==n АТМОСФЕРА
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Атмосфера: тэчасног, тӧдчанлун, туялӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Атмосфера: тэчасног, тӧдчанлун, туялӧм
1. Мыйӧн позьӧ подулавны, мый Му гӧгӧр эм сынӧд вевттьӧд.
2. Шонді системаса кутшӧм планетаясын эм атмосфера?
Мый колӧ сы могысь, медым планета гӧгӧр артмис атмосфера?
1. Атмосфера — Му шарлӧн сынӧд вевттьӧд.
Атмосфераыс — муыдлӧн медся вылыс вевттьӧд.
Сійӧ матӧ 3 сюрс км кызта.
Атмосфералы увдор вежтасӧн лоӧ му вевдор, кӧть и сынӧдыс эм тшӧтш из потасъясын дай ваын.
Вылыс вежтасыс атмосфералӧн абу: сынӧд вевттьӧдыс вочасӧн «сылӧ» енкӧла ылдӧсын.
Мулань кыскан вын кутӧ атмосфератӧ миян планета бердын, а атмосфераса сынӧд тэчан газъяс оз вермыны усьны му веркӧсас, налӧн элементъясныс дугдывтӧг вешъялӧны да.
2. Атмосфера тыртантор.
Кутшӧм газъясысь артмӧма «сынӧд» нима сорасыс?
Позьӧ стӧча шуны: Му гӧгӧрса атмосфера кызвыйӧ тэчӧма азотысь да шоммӧдан газысь.
Азотыс атмосфераса сынӧдын 79%, шоммӧданыс — 21%, а мукӧд газыс ӧтув босьтӧмӧн сӧмын 1%.
На пӧвстын шома газ, ва ру, озон, гелий, водород да мукӧд газ.
3. Атмосфералӧн тэчасног.
Му веркӧссянь ылысмигчӧж атмосфера сынӧдын вежсьӧ тыртантор, топыдлун, температура, сыын ӧшалан ва ру, бус, пӧим, са да мукӧд сорас.
Туялысьяс торйӧдӧны атмосфераын некымын слӧй: тропосфера, стратосфера да атмосфераса медвылыс пӧвстъяс: мезосфера, термосфера да экзосфера.
Атмосфераса медулі слӧйыс — тропосфера.
Атмосфераса сынӧд массаысь 80% буретш тропосфераын и чукӧрмӧ.
Тропосфераса сынӧд шоналӧ Му веркӧссянь, та вӧсна кыпӧдчигӧн сылӧн температураыс чинӧ (быд километр кайигӧн 6° вошӧ).
Тропосфераын бергалӧ атмосфераса пӧшти став ва ру, а сідзжӧ быдсикас сорасъяс: бус, вулкан ыльӧбтігӧн шыбитӧм пӧим, са, шома газ.
Буретш тайӧ слӧйын мунӧны поводдя вежлалан процессъяс.
Тані артмӧны кымӧръяс, усьӧ енэжва, пӧльтӧны тӧвъяс, во гӧгӧр чӧж вежласьӧ шонтӧг.
Экватор весьтын тропосфераыд волӧ 18 км кызтаӧдз, полюсдоръясын — 8–10 км, а шӧркодь широтаясын — 10–12 км.
Тропосферасянь вылынджык куйлӧ стратосфера.
Стратосфераын сынӧдлӧн топыдлуныс тропосфераын дорысь этшаджык.
Стратосфера увдор юкӧнын сынӧд температураыс ичӧт, но 20–30 км вылнасянь сійӧ пондӧ содны.
Шонтӧгыс тані содӧ сы вӧсна, мый та вылнаын сынӧдын чукӧрмӧ уна озон, коді йиджтӧ Шонділысь ультрафиолет югӧръяс.
Стратосфераыс паськалӧ 50 км вылнаӧдз.
Атмосфераса вылыс слӧйясын — мезосфера, термосфера да экзосфераын сынӧдлӧн топыдлуныс зэв ичӧт.
Вевдор вежтасас атмосферасӧ тыртӧма кызвыйӧ водородӧн.
Экзосферасьыс газ чиръяс разалӧны енкӧла ылдӧсӧ.
Сэті лэбалысь космонавтъяс аддзӧны енэжсӧ оз нин лӧзӧн, а сьӧдӧн.
4. Атмосфералӧн тӧдчанлун.
Мӧвпыштчинныд энӧ, мыйла ми шуам: «Сынӧд моз колан»?
Сынӧдтӧг мортыд вермас овны сӧмын ӧткымын минут.
Сынӧд колӧ лолалӧм могысь мувывса пӧшти став ловъя ловлы.
Стратосфераса озон видзӧ ловъя организмъяссӧ Шондісянь локтан ультрафиолет юграсьӧмысь, коді эськӧ виис найӧс.
Атмосфераса сынӧдын сотчӧ унджык метеор.
Атмосфера видзӧ Мусӧ лунын вывті шоналӧмысь, а войын вывті кӧдзалӧмысь.
Тӧлысьын, Мулӧн ӧтка туй ёрт вылын, кӧні атмосфераыс абу, лунся температураяс веркӧсас воӧны +100–170°С, а войсяяс — −200°С-ӧдз.
Атмосфератӧг Муыд эз эськӧ ло сэтшӧм планетаӧн, кутшӧмӧн ми сійӧс тӧдам, дай олӧм сы вылын эз эськӧ и чуж.
Мортуловлы оз ков вунӧдны, кутшӧм тӧдчана сылы атмосфераыс.
Но овмӧс сӧвмӧдігӧн йӧзыс вежӧны Мулысь сынӧд вевттьӧдсӧ, и оз век бурланьӧ.
Сынӧдын содӧ шома газ, бус, са.
Ыджыд каръясын лёк сынӧдысла йӧзыс висьмалӧны.
Медым видзны сынӧдсӧ сӧстӧмӧн, колӧ чинтыны тшыкӧдан газъяс да тшын лэдзанінъяс, паськӧдны быдмӧгаинъяс.
5. Атмосфера туялӧм.
Морт удж топыда йитчӧма атмосферакӧд, та вӧсна туялысьяс зільӧны тӧдмавны став сылысь аслунсӧ.
Ӧнія кадӧ атмосфера туялӧмын юралӧ Ставмирса метеоролог ассоциация, кытчӧ и рочьяс пырӧны.
Атмосфера бӧрся видзӧдӧны му веркӧссянь, сынӧд шаръяссянь, метеорология ракетаяссянь, ки помысь вӧчӧм спутникъяссянь.
Му веркӧсын уджалӧ уна сюрс метеостанция.
Сэтчӧс уджалысьяс вой-луннас этша вылӧ нёльысь босьтӧны мыччӧдъяс тропосфераын вӧчсянтор пасйӧдан аппаратъясысь.
Океанъясын, йи пӧвстын, джуджыд гӧраясын да мукӧдлаын, кытчӧ сьӧкыд сибавны мортлы, автоматическӧя уджалӧны радиометеорология станцияяс.
Атмосфералысь кызта туялӧм могысь лэдзӧны сынӧд шаръяс, кытчӧ лӧсьӧдӧма радиозондъяс.
Тайӧ аппаратъясыс мӧдӧдӧны метеостанцияясӧ юӧр сы йылысь, мый керсьӧ-вӧчсьӧ атмосфераса торъя тшупӧдъясын.
Колӧ кӧ мыччӧдсӧ судзӧдны атмосфераса медся вылыс слӧйясысь, вӧдитчӧны метеорология ракетаясӧн.
Медым сетны дыр кежлӧ прогнозъяс сы йылысь, кутшӧмджык лоӧ атмосфераыс, колӧ тӧдмавны, кутшӧм процессъяс мунӧны вылыс слӧйясас Му гӧгӧрса сынӧд вевттьӧд пасьтала.
Та могысь вӧдитчӧны торъя спутникъясӧн, найӧ дзарпасалӧны миян планеталысь веркӧссӧ да вӧчӧны сы вылысь телесъёмка.
Татшӧм «туй ёртъяс» отсӧгӧн ми, му выв йӧз, вермам аддзыны, мый вӧчсьӧ атмосфераса вылыс пӧвстъясын да водзӧ вылӧ висьтавны поводдя йылысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Гижалӧй атмосферасӧ план серти, коді пуктӧма 2ʼ удж дорӧ, лб. 67.
2. Орччӧдӧй Му атмосфералысь слӧйяссӧ — кызта, топыдлун, тыртантор да на пытшкын температура вежласьӧм серти.
3. Мый позьӧ вӧзйыны, медым атмосферасӧ няйтчӧдӧмыс лои этшаджык.
4. Висьталӧй, кутшӧм ногӧн туялӧны атмосфера.
Тӧдмалӧй ылӧсас, мый джуджда лоӧ гӧра, сы горулын кӧ сынӧдлӧн шонтӧгыс +16°С, а йылас — −8°C.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Сынӧд шонтӧг @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§36. Сынӧд шонтӧг
1. Мыйысь Му шарыс босьтӧ югыд да шоныд?
2. Мыйла вежласьӧны вой да лун?
1. Кыдзи шоналӧ сынӧд?
Унаысь туялӧм бӧрын, йӧзыс гӧгӧрвоисны: сынӧдыс пӧшти оз шонав сы пыр мунан шонді югӧръясысь.
Тійӧ тӧданныд нин: шонді югӧръяс шонтӧны медводз му либӧ ва веркӧссӧ, а сэсся сысянь нин шоныдыс вуджӧ сынӧдӧ.
Веркӧсыс кӧ кӧдзалӧ, сыысь кутӧ кӧдзавны и сынӧд.
Косін да ва оз ӧтмоз шонавны.
Жар гожся лунӧ ю, ты либӧ саридз дорын лыа доналӧ сы выйӧдз — сулавны он вермы, а ваыс ыркыд кольӧ.
Рытын мӧдарӧ: лыаыд кӧдзыд, а ваыд шоныд.
Тадзи лоӧ сы вӧсна, мый ваыс шоналӧ косін дорысь ньӧжйӧджык, дай шоныдсӧ сетӧ надзӧнджык.
2. Сынӧд температура мурталӧм.
Сынӧдлысь шонтӧгсӧ метеостанцияясын мурталӧны торъя термометръяс отсӧгӧн, найӧс пуктӧма жалюзиа будкаясӧ, му веркӧссянь 2 м вылнаӧ.
Будкаыс колӧ сы могысь, медым термометрас веськыда оз инмыны шонді югӧръяс, мӧд ног кӧ — приборыс кутас оз сынӧдлысь петкӧдлыны температурасӧ, а сійӧс, кымын градусӧн шоналіс ачыс.
3. Вой-лун чӧжӧн сынӧд температура вежласьӧм.
Сынӧдлӧн шонтӧгыс вой-лун чӧжӧн вежласьӧ.
Асывнас век кӧдзыдкодь.
Лун шӧр кежлӧ му веркӧсыс, а сысянь и сынӧдыс шоналӧны ёнджыка, та вӧсна лунчӧжся медыджыд температура овлӧ лун шӧр бӧрын.
Рытъявыв овлӧ кӧдзыдджык, му веркӧсыс вочасӧн кӧдзалӧ да.
Медся кӧдзыд овлӧ шонді петан дор.
Вой-лун чӧж сынӧд шонтӧглӧн вежласьӧмыс кызвыйӧ сы сайын, кутшӧм пельӧсӧн усьӧны шонді югӧръяс: сувтса ногӧнджык кӧ найӧ усьӧны, му веркӧсыс, а сыысь и сынӧдыс, шоналӧ ёнджыка.
Корсюрӧ сынӧдлӧн температура содӧ войын, а чинӧ лунын.
Сынӧд шонтӧглысь вой-лун чӧжся вежласянног вермасны торкны вешъялан сынӧд массаяс.
Роч канму рытыввылын, шуам, Атлантика океансянь локтысь сынӧд вайӧ сьӧрас шондӧдӧм, а Войвыв океансянь локтас кӧ сынӧдыс, пырысь-пыр кӧдздӧдлӧ.
Вой-лун чӧжся медся вылыс да медся улыс температура кост торъялӧмсӧ шуӧны сынӧд шонтӧглӧн вой-лунся амплитудаӧн.
Удж.
Тӧдмалӧй сынӧд шонтӧглысь вой-лунся амплитуда, сы серти, мый петкӧдлӧ 70ʼ серпасын коймӧд гоз термометр.
Мыйла вой-лун чӧжӧн медся улыс температурасӧ вӧлі пасйӧдӧма 6 часӧ, а медся вылыссӧ — 14 часӧ?
4. Сынӧдлӧн вой-лунчӧжся шӧр температураяс.
Медым позис орччаӧдны ӧти вой-лунся сынӧд шонтӧгсӧ мукӧд вой-лунсяясӧн, туялысьяс петкӧдӧны вой-лунчӧжся шӧр температураяс.
(Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи артыштны арифметикаса шӧр лыд).
Вой-лун чӧжӧн кӧ пасйӧдӧма вӧлі 0°-ысь вылысджык да 0°-ысь улысджык температураяс, войдӧр содтӧны плюса да минуса шонтӧгъяс торйӧн.
Сэсся ыджыдджык суммаысь чинтӧны ичӧтджыкӧс, юкӧны чинтассӧ мурталан лыд вылӧ да артмӧм юкас дорӧ пуктӧны юкан пас.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла гожся войнас саридз весьтын сынӧдыс шоныдджык, саридзсянь ылын серти.
2. Кыдзи векджык вежласьӧ сынӧд шонтӧг шонді кайиг-лэччигъясын лун чӧжӧн?
3. Вӧчӧй сынӧд температуралӧн вой-лун чӧж вежласьӧм кузя график татшӧм мыччӧдъяс вылӧ мыджсьӧмӧн: 1 часӧ — −4°С, 7 ч. −1°С, 13 ч. +3°С, 19 ч. +1°С.
Вертикаль ось серти пасйӧй сынӧд шонтӧг (1 см = 1°С), а горизонталь серти — вой-лунся кад (1,5 см — ӧти кад кост).
4. 3-ӧд уджса мыччӧдъяс серти тӧдмалӧй сынӧд температуралысь вой-лунся амплитуда да вой-лунчӧжся шӧр температура.
5. Асланыд пасйӧдъяс серти вӧчӧй вежон чӧжӧн температура вежласян график да тӧдмалӧй тайӧ жӧ кадся шӧр температура да сынӧд шонтӧглысь амплитуда.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Во чӧж шонтӧг вежласьӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§37. Во чӧж шонтӧг вежласьӧм
1. Мыйла сынӧдлӧн шонтӧгыс во чӧжӧн вежласьӧ.
Роч канмуын сынӧд температура ёнакодь вежласьӧ во чӧжӧн.
Кузь гожся лунъясӧ му веркӧс бура шоналӧ, а дженьыд войясӧ оз удит кӧдзавны.
Та вӧсна сынӧд температураяс гожӧмын овлӧны медся вылынӧсь.
Арын кӧдзыдланьӧ кежлывлӧ, а тулысын бара шондӧдӧ.
Во чӧж сынӧд температуралӧн вежласьӧмыс кызвыйӧ сы сайын, мый кузьта луныс да кутшӧм пельӧсӧн шонді югӧрыс усьӧ му веркӧсӧ: мыйӧн зӧмджыка усьӧ югӧрыс, сійӧн ёнджыка шоналӧ му веркӧсыс.
Му шарын эмӧсь интасъяс, кӧні сынӧд температураыс во чӧжӧн озджык вежлась: сэні век гожӧм.
Сідзкӧ шонді югӧр усян пельӧс сэні во гӧгӧр чӧж ыджыд кольӧ.
Удж.
Гижталӧй тетрадяныд 6№ таблича да тыртӧй сійӧс.
Колана мыччӧдъяс ті босьтанныд велӧдыссянь, а лунлысь кузьтасӧ позьӧ видзӧдны нетшкана лист бокъяса лунпасысь.
Таблича №6.
Показательяс.
Тӧлысьяс
Шонділӧн луншӧрся вылна
Лунлӧн кузьта
Шӧр шонтӧгъяс
2. Тӧлысьчӧжся шӧр шонтӧг.
Медым орччӧдны сынӧд температурасӧ торъя тӧлысьясысь вӧдитчӧны тӧлысьчӧжся шӧр шонтӧгъясӧн.
Медым тӧдмавны тӧлысьчӧжся шӧр температура, колӧ содтыны тӧлысь чӧж став вой-лунся шӧр шонтӧгсӧ да суммасӧ юкны тӧлысся лун лыд вылӧ.
3. Сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся вежласьӧм.
Орччӧдам кӧ тӧлысьчӧжся шӧр температураяс, петӧ: медся шоныд тӧлысьӧн Войвыв мусярджынйын векджык овлӧ сора тӧлысь, а медся кӧдзыдӧн — тӧвшӧр.
Лунвыв мусярджынйын, мӧдарӧ, юльыс — медся кӧдзыд тӧлысь, а январыс — медся шоныд.
Удж.
6№ табличаса мыччӧдъяс серти гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Войвыв мусярджынйын, кӧні тшӧтш и Роч муыд куйлӧ, медшоныд тӧлысьыс — лӧддза-номъя, а медкӧдзыд — январ.
Став тӧлыссьыс кӧ шӧр температурасӧ тӧдам, позьӧ вӧчны во чӧж температура вежласян график да артыштны, кыдзи торъялӧны вочӧжся медкӧдзыд тӧлысьын да медшоныд тӧлысьын шӧр температураяс, м. ш. лыддьыны сынӧд шонтӧглысь вося амплитуда.
Удж.
Мӧскуаын во чӧж температура вежласян график серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм овлӧ шӧр температура Мӧскуаад медся шоныд да медся кӧдзыд тӧлысьясын; б) Мӧскуаын сынӧд шонтӧглысь вося амплитуда.
4. Сынӧдлӧн унавося шӧр температура.
Тӧлысьчӧжся шӧр температураыс весиг ӧти оланінын оз овлы пыр ӧткодьӧн.
Ӧти воӧ, шуам, сора тӧлысь зэв жар, а мӧд воӧ — зэра да ыркыд.
Медым орччӧдны тӧлысьчӧжся сынӧд шонтӧгъяс торъя пунктъясын, вӧдитчӧны тӧлысь серти унавося шӧр температураӧн.
Сійӧс тӧдмалам, юкам кӧ уна во чӧж пасъялӧм тӧлысся шӧр температураяс во лыд вылӧ.
Тӧдам кӧ быд тӧлысь серти унавося шӧр температура, позьӧ артыштны и тайӧ пунктас вочӧжся шӧр температура.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Асланыд пасйӧдъяс серти артыштӧй кутшӧмкӧ ӧти тӧлысь серти тӧлысся шӧр температура.
2. Тӧлысь чӧж вӧчӧм пасйӧдъяс серти вӧчӧй шонтӧг вежласян график.
3. 6№ таблича серти артыштӧй вося шӧр температура тіян олан пунктын.
Тӧдмалӧй шонтӧглысь вося амплитуда.
4. 7№ таблича серти лӧсьӧдӧй график: «Сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся вежласьӧм».
График кузя тӧдмалӧй, кутшӧм шӧр температура овлӧ ылӧсас вӧльгымын.
5. Гижталӧй 8№ табличаӧ асланыд тетрадьясӧ да содтӧй сійӧс.
Корсьӧй индӧм каръяссӧ политика сяма мусярджынъя карта вылысь да вӧчӧй кывкӧртӧд: мыйла ӧтиас вочӧжся шӧр температураыс мӧдас дорысь вылынджык.
7№ таблича.
58° в. ш.-са Яруслав карын тӧлысь серти унавося шӧр температураяс, °С.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Атмосфераса личкӧд @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§38. Атмосфераса личкӧд
1. Кутшӧм тыртанторйысь тэчӧма атмосфера?
2. Висьталӧй ылӧсас, мый кызта атмосфераыс?
1. Атмосфераса личкӧд йылысь гӧгӧрвоӧдӧм.
Быд тыртанторлысь позьӧ тӧдмавны сьӧктасӧ.
Шуам, 1 м3 сынӧдыс саридз веркӧс тшупӧдын кыскӧ матӧ 1 кг 300 г.
Му вылын быд предмет, эм кӧ сылӧн массаыс, личкӧ сы улын пукаланторъяс: небӧгъяс личкӧны пызан, пызан личкӧ джодж да с. в.
Сынӧдыс тшӧтш личкӧ ставсӧ, мый дорӧ сійӧ инмӧдчӧ.
Мортыд оз казяв сынӧдлысь личкӧдсӧ сійӧн, мый ортсыса личкӧд ӧтвесьтасьӧ миян организм пытшса личкӧдыскӧд.
Лӧсьӧдам кӧ му веркӧссянь атмосфера вевдорса вежтасӧдзыс сынӧд сюръя да видлам тӧдмавны, кутшӧм вынӧн сійӧ личкӧ му веркӧсас, петас татшӧмтор: быд 1 см2 вылас сынӧдыс личкӧ сэтшӧм жӧ вынӧн, кыдзи и 1 кг 33 г сьӧкта гира.
Атмосфераса личкӧд — тайӧ вын, кутшӧмӧн сынӧд личкӧ му веркӧссӧ да сы вывса став эмторсӧ.
2. Атмосфераса личкӧд мурталӧм.
Атмосфераса личкӧд туялӧны барометръясӧн.
Эм кык сикас барометр: ртутя да анероид.
Ртуть либӧ тюрк — кизьӧр металл.
Кисьтны кӧ сійӧс кузь клянича трубкаӧ, коді ӧти помӧдыс паяйтӧма, да лэдзны кӧ восьса помнас ртутя бекарӧ, то трубкаысь ртутьыд оз ставнас киссьы.
И петны сэтысь сійӧ оз вермы, бекарса ртуть вевдорас сынӧд личкӧ да.
Атмосфераса личкӧдыс кӧ чинас, трубкасьыс нӧшта мыйтакӧ тюркыд киссяс, а ртуть сюръя дженьдаммас, лэччас.
Мӧдарӧ, личкас кӧ сынӧдыс ёнджыка, ртуть сюръя кыпӧдчас.
Йӧзыс тӧдмалісны: 45° параллельын саридз веркӧс тшупӧдас, сынӧд шонтӧгыс кӧ лоӧ 0°, ртутьыд трубкаас кыпӧдчӧ 760 мм вылӧ.
Татшӧм гӧгӧртасын личкӧдсӧ шуӧны атмосфераса норма (лючкиа) личкӧдӧн.
Ртутя барометрнас ветліг-мунігъясын, экспедиция дырйи, абу кивыв вӧдитчыны.
Сэк бурджык босьтны сьӧрад анероид (тайӧ кывсӧ комиӧдны кӧ, лоӧ «абу кизьӧр, ватӧм»).
Татшӧм барометр пытшкын эм металлысь вӧчӧм куд, кӧні абу сынӧд, та вӧсна сійӧ пырысь-пыр кылӧ, вежсьӧ кӧ атмосфераса личкӧд.
Мыйӧн личкӧдыс содӧ, кудйыс топӧдчӧ.
Чинӧ кӧ личкӧдыс, кудйыс паськалӧ.
Кудйӧ йитӧма ньӧвтор, коді вештасьӧ сы йӧрыш вежсьӧмысла.
Ньӧвтор индӧ шкала вылӧ, код серти и вермам тӧдмавны атмосфераса личкӧд ртуть сюръяса миллиметръясӧн.
3. Атмосфераса личкӧд вежласьӧ.
Медводдза йӧзыс, кодъяс сынӧд шаръясӧн качлісны кымӧр сайӧ, казялісны: вывлань кайигӧн лолавны сьӧкыдджык лолӧ.
Сійӧ жӧ овлӧ и гӧраясӧ кыпӧдчигтырйи.
Тадзи артмӧ сы вӧсна, мый вылысджыкинын сынӧдыс шочмӧ, топыдлуныс чинӧ.
Шуам, 12 км вылнаын 1 м3-ад сынӧд массаыс лоӧ 310 г, а 40 км вылнаын — 4 г.
(Орччаӧдӧй 12 да 40 км ылнаын 1 м3-са сынӧд массасӧ саридз веркӧс тшупӧдса массанас.)
10,5 м вылӧ кыпӧдчигӧн атмосфераса личкӧдыс чинӧ ртуть сюръяса 1 мм-ӧн.
Атмосфераса личкӧд оз сӧмын вылна серти вежсьы.
Му веркӧсса быд чутын атмосфераса личкӧдыс корсюрӧ содӧ, корсюрӧ чинӧ.
Атмосфераса личкӧдлӧн татшӧма вежласьӧмыс йитчӧма сынӧд шонтӧгкӧд.
Сынӧдыс шоналігӧн паськалӧ.
Шоныд сынӧд кӧдзыдсьыс кокниджык, сійӧн и 1 м3-са шоныд сынӧд, кӧть и ӧти вылнаын, веситӧ 1 м3-са кӧдзыд сынӧд дорысь этшаджык.
Сідзкӧ, шоныд сынӧдыс личкӧ му веркӧссӧ кӧдзыд сынӧдысь омӧльджыка, м. ш. му веркӧсӧ шоныд сынӧдлӧн личкӧдыс кӧдзыдсьыс ичӧтджык.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Артыштӧй, кутшӧм вынӧн атмосфера личкӧ тіян ки пыдӧс вылӧ.
(Ки пыдӧсыс матӧ 60 см2 ыджда).
2. Кыдзи вежсьывлӧ атмосфераса личкӧд кор волӧ а) кӧдзыд поводдя; б) шоныд поводдя?
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла атмосфераса личкӧд чинӧ ли содӧ температура вежласигӧн.
3. Саридз веркӧссянь кутшӧм вылнаын позьӧ шуны лючкиаӧн атмосфераса татшӧм личкӧдсӧ: а) 670 мм; б) 790 мм?
4. Тӧдмалӧй атмосфераса личкӧд гӧра йылын, сы горулын кӧ личкӧдыс 740 мм, а гӧраыс 3150 м джуджда.
Тӧдмалӧй, кутшӧм личкӧдыс тіян интасын лоӧ лючки.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Тӧвъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§39. Тӧвъяс
Мый шоналӧ ӧдйӧджык — косін али ва?
Сынӧдыс век вешъялӧ му веркӧс весьтӧд.
Сынӧдлӧн горизонтальнӧя мунӧмсӧ шуӧны тӧлӧн.
1. Кыдзи чужӧ тӧлыс?
Кор жар гожся лунӧ матыстчан ыджыд вааин дорӧ, кылан, кыдзи васянь ыркыд тӧврутор вайыштӧ.
Косін да ва оз ӧтмоза шонавны.
Косінсяньыс шоналӧм сынӧд паськалӧ да вывлань кыпӧдчӧ.
Косінвесьтса личкӧдыс чинӧ.
Кӧдзыд сынӧдыс, ваа эрд весьтсянь вешйӧ косін весьтӧ да кольӧ сэтчӧ — вывлань кайӧм шоныд сынӧд пыдди.
Тадзи артмӧ тӧв.
Тӧв чужӧмлӧн медшӧр помка — торъя му веркӧс юкӧнъяс весьтын абу ӧткодь атмосфераса личкӧд.
Тӧлыс век пӧльтӧ атмосфераса ыджыд личкӧда инсянь сэтчӧ, кӧні атмосфераса личкӧдыс ичӧтджык.
Кымын ёнджыка торъялӧ атмосфераса личкӧдыс, сымын ёнджыка пӧльтӧ тӧлыс.
2. Тӧв сикасъяс.
Саридз либӧ гырысь ты дорын тӧлыс вой-луннас вежӧ нырвизьсӧ кыкысь.
Лунын сійӧ пӧльтӧ саридзсянь косінлань, а войын — косінсянь саридзлань.
Татшӧм вадор тӧвсӧ шуӧны бризӧн.
Бризыс артмӧ сы вӧсна, мый саридз да косін весьтын атмосфераса личкӧдыс ёна торъялӧ.
Луннас саридз весьтын личкӧдыс ыджыдджык косін весьтын серти, сійӧн сынӧдыс и вешйӧ косінладорӧ.
Удж.
Серпасалӧй тетрадяныд войся бриз артман схема.
Пасйӧй (ылӧсас) шонтӧг да атмосфераса личкӧд торйӧн саридз да косін весьтын.
Ылі Асыввылын, Роч му лунвыв суйӧрсянь матын, тӧвъяс вежӧны нырвизьнысӧ во чӧжӧн сӧмын кыкысь.
Татшӧм тӧвъяссӧ шуӧны муссонъясӧн.
Муссонъяс овлӧны тропосфера улыс юкӧнын.
Гожӧмнас материк шоналӧ ӧдйӧджык Лӧнь океанысь, сійӧн океансянь, кӧні атмосфераса личкӧд вылынджык, кӧдзыд сынӧд мунӧ косін весьтӧ.
Пӧльтӧ гожся муссон.
Тӧвнас океанас шоныдыс кольӧ на, сійӧн атмосфераса личкӧд сы весьтын улынджык, косін весьтын дорысь.
Сійӧн тӧлын муссоныс материксянь океанлань и пӧльтӧ.
Тӧвнас Ылі Асыввыв лунвылын кӧдзыд да кос, а гӧжӧмнас ыркыд да зэра: зэрсӧ и вайӧ океансянь пӧльтысь муссоныс.
3. Кыдзи тӧдмавны тӧвлысь нырвизь да вын?
Тӧв вермӧ пӧльтны быдладор боксянь.
И нимсӧ тӧлыдлы пуктӧны енэжтас бок серти, кысянь сійӧ петӧ.
Сідз, пӧльтӧ кӧ тӧлыс лунвывсянь, шуам сійӧс лун тӧлӧн, асыв-лунвывсянь кӧ — асыв-лун тӧлӧн да с. в.
Тӧвлысь нырвизьсӧ тӧдмалӧны флюгер отсӧгӧн.
Став флюгер кокниа бергалӧ ось гӧгӧр да сувтӧ тӧв ньылыд.
Графиксӧ, кытчӧ петкӧдлӧма, кодарсянь кутшӧмкӧ интасын векджык пӧльтӧны тӧвъяс, шуӧны тӧвъяса розаӧн.
Видзӧдам Владивостокса тӧвъяса розасӧ.
Тӧвъяса роза лӧсьӧдігӧн подувнас босьтӧны тӧв нырвизьяс петкӧдлысь ньӧвъяс.
Татшӧм ньӧвйыс кӧкъямыс.
Быдӧнӧс юкӧма ӧткодь вундӧгъяс вылӧ; ӧти вундӧг лӧсялӧ тӧлысся кык лунлы.
Тӧвшӧр дырйи Владивостокын 2 кымын лун пӧльтӧма асыв-лун тӧв, сідзкӧ асыв-лунвыв нырвизьӧ график шӧр чутсянь пуктӧма ӧти вундӧг.
Тӧвшӧрся роза серти тӧдчӧ: лун, рытыв-лун, рытыв да асыв-вой тӧв быдӧн пӧльтӧма ӧти лунӧн, рытыв-войвывса — 3 лун, а войвывса — 20 лун.
Нырвизьясса став лӧсялан вундӧгыс йитӧмаӧсь мӧда-мӧдкӧд.
Роза шӧрса кытшторйӧ гижӧма, мыйта лун вӧлі тӧвтӧм.
Удж.
Владивостокса юлься тӧвъяса роза серти тӧдмалӧй: а) кодарсянь унджыксӧ тӧвъяс пӧльтісны да кымын лун найӧ пӧльтісны; б) кутшӧм тӧв пӧльтӧма 4 лун; в) мыйта лун вӧлі тӧвтӧм.
Тӧвлӧн пӧльтан выныс абу ӧткодь.
Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧны 12 балла шкала серти.
Ставтор жугӧдан вын — ураган — 12 балла.
Сійӧ кисьтӧ керкаяс, лэптӧ да нуӧ некымын метра сайӧдз сьӧкыд предметъяс, вужнаныс нетшкӧ пуяс.
Абу кӧ тӧлыс, лоӧ штиль (0 балл).
Тӧв вынлысь 12 балла шкала лӧсьӧдӧма инвывса уна параметр серти да сетӧ позянлун ылӧсас тӧдмавны тӧвлысь вын.
4. Тӧвлӧн тӧдчанлун.
Тӧлыс кӧ эз вӧв, косінас эськӧ эз усьлы ньӧти зэр войт, ӧд буретш тӧв вайӧ улис сынӧд океансянь материк весьтӧ.
Тӧв нуӧ няйтчӧдӧм сынӧд каръясысь, оз ӧд весьшӧрӧ тӧла дырйи кокниджыка лолавсьы.
Мортыд важӧн нин уджӧдӧ тӧвсӧ.
Географияса восьтӧмъяс вӧчӧмаӧсь паруса карабӧн ветлысьяс, а мунісны тайӧ карабъясыд, буретш тӧв вӧтлӧма да.
Важысянь тӧвнас вӧдитчӧны тӧввыв изанінъясын — мельничаясын.
Ӧнія дырйи лӧсьӧдӧны тӧввыв моторъяс, найӧ пӧртӧны тӧвлысь вын электротокӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ тӧв?
Мыйла чужӧ тӧлыс?
2. Мыйла жар гожся лунӧ, матыстчанныд кӧ вӧрланьӧ, сысянь ыркыдӧн кыскӧ?
3. Кутшӧм тӧвъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
Кыдзи найӧ пӧльтӧны?
4. Тӧдмалӧй кодарсянь кутас пӧльтны тӧв да кор сійӧ лоас вынаджык: а) 741 мм А — Б 750 мм; б) 763 мм А — Б 758 мм; в) 754 мм А — Б 752 мм; г) 755 мм А — Б 762 мм.
5. Асланыд пасйӧдъяс серти лӧсьӧдӧй тӧлысьчӧжся тӧвъяса роза.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Атмосфераса ва ру. Кымӧръяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§40. Атмосфераса ва ру.
Кымӧръяс
Висьталӧй, кор позьӧ аддзыны лысва, ру.
1. Атмосфераса ва ру.
Кыдзи тӧдса, ва гӧпъяс зэрӧм бӧрын регыдӧн бырӧны.
Кытчӧ нӧ вошӧ ваыс?
Унджыкыс пакталӧ — пӧрӧ тыдавтӧм ва руӧ.
Унджык ва руыс веськалӧ сынӧдӧ мирса океан, ю, ты, нюр веркӧсысь пакталігмоз.
Но ваыс пакталӧ тшӧтш косін да быдмӧг веркӧсысь.
Мыйта ва руыс эм 1м3 сынӧдын, тайӧ лыдсӧ шуӧны сынӧдлӧн абсолют васӧдлунӧн.
Абсолют васӧдлуныс абу век ӧткодь.
Гожӧмын ва гӧпъяс косьмӧны ӧдйӧджык арын да тулысын серти.
Тайӧ и гӧгӧрвоана, ӧд шоныд сынӧдын ва руыс овлӧ кӧдзыдын дорысь унджык.
2. Ва ру тыра сынӧд да ва ру тӧрмӧн сынӧд.
Индӧм шонтӧг дырйи кӧ сынӧдыс оз вермы босьтны ас пытшкӧ ва рутӧ унджык сы серти, мыйта сыын эм нин, сійӧс шуӧны ва ру тыраӧн.
Шоналас кӧ, сынӧдыс бара босьтас ас пытшкӧ мыйтакӧ ва рутӧ.
Удж.
77-ӧд серпас серти тӧдмалӧй, кымын грамм ваыс овлӧ ва ру тыра сынӧдын татшӧм шонтӧг дырйи: а) −20°С, б) 0°С; в) +30°С.
Вӧчӧй кывкӧртӧд.
Ва ру тыра сынӧд кӧ кӧдзалӧ, ва руыс конденсируйтчӧ, м. ш. лоӧ кизьӧр формата ваӧн.
Тайӧторсӧ подулалам видлӧгъясӧн.
Лолалыштны кӧ, шуам, кӧдзыд стеклӧ вылӧ, вомсьыд петӧм шоныд ру кӧдзалас.
Стеклӧ вылын лоасны ва войтъяс.
Гожся вой чӧжӧн кӧдзалӧм сынӧдын ва руыс конденсируйтчӧ жӧ, усьӧ лысва.
Сынӧдас, коді ӧшалӧ шоныд да кос веркӧс весьтын, ва руыс этшаджык сы серти, мыйта сійӧ эськӧ вермис тӧрны.
Татшӧм сынӧдсӧ шуӧны ва ру тӧрмӧн сынӧд.
Удж.
77-ӧд серпас серти артыштӧй: а) кымын грамм ва руыс тӧрас 1 м3 ва ру тыра сынӧдӧ, шонтыны кӧ сійӧс 0-сянь +10°С-ӧдз; б) лоӧ оз сынӧдыс ва ру тыраӧн, сылӧн 1м3-ын кӧ +20°С температура дырйи ва руыс 7 г.; в) конденсируйтчас оз ва руыс, кӧдзалас кӧ 7 г ва руа 1м3 сынӧдыс +10°С-ӧдз.
3. Орччӧдана васӧдлун.
Ва ру тыра сынӧд кӧ кӧдзалас, ваыс век нин петас.
Васӧдлун орччӧдӧм могысь ва ру тыра сынӧдсӧ босьтӧны 100% пыдди.
Орччӧдана васӧдлунӧн шуӧны прӧчент, коді артмӧ, орччӧдам кӧ, мыйта ва руыс эм сынӧдын да мыйта ва руыс вермӧ индӧм шонтӧг дырйи сынӧдас тӧрны.
Шуам, +30°С дырйи 1м3 сынӧдын эм 15 г ва ру, а вермас сэтчӧ тӧрны 30 г, сідзкӧ татшӧм сынӧдлӧн орччӧдана васӧдлуныс лоӧ 50%.
Му шарас некӧні абу пасйӧдӧма 0%-а орччӧдана васӧдлун.
Весиг овтӧмин весьтын сынӧдас эмышт мыйтакӧ ва руыс.
4. Ру да кымӧръяс.
Мича гожся войын кӧдзалӧм му веркӧс бердас ва ру тыра сынӧдысь петӧны ва войтъяс.
Артмӧ ру.
Кымӧр — сійӧ жӧ ру, сӧмын сійӧ ёна вылын ӧшалӧ.
Кымӧръясыс артмӧны кыпӧдчысь сынӧд кӧдзалігӧн.
Кымӧръяс овлӧны быдпӧлӧс формааӧсь.
Торйӧдӧны некымын сикас кымӧръяс: юраӧсь, шылясьӧмӧсь, сі кодь.
Тулыс локтігӧн, а сэсся и гожӧмын да арын позьӧ аддзыны юра кымӧръяс.
Найӧ енэж пасьтала сявкйӧм вататоръяс кодьӧсь.
Юра кымӧръяс артмӧны, кор веркӧссянь шоналӧм сынӧд вылӧ кайӧ.
Юра кымӧр кӧ кызаммӧ, сылӧн подулыс лоӧ пемыд, ыштӧкӧ быд здук дась киссьыны зэрӧн.
Татшӧм кымӧрсӧ шуӧны кыз кымӧрӧн либӧ кунӧрӧн.
Юра кымӧръяс артмӧны 2–10 км вылнаын.
Кымӧра поводдя дырйи енэжсӧ увдортіыс вевттьӧны ӧтсяма руд кымӧръяс.
Тайӧ шылясьӧм кымӧръяс.
Найӧ артмӧны шоныд да кӧдзыд сынӧд сорласигӧн, кор шоныд сынӧдыс ньӧжйӧник кыпӧдчӧ кӧдзыд пырыс, вочасӧн кӧдзалӧ да ва войтъяс чужтӧ.
Шылясьӧм кымӧръяс векджык артмӧны оз 2 км-ысь вылынджык.
Мукӧддырйи налӧн слӧйясыс рудоват рӧма ыджыд гыяс кодьӧсь.
Татшӧм кымӧръяссӧ шуӧны пласта кымӧръяс.
Шондіа лунӧ корсюрӧ позьӧ казявны гӧн кодь кымӧръяс.
Найӧ и збыльысь еджыд гӧн кодьӧсь.
Татшӧм кымӧръясыс зэв мичаӧсь, найӧ оз саймовтны шондітӧ.
Гӧн кодь кымӧръяс — медся джуджыдӧсь; найӧ артмӧны 10–12 км вылнаын, а тэчӧма татшӧм кымӧръястӧ йи кристаллъясысь.
Тӧвнас кымӧра луныс овлӧ кымӧртӧмсьыс шоныдджык, кымӧръясыс мубердса шоныдсӧ кутӧны да.
Гожӧмнас бара кымӧръяс падмӧдӧны му веркӧссӧ шоналӧмысь, сійӧн гожӧмын, вевсьӧн кӧ кымӧра енэжыс, кӧдзыдджык сы серти, мый овлӧ кымӧртӧм поводдя дырйи.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм помкаяс тӧдчӧны сы вылӧ, мыйта сынӧдын ва руыс?
2. Шуӧй медшӧр помка, мыйла ва ру тыра сынӧдысь торйӧдчӧ ва.
3. Мыйта ва ру эм 1 м3 сынӧдын +10°С дырйи, сылӧн орччӧдана васӧдлун кӧ: а) 100%; б) 50%; в) 10%?
4. Мыйла юра кымӧръяс артмӧны векджык шоныд кадколастӧ?
5. Висьталӧй, кыдзи артмӧны шылясьӧм кымӧръяс?
6. Кутшӧм сикас кымӧръяс унджыкӧн овлӧны тіян интасын тӧвнас?
Кутшӧмъяс гожӧмнас?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Енэжва @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§41. Енэжва
1. Кутшӧм сикас кымӧръясысь усьӧны зэр, лым, шер кодь енэжваяс?
2. Кутшӧм роль ворсӧ енэжва Мирса ва бергалӧмын?
1. Енэжва сикасъяс.
Зэр, лым, шер — тайӧ кымӧрысь усян енэжва.
Пуж, лысва, гыӧр, кижа — тшӧтш енэжваяс.
Найӧ торйӧдчӧны ва ру тыра сынӧдысь, кор сійӧ инмӧдчӧ кӧдзалӧм веркӧсӧ — муӧ, керка стенмӧ, пуӧ да м. т.
Кизьӧр либӧ чорыд формата ва, коді усьӧ кымӧрысь либӧ торйӧдчӧ сынӧдысь кӧдзалӧм веркӧсас, шусьӧ енэжваӧн.
Мыйла енэжва оз быд кымӧрысь усь?
Вӧлӧмкӧ, кымӧр кӧ тэчӧма поснидик ва больясысь либӧ йи чиръясысь, найӧ сы выйӧдз кокниӧсь, весиг му вылас усьны оз вермыны.
Ва войтъяс кымӧрын век ӧтарӧ-мӧдарӧ вешъялӧны.
Найӧ зурасьӧны, ӧтлаасьӧны да вочасӧн гырысьмӧны да сьӧктаммӧны.
Кор гырысьмӧм войтъяс вывті сьӧкыдысла оз нин вермыны кутчысьны сынӧдын, найӧ усьӧны зэрӧн.
А лымъявны кутас, кымӧрын кӧ шонтӧгыс 0°С-ысь улын лоас.
Корсюрӧ гожӧмын чард-гым дырйи шер усьӧ.
Шер йияс артмӧны кунӧра кымӧръясын.
Кунӧрас ва войтъясыд сынӧд вӧрӧмысла дугдывтӧг кайлӧны-лэччӧны.
Кор найӧ веськалӧны кунӧр вылыс юкӧнас, кӧні шонтӧгыс 0°С-ысь улын, ва войт йизьӧ.
Сы бӧрын йи чирйыс лэччӧ кунӧр увдорас, кӧні вевттьысьӧ ваӧн.
Сэсся, бара кӧ кайлас выліас, ляскысьӧм ваыс тшӧтш йизяс.
Бӧръяпом сьӧктаммӧм шер ёкмыль оз нин кутчысь, му вылӧ усьӧ дай.
Шер ёкмыльяс корсюрӧ овлӧны чипан кольк гырсяӧсь!
Шер вайлӧ уна лёктор: сійӧ вермӧ бырӧдны кӧдза, вины гортса пӧтка да ичӧт пемӧсъясӧс.
2. Усьӧм енэжва мурталӧм.
Мыйта усьӧ енэжваыс, йӧз овмӧслы абу веськодь.
Васӧдыс кӧ этша, либӧ мӧдарӧ — вывті уна, бырӧ урожай, торксьӧ йӧзӧс да фабрик-заводтӧ ваӧн могмӧдӧм.
Метеорологъяс ас станцияясын пыр видзӧдӧны енэжва бӧрся.
Уна-ӧ енэжваыс усьӧма, тӧдмалӧны енэжва мурталантор отсӧгӧн.
Енэжва мурталаныс ведра коддьӧм.
Сійӧс лӧсьӧдӧны неыджыд сюръя вылӧ да дорӧны сідз, медым енэжвасӧ сыысь бокӧ тӧв эз ну.
Медым артыштны, мыйта усьӧма енэжысь ваыс, енэжва мурталансьыд васӧ кисьтӧны торъя мурталан стӧканӧ да арталӧны ва слӧй кызтасӧ миллиметръясӧн.
Лым кӧ усьӧма, енэжва мурталансӧ пыртӧны шоныдінӧ, кӧні лымйыс сылас.
Лым сылӧм бӧрын ва слӧйлысь артмӧм джудждасӧ бара арталӧны мурталан стӧкан отсӧгӧн.
Енэжва мурталансӧ йӧзыс видлалӧны вой-луннас кыкысь: 7 час асылын да 19 час рытын.
Мыйта енэжваыс усьӧма вой-лунӧн, тӧдмалӧны кыкнан мурталӧмлысь результатъяс плюсуйтӧмӧн.
Мыйта енэжва усьӧма тӧлысь чӧжӧн, тӧдмалам, суммируйтам кӧ тайӧ тӧлысся быд лунсьыс енэжва лыд.
Вочӧжся став тӧлыссьыс кӧ енэжва лыд суммируйтам, петас вочӧжся енэжва лыд.
Му шарса мӧд-мӧдлаын во чӧжӧн усьӧм енэжваяс орччӧдӧм могысь артыштӧны енэжвалысь унавося шӧр лыд.
Енэжвалысь унавося шӧр лыд да сылӧн усян режим петкӧдлӧны енэжва лыд диаграммаясын.
Удж.
Видзӧдлӧй енэжва лыд петкӧдлысь диаграмма вылӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма Владивосток карлы.
Диаграмма серти тӧдмалӧй: а) мыйта енэжва усьӧ во чӧжӧн; б) тӧлысь, кор енэжва усьлӧ медуна; в) тӧлысь, кор енэжваыс усьлӧ медся этша.
3. Енэжва лыд вылӧ тӧдчысь помкаяс.
Атмосфераӧ медуна ва ру локтӧ мирса отваысь.
Позис эськӧ вӧчны кывкӧртӧд: кымын матынджык океансянь кутшӧмкӧ интасыс, сымын унджык и енэжва сэтчӧ усьӧ.
Но со 81 серпас серти тыдалӧ: Абердин, Аден да Владивосток куимнанныс океан дорынӧсь.
Но енэжва сэтъясті усьӧ оз ӧтмындаӧн дай режимыс торъялӧ.
Помкаыс талы — тӧвъяс, кодъяс векджык пӧльтӧны тайӧ каръяс весьтті.
Удж.
1. 81 серпас серти тӧдмалӧй, кысянь во гӧгӧр чӧж пӧльтӧны тӧвъяс татшӧм каръясас: а) Абердин; б) Аден.
Кутшӧма тӧлыс тӧдчӧ сэтчӧ усьысь енэжва лыдын да режимын?
2. Мыйла Владивостокын вочӧжся енэжва лыдысь унджык пай усьӧ гожӧм вылӧ?
Кыдзи шуӧны Владивосток мутас весьтті пӧльтысь тӧвъяс?
4. Лым эжлысь джуджда мурталӧм.
Видз-му овмӧслы тӧдчана и сійӧ, мый кыза лым эжыс.
Уна кӧ ыб вылын лым, мусинмыс озджык кынмы да тулыснас унджык васӧд лоас.
Лым эжлысь джуджа мурталӧны лым мурталан рейка отсӧгӧн.
Сійӧ — сантиметръясӧ юкӧм дзав.
Арталӧны-мурталӧны му веркӧссянь лым веркӧсӧдз.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лӧсьӧдӧй тетрадяныд схема: «Енэжва сикасъяс».
2. Кыдзи тӧдмалӧны, мыйта енэжва усьӧма вой-лун, тӧлысь да во чӧжӧн?
3. Асланыд пасйӧдъяс серти тӧдмалӧй, кодар тӧв дырйи тіян интасын енэжва усьӧ тшӧкыдджыка.
4. Велӧдыссянь босьтӧй мыччӧдъяс да лӧсьӧдӧй тетрадяныд диаграмма, мыйта енэжва усьӧ тіян интасын уна во чӧжся пасйӧдъяс серти.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Поводдя @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§42. Поводдя
Гижӧй талунъя асывся поводдясӧ.
1. Мый лоӧ поводдя.
Атмосфера улысь юкӧнын, тропосфераас, сынӧдлӧн век вежсьӧны шонтӧг, личкӧд да ва ру лыд, вежласьӧны тӧвъяс, кымрасьӧм да усян енэжва.
Ӧтлаын ставныс и лӧсьӧдӧны поводдясӧ.
Поводдя прогнозъяс серти, мый лыддьӧны радио да телевизор пыр, ми тӧдам: Му шарас мӧд-мӧд местаясын поводдяыс абу ӧткодь.
Но и ӧтилаын талунъя поводдяыс вермӧ ёна торъявны тӧрытъясьыс (аддзӧй та вылӧ видлӧгъяс асланыд поводдя луннебӧгысь).
Сідзкӧ, поводдя вежласьӧ и кадын, и инын.
Поводдяӧн шуӧны сійӧс, мый вӧчсьӧ тропосфераын индӧминын торъя кадколастын.
2. Мыйла вежласьӧ поводдя.
Поводдялӧн торъя петкӧдчӧмъяс мӧда-мӧдтӧг оз овны.
Шуам, жар гожся лунӧ сынӧд, му веркӧссянь шоналӧ да, кокняммӧ: сідзкӧ чинӧ и атмосфераса личкӧд.
Жар поводдя дырйи ёнджыка пакталӧ, а та вӧсна артмӧны юра кымӧръяс либӧ кунӧръяс.
Тӧлыс кӧ кутас пӧльтны мӧдладорсянь, поводдя пырысь-пыр вежсьӧ.
Артмӧ тадзи сы вӧсна, мый тӧвъяс новлӧны му весьтӧд ыджыд сынӧд юкӧнъяс, кодъяс торъялӧны аслуннаныс, сідз шусяна сынӧд массаяс.
Мыйла ӧти сынӧд массаыс шоныд, а мӧдыс кӧдзыд, мыйла найӧ торъялӧны васӧдлун да пырыс тыдаланлун сертиыс?
Вочавидзнытӧ та вылӧ абу сьӧкыд: сынӧдыс овлӧ сэтшӧмӧн либӧ татшӧмӧн сы серти, кутшӧм веркӧс весьтын сійӧ лоӧ.
Океан весьтын артмӧны улис да пырыс тыдалана сынӧд массаяс, овтӧминъяс-пустыняяс весьтын — пӧсь, кос да бус тыраяс.
Кӧдзыд, кос да пырыс тыдалана сынӧд массаяс артмӧны тӧлын Антарктида да Войвыв океан весьтын.
Вой тӧв кӧ тӧвнас ваяс миянӧ татшӧм сынӧд массасӧ, пуксяс кӧдзыд да сэзь поводдя.
Сэсся мӧдас пӧльтны рытыв тӧв, ваяс Атлантика океансянь шоныд да улис сынӧд, сэк Роч му европаса юкӧнын олысьяслы колӧ виччысьны шондӧдӧм да енэжва.
3. Поводдя типъяс.
Поводдяыд ёна вежласьӧ, но мукӧд лунъясӧ овлӧ пӧшти ӧткодь поводдя.
Метеорология туялысьяс торйӧдісны поводдялысь некымын тип.
Уджъяс.
1. Мӧд форзацысь тӧдмасьӧй, кыдзи сёрнитчӧма пасйыны поводдя сикасъяс, да вочавидзӧй юалӧмъяс вылӧ: а) поводдялысь кутшӧм элемент вӧлі пуктӧма подулӧ поводдясӧ типъяс вылӧ юкигӧн; б) кутшӧм кык ыджыд юкӧнӧ чукӧртӧмаӧсь поводдя сикасъяс.
2. Кутшӧм сикас поводдя векджык овлӧ тіян интасын тӧлын, а кутшӧм — гожӧмын?
Му шарын эмӧсь районъяс, кӧні во гӧгӧр чӧж поводдяыс овлӧ ӧти-мӧд сикас сӧмын.
Шуам, экватор дорын пыр жар, а полюсъясладорын — кӧдзыд.
4. Поводдя прогноз.
Важъя кадӧ поводдятӧ водзвыв висьталісны татчӧс казялӧмторъяс серти: кутшӧм ногӧн тшын петӧ трубаысь, мый рӧма пуксьысь шонді, кыдзи кутӧны асьнысӧ пемӧсъяс.
Кыксё во сайсянь нин поводдя бӧрся видзӧдӧны систематическӧя: приборъясӧн пасйӧдӧны шонтӧг да сынӧдлысь васӧдлунсӧ, атмосфераса личкӧд, кодарсянь да мый вынӧн пӧльтӧ тӧв да с. в.
Ӧні Му веркӧсыс вевттьӧма метеостанцияясӧн, кӧні тропосфера бӧрся видзӧдӧны специалист-метеорологъяс.
Став чукӧртӧм юӧр найӧ сетӧны гидрометеоролог кантораясӧ, а найӧ — Ставмирса метеорология шӧринъясӧ.
Татшӧм шӧриныс Му вылас куим — Мӧскуаын (Роч му), Вашингтонын (Ӧтувтчӧм Штатъяс) да Мельбурнын (Австралия).
Метеорология шӧринын метеостанцияясысь да спутникъяссянь воӧм мыччӧдъяс анализируйтӧны вына компьютеръяс отсӧгӧн.
Результат серти лӧсьӧдӧны «поводдя карта», кӧні торъя пасъясӧн петкӧдлӧма поводдя йылысь информация став видзӧдан пунктъяс серти.
Ӧнія кадӧ метеорологъяс зільӧны оз сӧмын прогнозируйтны поводдясӧ, а тшӧтш и вежны сійӧс.
Уна канмуын специалистъяс кужӧны зэрӧдны енэж, падмӧдны шер усьӧмысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ поводдя?
Мыйла сійӧ тшӧкыда вежласьӧ?
2. Кыдзи вежласьӧ поводдя тіян интасын тӧвнас да гожӧмнас, пӧльтӧны кӧ тӧвъяс: а) асыввывсянь; б) рытыввывсянь; в) войвывсянь; г) лунвывсянь?
3. Поводдя бӧрся видзӧдан луннебӧг серти тӧдмалӧй быд лунся поводдя тип.
Вӧчӧй кывкӧртӧд, кутшӧм типыс видзӧдан кад чӧжӧн вӧлі медуна.
Орччаӧдӧй результатъяс тіян интасса уна вося шӧр мыччӧдъясӧн.
4. Гижӧй тетрадьӧ талунъя поводдя йылысь, ставлы тӧдса пасъясӧн вӧдитчигӧн.
5. Чукӧртӧй унджык йӧзкостса приметаяс, код отсӧгӧн позьӧ водзвыв тӧдмавны поводдя.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Климат @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§43. Климат
Кутшӧм сикаса поводдя векджык овлӧ тіян тӧлын, а кутшӧм — гожӧмын.
1. Мый лоӧ климат?
Ӧти интасын поводдяыс век вежсьӧ, но оз быд во ӧткодя.
Шуам, гожӧмыс коркӧ овлӧ жар да кос, а кор и ыркыд да зэра.
Ӧти воас тӧлын шоныдкодь, а мӧдас — дзик кӧдзыд.
Удж.
Видзӧдӧй диаграммаяс, кӧні петкӧдлӧма Мӧскуаын поводдя сикасъяс да 2-ӧд форзацса поводдя сикас пасъяс.
Тӧвшӧрся диаграммаяс серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм поводдя сикас векджык овлӧ Мӧскуаын тӧвшӧр дырйи; б) мыйӧн 1969ʼ вося тӧвшӧрын поводдяыс торъяліс уна вося шӧр поводдяысь; в) мыйӧн 1971ʼ вося тӧвшӧрся поводдя торъяліс уна вося шӧр поводдяысь; г) мыйӧн ӧткодьӧсь 1969 и 1971ʼ вося тӧвшӧрся поводдя сикасъяс да Мӧскуаса уна вося шӧр поводдя январын.
Юлься диаграммаяс серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм сикас поводдя векджык овлӧ Мӧскуаын сора дырйи; б) мыйӧн 1968ʼ сорася поводдя торъялӧма уна вося шӧр поводдяысь; в) кутшӧм сикас поводдялӧн пайыс вӧлі 1972ʼ сораын торйӧн ыджыд; г) мыйӧн ӧткодьӧсь уна вося шӧр поводдя сора тӧлысьын да 1968 и 1972ʼ сора тӧлысся поводдя сикасъяс.
Мӧскуаын, дай Роч му пасьтала, во гӧгӧр чӧж вежласьӧ нёль юкӧн, тӧвнас векджык овлӧ кӧдзыд поводдя, а гожӧмнас — шоныд.
Поводдялысь уна вося режим, коді лӧсялӧ кутшӧмкӧ интаслы, шуӧны тайӧ интасса климатӧн.
Му шарса быд интасын климатыс аслыспӧлӧс.
Экваторбердса юкӧнас поводдя да климат оз торъявны: сэні быд лун жар поводдя да ёна зэрласьӧ.
Шӧр пасьтаясын во гӧгӧр чӧж вежласьӧны сезонъяс.
Медся кӧдзыдӧн тані век лоӧ тӧв, а медшоныдӧн — гожӧм.
Полюсдорса мутасын во гӧгӧр чӧж поводдяыс кӧдзыд, сійӧн мувыв лым сэні пӧшти оз сыв да вочасӧн пӧрӧ кыссян йиӧ.
2. Климатлы характеристика.
Медым сетны кутшӧмкӧ интасса климатлы характеристика, колӧ тӧдны, кутшӧм поводдя сэні вӧлі уна во чӧж.
Климат гижалігӧн вӧдитчӧны татшӧм мыччӧдъясӧн: уна во серти сынӧдлӧн тӧлысьчӧжся шӧр температураяс, енэжвалӧн уна вося шӧр лыд да усян режим, кодарсянь векджык пӧльтӧны тӧвъяс.
Климат гижалӧмӧ пыртӧны и нормаысь кежалӧм йылысь юӧръяс: медвылыс да медулыс температураяс, медыджыд да медічӧт енэжва лыд да м. т.
3. Кыдзи тӧдчӧ климат вӧр-ва да морт олӧмын.
Климатыс ёнакодь тӧдчӧ и ывлавылас, и морт овмӧсас.
Климат — морт котыр олӧмын зэв тӧдчана тор.
Сы сайын йӧзлӧн сёян-юан, паськӧм, оланін да оласног.
Роч мулӧн климатыс нималӧ кӧдзыд тӧвъясӧн, сійӧн быд керкаын быть лӧсьӧдны шонтантор да кык пӧвста рамаяс либӧ пластика рамаяс; Роч муын олысьяслы колӧ шоныд паськӧм.
Полюсдорса мутасын, кытчӧ кутшӧмакӧ и Роч муыд пырӧ, пыр олысь йӧзыс дзик абуӧсь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм климат?
2. План серти гижалӧй асланыд интаслысь климат: а) уна вося шӧр шонтӧг январын да юльын; шонтӧглӧн вочӧжся шӧр амплитуда; став кад чӧж медыджыд да медічӧт температура; б) енэжвалӧн вочӧжся шӧр лыд да сылӧн усян режим; в) кодарсянь векджык тӧвъяс; г) мый дыра сезонъяс; д) тӧвся да гожся поводдя сикасъяс.
Орччаӧдӧй ас интасса климат Мӧскуаса климатӧн.
3. Кӧні миян планетаын поводдя да климат оз торъявны.
Мыйла?
4. Висьталӧй, кыдзи климат вӧсна йӧзлӧн мӧд-мӧдлаын торъялӧны сёян-юан, паськӧм, оланін да оласног.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Муын шонді югыд да шоныд @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§44. Муын шонді югыд да шоныд
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи сынӧд шонтӧг вежласьӧ сы серти, мый вылна шондіыд енэжтасын.
1. Во гӧгӧр чӧж Му веркӧссӧ шондіыд югдӧдӧ да шонӧдӧ оз ӧтмоза.
Роч канмуын во чӧжӧн вежласьӧ нёль сезон: тӧв, тулыс, гожӧм да ар.
Пӧшти быдлаын Роч муад тӧвнас кӧдзыд, шондіыс весиг лун шӧрын оз вылӧ кыпӧдчы, лунъяс зэв дженьыдӧсь.
Тулысъявыв лунъяс нюжалӧны: шонді енэжас вылӧджык кайӧ.
Локтӧ гожӧм.
Шонді чеччӧ водз, пуксьӧ сёр, лун шӧрнас ӧшалӧ енэжас зэв вылын.
Ар кежлӧ шонді туйыс бара увтасмӧ, лунъяс дженьдаммӧны, шонтӧгыс ёна чинӧ.
Йӧзыс казялісны: мыйӧн вылӧджык кыпӧдчӧ енэжас шонді, мыйӧн ыджыдджык пӧлыньӧн усьӧны сылӧн югӧръяс, сійӧн луныс кузьджык да шоныдджык.
Тайӧторсӧ Важ Элладаса туялысьяс нин пасйӧмаӧсь («климат» кыв петӧ элладаса «клима» кывйысь, мый лоӧ «пӧлынь»).
Енэжас шонділӧн вылнаыс вежласьӧ сы вӧсна, мый Му шар бергалӧ миян югдӧдысь гӧгӧр.
Та дырйи му чӧрс пӧлыньтчӧма (пӧлыньыслӧн нырвизьыс Юрйыв кодзувлань).
Му чӧрсыслӧн пӧлыньыс вӧчӧ Му орбита тшӧтшкӧскӧд 66,5°-а пельӧс.
Та вӧсна во чӧжӧн шондіыд коркӧ Войвыв мусярджынсӧ бурджыка югдӧдӧ, коркӧ Лунвывсасӧ.
Войвыв мусярджынйыс медуна югыдсӧ да шоныдсӧ босьтӧ лӧддза-номъя, сора да моз тӧлысьясын.
Сэки тані гожӧм.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ, гожся шондівеж дырйи (солнцестоянньӧ), Войвыв мусярджынйын медкузь лун; шонді кыпӧдчӧ енэжас медвылӧ.
Лунвыв мусярджынйын лӧддза-номъя, сора да моз — тӧвся тӧлысьяс.
Бара, Лунвыв мусярджынйын гожӧмыс локтӧ ӧшымын да нюжалӧ урасьӧмӧдз.
Лунвыв мусярджынса медкузь лун — ӧшым 22-ӧд лун.
Тайӧ лунӧ Лунвыв мусярджынъяд быдлаын шонді кайӧ енэжас вося кӧть кутшӧм мӧд лунын серти вылӧджык.
Во чӧжӧн кыкысь, рака тӧлысь 21-ӧд лунӧ да кӧч тӧлычь 23-ӧд лунӧ, Войвыв да Лунвыв мусярджынъястӧ югдӧдӧма ӧтмоза.
Сэки овлӧны войкузялунъяс: Лунвыв кӧть Войвыв мусярджынйын луныс вой кузя лоӧ.
2. Тропикъяс.
Сы вӧсна, мый Муыс шар модаа, му веркӧсас шонді югӧрлӧн усян пельӧсыс чинӧ экваторсянь полюсъяслань.
Медвылӧдз юр весьтад шонді кыпӧдчӧ экваторын войкузялунъясӧ — рака тӧлысь 21-ӧд да кӧч тӧлысь 23-ӧд лунӧ.
Сэки лун шӧрся шондіыд овлӧ дзик юр весьтын, кыдзи тай шуӧны — зенитын, да сылӧн югӧръяс усьӧны му веркӧсас веськыд пельӧсӧн; сэки найӧ вермӧны югдӧдны весиг медджуджыд ӧшмӧсъяслысь пыдӧссӧ.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ, кор Войвыв мусярджынйын луныс лоӧ медкузь, лун шӧрся шонді овлӧ зенитын экваторсянь войвылӧ 23°-а параллельын.
Тайӧ параллельсӧ шуӧны Войвыв тропикӧн (корсьӧй сійӧс атласын мусярджынъяс картаысь).
Во джын мысти, ӧшым 22-ӧд лунӧ, лун шӧрся шонді овлӧ зенитын э. л. 23°-а параллельын, мӧд ног шуны, Лунвыв тропикын (корсьӧй и сійӧс мусярджынъяс картаысь).
Тропик — экваторсянь 23°-а параллель, кӧні во чӧжнас ӧтчыд, шонді вежан дырйи, лун шӧрся шонді овлӧ зенитын.
Войвыв тропиксянь войвылас да Лунвыв тропиксянь лунвылас шондіыс зенитын некор оз овлы.
3. Полюс кытшъяс.
Лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ, кор Войвыв мусярджынйын медся кузь лун, э. в. 66,5° параллельын шондіыс вой кӧть лун оз лэччы енэжтас сайӧ, м. ш. овлӧ полюсдорса лун.
Ӧшым 22-ӧд лунӧ, мӧдарӧ, сутки чӧж — полюсдорса вой.
Э. в. 66,5° параллельсӧ шуӧны Войвыв полюс кытшӧн либӧ Войкытшӧн (корсьӧй сійӧс атласын мусярджынъяс картаысь).
Лунвыв мусярджынйын э. л. 66,5° параллельын полюсдорса лун овлӧ ӧшым 22-ӧд лунӧ, а полюсдорса вой — лӧддза-номъя 22-ӧд лунӧ.
Э. л. 66,5° параллель — Лунвыв полюс кытш либӧ Лункытш (корсьӧй сійӧс мусярджынъяс картаысь).
Полюс кытш — экваторсянь 66,5° параллель, кӧні ӧти шондівеж дырйи овлӧ полюсдорса лун, а мӧд шондівеж дырйи — полюсдорса вой.
Кыкнан полюс кытшсянь Му сяр йывланьыс полюсдорса лун да полюсдорса вой кузяммӧны.
Му сяр йылын найӧ ылӧсас нюжалӧны квайт тӧлысь чӧжӧн.
Кыкнан полюс кытшсяньыс экваторлань лун да вой вежласьӧны сутки чӧжӧн.
4. Югдӧдан зонаяс.
Тропикъяс да полюс кытшъяс юкӧны Му веркӧссӧ зонаясӧ, кытчӧ шондісянь югыд да шоныд оз ӧтмындаӧн лок.
Тропикъяс костын куйлӧ тропиккост зона.
Тані во гӧгӧр чӧж шондіыс ӧшалӧ вылын енэжас, сійӧн и му веркӧслы шоныдсӧ медуна сетӧ.
Тропиккост зонасӧ нӧшта шуӧны пӧсь зонаӧн.
Медся этша шоныдыс локтӧ кыкнан му сяр йыв да полюс кытш костын куйлан мутаслы.
Тані полюсдор зона.
Полюсдор зонаыс Му вылас кык: войвывса да лунвывса.
Полюс кытшъяс да тропикъяс костын му веркӧсас шоныдыс локӧ этшаджык сыысь, мыйта волӧ тропикъяс костӧ, но унджык полюсдор зона серти.
Войвыв полюс кытш да Войвыв тропик костса мутассӧ шуӧны войвывса шӧркодь зонаӧн, а Лунвыв полюс кытш да Лунвыв тропик костса мутассӧ — лунвывса шӧркодь зонаӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй, кыдзи шонді югдӧдӧ да шонтӧ ӧшым 22ʼ лунӧ: а) Лунвыв мусярджын; б) Войвыв мусярджын.
2. Мусярджынъяса контур карта вылӧ гӧрд рӧмӧн пасйӧй тропикъяс, а лӧзӧн — полюс кытшъяс.
Рӧммӧдӧй югдӧдан зонаяс: тропиккостсӧ — гӧрдӧн, шӧркодьсӧ — кольквижӧн, а полюсдорсӧ — турунвижӧн.
Кутшӧм югдӧдан зонаын куйлӧ тіян интас?
3. Гижталӧй тетрадяныд 9№-а таблича да тыртӧй сійӧс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мыйла климат аслыспӧлӧс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§45. Мыйла климат аслыспӧлӧс
1. Мый шусьӧ географияса пасьтаӧн?
2. Кыдзи артыштны: а) шонтӧглысь вочӧжся шӧр амплитуда; б) енэжвалысь вочӧжся шӧр лыд?
3. Кутшӧм ва визув шуӧны шоныдӧн, а кутшӧм — кӧдзыдӧн?
Быд интасын климатыс артмӧ уна помка вӧсна.
Медся тӧдчанаяс — интаслӧн географияса пасьта, саридз веркӧс тшупӧдсянь сылӧн вылна, рельеф, саридз да океансянь матыслун, океанса визувъяс, кодарсянь векджык тӧлыс.
1. Климат да географияса пасьта.
Шонді югӧръяс, му шар вылас торъя-торъя пельӧсӧн усигӧн, оз ӧтмоза шонтыны сылысь веркӧссӧ.
Оз ӧткодя и сынӧд шонав.
Медыджыд пельӧсӧн шонді югӧръяс веськалӧны му веркӧсас тропикъяс костын, а сідзкӧ тайӧ зонаыслы сюрӧ медуна шоныд.
Мыйӧн ылынджык экваторсянь, сійӧн шонді югӧръяс усян пельӧсыс ичӧтджык, а сідзкӧ и сынӧдыс омӧльджыка шоналӧ.
Шӧркодь зонаясын гожӧмнас шоныд, а тӧвнас шонтӧгыс ёна чинӧ.
Полюсдор зонаясын климатыс кӧдзыд.
2. Кыдзи климатын тӧдчӧны саридз-океансянь матыслуныс да тӧвъяслӧн нырвизьяс.
Саридз либӧ океан дорын климатыс векджык торъялӧ континент пытшкӧсса климатысь.
Шуам, Ыджыд Бритму ді вылын во гӧгӧр чӧж кымӧра поводдя, увтас кымӧръясысь буситӧ-зэрӧ.
Лымйыс усьлӧ гежӧда да оз дыр куйлы.
Дырӧн ӧшалӧ ру.
Лондонын тӧвшӧрся шӧр шонтӧгыс +4°С, а сора тӧлысся +18°С (артыштӧй вочӧжся амплитудасӧ).
Енэжва усьӧ вель уна, вонас 1000 мм-ӧдз, да пӧшти ӧтмында быд сезон дырйи.
Климатсӧ, кӧні тӧлыс шоныдкодь, гожӧм ыркыдкодь, шонтӧгыслӧн вочӧжся амплитудаыс абу ыджыд да уна усьӧ енэжва, шуӧны саридзвывса климатӧн.
Мунам кӧ Ыджыд Бритму дісянь асыввылӧ, вочӧжся шонтӧг амплитудаыс содас, а вочӧжся енэжва лыдыс чинас.
Климатыс лоӧ континентвывсакодьӧн, сэсся континентвывсаӧн да бӧръяпом континентпытшсаӧн.
Мыйӧн шонтӧглӧн вочӧжся амплитудаыс ыджыдджык, а енэжвалӧн вочӧжся шӧр лыдыс ичӧтджык, сійӧн континентвывсаджык лоӧ климат.
Но кӧнкӧ да кӧнкӧ Му шарас океан дорын климатыс абу саридзвывса, а континентвывса (видзӧд Аден карын енэжва усян диаграмма, серп. 81).
Гӧгӧрвоӧдны тайӧс позьӧ, торйӧн кӧ, сійӧн, мый сэтчӧс тӧвъяс пӧльтӧны кызвыйӧ косінсянь океанланьыс.
Уджъяс.
Видзӧдӧй 90-ӧд серпас.
Сэтчӧ пасйӧм каръясыс пӧшти ӧти параллельынӧсь.
1. Тӧдмалӧй, кыдзи рытыввывсянь асыввылӧ мунігмоз вежсьӧ: а) январся шӧр шонтӧг; б) юлься шӧр шонтӧг; в) вочӧжся шонтӧг амплитуда; г) вочӧжся енэжва лыд.
Вӧчӧй кывкӧртӧд.
2. Мыйла Камчаткаса Петыр-Павелкарын, коді тай Ылі Асыввылын сулалӧ, вочӧжся шонтӧг амплитуда абу ыджыд, а вочӧжся енэжва лыд вель тӧдчана?
3. Тӧдмалӧй, климатлӧн кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс: а) Калининкарын; б) Мӧскуаын; в) Выль Сибыркарын; г) Читаын.
Ылі Асыввывса климатын тӧдчӧны муссонъяс.
Шӧркодь зонаса муссона климатын овлӧ кӧдзыд тӧв да ыркыд зэра гожӧм.
3. Климатын океанса визувъяслӧн тӧдчӧмыс.
Океанъяс нӧшта на ёнджыка тӧдчӧны климатын, шоныд да кӧдзыд визувъяс вӧсна.
Кола кӧджын сулалӧ Мурман порт (корсьӧй сійӧс Роч му картаысь).
Сы дорӧ во гӧгӧр чӧж волӧны карабъяс, Баренц саридзыс таті оз кынмы да.
Кӧть и Мурман карыс полюс кытш сайын, тӧлыс тані шоныдкодь.
Январся шӧр температураыс Мурман карын пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Мӧскуаын −11°С, кӧть и роч юркарыс тӧдчымӧн лунвылынджык.
Мурман климатлӧн татшӧм аслыспӧлӧслунсӧ гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый тані ёна тӧдчӧ Войвыв Атлантикаса шоныд визув.
Сылӧн ваяс локтӧны Скандинав да Кола кӧджъяс дорӧ.
Визув весьтас сынӧдыс шоналӧ да «шонталӧ» косінсӧ.
Кыдзи климатлы мӧрччӧ кӧдзыд визув, позьӧ аддзыны Лабрадор визув вылӧ видзӧдлас чӧвтӧмӧн.
Тайӧ визув весьтын сынӧдыс кӧдзалӧ да косін весьтӧ вешйигмоз чинтӧ сэтчӧс шонтӧг.
Лабрадор кӧджын климатыс сы выйӧдз кӧдзыд, весиг пуяс сылӧн войвыв юкӧнас быдмыны оз вермыны.
А ӧд тайӧ жӧ параллельясас Скандинав кӧджсӧ вӧръяс вевттьӧны.
Океанса визувъясыс тӧдчӧны и сыын, усьӧ оз материкса саридздор юкӧнас енэжва.
Шуам, Лунвыв Америкаса рытыввыв вадорас, кысянь маті мунӧ кӧдзыд Перу визув, прамӧй ватӧм-овтӧмин куйлӧ — Атакама.
4. Климатын тӧдчӧ интасыслӧн рельеф да саридз веркӧссянь вылнаыс.
Климатыс овлӧ аслыспӧлӧс оз сӧмын сэтчӧс му веркӧс вылна вӧсна, а и сыысь, кыдзи тэчӧма гӧра мусюръяссӧ.
Шуам, Гималаяс нюжалӧны рытыввывсянь асыввылӧ.
Индияа океансянь тӧвъяс вайӧны войвылӧ шоныд васӧд массаяс, но тані найӧс потшӧ ыджыд падмӧд — джуджыд гӧраяс.
Шоныд сынӧд, на дорӧдз локтас да, кайӧ пӧкатъясӧд да кӧдзалӧ; та дырйи артмӧны кымӧръяс, кытысь усьӧ енэжва.
Гималаяс лунвыв пӧкатъясӧ енэжваыд аминь уна усьӧ; Черпапунджиын, шуам, во чӧжнас 12 сюрс мм.
Мусюр сайӧ вуджӧм бӧрын сынӧдыс лэччӧ да шоналӧ.
Ва руыс та дырйи оз конденсируйтчы, сійӧн и енэжваыс татчӧ оз усь.
Гималаяссянь войвылас ватӧг шыльквидзӧны паськыд овтӧминъяс.
Кыдзи тӧдам нин, тропосфераын сынӧд температураыс вылӧджык кайигӧн чинӧ.
Та вӧсна саридз веркӧссянь ыджыд вылнаын куйлан муясын климатыс зэв лёк.
Сідз, 4000 м джуджда Памирын тӧвнас овлӧ сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и Евразия войвылын, кӧть и Памирыд Грециякӧд ӧти параллельынӧсь моз.
Корсюрӧ тӧвся шонтӧгыс чинӧ −50°С-ӧдз, а тӧвшӧрся шӧр температураыс лоӧ −18°C.
Сора тӧлысся шӧр шонтӧгыс Памирад оз кыпӧдчы +20°С-ысь вылӧ.
Климатыс тані джуджыдгӧравывса.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Мыйӧн саридзвывса климат торъялӧ континентвывсаысь?
2. Кутшӧм океаныс Роч му климатын дзик оз тӧдчы.
Мыйла?
3. Гижалӧй ас мутасса климаттӧ план серти: а) югдӧдан зона; б) кыдзи климатын тӧдчӧ саридз ли океан; в) кыдзи мӧрччӧ рельефыс (саридз веркӧс тшупӧдсянь мый вылнаын интасыд; кутшӧм рельеф формаяс эмӧсь войвылас, лунвылас, рытыввылас да асыввылас да кутшӧма найӧ тӧдчӧны татчӧс климатын); г) климат сикас.
4. Кыдзи эськӧ вежсис тіян интасын климатыс, саридз веркӧссянь кӧ сылӧн вылнаыс ёна кыпӧдчис.
Тема кузя юалӧм да удж
1. Висьталӧй, мыйӧн тӧдчана Му шарлы атмосфераыс.
2. Кутшӧм лоӧ сынӧд шонтӧгыс 1500 м джуджда гӧра йылын, горулас кӧ +20°C?
Кутшӧм вылнаын сынӧд температураыс лоас +14°C?
3. Артыштӧй вой-лунся шӧр температура да вой-лунся шонтӧг амплитуда татшӧм мыччӧдъяс серти: 7 ч. −3°C, 13 ч. +5°C, 19 ч. −1°C.
4. Кутшӧм лоас атмосфераса личкӧд 210 м джуджда мыльк йылын, горулас кӧ сійӧ 758 мм.
5. Мыйта ва ру вермас тӧрны 2 м3 сынӧдӧ +10°С шонтӧг дырйи?
Мыйта ва ру ковмас содтыны, медым тайӧ сынӧдыс бара лои ва ру тыраӧн +20°С температура дырйи?
6. Тӧдмалӧй сынӧдлысь орччӧдана васӧдлун, +30°С шонтӧг дырйи кӧ сыын ва руыс 3 г.
7. Мыйӧн ӧткодьӧсь да абу ӧткодьӧсь кымӧр да ру-туман?
8. Кутшӧм сикас енэжва усьӧ тіян интасын: а) шоныд кадколастӧ; б) кӧдзыд кадколастӧ?
9. Мыйла Ыджыд Бритму ді вылӧ енэжваыс усьӧ зэв уна?
10. Висьталӧй, мыйла вежласьӧ поводдя?
11. Подулалӧй тайӧ шуӧмсӧ: поводдялӧн став петкӧдчӧмыс йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
12. «Климат» кыв комиӧдам «пӧлынь» кывйӧн.
Мыйся пӧлыньыс тайӧ да мыйла климатлы сійӧ тӧдчана?
13. Серпасалӧй орбитавывса Му, кор Войвыв мусярджынйын: а) тулыс; б) гожӧм.
14. Кор э. в. 66,5° параллельын овлӧ: а) полюсдорса лун; б) полюсдорса вой?
Кыдзи шусьӧ тайӧ параллельыс?
15. Кутшӧм югдӧдан зонаясын куйлӧ: а) Евразия; б) Австралия; в) Лунвыв Америка; г) Антарктида?
==Биосфера
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Ловъя ловъяслӧн унасикаслун да паськалӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§46. Ловъя ловъяслӧн унасикаслун да паськалӧм
1. Кутшӧм ловъя организмъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
2. Кыдзи шондісянь локтысь югыдыс да шоныдыс юксьӧ му веркӧс пасьтала
1. Мувыв организмъяслӧн унасикаслун.
Мыйта организмыс Му вылас чужӧма, артыштны он вермы.
Мукӧдыс олӧны ӧнія кадӧ, мукӧдыс бырӧмаӧсь, но сетӧмаӧсь йылӧмныслы ассьыныс аслунъяс.
Миян кадӧ Му вылас ловъя ловъясыс олӧны буракӧ ӧткымын миллион сикас.
Став организмуловсӧ векджык торйӧдӧны нёль юкӧнӧ (канмуӧ): быдмӧг, пемӧс, тшак, бактерия.
Бактерияыс дзик ӧти йӧртӧда.
Ловъя ловъяс пиысь сійӧ Му вылад медводз чужӧма.
Бактерияяслысь спораяс позьӧ казявны стратосфераысь, а асьнысӧ — муӧ писькӧдӧминъясысь, 3 км джудждаысь.
Мукӧд бактерия вермӧ овны сэні, кӧні быттьӧкӧ некутшӧм ногӧн овны оз позь: пӧсь ӧшмӧсъясын, йи визувъясын, океан пыдӧсын, ыджыд радиация фон дырйи.
Быдмӧг котырӧ пырӧны ставлы тӧдса лудіктурун, нитшъяс, ватурунъяс, дзоридзьяс да мукӧд.
Торъя котырӧн лоӧны тшакъяс (войдӧр быдмӧгъясӧн жӧ лыддьӧмаӧсь найӧс).
Пемӧсулов пиын губкаяс, сювпытшкӧсаяс (медуза, коралл полип да мукӧд), емӧсь кучикаяс (саридз кодзув, саридз ёж да к. д.), моллюскъяс, нидзувъяс, юкласянкокаяс (раккодьяс, черань, гут-гаг да мукӧд), хордааяс (чери; муын-ваын олысьяс: саламандра, тритон, лягӧ; нюглясьысьяс: измышка (черепаха), дзодзув, кый (змей), крокодил; лэбачьяс; йӧввывсаяс да мукӧд).
Медся уна сикасыс гут-гаг пӧвстын.
2. Кӧнджык олӧны быдсикас организмъяс Му вылын.
Кызвын ловъя лолыс олӧ му веркӧс бердын.
Мӧд ног шуны налӧн оланіныс — косінлӧн веркӧс да сы весьт сынӧд, мусин, Мирса океанлӧн вевдор ваяс да сылӧн ляпкыдджык пыдӧс, кытчӧ инмӧ шонді югӧрыс.
Организмъяслы овнысӧ колана гӧгӧртас сетӧны ывлавывса ловтӧм факторъяс: температура, васӧдлун, югдӧдан режим.
Медэтша шоныдыс веськалӧ полюс дорӧ, арктикаса да антарктикаса овтӧминъясӧ.
(Мыйла?)
Му шарса тайӧ юкӧнъясыс быдмӧгӧн да пемӧсӧн вывті гӧльӧсь.
Экваторлань вешйигмоз быдмӧг да пемӧс сикасъяс вочасӧн лыдмӧны.
3. Пасьта серти зонаасьӧм.
Ёна важӧн нин йӧзыс казялӧмаӧсь: Му шарас ывлавыв гӧгӧртас вежсьӧ географияса пасьта серти.
Полюссянь экваторлань вешйигӧн косінын сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн куйлӧны торъя вӧр-ваа зонаяс: арктикаса овтӧмин, тундра, вӧр сора тундра, лыска вӧр (парма), сора вӧр, паськыд коръя вӧр, вӧр сора степ, степ, джынвыйӧ овтӧмин, овтӧмин, саванна, сезонся васӧда вӧр, экваторса вӧр.
Пасьта серти зонаасьӧмлӧн медшӧр помкаыс со мыйын: шоныд да васӧдлун костса йитӧд вежласьӧ экваторсянь полюсъяслань мунігӧн.
Пасьта серти зонаасьӧмыс тӧдчӧ и Мирса океанын.
4. Вылна серти зонаасьӧм.
Ывлавыв зонаяс пасьтаяс серти лӧсьыдакодь пукалӧны сӧмын шыльыдінъясын.
Гӧраясын шоныд да васӧдлун костса йитӧд вежласьӧ вылна вӧсна: кымын вылӧджык каян гӧраясӧ, сымын улынджык шонтӧг да унджык енэжва усьӧ.
Таысь артмӧмаӧсь вылна серти зонаяс, гӧраясын найӧ вежӧны ӧта-мӧднысӧ горувсянь йылӧдзыс сэтшӧм жӧ ногӧн, кутшӧма вежласьӧны шыльыдінса ывлавыв зонаяс экваторсянь полюсланьӧ.
Юалӧмъяс да удж
1. Кутшӧм медгырысь юкӧнъясӧ торйӧдӧны мувывса ловъя ловъястӧ?
Петкӧдлӧм могысь шуӧй тайӧ юкӧнъясӧ пырысь торъя организмъяс.
2. Висьталӧй, кӧні Му вылас ловъя ловъясыс паськалӧны медся ёна.
3. Мый лоӧ пасьта серти зонаасьӧм?
Мый вӧснаджык сійӧ артмӧма?
4. Ывлавыв зонаяс карта серти, 93-ӧд серпасысь, лыддьӧдлӧй Африкаса ывлавыв зонаяс (войвывсянь лунвылӧ).
Мыйла ывлавыв зонаяс тайӧ континент войвылас да лунвылас ӧткодьӧсь?
5. Мый лоӧ вылна серти зонаасьӧм?
Кутшӧм медшӧр помкаыс вӧлі сылы артмыны?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Му шарса ывлавыв зонаяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§47. Му шарса ывлавыв зонаяс
1. Экваторса васӧд вӧръяс.
Экваторбердса мутасын сынӧдлӧн вой-лунся шӧр темперетураыс 25°С, вочӧжся енэжва лыд 2000 мм-ысь унджык, да усьӧ енэжваыс во гӧгӧр чӧж ӧтмындаӧн.
Татшӧм ывлавыв гӧгӧртасысла и артмӧмаӧсь экваторса васӧд вӧръясыс, Лунвыв Америкаын найӧ паськыда быдмӧны Амазонка ю бассейнас, Африкаын Гвинея куръя вадорас да Конго ю бассейнас, а Азияын Малайя архипелагса діяс вылын.
Пуяс сэні оз гылӧдны коръяссӧ ӧттшӧтш, кыдзи овлӧ арнас шӧркодь вӧньса вӧръясын, а вежӧны найӧс ӧта-мӧд бӧрся.
Та вӧсна вӧрыс сэні век веж, ӧти быдмӧгыс дзоридзалӧ, а мӧдас орччӧн вотӧс нин кисьмӧ.
Экваторса вӧрыс зэв сук, пуяслы лоӧ вермасьны мӧда-мӧдныскӧд шонді югыд вӧсна, сійӧн медвылыс тшупӧдса гигантъяс овлӧны 50−60 м джудждаӧсь.
Мӧд ярусса пуяс паськыд туганъяснас ӧтлаасьӧны ас костаныс да коръясысь артмӧ ӧтувъя вевттьӧд.
Пу чӧръяс гӧгӧр гартчӧны лианаяс.
Вӧр пытшкын джынвыйӧ пемыд, век васӧд, сынӧдыс пӧдтӧ, олӧмыс озджык пу.
Мусинас уна сісьмысь быдмӧг да тшак.
Экваторса васӧд вӧрын унджык пемӧсыс олӧмсӧ коллялӧ пу туганъясас.
Тані олӧны ӧблезянаяс, нярбордъяс, кыйяс, дзодзувъяс, зэв уна лэбач.
Яйвыв олысьяс пиысь эм и гырысьяс (шуам, леопард).
Ыджыд тӧдчанлун экваторса васӧд вӧр олӧмын гут-гаглӧн.
Термитъяс шойччӧг тӧдлытӧг чирйӧны пу чӧр колясъяссӧ да гылалӧм кор, дасьтӧны найӧс водзӧ уджалысьяслы: тшаклы да бактериялы.
Унджык вӧрса быдмӧгсӧ бусӧдӧны пу гыркын да восьсӧн увъяс вылын олысь мазіяс.
2. Саваннаяс.
Экваторса вӧръяскӧд орччӧн куйлӧны саваннаяс.
Тайӧ зонаас турунзьӧм шыльыдінъяс, кӧні мӧд-мӧдлаын ӧткӧн и чукӧрын быдмӧны пуяс да куст чукӧръяс.
Саваннаса пемӧсъяс пиын унджыкӧн турун сёйысьяс: антилопа, гыжгунъяс, Австралияын — кенгуру.
Йӧввывсаяс кындзи, турунсӧ зэв азыма сёйӧ гут-гаг, шуам саранча.
Саваннаын и яйвыв олысьыс абу этша: Африкаын лев, гепард, найӧ оз сетны антилопауловлы вывті ӧдйӧ рӧдмыны.
3. Тропик кост да шӧркодь вӧньса овтӧминъяс.
Кӧні тропиккостса да шӧркодь вӧньясын оз тырмы васӧдлуныс, сэтысь аддзам торъя сикас зона— овтӧмин.
Кос му вылад быдмӧгъяс велалӧмаӧсь овны ва тырмытӧм дырйи.
Унджыкныс зэв паськыд вужъясаӧсь, вуж системаныс пыдӧ муас пырӧ, коръясныс посниӧсь, а мукӧддырйи кор пыдди емъяс, тадзи ваыс озджык пактав.
Пемӧсуловыс овтӧминын быдмӧгуловсьыс бурджыка сӧвмӧма, сійӧ ворсӧ зэв ыджыд роль биологияса тыртанторъяс бергалӧмын.
Гожӧм пуксигӧн дзоридзалысь турун да кустъяссӧ бусӧдӧны уна-лыда гут-гаг.
Быдмӧглысь виж юкӧнсӧ сёйӧны гыжгунъяс (лыа шыръяс), гежӧд антилопаяс да гут-гаг жӧ (саранча котыр).
Тӧдчымӧн унджык пемӧс сёйлӧ быдмӧглысь мупытшса юкӧнъяс: вужсӧ, йӧнгыльсӧ.
Татшӧмторнас чӧсмасьӧ тушканчик, гаг да лёльӧ номыръяс, бобувъяс, тирганъяс да мукӧд гут-гаг.
Гут-гаг бӧрся овтӧминын кыйӧдчӧны дзодзув, черань, скорпион, кодзувкот, гут-гаг сёйысь лэбачьяс.
Гыжгунъяс да дзодзувъяс вылӧ уськӧдчӧны яйвыв лэбачьяс, йӧввывсаяс, гырысьджык дзодзувъяс (варанъяс) да кый-змей.
Му вылас медся ыджыд овтӧмин — Сахара — куйлӧ Африкаын.
Енэжваыс Сахараас усьӧ во чӧжӧн 50 мм-ысь этшаджык, а корсюрӧ весиг некымын во коставлӧмӧн зэрлӧ.
4. Степъяс.
Степъяса медыджыд отыс куйлӧ Войвыв мусярджынйын — Евразияын да Войвыв Америкаын.
Лунвыв мусярджынйын степъяс эмӧсь сӧмын Лунвыв Америкаын.
Степыд — сук да джуджыд турунӧн тырӧм паськыд эрд.
Степса климат да мусинъяс бура лӧсялӧны му вӧдитны, сійӧн ӧні кежлӧ тайӧ ывлавыв зона пӧшти ставнас гӧрӧма.
Войдӧр туруна эрдъяс вылас ас кежысь йирсьӧмаӧсь ыджыд чукӧръясӧн гыжа пемӧсъяс (вӧв, бизон, антилопа), а ӧні тайӧ зонаса пемӧсулов пиын медсясӧ гыжгунъяс — суслик, сурок, ыбвыв шыр, найӧ вердчӧны тусьясӧн.
5. Шӧркодь вӧньса вӧр зона.
Шӧркодь вӧньса юкӧнас, кӧні усьӧ тырмымӧн енэжва (вонас этша вылӧ 450−500 мм), а тӧвнас абуджык кӧдзыд, сулалӧны паськыд коръя да сора вӧръяс (сэн лыска да паськыд коръя пуяс орччӧнӧсь).
Найӧ быдмӧны континент доръясынджык, кытчӧ океан лолыс судзӧ.
Евразияын тайӧ медсясӧ рытыввыв да асыввыв, а Войвыв Америкаын — асыввыв юкӧн.
Евразия рытыввылын быдмӧны кызвыннас тупуа-граба да бук вӧръяс.
Мыйӧн климатыс лоӧ континентвывсаджыкӧн найӧс вежӧны тупу вӧръяс.
А лыска вӧръяс, м. ш. тайга, быдмӧ тӧдчӧмын кӧдзыдджык континентвывса климат дырйи, кӧні тӧвнас вывті нин кӧдзыд овлӧ.
6. Полюсдорса ывлавыв зонаяс.
Войвыв мусярджынйын Евразия да Войвыв Америка войвыв дорӧс пӧлӧн паськалӧ помтӧм-дортӧм тундра.
Шоныдыс оз тырмы да, пуяс тані оз быдмыны.
Ывлавывса лёк гӧгӧртасын вермӧны овны сӧмын медся ён быдмӧгъяс — нитшъяс, нэриник кустъяс— чӧд, пув да мукӧд, ляк бадь да ляк кыдз.
Войвыв океанса унджык ді вылын да Антарктидаын шыльквидзӧны (арктикаса да антарктикаса) йиа овтӧминъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Лыддьӧдлӧй ывлавыв зонаяс тропиккостса, шӧркодь да полюсдорса югдӧдан вӧньясын.
2. Серпасалӧй экваторса васӧд вӧр, саванна, овтӧмин, тундра.
3. Мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн абу ӧткодьӧсь: а) экваторса васӧд вӧр да сора вӧр; б) степ да тундра; в) тропиккостса овтӧмин да арктикаса овтӧмин?
4. Кутшӧм ывлавыв зонаын пукалӧ тіян оланін?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса океанын ловъя ловъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§48. Мирса океанын ловъя ловъяс
1. Кыдзи вежсьӧ океанас ва шонтӧгыс пыдӧджык лэччигӧн?
2. Мый сэтшӧм шельф?
3. Мирса отваын олысь организмъяс пиысь коді тіянлы тӧдса нин?
1. Ваын овны коланатор.
Океанын овнытӧ ловъя ловъяслы майбыр.
Саридзса медся ыджыд пемӧс — лӧз кит, сійӧ слӧнысь 20–30 пӧв сьӧкыдджык.
Косінын сійӧ эськӧ пыр и куліс, сы ыджда вир-яйсӧ кыскыны эз вермы да.
А ваас быд телӧ вылӧ мӧрччӧ йӧткан вын.
Океанӧд вешъялігӧн, ыджыд сьӧктаа китлы оз ков сы бура мырсьыны, кыдзи косінса ичӧтджык пемӧсъяслы.
Океанын да саридзын олысь организмъяслы оз ков майшасьны температураяс ёна вежласьӧм вӧсна, кыдзи тайӧ косінын овлӧ.
Ваыс шоналӧ сынӧдысь тӧдчымӧн ньӧжмыдджыка да бӧр атмосфераӧ шоныдсӧ сетӧ надзӧн жӧ.
Сезонъяс серти шонтӧг торъялӧ сӧмын ва вылыс слӧйын.
1000 м-ысь джуджыдджыкинын саридз валӧн температураыс во гӧгӧр чӧж тӧкӧтьӧ вежсьыштӧ.
Океанса олӧмлы медся колана — ваӧ сылӧм шоммӧдан газ, сійӧн саридзса организмъяс лолалӧны.
Шоммӧдан газсӧ лэдзӧны кызвыйӧ веж ватурунъяс, на пытшкын мунӧ фотосинтез, а та вӧсна ва вевдор слӧйясын шоммӧдан газыс джуджыдінын дорысь унджык.
Океанса визувъяс да гыяс сорлалӧны васӧ да шоммӧдан газ разалӧ океан пыдӧсӧдзыс.
2. Мирса океанын олысь ловъя ловъяс.
Став организмыс, коді океанын олӧ-вылӧ, юксьӧ куим ыджыд чукӧрӧ.
Планктон (элл. «планктос» — шӧйтысь) тэчӧма микроскоп пыр аддзана ватурунъясысь да посньыдик пемӧсъясысь — ракпиян, медузаяс, кодъяс «ӧшалӧны» ваын, а визувъяс найӧс новлӧны.
Ваын ас кежысь уялысь организмъяс пиын черияс, китъяс, тюленьяс, саридзса измышкаяс, кальмаръяс да к. д.
Ватурунъяс, моллюскъяс, крабъяс, коралл полипъяс, нидзувъяс — океан пыдӧсын олысь ловъя ловъяс.
3. Мирса океанын организмъяслӧн паськалӧм.
Океанас ловъя ловъясыслӧн паськалӧмыс сы сайын, мыйта локтӧ шондісянь югыдыс да шоныдыс, уна-ӧ ваас сылӧма шоммӧдан газ.
Ляпкыдджыкинын, кӧні тырмымӧн шонді югыдыс (шельфын), паськыда быдмӧны ватурунъяс, наысь ва улас дзонь видзьяс артмӧны.
Тайӧ — бур пӧскӧтина черияслы да океанса мукӧд ловъяслы: краб, омар, моллюскъяс.
Вадорсянь ылын каналӧ планктон, коді сёян пыдди мунӧ океанса унджык олысьлы, та лыдын уска китлы да, дерт нин, черилы.
Планктонӧн озыр районъяс черинас озыр жӧ.
Океанлӧн кӧдзыд джумъясын олысьыс этша, но тайӧ абу дзик овтӧмин, кӧть и быдмӧг сэні абу.
Войдӧр чайтлісны, океанад 6 км-ысь джуджыдджыкинас органика абу, ӧд ньӧти ловъя лов оз вермы овны татшӧм ва личкӧд дырйи.
Но сэсся весиг медся джуджыдінъясысь сюрины ӧти йӧртӧда организмъяс, а сідзжӧ губкаяс, нидзувъяс, раккодьяс, моллюскъяс да весиг черияс.
Джуджыд ваын олысьяслӧн пытшкас абу сынӧда гырк, а ваыс, коді налӧн организм пытшкын, топӧдчӧ вывті этша, сійӧн и организм вылӧ ортсыса личкӧмыс кокниа ӧтвесьтасьӧ пытшкӧсса личкӧдӧн.
Пыдӧсса олысьяс вердчӧны ва вевдор слӧйысь лэччӧм организм колясъясӧн, либӧ мӧда-мӧднысӧ сёйӧны.
Джуджыд васа уна организмын, торйӧн кӧ черияслӧн, сӧвмӧма юрвывса пӧнар модаа аслыспӧлӧс югзьӧдан органъяс.
Мукӧд ловъя ловлӧн эм торъя органъяс, код отсӧгӧн позьӧ кывны шы гыяс.
Тайӧ сетӧ позянлун ас кадӧ казявны вӧрӧглысь матыстчӧм либӧ, мӧдарӧ, тӧдмавны, кӧні кыйдӧсыс.
Юалӧм да удж
1. Мыйла океанас организмъяслы кокниджык овны косінын дорысь?
2. Мирса океанын олысь организмъяс куим чукӧрсьыс кодас пырӧ: а) устрича; б) треска; в) акула; г) креветка?
3. Мыйла Мирса океанас олӧмӧн медся озыр инъяс континент вадорын куйлӧны?
4. Висьталӧй океан пыдӧсса олысьяс йылысь.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Му вевттьӧд вылӧ организмлӧн тӧдчӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§49. Му вевттьӧд вылӧ организмлӧн тӧдчӧм
1. Мыйысь тэчӧма Му гӧгӧрса атмосфера?
2. Висьталӧй, кутшӧм тыртанторъяс Мирса океан ваын медся уна.
3. Кутшӧм неджӧг из сикасъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
Кыдзи найӧ артмӧны?
1. Атмосфераын ловъя ловъяслӧн тӧдчӧм.
Позьӧ шуны, Мулысь ӧнія атмосферасӧ артмӧдісны миян планета вылын овлӧм организмъяс.
Быдмӧгъяс да мукӧд бактерия босьтӧны атмосфераысь шома газ да лэдзӧны шоммӧдан газ.
Тайӧ шогмӧ фотосинтез процессын.
Шоммӧдан газ лои атмосфераас буретш фотосинтез вӧсна.
Веж быдмӧгъяс оз сӧмын сетны атмосфераас шоммӧдан газ, коді колӧ унджык организмлы лолалӧм могысь, но и весалӧны сынӧдсӧ бусысь, озырмӧдӧны сійӧс ва руӧн.
Со мыйла быть колӧ вермасьны, медым миян планетаса быдмӧг эжӧдыс эз чин.
2. Гидросфераын организмъяслӧн тӧдчӧм.
Океан ваӧ сылӧм тыртанторъяслӧн тэчасыс да лыдыс шензьымӧн зумыд.
Специалистъяс чайтӧм серти, найӧ пӧшти абу вежсьӧмаӧсь бӧръя 170 млн. во чӧжӧн.
Кыдзи тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
Ваыс океанысь пакталӧ, а солыс кольӧ да сылы эськӧ быть чукӧрмыны.
Гӧгӧрвотӧм и сійӧ, мый океан ваӧ сылӧм тыртанторъяс пӧвстын кальций совъяс медся этша, кӧть ю ваын, мӧдарӧ, найӧ медся уна.
Кытчӧ нӧ найӧ вошӧны?
Тані мыжаӧсь организмъяс.
Найӧ босьтӧны ваысь налы колана тыртанторъяс, торйӧн кӧ кальций.
Сійӧ колӧ налы корпа, панцыр, ракпань лӧсьӧдӧм могысь.
Кор саридзса организмъяс кулӧны, налӧн колясъяс лэччӧны пыдӧсӧ, ӧкмӧны да вочасӧн пӧрӧны неджӧг из сикасъясӧ, шуам, извесьт из, мел.
3. Литосфераын организмъяслӧн тӧдчӧм.
Тайӧторсӧ казялан медсясӧ литосфера вевдор юкӧнын — му кышын, кытчӧ чукӧрмӧны кулӧм быдмӧг да пемӧс колясъяс, кытысь артмӧны органикавывса из сикасъяс.
(Висьталӧй, кутшӧм органикавывса из сикасъяс ті тӧданныд).
Организмъяс пырӧдчӧны оз сӧмын из сикасъяс артмӧдӧмӧ, но и найӧс кисьтӧмӧ — рӧшкыдмӧдӧмӧ.
Найӧ лэдзӧны шомаваяс, кодъяс сёйӧны изъяссӧ, да жугӧдӧны найӧс потасъясӧ пырысь вужъясӧн.
Топыд, чорыд изъяс лоӧны рышкыдӧсь.
Тасянь абу нин ылын мусин артмӧмӧдз.
4. Мусин.
Мусин — аслыспӧлӧс артмӧмтор, кодӧс оз позь чайтны ни органика, ни органикатӧм ывлавыв телӧяс пиын.
Мусин — косінын му кышлӧн вевдор слӧй, кодӧс вевттьӧма быдмӧг эжӧд да кӧні эм чужтан вын.
Мусинсӧ тэчӧма изъяс пазалӧм бӧрын кольӧм посни чиръясысь да гумусысь (сісьмӧг), кодъясӧс зэв сьӧкыд торйӧдны.
Гумусыс артмӧ органика колясъяс, кызвыйӧ быдмӧгъяс, сісьмигӧн.
Таысь кындзи мусинын век эм ва да сынӧд.
Мусинын олӧ уна сикас организмъяс.
Торйӧн уна микроорганизм: мусин 1 г-ын найӧ мувыв став йӧзысь унаджык.
Мусинын овмӧдчӧны нидзувъяс, гут-гаг да весиг йӧввывсаяс (шуам, муошъяс).
Мусинын быдмӧгъяслы вердчыны позянлун сетны вермӧм шусьӧ чужтан вынӧн.
Мыйта унджык мусинын гумус, сымын ыджыдджык сыын чужтан выныс.
Медся ыджыд чужтан вын сьӧд мусинын.
Гумус слӧйыс сэні 1 м кызта; тайӧ слӧйыс пемыд рӧма, сійӧн и позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ мусиныслысь нимсӧ.
Сьӧд му — степъяслӧн мусин.
Лыска да сора вӧръяс улын артмӧны подзола мусинъяс.
Гумусыс наын абу вывті уна.
Вӧрыс тайӧ мусинысь быдмӧ бура, а видз-му овмӧсса культураяслы найӧ озджык шогмыны, сьӧд му серти кӧ.
Мусинъяслысь чужтан вынсӧ позьӧ видзны да весиг содтыны, колана ног кӧ накӧд уджалан, пуктан кӧ мувынсьӧдантор.
Он кӧ колананог вӧч, мусинын чужтан выныс чинӧ.
Юалӧм да удж.
1. Кыдзи тӧдчӧны ловъя ловъяс атмосфералы, гидросфералы, му кышлы.
2. Мый лоӧ мусиныс?
Мыйысь сійӧс тэчӧма?
3. Мый сайын мусинлӧн чужтан выныс?
Кутшӧм мусинъясас чужтан выныс медся уна?
4. Кутшӧм мусинъяс паськалӧмаӧсь тіян интасын?
Мый вӧчӧны йӧзыс, медым налысь чужтан вынсӧ содтыны?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Ывлавыв комплекс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§50. Ывлавыв комплекс
1. Мыйӧн торъялӧ ловъя ывлавылыс ловтӧмсьыс?
2. Лыддьӧдлӧй Мулысь ортсыса вевттьӧдъяс.
1. Организмъяс костса йитӧд.
Быд организмыс вермӧ овны сӧмын мӧд ловъя ловъяскӧд да аслас гӧгӧртаскӧд йитӧдын.
Быдмӧгъяс да мукӧд бактерияыс торъялӧны пемӧсъясысь сійӧн, мый вермӧны органикатӧм торъясысь вӧчны органика, та дырйи найӧ лэдзӧны шоммӧдан газ.
Сы вылӧ налы колӧны ва, мусинысь ва сорӧн локтысь вердчанторъяс, сынӧдысь локтан шома газ да шонді югӧрлӧн энергия.
Пемӧсъясыд дась органика торъяс нин босьтӧны, быдмӧгъяс (турунвывсаяс кӧ) да мукӧд пемӧсъясӧс (яйвывсаяс) сёйӧны да — артмӧ сідз шусяна вердчан чеп.
Быдмӧг-пемӧс кулӧм бӧрын кольӧ зэв уна органика тор, коді эськӧ важӧн нин некымын дас метра слӧйӧн вевттис миян планеталысь веркӧссӧ, эз кӧ тшак-бактерия уджавны.
Найӧ сісьтӧны органика торсӧ органикатӧмӧдз, да сійӧ бара на мунӧ быдмӧглы пӧткӧдчыны.
2. Ывлавыв комплекс.
Пемӧс-быдмӧглы, кодъяс овмӧдӧмаӧсь косінлысь либӧ вааинлысь кутшӧмкӧ юкӧн, сӧвмӧм вылӧ колӧ пӧшти ӧткодь либӧ дзик ӧткодь гӧгӧртас, мӧд ног шуны, найӧ топыда йитчӧмаӧсь ловтӧм ывлавывкӧд — из сикас, сынӧд, ва.
Ловтӧм ывлавыв, ас боксянь, тшӧтш вежсьӧ организмъяс удж вӧсна.
Сэтшӧм ногӧн, ывлавылын ставыс йитчӧма мӧда-мӧдкӧд, да ньӧти юкӧнсӧ, либӧ компонентсӧ, оз позь видлавны мукӧдсьыс торйӧн.
Ывлавыв комплекс (ЫК) — кутшӧмкӧ территорияса ывлавыв компонентъяс (из сикасъяс, сынӧд, ва, быдмӧг-пемӧс да мусин) костын пырджык овлана йитӧд.
Вежсяс кӧ ӧти компонентыс, вежсьӧ и ывлавыв комплексыс дзоньнас.
Сідз, бырӧдам кӧ лёк гут-гагйӧн нималан номъясӧс, чинас и налысь номырсӧ сёйысь чери, гӧльмасны мусинъяс, кытчӧ ном кулӧм бӧрын бӧр веськалӧны быдмӧглы вердчыны колана элементъясыс.
Быдмӧгулов бырӧ, сэсся бырасны пемӧсъяс, территория весьтын вежсяс климат.
Сідзкӧ, ывлавылын абуӧсь «лёк» ни «бур» ловъя ловъяс: ывлавыв комплексас быдӧн на пиысь лоӧ колана компонентӧн.
Ывлавыв комплексъяс торъялӧны ыджда серти: вӧр, видз, саридз, гӧра, океан, континент — ставныс ывлавыв комплексъяс.
3. География вевттьӧд да биосфера.
Му шарас медся гырысь ывлавыв комплексӧн лоӧ география вевттьӧд.
Мулӧн куим ортсы вевттьӧд — литосфера, гидросфера да атмосфера — векисянь топыда йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
Атмосфераса газъяс писькӧдчӧны ваӧ да из сикасъясӧ.
Ваыс пакталӧ атмосфераӧ, йиджӧ му кышӧ, кырӧдӧ да сылӧдӧ из сикасъяссӧ.
Из сикас посни чиръяс шедӧны атмосфераӧ, а сылан торъяс — ваӧ.
Ставыс тайӧ мунӧ шонді югыд да шоныд дырйи.
Татшӧм ӧтувъя процессын литосфералӧн вевдор слӧйяс, дзоньнас гидросфера да атмосфералӧн увдор слӧйяс артмӧдӧмаӧсь ӧтувъялун — география вевттьӧд.
Сылӧн абуӧсь зумыд вежтасъяс, сійӧ вель вӧсни — сӧмын некымын дас километра (орччӧдӧй сылысь кызтасӧ му радиуснас).
Медводз тайӧ вевттьӧдыслы компонентъясӧн вӧліны из сикасъяс, ва да сынӧд.
География вевттьӧдын гӧгӧртасыс лоӧма зэв лӧсьыдӧн олӧм сӧвмӧм вылӧ.
Миллиардъяс во сайын сыын чужӧм организмъяс кутӧмаӧсь сӧвмыны да ӧдйӧ быдмыны.
Найӧ инмӧмаӧсь география вевттьӧдса став компонентас, ёна вежӧмаӧсь да ӧтувтӧмаӧсь найӧс.
Ловъя организмъяс асьныс лоӧмны география вевттьӧдлы медся тӧдчана компонентӧн.
Наысь артмӧма Му шарлӧн «ловъя» вевттьӧд — биосфера.
Биосфера — география вевттьӧдлӧн юкӧн, кӧні олӧны организмъяс да кодӧс на олӧм помысь вежӧма лои.
Биосфера йылысь велӧдӧмсӧ лӧсьӧдӧма роч натуралист да пыдіа мӧвпалысь, академик Вернадскӧй Владимир Иванович (1863–1945).
Сійӧ пыртӧма биосфераӧ Му вылас олысь став организм (ловъя лов), дай ловтӧм тор, сійӧс кӧ артмӧдӧмаӧсь либӧ вежӧмаӧсь организмъясыс.
Биосфераыс дугдывтӧг паськалӧ.
География вевттьӧдлӧн унджык юкӧнсӧ ловъя ловъясӧн вежӧма нин да биосфераӧ пӧртӧма.
Юалӧм да удж.
1. Мый лоӧ ывлавыв комплекс?
2. Вайӧдӧй ассьыныд пример, кыдзи ӧти компонент вежӧм помысь вежсьӧ ывлавыв комплекс дзоньнас.
3. Кутшӧм му вевттьӧдъясысь тэчӧма география вевттьӧд?
4. Подулалӧй татшӧмтор: Мирса ва бергалӧм йитӧ география вевттьӧдлысь компонентъяссӧ.
Мый лоӧ биосфера?
Коді лӧсьӧдӧма биосфера йылысь велӧдӧм?
==МУ ВЫВ ЙӦЗ
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мортулов — биологияын ӧтувъя сикас @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§51. Мортулов — биологияын ӧтувъя сикас
Кыдзи Му вылас артмӧма морт?
Кутшӧм видзӧдласъяс та серти эмӧсь миян кадӧ?
Биологъяс чайтӧны, важ морт увйыс вожаліс важ ӧблезяна увтырысь 3−5 млн. во сайын.
Кӧнкӧ 30−40 сюрс во сайын артмӧма ӧнія биологияса сикас — вежӧра морт (Homo sapiens).
Уна сюрс во чӧжӧн мортлӧн ортсыса ӧбликыс ёна вежсьӧма.
Мунӧма ас кежысь бӧрйысьӧм: организмъяс кольӧмны ловйӧн да вермӧмны кольны йылӧмсӧ сӧмын сэк, кор найӧ лӧсялісны олан гӧгӧртаскӧд.
Му вылас йӧзыс абу уна вӧлӧма.
Торъя морт котыръяс овлӧмаӧсь мӧда-мӧдсянь ылын, ывлавыв гӧгӧртасныс ёна торъялӧма.
История чӧжӧн формируйтчӧмаӧсь морт котыръяс, кӧні бать-мамсянь челядьлы вуджлӧма вир-яй аслыспӧлӧслун, раса пасъяс: кучик, син да юрси рӧм, син потас да синлыс тэчас, юр да корпа форма.
Бӧръяпом йӧз пӧвстын формируйтчӧма куим подув раса — европеоид, негроид да монголоид.
Европеоидъяс олӧны Европаын, Войвыв Америкаын, Рытыв-Лунвыв Азияын, Индияын, Войвыв да Лунвыв Америкаын, Австралияын.
Тайӧ расаа йӧзлӧн кучикыс да синмыс вочасӧн лоӧма югыд, уна пигментыс налы эз ков да, коді тай шондісянь локтысь ультрафиолет югӧръясысь дорйӧ.
Кӧдзыд регионын да джуджыд гӧраясын олысь йӧзлы лӧсялӧ вӧсни ныр, медым кӧдзыд сынӧдыс эз сы пыр пырысь-пыр пыр.
Негроидъяс сюрс воясӧн овмӧдчалӧмӧсь Африкаын экватордорса районъясас.
Пемыд кучикныс да синныс зэв уна пигментаӧсь, тайӧ и дорйӧ найӧс шонді югӧръясӧн сотӧмысь.
Юр бердас топӧдчӧм чорыд читкыля юрси видзӧ юрсӧ вывті шонтӧмысь.
Негроидъяс унджыкыс олӧны Африкаын.
Войвыв да Лунвыв Америкаын уна йӧзыс тшӧтш негроид расааӧсь: найӧ коркӧ Африкаысь вайӧм рабъяслӧн йылӧмыс, шуӧны найӧс афроамериканечьясӧн.
Монголоидъяс медводз овлӧмаӧсь лёка пӧльтысь тӧвъяса восьса эрдын.
Синтӧ ёран бус да лым бушколысь налӧн синсӧ дорйӧма вӧсни потасӧн, синлапса содтӧд чукырӧн, чур видзысь бан лыӧн.
Монголоидъяслы лӧсялӧ виж рӧма кучик, сьӧд веськыд юрси.
Тайӧ расаынӧсь Азияса уна войтыр да Америкаса индеечьяс.
Кӧть быд расаа йӧзыс мыйтакӧ торъялӧны вир-яй тэчасӧн, тайӧ торъялӧмыс абу вывті тӧдчана.
Сійӧн мортуловтӧ колӧ лыддьыны биология боксянь ӧтувъя сикасӧн — вежӧра морт.
Быть лоӧ кутны тӧд вылын: психика, интеллект да этш тӧдӧм торъя мортлӧн оз раса либӧ войтыр сикас сайын, а быдтӧм-велӧдӧм, нырччанлун, лов вын да зільлун сайын, а сідзжӧ вир-яй дзоньвидзалун сайын.
Юалӧм да удж
1. Лыддьӧдлӧй медшӧр морт расаяс да шуӧй, мыйӧн найӧ торъялӧны.
2. Висьталӧй, кӧнджык олӧны медшӧр расаяс да пасйӧй найӧс мусярджынъяса контур карта вылӧ.
3. Быд боксянь подулалӧй татшӧм факт: мортулов — биология боксянь ӧтувъя сикас.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мыйта йӧз Му вылын олӧ @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§52. Мыйта йӧз Му вылын олӧ
Му вылын либӧ кутшӧмкӧ торъя юкӧнас — континентын, канмуын, обласьтын, олан пунктын — олысь став йӧзӧс шуӧны олысь котырӧн (населенньӧӧн).
Ӧнія кадӧ Му вылас олӧ 6,5 млрд мортысь унджык.
Йӧз лыдыс вежласьӧ сы серти, кымынӧн найӧ чужӧны да кымынӧн кулӧны.
Чужан да кулан лыдыс кызвыйӧ сы сайын, кутшӧма канмуын сӧвмӧма дзоньвидзакутанлун.
Йӧз лыдсӧ чинтӧны тыш-косьяс, неминучаяс (косдыр, ойдлӧм, мувӧрӧм, вулкан ыльӧбтӧм).
Канму да регионса олысьяс лыдыс вежсьӧ и сы вӧсна, мыйта йӧз мунӧны татысь да, мӧдарӧ, локтӧны татчӧ зумыда овмӧдчыны.
Уна сюрс во чӧж Мувыв олысь котыр абу вӧлӧма уна да содӧма ньӧжйӧ.
Туялысьяс арталӧм серти, 2000 сюрс во сайын му вылын олӧма 230 млн. кымын морт.
Сыбӧрся сюрс во чӧжӧн йӧзыс содӧма кӧнкӧ 75 млн. морт.
Олысь йӧз лыдыс содӧма ньӧжмыда сы вӧсна, мый зэв унаӧн кулалӧмаӧсь пӧрӧсъяс, тшыг вояс да тыш-кось вӧсна.
Олысь йӧз лыдыс кутӧма ӧддзыны XVIII нэм шӧрсянь, а ХХ нэм шӧрсянь Мувыв йӧз содӧма мортулов историяын медся ыджыд ӧдъясӧн: 1950-сянь 2000 воӧдз сійӧ быдмӧма пӧшти 4 млрд. вылӧ.
Сэтшӧм выйӧдз йӧз лыдыс качӧма бур медицина да кыптысь олан тшупӧд вӧсна: кулавны кутӧмаӧсь ёна этшаджык.
ХХІ нэм пансигӧн медся уна йӧза канмуӧн мирас лоӧ Китай: сэні олӧны 1 млрд. 300 млн. унджык морт.
Китай бӧрся мунӧны Индия, Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс, Индонезия да Бразилия.
(Корсьӧй тайӧ канмуяссӧ политика мусерпасысь).
Роч муыд тані олысь йӧз лыд серти (матӧ 142 млн. 2008 воын) босьтӧ мирса кӧкъямысӧд места.
Роч Федерациятӧ ыджыд территория вӧсна лыддьӧны этша овмӧдӧм канмуӧн.
Туялысьяс прогноз серти, Мувыв олысь йӧз лыд дугдас быдмыны ХХІІ нэм кежлӧ да зумыдмас кӧнкӧ 10−12 млрд. морта вежтасын.
Юалӧм да удж.
1. Кымын йӧз олӧны Му вылас ӧнія кадӧ?
2. Лыддьӧдлӧй канмуяс, кӧні олӧ медуна йӧз.
3. Кутшӧм помкаясысь вежсьӧ олысь йӧз лыд?
4. Висьталӧй, кыдзи вежсьылӧма Мувыв олысь йӧз лыд миян эра пансьӧмсянь ХХІ нэмӧдз.
5. Мыйта йӧз олӧ тіян олан пунктын?
Тайӧ лыдыс содӧ али чинӧ?
Кутшӧм гӧгӧртас вӧсна вежсьӧ тіян интасын олысь йӧз лыд?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Олан пунктъяслӧн медшӧр сикасъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§53. Олан пунктъяслӧн медшӧр сикасъяс
1. Кутшӧм олан пунктын ті оланныд?
2. Кӧні уджалӧны бать-мамныд?
Овмӧдчанінсӧ бӧрйигӧн, мортыс важысянь тӧждысьӧма, медым сэні вӧлі тырмымӧн сёян, ва, шоныд да позис дорйысьны быд шогысь да лёкысь.
Войдӧр оланінсӧ лӧсьӧдлісны медсясӧ ю дорӧ, стрӧитчан материал (вӧр-пу, из, сёй) кутанінсянь матӧ, бура чужтан муяс дінӧ да вӧрӧгысь дорйысьны лӧсялан ывлавыв объектъяс бердӧ.
Медшӧр сикас олан пунктъяс.
Кор йӧз овмӧсыс юксис ремеслӧ да видз-му овмӧс вылӧ, артмӧма кык подув сикас олан пункт: карса оланін да сиктса.
Карын йӧзыс олӧны дас да сё сюрсъясӧн, а гырысь карын — миллионъясӧн.
Карсаяс уджалӧны фабрик-заводын, могмӧдан сфераын (больнича-поликлиника, школа-сад, транспорт, вузасьӧм да м. т.).
Ӧнія кадӧ Му выв йӧз пиысь карын олӧны 50%, а Роч му йӧз пиысь — 73%.
Ӧти сиктын олысьыс абу уна: некымын дассянь либӧ сёсянь некымын сюрс мортӧдз.
Сиктсаяс вӧдитӧны му да быдтӧны пемӧсъясӧс.
Сиктысь карӧ вайӧны сёян-юан да индустриялы колана сырьё — кучик, вурун, шабді да мукӧд; карысь сиктӧ вайӧны индустриялысь тӧваръяс.
Юалӧм да удж
1. Шуӧй олан пунктъяслысь медшӧр сикасъяс.
Кӧні уджалӧ унджык юкӧн сэні олысьяс пиысь?
2. Вӧчӧй характеристика асланыд олан пунктлы татшӧм план серти: а) ним да сикас; б) артман во; в) мувыв ин; г) олысь йӧз лыд; д) кӧнджык уджалӧны татчӧс олысьяс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Морт — биосфералӧн юкӧн @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§54. Морт — биосфералӧн юкӧн
Мый сэтшӧм биосфера?
1. Биосфера вылӧ мортлӧн тӧдчӧм.
Мортыд вель дыр пуктӧма асьсӧ «ывлавыв сар» пыдди, ывлавылыс сылы куш вӧдитчантор вӧлі.
И со мортуловыслы сэсся лои аддзыны биосфера вылӧ ассьыс тӧдчӧмлысь бӧрдӧдлана результатъяс, ачыс тай сылӧн юкӧн да.
Сӧмын торъя пятноясӧн Му вылас кольӧмаӧсь экваторса вӧръяс, саваннаяс, степъяс, паськыд коръя вӧр.
Паськалӧмаӧсь овтӧминъяс.
Бырӧма уна сикас быдмӧг да пемӧс.
Медшӧр мог, коді ӧні сулалӧ мортулов водзын — видзны Му ловъя системаӧн.
А медым вӧчны тайӧс, колӧ медводз дугдыны кисьтны ывлавыв комплексъяс.
2. Ноосфера.
Биосфералӧн ӧнія форматыс, кӧні мортлӧн вежӧра удж лоӧ сы сӧвмӧмын медыджыд факторӧн, шуӧны ноосфераӧн (элл. «ноос» — вежӧр).
1944ʼ воын В. И. Вернадскӧй ловъя дырйиыс медбӧръя гижӧдас пасйӧма: «Мортуловыс, ставнас босьтӧмӧн, лоӧ зэв ыджыд геология вын.
Сы водзын, сы мӧвп да удж водзын югдӧ мог: выль ног тэчны биосферасӧ асшодйӧн мӧвпалысь мортулов (кыдз дзонь ӧтувъялун) интересъяс серти.
Биосфералӧн тайӧ выль форматыс, кытчӧ ми, тайӧс казявтӧг, матысмам, и лоӧ ноосфера...».
Юалӧм да удж
1. Мый сэтшӧм ноосфера?
2. Корсьӧй небӧгъясысь да ӧтуввезйысь В. И. Вернадскӧй йылысь материал.
Гижӧй неыджыд юӧр (7-10 сёрникузя) тайӧ тӧдчана туялысь йылысь.
3. Мӧвпыштӧй ассьыныд туйдӧдъяс, кыдзи колӧ мортлы кутны асьтӧ, медым лӧсявны ывлавывкӧд.
==Гидросфера
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мувыв ва @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§23. Мувыв ва
1. Висьталӧй ва тӧдчанлун йылысь.
2. Кутшӧм форматъясӧн овлӧ ваыс.
Кыдзи шусьӧны ӧти форматысь мӧдас вуджан процессъяс?
Кутшӧм гӧгӧртасын найӧ мунӧны?
1. Мый сэтшӧм гидросфера?
Ваыс овлӧ му вылын куим форматын: кизьӧр, чорыд (лым, йи) да газ кодь (ва ру).
Му вевдорас медся уна кизьӧр ва, тӧдчымӧн этшаджык йи, лым да ва ру.
Му вылын абу сэтшӧмин, кӧні эськӧ ваыс эз вӧв.
Весиг овтӧминын руас быть нин эмышт мыйтакӧ ва руыс.
Му шарса ва вевттьӧдыс шусьӧ гидросфераӧн.
Гидросфера тэчӧма некымын юкӧнысь.
Гидросфералӧн медкыз юкӧныс — мирса океанлӧн ва, ичӧтджык юкӧнъясыс косінса ваяс (юяс, тыяс, йи визувъяс, мупытшса ваяс да мук.) да атмосфераса ва.
Атмосфераын эм ва ру, ва войтъяс да йи чиръяс.
Сы вӧсна, мый ваыс ӧти форматысь мӧдас кокниа вуджӧ да пыр вештасьӧ, гидросфераса став юкӧныс оръясьтӧг йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдкӧд.
2. Мирса ва бергалӧм
Шонді югӧръяс шонтӧны океанлысь веркӧссӧ, та помысь ва пакталӧ да кайӧ атмосфераӧ.
Атмосфераын ва ру кӧдзалӧ да пӧртчӧ ва войтъясӧ (конденсируйтчӧ).
Ва войтъясысь да йи чиръясысь артмӧны кымӧръяс.
Кымӧръясысь усьӧ зэр да лым, тадзи мыйтакӧ ва бӧр локтӧ океанӧ.
Тӧвъяс нуӧны кымӧръяссӧ косін весьтӧ, кӧні наысь тшӧтш усьӧ зэр-лым.
Енэжваыс мыйтакӧ йиджӧ му пытшкас, содтӧ мусинас васӧдлунсӧ да тыртӧ мупытшса ваяс, а мыйтакӧ визувтӧ юясӧ да мукӧд вааинъясӧ.
Юяс чукӧртӧны васӧ мувывса ватасъясысь (тыяс, шоръяс, сылан йи визувъяс), а сідзжӧ мупытшса ваяс да бӧр нуӧны сійӧс мирса океанӧ.
Океан веркӧссянь ваыс бара пакталӧ, да кытшыс океан — атмосфера — косін — океан пӧдлассьӧ.
Океанысь косінӧ да косінысь океанӧ валӧн дугдывтӧг вешъялӧм шусьӧ Мирса ва бергалӧмӧн.
Мирса ва бергалӧмлӧн пансян юкӧныс — океан, сы вӧсна, мый сы веркӧсысь ваыс пакталӧ, а сыӧ сылӧмторъяс кольӧны, атмосфераӧ сола океанысь локтӧ дуб ва.
Океансянь косін весьтӧ кӧ эз волыны кымӧръяс, енэжва дугдіс эськӧ усьны косінӧ, вочасӧн сыысь бырис эськӧ став ваыс (пакталӧм да океанӧ визувтӧм помысь), а сідзкӧ и олӧм помасис.
Мирса ва бергалӧм оз сӧмын гидросфералысь разнӧй юкӧнъяс йит.
Сійӧ йитӧ мӧда-мӧдныскӧд и Му шар став вевттьӧдсӧ: литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм гидросфера?
Кутшӧм юкӧнъясысь сійӧ тэчӧма?
2. Гидросфера кутшӧм юкӧнын медуна ва; медэтша ва?
3. Лыддьӧдлӧй косінса ваяс.
Мый на пӧвстысь эм тіян оланін гӧгӧр?
4. Подулалӧй, мыйла гидросфера — Му шарлӧн орлытӧм ва вевттьӧд.
5. Шондісӧ шуӧны Мирса ва бергӧдысьӧн.
Мыйла?
6. Индӧй став туй, кыті ваын бӧр локтӧ мирса океанӧ.
7. Гижӧй висьт океан веркӧсысь пакталӧм бӧрын ва войтлӧн ветлӧм-мунӧм йылысь.
8. Мирса ва бергалӧмкӧд йитӧм кутшӧм овланторъяс позьӧ видзӧдны тіян интасын?
==Мирса отва
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса отвалӧн юкӧнъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§24. Мирса отвалӧн юкӧнъяс
Мирса океан либӧ мушарса отва — му вевдорас медся ыджыд ва чукӧр, гидросфералӧн медшӧр юкӧн.
Мирса отва вевттьӧ му веркӧслысь 3/4.
Тайӧ — ӧтувъя ва ылдӧс: сылӧн кӧть кутшӧм чутсянь позьӧ мӧдас веськавны косінӧ петавтӧг.
Мирса отваын куйлӧны ыджыд косінъяс — континентъяс да ичӧтджык — діяс.
Му шарас медся ыджыд ді — Гренландия (корсьӧй сійӧс мусярджынъяс карта вылысь), но сійӧ куим да джын пӧв ичӧтджык Австралияысь, меддзоля материксьыс.
Орччӧн куйлысь ді чукӧр шусьӧ архипелагӧн.
Архипелагӧн лоӧ тіянлы тӧдса нин вулкан помысь артмӧм Гавайи діяс (корсьӧй найӧс мусярджынъяс карта вылысь).
Уджъяс.
1. Петкӧдлӧй мусярджынъяс карта вылысь Мушарса став материкъяс медыджыдсянь медічӧтӧдз.
2. Петкӧдлӧм могысь индӧй ӧткымын ді да архипелагъяс.
Материк либӧ ді юкӧн, сійӧ кӧ ылӧ сетчӧ океанӧ, шусьӧ кӧджӧн.
Кӧджъяссӧ куимласянь гӧгӧртӧма ваӧн, а нёльӧдлаті сійӧ йитӧма косінкӧд.
(Корсьӧй мусярджынъяс карта вылысь татшӧм кӧджъяс: Камчатка, Аравия, Индостан.
Кутшӧм материк юкӧнӧн найӧ лоӧны?)
Материкъяс да діяс юкӧны ӧтувъя мирса отвасӧ некымын юкӧнӧ, быдӧнӧс тшӧтш шуӧны отваӧн либӧ океанӧн.
2. Океанъяс
Нёль океан пиысь медся ыджыд — Лӧнь океан.
Сылӧн пасьтаыс босьтӧ мирса став отваысь матӧ джынсӧ.
Тайӧ Му шар веркӧсысь коймӧд юкӧнысь унджык да став косінсьыс унджык, сы вӧсна Лӧнь океан шуӧны нӧшта Ыджыдысь-Ыджыд океанӧн.
Удж.
Муртыштӧй мусерпас вылысь ылнаяс километръясӧн Лӧнь океан доръяс костын экватор серти да 170° р. д. меридиан серти.
Кодарӧ Лӧнь океан нюжалӧма кузьджыка.
Атлантика океан ыджда серти мӧд местаын.
Войвывсянь лунвылӧ Атлантика океан нюжалӧма пӧшти сы кузьта жӧ, кыдзи и Лӧнь океан, а рытыввывсянь асыввылӧ сылӧн пасьтаыс тӧдчымӧн этшаджык.
Индияа океан Атлантикаысь на ичӧт.
Но сыӧ пасьта сертиыс куим материк тӧрас: кыкнан Америка да Африка.
Тайӧ океаныс унджыксӧ Лунвыв мусярджынйын.
(Мусярджынъяс карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм широтаяс костын сійӧ куйлӧ).
Войвыв океан — океанъяс пӧвстын медічӧт, сійӧ 12 пӧв дзоляджык Лӧнь океан дорысь.
Куйлӧ Войвыв океаныс планета войвыв йылын, та вӧсна сылӧн став вадорыс — лунвывса.
Мукӧд туялысьяс вӧзйӧны торйӧдны нӧшта и Лунвыв океан, Антарктида гӧгӧр куйлансӧ.
Сылысь войвыв дорсӧ найӧ гижтӧны Африка да Лунвыв Америка лунвыв чутъяс пыр да Тасмания ді пыр.
(Петкӧдлӧй тайӧ вежтассӧ океанъяс карта вылысь).
Океанъяслӧн доргӧгӧръясыс ӧткодьӧсь материкъяс да діяс вадоръяскӧд.
Но сэні, кӧні океанъяс йитчӧны мӧда-мӧдныскӧд, на костын абуӧсь стӧч вежтасъяс.
Лунвыв мусярджынйын куим океан костса вежтасъяс сёрнитчӧмаӧсь нуӧдны меридианъяс серти Африка, Лунвыв Америка да Тасмания лунвыв чутъяссянь Антарктидалань (видзӧд океанъяса мусерпас атласысь).
3. Саридзьяс, куръяяс да висъяс
Океанъяс пытшкын торйӧдӧны саридзьяс.
Саридз — океанлӧн юкӧн, коді торйӧдӧма сыысь косінӧн либӧ ваувса вывтасъясӧн да торъялӧ сыысь ваяс, визувъяс да вапытшса олысьяснас.
Материк серти куйлан ног боксянь торйӧдӧны пытшкӧсса да дорса саридзьяс.
Пытшкӧссаӧн шуӧны саридзсӧ, гӧгӧртӧма кӧ сійӧс быд боксянь косінӧн, шуам Сьӧд саридз.
Саридзыс кӧ куйлӧ материк дорын, сійӧ дорса саридз.
Татшӧмӧн позьӧ шуны Беринг саридз.
Атлантика океанын эм «вадоръястӧм саридз» — Саргасс саридз, кодлысь вежтасъяс артмӧдӧны океанса визувъяс.
Удж.
Атласса картаяс вылӧ видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, пытшкӧсса али дорса саридзӧн лоӧны: а) Гӧрд саридз; б) Кара саридз; в) Араб саридз; г) Балтика саридз; д) Оката саридз.
Кутшӧм океанынӧсь тайӧ саридзьясыс?
Куръя — океанлӧн либӧ мукӧд вааинлӧн юкӧн, коді сетчӧ косінӧ.
Валӧн аслунъяс, визувтан ног, организм сикасъяс серти куръяяс унджыксӧ оз торъявны «асланыс» океанъясысь (саридзьясысь).
Татшӧм, шуам, Бискайя либӧ Бенгал куръяяс (петкӧдлӧй найӧс мусярджынъяс карта вылысь).
Удж.
Лӧсьӧдӧй туйдӧд, кыдзи колӧ петкӧдлыны картаысь саридз да куръя.
Мирса океанлӧн юкӧнъяс йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд висъясӧн.
Вис — абуджык паськыд вааин, кодлӧн ӧтар-мӧдар боксянь материк либӧ ді вадор.
Удж.
Атласса картаяс вылӧ видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, кутшӧм океанъяссӧ йитӧ: а) Беринг вис; б) Магеллан вис.
Кутшӧм материкъяс либӧ діяс торйӧдӧны тайӧ висъясыс?
Му шарас медся паськыд вис — Дрейк вис, коді йитӧ Лӧнь да Атлантика океанъяс.
Сылӧн пасьтаыс 1000 км.
Мушӧр саридз Атлантика отвакӧд йитысь Гибралтар вис медвекньыдінас абу 14 км-ысь паськыдджык.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Подулалӧй Мирса океанлысь ӧтувъялунсӧ, мусерпас кузя Выль Йорксянь Токиоӧдз воигмоз.
Татшӧм каръяс костын кутшӧм маршрутъяс кузя позьӧ ветлыны?
Кутшӧм саридзьяс, океанъяс, куръяяс да висъяс пыр мунӧны тайӧ маршрутъясыс?
2. Мыйӧн торъялӧны: а) ді да материк; б) куръя да саридз.
3. Саридзлысь географияса куйланін гижалан план серти висьталӧй, кӧні куйлӧны Беринг саридз да Сьӧд саридз.
4. Мусярджынъяс контур карта вылӧ гижӧй тайӧ параграфас пасйӧм став океан, саридз, куръя, вис, ді да архипелагсӧ.
5. Атлас серти тӧдмалӧй тіян оланінсянь медся матыс саридз да мый ылнаын сійӧ.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса отвалӧн юкӧнъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§25. Океан валӧн ӧткымын аслун
Саридз ватӧ видлінныд энӧ?
Кутшӧм сылӧн кӧрыс?
1. Валӧн солалун.
Океан ваас сылӧма уна сикас тыртантор.
Химияса 110 элемент пӧвстысь отваын эм 73.
Пуан сов артмӧдысь натрий да хлор босьтӧны океан ваӧ сылӧм став тыртанторъяс пиысь 85%-ысь унджык.
Курыд кӧрсӧ океан валы сетӧны магний совъяс.
Океан ваысь сюрины лемень, ыргӧн, эзысь, зарни, кӧть и вывті этшаӧн.
Мирса океаныс ыджыдысь-ыджыд тураса да, став сылӧм тыртанторйыс ӧтув сетӧны зэв ыджыд массасӧ.
Сідз, зарниыс мирса океан ваын унджык му кышын дорысь, но босьтам кӧ океан васӧ 1 кг, то зарниыд сэн лоас вывті этша.
(Ӧнія кадӧ Мупомын уджалӧ океан ваысь зарни перъянтор).
Океан ваын эм сідзжӧ сылӧм газъяс, на пӧвстын кислород.
Кислород колӧ саридзса ловъя ловъяслы олӧм вылӧ.
Мирса океан ваӧ сылӧм мукӧд химияса элементъяс пиысь, овны коланаӧн лоӧны кальций, кремний да фосфор, наысь тай тэчӧма ракпаньяс да саридз пемӧсъяслысь корпаяс.
Мыйта минерал тыртанторйыс сылӧма 1 л (1 кг) ваӧ, тайӧ лыдсӧ шуӧны солалунӧн.
Океан ва 1 литраын сылӧма шӧрвыйӧ 35 г быдсикас тыртантор.
Солалунсӧ унджыксӧ петкӧдлӧны промиллеын — лыдлысь сюрсӧд юкӧн — и пасйӧны ‰ пасӧн.
Сідзкӧ мирса океанлӧн шӧркоддьӧм солалуныс лоӧ 35‰ (1000 г ва вылӧ 35 г быдсикас тыртанторъяс).
Дубӧн васӧ лыддьӧны, сэні кӧ сылӧм тыртанторъясыс 1 г-ысь этшаджык.
(Тӧдмалӧй, кутшӧм солалуныс дуб валӧн).
Мирса океан ваяслӧн солалуныс вежласьӧ гӧгӧртас сертиыс.
Шуам, ыджыд юяс либӧ сылысь йи дубмӧдӧны васӧ, а этша кӧ усьӧ енэжваыс, да ёна кӧ пакталӧ, солалуныс содӧ.
Балтика саридзын, кытчӧ юясысь да сылан лымйысь воӧ вель уна дуб ва, солалуныс лоӧ сӧмын 6-8‰.
А медся сола ваыс сюрӧма Гӧрд саридзысь: сылӧн солалуныс лоӧ 42‰.
Удж.
Атласса мусерпасъяс да тайӧ параграфса текст серти гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Гӧрд саридз — Му шарас медся сола саридз.
Океан ватӧ, сэні вывті уна солыс да, юнытӧ оз шогмы.
Саридз вывті дыр ветлігкості не этшаӧн кулалӧмаӧсь горш косьмӧмысла.
Важъя кадӧ йӧзыс, саридзӧ дыр кежлӧ петігӧн, век босьтлісны сьӧраныс колана мында дуб ва.
Сы вылӧ коліс уна места да тайӧ вӧлі содтӧд сьӧкта.
Ӧнія дырйи ватӧ карабъясын совтӧммӧдӧны та вылӧ лӧсьӧдӧм дубмӧданторъясӧн.
Татшӧм аппаратъяс видзӧны тшӧтш океандорса ӧткымын кос районын.
2. Валӧн температура.
Океан босьтӧ шоныдсӧ Шондісянь.
Но шонді югӧръяс шонтӧны ваысь сӧмын вевдор пӧвстсӧ, куш ӧткымын метра кызта.
Улӧджык тайӧ пӧвстысь шоныдыс сюрӧ, ваыд пыр сорласьӧ да.
1000 м пыднаын температураыс 2-3°С-ысь вылӧджык оз кай.
Океан пыдӧсысь сюрины му кышас потасъяс, кӧні шонтӧгыс зэв вылын (уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыті мунӧны татшӧм потасъясыс).
Океан веркӧсысь медся ыджыд температурасӧ вӧлі пасйӧма Индияа океанса ляпкыд Перс куръяын (35°-ысь вылынджык), а медся ичӧт — полюсдорса интасын: −1...−2°С.
Океан ва кынмӧ, шонтӧгыс кӧ лэччӧ −2°С-ӧдз.
Ваын кӧ солыс унджык, кынман температураыс улынджык.
Йиыс пыр вевттьӧ Войвыв Йиа океанлысь шӧр юкӧн, гӧгӧртӧ Антарктида.
Тӧлын йиӧсь интасыс содӧ, а гожӧмын мӧдарӧ — чинӧ.
(Корсьӧй океанъяс карта вылысь йи кылалан интаслысь тӧвся вежтас Войвыв да Лунвыв мусярджынъясын).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ валӧн солалуныс?
2. Мый лоӧ 18‰-а солалуныс?
Кутшӧм лоӧ саридз валӧн солалуныс, 1 литра ваын кӧ быдсикас тыртанторъяс 11 г.
3. Мыйта быдсикас тыртантор позьӧ перйыны Гӧрд саридзса 1 т ваысь?
4. Кутшӧм помкаясысь океан ваын вежласьӧ солалуныс?
5. Океан васа кутшӧм пӧвстын позьӧ казявны солалунлысь вежсьӧмсӧ?
6. Кутшӧм температура дырйи кынмӧ океан ва?
Кыдзи ва кынман температураыс йитӧма солалункӧд?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Океанса гыяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§26. Океанса гыяс
1. Аддзылінныд-ӧ, кыдзи саридз (ты, ю) веркӧсті ветлӧны гыяс?
Кыдзи найӧ артмӧны?
2. Мый ті лыддинныд либӧ видзӧдінныд киноысь (телевизор пыр) саридзвыв бушков йылысь?
1. Тӧввыв гыяс.
Гыяс унджыксӧ артмӧны тӧв пӧльтӧмысь паськыд эрдса восьса ва вылын.
Видзӧдны кӧ гыалан саридз вылӧ, син водзад ваыс быттьӧкӧ пыр вештасьӧ.
Но тайӧ абу сідз.
Гашкӧ, ті казялінныд, кыдз вавывса кӧлуй лайкъялӧ, вылӧ-улӧ дзӧрӧ, а водзлань ни, бӧрлань ни, некодар боклань ни оз вешйы.
Горизонтальнӧя пӧльтысь тӧв кыпӧдӧ гытӧ вывлань — гы сорс кодь артмӧ; сэсся ваыс лэччӧ, артмӧ гы под.
Гылысь джудждасӧ мурталӧны подсянь сорсӧдз вертикаль кузя.
Гы кузьтаӧн шуӧны кык орчча гы сорс кост.
Татшӧм ногӧн гыын ва торъясыс кытш бӧрся кытш моз вӧчӧны.
Та вӧсна вевдор пӧвстса ваыс буриника сорласьӧ.
Ёнджыка кӧ пӧльтӧ тӧлыс, а саридзыс джуджыдджык, тӧввыв гыяс гырысьмӧны.
Налӧн джудждаыс векджык оз 4 м вевтырт, но мукӧддырйи найӧ быдмӧны и 12 м сайӧдз.
Бушков дырйи гыяслӧн кузьтаыс 250 м-ӧдз волӧ.
Пыдӧджык лэччигӧн, гыасьӧмыс зэв ӧдйӧ чинӧ, а джудждаыс кӧ лоас гы кузьтакӧд ӧткодь, сійӧс он нин и казяв.
Корсюрӧ тӧвтӧм поводдя дырйи позьӧ аддзыны лӧсьыд визьясӧн локтысь кузь алькӧс гыяс, кӧні весиг быгъя сорс абу.
Татшӧм гыасьӧмсӧ шуӧны вералӧмӧн.
Ваас шыбитӧм изсянь моз, вералӧмыс разалӧ саридз пасьта зэв ылӧ сэсянь, кӧні артмӧмаӧсь тӧввыв гыясыс.
Вадор ляпкыдінын ва сорсъяс кыпӧдчӧны да ёсьмӧны.
Пыдӧсӧдыс зыртчӧмысь гы увдорас ва локтӧ ньӧжмыдджык, а вевдор юкӧныс пановтӧ увдорсасӧ, да век водзӧ и водзӧ вешйӧ да катовтчӧ.
Бӧръяпом гы сорсыс быгйӧн сявкнитчигмоз кымынь усьӧ.
Артмӧ прибой.
Вадор вылӧ кайысь быгъя гылы паныд лэччӧ воддза гыысь ваыс.
Гыяскӧд ӧтсор вештасьӧны гальки, лыа, а бушков дырйи — весиг некымын тонна сьӧкта изъяс.
Прибой пазӧдӧ вадорсӧ.
2. Цунами.
Татшӧм гыяссӧ шуӧны мупомса кывйӧн, ӧд найӧ зэв тшӧкыда волӧны Лӧнь океанысь Мупом вадоръясӧ.
Цунамияс артмӧны вапытшса мувӧрӧмъяс да бужӧдъяс помысь, а сідзжӧ ваувса вулканъяс ыльӧбтылӧм вӧсна.
Тӧввыв гыясысь найӧ торъялӧны сійӧн, мый босьтӧны васӧ став кызтанас — пыдӧссянь веркӧсӧдзыс.
Артмӧминсяньыс цунами разалӧ быдладорӧ 700-800 км/ч ӧдӧн (реактив еропланлӧн моз жӧ ӧдыс).
Восьса саридзын цунамиыд векджык 1 м-ысь абу джуджыдджык, а гы костъясыс 100-200 км.
Но кор татшӧм гыыс петӧ вадор ляпкыдінӧ, сылӧн джудждаыс ӧдйӧ содӧ, 40 м-ӧдз волӧ.
Аминь ыджыд ва гыяс уськӧдчӧны вадорӧ, кымыньтӧны карабъяс, кисьтӧны керкаяс, а бӧр лэччигӧн нуӧны сьӧраныс ставсӧ, мый налы сюрас.
Цунами артмӧмкӧд вермасьны мортыд оз на вермы.
Позьӧ сӧмын водзвыв юӧртны олысь йӧзыслы матыстчӧм йывсьыс.
Му пытшкысь шы кутан система (гидрофонъяс) пасйӧдӧны вартан гы, стӧчмӧдӧны нырвизь, кытысь сійӧ воӧма, да арталӧны, мый дыра мысти сійӧ воӧдчас вадорса оланінӧдз.
Торъя кантора юӧртӧ йӧзыслы: колӧ видзчысьны.
3. Тулӧм да ямлӧм.
Океан да ӧткымын саридз вадоръясын урчитӧм кад мысти ва веркӧсыс лэптысьлӧ да лэччылӧ, и абу тӧлысла — тулӧм да ямлӧм.
Миян канмуын тайӧс позьӧ аддзыны, шуам, Еджыд саридз вадорысь.
Вой-луннас кыкысь ваыс ойдӧдлӧ вадор мусӧ, косінлысь юкӧнсӧ вевттьӧ.
И кыкысь вой-луннас жӧ бӧрыньтчӧ ылӧ, вадор пыдӧссӧ эрдӧдігмоз.
Тулігӧн тані позьӧ пыжӧн ветлыны да чери кыйны, а ямлігӧн эрдмӧм саридз пыдӧсӧдыс ас кокӧн ветлыны.
Уджъяс.
1. Атласысь океанъяс карта серти тӧдмалӧй, кӧні Му шарад пасйӧмаӧсь медся джуджыда тулӧмъяс.
Мый ӧткодьыс став тайӧ интаслӧн?
2. Орччаӧдӧй, мый джуджда тулывлӧ Мушӧр саридзын да Оката саридзын.
Вӧчӧй кывкӧртӧд.
Ӧтчыд туӧмыс либӧ ямӧмыс шӧрвыйын 6 час босьтӧ.
Еджыд саридз дорын тулывлӧ 12 м джудждаӧдз.
А пытшкӧсса саридзьясын, Сьӧд саридз коддьӧмъясын, туигӧн ваыс сӧмын ӧткымын сантиметрӧн содӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм гыяс артмӧны енэжсайса объект кыскӧмысь.
Висьталӧй, кыдзи артмӧны да вештасьӧны татшӧм гыясыс.
2. Мый сэтшӧм гылӧн кузьта да джудждаыс?
Серпасалӧй схема.
3. Орччаӧдӧй бушков гыяс да цунами татшӧм план серти: а) мыйла артмӧны; б) кызта; в) океан шӧрса джуджда; г) вадор пӧлӧнса джуджда; д) кузьта; е) разалан ӧдыс.
Кутшӧм гыясысь колӧ ёнджыка видзчысьны карабъяслы восьса океанын, а кутшӧмысь вадорсянь матын?
4. Кымын час мысти Чили вадорланьын артмӧм цунами воас Мупом діясӧдз?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Океанса визувъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§27. Океанса визувъяс
1. Мый лоӧ океанса визув.
Йӧзыс важысянь тӧдісны: океанад ваыс вештасьӧ зэв ылӧдз.
Саридзысь тшӧкыда сюрлісны тупкӧм сулеяяс, кытчӧ неминучаӧ сюрӧм морякъяс сюйлісны гижӧд асланыс шог йылысь.
1850 воын Испания вадорланьысь сюрӧма тупуысь вӧчӧм лагун, кӧні кокос кышысь перйӧмаӧсь Колумбсянь Испанияса королевалы Гаити ді вывсянь 358 сайын мӧдӧдӧм гижӧд.
Океан либӧ саридз валӧн водса ног вештасьӧмыс шусьӧ океан (саридз) визулӧн.
Визувъясыс океанад юяс кодьӧсь, но тайӧ «юясыслӧн» абу зумыд доръясыс; найӧ век чепсасьӧны, доръясыс пыр вежласьӧны.
Визувъяс тэчӧма торъя визьясысь, кодъяс вожалӧны, ӧтлаасьӧны, чукыльтчӧны, ньӧжмӧны ли ӧддзӧны, вӧчӧны гумыльгаяс (кольчаяс), кодъяс орӧдчӧны визувсьыс.
2. Мыйла артмӧны визувъяс.
Океан вевдорса визувъяслӧн медшӧр помкаыс — дугдывтӧг тӧлалӧмыс.
Медся ён визулыс став мирса океанын — Рытыв Тӧвъяс визув.
(Корсьӧй сійӧс океанъяс картаысь атласын.
Кутшӧм широтаясын сійӧ мунӧ, кутшӧм океанъяс ӧтувтӧ?).
Тайӧ визулыслӧн кузьтаыс 30 сюрс км, пасьтасӧ арталӧны 2500 км, ӧдыс — 3,5 км/ч.
Быд здук Рытыв Тӧвъяс визулыс нуӧ васӧ Му шарса став юяс дорысь 20 пӧв унджык.
Коркӧ чайтлісны, океан пыдіас пӧ ваыс пӧшти оз вӧр.
Но ӧнія кадӧ стӧчджыка мурталан техника отсӧгӧн йӧзыс тӧдмалісны: океан пытшкас, дай весиг джуджыдінас визувъяс эмӧсь жӧ.
Джуджыдінса визувъяс чужӧны медсясӧ сэк, кор ваяс торъялӧны топыдлун серти.
Соладжык либӧ кӧдзыдджык ваыд овлӧ сыысь совтӧм да шоныд серти топыдджык да сьӧкыдджык.
Полюсдор интасын кӧдзалігӧн ваыс лэччӧ пыдіас да мунӧ экваторлань.
3. Шоныд да кӧдзыд визувъяс.
Визувсӧ шуӧны шоныдӧн, сылӧн температураыс кӧ орчча ваысь ыджыдджык.
А кӧдзыд визулас температураыс век нин орчча ваын серти улынджык лоас.
Йӧзыс важӧн тӧдӧны да бура туялісны Гольфстрим визув, коді мунӧ Войвыв Америка асыввыв вадор пӧлӧн рытыв-лунвывсянь асыв-войвылӧ.
(Петкӧдлӧй Гольфстримтӧ мусярджынъяс карта вылысь.
Мыйла тайӧ визувсӧ пасйӧма гӧрд стрелкаясӧн?).
Гольфстрим артмӧ, кор Мексика куръяысь петан ваяс ӧтувтчӧны Африкасянь тӧлӧн вӧтлӧм ваяскӧд.
Сылӧн кузьтаыс 3 сюрс км, пасьтаыс ӧткымын сё километра, ӧдыс — 10 км/ч-ӧдз.
Быд здук Гольфстрим нуӧ матӧ 75 млн. т ва.
(Кузьта да ӧд сертиыс орччаӧдӧй Гольфстримсӧ Рытыв Тӧвъяс визувкӧд).
Кӧнкӧ 45° в. ш.-ланьын Гольфстрим вуджӧ Войвыв Атлантикаса визулӧ, кодлӧн ваыс мыйтакӧ мунӧ Войвыв Йиа океанӧ.
Сы локтӧм вӧсна Баренц саридз оз кынмывлы, да Мурман портас карабъяс вермӧны волыны во гӧгӧр чӧж.
Войвыв Йиа океанысь Атлантикаӧ Лабрадор кӧдж пӧлӧн мунӧ кӧдзыд Лабрадор визув.
(Петкӧдлӧй сійӧс мусярджынъяс карта вылысь.
Мыйла Лабрадор визувсӧ пасйӧма лӧз стрелкаясӧн?).
4. Океан ваяслӧн сорлалӧмыс.
Океан визувъяс оз сӧмын вежны валысь температурасӧ, но и сорлалӧны васӧ.
Вадорсяньыс кӧ тӧлыс вӧтлӧ васӧ, сы местаӧ локтӧны пӧтӧсторъясӧн озыр ваяс джуджыдджыкинысь.
Та вӧсна джуджыдінысь кыпӧдчӧм ваясыс чериӧн озырӧсь.
А сэні, кытчӧ васӧ вӧтлӧма, сійӧ лэччӧ.
Лэччӧм ва нуӧ джуджыдінӧ шоммӧдан газ.
5. Мыйла колӧ велӧдны океан визувъяс?
Океан визувъяс туялӧм могысь лӧсьӧдӧмаӧсь торъя карабъяс, еропланъяс, космосса аппаратъяс.
Визувъяс йылысь колӧ тӧдны саридзті ветлысьяслы.
Вевдорса визувъяс ёнакодь мӧрччӧны климат вылӧ.
Океан визувъяс ылӧдз нуӧны шоныдсӧ, химияса ӧтувтасъяссӧ, ловъя ловъяссӧ.
Экология туялысьяс видзчысьӧдӧны жӧ саридз визувъясысь, ывлавыв гӧгӧртассӧ няйтчӧданторъяс разӧдны вермӧны да.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн торъялӧ океан визулыс ва гыалӧмысь.
2. Кутшӧм помкаысь унджыксӧ артмӧны океан вевдорса визувъяс?
Кыдзи мирса океанын артмӧны пыді визувъяс.
3. Мыйӧн абу ӧткодьӧсь шоныд да кӧдзыд визувъяс.
4. Параграф текст серти лӧсьӧдӧй висьт Рытыв Тӧвъяс визув да Гольфстрим визув йылысь.
Пасйӧй параграфын лыддьӧдлӧм став визувсӧ контур карта вылӧ.
5. Нималана ветлысь-мунысь Тур Хейердал ветліс пыжӧн Сафи портсянь (32° в. ш. да 9° р. д.) Барбадос ділань (13° в. ш. да 59° р. д.).
Океанъяс карта серти видзӧдӧй сылысь маршрут.
Мый вӧтліс сылысь пыжсӧ?
6. Кутшӧм тӧдчанлуныс океан визувъяслӧн?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мирса океан туялӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§28. Мирса океан туялӧм
1. Мыйӧн мирса океаныс тӧдчана?
2. Кыдзи мурталӧны океанлысь джудждаяссӧ?
Мый пыдна медся джуджыдіныс?
Мирса океанлӧн озырлунъясыс лыдтӧм-тшӧттӧмӧсь.
Ті тӧданныд нин, океан ваӧ сылӧма зэв уна химияса тыртанторъяс, океан сетӧ косінлы ва.
Но ӧнӧдз на океан пыдіас кольӧ уна тӧдтӧмтор.
Медвойдӧр йӧзыс тӧдмалісны, мый вӧчсьӧ океан веркӧсас да вадор ляпкыдінын.
Медводз ва улӧ лэччисны вӧсь корсьысьяс да саридз бӧдяга вотысьяс.
Найӧ сунгысьлісны ваӧ кушӧн да вермисны лоны сэні сӧмын некымын минут.
Коли уна кад, кор водолазъяслӧн лои торъя кышӧд — скафандр, коді вӧлі йитӧма карабкӧд сынӧд лэдзан шлангӧн да тросӧн.
1943 воын Жак Ив Кусто — сэсся нималана прансуз океанограф — мӧвпыштӧма аппарат, медым морт вермас автономнӧя (карабкӧд йитчытӧг) лолавны ва улын.
Тайӧ акваланг, сійӧ тэчӧма топӧдӧм сынӧда баллонъясысь (найӧ мортлӧн мышвыв нопйын) да лолалан маскаысь.
Ластаасьӧм бӧрын аквалангист вермӧ чери моз уявны ва пытшкын.
Но сылы оз ков вунӧдны: сынӧдыс баллонъясын абу помтӧм, а джуджыдінӧ лэччан рекорд ӧнія кад кежлӧ лоӧ неуна 300 м сайӧ.
ХХ нэмся 50-ӧд воясӧ Ж. И. Кусто котыртіс ваувса медводдза туясьӧмъяс да киноасьӧм, тайӧс вӧлі вӧчӧны торйӧн лӧсьӧдӧм карабсянь.
Кусто да сы кипод увса квайт акванавт куим вежон чӧж олісны да уджалісны 100 м джудждаын шар коддьӧм ваувса керкаын.
Пӧшти сійӧ жӧ кадӧ татшӧм кодь опыт вӧчӧмаӧсь американечьяс Лӧнь океанын.
АӦШ-са экспериментӧ медводдзаысь вӧлі пырӧдӧма кипом дельфин Таффиӧс, коді новліс ыстӧгъяс да дежуритіс мезмӧдчысь пыдди.
Джуджыдінъяссӧ туялӧм могысь вӧдитчӧны быдпӧлӧс ваувса аппаратъясӧн.
Вапытшса дирижабльӧн шуӧны батискаф.
Сійӧ кокниа лэччӧ пыдӧсӧдз да лэптысьӧ веркӧсас.
1960ʼ воын «Триест» батискафӧн швейцареч Жак Пикар да отсасьысьыс медводз лэччылісны Мариана джумйӧ матӧ 11 сюрс км джудждаӧдз.
Океан туялӧмын медшӧр рольыс торъя туялан карабъяслӧн.
Войтыркостса ыджыд экспедицияясӧ пырӧдчӧны дасӧн-дасӧн карабъяс, ваувса пыжъяс, еропланъяс да весиг Му шар гӧгӧрса спутникъяс.
Океансӧ туялӧны быдладор боксянь: сылысь ваяс, пыдӧс, ловъя ловъяс.
Океан туялігӧн перйӧм тӧдӧмлунъяс зэв ёна колӧны практикалы, найӧн вӧдитчӧны караб ветлӧмын, поводдя да климатлысь вежсьӧмъяс водзвыв тӧдмалӧмын, мупытшса озырлунъяс корсьӧмын, чери кыйӧмын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла колӧ туявны океан?
2. Параграф текстысь тӧдчӧдӧй Мирса океан туялан этапъяс.
==МУ ВА
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Мупытшса ваяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§29. Мупытшса ваяс
Мыйла джуджыд ӧшмӧсын ваыс сӧстӧмджык юын дорысь?
1. Кыдзи артмӧны мупытшса ваяс.
Му кышса васӧ шуӧны мупытшса ваӧн.
Мупытшса ваяс содӧны кызвыйӧ енэжва помысь.
Ваыс пырысь-пыр сӧдзӧ изулов пыр зэр бӧрын либӧ лым сылігӧн, а вочасӧн и юясысь да тыясысь.
Му веркӧсысь ваыс вермӧ йиджны пытшкас сӧмын сэк, кор тайӧ веркӧссӧ тэчӧма ва лэдзан из сикасъясысь.
Та вылӧ колӧны розьяс, потасъяс да тыртӧминъяс.
Розьяс — из тэчан чиръяс костын тӧщӧ инъяс.
Мыйӧн гырысьджык из чиръяс, сійӧн паськыдджыкӧсь розьясыс да ваыслы кокниджык из пытшті рудзавны.
Бура лэдзӧ васӧ сэтшӧм рышкыд из, кыдз лыа, торйӧн кӧ гырысь туся.
Пӧшти оз лэдз ватӧ сёй (висьталӧй, мыйла), и ньӧти оз лэдз сійӧс гранит, абу кӧ сыын потасъясыс.
Изъяс, лэдзӧны кӧ наӧй васӧ, шуӧны ва лэдзысь изъясӧн, а оз кӧ лэдзны — ва кутысь изъясӧн.
Бура сылысь изъясысь (шуам, совсьыс, гипссьыс, извесьт изсьыс) ваыс пырӧдӧ гыркъяс — му горсъяс.
Гырысь му горсъясын корсюрӧ артмӧны ваувса тыяс да юяс.
Вапытшса ваяссӧ содтӧ тшӧтш Му пыді пӧвстъясысь каян ру (кыдзи ті тӧданныд нин, Му пыдіас зэв вылыс температура); татшӧм руыс мыйтакӧ петӧ и му веркӧсас вулканъяс пыр.
Джуджыдджыкинъясын ваыд, кызыс, вывті сола.
2. Грунтса да пӧвстъяскостса ваяс.
Му веркӧсас куйлӧны разнӧй ногӧн васӧ лэдзысь неджӧг изъяс.
Кӧнсюрӧ тайӧ изъясыс куйлӧны горизонт ногӧн, а кӧнсюрӧ найӧ чукыльтчӧны.
Та дырйи зэв тшӧкыда ва лэдзысь да ва кутысь пӧвстъясыс куйлӧны вевсьӧн.
Вай пуктам син водзӧ татшӧм серпас: кутшӧмкӧ интасын вевдорыс тэчӧма гырысь чиръя лыаысь, а лыаыс куйлӧ ва кутысь топыд сёй вылын.
Кор тайӧ интасас буриника зэрас, ваыс кутас зіля йиджны лыа пыр, но сёй весьтын дугдас, вочасӧн кутас тыртны лыаысь тыртӧминъяс.
Артмӧ ваӧн тырӧм пӧвст — ва нуысь слӧй.
Ва нуысь пӧвстса ваяссӧ, вылісянь кӧ найӧс оз вевттьыны ва кутысь из сикасъясыс, шуӧны грунт ваясӧн.
Грунт ваяс пукаланінысь джудждасӧ шуӧны грунт ваяс тшупӧдӧн.
Сійӧ вежсьӧ сы серти, мыйта ваыс йиджӧ.
Тулысын, лым сылӧм бӧрын, тайӧ тшупӧдыс вылынджык, а кос гожӧм помын — улынджык.
Сэні, кӧні грунт ваыс оз вывті джуджыда пукав, йӧзыс кодйӧны ӧшмӧсъяс, медым перйыны юан ва.
Изпытшса тыртӧминъяс пыр йиджӧм ва тӧдчымӧн сӧстӧмджык юын ли тыын дорысь.
Ӧшмӧсъясын бура тӧдчӧ грунт ваяс тшупӧдлӧн вежсьӧмыс.
Грунт ваяс ньӧжйӧник вештасьӧны, кывтӧны ва нуысь слӧйса тӧщӧ инъяс пыр сыланьӧ, кодарӧ ва кутысь пӧвстыс пӧката.
Керӧс увдорын, сёнъясын, ю сьӧртъясын найӧ петӧны му веркӧсас ключьясӧн (васинъяс).
Ва нуан слӧйыс кӧ сюрӧ ва кутан кык слӧй костӧ, артмӧны пӧвстъяскостса ваяс.
Ваыс вермӧ веськавны татшӧм ва нуан слӧйӧ сӧмын сэні, кӧні сійӧ петӧ му веркӧсас.
Та вӧсна пӧвстъяскостса ваяс тырӧны зэв ньӧжмыда.
Корсюрӧ наысь петӧны ключьяс, но векджык найӧс перйӧны вакутан слӧй пырыс ва нуан слӧйӧдз писькӧдӧм розьясӧд.
Из слӧйяс кӧ куйлӧны чась модаӧн, ваыс ёна личкӧмысла кайӧ розьӧдыс да корсюрӧ фонтан моз петӧ.
3. Кыдзи йӧзыс вӧдитчӧны мупытшса ваясӧн да видзӧны найӧс.
Мупытшса ваясыс зэв коланаӧсь: на вӧсна юясын да тыясын вежласьӧ ва тшупӧдыс, найӧ лоӧны йӧзлы юан ваӧн, наӧн вӧдитчӧны индустрияса уджаинъясын, а сідзжӧ кӧтӧдӧны вӧдитан муяс сэні, кӧні му веркӧсса ваыс этша.
Вапытшса ваясӧн, наын кӧ сылӧма унджык тыртанторъяс да газъяс, м. н. минерал ваясӧн, вӧдитчӧны йӧзӧс бурдӧдӧм могысь.
Оз ков чайтны, мый му пытшкас ваыс помтӧм-дортӧм.
Найӧ пыр содӧны енэжва помысь, но тадзи овлӧ сӧмын сэні, кӧні вануан слӧйяссӧ абу вевттьӧма вакутысь из сикасъясӧн.
Мупытшса ваясыс, торйӧн кӧ пӧвстъяскостсаяс, содӧны зэв ньӧжмыда.
Тайӧ ваяссӧ кӧ видзны ӧдйӧджык сы серти, мый дыраӧн найӧ удитӧны содны, пӧвстъяскост ваясыс бырасны.
Торйӧн лоӧ видзчысьны, медым мупытшса ваыс эз няйтӧсьмы шыблас ва помысь (шуам, яй комбинат, автобаза да м. т. дорын), медым эз сюр мусирыс, кодӧс перйӧны писькӧдӧм розьяс пыр.
Весавны тайӧ ваяссӧ он вермы, сійӧн колӧ синмӧн видзӧдны сы бӧрся, медым няйтчӧданторъяс оз судзны наӧдз.
Юалӧмъяс да вочакывъяс.
1. Мыйла вой-лунӧн ваыс рудзӧ лыа слӧй пыр 10 м джуджда, а сёй слӧй пырыс — сӧмын 1 мм.
2. Кутшӧм ваяссӧ шуӧны грунт ваясӧн?
Мыйӧн грунт ваяс торъялӧны пӧвстъяскостса ваясысь?
3. Кытысь ваыс бурджыка лӧсялӧ юӧм вылӧ — грунтысь али пӧвстъяс костысь?
Мыйла?
4. Атласса интас планысь корсьӧй ключ (васин).
Мыйла сійӧ артмӧма буретш татчӧ?
5. Висьталӧны, кыдзи вежсьӧны грунт ваяслӧн тшупӧдыс во гӧгӧр чӧж да гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Юяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @}
§30. Юяс
Кутшӧм ю эм тіян оланін дорын?
Гижалӧй сійӧс.
1. Мый лоӧ ю?
Енэжва, му веркӧсас усяс да, йиджӧ из сикасъяс пыр либӧ визувтӧ веркӧсӧд недыр кадся либӧ пырся визувъяс моз.
Ю — ва визув, коді кывтӧ ас кежысь лӧсьӧдӧм гуранті — воргаті.
Дзоляджык юяссӧ шуӧны шоръясӧн либӧ ёльясӧн.
Векджык визувтӧмыс оз орлы.
Но мукӧд юяс недыр кежлӧ косьмывлӧны.
Унджык юлӧн воргаыс куйлӧ паськыдджык гуран шӧрас, кодӧс шуӧны ю ковтысӧн.
Ю визувтӧ му веркӧсӧд вылысджыкинті улысджыкинӧ.
Юлӧн пансянінын — сылӧн йылыс.
Ю йывъясыс овлӧны быдпӧлӧс.
Волга ю чужӧ Валдай вывтасса нюрысь, кытчӧ петӧны вапытшса ваяс.
Ангара петӧ Байкал тыысь.
Терек заводитчӧ Кавказса йи визувсянь.
Об артмӧ кык ю, Бия да Катунь, ӧтлаасьӧмысь (корсьӧй став индӧм юсӧ атласысь Роч му физикаса карта серти).
Юыслӧн кӧ эм вожъяс, то кывтыдджык сійӧ лоӧ паськыдджык да унаджык вааӧн.
Сӧмын юясын, кодъяс петӧны гӧраясысь да овтӧминті визувтӧны, ваыс кывтыдас вочасӧн этшаммӧ, а корсюрӧ найӧ и дзикӧдз «вошӧны» лыаяс пиӧ.
(Корсьӧй татшӧм юяссӧ атласса картаясысь.
Кӧні найӧ заводитчӧны да кутшӧма помасьӧны?).
Удж.
Атлас серті тӧдмалӧй, кӧні куйлӧ ю йылыс: а) Нил юлӧн; б) Инд юлӧн; в) Припять юлӧн.
Юыс кӧ усьӧ мӧд юӧ, тыӧ либӧ саридзӧ, усянінсӧ шуӧны ю вомӧн либӧ ю дінӧн.
Ю йывсянь ю вомӧдз арталӧны юлысь кузьтасӧ.
(Картаысь юсӧ колӧ петкӧдлыны ю йывсянь ю вомӧдз).
Медся ыджыд юяс ставӧн усьӧны саридзӧ либӧ океан куръяӧ.
Мукӧдыс петӧны тыясӧ, но унджыкыс лоӧны мукӧд юяслы вожъясӧн.
Шуам, Мӧскуа ю — Окалӧн шуйга вож;
Окаыс — Волгалӧн веськыд вож.
Медым тӧдмавны, шуйга али веськыд вожыс, колӧ быттьӧкӧ сувтны ыджыдджык ю йылӧ да видзӧдны кывтчӧс.
Вожыс кӧ пырӧ юас веськыдвылысь — сійӧ веськыд, а шуйгавылысь — сэки шуйга.
Уджъяс.
1. Атласса Роч му карта серти тӧдмалӧй, кӧні куйлӧны ю йывъясыс: а) Волга юлӧн;б) Ангара юлӧн; в) Об юлӧн.
2. Тӧдмалӧй, шуйга али веськыд вожӧн лоӧны: а) Кама ю Волгалы; б) Иртыш ю Облы; в) Ангара ю Енисейлы.
Медыджыд ю став вожнас ӧтув артмӧдӧ ю система.
2. Юлӧн бассейн да ва юкан визь.
Вожъясыс ӧктӧны васӧ медыджыд юас весь паськыд интасысь.
Сійӧ му выв интассӧ, кытысь став ваыс кывтӧ юас, шуӧны тайӧ юыслӧн ва ӧктан бассейнӧн.
Аслас бассейн эм быд юлӧн, весиг медся ичӧтлӧн.
Ю бассейнынӧсь сідзжӧ и бассейнъяс сылӧн став вожыслӧн.
Медся паськыд бассейныс Амазонка юлӧн (петкӧдлӧй сійӧс мусерпас вылысь).
Сылӧн мувыв ыдждаыс — 7 млн км², а тайӧ сӧмын неуна этшаджык Австралия ыдждаысь.
Орчча ю бассейнъяс костса вежтассӧ шуӧны ва юкан визьӧн.
Збыль тай, ва юкан визьсянь ӧтарын ваыс визувтӧ ӧти юлань, а мӧдарас — мӧдлань.
Гӧраясын ва юкан визьыс мунӧ мусюръяс пӧлӧн, а шыльыдінъясын — вывтасджык юкӧнъясті.
Кӧнсюрӧ ва юканвизьсӧ стӧча казявны овлӧ зэв сьӧкыд.
Удж.
Роч му карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм ю бассейнъяслы ва юкан визьӧн лоӧ Из мусюр, а кутшӧмъяслы — Валдай вывтас.
Петкӧдлӧй Волга юлысь бассейн.
3. Юлӧн вердчанног да режим.
Юястӧ «вердӧны» унатор — найӧс содтӧны зэр, лым, мупытш ва, йи визув помысь.
Вердчанног да сэтчӧс климат сайын и юса ва тшупӧдыс, и сылӧн температураыс дай мукӧдтор, мӧд ног шуны, на сайын юлӧн режимыс.
Мукӧд юыслы шедӧ куш зэр ва.
Татшӧмъяс пиын Му шарса медся уна ваа кык ю: Амазонка да Конго.
Найӧ визувтӧны миян планетаса сэтшӧм интасъясті, кӧні пӧшти во гӧгӧр чӧж ёна зэрӧ, сідзкӧ ва тшупӧдыс наын вель зумыд.
Джуджыд гӧраясын пансян да овтӧминъясті кывтысь юяс вердчӧны гӧравыв визувтан йи сыв ваӧн.
Тайӧ юясас медся вылыс тшупӧдыс овлӧ гожӧмын, кор йи визувъясыс и сылӧны.
Жарджык кӧ гожӧмыс, тшупӧдыс вылынджык.
Татшӧм юяснас лоӧны, шуам, Амударья (петкӧдлӧй сійӧс мусерпас вылысь).
Унджык юыслӧн, кодъяс визувтӧны Роч муын шыльыдінъясті, вердчанногыс сораса.
Тӧвся кадӧ, кор юясыд йи улынӧсь, вердчыны найӧ вермӧны сӧмын воргаясаныс грунт ва петанінъяс пыр.
Эз кӧ вӧвны мупытш ваяс, юясыс йи улас дзикӧдз эськӧ тӧвнас бырины.
Сэнъясын, кӧні тӧлыс зэв кузь да лёка кӧдзыд, дзоляджык юясыс кӧнсюрӧ кынмӧны пыдӧсӧдзныс.
Петанін корсигӧн ваыс корсюрӧ кратш-кратш жугӧдӧ йитӧ, петӧ сы веркӧсас, артмӧ бырӧд, коді регыдӧн бара кынмӧ, тадзи йи палакъясыс вевсялӧны.
Тулысын лым сылігӧн юясӧ визувтӧ сыв ва.
Найӧ вевтыртӧны ворга да ойдӧдӧны ю ковтыссӧ.
Быд во дыр кад чӧжӧн ва ыдждан кадсӧ шуӧны тувсов ытваӧн.
Ю ковтыслӧн юкӧн, кодӧс ойдӧдлӧ ытва дырйи шуӧны уйтӧн либӧ аддзӧн.
Гожӧмын ваыс ёна пакталӧ и юясысь, и налӧн бассейн веркӧсысь.
Кӧть и зэрлӧ, но ва тшупӧдыс юясын чинӧ, вердчыны юяслы бара лоӧ медсясӧ мупытшса ва помысь.
Арын озджык пактав, дырӧн-дырӧн зэрасьӧ.
Юясын ваыс содӧ, тшупӧдыс лэптысьӧ.
Ёна зэрӧмысь юяс польдӧны недыр кежлӧ (тувсов ытваыд, мӧдарӧ, дырӧн нюжалӧ), ва тшупӧдыс мыйкӧ дыра кежлӧ кыпӧдчӧ.
Кыдзи вежсьӧ шыльыдінса юас ва тшупӧдыс (сорас вердчаннога кӧ сійӧ), петкӧдлӧма графикас оръявлытӧм визьӧн.
Тадзи вежсьылӧма ва тшупӧдыс Волгалӧн Яруслав кар дорын, кытчӧдз юсӧ эз вӧв помӧдӧма да ва видзанінъяс эз вӧчны.
Оръясян визьӧн графикас пасйӧма юса ва тшупӧдыс выльмӧдӧм могысь.
(Гижлалӧй ю режим, выльмӧдтӧдз да выльмӧдӧм бӧрын, индӧй, мыйла режимыс вежсьӧма).
4. Шыльыдінса да гӧравыв юяс.
Кодарӧ да кутшӧм ӧдӧн визувтӧ юыс сы сайын, кутшӧм рельефыс мувыв визувтанінас.
Шыльыдінса юясыд вӧляника шлывгӧны паськыд ю ковтысъясӧд.
Татшӧмӧн лоӧ, шуам, Волга ю.
Сылӧн кузьтаыс 3530 км.
Волга йылыс джуджыдджык сы вомысь сӧмын 250 м-ӧн, сійӧн визувтан ӧдыс шӧрвыйӧ 1 м/с-ысь этшаджык.
Медым писькӧдны аслыс веськыд туй, выныс шыльыдінса юлы оз тырмы, та вӧсна сылы лоӧ кытшовтны паныд сюран падмӧдъяс да лӧсьӧдны паськыд ковтыссӧ, кыті пыдӧс шӧрас чуклясьӧ сылӧн воргаыс.
Шыльыдінса юясӧд, джуджданыс кӧ тырмымӧн, ветлӧны паракодъяс.
Гӧравыв юяс визувтӧны тӧдчымӧн тэрыбджыка, шыльыдінса юяс серти.
Налӧн абуӧсь ыджыд чукыльяс.
Ковтысныс векни, пыдын.
Воргаыс босьтӧ ковтысысь пыдӧссӧ ставнас.
Тшӧкыда гӧраясын чужӧм ю петӧ шыльыдінӧ; гӧравыв ю лоӧ шыльыдінса юӧн.
Видзӧдлам Терек ю вылӧ.
Сійӧ чужӧ Кавказын, 5000 м джудждаын, а усьӧ Каспи саридзӧ (Петкӧдлӧй Терексӧ карта вылысь).
600 км кузьта Тереклӧн ю йылыс куйлӧ ю вом сертиыс 5 км-ӧн вылынджык (орччаӧдӧй Волгакӧд).
5. Косьяс да борганъяс.
Кытсюрӧ ю воргаын вежласьӧны чорыд да небыд из сикасъяс.
Юыс вочасӧн кырӧдӧ небыдджык изъяссӧ, а чорыдджык изъяс чурвидзиг кольӧны, артмӧны косьяс.
На пыр вуджигмоз юыс жваркйӧ, быгзьӧ, вылӧ сявкйӧны ва чиръяс, лоӧны гумыльгаяс.
Коськаинъясті шыльыдінса юясыс гӧравыв юяс кодьӧсь.
Косьяс овлӧны зэв гажаӧсь, но ёна падмӧдӧны ветлыны ю кузя.
Воргаас кӧ небыд да чорыд из сикасъяс куйлӧны водса ногӧн, юыс кырӧдӧ небыд из сикассӧ, а чорыд изйыс кольӧ тшупӧдӧн моз.
Тайӧ тшупӧдыс кӧ джуджыд, ваыс крута уськӧдчӧ улӧ борганӧн.
Борганыс оз коль ӧтилаӧ, сійӧ вочасӧн бӧрыньтчӧ ю катчӧс, ваыс ӧтарӧ тшупӧдсӧ бырӧдӧ да.
Векджык борганъяс овлӧны гӧрааинъясын либӧ гӧраӧсь да шыльыд интасъяс вежтасын.
Му шарас медся джуджыд борган — Анхель, Лунвыв Америкаса Ориноко ю бассейнын.
Сійӧс нимтӧмаӧсь Анхель авиатор ов серти, коді восьтӧма сійӧс ероплансянь 1935ʼ воын.
Ваыс бузгӧмӧн усьӧ 1054 м джуджда кыркӧтшысь потас пыдіас.
(Мусярджынъяс картаысь корсьӧй тайӧ боргансӧ да стӧчмӧдӧй сылысь географияса координатаяс.)
Нималана Ниагара борган, Войвыв Америкаын, абу медся джуджыдъяс пӧвстын.
Сылӧн медвылыс чутыс сӧмын 51 м, а Му шарын матӧ кызь борган 100 метраысь джуджыдӧсь.
Но сійӧ медся вына борганъяс пиын.
Ниагара юті кывтӧ Америкаса ыджыд тыясысь петӧм ва.
Ваыс вочасӧн кырӧдӧ тшупӧдсӧ, кысянь усьӧ, да борганыс вешйӧ катчӧс 1 м-ӧн во чӧжӧн.
Кор тшупӧдыс воас Эри тыӧдз, тайӧ тыысь ваыс киссяс ставнас.
(Петкӧдлӧй картаысь Ниагара борган да Америкаса ыджыд тыяс.)
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. 5№-а таблича серти гижалӧй Волга, Амазонка да Нил юяслысь географияса куйланін.
2. Мый лоӧ: ю система, ю бассейн, ва юкан визь?
3. Мый сэтшӧм: уйт, ытва, тузьылӧм, сораса вердчӧм?
4. Индӧй кык веськыд вож: а) Енисей юлысь, б) Амур юлысь.
5. Мыйла ю йылыс оз вермы куйлыны Мирса океанын?
6. Контур карта вылӧ гижӧй параграфын индӧм юяслысь нимъяс.
Гӧрд карандашӧн кытшовтӧй тайӧ юяслысь бассейн доръяс.
7. Висьталӧй, мыйӧн вердчӧны юясыс.
Кутшӧм вердчанногыс Роч муын унджык юыслӧн?
8. План серти гижалӧй тіян оланінсянь медматыс ю: 1) кӧні сылӧн ю йыв да ю вож;
2) кутшӧм ю (ты, саридз) бассейнын сійӧ;
3) гӧравыв али шыльыдінса;
4) кытысь вердчӧ да кутшӧм режимыс;
5) кыдзи йӧзыс сійӧн вӧдитчӧны да кутшӧма сійӧс вежӧмаӧсь;
6) мый вӧчӧны и мый колӧ вӧчны сійӧс видзӧм могысь.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Тыяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§31. Тыяс
1. Висьталӧй ты йылысь, кодӧс ті аддзылінныд.
Мыйӧн сійӧ торъялӧ юысь?
2. Кутшӧм процессъяс помысь артмӧны му горсъяс?
1. Мый лоӧ ты?
Косінса нёптолӧ кӧ локтӧны му веркӧсса либӧ мупытшса ваяс, да ваыс воӧ ӧдйӧджык пакталӧм дорысь, сійӧ чукӧрмӧ да артмӧ ты.
Тыӧн шуӧны ва пукаланін, коді артмӧма му веркӧсас аскежысь лоӧм гуранын.
Ты оз йитчы океанкӧд, таӧн сійӧ торъялӧ саридзысь.
Юысь тыыс торъялӧ сійӧн, мый ваыс сыын оз визувт, кыдзи ю ли шор воргатіыс.
(Кыдзи колӧ петкӧдлыны тысӧ картаысь?)
Му шарас медыджыд ты — Каспи ты.
Коркӧ сійӧ вӧлі йитчӧма океанкӧд да вӧлі саридзӧн, сылӧн ваыс совъяс тэчас серти океанын кодь.
Ыдждаысла да сола ва вӧсна сійӧс и ӧні шуӧны саридзӧн.
(Петкӧдлӧй Каспи саридз нисьӧ ты медводз мусярджынъяс, а сэсся Роч му карта вылысь.
Кутшӧм юяс сыӧ усьӧны?
Кыті тайӧ тыыс медся джуджыд да мый пыдна медджуджыдіныс?)
Миян планета вылын медся джуджыд тыыс — Байкал.
Сійӧ 1637 м джуджда.
Байкал тыын Му шарса дуб ваысь пукалӧ 1/10 юкӧн (петкӧдлӧй сійӧс Роч му карта вылысь).
2. Ты нёптовъяс.
Гуранъяс, кӧні пукалӧны тыясыс, шуӧны ты нёптовъясӧн.
Ты нёптовъясыс зэв уна сикас эмӧсь.
Туялам кӧ, кыдзи найӧ артмӧмаӧсь, гӧгӧрвоам кытысь и ты лоӧма: тектоника, йи визув, карст помысь, коляс ты да мукӧд.
Медся ыджыд да медджуджыд тыяс артмӧны му кышлӧн тектоника вешйӧм помысь.
Му кышлӧн паськыд юкӧнъяс ньӧжмыда лэччигӧн артмисны Каспи да Арал саридза-тыа нёптовъяс.
Байкал тыа нёптов артмӧма, кор му кыш юкӧнъяс лэччӧмаӧсь потас пӧлӧн.
Миян му войвылын уна ты, кӧні нёптовъяс гирсйӧдлӧма важъя йи визувъясӧн, шуам Ладога ты, Онега ты.
Гӧравыв ю ковтысъясын эмӧсь джуджыд помӧм тыяс.
Найӧ артмӧны, кор ю воргасӧ помӧдӧ бужӧд либӧ кынмӧм лава.
Эмӧсь и вулканса тыяс, найӧ пукалӧны кусӧм вулкан кратеръясын (Камчаткаса Кроног ты да Курил ты).
Сэні, кӧн мусӧ тэчӧма бура сылан из сикасъясысь, мупытшса ваяс кырӧдӧны тайӧ из пытшсьыс гырксӧ.
Тадзи артмӧм му горсъяссӧ шуӧны карстӧн.
Кор сэсся му горсйӧ буждас-киссяс йиркыс, му вевдорыс вӧйӧ, артмӧ нёптов, коді и тырӧ ваӧн.
Мылькъя шыльыдінъясын тыяс вермӧны артмыны мылькъяс костса увтасінын.
Тшӧкыда тыясӧн лоӧны ю уйтлӧн торъя юкӧнъяс.
Векджык тайӧ колясъяс важ воргаысь, коді мӧдлаті кутіс мунны.
Татшӧм дзоля тыкӧлаяс, найӧ унджыкыс чарла кодь формааӧсь, шусьӧны полойясӧн.
3. Ты ва.
Юяс моз тыясыс вердчӧны зэр ваӧн, сыв ваӧн да мупытшса ваясӧн.
Тыяс воштӧны васӧ пакталігӧн да мукӧддырйи ванысӧ юяс нуӧны.
Тыысь кӧ петӧ ю, татшӧм тыыс шусьӧ ортсӧ ва лэдзан либӧ стока тыӧн.
Сэтшӧмӧн лоӧ, шуам, Байкал ты.
(Роч му карта серти корсьӧй, мыйся ю петӧ Байкал тыысь.
Кытчӧ тайӧ юыс усьӧ?)
Унджык тыысь ньӧти ю оз пет, татшӧм тыяс шуӧны стоктӧм тыясӧн.
Стоктӧм тыяс пиысь позьӧ казьтыштны Каспи да Арал ты-саридзьяс.
(Корсьӧй тайӧ тыяссӧ Роч му картаысь).
Сэтшӧм тыясын юясӧн ваялӧм минерал торъяс вочасӧн чӧжсьӧны да ваыс лоӧ сола либӧ курыд.
Удж.
Атлас серти тӧдмалӧй, стока али стоктӧм лоӧны татшӧм тыяс: а) Виктория ты, б) Катыд ты; в) Ладога ты; г) Балхаш ты; д) Чад ты.
Ӧткымын тыын ваыс вывті сола.
Тадзи овлӧ сэні, кӧні тыа нёптовъяссӧ тэчӧма бура сылан изйысь либӧ тайӧ тыясыс — бӧрыньтчӧм саридз колясъяс.
Аравия кӧджсянь войвылын куйлӧ Кулӧм саридз, сылӧн солалуныс матӧ 270‰.
Тайӧ саридзас вӧйны он вермы, сэні пӧшти оз овны ловъя ловъяс (некымын бактерияысь кындзи).
(Лӧсьӧдӧм пасъяс серти корсьӧй атласса картаясысь сола тыяс.)
Юяс ваялӧны тыӧ оз сӧмын сылӧм минерал торъяс, а и уна-уна чорыд чир.
Вайӧмторъяс пуксьӧны ты пыдӧсӧ.
Дзоля тыяс вочасӧн ляпкалӧны, тырӧны турунӧн.
Ты пӧрӧ нюрӧ — му веркӧсын вывті васӧд юкӧн, коді вевттьӧма васӧдін радейтысь быдмӧгъясӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Висьталӧй, кыдзи артмӧны тыа нёптовъяс.
2. Мыйӧн стока ты торъялӧ стоктӧмысь?
3. Мыйла мукӧд тыыс дуб, а мукӧдыс сола?
4. Кутшӧм тӧдмӧсъяс ӧткодьӧсь став тылы?
5. Лӧсьӧдӧй план, код серти позьӧ гижавны тыяслысь географияса куйланін.
Тайӧ план вылӧ мыджсьӧмӧн, гижалӧй Каспи ты, Байкал ты да Катыд ты.
6. Контур картаысь гижӧй тайӧ параграфас курсивӧдӧм ты нимъяс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Кыссян йи @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§32. Кыссян йи
Кыдзи вежсьӧ температураыс джуджда серти?
1. Кыдзи артмӧ кыссян йи.
Кыссян йи — косінын уна воӧн чӧжсьӧм йи чукӧр.
Тӧлын ю-ты вевттян йисьыс кыссян йиыд торъялӧ сійӧн, мый артмӧ оз ваысь, а лымйысь.
Му шарса сійӧ интасъясын, кӧні во гӧгӧр чӧж сынӧдыс улыс температураа, усьӧм лым оз сыв, а ӧкмӧ.
Вочасӧн лымйыс топалӧ шолля фирнӧ.
Сэсся, вылысджык слӧйяс личкӧмысла нӧшта на ёнджыка топалӧ да, фирныс выль ног кристаллизуйтчӧ да лоӧ збыльвывса йиӧн.
Ас сьӧкыдлунысла татшӧм йиыс нюдзмӧ да мӧдӧ кыссьӧмӧн визувтны.
2. Гӧравыв кыссян йи.
Джуджыд гӧраясын пӧшти быдлаын эм ставыс, медым чужисны да сӧвмисны кыссян йияс, весиг жар климата муясын.
Тшупӧдсӧ, кодысь вылынджык лымйыс вермӧ ӧкмыны, шуӧны лым вежтасӧн.
Жарджык климатаинын лым вежтасыс лоӧ вылынджык.
Гӧравыв кыссян йияс уна сикасаӧсь ыджда кӧть форма серти — сы сайын, кутшӧм гӧраяслӧн рельефыс.
Мукӧдлаын кыссян йиыс шапка моз вевттьӧ гӧра йыв, мукӧдъяс куйлӧны чась кодь нёптолын, а коймӧдъяс тыртӧны гӧра кост лайковъястӧ.
Гӧравыв кыссян йияслы вердчанторйыс корсюрӧ сюрӧ зэв джуджыдінъясысь.
Тані весиг гожӧмнас температураяс вывті улынӧсь, а енэжва усьӧ ёна уна — медсясӧ лымъялӧ.
Вердчан интассянь уыссян йияс «кывъясӧн» моз лэччӧны 80 метраӧн вой-луннас; лым вежтасысь улынджык куйлӧ кыссян йи сылан интас.
Сылігӧн кыссян йиысь артмӧны шоръяс да юяс.
Кыссян йи дорын кольӧны сьӧрсьыс вайӧм жуглӧс из сикасъяс — лыа чирсянь ыджыд изйӧдзыс.
Кыссян йиӧн вайӧм татшӧм пуксьӧсъяс шусьӧны моренаӧн.
Гӧравыв кыссян йи, кӧть и плӧщадьыс абу вывті ыджыд, зэв тӧдчана йӧз олӧмлы.
Найӧ сетӧны ва юяслы, уна татшӧм юыс нуӧ тайӧ васӧ кос интасъясӧ.
Шуам кӧть, Амударья да Сырдарья.
(Петкӧдлӧй найӧс карта вылысь).
3. Алькӧс кыссян йи.
Татшӧм сикас кыссян йиясыс босьтӧны Му шарса став кыссян йи плӧщадьсьыс 98,5%.
Найӧ артмӧны полюсладоръясын — Антарктидаын да арктикаса діяс вылын (шуам, Гренландияын), кӧні лым вежтасыс куйлӧ зэв улын, мукӧдлаті саридз веркӧс тшупӧдын.
Алькӧс кыссян йиясыс щит либӧ купол модааӧсь.
Му выв рельефыс некутшӧма оз тӧдчы формааныс, кыз йи улын дзебӧма да.
Йиыс ӧкмӧ щит шӧрас да ньӧжмыда визувтӧ-кыссьӧ быдладорӧ.
Сэні, кӧні алькӧса кыссян йиыс лэччӧ океанӧ (шельф вылӧ), сыысь чегӧны йи палакъяс — айсбергъяс.
Антарктида да Гренландия дорын артмысь айсбергъяс овлӧны аминь ыджыдӧсь.
Айсбергыс 90%-нас саймовтӧма ва улын, та вӧсна сыысь лоӧ ёна видзчысьны карабъяслы.
1912ʼ воын айсбергкӧд зурасьӧмысь Атлантика океанӧ вӧйӧма «Титаник», пассажиръяса ыджыд паракод, коді мунӧ вӧлі Европасянь Войвыв Америкалань.
Миян кадӧ айсбергтӧ зэв кокни аддзыны, карабъясыс радиоаппаратурааӧсь да.
Му шарса дуб ваысь медся ыджыд юкӧныс буретш алькӧс кыссян йиясын.
Шӧркодь ыджда ӧти айсбергад сымда жӧ дуб ваыс, мыйта во чӧжӧн петкӧдӧ неыджыд ю.
Вӧчӧны проектъяс, медым буксируйтавны айсбергъяссӧ планетаса кос интасъясӧ.
4. Уна вося кын йир.
Сибырын стрӧитчысьяслы му пытшкысь сюрлӧны важъя пемӧс ли быдмӧг колясъяс.
Найӧ кольӧмаӧсь уна вося кын йирын — пыдын куйлысь из сикасъясын, кодъяс во чӧж минуса температурааӧсь да зэв дырӧн оз сывлыны.
Уна вося кын йирыс Роч му унджыклаын, медсясӧ Изсянь асыввылын.
Кын йирвывса пуяслӧн вуж системаыс вевдорса, унавося кынмӧм из сикасъяса слӧйыс оз сет енэжвалы писькӧдчыны пыдіас, сійӧн интасыс нюрзьӧ.
Йӧзлы тшӧтш лоӧ велавны: медым изъясыс сывлігӧн эз киссьыны стрӧйбаяс, керкаяс да мусир-газ нуан гумъяс, найӧс пуктӧны сваяяс вылӧ, а туйяс — сылӧмысь доръянтор вылӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн артмӧм боксянь абу ӧткодьӧсь кыссян йи да ювыв йи.
2. Эм-ӧ тіян интасын кыссян йи?
Мыйла?
3. Мый джуджда гӧра вылын вермас артмыны кыссян йи, горулас кӧ сынӧд температураыс +10°C?
4. Мыйӧн гӧравыв кыссян йияс торъялӧны алькӧс кыссян йиясысь.
5. Кыдзи петкӧдлӧны кыссян йи мусерпасъясын?
6. Кутшӧм ногӧн кыссян йиса ва пырӧдчӧ Мирса ва бергалӧмӧ?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Морт ки помысь вӧчӧм вааинъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§33. Морт ки помысь вӧчӧм вааинъяс
Гижалӧй канал, вавидзанін, пруд, кодӧс аддзинныд.
Кыдзи наӧн вӧдитчӧны?
1. Канаваяс.
Юяс да тыяс му пасьтала абу быдлаын ӧтмындаӧсь.
Кӧнсюрӧ ваыс этша, а мӧдлаын, мӧдарӧ, сійӧ вывті уна.
Во гӧгӧр чӧж ӧти кадӧ ваыс юад овлӧ юрвывтыр, а мӧд кадӧ юыс ляпкалӧ.
Та вӧсна йӧзыс важысянь кодйӧны канаваяс, лӧсьӧдӧны вавидзанінъяс.
Канаваяс — морт киӧн вӧчӧм юяс.
(Кутшӧм пасӧн петкӧдлӧма канаваястӧ мусерпасын?
Торйӧн кодйӧм ворга тырӧ ю либӧ ты ваӧн.
Канаваясті ватӧ вуджӧдӧны ӧти ю системаысь мӧдас.
Артмӧны зэв бур ва туйяс.
Бурмӧ и ваӧн могмӧдӧм.
Шуам, Мӧскуа нима канава йитӧма Мӧскуа ю Волгаӧн, а Волга-Дона канава — Волгаӧс Донӧн (корсьӧй тайӧ канаваяссӧ мусерпасысь).
Канаваяс отсӧгӧн Мӧскуа сэсся ва туйяснас йитӧма Балтика, Еджыд, Азов, Сьӧд да Каспи саридзьяскӧд (атласысь, Роч му физикаса картасьыс, корсьӧй канаваяс, кодъяс йитӧны Мӧскуатӧ витнан саридзкӧд).
Бурджык лои и карса олысьястӧ ваӧн могмӧдӧм.
Кӧні ваыс оз тырмы, сэтчӧ кодйӧны кӧтӧдан канаваяс, а му веркӧсыс кӧ нюръя — косьмӧдан канаваяс.
2. Вавидзанінъяс.
Юяслӧн вердчанногыс, а сідзкӧ и ва тшупӧдыс наын вежсьӧ во гӧгӧр чӧж.
Шуам, Роч му рытыввыв юкӧнын валӧн медся вылыс тшупӧдыс овлӧ дженьыдкодь тувсов ытва дырйи.
Мукӧд кадӧ, кор ваыс йӧзыслы колӧ сымда жӧ, ва тшупӧдыс тӧдчымӧн улынджык.
Сійӧн, медым могмӧдны овмӧстӧ ваӧн, ю визувсӧ регулируйтӧны ю ворга помӧдӧмӧн да лӧсьӧдӧны морт ки помысь вӧчӧм вааинъяс — вавидзанінъяс.
Волгавывса вавидзанінъясын тулысын чукӧртӧны сывва, а гожӧмын тайӧ васӧ вочасӧн лэдзӧны помӧд пырыс.
Та вӧсна гожӧмын юыс помӧдысь кывтчӧс оз ляпкав.
Тайӧтор лоӧ зэв коланаӧн йӧзӧс, индустрияса да видз-му уджаинъяс во гӧгӧр чӧж ваӧн могмӧдӧм боксянь, гидроэлектростанцияяс уджӧдӧм боксянь да, дерт жӧ, ваті ветлӧм боксянь.
Ӧнія кадӧ Волга вылас сизим помӧд.
Ыджыд вавидзанінъяс эмӧсь Кама вылын.
Роч муын медся гырысь вавидзаніныс — Братскӧй, Ангара ю вылын (петкӧдлӧй тайӧ вавидзанінсӧ мусерпасысь).
Ичӧт вавидзанінъяс — прудъяс — йӧзыс вӧчӧны шор сёнъясӧ либӧ та вылӧ кодйӧм гуранъясӧ.
Найӧс видзӧны садъяс да градъяс киськавны, чери вӧдитны, мукӧдтор вылӧ.
Корсюрӧ прудйын быдтӧны вавыв пӧтка.
Прудъястӧ лӧсьӧдалӧны паркъясын, шойччан зонаясын.
Канаваяс да вавидзанінъяс йӧзлы ёна коланаӧсь.
Но найӧс лӧсьӧдӧм водзвылын быть лоӧ артыштны, кутшӧма вежсяс таысь матігӧгӧрса вӧр-ваыс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн канава торъялӧ юысь, а вавидзаніныс тыысь?
2. Верман-ӧ кывтны юясті Мӧскусянь Донвыв Ростовӧдз?
Кутшӧм юясӧд да канаваясӧд лоӧ кывтны?
3. Кутшӧм тыяс артмӧны вавидзанінъяс моз жӧ?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс канаваяслӧн да вавидзанінъяслӧн?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Гидросфера няйтчӧдӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§34. Гидросфера няйтчӧдӧм
1. Гижалӧй Мирса ва бергалӧмысь медшӧр этапъяс.
2. Кытысь тіян оланінса йӧз босьтӧны ва овмӧсын видзӧм могысь.
3. Кытчӧ визувтӧ овмӧсын видзӧм ваыс?
1. Коланаинӧ дуб ва видзӧм.
Йӧз, пемӧсъяс да быдмӧгъяс вылӧ тырмана дуб ва — миян планетаын олӧмлы быть колантор.
Му шарса олысьяс пиысь матӧ 1/3-лы ӧні оз тырмы сӧстӧм дуб ваыс, та вӧсна му веркӧсса ва няйтчӧдӧмысь видзӧм лои мортуловлы медшӧр могъясысь ӧтиӧн.
Дуб ватӧ, кыз юкӧнсӧ, йӧзыс ӧнӧдз на оз вермыны кокниа судзӧдны, кыссян йиӧн куйлӧ да.
Войтырыс важысянь гумлалӧны сійӧс медсясӧ тыясысь да юясысь.
Но мортуловыс вывті ёна таргайтӧ и тайӧ васӧ.
Дуб ваыс кызвыйӧ мунӧ кос муяссӧ кӧтӧдӧм вылӧ.
Кӧтӧдан муясын быдтӧны хлопок турун, рис, град выв пуктасъяс, шобді.
Кӧтӧдӧм могысь васӧ лэдзӧм коланаысь унджык.
Зэв уна ва колӧ и индустрияын.
Шуам, тайӧ велӧдчан небӧг вылӧ гумага лэдзӧм могысь ковмӧма 0,5 м3 ва.
(Мыйта ва вӧлі видзӧма тіян классын география велӧдан став небӧг вылӧ?).
Миян планетаса карын олысь быд лун видзӧ шӧрвыяс матӧ 150 л ва, а сиктса олысь — 55 л кымын.
Но вель уна ва видзӧдны быдлунъя олӧмын весьшӧрӧ.
Пыр-ӧ крансьыд ваыс петӧ сӧмын колана кадӧ?
Видзӧдӧй сюсьджыка: омӧля пӧдлалӧм кранысь лэччӧ вӧсньыдик ва визув.
Сувтӧдӧй уліас 200 грамма стӧкан да видзӧдӧй мый дыраӧн сійӧ тырас.
Уна вылӧ — ӧти минута чӧжӧн.
Сідзкӧ, час чӧжӧн — 12 л, а ӧти вой-лунӧн матӧ 300 л юан ва вошӧ весьшӧрӧ.
2. Косінса да Мирса океанса ватӧ няйтчӧдӧм.
Сӧстӧм дуб васӧ видзигӧн, сійӧс няйтчӧдӧны, сыӧ сюрӧ лёк да весиг пагӧданторъяс.
Татшӧм васӧ быть лоӧ весавны.
Весаланторъясыс Роч муас дай уна мукӧд канмуын эмӧсь сӧмын гырысь пабрик-заводын, ыджыд карса канализация системаяс, а став посни уджаинъясӧ, видз-му овмӧсса пермаясӧ, ичӧт олан пунктъясса канализация системаӧ лӧсьӧдӧма сӧмын няйт ва сулӧданін либӧ найӧ шыбитӧны няйт васӧ дзик весавтӧг юӧ либӧ мукӧд вааинӧ.
Торъя майшӧгӧн лоӧ васӧ мусирӧн да сыысь лӧсьӧдӧмторъясӧн (бензин, мавтас материалъяс) няйтчӧдӧм.
Нерпӧссьӧм ватӧ непӧштӧ юны, весигтӧ му кӧтӧдӧм вылӧ видзны оз позь.
Мусир — мирса океансӧ кызвыйӧ и няйтчӧдӧ.
Нерпыс сюрӧ ваӧ, сійӧс саридз пыдӧсысь перйигӧн, мусир новлан карабъяс весалігӧн да жугалігтырйи.
Уна нерпыс и косінсянь визувтан ваын.
Лёк ногӧн торкӧны йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ ыбсянь вааинӧ сюрӧм мувынсьӧданъяс да пагӧдан химикатъяс.
Олан пунктъясысь весавтӧм стокъясысла разалӧны пӧрӧс висьӧмъяс — гепатит, дизентерия, холера да мукӧд.
3. Видзны-дорйыны гидросфера няйтчӧдӧмысь.
Туялысьяс аддзисны нин дай водзӧ на корсьӧны, кыдзи бурджыка вермасьны быдсикас стокысла ва няйтчӧдӧмкӧд.
Но котыртны ӧти шӧринсянь ваӧн могмӧдӧм да канализация, кыпӧдны бур весалан стрӧйбаяс сувтӧ вывті дона.
Весиг весалӧм ватӧ оз век шогмы юнытӧ, но сійӧс позьӧ видзны мукӧдтор вылӧ.
(Кытчӧ?)
Колӧ унджык сьӧм пуктыны ва весалӧм вылӧ, но ӧттшӧтш и корсьны выль технология, медым ватӧ видзисны этшаджык.
Тӧждысьӧмӧн вӧдитчыны юан ваӧн вермӧ быдӧн тіян пӧвстысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кытчӧ мортулов видзӧ дуб ва?
2. Кутшӧм тыртанторъяс няйтчӧдӧны гидросферасӧ медся лёка.
3. Лыддьӧдлӧй, мый колӧ вӧчны, медым видзны гидросфера няйтчӧдӧмысь.
4. Сӧстӧм-ӧ ваыс тіян вааинъясын?
Кыдзи найӧс видзӧны-дорйӧны няйтчӧдӧмысь?
Мый колӧ вӧчны, медым найӧс видзны нӧшта на бурджыка.
==Литосфера
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Му да сылӧн пытшкӧсса тэчас @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§16. Му да сылӧн пытшкӧсса тэчас
Мый эм Му пытшкын?
1. Мулӧн пытшкӧсса тэчас.
Мортлы важӧн нин окота вӧлі тӧдны, мый эм Му пыдіас.
Но тӧдмавны тайӧс абуджык кокни.
Ӧні кежлӧ йӧзыс вермӧмаӧсь мутӧ розьӧдны сӧмын 15 километра джудждаӧдз.
Та вӧсна туялысьяслы лоӧ вӧчны кывкӧртӧдъяс Му пытшкӧсса тэчасног йылысь кутшӧмкӧ бокиса мыччӧдъяс серти.
Талун ми тӧдам нин — Му шар тэчӧма куим юкӧнысь: шӧрас эм сьӧвмӧс, сы гӧгӧр ыджыдджык мантия, сійӧ босьтӧ Му шар турассьыс 5/6 юкӧн, а вевдорас вӧсни му кыш.
Сьӧвмӧс тэчӧма кӧртысь да никельысь, сылӧн зэв ыджыд температура (матӧ 3000°C).
Сьӧвмӧс гӧгӧртӧма мантияӧн.
Мантияыс кыкпӧвста: улысса да вылысса.
Мантия тыртанторйыс тшӧтш зэв ыджыд шонтӧга: 800°С-сянь 2000°С-ӧдз.
Му шар пытшкын веществоыс олӧ дзик мӧдсикас гӧгӧртасын сы серти, кыдзи тайӧ овлӧ му веркӧсас.
Та вӧсна тыртанторйыс сэні аскоддьӧм и вермӧ вештасьны, кӧть и зэв ньӧжйӧ.
Мупытшкӧсса шоныдыс сюрӧ и му кышыслы.
Корсюрӧ мантия тыртан бисир (мӧд ног шуны, магма, эллин кывйысь «сук фмавтас») ыльӧбтылӧ му веркӧсас.
2. Му кыш.
Му веркӧсса чорыд вевттьӧдыс шусьӧ литосфераӧн, а литосфералӧн вевдор юкӧныс — му кыш.
Сылӧн тэчасногыс да кызтаыс абу быдлаті ӧткодь.
Видзӧдлам кӧ глобус вылӧ, пырысь-пыр казялам: косін да ваяс чукӧртӧма паськыд отъясӧ; косінъясысь артмӧны материкъяс, а ваясысь океанъяс.
Му веркӧсыс торъялӧ материкъяс да океанъяс вылӧ оз сідз-тадз, а сы серти, кутшӧма тэчӧма му кышыс.
Материкса кышыс тэчӧма океанса сертиыс мӧд ногӧн да кызтаыс лоӧ дзик мӧд.
Материкын му кышлӧн кызтаыс шӧрвыйӧ 30–40 км, а гӧраяс улын весиг 70 км лоӧ, а океанад му кышыд тӧдчымӧн вӧсньыдджык — 3–7 км.
Материкса кышын торйӧдӧны куим пӧвст: вевдорса — пуксьӧсысь, шӧрса — «гранитысь» (ассямалуннас муныштӧ гранит вылӧ да) да увдорса — базальтысь (кызвыйӧ базальтыс сэні и лоӧ).
Океанса кышыс сӧмын кык пӧвста: пуксьӧс да «базальт».
Му кышсьыс мортыд зіля перйӧ быдсикас коланаторъяс (мупытшса озырлунъяс).
Но мупытшса озырлунъясӧн бурджыка вӧдитчӧм могысь Му пытшкӧссьыс унатор на колӧ гӧгӧрбок туявны.
3. Кыдзи туялӧны му кышсӧ.
Важысянь нин геологъяс туялӧны изъяслысь эрдаммӧминъяс, кӧні тай анмуыс тӧдчӧ (бужӧдъяс, гӧра пӧкатъяс, кыркӧтшъяс).
Кӧнсюрӧ писькӧдӧны муас розьяс.
Медджуджыд розьыс (12 км-ысь пыдын) буритӧма Кола кӧджын.
Тӧдмавны му кышлысь тэчасногсӧ отсалӧны и шахтаяс, найӧс кодйӧны мупытшса озырлун перйӧм могысь.
Му розьясысь да шахтаясысь шедтӧны торъя сикас изъяслысь образечьяс.
На серти тӧдмалӧны, кыдзи тайӧ изъясыс артмисны, кутшӧма вежсисны, мыйысь да кыдзи найӧ тэчӧмаӧсь.
Но татшӧм методъясыс сетӧны туявны му кышлысь сӧмын вевдорса юкӧн, дай сӧмын косінын.
Пырӧдчыны джуджыдджыкинӧ отсалӧ геофизика, а стӧчджыка кӧ — тайӧ наукаыслӧн татшӧм юкӧнъясыс: сейсмология — мувӧрӧм туялӧ, геомагнетизм да мукӧд.
Бӧръя кадӧ му кышсӧ туялӧм могысь пондісны вӧдитчыны мыччӧдъясӧн, мый воӧ космосын лэбалысь аппаратъяссянь.
На отсӧгӧн весиг мирса океанлысь пыдӧс 600–700 м джудждаӧдз дзарпасавны позьӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс
1. Му шарыслӧн пытшкӧсса тэчасногыс кутшӧм?
2. Быдлаын-ӧ му кышыс ӧткызта?
3. Мыйла колӧ туявны Му шарлысь тэчасног?
Кыдзи тайӧс позьӧ вӧчны?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Изъяс да минералъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§17. Изъяс да минералъяс
1. Кутшӧм минералъяс да из сикасъяс тіянлы тӧдсаӧсь?
Кытысь лоины тайӧ из сикасъясыс?
2. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс перйӧны тіян интасын?
1. Мыйысь тэчӧма му кышыс?
Му кышыс став кызта вомӧн тэчӧма быдсикас изъясысь.
Найӧ торъялӧны аслунъяс, тэчасног да артманног сертиныс.
Излӧн пытшкӧсса тэчасыс овлӧ зэв дзуг, сэні ӧтсор вермӧ лоны некымын минералӧн.
Излӧн тэчасыс да аслуныс сы сайын, кутшӧмӧсь тэчас да аслунъясыс сы пытшса минералъяслӧн.
Минералъяс торъялӧны чорыдлун, топыдлун, рӧм, дзирдаланлун, сывдан температура да мукӧд аслунъяс серти.
Быд из сикас тэчӧма куш сылы лӧсялана минералъясысь, му кышын ӧткодь из сикасъяс куйлӧны куш налы лӧсялана инъясын.
Мыйла нӧ изъясыс торъялӧны аслунъяс серти да куйлӧны торъя инъясын?
Изъяслӧн унасикаслуныс да налӧн куйланінъяс сы сайын, кӧні да кутшӧм гӧгӧртасын найӧ артмӧмаӧсь да кыдзикӧн сэсся вежсьӧмаӧсь, м. ш. артмӧмыс тані — медся тӧдчанатор.
Артмӧм сертиныс став изйыс юксьӧ куим группа вылӧ: магма помысь, пуксялӧм помысь да пӧртчӧм помысь артмӧм изъяс.
2. Магма изъяс.
Кор магмаыд Му пыдіысь кыпӧдчӧ му кышса вылыс пӧвстъясӧ, сійӧ воштӧ шоныдсӧ да пондӧ кӧдзавны.
Магма изъяс — сэтшӧм из сикасъяс, кодъяс артмӧмаӧсь магма кӧдзалігӧн да чорзигӧн.
Магмаыс кӧ кыпӧдчӧма му веркӧсӧдз да ыльгӧма сыысь, сійӧ кӧдзалӧ вель ӧдйӧ да оз артмӧд либӧ пӧшти оз артмӧд кристаллъяссӧ.
Ыльгӧмӧн (эффузивнӧя) артмӧм изъяс пӧвстын базальт, андезит, липарит, пемза да м. т.
Но магма сывдас оз быд пӧрйӧ удит воӧдчыны Му веркӧсӧдз, сэки сійӧ кӧдзалӧ ньӧжйӧджык.
Му пытшкас кынмӧм магмаысь артмӧны пыдіса из сикасъяс: габбро, диорит, гранит.
Найӧ тэчӧмаӧсь гырысь кристаллъясысь.
(Видзӧдлӧй гранит вылӧ.
Корсьӧй сыысь быдсикас минералысь кристаллъяс).
Магма изъяссӧ, налысь тэчасног да аслуннысӧ туялігӧн йӧзыс вермӧны водзвыв висьтавны, кӧнджык колӧ корсьны му пытшкысь сійӧ ли мӧд перъянторсӧ.
Магма изъяссӧ туялӧмыс сетӧ позянлун быттьӧкӧ кыйкнитны Му пыдіас да тӧдмавны, кыдзи сэні мунӧны быдпӧлӧс процессъяс, мыйысь артмӧны уна сикас минералъясыс.
3. Неджӧг изъяс.
Татшӧм из сикасъясыс артмӧны океан, саридз ли мукӧд ваяс пыдӧсӧ дай косӧд веркӧсас неджӧг моз пуксьӧмторъясысь.
Тӧв да визувтан ва помысь, температура вежласьӧмысла да мукӧдтор мӧрччӧмысь киссьӧны кыртаяс-крежъяс.
Изъяслысь жуглӧссӧ нуӧны шоръяс да юяс, сійӧ неджӧг моз пуксялӧ лайковъясӧ да увтасінъясӧ.
Пуксялӧм жуглӧсыс — щебень, гальки, лыа, сёй да мук., — тайӧ жуглӧс из сикасъяс.
Вочасӧн найӧ топалӧны да цементсялӧны, вылынджык куйлысь пӧвстъяс личкӧны да.
Тадзи артмӧны мукӧд пӧлӧс жуглӧс изъяс, шуам, лыа из.
Саридзын, океанын да кӧнсюрӧ тыясын ваас сывдӧма уна сикас химияса торъяс.
Вааинъяс косьмасны кӧ, тайӧ торъясыс кристалл сяма неджӧг моз кольӧны эрдаммӧм пыдӧсаныс.
Вочасӧн найӧ топалӧны, вежсьӧны да пӧртчӧны минералъясӧ да изъясӧ (гипс, пуан сов да мук.).
Татшӧмторъяссӧ шуам химияса из сикасъясӧн.
(Орччаӧдӧй гипс да гранит.
Мыйӧн найӧ торъялӧны?).
Химияса да жуглӧс изъяс артмӧны оз органическӧя.
Неджӧг изъяс, лоӧны кӧ найӧ организмъяс олӧм помысь, позьӧ шуны органика изъясӧн.
Найӧ лоӧны быдмӧг-пемӧс колясъясысь либӧ сыысь, мый ловъя ловъясыс кольӧмаӧсь оліганыс.
Татшӧм изъяс пиын извесьт из, из шом, сотчан сланеч да мук.
Неджӧг из сикасъяссӧ да на пытшкӧ быдмӧг ли пемӧслысь колясъяс туялігтыр тӧдысь йӧз вермӧны стӧчмӧдны, корджык сэн ли тан вӧлӧма саридз, да кор сы пыдди лоӧма косін.
Ловъя организм колясъясысь позьӧ тшӧтш тӧдмавны, вӧлі тайӧ саридзыс кӧдзыд али шоныд.
Сідзкӧ неджӧг изъяссӧ туялӧмыс отсалӧ восьтыны миянлы важся кадӧ Му сӧвмӧмлысь историясӧ.
4. Пӧртчӧмӧн артмӧм изъяс.
Мед кӧть кутшӧм чорыдӧсь изъясыд, сюрасны кӧ найӧ мӧд сикас гӧгӧртасӧ, вежсьытӧг оз овны.
Кор му веркӧсса из сикасъяс му кыш вӧрӧмысла шедӧны пыдіас, вылынджык куйлан мукӧд изъяс личкӧмысь найӧ вермасны вежсьыны.
Татшӧм вежсьӧмъясыс мунӧны зэв ньӧжмыда — уна дас дай уна сё миллион во чӧжӧн.
Личкӧмысла да ыджыд шонтӧгысла излӧн лоӧны выль аслунъяс: извесьт изйыс пӧрӧ мраморӧ, лыа изйыс — кварцитӧ, сёй — сёйӧд сланечӧ, гранит — гнейсӧ да м. т.
Изъяс, кодъяс артмӧмаӧсь мӧд изъясысь тэчас либӧ аслунъяс вежсьӧмысла, шусьӧны пӧртчӧмӧн либӧ метаморфическӧя артмӧм изъясӧн (элл. «метаморфоз» — пӧртчӧм).
Пӧртчӧмӧн артмӧм изъяс туялігӧн тӧдысь йӧзыс вермӧны вӧчны кывкӧртӧд, кыдзи вежсьӧма гӧгӧртасыс, кытчӧ сюрӧма изйыс, тӧдмавны, кутшӧм процессъяс мунісны водзджык Муын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм группаясӧ позьӧ юкны изъяссӧ артмӧм сертиныс?
2. Кутшӧм тӧдмӧсъяс серти торъялӧны изъяс да минералъяс.
3. Кутшӧм группаясӧ юксьӧны неджӧг изъяс ?
4. Кутшӧмӧсь артмӧм сертиныс изъяс, мый перйӧны тіянын ли матігӧгӧрын?
Параграф текстӧн вӧдитчигӧн тыртӧй 1 №-а табличасӧ.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Кыдзи вешйӧ му кышыс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§18. Кыдзи вешйӧ му кышыс
Мыйысь тэчӧма му кышсӧ?
1. Мувӧрӧмъяс.
Кок ув му век вӧлі мортыдлы зумыдлун да вӧрзьытӧмлун символӧн.
Но мукӧдддырйи и мукышыс вӧрӧ, сэки мувӧрӧм овлӧ.
Ывлавылад тайӧ ускӧттьӧыд овлӧ, кор му пыдіас му породаяс виччысьтӧг орӧны да вешйӧны, та вӧсна артмӧны мупытшса тувкнитӧмъяс да му вевдӧр тірзьӧ.
Местаыс, кӧні орӧны да вешйӧны му породаясыс, шусьӧ мувӧрӧм шӧринӧн.
Шӧринсяньыс вӧрзьӧмыс мунӧ быдлаӧ, кыдзи тай ваӧ шыбитӧм изсянь гыяс разалӧны: шӧринсянь ылысмигӧн найӧ жебмӧны.
Мувӧрӧм шӧринвесьтса му веркӧсыс шусьӧ мувӧрӧм эпицентрӧн.
Эпицентрын пасйӧны медвына мупытшса тувкнитчӧмъяссӧ.
Мувӧрӧмъяссӧ туялӧ сейсмология (элл. «сейсмос» мувӧрӧм), а инструмент, коді пасйӧ му веркӧслысь сырмӧмсӧ, шусьӧ сейсмографӧн.
Сырмӧмъясыс пасйыссьӧны вибрируйтысь тывйӧн мунысь кабала лента вылӧ.
Мувӧрӧмыслысь вынсӧ донъялӧны 12 балла шкала серти.
Меджеб мувӧрӧмъяс 1–2 балл сӧмын приборъяс пасйӧны.
5–6 балла мувӧрӧмъяс дырйи сыркъялӧны стрӧйбаяс, чездӧны стеклӧяс да штукатурка.
10–12 балл кӧ, керкаяс киссьӧны, рельсъяс чукыльтчӧны, муыс потласьӧ, артмӧны шлювдӧд да бужӧдъяс, юяс пондӧны визувтны мӧдлаӧ.
Татшӧм мувӧрӧмъясыс збыльвылас катастрофа кодьӧсь.
Быд во Му вылас овлӧ матӧ миллион мувӧрӧм, но унджыкыс зэв жебӧсь да некод оз и казяв.
Ыджыд мувӧрӧмъяс, кор унатор жугалӧ, овлӧны шӧрвыяс ӧтчыд кык вежон чӧжӧн.
Шуд вылӧ, найӧ векджык океан пыдӧсынӧсь.
Катастрофа кодь мувӧрӧмъясыс медсясӧ дас во чӧж ӧтчыдӧн овлӧны.
Унджык мувӧрӧмыс овлӧ планетаса торъя районъясын, найӧс и шуӧны сейсмическӧй зонаясӧн.
Лӧнь океан доръясті куйлӧ лӧньокеанса сейсмозона, а Евразия лунвыв юкӧнын — альпы-гималаисаыс (мӧд ног шуӧны мушӧрсаридзса-азияса).
2. Му кышлӧн сувтса ногӧн ньӧжмыда вештасьӧм.
Весиг ылын кӧ сейсмозонасянь, му веркӧсыс пыр вештасьӧ, та дырйи водса ногӧн вештасьӧмыс мунӧ ӧтдырйи сувтса ногакӧд.
Скандинав кӧджын (корсьӧй сійӧс мусярджынъяс физикаса картаысь) важъя саридздорса каръяс ӧні лоины саридзсянь вель ылынӧсь.
Туялысьяс тӧдмалісны: Скандинав кӧдж ӧнія кадӧ кыптӧ быд во 1 см-ӧн кымын.
Му кышлӧн мукӧд юкӧнъяс, мӧдарӧ, лажмалӧны: шуам, Нидерландъяслӧн (корсьӧй тайӧ канмусӧ мусярджынъяс политикаса картаысь) коймӧд юкӧн ӧні саридз веркӧс тшупӧдысь улынджык.
Эз кӧ йӧзыс содтыны помӧдъяс, тайӧ муыс важӧн нин вӧлі эськӧ ва улын.
Муяс косьтӧм могысь войдӧр вӧдитчисны тӧввыв изанінъясӧн, а ӧні — электропушканъясӧн.
Лэччӧ ваас и медся мича каръясысь ӧти — Венеция; сійӧ ньӧжйӧник вӧйӧ саридзӧ, код дорын сулалӧ.
Саридз дорад му кышыслысь сувтса ногӧн ньӧжмыда вештасьӧмсӧ позьӧ казявны.
А кыдзи тайӧс тӧдмавны саридзсянь ылысса местаын?
Тані отсалас из сикасъястӧ туялӧмыс.
Шуам, Европа Асыввыв шыльыдінса мукӧд районын неджӧг из сикасъясысь сюрӧны важ саридзса ловъя ловъяслысь колясъяс (молюск, коралл да мук.).
Сідзкӧ, тайӧ районъясын коркӧ вӧлі саридз, а сэсся муыс кыптӧма.
Гӧрааинъясын муыс кыптӧ тӧдчымӧн ӧдйӧджык шыльыдінъясын серти.
Шуам, Гималаяс да Андъяс (корсьӧй найӧс мусярджынъяс физикаса картаысь) быдмӧны некымын сантиметрӧн быд во.
Но гӧраяс кыптігтырйи найӧс ӧттшӧтш жугӧдӧны-кисьтӧны ваяс, тӧв, вежласяна температура, кыссян йи.
3. Кутшӧм ногӧн куйлӧны из сикасъяс.
Океанын, саридзын либӧ тыясын неджӧг кодь сикасъяс куйлӧны водса нога слӧйясӧн: вылысас томджык из сикасъяс, улысас — важджыкъяс.
Но му кыш вештасьӧмысла татшӧм куйланног тшӧкыда торксьӧ.
Небыд неджӧг из сикасъяс кӧрсьӧны чукыръясӧ, магмаысь да пӧртчӧмӧн артмӧм чорыд из сикасъяс чездӧны да потласьӧны.
Потласьӧминъясті му кышлӧн ӧти юкӧнъяс кыптӧны да чургӧдчӧны, таысь артмӧны горстъяс, а мукӧдыс лэччӧны да артмӧны лайковъяс — грабенъяс.
Му кышыслӧн вештасьӧмъясла, кор тай артмӧны чукыръяс, горстъяс да грабенъясыс, чужӧны гӧраяс.
Косінас унджык гӧраыс дзуг тэчасногаӧсь: кӧрӧмӧн да потасті лэччӧм-кыптӧмӧн артмӧмаӧсь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла овлӧны мувӧрӧмъяс?
Мый лоӧ мувӧрӧмлӧн очаг, а мый — эпицентрыс.
2. Мусярджынъяс контур карта вылӧ штрихуйтӧмӧн петкӧдлоӧй Мувывса сейсмозонаяс.
3. Петкӧдлӧй, мыйысь ми тӧдам, мый му кышыс ньӧжйӧник вештасьӧ вылӧ да улӧ.
4. Кыдзи му кышыс вештасьӧ тіян интасын?
Мый серти тайӧс тӧдӧны?
5. Кутшӧма куйлӧны из сикасъяс тіян интасын?
Серпасалӧй.
6. Тайӧ джуджыд тыыс куйлӧ грабенын, координатаясыс 52° в. ш. да 108° а. д.
Мый сылӧн нимыс?
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Вулканъяс, пӧсь ключьяс, гейзеръяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§19. Вулканъяс, пӧсь ключьяс, гейзеръяс
1. Мый сэтшӧм вулканъяс?
Му вылас кутшӧмсюрӧ гӧраясыс зэв лӧсьыд формааӧсь.
Мукӧд гӧраясысь найӧ торъялӧны йывса розь кодьӧн — кратерӧн, кратернас помасьӧ му кыш пыдісянь петан канал.
Тайӧ каналӧдыс кадысь кадӧ веркӧсас петӧны пӧсь газъяс да ыльӧбтӧ магма.
Татшӧм гӧраяссӧ шуӧны вулканъясӧн.
2. Кыдзи артмӧны вулканъяс?
Корсюрӧ вулкан чужӧ морт син водзын.
Уна небӧгӧ гижалӧма, кыдзи артмӧма Парикутин вулкан.
1943ʼ вося урасьӧм 20ʼ лунӧ Мексикаын ӧти крестьянин аддзӧма аслас ыб вылысь потас, кытысь пуритӧма тшынтор.
Мортыс тупкӧма потассӧ изйӧн, но тшыныс петӧ вӧлі век ёнджыка.
Рытъявылас му увсьыс кылісны потласьӧм шыяс, а потасаинас артмӧм воронкаысь пондісны шыбитсьыны изъяс — вулканса бомбаяс да пӧим, сэсся визувъясӧн ыльгис доналӧм лава.
Во мысти ыб пыдди лои му пытшкысь шыбитӧмторъясӧн тэчӧм 430 м джуджда гӧра.
Мыйла нӧ артмӧма Парикутин вулканыс?
Му кышын эм потасъяс, на бердті мантия тыртанторйыс — магма — личкӧ этшаджык.
Мантия тыртанторйыс сылӧ, артмӧ магмалӧн очаг.
Магмаӧ сорлалӧм газъяс, вӧтлӧны сійӧс очагсьыс потасӧдыс вылӧ, кратерлань.
Му веркӧсӧ ыльӧбтӧм магмасӧ шуӧны лаваӧн.
Муртса на петӧм лаваыслӧн шонтӧгыс 1000 °С.
Лаваыс кӧ кизьӧр, сійӧ ыльгӧ му веркӧсас чепсасьтӧг; сибданаджык кӧ, газъясыс петӧны потласьӧмӧн; вывті нин сук лаваыс шыбитсьӧ кратерсьыс посни чиръясӧн, тайӧ вулканса пӧим да гырысь локӧбъяс — вулканса бомбаяс; татшӧм ыльӧбтылӧмыслӧн выныс овлӧ лёка ыджыд.
3. Ловъя да кусӧм вулканъяс.
Вулкан, кодлысь ыльӧбтылӧмсӧ аддзылӧма морт, шуӧны ловъя вулканӧн.
Унджык ловъя вулканыс сулалӧ Лӧнь океан доръясті.
(Мыйла?)
Уна вулканыс океан пыдӧсынӧсь.
Вулкан конусыс кӧ чургӧдчӧ ваысь, артмӧ вулкана ді.
Шуам, Гавайи діяс (корсьӧй найӧс мусярджынъяс физика картаысь) чужисны вулканъяс ыльӧбтылӧмысла.
Гавайи дівывса ӧнія вулканъяс, шуам Мауна Лоа, Килауэа, ыльгӧны взрывъястӧг.
Тайӧ вулканъяслӧн кратераныс артмӧны дзонь тыяс кизьӧр лаваысь, коді ыльӧбтылігӧн зэв джуджыда (280 м-ӧдз) шыбитсьӧ вывланьыс, а сэсся киссьӧ пӧкатъясті.
Кизьӧр лава ыльгӧмысла тайӧ вулканъясыс формананыс му выв щит кодьӧсь, сы вӧсна и шусьӧны щит кодь вулканъясӧн.
Уджъяс.
1. Физика сяма мушарджынъяс карта вылӧ видзӧдігӧн, шуӧй Лӧнь океан дорса вулканъяс.
Кутшӧм материкъяс вылын найӧ сулалӧны?
Кутшӧм вулканыс медся джуджыд?
Кутшӧм вулканъяс эмӧсь Роч муын?
Лӧнь океан бердса ӧти материкын вулканъяс абуӧсь, мыйся тайӧ материкыс?
2. Кӧні нӧшта му вылас, Лӧнь океан дорын кындзи, эмӧсь вулканъяс?
Кусӧмӧн вулкантӧ лыддьӧны, сы ыльӧбтылӧм йылысь кӧ абу кольӧма гижӧдыс мортулов историяӧ.
Кусӧм вулканъяс став материкын эмӧсь: шуам, Африкаса медджуджыд йылыс — Килиманджаро гӧра (корсьӧй сійӧс мусярджынъяс карта вылысь) — кусӧм вулкан.
Удж.
Роч му физика карта вылӧ видзӧдігӧн, шуӧй Кавказса медджуджыдін, коді тшӧтш лоӧ кусӧм вулканӧн.
Корсюрӧ вулкантӧ лыддьӧмаӧсь кусӧмӧн, а сійӧ друг садьмӧ.
Татшӧмъяс пиын Везувий, коді «узьӧма» уна сё во чӧж, а сэсся виччысьтӧг кутӧма ыльгыны м. э. 79-ӧд воын, та дырйи бырӧмаӧсь матігӧгӧрса каръяс Помпеи, Геркуланум да Стабия, сэні став олысь римлянанас.
4. Пӧсь ключьяс да гейзеръяс.
Муясын, кӧні эмӧсь ловъя либӧ кусӧм вулканъясыс, мупытшса ваяс шоналӧны магмаысла да вермӧны петны му веркӧсас пӧсь ключьясӧн.
Кӧнсюрӧ пуан ва да руыс кадысь кадӧ чилгӧ пӧсь ключьясысь вывланьыс.
Татшӧма корсюрӧ фонтанасьысь ключьяссӧ шуӧны гейзеръясӧн.
Гейзер нимыс локтіс Исландияысь (корсьӧй сійӧс физика сяма картаысь) да комиӧдны кӧ, лоӧ ыльӧбтыны.
Ӧні гейзеръяс эмӧсь Йеллоустонса войтыр паркын (АӦШ), Выль Зеландияын, Рочувса Камчаткаын.
Камчаткаын эм нималана Гейзера лайков.
Татысь сюрасны и дзоля гейзеръяс, кытысь ваыс шыбитсьӧ сӧмын 20-30 см вылӧ.
А эм и ыджыд гейзеръяс, 100 м-ысь джуджыдджыка ваыс чилгӧ.
Мыйла ыльгӧны гейзеръясыс?
Му кыш потасса ваыс вулкан шоныдысла шоналӧ вывті ыджыд температураӧдз.
Кор ваыс пузяс, гейзерыс фонтанасьӧ.
Мупытшса пӧсь ваясӧн мортыс вӧдитчӧ электроэнергия перйӧм, оланінъяс да виричьяс шонтӧм могысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй, кутшӧм тэчасыс вулканлӧн.
2. Кыдзи позьӧ гӧгӧрвоны, тіян водзса гӧраыс кусӧм вулкан али абу?
3. Мусярджынъяс карта видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, кутшӧм вулканыс сулалӧ татшӧм координатаясын: а) 38° в. ш. да 15° а. д.; б) 6° л. ш. да 106° а. д.
4. Мусярджынъяса контур карта вылӧ пасйӧй вулканъяс: Ключ сопка, Эльбрус, Везувий, Килиманджаро, Килауэа.
(Ловъя вулканъяссӧ пасйӧй гӧрд кодзулӧн, а кусӧмсӧ — сьӧдӧн).
5. Мый сэтшӧм гейзер?
Кытысь позьӧ аддзыны гейзеръяссӧ?
Мый лоӧ рельеф?
Му кышыслӧн веркӧсыс (рельефыс) артмӧма пытшкӧсса да ортсыса процессъяс тӧдчӧмысла, мыйджык овлӧны миян планетаын.
Пытшкӧсса процессъясыс — му кышлӧн вештасьӧм да вулканасьӧм.
На помысь артмӧны чукыръяс да потасъяс, му кыш юкӧнъяс увтасмӧны либӧ кыптӧны.
Ортсыса процессъясыс унджыксӧ шыльӧдӧны, тшӧтшӧдӧны му кышыслысь веркӧссӧ.
Мувывса рельефыслӧн медся ыджыд формаяс — материкӧн кыптӧмыс да океана лайковъяс.
Океан пыдӧсын кӧть косінын торйӧдӧны рельефыслысь кык медшӧр форма — гӧраяс да шыльыдінъяс.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Косінса рельеф. Гӧраяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§20. Косінса рельеф. Гӧраяс.
Висьталӧй гӧраяс йылысь, аддзылінныд кӧ найӧс ывлавылысь, телевизор пыр либӧ серпасысь.
Кутшӧм налӧн йывъяс, пӧкатъяс?
1. Гӧраясын.
Ылісянь видзӧдан да, гӧра йылӧ сибавнытӧ зэв кокни.
Сідз и телепит кайны медся джуджыдінас да нимкодясьны сэсянь ылӧдз тыдалана паськыд эрдъясӧн.
Но мӧдан кӧ кайны, быд воськолын тэнӧ виччысьӧны выль и выль сьӧкыдлунъяс.
То друг пыдӧстӧм бужӧд петӧ, то туй вомын чурвидзӧны зӧм кыртаяс.
Вылӧджык каян да, сьӧкыдджык лоӧ: юрын бувгӧ, кокниа лолавны оз нин артмы, а гӧгӧрыс век кӧдзыдджык и кӧдзыдджык...
Пӧкатвывса вӧръяс колины мыш сайӧ.
На пыдди петісны уна рӧма дзоридзьясӧн тыра лудъяс.
А со и лымйыс.
Воас турӧб, тӧв ныръясыс сідз и пӧрӧдӧны кок йывсьыд.
Но вӧлись воӧдчан гӧра йылӧдзыс.
Юр весьтад чим лӧз енэж, гӧгӧрад еджвидзысь лымйысла пемдӧ синмыд, кок улын пуриктӧны кымӧръяс.
2. Гӧраяслӧн рельефыс.
Гӧра — му веркӧслӧн мылькъя форма, коді кыпалӧ орчча интас серти 200 м-ысь вылынджык.
Быд гӧралӧн, мыльклӧн моз жӧ, эм гӧраув, пӧкатъяс да йыв.
Гӧраяс, вулканъясысь кындзи, гежӧда сулалӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Найӧ медсясӧ овлӧны унаӧн ӧтилаын; вылісянь кӧ видзӧдны, нюжалӧны лёддзӧн-лёддзӧн либӧ кыдзисюрӧ сявкйӧм глызаяс моз пукалӧны.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ӧти лёддзӧ пуксьӧм гӧраяс артмӧдӧны гӧра мусюр.
Орчча мусюръяскостса лайковъяссӧ шуӧны гӧракост ковтысъясӧн.
Ӧтув босьтӧмӧн гӧра мусюръяс, гӧракост ковтысъяс да вевтасъяс артмӧдӧны гӧра система.
Вевтас — гӧраяс тыра паськыд кыпалӧм, коді тэчӧма гӧра мусюръясысь да массивъясысь, кытсюрӧ найӧс кырлалӧны гӧракост лайковъяс.
Удж.
Роч му физикаса картаысь корсьӧй гӧра мусюръяс да гӧра системаяс.
Гӧра веркӧсыс юкӧма потасъясӧн да чездӧминъясӧн, ю ковтысъясӧн да йи визувъясӧн.
Мукӧд гӧраяслӧн йывныс ёсь, мукӧдыслӧн плавкӧс либӧ шыльӧдӧм.
Гӧра пӧкатъяс абу жӧ ӧткодьӧсь, найӧ овлӧны и ньывкӧсӧсь, и зӧмӧсь, и тшупӧда-тшупӧдаӧсь.
Гӧраяс — му веркӧслӧн паськыд юкӧн, коді кыпалӧ шыльыдінъяс серти да кӧні ёна вежласьӧны джудждаяс (200 м-ысь унджык).
Му вылас медся кузь гӧраяс — Анды (корсьӧй найӧс мусярджынъяс физикаса картаысь да тӧдмалӧй, мый кузяӧсь найӧ).
Роч муын медкузьӧн лоӧны Из гӧраяс (корсьӧй найӧс Роч му физикаса картаысь).
Найӧ вӧнь кодь, коді нюжалӧ Роч му войвывсянь лунвылӧ 2000 км-ысь кузьджыка.
3. Джуджда сертиныс гӧраяс торъялӧны.
Абсолют джуджда серти торйӧдӧны ляпкыд (1000 м-ӧдз); шӧр (1000-2000 м) да джуджыд (2000 м-ысь вылынджык) гӧраяс.
Удж.
Атласын физика сяма картаясысь корсьӧй джуджда шкала, да сы серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмъясӧн пасйӧны неӧткодь джудждаа гӧраяс; сыысь, кутшӧмджык рӧмӧн пасйӧма гӧрасӧ, и тӧдмалӧны сылысь джуджда сикассӧ.
Индӧй ӧткымын ляпкыд, шӧр да джуджыд гӧраяс.
Косінын медджуджыд гӧраясыс — Гималаяс.
Тані жӧ чурвидзӧ косінса медвылыс гӧра — Джомолунгма (Эверест).
(Корсьӧй тайӧ гӧрасӧ мусярджынъяс физикаса картаысь да лыддьӧй, мый джуджда сійӧ).
Сьӧд да Каспи саридз костӧд нюжалӧмаӧсь Кавказ гӧраяс — Роч муын найӧ медджуджыдӧсь.
Кавказ йылысь гижлісны Пушкин да Лермонтов, на йылысь унаӧн сьылісны.
Мичлуннас Кавказыс кыскӧ ас дорӧ шойччысь йӧзӧс да туристъясӧс.
Кавказ гӧраясын медджуджыд йылыс — Эльбрус гӧра.
(Корсьӧй сійӧс Роч му физикаса карта вылысь да лыддьӧй джудждасӧ.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыдзи артмӧма тайӧ гӧраыс).
4. Вочасӧн гӧраяс вежсьӧны.
Кӧдзыд, ваяс да тӧв помысь гӧраяс жугалӧны.
Мыйӧн ӧдйӧджык кыптӧны гӧраяс, сійӧн ӧдйӧджык найӧ и киссьӧны.
Киссьӧм му пӧрӧдаяслӧн колясъяс лэччӧны гӧраясысь улӧ му шӧрлань кыскӧмысла, найӧс кылӧдӧны тшӧтш гӧравыв юяс да йи визувъяс.
5. Гӧраяслӧн тӧдчанлуныс.
Гӧраяслӧн зӧм пӧкатъяс озджык лӧсявны му вӧдитнытӧ.
Гӧравыв лудъясын позьӧ бура йирсьӧдны гортса пемӧсъясӧс, торйӧн кӧ ыжъясӧс, найӧ тай кокниа кавшасьӧны пӧкатъясӧд.
Уна гӧраын куйлӧны быдпӧлӧс рудаяс: кӧрт, ыргӧн, свинеча-цинка да мукӧд.
Мупытшса озырлунъяс перъянінкӧд орччӧн чужӧны каръяс да овмӧдӧминъяс.
Найӧ пукалӧны медсясӧ гӧракост лайковъясын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ гӧраяс?
Мыйӧн абу ӧткодьӧсь гӧра да мыльк?
2. Атласса картаяс серти тӧдмалӧй, джуджда серти кутшӧм сикас гӧраяс пӧвстын лоӧны Памир, Скандинав гӧраяс, Кордильераяс, Альпъяс, Карпатъяс.
3. Контур карта вылӧ пасйӧй параграфын да юалӧмын казьтыштӧм гӧраяс.
4. Марсвывса медджуджыд гӧра Джомолунгмаысь кык пӧв джуджыдджык.
Мыйла?
5. План серти гижалӧй, кӧні географическӧя сулалӧны гӧраяс: Урал, Кавказ, Гималаяс.
6. План серти орччаӧдӧй Кавказ гӧраяс да Гималаяс, мыйӧн налӧн торъялӧ мувыв сулаланін.
7. Тіян интас кӧ гӧраясын, гижалӧй сійӧс план серти: а) кутшӧм гӧраясӧ пырӧ тіян интас; б) мый джуджда тіян интас гӧгӧрса гӧраяс; в) кутшӧм из сикасысь тэчӧма тіян интас да кутшӧма найӧ куйлӧны; г) мый уджалӧны йӧзыс тіян интасын да кыдзи таысь вежсьӧ рельефыс.
8. Мичвыв литератураысь корсьӧй гӧраяс йылысь унджык гижӧд, прозаӧн кӧть кывбурӧн.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Материкса шыльыдінъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§21. Материкса шыльыдінъяс
Висьталӧй шыльыдінъяс йылысь, аддзылінныд кӧ найӧс ывлавылын, телевизор пыр либӧ серпас вылысь.
Кутшӧм из сикасысь найӧс тэчӧма, кутшӧм налӧн рельефныс?
Му вевдорлӧн паськыд эрд, кӧні веркӧсыс шыльыд либӧ неуна гыакодь, шусьӧны шыльыдінӧн
1. Шыльыдінлӧн рельеф.
Шыльыдінас кӧ дзик абу вывтас ли увтасінъяс, сійӧс шуӧны плавкӧсӧн.
Но тшӧкыдджыка шыльыдінъясын сэн и тан кыпалӧны мылькъяс.
Татшӧм шыльыдінсӧ шуӧны мылькъясӧн.
Плавкӧсӧн лоӧ Сибыр Рытыввывса шыльдін (корсьӧй сійӧс атласса картаяс вылысь) — мирас медся ыджыд шыльыдінъясысь ӧти, коді Роч муын куйлӧ.
Тайӧ шыльыдінӧдыс позьӧ мунны кузь вӧлӧк, а чой ни сён он аддзы.
Тайӧ шыльыдінса уна лыда юяс ньӧжмыда кывтӧны степъясті либӧ дышиника писькӧдчӧны сук вӧр пырыс.
Тӧдчымӧн тшӧкыдджыка сюрлӧны мылькъя шыльыдінъяс.
Европалӧн асыввыв юкӧныс пӧшти ставнас босьтӧма Асыввыв Европаса шыльыдінӧн (корсьӧй сійӧс атласса мусерпасъяс вылысь).
Тайӧ шыльыдін шӧрас кодь сулалӧ Роч канму юркар — Мӧскуа.
Мӧскуа гӧгӧр — вӧрӧн, ыбъясӧн да видзьясӧн вевттьӧм мылькъяс.
Увтасінъясын дзирдалӧны ты ваяс, чуклясьӧмӧн кывтӧны уна лыда юяс.
Сӧмын кыссюрӧ Асыввыв Европаса шыльыдінас сюрасны дзик плавкӧсінъяс.
2. Шыльыдінъяс абу ӧткодьӧсь вылна сертиыс.
Шыльыдінъяс торъялӧны оз куш веркӧс сикаснаныс, а тшӧтш и вылнаӧн.
Шыльыдін кӧ саридз веркӧссянь 200 м-ысь абу вылынджык, сэки сійӧс шуӧны увтасӧн.
(Атласын физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧны увтастӧ).
Лунвыв Америкаын шыльвидзӧ мувывса медыджыд увтас — Амазонкаа.
Сійӧс вевттьӧма сьӧкыдпырысь вуджана сук вӧрӧн, кыті кывтӧны уна лыда юяс, кодъяс нуӧны ваяснысӧ мирса медся уна ваа юӧ — Амазонкаӧ.
Шыльыдінъяс, налӧн кӧ абсолют джуджданыс 200-сянь 500 метраӧдз, шусьӧны вывтасӧн.
(Атласын физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмӧн петкӧдлӧны вывтастӧ).
Удж.
Роч му физика карта вылысь корсьӧй Асыввыв Европаса шыльыдінысь вывтасъяс да пасйӧй найӧс Роч му контур карта вылӧ.
Эмӧсь и саридз веркӧссянь 500 м-ысь вылынджык куйлан шыльыдінъяс.
Найӧс шуам кыптӧдӧн.
Физикаса мусерпасъяс вылӧ кыптӧдсӧ пасйӧны перкаль рӧм сикасъясӧн.
Мыйӧн джуджыдджык кыптӧдыд, сійӧн рӧмыс пемыдджык.
Африкалӧн унджык юкӧныс — кыптӧд.
Лыаӧн тырӧм шыльыд веркӧсӧн торъялӧ Аравияса кыптӧд, коді куйлӧ Араб кӧджын (корсьӧй сійӧс физика сяма мусярджынъяс картаысь).
Паськыд Шӧр Сибырса кыптӧдсӧ, Роч муын, визлалӧны ю ковтысъяс, тайӧн сійӧ торъялӧ Аравияса кыптӧдсьыс.
Кӧнсюрӧ косіныс лэччӧ саридз веркӧссьыс улӧджык.
(Физика сяма мусерпасъясысь джудждаяс шкала серти тӧдмалӧй, кутшӧм рӧмъясӧн найӧс пасйӧны).
Косінлӧн татшӧм юкӧнъяс шуам лайдаӧн.
Татшӧмӧн лоӧ Каспи бердса лайда (корсьӧй сійӧс Роч му физикаса карта вылысь).
3. Шыльыдінъяс вочасӧн вежсьӧны.
Шыльыдіныс овлӧ уна сикас рельефа, сы вылӧ ортсыса вынъяс, медсясӧ ваяс да тӧв тӧдчӧны да.
Мылькъя рышкыд из сикасъясысь тэчӧм васӧдкодь шыльыдінъясын, визувтан ваыс мыськӧ да нуӧ сьӧрас тайӧ из сикассӧ.
Артмӧны сёнъяс.
Регыдджык сёнъяс артмӧны сэні, кӧні быдмӧгъяс абуӧсь.
Сёнъяс пӧртӧны шыльыдінтӧ овмӧс кутысьлы ковтӧминӧ.
Лыаӧссьӧм коскодь шыльыдінъясын, торйӧн ёна тӧдчӧ тӧвлӧн пӧльтӧмыс.
Тӧлыд век кыскӧ лыасӧ зэв ылӧ, чукӧртӧ сійӧ мылькъясӧ — артмӧны дюнаяс да барханъяс.
Тӧлӧн нуана лыа лӧсйӧ кыртаяс, налӧн мыгӧрыс таысь лоӧ зэв аслыспӧлӧс.
4. Шыльыдінъяслӧн коланлуныс.
Йӧзыс важысянь окотитӧны овмӧдчӧны шыльыд интасын, ӧд тані кивывджык лэптыны керкаяс, му вӧдитны, туйяс нюжӧдны.
Та вӧсна шыльыдінъяс ёна вежсьӧмаӧсь морт ки помысь.
Керкаяс да туяс лӧсьӧдігӧн вӧчӧны мудӧдъяс, тыртӧны сёнъяс, мольӧдӧны интаслысь рельефсӧ.
Вежсьӧны шыльыдінъяс и мупытшса озырлун перйигӧн.
Восьсӧн кӧ перйӧны, лоӧны ыджыд гуяс — карьеръяс, а му пытшкысь кӧ перйӧны — шахтаяс дорӧ быдмӧны куш мудӧд шыбласъяс — терриконъяс, найӧ оз ичӧт места босьтны, а ӧд тайӧ муяс корсюрӧ вермӧны буркодь урожай сетны.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый сэтшӧм шыльыдін?
Кутшӧм овлӧны шыльыдінъяс веркӧслӧн аслыспӧлӧслун серти?
2. Шуӧй, кутшӧмӧсь овлӧны шыльыдінъяс абсолют вылна сертиныс да индӧй некымын шыльыдін быд сикас вылӧ.
3. Контур мусерпас вылӧ пасйӧй параграфын казьтыштӧм шыльыдінъяс.
4. План серти гижалӧй мувыв куйланін Амазонкаа увтаслысь да Шӧр Сибырса кыптӧдлысь.
5. План серти орччаӧдӧй Рытыввыв Сибырса увтаслысь да Шӧр Сибырса кыптӧдлысь мувыв куйланіннысӧ.
6. Мусярджынъяс карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм материкъясын куйлӧны медся паськыд увтасъяс.
7. Тіян интас кӧ шыльыдінын, гижалӧй сійӧс 20§-са 7-ӧд уджын индӧм план серти.
Пунктъяс а да б лӧсьӧдӧй шыльыдінъяс серти.
{Т. П. Герасимова, Н. П. Неклюкова (комиӧдіс FU-Lab) @ Океан пыдӧсса рельеф @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§22. Океан пыдӧсса рельеф
1. Мыйӧн абу ӧткодьӧсь материкса му кышыс океансаысь.
2. Кутшӧмӧсь рельефлӧн медшӧр формаяс косінын?
3. Кыдзи мусярджынъяса физика карта серти позьӧ тӧдмавны океанлысь пыднасӧ?
1. Кыдзи вежсисны тӧдӧмлунъяс океан пыдӧсса рельеф йылысь.
Океан пыдӧслысь рельеф кутісны систематическӧя туявны эхолот лӧсьӧдӧм бӧрын.
Тайӧ инструментыс лэдзӧ шы сигналъяс, найӧ волӧны пыдӧсӧдз да бӧр локтӧны карабӧдз.
Тӧдам кӧ ми, мый дыраӧн сигналыс воӧма пыдӧсӧдз да шыыслысь ва пытшса ӧдсӧ, позьӧ тӧдмавны океанлысь джуджда кутшӧмкӧ чутас.
Тӧдам кӧ нин, кыдзи вежсьӧны джудждаяс караб маршрут серти, позьӧ вӧчны кывкӧртӧд сы йылысь, кыдзи вежсьӧ пыдӧсас рельефыс.
Океан пыдӧс йылысь медводдза мыччӧдъяс босьтӧмаӧсь, кор тӧдса діяс дорын мурталісны джудждаяс, ён трос помӧ сьӧкыдтор лӧсьӧдӧмӧн.
Фернан Магеллан видлӧма (и дерт сылӧн абу артмӧма) 370 м кузя канат кежысь судзӧдны Лӧнь океанлысь пыдӧс.
Океан пыдӧслы медводдза карта вӧлі вӧчӧма 1872–1876 вв. британияса «Челленджер» караб му гӧгӧр кытшовтігтырйи.
«Челленджерлӧн» экспедиция шуис подувтӧмӧн видзӧдлас, быттьӧкӧ океан пыдӧс — лыаӧсь шыльыдін, кӧні пасьтала сявкйӧмаӧсь діяс.
Эхолотӧн океанъястӧ туялӧм да налысь пыдӧссӧ джуджыдджыкинъясті буритӧм бӧрын лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана, кутшӧмджык океан пыдӧслӧн рельефыс да кутшӧм сылӧн тэчасногыс.
Ӧнія кадӧ океан пыдӧсысь торйӧдӧны куим зона: 1) материклӧн ваувса дорӧс; 2) океанлӧн ворга да 3) вуджан зона.
2. Материкбердса ляпкыдін.
Материкса да океанса му кышъяс костын вежтасыс оз вадор визьӧд мун, а ва веркӧс улас.
Материкса му кышыс оз ор вадорас да нюжалӧ океанса ва улас 100–200 м джудждаӧдз, тайӧ — материкбердса ляпкыдін либӧ шельф.
Материкбердса ляпкыдінын позьӧ аддзыны рельефлысь сэтшӧм жӧ формаяс, кыдзи и косінын, шуам, ю воргаяс.
Ляпкыдінас пыдӧссӧ вевттьӧны юясӧн вайӧм либӧ кыркӧтшысь гыясӧн торйӧдӧм жуглӧс из сикасъяс.
Шельфысь перйӧны мупытшса озырлунъяс — мусир, биару да ӧткымын мукӧд.
Татысь жӧ кыйӧны медся уна чери.
Удж.
Мусярджынъяса физика карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм материкъяслӧн да на торъяслӧн: а) медся паськыд шельф; б) векни шельф.
Материкбердса ляпкыдін да океан ворга йитӧмаӧсь материк пӧкатӧн.
Материк пӧкат горулын материкыслӧн ваувса дорӧсыс и помасьӧ.
Материк ваувса дорӧсын сявкйӧмаӧсь діяс, найӧс сідз и шуӧны: материкбердса діяс.
Удж.
Мусярджынъяса физика карта вылӧ видзӧдігӧн шуӧй ӧткымын татшӧм ді.
3. Вуджан зона.
Материк ваувса дорӧс да океан ворга костын эм зона, кӧні рельефыс зэв дзуг.
Медбура татшӧм зонаыс тӧдчӧ Евразия асыввыв вадоръяс пӧлӧн.
Сыӧ пырӧны мегыр моз нюжалӧм діяс да рельефлӧн аслыспӧлӧс формаяс — океанлӧн пыді васа джумъяс.
Тайӧ кузь да вӧсни гуранъясас пыдӧсыс крута лэччӧ 6000 м-ысь джуджыдджыка.
Му шарас океанса медджуджыд джумйыс — Марианна джум — куйлӧ Лӧнь океан рытыввыв юкӧнын Марианна діяскӧд орччӧн.
Сылӧн джудждаыс — 11022 м.
Вуджан зонаас тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, буретш тані сулалӧ миян планетаса унджык ловъя вулканыс.
4. Океан ворга.
Океанлӧн воргаыс куйлӧ мирса океан пыдіас, сійӧ босьтӧ сы площадьсьыс 70%-ысь унджык.
Тані му кышыс дзик мӧд — океанувса.
Океан воргаын, косінын моз, эмӧсь гӧраяс да шыльыдінъяс.
Океанса шыльыдінъяссӧ шуам нёптовъясӧн.
Нёптовъястӧ торйӧдӧны ваувса мусюръяс да вывтасъяс.
Уджъяс.
1. Тӧдмасьӧй атласысь океанъяс картаӧн.
Висьталӧй сы йылысь мусерпас характеристика план серти.
2. Океанъяс карта вылысь корсьӧй ӧткымын нёптов да океан воргаса мусюръяс.
ХХ нэмся 50 воясӧ йӧзыс восьтӧмаӧсь океаншӧрса мусюръяс.
Найӧ артмӧдӧны мирса океан пыдӧсын ӧтувъя гӧра система, ӧтувъя кузьтаыс 60 сюрс км-ысь унджык, пасьтаыс матӧ 2000 км да орчча интас серти вылнаыс 2-4 км.
Океаншӧрса мусюръяс шӧр юкӧнын эм потас — зӧм бокъяса вӧсни сёртас.
Тайӧ сёртас пыдӧсас ыльгӧ лава.
Кынмигӧн сійӧ быдтӧ му кышсӧ.
Ва шонтӧгыс сёртас пыдӧс бердын вель вылын, сыӧ сылӧмаӧсь газъяс, сы пытшкын эмӧсь химияса веществояслӧн сьӧд рӧма чиръяс.
Кор тайӧ чиръясыс пуксялӧны пыдӧсӧ да инмӧдчӧны ваӧ сылӧм газъяскӧд, артмӧны кузькодь конусъяс модаа сюръяяс.
Конусъяс весьтын муткыртӧны сьӧд кымӧръяс кодь.
Татшӧм шензьӧданторъяссӧ йӧзыс аддзисны ХХ нэмся 70ʼ воясӧ да шуисны найӧс «сьӧд шпуткысьяс».
«Сьӧд шпуткысьяскӧд» орччӧн олӧны уна сикас организмъяс; на пӧвстысь мукӧдыс лоины тӧдсаӧн йӧзыслы дзик на неважӧн.
Океаншӧрса мусюръясладорын, вуджан зонаын моз жӧ, овлӧны мувӧрӧмъяс; мусюр пӧкатъясын сулалӧны ловъя вулканъяс.
Уджъяс.
Океанъяс карта вылӧ видзӧдігӧн петкӧдлӧй: а) Атлантика, Индияа да Лӧнь океанысь океаншӧрса мусюръяс; б) океаншӧрса мусюр, коді оз куйлы океан шӧрын; в) океан, кӧні океаншӧрса мусюр вожалӧ кыкӧ; г) медся паськыд океаншӧрса мусюр; д) ыджыд ді, коді лоӧ океаншӧрса мусюрлы юкӧннас.
Океан пыдӧсын эмӧсь и торъя гӧра мусюръяс, и торйӧн-торйӧн сулалан гӧраяс — вулкан конусъяс.
Ваысь чурвидзан вулканъясыс артмӧдӧны вулкан діяс.
Татшӧм діясӧн лоӧны Курила, Канар да Азор діяс.
(Корсьӧй найӧс мусярджынъяс карта вылысь.
Тӧдсаӧсь-ӧ тіянлы вулкан помысь артмӧм мукӧд діяс?
Ваувса кусӧм вулканъяслӧн йывныс плавкӧс да визувъясӧн тшӧтшӧдӧм.
Шоныд ваясын кусӧм вулкан йывъясӧ поздысьӧны коралл колонияяс, тадзи артмӧны шӧраныс ваа кытш кодь коралл діяс — атоллъяс.
5. Мирса океан пыдӧсысь рельеф артмӧдысь процессъяс.
Мирса океан пыдӧсысь рельефлы инмӧны и пытшкӧсса, и ортсыса процессъяс.
Пытшкӧсса процессъясӧн лоӧны му кышлӧн вештасьӧмъяс, мувӧрӧмъяс да вулканъяслӧн ыльӧбтылӧмъяс.
Найӧ торйӧн ёна тӧдчӧны вуджан зонаын да океаншӧрса мусюръясын.
Ортсыса процессъяс океанын торъялӧны косінса ортсыса процессъясысь.
Океанын оз пӧльтны тӧвъяс, оз регыдӧн вежлась шонтӧгыс, пемӧс да быдмӧгулов омӧля вежӧны пыдӧслысь рельефсӧ.
Медшӧр ортсыса процессыс, коді вежӧ океан пыдӧссӧ — неджӧг изъяс: жуглӧс — материкбердса ляпкыдінын да материк пӧкат горулын да органика — медсясӧ океан воргаын.
(Мыйысь тэчӧма органикаысь артмӧм из сикасъяссӧ океанас?).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм куим медшӧр юкӧн эм мирса океан пыдӧслӧн?
2. Висьталӧй вуджан зонаса рельеф йылысь.
3. Гижалӧй Мариана джумлысь мувыв куйланінсӧ.
4. Висьталӧй океаншӧрса мусюръяс йылысь.
5. Гӧраяслысь географияса куйланін гижалан план серти гижалӧй Атлантикашӧрса мусюрлысь географияса куйланін.
6. Шыльыдінлысь географияса куйланін гижалан план серти орччаӧдӧй Аргентинабердса да Бразилиябердса нёптовъяслысь географияса куйланінсӧ.
7. Кутшӧм процессъяс артмӧдӧны мирса океан пыдӧслысь рельеф?
Тема кузя юалӧм да удж
1. Гижалӧй тетрадяныд схема; юалан пас пыдди гижӧй воча кывъяс.
2. Мый сэтшӧм литосфера?
Гижалӧй литосфератӧ план серти:
1) мыйысь тэчӧма;
2) кызта;
3) кутшӧм юкӧнъяс сыын;
4) сылӧн аслыспӧлӧс овланторъяс.
3. Лӧсьӧдӧй схема «Му кыш вештасян ногъяс».
Петкӧдлӧм могысь индӧй мувыв юкӧнъяс, кӧні му кышыс мӧд-мӧд ногӧн вештасьӧ.
4. Тӧдмалӧй Альпы гӧраяслысь географияса куйланінсӧ.
5. Тӧдмалӧй Асыввыв Европаса шыльыдінлысь географияса куйланінсӧ.
6. Кутшӧм юкӧнъясӧ абсолют джуджда серти сикасалӧны: а) гӧраяс; б) шыльыдінъяс?
Кыдзи тӧдмавны гӧраяслысь да шыльыдінъяслысь абсолют джудждасӧ физикаса карта серти.
7. Индӧй медся джуджыд гӧраяс: а) Евразияысь; б) Войвыв Америкаысь; в) Лунвыв Америкаысь; г) Африкаысь.
Мый джудждаӧсь найӧ кызвыйӧ?
8. Кутшӧм ортсыса вынъяс тӧдчанаӧсь миян планетаса рельефлы.
9. Лӧсьӧдӧй да гижӧй висьт: «Лыа чир артмӧм йылысь».
10. Кутшӧм из сикасъяс вевттьӧны мирса океанлысь пыдӧссӧ: а) материкбердса ляпкыдінын; б) пыді васа нёптовйын; в) океаншӧрса мусюрын; г) океан пыді васа джумйын?
11. Мыйӧн ӧткодьӧсь Му шарса став океанлӧн пыдӧсныс?
==n
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Африка
1. Сетӧй характеристика Африка физикаа карталы (плансӧ в. содтӧдысь).
2. Кутшӧм нӧшта картаяс колӧны Африка туялӧм могысь?
Ывлавыв
Воддза темаын ми видлалім, кутшӧм ӧткодь нырвизьяс кузя сӧвмӧ лунвыв материкъясса ывлавылыс, найӧ тай лӧсялӧны географияса кышӧд сӧвмӧмын ӧтувъя нырвизьяскӧд.
Тайӧ темаас, а сідзжӧ и сы бӧрсяясас, могыс — тайӧ ӧткодь нырвизьяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн, аддзыны да гӧгӧрвоны быд материк ывлавывлысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Африка — Евразия бӧрын ыджда серти мирса мӧд материк.
Сылӧн мутасыс, діяскӧд ӧтув, на пӧвстысь медся ыджыдыс Мадагаскар, лоӧ 30,3 млн км² ыджда.
«Африка» кывйыс, туялысьяс чайтӧм серти, артмӧ бербер вужъя афригияс племя нимысь, коді олӧма материкса ӧти войвыв районын.
Сэсся тайӧ нимыс паськалӧма ставнас материк вылӧ.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Мувыв куйланін. Африкаӧс туялӧм @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 24. Мувыв куйланін.
Африкаӧс туялӧм
Мувыв куйланін.
Му шар веркӧс вылас Африкалӧн куйланіныс, став мукӧд материк серти, зэв аслыспӧлӧс.
Сӧмын сійӧс ӧтнассӧ пӧшти шӧрӧдыс вомӧналӧ экватор.
Сылӧн медылі чутъяс войвылас да лунвылас пӧшти ӧтылнаынӧсь экваторсянь.
Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ кык тропик костын экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын.
Сӧмын войвыв да лунвыв помъяс пырӧны тропикувса вӧньясӧ.
Нульӧд меридиан мунӧ Африка рытыввывті.
Материклӧн войвыв юкӧныс некымын сюрс километра кузя нюжалӧма рытыввывсянь асыввылӧ.
Лунвывланьыс материкыс векняммӧ.
Сідзкӧ, Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ экваторсянь войвылын.
1. Тӧдмалӧй ылнасӧ Альмади нӧрыссянь (рытыввылын) Хафун нӧрысӧдз (асыввылын).
1° параллель мегырлӧн кузьта тайӧ широтаясын матӧ 109,6 км гӧгӧр.
2*. Тӧдмалӧй сідзжӧ тайӧ медылі чутъяслысь координатаяс.
Пасйӧй контура карта вылӧ текстын тӧдчӧдӧм объектъяссӧ.
Европаысь Африкасӧ торйӧдӧ ляпкыд и векни Гибралтар вис да Мушӧр саридз.
Асыв-войвылын векни Суэц вуджанін йитӧ сійӧс Евразиякӧд.
Войвыв Африкаса, Лунвыв Европаса да Лунвыв Азияса быдмӧг да пемӧсулов унаторйӧн ӧтсямаӧсь, тайӧ и гӧгӧрвоана, куимнан регионыс матын куйлӧны да.
Тайӧ тӧдчӧ и Войвыв Африкаса олысь котыр тэчасын, сылӧн культураын да кывйын.
Мукӧд материкъясысь Африка торйӧдӧма паськыд океанъясӧн.
Мусерпас да Мирса океан йылысь тӧдӧмлунъяс серти индӧй: 1. Кутшӧм океанъясӧн да саридзьясӧн мыськавсьӧ Африка, кутшӧм налӧн аслыспӧлӧслунъяс материк вадор пӧлӧн, пырсяджык да медся джуджыдінъяс Мушӧр да Гӧрд саридзьясын?
2. Шуӧй Африка вадор пӧлӧн мунысь океанса визувъяс.
Кыдзи найӧ вермӧны тӧдчыны материк ывлавылын?
Африка бердса ваясын уна чери (сардина, тунеч, акула), паныдасьлӧны дельфинъяс.
Саридз вомӧн кызвыйӧ и вузасьӧны мукӧд канмуяскӧд.
Ыджыд тӧдчанлун мирса судноветлӧмлы лои Суэц каналлӧн, кодӧс вӧлі кодйӧма Суэц вуджанін вомӧн ХІХ нэмын.
Сы кузя мирса уна канму кыскалӧны ассьыныс нӧбасъяссӧ.
Африкалӧн вадор визьыс абу ёна чуклясяна: эм ӧти ыджыд куръя — Гвинея куръя, коді оз пыдӧ пыр косінӧ, да ӧти ыджыд кӧдж — Сомали, коді чурвидзӧ Индия океанӧ.
Тайӧ лоӧ падмӧдӧн саридз портъяс лӧсьӧдӧмлы.
Шуӧй Африкалысь важся канмуяс, а сідзжӧ тіянлы тӧдса йӧзсӧ, кодъяс туялӧмаӧсь материксӧ.
Суйӧрсайса ветлысь-мунысьясӧн Африкасӧ туялӧм.
Важысянь Африкаыд кыскӧма интерес Лунвыв Европаса да Рытыв-Лунвыв Азияса войтырлысь.
Тайӧ войтыръяс бура тӧдлӧмаӧсь Африкалысь войвыв да мыйтакӧ асыввыв вадор муяссӧ.
Кор португалечьяс пондісны корсьны саридз туй Индияӧ, код озырлун йылысь ветлӧмаӧсь легендаяс, Африка вадор муяс йылысь тӧдӧмлунъяс европеечьяслӧн содӧмаӧсь.
XV нэм чӧжӧн португалсаяс вочасӧн вешйӧмаӧсь лунвывланьыс.
Рытыввыв вадор муясысь найӧ медводдзаӧн кыскӧмаӧсь Европаӧ ыджыд чукӧр рабъясӧс.
Тайӧ кадсяньыс заводитчӧ историяса янӧдана лист бок — веръясӧн вузасян кад, коді нуӧма уна миллион морт лов.
1498ʼ воын португалса саридзвуджысь Васко да Гама, Индияӧ саридз туй восьтӧмсӧ сигӧрталігмоз кытшовтӧма Лунвыв Африкасӧ, мунӧма материк асыввыв вадор пӧлӧн, европеечьяс пиысь медводдзаӧн вуджӧма Индия океан да воӧдчӧма Индостан вадоръясӧдз.
Тадзи вӧлі восьтӧма Индияӧ саридз туй да тӧдмалӧма материклысь дорӧсъяссӧ лунвылас.
XVI нэмсянь европаса вервузалысьяс пондӧмаӧсь петкӧдны Африкаысь рабъяссӧ Америкаӧ.
Найӧ тӧдлӧмаӧсь сӧмын ӧткымын интас рытыввыв вадор муясысь — нималана вер вузаланінъяс, кытысь позьӧ вӧлі клянича сикӧтшысь да мукӧд донтӧмторъясысь ньӧбавны веръясӧс.
Африка пытшкӧсса районъяссӧ европеечьяс кутасны тӧдны сӧмын XIX нэм помын, сэк тай Европаын ӧдйӧ сӧвмысь канмуяслы ковмӧмаӧсь муяс, кытысь позис донтӧм-донысь перйыны индустриялы колана сырьё да барышӧн вузавны дась тӧварсӧ.
XIX нэм шӧрын ӧткымынысь ветлӧма континент пыдіас Англияса нималана туялысь Давид Ливингстон.
Сійӧ вуджӧма Лунвыв Африкасӧ рытыввывсянь асыввылӧ, туялӧма Замбези ю, восьтӧма сы вылын мича ыджыд борган, кодӧс шуӧма Викторияӧн, гижалӧма Конго (Заир) ю катыдсӧ, Ньяса ты да мук.
Сійӧ ёна кӧсйӧма аддзыны, кысянь боссьӧ Нил — Африкаса нималана юыс, но кулӧмыс торкӧма сылы пӧртны тайӧс олӧмӧ.
Ливингстон туялӧмъяс сетӧмаӧсь уна выль да интерес ышӧданторсӧ география наукалы материкса сэки тӧдтӧм на районъяс йылысь.
Ливингстон гуманнӧя волысьӧма Африкаса вужвойтыркӧд да вӧлі суйӧрсайса ветлысь-мунысьяс пиысь зэв гежӧдӧн, кодӧс радейтісны да пыдди пуктылісны Африкаса олысьяс.
Сэсся экваторбердса Африка йылысь тӧдӧмлунъяс вӧлі паськӧдӧма да джудждӧдӧма англо-америкаса экспедиция удж дырйи, кор дзоньнас туяласны Виктория да Танганьика тыяс, восьтасны Рувензори гӧра массив, тӧдмаласны муяссӧ Конго да Нил ю катыдысь.
Роч ветлысь-мунысьясӧн да туялысьясӧн Африкатӧ тӧдмалӧм.
Ыджыд пай Африкаса ывлавыв да йӧз олӧм тӧдмалӧмӧ пуктӧмаӧсь роч туялысьяс.
Найӧ пуктӧмаӧсь ас водзаныс мог велӧдны ылі, тӧдмавтӧм канмуяс да чукӧртӧм материалсӧ козьнавны став мортуловлы.
Роч туялысьяс пиын торъя инсӧ босьтӧ Юнкер Василий Васильевич.
Сійӧ ветлӧма Шӧр да Асыввыв Африкаӧд XIX нэм помын, чукӧртӧма интереснӧй мыччӧдъяс материк тайӧ районъясса вӧр-ва да сэтчӧс йӧз йылысь, видласьӧма гидрология да метеорология боксянь.
Ыджыд пай материк асыв-войвыв юкӧнсӧ туялӧмӧ пуктӧмаӧсь Ковалевскӧй Егор Петрович, Елисеев Ӧльӧксан Васильевич да мукӧд тӧдысь йӧз.
Африкаса ывлавыв да сэтчӧс олысьясӧс туялӧмын зэв ыджыдӧсь и сӧвет кадся тӧдысь йӧзлӧн шедӧдӧмторъяс.
1926–27ʼ воясӧ материк асыв-войвыв юкӧнӧ вӧлі котыртӧма экспедиция культура быдмӧгъяс туялӧм могысь.
Сэні юрнуӧдӧма ыджыд нима тӧдысь морт Вавилов Николай Иванович.
Вӧлі чукӧртӧма культура быдмӧгъяссӧ 6000-ысь унджык образечьяс.
Н. И. Вавилов тӧдмалӧма, Эфиопияыд пӧ вӧлӧма шобді дона (чорыд) сортъяс чужанінӧн.
Африкаса уна канмуын роч туялысьяс уджалӧмаӧсь дай ӧні уджалӧны, отсалӧны Африкаса том канмуяслы туявны мусин, пытшкӧсса ваяс, быдмӧг да пемӧсулов, корсьны мупытшса озырлунъяс да с. в.
(Видзӧдӧй карта серти (в. 5ʼ серп.), кутшӧм маршрутъяс серти ветлісны Африка туялысьяс.)
Удж.
1. Мыйӧн аслыспӧлӧс Африкалӧн мувыв куйланіныс?
2. Тӧдмалӧй Мадагаскар ділысь мувыв куйланінсӧ.
3. Кутшӧм роль Африкасӧ туялысьяслӧн, суйӧрсайсалӧн да рочлӧн?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рельеф да мупытшса озырлун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 25. Рельеф да мупытшса озырлун
1. Африкаа плиталысь кутшӧм юкӧн босьтӧ платформа?
2. Кутшӧмджык ногӧн артмӧны гӧра системаяс?
3. Кутшӧм йитӧд эм изсикасъяс да мупытшса озырлунъяс костын?
Му веркӧс.
Видзӧдланныд кӧ мирса физика мусерпас вылӧ, казяланныд: Африкаас, мукӧд материкъяскӧд кӧ орччӧдны, унджыклаын 200-сянь 1000 м-ӧдз вылна шыльыдінъяс.
Увтасъяс Африкаын этша, куйлӧны найӧ океан да саридз вадор пӧлӧн.
Материк вылын абуӧсь Кордильера ли Андъяс кодь джуджыд да кузь гӧра мусюръяс.
Материк подулын куйлан платформаса изсикасъяслӧн арлыдыс 2–3 млрд. во дай унджык.
Войдӧр тані артмылӧм джуджыд гӧра системаяс ортсы вынъяс вӧсна киссьӧмаӧсь.
Гӧраяс пыдди лоӧмаӧсь ыджыд-ыджыд гыалан шыльыдінъяс, кӧні сӧмын кытсюрӧ чургӧдчӧны кристалл массивъяс.
Сы серти, кутшӧм джудждаяс кӧні унджык, Африкасӧ торйӧдӧны кык пельӧ: Войвыв-Рытыввыв, кӧні джудждаясыс 1000 м-ысь улынӧсь да Асыввыв-Лунвыв, 1000 м-ысь вылынджык джудждаясӧн.
Войвыв да Рытыв Африкаас тӧдчана юкӧнъяссӧ вевттьӧма неджӧг сяма изсикасъясӧн — континентын да саридзын артмӧмаӧн.
Тайӧ мутасъяс дыр вӧліны саридз улын.
Материк рытыв-войвылын сулалӧны Атлас гӧраяс, том войвыв мусюръясныс кык литосфера плита йитвежынӧсь.
(Шуӧй тайӧ плитаяссӧ).
Африкалысь асыввыв юкӧнсӧ босьтӧ ёна кыпалӧм да му кыш вешйигӧн чездалӧм Асыввыв Африкаса кыптӧд.
Тані материкса медся джуджыдінъяс гигант кодьӧсь, тайӧ ловъя да кусӧм вулканъяс: Килиманджаро, Кения да мукӧд.
Асыввыв Африкаса кыптӧдсянь войвылын пукалӧ Эфиопияса вевтас.
Сійӧс тэчӧма джуджыд платоясысь — вывтас шыльыдінъясысь, кӧні водса ногӧн куйлӧны неджӧг моз да вулкан помысь артмӧм изсикасяс.
Плато дорӧсалӧма джуджыд тшупӧдъясӧн.
Лунвыв Африкаса кыптӧд шӧр юкӧнас лажмалӧ да вуджӧ тупкӧм гуранъясӧ.
Лунвыв помас материксӧ дорӧсалӧны плавкӧс йывъяса Кап гӧраяс.
Асыввыв да Лунвыв Африкаын уналаті веркӧсас эрдалӧмаӧсь кристалл сяма изсикасъясыс.
(Карта серти тӧдмалӧй, мый вылнаӧсь Асыввыв да Лунвыв Африкаса кыптӧдъясыс, а сідзжӧ Атлас гӧраясын, Эфиопияса вевтасын медджуджыд йывъясныс да Килиманджаро вулкан.).
Мупытшса озырлунъяс.
Африка озыр быдсикас мупытшса перъянторъясӧн.
На пӧвстысь унаыслӧн тані мирса медгырысь куйлӧдъяс.
Магмаса изсикасъясыс мукӧдсӧ вевтыртӧны да, Африкаын торйӧн уна руда сяма мупытшса озырлуныс, найӧ артмӧмаӧсь, кор магмаыс Му пыдіысь кайигмоз писькӧдчӧма му кыш кызтаясӧ потласьӧм визьясті.
Лунвыв да Асыввыв Африкаын найӧ оз пыдын куйлыны, кристалл сяма важ изсикасъяс сэні веркӧссянь матынӧсь да.
Африка вылӧ воӧ ыджыдджык пай мирса алмаз перйӧмысь.
Алмазъяс мунӧны оз куш дона изъяс (бриллиант) вӧчӧм могысь, а ёна чорыдлунысла тшӧтш и индустрияӧ.
Материк лажмыдджыкинъясын, кӧні кызвыйӧ неджӧг сяма изсикаъяс, паськалӧмаӧсь неджӧг ногӧн артмӧм куйлӧдъяс: из шом, быдпӧлӧс совъяс, марганеч руда да с. в.
Войвыв Африкаын да Гвинея куръя вадор муясын эмӧсь ыджыд мусир видзасъяс.
Африкаыд озыр сідзжӧ фосфоритъясӧн, мыйысь вӧчӧны му бурмӧданъяс.
Медся тӧдчана куйлӧдъясыс куйлӧны материк войвылын.
Удж.
1. Гижалӧй Мадагаскар ділысь рельеф (плансӧ в. содтӧдын).
2. Контура карта вылӧ пасйӧй мупытшса перъянторъяс да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла найӧ буретш сэні куйлӧны.
3 *. Мый лоас Африкаа платформакӧд, ӧддзасны кӧ Асыввыв Африкаса потласян зонаын паськалан процессъяс?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Климат @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 26. Климат
1. Кутшӧм сынӧд массаяс артмӧны материк весьтын?
2. Кутшӧм атмосфера личкӧд вӧньын куйлӧ Африкаыс?
Кыдзи тайӧ личкӧд вӧньяс тӧдчӧны атмосфераса енэжваын?
Аслыспӧлӧс мувыв куйланін вӧсна Африкаыд Му вылас медся жар материк.
Сылы локтӧ шондісянь унджык шоныд да югыд, став мукӧд материклы дорысь.
Шондіыс во гӧгӧр чӧж тропикъяс костын ӧшалӧ енэжтассянь вылын, а кыкысь вонас кӧть кутшӧм чут весьтас овлӧ зенитын.
(Тӧдмалӧй температураяс да енэжва лыд материк торъя юкӧнъясын.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Конго вожын киссьӧ уна енэжва, а Сахараын этша).
Африкаса климат вӧньяс.
Сы вӧсна, мый экватор вомӧнала Африкасӧ пӧшти шӧрӧдыс, климат вӧньяс мӧдпӧвъёвтчӧны сы мутасын кыклаын.
Экваторбердса вӧньыс босьтӧ ас пытшкас Конго (Заир) ю бассейнлысь юкӧн да Гвинея куръя вадор муяс.
Асылын поводдя векджык овлӧ сэзь.
Лунын, шондіыс му веркӧссӧ ёна шонтӧ да, васӧдӧн тыра экваторса сынӧд мӧдӧдчӧ вылӧ.
Артмӧны юра кымӧръяс.
Лун шӧр бӧрын кӧш помысь моз кисьтӧ, тшӧкыда бушков да гым-чард сорӧн.
Бушков дырйи войдӧр мичаа сулалысь пуясыс, йӧйяс моз кутасны шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ: шӧри повзьӧмысла быттьӧ кӧсйӧны нетшыштчыны местасьыныс, но ён вужъяс кутӧны налысь кыз пучӧръяс.
Чардбиыс сэн и тан визьйӧдлӧ пуркъялысь кымӧръяс, а кор найӧ сукмасны чим сьӧдӧдз, медбӧръяысь синтӧммӧдӧ гӧгӧртассӧ еджыд югыднас, зэрыс ӧддзӧ тропикдорса ярлунӧн, ставыс пӧрӧ хаосӧ.
Но некымын минут мысти сувтса зэрыс быттьӧ кусӧдӧ тайӧ биа бушковсӧ, и кор кобас, вӧрыс важ моз нин сулалӧ лӧня да лӧсьыда.
Рыт кежлӧ бара сувтӧ сэзь поводдя.
Экваторса климат вӧньсӧ паськыд тасма моз дорӧсалӧ экваторувса вӧнь, коді воӧ 15-20° широтаӧдз экваторсянь войвывлань да лунвывлань.
Тіянлы тӧдса нин, мый тані торйӧдӧны кык сезон — кос тӧв да васӧд гожӧм.
Шонді зенитӧ воӧмӧн тшӧтш пуксьӧ зэра кад.
Сійӧ заводитчӧ виччысьтӧг, пырысь-пыр и куим вежон чӧж саванна вылӧ киссьӧны ыджыд ва визувъяс.
Ва тыртӧ став потассӧ, быд гӧпсӧ да юкталӧ косьмӧм мусӧ.
Нюръяс туӧны, а став увтасыс пӧрӧ тыӧ.
Быттьӧ тун бедьнас ӧвтыштӧм серти, саванна зэв лӧсьыда вевттьысьӧ туруннас.
Гожся енэжва лыд да зэра сезонлӧн кузьтаыс чинӧны тропикъяслань вешйигмоз.
Тропикдорса вӧньяс лӧсялӧны кыкнан мусярджынса тропик широтаяслы.
Карта серти тӧдмалӧй налысь мувыв куйланінсӧ.
Кутшӧм сынӧд массаяс да тӧвъяс тані кызвыйӧ овлӧны во гӧгӧр чӧж?
Кутшӧм поводдя на вӧсна артмӧ?
Медся кос овлӧ Войвыв Африкаын.
(Гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.)
Тані куйлӧ медся жар да кос регион оз куш Африкаын, а и став Му пасьтала — Сахара овтӧмин.
Гожӧмыс Сахараын торйӧн нин жар, енэжыс пӧшти век кымӧртӧм.
Шонді шонтӧ изйӧсь да лыаӧсь веркӧссӧ 70°С-ӧдз, сынӧд температураяс кайӧны 40°С-ӧдз дай вылӧджык.
Кымӧръяс абутӧмысла войнас му веркӧсыс да сынӧдыс ӧдйӧ сайкалӧны.
Та вӧсна вой-лун чӧжӧн шонтӧгъяс ёна вежласьӧны.
Луннас доналӧм кос сынӧдӧн сьӧкыд лолавны.
Став ловъя лолыс дзебсьӧ из потасъясӧ, косьмӧм турун вужъяс пиӧ, да овтӧминыс быттьӧкӧ кулӧ.
Гожӧмнас тшӧкыда пӧльтӧ вынасьыс-вына тӧв — самум, коді вайӧ лыа кымӧръяс.
Син водзад дюнаяс ловзьӧны, енэжтасыс гудыртчӧ, бус сайӧдӧ шонді, гӧрдвевъя рӧмыд руын сійӧ биа гӧгыль кодь.
Лоӧ сьӧкыд лолавны, йӧз да пемӧсъяс пӧдӧны.
Вомад, нырад да синмад пырӧ лыа.
Пом лоас сылы, коді оз дзебсьы бушков дырйи.
Лунвыв Африкаын тропикдорса климат вӧньыс паськалӧма ичӧтджык мутасын.
Рытыввывсянь Асыввылӧ этшаджык нюжалӧ да, енэжваыс татчӧ киссьӧ унджык, Сахараын серти, торйӧн уна Гундыр гӧраяс асыввыв пӧкатъясӧ, Мадагаскар ді асыввылӧ, кытчӧ енэжвасӧ вайӧны океансянь асыв-лунвывса тӧвъяс.
А со Атлантика океанладорын пӧшти оз зэр.
Атлантика океанса кӧдзыд визувъяс, кодъяс мунӧны рытыв-лунвыв вадор пӧлӧн, чинтӧны сынӧдлысь шонтӧгсӧ материк вадор юкӧнын да оз сетны бур пӧт зэрасьнысӧ.
Кӧдзалӧм сынӧдыс, тӧдам тай, сьӧктаммӧ, топалӧ, оз вермы кыпӧдчыны, артмӧдны кымӧръяс ни енэжва чужтыны.
Дзик ӧти кӧтӧдысь тані — лысва, коді усьӧ температура лэччигӧн.
Материклӧн войвыв да лунвыв помъяс, кыдзи тіянлы тӧдса, куйлӧны тропикувса вӧньясын.
Жар (+27...+28°С) кос гожӧм, орччӧдмӧн шоныд тӧв (+10...+12°С) зэв бура шогмӧны мортлы овны да овмӧс серти удж вӧчны.
Африкалы зэв лышкыда локтысь шоныд вӧсна тані кивыв тропикдорса дона культураяс быдтыны: кофе, какао, финик да вый пальмаяс, ананас, банан да с. в.
Удж.
1. Климат да физика картаяс серти, а сідзжӧ климат диаграммаяс серти, орччаӧдӧй экваторса, экваторувса да тропикувса климатъяс план серти (в. содтӧд).
2. 54ʼ серпас вылӧ видзӧдігӧн, гижалӧй Мадагаскар дівывса климат.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Пытшкӧсса ваяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 27. Пытшкӧсса ваяс
1. Петкӧдлӧй мусерпасысь Конго (Заир), Нил, Замбези, Нигер ю вожъяс да тӧдчӧдӧй налысь вежтасъяс контура карта вылӧ.
2. Петкӧдлӧй, кутшӧм йитӧд овлӧ ю да рельеф костын.
3. Кыдзи юяс йитчӧны климаткӧд?
Медшӧр ю системаяс.
Африкаын уна ыджыд ю.
Ю везйыс куйлӧ материк мутасын оз быдлаын ӧтмындаӧн.
(Гӧгӧрвоӧдӧй мыйла.)
Материк веркӧсысь 1/3-ыс ортсыӧ визувттӧмин.
Мирса медкузь юыс — Нил (6671 км).
Сійӧ боссьӧ Асыввыв Африкаса кыптӧдын да визувтӧ Виктория ты пыр.
Катыдас, ю сьӧртъясті улӧ лэччигмоз артмӧны коськъяс да борганъяс.
Шыльыдінӧ петӧм бӧрын сійӧ визувтӧ ньӧжйӧ да лӧня, нимыс сылы лоӧ Еджыд Нил.
Хартум кар весьтын юыс ӧтлаасьӧ медыджыд вожыскӧд — Лӧз Нилкӧд, коді лэччӧ Эфиопияса вевтасысь.
Еджыд да Лӧз Нилъяс ӧтувтчӧм бӧрын юыс лоӧ кык пӧв паськыд да шусьӧ нин дженьыда — Нил.
Визувтанін шӧр юкӧнын Нил кырӧдӧ чорыд изсикасысь тэчӧм плато, та вӧсна тані вӧліны суднояслы ветлыны падмӧдан коськъяс.
Ӧні, Асуанас помӧд пуктӧм бӧрын, судноясӧн вӧтлыны лои кокниджык.
Кывтыдас юыс шлывгӧ лӧня.
Мушӧр саридзӧ усигӧн сійӧ вожалӧ ыджыд дельтаӧн, кӧні уна дас сюрс во сайын вӧлі Мушӧр саридзлӧн куръя.
Коркӧ Нил вӧлӧма нӧдкывйӧн Войвыв Африкаса олысьяслы дай европеечьяслы.
Найӧ аддзисны, кыдзи овтӧминысь шлывгӧ тыр ваа ю, коді пакталігмоз да му пытшкӧ йиджигмоз воштӧ уна ва, но оз быр, кӧть и сэтъясті пӧшти оз зэр.
Найӧ гӧгӧрвоӧдӧмаӧсь тайӧ гуся вынъяс пырӧдчӧмӧн да енмӧдӧмаӧсь юсӧ.
(А кыдзи ті гӧгӧрвоӧданныд тайӧторсӧ?)
Канмуяслы, кыті сійӧ визувтӧ, Ниллӧн тӧдчанлуныс ыджыд и овмӧсын.
Зэв важысянь нин юысь ванас вӧдитчӧмӧсь муяс кӧтӧдӧм вылӧ, муыс тані вына тшӧтш Нилӧн ваяна нюйт весьтӧ.
Визувтан ног регулируйтӧм да муяс кӧтӧдӧм могысь ю торъя юкӧнъясын вӧчӧмаӧсь помӧдъяс, канаваяс, на пӧвстысь унаыс уна сюрс вося нин.
Африкаын медся уна ваа, а кузьта серти мӧд ю — Конго (Заир) (4320 км).
Уна ваалун серти да бассейн ыджда сертиыс сійӧ сетчӧ сӧмын Амазонкалы.
Юыс кыклаті вомӧналӧ экватор да во гӧгӧр чӧж уна ваа.
Конго (Заир) ю визувтӧ кыптӧд тшупӧдъясӧд, та вӧсна сы вылын уна коськ да борган.
Суднояслы позьӧ ветлыны сӧмын ӧткымын юкӧнӧдыс.
Юыс торъялӧ Нилысь сійӧн, мый оз вожав дельтаӧн, сыӧн гудыр дуб ваяс паськыд визулӧн мунӧны ылӧдз Атлантика океанӧ.
Кузьта да бассейн ыджда серти коймӧд юыс Африкаас — Нигер.
Шӧракостас визувтігӧн тайӧ шыльыдінса кодь ю, а катыдас да кывтыдас сы вылын уна коськ да борган.
Зэв ыджыд кост визувтігӧн юыс вуджӧ кос мутасъяс, та вӧсна сійӧ ёна колана му кӧтӧдны, сы могысь ю вылас лӧсьӧдӧма помӧдъяс да кӧтӧдан канаваяс.
Замбези — Африкаса медся ыджыд ю, коді визувтӧ Индия океанӧ.
(Мыйӧн ті тайӧс гӧгӧрвоӧданныд?)
Тані эм мирса медся гырысь борганъяс пӧвстысь ӧти — Виктория.
Паськыд визулӧн (1800 м) юыс усьӧ 120 м вылна тшупӧдсянь вӧсни потасӧ, коді вомӧналӧ сылысь воргасӧ.
Борган шы кылӧ уна километр сайсянь.
Усян ва кыпӧдӧ уна сё метра вылнаӧдз посньыдик резсян войтъясысь зэв-зэв ыджыд сюръяяс.
Наын тӧдчысь шонді югӧръяс артмӧдӧны уна рӧма ӧшкамӧшка.
Татчӧс олысьяс шуӧны боргансӧ «гымалан тшын».
Боргансянь кывтыд лӧсьӧдӧма помӧдъяс, гидроэлектростанцияяс да вавидзанін.
Тыяс.
Пӧшти став гырысь тыыс Африкаас куйлӧны Асыввыв Африкаса кыптӧдса потласян зонаын.
Та вӧсна налӧн гуранъяс кузьмӧс модааӧсь.
Тайӧ тыяссӧ векджык дорӧсалӧма джуджыд да зӧм гӧраясӧн.
Найӧ зэв пыдынӧсь да вывті кузьӧсь.
Шуам Танганьика ты, 50–80 км пасьта дырйи сійӧ нюжалӧ 650 км кузьта.
Дуб ваа тыяс пӧвстын сійӧ мирас медся кузь.
Пыдна сертиыс (1435 м) Танганьика сетчӧ сӧмын Байкаллы.
Сійӧс дорӧсалысь гӧраяс кыпалӧны 2000 м джудждаӧдз.
Виктория ты — мутас сертиыс Африкаын медыджыд.
Сылӧн гураныс куйлӧ оз потӧминын, а платформаса алькӧс лайколын.
Та вӧсна тыыс абу пыдын (шӧр джудждаыс 40 м), вадоръяс ньывкӧсӧсь да чуклясянаӧсь.
Ураган сяма тӧвъяс, тшӧкыда гым-чардӧн тшӧтш, кыпӧдӧны ты вылас зэв ыджыд штормъяс.
Чад ты — ляпкыд, 4-7 м пыдна.
Сылӧн ыдждаыс енэжва киссьӧмысла да сыӧ усян юяс ойдлӧмысла ёна вежласьӧ, зэра кадӧ корсюрӧ ыдждӧ пӧшти кык пӧв.
Тылӧн вадоръяс ёна нюрзьӧмаӧсь.
Юяслӧн да тыяслӧн тӧдчанлуныс татчӧс йӧз олӧмын.
Сэні Африкаас, кӧні енэжва усьӧ этша, пытшкӧсса ваясӧн вӧдитчӧны му кӧтӧдӧм могысь.
Торйӧн коланаӧсь та боксянь Нил, Нигер, Замбези.
Нил вадоръяс пӧлӧн пӧшти став Сахара вомӧн нюжалӧ оазис, Нилса ваӧн кӧтӧдана бура чужтан муяса.
Африкаса юяс озырӧсь гидроэнергияӧн.
Торйӧн ыджыд налӧн видзасыс Конго (Заир) ю бассейнын.
Уна ю да ты — вавыв туйяс.
Юясын да тыясын тырмымӧн чери, коді африканечьяслы зэв тӧдчана пӧткӧдчантор.
Дуб ваясысь чери кыйӧм серти Африкаыд сетчӧ сӧмын Азиялы.
Тропикдорса овтӧмин сяма климат мутасъясын ваӧн могмӧдан дзик ӧти ӧшмӧсӧн лоӧны мупытшса ваяс.
Туялысьяс арталӧм серти, Сахара шӧр юкӧнын мупытшса ваяслӧн видзасыс зэв-зэв ыджыд, сійӧ тырмас быдтыны видз-му культураяс да паськӧдны садъяс.
Удж.
1. Подулалӧй, Замбези ю, Танганьика да Чад тыяс босьтӧмӧн, мый юяс да тыяс йитчӧмаӧсь рельефкӧд да климаткӧд.
2. Сетӧй характеристика Замбези юлы (плансӧ в. содтӧдын).
3. Кутшӧм картаясӧн ті вӧдитчанныд юяс гижалігӧн?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Вӧр-ва зонаяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 28. Вӧр-ва зонаяс
1. Лыддьӧдлӧй Африкалысь вӧр-ва зонаяс.
Мыйӧн аслыспӧлӧс материк вылас налӧн куйланіныс?
2. Кутшӧм йитӧдыс эм климат вӧнь да вӧр-ва зона костын?
3. Висьталӧй, мый серти медсясӧ тӧдчӧны татшӧм зонаяс: экваторбердса вӧръяс, саваннаяс, тропикдорса овтӧминъяс.
Экваторбердса вӧръяс куйлӧны Конго (Заир) ю вожын экваторсянь ӧтар-мӧдарас да Гвинея куръя пӧлӧн, экваторсянь войвылас.
Зонаыс артмӧма, во гӧгӧр чӧж татчӧ уна шоныд да васӧд локтӧ да.
Экваторбердса вӧръяс Африкаын тэчас серти унапӧлӧсаӧсь.
Куш пуясыс тані матӧ 1000 сикас.
Вылысса тшупӧд артмӧдӧны фикусъяс, пальмаяс да мукӧд.
Улысса тшупӧдын быдмӧны бананъяс, пу коддьӧм лудіктурунъяс, лианаяс, кодъяс гирляндаясӧн пуяс вылысь ӧшйӧмӧн, вӧчӧны тшем вӧрсӧ кытсюрӧ мунны позьтӧмӧн.
Экваторбердса вӧр — уна дона быдмӧглӧн чужанін, шуам, став пальма пӧвстысь медъёна паськалӧм выя пальма, код плодъясысь пычкӧны пальма вый.
Пу сьӧмӧс уна пуысь мунӧ дона мебель вӧчӧм вылӧ да ыджыд лыдӧн петкӧдчӧ материк ортсыӧ, шуам эбен пу, кодлӧн пу сьӧмӧсыс сьӧд либӧ пемыд веж рӧма.
Уна пемӧсыс экваторбердса вӧрын олӧ-вылӧ пуяс вылын.
Лэбачьяс, гыжгунъяс да гут-гагйысь кындзи пуяс вылын олӧны уна лыда ӧблезянаяс — мартышкаяс, шимпанзеяс да мук.
Му кузя ветлысьяс пӧвстын тугъя пеля порсьяс, гыжа посни пемӧсъяс (африкаса дзоля кӧр да мук.).
Вӧр доръясын да вааинъяс бердын аддзан Му вылас зэв шоча сюран пемӧсъяс — дзоляник бегемотӧс (80 см-ӧдз ыджданас) да жирафлысь рӧдвуж — окапиӧс, кодъяс олӧны сӧмын Африкаын.
Яйвыв олысьяс пӧвстысь Экваторбердса вӧрас медгырысьӧн лоӧ леопард.
Зэв ылыс, абу сибыд местаясын кольӧмаӧсь морт коддьӧм ӧблезянаяс пиысь медся гырысьяс — гориллаяс, кодъясӧс сэсся некысь он аддзы.
Рышкыд мусинын да вӧр вольӧсын шуксьӧны кыйяс, дзодзувъяс.
Вӧрлӧн став судтаын паськалӧма кодзувкот.
Мукӧд сикас кодзувкотъяс (сідз шусяна кӧялысь коткодзувъяс) мунӧны кузь гузьӧбӧн, ас туй вылысь став ловъяторсӧ бырӧдігтыр.
Уна лыдаӧсь гут-гаг котырса термитъяс, кодъяс вердчӧны сёян колясъясӧн.
Ыджыд лёк йӧзлы вайӧ цеце гут.
Сійӧ новлӧдлӧ висьмӧдысьӧс, мыйысь висьмӧ да кулӧ сюра гырысь скӧт да вӧвъяс, а йӧзлы кӧвъясьӧ узян висьӧм, мыйысь мортыс вермас кувны.
Аслысногаӧн миянлы экваторбердса вӧръясын кажитчас оз сӧмын быдмӧг да пемӧсуловыс, а тшӧтш и мукӧд ывлавыв овланторъяс.
Тані ыджыдалӧ помтӧм гожӧм, векся вой кузя лун.
Миян тай во чӧжнас сӧмын кык лун и овлӧ вой кузяыс.
Улыс широтаясын ӧдйӧ пемдӧ, да сідз жӧ регыдӧн шонді садьмӧдӧ став вӧр-васӧ.
Бара на чуймӧдас и кодзула енэжыс.
Синмӧ пырӧ Лунвыв Перна, а Войвыв кодзулыд кӧнкӧ енэжтасланьын дзузвидзӧ.
Саваннаяс Африкаын босьтӧны ыджыд мутасъяс — материк ыдждасьыс 40% гӧгӧр.
Сэтшӧм ыджыд прӧчент саваннаяслы абу вичмӧдӧма ньӧти мукӧд материкын.
Ас вид сертиыс саваннаыд ёна торъялӧ экваторбердса вӧръясысь.
Вӧрын олігӧн мортыд торйӧдӧма моз югыдысь да шондіысь, сы гӧгӧр ыджыд-ыджыд пуяс да тшем тіль, тэ быттьӧ веж саридз пыдӧсын, дугдывтӧм пемдандорын.
Йӧзыс, веськаласны кӧ найӧ сьӧд, зумыш вӧр бӧрын саваннаӧ, шензьӧны помтӧм югыдлы да восьса гажа эрдлы.
Вӧр да саванна — кык торъя мир.
Мусинъяс да быдмӧгуловыс саваннаын вежласьӧны сы серти, мый кузьта зэрасян сезоныс.
Экваторбердса вӧръясланьын, кӧні зэра кадыс нюжалӧ 7–9 тӧлысьӧдз, артмӧны гӧрд ферралит мусинъяс.
Туруныс быдмӧ 3 м джуджда.
Вевся турун саридзад сэн и тан сявкйӧма шоча быдман пуяса расъяс, ыджыдысь-ыджыд баобабъяс, пашкыр увъяса выя пальмаяс, дум пальмаяс.
Сэні, кӧні зэрасян сезоныс 6 тӧлысьысь дженьыдджык, паськалӧмаӧсь типичнӧй саваннаяс сімгӧрд мусинъясӧн да абуджык джуджыд турунӧн.
Помтӧм-дортӧм туруна эрдын тӧдчӧны быдпӧлӧс акацияяс, туганныс плавкӧс зонтик сяма.
Джынвыйӧ овтӧминъяскӧд вежтасын, кӧні недыр кадся зэръяс киссьӧны сӧмын 2–3 тӧлысь чӧж, артмӧмаӧсь овтӧминӧ пӧртчысь саваннаяс, кос сутшкасьысь кустъясӧн да гежӧда сулалысь чорыд турунъясӧн.
Сюрасны и йӧвпуяс — пу сяма быдмӧгъяс, налӧн кызкодь заяс да увъяс, а кор пыдди уна-уна ёсь, кытчӧ кос климатӧ ладмӧдчӧм могысь чукӧрмӧ колана ва видзас.
Зэра кад, коді локтӧ Шонді зенитӧдз кыпӧдчӧм бӧрын, волӧ виччысьтӧг.
Тун бедьнас шеныштӧмысь моз саванна вевттьысьӧ син ёран мича турунӧн, а пуяс кыз унмысь моз садьмӧны выль олӧм овны.
Петкӧдчӧны ыджыд котыръясӧн антилопаяс, сюраныръяс, слӧнъяс, зебраяс да мук.
Некӧн мирас абу сымда гырысь пемӧс ӧтилаын, кыдзи Африкаса саваннаын: быдсикас антилопаяс, визя зебраяс, жирафъяс, кодъяс кузь голя нюжӧдігмоз нетшкӧны коръяс джуджыд пуяс вылысь.
Эмӧсь саваннаас и турун сёйысь мукӧд пемӧсъяс — слӧн (массаыс 4,5 тоннаӧдз), буйвол, сюраныр, кодӧс пӧшти дзикӧдз бырӧдӧма морт.
Ю да ты вадоръяс пӧлӧн сюрасны бегемотъяс (3 тоннаӧдз массаныс).
Сэтшӧм уна быдсикас пемӧслӧн ӧтилаын олӧмыс лои позяна сӧмын быдпӧлӧс сёяныс тані тыр да.
Турун сёйысьяс бӧрся уна лыдын вӧтлысьӧны яйвыв олысьяс — гепард, леопард, шакал, гиена.
На пӧвстын медся вына да лёк — лев.
Юясын олӧны крокодилъяс, медся гырысьяс на пиысь — Нилсаяс — 5–6 км кузьтаӧдз.
Африкаса саваннаяс вӧвлытӧма озырӧсь лэбачьясӧн.
Тані и му вылас медся ичӧт — мича нектаркай, и медся ыджыдыс — Африкаса страус, марабу лэбач, коді олӧ сӧмын Африкаын.
Яйвыв олысьяс пиысь аслас статьнас да ӧбичанас аслыспӧлӧс секретар лэбач, тури кодь кузь кока.
Сійӧ кыйӧ посни гыжгунъясӧс, нюглясьысь пемӧсъясӧс, торйӧн кӧ кыйясӧс.
Лэбачыс вӧтӧдӧ кыйсӧ да талялӧ сійӧс кокӧн.
Вывті унаӧн саваннаын термитъяс, налӧн быд сикас модаа зумыд джуджыд стрӧйбаяс — термит позъяс — тайӧ зоналы зэв бура лӧсялан деталь.
Кос кадӧ гырысь пемӧсъяс, лэбачьяс кӧялӧны лажмыдджыкинӧ, сюрсалытӧмъяс, амфибияяс унмӧ усьӧны либӧ сайласьӧны дзебасӧ.
Саваннаын ывлавыв гӧгӧртас бура лӧсялӧ жар странаса культура быдмӧгъяс быдтыны: маниок (век веж куст, сылӧн вужъяс крахмалӧн озырӧсь), батат (юмов картупель), кукуруза, арахис, саваннаяс асыввыв юкӧнын — хлопок турун, а васӧдджыкинын — рис.
Тропикдорса овтӧминъяс Африкаын паськалӧмаӧсь ыджыд-ыджыд мутасын.
Овтӧминъяс да саваннаяс улын материклӧн ыджыдджык юкӧн.
Та вӧсна Африкасӧ шуӧны саваннаяс да овтӧминъяс классическӧя сӧвман материкӧн.
1. Карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм климат вӧньясын куйлӧны тропикдорса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс.
2. Картаяс вылӧ видзӧдӧмӧн тӧдмалӧй овтӧминъяс зонаысь климат гӧгӧртас.
3. Мыйла саваннаяс вежсьӧны овтӧминӧн?
4. Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь юяс тропикдорса овтӧминъяс зонаын?
Медся ёна овтӧминъяс паськалӧмаӧсь Войвыв Африкаын.
Сахараас во гӧгӧр усьӧм енэжва пӧшти быдлаын сетӧ суммаӧн 100 мм-ысь этшаджык.
Пытшкӧсса юкӧнъясын енэжваыс мукӧддырйи оз усь некымын во чӧж.
Кымӧръяс — шоча овлантор, сійӧн шонді югӧръяс ёна шонтӧны му веркӧссӧ.
Гожся кадӧ жарыс волӧ 40–50°С-ӧдз вуджӧрын.
Медым мездысьны сотан шондіысь, татчӧс олысьяс пасьталӧны кузь личыд паськӧм.
Жарсӧ торйӧн нин сьӧкыд терпитны пӧсь да кос тӧвъяс дырйи, жарысла весиг кучикыд косьмӧ.
Морт ёна мудзӧ, горш косьмӧ, вошӧ вытьыс.
Вой-лун чӧжӧн ёна, а во гӧгӧр чӧж тӧдчымӧн температураяс вежласьӧмысла физическӧя рӧшкыдмӧмыс зэв ыджыд.
Тшӧкыда Сахараын позьӧ кывны потласян шыяс, быттьӧкӧ кӧнкӧ ылын канонада лыйлӧ.
Тадзи чорыд изсикасъяс потласьӧны да киссьӧны, посни изъясӧ, торпыриг да лыа чукӧръясӧ пӧрччигмоз.
Сахараын паськыд эрдъяс вылас изйӧсь овтӧминъяс.
Накӧд сора-костын сёйӧд да лыаӧсь овтӧминъяс, кӧнсюрӧ дізьвидзан дюнаясӧн да барханъясӧн.
Быдмӧгуловыс Сахараын зэв гӧль, а кӧнсюрӧ, торйӧн кӧ, шӧр юкӧнас, сійӧ и дзикӧдз абу.
Сэн да тан быдмӧны торъя турун вутшъяс да бытшкасян кустъяс.
Сӧмын оазисъясын сӧвмӧ озыр быдмӧгулов.
Сахараса пемӧсъяс, кыдзи и мукӧд овтӧминын, велалӧмаӧсь овны овтӧминса климатын.
Сідз, антилопаяс вермӧны ва да сёян корсигмоз котӧртны зэв ыджыд туйкостъяс.
Дзодзувъяс, измышкаяс да кыйяс вермӧны дыр овны ватӧг.
Уна быдсикас жук, саранча, скорпион сикасъяс.
Яйвыв пемӧсъяс пиысь паныдасьлӧны гиена, шакал, руч.
Лунвыв Африкаын овтӧминъяса зона куйлӧ Атлантика океан пӧлӧн (Намиб овтӧмин).
Сылы лӧсялӧ уникум да шемӧс кодь быдмӧг вельвичия.
Дженьыд заыс быдмӧ мусяньыс сӧмын 50 см вылӧ.
Сы йывсяньыс 3 метра кузьтаӧдз вожалӧны кык топыд кучика лист.
Коръяс быдмӧны дугдывтӧг, доръясті косьмигмоз.
Вельвичиялӧн арлыдыс вермас воны 150 воӧдз.
Асыввывлань да войвывлань Лунвыв Африкаса овтӧминъяс вежсьӧны джынвыйӧ овтӧминъясӧн, кӧні унджыксӧ быдмӧны юрлӧс сяма сутшкасьысь быдмӧгъяс, а сідзжӧ йӧлатурун да алоэ. Гарыштмӧн сідзжӧ аскежысь быдман арбузъяс, налӧн вазількъя плодъяс тшӧкыда мунӧны татчӧс йӧзлы да пемӧсъяслы ва пыдди.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Вӧр-ваын мортлӧн тӧдчӧм. Ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс. @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§29. Вӧр-ваын мортлӧн тӧдчӧм.
Ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
Вӧр-ваын мортлӧн тӧдчӧм.
XIX нэмын на Африкасаӧ петкӧдлӧмаӧсь вӧрзьӧдтӧм вӧр-ваа материкӧн.
Но век жӧ сэк нин Африкалысь вӧр-ва вӧлі ёнакодь вежӧма морт ки помысь.
Чинӧма вӧръяса мутасыс, найӧс тай нэмъяс чӧж весалӧмаӧсь да соталӧмаӧсь тылаяс да пӧскӧтинаяс улӧ.
Торйӧн уна лёк Африкаса вӧр-валы вӧчӧмаӧсь Европаса колонизаторъяс.
Ыджыд сьӧм курыштӧм ради а корсюрӧ и спорт интерес вӧсна кыйсьӧмысла пемӧсъяссӧ массӧвӧя бырӧдӧмаӧсь.
Уна пемӧстӧ дзикӧдз помалӧмаӧсь (шуам некымын сикас антилопаяс, забраяс), а мукӧдыс ёна чинӧма (слӧн, сюраныр, горилла да мукӧд).
Европеечьяс кыскӧмаӧсь донӧн вузалан пуяс асланыс канмуясӧ.
Та вӧсна ӧткымын канмуын (Нигерияын да кӧн да) полӧны нин нач вӧртӧг кольны.
Бырӧдӧм вӧр пыдди вӧчліны какао, выя пальма, арахис да мук. вӧдитан плантацияяс.
Тадзи, экваторбердса да корсюрӧ васӧд вӧръяс пыдди лоӧмаӧԍь саваннаяс (в. 59ʼ серп.).
Тӧдчымӧн вежсьӧма ывлавылыс и медвойдӧрся саваннаясын.
Тані ыджыд мутасъясыс гӧран муяс да пӧскӧтика улынӧсь.
Оз колана ног видз-му нуӧдӧны да (тыла сотӧм, вывті уна скӧт лэдзӧм, а сіждзжӧ пу да кустъяс кералӧм), уна сё во чӧжӧн саваннаяс пӧрӧны овтӧминъясӧ.
Сӧмын бӧръя во джынйӧн Сахара тӧдчымӧн паськалӧма войвывлань да мутасыс ыдждӧма 659 сюрс км². Видз-му овмӧслы шогман муяссӧ воштӧмысла кулалӧны скӧт да кӧдзаяс, тшыгъялӧны йӧз.
Медым дорйыны саваннаяссӧ овтӧминъяс зырӧмысь, Сахараын 1500 км кузьта паськыд тасмаӧн садитӧны вӧр, коді сайӧдас вӧдитана муяс овтӧминса кос тӧвъясысь.
Эм некымын проект Сахара ваӧдӧм могысь.
Ывлавыв комплексъяс ёнакодь вежьӧмаӧсь мупытшса озырлун перйӧм да индустрия сӧвмӧмкӧд йитӧдын.
Ывлавыв неминучаяс.
Ывлавылыс ас кежысь овлан ускӧттьӧяс (мувӧрӧм, кос дыр, ойдӧдлӧм, ураган да с. в.) йӧзыслы вермасны вайны зэв ыджыд шог.
Африкаас ывлавывса медся лёк неминучаяс пӧвстын - кадыс кадӧ овлан кос дыръяс.
Торйӧн тайӧ инмӧ Сахара бердса саваннаясын олысьяслы.
Кос дырйи кулӧны йӧз, скӧт да мукӧд ловъя ловъяс.
Помкаӧн тшӧкыдмӧм кос дыръяслы лои кустъяс да пуяс кералӧм, а сідзжӧ вывті уна скӧт йирсьӧдом.
Ӧткымын канмуын ёна ыджыд шогӧн лоӧны ойдӧдӧмъяс, быдмӧг висьӧмъяс, саранча уськӧдчӧм, коді некымын часӧн вермӧ бырӧдны муяс да плантацияяс вылысь став урожай.
Ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
Ӧнія кадӧ мортуловыд век ясыдджыка гӧгӧрвоӧ, мыйла колӧ дорйыны Му вылас вӧр-васӧ.
Та могысь став материк вылас котыртӧны ывла доръянінъяс (мутасъяс, кӧні видзӧны вӧрзьӧдтӧмӧн ывлавыв комплексъяс) да войтыр паркъяс.
Ывла доръянінъясын позьӧ овлыны сӧмын йӧзлы, коді нуӧдӧ туялан удж.
Войтыр паркъяс торъялӧны ывла доръянінысь сійӧн, мый сэтчӧ позьӧ волыны туристъяслы, но налы быть кутчысьны сэні лӧсьӧдӧ туйдӧдъяссӧ.
Африкаса уна канмуясын уна вын пуктӧны вӧлявыв олысь пемӧсъясӧс да медся аслыспӧлӧс ывлвыв комплексъяс (вӧр, саванна, вулкана район да м. т.) видзӧм вылӧ.
Материк вылас ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс улӧ вичмӧдӧма ыджыд мутасъяс.
Торйӧн унаӧн найӧ Лунвыв да Асыввыв Африкаын.
 Ӧткымынӧс на пӧвстысь тӧдӧны мир пасьтала, шуам Серенгети, Крюгер нима войтыр паркъяс.
Пыртӧм мераяс вӧсна уна пемӧсыс бара лои сымда жӧ, мыйта вӧлі войдӧр.
Удж.
1. Мыйла колӧ тӧдны материклысь мувыв куйланін?
Мыйӧн аслыспӧлӧс муыв куйланіныс Африкалӧн?
2. Шуӧй Африка туялысьясӧс да индӧй, кутшӧм вӧлі быдӧнлӧн роль материк тӧдмӧдӧмын?
3. Мыйла Африкаын кызвыйӧ шыльыдінъяс?
4. Мыйӧн аслыспӧлӧс Африкалаӧн ывлавыв (му веркӧс, климат, юяс, вӧр-ва зонаяс)?
5. * Мыйла Африкаын бура тыдалӧ широтаясті зонаасьӧм?
Кыдзи тайӧ петкӧдчӧ?
6. Мусерпасъяс анализируйтӧм бӧрын индӧй, кутшӧм йитӧдыс эм климат мутас да вӧр-ва зона костын.
7. Африка мусерпасысь корсьӧй ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс, индӧй, кутшӧм вӧр-ва зонаясын найӧ куйлӧны да кыдзи шусьӧны медся гырысьяс на пӧвстысь.
8. Мый колӧ, тіян ногӧн, вӧчны Африкаын, медым чинтыны кос дырйи артмывлан ывлавыв неминучаяс?
9 Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины Африкаса ывлавылын овмӧс кузя морт удж вӧсна?
==ЙӦЗ ДА КАНМУЯС
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Йӧз @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 30. Йӧз
Кутшӧм медшӧр расаяс вылӧ юксьӧ Му вылас олысь котырыс, да мыйӧн торъялӧны ӧти расаа йӧз мукӧдысь?
Йӧз.
Африка — мортлӧн вужму.
Медся важ йӧзлысь колясъяс да уджалан кӧлуйныс сюрӧма 2,7 млн. во сайся му пластъясысь Танзанияын, Кенияын да Эфиоп муын.
Африкаса ӧнія кадся олысьясыс куим расааӧсь: европеоид, экваторса да монголоид.
Континентса йӧз пиын медшӧр юкӧныс — вужвойтыр, м. ш. нэмысянь тані пыр олысьяс.
Европеоид расаа йӧзыс кызвыннас олӧны Африка войвылын.
Тайӧ араб войтыр сикасъяс (алжирса, мароккоса, египетса да мукӧд), кодъяс сёрнитӧны араб кыв вылын, а сідзжӧ бербер кыв вылын сёрнитысь берберъяс.
Налӧн мугӧм кучик, пемыд рӧма юрси да син, нюжалӧм юр лы, векньыд ныр да кузьмӧс чужӧм.
Сахарасянь лунвылынджык континентса ыджыдджык юкӧнас олӧны негроидъяс, кодъяс артмӧдӧны экваторса расалысь Африкаса вожсӧ.
Негроидъяс мӧда-мӧдсьыныс торъялӧны кучик рӧмӧн, туша кузьтаӧн, чужӧм ӧбликӧн да юр формаӧн.
Африкаса медкузь тушаа войтыр олӧны континент асыввыв юкӧнса саваннаясын (тутси, нилотъяс, масаияс да мукӧд).
Налӧн шӧркодь тушаыс 180–200 см.
Найӧ чуймӧдана лӧсьыд статяӧсь да мича мыгӧраӧсь.
Нил йылын негроидъяс торъялӧны зэв пемыд, пӧшти сьӧд кучик рӧмнас.
Экватор вӧръяс зонаса войтыр — пигмейяс — ичӧт тушааӧсь (150 см-ысь дзоляджык).
Кучик рӧмыс налӧн абуджык пемыд уна мукӧд негроидъяс серти, вомдорыс векни, нырыс паськыд, латшкӧсӧсь.
Пигмейяс — вӧрын олысьяс.
Вӧр налы — горт, сійӧ ставсӧ сетӧ налы олӧм вылӧ.
Тайӧ Африкаса медся ичӧт войтыръяс пиысь ӧти, кодлӧн лыдыс дугдывтӧг чинӧ.
Лунвыв Африкаса джынвыйӧ да тырвыйӧ овтӧминъясын аддзам бушменъясӧс да готтентотъясӧс.
Налӧн вижоват-мугӧм кучик рӧм да паськыд плавкӧс чужӧм, тайӧн найӧ мыйтакӧ ӧткодьӧсь монголоидъяскӧд.
Бушменъяс, кыдз и пигмейяс, ичӧтӧсь, но векни лыаӧсь.
Шӧра-коста расаӧ ӧткымын туялысь пыртӧ эфиопъясӧс.
Найӧ торъялӧны югыдджык, но гӧрдоват кучик рӧмӧн.
Ортсынас найӧ ёнджыка мунӧны европеоид раса лунвыв вожлань.
Малагасиечьяс (Мадагаскарын олысьяс) артмӧмаӧсь монголоид да негроид расаяс сорлалӧмысь.
Европаысь важӧн воӧм йӧз олӧны кызвынсӧ бур ывлавыв гӧгӧртаса инъясын да артмӧдӧны материкса олысьяслысь неыджыд юкӧн.
Континент войвылын Мушӧр саридз пӧлӧн олӧны прансузъяс, а материклӧн дзик лунвылын — африканеръяс (Нидерландъясысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс), англичана да мукӧд.
Африкаса уна канмуын важысянь вӧлі ас культура (Египет, Эфиопия, Гана, Бенин, Судан).
Сэні дзоридзалӧмаӧсь кипод удж, вузасьӧм да стрӧитчӧм.
Африкаса войтыр, кузь сӧвман туй мунігӧн, пуктӧмны ыджыд пай мирса культура историяӧ: египетса пирамидаяс — важся стрӧитчан техникалӧн шемӧс, слӧн лы да пу вундалӧмӧн серӧдӧм, бронзаысь скульптураяс.
Ӧткымын туялысь чайтӧ: мортуловыс пӧ культура сӧвмӧмын медводдза вермӧмъяснас уджйӧза кызвыйӧ Африкалы.
Унджык канмусӧ колония ногӧн увтыртӧмысь мездӧм бӧрын африкаса культура бара кутӧма быдмыны-сӧвмыны.
Йӧзлӧн мӧд-мӧдлаын овмӧдчӧм.
Африкаын олӧ 590 млн-ысь унджык морт.
Африкасӧ овмӧдӧма орччӧдмӧн гежӧда да абу ӧткодя материк пасьтала.
Унаӧн ли этшаӧн олӧны йӧзыс кутшӧмкӧ мутасын — тайӧ абу сӧмын ывлавыв гӧгӧртас сайын, но и история сайын, медыджыд роль тані ворсӧны рабъясӧс вузалан да колония видзан кадся колясъяс.
Кӧні олӧны медшӧр войтыръяс да кутшӧм йӧзыслӧн суклуныс Африка торъя юкӧнъясын, петкӧдлӧма тематика мусерпасӧн (видзӧд атлас).
Карта серти тӧдмалӧй: а) кутшӧм войтыръяс олӧны Войвыв, Шӧр да Лунвыв Африкаын, Мадагаскар ді вылын; б) кыдзи петкӧдлӧны карта вылӧ овмӧдтӧм мутасъяс; кӧні материк вылас йӧзлӧн топыдлуныс 1 км² вылӧ 100 мортысь унджык, кӧні 1 мортысь этша; кутшӧм топыдлуныс кызвыннас овлӧ Конго (Заир) ю вожын, материк асыввылын.
Атлас анализируйтігӧн ми аддзам: орччӧдмӧн тшӧкыда йӧзыс олӧны Мушӧр саридз да Гвинея куръя дорын, а сідзжӧ континент асыв-лунвывса вадорын.
Олысьяслӧн суклуныс зэв ыджыд Нил ю вомын, кӧні 1 кв. км. вылӧ воӧ 1000 морт.
Сахара овтӧминын, коді босьтӧ материклысь пӧшти нёльӧд юкӧнсӧ, пыр олысьыс став йӧз пиысь 1% оз ло, а кӧнсюрӧ тані дзик некод оз ов.
Колонияяс кадсянь континентлӧн история.
Европеечьяс босьтчӧмаӧсь колонизируйтны материксӧ шӧр нэмъясӧ на.
А ХХ нэм пансигӧн Африкаысь пӧшти став мутассӧ Европаса капиталист канмуяс торйӧдӧмаӧсь ас костаныс да пӧртӧмаӧсь сійӧс колонияясӧн (политика да овмӧс боксянь правотӧм канмуясӧн) вевттьӧм материкӧ.
Колонизаторъяс дзескӧдӧмны да увтыртӧмны вужвойтырсӧ, мырддьылӧмны медбур муяс, вӧтлӧмны чужан инъясысь олӧм вылӧ шогмытӧм местаясӧ.
Найӧ жалиттӧг грабитӧмаӧсь канмуяссӧ: петкӧдӧмны мупытшса озырлунъяс (зарни, алмазъяс, кӧрт руда да мукӧд), дона вӧр, а сідзжӧ му вылын быдтӧмторъяс (какао, копей, бананъяс, лимонъяс да мукӧд).
Африканечьясӧс пӧртӧмаӧсь рабъясӧ.
Увтыртысь канмуяс вӧдитчӧмаӧсь наӧн кыдз донтӧм, пӧшти дарӧвӧй уджалан вынӧн рудникъясын, муяс вылын, а удж вылысь пышйыны зільӧмысь чорыда мыждӧмаӧсь.
Колония кутысьяслӧн дыр ыджыдалӧмыс падмӧдӧма африкаса канмуясын овмӧс да культура сӧвмӧмсӧ.
Колонизаторъяс зільӧмаӧсь, медым татчӧс йӧзыс олісны посни племяясӧн.
Но увтыртӧм войтыръяс ӧтувтчасны, кутасны тышкасьны нартитысьяскӧд.
Континентын йӧз нарт улысь мездысьӧм вӧсна паськалӧма тыш, коді ёна чорзьӧма Мирса мӧд война бӧрын.
ХХ нэм шӧрын Африка лоис войтыр мездлун вӧсна тышкасьысь материкӧн, тайӧ вайӧдӧма колония кутан системасӧ киссьӧмӧдз.
ХХ нэм заводитчигӧн Африкаын вӧлі сӧмын кык ас вӧляа канму — Либерия да Эфиопму.
Ӧні континент вылын став канмуыс асшӧрлуна.
ХХ нэм помын Африкаыс колонияяс тыра материкысь пӧртчӧма асшӧр канмуяса континентӧ.
Удж.
1. 62ʼ серпас да «Африка.
Йӧзлӧн топыдлун да войтыръяс» карта вылӧ видзӧдігӧн, тӧдмалӧй, кутшӧм канмуяс либӧ налысь юкӧнъяс овмӧдӧма топыда, а кутшӧмъяссӧ шоча.
Кутшӧм канмуясын эм овмӧдтӧм мутасъяс.
Гӧгӧрвоӧдӧй помкаяс.
2. Кутшӧм войтыръяс олӧны Африкаын?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Африкаса канмуяс. Алжир @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 31. Войвыв Африкаса канмуяс.
Алжир
Ывлавыв гӧгӧртас да йӧз тэчас серти Африкаӧс позьӧ юкны нёль пельӧ: Войвыв, Рытыввыв да Шӧр, Асыввыв, Лунвыв.
Войвыв Африка нюжалӧ Мушӧр саридзсянь да босьтӧ Сахара овтӧминлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Ывлавыв гӧгӧртас серти тані позьӧ торйӧдны тропикувса войвыв да Сахара овтӧмин.
Войвыв Африкаса пӧшти став олысьыс европеоид расааӧсь.
Войвыв Африкаса канмуяслысь ывлавыв да овмӧснысӧ петкӧдлам Алжир видлӧг вылын.
Алжир куйлӧ Африка рытыв-войвылын.
Сійӧ пырӧ континентса гырысь сӧвман канмуяс пӧвстӧ, кодъяс мездысьӧмаӧсь колония ногӧн увтыртӧмысь.
Канмулысь юркарсӧ тшӧтш нимтӧны Алжирӧн.
Странаса вужвойтыр — арабъясысь да берберъясысь тэчӧм алжирсаяс.
Войвывсянь лунвылӧ кузя нюжӧдчӧма да, Алжирын торйӧдӧны Войвыв Алжир да Алжирса Сахара.
Войвыв Алжирын век веж чорыд коръя вӧра-куста зона, кытчӧ войвыв юкӧннас пырӧны Атлас гӧраяс да орччӧн куйлысь вадорса шыльыдін.
Тані бура шоныд да тырмымӧн васӧдлуныс.
Сы вӧсна Войвыв Алжирлӧн тайӧ юкӧнас ывлавыв гӧгӧртасыс медся шогмана морт олӧмлы да видз-му овмӧслы.
Торъя топыда войтырыс овмӧдчӧма вадоръясӧ да гӧракост лайковъясӧ.
Тані олӧ канмуса 90%-ысь унджык йӧз.
Чужтан вына муяс вылын алжиречьяс быдтӧны тропикувса дона культураяс — виноград, цитрусъяс, выя быдмӧгъяс (оливки), фруктыа пуяс да мукӧд.
Алжирын тропикувса нэмӧвӧй быдмӧгулов ёна омӧльтчӧма морт уджалӧмысь да кольӧма сӧмын крут гӧра пӧкатъясӧ.
Важся кералӧминъясын быдмӧмаӧсь кустарникъяс да ляпкыд пуяс.
Атлас гӧраяс чуймӧдӧны асланыс мичлуннас.
Мусюръясыс, выліӧ кыпалігмоз, помасьӧны ёсь йывъясӧн да зӧм кыръясӧн.
Пыді сёртасъясӧн да син гажӧдан лайковъясӧн кырлалӧм гӧра массивыс вежласьӧ гӧра кост шыльыдінъяскӧд.
Гӧраясын бура петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
Атлас гӧраяс лунвыв пӧкатын Мушӧр саридз бердса мутасыс вуджӧ Сахараӧ.
Канму ыджыдджык юкӧнын — Сахараса изъя да лыаа овтӧминъяс.
Овтӧминыс босьтӧ территориясьыс 90% гӧгӧр.
Тані алжирсаяс видзӧны скӧт, нуӧдӧны кӧялан да джынвыйӧ кӧялан оланног.
Найӧ рӧдмӧдӧны ыжъясӧс, кӧзаӧс да верблюдӧс.
Му вӧдитны Алжирса Сахараын позьӧ сӧмын оазисъясын, кӧні алжиречьяс быдтӧны финик пальмаяс, а налӧн паськыд туганъяс улын вотӧс вайысь пуяс да нянь культураяс.
Алжирсаяслӧн майшӧгъяс пиысь ӧти — вешъялан лыаяскӧд тыш.
Алжирыс зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Канмуас ыджыд лыдын куйлӧны кӧрт руда, марганеч, фосфоритъяс да мукӧд мупытшса озырлун.
Медшӧр озырлуныс — Сахараса неджӧг изъясысь аддзалӧм мусира да биаруа гырысь куйлӧдъяс.
Найӧс вӧдитӧмкӧд йитӧдын неважъя овтӧминъясын артмӧмаӧсь ӧнія посёлокъяс, кӧні олӧны горняк-уджалысьяс да му пытшкӧс туялысьяс.
Гырысь каръяс костын нюжӧдӧмаӧсь туйяс, лӧсьӧдӧны нефтепроводъяс, заводъяс, кӧні дасьтӧны мусирысь вӧчанторъяс, сывдӧны металлъяс да м.т.
Асшӧр канмуӧн лоӧм бӧрын Алжир шедӧдіс ыджыд вермӧмъяс ас индустрия сӧвмӧмын.
Алжирса ывлавылыс ёна омӧльтчӧма мортлӧн овмӧсын уджалӧм понда, торйӧн кӧ колонизаторъяс ыджыдалӧм кадӧ.
Канмуысь петкӧдӧмаӧсь фосфоритъяс, металлъяс, дона вӧр (пробка тупу).
Алжирсаяс уна вын пуктӧны тропикувса зонаын вӧрса быдмӧгулов кыпӧдӧм-бурмӧдӧмӧ да канмулӧн овтӧмина юкӧнын вӧр полосаяс пуктӧмӧ.
Лӧсьӧдӧма Алжирын «турунвиж вӧнь» проект, коді вомӧналас овтӧминсӧ Тунискӧд суйӧрсянь Марокко суйӧрӧдз.
Кузьтаыс 1500 км гӧгӧр, пасьтаыс 10–12 км.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс. Нигерия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 32. Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс.
Нигерия
Рытыввыв Африка — континентлӧн сійӧ юкӧныс, коді лунвылас да рытыввылас мыськавсьӧ Атлантика океан ваясӧн, войвылын босьтӧ Сахаралысь юкӧн, а асыввылын нюжалӧ Чад тыӧдз.
Шӧр Африкаӧн лыддьӧны территория Войвыв тропиксянь л. п. 13° параллельӧдз.
Материк тайӧ юкӧныслы инмӧ шондісянь медуна шоныдыс дай бура васӧда сійӧ, та вӧсна тані торъя нин озырӧсь быдмӧг да пемӧсуловыс.
Тайӧ регионас чукӧрмӧма континентса олысьяслӧн ыджыдджык юкӧныс да Африкаса канмуясысь пӧшти джынйыс.
Йӧзыс зэв уна сикасаӧсь, но кызвыйӧ тайӧ негроид расаа войтыр.
Сёрни-кыв сертиыс йӧзлӧн тэчасыс уна сера жӧ.
Торъялӧ и олысьяслӧн ортсыыс.
Ӧтияслӧн зэв пемыд кучик да читкыля юрси, мукӧдыс югыдджык кучикаӧсь.
Туша кузьтаныс торъялӧ жӧ.
Шӧр Африкаын экваторса вӧръясын олӧны пигмейяс.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса войтырлӧн культураыс зэв нин важся.
Ӧнія лунӧдз кольӧм из выв серпасъяссӧ вӧлі вӧчӧма миян эраӧдз X–VIII нэмъясӧ.
Бронза кисьтӧм, пу скульптура, сёйысь вӧчасторъяс висьталӧны тайӧ муясас олысь войтыръяслӧн важся да озыр культура йылысь.
Миян кадӧдз кольӧмаӧсь шӧр нэмъясся Бенин, Ифе, Дагомея, Гана канмуясысь крамъяс да юралысьяслӧн дворечьяс.
Абуджык важӧн на Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс (Либерия кындзи, коді босьтіс асшӧрлунсӧ 1847 воын) вӧліны Прансузмулӧн, Ыджыд Бритмулӧн, Португаллӧн, Бельгиялӧн, Испаниялӧн колонияясӧн.
Веръясӧн вузасян кадӧ Гвинея куръя вадорсӧ нимтылӧмаӧсь Вӧлятӧм вадорӧн.
Сэсся войтыръяс пондасны тышкасьны мездлун вӧсна да Мирса мӧд тыш бӧрын тайӧ вайӧдіс асшӧр канмуяс артмӧмӧ.
Ӧні тані татшӧмыс 20-ысь унджык.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуяс торъялӧны асланыс куйланінӧн.
Ӧтияс куйлӧны вадорын (Либерия, Гана, Гвинея, Ангола да мукӧд), мӧдъяслӧн (Мали, Нигер, Буркина-Фасо) саридз дорӧ петан туйыс абу.
Канмуяс пиысь ӧткымынӧн куйлӧны діяс вылын, шуам, Сан-Томе да Принсипи — Африкаын медічӧт, діясвывса канму, либӧ Веж Нӧрыс діяс вылын куйлысь Кабо-Верде.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуясын унджык йӧзыс олӧ сиктъясын да вӧдитӧ му, видзӧ скӧт, кыйсьӧ.
Медся топыда овмӧдӧма Атлантика океанлысь вадор да ю ковтысъяс.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса странаяс зіля вузасьӧны мирса мукӧд канмуяскӧд.
Медшӧр саридзвывса портъяс — Лагос, Луанда, Дакар.
Нигерия.
Африкаса канмуяс пиысь тайӧ странаыс медуна олысьяса.
Куйлӧ Нигерияыс Нигер ю кывтыд бассейнын, сійӧ нюжӧдчӧма Гвинея куръясянь Чад тыӧдз.
Нигериялӧн ывлавылыс зэв озыр да уна пӧлӧса.
Географъяс нимтӧны тайӧ канмусӧ Рытыввыв Африкаӧн миниатюраын.
Нигер ю да сылӧн Бенуа вож юкӧны странасӧ кык пельӧ — лунвывса шыльыдін, коді тэчӧма юясӧн вайӧмторъясысь, да войвывса вывтас, абу джуджыд кыптӧдъяса.
Нигерияса му пытшкӧсыс озыр мусирӧн, кӧрт да рӧма металлъяс рудаӧн.
Нигерияын олӧ 250-ысь унджык сикас войтыр да этнос чукӧр.
Унджык йӧзыс канму рытыв-лунвылын да океан вадорын.
Олысьяслӧн пӧшти коймӧд пайыс карсаяс.
Канму лунвылын сиктса йӧзыс олӧны гырысь мутас вылын куйлысь ыджыд грездъясын.
Олан керкаяс сулалӧны мӧда-мӧдсянь ылын, найӧс гӧгӧртӧны овмӧс стрӧйбаяс.
Быд керкасянь мунӧ туй шӧр изэрдлань, коді грездын лоӧ и вузасян инӧн, и йӧз чукӧртчыланінӧн.
Олан керкаяс уна пӧлӧс, тшӧкыдджыка тайӧ сёйысь вӧчӧм хижинаяс, веськыд пельӧсаӧсь либӧ гӧгрӧсаӧсь, конус сяма вевтаӧсь.
Нигерия — видз-му овмӧса канму, кӧні сӧвмӧ и индустрия.
Сиктсаяс нуӧдӧны му уджъяссӧ во гӧгӧр чӧж.
Канму портъясӧ мушарса уна странаысь волӧны карабъяс фруктъясла, вӧрла, кӧрт рудала, мусирла, мыйясӧн озыр Нигерияыс.
Тӧдчана роль овмӧсын ворсӧ кипод удж, сыӧн ноксьӧны дзонь котыръясӧн, грездъясӧн, карса кварталъясӧн.
Ас вӧчӧм станокъяс вылын дасьтӧны дӧра, кыӧны пальма сіысь циновкаяс, кӧрзинаяс, керӧны кучик.
Гӧрд сафьян (вӧсни небыд кучик) паськыда тӧдса мир пасьтала.
Вылӧ донъявсьӧны пу серӧдысь да сёйӧн уджалысь мастеръяслӧн вӧчасъяс.
Мортлӧн уна нэмся уджалӧм, йӧз лыд содӧм вайӧдіс канмуын ывлавыв вежсьӧмъясӧ.
Сӧмын кытсюрӧ кольӧмаӧсь дзоньӧн век веж вӧръяс; омӧльтчӧ мусин, тшӧкыдджыка овлӧны ю ойдӧмъяс, косдыръяс.
Каръяс гӧгӧр быдмӧмны ёг чукӧръяс, кытысь мыйтакӧ веськалӧ куръяӧ, да та вӧсна сэн кулалӧ чери.
Нигерияса юркар да канмулӧн саридз дзиръяыс — Лагос, Африка рытыввыв вадорас сійӧ лоӧ медгырысь портъяс пӧвстын.
Материкын и орчча діяс вылын паськалӧм да тропикса сук вежӧдӧн вевттьӧм карыс яръюгыд серпас моз гажӧдӧ синтӧ.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Африкаса канмуяс. Эфиопия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 33. Асыввыв Африкаса канмуяс.
Эфиопия
Асыввыв Африка куйлӧ Конго юсянь асыввылын да босьтӧ материклысь джуджыдджык юкӧнсӧ.
Тані эмӧсь гырысь тыяс, континентса медджуджыд гӧра йыв, му кышын мирса медся ыджыд потӧминъяс, тані пансьӧ мушарса медкузь ю.
Асыввыв Африкаын унджыклаас куйлӧны саваннаяс.
Но рельефлӧн унапӧлӧслун вӧсна климатыс да быдмӧгуловыс сэн и тан ёна вежласьӧ.
Вель ыджыд мутасъяс сетӧма ывла доръянінъяслы да войтыр паркъяслы, та серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый татчӧс йӧзыс ёна тӧждысьӧны вӧр-ва видзӧм вӧсна.
Эфиопия.
Тайӧ канмулӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ Эфиопияса вевтасын.
Тайӧ важся канму, коді формальнӧя кольлӧма асшӧраӧн весиг ыджыд колонизация кадӧ.
Юркарыс – Аддис-Абеба кар.
Канмуын олӧны некымын этносысь артмӧм эфиопъяс, кодъяс пиын вевтыртӧ амхара.
Сы вӧсна мый Эфиопияса вевтас куйлӧ потӧминъяс визьын, тані тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс.
Гырысь вулкан конусъяс дасъясӧн кыпалӧны гӧра платояс весьтӧ.
Кусӧм вулкан розьясыс киссян выйынӧсь да тыртӧма тыясӧн.
Рытыв, лунвыв да торъя нин асыввывті вевтассӧ дорӧсалӧма шлювдӧдъясӧн; видзӧднысӧ, сійӧ ясыда торйӧдӧма крут пӧкатъясӧн, кодъяс тшупӧдӧн-тшупӧдӧн лэччӧны сы гӧгӧрса шыльыдінлань.
Каянныд кӧ платоса гӧра туйясті, тіян водзын воссяс шемӧсмӧдана серпас: гӧгӧр помтӧг нюжӧдчӧ шыльыдін, коді тшӧктӧ вунӧдны, мый тэ сулалан гӧраясын.
Дзуг тэчаса рельеф вӧсна канмулӧн вӧр-ваыс зэв уна пӧлӧс.
Тані эмӧсь бур васӧда инъяс, кодъяс озырӧсь быдпӧлӧс быдмӧг да быдсикас пемӧсуловӧн, а эмӧсь овтӧминъяс, кӧні зэрыс зэв шоча овлӧ.
Эфиопияса вевтасын ясыда петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
1700–1800 метра вылнаӧдз васӧд да жар поясын быдмӧны паськыд коръя пуяс да пальмаяс.
Вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс колисны сӧмын неыджыд мутасын.
1800 метраысь вылынджык лоӧ кӧдзыдджык да енэжваыс усьӧ этшаджык.
Вӧр вежсьӧ саваннаясӧн, кодъяс, кыдз и мукӧдлаын Африка пасьтала, артмӧмаӧсь мортӧн вӧрсӧ кералӧм вӧсна.
Саваннаяс нюжӧдчӧны кӧнкӧ 2400 метр вылнаӧдз.
Тайӧ медся шогмана ин морт олӧм да му уджалӧм вылӧ.
Тані олӧ канму йӧзлӧн ыджыдджык пайыс да тані му вӧдитӧмлӧн медшӧр район.
Эфиопия — шобді, сю, проса дона сикасъяслӧн, а сідзжӧ копейлӧн, чужанін.
«Копей» кыв артмӧма Каффа интас нимсянь, сійӧ копей вӧчӧмлӧн медшӧр район.
Канму ёна тӧждысьӧ копей вӧчӧм вӧсна, ӧд сійӧ лоӧ медшӧр петкӧданторйӧн.
Эфиопияса вевтас вылысса зонаын ыркыд, тшӧкыда овлӧны войся пужъялӧмъяс.
Вевтаслӧн тайӧ юкӧныс торъя лӧсьыд скӧт видзӧм вылӧ.
Пемӧсуловыс озыр да уна сикаса, кӧть и сюрліс мортӧн бырӧдӧм улӧ.
Сійӧс видзӧм могысь Эфиопияын лӧсьӧдӧны войтыр паркъяс.
Эфиопия — видз-му овмӧса канму.
Видз-му овмӧс культураяс пытшкын медшӧр ин босьтӧны няня быдтасъяс.
Садъясын быдтӧны цитрусъяс, гранатъяс, бананъяс, а градъяс вылын — быд пӧлӧс град выв пуктас, уналаын вобыд рӧдмӧданаяс.
Ыджыд роль канмуын ворсӧ копей быдтӧм да торйӧн нин вӧдиттӧг быдмысь пуяс вылысь сійӧс чукӧртӧм.
Видз-му овмӧскӧд ӧттшӧтш сӧвмӧма лудын йирсян пемӧс вӧдитӧм.
Крестьяна кутӧны уна гырысь скӧт, вӧдитӧны лэбачьясӧс, порсьясӧс, кӧзаясӧс, мазіясӧс.
Видз-му овмӧсын ыджыд лёк вайӧны тшӧкыда овлысь ёна косдыръяс, кор косьмӧны кӧдзаяс, кулалӧны скӧт да йӧзыс пондӧны тшыгъявны.
Эфиопия озыр быдсикас мупытшса озырлунӧн (зарни, платина, марганеч да мукӧд), но му пытшкӧсыс туялӧма омӧля на.
Канмуын торйӧн ёна сӧвмӧма текстиль да сёян-юанторъяс лэдзан уджаинъяс, кожа керӧм, эмӧсь металлургияса да индустрия мукӧд юкӧнса неыджыд заводъяс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Африкалӧн канмуяс. Лунвыв Африкаса республика. @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 34. Лунвыв Африкалӧн канмуяс.
Лунвыв Африкаса республика.
Лунвыв Африка босьтӧ материклысь векниджык юкӧнсӧ, коді куйлӧ Конго (Заир) да Замбези юяс ваюксянінсянь лунвылын.
Лунвыв Африкаса кыптӧдыс шӧр юкӧнас ляпкалӧ, лайколас куйлӧ Калахари джынвыйӧ овтӧмин.
Доръяслань кыптӧдыс вочасӧн вывтасмӧ, а асыввылын вуджӧ Гундыр гӧраясӧ.
Дзик лунвылын дӧввидзӧны кӧрӧмӧн артмӧм Кап гӧраяс, найӧ неуна томджыкӧсь Лунвыв Африкаса став мукӧд юкӧн дорысь.
Лунвыв Африкалысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны саваннаяс.
Васӧдлуныс абу быдлаын ӧткодь да, саваннаяс зэв унапӧлӧсаӧсь.
Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР) куйлӧ материкас дзик лунвылын.
Канму пырӧ мирса сӧвмӧм странаяс лыдӧ.
Юркарыс — Претория кар.
Канмуын унджык олысьыс — банту вужвойтыр.
Мукӧд африкаса канмуясысь ЛАР-ыс торъялӧ сійӧн, мый сэтчӧс йӧз пиын ыджыд пай — коркӧ Европаысь локтӧм йӧз (африканеръяс да англичана).
ЛАР — быдпӧлӧс ывлавыв комплексъяса да гырысь ывлавыв озырлунъяса канму.
Страналӧн ыджыдджык юкӧныс — тайӧ кыптӧд, коді вочасӧн тшупӧдъясӧн кайӧ лунвывлань да асыввывлань, бӧръяпом вуджӧ гӧраясӧ.
Канму территориясӧ кызвыйӧ вевттьӧны саваннаяс.
Ывлавыв гӧгӧртасъяс, кыдз и став Лунвыв Африкаын, вежсьӧны оз сӧмын войвывсянь лунвылӧ, но и асыввывсянь рытыввылӧ.
Ландшафтъяслӧн унапӧлӧслун вӧсна ЛАР зэв озыр пемӧсуловнас.
Уналаын кыйсьӧм да чери кыйӧм ӧнӧдз на лоӧ татчӧс олысьяслӧн медшӧр уджӧн.
Но европеечьяс локтӧм бӧрсянь вӧлявыв пемӧсъяслӧн лыдыс тӧдчымӧн чинӧма, а уна сикасныс пӧшти бырӧма.
Торъя нин чинӧмаӧсь турун сёйысьяс — антилопа, зебра, жираф, слӧн, ыджыд сьӧд буйвол, сюраныр.
Пӧшти дзикӧдз бырӧма лев, леопард.
Медым дорйыны дзикӧдз бырӧдӧмысь вӧлявыв пемӧсъяссӧ, а сідзжӧ ывлавыв комплексъяс видзӧм могысь ЛАР-ын лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
На пӧвстысь медся ыджыдас — Крюгер нима войтыр паркӧ — чукӧртӧма материкын олысь став сикас пемӧсъяссӧ.
Странаса бура чужтан мусинма интасъяс еджыд фермеръяс киынӧсь — найӧ асторъя видз-му уджаин кутысьяс.
Фермеръяс паськыда вӧдитчӧны овмӧсаныс техникаӧн да му вынсьӧданъясӧн и та вӧсна босьтӧны ыджыд урожай.
Найӧ быдтӧны кукуруза, шобді, пуртӧса быдмӧгъяс, сакара тростник, цитрусъяс, хлопчатник да мукӧд культура.
Бур пӧскӧтинаа вывтас платоясын лӧсьӧдӧма ыжъяс да сюра гырысь пода быдтан фермаяс.
Лудын йирсян пемӧсъяс видзӧм видз-му овмӧсын босьтӧ медтӧдчана ин.
ЛАР зэв озыр быдпӧлӧс мупытшса перъянторъясӧн.
Геология шемӧсӧн нимтӧны тайӧ канмусӧ.
Алмазъяс, зарни, платина, уран да кӧрт руда куйлӧдъяс серти да тайӧ озырлунсӧ перйӧм серти ЛАР-ыс мирын медводдзаяс пӧвстын.
Канмулӧн овмӧс англияса да америкаса монополистъяс кипод улын.
Найӧ юралӧны мупытшса озырлунъяс перйӧмсӧ да босьтӧны таысь уна сьӧм.
Канмуын уна фабрик-завод, ӧдйӧ сӧвмӧ индустрия.
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 39. Войвыв Африка
1. Кутшӧм ывлавыв объектъясті мунӧ Войвыв Африкалӧн вежтасыс войвылын, рытыввылын да асыввылын?
2. Кутшӧм саридз дорӧ петӧ Войвыв Африкаса унджык канму?
3. Кутшӧм абсолют вылнаяс материк тайӧ юкӧнса рельефын унджыкӧн?
4. Кутшӧм гӧраясын куйлӧ Войвыв Африкаса медджуджыдіныс?
Мый джуджда сійӧ?
5. Уна-ӧ увтасыс велӧдана мутасын?
Кӧнджык найӧ куйлӧны?
6. Орччаӧдӧй серпассӧ му кыш тэчас картаӧн да тӧдмалӧй арлыдсӧ му кыш тэчасъяслысь, кодъяс куйлӧны Войвыв Африка подулын.
Вӧчӧй кывкӧртӧд, вермасны оз тані лоны ывлавывса сэтшӧм лёк вайысь овланторъяс, кыдзи мувӧрӧмъяс да вулканасьӧм.
7. Орччаӧдӧй серпассӧ климат вӧнь картаӧн да тӧдмалӧй, кутшӧм климат вӧньясын куйлӧны Войвыв Африкаса канмуяс.
Кӧні куйлӧны Войвыв Африкаса канмуяс?
Войвыв Африкаса канмуяс историяын да географияын уна ӧткодьыс орчча Аравия кӧджса канмуяскӧд, кытысь VIII нэмын и локтӧмаӧсь арабъяс, найӧ тай сэки асулалӧмаӧсь Африка материклысь тайӧ юкӧнсӧ.
Такӧд ӧттшӧтш Войвыв Африкалӧн вадоръяс абу ылынӧсь Европасянь: Гибралтар вискыд медвекньыдінас сӧмын 14 км пасьта (157ʼ серп.).
Мый ми тӧдам тайӧ канмуяс история йылысь?
Марокко, Алжир да Тунис куйлӧны Войвыв Африка рытыввылын, та вӧсна Шӧр нэмъясӧ найӧс шуӧмаӧсь Магрибӧн, мый араб ногӧн лоӧ «рытыввыв».
Тайӧ канмуяссӧ лыддьӧны Африкаса Мушӧр саридз муӧн, вӧр-ванас сійӧ зэв ёна мунӧ Лунвыв Европаса вӧр-ва вылӧ да.
Магрибса канмуясӧ (торйӧн нин Тунисас да Мароккоас) волӧ зэв уна турист.
Мича пляжъясысь кындзи найӧс кыскӧны ас дорӧ тайӧ муясса озыр историяысь уна лыда колясъяс (158ʼ серп.).
Египет мутасын чужлӧма мортулов историяын медважся цивилизацияяс пӧвстысь ӧти.
Важ Египетса уджалысьяс киӧн кыпӧдӧм стрӧйбаяссӧ тӧдӧ быд школьник.
Быд во туристъяс миллионъясӧн волӧны Египетас, медым видзӧдны пирамидаяс, сфинкссӧ да саръяслысь дворечьяс.
Кутшӧм ывлавыв районъяс позьӧ торйӧдны Войвыв Африкаын?
Войвыв Африкалӧн унджык юкӧныс куйлӧ тропикдорса континент климат гӧгӧртасын, сійӧн тані ыджыдалӧны овтӧминъяс.
Медся тӧдса на пӧвстысь — Сахара овтӧмин.
Сылӧн мутасыс (матӧ 9 млн км²) Австралия мутассьыс ыджыдджык.
Сахараын жарысла потласьӧны весиг изъяс.
Гожӧмнас сынӧд шонтӧгыс вевтыртӧ 40°С, а тӧлыс лыаа бушковъяс дырйи ӧддзӧ 50 км/ч-ӧдз!
Сахараса шӧр районъясын енэжваыс оз усьлы воясӧн, тшӧкыда ва войтъяс пакталӧны, му веркӧсӧдз вотӧдзыс на.
Кӧть и уналы миян пӧвстысь Сахара кажитчӧ лыа мирӧн, тайӧ дзик абу сідз.
Ыджыдджык юкӧныс — изъя овтӧминъяс, эм тшӧтш сёйӧд овтӧминъяс да солончакъяс (160 серп.).
Барханъяса лыаӧсь пустыняяс улын Сахара мутаслӧн 1/5-ысь этшаджык.
Кӧнкӧ 10 сюрс во сайын, кор Европаын паськыд мутасъяс вӧліны кыссян йи улынӧсь, Сахараса климатыс вӧлі васӧдджык, овтӧм шыльыдінъяс пыдди быдмӧмаӧсь сук турунъяс да торъя пуяс, зэв уна вӧлі гыжа пемӧсыс.
Важ Сахараысь кольӧмаӧсь казьтылӧм вылӧ косьмӧм ю воргаяс — вадияс.
Ӧнія кадӧ Сахара улын куйлӧ мупытшса ва бассейн, мирас сійӧ медся ыджыд.
Важъя кадӧ Сахара вомӧн мунӧмаӧсь шума-гама караван туйяс, йитӧмаӧсь найӧ Мушӧр саридз да Рытыввыв Африкаса канмуяс.
Но век жӧ медся тӧдчана транспорт туйӧн вӧлі и эм Нил ю, коді заводитчӧ континентас экваторбердса районъясын да вуджӧ Африкаысь став войвыв юкӧнсӧ.
Рытыввылын овтӧминсӧ вадор районъясысь торйӧдӧны Атлас гӧраяс (Атлас).
Налы тӧввыв пӧкатъясӧ усьӧ медуна енэжваыс Войвыв Африкаас.
Тайӧ тропикувса, мушӧрсаридзса климата мутас.
Ва дор пӧлӧн асыввывлань мунігмоз енэжва усьӧмыс ӧтарӧ чинӧ, сійӧн Египетын Мушӧр саридз вадорын пӧшти во гӧгӧр чӧж шондіа.
Кыдзи торъялӧ тайӧ канмуясын йӧзлӧн удж?
Войвыв Африкаса абу сибыд ывлавыв вӧсна сылысь паськыд мутасъяссӧ овмӧдӧма этшакодь.
Унджыкӧн олӧны Мушӧр саридз вадор пӧлӧн да Атлас гӧраясса ковтысъясын.
Материк тайӧ юкӧнас медся уна йӧза канмуыс — Египет.
Мушӧр саридз вадорын и ӧні, уна сюрс во сайын моз войтырыс быдтӧ тропикувса культураяс: цитрус, оливки да м. д.
Важысянь Сахараын кызвыннас олӧмаӧсь кочуйтӧмӧн скӧт видзысьяс.
Кочуйтысь йӧзлӧн керкаыс — ывъяс вылӧ зэвтӧм вурун дӧраысь чом либӧ шатёр.
Сійӧс зэв кокни чукӧртны да разьны, овтӧминса сотысь шондіысь сайӧдчыны сійӧ зэв бур.
Дуб васӧ кочуйтысьяс аддзӧны оазисъясысь, кӧні веркӧсас петӧны мупытшса ваяс.
Медся тӧдчана быдмӧгӧн оазисъясын лоӧ финик пальма (161ʼ серп.).
Сылысь плодъяссӧ шуӧны «ма лэдзысь шонді чуньясӧн».
Пальма корысь гартӧны кӧрзинаяс, сӧзысь вӧчӧны вина, кералӧм пуясысь кыпӧдӧны оланінъяс.
Финик пальмаяса плантация сетӧ вуджӧр, кӧні быдмӧ виноград, гранатъяс, инжир да уна мукӧд культура.
Мирса медыджыд оазис нюжалӧ 1,5 сюрс км кузя, тайӧ Нил ковтыс Египет мутасын.
Тайӧ оазисыслӧн пасьтаыс 10 км-ысь абу унджык.
Нил ва — пӧшти ӧти ӧшмӧс, кытысь позьӧ судзӧдны дуб ва овтӧминас, та вӧсна важъя кадсяньыс Египетса олысьяс юрбитлӧмаӧсь Ниллы ас ен коддьӧмлы моз.
Странаса пӧшти став йӧзыс олӧ ю ковтысын; сэні кӧтӧдӧм муяс вылас быдтӧны кузь сіа хлопчатник, а сідзжӧ рис, сакара тростник да мукӧд культураяс.
Войвыв Африкаса унджык канму мутасын эм мупытшса перъянторлӧн озыр видзасъяс.
На пӧвстысь медшӧр — мусир да биару, найӧс Войвыв Африкаса канмуяс вузалӧны Европаӧ.
Торйӧн озыр мусирнас Ливия, а биарунас — Алжир.
Фосфоритъяслӧн, наысь вӧчӧны вынсьӧдантор, да минерал совъяслӧн артмӧминъяс эм пӧшти став канмуын Войвыв Африкаас.
Медуна фосфоритыс Мароккоын.
Подув кывъяс да тэчасъяс
солончак
вади
бархан
финик пальма
Юалӧмъяс да удж
1. Содтӧй Войвыв Африкаса география объектъяслысь лыддьӧгсӧ, параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн.
Пасйӧ став индӧм объектъяссӧ контур карта вылӧ.
Алжир, Ливия, Египет, Сахара овтӧмин, Нил ю...
2. Кутшӧм ывлавыв районъяс вылӧ позьӧ торйӧдны Войвыв Африкаса мутас.
3. Кор артмӧмаӧсь Атлас гӧраяс?
Ворсӧны оз найӧ кутшӧмкӧ роль Войвыв Африкаса климат артмӧдӧмын?
4. Велӧдчан небӧг дорӧ содтӧдъясса план серти сетӧй характеристика Нил юлы.
5. Кыдзи чайтанныд, ӧтмоз-ӧ вежласьӧны ылна вӧньяс Атлас гӧраясса войвыв да лунвыв пӧкатъясын?
Мыйла?
6. Климат артмӧдан кутшӧм факторъяс тӧдчӧны сыын, мый Войвыв Африка мутасын эм Сахара — мирса медыджыд овтӧмин.
7. Гӧгӧрвоӧдӧй, мый кӧсйис шуны Важ Элладаса историк Геродот, кор гижис, Египет пӧ — Ниллӧн козин.
8. Сахараті кочуйтысьяс шуӧны: «Овтӧминын унджык йӧз кулі ойдӧдлӧм вӧсна, жарысла дорысь».
Кыдзи чайтанныд, мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны татшӧм шуӧмсӧ?
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыввыв да Шӧр Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 40. Рытыввыв да Шӧр Африка
Кутшӧм ыдждаыс Африка тайӧ юкӧнлӧн?
Рытыввыв да Шӧр Африка ӧтлаын босьтӧны материк мутассьыс матӧ джынсӧ.
Кутшӧм ывлавылыс тані куйлан канмуясын?
Африка тайӧ юкӧнас кызвыннас шыльыдінъяс, но эм и 1000 м сайӧ джуджда гӧраяс.
Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын, торйӧн кӧ дзик рытыввылын, енэжва усьӧ 4000–5000 мм; саридз вадорсянь ылысмигӧн, сынӧдыс лоӧ косджык да, енэжва лыдыс чинӧ.
Рытыввыв Африка куйлӧ экваторувса вӧньын, та вӧсна енэжва сэні усьӧ гожӧмнас.
Васӧд сезоныс кыссьӧ во чӧж 3-сянь 10 тӧлысьӧдз.
Тӧлын Рытыввыв Африкаса шыльыдінъяс весьтті пӧльтӧны Сахарасянь асыв-войвывса тӧвъяс (пассатъяс).
Пуксьӧ кос сезон.
Рытыввыв да Шӧр Африкаын аддзам вӧр-ва зонаяслысь войвывсянь лунвылӧ вежсьӧмсӧ.
Войвывса канмуяс куйлӧны Сахель зонаын («сахель» араб ногӧн лоӧ «дорӧс, вадор»).
Сахельыс — джынвыйӧ овтӧминъяса да овтӧммӧм саваннаяса зона, коді нюжалӧма рытыввывсянь асыввылӧ Сахара лунвыв вежтас пӧлӧн.
Ёна тӧждӧдӧ сійӧ, мый Сахаралӧн мутасыс век содӧ и содӧ.
Вывті ыджыд кос дырйи тані оз гежӧда катастрофа кодь овлы, кулӧ скӧт да тшыгъялӧны йӧзыс.
Быдмӧгуловыс Сахель зонаын гӧль, зэра сезон сӧмын 1,5–2 тӧлысь кыссьӧ да.
Кос кадколастӧ, кор пӧльтӧ харматтан тӧв, Сахаралӧн пӧсь лов руыс волӧ весигтӧ Гвинея куръя вадор муӧдз.
Васӧдыс абу тырмымӧн да, юясыс материк тайӧ юкӧнас тшӧкыда косьмалӧны, а тыясыс ляпкалӧны.
Медся гырысь Чад тылӧн мутасыс кос кадколастӧ чинӧ 2 пӧв.
Гвинея куръя дорӧ петысь канмуясын заводитчӧ Африка континентса «вӧр саридз» — экваторбердса васӧд вӧръяса (гилея) да кадысь кадӧ васӧд вӧръяса зона.
Тані быдмӧны дона пуяс: сьӧд, виж, кӧрт рӧма.
Ӧні ас кежысь быдмӧм вӧрыс коли зэв этша нин, найӧс вежӧмаӧсь тропикдорса культураяса плантацияяс (какао, копей, выя пальма, банан).
Конго ю вожын — континентлӧн «вӧр сьӧлӧмыс», тані ӧнӧдз выйим местаяс, кытчӧ абу тувччӧма европеечлӧн кок (164 с.).
Экваторбердса васӧд вӧръяс нюрзьӧмаӧсь, ӧд Конго юлӧн вожъясыс тшӧкыда тулывлӧны да ойдӧдлӧны адзнысӧ.
Саваннаяс да шоч пуаинъяс артмӧмаӧсь сезон серти енэжва лыд вежласьӧмысла.
Улис сезон дырйи юяс да тыяс саваннаяс зонаын тырӧны ваӧн, а интассӧ вевттьӧ веж турун джодждӧра; кос сезон дырйи туруныс жарысла косьмӧ, вааинъяс ляпкалӧны, а видз-му овмӧсса культураяса муяссӧ колӧ торйӧн киськавны (165ʼ серп.).
Кутшӧм войтыръяс олӧны Рытыввыв да Шӧр Африка мутасын да мый найӧ уджалӧны?
Африка тайӧ юкӧнас унджык страналӧн мутасъяс вӧліны колония кутан Бритму да Прансуз империя тэчасынӧсь.
Канмуяс босьтӧмаӧсь асшӧрлун сӧмын ХХ нэм шӧрын.
Ӧні Рытыввыв да Шӧр Африкаын эм 20 гӧгӧр канму, кӧні олӧны 600-ысь унджык войтыр, найӧ сёрнитӧны 1500 кыв вылын.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса войтыръяс негроид расааӧсь; медуна лыдаӧсь — фульбе да хауса.
Африкалысь континентпытшса юкӧнсӧ европеечьяс аслысалӧмаӧсь зэв ньӧжйӧн, сы вӧсна мый материк вадорын зэв этша лӧсьыд гавань, кытчӧ вермисны эськӧ пырны суднояс, а ыджыд юяс кывтыдын уна коськ.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса унджык канмуын олысьяс уджалӧны видз-му овмӧсын.
Саваннаяс да шоч вӧраинъяс зонаын паськалӧма му уджалӧм да скӧт видзӧм.
Муяс вылын быдтӧны сорго, броса (тайӧ кӧйдыс культураяслы оз ков уна васӧд), арахис.
Видз-му овмӧсын унджыкторсӧ вӧчӧны ки помысь, шуам му уджалӧны коканӧн.
Ва тырмытӧмыс — саваннаын олысьяслӧн медшӧр майшӧг.
Васӧ босьтӧны медсясӧ юысь.
Рытыввыв Африкаын медыджыд юыс — Нигер.
Сійӧ визувтӧ вит канму вомӧн.
Ю ваясӧн кӧтӧдӧны муяс, юсьыс кыйӧны чери.
Уна канмулы Нигерыс лоӧ медшӧр волысян туйон.
Шӧр Африкалӧн мутасыс пӧшти ставнас цеце гут паськалан зонаын, сійӧ морт да пемӧсъясӧс чорыда висьмӧдысьӧс кыскалӧ: таысь овлӧны узян висьӧм да тропикдорса малярия.
Сы вӧсна экваторбердса васӧд вӧръяс зонаын скӧт видзӧмсӧ сӧвмӧдны он вермы.
Медым могмӧдны асьнысӧ сёянӧн, татчӧс олысьяс весалӧны вӧрысь му юкӧнъяс да быдтӧны сэні батат, ямс да мукӧд клубеня быдмӧгъяс.
Конго ю вожын олӧны пигмейяс.
Налӧн тушаыс шӧркодяс 141–142 см, абу ыджыдджык.
Пигмейяс — прамӧя вӧрын олысьяс.
Найӧ пӧткӧдчӧны вӧр козинъясӧн, кыйӧны вӧрса пемӧсъясӧс.
Ӧні пигмейястӧ вермасны матӧ воштыны, налысь олан вӧръяссӧ зіля кералӧны да.
Рытыввыв да Шӧр Африкаса ӧткымын канмуыс озыр мупытшса перъянторъясӧн, тані эм перйысян индустрияса уджаинъяс.
Нигерияын да Габонын перйӧны мусир, Конгоса Демократияа Республикаын — металл рудаяс, алмазъяс, Гвинеяын — лемень рудаяс.
Гвинея куръя дорса канмуясысь суйӧр сайӧ петкӧдӧны какао-бобияс, выя пальмасьыс плодъяс да видз-му овмӧсса мукӧд прӧдуктаяс.
Подув кывъяс да тэчасъяс
пассат
саванна
харматтан
гилея
пигмей
Юалӧмъяс да удж
1. Параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧй лыддьӧгӧ Рытыввыв да Шӧр Африкаысь географияса объектъяс.
Пасйӧй став индӧм объектсӧ контура карта вылӧ.
Сахель, Чад ты, Конго Демократия Республика, Нигер ю...
2. Рытыввыв да Шӧр Африкаса канмуясын каналан кывйӧн, сійӧн тай вӧдитчӧны каналан удж дырйи, лэдзӧны газетъяс, лоӧ прансуз, либӧ англичан, либӧ португал кыв.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ фактсӧ?
3. Сахара, Сахель, Конго вож...
Мыйӧн торъялӧны ывлавыв комплексъяс тайӧ районъясын?
Тэчӧй найӧс дорвыв — войвывсянь лунвылӧ.
Кутшӧм вӧр-ва зонаыс коли бокӧ?
4. Видзӧдлӧй 168 серпас вылӧ, сэні тай Рытыввыв Африкаса ӧткымын канпас.
Кыдзи наын тӧдчӧны географическӧя мувыв куйланінныс, вӧр-ваныс да олысьяслӧн овмӧс уджныс?
5. Слӧн Лы Вадор, Зарни Вадор, Вер Вадор...
Тадзи войдӧр шулӧмаӧсь Гвинея куръя вадор юкӧнъяссӧ.
Кыдзи чайтанныд, мый йылысь висьталӧны тайӧ нимъясыс?
6. Орччаӧдӧй Нигер да Конго юяс.
Мыйӧн найӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыс да мыйӧн ӧтсямаӧсь режим, локтан ва, визувтан ног сертиныс?
Кыдзи найӧ юяснас вӧдитчӧны сэтчӧс йӧз?
7. Ті кӧ вӧлінныд серпасалысьӧн, кутшӧм рӧмъяс эськӧ бӧрйинныд, медым серпасавны Рытыввыв да Шӧр Африкаса пейзажъяссӧ?
Гӧгӧрвоӧдӧй, ассьыныд бӧрйӧмнытӧ.
8. Кыдзи чайтанныд, эм-ӧ кутшӧмкӧ тӧлкыс мукӧд материкъяс вылын олысьяслы тӧдны, кыдзи йӧзыс олӧны Рытыввыв да Шӧр Африкаын?
Мыйла?
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§41. Асыввыв Африка
Кӧні куйлӧны Асыввыв Африкаса канмуяс?
Асыввыв Африкасянь асыввылын Индия океан, а рытыввылын — Асыввыв Африкаса потӧмин (169ʼ серп.).
Сы вӧсна, мый Асыввыв Африкаса канмуяс Индия океан бердынӧсь, сэтчӧс олысьяс важысянь контактируйтӧны Лунвыв, Рытыв-Лунвыв да Асыв-Лунвыв Азияса войтыръяскӧд.
Кутшӧм ывлавыв тайӧ канмуясын?
Асыввыв Африкаса канмуяс куйлӧны материк медся джуджыд юкӧнас.
Тані кызвыйӧ кыптӧдъяс да 1000 м-ысь джуджыдджык гӧраяс.
Выльӧнджык кӧран кадӧ Африка-Аравия платформалӧн тайӧ юкӧнас артмӧма Асыввыв Африкаса потӧмин — косӧдас потласьӧминъяс пиысь медся кузь зона, коді матӧ 7000 км кузьта нюжалӧ Гӧрд саридз войвыв вадорсяньыс Замбези ю кывтыдӧдз Мозамбикас (170 серп.).
Физика мусерпасысь потласян визьыс зэв бура тӧдчӧ Африкаса Ыджыд тыяс сикӧтш вӧсна, найӧ тай куйлӧны тектоника лайковъясын — грабенъясын.
Став тайӧ тыыс зэв пыдын, но торъялӧны мӧда-мӧдсьыс мутас ыджда серти.
Африкаса медыджыд тыыс — Виктория.
Татчӧс олысьяс ыдждаысла да ён бушковъяс вӧсна шуӧны сійӧс саридзӧн.
Виктория тыыс куйлӧ платформа фундамент увтасмӧминын, кусӧм вулканъяс шӧрын.
Сы бердса канмуясын олысьяслы сылӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд: ты вомӧн мунӧны тӧдчана транспорт туйяс.
Виктория ты пыр визувтӧ Африкаса медкузь юыс — Нил.
Потласян визь пӧлӧныс му кыш век на вӧрӧ.
Потласигӧн ыльӧбтӧм лава вевттьӧма ыджыд мутасъяс, кӧні кыпалӧны лаваӧсь плато да вевтасъяс.
Лаваӧсь вевтасӧн лоӧ, шуам, Эфиопияса вевтас.
Асыввыв Африкаса кыптӧдын сулалӧ Африкаса медджуджыдін — Килиманджаро вулкан.
Му кышлӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ вешйӧмыс, мый вӧсна и артмӧма Асыввыв Африкаса потӧминыс, мунӧ водзӧ.
Некымын миллион во мысти Асыввыв Африкаыд торйӧдчас материксьыс да лоас діӧн.
Климатыс Асыввыв Африкаса унджык канмуын жар.
Медся ёна жарыс кылӧ океан вадор муын да тыяс вадорын.
Кыптӧдъясын да вевтасъясын, кӧні абсолют вылнаыс ыджыдкодь, вогӧгӧрся шӧр температураыс +14...18°С.
Асыввыв Африкаса унджык кыптӧдас саваннаяс да шоч пуаинъяс.
Кутшӧмкӧ пуяс гылӧдӧны корсӧ кос сезон дырйи, но кустъясыс во гӧгӧр чӧж вежӧсь.
Саванна видзысьӧн шуӧны баобабӧс, сылӧн пучӧрыс оз сотчы пӧжаръяс дырйи, кодъяс тшӧкыда овлӧны тайӧ вӧр-ва зонаын (171ʼ серп.).
Баобабъясысь ӧтдор паськалӧмаӧсь ота пашкыр туганъяса зонтик сяма акацияяс.
Асыввыв Африкаа канмуясын войтыр паркъясын кольӧма озыр пемӧсулов (172ʼ серп.).
Танзания да Уганда вӧръясын олӧны морт коддьӧм ӧблезянаяс — горилла да шимпанзе.
Кенияса саваннаяс восьса эрдын йирсьӧны гыжа пемӧсъяс: быдпӧлӧс антилопа, зебра, жираф.
Гыжаяс бӧрся кыйсьӧ лев, гепард.
Пемӧсъяссӧ видзӧдны волӧны уна лыда туристъяс.
Войтыр паркъясын налы лӧсьӧдалӧны торъя туръяс — сафари: туристъяс видзчысьӧм могысь ветлӧны сэті машинаясӧн.
Кодъяс олӧны Асыввыв Африкаса канмуясын?
Асыввыв Африкасӧ чайтӧны морт вужмуӧн.
Татысь сюрӧмаӧсь морт коддьӧм медвылыс приматъяслысь колясъяс — тайӧ австралопитекъяс, налӧн арлыдыс лоӧ 2 млн во сайӧ.
Африка континент вылын ӧти медваж канму вӧлі ӧнія Эфиопия мутасын.
Эфиопияса вевтасса бура чужтан мусинъяс артмӧмаӧсь вулканӧн ыльӧбтӧмторъясысь.
Тані культура быдмӧгъяс артман ӧти шӧрин, кытысь му югыд пасьтала разалӧмаӧсь сорго, копей.
Ыджыд роч поэт Пушкин Ӧльӧксан Сергеевичлӧн ӧти важайыс — Ганнибал Ибрагим Петрович — вужъяснас Эфиоп муысь.
Асыввыв Африкаса кыптӧд эрдъясын олӧны банту вужъя войтыръяс, найӧ му уджалӧны.
Танзания да Кенияын вадор районъясын олӧны суахилияс — тайӧ войтырыс артмӧма Азияса йӧзкӧд бантуяс сорасьӧмысь, воддзаяс тай 2 сюрс во сайын воӧмаӧсь татчӧ Аравия да Индияладорсянь да подулалӧмаӧсь уна лыда каръяс (шуам, гырысь порта каръяс Танзанияын Момбасу да Дар-эс-Салам).
Майбыр олӧмыс тайӧ канмуясас мыджсьӧма араб канмуяскӧд, Персиякӧд да Индиякӧд вузасьӧм вылӧ, а сідзжӧ Африкаса мукӧд канмуяскӧд каравана вузасьӧм вылӧ.
Арабъяслысь суахилияс босьтӧмаӧсь ислам, но та дырйи налӧн уна мый кольӧма Африкаса культураысь.
Материкса мукӧд канмуяс моз жӧ Асыввыв Африкаса канмуяс вӧліны колонияӧн Европаса империяяс улын да босьтӧмаӧсь асшӧрлунсӧ сӧмын ХХ нэм шӧрын.
Налӧн экономикаын кызвыйӧ сӧвмӧма медводдза сектор.
Кызвын олысьыс уджалӧ видз-му овмӧсын.
Асыввыв Африкаса канмуясын карсаяслӧн медся ичӧт пайыс материк вылас.
Медгырысь каръясыс: Эфиопияса Аддис-Абеба юркар, Кенияса Найроби юркар да Дар-эс-Салам.
Мыйӧн кыскӧ интерес Мадагаскар?
Мадагаскар — Индия океанын медгырысь да мутас ыджда сертиыс Му вылас нёльӧд ді.
Сійӧ пельдӧма Африка-Аравия платформасьыс, кор сійӧ вӧлі на важъя Гондвана материклы юкӧнӧн, та вӧсна татчӧ кольӧма зэв аслыспӧлӧс быдмӧг да пемӧсулов.
Ді вылас эмӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс, кодъяс сэсся Му вылас некысь оз сюрны — эндемикъяс.
Медбура тӧдсаӧсь мадагаскарса лемуръяс — ыджыд синма джынвыйӧ ӧблезянаяс, пу вылын олысьяс.
Вӧр пӧрӧдӧмысла кыптӧ юалӧм, вермасны найӧ водзӧ овны али оз.
Мадагаскар куйлӧ асыв-лунвыв пассатъяс туй вылын, найӧ тай вайӧны саридзвесьтса васӧд сынӧд массаяс.
Кызвыннас енэжваыс киссьӧ ді кузяла войвывсянь лунвылӧ нюжалӧм гӧраясын, асыввыв пӧкатъясас.
Тропикдорса васӧд да шоныд климатын бура быдмӧны вӧръяс, найӧс тай ӧнія кадӧ зіля пӧрӧдӧны.
Вӧр пыдди лоалӧны пӧскӧтинаяс да вӧдитан быдмӧгъяса плантацияяс.
Мадагаскарысь мукӧд канмуясӧ нуӧны копей, ваниль (му вылас медуна), гвоздика, тростникса сакар, табак.
Мадагаскарса олысьяс — малагасияс — сорас расааӧсь, на тушаын и негроид, и монголоид тӧдмӧсъяс.
Подув кывъяс да тэчасъяс
потӧмин
вӧдитан быдмӧгъяс артман шӧрин
грабен
баобаб
сафари
эндемик
Юалӧмъяс да удж
1. Параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧй лыддьӧгӧ Асыввыв Африкаысь география объектъяс.
Пасйӧй став индӧм объектсӧ контур карта вылӧ.
Асыввыв Африкаса кыптӧд, Виктория ты, Танзания, Эфиопияса вевтас...
2. Шуӧй, мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь Асыввыв Африкаса саваннаяс.
Мыйӧн торъялӧ саваннаса быдмӧгуловыс Конго ю вожын, экваторбердса васӧд вӧръясын быдманасьыс?
3. Орччаӧдӧй Рытыввыв, Шӧр да Асыввыв Африкалысь рельеф.
Мый ӧткодьыс, а мый абу ӧткодьыс?
4. Килиманджаро вулканлӧн нимыс комиӧн лоас «лым дзирда», а Кения гӧра — «еджыд гӧра».
Мыйла тайӧ гӧраяслӧн йывъяс, кӧть и сулалӧны экватор бердын, во гӧгӧр чӧж лым улынӧсь?
Туялысьяс казялӧмаӧсь, бӧръя 50 воӧн лымъя мутасыс индӧм гӧраяс йылын тӧдчымӧн чинӧма.
Мыйӧн тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
5. Эфиопияын олысьяслӧн медшӧр уджӧн лоӧ му уджалӧм, а Сомалиын — кочуйтӧмӧн скӧт видзӧм.
Гӧгӧрвоӧдӧй, гарыштӧм канмуясын кутшӧм ывлавывса аслыспӧлӧслунъяс урчитӧмны тайӧс.
6. Гижалӧй Мадагаскарлысь вӧр-ва да йӧзсӧ, мыджсьӧй та дырйи содтӧдӧн сетӧм план да быдпӧлӧс юӧраинъяс вылӧ.
7. Кыдзи чайтанныд, вежсис эз Асыввыв Африкаса канмуяслӧн географическӧя мувыв куйланіныс Суэц канал кодйӧм бӧрын?
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Африка @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 42. Лунвыв Африка
Кӧні куйлӧны Лунвыв Африкаса канмуяс?
Лунвыв Африкаса канмуяс куйлӧны Конго да Замбези ю вожъяс юкан визьсянь лунвылын.
Мыйӧн аслыспӧлӧс тайӧ канмуясын ывлавылыс?
Лунвыв Африкалӧн кыз юкӧныс куйлӧ тропикдорса климат гӧгӧртасын, но век жӧ климатыс сылӧн рытыввыв, асыввыв да шӧр районъясас ёна торъялӧ.
Асыввылын, Гундыр гӧраяс пӧкатын да Мозамбик вис бердса увтасын, во гӧгӧр чӧж ыджыдалӧ васӧд да жар поводдя.
Зэрсӧ татчӧ вайӧны Индия океансянь пыр пӧльтысь тӧвъяс (пассатъяс).
Тайӧ мутасас тропикдорса васӧд климат.
Лунвыв Африкаса Атлантикаладор мутасын во гӧгӧр чӧж шоныд поводдя: вочӧжся шӧр температураыс 20°C гӧгӧр.
Зэрӧ тані вывті шоча (во чӧжнас киссьӧ 50 мм енэжва), но сынӧдыс ва ру тыра.
Атлантика океан вадор пӧлӧн нюжалӧ Намиб овтӧмин.
Кыдзи тӧданныд нин, океанбердса овтӧминъясын климатын тӧдчӧ матіті мунан кӧдзыд визув.
Намиб овтӧминын уна эндемик.
На пӧвстысь медся тӧдса — вельвичия (175ʼ серп.).
Тайӧ быдмӧглӧн сӧмын кык кор, лента сямаӧсь, му пӧлӧн гартчӧны.
Кор ва руыс конденсируйтчӧ веркӧсаныс, васӧдыс йиджӧ быдмӧг йӧртӧдъясӧ пораяс пыр.
Лунвыв Африка шӧр юкӧнас куйлӧ Калахари овтӧмин.
Коркӧ, васӧдджык климата кадӧ, сы войвыв вежтас бердын вӧлӧма ыджыд вааин, кытчӧ усьлӧма уна ю да ёль.
Ӧні тані джынвыйӧ овтӧмин.
Климатыс Калахариын Сахараад дорысь небыдджык, сійӧн быдмӧгуловыс тані озырджык, торйӧн уна быдсикас акация.
Лунвыв Африкаса медыджыд юыс — Замбези.
Сы вадорын, Виктория боргансянь неылын сулалӧ Давид Ливингстон мыгӧрпас, коді тайӧ боргансӧ и восьтӧма (176ʼ серп.).
Замбези юын визувтан ваыс ыджданас ёна вежласьӧ во кадъяс серти: гожӧмын сійӧ уна ваа, а тӧлын ва ыдждаыс ӧдйӧ чинӧ.
Замбезиын ва лыд вежласьӧмын тӧдчӧ экваторувса вӧняс, кыті визувтӧ юыс медкузь туйкостсӧ, во кадъяс серти енэжва лыд вежласьӧм.
Медым визувтан ва лыдын вӧ гӧгӧр чӧж торъялӧмыс эзджык тӧдчы, Замбези ю вылас кыпӧдӧма мирса ӧти медыджыд вавидзанін — Кариба.
Кодъяс олӧны Лунвыв Африкаын?
Континент тайӧ юкӧнас унджык канмуыс вӧлі колонияӧн Европаса канмуяс кипод улын.
Медбӧръя колония — Намибия — босьтӧма асшӧрлун сӧмын 1990ʼ воын.
Европаса колонизаторъясӧс нуӧмаӧсь ас дорӧ Лунвыв Африкаса мупытш озырлунъяс — алмазъяс, зарни, рудаяс.
Йӧз лыд серти медыджыд канму материк лунвылас — Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР).
Сылӧн история заводитчӧ сэксянь, кор англичана-буръяса тыш дырйи англияса колонияяс дорӧ вӧлі йитӧма буръяслысь коркӧя республикаяссӧ.
(Буръясӧн шуӧны асьнысӧ Голландияысь, а сэсся Францияысь да Германияысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс).
Ӧнія ним канмулы сетӧмаӧсь 1961ʼ воын, асшӧрлун йӧзӧдӧм бӧрын.
ЛАР-са олысь йӧз котырлӧн тэчасыс сора: этшаджык лыда еджыд кучикаяс — Европаысь воӧмаяслӧн йылӧмыс да унджык лыда сьӧд кучикаяс — Африкаса войтыръяс, наысь кындзи тані олӧны и Азияысь воӧмаяс.
ЛАР — континент вылас медозыр канму.
Тані бура сӧвмӧма из перъян индустрия: перйӧны быдсикас мупытшса озырлунъяс — из шом, алмаз, зарни, металл рудаяс, найӧс кызвыннас нуӧны мукӧд канмуясӧ.
Таысь ӧтдор ЛАР вузалӧ суйӧр сайӧ и фруктъяссӧ.
Лунвыв Африкаса йӧз пиысь унджыкӧн олӧны карын.
Канмулӧн юркарыс — Претория кар.
ЛАР-лы аслыспӧлӧсӧсь уна лыда ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс, найӧс лӧсьӧдӧма пемӧс да быдмӧгулов видзӧм могысь.
Войтыр паркъясӧ волысь туристъяс вайӧны оз ичӧт нажӧткасӧ канму казнаӧ.
Медся ыджыдыс — Крюгер нима войтыр парк, сійӧ куйлӧ канму асыв-войвылын.
Сӧмын пемӧсыд тані 147 сикасӧдз, на пӧвстын слӧн, леопард, буйвол, сюраныр да гиппопотам.
Калахари ыджыдджык юкӧннас куйлӧ Ботсвана канму мутасын.
Овтӧмин пасьтала кочуйтӧны бушменъяс, Лунвыв Африкаса вужвойтыр, найӧс тай вӧлі зырӧмаӧсь косджык районъясӧ тышкасьысьджык бантуяс.
Бушмен тушаын ӧтувтчӧны монголоид да негроид расаяслӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Найӧ олӧны пемӧс увъясысь вӧчӧм да куясӧн зэвтӧм омӧлик керкаясын.
Нэмӧвӧй оласногсӧ бушменъяс пиысь водзӧ нуӧдӧны зэв этшаӧн — кӧнкӧ 3 сюрс морт, мукӧдыс овмӧдчӧмаӧсь каръясӧ.
Ботсванаса олысьяслӧн медшӧр уджыс — пемӧс вӧдитӧм.
Лунвыв Африкаса канмуясын, кыдзи и континент мукӧд юкӧнъясын, уна челядя котыръяс.
Ыджыд майшӧгӧн тайӧ канмуяслы лои сійӧ, мый йӧз лыдыс вывті ӧдйӧ содӧ, сэсся быдмӧ лыдыс и йӧзыслӧн, кодъяслы морт иммунодефицита вирус кӧвъясьӧма, мыйысь тай СПИД овлӧ.
Подув кывъяс да тэчасъяс:
океанбердса овтӧмин
вельвичия
Юалӧмъяс да удж
1. Параграф текст вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧй лыддьӧгӧ Лунвыв Африкаысь географияса объектъяс.
Пасйӧй став индӧм объектъяссӧ контур карта вылӧ.
Замбези ю, Калахари овтӧмин, Гундыр гӧраяс, Мозамбик вис, Бенгела визув...
2. Югдӧдӧй, мыйӧн океанбердса Намиб овтӧминын ывлавылыс торъялӧ Сахара овтӧминысь.
3. Африка лунвылын тӧдчӧ Ем нӧрысса шоныд визув да кӧдзыд Бенгела визув.
Кыдзи тайӧ инмӧ сы вӧр-валы?
4. Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны татшӧмтор: Лунвыв Африкаын рельефыс эськӧ вывтас, а джуджыд гӧра йывъяс ни вулканъяс абуӧсь.
5. Мыйла Лунвыв Африкаын эмӧсь сэтшӧм жӧ климат вӧньяс да вӧр-ва зонаяс, кыдзи и материк войвыв юкӧнас?
6. Орччаӧдӧй Лунвыв Африкаса рельефсӧ, Войвыв, Рытыввыв да Асыввыв Африкаса рельефӧн.
Вӧчӧй кывкӧртӧд: материк кутшӧм юкӧнса рельефкӧд Лунвыв Африкаса рельефлӧн унджык ӧтсямаыс?
7. Мыйла Калахариыс торъялӧ Сахарасьыд небыдджык климатӧн да унасикасаджык быдмӧгуловӧн?
8. Намиб, вуджӧдны кӧ готтентот кыв вылысь, лоӧ «ордъянатор».
Подулалӧй, мыйла тайӧ нимыс буретш лӧсялӧ овтӧминса ывлавыв аслыспӧлӧслунлы.
9. Кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс тӧдмалам сэтчӧс вӧр-ваысь да войтыр уджысь, туялам кӧ Сейшел діяслысь канпас (177ʼ серп.)?
10. Атласса картаяс серти тӧдмалӧй, кутшӧм сикас уджъяс вӧчӧны ЛАР-са олысьяс.
Висьталӧй, кыдзи тайӧ йитчӧма странаса ывлавыв гӧгӧртаскӧд.
{О. А. Климанова (комиӧдіс FU-Lab) @ «Африка» тема серти кывкӧртӧдъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
«Африка» тема серти кывкӧртӧдъяс
Африка — Евразия бӧрын ыджда серти мӧд материк.
Сійӧс пӧшти шӧрӧдыс вомӧналӧ экватор, та вӧсна сылӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ жар вӧньын.
Африка — Му вылас медся жар материк.
Сылӧн войвылыс да лунвылыс — рӧмпӧштанын моз видзӧдчӧны: экватор ӧтар-мӧдарын сэтшӧм жӧ климат вӧньяс и, вӧр-ва зонаяс и.
Африка — континент, кӧні йӧз лыдыс содӧ медся ӧдйӧ.
Африкаса канмуяс кызвыннас гӧльӧсь.
Сэтчӧс йӧзыс уджалӧны мупытшса озырлун перйӧмын да видз-му овмӧсын.
Тропикдорса да тропикувса культураяса паськыд плантацияяскӧд орччӧн куйлӧны крестьяналӧн коми помысь уджалана посни му юкӧнъяс.
Вӧр пӧрӧдӧмысь, вывті уна скӧт йирсьӧдӧмысь, вӧлявыв пемӧсъясӧс бырӧдӧмысь ывлавыв комплексъясын торксьӧма ӧтвесьталуныс.
Африкаыс талун — континент, кӧні экологияын ситуация зэв ёна майшӧдлӧ.
Такӧд тшӧтш важся ӧткымын канмуас цивилизацияясӧн шоча кольӧм казьтыланторъясыс да экзотика сяма вӧр-ваыс миллионъясӧн кыскӧ туристъясӧс.
Юалӧмъяс да удж тема серти тӧдӧмлунъяс ӧтувтӧм могысь
1. Географическӧй мувыв куйланін кызвыйӧ урчитӧ кӧть кутшӧм мутаслы вӧр-ваын аслыспӧлӧслун.
Вайӧдӧй примеръяс, кыдзи Африкалӧн географическӧя мувыв куйланіныс тӧдчӧ тайӧ материкса быдсикас ывлавыв компонентъясын.
2. Лыддьӧй «Африка» тема кузя кывъясысь да кывтэчасъясысь артмӧм лыддьӧг.
Магриб, войтыр парк, вельвичия, туареги, пигмей, гилея, океанбердса овтӧмин, вади, оазис, саваннаяс да шоч пуаинъяс, плантация, грабен, кӧрт пу, пирамида, масаи, эндемик, тропикдорса васӧд климат.
1) Африкаса кутшӧм мутасӧн йитчӧма лыддьӧгса быд кыв да тэчас?
2) Кутшӧм кыв да кывтэчас петкӧдлӧ аслыспӧлӧс торъяс а) рельефысь; б) климатысь; в) ваясысь; г) быдмӧг да пемӧсуловысь; д) йӧзлысь да сы уджысь?
3) Пуктӧй лыддьӧдлӧм объектъяссӧ да овланторъяссӧ Африка контура карта вылӧ.
Шуан пасъяссӧ мӧвпыштӧй асьныд.
4) Содтӧй лыддьӧгас ассьыныд кывъяс.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африка — дженьыд вуджӧръяса континент @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Африка — дженьыд вуджӧръяса континент
Кысь нӧ сэтшӧм нимыс — Африка?
Тӧдмавны, кытысь лои кутшӧмкӧ географияса нимыс, пырджык зэв сьӧкыд, торйӧн кӧ сэк, кор артмӧма сійӧ зэв нин важӧн.
Со и Африка кузя туялысьяс вӧзйӧны быдпӧлӧс гипотезаяс.
Унджыкӧн чайтӧны, нимсӧ пӧ континентлы сетӧма ӧти кочуйтысь племя серти, коді олӧма Африка войвылын.
Племяыс вӧлі гора нима: афригия.
Войвылын жӧ куйлӧ планетаса медыджыд овтӧмин — Сахара.
Но Африкаын эмӧсь и пырыс мунны позьтӧм вӧръяс, и тыр ваа юяс, и джуджыд тыяс.
Мирса медкузь ю визувтӧ Африка мутасті, сійӧ пӧшти континент джын вомӧналӧ.
Ті, дерт нин, бура тӧданныд тайӧ юсӧ история урокъяс серти: планетаса медся важ канмуяс пиысь ӧтиыс артмӧма сы вадор пӧлӧн.
Усис тӧд выланыд?
Тайӧ дерт Нил.
Пӧшти континент шӧрас куйлӧ Виктория ты, ыджда сертиыс мирса коймӧд ты.
Ыджыднас эськӧ и ыджыд сійӧ, а ляпкыдкодь.
Но зато сысянь лунвылас куйлӧ Танганьика ты, сылӧн джудждаыс километр сайӧ!
Мирса тыяс пӧвстын сійӧ мӧд местаын, но абу нин ыджда, а пыдна серти.
И дерт жӧ, Африка — континент, кӧні ми аддзам озырлун да унасикаслун серти уникальнӧй пемӧсулов, нимкодясьны сыӧн татчӧ миллионъясӧн воалӧны туристъяс мир пасьталаысь.
Слӧнъяс, жирафъяс, сюраныръяс, бегемотъяс, левъяс — ас муын тайӧ пемӧсъяссӧ ми вермам аддзыны сӧмын зоопаркысь, а тані найӧ олӧны вӧля вылын, и ёна кӧ «мойвиас», накӧд позьӧ паныдасьлыны ордым вылын.
А нӧшта...
Но, медводдза тӧдмасьӧм могысь тырмымӧн.
Миян лоас на позянлун сёрнитыштны Африкаса став дивӧяс йывсьыс.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкалӧн мувыв куйланін да сійӧс туялан история @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 20. Африкалӧн мувыв куйланін да сійӧс туялан история.
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мыйла европеечьяслы сы выйӧдз колӧма Индияӧ саридз туй?
Кутшӧм ногӧн сійӧс корсьӧма Саридз Вуджысь Генрих сарпи?
Африкалӧн мувыв куйланін.
Континент ывлавылын да сэтчӧс йӧз оласногын зэв унатор урчитӧ сійӧ, му шар кутшӧм юкӧнын тайӧ континентыс куйлӧ.
Ӧні ми кутам медводдзаысь анализируйтны континентлысь физическӧй география боксянь мувыв куйланін, сійӧн и вӧчам тайӧс спути-спуть.
Физико-географическӧя континентлысь мувыв куйланін гижалігӧн колӧ тӧдны сылысь ыджда да мыгӧр, кутшӧм вадор визьыс.
А ӧні пуктам ас водзаным Африкаа карта да видзӧдлам, кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс тайӧ континент куйланінысь позьӧ пасйыны.
Медводз пасъям континентлысь ыджда.
Африкаыс — ыджыд континент.
Мутас серти сійӧ сетчӧ сӧмын Евразиялы.
Африкалӧн мутасыс лоӧ 30 млн км² гӧгӧр.
Тайӧс дерт мусерпасас абу гижӧма, но эскӧй, Африка буретш та ыджда и эм.
Но мый.
Водзӧ видзӧдам картасӧ.
Пӧшти тшук шӧрӧдыс Африкасӧ вомӧналӧ экватор, а войвыв да лунвыв юкӧнъясын сы вомӧн жӧ мунӧны тропикъяс.
Сідзкӧ, континент мутаслӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ тропикъяс костын.
Кутшӧм кывкӧртӧдъяс Африкаса ывлавыв да сэтчӧс йӧз олӧм йылысь позьӧ вӧчны, тӧдам кӧ широта серти континентлысь куйланінсӧ?
Медшӧр кывкӧртӧд: Африка пӧшти ставнас куйлӧ жар вӧньын.
Африкаыд — жар континент.
Тайӧ урчитӧ сы ывлавывлы аслыспӧлӧслунъяс да сэтчӧс йӧзлы олан гӧгӧртассӧ.
Африкасӧ вомӧналӧ оз сӧмын экватор, а и нуля меридиан (Гринвич).
Континент ывлавылас эськӧ тайӧ оз нин тӧдчы, но зато позьӧ веськыда шуны: Африкалӧн мувыв куйланіныс аслыспӧлӧс и эм: сыын куйлӧ кыкнан визь вомӧнасянін, кысянь вошйӧны артавны географияса координатаяс.
А тайӧ лоӧ: континентыд куйлӧ нёльнан мусярджынйын.
Кӧть и сулыштны ш. 0° д. 0° чутын он вермы.
Абу сійӧ косӧдын да.
Координатаяслӧн осьяс вомӧнасьӧны Гвинея куръяын, континент вадорсянь абу и ылын.
Географияса координатаяс системаын континентлысь куйланінсӧ урчитӧны сылӧн медылі чутъяс.
Медылі чутъяс — континентлӧн медся ылі помъяс войвылын, лунвылын, рытыввылын да асыввылын (92ʼ серп.).
Медылі чутъяслӧн координатаяс петкӧдлӧны, мый кузя нюжалӧ континентыс войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ.
Сэсся ми вермам сёрнитыштны и сы йылысь, мыйӧн аслыспӧлӧс Африкаса вадор визьыс, м. ш., эм-абу континентлӧн куръяяс да кӧджъяс, уна-ӧ діыс сы вадоръяс пӧлӧн.
Бергӧдчам мусерпаслань.
Орччӧдӧм могысь видзӧдлам Евразия карта вылӧ.
Аддзанныд, мыйта саридз, куръя, кӧдж чукльӧдлӧны медыджыд континентлысь вадор визьсӧ?
А кымын діыс сы вадор пӧлӧн?
Уна сё!
Со тайӧ и шусьӧ — ёна вундалӧм вадор визь.
А сэсся бара видзӧдлам Африка вылӧ.
Сэтшӧм вадор визьсӧ позьӧ шуны омӧлика вундалӧмӧн.
Африка йылысь шуӧны: «Чер помысь вӧчӧм континент».
Збыль тай, гырыся лӧсйӧма.
Чукльӧдлытӧг.
Африкаыд мыськавсьӧ кык океан ваясӧн: Индия да Атлантика.
Континентлысь мыгӧрсӧ чукльӧдлӧ сӧмын ӧти куръя — Гвинея да ӧти кӧдж — Сомали, мӧдсӧ тай аслыспӧлӧс форма вӧсна корсюрӧ шулӧны Африка Сюрӧн.
Африка вадор пӧлӧн діыс абу уна.
Унджыкыс — посни ді чукӧръяс: Комора діяс, Веж Нӧрыс діяс, Сокотра ді да мукӧд.
Африка вадор пӧлӧн куйлӧ сӧмын ӧти гырысь ді, сійӧ мирас медся ыджыдъяс пиын — Мадагаскар.
Европаысь Африка торйӧдӧма Мушӧр саридзӧн да векни Гибралтар вискӧн (93ʼ серп.).
Вискыс медвекньыдінас 14 км пасьта и эм, да Африкаса джуджыд кыркӧтшсянь позьӧ аддзыны Европаса кырсӧ.
Гӧрд саридз, коді куйлӧ Африка да Евразия костын, оз дзикӧдз торйӧд тайӧ континентъяссӧ.
Дзик асыв-войвылын найӧс йитӧ зэв векни Суэц вуджанін (94ʼ серп.).
Но век жӧ вуджны ӧти континентсянь мӧдас косӧд оз артмы: Мушӧр да Гӧрд саридзьяс костті кодйӧмаӧсь Суэц канава, сійӧс и лыддьӧны Африкаа-Евразияа вежтас пыдди.
(Суэц канава ворсӧ ыджыд роль мирса судноветлӧмын да вузасьӧмын — сійӧ некымын пӧв чинтӧ саридз туй Европасянь Азияӧ.)
Африка восьтӧм йылысь сёрниыс оз вермы лоны.
Но ми вермам сёрнитыштны сійӧс туялӧм йылысь.
Та дырйи пондам кутны тӧд вылын со мый.
Континентъяссӧ туявлӧма абу сійӧ войтыр, коді сэні олӧ.
Медся зіль да мудзлытӧм туялысьясӧн миян планета вылын век вӧліны европеечьяс.
И висьтавны ми кутам Европаса ветлысь-мунысьясӧн да туялысьясӧн географияын восьтӧмторъяс йылысь.
Но мед оз вун: кодъясӧнкӧ восьтӧм да туялана континент вылын олӧмаӧсь нин йӧз, и налы тайӧ континентъяс вӧліны ас гортӧн.
Медвойдӧр Африкалысь вадор визьсӧ пондӧмаӧсь туявны португалияса морякъяс, Индияӧ саридз туй корсигмоз.
Индиякӧд вузасьны окотитӧма Европаса став купечыс.
Тайӧ канмулӧн мойдса кодь озырлунъясыс кыскӧмаӧсь найӧс ас дорӧ.
Косӧдыс Индияӧ мунӧ вӧлі кузь да сьӧкыд туй — гӧраяс, овтӧминъяс да вӧръяс вомӧн.
Абуджык сьӧкыдӧн кажитчӧма мунны саридзӧд, Африка кытшовтӧмӧн.
Но Африкаса вадоръяс дзик тӧдмавтӧмӧсь.
Кытысь босьтны дуб ва, сёян?
Кытчӧ сувтны якӧр вылӧ карабтӧ дзоньталӧм могысь?
Кыдзиджык паныдаласны сэтчӧс йӧз?
Тайӧс некод абу тӧдлӧма.
Португалечьяс уна дас во чӧж ӧтарӧ вешйӧмаӧсь лунвылӧ, туялӧмаӧсь Африкаса вадоръяс, пасйӧмаӧсь вадор муяссӧ карта вылӧ, кыпӧдлӧмаӧсь изкаръяс да портъяс.
Ті тӧданныд нин ним серти сійӧс, коді котыртӧма тайӧ экспедицияясӧ — Саридз Вуджысь Генрих, сарпи.
Тӧдса тіянлы нимыс и капитанлӧн, коді медводдзаӧн кытшовтӧма Африкасӧ лунвыв пом гӧгӧр да вайӧдӧма карабсӧ Индияӧдз — Васко да Гама (95ʼ серп.).
Вӧлі тайӧ 1498ʼ воын.
XV нэм пом кежлӧ Африкаса вадор визьсӧ вӧлі туялӧма да картаалӧма.
Карта вылӧ вӧлі пасйӧма океанӧ усян ю вомъяс, вадор пӧлӧнса гӧра мусюръяс, но мый вӧлі континент пыдіас, вадорсянь кӧть эськӧ некымын километр ылнаын, та йылысь важ моз некод эз тӧд.
Ыджыд еджыд пятно вӧлі сэки Африкалӧн мусерпасыс.
И татшӧмӧн сійӧ кольӧма некымын нэм чӧж.
Европеечьяс полӧмаӧсь вешйыны вадорсянь ылӧджык.
Ставыс, мый найӧс интересуйтӧма Африкаын: лӧсялан местаын сибавны вадорӧ да дасьтысьны Индиялань нуан выль туйкост кежлӧ.
Но регыд лоины и выль интересъяс.
XVI нэмсянь европаса, медводз португалияса да испанияса, вервузалысьяс пондӧмаӧсь петкӧдны Африкаысь сэтчӧс олысьясӧс Америкаӧ, плантацияяс да рудникъясын уджӧдӧм могысь.
Сэсся йӧзнас яндысьтӧг вузасьӧмаӧсь XIX нэмӧдз.
XIX нэмын европаса ветлысь-мунысьяс босьтчасны зіля туявны Африкаысь шӧр районъяссӧ.
Пондасны корсьны, кысянь петӧны Африкаса ыджыд юяс: Нил, Конго, Замбези.
Мыйла найӧс интересуйтӧмаӧсь ю йывъясыс?
Да со мыйӧн: юясӧд вӧлі кокниджык пырӧдчыны тӧдтӧм на территория пыдіас.
Англияса Джон Спик (96ʼ серп.) да шотландияса Джеймс Грант 1863ʼ воын писькӧдчӧмаӧсь дзик Африка шӧрӧдзыс да восьтӧмаӧсь континентса медыджыд Нил юлысь йывъяссӧ.
Та йылысь найӧ юӧртасны Лондонӧ телеграммаӧн, кӧні вӧлі дзик ӧти фраза, коді бордъяӧн лои: The Nile is settled (Нилсӧ пуктӧма).
Но медся тӧдчана туялысьӧн Африка шӧрса районъясас вӧлі Давид Ливингстон (97ʼ серпас).
Сійӧ чужлӧма зэв гӧль шотландеч гозъялӧн да водз коли бать-мамтӧг.
Но мортыс вӧлі зэв зіль да велӧдчӧм бӧрын мунас Африкаӧ бурдӧдысьӧн да миссионерӧн.
Тані сійӧ дугдывтӧг ветлӧдлӧма экспедицияясӧн пӧшти 30 во.
Сійӧ медводдзаӧн европеечьяс пиысь аддзас мичаысь-мича борган Замбези ю вылас да шуас сійӧс Виктория, восьтас уна ю да ты Африка лунвыв да рытыввылысь, та лыдын и Танганьика да Ньяса тыяс.
Сійӧ мӧдӧдчывлӧма континент шӧрас да корсюрӧ некымын во кежлӧ прамӧя вошлӧма сэтчӧ.
Ӧтчыд сійӧс корсьӧм-мездӧм могысь весиг вӧлі лӧсьӧдӧма торъя экспедиция, америкаса журналист Генри Стэнли (98ʼ серп.) кипод улын.
Зэв дыр корсьысьӧм бӧрын Стэнли аддзӧма Ливингстон котырсӧ.
Но мездыны некодӧс абу ковмӧма — Ливингстонлӧн да сы йӧзыслӧн ставыс вӧлі бур.
Мыйкӧ дыра Стэнли да Ливингстон ветлаласны ӧтлаын, а сэсся янсӧдчасны.
Некымын во мысти кыкнанныс бырасны Африка кузя выль ветлӧмъяс дырйи.
А мусерпасӧ колясны налӧн нимъяс.
Конго ю вылас кык борган на серти шуӧны.
Роч экспедицияяс Африкаӧ вӧліны зэв этша.
Но век жӧ континент карта вылысь позьӧ аддзыны зэв аслыспӧлӧс нимъяс.
Шуам, Туркана ты бердын эм нӧрыс, коді шусьӧ Васька Ныр.
Африка шӧрын!
Кысь татшӧм нимыс?
XIX нэм помын тані уджалӧма роч географъяслӧн экспедиция Василий Юнкер кипод улын.
Но, дерт жӧ, абу сы ним серти нӧрыссӧ шуӧма.
Некодлы юрас эськӧ эз лок нимтыны экспедицияса юралысьӧс, тӧдчана докторӧс, Юнкер Василий Васильевичӧс дженьыда Васяӧн, непӧштӧ Васькаӧн.
Экспедицияын вӧлі татчӧс детинка, 12 арӧса.
Сійӧ отсалӧма пӧварлы пусьыны.
Визув зонкаыс мусмӧма экспедицияса верстьӧ йӧзлы, а збыльвывса нимсӧ шунысӧ вӧлі налы сьӧкыд, со и пондӧмаӧсь нимтыны сійӧс Васьнас.
Со тайӧ Вась серти и шуӧма вӧлі Туркана ты бердас нӧрысыс.
Дерт, Васька Ныр — абу дзик ӧти восьтӧмтор Юнкер котырыслӧн.
Тайӧс позьӧ кокниа аддзыны, кутам кӧ видзӧдны сы маршрута карта вылӧ (99ʼ серп.).
А ХХ нэм пуксигӧн Африкаӧ волӧма кывбуралысь Николай Гумилёв.
Сійӧ эськӧ географиялы некутшӧм восьтӧмъяс абу вӧчӧма, но та пыдди гижӧма Африкалы сиӧмӧн дзонь цикл кывбуръяссӧ.
Тӧдтӧм канмуяс пытшкӧ ме писькӧдчи,
Кӧкъямысдас лун муніс менам караван;
Зумыш гӧраяс мусюр, вӧр, а корсюрӧ
Аслыспӧлӧс ыліас кодлӧнкӧ каръяс,
Эз ӧтчыд сэтысь войся чӧв-лӧнь пыр
Лагерӧ волы гӧгӧрвотӧм омлялӧм.
Ми кералім вӧр, ми кодйим гуранъяс,
А рытнас миян дорӧ сибалісны левъяс.
1930ʼ воясын Африкаас уджалӧма экспедиция, кодӧс котыртӧма да юралӧма тӧдчана роч биолог Николай Вавилов.
Африкасӧ тӧдмалӧны уна сё во нин.
Но век жӧ и ӧнія кадӧ оз позь чорыда шуны, мый континентса став мутассӧ туялӧма быдлаті тырвыйӧ да стӧча.
Африкаын абу этша места, мый йылысь юӧръяс абуӧсь либӧ найӧ вывті этша.
Пӧшти быд континент вылын эм татшӧм туявтӧмджык пельӧсъясыс, но медуна найӧ гашкӧ буретш Африкаын.
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Африкасӧ шӧр юкӧнті вомӧналӧ экватор, да сійӧ пӧшти дзоньнас куйлӧ кыкнан тропик костын.
Тайӧ урчитӧ климат да ывлавыв гӧгӧртас континент вылас.
2. Вадор визьыс Африкаын озджык чукляв, формаыс зэв лайкыд.
Тані этша саридз, куръя, кӧдж да діыс.
3. Африкатӧ некоді абу восьтӧма, сійӧ — мортлӧн вужму.
Йӧзыс тані векисянь олӧны, но континент туялӧм могысь ковмӧма пуктыны уна вын.
Вадор визь пӧлӧн континентсӧ туялӧмаӧсь португалечьяс, Индияӧ саридз туй корсигмоз.
4. Континентса шӧр районъяс колины тӧдмавтӧмӧн XIX нэмӧдз.
Ыджыд пай найӧс велӧдӧмӧ пуктӧмаӧсь британияса туялысьяс Грант, Спик да Ливингстон, американеч Стэнли.
Рочьясыд Африкаӧ экспедицияӧн ветлӧмаӧсь этша.
XIX нэм помын Африкаын уджалӧма В. Юнкер, а ХХ нэмын — Н. Вавилин котыр.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Мый лоӧ физическӧй география боксянь мувыв куйланін?
2. Шуӧй Африкаса медылі чутъяс.
3. Шуӧй ветлысь-мунысьясӧс, кодъяс туялӧмаӧсь Африкасӧ.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мый медся аслыспӧлӧс Африкалӧн мувыв куйланінын?
2. Кутшӧм кывкӧртӧдъяс Африкаса ывлавыв йылысь позьӧ вӧчны физико-географическӧя мувыв куйланін сертиыс?
3. Кутшӧм этапъяс Африка туялӧмын позьӧ пасйыны.
Уджалам картакӧд
1. Тӧдмалӧй Африка континентса медылі чутъяссьыс координатаяс.
2. Мурталӧй, мый пасьта Африкаыс экватор пӧлӧн.
3. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкалӧн му пытшкӧс да му веркӧс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 21. Африкалӧн му пытшкӧс да му веркӧс
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый сэтшӧм рифт?
Кутшӧм сикас мупытшса озырлунъяс овлӧны?
Кутшӧм йитӧдыс му пытш тэчас да мутас рельеф костын?
Африка — важъя континент.
А став мукӧд континентыс нӧ томӧсь?
Вайӧ видзӧдлам бурджыка.
Кӧнкӧ 250 млн. во сайын ӧтувъя Пангея континент пельдӧма кык пельӧ, лои кык ыджыд-ыджыд материк: Лавразия да Гондвана.
Коляс нӧшта 70 млн. во, да сэтшӧм жӧ рӧкыс и найӧс суас: Лавразия да Гондвана торйӧдчӧма блокъясӧ, найӧ и лоины ӧнія континентъяслы подулӧн.
Африка та дырйи вӧлі быттьӧкӧ шӧринӧн, кысянь быдлаӧ «пышйӧмаӧсь» мукӧд континентъясыс.
А ачыс та дырйи пӧшти оз и вешйы, оз вежсьы ни.
Африка быдладорті кытшовтӧма му кыш кыскан зонаясӧн, та вӧсна литосфераса мукӧд плитаясыс Африкаа плита вылӧ пӧшти оз личкыны.
А кӧні личкӧмыс абу, геологияса процессъяс ланьтӧны да артмӧны платформаяс — му кышлӧн зумыд юкӧнъяс.
А сідз кӧ, Африкалӧн веркӧсыс артмӧма зэв нин важӧн, гӧраяс тані быдмӧмаӧсь Гондвана дырйи, а гашкӧ и Пангея кадӧ на.
А буди и нӧшта на водзджык!
Уна сё миллион воӧн тайӧ гӧраяс киссьӧмаӧсь нин.
Коляс-жуглас, мый та дырйи артмӧма, мыськӧма бокӧ ваӧн либӧ нуӧма тӧлӧн, та вӧсна веркӧсас кольӧмаӧсь зэв важся изсикасъяс, налӧн арлыдыс 2 млрд. сайӧ во.
Со мыйла ми шуам Африкасӧ важъя континентӧн: сы веркӧслы абу инмӧмаӧсь гӧраяс артмӧдан вӧрӧмъяс, мый вӧсна и выльмӧ рельефлӧн серпасыс.
Но мый, континент подулас куйлӧ Африкаа-Арабияа платформа — литосфералӧн важъя зумыд юкӧн.
Африка рельефын кызвыйӧ шыльыдінъяс.
Сідзсӧ, тайӧ шыльыдінъясыс джуджыдӧсь, кыпалӧмаӧсь.
Африкаса физикаа карта вылын унджыклаас лыа виж да сёй виж рӧм.
Сійӧ лӧсялӧ саридз веркӧссянь 200–1000 м вылнаяслы.
И кӧть Африкаын абуджык джуджыд гӧраясыс, шӧркодь вылнаяс серти сійӧ — медся вывтас континентъяс пӧвстын.
Рельефлӧн медшӧр формаыс — кыптӧд.
Кыптӧдлӧн веркӧсыс абу плавкӧс, а мылькъя.
«Африкаса веж мылькъяс» — тадзи шуӧма америкаса гижысь Эрнест Хемингуэй Африкаас сыкӧд лоӧмторъяс йылысь небӧгсӧ.
Континент тӧдчана юкӧнас тайӧ характеристикаыс рельефыслы зэв стӧча лӧсялӧ!
Дзик войвылас Африка куйлӧ Альпъяса-Гималаяса кӧрӧм вӧньын (в. 26ʼ серп.).
Сэні артмӧмаӧсь Атлас гӧраяс.
Тайӧ томджык кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс сулалӧны Марокко, Алжир да Тунис мутасын.
Нимсӧ гӧраяслы сетӧма Атлас атлант серти, коді, эскыны кӧ Элладаса мифъяслы, сулалӧма му югыд дор визьын да кутӧма пельпом вылас енэж.
Кӧть и медджуджыдіныс тайӧ гӧраясас вевтыртӧ 4000 м, гӧраястӧ джуджыдӧн он шу.
Шӧрвыйӧ найӧ 1,2–2 сюрс м вылнаӧсь (100 серп.).
Му кышыс корсюрӧ вешйылӧма сувтса ног, та вӧсна артмӧмаӧсь ыджыд лайковъяс (Конго, Чад, Калахари) да тӧдчана кыпалӧмъяс (Эфиопияса вевтас, Ахаггар да Тибести вевтасъяс, Асыввыв Африкаса кыптӧд).
Асыввыв Африкаса кыптӧдын, Танзания мутасын, сулалӧ континентса медся джуджыд йыв — Килиманджаро вулкан (101ʼ серп.).
Тайӧ вулканыс важӧн нин абу ловзьылӧма, но шуны сійӧс пыр кежлӧ кусӧмӧн оз на позь.
Дзик лунвылас континентын сулалӧны важ гӧра мусюръяслӧн колясъяс.
Тайӧ абу джуджыд Гундыр гӧраяс да Кап гӧраяс.
Кыкнан мусюрыс Лунвыв Африкаса Республика (ЛАР) мутасынӧсь.
Африкаын ловъя вулканыс этша, зэв гежӧд и мувӧрӧмъяс.
Унджык юкӧнын мутасыс зэв зумыд, геология боксянь кӧ шуны.
Но эм Африкаын и район, кӧні ставыс дзик мӧд ногӧн тыдалӧ.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ параграфсьыс воддза помсӧ.
Африкаыд — шӧрин, кытысь торъялӧны да быдлаӧ муналӧны континентъяс.
Тайӧ процессыс и водзӧ сӧвмӧ.
Континент вылас тыдовтчӧма выль потас, коді коркӧ дыр мысти юкас Африкатӧ кык пельӧ.
Тайӧ Асыввыв Африкаса потӧмин либӧ Рифт сьӧртас.
Тайӧ потӧминыслӧн визьыс нюжалӧ Африкаса некымын канму вомӧн.
Ыджыдджык юкӧныс Эфиопияын, Кенияын, Танзанияын да Малавиын.
Потӧминыс заводитчӧ Эфиопияса вевтас районсянь, вуджӧ Туркана ты вомӧн, сэсся рытыввыв да асыввыв бокті кытшовтӧ Виктория ты да Африкаса ыджыд тыяс пыр, Танганьика да Ньяса вывті, петӧ Замбези ю вомланьӧ.
Сійӧс бура казялам мусерпасысь буретш чеп моз пукалысь тыяс вӧсна, кодъяс тыртӧмаӧсь му кышса потасъяссӧ.
Асыввыв Африкаса потӧминланьын зэв тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс.
Тані и континентас медся тӧдчана вулканасянін.
Ӧткымын ловъя вулкан и эм, но найӧ зэв тшӧкыда ыльӧбтылӧны лаватӧ дай ыджыд пайясӧн (102ʼ серп.).
Мупытшса озырлун
Физика карта серти тыдалӧ: Африкаса асыввыв да лунвыв мутасъясыс саридз веркӧссянь вылынджык, континентлӧн войвыв да рытыввыв юкӧнъяс серти.
Но торъялӧны найӧ оз сӧмын джуджда сертиныс.
Войвылын да лунвылын Африкалӧн веркӧсыс коркӧ важӧн вӧлі саридз пыдӧсӧн, а ӧнія кадӧ ёна рӧшкыдмӧ физическӧя.
Сійӧс кызвыйӧ тэчӧма неджӧг моз артмӧм изсикасъясысь, тайӧ неджӧгыс пуксьӧма континент вылын и, саридзын и.
А Лунвыв да Асыввыв Африкаын веркӧсыс — зэв важъя магмаса изсикаъяс, кодъяс куйлӧмаӧсь важся гӧра тэчасъяс подулын.
Буретш та вӧсна мупытшса озырлуныс Африкаас абу быд юкӧнас ӧтсяма.
Континент войвылын да рытыввылын мупытшса перъянторъяс кызвыннас неджӧгын артмӧмаӧсь.
Тані куйлӧны ыджыд мусир видзасъяс, сійӧс зэв зіля перйӧны.
Таысь кындзи, уна куйлӧ фосфоритыс, коді зэв дона да коланатор му вынсьӧданъяс вӧчӧм дырйи.
Африкалӧн лунвыв юкӧнас медыджыд озырлуныс — магмаын артмӧма, медводз тайӧ быдсикас металл рудаяс.
Континентыс тайӧ юкӧнас торйӧн озыр зарниӧн, уранӧн, ыргӧнӧн.
Тані эм алмазъяслӧн озырсьыс-озыр куйлӧдъяс.
Буретш татчӧс куйлӧдъяссьыс, ЛАР-ын, Намибияын да Ботсванаын, и перйӧны мирлы тӧдчана юкӧн алмазъяссӧ.
1905ʼ воын Африка лунвылысь сюрӧма мирса медся гырысь алмаз, нимсӧ сылӧ пуктӧмаӧсь «Куллинан».
Дона излысь вессӧ ювелиръяс мурталӧны торъя мурталан ӧткаясӧн — каратъясӧн.
И со, «Куллинаныс» кыскӧма 3106 карат!
Тайӧ лоӧ 600 грамм, гигант кодь алмазыс ылӧсас неыджыд кырым ыджда вӧлӧма (103ʼ серп.).
Уна колана перъянтор куйлӧ на Африка му пытшкын, но зэв на водз шуны, мый став озырлунсӧ тайӧ континент вывсьыс восьтӧма.
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Африка континент подулас куйлӧ важъя платформа.
Сы веркӧслы зэв важӧн нин гӧра артмӧдан процессыс абу инмӧма.
Та вӧсна Африкаын гӧраыс этша.
Рельефын медся тшӧкыд форма — кыптӧд.
2. Континент асыввывті нюжалӧма Рифт сьӧртас — потӧмин, кыті коркӧ сэсся Африка континент и пельдас.
3. Континент вылас медджуджыдіныс — Килиманджаро вулкан.
Гӧра мусюръяс Африкаын эмӧсь сӧмын дзик войвылас да дзик лунвылас.
4. Африкаыд зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Войвылас да рытыввылас мупытшса озырлуныс кызвыйӧ неджӧг моз артмӧма (мусир, биару, фосфоритъяс), лунвылас да асыввылас магмаын артмӧм мупытшса перъянторйыс уна (рудаяс, зарни, алмаз).
Видлалам тӧдӧмлун
1. Кыдзи шуӧны му кышлысь зумыд юкӧнъяс, кодъяс куйлӧны континент подулын.
2. Кутшӧм сикас рельефсӧ медсясӧ аддзам Африкаын.
3. Шуӧй Африкаса медджуджыдінсӧ да сылысь вылнасӧ.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мыйла Африкаын пӧшти абуӧсь гӧраяс, этша вулкан да шоча овлӧны мувӧрӧмъяс?
2. Мыйла Килиманджаро вулканыс сулалӧ Африкаын буретш асыввыв юкӧнас.
3. Мыйла Африкаын войвылас да лунвылас мупытшса озырлунъяс абу ӧткодьӧсь.
Уджалам мусерпасӧн
1. Корсьӧй карта вылысь Африка континентысь медся лажмыд да медся джуджыд чутсӧ.
Кутшӧм налӧн вылнаыс саридз веркӧссянь?
2. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
3. Кутшӧм канмуясын сулалӧ Килиманджаро гӧра, Ахаггар вевтас, Атлас гӧраяс?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкаса климат @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 22. Африкаса климат
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый сэтшӧм шонтӧг амплитуда?
Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь сынӧдлӧн сувтса ног вешъялӧмъяс экваторладорын да тропикъясланьын?
Мыйла джуджыд гӧра йывъяссӧ вевттьӧма нэмӧвӧйя лымйӧн да йиӧн?
Климат артмӧдан факторъяс
Уськӧдам тӧд выланым, мый вӧлі шуӧма Африкалӧн мувыв куйланін йылысь.
Африкасӧ вомӧналӧ экватор да сійӧ пӧшти ставнас куйлӧ кык тропик костын.
Та серти позьӧ чайтны, мый климатыс Африкаын жар.
И тайӧ збыль тадзи.
А сэсся вай уськӧдам тӧд выланым тема «Мулӧн атмосфера да климатъяс».
Мый сэні вӧлі висьталӧма экватор да тропик зонаясын атмосфераса процессъяс йылысь?
Экваторланьын зэв уна енэжва киссьӧ, а тропикъясын — вывті кос.
Медводдза дай медся тӧдчана факторыс, коді урчитӧ Африкалы климатсӧ, дерт жӧ — широта серти куйланногыс (104ʼ серп.).
Сы вӧсна Африкаын экваторбердса юкӧнас климатлы быть лоны жарӧн да васӧдӧн, а войвывланьын да лунвывланьын тшӧтш жарӧн, но вывті косӧн.
Тайӧ ӧтувъя нырвизьыс торксьӧ климат артмӧдан мукӧд факторъясысла.
Африкасӧ кытшовтӧны шоныд саридзьяс да океанъяс.
Найӧ вермӧны ёна тӧдчыны Африкаса климатын, сійӧс васӧджыкӧн вӧчигмоз.
Но быдладорсянь ӧмӧй Африкатӧ ота ванас кытшовтӧма?
Бара уськӧдам тӧд выланым континентлысь мувыв куйланінсӧ.
Асыв-войвылас Африка бердын куйлӧ зэв-зэв ыджыд косӧд массив — Евразия.
Сідзкӧ, океаныс оз кут тӧдчыны континент климатын войвыв юкӧнас да Войвыв Африкалы быть лоны косджык климатаӧн, континентса мукӧд районъяс серти.
Со и нӧшта ӧти климат артмӧдан фактор.
Океанъяс ёна тӧдчывлӧны климатын.
Но век ӧмӧй тадзи овлӧ?
Медым васӧдӧн тыра саридзвесьтса сынӧд воӧдчис континент шӧрӧдз, колӧны океанладорсянь ӧтарӧ пӧльтысь тӧвъяс.
Тропикъяссянь экваторланьӧ пыр пӧльтӧны пассат тӧвъяс.
Пассатъяс вӧсна сынӧдыс вешйӧ рытыввывладорӧ.
Сідзкӧ, найӧ пӧльтӧны асыввывсянь, сідз ӧд?
А мый миян Африкасянь асывладорас?
Шоныд Индия океан, сы веркӧссянь пакталӧмысла сынӧдыс ёна васӧдмӧ.
Вӧлӧмкӧ пассатъяс и вайӧны улис сынӧд Индия океанладорсянь.
Медся ёна климатын тӧдчӧны шоныд визувъяс, а кӧдзыд визувъясыс озджык тӧдчыны.
Асыввыв вадор пӧлӧн кызвыннас шоныд, а рытыввыв пӧлӧн — кӧдзыд визувъяс.
Тайӧ факторысла Африкаын рытыввыв вадорса ылі юкӧнъясас климатыс овлӧ вель косӧн, весиг овтӧминса кодьӧн.
Со тадзи, Африка вадорсянь асыввылын куйлӧ шоныд океан, кысянь ӧтырышъя пӧльтӧны тӧвъяс.
Африкаын гӧраыс этша.
Но та вылӧ видзӧдтӧг континентса рельефыс мыйтакӧ падмӧдӧ океанлысь тӧдчӧмсӧ, континент веркӧсыс вылӧкодь кыпалӧма да.
Асыввыв да Лунвыв Африка тырӧма кыптӧдъясӧн, налӧн вылнаыс 1000 м-ысь унджык.
Тайӧ джудждаыс вӧлӧма тырмымӧн, медым татчӧс кокадысла орография ногӧн енэжва артмис (в. §9).
Та вӧсна Африка асыввылын вадор му вылас киссьӧны зэръяс, а континент пыдіас сынӧдыс унджык васӧдсӧ воштӧм бӧрын нин пырӧ.
Кывкӧртӧдыс кольӧ важ: асыввыв вадорын климатыс рытыввыв дорысь васӧдджык.
Со ми и тӧдмалім, кыдзи быдпӧлӧс ывлавыв факторъяс тӧдчӧны Африкаса климатын.
Сэсся вайӧ видзӧдлам, кутшӧм климатыс континентлӧн торъя юкӧнъясын.
Африкаса климатъяс
Климат вӧньяс вежсьӧны экваторсянь полюсъясланьӧ да та вӧсна найӧ ӧткодьӧсь Войвыв да Лунвыв мусярджынъясын.
Буретш та вӧсна Африкаас быд климат вӧньыс кыкӧн.
Экваторсаысь кындзи дерт.
Сысянь и мӧдам.
Кӧть и шусьӧ тадзи, экваторбердса вӧньыс оз вомӧнав Африкасӧ дзик шӧрӧдыс.
Сійӧ вешйӧма континент рытывладорӧ Конго ю вожланьӧ да Гвинея куръялань.
Во гӧгӧр чӧж тані ӧшалӧ куш ӧти сынӧд масса — экваторвесьтса.
Сы вӧсна температура ни енэжва лыд во гӧгӧр чӧж оз вежсьыны.
Тані оз вежласьны во кадъяс.
Верманныд шуны сійӧс гожӧмнас кӧть тӧвнас, тайӧ лоӧ дзик веськодь (105ʼ серп.).
Сынӧдлӧн вогӧгӧрся шӧр температура лоӧ +26°С.
А кыдзи-мый тані енэжванас — гӧгӧрвоана, сылысь артманног миян туялӧма нин (в. §8).
Лунтыр кежлӧ гортысь петігӧн, тані тіянлы оз ковмы юр жуглыны: босьта зонтик али сытӧг ола.
Он ов!
Ӧд мед кӧть и асъя шондіа ывлаыс мичаа нюмъялӧ, лун шӧр бӧрын быть зэрмас (106ʼ серп.).
И кутшӧма!
Тіянӧс виччысьӧ оз тшак петан мелі зэр, а тропикдорса ливень — енэжсянь сувтсӧн киссян ва!
Да нӧшта и гым-чард сора.
Сідзкӧ зонтиктӧ позьӧ и гортӧ кольны.
Тӧлкыс сыысь этша да.
Сэсся и шковгынытӧ оз дыр кут, регыд бара сэзьдас да шондіасяс.
Сувтса зэръяс овлӧны быд лун, та вӧсна во чӧжӧн усьӧм енэжва лыдыс аминь ыджыд — 2000–3000 мм.
Климатыс тай экваторбердса.
А сійӧ — жар да васӧд.
Экваторувса вӧнь Африкаас абу сӧмын экваторбердса районъяссянь топ войвылын да лунвылын.
Континент асыввыв юкӧнас сійӧ нӧшта и экватор широтаясын куйлӧ.
Та вӧсна континентлӧн ыджыдджык юкӧныс экваторувса климат гӧгӧртасын лоӧ.
Экваторувса вӧняс во гӧгӧр чӧж вежӧны мӧда-мӧднысӧ кык сынӧд масса.
Гожӧмнас татчӧ волӧ сынӧд масса экваторсянь, а тӧвнас — тропиксянь.
Та вӧсна гожӧмыс тані экваторбердса климатын кодь, жар да зэра, сійӧс и шуӧны нӧшта «зэра кадколаст» (107ʼ серп.).
Тӧлыс, мӧдарӧ, кӧть и зэв жар, а кос.
Тропикладорсянь сынӧд массаяс волӧны да.
Тӧлыс — зэв омӧль кад пемӧсъяслы.
Ставыс косьмӧ, кӧрым ни ва абу.
Сійӧн ыджыд стадаяслы ковмылӧ вешйыны районъясӧ, кӧні экваторса сынӧд массаыс ӧшалӧ на да кытчӧ тӧлыд абу на пуксьӧма.
Мӧдлаӧ гузьӧбӧн мунысь пемӧсъясыс корсюрӧ нюжалӧны уна дас километра кузьта лёддзӧн (108 серп.).
Африкаын тропикдорса вӧньыс кык: войвывса да лунвывса.
Климатыс налӧн торъялыштӧ, и регыд ми тӧдмалам мыйла.
Но войдӧр вай уськӧдам тӧд выланым, мый аслыссяма быд тропикдорса климатлы (в. §8).
Во гӧгӧр чӧж тані ӧшалӧ дзик ӧти сынӧд массаыс — тропикдорса.
Во кадъяс серти вежласьӧмыс озджык тӧдчы: зэв жар гожӧмсӧ вежӧ жар жӧ тӧв (109ʼ серп.).
Но татчӧс гожӧм йылысь колӧ быть стӧчмӧдны «зэв жар».
Буретш тропикдорса вӧняс куйлӧ жар полюс, м. ш. планетаса медпӧсь ин.
Неылын Триполисянь, Ливия канму юркарсянь, пасйӧма сынӧд температура +58°C.
Дерт жӧ, шонтӧгсӧ мурталӧмаӧсь вуджӧрын.
Мый сэн вӧлі шонді водзын, некод оз тӧд, метеорологъяслӧн ӧд термометръяс абу лӧсьӧдӧма сы ыджда температураяслы.
Нӧшта и жарыс тані сулалӧ во гӧгӧр чӧж, тӧв кӧть гожӧм зэв косӧсь, дай зэрсӧ корсюрӧ лоӧ виччысьны некымын во чӧж!
Сынӧдыс вывті кос, та вӧсна луннас сійӧ бура шоналӧ доналӧм му веркӧссяньыс.
А со войнас кос сынӧдыс регыдӧн кӧдзалӧ.
Та вӧсна лунся да войся температураяс вермӧны торъявны 20° дай унджыкӧн на.
Миян климатын шонтӧгъяслӧн татшӧма торъялӧмыс овлӧ тӧв да гожӧм костын, а тропикъясын — лун да вой костын!
Сідзкӧ шензьы кӧть эн, но кӧть термометрыд и петкӧдлӧ +20°С, рытнас тропикъясын сы выйӧдз кӧдздӧдӧ, свитер ковмас кышавны дай жалитан на, мыйла кӧч ку пеля шапка тан некысь оз сюр.
Сэтшӧм и эм тропикдорса климатыс.
А мыйӧн нӧ торъялӧны тропикдорса климатъяс Лунвыв да Войвыв мусярджынъясын?
Африкаын лунвыв юкӧнас пассатъяс волӧны Индия океансянь, а войвылас — Евразия континент весьтсянь.
Со и петӧ: Войвыв мусярджынса пассатъясыс Африкаын — кос тӧвъяс, тропикдорса кос климатсӧ найӧ некутшӧм ногӧн оз вежны.
А Африка лунвыв юкӧнас пассатъяс сьӧраныс енэжва вайӧны.
Дерт жӧ, ыджыдджык юкӧныс киссьӧ асыввыв вадор муяс вылӧ, но век жӧ мыйтакӧ васӧдыс и континент пыдіас веськалӧ, сійӧн Лунвыв мусярджынйын Африкаас тропикдорса климатаыс абуджык кос.
Кык тропикувса вӧнь инмӧ континентлы дзик лунвылас да дзик войвылас (110ʼ с.).
Во гӧгӧр чӧж тані вежласьӧ кык сынӧд масса.
Та серти нин гӧгӧрвоана: тропикувса климатын зэв бура тӧдчӧ во кадъяс серти вежласьӧм.
Гожӧмнас тані ыджыдалӧ тропикдорса сынӧд, сійӧн пуксьӧ жар, шондіа кос поводдя, тропикдорса климатын моз.
Оз тай весьшӧрӧ гожӧмнас Войвыв Африкаӧ гузьӧбӧн волыны туристъяс неылын куйлан Европасьыд.
Тӧвнас татчӧ локтӧ сынӧдыс шӧркоддьӧм широтаясысь.
Сійӧ вайӧ шоныд, корсюрӧ ыркыд, зэра поводдя.
Тайӧ кадӧ Мушӧр саридз бердса курортъяс йӧзтӧммӧны.
Татшӧм сикас тропикувса климатсӧ шуӧны мушӧрсаридзсаӧн.
Сійӧс лыддьӧны мортлы медся комфортнӧйӧй, м. ш. лӧсьыдӧн да бура шогманаӧн.
Тропикувса климатыс — Африкаын медся «кӧдзыд» климат.
Тӧлыс ыркыд, но сынӧд температураыс оз лэччы 0°С-ысь улӧ, сійӧн енэжваясыс усьӧны зэр модаӧн.
Окота эськӧ тӧдны, а усьӧ-оз Африкаад лым?
Шензьы кӧть эн — усьӧ!
Лымйыд регулярнӧя усьлӧ Африкаса медся джуджыд гӧра йывъясӧ.
Лымйыс шапкаӧн вевттьӧ Килиманджаро, Кения гӧра, Маргерита чурк (111ʼ с.).
Но тадзи век и овлӧ джуджыд гӧраясын.
Но корсюрӧ лымъялӧ и Африкаса шыльыдінъясын.
Со ХХ нэм чӧжӧн Африка войвылын кыкысь лым усьлӧма.
Та дырйи ӧтчыд сійӧ весиг некымын час му вылас куйлӧма, сэсся нин сылі.
Но тайӧ вӧлі зэв нин важӧн: дзоля африканечьяс, кодъяслы мойвиӧма ас керка йӧрын ворсны лым мачӧн, быдмӧмаӧсь нин, ӧд сэксянь пӧшти 20 во нин коли.
Мӧдпӧвъёвтам медся тӧдчанасӧ
1. Африка — медся жар континент.
Тані куйлӧ му шарлӧн пӧсь полюсыс.
Ливияын вӧлі пасйӧма Му вылас медыджыд сынӧд температура — шонді сайын +58°C.
Но континент пасьтала температураыс зэв гежӧда матысмӧ 0°С-ланьыс.
2. Гвинея куръя вадор пӧлӧн да Конго лайковлӧн юкӧныс куйлӧны экваторбердса васӧд да жар климат гӧгӧртасын.
Войвылас да лунвылас сыкӧд топ куйлӧ экваторувса вӧнь.
Сійӧ петкӧдчӧ во гӧгӧр кадъяс ясыда вежласьӧмӧн: зэра гожӧм (зэрасян кадколаст) вежласьӧ зэв кос тӧлӧн.
3. Экваторувса вӧньсянь войвылас да лунвылас топ куйлӧны тропикдорса вӧньяс.
Татчӧс районъяс Африкаас медся жарӧсь да косӧсь.
Та дырйи континент лунвыв юкӧнас климатыс васӧдджык.
Тӧв да гожӧм оз ёна торъявны, а со вой-лун чӧжся амплитудаыс температураяслӧн зэв-зэв ыджыд.
Сійӧ овлӧ 20° дай унджык, та вӧсна войнас вель кӧдзыд.
4. Дзик войвылас да дзик лунвылас Африка куйлӧ тропикувса (мушӧрсаридзса) климат гӧгӧртасын.
Гожӧмыс сэзь да кос, а со тӧвнас овлӧ ыркыд, но век жӧ сынӧд шонтӧгыс оз лэччы 0°С-ысь улӧ.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Шуӧй Африкаса климат вӧньяс войвывсянь лунвылӧ вежласьӧм сертиныс.
2. Кӧні Африкаас вӧлі пасйӧма медыджыд температурасӧ?
3. Кымын градус сэки вӧлі?
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Кыдзи Африкалӧн физико-географическӧя мувыв куйланін тӧдчӧ сы климатын?
2. Кыдзи петкӧдчӧны Африкаын климат артмӧдысь факторъяс?
3. Мыйла Конго ю вожын сы мында енэжва киссьӧ?
4. Мыйла тропикдорса климат гӧгӧртасын вой-лунся шонтӧг амплитуда та ыджда?
5. Кыдзи чайтанныд, мыйла Африкатӧ шуӧны «дженьыд вуджӧръяса континентӧн»?
6. Орччӧдӧй Касабланкаса да Дурбанса климатограммаяс (110 с.).
Мыйла найӧ торъялӧны?
Уджалам мусерпасӧн
Корсьӧй карта вылысь параграфын гарыштӧм став географияса объектъяссӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкаса гидрография @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 23. Африкаса гидрография
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Мый лоӧ ю система да ю бассейн?
Кыдзи артмӧны косьяс да борганъяс?
Кутшӧм тыяссӧ шуӧны тектоникаӧн?
Африкаса гидрография вез
Гидрография — географиялӧн юкӧн, кӧні гижалӧны быдсикас вааинъяс: ю, ты, нюр, вавидзанін да мук.
Став вааин ӧтлаын шуӧны мутасса гидрография везйӧн.
Кутшӧмджык гидрография везйыс, тайӧ лоӧ уна фактор сайын, медся тӧдчанаяс на пӧвстын климат да рельеф.
Климатыс Африкаын зэв ыджыд контрастъяса — кӧнкӧ быд лун зэрӧ, а кӧнкӧ уна во чӧжӧн ва войт оз усь.
Сійӧн и юяс да тыяс континент вылас абу быдлаын ӧтмындаӧн.
Континентса медся тӧдчана ю системаяс йитчӧмаӧсь экваторбердса да экваторувса климата районъяскӧд.
Найӧ куйлӧны Африкалӧн шӧр, асыввыв да лунвыв юкӧнъясын.
Тані жӧ и уна лыда тыяс, тшӧтш и зэв гырысьӧсь.
Конго ю вожын увтасмӧм юкӧнъяс (Конго лайков) ёна нюрзьӧма.
Континент войвыв юкӧнас, тропикдорса кос климат гӧгӧртасын, веркӧсса вааинъяс вывті этша, зато му пытшкын эм тӧдчана ва куйлӧдъяс.
Кысь найӧ сэтчӧ лоины, оз кӧ тан зэр.
Но, ӧти-кӧ, ёна-ёна важӧн климатыс Африка тайӧ юкӧнын абу вӧлӧма сы выйӧдз кос: зэрласьӧма, зэр ва йиджӧма изсикасъяс пыдіӧ да ӧкмӧма мупытшса ва моз.
А мӧд-кӧ, мупытшса ваяс вермӧмны веськавны татчӧ мӧдлаысь, кӧні тай оз ватӧмавны.
Ӧд мупытшса ваясыс, веркӧссаяс моз жӧ, вермӧны визувтны изсикасса ва пыкан пӧлыня слӧйясӧд, тадзи тай мупытшса юяс и артмӧны.
Сідзкӧ нинӧм и шензьыны, мыйла ватӧм-овтӧмин улын куйлӧны дзонь мупытшса тыяс.
Тайӧторнас важысянь нин кужлӧмаӧсь вӧдитчыны овтӧминса йӧзыс.
Найӧ тӧдӧмаӧсь, кӧні видзӧднысӧ ньӧти ватӧм овтӧминад эмӧсь ӧшмӧсъяс, да тадзикӧн падъявтӧг нуӧдӧмась лыаяс пыр ассьыныс караванъяс.
Рельеф увтасмигӧн, кӧні му веркӧсыс матысмӧ мупытшса ва тшупӧдланьыс, быдмӧг вужъяс вермӧны судзӧдны васӧ.
Татшӧминас артмӧны оазисъяс, найӧ быттьӧкӧ йӧз дорӧ абу мелі лыа саридзас веж діяс кодьӧсь (112ʼ с.).
Оазисъясын ваыс тырмымӧн быдмӧгъяслы да пемӧсъяслы.
Гырысь оазисъясын олӧны йӧз.
Африкаса юяс
Зэв аслыспӧлӧсӧсь Африкаса юясыс со мыйӧн: во гӧгӧр чӧж ва лыдыс наын ёна вежласьӧ.
Помкаыс талы татшӧм: унджык юыс визувтӧ либӧ боссьӧ экваторувса климат гӧгӧртасын, кӧні кос кадколастыс вежласьӧ васӧдкӧд.
Аслыспӧлӧслуныс Африкаса юяслӧн тӧдчӧ и налӧн визувтан ногын, мый йитчӧма континент рельефкӧд.
Эз на вун?
Африка рельефын унджыклаас кыптӧдъяс.
Найӧ ыджыд пос пуяс моз лэччӧны континент шӧрсянь океанладорӧ.
Африкаса юяс, кызвыннас, дзик шыльыдінса юяс кодь: тыр вааӧсь, паськыдӧсь, ньӧжмыдӧсь.
Но на вылын абу этша кось да борган.
Некымын километра туйкостын, неважӧн на лӧнь да чӧв юыс пӧртчӧ бӧбысь равзан ва визулӧ, а регыд мысти бара ланьтӧ да водзӧ лӧня нуӧ ассьыс васӧ выль тшупӧдӧдзыс (113ʼ с.).
Буретш та вӧсна паськыд да тыр ваа юяс кузя Африкад судноясӧн пӧшти оз кывтны-катны.
Африка войвылас васӧдыс некор оз тырмы.
Пӧшти ставнас мутасыс овтӧмин кодь.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг тайӧ овтӧминсӧ вомӧналӧ оз сэтшӧм-татшӧм ю, а медся кузь ю мирас — Нил.
Кыдз нӧ сідз?
А со кыдз: Нилыс боссьӧ зэв ылі лунвылас, экваторладорын (114 ʼ с.).
Сэні экваторбердса да экваторувса климат гӧгӧртасын, сылы сюрӧ уна ва, коді киссьӧ енэжсянь зэра кадколастӧ.
Со юыс и вермӧ вуджны сы ыджда овтӧминсӧ да оз быр-вош сы лыаяс пиӧ.
Важъя йӧз историяысь ті тӧданныд Нил ойдӧдлӧмъяс йылысь, кодъяс овлӧмаӧсь сы кывтыдын, на вӧсна тай и пондӧма дзоридзавны Египетас видз-му овмӧсыс.
А помкаыс талы — 6 сюрс км лунвылынджык киссян зэръяс.
Ӧні Нилыд оз нин ойдлы.
Татчӧ вӧчӧмаӧсь вавидзанін, код отсӧгӧн позьӧ регулируйтны юлысь визувтӧмсӧ.
Сійӧ падмӧдӧ ва да оз сет юыслы туны.
Но зато кор волӧ кос сезон, васӧ вавидзанінсьыс лэдзӧны да сідзикӧн Нилыс во гӧгӧр чӧж овлӧ ӧтмында ваа.
Тайӧ шусьӧ визувтанног регуляцияӧн.
Но Нилыд век жӧ дзик ӧтка сэтшӧмыс континент войвыв юкӧнас.
Сэсся ыджыд юыс тані абу.
Поснияс абуӧсь жӧ.
Эмӧсь сӧмын юяс, кодъяс тырӧны ваӧн шоч зэръяс бӧрын.
Мыйкӧ дыра найӧ гажӧдӧны синтӧ да ловзьӧдӧны овтӧминсьыс ӧтсяма пейзажсӧ, но регыд мысти ляпкалӧны, пӧртчӧны ва гӧп сикӧтшӧ, а сэсся и скӧнь вошӧны.
Кольӧ сӧмын кос ворга — гураныс, кыті ваыс визувтлӧма.
Татшӧм косьмӧм ю воргаяссӧ татчӧс йӧзыс шуӧны вади (115ʼ с.).
Ми висьталім нин сы йылысь, мый Африкаса юясын ва лыдыс ёна вежласьӧ во кад сертиыс.
Но эм ӧти ю, коді лоӧ бокӧ кежӧмӧн тайӧ правилӧсьыс да во гӧгӧр чӧж кольӧ тыр вааӧн — Конго.
Конго — планета вылас дзик ӧти ыджыд ю, коді кыкысь вуджӧ экватор.
Онӧ эскӧй?
Видзӧдлӧй мусерпас вылӧ.
Юыс пӧшти став туйкостсӧ визувтӧ зэв васӧд экваторбердса климат гӧгӧртасын, во гӧгӧр чӧж босьтӧ зэв-зэв уна зэр ва.
Ньӧжмыда нуӧ сійӧс ваяссӧ нюрзьӧм увтасӧдыс, коді, кыдзи ті тӧданныд нин, шусьӧ Конго лайколӧн (166ʼ с.).
Но и тайӧ кыпыда визувтысь ю вылын, Африкаса уна мукӧд ю вылын моз, эм вывті тэрыба визувтан юкӧнъяс, кӧні тырыс коськыс да борганыс.
Эз на вунны Ливингстон да Стэнли борганъяс?
Воис кад шуны на йылысь став збыльсӧ.
Тайӧ абу кык борган.
Тайӧ матӧ 70 ваусянін!
Ю кывтыдас, кор саридзӧдзыс кольӧ кутшӧмкӧ 300 км, ваыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн усьӧ 32 борганӧн, кодъяслы пуктӧма ӧтласа ним — Ливингстон борганъяс.
А Конго визувтан шӧр юкӧнас Стэнли ваусянінъясӧн шуӧны пӧшти 40 борган да коськ ӧтувтан системасӧ (117ʼ с.)!
Но медся нималана Африкаса борганыс дзик мӧд ю вылын боргӧ, тайӧ юыс — Замбези, Лунвыв мусярджынйын сійӧ медся ыджыд юяс пӧвстын.
Буретш тані Ливингстон восьтӧма ваусянінсӧ, кодлы пуктӧма ним Ыджыд Бритмуын сэки саравлӧм аньлысь — Виктория.
Тайӧ борганыс, сійӧ кык канму — Замбия да Зимбабве костын куйлӧ, абу эськӧ мирса медся джуджыд борганыс.
Сылӧн вылнаыс «сӧмын» 120 м.
Весиг Африкаын ваыс кӧнсюрӧ усьлӧ вылісяньджык.
Но Викторияыд, кыв шутӧг, планетаса медся мича борганъяс пиын (118ʼ с.).
Вынйӧра, сійӧ кык км пасьтаӧн уськӧдчӧ векни потасӧ, да тэ водзын усян ваыс быттьӧ подков моз кусыньтӧм вевся стен.
Усигтыр тайӧ ва визулыс артмӧдӧ ва войтъясысь быдса кымӧръяс, кодъяс шебыртӧны потассӧ.
Мича шондіа поводдя дырйи ваусянін весьтын пыр ӧшалӧ югыд ӧшкамӧшка.
А шондіа тані пӧшти век!
Африкаса тыяс
Африкаын эм уна ты.
Налӧн гуранъяс артмӧм серти абу ӧткодьӧсь.
Медся тӧдчанаяс на пӧвстысь Асыввыв Африкаса потӧминланьын тектоника тыяс.
Тайӧ системасьыс медгырысь тыясыс — Танганьика да Ньяса.
Танганьика ним серти шуӧмаӧсь Африкаса ӧти канму.
Но энӧ корсьӧй карта вылысь Танганьика нима канмусӧ.
Сійӧ абу.
Зато эм Танзания.
Танганьика збыльысь вӧлӧма, но сэсся сыкӧд ӧтлаасьӧма сы вадорсянь матын куйлысь Занзибар ді.
Кык нимысь — Танганьика да Занзибар — и артмӧма выль ним — Танзания.
Африкаса быдпӧлӧс племяяс да войтыръяс быдӧн ас мознас шуӧны ӧти и сійӧ жӧ географияса объектсӧ.
Сійӧн энӧ шензьӧй, кор мукӧд карта вылысь ті онӧ аддзӧй Ньяса ты, сы пыдди тіянлы сюрас Малави ты.
Энӧ, ті энӧ вӧчӧй географиялы восьтӧмсӧ.
Тайӧ сӧмын мӧд ним Ньяса тылы.
Зато канму, коді куйлӧ тайӧ ты бердас и шусьӧ буретш Малави.
Танганьика да Ньяса кодь тектоника тыяссӧ нӧшта шуӧны потасса тыясӧн, му кышас потасъяс да орӧминъяс тыртӧны да.
Тайӧ тыясыс зэв аслыспӧлӧс мыгӧраӧсь — пӧшти ставӧн кузьӧсь да векниӧсь (199ʼ с.).
Да нӧшта и вывті пыдынӧсь найӧ.
Танганьика — джуджда серти мирас мӧд — пӧшти 1500 м.
Километр да джын!
Дзик мӧд пертаса континентса медыджыд ты — Виктория (чайтам, тіянлы гӧгӧрвоана, код серти сылы сетӧма татшӧм нимсӧ?).
Сы вадоръяс куим канмулы рубеж: Танзания, Уганда да Кения.
Тайӧ тыыс тшӧтш тектоника, но оз потасын куйлы.
Сійӧ тыртӧма тупкӧса увтасмӧмин му кыш веркӧсын.
Таысь и формаыс татшӧм тыыслӧн — паськыд, пӧшти гӧгрӧс.
И абуджык пыдын сійӧ.
Но помтӧм-дортӧм ва веркӧстӧ тайӧ ты вылас корсюрӧ шызьӧдӧны лёк бушковъяс.
Сэтшӧмӧн жӧ артмӧм сертиыс лоӧ и Чад ты.
Сійӧ ичӧтджык Виктория тысьыс да нач нин ляпкыд.
Эм Чад тыас ӧти аслыспӧлӧс тор, кодӧс сяммӧмаӧсь гӧгӧрвоӧдны сӧмын орччӧдмӧн неважӧн.
Тыясыд овлӧны ортсӧ визувтанаӧсь да ортсӧ визувттӧмӧсь.
Визувттӧм тыӧ юяс сӧмын усьӧны, но ньӧти ю наысь оз пет.
Мыйла нӧ тыыс оз вевтыртчы ванас, оз ӧтарӧ ту?
Визувттӧм тыясыс кызвыйӧ куйлӧны кос климата районъясын, сійӧн и гӧгӧрвоана, кытчӧ вошӧ налы сюрӧм ваыс — пакталӧ дай.
Дуб ваас, коді тыртӧ тайӧ тыяссӧ, век жӧ эмышт и сылӧм сов.
Дзик этшаник.
Но со пуктӧй син водзад: зэв кузяӧн, уна-уна сюрс во чӧж, тыас веськалӧ этшаникӧн сылӧм сов сора ва.
Ваыс тыысь пакталӧ, а солыс?
Солыд дерт пактавны оз вермы.
Сылы тайӧ тысьыс воштысьны некытчӧ.
Со и чукӧрмӧ сійӧ тыас.
Став визувтӧм тыыс вочасӧн лоӧ солаӧн.
Ставӧн, Чад тыысь ӧтдор.
Сійӧ эськӧ и визувтӧм, а дуб ваа.
Мыйся нӧ притчаыс?
Вӧлӧмкӧ...
Тӧданныд мый?
Вай мӧвпыштӧй асьныд.
А ми отсыштӧм могысь индам: веркӧсас кӧ юясыс абуӧсь, найӧ вермасны лоны ... кӧні?
Юяс да тыяс морт олӧмын
Юяс да тыяслӧн тӧдчанлуныс морт олӧмын зэв ыджыд.
Важысянь йӧзыд окотапырысь овмӧдчылӧмаӧсь ва дорӧ матӧджык, саридз, ю да ты бердӧ.
Му югыдас абу вывті уна кар, кыті эськӧ юыс эз визувт.
Африкаыд та боксянь абу жӧ бокӧ кежанін.
Йӧзлы овмӧдчанінсӧ урчитӧ медводз сійӧ, кутшӧмджык гидрография везйыс.
Уна ю да ты — и олысьыс уна, абу кӧ вааиныс — йӧзыс пукалӧ этша лыда оазисъясын.
Сэні, кӧні климатыс кос, ю да ты лоӧ ас помысь артмӧм ваа резервуар, коді ёна колӧ став ловъя ловлы.
Кӧтӧдан муяс вылын сӧвмӧ му уджалӧм, а сідзкӧ эм бур гӧгӧртас морт олӧм вылӧ (120ʼ с.).
Тырмымӧн казьтыштны, кутшӧм роль ворсӧма дай ворсӧ йӧз олӧмын да овмӧс уджын Нил ю.
Африкаса юяс шыльыдінса сямаӧсь.
Но мукӧдлаті найӧ лоӧны гӧравыв юяс кодьӧсь.
Татшӧминъясӧ бур эськӧ пуктыны гидроэлектростанция, Африкаса уна канмуын тайӧ лоӧ электроэнергиялы дзик ӧти ӧшмӧсӧн.
Юясӧн да тыясӧн вӧдитчӧны, кыдзи пытшкӧсса ва туйясӧн.
Но судноясӧн ветлыны оз быдлаті позь: ыджыдкодь туйкостъяс эськӧ и верман мунны.
Но судноясӧн сідз шусяна кузяла ветлӧм, м. ш. ю вомсяньыс ю йылӧдзыс, Африкаын збыльвылассӧ ни ӧти ю вылас абу.
Африкаса юяс да тыяс озырӧсь чериӧн.
Чери кыйӧмыс — континентса ӧткымын районас овмӧс кузя медъёна паськалӧм уджъяс пӧвстын.
Ӧти сайын, аквариумса уна сикас черилы чужаніннас лоӧны Африкаса юяс да тыяс.
Аквариумын эськӧ ичӧтикӧсь, а вӧля вылын найӧ овлӧны и метр джын ыдждаӧсь (121ʼ с.)!
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Гидрографияса везйӧн шуӧны кутшӧмкӧ мутасса став вааин ӧтлаын.
Сылӧн аслыспӧлӧслуныс климат да рельеф сайын.
2. Унджык юыс да тыыс куйлӧ континент шӧр юкӧнас васӧд климат гӧгӧртасын.
А континент войвылас васӧдыс ёна оз тырмы.
Кӧні веркӧссянь матынӧсь мупытшса ваяс, Войвыв Африкаса овтӧминъясын артмӧны оазисъяс.
3. Африкаса медкузь юыс — Нил, а медся уна ваа — Конго.
Африкаса унджык юас ва лыдыс во гӧгӧр чӧж вежласьӧ.
Гожӧмын ваяс уна вааӧсь, а тӧлын найӧ ёна ляпкалӧны.
Унджык ю вылас Африкаын уна кось да борган, мый вӧсна найӧ оз шогмыны судноясӧн ветлыны.
4. Африкаын уна ты.
Медся тӧдчанаяс на пӧвстын тектоника вӧсна артмӧмаӧсь.
Медся ыджыд тыыс Африкаын — Виктория ты, а медся джуджыдыс — Танганьика ты.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кыдзи шусьӧ Африкаса медкузь юыс?
2. Кутшӧм тыыс Африкаас медся ыджыд мутаса?
3. Шуӧй Африкаса медджуджыд ты.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Кыдзи йитчӧма Африкаса юяслӧн да тыяслӧн пукаланіныс климат гӧгӧртаскӧд?
2. Мыйла Африкаса унджык ю кузя он вермы кузяла ветлыны судноясӧн ю вомсяньыс ю йылӧдзыс?
3. Мыйла Конго юыс во гӧгӧр чӧж тыр ваа?
4. Мыйла Африкаас уна тектоника ты?
Уджалыштам мусерпасӧн
1. Карта серти ветлӧй Африкаса ыджыд юяс кузя: Нил, Конго да Нигер.
Кутшӧм канмуясті найӧ визувтӧны?
2. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Африкаса вӧр-валӧн унапӧлӧслун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 24. Африкаса вӧр-валӧн унапӧлӧслун
Уськӧдӧй тӧд выланыд: кутшӧм компонентъясысь тэчӧма ывлавыв комплекс?
Африкаса вӧр-валы характернӧй торйӧн лоӧны экваторсянь кыкнанладорас ясыда вежласян вӧр-ва зонъяс.
Збыль тай, Африкаса вӧр-ва зонаяс Войвыв да Лунвыв мусярджынъясас рӧмпӧштанын моз тӧдчӧны.
Сідзсӧ, вӧр-ваыс планетаса став континент вылын зэв унасикаса.
Куш Антарктидаысь кындзи — сійӧ йиа континент, но и сэні, кыдзи сэсся аддзам, абу жӧ дзик гажтӧм.
А мый инмӧ Африкалы, то сійӧ вӧр-ва боксянь медся ыджыд контрастъяса континентъяс пиын.
И помкаыс талы миянлы тӧдса нин — климатлӧн васӧдлуныс ёна торъялӧ.
Тшем вӧръяс вежсьӧны помтӧм-дортӧм тропикдорса эрдъясӧн, а найӧ сэсся вуджӧны шондіӧн сотӧм овтӧминъясӧ.
Экваторбердса васӧд вӧръяс
Век веж сук вӧръяс сулалӧны Конго лайколын да Гвинея куръясянь войвылас, вадор муясын.
Жар васӧд климат гӧгӧртасын пуясыс некымын яруса лоӧмаӧсь (122ʼ с.).
Медвылыс ярусыс 50 да унджык м джуджда пуяс.
Тайӧ 15 судта керка кодь.
Пучӧръяс улысджык юкӧнъясын увъяс абуӧсь да ыджыд колоннаяс моз сярвидзӧны.
Сулавны веськыда налы отсалӧны аслыспӧлӧс формаа вужъяс, кодъяс паськыд сынанӧн моз вожалӧны пучӧрсяньыс, пыкӧдъяс артмӧдігтыр (123ʼ с.).
Сэтшӧм вужъяссӧ шуӧны пӧв коддьӧмӧн.
Улысджык ярусын пуясыс быдмӧны оз 10-15 м-ысь вылӧджык.
Орччаӧдӧм могысь: татшӧм джудждаӧсь шӧркодяс овлӧны миян канмуын пуясыс.
Васӧд вӧръясын быдмӧгъяс быттьӧ кавшасьӧны ӧта-мӧд вылӧ, зільӧны вылӧджык кайны, шонділань матӧджык.
Пучӧръяссӧ гартӧма уна лыда да быд сикас лианаясӧн.
Гырысь пуяс вылын, а тшӧкыда и веськыда пучӧр вылын паськалӧмаӧсь паразит быдмӧгъяс.
Налы тайӧ пуыс мыджӧд да вердчантор перъянін пыдди, а колана васӧдсӧ найӧ босьтӧны веськыда сынӧдысь.
Быдмӧгыс унасьыс-уна да, шонді югӧрыс ӧдва писькӧдчӧ коръяс пыр, сійӧн му бердын век рӧмыд ыджыдалӧ.
Та вӧсна тайӧ вӧръясас туруныс пӧшти абу.
Улыс ярусас быдмӧгуловыс петкӧдчӧ нитшъясӧн.
Му вылын да пучӧръяс вылын уна тшак, быд сяма мыгӧра, рӧма да ыдждаа.
Тайӧ васӧд вӧръясын олӧны уна лыда пемӧсъяс.
Аддзыны найӧс тайӧ тшем быдмӧг сорасысь абу кокни.
Унджык пемӧсыс олӧмсӧ коллялӧ пуяс вылын.
Му веркӧсас найӧ пӧшти некор оз лэччыны, а пашкыр тугансьыс дас метра вылнасянь найӧс ӧдвакӧ и казялан.
Экваторбердса вӧръяс — пувыв пемӧсъяслы рай.
Зэв уна ӧблезяна, торйӧн нин абу гырысь: мартышка да колобус (124ʼ с.).
Пу вылын кӧть му вылын уна кый, дзодзув да быдпӧлӧс, тшӧтш и зэв гырысь гут-гаг.
Торйӧн уна кодзувкот.
Найӧ тайӧ вӧръясас некымын дас сикас!
Уна лыдаӧсь лэбачьяс.
На пӧвстын унджыкыс абу гырысь сикасаӧсь, быдпӧлӧс плод кокалысьяс.
Но абу став пемӧсыс пу выв олысь.
Тырмымӧн и мувывса пемӧсъяс.
Эм гыжгунъяс, гыжа пемӧсъяс (посниджыкъяс), вӧр порсьяс.
Гигантъяслы зэв сьӧкыд писькӧдчыны сук мутшкӧсъяс пырыс, но найӧ тайӧ вӧръясас эмӧсь жӧ.
Татчӧс вӧрса слӧнъяс, тӧдчымӧн ичӧтджыкӧсь ас рӧдвужсьыс, кодъяс тай олӧны восьса эрдын.
Вааин бердын паныдалан карлик бегемотӧс (125ʼ серп.).
Сійӧ сэтшӧм дзоля, мый кокниа вермас дзебсьыны пызан улӧ.
Сюрис кӧ, дерт, сылы тайӧ вӧрсьыс пызаныс.
Конго лайковса вӧръясын олӧ зэв гежӧд пемӧс — окапи.
Сійӧ жирафлы рӧдвуж.
Кодкӧ гашкӧ и шензяс, кыдзи сы кузя голянас верман ветлыны тайӧ гартчӧм пучӧръяс, заяс, увъяс да лианаяс пӧвстті.
Да нинӧм!
Сійӧ и эм, мый окапиыдлӧн голяыс дженьыд, а став мукӧд боксянь сылӧн мыгӧрыс кузь голяа рӧдвужлӧн кодь (126ʼ серп.).
И гашкӧ медся нималана олысьяс Африкаса джунглиясын — морт коддьӧм ыджыд ӧблезянаяс: шимпанзе да горилла.
Мукӧд ӧблезянаясысь найӧ торъялӧны сійӧн, мый унджык кадсӧ коллялӧны му вылын, сӧмын вой кежлӧ кавшасьлӧны пуяс вылӧ, дай сэк абу вылӧдз.
Горилла — планетаса ӧблезянаяс пӧвстын медся гырысь.
Верстьӧ ай пӧлыс овлӧ кык да джын метра ыдждаӧдз!
Тайӧ зэв видзчысьыс да шань гигантъясыс сёйӧны сӧмын быдмӧг сёян, а ставсьыс чӧскыдӧ пуктӧны бананъяссӧ.
Ёна ыджыдӧсь, ыджыд вынаӧсь да видзӧднысӧ зэв зумышӧсь да, вӧлі лӧсьӧдӧма уна легенда налӧн скӧр ӧбича йылысь.
Паныдасьлыны гориллакӧд вӧралысьяс эз окотитны, тотшкыны пӧ вермас.
Но некутшӧм вын оз вермы дорйыны гориллатӧ, кыйсян пищальысь кӧ лыйӧны.
Сы вӧсна тайӧ зэв аслыспӧлӧс пемӧсъясыс ёна этшаммӧмаӧсь.
Гориллаястӧ быран выйӧдз вӧлі воштӧма да, ӧнія кадӧ найӧс видзӧны лёкысь-шогысь некымын ывла доръянінын (тшӧтш и Вирунга войтыр паркын), Африка шӧрса сибавтӧм гӧравыв вӧръясын.
Саваннаяс
Войдӧр саваннаяс абуджык вӧлі паськалӧмаӧсь, кыдзи тай ӧні.
Найӧ вӧліны орччӧдмӧн векни полоса, коді ӧтув нӧшта на векниджык овтӧмин полосакӧд торйӧдӧ вӧлі экваторбердса вӧръяс тропикувса климата районъясысь.
Но климатыд му вылас вочасӧн вежсьӧ.
Сійӧ лоӧма косджык, та вӧсна ёна содӧмаӧсь саваннаа да овтӧмина мутасъяс.
Ӧні саваннаыд — Африкалӧн медшӧр вӧр-ва зона, сы улын пӧшти континент джын.
Сійӧс шуӧны тропикдорса степӧн.
А степыд — тайӧ турун саридз.
Африкаса саванна йылысь тшӧкыда шулӧны татшӧм термин — шоч пуяса саванна.
Шоч пуаин.
Африкаса саваннаын, збыльысь, унакодь пу, но прамӧй вӧрнас найӧс шуны кывйыд некыдзи он бергӧдчы.
Ӧтка-ӧтка пуяс либӧ неыджыд пу чукӧръяс сулалӧны мӧда-мӧдсяньыс уна дас, а кор и уна сё метра ылнаын (127ʼ серп.).
Тайӧ вӧр али степ?
Тайӧ шоч пуяса саванна!
Сідзсӧ пуяслы экваторувса климат гӧгӧртасын овны сьӧкыдкодь.
Ӧд некымын тӧлысь чӧж оз зэрлы.
Турун косьмӧ, саванна дыр кежлӧ пӧртчӧ пӧшти овтӧминӧ, а пуясыд водзӧ олӧны, ладмӧдчыны сяммӧмаӧсь да.
Баобаб — абуджык джуджыд, а кыз пу.
Сылӧн паськыд пучӧр тэчӧма небыд сіа пу сьӧмӧсысь, коді губка моз йиджтӧ васӧ да видзӧ сійӧс кузь кос сезон чӧж (128ʼ серп.).
А зонтик сяма акация мӧд ногӧн асьсӧ видзӧ.
Сылӧн зэв дженьыд пучӧрыс, код йывсяньыс метра вылнасянь вожалӧны гырысь, пӧшти водса ногӧн паськалан увъяс (129ʼ серп.).
Тайӧ увъясысь артмӧ зэв сук да пашкыр туган, форма сертиыс сійӧ и збыль зонтик кодь.
Тайӧ зонтикыс сайӧдӧ ыджыд мутас да чинтӧ тадзикӧн мусянь пакталӧмсӧ.
А зонтик сяма акациялӧн вынйӧра вужъясыс мусин ваысь ньӧти войт бокӧ оз кольны.
Ыджыд мутасъясӧ саваннаясын паськалӧма лажмыд кустарник — буш.
Бушыд сэтшӧм сук да сутшкасян тіль, дзоньӧн сы пыр мунны вермас буди сӧмын сюраныр, слӧн либӧ буйвол кодь кыз кучика пемӧс.
Но со кос кадколастыс эштӧ.
Саваннаас бӧр локтӧны зэръяс, а накӧд тшӧтш и олӧм.
Косьмӧм турун пыдди быдмӧ выльыс.
И кутшӧма!
Корсюрӧ метра вылнаӧдз!
Петкӧдчӧны пемӧсъяс.
Кытысь?
Саваннаас во гӧгӧр торйӧдӧны кык кад: кос тӧв да васӧд гожӧм.
Но саваннаыс куйлӧ паськыд тасмаӧн экваторсянь ӧтар-мӧдарын, а вогӧгӧрся кадъяс Войвыв да Лунвыв мусярджынъясын оз лӧсявны.
Со и артмӧ: кор Лунвыв мусярджынйӧ кос сезон пуксьӧ, Войвывсаас буретш зэра кад локтӧ.
Сэтчӧ и мунӧны пемӧсъясыд.
А сэсся бӧр воласны зэркӧд ӧтлаын.
Саваннаяс эмӧсь и мукӧд континент вылын: Австралияын, Азияын, Лунвыв Америкаын.
Но Африкаса саваннаяс — ывлавывса уникум кодь.
Некӧні мирас абу сы выйӧдз лыднас да сикаснас торъялан пемӧсыс, кыдзи тані.
Медся унаӧн торъя ыджда антилопаыд.
Медся гырысьыс — канна — 2 м ыджда да матӧ тонна сьӧкта.
А меддзоляыс — дукер — неыджыд пон ли гырысь кӧч ыджда.
Медся унаӧн чукӧртчывлӧны стадаясӧ гну антилопаяс да зебраяс (130ʼ серп.).
Та мында пемӧсыс турунӧн вердчӧны да, вӧлі эськӧ гӧгӧрвотӧм, эз кӧ вӧв Африкаса саваннаясын яйвыв пемӧсыд.
Дерт, яй сёйысьыд век уна пӧв этшаджык овлӧ, турун сёйысь серти, но и налӧн унапӧлӧслуныс зэв ыджыд.
Медгырысьыс Африкаса яйвыв олысьяс пиын — лев (131ʼ серп.).
Гиенаяс да вӧлявыв понъяс, дерт, ёна ичӧтджыкӧсь, но и найӧ, унаӧн кӧ да лӧсьыда котыртчасны, вермӧны эффективнӧя кыйсьыны зебра да гну бӧрся, кодъясӧс тай нэмысянь лев кыйдӧсӧн чайтӧмаӧсь.
Корсюрӧ найӧ весиг «пемӧс сартӧ» пӧрӧдӧм зебра дорсьыс вӧтлывлӧны, мед кӧть и визятӧ сы ыджыдлуныслӧн ас гыжйӧн шедӧдӧма вӧлі.
Но и дерт оз позь гарышттӧг кольны и саваннаяса медся мичмӧданторъяссӧ — сэтчӧс гигантъяссӧ: слӧн, сюраныр да жираф.
Африкаса слӧн — миян планетаса косӧдын медся ыджыд олысь (132ʼ серп.).
Корсюрӧ сійӧ овлӧ 3,5 м ыджда дай ыджыдджык на.
Саваннаса унджык пемӧсысь слӧныд торъялӧ сійӧн, мый кос сезон пуксигӧн оз мун пырся олан-выланінсьыс.
Слӧн чукӧръяс шӧйтӧны тыяс гӧгӧр, кытчӧ кос кадӧ кольӧны няйт ва гӧпъяс.
Тшӧкыда найӧ чеглалӧны том баобабъяс, медым судзӧдны пучӧрас йиджӧм васӧ, да татшӧм ногӧн веськӧдӧны горшнысӧ.
Жираф — абу медся ыджыд, но кыв шутӧг, медся джуджыд олысьыс планета вылын (133ʼ серп.).
Сылӧн джуджаыс овлӧ 6 метраӧдз.
Кок чунь йылӧ сувтлытӧг сійӧ вермӧ кыйкнитны мӧд судта ӧшиньӧ.
Джуджыд мыгӧрысла жираф вермӧ сёйны коръяссӧ зонтик сяма акациялысь, коді гежӧда быдмӧ 5-6 м-ысь вылӧджык.
Некод, сыысь кындзи, оз вермы судзӧдчыны сы вылнаӧдз, и кытчӧдз саваннаын эм акацияяс, жирафъяс лоасны пӧтӧсь.
Саваннаяс зонаын уна ты да ю.
Сэні олӧны крокодилъяс да бегемотъяс.
Нилса крокодил — миян планета вылын медся ыджыд.
Сылӧн тушаыс овлӧ 8–10 м кузьта.
Сідзкӧ класс жырйын сійӧс вермӧ лӧсьыда куйлыны, а со гуляйтыштны сы кузя пемӧсыдлы озджык югды: юрыс пыксяс ӧтар стенмӧ, а бӧжыс — мӧдарас.
Збыльвылас кӧ, татшӧм гигантсӧ гежӧда паныдалан.
Прамӧя 4–5 кузьта крокодилыд гырысьӧн нин лыддьысьӧ.
А со саваннаса медыджыд олысьяс пиысь нӧшта ӧтиӧс — бегемотӧс, коді ыджданас сӧмын слӧнлы сетчас, туша тырӧн аддзыны зэв сьӧкыд.
Лунбыдъясӧн сійӧ пукалӧ ваын, веркӧсас сӧмын син, пель да ныр пысыс тӧдчӧ (134ʼ серп.).
А муртса пемдас, бегемотыд петас му вылӧ йирсьыны.
Саваннаын уна лэбач.
Тані и зэв-зэв ыджыд, лэбавны кужтӧм страусъяс, кодъяс сы пыдди вывті ӧдйӧ котралӧны, да и уна лыда яйвыв лэбачыд выйим.
Тропикдорса овтӧминъяс
Позьӧ мӧй и овтӧмин йылысь мыйкӧ висьтавны?
Сэні ӧд некод оз ов!
Олӧны!
Овтӧминыд — абу места, кӧн ньӧти олысь абу, а места, кӧні дзик косысла этшаӧн олӧны.
Тропикдорса овтӧминъяса зона ыджыд тасмаӧн нюжалӧма войвывті да лунвывті саваннаяссянь.
Став мукӧд вӧр-ва зонаясысь торъялӧ сійӧн, мый тропикдорса овтӧминъясын во гӧгӧр чӧж абу торъя кад, кор енэжва киссьӧ.
Тані зэрӧ сӧмын гежӧда да корсюрӧ.
А мукӧд районъясын татшӧм зэръясыс овлӧны некымын во чӧжӧн ӧтчыд.
Тропикдорса овтӧминъяса климатлы лӧсялӧны зэв кос сынӧд, буска да лыаа бушковъяс (135ʼ серп.).
Аминь жар лун бӧрын овтӧминас пуксьӧ вель ыркыд вой.
Вой-лун чӧж температураяслӧн ёна вежласьӧмысла потласьӧны да жугласьӧны изсикасъяс.
Веркӧссӧ кӧ вевттьӧны киссьӧм изъяс, татшӧм овтӧминсӧ шуӧны изъяӧн.
Кыз лыа кӧ куйлӧ — лыаӧсьӧн.
А овлӧны нӧшта и сёйӧд овтӧминъяс, найӧ артмӧны сэн, кӧні коркӧ вӧлі ты либӧ саридз куръя.
Медся лёк гӧгӧртасыс изъя овтӧминын.
Буретш тані войся да лунся температураяс костын торъялӧмыс овлӧ медся ыджыд, ӧд изйыд бура доналӧ шонді водзын да зэв ёна да регыдӧн кӧдзалӧ войнас.
Тропикдорса овтӧминъяс гӧгӧртасын быдмӧгъясыс зэв этша да налӧн эм аслыспӧлӧс ладмӧдчанторъяс.
Эз на вун, кутшӧм быдмӧгъяссӧ шуӧны суккулентъясӧн?
Кор пыдди суккулентъяслӧн либӧ лысъяс, либӧ найӧ вывті ичӧтӧсь, медым видзны быдмӧгсӧ сылы дона ва пакталӧмысь.
Ӧд буретш коръяс веркӧссьыс и пакталӧ медся ёна.
Овтӧминса мукӧд быдмӧгыслӧн вужйыс, мупытшса ваяслань писькӧдчигмоз, пырӧ уна метра пыднаӧдз.
Видлӧй нетшкыны вужнас овтӧминса быдмӧглысь дзоляник за.
Оз артмы!
А медым сійӧс кодйыны, тіянлы ковмас гашкӧ быдса лун.
А гашкӧ и оз ӧти на.
Веркӧссянь матӧдз кӧ воӧны грунт ваяс, шуам оазисъясын, овтӧминас сӧвмӧ озыр быдмӧгулов.
Медъёна паськалӧм быдмӧгыс татшӧм оазисъясын — финик пальма, коді сетӧ вывті пӧтӧса плодъяс.
Мортыд некымын финик кӧ сёяс, лунтыр тшыг оз ло.
Овтӧминса пемӧсулов зэв аслыспӧлӧс.
Овтӧминад олӧны кызвыйӧ гырысь пемӧсъяс, найӧ тай вермӧны, этшаник сёян да ва корсигтыр, ыджыд туйкост вуджны да ватӧг дыр овны.
Сэтшӧмӧсь Африкаса ӧти гӧрба верблюдъяс (136ʼ серп.) да мукӧдыс антилопаяс пиысь.
Овтӧминса мукӧд олысьыс — зэв посни пемӧсъяс: гыжгунъяс, дзодзувъяс, кыйяс, измышкаяс, кодъяс путьмӧны дзебсьыны лыа пытшкӧ.
Татшӧм ногӧн найӧ мездысьӧны лунся лёк жарсьыс, а тыр-бура олӧмӧн войын олӧны.
Африкаса медся гырысь овтӧминъяс — Сахара, коді паськалӧ Войвыв Африкаса ыджыдджык мутасын, да Калахари — континент лунвыв юкӧнас.
Сахара — паськыдсьыс-паськыд овтӧмин, сы коддьӧм мирас сэсся абу.
Ыджда сертиыс сійӧ сӧмын неунаӧн сетчӧ Австралия континентлы.
Сахаралӧн паськыд эрдын уна сикас овтӧминыс: лыаӧсь и, изъя и, сёйӧд и.
Калахаритӧ бурджык шуны абу тырвыйӧ, а джынвыйӧ овтӧминӧн.
Континентлӧн лунвыв юкӧныс ставнас неуна васӧдджык войвывсасьыс.
Ӧд лунвылас, континентыс тӧдчымӧн векниджык да, саридзсянь пӧльтысь тӧвъясыд вермӧны, кӧть и неунаӧн, вайны васӧдсӧ и овтӧмин сяма пытшкӧсса районъясӧдз.
Сійӧн тані абу Сахараын кодь, кӧні тай быдмӧгуловыс сӧмын оазисъясын выйим, Калахариын быдмӧгъясыд быдлаысь сюрасны.
Абу эськӧ унаӧн, но найӧ эмӧсь.
Тайӧ и ас кежысь быдман арбуз, коді татчӧс олысьяслы ва пыдди, и бытшкасян емъяса алоэ.
Найӧс тшӧкыда позьӧ аддзыны и миян, керка жыръясысь, рочӧн тай столетник шуам.
Медся гырысь пуясыс — кактус коддьӧм зэв-зэв ыджыд йӧвпуяс (137ʼ серп.).
Но медся аслыспӧлӧс быдмӧгыс Лунвыв Африкаын — вельвичия (138ʼ серп.).
Вельвичияыд дженьыд кыз пучӧра, кытысь быдладорӧ вожалӧ дзик топыд кучика да 3 м кузьта некымын корйыс.
Олӧ вельвичия зэв дыр — пӧшти 150 во.
И кузь нэм чӧжыс коръясыс оз бырны.
Чорыд коръя век веж вӧра-тілля тропикувса зона
Сійӧ куйлӧ континент дзик войвылас да лунвылас тропикувса, мушӧрсаридзса кодь климата регионын.
Шуӧма нин вӧлі, мушӧрсаридзса климатыс кос жар гожӧмӧн да васӧд шоныд тӧвнас зэв-зэв бура лӧсялӧ мортыдлы овны да уджавны.
Буретш та вӧсна тайӧ вӧр-ва зонасӧ вӧлі овмӧдӧма уна сюрс во сайын нин.
Сэкисянь мортыд удитӧма тырвыйӧ вежны вӧр-валысь ӧбликсӧ.
Вӧлявыв гырысь пемӧсъяс пӧшти абуӧсь нин, а быдмӧгулов пиын вӧдитан сикасыс унджыкӧн.
Сӧмын гежӧдлаысь позьӧ аддзыны ас кежысь быдмысь оливки, грек ӧрек да фисташки пуа расъяс (139ʼ серп.).
Дай на йылысь он стӧча шу, ас помысь найӧ быдмӧны, али тані сюрс во сайын кидмӧм садъяс.
Мӧдпӧвъёвтам медся тӧдчанасӧ
1. Африкасӧ шӧр юкӧнас вомӧналӧ экватор.
Сійӧн вӧр-ва зонаяс рӧмпӧштанын моз тӧдчӧны Войвыв да Лунвыв мусярджынйын.
2. Экваторбердса вӧръяслы лӧсялӧ унасудталун, кӧні медся тӧдчана юкӧныс — некымын дас метра судта гигант кодь пуяс.
Зэв уна пувыв пемӧс: посни ӧблезянаяс, кыйяс, лэбачьяс.
Му вылас паныдасьлӧны вӧр слӧнъяс, карлик бегемотъяс, жирафлӧн рӧдвуж окапи, а сідзжӧ морт коддьӧм гырысь ӧблезянаяс — горилла да шимпанзе.
3. Медыджыд мутассӧ Африкаын вевттьӧны саваннаяс либӧ саваннаса гежӧд вӧр.
Саванна — турунъяслӧн сарство, кӧні дізьвидзӧны ӧтка пуяс да неыджыд пу чукӧръяс: баобаб да зонтик сяма акация.
Саваннаын лыдтӧм-тшӧттӧм турунвыв пемӧс: слӧн, сюраныр, бегемот, жираф, зебра да быдпӧлӧс антилопа.
Уна и яйвыв олысь, на пӧвстын медся гырысьӧн лоӧ Африкаса лев.
Кос кадколастын саваннаас пӧшти оз коль туруныс, а пемӧсъяс ыджыд стадаясӧн дыр и дыр мигрируйтӧны аслыныс кынӧмпӧт корсигмоз.
4. Тропикдорса овтӧминъясын олан гӧгӧртасыс зэв омӧль, и век жӧ тані тшӧтш эмӧсь быдмӧгъяс да пемӧсъяс, найӧ ладмӧдчӧмаӧсь тайӧ гӧгӧртасас.
Овтӧминлы лӧсялан быдмӧгӧн лоӧ финик пальма (континент войвылын), алоэ да вельвичия (лунвылын).
Пемӧсъяс пӧвстын уна веглясьысь, гут-гаг да мукӧд.
Овтӧминын медся гырысь пемӧсъясӧн лоӧны ӧти гӧрба верблюдъяс да ӧткымын сикас антилопаяс.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Лыддьӧдлӧй Африкаысь вӧр-ва зонаяссӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи найӧ вежсьӧны экваторсянь континент войвыв да лунвыв помъяслань.
2. Африкаысь кутшӧм пемӧсъяссӧ ті тӧданныд?
3. Мыйла экваторбердса вӧръясын туруныс скӧнь абу.
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мыйла саваннаяс улын Африкалӧн ыджыдджык юкӧныс?
3. Висьталӧй, кыдзи саваннаса быдмӧгъяс ладмӧдчӧны сы климат гӧгӧртасӧ.
3. Шуӧй пемӧсъясӧс да быдмӧгъяс, кодъяс лӧсялӧны Африкаса торъя-торъя вӧр-ва зонаяслы.
Кыдзи налӧн туша да оласногыс йитчӧма вӧр-ва гӧгӧртаснас?
Уджалыштам мусерпасӧн
Кутшӧм вӧр-ва зонаясын куйлӧны тайӧ канмуясыс: Кения, ЛАР, Алжир, Чад, Ангола?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия
Австралия — миян планета вылын ыджда серти медічӧт, медся кос, дай медся этша йӧза материк.
Тані унатор миянлы аслыспӧлӧс: войвылӧ мунан кӧ, пӧсьджык лоӧ, лунвылӧ кӧ — кӧдзыдджык.
Торйӧн уна тані быдмӧг да пемӧс, кодъясӧс он вермы аддзыны ньӧти мукӧд континент вылысь.
Австралияыд дзоньнас куйлӧ Лунвыв мусярджынйын (латынь austral — воча куйлысь, лунвывса).
Материк, Тасмания ді да уна посни ді вылын куйлӧ сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув.
Юркарыс — Канберра кар.
==Ывлавыв
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Мувыв куйланін. Му восьтӧмлӧн история. Му веркӧс да мупытшса озырлунъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§35. Мувыв куйланін.
Му восьтӧмлӧн история.
Му веркӧс да мупытшса озырлунъяс
1. Австралия физика мусерпас да мир карта серти тӧдмалӧй Австралиялысь мувыв куйланін (плансӧ видзӧд содтӧдысь).
2. Орччаӧдӧй мувыв куйланінсӧ Австралиялысь Лунвыв Африкакӧд.
Мый ӧткодьыс?
Кыдзи тайӧ вермӧ тӧдчыны Австралияса ывлавылын?
Мыйын торъялӧмыс?
3. Пасйӧй контур карта вылӧ Лунвыв тропик визьсӧ да Австралияса медылі чутъяс, гижӧй весьтас нимнысӧ.
Мувыв куйланін.
Австралиялӧн вадоръяс, Африкалӧн моз, зэв гежӧда чуклялӧны.
Тані этша бухтаыс, медся лӧсьыдъяс на пиысь куйлӧны материк асыв-лунвылын, кытчӧ лӧсьӧдӧма гырысь портъяс.
Ёнджыка чуклялӧ войвыв вадор визьыс.
Австралиясӧ мыськалӧны Индия да Лӧнь океанъясысь шоныд ваяс.
Температура гӧгӧртасыс лӧсьыд кораллъяс быдмӧмлы, найӧ артмӧдӧны тані извесьтысь аслыспӧлӧс формаа стрӧйбаяс.
Та вӧсна Австралия асыв-войвыв юкӧн пӧлӧн, быттьӧ вадор визьсӧ мӧдпӧвъёвтӧмӧн 2 сюрс км кузя нюжвидзӧ мирса медся ыджыд коралл риф, Ыджыд Барьер риф нима.
Му восьтан да туялан история.
Австралиясӧ европеечьяс восьтӧмаӧсь сёрӧнджык мукӧд овмӧдӧм материкъяс серти.
Восьтынысӧ абу сетлӧма Европасянь ылілуныс да торйӧн куйлӧмыс.
Важъя кадӧ нин тӧдысь йӧз чайтлӧмны, Лунвыв тропиксянь лунвылын пӧ эм му.
Тайӧ мусӧ восьтӧмаӧсь голландечьяс.
XVІІ нэм воддза джынйын налы вӧлі нин тӧдса пӧшти ставнас материклӧн войвыв, рытыввыв да рытыв-лунвыв вадорыс.
Австралия тӧдмалӧм понда ёна тӧдчанаӧн вӧлі голландияса саридзвуджысь Абель Тасманлӧн экспедиция.
Сійӧ восьтӧма материклысь войвыв да рытыв-войвыв вадоръяс, а 1642ʼ воын восьтӧма ді, кодӧс сэсся нимтӧмаӧсь сы нимӧн — Тасмания.
Австралияса асыввыв вадорсӧ восьтӧма XVІІІ нэм мӧд джынйын нималана саридзвуджысь да туялысь, англияса Джеймс Кук.
Кук туялӧмъяс бӧрын вӧлі тырвыйӧ путкыльтӧма лунвывса ыджыд материк йылысь легенда да вӧлі подулалӧма: Австралия — асшӧр материк, а абу Антарктикаса тӧдтӧм материалӧн юкӧн, кыдзи лыддьӧмаӧсь войдӧр.
XVІІІ нэм помсянь Австралиясӧ пондӧмаӧсь аслысавны.
Англияса веськӧдлысь котыр медводз ыстӧма Австралияас мыждӧм йӧзӧс.
Материк асыв-лунвылӧ вӧлі кыпӧдӧма Сидней кар, катаржаналы колония пыдди.
Европаса йӧзӧс Австралияас кыскӧмаӧсь бур лудъяс, кӧні позис вӧдитны скӧт.
Та вӧсна материк пытшкӧсса районъяссӧ туялӧмыс пансьӧма сэк, кор овмӧдчысь европеечьяс пондасны корсьны скӧтныслы лудъяс да ва.
XІX нэм шӧрын зэв ыджыд зарни куйлӧдъяс восьтӧм бӧрсянь Австралияӧ ылькнитӧмаӧсь «шуд корсьысьяс».
Англия юӧртӧма материксӧ ставнас аслас колонияӧн.
1. Кутшӧм масштабыс Австралия карталӧн?
2. Петкӧдлӧй мусерпассьыс Австралияа плита да тӧдмалӧй кыдзи сы вылын куйлӧ Австралияа платформа.
Австралияса рельеф, Африкаын моз жӧ, орччӧдны кӧ мукӧдыскӧд, абу вывті дзуг.
Сы подулын куйлӧ Австралияа платформа.
Материк асыввылын куйлӧны важся кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм да ёна нин киссьӧм неджуджыд гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Потасъяс да ю ковтысъяс юкӧны гӧраяссӧ торъя массивъяс вылӧ.
Гӧра йывъяс кызвыйӧ купол сяма формааӧсь.
Асыввыв пӧкатъяс зӧма лэччӧны саридзлань, рытыввывсаяс ньывкӧсджыкӧсь.
Асыв-лунвыв помын гӧраяс медся джуджыдӧсь.
Рытыввывланьын, веркӧсыс лажмалӧ да, гӧраяс вуджӧны Шӧр увтасӧ, коді ёна кыза вевттьӧма неджӧг моз пуксьӧмторъясӧн.
Материклӧн рытыввыв юкӧн кыпалыштӧма.
Тані 400–600 м джуджда паськыд кыптӧд, кытысь чурвидзӧны лажмыд, аслыспӧлӧс мыгӧра гӧраяс, налӧн гӧраувъяс «вӧйӧны» моз из торпыригъясӧ да лыаӧ.
Австралияыс дзик ӧти континент, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс ни ӧнія кадся йизьылӧм.
Сӧвмигчӧж материк кытсюрӧ кыпалӧма, кытсюрӧ увтасмӧма ли потласьӧма.
Улӧ кусыньтчӧм да потласьӧм вӧсна косінлӧн ыджыдкодь юкӧн лоӧма Лӧнь океан пыдӧсӧн, тадзи торйӧдчӧмаӧсь Выль Гвинея да Тасмания діяс.
Мупытшса озырлунъяс.
Австралияыс озыр пӧшти став мупытшса перъянторъясӧн, мый колӧ индустрия да видз-му овмӧс сӧвмӧм могысь: из шомӧн, куйлӧдъяс шомыслӧн куйлӧны кызвыннас материк асыв-лунвывса неджӧг породаясын, быдсикас рудаясӧн.
Эм сэні тшӧтш мусир да биару.
Могъяс.
1. Висьталӧй Австралия восьтӧмлысь медтӧдчана кадколастъяс йылысь.
2. Орччаӧдӧй Африкаса да Австралияса рельеф (плансӧ видзӧд содтӧдысь).
3. Кыдзи чайтанныд, мыйла колӧ орччӧдавны?
4. Картаяс вылӧ видзӧдігӧн шуӧй Австралия мупытшса озырлунъяс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Климат. Пытшкӧсса ваяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§36. Климат.
Пытшкӧсса ваяс
1. Австралия куйлӧ ылӧсас сэтшӧм жӧ широтаяс костын, кыдзи и Лунвыв Африка.
Мый эськӧ позис чайтны та серти Австралияса климат йылысь?
2. Климат картаяс анализируйтӧмӧн тӧдмалӧй, Австралия кутшӧм юкӧнын ыджыдалӧны пассатъяс.
Австралия контура карта вылын тӧдчӧдӧй климат вӧньяслысь вежтасъяс, быд вӧньыслы индӧй сынӧд массаяс, пырджык пӧльтан тӧвъяслысь нырвизьяс, январся да юлься шӧр температураяс, вогӧгӧрся енэжва лыд.
Климат.
Кыдзи тӧданныд нин, Австралиялӧн ыджыдджык юкӧн куйлӧ тропик вӧньын, сійӧн сэні кызвыйӧ тропикса кос климат.
Сӧмын 1/3 территория вылӧ енэжваыс усьӧ тырмымӧн либӧ коланаысь унджык.
Австралияын шонтӧгъяс вылынджыкӧсь, а енэжва усьӧ этшаджык Лунвыв Африкаын серти.
Мыйӧн тайӧ позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
Материкыс ылӧ нюжалӧма рытыввывсянь асывладорӧ, та вӧсна Австралияын формируйтчӧны континентвывса сынӧд массаяс.
Помканас тшӧтш лоӧ саридз веркӧссянь материклӧн неыджыд вылна.
Кыдзи нӧ разӧдчӧны енэжваяс материк пасьтала?
Медым тӧдны тайӧс, колӧ видзӧдны климат карта вылӧ да торъя пасъяс серти тӧдмавны, мыйта да кӧні усьӧ енэжваыс.
Но енэжва разӧдчӧмлысь помкаяс гӧгӧрвоӧдӧм могысь, колӧ уськӧдны тӧд вылӧ, кутшӧм сынӧд массаяс, кутшӧм тӧвъяс унджыкӧнӧсь быд климат вӧняс.
Войвыв Австралия куйлӧ экваторувса вӧньын, тані артмӧ экваторувса климат, сідз жӧ, кыдзи и сэтшӧм сяма климатыс Африкаын.
Тропикса кос климат артмӧм йылысь ті тӧданныд нин.
Тропикса да тропикувса вӧньяс асыввылын (видзӧд климат вӧньяса карта) эмӧсь васӧд климата мутасъяс.
Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн асыввыв пӧкатъяс вылӧ во гӧгӧр чӧж волӧны Лӧнь океансянь саридзвыв сынӧд массаяс.
Сынӧдыс васӧдмӧ нӧшта ёнджыка океанса шоныд визув вӧсна.
Сійӧн гӧра пӧкатъясӧ лышкыда киссьӧ енэжва.
Материк лунвыв юкӧныс куйлӧ тропикувса вӧньын.
1. 20ʼ серпас вылӧ видзӧдігӧн индӧй, кутшӧм климата мутасъяс да налы лӧсянала климат типъяс эм тропикса да тропикувса вӧньясын.
Гӧгӧрвоӧдӧй артмӧмнысӧ.
2. Австралия кутшӧм юкӧнъясын климат гӧгӧртасыс лоӧ йӧзлы овнысӧ да овмӧс нуӧднысӧ медся лӧсьыдӧн?
Пытшкӧсса ваяс.
Австралияын абуӧсь тыр ваа ыджыд юяс.
(Мыйла?)
Материкса джынсьыс унджык вевдорсьыс абу океанӧ визувтантор.
Материк шӧрса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяса юкӧнъяслы лӧсялӧны недыр кадся косьмылан юяс — крикъяс.
Во гӧгӧр чӧж тыр ваа юяс выйимӧсь сӧмын Австралия асыввылын, кӧні уна енэжва усьӧ.
Юяс тыртчӧны ваӧн, дерт, сӧмын зэр да мупытшса ваяс помысь.
Австралияса медыджыд ю системаыс — Муррей, ыджыд Дарлинг вожнас.
Тайӧ юясыс заводитчӧны Ва юкан Ыджыд мусюрын.
Кывтыдас Дарлингыд кос дырйи косьмӧ да юксьӧ торъя вааинъяс вылӧ.
Муррей оз тырвыйӧ пактав, но сылӧн тшупӧдыс ёна вежсьӧ.
Зэръяс дырйи юыс ёна туӧ да ойдӧдлӧ паськыд шыльыдінъяс.
Ытваыс Муррей вылӧ волӧ зэв регыдӧн да оз дырӧн кыссьы.
Муррейын да Дарлингын, ва тшупӧдыс ёна вежласьӧ да, судноясӧн ветлыны абу ёна лӧсьыд.
Юясысь васӧ босьтӧны бура чужтана, но ёна косьман муястӧ кӧтӧдӧм могысь.
Та ради сэтчӧ вӧчӧмаӧсь вавидзанінъяс.
Австралияса унджык тыысь ваыс оз визувт да, найӧ соласьӧмаӧсь.
Уналаын тыяс тырӧны ваӧн сӧмын улис кадколастӧ.
Медся гырысь на пӧвстын — Эйр ты, коді куйлӧ океан веркӧссянь 12 м-ӧн улынджык.
Зэръяс дырйи тыас усян крикъяс вайӧны уна ва, сійӧ туӧ да эрдвылыс ёна содӧ.
Кос дырйи Эйр торъялӧ посни вааинъяс вылӧ, а косьмӧминъясыс вевттьысьӧны сов кышӧн.
Веркӧсса ваяслысь тырмытӧмсӧ мыйтакӧ вештӧны мупытшса ваяслӧн ыджыд куйлӧдъяс, кодъяс ӧкмӧны артезияса бассейнъясӧ.
Артезияса ваясын вель уна сов.
Мог.
Орччаӧдӧй Австралияа физика да климат карта, индӧй, пытшкӧсса ваяслӧн кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс рельеф сайын, а кутшӧм — климат сайын.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Вӧр-ва зонаяс. Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§37. Вӧр-ва зонаяс.
Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун
1. Мый лоӧ ывлавыв комплекс?
2. Кутшӧм ывлавыв комплексъяс шусьӧны вӧр-ва зонаясӧн?
3. Мыйын медшӧр помкаыс вӧр-ва зонаяс вежласьӧмлы?
Вӧр-ва зонаяс.
Ті кӧ орччаӧданныд вӧр-ва зонаяслысь пукаланног Австралияысь да Африкаысь (видзӧд форзацса карта), пырысь-пыр казяланныд: Австралияын, Африкаын моз жӧ, ыджыд мутас босьтӧны саванна да тропикса овтӧмин зонаяс.
Тропикса тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс куйлӧны материк шӧр да рытыввыв юкӧнъясын.
Саваннаяс дорӧсалӧны тайӧ зонасӧ войвывті, асыввывті, асыв-лунвывті да рытыв-лунвывті.
Органика мирлӧн аслыспӧлӧслун.
Кӧть Австралияын сэтшӧм жӧ вӧр-ва зонаяс, кутшӧм Лунвыв Африкаын да Мадагаскарын, вылна серти зонаасьӧминысь кындзи, органика мирыс тані нач мӧд пӧлӧс.
Енмыд вӧчӧма Австралиясӧ ыджыд ывла доръянінӧн, кытчӧ кольӧма уна быдмӧг да пемӧс, матыс налы, кодъяс овлӧмаӧсь Му вылас важъя кадӧ да бырӧмаӧсь мукӧд материкъяс вылын.
Быдмӧг да пемӧс сикасъяслӧн тэчас торъялӧ гӧльлуннас да аслыспӧлӧслуннас.
Тайӧс гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый Австралия да орчча діяс важӧн нин торйӧдчӧмаӧсь мукӧд материкъясысь.
Органика мирыс дыр кад чӧж сӧвмӧма аспомысь.
Пӧшти 75%-ысь унджык сикас быдмӧгъяс эмӧсь сӧмын Австралияын.
На пӧвстын уна сикас эвкалиптъяс, кодъяс зэв уна пӧлӧсӧсь.
Выйимӧсь 100 м сайӧ джудждаа гигант эвкалиптъяс.
Татшӧм пуыслӧн вужъясыс пырӧны муӧ 30 м пыднаӧдз да, вынйӧра пушкан моз, кыскӧны сыысь васӧд.
Эм и ичӧт мыгӧра эвкалипт пуяс да эвкалипт кустъяс.
Эвкалиптъяс бура ладмӧдчӧмаӧсь овны кос климатын.
Коръясныс бергӧдчӧны дорышӧн шонді югӧрлы паныд да тугансянь мусин вылӧ вуджӧрыс оз усь, та вӧсна эвкалипта вӧръясын зэв югыд.
Эвкалиптлӧн чорыд пу сьӧвмӧс — сійӧ бур стрӧитчан материал.
А коръяснысӧ босьтӧны выйяс, вапъяс да зелльӧяс вӧчӧм могысь.
Эвкалиптысь кындзи, Австралиялы асласӧсь акацияяс да коръястӧм, сунис коддьӧм увъяса казуаринъяс, кодъяс абуӧсь мукӧд материкъяс вылын.
Экваторувса вӧръясын джуджыд турун костын мукӧд пукӧд тшӧтш (пальма, фикус да мукӧд), быдмӧны и аслыспӧлӧс сулея пуяс — дін бердас пучӧрныс кыз, а йывланьыс векняммӧ.
Тропикувса вӧрын торъялана аслыспӧлӧслун — тані ыджыдалӧны лианаясӧн каттьӧм быдсикас эвкалиптъяс, пу сяма лудіктуруныс уна жӧ.
Овтӧмина шӧр районъясын паськалӧмаӧсь тшӧкыд кос тільяс, кӧні кызвыйӧ ичӧт мыгӧра сутшкасьысь акация да эвкалипт.
Татшӧм тільяссӧ шуӧны скрэбӧн.
Вешъялана лыа веретяяс да киськасьӧм изъяс вылын быдмӧг вевттьӧдыс пӧшти абу.
Абуӧсь Австралияын и Африкаын кодь оазисъяс, но овтӧминъясыс оз петкӧдчыны дзик нин овтӧмӧн, кыдзи, шуам, Сахара.
Пемӧсулов Австралияын тшӧтш зэв аслыспӧлӧс.
Сӧмын тані олӧны медся примитив нёньӧдчысьяс — ехидна да утканыр.
Найӧ интересаӧсь сійӧн, мый петкӧдӧны пияннысӧ колькйысь, а вердӧны найӧс йӧлӧн, нёньӧдчысьяс моз жӧ.
Австралияын зепта пемӧсъяс тыр.
Налӧн пияныс чужӧны зэв дзоляӧн да, мамыс новлӧ дзоляяссӧ зептын, м. ш. рушкуса кучик кӧрасын.
Зептаяс пиысь пӧшти став котырыс аскежысь олӧны сӧмын Австралияын.
На пӧвстын медбура паськалӧма кенгуру котыр.
Гигант кенгуруяс быдмӧны 3 м-ӧдз.
Эм и карлик кенгуруяс, 30 см ыдждаӧсь.
Олӧны тані и сурок коддьӧм вомбатъяс.
Эвкалипта вӧръясын позьӧ аддзыны зепта ош коалаӧс.
Сійӧ олӧ пуяс вылын да торъялӧ этша вӧрана войся оласногӧн, мыйла сійӧс нӧшта шуӧны австралияса руньӧӧн.
Тасмания ді вылын кольӧма зэв гежӧд яйвыв пемӧс — зепта антус.
Озыр, уна сикас да тшӧтш аслыспӧлӧс и лэбачуловыс.
Торйӧн уна попугайыс.
Вӧрын олӧ мича лирабӧж кай, яръюгыд тывгӧна райса лэбачьяс, кос саваннаясын да джынвыйӧ овтӧминъясын — эму страус.
Эмӧсь дзодзувъяс, яда кыйяс, Войвыв Австралияса вааинъясын шуксьӧны крокодилъяс.
Австралиечьяс радейтӧны асланыс материкса вӧр-васӧ да ёна тӧждысьӧны сы вӧсна.
Найӧ уна вын да кад сетӧны быдмӧг да пемӧсъяс дорйӧмлы да туялӧмлы.
Эму страус да кенгуру серпасалӧма канму вужпасӧ, а ехидна, утканыр да лирабӧжсӧ сёртӧма австралияса монетаяс вылӧ.
Могъяс.
1. Кутшӧм торъяланлунъяс Австралияса вӧр-ва зонъяс тэчасногын?
Мыйӧн позьӧ найӧс гӧгӧрвоӧдны?
2. Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь быдмӧг да пемӧсуловыс?
Гӧгӧрвоӧдӧй тайӧ аслыспӧлӧслуныслысь помкаяс.
==ЙӦЗ ДА ОВМӦС
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§38. Австралияса Ӧтув
Австралияса ӧнія йӧз котырыс тэчӧма кык юкӧнысь: этша лыда вужвойтыр да локтӧмаяс, кодъяс олысьяс пиын кызвын пайыс.
Австралияса вужвойтыр пырӧ негроид-австралоид расаӧ, налӧн пемыдмугӧм кучик рӧм, читкыля юрси, паськыд ныр, чурвидзан синкым вевдор.
Туялысьяс чайтӧм серти, важ йӧз веськалӧмаӧсь татчӧ Асыв-Лунвыв Азияысь.
Европеечьяс локтӧдз австралиечьяслӧн сӧвман тшупӧдыс вӧлі зэв улын.
Вужвойтырлӧн абу вӧлӧма му уджалӧм ни скӧт видзӧм, найӧ абу кужӧмны вӧчавны дӧра, абу тӧдӧмны металлъяс.
Найӧ олӧмаӧсь кыйсьӧмӧн, вотчӧмӧн, бура тӧдлӧмаӧсь ывлавыв, вӧліны кӧялысь войтырӧн.
Локтӧмаяс лыдӧ пырӧны европеечьяслӧн йылӧмныс, пӧшти куш англичана — англи кывйӧн сёрнитысь англо-австралиечьяс.
Австралияын олӧ пӧшти 17 млн. морт.
Мукӧд материкъясысь Австралия торъялӧ олысьяслӧн ичӧт топыдлуннас.
Территория пасьтала овмӧдчӧмыс абу ӧткодь.
Пӧшти ставныс олӧны материклӧн асыввылын, лунвыв-асыввылын да мыйтакӧ асыв-рытыввылын, кӧні бурджык ывлавыв гӧгӧртас.
Олысьяснас тані лоӧны англо-австралиечьяс.
Пытшкӧсса Австралия да став войвыв овмӧдӧма этша.
Тані кызвыннас олӧны вужвойтырыс.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны войтырлысь мутас пасьтала татшӧм овмӧдчанногсӧ?
Вочавидзӧм могысь орччаӧдӧй «Олысьяслӧн топыдлун да войтыръяс» картасӧ климата мусерпасӧн; уськӧдӧй тӧд выласныс, кыдзи вӧлі овмӧдӧма материксӧ.
Колонизацияӧдз материкса олысьяснас вӧліны вужвойтыр.
Найӧ олісны Австралияса асыввылын да лунвыв-асыввылын, кӧні ывлавыв гӧгӧртас лӧсьыдджык морт олӧмлы.
Европеечьяслӧн материк вылӧ воӧм бӧрын да ыж видзӧм сӧвмӧмкӧд йитӧдын вужвойтыръяссӧ кутісны топӧдны материк пытшланьыс — кос инъясӧ, кӧні позьӧ кувны тшыгъялӧмла.
Та кындзи европеечьяс жаль тӧдтӧг бырӧдісны австралиечьясӧс, виисны найӧс, тшыкӧдісны сёянсӧ да юкмӧсъясысь ва.
Вужвойтырлӧн лыдыс материк вылын ёна чиніс 310 сюрссянь 50 сюрс мортӧдз.
Вужвойтырыс воисны коранвыйӧдз, олісны найӧ резервацияясын (тайӧ сэтшӧм инъяс, кытчӧ мырдӧн вӧтлісны вужвойтырсӧ), овтӧмин районъясын.
Найӧ вӧліны дзик правотӧмӧсь, налы эз позь овны каръясын, пырӧдчыны йӧзкост олӧмӧ.
Мир пасьта тӧдса ас кежысь велӧдчӧм Намаджира серпасасьысь, кодлӧн уджъяссӧ вылӧ донъявлӧмаӧсь уна канмуын.
Сылы эз позь волыны ас серпасъясӧн выставкаяс вылӧ.
Ӧні австралияса вужвойтыр оланпас серти лоисны ас страналӧн ӧткодь инӧда олысьясӧн.
Тӧдчана, мый вужвойтырыс дугдіс кулавны и налӧн лыдыс водзӧ содӧ.
Петкӧдчӧны сора гӧтрасьӧмъяс, мый водзджыксӧ эз вӧв.
Вужвойтыр пиысь кодсюрӧяс уджалӧны фермаясын батракъяс пыдди скӧт видзысьясӧн либӧ уджалысьясӧн.
Мукӧдъяс водзӧ нуӧдӧны кӧялан кыйсьысь-вотчысьяслысь олӧм.
Ассьыныс оланінъяссӧ австралиечьяс вӧчӧны турунысь, увъясысь да муысь.
Судзӧдӧм сёяныс торйӧдсьӧ пӧрысьясӧн ӧтмоза став йӧз костын.
Кыйсьысьӧс, коді кутӧма пемӧссӧ, бурджыкӧ оз пуктыны.
Быдсяма обрядъяс отсӧгӧн племяыс быдтӧ зэв бур, сьӧкыдлунъясысь повтӧм шленъяссӧ.
1. Кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Австралияса Ӧтув озыр?
2. Кӧні Австралияын видз-му овмӧслы мутасъясыс медся шогманаӧсь?
Подулалӧй вочакывсӧ мусина да климата картаяс вывса мыччӧдъясӧн.
Австралияса Ӧтувлӧн овмӧс.
Медшӧр роль Австралияса Ӧтув овмӧсын ворсӧ индустрия, кӧні бура сӧвмӧма быд отрасль.
Унасикаса мупытшса перъянторъяс подув вылын тані артмис мупытшса озырлун перъян промышленносьт.
Канмуын ӧдйӧ сӧвмӧ машина вӧчӧм, химия, а сідзжӧ сёян-юан промышленносьт: вый вӧчӧм, сыр пуӧм, консерв вӧчӧм (йӧлысь, яйысь, град выв пуктасысь да фруктыысь).
Видз-му овмӧс сідзжӧ бура сӧвмӧма.
Англо-австралияса фермеръяслӧн эм паськыд муяс.
Найӧ вӧдитчӧны техникаӧн, му вынсьӧданъясӧн, медалӧны уджалысьясӧс, мый вӧсна босьтӧны ыджыд урожай да барыш.
Медтӧдчанаӧн видз-му овмӧсын лоӧ лудын йирсян пемӧс видзӧм — ыж видзӧм.
Австралияса мериносъяс (еджыд вуруна ыжъяс) сетӧны став мирса шырӧмлысь джынсьыс унджык.
Районъясын, кӧні енэжваыс этша, ыжъяслы сёянӧн лоӧны косысь повтӧм турунъяс да кустарникъяс.
Тані ыжъяс во чӧжыс йирсьӧны кок ув вердасӧн.
Канму асыв-лунвылын ыжъясӧс йирсьӧдӧны сёян турунӧн кӧдзӧм муяс вылын.
Ыж видзан унджык овмӧсыс этша йӧза.
Отсасьысьяс пыдди фермеръяс босьтӧны торйӧн рӧдмӧдӧм пон сикас — кэлпи, кодъясӧс вӧлі вайӧма татчӧ колян нэмын на Шотландияысь.
Кэлпи вермӧ вежны куим уджалысьӧс.
Сійӧ кужӧмӧн видзӧ стадасӧ, но некор оз дойд ыжъясӧс.
Ыджыд лёктор ыж овмӧслы вайӧны косьтӧмъяс, пӧжаръяс, ойдӧдлӧмъяс.
Сюра гырысь скӧтсӧ, медсясӧ пӧрӧдаа мӧсъяссӧ, видзӧны ёнджыкасӧ канму войвылын да асыввылын, кӧні енэжваыс усьӧ тырмымӧн.
Видз-му культураяс пӧвстысь медся уна вӧдитӧны шобді.
Шобді муяс куйлӧны канму асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын.
Тропикувса да тропикса канму юкӧнас, вадор шыльыдінъясын быдтӧны ананас, банан, сакара тростник да мукӧдтор.
Гырысь каръяссянь неылын кӧтӧдана муяс вылын эм уна сад.
Канму овмӧсын тӧдчана роль ворсӧны Австралиясӧ кытшалысь саридзьяс.
Сэні чери кыйӧны, рӧдмӧдӧны моллюск-вӧсьӧ ракпаньясӧс, сёян устричаясӧс.
Кыйӧны саридзвывса измышкаясӧс.
Австралиялӧн абуӧсь косвыв йитӧдъяс мукӧд канмуяскӧд.
Сылӧн став карыс, некымынысь кындзи, — саридзвывса гырысь портъяс.
На пыр, енэжвыв туйяскӧд ӧттшӧтш, нуӧдсьӧны вузасян да культура йитӧдъяс мукӧд континентса канмуяскӧд (карта серти шуӧй медгырысь портъяссӧ).
Мортӧн ывлавыв вежӧм.
Аборигенъяс ёна тӧждысисны вӧр-ва вӧсна.
Медся ӧдйӧ да ёна Австралияса ывлавыв вежсьӧма материк колонизируйтан да англо-австралиечьяслӧн овмӧс удж водзӧ нуӧдӧм дырйи.
Уна пемӧс вӧлі бырӧдӧма кыйсьӧм вӧсна да налысь олӧм гӧгӧртас вежӧм вӧсна.
Медъёна вежсьӧмаӧсь Австралияас уна йӧза асыввыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв юкӧнъяс.
Тані кералӧны дона сикас пуяссӧ.
Ыджыдкодь, вӧръясысь весалӧм, мутасъясӧн вӧдитчӧны йӧла скӧтӧс йирсьӧдӧм могысь.
Коркӧя шоч вӧръяс да кустарникъяс пыдди ӧні паськалӧмаӧсь шобді муяс, виноградникъяс, олива пуктасъяс.
Континент шӧрас да рытыввылас кос да этша йӧза интасъяс тшӧтш вежӧмаӧсь ӧбликнысӧ.
Медбур юкасъяс торйӧдӧма веськыд пельӧса, сутугаясӧн потшӧм муторъяс вылӧ, — скӧтлы йирсянінъяс.
Индустрия сӧвмӧмкӧд йитӧдын нюжӧдӧны авто да кӧрт туйяс, электроби нуан визьяс.
Австралияса быдмӧг да пемӧсулов тэчасын тыдовтчӧмаӧсь выль сикасъяс.
Европаысь вайӧм быдмӧгъяс (оржы, тупу да мукӧд) да пемӧсъяс, шуам, вӧлявывса динго пон, кроликъяс, ӧдйӧ паськалӧны да пӧдтӧны татчӧс ловъя ловъяссӧ.
Сідз, кроликъяс да ыжъяс лоисны помкаӧн зепта пемӧсъяс чинӧмлы, сійӧ жӧ йирсянінъяснас вӧдитчӧмны да.
Австралиечьяс зільӧны видзны органика мирлысь аслыспӧлӧслунсӧ.
Та могысь лэдзӧны оланпасъяс, код серти оз позь суйӧр сайысь вайны быдмӧг-пемӧсъяс, а сідзжӧ стрӧга видзӧдӧны, мед эз петкӧдны мукӧд канмуясӧ татчӧсса шоч видъяссӧ.
Ывлавыв комплексъяс да чинысь гежӧд быдмӧг-пемӧссӧ видзӧм могысь лӧсьӧдӧма вель уна войтыр парк да ывла доръянін.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Видлав асьтӧ! @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Видлав асьтӧ!
1. Австралия материк босьтӧмӧн петкӧдлӧй, кыдзи петкӧдчӧ климат артмӧдан быд факторыс.
2. Индӧй Австралияса му веркӧслысь, климатлысь да ю везлысь медшӧр чертаяс.
Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны тайӧ аслыспӧлӧслунъяссӧ?
3. Шуӧй материкса быдмӧг да пемӧсуловсьыс аслыспӧлӧс ловъя ловъяссӧ.
4. Орччаӧдӧй Австралияса ывлавыв Африкасаӧн.
5. Индӧй Австралияса Ӧтув ывлавывлысь да овмӧслысь медшӧр аслыспӧлӧслунъяссӧ.
6. Кутшӧм культураяс быдтӧны Австралияса видз-му овмӧсын?
7. Мыйӧн торъялӧ олысь котыр Австралияын да Африкаын?
Лӧсьӧдӧй висьт, кыдзи овсьӧма аборигенъяслы материк колонизируйттӧдз, колонизация дырйи да талун.
8. Кыдзи чайтанныд, вермас оз олысь котыр тэчасын мыйкӧ вежсьыны, мыйджык?
9. Кыдзи вежсьӧма материкса ывлавылыс овмӧс кузя морт уджысла?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Океания. Ывлавыв, йӧз да канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§39. Океания
Ывлавыв, йӧз да канмуяс
Квайт континентысь ӧтдор Мирса океан ваясын куйлӧ зэв-зэв уна ді.
Налӧн ывлавылыс вывті аслыспӧлӧс.
Ывлавыв комплексъяс Океанияын сы выйӧдз торъялӧны материксасьыс, мукӧд туялысьыс сійӧс весиг торъя му юкӧнӧн шуӧ.
Мый нӧ сэтшӧм Океанияыс?
Кӧні сійӧ куйлӧ?
Мувыв куйланін.
Океания — Му вылас медся гырысь ді чукӧр, куйлӧ сійӧ Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнъясын.
Діяссӧ сявкйӧма моз Войвыв мусярджынса субтропик широтаяссянь Лунвыв мусярджынса шӧркоддьӧм широтаясӧдз.
Океания тэчасын 7 сюрсысь унджык ді, ӧтувъя мутасыс 1,3 млн. км² ыджда.
Унджык діыс ӧкмӧма архипелагъясӧ: Выль Зеландия, Гавайи, Фиджи, Туамоту да мукӧд (в. карта).
Европеечьяслы Океания лои тӧдса XVІ нэмын, Ф. Магеллан котыр му гӧгӧр ветлан кадсянь.
Сійӧс восьтӧмын да туялӧмын историяса торъя юкӧнъясӧн лоӧны Дж. Куклӧн ветлӧмъяс да роч саридзвуджысьяслӧн, В. М. Головнин, Ф. П. Литке, С. О. Макарова да мук. походъяс.
Сӧмын ХІХ нэмын Лӧнь океанын вӧлі 40-ысь унджык роч экспедиция, кодъяс чукӧртӧмаӧсь наукалы дона информация.
Ыджыд пай Океанияса ывлавыв да татчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ пуктӧма Н. Н. Миклухо-Маклай.
Сійӧ абу сӧмын туялӧма Выль Гвинеяса войтырлысь олӧм да быт, а и мичаа гижалӧма тропик саридзлысь вадоръяс.
Миян канму йӧзӧн Океания туялӧмӧ пуктӧм пай йылысь висьталӧны мусерпасвывса роч нимъяс: Маклай вадор, Роч йӧз діяс, Суворов, Кутузов, Лисянскӧй атоллъяс да мукӧд.
Ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Океанияса діясыс мичлуннас гажӧдӧны синтӧ.
Морт вежӧрыд пырысь-пыр шызьӧ, кор тэ водзын горизонт сайсянь чуймӧдан мыгӧрӧн быйкнитасны веж дівывса гӧраяс, кор аддзан вӧсни кок йылын сулалысь пальмаяса плавкӧс атолл, кӧні вадор пӧлӧнса лыаыс либӧ лым еджыд, кораллысь кӧ лоӧма, либӧ чим сьӧд, вулканысь кӧ.
Океанияса унджык діыс кытшовтӧма коралл рифъясӧн, кодъяс ас выланыс босьтӧны лёк океан гыяслысь швачкӧдӧмсӧ да лӧньӧдӧны налысь аминь ыджыд вынйӧрсӧ.
Физика география боксянь мувыв куйланін, ыджда да артманногыс діяслӧн топыда йитчӧма Лӧнь океан пыдӧс тэчаскӧд.
Унджык діясыс Океанияын вулкан помысь либӧ кораллъяс быдмӧмӧн артмӧмаӧсь, кодсюрӧыс — ваувса мусюр йывъяс.
Океания рытыввывса діяс куйлӧны ді мегыръяс пӧлӧн, кодъяс артмӧмаӧсь литосфера плитаяс йитвежын (в. мусерпас).
Зэв-зэв паськыд ва эрдын, материкъяссянь да мӧда-мӧдсяньыс зэв ылын да торйӧнмоз куйлӧмыс бура тӧдчӧ Океания діясвывса ывлавылын да татчӧс йӧз олӧмын.
Унджык ді куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын.
Сӧмын Выль Зеландия да сыкӧд орчча діяс — тропикувсаын да шӧркоддьӧмын.
Океанияса климатыс шоныд, зумыд, небыд, мортыдлы овнытӧ зэв лӧсьыд.
Діяс вылын, экваторсянь ӧтар-мӧдарын куйлӧны да, сынӧд температураяс вылынӧсь, но океансянь локтысь тӧвъяс тӧдчымӧн чинтӧны жарсӧ.
Сезонъяс серти да вой-лун чӧжӧн шонтӧгыс оз ёна вежлась.
Океан эрд весьтын сынӧдас личкӧдыс вежсигӧн тшӧкыда артмӧны ураганъяс.
Мукӧдсьыс торйӧн куйлӧмыс медъёна тӧдчӧ татчӧс быдмӧг да пемӧсуловын.
Сійӧ вель аслыспӧлӧс.
Медся гӧль олӧмсӧ аддзам ичӧтик да томкодь арлыда коралл діяс вылын, а материкдорсаын сійӧ уна пӧлӧсаджык да неуна озырджык.
Діясвывса пемӧсулов пиын абу ни яйвыв звер, ни яда кый.
Ловъя лолыс шуксьӧ и дібердса ваясын, торйӧн кӧ атоллъяс бердын.
Сійӧн океанса діяс — тайӧ быттьӧ оазисъяс ва тыра овтӧминын.
Кӧть и діяс ывлавылын уна ӧткодьторйыс, эмӧсь и торъялӧмъяс.
Материкдорса джуджыд гӧраяса діяс вежласьӧны плавкӧс атоллъяскӧд, ӧтиыс куйлӧ экватор вылын да климатыс жар, мӧдыс тропикувса вӧньын, кӧні жарыс овлӧ сӧмын гожӧмнас.
Медся топыда йитчӧмаӧсь океанкӧд коралл дівывса ывлавыв комплексъяс.
Тані эмӧсь ваын и му вылын олысь саридз пемӧсъяс, шуам крабъяс.
Уна атолл — саридз лэбачьяслӧн поздысянінъяс.
Тайӧ діяс вылас быдмӧны кокос пальмаяс да кустъяс, кодъяс вермӧны овны васӧдӧн да саридз солӧн тырӧм вына тӧвъяс дырйи.
Вулкан діяс вылын ывлавыв комплексъяс мӧд пӧлӧсӧсь.
Тӧвлань бана гӧра пӧкатъясын киссьӧ уна енэжва.
Гӧраясын петкӧдчӧ вылна серти зонаасьӧм.
Торйӧн уна быдсикас ывлавыв комплексъяс материкдорса діяс вылын.
Тані эм и джуджыд гӧраяс, и лажмыд шыльыдінъяс.
Выль Зеландия діяс нималӧны гейзеръясӧн, а быдмӧг да пемӧсулов пиын уна эндемик.
Йӧз да канмуяс.
Мортыс овмӧдчӧма Океанияас уна сюрс во сайын.
Кутшӧм туй кузя татчӧ локтӧмаӧсь йӧзыс, абу на ясыд.
Вӧзйӧма уна гипотеза.
Наукаын зумыдмӧм видзӧдлас серти, Океаниясӧ мортуловыд овмӧдӧма Асыв-Лунвывса Азиясяньыс.
Норвегияса ветлысь-мунысь Т. Хейердал гипотеза серти, медвойдӧр татчӧ овмӧдчӧмаӧсь Америкасянь воӧм войтыр.
Океаниечьяс вӧліны сяма саридзвуджысьясӧн да караб вӧчысьясӧн.
Кодзувъяс серти туйсӧ корсигӧн найӧ ветлісны саридз вомӧн чужан діяссяньыс уна сюрс километр сайӧдз.
Ӧткымын мыччӧд серти, найӧ пӧ ветлӧмаӧсь весиг Мадагаскар діӧдз.
Ӧнія кадӧ Океанияын олысь котырас эмӧсь вужвойтыр, мӧдлаысь воӧм да сорас вира йӧз.
Вужвойтыръяс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс оз сӧмын раса серти, а тшӧтш кывйӧн да быдлунъя олӧмын аслыспӧлӧслунъясӧн.
Выль Гвинеяын да матігӧгӧрса діяс вылын вужвойтырыс — папуасъяс.
Найӧ экваторса расааӧсь.
Мукӧд дівывса олысьяссӧ пыртӧны торъя Полинезияса чукӧрӧ, налӧн югыдджык кучик да читкыля юрси.
Океанияса ӧнія олысьяс уджалӧны му, быдтӧны кокос пальма, банан, ананас, сахара тростник да мукӧд культураяс.
Нэмӧвӧй уджӧн кольӧ и океанас кыйсьӧм.
Діяс вылын перйӧны рӧма металл рудаяс, из шом, кодйӧны фосфорит куйлӧдъяс.
Океанияса вӧр-ваыс зэв трӧпӧк.
Сійӧ ӧдйӧ вежсьӧма дай водзӧ на вежсьӧ морт удж вӧсна.
Кералӧма дона сикас пуяс, уна ді бердын няйтчӧдӧма ваяссӧ.
Прамӧй варварствоӧн лои мукӧд атолл вылас ядернӧй виантор тесталӧмыс, мый вӧсна ӧткымын атолл вӧлі бырӧдӧма, а мукӧдлаас ывлавылыс вужвыйӧн вежсьӧма.
Уна во чӧж Океанияса діяс вӧліны колонияӧн.
Куим дас во сайын тані пукалӧма сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия.
Ӧні асшӧр канмуяс дас витысь унджык нин.
Но кодсюрӧыс экономика боксянь кӧрталӧма на Франция, Англия, АӦШ, Австралия, Чили да мукӧд канму бердӧ.
Удж.
1. Гӧгӧрвоӧдӧй, кыдзи діяслӧн ыджда, мувыв куйланін, му веркӧс да мупытшса озырлунныс йитчӧма артман ногныскӧд.
2. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс эм діяс вылын?
3. Мусерпасъяс да мукӧд юӧраин серти гижалӧй Выль Зеландияса діяс.
4. Пуктӧй мусерпас вылӧ туристъяслы маршрут.
Нуӧдӧй конкурс медбур маршрут вылӧ.
65ʼ серп. Австралияса вӧньяслӧн климатограммаяс.
66ʼ серп. Австралия — век веж эвкалипт да акациялӧн чужанін.
67ʼ серп. Австралияса пемӧсулов сэсся некысь оз сюр.
68ʼ серп. Материк асыв-лунвылас сиктса пейзаж.
69ʼ серп. Сидней — Австралияса медгырысь порт.
70ʼ серп. Океанияса діясысь кодсюрӧяс — коралл атоллъяс
71ʼ серп. Океанияса ӧти дівывса дзоля грезд.
Зепта тушканчик.
Коала.
Вижовгӧрд кенгуру.
Какаду.
Эму страус.
Утканыр.
Кокос пальма
Выль Зеландияса шабді
Н. Н. Миклухо-Маклай (1846-1888)
Т. Хейердал (1914-2002)
Лыддьӧй тайӧ небӧгъяссӧ: [...]
{Н. Н. Петрова, Н. А. Максимова (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия — Му вылас медся ичӧт материк @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия — Му вылас медся ичӧт материк
Кор XVІІ нэмын Австралия му вылӧ тувччӧма европеечлӧн кок, ветлысь-мунысьяс син водзын воссьӧма чуймӧдана серпас.
Тӧдтӧм быдмӧгъяса пырыс мунны позьтӧм вӧръяс, кӧні олӧны аддзывлытӧм пемӧсъяс, и мортсьыс найӧ ньӧти оз повны; сэсся нин петас эрдӧ: материк вылас вӧлӧмкӧ абу ньӧти яйвыв звер.
Эвкалипт пу вожъяс вылысь йӧз вылӧ ыджыд синъясӧн видзӧдісны ньӧжмыд да укшаль, плюш чачаяс коддьӧм зепта ошъяс — коалаяс; со юысь му вылӧ петӧма аслыспӧлӧс ловъя лов — нисьӧ лэбач, нисьӧ звер — утканыр, а шыльыд овтӧминъясті локтӧм йӧзлы паныд чеччалісны морт ыджда аддзывлытӧм «тушканчикъяс» — кенгуруяс.
Татчӧ олысьяс кыйсьӧмаӧсь пемӧсъяс бӧрся аслыспӧлӧс вианторйӧн — бумерангӧн.
Тайӧ торъя ногӧн чорыд пуысь лӧсйӧм беддьыс кытш вӧчигмоз бӧр воліс кыйсьысь дорӧ, эз кӧ целяс веськав.
Вайӧй и ми тшӧтш шӧйтыштам тайӧ шензьӧдана материк кузя, видзӧдлам мусерпас вылӧ да видлам перйыны сыысь унджык колана информация.
Мувыв куйланін.
Австралия — Му шарса материкъяс пӧвстын медся ичӧт, сійӧ дзоньнас куйлӧ Лунвыв мусярджынйын.
Сійӧ 7,6 млн. км² ыджда.
Материклӧн мутасыс зэв компактнӧй: сӧмын кык гырысь куръя — Карпентария войвылас да Австралияса Ыджыд куръя лунвылас — пырӧны муас пыдӧджык (видзӧд атласысь карта).
Австралиясӧ мыськалӧны Индия да Лӧнь океанлӧн шоныд ваяс.
Коралл саридзын, материк асыв-войвыв вадор пӧлӧн артмӧма кораллъяслы быдмыны да сӧвмыны лӧсялан температура гӧгӧртас.
Тані нюжвидзӧ мирса медыджыд коралл риф — Ыджыд Барьер.
Кораллъяс — тайӧ саридзын олысь, сюрсалытӧм примитив пемӧсъяс.
Унджык кораллыс артмӧдӧ быдсикас формаа извесьт корпа.
Кораллъяс да ӧткымын сикас ва быдмӧгъяс ӧтлаӧ быдмигмоз пуктӧны подув коралл рифъяслы.
Ӧтка полипыс ляпкыдінын ляскысьӧ кыртаӧ да заводитӧ быдмыны, корпасӧ сӧвмӧдігмоз.
Выльысь чужӧм полипъяс водзӧ уджалӧны-стрӧитӧны ассьыныс «керка-корпанысӧ».
Бӧръяпом колонияыс ӧдйӧ паськалӧ.
Коралл рифъяс лӧсялӧны Мушарса экватор да тропик зонаяслы.
Мирса океанын найӧ медся важӧн артмӧдӧмторъяс пӧвстын.
Лоӧмаӧсь 2 млрд.-ысь унджык во сайын да.
Рифъяс биосфераса медся продуктивнӧй системаяс лыдынӧсь.
Найӧ сетӧны вердас да юр сюянін уна сюрс сикас чери да моллюскъяслы.
Татысь верманныд аддзыны мути чери, кодлӧн рӧмыс сы выйӧдз яръюгыд, мый сійӧс пӧшти он казяв коралл риф водзсьыс, дай попугай чериӧс, коді вердчӧ кораллъяснас.
Коралл рифъяс гӧгӧр став пыдӧссӧ вевттьӧма лыдтӧм-тшӧттӧм саридз кодзувъясӧн да саридз ёжъясӧн, найӧ быд сикас.
Медся скӧрӧн яйвыв олысьяс пиысь тайӧ ваясас лыддьӧны акулаӧс.
Австралия материк вылын медджуджыдін — Косцюшко гӧра.
Саридз веркӧссянь сійӧ лоӧ 2230 м вылна.
Медся ляпкыдӧн пасйӧмин — минус 12 м (м. ш. саридз веркӧсысь улынджык) — Эйр тылӧн нёптов.
Австралиялӧн эм аслас географияса «рекордсменъяс».
На пӧвстысь кыксӧ ті тӧданныд нин.
Ӧтиыс — ачыс материк, Му шар вылас медся ичӧт, мӧдыс — Ыджыд Барьер риф, мирса медся ыджыд коралл тэчас.
Гарыштам сідзжӧ Коралл да Тасман саридзьяс, найӧ тай мирса медпаськыд саридзьяс пӧвстынӧсь, ӧтиыс коймӧд, мӧдыс витӧд местаын.
Рельеф да мупытшса озырлунъяс.
Материк подулас куйлӧ Австралияа платформа.
Асыввыв вадор пӧлӧн нюжалӧмаӧсь важся (герцин) кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм неджуджыд гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Континентлӧн рытыввыв юкӧнын кыптӧд, кодӧс тэчӧма магмаӧн петӧм породаясысь.
Тані руда куйлӧдъясысь перйӧны мупытшса озырлун да корсьӧны зарни.
Асыввывланьыс кыптӧдыс вуджӧ Шӧр увтасӧ, коді зэв кыза вевттьӧма извесьт из сяма пуктӧсъясӧн, накӧд орччӧн куйлӧны мусир да биару куйлӧдъяс — пуксьӧм ногӧн артмӧм мупытшса озырлун.
Мусир да биару перйӧны материкас и мукӧд районъясын, тшӧтш и шельф зонаын.
Австралия озыр из шомӧн, сылӧн куйлӧдъяс эмӧсь континент асыв-лунвылын да асыввылын.
Колӧ казьтыштны, тайӧ дзик ӧти материк, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс да ӧнія йизьылӧм.
Кыдзи чайтанныд, мыйла?
Климат.
Австралияын унджыклаас жар кос климат, мый позьӧ гӧгӧрвоӧдны мувыв куйланінӧн: Лунвыв тропик вомӧналӧ материктӧ пӧшти шӧрӧдыс, а сы вӧсна татчӧ шондісянь локтӧ уна шоныд да му веркӧсыс бура шоналӧ.
Таысь кындзи, климат вылӧ тӧдчӧны атмосфералӧн циркуляция, рельеф, саридзса визувъяс.
Материк вылас ыджыдалӧны пырся тӧвъяс — пассатъяс, но Ва юкан Ыджыд мусюрыс падмӧдӧн сувтӧ да, Лӧнь Океанвывса сынӧд массаяс сетӧны крут асыввыв пӧкатыслы пӧшти став васӧдсӧ.
Сійӧн Австралия ыджыдджык юкӧнын, коді куйлӧ мусюр саяс, ыджыдалӧ континентвывса кос климат.
Васӧдыс сынӧдын сукмӧ тшӧтш Асыввыв Австралияса шоныд визув вӧсна, коді мунӧ океанті (видзӧд атласысь мусерпас).
Материк куйлӧ куим климат зонаын.
Войвылас — экваторувса.
Гожӧмын татчӧ локтӧны экваторса сынӧд массаяс, та вӧсна пуксьӧ жар улис поводдя.
Тӧлын вылыс личкӧда зона вешйӧ войвывлань, а тані ыджыдалӧны тропикса кос сынӧд массаяс, да та вӧсна енэжваыс усьӧ этша.
Тропикса климат зонаын формируйтчӧ кык сикас климат: тропикса кос — рытыввылын да шӧр юкӧнас, тропикса улис — асыввылын.
Тропикса кос климатлы лӧсялӧ сынӧд шонтӧглӧн вочӧжся ыджыд амплитуда да во гӧгӧр чӧж неыджыд енэжва лыд (1, 2 серп.).
Тропикувса климат зонаын торйӧдӧны куим сикас климат (12ʼ табл.).
Рытыв-лунвылын — Мушӧр саридз дорын кодь тропикувса климат, кос гожӧмӧн да васӧдкодь тӧлӧн (кор унджыксӧ пӧльтӧны шӧркоддьӧм широтаясса улис рытыв тӧвъяс).
Лунвылас да асыв-лунвылас тропикувса улис климат, коді формируйтчӧ Лӧнь океанса васӧд сынӧд массаясӧн да Асыввыв Австралияса шоныд визулӧн (3, 4 серп.).
Тропикув континентвывса климата мутаслы лӧсялӧ во гӧгӧр чӧжся ичӧт енэжва лыд, да температураяслӧн во гӧгӧр да вой-лун чӧж ёна вежласьӧм.
Юяс.
Австралияса юяс абу уна вааӧсь.
Медыджыд ю системаыс — Муррей, Дарлинг вожнас, — заводитчӧ Ва юкан Ыджыд Мусюрын, кытчӧ тай енэжваыс бура уна усьӧ.
Но кызвыннас материк шӧрса овтӧминъяслы лӧсялӧны косьмылан юяс, кодъясӧс тані шуӧны крикъясӧн.
Ваыс наын овлӧ сӧмын зэрӧм бӧрын.
Ыджыд юясысь васӧ босьтӧны му кӧтӧдны.
Та могысь на вылӧ лӧсьӧдӧма ва видзанінъяссӧ.
Австралияса медгырысь Эйр ты куйлӧ саридз веркӧсысь 12 м-ӧн улынджык.
Ваыс сыын сола.
Ывлавыв зонаяс.
Быдмӧг да пемӧсулов Австралияын абу вывті озыр, но зэв аслыспӧлӧс.
Уна сикас быдмӧг да пемӧс аскежысь олӧны сӧмын тайӧ материк вылас.
Татшӧм сикасъяссӧ шуӧны эндемикъясӧн (эллин ногӧн endemos — татчӧс).
Австралиялы лӧсялӧ уна сикас эвкалипт — зэв-зэв ыджыдсянь (100 м-ысь джуджыдджык) куст сямаӧдз.
Эм тані и коръястӧм, сунис коддьӧм увъяса казуаринъяс.
Эндемик пемӧсъяс пиысь позьӧ гарыштны утканырӧс, ехиднаӧс, кенгуруӧс, а сідзжӧ зепта ош — коалаӧс.
Утканыръяс — Му шар вывса медся важ нёньӧдчысьяс пӧвстынӧсь.
Налӧн пияныс петӧны колькйысь, кыдзи крокодиллӧн да измышкалӧн, а вердчӧны йӧлӧн.
Тайӧ пемӧсъяс бура уялӧны ваын да сунасьӧны, сёянсӧ шедӧдӧны медсясӧ вааин пыдӧсысь, сійӧн и овмӧдчӧны ва дорас.
Коала — зепта ош — зэв ньӧжмыд.
Мунан ӧд серти сійӧс позьӧ орччаӧдны сӧмын руньӧкӧд (ленивеч), коді олӧ Лунвыв Америкаын.
Кутасны кӧ найӧ ордйысьны мӧда-мӧдныскӧд «Коді меддыш» ним вӧсна, вермысьӧн лоас коала: руньӧ ӧти минутӧн вӧчӧ му кузяыс кык метра, а коалалӧн «рекордыс» сыысь на этша.
Аслыспӧлӧс и сійӧ, мый мам коала тӧждысьӧ ас кага вӧсна дзонь во чӧж: воддза во джынсӧ сійӧ коллялӧ мам зептын, а мӧдсӧ — мам мышкӧ кутчысьӧмӧн.
Экваторувса вӧньлы Австралияын лӧсялӧны кызвыйӧ саваннаяс да шоч вӧръяс гӧрд ферралит да сімгӧрд мусинъясӧн.
Материклысь шӧр да рытыввыв юкӧнъяссӧ вевттьӧны тропикса джынвыйӧ да тыр овтӧминъяс.
Асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын перкаль рӧма мусин вылас ёнджыкасӧ паськалӧмаӧсь чорыд коръя век веж вӧръяс да кустаинъяс (13ʼ табл.)
Тропикса джынвыйӧ да тыр овтӧминъясын во гӧгӧр чӧж енэжваыс усьӧ этша.
Найӧ босьтӧны материклысь став шӧр юкӧнсӧ да петӧны Индия океан вадорӧ.
Гожӧмнас шӧр температураыс лоӧ 26...30°С, а тӧвнас — 11...16°C.
Тані артмӧмаӧсь гӧрд мусинъяс, либӧ, кыдзи найӧс шуӧны, «гӧрд муяс».
Паськыд мутасъяс вевттьӧма лыа лёдзьясӧн.
Найӧс тэчӧма тшӧтш гӧрд кеньӧн кышалӧм кварц тусьясысь, мыйла найӧ югыдгӧрд рӧмаӧсь.
Лыа веретяяс нюжалӧны пырся тӧвъяс мунан визь пӧлӧн уна дас да сё километраӧдз.
Быдмӧг вевттьӧдсӧ тайӧ ывлавыв зонаын тэчӧма турунъясысь да кустаинъясысь, на пӧвстын тӧдчана места босьтӧны быд сикас акацияяс.
Вешъялан лыаяс вылын некутшӧм быдмӧг абу, а изъя овтӧминъясын, ота мутасъясын паськалӧмаӧсь пыр муннысӧ позьтӧм век веж кустаинъяс, кыксянь квайт метраӧдз джуджданас.
Соласьӧм мусинын быдмӧны прутняк да пӧттурун.
Австралияса джынвыйӧ да тыр овтӧминъясын пемӧсулов пӧвстын унджык сикасыс типичнӧйӧсь материкыслы ставнас.
Тайӧ зептаяс (зепта кань, кенгуру крыса, зепта тушканчик) да быдпӧлӧс посни гыжгунъяс.
Гырысь скӧт пиысь тані позьӧ аддзыны ыджыд гӧрд кенгуруӧс, вӧлявыв динго понйӧс — яй сёйысь дзик ӧти пемӧс, кодӧс коркӧ вайӧмаӧсь материкас.
Шензьӧдӧ ыджданас и ыджыд лэбач — эма страус.
Верстьӧ пӧткаяс ыджданас овлӧны морт судтаӧсь да кыскӧны 50-ысь унджык кг.
Страусъяс оз лэбавны, та пыдди куим чуня кузь ён кокъясныс сетӧны налы позянлун зэв ӧдйӧ котравны.
Аслыс позсӧ страус гозъя вӧчӧны веськыда му вылыс.
Мам страус пуктӧ сэтчӧ 16 колькйӧдз, а со пӧжӧ найӧс медсясӧ страус бать.
Австралияса овтӧминъясын олӧны змейяс, на лыдын кыртавыв гырысь питон, а сідзжӧ дзодзувъяс да варанъяс.
Тшӧкыд кустъясын поздысьӧны лэбачьяс — гулюяс, попугайяс, а тшӧтш и яйвыв олысьяс: кутш, кырныш, варыш.
Экваторувса саванналы лӧсялӧ со мый: васӧдыс оз тырмы, а енэжва лыд во гӧгӧр кадъяс серти ёна вежласьӧ, сынӧдыс тані век вылыс температураа, а мӧда-мӧднысӧ вежӧны кузь кос (тӧвся) да дженьыд улис (гожся) сезон.
Австралияса саваннаясын быдмӧгуловыс кызвыйӧ эвкалиптъяс да акацияяс.
Олӧны тані тшӧтш ыджыд гӧрд кенгуру да эму страус.
Сэсся ветлам Австралия войвыв помӧ да видлалам саваннаса ывлавыв комплекслысь аслыспӧлӧслунъяссӧ саридздорса увтас шыльыдінын.
Сімгӧрд мусинъяслы лӧсялӧ рышкыд веркӧс слӧй, кӧні эм неуна гумус.
Улынджык ыджыдкодь лыдын куйлӧны карбоната да кӧрт оксида пластъяс, мый вӧсна мусинъясыс и сімгӧрд рӧмаӧсь.
Быдмӧгулов тані турун модаа, кызвыннас шептаяс.
Шуам, митчел турун.
Шоч вӧраинъясын быдмӧ тшай пу, либӧ «кабала тугана пу».
Сэн и тан ӧткӧн-ӧткӧн сулалӧны эвкалиптъяс.
Ывлавылыс ловзьӧ гожся зэръяс дырйи, кор туӧны юяс да тырӧны ваӧн косьмылӧм тыяс.
Паськыд шыльыдінъяс шогмӧны сюра гырысь скӧт да ыжъясӧс вӧдитны.
Медыджыд нок та дырйи — пӧскӧтина кӧтӧдӧм; вӧдитчӧны артезияса бассейнъясӧн, но мукӧдныс соловат либӧ весиг нач сола вааӧсь.
Австралияын тропикувса вӧр ландшафтъяс — унакодь гумуса веж да перкаль рӧма мусинъяс вывса чорыд коръя вӧръяс да кустаинъяс.
Быдмӧгуловыс тані унасикаса, озыр да лышкыд.
Вӧрса вылыс ярусас гигант ыджда эвкалиптъяс, улысас — пожӧмъяс, пальмаяс да пу сяма лудіктурунъяс.
Уна лиана.
Пемӧсъяс олӧны медсясӧ пуяс вылын (коала, уръяс, пувыв кергуру) либӧ вааинъяс дорын (утканыр да ехидна).
Вӧръясын уна гут-гаг да кай-пӧтка.
Тайӧ мутасъяссӧ медся бура аслысалӧма морт, но шнич татчӧс ывлавывсӧ пӧшти вӧрзьӧдлытӧмӧн видзӧны да туялӧны ывла доръянінъясын да войтыр паркъясын.
Сиднейсянь рытыв-войвылын, джуджыд потасъясӧн юкӧм гӧра плато вылас, куйлӧ «Блю Маунтинс» («Лӧз гӧраяс») парк, Австралияса войтыр паркъясысь сійӧ медся ыджыдъяс пӧвстын.
Тані дорйӧны утканырӧс, поссумӧс, ыджыд руд кенгуруӧс, лэбачьяс пӧвстысь — вонга гулюӧс, лиранырӧс, веербӧжаясӧс, веж гуткутысьӧс.
Кыдзи тӧданныд нин, быдмӧг да пемӧсуловыс Австралияын абу озыр, но зэв аслыспӧлӧс: сы флора-фаунаса ӧкмыс дасӧд юкӧн сикасъяссӧ сэсся некӧні му шар вылас он аддзы.
Буретш тайӧ аслыспӧлӧслуныс кыскӧ ыджыд интерес туялысьяслысь да тшӧктӧ чорзьӧдны мераяс сійӧс видзӧм могысь.
«Блю Маунтинс» паркын тайӧс сяммӧны вӧчны: сэні кольӧма уна интас, кытчӧ турист кок абу на тувччылӧма.
Юалӧм да удж.
1. Тӧдмалӧй географияса координатаяс Австралияса пом чутъяслысь:
войвывса — Йорк нӧрыс
лунвывса — Саут-Ист-Пойнт
рытыввывса — Стип-Пойнт
асыввывса — Байрон мыс
2. Небӧгса гижӧдъясӧн да мусерпасъясӧн вӧдитчигӧн лӧсьӧдӧй таблича «Австралияса торъя ывлавыв зонаясын мусинлӧн да быдмӧгуловлӧн аслыспӧлӧслун» татшӧм форма серти:
Ывлавыв зона.
Мусин.
Важъя быдмӧгулов.
3. Висьталӧй Австралияса быдмӧг да пемӧсуловсьыс ӧти эндемик йылысь.
4. Петкӧдлӧй контур картаысь географияса объектъяс, мый йылысь гарыштӧма текстын.
Торъя пасъясӧн пасйӧй географияса объектъяс — Австралияса рекордсменъяс.
5. Картаяс, графикъяс да диаграммаяс серти гижалӧй Австралияса ывлавыв зона пиысь ӧтиӧс, план серти:
мувыв куйланін
климат
мусин
быдмӧгулов
пемӧсулов
овмӧс кузя морт уджлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
1. Эвкалипт.
2. Утканыр.
3. Коала.
4. Кенгуру.
5. Бумеранг — Австралияса аборигенъяслӧн кыйсян кипель.
6. Ыджыд Барьер рифса олысьяс.
1. Во чӧжӧн сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Алис-Спрингс).
2. Во тӧлысьяс серти енэжва усян диаграмма (Алис-Спрингс).
3. Во чӧж сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Мельбурн).
4. Енэжва диаграмма (Мельбурн).
1. Тшай пу.
2. Ехидна.
3. Поссум.
4. Лиракай.
5. Вомбат.
1. Эйр ты.
2. Ыджыд Барьер Риф (космоссянь дзарпас).
3. Во чӧж сынӧд шонтӧг вежласьӧм (Уиндем).
4. Енэжва диаграмма (Уиндем).
{Н. Н. Петрова, Н. А. Максимова (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса Ӧтув
Австралия политикаа карта вылысь ті аддзанныд сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув — мирса дзик ӧти канму, коді дзоньнас шымыртӧ материксӧ.
Сы вежтасъяс пытшкын тшӧтш Тасмания ді да ӧткымынӧн матігӧгӧрса неыджыд діяс.
Мода вылас Австралия пырӧ Ёрт котырӧ, кӧні юрнуӧдӧ Ыджыд Бритму.
Татшӧм ногӧн канму юралысь пыдди тані пуктӧма Англияса королеваӧс.
Олысь котыр.
Йӧз лыдыс канмуас 21 млн. морт (2007 в.), сымда жӧ, мыйта олӧны Шанхайын, коді лоӧ Евразияса медгырысь каръяс пӧвстын.
XVІІІ нэм помсяньыс Австралиясӧ пондӧмаӧсь аслысавны европеечьяс, найӧс кыскӧмаӧсь татчӧ скӧт вӧдитны шогмана бур лудъяс.
А кор континент вылысь вӧлі восьтӧма зарни куйлӧдъяс, татчӧ ыльӧбӧн локтӧмаӧсь кокниджык шуд корсьысьяс, а Англия йӧзӧдӧма став материксӧ аслас колонияӧн.
Канмуын ӧнія олысьясыс — Англияысь да Ирландияысь овмӧдчӧмаяслӧн йылӧмыс.
Материкса вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс (канму йӧз пӧвстысь матӧ 1,5%) австралоид расааӧсь, найӧ юксьӧны уна племя вылӧ.
Олӧны кызвыннас тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъясын, кытчӧ найӧс зырӧмаӧсь европеечьяс.
Австралияса аборигенъяс — зэв бур кыйсьысьяс.
Важысянь найӧ вӧдитчӧны бумеранг, ӧні на оз кольны бокӧ тайӧ нэмӧвӧй чивганторсӧ.
Талунъя кадӧ кодсюрӧяс аборигенъяс пиысь уджалӧны скӧт вӧдитан фермаясын да руда перъянінын.
Олӧны йӧзыс канму пасьтала оз быдлаын ӧтмындаӧн.
¾-ысь унджыкӧн асыввыв вадорынӧсь, да нӧшта и оз саридзсянь 80 км-ысь ылӧ овмӧдчыны.
Тані жӧ сулалӧ став гырысь карныс.
Канмуын олысьяс пӧвстысь 90%-ысь унджыкӧн буретш карсаяс.
Каналан кыв странаын — англичан кыв, медшӧр религия — кристиана эскӧм.
Овмӧс.
Австралияса овмӧс подулын — из перъян индустрия.
Австралия бура тӧдчӧ мирса канмуяс пӧвстын шом да кӧрт рудаяс перйӧм серти, лоӧ мирас лидерӧн бокситъяс перйӧм да сёйму лэдзӧм кузя — лемень индустрияын тайӧ ёна коланаторъяс.
Австралияыс озыр тшӧтш ыргӧн рудаӧн, полиметаллъясӧн, зарниӧн да уранӧн.
Австралияса Ӧтув пырӧ из перйӧмсӧ медъёна сӧвмӧдысь квайт канму пӧвстӧ, та лыдын тшӧтш Роч му, АӦШ, Канада, Китай да ЛАР.
Канму овмӧсын эм и сэтшӧм юкӧнъяс, кодъяс абу веськыда йитчӧмаӧсь ывлавыв гӧгӧртаскӧд да ресурсъяскӧд.
Медводз тайӧ машина вӧчӧм, коді лэдзӧ быдпӧлӧс продукция, торйӧн кӧ: из перъян да сёян вӧчан юкӧнын уджӧдантор; автомобильяс; видз-му овмӧсса машинаяс; станокъяс; индустрияса роботъяс; инструментъяс; суднояс.
Машина вӧчан медся гырысь заводыс «Форд» котырлӧн.
Автомобильяс лэдзанінсӧ найӧ лӧсьӧдӧмаӧсь Джилонг карӧ, Австралияса медся ыджыд каръяс пиӧ пырысь Мельбурн бердын.
Австралияса быд сюрс олысь вылӧ воӧ 575 автомобильӧн.
Автотранспорт канмуын лоӧ медшӧр сикас транспортӧн кыдзи кӧлуй, сідзи и пассажиръясӧс кыскалӧм дырйи.
Но век жӧ мукӧд канмуяскӧд вузасьӧм могысь медся коланаӧн лоӧ саридзвыв транспорт.
Грузъяс сӧвтан-ректан медся гырысь порт Австралияын — Мельбурн кар.
Канмуын бура сӧвмӧма и видз-му овмӧс.
Бур качествоа ыж вурун вӧчӧм да мирса рынокӧ петкӧдӧм серти Австралияса Ӧтувыс му югыдас медводдзаяс лыдын.
Экспорталӧны сідзжӧ яй, шобді, рис, сакар, фрукты, винаяс.
Вузасьӧмын Австралияса Ӧтувлӧн медшӧр партнёр — Мупом.
Австралия петкӧдӧ Мупомас кӧрт руда, из шом, вурун да мукӧд вузӧс.
Каръяс.
Сидней — канмуын медгырысь кар, сійӧ сулалӧ асыв-лунвылын.
Мельбурн — ыджда серти мӧд кар, медыджыд порт — сулалӧ материк лунвылас, лӧсьыд бухтаын.
Коркӧ важӧн Сидней да Мельбурн пыр вензьывлӧмаӧсь, кодныс лоас канму юркарӧн.
Медым дугӧдны вен, канмуӧн юралысьяс шуасны кыпӧдны выль юркар.
1913ʼ восянь и ӧнія кадӧдз сыӧн лоӧ Канберра.
Юркарлы нимсӧ босьтӧма татчӧс йӧз сёрниысь, сылӧн вежӧртасыс «паныдасянін».
Важ висьт серти, Молонго ю дорӧ, кӧні тай сулалӧ карыс, Австралия пасьталаысь чукӧртчылӧмаӧсь став абориген племяяслӧн юралысьяс.
Сидней да Мельбурн и талун быттьӧкӧ панласьӧны.
Петкӧдчӧ тайӧ медвойдӧр архитектура да культура традицияясын.
Сідз, Мельбурн — коркӧя зарни корсьысьяслӧн кар — ӧктӧ ассьыс историясӧ, збыльысь кӧ шуны, «тусьясӧн».
Карса ӧти паркын сулалӧ чужан керка Австралияӧс восьтысьӧн нимӧдана саридзвуджысь Джеймс Куклӧн.
Стрӧйбасӧ вайӧмаӧсь татчӧ Ыджыд Бритмуысь саридз вомӧн колян нэмся 30-ӧд воясӧ на.
Мельбурнысь видзӧдмӧн и пу лабичьяса важ трамвайяс, кодъяс сё во сайын моз грымгӧны-мунӧны важ рельсъяс кузя.
Сиднейсаяс жӧ зільӧны восьлавны кадкӧд ӧти воськолӧн.
Медым аддзыны ӧнія Сиднейсӧ ставнас, колӧ кыпӧдчыны (лифтӧн) Сидней сюръя йывса видзӧдан эрдторйӧ.
Сійӧ сулалӧ кар шӧрын и зымвидзӧ 305 м джуджда.
Сиднейса опералӧн уникум кодь стрӧйба — карлӧн символ.
Сійӧс кыпӧдӧма ылӧ саридзӧ чургӧдчӧм нӧрысӧ.
Керкалӧн вевтыс зэв-зэв ыджыд ракпаньяс кодь.
Лэптӧмаӧсь стрӧйбасӧ 14 во чӧж.
Медым торъявны грымгысь трамвайяса Мельбурнысь, Сиднейын нюжӧдӧмаӧсь ӧти рельса туй — ӧнія кадся рельвывса дзоля трамвай.
Карас ӧткымын районӧдзыс кокниджык воӧдчыны ва кузя — тэрыб катамаранъяс, а сідзжӧ тшынасян трубаяса важ паромъяс дугдывтӧг шлывгӧны гаваньса ӧтар вадорсянь мӧдарӧдз.
Юалӧмъяс да удж.
1. Картаяс серти тӧдмалӧй Австралияса Ӧтувын видз-му овмӧсса специализация юкӧнъяс да тыртӧй тайӧ таблича:
Ывлавыв зона.
Мусин.
Важ быдмӧгулов.
Видз-му овмӧсын вӧдитан культураяс.
2. Дасьтӧй юӧр Австралияса Ӧтувын сӧвмӧдан индустрия ӧти юкӧн йылысь.
3. Петкӧдлӧй контура карта вылысь медшӧр вузасян визувъяс Австралия Ӧтувсянь Мупомӧ.
Кутшӧм картографияса ногӧн ті кутанныд вӧдитчыны?
4. Кутшӧм традицияяс Австралияса Ӧтувын олысь войтыръяс культураысь кольӧмаӧсь миян кадӧдз?
Мыйла?
5. Пуктӧй син водзаныд: туризм могмӧдан фирма вӧзйӧ тіянлы лӧсьӧдны маршрут Австралия вомӧн экстремальнӧя ветлӧм могысь.
Гижалӧй сійӧс да петкӧдлӧй контура карта вылас.
Мый да мый колӧ торйӧн дасьтыны, медым тайӧ туй кузяыс мунігтырйи туристъяслы эз ковмы майшасьны асланыс олӧм вӧсна.
Унджык тӧдны окотитысьяслы
Австралия вӧлі восьтӧма европеечьясӧн став овмӧдӧм материксьыс сёрӧнджык.
Голландияса Абель Тасман 1643ʼ воын кытшовтӧма Австралия рытыввывті да татшӧм ногӧн подулалӧма: тайӧ аспом материк, а абу тӧдмавтӧм лунвыв материклӧн юкӧныс, кыдзи чайтлӧмаӧсь войдӧр.
Австралияса асыввыв вадорсӧ туялӧмӧн гора нимсӧ шедӧдӧма Англияысь саридзвуджысь Джеймс Кук.
1768–1771ʼ воясӧ, медводдзаысь экспедицияӧн ветлігкості, сійӧ восьтӧма да пуктӧма карта вылӧ Ыджыд Барьер риф, Австралия асыввывса вадор, тӧдмалӧма Выль Зеландиялысь ді моз олӧмсӧ.
Медводз Австралиясӧ вомӧналӧма лунвывсянь войвылӧ Англияса туялысь Роберт О-Хара Бёрк.
1860ʼ вося юльын сы киподувса экспедиция петӧма Мельбурнысь.
Бёрк шуас Австралия шӧрса овтӧминъяс вомӧн мунны не сӧмын вӧвъясӧн, а и верблюдъясӧн, кодъясӧс вайӧма материк вылас Афганистанысь.
Мунан туй пӧлӧн Менинди ты дорӧ да Куперс-крик ю дорӧ сёян-юанӧн кык склад лӧсьӧдӧм бӧрын Бёркыд куим туйвыв ёртыскӧд мӧдӧдчӧма Шӧр Австралия вомӧн Селуин вывтаслань, вуджӧма сійӧс да Флиндерс ю ковтыс пӧлӧн лэччӧма 1861ʼ февраль заводитчигӧн Карпентария куръя дорӧ.
Бӧр мунігмоз экспедицияса йӧзыс кулӧмаӧсь тшыгла да горш косьмӧмла.
Дзик ӧти морт 1861ʼ вося кӧч тӧлысьын локтӧма бӧр, сійӧс аддзӧмаӧсь да кок йылӧ сувтӧдӧмаӧсь аборигенъяс.
Сійӧ и висьталӧма, кутшӧм рӧк суӧма экспедициясӧ.
1839–1841ʼ воясӧ Англияса туялысь Эдуард Эйр (1815–1901) тӧдмалӧма Аделаидасянь войвылын куйлан мутасъяс.
Сійӧ восьтӧма Флиндерс мусюр, сола Торренс ты, туялӧма Муррей ю ковтыссӧ, Спенсер куръя бердса кӧдж, сы войвыв юкӧнас неджуджыд Голер гӧраяс на аддзас.
Водзӧ войвывлань вешйигмоз, сійӧ петас зэв-зэв паськыд сола ты дорӧ, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн — Эйр ты.
1. Австралия канмулӧн дӧрапас.
2-4. Канберра — Австралияса Ӧтувлӧн юркар.
5-6. Австралияса аборигенъяс.
1. Мельбурн — канмуын ыджда серти мӧд кар.
2. Джеймс Кук мыгӧрпас.
3. Важ трамвайяс — Мельбурнын видзӧдмӧн тор.
1. Сиднейса опералӧн стрӧйба
2. Рельс пӧла трамвай Сиднейын.
3. Сиднейса телебашня.
4. Роберт ОʼХара Бёрк.
5. Эдуард Эйр.
{О. А. Климанова  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралиялӧн мувыв куйланін да ывлавылыс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§51. Австралиялӧн мувыв куйланін да ывлавылыс
Австралияыд выль волысьлы медвойдӧрсӧ оз сибыдӧн кажитчы.
Но збыльвылас дзик мӧдарӧ: тайӧ няньӧн-солӧн лышкыд, кужысь да вежӧра йӧзлӧн керка.
Д. Мартин.
Австралия — му шарса медічӧт континент, кӧні куйлӧ дзик ӧти канму — Австралияса Ӧтув либӧ дженьыдика Австралия (219ʼ серп.).
Кенгуру, коала да эму страус тані сэтшӧм жӧ асласӧсь, кыдзи кӧчьяс Роч муын.
Австралия мӧдӧдӧ мирса рынок вылӧ вурун да рудаяс, шобді да алмазъяс.
Тайӧ канмуыс пыр вӧлі мирса катастрофаясысь да тышъясысь бокын, сэтчӧс йӧз олӧны лӧня да лабутнӧя, и кыдзи корсюрӧ чайтӧны асьныс австралиечьяс, весиг гажтӧминика.
Кутшӧм ывлавылыс Австралияын?
Ӧткымын дас миллион во сайын Австралия вӧлі коркӧя зэв-зэв ыджыд Гондвана материклы юкӧнӧн, кӧні тшӧтш вӧліны Африка, Лунвыв Америка, Антарктида.
Сы бӧрсянь, кор Австралия пельдӧма Гондванасьыс, сійӧ сӧвмӧма торйӧн, та вӧсна татчӧс вӧр-ваыс вывті аслыспӧлӧс.
Некымын сюрс во сайын Австралия вӧлі поскӧн моз йитӧма Евразиякӧд косін пыр, коді вӧлі Зонд діяс пыдди.
Тайӧ пос кузяыс Евразиясьыд материк вылас веськалӧмаӧсь некымын быдмӧг да пемӧс, а тшӧтш и морт.
Австралия — медся увтас материк Му вылас.
Сылӧн шӧр абсолют джудждаыс 215 м; а медджуджыдіныс, материк асыв-лунвылын, зымвидзӧ саридз веркӧссянь сӧмын 2230 м судта.
Австралияса шыльыдін сяма веркӧсын кӧнсюрӧ чурвидзӧны ыджыд изъяс, найӧ кольӧмаӧсь важъя гӧраяс киссьӧм бӧрын.
Лӧнь океан вадор пӧлӧн нюжалӧма Ва юкан Ыджыд мусюр — важся гӧрааин.
Ӧні гӧра артмӧдан процессъяс оз нин мунны, сійӧн и абуӧсь тані вулканъяс ни мувӧрӧмъяс.
Ва юкан Ыджыд мусюр лунвыв юкӧнын — Австралияса Альпъясын — сулалӧ материкса медся джуджыд гӧра — Косцюшко.
Гӧраяс абу джуджыдӧсь да, на вылын абу кыссян йи, а лымйыс куйлӧ пӧкатъясас сӧмын тӧвнас.
Рытыввыв Австралияса кыптӧдъяс да платояссянь Ва юкан Ыджыд мусюрӧдзыс паськалӧ жар кос климата Шӧр увтас.
Коркӧ тані вӧлі океан пыдӧс, кытчӧ кызтаясӧн чукӧрмӧмаӧсь неджӧг сяма пуксьӧмторъяс.
Увтас шӧрас куйлӧ стоктӧм Эйр ты — Австралияса медпыді нёптолын (саридз веркӧссянь 12 м улӧ).
Овтӧмин сяма Шӧр увтас вевдорсӧ везйӧн моз вевттьӧны крикъяс — во гӧгӧр чӧж векджык косӧн куйлысь ю воргаяс.
Ыджыд юяс Австралияын абуӧсь кодь.
Тайӧ и гӧгӧрвоана: климатыс кос да материкас рельефыс сэтшӧм (гӧраяс «вундыштӧны» медся васӧд юкӧнсӧ став мукӧд мутассьыс).
Австралияса медся уна ваа юыс — Муррей — нуӧ васӧ Волга серти 23 пӧв этша.
Веркӧсса ваясӧн Австралия гӧль, сы пыдди мупытшса, артезияса ваӧн озыр.
Мупытш ваяс тыра Ыджыд Артезияса бассейнын нюжалӧ материк войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км сайӧ кузьтанас, а рытыввывсянь асыввылӧ — 1,8 сюрс км кузьта.
Ыджыд Артезияса бассейнас мупытшса ваяс куйлӧны 1200 м пыднаын.
Найӧ шоныдӧсь да солакодьӧсь.
Мыйла Австралиясӧ позьӧ шуны ывла доръянін кодь материкӧн?
Австралияса пемӧс да быдмӧгуловлӧн этша мый ӧткодьыс мукӧд материквывсакӧд, торйӧн сӧвмӧма да.
Континент вылын эм зэв уна эндемик.
Быдмӧгъяс пӧвстын медся тӧдсаӧсь эвкалипт, коді лои материк символӧн.
Эвкалиптъяссӧ арталӧны 600-ысь унджык сикас, на пӧвстын эм пуяс и, кустъяс и.
Торъя пуяс быдмывлӧны 150 м джудждаӧдз.
Эвкалипт вӧръясын оз овлы вуджӧр, быдмӧгыс коръяссӧ шонді югӧрлы век дорышӧн бергӧдлӧ да.
Эвкалиптъяс быдмӧны и гӧра пӧкатвывса вӧръясын, и саваннаясын, и джынвыйӧ овтӧминъясын, кӧні найӧ акациякӧд ӧтув артмӧдӧны сутшкасьысь мутшкӧс — скрэб.
Тайӧ быдмӧгъясыс регыдӧн ловзьӧны вӧрса пӧжаръяс бӧрын, кодъяс кос климат дырйиыд зэв тшӧкыда овлӧны.
Австралияса пемӧсъяс пӧвстын уна сэтшӧмыс, кодъяс важъяджык кадӧ овлӧмаӧсь Му вылас паськыдджыка, шуам ехидна, утканыр.
Австралияса медся тӧдса пемӧсъяс — зептаӧсь: кенгуру, вомбат, коала ош.
Австралия канпасӧ серпасалӧма кенгуру да эма страусӧс.
Австралияса ыж вӧдитысьяс лыддьӧны кенгурусӧ ассьыс вӧрӧгӧн, ӧд сійӧ сёйӧ турун, кодӧс вермисны эськӧ йирны ыжъясныс.
Яй сёйысьяс пӧвстысь Австралияын медся тӧдсаӧн лоӧ вӧлявыв динго пон, коді веськалӧма материкӧ морткӧд ӧттшӧтш Евразиясянь пос кодь косін кузя.
Подув кывъяс да тэчасъяс
крик
артезияса ваяс
скрэб
Юалӧм да уджъяс
1. Гижӧй параграф текстысь став географияса объектлысь нимъяс.
Корсьӧй найӧс атласса картаысь да пасйӧй контура карта вылӧ.
2. Висьталӧй, мыйӧн Австралиялӧн мувыв куйланіныс медся аслыспӧлӧс?
3. Кутшӧм климат вӧньясӧ да мутасъясӧ торйӧдӧны Австралиялысь территория?
Кодныс босьтӧны медся паськыдінъяс?
Мыйла?
4. Кутшӧм ывлавыв зонаяс эмӧсь Австралияын?
Мыйла материк асыввылын паськалӧмаӧсь вӧръяс, а рытыввылын — овтӧминъяс?
5. Кыдзи гӧгӧрвоӧдны, мыйла материк вылын зэв уна эндемикыс?
Шуӧй Австралияса вит эндемиксӧ.
6. Орччаӧдӧй Австралияса физикаа картасӧ му кыш тэчас серти картаӧн.
Мыйла Австралияын абуӧсь джуджыд гӧраяс, ловъя вулканъяс, вына мувӧрӧмъяс?
7. Орччаӧдӧй рельефсӧ Австралиялысь да Африкалысь, та дырйи вӧдитчӧй содтӧдын сетӧм планӧн, корсьӧй мыйӧн ӧткодьӧсь да абу ӧткодьӧсь, видлӧй ставсӧ гӧгӧрвоӧдны.
8. Сетӧй характеристика Муррей юлы содтӧдса план серти.
Мыйла тайӧ юыс абу Амазонка либӧ Конго кодь тыр ваа?
218ʼ серп. Улуру массив.
Улуру массив пыртӧма ставмирса ывлавыв да культура наследдьӧ объектъяс лыдӧ.
Сійӧ лоӧ татчӧс уна легендаса персонажӧн.
Массивыс 348 м вылна, периметрыс подулас 9 км кымын.
Улуру тэчӧма гӧрд лыа изйысь да рӧмнас бура торъялӧ сы гӧгӧр куйлысь виж рӧма, шыльыд веркӧса джынвыйӧ овтӧминысь.
Унджык туристыс волӧ татчӧ видзӧдлыны, кыдзи Улуру вежӧ ассьыс рӧмсӧ вой-лун чӧж да поводдя вежсигӧн.
219ʼ серп. Австралия.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм мусярджынйын куйлӧ Австралия.
Градус тывса кутшӧм тӧдчана визьыс вомӧналӧ материксӧ?
Вӧчӧй кывкӧртӧд, кыдзи Австралиялӧн мувыв куйланіныс тӧдчӧ сы климатын.
2. Кутшӧм океанъясӧн мыськавсьӧ Австралия?
Кутшӧм саридзьяс, куръяяс да висъяс эмӧсь сы вадоркӧд орччӧн?
Океанса кутшӧм визувъяс тӧдчанаӧсь сы ывлавывлы?
3. Кутшӧма география боксянь куйлӧ Австралия мукӧд материкъяс серти?
220ʼ серп. Австралияса климата карта.
1. Висьталӧй, кутшӧм тӧлысь Австралияын медся шоныд да гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла буретш тадзи?
2. Мыйла Австралияын асыввывса вадоръясыс васӧдджыкӧсь рытыввывса серти?
Медым вочавидзны, тіянлы колӧ уськӧдны тӧд выланыд, кутшӧм климат вӧньын куйлӧ Австралиялӧн ыджыдджык юкӧн да кодарсянь кызвыйӧ пӧльтӧны тӧвъяс тайӧ вӧняс.
3. Орччаӧдӧй Австралияса климата карта физикаа картанас (219ʼ серп.) да тӧдмалӧй, кыдзи материк климатын тӧдчӧ рельефыс.
4. Кыдзи чайтанныд, Австралияса кутшӧм мутасъясын климатыс медбура шогмӧ овны европеечьяслы?
Мыйла?
Австралияса ывлавыв зонаяса карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм ывлавыв зонаыс куйлӧ тайӧ мутасъясас.
221ʼ серп. Тасмания ді вылын гӧраяскостса ты.
Тасмания ді, кодӧс шуӧмаӧсь тадзи голландияса саридзвуджысь Абель Тасман серти, лоӧ Ва юкан Ыджыд мусюрлы водзӧ нюжалӧмӧн.
Басс вис пыдди коркӧ вӧлі косін, сы кузя йӧзыс и локтӧмаӧсь ді вылас.
Тасманиечьяс дыр овлӧмаӧсь дзик торйӧн, европеечьяс локтігтырйи налӧн век на вӧлі из нэм.
222ʼ серп. Ыджыд Барьер риф.
Австралия асыв-войвывса вадорсянь неылын куйлӧ мирас медся ыджыд стрӧйба, кодӧс «кыпӧдӧмаӧсь» ловъя ловъяс.
Тайӧ коралл полипъясӧн тэчӧм Ыджыд Барьер риф.
Ваын, кӧні температураыс оз кай +38°С-ысь вылӧ да оз лэччы +21°С-ысь улӧ, а солалун да кислородлӧн концентрация оз вежласьны, тайӧ пемӧсъяс олӧм вылӧ артмӧма бур гӧгӧртас.
{О. А. Климанова  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§52. Австралияса Ӧтув
Кор европеечьяс тӧдмалӧмаӧсь Австралия йылысь да овмӧдӧмаӧсь сійӧс?
Зэв ылын куйлӧ да, Австралия дыр вӧлі европеечьяслы дзик тӧдтӧмӧн.
Важ Муюгыдысь йӧз медводдзаысь тувччӧмаӧсь Австралия му вылӧ 1606ʼ воын.
Тайӧ вӧліны Голландияысь экспедицияӧн волӧмаяс, кодъяс петӧмаӧсь материк войвывса Кейп-Йорк кӧджӧ.
Материклысь асыввыв вадорсӧ восьтӧма саридзвуджысь брит Джеймс Кук.
Сійӧ нимтӧма выль мусӧ, Ыджыд Бритмуысь ӧти регион нимӧдӧм могысь, Выль Лунвыв Уэльсӧн да йӧзӧдӧма сійӧс Англияса король киподувсаӧн.
Медвойдӧр Ыджыд Бритму вӧчӧма Австралияса мутассӧ мыжа йӧзӧс ыстанінӧн.
Катаржана тыра медводдза караб шыбитӧма якӧрсӧ материк вадорас 1788ʼ воын.
Сэки жӧ Австралияса му вылын англичанаӧн вӧлі кыпӧдӧма медводдза овмӧдӧминсӧ — сійӧ сэсся лоас Сидней карӧн.
Катаржанасӧ суднояс кыскалӧмаӧсь Австралияӧ ХІХ нэм шӧрӧдз, татчӧ ыстӧм йӧз пиысь унаӧн кулалӧмаӧсь климат дорӧ велавтӧм вӧсна.
Тӧдчымӧн унджыкӧн Европасаяс пондӧмаӧсь воавны татчӧ ХІХ нэм шӧрсянь, помкаӧн вӧлі сідз шусяна «зарни висьӧм»: йӧзыс кӧсйӧмаӧсь Австралияас ӧдйӧ озырмыны, медтыкӧ пӧ зарни жила сюрас.
Воӧм йӧз, кызвыннас Англияысь, Ирландияысь да Шотландияысь, зэв ӧдйӧ вевтыртісны лыднас вужвойтырсӧ — аборигенъясӧс, зырӧмаӧсь найӧс канму шӧрса да рытыввывса овтӧмин сяма муясӧ.
ХХ нэм пуксигӧн нин Австралияса каръясын сулалӧмаӧсь мича из стрӧйбаяс, налӧн уличьяссӧ вӧлі вевттьӧма галя изйӧн, керкаясӧ трубаясті воӧма ва, паськалӧма телефон йитӧд да югдӧдан электроби.
Каръяс кыпӧдчӧмаӧсь материк асыв-лунвывса да рытыв-лунвывса вадоръясын.
Выльӧн овмӧдчысьяс дыр кад чӧж абу тӧдӧмаӧсь, мый ыджда Австралияыд збыльвылас, ни мыйӧн аслыспӧлӧс сылӧн ывлавылыс.
Мыйӧн ӧні аслыспӧлӧсӧсь Австралияса Ӧтувын олысь йӧз да овмӧсыс?
Австралияса Ӧтув вӧлі йӧзӧдӧма асшӧр канмуӧн 1901ʼ воын.
Канмулысь территориясӧ овмӧдӧма да аслысалӧма абу быдлаын ӧткодя.
¾ йӧзыс олӧны Лӧнь океан вадорын, саридзсянь 80 км-ысь оз ылынджык.
Ыджыдджык юкӧныс олысьяс пиын — англо-австралиечьяс.
Наысь кындзи Австралияын олӧны и мукӧд вужъя йӧзыс.
Материкса вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс — негра-австралоида расааӧсь.
Дыр кад чӧж аборигенъяслӧн медшӧр уджнас вӧлі кыйсьӧм, шыбласян кипельӧн вӧдитчӧмаӧсь: дротикъяс, шыяс, бумеранг — мегыр сяма путор, коді вермӧ локны бӧр кыйсьысь дорӧ.
Австралияса аборигенъяс дыр овлӧмаӧсь резервацияясын да овтӧмин сяма районъясын, кытчӧ мукӧд йӧзлы пырны оз вӧлі позь.
Канмуын олысьясӧс гижалігӧн найӧс абу весиг артавлӧмаӧсь.
Сӧмын 1967ʼ воын Австралияса вужвойтырӧс канмуыс пыртас тыр инӧда гражданаяс пӧвстӧ да налы лоас позяна ас вӧляысь ветлыны чужан му пасьтала.
Ӧні аборигенъяс пиысь матӧ джынйыс важ моз олӧ Австралия войвылын да рытыввылын, а мӧд джынйыс овмӧдчӧма каръясӧ.
Австралия — каръяса канму.
Сэні быд дас олысь вылӧ воӧ ӧкмыс карса.
Австралияса медыджыд да медваж карын — Сиднейын — олӧ 4 млн. мында морт (223ʼ серп.).
Мельбурн — йӧз лыд сертиыс канмуын мӧд кар, важӧн венласьӧ Сиднейкӧд.
Позьӧ пасйыны: Австралияса кыкнан ыджыдджык кар вӧліны Олимпияса ворсӧмъяслы юркарӧн: Мельбурн — 1956ʼ воын, а Сидней — 2000ʼ воын.
Медым странаса кык медыджыд кар костын панласьӧмлысь зык чинтыштны, ХХ нэм пуксигӧн на дорсянь ӧтылнаӧ вӧлі кыпӧдӧма Канберра кар — Австралиялӧн ӧнія юркарыс.
Австралия — сӧвмӧм овмӧса канму, кӧні унджык йӧзыс уджалӧны сервис сфераын, наукаын, веськӧдлӧмын.
Ва юкан Ыджыд мусюрын асыввыв пӧкатъясас зэв бур лудъяс да, тасянь кутӧма ёна сӧвмыны ыж вӧдитӧм.
Ӧнія кадӧ пӧскӧтинаяс канмуын — мутас джын.
Ыж вылысь шырӧм вурунысь кыӧны дӧраяс, вузалӧны сійӧс и суйӧр сайӧ.
Скӧт вӧдитан фермаяс Австралияын паськыд мутасаӧсь: оз шоча овлы, мый фермер воӧдчывлӧ ас киподувса му ылі помӧдзыс сӧмын тӧлысьнас ӧтчыд.
Унджык пӧскӧтинаын юкталанінъяссӧ вӧчӧма ки помысь, ва сэтчӧ локтӧ му пытшкысь.
Австралиечьяс оз сӧмын скӧт вӧдитны, а и быдмӧгъяс: быдтӧны шобді, быдпӧлӧс фрукты, град выв пуктас.
Австралия озыр кӧрт рудаясӧн, зарниӧн, лемень рудаясӧн, из шомӧн да мукӧд мупытшса перъянторйӧн.
Сійӧ лоӧ из перъян медшӧр канмуяс пӧвстын.
223ʼ серп. Опера театр Сиднейын.
1960ʼ воын кыпӧдӧм опера театрлӧн стрӧйба лоис Сидней карлӧн символӧн.
Сійӧ ракпаньяс кодь, кодъясӧс тэчӧма океан вадорын.
224ʼ серп. Австралияса Ӧтувлӧн дӧрапас.
Подув кывъяс да тэчасъяс:
абориген.
из перъян канму.
Юалӧмъяс да удж
1. Атласса мусерпас серти висьталӧй, кыдзи овмӧдчӧма йӧз Австралия пасьтала.
Эм-ӧ йитӧд канмуын ывлавывлӧн аслыспӧлӧслун да мутас пасьтала йӧзлӧн оланног костын?
Мыйӧн сійӧ петкӧдчӧ?
2. Туялӧй атласса мусерпасъяс да корсьӧй Австралия матігӧгӧрысь географияса объектъяс, кодъясӧс нимтӧма материксӧ восьтысьӧ пуктана саридзвуджысьяс серти.
Быдпӧлӧс ӧшмӧсъясысь корсьӧй информация да тӧдмалӧй, мыйся йӧз найӧ вӧліны.
3. Орччаӧдӧй войтыр тэчас да мутас пасьтала оланног Канадаын да Австралияын.
Гӧгӧрвоӧдӧй аддзӧм ӧткодь да торъяланторъяссӧ.
4. Австралияса Ӧтувлӧн мувыв куйланногын кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс тӧдчӧны сы дӧрапас вылас (224ʼ серп.)?
5. Австралиясӧ ворсігмоз шуӧны «мӧдара канмуӧн».
Мыйла?
Кутшӧм канмуяссӧ миян планета вылын позьӧ тадзи жӧ шуны?
{О. А. Климанова  (комиӧдіс FU-Lab) @ Океания @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§53. Океания
Мый сэтшӧм Океания?
Океанияӧн шуӧны му шарса медыджыд ді чукӧр (10 сюрс гӧгӧр), коді куйлӧ Лӧнь океан шӧрса да рытыв-лунвывса юкӧнъясын, Австралиясянь войвылын да асыввылын (225ʼ серп.).
Корсюрӧ Океанияӧс лыддьӧны діясысь тэчӧм торъя му юкӧнӧн.
Океанияса діяс вылын куйлысь канмуяс пӧвстын мукӧдыс вель ыджыдӧсь, шуам Выль Зеландия, мутасыс 268 сюрс км²-ысь ыджыдджык, мукӧдыс, бара, дзоляникӧсь, шуам Науру республика, мутасыс 21 км² ыджда.
Мирса мӧд тышӧдз Океанияын вӧлі сӧмын ӧти асшӧр канму — Выль Зеландия.
Ӧнія Океания картавывса унджык асшӧр канмуыс коркӧ вӧліны Европаса канмуяслы, Мупомлы да АӦШ-лы колонияясӧн.
Гавайи діяс 1959ʼ восянь лоӧны АӦШ-ас ветымынӧд штатӧн.
Мирса мукӧд канмуяссянь Океанияыд вывті ылын куйлӧ да, тайӧ бергӧдчӧма сылы лёк вылӧ: АӦШ, Франция да Ыджыд Бритмуыс ӧткымын ді выланыс видлалӧны ассьыныс ядернӧй вианторъяс.
Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь Океанияса ывлавыв да йӧз?
Океанияса ывлавылыс да йӧзлӧн олӧмыс орӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь Лӧнь океанкӧд.
Океанияын эмӧсь материкбердса, вулкана да коралл діяс.
Медыджыд діясыс — Выль Гвинея, Выль Зеландияса Войвыв да Лунвыв діяс — лоӧны важ материк юкӧнъясӧн, кодъяс коркӧ пельдӧмаӧсь сыысь.
Океанияыс нюжвидзӧ Войвыв мусярджынса тропикув широтаяссянь Лунвыв мусярджынса шӧркоддьӧм широтаясӧдз; унджык діыс куйлӧ тропикдорса вӧньын (226ʼ серп.).
Климатын став ді вылас уна ӧткодьыс: вой-лунӧн да во гӧгӧр чӧж температураяс оз ёна вежласьны, сынӧдыс век бура васӧд.
Гӧраӧсь діяс вылын улис сынӧд массаяс кыпӧдчӧны тӧла пӧкатъясӧд, ва руыс сукмӧ да артмӧны кымӧръяс, кытысь киссьӧ уна енэжва (10 000 мм-ысь унджык).
Тӧвтӧм пӧкатъясын енэжва лыд тӧдчымӧн ичӧтджык.
Лажмыд коралл діяс весьтын кымӧръяс пӧшти оз артмыны да енэжваыс зэв этша киссьӧ.
Океанияса олысьяс век кужлӧмаӧсь повтӧг ветлыны саридз вомӧн.
Діяс костын абу ыджыд туйкост да, сэтчӧс олысьяслы позьӧ вӧлі регулярнӧя тювкъявны медся кокни тэчаса судноясӧн.
Паруса карабнаныс дівыв олысьяс новлӧмаӧсь йӧзсӧ дасъясӧн дай весиг сёясӧн.
Бортсянь бокӧ чургӧдӧм кер-балансиръяс сетӧмны позянлун вермасьны океанса джуджыд гыяслы паныд.
Эм уна гипотеза сы йылысь, кыдзи Океаниясӧ вӧлі овмӧдӧма.
Эскӧданаджык татшӧм: ӧнія татчӧс йӧзлӧн важайяс локтӧмаӧсь Асыв-Лунвыв Азияысь да Лунвыв Америкаысь.
Европеечьяс вочасӧн кутӧмны восьтавны Лӧнь океанса діяссӧ Фернан Магеллан котырлӧн му гӧгӧр ветлӧм бӧрсянь.
XVІІІ нэм мӧд джынйын татчӧ некымынысь волӧма Британияса нималана саридзвуджысь Джеймс Кук.
XІX нэм воддза джынйын Роч муысь экспедицияяс, кӧні юралысьын вӧліны Крузенштерн Иван Фёдорович да Лисянскӧй Юрий Фёдорович, Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевч да Лазарев Фёдор Петрович, Головнин Василий Михайлович, Литке Фёдор Петрович, восьталӧмаӧсь Океанияас уна ді: Лӧнь океан карта вылӧ петкӧдчӧмась Суворов, Ермолов, Римскӧй-Корсаков, Лисянскӧй да Роч муысь мукӧд тӧдчана йӧзлӧн нимъяс.
Океанияса уна лыда діяссӧ ставнас юкӧны куим регион вылӧ: Меланезия, Полинезия да Микронезия.
Мыйӧн аслыспӧлӧс Меланезия?
Меланезияӧ пырӧны Выль Гвинея ді, Соломон діяс, Бисмарк архипелаг, Выль Гебрид діяс, Выль Каледония ді, Фиджи діяс да нӧшта ӧткымын посни ді, кодъяс куйлӧны Лӧнь океан экваторбердса юкӧн рытыввылын.
Меланезия — Асыв-Лунвыв Азиясянь да Австралиясянь медся матыс Океания юкӧн, сы пытшкӧ пырӧ Океанияса медыджыд ді, та вӧсна татчӧс вӧр-ваыс тӧдчымӧн унапӧлӧсаджык став мукӧд дівывса вӧр-ва серти.
Меланезияса уна ді артмӧма вулкан помысь, вулканъяс тані ӧнӧдз абу на кусӧмны.
Меланезия куйлӧ экваторса, экваторувса да тропикдорса вӧньясын да, та вӧсна климатыс жар да васӧд.
Эллин кыв кӧ комиӧдны, «Меланезия» лоӧ «Сьӧд діяса».
Вужвойтырыс негра-австралоида расаа да.
Тайӧ пемыд кучика войтыръяс, читкыля юрсиа да ляс ныраӧсь.
Аслыспӧлӧс юрсиыс сетӧ позянлун кыны сійӧс тешкодь ногӧн, пысавлыны сэтчӧ ракпаньяс да сикӧтш.
Меланезияса дай ставнас Океанияса медгырысь ді — Выль Гвинея — ыджда сертиыс сетчӧ сӧмын Гренландиялы.
Ді кузяла нюжвидзӧны гӧраяс, кӧні зымвидзӧ и Океанияса медджуджыдін — Джая гӧра (5029 м).
Кӧть и экватор бердын сулалӧны, вывті уна енэжва да тӧдчана вылна вӧсна, гӧра йывъясын куйлӧ лым да эм кыссян йияс.
Выль Гвинея ді вылын ХІХ нэм помын нуӧдӧма туялӧмъяс роч учёнӧй Миклухо-Маклай Николай Николаевич.
Некымын во чӧж сійӧ олӧма Выль Гвинея асыв-войвыв вадорын, коді ӧні Маклай вадор нима.
Выль Гвинея мутас дыр вӧлі юкӧма Европаса канмуяс костын.
Ділӧн рытыввыв юкӧн, Нидерландъяс киподувса, пырӧма Индонезия тэчасӧ, а асыввывсаын 1975ʼ воын артмӧма асшӧр канму Папуа – Выль Гвинея.
Сэтчӧс йӧз кызвыннас уджалӧны видз-му овмӧсын: быдтӧны копей, какао, кокос пальма.
Экономикаса мӧд тшупӧда секторсӧ канмуын абуджык сӧвмӧма.
Канму шӧр юкӧнын кольӧмаӧсь на ыджыд районъяс, кӧні папуасъяс олӧны сідз жӧ, кыдзи и налӧн коркӧя важайясныс.
Мыйӧн аслыспӧлӧс Полинезия?
«Полинезия» эллин ногӧн лоӧ «уна діяса».
Сійӧ куйлӧ Лӧнь океан шӧр юкӧнын Выль Зеландиясянь лунвылын Гавайи діясӧдз войвылын, Тонга да Самоа архипелагъяссянь рытыввылас, Кук ді, Таити, Маркиз діясӧдз асыввылас.
Полинезия асыввыв помын — Паска ді.
Полинезияса унджык діыс вулкан либӧ коралл помысь артмӧмаӧсь.
Полинезияса йӧзлӧн кучик рӧмыс югыдджык Меланезиясалӧн дорысь, найӧ сёрнитӧны матыс кывъяс вылын да видзӧны ӧтувъя традицияяс культураын.
Полинезия тэчасӧ пырысь діяс мир пасьтала медбура тӧдсаяс пӧвстын.
Экзотика сяма «райса» вӧр-ва да сэн олысь йӧзлӧн культура кыскӧны татчӧ уна лыда туристъясӧс.
Полинезияса вӧр-васӧ нэммӧдӧма аслас серпасъясӧн нималана серпасалысь прансуз Поль Гоген, коді коллялӧма нэм помсӧ Таити вылын.
Полинезияын мутас серти медыджыд канму — Выль Зеландия.
Сійӧ Роч мусянь медся ылын куйлысь канмуяс пӧвстын.
Выль Зеландия тэчасын Кук вискӧн торйӧдӧм кык гырысь ді, Лунвыв да Войвыв, да нӧшта посниджык діяс.
Діясвывса вужвойтырыс — маори — локтӧмаӧсь татчӧ Полинезия асыввыв юкӧнысь м. э. ІІ сюрс во пуксигӧн.
Ӧнія нимсӧ канмулы сетӧма Нидерландъясса ӧти провинция серти, кӧні чужлӧма Абель Тасман — 1642ʼ воын діяс дорӧ волӧм экспедицияӧн веськӧдлысьыс.
Европаысь воӧмаяс кутӧмаӧсь овмӧдны Выль Зеландиясӧ 1830–1840 вояссянь.
Сэки жӧ вӧлі наяна кырымалӧма сёрнитчӧм маори муяссӧ Англияса королевалы сетӧм йылысь.
Маорияс сэсся вермасьӧмаӧсь асшӧрлун вӧсна ХІХ нэм помӧдзыс.
Асулалӧм муяс вылас англичана лӧсьӧдӧмаӧсь ыж вӧдитан овмӧсъяс (228ʼ серп.).
Выль Зеландия лои вурун вӧчысьяс пиын ыджыдӧн.
Весиг миян кадӧ скӧт видзӧмыс татчӧс экономикаын медся тӧдчана да сы серти канмусӧ медсясӧ и тӧдӧны мир пасьтала.
Выль Зеландияса ывлавылыс уникум кодь.
Сылӧн діясыс нюжалӧны Лӧнь океанса «би сикӧтш» пӧлӧн, кытчӧ пысалӧма моз ловъя да кусӧм вулканъяс.
Абу гежӧдӧсь Выль Зеландияын и мувӧрӧмъяс.
Войвыв ді вылын эмӧсь гейзеръяс, няйт вулканъяс да пӧсь ӧшмӧсъяс.
Дівывса быдмӧгъяс пиысь ¾ — эндемикъяс.
Вӧръяс Выль Зеландияын некымын судтаӧсь, сэні эмӧсь лианаяс, эпифит сяма быдмӧгъяс, пу коддьӧм лудіктурун.
Морт локтӧдз на діяс вылын овлӧмаӧсь унаысь-уна эндемик сикас лэбачьяс, на пӧвстын и лэбавны кужтӧмыс, ӧд налӧн мутасын яйвыв олысьыс ньӧти эз вӧв.
Канму символӧн лои лэбавны кужтӧм, юрси коддьӧм кузь сімгӧрд тывгӧна киви кай.
Ӧні кежлӧ Выль Зеландияса уна сикас лэбачыс бырӧма нин шы ни гу.
Выль Зеландияса уникальнӧй вӧр-васӧ видзӧны войтыр паркъясын, налӧн ыдждаыс лоӧ канму мутаслӧн ⅒ юкӧн.
Полинезия вежтасын вулкан помысь артмӧм Паска ді — мирса медся ӧтка діяс пӧвстын.
Медматыс материксянь сійӧ куйлӧ 3000-ысь унджык километра ылнаын, ылын сысянь и орчча діясыс.
Му югыд пасьтала тайӧ дісӧ тӧдӧны нёль морт джуджда дай ыджыдджык на из бӧлбанъяс вӧсна, найӧ 700 кымын.
Норвегияса туялысь Тур Хейердал серти найӧс сувтӧдӧмаӧсь дівыв олысьяс, кодъяс локтӧмны татчӧ Лунвыв Америкаысь.
Мыйӧн аслыспӧлӧс Микронезия?
Микронезия (элл. «посни діяса») куйлӧ Азия бердын, Меланезия моз жӧ.
Сы пытшкын лоӧны Гилберит, Маршалл, Каролин, Мариана діяс, Науру ді да мукӧд.
Мариана діяссянь асыввылас куйлӧ Мирса океанысь медджуджыдін — Мариана джум.
Микронезия рытыввылас архипелагъяс лоӧны ваувса вулкан діясӧн.
Микронезия асыввывса діяс — кораллӧн тэчӧма.
Коралл діяслы лӧсялана пейзаж — югыд лыаа пляжъяс да саридз весьтын нёровтчӧм кокос пальмаяс.
Дівывсаяс шуӧны кокс пальмасӧ «олӧм пуӧн».
Сыысь вӧчӧны быдсикас сёян да техника прӧдуктаяс.
Ӧрек пытшкӧсса косьтӧм кень шусьӧ копраӧн.
Сійӧ мунӧ кондитер вӧчасъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, сыысь пычкӧны вый, кодӧн вӧдитчӧны сись, майтӧг, парфюмерия, синтетика каучук вӧчигӧн.
Ӧрек чорыд кышысь вӧчӧны гортса посни кӧлуй.
Пальма пучӧрыс — бур материал керкаяс стрӧитігӧн да мебель вӧчигӧн.
Пальма коръясӧн вевттьӧны оланінъяс, сіясысь кыӧны кӧрзинаяс, шляпаяс, циновкаяс.
Кокос пальмаяс унджыксӧ быдтӧны плантацияяс вылын.
Кыдзи артмӧны коралл рифъяс да атоллъяс?
Океанияса уна ді артмӧмаӧсь кораллъяс быдмӧм помысь.
Формаясӧн да рӧмъясӧн зэв озырӧсь да, кораллъястӧ дыр лыддьӧмаӧсь дзоридзьясӧн, а чорыд извесьт корпаяс вӧсна найӧс позис чайтны минералъясӧн.
Но збыльвылассӧ коралл полипъяс — сюрсалытӧм пемӧсъяс, найӧ вермӧны судзӧдны саридз ваысь кальций да содтӧны сыысь аслыныс чорыд извесьт кышсӧ.
Уна миллион воӧн коралл полипъясыс стрӧитӧны гигант ыджда тэчасъяссӧ — коралл рифъяс.
Планета вылас медся уна, шензьымӧн уна кораллыс чукӧрмӧма Ыджыд Барьер рифӧ.
Коралл полипъяс кӧ овмӧдчӧны ваувса вулкан пӧкатъясӧ, вочасӧн быдмӧ кытш модаа риф, либӧ атолл (229ʼ серп.).
Ыджыд коралл колонияяс артмӧны сӧмын сӧстӧм ваын, кӧні температураыс +21°С-ысь абу улын да солалуныс век 35‰.
Рифъяс да атоллъяс лоӧны юр сюянінӧн саридзса уна олысьлы: ӧти йӧртӧда ва быдмӧгъяслы, саридз кодзувъяслы, моллюскъяслы, рак коддьӧмъяслы, черияслы.
Коралл полипъяслӧн колонияяс да сэні олысьяс ӧтувтчӧны ӧти котырӧ да ӧтвылысь кыпӧдӧны ассьыс горт — риф, атолл.
Тайӧ котырсьыс кутшӧмкӧ юкӧн кӧ вежсяс, вермас торксьыны олӧм и ставнас коралл діыслӧн.
Подув кывъяс да кывтэчасъяс:
Материкдорса діяс.
Вулкана діяс.
Коралл діяс.
Эпифит.
Копра.
Атолл.
Юалӧм да уджъяс.
1. Корсьӧй став географияса объект, мый индӧма параграфас, атласса мусерпасъясысь.
Пасйӧй найӧс контура карта вылӧ.
2. Кутшӧм діяс да архипелагъяс лоӧны асшӧр канмуясӧн?
Кор найӧ босьтӧмаӧсь асшӧрлунсӧ?
Кутшӧм канмуяс кутӧны Океанияса діяс ас кипод улын?
3. Быдсикас юӧраинъяс вылӧ мыджсьӧмӧн лыддьӧдлӧй Океанияса объектъяс, кодъяс Роч му йӧз нимаӧсь.
Мый ті тӧданныд тайӧ йӧз йывсьыс?
4. Подулалӧй татшӧмтор: Океанияын ывлавылыс да сэтчӧс йӧзлӧн овмӧс кузя уджыс топыда йитчӧма Лӧнь океанкӧд.
Кутшӧм діяс вылын тайӧ йитӧдыс медбура тӧдчӧ?
5. Велӧдан небӧг, атлас да мукӧд юӧраинъяс вылӧ мыджсьӧмӧн содтӧдса план серти сетӧй характеристика тайӧ канмуясыслы: 1) Папуа — Выль Гвинея;
2) Выль Зеландия;
3) Науру.
6. Океанияса діяс век кыскӧмаӧсь ас дінӧ туристъясӧс.
Кыдзи чайтанныд, мыйла?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия — дзоля гигант @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия — дзоля гигант
Австралия — медся ичӧт материк, континентъяс пӧвстын дзоля кага кодь.
Но колӧ кутны тӧд вылын, мый тайӧ дзоляыслӧн ыдждаыс 7 млн км²-ысь унджык.
Абу тай вывті этша.
Чуймӧдантор: медся ичӧт материк вылын уна географияса нимын эм «ыджыд» кыв.
Австралияса лунвыв вадоръяссӧ мыськалӧ Австралияса Ыджыд куръя.
Континентсянь асыввылын 2 сюрс км кузяла нюжалӧ Ыджыд Барьер риф — сійӧ и збыльвылас планетаса медся ыджыд коралл риф.
Дзик ӧти тӧдчана гӧра мусюрсӧ Австралияын шуӧны оз мӧд ног, а Ва юкан Ыджыд мусюр (австралиечьяс шуӧны сійӧс Ыджыд юканін).
Континент шӧрас куйлӧ паськыд увтас, Ыджыд артезияса бассейн нима.
Но, а материклысь рытыввыв юкӧнсӧ пӧшти дзоньнас босьтӧны Ыджыд Лыаа овтӧмин да Виктория нима Ыджыд овтӧмин.
Но мый, тӧдмалім нин мыйсюрӧ Австралия йылысь.
Сійӧс мыськалӧны шоныд саридзьяс, ӧд сӧмын татшӧм саридзьясын уна кораллыс.
Континентлӧн веркӧсыс абу вывті гӧраӧсь, ӧд Ыджыд Юканін — дзик ӧти гырысь гӧра тэчас.
Но и бӧръяпом, тайӧ материкас паськыдкодь мутасыс овтӧминъяса да, климатыс Австралияын зэв жар да кос.
И тайӧ збыль тадзи.
Но!
Тайӧ ичӧтик, пӧшти плавкӧс, овтӧм материк вылын абу этша и шензьӧдана местаыс.
Эм Австралияын и аслыспӧлӧс гӧраяс, планета вылас найӧ медся важъяӧсь.
Эм районъяс, кӧні климатыс сы выйӧ лапыд, весиг крокодилъяс петӧны асланыс нюръясысь да шӧйтӧны кар уличьяс кузя.
Эм лямпаӧн исласянінъяс, да нӧшта и во гӧгӧр чӧжсяяс.
Австралия вомӧн нюжвидзӧ мирса медся веськыд шоссе туй.
Сылӧн кузьтаыс 1000 км, и став кузяла сійӧ вӧчӧ сӧмын ӧти небыдик чукыль.
Австралияын сулалӧ мирса медся кузь потшӧс!..
А нӧшта миянлы лоӧ тӧдмасьны вальсируйтысь Матильдакӧд, коді, шензьы кӧть эн, ньӧти абу нывбаба.
Сідзкӧ уна мый тӧдмавмӧн эм тайӧ ичӧтик континентын.
А та вӧсна, буретш кад тӧдмасьны сыкӧд матыссяньджык.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралиялӧн мувыв куйланін да туялан история @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралиялӧн мувыв куйланін да туялан история
Тӧд выланыд уськӧдӧй: Кутшӧм материкъяс пырӧны лунвыв группаӧ?
Австралиялӧн мувыв куйланін
Австралия абу медводдза континент, кодӧн ми тӧдмасям.
Та вӧсна тіян кӧнкӧ велавсьӧма нин географияса куйланног йылысь висьталігӧн кутны син водзад мусерпас.
Сідзкӧ, чӧвтлам инӧ видзӧдласнымӧс карта вылӧ.
Ӧти-кӧ, ми аддзам — Австралия абу вывті ыджыд.
Сійӧ планетаса медся ичӧт материк.
Мӧд-кӧ, ми казялам: Австралияыд дзоньнас куйлӧ Лунвыв мусярджынйын.
А сэтшӧм континентыс планета выланым сӧмын кык — Австралия да Антарктида.
Материксӧ пӧшти шӧрвыйӧдыс вомӧналӧ Лунвыв тропик.
Медым тропикыс вӧлі буретш лунвывса — тайӧ абу вывті тӧдчанатор.
Тӧдчанаджык сійӧ, мый Австралиялӧн пӧшти став мутасыс куйлӧ тропик климатын.
Но климат йылысь сёрниыс водзын на.
Австралия муныштӧ Африка вылӧ вадор визь тэчасног серти, тані вадорыс оз жӧ вывті ёна чукльӧдлы.
Австралияса Ыджыд куръя оз дзуг материк лунвыв вадорлысь небыд контурсӧ: косінас сӧмын неылӧдз пырӧ да.
Войвыв юкӧнас эм нӧшта ӧти куръя — Карпентария.
Чайтӧны тай, сійӧс шуӧмаӧсь тадзи Брит Адмирал котырса ӧти лордӧс, Карпентерӧс, нимӧдӧм могысь.
Но эм и мукӧд видзӧдлас.
Ляпкыд Карпентария куръя пӧшти быдладорсянь дорйӧма вына тӧвъясысь.
Индия океан вомӧн вуджӧм бӧрын тані позис дзоньтавны-ладмӧдны бушковъясӧн косялӧм-летӧм караб.
Став команда босьтлӧма инструмент киас да босьтчылӧма уджӧ.
Медыджыд мортӧн татшӧм кадӧ вӧлі карабса плӧтник — сійӧ и веськӧдлӧма уджнас.
А плӧтникыс англичана ногӧн — carpenter.
Со тіянлы и Карпентария куръя — Плӧтник куръя.
Карпентария куръя рытыввывті да асыввывті сывйыштӧма кык кӧджӧн: Арнемленд да Йорк.
Наысь кындзи буракӧ и абуӧсь сэсся тӧдчанаджык чургӧдчанінъяс, кодъяс дзугисны эськӧ ичӧтик материклысь небыдик контурсӧ.
Австралия куйлӧ ылын мукӧд континентъяссянь.
Сылӧн абу топыд йитӧдыс некодкӧд на пӧвстысь.
Шуам, Африка йитчӧма Евразиякӧд, Лунвыв Америкаыс Войвывсакӧд.
А Австралия куйлӧ мукӧд материкъяссянь уна сюрс километр ылнаын.
Сы гӧгӧр сӧмын лыдтӧм-тшӧттӧм діяс.
Ӧти сайын, діяс йылысь.
Тіян эз на вун, мый континентъясысь кындзи, Му шар вылас торйӧдӧны нӧшта и му юкӧнъяс?
Дак вот.
Миянлы тӧдса нин му юкӧнъясысь кындзи: Европа, Азия, Африка, Америка, Австралия да Антарктидаысь ӧтдор — торйӧдӧма нӧшта ӧти му юкӧн, кодлы сетӧма зэв мича ним — Океания, Океан му.
Океанияас пыртӧны Лӧнь океанлӧн шӧр да рытыв-лунвыв юкӧнас, а сідзкӧ и Австралиясянь неылын куйлысь став дісӧ.
Океан му йылысь ми сэсся сёрнитам на торйӧн.
Австралия важ кадӧ туялӧм йылысь.
«Австралия» ним петкӧдчӧма мусерпасъясын некымын сё воӧн водзджык сійӧ кадсьыс, кор тайӧ материксӧ вӧлі восьтӧма.
Важъя эллинъяс пиын на кодсюрӧяс чайтлӧмаӧсь: Лунвыв мусярджынйын быть лоны ыджыдсьыс-ыджыд материклы.
Но некод нинӧм стӧча тайӧ лунвывса материк олӧм-вылӧм йылысь эз тӧда да, сылысь контуръяссӧ серпасалӧмаӧсь картаяс вылӧ зэв ылӧсас, и сэтчӧс гудыр серпас весьтас пасйылӧмаӧсь: «Terra Australіs Іncognіta» (серп. 165).
Латыньысь вуджӧдны кӧ тайӧ лоӧ: «Тӧдмавтӧм Лунвыв Му».
Тайӧ тӧдмавтӧм мусӧ карта вылӧ серпасавлӧмаӧсь аминь ыджыдӧс.
Чайтӧны вӧлі, куим океан лунвылас (Лӧнь, Атлантика да Индия океан бердын) эм Мувывса медыджыд материк, кодлӧн ыдждаыс вевтыртӧ суммаын сэк кежлӧ став тӧдса материклысь ыдждасӧ.
Збыльвылассӧ ставыс вӧлі дзик мӧд ног.
Медвойдӧр тӧдтӧм лунвыв материкӧн лыддисны Выль Гвинея ді, кодӧс восьтӧма испанияса Карлос Альберто.
Но 1606ʼ воын испанияса капитан Луис де Торрес, кор сійӧ кольччӧма ас флотилиясьыс, кодкӧд вӧлі мунӧ, ылалӧма да кытшовтӧма Выль Гвинея лунвывті.
Лои гӧгӧрвоана: тайӧ абу материк, а сӧмын гырысь ді.
Вискӧдыс, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн, мунігас, Торрес аддзылӧма ылі лунвылас паськыд косін, но вӧрзьыны сыланьӧ абу лысьтӧма.
Медводз тайӧ косінӧдзыс воӧдчӧма голландияса капитан Виллем Янсзон.
Гашкӧ сійӧ и вӧлі медводдза европеечӧн, коді тувччӧма Австралия му вылӧ.
Кӧть, колӧ чайтны, тайӧ вӧлі кодкӧ сы караб вывса матросъяс пиысь.
Но выль материк йылысь сёрниыс абу на кыптӧма.
Янсзон эскис, мый сы водзын нӧшта ӧти ді, а ачыс материкыс куйлӧ тӧдчымӧн лунвылынджык.
Писькӧдчыны ылӧ лунвылӧ мойвиӧма голландияса саридзвуджысь Абел Тасман карабъяслы.
1642ʼ воын сійӧ кытшовтӧма Австралиясӧ да некымынлаын петавлӧма овтӧм вадорӧ.
Сійӧ восьтӧма ді, кодӧс сэсся шуасны сы ним серти Тасманияӧн, а сідзжӧ Выль Зеландия ді.
Тайӧ діяссӧ Тасман чайтлӧма кӧджъясӧн ыджыдсьыс-ыджыд материкын, кодӧс нимтӧмаӧсь Выль Голландияӧн (166 серп.).
Но мирыс сідзи абу и тӧдмалӧма выль материк йылысь.
Сэкся кадъясӧ саридзвуджысьяс абу тэрмасьӧмаӧсь висьтавны став йӧзлы восьтӧмтор йывсьыныс.
Пӧшти кык сё во голландечьяс видзӧмны восьтӧм материкнысӧ гусятор моз.
Сідзкӧ позьӧ лыддьыны, мортуловыслы сійӧ важ мозыс кольӧ вӧлі Тӧдмавтӧм Лунвыв Муӧн.
Бӧръяпом Австралиясӧ восьтӧма ас кадся медся тӧдчана саридзвуджысь Джеймс Кук (167ʼ серпас).
Му гӧгӧр аслас медводз ветлӧм дырйиыс (ставнас ветлӧма куимысь), сійӧ восьтӧма Австралиялысь асыввыв вадорсӧ, тӧдмалӧма, мый Тасмания да Выль Зеландия — абу ыджыд материк кӧджъяс, а діяс.
Кук лэччӧма материк вылӧ, сутшкӧма вадор лыаӧ брит дӧрапас да юӧртӧма восьтӧм мусӧ Брит империя юкӧнӧн.
Вӧлі тайӧ 1770ʼ вося гожӧм шӧрын.
Кук ветлӧм бӧрын материклысь контуръяс тӧдісны нин вель стӧча.
Сы нимысь вошӧма іncognіta кыв.
Коли Terra Australіs дай.
А недыр мысти и пыр кежлӧ зумыдмӧма Австралия ним — лунвыв материк.
Континент вӧлӧма абу нин вывті ыджыд.
Да и куйлӧма сійӧ Лунвыв полюссянь зэв ылын.
Та вӧсна корсьны тӧдмавтӧм мусӧ лунвывсаджык пасьтаясысь абу дугдӧмаӧсь.
И босьтчӧма тайӧ уджӧ бара жӧ Джеймс Кук, но му гӧгӧр мӧдысь ветлӧм дырйиыс нин.
Тайӧ тӧдчана мортыскӧд ми аддзысьлам на.
Асавны Австралиясӧ пондӧмаӧсь XVІІІ нэм тшук помын, кор материк асыввыв вадорса Ботани-бей куръяӧ пырӧмаӧсь сідз шусяна Медводдза флотса карабъяс (168ʼ серп.).
Вадорӧ лэччӧмаӧсь англияса салдатъяс да ыджыд чукӧрӧн йӧз, кодъясӧс Англияын вӧлі мыждӧма быд сикас лёктор вӧчӧмсьыс.
Ас кияснаныс найӧ кыпӧдӧмаӧсь куръя вадорас катарга сяма тюрма, кӧні унджыкыслы и лои коллявны нэмнысӧ.
Тадзи выль материк вылын лои медводдза оланін, коді некымын во мысти нин кутас шусьыны Сидней карӧн.
Тайӧ колонияын ыджыдалысь майор Мак-Артур вайӧма сьӧрас Англиясьыс ӧткымын ыж.
Ыжъясыдлы бура мусмӧма выльлаын овны, да некымын во мысти нин Сидней матігӧгӧрын ыжъясыс ветлӧмаӧсь ыджыд чукӧръясӧн.
Ыжъяслысь шырӧмаӧсь вурун, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь Англияӧ, кӧні кысян фабрикаясын сійӧ пӧрӧма нималана вурун дӧраясӧ: твид, ной, трико.
Ӧти сайын, ыж вӧдитӧм и ӧні кольӧ Австралияса овмӧсын тӧдчанаджык юкӧнъяс пӧвстын.
Сӧмын пуктӧй син водзаныд: быд австралиеч вылӧ воӧ 10 ыжӧн!
А австралиечыд Австралияас абу этша.
Буретш содысь ыж котырлы выль йирсянінъяс корсьӧмыс и лои помкаӧн, мыйла кутісны туявны материклысь пытшкӧс районъяссӧ.
Ассьыс стадаяссӧ выль лудъяс вылӧ вӧтлігмоз, ыж кутысь фермер Эдуард Джон Эйр, коді вӧлӧма быдтор тӧдмавны окотитысь мортӧн, восьтӧма материкса медыджыд ты, кодӧс сэсся шуасны сы нимӧн.
1860 воын ирландияса Роберт Бёрклӧн экспедиция вомӧналӧма материксӧ лунвывсянь войвылӧдз.
Мельбурн карсянь Карпентария куръяӧдз мунӧмаӧсь во да джын.
А сэсся?
Ӧд тайӧ куръя вадорын сэкся кадӧ эз вӧв ни туй, ни оланін дай ньӧти морт эз тыдав.
Экспедициялы ковмӧма пырысь-пыр мӧдӧдчыны бӧр, но гортӧ локнытӧ ветлысь-мунысьяслы вынныс абу нин тырмӧма.
Бёрк котыр бырӧма.
Сӧмын ӧти морт экспедициясьыс коли ловйӧн, сійӧс виччысьтӧг дорті мунігмоз мездӧмаӧсь аборигенъяс.
Уськӧдам тӧд вылӧ медся коланасӧ:
1. Австралия — медся лунвывса материк.
Сійӧ пӧшти шӧрӧдыс вомӧнавсьӧ Лунвыв тропикӧн, мӧд ног шуны, пӧшти дзоньнас куйлӧ тропик климат гӧгӧртасын.
2. Австралиясӧ восьтӧма XVІІІ нэм помын му гӧгӧр аслас медводз ветлігтырйи англияса капитан Джеймс Кук.
3. Брит кипод улын материк первойсӧ вӧлі пӧртӧма мыждӧдӧм йӧзӧс ыстӧминӧ.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Мый ыджда Австралияыс?
2. Кутшӧм места Австралияыс босьтӧ ыджда серти став материк пӧвстын?
3. Коді медводдзаӧн восьтӧма Австралиясӧ?
Сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Орччаӧдӧй мувыв куйланінсӧ Африкалысь да Австралиялысь.
Мыйӧн найӧ ӧткодьӧсь и мыйӧн торъялӧны?
2. Мыйла «Австралия» ним петкӧдчӧма мусерпасъяс вылын материк восьтӧм сертиыс ёна водзджык?
3. Австралиялӧн да Антарктидалӧн мувыв куйланінас кык тор абу ӧткодь став мукӧд материккӧд.
Кутшӧм?
Уджалам мусерпасӧн
1. Тӧдмалӧй Австралияса медылі чутъяслысь координатаяс.
2. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса ывлавыв компонентъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса ывлавыв компонентъяс
Уськӧдӧй тӧд выланыд: пырся тӧвъяслӧн кутшӧм системаыс лӧсялӧ тропик параллельяслы?
Му пытшкӧс тэчасног да му вевдор.
Му пытшкӧсыс Австралияын зэв зумыд.
Сійӧ дзик ӧти материк, кӧні некор оз овлыны мувӧрӧмъяс, дай ньӧти ловъя вулкан абу.
А ставыс сы вӧсна, мый Австралия куйлӧ литосфера плита шӧрас.
Тайӧ плитаыслӧн вежтасъясыс Австралия вадоръяссянь уна сё, дай весигтӧ уна сюрс километр сайынӧсь.
Буретш сэтшӧм вежтасъясыскӧд и йитчӧмаӧсь быдпӧлӧс мупытшса процессъяс.
Австралияса рельефсӧ кызвыйӧ тэчӧма плавкӧс шыльыдінъясысь, налысь ӧтсямалунсӧ торкӧны важ гӧра колясъяс (169ʼ серп.).
Материк вылас медтом гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр.
Сідзсӧ тайӧ гӧраяслӧн арлыдыс абу жӧ вывті челядьдырся, налы матӧ 400 млн. арӧс!
Мукӧд материкын та арлыда гӧраяссӧ лыддьӧны зэв нин важъясӧн.
А Австралияын оз.
Мый лоӧ 400 млн. воыд материкас, кӧні веркӧсыслӧн мукӧд участокъяс 1 млрд. воысь важджыкӧсь?
Ыджыд Юканін — неыджыд гӧраяс, налӧн йывъясыс сӧмын ӧти-ӧтилаын кыпалӧны саридз веркӧссянь 1000 м-ысь вылӧ.
Пӧкатъясыс вель алькӧсӧсь, а гӧра йывъясыс гӧгрӧстӧм модааӧсь.
Асыввыв пӧкатъясыс гӧраувсянь да йылӧдзыс вӧрсялӧмаӧсь.
Ва юкан Ыджыд мусюр — мирса медся кузь мусюръяс пӧвстын.
Сійӧ нюжвидзӧ Австралияса асыввыв вадор пӧлӧн кык сюрс сайӧ километр кузяла.
Кузьта вӧсна сыкӧд вермасьӧны сӧмын Андъяс да Кордильера.
Мусюрлӧн лунвыв помыс мӧд сяма.
Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн тайӧ джуджыдджык юкӧнсӧ весигтӧ шуӧны Австралияса Альпъясӧн.
Сідзсӧ вылна сертиыс европаса збыль Альпъясӧдз сылы зэв ылын: пӧшти 2 пӧв лажмыдджык да.
Но буретш тані зымвидзӧ материкса медджуджыд чутыс, 2242 м вылна.
Тайӧ гӧраыс Косцюшко нима (170ʼ серп.).
Австралиясӧ туялӧма ӧти поляк, коді и шуӧма Австралияса медся джуджыд йывсӧ Польшаса герой Тадеуш Костюшко нимӧн.
Австралиечьяс, унджыкӧн тай на пӧвстын Ыджыд Бритмуысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс, тайӧ нимсӧ лыддьӧны аслыспӧлӧсӧн да шуалӧны сьӧкыдпырысь.
Весиг школаясын дзоля австралиечьяссӧ оз тшӧктыны велӧдны тайӧ нимсӧ.
Сы вӧсна Австралияса унджык олысьыс Костюшко гӧрасӧ шуӧ-гижӧ прӧста Гӧраӧн.
Ыджыд шыпассянь.
Но ми тіянкӧд абу Австралияынӧсь.
Сійӧн Гӧраыслысь збыль нимсӧ тӧдны лоӧ быть.
Но век жӧ Австралияын му веркӧслӧн медшӧр формаыс абу гӧраяс.
Австралия — помтӧм-дортӧм плавкӧс шыльыдінъяса материк, кызвыннас найӧ овтӧмӧсь да йӧзтӧмӧсь (171ʼ серп.).
Материклӧн веркӧсыс кутшӧмакӧ тасьті коддьӧм: материк доръясыс кыпалыштӧны шӧр юкӧн сертиыс.
Австралия шӧрын куйлӧ паськыд увтас — Ыджыд артезияса бассейн.
Тайӧ ним йывсьыс висьтыштам неуна сёрӧнджык.
Австралия вӧвлытӧма озыр быдпӧлӧс мупытшса перъянторъясӧн.
Сӧмын медвойдӧр чайтлӧмаӧсь, быттьӧкӧ Австралияыд — сӧмын паськыд луд ыжъяслы.
Но ХІХ нэм шӧрын нин материк рытыв-лунвылысь сюрӧма зарни.
Зарниыс век кыскӧ выльлаӧ йӧзӧс, кодъяс кӧсйӧны регыдӧн озырмӧдчыны.
Австралияын буретш тадзи и вӧлӧма, сэні ыпнитӧма «зарни висьӧм».
Но зарни куйланінсӧ восьтӧмыс вӧлі сӧмын медводдза воськолӧн, сэсся уна на мукӧдтор вӧлі восьтӧма да материкыс лоас уна сикас мупытшса перъянторъяс серти медся озыръяс лыдын.
Талун кежлӧ Австралияыс минерал ресурсъясӧн озырсьыс-озыр, на пиын зэв ыджыд куйлӧдъяс из шомлӧн, кӧрт рудалӧн, уранлӧн да с. в.
Австралияса климат.
Климат йылысь сёрни панам климат артмӧдан факторъяс видлалӧмсянь.
Та могысь бара видзӧдлам Австралия мусерпас вылӧ.
Мый сайын нӧ материкса климатыс?
Медшӧр факторыс — кутшӧм параллельясын сійӧ лоӧ (172ʼ серп.).
Австралияыд куйлӧ тропик вылын.
Сійӧ вомӧналӧ континентсӧ пӧшти шӧрӧдыс.
А сідзкӧ, территорияыс унджыкнас лоӧ тропик климат поясын.
Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла Австралияад сымда овтӧминыс.
Австралия — пассатъяс зонаын ичӧтик шыльыд материк, а сідзкӧ континент вылас тӧвъяслы быть пӧльтны шоныд Лӧнь океансяньджык.
Но жаляддза, Лӧнь океанвывса васӧд пассатъяс оз вермыны вӧляысь локны материк шӧрӧдзыс.
Падмӧдӧ Ва юкан Ыджыд мусюр, тӧввыв пӧкатъясас и усьӧ океансянь локтӧм став васӧдыс орографияса енэжва мозӧн.
Мусюрыс эськӧ абу вывті джуджыд, но вылнаыс тырмымӧн, медым «пыдзыртны» саридзвыв сынӧдсьыс став васӧ.
Пассатъяс дерт кытсюрӧ пырӧдчыны и Австралия шӧрӧ, но кос тӧвъясӧ нин пӧрӧм бӧрын.
Таын петкӧдчӧ климат вылӧ рельефлӧн тӧдчӧмыс.
Вадор пӧлӧнса гӧра мусюрыс кӧ сулаліс эз материк асыввылын, а рытыввылас, кутшӧма эськӧ майбыр вӧлі овны веж Австралия материкын.
Но абу тай мойвиӧма.
Австралияса климат вылӧ океанлӧн тӧдчӧмыс казялам сӧмын асыввыв вадор пӧлӧнса векни мутасын.
А материк шӧрас ыджыдалӧ овтӧминъясса тропик климат.
Австралия — медся кос материк.
¾-ысь унджык территорияыс куйлӧ тропик поясын да тані оз тырмы ва.
Сёрниыс мунӧ материк шӧр да рытыввыв юкӧн йылысь.
Во гӧгӧр чӧж температураыс тані вежласьӧ гожся +30°C-сянь тӧвся +15°C-ӧдз.
Энӧ вунӧдӧй, Австралияыс куйлӧ Лунвыв мусярджынйын, сійӧн гожся тӧлысьясӧн тані лоӧны декабр, январ да февраль, а тӧвсясӧ асьныд нин шуӧй.
Енэжваыс усьӧ во чӧжӧн 250–300 мм-ысь оз унджык.
Уналаын найӧ усьӧны тайӧ лыдсьыс тӧдчымӧн этшаджык.
Австралияса овтӧминъясын енэжва вермас не усьны некымын во чӧжӧн.
Но материк вылас эм и районъяс нач мӧд климат гӧгӧртасӧн.
Ыджыд Юканінлӧн асыввыв пӧкатъясас, кӧть и куйлӧны найӧ тропик поясын жӧ, енэжваыс усьӧ зэв уна.
Австралиялӧн тайӧ юкӧнас климатыс тропикса васӧд (174ʼ серп.).
Сынӧд шонтӧгыс тані пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и материк шӧрса юкӧнъясын, а со енэжваыс татчӧ усьӧ тӧдчымӧн унджык — 1000–1500 мм во гӧгӧр чӧж.
Сійӧн асыввыв вадор пӧлӧныс ывлавылыс ньӧти абу Шӧр Австралия ывлавыв кодь (175ʼ серп.).
Материклӧн лунвыв да войвыв помъяс петӧны тропик пояс вежтас сайӧ.
Ылі лунвылын Австралияса Ыджыд куръя вадор пӧлӧн нюжалӧ тропикувса климата полоса (176ʼ серп.).
Тані абуджык жар, кыдзи материк мукӧд юкӧнын.
Гожся тӧлысьяс дырйи шӧр температураяс лоӧны матӧ +22°C.
Тӧвнас тайӧ материк юкӧнас вель ыркыд, кӧть и минуса шонтӧгъяс овлӧны зэв шоча, а шӧр температураяс оз лэччыны +6°C-ысь улӧ.
Енэжва лыдсӧ позьӧ шуны шӧркоддьӧмӧн.
Сійӧ чинӧ-содӧ 500–600 мм костын.
Зэрасьӧ кызвыйӧ тӧвнас.
Ставнас босьтӧмӧн Австралияса тропикув климат  йылысь позьӧ шуны тадз: шондіа пӧсь гожӧм вежсьӧ зэра шоныд тӧлӧн.
Татшӧм климатсӧ шуӧны комфортнӧйӧн, м. ш. лӧсьыдӧн олӧм вылӧ.
А Австралия войвылын ыджыдалӧ экваторувса климат (177ʼ серп.).
Тані ёна зэрасьлӧ да пӧшти ӧтмоза жар во гӧгӧр чӧж.
Уна ю, ты да нюр.
А кӧні ты-юыс, сэні и крокодилъяс.
Войвыв Австралияса каръясын полиция могъяс пӧвстӧ пыртӧма крокодилъясӧс куталӧм, кор тай найӧ виччысьтӧг петасны улич вылас орчча вааинысь.
Ылалӧм «гӧсьтсӧ» сӧлӧдӧны торъя грузӧвикӧ да петкӧдӧны кар сайӧ, кӧні и лэдзӧны.
А васӧ крокодилыд ачыс нин корсяс — сійӧ матігӧгӧрыс тыр.
Австралияса гидрография.
Материк войвылын да асыввыв вадор пӧлӧн, кыті усьӧ уна енэжва, позьӧ казявны материкыслы абуджык лӧсялана серпас.
Ыджыд Юканін пӧкатъясті Лӧнь океанӧ синтӧ гажӧдмӧн кывтӧ уна визув ю.
Австралия войвылын абу этша ты, а Карпентария куръя вадорыс ёна нюрзьӧма.
Веськалан кӧ татшӧм интасъясас, оз и эскыссьы, мый сулалан мирса медкос материкас.
Но тайӧ збыльысь сідз.
Шӧр да Рытыввыв Австралияын, а тайӧ материклӧн ыджыдджык юкӧныс, ваыд ёна-ёна оз тырмы.
Гожӧмнас юяс косьмӧны: кольӧ куш ворганыс.
Татшӧм косьмывлан юсӧ Австралияын шуӧны крикӧн.
Мусерпасысь позьӧ казявны Купер-Крик, Уорберт-Крик, Барроу-Крик нимъяс.
Сэсся ми тӧдам, мый тайӧ лоӧ.
Весиг Австралияса медыджыд ю — Муррей — гожӧмнас ёна ляпкалӧ (178ʼ серп.).
Унджык тыыс быдласянь тупкӧм нёптов пыдӧсынӧсь, а та вӧсна и стоктӧмӧсь — юяс наысь оз визувтны.
Сэтшӧм стоктӧм тыясыс кызвыннас солаӧсь.
Унаӧн тайӧ тыяс пӧвстсьыс тырӧны ваӧн сӧмын шоч зэръяс бӧрын, а зэрасьтӧг тані вермас кольны уна во, дай уна дас во...
Шуам, материкса медгырысь ты Эйр медбӧръяысь недыр кежлӧ тырлӧма ваӧн некымын дас во сайын.
Ваыс важӧн нин пакмӧма, а солыс неджӧг моз пуксьӧма да, ӧні материкса медпаськыд ты пыдди куйлӧ ыджыдсьыс-ыджыд сов «шлапӧ» (179ʼ серп.).
Но ывлавыв валӧн ӧти сикас бура паськалӧма сӧмын Австралияын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи шусьӧ Австралия шӧрса ыджыд увтасыс?
Сідз!
Ыджыд артезияса бассейн.
«Бассейн» кыв пырысь-пыр чужтӧ мӧвп, мый увтаслӧн нимыс кутшӧмакӧ йитчӧма вакӧд.
Мыйся нӧ ваыс тайӧ?
Артезияса.
Тадзи шуӧны му пытшкын ва кутан кык слӧй костӧ сюрӧм ваяссӧ (180ʼ серп.).
Найӧ йиджӧмаӧсь му пытшкӧ зэв важӧн (гашкӧ уна сюрс ли миллион во сайын), сэкся кадӧ климатыс Австралияын вӧлі васӧдджык на, да помала зэрласис.
Вӧлӧмкӧ, Австралияса ватӧм-овтӧминъяс улын куйлӧ дзонь мупытшса саридз.
Сідзсӧ, артезияса ваяс куйлӧны зэв пыдын, та вӧсна Австралияса овтӧминъясысь он аддзы Войвыв Африкаын кодь оазисъяс.
Таысь кындзи тайӧ мупытшса ваясыс вӧлӧмкӧ абу дубыдӧсь, а соловатӧсь.
Татшӧм ваыс оз шогмы мортлы юны либӧ быдмӧг киськавны.
Но сійӧс окотапырысь чурскӧны ыжъяс, а ті ӧд тӧданныд, мый ыджда роль ворсӧ ыж вӧдитӧмыс австралиечьяс олӧмын.
Сідзкӧ, му пытшкысь ыджыдсьыс-ыджыд ва куйлӧдсӧ восьтӧм бӧрас ыж вӧдитӧм Австралияын выльысь пондӧма быдмыны (181ʼ серп.).
Мӧдпӧвъёвтам медся коланасӧ
1. Австралия — важся материк, сылӧн веркӧсыс артмӧма уна сё миллион во сайын.
Тані оз вӧр муыс, абуӧсь ловъя вулканъяс.
Асыввыв юкӧнын материксӧ вомӧналӧ Ва юкан Ыджыд мусюр, кӧні сулалӧ материкса медвылі йылыс — Косцюшко гӧра.
Кызвыннас жӧ материк веркӧсыс плавкӧс шыльыдін кодь.
Австралия шӧрын эм паськыд увтас — Ыджыд артезияса бассейн.
2. Материкас унджыклаын кос тропик климата гӧгӧртас.
Сӧмын медылі асыввылас да войвылас енэжва лыд лоӧ тырмымӧн.
3. Австралияын зэв этша ю.
Унджык юыс косьмывлӧ, кольӧ кос ворганыс — крик.
Австралияын медкузь ю — Муррей.
Унджык тыыс стоктӧмӧсь да солаӧсь.
Унаӧн дзикӧдз косьмӧмаӧсь да тырӧны ваӧн сӧмын гежӧд зэръяс бӧрын.
Шӧр Австралияыс озыр мупытшса ваясӧн, но тані абуӧсь Войвыв Африкаса коддьӧм оазисъяс.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кутшӧм климат поясъясын куйлӧ Австралия?
2. Кыдзи шусьӧ Австралияса медджуджыд гӧра да медкузь юыс?
3. Мыйӧн аслыспӧлӧс Эйр ты?
Сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Орччаӧдӧй Австралиясӧ му веркӧс да му пытшкӧс тэчасног серти Африкакӧд.
Мый ӧткодьыс да мыйӧн торъялӧны?
2. Климат артмӧдан кутшӧм факторъяс вӧсна Австралияын климатыс вывті кос?
3. Во дырся кутшӧм тӧлысьясӧ Австралияса медыджыд юыс пӧшти дзикӧдз косьмылӧ?
Уджалам мусерпасӧн
1. Корсьӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
2. Тӧдмалӧй градусъясӧн мый кузяла нюжалӧ Австралияыс Лунвыв тропик пӧлӧн.
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Кутшӧм пемӧсъясӧс шуӧны эндемикӧн?
Вӧр-ва зонаяс.
Вӧр-ва зонаяс Австралияын абу уна.
Африкаын моз вӧр-ва зонаяс бура тыдавмӧн вежсьӧны широта серти, м. ш. войвывсянь лунвылӧ.
Материк джынсьыс унджыксӧ вевттьӧны овтӧминъяс да саваннаяс.
Сӧмын лунвыв дорын эм Му шӧр саридз дорса кодь тропикувса участокъяс, а войвылын экваторувса климат гӧгӧртасын паськалӧмаӧсь сідз шусяна мукӧддырся васӧд вӧръяс.
Австралияса вӧр-валӧн аслыспӧлӧслун
Быд материкыс аслыспӧлӧс и оз мун ньӧти мукӧд материк вылӧ.
Кӧть и сідз, Австралия век жӧ зэв нин ёна торъялӧ вӧр-ва олӧмын аслыспӧлӧслуннас.
Тайӧ материкыслӧн абу веськыд йитӧд мукӧд материкъяскӧд, сійӧн быдмӧг да пемӧсулов Австралияын, тыр изоляция дырйи сӧвмигмоз, лои збыльвылӧ уникальнӧйӧн.
Пемӧсъяс либӧ быдмӧгъясӧс, найӧ кӧ ӧтиӧдз олӧны куш ӧти мутасын, шуӧны эндемикӧн.
И со, Австралияса 75%-сьыс унджык пемӧс да быдмӧг сикасъяс сюрасны сӧмын татысь, м. ш. найӧ лоӧны эндемикӧн.
Австралияас кольӧмаӧсь мукӧдлаын важӧн нин бырӧм сикасъяс.
Сійӧ лоӧ аслыспӧлӧс быдмӧгъяса да нӧшта на аслыспӧлӧсджык нёньӧдчысьяса материкӧн.
Медся тыдаланаӧн Австралияса уникум кодь флораын, кыв шутӧг, колӧ лыддьыны эвкалипт (182ʼ серп.).
Тайӧ шензьӧдана пусӧ арталӧма некымын дас сикас.
Медся джуджыдъяс 120–140 м вылнаӧсь!
А вужъясныс пырӧдчӧны му пыдіас 30 метрӧдз да воӧдчӧны мупытшса ва слӧйӧдзыс.
Кузь вужъяс — абу дзик ӧтитор, мыйӧн эвкалипт ладмӧдчӧма овны жар да кос климат дырйи.
Медым не воштыны васӧдсӧ, эвкалипт коръясыс пыр бергӧдчӧны шонділань дорышӧн.
Буретш та вӧсна эвкалиптсянь некор оз усь вуджӧрыс.
Жар кадӧ ӧткымын сикас эвкалиптъяс гылӧдӧны оз сӧмын кор, но и кырсьсӧ (!).
Эвкалиптъяс, ыджыд пушканъяс моз, кыскӧны мупытшса слӧйясысь васӧ.
Сійӧн корсюрӧ найӧс шуӧны «нюрлы вӧрӧгъясӧн».
Эвкалиптсӧ важӧн нин вӧдитӧны районъясын, кӧні мусинас вывті уна васӧд.
Та вӧсна найӧс позьӧ нин аддзыны став материк вылын, но чужаніныс тайӧ мича пуяслӧн — Австралия.
Быдмӧны Австралияын нӧшта чуймӧдана пуяс — казуаринаяс, налысь корнысӧ тай нинӧмӧн орччаӧдны он вермы.
Сідзсӧ, тайӧ абу и коръяс, а некымын метра кузьта виж гезъяс.
Казуаринаястӧ позьӧ аддзыны сӧмын Австралияын да сы вадорсянь матын куйлысь діяс вылын.
Сідзжӧ некӧні, Австралияын ӧтдор, он сюрны и турун пуяс.
Налӧн зэв дженьыд пучӧрыс, увъяс скӧнь абуӧсь, а дзик йылас веськыда пучӧрсяньыс уналаӧ вожалӧны турун коддьӧм кузь коръяс.
Тайӧ пуясыс муныштӧны 2–3 м джуджда турун мутшкӧсъяс вылӧ (183ʼ серп.).
Весиг овтӧминъяс Австралияын аслыспӧлӧсӧсь.
Ӧти-кӧ, вӧлі нин гарыштӧма, сэні абу оазисъяс.
А мӧд-кӧ, Австралияын зэв уна быдмӧг, кодъяс зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны овтӧмин гӧгӧртасын.
Сійӧн Австралияса овтӧминъяс оз и кажитчыны сэтшӧма овтӧмӧн.
Овтӧминса лажмыд сутшкасян эвкалиптъяс да акацияяс ловзьӧдӧны пейзаж да кӧнсюрӧ лӧсьӧдӧны тшӧкыд, пырыс муннысӧ падмӧдан мутшкӧсъяс, австралиечьяс шуӧны найӧс скрэбӧн.
Скрэбыс материкса овтӧминъясын вевттьӧ зэв ыджыд мутасъяссӧ.
Асыввыв Австралияса сӧстӧм, сӧдз тыясын да юясын олӧ утканыр — гашкӧ, материк вывса медся шензьӧдана пемӧс (184ʼ серп.).
Кор Европаӧ вайӧмаӧсь тайӧ пемӧсыслысь медводдза кусӧ, туялысь котырыс шызьӧма: кыдзи позьӧ петкӧдлыны пыдди пуктана зоологъяслы сэтшӧм явӧ ылӧгсӧ?!
Збыль тай: ондатра тушаа, мой бӧжа, а медся виччысьтӧмтор — утка ныра!
Весиг сэк, кор вӧлі нин тырвыйӧ подулалӧма, мый тайӧ аслыспӧлӧс пемӧсыс збыльвывса, зверыслы сетӧмны ним, мый латыньысь кӧ комиӧдны лоӧ «утка ныра лӧсявтӧмтор».
А сэсся петас эрдӧ и таысь на шензьӧданатор.
Вӧлӧмкӧ утканырыд лэбач моз вайӧ колькъяс да пӧжӧ найӧс, кытчӧдз оз петны дзоляник утканырпиян!
Утканыр — колькъялысь да нёньӧдчысь ӧттшӧтш.
Войдӧр став нёньӧдчысьяс колькъялӧмаӧсь.
Но мукӧд материк вылас найӧ бырӧмаӧсь, местанысӧ сетӧмаӧсь бурджыка ладмӧдчыны кужысь да сӧвмӧмаджык пемӧсъяслы.
А со Австралияын тайӧ важъя ловъя ловъясыс кольӧмаӧсь миян кадӧдз.
Тайӧ дерт абу динозавръяс, но накӧд ӧти кадӧ овлӧмаяс.
Утканырыс материк вылас абу дзик ӧти колькъялысь-нёньӧдчысь.
Нӧшта эм посни звер, аслыспӧлӧс нима — ехидна (185ʼ серп.).
Сійӧ овтӧмин сяма кос районъясын олысь.
Зверлысь тушасӧ вевттьӧма кузь кыз емъясӧн, дикобразлӧн моз.
Юр водзыс лэбачлӧн моз помасьӧ кузь нырӧн.
Ехидналӧн кыз плавкӧс гыжъяса вына лапаяс.
Тайӧ гыжъяснас ехидна кодйӧ топыд кос муӧ пырмӧсъяс, кытчӧ позьӧ луннас дзебсьыны вывті жар дырйи.
Кыйсьыны ехиднаыд петалӧ войнас.
А куталӧ сійӧ посни пемӧсъясӧс, гут-гагйӧс, дзодзувъясӧс.
Тайӧ нёньӧдчысьяснас оз на помась Австралияса «ловъя перъянторъяслӧн» лыддьӧгыс.
Татчӧ кольӧма зэв примитив нёньӧдчысьяслӧн ыджыд чукӧр.
Тайӧ зепта пемӧсъяс.
Дзоляник пияннысӧ найӧ некымын тӧлысь чӧж новлӧны рушкувыв торъя кӧрасын.
Тайӧ кӧрассӧ и шуӧны зептӧн.
Сэні дзоляыс и сӧвмӧ сэтчӧдз, кор вермас ас кежысь вешъявны.
Материкса пӧшти став пемӧсыс — зептаяс.
Австралияын ӧтдор зепта пемӧсъяс олӧны сӧмын Америкаын, но сэні на пӧвстысь сюрӧма сӧмын ӧти сикас.
А Австралияын эмӧсь зепта уръяс и, зепта вурдысьяс и, зепта ошъяс, дай весиг зепта шыръяс...
Дерт, збыльвылассӧ найӧ ньӧти абу шыръяс, вурдысьяс либӧ ошъяс, а зепта пемӧсъяс, мыйӧнкӧ миянлы бура тӧдса ловъя ловъяс кодьӧсь сӧмын.
Австралияса зепта пемӧсъяс пиысь медся нималанаыс — тайӧ дерт кенгуруяс (186ʼ рис.).
Найӧ уна сикасӧсь: 3 м судта гигант кенгуруяссянь, кодъяс вермӧны чеччавны 10 м сайӧдз, дзоляник шыр кенгуруясӧдз.
Унджык сикас кенгуруяс паськалӧмаӧсь Австралияса саваннаын.
Но кенгуру олӧ и вӧрын!
Пувыв кенгуру оз сы бура чеччав, сы пыдди зэв пелька кавшасьӧ пуяс вылас.
А со зепта ошкыд — коала (187ʼ серп.) — олӧмсӧ и коллялӧ эвкалипт увъяс костын, сы коръяснас вердчӧ да.
Эвкалипт коръяс чорыдӧсь да сідзсӧ сёйны позьтӧмӧсь, но коала лыткаын олӧны торъя бактерияяс, кодъяс отсӧгӧн тайӧ чорыд сёяныс пусьӧ, со коала нинӧм оз и вермы сэсся сёйны, эвкалипт коръясысь кындзи.
Сы вӧсна тайӧ мелі да тешкодь пемӧсъяссӧ зэв сьӧкыд видзны зоопаркын либӧ гортын.
Абу кӧ дерт тайӧ гортыс Австралияын.
Му вылас сійӧ лэччӧ сӧмын сы могысь, медым вуджны мӧд пу вылӧ.
Тайӧ ньӧжмыд посни зверыс 60 см ыджда и эм, сійӧ збыль мыйтакӧ ош вылӧ муныштӧ.
Сӧмын тайӧ ошкыс кӧ чача, плюша.
А эм-ӧ зептаяс яйвыв пемӧсъяс пиын?
Эм.
Тайӧ пемӧсыс повзьӧдлан нима — зепта антус (188ʼ серп.).
Сійӧ абу гырысь, неыджыд пон ыджда, да мижуй кодь.
Тайӧ яйвыв олыссьыс лоӧ видзчысьны сӧмын посни пемӧсъяслы, на бӧрся сійӧ и кыйӧдчӧ войяснас.
Ачыс абу жӧ бара шуда вӧлӧма, сьӧд куыс зэв мича да, сэтшӧм зіля кыйӧмаӧсь-виӧмаӧсь сійӧс — Австралиясьыс зепта антустӧ он нин аддзы.
Кольӧма сӧмын Тасмания ді вылас, да и сэні зэв гежӧд нин лои.
А мӧд зепталы, коді яйвыв олӧма, нӧшта на сьӧкыдджык пуд усьӧма.
Медся гырысьӧн Австралияса яй сёйысьяс пӧвстын коркӧ вӧлі зепта кӧин.
Сійӧ вӧлӧма ыджыд пон ыджда, зэв мича рӧма.
Сьӧд визя виж ку вӧснаыс сійӧс корсюрӧ шулӧмаӧсь зепта тигрӧн.
Зепта кӧиныс векисянь кыйсьӧма сӧмын кенгуруяс бӧрся.
Но кор материк вылас овмӧдчӧмны чӧскыдлун боксянь абу лёкджык, да нӧшта на и вывті ӧдйӧ пышйыны вермытӧм ыжъяс, яй сёйысьыд босьтчӧма куш на бердӧ.
А Австралияад ыжлы лёк вӧчысьыс — ставнас Австралиялы вӧрӧг.
Ыж вӧдитысь фермеръяс ӧтитӧг кыпӧдчӧмаӧсь ассьыныс ыжъяснысӧ дорйӧм вылӧ, та дырйи зепта кӧинӧс вӧлі бырӧдӧма дзикӧдз.
Медбӧръя пемӧсыс кулӧма зоопаркын 70 во сайын.
Кольӧма сӧмын некымын дзарпас да серпас вылӧ (189ʼ серп.).
Аддзанныд, кутшӧм рӧк суӧма зепта кӧинӧс Австралияӧ мортӧн вайӧм пемӧсъяс вӧсна.
И татшӧм историяыс абу ӧти.
Шуим нин тай, Австралияын пӧшти став пемӧсыс зептаӧсь.
Пӧшти?
Сідзкӧ век жӧ абу ставӧн?
Абу ставӧн.
Австралияса яйвыв олысьяс пӧвстысь медся уна лыда да медся гырысь пемӧсыд абу зепта.
Тайӧ динго.
Вӧлявыв динго пон.
Стӧчджыка кӧ шуны, дингоыд абу дзик австралияса пемӧс.
Понйыс локтӧма татчӧ ӧттшӧтш морткӧд.
А медводдза йӧз веськалӧмаӧсь Австралияас кӧнкӧ 10 сюрс во сайын.
Дингоыс — гӧрдов-виж рӧма, шӧр ыджда пон (190ʼ серп.).
Сэсся материк вылас паськалӧма нӧшта кык пемӧс: верблюд да кролик.
Кыкнанныс, казялӧй, ньӧти абу зептаӧсь.
Кыкнансӧ вайӧма Австралияӧ морт.
Верблюдъяс отсалӧмаӧсь аслысавны овтӧмин сяма районъяс, да наӧн вӧдитчӧмаӧсь овтӧмин вомӧн туйяс нюжӧдӧм дырйи.
А кор туйыс дась лоас, найӧс и вӧтласны.
Кутшӧмкӧ кад кольӧм бӧрын верблюдыд лои Австралияса пейзажын кенгуру коддьӧм жӧ быть петкӧдчан элементӧн.
Кроликъястӧ Австралияӧ вайнысӧ некутшӧм торъя мог эз вӧв, видзӧмаӧсь найӧс гортын, паркъясын.
Мукӧдыс и пышйӧмаӧсь сэтысь саваннаӧ, кӧні зэв ӧдйӧ паськалӧмаӧсь.
Бӧръяпом Австралияыс на вӧсна матӧ воӧма.
Ӧд кроликыд турунвыв пемӧс.
А туруныс Австралияын весиг ыжъяслы оз быдлаын тырмы.
А тэ кӧ австралияса ыжлы вӧрӧг...
Но, сэсся асьныд тӧданныд.
Мый сӧмын кроликъяснас эз вӧчны!
И лыялӧмӧн бырӧдӧмаӧсь, и налькъясӧн, и пагӧдӧмӧн — нинӧм оз отсав.
Медым дорйыны Войвыв Австралия кроликъясысь, кор найӧ сэн эз на овны, вӧчӧма вӧлі 5 сюрс км кузьта потшӧс!
Мирас тайӧ лои медся кузь потшӧс (191ʼ серп.).
Весиг Китайса ыджыд стенмыс дженьыдджык!
Но и тайӧ абу отсалӧма.
Кроликъяс кодйысьӧмаӧсь муас да писькӧдчӧмаӧсь доръяна мутасӧ.
Мыйта кроликыд ӧнія кадӧ ризъялӧ материк пасьтала, артавны он вермы.
Тешкодь история, сідз ӧд?
Мый сійӧ миянлы шуӧ?
Со мый: мортыд кӧ аснаукӧн сюйсяс вӧр-ва олӧмӧ, ставыс вермас бергӧдчыны дзик виччысьтӧма.
Но пышйӧма гоз-мӧд кроликыд клеткасьыс, и мый?
А результатын материк пасьтала ывлавыв олӧмыс ёна вежсьӧма.
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрторсӧ.
1. Австралияса мутасын кызвыйӧ тропикса овтӧминъяс да кос саваннаяс.
Найӧ вевттьӧны материк эрдвывлысь пӧшти 70%.
2. Австралия изолируйтӧма став мукӧд материксьыс, та вӧсна татчӧс пемӧс да быдмӧгуловыс торъялӧны ыджыд аслыспӧлӧслунӧн.
Татчӧ кольӧмаӧсь пемӧсъяс да быдмӧгъяс, кодъяс сэсся абуӧсь некӧні мир пасьтала.
3. Австралияын быдмӧны планетаса медджуджыд пуяс — эвкалиптъяс.
Важъя кузуарина пуяслӧн абуӧсь коръяс.
На пыдди уна метр кузьта веж гез кодьяс.
Австралияса овтӧминъясын ыджыд мутасъяссӧ вевттьӧны сутшкасян куст мутшкӧсъяс — скрэбъяс.
4. Австралияын пӧшти став нёньӧдчысьыс — зептаӧсь: кенгуру, коала, зепта антус да мукӧд.
Но мортыд сьӧрсьыс вайӧма Австралияӧ уна выль сикас пемӧсъяссӧ.
На пиын вӧлявыв динго пон, верблюд, кролик да мук.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кутшӧм пемӧсъясӧс шуӧны эндемикӧн?
2. Шуӧй быдмӧг да пемӧсулов пӧвстӧ пырысьясӧс, кодъясӧс ті тӧданныд.
3. Мый ті тӧданныд Австралияса яйвыв олысьяс йылысь?
Сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мый вӧсна Австралияса пемӧс да быдмӧгулов пиын сы мында эндемик?
2. Мыйла Австралияса эвкалиптъяссӧ позьӧ аддзыны став материксьыс (Антарктидаысь ӧтдор)?
3. Мыйла Австралияса вӧр-валы вермасны ыджыд лёктор вӧчны мукӧд материкысь вайӧм пемӧс да быдмӧг?
Мыйся тайӧ лёкторйыс?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса Ӧтув
Уськӧдӧй тӧд вылӧ: мый сэтшӧм лакколит?
Быд материк вылын куйлӧ уна канму.
Кӧнсюрӧ тайӧ канмуясыс ӧти материк вылас дасъясӧн.
И куш Австралия материк вылын абу тадзи.
Австралия — уникум кодь материк.
Тайӧ материк вылас дзик ӧти канму — Австралияса Ӧтув, либӧ дженьыдика Австралия.
Мыйла Ӧтув?
Тайӧ ӧтулыс квайт штатлӧн, кодъяс пырӧны канму тэчасӧ.
Видзӧдлӧй тайӧ канму дӧрапас вылӧ (192ʼ серп.).
Лӧз дӧра веськыд юкӧнын 5 кодзув.
Тадзи петкӧдлӧма Лунвыв Перна, Лунвыв мусярджынйын медся югыд кодзувсер.
Но сійӧн жӧ символ ногӧн петкӧдлӧма и Австралия, канму, коді дзоньнас куйлӧ экваторсянь лунвылын.
А ыджыд кодзув, коді Лунвыв Пернаса вит кодзувсянь ылын, пасйӧ Ыджыд Бритму.
Австралия дыр вӧлі тайӧ канмуыслы колонияӧн.
1931 воын Австралия лои асшӧр, и мир карта вылын петкӧдчӧма выль асвыйӧна канму — Австралияса Ӧтув.
Австралия век на кутӧ топыд йитӧд Ыджыд Бритмукӧд.
Бритъяслӧн монарх ӧнӧдз лыддьысьӧ Австралияса Ӧтулын юралысь пыдди.
Кан кыпӧн Австралияын неважся кадӧдз на вӧлі брит кып: «Енмӧй, сараньнымӧс видз!».
Но со мый интерес чужтӧ.
Кор войтыркостса панласьӧмъяс дырйи вермӧны Австралияса спортсменъяс да найӧс нимӧдӧм могысь кыпӧдӧны канмулысь дӧрапас, австралияса фанатъяс мыйлакӧ хорӧн сьылӧны оз канмулысь кып, а дзик мӧд сьыланкыв.
Шусьӧ сійӧ «Вальсируйтысь Матильда».
Тайӧ ёна-ёна важӧн нин гижӧм сьыланкывсӧ радейтӧ став австралиечыд, да сійӧс канму кып пыдди пуктӧны, кӧть и оз официальнӧя.
Коді нӧ тайӧ Матильдаыс, кодлы сиӧма сьыланыс?
Чуймымӧн, но тайӧ абу ныв, и весигсӧ абу ловъя лов.
Матильданас медводдза австралиечьяс, кодъяс ассьыныс места корсигмоз шӧйтӧмаӧсь ыджыд материк пасьтала, шулӧмаӧсь ёкмыль, кытчӧ вӧлі тэчӧма налӧн гӧлиник кӧлуйыс.
«Вальсируйтны Матильдакӧд» лоӧ ветлыны подӧн некутшӧм могтӧг, аслыд шуд корсигмоз.
Гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ сьыланкывсӧ канмуын радейтӧны, ӧд Австралияса олысьяс — уна мукӧд канмуысь воӧм йӧз либӧ воӧм йӧзлӧн йылӧмыс.
Канмуын олысь йӧз пӧвстын унджыкыс — Ыджыд Бритму торъя районъясысь воӧм йӧзлӧн йылӧмыс.
И кӧть тайӧ йӧзыс абу ӧти вужъяӧсь: англичана, шотландеч, ирландеч, валлиечьяс — ставнысӧ традиция серти шуӧны англо-австралиечьясӧн.
Кор ХІХ нэм помын Австралияын вӧлі восьтӧма зарни куйлӧдъяссӧ да ыпнитӧма «зарни висьӧм», канмуӧ пондӧмаӧсь кыссьыны йӧзыс му югыд пасьталаысь.
Торйӧн унаӧн воалӧмаӧсь Европаса да Азияса канмуясысь.
И кӧть ӧні странаас олӧны мирса уна дас канмуысь воӧм йӧз, медшӧр кывйӧн кольӧ англичан кыв.
Сійӧн тані некодӧс оз чуймӧд, кор Австралияын олысь немечьясӧ либӧ полякъясӧс тшӧтш шуӧны англо-австралиечьясӧн.
А со медводдза йӧзыс воӧмаӧсь Австралияас сійӧс европеечьясӧн восьтӧмӧдзыс ёна важӧнджык.
Материксӧ кутӧмаӧсь овмӧдны из нэмын на, кӧнкӧ 50 сюрс во сайын.
Вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс — зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны жар да кос климат дырйи.
Сёян да ва корсигмоз абориген котыръяс дугдывтӧг кочуйтӧмаӧсь овтӧмин пасьтала.
Медшӧр кыянтор: кенгуру да быдсикас лэбачьяс.
Буретш пӧткасӧ куталӧм могысь важъя австралиечьяс думыштӧмаӧсь шензьӧдана тювгантор — бумеранг, коді, шыбитӧмыс кӧ вӧлі весьшӧрӧ, воліс бӧр ас кӧзяин дорӧ (193ʼ серп.).
Планетаса ньӧти мукӧд войтыр татшӧмтор лӧсьӧдны эз вермы!
Материксӧ колонизируйтігӧн англичана вӧтлӧмаӧсь да бырӧдӧмаӧсь аборигенъяссӧ.
Европеечьяс весиг морт пыдди найӧс абу пуктӧмаӧсь.
Аборигенъяс бӧрся прамӧя кыйсьӧмаӧсь.
Весигсӧ эз повны пежтор вӧчӧмӧсь — тшыкӧдлӧмаӧсь вааинъяссӧ, кытысь овтӧминса олысьяс юлісны васӧ.
Сӧмын 1967ʼ воын материкса вужвойтырсӧ пыртӧмаӧсь канму гражданаяс пӧвстӧ.
Но сэк кежлӧ найӧ кольӧмаӧсь сӧмын 200 сюрс кымын морт, м. ш. канмуын став олысь пиын 1%-ысь абу унджык.
Йӧзыс олӧ канму пасьтала абу ӧтмындаӧн, ӧд унджык юкӧныс овнытӧ озджык шогмы.
Медся топыда овмӧдӧма канму асыв-лунвылын куйлысь штатъяссӧ — Выль Лунвыв Уэльс да Виктория.
Медся шоча овмӧдӧма овтӧминъяс тыра штатъяс: Войвыв мутас, Рытыввыв да Лунвыв Австралия.
Канмуын кык медыджыд кар: Сидней да Мельбурн — зэв дыр вензьӧмаӧсь, кодыслы шусьыны юркарӧн.
Венсӧ орӧдӧмаӧсь тадзи: тайӧ кык карсяньыс ӧтылнаӧ вӧлі кыпӧдӧма выль юркар — Канберра, мый абориген кыв вылын лоӧ «паныдасянін».
Тайӧ неыджыд, син гажӧдмӧн веж кар сулалӧ ыджыд ты дорас (194ʼ серп.).
Сы улич вылын оз пышкайяс чеччавны, а гыяс сера дзоля попугайяс, увъяс вылын пукалӧны да нерӧны ветлысь йӧзӧс гырысь какаду попугайяс, а тыын олӧны утканыръяс.
А став мукӧдтор боксянь — сійӧ прамӧй бизнес кар кодь.
Канмулӧн мутасыс зэв-зэв ыджыд.
Унаӧн олӧны фермаяс вылын, мӧда-мӧдсянь уна сё километра туйкостъясӧн.
Кыдзи позьӧ сетны бурдӧдчан отсӧг мортлы, коді олӧ став мукӧд мирсьыс орӧдӧм татшӧм пельӧсын?
Та вылӧ 50 во сайын на вӧлі лӧсьӧдӧма уникальнӧй бурдӧдан сервис.
Сэтшӧмыс абу сэсся мирса ньӧти мукӧд канмуын.
Шусьӧ сійӧ «Лэбалысь доктор сервис».
Быд фермаын эм радиопередатчик.
Медводдзатор, мыйӧ бать-мамыс велӧдӧны челядьнысӧ, — уджавны тайӧ передатчикӧн.
Колӧ кӧ медиксянь сӧвет, радио серти быд морт вермӧ юавны бурдӧдчысьлысь, коді олӧ сы керкасянь кӧть уна сё километр сайын.
Но кодӧскӧ кӧ суас неминуча и сӧветнас отсӧгыс оз тырмы, «Лэбалысь доктор сервис» кокни еропланӧн мӧдӧдӧ тайӧ ферма вылас медик котыр.
Колӧ кӧ, тайӧ жӧ еропланӧн висьысь мортӧс ваясны больничаӧ.
«Лэбалысь доктор сервис» вермӧ сетны медицина отсӧг материкса кӧть кутшӧм чутын олысьлы.
Мый нӧ вӧчӧны татчӧс йӧзыс, дзонь материк ыджда канмуын олысьяс?
Да сійӧс жӧ, мыйӧн ноксьӧны и тайӧ планетаса унджык йӧзыс — найӧ кывкутӧмӧн уджалӧны.
Австралияса Ӧтув — сӧвмӧм индустрияа да видз-му овмӧса канму.
Тані перйӧны быдсикас мупытшса озырлун: из шом, мусир, кӧрт руда, зарни, уран, лемень рудаяс да с. в.
На пӧвстысь ӧткымынӧс перйӧм серти канмуыс мирса лидеръяс лыдын.
Австралиечьяслӧн медъёна ошйысянтор — видз-му овмӧс, а Австралияса фермерлӧн медся нимкодясяанатор — ыжъяс.
Ыжыд зэв винёв.
Сійӧ вермӧ дыр овны ватӧг, вермӧ юны солакодь ва да сёйны зэв кос да чорыд турун.
Та вӧсна вӧдитны ыжъясӧс позьӧ весиг Австралияса джынвыйӧ овтӧминын.
Ыж юр лыд серти Австралияыд мирас медводдза.
Вурунсьыс мир пасьтала кыан став дӧра джынсӧ вӧчӧны Австралияса вурунысь.
Вӧр-ва да морт
Материкъяс дрейф гипотеза серти, Австралия некымын дас миллион во сайын нин торйӧдчӧма став мукӧд материксьыс.
Та вӧсна материкса ывлавылыс, сылӧн уникум кодь быдмӧг да пемӧсуловыс дыр сӧвмӧмаӧсь дзик торйӧн.
Ми аддзылім нин: дзоля материкса пемӧсъяс абу мукӧд материкса пемӧсъяс кодьӧсь.
А шуны кӧ утканыр да ехидна йылысь, на коддьӧмъясыс и скӧнь абуӧсь.
Ставыс вежсьӧма Австралияас европеечьяс воӧм бӧрын.
Унаӧн на пиысь вайӧмаӧсь сьӧраныс гортса пемӧсъясӧс.
Тіян эз на вунны Мак-Артур майорлӧн ыжъясыс?
А быдпӧлӧс канмуысь волӧм йӧз пӧвстын вӧліны и кроликъясӧс, и каньясӧс, и сьылысь кайясӧс радейтысьяс.
Верблюдъясӧн вӧдитчӧмаӧсь овтӧминас туйяс да овмӧдӧминъяс лӧсьӧдігӧн.
Кодкӧ вайӧма сьӧрас и ассьыс радейтана садса быдмӧгъяс.
Яйвыв пемӧсыс Австралияын зэв этша, а прӧст мутасыс зэв ыджыд.
Унджык сикас вайӧм пемӧсъяс зэв бура ладмӧдчӧмаӧсь овны выльлаын да аминь ёна лыдмӧмаӧсь.
Выль пемӧс да быдмӧг паськалӧмыс лёкӧн бергӧдчӧма татчӧс сикасъяслы.
Зепта пемӧсъяс вӧлӧмаӧсь примитивнӧйджыкӧсь да ньӧжмыдджыкӧсь выльӧн овмӧдчӧм пемӧсъяс серти.
Австралияса ӧткымын районысь найӧс вӧлі дзикӧдз зырӧма.
Странаса медся уна йӧза штатын, Выль Лунвыв Уэльсын, Австралияса прамӧй вӧр-васӧ аддзыны абу кокни.
Гӧгӧр быдмӧны Европаса пу сикасъяс: тупуяс, клёнъяс, букъяс.
Увъяс вылын дзользьӧны миянлы тӧдса ватшканъяс, ябыръяс да пинькайяс.
И дерт, мойвиас кӧ тіянлы аддзыны кутшӧмкӧ пемӧсӧс, позьӧ пӧшти стӧча шуны: тайӧ лоас кролик.
Но ладнӧ, кроликъяс йылысь вӧлі нин сёрниыс.
Ывлавыв олӧмӧ мортлӧн сюйсьӧмыс, весиг сюйсьӧма кӧ вӧлі вӧр-ва дорӧ агрессиятӧг, вермас вайӧдны видзчысьтӧм да абу вывті бур бӧртасъясӧдз.
Некоді тай нинӧм лёксӧ абу кӧсйӧма вӧчны.
Вайӧма кодкӧ выльлаӧ аслыс мусмӧм пемӧссӧ да быдмӧгсӧ дай...
А бӧръяпом вӧр-валӧн олӧмыс тӧдчымӧн вежсьӧма.
Австралиечьяс пуктӧны уна вын, медым видзны Австралияса уникум кодь ывлавывсӧ.
Канмуын уналаӧ лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтыр паркъяс.
На пӧвстысь 20-сӧ пыртӧма Ставмирса кольӧмбур лыддьӧгӧ.
Медводз, тайӧ Ыджыд Барьер риф гӧгӧр куйлысь уникум кодь саридзвывса войтыр парк (195ʼ серп.).
Мӧд нималана интасӧн Австралияас лоӧ Улуру-Ката войтыр парк (196ʼ серп.).
Медся видзӧдмӧн тані зэв-зэв ыджыд лакколит гӧра Айерс-Рок.
Гӧрд гранитысь тэчӧм Айерс-Роксӧ шуӧны «Австралиялӧн из сьӧлӧмӧн».
Мӧдпӧвъёвтам медшӧрсӧ
1. Материклӧн став мутасыс ӧти канмулӧн — Австралияса Ӧтувлӧн.
Австралия дыр вӧлі Ыджыд Бритмулы колонияӧн, но 1931ʼ воын босьтӧма асшӧрлун.
2. Австралияса олысь котыр тэчсьӧма Европаса да Азияса уна дас канмуысь йӧз массаяс воӧм помысь.
Налысь йылӧмсӧ шуӧны англо-австралиечьясӧн, канмуын официальнӧй кывйыс буретш англичан кыв да.
Йӧзлӧн мӧд юкӧныс аборигенъяс, найӧ кольӧмаӧсь зэв нин этшаӧн.
3. Му пасьтала йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь оз быдлаӧ ӧтмоза.
Унджыкӧн олӧны канму асыв-лунвылын.
Канму коляс юкӧнын йӧзыс этша, найӧ олӧны ичӧтик фермаясын, кӧнсюрӧ мӧда-мӧдсяньыс уна сё километра ылнаын.
Австралияса медгырысь каръяс — Сидней да Мельбурн.
Юркарыс — Канберра.
4. Австралия — мирса лидер уна сикас мупытшса озырлун перйӧмын.
Но век жӧ овмӧслӧн медшӧр юкӧныс — ыж вӧдитӧм.
Видлалам тӧдӧмлунъяс
1. Кыдзи шусьӧ канму, код улын дзонь материк да сы вадорсянь матігӧгӧрса ӧткымын ді?
2. Шуӧй тайӧ канмулысь юркарсӧ.
3. Кодъяс лоӧны аборигенъяс?
А ӧні сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мый лоӧ Австралияса Ӧтув нимыс?
Гӧгӧрвоӧдӧй, кыдзи артмӧма сылӧн канму дӧрапас.
2. Висьталӧй, мыйӧн аслыспӧлӧс Австралияын олысь котырыс тэчас да овмӧдчанін сертиыс.
3. Коді сэтшӧм «Вальсируйтысь Матильда»?
Мый ті сы йылысь тӧданныд?
{Е. М. Домогацких, Н. И. Алексеевскӧй  (комиӧдіс FU-Lab) @ Океания @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Океания
Уськӧдӧй тӧд выланыд: Кутшӧм ді шуӧны атоллӧн?
Мыйла Лӧнь океанын уна діыс вулканаӧсь?
Кыдзи шулӧмаӧсь медводдзаӧн му гӧгӧр ветлӧм рочьясӧс.
Діяс тыра мир
Дзоргыны кӧ ылісянь мусерпас вылӧ, сэтчӧ, кӧні Лӧнь океаныс, нинӧм аслыспӧлӧсыс быттьӧкӧ и оз тыдав: океан дай океан, ыджыд лӧз пятно.
Но матӧджык кӧ вешъян да сюсьджыка видзӧдан, казявтӧг он ов: сы рытыввыв да шӧр юкӧнас эм унаысь-уна посни ді.
Энӧ и видлӧй артавны найӧс — та вылӧ мунас вывті уна кад.
Діыс тані 7 сюрсысь уна!
Планета вывса тайӧ медся гырысь ді чукӧрсӧ и чайтӧны торъя му юкӧнӧн — Океания пӧ (197ʼ серп.).
Тайӧ му юкӧнас, збыльысь кӧ шуны, ваыс тӧдчымӧн унджык кос мусьыс.
Дерт, оз позь лыддьыны Океанияса став дісӧ посниӧн.
Океания рытыввыв юкӧнын эмӧсь и гырысь діяс, шуам Выль Зеландия либӧ Выль Гвинея.
Но найӧ Океанияын ӧтка пӧткаяс.
Унджык дісӧ ыджыдӧ некыдзи он пукты.
Та дырйи ставсьыс торйӧн куйлысь діяс, Паска ді коддьӧмъясыс, вывті шоча жӧ сюрасны (198ʼ серп.).
Тшӧкыдджыка позьӧ аддзыны ді чукӧръяс — архипелагъяс, кӧні діясыс дасъясӧн, а мукӧдлаын и уна сё.
Медгырысь архипелагъясӧн Океанияын лоӧны Гавайи, Туамоту, Фиджи.
Океанияӧс восьтӧм
Лӧнь океанса діяс йылысь медводдза юӧръяс воӧмаӧсь Европаӧ Фернан Магеллан котырыс му гӧгӧр ветлӧм бӧрын.
Сылӧн карабъяс вомӧналӧмаӧсь Лӧнь океансӧ шӧр юкӧнӧдыс.
Экспедиция восьтӧма некымын ді Туамоту архипелагысь.
Но буракӧ Магелланлы найӧ абуджык кажитчӧмны, Шудтӧм діясӧн нимтӧма да.
Океанияысь діяс тыра мирсӧ восьталӧмсӧ водзӧ нуӧдӧма миянлы тӧдса нин Абел Тасман.
Лунвыв материксӧ зіля корсигтырйи сійӧ восьтӧма Выль Зеландия, Тонга да Фиджи діяс.
Нӧшта на азымджыка Лӧнь океанса діяссӧ кутӧмаӧсь туявны XVІІІ нэмсянь.
Ӧдвакӧ кодлыкӧ мӧдлы мойвиӧма сымда жӧ восьтавны, мыйта англияса Джеймс Куклы да прансуз Антуан де Бугенвильлы.
Буретш найӧ пуктӧмаӧсь мусерпас вылӧ Океанияса унджык ді чукӧрсӧ.
Рочьяс пондӧмаӧсь котыртлыны му гӧгӧр ветлӧмъяссӧ сӧмын ХІХ нэм пуксигӧн, та вӧсна роч морякъяс веськалӧмаӧсь Лӧнь океан шӧрас прансузъясысь да англичанаысь сёрӧнджык.
Океания мусерпас вылын петкӧдчӧмаӧсь роч нимъяс: Роч йӧз ді, Михайлов да Симонов діяс, Суворов, Кутузов, Беллинсгаузен, Лисянскӧй атоллъяс да уна на мукӧд.
Сідзсӧ, ӧнія кадӧ тайӧ нимъяснас оз нин вӧдитчыны.
На пыдди шуӧны сідзи, кыдзи діяснысӧ нимтӧны сэтчӧс олысьяс.
Гашкӧ тадзи и колӧ.
Но век жӧ огӧ вунӧдӧй, Океанияса діяс пӧвстысь уна мый вӧлі мусерпас вылӧ медводз пуктӧма роч морякъясӧн (199ʼ серп.).
Океанияса медгырысь ді вылын — Выль Гвинеяын — ывлавывсӧ да сэтчӧс йӧзсӧ туялӧмӧ зэв-зэв ыджыд пай пуктӧма роч тӧдысь морт — Н. Н. Миклухо-Маклай (200ʼ серп.).
Сійӧ ӧткӧн лэччӧма Выль Гвинеяса кид вадорӧ да пырӧма контактӧ папуасъяскӧд, кодъясӧс лыддьӧмаӧсь тышкасьысь йӧзӧн дай лӧг сьӧлӧмаясӧн.
Миклухо-Маклай вермӧма вӧчны сідз, медым найӧ сылы кутісны эскыны, да олӧма на пӧвстын некымын кузь тӧлысь чӧж.
Сы локтӧдз папуасъяс весиг вӧтӧн абу аддзылӧмаӧсь еджыд кучика йӧзӧс, та вӧсна шуӧмаӧсь туялысьсӧ «Тӧлысьвывса мортӧн», а корсюрӧ дженьыдика — Маклайӧн.
Тайӧ кадсяньыс Выль Гвинея дівывса вадор юкӧнсӧ, кодӧс велӧдӧма-тӧдмалӧма роч туялысьыс, став мусерпас вылас пасйӧма Маклай вадорӧн.
Океанияса ывлавыв
Зэв сьӧкыдтор тайӧ — висьтавны 7 сюрснан ді ывлавыв йылысь, сявкнитчӧмаӧсь тай Лӧнь океанса помтӧм-дортӧм акватория пасьтала да!
Та вӧсна сёрнитыштам сӧмын ӧткодьторъяс йылысь, мый позьӧ аддзыны діяс ывлавылысь, да кутшӧм сэн торъялӧмъяс эмӧсь.
Океанияыс пӧшти ставнас куйлӧ тропикдорса вӧньын.
Век ӧтарӧ пӧльтысь васӧд саридз тӧвъяскӧд тшӧтш тайӧ вӧчӧ Океанияса климатсӧ чуймымӧн шоныдӧн, небыдӧн да во гӧгӧр чӧж зэв зумыдӧн.
Шонтӧгъяслӧн вося амплитуда абу 5°C-ысь унджык, а вогӧгӧрса шӧр температураяс лоӧны +26°С гӧгӧр.
Уна ді вылын ыджыд мытшӧдӧн лоӧ дуб ва абутӧм.
Уналаын дзик ӧти ӧшмӧсӧн ді вылас лоӧ неыджыд вааин, кытчӧ ваыс чукӧрмӧ куш зэрӧм борын.
Діяс вылын, кӧні васӧ босьтны некытысь, некод оз и ов.
Океанияын пӧшти став діыс артмӧм сертиыс либӧ вулканаӧсь, либӧ кораллаӧсь (атоллъяс).
Ывлавыв серпасыс да олан гӧгӧртасыс вулкана да коралл діяс вылын ёна торъялӧны.
Вулкан діяс гӧрааӧсь — найӧ лоӧны ваувса вулканлы йывъясӧн.
Пуктам син водзӧ татшӧм дісӧ.
Пассатъяс ӧтырышъя вӧтлӧны ді асыввыв вадорӧ прибой васӧ.
Тӧвлань бана юкӧн кыркӧтша, сы весьтын пӧшти пыр ӧшалӧны кымӧръяс да быд лун зэрӧ (201ʼ серп.).
Океанияса діяс вылын тӧввыв пӧкатъяс — планетаса медся тшӧкыда зэрласянінъяс пӧвстын.
Шуам, Гавайи діяс вылын во чӧжӧн киссьӧ пӧшти 15 сюрс мм енэжва.
Тайӧ ӧд 20 м!
Діяслӧн тӧвтӧм юкӧнъяс лӧсьыдджыкӧсь.
Гӧраясті визувтӧны уна шор да дзоля ю.
Тані озыр да лышкыд быдмӧгулов.
Сӧмын тай мортыдлы овны шогманаинъяс абу уна.
Зэв тшӧкыда керкаяссӧ позьӧ лэптыны сӧмын тшук саридз бердас, кӧні эмӧсь водса нога шыльыд эрдторъяс.
Медым саридз туигкості керкаястӧ эз ойдӧдлы, найӧс пуктӧны джуджыд нӧшъяс йылӧ.
Коралл діяс — лажмыдӧсь, найӧ кыпалыштӧны саридз веркӧссянь сӧмын некымын дас см вылнаӧдз.
Дуб ваыс сэні пырджык этша, быдмӧгуловыс гӧлькодь.
Унджыклаын быдмӧны сӧмын кокос пальмаяс.
Кокос пальмаыд шеньзьӧдана быдмӧг!
Сылы олӧм вылӧ шогмӧ весиг медся омӧлик мусин, кутшӧм овлӧ коралл діяс вылын.
Кокос ӧрекыс, саридзӧ усяс да, вермӧ уна тӧлысь чӧж кывтны, кытчӧ гыяс нуасны, но муртса шыбитас сійӧс прибойӧн кутшӧмкӧ ді вылас, сійӧ пырысь-пыр боссьӧ да, регыд мысти тані джуджыд пу нин быдмӧ.
Кокос пальмаыс — медбура паськалӧм быдмӧг Океанияса діяс вылын (202ʼ серп.).
Пемӧс да быдмӧгуловыс вулкана да коралл діяс вылын абу озыр.
Тані олӧны сӧмын сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс вермӧны кыдзкӧ воӧдчыны тайӧ ылын куйлысь му торъясӧдзыс.
Кыдзи нӧ тайӧс позьӧ вӧчны, діяс костын кӧ уна сё километраӧдз?
Ӧти-кӧ, найӧ вермӧны лэбавны.
Та вӧсна діяс вылын и позьӧ аддзыны саридз лэбачьясӧс зэв ыджыд колонияясӧн.
А мӧд-кӧ, діяс вылӧ позьӧ воӧдчыны ва вылӧд.
Сӧмын ас помысь вуджны уна сё километратӧ сьӧкыдкодь.
Но позьӧ ӧд и саридзӧ усьӧм пу бердӧ крукасьны.
Асьныд гӧгӧрвоанныд, слӧн ни тигрыд керйӧ оз крукась...
Абу тай чин сертиыс!
А со быдпӧлӧс посни пемӧсъяслы мыйла эськӧ и не вӧдитчыны татшӧм транспортнас.
Дзодзувъяс, гут-гаг, посни гыжгунъяс — лэбавны кужтӧмъяс пиысь сӧмын найӧ и олӧны посни діяс вылын.
Діяс вылас абуӧсь яйвыв пемӧсъяс.
Сы пыдди уна пӧтка.
Та дырйи ӧткымын лэбачыслӧн вунӧма нин лэбалан модаыс, вӧрӧгыс ӧд налӧн абу.
Торйӧн аслыспӧлӧсаӧсь лэбавны кужтӧм кайяс Выль Зеландияын.
Ӧтиӧс на пӧвстысь он нин вермы аддзыны.
Моа страус вӧлі, гашкӧ, планетаса медся гырысь лэбачӧн (203ʼ серп.).
Тушаыс сылӧн быдмылӧма 4 метраӧдз.
Сійӧ вӧлӧма слӧнсьыс джуджыд!
Жалитмӧн, моа бырӧма.
Да абукодь и важӧн — сё воысь муртса унджык коли сэксянь.
Сы пыдди кольӧмаӧсь мукӧд лэбачьяс.
Шуам, какапо — аслыспӧлӧс попугай, коді оз куж лэбавны (204ʼ лб.).
А нӧшта ӧти лэбавлытӧм лэбач — киви — веськалӧма пыдди пуктанаинӧ, Выль Зеландия канпасӧ серпасалӧма да (205ʼ серп.).
Сійӧ лои тайӧ канмуыслы аслыссяма символӧн.
Тайӧ кайыс сы выйӧдз мусмӧма татчӧс йӧзлы, Выль Зеландияса олысьяс весиг асьнысӧ сідзи и шуӧны — киви.
Атоллъяс вылын кӧ вӧр-ваыс гӧлькодь, на бердса океаныс шензьӧдӧ озырсьыс-озыр да быдпӧлӧс олӧмӧн.
Абу весьшӧрӧ атоллсаяс — зэв сяма чери кыйысьяс.
Сідзсӧ, тадзи эськӧ позьӧ шуны и Океанияса став дівыв йӧз йылысь.
Мый нӧшта уджалӧны Океанияса діяс вылын олысьяс?
Шуны збыльсӧ?
Пӧшти нинӧм.
Быдтӧны кокос пальма.
Кӧсъянныд тӧдны, кыдзи сійӧс быдтӧны?
А зэв кокниа.
Сійӧ тай ачыс быдмӧ.
Кисьмӧм ӧрекъяс гылалӧны лыа вылӧ.
Колӧ сӧмын тайӧ ӧрекъяссӧ ас кадӧ ӧктыны-идравны.
А нӧшта быдтӧны нянь пу.
Оз, тупӧсьяс сы вылын оз быдмыны.
Тусьясыс ыджыд-ыджыд веж картупель сямаӧсь, но наӧн кӧ ноксьыштны, лоӧ няньшом кодь, мыйысь позьӧ лӧсьӧдны уна чӧскыдтор.
А тӧданныд, кыдзи быдтӧны нянь путӧ?
Буретш сідз жӧ, кыдзи и кокос пальматӧ!
Сійӧ тшӧтш ас кежысь быдмӧ да.
Нӧшта Океанияса олысьяс кыйӧны чери, стрӧитӧны да дзоньталӧны керкаяс, вӧчӧны мукӧд посни удж горт гӧгӧр.
Олӧны дівыв йӧзыс кокнипырысь да тэрмасьтӧг.
Абу весьшӧрӧ Океания діяс вылӧ Европаысь волӧм йӧзыс унаӧн сэсся казьтылӧны найӧс рай пельӧс моз (206ʼ серп.).
Но со мый чужтӧ торъя интерес.
ХХ нэмся 30ʼ вояс помын Норвегияса том туялысь Тур Хейердал шуӧма мунны кӧдзыд, лымъя Европаысь да пыр кежлӧ овмӧдчыны Океанияса ӧти ді вылӧ.
Сэні мича вӧр-ва гӧгӧртасын сійӧ и чайтӧма ноктӧг ни шогтӧг коллявны нэмсӧ.
Сійӧ бӧрйӧма ді, лои ёртӧн сэтчӧс олысьяслы, апельсин вӧр шӧрас кыпӧдӧма керка да пондӧма нимкодьпырысь овны сэні.
А во джын мысти пышйӧма Европаӧ бӧр.
Гажтӧм лои!
Вӧлӧмкӧ, медым век овны-вывны Океанияса діяс вылын, колӧ сэні и чужны.
А мортлы, коді велалӧма мӧд ногӧн овны, «райса» олӧмыс регыд мысти дышӧдас.
Океанияса войтыр да канмуяс
Діяс вылын олӧны кык расаа йӧз.
Океания рытыввыв юкӧнса папуасъяс — австралоид расааӧсь.
Налӧн гырыся пуктӧм чужӧм, пемыд кучик да сук шапка моз быдмысь сьӧд читкыля юрси.
Но унджык ді вылас олӧны Полинезияса расаа йӧз.
Тайӧ йӧзыс зэв ыджыд тушааӧсь, мукӧдыс прамӧй гигантъяс.
Налӧн пемыд кучик да пӧшти европасаяслӧн кодь чужӧмыс.
Туялысьяс абу ӧти мӧвпаӧсь сы кузя, кыдзи вӧлі овмӧдӧма тайӧ діяс тыра мирсӧ.
Унджыкӧн чайтӧны, діяс вылӧ пӧ медводдза йӧзыс воӧмаӧсь Азиясянь.
Тіянлы тӧдса нин Тур Хейердал (207ʼ серп.) мӧд видзӧдласа вӧлі.
Сы мӧвп серти, діяс пӧвстысь кутшӧмкӧ юкӧнсӧ пӧ вермӧмны овмӧдны Лунвыв Америкаса индеечьяс, найӧ пӧ сяммӧмаӧсь лӧсялана пассатъяс дырйи пуръясӧн вомӧнавны Лӧнь океан да.
Ассьыс збыльлунсӧ подулалӧм могысь, сійӧ и ачыс вуджӧма Лӧнь океан вомӧн гырысь керъясысь тэчӧм пурйӧн, кодӧс шуӧма «Кон-Тики» (208ʼ серп.).
Но бурджык лоӧ чайтны, Океаниясӧ вӧлі овмӧдӧма уналадорсянь.
Сэки и лоас гӧгӧрвоана, мыйла сэтчӧс олысьяс абу ӧти расааӧсь.
Мӧда-мӧдсянь уна дас, а кӧн и уна сюрс километр ылнаын куйлан діяс вылын йӧзыс оз вермыны не лоны бур морякъясӧн.
Ыджыд карабъяссӧ найӧ эськӧ абу стрӧитӧмны, но сы пыдди лӧсьӧдӧмаӧсь балансира пыжъяс.
Татшӧм кокни, но ва вылас чуймымӧн зумыда кутчысьысь пыжъясӧн найӧ ветлӧны саридз вомӧн зэв ылӧдз.
Ӧні кежлӧ діяс вылын олысь котырас тэчасыс вежсьӧма.
Вужвойтырыс унджыклаын став йӧз пӧвстын джынсьыс этшаджык.
Мукӧдыс — Европаысь да Азияысь воӧмаяс.
Океанияын куйлӧ пӧшти кык дас канму.
Пӧшти быд ді чукӧрыс лоӧ торъя асшӧр канмуӧн.
Выль Зеландия да Папуа – Выль Гвинеяысь ӧтдор став канмуыс Океанияын зэв ичӧт мутасаӧсь да этша йӧзаӧсь.
Кӧнсюрӧ юркарыс — ичӧтик посёлок ыджда.
Но а йӧз лыд сертиыс мирса медся ичӧт канму куйлӧ Океанияын жӧ, Питкэрн ді вылын.
Тайӧ канмуас олысьыс лоӧ... сӧмын 44 морт!
Татшӧм ичӧтик канмуясын йӧзыс уджалӧны кызвыйӧ видз-му овмӧсса быдсикас продукция лэдзӧмын.
Діяс вылын быдтӧны копей, какао, но медшӧр культураыс — кокос пальма.
Ӧктӧм кокос ӧрекъяссӧ косьтӧны, да бӧръяпом артмӧ копра, сійӧс и мӧдӧдӧны мирса уна канмуӧ.
Копра, кытысь артмӧ кокос вый, лоӧ дона сырьёӧн сёян-юан лэдзан индустрияын.
Сыӧн вӧдитчӧны косметика продукция вӧчигӧн.
Копрасӧ бурмӧдӧны да вӧчӧны сыысь дась продукция Океанияысь ортсыын нин.
Океанияын ӧткымын ді вылас лӧсьӧдӧма мирса медвылыс тшупӧда курортъяс.
Медся ёна кыскӧ на дорӧ йӧзсӧ сы вӧсна, мый шойччынысӧ тані позьӧ во гӧгӧр чӧж.
Мӧдпӧвъёвтам медся коланасӧ
1. Океания — торъя му юкӧн, кытчӧ пырӧны Лӧнь океан шӧр да рытыввыв юкӧнса 7 сюрсысь унджык ді.
Медся гырысьяс на пӧвстын лоӧны материкдорса діяс: Выль Гвинея да Выль Зеландия.
Унджык діыс вулканысь либӧ кораллъясысь артмӧма, найӧ абу ыджыдӧсь.
2. Океанияса унджык ді вӧлі восьталӧма англияса Джеймс Кук да прансуз Бугенвиль экспедицияясӧн.
Ыджыд пай Океания туялӧмӧ пуктӧмаӧсь роч морякъяс.
Роч туялысь Н. Миклухо-Маклайӧс пыдди пуктӧм могысь Выль Гвинея ді вылын войвыв вадорыс новлӧ сылысь ним — Маклай вадор.
3. Климатыс діяс вылын васӧд, тропикдорса, вочӧжся шӧр температураыс +26°С.
Вулкана діяс вылын ывлавыв мирыс кызвыннас озырджык, коралл діясвывса серти.
Тайӧ сы вӧсна, мый коралл діяс вылын этша либӧ скӧнь абуӧсь дуб ваа инъяс.
4. Медъёна паськалӧм быдмӧг Океанияын — кокс пальма.
Сійӧс быдтӧны став ді вылын.
Пемӧсуловнас діяс гӧлькодьӧсь.
Дівывса ловъя ловъяс пиын медся уна лыда — саридз лэбач.
5. Дібердса ваясын чери тыр.
Татчӧс йӧзыс — зэв бур чери кыйысьяс да саридзвуджысьяс.
Кокни пыжъясӧн найӧ вермӧны вель дыр ветлыны саридз вомӧн.
Видлав тӧдӧмлунъяс
1. Лӧнь океан кутшӧм юкӧнын куйлӧ Океания?
2. Шуӧй тайӧ му юкӧнса медгырысь діяс.
3. Кутшӧм пемӧсъяс да быдмӧгъяс Океанияысь тіянлы тӧдсаӧсь?
А сэсся сьӧкыдджык юалӧмъяс
1. Мыйла Океаниясӧ шуӧны торъя му юкӧнӧн, а оз торъя материкӧн?
2. Мыйӧн торъялӧ ывлавылыс Океанияса вулкана да коралл діяслӧн?
3. Кутшӧм вежӧртасъяс «киви» кывлысь ті тӧданныд?
4. Кыдзи вермас тӧдчыны Океанияса діяс ывлавылын сэтчӧ саридз курортъяс лӧсьӧдӧмыс.
Уджалам карта серти
1. Аддзӧй мусерпасысь параграфын гарыштӧм став географияса объектсӧ.
2. Тӧдмалӧй Океанияысь медся войвывса да медся асыввывса діяс.
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса ывлавыв @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса ывлавыв
Ті тӧдмаланныд
Кутшӧм рельеф формаяс Австралияын медъёна паськалӧмаӧсь
Мыйла тайӧ материк вылас климатыс медкос
Мыйла Австралияын органика мирыс сэтшӧм аслыснога
Уськӧдӧй тӧд выланыд
* Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь тайӧ ывлавыв зонаясыс: тропикса овтӧмин?
Саванна?
* Мый лоӧ эндемик?
Австралиялӧн ыджда — 7,6 млн. км²
Океанияса діяслӧн ыджда — 1,3 млн. км²
Медджуджыдін — Косцюшко гӧра, 2228 м
Медся пыдын нёптолыс — Эйр тылӧн гуран, −16 м.
Медкузя нюжалӧмыс:
войвывсянь лунвылӧ — 3200 км,
рытыввывсянь асыввылӧ — 4000 км.
Австралияса ывлавыв
Австралия — ыджда сертиыс медічӧт материк.
Став материк пӧвстысь сійӧ медся лажмыд да плавкӧс, медся кос, медся вӧртӧм (Антарктидаысь ӧтдор).
Татчӧ кольӧмаӧсь аслыспӧлӧс быдмӧгъяс да пемӧсъяс, на коддьӧмыс важъя кадӧ и мукӧд материкъяс вылын овлӧма.
Мувыв куйланін.
Мукӧд материкъяс серти Австралия этшаджык нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
Тӧдмалӧй:
— кыдзи куйлӧ материкыс экватор, лунвыв тропик да полюс кытш серти;
— кыдзи куйлӧ материкыс нуль меридиан серти;
— кутшӧм океанъяс да саридзьяс мыськалӧны материксӧ;
— кыдзи куйлӧ материкыс мукӧд материкъяс серти.
Австралия, кыдзи и став лунвывса материкыс, этша чуклясян вадор визя.
Ыджыд куръяыс сӧмын кык — Карпентария да Австралияса Ыджыд куръя.
Неыджыд куръяяс дорын сулалӧны Австралияса медгырысь каръяс — Сидней да Мельбурн.
Материклысь асыввыв вадорсӧ дорӧсалӧ кораллъясысь тэчӧм Ыджыд Барьер риф.
Ыджыд Барьер риф — мирса медся ыджыд доръяна саридз парк.
Рифыс нюжалӧ матӧ 2 км кузьта, войвылас сійӧ воӧ 2 км, а лунвылас 150 км пасьтаӧдз, а материксьыс торйӧдӧма 50 м-ысь абу пыдынджык лагунаӧн.
Рифсӧ вундалӧма векни висъясӧн, кыті океанса суднӧяс вермӧны пырны восьса океанысь вадор пӧлӧнса ваясӧ.
Веркӧслӧн характер.
Материк подулын куйлӧ важъя Австралияа платформа, коді коркӧ вӧлӧма Гондваналы юкӧнӧн.
Австралия рельефлы лӧсялӧны тшӧтшкӧслун да ӧтсямалун.
Материк рытыввывса юкӧнас кристаллъясысь тэчӧм породаяса платформа щитъяс вылын пукалӧны вывтасінъяс да кыптӧдъяс.
Тані эмӧсь неджуджыд гӧра лёдзьяс да торъя массивъяс — киссьӧм гӧраяслӧн колясъяс.
Австралия шӧрын платформа эжӧдса неджӧг сяма породаяс вылын куйлӧны плавкӧс улыс шыльыдінъяс (100 м-ӧдз).
Увтасъяссӧ визьйӧдлӧма лыа веретяясӧн, найӧ нюжалӧмаӧсь пырся тӧвъяс нырвизь пӧлӧн.
Австралия асыввыв юкӧнын сулалӧны шӧр джуджда гӧраяс — Ва юкан Ыджыд мусюр, кӧні медджуджыдіныс Косцюшко гӧра (2228 м).
Климат.
Австралия куйлӧ куим климат вӧньын: экваторувса, тропикса да тропикувса.
Шӧркоддьӧм вӧньын куйлӧ сӧмын Тасмания ді лунвыв.
Медыджыд мутасыс куйлӧ континентвывса зэв жар да кос климата тропик вӧньын, сійӧн Австралияыс и зэв жар да кос материк.
Сӧмын Ва юкан Ыджыд мусюрлӧн асыввыв пӧкатъяс да вадор шыльыдінъясыс, Лӧнь океанса пассатъяс да шоныд визулыс сэні тӧдчӧ да, торъялӧны енэжва ыджыд лыдӧн (во чӧж 1000-1500 мм).
Экваторувса Австралияын зэра гожӧм да кос тӧв.
Тропикувса вӧньын, коді паськалӧ л. ш. 30°-сянь лунвылын, климатыс абу ӧткодь: материк асыв-лунвылын — васӧд, Австралияса Ыджыд куръя бердын — континентвывса, а Австралия рытыв-лунвылын — Мушӧр саридз дорын моз, гожӧмын кос, а тӧлын зэра.
Ноябрсянь апрельӧдз Австралияса рытыв-войвыв да асыв-войвыв вадоръяс вылӧ зырӧны тропикса циклонъяс.
Шӧркоддьӧма сезон чӧж овлӧ 14 циклонӧн, на пиысь 5-ӧн — ураган вынаӧсь.
Пытшкӧсса ваяс.
Климатыс кызвыйӧ кос да, веркӧсса ваясӧн муыс гӧль.
Материк шӧрса став районыс овтӧмин сямаӧсь, во гӧгӧр чӧж векджык ватӧмӧсь да.
Эм сӧмын недыр кадся ва визувтанінъяс, Австралияса ногӧн — крикъяс.
На пӧвстысь медся гырысьыс — Купер либӧ Куперскрик.
Ва юкан Ыджыд мусюрын асыввыв пӧкатъясӧд визувтӧны тыр ваа дженьыдик юяс, наӧн вӧдитчӧны ГЭС-яс лӧсьӧдӧм могысь.
Рытыввыв пӧкатъяссянь заводитчӧны юяс, кодъяс нуӧны ванысӧ шӧрса шыльыдінъяслань.
На пӧвстын Австралияса медся уна ваа ю — Муррей, да сылӧн Дарлинг вож — материкса медкузь ю (2450 км).
Кос дырйи Дарлинг ёна ляпкалӧ да пӧртчӧ торъя тыкӧлаясӧ.
Дуб ваа тыяс эмӧсь сӧмын гӧраясын.
Шыльыдінын тыясыс визувтӧмӧсь да солаӧсь, гожӧмын тшӧкыда дзикӧдз пакталӧны, кольӧны кос гуранъяс.
Австралияын уна мупытшса ва, сійӧ куйлӧ 20-сянь 2000 метраӧдз пыднаын.
Тані бура туялӧма ваяссӧ уна лыда артезияса бассейнысь, наӧн зіля вӧдитчӧны.
Органика мир.
Австралия 135 млн. во нин торйӧдӧма океанъясӧн став мукӧд материкысь, а та вӧсна татчӧс органика мирын эм уна реликт сикас, а быдмӧг да пемӧс котырын унджыкӧн — эдемикъяс.
Аслыспӧлӧс органика мир вӧснаыс Австралиясӧ тшӧкыда шуӧны ывла доръянін кодь материкӧн.
Австралияса эндемик быдмӧгъяс пӧвстын медся аслысногаӧсь эвкалипт, казуарина, сулея пу.
Австралияын олӧ 180 сикас зепта пемӧсъяс, мир пасьтала тӧдса 250-сьыс.
На пиын кенгуру, коала ош, барсук, вомбат да весиг зепта вурдысьяс да уръяс.
Тасмания ді вылын эм яй сёйысь зепта пемӧс — зепта антус.
Кольӧмаӧсь материк вылын и колькъялысь-нёньӧдысьяс: ехидна да утконос.
Чайтӧны тай, зептаяс да улыс котыртаннога мукӧд пемӧсъяс локтӧмаӧсь Австралияӧ Евразияысь Малайя архипелаг вомӧн косінса посъяс вывті 130 млн. во сайын.
Вылыс котыртаннога пемӧсъяс, торйӧн кӧ яйвывсаяс, артмӧм кежлӧ, косінті йитӧдыс орӧма нин.
Яй сёйысьяс абутӧмысла зептаяс вермӧмаӧсь падмытӧг сӧвмыны.
Лэбачьяс пиын тшӧтш эм уна эндемик: эму страус, казуар, турунса попугайяс.
Уна сикасаӧсь яда кыйяс, дзодзувъяс, кык сикас крокодилъяс.
Материк войвылын олӧны варанъяс — яй сёйысь 2,5 м кузьта дзодзувъяс.
Австралияын скӧнь абуӧсь медвылыс котыртаннога яйвыв пемӧсъяс, сӧмын вӧлявыв динго пон, коді веськалӧма материк вылас, мортлӧн татчӧ овмӧдчигтырйи.
Ӧні кежлӧ дингояс торйӧн ёна паськалӧмаӧсь Эйр ты гӧгӧрын, кытысь найӧ петалӧны мукӧдлаӧ сёян корсьӧм могысь.
Динго бырӧдӧ кенгуруӧс, мукӧд вӧлявыв пемӧсӧс да гортса скӧт.
Казуарина — вӧсни мулань лэччӧм вожъяса быдмӧг, коръястӧм.
Вожъясыс мунӧны ыджыд котралысь лэбач — казуар — тывъяс вылӧ.
Казуариналӧн зэв зумыд, чим гӧрд рӧма пу сьӧмӧс, та вӧсна сійӧс нӧшта нимтӧны «кӧрт пуӧн».
Ывлавыв зонаяс.
Шыльыдінас ывлавыв зонаяс вежӧны мӧда-мӧднысӧ войвывсянь лунвылӧ климат вӧньяс вежсьӧмкӧд йитӧдын.
Тайӧ пӧрадокыс торксьӧ асыввылын, кӧні лышкыда васӧдмӧм вӧсна гӧра пӧкатъяссӧ вевттьӧма васӧд вӧръясӧн.
Л. ш. 20°-сянь войвылын сэні быдмӧны пальма, фикус, лавр пу, лианаяс.
Лунвылынджык вӧръясын кызвыйӧ быдсикас эвкалипт, а пальмаяс пӧшти абуӧсь.
Став пӧлӧс вӧрын уна сикасаӧсь пу кузя кавшасьысь пемӧсъяс: коала, пувыв кенгуру, уна попугай да термит, юяс пӧлӧн олӧны утканыр, крокодил, измышка.
Австралияын эвкалиптыс — уна сё сикас, тайӧ век веж пуяс либӧ кустъяс, найӧ быдмӧны уна пӧлӧс ывлавыв зонаясын да абу ӧткодьӧсь ыджда да ортсыса вид сертиныс.
Пу сьӧмӧсыс зэв топыд (ваӧ вӧйӧ) да оз сісьмы, корас бактерияяссӧ виан эфир выйяс эмӧсь да.
Эвкалиптъяс пӧвстын овлӧны 100 м судта гигант сяма пуяс.
Эвкалиптъяс ӧдйӧ быдмӧны — 2 м-ӧдз во чӧжӧн — да вермӧны пактӧдны уна васӧд.
Экваторувса шыльыдін сяма войвылыс да тропик вӧньлӧн асыввылыс саваннаяса да шоч вӧраина ывлавыв зонаынӧсь.
Джуджыд туруна саваннаяс вежласьӧны лажмыд эвкалипта, акацияа, кузауринаа тільясӧн, быдмӧ тані и сулея пу.
Саваннаясын олӧны кенгуру, вомбат, эму страус, ехидна.
Саридз вадор пӧлӧн да ю сьӧртъясын мукӧдлаысь аддзан васӧд, век веж вӧръяс.
Материклысь медыджыд юкӧнсӧ вевттьӧны тропикса джынвыйӧ да тырвыйӧ овтӧминъяс, чорыд сутшкасьысь шептаясӧн да куст тільясӧн.
Ньӧти быдмӧгтӧг овтӧмин сяма мутасыс абу вывті уна.
Саваннаясӧн да джынвыйӧ овтӧминъясӧн йӧзыс вӧдитчӧны ыжъяслы пӧскӧтинаӧн моз.
Материк асыв-лунвылын да рытыв-лунвылын паськалӧма пу да куст модаа тропикувса быдмӧгулов, медунаӧн эвкалиптъяс.
Перкаль рӧма бура чужтан мусинъяс лоины помкаӧн, мыйла тайӧ вӧръяссӧ вӧлі кералӧма мусӧ гӧрӧм могысь.
Австралияса быдмӧгуловас уна сикасыс йӧзлы коланаӧсь, найӧ сетӧны дона пу сьӧвмӧс, эфир вый, сёян плодъяс либӧ увъяс.
Морт ки помысь вӧдитан став быдмӧгсӧ Австралияӧ вайӧма мукӧд материкъяс вылысь.
Мупытшса озырлунъяс.
Уна мупытшса перъянтор серти — алмаз, зарни, уран, лемень, кӧрт да шоч металл рудаяс, шом, совъяс — Австралия пырӧ мирса дас канму-лидер пӧвстӧ.
Материк асыв-лунвыв да рытыввыв вадор пӧлӧнысь да шельфъясысь сюрӧма уна мусир да биару куйлӧдъяс.
Такӧд тшӧтш материк зэв гӧль му веркӧсса ваясӧн.
Ваӧн могмӧдӧмыс да видз-му овмӧсса угоддьӧяссӧ кӧтӧдӧмыс мунӧ мупытшса ваяс тшӧт весьтӧ.
Юалӧм да мог:
* Гӧгӧрвоӧдӧй, кутшӧм рельефыс материк рытыввыв, асыввыв да шӧр юкӧнас.
* Кутшӧм климат вӧньясын куйлӧ Австралия?
Материклӧн кутшӧм юкӧнъяс медся косӧсь?
* Мыйла Австралияын зептаяс вермӧмаӧсь паськавны, а став мукӧд материкын абу.
* Кутшӧм дона сикас пуяс быдмӧны Австралияын?
* Кутшӧм минерал ресурс куйлӧдъяс серти Австралияыд мирса лидеръясын?
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Океанияса ывлавыв @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Океанияса ывлавыв
Ті тӧдмаланныд:
* Кыдзи торъялӧны Океанияса діяс артмӧм сертиныс.
* Мыйла діяс вылын органика мирыс буретш татшӧм.
* Кутшӧм ывлавыв озырлунъяс эмӧсь Океанияын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд:
* Кыдзи артмӧны діяс?
* Кутшӧм діяс шусьӧны атоллъясӧн?
* Мый сэтшӧм ді мегыръяс?
* Кутшӧм океанас діыс медуна?
Діяс вылын ывлавылыс сӧвмӧ материкъясысь торйӧн, сы вӧсна тані артмӧны аслыснога океаншӧрса ывлавыв комплексъяс.
Океаниясӧ традиция серти торйӧдӧны некымын юкӧн вылӧ: Меланезия, Микронезия да Полинезия.
Тайӧ йитчӧма вужвойтыр овмӧдчан историякӧд.
Мувыв куйланін.
Океанияса діяс сявкнитчӧмаӧсь моз паськыд мутасын в. ш. 28° да л. ш. 52° костын, а. д. 130° да р. д. 105° костын, Войвыв мусярджынса тропикув широтаяссянь Лунвыв мусярджынса шӧркоддьӧм широтаясӧдз.
Унджык ді чукӧрмӧма архипелагъясӧ.
Татшӧм куйланног ворсӧ тӧдчана роль дівывса вӧр-ва олӧмын.
Геология тэчас да рельеф.
Океания рытыввыв юкӧнса діяс водзӧдӧны Евразияса ді мегыръяссӧ, кодъяс артмӧмаӧсь литосфера плитаяс йитвежын.
Татшӧминас векджык петкӧдчӧны ӧнія кадся гӧра артмӧм, вына мувӧрӧмъяс да зіля вулканасьӧм.
Медъёна торъялӧны ыдждананыс Выль Зеландия да Выль Гвинея — Му шарса медджуджыд ді.
Океания шӧр да асыввыв юкӧнъясын діясыс вулкан либӧ кораллъяс помысь артмӧмаӧсь.
Вулкана діяс пукалӧны Лӧнь океана литосфера плитаас потласян визьяс пӧлӧн.
Унджыкыс на пӧвстысь абу ыджыд.
Гырысь вулкан діяс артмӧны, кор некымын вулканысь киссян лава визувъяс ӧтлаасьӧны.
Лӧнь океанса вулкана діяс пиысь медыджыдыс да медся джуджыдыс — Гавайи — артмӧма вит ловъя вулкан ӧтлаасигмоз, медгырысьяс — Мауна-Кеа да Мауна-Лоа (4000 м-ысь джуджыдӧсь).
Но весиг тайӧ гырысь діыс сӧмын матӧ 10000 км² ыджда.
Коралл діяс петкӧдчӧны кызвыйӧ атоллъясӧн.
Тшӧкыда найӧ артмӧдӧны архипелаг вулкана діяскӧд ӧтув (Маршалл діяс, Гилберт, Тувалу, Лайн, Туамота, Каролин діяс).
Атоллъяс эмӧсь и Рытыввыв Океанияса ді мегыръясын.
Выль Зеландияса Войвыв ді вылын 600 м джудждаын куйлӧ вулкан плато, кӧні зымвидзӧны ловъя да кусӧм вулканъяс.
Платоса медтӧдчана видзӧдантор — гейзеръяс, наысь некымын дас метра вылна сюръя моз ыльгӧ пӧсь ва да ру.
Климат.
Океанияса унджык діыс куйлӧ экваторбердса да тропикдорса широтаясын.
Шӧр температураяс во гӧгӧр чӧж +24°С-ысь вылынӧсь да сӧмын Выль Зеландия лунвылын, шӧркоддьӧм вӧняс, тӧвнас +10°С-ысь улынджык.
Океанса сынӧд массаяс ыджыдалӧм вӧсна татчӧс температураяс лун-вой чӧж да сезонъяс серти оз ёна вежласьны, а сынӧдыс зэв васӧд.
Енэжва лыдсӧ діяс вылас урчитӧ рельефныс.
Пассатъяс мытшасьтӧг мунӧны неыджыд увтас діяс весьтӧд.
А гӧраӧсь діяс сувтӧны на водзын падмӧд моз, сійӧн тӧвлань бана гӧра пӧкатъясӧ уна енэжва и киссьӧ.
Пӧшти рекорд сяма торъялӧмсӧ енэжва лыдыс петкӧдлӧ Гавайи діяс вылын.
Тані медся васӧдінын вонас киссьӧ 14400 мм енэжваыс, а сійӧ жӧ ді вылас медкос районын — сӧмын 190 мм.
Гӧраӧсь діяс вылын климатыс зонаасьӧ вылна серти.
Выль Зеландия да Выль Гвинея діяс вылын джуджыд гӧраясын артмӧны кыссян йияс.
Выль Гвинея — Му шарас тропикдорса дзик ӧти ді, кӧні ӧні на эм кыссян йиыс.
Органика мир.
Діясыс куйлӧны мукӧдласянь ылын да ставсьыс торйӧн, та вӧсна Океанияса органика мирыс сикасъясӧн гӧль, но зэв аслыспӧлӧс, тані уна эндемик.
Діясвыв ловъя мирын ыджыд роль ворсӧ организмлӧн вешъявны вермӧмыс.
Океанияын (Выль Гвинеяысь кындзи) нёньӧдчысьяс пӧвстын эм сӧмын лэбалысьяс да мортӧн татчӧ вайӧм, а сэсся кидмӧм понъяс, ручьяс, шыръяс, крысаяс, каньяс.
Діяс вылын гежӧда аддзан муын-ваын олысьӧс, абуӧсь чиг дуб васа черияс, та пыдди уна лэбач да гут-гаг.
Органика мирлы тэчассӧ урчитӧ діяслӧн арлыд да ыджда: кымын важджык ді, сымын унджык сикаса и сэні олысь организмъяс.
Жар да улис климат гӧгӧртасын Океанияса діяс вылын тропикдорса васӧд вӧръясас быдмӧны фикус, пальма, панданус, бамбук, лиана.
Кытчӧ енэжваыс киссьӧ этшаджык, сэні паськалӧны шоч вӧръяс да Океанияса аслыспӧлӧс саваннаяс чорыд шептаясӧн, панданусӧн, кокос пальмаа расъясӧн.
Медся ёна эндемизмыс петкӧдчӧ Гавайи діяс вылын (эндемикъяслӧн пай 90%).
Аслыснога и Выль Зеландияса пемӧсулов.
Тані абуӧсь кыйяс, измышкаяс, крокодилъяс.
Эндемикъясӧн лоӧны 150-нан татчӧс лэбач сикасыс, на пӧвстын унаӧн оз лэбавны.
Вӧр-ва озырлун.
Океанияса медшӧр озырлун — бур климата гӧгӧртас, мыйла йӧз вермӧны уна сюрс во чӧж нин тані му уджавны.
Татчӧс плантацияясын вӧдитӧны кокос пальма, каучук пу, банан, ананас, кофе, манго, сакара тростник.
Пемӧс помысь артмӧм сёян прӧдуктаясӧн могмӧдӧ саридзса прӧмыс.
Мупытшса озырлун куйлӧдыс абу уна.
Выль Каледония ді вылын эм гырысь никель куйлӧд, Науру ді вылас — фосфоритъяс.
Выль Гвинеяын эмӧсь куйлӧдъяс ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, мусирӧн да биаруӧн.
Юалӧм да уджъяс:
* Кутшӧм куим юкӧн вылӧ позьӧ юкны Океанияса діяссӧ геология тэчас сертиныс?
* Мыйӧн климатыс Океанияса торъя діяс вылын абу ӧткодь?
Мый вӧсна тайӧ торъялӧмыс?
* Мый вӧсна діясвывса органика мирас татшӧм тэчасыс.
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияын да Океанияын морт @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияын да Океанияын морт
Ті тӧдмаланныд
Кӧнджык йӧзыс олӧны Австралия да Океания пасьтала
Кыдзи артмӧма Австралияын да Океанияын ӧнія войтыр тэчас.
Кутшӧм кывъяс вылын сёрнитӧны татчӧс йӧзыс
Кутшӧм канмуяс куйлӧны материк да діяс вылын, мыйӧн найӧ аслыспӧлӧсӧсь.
Уськӧдӧй тӧд выланыд
Кутшӧм медшӧр торъялӧмъяс австралоид расалӧн?
Мый шуӧны Океанияӧн?
Кыдзи овмӧдӧма йӧзыс Австралия да Океаниясӧ?
Тайӧ юалӧм вылӧ дыр абу вермӧмаӧсь вочавидзны.
Ӧні оз нин ылӧсас шуны: важ йӧз локтӧмаӧсь Му шар тайӧ юкӧнас Лунвыв да Асыв-Лунвыв Азияысь медбӧръя йизьылӧм дырйи, кор Мирса океан тшупӧдыс вӧлі улынджык.
Овмӧдчан процессыс дыр кежлӧ нюжалӧма, сійӧн Океания асыввыв діясӧдз йӧзыс воӧдчӧмаӧсь сӧмын XІV нэмын.
Йӧз лыд да кӧнджык олӧны
Йӧз лыд серти (22,0 млн. морт), кыдзи и мутас ыджда серти, Австралия — мирас медічӧт материк.
Йӧзлӧн топыдлуныс тані тшӧтш медся улын: 1 км² вылӧ 3 мортысь этша.
Сы серти, кӧнджык йӧзыс олӧны, Австралияын аддзам ыджыд контрастъяс.
Австралиечьясӧс ёна кыскӧ саридз дорӧ.
На пиысь пӧшти 85%-ыс оз овны сысянь 80 км-ысь ылынджык.
Саридз дорын сулалӧны и став гырысь карыс.
Та дырйи матӧ 80% йӧзыс овмӧдӧмаӧсь асыввыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв вадорса вӧсни мутассӧ.
Шӧр да войвыв районъяссӧ овмӧдӧма зэв гежӧда.
Тані пукалӧны сикт сяма оланінъяс да неыджыд каръяс, кӧні перйӧны мупытшса озырлун да лӧсьӧдӧны видз-му овмӧсса продукция.
Татшӧм овмӧдӧминъясыс мӧда-мӧдсяньыс уна дас да уна сё километра ылнаынӧсь.
Австралиечьяс пиын кызыс — карса олысьяс.
Океанияын олысь йӧзыс — 13 млн. морт.
Но стӧч лыдсӧ тӧдмавны сьӧкыд, діясыс вывті унаӧн дай ылынӧсь мӧда-мӧдсяньыс.
Океанияса йӧз пиысь ¾ олӧны Выль Гвинеяын да Выль Зеландияын.
Ёна торъялӧ и олысьяслӧн топыдлуныс.
Выль Зеландияын сійӧ лоӧ 1 км² вылӧ 16 морт, а мукӧд посни ді вылас — 200 мортысь унджык.
Войтыръяс, кывъяс, эсканног.
Австралияса да Океанияса став олысьсӧ позьӧ юкӧны кык группа вылӧ, кодъяс абу ӧткодьӧсь артманног да лыд сертиныс.
Воддза группаыс — вужвойтыр.
Австралияын тайӧ австралоид расаа йӧз.
Ӧні найӧс арталӧны 250 сюрс мортысь оз унджыкӧс.
Джынйыс на пиысь олӧны материк шӧр юкӧнас.
Мӧд джынйыс каръясын.
Океанияын олӧ уна торъя войтыр, найӧс ӧтувтӧны куим юкӧнӧ: Меланезияса, Микронезияса да Полинезияса.
Мӧд группаыс — выльӧн овмӧдчӧмаяс.
Найӧ европеоид расааӧсь.
Австралиечьяс пӧвстын татшӧмыс медся уна.
Медшӧр религия — кристиана эскӧм.
Австралияса да Океанияса йӧз пӧвстын тӧдчанаджык юкӧныс — Европаса уна канмуысь (кызвыннас — Ыджыд Бритмуысь да Ирландияысь) воӧм йӧз.
Австралияын найӧ да йылӧмныс артмӧдӧны медся уна лыда нация — англо-австралиечьяс, материк вылын олысьяс пиын найӧ матӧ 80%.
Но бӧръя дас вояс чӧжӧн содӧмаӧсь овмӧдчысьяс и Европаса мукӧд канмуысь: Италия, Немеч му, Эллада, Польша.
Ёнмӧ и Азияысь воысь визулыс — Китай, Вьетнам, Малайзия.
Ӧні ⅖ австралиечыд либӧ ачыс чужӧма мӧд канмуын, либӧ сэні чужлӧма батьыс либӧ мамыс.
Океанияын бокысь воӧмаяс пӧшти джын йӧз.
Унджык олысьыс сиктынӧсь.
Австралияын да Океанияын история бергӧдчӧма сідзи, мый йӧзыс кызвыннас сёрнитӧны англичан да прансуз ногӧн.
Такӧд тшӧтш Океанияса уна канмуын официальнӧй пыдди пуктӧма и вужвойтырлысь кывъяс.
Таити ді вылын тайӧ таити кыв, Маршалл діяс вылын маршалл кыв, Тувалу діяс вылын тувалу кыв.
Канмуяс да овмӧс удж.
Австралия политикаа карта вылын сӧмын ӧти канму — Австралияса Ӧтув (Австралия).
Сійӧ пырӧ Ыджыд Бритму киподувса Ёрт котырӧ.
Юралысьӧн канмуын лыддьӧны Ыджыд Бритмулысь королеваӧс.
Австралия — бура сӧвмӧм канму, та вӧсна йӧзыс уджалӧны кызвыннас сервис сфераынӧсь (70%).
А материк вылас мупытшса озырлуныс тыр да, ыджыд роль тані ворсӧ и сійӧс перъян индустрия.
Океания политикаа карта зэв уна сера.
Сы вылын матӧ 25 канму, джынйыс на пӧвстысь йӧз киподувса мутасъяс: мукӧд канму юкӧнъяс, колонияяс.
Діяс кутысь канмуяс пӧвстын медъёна тӧдчӧны Прансузму, АӦШ, Австралия да Выль Зеландия.
Канмуяс костса суйӧръяс кызвыйӧ мунӧны саридзті да веськыд визьӧд.
Овмӧсын медыджыд юкӧнъясӧн традиция серти лоӧны му уджалӧм да саридзын кыйсьӧм.
Перйӧны мупытшса озырлунъяс (ыргӧн рудаяс, зарни).
Ӧнія кадӧ Океанияса діяс ёнджыка и ёнджыка кыскӧны ас дорӧ туристъясӧс.
Юалӧмъяс да удж:
Висьталӧй Австралия да Океания пасьтала йӧзлӧн овмӧдчан модаын медшӧр аслыспӧлӧслунъяс йылысь.
Кутшӧм кык группа вылас позьӧ юкны Австралияса да Океанияса йӧзӧс артмӧм сертиыс?
Кодыс медся уна лыда?
Мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь канмуясыс материк вылын да діяс вылын?
{А. П. Кузнецов, Л. Е. Савельева, В. П. Дронов  (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралияса Ӧтув @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралияса Ӧтув
Ыджда: 7682 км²
Йӧз лыд: 22 млн. морт
Юркар: Канберра
Юралан ног: Ёрт котырса канму
Каналан кыв: Англи кыв
Сьӧм: Австралияса доллар
Мувыв куйланін.
Австралия — канму, коді дзик ӧтнас пукалӧ сы нима жӧ материк вылын.
Тшӧкыда весигсӧ шуӧны «материк тыр канму», либӧ «континент тыр канму».
Сійӧ мыськавсьӧ кык (Индия да Лӧнь) океан ваясӧн да куйлӧ зэв ылын став мукӧд материксянь.
Австралия Ӧтув тэчасӧ пырӧ тшӧтш Тасмания ді.
Австралиялӧн эм и саридзсайса киподув мутасъяс Океанияын.
1770ʼ воын Англияысь ветлысь-мунысь Джеймс Кук пыртӧма материклысь тайӧ юкӧнсӧ Ыджыд Бритму кипод улӧ.
Нимсӧ пуктӧма сылы Выль Лунвыв Уэльс.
Ӧні тайӧ мутасыс лоӧ Австралияса ӧти штатӧн.
Татчӧ овмӧдчӧмаӧсь медводдза англичана, на пӧвстын вӧліны мыжа йӧз, кодъясӧс Англияса суд мӧдӧдӧма катарга удж вылӧ.
Овмӧдчысь йӧз лыдыс ӧтарӧ содӧма.
Найӧ кутасны аслысавны материк шӧрса районъяс, вужвойтырсӧ век ылӧджык, лёкджык интасъясӧ зырӧмӧн.
ХІХ нэм шӧрын выльӧн овмӧдчысьыс лои торйӧн уна, тайӧ вӧлі йитчӧма зарни куйлӧдъяс восьтӧмкӧд.
Йӧз.
Вужвойтыр — австралияса аборигенъяс — овмӧдчӧмаӧсь Австралияӧ 40 сюрс во сайын.
Найӧ племяясӧн олӧмаӧсь материк асыв-лунвылын да кочуйтігмоз вӧралӧмаӧсь, чери кыйӧмаӧсь да вотчӧмаӧсь.
Медшӧр кыйсянторнас вӧліны кенгуруяс да дзодзувъяс, найӧс и кыйлӧмаӧсь шыясӧн да бумерангӧн.
Австралияса абориген кывйыс оз мун ньӧти мукӧд кыв вылӧ, сэні уна диалект, унджыкыслӧн ас гижӧдыс абу.
Европеечьяс медводз овмӧдчӧмаӧсь Австралияын XVІІІ нэм помас, ӧнія Сидней кар матігӧгӧрас.
Талун кежлӧ канмуын унджык олысьыс — англичаналӧн да ирландечьяслӧн йылӧмыс.
Йӧз лыдыс Австралияын абу ыджыд.
Унджык австралиеч олӧ канму асыв-лунвылын.
Тані сулалӧны гырысь каръяс — Сидней да Мельбурн, дай канму юркарыс — Канберра.
Австралия — мирса медся уна кара канмуяс пӧвстын.
Тані 500 карсьыс унджык, наын олӧ канму йӧз пиысь 89%-ыс.
Кык медгырысь карыс — Сидней да Мельбурн важысянь вензьӧмаӧсь, кодыс тӧдчанаджык.
Буретш сы могысь, медым некодыс эз пуксьы бурджыкӧ, и вӧлі лӧсьӧдӧма Канберра, Австралиялы юркар пыдди.
Карсӧ тэчӧма некымын кварталысь, найӧс юкӧма мӧда-мӧдсьыс паськыд аллеяясӧн, садъясӧн да паркъясӧн.
Кар шӧрын куйлӧ ки помысь вӧчӧм ыджыд Гриффин ты, сыысь 70 м судтаӧдз ылькйӧ фонтан.
Карыслӧн нимыс, абориген кывсӧ кӧ вуджӧдны, лоӧ «паныдасянін».
Унджык йӧзыс олӧны судзсьымӧн, а морт олан нэм серти канмуыс — мирас медводдзаяс лыдын.
Эскысьяс пиын паськалӧмаӧсь быдпӧлӧс туйвизьяс кристиана эскӧмлӧн, кодӧс татчӧ вайӧмаӧсь европеечьяс.
Овмӧс удж.
Европаысь воӧм йӧзлӧн колонизацияӧ босьтчӧмсянь овмӧс уджын медшӧр юкӧннас дыр вӧлі ыж вӧдитӧм.
Сійӧ и талун абу воштӧма тӧдчанлунсӧ: Австралияыд — ыж юр лыд да вурун шырӧм серти мирса медводдза канму.
Австралияын кыӧм вурун дӧраяс му югыд пасьтала тӧдӧны.
Мӧд нырвизь — шобді быдтӧм.
Австралияысь видз-му овмӧсса быд сикас продукция петкӧдӧны уна канмуӧ.
ХІХ нэм шӧрсянь ёна кутӧма сӧвмыны зарни перйӧм, канмуын ыпнитӧма «зарни висьӧм».
Австралия лои став мирлы зарни лэдзысьӧн.
Вочасӧн пондӧмаӧсь унджык перйыны и мукӧд мупытшса озырлунсӧ.
Талун Австралия — мирса медся сӧвмӧм канмуяс пӧвстын, кӧні перйӧны уна дона сикаса мупытшса озырлун.
Тані ыджыд куйлӧдъясӧн эм кӧрт да ыргӧн рудаяс, зарни, бокситъяс (наысь сывдӧны лемень), шом да алмазъяс.
Ёна сӧвмӧма Австралияын сервис сфера.
Турист визув ӧтарӧ содӧ и содӧ да, тӧдчана места босьтӧма и туризмвывса бизнес.
Бӧръя кадӧ ӧдйӧ сӧвмӧ киноиндустрия.
Юалӧмъяс да удж
Индӧй Австралияса олысь котырлысь медшӧр аслыспӧлӧслунъяс.
Кутшӧм помкаяс вӧсна йӧзыс да овмӧсыс концентрасьӧмаӧсь канму асыв-лунвылас?
Овмӧс уджлӧн кутшӧм нырвизьяс канмуас ёнджыка сӧвмӧмаӧсь.
{А. И. Алексеев, В. В. Николина, Е. К. Липкина и др. (комиӧдіс FU-Lab) @ Австралия : материклӧн серпас @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Австралия : материклӧн серпас
Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн мувыв куйланін.
Кыдзи му кышлӧн тэчасыс тӧдчӧ Австралияса рельефын.
Мыйла Австралияын сэтшӧм климат.
Кыдзи материклӧн кослуныс да ставсьыс торйӧн куйлӧмыс тӧдчӧны сы вӧр-ваын.
Австралиялӧн ыджда — 7,7 млн км², діяскӧд — 9 млн. км².
Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн мувыв куйланіныс?
Австралия — материкъяс пӧвстысь медся ичӧт да зэв компакт, сійӧ нюжалӧма войвывсянь лунвылӧ да рытыввывсянь асыввылӧ ӧткузьта кымын (90ʼ серп.).
Австралия физикаа карта вылысь медводз корсьӧй Лунвыв тропик да тӧдмалӧй, кодарын материксяньыс куйлӧны экватор да нуль меридиан.
Индӧй материкса медылі чутъяс.
Ті кокниа тӧдмаланныд: Австралия куйлӧ кык мусярджынйын — Лунвывсаын (экватор серти) да Асыввывсаын (нуль меридиан серти).
Австралия торйӧдӧма став мукӧд материксьыс Индия (рытыввылын) да Лӧнь (асыввылын) океанъясӧн.
Медся матын Австралиясянь куйлӧны Океанияса гырысь діяс: асыв-войвылын — Выль Гвинея, кодӧс торйӧдӧ Торрес вис, асыв-лунвылын — Выль Зеландия.
Тасмания ді (тшӧтш асыв-лунвылас) — тайӧ материкысь янсалӧм юкӧн, на костын — Басс вис.
Ставнас Австралия вадор пӧлӧн, Африкаын моз, пӧшти абуӧсь лӧсьыд бухтаяс да куръяяс, діыс тшӧтш этша.
Войвылас косінас пыдӧ моз пырӧ ляпкыд Карпентария куръя, а лунвылас — Австралияса Ыджыд куръя.
Лунвыв мусярджынйын куйлӧ да, Австралияса ывлавылыс аслыспӧлӧс со мыйӧн.
Медшоныд тӧлысь тані — январ, а медся кӧдзыдыс — юнь.
Шондіыс лун шӧрнас оз лунвылас ӧшав, а войвылас (тропикса югдӧдан поясын ӧткымын гожся тӧлысьысь кындзи).
Войвыв мутасъяс лунвывсаясысь шоныдджыкӧсь.
АВСТРАЛИЯ ДЗОНЬНАС КУЙЛӦ ЛУНВЫВ МУСЯРДЖЫНЙЫН, СТАВ МУКӦД МАТЕРИКСЯНЬ ЗЭВ ЫЛЫН.
ЛУНВЫВ ТРОПИК ВОМӦНАЛӦ СІЙӦС ПӦШТИ ШӦРӦДЫС.
Кыдзи му кышлӧн тэчасыс тӧдчӧ Австралия рельефын?
Орччаӧдӧй Австралия да Африка.
Му кыш тэчаса карта серти (в. 23ʼ серп.) тыдалӧ: кыкнан материклӧн подув юкӧныс — важъя платформаяс, найӧ коркӧ вӧліны Гондваналы юкӧнъясӧн.
Австралияын, Африкаын моз жӧ, кристалл сяма фундамент кытсюрӧ эрдалӧ веркӧсас.
Но Австралияын платформасӧ неджӧг сяма эжӧдӧн вевттьӧма мутас джынсьыс паськыдджыка, а Африкаын — ичӧтджык юкӧнсӧ.
Австралияын важъя платформа щитыс петкӧдчӧ Рытыввыв Австралияса кыптӧдӧн, 400–600 м джудждаӧдз.
Шӧр юкӧнас куйлӧ Лыаӧсь Ыджыд овтӧмин, Гибсон овтӧмин да Виктория Ыджыд овтӧмин, асыв-войвылын — Кимберли плато, а лунвылас — карста Налларбор шыльыдін.
Рытыввыв Австралияса кыптӧдсянь асыввылын, плита вылас, куйлӧ Шӧр шыльыдін, 100 м-ӧдз вылна.
Сӧмын материк асыввыв юкӧнын войвывса Кейп-Йорк кӧджсянь лунвывса Тасмания діӧдз му кышыс томджык (палеозой арлыда).
Лӧнь океан вадор пӧлӧн нюжалӧма Ва юкан Ыджыд мусюр — важся кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Медся джуджыд йылыс — Косцюшко гӧра — сӧмын 2228 м.
Му кӧрӧм ни гӧра артман мукӧд процессыс геологияса некымын период чӧж нин Австралия мутасын оз петкӧдчыны.
Рельефын паськыд увтас да вывтас шыльыдінъяс вежласьӧны абу джуджыд да ыджданас абу тӧдчана платояскӧд либӧ кыптӧдъяскӧд.
Ва юкан Ыджыд мусюр ёнакодь киссьӧма ортсыса вынъяс мӧрччӧмысла, а джудждаыс абу тырмымӧн, медым тропик широтаясын воны лым визьӧдз.
Африкаын, тӧданныд тай, эм и лымйӧсь гӧра йывъяс, и вулканъяс, и абуджык важъя кадӧ кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.
Мирас биология помысь артмӧм медгырысь рельеф форма — 2200 км кузьта Ыджыд Барьер риф.
Тайӧ уникум кодь ывлавыв комплексыс куйлӧ Лӧнь океанын Австралияса асыв-войвыв вадор пӧлӧн.
Австралия, Африка кодь жӧ, мупытшса перъянторъясӧн озыр — из шом, кӧрт да лемень рудаяс, озысь, титан, уран, зарни, алмазъяс.
Австралия — медся увтас да плавкӧс материк.
Австралия — дзик ӧти материк, кӧні абуӧсь ловъя вулканъяс ни ӧнія кыссян йияс.
ВАЖЪЯ ПЛАТФОРМА ЩИТЛЫ ЛӦСЯЛӦ РЫТЫВВЫВ АВСТРАЛИЯСА кыптӧд, НЕДЖӦГ СЯМА КЫЗ ЭЖӦДЛЫ — ШӦР ШЫЛЬЫДІН, ВАЖЪЯ МУ КӦРӦМИНЛЫ — ВА ЮКАН ЫДЖЫД МУСЮР.
Мыйла Австралияын сэтшӧм климат?
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи мувыв куйланін тӧдчӧ вӧр-ваын.
91ʼ серпасысь ті аддзанныд: Австралия куйлӧ сійӧ жӧ широтаясын, кӧні и Лунвыв Африка.
Вай бурджыка видзӧдӧй, кыдзи мунӧ Лунвыв тропик.
Сэсся уськӧдӧй тӧд вылӧ: тропик широтаясын артмӧны ыджыд личкӧда вӧньяс (в. 28ʼ серп.) да овлӧ кызвыйӧ кос жар климат.
Австралия физикаа карта вылысь (в. Содтӧд, лб.
247) корсьӧй Лыаӧсь Ыджыд овтӧмин, Виктория Ыджыд овтӧмин да на костын куйлан Гибсон овтӧмин.
Тӧдтӧмысла Австралиялы вӧлі ляскӧма «веж континент» ним.
Збыльвылассӧ сійӧс бурджык шуны «виж континентӧн», овтӧминъяс вевттьӧны мутас джынсьыс унджык да.
Тайӧ районъясас во чӧж усьӧм енэжва сумма серти уна вося шӧр лыдпассӧ арталӧны 200 мм-ысь этшаджык.
Став мутассьыс сӧмын коймӧд юкӧнас енэжваыс лыднас воӧ тырмымӧн либӧ коланысь унджык (92ʼ серп.).
Континент асывладорас енэжва локтӧ асыв-лунвывса пассатъясӧн, кодъяс вайӧны васӧд сынӧд Лӧнь океансянь (93ʼ серп.).
Асыввыв Австралияса шоныд визув отсалӧ сынӧдлы нӧшта на бурджыка васӧдмыны.
Ва юкан Ыджыд мусюр оз сет васӧд сынӧдлы материк пыдіас пырӧдчыны, та вӧсна енэжваыс лышкыда киссьӧ сы асыввыв пӧкатъясӧ.
Енэжва лыдыс ӧдйӧ чинӧ вадорсяньыс ылысмигтырйи.
Материк мутассьыс ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ тропикдорса кос климата регион.
Сӧмын медылі войвылас климатыс экваторувса, а медылі лунвылас — тропикувса (в. 33ʼ серп.).
Австралия — медся кос материк.
АВСТРАЛИЯЫН КЛИМАТЫС ЖАР ДА КОС МЕДВОДЗ СЫ ВӦСНА, МЫЙ МАТЕРИКЛӦН ЫДЖЫДДЖЫК ЮКӦНЫС КУЙЛӦ ЛУНВЫВ ТРОПИК ДОРСА ЫДЖЫД ЛИЧКӦДА ВӦНЬЫН.
Кыдзи материклӧн кослуныс да ставсянь торйӧн куйлӧмыс тӧдчӧны сы вӧр-ваын?
Лунвыв Африка (векниджык юкӧнас) серти Австралия нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ ылӧджык (в. 91ʼ серп.), сійӧн и климатыс Австралияын косджык.
Ыджыдджык юкӧнсӧ вевттьӧны тырвыйӧ да джынвыйӧ овтӧминъяс, саваннаяс да шоч вӧръяс.
Косысла му веркӧсса ваясыс вывті этша.
Дзик ӧти ыджыдджык ю — Муррей, Дарлинг вожнас, лэччӧ Ва юкан Ыджыд мусюр рытыввыв пӧкатӧдыс да усьӧ Индия океанӧ, Австралияса Ыджыд куръяас (Муррейыс Дарлингкӧд ӧтув — 3750 км кузьта).
Кос климат дырйи ва тшупӧдыс весиг тайӧ юясас ёна вежсьӧ, мый торкӧ суднояс ветлӧмлы.
А унджык визувтаніныс материк вылас — косьмывланаӧсь, найӧс шуӧны крикӧн.
Тыыс Австралияын абу уна, унджыкыс — солаӧсь.
Медыджыд тыыс — Эйр-Норт, куйлӧ саридз веркӧссянь 16 м-ӧн улынджык.
Но ӧттшӧтш Австралия нималӧ Ыджыд Артезияса бассейнӧн — тайӧ мупытш ваяс куйланіныс мирас медыджыдыд.
Геология кад серти кӧ, Австралия олӧ став мукӧд гырысь косін массивсьыс торйӧн зэв дыр нин.
Сӧмын Австралияын кольӧмаӧсь став мукӧд материкын бырӧм быдмӧгъяс да пемӧсъяс.
Тайӧ гежӧд да уникум кодь сикасъяс.
Материкса быдмӧг сикасъясысь 75%-ыс сэсся некысь оз сюрны.
Пемӧсулов пӧвстын медыджыд роль ворсӧны зептаяс да колькъялысь нёньӧдчысьяс.
Кенгуруысь кындзи зепта пемӧсъяс пиын лоӧны пувыв коала ош (94ʼ серп.), овтӧминын да кос саваннаын олысь вомбат — сурок вылӧ мунӧ, вӧрын — зепта уръяс, а Тасмания ді вылын — зепта антус.
Колькъялысь-нёньӧдчысьяс — утканыр, ехидна.
Быдпӧлӧс ывлавыв зонаясын быдмӧ 600 сикас эвкалипт, на лыдын император нима, 100 м-ӧдз джуджданас (сыысь вылӧ сӧмын Калифорнияса секвойя быдмывлӧ).
Став мукӧд континентысь дзик торйӧн куйлӧ да, тайӧ тӧдчӧ и Австралиясӧ аслысалан историяын.
Австралиясӧ (комиӧдны кӧ — Лунвывса) аддзӧмаӧсь Америка восьтӧм бӧрын сёысь унджык во мысти.
Голландияса саридзвуджысь В. Янсзон 1606ʼ воын аддзӧма кутшӧмкӧ выль му (тайӧ вӧлӧма Кейп-Йорк кӧдж).
Пӧшти во джын мысти (1644ʼ в.)
А. Тасман туялӧма континентлысь мукӧд вадоръяссӧ да вӧчӧма кывкӧртӧд: тайӧ пӧ выль материк.
Тасман восьтӧма и ді, коді лои сы нима.
А 1779ʼ воын выль муяс восьталӧмӧн нималысь англичанин Дж. Кук, Австралияса асыввыв вадоръяс туялӧм да Ыджыд Барьер риф восьтӧм бӧрын пыртӧма материксӧ Ыджыд Бритму кипод улӧ.
АВСТРАЛИЯЫН УНДЖЫКЛААС ОВТӦМИНЪЯС ДА КОС САВАННАЯС, ЗЭВ УНА МУПЫТШСА ВА, НО Ю ВЕЗЙЫС ШОЧ.
ПЕМӦС-БЫДМӦГ ПӦВСТЫН УНА СИКАСЫС КУШ ТАТЧӦС.
Австралиялӧн торъялана аслыспӧлӧслуннас лоӧ мупытшса валӧн зэв-зэв ыджыд видзасъяс.
Австралияса Ӧтув
Австралия — мирас медбура сӧвмӧм да озыр канмуяс пӧвстын.
Ӧнӧдз Австралияса Ӧтув канмуын юралысьӧн лоӧ Англияса королева.
Канму юркар — Канберра.
Австралия босьтӧ мирас медводдза либӧ «приза» местаяс суйӧр сайӧ ыж ку, яй, вый, шобді, алмаз, боксит, кӧрт руда, марганеч, озысь, из шом, уран петкӧдӧм серти.
Канму картасӧ киськалӧма моз перъяна мупытшса озырлун пасъясӧн.
Унджыкӧн куйлӧны континент тыра канму периметр кузя.
Ыджыд Барьер рифланьысь мусирсӧ оланпас серти оз позь корсьны ни перйыны, тадзикӧн тайӧ ывлавывса шемӧссӧ видзны кӧсйӧны.
Лудъясын канму пасьтала да во гӧгӧр чӧж йирсьӧдӧны скӧт.
Ыж вӧдитӧмнас унджыксӧ ноксьӧны рытыввылын да асыв-лунвылын.
Вурны ыжъясӧс — Австралияса фермеръяслы нэмӧвӧй удж (95ʼ серп.).
Канмуын весиг овлӧны чемпионатъяс, кӧні «ыж парикмахеръяс» петкӧдлӧны ассьыныс пельклуннысӧ.
Пӧшти став австралиеч олӧ канму неыджыд юкӧнъясас, кытчӧ ывлавылыс лӧсьӧдӧма бур климата гӧгӧртас.
Тайӧ ылі асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв, а сідзжӧ асыввыв вадор пӧлӧн ӧткымын участокыс.
Такӧд тшӧтш континент мутасысь ⅔ (сы лыдын и омӧль гӧгӧртаса) юкӧнсӧ вӧдитӧны овмӧсын.
Мупытшса озырлун перйигӧн, ыжъяс видзигӧн, шобді быдтігӧн мыджсьӧны выльысь-выль технология вылӧ.
Тадзикӧн, ыджыд лыдӧн йӧзсӧ уджӧдтӧг, став гражданалы лӧсьӧдӧны майбыр олӧм-вылӧмсӧ.
Унджык олысьыс — англо-австралиечьяс, но унаӧн и мукӧд канмуясысь воӧм йӧз.
Вужвойтырыс — Австралияса аборигенъяс (96ʼ лб.) — канмуын ӧні став олысь пӧвстас 2%-ысь этша.
Быд дас австралиечысь ӧкмысӧн олӧны карын, кызвыннас гырысь каръясын (Сидней, Мельбурн, Брисбен да мук.).
Уна судта керкаяс сулалӧны кар шӧрын, тайӧ уджаланін.
А олӧны австралиечьясыс торъя коттеджъясын, садйӧн да ичӧтик эрдӧн.
Буретш та вӧсна каръясыс паськыд мутасаӧсь.
Шуам, Сиднейын 2 пӧв этшаджык олысьыс Москваын дорысь, а мутасыс воддзаыслӧн 10 пӧв ыджыдджык.
Уна канмуысь, весиг озыръясысь, Австралия торъялӧ сійӧн, мый каръясын ньӧти абуӧсь трущобаяс.
Видз-му овмӧсын уджалысь йӧзыс олӧны фермаясын либӧ бура лӧсьӧдӧм неыджыд посёлокъясын.
Пемӧс вӧдитан фермаяс, с. ш. станцияяс, овлӧны матысса оланінсяньыс уна сё километра ылнаын.
Озырджык фермеръяс шочиника карӧ ветлӧм могысь босьтӧны аслыныс кокни еропланъяс.
Видзӧй тӧд вылын:
Материкыс куйлӧ лунвыв мусярджынйын да ставсьыс торйӧн.
Климатыс кос.
Ыджыд Артезияса бассейн.
Кенгуру.
Эвкалипт.
1. Корсьӧй Австралия физикаа картаысь (в. Содтӧд, лб. 247) географияса объектъяс, параграф текстын найӧс кыз шрифтӧн тӧдчӧдӧма.
2. Мыйӧн аслыспӧлӧс Австралиялӧн мувыв куйланіныс?
3. Мыйӧн аслыснога Австралияса климатыс?
4. Мыйӧн торъялӧ Австралияса ю везйыс Африкаса ю везйысь?
5. Сетӧй характеристика Австралияса быдмӧг да пемӧсуловлы.
6. Шуӧй, збыль-ӧ тайӧ: а) Австралия — медкос материк; б) Австралия ыджыдджык юкӧннас куйлӧ лунвыв мусярджынйын; в) важъя Австралияа платформа коркӧ вӧлі Лавразиялы юкӧнӧн; г) Австралияын медыджыд ю системаыс — Муррей, Дарлинг вожӧн.
7. Контура карта вылӧ гижӧй материклысь медылі чутъяс, индӧй Австралияса медшӧр рельеф формаяс да ю системаяс.
8. 93ʼ серпас серти тӧдмалӧй, кодарсянь векджык пӧльтӧны Австралия климатлы тӧдчана тӧвъяс.
Материкса кутшӧм районъясын енэжва киссьӧ во гӧгӧр чӧж? киссьӧ кадысь кадӧ (сезонъяс серти)?
9. Австралия восьтӧм кадсяньыс мукӧд материкъясысь йӧз массаяс воӧм вӧсна тані олысьыс содӧма 4 пӧв дай унджык нин.
Кыдзи чайтанныд, мыйӧн Австралия кыскӧ выль овмӧдчысьясӧс?
Восьтӧй атлас
Тайӧс ме тӧда
Тайӧс ме верма
90ʼ серп. Мирса мукӧд регионъяссянь Австралиялӧн ылыслуныс.
91ʼ серп. Орччӧдам Австралиялысь да Африкалысь мувыв куйланін.
92ʼ серп. Австралияын киссян енэжвалӧн вося шӧр лыд.
93ʼ серп. Австралияын енэжва да тӧвъяс сезонъяс серти.
94ʼ серп. Коалалы медся чӧскыдӧн лоӧ эвкалипт.
95ʼ серп. Ыж шырӧм.
96ʼ серп. Австралияса аборигенъяс — материкса вужвойтыр.
97ʼ серп. Австралияса овтӧмин.
98ʼ серп. Кенгуру — Австралияса символ.
99ʼ серп. Ыджыд Барьер риф.
100ʼ серп. Киви лэбач.
==n
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыв-Лунвыв Азия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§73. Рытыв-Лунвыв Азия
Суйӧрсайса Азияын дасъясӧн куйлӧны гырысь да ичӧт канмуяс, на пиысь быдӧнлӧн эм ывлавыв да овмӧс боксянь аслас «чужӧм».
Ывлавылын да овмӧсын аслыспӧлӧслунъяс серти торйӧдӧны Рытыв-Лунвыв, Лунвыв, Шӧр, Асыввыв да Асыв-Лунвыв Азия.
Рытыв-Лунвыв Азияса канмуяс чукӧрӧ пырӧны Турция, Иран, Ирак, Афганистан, Саудувса Арабия да Араб кӧджын куйлысь ичӧтджык канмуяс.
Став тайӧ канмусӧ мукӧддырйи ӧтувтӧны «Матыс Асыввыв» да «Шӧр Асыввыв» гӧгӧрвоӧдӧмӧ.
Рытыв-Лунвыв Азия — мирса культуралӧн медважся шӧринъяс пӧвстын.
Миян эраӧдз ёна водз на тані вӧліны му вӧдитӧм да скӧт видзӧм, уна кипод удж, му кӧтӧдан торъяс.
Шыпасъяса анбур сідзжӧ вӧлі лӧсьӧдӧма мирса тайӧ юкӧнын.
Важся культура колясъяс воссьӧны миянлы библияса мифъясӧн да висьтъясӧн.
Уналы абу веськодьӧсь и ӧнія Рытыв-Лунвыв Азияын лоӧмторъясыс.
Ывлавыв.
Скуп да суров Рытыв-Лун Азияса ывлавылыс!
Материк тайӧ юкӧнын рельефас вевтыртӧны паськыд вевтасъяс — Ичӧт Азияса, Арменияса да Иранса.
Налӧн доръясті кыпалӧны джуджыд, абуджык важӧн му кӧрӧмысь артмӧм гӧраяс.
Дорса мусюръяс пиын медся джуджыдыс Гиндукуш, кодлӧн йывъясыс джуджда сертиныс этша сетчӧны Гималаяслы.
Джуджыд гӧраяссӧ вевттьӧма векся лымйӧн да кыссян йиясӧн.
Гӧраяс артмӧм мунӧ и ӧнія кадӧ, та вӧсна гӧраясын да орчча вевтасъясын тшӧкыдӧсь мувӧрӧмъяс.
Аравияса кыптӧд подулын куйлӧ Араб платформа — Важся Гондваналӧн тор.
Араб кӧджса ывлавылыс унаторнас орчча Африкаын кодь.
Иранса вевтас пӧлӧн ыджыд лайколын куйлӧ Месопотамия увтас, коді артмӧма Тигр да Евфрат юясӧн пуктӧмторъясысь.
Араб кӧджлӧн му пытшкӧсын да Месопотамия увтасын эм зэв уна мусира куйлӧдъяс (мирын медводдза места).
Мусир куйлӧдъясысь кындзи эмӧсь и биару куйлӧдъяс.
Рытыв-Лунвыв Азияын климатыс абу ӧткодь, но сылӧн эм ӧтувъя аслуныс — кос сынӧд.
Во гӧгӧр тані меддыр ӧшалӧ кос да жар тропикса сынӧд.
Материклӧн тайӧ медся жар да кос юкӧн.
Торйӧн нин вылын шонтӧгъяс Араб кӧджын, кӧні сора тӧлысся шӧр температураыс кайӧ +30°С-ӧдз, и весиг медся кӧдзыд тӧвся тӧлысьясӧ шонтӧгыс оз лэччы +10°С-ысь улӧ.
Шыльыдінъясын пӧльтӧны ён самум тӧвъяс (араб ногӧн «лыаа бушков»), кодъяс катӧдӧны сынӧдас бус да лыа массаяс.
Рытыв-Лунвыв Азияса вевтасъясын климатыс континентвывса, чорыд, кузь да кӧдзыд тӧла, январся шӧр температураыс тані вермӧ лэччыны −15°С-ӧдз.
Енэжваыс быдлаын усьӧ этша.
Мыйӧн ылынджык асыввылӧ, сійӧн этшаджык.
Медся гӧль енэжванас Иранса вевтасыс, вонас ваыс татчӧ усьӧ 10 мм-ысь этша.
Ещӧ на этша енэжваыд сюрӧ Араб кӧджлы.
Мирса медся кос овтӧминъяс пӧвстса Руб-эль-Халиын зэръясыс торйӧн нин гежӧдӧсь, найӧ овлӧны 3–4 во коставлӧмӧн.
Медся уна енэжваыс усьӧ Мушӧр да Сьӧд саридз бердын куйлысь муяс вылӧ.
Климатыс тані мушӧрсаридздорса, тӧвся кадыс шоныд да зэра.
Сійӧ лӧсялӧ цитрусъяс, виноград да оливки пуяс быдтӧм вылӧ.
Юыс да тыыс Рытыв-Лунвыв Азияын этша.
Тані уна некытчӧ усьтӧм юыс.
Дженьыд кадся зэрӧм бӧрын ваыс оз дыр кежлӧ тырт юяслысь кос воргаяссӧ — вадияссӧ.
Араб кӧджын найӧ уналаынӧсь, тӧдчӧ, водзджык кӧджын вӧлі васӧдджык климат.
Медся ыджыд да уна ваа юяс — Тигр да Евфрат.
Найӧ пансьӧны Арменияса вевтасса мусюръяссянь да вердчӧны гӧраясын лым сылӧм помысь.
Тайӧ юясысь йӧзыс босьтӧны васӧ му кӧтӧдӧм могысь.
Гӧра мусюръяс горулын, кӧні пӧкатъяс вылас уна усьӧ енэжва, эмӧсь мупытшса ва петанінъяс, татчӧ артмӧмаӧсь оазисъяс.
Уналаын ва — олысьяслӧн медшӧр озырлун.
Араб кӧджса ӧткымын канмуын вӧдитчӧны дубӧдӧм саридз ваӧн.
Рытыв-Лунвыв Азияын эм аслыспӧлӧс ты — Кулӧм саридз.
Солыс сы ваын сукмӧма некымын пӧв унджык саридз ваын серти.
Кулӧм саридзын абу некутшӧм олӧм, овтӧмӧсь да кушӧсь и сылӧн вадоръясыс.
Рытыв-Лунвыв Азияын ывлавыв комплексъясыс уна пӧлӧсӧсь, но сылӧн ыджыдджык юкӧнас вевтыртӧны субтропикса джынвыйӧ овтӧминъяс да тропикса овтӧминъяс.
Изъя да лыаа овтӧминъясын помтӧм-дортӧм эрдъясыс вевттьӧмаӧсь жеб да гежӧд быдмӧгуловӧн — шыдӧсатурун вутшъясӧн да шоч солянкаясӧн.
Месопотамия увтасінын да Араб кӧджын оазисъясас быдмӧ финик пальма.
Сы бӧрся колӧ бура тӧждысьны.
Ӧти пу во чӧжнас сетӧ вотӧссӧ 100–250 кг.
Финик пальма сетӧ йӧзлы оз сӧмын сёян, но и ломтас, стрӧитчан материал.
Унджык сикас быдмӧг вевттьӧ Мушӧр саридз бердса муяс.
Быдмӧгуловыс тані Лунвыв Европаса субтропикын кодьджык.
Йӧз.
Рытыв-Лунвыв Азияса йӧзыс уна пӧлӧс сёрниась да уна пӧлӧс вужъяӧсь.
Тані олӧны турокъяс, персъяс, арабъяс, еврейяс да мукӧд войтыр.
Рытыв-Лунвыв Азия — кристиана, мусульмана да мукӧд ног эскысьяслӧн религия артмӧмин.
Исламыс паськалӧма тані и ӧнія кадӧ.
Рытыв-Лунвыв Азияысь паськыд мутасъяссӧ йӧзыс овмӧдӧмаӧсь гежӧда да абу ӧткодя.
Ватӧм овтӧминъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын абу векся олысьыс.
Бедуинъяс («овтӧминын олысьяс») верблюд стадаяскӧд кӧялӧны йирсянінсянь йирсянінӧдз, юктасянінсянь юктасянінӧдз.
Йӧзыс медсясӧ олӧны ю ковтысъясын да кӧтӧдӧмӧн му вӧдитан гежӧд оазисъясын, да нӧшта сэні, кӧні перйӧны мупытшса озырлунъяс.
Тані медводдзаясӧн пондӧмаӧсь быдтыны шобді, дай мукӧд культура быдмӧгъяслӧн — идлӧн да зӧрлӧн, анькытшлӧн да шабділӧн, сливалӧн, черешнялӧн — чужанін тані жӧ.
Торйӧн нин шоча овмӧдӧма Араб кӧдж.
Рытыв-Лунвыв Азияса унджык йӧзыс олӧ сиктын да вӧдитӧ культура быдмӧгъяс, кодъяс пӧвстысь медшӧръяс — шобді да ид, налӧн кӧдзаяс медсясӧ паськалӧмаӧсь Турцияын, Иранын да Иракын.
Рытыв-Лунвыв Азия — мусир перйӧм серти мирса медыджыд район.
Торйӧн уна сійӧс перйӧны Саудувса Арабияын, Иранын, Иракын, Кувейтын.
Кӧрт трубаясӧд нерпсӧ вӧтлӧны порта каръясӧ, кытысь саридзвывса ыджыд карабъяс, танкеръяс, нуӧны мусирсӧ да сыысь вӧчӧмторъяссӧ мир пасьтала.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Азия Шӧрса канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 74. Азия Шӧрса канмуяс.
Азия Шӧр, кыдзи сы нимысь нин тыдалӧ, куйлӧ тшук материк шӧрын.
Евразиялӧн тайӧ юкӧнас пырӧны Монголму да Китайлӧн ыджыдджык юкӧныс.
Материклӧн мукӧд юкӧнъясысь Азия Шӧрыс торъялӧ ӧтсяма ывлавылӧн да континентпытшса климатӧн.
Ывлавывлӧн тайӧ аслунъясыс кызвыйӧ и урчитӧны тані олысь йӧзлысь олан да овмӧс нуӧдан ног.
Монголму куйлӧ Азия Шӧр войвылын, ёна ылын саридзьяссянь да океансянь.
Ывлавыв.
Монголму — гӧраяса да шыльыдінъяса канму.
Сы территория вылын позьӧ торйӧдны гӧраӧсь рытыввыв да шыльы веркӧса асыввыв.
Гӧра мусюръясыс ыджыдджык юкӧннаныс Алтай тэчасынӧсь, дай шусьӧны Монгол Алтайӧн.
Монгол гӧраяс — Муын медважсяяс пӧвстын.
Тані мичаа кыпалӧны лымъя гӧра йывъяс, гӧраясын уна сӧдз ты.
Асыввыв юкӧнса шыльыдінъяс, медшӧрыс на пиын Гоби кыптӧд, торъялӧны аслас джуджданас.
Найӧ кыпӧдчӧны 1200 метраӧдз.
Шыльыдінъяслӧн веркӧсыс уна пӧлӧс, кӧнсюрӧ сійӧ дзик шыльыд, а кӧнсюрӧ мылькйӧсь, тані тыдалӧны лыа лёдзьяс, изъя овтӧминъяс, а ӧткымынлаын веркӧсас позьӧ аддзыны кыртаяс.
Монголму климатлӧн медшӧр чертаыс — континентпытшсалун.
Сійӧ медъёнасӧ петкӧдчӧ гожся да тӧвся температураяс ыджыд торъялӧмын, налӧн вой-лун чӧж друг вежласьӧмын.
Гожӧмыс шоныд, мукӧдлаын весиг жар, +25°С сора тӧлысся шӧр температураа.
Гӧраясын гожӧмнас ыркыд.
Тӧлыс жӧ тані Сибырын кодь.
Январся шӧр температураыс −15-сянь −30°С-ӧдз, кӧть Монголмуыс унджыклаті куйлӧ Крым да Кавказ пасьтааын.
Кӧнсюрӧ гӧра лайковъясын, температураыс лэччӧ −50°С-ӧдз.
Климатыс зэв кос.
Тӧвнас сынӧдыс ёна кӧдзалӧ, Монголму весьтӧ пуксьӧ атмосфераса ыджыд личкӧдаин.
Сулалӧ сэзь, кымӧртӧм, лӧнь поводдя.
Лымйыс тӧвнас пӧшти оз овлы, скӧтсӧ во чӧж йирсьӧдӧны кокув вердасӧн.
Мусиныс тӧвнас ёна кынмалӧ.
Енэжваыс, 100-сянь 400-ӧдз, усьӧ гожӧмнас.
Веркӧсса ваыс этша.
Юяс медсясӧ пансьӧны гӧраясын, кӧні енэжваыс унджык.
Канмуын абу этша пытшкӧсса ваыс, а Войвыв Монголмуын — тыяс, на пӧвстысь унджыкыслӧн ваыс сола.
Климатыс кӧть и кӧдзыдкодь, но ывлавыв зонаясыс Монголмуын уна пӧлӧсӧсь.
Тані паныдалан гӧравыв тайга, вӧр сора степъяс да чиг степъяс, овтӧминъяс, а гӧраясын — альпвывса видзьяс.
Войвыв Монголмуын ывлавыв комплексъясыс неылын куйлысь Рытыввыв Сибырын кодьӧсь.
Канму войвылын да гӧра пӧкатъясын сулалӧ тайга.
Монгол Алтай мусюръяссӧ вевттьӧма гежӧда сулалысь пуяса ниедзьясӧн.
Вӧръяс вежсьӧны вӧр сора степъясӧн да степъясӧн.
Медся тшӧкыда канмуын паныдасьлӧны вӧр сора степ да степ комплексъяс найӧ куйлӧны лунвылын да асыввылын.
Медся гӧльӧсь быдмӧгуловӧн изъя овтӧминъяс.
Джынвыйӧ овтӧминъясын да овтӧминъясын быдмӧны ляпкыд шыдӧсатурун, ковыль, солянка.
Монголмуын быдмӧгъяс да пемӧсъяс велалісны абу ёна бур гӧгӧртас дорӧ.
Монголмулӧн медшӧр озырлунвс — сылӧн степъяс да видзьяс — альпвывсаӧсь да ю-ты дорсаӧсь.
Степъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс лоӧны гортса пемӧсъяслы йирсянінӧн.
Пемӧсуловыс уна пӧлӧса.
Медся ёна паськалӧмаӧсь гыжаяс — дзерен антилопа, уна гыжгун, кодъяс пӧвстын дона кунас торъялӧ сурок-тарбаган, яй сёйысь лэбач абу жӧ этша.
Кольӧмны на Гӧрд небӧгӧ гижӧм вӧлявывса осёл — кулан, Пржевальскӧй вӧв, вӧлявывса верблюд.
Йӧз лыд быдмӧмысла да пӧскӧтинаяссӧ гӧрӧмысла пемӧс лыд чинӧ, медсясӧ этшаммӧны гыжаяс, найӧ паныдасьлӧны пыр шочджыка.
Пемӧсъясӧс уна пӧлӧс ывлавыв зонаясын видзӧм могысь лӧсьӧдӧма ывладоръянінъяс.
Йӧз.
Канмуын олысьыс абу уна, мутасыс овмӧдӧма гежӧда.
1 кв. км. вылӧ сӧмын 1 морт.
Климатын да овмӧсын торъялӧмъяс вӧсна олысьяс оз ӧтмоз овмӧдчыны канму пасьтала.
Торйӧн нин Гобиын йӧз оланіныс шоч.
Монголму — кочуйтігмоз скӧт видзысьяслӧн канму.
Кос степъясын да джынвыйӧ овтӧминъясын скӧт видзысьяс ӧтарӧ-мӧдарӧ вештасигмоз йирӧдӧны ыж да кӧза стадаяс, мӧсъясӧс, вӧвъясӧс, кык гӧрба верблюдъясӧс.
Кочуйтысьлӧн оланін — гын юрта.
Сійӧ лӧсьыд вуджӧдӧм вылӧ, сійӧс позьӧ ӧдйӧ чукӧртны да разӧдны.
Юрта бура кутӧ шоныдсӧ.
Сылӧн ӧдзӧсыс лунӧ бана, пыр видзӧдӧ шонді вылӧ.
Пемӧс видзысь овмӧсын зэв ёна отсалӧ вӧв — медшӧр ветлан пемӧс.
Вӧв йӧлысь татчӧс войтыр вӧчӧ аслыспӧлӧс юантор — кумыс, вӧв яйсӧ сёйӧны.
Пӧскӧтинаяс босьтӧны канму территориялысь 4/5 пайсӧ.
Гоби ним гӧгӧрвоӧдсьӧ кыдз «пӧскӧтина».
Ӧнія кадӧ скӧт видзӧмыс ёна вежсьӧ.
Бурмӧ скӧт видзӧмыс: лӧсьӧдсьӧны кӧрым запасъяс, лэптыссьӧны лёк поводдяысь сайӧдчанінъяс, ӧшмӧсъяс.
Кутісны рӧдмӧдны дона гӧн сетысь каракуль ыжъясӧс, ангора кӧзаясӧс.
Важӧн монголъяс эз тӧдлыны нянь.
Налӧн сёян-юаныс кызыс вӧлі яй да йӧв.
Бӧръя кадӧ канмуын кутіс паськавны му вӧдитӧм; гӧрӧма эжаяс шобді, ид, зӧр, проса кӧдзаяс улӧ.
Ӧні канму тырвыйӧ могмӧдӧ асьсӧ няньӧн.
Татчӧс пемӧсъяслысь яй, вурун да ку петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Монголму озыр быдсикас мупытшса перъянторъясӧн.
Торйӧн уна из шом, кӧрт да рӧма металла — ыргӧн, вольфрам, цинк, свинеч, зарниа — рудаяс, дона из куйлӧдъяс.
Эм быдсикас химия сырье, стрӧитчан материал.
Паськалӧ найӧс перйӧм да водзӧ уджӧ лэдзӧм.
Из шомсӧ сотӧмӧн сетӧны канмулы колана электроэнергия.
Век жӧ олысьяслӧн медшӧр уджыс — пемӧс сырьёысь быдтор вӧчӧм.
Эмӧсь дӧра, кучик да кӧм вӧчанінъяс, ковёр фабрикаяс.
Кӧрт туйяс йитӧны Монгол канмусӧ Рочмукӧд да Китайкӧд.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Азиялӧн канмуяс. Китай @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 75. Асыввыв Азиялӧн канмуяс.
Китай
Асыввыв Азиялӧн мутасыс вель ыджыд, сійӧ нюжалӧ уна сюрс километр кузьтаӧн Лӧнь океанлӧн вадоръяс пӧлӧн.
Материклӧн тайӧ юкӧнас куйлӧны Корея кӧджса канмуяс, Асыв-Войвывса да Асыввывса Китай, а діяс вылын — Мупом.
Тайӧ канмуяс письыс территория да йӧз лыд серти медыджыдыс — Китай.
Китай — мусярса медыджыд канмуяс пӧвстын.
Ывлавыв гӧгӧртас серти Китайсӧ позьӧ юкны кык пельӧ — Рытыввыв да Асыввыв.
Асыввыв Китай нюжӧдчис некымын сюрс километр вылӧ Виж, Рытыввыв Китайса да Лунвыв Китайса саридзьяс пӧлӧн.
Аслас ыдждаясӧн торъялӧ Ыджыд Китай шыльыдін, кодӧс тэчӧма медсясӧ Хуанхэ ю да сылӧн вожъяс пуктӧмъясӧн.
Ойдӧмъясысь видзчысьӧм могысь юяслӧн воргаяс пӧлӧн лӧсьӧдӧма муа валъяс, кытсюрӧ некымын рада.
Тайӧ валъясыс да помӧдъясыс пыкӧны, кӧть и оз пыр, муссон зэригъясӧ юяслысь ойдӧмъяссӧ.
Китай — ыджыд канму, та вӧсна климатыс сэн и тан торъялӧ.
Асыввыв Китайын сійӧ вежласьӧ войвывсянь асыввылӧ.
Быдлаын усьӧ уна енэжва, но во чӧж оз ӧткодя.
Гожӧмыс жаркодь но войвылын да асыввылын тӧвся температураяс абу ӧткодьӧсь.
Янцзы ю кывтыдсянь войвылын январся шӧр шонтӧгыс 0°С-ысь улын.
Уна ваа да тырмымӧн шоныда муссон климат бура шогмӧ видз-му овмӧс нуӧдны.
Асыввыв Китайса унджык йӧзыс олӧ сиктын.
Видз-му овмӧсын уджалӧ став канмуысь 80%-ысь унджык олысь.
Асыввыв Китайса ыджыдджык юкӧнын позьӧ во гӧгӧр чӧж быдтыны кык, а ылі лунвылын — весиг куим урожай, мый зэв тӧдчана, видзӧдлыны кӧ олысьяслӧн ыджыд лыд вылӧ.
Ыджыд Китай шыльыдінын гӧрӧма мулысь дзик быд тор.
Татчӧсса векся пейзаж — гуранъясӧн вундалӧм помтӧм-дортӧм муяс, гежӧд пуяс кытшын сулалӧны идзасысь вӧчӧм либӧ сёйысь вартӧм керка чукӧръяс.
Янцзысянь войвылын кӧдзӧны шобді.
Асыв-войвылын быдтӧны соя, а сідзжӧ гаолян — проса сикас, сылӧн тусьясыс шогмӧны сёян вылӧ.
Медшӧр жӧ культура быдмӧгыс, кыдз и муссона климата мукӧд канмуясын, — рис.
Сійӧс керӧны Янцзы вожын да сыысь лунвылынджык, кӧні тӧвся шонтӧгъясыс 0°С-ысь вылын.
Китайсаяслы рис — медшӧр сёян.
Асъя нуръясьӧм, пажын ни ужын оз овлыны ристӧг.
Риса муяс паныдалан он сӧмын шыльыдінын, но и лажмыд гӧраяслӧн вель крут пӧкатъясын, Асыввыв Китай лунвылас.
Медводз крестьяна быдтӧны рӧсада, а сэсся том быдмӧгъяссӧ пукталӧны ваӧн ойдӧм муясӧ.
Пӧшти быдлаын пуктӧны батат.
Ыджыд эрдъяссӧ Хуанхэ да Янцзы вожын сетӧма хлопчатник улӧ.
Васӧд да жар лунвылын, тропик бердас, мыччысьӧны сакара тростник плантацияяс, апельсин да мандарин пу расъяс.
Быдмӧны бананъяс, ананасъяс.
Китай — тшайлӧн чужанін.
Сійӧ тані 400 сортысь унджык.
Китайсаяс окотапырысьджык юӧны турунвиж тшай.
Тшай куст бура быдмӧ васӧд климат дырйи мыльк пӧкатъясын.
Вӧръяссӧ Асыввыв Китайын важӧн нин бырӧдӧмаӧсь, да сӧмын ылі асыв-войвылын ӧтиӧн-ӧтиӧн на кольӧмаӧсь вӧраинъяс.
Рытыввыв Китай.
Канмулӧн ыджыдджык юкӧныс, кык коймӧд пайыс, куйлӧ Шӧр Азияын.
Гӧра мусюръясӧн торйӧдӧм тшӧтшкӧс муяс вылын куйлӧны помтӧм-дортӧм овтӧминъяс да джынвыйӧ овтӧминъяс.
Рытыввывсянь асыввылӧджык нюжӧдчысь гӧра мусюръяс торйӧн джуджыдӧсь Тибетса вевтасын.
Тибетсянь войвылынджык абу этшаӧн гӧраясӧн кытшовтӧм лайковъяс.
Климатлӧн медшӧр аслыспӧлӧслуныс, кыдз и Монголмуын, — континентпытшса сямыс.
Гожӧмыс жар, а тӧлыс кӧдзыд да лымтӧм.
Енэжваыс вель этша.
Тані олӧны кызвыйӧ тибетсаяс, уйгуръяс (узбекъяс дорӧ матынӧсь), монголъяс.
Рытыввыв Китайса олысьяслӧн медшӧр уджыс — кӧялысь скӧт видзӧм.
Кӧза, ыж, вӧв, верблюд стадаяс вуджӧны ӧти пӧскӧтинасянь мӧдӧ.
Тибетын рӧдмӧдӧны джуджыд гӧраясвывса кӧдзыд климат дырйи овнытӧ бура велалӧм якъясӧс.
Гежӧдика паныдасьлӧны оазисъяс.
Торъя районъясын йӧзлӧн видз-му овмӧс нуӧдӧмысла торксьӧма мусин, лыаӧссьӧма муыс, няйтчӧмаӧсь юяс.
Хуанхэ вожын шливган зэръяс вӧсна артмӧмаӧсь уна лыда нюкӧсъяс, кодъяс жугӧдӧны муяс, кӧтӧдан канаваяс, туйяс.
Мупытшса озырлун.
Китайын мупытшса озырлуныс зэв уна.
Ыджыдӧсь из шом, кӧрт руда запасъяс, но медсясӧ канму нималӧ озысь да вольфрам куйлӧдъясӧн.
Налӧн запасъяс серти Китай сулалӧ мирын медводдза инын.
Уна рудалӧн куйлӧдъясыс чукӧрмӧмаӧсь медсясӧ канму асыввылын.
Найӧ сюрӧны сэтысь, кӧні му кышын потӧминъясті вевдорас кайӧма магма.
Уналаын кӧрт руда куйлӧ неылын из шомсянь, и тайӧ бур чугун да уклад сывдӧмлы.
Индустрияа каръясыс кызвыннас куйлӧны канму асыввылын.
Унджыклаын на пиысь олӧ миллионысь уна морт.
Китайлӧн Пекин юркар — ӧнія кадся выль оласнога ыджыд кар.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Мупом @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 76. Мупом
Территория серти тайӧ канмуыс абу вывті ыджыд.
Сійӧ куйлӧ нёль гырысь да матӧ сюрс ичӧт ді вылын.
Ывлавыв.
Мупом діяс артмӧмаӧсь сэні, кӧні Лӧнь океанувса ыджыдсьыс-ыджыд литосфера плита зурасьӧма Евразия материк плитакӧд.
Тайӧ зурасьӧм бӧрын материклӧн асыввыв доръясыс потласьӧмны да артмӧмаӧсь діяс.
Мупомсянь асыввылын эм пыді васа джум — океанса лайков.
Му кышыс тайӧ районын век на вӧрӧ-вешъялӧ, гӧра артмӧдан процессъяс абу на помасьӧмны.
Му кышлӧн вешъялӧм йылысь висьталӧны тшӧкыд мувӧрӧмъяс да ловъя вулканъяс.
Неыджыд мувӧрӧмъяс Японияын овлӧны пӧшти быд лун.
Мупомын ывлавылыс зэв мича.
Торъя мичлунсӧ сылы сетӧны куръяяса да неыджыд діяса мича вадоръяс, вӧрӧн вевттьӧм гӧраяс.
Гӧра йывъяс пӧвстын зымвидзӧны ловъя (найӧ 40 гӧгӧр) да кусӧм вулканъяс.
Увтасіныс этша, найӧ куйлӧны Лӧнь океан пӧлӧн.
Медыджыд ді вылын сулалӧ канмулӧн юркар — Токио кар.
Асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ ыджыд нюжалӧмысла климат Мупомын абу ӧтсяма.
Куросио шоныд визув небзьӧдӧ Мупомысь климат, вӧчӧ сійӧс шоныдджыкӧн да улисджыкӧн.
Енэжваыс татчӧ усьӧ материк вылӧ серти 2−3 пӧв унджык.
Ыджыд шог канмулы вайӧны Лӧнь океансянь волысь бушковъяс (тайфунъяс), кодъяс вӧчӧны ыджыд жугӧдӧмъяс.
Найӧ медся тшӧкыда овлӧны гожӧм помын да арын.
Тайфунъяскӧд ӧттшӧтш сувтсӧн зэрӧ, юяс тулӧны да ойдӧдлӧны гӧгӧр ставсӧ.
Юясыс канмуын абу кузьӧсь, но тэрыб визулаӧсь да коськаӧсь.
Уналаын найӧ уджӧдӧны гидроэлектростанцияяс.
Ю ваӧн вӧдитчӧны му кӧтӧдӧм могысь, та вӧсна ӧткымын лунвыв ді вылын ваыд оз тырмы.
Вӧръяс Мупомын озырӧсь да пуяс сэні уна сикасаӧсь.
Войвывса козъя-ньывъя тайгасӧ вежӧны паськыд коръя вӧръяс, кӧні медшӧр пу рӧдъяс — тупу да бук.
Токиосянь лунвылынджык, кӧні январся шӧр температураыс 0°С-ысь вылынджык, паськалӧмаӧсь тропикувса вӧръяс, татчӧс виж да гӧрд муяс вылын быдмӧны век веж тупу, мича дзоридза камелия да камфара лавр пу, код коръясын эмӧсь быдсикас выйяс.
Мупомсаяс радейтӧны вӧр-ва да тӧждысьӧмпырысь видзӧны сійӧс.
Йӧзкостса гажлунъяс пӧвстын медся мичаыс сиӧма сакура вишня дзоридзалӧмлы.
Йӧз.
Мупом — топыда овмӧдӧм канму.
Канмуын олысь йӧз пӧвстысь джынйыс овмӧдчӧма Лӧнь океан пӧлӧнса векни увтасінӧ.
Мупомыс бура сӧвмӧма, уна сикас прӧдукция вӧчӧмын — уклад, саридз карабъяс, автомобильяс, телевизоръяс да электроника — сійӧ босьтӧ мирын медводдза ин.
Ас мупытшса озырлунъяс канмуын этша, та вӧсна на пиысь кызсӧ ковмӧ вайны суйӧр сайысь.
Медшӧр нянь культура — рис.
Сійӧс быдтӧны ойдӧм муяс вылын пӧшти канму пасьтала да босьтӧны ыджыд урожайяс.
Паськалӧны мутасъяс тшай куст да сакара тростник улын, кодъяс радейтӧны шоныд да ва.
Каръяс бердын паськыд эрдъясын вӧдитӧны град выв культураяс — кӧчан, кушман, ӧгурчи.
Мупомсаяс олӧмын тӧдчана роль ворсӧны канмусӧ кытшалысь саридзьяс.
Чери кыйӧны оз сӧмын орчча ваясын, но и зэв ылын — Лӧнь, Индияа да Атлантика океанъясын.
Рис да чери — канмуын олысь йӧзлӧн медшӧр сёяныс.
Сёйнысӧ мунӧны и мукӧд саридз козин — ватурун, торйӧн нин саридз капуста, саридз ёжъяс, кӧкъямыскокаяс.
Кызвын олысьыс олӧ каръясын, медся гырысьясын йӧзыс миллионысь унджыкӧн.
Карсаяслӧн лыдыс ӧдйӧ содӧ, а сиктсалӧн чинӧ.
Мупомса керкаясын пӧшти абуӧсь пытшкӧсса зумыд стенъяс, найӧс позьӧ кокниа вештавны.
Джоджъяс вевттьӧма рис идзасысь аслыснога прессуйтӧм циновкаясӧн.
Луннас на вылын пукалӧны, пажнайтӧны, а вой кежлӧ сэтчӧ жӧ вольсасьӧны узьны.
Мебельыс этшакодь.
Индустрия да видз-му овмӧслӧн ӧдйӧ сӧвмӧмыс тӧдчис канмулӧн ывлавылӧ.
Юяссӧ да саридз доръяссӧ уналаын няйтӧсьтӧма уджаинысь стокъясӧн, овмӧс шыбласъясӧн.
Медсясӧ няйтчӧма Хонсю ді Лӧнь океан пӧлӧн, кӧні олӧ канму йӧзлӧн 4/5 пайыс.
Уна вӧр кералӧма да сы пыдди пукталӧма ниа, пожӧм, коз, а сідзжӧ криптомерия — сук да векньыд тугана лыска пу.
Мупомын абу нин прӧст му, ставыс тырӧма карса стрӧйбаясӧн, видзьясӧн, туйясӧн.
Та вӧсна сэтшӧм ёся кыптӧ сёрни вӧр-ва видзӧм йылысь.
Быдмӧны войтыр паркъяс да ывладоръянінъяс улӧ сетӧм мутасъяс, канмулысь вель нин ыджыд юкӧныссӧ вӧчӧма вӧрзьӧдны позьтӧмӧн.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Азияса канмуяс. Индия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 77. Лунвыв Азияса канмуяс.
Индия
Суйӧрсайса Азиялӧн тайӧ юкӧнас куйлӧ сизим канму, найӧ торъялӧны ыджданас да мувыв куйланног сертиыс (видзӧд карта).
Унджык канму петӧ океан дорӧ, сӧмын Непал да Бутан сысянь ылын.
Лунвыв Азияын медыджыд канму — Индия, медся ичӧт — Гималаясын куйлысь Бутан корольму да Индия океанса экватор ваясын, коралл діяс вылӧ сявкнитчӧм Маледіяс Республика.
Лунвыв Азия — миян планетаса медся топыда овмӧдӧм районъясысь ӧти.
Тайӧ мувывторйын олысьяслӧн ӧтувъя лыдыс матысмӧ миллиард дорӧ, мый лоӧ мирса став йӧз пиысь пӧшти 1/5 пай.
Лунвыв Азияса войтырыс куимнан морт расааӧсь.
Индия — мирса медся гырысь канмуясысь ӧти.
Коркӧ сійӧ вӧлі Ыджыд Бритмулӧн колонияӧн, сэсся Мирса мӧд тыш бӧрын перйӧма асшӧрлун.
Ӧнія Индия туялӧ космос, лӧсьӧдӧ атомвыв реакторъяс, нуӧдӧ туялӧмъяс Антарктидаын.
1. Мый ті тӧданныд Индия йылысь небӧгъясысь да журналъясысь, радио да телевиденньӧ юӧръясысь?
2. Корсьӧй Индия да сылысь юркарсӧ мусерпасысь.
Тайӧ канмуыслӧн мувыв куйланногсьыс кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс сы вылын бура тӧдчӧны?
3. Тӧдмалӧй Индиялысь места мирса медгырысь канмуяс пӧвстын мутас ыджда да йӧз лыд серти.
Ывлавыв.
Ывлавылыс Индияын син гажӧдана да торъялӧ унасикаслунӧн.
Торйӧн аслыспӧлӧсӧсь ывлавыв комплексъяс Гималаясын, Инда-Ганга увтасын да Индостан кӧджын.
(Корсьӧй найӧс физика мусерпасысь).
Канму войвылын зымвидзӧны Гималаяс.
Гӧра мусюръяс зӧма кыпалӧны Инда-Ганга увтассяньыс.
Гималаясса медджуджыд йывъяс 8 сюрс м-ысь вылынджыкӧсь.
Сӧмын 1953-ӧд воын альпинистъяс медводдзаысь кайлӧмаӧсь Джомолунгма йылӧ, мирас сійӧ медся джуджыдін.
Гималаяс артмӧмаӧсь, кор литосфераын Евразияа плитаыс Инда-Австралияа плитакӧд зурасьӧмысла бура кыптӧма.
Ӧнӧдз тані тшӧкыда овлӧны мувӧрӧмъяс, мукӧддырйи налӧн выныс воӧ ставсӧ жугӧдан тшупӧдӧдз.
Гӧраяс лунвыв пӧкатъясын бура тӧдчӧ муссон климат.
Вылӧджык кайигӧн енэжва усян лыдыс оз ёна вежсьы, но сынӧд температураяс тӧдчымӧн чинӧны.
Кыдзи зонаасьӧны вылна серти Гималаяслӧн лунвыв пӧкатъясыс, петкӧдлӧма 100-ӧд серпасын.
Инда-Ганга увтас артмӧма гӧра водзвывса лайколын.
Гималаяс кыпӧдчигӧн увтасӧ ӧкмӧмаӧсь гӧраяс киссьӧмысь кольӧмторъяс.
Климатыс увтасас экваторувса, муссона.
Гожся муссон волытӧдз, апрель-май чӧж овлӧ зэв жар.
Температура кайӧ 40°C-ысь вылӧджык.
Онялысь жарысла косьмӧ став ловъя торйыс, ляпкалӧны юяс, потласьӧ мусин.
Но со локтӧ муссон, а сыкӧд тшӧтш и дыр виччысяна васӧд.
Жарыс чинӧ, ывлавылыс ловзьӧ.
Медся уна енэжваыс усьӧ Ганг ковтысын (2500 мм-ӧдз), кадысь кадӧ сувтса зэръясӧн.
Но зэрӧ оз быдлаті лышкыда.
Инд юсянь асыввылын, кӧні климатыс кос, артмӧма Тар овтӧмин.
Шыльыдінлысь веськыд, тшӧтшкӧс вевдорсӧ, кодӧс тэчӧма неджӧг сяма из пӧрӧдаясысь, кырлалӧны гӧраяс вылысь лэччысь уна лыда, чукыля юяс да кӧтӧдан каналъяс.
Юяс пӧвстын медыджыдыс — Ганг.
Индияад сійӧс лыддьӧны вежа юӧн — сэтшӧм ыджыд тӧдчанлуныс Гангыслӧн Индияса войтыр олӧмын.
Инда-Ганга увтасын шочиника быдмӧны муссон вӧръяс.
Кос тӧлысьяс дырйи, пӧшти став пусьыс корыс усьӧ да, вӧрыс сулалӧ гажтӧм, абу варов.
Индостан кӧджысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧ Декан кыптӧд, коді тэчӧма важ кристалл сяма изъясӧн.
Деканын климатыс коскодь, видз-му овмӧссӧ кос дырйи позьӧ нуӧдны сӧмын му кӧтӧдӧмӧн.
Юясыс вердчӧны медсясӧ зэр помысь, кос дырйи найӧ этша ваысла пӧрӧны шоръясӧ.
Лава эжӧд вылас артмӧм сьӧд мусинъяс (регуръяс), вермӧны дырӧн кутны васӧдсӧ, тайӧ зэв бур хлопчатник киськавтӧг быдтӧмлы.
Кӧтӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг мукӧд воясӧ кос дыр шамыртӧ паськыд мутасъяс.
Сюрс вояс сулалӧ Индия, тайӧ кадӧн сылӧн ывлавылыс вужвыйӧ вежсьӧма.
Морт киӧн вӧрӧдтӧм ывлавыв комплексъяс позьӧ аддзыны сӧмын Гималаясын, да и сэні куш джуджыдінын.
Видз-му овмӧсын пӧшти став шогмана муяссӧ уджалӧны нин.
Вӧръяс кералӧма, на пыдди лоӧмаӧсь саваннаяс.
Абу гежӧдӧсь зэв вына да катастрофа сяма ойдӧдлӧмъяс, торйӧн кӧ Инда-Ганга увтасын.
(Гӧгӧрвоӧдӧй налысь помкасӧ.)
Тӧдчымӧн чинӧмаӧсь лыдӧн вӧлявыв пемӧсъяс, унаӧн на пиысь шочмӧмаӧсь да сюрӧмаӧсь Гӧрд небӧгӧ, шуам, азияса тигр, сюраныр, буйвол.
Найӧс видзӧм могысь лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс да ывла дорйӧминъяс.
Видзнысӧ кутісны да, мукӧд пемӧслӧн лыдыс кутіс бӧр содны.
Йӧз.
Индияын олӧ унджык йӧз Африкаын да Лунвыв Америкаын дорысь, ӧтув кӧ найӧс босьтам.
Олысь котырыс ӧдйӧ быдмӧ.
Тэчас сертиыс сійӧ уна сикаса, канмуын эмӧсь быдпӧлӧс раса, этнос да религия чукӧръяс.
Йӧз сёрнияс тані уна дас.
Сӧмын медшӧр кывйыс канмуас 14.
Медъёна паськалӧмъяс пиын — хинди.
Ӧнія кадӧ унаӧн сёрнитӧны англи кыв вылын.
Индия кызвыйӧ видз-му овмӧса канму.
Верстьӧ йӧз пӧвстын пӧшти 3/4 пайыс уджалӧны видз-му овмӧсын, кодлы тані зэв бур ывлавыв гӧгӧртасыс.
Муссон зэръяс заводитчигкежлӧ крестьяна пуктӧны ва радейтысь культураяс — рис, сакара тростник, джут, сіа быдмӧг, кодысь вӧчӧны чорыд дӧраяс да сиргезъяс.
Быдтӧны сідзжӧ хлопчатник, кӧрвежанъяс, тшай куст.
Индияса тшай паськыда тӧдса мир пасьтала.
Индияын грездъястӧ пуктӧны медсясӧ ю дорӧ.
Уна керка дінын, торйӧн кӧ Деканын, эм неыджыд пруд, кытчӧ йӧзыс чукӧртӧны зэр ва быдтантор киськалӧм вылӧ.
Гортса скӧтӧн вӧдитчӧны мувыв уджъясын.
Мӧс яй унджык йӧзыс религия ӧлӧдӧмысла оз сёй.
Мирса уна канму пӧвстын Индия торъялӧ аслас мупытш перъян рудаясӧн.
Пӧшти став ыджыд куйлӧдыс Декан кыптӧдынӧсь.
Мупытшса озырлунъясӧн вӧдитчӧны канму овмӧсын, тшӧтш и кан киподувса уджаинъясын.
Удж.
1. Лӧсьӧдӧй план Индия ывлавыв йылысь висьтавны.
Мыйын тӧдчӧ сылӧн аслыспӧлӧслуныс?
2. Комплекс карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм мупытшса перъянторъясӧн Индияыс озыр.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыв-Лунвыв Азияса канмуяс. Индонезия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 78. Асыв-Лунвыв Азияса канмуяс.
Индонезия
Асыв-Лунвыв Азияӧ пырӧны канмуяс, кодъяс куйлӧны Индокитай кӧджын да Малайя архипелагса діяс вылын.
Асыв-Лунвыв Азияса канмуяс быттьӧкӧ ывлавыв пос артмӧдӧны Евразия да Австралия костын.
Найӧ куйлӧны тӧдчана саридз туйяс вомӧнасянінын.
Лӧнь да Индияа океанъяс йитысь Малакка вискыс саридзвыв ветлысьяслы сэтшӧм жӧ тӧдчана, кыдзи Гибралтар вис да Суэц канал.
Медся гырысь канмуясӧн континент тайӧ юкӧнын лоӧны Индонезия, Лаос, Тайланд, Вьетнам да Пилипинъяс.
Малакка вискын куйлӧ тайӧ регионса медічӧт канму — Сингапур кар.
Му ыджда да олысь йӧз лыд серти медводзын лоӧ Индонезия.
Индонезия.
Тайӧ канмусӧ шуӧны «діясвывса Индияӧн».
Сійӧ куйлӧ мирса медыджыд Малайя архипелагын, коді тэчӧма 13 сюрс гырысьджык да посни діясысь.
Тані олысь йӧз лыд сертиыс Индонезия босьтӧ 4-ӧд места мирын — Китай, Индия да Ӧтувтчӧм Штатъяс бӧрын.
Канмулӧн юркарыс — Джакарта кар — сулалӧ Ява ді вылын.
Индонезиялӧн ывлавылыс аслыспӧлӧс, сійӧ куйлӧ Евразия, Австралия да орчча океанъяс костын, экваторсянь ӧтар-мӧдарас.
Индонезияыд — саридзвыв канму.
Діяс да найӧс мыськалысь саридзьяс лэччӧмысла артмӧма косін.
Тані ӧнӧдз овлӧны мувӧрӧмъяс да вулканасьӧм.
Канму куйлӧ Му шарса кык сейсмозона йитвежын — Лӧнь океанса да Альпы-Гималаясса.
Сӧмын Малайя архипелагын сулалӧ 500-ысь унджык ловъя да кусӧм вулканыс.
Быд ді рельефын эм и гӧраяса, и шыльыд юкӧнъяс.
Джуджыд гӧраясыс унаӧн — вулканъяс.
Вадор увтасъяс нюрзьӧмаӧсь.
Индонезияыс мупытшса перъянторйӧн озыр, торйӧн кӧ мусирӧн, озысьӧн, бокситӧн да мукӧд металл рудаясӧн.
Канмусьыс му пытшкӧссӧ абу на бура туялӧма.
Индонезияын оз вежласьны сезонъяс.
Лун да вой пӧшти век ӧткузяӧсь.
Климатыс экваторса.
Сӧмын гӧраясын шонтӧгыс вочасӧн чинӧ вылна серти.
Тшӧкыда усьысь енэжва да орччӧдмӧн ыджыд васӧдлуныс артмӧны асыв-вой муссонъяс вӧсна, кодъяс волӧны тӧвся кадӧ Лӧнь океансянь, а асыв-лун муссонъяс пӧльтӧны Австралияладорсянь.
Тайӧ муссонъясыс косӧсь.
Вадор бризъяс пӧльтӧны пыр.
Вылыс температураяс да климатлӧн ыджыд васӧдлун сетӧны позянлун му уджавны во гӧгӧр чӧж да чукӧртлыны куим урожайӧн.
Пыр ыджыд температура да лышкыда усьысь енэжваысла Индонезияса быдмӧгуловыс зэв озыр сикасъясӧн.
Мутаслысь пӧшти джынсӧ босьтӧны вӧръяс.
Экваторса вӧрын быдмӧ 2 сюрсысь унджык сикас пу.
Эм быдпӧлӧс пальмаяс, бамбукъяс, бананъяс.
Пуяссӧ гартӧма лианаясӧн, татшӧм вӧр пыр писькӧдчыны он вермы.
Уна орхидея, папоротник, нитшъяс.
Вӧръясысь ӧтдор тані эмӧсь и саваннаяс, найӧ артмӧмаӧсь коркӧ кералӧм вӧр пыдди.
Нӧшта на озырджык пемӧсулов.
Татысь позьӧ аддзыны слӧнӧс, сюранырӧс, вӧлявыв ӧшкӧс, а яйвыв олысьяс пиысь — тигрӧс да пантераӧс.
Медся ёна паськалӧмаӧсь ӧблезянаяс да джынвыйӧ ӧблезянаяс.
Гежӧдӧн лоис морт коддьӧм ӧблезяна — орангутан.
Индонезияса йӧз.
Йӧзыс тані зэв уна вужйысь.
Лыд серти медыджыд войтыръяс олӧны Ява ді вылын.
Индонезия — кызвыйӧ видз-му овмӧса канму, унджык йӧзыс быдтӧны культура быдмӧгъяс.
Медбура овмӧдӧма Ява ді, кӧні вӧдиттӧм муторйыс скӧнь абу.
Ява пасьтала ӧтторъя рис му, коді торйӧдӧма участокъяс вылӧ.
Во гӧгӧр чӧж крестьяна мырсьӧны муын, ӧшъяс да буйволъяс отсӧгӧн уджалӧны сійӧс.
Урожайсӧ идралӧны сезон вылӧ видзӧдтӧг.
Рис — медшӧр сёянвыв культура.
Сійӧс быдтӧны оз сӧмын шыльыдінын, а и гӧра ли мыльк пӧкатъясын, торйӧн лӧсьӧдӧм террасаясын.
Рисысь кындзи йӧзыс тані бура сёйлӧны маниок да кукуруза.
Асыввыв Индонезияын сага пальма сьӧвмӧсысь вӧчӧны шыдӧс — саго.
Быдлаын быдтӧны быдпӧлӧс фруктъяс: банан, ананас, папайя — дыня пу, манго да градвыв пуктасъяс: миянлы тӧдса помидор, ӧгурчи, кӧчан да м. т.
Медся дона пуяс пӧвстын — кокос пальма, сы ӧрекысь вӧчӧны кокос вый, маргарин, майтӧг.
Ыджыд тӧдчанлун канмулы и суйӧр сайӧ петкӧдан культураяс — каучука пуяс, табак, тшай, копей, сакар тростник, быдсикас кӧрвежанъяс.
Индустрияыс Индонезияын сӧвмӧма жебиника.
Перйӧны быдсикас мупытшса озырлунъяс — мусир, биару, озысь руда, боксит, шом.
Перйӧмторсьыс тӧдчана юкӧнсӧ петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Суйӧрсайса компанияяс ӧддзӧдӧны дона пу заптӧм, та вӧсна вӧрыс чинӧ.
Гырысь пабрик-завод этша.
Унджыкыс ичӧтикӧсь — рис изанінъяс, кысян фабрикаяс, сакар да кансер заводъяс.
Татчӧс йӧзлы коланаысь унатор вӧчӧны ремесленникъяс, торйӧн нималӧны ки помысь мичӧдӧм дӧраяс — батикъяс, кӧні серпасыс вывті мича.
Эмӧсь и сёртчысьяс, налӧн вӧчӧмторйыс збыль искусство.
Удж.
1. Лыддьӧдьлӧй Индонезияса медыджыд діяс.
2. Мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны Индонезияса ывлавывлысь унасикаслун?
3. Корсьӧй комплекс карта вылысь Индонезияса мупытш озырлунъяса инъяс.
4. Мый уджалӧны канмуын олысьяс, кыдзи тайӧ йитчӧма ывлавыв гӧгӧртаскӧд?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Европаса канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 67. Войвыв Европаса канмуяс
Европаын ывлавыв, олысь йӧзыс да канмуяс вывті ёна торъялӧны.
Тані торйӧдӧны некымын юкӧн: Войвыв, Рытыввыв, Лунвыв да Асыввыв.
И быд тайӧ юкӧнлӧн эм ас торъялӧмъяс ывлавыв гӧгӧртасын, мортӧн вӧр-ва озырлунӧн вӧдитчӧмын, йӧз олӧмын да уджалӧмын.
Сэсся видлалам тайӧс бурджыка.
Европалӧн войвыв юкӧнӧ пырӧны Скандинав кӧджын куйлысь канмуяс — Шведму да Норвегия, а сідзжӧ на дорӧ йитчысь Суоми.
Войвыв Европа канму чукӧрӧ пырӧны сідзжӧ Исландия да Данму.
Ывлавыв.
Войвыв Европа канмуяслы медся тӧдчана сійӧ, мый найӧ куйлӧны саридз дорын.
Саридз матыслунысла тані аслыспӧлӧс климат, а саридз дорса олысьяслӧн аслыссикас овмӧс.
Тані налӧн унджык карыс дай юркаръясныс.
Торъя нин тӧдчана, мый Исландия, Данму да Норвегия бердын саридзьясыс тӧвнас оз кынмывны.
Суоми дорын Балтика саридзлӧн куръяяс тӧвнас вевттьыссьӧны йиӧн.
Скандинав кӧджлӧн вадор визьыс лунвылын да рытыввылын ёна вундалӧма фьордъясӧн.
Тайӧ векни, пыді да чукыльӧсь саридз куръяяс, найӧс дорӧсалӧны крут, уналаті дзик зӧм кыркӧтшъяс.
Фьордъяс лӧсялӧны саридз вывті ветлӧм вылӧ.
Войвыв Европаса рельефыс кыпӧдыштӧма.
Скандинав гӧраяс куйлӧны Скандинав кӧджын.
Суоми подулас куйлӧ важся платформа.
Сійӧс артмӧдысь кристалла из сикасъяс — гранитъяс да гнейсъяс — петӧны веркӧсӧ.
Аслас рельефӧн торъялӧ Исландия ді, «биа-йиа» канму, кыдзи сійӧс нимтӧны, — му кышлӧн томджык юкӧн, кӧні уна на ловъя вулкан да гейзер.
Исландияса шыльыдінъяс да гӧраяс артмӧмаӧсь вулкан помысь.
Ӧнія кадӧ Му шарын тайӧ медся тшӧкыда ыльӧбтылысь вулканъяса регион.
Тшӧкыда ыльгывлӧмӧн торйӧн нин нималӧ Гекла вулкан.
Скандинав кӧдж Суомикӧд ӧттшӧтш географъяс тшӧкыда нимтӧны Фенноскандияӧн.
Сы рельеф вылӧ ёна тӧдчис важся йизьылӧм, коді помасьӧма тані матӧ 10 сюрс во сайын.
Климат кӧдзалӧм вӧсна гырысь йи массаяс вевттьӧмаӧсь Фенноскандияӧс.
Мунысь йи шыльӧдӧма веркӧссӧ, артмӧдӧма йивывса пуктӧмъяс.
Татшӧм рельефсӧ нимтӧны моренаясӧн.
Важся из сикасъясӧн йитчӧмаӧсь кӧрт рудаа, ыргӧна, свинеча озыр куйлӧдъяс.
Эм уна стрӧитчан материал, торйӧн кӧ, гранит.
А Войвыв саридзын аддзӧма мусира да биаруа озыр куйлӧдъяс.
Видзӧдлӧй климат вӧньяс карта вылӧ.
Войвыв Европаса канмуяс куйлӧны кызвынсӧ шӧркодь вӧньлӧн войвыв джынйын.
Сӧмын ылі войвылыс пырӧ субарктикаӧ.
Но климатыс абу вывті чорыд, сійӧ небзьӧ Атлантика океанса да Войвыв океан рытыв-лунвыв юкӧнса ва массаяслӧн тӧдчӧмысла.
Сэк жӧ Скандинав кӧдж пӧлӧн мунӧ шоныд Войвыв Атлантикаса визув — Гольфстрим.
Торйӧн нин петкӧдчӧ шоныд визувлӧн тӧдчӧмыс Норвегия рытыввылын да Шведму рытыв-лунвылын.
Тані небыд тӧв да ыркыд гожӧм.
Атлантикасянь улис тӧвъяс вайӧны букыш поводдя да уна зэр.
Кӧджлӧн пытшкӧсса юкӧнъясас да Атлантика океансянь ылынджык куйлысь Суоми муын тӧвъясыс кӧдзыдӧсь, лымъя вевттьӧдыс зумыдджык.
Васӧд климат да вывтас рельеф вӧсна юясыс Войвыв Европаын дженьыдӧсь, но уна вааӧсь, коськаӧсь да борганаӧсь.
Юяс, торйӧн кӧ Норвегияын да Шведмуын, озырӧсь ва энергияӧн.
Визула да коськъяса юяс вылын лэптӧма уна ГЭС.
Лыдтӧм-тшӧттӧм ыджыд да ичӧт тыяс чужӧмаӧсь кыссян йиӧн артмӧдӧм гӧпъясын.
Тыяслӧн уналун — Суоми да Шведму ывлавывлӧн тӧдчана аслыспӧлӧслун.
Фенноскандия — вӧра регион.
Джынсьыс унджык му веркӧссӧ вевттьӧма сук пожӧма да козъя вӧръясӧн, сэтчӧс пуясыс лыддьысьӧны зэв донаӧн.
Уналаті вӧрыс нюрсялӧма.
Финнъяс нимтӧны ассьыныс канмусӧ Суомиӧн — «нюра канму».
Канмуясын олысь йӧз.
Войвыв Европа овмӧдӧма гежӧдакодь.
Тані олӧны шведъяс, норвегъяс, данъяс; асыввылын — суомияс.
Медунаӧн овмӧдчӧмаӧсь морт олӧм вылӧ лӧсялана инъясӧ, тайӧ регионлӧн лунвыв юкӧныс да саридз вадоръяс.
Войвыв Европа канмуясын ывлавыв гӧгӧртас абуджык туяна муын уджалӧм вылӧ.
Сӧмын Данмуын веркӧсыс увтаса, тані небыд, васӧд климат да чужтан вына мусинъяс.
Войвыв Европаса канмуяс торъялӧны асланыс индустрияӧн.
Канмуясын олысь йӧзлӧн уджъясыс ёнджыка йитчӧмаӧсь саридзкӧд да мупытшса озырлунъяскӧд.
Исландия да Норвегия олӧны чери кыйӧм помысь.
Уна норвег кужӧмӧн ветлӧ саридз вывті, налысь карабъястӧ аддзан ставкодь саридз-океанысь, найӧ новлӧдлӧны грузъяс, кыйӧны чери.
Норвегияын чужлӧмны войвыв обласьтъяссӧ туялысьяс: мир пасьтала нималана Р. Амундсен да Ф. Нансен, миян кадся повтӧг саридзвыв ветлысь Тур Хейердал.
Войвыв Европа канмуясын стрӧитӧны быдсикас карабъяс — мусир новлӧдлӧм могысь вынйӧра танкеръяс, йи жуглан суднояс, буксиръяс.
Шведму да Суоми, вӧръясӧн медся озырӧсь да, петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ вӧр, кабала да мукӧд пу вӧчасторъяс.
Швецияын сӧвмӧдӧны кӧрт руда куйланінъяс, Норвегияын Войвыв саридз пыдӧсысь перйӧны мусир да биару.
Сиктса олысьяс медсясӧ вӧдитӧны скӧт, талы отсалӧ небыд, васӧд климат, кӧні бура быдмӧ турун.
Европаса мукӧд канмуясын серти, Войвыв Европаын вӧр-васӧ йӧзыс абуджык торкӧмаӧсь, торйӧн кӧ, войвывсьыс да гӧраясысь.
Ывлавыв комплексъяс видзӧм могысь лӧсьӧдсьӧны войтыр паркъяс, тшӧкыдджыка войвыв районъясын, полюс кытш сайын.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Рытыввыв Европаса канмуяс. Ыджыд Бритму @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 68. Рытыввыв Европаса канмуяс.
Ыджыд Бритму
Тайӧ канму чукӧрас пырӧны Евразияса рытыввыв юкӧнын куйлысь муяс.
Татчӧс ывлавыв вылӧ ёна тӧдчӧ матыс Атлантика, татчӧс йӧз гижӧны историянысӧ уна сё во чӧж, татчӧс войтырлӧн овмӧсыс зэв бура сӧвмӧма.
Рытыввыв Европаса канмуясысь медыджыдъяс — Германия, Франция, Ыджыд Бритму.
Наысь му ыджда серти ичӧтджыкӧсь Швейцария, Бельгия, Нидерландъяс, Ирландия, Австрия.
Ыджыд Бритму.
Тайӧ дівывса канмуыс территория серти абу вывті паськыд, сійӧ куйлӧ Брит діяс вылын да шусьӧ сідзи медыджыд ді ним сертиыс.
1. Кутшӧм діяс вылын куйлӧ Ыджыд Бритму?
Корсьӧй мусерпасысь сы бердса океан да саридз, Войвыв Атлантика визув.
2. Кутшӧм кывкӧртӧд позьӧ вӧчны тайӧ канму климат вылӧ Атлантика океан тӧдчӧм йылысь?
Ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс.
Ыджыд Бритмусӧ материкысь торйӧдӧ векньыд вис.
Ывлавыв гӧгӧртас серти Бритму казьтылӧ Рытыввыв Европаса орчча канмуяс.
Тайӧ и гӧгӧрвоана, ӧд сійӧ торйӧдчӧма материксьыс дзик на неважӧн.
Канмулӧн рельефыс абу ӧткодь.
Рытыв-войвылыс гӧраӧсь, тайӧ гӧраясыс важсяӧсь, ёна пазалӧмаӧсь.
Кӧть найӧ и сибаланаӧсь, йӧзыслы олӧм вылӧ лӧсялӧджык шыльыд веркӧса асыв-лунвылыс.
Ыджыд Бритму озыркодь мупытшса перъянторъясӧн: из шомӧн, кӧрт рудаӧн, свинечӧн да цинкӧн.
Канму дорса Войвыв саридз пытшкысь восьтӧма мусира да биаруа вель ыджыд куйлӧдъяс.
Океанлӧн матыслун вӧсна гожӧмыс ыркыд (+12...+16°С), а тӧлыс небыд, тӧвшӧрся +4...+5°С шӧр температураа.
Лымъявлӧ, но лымйыс ӧдйӧ сылӧ, и сӧмын войвылын, гӧраясын, куйлӧ 1–1,5 тӧлысь.
Саридз климатыс лӧсялӧ турун быдмӧмлы, асыв-лунвылын найӧ вежӧдӧны во чӧж.
Ыджыд Бритмусӧ тшӧкыда нимтылӧны веж лудъяса канмуӧн.
Англияын поводдяыс вежласяна, букыш, зэра, торйӧн нин арнас.
Океансянь тшӧкыда пӧльтӧны улис тӧвъяс.
Тӧв и гожӧм пуксьывлӧ сук ру.
Мукӧддырйи сійӧ оз разав некымын лун чӧж.
Шыльыдінса уна ваа да лӧнь юяс суднояслы ветлыны позянаӧсь.
Темза ю вылын сулалӧ Ыджыд Бритмулӧн юркар — Лондон.
Коркӧ Ыджыд Бритму вӧлі вевттьӧма паськыд коръя вӧръясӧн.
Ӧні найӧ абуӧсь, сӧмын кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь расъяс, тупуа да бука вӧр діяс.
Гырысь пемӧсъяс — ош, вӧрпорсь, кӧр — важӧн бырӧдӧма.
Канму бердса саридз ваясысь кыйлӧны уна сикас чери: сельди, треска, килька.
Англичанаыд черитӧ сёйӧны уна.
Ыджыд Бритмуын олысь йӧз.
Ыджыд Бритму, кыдз и рытыввыв Европаса унджык канмуыс, овмӧдӧма тшӧкыда.
Уна кар сулалӧ саридз бердын.
Англи йӧз — медся уна лыда войтыр Ыджыд Бритмуын.
Найӧ овмӧдӧны канмулысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Англи кыв — канмуын медшӧр кыв — мир пасьтала тшӧкыда юргӧ.
Войвыв юкӧнын олӧны ас этнослысь аслыспӧлӧслун видзысь шотландечьяс.
Шотландия — канмулӧн гӧраӧсь юкӧн, кӧні гӧра йывъясыс купол сямаӧсь.
Ирландия ділӧн асыв-войвылын олӧны ирландечьяс — Ыджыд Бритмулӧн важся олысьяслӧн йылӧмыс, а Уэльс кӧджын — уэльссаяс.
Ыджыд Бритму — сӧвмӧм индустрияа канму.
Коркӧ важӧн тані перйылісны из шом да кӧрт руда.
Ӧнісӧ фабрик-заводъяс уджалӧны медсясӧ суйӧр сайысь вайӧм сырьё вылын.
Канмуын сывдӧны уклад, вӧчӧны самолётъяс, саридзвыв карабъяс, машинаяс, компьютеръяс.
Ӧнія кадӧ Войвыв саридз пыдӧсын зіля сӧвмӧдӧны мусир да биару ыджыд куйлӧдъяс.
Сиктса олысьыс абу уна.
Налӧн медшӧр удж — скӧт видзӧм, та вылӧ канмуын ывлавыв гӧгӧртасъясыс торйӧн лӧсьыдӧсь.
Рӧдмӧдӧны яя да йӧла мӧс пӧрӧдаяс, а каръяс бердын — порсьясӧс да гортса лэбачьясӧс.
Шотландия да Уэльс нималӧны ыжъяснаныс.
Косджык да шоныдджык асыв-лунвылын быдтӧны шобді, ид да сакара свеклӧ.
Ас няньыс Ыджыд Бритмулы оз тырмы, и сійӧ вайӧ няньсӧ мукӧд канмуясысь.
Быдлаын пуктӧны картупель.
Уна сад, град йӧр да вирич.
Каръясын да сиктъясын радейтӧны быдтыны уна пӧлӧс дзоридзьяс.
Вӧр-ва дорӧ муслун — Англияса войтырлы лӧсялана аслыспӧлӧслун.
Сиктсаяс уджалӧны грездъясбердса фермаяс вылын.
Сэні, кӧні рӧдмӧдӧны скӧт, унджыксӧ аддзан торйӧн сулалысь хуторъяс да фермаяс.
Найӧ векджык гӧгӧртӧмаӧсь ловъя быдмӧг потшӧсӧн, а гӧраӧсь инъясын — изйысь лажмыд бердӧн.
Синмӧ шыбитчымӧн ывлавыв гӧгӧртасыс тӧдчӧ сиктса керкаяс архитектураын.
Вевтъясыс налӧн джуджыдӧсь, крутӧсь, черепичаӧн вевттьӧмаӧсь, та вӧсна на вылысь ӧдйӧджыка визувтӧ зэр ваыс.
Шӧр нэмъяссянь Ыджыд Бритмуын сэн и тан колялӧмаӧсь изкаръяс.
Ыджыд Бритму — уна сикас спорт ворсӧмъяслӧн чужанін, на пиысь ӧтиыс — футбол.
Мог:
1. Мусерпасъяс вылӧ мыджсьӧмӧн дженьыда висьтыштӧй, мыйӧн аслыспӧлӧс Ыджыд Бритмуса вӧр-ва.
2. Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Бритмуын татшӧм климат.
3. Канму кутшӧм юкӧнын медся лӧсьыд гӧгӧртасыс быдмӧг вӧдитны, мыйла?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Прансузму @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 69. Прансузму
Суйӧрсайса Европаын территория серти медся ыджыд канмуыс — Прансуз Республика.
1. Мыйӧн торъялӧ мувыв куйланногыс Прансузмулӧн да орчча Ыджыд Бритмулӧн?
2. Климат карта серти тӧдмалӧй, канму кутшӧм юкӧнас медуна усьӧ енэжваыс.
Ывлавыв.
Прансузмулысь пӧшти джынсӧ (войвыв да рытыввыв) босьтӧны мууджалӧмлы лӧсялана шыльыдінъяс.
Асыв-лунвыв юкӧнын кызвыйӧ вывтасінъяс да гӧраяс.
Медся джуджыд гӧраяс — Альпъяс (альп, альб «джуджыд гӧра»).
Испаниякӧд суйӧр дорті нюжвидзӧны Пиренейяс.
Налӧн пӧкатъяс вылын альпса да альпувса кодь видзьяс лоӧны гожся пӧскӧтинаӧн.
Джуджыд гӧраяс, кӧні каналӧны ёсь йыла йывъяс, кыртаяс, йи да лым, — туризм да альпинизм сӧвмӧмӧн мир пасьтала тӧдса районъяс.
Мупытшса перъянторъясысь Прансузму медъёна озыр кӧрт рудаӧн, из шомӧн, лемень сырьёӧн — бокситӧн да калий совъясӧн.
(Комплекс карта вылысь аддзӧй налысь куйлӧдъяссӧ).
Но мусир-биаруыс этша, канмулы ковмылӧ найӧс суйӧр сайысь ньӧбны.
Канмулӧн ыджыдджык юкӧнын медсясӧ шӧркодя шоныд да саридзвывса климат.
Атлантика океанлӧн тӧдчӧмыс медъёна тыдалӧ рытыввылын, кӧні тшӧкыдӧсь букыша лунъяс да океансянь тӧвъяс.
Мушӧр саридз дорын гожӧмыс жар да кос, тӧлыс шоныд да улис.
Тані куйлӧ курортъяса ыджыд район — Лӧзвадор.
Прансузмуын уна ю, Альпъясын — мича тыяс.
Гӧравыв юяс вылын лэптӧма ГЭС-яс, кодъяс сетӧны канмуын перъяна став электроэнергияысь коймӧд пайсӧ.
Прансузмуын медкузь ю — Луара.
Сідзжӧ нималӧ и Сена, код вылын сулалӧ канмулӧн юркар — Париж.
Прансузмуын ывлавывсӧ ёна вежӧма мортӧн.
Вӧръяс кольӧмаӧсь медсясӧ Альпъясын.
На пиысь унаыс, торйӧн кӧ канму лунвылын, сотчывлӧма пӧжаръяс дырйи.
Мушӧр саридз бердын важ быдмӧгуловсӧ вӧлі вежӧма морт ки помысь пуктӧмӧн.
Пӧрӧдӧм вӧр местаын быдмӧны оливки расъяс, виноград кустъяс, апельсин да лимон садъяс.
Альпъясын да Пиренейясын, саридз дор муясын ывлавыв гӧгӧртас видзӧм могысь лӧсьӧдӧма заповедникъяс да войтыр паркъяс.
Йӧзыс олӧны канму пасьтала пӧшти ӧтсямаа.
Прансузъяс кындзи канмуын олӧ некымын миллион иностранеч.
Найӧ воисны мукӧд канмуясысь — Италияысь, Испанияысь, Португалияысь, а сідзжӧ Алжирысь — удж корсьӧм могысь.
Канмуын ывлавывлӧн аслыспӧлӧслунъяс — шӧркоддьӧм температура, тырмана енэжва — зэв туянаӧсь видз-му овмӧс нуӧдны.
Сиктса олысьыс унджык Ыджыд Бритмуын серти, кӧть и йӧз лыдыс сэні пыр чинӧ.
Ичӧт грездъясын мукӧддырйи дзик ӧткымын керка-карта и эм.
Но унджык йӧзыс олӧны неыджыд каръясын.
Канмулӧн Париж юркар — мирса медыджыд да медмича каръяс пӧвстын.
Прансузму — бура сӧвмӧм индустрияа канму.
Медсясӧ сӧвмӧма канмуын машина вӧчӧм: лэдзӧны самолётъяс, автомобильяс, саридз карабъяс да мукӧд транспорт.
Лӧсьӧдӧма космосвывса промышленносьт.
Став мир пасьтала тӧдсаӧсь прансуз парфюмерия да баситчантор, зэв лӧсьыд да мича паськӧм да кӧмкот.
Видз-му овмӧс пӧшти тырмымӧн могмӧдӧ канмусӧ сёян-юанӧн.
Сюра гырысь скӧт лыд серти Прансузмуыд медводдза местаын Европаас.
Медшӧр видз-му культураыс — шобді.
Сійӧс кӧдзӧны медсясӧ канму войвылын, а лунвылын, кӧні жарджык, вевтыртӧ кукуруза.
Прансузму нималӧ аслас садъясӧн да виноградникъясӧн.
Войвылын яблӧг да вишня быдтан уна сад, а шондіа лунвылын чукӧртӧны персикъяс, абрикосъяс, маслинаяс.
Мушӧр саридз бердса уна сюрс овмӧсын крестьяна быдтӧны вузалӧм вылӧ дзоридзьяс.
Тасянь найӧс нуӧны самолётъясӧн канму быд пельӧсӧ.
Розаӧн, жасминӧн, гвоздикаӧн тыра видзьясын нывбабаяс чукӧртӧны дзоридз синбордъяс, кодъясӧн вӧдитчӧны парфюмерия вӧчигӧн.
Быдтӧны сідзжӧ быдсикас град выв пуктас.
Прансузъяс гӧрдитчӧны асланыс кухняӧн, кӧні уна град выв пуктас.
Канму овмӧсын ыджыд тӧдчанлуныс уна сьӧм вайысь туризмлӧн.
Уна турист волывлӧ Парижӧ — ыджыд карӧ, кӧні олӧ 7 млн. гӧгӧр морт.
Тайӧ карыслӧн историяыс зэв нин важся.
Сійӧ артмӧма 2000 во сайын нин Сена ю шӧрса ді вылын.
Тайӧ ді вылас сулалӧ Ен мам нима паськыда тӧдса юр вичко.
Сена шуйга вадорын сулалӧ важся университет — Сорбонна, веськӧдланінъяс.
Коркӧя корольяслӧн Лувр дворечын ӧні — нималана искусствояс музей.
Веськыд вадорса кварталъясӧ вужъясьӧмаӧсь бизнес да вузасян овмӧс.
Быд дасӧд олысь Парижын йитчӧма вузасьӧмкӧд.
Карса шӧр уличыс — паськыд да мича Елисей видзьяс.
Индустрияса уджаинъяссӧ петкӧдӧма ылӧ кар саяс.
Кыскӧ туристъясӧс и канмулӧн важся культураыс.
Оз тай весьшӧрӧ Прансузмуыд нимав райӧн туристъяс пӧвстын.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Немечму @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 70. Немечму
Немеч му — мир пасьтала медся бура сӧвмӧм канмуяс пӧвстын, йӧз лыд сертиыс сійӧ Рытыввыв Европаын медыджыд.
Территорияыс да олысьяслӧн лыдыс ёна содісны 1990-ӧд воын, ГДР-кӧд йитчӧм бӧрын.
Ывлавыв.
Немечму нюжалӧ войвывсянь лунвылӧ.
Ывлавыв гӧгӧртасъяс серти да мортлӧн наӧн вӧдитчӧм серти сійӧ абу ӧткодь.
Мыйӧн ылӧджык лунвылӧ, сійӧн джуджыдджык лоӧ интасыс (местаыс).
Войвылын куйлӧ Немечму войвывса увтасін.
Тані коркӧ вӧлі саридз, сыысь кольӧма кыз неджӧг пуксьӧсъяс.
Морена мылькъяс костын куйлӧны кыссян йиӧн артмӧдӧм неыджыд тыяс.
Васӧд климат дырйи артмылӧма уна нюр, но ӧні кежлӧ найӧс ставнас косьтӧма, на пыдди шыльквидзӧны видзьяс да гӧрӧм муяс.
Саридздорса небыд климатысла да тшӧкыда усян енэжваысла бура быдмӧ турун.
Тані скӧт видзнытӧ зэв лӧсьыд.
Сук туруна видзьясын йирсьӧны мӧс стадаяс.
Канмулысь ыджыд юкӧн босьтӧны вӧръясӧн вевттьӧм, шӧр джудждаа гӧраяс, найӧ зэв мичаӧсь.
Гӧраясыс важдыр кадсяӧсь, плавкӧс либӧ юр кодь йывъясаӧсь.
Шӧр джудждаа слудаяс тэчӧма гранитӧн, гнейсӧн, лыа изйӧн, извесьт изйӧн да торйӧдӧма паськыд ковтысъясӧн.
Плавкӧс гӧра йывъяссянь позьӧ аддзыны улын куйлысь ковтысъяс, чурвидзысь сьӧд кыртаяс.
Нюръясысь петӧны уна лыда шоръяс, найӧ визувтӧны пуяс костті да кӧнсюрӧ, шыльыд креж вывсянь усигӧн, артмӧдӧны ичӧтик борганъяс.
Гӧравыв пӧскӧтинаясын йирсьӧ скӧт, а гӧран муясын йӧзыс быдтӧны рудзӧг, зӧр да картупель.
Зэв мича гӧра массивъясын сэн и тан лӧсьӧдӧма ывла доръянінъяс да войтырлы гожся шойччанінъяс.
Немечму лунвыв юкӧнсӧ босьтӧны Альпъяслӧн войвыв мусюръяс да налӧн гӧраводзьяс.
Войвыв Альпъяс абу джуджыдӧсь, сӧмын торъя йывъясыс кайӧны 3000 метра вылнаӧдз.
Альпъяс гӧраводзын медбура кольӧма вӧрӧдлытӧм вӧр-ва, сійӧс видзӧны ывла доръянінъясын да войтыр паркъясын.
Канму ыджыдджык юкӧнын климатыс вуджана — саридздорсасянь континентвывсаӧдз.
Ывла сямыс сетӧ позянлун быдтыны быдсикас культура, а Рейн вожын — весиг винатусь.
Енэжваыс быдлаын усьӧ уна, гӧраясын 600–800 мм-ӧдз.
Юяс Немечмуын тырыс, найӧ визувтӧны медсясӧ лунвывсянь войвылӧ.
Медгырысь да медмича ю — Рейн.
Сы вывті грузсӧ кывтӧдӧны-катӧдӧны миллион тоннаясӧн.
Ю вомъясын сулалӧны ыджыд карса портъяс.
Канму рытыв-лунвылын Дунай юлӧн панасыс.
Рейн да Дунай торъя уна вааӧсь тулыснас, а гожӧмнас — гӧравыв лым да йи сылӧм дырйи.
Вӧръясыс кольӧмаӧсь этшалаӧ.
Найӧ босьтӧны канму пасьталысь матӧ нёльӧд пайсӧ да тшемвидзӧны медсясӧ гӧраясын.
Унджыкдлаын морт ки помысь артмӧдӧм ландшафтъяс.
Индустрияса вывті уна уджаинысла, туйяс, каръяс да сиктъяслӧн тшӧкыд вез вӧсна сынӧд да ва ёна няйтӧсьмӧны.
Юяс нуӧны няйт да пагӧдан васӧ Войвыв саридзӧ.
Юяслӧн да тыяслӧн уналун вылӧ видзӧдтӧг, дуб ваыс оз тырмы.
Канмуын олысь йӧз.
Войтырсикас серти Немечмуын олысьяслӧн тэчасыс зэв ӧтсяма.
Олысьлӧн пӧшти 100% — немечьяс, кывъяслӧн герман чукӧрса войтыр.
Мирса мӧд тыш бӧрын Немечмуӧ мукӧд канмуясысь вӧлі вуджӧдӧма овны 9 млн. гӧгӧр немеч.
Кыдз и Прансузмуын, тані суйӧрсайса уна уджалысь.
Олысьлӧн пӧшти 90% олӧ каръясын.
Немечму — мирса медозыр канмуяс пиысь ӧти.
Канму овмӧсын медшӧрыс — промышленносьт.
Фабрик-заводыс эм быдлаын.
Сэні вӧчӧны быдсикас прӧдукция.
Торъя уна лэдзӧны машинаяс.
Машина стрӧитан да химия заводъяс нималӧны мир пасьтала.
Химия тӧваръяс, автомобильяс, радиоэлектроникаысь вӧчӧмторъяс ыджыд лыдӧн петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ.
Порта каръясын вӧчалӧны саридзвыв суднояс.
Немечму озыр из шомӧн, калий совъясӧн.
Торйӧн нималана Рурса из шом перйысь бассейн.
Унджык сырьё, медводз кӧ — мусирсӧ, лоӧ вайны суйӧр сайысь.
Аслас индустрия сӧвмӧмӧн торъялӧ Рур обласьт.
Видз-му овмӧсын медшӧр уджыс — скӧт видзӧм, кодлы зэв лӧсялӧ ывлавыв гӧгӧртасъяс, а быдмӧг вӧдитӧмыс могмӧдӧ скӧтсӧ сёянӧн.
Кӧдзӧны сю, зӧр, сёян турунъяс.
Альпвывса сук туруна видзьясын, кыдз и мукӧдлаын канму пасьтала, видзӧны йӧла мӧс стадаяс.
Быдлаын рӧдмӧдӧны порсьясӧс.
Медшӧр сёян культура — шобді.
Сійӧс мыйтакӧ вайӧны и мукӧд канмуысь.
Немечму рытыввылын да асыв-лунвылын, кӧні гожӧмыс шоныдджык, быдтӧны сакара свеклӧ.
Видз-му овмӧсыс тӧдчӧ войтырлы муса сёян-юан вылӧ.
Сійӧ нималӧ ас калбасъясӧн да сосискиӧн.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Асыввыв Европаса канмуяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 71. Асыввыв Европаса канмуяс
Польша, Чехму, Словакму, Мадьярму, Румыния, а сідзжӧ Балкан кӧджса ӧткымын канму пырӧны Асыввыв Европаӧ.
Тайӧ паськыдкодь мутасыс нюжӧдчӧ Балтика саридзсянь войвылын Мушӧр да Сьӧд саридзьясӧдз лунвылын и асыв-лунвылын, ӧтласа кузьтаыс 1500 км гӧгӧр.
Став канмуыслӧн, Чех, Словак да Мадьяр муясысь ӧтдор, эм саридз дорӧ петан туй.
Ывлавыв гӧгӧртасъяс серти Асыввыв Европаса канмуяслысь пасьтасӧ сёрнитчӧмаӧсь юкны кык пельӧ.
Войвылын куйлӧны Польша, Чехму, Словакму да Мадьярму, лунвылын — Румыния, Болгария, Албания да вӧвлӧм Югославияса канмуяс.
Найӧ торъялӧны и рельеф, и климат серти.
Польша, Чехму, Словакму, Мадьярму.
Тайӧ канмуясыс, Чех да Словакмуысь ӧтдор, медсясӧ шыльыд веркӧсаӧсь.
Увтасінъясыс Балтика вадорсянь лунвывланьын абу джуджыдӧсь да кайӧны сӧмын 50-200 м вылӧ.
Найӧс тэчӧма неджӧг излӧн кызсьыс-кыз слӧйӧн.
Важся кыссян йи кольӧма морена мыльк лёдзьяс.
Мадьяр муыс сідзжӧ куйлӧ паськыд увтасінын Дунай юлӧн шӧр визув пӧлӧн.
Сійӧ артмӧма му кыш лайколын.
Миллионъяс во сайын тані больӧдчӧмаӧсь саридз гыяс.
Чех да Словак муяс гӧраясаӧсь.
Рытыввылын тайӧ слудаясыс ёна пазалӧмаӧсь да, видзӧдны кӧ, Немечмуса шӧр джудждаа гӧраяс кодьӧсь, оз кыптыны 1500 метрысь вылӧджык.
Рытыввывланьджык заводитчӧ Карпат гӧраяслӧн мегыр, арлыд серти сійӧ томджык да ёна джуджыдджык.
Но и тайӧ неджӧг изъясӧн тэчӧм гӧраясыс алькӧс пӧкатъяса, гӧгрӧскодь йывъяса.
Кристалл из сикасъяслӧн петанінын гӧраясыс ёсь йылаӧсь, зӧм кыръясаӧсь.
Климатыс став тайӧ канмуас континентвывсакодь.
Гожся температураяс содӧны кыдз рытыввывсянь асыввылӧ, сідз и войвывсянь лунвылӧ.
Мадьяр муын шыльыдінъясас да гӧраяслӧн бура шоналӧм лунвыв пӧкатъясас кисьмӧ весиг виноград.
Енэжва быдлаын усьӧ этшаджык материк рытыввылын серти, та вылӧ видзӧдтӧг Польша войвылын, кӧні мупытшса ваяс матыстчӧны веркӧслань, муяссӧ колӧ косьтыны.
Мадьяр муын жӧ гожӧмнас лоӧ быть киськавны муяс, садъяс, град йӧръяс.
Тӧвнас ёнмӧны кӧдзыдъяс, лымйыс куйлӧ 2-3 тӧлысь чӧж.
Гӧраясын климатыс ыркыдджык да ёна васӧдджык, та вӧсна тані бура быдмӧны вӧръяс, босьтӧ панассӧ уна ю — Эльба, Одер, Висла.
Суйӧрсайса Европаын медкузь ю — Дунай — йитӧ Словак да Мадьяр муяс Сьӧд саридзкӧд.
Вӧрыс тайӧ территорияас колис этша.
Пӧшти ставнас гӧрӧма сьӧд муа мадьяр степ, кодӧс нимтӧны пуштаӧн.
Польша асыв-войвылын, кӧні колялӧмаӧсь на сора вӧръяс, куйлӧ зубръясӧн нималана Бела Вежаса войтыр парк.
Йӧз.
Тайӧ канмуясас территориясӧ буракодь овмӧдӧма.
Джынсьыс унджык йӧзыс олӧны каръясын.
На пӧвстысь медгырысьяс — юркаръяс.
Быд карлӧн эм мыйкӧ аслыспӧлӧс, ас «чужӧм».
Чехъяс, шуам, ассьыныс юркарсӧ нимтӧны Злата Прага, радейтӧны да нимкодясьӧны сійӧн да.
Прагаыд Европаса медмича каръяс пӧвстын.
Важ кадся дворечьяс да башняяс, уна лыда важся памятникъяс, Влтава ю вомӧн посъяс сетӧны карлы мӧд пӧв вӧчны позьтӧм ӧблик.
Польша, Чехму да Словакму — славяна олысьяса канмуяс.
Мадьяръяслӧн важайясыс (найӧ асьнысӧ нимтӧны мадьяръясӧн) коркӧ овлӧмаӧсь Урал сайын.
Сюрс во сайясын ӧткымын мадьяр котыр эновтӧмны чужан инъяссӧ и вочасӧн вужъясьӧмны шӧр Дунай пӧлӧн.
Польша, Чех, Словак да Мадьяр муяс озырӧсь мупытшса перъянторъясӧн, торйӧн нин сьӧд да сьӧдовгӧрд из шомӧн.
Шомнас кыдзи ломтаснас вӧдитчӧны электростанцияяс.
Шомысь ӧтдор Польшаын эм ыргӧн, Венгрияын — бокситъяс, кодъяс колӧны лемень кисьтан индустриялы.
Леменьысь вӧчӧны машинаяслы — автомобильяслы, самолётъяслы — быдсикас юкӧнъяс, сійӧн вӧдитчӧны сідзжӧ стрӧитчӧмын.
Бура сӧвмӧма видз-му овмӧс, но йӧзыс тані уджалӧны промышленносьтын дорысь этшаджык.
Польшаын медшӧр культураяс — сю, зӧр, картупель.
Паськыд муяс пӧскӧтинаяс улын.
Гортса пемӧсъясысь кызыс мӧсъяс да порсьяс.
Чех, Словак да Мадьяр муясын, кӧні климатыс шоныдджык, быдтӧны шобді да сакар свеклӧ.
Мадьяр муыс сідзжӧ нималӧ фруктыа садъясӧн, виноград быдтанінъясӧн.
Фрукты, град выв пуктасъяс, а сідзжӧ наысь консервъяс нуӧны уна мукӧд канмуӧ.
Румыния, Болгария, Албан му да вӧвлӧм Югославияса канмуяс сідзжӧ пырӧны Асыввыв Европаӧ.
Найӧ куйлӧны (Румынияысь ӧтдор) Балкан кӧджын.
Ывлавыв.
Тайӧ канмуясса ывлавывлыс торъялӧ аслас унасикаслуннас.
Тані паныдасьлӧны быдсикас ывлавыв комплексъяс — альпвыв видзьяс, кос степъяс да вӧръясӧн вевттьӧм гӧравыв массивъяс.
Мушӧр саридз вадорын — субтропикса быдмӧгулов.
Рельефыс медсясӧ гӧраяса.
Гӧра мусюръяс нюжӧдчӧны Мушӧр саридз пӧлӧн.
Сылӧн вадоръяссӧ ёна вундалӧма.
Румыния мутасті мегырвидзӧны Карпатъяс.
Найӧ вуджӧны Войвыв Болгарияса гӧраясӧ, кодъяс нюжӧдчӧны рытыввывсянь асыввылӧ.
Гӧраяс артмӧм тані эз на помась, та вӧсна абу гежӧдӧсь мувӧрӧмъяс.
Дунай кывтыдын да сы вожъяс пӧлӧн куйлӧны видз-му овмӧслы лӧсялан увтасінъяс да мылькъя шыльыдінъяс.
Тайӧ канмуясса климатыс уна пӧлӧс.
Мушӧр саридз вадорын климатыс мушӧрсаридздорса.
Мукӧдлаын континентвывсакодь климат.
Гожӧмыс жар, сора тӧлысся +23...+25°С шӧр температураа.
Тӧлыс дженьыд да шоныдкодь.
Лымйыс усьӧ медсясӧ гӧраясын.
Саридзьяссянь ылыстчӧмӧн климатыс лоӧ косджык.
Енэжваыс усьӧ 600-650 мм гӧгӧр, а Дунай кывтыдын тайӧ лыдыс чинӧ 300-400 мм-ӧдз, абу гежӧдӧсь тані и косдыръяс.
Медыджыд ю — Дунай.
Сы вывті кывтӧны-катӧны карабъяс.
Юяс визувтӧны гӧраяссяньджык.
Та вӧсна найӧ тэрыб визулаӧсь, мый сетӧ позянлун паськыда вӧдитчыны тайӧ юясӧн ва электростанцияяс лэптігӧн.
На пиысь медгырысьыс — «Кӧрт дзиръя» — лэптӧма Дунай вомын.
Тайӧ ГЭС-лы вынйӧра турбинаяс вӧчӧма Роч муын.
Мушӧр саридз вадорын ас быдмӧгуловыс пӧшти эз коль.
Культура быдмӧгъяс пӧвстын медся уна лимон да апельсин пуяс, виноград кустъяс, оливки пуктасъяс.
Дунай кывтыдса увтасінын куйлӧ чужтан вына сьӧд мусинъяса сьтеп.
Сійӧс пӧшти ставнас гӧрӧма.
Гӧраясын кольӧмаӧсь на вӧръяс, кызвыйӧ тупу сора букъяс.
Вылынджык — козъя да ньыв пуа вӧръяс.
Гӧравыв видзьясын рӧдмӧдӧны ыжъясӧс.
Йӧз.
Асыввыв Европаын олӧны уна сикас йӧз.
Став канмуын, Болгарияын кындзи, медъёна овмӧдӧма сикт.
Шыльыдінъяс да Мушӧр саридз дор шогманаӧсь видз-му овмӧс вылӧ.
Гӧраяс озырӧсь рудаясӧн.
Торйӧн тӧдчанаӧсь цинкӧн, свинечӧн да эзысьӧн тыра дона полиметалл рудаяслӧн куйлӧдъяс.
Ыджыдӧськодь никель да хромит рудаяса, ыргӧна куйлӧдъяс.
Карпатводзвывса лайколын, Румынияын, эмӧсь мусир да биару.
Индустрия юкӧнъяс пиысь сӧвмӧмаджык машина вӧчӧм, тані лэдзӧны автомобильяс, тракторъяс, видз-му овмӧслы машинаяс, мупытшса озырлун перйигӧн уджӧданторъяс.
Сиктса олысьяслӧн медшӧр удж — быдмӧг вӧдитӧм.
Паськыд муяс шобді да кукуруза, а сідзжӧ сакара свеклӧ да подсолнечник улынӧсь.
Петкӧдчисны выль культураяс — рис, хлопчатник, соя — ас пытшкын уна едждӧг кутысь боби быдмӧг.
Румынияын, Болгарияын, кыдз и Мадьяр муын, уна яблӧга, сливаа, персика сад да виноградник.
Быдлаын быдтӧны быдсикас град выв пуктасъяс — помидор, ӧгурчи, юмов гормӧг.
Град выв пуктастӧг тайӧ канмуясын оз овлы пӧшти ни ӧти сёян.
Фруктъясысь да град выв пуктасъясысь вӧчӧны прӧдуктъяс уна лыда уджаинын.
Сӧвмӧма ыж видзӧм.
Татчӧ олысьяс окотапырысь сёйлӧны ыж йӧлысь сыр (брынза).
Югыдлӧз саридз, зэв мича гӧраяс, шоныд климат, история памятникъяс кыскӧны татчӧ уна туристӧс.
Туризм да курорт удж вайӧны уна сьӧм.
Ӧнія кадӧ Асыввыв Европаса канмуяс уналаті вежӧны ассьыныс овмӧс да сыӧн веськӧдлан ног.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Европаса канмуяс. Италия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 72. Лунвыв Европаса канмуяс.
Италия
Лунвыв Европаса канмуяс куйлӧны гырысь кӧджъяс вылын — Пиренея, Балкана, Аппенина, кодъяс пыдӧ пырӧны Мушӧр саридзӧ.
Европалӧн тайӧ юкӧнса медгырысь канмуяс — Италия, Испания, Португал да Эллада.
На кындзи, Лунвыв Европаын куйлӧ некымын дзоляник канму, найӧ мирын медся ичӧтӧсь.
Ывлавылыс дай войтыр овмӧсыс Лунвыв Европаса канмуясын унаторйӧн ӧткодь.
Италия — мирса медваж канмуяс пӧвстын, сійӧ торъялӧ озыр историяӧн да дзик мушӧрсаридзвывса ывлавылӧн.
Италияыс Аппенина кӧджынджык куйлӧ, но сы мутасын лоӧны тшӧтш Мушӧр саридзса гырысь діяс — Сицилия да Сардиния, а войвылас — орчча материк юкӧн.
Канму пасьтала пӧшти быдлаті нюжалӧны гӧраяс.
Войвылас зымвидзӧ Италияса, да и Европаса, медся ыджыд гӧра тэчас — Альпъяс.
Татчӧс гӧра йывъясыс войвыв вежтасӧдыс кыпалӧны пӧшти 5 сюрс метрӧдз (Монблан йылыс — 4807 м).
Му кышыслӧн тайӧ том чукыраиныс артмӧма литосфера плитаяс йитвежын.
Сійӧ лӧсялӧ Европаа-Азияа сейсмозонакӧд.
Тані овлӧны мувӧрӧмъяс да вулканасьӧмъяс.
Вулканъясысь медся нималана — Везувий.
Сицилия ді вылын эм Этна вулкан.
Торйӧн нин тшӧкыда муыс вӧрлывлӧ Шӧр да Лунвыв Италияын.
Аппенинъяс джуджда сертиыс Альпъясысь лажмыдджыкӧсь и оз кыпавны саридз веркӧссянь 3000 метрысь вылӧ.
На вылын оз куйлы векся лым.
Аппенинъяссӧ тэчӧма извесьт да лыа изъясысь, мый лӧсялӧ му горсъяс да гротъяс артмӧмлы.
Увтасіныс Италияын этша, найӧ векньыд визьӧн нюжалӧны саридз вадор пӧлӧн.
Медыджыдыс — Падана шыльыдін — куйлӧ По ю ковтысын.
Канмулӧн тайӧ медшӧр жытнича, тані вӧдитӧны фруктыа садъяс да виноградникъяс, кӧдзӧны нянь культураяс, пуктӧны сакара свеклӧ.
Италияын мупытшса озырлунъясыс абу уна, сӧмын ртуть руда да сир из тырмымӧн.
Эмӧсь полиметалл рудаяслӧн неыджыд куйлӧдъяс.
Но эм уна быдсикас стрӧитчан материал — мрамор, гранит, вулканса туф.
Канмулӧн войвывсянь лунвылӧ кузя нюжалӧм, войвывсянь джуджыд гӧраясӧн сайӧдӧм, шоныд да кынмывтӧм саридзлӧн матыслун тӧдчӧны татчӧс климатын.
Мыйӧн лунвылӧджык вешъян, сійӧн шоныдджык сійӧ лоӧ.
Падана шыльыдінын климатыс шӧркодя шоныд, жар гожӧма, но тӧлыс кӧдзыд да руа.
Канмулӧн ыджыдджык юкӧнын вевтыртӧ мушӧрсаридздорса климат, кузь да жар гожӧма и шоныд да васӧд тӧла.
Тӧвшӧрся шӧр температураыс 0 °С-ысь вылынджык.
Тӧвнас тшӧкыда зэрласьӧ, енэжыс кымрасьлӧ.
Лымъялӧ Аппенина кӧджын зэв гежӧда.
Альпъясса климатыс сэтшӧм, кутшӧм векджык овлӧ гӧраясын.
Сійӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вежсьӧ горувсянь гӧра йылӧдз, шӧркодь шоныдсянь кӧдзыдӧдз.
Гӧраясын лымйыс оз сывлы некымын тӧлысьӧдз, а гӧра йывъяссӧ вевттьӧма нэмӧвӧйся лымйӧн.
Альпъясын усьӧ медся уна енэжва, торйӧн кӧ рытыввылын, медджуджыд юкӧнас, 3000 мм-ӧдз.
Енэжватӧ вайӧны улис рытыв тӧвъяс.
Италияса юяс унджыксӧ дженьыдӧсь, но зэв визулаӧсь.
Европаса мукӧд юясысь найӧ торъялӧны тӧвся тулӧмӧн.
Медкузь да медся уна ваа юыс — По.
Сійӧ нуӧ сьӧрсьыс уна лыа да мукӧд поснитор, а Адриатика саридзӧ усигӧн артмӧдӧ дельта.
Аппенина кӧджын медыджыд юыс — Тибр, код дорын сулалӧ канмулӧн Рим юркар.
Альпъясын абу этша коркӧ йи кыссигӧн артмӧм гырысь тыяс.
Налӧн мича вадоръясӧ лӧсьӧдалӧмаӧсь мир пасьтала зэв нималана курортъяс.
Италияса мусинъяс туянаӧсь му вӧдитӧм, фрукты пуяс да виноградникъяс быдтӧм вылӧ.
Италия куйлӧ чорыд коръя век веж вӧръяс да кустарникъяс зонаын, но вӧрыс пӧшти абу кольӧма.
Мыльк да гӧраув пӧкатъяссӧ вевттьӧны век веж кустарниклӧн да неыджыд пуяслӧн сук быдтасъяс.
Шыльыдінса муӧн вӧдитчӧны видз-му овмӧсын быдтор кӧдзӧм могысь.
Быдмӧг да пемӧсулов видзӧм могысь Альпъяс да Аппенинъяс вылі юкӧнъясын лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс.
Италияын абу гежӧдӧсь йӧзыслы ыджыд лёк вайысь ойдлӧмъяс.
Вадорын кыпӧдӧм уджаинъяс няйтчӧдӧны Мушӧр саридзсӧ.
Йӧз.
Олысь лыд сертиыс суйӧрсайса Европаын Италия сетчӧ сӧмын Немечмулы.
Медшӧр олысьыс — итальянояс, налӧн кывйыс пырӧ роман чукӧрӧ.
Олысьяслӧн медыджыд суклуныс канму войвылын, кӧні эм уна кар, да Неаполь гӧгӧр.
Гежӧдкодь олысьыс гӧраясын.
Оз этша итальянеч ов да уджав Швейцармуын да Германияын.
Олысьяслӧн джынсьыс унджык олӧ каръясын.
Италия — индустрияа канму.
Медуна олысьыс уджалӧны фабрик-заводын.
Сы вӧсна мый ас мупытшса озырлуныс абу тырмана, унджыклаын вӧдитчӧны вайӧм сырьеӧн.
Канмуын лэдзӧны быдсикас машина, торйӧн кӧ автомобильяс вӧчӧм серти Италияыс медводдзаяс пӧвстын.
Эм уна завод, кӧні мусирысь вӧчӧны ломтас да химия тӧваръяс — пластмасса, синтетика сі, наысь дӧраяс, шӧрт, лакъяс да краскаяс.
Пӧшти став мусирсӧ вайӧны суйӧр сайысь, медсясӧ Рытыв-Лунвыв Азияысь да Войвыв Африкаысь.
Уна промышленнӧй уджаин сулалӧ саридз дорын.
Порта каръясын вӧчӧны ӧнія кадлы лӧсялан суднояс.
Тӧдсаӧсь сідзжӧ италияса мотоциклъяс да мотороллеръяс.
Италия — мотороллеръяслӧн чужанін.
Гожся вылын температураяс да шоныд, улис тӧвъяс лӧсялӧны быдсикас культура быдтӧм вылӧ.
Нянь культураяс вермӧны вонас кыкысь воны, но кос гожӧм вӧсна уналаын ковмылӧ ки помысь кӧтӧдны мусӧ.
Медшӧр нянь культура — шобді.
Шобді пызьысь Италияын вӧчӧны ставлы тӧдса нэмӧвӧй сёянтор — макарон, кодлӧн сикасыс зэв уна.
Падана шыльыдінса кӧтӧдӧм муясын паськыда вӧдитӧны рис да град выв пуктасъяс.
Италиясӧ нимтӧны Европаса «медшӧр садӧн», уна пӧлӧс фрукт тані быдмӧ да — яблӧг, груша, персик, абрикос, черешня, инжир.
Канмулӧн лунвыв юкӧнын да медсясӧ Сицилияын быдлаын апельсин, мандарин, лимон да виноградник муяс.
Маслинаяс ӧктӧм серти Италияысь водзын сӧмын Испания.
Зэв тшӧкыда овлысь шондіа лунъяс, мичаысь-мича вӧр-ва, шоныдсьыс-шоныд саридз, важ историясӧ уна казьтылантор кыскӧны Италияӧ мирса быдсикас канмуысь туристъясӧс.
Пӧшти 3 сюрс нэмся Рим карын колисны миян эра заводитчигӧн на лэптӧм керкаяс да стрӧйба колясъяс.
Карлысь юкӧнсӧ босьтӧ «дзоляндзи» Ватикан канму, кӧні пукалӧ католик вичкоса юралысь.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Лунвыв Америкаын олысь йӧз @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 45. Лунвыв Америкаын олысь йӧз
Материк вылын олысь йӧз котырыс тэчас сертиыс вывті дзуг.
Медым гӧгӧрвоны, мыйла тадзи лои, колӧ тӧдны континент овмӧдан история.
Медводдза йӧзыс петкӧдчӧмаӧсь тані пӧшти 15–17 сюрс во сайын.
Тайӧ вӧліны важся индеечьяс, кодъяс воӧмны татчӧ, унджык туялысьлӧн видзӧдлас серти, Войвыв Америкаладорсянь.
Эмӧсь континентсӧ овмӧдӧм кузя и мукӧд гипотезаяс: йӧз вермӧмаӧсь веськавны татчӧ Африка либӧ Океаниласянь.
Вочасӧн индеечьяс овмӧдӧмаӧсь материксӧ ставнас, артмӧмаӧсь уна йӧза племяяс.
Унджык племяыс уна нэм чӧж нуӧдісны кӧялан оласног, кыйсьӧмны, вотчӧмны.
Андъясса гӧрааианъясын 7 сюрс во сайын босьтчӧмаӧсь му вӧдитӧмӧ, коді сэсся сӧвмӧма да воӧма вылыс тшупӧдӧдз.
Индееч котыр вӧдитӧмны му абу сӧмын гӧраясын, но и шыльыдінын, кыпӧдлӧмаӧсь ювыв помӧдъяс, косьтӧмаӧсь мусин.
Индеечьяс медводдзаясӧн пондӧмаӧсь быдтыны кукуруза, картупель, арахис, тыква, помидор, фасоль, кодъясӧс ӧні вӧдитӧны мирса уна канмуын.
XVI нэмсянь Лунвыв Америкасӧ мӧдӧмаӧсь колонизируйтны европеечьяс.
Материк вылын кутасны овмӧдчыны испанечьяс да португалсаяс, а сёрӧнджык и Европаса мукӧд канмуысь петӧм йӧз.
Европеечьяслӧн локтӧмыс суӧма унджык индееч войтырӧс рӧда-племяа оласног тшупӧдын.
Сӧмын Андъясын вӧліны важся индееч канмуяс.
Медся вынйӧраӧн сэкся кадӧ вӧлі сӧвмӧм овмӧса да культураа инкаяслӧн канму.
Бырӧм индееч цивилизациясянь кольӧмторъяссӧ ӧнӧдз на туялӧны уна канмуын.
Вӧръясын куйлӧны зэв ыджыд крамъяса да дворечьяса жугӧдӧм кар колясъяс.
Овтӧминысь сюрӧм гырысь фигураяс, вына изкаръяс, туйяс да посъяс, водопроводъяс, му кӧтӧдан канаваяс чуймӧдӧны весиг ӧнія йӧзсӧ.
Испания да Португал материксӧ ас кипод улӧ босьтасны да, татчӧс вужвойтырлы лои пыкны лыдтӧм шог.
Атлантика бердса мутасын индеечьястӧ пӧртӧмаӧсь рабъясӧ, мыйкӧ мында виӧмаӧсь либӧ зырӧмаӧсь материк пыдіӧ овнытӧ омӧля шогман муяс вылӧ.
Индеечьяс этшаммӧмысла колонизаторъяслы ковмӧма корсьны содтӧд уджалан вын.
Муяс вылын уджалӧм могысь кутӧмаӧсь вайны негръясӧс — Африкаысь рабъясӧс.
Ӧні Лунвыв Америкаын олӧны став куим расаа войтыр.
Континентса йӧз пӧвстын мунӧма расаясӧн, кывъясӧн, обычай-традицияӧн да нравъясӧн сорласьӧм.
Йӧзкотыр тэчасыс лои вӧвлытӧм дзугӧса.
Европееч да индееч кост гӧтрасьӧмысь артмӧны метисъяс.
Найӧ лоӧны медшӧр олысьяснас Андъясвыв уна канмуын.
Европееч да негр кост гӧтрасьӧмысь артмӧны мулатъяс, а индееч да негр кост гӧтрасьӧмысь — самбояс.
Негръяс да мулатъяс олӧны кызвыннас материк асыввылын.
Лунвыв Америкаын олысьяслӧн ыджыдджык пайыс сёрнитӧ испан кывйӧн, Бразилияын — португалса кывйӧн.
Индеечьяс сёрнитӧны уна мукӧд кыв вылын.
Медбура паськалӧмаӧсь кечуа да аймара войтыр кывъяс.
Материкыс овмӧдӧма омӧлякодь.
Тані олӧ 280 млн. гӧгӧр морт.
Йӧзыс континент пасьтала овмӧдчӧмаӧсь абу ӧткодя.
Кызвыныс олӧ-вылӧ океан вадорын, кытчӧ воалӧмаӧсь саридз сайсянь воӧм йӧз.
Йӧзлӧн суклуныс ыджыдкодь сідзжӧ Андъяс шӧрса кыптӧдъясын.
А континент пытшкӧсса паськыд районъяссӧ овмӧдӧма гежӧда.
Канмуяс.
Лунвыв Америка территория вылын абу сымда канму, мыйта Африкаын.
Ӧнія странаяслӧн суйӧръяс артмӧмаӧсь XIX нэм пансигӧн войтыръяслӧн ас вӧля понда испанияса да португалса колонизаторъяскӧд тышкасьӧмын.
Лунвыв Америкаын пӧшти быд канму, кыкысь кындзи, океанлань банаӧсь.
Медыджыд канмуяс куйлӧны континент асыввылын, шыльыдін вылас — Бразилия, Аргентина, Венесуэла.
Андъясвыв канму котырӧ пырӧны Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия, Чили.
Материкса медічӧт канму — Суринам.
Ывлавыв гӧгӧртас серти Лунвыв Америка континент торйӧдӧны кык юкӧн вылӧ — материклӧн паськыд шыльыдінъяса Асыввыв, кӧні куйлӧны гырысь канмуяс, да Андъяса Рытыввыв.
Татчӧс странаяссӧ нимтӧны Андъясвыв канмуясӧн.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Материк асыввывса канмуяс. Бразилия @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 46. Материк асыввывса канмуяс. Бразилия
Бразилия — мутас да йӧз лыд серти мирса медся гырысь канмуяс пӧвстын.
Тайӧ федерация нога республика, коді тэчӧма 22 штатысь.
Бразилия — Лунвыв Америкаса медся сӧвмысь да озыр странаяс пиысь ӧти.
Кызвын йӧзыс сёрнитӧ португалса кывйӧн, кӧні абу этша африкаса кыв да кывтэчас, а сідзжӧ индеечьяс сёрниысь вуджӧм кывъяс.
Бразилия паськыд мутасын ывлавылыс чуймымӧн уна пӧлӧс, но став ывлавыв комплекссӧ позьӧ ӧтувтны кык юкӧнӧ — Амазония да Бразилияса кыптӧд.
Амазония ставнас тыдалӧ сӧмын космосысь.
Сылӧн плавкӧс веркӧсыс тшӧкыд вез моз кырлалӧма уна ваа юясӧн да вевттьӧма век веж быдмӧгъяса, пырыс мунны позьтӧм сук вӧръясӧн.
Медся дона вӧръяс быдмӧны вывтасінъясын.
Амазония озыр абу сӧмын вӧръясӧн.
Неджӧг из пытшкысь вӧлі аддзӧма кӧрт руда, рӧма металл, мусир да биару куйлӧдъяс.
Юясын уна сикас чери — Му шарса дуб ваын олысь чери сикасъяслӧн коймӧд пайыс.
Бразилияса кыптӧдын веркӧсыс абу ӧткодь.
Плавкӧс вывтас шыльыдінъяскӧд ӧттшӧтш паныдасьлӧны абу ёна джуджыд гӧраяс.
Кыптӧдса джудждаммыштӧм юкӧнъяс кыркӧтшӧн лэччӧны Атлантика океанлань.
Кристалл сяма изсикасъяс кутӧны ас пытшкас кӧрт да марганеч рудаяса, рӧма металлъяса ыджыд видзасъяс.
Му кыш потасъясӧ магма пырӧмысла тані кокниа артмӧмаӧсь алмазъяс да гежӧд металл рудаяс (шуам, уран).
Бразилияса кыптӧдын климатыс уна пӧлӧс да, тайӧ тӧдчӧ и татчӧс быдмӧгуловын.
Тропикдорса век васӧд вӧръясыс океансянь ылісмигӧн вуджӧны саваннаясӧ.
Юяс пӧлӧн тані нюжӧдчисны тропикдорса галерея вӧръяс, кӧні кызвыннас воска пальмаяс.
Лунвылын сулалӧны век веж да сора вӧръяс, кӧні бразилияса лыска араукарияяс улын век веж тэлля моз быдмӧ парагвайса тшай (матэ).
Кыптӧдса юяс вылын уна кось да борган, тані лэптӧма электростанцияяс.
Йӧз.
Войтыр тэчасыс Бразилияын зэв дзуг, татчӧ пырӧны индеечьяс, негръяс, европеоид расаса олысьяс да сора расаяс.
Индеечьяс да метисъяс олӧны канму войвылын да рытыввылын.
Индеечьяс, кызвын племяыс, олӧны сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи и пӧль-пӧчъясныс.
Вӧралӧм да чери кыйӧм, важ ног му уджалӧм да вотчӧм — налӧн медшӧр уджъяс.
Вӧралысьяс ӧнӧдз на вӧдитчӧны ньӧввужйӧн, нывбабаяс небзьӧдӧны мусӧ ёсь пома бедьясӧн.
Амазония вомӧн машина туй вӧчӧм бӧрын татчӧ локтӧмаӧсь овны мутӧм метис крестьяна.
Кералӧм вӧр местаӧ найӧ гӧрӧны му, рӧдмӧдӧны скӧт.
Канму асыввылын да лунвылын олӧны европаса да африкаса войтырлӧн йылӧмыс, но страналӧн став штатын кызвыйӧ сораса олысьяс.
Бразилияса войтыр оласногын петкӧдчӧны португалеч, индееч да негръяслӧн традиция да обычай колясъяс.
Португалсаяс вайӧмаӧсь выль чужан муӧ кыв да архитектура, индеечьяслысь босьтӧма гортса кӧлуй кыӧм традиция — вольӧс, гамак, сумка, мебель, а сідзжӧ сиктса керкаясын вевт да берд.
Бразилечьяслӧн медрадейтана гаж — карнавалъяс, кӧні тӧдчӧ Африкаса искусство.
Карнавал традиция йитчӧма сійӧн, мый важӧн муяс идралӧм бӧрын Африкаса веръяслы сетлісны некымын шойччан лун.
Странаса унджык йӧзыс олӧны вадор каръясын либӧ саридзсянь матын.
Лӧсьыд бухта бердын сулалӧ Лунвыв Америкаса медмича каръясысь ӧти, канмулӧн символ — Рио-де-Жанейро.
Бразилиа юркарыс куйлӧ канму шӧрас.
Сійӧс кыпӧдӧма неважӧн, да аслас тэчасӧн и архитектураӧн, сылӧн вӧчысьяс мӧвп серти, мунӧ аскиа лунся карлань.
Войтыр овмӧс.
Бразилия — бура сӧвмӧм индустрияа канму.
Сійӧ мирын медводдзаяс пӧвстын кӧрт да марганеч рудаяс, бокситъяс да мукӧд мупытшса озырлун куйлӧдъяс серти.
Олысьяслӧн юкӧныс уджалӧ шахтаясын, рудникъясын да карьеръясын, мусир перъянінъясын.
Вадор заводъяс вылын сывдӧны металл, вӧчӧны машинаяс, тракторъяс, самолётъяс, ювывса да саридзвывса карабъяс.
Индустриялӧн ӧдйӧ сӧвмӧм лёкмӧдӧ ывлавыв экологиясӧ.
Содӧны сынӧдӧ, юясӧ, океанӧ лёк сораса шыбитӧмторъяс.
Канмуын вӧр-ва видзӧм могысь лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс, кӧні эмӧсь шоча паныдасьлысь ывлавыв объектъяс.
Канмуын олысьяслӧн вель ыджыд пайыс уджалӧ видз-му овмӧсын.
Медбур муяс гырысь помещик да капиталист киын, тшӧтш и суйӧрсайсалӧн.
Ыбъяс да плантацияяс вылын быдтӧны видз-му овмӧс культураяс, кодъясӧс петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Тайӧ копей, какао-бобияс, хлопчатник, сакара тростник, рис, соя.
Кос саваннаясын да степ районъясын, канму лунвылын, рӧдмӧдӧны сюра гырысь скӧт да ыжъясӧс.
Амазония вӧръясын чукӧртӧны вӧля вылын быдмысь каучука быдмӧгъяслысь сок, а сідзжӧ воск, ӧрекъяс, дасьтӧны дука да бурдӧдчан турунъяс.
Но вӧрса гырысь озырлунъяснас вӧдитчӧны этша на.
«Каучук лихорадкаа» вояс 20-ӧд нэм заводитчигӧн содтӧмаӧсь Амазонка ю вылын кар лыдсӧ.
На пиын Манаус — Амазонас медыджыд штатлӧн юркар.
Каучук чукӧртӧмысь воӧм барыш сетӧма бразилечьяслы позянлун кыпӧдны карас зэв мича культура мыгӧрпас — опера театр.
Сылӧн сцена вылын петкӧдчӧмаӧсь мирса уна канмуысь медбур артистъяс.
«Каучук лихорадка» помасьӧмкӧд Манаус вӧлі пӧшти эновтӧма, а театрса стрӧйбаыс кутӧма тырны лианаясӧн да экватор вӧрса мукӧд быдмӧгъясӧн.
Миян кадӧ карыс бара ловзьӧма, сійӧ пӧртчӧма электроннӧй индустрия шӧринӧ.
Ӧні тані вӧчӧны телевизоръяс, микрокалькуляторъяс да мукӧд инструментъяс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Аргентина @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
Аргентина
Аргентинаса Республика — Лунвыв Америкаын территория серти мӧд канму.
Кызвын олысьыс — Европаысь воӧм йӧзлӧн йылӧм, сёрнитӧны испанияса кывйӧн.
Индеечьяс тані зэв неыджыд пай.
Аргентина — материкас овмӧс боксянь сӧвмӧмджык канмуяс пӧвстын.
Аргентинаса ывлавыв озыр да уна сикас.
Войвылас пӧсь югӧръяснас пӧжӧ тропиквывса шонді, а лунвылас зырӧны Антарктикаса йияс.
Рытыввылас лымъя йывъясӧн кыпалӧны Андъяс, а асыввылас помтӧм-дортӧм шыльыдінын паськӧдчӧмаӧсь степъяс (пампаяс).
Странаыс озыр мупытшса перъянторйӧн.
Климатлӧн унапӧлӧслуныс артмӧма сы вӧсна, мый канмуыс куйлӧ куим климат зонаын.
Шыльыдінын тшӧкыдакодь дзик виччысьтӧг вежласьӧ поводдяыс.
Помкаыс сыын, мый лунвывса кӧдзыд сынӧд паныдасьӧ войвывсянь локтан тропик сынӧдкӧд.
Ёна кынтылӧм, буса кос бушков, сувтса зэр да син ни бус лымъялӧм — канмуын пыр овлантор.
Андъяссянь лэччысь юяс уна вааӧсь да энергияӧн озырӧсь, а Парана ю — канмуын медшӧр ва туй.
Аргентиналӧн озырлуныс — уна пӧлӧс мусина вевттьӧд.
Медбура чужтан вынӧн торъялӧны пампаса сьӧд муа кодь да видзвыв мусинъяс.
Быдпӧлӧсӧсь канмуын и ывлавыв зонаяс: тропикдорса вӧръяссянь войвылын джынвыйӧ овтӧминӧдз лунвылын.
Войвылын юяс пӧлӧн быдмӧны век веж вӧръяс да воска пальмаа расъяс, Андъяссянь матынджык — кос вӧръяс, кӧні меддонаторйӧн лыддьысьӧ кебрачо пу (испанияса ногӧн «жугӧд чер»).
Паськыдсьыс-паськыд эрдъяс канмуас босьтӧны васӧд да кос степъяс, турунӧн вевттьӧм джынвыйӧ овтӧминъяс.
Тайӧ пемӧс вӧдитан овмӧслы кӧрым база.
Йӧз.
XVI нэм заводитчытӧдз Аргентинаын овлӧмаӧсь индееч племяяс.
Ӧтияс на пиысь олӧмаӧсь ас му вылынджык, кодйылӧмны кӧтӧдан канаваяс, вӧчлӧмны посъяс, туйяс, тӧдлӧмны кипод удж.
Мӧдъяс ӧтлаысь-мӧдлаӧ вешъялігмоз вӧралӧмаӧсь да чери кыйӧмаӧсь, коймӧдъяс вузасьӧмаӧсь куясӧн да дӧраясӧн орчча племяяскӧд.
Ӧнія кадӧ индеечьясыд канму 22 провинция пиысь олӧны сӧмын 12-ын.
Налы кольӧмны олӧм вылӧ медся шогмытӧм кос районъяс.
Канму олысьяслӧн сюрӧснас лоӧны испанияса колонизаторъяслӧн йылӧмыс.
XIX нэм помын да XX нэм медводдза джынйын канмуӧ ӧвмӧдчӧмны Европаса мукӧд войтырысь уна йӧз: итальянеч, прансуз, англичан, немеч, поляк, роч, украинеч кывъяяс.
Пампаын помтӧм-дортӧм паськыдінъяссӧ коркӧ вӧлі овмӧдӧма зэв шоча.
Сэтчӧс сиктсаясӧс нимтылӧмны «гаучо»-ӧн.
Повтӧм верзьӧмаяс да скӧт видзысьяс, найӧ вӧлявыв пемӧсъясӧс раммӧдігмоз пошти став олӧмнысӧ коллялӧмаӧсь восьса енэж улын.
Ӧні гаучоӧн нимтӧны кыдзи верзьӧмӧн скӧт видзысьясӧс, сідз и скӧт кутысь йӧзӧс, кодъяс олӧны неыджыд усадьба-хуторын (ранчо).
Аргентинаса войтырлӧн ыджыдкодь пайыс олӧ гырысь вадор каръясын.
Буэнос-Айрес юркарын олӧ-вылӧ странаса йӧзлӧн пӧшти джынйыс.
Каръяслӧн торъя кварталъясын видзӧны сійӧ канмулысь кыв, традиция да культура, кытысь воисны олысьясыс.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Андъясса канмуяс. Перу @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§47. Андъясса канмуяс. Перу
Аслас континент вылын Перу Республикаыс мутас ыджда сертиыс лоӧ коймӧдӧн.
Перу — медваж цивилизацияяса канму, Лунвыв Америкаса археология музей кодь.
Канмуын ывлавылыс зэв уна сикаса да вель ёна торъялӧ.
Лӧнь океансянь дзик неылыті нюжалӧны джуджыд Андъяс, чужтан вына лайковъяскӧд орччӧн зымвидзӧны лымъя гӧраяс, овтӧминъяс межаасьӧны Амазонияса помтӧм-дортӧм вӧръяскӧд.
Ывлавыв гӧгӧртас серти канму юксьӧ куим пельӧ.
Вадор мусӧ Перуын нимтӧны Костаӧн.
Тайӧ саридзбердса шыльыдіныс нюжӧдчӧма векньыд (80-сянь 180 км-ӧдз) визьӧн океан пӧлӧн 1600 км вылӧ.
Куйлӧ сійӧ тропикдорса овтӧмин зонаын.
Костасӧ вундалӧны гӧраясысь визувтан юяс, кодъяс тырлӧны сӧмын зэригӧн, Андъясын лым да йи сылігӧн.
Юяслӧн кос воргаясыс — быттьӧ аслыспӧлӧс туй везъяс, кодъяс мунӧны океанлань.
Климатыс тані жар да зэв кос.
Быдмӧгуловыс гӧль — кактусъяс, чорыд турун вутшъяс.
Йӧзыс олӧны юдорса оазисъясын.
Киськалан муяс вылӧ лӧсьӧдӧма сакара тростника да хлопчатника плантацияяс.
Саридздорса овтӧмин сайын кузь стен моз зымвидзӧны Андъяс.
Канму тайӧ юкӧнлы сетӧмаӧсь Сьерра ним.
Гӧраяссӧ юклӧма торъя мусюръяс вылӧ ю ковтысъясӧн, джуджыд кыптӧдъясӧн.
Гӧраясын климат уна пӧлӧса.
Рытыввыв мусюръяслы сюрӧ этша енэжва, а асыввывсаясыс ёна васӧдӧсь.
Кыптӧдъясын климатыс джуджыдгӧравывса.
Сьерра асыв-лунвыв юкӧнын эм Титикака ты, аймара индееч кыв вылысь вуджӧдны кӧ, «озысь эрд», мый петкӧдлӧ ты ваыслысь аслыспӧлӧс рӧмсӧ.
Ты дорас, бура чужтан вына муяс вылын, важъя кадсянь индеечьяс вӧдитӧны му.
Буретш тані медводдзаясӧн босьтчӧмны быдтыны картупель.
Кыптӧдъяссӧ вевттьӧма лудъясӧн, кодъяс шылькнитчӧмаӧсь пӧшти гӧравыв сывлытӧм лымъясӧдз.
Сэні, кӧні енэжваыс усьӧ этшаджык, лудъяс вежсьӧны гӧравывса степъясӧн.
Тайӧ лудъясыс да степъясыс — зэв бур йирсянінъяс сюра гырысь скӧтлы, мевйӧдӧм ламалы, ыжъяслы.
Индеечьяс олӧны грездъясын.
Налӧн неыджыд, изйысь тэчӧм керкаясныс му джоджаӧсь да туруна вевтаӧсь.
Керка дор йӧрыс кытшалӧма из стенмӧн.
Гӧраяс озырӧсь рӧма металл рудаясӧн, медыджыд куйлӧдъясыс ыргӧн излӧн.
Канмулӧн асыввыв юкӧнын — Сельва, помтӧм-дортӧм вӧръяс, кодъяс пыр кыпыда визувтӧ Амазонка да сылӧн уна лыда вожъяс.
Вӧръясын юясыс туйяс пыдди.
Волысьӧм могысь вӧдитчӧны ӧти юсянь мӧдӧдз писькӧдӧм ордымъясӧн.
Амазонка дорын сулалӧ порт да Сельвалӧн медшӧр кар — Икитос, кытчӧдз Атлантика океансянь юті кайлӧны саридзвывса карабъяс.
Перуса сельваын овмӧс кыпӧдны сӧмын на босьтчӧны.
Заптӧны вӧр, каучук, сир.
Йӧз.
Перуын олӧны оз сӧмын испанечьяслӧн йылӧмыс.
Испанияса кывйӧн сёрнитысь перусаясысь кындзи тані эм индееч вужъя кык войтыр — кечуа да аймара.
Странаын кык каналан кыв — испанияса да кечуа.
Испанеч йылӧмыс да метисъяс олӧны кызвыннас карын, а индеечьяс — сиктын да гӧраясын.
Сельваын кольӧмаӧсь уна пӧлӧс кывъя «вӧрса индеечьяс».
Перу — важся индееч цивилизацияяса канму, налӧн шедӧдӧмторъяс чуймӧдӧны ӧнія мортӧс.
Инкаясӧн ас канму лӧсьӧдӧмӧдз на тані вӧлі нин дас кымын важся цивилизация, кодъяс кад мысти бырӧмны-вошӧмны, а мый вӧсна — век на абу тӧдмалӧма.
Индеечьяслысь уна памятник важся Перу муын вӧлі жугӧдӧма испанечьясӧн канму асулалігӧн.
Инкаяслӧн крамъяс да дворечьяс пыдди испанияса йӧз кыпӧдісны католик вичкояс, манастыръяс, дворечьяс.
Но инкаяслысь ловвыв культурасӧ абу воштӧма, сійӧ вуджӧма ныв-пиянныслы йӧзкост творчествоӧн, шыладӧн да йӧктӧмъясӧн, паськӧмӧн да овмӧсӧн.
Инкаяслӧн шылада культура пӧшти ставнас кольӧма кечуа-аймаралы.
Миян кадӧ Сьерра каръясын нуӧдсьӧны уна рӧма шылад карнавалъяс.
Абу бырӧма и важ паськӧмысь ӧткымын деталь.
Кыдз и важ дырйи, киподтуя йӧз кыӧны ной дӧраяс, кодъясысь вӧчӧны топыд пончо — веськыд пельӧса дӧра торйысь юр вылӧ шӧрас розя дженьыд плащ.
Тайӧ нэмӧвӧй паськӧмсӧ мичмӧдӧны дзуг геометрияа серӧн.
Овмӧс.
Перу — ывлавывса ыджыд озырлуна канму.
Рӧма металл рудаяс кындзи, канмуын эмӧсь мусир, фосфорит да мукӧд мупытшса озырлунлӧн куйлӧдъяс.
Ыджыд вына юяс вермӧны сетны уна энергия.
Гӧракост ковтысъяс нималӧны чужтан вын сетысь мусинъясӧн, а океанлӧн ваяс озырӧсь чериӧн.
Но тайӧ ывлавыв озырлунӧн вӧдитчӧмсӧ унатор падмӧдӧ.
Вадоръясын оз тырмы му кӧтӧдӧм вылӧ ва, а асыввыв юкӧнын васӧдыс вывті ыджыд, колӧ косьтыны мусӧ.
Гӧраясын став шогмана муӧн вӧдитчӧны видз-му овмӧсын, но бӧрӧ кольччысь методъясӧн мусин вӧдитӧны да, сійӧ ӧдйӧ изгармӧ.
Канмуын олысь йӧзлӧн ыджыдджык юкӧныс уджалӧ видз-му овмӧсын, мупытшса озырлун перъян да чери кыян индустрияын.
Бӧръя воясӧ страна пырис мирса медся «чериа» канмуяс пӧвстӧ.
Океан дорын лэптӧма чери керӧм кузя гырысь заводъяс.
Сӧвмӧ рӧма металлъяс сывдӧм.
Каръясыс кызвынсӧ сулалӧны океан вадорын либӧ сысянь матын, та лыдын и канмулӧн Лима юркар.
Бӧръя кадӧ Перуын ыджыд вын пуктӧны канмулысь овмӧс сӧвмӧмӧ, торйӧн нин сійӧ районъясас, кӧні ывлавыв озырлуныс уна.
Лӧсьӧдӧны проектъяс омӧля чужтан муяссӧ бурмӧдӧм могысь.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Войвыв Америкаын олысь йӧз @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 56. Войвыв Америкаын олысь йӧз
Войвыв Америкаса олысьяс пӧвстын унджыкӧн лоӧны Европаса быдсикас канмуысь, медсясӧ Ыджыд Бритмуысь, коркӧ локтӧм йӧзлӧн йылӧмыс.
Тайӧ Ӧтувтчӧм Штатъясса американечьяс да англо-канадечьяс, найӧ сёрнитӧны англи кывйӧн.
Канадаӧ вуджысь прансузъяслӧн потомокъяс сёрнитӧны прансуз кывйӧн.
Континентса вужвойтыр — индеечьяс да эскимосъяс.
Найӧ овмӧдӧмаӧсь Войвыв Америкасӧ европеечьясӧн сійӧс восьтӧмӧдз на.
Тайӧ войтыръяс пырӧны монголоид расалӧн америкаса вожӧ.
Туялысьяс тӧдмалісны, мый индеечьяс да эскимосъяс — Евразияысь петӧм йӧз.
Унджык лыдаӧсь индеечьяс (15 млн. гӧгӧр).
«Америкаса индеечьяс» ним оз кут некутшӧм йитӧд Индиякӧд; тадзи лои историяӧ кольӧм сорсьӧм вӧсна, Колумбыс тай чайтӧма восьтӧм муяссӧ Индияӧн да.
Европеечьяс вотӧдз индеечьяс вӧралӧмаӧсь, чери кыйӧмаӧсь, вотчӧмаӧсь.
Племяяслӧн ыджыдджык юкӧныс олӧма Лунвыв Мексикаын (ацтекъяс, майяяс), кӧні найӧ лӧсьӧдӧмны вель сӧвмӧм овмӧса да культураа асшӧр канмуяс.
Найӧ уджалӧмаӧсь му вылын — вӧдитӧмаӧсь кукуруза, томатъяс да Европаӧ бӧрынджык вайӧм мукӧд культура быдтас.
Европаысь колонизаторъяс воӧм бӧрын индеечьяслӧн судьбаыс тэчсис шуштӧма: найӧс виалӧмаӧсь, вӧтлывлӧмаӧсь бура чужтан муяс вылысь, найӧ кулалӧмны европеечьясӧн пыртӧм висьӧмъясысь.
XVII–XVIII нэмъясын Войвыв Америкаӧ плантацияяс вылын уджавны вӧлі вайӧма Африкаысь негръясӧс.
Найӧс вузавлӧмаӧсь верлунӧ му кутысьяслы.
Ӧні негръясыс олӧны кызвыннас каръясын.
Войвыв Америкаса йӧз лыдыс 406 млн. гӧгӧр морт.
Налӧн паськалӧм вылӧ тӧдчӧ континент овмӧдан история да ывлавыв гӧгӧртас.
Медъёна овмӧдӧма материклӧн лунвыв джынйыс.
Войвыв Америкаса йӧзлӧн ыджыд топыдлуныс рытыввыв юкӧнас, кӧні вужъясьӧмаӧсь Европаса канмуясысь медводз вуджӧм йӧзыс.
Войвыв Америкаса тайӧ юкӧнын сулалӧны медгырысь каръяс: Нью-Йорк, Бостон, Филадельфия, Монреаль да мукӧд.
Шочиника континентын овмӧдӧма тундраа да тайга вӧръяса овнысӧ туйтӧмджык войвыв мутасъяссӧ.
Кос климата да вежласяна рельефа гӧраа инъяс сідзжӧ этша йӧзаӧсь.
Степъяс зонаын, кӧні эм бура чужтан мусинъяс, уна шоныд да ва, олысьлӧн топыдлуныс тӧдчымӧн ыджыдджык.
Войвыв Америкаын куйлӧ мирса медся сӧвмӧм канму — Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс.
Налӧн территорияныс тэчӧма ӧта-мӧд дорсянь ылын сулалан куим юкӧнысь.
На пиысь кыкыс материкынӧсь: медшӧр мутасыс да рытыв-войвыв помса Аляска.
Лӧнь океанса шӧр юкӧнын куйлӧны Гавайи діяс.
Таысь кындзи, Лӧнь океанын АӦШ-лӧн эм нӧшта мыйкӧ мында ді.
АӦШ медшӧр территориясянь войвылын куйлӧ мӧд гырысь канму — Канада, а лунвылын — Мексика.
Шӧр Америкаын да Кариб саридзса діяс вылын — некымын неыджыд канму: Гватемала, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Ямайка да мукӧд.
Куба ді вылын да сыкӧд орччӧн куйлан діяс вылын сулалӧ Кубаса Республика.
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Канада @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 57. Канада
Канада — бура сӧвмӧм ыджыд канму.
Континентвывса юкӧнысь кындзи, сы тэчасӧ пырӧны Канадаса Арктика архипелаглӧн уна лыда діяс.
1. Войвыв Америкалӧн кутшӧм юкӧнас куйлӧ Канада?
Кутшӧм океанъясӧн сійӧ мыськавсьӧ?
2. Корсьӧй мусерпасысь Канадлысь юркар?
3. Канадаса ывлавылыс унаторйӧн ӧткодь миян канму ывлавывкӧд.
Орччаӧдӧй Рочмуысь да Канадаысь климат вӧньяс да ывлавыв зонаяс.
Ывлавыв гӧгӧртас.
Тайӧ ыджыд канмуас ывлавыв гӧгӧртасыс сэн и тан абу ӧткодя шогмӧ йӧз олӧм да овмӧс нуӧдӧм понда.
Канада войвылын тӧдчӧ Арктикаса кӧдзыд климат, татчӧс мутасыс озджык лӧсяв олӧм вылӧ.
Сійӧ пӧшти абу овмӧдӧма мортӧн.
Ляпкыд шыльыдінъясын паськӧдчӧмаӧсь арктикаса йиа овтӧминъяс да вӧртӧм тундраяс.
(Мусерпасъяс да небӧгас гижӧм серти висьталӧй мыйӧн аслыспӧлӧсӧсь канму войвыв юкӧнас климатыс, быдмӧг да пемӧсуловыс).
Тані кызвыннас олӧны эскимосъяс.
Найӧ кыйӧны чери, виӧны тюленьясӧс да мукӧд саридзвыв пемӧссӧ.
Мортлы олӧм вылӧ бурджыка лӧсялӧ лунвыв юкӧнса ывлавылыс.
Тайӧ юкӧнас и бергалӧ Канадаын пӧшти став олӧмыс.
Лунвывланьын климатыс лоӧ шоныдджык да васӧдджык.
Канада лунвылын (кутшӧм климат вӧньын сійӧ?) уна сюрс километр кузяла нюжалӧмаӧсь лыска вӧръяс.
Видзӧднысӧ найӧ дзик миян войвыв парма кодьӧсь.
Сэні быдмӧны америкаса коз, ниа, пожӧмъяс, кодъясысь артмӧ дона пу материал.
Йӧзыс тані медсясӧ заптӧны вӧр да вӧчӧны сыысь быдпӧлӧстор.
Лыска вӧръяс озырӧсь куа пемӧсъясӧн.
Вӧръяс — канмулӧн озырлуныс.
Канадаса вӧр да кабала нималӧны мир пасьтала.
Канада канму дӧрапас вылын серпасалӧма клён кор.
Клёнъяс быдмӧны уналаын.
Торйӧн яръюгыдӧсь арнас, клёнъяс сетӧны сора вӧръяслы аслыспӧлӧс ӧблик.
Бура чужтан сьӧд рӧма да прерияса канштан рӧма мусинъяс вылын быдтӧны шобді, зӧр, ид.
Няньсӧ идралӧны уна, канадаса шобдіӧн тыра карабъяс мунӧны мирса уна канмуӧ.
Канадаса фермаяс асланыс овмӧс стрӧйбаяс кытшын сулалӧны мӧда-мӧдсяньыс ылын.
Кӧйдыс видзӧм могысь кыпӧдӧны элеваторъяс.
Степса лудъяс вылын, кӧні быдмӧ сук турун, видзӧны мӧс да ыж стадаяс.
Канмулысь рытыввыв юкӧнсӧ босьтӧны Кордильера гӧраяс.
Найӧ 6 км-ӧдз джудждаӧсь.
Лымйӧн вевттьӧм гӧра йывъяссянь кыссьӧны йияс да сетӧны панассӧ бузгысь юяслы.
Керӧс пӧкатъяссӧ вевттьӧма пемыд лыска вӧръясӧн.
Канада зэв озыр мупытшса перъянторъясӧн.
Торйӧн нин уна тані никель да ыргӧна, цинк да кӧрта, дона металла (зарни да платина) рудаяс.
Эмӧсь рудаясыс и радиоактив металлъясӧн.
Туялӧма мусира да биаруа ыджыдкодь куйлӧдъяс.
Унакодь сикас озырлун перйӧм кузя Канадаыс лоӧ мирын медводдзаӧн.
Вӧвлытӧм ыджыдӧсь ваэнергия видзанінъяс.
Юяс вылын кыпӧдӧма гырысь гидроэлектростанцияяс, налӧн донтӧм энергияӧн паськыда вӧдитчӧны рӧма металлъяс сывдігӧн.
Канадаса заводъясын вӧчӧны быдсикас прӧдукция — автомобильяс да видз-му овмӧс машинаяс, реактив самолётъяс да океанса карабъяс.
Унджык уджаиныс америкаса кӧзяева киын, тані вӧчӧмторъяс пиысь вель ыджыд юкӧнсӧ сідзжӧ мӧдӧдӧны АӦШ-ӧ.
Атлантика да Лӧнь океанын континент бердса ваясныс озырӧсь чериӧн.
Йӧз.
Канада — чуймӧдана канму: тані карса кӧть сиктса улич вылын позьӧ кывны быдпӧлӧс кывъя сёрни.
И гӧгӧрвоана мыйла: кызвын олысьыс тай Европаса да Азияса уна канмуысь воӧм йӧз.
Но кызвыннас тані олӧны англо-канадечьяс да франко-канадечьяс, сы вӧсна странаын кык каналан кыв — англи да прансуз.
Вужвойтырыс — эскимосъяс да индеечьяс — абу унаӧнӧсь.
Пӧшти став йӧзыс олӧны канму лунвылын, АӦШ-кӧд суйӧр пӧлӧн, кытчӧ овмӧдчӧмаӧсь Европаысь вуджӧмаяс.
Налы сюрӧма татысь олӧм вылӧ бур гӧгӧртас.
Сійӧ жӧ кадӧ вӧраинъяссӧ овмӧдӧмаӧсь гежӧда.
Канадаса йӧз пӧвстын нёльысь коймӧд пайыс олӧ карын, унджыкнас неыджыдъясын.
Ывлавывсӧ канмуын абу на лёка вежӧма морт ки помысь, но лунвылын, кӧні йӧзлӧн топыдлуныс ыджыд, эм уна кар да индустрияса уджаин, сійӧ кутіс омӧльтчыны.
Медся аслыспӧлӧс ывлавыв комплексъяс видзӧм могысь гӧраясын да шыльыдінъясын лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс.
На пиысь медыджыдын (Вуд-Баффало) эмӧсь вӧрӧн и, степӧн и вевттьӧм муторъяс.
Тані видзӧны-дӧзьӧритӧны гежӧдӧн лоӧм бизонӧс да ӧткымын мукӧд пемӧсъясӧс, шоча сюран лэбачьяслысь поздысянінъяс.
Удж.
1. Комплекс карта серти корсьӧй Канадаысь мупытшса озырлун куйланінъяс.
Гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла найӧ буретш сэні ли тані куйлӧны.
2. Канадаыс лыддьысьӧ медся уна этноса канмуяс пӧвстын.
Мыйла тадзи?
3. Канадаысь кутшӧм войтыр паркъяссӧ пасйӧма комплекснӧй мусерпасӧ?
{В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев (комиӧдіс FU-Lab) @ Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс @ география @ http://geography.komikyv.org. @ 2020 @ }
§ 58. Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс
Тайӧ канмуыс мирса медся гырысь странаяс пӧвстын.
Сылӧн овмӧсыс ёна бурджыка сӧвмӧма мукӧд муясын дорысь.
АӦШ-ӧ волӧм йӧзыс шуӧны, тайӧ канмусьыс пӧ вежӧрӧ медбура мӧрччанторйыс — сылӧн помтӧм-дортӧмлуныс.
Йӧз лыд сертиыс АӦШ-ыд мирас медводдзаяс пиын.
Унджыкӧн карсаяс, ӧткымын карас олӧ миллион сайӧ морт.
Сиктса олысьыс канмуын этша.
Ывлавыв.
АӦШ-са овмӧс сӧвмӧмлы отсалӧма абу сӧмын мыйбыр мувыв куйланіныс, но и ывлавыв озырлунъяс.
Канмуын ывлавылыс зэв унапӧлӧса.
АӦШ-лӧн медшӧр мутасыс куйлӧ войвывса шӧркодь да тропикувса климата поясъясын, а лунвылын неыджыд муторъяс пырӧны весиг тропикъясӧ.
Ывлавыв торъялӧмъяс бура аддзам, мунам кӧ Атлантикасянь Лӧнь океанӧдз.
Тайӧ паськыд территорияас позьӧ торйӧдны куим юкӧн, кодъяс абу ӧткодьӧсь ывлавыв гӧгӧртас сертиныс.
Асыввылын кызвыннас куйлӧны Атлантика океан да Мексика куръя пӧлӧн нюжалысь увтасъяс, а сідзжӧ Аппалачи гӧра тэчас.
Тані олӧ странаса олысьяс пиысь джынйыс кымын.
Вадор пӧлӧн уна бур бухта да куръя.
Татчӧ и овмӧдчалӧмаӧсь Европаысь медводдзаӧн локтӧмаяс, а сёрӧнджык тані артмӧмаӧсь гырысь каръяс.
На пиысь медыджыдыс — Нью-Йорк.
Тайӧ абу сӧмын кар, кӧні уна фабрик да завод, но и ыджыд саридзвывса порт.
Тані эмӧсь уна лыда банкъяс, вузасянінъяс, кантораяс.
Карыс нималӧ небоскрёбъясӧн.
Увтас шыльыдінъяс да лажмыд гӧраяс буретш шогмӧны овмӧс нуӧдны.
Шӧркодь да тропикувса зонаясын шоныд да васӧд климат, бура чужтан мусинъяс лӧсьыдӧсь унапӧлӧс культура быдтӧм вылӧ.
Канмулӧн шӧр юкӧнас, Аппалачисянь асыввылын да Кордильеръясӧдз рытыввылын, куйлӧ Миссисипи юӧн да сы вожъясӧн вомӧналӧм Ыджыд да Шӧр шыльыдінъяса паськыд мутас.
Шоныд, кузь да васӧд гожӧм сетӧ тані видз-му овмӧслы зэв бур гӧгӧртас.
Шыльыдінъяс асыввылын усьӧ 1500 мм гӧгӧр енэжва.
Васӧдлунсӧ татчӧ вайӧны Мексика куръясянь тропикса сынӧд массаяс.
Вӧръяссӧ бырӧдӧма, степъяссӧ важӧн гӧрӧма.
Шобді да кукуруза быдтӧны канму пасьтала уналаын, но тані сылӧн кӧдзаяс босьтӧны торйӧн нин ыджыд эрдъяс.
Кордильеръяслань матынджык енэжва лыдыс чинӧ 300–500 мм-ӧдз.
Тайӧ кос степъяса регион, кӧні мусӧ уджавны позьӧ сӧмын торйӧн кӧтӧдӧм дырйи.
Паськыд пӧскӧтинаяс вылын рӧдмӧдӧны сюра гырысь скӧт.
АӦШ-лысь рытыввыв юкӧнсӧ пӧшти ставнас босьтӧ Кордильеръяслӧн гӧра тэчас.
Гӧра мусюръяс костын вель ыджыд вылнаас куйлӧны пытшкӧсса кыптӧдъяс да платояс.
Вундалӧм рельеф да Америка Рытыввылас унджыклаын овлана кос климат сетӧ позянлун уджавны мусӧ сӧмын торйӧн кӧтӧдӧм дырйи.
Йӧзыс овмӧдчӧмаӧсь «діясӧн» моз, ю ковтысъясын.
Кордильеръясысь перйӧны ыргӧн, цинк, свинеч рудаяс, ртуть, эм зарни, вольфрам.
Лӧнь океан бердса АӦШ вадорын лунвыв юкӧнас кос тропикувса климат, сійӧ бура шогмӧ вӧдитны цитрус плантацияяс (апельсин, лимон) да виноградникъяс.
Океанлӧн шоныд ваяс, сэзь, кымӧртӧм поводдя кыскӧ татчӧ мукӧд канмуясысь шойччысьясӧс.
Став мир пасьтала тӧдса Диснейленд парк, кӧні лӧсьӧдӧма мирса торъя канмуясса ывлавыв да войтырлысь олӧм петкӧдлан пельӧсъяс.
Аляскаын ывлавылыс аслыспӧлӧс да зумыш.
Сылӧн тӧдчана юкӧныс куйлӧ Войвыв полюс кытш сайын.
Гӧраяса рельеф да арктикаса кӧдзыдъяс тӧвнас содтӧны сьӧкыдлунъяс сійӧс туялысьяслы.
Олысьясыс кызвыннас уджалӧны мупытшса озырлунъяс перйӧмын.
Индустрия.
Промышленнӧй прӧдукция вӧчӧм серти АӦШ-ыс мирас медводдза канму.
Медшӧр инсӧ индустрияын босьтӧны ыджыд ӧтувтчӧмъяс — монополияяс.
Налӧн уджаинъясын лэдзӧны уна лыда быдсикас вӧчасторъяс.
АӦШ водзалӧмаӧсь мукӧд канмуяссӧ производство котыртӧмын, вӧчӧмаӧсь сідзи, медым ставпӧлӧс материальнӧй бурторйыс тані вӧлі юр выв тыр.
Ичӧтсяньыс американечьясӧс велӧдӧны, мый мортлӧн медшӧр тырмытӧмтор — весь олӧм, а медшӧр буртор — зільлун да писькӧслун.
АӦШ-са индустрия сӧвмӧмын бур отсӧдӧн вӧліны ывлавыв озырлунъясныс, на лыдын и мупытшса перъянторъяс.
Странаса му пытшкӧсын эмӧсь ломтаслӧн ыджыд куйлӧдъяс — из шом, мусир да биару, а сідзжӧ быдсикас руда — кӧрта, рӧма металла рудаяс.
Уна гӧравывса юяс вылын кыпӧдӧма гырысь ГЭС-яс.
Индустрияса да видз-му овмӧсса вӧчасторъяслысь тӧдчана юкӧнсӧ петкӧдӧны мукӧд канмуясӧ.
Войтыр овмӧс кузя уджъясыс ёна вежӧмаӧсь канмуын вӧр-васӧ, омӧльтӧмаӧсь сылысь гӧгӧртассӧ.
Медлёка тайӧ тӧдчӧ уна лыда фабрикаа, заводъяса, автомобиля каръясын.
Няйтӧсьтӧма сынӧд, веркӧсса ваяс, мусинъяс.
Ывлавывса уна озырлунлӧн чинӧны видзасъяс, торйӧн кӧ дуб валӧн.
Быд во сійӧн унджык и унджык вӧдитчӧны индустрияын да видз-му овмӧсын (кӧтӧдӧм могысь).
Веськӧдлысь котырӧн вӧлі вынсьӧдӧма ывлавыв видзӧм могысь оланпасъяс, сынӧд да ва весалӧм вылӧ видзӧны век унджык сьӧм.
Но сувтӧдны тайӧ бырӧдан процессӧ оз на вермыны.
Странаса медмича инъясӧ лӧсьӧдӧма войтыр паркъяс.
На пӧвстын медся паськыда тӧдсаыс Йеллоустон.
Сійӧс лӧсьӧдӧма аслыспӧлӧс, гейзеръясӧн нималана интас видзӧм могысь.
Медыджыд «Гигант» гейзер кадысь кадӧ шыбитӧ 90 м джуджда ва сюръя.
Канада да АӦШ-ысь кындзи, материк лунвыласджык, Шӧр Америкаын, Панама йитчанінын да Кариб саридзса діяс вылын, куйлӧ некымын канму.
Пасьтаыс налӧн, Мексикаысь ӧтдор, абу ыджыд.
Ывлавылыс озыр да уна пӧлӧс.