджыка лунвыв полушарие серти, да луныс кузьджык войсьыс.
Тайӧ кадас войвыв полушариеын гожӧм.
Лунвыв полушариеын, мӧдарӧ, тӧв.
Войвыв полушариеын июнь — гожся тӧлысь, а лунвыв полушариеын сійӧ лоӧ тӧвся тӧлысьӧн.
Видзӧдлам Мулысь положениесӧ Шонді серти во джын мысти — декабрь 22-ӧд лунӧ (78 рис.).
Тайӧ лунас Шонді ёнджыка югдӧдӧ да шонтӧ лунвыв полушариесӧ.
Войвыв полушариеын тӧв, а лунвыв полушариеын — гожӧм.
Войвыв полушариеын декабрь тӧлысь — тӧвся толысь, а лунвыв полушариеын — гожся тӧлысь.
Сійӧ кадыс, кор тӧв вуджӧ гожӧмӧ, шусьӧ тулысӧн. Сійӧ кадыс, кор гожӧм вуджӧ тӧлӧ, шусьӧ арӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи Шонді югдӧдӧ да шонтӧ войвыв полушариесӧ июнь 22-ӧд лунӧ?
Тайӧс жӧ висьталӧй лунвыв полушарие йылысь.
2. Кыдзи Шонді югдӧдӧ да шонтӧ войвыв полушариесӧ декабрь 22-ӧд лунӧ?
Тайӧс жӧ висьталӧй лунвыв полушарие йылысь.
3. Висьталӧй лунвыв полушариеысь тӧвся тӧлысьяссӧ.
4. Мыйла сӧветскӧй китобойнӧй флотилия «Слава» мӧдӧдчӧ Антарктида берегъяслань арын?
Тропикъяс да полярнӧй кругъяс.
Мулӧн вогӧгӧрся движение дырйи шонді югӧръяс оз ӧткодя усьны му вылӧ: ӧти местаясын веськыда, мӧдлаын — пӧлӧн.
Июнь 22-ӧд лунӧ шонді лоӧ зенитын войвыв широталӧн 23½° вылын (77 рис.).
Тайӧ лунас сэні лун шӧр кадын шонді югӧръяс югдӧдӧны медся джуджыд юкмӧс пыдӧсъяс.
Тайӧ кадас предметъяссянь вуджӧръясыс оз лоны.
Во джын мысти, декабрь 22-ӧд лунӧ, лун шӧр кадын шонді лоӧ зенитын лунвыв широталӧн 23½° вылын (78 рис.).
Шонді зенитальнӧй положениелӧн границаясыс шусьӧны тропическӧй кругъясӧн, либӧ тропикъясӧн.
Му шар вылын кык тропик: войвыв широталӧн 23½° вылын — войвыв тропик, лунвыв широталӧн 23½° вылын — лунвыв тропик.
Войвыв тропиксянь войвылын да лунвыв тропиксянь лунвылын шонді некор оз овлы зенитын.
Сэні шонді югӧръяс усьӧны то ёнджыка, то омӧльджыка пӧлӧсӧн.
Приполярнӧй областьясын гожӧмын шонді югӧръясыс мунӧны му веркӧс бердті.
Июнь 22-ӧд лунӧ шонді югӧръяс югдӧдӧны Войвыв полюс да став пространствосӧ войвыв широталӧн 66½° параллельӧдз.
Тайӧ параллель вылын сутки чӧж шондіыс оз пырав горизонт сайӧ.
Став 24 часыс — полярнӧй лун.
Декабрь 22-ӧд лунӧ, мӧдарӧ, сутки чӧж — полярнӧй вой.
Полярнӧй лунлӧн да полярнӧй войлӧн границаӧн лоӧ войвыв широталӧн 66½° параллель.
Сійӧ шусьӧ Войвыв полярнӧй кругӧн.
Войвыв полярнӧй кругсянь лунвылын суткинас луныс да войыс вежласьӧны.
Лунвыв полушариеын лунвыв широталӧн 66½° параллель шусьӧ Лунвыв полярнӧй кругӧн.
Теплӧвӧй поясъяс.
Во чӧжӧн Му оз ӧткодя пӧлучайт шоныдсӧ да югыдсӧ.
Войвыв да лунвыв тропикъяс костын во чӧж лун шӧр кадын шонді сулалӧ вылын горизонт весьтын да вонас кыкысь овлывлӧ зенитын.
Тайӧ пространствоыс пӧлучайтӧ медся уна шоныд, сы вӧсна сійӧ шусьӧ жар поясӧн.
Медся этша шоныд пӧлучайтӧны областьяс, кодъяс куйлӧны полюсъяс да полярнӧй кругъяс костын.
Во чӧжӧн полюсъяслӧн точкаясын 6 тӧлысь овлӧ полярнӧй лун да 6 тӧлысь — полярнӧй вой.
Кымын матынджык полярнӧй круглань, сымын унджык сутки, кӧні лун да вой вежласьӧны обычнӧя.
Полюсъяс да полярнӧй кругъяс костын пространствоясыс шусьӧны кӧдзыд поясъясӧн.
Кӧдзыд поясыс кык: войвыв да лунвыв.
Полярнӧй круг да тропик костын Мулӧн веркӧсыс шоныдсӧ пӧлучайтӧ этшаджык жар пояс серти да унджык кӧдзыд поясъяс серти.
Войвыв полярнӧй круг да войвыв тропик костын поясыс шусьӧ войвыв умереннӧй поясӧн.
Лунвыв полушариеын — лунвыв умереннӧй пояс.
Му шар вылын ставыс 5 теплӧвӧй пояс: ӧти жар пояс, кык умереннӧй пояс да кык кӧдзыд пояс (79 рис.).
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый обозначайтӧны войвыв да лунвыв тропикъяс?
Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй тропикъяс.
2. Мый обозначайтӧны Войвыв да Лунвыв полярнӧй кругъяс?
Глобус вылын да полушариеяс карта вылын петкӧдлӧй Войвыв да Лунвыв полярнӧй кругъяс.
3. Полушариелӧн контурнӧй карта вылын краситӧй жар пояс гӧрд рӧмӧн, умереннӧй поясъяс — турунвижӧн, кӧдзыд поясъяс — лилӧвӧй рӧмӧн.
4. Кутшӧм теплӧвӧй поясын сійӧ местаыс, кӧні ті оланныд?
5. Кутшӧм свет юкӧн куйлӧ нёль теплӧвӧй поясын?
6. Мыйӧн торъялӧ умереннӧй пояс жар поясысь сы серти, кутшӧма шонтӧ да югдӧдӧ сійӧс шонді?
Поводдя да климат.
Атмосфера.
Му шарӧс быд боксянь кытшалӧ воздух.
Тайӧ воздушнӧй оболочкаыс шусьӧ атмосфераӧн.
Атмосфералӧн кызтаыс 1000 кымын км.
Позьӧ шуны, мый йӧзыс олӧны зэв джуджыд воздушнӧй океан пыдӧсын.
Воздух колӧ йӧзлы, быдмӧгъяслы да животнӧйяслы олӧм вылӧ.
Эз кӧ эськӧ вӧв воздухыс, эз вӧв и Му вылас олӧмыс.
Медся ыджыд тӧдчанлуныс атмосфераса сійӧ слӧйлӧн, коді кытшалӧ Мусӧ да кодлӧн кызтаыс 10–12 км.
Буретш тайӧ слӧяс овлӧны поводдялӧн вежсьӧмъяс.
Сэні артмӧны кымӧръяс, пӧльтӧны тӧвъяс, вежласьӧ температура.
Воздухлӧн мубердса слӧйын эмӧсь примесьяс: бус, копоть, ва паръяс.
Примесьяс овлӧны оз ӧтмында.
Примесьясыс кӧ зэв этша, воздухыс сӧдз да небесаыслӧн рӧмыс кельыдлӧз либӧ югыдлӧз.
Примесьясыс кӧ уна, небесаыслӧн рӧмыс лоӧ гудыр, еджгов.
Тыдавтӧм воздухсӧ, сійӧ кӧ эм, позьӧ кокниа казявны.
Кор петам ывлаӧ, пыр жӧ чувствуйтам кӧдзыд либӧ шоныд, мӧд ногӧн кӧ, чувствуйтам воздухлысь температурасӧ.
Кор чувствуйтам тӧвлысь кокньыдика пӧльыштӧм либӧ ён тӧв — тӧдам, мый тайӧ воздухлӧн движение.
Кӧть ми воздухсӧ огӧ аддзӧй, но вермам тӧдмавны сылысь ӧткымын свойствояс.
Воздух вежлалӧ ассьыс температурасӧ, воздух зэв подвижнӧй.
Атмосфера состояниеысь зависитӧ поводдя: шондіа либӧ букыд, кос либӧ зэра, шоныд либӧ кӧдзыд.
Мортлӧн деятельность топыда йитчӧма поводдякӧд.
Та вӧсна учёнӧйяс зільӧны тӧдмавны атмосфералысь став свойствояссӧ.
Атмосфера изучитӧм могысь кыпӧдчылӧны воздушнӧй шаръяс, самолётъяс, стратостатъяс вылын.
abu
Вылысьджык воздухлысь состояниесӧ тӧдмалӧны специальнӧй приборъясӧн, кодъясӧс кыпӧдӧны воздушнӧй шаръясӧн.
Сідз, например, прибор радиозонд радиосигналъяс отсӧгӧн юӧртӧ воздухлысь температурасӧ да давлениесӧ 25–30 км вылнасянь (80 рис.).
Специальнӧй метеорологическӧй станцияяс постояннӧ наблюдайтӧны поводдя бӧрся.
Сэні гижалӧны поводдя йылысь суткинас этша вылӧ нёльысь: 1 час войын, 7 час асылын, 1 час лунын да 7 час рытын.
Быд географическӧй экспедиция вӧчӧ поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый шусьӧ атмосфераӧн?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс атмосфералӧн морт олӧмын?
3. Кыдзи изучайтӧны атмосфера?
4. Босьтӧй тетрадь да обложка вылас гижӧй: «Поводдя йылысь дневник».
Лист боксӧ графитӧй татшӧм образец серти:
Дата
Часъяс
Температура
наблюдайтан
шӧр кодь
Давление
Тӧв
Облачность
Осадокъяс
Примечаниеяс
Наблюдайтӧй луннас куимысь температура, тӧв, облачность бӧрся да пасъялӧй дневниканыд.
Став последующӧй заданиеяссӧ поводдя бӧрся наблюдайтӧм кузя вӧчӧй «Поводдя да климат» тема изучайтігчӧж.
Воздухлӧн температура.
Воздух, кыдзи и мукӧд веществояс, шоналӧ да кӧдзалӧ, мӧд ногӧн кӧ, вежлалӧ ассьыс температурасӧ.
Воздухлысь температурасӧ мерайтӧны термометрӧн.
Температураыс кӧ 0°-ысь вылынджык, сэки сійӧс пасйӧны + знакӧн (например, +2°); температураыс кӧ 0°-ысь улынджык, сэки пасйӧны − знакӧн (например, −15°).
Воздухлысь температурасӧ наблюдайтӧмӧн тӧдмалісны, мый воздухыс пӧшти оз шонав сы пыр прӧйдитысь шонді югӧръясысь.
Шонді югӧръяс первой шонтӧны сушалысь либӧ валысь веркӧссӧ, а сэсся суша да ва веркӧссянь шоналӧ и воздухыс.
Кымын ёнджыка шоналӧма веркӧсыс, сымын шоныдджык сы гӧгӧрса воздухыс.
Веркӧсыс кӧ кӧдзалӧ, сысянь заводитӧ кӧдзавны и воздухыс.
Сутки чӧжнас воздухлӧн температураыс вежласьӧ.
Асывнас овлывлӧ кӧдзыдкодь.
Лун шӧр кад кежлӧ му веркӧсыс, а сысянь и воздухыс шоналӧ ёнджыка.
Сы вӧсна медся ыджыд температура овлӧ лун шӧр кад бӧрын.
Рытланьыс лоӧ ыркыдджык.
Медся кӧдзыд овлӧ шонді петӧм водзвылын.
Во чӧжӧн воздухлӧн температураыс ёна вежласьӧ.
Кузь гожся лунъясӧ мулӧн веркӧсыс ёна шоналӧ, а дженьыд войясӧ пӧшти оз удит кӧдзавны.
Сы вӧсна гожӧмын температураыс медся вылын.
Арын лоӧ кӧдзыдджык, а тулысын бара шондӧдӧ.
Воздухлӧн температураыс сутки чӧжӧн да во чӧжӧн вежласьӧ медсясӧ шонді югӧръяс вӧсна: кымын веськыда усьӧны шонді югӧръяс, сымын ёнджыка найӧ шонтӧны.
Сутки да во чӧжӧн температура вежласьӧм йылысь точнӧй сведениеяс сетӧны метеорологическӧй станцияяс.
Сэні термометръяссӧ устанавливайтӧны специальнӧй будкаясын (80 рис.).
Вопросъяс.
1. Кыдзи векджык вежласьӧ воздухлӧн температураыс, кор шонділӧн судтаыс вежласьӧ лун чӧжӧн?
2. Кыдзи вежласьӧ температураыс тіян местностьын во чӧжӧн?
Шӧркодь температураяс.
Сы могысь медым позис сравнитны воздухлысь ӧти суткися температурасӧ мӧд суткися температуракӧд, наблюдательяс выводитӧны суткилысь шӧркодь температураяс.
Суткилӧн шӧркодь температура артмӧ татшӧм вычислениеяс отсӧгӧн: нёль наблюдениелысь результатъяссӧ содтӧны, лоӧм суммасӧ юкӧны 4 вылӧ.
Например, август 18-ӧд лунӧ температураыс вӧлі:
1 часын +15°
7 часын +13°
13 часын +22°
19 часын +18°
Ставыс +68°
Шӧркодь температура = 68° : 4 = 17°.
Сідзкӧ, суткися шӧркодь температураыс август 18-ӧд лунӧ +17°.
Медым тӧдмавны, кутшӧм тӧлысьын вӧлі шоныдджык либӧ кӧдзыдджык, арталӧны тӧлысся шӧркодь температураяс да сравнивайтӧны найӧс.
Тӧлысся шӧркодь температура тӧдмалӧм могысь колӧ суткися шӧркодь температураяссӧ ӧтлаавны да лоӧм суммасӧ юкны сы вылӧ, кымын лун тӧлысяс.
Например, январь тӧлысьын суткися шӧркодь температураяслӧн суммаыс −372°.
Январын 31 лун.
Тӧлысся шӧркодь температураыс январын равняйтчӧ −372°: 31 = −12°.
Сравнитны кӧ тӧлысся шӧркодь температураяссӧ, тыдовтчӧ, мый войвыв полушариеын медся шоныд тӧлысьӧн лоӧ июль, а медся кӧдзыд тӧлысьӧн — январь.
Лунвыв полушариеын — мӧдарӧ.
Заданиеяс.
1. Тӧдмалӧй суткися шӧркодь температура тӧрытъя лунлысь.
2. Кутшӧмкӧ ӧти тӧлысся наблюдениеяс серти вӧчӧй температура вежласьӧмлысь график.
3. Асланыд наблюдениеяс серти арталӧй кутшӧмкӧ ӧти тӧлысьлысь шӧркодь температура.
Воздухлӧн температура зависитӧ судтаысь.
Воздух шоналӧ му веркӧссянь, кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ.
Сы вӧсна му веркӧс бердын медся шоныд, а кутан кӧ кайны вылӧ, лоӧ кӧдзыдджык.
Лётчикъяс, полётӧ мӧдӧдчигӧн, зэв шоныда пасьтасьӧны оз сӧмын тӧлын, но и медся жар гожся лунӧ.
А джуджыд гӧраяс вылын, весиг жар поясын, эмӧсь вершинаяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн.
Му шарвывса медся джуджыд гӧраяслӧн «Гималаи» нимыс коми кыв вылын лоӧ «Лымъяслӧн оланін».
Татшӧм нимсӧ сетӧма абу весьшӧрӧ.
Тайӧ гӧраяслӧн лунвыв подулас температураыс некор оз лэччыв нульысь улӧджык, а гӧра йывъясас лымйыс некор оз сывлы.
Мусянь кӧ каян 100 м вылнаӧ, влажнӧй воздухлӧн температураыс лэччӧ шӧркодя ½° вылӧ.
Сідзкӧ, му веркӧс бердын кӧ температураыс +12°, 1000 м вылнаын температураыс лоӧ +7°, 3000 м вылнаын температураыс лэччас −3°-ӧдз нин.
Суша да ва весьтын воздухлӧн шоналӧм.
Суша да ва оз ӧткодя шонавны.
Жар лунӧ ю, ты либӧ море берегъяс дорын лыаыс сэтшӧма доналӧ, мый кокъястӧ сотӧ, сулавны он вермы, а ваыс кӧдзыд.
Рытнас жӧ мӧдарӧ: лыаыс кӧдзыд, а ваыс шоныд.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый ва да суша оз ӧткодя шонавны.
Медым шонтыны 1 куб. см ва, колӧ примернӧ куим пӧв унджык шоныд сы серти, мыйта колӧ 1 куб. см му шонтӧм вылӧ.
Таысь кындзи, ваыс сорласьӧ, сы вӧсна сійӧ шоналӧ джуджыдджыка.
Муыслӧн жӧ шоналӧ сӧмын веркӧсыс.
Ва шоналӧ ньӧжйӧджык да ньӧжйӧджык жӧ и сетӧ шоныдсӧ, а суша мӧдарӧ, та вӧсна рытнас суша весьтын воздухыс кӧдзыдджык ва весьтын серти.
Вопросъяс.
1. Мыйла джуджыд гӧраяслӧн йывъясыс век вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн?
2. Мыйла гожся войӧ море весьтын воздухыс шоныдджык моресянь ылі местаын серти?
Атмосфернӧй давление.
Быд вещество позьӧ веситны.
Вӧлӧмкӧ, 1 куб. м воздухлӧн весыс 1 кг 300 г кымын.
Воздух зэв кокни.
Сійӧ кокньыдджык ваысь пӧшти 800 пӧв.
Быд предметлӧн эм аслас вес да сійӧ личкӧ улынджык куйлысь предметъяс вылӧ: книгаяс личкӧны пызан вылӧ, пызан личкӧ джодж вылӧ да с. в.
Воздухлӧн эм вес, сы вӧсна сійӧ сідз жӧ личкӧ предметъяс вылӧ, кодъясӧс кытшалӧ.
Морт оз казяв воздухлысь давлениесӧ сы вӧсна, мый воздухыс сійӧ телӧын эм жӧ.
Босьтны кӧ му веркӧссянь атмосфералӧн вылысса границаӧдз воздух столб, тыдовтчас, мый быд 1 кв. см вылӧ сійӧ личкӧ 1 кг вынӧн.
Татшӧм давлениеыс шусьӧ атмосфернӧй давлениеӧн.
Атмосфернӧй давление мерайтӧм.
Атмосфералысь давлениесӧ мерайтӧны приборӧн — барометрӧн.
Эм кык сикас барометр: ртутнӧй да металлическӧй (анероид).
Ртуть — кизьӧр металл.
Кисьтны кӧ ртутьсӧ кузь стекляннӧй трубкаӧ, кодлысь ӧтар помсӧ спояйтӧма, да сюйны тайӧ трубкасӧ восьса помнас ртуть тыра дозйӧ, трубкасьыс ртутьыс киссяс сӧмын мыйкӧ мында (81 рис.).
Трубкалӧн вылысса юкӧнас ртуть весьтын артмӧ безвоздушнӧй пространство.
Став ртутьыс трубкасьыс оз вермы киссьыны сы вӧсна, мый ртуть вылӧ, коді эм дозъяс, личкӧ воздух.
Атмосфернӧй давлениеыс кӧ лоӧ ичӧтджык, сэки трубкасьыс ртутьыс неуна ещӧ киссяс да ртутнӧй столбикыс лоӧ ляпкыдджык.
А воздухыс кӧ, мӧдарӧ, личкӧ ёнджыка, столбикыс кайӧ.
Установитӧма, мый океан уровеньын воздухлӧн 0° температура дырйи трубкаын ртуть кайӧ 760 мм (76 см) вылнаӧ.
Татшӧм условиеяс дырйи давлениеыс шусьӧ нормальнӧй атмосфернӧй давлениеӧн.
Ртутнӧй барометрын эм трубка, доз да шкала, кытчӧ пасйӧма деление миллиметръясын.
Ртуть столбиклӧн судтаыс петкӧдлӧ атмосфернӧй давлениелысь ыдждасӧ.
Но ртутнӧй барометрӧн абу удобнӧ пӧльзуйтчыны походъясын да экспедицияясын.
Сэні бурджык пӧльзуйтчыны анероидӧн (82 рис.).
Сы пытшкын эм упругӧй кӧрӧбка, кӧні воздухыс абу. Сійӧ зэв чувствительнӧй, кор вежсьӧ атмосфернӧй давление.
Мыйӧн сӧмын давлениеыс содӧ, кӧрӧбкаыс топалӧ, а давлениеыс кӧ чинӧ, кӧрӧбкаыс паськалӧ.
Кӧрӧбка объёмлӧн вежласьӧмыс передайтчӧ стрелкаӧ.
Шкала вылын стрелка индӧм серти позьӧ тӧдмавны атмосфернӧй давлениелысь ыдждасӧ.
Заданиеяс.
1. Арталӧй, ыджыд-ӧ атмосфернӧй давлениеыс тіян ки пыдӧс вылӧ (ки пыдӧслӧн площадьыс ылӧсас 60 кв. см).
2. Объяснитӧй, мыйла барометр петкӧдлӧ атмосфернӧй давлениелысь вежласьӧмсӧ.
Давлениелӧн вежласьӧм.
Медводдза воздухоплавательяс казялісны, мый вылӧ кыпӧдчӧм бӧрын зэв сьӧкыд лоӧ лолавны.
Татшӧмтор жӧ артмӧ и гӧра вылӧ кайигӧн.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый, кымын вылӧ каян, сымын воздухыслӧн плотностьыс чинӧ, лоӧ разрежённӧй.
10 м вылнаын атмосфернӧй давлениеыс чинӧ 1 мм вылӧ кымын.
Например, океан уровеньсянь кӧ кыпӧдчыны 1000 м вылнаӧ, давлениеыс лоӧ 660 мм.
Вылӧ кайигӧн атмосфернӧй давлениелӧн чинӧмыс сетӧ позянлун тӧдмавны барометр отсӧгӧн океан уровеньсянь месталысь судтасӧ.
Быд самолётын эмӧсь специальнӧй приборъяс, кодъяс атмосфернӧй давление серти петкӧдлӧны, океан уровеньсянь кутшӧм вылнаын лэбӧ самолёт.
Атмосфернӧй давление вежласьӧ оз сӧмын вылӧ кайигӧн.
Ӧти и сійӧ жӧ местаын сувтӧдӧм барометр петкӧдлӧ давлениелысь колебайтчӧмсӧ: сійӧ то содӧ, то чинӧ.
Давлениеыс вежласьӧ сы вӧсна, мый воздухлӧн давлениеыс зависитӧ температураысь.
Шонтігӧн воздухыс паськалӧ.
Шоныд воздух кокньыдджык кӧдзыд воздухысь.
Та вӧсна 1 куб. м шоныд воздух ӧткодь вылнаын кокньыдджык 1 куб. м кӧдзыд воздухысь.
Сідзкӧ, и шоныд воздухлӧн давлениеыс ичӧтджык кӧдзыд воздухлӧн давление серти.
Вежсьӧ кӧ температура, вежсьӧ и давление.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла атмосфералӧн давлениеыс вежсьӧ вылӧ кыпӧдчигӧн?
2. 13 часын наблюдайтӧй да гижӧй поводдя йылысь дневникӧ атмосфернӧй давлениелысь ыдждасӧ.
3. Наблюдайтӧй да висьталӧй, кыдзи вежсьӧ давление, кор лоӧ кӧдзыд поводдя.
Кыдзи вежсьӧ давление, кор лоӧ шоныд поводдя?
Тӧв да сылӧн артмӧм.
Му веркӧс весьтын воздух век вешъялӧ.
Горизонтальнӧй направлениеын воздухлӧн вешйӧм шусьӧ тӧлӧн.
Мукӧд дырйи тӧлыс муртса-муртса тӧдчӧ.
Но корсюрӧ тӧлыс сэтшӧм ён, мый чегъялӧ пуяс, шыблалӧ керка вевтъяс.
Мыйла артмӧ тӧв?
Например, гожся жар лунӧ кӧ матыстчыны ыджыд ты дорӧ, казялан, мый тысяньыс воӧ ыркыд.
Ми тӧдам, мый шоныд воздух кокньыдджык да сылӧн давлениеыс ичӧтджык кӧдзыд воздухлӧн давление серти.
Тӧдам сідз жӧ, мый суша да ва шоналӧны оз ӧткодя.
Сушасянь шоналӧм воздух кайӧ вылӧ.
Сылысь местасӧ босьтӧ сьӧкыдджык да плотнӧйджык кӧдзыд воздух, коді воис ва весьтысь.
Сійӧ местасьыс, кӧні давлениеыс ыджыд, воздухыс мунӧ сэтчӧ, кӧні давлениеыс ичӧтджык, мӧд ногӧн кӧ, артмӧ тӧв.
Сідзкӧ, тӧв артмӧм вылӧ колӧ атмосфернӧй давлениеын торъялӧм.
Кымын ёна торъялӧ давлениеыс, сымын ӧдйӧджык вешйӧ плотнӧй воздух сыланьӧ, кӧні воздухыс абуджык плотнӧй; сідзкӧ, сымын ёнджык лоӧ тӧв.
Кӧдзыд странаясысь воздухыс мунӧ шоныдджык странаясӧ; пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс.
Сы местаӧ воӧ шоныд воздух; пӧльтӧны шоныд тӧвъяс.
Тӧв вермӧ пӧльтны быд боксянь.
Сійӧ частӧ вежласьӧ.
Сійӧс шуӧны сійӧ горизонт сторона серти, кысянь пӧльтӧ.
Например, тӧв кӧ пӧльтӧ лунвывсянь, сійӧс шуӧны лун тӧлӧн, пӧльтӧ кӧ асыв-лунвывсянь, шуӧны асыв-лун тӧлӧн.
Тӧвлӧн вежсьӧмыс пӧшти век вайӧдӧ поводдя вежсьӧмӧ.
Сы вӧсна йӧз важысянь нин тӧдӧны, кутшӧм тӧв дырйи кутшӧм поводдя лоӧ.
Бриз.
Интереснӧйтор позьӧ наблюдайтны море берегъяс вылын.
Сэні сутки чӧжӧн тӧв вежсьӧ кыкысь.
Луннас сійӧ пӧльтӧ моресянь сушалань (83 рис.), а войнас, мӧдарӧ, — сушасянь морелань (84 рис.).
Берегдорса татшӧм тӧлыс шусьӧ бризӧн.
Бриз пырӧ пыдӧ сушаӧ да мореӧ 40 км ылнаӧ.
Бриз артмӧ сы вӧсна, мый море да суша весьтын атмосфералӧн давлениеыс абу ӧткодь.
Луннас море весьтын давлениеыс ыджыдджык суша весьтын серти, та вӧсна улысса воздухыс мунӧ сушалань.
Войнас артмӧ мӧдарӧ.
Бриз кодь тӧвъяс, но ёна слабджыкӧсь, овлӧны ыджыд юяслӧн да тыяслӧн берегъяс вылын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый шусьӧ тӧлӧн?
2. Мыйла лоӧны тӧвъяс?
3. Мыйла чери кыйысьяс паруснӧй суднояс вылын мӧдӧдчӧны чери кыйны войнас, а локтӧны чери кыянінысь луннас?
4. Видзӧдлӧй 83-ӧд да 84-ӧд рисунокъяс вылӧ.
Мый сэні петкӧдлӧма?
Тӧдмалӧй, кӧні тӧлыс ёнджык.
5. Мыйла, кор ті гожся жар лунӧ матыстчанныд вӧрлань, сысянь пӧльтӧ ыркыдӧн?
6. Тӧдмалӧй, кодарлань кутас пӧльтны тӧв, Москваса метеорологическӧй станцияын кӧ пасйӧма давлениесӧ 755 мм, а Новӧй Земляын — 762 мм.
Тӧвлысь направление да вын тӧдмалӧм.
Тӧвлысь направлениесӧ тӧдмалӧны флюгер отсӧгӧн.
Эмӧсь уна пӧлӧс флюгеръяс.
Став флюгерыслӧн ӧткодьторйыс сыын, мый найӧ кокниа бергалӧны ось йылын да сувтӧны тӧв направление серти.
Тӧвлысь направлениесӧ вермӧ петкӧдлыны ичӧтик флаг либӧ бедь помӧ крепитӧм лента.
Метеорологическӧй станцияясын тӧвлысь направлениесӧ тӧдмалӧны стрела кодь флюгер отсӧгӧн (85 рис.).
Стрелаыс бергӧдчӧ тӧлыслы паныд.
Горизонтыслысь сторонаяссӧ петкӧдлӧны кӧрт прутъяс, кодъясӧс крепитӧма флюгер улӧ.
Кор видзӧдлан стрела да горизонтлысь сторонаяссӧ петкӧдлысь указатель вылӧ, позьӧ тӧдмавны тӧвлысь направлениесӧ.
Тӧв пӧльтӧ оз ӧткодь вынӧн.
Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧны ветромернӧй пӧв отсӧгӧн, кодӧс крепитӧма флюгер бердӧ (85 рис.).
Кымын ыджыдджык тӧлыс, сымын ёнджыка пӧлӧстчӧ пӧвйыс.
Дуга вылын делениеяс серти позьӧ тӧдмавны тӧвлысь вынсӧ баллъясын.
Быд балл петкӧдлӧ тӧвлысь определённӧй скорость.
Тӧвлысь вынсӧ ылӧсас позьӧ тӧдмавны и разнӧй признакъяс серти.
Тӧв кӧ вӧрӧдыштӧ пуяс вылысь вӧсньыдик вожъяс, сэк сійӧс шуӧны слаб тӧлӧн (2 балл); сылӧн скоростьыс секундӧ 3–5 м (м/сек).
Тӧв, коді лэптӧ бус, бумага торъяс, шусьӧ умереннӧй тӧлӧн (4 балл).
Ыджыд тӧв (6 балл) качайтӧ пуяслысь гырысь увъяс, мунысь мортлысь павтыртӧ пальто пӧласӧ; сылӧн скоростьыс 10–13 м/сек.
Медся ыджыд тӧвлӧн (ураган, 12 балл) скоростьыс вывті ыджыд — 29 м/сек да ыджыдджык.
Сійӧ жуглӧ керкаяс, лэптӧ да нуӧ некымын метр сайӧ сьӧкыд предметъяс, вужнас нетшкӧ пуяс.
Торйӧн гырысь ураганъяс овлӧны жар странаясын.
Ураганыс жуглӧ каръяс: косявлӧ керка вевтъяс, керкаяссӧ вешталӧ фундаментъяс вылысь.
Ураган весиг шыбитӧ рельсъяс вылысь железнодорожнӧй составъяс.
Морт используйтӧ тӧвлысь вынсӧ.
Морт важысянь нин используйтӧ тӧвлысь вынсӧ.
Выль странаяс вӧлі аддзӧма мореплавательясӧн, кодъяс петлісны ылі туйӧ паруснӧй корабльяс вылын, кодъясӧс нуис тӧв.
Важысянь нин тӧвлысь вынсӧ используйтлісны ветрянӧй мельничаясын.
Ӧні стрӧитӧны ветрянӧй двигательяс (88 рис.), кодъяс тӧвлысь вынсӧ пӧртӧны электрическӧй токӧ, оросительнӧй каналъясысь муяс вылӧ лэптӧны ва.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи тӧдмалӧны тӧвлысь направлениесӧ?
2. Кыдзи тӧдмалӧны тӧвлысь вынсӧ?
3. Кыдзи используйтӧ тӧвлысь вынсӧ морт?
4. Асланыд наблюдениеяс серти арталӧй, тӧлысьнас кымынысь вӧлі вой тӧв, асыв тӧв (да мукӧд направлениеяса тӧвъяс).
Петкӧдлӧй направлениеяссӧ тӧвъяслысь, кодъяс овлӧны тіян местностьын частӧджык мукӧд тӧвъяс серти.
5. Кыдзи вежсьӧ поводдя тіян местностьын тӧлын, пӧльтӧ кӧ вой тӧв?
Пӧльтӧ кӧ рытыв тӧв?
6. Луннас куимысь наблюдайтӧй да гижӧй поводдя йылысь дневникӧ тӧвлысь направлениесӧ.
Воздухын ва паръяс.
Зэр бӧрын лоӧм ва гӧпъяс бырӧны.
Кытчӧ вошӧ ваыс?
Унджык ваыс испаряйтчӧ — пӧрӧ парӧ, лоӧ тыдавтӧмӧн, кыдзи и воздух.
Ва паръяс веськалӧны воздухӧ сы вӧсна, мый ваыс испаряйтчӧ мореяс, юяс, тыяс да нюръяс веркӧсысь.
Ваыс испаряйтчӧ сідз жӧ суша веркӧсысь да быдмӧгъясысь.
Воздухын ва парыс абу век ӧтмында.
Гожӧмын быдтор ӧдйӧ косьмӧ.
Арын да торйӧн нин тӧлын косьмӧ тӧдчымӧн дырджык.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый шоныд воздухыс ва паръяссӧ вермӧ босьтны унджык кӧдзыд воздух серти.
Воздух кӧ оз нин вермы босьтны ас пытшкас паръяс сыысь уна, мыйта сыын эм нин, сэк сійӧс шуӧны насыщеннӧйӧн.
Кор воздух шоналӧ, сэки сійӧ ас пытшкас босьтӧ пыр унджык ва паръяс.
1 куб. м. воздухын вермас лоны
+30° дырйи 30 г кымын ва
+20° „ 17 г „ „
0° „ 5 г „ „
−20° „ 1 г „ „
−30° „ ½ г „ „
Мый лоӧ ва паркӧд, воздухыс кӧ кӧдзалӧ?
Кор насыщеннӧй воздух кӧдзалӧ, ва паръясыс пӧрӧны ваӧ.
Та йылысь жӧ висьталӧны опытъяс.
Кӧдзыд стеклӧ вылӧ кӧ лолыштны, сэки лолыштӧм шоныд воздухыс кӧдзалӧ.
Стеклӧ вылын лоӧны ва войтъяс.
Шоныд да кос веркӧсвесьтса воздухын паръясыс этшаджык сы серти, мыйта сійӧ вермӧ ас пытшкас кутны.
Сійӧ вермис эськӧ васӧ босьтны унджык, но ваыс абу.
Татшӧм воздухыс шусьӧ кос воздухӧн.
Кор сійӧ кӧдзалӧ, оз век артмы ва.
Воздухлӧн температураыс кӧ +30°, а быд кубическӧй метрын ваыс сӧмын 16 г, сэки +20°-ӧдз кӧдзалігӧн ваыс оз ло.
Воздух кӧдзалігӧн ваыс век лоӧ сэки, кор воздухыс насыщеннӧй ва паръясӧн.
Медым висьтавны, лоӧ-ӧ зэр, колӧ тӧдны, уна-ӧ ва эм воздухын.
Та вӧсна метеорологъяс особӧй приборъяс отсӧгӧн бура следитӧны сы бӧрся, уна-ӧ ва парыс воздухын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла воздухын ва паръяс абу ӧтмында?
2. Мый вӧсна ва паръясӧн насыщеннӧй воздух выделяйтӧ ва?
3. Тӧдмалӧй класслысь объёмсӧ.
Арталӧй, уна-ӧ влага вермӧ лоны воздухын, кор класслӧн температураыс +20° да 0°.
Ру.
Гожся рытын частӧ позьӧ аддзыны увтасінъясысь юяс, тыяс либӧ нюръяс весьтысь еджыд ру.
Руыс артмӧ сы вӧсна, мый сушалӧн веркӧсыс заводитӧ кӧдзавны да сысянь воздухыс мунӧ валань, коді шоныдджык.
Вавесьтса шоныд воздухсӧ локтысь воздухыс кӧдзӧдӧ.
Кӧдзалӧм воздухын ва парыс пӧрӧ зэв посньыдик ва войтъясӧ.
Асывнас, кор сӧмын на петас шонді да воздухыс шоналӧ, ва войтъясыс бара пӧрӧны парӧ.
Руыс бырӧ.
Тӧвнас руяс артмӧны сэки, кор поводдяыс ӧдйӧ вежсьӧ.
Сэки шоныд воздухыс паныдасьӧ кӧдзыд воздухкӧд, кӧдзалӧ да лишнӧй ва паръяс пӧрӧны ва войтъясӧ.
Кымӧръяс.
Кымӧр — сійӧ сэтшӧм жӧ ру.
Быдӧнлы, коді веськавліс ру пиӧ, кокни гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм кымӧрыс.
Кымӧръяс торъялӧны руысь сійӧн, мый найӧ му веркӧссянь вель вылынӧсь.
Но найӧ артмӧны сідз жӧ: ва паръясӧн насыщеннӧй воздухысь кӧдзалігӧн артмӧны ва войтъяс.
Вылын кӧ воздухыслӧн температураыс 0°-ысь улынджык, артмӧ кымӧр, коді состоитӧ лым чиръясысь.
Кымӧръяс уна пӧлӧс формааӧсь.
Овлӧ кымӧръяслӧн некымын основнӧй вид.
Шондіа лунӧ позьӧ аддзыны небесаын разалӧм зэв еджыд сіяс кодь либӧ бордъяс кодь перистӧй кымӧръяс (89 рис.).
Найӧ зэв мичаӧсь да оз тупкыны шонді.
Перистӧй кымӧръяс медся вылынӧсь, артмӧны 10–12 км вылнаын да состоитӧны посньыдик йи кристалликъясысь.
Тулысын, а сэсся и гожӧмын да арын позьӧ аддзыны сідз шусяна юра (кучевӧй) кымӧръяс (90 рис.).
Найӧ разалӧмаӧсь небесаын быттьӧ еджыд вата чукӧръяс.
Тасянь и налӧн нимыс.
Юра кымӧр кӧ ыдждас, сылӧн подулыс лоӧ пемыд, кажитчӧ, быттьӧ сійӧ кӧсйӧ койыштны зэрӧн.
Татшӧм кымӧрсӧ шуӧны гора-зэра кымӧрӧн, либӧ ливневӧйӧн (91 рис.).
Юра кымӧръяс артмӧны разнӧй вылнаын, 10 км-ӧдз.
Букыш лунӧ небеса вевттьысьлӧ ӧти сикас руд кымӧръясӧн.
Тайӧ слӧистӧй кымӧръяс (92 рис.).
Найӧ улынӧсь, 2000 м-ысь вылынджык оз овлыны.
Мукӧд дырйи налӧн слӧйясыс гырысь валъяс кодьӧсь, уна пӧлӧс рудов рӧмаӧсь.
Татшӧм кымӧръясыс шусьӧны слӧисто-юра кымӧръясӧн.
Тӧлын, кор эмӧсь слӧистӧй кымӧръяс, овлӧ шоныдджык сэзь поводдя дырйи серти, сы вӧсна мый кымӧръясыс кутӧны шоныдсӧ му веркӧс бердас.
Гожӧмын кымӧръяс оз лэдзны шонділы шонтыны му веркӧссӧ.
Сы вӧсна гожӧмын кымӧра поводдя дырйи ыркыдджык сэзь поводдя дырйи серти.
Осадокъяс.
Кымӧръясысь усьӧны осадокъяс: зэр, лым, шер.
Зэв посни ва войтъяс кымӧр пытшкын век двигайтчӧны.
Найӧ паныдасьӧны ӧта-мӧдныскӧд, ӧтлаасьӧны да вочасӧн ыдждӧны.
Кор войтъясыс лоӧны сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый оз вермыны кутчысьны воздухас, заводитӧ зэрны.
Лым артмӧм вылӧ колӧ, медым кымӧрыс вӧлі сэтшӧм воздухын, кӧні температураыс 0°-ысь улынджык.
Мукӧд дырйи гожӧмнас гыма зэр дырйи усьӧ шер.
Сійӧ артмӧ ливневӧй кымӧръясын.
Кымӧрын зэв посни ва войтъяс, воздух двигайтчӧм вӧсна, то кайӧны вылӧ, то лэччӧны улӧ.
Мукӧд дырйи найӧ веськалӧны кымӧрлӧн вылысса юкӧнас, кӧні температураыс 0°-ысь улынджык.
Ва кынмӧ.
Артмӧм йи торйыс лэччӧ кымӧрлӧн улысса юкӧнас, вевттьысьӧ ваӧн.
Сы бӧрын, сійӧ кӧ бара каяс вылӧ, сы вылӧ кынмӧ мӧд вӧсньыд йи слӧй.
Медбӧрын йи торйыс лоӧ сэтшӧм сьӧкыд, мый усьӧ муӧ.
Тадзи артмӧ шер.
Шерыс мукӧд дырйи овлӧ курӧг кольк ыджда.
Шер вӧчӧ уна лёктор: жугӧдӧ кӧдзаяс, кувтӧдз дойдалӧ гортса лэбачьясӧс да посни скӧтӧс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй, кӧні да кутшӧм поводдя дырйи ті аддзылінныд ру.
2. Кутшӧм кымӧръяс частӧджык овлӧны тіян местностьын тӧлын?
Кутшӧмджык кымӧръяс овлӧны гожӧмын?
Дневниканыд пасйӧй сійӧ лунсӧ, кор первойысь вӧліны юра кымӧръяс?
3. Наблюдайтӧй луннас куимысь да пасйӧй поводдя йылысь дневникӧ, кымӧра али кымӧртӧм вӧлі луныс, кутшӧм осадокъяс вӧліны, кутшӧмджык кымӧръяс вӧліны.
Кымӧръяссӧ пасйӧй условнӧй знакъясӧн (93 рис.).
4. Видзӧдлӧй, кутшӧмджык формаыс лым чиръяслӧн.
Осадокъяс мерайтӧм.
Видз-му овмӧсын осадоклӧн тӧдчанлуныс ыджыд.
Осадокъясыс кӧ тырмымӧн, лоӧны условиеяс, медым пӧлучитны бур урожай.
Влагаыс кӧ этша либӧ, мӧдарӧ, вывті уна, урожайыс оз во.
Сы вӧсна метеорологическӧй станцияясын дугдывтӧг следитӧны атмосфернӧй осадокъяс бӧрся.
Усян осадокъяссӧ мерайтӧны осадкомерӧн.
Осадкомерыс ведра кодь.
Сійӧс крепитӧма столб йылӧ.
Сы могысь, медым тӧв эз ну осадокъяссӧ бокӧ, ведра гӧгӧрыс вӧчӧма специальнӧй защита (94 рис.).
Кор кӧсйӧны тӧдмавны, уна-ӧ уси влага, осадкомерысь васӧ кисьтӧны специальнӧй измерительнӧй стӧканӧ.
Стӧканас эмӧсь делениеяс, кодъяс серти тӧдмалӧны усьӧм осадокъяслысь судтасӧ.
Усьӧ кӧ лым, осадкомерсӧ пыртӧны шоныдінӧ, кӧні лымйыс сылӧ.
Лым васӧ кисьтӧны измерительнӧй стӧканӧ да тӧдмалӧны, уна-ӧ чукӧрмис ваыс.
Осадкомерсӧ суткинас босьтлӧны кыкысь: 7 час асылын да 7 час рытын.
Медым тӧдмавны, уна-ӧ осадокыс уси сутки чӧжӧн, колӧ кыкысь мерайтӧм результатъяссӧ ӧтлаавны.
Например: 7 час асылын 2 мм, 7 час рытын 7 мм, а ставыс 9 мм.
Медым тӧдмавны, уна-ӧ осадокыс уси тӧлысь чӧжӧн, колӧ быд лунъя усьӧм осадоксӧ ӧтлаавны.
Быд тӧлысьын усьӧм осадокъяс кӧ ӧтлаавны, артмас вося осадок.
Лым слӧйлысь кызтасӧ мерайтӧм.
Лым слӧйлысь состояниесӧ наблюдайтӧм имеитӧ ыджыд тӧдчанлун видз-му овмӧслы.
Муяс вылын лымйыс кымын уна, сымын омӧльджыка кынмӧ почваыс да тулыснас лоӧ унджык влага, сымын лоӧны бурджык условиеяс культураяслы быдмӧм вылӧ.
Лым слӧйлысь кызтасӧ мерайтӧны снегомернӧй рейкаӧн (95 рис.).
Снегомернӧй рейка — сійӧ планка, кодӧс юклӧма сантиметръяс вылӧ.
Лымлысь судтасӧ мерайтӧны мусянь лым веркӧсӧдз.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кыдзи тӧдмалӧны, уна-ӧ усис осадок во чӧжӧн.
2. Наблюдайтӧй поводдя бӧрся да тӧдмалӧй, кутшӧм направлениеа тӧв дырйи тіян местностьын усьӧ унджык осадок.
3. Поводдя йылысь календарь серти лӧсьӧдӧй кык диаграмма:
1) тӧлысяс кымын лун кымӧра, корсюрӧ кымӧра да сэзь;
2) тӧлысяс кымын лун усины осадокъяс да кымын вӧлі осадокъястӧм лун.
Поводдя.
Воздухлӧн температура, давление, тӧв, влагалӧн количество, облачность, осадокъяс вежласьӧны атмосфералӧн улысса слӧйын.
Став тайӧ явлениеясыс характеризуйтӧны поводдя.
Ми тӧдам, мый тӧв вежсигӧн частӧ вежсьӧ и воздухлӧн температура, и давление, и облачность, и осадок да с. в.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый поводдялӧн став явлениеяс ӧта-мӧдныскӧд йитчӧмаӧсь.
Например, воздух шоналӧ да лоӧ кокньыдджык, сідзкӧ, вежсьӧ давление.
Гожӧмын тӧлыс заводитас пӧльтны моресянь — поводдяыс лоӧ васӧд да ыркыд.
Поводдя зэв частӧ вежласьӧ.
Сійӧ вермӧ вежсьыны не сӧмын сутки чӧжӧн, но весиг некымын час чӧжӧн.
Ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, но разнӧй местаясын поводдяыс вермӧ лоны разнӧй.
Например, гожӧмын СССР-лӧн ылі рытыввыв юкӧнын, Прибалтикаын, ӧти лунӧ вермас лоны кымӧра, зэра поводдя, а водзӧ асыввылын сійӧ жӧ лунас вермас лоны шондіа жар поводдя.
Поводдяӧн шусьӧ кутшӧмкӧ ӧти кадӧ да ӧти местаын атмосфера уліса слӧйлӧн состояние.
Поводдя йылысь водзвыв висьталӧм.
Поводдя йылысь водзвыв висьтавны кужӧм имеитӧ ыджыд тӧдчанлун морт деятельностьын.
Торйӧн важнӧ тӧдны поводдя йылысь видз-му овмӧсса уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
Медым босьтны ыджыд урожай, колӧ определённӧй поводдя дырйи обработайтны почва, кӧдзны, идравны урожайсӧ.
Кор тӧдан, мый лоасны кӧдзыдъяс, позьӧ гӧтӧвитчыны, медым видзны кынмӧмысь садъяс да градвывса пуктасъяслысь том петасъяс.
Лэбтӧдз войдӧр быд лётчик метеорологическӧй станцияясысь тӧдмалӧ атмосфералӧн состояние йылысь.
Чери кыйны петтӧдз чери кыйысьяс сюся видзӧдӧны небесаӧ.
Железнодорожникъяслы колӧ тӧдны поводдя йылысь, медым ас кадӧ примитны мераяс да видзны кӧрт туйсӧ лымйӧн тыртӧмысь либӧ ёна зэрӧмла кырӧдӧмысь.
СССР-ын бура изучайтӧны поводдя да сы подув вылын висьталӧны поводдя йылысь некымын лунӧн водзвыв.
Миян странаын эм уна тысяча метеорологическӧй станция.
Найӧ уджалӧны уна каръясын да сиктъясын, гӧраясын, діяс вылын да весиг Севернӧй Ледовитӧй океанса йияс вылын.
Сэні нуӧдӧм наблюдениеяс серти вӧчсьӧны поводдя йылысь сводкаяс, кодъясӧс радио пыр передавайтӧны поводдя тӧдмалӧм кузя Центральнӧй институтӧ.
Сэні метеорологъяс устанавливайтӧны, кысянь да кодарлань локтӧ воздух.
Например, тӧлын кӧ воздухыс локтӧ Атлантическӧй океансянь, сэк позьӧ шуны, мый СССР-лӧн рытыввылын лоӧ шоныд, давлениеыс чинӧ, лоӧ кымӧра да усясны осадокъяс.
Тӧлын кӧ воздухыс локтӧ войвывсянь, сэк колӧ виччысьны зэв кӧдзыд поводдя, давление содас, лоӧ сэзь поводдя.
Сы йылысь, кутшӧм лоӧ поводдяыс (поводдялы прогноз), юӧртсьӧ радио пыр.
Поводдя йылысь водзвыв висьталан делӧын сӧветскӧй наукалӧн достижениеясыс зэв гырысьӧсь.
Мукӧд дырйи поводдялысь вежсьӧмсӧ позьӧ водзвыв тӧдны кутшӧмсюрӧ местнӧй приметаяс да признакъяс серти.
Например, трубаысь кӧ тшыныс кайӧ веськыда вывлань, сэк позьӧ виччысьны мича лӧнь поводдя.
Либӧ шонді кӧ лэччӧ кымӧръяс сайӧ, сэк вермас зэрны.
Поводдя йылысь водзвыв тӧдӧм кузя признакъяс лоины местнӧй олысьясӧн поводдясӧ уна вояс чӧж наблюдайтӧм да прӧверяйтӧм бӧрын.
Найӧс подтверждайтӧны научнӧй наблюдениеяс.
Например, тшын кайӧ вылӧ сы вӧсна, мый воздухыс оз двигайтчы; та вӧсна матысса кадӧ поводдяыс оз вежсьы.
Вопросъяс да задание.
1. Мый сэтшӧм поводдяыс?
2. Мыйла поводдяыс частӧ вежласьӧ?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс поводдялӧн морт олӧмын?
4. Кутшӧм местнӧй признакъяс, кодъяс серти позьӧ водзвыв тӧдмавны поводдя, ті тӧданныд?
На пиысь ӧти признак прӧверитӧй да висьталӧй, правильнӧй-ӧ сійӧ.
Климат.
Ӧти и сійӧ жӧ местаын поводдя век вежласьӧ, но оз быд во ӧткодя.
Например, Москваын 1949-ӧд вося гожӧм вӧлі зэв зэра, ыркыд, а 1954-ӧд вося гожӧм — жар, зэрлывліс вель шоча.
Но век жӧ торъя местностьлы уна вося наблюдениеяс бӧрын позьӧ установитны поводдялысь общӧй состояниесӧ, коді овлӧ быд во.
Например, Москваын тӧв — волӧн медся кӧдзыд кад; сэки частӧ овлӧны морозъяс да усьӧ уна лым, ульдывлӧ шоча.
Гожӧм — волӧн медся шоныд кад, частӧ овлӧ жар поводдя, коді мукӧд дырйи вежсьӧ ыркыд да зэра поводдяӧн.
Во чӧж ёнджыкасӧ пӧльтӧны рытыв тӧвъяс, осадокъяс усьӧны тырмымӧн.
Балтийскӧй море берег дорын тӧлыс небыд, влажнӧй, частӧ ульдывлӧ, гожӧмыс ыркыд, зэра.
Осадокъяс усьӧны уна.
Поводдялӧн общӧй чертаяс повторяйтчӧны быд во и Москваын, и Прибалтикаын, и любӧй мӧд местностьын.
Поводдялӧн воысь воӧ повторяйтчысь состояниеыс шусьӧ тайӧ местаыслӧн климатӧн.
Му шарлӧн любӧй местаын климатыс имеитӧ ассьыс особенностьяс.
Ӧти местаын во гӧгӧр чӧж куйлӧ лым, мӧдлаын — олысьясыс некор эз аддзывны лымсӧ, сы вӧсна мый сэні век гожӧм.
Му шар вылын климатыс разнӧй; тайӧ зависитӧ уна помкаясысь.
Географическӧй широтаысь климатлӧн зависитӧм.
Шонді югӧръяс, кодъяс воӧны му шар вылӧ, оз ӧткодя шонтыны сылысь веркӧссӧ.
Оз ӧткодя шонав и воздухыс.
Медся уна шоныд воӧ жар поясӧ.
Сэні во чӧж температураыс оз лэччыв +20°-ысь улӧджык.
Тайӧ поясас жар климат.
Кымын ылӧджык экваторсянь полюсъяслань, сымын омӧльджыка шоналӧ воздухыс.
Умереннӧй поясъясын гожӧмыс шоныд, а тӧвнас температураыс лэччывлӧ 0°-ысь улӧджык.
Татшӧм климатыс шусьӧ умереннӧйӧн.
Кӧдзыд поясъясын климатыс кӧдзыд.
Сэні весиг гожӧмнас сэтшӧм кӧдзыд, мый лымйыс да йиыс оз сывлыны.
Вопрос да задание.
1. Тіян местаын тӧвнас кутшӧм поводдя частӧджык овлӧ?
2. 77-ӧд да 78-ӧд рисунокъяс серти объяснитӧй, кыдзи климатыс зависитӧ географическӧй широтаысь.
Мореяс да океанъяс матыслунысь климатлӧн зависитӧм.
Мореяс да океанъяс берегъяс дорын климатыс векджык торъялӧ материкпытшкӧсса климатысь.
Например, Великобритания ді вылын волӧн быд кадӧ векджык овлӧ кымӧра поводдя, улын ӧшалысь кымӧръясысь буситӧ посни зэр.
Лым усьлӧ шоча да ӧдйӧ сылӧ.
Частӧ овлӧ ру.
Лондонын шӧркодь температураыс январын +4°, а июльын + 19°.
Медся кӧдзыд да медся шоныд тӧлысьясса температуралӧн разницаыс неыджыд (15°).
Гожӧмыс вель ыркыд, а тӧлыс шоныд.
Осадокыс усьӧ уна, вонас 1000 мм-ӧдз.
Сы вӧсна пӧшти во чӧж видзьясыс вевттьысьӧмаӧсь веж турунӧн.
Сэтшӧм климат, кор гожӧмлӧн да тӧвлӧн температураясыс оз ёна торъявны, кор частӧ овлӧ кымӧра поводдя да усьӧны уна осадокъяс, шусьӧ морскӧйӧн.
Климатлӧн татшӧм особенностьясыс артмӧны сы вӧсна, мый діяс вылӧ да берегдорса местаяс вылӧ влияйтӧ влажнӧй воздух, коді ва весьтас омӧля шоналӧ да ньӧжйӧ кӧдзалӧ.
Местаясын, кодъяс матынӧсь океанъяссянь да кӧні медсясӧ пӧльтӧны океанъяссянь тӧвъяс, климатыс морскӧй.
Кымын ылынджык моресянь, сымын воздухыслы сьӧкыдджык вайны влагасӧ сушаӧ.
Океанъяссянь ылын куйлысь местаясын воздухыс векджык кос.
Гожӧмнас сулалӧ кымӧртӧм жар поводдя, а тӧвнас — чизыр кӧдзыд.
Сідз, например, Урал ю вылын Оренбург карын, коді сулалӧ сійӧ жӧ широта вылын, кӧні и Лондон, шӧркодь температураыс июльын +21°, а январын −15°.
Тайӧ тӧлысьясас температураяслӧн разницаыс 36°.
Во чӧжнас усьӧ 400 кымын мм осадок.
Сэтшӧм климат, кор тӧвлӧн да гожӧмлӧн температураясыс ёна торъялӧны, осадокъяс усьӧны этша, шусьӧ континентальнӧйӧн.
Великобритания дісянь кӧ мунны асыввывлань, сэк вочасӧн содӧ тӧвся да гожся шӧркодь температураяслӧн торъялӧмыс, осадокъяс чинӧны.
Позьӧ шуны, мый кымын ылынджык мореяссянь да океанъяссянь, сымын климатыс лоӧ континентальнӧйджык.
Но му шарлӧн кутшӧмсюрӧ местаясын океан берег дорын климатыс абу морскӧй, а континентальнӧй.
Например, Южнӧй Америкалӧн, Австралиялӧн рытыввыв берегъясын да Африкалӧн войвыв юкӧнын артмӧмаӧсь пустыняяс.
Тайӧ объясняйтсьӧ сійӧн, мый тайӧ местаясын тӧвъяс пӧльтӧны сушасянь океанлань.
Океаническӧй течениеясысь климатлӧн зависитӧм.
Климат вылӧ океанъяслӧн влияйтӧмыс содӧ, кор сы вылӧ воздействуйтӧны шоныд да кӧдзыд течениеяс.
Сӧветскӧй Союзын Кольскӧй полуостров вылын эм порт Мурманск.
Сэтчӧ во чӧж локтӧны суднояс, сы вӧсна мый мореыс оз кынмыв.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ портыс сулалӧ кӧдзыд поясын, тӧлыс сэні вель шоныд.
Шӧркодь температураыс январын −10°.
Гожӧмыс дженьыдик, ыркыд, июль тӧлысся шӧркодь температураыс +13°.
СССР-лӧн асыввыв юкӧнын пӧшти сійӧ жӧ широта вылын, кӧні и Мурманск, эм Верхоянск кар.
Тӧвнас сэні тӧлысся шӧркодь температураыс зэв улын; шӧркодь температураыс январын −50°.
Тӧвнас некор оз ульдывлы, небесаыс сэзь, осадокыс этша.
Гожӧмнас вель шоныд, осадокыс этша жӧ.
Климатыс татшӧм ёна торъялӧ сы вӧсна, мый Мурманск вылӧ влияйтӧ Северо-Атлантическӧй течение.
Сылӧн шоныд ваыс воӧ Скандинавскӧй да Кольскӧй полуостровъяс дінӧ.
Ва весьтас воздухыс шоналӧ да «шонтӧ» сушасӧ.
А Верхоянск сулалӧ шоныд океанъяссянь да шоныд океаническӧй течениеяссянь ылын.
Севернӧй Ледовитӧй океансянь воӧ сӧмын кос да кӧдзыд воздух.
Климат вылӧ кӧдзыд течениелысь влияйтӧмсӧ позьӧ аддзыны Лабрадорскӧй течение пример вылын.
Сылӧн ваясыс кӧдзыдӧсь, та вӧсна течениевесьтса воздухыс кӧдзалӧ.
Кор воздухыс воӧ суша весьтӧ, сэні температураыс чинӧ.
Лабрадор полуостровлӧн климатыс сэтшӧм кӧдзыд, мый сылӧн войвыв юкӧнас пуяс оз быдмыны.
А Скандинавскӧй полуостров вылын, коді сійӧ жӧ широтаын, быдмӧ вӧр.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйӧн торъялӧ морскӧй климат континентальнӧйысь?
2. Байкал тысянь войвылын вонас усьӧ 400 мм осадок, а Рижскӧй заливлӧн лунвыв берегын — 600 мм.
Объяснитӧй, мыйла осадокъяс усьӧны оз ӧтмында.
3. Кутшӧм теплӧвӧй поясын Мурманск?
Мыйла порт Мурманск оз кынмывлы?
Места судтаысь да рельефысь климатлӧн зависитӧм.
Ми тӧдам, мый кымын вылӧ каян, сымын кӧдзыд.
Сы вӧсна сэтшӧм местаясын, кодъяс океан уровеньсянь зэв вылынӧсь, климатыс суровӧй.
Например, Памирын, кодлӧн судтаыс шӧркодя равняйтчӧ 4000 м-лы, тӧвъясыс овлӧны сэтшӧм жӧ кӧдзыдӧсь, кыдзи и СССР-лӧн Ылі Войвылын.
Мукӧд дырйи температураыс тӧвнас лэччӧ −46°-ӧдз, а гожӧмнас кайӧ +27°-ӧдз.
Шӧркодь температураыс январын −15°, июльын +18°.
Осадокъяс усьӧны зэв этша — вонас 70 кымын мм.
Климатыс горнӧй страна Памирлӧн кос, зэв континентальнӧй.
Климат вылӧ ёна влияйтӧ не сӧмын океан уровеньсянь судтаыс, но и сійӧ, кыдзи куйлӧны горнӧй хребетъяс.
Например, Гималайскӧй гӧраяс кыссьӧны рытыввывсянь асыввылӧ.
Индийскӧй океансянь войвылӧ пӧльтӧны влажнӧй тӧвъяс, но туй вылас найӧ мытшасьӧны ыджыд преградаӧ, гӧраясӧ.
Шоныд васӧд воздухыс, кор воас тайӧ гӧраясӧдзыс, кайӧ вывлань пӧкатъясӧд да кӧдзалӧ; сэки артмӧны кымӧръяс.
Гималайскӧй гӧраяслӧн лунвыв пӧкатъясын усьӧны мирын медся уна осадокъяс — вонас 12 тысяча мм-ӧдз.
А гӧраяссянь войвылын кыссьӧны ватӧм пустыняяс.
Сыысь, мый вӧлі висьталӧма климат йылысь, тыдалӧ, мый сійӧ либӧ мӧд местаын климатлӧн особенностьясыс зависитӧны: географическӧй широтаысь, море да океан матыслунысь, океаническӧй течениеясысь, тӧвъяслӧн направлениеысь, океан уровеньсянь судтаысь да горнӧй хребетъяслӧн направлениеясысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тӧдмалӧй Памирлӧн шӧр юкӧнлысь географическӧй широта.
Мыйла Памирын климатыс суровӧй да континентальнӧй?
2. Мыйла Гималайскӧй гӧраяссянь войвылын кыссьӧны пустыняяс?
3. Висьталӧй асланыд местностьлӧн климат йылысь: кутшӧм теплӧвӧй поясӧ пырӧ тіян местностьныд; кутшӧмджыкӧсь особенностьясыс тӧвлӧн, тулыслӧн, гожӧмлӧн да арлӧн; мыйысь зависитӧ климат.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тӧвлӧн удж.
abu
Тӧв действуйтӧм вӧсна артмӧ горнӧй породаясӧс сідз шусяна выдувайтӧм; тӧв нуӧ горнӧй породаяссӧ местаысь местаӧ да тэчӧ наысь разнӧй формаа мылькъяс.
Татшӧм ногӧн, тӧв ёна вежлалӧ сушалысь веркӧссӧ.
Горнӧй породаясӧс выдувайтӧм.
Аслас туй вылын кӧ тӧв паныдалӧ скала, сэк лыа чиръясыс, кодъясӧс сійӧ нуӧ сьӧрсьыс, вынӧн кучкыссьӧны скалаӧ.
Быд лыа чирлӧн кучкӧмыс абу ёна ыджыд, но сылӧн дугдывтӧг действуйтӧм вӧсна чорыд породаын артмӧ гуран, а мукӧд дырйи изйыс розялӧ (86 рис.).
abu
Тӧв пӧльтӧмысь скала веркӧсын артмӧны прӧшви кодь рисунокъяс.
Мукӧд дырйи скалаясыс лоӧны зэв тешкодьӧсь.
Медбӧрын найӧ дрӧбалӧны, пӧрӧны из чукӧрӧ, лыаӧ да сёйӧ.
Дюнаяс да барханъяс.
Му веркӧсын паныдасьлӧны гырысь площадьяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн.
Тані торйӧн нин ёна действуйтӧ тӧв.
Тӧлыс дугдывтӧг нӧбӧдӧ лыасӧ зэв ылӧ, кӧні лыасьыс артмӧны разнӧй ыдждаа да формаа мылькъяс.
Татшӧм лыа мылькъясыс шусьӧны дюнаясӧн.
Дюнаясыс овлӧны 50–100 м джудждаӧсь, но овлӧны и 300 м-ӧдз.
Дюнаяс артмӧны мореяслӧн, гырысь юяслӧн да тыяслӧн лыа берегъяс вылын.
Сэні дюнаясыс кузьмӧс мылькъяс кодьӧсь (87 рис.).
Интереснӧй форма босьтӧны пустыняса дюнаяс.
Ӧтар пӧкатыс налӧн ньывкӧс, а мӧдарыс — крут.
Татшӧм мылькъясыс шусьӧны барханъясӧн.
Мукӧд сикас дюнаясысь барханъяс торъялӧны чарла кодь форманас (100 рис.).
Ньывкӧс пӧкатыс век видзӧдӧ сыланьӧ, кысянь пӧльтӧ тӧлыс.
Тӧв нуӧ лыасӧ бархан гребеньлань.
Сы сайын тӧлыс абу, лыаыс киссьӧ улӧ да артмӧдӧ крут пӧкат.
Тӧв дугдывтӧг нуӧ кос лыасӧ ньывкӧс пӧкатсьыс крут пӧкатӧ; татшӧм ногӧн и мылькйыс ставнас вешйӧ сылань, кодарлань пӧльтӧ тӧв.
Дюнаяслӧн да барханъяслӧн татшӧм ногӧн вешйӧмыс вӧчӧ ыджыд лёктор.
Лыа мылькъяс воӧны олан местаясӧ да тыртӧны муяс, садъяс, керкаяс, быдса сиктъяс.
Вешйысь лыаясыскӧд нуӧдӧны чорыд тыш.
Лыаыс вешйӧ сӧмын сэні, кӧні абу растительность.
Вӧлі кӧ эськӧ растительностьыс, сэк сійӧ аслас вужъяснас лыасӧ кутіс.
Сы вӧсна лыаа местаясын быдмӧгъяссӧ ёна видзӧны.
Быдмӧгъясыс кӧ абуӧсь, сэки искусственнӧя садитӧны пуяс, кустарникъяс да кӧдзӧны турун.
Миян странаын эм уна дюна Балтийскӧй море берегъяс пӧлӧн.
Сы могысь, медым лыасӧ тӧв эз разӧд, дюнаяс вылӧ садитӧны пожӧмъяс да бадьяс.
Барханъяс босьтӧны зэв гырысь пространствояс Средньӧй Азияса пустыняясын.
Вывті кос континентальнӧй климат дырйи ни пожӧмъяс, ни бадьяс оз вермыны быдмыны.
Сы пыдди барханъяс вылын бура быдмӧны саксаул, гребенщик (тамариск) да ӧткымын турунъяс.
Асланыс кузь вужъяснас ӧти сикас быдмӧгъяс пырӧны пыдӧ барханӧ, мӧд сикасъяслӧн зэв уна вужъяс паськалӧны веркӧсас.
Тадзи быдмӧгъяслӧн вужъясыс мешайтӧны лыаыслы мунны.
Вопросъяс.
1. Кыдзи вежсьӧ сушалӧн веркӧсыс тӧвлӧн удж вӧсна?
2. Мыйӧн барханъяс торъялӧны обычнӧй дюнаясысь?
3. Кыдзи нуӧдсьӧ тыш вешъялысь лыаяскӧд?
Визувтысь ваяслӧн удж.
Сушалӧн веркӧсыс ёна вежсьӧ визувтысь ваяслӧн уджысь: временнӧй зэр потокъяслӧн, гырысь да посни юяслӧн уджысь.
Визувтысь ваяслӧн уджыс зависитӧ веркӧс формаысь.
Пӧката местаясын ва поток визувтігас кырӧдӧ да нуӧ породаяссӧ.
Ичӧтджык пӧката местаясын, кӧні ваыс визувтӧ ньӧжйӧ, породаясыс пуксьӧны.
Визувтысь валӧн выныс зависитӧ сідз жӧ и сыысь, уна-ӧ юас ваыс.
Кымын унджык ва визувтӧ, сымын ыджыдджык удж сійӧ вӧчӧ.
Оврагъяс.
Зэр ва визувтӧ сыланьӧ, кодарлань местаыс пӧката.
Визувтігас посни шоръяс ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны зэр ва поток.
Рӧвнӧй местаясын, кӧні породаясыс небыдӧсь, зэр потокъяс артмӧдӧны оврагъяс (51 рис.).
Овраг векджык заводитӧ артмыны ичӧтик водопадсянь.
Кор ваыс лэччӧ тшупӧдсянь, сійӧ вӧчӧ гуран, коді лоӧ пыр джуджыдджык и джуджыдджык.
Гурансяньыс ваыс визувтӧ водзӧ, бӧрйӧ ляпкыдджык местаяс да мунігмозыс кырӧдӧ небыд породаяс.
Мӧдысь зэригӧн ваыс кутас визувтны сэті жӧ, кыті визувтіс воддза зэригас.
Сэки гураныс ыдждӧ да паськалӧ.
Тшупӧдыслӧн породаясыс вочасӧн кырӧны да визувтӧны ваыскӧд тшӧтш, а выль тшупӧд артмӧ вылӧджык нин.
Быд зэригӧн ваыскӧд тшӧтш мунӧ пыр унджык му, гураныс лоӧ пыр джуджыдджык.
Артмӧ овраг, коді пыр ыдждӧ да бӧрыньтчӧ равнинаас.
Медся ӧдйӧ оврагъяс артмӧны сэтшӧм местаясын, кӧні абу растительность.
Ыдждысь оврагъяслӧн пӧкатъясыс крутӧсь.
Мукӧд дырйи пӧкатъясас петӧны источникъяс, да овраг пыдӧсӧдыс век визувтӧ шор.
Гырысь оврагъяслӧн кузьтаыс овлӧ некымын дас километрӧдз, пӧкатъясыслӧн джудждаыс 50 м-ӧдз.
Артмӧм овраг дінӧ быд боксянь ӧтлаасьӧны мукӧд гырысь да посни оврагъяс.
Равнина, кӧні коркӧ вӧліны муяс да садъяс, пӧрӧ оврагъяса местаӧ да сы вӧсна сійӧ оз кут шогмыны му вӧдитӧм вылӧ.
Зэр ваыс нуӧ породаяссӧ юӧ; юыс ляпкалӧ да оз ло судоходнӧйӧн.
Мыйкӧ мында кад бӧрын оврагъяс оз нин кутны водзӧ паськавны.
Сылӧн пӧкатъясыс кырӧны, лоӧны ньывкӧсджыкӧсь, пӧкатъясас быдмӧ турун, а сэсся кустарникъяс да пуяс.
Татшӧм эжмӧм ньывкӧс пӧкатъяса оврагыс шусьӧ балкаӧн (51 рис.).
Оврагъяскӧд нуӧдӧны тыш.
Медся войдӧр примитӧны мераяс, медым найӧ эз артмыны: мыйӧн зэр ва потокысь казяласны ичӧтик водопад, зырйӧн сійӧс тыртӧны да вевттьӧны эжаӧн.
Артмӧм оврагӧ кӧдзӧны турун, садитӧны пуяс.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыс оз лэдзны овраглы водзӧ паськавны.
Мукӧд дырйи овраг помӧ стрӧитӧны плӧтина.
Овраг пыдди артмӧ пруд, кодӧс используйтӧны овмӧсын.
Вопросъяс да задание.
1. Кыдзи артмӧны оврагъяс?
2. Висьталӧй овраг йылысь, кодӧс ті тӧданныд: ыджыд-ӧ сійӧ; кутшӧмджыкӧсь пӧкатъясыс; эмӧсь-ӧ сэні источникъяс, шор; йитчӧ-ӧ сійӧ мукӧд оврагъяскӧд; паськалӧ-ӧ оврагыс водзӧ.
Кутшӧм мераяс принимайтӧны оврагъяскӧд тышкасьӧм могысь?
Ю долинаяс.
Ю долинаяс, кодъяс пыдӧсті чукльӧдлӧмӧн визувтӧны юяс, артмӧны сідз жӧ ва вын отсӧгӧн.
Ю долинаяс артмӧны сідз жӧ, кыдзи и оврагъяс.
Сӧмын долинаыс артмӧ постояннӧй ва поток вӧсна да дыр кад чӧжӧн.
Ю, коді визувтӧ джуджыдджык местасянь, пырӧ горнӧй породаясӧ, найӧс кырӧдӧ да нуӧ ю кывтчӧс.
Ытва дырйи юыс кутас визувтны паськыдджык да вынаджык потокӧн, сы вӧсна артмӧм углублениеыс паськалӧ.
Ю долина паськалӧ и сэки, кор юыс аслас туй вылын паныдалӧ береглысь тшупӧд.
Тшупӧдыс кырӧ, и посни изъяссӧ, лыасӧ да сёйсӧ ваыс нуӧ водзӧ.
Юлӧн уджыс некор оз дугдыв.
Паськалӧ и джудждаммӧ сылӧн долинаыс.
Сэтшӧм местаясын, кӧні юыслӧн выныс лоӧ слабджык, кывтысь материалыс пуксьӧ да артмӧны ляпкыдінъяс да діяс.
Сійӧ местасӧ, кыті визувтӧны юяс, мыйкӧ дыра мысти лоӧ сьӧкыд тӧдны.
Мукӧд дырйи сиктъяс, кодъясӧс коркӧ стрӧитлӧмаӧсь дзик ю берегас, некымын сё да весиг некымын дас во мысти лоӧны юсянь зэв ылынӧсь: юыс муніс бокӧ.
Сідз, Казань кар вӧлі стрӧитӧма Волга берег вылӧ.
А ӧні Волгаыс Казань карсянь 5 км ылнаын.
Куйбышев кар дінӧ плӧтина стрӧитӧм бӧрын Волгаын артмис водохранилище, и Казань кар бара лои ва бердын.
Гӧраясӧс визувтысь ваӧн разрушайтӧм.
Вывті ӧдйӧ лэччӧ горнӧй юяслӧн ваыс.
Сылӧн выныс ёна ыджыдджык равниннӧй юяслӧн вынысь.
Весиг крепыд скалаяс оз вермыны кутны васӧ.
Скалаясыс вочасӧн кырӧны, жугавлӧны, торъявлӧны изъяс вылӧ да гылалӧны ва потоклӧн еджыд быгйӧ (48 рис.).
Ю пыдӧсас ыджыд визулыс изъяссӧ гӧгльӧдлӧ, ӧта-мӧдныскӧд найӧ зурасьлӧны, дрӧбалӧны, пӧрӧны лыаӧ да сёйӧ, да визулыс найӧс нуӧ гӧра сайясӧ.
Юяс пыдӧ пырӧны каменнӧй породаясӧ.
Горнӧй юяслӧн долинаяс векньыдӧсь, кажитчӧны гӧраын ыджыд потасӧн да шусьӧны ущельеясӧн (52 рис.).
Татшӧм ущельеясас шуштӧм.
Вывті ӧдйӧ лэччӧ быгъя ю, кодӧс ӧтар-мӧдар бокъяссяньыс топӧдӧмаӧсь скалаяс.
Мыйкӧ дыра мысти ущельеяс паськалӧны, пӧрӧны паськыдджык долинаясӧ.
Тайӧ долинаясыс кӧ вундӧны хребетъяс, найӧс шуӧны пӧперега горнӧй долинаясӧн.
Уна ущельеяс гӧраяссӧ вундӧны юкӧнъяс вылӧ да сійӧн отсалӧны гӧраяслы разрушитчыны.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм удж вӧчӧны визувтысь ваяс равнина вылын?
2. Кыдзи артмис лыа пляж тіянлы тодса ю дорын?
3. Мыйӧн торъялӧ горнӧй юлӧн уджыс равниннӧй ю уджысь?
Висьталӧй тайӧ торъялӧмлысь помкаяссӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Том да важ гӧраяс.
abu
abu
abu
abu
Эмӧсь том гӧраяс да важ гӧраяс.
Том гӧраяс лыдӧ пырӧны му шарвывса медся джуджыд гӧраяс (Гималаи, Кордильеры, Кавказскӧй гӧраяс да мукӧдъяс).
Налӧн йывъясыс ёсьӧсь, пӧкатъясыс крутӧсь.
Важ гӧраяс, мӧдарӧ, абу джуджыдӧсь; налӧн йывъясыс гӧгрӧсӧсь, пӧкатъясыс ньывкӧсӧсь.
Ёна разрушитчӧм гӧраясын породаясыс, кодъяс коркӧ вӧлӧмаӧсь пыдын, куйлӧны веркӧссяньыс матын, мукӧд дырйи весиг петӧны веркӧсас.
Овлӧны случайяс, кор тайӧ породаяссьыс аддзӧны зэв ценнӧй рудаяс.
Важ гӧраӧн лоӧ Урал (37 рис.); сэні эмӧсь зэв уна озырлунъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Природнӧй зонаяс.
Растительнӧй да животнӧй мирлӧн климаткӧд йитӧд.
Став ловъяторлы, и быдмӧглы и животнӧйлы, колӧ не сӧмын воздух, но и шонді югыд, шоныд да ва.
Шонді оз ӧткодя югдӧд да шонты Му веркӧссӧ.
Югыдыс да шоныдыс медся этша веськалӧ кӧдзыд поясъясӧ, а медся уна — жар поясӧ.
Та вӧсна жар поясса васӧд местаясын растительностьыс озырджык мукӧд поясъясын серти, а такӧд йитӧдын сэні и унджык травояднӧйяс да хищнӧй зверьяс.
Но оз ков чайтны, мый жар поясса став пространствояс озырӧсь растительнӧй да животнӧй мирӧн.
Му шар вылын, сы лыдын и жар поясын, эмӧсь местаяс, кӧні усьӧны зэв этша осадокъяс.
Абу кӧ тырмымӧн ваыс, вермӧны овны сӧмын тайӧ условиеясӧ велалӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс.
На пытшкысь сэтшӧмъяс, кодъяс абу велалӧмаӧсь, ӧдйӧ кулӧны.
Растительность вылӧ медся ёна влияйтӧ климат.
Му шар вылын быдмӧгъяс да животнӧйяс размещайтчӧны климат серти.
Му шар вылын климатическӧй условиеясыс зэв абу ӧткодьӧсь.
Тайӧн медся и объясняйтсьӧ сійӧ, мый растительнӧй да животнӧй мирыс разнообразнӧй.
Растительность да животнӧй мир вылӧ влияйтӧны сідз жӧ и суша веркӧслӧн формаясыс.
Ӧти и сійӧ жӧ поясса гӧраясын да увтасінын олӧны разнӧй животнӧйяс да быдмӧгъяс.
Природнӧй особенностьяс серти му шарсӧ позьӧ юкны природнӧй поясъяс вылӧ, либӧ мӧд ногӧн зонаяс вылӧ.
Полюсъяссянь экваторлань мунігӧн найӧ вежсьӧны татшӧм ногӧн: полярнӧй зона, тундра зона, умереннӧй поясса вӧръяс зона, степъяс зона, пустыняяс зона, саваннаяс зона, тропическӧй вӧръяс зона.
Быд зона характеризуйтсьӧ климатлӧн, растительнӧй да животнӧй мирлӧн определённӧй особенностьясӧн.
Зонаяс костас абу резкӧй границаыс: ӧти зона мӧд зонаӧ вуджӧ вочасӧн.
Полярнӧй зона.
Полярнӧй зона куйлӧ кыкнан полюс (Войвыв да Лунвыв) гӧгӧрыс ылӧсас 70-ӧд параллельӧдз.
Войвыв полушариеын полярнӧй зонаӧ пырӧны Севернӧй Ледовитӧй океан да сэтчӧс діяс, а лунвыв полушариеын — Антарктидаыс ставнас.
Мукӧд зонаяс серти полярнӧй зона босьтӧ шонділысь шоныдсӧ медся этша.
Та вӧсна сэні во гӧгӧр чӧж мореыс да сушаыс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн да лымйӧн.
Сӧмын зона граница пӧлӧн гожӧмын ульдывлӧ.
Но зэв кӧдзыд климат вылӧ видзӧдтӧг сэні эм олӧм.
Кор лоӧ полярнӧй лун, сылӧм ва гуранъясын лоӧны зэв посни водоросльяс.
Тюленьяс да моржъяс петӧны йи вылӧ шонтысьыштны шонді водзын.
Чукӧрӧн-чукӧрӧн плавайтӧны китъяс, воӧны каляяс да ваын уялысь мукӧд лэбачьяс.
Тӧдмалӧма, мый еджыд ош волывлӧ пӧшти полюсӧдз.
Сійӧ оз пов кӧдзыдысь, сы вӧсна мый сылӧн телӧыс вевттьысьӧма сук да кузь гӧнӧн.
Антарктидаын еджыд ош оз ов.
Зато сійӧ берегъяс пӧлӧн ӧнӧдз на эмӧсь зэв уна китъяс да тюленьяс.
На пытшкысь аслас ыдждаӧн торъялӧ морскӧй слӧн.
Китъясӧс да морскӧй слӧнъясӧс кыйны быд во Антарктида берегъяс дінӧ мунӧны сӧветскӧй китобойнӧй флотилияяс.
Торъя интереснӧй пингвин лэбач. Сійӧ оз лэбав.
Кокъясыс сылӧн бӧрланьын, и сы вӧсна суша вывті сійӧ ветлӧдлігас асьсӧ кутӧ веськыда.
Пингвин зэв бура уялӧ да суналӧ.
Ваын сылӧн бордъясыс служитӧны пелысъяс пыдди.
Полярнӧй зонаса животнӧйяс, кыдзи, например, китъяс, моржъяс, тюленьяс, имеитӧны кыз слӧй гос, коді видзӧ найӧс кӧдзыдысь.
Кыкнан полушариеса полярнӧй зонаын постояннӧй население абу.
Сэтчӧ ветлӧны сӧмын кыйсьысьяс животнӧйясӧс кыйӧм могысь.
Тайӧ зонасӧ абу на тырмымӧн изучитӧма.
Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн сӧветскӧй юкӧнын, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый условиеясыс сьӧкыдӧсь, дугдывтӧг нуӧдсьӧ удж му шарлысь тайӧ суровӧй пельӧссӧ изучитӧм могысь.
Антарктида районын сідз жӧ нуӧдсьӧны научнӧй уджъяс.
Вопросъяс да задание.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын, а сэсся полушариеяс физическӧй карта вылын полярнӧй зона.
2. Кутшӧмджык климатыс полярнӧй зоналӧн?
3. Кутшӧм животнӧйяс паныдасьлӧны Арктикаын да Антарктидаын?
4. Кыдзи велалӧмаӧсь овны животнӧйяс полярнӧй зонаса суровӧй климатын?
Тундра зона.
Полярнӧй зона бӧрын экваторлань мунігӧн воӧ тундра зона.
Тундралӧн вӧртӧм пространствояс сӧмын местаӧн-местаӧн пырӧны полярнӧй кругъяс сайӧ.
Лунвыв полушариеын тундра пӧшти абу.
Сійӧ паныдасьлӧ сӧмын ӧткымын необитаемӧй діяс вылын, кодъяс вошӧмаӧсь океан шӧрас.
Войвыв полушариеын тундра босьтӧ ыджыд площадьяс Европалӧн, Азиялӧн да Америкалӧн войвыв окраинаясын.
СССР-ын тундра кыссьӧ Кольскӧй полуостровлӧн войвыв берегъяссянь Берингов проливӧдз.
Асыввывлань мунігӧн Атлантическӧй океанса шоныд течениеыслӧн влияниеыс чинӧ.
Климатыс лоӧ суровӧйджык, сы вӧсна тундра пырӧ лунвылӧ войвыв широталӧн 60°-ӧдз.
Тундраын волӧн унджык юкӧнас лун да вой вежсьӧны сутки чӧжӧн.
Гожӧмнас шондіыс шонтӧ му веркӧссӧ, но оз на сэтшӧма, медым сывдыны сійӧс пыдӧдз.
Мулӧн вылысса слӧйыс сывлӧ сӧмын 1 м кымын пыднаӧ.
Сыысь пыдынджык муыс кын.
Тайӧ сідз шусяна вечнӧй мерзлота.
Кынмӧм му оз лэдз пу вужъяслы паськавны.
Тӧвся веж морозъяс виӧны быдмӧглысь лымйӧн вевттьытӧм юкӧнъяссӧ, тӧв чегъялӧ увъяссӧ.
Сӧмын сэтшӧм местаясын, кодъясӧс мылькъяс сайӧдӧны кӧдзыд тӧвъясысь, быдмӧны кустарникъяс.
Паныдасьлӧны карликӧвӧй бадьяс да кыдзьяс, кодъяс кыссьӧны му веркӧс бердті да тӧвнас спасайтчӧны лым улын кӧдзыдъясысь да ён тӧвъясысь.
Зато зэв бура быдмӧны нитшъяс да лишайникъяс.
Нитшъяс пӧвстын эм зэв уна пув, чӧдлач, мырпом.
Паныдасьлӧны тшакъяс.
Тулыснас чуймӧдӧны асланыс мичлуннас цветитысь турунъяс, кодъяс цветитӧны зэв регыд.
Тундраын уна нюръяс, сы вӧсна мый сэні кын му вӧсна ваыс оз йидж; таысь кындзи, температураыс сэні улын, да ваыс омӧля испаряйтчӧ.
Гожӧм заводитчӧм бӧрын тундраын кылӧ нюрвывса да ваын уялысь лэбачьяслӧн дугдывтӧг горзӧм.
Воздухын зэв уна номъяс да гебъяс.
Уткаяс, дзодзӧгъяс да юсьяс вевттьӧны нюръяс, тыяс, юяс.
Найӧ ставныс татчӧ воӧны поздысьны.
Лэбачпияныс лоӧ сы мында, мый тундраті ветлігӧн век лоӧ повны, мед эськӧ нитш да турун пӧвстті котралысь лэбачпиянсӧ не лязӧдны.
Гожӧмнас тундраын лэбачьяслы эм зэв уна сёян.
Мыйӧн сӧмын заводитчӧны тӧвся кӧдзыдъяс, лэбачьяс бӧр лэбӧны.
Тундраын лоӧ шы ни тӧв.
Тӧв кежлӧ кольччӧны шытӧг лэбалысь полярнӧй сюзь да еджыд байдӧг.
Кольччӧны четвероногӧйяс: лемминг-пеструшка (полярнӧй шыр), кынь (полярнӧй руч), войвывса кӧр, полярнӧй кӧч, а Севернӧй Америкаын — и овцебык.
Тӧв кежлӧ унджык животнӧйыс ассьыныс пемыд либӧ руд гӧнсӧ вежӧны еджыд вылӧ.
Та вӧсна еджыд лым вылын найӧ оз тыдавны.
Зэв бура велалӧмаӧсь тундраын овны войвывса кӧръяс.
Кӧръяслӧн паськыд гыжныс сетӧ позянлун вӧйласьтӧг ветлыны лым вывті да сы улысь корсьны сёян.
Пургаяса да веж морозъяса тӧв кыссьӧ 9 тӧлысьӧдз.
Сэзь поводдяӧ частӧ небесаын овлӧ уна пӧлӧс рӧма севернӧй сияние.
Тундраын олысьыс этша.
Найӧ занимайтчӧны кӧр видзӧмӧн, вӧралӧмӧн, чери кыйӧмӧн, морскӧй промыселӧн.
Советскӧй Союзын шедӧдӧма гырысь успехъяс тундраын олысь йӧзлысь овмӧс да культура развивайтӧмын.
Ылі Заполярьеын быдмӧны каръяс, котыртӧма колхозъяс да совхозъяс, лӧсьӧдӧма зверь да чери кыйӧм кузя правилӧяс, нуӧдсьӧны научнӧй исследованиеяс.
Ылі войвылын кутісны быдтыны овощнӧй культураяс.
Войдӧр уна тысяча йӧз кулавлісны страшнӧй висьӧмысь — цингаысь.
Свежӧй овощи сёйӧм вӧсна цингаӧн висьысьяс эз лоны.
Тундраса населениелӧн хозяйственнӧй да культурнӧй олӧмын зэв ыджыд тӧдчанлун имеитӧ Севернӧй морскӧй туй освоитӧм.
Тайӧ туй кузя корабльяс вайӧны олысьяслы став коланторсӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын да полушариеяс карта вылын тундра зона.
2. Висьталӧй, кутшӧмджык тундраыс гожӧмын да тӧлын.
3. Мыйӧн торъялӧ тундралӧн природаыс полярнӧй зона природаысь?
4. Кыдзи тундраса быдмӧгъяс приспособитчӧмаӧсь климатӧ?
5. Кыдзи тундраса животнӧйяс приспособитчӧмаӧсь климатӧ?
Умереннӧй поясса вӧръяс зона.
Умереннӧй поясса вӧръяс зона босьтӧ Европалысь ыджыдджык юкӧнсӧ, Азиялысь да Севернӧй Америкалысь пӧшти став войвывсӧ.
Лунвыв полушариеын вӧръяс пӧшти абуӧсь, сы вӧсна мый тайӧ широтаяс вылын сушаыс этша.
Вӧръяс зоналӧн климатыс тӧдчымӧн торъялӧ тундра климатысь.
Кымын ылӧджык мунан полюссянь, сымын шоныдджык.
Му веркӧс гожӧмнас сылӧ ёна пыдӧ.
Тундрӧвӧй растительность вочасӧн вуджӧ сплошнӧй вӧрӧ.
Пыр джуджыдджыкӧсь лоӧны кустарникъяс; на пӧвстын заводитӧны паныдасьлыны кыдзьяс, пипу, а лыска пуясысь: коз, сус пу, ньыв пу, ниа пу, пожӧм.
Кустарникъяс да турунъяс лоӧны разнообразнӧйджыкӧсь.
Ещӧ водзӧ лунвывланьын лыска пуяс пӧвстын кутасны паныдасьлыны паськыд коръя пуяс (нинпу, клён, дуб, граб, бук).
Вочасӧн найӧ лоӧны пыр унджык, да лыска вӧр сетӧ места сора вӧрлы, а сэсся коръя вӧрлы, кӧні корсюрӧ паныдасьлӧ на пожӧм.
Вӧр — ыджыд озырлун.
Вӧр мунӧ стрӧитчӧм вылӧ, сыысь вӧчӧны сир, скипидар да уна мукӧд веществояс.
Пуысь вӧчӧны бумага, искусственнӧй шӧвк, пластмассаяс.
Вӧръяс, кӧні быдмӧны сӧмын лыска пуяс, шусьӧны тайгаӧн.
Пӧшти став Сибирыс, тундра зона кындзи, тайга.
Европаын сійӧ босьтӧ асыв-войвыв юкӧнсӧ, коді куйлӧ полярнӧй круг да войвыв широталӧн 56–57° костын.
Тайга эм и Америкаын.
Век веж лыска пуяс тундраса кӧдзыдын оз вермыны овны, но оз радейтны и жарсӧ.
Налы оз ков уна осадок.
Та вӧсна тайга быдмӧ сэні, кӧні июль тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс 10°-ысь вылынджык, но 20°-ысь абу унджык, а вочӧжся осадокыс — 300-сянь 500 мм-ӧдз.
Коръя вӧръяс ёнджыка радейтӧны шоныд, да налы колӧ унджык влага.
Найӧ быдмӧны сэні, кӧні во чӧжнас осадокъяс усьӧны 800 мм-ӧдз да унджык.
Пӧшти став Рытыввыв Европаын, кодӧс шонтӧ Атлантическӧй океан, быдмӧ коръя вӧр.
Сора вӧръяс паськыд клинӧн, коді асыввывлань вочасӧн векнялӧ, пырӧны СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнӧ.
Векньыд полосаӧн найӧ мунӧны Урал сайӧ.
СССР-ын сора вӧрлӧн татшӧм расположениеыс объясняйтсьӧ сійӧн, мый осадокыс рытыввывсянь асыввылӧ вочасӧн чинӧ.
Севернӧй Америкаын коръя вӧръяс сідз жӧ быдмӧны Атлантическӧй океан берегъяслань матынджык, кӧні осадокыс усьӧ унджык.
Вӧр растительностьыс приспособитчӧма волӧн нёль кад дінӧ.
Кӧдзыдъяс заводитчӧм бӧрын олӧмыс сувтлӧ, пуяс дугдӧны быдмыны.
Став коръя пуяс вылысь коръясыс гылалӧны; гылалӧны емъясыс и лыска пу вылысь — ниа вылысь.
Шондӧдӧм бӧрын вӧрын олӧмыс ловзьӧ: вӧръяс вежӧдӧны, цветитӧны пуяс, кустарникъяс, турун.
Ловзьӧ и животнӧй мир.
Вӧръясысь озыр да разнообразнӧй животнӧй мирсӧ тӧдчымӧн бырӧдіс морт.
Торйӧн ёна вӧлі бырӧдӧма пушнӧй зверьясӧс: куничаӧс, сьӧдбӧжӧс, низьӧс, бобрӧс.
Миян коръя вӧръясын зэв этша коли зубр.
Шоча паныдасьлӧны сэтшӧм гырысь животнӧйяс, кыдзи йӧра, кӧр, косуля, дикӧй кабан.
Ценнӧй животнӧйяс вӧрзьӧдлытӧг колисны сӧмын медся глухӧй местаясын да заповедникъясын.
Зато быдлаын на эмӧсь уна ошъяс, кӧинъяс, ручьяс, кӧчьяс.
Вӧръясын эм вель уна пӧтка: сьӧлаяс, таръяс, дозмӧръяс.
Став зверыс да пӧткаыс руд либӧ бурӧй рӧмаӧсь, тайӧ отсалӧ налы дзебсьыны растительность пӧвстын.
Тӧв кежлӧ зверьяслӧн быдмӧ шоныд мех, а лэбачьяслӧн сукджык пух.
Ӧткымынъяс, например, кӧч, лоӧны еджыдӧсь.
Миян странаын принимайтсьӧны став мераяс сы могысь, медым охраняйтны пушнӧй зверӧс.
Лӧсьӧдӧма кыйсьӧм кузя правилӧяс, котырталӧма заповедникъяс.
Медся уна йӧз олӧны коръя вӧръясын, торйӧн нин Европаын.
Тані быдмисны мирын медся гырысь каръяс.
Тӧдчымӧн этшаджык йӧз олӧны тайгаын.
Севернӧй Америкаса тайгаын либӧ Сибирса ӧткымын местаясын позьӧ ветлыны вӧръясті быдса вежонъясӧн да не паныдасьлыны морткӧд.
Йӧзыс зэв ёна вежисны коръя вӧръяслысь первоначальнӧй ӧбликсӧ.
Зэв гырысь площадьяс вылысь вӧрсӧ кералӧма, сійӧ местаясас лоины муяс, садъяс, видзьяс.
Сӧмын местаӧн-местаӧн колины войдӧр мощнӧй вӧръяслӧн негырысь участокъяс.
Вӧръяссӧ плантӧг бырӧдӧмыс вайӧ зэв уна лёктор.
Вӧръяссӧ кералӧмыс медвойдӧр тӧдчӧ юяс вылӧ, найӧ ёна ляпкалӧны.
Сыысь кындзи, бырӧ ценнӧй строительнӧй материал да промышленностьлы сырьё.
Сӧветскӧй Союзын примитӧма зэв стрӧг мераяс вӧръяс видзӧм кузя.
Вӧрсӧ пӧрӧдӧны сӧмын индӧм районъясын да план серти.
Ю берегъяс пӧлӧнысь вӧрсӧ ньӧти оз пӧрӧдны.
Уна местаясын вӧрсӧ искусственнӧя садитӧны.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын, а сэсся полушариеяс карта вылын вӧръяс зона.
2. Висьталӧй вӧръяс зонаса климат йылысь.
Мыйӧн торъялӧ вӧръяс зонаса климатыс тундра климатысь?
3. Висьталӧй, кутшӧмджык вӧрыс тӧлын, тулысын, гожӧмын, арын.
4. Кыдзи животнӧйяс да быдмӧгъяс овмӧдчӧмаӧсь вӧр зона условиеясӧ?
abu
Степъяс зона.
Атмосфернӧй осадокъяс чинӧмысь да шонді шоныд содӧмысь климатическӧй условиеяс вежсьӧны, и вӧръяс шочмӧны.
Найӧ кольӧны сӧмын увтасінъясын, кӧні унджык влага да кӧні пуяслӧн вужъясыс вермӧны питайтчыны мупытшса ваясӧн: балкаясын, ю да мукӧд водоёмъяс пӧлӧн.
Вӧр вочасӧн вуджӧ степӧ.
Степъяс — сійӧ вӧртӧм пространствояс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь уна пӧлӧс турунӧн.
Осадокъясыс степын усьӧны вонас оз унджык 500 мм-ысь, а векджык 350–300 мм.
Медся гырысь площадьяссӧ степъяс босьтӧны СССР-ын.
Степъяс эмӧсь Севернӧй Америкаын, Южнӧй Америкаын да Африкаын.
Климатысь зависитӧ степъясын турунлӧн быдмӧмыс.
Сӧветскӧй степъяслӧн рытыввыв юкӧнын, кытчӧ Атлантическӧй океансянь тӧвъяс вайӧны уна осадокъяс, турунъяс пӧвстысь медся ёна быдмӧ ковыль — скӧтлы зэв бур кӧрым.
Кымын ылӧ мунан асыввылӧ, сымын осадокъясыс чинӧны, и степ лоӧ гӧльджык: ковыль паныдасьлӧ шочджыка.
Косджык местаясын туруныс оз быдлаын быдмы, эмӧсь местаяс, кӧні нинӧм оз быдмы.
Турунъяс ёна быдмӧны да цветитӧны тулысын да водз гожӧмын.
Тайӧ каднас тӧвся лым сылӧмысь муыс васӧд на; сыысь кындзи, овлӧны ливневӧй зэръяс.
Тулыснас степ торйӧн нин мича: сійӧ вевттьысьӧма цветитысь турунъясысь ковёрӧн.
Кор лоӧны гожся жаръяс, степыс рудӧдӧ.
Уна быдмӧгъяс косьмӧны, а ӧткымынъясӧс на пиысь нетшкӧ тӧв да гырысь ёкмыльясӧн гӧгыльтӧдӧ местаысь местаӧ (перекати-поле).
Степлӧн почваыс озыр перегнойӧн да зэв вына.
Та вӧсна степъяссӧ морт тӧдны позьтӧмӧдз вежис.
Ковыльнӧй степъяс пӧшти бырины.
Вежсис и животнӧй мир.
Медся ёна паськалӧмаӧсь посни грызунъяс, кодъяс сёйӧны медсясӧ зерно (например, сусликъяс).
Вӧрзьӧдлытӧмӧн степъяс колины сӧмын заповедникъясын.
Сэні свободнӧя ветлӧны степъясса кӧреннӧй олысьяс — степнӧй антилопаяс: джейранъяс да сайгакъяс.
Поздысьӧны дрофаяс да стрепетъяс.
Чернозёмӧн озыр степъяс миян зэв уна.
СССР-лӧн тайӧ настӧящӧй житница.
Сэні чукӧртӧны шобді, проса, культивируйтсьӧны подсолнух, кукуруза, сакарнӧй свеклӧ да мукӧд ценнӧй культураяс.
Полеводстволы мешайтӧны кадысь кадӧ овлысь засухаяс.
Засухакӧд нуӧдӧны тыш: чукӧртӧны лым, лӧсьӧдӧны прудъяс, кодйӧны оросительнӧй каналъяс.
Сыысь кындзи, муяс гӧгӧрыс садитӧны пуяс, кодъяс видзӧны муяссӧ пӧсь да кос тӧвъясысь да почваас кутӧны васӧ.
Бӧръя воясӧ освоитӧма уна целиннӧй му, кӧні быдтӧны озыр урожай.
Вопрос да заданиеяс.
1. Висьталӧй степъяс зона йылысь татшӧм план серти: кӧні куйлӧ; кутшӧмджык климатыс, кутшӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс сэні эмӧсь; кыдзи быдмӧгъяс приспособитчӧмаӧсь степъясса климат дінӧ; кыдзи морт используйтӧ степъяс.
2. Сравнитӧй степъяс зонаса да вӧръяс зонаса растительностьсӧ.
Кутшӧм основнӧй помкаыс тайӧ торъялӧмыслӧн?
Пустыняяс зона.
Кымын матынджык жар пояслань, сымын ёнджыка шоналӧ мулӧн веркӧсыс, сымын ёнджыка испаряйтчӧ ва.
Сійӧ местаясас, кодъяс тропиксянь абу ылынӧсь да кӧні этша усьӧны осадокъяс, артмӧны пустыняяс.
Пустыняяс эмӧсь кыдзи умереннӧй, сідзи и жар поясъясын.
Пустыняясын сплошнӧй растительнӧй покровыс абу, кӧнкӧ кӧ и паныдасьлӧны быдмӧгъяс, найӧ быдмӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Войвыв полушариеын пустыняяс босьтӧны гырысь площадьяс Азияын да Африкаын, этшаджык Севернӧй Америкаын.
Лунвыв полушариеын пустыняяс паныдасьлӧны Австралияын, Южнӧй Америкаын да Африкаын.
Площадь серти медся ыджыд пустыняыс Сахара, коді куйлӧ Африкалӧн войвыв юкӧнын.
Пустыняясын вонас осадокыс усьӧ 200 мм-ысь не унджык, но эмӧсь местаяс, кӧні вонас оз усь весиг и 100 мм.
Вывті кос воздухыс вӧсна суткинас да вонас температураыс ёна вежласьӧ.
Сідз, Центральнӧй Азияса пустыняясын гожся лунӧ температураыс кайлӧ 45°-ӧдз, а войнас лэччывлӧ 7–6°-ӧдз.
Зэв ёна торъялӧны гожся да тӧвся температураяс: гожӧмнас терпитны позьтӧм жар, а тӧвнас овлӧны морозъяс.
Первой видзӧдлас вылӧ кажитчӧ, мый изъя либӧ лыа помтӧм пустыняясын некутшӧм олӧм абу.
Но сюся видзӧдысь наблюдатель казялас, мый пустыня нимыс тайӧ местаыслы оз дзик лӧсяв.
То тані, то сэні быдмӧны быдмӧгъяс.
Ӧтияс на пиысь, кыдзи, например, лыавывса эжӧр, солянка, синмад оз шыбитчыны, мукӧдъяс жӧ — саксаул, гребенщик, лыавывса акация — лоӧны кустарникъясӧн да весиг пуясӧн, кодъяслӧн судтаыс 4–5 м.
Став быдмӧгъясыс бура приспособитчӧмаӧсь пустыняса климатлӧн особенностьяс дінӧ.
Налӧн кузь вужъясыс пыдысь аддзӧны ва, а коръясыс да заясыс сэтшӧмӧсь, мый влагасӧ испаряйтӧны зэв этша.
Например, Средньӧй Азияса пустыняясын быдмысь саксауллӧн коръясыс сэтшӧм посниӧсь, мый кажитчӧ, быттьӧ найӧ косьмӧмаӧсь.
Татшӧм коръяснас сійӧ испаряйтӧ зэв этша влага.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн коръясыс асланыс югъялан веркӧснаныс отражайтӧны шонді югӧръяссӧ да та вӧсна сідз жӧ омӧля испаряйтӧны васӧ.
Пустыняын животнӧй мирыс вель разнообразнӧй.
Центральнӧй Азияса пустыняясын олӧны дикӧй верблюдъяс, вӧвъяс да осёлъяс.
Миян пустыняясын кольӧмаӧсь на антилопаяс — джейранъяс да сайгакъяс.
Паныдасьлӧны ручьяс, тушканчикъяс да посниджык грызунъяс.
Торйӧн уна пресмыкайтчысьяс: лёкгагъяс, змейяс, черепахаяс.
Уна эмӧсь и паукообразнӧйяс: фалангаяс, скорпионъяс.
Пустыняын животнӧйясӧс казявны сьӧкыд, сы вӧсна мый налӧн рӧмыс лыакӧд ӧткодь.
Таысь кындзи, пустыняяс кажитчӧны овтӧмӧн и сы вӧсна, мый гожся жар лунӧ либӧ тӧлын посни животнӧйяс пырӧны лыа пытшкӧ.
Пустыняын олӧмыс бура тыдалӧ гожся ыркыд войясӧ.
Пустынялӧн ӧти пӧлӧс да гажтӧм видыс вежсьӧ сэтшӧм шоч местаясын, кӧні веркӧсас эм преснӧй ва.
Тані артмӧны оазисъяс.
Найӧ торъялӧны озыр растительностьӧн.
Мича веж діясӧн торъялӧны оазисъяс виж либӧ руд пустыня шӧрын.
Сэні олӧны йӧз.
Сахараын оазисъяс паныдасьлӧны медсясӧ артезианскӧй юкмӧсъяс дорын.
Шор берегъяс пӧлӧн, коді визувтӧ юкмӧссянь, быдмӧны финиковӧй пальмаяс да мукӧд плодӧвӧй пуяс.
Пуяс вуджӧр улӧ дзебсьӧмаӧсь оазисса олысьяслӧн сёйысь вӧчӧм оланінъяс.
Средньӧй Азияса пустыняясын оазисъяс кыссьӧны юяс пӧлӧн, кодъяс васӧ босьтӧны ледникъясысь.
Сӧветскӧй кадӧ трудолюбивӧй йӧз нуӧдісны юяссянь пустыняясӧ каналъяс.
И быдлаын, кытчӧ воис ва, паськӧдчисны озыр урожая хлопкӧвӧй муяс, кутісны вежӧдны виноградникъяс, разнӧй плодӧвӧй пуяса садъяс.
Тані лоины выль сиктъяс (кишлакъяс) да гырысь каръяс.
Пустыняяс пыр нуӧдсьӧны туйяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын да полушариеяс карта вылын му шарвывса пустыняяс.
2. Кутшӧмджык климатыс пустыняын?
3. Висьталӧй, кутшӧм быдмӧгъяс да животнӧйяс эмӧсь пустыняясын.
Кыдзи найӧ приспособитчӧмаӧсь климатическӧй условиеяс дінӧ?
4. Мый шусьӧ оазисӧн?
5. Сравнитӧй растительность серти степ да пустыня.
6. Кутшӧм природнӧй зонаясын расположитчӧма Сӧветскӧй Союз?
Саваннаяс зона.
Жар поясын, пустыняяс зонасянь экваторлань, паськӧдчӧмаӧсь аслыспӧлӧс степъяс, кӧні быдмӧ 5 м судта турун.
То ӧтилаын, то мӧдлаын ӧткӧн да чукӧрӧн быдмӧны пуяс да кустарникъяс.
Жар поясса тайӧ степъясыс шусьӧны саваннаясӧн.
Гырысьджык площадьяс саваннаяс босьтӧны Африкаын, ичӧтджык площадьяс — Азияын, Австралияын да Южнӧй Америкаын.
Саваннаясын абу во чӧжӧн нёль кадлӧн вежсьӧмыс, кыдзи умереннӧй поясын.
Саваннаясын овлӧ волӧн сӧмын кык кад: кос кад да зэра кад.
Сэні во чӧж температураыс оз лэччыв +20°-ысь улӧджык.
Зэра кадыс заводитчӧ сэки, кор лун шӧр кадся шондіыс босьтӧ зенитальнӧй либӧ сылы матысса положение.
Сэки медся ёна испаряйтчӧ океан веркӧсса ваыс, да саваннаясын ёна зэрӧ.
Бура быдмӧ турун, пуяс вевттьысьӧны сук коръясӧн.
Воздухын кылӧ лэбачьяслӧн сьылӧм да горзӧм, гырысь да посни зверьяслӧн чипсӧм да равзӧм.
Африканскӧй саваннаясын пу кронаяслӧн формаыс век зонтик либӧ тшак сяма.
Медся частӧ паныдасьлӧны акацияяс, мимозаяс, уна пӧлӧс пальмаяс.
Чуймӧдӧны асланыс ыджданас зэв гырысь баобабъяс.
Налӧн судтаыс овлӧ 25 м-ӧдз, а стволыслӧн окружностьыс — 45 м-ӧдз.
Баобаб зэв кузь нэма.
Сійӧ вермӧ овны уна тысяча во.
Баобаб цветитӧ гырысь еджыд цветъясӧн да сетӧ сёйны туяна плодъяс, кодъяслӧн формаыс ыджыд ӧгурец кодь; плодыслӧн кузьтаыс 50 кымын см.
Плодъяснас чӧсмасьӧны обезьянаяс, да та вӧсна баобабсӧ шуӧны обезьянаяслӧн пуӧн.
Африкаса саваннаясын олӧны турун сёйысь медся гырысь животнӧйяс.
Гырысь чукӧръясӧн ветлӧны слӧнъяс.
Слӧнъясӧс массӧвӧя бырӧдӧны налӧн драгоценнӧй бивеньяс (слӧнӧвӧй лы) вӧсна.
Ӧткӧн-ӧткӧн корсьӧны сёян носорогъяс, кодъяс омӧля аддзӧны, но зэв бура кылӧны.
Вылын турун весьтын тыдалӧны жирафъяслӧн юръясыс.
Кузь сьылі вӧснаыс животнӧйяс вермӧны нетшкыны пуяс вылысь том вожъяссӧ.
Турун пытшкын олӧны уна пӧлӧс антилопаяслӧн да зебраяслӧн лыдтӧм-тшӧттӧм стадаяс.
Антилопаяс пиысь медся гырысьясыс — канаяс, а медся мичаясыс — газельяс.
Торйӧн интереснӧй турун сёйысь ыджыд животнӧй — гиппопотам, либӧ бегемот.
Лунтыр сійӧ олӧ ваын и сӧмын рытнас петӧ берегӧ корсьны сёян.
Бегемотлӧн ыдждаыс, сылӧн кыз кучикыс да выныс сетӧны позянлун не повны кровожаднӧй крокодилъясысь, кодъяс юясын да тыясын зэв уна.
Сы вӧсна, мый турун сёйысь животнӧйясыс зэв уна, ёна паськалісны и хищникъяс.
Африкаса саваннаясын олысь хищнӧй зверьяс лыдӧ пырӧны зэв гырысь каньяс: левъяс да леопардъяс.
Посньыдджык хищникъясӧн являйтчӧны пятнистӧй гиенаяс да шакалъяс.
Левъяс да леопардъяс сёйӧны свежӧй яй, а гиенаяс да шакалъяс — кулӧм животнӧйясӧс.
Африкаса саваннаясын да накӧд орчча пустыняясын олӧ му шарвывса медся ыджыд лэбач страус.
Страуслӧн судтаыс 2½ м-ӧдз.
Сійӧ оз вермы лэбавны, но зэв ӧдйӧ котралӧ, сы вӧсна мый сылӧн кокъясыс зэв ёнӧсь.
Зэв мича гӧн вӧснаыс страусӧс пӧшти дзикӧдз бырӧдісны.
Саваннаясын эмӧсь вреднӧй насекомӧйяс — термитъяс, кодъяс миян кодзувкотъяс кодьӧсь.
Термитъяс йирӧны да разрушайтӧны паськӧм да мебель, стрӧйбаяс, сёйӧны сёян-юан запасъяс, усьласьӧны садъяс да град йӧръяс вылӧ.
Наӧн курччӧминыс ёна висьӧ.
Термитъяс олӧны гырысь чукӧръясӧн.
Найӧ вӧчӧны сёйысь крепыд оланінъяс, кодъяс кыпалӧны турун весьтын, быттьӧ неыджыд замокъяс да крепостьяс.
Саваннаясса пӧшти став животнӧйяс зэв югыд рӧмаӧсь; медся югыд рӧмаӧсь жукъяс, бобувъяс да лэбачьяс.
Тайӧ рӧмыс найӧс видзӧ, сы вӧсна мый уна пӧлӧс рӧма цветъясӧн цветитысь быдмӧгъяс пӧвстын тайӧ животнӧйясыс омӧля тыдалӧны.
Рӧм вӧснаыс омӧля тыдалӧны и саваннаясса гырысь животнӧйяс.
Левлӧн гӧныс югыдкоричневӧй; тайӧ рӧмыс оз тыдав сёйӧд му веркӧс вылын, кор лев гусьӧн матыстчӧ аслас жертва дінас.
Весиг сэтшӧм животнӧйяс, кыдзи жирафъяс да визя зебраяс, кодъяслӧн рӧмыс зэв яркӧй, омӧля тыдалӧны быдмӧгъяс пӧвстын.
Кор лун шӧр кадся шонді зенитальнӧй положениеысь вуджӧ экватор мӧдарлабокас, саваннаясын заводитчӧ волӧн кос кад.
Зэръяс оз овлыны.
Небесаыс век сэзь.
Уна пуяс вылысь, сы лыдын и баобаб вылысь, коръясыс гылалӧны.
Турунъяс вижӧдӧны да косьмӧны.
Саваннаяслӧн рӧмыс лоӧ руд, да лоӧ гажтӧм.
Унджык зверыс да лэбачыс вуджӧны сэтшӧм местаясӧ, кӧні зэрлывлӧ.
Мукӧд свет юкӧнъясса саваннаяс пӧшти сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и Африкаын.
Сэні сідз жӧ медсясӧ быдмӧ турун.
Но растительностьыс да животнӧйясыс ёна торъялӧны африканскӧйясысь.
Сідз, Южнӧй Америкаын баобаб пыдди быдмӧ сылы родственнӧй бутылочнӧй пу, кодлӧн кыз стволыс некымын метр кызта, йывладорыс да дінладорыс сылӧн вӧснялӧ.
Пу стволас чукӧрмӧ уна ва; сійӧ видзсьӧ кос кадӧ.
Африканскӧй акацияяс да мимозаяс пыдди паныдасьлӧны уна разнӧй пӧлӧс кактусъяс, шипъяса да колючкаяса быдмӧгъяс.
Австралийскӧй саваннаясын господствуйтысь пуясӧн лоӧны гырысь эвкалиптъяс да травянӧй пуяс.
Эвкалиптъяс торъялӧны сійӧн, мый ассьыныс коръяснысӧ бергӧдӧны шонділӧн пӧсь югӧръяслы паныд реброӧн да тайӧн чинтӧны влагалысь испаряйтчӧм.
Травянӧй пуяслӧн стволыс древеснӧй, увъястӧм, турун сяма коръясыс кузьӧсь да вӧсниӧсь.
Азияын пӧшти став саваннаяссӧ важӧн нин гӧрӧма да найӧ абу нин важся кодьӧсь.
Мукӧд свет юкӧнъясын животнӧй мирыс, сідз жӧ кыдзи и Африкаын, зэв озыр, но абуджык разнообразнӧй.
Южнӧй Америкаын гырысь хищникъясӧн лоӧны каньяс — пума да ягуар, но найӧ посниджыкӧсь африканскӧй левъясысь.
Зэв интереснӧй муравьед; сійӧ кукань ыджда, ныр-вомыс сылӧн кузь да векньыд.
Сійӧ лэдзӧ нидзув сяма кывсӧ кодзувкот чукӧрӧ, и кодзувкотъяс сибдӧны кыв бердас.
Американскӧй саваннаясын эм и страус, но сійӧ тӧдчымӧн ичӧтджык африканскӧйысь да абу сэтшӧм мича.
Кыдзи и Африкаын, Южнӧй Америкаса юясын да тыясын олӧны крокодилъяс.
Австралияын гырысь хищникъяс абуӧсь, татчӧ вайӧм да одичайтӧм динго пон кындзи.
Зато эм уна сумчатӧй животнӧйяс, кодъяс пиысь медся ыджыдыс кенгуру; сылӧн бӧръя кокъясыс кузьӧсь, а воддза кокъясыс зэв дженьыдӧсь.
Кынӧм улас кенгурулӧн кучикыс сумка сяма, сэні олӧны сӧмын на чужӧм пияныс.
Австралийскӧй саваннаясын олӧ и руд страус эму, коді ичӧтджык африканскӧйысь, но ыджыдджык американскӧй страусысь.
Саваннаса животнӧйяс приспособитчӧмаӧсь жар климатӧ да умереннӧй поясса вӧръясын олысь зверьяслӧн кодь ценнӧй мехыс налӧн абу.
Ӧнӧдз йӧз найӧс зэв ёна бырӧдісны.
Торйӧн ёна бырӧдӧма африканскӧй слӧнъясӧс налӧн дона слӧнӧвӧй лы вӧснаыс да страусъясӧс.
Этшаджык лоины и хищникъяс.
Саваннаса население олӧ медсясӧ видз-му вӧдитӧм да скӧт видзӧм помысь.
Первой европейскӧй, а на бӧрся и американскӧй захватчикъяс воӧм бӧрын кӧреннӧй население олӧмын заводитчисны лыдтӧм-тшӧттӧм бедствиеяс.
Воысьяс плодороднӧй муяссӧ мырддялісны, а населениесӧ вывті ёна кутісны эксплуатируйтны.
Но иностраннӧй гнётысь мездысьӧм вӧсна тыш лунысь лунӧ крепаммӧ.
Азияса да Африкаса уна народъяс котыртісны ассьыныс независимӧй государствояс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын да полушариеяс карта вылын саваннаяс.
2. Висьталӧй, кутшӧмджык саваннаыс волӧн зэра кадӧ.
3. Висьталӧй, кутшӧмджык саваннаыс волӧн кос кадӧ.
4. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны саваннаясын?
Кыдзи найӧ приспособитчӧмаӧсь саваннаса климат дінӧ?
5. Кутшӧм животнӧйяс олӧны саваннаясын?
6. Умереннӧй поясса кутшӧм зонакӧд ӧткодьӧсь саваннаяс?
Мыйӧн найӧ торъялӧны?
Тропическӧй вӧръяс зона.
Тропическӧй вӧръяс быдмӧны экватор ӧтар-мӧдар бокас, сэтшӧм местаясын, кӧні во гӧгӧр чӧж усьӧны зэв уна осадокъяс (1800–2000 мм-ысь оз этшаджык).
Сэні во гӧгӧр чӧж ёна зэрӧ да век жар, температураыс овлӧ 24–30°.
Та вӧсна буретш сэні и паськалісны зэв мича тропическӧй вӧръяс.
Медся ыджыд площадь тропическӧй вӧръяс босьтӧны Южнӧй Америкаын.
Найӧ босьтӧны и Африкалысь вель ыджыд юкӧн.
Тропическӧй вӧръяс быдмӧны уна діяс вылын, кодъяс куйлӧны Азия да Австралия костын.
Тропическӧй вӧръяс ёна торъялӧны умереннӧй поясса вӧръясысь.
Медся войдӧр шензьӧдӧ миянӧс сійӧ, мый пуясыс зэв джуджыдӧсь (50–60 м-ӧдз) да растительностьыс вывті сук, а сідз жӧ сійӧ, мый быдмӧгъясыс зэв уна пӧлӧс.
Сэні сьӧкыд аддзыны ӧтлаын сулалысь кык ӧткодь пу.
Сы вӧсна мый пуяслӧн коръясыс сукӧсь, тропическӧй вӧръясын век пемыд, сэні сьӧкыд лолавны.
Пуяслӧн зэв гырысь да шыльыд ствол йывъясыс оз тыдавны.
На костын зэв гырысь гирляндаясӧн ӧшйӧмаӧсь лианаяс, кодъяслӧн везйыс сэтшӧм сук, мый сэті позьӧ мунны сӧмын чер отсӧгӧн.
Лианаяслӧн заыс нюдз.
Найӧ гартчӧны ствол гӧгӧр, увъяс кузя вуджӧны орчча пуясӧ да кайӧны дзик пу йылӧдзыс.
Пыр веж пуяслӧн коръясыс зэв гырысьӧсь, векджык чорыдӧсь да югъялӧны, быттьӧ найӧс лакируйтӧма.
Тропическӧй вӧръясса быдмӧгъяслӧн коръясыс оз ӧти кадӧ гылавны.
Ӧтияслӧн коръясыс гылалӧны, а мӧдъяслӧн тайӧ кадас сӧмын на петӧны.
Татшӧмтор жӧ лоӧ, кор найӧ цветитӧны да кор налӧн артмӧны плодъяс.
Ӧти пуяс вылын ӧшалӧны воӧм плодъяс, а мукӧд пуяс сӧмын на заводитӧны цветитны.
Тропическӧй вӧръяссӧ шуӧны многояруснӧйясӧн, мӧд ногӧн кӧ, уна судта вӧръясӧн.
Медся вылӧ кыпӧдчӧны югыд радейтысь гигант-пуяс.
Улынджык найӧ вуджӧр улын быдмӧны пуяс, кодъяс оз радейтны вывті югыдсӧ да шоныдсӧ.
Ещӧ улынджык — пуяс, кодъяс радейтӧны вуджӧр.
На улын быдмӧны разнӧй судта кустарникъяс да зэв уна паразит-быдмӧгъяс, кодъяс питайтчӧны мукӧд быдмӧгъяслӧн сокъясӧн.
Видзӧдны кӧ тропическӧй вӧр вылӧ ылісянь, сылӧн вылысса юкӧныс зэв абу рӧвнӧй, пиньӧсь визь кодь.
Вӧрыслӧн рӧмыс некор абу ӧткодь.
Сэні тыдалӧны турунвиж, бурӧй, виж да мукӧд рӧма чутъяс.
Наысь кындзи, синмӧ шыбитчӧны цветитысь пуяс.
Зэв озыр растительнӧй мирыс Южнӧй Америкаса тропическӧй вӧрлӧн; тайӧ вӧрыс босьтӧ Амазонка юлысь пӧшти став бассейнсӧ.
Уна сикас пальмаяс, лавръяс, фикусъяс да мукӧд каучуконосъяс гӧгӧр, зэв гырысь папоротникъяс да уна быдмӧгъяс-паразитъяс гӧгӧр гартчӧмаӧсь лианаяс; найӧ артмӧдӧны сплошнӧй растительнӧй стен.
Амазонка ю кывтыдын быдмӧ уна зэв гырысь водянӧй лилия виктория.
Сылӧн вывлань кусыньтчӧм дора гӧгрӧс корйыс зэв ыджыд скӧвӧрӧда кодь, пасьтаыс овлӧ 2 м-ӧдз.
Сійӧ оз вӧй кага сьӧктаысь.
Виктория цветоклӧн пасьтаыс овлӧ 40 см-ӧдз. Сійӧ олӧ куим лун. Тайӧ кадӧн сылӧн рӧмыс вежсьӧ дзик еджыдсянь югыдмалинӧвӧйӧдз.
Сылысь мучнистӧй кӧйдыссӧ да кыз вужсӧ сёйӧны.
Амазонскӧй вӧръясын олӧны зэв уна разнӧй пӧлӧс обезьянаяс.
Шонді петӧмсянь пуяслӧн вылысса юкӧнас заводитчӧны обезьяна ревунъяслӧн зэв гора концертъяс.
Эмӧсь зэв посни обезьянаяс, миян ур ыдждаӧсь.
Став обезьянаыс зэв бура приспособитчӧмаӧсь овны пу вылын.
Налӧн ёна развитчӧмаӧсь не сӧмын воддза да бӧръя кокъясыс, но и кузь бӧжыс.
Вӧрса мукӧд животнӧйяс, кодъяс абуджык сэтшӧм пелькӧсь, сідз жӧ кокньыда ветлӧны пусянь пуӧ сёян корсьӧм могысь.
Тырмымӧн казьтыштны этша ветлысь да сьӧкыд ленивец йылысь, кодлӧн лапаясыс зэв кузьӧсь да ёнӧсь, гыжъясыс кузьӧсь, быттьӧ крукъяс.
Сійӧ увереннӧя вуджӧ ӧти ув вылысь мӧдӧ, а вой кежлӧ ӧшӧдчӧ увлань мышкӧн пу увйӧ да спокойнӧя унмовсьӧ.
Обезьяна ревунъяс бӧрся горзӧны попугайяс.
Гӧныс зэв мича гырысь гӧрд да лӧз попугай араяслӧн.
Аслас мича рӧмнас накӧд соперничайтӧ сэтшӧм жӧ ыджыд лэбач тукан, кодлӧн нырыс зэв ыджыд.
Но медся югыд рӧмаӧсь зэв посньыдик колибри лэбачьяс, кодъяс гырысь малязі ыдждаӧсь.
Сэтшӧм жӧ мича рӧмаӧсь зэв уна насекомӧйяс, торйӧн нин бобувъяс.
Интереснӧй светящӧйся жук.
Сійӧ сэтшӧма югдӧдӧ, мый позьӧ лыддьыны книга, а некымын жук вежӧны бур пӧнар.
Чераньяс пиысь торъялӧ зэв ыджыд черань-птицеед, коді сёйӧ посни лэбачьясӧс.
Медся васӧд вӧр участокъясас олӧны уна разнӧй лёкгагъяс да змейяс.
Змейяс пиысь торйӧн мичаӧсь, но и опаснӧйӧсь, удавъяс.
Медся ыджыд змейыс — васа удав, кодлӧн кузьтаыс овлӧ 8 м-ӧдз.
Удавъяс абу ядӧвитӧйӧсь, но, кор уськӧдчӧны асланыс жертва вылӧ, гартчӧны сы гӧгӧр, джагӧдӧны сійӧс да ньылыштӧны дзоньнас.
Юясын эмӧсь уна крокодилъяс да васа черепахаяс.
Вӧр доръясын паныдасьлӧны турун сёйысь животнӧйяс — тапиръяс да посни кӧръяс, кодъясӧс кыйӧдӧны да косявлӧны Южнӧй Америкаса каньяс — ягуаръяс да пумаяс.
Амазонскӧй вӧръяс шензьӧдӧны растительнӧй да животнӧй мирлӧн величиенас да мичлуннас, но климатыс сэні мортлы зэв абу здоров.
Сы вӧсна вӧръясын олысьыс этша.
Татчӧ медсясӧ дзебсисны индеецъяс, кодъясӧс преследуйтлісны европаса переселенецъяс.
Индеецъяс олӧны юяс пӧлӧн неыджыд селениеясӧн.
Налӧн главнӧй занятиеыс — вӧралӧм, чери кыйӧм да каучук перйӧм.
Африкаын тропическӧй вӧръяс вевттьӧны ыджыд ю Конголысь бассейнсӧ.
Сы вӧсна мый веркӧсыс абу ӧткодь, осадокъяс усьӧны оз быдлаын ӧтмында.
Та вӧсна вӧръяс быдмӧны сӧмын сэтшӧм участокъясын, кӧні осадокъяс усьӧны 1500 мм-ысь оз этшаджык.
Быдмӧгъяслӧн видъяс серти африканскӧй тропическӧй вӧръяс гӧльджыкӧсь южноамериканскӧйясысь.
Но и тані вӧръясыс сэтшӧм жӧ многояруснӧйӧсь.
Быдмӧны уна пальмаяс да пуяс-каучуконосъяс.
Прӧйдитны позьтӧм вӧръясын олӧны человекообразнӧй обезьянаяс — гориллаяс да шимпанзе.
Обезьянаяс пиысь горилла медся ыджыд.
Сылӧн судтаыс 2 м-ӧдз.
Шимпанзе ичӧтджык, ёна подвижнӧйджык да пелькджык.
Шимпанзеяс олӧны негырысь стадаясӧн.
Африканскӧй вӧръяс вочасӧн вуджӧны саваннаясӧ.
Вежсьӧ и вӧръясса животнӧй мирыс.
Сэні, кӧні вӧръяс вуджӧны саваннаясӧ, паныдасьлӧны слӧнъяс, носорогъяс да мукӧд животнӧйяс.
Діяс вылын, кодъяс Азия да Австралия костынӧсь, а сідз жӧ кыкнан материкыслӧн орчча юкӧнъясын паныдасьлӧны зэв гырысь пуяс, кодъяслӧн джудждаыс овлӧ 60 да весиг 80 м-ӧдз.
Сэні ёнджыкасӧ быдмӧны бамбукъяс, пальмаяс, древовиднӧй папоротникъяс.
На гӧгӧр гартчӧмаӧсь лианаяс, уліас быдмӧны сутшкасьысь сибдысь кустарникъяс.
Животнӧй мирыс зэв разнообразнӧй.
Медся ён хищникыс — тигр, кодӧс визя мех вӧснаыс сьӧкыд казявны быдмӧгъяс пӧвстысь, торйӧн нин тростникъяс пӧвстысь.
Эмӧсь слӧнъяс да носорогъяс.
Индийскӧй слӧн торъялӧ африканскӧйысь сійӧн, мый сійӧ ичӧтджык да сылӧн пельясыс посниджыкӧсь.
Индийскӧй слӧнъясӧс кокниа приручайтӧ морт да используйтӧ сьӧкыд уджъяс вылын.
Тані жӧ олӧны кык пӧлӧс человекообразнӧй обезьянаяс — гиббон да орангутанг.
Зэв уна мича рӧма попугайяс, кодъяс пиын торъялӧ хохлатӧй какаду.
Ыджыд стаяясӧн найӧ лэбалӧны пуысь пуӧ.
Корсюрӧ попугайяс ёна тшыкӧдӧны кӧдзаяс.
Мукӧд дырйи найӧ овмӧдчалӧны весиг каръясын.
Тропическӧй вӧръяссӧ кералӧны да сійӧ местаясас паськӧдӧны чай, кофе, хиннӧй пу, какао, каучукӧвӧй пуяс улӧ плантацияяс.
Гӧраясса муяс вылын быдмӧ рис, сакарнӧй тростник, табак.
Селениеяс гӧгӧрын быдмӧны бананъяс, апельсинъяс, лимонъяс, хлопчатник, ананасъяс.
Торйӧн уна кокосовӧй пальмаяс, кодъяс сетӧны кага юр ыджда ӧрехъяс.
Том ӧрехъясас эм йӧв кодь чӧскыд юмов сок.
Воӧм плод пытшкас содержимӧйыс шусьӧ копраӧн.
Копраысь перйӧны кокосовӧй вый.
Ӧрех кышысь артмӧ крепыд волокно, кодысь вӧчӧны гезъяс да щӧткаяс.
Том коръяссӧ пуктӧны сёянӧ, а воӧм коръяснас вердӧны скӧтӧс.
Пальма цветъясысь вӧчӧны сакар да пальмӧвӧй вина, а крепыд древесинаыс мунӧ унатор вӧчӧм вылӧ.
Тропическӧй вӧръяслӧн озырлуныс важысянь нин кыскӧ капиталистъясӧс.
Каучук, табак, хлопок, кокосовӧй вый, древесина вузалӧмысь прибыль бӧрся вӧтлысьӧмла капиталистъяс захватитісны тропическӧй зонаса странаяс да поработитісны местнӧй населениесӧ.
Тропическӧй вӧръясын олысьяс нуӧдӧны тыш независимӧй олӧм вӧсна.
Народ зільӧ используйтны аслас мулысь озырлунъяс ассьыныс олан условиеяс бурмӧдӧм вылӧ, а оз капиталистъяслы озырмӧм вылӧ.
Тайӧ тышыс ӧткымын странаясын помасис успехӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй природнӧй зонаяс карта вылын да полушариеяс карта вылын тропическӧй вӧръяс зона.
2. Кутшӧмджык климатыс тропическӧй вӧръяс зонаын?
3. Висьталӧй, кыдзи влияйтӧ климатыс растительность вылӧ.
4. Мыйӧн торъялӧны тропическӧй вӧръяс умереннӧй поясса вӧръясысь?
5. Кутшӧм животнӧйяс олӧны тропическӧй вӧръясын?
Кыдзи найӧ приспособитчӧмаӧсь сэні олан условиеяс дінӧ?
6. Мыйӧн занимайтчӧны тропическӧй вӧръясса олысьяс?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
СОДЕРЖАНИЕ.
Введение.
Мый велӧдӧ физическӧй география .... 3
Путешествиеяслӧн да природаын наблюдениеяслӧн тӧдчанлун .... 4
План да карта.
Горизонт .... 8
Горизонтлӧн сторонаяс .... 8
Ориентируйтчӧм .... 9
Ориентируйтчан способъяс .... 10
Чертёж вылын направлениеяс петкӧдлӧм .... 13
Расстояниеяс мерайтӧм .... 15
Масштаб .... 16
Чертёж вылын расстояниеяс петкӧдлӧм .... 17
Местностьлӧн план .... 18
План вӧчӧм (съёмка) .... 19
План да географическӧй карта .... 21
Полушариеяс карта .... 25
Свет юкӧнъяс да океанъяс. .... 25
Сушалӧн веркӧс.
Суша веркӧслӧн основнӧй формаяс .... 27
Равнинаяс .... 27
Относительнӧй судта .... 29
Океан уровеньсянь судта .... 30
Низменностьяс .... 31
Возвышенностьяс .... 32
Плоскогорьеяс .... 32
Гӧраяс .... 33
Горнӧй хребетъяс да горнӧй странаяс .... 34
Породаяс, кодъясысь артмӧма сушалӧн веркӧс .... 39
Му вылын ва.
Валӧн круговорот .... 41
Источникъяс .... 41
Юкмӧсъяс .... 43
Юяс .... 44
Кытысь юяс босьтӧны ва .... 46
Юлӧн бассейн .... 46
Водораздел .... 47
Равниннӧй да горнӧй юяс .... 48
Косьяс .... 50
Водопадъяс .... 52
Визувтысь ваяслӧн удж .... 52
Кыдзи овмӧсын морт используйтӧ юяс .... 56
Тыяс .... 58
Нюръяс .... 61
Мореяс да океанъяс .... 62
Мореяслӧн да океанъяслӧн джуджда .... 64
Мореяслӧн да океанъяслӧн ваыс сола .... 64
Гыяс .... 65
Океаническӧй течениеяс .... 65
Мореын кыйсьӧм .... 67
Судоходство .... 69
Мулӧн форма да движение.
Градуснӧй сеть.
Мулӧн форма .... 72
Ф. Магелланлӧн кругосветнӧй путешествие .... 73
И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскийлӧн кругосветнӧй путешествие .... 74
Му шарлӧн ыджда .... 76
Шонді .... 77
Сутки чӧжӧн Мулӧн бергӧдчӧм .... 77
Полюсъяс да экватор .... 78
Мыйла колӧ градуснӧй сеть .... 80
Меридианъяс .... 80
Параллельяс .... 81
Градусъяс .... 81
Географическӧй широта .... 82
Географическӧй долгота .... 83
Кыдзи тӧдмавны месталысь широтасӧ да долготасӧ карта вылын .... 84
Во чӧжӧн кадъяслӧн вежласьӧм .... 85
Тропикъяс да полярнӧй кругъяс .... 88
Теплӧвӧй поясъяс .... 89
Поводдя да климат.
Атмосфера .... 91
Воздухлӧн температура .... 93
Шӧркодь температураяс .... 94
Воздухлӧн температура зависитӧ судтаысь .... 95
Суша да ва весьтын воздухлӧн шоналӧм .... 95
Атмосфернӧй давление .... 96
Атмосфернӧй давление мерайтӧм .... 96
Давлениелӧн вежласьӧм .... 97
Тӧв да сылӧн артмӧм .... 98
Тӧвлысь направление да вын тӧдмалӧм .... 100
Тӧвлӧн удж .... 101
Морт используйтӧ тӧвлысь вынсӧ .... 103
Воздухын ва паръяс .... 104
Ру .... 105
Кымӧръяс .... 106
Осадокъяс .... 108
Осадокъяс мерайтӧм .... 109
Лым слӧйлысь кызтасӧ мерайтӧм .... 109
Поводдя .... 110
Поводдя йылысь водзвыв висьталӧм .... 110
Климат .... 112
Географическӧй широтаысь климатлӧн зависитӧм .... 112
Мореяс да океанъяс матыслунысь климатлӧн зависитӧм .... 113
Океаническӧй течениеясысь климатлӧн зависитӧм .... 114
Места судтаысь да рельефысь климатлӧн зависитӧм .... 115
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Природнӧй зонаяс.
Растительнӧй да животнӧй мирлӧн климаткӧд йитӧд .... 116
Полярнӧй зона .... 118
Тундра зона .... 119
Умереннӧй поясса вӧръяс зона .... 122
Степъяс зона .... 127
Пустыняяс зона .... 129
Саваннаяс зона .... 133
Тропическӧй вӧръяс зона .... 139
abu
abu
abu
1 рис.
Паруснӧй корабль.
2 рис.
Н. М. Пржевальский пустыняын.
3 рис.
«Войвыв полюс» полярнӧй станция.
4 рис.
Поводдя календарь.
ПОВОДДЯ КАЛЕНДАРЬ 195___ во ___ тӧлысь.
5 рис.
Петӧмсянь да лэччытӧдз шонділӧн мунӧм.
6 рис.
Горизонтлӧн основнӧй да промежуточнӧй сторонаяс.
7 рис.
Шонді серти ориентируйтчӧм.
8 рис.
Кодзувъяс серти ориентируйтчӧм.
9 рис.
Компас.
10 рис.
Пу серти ориентируйтчӧм.
11 рис.
Мыр серти ориентируйтчӧм.
12 рис.
Рой серти ориентируйтчӧм.
13 рис.
Пӧката местаясын: а) мыльк бокъясын, б) овраг бокъясын тулысын лым сылӧм серти ориентируйтчӧм.
14 рис.
Бумага лист вылын направлениеяслӧн стрелка.
15 рис.
Направлениеяс петкӧдлӧм.
16 рис.
Чертёж, кытысь тыдалӧ, кӧні сулалӧны станция, вӧр да ты.
17 рис.
Рулетка.
18 рис.
Мернӧй лента да шпилькаяс.
19 рис.
Землемернӧй циркуль.
20 рис.
Линейнӧй масштаб.
21 рис.
Чертёж, кӧні применитӧма масштаб.
22 рис.
Условнӧй топографическӧй знакъяс.
Лыска вӧръяс
Прӧсека коръя вӧръяс
Сора вӧръяс
Кустарникъяс
Кералӧм вӧръяс
Видзьяс
Муяс
Нюръяс
Лыаяс
Паркъяс
1. Фруктӧвӧй садъяс
2. Ягодникъяс
Град йӧръяс
Сиктъяс
Кӧрт туйяс да станцияяс
Шоссе да посъяс
Грунтӧвӧй туйяс
Трӧпаяс
Торйӧн сулалысь пуяс
Фабрикаяс
Электростанцияяс
Радиостанцияяс
Ветрянӧй мельничаяс
23 рис.
Планшет.
24 рис.
Визирнӧй линейка.
25 рис.
Топографическӧй план.
26 рис.
План вылын да картаяс вылын Москва кар петкӧдлӧм.
27 рис.
Свет юкӧнъяс да океанъяс.
28 рис.
Мыльк.
29 рис.
Плоскӧй равнина.
30 рис.
Мылькъя равнина (И. И. Шишкинлӧн «Лесные дали» картина).
31 рис.
Ас вӧчӧм нивелир.
32 рис.
Нивелирӧн удж.
33 рис.
Низменность, впадина, возвышенность да плоскогорье.
34 рис.
Средне-Сибирскӧй плоскогорье.
35 рис.
Горнӧй страна.
36 рис.
Коммунизм пик.
37 рис.
Уральскӧй гӧраяс.
38 рис.
Гӧраясын туйяс.
39 рис.
Ю берегын обнажение.
40 рис.
Валӧн круговорот.
41 рис.
Источниклӧн артмӧм.
42 рис.
Юкмӧслӧн разрез.
43 рис.
Артезианскӧй юкмӧслӧн разрез.
44 рис.
Юлӧн русло да юлӧн долина.
45 рис.
Юлӧн юкӧнъяс.
46 рис.
Ю бассейнъяс да водоразделъяс.
47 рис.
Равниннӧй ю.
48 рис.
Горнӧй ю.
49 рис.
Косьяс.
50 рис.
Ниагарскӧй водопад.
51 рис.
Оврагъяс.
Матынджыкас балка.
52 рис.
Ущелье.
53 рис.
Колхознӧй гидроэлектростанция.
54 рис.
В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй судоходнӧй канал.
55 рис.
Каспийскӧй море.
56 рис.
Байкал ты.
57 рис.
Тылӧн ляпкалӧм да тырӧм.
58 рис.
Нюръяс косьтӧм.
59 рис.
Море бушков дырйи (И. К. Айвазовскийлӧн картина «Девятый вал»).
60 рис.
Китъясӧс кыйӧм.
61 рис.
Котик стадаяс.
Водзладорас кайра лэбачьяс.
62 рис.
Морскӧй пароход.
63 рис.
Севернӧй морскӧй туйлӧн да Южнӧй морскӧй туйлӧн сравнительнӧй кузьта.
64 рис.
Атомнӧй ледокол «Ленин».
65 рис.
Му форма йылысь йӧзлӧн ёна важся представление.
66 рис.
Татысь тыдалӧ, мый Муыс выпуклӧй.
67 рис.
Рӧмдігӧн шонді югдӧдӧ на кымӧръяссӧ.
68 рис.
И. Ф. Крузенштернлӧн да Ю. Ф. Лисянскийлӧн кругосветнӧй путешествие.
69 рис.
Му шарлӧн ыджда.
70 рис.
Мулӧн сутки чӧжӧн бергӧдчӧм.
71 рис.
Бергалысь шар.
Шар бергалігас сӧмын а да б точкаяс оз вӧчны окружность.
72 рис.
Мулӧн ось, полюсъяс да экватор.
73 рис.
Градуснӧй сеть.
74 рис.
Меридианъяс.
75 рис.
Параллельяс.
76 рис.
Градусъяс.
77 рис.
Июнь 22-ӧд лунӧ Мулӧн положение.
78 рис.
Мулӧн положение декабрь 22-ӧд лунӧ.
79 рис.
Теплӧвӧй поясъяс.
80 рис.
Радиозонд.
Веськыдвылын метеорологическӧй будка.
81 рис.
Ртуть тыра трубка, кодӧс кымыньтӧма дозйӧ.
82 рис.
Анероид.
83 рис.
Лунся бриз.
84 рис.
Войся бриз.
85 рис.
Флюгер.
86 рис.
Выдуваниеӧн розялӧм скала.
87 рис.
Дюнаяс.
88 рис.
Колхозын ветрянӧй двигатель.
89 рис.
Перистӧй кымӧръяс.
90 рис.
Юра кымӧръяс.
91 рис.
Юра-зэра кымӧръяс.
92 рис.
Слӧистӧй кымӧръяс.
93 рис.
Кымӧръяс пасйӧм вылӧ условнӧй знакъяс.
Слӧистӧй
Перистӧй
Юра кымӧръяс
Юра-зэра
94 рис.
Осадкомер.
95 рис.
Снегомернӧй рейка.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
96 рис.
Полярнӧй зона.
Тюлень.
Морж.
Пингвин.
Кит.
Полярнӧй сюзь.
Еджыд байдӧг.
Лемминг (пеструшка).
Овцебык.
Войвывса кӧр.
97 рис. Тундра гожӧмын.
Сус пу.
Нинпу.
Дуб.
98 рис.
Умереннӧй поясса вӧр.
Низь.
Ур.
Кӧч.
Бобр.
Йӧра.
Зубр.
Дикӧй кабан.
Руд ош.
Кӧин.
Руч.
Сьӧла.
Тар.
Дозмӧр.
Суслик.
Сайгак.
Джейран.
99 рис.
Степ.
100 рис.
Пустыня.
Лыавывса эжӧр.
Дикӧй верблюд.
Дикӧй вӧв.
Тушканчик.
Фаланга.
Скорпион.
101 рис.
Саванна.
Баобаб.
Зебра.
Жираф.
Африканскӧй слӧн.
Носорог.
Антилопа кана.
Газель.
Гиппопотам.
Лев.
Леопард.
Пятнистӧй гиена.
Шакал.
Африканскӧй страус.
Бутылочнӧй пу.
Кактус.
Травянӧй пу.
Пума.
Ягуар.
Муравьед.
Кенгуру.
Страус эму.
102 рис.
Тропическӧй вӧр.
Обезьяна ревун.
Ленивец.
Попугай ара.
Колибри.
Тукан.
Черань-птицеед.
Удав.
Крокодил.
Горилла.
Шимпанзе.
Тигр.
Орангутанг.
Индийскӧй слӧн.
Какаду.
Гиббон.
Древовиднӧй папоротник.
Банан.
Какао вож.
Кофе вож.
Чайнӧй куст вож.
abu
abu
abu
{Г. И. Иванов, А. С. Добров (комиӧдісны Изъюров И. В., Старцева З. А., Дзюба Т. Н.) @ Свет юкӧнъяслӧн да важнейшӧй зарубежнӧй странаяслӧн география @ география @ Г. И. Иванов да А. С. Добров. Свет юкӧнъяслӧн да важнейшӧй зарубежнӧй странаяслӧн география @ 1951 @}
Г. И. ИВАНОВ да А. С. ДОБРОВ
СВЕТ ЮКӦНЪЯСЛӦН ДА ВАЖНЕЙШӦЙ ЗАРУБЕЖНӦЙ СТРАНАЯСЛӦН ГЕОГРАФИЯ
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 6-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
ДАС КЫКӦД ИЗДАНИЕ (КОМИ КЫВ ВЫЛЫН НЁЛЬӦД ИЗДАНИЕ)
Утвердитӧма РСФСР-са Просвещение кузя Министерствоӧн
Свет юкӧнъяслысь физико-географическӧй обзоръяс да население йылысь главаяс составитӧма Г. И. Ивановӧн.
Государствояслы да торъя свет юкӧнъяслӧн политическӧй карталы обзоръяс, а сідзжӧ Антарктика йылысь глава составитӧма А. С. Добровӧн.
ЕВРОПА.
ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Площадь 11,6 млн. кв. км.
Население 531 млн. морт.
Ыджда, положение да очертаниеяс.
Мукӧд свет юкӧнъяскӧд сравнитӧм серти Европа абу ыджыд: площадь сертиыс сійӧ составляйтӧ сӧмын ӧтик дас витӧд юкӧн став сушалысь, но сэні олӧ человечестволӧн нёльӧд юкӧныс.
Европа ӧтлаасьӧ Азиякӧд — условнӧй границаыс на костын мунӧ Уральскӧй гӧраяс, Урал ю да Кавказскӧй хребет кузя.
Войвывсянь, рытыввывсянь да лунвывсянь Европа кытшалӧма мореясӧн, кодъяс кузя разнӧй направлениеясын мунӧны туйяс мукӧд свет юкӧнъясӧ.
Ла-Манш пролив дорын ӧтлаасьӧны важнейшӧй морскӧй туйяс Севернӧй да Южнӧй Америкаысь, Африкаысь, Азияысь да Австралияысь.
Очертаниеясыс Европалӧн зэв извилистӧйӧсь.
Некутшӧм мӧд свет юкӧн татшӧма абу изрежитӧма мореясӧн.
Полуостровъяс да діяс Европаын занимайтӧны коймӧд юкӧнсӧ сылӧн став площадьлысь, Азияын жӧ — витӧд юкӧнсӧ, Африкаын — ветымынӧд юкӧнсӧ.
Татшӧм изрезанность вӧснаыс мореяс кытшалӧны Европаӧс пӧшти быд боксянь да пыдӧ пырӧны сылӧн пытшкӧсса областьясӧ.
Сэк жӧ найӧ образуйтӧны уна бухтаяс, кытчӧ оз инмыны морскӧй гыяс да кодъяс удобнӧйӧсь портъяс стрӧитӧм вылӧ.
Европалӧн берегъясыс изрежитӧмаӧсь сэтшӧма, мый моресянь медся ыджыд ылыстчӧмыс Центральнӧй Европаын лоӧ 700 км, а Восточнӧйын — 1 400 км (карта, 4 листбок).
Атлантическӧй океан Европа берегъяс дорті шоныд течениеяс влияние улын некор оз кынмыв.
Лунвывсянь Европа омывайтсьӧ джуджыд (4 тысяча метр саяс) Средиземнӧй мореӧн — Атлантическӧй океан юкӧнӧн.
Тайӧ мореыс Мраморнӧй, Чёрнӧй, Азовскӧй мореяскӧд тшӧтш зэв пыдӧ пырӧ сушаӧ.
Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс костын, кодъяс йитчӧны Керченскӧй проливӧн, петӧма Крымскӧй полуостров.
Средиземнӧй мореӧс юкӧма Европаса полуостровъясӧн да діясӧн Тирренскӧй, Адриатическӧй, Ионическӧй да Эгейскӧй мореяс вылӧ.
Сійӧ йитчӧма Атлантическӧй океанкӧд рытыввылын Гибралтарскӧй проливӧн да асыввылын Дарданеллы да Босфор пыр Чёрнӧй морекӧд.
Лунвылын Средиземнӧй море Суэцкӧй каналӧн йитчӧ Краснӧй морекӧд.
Средиземнӧй море являйтчӧ Европалы важнӧй морскӧй туйӧн.
Сійӧ ворсіс ыджыд роль мореплавание развивайтчӧмын: Европаса олысьяс сы кузя первойысь велӧдчылісны плавайтны паруснӧй суднояс вылын.
Не сӧмын древньӧй кадӧ, но и средньӧй векъясӧ Средиземнӧй море пыр мунлісны Европаса странаяслӧн главнӧй сношениеясыс.
Средиземнӧй море торйӧдӧ Южнӧй Европаӧс куим ыджыд полуостров вылӧ: Пиренейскӧй, Апеннинскӧй да Балканскӧй.
Южнӧй Европа дінӧ относитчӧны діяс: Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит да уна мукӧд; Эгейскӧй мореын уна посни діяс образуйтӧны Греческӧй архипелаг.
Рытыввылын Европа сідзжӧ ёна изрежитӧма Атлантическӧй океанлӧн мореясӧн да заливъясӧн.
Татысь ми аддзам Бискайскӧй залив да Севернӧй море, кодӧс океанысь торйӧдӧма кык ыджыд діӧн: Великобританияӧн да Ирландияӧн.
Войвылын сійӧ веськыда йитчӧ океанкӧд, а лунвылын — Па-де-Кале да Ла-Манш проливъясӧн.
Севернӧй море да сылӧн проливъяс оз кынмывны, сы вӧсна мый сэтчӧ пырӧ шоныд Северо-Атлантическӧй течение, коді пырджык шусьӧ Гольфстримӧн.
Великобританиясянь войвылын куйлӧ ыджыд ді Исландия.
Западнӧй Европалӧн войвыв да рытыввыв берегъяс дорын овлӧны гырысь приливъяс да отливъяс, кодъяс кокньӧдӧны судоходство.
Приливъяс дырйи ляпкыд ваа гаваньяс да Западнӧй Европаса юяслӧн низовьеяс лоӧны доступнӧйӧсь джуджыда пукалысь морскӧй суднояслы.
Средиземнӧй мореын жӧ приливъясыс пӧшти абуӧсь.
Севернӧй морелӧн асыввывлань продолжениеӧн лоӧ Балтийскӧй, но сылань туй вылын куйлӧ полуостров Ютландия, коді омывайтсьӧ некымын проливӧн.
На пиысь кык паськыд — Скагеррак да Каттегат — унджыкысьсӧ оз кынмывлыны Гольфстрим влияние вӧсна.
Лунвылынджык насянь расположитчӧмаӧсь векньыдик проливъяс тані куйлысь діяс костын; главнӧйыс тайӧ проливъяс письыс Эресунн унаысь вевттьысьлывлӧ йиӧн.
Балтийскӧй море абу джуджыд, содержитӧ дубалӧм ва (1% гӧгӧр солӧн) да берегъяс дорас кынмывлӧ.
Тайӧ мореыслӧн заливъяс — Ботническӧй, Финскӧй да Рижскӧй — пырӧны ылӧ войвылӧ да асыввылӧ.
Балтийскӧй моресянь Севернӧйӧ Ютландия гӧгӧр туйыс чинтыссьӧ Кильскӧй каналӧн, кодӧс кодйӧма Ютландскӧй полуостровлӧн лунвыв юкӧн пыр.
Скандинавскӧй полуостров — Европаын медся ыджыд.
Рытыввывладорсянь сійӧ изрежитӧма фьордъясӧн — джуджыд крут берегъяса кузь да джуджыд заливъясӧн (карта, 6 листбок вылын да приложение, 1 рис.)
Гольфстрим омывайтӧ Ирландияӧс, мунӧ Исландия да Скандинавскӧй полуостров костӧд да пырӧ Баренцово мореӧ.
Сылӧн ӧти вож воӧ Кольскӧй полуостровӧдз.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ медся войвыв море Европаын, Мурманскӧй берег дорын тӧвнас йияс некор оз овлыны.
Белӧй море жӧ аслас ыджыдджык юкӧннас квайт тӧлысь кежлӧ тупкысьлывлӧ йиӧн.
Севернӧй Ледовитӧй океан вылын расположитчӧмаӧсь діяс: Шпицберген (Свальбард), Земля Франца-Иосифа, Новая Земля да мукӧд.
Пӧшти став діясыс Европалӧн материкӧвӧй происхождениеаӧсь.
Карта кузя упражнениеяс.
Висьталӧй Европалысь полуостров, коді медся ёна петӧ войвылӧ, да кык полуостров, кодъяс медся ёна петӧны лунвылӧ.
Мерайтӧй масштаб серти либӧ градусъяс серти Европалысь кузьтасӧ медся войвыв точкасянь (Нордкапсянь) Пелопоннес полуостров лунвыв помӧдз.
Кутшӧм меридианӧдз Европа воӧ асыввылын да кутшӧмӧдз рытыввылын?
Вӧчӧй воображайтан морскӧй путешествие Европа гӧгӧр Одессасянь Ленинградӧдз — индӧй карта серти да гижалӧй тетрадьясӧ, кутшӧм мореяс, проливъяс да заливъяс пыр, кутшӧм полуостровъяс дінті ті мӧданныд мунны.
Поверхность.
Европаын абуӧсь паськыд плоскогорьеяс да тӧдчана места босьтӧны низменностьяс.
Главнӧйясыс на пиысь: Восточно-Европейскӧй, коді ӧтнас босьтӧ став Европа площадьлысь джынсӧ, сэсся Польскӧй, Северо-Германскӧй да Северо-Французскӧй.
Ичӧтджыкӧсь Ломбардскӧй — По ю течение кузя, Средне-Дунайскӧй, либӧ Венгерскӧй, да Нижне-Дунайскӧй.
Восточнӧй Европа ставнас равниннӧй характера, Западнӧй Европаын жӧ уна места босьтӧны гӧраяс.
Том складчатӧй гӧраяслӧн область.
Главнӧй гӧраяс Западнӧй Европалӧн — сійӧ Альпы.
Найӧ мегырӧн нюжӧдчӧмаӧсь Средиземнӧй море берег дорсянь Венгерскӧй низменностьӧдз.
Вершинаяс налӧн: Монблан — Францияын, Монте-Роза — Италияын, Маттергорн — Швейцарияын, кодъяс кыпӧдчӧны 4,5 км. вылӧ, да уна мукӧдъяс — вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн; гӧра пӧкатъясысь долинаяс кузя увлань лэччӧны ледникъяс.
Ӧтик на пиысь, Алечскӧй, медся ыджыд Альпыын, кузьтанас 24 км; тайӧ лоӧ ледникъяс пиысь ӧтиӧн, коді сетӧ ва Рона юлы.
Сывлытӧм лымъясысь улынджык вежӧдӧны высокогорнӧй альпийскӧй видзьяс, а ещӧ улынджык быдмӧны вӧръяс.
Пӧшти кузялаыс Альпы состоитӧны кузь параллельнӧй складкаясысь кодъясӧс юклӧма кузьмӧснога долинаясӧн.
Гребеньясыс налӧн зубчатӧйӧсь, вершинаясыс ёсь йылаӧсь, пӧкатъяссӧ вомӧныс орйӧдлӧмаӧсь джуджыд долинаяс.
Татшӧм унасикас формаыслы лоны отсалісны унасикас горнӧй породаяс, кодъясысь состоитӧны складкаясыс; на пиын паныдасьлӧны и рыхлӧй породаяс, кыдзи сёй да мергель, и чорыдджыкъяс, кыдзи песчаникъяс да известнякъяс, и, медбӧрын, зэв чорыдъяс, кыдзи гранит да гнейс.
Рыхлӧй породаяс кокниа буждӧны, а чорыдъяс кольӧны гребеньясӧн да торъя вершинаясӧн.
Альпылы продолжениеӧн лунвылын служитӧны Апеннины, Сицилияса гӧраяс да войвыв Африкаса Атласскӧй гӧраяс.
Гибралтар вомӧн Атласлӧн горнӧй складкаясыс вуджӧны Пиренейскӧй полуостров лунвылӧ.
Рытыввылын Альпы дінӧ примыкайтӧны Пиренеи.
Асыв-лунвылын Альпы вуджӧны Динарскӧй гӧраясӧ.
Динарскӧй гӧраяс состоитӧны руд, виж либӧ гӧрд известнякъясысь, кодъяс ас пырныс кокниа лэдзӧны ва.
На пытшкын эмӧсь уна пещераяс, кодъяс кузя визувтӧны мупытшса шоръяс да юяс.
Кор пароход вылын мунан Адриатическӧй море кузя, то Динарскӧй гӧраяс обрывъясысь аддзан зэв уна выходъяс пещераяслысь.
Асыввылын Альпысянь нюжӧдчӧны Карпаты, Балканы, сэсся Крымскӧй да Кавказскӧй гӧраяс.
Кавказскӧй Главнӧй хребетлӧн вершинаясыс Эльбрус (5530 м) да Казбек (5043 м).
Став тайӧ гӧраясыс складчатӧйӧсь, и образуйтчӧмаӧсь найӧ ӧти кадӧ Альпыкӧд.
Древньӧй гӧраяс да мылькъя равнинаяс.
Войвылын да рытыввылын Альпысянь куйлӧны древньӧй горнӧй массивъяс: Средне-Германскӧйяс да Центральнӧй Французскӧй.
Найӧ вӧліны нин водзджык Альпыысь да коркӧ вӧвліны джуджыд складчатӧй гӧраясӧн, но бӧрынджык разрушитчӧмаӧсь: зэръяс да визувтан ваяс буждӧдісны найӧс подулӧдзыс да шыльӧдісны.
Найӧ местаын вӧліны нин равнинаяс, кор заводитісны кыпӧдчыны выль складчатӧй гӧраяс — Альпы да мукӧд.
Альпийскӧй складкаясладорсянь топӧдӧм вӧсна гӧраяслӧн древньӧй подувъясыс вӧлі жугласьӧмаӧсь глыбаяс вылӧ; ӧтик глыбаяс чуктісны му дінсьыс да кыпалісны вывлань, паськыд горнӧй хребетъяс образуйтӧмӧн, а мукӧдъяс лэччисны увлань трещинаяс костӧд, и сэнъясын артмалісны сбросӧвӧй долинаяс да котловинаяс.
Кыдзи германскӧй, сідзи и французскӧй массивъяс вывті ӧткымын местаясын кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс, кодъяс ӧнӧдз сохранитісны ассьыныс конусъяснысӧ да кратеръяснысӧ.
Найӧ коркӧ артмылӧмаӧсь трещинаяс вылын да дыр действуйтӧмаӧсь, пӧим да лавалысь потокъяс шыблалӧмӧн; ӧні на улысь петӧны шоныд минеральнӧй источникъяс.
Древньӧй гӧраяс имеитӧны шылялӧм пӧкатъяс да гӧгрӧсмӧм либӧ плоскӧй вершинаяс.
Древньӧй гӧраяс лыдӧ относитчӧны: Донецкӧй кряж да Урал — СССР-ын, Судеты, Руднӧй гӧраяс да Шумава (Богемскӧй Лес) — Чехословакияын, а сідзжӧ Пеннинскӧй да Шотландскӧй гӧраяс — Великобритания ді вылын.
Северо-Германскӧй да Северо-Французскӧй низменностьяс имеитӧны мылькъя равнинаяслысь вид.
Восточно-Европейскӧй равнина да Фенно-Скандинавскӧй массив.
Дзик мӧд вид имеитӧ Восточнӧй Европа, кӧні паськыд пространство вылын куйлӧ местаясӧд мылькъя Восточно-Европейскӧй (либӧ Русскӧй) равнина.
Сійӧ представляйтӧ аснас паськыд низменность, кодӧс асыввылын ограничивайтӧ Уральскӧй хребет;
низменностьыс сӧмын ӧткымын местаясын кыпӧдчӧ 200 метрысь вылӧджык да образуйтӧ Средне-Русскӧй, Приволжскӧй, Волыно-Подольскӧй да мукӧд возвышенностьяс.
Каспийскӧй море дорын Восточно-Европейскӧй равнина лэччӧ улӧдзджык океан уровеньысь (Прикаспийскӧй впадина).
Кор мунан пароход вылын Волга, Ока, Волхов юяс кузя, то берегдорса обрывъясын аддзан рӧвнӧй, пӧшти горизонтальнӧй пластъяс различнӧй горнӧй породаяслысь.
Тайӧ пластъяссӧ тэчӧма мореясӧн, кодъяс войдӧр тані вӧліны.
Тайӧ осадочнӧй породаяс вевдорас унаысь куйлӧны ледникӧвӧй наносъяс, доннӧй да конечнӧй моренаяс кодьӧсь, кодъяс состоитӧны кыдзсюрӧ ӧтсорасьӧм сёйысь, лыаысь да валун-изъясысь.
Севернӧй Европаын куйлӧ Фенно-Сканданавскӧй горнӧй массив, либӧ щит.
Тайӧ ёна древньӧй массивыс состоитӧ гранитъясысь (рудъясысь да гӧрдъясысь), гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь.
Сійӧ поверхность вылын рыхлӧй муыс этша.
Сылысь унджык юкӧнсӧ вӧлі чышкӧма йиӧн да нуӧма ылӧ асыв-лунвылӧ да лунвылӧ.
Быдлаын сэн тыдалӧны гранитнӧй мылькъяс, кодъясӧс шыльӧдӧма йиӧн да унаысь весиг отполируйтӧма (меж плешъяс).
Быдлаын туплясьӧны гырысь изъяс-валунъяс.
Рытыв-войвыв помыс тайӧ массивыслӧн кыпӧдчыштӧма; сэні находитчӧны плоскӧй вершинаяса Скандинавскӧй гӧраяс — фьельдъяс, 1½ — 2½ тысяча метр джудждаӧн; медся джуджыд фьельдъяс вылас куйлӧны сывлытӧм лымъяс да ледникъяс.
Тайӧ гӧраясыс ледникӧвӧй периодӧ вӧлі тупкысьӧмаӧсь зэв ыджыд ледникӧн (кызтанас 1 км-ысь кызджык), и тасянь йиясыс двигайтчисны асыв-лунвылӧ СССР пределъясӧ да лунвылӧ — Германия да Польша пределъясӧ.
Рытыввылын ледникъяс исковтлісны Атлантическӧй океанӧ да отразитчисны Скандинавскӧй гӧраяслӧн рытыввыв пӧкат рельеф вылын.
Найӧ джудждӧдісны горнӧй долинаяссӧ да петкӧдісны сэтысь став небыд породаяссӧ, долинаяссӧ пӧртісны джуджыд ущельеясӧ.
Кор ледникъяс сылісны, море пырис ущельеясӧ да пӧртіс найӧс морскӧй кузь заливъясӧ — фьордъясӧ, джуджыд обрывистӧй берегъясӧн.
Фьордъяс овлӧны кузьтанас 150 да унджык километрӧдз (видзӧд Согне-фьорд; карта, 6 листбок).
Полезнӧй ископаемӧйяс.
Европалӧн полезнӧй ископаемӧйясыс сосредоточитчӧмаӧсь медся ёнасӧ древньӧй массивъяс недраясын.
Сідз, Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс войвыв подножьеясын, кӧні визувтӧ Рейнлӧн приток Рур ю, куйлӧны изшомлӧн мощнӧй пластъяс.
Тайӧ областьыс шусьӧ Рурскӧй бассейнӧн.
Зэв озыр изшомӧн, а сідзжӧ цинкӧн Силезскӧй бассейн.
Уна изшом сідзжӧ Великобритания ді вылын.
Древньӧй складчатӧй гӧраяс Испанияын, Францияын (Лотарингияын) да Скандинавскӧй полуостров вылын озырӧсь кӧртӧн.
Донецкӧй кряж да Урал — ёна разрушитчӧм древньӧй складчатӧй гӧраяс.
Донецкӧй кряж озыр изшомӧн.
Урал зэв озыр кӧрт рудаясӧн, различнӧй цветнӧй металлъясӧн, совъясӧн.
Кӧрт рудалӧн озыр месторождениеяс эмӧсь сідзжӧ Кривӧй Рогын.
Курскӧй магнитнӧй аномалия полосаын кӧрт рудакӧд сорласьӧмӧн куйлӧны зэв уна кварцитъяс.
Том складчатӧй гӧраяс пиысь полезнӧй ископаемӧйясӧн выделяйтчӧны Карпаты да Кавказ, кодъяслӧн предгорьеясыс озырӧсь нефтьӧн.
Вулканическӧй областьяс.
Европа дінӧ относитчӧ Исландия ді, коді лоӧ Европаӧс Гренландиякӧд коркӧ йитлысь сушалӧн колясӧн.
Аслас строение сертиыс Исландия ӧткодь Скандинавиякӧд да Великобританиялӧн войвыв юкӧнкӧд, но сылӧн эм сэтшӧм торъялӧм, мый сы вылын эмӧсь действуйтысь вулканъяс, уна пӧсь ключьяс да гейзеръяс, и ёнджыка джуджыд вулканъяс, например Гекла, тупкысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн.
Ледникъяс Исландияын босьтӧны некымынпӧв ыджыдджык места Альпыын дорысь.
Лава извержениеяс дырйи на вылысь лым да йи сылӧ, и пӧимӧн сорласьӧм пӧсь валӧн бурнӧй потокъяс мунӧны сэки долинаяс кузя, аскӧдыс изъяс да йи кусӧкъяс босьтӧмӧн.
Исландияын кындзи, действуйтысь вулканъяс Европаын эмӧсь Средиземнӧй море берегъяс дорын — Везувий Апеннинскӧй полуостров вылын, Этна Сицилия ді вылын, Санторин — Балканскӧй полуостровсянь лунвылын діяслӧн группаын.
Сэнъясын мулӧн кораыс подвергайтчӧ ён да разрушительнӧй землетрясениеяслы, кодъяс дырйи образуйтчӧны джуджыд трещинаяс.
Тайӧ артмӧ Эгейскӧй да Тирренскӧй мореяслӧн пыдӧс лэччӧм вӧсна.
Мулӧн лэччӧмъяс Европаын мунӧны и мукӧд местаясын, но резкӧй толчокъястӧг да землетрясениеястӧг.
Сідз, надзӧник лэччӧны Севернӧй морелӧн лунвыв берегъясыс.
Нидерландыын берегыс лэччӧ матӧ 3 м быд сё воӧ, да унджык юкӧныс тайӧ странаыслӧн куйлӧ море уровеньысь улынджык.
Та вӧсна Нидерландыын да рытыв-вой Германияын стрӧитӧмаӧсь гырысь плотинаяс увтас берегъяс мореӧн ойдӧдӧмысь видзӧм могысь.
Мӧдарӧ, войвыв Скандинавиялӧн да Финляндиялӧн берегъяс Ботническӧй залив дорын кыпӧдчӧны матӧ 1 м вылӧ быд сё воӧ.
Карта кузя упражнениеяс.
Корсьӧй Европаысь 0 м-сянь 200 м-ӧдз да 0 м-сянь улынджык низменностьяс, негырысь гӧраяс да платояс 200 м-сянь 1500 м-ӧдз да джуджыд гӧраяс — 1500 метрысь джуджыдджыкъясӧс.
Велӧдчӧй петкӧдлыны Альпы, Пиренеи, Апеннины, Балканы, Карпаты; корсьӧй налысь вершинаяс да пасйӧй налысь джуджда.
Климат.
Европа — дзик ӧтик свет юкӧн, коді пӧшти ставнас куйлӧ умереннӧй поясын.
Европалӧн климат торъялӧ ыджыд разнообразиеӧн: тӧдчана торъялӧмъяс тані эмӧсь не сӧмын войвыв да лунвыв костын, но и рытыввыв да асыввыв костын.
Гольфстрим.
Европаса климатлы ыджыд тӧдчанлун имеитӧ Гольфстрим, му шар вылын медся мощнӧй шоныд течение.
Гольфстрим нуӧ Севернӧй да Западнӧй Европаса берегъяс дорӧ тропическӧй шонді лучьясысь шоналӧм уна шоныд ва.
Гольфстрим вӧсна Севернӧй море некор оз кынмывлы.
Балтийскӧй море аслас шӧр юкӧнын сідзжӧ овлӧ прӧст йиясысь;
Финскӧй да Ботническӧй заливъяс кынмывлӧны некымын тӧлысь кежлӧ, сэк кор сінӧ жӧ широта вылын Америкаын Гудзонов заливын весиг гожӧмнас овлӧны плавайтысь йияс.
Атлантическӧй океан Скандинавия берегъяс дорті оз кынмывлы некор, а Гренландиялӧн сылы воча берегъяс дорын сійӧ тупкӧса йиясӧн пӧшти во гӧгӧр чӧж.
Гольфстрим водзӧ мунӧ и Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Сэні сійӧ Европаса берегъяс дорысь оттесняйтӧ плавайтысь полярнӧй йияс.
Гольфстрим вӧсна Европаын климат шоныдджык Америкаын да Азияын сійӧ жӧ параллельяс вылын дорысь.
Гренландия тупкысьӧма материкӧвӧй йиӧн, а Скандинавскӧй полуостров вылын сійӧ жӧ широтаын быдмӧны бур лыска вӧръяс.
Лабрадор побережьеясын кӧдзыд течение вӧсна паськӧдчӧмаӧсь тундраяс, да став тайӧ полуостров вылас оз позь нуӧдны видзму уджалӧм; сэки жӧ Европаын сійӧ жӧ широтаясын (50°-сянь 60°-ӧдз) быдлаын бура быдмӧны няньяс да фруктӧвӧй пуяс.
Азияын 50-ӧд параллельыс вомӧналӧ Сахалин; сэні вогӧгӧрся шӧркодь температураыс 0° гӧгӧр; сэк жӧ Европаын тайӧ широта вылас быдлаын кӧдзӧны шобді, а ӧткымын местаясын вӧдитӧны весиг виноград; вогӧгӧрся шӧркодь температураыс тані 10° гӧгӧр шоныд.
Рытыввыв тӧвъяс.
Но ставыс тайӧ объясняйтсьӧ не куш Гольфстримӧн.
Европа куйлӧ умереннӧй пояслӧн сійӧ полосаын, кӧні господствуйтӧны рытыввыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Атлантическӧй океансянь.
Рытыввыв тӧвъяс Европаын пӧльтӧны кӧть и оз дугдывтӧг, но век жӧ мукӧдсикас тӧвъяс дорысь унджыкысь и ёнджыка.
Гольфстримӧн шонтӧм да сійӧ испарениеясӧн тырӧм тӧвъяс разӧдӧны влагасӧ паръясӧн да кымӧръясӧн став материк пасьта: тӧлын найӧ небзьӧдӧны морозъяссӧ, а гожӧмын чинтӧны жарсӧ.
Европаса изотермаяс.
Нуӧдны кӧ карта вылын визьяс, кодъяс йитасны вогӧгӧрся ӧткодь температураа местаяс (вогӧгӧрся изотермаяс), то тыдовтчас, мый найӧ мунӧны оз параллельясӧд: Европалӧн рытыввыв юкӧнын найӧ мунасны войвывтіджык, а асыввылын — лунвывтіджык, сы вӧсна мый Европалӧн рытыввылыс Атлантическӧй океан влияние улын шоныдджык асыввыв дорысь (карта, 17 листбок).
Нуӧдны кӧ тӧвся (январса) изотермаяс (видзӧд карта 14 листбокысь), то рытыввыв да асыввыв костын торъялӧмыс петкӧдчас ещӧ резкӧйджыка, сы вӧсна мый тӧлыс асыввылын ёна кӧдзыдджык рытыввылын серти.
Мӧдарӧ, гожӧмын (июльын) Восточнӧй Европаын изотермаяс прӧйдитасны войвывтіджык Западнӧйын серти (карта, 13 листбок), сы вӧсна мый гожӧмыс материк пытшкын шоныдджык матын океан дінын серти.
Западнӧй да Восточнӧй Европалӧн климат.
Западнӧй Европаын гожӧмыс оз овлы жар, сы вӧсна мый тӧвъяс океансянь вайӧны ыркыд воздух да уна кымӧръяс, кодъясысь частӧ киссьӧны зэръяс.
Кор рытыввыв тӧвъяс мунӧны Европа весьтті асыввывлань, то найӧ вочасӧн воштӧны ассьыныс влагасӧ, торъя нин сэні, кӧні найӧ асланыс туй вылын паныдалӧны гӧраяс.
Восточнӧй Европаын гожӧмыс овлӧ кос да жар, торъя нин 50-ӧд параллельсянь лунвылын, кӧні гожӧмын господствуйтӧны асыв-войвыв кос тӧвъяс.
Сӧмын засухаясыс Восточнӧй Европаын унджыкысьсӧ нюжавлӧны оз сэтшӧм дыр да вежсьӧны зэра поводдяӧн.
Западнӧй Европаын тӧв овлӧ шоныд да зэра, лым сэні кӧть и усьлӧ, но дыр куйлӧ сӧмын гӧраяс вылын.
Побережьеяс да діяс, шуам Великобритания, Ирландия, тупкысьлывлӧны сук туманъясӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
Кор рытыввыв тӧвъяс тӧлын мунӧны асыввылӧ, то асланыс туй вылын найӧ паныдалӧны местаяс, кодъяс пыр ёнджыка да ёнджыка кӧдзыдӧсь, мый вӧсна асьныс тӧвъясыс кӧдзалӧны, а влагаыс наысь усьӧ лымйӧн; та вӧсна асыввылын да торъя нин Европалӧн асыв-войвылын тӧлын куйлӧны джуджыд лымъяс (1 м-ӧдз).
Рытыввыв тӧвъяс тӧвся кадӧ вайӧны метельяс да лымъя буряяс.
Мукӧд дырйи овлывлӧ, мый найӧ вайӧны ульдылӧм.
Но Восточнӧй Европаын тӧлын пырджык сулалӧны ыджыд морозъяс ясыд небеса дырйи да лӧнь поводдя дырйи.
Луннас шонді югъялӧ, но омӧля шонтӧ, войнас лымлӧн поверхностьыс ёна кӧдзалӧ воздухсӧ тшӧтш кӧдзӧдӧмӧн.
Морозъяс овлӧны −20, −30 да весиг −40°.
Мукӧд дырйи морозъясыс сулалӧны зэв дыр.
Ӧтик кывйӧн кӧ, Западнӧй Европаын климатыс (картаяс, 13–17 листбокъяс), торъя нин Атлантическӧй океан побережьеяс дорын, рӧвнӧй, морскӧй: унджыкысьсӧ овлӧ пасмурнӧй поводдя; гожӧмнас оз овлыны ыджыд жаръяс, а тӧлын гырысь морозъяс.
Осадокъяс уна, торъя нин гӧраясын.
Восточнӧй Европаын климатыс континентальнӧй.
Ясыд небеса дырйи гожӧмын ёна шонтӧ шонді да сулалӧ жар поводдя, а тӧлын овлӧны гырысь морозъяс.
Осадокъясыс умереннӧйӧсь, а асыв-лунвылын — скуднӧйӧсь.
Севернӧй Европалӧн да полярнӧй діяслӧн климатыс суровӧй: тӧв сэні нюжалӧ 7–10 тӧлысьӧдз (карта, 15 листбок), а гожӧм овлӧ дженьыд да кӧдзыд.
Южнӧй Европалӧн климатыс субтропическӧй: гожӧмыс жар да зэв кос.
Торъя нин жар лоӧ сэки, кор лунвывсянь пӧльтӧ сирокко — Сахараысь локтысь сотысь тӧв.
Зэръяс гожӧмын пӧшти оз овлыны.
Тӧлыс жӧ Южнӧй Европаын небыд, морозъястӧм да зэра.
Южнӧй Европалӧн климатыс шусьӧ средиземноморскӧйӧн.
Юяс да тыяс.
Европа озыр юясӧн; та боксянь сійӧ уступайтӧ сӧмын Южнӧй Америкалы.
Торъя нин уна юяс Западнӧй да Севернӧй Европаын;
Западнӧйын сы вӧсна, мый сэні усьлӧны уна осадокъяс, а Севернӧйын сы вӧсна, мый сэні температураыс улын, и му вылӧ усьысь ва омӧля испаряйтчӧ.
Но юяслӧн кузьта серти Европа ёна кольччӧ мукӧд свет юкӧнъяс серти (1 приложение).
Медся кузь ю Западнӧй Европаын — Дунай.
Дунай заводитчӧ Шварцвальд гӧраясын (Германиялӧн рытыв-лунвылын) да визувтӧ асыввылӧ, ассьыс туй Венскӧй воротаяс пыр писькӧдӧмӧн, Альпы да Карпаты костӧд, да Железнӧй воротаяс пыр, Карпаты да Балканы костӧд.
Веськыдладор притокъяссӧ Дунай босьтӧ Альпысянь, сывлытӧм лымъяс улысь, а шуйгаладоръяссӧ — Карпатысянь.
Мукӧд юяс Западнӧй Европаын ёна дженьыдджыкӧсь, но век жӧ найӧ уна вааӧсь, торъя нин найӧ, кодъяс заводитчӧны Альпыын.
Татшӧмӧсь Рейн, Рона да По.
Западнӧй Европаса пӧшти став юяс нуӧны уна ва кыдзи тӧлын, сідзи и гожӧмын.
Тулысъясын найӧ омӧля ойдлывлӧны, зато кольӧны уна вааӧсь и гожӧмын пыр мунан зэръяс вӧсна да сы вӧсна, мый уна ва найӧ босьтӧны гӧраясысь — горнӧй источникъясысь, лымъясысь да ледникъясысь.
Найӧ зэв ӧдйӧ визувтӧны, торъя нин гӧраясын, кӧні найӧ образуйтӧны водопадъяс.
Шӧр течениеясас найӧ визувтӧны кӧть и ӧдйӧ, но спокойнӧя, Скандинавияын кындзи, кӧні юясыс порожистӧйӧсь, сы вӧсна мый унаысь преграждайтчӧны зэв чорыд кристаллическӧй породаяс грядаясӧн.
Юяс, кодъяс усьӧны восьса мореӧ, например, Севернӧйӧ, имеитӧны паськыд да джуджыд ю вомъяс, кодъяс илсьыс весавсьӧны приливъяс да отливъяс действиеӧн.
Татшӧмӧсь Эльба (Лаба), Темза, Сена.
Налӧн ю вомъясыс джуджыдӧсь ещӧ и сы вӧсна, мый Севернӧй морелӧн берегъясыс да пыдӧсыс надзӧник лэччӧны увлань, сыкӧд тшӧтш юяслӧн долинаясыс лэччӧны пыр улӧджык да ойдӧны морскӧй ваӧн.
Пӧдса мореӧ усьысь ӧткымын юяс, например Рона, По, Дунай, образуйтӧны дельтаяс, сы вӧсна мый найӧ ю вомъясын чукӧрмӧ уна ил.
Тӧлын Западнӧй Европаса юяс шоча тупкысьлӧны йиӧн.
Центральнӧй Европаса юяс — Одер (Одра) да Висла, а сідзжӧ Скандинавскӧй полуостровса юяс тӧлын унджыкысьсӧ кынмывлӧны.
Восточнӧй Европаын юяс кузьджыкӧсь Западнӧйын серти.
Медся гырысьясыс на пиысь — Волга Окакӧд да Камакӧд, Днепр, Днестр, Дон, Урал, Западнӧй Двина, Севернӧй Двина, Печора.
Тайӧ юясыс уна вааӧсь сы вӧсна, мый васӧ чукӧртӧны паськыд бассейнъясысь.
Тулыснас, кор сылӧ лым, найӧ паськыда ойдлывлӧны, гожӧмын жӧ найӧ руслоясын образуйтчӧны мельяс да перекатъяс.
Течениеыс налӧн спокойнӧй йывсяньыс ю вомӧдз, ӧткымын исключениеяс кындзи.
Тӧлын Восточнӧй Европаса юяс дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн, например, Западнӧй Двина, Нева, Волхов, Свирь, Волга, шӧркодя вит тӧлысь кежлӧ.
Европалӧн лунвывса куим полуостров вылын юяс дженьыдӧсь да уна ва нуӧны сӧмын тӧлын, гожӧмын найӧ ёна косьмӧны, например, итальянскӧй ю Тибр да испанскӧй юяс Тахо да Дуэро.
Тыяс Европаын зэв уна да происхождениеыс налӧн унасикас.
Торъя уна тыяс Фенно-Скандинавскӧй массивын: сэні найӧ мыйкӧ мында образуйтчисны горнӧй долинаясын, а мыйкӧ мында древньӧй ледникӧн кодйӧм углублениеясын.
Уна найӧ сідзжӧ Прибалтийскӧй полосаын; тані тыясыс образуйтчисны конечнӧй ледникӧвӧй моренаяскостса котловинаясын.
Медся гырысь тыяс Фенно-Скандинавскӧй массив лунвыв юкӧнын.
Тайӧ Ладожскӧй, Онежскӧй тыяс.
Альпийскӧй тыяс куйлӧны ледникъясӧн джудждӧдӧм да паськӧдӧм долинаясын.
Медся гырысь альпийскӧй тыяс — Женевскӧй, код пыр визувтӧ Рона ю, да Боденскӧй, код пыр визувтӧ Рейн ю.
Сола ваа бессточнӧй тыяс эмӧсь сӧмын Европа асыв-лунвылын, кӧні испарениеыс зэв ыджыд, а осадокъяс усьӧны этша.
Сэні куйлӧ му вылын зэв ыджыд ты — Каспийскӧй, кодӧс векджык шуӧны мореӧн.
Войдӧр сійӧ вӧлі ӧтлаасьӧма океанкӧд, но сэсся торъяліс сы гӧгӧр суша кыпалӧм вӧсна.
Каспийскӧй морелӧн уровеньыс 28 м вылӧ улынджык океан уровеньысь.
Европаса юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Найӧ служитӧны удобнӧй да донтӧм туйясӧн, кодъяс Европаын зэв уна.
Уна местаясын Европаса юяс матӧ воӧны ӧта-мӧд дінас, мый вӧчӧ удобнӧйӧн найӧс каналъясӧн ӧтлаавлӧм вылӧ.
Та вӧсна тайӧ каналъяс кузяыс позьӧ вуджны ӧтик бассейнысь мӧдӧ, например, Балтийскӧй море бассейнса юясысь Чёрнӧй море бассейнса юясӧ.
Каналъяс йитӧны Рейн Дунайкӧд, Западнӧй Двина Днепркӧд, Нева Волгакӧд (Мариинскӧй система).
Медся гырысь каналъяс Европаын находитчӧны СССР-ын.
Тайӧ Москва нима канал да Сталин нима Беломорско-Балтийскӧй канал.
Уна юяс, торъя нин миян СССР-ын, содержитӧны энергиялысь ыджыд запас.
Западнӧй Европаса юяслӧн порожистӧй юкӧнъяс сідзжӧ удобнӧйӧсь электростанцияяс стрӧитӧм вылӧ, торъя нин Альпыын да Скандинавскӧй гӧраясын.
abu
abu
abu
Карта кузя упражнениеяс.
Корсьӧй Европаысь сэтшӧм возвышенностьяс да сэтшӧм гӧраяс, кысянь петӧны уна юяс.
Петкӧдлӧй водораздельнӧй линияяс юяс костын, кодъяс принадлежитӧны Севернӧй Ледовитӧй океан да Каспийскӧй, Чёрнӧй, Балтийскӧй, Севернӧй да Средиземнӧй мореяс бассейнъяс дінӧ.
Почваяс.
Европаса почваяс образуйтчисны тысяча вояс чӧжӧн медся ёнасӧ климат да растительность воздействие улын.
Сэні, кӧні господствуйтӧны влажнӧй рытыввыв тӧвъяс да кӧні быдмӧны (либӧ быдмылісны) вӧръяс, артмисны подзолистӧй почваяс (карта, 21 листбок).
Наын этша перегной.
Помкаыс талӧн сійӧ, мый вӧрын почва пыр кутӧ влажность, код дырйи органическӧй колясъяс (коръяс, вужъяс) сісьмӧны; та дырйи налӧн мыйкӧ мында юкӧн пӧрӧ газъясӧ, мӧд юкӧн растворитчӧ ваын да мунӧ сыкӧд, и сӧмын неыджыд юкӧн кольӧ перегной (гумус) видын, коді составляйтӧ сӧмын 2% подзолистӧй почвалысь.
Перегной чукӧрмӧ почвалӧн сӧмын медся вылыс слӧяс дас кымын сантиметр кызтаӧн, а пыдынджыкас пырджык овлӧ югыд слӧй, кӧні абу перегной, а мунӧ пӧимлань, мыйла вӧрса почваяс и шусьӧны подзолистӧйясӧн.
Став подзолистӧй почваясӧс колӧ удобряйтны куйӧдӧн, сы вӧсна мый найӧ зэв гӧльӧсь азотӧн.
Но найӧ бура принимайтӧны сідзжӧ и «зелёнӧй удобрение»: бобовӧй быдмӧгъяс кӧдзӧм, например, люпин, найӧс почваас гӧрӧмӧн. Люпин вужъяс вылын эмӧсь бактерияяс, кодъяс усваивайтӧны воздухысь азот, та вӧсна муӧ веж люпинсӧ гӧрӧмыс озырмӧдӧ подзолъяссӧ азотӧн.
Татшӧм жӧ действие вӧчӧ клевер, коді чукӧртӧ уна азот аслас кыз да сочнӧй вужъясын.
Песчано-подзолистӧй почваяс омӧля плодороднӧйӧсь: найӧ требуйтӧны унасикас удобрениеяс.
Глинисто-подзолистӧй да вӧрса бурӧй почваяс ёнджыка плодороднӧйӧсь.
Ещӧ плодороднӧйджыкӧсь омӧля подзолистӧй почваяс, кодъяс образуйтчисны лёсс вылын.
Подзолистӧй почваяскӧд орччӧн вӧрса областьясын, васӧд местаясын паныдасьлӧны болотистӧй почваяс; налӧн рӧмыс тёмнобурӧй либӧ весиг сьӧд, но тайӧ рӧмъясыс оз зависитны перегнойысь, а торфысь, мӧдногӧн кӧ быдмӧгъяслӧн ваын разложитчӧм, но помӧдз сісьмытӧм массаысь; быдмӧгъяс унаысь весиг сохраняйтӧны ассьыныс форманысӧ; сісьмӧмыс татшӧм нюръясас задерживайтсьӧ лишнӧй ваӧн да воздух тырмытӧмӧн.
Болотистӧй почваяс бесплоднӧйӧсь, но кор морт косьтӧ да удобряйтӧ найӧс, найӧ лоӧны плодороднӧйясӧн.
Европа асыв-лунвылын, кӧні гожӧмыс жарджык да кӧні нэмъяс чӧжӧн вӧліны вӧрзьӧдлытӧм степьяс, артмисны чернозёмъяс.
Найӧ ас пиас кутӧны уна перегной (10% гӧгӧр).
Перегнойыс тан оз пожъяссьы почваысь, кыдзи тайӧ овлӧ вӧр полосаын.
Зэръясыс чернозём полосаын усьлӧны этшаджык, та вӧсна тані и чукӧрмӧма сэтшӧм уна перегнойыс.
Чернозёмлӧн слӧй пырджык овлӧ кызтанас метрлӧн ¾ юкӧн мында, а то и унджык.
Чернозёмнӧй почваяс зэв плодороднӧйӧсь.
Европаса чернозёмъяслӧн унджык юкӧныс СССР-ын.
Южнӧй да Центральнӧй Европалӧн тӧдчана юкӧныс займитӧма бурӧй, известьӧн озыр коръя вӧръясса почваясӧн.
Лунвывса полуостровъяс вылын да Кавказын найӧ кӧнсюрӧ вежсьӧны краснозёмӧн.
Перегнойыс краснозёмын абу уна: сійӧс мыськӧны зэръяс, но зато краснозём озыр минеральнӧй веществоясӧн да удобритӧм бӧрын сетӧ озыр урожайяс.
Лунвыв Европаса краснозёмлӧн гӧрд рӧмыс лоӧ железистӧй веществоясысь, кодъяс содержитчӧны и известнякъясын, и почваын, коді на вылын образуйтчис.
Растительность.
Европалӧн умереннӧй да влажнӧй климатыс сетӧ позянлун бура быдмыны вӧръяслы.
Вӧръяслӧн область босьтӧ Европалысь джын дорсьыс унджыксӧ: асыввывсянь рытыввылӧ сійӧ кыссьӧ Уральскӧй гӧраяссянь Пиренейясӧдз, войвылын сійӧ граничитӧ тундраясӧд, асыв-лунвылын — степьяскӧд да лунвылын — век веж пуяс да кустарникъяс областькӧд.
Важъя кадъясӧ став тайӧ областьыс вӧлі тупкысьӧма дремучӧй, мунны позьтӧм вӧръясӧн, но кузь кадӧн тайӧ вӧръяссӧ ёна кералісны; паськыд пространствояс вылын найӧ сетісны места муяслы, торъя нин Западнӧй Европаын.
Быдлаын вӧра областьясас муясыс, кодъясӧс мыйлакӧ кольӧма обработайттӧг, во 15–20 мысти выльысь асьныс тырӧны вӧрӧн.
Вӧра область войвылын, Уральскӧй гӧраяссянь Скандинавскӧйясӧдз, кыссьӧ паськыд полоса лыска вӧръяслӧн.
Главнӧй пуясыс сэні коз да пожӧм.
Козъя вӧръяс, тшӧкыдӧсь да пемыдӧсь, быдмӧны медсясӧ васӧд, сёя почваяс вылын, а пожӧмаяс, шочджыкӧсь да югыдджыкӧсь, быдмӧны ёнджыка лыаа, кос местаясын.
Но векджык лыска вӧръясын быдмӧны и козъяс, и пожӧмъяс, а накӧд ӧттшӧтш кыдз да ловпу.
Став тайӧ пуясыс асланыс быдмӧм вылӧ оз корны уна шоныд да оз повны кӧдзыдъясысь.
Кералӧм вӧр да вӧрса пӧжаръяс местаясын тайӧ полосаас важысянь нин кӧдзсьӧны няньяс, на пиысь медся войвывса нянь — ид, кодлы войвылын колӧ сӧмын кык тӧлысь воӧм вылас; талы отсалӧ шонділӧн сияние, коді нюжалӧ гожся кузь лунъясӧ 18–20 час да унджык.
Лыска вӧръяс полосаысь лунвылын, кӧні гожӧмыс кузьджык дай тӧлыс небыдджык, быдмӧны смешаннӧй вӧръяс, кӧні орччӧн лыскаяскӧд быдмӧны не сӧмын кыдз да ловпу, но и паськыд коръя пуяс: дуб, бук, клён, ясень да мукӧдъяс, и кымын водзӧ лунвылӧ да рытыввылӧ, сымын унджык коръя пуяс да этшаджык лыскаяс.
Европа асыввывсянь рытыввывлань мунігӧн первой бырӧ коз, сэсся пожӧм;
Северо-Французскӧй низменность вылын лыска пуяс абуӧсь.
Характернӧй пуяс Западнӧй Европаын — дуб да бук.
Дуб радейтӧ шоныд да свет, сійӧ требовательнӧй почва дінӧ да оз быдмы ни лыаяс вылын, ни известнякъяс вылын.
Бук полӧ морозъясысь ещӧ ёнджыка дуб дорысь да радейтӧ влага.
Смешаннӧй вӧръяс полосаын ӧнія кадӧ быдлаын паськӧдчӧмаӧсь муяс да видзьяс; вӧръяс жӧ кольӧмаӧсь сӧмын мылькъяс вылын, гӧра пӧкатъяс вылын да ещӧ лыаа почваяс вылын.
Муяс вылын тайӧ полосаас главнӧй культураясыс — ӧзимӧй рудзӧг да шобді, а сідзжӧ сахарнӧй свеклӧ.
Паськыд пространствояс смешаннӧй вӧръяс полосаын займитӧма кормӧвӧй турунъясӧн, торъя нин клеверӧн, да кормӧвӧй корнеплодъясӧн — ӧтиясыс и мӧдъясыс ӧдйӧ быдмӧны умереннӧ шоныд да влажнӧй климат вӧсна.
Яблоня, груша, слива, вишня паськыда быдмӧны садъясын; рытыввыв юкӧнас тайӧ полосаас бура разводитчӧ виноград.
Европаса джуджыд гӧраяс вылын уліас быдмӧны смешаннӧй вӧръяс, вылынджык — лыскаяс, ещӧ вылын паськӧдчӧны высокогорнӧй альпийскӧй видзьяс да кустарникъяс, кодъяс пӧртмасьӧны альпийскӧй розаяслӧн (рододендрон) яркӧй цветъясӧн; сывлытӧм лымъяс дінын матын скалаяс вевттьысьӧмаӧсь сӧмын нитшъясӧн да лишайникъясӧн — сэтшӧмъясӧн жӧ, кыдзи и ылі войвылын.
Войвылын, Ледовитӧй океан побережье вылын, паськӧдчӧны тундраяс, но найӧ Европаын занимайтӧны негырысь пространствояс.
Южнӧй Европаын — субтропическӧй растительность: сэні быдмӧны век веж коръя пуяс, шуам, маслина, лавр, рожковӧй пу, да век веж кустарникъяс — миртаяс, олеандраяс да мукӧд.
Тулыснас найӧ дзоридзалӧны да благоухайтӧны.
Асланыс кузь вужъясӧн найӧ босьтӧны влага почвалӧн пыді слӧйясысь.
Коръяс налӧн чорыдӧсь, топыд кышаӧсь; гожӧмнас найӧ видзӧны быдмӧгсӧ ыджыд испарениеысь, а тӧлын вермӧны переноситны кокньыдик морозъяс.
Главнӧй нянь Южнӧй Европаын — озимӧй шобді; сійӧс кӧдзӧны сэн октябрын-ноябрын, тӧвся зэръяс улӧ, а вундӧны майын-июньын.
Садъясын быдтӧны лунвывса фруктъяс: апельсинъяс, лимонъяс.
Европа асыв-лунвылын, кӧні осадокъяс усьлӧны этшаджык, а испарениеыс ёна ыджыдджык войвылын дорысь, паськӧдчӧмаӧсь туруна равнинаяс — степьяс.
Степьясын гожӧм овлӧ жар, корсюрӧ овлан дженьыдик зэръясӧн да засухаясӧн, кодъяс нюжавлӧны тӧлысьӧдз да дырджык.
Овлӧны вояс, кор гожӧмнас степьясын ньӧти оз усьлы осадокыс, и тайӧ вайӧдӧ кӧдзаяс кулӧмӧ.
Тӧв степьясын кӧдзыд, но этша лымъя, степь кузя свободнӧя гуляйтысь тӧвъяс нӧбӧдӧны лымсӧ вывтас местаясысь да чукӧртӧны найӧс увтасаджыкинъясӧ, торъя нин сёнъясӧ да балкаясӧ.
Тулыснас лымъясыс сылӧны ӧдйӧ, и сёнъяс кузя визувтӧны гудыр виж потокъяс.
Степь ӧдйӧ вежӧдӧ, и турунъяс заводитӧны ӧдйӧ быдмыны.
Целиннӧй степьяс вылын, мӧдногӧн кӧ сэтшӧм степьяс вылын, кодъяс некор эз гӧрсьывлыны либӧ гӧрсьывлісны важӧн — во 15–20 сайын, тулыснас петӧны уна цветъяс: тюльпанъяс, горицветъяс, степнӧй ирисъяс — гӧрдъяс, вижъяс, лилӧвӧйяс.
Гожӧм кежлас быдмӧ медся распространённӧй турун чернозёмнӧй степьясын — ковыль, злак, кодлӧн щӧтя векньыдик коръяс (испарениелӧн ичӧт площадя) да коді вайӧ кузь бордъя кӧйдыс.
Кор воас ковыль, сылӧн эзысь рӧма перӧясыс вевттьӧны став степсӧ.
Ковыльлӧн да мукӧд дикӧй степнӧй злакъяслӧн вужъясыс водӧны почваын дзик му эж дорас, кӧні найӧ дженьыдик зэр бӧрын горша кыскӧны ва.
Бобовӧй быдмӧгъяс, кыдзи люцерна, пырӧны пыдӧджык, сэні вужъяс вылас быдмӧны неыджыд клубеньяс азотобактерияясӧн: тайӧ бактерияясыс усваивайтӧны воздухысь азот да озырмӧдӧны сійӧн почвасӧ.
Степнӧй турунъяслӧн вужъяс да дерновинаяс сісьмигӧн степын сё вояс чӧжӧн образуйтчис ёна плодороднӧй чернозёмнӧй почва.
abu
abu
Лунвывлань да торъя нин асыв-лунвывлань, Каспийскӧй морелань матыстчӧм серти, степьяс лоӧны косджыкӧсь, и почваыс сэні лоӧ первойсӧ каштановӧйӧн, а сэсся, полупустыняясын, — бурӧйӧн да солонцеватӧйӧн.
Татшӧм степьясас быдмӧ руд полынь ӧтсор овсяницакӧд да ковылькӧд; солонецъяс вылын жӧ — сьӧд полынь.
Гожӧм шӧр кежлӧ степь вижӧдӧ да буссьыс лоӧ рудӧн.
Доналӧм воздух кыпӧдчӧ небесалань джуджыд вихръяс артмӧдӧмӧн; тӧвъяс вӧтлӧны восьса степьяс кузя «перекати-поле» быдмӧглысь чеччалысь шаръяс, кодъяс чегъяссьӧны вужъяссьыс да тӧвзьӧны тӧв ньылыд, ассьыныс кӧйдыссӧ разӧдіг.
Мортӧн природасӧ преобразуйтӧм вермас заключайтчыны степнӧй районъясын вӧр садитӧмын.
Но капиталистическӧй общество оз вермы пӧртны олӧмӧ тайӧ могсӧ.
Европа асыв-лунвылын, Поволжьеса, Севернӧй Кавказса да Украинаса степьясын, Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз искусственнӧй леснӧй насаждениеяс занимайтлісны ставсӧ 10 тысяча га.
Сӧветскӧй власть воясӧ вӧр искусственнӧя садитӧм ёна паськаліс.
Искусственнӧй лесонасаждениеяса площадь содіс сёпӧв — 1 млн. га-ӧдз.
1949 воын заводитӧма пӧртны олӧмӧ лесонасаждениеяслысь грандиознӧй сталинскӧй план, кодӧс арталӧма 15 во вылӧ.
Тайӧ план сертиыс колӧ лӧсьӧдны гырысь лесонасаждениеяс СССР Европейскӧй юкӧнса степнӧй полосаын муяс кос тӧвъясысь (суховейясысь) видзӧм, могысь и лым да влага бурджыка кутӧм могысь.
Гырысь защитнӧй вӧр полосаяс кутасны мунны Урал ю кузя, Волга ю кыкнанладор бокӧд да Дон кузя.
Полезащитнӧй лесонасаждениеяс кутасны кытшавны колхознӧй муяс.
Площадьыс вӧр посадкаяс улас лоӧ 6,1 млн. га.
Главнӧй нянь степьяс лунвылын да асыв-лунвылын — шобді, а лунвылын ещӧ и кукуруза.
Оз этша места тан босьтны сідзжӧ подсолнечник, сахарнӧй свеклӧ, фруктӧвӧй пуяса садъяс да арбузъяслӧн да дыняяслӧн бахчаяс.
Миян социалистическӧй странаын нуӧдсьӧ планомернӧй удж природнӧй озырлунъясӧн овладейтӧм кузя; тані культурнӧй растительность испытывайтӧ тӧдчана вежсьӧмъяс.
Хлопок, коді войдӧр культивируйтсьыліс сӧмын Средньӧй Азияын да Закавказьеын, ӧні воис Украинаса, Севернӧй Кавказса, Поволжьеса муяс вылӧ.
Союзлӧн войвывса нечернозёмнӧй полосалӧн природнӧй условиеясыс войдӧр эз лыддьысьлыны шогманаӧн шобділы; ӧні тайӧ ценнӧй культураыс ӧдйӧ осваивайтсьӧ нечернозёмнӧй полосаса колхозъясӧн да совхозъясӧн да пырӧ весиг ылі войвывса районъясӧ.
Сӧветскӧй кадӧ Кольскӧй полуостров вылын, войвыв полярнӧй круг сайын, Хибины дорын чужис быттьӧ «ді» вӧръяс да тундра пӧвстын, кӧні совхозъясӧн вӧдитан почва вайӧ бур урожайяс не сӧмын идлысь да зӧрлысь, но мукӧд дырйи и шобділысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Животнӧй мир.
Сійӧ кадӧ, кор Европаын паськыд пространствояс вылын вӧліны дремучӧй первобытнӧй вӧръяс да гӧрлывтӧм степьяс вылын гыаліс ковыль, быдлаын олісны уна гырысь дикӧй животнӧйяс.
Но ӧні Европа гӧльмис наӧн.
Средиземнӧй море побережьеяс вылын гырысь дикӧй животнӧйясыс пӧшти оз паныдасьлыны — найӧс бырӧдӧма ещӧ древньӧй векъясӧ на.
Сӧмын кӧнсюрӧ Корсикаса да Сардинияса гӧраясын сибӧдчыны позьтӧм скалаяс пӧвстын колисны гӧравывса межъяс.
Тулысын да арын тайӧ странаяс пырыс лэбӧны перелётнӧй лэбачьяслӧн гырысь чукӧръяс.
Мудзӧм бӧрын найӧ пуксьӧны берегъяс дорӧ шойччыны, да сэні унаӧн на пиысь лоӧны охотникъяслӧн жертваӧн.
Домашньӧй животнӧйяс Южнӧй Европаын сідзжӧ абу уна, сы вӧсна мый пӧскӧтинаяс сэн гӧлиникӧсь, а видзьяс зэв этша.
Крестьяна сэні вӧдитӧны посни скӧт — ыжъяс да кӧзаяс, кодъясӧс видзӧны гӧлиник горнӧй пӧскӧтинаяс вылын; вӧдитӧны осёлъясӧс да мулъясӧс — вӧвлӧн осёлкӧд помесь, — коді сӧмын неуна вынтӧмджык вӧлысь.
Сёян дінӧ осёлъяс абу сэтшӧм требовательнӧйӧсь: сёйӧны колючкаяса чорыд турун, и сӧмын шочиника налы сетлӧны юмов рожокъяс (рожкӧвӧй пулӧн плодъяс).
Европаса смешаннӧй вӧръясын гырысь дикӧй животнӧйяс пӧшти сідзжӧ ставыс бырӧдӧма, сӧмын кӧнсюрӧ гӧраясвывса вӧръясын колисны кӧинъяс да ошъяс (Карпатыын).
Германияса горнӧй вӧръясын кӧнсюрӧ эмӧсь ещӧ кӧръяс да козуляяс, но найӧ пӧшти ставныс лыд вылынӧсь.
Зато домашньӧй животнӧйясӧс Европаса ӧткымын государствоясын видзӧны сэтшӧм уна, мый найӧс вердӧм вылӧ оз тырмыны меставывса турун да нянь; уна зӧр, кукуруза да жмыкъяс вайсьӧны сэтчӧ мукӧд странаясысь.
Главнӧй скӧтыс тані — унасикаса пӧрӧдаа гырысь сюра, ёнджыкасӧ йӧла скӧт.
Вӧдитӧны сідзжӧ уна порсь да вӧв.
Йӧла скӧт вӧдитӧны и низменностьясын, кыдзи Нидерландыын, кӧні сійӧ пӧшти во гӧгӧр чӧж йирсьӧ веж видзьяс вылын да гӧраясын.
Горнӧй странаясын, Швейцарияын, Норвегияын, мӧсъясӧс йирсьӧдӧны высокогорнӧй пӧскӧтина вылын: кыдзи сӧмын сылӧ лым, мӧсъяслӧн стадаяс кайӧны пыр вылӧ да вылӧ да гожӧм пом кежлас воӧны сывлытӧм лымъяс визь дінӧ.
Свежӧй йӧвсӧ быд лун лэччӧдӧны долинаясӧ либӧ сыысь пуӧны сыр.
Горнӧй пӧскӧтинаяс вылын разводитӧны сідзжӧ уна тонкоруннӧй ыжъясӧс; вуруныс налӧн мунӧ ткацкӧй фабрикаяс вылӧ, а яйыс сёянӧ.
Европа асыв-лунвывса степьясын дикӧй животнӧйясысь медся уна колисны грызунъяс: сусликъяс, хомякъяс, тушканчикъяс, либӧ мупытшса кӧчьяс; грызунъяс пӧткӧдчӧны нянь кӧдзаясӧн; найӧ вайӧны зэв ыджыд вред, и морт зільӧ бырӧдны найӧс.
Делӧыс тайӧ сӧмын абу кокни, сы вӧсна мый найӧ олӧны пыдын нораясын да Европа кузя паськалісны дзик Рейн дорӧдз.
Степнӧй лэбачьяс — дрофаяс да стрепетъяс — колисны зэв этша.
Домашньӧй животнӧйяс миян степьясын сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и смешаннӧй вӧръяс полосаын.
Лыска вӧръяс да тундраяс полосаын дикӧй животнӧйяслӧн мирыс кӧть и шочмис воддза нэмъяс серти, но век жӧ колис ассьыс главнӧй чертаяссӧ.
Вӧръясын олӧны уна уръяс, кӧчьяс, ручьяс, кӧинъяс; оз шоча паныдасьлыны бурӧй ошъяс да йӧраяс — лыска вӧръясын медся гырысь олысьяс.
Татчӧ тӧв кежлӧ кольччӧны унасикас лэбачьяс — таръяс, сьӧлаяс, дозмӧръяс, байдӧгъяс.
Вӧрса зверьясӧс кыйӧм составляйтӧ зэв тӧдчана промысел.
Тундраясын, торъя нин Новая Земля вылын да Шпицберген вылын, ӧнӧдз на паныдасьлӧны негырысь стадояс войвывса дикӧй кӧръяслӧн.
Тундраын уна байдӧг да еджыд полярнӧй ручьяс — кыньяс.
Гожся кадӧ жӧ тундраын поздысьӧны перелётнӧй лэбачьяс: дикӧй юсьяс, дзодзӧгъяс, уткаяс да с. в.
Лыска вӧръяс полосаын домашньӧй животнӧйясыс — йӧла пӧрӧдаа сюра гырысь скӧт, ыжъяс да вӧвъяс.
Тундраын главнӧй домашньӧй животнӧйыс — войвыв кӧр да ездӧвӧй пон.
Ледовитӧй океан берегъяс вылын поздысьӧны миллионъясӧн чайкаяс да мукӧд морскӧй лэбачьяс.
Самӧй океанас, помтӧм уна плавайтысь водоросльяс да посни животнӧйяс эмлун вӧсна, олӧ зэв уна чери, коді служитӧ сёянӧн лэбачьяслы, а сідзжӧ тюленьяслы да тані шочиника паныдасьлысь моржъяслы да китъяслы.
Животнӧй мирлӧн став тайӧ озырлуныс ӧнӧдз сохраняйтчӧ, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧні населениеыс этша.
Европалысь войвыв, рытыввыв да лунвыв берегъяс кытшалысь мореясын олӧны зэв унасикас черияс; медся гырысьясыс на пиысь: тунец — лунвылын да треска — войвылын.
Но и посни чериыс имеитӧ ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун, сы вӧсна мый найӧс кыйӧны ыджыд массаясӧн (сельдь — войвылын, сардинаяс да анчоусъяс — лунвылын).
НАСЕЛЕНИЕ.
Европаын олӧ 531 млн. морт — став человечестволӧн пӧшти нёльӧд юкӧныс.
Европаса населениелӧн шӧр плотностьыс 46 морт гӧгӧр 1 кв. км вылын.
Тайӧ населениеыс Европаын распределитӧма абу ӧткодя.
Медся уна сійӧ Великобритания ді вылын, Рейн ю вом дорын да германскӧй массивъяс подножьеяс дорын.
Тайӧ местаясыс матынӧсь важнӧй морскӧй туйяссянь да изшом залежьяссянь.
Тан быдмисны уна каръяс — промышленнӧйяс да торговӧйяс.
Населениелӧн тайӧ местаясас шӧр плотностьыс унджык 100 мортысь 1 кв. км вылын.
Уна йӧз олӧ сідзжӧ Европалӧн шӧр полосаын Бискайскӧй заливсянь рытыввылын да Чёрнӧй море берегъяс дорӧдз асыввылын — тані олӧны 25-сянь 100 мортӧдз 1 кв. км вылын, паныдасьлӧны промышленнӧй районъяс 150 мортӧдз да унджык 1 кв. км вылын плотностьӧн.
Европалӧн население состоитӧ уна народъясысь, кодъяс сёрнитӧны различнӧй кывъяс вылын.
Европаын торъялӧны народъяслӧн уна лыда куим группа: славянскӧй, романскӧй да германскӧй; тайӧ народъясыс матынӧсь ӧта-мӧдныслы кыв сертиныс.
Славянскӧй группаӧ пырӧны: русскӧйяс, украинецъяс да белорусъяс, кодъяс образуйтӧны восточнославянскӧй подгруппа; полякъяс, чехъяс да словакъяс, кодъяс образуйтӧны западнославянскӧй подгруппа; болгаръяс, сербъяс, хорватъяс да словенъяс, кодъяс образуйтӧны южнославянскӧй подгруппа.
Романскӧй группаӧ (кодлӧн сёрнитан кывйыс петіс древньӧй Рим кывйысь) пырӧны: итальянецъяс, французъяс, испанецъяс, португалецъяс да румынъяс.
Германскӧй группаӧ пырӧны: немецъяс, голландецъяс, шведъяс, датчана, норвежецъяс да англичана.
Индӧм куим группа кындзи Европаын олӧны вель уна народъяс, кодъяс пырӧны мукӧд языкӧвӧй группаясӧ: латышъяс, литовецъяс, ирландецъяс, грекъяс, венгръяс, финнъяс, эстонецъяс, карелъяс, турокъяс, татара да мукӧд.
Европаын, медсясӧ Восточнӧйын да Центральнӧйын (СССР-ын, Польшаын, Румынияын), олӧны сідзжӧ еврейяс.
ЕВРОПАЛӦН ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
Европалӧн политическӧй картаыс ёна вежлассьыліс. История чӧжӧн унапӧв вешйывлісны государствояслӧн границаясыс. Общественнӧй строй да овмӧс вежсьӧм серти вежсьывліс и государствояслӧн типыс ачыс.
Сідз, ХVІІІ-ӧд нэм помӧдз унджык европейскӧй государствоясас господствуйтлісны помещикъяс, найӧ эксплоатируйтлісны крепостнӧй крестьянаӧс, кодъяс составляйтісны населениелысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Аслас государственнӧй устройство серти сійӧ кадся европейскӧй государствояс вӧліны самодержавнӧй монархияясӧн корольлӧн зэв ыджыд властьӧн.
XVIII нэмын Англияын промышленнӧй переворот бӧрын да 1789 вося французскӧй революция бӧрын Европаын возникайтӧ буржуазнӧй государство, кӧні господствуйтӧны капиталистъяс да помещикъяс.
На киын фабрикаяс, заводъяс, мулӧн ыджыдджык юкӧныс, шахтаяс, магазинъяс, керкаяс.
Крепостнӧй право буржуазнӧй государствоын отменитӧма, но уджалысь йӧзӧс эксплоатируйтӧны капиталистъяс.
Государственнӧй устройство серти Европаса буржуазнӧй странаяс являйтчӧны либӧ управлениелӧн выборнӧй органъяса республикаясӧн, либӧ конституционнӧй монархияясӧн, кӧні корольлӧн властьыс абу ыджыд да руководящӧй рольыс принадлежитӧ буржуазиялы.
1917-ӧд вося Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция результатын Россияын рабочӧй класс завоюйтіс государственнӧй власть да создайтіс мирын первойя Сӧветскӧй социалистическӧй государство.
СССР-ын абуӧсь эксплоататорскӧй классъяс да властьыс принадлежитӧ уджалысь йӧзлы.
1939–1945 вв. мӧд мирӧвӧй война бӧрын Центральнӧй да асыв-лунвыв Европаса уна странаясын, кодъяс освободитчисны фашистскӧй гнётысь Сӧветскӧй Армиялӧн победаясӧн, образуйтчисны выль типа государствояс — народнӧй демократическӧй республикаяс.
(Найӧс сідзжӧ шуӧны народнӧй демократия странаясӧн.)
Тайӧ государствоясас установитӧма карса да сиктса уджалысь йӧзлӧн власть рабочӧй класс руководство улын.
Но найӧясын эмӧсь на капитализмлӧн тӧдчана колясъяс (колисны кулакъяс, купечьяс, негырысь заводъясӧн владейтысьяс).
Народнӧй республикаяс, Сӧветскӧй Союзлӧн поддержка да братскӧй отсӧг вылӧ опирайтчӧмӧн, развивайтчӧны социализмӧ мунан туй кузя.
Татшӧм ногӧн, современнӧй Европаса политическӧй карта вылын резкӧя торъялӧны ӧта-мӧдныслы паныд сулалысь странаяслӧн кык группа: 1) демократическӧй лагерса государствояс да 2) капиталистическӧй государствояс.
Демократическӧй лагерса странаяс куйлӧны Восточнӧй, Центральнӧй да Юго-Восточнӧй Европаын.
Восточнӧй Европа займитӧма Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлӧн Европейскӧй юкӧнӧн.
Рытыввывсянь СССР дінӧ примыкайтӧны нёль народнӧй республика: Польша (столица Варшава), Чехословакия (столица Прага), Венгрия (столица Будапешт) да Румыния (столица Бухарест).
Лунвылынджык, Балканскӧй полуостров вылын, расположитчӧмаӧсь народнӧй республикаяс: Болгария (столица София) да Албания (столица Тирана).
Центральнӧй Европаын находитчӧ Германскӧй демократическӧй республика (столица Берлин).
Капиталистическӧй странаяс занимайтӧны Европа территориялысь коймӧд юкӧнсӧ кымын.
На пиысь важнейшӧйясӧн лоӧны Англия, коді куйлӧ Британскӧй діяс вылын (столица Лондон), Франция — Европа рытыввылын (столица Париж) да Италия — Европа лунвылын (столица Рим).
Франция да Германия костын, Севернӧй море побережье дорын, расположитчӧмаӧсь кык неыджыд, но промышленнӧя развитӧй да тшӧкыда заселитӧм государствояс — Бельгия (столица Брюссель) да Нидерланды, либӧ Голландия (столица Гаага).
Англиясянь рытыввылын, Ирландия ді вылын, находитчӧ Ирландскӧй республика, либӧ Эйре (столица Дублин), а водзын, рытыв-войвылын, Исландия ді вылын, — республика Исландия (столица Рейкьявик).
Европа войвылын, Скандинавскӧй полуостров вылын, находитчӧны Норвегия (столица Осло) да Швеция (столица Стокгольм), а асыввылын насянь Финляндия (столица Хельсинки).
Ютландскӧй полуостров вылын да Датскӧй діяс вылын, Севернӧй да Балтийскӧй мореяс костын, расположитчӧма Дания (столица Копенгаген).
Европа шӧр юкӧнын, Альпийскӧй гӧраяс дорын, находитчӧны Швейцария (столица Берн) да Австрия (столица Вена).
Европа рытыв-лунвылын, Пиренейскӧй полуостров вылын, расположитчӧмаӧсь Испания (столица Мадрид) да Португалия (столица Лиссабон).
Балканскӧй полуостров вылын расположитчӧмаӧсь Югославия (столица Белград) да Греция (столица Афины).
Балканскӧй полуостровлӧн неыджыд юкӧн, коді примыкайтӧ Мраморнӧй море да Босфор да Дарданеллы проливъяс дінӧ, принадлежитӧ Турциялы; основнӧй территорияыс Турциялӧн находитчӧ Азияын.
Капиталистическӧй странаяс костын торъялӧ империалистическӧй государствояслӧн группа, кодъяс угнетайтӧны мукӧд, слабджык странаясӧс.
Европаса государствоясысь Англия да Франция владейтӧны гырысь территорияясӧн (колонияясӧн) мукӧд свет юкӧнъясын, торъя нин Африкаын да Азияын.
Найӧ эксплоатируйтӧны тайӧ колонияяссӧ, а сідзжӧ ӧткымын самостоятельнӧй, но слаб странаясӧс.
Эмӧсь Европаын и посньыдик империалистическӧй государствояс, например, Бельгия да Нидерланды, кодъяс владейтӧны гырысь колонияясӧн.
НАРОДНӦЙ ДЕМОКРАТИЯ СТРАНАЯС ДА ГЕРМАНСКӦЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКА.
abu
Мӧд мирӧвӧй война результатын мирӧвӧй капиталистическӧй система получитіс ыджыд урон.
Центральнӧй да асыв-лунвыв Европаса странаясын капиталистическӧй мирысь петісны уна государство: Польша, Чехословакия, Венгрия, Румыния, Болгария да Албания.
Сӧветскӧй Союз освободитіс тайӧ странаса народъяссӧ немецко-фашистскӧй захватчикъясысь.
Тайӧ странаясыс получитісны позянлун свергнитны помещикъяслысь да капиталистъяслысь властьсӧ да установитны народно-демократическӧй строй.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
ПОЛЬША.
Площадь 312 тыс. кв. км.
Население 24 млн. морт.
Польша расположитчӧма Центральнӧй Европаын Сӧветскӧй Союз да Германия костын.
Лунвылын сійӧ граничитӧ Чехословакиякӧд, а войвылын омывайтсьӧ Балтийскӧй мореӧн.
Нэмъяс чӧж Польша вылӧ усьласисны сылӧн соседъяс — германецъяс, кодъяс захватывайтлісны ӧти бӧрся мӧд польскӧй областьяс да стремитчисны онемечитны найӧс.
Сійӧ жӧ кадас ачыс Польшаыс захватитіс уна областьяс Литвалысь да Россиялысь.
XVIII нэм помын вӧлі куимпӧрйӧ юкӧма Польшаӧс Пруссия, Австрия да Россия костын.
1795 восянь Польша дугдіс существуйтны кыдзи государство.
Сӧмын Россияын Великӧй Октябрьскӧй революция сетіс Польшалы позянлун восстановитны самостоятельность.
Та дырйи вель уна исконнӧй польскӧй му, кодъясӧс важӧн захватитлісны немецъяс, коли Германия улын.
1939 воӧ фашистскӧй Германиялӧн войска вторгнитчисны Польшаӧ да захватитісны сійӧс.
Сійӧ бара дугдіс существуйтны кыдзи самостоятельнӧй государство.
Мӧд мирӧвӧй война помасигӧн, 1944 воын, Сӧветскӧй Армия мездіс Польшалысь территориясӧ фашистско-германскӧй захватчикъяс сьӧкыд игоысь, да Польшаын установитчис народно-демократическӧй власть.
Куим страна-победительница — СССР, США да Англия — правительствояслӧн главаяс костын 1945 вося соглашение серти Польша получитіс Германиясянь исконнӧй польскӧй муяс, кодъясӧс войдӧр захватитлісны немецъяс да кодъяс кольлісны Германия составын.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Морскӧй берег.
Польша имеитӧ ёна кузь берегӧвӧй линия, код дінын куйлӧ Балтийскӧй море.
Польшалӧн берегыс ньывкӧс, лыаа; ӧткымынлаын эмӧсь джуджыд дюнаяс, кодъясӧс закрепитӧма садитӧм пожӧм вӧрӧн.
Мореыс берегсянь ёна ылӧдз ляпкыд.
Гырысь заливъяс, кодъяс пырӧны сушаӧ, Польша берегъяс дорын абу.
Тӧдчанаджык заливъяс Гданьскӧй да Поморскӧй.
Поверхность да юяс.
Польшалӧн поверхностьыс кызвын юкӧннас равниннӧй.
Сылысь войвыв юкӧнсӧ босьтӧ мылькъя Польскӧй низменность, коді йитӧ Восточно-Европейскӧй равнинаӧс Северо-Германскӧй низменностькӧд.
Польскӧй низменностьын ӧнӧдз эмӧсь древньӧй йизьылӧмъяслӧн следъяс — моренаяс, валунъяс, тыяс.
Особеннӧ торъялӧ асыв-войвылын Мазурскӧй тыяслӧн ыджыд группа.
Лунвылас низменностьсӧ вежӧ Малопольскӧй возвышенность, кодлӧн джудждаыс волӧ 600 м-ӧдз море уровеньсянь.
Ещӧ лунвылынджык море уровеньсянь 2,5 км-ӧдз кыпӧдчӧны Карпатскӧй гӧраяслӧн хребетъяс, кытӧн быдмӧ вӧр.
Тайӧ гӧраясыс юкӧны Польшаӧс Чехословакияысь.
Найӧ мунӧны водзӧ Румынияӧ и Сӧветскӧй Украинаӧ.
Польшалӧн рытыв-лунвылын, Силезияын, прӧйдитӧны ляпкыдик гӧраяс — Судеты (1 км-ӧдз), кодъяс сідзжӧ являйтчӧны Польша да Чехословакия костын рубежӧн.
Польшалӧн главнӧй юяс — Висла да Одра (немецъяслӧн — Одер).
Найӧ визувтӧны лунвывсянь войвылӧ, Балтийскӧй мореӧ.
Висла заводитчӧ Карпатыын да вомӧналӧ Малопольскӧй возвышенность, а сэсся визувтӧ Польскӧй низменностьӧд, кӧні сылӧн берегъяс вылын сулалӧ Польшалӧн столица Варшава.
Вислалӧн мореӧ усянінсянь матын сулалӧны портъяс Гданьск да Гдыня.
Одра заводитчӧ Судетыын, Чехословакияын.
Польша территория вывті сійӧ визувтӧ Польскӧй низменностьӧд.
Сылӧн берегъяс вылын сулалӧ Нижньӧй Силезиялӧн центр — Вроцлав.
Одра ю вомын сулалӧ порт Щецин.
Климат да растительность.
Польшалӧн климатыс умеренно-континентальнӧй.
Тӧлыс тані кӧдзыд, но ёна шоныдджык Восточнӧй Европаын дорысь.
Сідз, например, Варшаваын январын шӧркодь температура сӧмын −3,5°.
Осадокъяс овлӧны сы мында жӧ, мыйта СССР-са Европейскӧй юкӧнлӧн рытыввыв да центральнӧй областьясын (50–60 см воын).
Муяс вылын лымйыс куйлӧ куим тӧлысь гӧгӧр.
Юяс тӧвнас векджык кынмылӧны.
Польша куйлӧ вӧр зонаын.
Торъя уна вӧрыс Карпаты пӧкатъяс вылын (море уровеньсянь 1,5 км-ӧдз) да Судеты пӧкатъяс вылын, а сідзжӧ войвылын моредорса районъясын.
Пу породаяслӧн состав серти польскӧй вӧръяс медсясӧ смешаннӧйӧсь.
Ископаемӧйяс.
Польшалӧн ископаемӧй ресурсъясысь важнейшӧй видӧн являйтчӧ изшом.
Польшалӧн изшом бассейн, коді расположитчӧма страналӧн рытыв-лунвыв юкӧнас, Верхньӧй Силезияын, запасъяс сертиыс относитчӧ Европаын медся ыджыдъяс лыдӧ.
Эм изшом и Нижньӧй Силезияын.
Польшалӧн эм полиметаллическӧй (свинцово-цинкӧвӧй) рудаяслӧн тӧдчана залежьяс Верхньӧй Силезияын да кӧрт рудалӧн месторождениеяс Польшалӧн шӧр юкӧнын.
Лунвылын, Краковсянь неылын, эмӧсь изсовлӧн зэв гырысь залежьяс.
Население да каръяс.
Польшаын олӧ 24 млн. морт, сы мында, мыйта Румынияын, Болгарияын, Албанияын ӧтлаын босьтӧмӧн.
Населениелӧн основнӧй юкӧныс национальность сертиыс полякъяс.
Польскӧй кыв принадлежитӧ славянскӧй кывъяслӧн группаӧ, сылӧн рытыввыв ветвь дінӧ.
Польскӧй народ имеитӧ ёна развитӧй культура — литература, наука да искусство.
Польшалӧн рытыввыв областьясын, кодъяс уна нэмъяс чӧж вӧліны Германиялӧн гнёт улын, олісны уна немецъяс, кодъяс дзескӧдлісны полякъясӧс.
Ӧні Польшакӧд ӧтлаалӧм важ польскӧй муяс вылысь немецкӧй населениеӧс выселитӧма Германияӧ.
Польшаса населениелӧн ыджыдджык юкӧныс олӧ сельскӧй местностьясын.
Каръясын олӧны став олысьяслӧн джынсьыс этшаджык.
Мӧд мирӧвӧй война воясӧ Польшаса уна олысьӧс вӧлі виӧма военнӧй действиеяс дырйи, а ещӧ унджык вӧлі казнитӧма да замучитӧма немецко-фашистскӧй изуверъясӧн тюрьмаясын да концентрационнӧй лагерьясын.
Польшалӧн населениеыс ӧнія границаясын чиніс пӧшти 7 млн. морт вылӧ.
Ёна пострадайтісны война кадӧ уна каръяс: сэтысь разрушитӧма керкаяс, электростанцияяс, трамвайнӧй туйяс, водопровод.
Польшаса разрушитӧм каръяссӧ частичнӧ восстановитӧма нин да водзӧ восстанавливайтсьӧны польскӧй правительстволӧн энергичнӧй мероприятиеяс да Сӧветскӧй Союзлӧн отсӧг результатын.
abu
abu
Пустуйтысь каръясӧ переселяйтчӧны йӧзыс мукӧд местаясысь.
Польшаса уна лыда каръясысь 200 тысячаысь унджык олысьӧн быдын: Варшава (миллионджын гӧгӧр, войнаӧдз 1 млн. дорысь уна), Лодзь, Краков, Познань да Вроцлав.
Варшава, коді сулалӧ Вислалӧн шӧр течениеас шуйгаладор берегын, аслас содӧмкӧд паськаліс и веськыдладор берегас, сэні кыптысь пригородъясӧс ас дінас ӧтлаалӧмӧн.
Варшавалӧн буржуазнӧй кварталъяс торъявлісны мичлунӧн да благоустройствоӧн.
Война пӧртіс Варшаваӧс развалинаясӧ.
Но нёль воӧн (1946–1949) вӧчӧма зэв гырысь уджъяс Варшава восстановитӧм кузя.
Тайӧ уджас население активнӧя участвуйтӧ да ассьыс столица восстановитӧм лыддьӧ всенароднӧй делӧӧн.
abu
abu
abu
abu
Тайӧ делӧын польскӧй народ получитіс братскӧй отсӧг ССР Союзсянь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Восстановитӧма нин Висла вомӧн Понятовскийлысь великолепнӧй пос, восстановитӧма Варшавалӧн медся мича уличаясысь ӧти — Иерусалимскӧй аллея.
abu
Возрождённӧй Варшавалӧн основнӧй магистральӧн являйтчӧ стрӧитчысь выль улича Запад-Восток веж бульваръясӧн, посъясӧн, туннельясӧн.
Мӧд магистральӧн лоӧ восстанавливайтан Маршалковскӧй улича.
Выльысь стрӧитчысь Варшава лоӧ ещӧ мичаджык карӧн воддза серти.
abu
abu
Восстанавливайтсьӧны сідзжӧ столицаса окрестностьясын уна лыда фабрикаяс да заводъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Польшаса гырысь каръяс пиысь мӧд — Лодзь — сулалӧ Варшавасянь рытыввылын.
Тайӧ — текстильнӧй промышленностьлӧн центр, кӧні олӧ уна лыда рабочӧй население.
Население лыд серти коймӧд кар — Познань — сулалӧ страна войвыв юкӧнын.
Тайӧ — пищевӧй промышленностьлӧн (мукомольнӧйлӧн, пивовареннӧйлӧн) да сельскохозяйственнӧй машиностроениелӧн центр.
Мукӧд каръясысь ыджыдджык тӧдчанлун имеитӧны: Катовице Верхньӧй Силезияын, угольнӧй бассейнлӧн центр гырысь металлургическӧй заводъясӧн;
Вроцлав (вӧвлӧм Бреславль) Нижньӧй Силезияын, Одра ю вылын, промышленнӧй центр;
Краков Висла ю вылын, сылӧн верхньӧй течениеас;
Гданьск — Балтийскӧй море берег вылын порт.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Польшалӧн правительство, кодӧн веськӧдлӧ польскӧй рабочӧй партия, нуӧдіс гырысь преобразованиеяс общественнӧй стройын да овмӧсын.
Ӧти-кӧ, мырддьӧма буржуазиялысь да сетӧма народнӧй власть киясӧ рудникъяс да шахтаяс, крупнӧй да средньӧй заводъяс да фабрикаяс, транспорт, банкъяс, оптӧвӧй торговля.
Мӧд-кӧ, мырддьӧма мусӧ (выкуптӧг) крупнӧй владелецъяслысь, кодъяслӧн вӧлі 50 га-ысь унджык, а сідзжӧ ставыслысь, кодъяс сотрудничайтісны немецъяскӧд, найӧ владениеяслӧн размеръяс вылӧ видзӧдтӧг.
Помещикъяслысь да предательяслысь тайӧ мырддьӧм мусӧ вӧлі сетӧма крестьяналы собственностьӧ дон вылӧ, кодӧс найӧ вноситӧны государстволы.
Тайӧ мероприятиеяссӧ нуӧдӧм результатын буржуазия да помещикъяс воштісны ассьыныс воддза тӧдчанлунсӧ страна овмӧсын.
Создайтӧма государственнӧй овмӧс, кытчӧ пырӧны национализированнӧй рудникъяс, крупнӧй да средньӧй заводъяс да фабрикаяс, транспорт, банкъяс, крупнӧй торговля.
Тайӧ государственнӧй овмӧсыс являйтчӧ создавайтчысь социалистическӧй овмӧслӧн ядроӧн.
Сы вӧсна мый национализированнӧй предприятиеяслӧн доходъясыс поступайтӧны государстволы, правительстволӧн эм позянлун расходуйтны тайӧ доходъяссӧ страналы колана выль государственнӧй предприятиеяс стрӧитӧм вылӧ.
Овмӧслӧн развитие мунӧ народнӧй правительствоӧн разработайтӧм план серти.
Первойя татшӧм планыс вӧлі разработайтӧма куим вося срок кежлӧ — 1947–1949 вояс кежлӧ.
Мӧдыс — водзӧ квайт во кежлӧ.
Польша овмӧсын войдӧр главнӧй роль ворсіс видзму овмӧс.
Ӧні, куим вося план олӧмӧ пӧртӧм бӧрын, ведущӧй роль вуджис промышленностьлы.
Польскӧй промышленностьлӧн кызвын юкӧныс — пӧшти 9⁄10 — принадлежитӧ государстволы.
Польскӧй промышленностьлӧн важнейшӧй отрасльяс — каменноугольнӧй, текстильнӧй да пищевӧй.
Изшом Польшаын перйӧны зэв уна.
Польскӧй изшом потребляйтсьӧ оз сӧмын Польшаын, но и петкӧдсьӧ Румынияӧ, Венгрияӧ да мукӧд народнӧй республикаясӧ, а сідзжӧ Швецияӧ, Финляндияӧ.
Паськалӧ Польшаын металлургия да разнообразнӧй машиностроение.
Угледобычалӧн да металлургиялӧн главнӧй район — Верхньӧй Силезия Катовице центрӧн.
Главнӧй текстильнӧй центр Лодзь (2 рис.).
Промышленностьлӧн центръясысь важнейшӧйяс — Варшава, Вроцлав, Гданьск.
Польшаса видзму овмӧсын водзті господствуйтлісны помещикъяс, ӧні муыс принадлежитӧ крестьяналы.
Но трудӧвӧй — мелкӧй да средньӧй — крестьянствокӧд орччӧн Польшаын ӧнӧдз на эмӧсь кулацкӧй овмӧсъяс.
Кулакъяс враждебнӧйӧсь страна социалистическӧй развитиелы, и народнӧй власть нуӧдӧ накӧд тыш.
Трудӧвӧй крестьянскӧй овмӧсъясысь ӧткымынъяс ӧтвылысь му обрабатывайтӧм могысь ӧтувтчисны кооперативъясӧ.
Водзӧ намечайтсьӧ ёна паськӧдны татшӧм кооперациясӧ.
Тайӧ — социалистическӧй видзму овмӧс создайтӧмлы туй.
Трудӧвӧй крестьянскӧй овмӧсъяслы да торъя нин кооперативъяслы государство сетӧ ыджыд отсӧг, снабжайтӧ найӧс инвентарӧн, искусственнӧй удобрениеясӧн, кӧйдысъясӧн да с. в.
Котырталӧма машинно-тракторнӧй станцияяс.
Польшаын быдтӧны медсясӧ рудзӧг да картупель, сэсся шобді да сахарнӧй свеклӧ.
Быдтӧны гырысь сюра скӧт да порсьясӧс.
Политическӧй строй.
Польскӧй народнӧй республикаын властьыс уджалысь йӧз киын рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын.
Государственнӧй властьлӧн высшӧй органӧн являйтчӧ сейм, кодӧс бӧрйӧ став население.
Сейм лэдзӧ республикалысь законъяс да бӧрйӧ государстволысь главаӧс — республикаса президентӧс.
Правительство, либӧ Министръяслӧн сӧвет, назначайтсьӧ президентӧн, сэк жӧ правительстволӧн состав да сійӧ деятельностьлӧн программа должен лоны одобритӧма сеймӧн.
Правительство отчитывайтчӧ сейм водзын.
Местаяс вылын — каръясын, сиктъясын, областьясын — народ бӧрйӧ властьлысь местнӧй органъяс — рады народовы (мӧдногӧн кӧ народнӧй сӧветъяс).
Руководящӧй роль ворсӧ Польскӧй объединённӧй рабочӧй партия.
Сӧветскӧй Союзлысь опыт используйтӧмӧн сійӧ нуӧдӧ польскӧй народӧс социализмӧ.
ЧЕХОСЛОВАКИЯ.
Площадь 128 тыс. кв. км.
Население 12 млн. морт.
Народнӧй демократиялӧн странаяс пӧвстын овмӧслӧн развитие серти Чехословакия сулалӧ первойя местаын да обладайтӧ тӧдчана да разнообразнӧй промышленностьӧн.
Чехословакиялӧн территория куйлӧ Центральнӧй Европаын.
Сійӧ нюжалӧ асыввывсянь рытыввылӧ 670 км кузя.
Мореӧ веськыда петанін Чехословакия оз имеит.
Сылӧн соседъясӧн являйтчӧны Сӧветскӧй Союз, Польша, Венгрия, Германскӧй демократическӧй республика да Австрия.
1938–1939 воясӧ Чехословакияӧс захватитіс фашистскӧй Германия.
abu
abu
1945 воын Германияӧс войнаӧн разгромитӧм тырвыйӧ мездіс Чехословакияӧс. Та дырйи чехословацкӧй территориялӧн ыджыдджык юкӧныс, вӧлі мездӧма непосредственнӧ сӧветскӧй войскаясӧн.
Фашистскӧй игоысь мездысьӧм бӧрын чехословацкӧй народ котыртіс народно-демократическӧй правительство да босьтчис странаса общественнӧй строй да овмӧс кореннӧй преобразуйтӧмӧ социализм туй кузя мунӧмӧн.
Чехословакия состоитӧ кык юкӧнысь.
Рытыввыв юкӧныс — Чехия — населитӧма чехъясӧн.
Асыввыв юкӧныс — Словакия — населитӧма словакъясӧн.
Тайӧ юкӧнъясыс торъялӧны ас костас природнӧй условиеяс да овмӧс серти.
Чехословакия составӧ войдӧр пырліс неыджыд область, коді вӧлі заселитӧма украинецъясӧн да граничитіс Украинскӧй ССР-кӧд, — Закарпатскӧй Украина.
1945 воӧ тайӧ областьса населениелӧн желание серти да Чехословакияса да ССР Союзса правительствояс костын соглашение серти Закарпатскӧй Украина воссоединитчис Сӧветскӧй Украинакӧд.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Чехословакиялӧн рытыввыв юкӧныс представляйтӧ аснас возвышеннӧй равнина — Чешско-Моравскӧй плоскогорье.
Сійӧс пересекайтӧны речнӧй долинаяс.
Гырысьджыкъясыс на пӧвстысь — Лабалӧн долина (Лаба водзӧ визувтӧ Германияӧд да сэні шусьӧ Эльбаӧн) да Моравалӧн долина — Дунайлӧн приток.
Чешско-Моравскӧй плоскогорьелӧн климат характеризуйтчӧ жар гожӧмӧн да кӧдзыд тӧлӧн.
Но тӧлыс тані шоныдджык Восточнӧй Европаса соответствующӧй широтаын дорысь: Чешскӧй равнинаын январь тӧлысся шӧркодь температура −1−3°.
Странаса тайӧ юкӧнлысь климатсӧ позьӧ шуны умеренно-континентальнӧйӧн.
Тӧвся кӧдзыдъяс умеренностьлы помкаӧн являйтчӧ сійӧ, мый Чехия, Восточнӧй Европа серти, ёна матын Атлантическӧй океансянь.
Чешско-Моравскӧй плоскогорье — страналӧн медся заселённӧй да хозяйственно-развитӧй юкӧн.
Тані уна фабрикаяс да заводъяс, ёна развитчӧма му вӧдитӧм да скӧтвидзӧм.
Плоскогорье шӧрын, Влтава, Лабалӧн приток, берег вылын сулалӧ Чехословакиялӧн столица — Прага.
Сыысь рытыввылын куйлӧ изшом да бурӧй изшом, кодӧс используйтӧм вылын развитчисны вель уна промышленнӧй каръяс.
Чешско-Моравскӧй плоскогорьесянь асыв-войвылын куйлӧ Чехословакиялӧн главнӧй каменноугольнӧй бассейн да Острава кар окрестностьясын гырысь металлургическӧй заводъяс.
Чешско-Моравскӧй плоскогорьеӧс кытшалӧны ляпкыдик гӧраяс, кодъяс вылын быдмӧ вӧр: рытыввылын кыпалӧ массив Шумава (Богемскӧй Лес), войвылын — Крушне (Руднӧй гӧраяс).
Тайӧ кыкнан хребетыс служитӧны Чехословакия да Германия костын естественнӧй границаӧн.
Асыввывса гӧраяс — Судеты — торйӧдӧны Чехословакияӧс Польшаысь.
Чехиялӧн ляпкыдик гӧраяс, налӧн долинаясыс да предгорьеясыс заселитӧмаӧсь тӧдчымӧн сукджыка да имеитӧны тӧдчана промышленность (медсясӧ текстильнӧй да деревообрабатывающӧй).
Крушне гӧраясын эмӧсь лечебнӧй минеральнӧй источникъяс, кодъяс основа вылын развитчис курортъяслӧн группа.
Тӧдчанаджыкыс на пӧвстысь — Карлови Вари (вӧвлӧм Карлсбад).
Чехословакиялӧн асыввыв юкӧнын гырысь равнинаяс абуӧсь.
Сійӧс пӧшти дзоньнас вевттьӧны Карпатылӧн горнӧй хребетъяс, кодъяс джуджданас (2,6 км-ӧдз) кыкпӧв вевтыртӧны Чехиялысь гӧраяссӧ.
Карпаты вылын быдмӧны мощнӧй леснӧй массивъяс, а вылысджык юкӧнас — видзьяс.
Климатыс тані рытыввылын серти континентальнӧйджык.
Гӧраяссьыс аддзӧма изшомлысь да мукӧд полезнӧй ископаемӧйяслысь месторождениеяс да заводитӧма найӧс разрабатывайтӧм.
abu
abu
Словакиялӧн крайньӧй лунвылын прӧйдитӧ Средне-Дунайскӧй низменностьлӧн неыджыд полоса.
Сэті визувтӧ Дунай, сійӧ торйӧдӧ Чехословакияӧс Венгрияысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Население да каръяс.
Чехословакиялӧн население состоитӧ кык западнославянскӧй народъясысь, кодъяс ёна матынӧсь ӧта-мӧд дінас кыв да культура сертиыс, — чехъясысь да словакъясысь.
Чехъяс да словакъяс пӧльзуйтчӧны равнӧй правоясӧн.
Чехословацкӧй культура сулалӧ вылын уровеньын.
Имеитчӧ озыр чешскӧй литература.
Став мирлы тӧдсаӧсь чехословацкӧй писательяс, музыкантъяс, учёнӧйяс.
Народнӧй образование Чехияын сулалӧ вылын.
Национальнӧй меньшинствоясысь Чехословакияын эмӧсь немецъяс, полякъяс да венгръяс.
Германиякӧд пограничнӧй горнӧй районъясын войдӧр олісны уна немецъяс (3 млн. морт).
Унаӧн на пӧвстысь активнӧя отсасисны фашистскӧй захватчикъяслы; ӧні найӧс выселитісны Германияӧ.
Чехословакияӧ колисны немецъяс пӧвстысь сӧмын найӧс, кодъяс вӧліны враждебнӧйӧсь фашизмлы.
Чешско-Моравскӧй плоскогорье да Чехиялӧн ляпкыдик гӧраяс заселитӧмаӧсь тӧдчымӧн сука (видзӧд карта, 40 листбок), сэк кор Словакияын джуджыд Карпатскӧй гӧраясын населениеыс шоч. Йӧзыс олӧны долинаясын да улыс пӧкатъясын.
Чехословакияса населениелӧн пӧшти джынйыс олӧ каръясын.
Вит карын лыддьыссьӧ 100 тысяча олысьысь унджык быдын: Прага (1 млн. гӧгӧр олысь; 3 рис.);
Готвальдов — обувнӧй промышленностьлӧн крупнейшӧй центр;
Братислава — Дунай вылын Словакиялӧн центр;
Острава — Чехиялӧн асыв-войвылын, каменноугольнӧй бассейнлӧн да металлургиялӧн центр;
Брно Моравияын.
Чехословакиялӧн столица Прага, коді сулалӧ Чехия шӧрын Влтава ю вылын, являйтчӧ Европаын медся мича каръясысь ӧтиӧн.
Прага — не сӧмын странаса политическӧй олӧмлӧн центр, но и сылӧн культурнӧй центр: сэні эм Академия наук.
Академия художеств, вель уна высшӧй учебнӧй заведение.
Прагаын сосредоточитӧма разнообразнӧй промышленность.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Народнӧй власть установиттӧдз на Чехословакияын вӧлі ёна развитӧй овмӧс.
Народнӧй правительство вӧчис овмӧсын гырысь преобразованиеяс.
Став рудникъяс да шахтаяс, крупнӧй да средньӧй заводъяс да фабрикаяс, кӧрттуйяс да пароходствояс, банкъяс, гырысь торговӧй предприятиеяс национализируйтӧма, мӧдногӧн кӧ вуджисны государстволы собственностьӧ.
Помещикъяслысь да сідзжӧ кулакъяслӧн мыйкӧ мында юкӧнлысь муяссӧ мырддьӧма да сетӧма мутӧм да этша муа крестьяналы.
Буржуазия да помещикъяс лишитчисны воддза богатствоысь да политическӧй влияниеысь.
Национализация нуӧдӧм результатын создайтӧма государственнӧй овмӧс, коді являйтчӧ странаса стрӧитчысь социалистическӧй овмӧслы основаӧн.
Овмӧс нуӧдсьӧ планъяс серти, кодъясӧс вырабатывайтӧны правительственнӧй органъяс.
Успешнӧя пӧртсьӧ олӧмӧ 1949–1953 вояс кежлӧ пятилетньӧй план, код серти промышленнӧй производство содас ӧти да джынпӧв дорысь унджык.
Но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый буржуазия лишитчис аслас воддза господствующӧй положениеысь, сійӧ имеитӧ на мыйтакӧ тӧдчанлун мелкӧй промышленностьын, торговляын да видзму овмӧсын (кулацкӧй овмӧсъяс) да зільӧ торкавны страналысь социалистическӧй туй кузя мунӧм.
Сідзкӧ, классӧвӧй тыш Чехословакияын абу на завершитӧма.
Чехословакияса овмӧсын главнӧй роль ворсӧ промышленность.
Гырысь фабрикаяс да заводъяс, шахтаяс да рудникъяс принадлежитӧны государстволы.
Государственнӧй промышленность вӧчӧ странаса став промышленнӧй продукциялысь 9⁄10 юкӧнсӧ кымын.
Чехословакияын зэв развитӧйӧсь тяжёлӧй промышленностьлӧн отрасльяс (чугун, сталь сывдӧм, разнообразнӧй машиностроение, сельскохозяйственнӧй машинаяс, паровозъяс, электрическӧй оборудование, автомобильяс, тракторъяс, самолётъяс вӧчӧм да с. в.).
Но абу омӧльджыка развитчӧма и лёгкӧй промышленность: текстильнӧй, обувнӧй, бумажнӧй, сахарнӧй, стекольнӧй.
Промышленностьыс сосредоточитчӧма медсясӧ страна рытыввылын, Чехияын, но ӧні народнӧй властьлӧн планъяс серти ёна паськалӧ промышленность и Словакияын.
Промышленностьлӧн главнӧй центръяс — Прага, Пльзень, Брно, Острава, Братислава.
Чехословакияса видзму овмӧсын войдӧр господствуйтлісны помещикъяс да кулакъяс.
Национальность сертиыс унджык помещикъясыс вӧліны немецъяс да венгръяс, кодъяс активнӧя отсасисны фашистскӧй захватчикъяслы.
Помещикъяслӧн юкӧныс да кулакъяс пӧвстысь унаӧн, кӧть национальность сертиыс и вӧліны чехъяс да словакъяс, Чехословакияӧс немецъясӧн захватитігӧн окажитчисны ассьыныс рӧдинасӧ предайтысьясӧн да отсасисны захватчикъяслы.
Земельнӧй владениеяссӧ татшӧм йӧзыслысь 1945–1946 воясӧ вӧлі конфискуйтӧма народнӧй властьӧн да юклӧма крестьяна костын.
Крестьяна котыртӧны сельскохозяйственнӧй кооперация — ӧтувйӧн му обрабатывайтӧм могысь товариществояс.
Трудӧвӧй крестьянскӧй овмӧсъяслы да сельскохозяйственнӧй кооперациялы отсӧг сетӧм могысь да земледелиелысь уровень кыпӧдӧм могысь правительствоӧн котыртӧма машинно-тракторнӧй станцияяс.
Главнӧй сельскохозяйственнӧй культураяс Чехословакияын — шобді, рудзӧг, ид, сахарнӧй свеклӧ, картупель.
Ыджыд тӧдчанлун имеитӧ скӧтвидзӧм — гырысь сюра скӧтӧс, порсьясӧс да ыжъясӧс быдтӧм.
Чехословакияса горнӧй районъясын развитчӧма вӧр овмӧс.
Политическӧй строй.
Чехословацкӧй народнӧй республикалӧн высшӧй государственнӧй органӧн являйтчӧ Национальнӧй собрание.
Сійӧ бӧрйыссьӧ став народӧн да бӧрйӧ государстволысь глава — республикаса президентӧс.
Президент назначайтӧ правительство — Министръяслысь сӧвет, кодӧс должен одобритны Национальнӧй собрание.
Национальнӧй собрание лэдзӧ законъяс да контролируйтӧ правительстволысь уджсӧ.
Чехословакияын народнӧй властьлӧн местнӧй органъясӧн каръясын, сиктъясын да областьясын являйтчӧны национальнӧй комитетъяс, кодъясӧс бӧрйӧ население.
Странаса политическӧй олӧмын руководящӧй роль принадлежитӧ Чехословакияса коммунистическӧй партиялы.
ВЕНГРИЯ.
Площадь 93 тыс. кв. км.
Население 9 млн. морт.
Народнӧй республика Венгрия расположитчӧма Центральнӧй Европаын, Дунай бассейнын.
Мореӧ веськыда петанін сылӧн абу.
Венгрия граничитӧ вит государствокӧд: войвылын — Чехословакиякӧд, асыввылын — Румыниякӧд, лунвылын — Югославиякӧд, рытыввылын — Австриякӧд, асыв-войвылын, неыджыд участок вылын — Сӧветскӧй Союзкӧд.
1918 воӧдз Венгрия пырліс Австро-Венгерскӧй монархия составӧ, а сійӧ распадитчӧм бӧрын лои самостоятельнӧй государствоӧн.
Мӧд мирӧвӧй войнаын Венгрия участвуйтіс фашистскӧй Германияладорын.
Сӧветскӧй Армиялӧн победаяс итогын венгерскӧй народӧс вӧлі мездӧма германскӧй да венгерскӧй фашистъяс господствоысь.
Пытшкӧсса врагъяскӧд дыр кыссян тыш бӧрын венгерскӧй народ рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын добитчис Венгрияын народно-демократическӧй республика установитӧм.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Венгриялӧн ыджыдджык юкӧныс расположитчӧма Средне-Дунайскӧй, либӧ Венгерскӧй, низменность вылын.
Тані медсясӧ чернозёмнӧй плодороднӧй почваяс.
Ӧткымынлаын паныдасьлӧны неплодороднӧй — солончаковӧй — почваяс.
Уна ваа Дунай вомӧналӧ Венгрияӧс войвывсянь лунвылӧ, мукӧд странаяскӧд сійӧс йитӧмӧн.
Венгерскӧй низменностьӧс вомӧналӧны сідзжӧ Дунайлӧн притокъяс, кодъяс пӧвстысь ыджыдджыкыс — Тисса.
Венгриялӧн рытыввыв юкӧнас, коді шусьӧ Трансданубияӧн (Задунайскӧйӧн), эм ыджыд сола ты Балатон.
Ляпкыдик гӧраяс, кодъясӧс шуӧны Северо-Венгерскӧйясӧн, прӧйдитӧны страна асыв-войвылӧд Чехословацкӧй Карпаты дінӧ примыкайтӧмӧн.
Венгриялӧн климатыс умеренно-континентальнӧй, тырмымӧн осадокъясӧн.
abu
Сійӧ благоприятнӧй шобді, кукуруза да уна мукӧд культураяс быдтӧм вылӧ.
Коркӧ став венгерскӧй низменность вӧлі целиннӧй степӧн, кодӧс шулісны тані пуштаӧн (4 рис.).
Ӧні степьяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ гӧрӧма да важӧн пӧртӧма муясӧ.
Но ӧткымынлаын, медсясӧ асыввылын, ӧнӧдз на эмӧсь гӧртӧм пуштаяс.
Вӧръяс эмӧсь сӧмын гӧра пӧкатъясын.
Ископаемӧйясысь Венгрияын торъялӧны бокситъяс, запасъясыс кодъяслӧн аслас размеръяс серти имеитӧны мирӧвӧй тӧдчанлун.
Эмӧсь нефтьлӧн, бурӧй изшомлӧн да кӧртлӧн залежьяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Население да каръяс.
Населениелӧн средньӧй плотностьыс Венгрияын сравнительнӧ вылын: 100 морт 1 кв. км вылын.
Национальность сертиыс Венгрияса олысьяс унджыкыс венгръяс, либӧ мадьяръяс.
Венгръяс овмӧдчисны придунайскӧй степьясын ещӧ X нэмын на.
Венгрияса населениелӧн кык коймӧд юкӧнысь унджыкыс олӧ сельскӧй местностьясын.
Будапештын — Венгриялӧн столицаын — пригородъяснас лыддьыссьӧ 1,5 млн. олысь.
Сійӧ сулалӧ страна шӧрас, Дунайлӧн кыкнан берег вылас (5 рис.).
Коркӧ Дунайлӧн мылькъя веськыдладор берегас сулаліс Буда кар, а ляпкыд шуйгаладор берегас Пешт кар. Тайӧ кык карсӧ торйӧдліс 400 м пасьта ю.
abu
ХІХ нэмся 70 воясын Буда да Пешт ӧтувтчисны ӧти карӧ.
Дунай вомӧн некымын пос йитісны столицалысь тайӧ кык юкӧнсӧ.
Будапешт — Венгриялӧн политическӧй да культурнӧй центр да ыджыд промышленнӧй кар.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Венгрия вуж выйӧныс преобразуйтӧ ассьыс овмӧссӧ.
Национализируйтӧма да принадлежитӧ государстволы крупнӧй да средньӧй промышленность, транспорт, банкъяс, крупнӧй торговля.
Национализированнӧй предприятиеясысь доходъяс используйтсьӧны выль государственнӧй предприятиеяс стрӧитӧм вылӧ.
Му, коді войдӧр принадлежитліс помещикъяслы, передайтӧма крестьяналы собственностьӧ.
Воддза Венгрияын помещикъяс ворсісны вывті ыджыд роль овмӧсын да государствоӧн управляйтӧмын.
Ӧні найӧ лишитчисны тайӧ рольсьыс.
abu
abu
Но Венгрияын ӧнӧдз на эм уна кулацкӧй овмӧсъяс, кодъяс зільӧны падмӧдны сылысь социалистическӧй развитие.
Венгерскӧй сиктын, кыдз и карын, паськалӧ классӧвӧй тыш.
Развивайтчӧны ӧтувйӧн му обрабатывайтӧм кузя кооперативъяс.
Народнӧй правительство босьтчис овмӧс планируйтӧмӧ.
Успешнӧя пӧртсьӧ олӧмӧ 1947–1950 вояс вылӧ трёхлетньӧй план.
Венгрия овмӧсын промышленность босьтіс первой места.
Пищевӧй (мукомольнӧй, сахарнӧй, мяснӧй) промышленность кындзи эм машиностроение, химическӧй промышленность да мукӧд отрасльяс, кыдзи бокситъяс, нефть да изшом добывайтӧм, алюминий да сталь сывдӧм.
Главнӧй промышленнӧй центр — Будапешт.
Венгрияын быдтӧны медсясӧ шобді, кукуруза да картупель, а сідзжӧ сахарнӧй свеклӧ.
abu
Северо-Венгерскӧй гӧраяслӧн пӧкатъяс вылын паськалӧма виноградарство да виноделие.
Ёна паськалӧма Венгрияын скӧтвидзӧм.
Политическӧй строй.
Венгрияын высшӧй законодательнӧй органӧн являйтчӧ народӧн бӧрйӧм Государственнӧй собрание.
А сійӧ образуйтӧ Министръяслысь сӧвет.
Странаын важнейшӧй политическӧй партияӧн являйтчӧ уджалысь йӧзлӧн венгерскӧй партия, коді нуӧдӧ венгерскӧй народӧс социализмӧ.
РУМЫНИЯ.
Площадь 238 тыс. кв. км.
Население 16 млн. морт.
Румыния расположитчӧма Юго-Восточнӧй Европаын, Дунайлӧн нижньӧй течениеын да Карпатскӧй гӧраяс областьын.
Сійӧ граничитӧ СССР-кӧд, Венгриякӧд, Югославиякӧд да Болгариякӧд, а асыввылын сійӧс омывайтӧ Чёрнӧй море.
Мӧд мирӧвӧй войнаын Румыния вӧлі фашистскӧй Германиялӧн союзникӧн.
Война помасигӧн победоноснӧй Сӧветскӧй Армия пырис румынскӧй территория вылӧ, Румынияын вӧлі свергнитӧма фашистскӧй диктатура да Румыния присоединитчис СССР да сылӧн союзникъяс дінӧ Германиялы паныд войнаын.
1947 во помын Румынияса уджалысь йӧз рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын добитчисны королевство Румынияӧс народно-демократическӧй республикаӧ преобразуйтӧм.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Румыниялӧн лунвыв юкӧныс — Валахия — занимайтӧ плодороднӧй Нижне-Дунайскӧй низменность.
Асыввылын, Дунайлӧн нижньӧй течение да Чёрнӧй море костын, куйлӧ Добруджа возвышенность, асыв-войвылын — мылькъя равнина Молдавия.
Лунвывса да асыввывса Румыниялӧн равнинаяс пырӧны чернозёмнӧй степьяслӧн зонаӧ; сэтчӧ жӧ относитчӧны Сӧветскӧй Молдавиялӧн да лунвыв Украиналӧн соседньӧй районъяс.
Румынияӧс паськыд мегырӧн вомӧналӧны Карпатскӧй гӧраяс, кодъяслӧн джудждаыс 2,6 км-ӧдз.
Найӧ кытшалӧны Молдавиялысь равнинасӧ рытыввывсянь, а Валахиялысь — войвывсянь.
Карпатылӧн лунвыв юкӧныс шусьӧ Трансильванскӧй Альпыӧн.
Карпатысянь рытыввылын да войвылын куйлӧ ю долинаясӧн изрезаннӧй Трансильванскӧй плоскогорье.
Гӧраясыс да плоскогорьелӧн тӧдчана юкӧныс вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн, медсясӧ коръя вӧрӧн (дуб, граб, бук, нин пу), а вылыс пӧкатъясыс лыскаӧн.
Румыниялӧн климатыс континентальнӧй.
Тӧлыс вообщесӧ абу кӧдзыд, но овлӧны и 20 градуса морозъяс.
abu
abu
Румыниялӧн главнӧй ю — Дунай.
Сійӧ служитӧ Румыния да Болгария, а мыйкӧ мында и Югославия костын естественнӧй границаӧн, а асыввылас вомӧналӧ Румынинлысь территориясӧ, Валахиялысь низменнӧй равнинасӧ Добруджа возвышенностьысь торйӧдӧмӧн.
Румынияын Дунайлӧн кузьтаыс 1 тысяча км-ысь унджык.
Дунай Румынияын уна ваа, джуджыд да судоходнӧй.
Румынско-югославскӧй граница пӧлӧн сійӧ визувтӧ гӧраяс костӧд, кодъяс, сійӧ руслолань матыстчӧмӧн, векньӧдӧны сійӧс.
Татшӧм векниинъясысь ӧти, кӧні войвывладорсянь Дунайлань матыстчӧны Карпаты, а лунвывладорсянь Балканы, шусьӧ «Железнӧй ворота»-ӧн (6 рис.).
Пасьтаыс Дунайлӧн 400 м-сянь тані чинӧ 150 м-ӧдз, а сэсся бара паськалӧ да воӧ водзӧ 700 м-ӧдз.
Аслас низовьеясын Дунай образуйтӧ дельта куим рукавысь, либӧ гирлоысь.
Войвыв рукавыс, либӧ Килийскӧй гирло, служитӧ Румыния да СССР костын границаӧн.
Сы вӧсна мый тайӧ рукавсӧ тыртӧ лыаӧн, судоходство мунӧ шӧр рукав кузяыс.
Нижньӧй течениеас тӧвнас Дунай кынмывлӧ пӧшти тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ.
Румынияын Дунай имеитӧ уна приток, кодъяс визувтӧны Карпатысянь.
abu
abu
Добруджа центрын дельтасьыс лунвылынджык стрӧитсьӧ Дунай — Чёрнӧй море канал.
Ископаемӧйясысь Румынияын торъялӧ нефть, кодлӧн запасъясыс зэв уна.
Найӧ расположитчӧмаӧсь Валахияын Карпаты подув дорын.
Эмӧсь горючӧй газлӧн месторождениеяс, изшомлӧн, кӧрт рудалӧн неыджыд залежьяс.
Население да каръяс.
Олысьяс лыдыс Румынияын 16 млн. морт.
Населениелӧн средньӧй плотность серти Румыния ёна уступайтӧ Чехословакиялы да Венгриялы.
1 кв. км вылӧ тані воӧ 67 олысь.
Румынияса населениелӧн национальнӧй составыс абу однороднӧй.
Населениелӧн кык коймӧд юкӧнсьыс унджыкыс — румынъяс.
Румынскӧй кыв относитчӧ латинскӧй (либӧ романскӧй) ветвь дінӧ (видзӧд 31 листбок), кӧть и содержитӧ уна кыв, кодъясӧс заимствуйтӧма славянскӧй кывъясысь (языкъясысь).
Ӧстальнӧй населениесӧ составляйтӧны венгръяс (рытыввыв районъясын), еврейяс, болгараяс.
Румынияса населениелӧн нёль витӧд юкӧныс олӧ сиктъясын да сӧмын ӧти витӧд юкӧныс каръясын.
Каръясыс сравнительнӧ этша.
На пиысь медыджыдыс — Бухарест 700 тысяча олысьӧн, столица да страналӧн важнейшӧй культурнӧй да промышленнӧй центр.
Сійӧ сулалӧ Дымбовица ю вылын, Дунай приток вылын.
Бухарестлӧн центральнӧй юкӧныс имеитӧ ыджыд карлысь вид (7 рис.).
Но центрсьыс ылынджык куйлысь карса кварталъяс имеитӧны ичӧтик керкаяса векньыдик уличаяс.
abu
Бухарестлӧн окраинаясас вӧчӧма выль кварталъяс паськыд уличаясӧн да мича керкаясӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тайӧ уличаяс пӧвстысь торъялӧ Сталин проспект;
проспект кыкнанладорбокас садитӧма розаяслысь кустъяс.
Румыниялӧн мукӧд каръяс пиысь тӧдчанаджыкӧсь — Плоешти — нефтянӧй промышленностьлӧн центр Бухарестсянь войвылын, Брашов — машиностроениелӧн выль центр.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Общественнӧй строй да овмӧс перестроитӧм Румынияын мунліс ньӧжйӧджык народнӧй демократия мукӧд странаясын дорысь.
Сӧмын антинароднӧй реакционнӧй вынъяскӧд куим да джын вося упорнӧй тыш бӧрын румынскӧй народ добитчис крупнӧй промышленность, транспорт да банкъяс национализируйтӧм.
Таӧдз вӧлі нуӧдӧма земельнӧй реформа — мырддьӧма мусӧ помещикъяслысь (бояралысь) да сетӧма сійӧс крестьяналы.
Национализация, коді мездіс румынскӧй овмӧсӧс крупнӧй буржуазиялӧн да иностраннӧй капиталлӧн господствоысь, лӧсьӧдіс странаса стрӧитчысь социалистическӧй овмӧслы основа.
Видзму овмӧсын создайтчӧны кооперативнӧй объединениеяс.
Сэк жӧ Румынияын оз ичӧт тӧдчанлун имеитны на частнӧй мелкӧй да средньӧй промышленность, кулачество, торговецъяс.
Румынияса овмӧслӧн социализмлань да индустриализациялань водзӧ развивайтчӧм мунӧ разработайтӧм пятилетньӧй план серти.
Румынияса видзму овмӧсын, кыдзи и Венгрияын, главнӧй культураясӧн являйтчӧны шобді, кукуруза, ид, виноград, сахарнӧй свеклӧ.
Развитчӧма сідзжӧ табак вӧдитӧм да плодоводство.
Ыджыд тӧдчанлун имеитӧ скӧтвидзӧм; скӧтвидзӧм улын используйтсьӧны уна пӧскӧтинаяс.
Промышленностьын медыджыд тӧдчанлун имеитӧ нефть перйӧм да бензинӧ, карасинӧ да мукӧд нефтепродуктъясӧ сійӧс переработайтӧм.
Румыниялӧн нефтепромышленность имеитӧ мирӧвӧй тӧдчанлун.
Сійӧс развивайтӧмын водзті вӧлі заинтересуйтчӧма иностраннӧй капитал (английскӧй, французскӧй, американскӧй, германскӧй).
Ӧні став нефтянӧй промышленностьыс принадлежитӧ государстволы.
Нефть перйӧм серти Румыния сулалӧ Европаын мӧд местаын (СССР бӧрын).
Румынскӧй нефтепродуктъяслӧн пӧшти куим нёльӧд юкӧныс петкӧдсьӧ заграницаӧ.
Нефтепромышленностьлӧн главнӧй центр — Плоешти кар, кӧні эм 15 кымын нефтеперерабатывающӧй завод (8 рис.).
Тасянь нефтепродуктъяс перекачивайтсьӧны нефтепроводъяс кузя Бухарестӧ, Чёрнӧй моревывса Констанца портӧ да Дунай дорӧ.
Румынияын развитчӧма сідзжӧ пищевӧй, текстильнӧй да деревообрабатывающӧй промышленность.
Бӧръя воясӧ заводитіс развивайтчыны металлургия да машиностроение.
Ассьыс промышленность развивайтӧмын Румыния получайтӧ ыджыд отсӧг Сӧветскӧй Союзсянь.
Сӧветскӧй Союзӧн Брашовын стрӧитӧма тракторнӧй завод.
Главнӧй промышленнӧй центръяс Румыниялӧн: Плоешти, Бухарест да Брашов.
Политическӧй строй.
Румынскӧй народнӧй республикалӧн высшӧй органӧн являйтчӧ Великӧй Национальнӧй собрание, кодӧс бӧрйӧ став население.
Конституция серти Румынскӧй народнӧй республикаын президент абу.
Государстволӧн главалысь функцияяс исполняйтӧ Великӧй Национальнӧй собраниелӧн Президиум.
Правительство — Министръяслӧн сӧвет — образуйтчӧ Румынияын Великӧй Национальнӧй собраниеӧн сійӧс бӧрйӧмӧн.
Руководящӧй роль ворсӧ рабочӧй партия, коді пуктӧ аслыс цельӧн бырӧдны капитализмлысь колясъяссӧ да стрӧитны социализм.
БОЛГАРИЯ.
Площадь 111 тыс. кв. км.
Население 7 млн. морт.
Болгария расположитчӧма Балканскӧй полуостровлӧн асыввыв юкӧнын да асыввылас петӧ Чёрнӧй мореӧ.
Пӧшти вит нэм чӧж Болгария вӧлі Турциялӧн господство улын, сылӧн провинция пыдди.
1877–1878 воясся русско-турецкӧй войнаын Россиялӧн победа результатын да Россия настаивайтӧм серти вӧлі образуйтӧма Болгарскӧй государство.
Болгарияӧс национальнӧй мездӧмын Россиялӧн роль век кыпӧдӧ Россия дінӧ болгараяслысь пӧсь благодарность да симпатия.
Тайӧ народнӧй чувствояс вылас видзӧдтӧг Болгарияса правящӧй кругъяс и первой, и мӧд мирӧвӧй войнаясын кыскисны Болгарияӧс Россиялӧн врагъяскӧд союзӧ.
Сӧветскӧй Армиялӧн победаяс бӧрын да 1944 вося арын болгарскӧй территория вылӧ сылӧн пырӧм бӧрын болгарскӧй народ образуйтіс народно-демократическӧй правительство да ӧтлаасис Германиялы паныд тышын Сӧветскӧй Армиякӧд.
1946 воын Болгария лои народнӧй республикаӧн.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Аслас шӧр юкӧнын Болгарияӧс вомӧналӧны рытыввывсянь асыввылӧ Балканскӧй гӧраяс, кодъяслӧн уна вершинаяс 2 км-ысь вылынджыкӧсь море уровеньсянь.
Балканскӧй гӧраяссянь войвывлань прӧйдитӧ Дунайлань ляпкалысь неджуджыд Болгарскӧй плоскогорье, а лунвывлань Южно-Болгарскӧй низменность.
Плоскогорье да низменность костас йитӧд кутчыссьӧ Шипка перевал пыр, коді Балканскӧй гӧраяс шӧрын.
Болгария рытыв-лунвылын куйлӧны Родопскӧй гӧраяс.
Дзик ӧти судоходнӧй юӧн Болгарияын являйтчӧ Дунай, код кузя прӧйдитӧ болгарско-румынскӧй границалӧн ыджыдджык юкӧныс.
Болгария пределъясын Дунайлӧн пасьтаыс 400 м-сянь 1,4 км-ӧдз.
Дунайӧ Болгарияын усьӧны уна горнӧй юяс, кодъяс визувтӧны Балканысянь.
Тайӧ юясыс являйтчӧны энергиялӧн тӧдчана источникӧн.
Мукӧд болгарскӧй юясысь колӧ пасйыны Марица ю, коді Турция да Греция костса границаын усьӧ Эгейскӧй мореӧ.
Марица юлӧн долинаыс являйтчӧ Болгариялӧн медся заселённӧй юкӧнъясысь ӧтиӧн, сылӧн медся развитӧй земледельческӧй районӧн.
Тайӧ долинаӧдыс важысянь прӧйдитліс Центральнӧй Европасянь Босфорлань важнӧй торговӧй туй.
Болгариялӧн климатыс умеренно континентальнӧй.
Гожӧмыс равнинаяс вылын жар: шӧркодь июльскӧй температура 20–24°.
Странаса ыджыдджык юкӧнас тӧлыс кӧдзыд, но равнинаяс вылын ыджыд кӧдзыдъяс оз овлыны: Дунайскӧй равнинаын шӧркодь январскӧй температура −2°, лымйыс куйлӧ 40–60 лун.
Тӧлыс шоныдджык лунвывлань восьса Марица ю долинаын (шӧркодь температура январын −2°).
Странаса ыджыдджык юкӧнас осадокъяс усьӧны умереннӧя: 50–60 см вонас.
Гӧраясын климатыс суровӧйджык — ыркыд гожӧм да некымын тӧлысь чӧж нюжалан кӧдзыд тӧв.
abu
abu
abu
Вӧръяс Болгарияын расположитчӧмаӧсь медсясӧ Балканыын да налӧн войвывса предгорьеясын.
Быдмӧны медсясӧ паськыд коръя пуяс — дуб да бук, паныдасьлӧны граб да ясень.
Море уровеньсянь 1,7 км-ысь вылынджык коръя пуясӧс вежӧны лыска пуяс — коз пу да ньыв пу, ещӧ вылынджык расположитчӧмаӧсь горнӧй видзьяс.
Ю долинаясын паныдасьлӧны кузь туруна зэв бур видзьяс.
Полезнӧй ископаемӧйясысь Болгарияын важнейшӧй тӧдчанлун имеитӧ изшом да бурӧй изшом.
Страналӧн главнӧй угольнӧй бассейныс куйлӧ Софиясянь рытыввылын.
Эмӧсь сідзжӧ кӧрт рудалӧн, ыргӧнлӧн, мукӧд металлъяслӧн да совлӧн месторождениеяс.
Болгариялысь недраяссӧ омӧля на изучитӧма, ӧні нуӧдсьӧ тані геологическӧй разведка.
Население да каръяс.
Болгарияса населениелысь пӧшти 9/10 юкӧнсӧ составляйтӧны болгара, кывйыс кодъяслӧн относитчӧ славянскӧй кывъяслӧн лунвыв ветвь дінӧ.
Болгарскӧй да русскӧй народъяс костын важысянь существуйтісны культурнӧй йитӧдъяс.
Русскӧй литература вӧчис ыджыд влияние болгарскӧй вылӧ.
Мукӧд народностьясысь Болгарияын торъялӧны турокъяс, кодъяс составляйтӧны 1/10 юкӧнсӧ став населениелысь.
Турокъяс олӧны Болгария асыввылын да асыв-лунвылын.
Населениелӧн куим нёльӧд юкӧнсьыс унджыкыс олӧ сельскӧй местностьясын.
Гырысьджык каръясӧн Болгарияын являйтчӧны София да Пловдив.
София — Болгариялӧн столица, расположитчӧма страналӧн рытыввылын Софийскӧй котловинаын.
Пригородъяснас тані лыддьыссьӧ 470 тысяча олысь.
Правительственнӧй учреждениеясысь кындзи, Софияын сосредоточитӧма страналысь главнӧй научнӧй учреждениеяссӧ да учебнӧй заведениеяссӧ, музейяс, библиотекаяс, издательствояс.
Сэні жӧ эм уна фабрика (9 рис.).
Пловдив расположитчӧма Болгария лунвылын, Марица ю вылын.
Тайӧ — страналӧн ыджыд промышленнӧй центр.
Асыввылынджык, сідзжӧ Марица вылын, стрӧитӧма промышленнӧй кар Димитровград.
Тӧдчанлун сертиыс Болгариялӧн коймӧд кар — Сталин (вӧвлӧм Варна). Тайӧ — Чёрнӧй море вылын порт да промышленнӧй центр.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Болгария, коді вӧвлі отсталӧй сельскохозяйственнӧй странаӧн, рабочӧй класс веськӧдлӧм улын сувтіс социалистическӧй развитие туй вылӧ.
Нуӧдӧма крупнӧй промышленностьӧс, транспортӧс да банкъясӧс национализируйтӧм.
Мутӧм крестьяналы сетӧма му, кодӧс конфискуйтӧма предательяслысь, а сідзжӧ босьтӧма 25–35 га-ысь унджык му имеитысь владелецъяслысь.
Котыртӧма кооперативъяс видзму овмӧс ӧтувйӧн нуӧдӧм кузя.
1949 восянь успешнӧя пӧртсьӧ олӧмӧ пятилетньӧй план.
Тайӧ план сертиыс промышленность должен займитны главнӧй места странаса овмӧсын.
Болгарияса промышленностьын ӧнӧдз преобладайтісны пищевӧй, табачнӧй да текстильнӧй отрасльяс.
Бӧръя воясӧ заводитіс кыптыны тяжёлӧй промышленность, торйӧн — машиностроительнӧй.
Главнӧй промышленнӧй центръяс — София, Пловдив да Димитровград.
Болгарияса видзму овмӧсын главнӧй культураяс — шобді, кукуруза да табак.
Ёна паськалӧма плодоводство да огородничество, му вӧдитӧм развитчӧма равнинаяс вылын.
Торйӧн выделяйтчӧ Болгарскӧй плоскогорье — шобді быдтан главнӧй район — да Марица юлӧн кос шоныд климата долина.
Сэні шобді, табак, виноград да фруктъяс кындзи быдтӧны хлопок да рис. Колӧ пасйыны сідзжӧ розаяс быдтӧм розӧвӧй вый получитӧм могысь, коді мунӧ духияс вӧчӧм вылӧ.
Роза насаждениеясӧн тырӧма дзонь долина (Казанлыкскӧй).
Ёна развитчӧма Болгарияын птицеводство.
Скӧтвидзӧм имеитӧ второстепеннӧй тӧдчанлун, но план серти должен тӧдчымӧн содны.
Политическӧй строй.
Кыдзи и народнӧй демократия мукӧд странаяс, Болгарскӧй народнӧй республика управляйтсьӧ народӧн, коді ещӧ мӧд мирӧвӧй война воясӧ на котыртчис фашизмлы паныд тыш нуӧдӧм могысь Отечественнӧй фронтӧ.
Ведущӧй роль ворсӧ рабочӧй партия (коммунистъяслӧн).
Болгарияын высшӧй государственнӧй органӧн являйтчӧ Народнӧй собрание, кодӧс бӧрйӧ став население.
Народнӧй собрание утверждайтӧ законъяс да бӧрйӧ Болгариялысь правительство — Министръяслысь сӧвет.
АЛБАНИЯ.
Площадь 28 тыс. кв. км.
Население 1,1 млн. морт.
Территория да население лыд серти Албания — народно-демократическӧй республикаяс пӧвстысь медся ичӧт.
Тайӧ Балканскӧй полуостров рытыввылын горнӧй страна, кодӧс омывайтӧ Адриатическӧй море.
Итальянскӧй империалистъяс 1939 воын пӧртісны Албанияӧс асланыс колонияӧ.
Сӧмын мирӧвӧй война помлань, кор Сӧветскӧй Армиялӧн победаяс вайӧдісны фашистскӧй Германияӧс да Италияӧс военнӧя разгромитӧмӧ, албанскӧй народлы удайтчис вӧтлыны захватчикъясӧс, добитчыны независимость да установитны народно-демократическӧй власть.
Албаниялӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма известнякӧвӧй гӧраясӧн, кодъяс войвывсянь лунвылӧ вомӧналӧны Балканскӧй полуостровлысь рытыввыв юкӧнсӧ.
Албаниялӧн неыджыд юкӧн — некымын дас километр пасьта берегдорса полосаыс сылӧн — имеитӧ пониженнӧй рельеф.
Таті прӧйдитӧны мылькъяслӧн да ляпкыдик гӧраяслӧн цепьяс, кодъяс костын куйлӧны низменнӧй равнинаяс.
Тайӧ равнинаясӧдыс визувтӧны гӧраясысь лэччысь юяс.
Албаниялӧн берегдорса полосаас климатыс средиземноморскӧй, растительностьыс жеб.
Вывті жар вӧснаыс гожӧмнас албанскӧй каръясын, кодъяс сулалӧны берегдорса полоса равнинаясын, уджалан лун заводитчӧ зэв водз да лолӧ перерыв 1 час лунсянь 5–6 часӧдз.
Тайӧ кадколастас рабочӧйяс да служащӧйяс разӧдчӧны гортъясаныс, уличаяс тыртӧммӧны.
Лавкаяс да базаръяс тӧргуйтӧны рытнас да весиг войнас.
Албаниялӧн пытшкӧсса, горнӧй юкӧныс имеитӧ континентальнӧй типа климат, лымъя кӧдзыд тӧлӧн да жар гожӧмӧн.
abu
Албанскӧй гӧраяслӧн пӧкатъясыс 1,7 км вылнаӧдз вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн — улынджыксӧ дубӧвӧйясӧн, вылынджыксӧ буковӧйясӧн.
Вӧр границасьыс вылын гӧраясас куйлӧны видзьяс.
Вӧр озырлунъяс кындзи, Албанияын эмӧсь ископаемӧйяс — нефть, бокситъяс, хром, ыргӧн.
Албаниялысь недраяссӧ омӧля на изучитӧма, но ӧні найӧс усиленнӧя разведывайтӧны да разрабатывайтӧны нин.
Албаниялӧн населениеыс медсясӧ албанецъяс.
Найӧ юксьӧны некымын племя вылӧ, кодъяс сёрнитӧны разнӧй наречиеяс вылын.
Унджык селениеясыс да каръясыс расположитчӧмаӧсь берегдорса полосалӧн равнинаясын.
Тані находитчӧ Албаниялӧн столица Тирана (40 тысяча олысь) да порт Влора.
Бӧръя кадӧдз Албаниялӧн овмӧсыс вӧлі зэв отсталӧй.
Народнӧй правительство нуӧдӧ энергичнӧй мераяс сійӧс кыпӧдӧм могысь.
Разработайтӧма хозяйственнӧй развитиелысь план, коді предусматривайтӧ государственнӧй промышленность создайтӧм.
СССР отсӧгӧн стрӧитсьӧ первойя машиностроительнӧй завод.
Овмӧслӧн главнӧй отрасльнас Албанияын ӧнӧдз на являйтчӧ пастбищнӧй скӧтвидзӧм.
Долинаясын да побережье вылын быдтӧны кукуруза, шобді, табак, маслинаяс.
Высшӧй государственнӧй органӧн являйтчӧ Народнӧй собрание.
Странаын руководящӧй роль принадлежитӧ албанскӧй трудӧвӧй партиялы.
ГЕРМАНСКӦЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКА.
Площадь 357 тыс. кв. км.
Население 66 млн. морт.
Германия, коді расположитчӧма Центральнӧй Европаын, петӧ Севернӧй да Балтийскӧй мореяслань.
Дыр кад чӧж Германия вӧлі торъявлӧма уна государствояс вылӧ.
Сӧмын 1871 воын германскӧй народӧс вӧлі ӧтувтӧма ӧти государствоӧ.
Уна нэмъяс чӧж Германия захватывайтліс соседньӧй народъяслысь муяссӧ, медсясӧ асыввывса соседъясыслысь — славяналысь.
1933 воын Германияын установитчис фашистскӧй строй.
Сійӧ сувтіс бешенӧя вооружитчан да став мир вылын господствуйтӧм вӧсна яростнӧй тыш туй вылӧ.
Чехословакияӧс да Австрияӧс захватитӧм бӧрын Германия 1939 воын заводитіс война Польшалы, Франциялы да Англиялы паныд, а 1941 воын вероломнӧя уськӧдчис Сӧветскӧй Союз вылӧ.
Заводитчис мӧд мирӧвӧй война.
СССР-са народъяс сьӧкыд жертваяс донӧн аслас вождь да полководец Сталин ёрт мудрӧй руководство улын вӧчисны сокрушительнӧй ударъяс пиньясӧдз вооружитчӧм фашистскӧй полчищеяслы.
Войналӧн нёль во бӧрын, 1945 вося тулысын, сӧветскӧй войска бойясӧн босьтісны Восточнӧй да мыйкӧ мында Средньӧй Германия, Берлин столица включитӧмӧн.
Войнаӧн дзикӧдз разгромитӧм заставитіс Германияӧс кывшутӧг капитулируйтны (сдайтчыны).
СССР-лӧн победаяс спаситісны человечествоӧс фашизмысь.
Муяс, кодъясӧс захватитлісны немецъяс асланыс асыввывса соседъяслысь, вуджисны Германиясянь Польшалы (Поморье, Силезия да Восточнӧй Пруссиялӧн лунвыв юкӧныс, коді шусьӧ ӧні Олштинскӧй воеводствоӧн) да мыйкӧ мында СССР-лы (Восточнӧй Пруссиялӧн войвыв юкӧныс, коді шусьӧ ӧні Калининградскӧй областьӧн).
СССР, США да Англия 1945 воын договоритчисны дыр кежлӧ оккупируйтны (займитны) Германияӧс войскаӧн, медым помӧдз бырӧдны фашизм да лишитны Германияӧс выль война гӧтӧвитны возможностьысь.
abu
Сӧветскӧй зонаӧ пырисны Германиялӧн асыввывса да центральнӧй районъяс, а рытыввывса районъяссӧ юкӧма английскӧй, американскӧй да французскӧй зонаяс вылӧ.
Германиялӧн столица Берлин — сӧветскӧй зонаын, но сылӧн территорияыс (окрестностьясыскӧд) сідзжӧ юкӧма нёль юкӧн вылӧ — сӧветскӧй, английскӧй, американскӧй да французскӧй.
Германияса асыввыв зонаын сӧветскӧй командование сетіс населениелы позянлун котыртны самоуправлениелысь демократическӧй органъяс, разрешитіс антифашистскӧй партияяслысь свободнӧй деятельность.
Асыввыв зонаса политическӧй да хозяйственнӧй олӧмын участвуйтӧны демократическӧй партияяс, кодъяс пӧвстысь медся ыджыдӧн да руководящӧйӧн являйтчӧ Германияса Социалистическӧй единӧй партия.
Сійӧ котыртсис 1946 воын коммунистическӧй да социал-демократическӧй партияяс ӧтувтчӧм результатын.
Германияса тайӧ зонаын нуӧдӧма паськыд преобразованиеяс, нуӧдӧма земельнӧй реформа, создайтӧма народнӧй (государственнӧй) промышленнӧй предприятиеяс, германскӧй народлы сетӧма позянлун управляйтны аслас странаӧн, петны демократическӧй развитие туй вылӧ.
Мӧднога делӧыс рытыввыв оккупационнӧй зонаясын.
Сэні власть бердас колины капиталистъяс да помещикъяс; демократическӧй партияяслӧн деятельностьыс преследуйтсьӧ, а фашистскӧй организацияяс восстанавливайтсьӧны, восьсӧн нуӧдсьӧ СССР-лы да народнӧй демократия странаяслы паныд война пропагандируйтӧм да гӧтӧвитӧм.
Медым не лэдзны сійӧ демократическӧй преобразованиеяссӧ, кодъясӧс нуӧдӧма Германияса асыввыв зонаын, сылӧн рытыввыв юкӧнын война ӧзтысь англо-американскӧй империалистъяс нуӧдісны, 1946 восянь заводитӧмӧн, Германияӧс торйӧдлан политика.
Потсдамскӧй соглашение нарушитӧмӧн, американскӧй, английскӧй да французскӧй властьяс 1949 вося сентябрь 20 лунӧ образуйтісны марионеточнӧй Западно-германскӧй государство, правительствоыс кодлӧн дзоньнас состоитӧ англо-американскӧй империалистъяслӧн агентъясысь, Германияын демократическӧй да мирнӧй переустройство нуӧдӧмлы врагъясысь.
Тайӧ марионеточнӧй государствосӧ незаконнӧя образуйтӧмыс орӧдіс Германиялысь политическӧй, хозяйственнӧй да культурнӧй единствосӧ.
Тайӧн англо-американскӧй империалистъяс Западнӧй Германияӧс пӧртісны асланыс колонияӧ да сувтӧдісны угроза улӧ германскӧй народлысь независимость.
Германия лои орйӧдлӧма юкӧнъяс вылӧ.
Ассьыс единство да независимость восстановитны зільӧмӧн, германскӧй народ аслас представительяс пыр, Немецкӧй Народнӧй Сӧветса членъяс пыр, кодъяс чукӧртчисны Берлинын, 1949 вося октябрь 7 лунӧ провозгласитіс Германскӧй демократическӧй республика образуйтӧм да регыд мысти создайтіс правительство мирнӧй, единӧй демократическӧй Германия вӧсна последовательнӧя сулалысь йӧзысь.
Германскӧй народлӧн историяӧ тайӧ событиеыс пырас, кыдзи зэв тӧдчана воськов сылӧн развитие, мир вӧсна да единӧй демократическӧй Германия вӧсна сылӧн тыш туй вылын.
abu
abu
abu
Миролюбивӧй Германскӧй демократическӧй республика образуйтӧм являйтчӧ Европа историяын поворотнӧй пунктӧн, сы вӧсна мый луктӧ пом сійӧ враждалы, коді вӧлі водзті Германия да сыкӧд соседньӧй государствояс костын.
Выль демократическӧй Германия Сӧветскӧй Союзкӧд да народнӧй демократия странаяскӧд топыд сотрудничествоын вермас торкны Европаын выль войнаяслысь кыптӧм.
Со мый вӧсна народӧн создайтӧм Германскӧй демократическӧй республика встретитіс сочувствие да поддержка мирлӧн став сторонникъяслысь да медвойдӧр Сӧветскӧй Союзлысь да народнӧй демократия странаяслысь.
Германияӧс демократическӧя переустроитӧм йылысь Потсдамскӧй соглашениеӧ неуклоннӧя придерживайтчӧмӧн да сылысь политическӧй да хозяйственнӧй единство коланаӧн признайтӧмӧн, Сӧветскӧй Союз передайтіс восточнӧй зонаын управление Германскӧй демократическӧй республикаса правительстволы.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Мореяс.
Германиялӧн морскӧй граница прӧйдитӧ войвылӧд.
Сійӧс образуйтӧны кык море — Севернӧй да Балтийскӧй, кодъясӧс юкӧ Ютландскӧй полуостров.
Тайӧ полуостровлӧн лунвыв юкӧныс принадлежитӧ Германиялы (полуостровлӧн мукӧд юкӧныс пырӧ Дания составӧ).
Полуостровлӧн крайньӧй лунвыв юкӧнас эм Кильскӧй морскӧй канал, коді являйтчӧ Балтийскӧй моресянь Севернӧйӧ медся дженьыд воднӧй туйӧн.
Кильскӧй канал доступнӧй ыджыд океанскӧй суднояслы.
Севернӧй море оз кынмывлы.
Сэні овлӧны приливъяс да отливъяс.
Приливъяс дырйи морскӧй суднояс вермӧны кайны вывлань юяслӧн течение кузя.
Балтийскӧй море Германиялӧн берегъяс дорті тӧвнас тупкыссьылӧ сӧмын вӧсни йи слӧйӧн, да и сійӧ регыд кежлӧ.
Кыкнан мореыслӧн побережьеясыс низменнӧйӧсь да лыааӧсь.
Севернӧй море побережье рытыввылын кыпӧдчӧны дюнаяс.
Севернӧй море пыр прӧйдитӧ важнӧй торговӧй туй, коді йитӧ Европаӧс Америкакӧд да мукӧд свет юкӧнъяскӧд.
Балтийскӧй море йитӧ Германияӧс ССР Союзкӧд, Польшакӧд, Финляндиякӧд да Швециякӧд.
Поверхность да юяс.
Германия войвылын куйлӧ ляпкыдик волнистӧй равнина — Северо-Германскӧй низменность коді вевттьысьӧма ледникӧвӧй наносъяслӧн слӧйӧн.
Ӧткымынлаын сы вылын кыпӧдчӧны мылькъяслӧн грядаяс.
Германиялӧн шӧр юкӧныс представляйтӧ аснас сідзжӧ равнина, кодӧс пересекайтӧны вель уна важ горнӧй массивъяс.
Тайӧ массивъясыс, кодъяслӧн эм различнӧй названиеяс (Рейнскӧй Сланцевӧй гӧраяс, Гарц, Саксонскӧй Руднӧй гӧраяс), но кодъяс ӧтувтчӧны ӧти общӧй названиеӧн Средне-Германскӧй гӧраяс — состоитӧны медсясӧ кристаллическӧй породаясысь — гранитысь, гнейсысь да мукӧдъясысь.
Пӧкатъясыс налӧн отлогӧйӧсь, вершинаясыс округлённӧйӧсь.
Найӧ оз вылӧ кыпӧдчыны: морелӧн уровень вылын 1–1½ км-ӧдз.
Тайӧ гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь рыхлӧй породаяслӧн кыз слӧйӧн.
Севернӧй да Средньӧй Германияӧд визувтӧны главнӧй германскӧй юяс, кодъяслӧн направлениеыс лунвывсянь войвылӧ: Рейн, Везер да Эльба, а сідзжӧ Одер (Одра), коді служитӧ границаӧн Германия да Польша костын.
Рейн, Везер да Эльба усьӧны Севернӧй мореӧ, а Одер — Балтийскӧйӧ (10-ӧд рис.).
Рейн заводитчӧ Альпысянь, Швейцарияын, а низовьеясыс сылӧн Нидерландыын.
Рейнлӧн уна лыда притокъясысь Германияын медыджыдыс — Майн (веськыдладорас).
Рейн вылын сулалӧ Германиялӧн гырысьджык каръясысь ӧти — Кёльн, Майн вылын мӧд промышленнӧй кар — Франкфурт.
Рейнлӧн да сылӧн уна притокъяслӧн долинаясыс зэв живописнӧйӧсь.
Паськыда тӧдса Рейнлӧн неыджыд притокъясысь ӧти — Рур, код нимӧн шусьӧ матыса каменноугольнӧй бассейн.
Везер заводитчӧ Средне-Германскӧй гӧраясын, Эльба (Лаба) — Чехословакияын.
Тайӧ кык юлӧн низовьеясын сулалӧны Германиялӧн главнӧй морскӧй портъяс — Гамбург (Эльба вылын) да Бремен (Везер вылын).
Аслас течениелӧн вылысса юкӧннас Эльба визувтӧ промышленнӧй район вомӧн — Саксония му вомӧн, кӧні находитчӧны бурӧй изшомлӧн да калийнӧй совъяслӧн залежьяс.
Севернӧй да Средньӧй Германиялӧн равнинаяс вылын паськалӧма му вӧдитӧм да скӧтвидзӧм.
Германиялӧн лунвыв юкӧныс возвышеннӧй.
Тайӧ — Южно-Германскӧй плоскогорье, кодӧс рытыввывсянь да асыввывсянь кытшалӧны важ горнӧй массивъяс — Шварцвальд да Богемскӧй Лес (Шумава), а лунвывсянь джуджыд том складчатӧй гӧраяс — Альпы.
Альпылӧн ёсь пиня гребеньяс да ёсь, пикообразнӧй вершинаяс, кодъяс воӧны 3,5 км-ӧдз море уровеньсянь.
Найӧс вомӧналӧны джуджыд долинаяс, кытъясті визувтӧны визув юяс.
Альпы, кыдз и древньӧй массивъяс, вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн да горнӧй видзьясӧн, кодъяс используйтсьӧны пӧскӧтинаяс пыдди.
Южно-Германскӧй плоскогорье кытъястікӧ вевттьысьӧма плодороднӧй лёссӧн, а джуджыдджык, лунвыв юкӧнас тырӧма древньӧй альпийскӧй ледникъяслӧн наносъясӧн, эм и уна тыяс.
Плоскогорьеӧд рытыввывсянь асыввылӧ визувтӧ Дунай.
Сійӧ заводитчӧ Шварцвальд гӧраясын, йитӧ Германияӧс сизим странакӧд (Австриякӧд, Венгриякӧд, Чехословакиякӧд, Югославиякӧд, Болгариякӧд, Румыниякӧд да СССР-кӧд) да усьӧ Чёрнӧй мореӧ.
Дунайлӧн Германияын уна лыда притокъяс, кодъяс визувтӧны Альпысянь, используйтсьӧны электроэнергия вырабатывайтӧм вылӧ.
Климат.
Рытыввыв Германиялӧн климатыс, коді находитчӧ океанса тӧвъяслӧн действие улын, матын морскӧй климат дінӧ: тӧлыс шоныд, лым пӧшти оз овлы;
Рейн войвывса юкӧнас тупкысьлӧ йиӧн сӧмын кӧдзыдджык тӧвъясӧ, и то 10–20 лунысь не дырджык кежлӧ; гожӧмыс абу жар, тшӧкыда овлӧны зэръяс.
Германиялӧн асыввывса районъясын тӧлыс кӧдзыдджык, мыйкӧ дыра овлӧ лым, овлӧ зэв кӧдзыд.
Климат тані умеренно континентальнӧй, Польшаса климатлы матын.
Суровӧйджык климатыс горнӧй районъясын.
Средньӧй да Южнӧй Германияын гӧраясыс тшӧкыда вевттьысьӧны кымӧръясӧн, а тӧвнас дыр кежлӧ вевттьысьлӧны лымйӧн.
Рейнлӧн да сылӧн притокъяслӧн долинаясын, кодъясӧс рытыввывса тӧвъясысь видзӧны гӧраяс, климатыс косджык, овлӧны шондіа уна лунъяс.
Тані быдтӧны шоныд радейтысь культураяс — виноград, табак.
Ископаемӧйяс.
Германия озыр изшомӧн, бурӧй изшомӧн да калийнӧй совъясӧн.
Бур качествоа изшомъяслӧн гырысь залежьяс эмӧсь рытыввылын, Рурскӧй бассейнын (оккупациялӧн английскӧй зона).
Бурӧй изшомлӧн, а сідзжӧ калийнӧй совъяслӧн главнӧй залежьяс куйлӧны Средньӧй Германияын, Эльба бассейнын (асыввыв зона).
Эмӧсь кӧрт рудалӧн да ыргӧнлӧн месторождениеяс, а сідзжӧ нефтьлӧн неыджыд месторождениеяс.
Население да каръяс.
Германиялӧн население (66 млн. морт) состоитӧ медсясӧ немецъясысь.
Став населениелӧн кык коймӧд юкӧныс — рабочӧйяс да служащӧйяс.
Германияын населениелӧн шӧркодь плотностьыс вылын, кӧть та кузя Германия и уступайтӧ Англиялы: Германияын 1 кв. км вылӧ воӧ 185 олысь (Англияын 203, а Францияын сӧмын 75).
Германияса промышленнӧй районъясын населениелӧн плотность ёна вевтыртӧ шӧркодь показательсӧ: Рурскӧй угольнӧй бассейнын 800-ысь унджык олысь 1 кв. км вылын, Саксония му вылын 350 олысь (видзӧд карта, 30 листбок).
Каръясын олӧны Германияса населениелӧн кык коймӧд юкӧныс.
Главнӧй промышленнӧй районъясын — Рурскӧйын да Саксонскӧйын — быдмисны рабочӧй населениеа гырысь каръяс.
Германияса каръясысь медся ыджыд — сылӧн столица Берлин, Шпрее ю вылын, коді усьӧ Эльбалӧн притокӧ — Хафельӧ.
Войнаӧдз Берлинын пригородъяснас вӧлі 4 млн. олысьысь унджык, сійӧ являйтчис мирын ыджыдысь-ыджыд каръясысь ӧтиӧн.
Война вайӧдіс дзонь кварталъяс разрушитӧмӧ.
Ӧні Германиялӧн столицаын 3,2 млн. олысь.
Тані эмӧсь электротехническӧй, паровозостроительнӧй, машиностроительнӧй да инструментальнӧй заводъяс.
Берлинын эм метро — му улӧд мунысь электрическӧй кӧрттуй.
Карса кӧрттуй кытшалӧ Берлинӧс окраинаясӧдыс да вомӧналӧ сійӧс центрӧдыс.
Берлинын рабочӧй окраинаясыс абу благоустроитӧмаӧсь.
Германиялӧн мукӧд гырысь каръясӧн лоӧны — Кёльн Рейнлӧн веськыдладор берег вылын, Франкфурт на Майне, Эссен — Рурскӧй бассейнын, Лейпциг да Дрезден — Саксонияын, Гамбург — Эльба ю вомын порт, Севернӧй море вылын, Мюнхен — Баварияын.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Мӧд мирӧвӧй войнаӧдз Германия вӧлі ёна развитӧй овмӧса странаӧн.
Промышленнӧй продукция серти сійӧ сулаліс капиталистическӧй мирын мӧд местаын США бӧрын.
Господствоыс сэні принадлежитіс капиталистъяслӧн гигантскӧй объединениеяслы — Стальнӧй трестлы, Химическӧй трестлы, «Крупп» военно-промышленнӧй компаниялы, кык электротехническӧй трестлы да мукӧдъяслы.
Тайӧ трестъясса кӧзяинъяслӧн прибыль бӧрся вӧтлысьӧм кыпӧдіс Германияса правительяслысь стремление захватитны став мирсӧ да йӧткыштіс найӧс мӧд мирӧвӧй война вылӧ.
Германиялӧн поражение да капитуляция бӧрын СССР-са, США-са, Англияса да Францияса правительствояс договоритчисны бырӧдны Германскӧй трестъяссӧ, став военнӧй заводъяссӧ, а сідзжӧ и сійӧясӧс, кодъяс вермасны вӧчны войналы орудиеяс.
Асыввыв зонаын тайӧ решениеяссӧ стӧча пӧртӧма олӧмӧ.
А оккупациялӧн рытыввыв зонаясын кызвын капиталистическӧй объединениеясыс колины вӧрзьӧдлытӧг, военнӧй тӧдчанлуна заводъяс абу бырӧдӧма.
Западнӧй Германия пӧрӧ СССР-лы да народнӧй демократия странаяслы паныд выль война дасьтӧм кузя плацдармӧ.
Асыввыв зона.
Асыввыв зонаын эм тӧдчана промышленность, коді вӧчӧ потребление средствояс — текстильнӧй, швейнӧй, пищевӧй, полиграфическӧй (книгаяс печатайтӧм).
Развитчӧма бурӧй изшом перйӧм, кодӧс используйтӧны электростанцияяслысь котёлъяс ломтӧм вылӧ да искусственнӧй бензин вӧчӧм вылӧ.
Перйӧны сідзжӧ калийнӧй совъяс да вырабатывайтӧны наысь химическӧй удобрениеяс.
Асыввыв зонаын вӧчӧны текстильнӧй машинаяс, пишущӧй машинкаяс, счётчикъяс, магазинъяслы автоматическӧй кассаяс, электрическӧй оборудование.
Промышленнӧй предприятиеяс, кодъяс принадлежитлісны трестъяслы да владелец-фашистъяслы, асыввыв зонаын босьтӧма важ владелецъясыслысь да объявитӧма народнӧйясӧн.
Асыввыв зонаын вӧчан промышленнӧй изделиеясысь джынсӧ кымын сетӧны народнӧй предприятиеяс.
Главнӧй промышленнӧй центръяс тані — Берлин, Лейпциг, Дрезден.
Асыввыв зонаса видзму овмӧсын населениеӧн бӧрйӧм органъяслӧн решение серти нуӧдӧма земельнӧй реформа: крупнӧй помещикъяслысь, кодъяс владейтісны 100 га-ысь унджык муӧн, да фашистъяслысь мусӧ босьтӧма да сетӧма нуждайтчысь крестьяналы.
Вӧдитӧны тані рудзӧг, зӧр, картупель, средньӧй Эльба районын — шобді да сахарнӧй свеклӧ.
abu
abu
abu
Асыввыв зонаын составитӧма да пӧртсьӧ олӧмӧ овмӧс развивайтӧмлӧн кык вося план — 1949–1950 вояс вылӧ.
Оккупациялӧн рытыввыв зонаяс.
Оккупациялӧн рытыввыв зонаясын тӧдчымӧн сохранитчис овмӧс нуӧдӧм кузя важ организация.
Сылысь основасӧ составляйтӧ Рурскӧй угольнӧй бассейн, кӧні распоряжайтчӧны американецъяс да англичана, кодъяс лоины немецкӧй капиталистъяслы компаньонъясӧн.
Рурскӧй изшом вылын развитчӧма чугун да сталь сывдӧм, а сідзжӧ разнӧйпӧлӧс машинаяс вӧчӧм да химическӧй промышленность.
Тайӧ отрасльясыс, кодъяс вермӧны вӧчны война нуӧдӧм вылӧ средствояс (оружие, взрывчатӧй веществояс), находитчӧны американскӧй капиталкӧд йитчӧм трестъяс киясын.
Рытыввывса оккупационнӧй зонаын главнӧй промышленнӧй центръяс: Кёльн (Рейн вылын), Франкфурт (Майн вылын), Эссен да Дортмунд (Рурын), Мюнхен (лунвылын, Баварияын).
Рытыввыв зонаясса видзму овмӧсын сохранитчис гырысь землевладение; крестьяналӧн важмозыс на муыс зэв этша либӧ дзик абу.
Главнӧй рольсӧ ворсӧ йӧла скӧт видзӧм, а сы бӧрын нин видзму вӧдитӧм — шобді, зӧр, ид, картупель кӧдзӧм.
КАПИТАЛИСТИЧЕСКӦЙ СТРАНАЯС.
АНГЛИЯ (ВЕЛИКОБРИТАНИЯ).
Площадь 244 тыс. кв. км.
Население 50 млн. морт.
Европасянь рытыввылын, Атлантическӧй океанын, куйлӧны кык ыджыд ді — Великобритания да Ирландия, кодъяс дінын расположитчӧмаӧсь уна посни діяс.
Ставныс найӧ ӧтлаын шусьӧны Британскӧй діясӧн.
Тайӧ діяс вылас расположитчӧма Англия, кодӧс сідзжӧ шуӧны Великобританияӧн, либӧ Британияӧн.
Англия занимайтӧ удобнӧй географическӧй положение: сійӧ куйлӧ Европасянь мукӧд свет юкӧнъясӧ важнейшӧй морскӧй туйяссянь матын.
Море йитӧ Англияӧс и унджык европейскӧй государствояскӧд.
Татшӧм ногӧн, Англиялӧн эм позянлун вайны медся донтӧм морскӧй транспортӧн сылы тырмытӧм сырьё да продовольствие да петкӧдны вузалӧм вылӧ мукӧд странаясӧ ассьыс тӧваръяс.
Татшӧм удобнӧй положениеыс Англиялы лоис сӧмын XVI нэмсянь, кор развитчис океанъяс кузя торговӧй судоходство.
Войдӧр, кор европеецъяслӧн торговӧй мореплавание эз петавлы Средиземнӧй море пределъяс сайӧ, Британия куйліс бокын главнӧй морскӧй туйясысь, да сылӧн положениеыс Европа окраинаын эз вӧв благоприятнӧй.
Ирландия да Шотландия (Великобритания ділысь войвыв юкӧн) захватитӧмӧн, англичана кутісны шуны ассьыныс ыдждӧм государствонысӧ Соединённӧй королевствоӧн.
1922 воын Ирландиялӧн ыджыдджык юкӧныс (войвыв кындзи) шедӧдіс самоуправление, а сэсся торйӧдчис Великобританияысь.
Соединённӧй королевство состоитӧ татшӧм нёль юкӧнысь: 1) собственно Англияысь (Великобританиялӧн лунвыв да шӧр юкӧныс), 2) Уэльсысь (Великобритания рытыввылын полуостров), 3) Шотландияысь да 4) Севернӧй Ирландияысь (видзӧд карта, 67 листбок).
Англия подчинитіс аслыс уна мукӧд странаяс став свет юкӧнъясын, пӧртіс найӧс британскӧй колонияясӧ.
Бӧръя кадын ӧткымын важся колонияяслы удайтчис шедӧдны самоуправление — лоны доминионъясӧн.
Британия ӧтлаын колонияясыскӧд да доминионъясыскӧд образуйтӧ ыджыд Британскӧй империя, коді занимайтӧ площадь 33 млн. кв. км саяс да сэні 560 миллионысь унджык олысь.
Британия являйтчыліс медся ыджыд империалистическӧй государствояс пиысь ӧтиӧн.
Но мӧд мирӧвӧй война бӧрын экономическӧй да политическӧй выныс сылӧн слабмис; международнӧй политикаын Англия действуйтӧ США-са империалистъяс указка серти, налы ичӧтджык компаньонӧ пӧрӧмӧн.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Морскӧй окружение.
Британскӧй діяс коркӧ вӧвліны материклӧн юкӧнӧн.
Му кора вӧйласьӧмъяс вӧсна, кодъясӧс сэсся океан тыртіс ваӧн, артмисны Севернӧй море да Ла-Манш да Па-де-Кале проливъяс, кодъяс торйӧдісны Британияӧн материкысь, и Ирландскӧй море, коді Ирландияӧс торйӧдіс Британияысь.
Па-де-Калелӧн медся векнииныс пасьтанас сӧмын 32 км.
Мича поводдя дырйи тайӧ проливыслӧн французскӧй берегсянь бура тыдалӧ британскӧй берег.
Та дырйи кажитчӧ, мый воча берегыс матын.
Тасянь и лоис тайӧ проливыслӧн французскӧй нимыс — Па-де-Кале, коді означайтӧ «Калесянь ӧти воськов» (Кале — проливлӧн французскӧй берег вылын кар).
Мӧд мирӧвӧй война дырйи немецъяс захватитісны Францияӧс да сувтӧдалісны Па-де-Калелӧн французскӧй берег вылын тяжёлӧй артиллерия да лыйлісны британскӧй берегсӧ.
Англичана налы вочавидзисны сійӧн жӧ.
Севернӧй море кузя мунӧны туйяс Британиясянь Бельгияӧ, Нидерландыӧ, Германияӧ, Данияӧ, Норвегияӧ да Балтийскӧй море дінӧ, СССР-са портъясӧ.
Ла-Манш да Па-де-Кале кузя мунӧ сообщение Англия да Франция костын да мунӧ мирӧвӧй торговӧй туй Европаысь Америкаӧ.
Северо-Атлантическӧй шоныд течение вӧсна (кодӧс унаысь шуӧны Гольфстримӧн) Британияӧс кытшалысь мореяс некор оз кынмывлыны.
Севернӧй море да Атлантическӧй океанлӧн Британиясянь войвылын куйлысь юкӧныс озырӧсь чериӧн, торъя нин сельдьӧн.
Уна английскӧй чери кыйысь суднояс петавлӧны мореӧ чери кыйны.
Британиялӧн берегъяс изрежитчӧмаӧсь заливъясӧн да бухтаясӧн.
Рытыв-лунвылын Бристольскӧй залив пырӧ Британияса кык полуостров костӧ — Уэльс да Корнуолл костӧ (видзӧд карта вылӧ).
Ни ӧти точка Британиялӧн абу ылынджык моресянь 110 км дорысь.
Тайӧ кокньӧдӧ странаса ыджыдджык юкӧныслы пӧльзуйтчыны морскӧй транспортӧн.
Но Британиялӧн берегъясыс унджыксӧ обрывистӧйӧсь да кытшавсьӧны посни діясӧн да вапытшса скалаясӧн, та вӧсна унджык британскӧй портыс лоисны эз веськыда морскӧй берегъяс вылын, а ю низовьеясын, моресянь некымын дас километр сайын.
Морскӧй прилив, коді нюжалӧ 6 час да вежсьӧ отливӧн, кыпӧдӧ британскӧй юяслысь уровеньсӧ некымын метр вылӧ да лэдзӧ весиг гырысь морскӧй суднояслы кыпӧдчыны бура ылӧдз ю кузя.
Сідз, Британиялӧн главнӧй порт Лондон расположитчӧма Темза ю вылын 45 км сайын моресянь, но сэтчӧ вермӧны пырны гырысь океанскӧй пароходъяс.
Тӧдчанлун боксяньыс мӧд британскӧй порт Ливерпуль находитчӧ Мерсей ю вомын.
Британия став побережье пӧлӧн эмӧсь уна маякъяс, кодъяс отсалӧны войнас ориентируйтчыны плавайтысь суднояслы.
Поверхность да ископаемӧйяс.
Британиялӧн лунвыв юкӧныс аснас представляйтӧ волнистӧй равнина.
Асыв-лунвылас тайӧ равнинаыс шусьӧ Лондонскӧй низменностьӧн.
Сійӧ вевттьысьӧма сёя почваӧн, кодлысь плодородиесӧ ёнмӧдӧма искусственнӧй удобрениеяс паськыда применяйтӧмӧн да вӧдитан культураяс правильнӧя чередуйтӧмӧн.
Лондонскӧй низменность вылын полукругъясӧн торъялӧны ляпкыдик мылькъяслӧн грядаяс, кодъяс артмӧмаӧсь известнякысь либӧ мелысь.
Лондонскӧй низменностьӧс вомӧналӧ Британияса важнейшӧй ю Темза, код вылын расположитчӧма Британиялӧн столица Лондон, уна лыда пригородъясӧн (11-ӧд рис.).
Лондонскӧй низменность гӧрӧма да тыр вӧдитан муясӧн.
Сійӧс шуӧны «Зелёнӧй областьӧн».
Войвывлань низменностьыс вуджӧ Средне-Английскӧй возвышенностьӧ.
Сэні куйлӧны изшом да кӧрт руда, кодъяс основа вылын паськаліс чугун да сталь сывдӧм, а сідзжӧ унасикас машинаяс стрӧитӧм.
Изшом бус, тшын да заводскӧй трубаяслӧн са вевттьӧны сэні керкаяслысь стенъяс, йӧзлысь паськӧм да чужӧм, пуяс вылысь коръяс.
Тасянь тайӧ районыслӧн нимыс «Чёрнӧй область».
Каръяс пиысь тані торъялӧ Бирмингем.
Рытыввылынджык, Уэльс полуостров вылын, мунӧны 1 километр судта древньӧй гӧраяс.
Уэльс лунвылын эм вылын качествоа изшом.
Собственно Англия войвылын мунӧны неджуджыд Пеннинскӧй гӧраяс.
Насянь рытыввылын куйлӧ Ирландскӧй море дінӧ примыкайтысь равнина Ланкашир, а асыввылын — Севернӧй мореӧн омывайтан равнина Йоркшир. Кыкнанныс озырӧсь изшомӧн да являйтчӧны развитӧй промышленнӧй районъясӧн.
Шотландиялӧн ыджыдджык юкӧныс гористӧй.
Гӧраясыс сылӧн, торъя нин войвылын, изъяӧсь да безжизненнӧйӧсь.
Войвыв да лунвыв Шотландияса гӧраяс костын куйлӧ неыджыд Средне-Шотландскӧй низменность, кӧні куйлӧны изшомлӧн залежьяс.
Климат.
Британиялӧн климатыс — типичнӧ морскӧй, тӧлыс шоныд, зэра да гожӧмыс абу жар.
Январлӧн шӧркодь температураыс Лондонскӧй низменность вылын +4°, сэк кор Саратовын, коді куйлӧ ӧти широта вылын Лондонкӧд, −13°.
Британияса климатлӧн торъяланлунъясыс объясняйтчӧны морскӧй окружениеӧн, Северо-Атлантическӧй течение матыслунӧн да рытыввыв тӧвъясӧн, кодъяс вайӧны тайӧ шоныд течениеыслысь испарениеяссӧ.
Та вӧсна Британияын усьлӧ уна осадок — рытыввылын вонас 1 м-ысь унджык (асыв-лунвылын 60 см).
Осадокъяс усьӧны медся ёнасӧ зэрӧн.
Лым усьлӧ оз уна, и сійӧ пырджык регыд сылӧ да олыштӧ сӧмын гӧраяс вылын.
Туманъяс Англияын овлӧны зэв тшӧкыда, торъя нин арын да тӧлын.
Найӧ шымыртӧны странасӧ еджыд сук руӧн, коді оз сет аддзыны кык воськов сайысь.
Татшӧм случайяс дырйи ковмывлӧ сувтӧдлыны поездъяслысь, пароходъяслысь да карса транспортлысь движениесӧ.
Вот кыдзи гижӧ лондонскӧй туман йылысь ӧти сӧветскӧй журналист:
«Туман нюжаліс 68 час чӧж оръявлытӧг, то неуна разавлӧмӧн, то выльысь зэв ёна сукмылӧмӧн.
Туманлӧн медся ыджыд сукмылӧм дырйи карын движение дугдывліс.
Кор туманыс шочмыліс сэтшӧма, мый позьӧ вӧлі аддзыны предметъяс куим либӧ вит воськов сайысь, автобусъяс, машинаяс да йӧз выльысь мӧдӧдчылісны асланыс невернӧй странствуйтӧмӧ.
Трамвайясса да автобусъясса кондукторъяс, кодъясӧс туйын суис зэв сук туманыс, петавлісны асланыс вагонъясысь да машинаясысь да мунлісны водзын, туйсӧ корсьӧмӧн да мунысьясӧс предупреждайтӧмӧн.
Но тайӧ предосторожностьяс вылас видзӧдтӧг, лоис 17 гырысь уличнӧй столкновение да катастрофа.
Ӧтик автобус, коді заводитіс вуджны пос, пос шӧрас воштіс туйсӧ да кежис бокӧ, жугӧдіс перилӧяссӧ да усис веськыда Темзаӧ.
Уна сё морт эз вермыны аддзыны ассьыныс оланінъяссӧ олан кварталъясса пемыдын да некод эз вермы налы отсавны».
Англиялы характернӧй кымӧра, руд небеса.
Шондіа лунъяс овлӧны шоча весиг гожся тӧлысьясӧ.
Та вӧсна странаса ыджыдджык юкӧнын, асыв-лунвылын кындзи, шобді, коді требуйтӧ кузь кад чӧж шонді югӧр, омӧля воӧ.
Зато кормӧвӧй культураяс, торъя нин турунъяс, быдмӧны бура.
Видзьяс вежӧсь во гӧгӧр чӧж.
Население да каръяс.
Британияса населениелӧн ыджыдджык юкӧныс (⅘ кымын) — англичана.
Населениелӧн мукӧд юкӧныс принадлежитӧ кельтъяслӧн — Британскӧй діясвывса важся кореннӧй населениелӧн — потомокъяс дінӧ.
Тайӧ — шотландцы, уэльсцы да ирландцы.
Но тайӧ национальнӧй меньшинствоясыс подвергнитчисны англичанасянь ён влияниелы: найӧ пӧшти ставныс сёрнитӧны английскӧй кыв вылын и унаӧн оз тӧдны ассьыныс рӧднӧй (кельтскӧй) кывсӧ.
Сы вӧсна мый нэмъяс чӧж англичана переселяйтчисны мукӧд свет юкӧнъясӧ да установитісны ассьыныс господство вель уна странаяс вылын, английскӧй кыв паськалӧма и Британия пределъяс сайын: сійӧ господствуйтӧ Америкаса Соединённӧй Штатъясын, Канадаын, Австралияын, Новая Зеландияын. Сы вылын унаӧн сёрнитӧны и мукӧд британскӧй доминионъясын да колонияясын.
Население лыд серти (50 млн. морт) Британия занимайтӧ Европаса капиталистическӧй странаяс пӧвстын мӧд места Германия бӧрын, тӧдчымӧн сылы уступайтӧмӧн.
Населениелӧн шӧркодь плотность боксянь (203 морт 1 кв. км вылын) Британия относитчӧ Европаса медся сука заселитӧм странаяс лыдӧ.
Но Британия территория вылын населениеыс размещайтчӧ оз ӧткодя: горнӧй районъясын, торъя нин войвыв Шотландияын, населениеыс зэв шоч (25 мортысь этша 1 кв. км вылын), сэк кор Ланкашир да Йоркшир равнинаяс вылын да Средне-Английскӧй возвышенность вылын — зэв сук (1000 да унджык морт 1 кв. км вылын).
Уна мукӧд странаясысь торъялӧмӧн, кӧні унджык населениеыс либӧ сылӧн джынйыс олӧ сельскӧй местностьясын, Британия являйтчӧ каръяслӧн странаӧн: ⅘ юкӧныс сылӧн став населениелӧн олӧ каръясын и сӧмын ⅕ сельскӧй местностьясын.
Британияын эм 24 кар 200 тысяча мортысь унджык населениеӧн быдын.
Гырысьджыкъясыс на пиысь — Лондон, кӧні пригородъяснас лыддьыссьӧ 8,7 млн. олысь, Глазго да Бирмингем, кӧні быдын олысьыс 1 млн. мортысь не этшаджык.
Рабочӧйяс да служащӧйяс асланыс семьяясӧн составляйтӧны Англияса став населениелысь 90%.
Лондон — население серти мирын мӧд кар Нью-Йорк бӧрын.
Сэні (пригородъяссӧ лыддьӧмӧн) олӧ пӧшти витӧд юкӧныс Британияса став населениелӧн.
Сійӧ являйтчӧ страналӧн политическӧй центрӧн.
Сійӧ сідзжӧ крупнейшӧй мирӧвӧй порт (Нью-Йорк бӧрын мӧд), коді служитӧ главнӧй «воротаӧн» Англияса внешньӧй торговлялы.
Лондонскӧй гавань нюжалӧма Темза пӧлӧн мореӧдз 40 км кузьта.
Сэні дугдывтӧг ректысcьӧны да грузитсьӧны уна сё судно.
Лондонын расположитчӧмаӧсь гырысь банкъяс, торговӧй фирмаяс, а пригородъясын — унасикас промышленнӧй предприятиеяс.
Лондонлӧн центрӧн являйтчӧ сідз шусяна Сити, коді средньӧй векъясӧ представляйтіс аснас карса территория.
Ӧні сійӧ район, кӧні находитчӧны банкъяс, торговӧй контораяс да мукӧдъяс.
Луннас Ситиӧ чукӧрмӧ миллион гӧгӧр мортӧдз, кодъясӧс татчӧ вайӧны поездъясӧн, муувса кӧрттуйӧн да уна лыда автобусъясӧн.
Вой кежлӧ Ситиӧ кольӧны сӧмын стӧрӧжъяс.
Ситисянь рытыввылын находитчӧны правительственнӧй учреждениеясса кварталъяс. Сэні находитчӧ парламентлӧн здание — Вестминстерскӧй дворец Темза берег вылын — да министерствояс. Лондонлӧн рытыввыв юкӧнын расположитчӧмаӧсь буржуазнӧй кварталъяс озыр особнякъясӧн, паркъясӧн, музейясӧн, театръясӧн.
Лондонлӧн асыввыв юкӧнын олӧ беднота, тані уличаясыс векниӧсь да няйтӧсь, керкаясыс казарменнӧй типаӧсь, шуштӧмӧсь, дзескыдӧсь.
Лондонлӧн карса территория пределъясын олӧ сӧмын 4,1 млн. морт.
Английскӧй столицалӧн тайӧ юкӧныс шусьӧ собственно Лондонӧн.
Сійӧс кытшалӧны пригородъяс, кодъяс оз занимайтны сплошнӧя стрӧитӧм территория. Найӧ образуйтӧны сідз шусяна Внешньӧй кольцо 4,7 млн. олысьӧн.
Ӧтвылысь собственно Лондоныскӧд пригородъяс составляйтӧны сідз шусяна Большой Лондон.
Лондонын 1848 восянь 1883 воӧдз оліс Карл Маркс.
Гуыс сылӧн находитчӧ ӧти лондонскӧй кладбище вылын (Хайгетскӧйын).
Революцияӧдз В. И. Ленин эз ӧтчыд волыв Лондонӧ да уджавліс лондонскӧй библиотекаясын.
Глазго сулалӧ Средне-Шотландскӧй низменность рытыввылын, Клайд ю низовьеясын.
Тайӧ главнӧй промышленнӧй центр да торговӧй порт Шотландиялӧн.
Сійӧ выделяйтчӧ аслас судостроительнӧй верфьясӧн да текстильнӧй фабрикаясӧн.
Бирмингем — Средне-Английскӧй возвышенность вылын кар, металлургиялӧн да машиностроениелӧн крупнӧй центр, «Чёрнӧй областьлӧн» центр.
Манчестер — Ланкаширскӧй равнина вылын кар, главнӧй центр текстильнӧй (торъя нин хлопчатобумажнӧй) промышленность районлӧн, а сідзжӧ химическӧй да машиностроительнӧй промышленностьлӧн.
Шеффилд — сталь производстволӧн центр.
Ливерпуль — Лондон бӧрын крупнейшӧй порт.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Британия имеитӧ высокоразвитӧй да унасикас промышленность.
Уна лыда колонияяссӧ эксплоатируйтӧм сетіс Англиялы позянлун снабжайтны ассьыс промышленностьсӧ сылы тырмытӧм сырьёлӧн став видъясӧн да отсаліс сылы инавны ассьыс промышленнӧй изделиеяссӧ.
XVIII нэм помын на, кор став мирас вӧліны сӧмын мастерскӧйяс ручнӧй производствоӧн, Англияын лоины фабрикаяс машиннӧй оборудованиеӧн.
Англияын кӧрт руда да парӧвӧй котёлъяс ломтӧм вылӧ, а бӧрынджык чугун да сталь сывдӧм вылӧ изшом залежьяслӧн наличиеыс отсаліс фабричнӧй промышленность развитиелы.
Английскӧй фабричнӧй изделиеяслӧн ручнӧй изделиеяс серти донтӧмлуныс отсаліс найӧс инавны став мир пасьтаын.
ХІХ нэмын Англияӧс шулісны «всемирнӧй фабрикаӧн».
Но ХІХ нэм помын фабричнӧй промышленность развивайтчӧ и мукӧд странаясын.
1900 во кежлӧ промышленнӧй продукция объём сертиыс Британия вештыссьӧ коймӧд местаӧ США да Германия бӧрын.
Английскӧй капиталистъяс оз пӧтны сійӧ прибыльяснас, кодъясӧс найӧ босьтӧны ассьыныс капиталъяснысӧ Британияын применяйтӧмысь: найӧ сетӧны заёмъяс мукӧд странаяслы, лӧсьӧдӧны мукӧд странаясын доходнӧй предприятиеяс, кӧрттуйяс, рудникъяс, плантацияяс.
Заграничнӧй заёмъясӧ да предприятиеясӧ пуктӧм капиталъясыс английскӧй буржуазиялы сетӧны зэв гырысь прибыльяс да устанавливайтӧны сылысь господство слабджык странаяс вылын.
Бӧръя десятилетиеяснас ёна ёсьмис соперничество Англия да мукӧд империалистическӧй странаяс — США, Германия, Япония — костын.
Дерт, мӧд мирӧвӧй войнаын жугӧдӧм Германия да Япония временнӧ дугдісны лоны Англиялӧн соперникъясӧн.
Но война воясӧ Англиялы быть ковмис пырны уджйӧзӧ Соединённӧй Штатъяслы, а сідзжӧ Канадалы.
Заграницаысь ассьыс бура уна предприятиеяс Англия вузаліс.
Заграницаысь доходъяс воӧм чиніс кыкпӧв.
Бура уна странаясын Англия уступитіс ассьыс влияниесӧ США-лы; но век жӧ Англия кольӧ крупнӧй империалистическӧй державаӧн.
Английскӧй овмӧсын главнӧй рольыс принадлежитӧ промышленностьлы.
Англияын промышленностьлӧн важӧн паськалӧм отрасльяс — текстильнӧй, каменноугольнӧй, металлургическӧй, кодъяс коркӧ занимайтлісны первой местаяс, уступитісны найӧс выль отрасльяслы: машиностроениелы, торъя нин авиастроениелы, автостроениелы, электротехническӧй да химическӧй промышленностьлы.
Ёна развитчӧма судостроение.
Промышленностьын, торъя нин сылӧн выль отрасльясын, ыджыдалӧны капиталистъяслӧн объединениеяс (трестъяс).
Англияын 1945–1948 вв. нуӧдӧма каменноугольнӧй промышленность, электростанцияяс да кӧрттуйяс национализируйтӧм (государстволы сетӧм).
Но та дырйи важ владелецъяс — капиталистъяс — получитісны ыджыд вознаграждение выкупнӧй дон видын; унаӧн на пиысь пуксисны руководящӧй да бура мынтана должностьяс вылӧ национализируйтӧм предприятиеяс управлениеясын.
Татшӧм «национализацияыс» эз слабмӧд английскӧй буржуазияӧс, коді сохранитіс ассьыс озырлунъяссӧ, да эз вӧч рабочӧйясӧс промышленнӧй предприятиеясын кӧзяеваӧн.
Промышленнӧй каръяс пиысь колӧ пасйыны: Бирмингем (Средне-Английскӧй возвышенность вылын) — чёрнӧй металлургиялӧн, изшом перйӧмлӧн да разнӧйсикас машиностроениелӧн главнӧй центр; Шеффилд — «сталь кар»;
Манчестер (Ланкаширын) — хлопчатобумажнӧй, химическӧй да машиностроительнӧй промышленностьлӧн центр;
Ньюкасл (Севернӧй море берег вылын) — чёрнӧй металлургиялӧн, изшом перйӧмлӧн да судостроениелӧн центр;
Глазго (Шотландияын) — судостроениелӧн, текстильнӧй да мукӧд промышленностьлӧн центр.
Видзму овмӧс Англияын ворсӧ второстепеннӧй: роль.
Аслас нянь Англияын тырмӧ сӧмын 3–4 тӧлысь кежлӧ.
Муыс Англияын кызвыннас помещикъяс (лендлордъяс) ордын.
Найӧ сдавайтӧны сійӧс арендаӧ гырысь участокъясӧн предпринимательяслы-фермеръяслы, кодъяс нуӧдӧны овмӧссӧ медалӧм рабочӧйяс вынӧн.
Видзму овмӧсын медся ыджыд места босьтӧ став вида скӧтвидзӧм.
Англичаналы удайтчис выведитны вылын продуктивностя скӧтлысь бур породаяс; сідз, например, иоркшир породаа порсьяс сетӧны уна яй, английскӧй породаа мӧсъяс сетӧны уна йӧв.
Шобді вӧдитӧны кызвыннас асыв-лунвылын, кӧні гожӧмнас унджык овлӧ шондіа лун.
Мукӧд культураяс пиысь паськалӧмаӧсь зӧр, картупель да кормӧвӧй турунъяс (клевер, тимофеевка).
Англияын зэв ёна паськалӧма чери кыйӧм.
Англиялы ковмӧ вайны продовольствиелысь ыджыдджык юкӧнсӧ да промышленностьлы сырьё (хлопок, шерсть, шӧвк, рудаяс, вӧр), а сідзжӧ нефть автомобильяслы, авиациялы да флотлы.
Петкӧдӧ сійӧ промышленнӧй изделиеяс (тканьяс, машинаяс).
Британия хозяйственнӧй олӧмын ыджыд роль ворсӧ сылӧн морскӧй торговӧй флот, кодлӧн объём серти Британия уступайтӧ сӧмын США-лы.
Флот обслуживайтӧ не сӧмын Англиялысь внешньӧй торговлясӧ, но и мукӧд странаяслысь перевозкаяс да вайӧ Англиялы тӧдчана доход.
Британиялӧн главнӧй портъяс — Лондон, Ливерпуль, Глазго, Кардиф.
Политическӧй строй.
Государственнӧй строй серти Англия — парламентарнӧй королевство.
Королевскӧй престол вуджӧ наследство кузя.
Английскӧй корольлӧн властьыс ӧні зэв призрачнӧй: кыдзи шуӧны, «король царствуйтӧ, но оз управляйт».
Законъяссӧ обсуждайтӧ да принимайтӧ парламент, коді состоитӧ общинаяс палатаысь да лордъяс палатаысь.
Общинаяслысь палата бӧрйӧ население.
Но бӧрйысьӧмъяссӧ организуйтӧма сідзи, мый общинаяс палатаын унджык депутатыс оз лоны народлысь подлиннӧй интересъяс защищайтысьясӧн, а буржуазиялӧн представительясӧн.
Мӧд палатаыс состоитӧ лордъясысь.
Лордлӧн (либӧ пэрлӧн) титул вуджӧ наследство кузя батьсянь ыджыдджык пилы.
Главнӧй рольсӧ ӧні ворсӧ общинаяслӧн палата, кӧть законъяс принимайтсьӧны кыкнан палатанас.
Правительство Англияын шусьӧ министръяслӧн кабинетӧн, а главаыс сылӧн премьер-министрӧн.
Кабинет состоитӧ сійӧ партияса членъясысь, кодлӧн унджык места общинаяс палатаын.
Премьер-министрлысь должность занимайтӧ тайӧ господствуйтысь партияыслӧн лидер (руководитель).
Медся влиятельнӧй партияяс Англияын — консервативнӧй да лейбористскӧй.
Консервативнӧй партия восьсӧн дорйӧ крупнӧй буржуазиялысь интересъяссӧ, лейбористскӧй партия нимтӧ асьсӧ «рабочӧй партияӧн».
Но лейбористскӧй правительство ылӧдлӧ рабочӧй классӧс унасикас ложнӧй кӧсйысьӧмъясӧн да татшӧм ногӧн кыскӧ асладорас гӧлӧсъяс бӧрйысьӧмъяс дырйи;
лейбористъяс фактически дорйӧны буржуазиялысь интересъяссӧ.
1945 восянь английскӧй правительство состоитӧ лейбористскӧй партияса представительясысь; политикаыс сылӧн омӧля торъялӧ войдӧр вӧвлысь консервативнӧй империалистическӧй правительство политикаысь.
abu
Лейбористскӧй правительство пӧдтӧ национально-освободительнӧй движение колониальнӧй странаясын, отсалӧ английскӧй капиталлы водзӧ нуӧдны тайӧ странаяссӧ эксплоатируйтӧм.
Англия занимайтӧ мӧд места США бӧрын империалистическӧй лагерын, коді дасьтӧ выль мирӧвӧй война.
БРИТАНСКӦЙ ИМПЕРИЯ.
Британскӧй империяӧн шусьӧ Британия ӧтлаын аслас колонияяскӧд да самоуправляющӧйся владениеяскӧд — доминионъяскӧд.
Британскӧй империя шымыртӧ став сушалысь нёльӧд юкӧнсӧ кымын да асас босьтӧ пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ му вылын олысь став населениелысь — 560 млн. мортысь унджык.
Британскӧй империяӧ пырысь колонияяс олӧны угнетайтан положениеын.
Наӧн веськӧдлӧны английскӧй губернаторъяс либӧ местнӧй правительяс — князёкъяс, кодъяс подчинённӧйӧсь англичаналы.
Английскӧй буржуазия используйтӧ колонияяссӧ кыдзи сырьёлысь да продовольствиелысь источникъяс, кыдзи промышленнӧй изделиеяс иналан рынокъяс, кыдзи английскӧй капиталъяс размещайтан областьяс.
Англия владейтӧ вель уна колонияясӧн Африкаса уна юкӧнъясын: Восточнӧй Африкаын (Кения, Уганда, Родезия), Западнӧй Африкаын (Нигерия, Зӧлӧтӧй берег).
Азияын Англия киын Малайя, Борнеолӧн войвыв юкӧныс, южнӧй Аравия; Америкаын — Британскӧй Гвиана, Ямайка ді да мукӧд.
Британскӧй владениеяс пиысь кодсюрӧыс являйтчӧны укреплённӧй пунктъясӧн важнӧй морскӧй туйяс вылын.
Татшӧмӧсь: Гибралтар, коді господствуйтӧ татшӧм жӧ нима пролив вылын — Средиземнӧй мореӧ пыранін вылын, Мальта ді — военно-морскӧй база Средиземнӧй море шӧрын, Аден — Краснӧй мореысь Индийскӧй океанӧ петанінын, Сингапур — Малаккскӧй пролив дорын, коді Индийскӧй океанӧс йитӧ Тихӧйкӧд, Гонконг — Китай побережьеын.
Колонияясысь торъялӧмӧн кутшӧмсюрӧ доминионъяс шедӧдісны паськыд самоуправление.
Найӧ пӧльзуйтчӧны пытшкӧсса самоуправлениеӧн и самостоятельнӧя выступайтӧны международнӧй отношениеясын, ассьыныс посольствояс мукӧд странаясын имеитӧмӧн.
Но доминионъяслы татшӧм самоуправлениесӧ сетӧмӧн английскӧй буржуазия кольӧ бурджык условиеяс доминионъясын ассьыс тӧваръяссӧ иналӧм вылӧ.
1947 воӧдз доминионъясӧн вӧліны Канада, Австралийскӧй Союз, Новая Зеландия да Южно-Африканскӧй Союз.
Канадаын, Австралияын да Новая Зеландияын олӧны кызвыннас Европаысь, торъя нин Англияысь, петӧм йӧз.
Южно-Африканскӧй Союзын унджыксӧ составляйтӧны кореннӧй население — негръяс.
Но найӧ оз пӧльзуйтчыны участиеӧн управлениеын.
1947 воын колонияясын вына национально-освободительнӧй движение влияние улын Англиялы быть ковмис сетны доминионлысь право аслас ӧтик ыджыд колониялы — Индиялы, кӧні населениеыс 390 миллион морт.
Медым слабмӧдны Индияӧс да кольны сэні английскӧй влияние, британскӧй правительство быдногыс ӧзтіс национальнӧй да религиознӧй вражда Индияса население костын да юкис сійӧс кык юкӧн вылӧ, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма доминионъясӧн — Индия да Пакистан вылӧ.
Доминионӧн объявитӧма сідзжӧ Цейлон ді.
abu
Но збыльвылас Англия сохранитіс ассьыс политическӧй влияниесӧ да господствующӧй положениесӧ тайӧ доминионъяс овмӧсын.
ФРАНЦИЯ.
Площадь 551 тыс. кв. км.
Население 41 млн. морт.
Франция куйлӧ Европа рытыввылын.
Сылӧн географическӧй положениеыс зэв бур мукӧд странаяскӧд связьяс вылӧ: сійӧс куим боксянь кытшалӧма мореясӧн, кодъяс кузя мунӧны оживлённӧй торговӧй туйяс, но, Англияысь торъялӧмӧн, не сӧмын Атлантическӧй океанлӧн туйяс, но и Средиземнӧй морелӧн туйяс;
таысь кындзи, Франция куим боксянь веськыда граничитӧ квайт государствокӧд (видзӧдлӧй карта вылысь, кутшӧмъяскӧд).
Франция — империалистическӧй страна: французскӧй буржуазия эксплоатируйтӧ зэв ыджыд колонияяс, а сідзжӧ мукӧд странаясӧс, кодъяс овмӧсӧ сійӧ пуктіс ассьыс капиталъяс.
Франциялӧн овмӧс да финансъяс слабмисны мӧд мирӧвӧй война результатын, и французскӧй буржуазия, США отсӧг вылӧ надейтчӧмӧн, нуӧдӧ внешньӧй да внутренньӧй политикасӧ найӧ указка серти.
Францияса уджалысь йӧз тышкасьӧны капиталистъяскӧд асланыс правояс вӧсна.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Мореяс.
Войвывсянь Францияӧс кытшалӧны Ла-Манш да Па-де-Кале проливъяс, кодъяс торйӧдӧны сійӧс Британияысь, рытыввывсянь — Атлантическӧй океанлӧн Бискайскӧй залив.
Франциялӧн берегъясыс Ла-Манш да Па-де-Кале дорын, кыдзи и Англиялӧн берегъясыс тайӧ проливъяс дорас, тӧдчана расстояние вылын джуджыдӧсь да обрывистӧйӧсь.
Ла-Манш да Бискайскӧй залив костын мыччысьӧ полуостров Бретань, а сысянь асыввылын — Нормандскӧй полуостров.
Кыкнан полуостровыслӧн берегӧвӧй визьыс ёна изрезаннӧй.
Нормандскӧй полуостров вылын сулалӧ ыджыд порт Шербур, Бретань вылын — порт Брест.
Бискайскӧй залив морякъясӧн лыддьыссьӧ океанлӧн медся бурнӧй юкӧнӧн.
Ла-Маншӧ да Бискайскӧй заливӧ усьысь французскӧй юяслӧн, кыдзи и Англияса юяслӧн, зэв джуджыд ю вомъяс, и приливъяс дырйи на кузя вермӧны кыпӧдчыны морскӧй суднояс.
Та вӧсна ӧткымын портъяс Франциялӧн сулалӧны ю низовьеясын: Сена ю вомын — Гавр, Гаронна низовьеясын — Бордо.
Францияӧс лунвывсянь кытшалӧ Средиземнӧй море, кӧні оз овлыны приливъяс ни отливъяс.
Тані сулалӧ Франциялӧн главнӧй торговӧй порт Марсель да военнӧй порт Тулон.
Средиземнӧй мореын Франциясянь асыв-лунвылын куйлӧ сылы принадлежитысь Корсика ді.
Поверхность да юяс.
Франция войвылын куйлӧ Северо-Французскӧй низменность, код пасьтала мунӧны неджуджыд мыльк грядаяс.
Тайӧ низменность кузяыс визувтӧны Сена ю, код вылын сулалӧ Париж (12 рис.) да мыйтакӧ Луара.
Северо-Французскӧй низменность вылын почваыс плодороднӧй да сійӧ являйтчӧ Франциялӧн медся озыр сельскохозяйственнӧй районӧн.
Шобділӧн да сахарнӧй свеклӧлӧн муяс чередуйтчӧны тані огородъяскӧд да сочнӧй веж видзьяскӧд, кӧні йирсьӧны мӧсъяс.
Быдлаын разалӧмаӧсь крестьяналӧн посньыдик керкаяс да фруктӧвӧй пуяса садъяс: яблоняяса, грушаяса, сливаяса.
Низменность асыв-войвылын перйыссьӧ изшом, тані — Франциялӧн важнӧй промышленнӧй район главнӧй центрӧн Лилль карӧн.
Асыввылын да рытыввылын Северо-Французскӧй низменность вуджӧ возвышенностьясӧ.
Асыввылын сійӧ вежсьӧ Лотарингскӧй плоскогорьеӧн да неыджыд горнӧй массивӧн — Вогезъясӧн, кодсянь асыввылын куйлӧ Эльзасскӧй низменность.
Лотарингскӧй плоскогорье озыр кӧрт руда залежъясӧн да являйтчӧ чугун да сталь сывдан важнӧй областьӧн.
Лотарингиялӧн главнӧй кар — Мец.
Эльзасскӧй низменность — Рейн ю долиналӧн юкӧн.
Тані перйыссьӧны калийнӧй совъяс, кодъяс используйтсьӧны муяс искусственнӧя удобритӧм вылӧ да химическӧй промышленностьлы сырьё пыдди.
Эльзаслӧн главнӧй кар — Страсбур.
Рытыввылын Северо-Французскӧй низменность вочасӧн вуджӧ неджуджыд горнӧй массивӧ, коді занимайтӧ Нормандскӧй да Бретань полуостровъяс.
Тайӧ массивыс, код вылӧ усьӧ уна осадок океансянь воысь тӧвъяс вӧсна, пыр вевттьысьӧма веж турунӧн.
Тані паськалӧма йӧла скӧт да вӧвъяс видзӧм.
Франциялӧн рытыв-лунвылын куйлӧ Гароннскӧй низменность, код кузя визувтӧ Гаронна ю.
Гароннскӧй низменность — виноградникъясӧн да виноделиелӧн район.
Бискайскӧй залив дорын Гароннскӧй низменность вевттьысьӧма лыаа дюнаясӧн, кодъяс коркӧ вешъясьлісны тӧвъясысь, но кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧма пожӧмъяс садитӧмӧн.
Лунвылын Гароннскӧй низменностьсянь мунӧны джуджыд складчатӧй гӧраяс — Пиренеи, кодъяс торйӧдӧны Францияӧс Испанияысь.
Франция лунвыв джын шӧрын куйлӧ ыджыд плоскогорье — Центральнӧй массив, код вылын кыпӧдчӧны гӧраяс, на пӧвстын некымын дас кусӧм вулканъяс.
Плоскогорьеыс тайӧ вевттьысьӧма неплодороднӧй почваясӧн.
Франция асыв-лунвылын некымын хребетӧн мунӧны Европаса медся джуджыд складчатӧй гӧраяс — Альпы.
Найӧ заводитчӧны Средиземнӧй море дорын да кыссьӧны войвылӧ.
Альпы торйӧдӧны Францияӧс Италияысь, а сэсся бергӧдчӧны асыввылӧ да вуджӧны Швейцария территория вылӧ.
Французскӧй Альпы вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн, а гӧраяслӧн вылыс юкӧнас видзьясӧн.
Ӧткымын альпийскӧй хребетъяслӧн гребеньясыс тупкысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн, а кытсюрӧ и ледникъясӧн.
Лым да ледникъяс гожся шонді югӧръяс улын мыйтакӧ сылӧны, сетӧны ва уна лыда юяслы, кодъяс визувтӧны Альпысянь да служитӧны энергия источникӧн.
Французскӧй Альпылӧн медся вылыс точкаӧн лоӧ вершина Монблан («Белая гора»), коді, кыпӧдчӧ 4,8 км вылӧ море уровень серти да коді пыр вевттьысьӧма сывлытӧм лымйӧн (13 рис.).
Альпысянь войвылӧд мунӧ неыджыд складчатӧй хребет Юра, коді торйӧдӧ Францияӧс Швейцарияысь.
Альпы да центральнӧй массив костын куйлӧ векньыдик Ронскӧй низменность.
Сы кузя визувтысь Рона ю заводитчӧ Альпыын, Швейцарияын, да визувтӧ Женевскӧй ты пыр.
Ронаӧ сылӧн главнӧй приток Сона усянінын сулалӧ важнӧй промышленнӧй кар Лион.
Аслас низовьеясын Рона унапельӧ вожалӧ да образуйтӧ дельта.
Средиземнӧй морелӧн побережьеыс кызвыннас сідзжӧ представляйтӧ низменность.
Климат.
Францияын пӧшти став территория вылас, медся лунвылас кындзи, умеренно шоныд морскӧй климат.
Низменностьясас тӧлын овлӧны кокньыдик морозъяс, лымйыс ӧдйӧ сылӧ.
Гӧраяс вылын тӧлыс кӧдзыдджык, лым куйлӧ дырджык.
Гожӧмыс Франциялӧн ыджыдджык юкӧнас абу жар.
Засухаяс Франция оз тӧд, сы вӧсна мый тӧвъяс океансянь пӧльтӧны во гӧгӧр чӧж да вайӧны осадокъяс.
Сэк жӧ Франция оз тӧд сійӧ вывті васӧдлунсӧ, коді сэтшӧм характернӧй Англиялы.
Уна шондіа лунъясыс бура отсалӧны шобді, сахарнӧй свеклӧ да странаса унджык юкӧнын виноград воӧмлы.
Франция лунвылын — Средиземнӧй море побережьеын да Ронскӧй низменность вылын — субтропическӧй средиземноморскӧй климат: тӧлыс тані шоныд да зэра, а гожӧмыс жар да кос.
Население да каръяс.
Францияын лыддьыссьӧ 41 миллион олысь, кызвыныс французъяс.
Мукӧд национальностьясысь позьӧ пасйыны эльзасцыӧс (Эльзасын), кодъяслӧн сёрнитан кывйыс представляйтӧ смесь французскӧйлысь немецкӧйкӧд, корсиканцыӧс (Корсика ді вылын), кодъяс сёрнитӧны итальянскӧй кывлӧн местнӧй диалект вылын, да бретонцыӧс (Бретаньын) — ёна нин офранцузитчӧм кельтъяслӧн потомокъясӧс.
Францияын олысьыс этшаджык Британияын серти, кӧть территорияыс сылӧн кыкпӧв сайӧ ыджыдджык британскӧйысь.
Тасянь — населениелӧн Францияын ёна ичӧтджык плотностьыс Англияын дорысь: Францияын 1 кв. км вылӧ воӧ шӧркодя 75 олысь.
Шӧркодь плотностьысь сукджыка заселитӧма асыв-войвыв, Париж район, Ронскӧй да Эльзасскӧй низменностьяс.
Тайӧ районъяс, кӧні развитчӧма промышленность.
Горнӧй областьясын — медся шоч население.
Англияысь торъялӧмӧн, кӧні ёна унджык населениеыс олӧ каръясын, Францияын пӧшти джын населениеыс олӧ сиктса местностьясын да неуна унджык джынсьыс каръясын.
Гырысь каръяс Францияын этшаджык Англияын дорысь: Париж кындзи, сӧмын квайт карын лыддьыссьӧ 200 тысячаысь унджык олысь быдын.
Париж — Франциялӧн столица (14 рис.) да капиталистическӧй Европаын население лыд боксянь Лондон бӧрын мӧд кар: пригородъяснас сэні лыддьыссьӧ 5 млн. олысь.
Тайӧ — культуралӧн крупнейшӧй центръяс пиысь ӧти: сэні уна высшӧй учебнӧй заведениеяс (сы лыдын университет — Сорбонна), научно-исследовательскӧй институтъяс, издательствояс, газетаяслӧн да журналъяслӧн редакцияяс, музейяс, театръяс.
Парижын уна промышленнӧй предприятиеяс, кодъяс вӧчӧны паськӧм, кӧмкот, головнӧй уборъяс, духи, дона мебель, фарфор.
Париж важысянь вӧвлі «модаяслы закон сетысьӧн» да роскошь предметъяс вӧчан центрӧн.
Париж пригородъясын уджалӧны уна лыда машиностроительнӧй заводъяс, торйӧн кӧ, автомобильнӧйяс да авиационнӧйяс.
Парижын олӧ французскӧй буржуазиялӧн верхушкаыс, и сійӧ жӧ кадӧ Париж являйтчӧ пролетариатлӧн крупнейшӧй центрӧн.
Парижса рабочӧйяслӧн эм важся революционнӧй традицияяс.
1871 воын найӧ образуйтісны Парижскӧй коммуна — пролетарскӧй диктатуралысь историяын первой опыт.
«Коммунаръяслӧн стена” дорын, кӧні лыйлісны Коммунаса уна борецъясӧс, парижскӧй рабочӧйяс быд во вӧчлӧны демонстрацияяс.
Парижлӧн рабочӧй пригородъясысь ӧтиын (Витриын) рабочӧйяс корӧм серти ӧти уличалы сетӧма Сталинлысь ним.
Париж расположитчӧма Сена кыкнан берег пӧлӧн, кодъяс йитчӧны ас костаныс уна лыда посъясӧн.
Рабочӧйясӧн заселитӧм кварталъяс да кварталъяс, кӧні олӧ буржуазия, ёна торъялӧны ас костаныс.
Рабочӧй кварталъяс абу благоустроитӧмаӧсь, архитектураыс сэні ӧтсикаса, керкаяслӧн да уличаяслӧн ортсыса видыс абу мича, эмӧсь настоящӧй трущобаяс, уличнӧй движение абу ыджыд.
Буржуазнӧй кварталъясын керкаяслӧн архитектураыс унасикаса, уличаяссӧ мичаа оформитӧма, садитӧма вуджӧр сетысь пуясӧн.
Радъясӧн нюжӧдчӧмаӧсь гырысь магазинъяс, на пиысь кодсюрӧын уджалӧны тысячаясӧн вузасьысьяс.
Тані ӧтчукӧрынӧсь театръяс да кафе.
Тайӧ кварталъясас автомобильяслӧн, автобусъяслӧн, трамвайяслӧн ыджыд движение.
Сена веськыд берег вылын сулалӧ Лувр — вӧвлӧм королевскӧй дворец, а ӧні живописьлӧн да скульптуралӧн музей.
Сена шуйга берег вылын сулалӧ парламентлӧн (Национальнӧй собраниелӧн) здание да пӧшти став высшӧй учебнӧй заведениеяс, кодъяс сосредоточитчӧмаӧсь Латинскӧй кварталын, кӧні олӧны уна студентъяс.
Сена шуйга берег вылын жӧ торъялӧ Эйфелева башня, джуджданас 300 м, кодӧс стрӧитӧма стальысь да коді ылысянь кажитчӧ стальнӧй кружеваысь вӧчӧм сооружениеӧн.
Башнясянь воссьӧ вид Париж вылӧ да сійӧ окрестностьяс вылӧ 50 км. радиусӧн; тыдалӧны Парижлӧн уличаяс, паркъяс да фабричнӧй пригородъяс.
Башня вылӧ сувтӧдӧма обсерватория да радиостанция.
Францияса мукӧд каръяс пиысь 200 тысячаысь унджык олысь имеитӧны татшӧмъяс:
Марсель — медся ыджыд порт став Средиземнӧй море вылын, кытысь позьӧ аддзыны суднояс став странаяслысь да быд национальностя морякъясӧс;
Лион — Рона да Сона ӧтлаасянінын ыджыд промышленнӧй кар, шӧлкӧвӧй промышленностьлӧн центр;
Гавр — Сена ю вомын порт да промышленнӧй центр;
Ницца — Средиземнӧй море берег вылын, курортъяс районлӧн, а сідзжӧ цветоводстволӧн да апельсинӧвӧй насаждениеяслӧн центр;
Лилль — Франция асыв-войвылын, изшом бассейнлӧн да важнӧй промышленнӧй районлӧн центр.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Франциялӧн развитӧй капиталистическӧй овмӧс.
Промышленнӧй продукция размеръяс сертиыс мӧд мирӧвӧй войнаӧдз сійӧ занимайтліс нёльӧд места капиталистическӧй мирын (США, Германия да Англия бӧрын).
Французскӧй буржуазия, кыдзи и английскӧй, эксплоатируйтӧ обширнӧй колонияяс да ӧткымын экономически слаб странаясӧс, мый вӧчӧ Францияӧс империалистическӧй державаӧн.
Сійӧ жӧ кадӧ, мӧд мирӧвӧй война результатын тӧдчымӧнъя слабмӧмӧн, Франция веськаліс зависимостьӧ США-лӧн ёна мощнӧйджык капиталысь.
Франциялӧн капиталистическӧй овмӧсыс переживайтӧ ыджыд кризис.
Уна фабрикаяс да заводъяс оз уджавны, либӧ уджалӧны оз тыр нагрузкаӧн.
Налы оз тырмы сырьё.
Французскӧй уджалысь йӧз бедствуйтӧны массӧвӧй уджтӧмалӧм вӧсна, дона олӧм вӧсна да ичӧт удждон вӧсна.
Францияса капиталистъяс тӧждысьӧны сӧмын ассьыныс доходъяс содтӧм вӧсна, а оз страналысь овмӧс восстановитӧм вӧсна.
Франция овмӧсын медся ыджыд места босьтӧ промышленность, но и видзму овмӧс ворсӧ ыджыд роль.
Основнӧй тӧдчанлун имеитӧ тяжёлӧй промышленность: чугун да сталь сывдӧм, машиностроение, автомобильяс да самолётъяс вӧчӧм, химическӧй промышленность, но развитчӧма сідзжӧ и лёгкӧй промышленность: текстильнӧй (шӧлкӧвӧй, шерстянӧй, хлопчатобумажнӧй), швейнӧй, обувнӧй, духияс да роскошь предметъяс вӧчӧм.
Мӧд мирӧвӧй война, кор Франция лоис фашистскӧй Германия власть улын, вайӧдіс французскӧй промышленностьлысь пӧшти кӧкъямысӧд юкӧнсӧ жугӧдӧмӧ.
Чёрнӧй металлургия сосредоточитчӧма изшом (асыв-войвылын, Лилль гӧгӧр) да кӧрт руда (Лотарингскӧй плоскогорье вылын) куйлан да перъян основнӧй районъясын.
Автомобильнӧй да авиационнӧй заводъяс находитчӧны ёнджыкасӧ Париж предместьеясын.
Судостроительнӧй верфьяс — войвывса кык полуостровса портъясын — Шербурын, Брестын да мукӧдлаын.
Текстильнӧй промышленность сосредоточитчӧма Лилль да Лион районъясын, швейнӧй, обувнӧй, духияс да роскошь предметъяс вӧчӧм — Парижын.
Францияса видзму овмӧсын лыд боксянь медся ыджыд места босьтӧ посни крестьянскӧй овмӧс, но прӧдуктаяслысь главнӧй массасӧ сетӧны гырысь овмӧсъяс.
Медся тӧдчана видзму овмӧсса культураяс Францияын — шобді, сахарнӧй свеклӧ да виноград.
Воддза кыкыслӧн главнӧй районӧн лоӧ войвыв Франциялӧн асыввыв джынйыс.
Виноградарство да сыкӧд йитчӧм виноделие паськыда паськалӧмаӧсь (видзӧд карта) торъя нин Средиземнӧй море побережьеын, Рона долинаын да Гароннскӧй низменностьын (Бордо, Кагор, Коньяк каръяс гӧгӧр, кодъяс ним кузя шусьӧны винаяслӧн сортъяс).
Мукӧд культураясысь позьӧ пасйыны: зӧр, кормӧвӧй турунъяс, а лунвылын — маслинаяс да апельсинъяс.
Францияын развитчӧма скӧтвидзӧм, торъя нин йӧла скӧт видзӧм.
Колонияяс.
Францияса овмӧсын оз ичӧт роль ворс французскӧй буржуазияӧн колонияяс эксплоатируйтӧм;
Франциялӧн колониальнӧй владениеяс сыкӧд ӧтвылысь новлӧдлӧны официальнӧй ним «Французскӧй Союз».
Найӧ занимайтӧны площадь 12 млн. кв. км гӧгӧр, кӧні олӧны 75 млн. морт.
Унджыкыс на пиысь Африкаын.
Франциялы принадлежитӧ Африканскӧй материклӧн коймӧд юкӧн дорсьыс унджык.
Франциялӧн медся тӧдчана африканскӧй колонияяс куйлӧны неылын метрополиясянь войвыв Африкаын — тайӧ Алжир, Тунис да Марокко.
Тропическӧй районъясын Франция владейтӧ бура уна колонияясӧн; найӧс ӧтувтӧма кык ыджыд группаӧ — Французскӧй Западнӧй Африка да Французскӧй Экваториальнӧй Африка.
Франциялы принадлежитӧ сідзжӧ Мадагаскар ді.
Французскӧй колонияяслӧн мӧд группа куйлӧ Азия асыв-лунвылын — тайӧ Восточнӧй (Французскӧй) Индокитай.
Индокитайлӧн юкӧныс, французскӧй капитал господстволы паныд кыпӧдчӧмӧн, провозгласитіс асьсӧ независимӧй республика Вьетнамӧн.
Франция киын сідзжӧ колония Французскӧй Гвиана Южнӧй Америка войвылын да бура уна негырысь діяс Атлантическӧй да Тихӧй океанъясын.
Колонияяс сетӧны Франциялы сырьё да продовольствие да ньӧбалӧны сылысь тӧваръяссӧ.
Французскӧй буржуазия босьтӧ гырысь доходъяс колонияяскӧд тӧргуйтӧмысь да колонияса рудникъясӧ да плантацияясӧ пуктӧм капиталъясысь, кӧні чорыда эксплоатируйтсьӧ местнӧй населениелӧн донтӧм труд.
Политическӧй строй.
Франция — буржуазнӧй республика, конституциясӧ кодлысь вӧлі лӧсьӧдӧма странаӧс германо-фашистскӧй оккупацияысь мездӧм бӧрын бӧрйӧм Учредительнӧй собраниеӧн.
Республикалӧн верховнӧй орган состоитӧ кык палатаысь: Национальнӧй собраниеысь да Республикалӧн сӧветысь.
Государствоса главаӧн являйтчӧ президент, кодӧс бӧрйӧны кыкнан палатаыс.
Правительство, коді шусьӧ Министръяслӧн сӧветӧн, назначайтсьӧ президентӧн, такӧд ӧттшӧтш сійӧ должен пӧльзуйтчыны Национальнӧй собраниелӧн довериеӧн.
Францияын бӧрйысьӧмъяс мунӧны оз демократическӧй туйӧд.
Та вӧсна кыкнан палатаас преобладайтӧны буржуазиялӧн представительяс.
Правительство дорйӧ капиталлысь интересъяссӧ.
Коммунистическӧй партия пӧльзуйтчӧ ыджыд авторитетӧн да влияниеӧн французскӧй народ пӧвстын.
Сійӧ веськӧдлӧм улын уджалысь йӧз тышкасьӧны Францияӧс капитал властьысь мездӧм вӧсна.
Национальнӧй собраниеӧ да местнӧй управление органъясӧ бӧрйысьӧмъяс вылын чукӧртӧм гӧлӧс лыд сертиыс коммунистическӧй партия занимайтӧ первой места.
Национальнӧй собраниеын уна депутат-коммунистъяс.
Но став буржуазнӧй партияяс ӧтлаын имеитӧны Национальнӧй собраниеын унджык депутатскӧй местаяс да оз лэдзны коммунистъяслысь правительствоын участвуйтӧмсӧ.
ИТАЛИЯ.
Площадь 302 тыс. кв. км.
Население 46 млн. морт.
Италия куйлӧ Средиземнӧй море шӧрын; сійӧ босьтӧ Апеннинскӧй полуостров, войвывсянь сы дінын куйлысь материкӧвӧй юкӧн да кык ыджыд ді — Сицилия да Сардиния.
Италиялӧн географическӧй положениеыс вӧлі благоприятнӧйӧн ёна важӧн нин, кор основнӧй морскӧй туйяс прӧйдитлісны Средиземнӧй море кузя.
Италия сэки вӧлі могущественнӧй Римскӧй империялӧн главнӧй юкӧнӧн.
XVI нэмсянь мирӧвӧй торговӧй туйяс вуджисны океанъяс вылӧ, да Средиземнӧй море воштіс важ тӧдчанлунсӧ.
Но кор 1869 воӧ вӧлі кодйӧма Суэцкӧй канал да та вӧсна Средиземнӧй море пыр кутіс прӧйдитны Европасянь Индийскӧй океанӧ выль, медся дженьыд туй, Италиялӧн географическӧй положение бара бурмис.
1922 воын Италияын властьсӧ захватитісны фашистъяс.
Италия пырис мӧд мирӧвӧй войнаӧ фашистскӧй Германиякӧд союзын.
Мӧд мирӧвӧй войнаын Италия получитіс сьӧкыд поражениеяс.
Странаын паськаліс фашизмлы паныд народнӧй движение.
Ставыс тайӧ вайӧдіс Италиялӧн капитулируйтӧмӧ.
Фашистскӧй правительствосӧ вӧлі свергнитӧма.
Выль правительство объявитіс Германиялы война.
1947 вося мирнӧй договор серти Италия лишитчис Юлийскӧй Крайна областьлӧн ыджыдджык юкӧнысь, кӧні олӧ славянскӧй население; тайӧ юкӧныс вуджис Югославиялы.
Порт Триест сы дінӧ прилегайтысь окрестностьясӧн образуйтіс «Свободнӧй территория» Триест.
Италия лишитчис Африкаын аслас колонияясысь — Ливияысь, Эритреяысь.
Налӧн положение йылысь вопрос разрешайтсьӧ Объединённӧй нацияяс Организацияӧн.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
abu
Мореяс Италияӧс омывайтӧны Средиземнӧй морелӧн юкӧнъяс — рытыввывсянь Лигурийскӧй да Тирренскӧй мореяс, асыввывсянь Адриатическӧй море.
Сицилия ді торъялӧ полуостровсьыс Мессинскӧй проливӧн.
Средиземнӧй море оз тӧд приливъяс да отливъяс, кодъяс овлӧны океанлӧн открытӧй юкӧнъясын.
Италиялӧн берегъяс низменнӧйӧсь да уналаын нюрсялӧмаӧсь.
Поверхность да юяс.
Апеннинскӧй полуостровлӧн кызвын юкӧныс гористӧй.
Войвыв Италия являйтчӧ равнинаӧн, кодӧс кытшалӧны войвывсянь Альпийскӧй гораяс.
Итальянскӧй Альпы, кыдзи и Французскӧйяс, джуджыдӧсь (4–4,5 км-ӧдз море уровеньсянь).
Гӧраяссӧ вевттьӧ пемыдвеж вӧр, сыысь вылынджык паськалӧны видзьяс.
Ещӧ вылӧджык кайӧ некор сывлытӧм лымлӧн да ледникъяслӧн еджыд полоса.
Тані заводитчӧны уна лыда горнӧй юяс.
Ледникъяс да юяс вӧчисны Альпыын уна долина, кӧні паныдасьлӧны живописнӧй тыяс (Комо, Гарда да мукӧдъяс).
Тайӧ долинаясӧдыс прӧйдитӧны туйяс Италиясянь Францияӧ, Швейцарияӧ да Австрияӧ.
Гӧраяслӧн йӧзӧн овмӧдтӧм фон вылын тайӧ долинаясыс выделяйтчӧны: долинаясын олӧны йӧз, кодъяс занятӧсь видзму овмӧсын, вӧрлэдзӧмын да сідзжӧ промышленностьын.
Ыджыд тӧдчанлун имеитӧны тані юяс, кодъяс вылын стрӧиталӧма гидростанцияяс.
Рытыввылас войвыв Италиялӧн равнина возвышеннӧй да мылькъя.
Тані сійӧ шусьӧ Пьемонтӧн (гӧралӧн подув).
Асыввылас сійӧ низменнӧй да шусьӧ Ломбардскӧй низменностьӧн.
Став Северо-Итальянскӧй равнина вомӧн визувтӧ Италиялӧн главнӧй ю По.
Сійӧ усьӧ Адриатическӧй мореӧ, шуйгаладорсянь По юӧ усьӧ уна приток.
Аслас течениелӧн кызвын юкӧнас По ю абу судоходнӧй.
Ёна важӧн Ломбардскӧй низменность вӧлі морскӧй заливӧн, кодӧс бӧрынджык тыртіс юыслӧн плодороднӧй ил.
По вожавлӧ рукавъяс вылӧ да образуйтӧ дельта, коді наносъяс вӧсна и ӧні ньӧжйӧник содӧ море щӧт весьтӧ.
Кык тысяча во сайын Адрия кар сулаліс море берег дорын, а ӧні сійӧ сулалӧ моресянь 22 км сайын.
Войвыв Италиялӧн равнинаяс — овмӧс боксянь Италиялӧн медся развитӧй район.
Тані основнӧй район итальянскӧй промышленностьлӧн, коді питайтчӧ горнӧй юясысь да По ю притокъясысь получайтан электроэнергияӧн да мыйтакӧ вайӧм изшомӧн.
Главнӧй промышленнӧй центръяс тані — Пьемонт вылын Турин да Ломбардскӧй низменностьын Милан.
Ломбардскӧй низменность — Италияын нянь вӧдитӧмлӧн да виноградарстволӧн главнӧй район.
Лигурийскӧй морелӧн побережье эм мылькъя низменностьлӧн векньыдик полоса.
Тані эм некымын промышленнӧй кар, кодъяс пӧвстын торъялӧ ыджыд порт да промышленнӧй кар Генуя.
Генуясянь рытыввылын расположитчӧма Итальянскӧй Ривьера, курортъяслӧн да дачаяслӧн район, век веж пуяса да апельсинӧвӧй насаждениеяса садъясӧн.
Лигурийскӧй побережье дорын ӧтлаасьӧны Итальянскӧй Альпыяслӧн рытыв-лун крайыс да Апеннинскӧй гӧраяслӧн заводитчӧмыс. Апеннинскӧй гӧраяс водзӧ мунӧны Апеннинскӧй полуостров вывті, сылысь кызвын юкӧнсӧ вевттьӧмӧн.
Апеннины ляпкыдджыкӧсь Альпыысь (2,5 км-ӧдз море уровеньсянь).
Альпыӧс кӧ вевттьӧны вӧръяс да видзьяс, Апеннины вылын паныдасьлӧны сӧмын ӧтка пуяс — пинияяс (пожӧм кодьӧсь) да жебиник турунъяс.
Апеннинскӧй полуостров рытыввылын, Апеннины да Тирренскӧй море костын, куйлӧны мылькъя равнинаяс да предгорьеяс.
Сэті визувтӧны Арно, Тибр да мукӧдъяс.
Ю низовьеясын эмӧсь нюра пространствояс — малярия рассадникъяс.
Тайӧ торъяслысь юкӧнсӧ косьтӧма.
Тані Арно ю вылын сулалӧ стариннӧй кар Флоренция, итальянскӧй живописьлӧн да скульптуралӧн центр, искусстволӧн уна лыда памятникъясӧн.
Тибр вылын сулалӧ Италиялӧн столица — Рим, зэв важся кар, коді существуйтӧ нин кык тысяча во сайӧ, важ кадся памятникъясӧн да музейясӧн.
Апеннинскӧй полуостров лунвылын гӧраяс паськалӧны да матысмӧны море дорӧдз.
Тані — муувса вулканическӧй вынъяс действуйтан область: эм уна кусӧм вулканъяс, кодъяс гӧгӧр ыджыд площадьяс тырӧмаӧсь вулканическӧй пӧимӧн; дзик море дорас кыпалӧ пыр тшыналысь действуйтысь вулкан Везувий; тані тшӧкыда овлӧны землетрясениеяс.
Везувий дінын матын сулалӧ ыджыд портӧвӧй кар Неаполь да колясъясыс кык карлӧн (Геркуланумлӧн да Помпеялӧн), кодъясӧс тыртӧма пӧимӧн кык кымын тысяча во сайын Везувийлӧн вывті ыджыд извержение дырйи.
Сицилия ді сідзжӧ вевттьысьӧма гӧраясӧн — Апеннины продолжениеӧн.
Тані эм действуйтысь вулкан Этна.
Климат.
Войвыв Италияын, Лигурийскӧй морелӧн берегын кындзи, климатыс умеренно континентальнӧй.
Декабрын да январын овлӧны неыджыд кӧдзыдъяс (2–4°; мукӧд дырйи 10 градусӧдз), лым куйлӧ некымын вежон.
Гожӧмыс тані жар, кос да зэв кузь.
Тайӧ сетӧ позянлун Ломбардияын вӧдитны дыр воысь культураяс, кыдзи хлопок да рис (искусственнӧй орошение дырйи).
Лигурийскӧй побережьеын, Апеннинскӧй полуостров вылын да діяс вылын климатыс средиземноморскӧй: зэра шоныд тӧв да жар кос гожӧм.
Тані быдмӧны апельсинӧвӧй да лимоннӧй пуяс, Сицилияын — пальмаяс.
Вӧръясӧн Италия абу озыр; медсясӧ найӧ быдмӧны Альпы гӧра пӧкатъясын.
Ископаемӧйяс.
Италия гӧль сійӧ ископаемӧйясӧн, кодъяс имеитӧны ӧнія овмӧсын основнӧй тӧдчанлун: изшомӧн, кӧрт рудаӧн; нефть сылӧн абу.
Эм ртутьлӧн да бокситъяслӧн гырысь месторождениеяс (Апеннинскӧй полуостров рытыв-войвылын), цинклӧн, сералӧн да мраморлӧн месторождениеяс.
Изшомлӧн тырмытӧмлуныс мыйтакӧ восполняйтсьӧ ва энергиялӧн ыджыд запасъясӧн, торъя нин войвылын.
Население да каръяс.
Олысьяслӧн лыд серти (46 млн. морт) Европаса капиталистическӧй странаяс пӧвстын Италия сулалӧ коймӧд местаын Германия да Англия бӧрын.
Населениелӧн шӧркодь плотностьыс — 152 морт 1 кв. км вылын.
Войвыв Италияын, кӧні плодороднӧй равнина вылын ёнджыка паськалӧма видзму овмӧс да кӧні сосредоточитчӧма промышленность, шӧркодь плотностьыс кыпалӧ 250 мортӧдз 1 кв. км вылын.
Национальность серти Италияын кызвын олысьыс — итальянецъяс, кывйыс кодъяслӧн происходитӧ латинскӧйсянь — древньӧй римляна кывсянь — да относитчӧ романскӧй языкӧвӧй группаӧ.
Италияса населениелӧн джынсьыс унджыкыс уджалӧ видзму овмӧсын, а промышленностьын — сӧмын нёльӧд юкӧныс.
Народнӧй массаяс олӧны зэв гӧля.
Рабочӧйяслӧн удждоныс да крестьяналӧн доходъяс Италияын ичӧтджыкӧсь Англияын, Францияын либӧ Германияын серти.
Населениелӧн основнӧй питание — макароны, кодӧс лыддьӧны итальянецъяслысь национальнӧй блюдоӧн, да полента — кукурузнӧй пызьысь рок.
Народнӧй массаяслӧн нищетаыс мешайтӧ культурнӧй развитиелы: Италияын зэв уна неграмотнӧй, сиктъясын да каръясын ёна няйт, паськалӧмаӧсь суевериеяс, ӧнӧдз на ыджыд влияниеыс духовенстволӧн.
Дыр кыссьысь фашистскӧй гнёт, война, кодӧ кыскисны фашистъяс Италияӧс, а война бӧрын итальянскӧй буржуазия отсӧгӧн американскӧй капиталлӧн господство, вайӧдісны народӧс ещӧ ыджыдджык обнищаниеӧ.
Кызвын итальянецъяс музыкальнӧйӧсь.
Торъя нин славитчӧ народнӧй музыка лунвыв Италияын; татысь позьӧ аддзыны уличавывса зэв бур гӧлӧса уна сьылысьясӧс.
Водзті Италияын вӧлі ёна паськалӧма изобразительнӧй искусство — живопись да скульптура.
Музейясын да дворецъясын сохранитчӧмаӧсь произведениеясыс величайшӧй художникъяслӧн — Леонардо да Винчилӧн, Рафаэльлӧн да мукӧдъяслӧн.
Италиялӧн важнейшӧй каръяс — Рим, Милан, Турин, Генуя, Неаполь да Венеция.
Италиялӧн столица Рим, коді сулалӧ Апеннинскӧй полуостров шӧр юкӧнас, Тибр ю вылын, имеитӧ 1,3 млн. гӧгӧр олысьӧс.
Сылӧн окрестностьясын эмӧсь заводъяс да фабрикаяс.
Рим ворсіс ыджыд роль древньӧй да средневекӧвӧй историяын; сійӧс шуӧны «вечнӧй карӧн».
Римын, коді расположитчӧма мылькъяс вылын, сохранитчӧмаӧсь уна историческӧй памятникъяс, на лыдын Форум — площадь, кӧні мунлісны древньӧй Римлӧн народнӧй собраниеяс: площадь вылын сохранитчӧмаӧсь сэні сулалысь дворецъяс да храмъяс стенаяслӧн юкӧнъясыс да колоннаясыс.
Имеитчӧны Колизейлӧн — грандиознӧй цирклӧн, кӧні мунлывлісны гладиаторъяслӧн бойяс, — развалинаясыс.
Интерес вызывайтӧны Палатинскӧй да Капитолийскӧй мылькъяс, кӧні сулавлісны римскӧй сенатлӧн зданиеяс да Юпитерлӧн храм.
Примечательнӧйӧсь сідзжӧ катакомбаяс — муувса пещераяс да коридоръяс, кодъясӧс Рим окрестностьясын кодйылісны первойя христиана да кодъяс служитлісны налы храмъясӧн, дзебсясян местаясӧн да кладбищеясӧн.
Бӧръяджык кадъясса памятникъясысь торъялӧ святӧй Пётрлӧн зэв ыджыд, собор, кодӧс стрӧитӧма XVI нэмын, Ватикан — Ватиканскӧй мыльк вылын дворец, кӧні олӧ католическӧй вичколӧн глава — римскӧй папа.
Ватикан лыддьыссьӧ торъя государствоӧн (площадьыс сылӧн квадратнӧй километрджын гӧгӧр).
Римын эм уна музейяс да картиннӧй галереяяс, площадьяс вылын да уличаяс вылын — уна статуяяс да фонтанъяс.
Уджалысь йӧзыс, кодъяс составляйтӧны Римса населениелысь унджыксӧ, олӧны карлӧн средневековӧй юкӧнса дзескыд кварталъясын да сійӧ районъясын, кодъясӧдз центрсяньыс 8–10 км.
Милан — Ломбардиялӧн центр, По ю вылын, имеитӧ 1. млн. гӧгӧр олысьӧс.
Милан — странаса хозяйственнӧй олӧмын зэв ыджыд центр: Миланын да сылӧн окрестностьясын эм уна заводъяс да фабрикаяс, тані жӧ Италиялӧн гырысь банкъяс, торговӧй контораяс да складъяс, быд во тані овлӧны ярмаркаяс.
Милан известнӧй и кыдз культурнӧй центр.
Славитчӧ Ля Скалялӧн миланскӧй опернӧй театр.
Турин, Пьемонтскӧй возвышенность вылын, — промышленностьлӧн, торъя нин автомобильнӧйлӧн, шӧлкӧвӧйлӧн да швейнӧйлӧн, — ыджыд центр.
Генуя, Лигурийскӧй море берег дорын, — Италиялӧн главнӧй порт да ыджыд промышленнӧй центр.
Неаполь, Тирренскӧй море дорын, — лунвыв Италиялӧн тӧдчана портӧвӧй кар.
Неаполь окрестностьясын расположитчӧма вулкан Везувий, кратерыс кодлӧн тшыналӧ дугдывтӧг (15 рис.).
Неаполь торъялӧ постройкаяс суклунӧн.
Выль кварталъяскӧд орччӧн, кӧні олӧ населениелӧн озыр юкӧн, сэні эмӧсь векньыдик, няйт уличаяс, кодъяс вомӧн нюжӧдӧм гезъяс вылӧ косьтыны ӧшлӧма бельё, сэні жӧ разносчикъяс тӧргуйтӧны пуӧм макаронӧн да разнӧй мелочӧн.
Татшӧм картинаясыс характернӧйӧсь и Италияса мукӧд каръяслы.
Неапольсянь лунвывлань расположитчӧмаӧсь живописнӧй курортъяс — Сорренто да Капри ді, кӧні дыр кад чӧж оліс миян великӧй писатель А. М. Горький.
Венеция расположитчӧма Италиялӧн асыв-войвыв юкӧнын, Адриатическӧй море дорын (16 рис.).
Венеция примечательнӧй аслас расположениеӧн да ортсыса видӧн: сійӧс стрӧитӧма, уна (сёысь унджык) ичӧтик діяс вылӧ, керкаясыс локтӧны дзик вадорӧдзыс; уличаяс пыдди служитӧны тані діяскостса проливъяс, кодъясӧс шуӧны каналъясӧн.
Ветлӧдлӧны каналъяс кузя гондолаясӧн — плоскӧй пыдӧса пыжъясӧн, кодъясӧн ӧти пелысӧн веськӧдлӧ пыж бӧжын сулалысь гондольер (лодочник).
Эмӧсь и моторнӧй пыжъяс.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Аслас хозяйстволӧн развитие серти Италия ёна кольӧ Англияысь, Германияысь да Францияысь: Италияын промышленность развитчӧма омӧльджыка тайӧ странаясын дорысь, видзму овмӧс нуӧдсьӧ отсталӧйджык способӧн.
Ёнджыка развитӧй Италиялӧн войвыв юкӧныс, кӧні сосредоточитчӧма кызвыннас сылӧн промышленностьыс.
Шӧр да лунвыв юкӧнъясыс являйтчӧны бӧрӧ кольӧм видзму овмӧса районъясӧн.
Италияса видзму овмӧсын, торъя нин лунвылас, господствуйтӧны помещикъяс, кодъяс ордын муыслӧн ыджыдджык юкӧныс.
Крестьяна кызвыннас мутӧмӧсь либӧ этша муаӧсь да нуӧдӧны ассьыныс овмӧссӧ арендованнӧй му вылын.
Му арендуйтӧмсьыс найӧ сетӧны помещиклы чукӧртӧм урожайлысь коймӧд юкӧнсяньыс джынйӧдзыс.
Уна крестьяна уджалӧны батракъясӧн помещичӧй овмӧсъясын.
Войвыв Италияын эмӧсь сідзжӧ зажиточнӧй крестьяналӧн кулацкӧй типа овмӧсъяс.
Италияын главнӧй культураясӧн являйтчӧны зерновӧйясысь — шобді, кукуруза да рис; техническӧйясысь — пыш да сахарнӧй свеклӧ; плодӧвӧйясысь — виноград, оливки (маслинаяс), цитрусӧвӧйяс (лимонъяс, апельсинъяс, мандаринъяс), персикъяс, инжир, миндаль.
Зернӧвӧй да техническӧй культураяс вӧдитӧны медсясӧ войвылас, плодӧвӧйяссӧ — Апеннинскӧй полуостров вылын, Сицилияын да Лигурийскӧй побережье вылын.
Войвыв Италияын паськалӧма сідзжӧ йӧла скӧт видзӧм да шелководство.
Полуостров вылын разводитӧны ыжъясӧс да кӧзаясӧс.
Итальянскӧй промышленностьлӧн главнӧй отрасльясӧн являйтчӧны: машиностроительнӧй промышленностьлӧн ӧткымын видъяс (автомобильнӧй, авиационнӧй, электротехническӧй), текстильнӧй (шӧлкӧвӧй да хлопчатобумажнӧй), пищевӧй да химическӧй.
Италияса заводъяслы да фабрикаяслы сырьё да изшом лоӧ вайны мукӧд странаясысь.
Паськыда используйтсьӧ электричество, коді вӧчсьӧ альпийскӧй юяслӧн энергия основа вылын.
Италиялӧн основнӧй промышленнӧй центръяс — Милан, Турин да Генуя.
Мӧд мирӧвӧй война, кодӧ кыскисны Италияӧс сылӧн фашистскӧй правительяс, ёна слабмӧдіс сылысь овмӧссӧ.
Торйӧн нин воис упадокӧ промышленность, коді нуждайтчӧ заграницаысь вайӧм сырьёын.
Сы вӧсна мый война вылӧ Италия расходуйтіс аслас зӧлӧта запаслысь тӧдчана юкӧн, ӧні сійӧ оз вермы ньӧбны заграницаысь сырьё, кыдз войдӧр.
США-са капиталистъяс используйтӧны Италиялысь сьӧкыдлунъяс да, отсӧг сетӧм улӧ вевттьысьӧмӧн, кӧзяйничайтӧны сылӧн промышленностьын: индалӧны, промышленностьлӧн кутшӧм отрасльяс долженӧсь уджавны, кутшӧмъяс сулавны; та дырйи найӧ руководствуйтчӧны оз Италиялӧн интересъясӧн, а асланыс собственнӧй интересъясӧн, найӧ оз кӧсйыны, медым Италия вырабатывайтіс сэтшӧм тӧваръяс, кутшӧмъясӧн тӧргуйтӧ США.
Италиялысь сьӧкыдлунъяс используйтӧмӧн американецъяс, Италияса буржуазнӧй правительство содействие дырйи, донтӧм-донысь ньӧбисны ӧткымын гырысь предприятиеяс (например, Туринын автомобильнӧй заводъяс).
Политическӧй строй.
Всенароднӧй голосование подув вылын 1946 воын Италияын вӧлі бырӧдӧма монархия да Италия лои республикаӧн.
Выль конституция серти республикалӧн высшӧй органӧн являйтчӧ Народнӧй собрание, коді бӧрйыссьӧ всеобщӧй голосованиеӧн.
Сійӧ ас ӧчередяс бӧрйӧ государстволысь главаӧн — президентӧс.
Правительство (Министръяслӧн сӧвет премьер-министр юрнуӧдӧм улын) назначайтсьӧ президентӧн Народнӧй собраниеса депутатъяс лыдысь.
Италияса политическӧй партияяс пӧвстын ыджыд роль ворсӧ коммунистическӧй партия, коді Народнӧй собраниеӧ бӧрйысигӧн получитіс уна гӧлӧс не сӧмын рабочӧй районъясын, но и крестьяна пӧвстын.
Мукӧд гырысь партияясӧн являйтчӧны социалистическӧй да христианско-демократическӧй партияяс.
Бӧръя партиянас веськӧдлӧ католическӧй духовенство, коді используйтӧ сэн жӧ ассьыс влияниесӧ населениелӧн отсталӧй юкӧн вылӧ.
Сідз, бӧрйысигӧн духовенство грӧзитіс избирательяслы, мый найӧ кӧ кутасны гӧлӧсуйтны народно-демократическӧй фронтлӧн кандидатъяс вӧсна, то кулӧм бӧрас веськаласны адӧ.
Американскӧй капиталлӧн нажим улын вӧлі котыртӧма правительство коммунистъястӧг.
Тайӧ правительстволӧн политикаыс подчиняйтчӧ американскӧй указкалы да оз лыддьысь итальянскӧй народлӧн интересъяскӧд.
ЮГОСЛАВИЯ.
Площадь 255 тыс. кв. км.
Население 16 млн. морт.
Югославия занимайтӧ Балканскӧй полуостровлысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввылын сійӧс омывайтӧ Адриатическӧй море.
Мӧд мирӧвӧй война воясӧ Югославияӧс вӧлі оккупируйтӧма Германияӧн, Италияӧн да Венгрияӧн.
Югославияса народъяс ожесточённӧя сопротивляйтчисны поработительяслы паныд; но сӧмын героическӧй Сӧветскӧй Армия вынъясӧн Югославияӧс вӧлі освободитӧма фашистскӧй захватчикъясысь.
Тайӧ сетіс сылы позянлун создайтны Народнӧй федеративнӧй республика, кытчӧ пырӧны квайт самоуправляющӧйся республика — Сербия, Хорватия, Словения, Македония, Босния-Герцеговина да Черногория (видзӧд карта).
Но Югославскӧй народӧс предайтысьяслӧн группа, кодӧн веськӧдліс Тито — английскӧй да американскӧй буржуазиялӧн ставленник, захватитіс властьсӧ аслас киясӧ да удерживайтӧ сійӧс насилиеӧн да патриотъясӧс ылӧдлӧмӧн да преследуйтӧмӧн, Югославияӧс народнӧй республикаысь пӧртіс фашистскӧй типа буржуазнӧй республикаӧ.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Югославиялӧн поверхностьыс характеризуйтчӧ гӧраяслӧн котловинаяскӧд да плоскогорьеяскӧд чередуйтчӧмӧн, кодъясӧс пересекайтӧны юяслӧн долинаяс.
Гӧраяс кыпалӧны море уровеньсянь 2,5 м-ӧдз и вылӧджык.
Страна рытыв-войвыв юкӧнын, Словенияын, прӧйдитӧны Юлийскӧй Альпы, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн да видзьясӧн.
Насянь лунвылын да рытыв-лунвылын куйлӧ известнякӧвӧй плоскогорье Карст, кӧні эм уна провалъяс да пещераяс.
Плоскогорьеса известнякъяслӧн водопроницаемость вӧсна зэр ваыс пырӧ пыдӧ почва улас, артмӧдӧ муувса юяс да тыяс.
Тайӧ явлениеясыс, кодъяс шусьӧны карстӧвӧйясӧн, паныдасьлӧны и мукӧд известнякӧвӧй районъясын.
Пещераяс да муувса юяс век используйтсьывлісны югославъясӧн иноземнӧй захватчикъяскӧд тышын, торйӧн кӧ 1940–1945 воясӧ немецкӧй оккупантъяскӧд тышын.
Рытыввывланьын, Хорватияын да Адриатическӧй морелӧн побережьеын, прӧйдитӧны известнякӧвӧй Цинарскӧй гӧраяс, кодъяс унджыклаас вӧртӧмӧсь.
Страна асыввылын кыпалӧны Восточно-Сербскӧй гӧраяс — Балканылӧн отрогъяс.
Гӧраяс костас эмӧсь уна котловинаяс, возвышеннӧй да низменнӧй равнинаяс.
Гырысьджык да плодороднӧйджык равнинаяс куйлӧны войвылын.
Югославиялӧн различнӧй юкӧнъяс имеитӧны оз ӧткодь климат.
Побережьеыс да лунвылыс (Македония) имеитӧны средиземноморскӧй климат.
Тӧлыс шоныд, зэра.
Гожӧмыс, коді кыссьӧ апрельсянь сентябрӧдз, жар да кос.
Югославияса пытшкӧсса районъясын климатыс умеренно континентальнӧй, кыдзи Венгрияын.
Югославиялӧн важнейшӧй юяс — Дунай да сылӧн притокъяс Драва, Сава да Тисса.
Тӧдчана юкӧнас найӧ судоходнӧйӧсь.
Мукӧд юясыс абу судоходнӧйӧсь.
Вӧръяс вевттьӧны став Югославиялысь коймӧд юкӧнсӧ.
Равнинаясын да гӧраясын улысса пӧкатъясын быдмӧ медсясӧ паськыд коръя вӧр — дуб да бук, гӧраяслӧн вылысса пӧкатъясас — лыска вӧр.
Адриатическӧй побережьеын растительностьыс средиземноморскӧй типа — век веж кустарникъяс, оливкӧвӧй рощаяс, лавръяс.
Югославиялӧн унапӧлӧс ископаемӧйясысь медыджыд тӧдчанлун имеитӧны ыргӧн, хром да бокситъяс.
Эмӧсь кӧртлӧн, изшомлӧн, а сідзжӧ зӧлӧталӧн да эзысьлӧн залежьяс.
Население да каръяс.
Югославиялӧн население (16 млн. морт) состоитӧ медсясӧ ас костас родственнӧй южнославянскӧй народъясысь — сербъясысь (став населениелӧн 39%), хорватъясысь, словенецъясысъ, македонецъясысь, черногорецъясысь.
Тайӧ народъясыс матынӧсь ӧта-мӧд дінас кыв сертиыс, но найӧ развитиеын различнӧй условиеяс вӧсна быдӧнлӧн на пӧвстысь артмисны асланыс обычайяс, аслас литература, аслас искусство.
Сербъяс да черногорецъяс пӧльзуйтчӧны славянскӧй алфавитӧн, хорватъяс да словенецъяс — латинскӧйӧн.
Страна войвылын олӧны венгръяс да румынъяс (войнаӧдз тані вӧліны уна немецъяс, кодъясӧс война помассьӧм бӧрын вӧлі выселитӧма).
Лунвылын олӧны албанецъяс.
Странаса населениелӧн 87% олӧ сиктса местностьясын, каръясын сӧмын 13%.
Каръяс пӧвстысь сӧмын куимын 100 тысяча мортысь не этшаджык: Белград (400 тысячаысь унджык), Загреб да Суботица.
Главнӧй порт — Рьека.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс да политическӧй строй.
Югославия — сельскохозяйственнӧй страна.
Крупнӧй обрабатывающӧй промышленностьыс сылӧн омӧля развитчӧма.
Мӧд мирӧвӧй войнаӧдз Югославия зависитіс иностраннӧй капиталсянь.
Югославиялӧн важнейшӧй рудникъяс принадлежитлісны иностранецъяслы.
Сӧветскӧй Союз отсӧгӧн фашизм господствоысь мӧд мирӧвӧй война помасигкежлӧ мездысьӧм бӧрын Югославияса народъяс приступитісны демократическӧй преобразованиеясӧ.
Но властьсӧ захватитысь рӧдиналӧн предательяс бӧр вайӧдісны Югославияӧс воддза положениеӧ: ӧні сійӧ бара являйтчӧ буржуазнӧй государствоӧн, кодлӧн иностраннӧй капиталысь зависитысь овмӧсыс вель ёна бӧрӧ кольӧма.
Югославияса видзму овмӧсын преобладайтӧ зернӧвӧй земледелие.
Зернӧвӧй культураясысь главнӧйясыс — шобді да кукуруза.
Мукӧд продовольственнӧй культураясысь ёна паськалӧмаӧсь картупель да фасоль.
Вӧдитӧны сідзжӧ сахарнӧй свеклӧ да табак.
Тӧдчана роль Югославияын ворсӧны плодӧвӧй культураяс, торъя нин слива.
Югославияысь косьтӧм чернослив петкӧдсьӧ заграницаӧ.
Паськалӧма сідзжӧ пастбищнӧй скӧтвидзӧм.
Промышленностьлӧн отрасльясысь ёнджыка развитчӧма цветнӧй металлъяс добывайтӧм, лесопильнӧй да пищевӧй.
Промышленностьлӧн главнӧй центръяс — Белград, Загреб, Любляна да Суботица.
Рӧдина предайтысьяслӧн группа — иностраннӧй империализмлӧн агентъяс, Тито юрнуӧдӧм улын, захватитіс Югославияын властьсӧ да кутӧ сійӧс войска да полиция отсӧгӧн аслас киын.
Югославскӧй демократъяс да патриотъяс, кодъяс осуждайтӧны Тито правительстволысь политикасӧ, подвергайтсьӧны арестъяслы да казньяслы.
Но югославскӧй народлӧн передӧвӧй революционнӧй юкӧныс кольӧ вернӧйӧн демократия, мир да великӧй Сӧветскӧй Союзкӧд дружба делӧлы.
Чорыд преследованиеяс вылӧ видзӧдтӧг, Югославияса уджалысь йӧз нуӧдӧны тыш демократическӧй Югославия вӧсна изменникъяслы да предательяслы паныд.
АЗИЯ.
ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Площадь 42 млн. кв. км.
Население 1160 млн. морт.
Ыджда, положение да очертаниеяс.
Азия — зэв ыджыд свет юкӧн; сійӧ босьтӧ став суша поверхностьлысь коймӧд юкӧн дорысь неуна этшаджык да став му шар поверхностьлысь ӧти дас кыкӧд юкӧн гӧгӧр.
Лунвылын сылӧн Малакка полуостровыс воӧ пӧшти экваторӧдз, а Малайскӧй архипелаг пырӧ южнӧй полушариеӧ 11° вылӧ да лоӧ быттьӧкӧ Австралияӧ вуджан поскӧн.
Войвылын Челюскин мыс сӧмын 12°-ӧн оз во войвыв полюсӧдз, а Севернӧй Землялӧн діясыс воӧны сы дінӧ ещӧ матӧджык.
Кор Сингапур карын, коді сулалӧ Азия лунвыв пом дорын ді вылын, луншӧр кадся шонді сулалӧ веськыда юр весьтын — зенитын, сэки Челюскин мыс вылын сійӧ овлӧ зэв улын горизонт дорас.
Кор Босфор берег вылын овлӧ луншӧр кад, сэки Дежнёв мыс вылын 10 час гӧгӧр рыт.
Асыввылын Дежнёв мыс воӧ зэв матӧ Америка дінӧ, да тӧвнас Берингов проливса йи вывті позьӧ понъясӧн вуджны Азияысь Америкаӧ ӧти лунӧн.
Рытыввылын Малӧй Азия полуостров воӧ матӧ Балканскӧй полуостров дінӧ, кодсянь Азияӧс торйӧдӧны Эгейскӧй да Мраморнӧй мореяс да векньыдик проливъяс — Дарданелльскӧй да Босфор; Босфорлӧн пасьтаыс абу ыджыд — 600-сянь 3 500 м-ӧдз.
Европакӧд Азия ӧтлаасьӧ зэв топыда.
Границасӧ на костын нуӧдӧны условнӧ Уральскӧй гӧраясӧд, Урал ю кузя да Кавказскӧй хребет кузя.
Африкакӧд Азия ӧтлаасьӧма Суэцкӧй перешеекӧн.
Перешеек вылын кодйӧм Суэцкӧй каналлӧн пасьтаыс сӧмын 100–130 м; а Баб-Эль-Мандеб проливлӧн (арабскӧй ногӧн «синва ӧдзӧс») пасьтаыс — 37 км.
Кык боксянь Азияӧс кытшалӧны кынмывтӧм океанъяс; коймӧд боксяньыс, рытыввывсянь, сы бердӧ воӧны коймӧд океанлӧн — Атлантическӧйлӧн — ӧткымын мореяс.
Войвывсянь Азияӧс кытшалӧ Севернӧй Ледовитӧй океан, кодӧс войдӧр лыддьывлісны суднояслы прӧйдитны позьтӧмӧн, но ӧні, кор Сӧветскӧй Союз организуйтіс героическӧй экспедицияяс, лӧсьӧдіс радиостанцияяс да изучитіс плавайтан условиеяс, сійӧ пӧри освоитӧм морскӧй туйӧ.
Азиялӧн очертаниеясыс прӧстӧйджыкӧсь Европалӧн дорысь: полуостровъяс да діяс вылӧ воӧ ӧти витӧд пайыс став сійӧ площадьсьыс.
Мореяс оз пыдӧдз пырны материк пытшкас, и сэні эмӧсь сэтшӧм районъяс, кодъяссянь мореӧдз лоӧ 2 тыс. км-ысь унджык.
Но век жӧ мореяс да заливъяс тӧдчымӧн изрезайтӧны Азиялысь берегъяссӧ, торъя нин асыввыв берегъяссӧ.
Войвылын Азия образуйтӧ куим полуостров Ямал, Таймыр да Чукотскӧй.
Севернӧй Ледовитӧй океан образуйтӧ мореяс: Карскӧй, Лаптевых, Восточно-Сибирскӧй да Чукотскӧй.
Таймырсянь войвывланьын куйлӧ архипелаг Северная Земля, а Таймырсянь асыввылын — Новосибирскӧй діяс, Врангель ді.
Азиялысь асыввыв берегъяссӧ кытшалӧны Тихӧй океанса мореяс: Берингово, Охотскӧй, Японскӧй, Желтӧй, Восточно-Китайскӧй да Южно-Китайскӧй.
Азия лунвылысь ми аддзам куим ыджыд полуостров: Аравия, Индостан да Индокитай; асыввылысь — Камчатка да Корея да рытыввылысь — Малӧй Азия.
Таысь ӧтдор, Азия берегъяс дорын эмӧсь зэв уна діяс.
Асыввылын найӧ артмӧдӧны некымын цепь; сэні медся гырысь діясыс: Курильскӧй, Японскӧй, Сахалин, кодӧс материкысь торйӧдӧ Татарскӧй пролив; а асыв-лунвылын діяс: Тайвань (Формоза), Филиппинскӧй, мирас медся ыджыд архипелаг — Малайскӧй (Индонезия), кытчӧ пырӧны ыджыд діяс: Борнео, Суматра, Целебес, Ява, кодъяс шусьӧны Зондскӧй діясӧн.
Азия лунвылын — Индийскӧй океан; сылӧн мореяс: Аравийскӧй да Краснӧй, заливъяс — Бенгальскӧй да Персидскӧй.
Индостансянь лунвывланьын куйлӧ Цейлон ді, а Малӧй Азиясянь лунвывланьын — Кипр ді.
Азиялӧн очертаниеясыс удобнӧйӧсь берегдорса странаяслы ӧта-мӧдкӧд море вывті волысьӧмъяслы, а сідзжӧ и мукӧд свет юкӧнъяскӧд волысьӧмъяслы.
Асыввывса побережьеясыс Азиялӧн йитчӧны лунвыв побережьеяскӧд Малаккскӧй да Зондскӧй проливъясӧн, а лунвыв побережьеясыс Азиялӧн рытыв-вывсаяскӧд да став Европакӧд — Баб-Эль-Мандеб да Суэцкӧй каналъясӧн.
Австралиякӧд да Африкакӧд Азия йитчӧ Индийскӧй океан пыр мунан туйясӧн, а Америкакӧд — Тихӧй океанса туйясӧн.
Панамскӧй канал пыр мунӧ мӧд туй, коді йитӧ Азияӧс Европакӧд.
В общем географическӧй положениеыс Азиялӧн удобнӧй, но век жӧ Европалӧн дорысь омӧльджык, сы вӧсна мый Азия куйлӧ Атлантическӧй океанса важнейшӧй мирӧвӧй туйясысь бокын.
Азияӧс исследуйтӧм историяысь.
Малӧй Азияӧс да Средиземнӧй морелысь побережьесӧ европеецъяс тӧдлісны зэв важ кадъяссянь.
Важысянь тӧдлісны найӧ сідзжӧ Аравияӧс да Индияӧс, тӧргуйтісны накӧд, но Азиялӧн мукӧд пространство йылысь найӧ тӧдісны зэв омӧля.
ХІІІ нэмын итальянец Марко Поло вӧчис путешествие Средньӧй Азия пыр Китайӧ да, сэні 17 во олӧм бӧрын, бӧр локтіс Европаӧ, Индокитай да Индостан кытшовтӧмӧн.
Аслас путешествие йылысь Марко Поло гижис сэтшӧм лӧсьыда да интереснӧя, мый уна европейскӧй купечьяслы да морякъяслы окота лои ветлыны сійӧ озыр странаясӧ, кодъясӧс аддзыліс Марко Поло, медым вайны сэтысь ценнӧй тӧваръяс.
Замечательнӧй русскӧй путешественник тверскӧй купеч Афанасий Никитин, 1466 воын Россияысь петӧм бӧрын, ветлӧдліс рытыв-лунвыв Азияті, воліс Персияӧ (Иранӧ) да Индияӧ.
«Куим море сайӧ ветлӧм» нима аслас книгаын Никитин сетіс Индиялысь подробнӧй географическӧй описание.
Никитин путешествие бӧрын комын во мысти португальскӧй мореплаватель Васко де Гама медпервойысь муніс Европаысь Индияӧ море кузя Африка гӧгӧр.
Недыр мысти португалец Магеллан, коді вӧлі вӧчӧ кругосветнӧй путешествие, кытшовтіс Америкаӧс лунвывсянь да восьтіс мӧд морскӧй туй Индияӧ — Тихӧй океан вомӧн.
Та бӧрын европеецъяс кутісны тшӧкыда ветлыны лунвыв да асыввыв Азия берегъясӧ да донтӧм-донысь ньӧбавны сэні дона тӧваръяс.
Европаса ӧткымын странаяс (Португалия, Голландия, Франция, Англия) XVI–XVII нэмъясын захватитісны колонияяс Индияын да Малайскӧй архипелаг діяс вылын (Индонезияын).
Войвыв да Центральнӧй Азияса пространствояс восьтӧмын да исследуйтӧмын торъя ыджыд тӧдчанлун имеитісны русскӧй исследованиеяс.
XVI нэмын русскӧй казакъяс, Уральскӧй гӧраяс вомӧн вуджӧм мысти, восьтісны Сибирь, код йылысь европеецъяс сійӧ кадӧдз дзик нинӧм эз тӧдлыны.
Казакъяс первой вуджисны Западнӧй Сибирь, сэсся вочасӧн мунісны век ылӧджык асыввылӧ да воисны Тихӧй океан берегъяс дорӧдз.
1638 воын Иван Москвитин комын морта отрядкӧд восьтіс Охотскӧй море.
Кымынкӧ во мысти Василий Поярков, 132 морта отрядӧн юрнуӧдӧмӧн, медводдза мортӧн писькӧдчис Амур бассейнӧ да муніс тайӧ ю кузя да Охотскӧй море кузя.
Тайӧн заводитчис Приамурьеын русскӧй господство уставовитӧмыс.
Тайӧ жӧ кадын, 1648 воын, казак Семён Дежнёв да Федот Алексеев, неыджыд отрядӧн юрнуӧдӧмӧн, кымынкӧ неыджыд судно вылын петісны Колыма ю вомысь Севернӧй Ледовитӧй океанӧ да, Чукотскӧй полуостров кытшовтӧмӧн, петісны Тихӧй океанӧ.
Найӧ восьтісны Азиялысь медся асыввыв мыссӧ, кодӧс шуисны Большой Каменнӧй Носон да коді бӧрыннас кутіс шусьыны Дежнёв мысӧн, а сідзжӧ пролив, кодӧс бӧрыннас шуисны Беринговӧн.
Ветымын во мысти Дежнёв плавайтӧм бӧрын Василий Атласов, 120 морта отрядӧн юрнуӧдіг, первойысь воис Камчатка полуостров вылӧ да ӧтлаӧдіс сійӧс Россия дінӧ.
1675 воын Москваысь вӧлі ыстӧма Китайӧ ыджыд посольство Николай Спафарий юрнуӧдӧм улын.
Став Сибирь пыр да Маньчжурия пыр Китайлӧн столицаӧ Пекинӧ ветлӧм бӧрын Спафарий, кор бӧр воис Москваӧ, представитіс Уралсянь Амурӧдз выль русскӧй владениеяслысь подробнӧй описание да Китайлысь географическӧй описание.
Спафарийлӧн тайӧ описаниеыс вӧлі сійӧ кадся мирӧвӧй литератураын зэв ценнӧй произведениеӧн да используйтсис иностраннӧй учёнӧйясӧн.
XVIII нэм заводитчигӧн Перт I зэв ёна интересуйтчис Россиялы Тихӧй океанӧ петан туй восьтӧмӧн да Севернӧй Ледовитӧй океансянь Тихӧйӧ плавайтны позянлунӧн.
Сійӧ тшӧктӧм серти Дальний Востокӧ вӧлі мӧдӧдӧма экспедиция опытнӧй мореплаватель капитан Витус Беринг юрнуӧдӧм улын.
Сылӧн ёртӧн да медматыса отсасьысьӧн вӧлі Алексей Чириков.
Беринглы вӧлі пуктӧма мог Камчатка берегъяссянь мунны суднояс вылын войвылӧ да корсьны, кӧні Азия «ӧтлаасьӧ Америкакӧд».
(Дежнёв плавание вылӧ видзӧдтӧг, европейскӧй географъяс вензисны сы йылысь, ӧтлаасьӧ-ӧ Азия Америкакӧд перешеекӧн али найӧс торйӧдӧ пролив).
Беринг да Чириков суднояс вылын прӧйдитісны Тихӧй океансянь Севернӧй Ледовитӧйӧ да воисны бӧр, океанъяс костын пролив существуйтӧм йылысь утверждениелысь правильностьсӧ подтвердитӧмӧн.
Бӧрыннас тайӧ проливлы вӧлі присвоитӧма Беринглысь ним.
Беринг веськӧдлӧм улын вӧлі котыртӧма Великӧй Севернӧй экспедиция; сійӧ первойысь на исследуйтіс Азиялысь войвыв берегъяссӧ да рытыв-войвыв Америкалысь берегъяс.
Путешествиеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Посньыдик, непрочнӧй суднояс вылын став мирсьыс торйӧдӧм йӧзлӧн неыджыд группаяс вӧлі вошӧмаӧсь Арктикалӧн йиа пустыняын.
Йи пластъяс кытшавлісны суднояссӧ, да найӧс ковмыліс йӧткавны зібъясӧн.
Сёян запасыс вӧлі этша.
Экспедицияын участвуйтысьяс висисны цынгаӧн да эз тӧдны, кыдзи вермасьны сыкӧд.
Кӧдзыдысь да висьӧмъясысь унаӧн пӧгибнитісны, на пиын и экспедицияса начальник командор Беринг.
Экспедицияса вель уна героическӧй участникъяслӧн фамилияясыс колисны географическӧй названиеясын: штурман Челюскин нимӧн шусьӧ Азия материклӧн медся войвыв мысыс; Харитон да Дмитрий Лаптевъяс нимӧн шусьӧ мореыс Севернӧй Земля да Новосибирскӧй діяс костын; Камчатка дорса діяс, кӧні куліс командор Беринг, шусьӧны Командорскӧйясӧн.
Беринг экспедицияса ӧти участник — Степан Крашенинников (бӧрыннас академик) вӧчис вель уна путешествие Камчатка кузя, бура исследуйтіс тайӧ странасӧ да гижис сійӧс асьсӧ прославитысь книга «Камчатка мулӧн описание».
Тайӧ книгаыс вӧлі медводдза русскӧй научнӧй трудӧн сибирскӧй областьяс йылысь.
Азиялысь асыв-войвылӧс бӧръяджык исследуйтысьяс пиысь (ХІХ нэм мӧд джынйын) колӧ пасйыны П. А. Кропоткинӧс, коді изучитіс да опишитіс Лена юлысь бассейн, да И. Д. Черскийӧс, коді исследуйтіс Колыма юлысь бассейн.
Центральнӧй Азия сылӧн джуджыд горнӧй хребетъясӧн да плоскогорьеясӧн дыр кольліс изучиттӧг.
Сӧмын ХІХ нэм шӧрсянь, кор Россиялӧн границаяс паськалісны да воисны дзик ханствояс (княжествояс) бердӧдз, кодъяс сэки существуйтлісны Средньӧй Азияын, русскӧй исследовательяс заводитісны изучайтны Азиатскӧй материклысь центральнӧй юкӧнсӧ.
Таын ыджыд заслуга принадлежитӧ тӧдчана русскӧй учёнӧйлы географ П. П. Семёнов-Тян-Шанскийлы.
Сійӧ исследуйтіс Чу юлысь долина, гӧравывса ты Иссык-Кульлысь район да сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн вевттьысьӧм Тянь-Шань гӧраяс.
Семёновлӧн уджъяс пуктісны подув Центральнӧй Азияӧс водзӧ научнӧя исследуйтӧмлы.
Семёновлысь заслугаяс ознаменуйтӧм могысь сійӧ фамилия дінӧ вӧлі содтӧма «Тян-Шанский».
Средньӧй Азияса гӧраяс — Тянь-Шань да Памир — изучайтӧмсӧ, кодӧс заводитіс Семёнов-Тян-Шанский, водзӧ нуӧдісны русскӧй учёнӧйяс Н. А. Северцов, А. П. Федченко (восьтіс вершина, коді ӧні шусьӧ Ленин пикӧн), И. В. Мушкетов да мук.
Центральнӧй Азияса китайскӧй да монгольскӧй районъяс исследуйтӧмын зэв ыджыд роль ворсіс Н. М. Пржевальский.
1870 восянь 20 во чӧжӧн сійӧ 9 воысь унджык колляліс тайӧ районъясті путешествуйтӧмын.
Верзьӧма отрядӧн да верблюдъяс караванӧн сопровождайтӧмӧн Пржевальский верзьӧмӧн ветлӧдліс да изучайтіс медджуджыд Тибетскӧй плоскогорье, Куэнь-Луньлысь мощнӧй горнӧй система, Тарим юлысь бассейн, Хуанхэ да Янцзыцзян юяслысь вылысса юкӧнъяссӧ, зэв ыджыд пустыня Гоби.
Сійӧ восьтіс дас вит горнӧй хребетысь унджык, уна тыяс да юяс.
Сійӧ местаясӧ, кодъясӧс Пржевальский изучитіс да опишитіс, некор на эз тувччыв сыӧдз ни ӧти европеец.
Ӧти путешествие дырйи Пржевальский сьӧкыда висьмис да кулі Тянь-Шань гӧраясын.
Пржевальскийлысь исследованиеяссӧ водзӧ нуӧдіс сылӧн ученикыс да путешествиеясын ёртыс П. К. Козлов; сійӧ исследуйтіс пустыня Гоби да аддзис сэтысь Хара-Хото древньӧй карлысь колясъяссӧ, кодӧс вӧлі тыртӧма лыаӧн.
Миян кадӧ уна лыда сӧветскӧй экспедицияяс изучайтӧны Севернӧй Ледовитӧй океанлысь побережьеяссӧ.
Сӧветскӧй ледоколъяс унаысь прӧйдитісны тайӧ берегъяс пӧлӧн Новӧй Землясянь Дежнёв мысӧдз да мӧдарӧ.
Сэки жӧ сӧветскӧй самолётъяс вӧчалісны ыджыд разведкаяс океан весьтын.
1932 воын экспедиция академик О. Ю. Шмидт юрнуӧдӧм улын «Сибиряков» ледокол вылын медводдзаысь муніс ӧти навигация чӧжӧн Архангельсксянь Владивостокӧдз.
Ӧні туйсӧ Архангельсксянь да Мурмансксянь Владивостокӧ да бӧр Азия войвыв берегъяс пӧлӧн позьӧ нин лыддьыны кызвыннас освоитӧмӧн, сы вӧсна мый сэті быд гожӧм вӧчӧны рейсъяс сӧветскӧй пароходъяс.
Севернӧй морскӧй туй исследуйтӧм кузя удж мунӧ водзӧ — восьтавсьӧны выль діяс, составляйтсьӧны берегдоръяслӧн точнӧй картаяс да став тайӧ туй пӧлӧныс стрӧитсьӧны выль полярнӧй станцияяс.
Таысь кындзи, уна дас сӧветскӧй экспедицияяс быд во обследуйтӧны Азиялысь и мукӧд юкӧнъяссӧ: найӧ уджалӧны Памирлӧн да Тянь-Шаньлӧн джуджыд горнӧй областьясын, Казахстанса да Средньӧй Азияса кос пустыняясын, Восточнӧй Сибирса прӧйдитны позьтӧм тайгаын, Севернӧй Ледовитӧй океанса став берег пӧлӧнын.
Поверхность.
Аслас горнӧй хребетъяс джуджда сертиыс Азия — медся джуджыд свет юкӧн.
Сылӧн главнӧй возвышенностьясыс артмӧны горнӧй цепьясысь, найӧ унджыкысь мегыр кодьӧсь, кодъяс выпуклӧйладорнас синсьӧмаӧсь либӧ Индийскӧй океанлань, либӧ Тихӧй океанлань.
Лунвывлань — Индийскӧй океанлань — выпуклӧйладорнас синсьӧма унджык мегырыс, кодъясысь артмӧны Гималаи, Каракорум, Куэнь-Лунь, Гиндукуш да Алтай.
Войвылын Алтай да лунвылын Гималаи костын эм зэв ыджыд горнӧй страна, коді шусьӧ Центральнӧй Азияӧн, либӧ Центрально-Азиатскӧй нагорьеӧн; сысянь лунвылын куйлӧ плоскогорье Тибет, кодӧс вомӧналӧ уна хребет, а войвылын — плоскогорье Гоби.
Азияын, а сідзжӧ и став му вылын медджуджыд гӧраясыс — сійӧ Гималаи Эверест вершинаӧн, кодлӧн судтаыс 8 880 м.
Тайӧ том складчатӧй гӧраяс.
Найӧ нюжалӧмаӧсь ыджыд мегырӧн да состоитӧны уна параллельнӧй хребетъясысь, кодъяс кыпӧдчӧны ӧти-мӧдысь вылӧджык.
Налӧн йывъясыс кузялаыс вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн.
Некодлы на эз удайтчыв кайлыны налӧн главнӧй вершинаяс вылӧ.
Английскӧй альпинистъяс партиялӧн ӧти юкӧныс пӧгибнитіс Эверест вылӧ кайигӧн; мӧд, ловйӧн кольӧм, партиялы кӧть и удайтчис кайны 8 км-ысь неуна вылӧджык, но Эверест йылӧдз сійӧ эз во.
abu
Гималаисянь войвывланьын сулалӧ зэв джуджыд плоскогорье Тибет (джудждаыс 4 км гӧгӧр).
Сійӧс вомӧналӧны рытыввывсянь асыввылӧ мунысь уна складчатӧй хребетъяс, кодъясӧс ӧнӧдз омӧля на исследуйтӧма; войвывсянь плоскогорье замыкайтсьӧ джуджыд Куэнь-Лунь хребетӧн, коді, мукӧд местаясті кыпӧдчӧ море уровеньсянь пӧшти 8 км вылӧ.
Сэні, кӧні Гималаи да Куэнь-Лунь ӧтлаасьӧны Гиндукушкӧд да Тянь-Шанькӧд, сулалӧ горнӧй узел Памир.
Сійӧ вершиналӧн — Сталин пиклӧн — джудждаыс 7 495 м.
Сӧветскӧй туристъяс вель унаысь волісны Памир вершинаяс вылӧ, кайлісны Сталин пик йылӧ да лӧсьӧдісны сійӧ гӧра бокъясӧ 5 600 да 6 850 м вылнаын кык метеорологическӧй станция самопишущӧй приборъясӧн.
Памирсянь рытыввылын куйлӧны плоскогорьеяс Иран да Малӧй Азия, кодъясӧс войвывсянь и лунвывсянь кытшалӧны складчатӧй горнӧй хребетъяс.
Тайӧ хребетъясыс лоӧны Европаса складчатӧй гӧраяслӧн продолжениеӧн, кодъяскӧд найӧ войдӧр вӧліны ӧтпомсяӧсь.
Тайӧ йитӧдыс быри, кор артмис Эгейскӧй море.
Рытыввыв Азияын медся джуджыд горнӧй хребетъясыс — тайӧ Эльбрус Каспийскӧй море лунвыв берегын да Главнӧй Кавказскӧй хребет Европа да Азия граница вылын.
Главнӧй Кавказскӧй хребетсянь лунвылын расположитчӧма Армянскӧй нагорье кусӧм вулканъясӧн — Араратӧн да Алагезӧн.
Видзӧдлыны кӧ Памирсянь асыввылӧ, сэні Гималаилӧн, Куэнь-Луньлӧн да Тибетлӧн горнӧй складкаясыс, ыджыд мегыръяс артмӧдӧмӧн, бергӧдчӧны асыв-лунвывлань, Индокитай полуостров вылӧ, да мунӧны водзӧ Малайскӧй архипелаг вывті.
Татшӧм ногӧн том складчатӧй гӧраяслӧн пояс вомӧналӧ Азиялысь став материксӧ да юкӧ сійӧс кык неӧтыджда юкӧн вылӧ.
Лунвывлань том складчатӧй гӧраяс пояссянь куйлӧны тшӧтшкӧс из глыбаяс — Деканскӧй да Аравийскӧй плоскогорьеяс; найӧ лоӧмаӧсь уна миллион воӧн водзджык складчатӧй поясса гӧраяс серти да зэв важ кадъясӧ ӧтлаасьлӧмаӧсь Африкакӧд — найӧ сы кодьӧсь жӧ и асланыс строение сертиыс.
Индскӧй, Гангскӧй да Месопотамскӧй низменностьяс артмисны море юкӧнъясысь, кодъяс тырисны юяс отложениеясӧн.
Месопотамскӧй низменность войдӧр вӧлі Персидскӧй заливлӧн юкӧнӧн;
Индскӧй да Гангскӧй артмисны пролив местаын, коді ӧтлаавліс Бенгальскӧй заливсӧ Аравийскӧй морекӧд.
Войвывланьын да асыв-войвывланьын том складчатӧй гӧраяс пояссянь эмӧсь уна мукӧд горнӧй хребетъяс да плоскогорьеяс, кодъяс артмисны сбросъяс вӧсна.
Медыджыдыс тайӧ хребетъяс пытшкысь Тянь-Шань Хан-Тенгри вершинаӧн да неважӧн восьтӧм Победа пик вершинаӧн (7 439 м).
Тянь-Шаньын горообразование мунӧ и ӧні на, мый вӧсна овлӧны землетрясениеяс.
Алтай, Саяны, Байкальскӧй гӧраяс, хребетъяс — Яблоновӧй, Становӧй, Верхоянскӧй, Черскийлӧн — ставыс тайӧ сбросӧвӧй гӧраяс, кодъяс артмӧмаӧсь зэв важся складчатӧй, ёна киссьӧм гӧраяс местаын.
Войвылын Саяны да лунвылын Куэнь-Лунь костын эм уна плоскогорьеяс; главнӧйыс на пытшкысь — плоскогорье Гоби.
Туранскӧй да Западно-Сибирскӧй низменностьяс представляйтӧны увлань лэччӧм паськыд местаяс, кодъяс куйлӧны рытыввылын Уральскӧй гӧраяс, асыввылын Средне-Сибирскӧй плоскогорье да лунвылын Копет-Даг костын.
Тайӧ низменностьясыс ӧтлаасьӧны Восточно-Европейскӧй равнинакӧд да сыкӧд ӧтлаын представляйтӧны мирын медся ыджыд равнина.
Азия асыввылын эм кык паськыд низменность — Китайскӧй да Маньчжурскӧй, кодъяс артмисны сідз жӧ, кыдз и Месопотамскӧй.
Азия асыввыв берегъяс вылын ёна тӧдчӧны сбросъяслӧн следъяс, кодъяс мунлісны Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн.
Тайӧ сбросъясыс тӧдчӧны Сихотэ-Алинь да Большой Хинган гӧраяс тшупӧдъясын.
Японскӧй діяс, Сахалин, Тайвань (Формоза), Филиппинскӧй діяс — ставыс тайӧ глыбаяс, кодъяс чуктӧмаӧсь материксьыс разломъяс дырйи; Охотскӧй, Японскӧй, Восточно-Китайскӧй да Южно-Китайскӧй мореяс жӧ артмӧмаӧсь лэччӧм суша юкӧнъяс местаын.
Тихӧй океан Азия берегъяс дорын зэв джуджыд — сэні эмӧсь 8–9 да весиг 10 км джуджда впадинаяс.
Сбросъясыс да разломъясыс мунлісны тані зэв важ кадъяссянь да мунӧны и ӧнӧдз.
Та йылысь висьталӧны тшӧкыда овлан да зэв ыджыд землетрясениеяс Японскӧй, Курильскӧй, Филиппинскӧй да мукӧд діяс вылын.
Та йылысь жӧ висьталӧны и уна лыда действуйтысь вулканъяс тайӧ діяс вылас да Камчатка полуостров вылын.
Малайскӧй архипелаг — сушалӧн коляс, коді войдӧр ӧтлаавліс Азияӧс Австралиякӧд.
Сы вылын вулканъяс сулалӧны потас визьясӧдыс кык мегырӧн: ӧтиыс мунӧ Зондскӧй діясӧд — Суматра, Ява да мукӧд діяс вывті, а мӧдыс — Филиппинскӧй діяс вывті да Целебес вывті, мӧдногӧн кӧ Азия асыввыв берегъяс пӧлӧн.
Суматра да Ява костын эм вулкан Кракатау.
1883 воын сылӧн извержение дырйи лоис взрыв, кодысь пӧшти став Кракатау діыс кайис воздухӧ.
Ва руясысь, газъясысь да пӧимысь артмӧм столб кайис 80 км судтаӧдз.
Взрывыс кыліс Цейлонын да Филиппинскӧй діяс вылын.
Суматра да Ява вылын уна йӧз пӧгибнитісны морскӧй гыясысь, кодъяс взрыв бӧрын ызгысисны берег вылас.
Му уджалӧм вылӧ Азиялӧн поверхностьыс уна боксянь абу бур.
Сэні уна изъя площадьяс, сійӧ тырӧма гӧраясӧн; уна места босьтӧны крут гӧра бокъяс, кыркӧтшъяс, ущельеяс.
Уна эм сэтшӧм джуджыд областьяс, кӧні оз позь уджавны видзмусӧ.
Центральнӧй юкӧнъяссӧ сылысь берегдоръясысь торйӧдӧны джуджыд хребетъяс, тайӧ сьӧктӧдӧ сообщение, та понда жӧ климатыс пытшкӧс областьяслӧн кос.
Но век жӧ Азияын низменностьяс босьтӧны нёльӧд юкӧнсӧ сылысь да общӧй площадьнас лоӧны ыджыдджыкӧсь став Европаысь.
Торъя удобнӧйӧсь видзму уджалӧм вылӧ Гангскӧй да Восточно-Китайскӧй низменностьяс.
Главнӧй полезнӧй ископаемӧйяс Азияын — изшом, нефть, зӧлӧта да озысь.
Найӧ распределяйтчӧны вывті неравномернӧя.
Изшом куйлӧ древньӧй массивъяс доръяс пӧлӧн.
Торъя озырӧсь изшомӧн миян Сибирь (Алтайсянь войвывлань Кузнецкӧй бассейн, Казахстанын Карагандинскӧй бассейн) да Севернӧй Китай.
Нефть эм кӧнсюрӧ том складчатӧй гӧра бокъясын; торъя озырӧсь нефтьӧн Кавказ (Баку да Грозный), Иран, Ирак, Индокитай, Аравия да Большой Зондскӧй діяс.
Нефтьлӧн тӧдчана залежьяс сідзжӧ эмӧсь рытыввыв Казахстанын да Сахалин ді вылын.
Зӧлӧта жилаяс да россыпьяс видын эм медсясӧ древньӧй кристаллическӧй массивъясын; торъя озыр зӧлӧтаӧн Сибирь.
Да, медбӧрын, озысь куйлӧ Малакка полуостров, Зондскӧй діяс да Китай недраясын.
Кӧрт рудаяслӧн озыр месторождениеяс сюрӧмаӧсь Азияын этшалаын на, медсясӧ Китайын да миянын Сибирын, Ангара ю районын, Алтай предгорьеясын да Дальний Востокын.
Но Азиялӧн зэв гырысь пространствоясыс ӧнӧдз на тӧдмавтӧмӧсь.
Карта кузя упражнениеяс.
Петкӧдлӧй медджуджыд гӧраяссӧ Азияысь да висьталӧй налысь вершинаяссӧ.
Петкӧдлӧй Азияысь ыджыд плоскогорьеяс.
Петкӧдлӧй да висьталӧй нимъяссӧ кык зэв ыджыд низменностьлысь да куим посньыдджык низменностьлысь.
Климат.
Тӧлын Азиялӧн материкыс кӧдзалӧ ёнджыка сійӧс кытшалысь мореяс серти.
Морозъяс сулалӧны не сӧмын войвыв Азияын, но и Центральнӧй Азияын — Гималаиӧдз.
Тайӧ став пространство вылас чукӧрмӧ кӧдзыд воздух масса, давлениеыс содӧ, и кӧдзыд воздухыс мунӧ асыввылӧ да лунвылӧ шоныд океанъяслань.
Тадзи артмӧны да развивайтчӧны тӧвся муссонъяс.
Тӧвъясыс кӧдзыд материксянь вайӧны асыввыв берегъясӧ ён морозъяс.
Лунвыв Азияӧс наысь тӧдчымӧн сайӧдӧны гӧраяс.
Но век жӧ и лунвыв Азияын тӧлын тӧвъяс пӧльтӧны материксянь океанӧ.
Тӧвся муссонъяс быдлаӧ вайӧны кос да сэзь поводдя.
Гожӧмын Азиялӧн материкыс шоналӧ ёнджыка сійӧс кытшалысь мореяс серти.
Давлениеыс сы весьтын чинӧ, да сэтчӧ локтӧны Индийскӧй да Тихӧй океанъясысь васӧд тӧвъяс — гожся муссонъяс (видзӧд картаяс 124 да 125 листбокъяс вылысь).
Океансянь тӧвъясыс вайӧны уна зэръяс, торъя нин сэтшӧм местаясын, кӧні найӧ паныдасьӧны гӧраяскӧд.
Центральнӧй Азияӧ, кодӧс сайӧдӧны джуджыд гӧраяс, найӧ пӧшти оз веськавны; сэні гожӧмын сулалӧны засухаяс да ён жаръяс.
Рытыввыв Азияӧ муссонъяс Индийскӧй океансянь оз жӧ веськавны, да сэні гожӧмын сідзжӧ сулалӧны засухаяс да жаръяс, да и шондіыс сэні гожӧмнас луншӧр кадӧ овлӧ пӧшти зенитын.
Став Азиясӧ климат серти позьӧ юкны татшӧм юкӧнъяс вылӧ: центральнӧй, асыввыв, лунвыв, рытыввыв да войвыв.
Центральнӧй Азияын климатыс континентальнӧй, гожӧм да тӧв, лун да вой ёна торъялӧны температура сертиыс.
Гожӧмын кымӧртӧм небесасянь шонді ёна пӧжӧ да плоскогорьеяслӧн поверхностьыс доналӧ; шоныд кос воздух кайӧ вывлань тӧвныръясӧн; найӧ лэптӧны зэв вылӧдз дзонь кымӧръясӧн лыа да бус.
Воздухыс гудырмӧ, шондіыс ӧдва тыдалӧ бус пыр, ыліыс быттьӧ ру пытшкын.
Центральнӧй Азияӧ воӧны кос тӧвъяс нин, сы понда сэні усьӧ этша осадок.
Сӧмын Центральнӧй Азия доръясын да гӧра бокъясын усьлӧны зэръяс, а медся джуджыд гӧра гребеньяс вылас усьлӧ лым.
Но лым визьыс гӧраясын куйлӧ зэв вылын: войвыв Тибетын, Хуанхэ ю заводитчанінын, 5 км судтаын, а лунвыв Тибетын весиг 5½ км судтаын.
Тӧлын став Центральнӧй Азияыс ёна кӧдзалӧ; кӧдзыд воздух лӧнь да прозрачнӧй, осадокъяс тӧлын усьӧны ещӧ этшаджык гожӧмын дорысь.
Сӧмын шочиника плоскогорьеяс вылӧ веськавлӧны шоныдджык да васӧдджык воздух струяяс океан берегъяссянь, сэки артмӧны кымӧръяс да усьӧ лым.
Но тӧвбыдӧн лымйыс усьлӧ сэтшӧм этша, мый сійӧ ӧдва вевттьыштӧ мусӧ; кочевникъяс сэні ассьыныс скӧтсӧ и тӧлын видзӧны пӧскӧтинаяс вылын.
Асыввыв Азияын действуйтӧны гожся муссонъяс, кодъяс пырӧны пытшкӧс областьясас 1000–1500 км сайӧдз; медся уна осадокъяс усьӧны гӧраяса берег пӧлӧнъясын.
Тӧвся муссонъяс дырйи морозъяс паськалӧны ылӧ лунвылӧ, да Севернӧй Китайын, Средиземнӧй море широта вылын, кынмӧны юясыс.
Тулысын да арын, гожся да тӧвся муссонъяс вежсигӧн, кор асыввыв Азия берегъяс дорын паныдасьӧны кӧдзыд да шоныд тӧвъяс, мунӧны ыджыд вихръяс — тайфунъяс.
Найӧ артмӧны тропическӧй поясын восьса океанын да, Азия берегъяслань веськӧдчӧмӧн, вӧчӧны ыджыд опустошениеяс Филиппинскӧй да Японскӧй діяс вылын.
Ыджыд тӧдчанлун асыввыв Азияса климатлы имеитӧ шоныд течение Куро-Сиво; сійӧ насыщайтӧ влагаӧн сы весьтті мунысь муссонъяссӧ да видзӧ кынмӧмысь пӧшти ставнас Японскӧй моресӧ.
Лунвыв Азияын, мӧдног кӧ, Индостанын, Индокитайын да Малайскӧй архипелагын, климатыс жар.
Гожӧмын шондіыс овлӧ дзик юр весьтын да шонтӧ зэв ёна.
Весиг тӧвся тӧлысьясӧ шонді кайӧ горизонтсянь вылӧ: тӧв, кыдзи ми сійӧс тӧдам, сэні дзик оз овлы и муыс некор оз тупкысьлы лымйӧн.
Тӧлыс сэні абу кӧдзыдджык миян Украинаса гожӧмысь.
Гожӧмыс сырӧй, осадокъяссӧ материк вылӧ вайӧны рытыв-лун муссонъяс.
Діяс вылын климатыс океаническӧй: сэні зэрӧ тӧв и гожӧм.
Температура сулалӧ во гӧгӧр 25–27°.
Тайфунъяс лунвыв Азияын овлӧны жӧ, но шочджыка асыввыв Азияын дорысь.
Рытыввыв Азияын климатыс кос, сы вӧсна мый гожся муссон татчӧ оз во.
Апрель тӧлысьсянь да октябрь тӧлысьӧдз тані пӧшти оз овлыны зэръяс, небесаын шоча мыччысьлӧны кымӧръяс, шонді сэтшӧма сотӧ, мый он вермы терпитны: Иракын Багдад дінын лыаыс шоналӧ 78°-ӧдз, гож сайын температураыс воздухлӧн кайлӧ 55°-ӧдз.
Торъя нин жар поводдя пуксьӧ, кор локтӧ лунтӧв — самум — доналӧм Аравиясянь.
Возвышенностьяс вылын сідзжӧ зэв жар, но сэні жар лунъяс вежсьӧны кӧдзыд войясӧн.
Жар поводдя сулалӧ октябрь тӧлысьӧдз, и сӧмын сёр арын, медсясӧ ноябрын, небесаын мыччысьӧны зэра кымӧръяс.
Найӧс вайӧны тӧвъяс Средиземнӧй моресянь.
Зэрлывлӧ сэтшӧма, мый Аравияса да Сирияса пустыннӧй степьясын кос долинаяс — вадьяс — тырлӧны ваӧн.
Гӧраяс вылын усьлӧ лым; гожӧмын лымйыс сылӧ, ваыс лэччӧ юясӧ да шоръясӧ.
Тӧлыс рытыввыв Азияын ёна шоныдджык асыввыв Азияын серти.
Войвыв Азияын овлӧны зэв ён морозъяс, кодъяс сулалӧны квайт тӧлысьӧдз дай дырджык.
Муыс кынмӧ зэв пыдӧдз да оз удит сывны гожӧмбыдӧн.
Но гожӧмыс сэні шоныд.
Мулӧн вылысса слӧйыс сэтшӧма шоналӧ, мый видзму уджавны позьӧ и полярнӧй круг сайын.
Юяс да тыяс.
Азияын уна гырысь юяс; на пытшкысь вит ю* 4 тыс. км-ысь кузьджыкӧсь.
Главнӧй юяс заводитчӧны Центральнӧй Азияӧс кытшалысь гӧраясын.
* Видзӧд приложение 1.
Гималаисянь лэччӧны да визувтӧны Индийскӧй океанлань уна ваа юяс: Ганг, Брамапутра да Инд.
Найӧ заводитчӧны Гималаи войвыв бокъясын да визувтӧны первойсӧ Тибетын негырысь потокъясӧн; сэсся джуджыд да дикӧй ущельеясӧд писькӧдчӧны Гималаи пыр, образуйтӧны зэв уна порогъяс, босьтӧны уна притокъяс, кодъяс визувтӧны Гималаи лунвыв бокъяссянь.
Гожӧмын тайӧ юясыс ёна ойдлӧны муссоннӧй зэръясысь да Гималаиын лым сылӧмысь.
Тӧлын да тулысын найӧ ёна ямӧны.
Бенгальскӧй заливӧ усянінын Ганг да Брамапутра образуйтӧны дельта; тайӧ дельтаыс витпӧв ыджыдджык Волга дельтаысь да век содӧ.
Тибетын заводитчӧны да визувтӧны Тихӧй океанӧ куим ыджыд ю: Меконг, Янцзыцзян, либӧ Голубӧй, да Хуанхэ, либӧ Желтӧй.
Ю йывъясыс налӧн ичӧт вааӧсь, но Центральнӧй Азияысь муссонъясӧн орошайтан областьясӧ воӧм бӧрын найӧ пӧрӧны зэв ыджыд юясӧ; первойсӧ найӧ визувтӧны тшупӧдъясӧд да ущельеясӧд, а сэсся паськыд долинаясӧд.
Медся судоходнӧйыс тайӧ юяс пиысь — Янцзыцзян.
Сы вывті гожӧмын весиг океанскӧй суднояс вермӧны кайны ва паныд 1 000 км сайӧдз ю вомсяньыс.
Татшӧм судоходностьыс Янцзыцзян юлӧн объясняйтчӧ сійӧн, мый сійӧ кызвын юкӧннас визувтӧ чорыд горнӧй породаяс пӧвстӧд, сы понда руслоас омӧля пуксьӧны наносъяс.
Хуанхэ ю, мӧдарӧ, омӧля судоходнӧй.
Аслас гудыр ваас сійӧ нуӧ зэв уна виж ил, лёсс, тайӧ илыс пуксьӧ ю пыдӧсас улыс течениеас да сэні артмӧны пыр выль и выль косінъяс.
Кадысь кадӧ Хуанхэ юыс весиг дзикӧдз вежлӧ ассьыс руслосӧ.
ХІХ нэм шӧрӧдз сійӧ усьліс эз Чжилийскӧй заливӧ, кыдз ӧні, а веськыда Жёлтӧй мореӧ.
Восточно-Китайскӧй низменность вевттьысьӧма Хуанхэ ю наносъясӧн.
Тайӧ низменность местаын важӧн вӧлі морскӧй залив, кодӧс уна нэм чӧжӧн тыртӧма илӧн тайӧ юсяньыс.
Илыс кызвыннас состоитӧ лёссысь, кодӧс юыс дугдывтӧг петкӧдӧ Центральнӧй Азияысь.
Асыввыв Азияса юяс вылын — Янцзыцзян, Хуанхэ, а сідзжӧ Амур вылын — пӧшти быд во гожӧм помын овлӧны наводнениеяс, кодъяс тшӧкыда нулӧны кӧдзӧм муяссӧ да сиктъяссӧ; сэки Китайын йӧз пӧгибайтӧны тысячаясӧн.
Наводнениеяс овлӧны, кор ӧддзӧны гожся муссоннӧй зэръяс.
Ӧні народнӧй Китайын нуӧдсьӧны мераяс тайӧ бедствиеяссӧ бырӧдӧм могысь.
Татарскӧй проливӧ усьӧ уна ваа, судоходнӧй Амур ю.
Войвыв Азияса юяс — Обь Иртышкӧд, Енисей Ангаракӧд, Лена Алданкӧд да мукӧд — зэв кузьӧсь да уна вааӧсь: осадокъяс сэні усьӧны этша, но зато испарениеыс ичӧт, а бассейнъяслӧн ва чукӧртан площадьясыс зэв гырысьӧсь.
Тулысын тайӧ юясыс зэв паськыда ойдлӧны лым сылӧмысь.
Суднояс ветлӧм вылӧ найӧ зэв удобнӧйӧсь, но дыр кежлӧ — воджын кежлӧ да дырджык — кынмывлӧны.
Визувтӧны найӧ равнинаясӧд лӧня, но кӧнсюрӧ, сбросӧвӧй тшупӧдъяс вуджигӧн, образуйтӧны гырысь порогъяс.
Торъя уна порогыс Енисей приток вылын — Ангара вылын, коді петӧ Байкальскӧй тыысь.
Ачыс Байкал тыыс куйлӧ джуджыд сбросӧвӧй впадинаын.
Центральнӧй Азияын да Туранскӧй низменностьын юясыс этша, океанъясӧдз найӧ оз воны, либӧ вошӧны лыаяс пӧвстын, либӧ помасьӧны тупкӧса (бессточнӧй) тыясын.
Татшӧмӧсь — Тарим, коді усьӧ Лобнор тыӧ, Или, коді усьӧ Балхашӧ, Сыр-Дарья да Аму-Дарья, кодъяс усьӧны Аралӧ.
Каспийскӧй да Аральскӧй сола ваа тыяс — тайӧ вӧвлӧм мореяслӧн колясъясыс.
Тайӧ кос местаясас юяс зэв коланаӧсь искусственнӧй орошение нуӧдӧм вылӧ.
Гожӧмын, кор гӧраясын сылӧ лым, юяс ойдӧны да нуӧны уна ва.
Рытыввыв Азияын юясыс сідзжӧ зэв этша.
Главнӧйясыс на пиысь — Тигр да Евфрат, кодъяс визувтӧны Персидскӧй заливӧ; тайӧ юясыс ойдӧны тӧлын.
Гожӧмын найӧ босьтӧны васӧ гӧравывса лымйысь да сетӧны сійӧс орошение вылӧ.
Уна юяс помасьӧны тані сола тыясын.
Татшӧм тыяс пиысь ӧти, Мертвӧй море (Палестинаын), куйлӧ сбросӧвӧй впадинаын; уровеньыс сылӧн 394 м-ӧн улынджык океан уровеньысь.
Му вылын абу мӧд ты, кодлӧн уровеньыс вӧлі эськӧ татшӧм улын.
Ваас сылӧн 24% сов, и ваыс сэтшӧм топыд, мый морт сэні оз вӧй; тайӧ тысӧ шуӧны Мёртвӧй тыӧн сы вӧсна, мый ни быдмӧг, ни животнӧй сэні абу.
В общем Азияса юяслӧн тӧдчанлуныс морт овмӧсын вывті ыджыд; найӧ не сӧмын сообщение туйяс, но и сетӧны муяс да садъяс орошайтӧм вылӧ ва, и не сӧмын рытыввыв да Центральнӧй, но и лунвыв да асыввыв Азияын.
Карта кузя упражнениеяс.
Висьталӧй да петкӧдлӧй ю йывсяньыс ю вомӧдзыс Азияысь 12 ыджыд ю.
Висьталӧй, кутшӧм гӧраясын заводитчӧны медся главнӧй юясыс.
Растительность да животнӧй мир.
Лунвыв Азияын, кӧні шондіыс ёна пӧжӧ да усьӧ уна осадок, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; найӧ вевттьӧны Индостанлысь да Индокитайлысь медся васӧд местаяссӧ да Малайскӧй архипелаглысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Тайӧ вӧръясас, кодъяс быдмӧны 60 м судтаӧдз, быд воськолын паныдасьӧны век выль и выль породаа пуяс; на пӧвстын разнӧй пальмаяс, кодъяс имеитӧны зэв ыджыд тӧдчанлун.
Уна пальмаяс сетӧны сёян плодъяс.
Сагӧвӧй пальмалысь сёйӧны сьӧмӧссӧ.
Берегъяс дорын уна кокосӧвӧй пальма, сійӧ плодъясысь вӧчӧны ценнӧй кокосӧвӧй вый.
Пуяс тропическӧй вӧрын быдмӧны некымын ярусӧн мӧда-мӧд вывтіыс да образуйтӧны прӧйдитны позьтӧм, лианаясӧн гартӧм чаща; лианаяс кузьтанас овлӧны 300 м-ӧдз; быдлаын тыдалӧны быдмӧгъяс-эпифитъяс, кодъяс олӧны мукӧд пу вожъяс да стволъяс вылын, и быдмӧгъяс-паразитъяс, кодъяс босьтӧны сокъяссӧ мукӧд быдмӧгъяслысь.
Косджык местаясас лунвыв Азияын эмӧсь листопаднӧй тропическӧй вӧръяс, кодъяслӧн корйыс киссьылӧ засуха дырйи, да тропическӧй лесостепь — саваннаяс, кодъяс либӧ вевттьысьӧмаӧсь турунӧн, либӧ обрабатывайтсьӧны мортӧн да вайӧны няньяслысь либӧ мукӧд культурнӧй быдмӧгъяслысь обильнӧй урожайяс.
Азияса тропическӧй вӧръясын да саваннаясын почваяс краснозёмнӧйӧсь.
Саваннаясын эмӧсь сідзжӧ сьӧд, чернозём вылӧ мунысь почваяс.
Тропическӧй вӧръясын да саваннаясын олӧны зэв уна быдсямапӧлӧс животнӧйяс; ӧтияс питайтчӧны быдмӧгъясӧн да плодъясӧн, мукӧдъяс нуӧны хищническӧй олӧм; унаӧн на пиысь олӧны тропическӧй поясын да оз вермыны терпитны умереннӧй странаясса кӧдзыдсӧ.
Татшӧмӧсь, например, человекообразнӧй обезьянаяс — орангутан да гиббон — да кыз кучикаяс — индийскӧй слӧн, носорог да тапир.
Лунвыв Азияса хищникъяс пытшкысь медся ёныс — тигр; олӧ сійӧ тростник да бамбук рощаясын.
Ядӧвитӧй змейяс, например, очковӧй змей, олӧны быдлаын — и вӧръясын, и саваннаясын; юясын эмӧсь крокодилъяс.
Вывті уна породаа лэбачьяс пиысь торъя мичаӧсь фазанъяс, павлинъяс да попугайяс.
Лунвыв Азияын кӧть и уна быдсяма животнӧйыс, но абуӧсь кӧинъяс, ручьяс да руд ошъяс, кодъяс олӧны быдлаын ӧстальнӧй Азияын, а сідзжӧ Европаын да Америкаын.
Сідзкӧ, лунвыв Азия — животнӧй мир серти торъя область.
Асыввыв Азияын — Китайын да Японияын — дикӧй растительность кольӧма сӧмын горнӧй местностьясын.
Сэні быдмӧны сорӧн паськыд коръяса пуяскӧд, кодъяслӧн киссьылӧ тӧв кежлӧ корйыс, век веж пуяса — камелияяса да лавръяса — вӧръяс.
Главнӧй почваясыс асыввыв Азияын — краснозём шоныдджык да васӧд местаясын, да желтозём косджык да ыркыдджык местаясын, кыдз войвыв Китайын.
Асыввыв Азияын населениеыс сэтшӧм тшӧкыд да муыс сэні сэтшӧма обработайтӧма мортӧн, мый дикӧй животнӧйыс сэні кольӧма этша; найӧ либӧ лунвыв Азияса, либӧ Центральнӧй Азияса, либӧ войвыв Азияса животнӧйяс кодьӧсь жӧ.
Сідз, китайскӧй гӧраясса долинаясын эмӧсь павлинъяс да фазанъяс, а Японияса вӧръясын олӧ гӧрд чужӧма бӧжтӧм обезьяна макака.
Крокодилъяс некӧн му вылын оз пырны татшӧм ылӧ войвылӧ, кыдзи Китайын да Кореяын; шоръясын Японияын эмӧсь исполинскӧй — 1½ м-ӧдз кузьтанас — саламандраяс, найӧ ортсысяньыс мунӧны ящерицаяс вылӧ.
Ставыс тайӧ — тропическӧй странаясса животнӧйяс.
Но сэні жӧ, асыввыв Азияын, олӧны кӧинъяс, ручьяс, ошъяс, а сідзжӧ степнӧй антилопаяс да дикӧй осёлъяс, кодъяс характернӧйӧсь Центральнӧй Азиялы.
Асыввыв Азияса войвыв юкӧнас Амур да сылӧн веськыдвыв притокъяс пӧлӧн быдмӧны коръя вӧръяс дуб, вяз, клён да мукӧд пуясысь.
Пуяс гӧгӧрыс сэні гартчӧны лианаяс да дикӧй виноград, коді сетӧ сёян плод.
Почваяс подзолистӧйӧсь.
Тайӧ вӧръясас животнӧй мирыс зэв озыр да напоминайтӧ, ӧтар боксяньыс, тропикъяс, а мӧдарсянь — ылі войвыв.
Тані тигр паныдасьӧ руд ошкӧд, леопард — рыськӧд, соболь — черепахакӧд.
Тані эмӧсь уна кабанъяс, козуляяс, фазанъяс, вӧрса каньяс да кӧинъяс.
Центральнӧй Азия да рытыввыв Азия вевттьысьӧмаӧсь скуднӧй кос степьясӧн да пустыняясӧн, на пытшкысь медся гырысьясыс: асыввылын — Гоби, шӧрас — Такла-Макан да рытыввылын — Аравийскӧй.
Сӧветскӧй Средньӧй Азияын эмӧсь пустыняяс Кара-Кум да Кызыл-Кум.
Степьяс да пустыняяс паськыд полосаӧн мунӧны Хинган подувсянь Краснӧй море берегъясӧдз да вуджӧны водзӧ Африкаӧ; вӧръяс тайӧ полосаас паныдасьлӧны сӧмын гӧра бокъясын, кӧні усьӧ унджык осадок, да оазисъясын юяс пӧлӧн.
abu
abu
Степьясын быдмӧны турунъяс — типчак, полынь; быдмӧны найӧ шоча, мусӧ оз дорвыв вевттьыны.
Тулысын лым сылӧм бӧрын либӧ тӧвся зэръяс бӧрын Иранын да Сирияын степвыв турунъяс быдмӧны ӧдйӧ, цветитӧны да вайӧны кӧйдыс; гожӧм пуксигӧн заыс налӧн косьмӧ нин; ловъяӧсь кольӧны сӧмын мупытшса вужъясыс да клубеньясыс да ещӧ плотнӧй кыша кӧйдысъясыс.
Почваяс тайӧ степьясын каштанӧвӧйӧсь либӧ бурӧйӧсь.
Пустыняясын быдмӧгъяс ещӧ нин этша степьясын серти, ставыс тайӧ либӧ турунъяс, кодъяс тулысын ӧдйӧ быдмӧны да регыд косьмӧны, либӧ кортӧм да посньыдик коръяса да зэв кузь вужъяса кустарникъяс.
Дзик ӧтипӧлӧс пу — саксаул.
Оазисъясын быдмӧны плодӧвӧй пуяс, например, яблоняяс, персикъяс, абрикосъяс; рытыввыв Азияын — век веж пуяс, например, маслина; Иран лунвылын да Аравияын — финикӧвӧй пальма.
Центральнӧй Азияын степьясас олӧны уна грызунъяс да копытнӧйяс, кодъяс питайтчӧны турунӧн; тӧв кежлӧ грызунъяс — сурокъяс, сусликъяс — дыр кежлӧ дзебсьӧны му пытшкӧ да узьӧны; копытнӧйяс — дикӧй осёлъяс (куланъяс), антилопаяс — перйӧны турунсӧ лым улысь, — лымйыс тайӧ степьясын усьлӧ зэв ляпкыдика.
Торъя нин озыр животнӧй мирыс Тибетын; сылӧн возвышеннӧй пастбищеясыс йӧзтӧмӧсь, сы вӧсна копытнӧйяс ветлӧны зэв ыджыд стадаясӧн; путешественникъяс лыддьывлӧмаӧсь стадаясас уна сё да весиг некымын тысяча животнӧйӧдз; медся тшӧкыда паныдасьлӧны куланъяс, антилопаяс, якъяс — горнӧй ӧшъяс да пищухаяс — сурок сяма грызунъяс.
Рытыввыв Азияса степьясын да пустыняясын эмӧсь и копытнӧйяс, и грызунъяс, но этшаджык. Эмӧсь африканскӧй происхождениеа кутшӧмсюрӧ хищнӧй зверьяс, например, гиенаяс, шакалъяс; Аравияын эмӧсь левъяс.
Азиялӧн ылі войвыв вевттьысьӧма тундраӧн.
Лунвылынджык мунӧ тайга, кӧні почваыс подзолистӧй либӧ болотнӧй.
Войвыв Азия озыр строевӧй вӧрӧн да пушнӧй зверьясӧн, а сідзжӧ и лэбачьясӧн, на пытшкысь мукӧдыс пыр олӧны тайгаын, мукӧдыс воӧны татчӧ гожӧм кежлӧ лунвыв да рытыввыв Азияысь.
Торъя уна лэбачыс чукӧрмылӧ тундраын гожӧмын.
Сэні дженьыдик гожся кадӧ найӧ быдтӧны пиянсӧ, а арнас бӧр лэбзьӧны шоныд крайясӧ, туйсӧ кутӧны юяс пӧлӧн да море берегъяс пӧлӧн.
Азия — уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн рӧдина.
Азияын морт первойысь аддзис дикӧй шобді, шабді, лук.
Лунвыв Азия — рислӧн, сахарнӧй тростниклӧн, чайнӧй пулӧн, бананлӧн, огурцылӧн рӧдина; асыввыв Азия — апельсинъяслӧн да мандаринъяслӧн рӧдина.
Азияысь петісны пӧшти став домашньӧй животнӧйяс, кодъясӧс вӧдитӧны ӧні став свет юкӧнъясын.
Азия степьясысь петісны вӧв да верблюд;
Центральнӧй Азия степьясын и ӧні на эмӧсь дикӧй вӧвъяс.
Азияысь жӧ петіс сюра гырысь скӧт, — мӧсъяс да буйволъяс, а сідзжӧ ыж, кӧза да порсь.
Тибетын приручитӧма горнӧй ӧшкӧс — якӧс, кодӧс некод оз вермы вежны джуджыд гӧравыв транспортын; Индияын гӧрба ӧшкӧс — зебу; сэні жӧ, Индияын да Индокитайын, служитӧ мортлы став животнӧйяс пытшкысь медся ёныс — слӧн.
Карта кузя упражнениеяс.
Кӧні Азияын куйлӧны пустыняяс да степьяс?
Кӧні тропическӧй вӧръяс да саваннаяс?
Кӧні субтропическӧй вӧръяс?
НАСЕЛЕНИЕ.
Азия — сійӧ сэтшӧм материк, кытчӧ меститчӧмаӧсь крайньӧй противоположностьяс: зэв джуджыд гӧраяс, зэв паськыд плоскогорьеяс, разнӧй ыджда низменностьяс, медся жар странаяс да медся кӧдзыд странаяс, медся васӧд странаяс да медся кос странаяс.
Тайӧс жӧ позьӧ шуны и Азияса население йылысь.
Центральнӧй Азияса зэв джуджыд гӧраяс да зэв паськыд плоскогорьеяс пӧшти йӧзтӧмӧсь либӧ олысьыс сэні вывті шоч — 1 кв. км вылын 10 мортысь этшаджык; кӧдзыд странаяс войвыв Азияын этша йӧзаӧсь, а жар странаясын лунвылын олысьыс абу быдлаын ӧтмында.
Населениелӧн ыджыдджык юкӧныс олӧ лунвыв да асыввыв Азияын, муссонъяса областьясын.
Торъя тшӧкыд населениеыс Восточно-Китайскӧй да Гангскӧй низменностьяс вылын; сэні быд квадратнӧй километр вылӧ воӧ 200 да унджык морт.
Шоныд да васӧд муссоннӧй климат да низменностьлӧн плодороднӧй почва бурӧсь сы вылӧ, мый тані ичӧтик местаысь позьӧ босьтны гырысь урожайяс да ещӧ кыкысь либӧ куимысь вонас.
Тайӧ низменностьяссӧ важӧн нин освоитіс морт — зэв важ кадъяссянь сэні оседлӧя олӧны видзму уджалысь йӧз, кодъяс используйтӧны быд кипыдӧс пасьта плодороднӧй му.
Центральнӧй Азияса пустыняяс да кос степьяс сьӧкыда освоитчӧны; сэні ӧнӧдз на паськыд местаясын олӧны кочевникъяс-скӧтвидзысьяс и сӧмын оазисъясын да юяс да шоръяс пӧлӧн паныдасьлӧны оседлӧй олысьяслӧн сиктъяс.
Кӧдзыд войвылыс Азиялӧн этша йӧза; уна тысяча воясӧн сэн овлісны сӧмын кӧр видзысь кочевникъяс да ветлісны вӧръясӧд зверь кыйысьяс.
Сӧмын ӧнія кадӧ, социалистическӧй строительство дырйи, заводитісны осваивайтны тайӧ паськыд пространствояссӧ: пӧрӧдӧны вӧръяс, да на местаын лоӧны муяс, рудникъяс, электростанцияяс да заводъяс.
Азияын олӧны уна разнӧй народъяс, на костын медся уна лыдаӧсь монгольскӧй группаса народъяс.
Лыд сертиыс главнӧй народъясыс тайӧ группасьыс — китаецъяс, японецъяс да кореецъяс.
Мӧд группа составляйтӧны Индокитайса да Индонезияса народъяс.
Торъя группа кыв сертиыс составляйтӧны тюркъяс — казахъяс, узбекъяс, туркменъяс, турокъяс.
Ыджыд группаӧ пырӧны Индияса, Иранса, Афганистанса да СССР-са (русскӧйяс, украинецъяс, таджикъяс да мукӧд) уна народъяс.
Арабъяс да еврейяс относитчӧны семитскӧй группа дінӧ.
Медбӧрын, Азияын олӧ народъяслӧн ещӧ ӧти уна лыда группа — негроидъяс, кытчӧ пырӧны Филиппинскӧй діясса негритосъяс да мыйкӧ мында Индостанса дравидъяс.
Азияын ставыс олӧ 1 млрд. 160 млн. гӧгӧр морт, мӧдногӧн кӧ став человечество джынсьыс унджык, но сійӧ жӧ кадӧ населениелӧн шӧркодь плотностьыс Азияын кыкпӧв ичӧтджык Европаын дорысь.
АЗИЯЛӦН ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
Азиялӧн став войвыв джынйыс да Центральнӧй Азиялӧн рытыввыв юкӧныс пырӧны Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союз составӧ.
Асыввылын Сӧветскӧй Союзкӧд граничитӧ миянкӧд уна вося дружбаӧн йитчӧм Монгольскӧй народнӧй республика (столицаыс Улан-Батор); миянлы дружественнӧй соседӧн являйтчӧ том Корейскӧй народно-демократическӧй республика (столицаыс Пхеньян); и, медбӧрын, важся Китай пыдди, кодӧс вӧлі закабалитӧма хищникъясӧн — иностраннӧй капиталистъясӧн, ӧні ми имеитам аслыным асыввывса великӧй соседӧн свободнӧй да миянлы дружественнӧй Китайскӧй народнӧй республика (столицаыс Пекин).
Азиясянь асыввылын діяс вылын расположитчӧма Япония (столицаыс Токио), коді 1945 воӧдз выступайтіс кыдзи империалистическӧй держава, а ӧні, мӧд мирӧвӧй войнаын поражение бӧрын, оккупируйтӧма США-са войскаясӧн.
Лунвылынджык — Филиппинскӧй діяс вылын — эм Филиппины республика (столицаыс Манилла), коді вӧлі США-са колонияӧн да фактически зависитӧ американскӧй капиталысь.
Ещӧ лунвылынджык — Малайскӧй архипелагса діяс вылын — расположитчӧм Индонезия, коді дыр вӧлі Нидерланды гнёт улын, кыпӧдіс восстание аслас угнетательяслы паныд, образуйтіс независимӧй республика да нуӧдіс героическӧй тыш нидерландскӧй империалистъяс войскакӧд, кодъяс получайтісны отсӧг Англиясянь да США-сянь.
Ӧні буржуазнӧй Индонезийскӧй республикаӧс признайтісны мукӧд государствояс.
Сылӧн официальнӧй нимыс Индонезияса Соединённӧй Штатъяс.
Индокитай полуостров вылын эм демократическӧй республика Вьетнам.
Сылӧн территорияыс войдӧр пырліс Французскӧй Индокитай — Франциялӧн колония — составӧ.
1945 воын национально-освободительнӧй тыш результатын Вьетнамын образуйтчис народнӧй правительство коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын.
Сійӧ жӧ полуостров вылын расположитчӧмаӧсь государствояс Сиам (Таи) да Бирма, коді водзті вӧлі английскӧй колонияӧн, но Англия и ӧнӧдз на кутӧ сійӧс аслас влияние улын.
Лунвыв Азия шӧрын эм Индийскӧй Союз (столицаыс Дели) да Пакистан (столицаыс Карачи).
Найӧ дыр вӧліны английскӧй колонияӧн да сӧмын 1947 восянь получитісны самоуправление.
1948 восянь британскӧй доминионӧн лои Цейлон ді — сідзжӧ Англиялӧн вӧвлӧм колония.
Английскӧй капитал и ӧні сохраняйтӧ ыджыд влияние тайӧ странаясын.
Индиясянь да Пакистансянь рытыв-войвылын куйлӧны кык государство, кодъяс граничитӧны Сӧветскӧй Союзкӧд, — Афганистан (столицаыс Кабул) да Иран (столицаыс Тегеран).
Ирансянь рытыввылын, Малӧй Азия полуостров вылын, расположитчӧма Турция (столицаыс Анкара), коді сідзжӧ граничитӧ СССР-кӧд.
Азиялӧн рытыв-лунвылын эм арабскӧй государствояслӧн группа — Ирак (столицаыс Багдад), Сирия, Трансиордания, Саудовскӧй Аравия да мук., и еврейскӧй государство Израиль (Палестинаын; столицаыс Тель-Авив).
НАРОДНӦЙ ДЕМОКРАТИЯ СТРАНАЯС.
КИТАЙСКӦЙ НАРОДНӦЙ РЕСПУБЛИКА.
Площадь 9,6 млн. кв. км.
Население 475 млн. морт.
Китай — зэв ыджыд государство: сылӧн площадьыс пӧшти став Европа ыджда.
Китай паськӧдчӧма рытыввывсянь асыввылӧ 5 700 км вылӧ — Памирсянь Тихӧй океанӧдз.
Китайын населениеыс составляйтӧ му шарвывса став населениелысь нёльӧд юкӧнсӧ кымын.
Китайлӧн территорияыс состоитӧ некымын юкӧнысь (видзӧд карта выяысь): основнӧй юкӧныс Восточнӧй Китай (шусьӧ сідзжӧ собственно Китайӧн); асыв-войвылын сыкӧд орчча Маньчжурия, войвылын Внутренньӧй Монголия, рытыввылын Синьцзян (либӧ Западнӧй Китай) да рытыв-лунвылын Тибет.
Китай — древньӧй культураа страна.
Но ХІХ нэмын хозяйственнӧй да культурнӧй отношениеын сійӧ бӧрӧ колис Европаысь да ХІХ нэм шӧрын сюри зависимостьӧ вына европейскӧй государствояссянь, а сідзжӧ США-сянь да Япониясянь.
1937 воын Япония уськӧдчис Китай вылӧ да захватитіс вель уна важнӧй район.
Китайскӧй народ кыпӧдчис захватчикъяслы паныд.
Япония пырис мӧд мирӧвӧй войнаӧ Германиякӧд союзын да 1945 воын вӧлі жугӧдӧма.
Китай бӧр получитіс японецъясӧн захватитлӧм муяссӧ.
Китайлӧн уна районъяс нуӧдісны тыш захватчикъяскӧд китайскӧй коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын да имеитісны тайӧ тышын ыджыд успехъяс.
Но Япониякӧд война помасьӧм бӧрын китайскӧй правительство, кодӧн веськӧдліс буржуазнӧй партия гоминдан да коді действуйтіс американскӧй капитал индӧдъяс серти, кутіс нуӧдны тыш коммунистъясӧн веськӧдлан народнӧй массаяслы паныд.
Тайӧ вайӧдіс гражданскӧй войнаӧ.
Китайскӧй народ китайскӧй коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын разгромитіс сыӧн создайтӧм народно-освободительнӧй армия вынъясӧн гоминдановскӧй войскаяссӧ.
1949 вося октябрын китайскӧй народӧн бӧрйӧм представительяс провозгласитісны Китайскӧй народнӧй республикалысь образуйтчӧм.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Китайлӧн территорияыс сэтшӧм ыджыд да природнӧй условиеясыс сы вылын сэтшӧм унасикасаӧсь, мый найӧс колӧ видлавны торъя юкӧнъясӧн.
Но позьӧ пасйыны природалысь некымын главнӧй да став территорияыслы общӧй чертаяс.
1. Китай — кызвыннас возвышеннӧй страна: сійӧ территориялӧн ⅘ юкӧнас — плоскогорьеяс да гӧраяс.
Китайса рытыввыв окраинаясын сулалӧны мирын медджуджыд гӧраяс.
Но ⅕ китайскӧй территориялысь босьтӧны низменностьяс, да буретш тані олӧ населениелӧн основнӧй массаыс.
2. Китайлӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ субтропическӧй зонаын, примернӧ Средиземнӧй мореса войвыв да лунвыв берегъяслӧн широтаяс костын.
Китайлӧн медся войвыв юкӧныс (Маньчжурия) куйлӧ Украина широтаын, а медся лунвыв юкӧныс — африканскӧй пустыня Сахара широтаын.
Асыввывса районъяс Китайлӧн куйлӧны муссоннӧй тӧвъяс влияние улын, кодъяс гожӧмын пӧльтӧны океансянь да вайӧны зэръяс, а тӧлын пӧльтӧны Азия материк шӧрсянь да вайӧны кос поводдя да кӧдзыд.
Рытыввывса да войвывса районъяс Китайлӧн — Тибет, Синьцзян да Внутренньӧй Монголия — куйлӧны ылын океансянь да кытшалӧмаӧсь джуджыд гӧраясӧн, сы вӧсна муссонъяс оз вермыны влияйтны на вылӧ; наӧдз зэв этша воӧ осадокыс да найӧ являйтчӧны полупустыняясӧн, а кӧнсюрӧ и пустыняясӧн.
3. Китайса юяс пиысь торъялӧны куим главнӧй ю — Хуанхэ (либӧ Желтӧй), Янцзыцзян, либӧ Янцзы (Голубӧй), да Сицзян.
Тайӧ юяслӧн бассейнъяс серти Восточнӧй Китай пырджык юкӧны куим юкӧн вылӧ — Севернӧй Китай, Средньӧй (Центральнӧй) да Южнӧй вылӧ.
4. Китай озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Сэні эмӧсь зэв паськыд изшом залежьяс (торъя нин Хуанхэ ю бассейнын), редкӧй металлъяслӧн — вольфрамлӧн да сурьмалӧн — мирӧвӧй запасъяс, кӧрт рудалӧн, марганецлӧн да мукӧд металлъяслӧн вель ыджыд залежьяс.
Китайлӧн мупытшкӧсыс абу на тырвыйӧ тӧдмалӧма.
Сы вӧсна мый Китайлӧн разнӧй юкӧнъясын природаыс вывті ёна торъялӧ, видлалам природнӧй условиеяссӧ торйӧн основнӧй районъяс кузя.
Желтӧй да Восточно-Китайскӧй мореяс бердын куйлӧ зэв-паськыд Восточно-Китайскӧй низменность, код вомӧн визувтӧны Хуанхэ да Янцзыцзян юяс.
Низменностьыс вевттьысьӧма ваӧн вайӧм плодороднӧй почваӧн.
Климатыс тані муссоннӧй, жар гожӧмын мунӧны зэв ён ливеньяс.
Тӧлыс лунвылас шоныд, а войвылас тӧвся муссонъяс пӧльтӧм вӧсна — кӧдзыд.
Юяс гожӧм помасигас муссоннӧй зэръяс вӧсна ёна ойдӧны.
Татшӧм ойдӧмъясыс, торъя нин Хуанхэ юлӧн, тшӧкыда бырӧдӧны кӧдзаяс да оланінъяс.
Китаецъяс шуӧны Хуанхэсӧ «тысяча бедствие вайысь юӧн».
Ойдігас Хуанхэ мукӧд дырйи заводитӧ визувтны выль руслоӧд.
Колян нэм шӧрын Хуанхэлӧн ю вомыс татшӧм ногӧн вешйис 500 км вылӧ войвывлань.
Хуанхэ руслолӧн вешйӧмъяс вӧліны и бӧръя воясӧ.
abu
Восточно-Китайскӧй низменность вевттьысьӧма шобді, рис, гаолян да хлопок муясӧн, а лунвылын сідзжӧ чайнӧй плантацияясӧн.
Низменностьын населениеыс тшӧкыд.
Сійӧ лунвылын находитчӧ Китайлӧн медыджыд кар да порт — Шанхай, войвылас — столица Пекин.
Восточно-Китайскӧй низменностьсянь рытыввылын да рытыв-войвылын кыпӧдчӧ Лёссӧвӧй плато.
Тайӧ равнинаыс, коді вевттьысьӧма лёсслӧн (желтозёмлӧн) кыз слӧйӧн, босьтӧ пӧшти сы ыджда жӧ площадь, кыдзи став Франция.
Зэръяс дырйи лёсслӧн область вевттьысьӧ сибдалысь виж няйтӧн, а кос поводдя дырйи — зэв посньыдик виж бусӧн.
Лёссӧвӧй плато вомӧн визувтӧ Хуанхэ ю, буретш шӧр юкӧннас.
Юыс мыськӧ лёссӧ, нуӧ сылысь зэв посньыдик чиръяссӧ и ачыс лоӧ виж рӧма.
Виж жӧ лоӧ и ваыс сійӧ морелӧн, кытчӧ Хуанхэ усьӧ.
Та вӧсна китаецъяс шуӧны Хуанхэсӧ Жёлтӧй юӧн, а моресӧ Жёлтӧй мореӧн.
Лёсс зэв кокниа мыськыссьӧ да тӧлӧдсьӧ.
Став Лёссӧвӧй платоыс вундассьӧма оврагъясӧн.
Тайӧ оврагъяс бокъясас керкатӧм китаецъяс важысянь кодйисны аслыныс овны пещераяс. Лёссӧвӧй оврагъясын пещернӧй селениеяс мукӧд дырйи нюжалӧны некымын километр вылӧ.
Лёссысь артмӧм почва зэв плодороднӧй.
Но климатыс тані кос, сы вӧсна мый муссоннӧй тӧвъяс воӧны татчӧ слабмӧмӧн нин.
Видзму уджавны тані колӧ искусственнӧй орошение.
Вӧдитӧны шобді, просо да гаолян.
Лёссӧвӧй платоын эмӧсь изшомлӧн зэв ыджыд залежьяс.
Восточно-Китайскӧй низменностьсянь рытыввылын, Янцзы, юлӧн шӧр юкӧнын, сулалӧны Сычуаньскӧй гӧраяс, кодъяс костын эм ыджыд котловина.
Тайӧ муссоннӧй субтропическӧй климата плодороднӧй область.
Шоныд тӧв вӧсна тані вонас босьтӧны кык урожай, но ӧзимӧй кӧдзаяслы применяйтӧны искусственнӧй орошение.
Сычуаньскӧй гӧраясын эм изшом, кӧрт руда, зӧлӧта, нефть, сов.
1936–1945 воясын, японецъясӧн Восточно-Китайскӧй низменность оккупируйтлігӧн, Сычуаньскӧй гӧраяс вӧліны Китайлӧн главнӧй опорнӧй районӧн японскӧй захватчикъяслы паныд война дырйи.
Тайӧ воясын тані паськаліс промышленность.
Восточно-Китайскӧй низменностьсянь да Сычуаньскӧй гӧраяссянь лунвывті разнӧй направлениеясын мунӧны неджуджыд Южно-Китайскӧй гӧраяс, кодъяс вевттьӧны Южнӧй Китайлысь став площадьсӧ.
Главнӧй юыс лунвылын — Сицзян, коді усьӧ Южно-Китайскӧй мореӧ.
Тані субтропическӧй муссоннӧй климат, а Китайлӧн медся лунвылыс куйлӧ весиг тропическӧй поясын.
Китай лунвылын босьтӧны вонас кык урожай.
Долинаясын да гӧраяскостса равнинаяс вылын — рисӧвӧй муяс, хлопок, чай, сахарнӧй тростник плантацияяс.
Лунвылас эмӧсь редкӧй металлъяс — вольфрам, сурьма, а сідзжӧ металлъяс (озысь, ыргӧн да мук.).
Тані населениеыс вель тшӧкыд.
Каръяс пиысь тӧдчана порт да промышленнӧй центр Кантон.
Китайлысь асыв-войвывсӧ занимайтӧ Маньчжурскӧй низменность, кодӧс рытыввывсянь да асыввывсянь кытшалӧны гӧраяс.
Климатыс сэні континентальнӧй муссонъяс влияниеӧн.
Январь тӧлысьлӧн шӧркодь температураыс Маньчжурия войвылын −28°.
Торъя лунъясӧ кӧдзыдыс овлӧ −40−45°.
Лым усьлӧ этша.
Гожӧмыс тані жар да зэра.
Маньчжурскӧй низменность — сійӧ степь, кодӧс гӧрӧмаӧсь шобді, соевӧй бобы, рис да мукӧд культураяс улӧ.
Гӧраяс да возвышенностьяс, кодъяс кытшалӧны Маньчжурскӧй низменностьсӧ, вевттьысьӧмаӧсь лыска пуяса (сус пу, ниа, коз пу, ньыв пу) вӧръясӧн.
Маньчжурскӧй низменность войвылын визувтӧ Амур, а асыввылын Амурлӧн приток — Уссури.
Тайӧ юясӧдыс мунӧ граница Китай да Сӧветскӧй Союз костын.
Амурлӧн мӧд приток, коді визувтӧ Маньчжурияті, — Сунгари.
Маньчжурияса юяс, Китайлӧн мукӧд юкӧнъясса юясысь торъялӧмӧн, кынмывлӧны некымын тӧлысь кежлӧ.
Найӧ ойдлӧны вонас кыкысь: тулысын йи сылӧмысь да арын муссоннӧй зэръясысь.
Маньчжурияын эм изшом, горючӧй сланецъяс да кӧрт руда.
Китайлӧн мукӧд юкӧнъясыс — полупустыннӧй равнинаяс кос, резко континентальнӧй климатӧн.
Мукӧдлаті найӧс вомӧналӧны джуджыд гӧраяс.
Китайлӧн войвыв юкӧныс (Маньчжуриясянь рытыввылӧ), коді шусьӧ Внутренньӧй Монголияӧн, куйлӧ Гоби плоскогорье вылын.
Гоби — полупустыня, мукӧдлаті вуджӧ лыаа пустыняӧ.
Гоби плоскогорье лунвывладорӧдыс 2 000 км-ысь кузьджыка нюжалӧ Великӧй китайскӧй стена.
Сійӧс стрӧитлӧмаӧсь кык тысяча воысь важӧнджык Китайӧс воинственнӧй соседъяс — кочевник-монголъяс — набегъясысь дорйӧм могысь.
Стенаыс — сійӧ муысь вӧчӧм вал, кодӧс кышӧма изйӧн.
Сы вылын уна сторожевӧй башняяс, кодъяс вывсянь часӧвӧйяс кыйӧдісны матысмысь врагӧс.
Западнӧй Китай, либӧ Синьцзян, — котловинаяс кодь кык ыджыд равнина, кодъясӧс торйӧдӧны Тянь-Шань джуджыд гӧраяс («Небеснӧй гӧраяс»).
Мукӧд вершинаясыс налӧн кайӧны 7 км-ӧдз море уровеньсянь да вевттьысьӧмаӧсь некор сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн.
Тянь-Шань гӧраяс водзӧ мунӧны и СССР-ын — Киргизияын да ӧтлаасьӧны Памир гӧраяскӧд.
Гӧраясӧн кытшалӧм Синьцзянлӧн равнинаяс являйтчӧны кос степьясӧн да пустыняясӧн.
Синьцзян лунвылын куйлӧ барханнӧй лыаяса ыджыд пустыня (Такла-Макан).
Пустыня да полупустыня фон вылын выделяйтчӧны оазисъяс ю берегдоръясын, кодъяс босьтӧны васӧ горнӧй хребетса сывлытӧм лымъясысь.
Китай рытыв-лунвылын куйлӧ медджуджыд плоскогорье — Тибет (3-сянь 5 км-ӧдз море уровеньсянь).
Войвывсяньыс сійӧс кытшалӧ хребет Куэнь-Лунь, а лунвывсяньыс му шар вылын медджуджыд гӧраяс — Гималаи.
Гобиса, Синьцзянса да Тибетса кос степьясын шоч населениеыс медъёна занимайтчӧ кочевӧй скӧтвидзӧмӧн, видзӧны ёнджыкасӧ ыжъясӧс да вӧвъясӧс, мыйкӧ мында верблюдъясӧс, а Синьцзянын да Тибетын сідзжӧ и якъясӧс (кузь гӧна ӧшъясӧс).
Ю берегъяс дорті оседлӧй населениеыс уджалӧ видзму.
Население да каръяс.
Китайын олӧ му шарвывса став населениелӧн пӧшти нёльӧд юкӧныс — 475 млн. морт (тайӧ цифраыс приблизительнӧй, сы вӧсна мый Китайын населениелӧн перепись эз нуӧдсьы).
Китайын унджык населениеыс — китаецъяс, найӧ относитчӧны народъяслӧн монгольскӧй группа дінӧ.
Мукӧд народностьяс Китайса став население пиас составляйтӧны ӧти кызьӧд юкӧн.
Тайӧ — монголъяс (Внутренньӧй Монголияын), тибетцы (Тибетын), уйгуръяс, казахъяс да киргизъяс (Синьцзянын).
Китайын населениеыс размещайтчӧ зэв неравномернӧя странаса территория вылас: Восточно-Китайскӧй низменность вылын шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылын 200 олысь, сэки кор горнӧй полупустыннӧй районъясын 1 кв. км вылӧ воӧ 1–2 олысь.
Китайса населениелӧн кызвын юкӧныс олӧ сиктса местаясын да занимайтчӧ видзму уджалӧмӧн.
Эмӧсь вель уна гырысь каръяс, кодъяс пиысь унджыкыс сулалӧны приморскӧй полосаын.
На пиысь витын олӧ 1 млн. мортысь унджык быдын.
Тайӧ каръясыс: Шанхай, Пекин, Тяньцзинь, Кантон (17-ӧд рис.) да Нанкин.
Каръясысь, кӧні олӧ миллионджынсянь миллион мортӧдз, колӧ пасйыны Чунцин (Сычуаньскӧй горнӧй районын), Ханькоу (Яндзылӧн шӧр юкӧнын) да Мукден (Маньчжурияын).
Зэв важ кадъясӧ Китай вӧлі медся культурнӧй странаясысь ӧтиӧн.
Миян эраӧдз кымынкӧ тысячелетие войдӧр, кор Европаын олысьяс нуӧдісны примитивнӧй (медся прӧстӧй) овмӧс, Китайын вӧлі паськалӧма муяс искусственнӧя орошайтӧм, рис зэв бура возделывайтӧм, шелководство да шӧвк тканьяс вӧчӧм, металлъяс обработайтӧм, фарфорӧвӧй пӧсуда вӧчӧм да с. в.
Компас да порох медводз изобретитісны китаецъяс.
Но господствующӧй классъясӧн да завоевательясӧн дыр кад чӧж народӧс увтыртӧм вӧсна да китайскӧй уджалысь йӧзлӧн зэв гӧля олӧм вӧсна бӧръяджык кадӧ Китайлӧн культура да овмӧс колины бӧрӧ.
ХІХ нэм шӧрсянь иностраннӧй капиталлӧн гнётыс ещӧ ёнджыка содтіс тайӧ бӧрӧкольӧмсӧ.
Грамотностьыс паськалӧма слаба на.
Грамотность паськӧдӧмлы вель ыджыд препятствиеӧн лоӧ сійӧ, мый китайскӧй письменностьлӧн основаыс абу алфавит, а иероглифъяс — значокъяс, кодъяс изображайтӧны дзонь кывъяс.
Иероглифыс зэв уна, да ставсӧ найӧс кутны паметьын зэв сьӧкыд.
Гижсьӧны иероглифъясыс столбецъясӧн вылісянь уліӧ.
Ӧні лӧсьӧдсьӧ китайскӧй письменностьсӧ кореннӧя упроститӧм.
Китаецъяс новлӧны пемыдлӧз рӧма паськыд соска ситеч ковтаяс да сэтшӧм жӧ гачьяс.
Нывбабаяс пасьтасьӧны пӧшти сідз жӧ, кыдз мужчинаяс.
Керкаяс Китай войвылын стрӧитсьӧны сёйысь да пуысь, лунвылын — бамбукысь.
Сӧмын ыджыд каръясын эмӧсь европейскӧй типа керкаяс.
Китайскӧй керкаясын мебельыс этша.
Узьлӧны китаецъяс цыновкаяс вылын.
Сёйӧны ичӧтик пу бедьторъясӧн.
Народлӧн главнӧй сёянторйыс зерновӧй продуктаяс (рис, просо, сорго) да градвыв пуктасъяс.
Уна китайскӧй каръясын век на эмӧсь карса стенаяс, кодъясӧс стрӧитлӧмаӧсь зэв важ кадъясӧ военнӧй нападениеясысь карсӧ видзӧм могысь.
Лёссӧвӧй плато вылын, кыдз вӧлі висьталӧма нин, лёссӧвӧй оврагъясын кодйӧм пещераясысь образуйтчисны ыджыд селениеяс.
Внутренньӧй Монголияса да Синьцзянса полупустыняясын, а сідзжӧ мыйкӧ мында и Тибетын, скӧтвидзысь-кочевникъяс олӧны гынысь вӧчӧм шатёръясын.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Том Китайскӧй народнӧй республика вуж выйӧныс перестраивайтӧ ассьыс овмӧссӧ.
Страна мездмис реакционнӧй китайскӧй буржуазия, помещикъяс да иностраннӧй капиталистъяс господство улысь, кодъяс кутісны народсӧ зэв ыджыд гӧльлунын.
Земельнӧй реформа, кодӧс вӧлі нуӧдӧма водзынджык освободитӧм районъясын да коді нуӧдсьӧ ӧні став страна пасьта, бырӧдіс крепостничестволысь колясъяссӧ.
Помещикъяслысь муяссӧ мырддьӧма да распределитӧма мутӧм да этша муа крестьяна костын.
Бӧръя кык вонас сё миллионысь унджык китайскӧй крестьяна получитісны му.
Татшӧм ногӧн бырӧдсьӧ мутӧмалӧм да корысьлун китайскӧй крестьяналӧн, кодъяс войдӧр вынужденӧсь вӧлі арендуйтны мусӧ помещикъяслысь урожай джынйысь да кык коймӧд пайысь.
Китайлӧн мездӧм территория вылын пуӧ творческӧй удж китайскӧй народлӧн, коді коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын перестраивайтӧ ассьыс овмӧссӧ.
Китайын главнӧй рольсӧ ӧні ворсӧ видзму овмӧс на.
Китайскӧй крестьяна посньыдик му участокъяссӧ обрабатывайтлісны ёнджыкасӧ ки помысь — зырйӧн да коканӧн.
Татшӧм обработкаыс, коді мунӧ град йӧръясын градъяс возделывайтӧм вылӧ, шусьӧ «грядкӧвӧй земледелиеӧн».
Народнӧй правительство быдногыс отсалӧ крестьяналы, сельскохозяйственнӧй техника бурмӧдӧм кузя мераяс примитӧмӧн.
abu
Восточнӧй Китай войвылын да Маньчжурияын вӧдитӧны рис, шобді, соевӧй бобы, просо да гаолян (18-ӧд рис.).
Средньӧй да Южнӧй Китайын медся важнӧй культураясыс — рис, хлопчатник, чай, а дзик лунвылас — сахарнӧй тростник.
Вӧдитӧны сідзжӧ градвыв пуктасъяс да плодӧвӧй культураяс, торйӧн нин мандаринъяс, апельсинъяс да лимонъяс.
Полупустыннӧй районъясын паськалӧма кочевӧй скӧтвидзӧм: видзӧны ыжъясӧс, вӧвъясӧс, якъясӧс (кузь гӧна ӧшъясӧс), верблюдъясӧс.
Му уджалӧны сэні сӧмын оазисъясын искусственнӧй орошениеӧн.
Китайын эмӧсь промышленность развивайтӧм вылӧ разнӧйпӧлӧс сырьёлӧн зэв ыджыд запасъяс, но иностраннӧй капитал господство вӧсна да реакционнӧй гоминдановскӧй правительстволӧн продажнӧй политика вӧсна промышленностьыс вӧлі развитчӧма слаба.
Изшом запасъяс серти Китай занимайтӧ мирас первойя местаясысь ӧтиӧс.
Сійӧ имеитӧ и быдсямапӧлӧс рудаяслысь гырысь залежьяс.
Но машинаяс вӧчан да металлысь изделиеяс вӧчан заводъясыс Китайын абу на тырмымӧн.
Медся уна эмӧсь текстильнӧй фабрикаяс, кодъяс вӧчӧны тканьяс китайскӧй хлопокысь да шӧвкысь.
Тайӧ фабрикаясыс сосредоточитчӧмаӧсь Шанхайын, а сідзжӧ Тяньцзиньын, Ханькоуын да Кантонын.
Китайын сохранитчӧма зэв уна мелкӧй промышленнӧй предприятие: уна миллион ремесленник каръясын да сиктъясын ки помысь уджалан станокъяс вылын кыӧны тканьяс, вурӧны паськӧм, кӧмкот да с. в.
Китайлӧн народнӧй правительство пуктӧ ас водзас мог меддженьыд кадӧн ликвидируйтны аслас страналысь бӧрӧ кольӧмсӧ.
Успешнӧя восстанавливайтсьӧны да выльысь стрӧитсьӧны кӧрттуйяс, фабрикаяс да заводъяс, шахтаяс да рудникъяс.
Стрӧитсьӧ выль единӧй независимӧй дзоридзалан демократическӧй Китай.
Политическӧй строй.
Китай, кодӧс Китайскӧй народнӧй армия мездіс реакционнӧй буржуазия, помещикъяс да иностраннӧй капиталистъяс господство улысь, 1949 восянь являйтчӧ народнӧй демократическӧй республикаӧн.
Государственнӧй властьыс Китайын принадлежитӧ народлы рабочӧй класс юрнуӧдӧм улын.
Республикаса высшӧй органӧн являйтчӧ Центральнӧй Народнӧй Правительственнӧй Сӧвет.
Китайскӧй народнӧй республикаса политическӧй олӧмын да сылӧн правительственнӧй органъясын участвуйтӧ вель уна политическӧй партия.
Руководящӧй рольсӧ ворсӧ китайскӧй коммунистическӧй партия, коді организуйтіс Народнӧй армияӧс да кыпӧдіс народсӧ японскӧй захватчикъяслы да китайскӧй реакционеръяслы паныд тыш вылӧ.
Китайскӧй коммунистическӧй партияса да Центральнӧй народнӧй правительствоса руководитель Мао Цзе-дун являйтчӧ китайса народлӧн ставӧн признайтӧм, радейтана вождьӧн.
Коммунистическӧй партия нуӧдӧ Китайсӧ сылӧн овмӧс да культура дзоридзалӧмӧ, социализм стрӧитӧмӧ.
МОНГОЛЬСКӦЙ НАРОДНӦЙ РЕСПУБЛИКА.
Площадь 1,5 млн. кв. км.
Население 1 млн. морт гӧгӧр.
Монгольскӧй народнӧй республика занимайтӧ войвыв юкӧнсӧ Монгольскӧй плоскогорьелысь, коді сідзжӧ шусьӧ Гоби плоскогорьеӧн.
Монгольскӧй народнӧй республика граничитӧ Сӧветскӧй Союзкӧд да Китайкӧд.
Монголиялӧн климатыс — кос, резко континентальнӧй.
Страналӧн ыджыдджык юкӧныс — чорыд, кос турунӧн веттьысьӧм полупустыннӧй степь, коді вуджӧ мукӧдлаті изъя, мукӧдлаті лыаа Гоби пустыняӧ (19-ӧд рис.).
Сӧмын войвылын да Монгольскӧй Алтай да Хангай гӧра бокъясын (кодъяс сулалӧны страна рытыввылын), осадокъяс усьӧны унджык да быдмӧны лыска вӧръяс.
Хангайын заводитчӧ Селенга ю, коді усьӧ Байкал тыӧ СССР-са территория вылын.
Селенга кузя нуӧдсьӧ пароходнӧй сообщение Монголия да Сӧветскӧй Союз костын.
Монголияын эм вель уна ископаемӧй озырлунъяс — изшом, сов, кӧрт, ыргӧн, зӧлӧта.
Найӧс омӧля на изучитӧма.
Населениеыс Монгольскӧй народнӧй республикаын состоитӧ монголъясысь.
1921 воын Сӧветскӧй Россия отсӧгӧн Монголияын образуйтчис народно-революционнӧй правительство, а 1924 воын сійӧ лоис народнӧй республикаӧн.
Тайӧ — особӧй типа демократическӧй республика: сылӧн развитиеыс мунӧ некапиталистическӧй туйӧд.
Республикалӧн высшӧй орган — Великӧй Хурал (Сӧвет), коді бӧрйыссьӧ всеобщӧй голосованиеӧн.
Монголиялӧн столица да важнейшӧй кар — Улан-Батор.
Овмӧсын главнӧй рольсӧ ворсӧ кочевӧй скӧтвидзӧм — ыжъясӧс, верблюдъясӧс, вӧвъясӧс да мукӧд гортса животнӧйясӧс видзӧм, а сідзжӧ пушнӧй зверь кыйӧм.
Монгольскӧй скӧтвидзысьяс — аратъяс — да охотникъяс оз эксплоатируйтсьыны, кыдз вӧвлі войдӧр, князьясӧн да купечьясӧн, а уджалӧны ас выланыс.
Унатор вӧчӧма, медым бурмӧдны скӧтвидзӧм: организуйтӧма ветеринарнӧй отсӧг, дасьтысьӧ турун засухаяс да лымъя турӧбъяс кежлӧ, скӧт юктавны кодъявсьӧны юкмӧсъяс, стрӧитсьӧны скӧтлы сайӧдъяс морозъяс дырйи видзӧм вылӧ.
Монгольскӧй народнӧй республикаын стрӧитӧма медводдза фабрикаяс да заводъяс, развивайтчӧ кустарнӧй промышленность, кодӧс ӧтувтӧма промыслӧвӧй кооперацияӧ.
Шедӧдӧма успехъяс и культурнӧй отношениеын.
Монголиялы ыджыд отсӧг сетӧ Сӧветскӧй Союз.
КОРЕЙСКӦЙ НАРОДНО-ДЕМОКРАТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКА.
Площадь 221 тыс. кв. км.
Население 30 млн. морт.
Корейскӧй народно-демократическӧй республика занимайтӧ Корея полуостров, коді мыччысьӧма Азия асыввылын, Желтӧй да Японскӧй мореяс костын.
Войвылас Корея граничитӧ Советскӧй Союзкӧд да Китайкӧд.
1910 воын Кореяӧс захватитліс Япония, коді пӧртіс сійӧс аслас колонияӧ.
Мӧд мирӧвӧй войнаын Япониялӧн поражение вайӧдіс Кореяӧс японскӧй гнётысь мездӧмӧ.
Севернӧй Кореяӧс освободитіс Сӧветскӧй Армия, Южнӧй Кореяӧс — США-лӧн войска.
Освободитӧм Кореяын паськаліс народнӧй движение да вӧлі образуйтӧма народно-демократическӧй республика.
Сӧветскӧй войскаӧс вӧлі петкӧдӧма Севернӧй Кореяысь.
Но Южнӧй Кореяын кӧзяйничайтӧны американскӧй империалистъяс, кодъяс оз лэдзны паськӧдны народно-демократическӧй правительстволысь властьсӧ страналӧн лунвыв джын вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Территория ыджда серти Корея неуна ичӧтджык Англияысь.
Олысь лыд серти сійӧ Польшаысь ыджыдджык.
Природнӧй условиеяс Кореяын разнообразнӧйӧсь.
Поверхность ёнджыкасӧ гористӧй.
Войвылас гӧраяс нюжалӧны рытыввывсянь асыввылӧ, страналӧн мукӧд юкӧнъясас — войвывсянь лунвылӧ.
Асыввыв бокъяснас найӧ крута орӧны Японскӧй морелань, а рытыввылын лэччӧны ньывкӧсӧн да вуджӧны равнинаӧ.
Корея куйлӧ муссоннӧй тӧвъяс областьын.
Гожӧмыс тані жар да зэра, сы вӧсна мый гожся муссонъяс пӧльтӧны моресянь.
Тӧлыс сравнительнӧ кӧдзыд, сы вӧсна мый тӧвся муссонъяс пӧльтӧны материксянь да вайӧны кӧдзыд да кос воздух.
Январлӧн шӧркодь температураыс лунвылын 0°, а войвылын −6°-сянь −16°-ӧдз.
Корея вевттьысьӧма вӧръясӧн, кодъяс ёна шочмисны хищническӧя кералӧмла.
Кореяын уна ю, унджыкыс горнӧй юяс; найӧ являйтчӧны энергия источникъясӧн.
Севернӧй Кореяын юяс вылас стрӧитӧма уна электростанцияяс.
Кореяын эм уна быдсямапӧлӧс полезнӧй ископаемӧйяс — зӧлӧта, эзысь, кӧрт, цветнӧй металлъяс, изшом.
Кореяса население пӧшти дзоньнас кореецъяс.
Медтшӧкыда заселитӧмаӧсь берегпӧлӧнса районъяс.
Пӧшти 6/7 населениелӧн олӧ сиктса местаясын.
Медгырысь каръяс Кореяын: Сеул 1,1 млн. олысьӧн, куйлӧ страна шӧрын (20-ӧд рис.), Пхеньян — республикалӧн столица да полуостров рытыв-войвылын промышленнӧй центр, да Пусан, порт да промышленнӧй центр асыв-лунвылын.
Кореялӧн овмӧсыс развивайтчис японскӧй господство улын сідзи, кыдзи колӧ вӧлі японскӧй буржуазиялы: кӧть и эмӧсь унапӧлӧс промышленнӧй сырьёлӧн запасъяс, Кореяын вӧліны промышленностьлӧн сӧмын сэтшӧм отрасльяс, кодъяс снабжайтісны Японияӧс сылы тырмытӧм тӧваръясӧн.
Ӧні народно-демократическӧй правительство перестраивайтӧ Севернӧй Кореялысь овмӧссӧ, развивайтӧ промышленность.
Севернӧй Кореяын японскӧй да корейскӧй помещикъяслысь муяссӧ конфискуйтӧма да дон босьттӧг сетӧма мутӧм крестьяналы.
Главнӧй культураяс Кореяын — рис, ид, соевӧй бобы, хлопчатник.
Развитчӧма шелководство.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
КАПИТАЛИСТИЧЕСКӦЙ СТРАНАЯС.
ЯПОНИЯ.
Площадь 370 тыс. кв. км.
Население 80 млн. морт.
Япония занимайтӧ діяслысь группа Тихӧй океан вылысь, Азия асыввыв побережье дорысь.
Став тайӧ діясыс шусьӧны Японскӧй діясӧн.
На пиын нёльыс — ыджыд діяс: Хонсю, либӧ Хондо (медыджыдыс, являйтчӧ став страналӧн ядроӧн), Хоккайдо (войвылын), Кюсю да Сикоку (лунвылын).
Мукӧд Японскӧй діясыс, лыднас вель уна, — посниӧсь.
Япониялӧн географическӧй положениеыс — діяс вылын кынмывтӧм мореын, материксянь матын — муныштӧ Англиялӧн географическӧй положение вылӧ.
Но донъявны кӧ положениесӧ хозяйственнӧй боксянь, сэк тыдовтчас ыджыд торъялӧм тайӧ кык страна костас: Британия куйлӧ Атлантическӧй океанлӧн сэтшӧм юкӧнын, кӧні XVI нэмсянь паськаліс вывті оживлённӧй судоходство, тайӧ сетіс позянлун английскӧй купечестволы включитчыны мирӧвӧй торговляӧ да чӧжны ыджыд капиталъяс;
Япониялӧн жӧ татшӧм преимуществоыс эз вӧв: сійӧ кадӧ, кор морскӧй торговля (коді сочетайтсьыліс моресайса странаясӧс грабитӧмкӧд да пиратствокӧд) вӧлі ӧдйӧ озырман средствоӧн, Тихӧй океан вӧлі ылын бокын мирӧвӧй торговӧй туйясысь, и весиг ӧнія кадӧ Япония берегъяс дорын судоходство аслас грузооборот серти оз вермы сулавны ӧти радын Англия берегъясдінса судоходствокӧд.
Мӧд мирӧвӧй война водзвылын Япония вӧлі вель ыджыд вынйӧра империалистическӧй странаӧн.
Сійӧ захватитіс уна колонияяс да эксплоатируйтіс Китай.
Японияса правящӧй классъяс мечтайтісны подчинитны асланыс господстволы став Азияӧс.
1937 воын найӧ заводитісны Китайлы паныд война, а 1941 воын кыскисны Японияӧс мӧд мирӧвӧй войнаӧ фашистскӧй Германияладорын.
1945 воын Сӧветскӧй Армиялӧн сокрушительнӧй ударъяс улын Япония капитулируйтіс.
Японецъясӧн захватитӧм став территорияяссӧ вӧлі мездӧма.
СССР бӧр получитіс Южнӧй Сахалин да Курильскӧй діяс.
Япония территория вылӧ, сійӧс дыр кад кежлӧ оккупируйтӧм могысь, вӧлі пыртӧма США-лысь войска.
Союзнӧй державаяс заявляйтісны Японияын фашизм бырӧдны да демократическӧй строй лӧсьӧдны асланыс кӧсйӧм йылысь.
Но, японецъяс пӧвстын народнӧй движение кыптӧм вылӧ видзӧдтӧг, Японияын кӧзяйничайтысь американецъяс оз лэдзны ни политическӧй строй демократизируйтӧм, ни странаса овмӧс вуж выйӧныс преобразуйтӧм.
Мореяс.
Асыввывсянь Японияӧс кытшалӧ Тихӧй океан, рытыввывсянь — Японскӧй море.
Кюсю ді рытыввыв берегнас петӧ Восточно-Китайскӧй море дорӧ.
Японскӧй діяс да Корея полуостров костын эм паськыд Корейскӧй пролив, кодын куйлӧ Цусима ді.
Хонсю, Кюсю да Сикоку діяс ӧта-мӧдсьыс торйӧдсьӧны проливӧн, коді шусьӧ Внутренньӧй Японскӧй мореӧн.
Японияӧс кытшалысь мореясын действуйтӧны приливъяс да отливъяс.
Сэні тшӧкыда овлӧны ыджыд буряяс.
Сӧмын ӧти Внутренньӧй Японскӧй мореын оз овлыны буряясыс да океанса ыджыд гыясыс.
Япониялӧн берегъяс зэв ёна изрезаннӧйӧсь.
Странаын ни ӧти места оз сулав моресянь 100 км-ысь ылынджык.
Японскӧй берегъясын зэв уна удобнӧй бухтаяс, на дорын стрӧитӧма портъяс.
Хонсю ді вылын важнейшӧй портъясыс — Кобе (Внутренньӧй море вылын) да Иокогама (Тихӧй океан вылын).
Кюсю ді вылын торъялӧ порт Нагасаки, Хоккайдо ді вылын — порт Хакодате.
Поверхность.
Японскӧй діяс гористӧйӧсь (страналӧн пӧшти 7/8-ыс вевттьысьӧма гӧраясӧн).
Япониялӧн гӧраясыс — складчатӧйӧсь, сравнительнӧ томӧсь.
Но визувтан ваясӧн гӧраяссӧ дыр кад чӧж да усиленнӧя разрушайтӧм вӧсна налӧн очертаниеясыс лоины гӧгрӧсӧсь да джудждаыс чиніс.
Найӧ тшӧкыда ньывкыд бокаӧсь, гӧгрӧс йылаӧсь.
Медджуджыд точка Японияын — вулкан Фудзияма — кайӧ 3,8 км-ӧдз море уровеньсянь (21 рис.).
Уна мукӧд вершинаясыс, унджыкысьсӧ вулканъяс жӧ, 2 км-ысь джуджыдджыкӧсь.
Но японскӧй гӧраяслӧн ыджыдджык юкӧныс 2 км-ысь ляпкыдджык.
Сывлытӧм лым да ледникъяс Японияса гӧраясын абуӧсь.
Гӧраяс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн да кустарникъясӧн.
Торъя гырысьӧсь вӧръясыс Хоккайдо вылын да Хонсю войвыв юкӧнын.
Японскӧй діясысь медся войвывса ді — Хоккайдо — вылын гӧраяс нюжалӧны кык визьӧн: рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ; шӧрас крестасьӧмӧн, найӧ артмӧдӧны горнӧй узел.
Хонсю діяс вылын гӧраяс нюжалӧны войвывсянь лунвылӧ куим параллельнӧй цепӧн.
Тайӧ цепьяссӧ торйӧдӧны джуджыд долинаяс.
Хонсю шӧрын горнӧй цепьясыс ӧтлаасьӧны горнӧй узелӧ, а сэсся нюжалӧны водзӧ рытыв-лунвывлань.
Ыджыд долина, коді шусьӧ «Великӧй Ровӧн”, вундӧ горнӧй узелсӧ да став дісӧ Японскӧй моресянь Тихӧй океанӧдз.
Хонсю шӧр юкӧнас сулалӧ хребет Фудзи, код вылын эм аслас джуджданас да мичлуннас торъялысь казьтылӧм нин вулкан Фудзияма.
Тайӧ вершинасӧ японецъяс почитайтӧны торъя ёна.
Гористӧйӧсь сідзжӧ кыкнан лунвыв діыс — Кюсю да Сикоку.
Мукӧд гористӧй странаясысь, например, Швейцарияысь, Австрияысь, Югославияысь, миян Кавказысь, торъялӧмӧн, кӧні йӧз оланінъяс эмӧсь вылын гӧраясын, Японияса гӧраяс пӧшти пустыннӧйӧсь.
Лунвыв бокъясысь кындзи, гӧраясын йӧз паныдасьлӧны этша.
Оз используйтсьыны найӧ и скӧтлы пӧскӧтинаяс пыдди.
Сы пыдди предгорьеяс да долинаяслӧн увтас юкӧнъясын йӧз овмӧдчӧмаӧсь тшӧкыда.
Гӧраяслӧн улысса пӧкатъяс вылын вӧчалӧма уступъясӧн площадкаяс — террасаяс, кодъяс используйтсьӧны рисӧвӧй муяс улӧ да садъяс улӧ.
Низменностьяс куйлӧны Японскӧй діяс дор гӧгӧрын, занимайтӧны векньыдик побережьеяс.
Медыджыд низменностьыс куйлӧ Хонсю шӧр юкӧнын, сылӧн асыввывса побережье вылын.
Тайӧ низменность вылас сулалӧ Япониялӧн столица — Токио.
Японскӧй низменностьяс вылын зэв тшӧкыда овмӧдчӧма ыджыдджык юкӧныс Японияса населениелӧн.
Тані став площадьыс вевттьысьӧма рисӧвӧй да мукӧд культураяса зэв ичӧтик муясӧн.
Япония куйлӧ сэтшӧм областьын, кӧні зэв ёна петкӧдчӧ природалӧн мупытшса вынъяслӧн деятельность.
Уна кусӧм вулканъяс кындзи, Японияын эм комын вит кымын действующӧй вулкан, торъя уна найӧ Хонсю шӧр юкӧнын.
Налӧн извержениеяс абу шочӧсь.
Зэв тшӧкыда Японияын овлӧны почвалӧн колебаниеяс — землетрясениеяс.
Землетрясениеяс вонас овлӧны некымын сё, тадзи быд лун страналӧн разнӧй юкӧнъясын овлӧ шӧркодя почвалӧн ӧти либӧ кык колебание.
Но, колӧ шуны, ыджыд землетрясениеяс овлӧны ӧтчыд 6–7 во чӧжӧн.
Найӧ вӧчӧны зэв ыджыд разрушениеяс да бедствиеяс.
Сідз, 1923 воын землетрясениеӧн вӧлі разрушитӧма Япониялысь столица Токио и порт Иокогама.
Ыджыд вына мупытшса толчокъяс сыркӧдісны не сӧмын берегдорса равнинасӧ, код вылын сулалӧны тайӧ каръясыс, но и морелысь пыдӧссӧ, мый вӧсна лои «моретрясение»: зэв ыджыд морскӧй гыяс ыльнитісны берег вылӧ да нуисны мореас уна тысяча йӧзӧс да зданиеяс.
1923 вося землетрясение дырйи пӧгибнитіс 170 тыс. мортысь унджык.
Климат.
Океанӧн кытшалӧм, субтропическӧй зонаын, шоныд морскӧй течение Куро-Сивосянь матын куйлысь Япониялӧн, код вылӧ действуйтӧны муссоннӧй тӧвъяс, климатыс унджык территория вылас васӧд субтропическӧй.
Японскӧй діяс пиысь сӧмын войвывса ді вылын — Хоккайдо вылын — да Хонсю ділӧн асыв-войвылын, кодъяс дінті войвывсянь мунӧ кӧдзыд морскӧй течение Ойя-Сиво, климатыс умереннӧй: гожӧмыс сэні абу жар, тӧлыс кӧдзыд, лым куйлӧ дыр, юяс кынмывлӧны.
Хонсю ділӧн мӧд юкӧнас гожӧм жар да зэра; океансянь пӧльтысь гожся муссонъяс июньын-июльын вайӧны зэв ыджыд ливеньяс.
Тӧлыс тані сравнительнӧ шоныд, тӧвнас сідзжӧ мунӧны зэръяс да сӧмын шочиника усьлӧ лым.
Япониялӧн медся лунвылын — Кюсю да Сикоку вылын да ещӧ лунвылынджык куйлысь посни діяс вылын — климатыс матысмӧ васӧд тропическӧй дінӧ.
Гожся муссонъяс тӧвсяясӧн вежсигӧн (арын) да тӧвся муссонъяс гожсяясӧн вежсигӧн (тулысын) Японияса берегъяс дорын кыптылӧны ыджыд буряяс тайфунъяс.
Тайфунъяс вӧйталӧны уна суднояс море вылын, жугӧдлӧны сооружениеяс портъясын (причалъяс, складъяс, пристаньяс), разрушайтӧны сиктъяс да каръясын керкаяс, бырӧдӧны кӧдзаяс.
Растительность.
Япониялӧн растительностьыс зэв озыр.
Странаын джын площадьсьыс унджык босьтӧны вӧръяс, кодъяс вевттьӧны гӧра бокъяссӧ.
Торъя ыджыдӧсь вӧръясыс Хоккайдо вылын да Хонсю войвылын.
Японияын медся характернӧй пуясӧн лоӧны: лыскаясысь — криптомерия (японскӧй кедр), коді овлӧ джуджданас 40 м-ӧдз да пӧперегногыс 2 м-ӧдз, японскӧй пожӧм, кипарис, ньыв пу; коръяясысь — кыдз пу, бук, пипу, японскӧй вишня.
Криптомерия да кипарис сетӧны зэв ён древесина зданиеяс, посъяс, корабльяс стрӧитӧм вылӧ.
Пипу сетӧ бур материал истӧг вӧчӧм вылӧ.
Японскӧй вишня, европейскӧйысь торъялӧмӧн, сетӧ сёйны туйтӧм плодъяс.
Но сійӧ японецъяслӧн медрадейтана пу: апрельын цветитігас японскӧй вишня ставнас вевттьысьӧ мича да нежнӧй розӧвӧй цветъясӧн, и сэки уна миллион йӧз волӧны уна лыда вишневӧй рощаясӧ.
Гӧра подувъясын да равнинаяс вылын быдмӧны век веж лавръяс да бамбуклӧн заросльяс (сійӧ пырӧ злакӧвӧй быдмӧгъяс лыдӧ).
ХІХ нэмса русскӧй писатель Гончаров («Фрегат Паллада» нима аслас произведениеын) бамбук йылысь гижліс: «Ме ог тӧд, мый позьӧ сравнитны миянын бамбуккӧд пӧльза серти, кодӧс сійӧ вайӧ сэні, кӧні быдмӧ!..
Сыысь стрӧитӧны заборъяс, плетеньяс, керка стенъяс, пыжъяс, вӧчӧны зэв уна пӧсуда, быдсяма посниторъяс, вееръяс, тростьяс да мук.».
Сыысь вӧчӧны сідзжӧ водопроводнӧй да водосточнӧй трубаяс.
Японияын медся лунвылас, кӧні климатыс вуджӧ тропическӧйӧ, быдмӧны пальмаяс.
Юяс.
Японияын зэв уна ю.
Найӧ зэв визулӧсь да ыджыд зэръяс вӧсна уна вааӧсь, но дженьыдӧсь.
На пиысь уна вылын эмӧсь порогъяс да водопадъяс.
Унджык японскӧй юясыс (Хоккайдо дівывса юяс кындзи) оз кынмывны.
Гожӧм помасигкежлӧ муссоннӧй зэръяс тыртӧны ваӧн японскӧй юяслысь руслояссӧ, да найӧ паськыда ойдӧны.
Юяс Японияын, кыдз правило, абу судоходнӧйӧсь, но служитӧны энергия источникӧн: на вылын стрӧитӧма уна электростанцияяс.
Ископаемӧйяс.
Японияӧс оз позь шуны озырӧн полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Сэні эмӧсь изшомлӧн неыджыд месторождениеяс Кюсю войвылын да Хоккайдо вылын (изшомыс абу вылын качествоа), нефтьлӧн неыджыд месторождениеяс, ыргӧн рудалӧн залежьяс.
Население да каръяс.
Японияын населениеыс вель уна (80 млн. морт), лыд сертиыс унджык Британияын дорысь ӧти да джынпӧв.
Населениеыс разместитчӧма страна пасьта зэв неравномернӧя: сійӧ ёнджыка чукӧрмӧма берегпӧлӧнса низменностьяс вылын, кӧні 1 кв. км вылӧ воӧ 1 000 мортӧдз.
Горнӧй районъяс пӧшти пустыннӧйӧсь.
Японияын население пӧшти ставнас состоитӧ японецъясысь.
Сӧмын Хоккайдо вылын кольӧмаӧсь айно народлӧн колясъясыс, коді водзті оліс тайӧ ді вылын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый японецъяс босьтісны европейскӧй наукалысь да техникалысь основаяссӧ, налӧн век на колины не сӧмын асланыс письменность да верованиеяс, но и зэв уна обычайяс, национальнӧй паськӧм да кӧмкот, аслыснога архитектура да керка пытшкӧс лӧсьӧдӧм.
Японскӧй гижӧд, кыдзи и китайскӧй, состоитӧ оз букваясысь, а значокъясысь — иероглифъясысь, кодъяс условнӧ обозначайтӧны быдса кывъяс.
Тайӧ иероглифъясыс гижсьӧны столбецъясӧн вылісянь увлань.
Японскӧй национальнӧй религиялӧн основаыс — шонді богиняӧс почитайтӧм, кодлӧн потомокъясӧн лыддьысьлісны японскӧй императоръяс.
Императорӧс ен пыдди пуктӧм, кодлы колӧ вӧлі кыв шутӧг повинуйтчыны, вӧлі вына средствоӧн японскӧй дворяна, гырысь буржуазия да военщина киясын, медым пӧдтыны японскӧй народын гнётлы водзсасьӧмсӧ.
Населениелӧн пӧшти кык коймӧд юкӧныс олӧ Японияын сиктса местаясын.
Японскӧй сиктъяс торъялӧны сӧстӧмлунӧн.
Керкаясыс Японияса сиктъясын да неыджыд каръясын посньыдикӧсь, вӧчӧмаӧсь бамбукысь да вевттьӧмаӧсь идзасӧн.
Найӧс стрӧитӧма сідзи, мый ичӧтик землетрясениеысь оз жугавны, а ыджыд землетрясение дырйи налӧн стенъясыс оз вермыны вины пӧригас тайӧ керкаын олысьясӧс: ортсыса стенъясыс налӧн кокньыдик: бамбукысь, комнатаяс торйӧдсьӧны мӧда-мӧдсьыс сідзжӧ кокньыдик вештассян перегородкаясӧн, кодъяс вӧчсьӧны картонӧн кышӧм бамбукӧвӧй рамаясысь.
Пачьяс керкаын абуӧсь; на пыдди чусалан шом тыра ыргӧн либӧ сёй жаровняяс; на вылын пуӧны рис да пузьӧдӧны чайникъяс.
Мебельыс керкаясын аслыспӧлӧс: японецъяс пукалӧны и узьлӧны цыновкаяс вылын, кодъясӧс кыӧма турунысь да пальмӧвӧй кӧръясысь.
Японияса каръясысь медыджыдыс — сылӧн столица — Токио, кодын карбердса посёлокъясӧн лыддьыссьӧ 6 млн. олысьысь унджык.
Тайӧ карыс — ӧнія кадся европейско-американскӧй типа, стальысь да бетонысь стрӧитӧм ыджыд керкаяса, меститӧм да асфальтируйтӧм паськыд уличаяса.
Сэн эм унасикаса городскӧй транспорт, сы лыдын подземнӧй электрическӧй туй (метро).
Мукӧд каръяс пиысь медгырысь промышленнӧй центръяс — Осака, Нагойя да Киото и портъяс Кобе да Иокогама.
Ставныс найӧ Хонсю ділӧн лунвыв побережье вылын.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Япония сравнительнӧ неважӧн развитчис кыдз капиталистическӧй страна.
Колян нэм шӧрын на Япония вӧлі феодальнӧй странаӧн: кӧзяеванас сэні вӧліны князьяс-феодалъяс, кодъяс владейтісны ыджыд поместьеясӧн да управляйтісны найӧ поместьеясын олысь да на вылӧ уджалысь крестьянаӧн.
Сӧмын ХІХ нэм мӧд джынйын феодализм Японияын пӧшти ставнас вӧлі ликвидируйтӧма.
Князьяслӧн эз ло воддза властьыс, но собственность унджык муяс вылас коли на сайын.
Крестьяна унджыкыс мутӧмӧсь да арендуйтӧны мусӧ помещикъяслысь зэв посньыдик участокъясӧн; арендаысь мынтӧны босьтӧм урожайысь джынсянь куим нёльӧд пайӧдз.
Мукӧд крестьяналӧн эм и собственнӧй му, но сідзжӧ зэв ичӧтик.
Вывті гӧля олӧм вӧсна японскӧй крестьяналы лоӧ корсьны удж каръясын, фабрикаяс вылын зэв ичӧт удждонысь.
Тшыгъялысь семьяяс сеталӧны ассьыныс челядьсӧ уджавны фабрикаяс вылӧ некымын во кежлӧ.
Таысь батьмамыс получайтӧны неуна деньга да мынтысьӧны сійӧн уджйӧзъясысь, а челядь вын вывтіыс уджалӧны фабрикаяс вылын 12–13 часӧн сутки.
Промышленность развитие серти Япония тӧдчымӧн кольӧма бӧрӧ США, Германия, Англия, Франция серти.
Японскӧй промышленностьлӧн главнӧй отрасльыс — текстильнӧй.
Япония вӧчӧ зэв уна хлопчатобумажнӧй (ситеч да мук.), шӧвк да вискознӧй (искусственнӧй шӧвк) тканьяс.
Тайӧ тканьяссӧ войнаӧдз петкӧдлісны Азияса уна йӧза мукӧд странаясӧ — Китайӧ, Индокитайӧ, Индонезияӧ, кӧні найӧ соперничайтісны европейскӧй странаясса да США-са тканьяскӧд.
Рабочӧйяслы Японияын вывті ичӧт удждон мынтӧм вӧсна японскӧй тканьяс вузассьӧны ёна донтӧмджыка европейскӧйяс да американскӧйяс дорысь.
Японияын сідзжӧ развитчӧма химическӧй промышленность, бумажнӧй да машиностроениелӧн ӧткымын видъяс: судостроение, электрификация вылӧ оборудование вӧчӧм.
Чугун да сталь сывдӧм паськалӧма сравнительнӧ этша.
1936–1945 воясын, кор Япония нуӧдіс война, сійӧ стрӧитіс вель уна завод оружие, самолётъяс, танкъяс, взрывчатӧй веществояс вӧчӧм могысь.
abu
Видзму овмӧс Японияын крестьяна нуӧдӧны вывті ичӧтик участокъяс вылын, кодъясӧс унджыкысьсӧ арендуйтӧны помещикъяслысь.
Крестьянин, коді обрабатывайтӧ 0,5 га ыджда участок, лыддьыссьӧ нин зажиточнӧйӧн.
Аслас гӧльлун вӧсна да вывті ичӧт участокъяс вӧсна японскӧй крестьянин оз вермы применяйтны му уджалігӧн ни машинаяс, ни скӧт: сылы лоӧ ассьыс карликӧвӧй мусӧ обрабатывайтны градйӧс моз жӧ — ки помысь зырйӧн да коканӧн.
Та вӧсна японскӧй му уджалӧм тшӧкыда шуӧны грядковӧй земледелиеӧн.
Сэтчӧ колӧ пуктыны зэв уна труд.
abu
Японскӧй крестьяна, шондіысь сайӧдчӧм могысь грубӧй идзасысь кыӧм ыджыд шляпааӧсь либӧ еджыд чышъянаӧсь, уджалӧны рис муяс вылын пидзӧсӧдз няйтын.
Найӧ садитӧны веськыд визьясӧн рис рӧсада, кодӧс вайӧны рассадникысь, окучивайтӧны тайӧ радъяссӧ, видзӧдӧны да дӧзьӧритӧны быд стебель.
Та вӧсна рислӧн урожайяс Японияын ыджыдӧсь.
Та кындзи Японияын вӧдитӧны ид да соевӧй бобы.
Бобы пуктӧны ид радъяс костӧ.
Кор идйыс воас, сійӧс идралӧны, а бобыяс паськалӧны да вайӧны урожай.
Бобы босьтӧм бӧрын мусӧ удобряйтӧны (химическӧй удобрениеясӧн, а сідзжӧ чери отбросъясӧн), лэдзӧны му вылӧ ва да пуктӧны рис рӧсада.
Тадзи ӧти муыс вайӧ вонас куим урожай.
Японияын зэв ёна паськалӧма плодоводство (торъя нин апельсиннӧй да лимоннӧй пуяс садитӧм), огородничество, чайнӧй кустъяс да тутӧвӧй пуяс быдтӧм, тутӧвӧй пу корйӧн вердӧны шелковичнӧй червьясӧс.
Шелководство, кодлы оз ков ни торъя му площадь, ни уна сьӧм видзӧм, сетӧ ыджыд отсӧг Японияса бедняцкӧй крестьянскӧй овмӧсъяслы.
Шӧвк-сырец вӧчӧм серти Япония босьтӧ первой места мирын, и шӧвк являйтчӧ Японияысь главнӧй петкӧданторъясысь ӧтиӧн.
Колӧ пасйыны Япония овмӧсын шобді кӧдзӧмлысь да скӧт видзӧмлысь ичӧт рольсӧ.
Японскӧй населениелӧн паськыд массаяс оз сёйны ни нянь, ни яй, ни йӧлысь вӧчӧм продуктъяс.
Нянь пыдди сёйӧны рис, мӧс вый пыдди — растительнӧй (соевӧй) вый, яй пыдди — чери.
Чери кыйӧм зэв ёна паськалӧма Японияын.
Японскӧй да торъя нин Охотскӧй мореяс зэв озырӧсь быдсямасикас породаа чериӧн: лососьӧн, сельдиӧн, трескаӧн.
Сельди мунӧ сідзжӧ и муяс удобряйтӧм вылӧ.
Японскӧй чери кыйысьяс кыйӧны сідзжӧ крабъясӧс (морскӧй ракъясӧс) да морскӧй капуста (сёян водоросльяс).
Японскӧй діяс берег пӧлӧн зэв уна рыбачӧй посёлокъяс.
Чери кыйӧмӧн занимайтчӧ 2 млн. японец.
Японскӧй рыболовнӧй суднояс — паруснӧй да моторнӧй пыжъяс да пароходъяс — тысячаясӧн ветлӧны Тихӧй океанса матысса мореясӧд.
Япония чери кыйӧм серти (мӧд мирӧвӧй войнаӧдз кыйлісны коймӧд пайсӧ став мирын кыйӧм черилысь) сулалӧ первой местаын.
Ыджыд роль японскӧй овмӧсын ворсӧ морскӧй судоходство.
Политическӧй строй.
Япония являйтчӧ монархияӧн, кӧні господствуйтӧны помещикъяс (феодалъяслӧн потомокъяс) да буржуазия.
Государствоын главаыс — наследственнӧй император (микадо).
Правительствоыс — Министръяслӧн сӧвет — премьер юрнуӧдӧм улын назначайтсьӧ императорӧн.
Законодательнӧй органыс — парламент.
1945 воын Япониялӧн капитуляция бӧрын сійӧс вӧлі оккупируйтӧма США-са войскаӧн.
Сылысь правительственнӧй органъяссӧ сувтӧдӧма американскӧй оккупационнӧй властьяслӧн контроль улӧ, кодъяс долженӧсь действуйтны нёль держава-победительницаяс костын (СССР, США, Британия да Франция) договорённость серти.
Но американскӧй властьяс, договорённость вылӧ видзӧдтӧг, не сӧмын оз нуӧдны Японияӧс демократизуйтӧм, но быдног талы препятствуйтӧны. Демократическӧй организацияяс преследуйтсьӧны.
Реформаяс йылысь народнӧй требованиеяс оз выполняйтсьыны.
abu
abu
ИНДИЯ ДА ПАКИСТАН.
Индиялӧн площадь 3,1 млн. кв. км.
Население 336 млн. морт.
Пакистанлӧн площадь 949 тыс. кв. км.
Население 76 млн. морт.
Индия дыр кад чӧж вӧлі Англиялӧн медся ыджыд да озыр колонияӧн.
Тайӧ ыджыд, тшӧкыда заселитӧм страна лунвыв Азияын — Индостан полуостров вылын да войвылас орччӧн куйлысь материкӧвӧй областьясын.
Индия зэв озыр природнӧй ресурсъясӧн, сійӧ важысянь кыскис ас бердас европейскӧй купечьясӧс — португальскӧйясӧс, французскӧйясӧс, английскӧйясӧс.
XVII-XVIII нэмъяс чӧжӧн англичаналы удайтчис зырны Индияысь ассьыныс соперникъяссӧ да подчинитны тайӧ озыр странасӧ, сійӧс колонияӧ пӧртӧмӧн.
ХХ нэмын, первой мирӧвӧй война бӧрын да Великӧй Октябрьскӧй революция бӧрын, угнетённӧй странаясын кутіс паськавны национально-освободительнӧй движение.
Сійӧ шымыртіс и Индияӧс.
Уна миллион лыда индийскӧй народнӧй массаяс требуйтісны независимость.
Английскӧй правительство дыр муніс талы паныд, пӧдтыліс народнӧй движениесӧ вооружённӧй вынӧн да преследованиеясӧн.
Но век жӧ 1947 воын сылы лои мунны уступкаяс вылӧ: Индия получитіс самоуправление, но вӧлі торйӧдӧма кык юкӧн вылӧ — Индия да Пакистан* вылӧ, кодъясын кольӧны колониальнӧй порядокъяс.
Индия босьтӧ страналысь ыджыдджык юкӧнсӧ (квайт сизимӧд юкӧнсӧ), сэні олӧны ёнджыкасӧ индуистскӧй религия дор сулалысьяс.
Пакистан занимайтӧ кык область странаса рытыв-войвылысь да асыв-войвылысь, найӧ ӧта-мӧдсьыс торъялӧны 1600 км-ӧн да кыкнанныс ӧтлаын составляйтӧны ӧти сизимӧд юкӧн Индияса став территориялысь.
Пакистанын джын олысьсьыс унджыкыс религия серти — мусульмана.
Англичана Индияын важысянь нин зільӧны чорзьӧдны национальнӧй да религиознӧй вражда индиецъяс костын, кодъяс кутчысьӧны разнӧй религияяс — индуистскӧйӧ да мусульманскӧйӧ.
Индияӧс юкӧнъяс вылӧ торйӧдлӧм нуӧдсьӧ сы могысь, медым слабмӧдны вынъяссӧ индийскӧй народлысь да отсавны английскӧй капиталлы водзӧ кутны ассьыс влияниесӧ тайӧ странаын.
* Татшӧм ногӧн термин Индия употребляйтчӧ кыксикас значениеын: кыдзи индиецъясӧн населитӧм став страналӧн ним да кыдзи ним, коді равнозначнӧй Индийскӧй союз нимлы.
ИНДИЯ.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Индостан полуостров, коді аслас очертаниеяснас мунӧ треугольник вылӧ, кытшалӧма Индийскӧй океанӧн да сылӧн юкӧнъясӧн — рытыввывсянь Аравийскӧй мореӧн да асыввывсянь Бенгальскӧй заливӧн.
Индиялӧн берегъясыс омӧля изрезаннӧйӧсь, но век жӧ тані эмӧсь удобнӧй портъяс: рытыввылын Бомбей да асыв-войвылын Калькутта.
Войвылас Индия торйӧдӧма Китайысь (стӧчджыка, сылӧн рытыв-лунвывса юкӧнысь — Тибетысь) Гималаи гӧраясӧн, кодъяс пыр вуджны зэв сьӧкыд.
Поверхность да юяс.
Индостан полуостровлӧн поверхность тэчасног сертиыс — плоскогорье, коді шусьӧ Деканӧн.
Сійӧ тэчсьӧма зэв важся кристаллическӧй горнӧй породаясысь (гранитъясысь, гнейсъясысь).
Кӧнсюрӧ, торйӧн нин рытыв-войвылын, куйлӧны вулканическӧй породаяс (базальтъяс), кодъяс петӧмаӧсь коркӧ му пытшкӧсысь му кораын артмӧм потасъясӧд.
Тайӧ породаясыс вылыссяньыс вевттьысьӧмаӧсь плодороднӧй почваясӧн, ёнджыкасӧ краснозёмӧн.
Деканскӧй плоскогорьелӧн доръясыс лэптысьӧмаӧсь да артмӧдӧны гӧраяс, кодъяс зэв ыджыд ступеньясӧн моз лэччӧны полуостров берегъяс вылӧ.
Тайӧ гӧраясыс шусьӧны Западнӧй да Восточнӧй Гатыясӧн (гаты — индийскӧй ногӧн лоӧ тшупӧдъяс).
Западнӧй Гаты кайӧны 2,7 км-ӧдз море уровеньсянь, Восточнӧй Гаты кыкпӧв ляпкыдджыкӧсь.
Гаты подувтіыс нюжалӧны векни приморскӧй низменностьяс.
Декансянь войвылын куйлӧ ыджыд Гангскӧй (либӧ Бенгальскӧй) низменность, сы кузя визувтӧны Гималаиын заводитчысь Индияса зэв гырысь юяс — Ганг да Брамапутра.
Гангскӧй низменность лоӧма морскӧй пролив местаын, коді коркӧ ӧтлаавліс Бенгальскӧй залив да Аравийскӧй моресӧ: индӧм юясӧн вайӧм горнӧй породаяслӧн частицаяс тыртісны тайӧ проливсӧ.
Гангскӧй низменностьлӧн юясӧн пуктӧм почваясыс зэв плодороднӧйӧсь, и тайӧ низменностьыс — страналӧн медтшӧкыда заселитӧм юкӧн.
Ганг ю — уна ваа, судоходнӧй, снабжайтӧ населениеӧс ваӧн да используйтсьӧ муяс искусственнӧя орошайтӧм могысь, сійӧ лыддьыссьӧ индиецъяслӧн «священнӧй юӧн» да зэв ёна почитайтсьӧ.
Ганг да Брамапутра улысса юкӧнъясас торъялӧны рукавъяс вылӧ, кодъяс Бенгальскӧй залив дорын образуйтӧны кыкнан юыслысь общӧй ыджыд дельта.
Гангскӧй низменностьлӧн юкӧныс, кыті визувтӧ Брамапутра, пырӧ Пакистанӧ.
Индия войвылын пӧшти 2½ тыс. км вылӧ нюжалӧны Гималайскӧй гӧраяс.
Гӧраясӧн босьтан площадьыс ыджыдджык Альпы область серти (Европаын) дас куимпӧв.
Гималаи — му шар вылын медджуджыд гӧраяс.
На вылын лыддьыссьӧ нелямын гӧгӧр сэтшӧм вершина, кодъяс кайӧны море уровеньсянь 7 км-ӧдз да унджык, а на пиысь ӧткымынъяс кыпӧдчӧны 8 км-ысь вылӧджык.
Гималайскӧй вершинаяс пиысь медджуджыдыс — Эверест — кайӧ 8,9 км-ӧдз море уровеньсянь.
Гималайскӧй хребетъяслӧн гребеньясыс кузялаыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн, сылӧн улысса границаыс куйлӧ 5-сянь 6 км судтаын море уровеньсянь.
Гӧраяс вывсянь долинаясӧ лэччӧны зэв ыджыд ледникъяс, кодъяс, вочасӧн сылӧмӧн, сетӧны ва Ганглӧн, Брамапутралӧн да Индлӧн (визувтӧ ёнджыкасӧ Пакистан кузя) уна лыда притокъяслы.
Климат да растительность.
Индиялӧн медся лунвылыс куйлӧ экваторсянь сравнительнӧ неылын — 8-од параллель вылын.
Тропик мунӧ Индостанскӧй полуостров войвыв дорӧдыс.
Но век жӧ не сӧмын Индостанлӧн, но и Гангскӧй низменностьлӧн жар климат.
Шӧркодь тӧлысься температура некӧн оз лэччы 18°-ысь улӧджык.
Сӧмын Гималайскӧй гӧраясын климатыс тӧдчымӧнъя кӧдзыдджык, да гожся да тӧвся тӧлысьяслӧн температура костын овлӧ вель ыджыд торъялӧм.
Сідз, 3½ км вылнаын июльлӧн шӧркодь температураыс +17°, а январлӧн −3°.
Индийскӧй океанын (экваториальнӧй зонаын) ыджыд испарение вӧсна Индияӧ воӧ уна атмосфернӧй осадок, но усьӧны найӧ оз быдлаын ӧткодя.
Тайӧ йитчӧма муссоннӧй тӧвъяс вежласьӧмкӧд (чередуйтчӧмкӧд).
Кыдзи петкӧдлӧма картаяс вылын (124–125 листбок), Индия районын гожся муссонъяс пӧльтӧны рытыв-лунвывсянь асыв-войвылӧ, а тӧвсяясыс — мӧдар направлениеын.
Та вӧсна вит тӧлысь чӧжӧн, июньсянь октябрӧдз, Индияын усьӧ вогӧгӧрся осадокысь 9/10 пайыс.
Тулысыс Индияын жар да кос; муыс потласьӧ, лоӧ уна бус, бусыс сулалӧ воздухын, доналӧ да ещӧ содтӧ жарсӧ.
Сэсся, Центральнӧй Азияын да Индияса войвыв равнинаясын улын атмосфернӧй давление вӧсна, заводитчӧ гожся рытыв-лунвывса муссон.
Сійӧ босьтӧ воздухлысь кыз слӧй 4 км судтаӧдз.
Тайӧ слӧйыс йиджтысьӧма Индийскӧй океанса испарениеясӧн, да сы вӧсна, кор сійӧ мунӧ Индия территория весьтті, заводитчӧны ыджыд зэръяс, тшӧкыда ёна гымалӧм-чардалӧмӧн.
Муссоннӧй зэръяс дырйи ставыс ульдӧ.
Почвалӧн вылысса слӧйыс пӧрӧ няйтӧ да грунтӧвӧй туйяс лоӧны ветлыны позьтӧмъясӧн.
Воздухыс лоӧ уль руа, васӧд, но сэк жӧ жар да пӧдтана.
Мукӧд дырйи гожся муссонъяс сёрмӧны, да та вӧсна лоӧ народнӧй бедствие: засуха (кос поводдя) нюжалӧ, вайӧ неурожай да тшыгъялӧм.
Кор пӧльтӧны тӧвся муссонъяс, осадокъяс усьӧны этша.
Сы вӧсна мый Индияын тӧвся тӧлысьясын сулалӧ жар поводдя, лӧсьӧдны кӧ кӧдза муяслы орошение, то тӧв чӧжнас позьӧ быдтыны мӧд урожай.
Тӧлын атмосфернӧй осадокъяс тырмытӧм вӧсна индиецъяслы лоӧ пӧльзуйтчыны искусственнӧй орошениеӧн: найӧ лӧсьӧдалӧны бассейнъяс, кӧні гожӧмнас усьӧм зэр ваыс видзсьӧ тӧв кежлӧ, либӧ вӧчалӧны оросительнӧй каналъяс юысь васӧ муяс вылӧ нуӧдӧм могысь.
Муссонъяс вежсигӧн, торйӧн нин аръясын, овлӧны зэв ыджыд ураганъяс — тайфунъяс.
Индиялӧн торъя юкӧнъяс абу ӧткодьӧсь мӧда-мӧдыскӧд осадокъяс усьӧм серти да растительность характер серти.
Деканскӧй плоскогорьелӧн ыджыдджык юкӧнас усьӧ вонас 75–100 см осадок.
Тайӧ — саваннаяслӧн да степьяслӧн область.
Тӧвся кос муссонъяс дырйи турун тані сотчӧ, саваннаын быдмысь пуяс вылын коръясыс косьмӧны да гылалӧны.
Ӧнія кадӧ саваннаяслысь унджык юкӧнсӧ гӧрӧны да кӧдзӧны.
Ёнджыка васӧд районъясӧн лоӧны Гангскӧй низменность да сыкӧд орчча Индостанлӧн асыв-войвыв юкӧныс, кӧні вогӧгӧрся осадокъяс овлӧны 1,5–2 м-ӧдз, а сідзжӧ Индостанлӧн рытыввыв берегыс, кӧні во гӧгӧрнас усьӧ 3 м осадок.
Тані саваннаяс вежсьӧны тропическӧй вӧръясӧн, кӧні быдмӧны унасикас древеснӧй породаяс, пуяс улас быдмӧ тшӧкыд подлесок, а пу стволъяс гӧгӧрыс гартчӧны лианаяс.
Индийскӧй вӧръяс, саваннаса пуяс моз жӧ, шыбитлӧны кос тӧвся муссонъяс дырйи косьмӧм коръяссӧ.
Сы вӧсна мый Гималаилӧн гигантскӧй барьер кутӧ муссоннӧй тӧвъяссӧ, медуна осадокыс усьӧ Гималаи асыввыв юкӧнын лунвывладорса пӧкатъясас да найӧ подувъясын.
Тайӧ — му шарвывса медся васӧд местаясысь ӧти: тані осадокыс усьӧ во гӧгӧрнас 10-сянь 12 м-ӧдз.
Гималаи подулас быдмӧны тропическӧй вӧръяс да джунгли — ляпкыд пуяса тшӧкыд, васӧд вӧраинъяс, сэні зэв уна бамбук да лианаяс, кодъяс вӧсна вӧрӧд зэв сьӧкыд ветлыны.
Джунглиясын эмӧсь ядӧвитӧй змейяс, паныдасьлӧны тигръяс да носорогъяс, кодъяс коркӧ вӧвліны зэв уна, но ӧні йӧз пӧшти дзикӧдз нин бырӧдісны найӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
1 километрӧн вылынджык Гималаи бокъясын тропическӧй вӧр вежсьӧ субтропическӧйӧн (век веж дубъясысь, лаврӧвӧй пуясысь), ещӧ вылынджык — коръя да лыска вӧръясӧн.
Сы бӧрын мунӧны горнӧй видзьяс, кодъяс сетӧны места сывлытӧм лым полосалы.
Ископаемӧйяс.
Индияын эмӧсь гырысь залежьяс полезнӧй ископаемӧйяслӧн: изшомлӧн, марганецлӧн, кӧртлӧн, хромлӧн, слюдалӧн, бокситъяслӧн да мук.
Залежьяслӧн главнӧй районъясыс — Гангскӧй низменностьлӧн асыввыв юкӧн (изшом, кӧрт, слюда, хром), Деканскӧй плоскогорьелӧн войвыв (марганец, кӧрт, изшом) да Деканлӧн лунвыв (марганец, бокситъяс, зӧлӧта.)
Тайӧ ресурсъясыс, кодъяс вылын позьӧ развивайтны Индияын зэв вына тяжёлӧй промышленность, ӧнія кадӧдз используйтсисны омӧля: английскӧй капиталистъяс интересуйтчисны сӧмын Британияса промышленностьлы марганец, хром да слюда перйӧмӧн, а сідзжӧ зӧлӧтаӧн.
Население да каръяс.
Олысьяслӧн лыд серти (336 млн.)
Индия сулалӧ му шарвывса странаяс костын мӧд местаын Китай бӧрын.
Страналӧн ыджыд территория вӧсна населениелӧн шӧркодь плотностьыс абу ыджыд — 95 олысь 1 кв. км вылын.
Но разнӧй районъяс заселитӧмаӧсь абу ӧткодя тшӧкыда: медтшӧкыд населениеыс Гангскӧй низменностьын да Индостан берегъяс вылын: 300-сянь 500 олысьӧдз 1 кв. км вылын.
Деканскӧй плоскогорье заселитӧма тӧдчымӧн шочджыка (70 олысьӧдз 1 кв. км вылын), а Гималаиса горнӧй районъясын населениеыс зэв шоч.
Индияын олысьясӧс шуӧны общӧй нимӧн — индиецъясӧн.
Но Индияын населениеыс состоитӧ уна народностьясысь, кодъяс сёрнитӧны разнӧй кывъяс вылын.
Медуна лыдаяс на пиын индусъяс (хинду) да бенгалецъяс.
Торъялӧ сідзжӧ дравидскӧй народностьяслӧн ыджыд группа, найӧ относитчӧны Индиялӧн древньӧй население дінӧ да олӧны ёнджыкасӧ лунвылын (дравидъяс 70 млн. морт гӧгӧр).
Национальнӧй раздроблённостьысь кындзи, коді отсаліс англичаналы господствуйтны тайӧ странаас, ыджыд роль ворсӧны Индияын религиознӧй торъялӧмъяс.
Индияса населениелӧн ыджыдджык юкӧныс кутчысьӧ индуистскӧй (мӧдногӧн брахманистскӧй) религия дінӧ, а ичӧтджык юкӧныс — мусульманскӧй религия дінӧ (23 рис.).
Кыкнан религия дор сулалысьяс костын зыксьӧмъясыс, кодъясӧс поддерживайтӧны англичана, эз нин ӧтчыдысь вайӧдлыны вир кисьтан столкновениеясӧ.
Тайӧн пӧльзуйтчисны англичана Индияӧс юкӧм вылӧ да сыысь Пакистан торйӧдӧм вылӧ, кодӧ пырисны мусульманскӧй населениеа основнӧй районъяс.
Но и Пакистан торйӧдӧм бӧрын Индияын коли уна мусульмана.
Индия — ёна древньӧй культураа страна.
Сэні Ганг да Инд юяс вылын миян эраӧдз ёна войдӧр вӧліны государствояс, кӧні вӧлі развитчӧма му уджалӧм да быдсямапӧлӧс промыселъяс да кӧні вӧліны гырысь каръяс.
abu
Древньӧй индусъяслӧн вӧлі нин асланыс письменность.
Найӧ изобретитісны цифраяс, бӧрыннас найӧс кутісны шуны арабскӧйясӧн (сы вӧсна мый европейскӧй народъяс босьтісны цифраяссӧ арабъяссянь).
Чайтӧны, мый шахматӧн ворсӧм изобретитӧма сідзжӧ древньӧй Индияын.
Важ кадъясӧ Индия нимавліс кыдз культурнӧй да озыр страна, сылӧн изделиеясыс (тканьяс, оружие, украшениеяс) петкӧдсисны мукӧд странаясӧ.
Индияса господствуйтысь классъяс — помещикъяс князьяс-раджаяс юрнуӧдӧм улын да духовенство — поддерживайтісны ёна важ кадъясӧ лӧсьӧдӧм населениеӧс кастаяс вылӧ, мӧдногӧн кӧ мӧда-мӧдсьыс торъялӧм группаяс вылӧ юклӧм.
Кастаӧ принадлежитӧм вуджліс наследство серти.
Сідз, вӧліны кастаяс брахманъяслӧн, либӧ жрецъяслӧн, воинъяслӧн, му уджалысьяслӧн, ремесленникъяслӧн да мук.
Медулысса кастаӧн вӧліны неприкасаемӧйяс, либӧ парийяс.
Налы оз вӧлі позь овны ӧти помещениеын высшӧй кастаса йӧзкӧд, найӧ долженӧсь вӧлі сетны налы туй, подвергайтчисны общественнӧй презрениеӧ.
1948 воын вӧлі примитӧма закон кастаяс бырӧдӧм йылысь, но делӧ вылас кастаяс вылӧ юксьӧм век на эм.
Индияса народӧс господствуйтысь классъясӧн угнетайтӧм, мый дінӧ ӧтлаасис англичанаӧн угнетайтӧм, вайӧдіс странаса овмӧс усьӧмӧ, населениелӧн корысьмӧмӧ да культура усьӧмӧ.
Индийскӧй крестьяна — населениелӧн основнӧй массаыс, — кыдз правилӧ, воӧмаӧсь пӧшти тшыгъялӧмӧдз да корысь олӧмӧдз.
Найӧ пӧшти ставныс неграмотнӧйӧсь.
Олӧны лёкиник ичӧтик хижинаясын; васӧдджык районъясын хижинаяс стрӧитсьӧны бамбукысь да вевттьыссьӧны идзасӧн, косджык районъясын вӧчсьӧны сёйысь.
Хижинаыс пырджык овлӧ сэтшӧм ичӧт, мый нёль морта семья вермӧ меститчыны сэтчӧ вой кежлӧ сӧмын сы вӧсна, мый крӧватьяс да мебель абуӧсь: узьлӧны веськыда му джодж вылас.
Питаниеыс индийскӧй гӧль йӧзлӧн — луннас сӧмын кымынкӧ китыр рис либӧ растительнӧй выя кымынкӧ шобді лепёшка.
Яй унджык индиецъяс оз сёйны средствояс тырмытӧм понда.
Та кындзи индуистскӧй религия запрещайтӧ сёйны яй.
Уна миллион индиец быд во кулӧ висьӧмъясысь, торйӧн нин малярияысь, коді ёна паськалӧма васӧд местаясын.
Мукӧд дырйи паськавлӧны эпидемияяс сэтшӧм страшнӧй висьӧмъяслӧн, кыдз холера да чума.
Зэв ёна кулӧны челядь.
Висьӧмъяс дорысь ещӧ ёнджыка кулӧны индиецъяс тшыгъялӧмысь неурожайяс вӧсна: кор гожся муссоннӧй зэръяс сёрмӧны, сэки кос местаясын — Деканскӧй плоскогорье вылын да Гангскӧй низменность рытыввылын — нянь косьмӧ вотӧгыс, и уна миллион йӧз кулӧны тшыгла.
abu
abu
Каръясын олӧ Индияса населениеысь сӧмын ӧти сизимӧд юкӧныс.
Индийскӧй каръясысь медся важнӧйяс: Калькутта (2 млн. олысь) — зэв ыджыд промышленнӧй да торговӧй центр да Ганг дельтаын, Бенгальскӧй залив дорын порт;
abu
abu
Бомбей, кодын сідзжӧ лыддьыссьӧ 1 млн. олысьысь унджык, Индостан рытыввыв берег вылын порт да ыджыд текстильнӧй центр;
Дели — Индиялӧн столица, страна войвылын;
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мадрас, промышленнӧй центр да Индостан асыв-лунвылын порт.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Индиялӧн овмӧсыс, водзті ёна развитӧй, воис упадокӧ странаын английскӧй капиталистъяслӧн дыр господствуйтӧм вӧсна, кодъяслӧн союзникъясӧн вӧліны индийскӧй князьяс да помещикъяс.
Англичана мешайтӧны Индиялысь овмӧс быдбоксянь развивайтӧмлы; найӧ век зільлісны пӧртны сійӧс английскӧй промышленнӧй изделиеяс сбывайтӧм вылӧ рынокӧ да Англиялы сырьё да продовольствие поставщикӧ.
Тайӧ налы удайтчис.
Индиялӧн важ промышленностьыс дзикӧдз уси, и индиецъяс кутісны ньӧбавны английскӧй тканьяс, кодъясӧс вӧчӧма индийскӧй хлопокысь.
Сӧмын бӧръя дас вояснас, первой да мӧд мирӧвӧй войнаяс воясӧ, кор английскӧй тӧваръяссӧ эз кутны вайны Индияӧ, сэні развитчис выль промышленность, медсясӧ текстильнӧй.
Но ископаемӧйяслӧн зэв ыджыд залежьяс да сельскохозяйственнӧй сырьёлӧн ресурсъяс, уна лыда населениелӧн эмлун — ставыс тайӧ сетӧ позянлун паськӧдны Индияын сэтшӧм мощнӧй промышленность, кодкӧд ӧніясӧ оз позь сравнитны.
Ӧнія кадӧ Индия овмӧсын медыджыд места босьтӧ видзму овмӧс.
Сійӧ зэв отсталӧй.
Мунас владейтӧны помещикъяс, а крестьяна унджыкыс мутӧмӧсь.
Найӧ арендуйтӧны ыджыд донысь князьяслысь либӧ помещикъяслысь неыджыд му участокъяс (1–1,5 га-ӧдз) да век налы уджйӧзаӧсь.
Крестьянскӧй овмӧсъяслӧн агротехническӧй уровеньыс зэв улын.
Мусӧ уджалӧны стариннӧй гӧрйӧн (22 рис.).
Ёна применяйтсьӧ ки помысь уджалӧм.
Многопольнӧй севооборот, химическӧй удобрениеяс да машинаяс посни овмӧсъяс оз тӧдны.
Эмӧсь сідзжӧ гырысь овмӧсъяс индийскӧй помещикъяслӧн да английскӧй капиталистъяслӧн плантацияяс.
Уджалӧны на вылын индийскӧй крестьяна.
Главнӧй культураясыс — зернӧвӧйяс: рис, сорго, шобді, просо.
Техническӧй культураясысь ыджыд тӧдчанлун босьтӧны хлопок, джут (быдмӧг, кодлӧн сіясысь вӧчӧны медъён канатъяс да мешӧк дӧра), землянӧй (мупытшса) ӧрек да сезам (тайӧ быдмӧгъясысь вӧчӧны растительнӧй вый), сахарнӧй тростник, чай, табак, каучук.
Индийскӧй видзму овмӧсын ыджыд тӧдчанлун босьтӧ искусственнӧй орошение.
Сійӧ сетӧ позянлун быдтыны культураяссӧ кос (тӧвся) муссон дырйи да татшӧм ногӧн босьтны мӧд урожай.
Оросительнӧй сооружениеяс (плотинаяс, каналъяс) принадлежитӧны помещикъяслы да капиталистъяслы.
Наӧн пӧльзуйтчӧмысь крестьяна мынтӧны ыджыд дон.
Скӧтвидзӧмыс Индияын пастбищнӧй характера.
Скӧт йирсьӧ саваннаясын да степьясын да ёна омӧльтчӧ тулыснас, кор став туруныс сотчӧ кос тӧв чӧжӧн.
Кор гожся муссонъяс сёрмылӧны, овлӧ скӧтлӧн усьӧм кӧрым тырмытӧм вӧсна.
Индияын видзӧны ёнджыкасӧ рабочӧй скӧт — буйволъясӧс да гӧрба ӧшъясӧс — зебуясӧс, а сідзжӧ ыжъясӧс да кӧзаясӧс.
Промышленностьын главнӧй роль ворсӧ текстильнӧй — хлопчатобумажнӧй да джутӧвӧй.
Первойыслӧн главнӧй центрыс — Бомбей, коді сулалӧ хлопок вӧдитан районын.
Джутӧвӧй фабрикаяс сосредоточитчӧмаӧсь Калькуттаын, код гӧгӧр быдтӧны джут.
Индияын перйӧны марганец, изшом да мукӧд ископаемӧйяс.
Развивайтчӧ чугун, сталь да алюминий сывдӧм.
Машиностроение кутіс развивайтчыны Индияын неважӧнсянь да ӧні оз на позь шуны сійӧс тӧдчанаӧн.
Машина вӧчан заводъяс эмӧсь Калькуттаын, Бомбейын да Джамшедпурын.
Политическӧй строй.
Индийскӧй Союзлӧн высшӧй государственнӧй органъясӧн являйтчӧны Законодательнӧй собрание да Министръяслӧн сӧвет.
Законодательнӧй собрание бӧрйыссьӧ населениеӧн.
Индия состоитӧ уна провинцияысь, кӧні эм асланыс самоуправление, да княжествоясысь, кодъясӧн веськӧдлӧны наследственнӧй князьяс.
Индияса главнӧй политическӧй организацияӧн являйтчӧ Национальнӧй конгресс, кӧні руководящӧй рольыс принадлежитӧ индийскӧй буржуазиялы.
Народнӧй массаяс пӧвстын ыджыд влияниеӧн пӧльзуйтчӧ коммунистическӧй партия.
ПАКИСТАН.
Британскӧй доминион Пакистан, кодӧс 1947 воын торйӧдӧма важ Индияысь, состоитӧ кык юкӧнысь, найӧ ӧта-мӧдсьыс торйӧдсьӧны 1,6 тыс. км-а костӧн.
Пакистанлӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ Индостан полуостровсянь рытыв-войвылын да петӧ Аравийскӧй море дорӧ; тані побережье вылас сулалӧ Пакистанлӧн столица да главнӧй портыс Карачи.
Страналӧн мӧд, ёна ичӧтджык юкӧныс куйлӧ Индостансянь асыв-войвылын да омывайтсьӧ Бенгальскӧй заливӧн.
Рытыввыв Пакистан кызвыннас представляйтӧ Индийскӧй низменность, коді, Гангскӧй низменность моз жӧ, артмӧма юӧн вайӧм да пуктӧм наносъясысь.
Сы кузя визувтӧ Инд ю уна лыда притокъясӧн.
Климат тані кос, сы вӧсна мый гожся васӧд муссон, коді пӧльтӧ рытыв-лунвывсянь (видзӧд карта 124 листбок), татчӧдз оз во.
Осадокъяс тані усьӧны во гӧгӧрнас 25 см-ысь не унджык.
Гожӧм да тӧв жарӧсь, кӧть температураыс налӧн тӧдчымӧнъя вежласьӧ.
Рытыввыв Пакистанын эм ыджыд дюнаяса лыаа пустыня Тар.
Рытыввыв Пакистанлӧн ыджыдджык юкӧнас природнӧй условиеяс му уджалӧм вылӧ бурӧсь.
Тані быдтӧны искусственнӧй орошениеӧн шобді да хлопчатник.
Асыввыв Пакистан босьтӧ Гангскӧй низменностьлысь медся асыввыв юкӧнсӧ, коді орошайтсьӧ Брамапутралӧн да мыйкӧ мында Ганглӧн улысса юкӧнъяснас.
Климатыс тані, кыдз и Индия асыв-войвылын, жар да васӧд, муссоннӧй типа.
Главнӧй культураясыс тані — рис, джут, чай.
Пакистан — бӧрӧ кольӧм видзму овмӧса страна.
Пакистанлы, кыдзи и Индиялы, характернӧйӧсь крестьяна-беднякъяслӧн посни овмӧсъяс.
Пакистанын быдтан унджык хлопоксӧ да джутсӧ мӧдӧдӧны переработка вылӧ Индияӧ, а сідзжӧ Европаӧ.
Петкӧдӧны сідзжӧ шобді да рис.
Пакистанса государственнӧй управлениелӧн главнӧй органъясӧн являйтчӧны Законодательнӧй собрание, кодӧс бӧрйӧ население, да Министръяслӧн сӧвет.
Господствуйтысь политическӧй организацияӧн Пакистанын являйтчӧ Мусульманскӧй лига, кодын руководящӧй рольыс принадлежитӧ землевладелецъяслы, купечьяслы да духовенстволы.
ТУРЦИЯ.
Площадь 768 тыс. кв. км.
Население 19 млн. морт.
Турция кызвыннас куйлӧ Малӧй Азия полуостров вылын, Средиземнӧй да Чёрнӧй мореяс костын.
Полуостров дінас асывладорсянь примыкайтӧ Турциялӧн материкӧвӧй юкӧныс, коді войвывтіыс шусьӧ Турецкӧй Арменияӧн, а лунвывтіыс — Турецкӧй Курдистанӧн.
Тайӧ территорияяс кындзи, кодъяс ӧтлаын шусьӧны Азиатскӧй Турцияӧн, Турциялы принадлежитӧ Балканскӧй полуостровлӧн неыджыд юкӧн, коді шусьӧ Европейскӧй Турцияӧн, либӧ Фракияӧн.
Турциялӧн географическӧй положениеыс выгоднӧй: ӧти-кӧ, сы дінті мунӧ важнӧй торговӧй туй Средиземнӧй море пыр Суэцкӧй каналӧ да водзӧ Индийскӧй океанӧ; мӧд-кӧ, Европейскӧй да Азиатскӧй Турция костӧд мунӧ дзик ӧти морскӧй туй, (Босфор да Дарданеллы векньыдик проливъяс пыр) Чёрнӧй моресянь Средиземнӧйӧ.
Тайӧ вӧчӧ Турциялысь географическӧй положениесӧ зэв важнӧйӧн и военно-стратегическӧй отношениеын: Турция вермас война дырйи аслас проливъясӧд лэдзны либӧ не лэдзны мукӧд государствояслысь суднояссӧ.
Та вӧсна черноморскӧй проливъясын порядокъяс йылысь вопрос СССР оборонаын босьтӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Поверхность.
Малӧй Азиялӧн пытшкӧсса юкӧныс — сійӧ кос плоскогорье — Малоазиатскӧй, коді кайӧ 800–1200 м-ӧдз море уровеньсянь.
Сы вылын эмӧсь сола тыяс да солончакъяс.
Малоазиатскӧй плоскогорье кытшалӧма гӧраясӧн.
Войвывсянь, Чёрнӧй море берегъяс пӧлӧн, нюжӧдчӧны Понтийскӧй гӧраяс, лунвывсянь, Средиземнӧй море берегъяс пӧлӧн, Тавр гӧраяс.
Рытыввылын, Эгейскӧй море берег дорын, гӧраяслӧн кыкнан системаыс ляпкалӧны да ӧтлаасьӧны.
Сэні жӧ неджуджыд нагорьеяс костын куйлӧны ваӧн пуктӧм плодороднӧй почваяса паськыд ю долинаяс.
Турция асыввылын Понтийскӧй гӧраяс да Тавр вуджӧны Армянскӧй нагорьеӧ.
Сэні горнӧй хребетъяс костын эмӧсь плоскогорьеяс да котловинаяс.
Армянскӧй нагорьеса гӧраяс пӧвстын эмӧсь кусӧм вулканъяс.
На пиысь ӧти — Арарат, коді сулалӧ Турция да сӧветскӧй Армения кост границасянь матын, лоӧ медджуджыд точкаӧн Армянскӧй нагорьелӧн (5,1 км море уровеньсянь).
Арарат вевттьысьӧма сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн.
Армянскӧй нагорьеса ӧти котловинаын куйлӧ преснӧй ваа ыджыд ты Ван.
Климат да растительность.
Турция куйлӧ субтропическӧй зонаын, но климатыс да растительностьыс сылӧн разнӧй юкӧнъясын абу ӧткодьӧсь.
Эгейскӧй да Средиземнӧй море берегдоръясын да на дорӧ петан ю долинаясын сэтшӧм жӧ климат да сэтшӧм жӧ растительность, кутшӧм и Средиземнӧй море бердын куйлысь Европаса странаясын, например, Италияын, лунвыв Францияын: тайӧ средиземноморскӧй климат шоныд, зэра тӧлӧн да жар, кос гожӧмӧн.
Побережье вылын да морелань бана гӧра бокъясын — век веж растительность: лавръяс, миртаяс, олеандраяс.
Побережьелӧн тӧдчана юкӧнсӧ да долинаяссӧ займитӧма виноградникъясӧн, плодӧвӧй пуяса садъясӧн, торъя нин фигӧвӧй, оливкӧвӧй, абрикосӧвӧй садъясӧн, хлопок да табак муясӧн.
Чёрнӧй море побережьеын васӧд субтропическӧй климат.
Чёрнӧй море вылын тӧвъяс пӧльтӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань да вайӧны сыладорӧ, мӧдногӧн Малӧй Азия войвыв береглань, уна испарениеяс.
Та вӧсна ён зэръяс тані овлӧны не сӧмын тӧлын, но и гожӧмын.
Тані — Турцияын медозыр растительностьыс.
Понтийскӧй гӧраяслӧн подувъясыс да гӧра бокъясыс улітіыс вевттьысьӧмаӧсь зэв бур паськыд коръя вӧръясӧн — дубӧвӧйясӧн да букӧвӧйясӧн.
Вылынджык найӧс вежӧны коз пу вӧръяс.
Берег пӧлӧныс кузяла паськӧдчӧмаӧсь фруктӧвӧй садъяс (торъя нин апельсиннӧйяс) да табак: муяс.
Малоазиатскӧй плоскогорьеын, коді тӧдчымӧн кыпалӧма моресянь да кодӧс потшӧма сійӧ влияниеысь гӧраясӧн, климатыс суровӧйджык да кос — континентальнӧй.
Гожӧмыс тані зэв жар, кос, а тӧвнас овлӧны морозъяс да муыс вевттьысьӧ лымйӧн.
Растительностьыс тані зэв жеб, степнӧй.
Плоскогорьеӧн ёнджыкасӧ пӧльзуйтчӧны пӧскӧтина пыдди, сэні ветлӧдлӧны осёл, ыж да кӧза стадаяс.
Видзму уджалӧны тані сӧмын юяс да гӧраса шоръяс гӧгӧрын, кытысь васӧ нуӧдӧны канаваяс кузя муяс искусственнӧя орошайтӧм вылӧ.
Медся суровӧй климатыс Армянскӧй нагорье вылын: тӧлын гӧраяс вылын бушуйтӧны лымъя турӧбъяс, да муыс вевттьысьӧ лымйӧн 5–6 тӧлысь кежлӧ.
Тулыснас, лым сылігӧн, гӧраса долинаясын ызгӧны бурнӧй потокъяс.
Гожӧмын тані зэв жар, овлӧны засухаяс.
Ископаемӧйяс.
Турцияын эм унасикас полезнӧй ископаемӧйяс.
Сравнительнӧ неыджыд изшом залежьяс эмӧсь войвылын, Чёрнӧй море дорын.
Уна местаын эмӧсь ыргӧн, кӧрт да свинцово-цинкӧвӧй рудаяс.
Ыджыд тӧдчанлун имеитӧны хромӧвӧй рудалӧн залежьяс Турция рытыввылын да асыв-лунвылын.
Хром (никель моз жӧ) применяйтсьӧ стальлы особӧй ёнлун сетӧм могысь; тайӧ зэв колана танкъяслы, военнӧй суднояслы броня вӧчигӧн да мукӧдтор вылӧ.
Тайӧ металлыс капиталистическӧй странаясын сюрлывлӧ зэв этша (Турция кындзи хромӧн озыр лунвыв Африка).
Население да каръяс.
Турциялӧн территорияыс кӧть и ыджыд, населениеыс сравнительнӧ абу уна — 19 млн. морт.
1 кв. км вылӧ воӧ шӧркодя 25 олысь.
Населениеыс Турцияын унджыкыс турокъяс.
Мукӧд национальностьясысь медуна курдъяс, кодъяс олӧны Курдистанын, Турция асыв-лунвылын.
Эмӧсь грекъяс, армяна да мукӧд народностьяс.
Турцияын олысьяс пиын унджыкыс крестьяна.
Став турецкӧй населениеысь куим нёльӧд юкӧнсьыс унджыкыс олӧны сиктса местностьясын.
Каръяс абу уна, да найӧ неыджыдӧсь.
Сӧмын куим карын населениеыс 100 тыс. олысьысь унджык.
Тайӧ каръясыс: Стамбул (водзті Константинополь) Турциялӧн главнӧй порт Босфор пролив берег вылын, 800 тыс. олысьӧн, Турциялӧн важ столицаыс;
Измир — Эгейскӧй море берег вылын порт да Анкара — Турциялӧн столица Малоазиатскӧй плоскогорье войвылын.
Уна нэм чӧж Турция вӧлі деспот-султанъяс неограниченнӧй власть улын.
Населениеыс оліс полиция да невежественнӧй мусульманскӧй духовенство стрӧг контроль улын, тайӧ ёна надзмӧдіс турецкӧй народлысь культурнӧй да политическӧй развитиесӧ.
1922 восянь, революция бӧрын, коді вӧлі веськӧдӧма иностраннӧй капиталлы паныд, установитчис буржуазнӧй республика, да турокъяс бытӧвӧй укладын лоины ыджыд вежсьӧмъяс.
Водзті Турцияын разрешайтсис многожёнство; ӧні сійӧс запретитӧма.
Водзті нывбабаяс олісны керкаса торъя юкӧнын, коді шусьыліс гаремӧн.
Сэтысь петігӧн налы колӧ вӧлі тупкыны чужӧмсӧ сьӧд вевттьӧдӧн — чадраӧн...
Революция бӧрын нывбабаясӧс гаремъясын дзебӧм да чадра новлӧм запретитӧма.
Нывбабаяслы разрешитӧма велӧдчыны, участвуйтны страналӧн политическӧй олӧмын, уджавны государственнӧй служба вылын.
Восьталӧма выль школаяс, кодъяс оз зависитны духовенствоысь, а сідзжӧ университетъяс да институтъяс.
Усвоитӧм вылӧ зэв сьӧкыд арабскӧй алфавит пыдди, коді вӧлі примитӧма Турцияын войдӧр, пыртӧма выль алфавит — латинизированнӧй, мӧдногӧн кӧ латинскӧй букваясысь лӧсьӧдӧм, кыдзи и западноевропейскӧй кывъясын.
Важ национальнӧй турецкӧй паськӧм вежӧма европейскӧйӧн, торйӧн нин вӧлі запретитӧма новлыны фескаяс (мужчинаяслӧн юр вылын новлантор, гӧгрӧс, полеястӧм гӧрд ной шапка кодь).
Вежсисны ортсыладорсяньыс и турецкӧй керкаяс да каръяс: водзті керкаясын ӧшиньясыс петісны двор пытшкас, а уличаладорын вӧліны ӧшиньтӧм куш стенъяс; ӧні турецкӧй каръясын керкаяс стрӧитсьӧны европейскӧй керкаяс ногӧн, лоины паськыд уличаяс да бульваръяс.
Век жӧ культурнӧй уровеньлӧн содӧм оз шымырт Турциялысь паськыд народнӧй массаяссӧ: сійӧ ёнджыкасӧ тӧдчӧ сӧмын каръясын; унджык сиктса населениеыс важмоз увтыртӧма, неграмотнӧй, невежественнӧй да суевернӧй.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Турциялӧн овмӧсыс отсталӧй.
Главнӧй тӧдчанлун сэні босьтӧ видзму овмӧс.
Унджык турецкӧй крестьянаыс олӧны гӧля.
Турцияын быдтан культураяс пиысь основнӧйясыс: шобді, табак, хлопок да плодӧвӧй культураяс.
Табаксӧ уна нуӧны заграницаӧ.
Нуӧны косьтӧмӧн виноград (изюм), маслинаяс, инжир, абрикосъяс (урюк).
Турцияын видзӧны ыжъясӧс, кӧзаясӧс да осёлъясӧс (ишакъясӧс).
Кӧзаясысь коймӧд пайыс — ангорскӧй породаа, кузь шӧвк кодь гӧна.
Промышленность Турцияын омӧля развитчӧма.
Ыджыд фабрикаяс да заводъяс стрӧитӧма государство отсӧгӧн бӧръя кызь во чӧжнас.
На пиын унджыкыс текстильнӧй фабрикаяс да пищевкусӧвӧй предприятиеяс (сахар вӧчан, вый вӧчан, пызь изан заводъяс, табачнӧй фабрикаяс).
Унджык промышленнӧй предприятиеясыс Турцияын кустарнӧй характераӧсь.
Ископаемӧйясысь перйӧны изшом, хромӧвӧй руда, ыргӧн.
Главнӧй промышленнӧй центръяс: Измир — Эгейскӧй море берег вылын, Стамбул — Босфор дінын.
Политическӧй строй.
1922 воӧдз Турция вӧлі монархияӧн султан власть улын (сійӧ шусьыліс Оттоманскӧй империяӧн).
Сійӧ жӧ кадын Турция ёна зависитіс империалистическӧй державаясысь.
1922 воын, пӧшти куим вося национально-освободительнӧй тыш бӧрын генерал Кемаль Ататюрк юрнуӧдӧм улын, Турция лои буржуазнӧй республикаӧн да мездысис иностраннӧй империалистъяс господствоысь.
Но бӧръя дас вонас турецкӧй реакционеръяс кыскисны ассьыныс странасӧ бӧрлань да выльысь подчинитісны сійӧс иностраннӧй господстволы (первой германскӧйлы, а ӧні американскӧйлы да английскӧйлы).
Турцияын господствуйтӧ сідз шусяна народно-республиканскӧй партия, коді сулалӧ турецкӧй буржуазия да помещикъяс интересъяс дор.
Подлиннӧ демократическӧй партияяссӧ запретитӧма.
Рабочӧй движениеын участвуйтысьясӧс да вообще прогрессивнӧй деятельясӧс арестуйталӧны да преследуйтӧны.
АФРИКА
ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Площадь 30 млн. гӧгӧр кв. км.
Население 170 млн. гӧгӧр морт.
Ыджда, положение да очертаниеяс.
Африка аслас ыдждаяс сертиыс куимпӧв ыджыдджык Европаысь.
Войвывсянь лунвылӧ сійӧ кыссьӧ 8 тысяча км кузя да пӧшти сы мында жӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Экватор вомӧналӧ Африкаӧс пӧшти шӧрӧдыс: войвыв помыс сылӧн сулалӧ войвыв широталӧн 37 параллель вылын, а лунвыв помыс — лунвыв широталӧн 35 параллель вылын.
Африка рытыввылын куйлӧ Атлантическӧй океан, войвылын — Средиземнӧй море да асыв-лунвылын — Индийскӧй океан.
Европаысь Африкаӧс торйӧдӧны Средиземнӧй море да Гибралтарскӧй пролив, кодлӧн медвекньыдінас пасьтаыс 14 км.
Векньыдик суша полоса — Суэцкӧй перешеек — ӧтлаӧдӧ Африкаӧс Азиякӧд.
Суэцкӧй перешеекысь лунвылынджык Африка да Азия костын куйлӧ векньыдик Краснӧй море, коді ӧтлаасьӧ Индийскӧй океанкӧд Баб-Эль-Мандеб пролив пыр.
Перешеек вомӧн кодйӧма Суэцкӧй канал, коді ӧтлааліс Средиземнӧй мореӧс Краснӧйкӧд да ёна дженьдӧдіс Европасянь Индийскӧй океанӧ туйсӧ (25 рис.).
Морскӧй туйяс Африкасянь Европаӧ да Азияӧ дженьыдӧсь да удобнӧйӧсь, но мукӧд свет юкӧнъяссьыс сійӧс торйӧдӧны паськыд океанъяс.
Берегъясыс Африкалӧн омӧля изрезаннӧйӧсь.
Сэні эм сӧмын ӧти ыджыд залив — Гвинейскӧй, но сійӧ оз пыдӧдз пыр материк пытшкас; материк асыввылас эм ыджыд выступ — полуостров Сомали.
Мукӧд заливъяс да полуостровъяс посниӧсь.
Діяс Африкаын этша.
Рытыввыв берегъяс пӧлӧн куйлӧны негырысь ді чукӧръяс: Азорскӧйяс, Канарскӧйяс, Зелёнӧй Мыслӧн діяс.
Африкалӧн эм сӧмын ӧти ыджыд ді Индийскӧй океан вылын — Мадагаскар, материкысь сійӧс торйӧдӧ паськыд Мозамбикскӧй пролив.
Африкалӧн главнӧй портъяс: войвылын — Алжир, Тунис, Александрия да Порт-Саид, лунвылын — Кейптаун (Капштадт), рытыввылын — Дакар.
Карта кузя упражнениеяс.
Тӧдмалӧй, кутшӧм местаясӧд вомӧналӧны Африкаӧс войвыв широталӧн 30 параллель ла лунвыв широталӧн 30 параллель да кӧні — экватор; висьталӧй наӧн вомӧналан юяслысь, гӧраяслысь нимъяссӧ да мерайтӧй Африкасӧ рытыввывсянь асыввылӧдз да войвывсянь лунвылӧдз.
Висьталӧй мореяс, заливъяс да проливъяс, кодъяс кытшалӧны Африкалысь берегъяссӧ.
Африкаӧс исследуйтӧм историяысь.
Европеецъяс зэв важ кадъяссянь волывлісны Африка войвыв берегъяссӧ; важысянь тӧдлісны найӧ сідзжӧ Краснӧй море берегъясӧс.
Но став мукӧд паськыд местаяссӧ Африкалысь европеецъяс тӧдмалісны сёрӧнджык.
XV нэмын португальскӧй морякъяс, Европасянь Индияӧ морскӧй туй корсигӧн, исследуйтісны став рытыввыв берегсӧ Африкалысь да воисны мысӧдз, кӧні материк берегыс чукыльтӧ асыв-войвывлань.
Тайӧ мыссӧ найӧ первой шуисны Буряяс мысӧн, а сэсся сетісны сылы выль ним — мыс Доброй Надежды, сы вӧсна мый чайтісны, мый сійӧс кытшовтӧм бӧрын позьӧ воны Индияӧ.
И збыльысь, Васко да Гама кытшовтіс лунвыв Африкаӧс, муніс асыввыв берег пӧлӧныс экваторӧдзыс, вуджис Индийскӧй океан да сувтіс Индостан берег дорӧ.
Татшӧм ногӧн Васко да Гама вӧчис ӧтпырйӧ кык открытие: аддзис морскӧй туй Индияӧ да тӧдмаліс, мый Африкаӧс и лунвывсянь и асыввывсянь кытшалӧ океан.
ХІХ нэмын ыджыд путешествиеяс пыдӧдз Африкаӧ вӧчис англичанин Ливингстон.
Сійӧ исследуйтіс Замбези ю да аддзис сы вылысь зэв ыджыд водопад Виктория.
Сы бӧрын сійӧ восьтіс Ньяса ты да Конго юлысь вылыс юкӧнсӧ.
Ливингстон зэв шоча юӧртліс ас йывсьыс рӧдинаас, да ӧти кадӧ чайтлісны, мый сійӧ пӧгибнитіс.
Корсьны сійӧс мӧдӧдчис американец Стэнли.
Африка асыввыв берег вылын Стэнли чукӧртіс ыджыд караван, муніс Танганьика ты дорӧ и сэні аддзис Ливингстонӧс.
Стэнли вӧчис ещӧ куим путешествие Африкаӧд да исследуйтіс Виктория ты, Конго ю да тайӧ ю бассейнас куйлысь первобытнӧй тропическӧй вӧръяс.
Империалистическӧй державаяс используйтісны Ливингстонлысь да Стэнлилысь открытиеяс, медым захватитны африканскӧй территория.
ХІХ нэм шӧрын Африкаӧ воліс русскӧй путешественник Е. П. Ковалевский.
Египетысь сійӧ муніс пустыня пыр европеецъяслы сэки пӧшти тӧдтӧм Восточнӧй Суданӧ да Абиссинияӧ, вӧчис сэні уна наблюдениеяс да опишитіс найӧс.
Сёрӧнджык, ХІХ нэмся сизимдасӧд — кӧкъямысдасӧд воясын ыджыд вклад внеситіс Африка изучитӧмӧ мӧд русскӧй путешественник — врач Василий Васильевич Юнкер.
Африка кузя сійӧ путешествуйтіс дас ӧти воысь дырджык да чукӧртіс Восточнӧй да Центральнӧй Африка странаяслӧн география, этнография да история кузя обширнӧй да интереснӧй материал.
Торйӧн кӧ, сійӧ исследуйтіс Виктория ты район, Ниллысь да Конголысь притокъяс, опишитіс природа да Восточнӧй Суданлысь да Угандалысь народъясӧс.
Юнкерӧн сійӧ путешествиеяс йылысь издайтӧм трёхтомнӧй труд представляйтӧ интерес и ӧні на.
Юнкерлӧн современник, сідзжӧ русскӧй, врач А. В. Елисеев вӧчліс кымынкӧ путешествие войвыв Африка кузя да изучайтіс Сахара пустыня.
Поверхность.
Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс — зэв ыджыд плоскогорье, коді мукӧдлатіыс мылькъяса, шӧр судтаыс сылӧн 600 м-ысь вылынджык море уровеньсянь.
Дзонь лунъясӧн да вежонъясӧн мунӧны сэті караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлыны горнӧй хребетъяс.
Тайӧ ыджыд плоскогорьелӧн доръясыс крутӧсь да гырысь тшупӧдъясӧн (террасаясӧн) лэччӧны море берегъяслань.
Но дзик море берег пӧлӧныс кыссьӧ векньыдик низменнӧй полоса, местаясӧд нюрсялӧма да малярийнӧй.
Восточно-Африканскӧй плоскогорье потласьӧма плоскӧй глыбаясӧ; мукӧдыс на пиысь кайӧмаӧсь вылӧ, мукӧдыс, мӧдарӧ, лэччӧмаӧсь улӧ.
Медся вылӧ кайӧма Абиссинскӧй горнӧй страна; сійӧ джуджыд ді моз кыпӧдчӧ плоскогорье кытшын; шӧркодь судтаыс сылӧн 2½ тысяча м гӧгӧр.
Абиссинскӧй нагорье кызвыннас артмӧма гнейсысь да кристаллическӧй сланецъясысь, а выліас куйлӧны песчаникъяслӧн да известнякъяслӧн слӧйяс.
Вылыссяньыс Абиссиния вевттьысьӧма кынмӧм лава потокъясӧн.
Став нагорьеыс вундассьӧма джуджыд ущельеясӧн; на костын кыпӧдчӧны пызан сяма гӧраяс.
Тайӧ гӧраяс весьтас ещӧ вылӧджык кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяслӧн куполъяс.
Лунвывланьын Абиссиниясянь Восточно-Африканскӧй плоскогорье вылын эмӧсь джуджыд, но векни сбросӧвӧй впадинаяс, кӧні куйлӧны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукӧдъяс.
Тайӧ тыясыс зэв джуджыдӧсь: сідз, Танганьика (матӧ 1½ км) джуджда сертиыс уступайтӧ сӧмын Байкаллы.
Впадина доръясас кыпӧдчӧны кусӧм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (5 890 м), на вылын куйлӧны сывлытӧм лымъяс;
тайӧ районас жӧ эмӧсь и действуйтысь вулканъяс.
Краснӧй море артмис му кораын гырысь разломъяс вӧсна; джудждаыс сылӧн 2 км-ысь унджык, а берегъясыс кайӧны уступъясӧн 2–3 км судтаӧдз море уровеньсянь.
Землетрясениеяс петкӧдлӧны, мый му коралӧн вешъясьӧмыс мунӧ тані и ӧні.
Драконӧвӧй гӧраяс, кодъяс сулалӧны асыв-лунвыв Африкаын, сідзжӧ сбросӧвӧй гӧраяс; найӧ сулалӧны плоскогорье дорас да артмисны древньӧй складчатӧй ёна разрушитчӧм гӧраяс местаын.
Африка рытыв-войвылын выделяйтчӧ горнӧй страна Атлас, коді состоитӧ некымын параллельнӧй складкаысь, кодъяслӧн джудждаыс овлӧ 3 да весиг 4 км. Атласскӧй гӧраяс — Альпылӧн да Апеннинылӧн продолжение.
Африка лунвылын да центрын уна зӧлӧта, цветнӧй металлъяс, алмазъяс.
Эм изшом залежьяс, войвылын куйлӧны кӧрт рудаяс да фосфоритъяс (карта, 169 листбок).
Африкалӧн дзик ӧти ыджыд ді — Мадагаскар — строение сертиыс материк кодь: тайӧ тшупӧдӧсь крут доръяса плоскӧй из глыба.
Африка дінын эмӧсь вулканическӧй діяс, например, Вознесение ді, Св.
Елена ді, Азорскӧйяс, Канарскӧйяс.
Климат.
Сы вӧсна мый Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ тропикъяс костын, то климатыс сылӧн жарджык став мукӧд свет юкӧнъясысь.
Шонді во гӧгӧр шонтӧ зэв ёна, и тӧвся да гожся тӧлысьяс костын температуралӧн торъялӧмъясыс зэв ичӧтӧсь.
Му вылын меджар странаяс пиысь ӧтиӧн лоӧ Сахара пустыня.
Сахараын вогӧгӧрся шӧркодь температура кайӧ 30°-ӧдз.
Гожся лунъясӧ куш скалаяс донавлӧны 70 да 80°-ӧдз, и воздухыс овлӧ сэтшӧм жар, весиг сьӧкыд лолавны.
Кор пустыняӧд мунӧ лыаа страшнӧй ураган — самум, караванъяс сувтӧны, верблюдъяс водӧны му вылас, мортъяс гартчӧны да дзебсьӧны тюкъяс костӧ воздухӧд локтысь лыаысь сайӧдчӧм могысь.
Но войясын Сахараын овлӧ ыркыд; тшӧкыда усьлӧ лысва, а тӧвся войясӧ скалаяс вылын овлӧ весиг пуж.
Ыджыдджык юкӧныс Сахаралӧн — изъя пустыня, уналаын куш скалаясыс сылӧн причудливӧй формаа сюръяяс кодьӧсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьӧсь да с. в.
Но уна места босьтӧны сэні сідзжӧ лыаяс да сёйяс.
Шоныд да кӧдзыд ӧдйӧ вежласьӧм понда скалаяс пустыняын потласьӧны, пӧрӧны щебеньӧ да лыаӧ.
Тӧв нуӧ лыасӧ да пуктӧ сійӧс увтасджыкинъясӧ еджыд либӧ виж дюна радъясӧн 300 м судтаӧдз.
Сахара кос со кутшӧм причинаяс понда.
Пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны Сахара весьтас, нуӧны воздухсӧ кӧдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясӧ, но мунігас воздухыс шоналӧ, да та вӧсна Сахара весьтын оз артмыны кымӧръяс да пӧшти некор оз овлыны зэръяс.
Нил ю визувтӧ пустыня пыр, сылӧн абу ни ӧти приток.
Лунвывланьын Сахарасянь куйлӧны жар да васӧд климата странаяс; найӧ мунӧны экваторсянь кыкнанладор бокас.
Сэні океансянь локтысь васӧд воздухыс пӧшти пыр кайӧ вывлань, артмӧны кымӧръяс да зэрӧ.
Торъя ёна зэрлывлӧ Гвинейскӧй залив берегъяс вылын да Конго ю бассейнын.
Африкалысь васӧд экваториальнӧй областьсӧ войвывсянь да лунвывсянь кытшовтӧ зэв ыджыд полоса, кӧні тӧлын овлӧны засухаяс, а зэръяс медсясӧ овлӧны гожся тӧлысьясын, торъя нин кор луншӧркадся шонді овлӧ зенитын, веськыда юр весьтын.
Тайӧ зэръясыс сідзи и шусьӧны зенитнӧйясӧн.
Найӧ векджык локтӧны ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ.
Асылын небесаыс сэзь, и шонді, войся русӧ разӧдӧм бӧрын, зэв ёна пӧжӧ.
Луншӧр кежлӧ шоналӧм васӧд воздух кайӧ вылӧ да сэні кӧдзалӧ.
Пырысьтӧм-пыр жӧ небесаын ӧшйӧны кыз кымӧръяс; заводитчӧ страшнӧй ливень оръявлытӧм гымӧн да чардӧн.
Войнас небеса бара сэзьдӧ, еджыд сук ру вевттьӧ став увтас местаяссӧ.
Тропическӧй Африкаӧд путешествуйтысьяс ёна норасьӧны лыӧдзыд мӧрччан тайӧ кӧдзыд руяс вылӧ, весиг привычнӧй негръяс асывъясын оз петны удж вылӧ, кытчӧдз шонді оз вӧтлы войся русӧ.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климатыс Африкалӧн умеренно шоныд.
Гожӧмын, мӧдногӧн кӧ декабрь, январь да февраль тӧлысьясын, сэні сулалӧ зэв жар поводдя, а тӧлын овлӧ ыркыд поводдя да джуджыдджыкинъясын весиг усьлӧ лым.
Зэръяссӧ вайӧны татчӧ асыв-лунвыв пассатъяс, кодъяс пӧльтӧны Индийскӧй океансянь.
Сы понда Драконӧвӧй гӧраяс вылын зэр овлӧ уна, а водзӧ рытывланьӧ зэв этша.
Сэні куйлӧ Калахари пустыня.
Зэрыс оз овлы тані ещӧ и сы понда, мый Калахарилӧн берегъясыс омывайтсьӧны кӧдзыд течениеӧн, кыдзи и рытыввыв берегъясыс Сахаралӧн.
Сӧмын дзик Африка лунвылас пӧльтӧны тӧлын рытыввыв тӧвъяс, кодъяс вайӧны уна осадокъяс; гожӧмыс сэні, мӧдарӧ, кос.
Климат серти тайӧ местаыс ӧткодь Африка войвыв побережьекӧд да Италиякӧд — и тані и сэні климатыс субтропическӧй; но сӧмын тӧлыс Африка лунвылын овлӧ сэки, кор войвылын сулалӧ жар да кос гожӧм.
Карта кузя упражнениеяс (162 листбок).
Корсьӧй Африкаысь сэтшӧм область, кӧні во гӧгӧрӧн усьӧ 1 м-ысь унджык осадок.
Петкӧдлӧй извилистӧй полоса, кӧні усьӧ 50-сянь 100 см-ӧдз; сэні жар да васӧд гожӧм вежсьӧ жар, но кос тӧлӧн.
Уна-ӧ осадок усьӧ пустыняясын?
Юяс да тыяс.
Африкалӧн юясыс визувтӧны джуджыд плоскогорьеясӧд да, туй выланыс уступъяс паныдалӧмӧн, артмӧдӧны уна порогъяс да водопадъяс.
Главнӧй юыс Африкаын — Нил, кузьтанас сійӧ уступайтӧ сӧмын Миссисипилы Миссурикӧд (27 рис.).
Сійӧ артмӧ Белӧй Нил да Голубӧй Нил ӧтлаасьӧмысь.
Белӧй Нил заводитчӧ Виктория тыысь, кодлӧн уровеньыс километр дорысь вылынджык океан уровеньысь.
Голубӧй Нил заводитчӧ Абиссинскӧй гӧраясын Тан тысянь, коді куйлӧ ещӧ вылынджык Виктория ты серти.
Средиземнӧй морелань визувтігӧн Нил артмӧдӧ уна порогъяс да водопадъяс.
Водзӧ Нил визувтӧ нин лӧня да мореӧ усянінын Египет пределъясын образуйтӧ дельта.
Гожӧмын Нил быд во ойдӧ истокъясас вывті ёна зэрӧмысь.
Тайӧ зэръясыс заводитчӧны тулысын да кыссьӧны гожӧмбыд.
Кыкнан Нилыс — Белӧй и Голубӧй — туӧны да нуӧны гудыр ва ылӧ войвылӧ, кӧні зэръяс ньӧти оз овлыны да кӧні юыс ойдӧ гожӧмын мича, кос да жар поводдя дырйи, быттьӧкӧ некутшӧм помкатӧг.
Арнас юыс бӧр пырӧ аслас берегъясӧ, долинаас кольӧ влага да плодороднӧй ил слӧй.
Кузьта сертиыс мӧд ю Африкаын — Конго.
Сійӧ нуӧ сэтшӧм уна ва, мый пасьтаыс сылӧн шӧр течениеӧдыс 10 км гӧгӧр.
Кузьта серти коймӧд ю Африкаын — Нигер, Нил серти унджык ваа, но ёна уступайтӧ Конголы.
Мукӧд тӧдчанаджык юяс Африкаын — Замбези да Оранжевӧй.
Замбези ю шӧр юкӧнас визувтӧ базальтӧвӧй руслоӧд важ кынмӧм лава вывті, туй вылас паныдасьӧ потаскӧд да усьӧ сэтчӧ 120 м судта Виктория водопад артмӧдӧмӧн.
Водопадыслӧн шумыс кылӧ 15 км сайсянь.
Водопад весьтас ваыс пызйӧ-кайӧ вылӧдз, сэні шонді ворсӧ радгалӧн ставсикас рӧмъясӧн.
Асыввыв-африканскӧй тыяс — Ньяса, Танганьика да мукӧдъяс — тыртӧны джуджыд впадинаяс, берегъясыс налӧн джуджыдӧсь да зэв крутӧсь.
Медыджыд тыыс Африкаын — Виктория, ыджда сертиыс уступайтӧ сӧмын ӧти преснӧй ваа тылы — Верхньӧйлы — Америкаын.
Виктория — ляпкыд ваа ты.
Центральнӧй Африкаын эм сӧмын ӧти ыджыд ты — Чад, сійӧ бессточнӧй; сэтчӧ усьӧ Шари ю.
Карта кузя упражнениеяс.
Видзӧдӧй, кӧні заводитчӧны Белӧй Нил да Голубӧй Нил.
Петкӧдлӧй истокъяссӧ Конголысь, Замбезилысь, Оранжевӧйлысь да Нигерлысь.
Кутшӧм кузьтаыс Ниллӧн да Конголӧн?
Растительность да животнӧй мир.
Гвинейскӧй залив берег вылын да Конго ю бассейнын, мӧдногӧн кӧ медся сырӧй местаясас Африкаын, быдмӧны тропическӧй вӧръяс.
Вӧръяс зэв сукӧсь.
Пуясыс тані гартчӧмаӧсь лианаясӧн да быдмӧны сэні уна вевсьӧн (ярусъясӧн).
Шонді югӧр шоча пыравлӧ коръяс косттіыс; воздухыс сэні жар да васӧд.
Вӧръясын пуяслӧн шӧркодь судтаыс оз ло кузьджык 35 м-ысь, но торъя пуяс быдмӧны зэв джуджыда — 50–60 м-ӧдз; татшӧм гырысь пуясыслӧн эмӧсь пыкӧдъяс кодь содтӧд вужъяс.
Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костӧд векньыдик трӧпаӧд мунігӧн морт аддзӧ водзӧ сӧмын некымын воськов.
Вылын пуяс вылас лэбалӧны унапӧлӧс лэбачьяс; уліас олӧны негырысь семьяясӧн человекообразнӧй обезьянаяс — шимпанзе да гориллаяс да налӧн главнӧй врагъясыс — леопардъяс.
Африкаса сэтшӧм странаяс, кӧні осадокъяс усьӧны 60-сянь 150 см-ӧдз да кӧні овлӧ кос тӧв (зима), вевттьысьӧмаӧсь тропическӧй лесостепӧн — саваннаясӧн.
Зенитнӧй зэръяс дырйи сэні быдмӧ кузь турун, унаысь — морт судта.
Турун пӧвстын кыпӧдчӧны джуджыд пуяс, например, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлӧны тысяча вося баобабъяс (28 рис.).
Баобаб — му вылын медся кыз пуяс пиысь ӧти — кызтанас овлӧ 20 м-ӧдз, но абу джуджыд — 15–20 м судта сӧмын.
Стволыс торъявлӧ уна кыз вожъяс вылӧ, кодъяс артмӧдӧны ыджыд шатёр, коді ылысянь видзӧдігӧн дзик роща кодь.
Баобаб сетӧ сёян плодъяс, кодъясӧс радейтӧны обезьянаяс, сы понда баобабсӧ шуӧны ещӧ обезьянаяслӧн хлебнӧй пуӧн.
Ю долинаяс пӧлӧн, кодъяс вомӧналӧны саваннаяссӧ, быдмӧны вӧръяс, кодъяс шусьӧны галерейнӧй вӧръясӧн: татшӧм вӧрӧдыс юыс визувтӧ быттьӧ галереяӧд.
Нюрсялӧм берегъяс вылын юяс да тыяс пӧлӧн быдмӧны тростник да папирус.
Тӧвся засухаяс пуксьӧм бӧрын туруныс саваннаясын вижӧдӧ да косьмӧ; весиг пуясыс кос поводдя вӧсна гылӧдӧны коръяссӧ да кулӧны.
Сэки саваннаясын кокниа лолӧны пӧжаръяс, кодъяс паськалӧны уна дас да сё километръяс вылын.
Тайӧ пӧжаръясыс зэв пӧлезнӧйӧсь пӧскӧтинаяслы — вынсьӧдӧны почвасӧ пӧимӧн, но найӧ вӧчӧны ыджыд урон вӧръяслы.
Почваясыс саваннаясын да тропическӧй вӧръясын краснозёмнӧйӧсь.
Перегнойыс наын этша и удобриттӧг ӧдйӧ истощайтчӧны, но удобритӧм бӧрын дыр вермӧны сетны бур урожайяс.
Животнӧй мирыс африканскӧй саваннаясын зэв озыр.
Вывті бур пӧскӧтинаяс вылын йирсьӧны дзонь стадаясӧн антилопаяс, страусъяс да зебраяс.
Саваннаясын быдмысь акацияяслысь да мимозаяслысь веткаяссӧ сёйӧны жирафаяс.
Турун сёйысь животнӧйяс бӧрся вӧтлысьӧны хищникъяс — левъяс, гиенаяс да шакалъяс.
Радейтана оланіныс налӧн — вӧрдоръяс, кытысянь войясын найӧ петӧны кыйсьыны.
Сэні жӧ, вӧрдоръясын, шӧйтӧны, сёйӧны веткаяс, вужъяс да плодъяс зэв гырысь кыз кучика слӧнъяс да носорогъяс.
Юясын да тыясын, вӧръяс пӧвстын да саваннаясын, олӧны бегемотъяс да крокодилъяс.
И вӧръясын, и саваннаясын насекомӧйяс зэв уна, торъя нин термитъяс, быд воськолын паныдасьлӧны налӧн стрӧйбаяс.
Африка тропическӧй юкӧнын олӧ цеце гут, сійӧ курччӧмысь кулӧны гортса животнӧйяс, а йӧзлы тайӧ гутъясыс передайтӧны сьӧкыд соннӧй висьӧмлысь зараза*.
* Ӧні лунвыв Африкаын вӧчсьылӧны попыткаяс зебраясӧс ки помӧ велӧдӧм могысь; зебраяс оз висьмыны цеце гутъяс курччӧмысь.
Быдлаын саваннаясын олӧны москитъяс, кодъяс заразитӧны тропическӧй малярияӧн.
Нил ю йывланьын да гырысь тыясын олӧ зэв уна лэбач; тӧлын Европаысь сэтчӧ локтӧны перелётнӧй лэбачьяслӧн зэв гырысь стаяяс.
Неважӧн на (ХІХ нэмын) Африкаын вӧлі лыдтӧм-тшӧттӧм дикӧй животнӧй.
Например, Чад ты дорын слӧнъяс ветлісны стадаясӧн 500 дай унджык душӧдз, а лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлісны ӧти местаысь мӧдӧ уна сё тысяча лыда стадаясӧн.
Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмис писькӧдчыны антилопа стадаяс костӧд.
Бӧрынджык, кор Африкаын заводитісны кыйсьыны зверьяс бӧрся огнестрельнӧй оружиеясӧн, животнӧй мирыс тайӧ материк вылас кутіс ӧдйӧ шочмыны.
Торъя нин ёна бырӧдісны хищническӧя кыйӧмӧн слӧнъясӧс ценнӧй клыкъясыс понда да страусъясӧс перӧясыс пондаыс.
Страусъясӧс ӧні ки помӧ велӧдісны да рӧдмӧдӧны лунвыв Африкаын, найӧ олӧны сутугаӧн потшӧм пӧскӧтинаяс вылын.
Косджык местаясын Африкаын, кӧні осадокъяс усьӧны 10-сянь 60 см-ӧдз да кӧні кос поводдя сулалӧ воджын дорысь кузьджыка, куйлӧны посни кустарникъяса (½ м судта гӧгӧр) степьяс.
Турун сэні бура быдмӧ сӧмын зэра воясӧ, а кос воясӧ — зэв омӧля.
abu
Степьясын животнӧйяс ёна этшаджык — сійӧ медсясӧ антилопаяс да зебраяс, кодъяс локтӧны татчӧ зэра периодӧ; на бӧрся вӧтчӧны хищникъяс — левъяс, гиенаяс.
Степьясын век олысьяс пӧвстысь медся уна му пытшкын олысь животнӧйяс; найӧ заптӧны сэні аслыныс кӧрымсӧ кос период кежлӧ; татшӧмъясыс — дикобразъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь 40 см кузьта, ем кодь гӧнӧн, му кӧчьяс да ящерицаяс.
Почваяс степьясын чернозёмнӧйяс да каштанӧвӧйяс, кодъяс содержитӧны уна перегной.
Африкаса пустыняясын — Сахараын да мыйкӧ мында Калахариын — зэв паськыд местаяс пӧшти дзик кушӧсь, быдмӧгтӧмӧсь.
Долинаясын да гӧра пӧкатъясын, кӧні шочиника овлӧны зэръяс, быдмӧны сӧмын турунъяс да сутшкасьысь кустарникъяс.
А сэні, кӧні петӧны грунтӧвӧй ваяс либӧ кодйӧма артезианскӧй юкмӧсъяс, вежӧдӧны оазисъяс финикӧвӧй пальмаясӧн.
Животнӧй мир пустыняясын гӧль;
Сахараын эмӧсь скорпионъяс, ящерицаяс да змейяс; найӧ зэв дыр, уна тӧлысьӧдз, вермӧны овны сёйтӧг-ютӧг.
Унджык посни животнӧйясыс лунын дзебсьӧны расщелинаясӧ либӧ кодйысьӧны лыа пиӧ, а рытъясын да войясын петӧны ортсӧ корсьны добыча.
Долинаясӧд, кӧні быдмӧ турун, пустыняясӧ пыдӧдз пырӧны антилопаяс, кодъяс луннас вермӧны котӧртны уна дас да сё километръясӧдз сёян да юан корсьӧм могысь.
Пустыня доръясын паныдасьлӧны хищникъяс — левъяс да гиенаяс.
Став животнӧйыс пустыняын рудоввиж рӧмаӧсь, сы понда найӧс сьӧкыд аддзыны сэтшӧм жӧ рӧма лыаяс вылысь.
Кутшӧмсюрӧ культурнӧй быдмӧгъяслӧн рӧдинаыс Африкаын: кофейнӧй пулӧн рӧдинаӧн лыддьӧны Абиссинияӧс; Гвинейскӧй вӧръяс — масличнӧй пальмалӧн рӧдина; саваннаяс — некымын сорт просолӧн да землянӧй орехлӧн рӧдина; Сахара оазисъясысь петіс финикӧвӧй пальма.
Мукӧд свет юкӧнъясысь вайӧм быдмӧгъяс Африкаын аддзисны благоприятнӧй почва; татшӧмӧсь, например, американскӧй каучукӧвӧй пу да какао.
Какао пуяс садитӧм могысь негръяс весалӧны тропическӧй вӧрсӧ сідз, мый кольӧны сӧмын гырысь пуяссӧ, на костӧ сэсся садитӧны какао пуяс; найӧ ӧдйӧ быдмӧны да регыдӧн вайӧны плодъяс, а асьныс пыр кольӧны джуджыд пуяс сайын — не сійӧ кӧ, тӧв кокниа нуас какао бобыа плодъяссӧ.
Карта кузя упражнениеяс.
Петкӧдлӧй пустыня областьяс войвыв Африкаысь да лунвыв Африкаысь.
Кӧні быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
Висьталӧй пустынясянь тропическӧй вӧрлань вуджан полосаяс.
АФРИКАЛӦН НАСЕЛЕНИЕ ДА ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
Населениеыс Африкаын составляйтӧ 170 млн. гӧгӧр.
Сійӧ кӧкъямыспӧв этшаджык Азияын населениеысь, кӧть эськӧ площадь сертиыс Африка (30 млн. гӧгӧр кв. км) сӧмын ӧти да джын пӧв ичӧтджык Азияысь.
Населениелӧн шӧркодь плотностьыс Африкаын зэв улын — сӧмын 5–6 морт 1 кв. км вылын.
Африкалысь, кыдзи и Азиялысь, тӧдчымӧн юкӧнсӧ займитӧма йӧзтӧм пространствоясӧн — кос пустыняясӧн да полупустыняясӧн.
Но африканскӧй саваннаясын, кӧні уна зэръяс вӧсна позьӧ уджавны му, населениеыс сукджык Центральнӧй Азияса степьясын дорысь.
Торъя нин сука заселитӧма Нил долиналӧн улыс юкӧныс. Сэні Нилыс паськыда ойдлывлӧ, сыысь кындзи, сэні эм искусственнӧй орошениелӧн уна лыда каналъяс да та вӧсна тані Нил вердӧ Египетса уна лыда крестьянствоӧс.
Век жӧ Африкаын абу населениелӧн сэтшӧм гырысь скоплениеяс, кыдзи Восточнӧй Китайын, Индияын да Индонезияын.
Европейскӧй странаясса, а сэсся и Америка Соединённӧй Штатъясса капиталистъяс поработитісны Африканскӧй материк вылысь населениесӧ да юкисны ас костаныс став Африкасӧ.
Тайӧ вывті ыджыд материкыс збыльвылассӧ являйтчӧ колонияӧн; сэні олысь кореннӧй населениесӧ чорыда угнетайтӧны иностраннӧй захватчикъяс.
Медым оправдайтны тайӧ захватъяссӧ да кореннӧй населениеӧс эксплоатируйтӧмсӧ, найӧ паськӧдӧны выдумка, быттьӧ африканецъяс принадлежитӧны «низшӧй расаясӧ» да та вӧсна оз вермыны кыпӧдчыны культуралӧн сійӧ уровеньӧдз, код вылын сулалӧны европеецъяс да американецъяс, быттьӧ африканецъяс оз вермыны асьныс управляйтны асланыс странаӧн да мый европеецъяслӧн либӧ американецъяслӧн Африкаын господствуйтӧмыс быть колӧ наӧн угнетайтан африканецъяслы пӧльза вылӧ.
Африкаса населениелӧн кык коймӧд юкӧн дорсьыс унджыкыс относитчӧ негритянскӧй группаӧ.
Негръяслӧн кучикыс сьӧд да юрсиыс читкыля. Найӧ олӧны саваннаяс да тропическӧй вӧръяс став областьын, мӧдногӧн кӧ материклӧн ыджыдджык юкӧнас войвыв кындзи.
Негръяс пиын торъялӧны кыв сертиыс суданскӧй негръяс, кодъяс олӧны экваторсянь войвылын, да банту негръяс.
Центральнӧй Африкаын паныдасьлӧны племяяс негръяслӧн-карликъяслӧн (негриллъяс).
Африка лунвылын, банту народъяс кындзи, олӧны готтентотъяс да бушменъяс, кодъяслӧн кучикыс негръяс серти светлӧйджык.
Африкаӧс европеецъясӧн захватиттӧдз негръяс олісны торъя племяясӧн, кодъясӧн веськӧдлісны тайӧ племяясса вождьяс либӧ старейшинаяс.
Найӧ медсясӧ занимайтчылісны му уджалӧмӧн, мусӧ коклісны коканъясӧн либӧ ёсьтӧм бедьясӧн.
Европейскӧй странаяс, Африкасӧ аслыныс подчинитӧм бӧрын, назначитісны сэтчӧ ассьыныс правительясӧс.
Ӧткымын племяяс кыпӧдавлісны восстаниеяс иностраннӧй захватчикъяслы паныд, но тайӧ восстаниеяссӧ зэв чорыда пӧдтавлісны: сиктъяссӧ сотавлісны, бырӧдавлісны быдса племяяс.
Зӧлӧта, алмазъяс, ыргӧн да мукӧд ценнӧй ископаемӧйяс перъянінъясын иностраннӧй капиталистъяс заставляйтӧны негръясӧс уджавны рудникъясын пӧшти дарӧм.
Негръясӧс облагайтӧны налогӧн, кодӧс найӧ оз вермыны мынтыны.
Мынтӧм могысь налы предлагайтӧны кырымавны договор, рудникъясын уджавны медасьӧм йылысь.
Тайӧ зэв сьӧкыд уджсьыс мынтӧны грӧшъяс, кодъяс мунӧны налог мынтӧм вылӧ.
Удж вылысь мунны заводитлӧмысь да быд ичӧтик провинностьысь рабочӧй-негръясӧс наказывайтӧны нӧйтӧмӧн.
Вообще рудникъясын уджалысь негръяслӧн положениеыс пӧшти рабъяслӧн кодь.
Татшӧм ногӧн жӧ эксплоатируйтсьӧны негръяс каучук перъян, какао вӧчан да мукӧд плантацияяс вылын, кодъяс принадлежитӧны империалистъяслы.
Негръяс кындзи Африкаын эм народъяслӧн мӧд уна лыда группа, кодъяс олӧны материклӧн войвыв юкӧнас.
Тайӧ берберо-арабъяс.
Найӧ лоины войвыв Африкаса древнейшӧй населениелӧн — берберъяслӧн — Азияысь (Аравийскӧй полуостров вылысь) татчӧ вторгнитчысь арабъяскӧд сорласьӧм результатын.
Берберо-арабъяслӧн, негръясысь торъялӧмӧн, кучикыс еджыд, но зэв смуглӧй.
Ортсысянь найӧ ёнджыкасӧ мунӧны Южнӧй Европаса олысьяс вылӧ (испанецъяс, итальянецъяс вылӧ) негръяс вылӧ серти.
Найӧ сёрнитӧны арабскӧй кыв вылын берберскӧй кывъяс сорӧн.
Берберо-арабскӧй группаса народъяс дінӧ относитчӧны египтяна, ливиецъяс, тунисцы, алжирецъяс, марокканецъяс.
Унджыкыс на пиысь олӧны сиктъясын да занимайтчӧны му уджалӧмӧн.
Мыйтакӧ юкӧныс олӧны каръясын, занимайтчӧны ремеслӧясӧн либӧ уджалӧны промышленностьын да торговляын.
Медбӧрын, мыйтакӧ юкӧныс нуӧдӧ кочуйтан олӧм да занимайтчӧ скӧтвидзӧмӧн.
Берберо-арабскӧй народъяс олӧны европейскӧй да американскӧй империалистъяс власть улын.
Тыш нуӧдӧм результатын египтяна шедӧдісны самостоятельность, но английскӧй капитал Египетын сохраняйтӧ ассьыс влияние.
Основнӧй населениелӧн кык группа (негръяс да берберо-арабъяс) кындзи Африкаын эмӧсь Европаысь переселенецъяс, кодъяс кызвыннас олӧны умереннӧй поясса областьясын: Африка войвылын — Алжирын да Тунисын — французъяс, дзик лунвылын — Южно-Африканскӧй Союзын — буръяс (Голландияысь переселенецъяслӧн потомокъяс) да англичана.
Лунвылын эмӧсь сідзжӧ Индияысь да Индонезияысь переселенецъяс, кодъяс негръяс моз жӧ дзик бесправнӧйӧсь да угнетайтсьӧны.
Пӧшти став материкыс представляйтӧ Европаса империалистическӧй государствояслысь колонияяс.
Сӧмын кымынкӧ африканскӧй страна лыддьыссьӧны самостоятельнӧйясӧн, но делӧ вылас найӧ находитчӧны иностраннӧй капиталысь зависимостьын.
abu
abu
Войвыв Африкаын находитчӧны французскӧй колонияяс — Марокко, Алжир да Тунис.
Тайӧ колонияясын вӧдитӧны шобді, виноград, маслинаяс, инжир, финикъяс да добывайтӧны кӧрт руда.
Французскӧй колонияяссянь асыввылын войвыв Африкаын куйлӧ Италиялӧн вӧвлӧм колония Ливия, коді должен босьтны самостоятельность 1952 восянь.
Фактически сійӧс юкӧма Англия, Франция да Италия костын, но США сэні сохраняйтӧны
ассьыныс военнӧй базаяс.
abu
Африка асыв-войвылын куйлӧ Египет, коді лыддьыссьӧ самостоятельнӧй королевствоӧн.
Збыльысьсӧ Египетын зэв ыджыд влияние Англиялӧн.
Египет овмӧсын медся ыджыд роль ворсӧ хлопководство.
Египетскӧй хлопок — медся бур мирын: сылӧн сіыс кузь да вӧсни да сы вӧсна сыысь позьӧ вӧчны медбур сорт тканьяс*. Хлопок возделывайтӧм вылӧ, кыдзи и мукӧд культураяс возделывайтӧм вылӧ (рис, сахарнӧй тростник да мук.), используйтсьӧ Нилсянь искусственнӧй орошение.
Оросительнӧй сооружениеяс — Нил вылын плотинаяс да каналъяс, кодъяс кузя Нилсянь ваыс визувтӧ муяс вылӧ, — кызвыннас принадлежитӧны английскӧй капиталистъяслы.
Найӧ босьтӧны дон орошение вылӧ ваӧн пӧльзуйтчӧмысь.
Унджык хлопкоочистительнӧй фабрикаяс да кӧрттуйяс сідзжӧ принадлежитӧны англичаналы.
Египет территория вывті мунӧ Суэцкӧй канал, коді принадлежитӧ англо-французскӧй компаниялы.
Англия видзӧ канал зонаын ассьыс войска да военнӧй суднояс.
* Миян СССР-ын египетскӧй хлопок ӧні вӧдитӧны зэв паськыда, торъя нин Таджикскӧй да Азербайджанскӧй ССР-ын.
abu
Египетлӧн столица — Каир, а главнӧй портыс — Александрия.
Египетсянь лунвылын куйлӧ Англо-Египетскӧй Судан, коді лыддьыссьӧ Англиялӧн да Египетлӧн совместнӧй владениеӧн.
abu
Египет моз жӧ сійӧ являйтчӧ хлопок поставщикӧн да эксплоатируйтсьӧ англичанаӧн.
Асыввыв Африкаын находитчӧны Англиялӧн некымын гырысь колонияяс, кодъяс ӧтлаын шусьӧны Британскӧй Восточнӧй Африкаӧн, да государство Абиссиния (либӧ Эфиопия).
1936 воын чорыд война бӧрын Абиссинияӧс вӧлі захватитӧма Италияӧн.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын Абиссиния мездысис итальянскӧй игоысь.
Сэні восстановитӧма абиссинскӧй негуслысь (царлысь) властьсӧ.
Но збыльвылас Абиссиния зависитӧ английскӧй капиталысь.
Абиссинскӧй народ сохраняйтӧ благодарность Сӧветскӧй Союз дінӧ, коді вӧлі дзик ӧти государствоӧн, коді 1935–1936 воясын требуйтіс Европаса державаясӧн ӧтувъя мераяс примитӧм слаб Абиссиния вылӧ Италияӧн уськӧдчӧмлы паныд.
Абиссинецъяс занимайтчӧны видзму овмӧсӧн.
Вӧдитӧны шобді, просо, ид, кофе, видзӧны скӧт.
Абиссиниялӧн столица — Аддис-Абеба.
Африканскӧй материк рытыввылын находитчӧны Франция колонияяслӧн кык ыджыд группа — Французскӧй Западнӧй Африка, коді босьтӧ Сахара пустынялысь ыджыдджык юкӧнсӧ, да Французскӧй Экваториальнӧй Африка, а сідзжӧ Англиялӧн (Нигерия да мук.), Бельгиялӧн (Бельгийскӧй Конго) колонияяс.
Лунвыв Африкаын расположитчӧма британскӧй доминион Южно-Африканскӧй Союз.
Южно-Африканскӧй Союзлӧн населениеыс (11 млн. морт) пӧшти ⅘ вылӧ состоитӧ кореннӧй населениеысь — банту негръясысь, готтентотъясысь да бушменъясысь; ӧстальнӧй населениеыс — буръяс (голландскӧй переселенецъяслӧн потомокъяс) да англичана.
Сӧмын европейскӧй переселенецъяс пӧльзуйтчӧны политическӧй правоясӧн.
Кореннӧй населениеыс, а сідзжӧ Индияысь да Индонезияысь воысь рабочӧйяс дзик бесправнӧйӧсь да найӧс чорыда угнетайтӧны.
Южно-Африканскӧй Союз сулалӧ мирын первой местаын зӧлӧта перйӧм кузя.
Ыджыд тӧдчанлун кутӧ алмазъяс, платина, марганцевӧй да хромовӧй руда добывайтӧм.
Унджык зӧлӧтӧй приискъяс да рудникъяс принадлежитӧны английскӧй капиталистъяслы.
Бӧръя кадӧ (торъя нин война воясын) Южно-Африканскӧй Союзын паськаліс обрабатывающӧй промышленность — металлургическӧй, пищевӧй, текстильнӧй.
Союзлӧн столицаыс — Претория, главнӧй порт — Кейптаун (Капштадт).
Буръяс да англичана вӧтлалісны негръясӧс медся бур муяс вывсьыс.
Сійӧ муяс вылас европеецъяс лӧсьӧдалісны ассьыныс овмӧсъяс да вӧдитӧны шобді, кукуруза, сахарнӧй тростник, зэв уна видзӧны ыж да мӧс.
Негръяслы отведитісны медся омӧль муяс вылысь негырысь территорияяс.
Тайӧ территорияясыс шусьӧны «резервацияясӧн».
Сэні олысьяс медсясӧ занимайтчӧны скӧтвидзӧмӧн.
Бӧръя кадӧ Южнӧй Африкаса негръяс пӧвстын появитчис интеллигенция — учительяс, врачьяс, адвокатъяс.
Лӧсьӧдӧма негритянскӧй политическӧй организацияяс, лоины коммунистическӧй партия, кооперативъяс, профессиональнӧй союзъяс.
Южноафриканскӧй негръяс ёна интересуйтчӧны Сӧветскӧй Союзӧн, кодлӧн народъясыс пӧльзуйтчӧны тыр равноправиеӧн да кӧні расӧвӧй ненависть петкӧдчӧм наказывайтсьӧ законӧн, кыдзи преступление.
АМЕРИКА
ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Площадь 42,5 млн. кв. км.
Население 300 млн. морт.
Ыджда, положение да очертаниеяс.
Америка куйлӧ медся важнӧй кык океан костын.
Мукӧд материкъяссянь сійӧ зэв ылын, но зато Америкасянь мунӧны сэтчӧ веськыд туйяс восьса океанъяс вомӧн.
Правда, Аляска районын Америка матӧдз воӧ Азия дінӧ, но сійӧ местаас олӧ этша йӧз.
Америка состоитӧ кык материкысь, кодъяс вель ёна торъялӧны асланыс природа серти.
Очертаниеясыс Америкалӧн абу быдлаын ӧткодьӧсь.
Тихоокеанскӧй берегыс сылӧн омӧля расчленитчӧма, и сэні эм сӧмын кык ыджыдджык полуостров — Калифорния да Аляска, кодлы продолжениеӧн лоӧны Алеутскӧй діяс, и сӧмын ӧти ыджыдджык залив, векньыд да кузь, — Калифорнийскӧй.
Тихӧй океан пӧлӧн американскӧй берегъяс ыджыд расстояниеяс вылын джуджыдӧсь, скалистӧйӧсь, бухтатӧмӧсь.
Но 47 параллельсянь 60 параллельӧдз Севернӧй Америкалӧн берегъясыс изрезаннӧйӧсь фьордъясӧн да матігӧгӧрас эмӧсь діяс да шхерыяс, кыдзи Скандинавскӧй полуостров вылын.
Ӧти татшӧм фьордын сулалӧ порт Ванкувер.
Татшӧм жӧ фьордъяс, діяс да шхерыяс ми аддзам и Южнӧй Америкаын 42 параллельсянь лунвывланьын.
Магелланов пролив, коді торйӧдӧ материкысь Огненнӧй Земля ді, сідзжӧ состоитӧ некымын фьордысь.
Сійӧ сэтшӧм извилистӧй, мый Магелланлы ӧдва сюрис сэтысь петан туй.
Проливлӧн кузьтаыс 600 км.
Атлантическӧй берегыс Южнӧй Америкалӧн омӧля расчленитчӧма, и сэні эм сӧмын кык ыджыд бухта, кыкнанныс ю вомъясын — Ла-Плата да Амазонка ю вомъясын.
Средньӧй да Севернӧй Америкалӧн атлантическӧй берегыс зэв ёна расчленитчӧма.
Сэні эм архипелаг, коді шусьӧ Вест-Индияӧн.
Сэтчӧ пырӧны Большой Антильскӧй діяс (Куба, Ямайка, Гаити, Порто-Рико), Малӧй Антильскӧй діяс да Багамскӧй діяс.
Тайӧ архипелагыс Флорида полуостровкӧд тшӧтш; торйӧдӧ океанлысь американскӧй «средиземнӧй море», кытчӧ пырӧны Мексиканскӧй залив да Караибскӧй море.
Татысь ю сяма визув потокӧн петӧ, Флоридаӧс кытшовтӧмӧн, Гольфстрим; пасьтаыс сылӧн тані — 50 км гӧгӧр, ӧдыс — часӧн 10 км гӧгӧр.
Асыввыв берегыс Севернӧй Америкалӧн ёна расчленитчӧма 35 параллельсянь 50 параллельӧдз, кӧні уна заливъяс да бухтаяс да кӧні сулалӧны портъяс Нью-Йорк, Филадельфия да мукӧдъяс.
Медыджыдыс тайӧ заливъяссьыс — Св.
Лаврентий — омывайтӧ рытыввывсянь Ньюфаундленд діӧс.
Америкалӧн войвыв берегыс ёна расчленитчӧма.
Сэні пыдӧдз материкас пырӧ Гудзонов залив; океанкӧд сійӧ ӧтлаасьӧ Гудзонов проливӧн.
Найӧ омывайтӧны Лабрадор полуостров.
Войвылын Америкаӧс гӧгӧртӧ зэв ыджыд архипелаг, коді шусьӧ Канадскӧйӧн, а сідзжӧ Полярнӧйӧн; сэні уна гырысь діяс, на пытшкысь Баффинова Земля ыджыдджык Суматраысь.
Девислӧн пролив да Баффинов залив торйӧдӧны тайӧ архипелагсӧ му вылын медся ыджыд діысь — Гренландияысь.
Канадскӧй архипелаг діяскостса проливъяс дыр кежлӧ тупкысьлӧны йиӧн, а мукӧдыс на пытшкысь, кодъяс артмӧдӧны Атлантическӧй океанысь Севернӧй Ледовитӧй океанӧ проход, пӧшти пыр тырӧмаӧсь йиӧн.
Полярнӧй архипелагсянь рытыввывланьын Ледовитӧй океан вывті Америка берегъяс пӧлӧн судноясӧн позьӧ ветлыны сӧмын дженьыдик кадӧ да и сійӧ не быд во.
Берингов пролив воджын дорысь дырджык кадсӧ сідзжӧ тырӧма йиӧн, но гожӧмын сэті ветлӧны суднояс.
Вообще мореяс оз сэтшӧма изрезайтны Америкаӧс, кыдзи Европаӧс.
Севернӧй Америкаын и Южнӧй Америкаын эмӧсь местаяс 1 500 км сайын дай ылынджык океансянь.
Но аслас шӧр юкӧнас Америка ёна векнялӧ:
Панамскӧй перешееклӧн пасьтаыс сӧмын 60 км и сы пыр нуӧдӧма Панамскӧй канал.
Карта кузя упражнениеяс.
Петкӧдлӧй Америкалысь помъяссӧ войвылысь да лунвылысь.
Тӧдмалӧй налысь расстояниесӧ экваторсянь (километръясын).
Мерайтӧй Южнӧй Америкалысь медся паськыдінсӧ параллель кузя.
Думнаныд вӧчӧй морскӧй путешествие Севернӧй Америка гӧгӧр Гудзонов заливсянь часі стрелка направление серти Панамскӧй канал пыр Берингов проливӧдз да висьталӧй заливъяс, проливъяс, мореяс, діяс да полуостровъяс тайӧ туй вывсьыс.
Вӧчӧй татшӧм жӧ плавание Южнӧй Америка гӧгӧр.
Америка восьтӧм да исследуйтӧм историяысь.
Европеецъяс дыр кад эз тӧдны рытыввыв полушариеын материк существуйтӧм йылысь.
Правда, X нэмын норманнъяс — ӧнія норвежецъяслӧн предокъяс — восьтісны Гренландия ді да Севернӧй Америкалысь асыввыв берегсӧ, кытчӧ найӧ ветлывлісны асланыс кокньыдик корабльяс вылын.
Но постояннӧй йитӧдсӧ выль восьтӧм материккӧд эз вӧв лӧсьӧдӧма,
мукӧд народъяс эз тӧдлыны норманнъяслӧн открытие йылысь. Вунӧдісны та йылысь и потомокъясыс норманнъяслӧн.
Европалӧн Америкакӧд сношениеяс заводитчисны ёна сёрӧнджык — XV нэм помсянь.
Сійӧ кадӧ европейскӧй морякъяс да купечьяс вӧлі ёна заинтересуйтчӧмаӧсь Индияӧ морскӧй туй корсьӧмӧн.
Водзджыксӧ Индиякӧд торговля мунліс суша кузя — Малӧй Азия да Месопотамскӧй низменность пыр, а водзӧ Персидскӧй залив кузя.
XV нэмын турокъяс, кодъяс обоснуйтчисны Малӧй Азияын да Месопотамияын, дугдісны лэдзавны асланыс владениеяс пыр европейскӧй купечьясӧс, да найӧ лишитчисны Индиякӧд тӧргуйтӧмысь ыджыд прибыльясысь.
Со мый вӧсна купечьяс да морякъяс уськӧдчисны корсьны Индияӧ морскӧй туй.
Татшӧм туйсӧ корсигӧн итальянец Христофор Колумб, коді вӧлі Испанияын морскӧй служба вылын, восьтіс выль материк.
Колумб вӧлі некымын испанскӧй корабльяс вылын начальникӧн да 1492 вося августын вӧрзис Испанияса берегсянь рытыввылӧ.
Сійӧ думайтіс, мый свет гӧгӧр Индияӧ туй — рытыввыв полушарие пыр — лоӧ дженьыдджык да кокньыдджык Африка гӧгӧр дорысь.
Пӧшти куим тӧлысь мысти Колумблӧн корабльяс матыстчисны Багамскӧй діяс группаса неыджыд ді дінӧ.
Водзӧ мунігӧн Колумб восьтіс гырысьджык діяс — Куба да Гаити.
Сійӧ вӧлі уверен, мый тайӧ діясыс куйлӧны Индиясянь неылын, да бӧр воис Испанияӧ долыд юӧрӧн: медбӧрти сюри Индияӧ морскӧй туй.
Бӧрынджык Колумб вӧчис ещӧ куим плавание чайтан Индияӧ да восьтіс ещӧ вель уна діяс, а сідзжӧ Южнӧй Америкалысь материк.
Сійӧ важмоз думайтліс, мый тайӧ муясыс относитчӧны рытыв-лунвыв Азия дінӧ.
Татшӧм убеждениеӧн сійӧ и кулі.
Сӧмын разнӧй путешественникъяслӧн уна лыда плаваниеяс бӧрын европеецъяс убедитчисны, мый Колумб восьтӧма выль свет юкӧн.
«Америка» нимсӧ сылы вӧлі сетӧма ӧти путешественник — Америго Веспуччи — ним серти, коді первойысь опишитіс выль материксӧ.
Центральнӧй Америка дінысь Колумбӧн восьтӧм діяс европеецъяс дыр шуисны Индияӧн, а сэсся пондісны шуны Вест-Индияӧн, мӧдногӧн кӧ Западнӧй Индияӧн, збыль Индияысь торйӧдӧмӧн.
Вест-Индия нимыс коли и ӧнӧдз на.
Коли сідзжӧ Америкаса кореннӧй население сайын «индеецъяс» ним, кӧть эськӧ налӧн нинӧм абу общӧйыс Индияса олысьяскӧд — индиецъяскӧд.
Колумб бӧрын португальскӧй мореплаватель Магеллан аслас кругосветнӧй путешествие дырйи гӧгӧртіс Южнӧй Америка да первой убедитчис сыын, мый Америка да Азия костын куйлӧ зэв ыджыд океан.
Сійӧ шуис тайӧ океансӧ Тихӧйӧн, сы вӧсна мый сы кузя Магелланлӧн плавайтігӧн эз вӧвны гырысь тӧвъяс.
Сёрӧнджык Севернӧй Америкалысь берегъяссӧ вӧлі исследуйтӧма русскӧй да английскӧй мореплавательясӧн.
Первой европеецъясӧн, кодъяс мунісны Берингов пролив вомӧн 1732 воын да пасъялісны карта вылӧ Америкаса рытыв-войвыв побережьелысь юкӧнсӧ, вӧліны скромнӧй да омӧля тӧдса русскӧй мореплавательяс — подштурман Фёдоров да геодезист Гвоздев.
Налысь нимъяссӧ незаслуженнӧя вӧлі вунӧдӧма.
Ӧкмыс во мысти, 1741 воын, знаменитӧй русскӧй мореплаватель Беринг да сылӧн отсасьысь Чириков мунісны сійӧ жӧ туйӧд, опишитісны проливсӧ, кодӧс сёрӧнджык вӧлі шуӧма Беринг нимӧн, да кывтісны Алеутскӧй діяс да Аляска побережье пӧлӧн.
Та бӧрын, XVIII нэм помын, уна русскӧйяс волывлісны да исследуйтісны Америкалысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ.
На пиысь колӧ пасйыны Шелеховӧс да Барановӧс.
Шелехов лӧсьӧдіс русскӧй поселениеяс Америкаын, уна вӧчис Аляска исследуйтӧм кузя да русскӧйясӧн сійӧс освоитӧм могысь.
Аляска лои российскӧй владениеӧн да тшӧкыда шусьыліс Русскӧй Америкаӧн.
Шелехов кулӧм бӧрын XVIII нэм помын — ХІХ нэм заводитчигӧн сылысь уджсӧ нуӧдіс водзӧ Баранов, коді вӧлі Российско-Американскӧй торговӧй компанияса предприятиеяслӧн главнӧй правительӧн.
Баранов водзӧ исследуйтіс Америкалысь рытыввыв побережьесӧ, основайтіс ӧнія США рытыв-лунвылын, ӧнія портӧвӧй кар Сан-Францискосянь неылын, Росс нима русскӧй поселение.
Тайӧ поселениеыс, коді вӧлі расположитчӧма плодороднӧй почваа да му уджалӧм вылӧ бур климата районын, должен вӧлі снабжайтны Русскӧй Америкаса населениеӧс продовольствиеӧн — няньӧн, овощиӧн, йӧлӧн да яйӧн.
XIX нэмын русскӧй поселениеясӧ волывлісны русскӧй кругосветнӧй мореплавательяс — Лисянский, Головнин, Лазарев, Литке, Станюкович да мукӧд.
Мореплавательяс Корсаковский, Хромченко, Кашеваров да мукӧдъяс водзӧ нуӧдісны Америкалысь берегъяс изучайтӧм.
Загоскин писькӧдчис Аляска пытшкӧс районъясӧ да исследуйтіс найӧс.
1852 воын Российско-Американскӧй компанияса правитель издайтіс «Америкаса рытыв-войвыв берегъяслысь да Алеутскӧй діяслысь атлас».
Английскӧй мореплавательяс Гудзон, Баффин да мукӧд исследуйтісны медсясӧ Севернӧй Америкалысь войвывсӧ да асыввывсӧ.
Найӧ нимъяс серти шуӧма Баффинов залив, Баффинова Земля, Гудзонов залив, Гудзон ю.
Английскӧй путешественник Франклин, коді босьтчыліс ХІХ нэмын кывтны Америка войвыв берегъяс пӧлӧн, пӧгибнитіс аслас спутникъяскӧд Севернӧй Ледовитӧй океанса пловучӧй йияс пӧвстын тшыгла да кӧдзыдла.
XX нэм заводитчигӧн полярнӧй районъяс исследуйтысь норвежец Амундсен кывтіс парусно-моторнӧй судно вылын Америкаса войвыв побережье пӧлӧн.
Тайӧ путешествиеыс муніс куим во.
ХХ нэмса 30 воясын знаменитӧй сӧветскӧй лётчикъяс Чкалов, Байдуков, Беляков да мукӧд вӧчисны беспересадочнӧй перелётъяс СССР-сянь полюс пыр Севернӧй Америкаӧ.
Поверхность.
Америка рытыввыв берег пӧлӧн, Аляскасянь Огненнӧй Земляӧдз, кыссьӧны му вылын медся кузь гӧраяс — Кордильеры, Южнӧй Америкаын найӧ векджык шусьӧны Андыӧн.
Тайӧ гӧраясыс орлӧны сӧмын ӧти местаын — Панамскӧй перешеекын.
Пӧшти кузялаыс найӧ мунӧны некымын параллельнӧй цепӧн.
Севернӧй Америкаын татшӧм цепыс уна, и найӧ сэні шусьӧны торъя нимъясӧн: Скалистӧй гӧраяс, Сьерра-Невада, Береговӧйяс да мукӧдъяс.
Тайӧ цепьяс костас куйлӧны зэв паськыд плоскогорьеяс: Мексиканскӧй да Великӧй Американскӧй.
Южно-Американскӧй Кордильеры, либӧ Анды, ёна векньыдджыкӧсь и кызвыннас мунӧны кык параллельнӧй цепӧн, а на костын куйлӧны векньыдик, но кузь плоскогорьеяс (например, Перуанскӧй да Боливийскӧй).
Джуджда сертиыс Кордильеры уступайтӧны сӧмын медся джуджыд гӧраяслы Азияын.
Торъя нин джуджыдӧсь Кордильеры Южнӧй Америкаын.
Весиг экватор бердын, кӧні лым визьыс мунӧ 5 км судтаті, Кордильерылӧн уна вершинаяс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн; дзик войвылын да лунвылын, кӧні лым визьыс лэччӧ 500 м судтаӧдз море уровеньсянь, Кордильеры вевттьысьӧмаӧсь кыз лымйӧн вершинасяньыс пӧшти подулӧдзыс, а зэв гырысь ледникъяс лэччӧны веськыда океанӧ.
Медджуджыд вершинаыс Кордильерылӧн — Аконкагуа — кайӧ 7 тысяча м-ысь вылӧджык. Тайӧ лоӧ кусӧм вулкан.
Кызвын вершинаясыс Кордильерылӧн — вулканъяс, либӧ действуйтысьяс, либӧ кусӧмъяс.
Действуйтысь вулканӧн лоӧ Котопахи — пӧшти 6 км судта, му вылын медджуджыд действуйтысь вулкан*, кусӧм вулканӧн лоӧ Св. Илья гӧра.
* Тайӧ вулкан извержениеяс дырйи матігӧгӧрас овлӧны зэв ыджыд наводнениеяс, сы вӧсна мый лым шапкаыс гӧра вершинаас сылӧ.
Вулканъяс эмӧсь став Тихӧй океан берег пӧлӧныс, Огненнӧй Землясянь Аляскаӧдз; сэсся визьыс мунӧ водзӧ Алеутскӧй діяс вылӧ, Камчаткаӧ, Курильскӧй діяс вылӧ, Японскӧй, Филиппинскӧй діяс вылӧ, Новая Гвинеяӧ да Новая Зеландияӧ.
Татшӧм ногӧн, Тихӧй океан куйлӧ быттьӧ вулканическӧй кытш пытшкын.
Кордильерылӧн рытыввыв бокъясыс крутӧсь: тані быдлаын паныдасьлӧны зэв гырысь уступъяс; мӧдарладор бокъясыс налӧн ньывкӧсджыкӧсь.
Строение сертиыс Кордильеры да Анды горнӧй цепьяс представляйтӧны зэв гырысь складкаяс, найӧ артмисны ӧти кадӧ кымын Альпыкӧд да Гималаикӧд.
Гӧраяс артмӧмыс и ӧні на мунӧ Америкаын став рытыввыв берег пӧлӧн.
Та йылысь висьталӧны зэв ыджыд землетрясениеяс, кодъяс овлӧны кыдзи Севернӧй Америкаын, сідзи и торъя нин тшӧкыда Южнӧй Америкаын.
Землетрясениеясысь ёна страдайтӧны каръяс Сант-Яго, Лима, а Севернӧй Америкаын — Сан-Франциско.
Землетрясениеясысь кындзи тані частӧ овлӧны моретрясениеяс, кодъяс йитчӧмаӧсь океан пыдӧс лэччӧмкӧд; сэки берег вылас шыбитсьӧны зэв гырысь гыяс.
Кордильерысянь асыввылынджык — и Севернӧй Америкаын, и Южнӧй Америкаын — куйлӧны зэв паськыд равнинаяс; му пластъясыс сэні куйлӧны пӧшти горизонтальнӧ да артмӧдӧны либӧ плоскогорьеяс, либӧ низменностьяс, татшӧмӧсь Миссисипскӧй Севернӧй Америкаын, Амазонскӧй да Ла-Платскӧй Южнӧй Америкаын.
Тайӧ став низменностьясыс да платоясыс, кодъяс босьтӧны шӧр юкӧнъяссӧ материкъяслысь, вевттьысьӧмаӧсь рыхлӧй почваӧн да удобнӧйӧсь видзму овмӧс нуӧдӧм вылӧ.
Центральнӧй равнинаяссянь асыввывланьын — и Севернӧй Америкаын, и Южнӧй Америкаын — бара кыпӧдчӧны гӧраяс, но абу нин сэтшӧм джуджыдӧсь.
Севернӧй Америкаын, асыввылас, эмӧсь Канадскӧй массив да Аппалачскӧй гӧраяс.
Канадскӧй массив, либӧ щит, состоитӧ гранитъясысь, гнейсъясысь да кристаллическӧй сланецъясысь; сійӧ зэв ёна мунӧ Фенно-Скандинавскӧй массив вылӧ, либӧ Балтийскӧй щит вылӧ.
Сылысь поверхностьсӧ сідзжӧ шыльӧдӧмаӧсь древньӧй ледникъяс; быдлаын сэні куш из гӧраяс — «меж плешъяс», зэв гырысь валунъяс и зэв уна тыяс.
Аппалачскӧй гӧраяс состоитӧны складкаясысь, но тайӧ складкаясыс зэв важсяӧсь, найӧ ёна нин мыськыссьӧмаӧсь.
Гренландия ді — тайӧ зэв ыджыд из глыба.
Пытшкӧсса плоскогорьеясыс сылӧн да гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь 1–2 км кызта да ещӧ кызджык йи слӧйӧн.
Йи увсьыс чурвидзӧны кӧнсюрӧ, торъя нин доръясас, гӧраяслӧн вершинаяс 3 км судтаӧдз.
Гренландиялысь берегъяссӧ изрезайтӧма фьордъясӧн, кыті лэччӧны матіса мореясӧ вывті гырысь ледникъяс.
Помъясыс налӧн жугласьӧны да артмӧдӧны йи гӧраяс — айсбергъяс.
Гожӧмын айсбергъяссӧ, кодъяс мукӧд дырйи кыпӧдчӧны 100 м судтаӧдз ва поверхность вылас, нуӧны лунвылӧ кӧдзыд течениеяс — Гренландскӧй да Лабрадорскӧй.
Та дырйи йи гӧраяс мунӧны весиг Гольфстримлы паныд, найӧс нуӧны тӧвъяс либӧ океанпытшса кӧдзыд течениеяс.
Ас гӧгӧрсьыныс васӧ да воздухсӧ кӧдзӧдӧмла айсбергъяс гӧгӧр кыптӧ сук ру, да найӧ зэв ӧпаснӧйӧсь суднояслы.
Сідз, 1912 воӧ зэв ыджыд пароход «Титаник” Англиясянь Нью-Йоркӧ мунігӧн зурасис туман дырйи айсбергкӧд, жугӧдіс бортсӧ да вӧйи, сыкӧд тшӧтш вӧйисны 1 400 морт.
Южнӧй Америкаын, равнинаяссянь асыввылын, сулалӧны кык неджуджыд массив: Гвианскӧй да Бразильскӧй; кыкнанныс состоитӧны древньӧй кристаллическӧй породаясысь, ёна мыськыссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь, лоӧмаӧсь мылькйӧсь плоскогорьеяс кодьӧсь.
Полезнӧй ископаемӧйясӧн кыдзи Севернӧй, сідзи и Южнӧй Америка озырӧсь.
Кристаллическӧй массивъясын уна кӧрт рудаяс (Верхньӧй ты дорын) да ыргӧн рудаяс (Кордильерыын), а сідзжӧ зӧлӧта да эзысь.
Древньӧй складчатӧй гӧраяс — Аапалачскӧйяс — зэв озырӧсь изшомӧн; гырысь пластъясӧн изшом куйлӧ сідзжӧ тайӧ гӧраясыскӧд орчча Миссисипскӧй низменность недраясын.
Сыысь кындзи, тайӧ жӧ гӧраясас да тайӧ жӧ низменностьясас, а сідзжӧ США рытыввылын, Калифорния штатын, куйлӧны нефтьлӧн зэв гырысь запасъяс. Уна нефть эм Мексикаын.
Южнӧй Америкаса кристаллическӧй массивъясын паныдасьлӧны цветнӧй металлъяс, зӧлӧта, эзысь, а сідзжӧ кӧрт — Бразильскӧй массивын.
Кордильеры пӧкатъясысь, Венесуэлаысь да Колумбияысь, аддзӧма нефтьлысь зэв гырысь залежьяс.
Карта кузя упражнениеяс.
Петкӧдлӧй Кордильеры да Анды, корсьӧй местаяс, кӧні найӧ паськалӧны да кӧні векнялӧны.
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн вершинаясыс?
Петкӧдлӧй низменностьяс: Миссисипскӧй, Амазонскӧй да Ла-Платскӧй.
Петкӧдлӧй горнӧй массивъяс: Аппалачскӧй да Бразильскӧй.
Климат.
Америка куйлӧ нёль теплӧвӧй поясын, сы понда климатыс сылӧн зэв разнообразнӧй, и климат сертиыс Южнӧй Америка зэв ёна торъялӧ Севернӧй Америкаысь.
Южнӧй Америкаӧс вомӧналӧ экватор, и сэні куйлӧ зэв паськыд Амазонскӧй низменность, кӧні тӧлыс абу либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, тӧлыс омӧля торъялӧ гожӧмысь* да кӧні во гӧгӧр овлӧны гым-чарда ливеньяс.
Во чӧжнас сэні 170 лун зэрӧ да гымалӧ.
Уна зэрыс объясняйтчӧ сійӧн, мый пассатъяс тані пӧльтӧны кык боксянь: асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пӧлӧн воздухыс кайӧ вывлань. Пассатъяс вайӧны Атлантическӧй океанысь зэв уна ва паръяс, кодъяс воздух кайигӧн сетӧны зэв уна осадок.
* Амазонка ю вомын шӧр температураыс медся шоныд тӧлысьлӧн + 26,° а медся ыркыдыслӧн +25°.
Сэтшӧм жӧ сырӧй да влажнӧй климатыс Антильскӧй діяс вылын.
Кор пассатъяс вуджӧны Кордильеры вомӧн, сэк найӧ лоӧны косӧн нин, сы понда Кордильерылӧн рытыввыв пӧкатъясыс имеитӧны кос климат, да сэні эм весиг пустыня Атакама, коді куйлӧ дзик океан берег дорас.
Зэртӧмла Перу да Чили берегдоръясса кутшӧмсюрӧ діяс вылын чукӧрмӧма дзонь гӧраясӧн лэбач куйӧд — гуано.
Морскӧй лэбачьяс тыртӧны тайӧ діяссӧ асланыс куйӧдӧн да чери лыясӧн.
Ставыс тайӧ чукӧрмӧма уна нэм чӧжӧн.
Ӧні гуаносӧ, сідз жӧ кыдзи чилийскӧй селитраӧс кыдзи зэв бур азотистӧй удобрение, петкӧдӧны Севернӧй Америкаӧ да Европаӧ муяс да садъяс удобритӧм вылӧ.
Материклӧн лунвыв юкӧнас, 35 параллельсянь лунвывланьӧ, климатыс умереннӧй, сэтчӧ локтӧны рытыв тӧвъяс, сы понда Анды рытыввыв пӧкатъясын усьӧ уна осадок.
Асыввыв пӧкатъясыс да равнинаясыс косӧсь; сэні куйлӧны Патагониялӧн пустыннӧй степьяс.
Вообще Южнӧй Америка — шоныд материк; тӧв сэні овлӧ сӧмын гӧраяс вылын, кӧні усьлӧ и лым.
Асыввыв берегъясыс Южнӧй Америкалӧн шоналӧны шоныд Бразильскӧй течениеӧн.
Севернӧй Америка пырӧ пыдӧдз войвыв полярнӧй круг сайӧ, да сэні климатыс кӧдзыд.
Гренландия да уна мукӧд діяс тупкысьӧмаӧсь сывлытӧм йиӧн, коді лэччӧ океанӧ да артмӧдӧ дзонь йи гӧраяс.
abu
abu
abu
Весиг гожӧмыс сэні овлӧ ыркыд (2–9°) войтӧвъяс вӧсна, кодъяс пӧльтӧны Севернӧй Ледовитӧй океансянь.
Севернӧй Америка материк вылын войвывсянь лунвылӧ кыссьӧны Кордильеры, найӧ кутӧны рытыв тӧвъясӧс.
Рытыв тӧвъяс пӧльтӧны Америкаын 40 параллельсянь войвывланьын; сы понда Тихоокеанскӧй побережье, Сан-Францискосянь войвывланьын, ёна увлажняйтчӧ.
Торъя нин васӧд климатыс фьордъясын Ванкуверсянь Аляскаӧдз; сэні рытыв тӧвъяс помала вайӧны кымӧръяс, кытысь дугдывтӧг буситӧ-зэрӧ.
Сан-Франциско дінын климатыс косджык, сэні заводитчӧны асыв-войвыв пассатъяс, кодъяс нуӧны влагасӧ Америка берегъяс дорысь.
Лунвывланьынджык климатыс субтропическӧй нин, средиземноморскӧй кодь — жар да кос гожӧмӧн, небыд да зэра тӧлӧн.
Асыввывланьын Кордильерысянь, материк пытшкын, климатыс Севернӧй Америкаын континентальнӧй.
Тӧлын кӧдзыд тӧвъяс мунӧны войвывсянь лунвылӧ; гӧраяс сэні налы оз паныдасьлыны Мексиканскӧй заливӧдз.
Гожӧмын, мӧдарӧ, шоныд воздух Миссисипскӧй низменность лунвывсянь мунӧ ылӧ войвылӧ.
Некутшӧм свет юкӧнын полярнӧй да тропическӧй мореяс оз воны сэтшӧм матӧдз мӧда-мӧд дінас, кыдзи Севернӧй Америкаын.
Кӧдзыд Гудзонов заливсянь, коді кузьджык кадсӧ во гӧгӧрнас йи улын, шоныд Мексиканскӧй заливӧдз 3 тысяча км-ысь этшаджык.
Войвывсянь либӧ лунвывсянь пӧльтысь тӧвъяс ӧдйӧ нуӧны шоныдсӧ либӧ кӧдзыдсӧ.
Сы понда Севернӧй Америкаын поводдяыс сэтшӧма вежласьӧ, кыдзи некӧн оз вежлась му вылын.
Мексиканскӧй залив берег вылын, кӧні климатыс пыр жар да сырӧй, корсюрӧ овлӧны морозъяс −20°-ӧдз.
Мукӧд дырйи берегдор полосаас Севернӧй Америкаӧ локтӧны сідзжӧ тропическӧй ураганъяс.
Унджыкысьсӧ найӧ локтӧны Мексиканскӧй заливсянь.
Найӧ вӧчӧны зэв страшнӧй опустошениеяс, сы вӧсна мый тӧлыслӧн выныс тайӧ ураганъясас кайӧ 50 дай унджык метрӧдз секундаын, но найӧ мунӧны оз паськыда, векджык 10–20 км пасьта.
Ураганъяс унджыкысьсӧ мунӧны Большой Антильскӧй діяс пӧлӧн да Флорида вомӧн.
Сыысь кындзи, Миссисипскӧй низменностьын гожӧмнас, жар дырйи, частӧ образуйтчӧ торнадо — бешенӧя бергалысь тӧвныръяс.
Торнадо аслас туй вылысь пӧрӧдӧ пуяс, кисьтӧ керкаяс.
Мукӧд дырйи сійӧ лэптӧ воздухӧ мортъясӧс да весиг вӧвъясӧс да бӧр шыбитӧ муас кымынкӧ дас метр сайӧ.
Торнадо босьтӧ зэв векньыдик полоса (¼-сянь ½ км-ӧдз) да регыд лӧньӧ, мунӧ сӧмын некымын километр.
Торнадо частӧ мунлӧ гымӧн да чардӧн.
Гольфстрим шонтӧ Флоридаӧс, но сэсся нуӧ шоныд васӧ Европа берегъяс дорӧ.
Кӧдзыд Лабрадорскӧй течение тӧдчымӧн кӧдзӧдӧ Лабрадор полуостровӧс, Ньюфаундленд ді да асыввыв побережьесӧ пӧшти Нью-Йоркӧдз; тайӧ кӧдзыд течение пондаыс сэні сёрӧн заводитчӧ гожӧм.
Юяс да тыяс.
Кыдзи Севернӧй Америкаын, сідз жӧ и Южнӧй Америкаын пӧшти став главнӧй юясыс заводитчӧны Кордильерыын да визувтӧны паськыд равнинаясӧд Атлантическӧй океанӧ.
Севернӧй Америкаын медкузь юыс Миссисипи Миссури да Огайо притокъясӧн; главнӧй исток пыддиыс кӧ сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи — кузьта сертиыс первой ю му шар вылын (7330 км).
Аслас гудыр ваын Миссисипи нуӧ зэв уна ил да лыа, а сы понда Мексиканскӧй заливӧ усянінас Миссисипи вӧчӧ зэв ыджыд дельта, коді воысь воӧ водзӧджык да водзӧджык петӧ заливас.
Уна ва нуӧ сідзжӧ Св.
Лаврентий ю, сійӧ петӧ Великӧй американскӧй тыясысь: Верхньӧйысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь.
Некӧн му вылын абу чукӧрмӧма сы мында преснӧй ва, кыдзи тані.
Верхньӧй тылӧн кузьтаыс 600 км-ысь унджык, сійӧ нёльпӧв сайӧ ыджыдджык миян Ладожскӧй тыысь; тайӧ — преснӧй ваа медся ыджыд ты став му шар вылын.
Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд водопад — Ниагарскӧй (29-ӧд рис.).
Ниагара ю туй вылын паныдасьӧ 49 м судта уступ, тайӧ уступ вывсяньыс Ниагара усьӧ кык рукавӧн, на костын куйлӧ ді.
Уступ пластъясыс вочасӧн разрушайтчӧны, буждӧны да найӧс нуӧ ва.
Сы понда водопадыс надзӧник бӧрыньтчӧ Эри тыланьӧ.
Войвыв пӧкатӧд визувтысь юясысь медся тӧдчанаӧсь: Нельсон — петӧ Виннипег тыысь, да Маккензи — петӧ куим тыысь: Атабаскаысь, Большой Невольничьейысь да Большой Медвежьейысь.
Тайӧ юясыс, кӧть и уна вааӧсь, но оз имеитны тӧдчанлун судоходстволы, сы вӧсна мый дыр кежлӧ кынмылӧны.
Рытыввылӧ, Тихӧй океанӧ, визувтӧны Юкон, Колумбия да Колорадо юяс.
Южнӧй Америкаын медся ыджыд ю — Амазонка.
Кузьтанас сійӧ уступайтӧ Миссисипилы да Ниллы, но уна ва серти — тайӧ первой ю му вылын.
Сылӧн уна лыда притокъясысь Мадейра, Рио-Негро да мукӧдъяс судоходнӧйӧсь пӧшти истокӧдзыс.
Ачыс Амазонкаыс судоходнӧй океансянь Кордильеры подулӧдз; аслас улыс течениеас сійӧ зэв джуджыд да паськыд, мый вӧсна морскӧй пароходъяс кайӧны сы кузя 1 тыс. км ю вомсяньыс вывлань.
Пасьтаыс Амазонкалӧн улыс течениеас 20-сянь 80 км-ӧдз, но морскӧй суднояс прӧйдитӧны сӧмын ӧти рукавӧд; мукӧд пространствоас уна ляпкыдінъяс.
Морскӧй прилив пырӧ Амазонкаӧ 5 м судта гыӧн да ыджыд шумӧн кайӧ ва паныдсӧ, ойдӧдӧ алькӧс берегъяссӧ.
Тайӧ гыыс кайӧ Амазонка кузя 900 км-ӧдз ю вомсяньыс.
Мукӧд гырысьджык юяс Южнӧй Америкалӧн — Ориноко да Парана Парагвай притокӧн; Паранаыс устьеас шусьӧ Ла-Платаӧн, сэтчӧ усьӧ Уругвай приток.
Плоскогорьеяс вылын Кордильеры цепьяс костын кыдзи Севернӧй Америкаын, сідзжӧ и Южнӧй Америкаын паныдасьлӧны тыяс, кодъясысь ваыс оз пет океанӧ, татшӧмӧсь: Севернӧй Америкаын — Большой Солёной ты, Южнӧй Америкаын — Титикака.
Карта кузя упражнениеяс.
Петкӧдлӧй, кӧні заводитчӧны главнӧй юясыс Севернӧй Америкалӧн да Южнӧй Америкалӧн.
Кӧні торъя уна чукӧрмӧмаӧсь тыяс?
Растительность.
Растительностьӧн Америка озырджык кутшӧмкӧ-либӧ мӧд свет юкӧн серти.
Пустыняяс сэні этша, степьяс абу сэтшӧм косӧсь да абу сэтшӧм гырысьӧсь, кыдзи азиатскӧйяс.
Джын поверхностьысь унджыкыс сэні сьӧд пемыд вӧръяс улын.
Сӧмын тундраяс Америкаын сэтшӧм жӧ гырысьӧсь да гӧльӧсь, кыдзи Азияын.
Тундраяс куйлӧны полярнӧй діяс вылын да Ледовитӧй океан берегъяс пӧлӧн; быдмӧгъяс сэні сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь найӧ Старӧй Светса тундраясын: нитшъяс, лишайникъяс, ягоднӧй кустъяс.
Лунвывланьын тундраяссянь Севернӧй Америкаын сулалӧны сьӧд пемыд вӧръяс, сибирскӧй тайга кодьӧсь, но разнообразнӧйджыкӧсь; сэні быдмӧны уна сэтшӧм пуяс, кутшӧмъяс абуӧсь Старӧй Светын.
Сэні лыддьыссьӧ, например, 40 разнӧй порода пожӧм, 80 порода дуб да с. в.
Старӧй Светын тайӧ породаясыс ёна этшаджык.
Уна пуяс быдмӧны вывті гырыся — татшӧмӧсь гигантскӧй коз, гигантскӧй сус пу Тихӧй океан берегъяс вылын;
Сьерра-Невада бокъясын быдмӧны растительнӧй царстволӧн великанъяс — секвойяяс, 140 м судтаӧсь.
Мексиканскӧй залив берегъяс вылын быдмӧны пальмаяс да мукӧд век веж пуяс.
Кос местаясын Севернӧй Америкаын куйлӧны гырысь степьяс — прерияяс.
Тулысын да гожӧмын найӧ эжсьӧны сочнӧй веж турунӧн, косьмӧ сійӧ сӧмын гожӧм помас либӧ арын, да сэки прерияяс вежысь пӧрӧны вижӧ.
Ӧні унджык юкӧнсӧ прерияяслысь гӧрӧма да сэні кӧдзӧны няня быдмӧгъяс.
Почваыс прерияясын чернозёмнӧй и сэтшӧм жӧ плодороднӧй, кыдзи и миян чернозёмнӧй степьясын, но мусӧ хищническӧя используйтӧмла почваыс США-ын истощитчис.
Лыска да смешаннӧй вӧръяс полосаын почваыс подзолистӧй.
Севернӧй Америкаын эмӧсь и пустыняяс; найӧ куйлӧны Кордильеры хребетъяс костын, а лунвылын — Тихӧй океан берег дорын Калифорния полуостров вылын, сэні, кӧні берегыс омывайтсьӧ кӧдзыд Калифорнийскӧй течениеӧн да кӧні заводитчӧны асыв-войвыв пассатъяс Тихӧй океанлӧн.
Тайӧ пустыняясас быдмӧ джуджыд, кустарник кодь полынь, а лунвылынджык, Мексикаса пустыняясын, — зэв гырысь кактусъяс да агаваяс; кактусъяс запаситӧны васӧ асланыс кыз идзьясас, агаваяс — асланыс листъясас.
Став Средньӧй Америкаыс да Южнӧй Америкалӧн джынйыс вевттьысьӧмаӧсь тропическӧй вӧръясӧн да саваннаясӧн, кодъясӧс Ориноко ю пӧлӧн шуӧны льяносъясӧн.
Став Амазонскӧй низменность пасьтала, Атлантическӧй океан берегъяссянь Кордильеры подувъясӧдз, быдмӧны тропическӧй вӧръяс; найӧ артмӧдӧны вывті паськыд, СССР Европейскӧй юкӧн ыджда, пӧшти сплошнӧй вӧр.
Пуясыс тані джуджыдджыкӧсь весиг Малайскӧй архипелагвывса вӧръясын дорысь.
Найӧ быдмӧны сэтшӧм сука да сэтшӧма гартчӧмаӧсь лианаясӧн, мый путешествуйтны тайӧ вӧръясӧдыс позьӧ сӧмын юяс кузя.
Косджык местаясас Южнӧй Америкаын, например, Ориноко, средньӧй Парана да Парагвай юяс пӧлӧн, куйлӧ тропическӧй лесостепь — саваннаяс; волӧн зэра, гожся, кадӧ найӧ вевттьысьӧны джуджыд турунӧн, а тӧвся кос поводдя дырйи косьмӧны, сотчӧны.
Лунвывланьынджык степьясын — пампасъясын — быдмӧны сэтшӧм жӧ турунъяс, кыдзи Евразияса степьясын, например, ковыль.
Пампасъясын почваыс мунӧ чернозёмланьӧ; войвылынджык, тропическӧй вӧръясын, почваыс краснозёмнӧй.
Америка лоӧ рӧдинаӧн картупельлы, кукурузалы, табаклы да пуяслы — каучукӧвӧйлы, хиннӧйлы, какаолы.
Картупель паськаліс Южнӧй Америка плоскогорьеяссянь; сэні первой кутісны вӧдитны сійӧс индеецъяс да сэтысь Европаӧ сійӧс вайисны Америка восьтӧм бӧрын регыд.
Ӧні сійӧс вӧдитӧны му шар вылын пӧшти став странаясас.
Животнӧй мир.
Америка войвылын олӧны сэтшӧм жӧ животнӧйяс, кутшӧмъяс олӧны Азия да Европа войвылын, но кымын водзӧ лунвывлань, сымын ёнджыка и ёнджыка животнӧй мир торъялӧ Старӧй Светса животнӧй мирысь.
Американскӧй тундраясын олӧны войвыв кӧр, мускуснӧй ӧш, полярнӧй руч, еджыд байдӧг; вӧръясын олӧны уръяс, ручьяс, кӧинъяс, зэв гырысь руд ошъяс да мукӧдсикас пушнӧй зверьяс.
Великӧй тыяссянь лунвывланьын, кӧні тшӧкыдакодь овмӧдчӧмаӧсь йӧз да кӧні вӧръяс шочмисны, дикӧй зверьясӧс пӧшти бырӧдӧма.
Прерияясын неважӧн на ветлісны дикӧй ӧшъяслӧн — бизонъяслӧн — стадаяс, но ӧні найӧс пӧшти ставсӧ нин бырӧдӧма и кольӧмаӧсь сӧмын кӧнсюрӧ, кӧні оз лэдзны найӧс кыйны, например, Йеллоустонскӧй национальнӧй паркын (заповедникын).
Южнӧй Америкаын эмӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс асланыс видӧн ёна торъялӧны Старӧй Светса животнӧйясысь; татшӧмӧсь, например, ленивецъяс, муравьедъяс да броненосецъяс.
Аслыссямаӧсь сідзжӧ американскӧй хищникъяс — пума да ягуар, вын сертиыс найӧ ёна уступайтӧны Старӧй Светса хищникъяслы — левлы да тигрлы.
Тропическӧй вӧръясын олӧны зэв уна обезьянаяс да лэбачьяс.
Быдлаын вӧръясын жбыръялӧны уна рӧма попугайяс, ёся горзӧны ичӧтик колибрияс, кодъяс сӧмын неуна ыджыдджыкӧсь насекомӧйясысь.
Быд воськолын паныдасьӧны ядӧвитӧй да неядӧвитӧй змейяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь, но абу ядӧвитӧй — удав — 6 м кузьта.
Юясын да тыясын олӧны кайманъяс, кодъяс сэтшӧм жӧ ӧпаснӧйӧсь, кыдзи африканскӧй крокодилъяс, кӧть и дженьыдджыкӧсь наысь.
Юясын, ляпкыдінъясас, олӧ сы мында черепаха, мый налысь колькъяссӧ вый вӧчӧм вылӧ ӧктӧмыс сетӧ индеецъяслы ыджыд промысел.
Животнӧй мирлӧн татшӧм озырлуныс лоӧ тані быдмӧгъяс изобилие да разнообразие вӧсна, небыд да шоныд климат вӧсна да тропическӧй вӧръясын да саваннаясын этша олысь йӧз вӧсна.
Плоскогорьеяс вылын да Кордильеры бокъясын животнӧйыс абу нин сэтшӧм уна.
Горнӧй видзьяс вылын сэні йирсьӧны ламаяс да викуньяяс — копытнӧй животнӧйяс, кодъяс неуна мунӧны верблюд вылӧ; гӧра уступъяс вылӧ поздысьӧны кондоръяс — медся гырысь хищнӧй лэбачьяс му вылын.
Пампасъясын паныдасьлӧны страус стадаяс, кодъяс африканскӧй страусъяс кодьӧсь жӧ, сӧмын посньыдджыкӧсь наысь.
Гортса животнӧйяс Америкаын, кытчӧдз эз овмӧдчыны сэні европеецъяс, пӧшта эз вӧвны: сӧмын тундраясын служитіс мортлы пон да Южнӧй Америка плоскогорьеяс вылын — лама.
Но европеецъяс вайисны Америкаӧ вӧв, сюра гырысь скӧт да мукӧдсикас гортса животнӧйясӧс, и ӧні найӧ Америкаын лыддьыссьӧны сё миллионъясӧн.
Мореясын, кодъяс омывайтӧны Америкаӧс, торъя нин Севернӧй Америкаӧс, олӧ уна чери — лосось, треска, сельдь да с. в.
Вывті уна чери овлӧ Ньюфаундленд ді дорын, сэсся Ванкувер ді дорын да Аляска берегъяс дорын.
Ньюфаундленд ді дорын, кӧні кӧдзыд Лабрадорскӧй течение паныдасьӧ Гольфстримкӧд, эмӧсь гырысь ляпкыдінъяс; сэні океанас эм уна водоросль да уна посни животнӧйяс, кодъясӧс сёйӧ чери.
Зэв уна треска локтӧ татчӧ кульмыны ляпкыдінъясын.
НАСЕЛЕНИЕ.
1940 вося перепись серти Америкаын оліс 270 млн. морт.
Текущӧй статистикалӧн даннӧйяс 1949 во вылӧ определяйтӧны приблизительнӧ Америкаса населениелысь лыдсӧ 300 млн. морт.
1 кв. км вылӧ сэні воӧ шӧркодя ставыс 7 морт; Азияын населениелӧн шӧркодь плотностьыс 1 кв. км вылын 26 морт, Европаын — 46 морт.
Америкаса став населениелӧн кык коймӧд юкӧныс Европаса переселенецъяс потомокъясысь; та вӧсна кыкнан Америкаыслӧн асыввыв юкӧнъясыс унджык йӧзаӧсь рытыввывсаяс дорысь.
Торъя нин сук населениеыс Севернӧй Америкаын Атлантическӧй океан побережье вылын да Великӧй тыяс берегъяс пӧлӧн.
Севернӧй Америкаӧ медсясӧ овмӧдчисны англичана, ирландецъяс, французъяс, а сёрӧнджык — Европаса став странаясысь петысьяс; Центральнӧйӧ да Южнӧйӧ — испанецъяс да португалецъяс, сёрӧнджык — итальянецъяс, немецъяс да мукӧдъяс.
Америкаса населениелӧн ӧстальнӧй коймӧд юкӧныс состоитӧ негръясысь, индеецъясысь да смешаннӧй гӧтрасьлӧмъясысь артмӧм мулатъясысь — европеецъяс да негръяс потомокъясысь, да метисъясысь — европеецъяс да индеецъяс потомокъясысь.
Олӧны найӧ медсясӧ Южнӧй да Центральнӧй Америкаын.
Европеецъяс переселитчытӧдз Америкаын олісны индеецъяслӧн уна лыда племяяс.
Унджык индеецъясыс вӧліны охотникъясӧн да олісны ӧти местаысь мӧдӧ ветлӧдлӧмӧн; олісны найӧ посньыдик племяясӧн, кодъяс ас костаныс нуисны постояннӧй войнаяс кыйсян угодьеяс вӧсна.
Сӧмын ӧткымын племяяс, шуам, Мексиканскӧй да Перуанскӧй плоскогорьеяс вылын олысьяс, вӧдитісны видзму да олісны ӧти местаын; найӧ вӧдитісны кукуруза да картупель, кодъясӧс эз на тӧдны Европаын.
Тайӧ племяясыс образуйтісны вель гырысь государствояс да воӧдчисны сэтшӧм развитиеӧдз, мый европеецъясысь зависиттӧг асьныс лӧсьӧдісны гижан знакъяс.
Бӧрынджык унджык индейскӧй племяяссӧ вӧлі бырӧдӧма унасикас европейскӧй завоевательясӧн да колонизаторъясӧн.
Колисны найӧ медсясӧ Южнӧй Америкаын да Мексикаын.
Негръяс переселитчисны Америкаӧ эз асланыс вӧля серти: европейскӧй да американскӧй торговецъяс кузь кад чӧж ваявлісны Африкаысь захватитӧм негръясӧс да вузавлісны найӧс рабствоӧ американскӧй плантаторъяслы.
Негръяссӧ вӧлі вайӧма некымын миллион; ӧні найӧ составляйтӧны став Америкаса населениелысь кӧкъямысӧд юкӧн гӧгӧр.
Кӧть рабство кольӧм нэмӧ и вӧлі бырӧдӧма, но и ӧнія кадӧдз негръяс находитчӧны сьӧкыд да неравноправнӧй положениеын.
Медся этша йӧзаӧсь полярнӧй діяс да Ледовитӧй океанлӧн побережье.
Олӧны сэні эскимосъяс.
Азияын олысь войвывса народъясысь найӧ торъявлісны сійӧн, мый эз тӧдлыны кӧр видзӧм; дзик ӧти гортса животнӧйӧн налӧн вӧлі доддялан пон.
Бӧръя кадӧ эскимосъяслӧн кутіс паськавны кӧр видзӧм.
Главнӧй занятиеыс эскимосъяслӧн — кыйсьӧм да чери кыйӧм.
Тӧвнас найӧ кыйсьӧны морскӧй зверьяс бӧрся — тюленьяс, моржъяс да еджыд ошъяс бӧрся найӧс плавайтысь йияс пиысь корсялӧмӧн.
abu
Гожӧмъяснас эскимосъяс кыйсьӧны сійӧ жӧ зверьяс бӧрся фьордъясын, пыж-каякъяс вылын плавайтӧмӧн, либӧ кыйӧны чери юясысь, кытчӧ чериыс пырӧ кульмыны.
Берегдорса тундраясысь найӧ кыйӧны войвывса дикӧй кӧръясӧс да мускуснӧй ӧшъясӧс.
Олӧны эскимосъяс хижинаясын, кодъясӧс найӧ вӧр абутӧм вӧсна вӧчӧны изъясысь да муысь, а корсюрӧ лымйысь да йи глыбаясысь, унджыкысьсӧ некымын семья ӧти хижинаын, зэв дзескыдінын.
Кузь полярнӧй вой дырйи югыд да шоныд дзик ӧтик сетысьӧн служитӧ налы из чашка сывдӧм госӧн да светильняӧн.
Этша олысяӧсь и пемыд сьӧд лыска вӧръяс, кодъяс занимайтӧны паськыд пространствояс Севернӧй Америка войвылын.
Южнӧй Америкаын гырысь пространствояс босьтӧны первобытнӧй, мортӧн пӧшти вӧрзьӧдлытӧм тропическӧй вӧръяс.
Йӧзыс сэні кызвыннас олӧны море берегъяс пӧлӧн да корсюрӧ ю берегъяс пӧлӧн, а сук вӧръясын населениеыс сэтшӧм жӧ шоч, кыдзи и тундраын; 10 кв. км вылӧ воӧ ставыс 1 морт.
Плодороднӧй пампасъясын да Южнӧй Америкаса плоскогорьеяс вылын йӧзыс тӧдчымӧн унджык.
АМЕРИКАЛӦН ПОЛИТИЧЕСКӦЙ КАРТА.
Территория боксянь медся гырысь странаясӧн Америкаын лоӧны: самоуправляющӧйся британскӧй доминион Канада (столицаыс Оттава), республика Бразилия (столицаыс Рио-де-Жанейро) да республика Америкаса Соединённӧй Штатъяс (столицаыс Вашингтон).
Тайӧ странаяс пиысь быдӧн территория сертиыс сӧмын неуна ичӧт став Европаысь.
Но овмӧс боксянь медся развитӧй Соединённӧй Штатъяс ёна торъялӧны Америкаса мукӧд странаясысь: сэк кор Америкаса став мукӧд странаясыс, кодъяс кызвыннас лоӧны самостоятельнӧй республикаясӧн, збыльвылассӧ зависитӧны иностраннӧй капиталысь, США выступайтӧны кыдзи вына империалистическӧй держава.
Мукӧд американскӧй государствоясысь гырысьджыкыс квайт: Аргентина, Мексика, Перу, Боливия, Колумбия да Венесуэла.
Быдӧнлӧн налӧн территорияыс ыджыдджык Франциялӧн дорысь.
Ӧтлаын босьтӧмӧн налӧн площадьыс ӧтыджда Европакӧд (но населениеыс сэні даспӧв этшаджык).
Аргентиналӧн столица — Буэнос-Айрес — медся ыджыд кар Южнӧй Америкаын.
Америкаса Соединённӧй Штатъясын да Канадаын господствуйтӧ английскӧй кыв.
США-ысь лунвылынджык куйлысь странаясын господствуйтӧ испанскӧй кыв, а Бразилияын — португальскӧй.
Сы вӧсна мый испанскӧй да португальскӧй кывъяс пырӧны романскӧй кывъяс лыдӧ, кодъяс лоисны латинскӧй кывсянь, став тайӧ странаясыс кутӧны ӧтувъя ним Латинскӧй Америкалысь.
США-ӧс да Канадаӧс шуӧны Англо-Саксонскӧй Америкаӧн (сы вӧсна мый английскӧй кывлы подув пыдди куйлӧ англъяслӧн да саксъяслӧн древньӧй кыв).
Самостоятельнӧй государствояс кындзи Америкаын эмӧсь империалистическӧй странаяслӧн владениеяс: ыджыд территория Аляска Севернӧй Америкаын принадлежитӧ США-лы, Гвиана Южнӧй Америкаын являйтчӧ колонияӧн, кодлӧн торъя юкӧнъясыс принадлежитӧны Англиялы, Нидерландылы да Франциялы.
Эмӧсь ещӧ некымын негырысь колонияяс Центральнӧй Америкаын да Караибскӧй морелӧн да Атлантическӧй океанлӧн діяс вылын.
АМЕРИКАСА СОЕДИНЕННӦЙ ШТАТЪЯС (США).
Площадь 7,8 млн. кв. км.
Население 146 млн. морт.
Америкаса Соединённӧй Штатъяс занимайтӧны Севернӧй Америкалысь шӧр юкӧнсӧ да являйтчӧны му шар вылын гырысь государствояс пиысь ӧтиӧн.
Площадь сертиыс найӧ пӧшти кыкпӧв ыджыдджыкӧсь Европаса странаясӧс ставсӧ ӧтлаын босьтӧмӧн СССР-тӧг.
Сӧветскӧй Союз пӧшти куимпӧв ыджыдджык США-ысь.
Йӧз лыд серти США уступайтӧны сӧмын Китайлы, Индиялы да Сӧветскӧй Союзлы.
США-ын населениеыс унджык Англиялӧн, Франциялӧн да Италиялӧн дорысь найӧс ӧтлаын босьтӧмӧн.
Америкаса Соединённӧй Штатъяс лоисны британскӧй переселенческӧй колонияясысь, кодъяс торйӧдчисны Англияысь XVIII нэм помын да образуйтісны буржуазнӧй республика.
Сійӧ состоитӧ 48 штатысь.
Аслас овмӧс развивайтчӧм серти США сулалӧны ёна водзын став мукӧд капиталистическӧй странаясысь.
США обладайтӧны колониальнӧй владениеясӧн, кодъяс тӧдчымӧн ичӧтджыкӧсь британскӧй да французскӧй владениеясысь.
Соединённӧй Штатъяслы принадлежитӧны ыджыд, но этша йӧза территория Аляска* Севернӧй Америка рытыв-войвылын, Панамскӧй каналлӧн зона Панамскӧй перешеек вылын, Гавайскӧй да мукӧд посньыдджык діяс Тихӧй да Атлантическӧй океанъяс вылын.
* Аляска принадлежитіс Россиялы 1867 воӧдз, а сы бӧрын царскӧй правительство вузаліс сійӧс США-лы.
США ӧні выступайтӧны кыдзи медся агрессивнӧй империалистическӧй держава, коді кӧсйӧ шедӧдны став мир вылын господство.
Вель уна странаяс, кодъяс лыддьыссьӧны самостоятельнӧй государствоясӧн, находитчӧны США-ысь экономическӧй зависимостьын да сійӧ политическӧй влияние улын.
Сійӧ жӧ кадӧ США-ын медся ыджыд вынӧн петкӧдчӧны пытшкӧсса противоречиеяс, кодъяс поткӧдӧны капиталистическӧй обществоӧс.
Природалӧн главнӧй чертаяс.
Америкаса Соединённӧй Штатъяслӧн ыджыд территорияыс, коді паськӧдчӧма 4½ тысяча км вылӧ асыввывсянь рытыввылӧ да 2,7 тысяча км вылӧ войвывсянь лунвылӧ, торъялӧ природнӧй условиеяслӧн унасикаслунӧн.
Поверхность.
Равнинаяслӧн да горнӧй хребетъяслӧн США-ын аслысногӧн чередуитчӧмыс бура тыдалӧ Америкалӧн цветнӧй физическӧй карта вылын (видзӧд вкладка) да США рельефлӧн схема разрезын (карта, 195 листбок).
Страналӧн асыввыв побережьеыс представляйтӧ аснас векньыдик Приатлантическӧй низменность.
Сы вылын сулалӧны гырысь каръяс — Нью-Йорк да Филадельфия, а сідзжӧ США-лӧн столица Вашингтон.
Низменностьыс вежсьӧ ёна жугавлӧм да та вӧсна ляпкыдик древньӧй Аппалачскӧй гӧраяслӧн паськыд полосаӧн.
Аппалачскӧй гӧраясын да гӧраяскостса плоскогорьеясын куйлӧны вылын качествоа изшомлӧн гырысь слӧйяс.
Изшом перйӧмлӧн да металлургиялӧн центрӧн являйтчӧ тані развитчӧм ыджыд кар Питтсбург.
Аппалачскӧй гӧраяссянь рытыввылын пӧшти 2 тысяча км пасьтанас да пӧшти сы мында жӧ кузьтанас кыссьӧны паськыд равнинаяс, кодъяс шусьӧны Внутренньӧй (либӧ Центральнӧй) равнинаясӧн.
Унджык юкӧнас найӧ неуна кыпӧдчӧмаӧсь море уровень весьтын да равнинасӧ вомӧналысь ыджыд ю Миссисипи ним кузя шусьӧны Миссисипскӧй низменностьӧн.
Но рытыввылын Внутренньӧй равнинаяс кыпалӧны, да степнӧй растительностьӧн вевттьысьӧм тайӧ джуджыдджык юкӧныс шусьӧ Прерияяслӧн платоӧн (Степнӧй возвышенность).
Ещӧ водзынджык рытыввылын куйлӧ джуджыд горнӧй хребетъяслӧн да на костын расположитчӧм плоскогорьеяслӧн область.
Ӧтувъя нимыс став тайӧ областьыслӧн — Кордильеры.
Сійӧ занимайтӧ страналысь пӧшти джынсӧ.
Прерияяс плато весьтын кыпӧдчысь Кордильерылӧн асыввыв цепыс шусьӧ Скалистӧй гӧраясӧн.
Вӧртӧмӧсь, изъяӧсь, найӧ вӧчӧны сьӧкыд впечатление да тайӧ нимыс зэв лӧсялӧ налы.
Кордильерылӧн рытыввыв цепыс войвыв юкӧнас шусьӧ Каскаднӧй гӧраясӧн (каскад — водопад), а лунвыв юкӧнас — Сьерра-Невада (испанскӧй кыв вылын — некор сывлытӧм лымъя гӧраяс).
Скалистӧй гӧраясысь торъялӧмӧн, Каскаднӧй да Сьерра-Невада гӧраяслӧн рытыввыв пӧкатъясыс, кодъяс восьсаӧсь океанысь воан васӧд тӧвъяслы, вевттьысьӧмаӧсь гырысь вӧръясӧн.
Скалистӧй гӧраяс да Кордильерылӧн рытыввыв хребетъяс костын плоскогорьеясыс шусьӧны унаногӧн, но ставнысӧ найӧс ӧтувтӧ ӧти ним — Великӧй Американскӧй плоскогорье.
Сійӧс орйӧдлӧны юяслӧн уна долинаяс, ӧткымыныс на пиысь представляйтӧны дзик веськыд пӧкатъяса ущельеяс, кодъяс шусьӧны каньонъясӧн.
Медся ёна нималӧ Колорадо юлӧн Большой каньон, кодлӧн веськыд пӧкатъясыс кыпӧдчӧны 1,8 км вылнаӧ.
Тихоокеанскӧй побережьелӧн векни полосаыс — низменность, код кузя мунӧны ляпкыдик Берегӧвӧй гӧраяс.
Климат.
США-лӧн территорияыс унджык юкӧннас куйлӧ сійӧ широтаясын, кӧні Европаын расположитчӧмаӧсь субтропическӧй климата областьяс.
Пуктыны кӧ США-лысь картасӧ асыввыв полушарие карта вылӧ сэтшӧм ногӧн, медым ӧткодь параллельясыс кыкнан карта вылас лӧсялісны ӧтвесьтын (видзӧд карта, 196 листбок), то тыдовтчас, мый США-лӧн лунвыв границаыс мунӧ североафриканскӧй странаяс — Египет, Алжир, Марокко — широтаясӧд, а США-лӧн войвыв границаыс совпадайтӧ Париж параллелькӧд да лунвыв Украина да Крым широтаяскӧд.
США-лӧн медся ыджыд кар — Нью-Йорк, сійӧ сулалӧ США-лӧн асыв-войвылын, куйлӧ 41-ӧд параллель вылын, мӧдногӧн кӧ лунвылын Неапольысь Италияын да Батумиысь да Ташкентысь СССР-ын.
Но Соединённӧй Штатъяслӧн климатыс зависитӧ оз сӧмын лунвыв широтаяс вылын куйлӧм вӧсна.
Вель уна мукӧд природнӧй условиеяс вӧчӧны сійӧс торъяланаӧн торъя районъясын.
Сідз, Атлантическӧй океанысь да торъя нин Мексиканскӧй заливысь локтысь тӧвъяс аскӧдныс вайӧны шоныд воздух да уна осадокъяс, а Севернӧй Ледовитӧй океансянь да Гудзонов заливсянь локтысь тӧвъяс да кӧдзыд Лабрадорскӧй течение вайӧны кӧдзыд воздух.
Та вӧсна США асыв-войвылын гожӧмыс зэра да жар, но овлӧны и друг кӧдздӧдлӧмъяс, а тӧлыс войтӧвъяс вӧснаыс зэв кӧдзыд.
Татшӧм ногӧн, США-лӧн климатыс шӧркодясӧ кӧдзыдджык Европаын сійӧ жӧ широтаясын климат дорысь.
Асыв-лунвылын, кытчӧдз войтӧвъяс пӧшти оз воны, климатыс влажнӧй субтропическӧй — зэра жар гожӧмӧн да зэра да шоныд тӧлӧн.
Тані вӧдитӧны шоныд радейтысь сэтшӧм культураяс, кыдзи хлопок да табак.
Внутренньӧй равнинаяс вылын, кытчӧ слаба воӧны васӧд тӧвъяс океанысь, овлӧны засухаяс; Внутренньӧй равнина войвыв да шӧр юкӧнъясас климатыс континентальнӧй, жар гожӧмӧн да лымъя кӧдзыд тӧлӧн.
Тані бура воӧ шобді.
Ещӧ резкӧйджык климатыс Кордильерскӧй система гӧраяскостса возвышенностьяс вылын: джуджыд горнӧй хребетъяс мешайтӧны пырны татчӧ тӧвъяслы кыдзи Атлантическӧй, сідзи и Тихӧй океанъясысь.
Гӧраяскостса платояс вылын полупустынялӧн кос климат кӧдзыд тӧлӧн да кос жар гожӧмӧн.
Видзму уджалӧм тані (кыдзи и Внутренньӧй равнинаса рытыввыв юкӧнын) позяна сӧмын искусственнӧй орошение дырйи.
Кордильерскӧй гӧраяслӧн Тихӧй океанлань бергӧдчӧм рытыввыв хребетъяс вылӧ, а сідзжӧ сійӧ подув дорын куйлысь берегдорса векньыдик равнина вылӧ влияйтӧны васӧд рытыввыв тӧвъяс.
Войвывса побережьеыслӧн климатыс небыд вель уна осадокъясӧн.
Лунвылын климатыс средиземноморскӧй типа.
Кыдзи ми аддзам, страналӧн ыджыдджык юкӧнас климатическӧй условиеясыс бурӧсь видзму уджалӧм вылӧ.
Но сійӧ областьясыс, кӧнъясын климатыс оз лэдз (искусственнӧй орошениетӧг) вӧдитны видзму, век жӧ составляйтӧны США став площадьлӧн коймӧд юкӧныс гӧгӧр.
abu
Растительность.
Растительность характер серти США-лӧн территорияыс юксьӧ вӧра, степнӧй да полупустыннӧй районъяс вылӧ.
Вӧръяс вевттьӧны страналысь асыввыв юкӧнсӧ атлантическӧй побережьесянь Миссисипиӧдз, а рытыввылын вӧръяс вевттьӧны тихоокеанскӧй побережье да Каскаднӧй гӧраяслысь да Сьерра-Невадалысь Тихӧй океанлань видзӧдысь пӧкатъяс.
Муяс улӧ гӧрӧм вӧсна да кузь кад чӧж лёкногӧн кералӧм вӧсна равнинаяс вылын вӧр массивъясыс тӧдчымӧн шочмисны.
Медся гырысь вӧр массивъяс колисны Тихоокеанскӧй районын, Аппалачскӧй гӧраясын да Мичиган да Гурон тыяс костын.
Тихоокеанскӧй районын паныдасьлӧны мирын старейшӧй зэв джуджыд да зэв кыз пуяс.
Некымын морт, кияснаныс кутчысьӧмӧн да кытшӧ сувтӧмӧн, ӧдва вермӧны шымыртны стволсӧ татшӧм гигантскӧй пуыслысь.
Зэв гырыся быдмӧны медся ёнасӧ татшӧм древеснӧй породаяс: секвойя (30 рис.), орегонскӧй пожӧм, коз да сус пу.
Быдмӧны тані сідзжӧ и уна мукӧд породаяс, ӧтикъяс на пиысь сетӧны ценнӧй древесина мебельнӧй промышленностьлы (шуам, краснӧй дерево), мӧдъяс мунӧны сырьё туйӧ целлюлозно-бумажнӧй промышленностьлы (ньыв пу, унасикас пожӧмъяс).
Тихоокеанскӧй побережье лунвыв юкӧнын, кӧні климатыс мунӧ средиземноморскӧйлань (шоныд зэра тӧв да жар кос гожӧм), Италияын моз жӧ быдмӧны век веж пуяс да кустарникъяс (лавр, маслина, олеандр, мирта).
США асыввыв юкӧнын быдмӧны смешаннӧй да коръя вӧръяс.
Асыв-лунвылын, торъя нин Флорида полуостров вылын, — влажнӧй субтропическӧй вӧръяс; тані быдмӧны пальмаяс, кодъяс быдмӧны сідзжӧ Мексиканскӧй залив побережье кузя.
Степьяс, либӧ прерияяс, занимайтӧны Внутренньӧй равнинаяслысь рытыввыв, возвышеннӧй юкӧнсӧ да шусьӧны Прерияяслӧн платоӧн.
Найӧ паськӧдчӧны Мексиканскӧй заливсянь войвывлань 2,5 тысяча км вылӧ да водзӧ мунӧны Канадаӧ.
США-са прерияяслӧн асыввыв юкӧныс гӧрӧма няньяс улӧ, а кос климата рытыввыв юкӧныс пӧшти абу гӧрӧма.
Помтӧм пространствояс гожӧмнас тані вевттьысьӧмаӧсь виж степнӧй турунъясӧн.
Найӧ служитӧны пӧскӧтинаяс пыдди, кодъяс вылын йирсьӧны уна миллион скӧт.
Полупустыннӧй, гӧль растительность вевттьӧ межгорнӧй платоясӧс Скалистӧй гӧраяссянь рытыввывланьын.
Сӧмын ю берегъяс вылын паныдасьлӧны тані искусственнӧ садитӧм растительностя да сельскохозяйственнӧй культураяса оазисъяс.
Юяс да тыяс.
США-ын зэв уна юяс; медся ыджыдыс на пиысь — Миссисипи — визувтӧ войвывсянь лунвылӧ да кузьтанас (притокъяссӧ лыддьытӧг) 4 тысяча км гӧгӧр.
Сійӧ босьтӧ уна гырысь притокъяс.
Главнӧйясыс на пиысь — Миссури (веськыдвылас, Кордильерскӧй гӧраяссянь) да Огайо (шуйгавылас, Аппалачисянь).
Миссисипи нуӧ зэв уна ва — секунданас 19 тысяча куб. м.
Юлӧн пасьтаыс 1 км.
Сійӧ зэв джуджыд да зэв визув ваа дзик пӧшти дельтаӧдзыс, кодӧс сійӧ образуйтӧ Мексиканскӧй заливӧ усянінас.
Тулыснас Миссисипилӧн ва кыптӧ 10–12 м вылӧ, петӧ берегъясысь да ойдӧдӧ матігӧгӧрса равнинаяссӧ.
Сійӧс кутӧм могысь уна местаясын стрӧитӧма плотинаяс, но найӧ ыджыд ытва дырйи оз вермыны кутны васӧ, да сэки Миссисипи вӧчӧ гырысь опустошениеяс.
Миссисипилӧн Миссурикӧд кузьтаыс 7,3 тыс. км, а Миссисипи аслас притокъяскӧд артмӧдӧ ва туйяслысь сеть общӧй кузьтанас 28 тысяча км кузя.
Уна юяс визувтӧны рытыввылын, гӧраяскостса платояс вывті.
Но, Миссисипиысь торъялӧмӧн, тайӧ юясыс зэв визулӧсь, унджыкыс абу судоходнӧйӧсь, но являйтчӧны энергиялӧн вына источникъясӧн.
Тайӧ юяс пиысь медся гырысьясыс — Колорадо да Колумбия.
Вель уна негырысь горнӧй юяс визувтӧны Аппалачисянь Атлантическӧй океанӧ.
США асыв-войвылын куйлӧны ас костаныс йитчӧм вит гырысь преснӧй ты.
Найӧс шуӧны ӧтувъя нимӧн Великӧй тыяс.
Торйӧнсӧ тайӧ тыясыс шусьӧны тадзи: Верхньӧй, Мичиган, Гурон, Эри да Онтарио.
Эри да Онтарио тыясӧс йитысь дженьыдик, но мощнӧй ю Ниагара образуйтӧ 49 м джуджда водопад.
Ниагарскӧй водопад мирын медся ыджыдъясысь ӧти.
Великӧй тыяс являйтчӧны зэв важнӧй ва туйӧн.
На кузя ветлӧны морскӧй типа гырысь суднояс.
Тайӧ тыясыс имеитӧны кыксикас йитӧд Атлантическӧй океанкӧд: ӧти-кӧ, Св.
Лаврентий ю пыр, коді петӧ Онтарио тыысь Канада территория вылын, да, мӧд-кӧ, Эри канал пыр, кодӧс кодйӧма Эри тысянь дженьыдик, но джуджыд Гудзон юӧ, код вом дорын сулалӧ Нью-Йорк кар.
Ископаемӧйяс.
США-лӧн ископаемӧй озырлунъясыс зэв гырысьӧсь да унасикасӧсь.
Торъя ыджыд тӧдчанлун кутӧны изшомлӧн залежьяс.
Медся гырысь каменноугольнӧй бассейнъяс вылын качествоа изшомӧн куйлӧны Аппалачскӧй гӧраяс пӧлӧн.
Мукӧд бассейнъяс (коксуйтчытӧм изшомлӧн) куйлӧны Миссисипилӧн шӧр течениеын да сылӧн притокъяс Огайо да Миссури пӧлӧн.
Мӧд сорта (бурӧй) изшомлӧн гырысь запасъяс куйлӧны Скалистӧй гӧраяс подулын, но найӧ пӧшти оз разрабатывайтсьыны.
Нефтьлӧн гырысь залежьяс куйлӧны Прерияяс платолӧн лунвыв юкӧнын, торъя нин Мексиканскӧй залив дорын (Техас да Оклахома штатъяс), а сідзжӧ Тихоокеанскӧй побережье лунвылын (Калифорния штат).
Нефтькӧд ӧттшӧтш перйыссьӧ уна горючӧй газ, кодӧс используйтӧны ломтас пыдди.
Нефть да газ перъянінсяньыс вуджӧдсьӧны потребляйтанінъясас трубопроводъяс кузя тысяча километръяс сайӧ.
Кӧрт рудалӧн гырысь месторождениеяс куйлӧны Верхньӧй ты дорын, ыргӧнлӧн — Великӧй плоскогорье вылын да Верхньӧй да Мичиган тыяс дорын, свинечлӧн да цинклӧн — Прерияяс платолӧн лунвыв юкӧнын да Великӧй плоскогорье вылын.
Зӧлӧталӧн, эзысьлӧн, молибденлӧн да ванадийлӧн залежьяс эмӧсь Кордильерыын да Великӧй плоскогорье вылын.
Мупытшса химическӧй сырьёлӧн залежьяс — фосфоритъяс, сера, калийнӧй да повареннӧй сов — куйлӧны лунвылын (Флорида вылын да Мексиканскӧй залив побережье вылын).
Население.
США-лӧн население кызвыннас состоитӧ Европаса переселенецъясысь да переселенецъясыслӧн потомокъясысь.
На пӧвстын медся ыджыд юкӧнсӧ составляйтӧны Англияысь да Ирландияысь петӧм йӧзлӧн потомокъяс.
Накӧд орччӧн уна итальянецъяс, русскӧйяс, украинецъяс, еврейяс, чехъяс, полякъяс, шведъяс да мукӧдъяс.
Тайӧ разноплемённӧй населениеыслӧн ыджыдджык юкӧныс «американизируйтчис»: велаліс английскӧй кывйӧ, коді являйтчӧ государственнӧй кывйӧн, босьтіс местнӧй нравъяс да обычайяс да лыддьӧ асьсӧ «американскӧй нация» дінӧ принадлежитысьӧн.
Сӧмын Англияысь петысьяслӧн потомокъяс, кодъяс шусьӧны янкиӧн, лыддьӧны, мый найӧ ӧтнанныс лоӧны настоящӧй, «сё процента» американецъясӧн.
Европаысь петысьяс кындзи США-ын олӧны уна негръяс да неуна индеецъяс, а сідзжӧ китаецъяс да японецъяс.
Американскӧй реакционеръяс паськӧдӧны дикӧй выдумка «цветнӧй расаяслӧн» мнимӧй неполноценность йылысь.
Тайӧ отсалӧ налы кутны негръясӧс да индеецъясӧс угнетённӧй, бесправнӧй положениеын.
Негръяс, кодъяс составляйтӧны США-са став населениелысь дасӧд юкӧнсӧ, а лунвылын населениелысь нёльӧд юкӧнсянь джынйӧдзыс, являйтчӧны африканскӧй негръяслӧн потомокъясӧн, кодъясӧс XVII-XVIII нэмъяс чӧж захватывайтлісны европейскӧй купечьяс Африкаса рытыввыв побережьеын да вузавлісны рабъяс туйӧ ӧнія США асыв-лунвыв юкӧнъясса английскӧй плантацияяс вылӧ.
Рабство существуйтіс США-лӧн став Югын 1865 воӧдз.
Но рабствосӧ отменитӧм бӧрын негръяс окажитчисны сьӧкыд материальнӧй положениеын — мутӧг, существуйтӧм вылӧ источникъястӧг.
Унджыкыс на пиысь ӧні уджалӧны хлопкӧвӧй, табачнӧй, сахарнӧй тростник да мук. плантацияяс вылын меда рабочӧйяс пыдди грӧшъяса ичӧтик удждон вылӧ либӧ арендуйтӧны землевладелецъяслысь ичӧтик му пластъяс урожайлӧн джынйысь, а мукӧд дырйи весиг кык коймӧд юкӧнысь.
Кӧть формальнӧ негръяс лыддьыссьӧны равноправнӧй гражданаясӧн, но делӧ вылас тайӧ абу тадз: збыльвылассӧ негръяслӧн ыджыдджык юкӧныс оз лэдзӧны бӧрйысьӧмъясын участвуйтӧмӧ, негрӧс оз лэдзны пукавны орччӧн еджыдкӧд трамвайясын, поездъясын, ресторанъясын, театръясын да с. в.
Кольӧны безнаказаннӧйӧн негръяс вылын самосудъяс («линчлӧн суд»).
Индеецъяс — странаса важся кореннӧй населениелӧн колясъяс.
Европаса переселенецъяс мыйкӧ мында индеецъясӧс истребитісны, мыйкӧ мындасӧ зырисны рытыввылӧ — первой прерияясӧ, а сэсся Великӧй плоскогорьеса полупустыняясӧ, кӧні найӧ олӧны зэв сьӧкыд да лёк олӧмӧн.
Индеецъясыс США-ын коли этша (ставыс 340 тысяча).
США-са население характеризуйтчӧ классъяс вылӧ резкӧя торъялӧмӧн.
Ни ӧти капиталистическӧй странаын абу татшӧм резкӧй контрастъясыс неыджыд чукӧр йӧзлӧн помтӧм озырлунъяс костын, кодъяслӧн озырлуныс лыддьыссьӧ миллионъяс да весиг миллиардъяс долларъясӧн, да народнӧй массаяс корысялӧм костын.
Кӧть США-ын населениеыс и зэв уна лыда (146 млн. морт), но территорияыс сылӧн сэтшӧм паськыд, мый шӧркодь плотностьыс населениелӧн, тайӧ странаын абу ыджыд — 18 морт 1 кв. км вылын.
Медся ыджыд плотностьыс Атлантическӧй океан побережье войвылын (Бостон кар районын): 200 олысь 1 кв. км вылын.
Великӧй тыяс районын 1 кв. км вылӧ воӧ 100 олысьӧдз, Миссисипскӧй низменность вылын — 50 олысьӧдз.
Великӧй плоскогорьеса полупустыняяс вылын населениеыс зэв шоч — 1 мортӧдз 1 кв. км вылын.
США-ын уна каръяс, сы лыдын вель гырысьяс.
Сё гӧгӧр кар лыддьӧны олысьсӧ 100 тысяча морт быдын.
Вит карын 1 миллионысь унджык олысь быдын.
Тайӧ — Нью-Йорк, Чикаго, Филадельфия, Детройт да Лос-Анжелос.
Каръясын олӧ странаса став населениелӧн джын дорсьыс неуна унджык.
Медся ыджыд кар США-ын да став мирын — Нью-Йорк, коді сулалӧ Гудзон ю вом дорын (31 рис.).
Аслас Нью-Йорклӧн 7,5 млн. олысь, а пригородъяснас, кодъяс сыкӧд ӧтвылысь составляйтӧны Большой Нью-Йорк, — 12 миллион гӧгӧр олысь.
Нью-Йорклӧн приморскӧй положениеыс отсаліс лоны сылы США-лӧн главнӧй «воротаӧн»;
Нью-Йорк пыр став ХІХ нэм чӧж да ХХ нэмся первойя дас вояс чӧж США-ӧ Европаысь воліс иммигрантъяслӧн (переселенецъяслӧн) поток.
Унаӧн на пиысь овмӧдчалісны сэні жӧ.
Нью-Йоркса став олысьяслӧн пӧшти кык коймӧд юкӧныс либӧ асьныс Европаысь переселенецъяс, либӧ переселенецъяслӧн челядь.
Нью-Йоркса олысьяс пиын — медся унасикас национальностя йӧз: миллион гӧгӧр итальянецъяс, сы мында жӧ еврейяс — царскӧй Россияысь воысьяс, миллионджынйӧдз ирландецъяс, немецъяс, полякъяс, а сідзжӧ негръяс, кодъяс воисны татчӧ лунвывса штатъясысь.
Иммигрантъяслӧн унджык юкӧныс олӧ гӧля.
Найӧ олӧны Нью-Йорк окраинаясын посньыдик няйт керкаясӧ дзескӧдчӧмӧн.
Негритянскӧй беднота медся ёна чукӧрмӧма Нью-Йоркса торъя негритянскӧй районӧ — Харлемӧ.
Нью-Йорк — грузооборот серти мирын первойя порт.
Сэні мунӧ ыджыд тӧргуйтӧм каучукӧн, стальӧн, цветнӧй металлъясӧн, няньӧн, сакарӧн, кофеӧн.
Нью-Йоркын находитчӧны медся гырысь банкъяс да трестъяслӧн правлениеяс, кодъяс господствуйтӧны США-са да мукӧд странаясса промышленность вылын.
Тані вӧчалӧны договоръяс заёмъяс йылысь мукӧд странаяскӧд, та дырйи тайӧ странаясыслы диктуйтсьӧны найӧс закабаляйтысь условиеяс.
Тані США капиталлӧн властительяс лӧсьӧдӧны ассьыныс планъяс став мир вылын господство захватитӧм могысь.
Нью-Йорклӧн главнӧй юкӧныс находитчӧ Манхеттен ді вылын.
Сы пыр мунӧны 20 км (да унджык) кузьта веськыд уличаяс, кодъяс шусьӧны «авенюясӧн» (аллеяяс).
Сё гӧгӧр дженьыдджык уличаяс — «стритъяс» — вомӧналӧны авенюяссӧ веськыд пельӧсӧн.
Манхеттенлӧн моредорса юкӧнын расположитчӧма Уолл-стрит улича, код вылын медся гырысь банкъяс да биржа.
Тайӧ уличаыслӧн нимыс употребляйтчӧ США-са капиталистъяслысь правитысь неыджыд чукӧрсӧ обозначитӧм могысь.
Европаса гырысь каръясса кодь гырысь керкаяскӧд — 5–7–10 судтаяскӧд — орччӧн Нью-Йоркын да Америкаса мукӧд каръясын заводитісны стрӧитны бетонысь да стальысь некымын дас судта керкаяс.
Татшӧм керкаясыс шусьӧны небоскрёбъясӧн.
Нью-Йоркса небоскрёбъяс эмӧсь Манхеттенын.
Медся джуджыдыс на пиысь 102 судта.
Нью-Йоркын, уна лыда легковӧй автомобильяс да автобусъяс кындзи, эм надземнӧй кӧрттуй, коді эстакадаяс кузя мунӧ керкаяслӧн мӧд да коймӧд судтаяс весьтті, да мупытшса электрическӧй туй (метро).
Тӧдчанлун боксяньыс США-ын Нью-Йорк бӧрын мӧд кар — Чикаго, коді расположитчӧма Мичиган ты дорын да уна кӧрттуйясӧн йитчӧма страна асыввывса да рытыввывса побережьеяскӧд.
Чикагоын 4 млн. олысь.
Тайӧ торговӧй, финансӧвӧй да промышленнӧй центр став Приозёрнӧй районыслӧн.
Чикагоын расположитчӧмаӧсь медся гырысь скотобойняяс, кӧні быд лун начкӧны дас тысячаясӧн скӧт да разделывайтӧны налысь тушаяссӧ.
Чикагоын да сы гӧгӧрын эмӧсь гырысь заводъяс — металлургическӧйяс, видзму уджалан машинаяс вӧчан заводъяс, тракторнӧйяс, автомобильнӧйяс, судостроительнӧйяс.
Филадельфия — Приатлантическӧй низменность вылын, неылын Нью-Йорксянь, являйтчӧ важся каръяс пиысь ӧтиӧн.
Сэні лыддьыссьӧ 2 млн. олысь.
Филадельфияын уна текстильнӧй фабрикаяс, машиностроительнӧй заводъяс да мукӧд промышленнӧй предприятиеяс.
Детройт куйлӧ Гурон да Эри тыяс костын.
Сэні олӧ 1,5 млн. морт.
Тайӧ главнӧй центр США-са автомобильнӧй да авиационнӧй промышленностьлӧн.
Тані находитчӧны Фордлӧн известнӧй автомобильнӧй заводъяс.
Лос-Анжелос — Тихоокеанскӧй побережье лунвылын, Калифорнияын; населениеыс сэні 1,5 млн. морт.
Тайӧ ыджыд промышленнӧй центр.
Тані эмӧсь заводъяс, кодъяс перерабатывайтӧны бензинӧ матігӧгӧрын перъян нефть, авиационнӧй да судостроительнӧй заводъяс, кинофабрикаяс, консервнӧй заводъяс, кодъяс Калифорнияса фруктъяс перерабатывайтӧны консервъясӧ.
Сан-Франциско — Тихӧй океан вылын важнӧй порт.
Овмӧслӧн главнӧй чертаяс.
Америкаса Соединённӧй Штатъяс — высокоразвитӧй капитализмлӧн страна.
Сылӧн промышленностьыс быд лун вӧчӧ пӧшти сы мында жӧ тӧвар, мыйта мирын мукӧд капиталистическӧй странаясыс, найӧс кӧ босьтны ӧтлаын.
США босьтӧны первой места капиталистическӧй странаяс пиын видзму овмӧсса продукция серти, кӧрттуйяс кузьта серти, странаын автомобильяс лыд серти, морскӧй флот ыджда серти, а сідзжӧ мукӧд странаясӧ тӧваръяс петкӧдӧм серти.
Гырысь капиталъяс кутӧмӧн США-са буржуазия сетӧ заёмъяс процентъяс вылӧ мукӧд странаяслы, лӧсьӧдалӧ мукӧд странаясын ассьыс доходнӧй предприятиеяс — нефтянӧй промыселъяс, рудникъяс, уна ценнӧй культураяслысь (сахарнӧй тростниклысь, бананъяслысь, каучуконосъяслысь да мукӧдъяслысь) плантацияяс.
Найӧ вайӧны не сӧмын гырысь доходъяс американскӧй капиталистъяслы, но и устанавливайтӧны господство слабджык странаяс вылын.
США являйтчӧны империалистическӧй странаӧн, коді зільӧ захватъяс вылӧ да мирӧвӧй господство вылӧ.
США-ын некор вӧвлытӧм вынӧн петкӧдчӧ противоречиеыс труд да капитал костын, уна дас миллион рабочӧйяс да ичӧтик чукӧр буржуазия костын.
Гырысь озырлунъяс находитчӧны неыджыд чукӧр йӧз киын, кодъяс господствуйтӧны странаса став хозяйственнӧй да политическӧй олӧмын.
Ӧткымын семьяяслӧн состояниеыс артавсьӧ уна сё миллионъяс да весиг миллиардъяс долларъясӧн.
Тайӧ капиталъяссӧ вложитӧма банкъясӧ, промышленнӧй, транспортнӧй да мукӧд предприятиеясӧ.
Миллионеръяслӧн квайтымын кымын семейство (семействояс Рокфеллеръяслӧн, Морганъяслӧн, Фордъяслӧн да мукӧдъяслӧн) владейтӧны США-лӧн став озырлунъяслӧн джын дорсьыс унджыкӧн.
Налӧн быд вося доходъяс артавсьӧны уна миллион долларъясӧн.
Сійӧ жӧ кадӧ США-са став семействояслӧн джын дорсьыс унджыкыс зарабатывайтӧны этшаджык сійӧ суммасьыс, коді колӧ кутшӧмакӧ шогмана олӧм вылӧ (250 долларӧн тӧлысь), да терпитӧны нужда.
Американецъяслӧн ыджыд масса оз босьтны и тайӧ заработокыслысь джынсӧ.
Яй налы — роскошь.
Сӧмын ӧтчыд вежонын, а кодсюрӧ и ещӧ шочджыка, вермӧны позволитны аслыныс ньӧбны яй, да и сійӧ медся омӧльсӧ.
Налы быть лоӧ ветлыны уна дас дӧмаса важ да киссьӧм паськӧмӧн.
Кодсюрӧлӧн абу шоныд паськӧмыс.
Унаӧн олӧны некытчӧ шогмытӧм жилищнӧй условиеясын — дзескыда, антисанитарнӧй трущобаясын, виялысь вевта лачугаясын, сэк кор вель уна благоустроеннӧй домъясын пустуйтӧны квартираяс сы вӧсна, мый абуӧсь олысьяс, кодъяс вермисны эськӧ наысь мынтысьны.
Уна миллион йӧз тӧлысьясӧн да воясӧн оз вермыны аддзыны постояннӧй удж да тшыгъялӧны асланыс челядькӧд тшӧтш.
Миянлы, социалистическӧй странаса гражданалы, весиг сьӧкыд представитны США-са уна миллион прӧстӧй йӧзлысь ужаснӧй олӧмсӧ.
Народнӧй массаяслӧн гӧльлуныс оз лэдз налы ньӧбны сы мында тӧвар, мыйта вермӧ вӧчны США-лӧн промышленность.
Та вӧсна промышленность водзын век сулалӧ вопрос — кытчӧ инавны ассьыс изделиеяссӧ.
Кадысь кадӧ капиталистическӧй мирын овлӧ тӧваръяслӧн перепроизводство (кор тӧварсӧ вӧчӧма ёна унджык сыысь, мыйта позьӧ вузавны).
Тайӧ вызывайтӧ экономическӧй кризис — производстволысь чинӧм, уна промышленнӧй да торговӧй предприятиеяс тупкӧм, рабочӧйясӧс удж вылысь вӧтлӧм да массӧвӧй уджтӧмалӧм.
1929–1934 воясса мирӧвӧй экономическӧй кризис чинтіс США-лысь промышленнӧй производствосӧ кыкпӧв да вӧчис уджтӧмӧн 15 млн. рабочӧйӧс.
Мӧд мирӧвӧй война воясӧ США-лӧн кыптӧм промышленностьыс бара сулалӧ экономическӧй кризис водзын.
abu
Промышленность.
США промышленностьын господствуйтӧны гырысь капиталистическӧй объединениеяс (корпорацияяс, либӧ трестъяс): «Стальнӧй корпорация», автомобильнӧй корпорацияяс «Дженерал Моторс» да «Форд» да мукӧдъяс.
Промышленностьса унджык отрасльясын (металлургияын, автостроениеын, электротехническӧй, химическӧй, нефтянӧй да мукӧд отрасльясын) кык-куим корпорация сетӧны соответствующӧй отрасльса став продукциялысь 70–90%.
Трестъясын господствуйтысь капиталистъяслӧн неыджыд чукӧрыс присваивайтӧ народнӧй доходлысь кызвын юкӧнсӧ, кодӧс шедӧдӧма уна дас миллион рабочӧйяс уджӧн.
США-са промышленностьлӧн зэв важнӧй отрасльӧн являйтчӧ машиностроение.
Торъя нин ёна паськалӧма автомобильяс, самолётъяс, станокъяс (металл обработайтӧм вылӧ) вӧчӧм, электрооборудование да электроприборъяс вӧчӧм.
США сетӧны кык коймӧд юкӧнсӧ капиталистическӧй мирса став машиностроительнӧй продукциялысь.
Машиностроение паськалӧма ёнджыкасӧ страналӧн медся сук йӧза юкӧнын — асыв-войвыв юкӧнын: изшом бассейнъяс районын да Великӧй тыяс дінын.
Кыдзи машиностроениелысь центръяс позьӧ индыны: Детройт, Питтсбург, Чикаго, Филадельфия.
Тихоокеанскӧй побережье вылын машиностроениелӧн центръясӧн лоӧны Лос-Анжелос да Сан-Франциско.
Изшом перйӧм США-ын составляйтӧ джынсьыс унджык сы серти, мыйта перйӧны став капиталистическӧй мирын (450–600 млн. т вонас).
Изшом перйӧмлӧн главнӧй район — Аппалачскӧй гӧраяс войвыв юкӧнын Питтсбург центрӧн (Пенсильвания штат).
Нефть перйӧм составляйтӧ мирӧвӧй добычалысь кык коймӧд юкӧнсьыс унджыксӧ.
Сылӧн главнӧй районъясыс — Прерияяс плато лунвылын (Техас да Оклахома штатъяс) да тихоокеанскӧй побережье лунвылын, Лос-Анжелос дінын.
Чёрнӧй металлургия США-ын чугунсӧ да стальсӧ сетӧ унджык сыысь, мыйта сетӧны Германия, Англия, Франция да Италия ӧтлаын.
Основнӧй районъяс — Северо-Аппалачскӧй изшом бассейн Питтсбург центрӧн да Великӧй тыяслӧн побережье Чикаго, Детройт центръясӧн.
США-ын ёна развитчӧма химическӧй промышленность, коді кызвыннас, кыдзи и металлургия, паськалӧма Северо-Аппалачскӧй да Приозёрнӧй районъясын.
Текстильнӧй отрасльясысь США-ын торъя развитчӧма хлопчатобумажнӧй.
Сійӧ разместитчӧма страна асыв-лунвылын да асыв-войвылын.
Шерстянӧй промышленность сосредоточитчӧма асыв-войвылын.
Текстильнӧй промышленностьлӧн главнӧй центр — Бостон.
Видзму овмӧс.
Видзму овмӧслӧн развивайтчӧм США ыджыдджык юкӧнас муніс мӧд туй кузя Европаса странаясын серти.
Унджык европейскӧй странаясын крепостнӧй право отменитӧм бӧрын муыс коли помещикъяс киын.
Крестьяна унджыкысьсӧ вӧліны мутӧмӧсь, и налы ковмыліс арендуйтны мусӧ помещикъяслысь.
Мӧдног вӧлі делӧыс США-ын.
США войвылын да рытыввылын Европаысь воысь переселенецъяс босьталісны муяссӧ, вӧтлісны сы вылысь индеецъяслысь племяяс.
Участокъяс ас киӧ босьтӧмӧн переселенецъяс лоисны фермеръясӧн (сельскӧй кӧзяеваясӧн).
Мыйкӧ дыра мысти фермеръяс пиысь кодсюрӧ рӧзӧритчисны, кодсюрӧ озырмисны.
Татшӧм ногӧн, войвылын да рытыввылын эмӧсь, ӧти боксянь, гырысь капиталистическӧй фермеръяс, кодъяс медалӧны рабочӧйясӧс да владейтӧны тракторъясӧн, мӧдар боксянь — посни фермеръяс, кодъяс оз применяйтны вылын техника.
Видзму овмӧсса продукциялысь ыджыдджык юкӧнсӧ сетӧны гырысь овмӧсъяс.
Мусӧ хищническӧя используйтӧм вынтӧммӧдӧ сійӧс.
Капиталистическӧй овмӧс оз вермы бырӧдны тайӧ явлениесӧ.
США лунвылын 1865 воӧдз вӧлі рабство, да гырысь владелецъяслы принадлежитысь муяссӧ обрабатывайтлісны налӧн рабъясыс — негръяс.
Рабство отменитӧм бӧрын муыс коли важ владелецъяс ордӧ, кодъяс кутісны сетавны сійӧс арендаӧ негырысь участокъясӧн посни фермеръяслы, унджыкысьсӧ вӧвлӧм рабъяслы.
И ӧні на раб-негръяслӧн внукъясыс водзӧ арендуйтӧны мусӧ вӧвлӧм рабовладелецъяс внукъяслысь.
Арендасьыс найӧ мынтӧны чукӧртӧм урожайсьыс джынсяньыс кык коймӧд юкӧнӧдзыс и ӧдва вуджӧны восӧ.
Зернӧвӧй культураяс пиысь США-ын главнӧйыс — кукуруза (либӧ маис) да шобді.
Кукурузалӧн кӧдзаяс паськыд визьӧн кыссьӧны Великӧй тыясысь лунвылынджык — Прерияяс плато шӧр юкӧнсянь Огайо юӧдз.
Шобді медсясӧ кӧдзӧны Прерияяс плато вылын.
Шобділӧн урожайностьыс абу вылын: (9–10 центнер 1 га вылысь).
Техническӧй культураясысь медся важнӧй — хлопчатник.
США-ын чукӧртсьӧ капиталистическӧй мирын босьтан хлопокысь джын дорсьыс унджык.
Хлопок кӧдзаяс кыссьӧны став лунвыв кузя, кӧні тайӧ трудоёмкӧй культураыс вылӧ используйтсьӧ негръяслӧн (арендаторъяслӧн да меда рабочӧйяслӧн) донтӧм труд.
Миссисиписянь асыввылын бура ӧтлаасьӧны став условиеясыс хлопок воӧм вылӧ — кузь да жар гожӧм, шоныд тулыс да ар, уна шондіа лун да уна зэр.
Та вӧсна тані развитчӧма неполивнӧй овмӧс, мӧдногкӧ искусственнӧй орошениетӧг.
Миссисиписянь рытыввылын осадокъясыс лоӧны этшаджык, да сэні нуӧдӧны искусственнӧй орошение.
Хлопок кындзи техническӧй культураяс пиысь уна вӧдитӧны табак (Атлантическӧй побережье шӧр юкӧнын), сахарнӧй свеклӧ (Прерияяс плато вылын), сахарнӧй тростник (Мексиканскӧй залив побережье вылын).
Ёна паськалӧма огородничество да плодоводство.
Флоридаын да Калифорнияын вӧдитӧны субтропическӧй плодъяс — апельсинъяс, лимонъяс, персикъяс да мукӧд.
Скӧтвидзӧм США-ын ворсӧ ыджыдджык на роль видзму вӧдитӧм дорысь.
Торъя нин уна сюра гырысь скӧт да порсьяс.
Яя скӧт видзӧмлӧн главнӧй районыс — кукуруза кӧдзанінъяс, коді тані медся ёна мунӧ вердас вылӧ.
Йӧла скӧт видзӧмлӧн главнӧй районъяс — Великӧй тыяслӧн берегъяс.
Экономическӧй районъяс.
США-са паськыд территориялӧн унасикас юкӧнъяс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс не сӧмын природнӧй условиеясӧн, но и аслас историческӧй прошлӧйӧн, коді колис отпечаток ӧнія общественнӧй отношениеяс да овмӧс вылӧ.
В. И. Ленин, США-лысь экономикасӧ изучайтігӧн, предложитіс юкны США-ӧс историческӧй да общественно-экономическӧй условиеяс серти куим ыджыд район вылӧ:
1. Промышленнӧй Север, коді эз тӧдлыв рабство; тані находитчӧ став обрабатывающӧй промышленностьлӧн пӧшти куим нёльӧд юкӧныс, тані сосредоточитчӧмаӧсь гырысь капиталистическӧй фермеръяслӧн овмӧсъяс, тані жӧ находитчӧны страналӧн пӧшти став гырысь карыс (Нью-Йорк, Чикаго, Детройт, Филадельфия, Питтсбург, Бостон да мукӧд).
2. Вӧвлӧм рабовладельческӧй Юг, кӧні и ӧнӧдз на сохранитчисны рабстволӧн ён пережитокъяс: негръяслӧн безземелье, му кабальнӧя арендуйтӧм, негръяслӧн олӧмас збыльвылас бесправнӧй, увтыртӧм положение (видзӧд 203 листбок).
Тайӧ районыс кольӧ медсясӧ сельскохозяйственнӧйӧн (хлопок, табак), кӧть бӧръя дас вонас развитчисны и промышленностьлӧн кутшӧмсюрӧ отрасльяс (хлопчатобумажнӧй, нефтянӧй, алюминиевӧй).
Югса каръяс пиысь колӧ пасйыны США-лысь столица Вашингтон да порт Новый Орлеан.
3. Колонизуемӧй Запад — слаба населитӧм район, сы вӧсна мый сылысь ыджыдджык юкӧнсӧ позьӧ используйтны му уджалӧм вылӧ сӧмын искусственнӧй орошение дырйи, коді требуйтӧ уна средствояс, мый переселенецъяслӧн абу.
Медся уна олыся Тихоокеанскӧй побережье, кӧні находитчӧны гырысь портӧвӧй да промышленнӧй каръяс — Лос-Анжелос да Сан-Франциско.
Политическӧй строй.
Аслас государственнӧй устройство серти США — буржуазнӧй республика.
Сэні 48 штат*.
* США-лӧн тадзи юксьӧмыс аддзис ортсыса отражение тайӧ странаса национальнӧй флагын: сійӧ вевдорса шуйга пельӧсас вӧчӧма 48 еджыд звезда, кодъяс петкӧдлӧны 48 штат.
Страналӧн высшӧй законодательнӧй органӧн являйтчӧ конгресс, коді состоитӧ представительяс палатаысь да сенатысь.
Представительяслысь палатасӧ бӧрйӧ население кык во кежлӧ, та дырйи быд штатсянь депутатъяслӧн лыдыс пропорциональнӧй бӧрйысьысьяс лыдлы.
Сенатӧ бӧрйыссьӧ кык депутат быд штатсянь, штатлӧн ыджда вылӧ видзӧдтӧг.
Государстволӧн глава — США-са президент, кодӧс население бӧрйӧ нёль во кежлӧ.
Европаса буржуазнӧй республикаясын президентысь торъялӧмӧн США-са президент являйтчӧ не сӧмын государствоса главаӧн, но и правительствоса главаӧн: сійӧ назначайтӧ министръясӧс (кодъясӧс США-ын шуӧны секретарьясӧн), веськӧдлӧ наӧн, вешталӧ найӧс конгрессысь зависиттӧг.
США-са конгресс оз вермы, кыдзи европейскӧй буржуазнӧй республикаясса парламентъяс, выразитны правительстволы недоверие да тайӧн корны сылысь отставка.
Быд штатлӧн эм аслас законодательнӧй орган да бӧрйӧм губернатор.
США-лӧн столицаыс — Вашингтон, кодлӧн территорияыс матігӧгӧрнас оз пыр некутшӧм штатӧ, а образуйтӧ столичнӧй округ Колумбия.
Вашингтонын эм Белый дом — здание, кӧні олӧ президент, да Капитолий — конгресслӧн здание.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый США-лӧн конституция формальнӧсӧ демократическӧй характера, збыльвылассӧ странаын ыджыдалӧны да государственнӧй олӧмӧн веськӧдлӧны крупнӧй капиталлӧн представительяс.
Уна штатъясын гӧльджык населениеыс, торъя нин негритянскӧй, быдсикас помкаяс вӧсна оз лэдзсьы бӧрйысьӧмъяс вылӧ.
Крупнӧй капитал интересъяслы служитӧны политическӧй партияяс — республиканскӧй да демократическӧй, кодъяс этша торъялӧны ӧта-мӧдсьыс.
Найӧ киын государственнӧй властьлӧн став аппаратыс, полиция, армия.
1948 воын котыртчис прогрессивнӧй партия, коді ӧтувтӧ американецъясӧс — мир дор да СССР-кӧд сотрудничайтӧм дор сулалысьясӧс.
Коммунистическӧй партия США-ын существуйтӧ 1919 восянь.
Мӧд мирӧвӧй война бӧрын США-са буржуазиялӧн реакционнӧй юкӧныс выступайтӧ век активнӧйджыка.
Нуӧдсьӧны законъяс рабочӧйяс интересъяслы паныд, государственнӧй аппаратысь «неблагонадёжность» предлог улын вӧтлыссьӧны служащӧйяс, кодъяс петкӧдлісны ассьыныс демократическӧй убеждениеяс либӧ кӧть найӧс заподозритісны таын.
Коммунистическӧй партия подвергайтсьӧ преследованиеясӧ.
Сійӧ руководительяслы паныд нуӧдсьӧны судебнӧй процессъяс.
Вельмӧм фашистъяс тшӧкыда нӧйтӧны да весиг виалӧны коммунистъясӧс.
США-са правительство дорйӧ медся гырысь капиталистическӧй трестъяслысь интересъяссӧ.
60 медся озыр семья, кодъяс киын США-са став озырлунъяслӧн джын дорсьыс унджыкыс, определяйтӧны государственнӧй политикасӧ.
Реакционнӧй буржуазиялысь политикасӧ нуӧдӧмӧн США-са правительство вмешивайтчӧ Францияса, Италияса, Грецияса да мукӧд странаясса пытшкӧсса делӧясӧ быдлаын антидемократическӧй вынъяс поддерживайтӧмӧн.
Войнаӧн рӧзӧритӧм Европалы отсӧг ним улын США зільӧ закабалитны Европаса странаясӧс да торкны найӧ демократизациялы.
Мирӧвӧй империалистическӧй лагерын, коді дасьтӧ выль война СССР-лы да народнӧй демократия странаяслы паныд, США ворсӧны ведущӧй роль.
abu
abu
abu
АВСТРАЛИЯ ДА ОКЕАНИЯ.
АВСТРАЛИЯЛӦН ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОБЗОР.
Площадь 7,7 млн. кв. км.
Население 7,7 млн. морт.
Ыджда, положение да очертаниеяс.
Ыджда сертиыс Австралия — медся ичӧт свет юкӧн, но век жӧ составляйтӧ Европа площадьлысь ⅘ юкӧнсӧ.
Население серти сійӧ уступайтӧ Европалы унапӧв.
Австралия куйлӧ лунвыв полушариеын — ылын мукӧд свет юкӧнъясысь.
Сылӧн войвыв юкӧныс, коді неуна ичӧтджык, куйлӧ тропическӧй поясын, а ыджыдджыкыс, лунвыв юкӧныс — лунвыв умереннӧй поясын.
Австралия медся матын куйлӧ Азиясянь; Азиякӧд сійӧс йитӧ Малайскӧй архипелаг; мукӧд материкъясысь сійӧс торйӧдӧны зэв ыджыд воднӧй пространствояс.
Австралиясянь Западнӧй Европаӧ Суэцкӧй канал пыр пароход мунӧ 50 лун.
Австралиялӧн берегъясыс омӧля изрезаннӧйӧсь, сылӧн формаыс массивнӧй, сӧмын неуна нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ; сы понда Австралияын эмӧсь местаяс 1500 км сайын моресянь.
Сылӧн эм полуостров Йорк да кык ыджыд залив.
Карпентария залив ляпкыд; берегъясыс сылӧн алькӧсӧсь, артмӧмаӧсь юясӧн вайӧм илысь да лыа мельясаӧсь.
Большой Австралийскӧй залив омӧля пырӧ материкас да сылӧн берегъясыс скалистӧйӧсь, бухтаяс абуӧсь.
Гаваньясӧн Австралия абу озыр, но кымынкӧ удобнӧй бухта сылӧн эм жӧ, кӧні сулалӧны сылӧн медся важнӧй портъясыс: асыввылын Сидней, Ньюкасл, лунвылын Мельбурн да Аделаида, рытыввылын Перт, войвылын Дарвин.
Став гырысь каръясыс Австралияын — портъяс.
Австралия берегъяс дорын матын кыссьӧны ӧпаснӧй кораллӧвӧй рифъяс.
Найӧ тыртӧны Торресов пролив, коді торйӧдӧ материкысь Новая Гвинея ді, а асыв-войвылын найӧ артмӧдӧны Большой Барьернӧй риф, коді 2 тысяча км кузя, мирын медкузь риф.
Пасьтаыс рифыслӧн сӧмын 200–300 м, унджыкыс сійӧ ва улын.
Сулалӧ сійӧ 100 км сайын кымын берегсяньыс да лоӧ быттьӧкӧ гы жуглысьӧн, кытчӧ кучкассьӧны да жугласьӧны гырысь гыяс Тихӧй океанлӧн.
Большой Барьернӧй риф пыр эм сӧмын чукыльӧсь да ӧпаснӧй некымын проход.
Тайӧ риф вылас сувтӧдлӧма маякъяс.
Австралия материксянь лунвывланьын находитчӧ Тасмания ді, кодӧс торйӧдӧ паськыд, но ляпкыд Бассов пролив, кӧні ва пытшкас эмӧсь уна скалаяс.
Материксянь асыввылын куйлӧ ыджыд кык торъя ді Новая Зеландия да Тихӧй океанын разалӧм уна посни діяс.
Карта кузя упражнениеяс.
Мерайтӧй Австралия материклысь кузьтасӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
Тӧдмалӧй широтасӧ Йорк мыслысь (войвылын) да Уилсон мыслысь (лунвылын).
Петкӧдлӧй Карпентария да Большой Австралийскӧй заливъяс, а сідзжӧ Торресов пролив.
Висьталӧй Австралиялысь ыджыд полуостров.
Поверхность.
Австралия — тайӧ материк, вылыссяньыс сійӧ вевттьысьӧма горизонтальнӧй либӧ омӧля ньывкӧс пластъясӧн, кодъяс куйлӧны важ жугласьӧм складчатӧй гӧраяс вылын.
Став рытыввыв Австралияыс — кристаллическӧй массив, коді вылыссяньыс вевттьысьӧма песчаник да известняк слӧйясӧн и вид сертиыс лоӧ ыджыд плоскогорье кодь: сӧмын кӧнсюрӧ кыпӧдчӧны негырысь возвышенностьяс либӧ паныдасьлӧны сола тыяса углублениеяс.
Австралия шӧр юкӧнын куйлӧ ыджыд Центрально-Австралийскӧй низменность.
Медся улын местаас сэні куйлӧ сола ты Эйр, коді 12 м-ӧн улынджык океан уровеньысь.
Сӧмын Австралия асыввылын кыпӧдчӧны гӧраяс, кодъяс шусьӧны Австралийскӧй Кордильерыӧн, а лунвыв юкӧныс шусьӧ Австралийскӧй Альпыӧн.
Гӧраясыс тайӧ складчатӧйӧсь и зэв важӧсь; найӧ ёна нин киссьӧмаӧсь да шылялӧмаӧсь.
Рытыввыв бокъясыс налӧн ньывкӧсӧсь, а асыввылас тайӧ гӧраясыс крутӧсь океанлань.
Тані лоины сбросъяс, кодъяс дырйи артмисны удобнӧй бухтаяс.
Австралийскӧй гӧраяс абу джуджыдӧсь, форма сертиыс среднеевропейскӧй массивъяс кодьӧсь: сэті кокниа позьӧ ветлыны да уналаын найӧс вомӧналӧны кӧрттуйяс.
Мупытшкыс налӧн зэв озыр изшомӧн; сійӧ куйлӧ матын Сидней да Ньюкасл портъяссянь.
Колян нэмын Австралийскӧй Кордильерыын россыпьясысь перйылісны зӧлӧта, сэні сюрлывлісны гырысь самородокъяс, ио ӧні тайӧ россыпьясыс бырисны нин.
Зато уна зӧлӧта аддзӧма рытыввыв Австралия массивъясын; сэні эмӧсь ӧні зӧлӧта перъян приискъяс.
Карта кузя упражнениеяс.
Кӧні Австралияын находитчӧны горнӧй цепьяс да кыдзи найӧ шусьӧны?
Джуджыдӧсь-ӧ налӧн вершинаясыс?
Кӧні куйлӧ ыджыд плоскогорье?
Кӧні куйлӧ медся ыджыд низменность?
Климат, юяс да тыяс.
Австралиялӧн кык коймӧд юкӧнсьыс унджыкыс имеитӧ кос климат.
Сӧмын асыввылас да войвыв доръясас овлӧны уна зэръяс гожӧмын.
Тайӧ лоӧ сы понда, мый гожся кадӧ — ноябрь тӧлысьсянь апрель тӧлысьӧдз — Австралия материк ёна шоналӧ, да тӧвъяс пӧльтӧны мореяссянь материк пытшкас.
Войвылас пӧльтӧны рытыв-войвыв муссонъяс, найӧ вайӧны зэв уна ва Малайскӧй архипелаг областьысь.
Асыввылын тӧвъяс пӧльтӧны Тихӧй океансянь.
Найӧ вайӧны уна осадокъяс гӧраяса берегъяс вылӧ; а пытшкӧсса областьясас, Центрально-Австралийскӧй низменностьӧ да Западно-Австралийскӧй плато вылӧ, тӧвъяс воӧны нин уна ва воштӧмӧн.
Австралиялӧн рытыввыв берегъясыс косӧсь: сэні во гӧгӧр пӧльтӧны пассатъяс да нуӧны влагасӧ Австралия берегъясысь; сэтчӧ жӧ рытыввыв берегъясыс омывайтсьӧны кӧдзыд течениеӧн, коді этша сетӧ испарениеяссӧ.
Тӧлын, мӧдногӧн кӧ июньын, июльын да августын, Австралияын сулалӧ кос да шоныд поводдя; сӧмын шочиника кынмывлӧ да гӧраяс вылын усьлӧ неуна лым.
Унджык осадокъяс тӧлын усьлӧны Австралиялӧн сӧмын асыввыв да лунвыв берегъяс вылын.
Австралия лунвыв берегъясын климатыс сэтшӧмкодь жӧ, кутшӧм Средиземнӧй море берегъяс вылын: тӧлыс сэні овлӧ зэра, зэръяссӧ вайӧны рытыв тӧвъяс.
Вообще став Австралия материк пытшкӧсса юкӧнлӧн климатыс континентальнӧй, — температура да осадокъяс резкӧя вежласьӧны.
Воысь воӧ Австралияын осадокъяслӧн количествоыс ёна вежласьӧ: кос воясӧ сэні оз тырмы кӧрым ыжъяслы, да найӧ кулӧны миллионъясӧн.
Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмӧсь, этша вааӧсь.
Медся ыджыд юыс — Муррей — кузьтанас миян Дон кузьта.
Сійӧ этша ваа.
Кос кадӧ сійӧ ӧдва воӧ океанӧдз ляпкыдик да векньыдик юӧн.
Муррейлӧн уна притокъяс, и ӧти приток — Дарлинг — пӧшти кыкпӧв кузьджык Муррейысь; но кос кадӧ сійӧ пӧрӧ тупкӧса некымын тыӧ.
Ещӧ нин гӧльджыкӧсь ваӧн Австралиялӧн пытшкӧсса юяс — «крикъяс», руслоясыс кодъяслӧн косӧсь вонас унджык кадсӧ; сӧмын недыр, зэригъясӧн, сэті визувтӧ ва, коді вошӧ либӧ лыаясын, либӧ сола тыясын.
Медкузь крик — Купер, коді усьӧ Эйр тыӧ.
Тыяс Австралияын пӧшти ставыс солаӧсь, да и ваыс сэн овлӧ сӧмын гожӧмын, кор сійӧс вайӧны крикъяс.
Растительность.
Зэв уна места Австралияын босьтӧны пустыняяс да полупустыняяс, кӧні быдмӧны сутшкасьысь кустарникъяс (скрёб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясӧс оз сёйны некутшӧм животнӧйяс да коръясыс кодъяслӧн пурт кодь лэчыдӧсь.
Тайӧ турунъясыс быдмӧны 1–2 м судта гырысь пучокъясӧн; скӧтлы либӧ верзьӧма мортлы сьӧкыд писькӧдчыны татшӧм турун пӧвстӧд.
Скрёб состоитӧ ляпкыд акацияясысь.
Скрёбъяслӧн видыс унылӧй, коръясыс посньыдикӧсь, пемыдруд рӧмаӧсь, мукӧд дырйи ем кодьӧсь; сӧмын зэригъясӧн скрёб неуна ловзьыштлӧ, и веткаяс вылас сэки мыччысьӧны посньыдик цветъяс.
Австралияын гырысь местаяс босьтӧны туруна степьяс, кодъяс гожӧмын вевттьысьӧны мича веж турунӧн, а арын да тӧлын вижӧдӧны.
Тайӧ степьяс пӧвстас паныдасьлӧны солончакъяс, кӧні быдмӧ солянка; сійӧс зэв ёна сёйӧны ыжъяс.
Австралияын сэтшӧм местаясын, кӧні зэръяс овлӧны гожӧмын и тӧлын, быдмӧны вӧръяс.
Но тайӧ вӧръясыс особеннӧйӧсь: найӧ абу сукӧсь, ёнджыкасӧ сэні быдмӧны век веж эвкалиптъяс.
Эвкалиптлӧн некымын породаяс быдмӧны зэв джуджыда — 150 м-ӧдз; тайӧ медся джуджыд пуяс му вылын; мукӧд породаясыс налӧн абу джуджыдджыкӧсь миян пожӧмъясысь да дубъясысь, но быдмӧны вывті ӧдйӧ.
Эвкалипта вӧръясын гожсай этша, сы вӧсна мый пуясыс сулалӧны шоча, а корйыс абу сук дай коръясыс бергӧдчӧмаӧсь вывлань дорышӧн, шонді югӧръяс пырӧны татчӧ дзик му бердӧдзыс, кӧні быдмӧ турун.
Тайӧ вӧръясыс паркъяс кодьӧсь либӧ пуяса видзьяс кодьӧсь; сэні быдлаын позьӧ ветлыны вӧла-доддьӧн да видзны скӧт.
Австралияысь эвкалиптъяссӧ нуисны мукӧд странаясӧ да вӧдитӧны сэні не сӧмын ӧдйӧ быдмӧмыс вӧсна, но и сы вӧсна, мый найӧ сетӧны зэв чорыд, дубысь ён, древесина, а коръяссьыс перйӧны чӧскыд дука маслӧяс; таысь кындзи найӧс садитӧны нюръяс косьтӧм могысь, сы вӧсна мый найӧ ӧдйӧ кыскӧны да испаряйтӧны васӧ.
Миян СССР-ын Кавказлӧн Черноморскӧй побережье вылӧ садитӧма уна австралийскӧй эвкалипт.
Медся васӧд вӧръясас Австралия асыввыв побережьеясын да Тасмания ді вылын быдмӧны ещӧ пу кодь папоротникъяс, кодъяс быдмӧны став тропическӧй поясса горнӧй вӧръясын.
Австралия войвылын, медся жар юкӧнас, кӧні усьӧ уна осадок, быдмӧны тропическӧй вӧръяс, кодъяс Малайскӧй архипелагвывса вӧръяс кодьӧсь.
Культурнӧй быдмӧгъяс европеецъяс вотӧдз Австралияын дзик эз вӧвны.
Ӧні Австралияын кутісны вӧдитны нянь да фруктӧвӧй пуяс.
Няньяс пытшкысь медся ёна паськалӧма ӧзимӧй шобді, кодлы зэв ёна лӧсялӧ климатыс лунвыв Австралиялӧн, кӧні овлӧны тӧвся зэръяс.
Карта кузя упражнениеяс.
Кӧні Австралияын быдмӧны тропическӧй вӧръяс?
Кӧні куйлӧны саваннаяс?
Кӧні туруна степьяс?
Кӧні пустыняяс да полупустыняяс?
Животнӧй мир.
Австралияын дикӧй животнӧйяс дзик мӧдсикасӧсь мукӧд свет юкӧнъясын серти.
Сэні сохранитчӧмаӧсь уна сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс овлісны войдӧр и мукӧд свет юкӧнъясын, но важӧн нин пӧшти ставыс куліны.
abu
Австралияын ёна паськалӧмаӧсь сумчатӧй животнӧйяс.
Оласног сертиыс мукӧдыс на пытшкысь миян травояднӧй животнӧйяс кодьӧсь, мукӧдыс — хищникъяс, насекомояднӧйяс кодьӧсь да с. в.; ыджда сертиыс мукӧдыс крысаысь абу ыджыдӧсь, мукӧдыс — морт судтаӧсь.
Медся ёна паськалӧм сумчатӧйяс — кенгуру; найӧ лыддьыссьӧны Австралияын уна дас породаӧдз да олӧны сэні быдлаын.
Ӧні гырысьджык кенгурусӧ ёна бырӧдӧны, сы вӧсна мый найӧ сёйӧны ыж пӧскӧтинаяс вылысь турун, а сідзжӧ и ку вӧснаыс.
Австралияын эмӧсь на кольк вайысь млекопитающӧйяс — ехидна да утконос; пресмыкайтчысьяс да пӧткаяс моз найӧ вайӧны колькъяс, но колькъяссьыс петӧм пиянсӧ вердӧны йӧлӧн.
Утконос олӧ гуясын ю берег доръясын, сёянсӧ корсьӧ берегдор ил пытшкысь.
Копытнӧй животнӧйяс, европеецъясӧн тайӧ животнӧйяссӧ вайтӧдз, Австралияын дзик эз вӧвны; эз вӧвны сідзжӧ и обезьянаяс.
Хищнӧй животнӧйясысь ёна паськалӧма вӧлі ледник кадсянь на дикӧй пон динго. Тайӧ понйыс гӧн рӧмнас мунӧ руч вылӧ.
abu
Сійӧ служитлӧма войдӧр важ австралиецъяслы кыдзи джынвыйӧ гортса животнӧй, а ӧні ыж видзысьяслы вайӧ вред баляпиян вылӧ усьласьӧмӧн.
Австралия вӧръясын да весиг степьясын олӧ уна лэбач, торъя нин попугайяс, кодъяс лэбалӧны стаяясӧн; стаяас овлӧ уна тысяча штука.
Унджык австралийскӧй лэбачьясыс эмӧсь сӧмын Австралияын; сэтшӧмӧсь: еджыд орёл, сьӧд юсь, птица-лира, коді олӧ тропическӧй вӧрын, бордтӧм страус эму, ыджда сертиыс сійӧ ичӧтджык африканскӧйысь да ыджыдджык южно-американскӧйысь.
Асыввыв Австралияса юясын олӧ двоякодышащӧй чери (цератодус), кодлӧн жабраясыскӧд ӧттшӧтш эм сідзжӧ и ӧти ты (лёгкӧй).
Гортса животнӧйяс Австралияын европеецъяс вотӧдз эз вӧвны, не лыддьыны кӧ динго понйӧс; но европеецъяс нуисны сэтчӧ ассьыныс став гортса животнӧйяссӧ, да ӧні Австралияын зэв нин уна ыжъяс, сюра гырысь скӧт да вӧвъяс.
АВСТРАЛИЯЛӦН НАСЕЛЕНИЕ ДА ОВМӦС.
Австралияын олӧ 7,7 млн. морт.
Населениеыс тшӧкыд сӧмын асыввыв крайын: сэні олӧ нёль витӧд юкӧныс Австралияса став населениесьыс.
Сутшкасьысь турунъяса да скрёбъяса кос степьяс йӧзтӧмӧсь, кыдзи и пустыняяс.
Ӧнія населениеыс Австралияын — пӧшти ставыс Европаысь локтӧм йӧз, медсясӧ Англияысь переселенецъяслӧн потомокъяс.
Кызвыныс на пиысь рабочӧйяс да служащӧйяс.
Уна рабочӧйяс уджалӧны видзму овмӧсын пастухъяс да батракъяс пыдди.
Этшаджыкыс представляйтӧны аснаныс гырысь капиталистъясӧс — промышленникъясӧс либӧ скотоводъясӧс.
Налы и принадлежитӧ странаын господствоыс.
Кореннӧй олысьяссӧ Австралияын либӧ бырӧдӧма, либӧ зырӧма медся бесплоднӧй областьясӧ.
Ӧні кореннӧй австралиецъяс лыддьыссьӧны сэні сӧмын 60 тысяча морт гӧгӧр, кочуйтысь племяясӧс омӧля исследуйтӧм районъясысь артавтӧг.&
Налӧн юкӧныс уджалӧ батракъясӧн гырысь да озыр ыж видзысьяс ордын, а мукӧдыс ӧнӧдз на нуӧдӧны кыйсьысьяслысь бродячӧй олӧм.
Шыясӧн да бумерангъясӧн найӧ ветлӧны тропическӧй вӧръясын да скрёбъясын кенгуру бӧрся, кроликъяс да мукӧд прӧмыс бӧрся; ӧттшӧтш такӧд найӧ чукӧртӧны сёйны позяна дикӧй быдмӧгъяс.
Экономикаын тӧдчана роль Австралияын ворсӧ видзму овмӧс: ыжъяс, сюра гырысь скӧт видзӧм да нянь кӧдзаяс вӧдитӧм.
Ыж видзӧм удайтчис паськӧдны Австралияын артезианскӧй юкмӧс уналаын вӧчӧмӧн.
Татшӧм артезианскӧй юкмӧсъяссӧ кодйӧма уна тысяча, и быд юкмӧс сетӧ уна ва; ваыс локтӧ мупытшса ва лэдзан слӧйясӧд гӧра бокъяссянь, уна дас да сё километръяс сайсянь.
Вӧдитӧны сэні «вуруна» да «яя» ыжъясӧс.
Вурун — Австралияысь главнӧй петкӧдантор, и австралийскӧй вурун составляйтӧ коймӧд юкӧн зарубежнӧй странаясын став чукӧртан вурунсьыс.
Но и австралийскӧй ыж яйысь, а сідзжӧ австралийскӧй сюра гырысь скӧт яйысь босьтӧны ыджыд донъяс; кынтӧмӧн сійӧс петкӧдӧны сэтысь холодильник-пароходъясӧн.
Пӧшти став ыжыс Австралияын, кӧні лыддьыссьӧ 100 млн. гӧгӧр юр, принадлежитӧны гырысь капиталистъяслы-овцеводъяслы, кодъяслӧн овлӧ 10 дай унджык тысяча ыжӧдз ӧтиыслӧн.
Васӧдджык климата местаясын, торъя нин Австралия асыввыв побережьеын, кӧні уна бур пӧскӧтина, уна видзӧны сюра гырысь скӧт, — мыйкӧ мында йӧла скӧт, но ёнджыкасӧ яя скӧт.
Став асыввыв берег пӧлӧныс паськалӧма видзму уджалӧм шобді да маис вӧдитӧмӧн.
Лунвыв Австралияын, кӧні климатыс субтропическӧй, ёна паськалӧма промышленнӧй садоводство.
Муяс вӧдитӧмлы да скӧтвидзӧмлы зэв ёна вредитӧны кроликъяс.
Найӧс вайисны поселенецъяс; мыйкӧ мында кроликъяс одичайтісны.
Шоныд климат да уна турун вӧсна найӧ вывті ёна паськалісны; кроликъяс ёна паськалісны став Австралия пасьталаыс.
Кроликъяс вӧчӧны вывті ыджыд вред: найӧ йирӧны пӧскӧтинаяс вылысь турун да му вылысь нянь кӧдзаяс.
Первойсӧ найӧс бырӧдлісны понъясӧн, сэсся кутісны травитны найӧс ядъясӧн; муяс да пӧскӧтинаяс гӧгӧрбок пондісны потшны сутшкасян проволокаысь вӧчӧм сеткаясӧн. Татшӧм сеткаяссӧ ӧні сувтӧдӧма уна тысяча километр кузя.
Бӧръя кадас кроликъясӧс пондісны виавны яй вылӧ да ку вылӧ да кынтӧмӧн мӧдӧдны Англияӧ.
Петкӧдӧны найӧс 10 млн. штука гӧгӧр вонас, но кроликъясыс век на зэв уна.
Найӧ сёйӧны сы мында турун, мыйта эськӧ сёйисны 90 млн. ыж.
Ыджыд засухаяс дырйи найӧ зэв ёна кулӧны, да шойясыс налӧн туплясьӧны быдлаын.&
Но кор заводитчасны зэръяс, найӧ бара размножайтчӧны.
Промышленность Австралияын развитчӧма Сидней, Мельбурн да Аделаида кар районъясын; сэні эмӧсь текстильнӧй фабрикаяс — хлопчатобумажнӧйяс да шерстянӧйяс; заводъяс, кӧні перерабатывайтӧны видзму овмӧс прӧдуктаяс, например: зерно — пызьӧ, свежӧй фруктъяс — консервъясӧ.
Горнӧй промышленность вель ёна жӧ развитчӧма.
Рытыввыв Австралияын жилаясысь перйӧны зӧлӧта да эзысь; асыввыв Австралияын — изшом; изшом петкӧдан главнӧй порт — Ньюкасл — сулалӧ Сиднейсянь матын, войвывланьын сысянь.&
Австралия состоитӧ квайт штатысь, кодъяс артмӧдӧны британскӧй доминион — Австралийскӧй Союз.
Столицаыс сылӧн неважӧн стрӧитӧм неыджыд кар — Канберра, коді расположитчӧма гӧраясын — Австралийскӧй Кордильеры лунвыв юкӧнын.
Материк асыввылас расположитчӧмаӧсь штатъяс: Квинсленд, Новӧй Южнӧй Уэльс да Виктория.
Новӧй Южнӧй Уэльслӧн главнӧй карыс — Сидней — войдӧр вӧлі Англияысь ыстӧм преступникъяслӧн колонияӧн, а ӧні сійӧ ыджыд порт, коді сулалӧ мирса ӧти медбур гаваньын; сійӧ — Европаысь Суэцкӧй канал пыр да Америкаысь Тихӧй океан вомӧн пароходнӧй линияяслӧн медбӧръя пункт.
Зэв важнӧй портъясӧн лоӧны Мельбурн — главнӧй кар Виктория штатлӧн, да Аделаида — главнӧй кар Южнӧй Австралиялӧн.&
Нуӧны сэтысь вурун, кынтӧм яй, шобді да фруктъяс.
Перт — главнӧй кар Западнӧй Австралияын — корабльяслӧн медводдза сувтанін, кор найӧ локтӧны Европасянь Индийскӧй океанӧд Австралияӧ.
Сэсянь нуӧдӧма кӧрттуй асыввылӧ зӧлӧта приискъясӧдз да водзӧ Мельбурнӧдз да Сиднейӧдз.
ОКЕАНИЯ.
Площадь 1,2 млн. кв. км.
Население 3 млн. гӧгӧр морт.
Тихӧй океанын, Австралиясянь асыввывланьын да асыв-войвывланьын, разіпели куйлӧны зэв уна діяс, кодъяс ӧтлаын шусьӧны Океанияӧн.
Сӧмын кымынкӧ ді Океаниялӧн куйлӧ материксяньыс матын.
Кызвын діыс сулалӧ сэсянь зэв ылын, Тихӧй океанын, сы понда природаыс налӧн ёна торъялӧ материк природаысь.
Медся гырысь діяс Океанияын — Новая Гвинея — ыджда сертиыс мӧд ді му вылын (32 рис.), Новая Зеландия, коді юксьӧ Кук проливӧн кык ыджыд ді вылӧ, да Новая Каледония.
Мукӧд діясыс Океаниялӧн кызвыныс зэв посньыдикӧсь да куйлӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн (уна дасъясӧн либӧ уна сёясӧн ӧти чукӧрас).
Тайӧ ді чукӧръясыс расположитчӧмаӧсь вапытшса кузь возвышенностьяс вылын, кодъяс ставныс кыссьӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ.
Тайӧ возвышенностьясыс чередуйтчӧны джуджыд впадинаясӧн; татшӧм впадина, например, асыввывланьын Марианскӧй діяссянь; медся джуджыдінъясыс му шарлӧн находитчӧны Филиппинскӧй діяс дорын (11 км гӧгӧр).
Кызвын діыс — коралловӧйӧсь; уна діяс атолл формааӧсь; сулалӧны найӧ вапытшса гӧра вершинаяс да гӧра бокъяс вылын.
Коралловӧй діясӧн лоӧны, например, Маршальскӧй діяс, Каролинскӧй діяс да мукӧдъяс.
Ни ӧти океанын абу сы мында коралловӧй ді да вапытшса коралловӧй риф, кыдзи Тихӧй океанын.
Коралловӧй діяскӧд ӧттшӧтш Океанияын эм уна вулканическӧй ді; татшӧмӧсь Гавайскӧй, Товарищество, Самоа діяс.
Гавайскӧй діяс вылын эм некымын гырысь вулкан, например, Мауна-Кеа да Мауна-Лоа; Мауна-Лоалӧн кратеръяс пиысь ӧти, кодлӧн гӧгӧрыс 10 км кузя, тырӧма лаваӧн; тайӧ лаваыс кынмӧма сӧмын кратер доръясас, а шӧрас артмӧдӧ некымын кизьӧр дон лава тыяс; сэні лаваыс пыр жваркйӧ-пуӧ, то кыптылас, то лэччылас.
Новая Зеландиялӧн войвыв ді вылас эмӧсь уна вулканъяс кыдзи действуйтысьяс, сідзи и кусӧмъяс.
Тайӧ діыс состоитӧ горнӧй массивъясысь, кодъясӧс потасъясӧн торйӧдлӧма юкӧнъяс вылӧ.
Потасъяссьыс овлӧны вулканическӧй извержениеяс.
Зэв уна пӧсь ключьясӧн, гейзеръясӧн, пӧсь тыясӧн, грязевӧй вулканъясӧн да пӧсь ваа известковӧй ваннаясӧн Новая Зеландия вевтыртӧ Исландияӧс и Севернӧй Америкаӧс.
Новая Зеландиялӧн діясыс, а сідзжӧ Новая Каледония да Новая Гвинея — материкӧвӧй происхождениеаӧсь; важӧн найӧ, тыдалӧ, составляйтлӧмаӧсь Австралиякӧд ӧти материк.
Тайӧ діяс вылас кыпӧдчӧны джуджыд горнӧй хребетъяс.
Новая Зеландияын тайӧ гӧраясыс вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн да ледникъясӧн.
Климатыс Океанияын пӧшти быдлаын тропическӧй да сэк жӧ морскӧй, во гӧгӧр пыр ӧткодь шоныд (21-сянь 26°-ӧдз), и лун да вой, тӧв да гожӧм сэні температура серти омӧля торъялӧны — стӧчджыка, тӧлыс тані дзик оз овлы.
Зэв лёкторйӧн Океанияын лоӧны тропическӧй ураганъяс, торъя нин частӧ найӧ овлӧны Тихӧй океан рытыввылын, кӧні экваториальнӧй течениесянь заводитчӧ Куро-Сиво течение.
Найӧ лэптӧны океанын зэв гырысь гыяс, кодъяс кайӧны атоллъяс вылӧ, уничтожайтӧны кокосовӧй пальмаяс да хлебнӧй пуяс, а сідзжӧ местнӧй олысьяслысь кокньыдик керкаяссӧ.
Татшӧм ураганъяс бӧрын діяс вылын олысьяс кольӧны юрсюянінтӧг да сёянтӧг, сы понда найӧ унаысь дзикӧдз эновтӧны посньыдик діяссӧ.
Океания рытыввылын растительнӧй да животнӧй мирыс озыр, но кымын водзӧ асыввывланьӧ, сымын гӧльджык.
Новая Гвинея вылын быдмӧны тропическӧй вӧръяс да олӧны уна животнӧйяс, торъя нин сумчатӧйяс, да быдсяма лэбачьяс.
Новая Зеландия вевттьысьӧма век веж субтропическӧй вӧръясӧн, но дикӧй животнӧйясыс сэні этша; замечательнӧй на пӧвстын бордтӧм лэбач киви-киви.
Океаншӧрса разіпели діяс вылын дикӧй быдмӧг пӧшти абу, и животнӧй мирыс сідзжӧ зэв гӧль; млекопитающӧйяс пытшкысь сэні олӧны сӧмын бордъя шыръяс.
Сы пыдди животнӧйясӧн зэв озыр океаныс, торъя нин коралловӧй діяс дорын, тані югыдлӧз сӧдз ваын зэв бура тыдалӧны полипъяслӧн причудливӧй стрӧйбаяс; на костын тысячаясӧн плавайтӧны быдсяма дзирдалан черияс да морскӧй звездаяс; пыдӧсас кыскасьӧны морскӧй черепахаяс, ракъяс, нидзувъяс, куйлӧны жемчужнӧй раковинаяс.
Ва весьтас лэбалӧны морскӧй лэбачьяслӧн стаяяс.
Главнӧй культурнӧй быдмӧгъяс Океанияын — кокосӧвӧй пальма да хлебнӧй пу.
Гырысьджык діяс вылын вӧдитӧны сахарнӧй тростник, торъя нин Гавайскӧй діяс вылын, а сідзжӧ хлопок да бананъяс.
Новая Зеландия пӧскӧтинаяс вылын видзӧны миллионъясӧн ыжъясӧс да мӧсъясӧс, и скӧтвидзӧм являйтчӧ главнӧй занятиеӧн сэтчӧс олысьяслӧн, а вурун, вый да сыр — главнӧй нуан тӧварӧн.
Океания діяс куйлӧны Азия да Австралия берегъяссянь Америка берегъясӧ мунан туй вылын.
Уна діяс на пытшкысь лоӧны важнӧй промежуточнӧй станцияясӧн морскӧй сношениеяс вылӧ.
Сэні пароходъяс босьтӧны шом да нефть запасъяс; сэні жӧ стрӧиталӧма радиостанцияяс, кодъяс кутӧны йитӧд мунысь суднояскӧд.
Океанияын Британскӧй империялы относитчӧ Новая Зеландия доминион, зэв уна посни діяс да Новая Гвинея ділӧн джынйыс.
Новая Зеландиялӧн главнӧй порт — Веллингтон, коді сулалӧ войвыв ді вылас, Кук проливын; сійӧ портсьыс нуӧны вурун, кынтӧм яй, сливочнӧй вый — ставыс тайӧ мунӧ Англияӧ.
Мукӧд государствояслӧн колонияясысь медся важнӧйӧсь Гавайскӧй діяс, кодъяс принадлежитӧны США-лы; сэтчӧ сувтлӧны корабльяс, кодъяс мунӧны Азия берегъяссянь Севернӧй Америка берегъяслань.
Тайӧ діяс пытшсьыс ӧти ді вылын сулалӧ важнӧй порт Гонолулу да военнӧй база Пирл-Харбор.
Кутшӧмсюрӧ діяс Океанияын принадлежитӧны Франциялы; медыджыдыс на пытшкысь — Новая Каледония, кӧні эм никельлӧн месторождение.
Уна діясӧн — Маршальскӧй, Каролинскӧй да Марианскӧй, діясӧн — владейтіс Япония.
Ӧні наӧн веськӧдлӧны США.
Карта кузя упражнениеяс.
Кутшӧм двойнӧй ді куйлӧ Австралиясянь асыв-лунвылын да ылын-ӧ сысянь?
Сравнитӧй глобус вылын Новая Зеландиялысь положениесӧ Англия положениекӧд.
Висьталӧй діяслысь ыджыд группаяс, кодъяс куйлӧны Австралиясянь асыввывланьын.
Корсьӧй Тихӧй океан вылысь Австралиясянь медся ылыс діяссӧ.
Австралияӧс да Океанияӧс восьтӧм да исследуйтӧм историяысь
Австралияӧс да Океанияӧс восьтісны европеецъяс став мукӧд свет юкӧнъяс бӧрын, не лыддьыны кӧ Антарктидаӧс, кодӧс восьтісны сёрӧнджык на.
Кругосветнӧй плавание вӧчигӧн Магеллан (1521 воӧ) аддзис аслас туй вылын Марианскӧй діяс.
Сы бӧрын европейскӧй мореплавательяс восьтісны Новая Гвинея.
Самӧй Австралия материксӧ восьтісны XVII нэм заводитчигӧн голландецъяс.
Малайскӧй архипелагвывса асланыс колонияяс дорті плавайтігӧн найӧ случайнӧ веськалісны материк берег вылӧ.
Голландец Тасман кытшовтіс Австралияӧс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс ді, кодӧс шуисны сы нимӧн — Тасманияӧн.
Тайӧ дісӧ Тасман чайтліс материк лунвыв помӧн да муніс водзӧ асыввылӧ;
сэні сійӧ восьтіс Новая Зеландия да уна мукӧд діяс Тихӧй океан вылысь.
Но тайӧ восьтӧмъяс йывсьыс дыр нинӧм эз кывлыны Европаын, да XVIII нэм помын английскӧй мореплаватель Кук восьтіс Австралияӧс мӧдысь.
Тихӧй океан вывті плавайтігӧн сійӧ восьтіс Австралия материклысь асыввыв берегсӧ.
Бӧрынджык сійӧ ещӧ кыкысь плавайтліс Тихӧй океан кузя да восьтіс діяс: Новая Каледония, Гавайскӧй діяс да уна мукӧд діяс.
Гавайскӧй діяс вылын Кукӧс виисны туземецъяс.
Кук восьтӧмъяс бӧрын английскӧй правительство кутіс мӧдӧдны Австралияӧ преступникъясӧс, сэсся англичана пондісны и асьныс мунны сэтчӧ да регыдӧн исследуйтісны сылысь став побережьеяссӧ.
abu
abu
Сӧмын пытшкӧсса пустыннӧй областьясыс дыр кольліны тӧдмавтӧг.
Найӧс вӧлі исследуйтлӧма сӧмын ХІХ нэмын, сэки уна путешественникъяс сэні кулісны тшыгла.
Австралия діясысь медсьӧкыд вӧлі исследуйтны Новая Гвинеяӧс.
Сійӧс изучитӧм могысь ыджыд удж вӧчис замечательнӧй русскӧй путешественник Миклухо-Маклай, коді дыр оліс папуасъяс пӧвстын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Русскӧй мореплавательяс восьтісны уна діяс Тихӧй океан вылысь.
АНТАРКТИКА.
Му шарлӧн паськыд областьяс, кодъяс прилегайтӧны полюсъяс дінӧ да полярнӧй кругъяс дінӧ, шусьӧны войвыв полушариеын Арктикаӧн да лунвыв полушариеын Антарктикаӧн.
Тайӧ кык область костас эм тӧдчана географическӧй различие.
Арктика центрын куйлӧ Севернӧй Ледовитӧй океан.
Арктикалӧн сушаыс состоитӧ Европалӧн, Азиялӧн да Америкалӧн тайӧ океансӧ кытшалысь полярнӧй районъясысь, а сідзжӧ на дінӧ прилегайтысь діясысь.
Сы вӧсна Арктика оз вермы лыддьысьны торъя свет юкӧнӧн.
Талы паныд, Антарктика кызвыйӧннас состоитӧ материкысь, коді шусьӧ Антарктидаӧн.
Тайӧ материкыс ыджыдджык Европаысь.
Сылӧн площадьыс — 14 млн. кв. км-ысь ыджыдджык.
Антарктическӧй материк вылын олысьяс абуӧсь.
Антарктида омывайтсьӧ куим океанӧн — Атлантическӧйӧн, Тихӧйӧн да Индийскӧйӧн.
Тихӧй океан, сушаӧ пырӧмӧн, артмӧдӧ Росслысь море да Беллинсгаузенлысь море.
Антарктика ваясын эмӧсь уна діяс.
Антарктикаын материк существуйтӧм йылысь вӧчлісны предположениеяс древньӧй грекъяс на, но некодлы эз удайтчыв сійӧс прӧверитны.
XVIII нэм помын английскӧй мореплаватель Кук мӧдӧдчис Новая Зеландия ді вывсянь корсьны Антарктическӧй материк.
Во чӧж плавайтӧм бӧрын сійӧ воис выводӧ, мый татшӧм материкыс абу.
Куклӧн тайӧ ошибочнӧй висьталӧм вӧсна Антарктидаӧс корсьны дугдісны.
Но 1819–1821 воясын русскӧй морскӧй офицеръяс Фаддей Беллинсгаузен да Михаил Лазарев кык корабль вылын, кодъясӧн найӧ командуйтісны, морскӧй министерство поручение серти мӧдӧдчисны Антарктикаӧ сійӧс исследуйтӧм могысь.
Русскӧй исследовательяслӧн тайӧ путешествиеыс сетіс зэв ыджыд результатъяс.
Кык во да джын чӧж плавайтігӧн Беллинсгаузен да Лазарев кытшовтісны Антарктида гӧгӧр, став исследовательяс пиысь первойясӧн куимысь матыстчылісны сылӧн берегъяс дорӧ, восьтісны вель уна антарктическӧй діяс, мысъяс да заливъяс.
Найӧ подробнӧя опишитісны найӧс да пасъялісны карта вылӧ, водзӧ исследованиеяслы туйсӧ восьтӧмӧн.
Сідз, самӧй Антарктида дінсянь матын, рытыввыв долготалӧн 85° да 75° костын русскӧй экспедицияӧн вӧлі восьтӧма Пётр Первыйлысь ді да Александр Первыйлысь му.
Войвылынджык, русскӧй исследовательяс волісны да пасъялісны карта вылӧ вель уна діяс, кодъяс пиысь ӧтияслы нимсӧ сетісны 1812–1813 воясся Отечественнӧй войнаын русскӧй армиялӧн победаяс честь кузя (Бородино, Малый Ярославец, Смоленск, Березина, Полоцк діяс), а мукӧдъяслы — русскӧй мореплавательяс честь кузя (адмирал Мордвинов, вице-адмирал Шишков, Михайлов діяс).
Кымынкӧ діяслы, кодъясӧс вӧлі восьтӧма Беллинсгаузенлӧн экспедицияӧн лунвыв широталӧн 60° да 65° костын, вӧлі сетӧма нимъяссӧ сійӧ экспедицияса участникъяслысь (Демидов, Анненков, Лесков, Завадовский діяс).
Тихӧй океанса антарктическӧй мореясысь ӧтиӧс вӧлі шуӧма Беллинсгаузен мореӧн.
Русскӧй исследовательяслӧн открытиеяс опровергнитісны Куклысь да уна иностраннӧй мореплавательяслысь да учёнӧйяслысь утверждениесӧ, быттьӧ Антарктическӧй материк оз существуйт.
Беллинсгаузенлӧн да Лазаревлӧн открытиеяс вылӧ мыджсьӧмӧн ӧткымын иностраннӧй исследовательяс занимайтчисны Антарктика изучайтӧмӧн.
На пиысь медся известнӧйӧсь: англичанин Росс, коді исследуйтіс (ХІХ нэм первой джынйын) Антарктидалысь тихоокеанскӧй побережьесӧ, норвежец Амундсен, коді 1911 воын восьтіс лунвыв полюс, англичанин Скотт, коді 1912 воын пӧгибнитіс аслас спутникъяскӧд лунвыв полюссянь бӧр локтігӧн.
1929 восянь Антарктика исследуйтӧмӧн занимайтчис американец Бэрд.
Но и ӧнӧдз на Антарктидаӧс исследуйтӧма омӧля.
Антарктидалӧн материк — сійӧ кызвыннас джуджыд равнина, код вылын торъялӧны горнӧй хребетъяс да впадинаяс.
Ӧти хребетлӧн вершинаясыс кыпалӧны 4 км вылӧ море уровеньсянь.
Равнинаыс вевттьысьӧма лымлӧн да йилӧн кыз слӧйӧн.
Мукӧд местаясас артмалӧмаӧсь зэв гырысь йи обрывъяс 70 метр судтаӧдз.
Медыджыдыс на пиысь — Росслӧн йи барьер.
Тайӧ барьер став кузьталаыс пӧшти некӧн оз позь чеччыны корабль вывсянь материк вылӧ.
Климатыс Антарктидалӧн суровӧй.
Гожӧмыс зэв дженьыд, та дырйи гожся тӧлысьяслӧн (декабрь-январь) шӧр температураыс нульысь улын.
Частӧ пӧльтӧны ыджыд тӧвъяс, кодъяс мукӧд дырйи вуджӧны зэв вына лымъя буряясӧ.
Растительность паныдасьлӧ сӧмын Антарктидалӧн войвыв юкӧнын, полюссянь медся ылі юкӧнын.
Сійӧ зэв жебиник — нитшъяс, лишайникъяс, зэв ляпкыдик кустарник.
Животнӧйяс пиысь Антарктическӧй материк вылын эмӧсь сӧмын лэбачьяс да насекомӧйяс.
Лэбачьяс пиысь торъялӧны пингвинъяс.
Найӧ оз лэбавны, а ветлӧдлӧны му вывті да плавайтӧны океанын черияс моз сунласьӧмӧн.
Насекомӧйяс — гутъяс да гагъяс — тані бордтӧмӧсь.
Берегдорса мореясын олӧны тюленьяс да дельфинъяс, восьса океанын — китъяс.
Антарктикалӧн хозяйственнӧй тӧдчанлуныс ӧнія кадӧдз ёна ограниченнӧй.
Постояннӧй население материк вылын абу.
Но Антарктикаӧ быд во мунӧны суднояслӧн флотилияяс, кодъяс кыйӧны морскӧй зверӧс — китӧс да тюленьӧс.
Тайӧ медсясӧ норвежскӧй да английскӧй суднояс, мыйкӧ мында американскӧйяс да японскӧйяс.
Бӧръя воясӧ Антарктикаын уджалӧны и сӧветскӧй китобойнӧй суднояс.
Китӧс да тюленьӧс медся ёнасӧ кыйӧны налысь гос перйӧм могысь, кодӧс используйтӧны унапӧлӧс маслӧяс да майтӧг вӧчӧм вылӧ, а сідзжӧ маргаринӧ сорлалӧм вылӧ.
Китлӧн да тюленьлӧн куясыс мунӧны кучика кӧлуйяс — бумажникъяс, сумкаяс, портфельяс — вӧчӧм вылӧ.
Китъясӧс кыйӧм нуӧдсьӧ специальнӧй китобойнӧй суднояс вывсянь.
Найӧс снабдитӧма особӧй гарпуннӧй пушкаясӧн.
Мукӧд суднояс вылын кормаыс ньывкӧсӧн лэччӧ морелань сы могысь, медым удобнӧ вӧлі палуба вылӧ лэптыны виӧм китлысь тушасӧ.
Тайӧ жӧ суднояс вылын разделывайтӧны китъяслысь тушаяссӧ: кульӧны кусӧ, сывдӧны госсӧ.
Татшӧм судноясыс являйтчӧны кыдз быттьӧ плавайтысь фабрикаясӧн.
Тюленьяс кыйӧны негырысь суднояс вывсянь.
Войдӧр китобойнӧй промыселӧн занимайтчылісны Арктика ваясын.
Но китъясӧс хищническӧя виалӧм вӧсна во нелямын сайын кымын Арктикаын китъясыс коли этша, да сы вӧсна найӧс кыйӧмыс вуджис Антарктикаӧ.
Антарктида материк вылысь аддзӧма ценнӧй ископаемӧйяслысь — изшомлысь, зӧлӧталысь, эзысьлысь, свинечлысь, кӧртлысь — месторождениеяс.
Ставыс тайӧ кыскӧ Антарктика дінӧ капиталистическӧй странаяслысь вниманиесӧ.
Антарктида весьтӧд мунӧны медся дженьыд авиационнӧй туйяс Африкалӧн, Австралиялӧн да Южнӧй Америкалӧн лунвыв юкӧнъяс кост.
Антарктикаын поводдя бӧрся наблюдение нуӧдӧм вермас отсавны мукӧд странаясын поводдя водзвыв тӧдмалӧмлы.
Антарктика дінӧ интерес кыптӧмкӧд йитӧдын некымын капиталистическӧй государствояс йӧзӧдісны торъя діяс да Антарктическӧй материклысь юкӧнъяс асланыс владениеясӧн: Англия, Австралия, Новая Зеландия, Франция, Норвегия, Аргентина, Чили, США зільӧны босьтны асланыс киӧ Антарктикасӧ.
1948 воын найӧ предложитісны организуйтны Антарктика вылын международнӧй управление тайӧ управлениеын ыджыд роль ворсны арталӧмӧн.
Сӧветскӧй Союз оз вермы кольччыны бокын Антарктика вылын контроль йылысь вопросын.
Сылӧн эм право Антарктикаӧн управляйтӧмын участвуйтӧм вылӧ, сы вӧсна мый русскӧй исследовательяслы принадлежитӧ сійӧс восьтӧмын да изучайтӧмын заслуга.
1 приложение
ВАЖНЕЙШӦЙ ЮЯСЛӦН КУЗЬТАЫС ДА НАЙӦ БАССЕЙНЪЯСЛӦН ПЛОЩАДЬЫС
Свет юкӧнъяс
Кузьтаыс км-ын
Бассейнлӧн площадьыс тысяча кв. км-ын
1.
Европа.
3. Африка.
Волга.3688 1380
Нил 6500 2800
Дунай 2850 816
Конго 4600 3690
Днепр 2285 503
Нигер 4160 2092
Дон 1967 422
Замбези 2660 1330
Сев. Двина Сухонакӧд 1293 411
Оранжевая .... 1860 1020
Рейн 1326 225
Сенегал 1430 441
Эльба (Лаба) .... 1154 148
Висла. 1124 199
Луара 1000 121
Сена 770 78
4.Севернӧй Америка.
Одер (Одра) .... 903 119
Миссисипи (Миссурикӧд) 7330 3275
Рона 757 99
Маккензи 4046 1766
По 652 75
Св. Лаврентий ю.. 3058 802
2. Азия.
Юкон .... 3700 855
Обь Иртышкӧд .... 5206 2946
Колорадо 2900 590
Енисей 3807 2707
Рио-Гранде-дель-Норте 2800 570
Лена 4264 2418 1175 2250 772
Колумбия
Янцзыцзян 5200
Амур Аргунькӧд.. 4478 1937
5. Южнӧй Америка.
Хуанхэ 4100 980
Инд 3180 960
Амазонка 5500 7050
Брамапутра 2900 670
Ла-Плата Паранакӧд 4700 3104
Евфрат .... 2700 673
Ориноко 2400 944
Сыр-Дарья Нарынкӧд 2860 219
Аму-Дарья 2540 227
6. Австралия.
Ганг 2700 1060
Муррей Дарлингкӧд. 3490 910
ІІ приложение
ТОРЪЯ СТРАНАЯСЛӦН ПЛОЩАДЬ, НАСЕЛЕНИЕ ДА ГЛАВНӦЙ КАРЪЯС
* Население лыд йылысь даннӧйяс босьтӧма 1948 вося «Ежемесячнӧй статистическӧй бюллетеньысь», кодӧс издавайтӧ Объединённӧй Нацияяс Организациялӧн Статистическӧй управление.
Странаяс
Площадь
Население
Важнейшӧй каръяс
ЕВРОПАСА СТРАНАЯС
а) Народнӧй демократия странаяс да Германскӧй демократическӧй республика
Польша 312 24 Варшава, Лодзь, Краков, Вроцлав
Румыния 238 16 Бухарест, Яссы, Галац, Клуж
Чехословакия...
128 12 Прага, Брно, Братислава, Острава, Пльзень
Венгрия 93 9 Будапешт, Сегед, Дебрецен
Болгария 111 7 София, Пловдив, Сталин
Албания 28 1,1 Тирана, Влора (Валона)
Германскӧй демократическӧй республика 357 66 Берлин, Гамбург, Кёльн, Мюнхен Лейпциг, Эссен, Дрезден, Франкфурт на Майне
б) Капиталистическӧй странаяс
Англия (Великобританиялӧн да Севернӧй Ирландиялӧн Соединённӧй королевство...
244 50 Лондон, Глазго, Бирмингем, Ливерпуль, Манчестер, Шеффилд, Лидс, Эдинбург, Белфаст
Италия 302 46 Рим, Милан, Неаполь, Генуя, Турин, Палермо, Венеция, Мессина
Югославия... 255 16 Белград, Загреб, Любляны, Суботица
Франция... 551 41 Париж, Марсель, Лион, Бордо, Ницца, Сенг-Этьен, Лилль
Испания 503 28 Мадрид, Барселона, Валенсия, Севилья, Бильбао
Нидерланды.. 34,5 10 Гаага, Амстердам, Роттердам
Бельгия 30 8,5 Брюссель, Антверпен, Шарлеруа
Португалия 92 8,5 Лиссабон, Оппорто
Греция 130 7/8 Афины, Салоники
Австрия 84 7 Вена, Грац, Линц
Швеция 449 7 Стокгольм, Гетеборг, Мальме
Швейцария 4! 4,6 Берн, Цюрих, Женева,
Дания 43 4 Копенгаген
Финляндия 337 4 Хельсинки, Тампере
Норвегия 323 3,2 Осло, Берген
Ирландия (Эйре)... 69 3 Дублин
АЗИЯСА СТРАНАЯС
а) Народнӧй демократия странаяс
Китайскӧй народнӧй республика... 9600 475 Пекин, Шанхай, Кантон, Тяньцзинь, Ханькоу, Нанкин, Мукден, Циндао, Харбин
Монгольскӧй народнӧй республика.. 1500 1 Улан-Батор
Корейскӧй народно-демократическӧй республика 221 30 Пхеньян, Сеул
Демократическӧй республика Вьетнам.. 359 22 Ханой, Сайгон
б) Капиталистическӧй странаяс
Индия 3100 336 Дели, Калькутта, Бомбей, Мадрас, Джамшедпур
Пакистан 949 76 Карачи
Япония 370 80 Токио, Осака, Нагойя, Киото, Кобе
Индонезиялӧн Соединённӧй Штатъяс.. 1904 76 Джакарта (Батавия)
Турция 768 19 Анкара, Стамбул, Измир
Иран 1645 17 Тегеран, Тавриз
Афганистан 650 7 Кабул
Саудовскӧй Аравия 1585 6 Эр-Рияд, Мекка
Ирак 302 5 Багдад, Мосул, Басра
АМЕРИКАСА СТРАНАЯС
Америкаса Соединённӧй Штатъяс 7839 145 Нью-Йорк, Чикаго, Филадельфия, Детройт, Лос-Анжелос, Вашингтон, Бостон, Сан-Франциско
Бразилия 8500 48 Рио-де-Жанейро, Сан-Паулу
Мексика 1569 23,9 Мексико
Аргентина 2800 16 Буэнос-Айрес
Канада .... 10000 13 Монреаль, Торонто, Оттава, Квебек
Колумбия .... 1139 10,5 Богота
Перу 1249 7,2 Лима
Чили.. 742 5,6 Сант-Яго
Куба 114 5,1 Гавана
Венесуэла 914 4,4 Каракас
Боливия. 1090 3,8 Ла-Пас
Эквадор 455 3,4 Кито
АФРИКАСА СТРАНАЯС
Нигерия 877 20 Лагос
Египет 1000 20 Каир, Александрия
Южно-Африканскӧй Союз 1222 11.8 Иоганнесбург, Кейптаун, Претория
Эфиопия (Абиссиния) 900 11 Аддис-Абеба
Алжир 2205 8 Алжир
Англо-египетскӧй Судан 2511 6,4 Хартум
АВСТРАЛИЯ ДА НОВАЯ ЗЕЛАНДИЯ
Австралийскӧй Союз 7704 7,7 Сидней, Мельбурн, Аделаида, Канберра
Новая Зеландия... 268 1 1,8 Веллингтон
ОГЛАВЛЕНИЕ
abu
ЕВРОПА
Физико-географическӧй обзор .... 3
Население .... 29
Европалӧн политическӧй карта .... 31
Народнӧй демократия странаяс да Германскӧй демократическӧй республика
Польша .... 34
Чехословакия .... 40
Венгрия .... 45
Румыния .... 48
Болгария .... 52
Албания .... 55
Германскӧй демократическӧй республика .... 58
Капиталистическӧй странаяс
Англия (Великобритания) .... 66
Франция .... 77
Италия .... 86
Югославия .... 93
АЗИЯ
Физико-географическӧй обзор .... 98
Население .... 117
Азиялӧн политическӧй карта .... 118
Народнӧй демократия странаяс
Китайскӧй народнӧй республика .... 120
Монгольскӧй народнӧй республика .... 130
Корейскӧй народно-демократическӧй республика .... 131
abu
Капиталистическӧй странаяс
Япония .... 133
Индия да Пакистан .... 142
Турция .... 152
АФРИКА
Физико-географическӧй обзор .... 158
Африкалӧн население да политическӧй карта .... 168
АМЕРИКА
Физико-географическӧй обзор .... 175
Население .... 190
Америкалӧн политическӧй карта .... 192
Америкаса Соединённӧй Штатъяс .... 193
АВСТРАЛИЯ ДА ОКЕАНИЯ
Австралиялӧн физико-географическӧй обзор .... 212
Австралиялӧн население да овмӧс .... 218
Океания .... 220
АНТАРКТИКА
Приложениеяс .... 224
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Доныс 5 шайт 25 кӧп.
1 рис. Норвежскӧй фьордын.
Бурджыка видзӧдлӧй фьордъясын характернӧй берегъяс вылӧ — найӧ обрывистӧйӧсь, джуджыдӧсь, чорыд породаяслӧн обнажениеясӧн.
Сӧмын ӧткымынлаын сюрлӧны ляпкыдджыкинъяс да небыд породаа участокъяс.
Фьордъяслӧн ва поверхностьыс лӧнь, сэні оз овлыны буряяс.
Тӧвнас фьордъяс кынмывлӧны.
2 рис. Лодзьлӧн промышленнӧй район.
Лодзь видлы, Польшаса ыджыд текстильнӧй центрлы, характернӧйӧсь зэв уна тшыналан фабричнӧй трубаяс.
3 рис. Прага.
Карлӧн центрыс (Венцлавлӧн, площадь).
4 рис. Венгерскӧй пуштаын вид.
Передньӧй план вылын — пастухъяс пуштаын юкмӧс дорын.
Саяс — йирсьысь скӧт.
5 рис. Будапештлӧн общӧй вид да Дунай.
Рисунок веськыдвылас — Дунайлӧн увтас берег, кӧні сулалӧ венгерскӧй столицалӧн ӧти юкӧныс — Пешт.
Шуйгавылас — джуджыд, мылькъя берег, кӧні расположитчӧма карлӧн мӧд юкӧныс — Буда.
Буда да Пешт йитчӧны ӧта-мӧдныскӧд посъясӧн.
Тайӧ посъяссӧ вӧлі взорвитӧма немецъясӧн, ӧні найӧс восстановитӧма.
6 рис. Дунай вылын Железнӧй Ворота.
Румыния да Югославия граница дорын Дунай визувтӧ гӧраяс костӧд, дзескыдінті; тайӧ местасӧ шуӧны Железнӧй Воротаӧн.
7 рис. Бухарестын.
Ӧти улича карлӧн центральнӧй (важ) юкӧнын.
8 рис. Румыниялӧн нефтепромышленнӧй район (Кымпина кар).
Фотография вылын — нефтянӧй вышкаяс муын буритӧм скважинаяс весьтын, кытысь перйӧны нефть.
Кӧрттуй вылын тыдалӧ поезд цистернаясӧн, кодъясын нуӧны нефть.
9 рис. Софияын.
Центральнӧй площадьяслысь ӧти.
10 рис. Рейн ю шӧр юкӧнас.
Рейн аслас шӧр юкӧннас визувтӧ неджуджыд гӧраяс пӧвстті.
Шуйгавылас гӧра вылын тыдалӧ стариннӧй замок.
(Рейн вылын уна сохранитчӧма татшӧм замокыс, кодъясын средньӧй векъясын олісны феодальнӧй князьяс).
Гӧра подулас — неыджыд кар.
Мӧдарас джуджыд берег вылын, тыдалӧны обработайтӧм участокъяс — град йӧръяс да виноградникъяс.
11 рис. Лондонын Темза ю да английскӧй парламентлӧн здание.
Передньӧй план вылын — Темза ю вомӧн пос, сы вылын тыдалӧны лондонскӧй кык судта автобусъяс.
Темза вылын буксирнӧй пароход кыскӧ изшом тыра баржаяс.
Парламент зданиеын (веськыдвылас) торъя ёна тыдалӧ часӧвӧй башня.
Мӧд башня вылын (шуйгавылас) парламент заседаниеяс дырйи лэптыссьӧ флаг.
12 рис. Северо-Французскӧй низменность да Сена ю улысса течениеас.
Кыдзи тыдалӧ фотография вылын Северо-Французскӧй низменность волнистӧй: туйыс (веськыдвылын) тӧдчымӧн вылынджык ю берегъяс дорысь да берег вылас сулалысь Руан карысь.
13 рис. Французскӧй Альпыын долина да Монблан.
Гӧра бокъяс вевттьысьӧмаӧсь лыска вӧрӧн.
Тайӧ долинаыс куйлӧ Альпы гӧраяслӧн вылысса юкӧнас.
Фотография вылын тыдалӧ долинаын посёлок.
Задньӧй план вылын — сывлытӧм лымйӧн вевттьысьӧм Монблан горнӧй массивлӧн юкӧн.
Тыдалӧ Монблан вывсянь лэччысь ледникъяс пиысь ӧти ледник.
14 рис. Парижлӧн вид.
Задньӧй план вылын тыдалӧ Сена шӧрын куйлысь Сите ді — Парижлӧн центр.
Сы весьтын кыпӧдчӧны Парижскӧй богоматерь соборлӧн кык башня; соборыс — ХІІ-ХІІІ нэмъясса архитектурнӧй искусстволӧн памятник.
15 рис. Неапольлӧн общӧй вид (воздухсянь) да Везувий.
Передньӧй план вылас тыдалӧны Неапольлӧн уличаяс.
Снимок шӧрын — Неаполитанскӧй залив.
Шуйгавылас — порт, кӧні тыдалӧны пароходъяс, веськыдвылас — мол (изйысь вӧчӧм стена, кодӧс стрӧитӧма портсӧ буряясысь видзӧм могысь).
Задньӧй план вылас — вулкан Везувий.
16 рис. Венецияын.
Ыджыд канал
Венецияын керкаяс петӧны веськыда ва вылӧ.
Веськыдвылас — гондолаясӧн (плоскодоннӧй пыжъяслӧн) пристань.
Гондолаяс пиысь ӧти мунӧ каналӧд.
Гондола бӧжын сулалысь гондольер (пыжӧн ветлысь) сынӧ да веськӧдлӧ ӧти пелысӧн.
17 рис. Китайскӧй кар Кантон Сицзянлӧн рукавъяс пиысь ӧти вылын.
Задньӧй план вылын — уна судта керкаяс.
Передньӧй план вылын — вевта пыжъяс, кодъяс войдӧр уна китайскӧй беднякъяслы служитлісны оланін пыдди.
Набережнӧй дорын тыдалӧ морскӧй пароход.
Сійӧ свободнӧя вермӧ кайны ю кузя Кантонӧдз, коді сулалӧ моресянь 150 км сайын.
18 рис. Китайскӧй крестьянаяс рисӧвӧй му вылын уджалігӧн.
Рис быдтӧны ваӧн ойдӧдӧм муяс вылын.
19 рис. Монголияын плоскогорье Гоби.
Гобиса кос степьяс используйтсьӧны кыдзи пӧскӧтинаяс.
Фотография вылын — монголъяс — пастухъяс ыжда верблюд стаданас.
Вӧвъяс вылын верзьӧмӧн пукалысь пастухъяслӧн киясас кузь зібъяс, на помын гезйысь вӧчӧм петляяс.
Сійӧн найӧ куталӧны стадаысь пышйысь животнӧйясӧс.
20 рис. Сеул, Кореялӧн крупнейшӧй кар.
Кар центрлӧн вид.
21 рис. Японияын Фудзияма вулкан.
Фудзиямалӧн лымйӧн вевттьысьӧм конус кыпӧдчӧ сы гӧгӧрса местаяс вылын да тыдалӧ ылысянь.
Рисунок передньӧй план вылын — японскӧй сикт.
22 рис. Индийскӧй крестьянин зебу-ӧшкӧд да гӧрйӧн.
Крестьянин мунӧ гӧрны.
Сійӧ нуӧдӧ гӧрба зебу-ӧшкӧс да нуӧ пельпом вылас медпрӧстӧй пу орудие — гӧр.
23 рис. Индияса столица Дели улича вылын.
Обратитӧй внимание, мый лавкаяслысь вывескаяссӧ гижӧма английскӧй кыв вылын.
Тротуар шӧрын куйлӧ мӧс.
Сійӧс оз вӧтлыны, сы вӧсна мый индийскӧй религия лыддьӧ мӧскӧс священнӧй животнӧйӧн.
24 рис. Индонезияын (Ява ді вылын) рисӧвӧй му гӧрӧм.
Рис улӧ гӧран муыс вевттьысьӧма ваӧн.
Передньӧй да задньӧй план вылас — тропическӧй растительность (пальмаяс).
Шуйгавылас тыдалӧ океанскӧй пароход.
25 рис. Суэцкӧй канал да Порт-Саид кар.
Суэцкӧй канал, кодӧс кодйӧма 1869 воын, мунӧ Египет территория вывті, но принадлежитӧ англо-французскӧй обществолы.
Каналӧн управляйтӧмын главнӧй роль ворсӧны англичана.
Фотография вылын тыдалӧны каналӧд мунысь ыджыд суднояс.
Веськыдвылас — египетскӧй кар Порт-Саид.
26 рис. Египет пустыняын пирамидаяс пиысь ӧти.
Пустыняын, Египет асыв-войвылын, кыпӧдчӧны изйысь вӧчӧм зэв ыджыд сооружениеяс — пирамидаяс.
Найӧс стрӧитлӧмаӧсь зэв важся кадъясӧ, кыдз памятникъяс фараонъяс (древнеегипетскӧй царьяс) гуяс вылын.
Фотография вылын петкӧдлӧма на пиысь медджуджыдыс (137 м судта) — Хеопслӧн пирамида.
27 рис. Нил юлӧн шӧр юкӧныс.
Веськыдвылын изъя да джуджыд берег.
Шуйгавылын увтас берег, коді Нил разливъяс дырйи ойдлӧ.
Берег вылас тыдалӧны пальмаяс да сикт.
Ылынджык — хлопкӧвӧй муяс.
28 рис. Саванна Восточнӧй Африкаын да горнӧй массив Килиманджаро.
Бура видзӧдлӧй саваннаса растительность вылӧ.
Передньӧй план вылын веськыдвылас —
баобаб пу.
Задньӧй план вылас кыпӧдчӧ Килиманджаролӧн лымйӧн вевттьысьӧм вершина.
29 рис. Ниагара ю да сылӧн водопад (самолёт вывсянь вид).
Ниагара ю, коді йитӧ Эри да Онтарио тыяс, образуйтӧ водопад, кодлӧн джудждаыс 49 м.
Неыджыд ді (Козий) юкӧ водопадсӧ кык юкӧн вылӧ, кыдзи тайӧ тыдалӧ фотография вылын.
Водопадлӧн ӧти юкӧныс США территория вылын, мӧд юкӧныс — Канада территория быдын.
30 рис. Гигантскӧй секвойя Калифорнияын (США-лӧн рытыв-лунвылын).
Калифорнияын быдмысь пуяс пӧвстын эм кымынкӧ медся пӧрысь да гырысь пу.
Фотография вылын петкӧдлан секвойялы 3,5 тысяча воысь не этшаджык.
Мед тайӧс тӧдмавны, сійӧ стволын вӧчисны отверстие да лыддисны древесина вылысь кытшъяссӧ.
31 рис. Нью-Йорклӧн общӧй вид воздухсянь.
Фотография вылын — Нью-Йорклӧн лунвыв юкӧныс (Манхеттен).
Тані эм уна 20–30 судта керкаяс.
На пӧвстын торъялӧны ешӧ на джуджыд «небоскрёбъяс».
Задньӧй план вылын — набережнӧй да суднояслы причалъяс.
32 рис. Новая Гвинеяса тропическӧй вӧрын.
Европаса материк вылын различнӧй местаяслӧн моресянь расстояние.
Цифраясыс тайӧ карта-схема вылас петкӧдлӧны моресянь расстояниесӧ километръясын.
Моресянь ӧткодя ылыстчӧм местаяс йитӧма линияясӧн.
Корсьӧй Западнӧй да Восточнӧй Европаысь моресянь медся ёна ылыстчӧм местаяс.
Ыджыд-ӧ расстояние торйӧдӧ найӧс моресянь?
Балтийскӧй морелӧн Севернӧйкӧд йитчӧм.
Корсьӧй проливъяс, кодъяс йитӧны Балтийскӧй мореӧс Севернӧйкӧд, да Кильскӧй канал, коді чинтӧ туйсӧ кыкнан море костсьыс.
Скандинавскӧй полуостров рытыввыв побережьелӧн юкӧн.
Гырысь фьордъяс (Согне-фьорд да Норд-фьорд).
Сьӧд цветӧн пасйӧма воднӧй поверхность, еджыдӧн — плоскӧй вылыса массивъяс.
Цифраясӧн пасйӧма налӧн джуджда (метръясын).
Мерайтӧй Согне-фьордлысь пасьтасӧ (сылӧн медся паськыд местаас) да кузьтасӧ.
Аддзӧй фьорд дорсьыс цифраясӧн пасйӧм высотаяссӧ; на вывсянь исковтлісны ледникъяс йизьылан кадӧ.
Пасйӧй фьордлысь бокӧвӧй вожалӧмъяссӧ.
Европа поверхностьлӧн строение.
Петкӧдлӧй том складчатӧй гӧраяслысь областьяс да важ гӧраяслысь областьяс.
Европалӧн древньӧй йизьылӧм.
Корсьӧй местаяс, кысянь исковтліс йиыс.
Петкӧдлӧй, Европалӧн кутшӧм юкӧн вӧлі тупкысьӧма великӧй ледникӧн.
Кутшӧм гӧраяс вӧліны йи улын?
Кысянь исковтіс йи Восточно-Европейскӧй равнина вылӧ?
Кысянь — Польскӧй да Северо-Германскӧй низменностьяс вылӧ?
Европаын воздухлӧн июль тӧлысся шӧркодь температура да тӧвъяс.
Мыйӧн объяснитны, мый изотерма 20° Европаса медся асыввывті мунӧ 54-ӧд параллель дорті, а медся рытыввывті — 43-ӧд параллель дорті?
Тӧдмалӧй июль тӧлысся 18° да 16° изотермаяслысь направлениесӧ.
Европаын воздухлӧн январь тӧлысся шӧркодь температура да тӧвъяс.
Пасйӧй, кыдзи мунӧ изотерма 0°.
Мыйла сійӧ крута лэччӧ войвывсянь лунвылӧ?
Мыйла январса изотерма −10° мунӧ чукыль-мукыльӧн Кольскӧй полуостровсянь Скандинавскӧйӧ, а сэсся резкӧя лэччӧ лунвылӧ, Каспийскӧй море дінӧдз?
Европаын морозъяслӧн кузьта.
Индӧй полоса, кӧні морозъясыс кыссьӧны 3-сянь 5 тӧлысьӧдз.
Кӧні морозъяслӧн кузьтаыс дырджык 5 тӧлысьысь да кӧні дженьыдджык 1 тӧлысьысь?
Висьталӧй, мый вӧсна тайӧ лоӧ.
Европаын вогӧгӧрся осадокъяс шӧркодь количестволӧн распределяйтчӧм.
Петкӧдлӧй, кӧні осадокъяс вонас усьлӧны 100 см-ысь унджык, да висьталӧй, мыйла.
Кӧні осадокъяс усьлӧны этшаджык 50 см-ысь?
Европалӧн климатическӧй областьяс.
Кӧні Европаын зэв небыд тӧв да мыйла?
Кӧні тӧлыс зэв кӧдзыд да мыйла?
Кӧні кос гожӧм да зэра тӧв?
Европалӧн почваяс.
Кутшӧм куимсикас почва медсясӧ паськалӧма Европаын?
Петкӧдлӧй чернозёмлысь полоса.
Кӧні паськалӧмаӧсь вӧрса бурӧй почваяс?
Кӧні — подзолистӧй почваяс?
Европалӧн растительнӧй областьяс.
Определитӧй карта серти, кутшӧм растительнӧй область занимайтӧ Европаын медся ыджыд площадь.
Кутшӧм кык растительнӧй область куйлӧны сыысь войвылынджык да кутшӧм кык лунвылынджык?
Кыдзи вежсьӧ растительностьыс Бискайскӧй залив берегъяс дорсянь Каспийскӧй море берегъяс дорӧдз?
Корсьӧй войвыв границаяс маслиналысь, буклысь да дублысь.
Зарубежнӧй Европаын населениелӧн плотность.
Сравнитӧй тайӧ картасӧ Европалӧн политическӧй картакӧд (вкладкаын) да тӧдмалӧй, зарубежнӧй Европаса кутшӧм странаясын эмӧсь районъяс населениелӧн медся ыджыд плотностьӧн (100 мортысь унджык 1 кв. км вылын).
Кӧні населениелӧн плотностьыс этшаджык 50 мортысь 1 кв. км вылын?
Польша.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Корсьӧй карта вылысь Польшалысь кык ыджыд кар.
Индӧй карта вылысь, Польшалӧн кутшӧм юкӧнын медся уна каръяс.
Корсьӧй Польшалысь куим морскӧй порт.
Польшалӧн кутшӧм юкӧнын эм изшом?
Кутшӧмын — кӧрт руда да полиметаллическӧй (свинцово-цинкӧвӧй) руда?
Чехословакия.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Корсьӧй карта вылысь Чехияысь да Словакияысь каръяс.
Видзӧдлӧй, кутшӧм юяс вылын сулалӧны Прага да Братислава.
Индӧй изшомлысь да бурӧй изшомлысь месторождениеяс.
Венгрия.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Индӧй бокситъяслысь (алюминиевӧй сырьёлысь), изшомлысь да нефтьлысь месторождениеяс.
Кутшӧм ю вылын сулалӧ Будапешт?
Кутшӧм кык ю вомӧналӧны Венгрияӧс да кутшӧм направлениеын?
Румыния.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Кутшӧм кар дорын Румынияын эмӧсь нефтьлӧн гырысь месторождениеяс?
Кутшӧм кар дорын куйлӧны изшом да кӧрт руда?
Индӧй карта серти Румыниялысь Дунай вылын да Чёрнӧй море вылын сулалысь портъяс.
Болгария.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Видзӧдлӧй карта вылысь, Болгария кутшӧм юкӧнын сулалӧ сылӧн столица да кутшӧм ископаемӧйяс эмӧсь Софиясянь матын.
Кутшӧм каръяс сулалӧны Марица ю вылын?
Кутшӧм ю куйлӧ Болгариялӧн войвыв граница вылын?
Кутшӧм морскӧй портъяс эмӧсь Болгарияын?
Албания.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Германия.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Видзӧдлӧй Германиялысь асыввыв зонасӧ.
Кутшӧм каръяс эмӧсь асыввыв зонаын?
Корсьӧй карта вылысь Германиялысь кык ыджыд кар.
Корсьӧй карта вылысь каръяс, кӧні населениелӧн лыдыс 500 тысячасянь 1 млн. мортӧдз.
Индӧй изшомлысь, бурӧй изшомлысь да калийнӧй совъяслысь главнӧй месторождениеяссӧ.
Соединённӧй королевство территориялӧн состав.
Висьталӧй нимнас карта вылын гижӧм составнӧй юкӧнъяссӧ Великобританиялӧн Соединённӧй королевстволысь да Севернӧй Ирландиялысь.
Пасйӧй, мый Эйре (Ирландия) оз пыр сійӧ составӧ, а являйтчӧ самостоятельнӧй республикаӧн.
Великобритания.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Тӧдмалӧй карта серти, Британияса кутшӧм куим карын олысьыс 1 млн. мортысь унджык быдын.
Кутшӧм куим карын олысьыс 500 тысячасянь 1 млн. мортӧдз быдын?
Определитӧй условнӧй знакъяс ыджда серти изшомлысь куим медся гырысь месторождение.
Лондонлӧн Темза вылын положение.
Франция.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Корсьӧй карта вылысь Франциялысь куим медся гырысь кар.
Кӧні Францияын кӧрт рудалӧн, изшомлӧн да бокситъяслӧн (алюминиевӧй сырьёлӧн) главнӧй месторождениеяс?
Францияын виноградлӧн, сахарнӧй свеклӧлӧн да маслинаяслӧн районъяс.
Кутшӧм культураяс вӧдитӧны Средиземнӧй море побережье вылын, кутшӧмъясӧс — Гаронна ю долинаын да кутшӧмъясӧс — Франция асыв-войвылын?
Италия.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Корсьӧй карта вылысь Италиялысь кык кар, кӧні населениелӧн лыдыс 1 млн. мортысь уна, да кык кар 500 тысячасянь 1 млн. мортӧдз быдын.
Корсьӧй бокситъяслысь (алюминиевӧй сырьёлысь), ртутьлысь да сералысь месторождениеяс.
Югославия.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Индӧй карта вылысь Югославиякӧд граничитысь государствояс.
Индӧй Югославскӧй федерацияӧ пырысь республикаяс.
Корсьӧй ыргӧнлысь, полиметаллъяслысь, ртутьлысь да изшомлысь месторождениеяс.
Азия рельефлӧн схема 90-ӧд меридиан кузя разрезын (Енисей ю вомсянь Бенгальскӧй заливӧдз).
Азиялӧн физическӧй карта вылысь (вкладкасьыс) корсьӧй сійӧс, мый пасйӧма рельефлӧн тайӧ схема вылын.
Тайӧ схема серти определитӧй Алтайлысь да Тянь-Шаньлысь джудждасӧ.
Азияын вогӧгӧрся осадокъяс шӧркодь количестволӧн распределяйтчӧм.
Тайӧ картасӧ сравнитӧй мирлӧн политическӧй картакӧд (вкладкасьыс) да индӧй, Азияса кутшӧм странаясын во чӧжӧн усьӧ 100 см-ысь унджык осадок да кутшӧмъясын 20 см-ысь этшаджык.
Азияын растительность.
Сравнитӧй тайӧ картасӧ Азияын осадокъяс усян картакӧд (110 листбок) да Азиялӧн физическӧй картакӧд да висьталӧй, мыйла Азиялӧн центральнӧй да рытыввыв юкӧнъясын этша вӧрыс.
Азиялӧн кутшӧм растительнӧй областьяс медся бурӧсь му уджалӧм вылӧ?
Азия асыв-лунвылын гожся периодӧ осадокъяслӧн количество да тӧвъяслӧн направление.
Азиялысь, а сідзжӧ торъя странаяслысь — Китайлысь, Индиялысь — климат изучайтігӧн пӧльзуйтчӧй тайӧ да водзын локтан картаясӧн.
Заметитӧй, кутшӧм направлениеын пӧльтӧны гожся тӧвъяс-муссонъяс Китайын да Индияын.
Сравнитӧй тайӧ картасӧ Азиялӧн физическӧй картакӧд (вкладкаысь).
Мыйла Китай рытыввылын да Индиясянь войвылын усьӧ сэтшӧм этша осадок?
Азия асыв-лунвылын тӧвся периодӧ осадокъяслӧн количество да тӧвъяслӧн направление.
Карта серти сравнитӧй Азия асыв-лунвылын тӧвся периодӧ усян осадокъяслысь количествосӧ гожся периодӧ усян осадокъяскӧд.
Видзӧдлӧй тӧвся тӧвъяс — муссонъяс — направление вылӧ.
Объяснитӧй, мыйла этша усьӧ тӧвся осадокыс.
Китай.
Территориялӧн состав да важнейшӧй каръяс.
Петкӧдлӧй юяс, кодъяс дінын куйлӧны Севернӧй Китайлӧн, Центральнӧй Китайлӧн да Южнӧй Китайлӧн территорияяс.Тайӧ картасӧ сравнитӧй Азиялӧн физическӧй картакӧд (вкладкаысь) да петкӧдлӧй физическӧй карта вылын Тибет, Синьцзян, Внутренньӧй Монголия да Маньчжурия.
abu
Китай.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Петкӧдлӧй Китайлысь каръяс, кӧні населениеыс 1 млн. мортысь унджык.
Кутшӧм каръяс сулалӧны Янцзыцзян ю долинаын?
Корсьӧй Китайын озысьлысь да вольфрамлысь месторождениеяс.
Кӧні Китайын куйлӧ изшом да кӧрт руда?
Корея.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Корсьӧй Кореялысь медгырысь каръяссӧ.
Кореялӧн кутшӧм юкӧнын куйлӧны полезнӧй ископаемӧйяслӧн унджык месторождениеясыс?
Япония.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Петкӧдлӧй нёль главнӧй японскӧй ді.
Кутшӧм ді вылын да сылӧн кутшӧм юкӧнын сулалӧны Япониялӧн гырысь каръясыс?
Кӧні куйлӧны изшомлӧн, нефтьлӧн да ыргӧнлӧн важнейшӧй месторождениеясыс?
Индия да Пакистан.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Заметитӧй, мый Пакистан состоитӧ кык мӧда-мӧдсьыс торйӧдӧм юкӧнысь: карта вылын рытыввыв юкӧныс пасйӧма нимсӧ дзоньнас гижӧмӧн, а асыввыв юкӧныс — «П» букваӧн.
Корсьӧй Индиялысь столица да Пакистанлысь столица.
Индӧй Индиялысь кык кар, кӧні населениеыс 1 млн. мортысь унджык быдын.
Корсьӧй изшомлысь, кӧртлысь да марганецлысь главнӧй месторождениеяс.
Индия, Пакистан да Цейлон.
Хлопчатник, джут, чай да каучуконосъяс вӧдитан районъяс.
Турция.
Важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Петкӧдлӧй изшомлысь да хромитлысь месторождениеяс.
Корсьӧй Турциялысь портъяс Босфор пролив дорысь да Эгейскӧй море вылысь.
Босфор пролив.
Масштаб серти определитӧй Босфорлысь пасьтасӧ да кузьтасӧ.
Видзӧдлӧй карта-вкладка вылысь, кытчӧ водзӧ мунӧ кӧрттуйыс, кодлысь отрезокъяссӧ петкӧдлӧма тані.
Африкаын вочӧжся осадокъяс шӧркодь количестволӧн распределяйтчӧм.
abu
Африкалӧн растительность.
Кутшӧм растительнӧй область босьтӧ Африкаын медыджыд площадь?
Кӧні расположитчӧмаӧсь Африкаын пустыняяс да кӧні тропическӧй вӧръяс?
Африкалӧн важнейшӧй каръяс да полезнӧй ископаемӧйяс.
Сравнитӧй тайӧ картасӧ мирлӧн политическӧй картакӧд да тӧдмалӧй, кутшӧм странаяслӧн столицаясӧн являйтчӧны тайӧ карта вылын пасйӧм Каир, Аддис-Абеба да Претория каръяс.
Кӧні эмӧсь зӧлӧталӧн, платиналӧн да алмазъяслӧн зэв ыджыд залежьяс?
Кӧні куйлӧны ыргӧнлӧн, кӧртлӧн, марганецлӧн да хромлӧн рудаяс?
Нил долинаын (Египетын) хлопок вӧдитӧм.
Еджыд рӧмӧн пасйӧма пустыня.
Заметитӧй, мый обработайтӧм муяс куйлӧны медсясӧ Нил шуйгаладор берегас да сійӧ дельтаын, мӧдногӧн кӧ сэтшӧм местаясын, кодъяс ойдлӧны Нил разливъяс дырйи.
Южнӧй Америкаын вочӧжся осадокъяс шӧркодь количестволӧн распределяйтчӧм.
Южнӧй Америкалӧн кутшӧм юкӧнын куйлӧ му шар вылын медся влажнӧй местаясысь ӧти?
Севернӧй Америкаын вочӧжся осадокъяс шӧркодь количестволӧн распределяйтчӧм.
Петкӧдлӧй материклысь медся васӧд да медся кос юкӧнъяссӧ.
Мыйла Севернӧй Америка рытыввылын осадокыс усьӧ этша?
Севернӧй да Центральнӧй Америкаса растительность.
Южнӧй Америкаса растительность.
США рельефлӧн схема широта серти разрезын.
США-лысь да Европалысь географическӧй положение сравнитӧм.
США территориялысь контурсӧ пуктӧма Европа карта вылӧ сідзи, мый параллельясыс ӧтлаасисны.
Великӧй тыяслӧн район.
Корсьӧй Эри канал, коді Великӧй тыяссӧ йитӧ Гудзон юкӧд.
Заметитӧй, мый тайӧ каналыс да Гудзон ю мунӧны сбросӧвӧй впадинаясӧд.
Корсьӧй Ниагарскӧй водопад.
Кутшӧм каръяс сулалӧны Мичиган ты вылын, Верхньӧй ты вылын да Гурон да Эри тыяс костын?
США.
Полезнӧй ископаемӧйяслӧн месторождениеяс.
Индӧй изшомлысь, нефтьлысь, кӧрт рудалысь, ыргӧн рудалысь, полиметаллъяслысь да зӧлӧталысь главнӧй месторождениеяссӧ.
Нью-Йорк.
Корсьӧй Манхеттен (Манхаттан) ді, кӧні расположитчӧмаӧсь Нью-Йорклӧн небоскрёбъяса кварталъяс.
Петкӧдлӧй Гудзон ю, причальнӧй докъяс да маякъяс.
США.
Медся важнӧй каръяс да основнӧй экономическӧй районъяс.
Карта вылын гижӧма сӧмын важнейшӧй каръяслысь нимъяс.
Мукӧд каръяс 100 тыс. мортысь унджык населениеӧн карта вылын пасйыссьӧны гижӧдтӧм сьӧд кружокъясӧн.
США.
Сельскохозяйственнӧй районъяс.
Петкӧдлӧй шобді, кукуруза да хлопчатник вӧдитан основнӧй районъяс.
Австралияын вогӧгӧрся осадокъяс шӧркодь количестволӧн распределяйтчӧм.
Ыж видзан районъяс Австралияын.
Тихӧй океан да сы вылын пароходнӧй сообщениеяслӧн линияяс.
Антарктика.