{Мишулин А. В. (комиӧдісны Комиӧдісны Г. Фёдоров, Т. Ветошкин) @ Древньӧй мирлӧн история @ история @ История древнего мира @ 1941 @ }
СССР-са НАУКАЯС АКАДЕМИЯЛӦН ИСТОРИЯ КУЗЯ ИНСТИТУТ
ДРЕВНЬӦЙ МИРЛӦН ИСТОРИЯ
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 5–6-ӧд КЛАССЪЯСЛЫ УЧЕБНИК
Проф.
А. В. МИШУЛИН РЕДАКЦИЯ УЛЫН
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпросӧн
ВВЕДЕНИЕ.
§ 1. Первобытнӧй йӧзлӧн олӧм.
Первобытнӧй орда.
Олӧмыс йӧзыслӧн му вылын заводитчис уна сюрс во сайын.
Первобытнӧй йӧз вӧліны дикарьясӧн да животнӧйяс моз жӧ овлісны стадаясӧн.
Гырысь группаясӧн найӧ шӧйтісны му вывті жебиник сёянтор корсигтыр, ӧтув вӧчавлісны грубӧй ӧрудиеяс да пӧльзуйтчылісны наӧн.
Первобытнӧй йӧз ыджыд удж пуктылісны, медым судзӧдны аслыныс сёян.
Найӧ эз тӧдлыны ни скӧтвидзӧм, ни мууджалӧм, ни судзӧдӧм прӧдуктаяс перерабатывайтӧм.
Налы лоліс корсьны да прӧстӧ чукӧртны ставсӧ сійӧс, мый шогмыліс сёянӧ.
Ас оліганыс тайӧ первойя периодас йӧзлӧн эз вӧвны оланінъяс, найӧ эз на ещӧ велавны оланінъяссӧ стрӧитавны.
Сы вӧсна найӧ овлісны вӧръясын, дзебсясьлісны кустъяс пиын, пырлывлісны джуджыд пещераясӧ.
Уджалан ӧрудиеяссӧ найӧ вӧчлісны изйысь да лыысь.
Тайӧ вӧліны лёка отделайтӧм да шыльӧдтӧм грубӧй ӧрудиеяс.
Тайӧ первойя ӧрудиеясыс, кодъясӧс йӧзыс велалісны вӧчны изйысь, шусьӧны «древнекаменнӧй векса» (палеолитса) ӧрудиеясӧн.
Найӧ отсӧгӧн йӧзыс кыйлісны дикӧй животнӧйясӧс, шедӧдлісны сёян вужъяс.
Этша позьӧ вӧлі вӧчны татшӧм прӧстӧй ӧрудиеяснас.
Сы вӧсна тайӧ йӧз олӧмлы век угрожайтіс хищнӧй зверьяссянь да тшыглунсянь опасность.
Олӧмыс вӧсна тыш нуӧдігӧн йӧзлы ковмыліс ветлӧдлыны ӧтув ыджыд ордаӧн, ӧтвылысь корсьны сёян, бӧрйыны временнӧй стоянкаяс.
Татшӧм вӧлі олӧмыс первобытнӧй ордалӧн.
Племя да род.
Йӧзлӧн олӧмыс эз сулав ӧти местаын.
Лоӧм (возникнитӧм) человеческӧй общество зэв ньӧжйӧник, но век жӧ муніс водзӧ.
Йӧзлӧн олӧмыс ӧдйӧджык кутіс развивайтчыны, кор найӧ велалісны используйтны би, кодӧс аддзывлісны извергайтчысь вулканъяс дорысь либӧ кодӧс босьтлісны вӧрса пӧжаръяс дінысь.
Сёрӧнджык йӧзыс асьныс велалісны бисӧ перйыны либӧ пу зыртӧмӧн, либӧ биаизйӧн кучкӧмӧн.
Техника кыпӧдчис выль тшупӧд вылӧ.
Изйысь, бура отделайтӧмӧн да шыльӧдӧмӧн, кутісны вӧчавны пуртъяс, ӧжынъяс, ньӧв йывъяс.
Изйысь вӧчӧм усовершенствованнӧйджык ӧрудиеяс шусьӧны «новокаменнӧй векса» (неолитса) ӧрудиеясӧн.
Такӧд тшӧтш йӧзыс изобретитісны ньӧввудж, велалісны сёйысь вӧчавны посудаяс, песны-вӧчны животнӧйяслысь кучик.
Уджалан ӧрудиеяс вежсьӧмкӧд тшӧтш вежсисны и йӧзыс, налӧн олӧм вылӧ средствояс перъян способъясыс.
Ӧні йӧзыс кутісны вуджны животнӧйясӧс ас дораныс приручитӧмӧ, черикыйӧмӧ, первобытнӧй скӧтвидзӧмӧ.
Такӧд йитӧдын тыдовтчӧ и оседлӧй олӧмӧ вуджӧм.
Йӧзлӧн кочевӧй ордаяс заводитӧны обособляйтчавны да босьтны определённӧй муяс.
Сідз, древнекаменнӧй век помын на чужӧны племяяс, мӧдног кӧ йӧз родственнӧй группаяслӧн гырысь объединениеяс.
Тайӧ племяясыс бара на юксьӧны родъяс вылӧ.
Род состоитліс сэтшӧм йӧз группаысь, кодъяс йитчӧмны ас костаныс кровнӧй родствоӧн.
Йӧзлӧн родовӧй организация эз вӧв пыр ӧткодь, сійӧ сідзжӧ развивайтчис да вежласис.
Материнскӧй да отцовскӧй род.
Первойсӧ родовӧй строй дырйи главнӧй рольсӧ ворсӧ нывбаба.
Сійӧ коканӧн кокӧ му, заводитӧ кӧдзны нянь, приручайтӧ животнӧйясӧс.
Кор мужчина мунӧ охота вылӧ сёянтор корсьны, нывбаба кольччӧ стоянка вылын, тӧждысьӧ челядьяс да старикъяс вӧсна, оланін сохранитӧм вӧсна да стоянкаын порядок вӧсна; сэки кольччысьяс олӧны медсясӧ нывбаба удж помысь.
Ставыс тайӧ сувтӧдӧ нывбабаӧс первойя местаӧ, и родын нывбабалӧн татшӧм главенствоыс шусьӧ матриархатӧн.
Уна сюрс во коли сэсянь, кор вӧлі вӧчӧма водзӧ выль воськов.
Первобытнӧй йӧз эз вермыны довольствуйтчыны случайнӧ аддзӧм сёянӧн, дикӧй турунъясӧн да вужъясӧн либӧ животнӧйяс вылӧ не век удачнӧй охотаӧн.
Сёян да паськӧм вӧчӧм кузя, оланінъяс стрӧитӧм кузя, ӧрудиеяс вӧчӧм кузя йӧзлӧн запросъясыс содӧны.
Ӧні найӧ вуджӧны скӧтвидзӧмӧ да мууджалӧмӧ, кыдзи олӧм вылӧ средствояс судзӧдан главнӧй способӧ.
Животнӧйясӧс приручитӧмсянь мунӧ скӧтвидзӧмӧ (пастушествоӧ) вуджӧм.
Гырысь мӧс стадаяс лӧсьӧдӧм сетліс йӧзлы йӧв, яй, кучикъяс да лы.
Медпрӧстӧй мууджалӧмсянь йӧз вуджӧны ёнджыка развитӧйӧ.
Кокан вежсьӧ плугӧн. Плугӧ доддялӧны прирученнӧй ӧшкӧс.
Ӧні бурджыка вӧдитчысьӧ почва, вӧчсьӧ муяс искусственнӧя орошайтӧм, кӧдзӧны ид, кукуруза, дыняяс, тыква да мукӧд питательнӧй быдмӧгъяс.
И вот ӧні, татшӧм овмӧсын, вынсялӧ мужичӧй уджлӧн тӧдчанлуныс.
Мужчинаяс скӧтвидзӧмын да мууджалӧмын лоӧны ёнджыка коланаӧсь.
Татшӧм овмӧсыс кутіс лоны мужчинаяслӧн делӧӧн, а не нывбабаяслӧн.
Родас юрнуӧдысьнас сувтӧ мужчина.
Родын мужчиналӧн господство шусьӧ патриархатӧн.
Паськалӧм родовӧй общинаын ӧтувтчӧны мууджалысьяс и скӧтвидзысьяс, кодъяс нуӧдӧны овмӧссӧ ӧтувъя уджӧн.
Общинаса став делӧясӧн веськӧдліс старейшина — родын медпӧрысь мужчина, кодлӧн вӧлі ыджыд олан опыт.
Сійӧ решайтліс родса членъяс костын споръяс, индавліс йӧзӧс удж вылӧ, юкліс став костын добыча, юкліс продовольствие.
Тайӧ кадас эз на вӧв частнӧй собственность, эз вӧвны классъяс, эз вӧв эксплоатация.
Татшӧм вӧлі олӧмыс первобытно-общиннӧй строй дырйи.
2 §. Кыдзи лоисны рабовладельческӧй государствояс.
Историческӧй памятникъяс.
Классъяслӧн чужӧм.
Первобытно-общиннӧй строй — йӧзъяс развитиеын медводдза тшупӧд, код пыр мунісны став народъяс.
Ӧнія кадӧ тайӧ тшупӧдыс колис ылӧ бӧрланьӧ, сійӧс прӧйдитӧма уна сюрс во сайын.
Сӧмын Австралияса, Африкаса да Америкаса зэв нин этша племяяс (например индеецъяс) олӧны ӧнӧдз на дикӧй, первобытнӧй условиеясын (дикарьяс).
Сыысь кындзи, торъя народъяслӧн важсясьыс сохранитчӧма ӧткымын остатокъяс, кодъяс шусьӧны пережитокъясӧн (например кровнӧй месть), казьтылӧны миянлы важӧн нин бырӧм первобытнӧй эпоха йылысь.
Первобытно-общиннӧй стройлӧн киссьӧмыс лои уна помка вӧсна.
Кымын водзӧ развивайтчис техника да кымын ёнджыка паськалісны бронзаысь, а сэсся кӧртысь вӧчӧм уджалан ӧрудиеяс, сымын ёнджыка общинаын содісны озырлунъяс да сымын унджык чӧжсисны озырлунъясыс торъя йӧз киясын.
Металлическӧй техника применяйтӧм отсаліс торйӧдны ремеслоӧс мууджалӧмысь.
А тайӧ аснас отсаліс родъяс костын да весиг торъя войтыр костын вежласьӧм (обмен) быдмӧмлы.
Тадзи чужис вузасьӧм, а сыкӧд тшӧтш и озырлун.
Важ равенствоыс родын кутіс нин бырны.
Тайӧ лои сы вӧсна, мый ӧтувъя собственность пыдди лои частнӧй собственность.
Ӧти семьяяслӧн чукӧрмылісны гырысь му участокъяс, унджык скӧт, пленникъяс, мӧдъяслӧн — этшаджык.
Ӧні пленникъясӧс эз нин виавны, кыдзи войдӧр, а пӧртлісны рабъясӧ да тшӧктылісны вӧчны сьӧкыд уджъяс.
Татшӧм ногӧн, торъя йӧз киясӧ чӧжсьылісны производствоса средствояс: уджалан ӧрудиеяс, му да весиг йӧз — рабъяс.
А найӧ, кодъяслӧн нинӧм эз вӧв, веськавлісны озыр собственникъяслы кабалаӧ.
И тадзи, родса ӧти членъяс лоины озыръясӧн, мукӧдъяс — гӧльясӧн.
Государство лоӧм.
Озыръяс аслыныс пӧльза вылӧ уджӧдісны неимущӧйясӧс.
Сыысь кындзи, озыр вождьяс чукӧртлісны воинъясысь отрядъяс да накӧд вӧчлывлісны набегъяс мукӧд племяяс вылӧ.
Добычасӧ да пленникъяссӧ найӧ кольлывлісны аслыныс да ас воинъясныслы.
Вочасӧн вождьяс да озыр йӧз кутісны пӧртны рабъясӧ не сӧмын пленнӧйяссӧ, но и ассьыныс корысьмӧм да уджйӧзъясӧ вӧйӧм соплеменникъяссӧ.
Первойсӧ вождьяс асьныс судитлісны да накажитлісны населениеӧс быдсикас мыжъясысь.
Бӧрыннас озыръяс пиысь лоалісны вождьяслӧн отсасьысьяс: округъясса управительяс, дружинаясса начальникъяс, судьяяс, старейшинаяс общинаясын да писецъяс.
Управительяс, знать да озырлунъясӧн владейтысьяс кутісны представляйтны господствуйтысь класс, а мукӧд населениеыс — порабощённӧйяслысь класс.
Тадзи артмалісны классӧвӧй государствояс, первойсӧ негырысьяс, сэсся бӧльӧ гырысьджыкъяс.
Государство сетліс рабовладелецъяс киӧ власть, код отсӧгӧн найӧ управляйтісны рабъясӧн да мырдӧн принуждайтлісны найӧс кольччыны рабствоын.
Миянлы тӧдса гырысь государствояс пиысь древнейшӧйясыс чужисны ю долинаясын: Африка асыв-вой юкӧнын — Нил ю долинаын; Передньӧй Азияын — Тигр да Евфрат юяс низменностьын; Индияын — Инд да Ганг юяс вылын; Китайын — Желтӧй ю вылын.
Тайӧ долинаясас йӧзыс мукӧд местаясын дорысь водзджык вуджисны паськыда мууджалӧмӧ, водзджык кутісны чӧжны озырлунъяс да развивайтчыны.
Сёрӧнджык артмалісны государствояс Греция да Рим.
Историческӧй памятникъяс.
Кыдзи наука тӧдмалӧ тайӧ древнейшӧй государствояс йылысь?
Найӧс изучайтӧмыс подулассьӧ историческӧй памятникъяс вылӧ.
Тайӧ памятникъясыс овлӧны вещественнӧйясӧн да письменнӧйясӧн.
Вещественнӧй памятникъясыс — быдсяма стариннӧй стрӧйбаяслӧн колясъяс, гортса обиходысь сохранитчӧм кӧлуйяс, древньӧй уджалан ӧрудиеяс, монетаяс, шуны кӧ — ставыс сійӧ, мыйӧн йӧзыс пӧльзуйтчылісны ёна важӧн.
Письменнӧй памятникъяс воисны миянӧдз древньӧй гижӧдъяс видын изъяс вылын, храм стенаяс вылын, сёй табличкаяс вылын, а сідзжӧ древньӧй писательяслӧн унасикас произведениеяс видын.
Важся олӧмысь уна памятникъяс судзӧдсьӧны раскопкаяс вӧчӧмӧн.
Татшӧм памятникъяссӧ корсьӧмӧн да изучайтӧмӧн занимайтчӧ наука, коді шусьӧ археологияӧн.
Унасикас памятникъяс, кыдзи вещественнӧйяс, сідз жӧ и письменнӧйяс, хранитчӧны музейясын да архивъясын.
Памятникъяслӧн замечательнӧй собраниеясӧн лоӧны — Москваын Историческӧй музей да Изобразительнӧй искусствояслӧн музей, Ленинградын — Эрмитаж, мирын медбур музейяс пиысь ӧти.
Быд союзнӧй республикаын эмӧсь асланыс местнӧй музейяс.
Летосчисление.
История изучайтӧмын ыджыд тӧдчанлун кутӧ кад правильнӧя арталӧм.
Зэв важӧннас эз вӧв общӧй летосчисление; быд древньӧй народ заводитӧ арталӧмсӧ ас историяас кутшӧмкӧ-нибудь важнӧй событиесянь.
Египтяна артавлісны кадсӧ царьяс веськӧдлӧм серти, грекъяс — олимпиадаяс серти, мӧдног кӧ гимнастическӧй играяс серти, кодъясӧс найӧ нуӧдлывлісны Олимпияын; древньӧй римляна летосчисление нуӧдлісны налӧн главнӧй кар — Рим — стрӧитны заводитан восянь.
Ӧнія кадӧ пӧльзуйтчӧны христианскӧй летосчислениеӧн.
Христиана кад арталӧмсӧ нуӧдӧны римскӧй император Августӧн 30-ӧд во царствуйтӧмсянь.
Сэк, предание серти, чужис Иисус Христос.
Наукаӧн докажитӧма, мый некутшӧм Христос эз вӧвлы.
Но унаӧн кутісны веруйтны сылы (христиана).
Сэсся (VI нэмын) Христослысь чужан легендарнӧй восӧ найӧ примитісны ас летосчислениеса первой во пыдди.
Тайӧ восянь водзланьӧ, миян кадлань, вояссӧ арталӧмыс шусьӧ «выль эраӧн», а тайӧ воӧдзыс, бӧрланьӧ, прошлӧй пыділаньӧ — «выль эраӧдз» арталӧмӧн.
Историческӧй наука изучайтӧ событиеяс, кыдзи найӧ мунлісны последовательнӧя ӧти бӧрся мӧд, мӧда-мӧдсӧ вежӧмӧн; событиеяслӧн кад серти татшӧм последовательностьыс шусьӧ хронологическӧйӧн.
Памятникъяс кузя тадзи изучайтӧмӧн удайтчӧ тӧдмавны йӧзлысь историясӧ первобытнӧй стройсянь миян лунъясӧдз.
Мый изучайтӧ история.
Обществолысь история изучайтігӧн ми тӧдмалам, кыдзи чужліс сійӧ либӧ мӧд человеческӧй общество да кыдзи сійӧ развивайтчис.
Историческӧй наука петкӧдлӧ, мый йӧзъяс асланыс развитиеын мунісны ас общественнӧй олӧмлӧн различнӧй тшупӧдъяс пыр.
Ми аддзылім, мый йӧзъяс ас история заводитчиганыс олісны первобытно-общиннӧй строй условиеясын.
Сэсся чужисны классъяс да обществолӧн классӧвӧй организация: рабовладельческӧй, сэсся крепостническӧй, а сёрӧнджык капиталистическӧй строй, — кодъяс подулавсьӧны эксплоатация вылын.
Обществолӧн история петкӧдлӧ, кыдзи угнетённӧйяслӧн ас угнетательяслы паныд нуӧдан кузь тыш результатын завоевывайтсьӧ выль строй, эксплоатациятӧм да угнетениетӧм, помещикъястӧм да капиталистъястӧм строй.
Тайӧ выль социалистическӧй стройыс победитіс миян странаын, СССР-ын.
Сы вӧсна тышкасьӧны и мукӧд странаясса уджалысь йӧз.
История тӧдӧм отсалӧ миянлы гӧгӧрвоны, мыйла социализм должен победитны став мирас.
ДРЕВНЬӦЙ ВОСТОК.
I. ЕГИПЕТ.
3 §. Египетлӧн природа да сылӧн население.
Египетлӧн природа.
Войвыв Африка пыр Атлантическӧй океансянь Краснӧй мореӧдз кыссьӧны Сахара пустынялӧн бесплоднӧй лыаяс.
Сӧмын асыввылын куйлӧ векньыдик плодороднӧй долина, код кузя визувтӧ Нил ю.
Тайӧ — мирын медся гырысь да уна ваа юяс пиысь ӧти.
Нил артмӧ кык ю ӧтлаасьӧмысь — Белӧй Нилысь, коді заводитчӧ центральнӧй Африкаса тыяссянь, да Голубӧй Нилысь, коді усьӧ Абиссинияса гӧра йывъясысь да петӧ Тан тыысь.
Ниллӧн течение квайт местаті паныдавсьӧ порогъясӧн.
Египетӧн шусьӧ нильскӧй долиналӧн сӧмын войвыв юкӧныс.
Долинасӧ кытшалӧма горнӧй цепьясӧн, кодъяс озырӧсь гранитӧн, известнякӧн, песчаникӧн да мукӧдсикас из породаясӧн, кодъяс шогмӧны постройкаяс вылӧ.
Рытыввылын кыссьӧ Ливийскӧй пустыня.
Асыввылын Ниллысь долинасӧ торйӧдӧ Краснӧй мореысь Аравийскӧй пустыня.
Асыввывса пустыняын, коді кыссьӧ Краснӧй море берегъясӧдз, аддзывлісны зарни да ыргӧн руда.
Ыргӧн перйывсьывліс сідзжӧ Синайскӧй полуостров вылын.
Нил артмӧдӧ паськыд устье, коді шусьӧ дельтаӧн.
Ниллӧн да сы вожъяслӧн берегъяс пӧлӧн быдмисны васа быдмӧгъяс — лотос да папирус.
Папирус — зэв пӧлезнӧй быдмӧг.
Сійӧ тростник, код кыз заясысь вӧчлісны кокньыдик челнокъяс, вӧснияссьыс — кыисны кӧрзинаяс, гезъяс; вужъясыс сылӧн мунлісны ломтас вылӧ, а том петасъясыс — сёянӧ.
Папирусысь египтяна вӧчлісны гижан материал, коді сідзжӧ шусьӧ папирусӧн (видз. 11 §).
Египетын вӧръяс абуӧсь, пуяс шоча паныдасьлісны, та вӧсна древньӧй Египетын пу донъявсьыліс зэв вылӧ.
Каменнӧй век Египетын.
Зэв важӧн, 50 сюрс во сайын кымын, Ниллӧн долина вӧлі необитаемӧй.
Сылӧн берегъясыс вӧліны нюръяс.
Климатыс вӧлі зэв нездоровӧй.
Нилсянь рытывланьӧ, кӧні ӧні кыссьӧ пустыня Сахара, вӧліны юяслӧн, Нил притокъяслӧн цветитысь долинаяс.
Степьясын олісны антилопаяс, буйволъяс, дикӧй кабанъяс да слӧнъяс.
Паныдасьлісны сэн и страшнӧй хищникъяс — левъяс да леопардъяс.
Тайӧ местаӧ тшӧкыда пыравлісны бродячӧй охотникъяс.
Налӧн главнӧй ӧрудиеӧн вӧліны дубина да биаиз чер.
Коли зэв уна кад сэсянь, кор охотникъяс велалісны вӧчны биаизйысь бӧльӧ совершеннӧй ӧрудиеяс, да охота кутіс сетны унджык прӧмыс.
Ӧні охотникъяслы оз нин ков вӧлі сэтшӧм тшӧкыда вежлавны стоянкаяс да дырджык кежӧ сувтлывлісны ӧти местаас.
Египетлӧн население.
Мууджавны заводитӧм.
Кузь кад чӧжӧн вежсис Войвывса Африкалӧн климатыс.
Ниллӧн притокъяс косьмисны, цветитысь степьяс вочасӧн пӧрины кос, ватӧм пустыняӧ.
Йӧзыс кутісны корсьны овмӧдчӧм вылӧ выль местаяс; мукӧдыс на пиысь овмӧдчисны Нил долинаӧ да оазисъясӧ.
Сідз 10 сюрс во сайын кымын лоис Египетын население.
Первойсӧ египтяналӧн главнӧй уджыс вӧлі важмоз охота.
Но вочасӧн заводитіс лоны мууджалӧм.
Учёнӧйяс раскопкаяс нуӧдігӧн аддзисны Нил долинаса разнӧй местаясын Египетса древнейшӧй олысьяслысь оседлӧй поселение колясъяс.
Ӧжыгайттӧм кирпичысь либӧ тростникысь вӧчӧм зэв уна хижина артмӧдлісны посёлок.
Тайӧ хижинаясыс вӧліны ӧшиньястӧмӧсь, пыранінсӧ вевттьыліс цыновка.
Вевтсӧ сідзжӧ вӧлі вӧчӧма цыновкаясысь, а джоджыс вӧлі вӧчӧма сёйысь.
Хижинаын сӧмын узьлісны.
Лунын став уджъяс мунлісны восьса небеса улын.
Нывбабаяс горъяс вылын пуисны сёйысь вӧчӧм дозъясын сёян, изйысь вӧчӧм изкиясӧн изісны зерно, кыисны дӧраяс, вурисны наысь паськӧм.
Мужчинаяс кыйлісны чери, уджалісны му либӧ видзисны скӧт: ӧшъясӧс, ыжъясӧс, кӧзаясӧс, порсьясӧс.
Нил берегъяс пӧлӧн заливнӧй лугъяс вӧліны вевттьысьӧмаӧсь сочнӧй турунӧн.
Охотникъяс видзисны дикӧй хищникъяс уськӧдчӧмысь стадоясӧс либӧ мунлісны пустыняӧ охотитчыны гырысь зверьяс вылӧ.
Египет являйтчӧ быттьӧ оазисӧн пустыняын.
Зэръяс сэн пӧшти оз овлыны.
Кор экваторын да Абиссинияса гӧраясын, кӧнӧсь Ниллӧн истокъясыс, заводитчӧ зэра кад, юыс петӧ берегъяссьыс.
Июль шӧрын Нил заводитӧ ойдны да вочасӧн ойдӧдӧ Египетлысь ставнас долинасӧ.
Ытва дырйи каръяс да сиктъяс, кодъясӧс стрӧитӧма джуджыд местаясӧ, пӧрӧны діясӧ.
Волысьны на костын тайӧ кадас позьӧ либӧ векни мудӧдъяс (дамбаяс) кузя, либӧ пыжъясӧн.
Ваыс сулалӧ пӧшти ноябрӧдз, сэсся заводитӧ усьны.
Ва ямигӧн муяс вылӧ пуксьӧ ил.
Сійӧ артмӧ сісьмӧм ва быдмӧгъяс колясъясысь да минеральнӧй веществоясысь, кодъясӧс аскӧдыс вайӧ ю.
Илыс бура вынсьӧдӧ мусӧ да вӧчӧ сійӧс зэв плодороднӧйӧн.
Ниллӧн ойдлӧмъясыс и орошайтісны и вынсьӧдлісны муяс.
Мууджалӧм тайӧ кадас вӧлі зэв на примитивнӧй.
Ид да просо кӧйдысъяссӧ веськыда шыблавлісны обработайттӧм нюрвывса почваӧ.
Татшӧм мууджалӧмыс сетліс, кӧть и плодороднӧй вӧлі муыс, зэв ичӧтик урожайяс.
4 §. Мууджалӧмлӧн развитие.
Государство артмӧм.
Зэв ньӧжйӧ, зэв сьӧкыдпырысь египтяна бурмӧдісны ассьыныс мууджалӧм.
Дыр кад чӧж найӧ муяснысӧ уджавлісны коканӧн.
Египтяна косьтылісны нюръяс, весавлісны му участокъяснысӧ нюрса быдмӧгъясысь да кодйывлісны канаваяс.
Мууджалан способъяс совершенствуйтчисны, и мууджалӧм сетліс ёна ыджыдджык урожайяс.
Вочасӧн мууджалӧм кутіс лоны египтяналӧн главнӧй занятиеӧн.
Та вӧсна и восӧ найӧ юклісны куим период вылӧ му вӧдитан уджъяс серти: ойдан кад (июль — октябрь), кӧдзан кад (ноябрь — февраль) да вундан кад (март — июнь).
Воднӧй сооружение.
Ниллӧн бурнӧя, паськыда да дыр кежлӧ ойдлӧмъясыс не сӧмын вынсьӧдлісны мусӧ.
Найӧ вайлісны египтяналы сідзжӧ уна вред, налысь керкаяс да мукӧд стрӧйбаяс ойдӧдӧмӧн да кисьтӧмӧн.
Та вӧсна, медым защищайтчыны валӧн разрушительнӧй вынысь, египтяналы ковмыліс вӧчавны торъя вооружениеяс: стрӧитны валъяс, лэптыны искусственнӧй мылькъяс.
Сыысь кындзи, египтяна кодйывлісны гырысь тыяс, медым чукӧртны ва запасъяссӧ вося кос кадъясын муяс да садъяс орошайтӧм вылӧ.
Ойдлӧмъяс дырйи тайӧ тыяс тырлісны ваӧн.
Та могысь используйтчылісны сідзжӧ и естественнӧй водоёмъяс.
Знаменитӧй Меридово ты вӧлі вӧчӧма 4000 во сайын кымын зэв ыджыд нюрысь.
Древньӧй путешественникъяс висьтъяс серти да тайӧ ты колясъяс серти артыштӧмӧн, сылӧн гӧгӧрпӧв кузьтаыс вӧлі кыксё километр кымын (видз. 7 §).
Тыяссянь да Нилсянь вӧлі нуӧдӧма муяс да садъяс дорӧ оросительнӧй каналъяс.
Вылыс муяс вылӧ, кытчӧ ваыс эз вермы воны каналъяс кузя, сійӧс лэпталісны журавльяс (чепня) отсӧгӧн либӧ, кыдзи найӧс ӧні шуӧны Египетын, шадуфъяс отсӧгӧн.
Тайӧ вӧчсьыліс татшӧм ногӧн: канал джуджыд берег бокас вӧчлісны ӧти вылӧ мӧдӧс 2–3 тшупӧд.
Канал весьтӧ, быд тшупӧдӧ крепитлісны кузь потшъяс.
Ӧтар потш помӧ ӧшӧдлісны кучик ведра, мӧдарас — ыджыд сёй комок либӧ из, груз пыдди.
Тайӧ ведранас гумлалісны каналысь ва да мыччалісны тшупӧдысь тшупӧдӧ, кытчӧдз сійӧ эз во му вылӧдз.
Жар пӧраӧ васӧ ковмыліс гумлавны асывсянь рытӧдз быд лун.
abu
Сьӧкыд уджъяс требуйтісны зэв ыджыд вын да уна уджалан ки.
Тайӧ уджъяс вылас уджӧдлісны порабощённӧй населениеӧс.
Сыысь кындзи, уна уджалан ки сетлісны военнопленнӧйяс.
Ӧні, кор египтяна босьтлывлісны пленнӧйясӧс, найӧ эз нин виавны найӧс, кыдзи войдӧр, а пӧртлісны рабъясӧ да тшӧктывлісны вӧчны медся сьӧкыд уджъяс.
Раб кодйис канаваяс, катліс муяс вылӧ ва да с. в.
Сійӧ аслас уджӧн сетліс унджык, чем ачыс сёйліс, и та вӧсна сійӧс выгоднӧ вӧлі видзны.
Но рабъяс вӧліны этшаӧн, и уджавны му ковмыліс векджык и свободнӧй населениелы.
Номъяс артмӧм.
Египтяна первойсӧ олісны торъя родъясӧн, но быд родлы вӧлі невыгоднӧ да сьӧкыд кодйыны ассьыныс неыджыд му участок орошайтӧм вылӧ каналъяс.
Та вӧсна торъя родъяс кутісны ӧтувтчавны общинаясӧ, общинаясысь жӧ артмалісны бӧльӧ гырысьджык ӧтувтчӧмъяс — номъяс (округъяс).
Татшӧм номъясыс Египетын вӧліны 40 гӧгӧр.
Быд номлӧн вӧлі аслас ним: «Сокол», «Змеинӧй гӧра», «Шакал», «Кӧч», «Сьӧд мӧс» да с. в.
Ёнджык да унджык морта семьяяс завладевайтлісны номъясын бурджык муясӧн, захватывайтлісны ыджыд добыча да заставляйтлісны пленнӧйясӧс — рабъясӧс да соплеменникъясӧс — уджавны ас выланыс.
Сідз образуйтчис номъясын озыр да вына знать.
Номын мукӧд олысьясыс вӧліны крестьяна; найӧ олісны общинаясӧн, уджалісны ас муяс выланыс да долженӧсь вӧлі мынтыны гырысь податьяс номса начальниклы — номархлы.
Номарх веськӧдліс номса став делӧясӧн.
Номъяс вӧліны кыдз быттьӧ посньыдик самостоятельнӧй царствояс.
Номъяс костын тшӧкыда мунлісны войнаяс.
Эз этшаысь бӧльӧ слабджык номъяссӧ захватывайтлыны бӧльӧ ёнджыкъяс.
Миян эраӧдз 3500 во сайын кымын артмисны кык царство — Нижний Египет (Нил дельтаын) да <rus>Верхний</rus> Египет (Ниллӧн шӧр течениеясӧд).
Тайӧ кык царство костас дыр кад чӧж тыш мунӧм бӧрын <rus>Верхний</rus> Египетса царь Менес завоюйтіс Нижний Египетӧс (миян эраӧдз 3200 во сайын кымын).
Сійӧс кутісны шуны «<rus>Верхний</rus> да <rus>Нижний</rus> Египетса царь».
Египет лои единӧй государствоӧн.
Сылӧн столицаӧн лои Мемфис Нил улыс течениеын.
5 §. Древньӧй египтяналӧн религия.
Древньӧйяс чайтӧм серти, мирын олӧны всесильнӧй духъяс, либӧ божествояс.
Чайтлісны, мый найӧ олӧны пуясын, животнӧйясын, юясын, гӧраяс вылын.
Древньӧйяс эз вермыны объяснитны аслыныс кулӧмлысь, висьӧмлысь, природаын вежсьӧмъяслысь явлениеяс.
Та вӧсна найӧ лыддьылісны, мый ставыс бур да лёк енъяс сайын.
Татшӧм енъяслы эскисны и египтяна.
Быд номын пӧчитайтчылісны асланыс енъяс.
Главнӧй енмыслы — ном покровительлы — стрӧитлісны храм.
Вочасӧн торъявлісны торъя йӧз, кодъяс следитісны енъясӧс почитайтӧм бӧрысь.
Найӧ шусьылісны жрецъясӧн.
Жрецъяс чередитлісны ен статуяяс бӧрысь, кодъяс сулавлісны храмъясын, босьтлісны енъяслы ваян козинъяс (даръяс) да лыддявлісны молитваяс.
Налы оз вӧлі ков мынтыны некутшӧм податьяс да олісны приношениеяс помысь доходъясӧн.
Сы вӧсна мый жрецлӧн занятиеыс вӧлі зэв выгоднӧй, то знать кольӧдліс тайӧ занятиесӧ ас саяс.
Ен (бог) либӧ богиня-покровительница изображайтсьылісны векджык животнӧй ногӧн.
Египтяналӧн енъяс йылысь татшӧм чайтӧмыс колис первобытнӧй кадъяссянь на, кор найӧ предокъяслӧн главнӧй занятиеӧн вӧлі охота.
Сэк быд охотничӧй родлӧн вӧлі ен-покровительнас определённӧй животнӧй, и енмыс шусьыліс сійӧ животнӧйыс нимӧн.
Торйӧн нин пӧчитайтлісны египтяна Апис ӧшкӧс да Xатор мӧскӧс.
Уна мукӧд животнӧйяс сідзжӧ лыддьысьлісны священнӧйясӧн: крокодил, лев, змей, сокол, кань.
Тайӧ животнӧйясыс вӧліны храмъяс бердын, а кулӧм бӧраныс найӧс бальзамируйтлісны да гуавлісны гробницаясӧ.
Шонді ен Ра.
Египтяна енмӧ пуктылісны сідзжӧ шонділысь шоныдсӧ, коді кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун мууджалӧмлы.
Шонді енъясыс вӧліны уна.
Медся древньӧй да медся почитайтана шонді енмӧн вӧлі Ра.
Египтяна веритлісны, мый Ра ен чужтіс му, йӧзъясӧс, животнӧйясӧс да быдмӧгъясӧс.
«Кор ме восьтывла синъяс, — мифъяс пиысь ӧтиын висьталӧ Ра, — му вылын лоӧ югыд; кор ме куньлывла синъяс, му вылын лоӧ вой.
Ме ыста йӧзыслы ва ойдӧм да вӧча би».
Египетса мӧд мифын висьтавсьӧ, мый йӧзыс, кодъясӧс чужтіс Ра ен, кутісны грешитны.
Сэк Ра, медым накажитны найӧс, ыстіс му вылӧ ассьыс Хатор нывсӧ.
Сійӧ пӧртсис дикӧй зверь образӧ да кутіс бырӧдавны йӧзсӧ.
Но Ра повзис, мый сійӧ пӧгубитас став морт рӧдсӧ, да тшӧктіс Хатор туй шӧрӧ кисьтны коддзӧдан напиток дзонь ты.
Хатор юис сійӧс да унмовсис.
Татшӧм ногӧн йӧзсӧ вӧлі спаситӧма дзикӧдз бырӧдӧмысь.
Татшӧм мифъясӧн жрецъяс зільлісны внушитны мортлы енъяс водзын полӧм да ас бессилиелысь чувство.
Тайӧ вӧлі выгоднӧ царьяслы да знатьлы, кодъяс асьнысӧ лыддьылісны енъяслӧн посланникъясӧн.
Мукӧд енъяс пиын египтянаӧн енмӧ пуктыссьыліс и Нил, код разливъясысь Египетын зависитіс став олӧмыс.
Сылы кевмывлісны да сьывлісны сійӧс ошкана гимнъяс:
Слава тэд, Нил, муысь петысьӧй,
Египетӧс ловзьӧдны локтысьӧй,
Муяс орошайтысьӧй, кодӧс чужтіс Ра,
Медым ловзьӧдны став животнӧйяссӧ.
Няньяс вайысьӧй, сёянӧн озыр,
Став бурсӧ вӧчысьӧй,
Амбаръяс тыртысьӧй, йӧртӧдъяс паськӧдысьӧй,
Гӧльяс вӧсна тӧждысьысьӧй.
Осирис да Исида.
Ёна вӧлі паськалӧма му да плодородие кузя ен Осирисӧс да сылысь гӧтырсӧ Исидаӧс почитайтӧм.
Осирис йылысь висьтавлісны миф, быттьӧ сійӧ коркӧ вӧліс Египетса царӧн.
Сійӧ вӧлі бур царь да йӧзсӧ велӧдіс мууджавны.
Но Осирислӧн вӧлі лёк вок Сет, коді вежалӧмлаыс виис Осирисӧс.
Осирислӧн пиыс босьтсис Сеткӧд тышкасьны да вермис сійӧс.
Енъяс ловзьӧдісны Осирисӧс да вӧчисны загробнӧй царствоса царӧн.
Осирис кулӧм да ловзьӧм йылысь тайӧ мифас отразитчис египтяналӧн представлениеыс, мый став растительностьыс быд во кувлӧ да бӧр ловзьӧ.
Египтяна веритлісны загробнӧй олӧмӧ.
Найӧ предание серти, Осирис пукаліс загробнӧй царствоын правосудие залын.
Сы водзын сулаліс вески, код вылын веситлісны покойниклысь сьӧлӧмсӧ, медым тӧдмавны, вӧлі-ӧ сійӧ олігас праведнӧй мортӧн да достоин-ӧ сійӧ раяс.
Праведнӧй веськавліс райскӧй полеясӧ, кӧні ваыс вӧлі му вылын дорысь унджык, да кӧні шобді быдмис морт тушаысь джуджыдджык.
Египтяна веритлісны, мый покойнӧй век кутас сэн овны енъяскӧд ӧтлаын, кутас ветлыны шондіа ладьяын мупытшса Нилті да сёйны енъяслысь сёян.
Мумификация да дзебӧм.
Кулысьлӧн рӧдвужыс тӧждысис сы йылысь, медым покойниклӧн вӧлі ставыс, мый сылы быттьӧкӧ ковмас загробнӧй олӧмын.
Найӧ вӧчлісны сылы ыджыд гробница, тыртлісны сійӧс паськӧмӧн да сёянӧн.
Дзебигӧн вӧчлісны жертвоприношениеяс.
Гортйӧ пуктылісны сідзжӧ папирус свиток — «кулӧмъяслысь книга».
Тайӧ вӧлі исповедь, кӧні гижсьылісны покойник олӧмысь событиеяс.
Тайӧ должен вӧлі отсавны сылы Осирис суд вылын оправдайтчыны.
Медым кулӧм мортыслӧн телӧыс век кежӧ коли важкодьӧн, египтяна бальзамируйтлісны сійӧс, мумияӧ пӧртлісны.
Телӧсӧ, кытысь весавлісны став гыркпытшкӧссӧ, пропитывайтлісны сов растворӧн, а сэсся тыртлісны благовоннӧй сиръясӧн.
Та бӧрын мумиясӧ тӧблісны полотно бинтъясӧн да пуктылісны гортйӧ (саркофагӧ).
Татшӧм ногӧн сійӧ зэв дыр сохраняйтчыліс.
Уна мумияяс сохранитчисны миян лунъясӧдз.
Гӧльяс эз вермыны аслыныс стрӧитны пышнӧй гробницаяс.
Налы сідзжӧ вӧлі вывті дона «кулӧмъяслӧн книга» да дзик позьтӧм вӧлі покойникъясӧс бальзамируйтӧм.
Жрецъяс велӧдлісны гӧльясӧс, мый сӧмын покорностьӧн да терпениеӧн позьӧ заслужитны рай.
Найӧ шулісны: «Кывзысьӧс радейтӧ ен, кывзысьтӧмӧс ен ненавидитӧ».
Осирис судысь полӧмӧн, гӧльяс терпитісны ассьыныс сьӧкыд олӧмсӧ, кулӧм бӧраныс смирениесьыныс награда босьтны надейтчӧмӧн.
Египетын жрецъяс босьтлісны зэв уна приношениеяс да пӧльзуйтчисны ыджыд влияниеӧн.
Сёрӧнджык налӧн власть да озырлун лоины весиг опаснӧйӧсь Египетса царьяслы.
Тайӧ царьяс пиысь ӧти, Эхнатон нима, кӧсйис уськӧдны озыр да ён жрецъяслысь влияниесӧ.
Уна ен пыдди сійӧ лӧсьӧдіс единӧй ен Антонлы, кодӧс вӧлі изображайтӧны шонді диск ногӧн, юрбитӧм.
Тадзикӧн Эхнатон надейтчис бырӧдны властьсӧ местнӧй жрецъяслысь, кодъяс быд областьын служитлісны асланыс енъяслы.
abu
Но тайӧ реформа эз вермы кутчысьны, да Эхнатон кулӧм бӧрын вӧлі восстановитӧма важ религия.
Жрецъяслӧн озырлунъяс важмоз кутісны содны.
6 §. Египетын государственнӧй строй.
Фараон да сылӧн власть.
Государствоӧн веськӧдлӧм.
Царӧс шулісны «Фараонӧн».
«Фараон» кывйыс петкӧдлӧ «великӧй дом», мӧдногкӧ царскӧй дворец.
Фараонлы сетавлісны божескӧй почестьяс.
Египет ставнас должен вӧлі сылы служитны.
Став муыс лыддьысьліс сылӧн собственностьӧн.
Фараон веськӧдліс Египетӧн аслас вельможаяс отсӧгӧн, кодъяс вӧліны важ знатнӧй родъясысь.
Найӧ лыдысь Фараон назначайтліс номархъясӧс.
Государствоын царь бӧрын первой мортнас вӧлі визирь.
Сійӧ вӧлі фараонлӧн главнӧй отсасьысьнас.
Визирь веськӧдліс Египетса став делӧясӧн да босьтліс став номъяс вылысь налогъяс.
Каналъяс да дамбаяс вӧчӧм кузя став уджъясыс вӧліны сы киподулын.
Египетскӧй войска сідзжӧ подчиняйтчыліс визирлы.
Номархъяс обязанӧсь вӧлі чукӧртны царскӧй податьяс, судзӧдны рабъясӧс да крестьянаӧс царскӧй уджъяс вылӧ да чукӧртны царь приказ серти военнӧй ополчение.
Асланыс му участокъяс вылысь доходъясысь кындзи номархъяс фараонлы служитӧмсьыныс имеитлісны сідзжӧ право чукӧртны аслыныс пӧльза вылӧ номса населениелысь податьяс.
Найӧ вӧліны номъясын быттьӧкӧ посньыдик царёкъясӧн.
Мӧдысьджык найӧ кутісны ассьыныс должностьсӧ сетны пияныслы наследство кузя.
Египетса государство, кыдзи и Востокын сійӧ кадся став мукӧд государствояс, вӧлі рабовладельческӧй.
Рабъяс да крестьяна.
Фараон да египетскӧй знать вылӧ уджалісны рабъяс да крестьяна.
Рабъясӧс уджӧдлісны быдсикас гортса уджъяс вылын, муяс вылын да стрӧйбаяс вылын.
Торйӧн нин паськыда рабъяслӧн уджыс применяйтчыліс египетскӧй храмъяс владениеясын.
Сідз, например, Египет дзордзалан кадӧ Амон ен храм вылӧ уджалісны 86 да джын сюрс гӧгӧр раб, Пта ен храм вылӧ — куим сюрсысь унджык.
Фараон вылӧ, знать да чиновникъяс вылӧ рабъясысь кындзи уджалісны зэв уна крестьяна.
Крестьянаыс Египетын вӧліны рабъяс дорысь унджык.
Крестьяна олісны сельскӧй общинаясӧн.
Быд общинаын вӧлі асланыс староста; сійӧ подчиняйтчыліс номархлы да обязан вӧлі пӧртны олӧмӧ сылысь став тшӧктӧмъяссӧ.
Ас доходысь кызвынсӧ крестьяналы колӧ вӧлі сетны податьясӧн царскӧй казнаӧ.
Налы быть вӧлі колӧ мынтыны податьяссӧ и номархлы, и ас номса храмлы.
Податьяс чукӧртлісны быд му клочок вылысь, быд пруд да канал вылысь, коді орошайтӧ му, быд пу вылысь, мый быдмӧ сы вылын.
Податьяссӧ мынтылісны натураӧн: зерноӧн, гортса пӧткаӧн да мукӧд прӧдуктаясӧн.
Аслыс мууджалысьыслы сёйӧм вылас кольліс зэв этша.
Податьяс мынтӧм кындзи, крестьяналы быть колӧ вӧлі вӧчны фараон да номарх приказъяс серти уджъяс.
Медся тшӧкыдасӧ рабъясӧс да крестьянаӧс чукӧртлісны каналъяс кодйыны да дамбаяс вӧчны, дворецъяс, храмъяс да гробницаяс стрӧитны.
abu
Хеопслӧн пирамида да сфинкс.
Кор Царь вступитліс престол вылӧ, сійӧ заводитліс стрӧитны аслыс гробница — пирамида.
Лыддьыссьыліс, мый кулӧм бӧрас фараон лоӧ енмӧн да вечнӧ олӧ загробнӧй царствоын.
Та вӧсна царлысь телӧсӧ бальзамируйтлісны да дзеблісны пирамидаӧ.
Ниллӧн рытыввыв берег вылас, сы дельтасянь неуна лунвывлань, и ӧні на кыпӧдчӧны пирамидаяслӧн из громадаяс.
Став пирамидаяс пиысь (найӧ 70-ысь унджык) торъялӧ аслас ыдждаӧн фараон Хеопслӧн пирамида.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма миян эраӧдз 2800 во сайын кымын.
Аслас пирамидалы местасӧ Хеопс бӧрйис Мемфис карсянь, Египетлӧн древньӧй столицасянь 20 км ылнаӧ.
Пирамидалӧн джудждаыс — 150 м кымын, а подувса быд бокыслӧн кузьтаыс 240 м кымын.
Медым кытшовтны ставнас пирамидасӧ, колӧ мунны километр мында.
Греческӧй историк Геродот висьталӧ, мый ассьыс пирамидасӧ стрӧитӧм вылӧ Хеопс вӧтлӧмӧн чукӧртіс став Египетсьыс подневольнӧй населениесӧ.
Уджалісны отрядъясӧн, быд отряд куим тӧлысь.
Быд отрядын вӧлі 100 сюрс морт.
Пирамидасӧ стрӧитісны 30 во.
10 во чӧж писькӧдісны сӧмын туйяссӧ стрӧитчан местаӧ из глыбаяс вайӧм могысь.
Тайӧ глыбаяссӧ, сьӧктанас 2½ т быдӧн, ас выланыс кыскалісны плетьясӧн чожмӧдлан йӧз.
Некутшӧм подъёмнӧй кранъяс да машинаяс древньӧй египтяналӧн эз вӧвны.
Вывті гырысь сооружениеяссӧ вӧчлісны рабъяс да крестьяна сьӧкыд уджӧн.
Став уджъяссӧ вӧчлісны кипомысь: ӧтияс лӧсйисны из глыбаяс, мӧдъяс шлифуйтісны найӧс ва лыа отсӧгӧн, коймӧдъяс кыпӧдлісны изъяссӧ пирамида насыпь кузя да тшупӧдъяс вомӧн вывлань, нёльӧдъяс топыда йитлісны глыбаяссӧ ӧти бердӧ мӧдӧс.
Пирамидаяс дорын матын кыпӧдчӧ сфинкслӧн зэв ыджыд статуя, кодӧс дзонь скалаысь сизьдӧма (высекитӧма) Хеопс бӧрын царствуйтысь царьяс пиысь ӧтиӧн.
Сфинкс аснас представляйтӧ лапаяссӧ нюжӧдӧмӧн куйлысь левӧс, кодлӧн юрыс мортлӧн.
Сійӧ олицетворяйтліс царӧс аслас власть став ёнлунӧн.
Сфинкслӧн джудждаыс — 20 м унджык, а кузьтаыс — 55 м.
Пирамидаяс стрӧитігӧн уна сюрс йӧз кулалісны сотысь шонді улын непосильнӧй уджалӧмла.
Зэв гырысь озырлунъяс да уна сюрс морт олӧм вайсьылісны жертваӧ знать неыджыд чукӧрторлы да царлы, кодлы кулӧм бӧрас колӧ вӧлі, египтяна чайтӧм серти, пышнӧй величественнӧй гробница.
Уна пирамида вӧлі вӧчӧма египетскӧй государстволӧн тайӧ начальнӧй периодас.
Став тайӧ периодсӧ шуӧны Древньӧй царствоӧн (миян эраӧдз 3200–2400 вояс).
abu
7 §. Крестьяналӧн да рабъяслӧн восстание.
Гиксосъяслӧн вторжение.
Египетлӧн та бӧрся историяын кыпӧдчӧ выль кар — Фивы.
Сійӧ ӧдйӧ быдмӧ, сэн стрӧитсьӧны храмъяс, и фараонъяс вуджӧдӧны сэтчӧ ассьыныс резиденция.
Фивы кар лоис Египетлӧн столицаӧн.
Тайӧ выль периодсӧ шуӧны Средньӧй царствоӧн (миян эраӧдз 2400–1560 вояс).
Египет выльысь заводитӧ кыптыны.
Фивы кар гӧгӧр ӧтувтчӧны став мукӧд областьяс.
Фараонъяс вӧчӧны уна походъяс бокӧвӧй странаясӧ, торйӧн нин Нубияӧ, кытысь вайӧны зэв уна пленнӧйясӧс да захватитӧм уна озырлунъяс.
Тайӧ кадас вӧчӧма вӧлі сідзжӧ и уна сооружение.
Нил улыс течениеын вӧлі косьтӧма нюра район — Фаюмскӧй оазис.
Тан вӧлі вӧчӧма ва запасъяслы ыджыд бассейн — Меридово ты.
Тайӧ тыас ваыс Нилысь локтіс канал кузя.
Предание серти, квайт тӧлысь ваыс визувтіс канал кузя тыӧ да квайт тӧлысь — бӧр Нилӧ.
Оазисӧ пыранінӧ вӧлі вӧчӧма ыджыд стрӧйба — дворец, кодӧс сиӧма египетскӧй енъяслы.
Сыын вӧлі зэв уна пыран-петанін да, дворецӧ веськалӧм бӧрын, позьӧ вӧлі вошны сэн.
Сёрӧнджык грекъяс шуисны сійӧс лабиринтӧн.
Став тайӧ стрӧйбаяссӧ вӧчлісны рабъяс да крестьяна уджӧн.
Ассьыныс озырлунъяс содтӧм могысь Средньӧй царство периодса фараонъяс вӧчлывлісны зарниӧн озыр странаӧ походъяс — Нубияӧ, кодӧс частичнӧя и завоюйтісны.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн миян эраӧдз 1750 воын кымын восстание.
Фараонлӧн, знатьлӧн, рабовладелецъяслӧн озырлуныс содіс, а угнетённӧй населениелӧн олӧмыс кутіс лоны пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Но египетскӧй крестьяна да рабъяс эз век чӧвлӧня кыскыны ассьыныс сьӧкыд олӧмнысӧ; неэтшаысь найӧ кыпӧдчылісны асланыс угнетайтысьяслы паныд.
Миян эраӧдз 1750 воын кымын вӧлі крестьяналӧн ыджыд восстание.
Тайӧ восстание йывсьыс миянлы висьталӧны кык папирус (сідзи шуӧны египетскӧй письменнӧй документъяс).
Ӧтиыс на пиысь ӧні Лейденскӧй музейын — Голландияын, мӧдыс хранитчӧ Ленинградын — Государственнӧй Эрмитажын.
Крестьянакӧд ӧтвыв кыпӧдчисны и рабъяс.
Тайӧ папирусъяс пиысь ӧтиын гижӧма: «Царлысь столицасӧ вӧлі босьтӧма ӧти часӧн.
Царӧс вӧлі захватитӧма гӧль йӧзӧн.
Придворнӧйясӧс вӧтлӧма царь керкаясысь.
Чиновникъясӧс виӧма, босьтӧма налысь документъяс».
Податьяс йылысь став списокъяссӧ кыпӧдчысьяс косявлісны да шыбытісны.
Налогъяс сэсся некод эз мынты.
Царскӧй судьяясӧс вӧтлісны.
Царскӧй йӧртӧдъясысь няньсӧ вӧлі босьтӧма.
Восстаниеыс шымыртіс став Египетсӧ.
Вӧлі жуглӧма дамбаяс, каналъяссӧ тыртіс ил.
Нинӧмӧн вӧлі орошайтны муяс.
«Потокъяс косӧсь, найӧс подӧн келӧмӧн вуджалӧны.
Берегыс лои ваыс серти унджык», — висьтавсьӧ папирусын.
Озыръяс пиысь унаӧс вӧлі виӧма, рӧзӧритӧма.
Ӧткымынъяслы удайтчис пышйыны орчча странаясӧ.
Гӧльяс свергнитісны царӧс да вӧтлалісны озыръясӧс.
Но кутны ас кианыс власть найӧ эз вермыны; найӧ эз тӧдны, кыдзи лӧсьӧдны олӧмсӧ выльног.
Та вӧсна налӧн победаыс эз вӧв кузь нэма.
Гиксосъяс.
Крестьяналӧн восстание бӧрын регыд мысти Египет вылӧ уськӧдчисны азиатскӧй племялӧн — гиксосъяслӧн — полчищеяс.
Налӧн кокньыдик боевӧй колесницаяс, кытчӧ вӧлі доддялӧма вӧвъясӧс, пырлісны египтяна рядъясӧ да заставитісны найӧс пышйыны.
Сьӧкыд вӧлі пода египетскӧй ополчениелы водзсасьны гиксосъяслӧн зэв бур конницалы воча.
Сэтчӧ жӧ асьныс вӧвъясыс, кодъясӧс сэтчӧдз эз на тӧдлыны Египетын, садьтӧг повзьӧдлісны египтянаӧс.
Гиксосъяс подчинитісны аслыныс Египет.
Налӧн царьясыс лоины египетскӧй царьясӧн.
Найӧ стрӧитісны зэв озыр столица да кытшалісны асьныссӧ выльпӧлӧс знатьӧн.
Став страна мынтіс налы сьӧкыд дань.
150 во гӧгӧр кыссис гиксосъяслӧн Египет вылын господство.
8 §. Египетскӧй завоеваниеяс.
Гиксосъясӧс вӧтлӧм.
Выль знать.
Гиксосъяс укрепитчисны войвылын, Нил дельтаын.
Верхньӧй Египетса номархъяс асьныс веськӧдлісны асланыс владениеясӧн, но вӧліны обязанӧсь аскадӧ чукӧртны гиксосъяслы дань.
Медся вына номархъясӧн вӧліны Фивы карса правительяс.
Миян эраӧдз 1580 во сайын кымын Фивы карса правитель Яхмос мӧдіс войнаӧн гиксосъяслы паныд да вӧтліс найӧс Египетысь.
Тайӧ победа бӧрын сійӧ провозгласитіс асьсӧ Верхньӧй да Нижньӧй Египетса царӧн, а Фивы выльысь лои Египетса столицаӧн.
Фиванскӧй ен Амонӧс вӧлі провозгласитӧма став Египетас главнӧй енмӧн.
Гиксосъясӧс вӧтлӧм бӧрын заводитчӧ Египет историяын Выль царстволӧн период.
Выль фараон кытшаліс асьсӧ знатнӧй да озыр вельможаясӧн.
Тайӧ вӧліны военачальникъяс да озыр землевладелецъяс, кодъясӧс царь награждайтліс военнӧй походъяс бӧрын муӧн, рабъясӧн да «храбрость зӧлӧтаӧн» (сідз шусьыліс зарни гут вида орден).
Двор бердын ыджыд влияние вӧлі жрецъяслӧн.
Найӧ босьтлісны царсянь озыр козинъяс да чукӧртісны ас кианыс ыджыд озырлун.
На пиысь медся озыръясӧн вӧліны фиванскӧй ен Амонлӧн жрецъяс.
Татшӧм ногӧн, важ знать пыдди, коді погибнитіс восстание дырйи, чужис выль знать.
Крестьяналӧн положение.
Войска.
Крестьяна век ӧтарӧ мынтісны ас мусьыныс зэв ыджыд налог.
Ыджда сертиыс сійӧ вӧлі приблизительнӧ урожай витӧд пай мында.
Царскӧй налогъяс перйыссьылісны некутшӧм пӧщадатӧг.
Ӧти папирусын сохранитчӧма крестьянин положение йылысь висьталӧм: «Нидзувъяс гусявлӧны джын няньсӧ; гиппопотамъяс жӧритӧны мӧд джынсӧ, шыръяс лыдмӧны му вылын, пуксьӧ саранча...
А сэн жӧ чиновник сибӧдчӧ берегӧ; сійӧ кытшовтӧ вунданін гӧгӧр, сылӧн свитаыс бедьяса, негръяс розгаясӧн.
Найӧ шуӧны: «Вай няньтӧ»...
Абу кӧ сійӧ, — найӧ нӧйтӧны кӧзяинӧс...
Сійӧс кӧрталӧма, сійӧс шыбытӧма канаваӧ...
Сылысь гӧтырсӧ и челядьсӧ кӧрталӧма жӧ...»
Гӧльмӧм да муысь лишитчӧм крестьяна заводитлывлісны овны пӧденнӧй уджӧн.
А кодлы тадзсӧ эз удайтчывлы, найӧ чукӧртчылісны рӧзбойничӧй шайкаясӧ да олісны грабитӧмӧн.
Фараон, жрецъяс да знать полісны, мед эз ло рабъяслӧн да крестьяналӧн выль кыпӧдчӧм.
Медым видзны найӧс кывзысьӧмын, фараон лӧсьӧдіс нубийскӧй меда отрядъясысь специальнӧй военнӧй стража.
Фараонъяс нуӧдлісны дугдывлытӧм войнаяс, выль муяс завоюйталіг.
Походъяс вылӧ колӧ вӧлі постояннӧй, бура велӧдӧм войска.
Сійӧс чукӧртлісны крестьяна пӧвсысь, наысь пехотинецъяса отрядъяс котыртӧмӧн.
Войскаса медся ён юкӧннас вӧліны колесничӧйяслӧн отрядъяс, кодъяс лоаліны сы бӧрын, кор гиксосъяс вайисны Египетӧ вӧвъяс.
Тайӧ отрядъяссӧ котыртлісны озыр знатьысь, налы сюрліс войнавывса кызвын добычаыс.
Колесничӧйяс презрительнӧя видзӧдісны пехотинецъяс масса вылӧ.
Пехотинецъяс крестьяна пӧвсын ӧтарӧ век содіс недовольство.
Та вӧсна войскаыс, кодӧс вӧлі чукӧртӧма крестьянаысь, кутіс лоны пыр ёнджыка и ёнджыка ненадёжнӧйӧн, и фараонъяс кутісны медавны военнӧй служба вылӧ негритянскӧй, нубийскӧй да ливийскӧй вождьясӧс найӧ отрядъясныскӧд.
Тутмос III-лӧн походъяс.
Египетскӧй фараонъяс пиысь медся ыджыд завоевательӧн вӧлі Тутмос III.
Сійӧ оліс 1500 во сайын кымын миян эраӧдз.
Тутмос III унаысь нуӧдліс ассьыс войскасӧ азиатскӧй племяяслы паныд.
Кӧкъямысӧд поход дырйи сійӧ воис Евфратӧдз да пӧлучитіс козинъяс Хеттскӧй царствосянь Малӧй Азияын.
Тутмос завоюйтіс гырысь областьяс Сирияын, Палестинаын да Нубияын.
Тутмослӧн военнӧй добыча ыдждалун йылысь позьӧ гӧгӧрвоны озырлунъяс (богатствояс) список серти, кодъясӧс сійӧ захватитіс первой поход дырйи.
Сійӧ захватитіс 3 сюрс раб гӧгӧр, уна зӧлӧта да эзысь, вӧвъяс, посни да гырысь скӧт да уна нянь.
Сыысь кындзи, пӧкӧритӧм странаяслы быть вӧлі колӧ мынтыны сылы быд вося дань.
Зэв гырысь озырлунъясыс, кодъясӧс вӧлі грабитӧма завоюйтӧм странаясысь, юксьылісны фараон, жрецъяс да военнӧй знать костын.
Фараон медводз торйӧдліс добычасьыс ыджыд юкӧн «Амон енлы», мӧдног кӧ тайӧ храмса жрецъяслы.
Например, первой поход бӧрын Тутмос пӧдаритіс Амон ен храмлы сюрс раб гӧгӧр, зэв уна скӧт да пӧтка, зӧлӧта, эзысь да драгоценнӧй изъяс, Сирияысь куим кар, Египетысь помтӧм уна муяс да садъяс.
Татшӧм жӧ пӧдаркияс Амонлӧн храм век босьтліс и Тутмос III преемникъяссянь.
Амонлӧн жрецъяс лоины Египетын медся озыр йӧзӧн.
Фараонъяслӧн грабительскӧй походъяс рӧзӧритлісны не сӧмын пӧкӧритӧм странаясса олысьясӧс, но и самӧй Египетсьыс крестьянаӧс: содісны войска видзӧм вылӧ налогъяс, кызвын мужчинасӧ босьтлісны война вылӧ, и некодлы вӧлі уджавны муяс вылын.
Но войнаясыс вӧліны выгоднӧйӧсь египетса знатьлы, жрецъяслы да аслыс царлы, сы вӧсна мый грабитӧм добычаыс веськавліс найӧ киясӧ.
Государствоӧн управляйтӧм.
Тӧргуйтӧм.
Тутмос походъяс бӧрын египетскӧй царство ёна содіс.
Ӧти визирлы сьӧкыд нин вӧлі вӧчны став делӧяссӧ, та вӧсна лои кык визирь: ӧти управляйтіс лунвылын, мӧд — войвылын.
Сэтшӧм жӧ ыджыд положение, кыдзи визирьяс, занимайтліс казначействоса начальник.
Пӧкӧритӧм муяс вылысь став озыр даньыс, став налогъясыс, кодъясӧс чукӧртлісны крестьяналысь, воисны казначействоӧ.
Ыджыд прибыль Египетлы сетліс и тӧргуйтӧм.
Египетӧ кыссисны тӧваръясӧн купецъяс разнӧй странаясысь.
Вайӧм тӧваръяссӧ медводз вӧзйылісны царлы, и сӧмын сійӧ, мый кольліс сылы вузавтӧм, позьӧ вӧлі вузавны базаръяс вылын.
Тӧргуйтӧм вӧснаыс Египетын лоалісны иноземнӧй тӧваръяс: пёстрӧй шерстянӧй тканьяс, зӧлӧтӧй да эзысь дозмук, ӧружие, благовоннӧй маслӧяс, сьӧд да розовӧй пуысь изделиеяс да роскошса мукӧд предметъяс.
Египет пыртліс сідзжӧ сырьё: пу, металлъяс да мукӧдсикас стрӧитчан материалъяс.
Египетын тӧргуйтӧмыс вӧлі фараон да знать киясын.
Тӧргуйтӧмын ыджыд роль ворсісны сідзжӧ храмъяс.
Бӧръяджык войнаясыс вӧчисны Египетӧс нӧшта на озырджыкӧн.
9 §. Хеттъяскӧд тыш.
Рамсес II.
Хеттъяс.
Народъяс пӧвсын, кодъяскӧд Египет нуӧдліс дугдывлытӧм войнаяс, торъявлісны воинственнӧй хеттъяс.
Тайӧ племяясыс олісны Галис ю долинаын, гӧра бокъясын да ущельеясын Малӧй Азияын.
Хеттъяслӧн государство тані лои примернӧ 2000 во сайын миян эраӧдз.
Хеттъяс йылысь ми тӧдмалім неважӧн на, раскопкаяс серти, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма 30 во сайын кымын.
Раскопкаяс дырйи вӧлі эрдӧдӧма хеттскӧй столицалысь развалинаяс.
Та дырйи аддзисны искусстволысь уна произведение да сёй табличкаяс вылын клинообразнӧй гижӧдъяс.
Вӧлі аддзӧма сідзжӧ летописьяслысь отрывокъяс, хеттскӧй царьяслысь мукӧд царьяскӧд договоръяс, хеттскӧй законъяс да мукӧд документъяс.
Тайӧ памятникъяс серти вӧлі восстановитӧма хеттъяс олӧмлысь картина.
Хеттъяс пӧшти эз уджавлыны му, сы вӧсна мый налӧн муясыс та вылӧ омӧля вӧлі шогмӧны.
Зато налӧн вӧлі ёна развитчӧма скӧтвидзӧм да садоводство.
Хеттъяс нуӧдлісны дугдывлытӧм войнаяс соседъяскӧдныс.
Найӧ пӧшти некор эз пӧрччывлыны ӧружие да вӧліны век дасьӧсь поход кежӧ.
Хеттъяс подчинитісны аслыныс уна племя: налы вӧлі подвластнӧй Малӧй Азия.
XV нэм помын миян эраӧдз хеттъяс укрепитчисны войвывса Финикияын да кутісны писькӧдчыны Палестинаӧ.
Финикияса да Палестинаса царёкъяс дугдісны мынтыны Египетлы дань да подчинитчисны выль властелинлы.
Найӧ шулісны хетскӧй царӧс «великӧй царӧн», а асьнысӧ — «ичӧт царьясӧн».
Хеттъяс лоины египтяналы серьёзнӧй угрозаӧн.
Кузь войнаясӧн слабмӧм Египет воштіс ассьыс владениеяссӧ Сирияын.
Тадзи вочасӧн Египет воштіс ставсӧ сійӧс, мый вӧлі чукӧртӧма великӧй завоеваниеяс дырйи.
Рамсес II.
Хеттъяскӧд тыш.
1292 воын миян эраӧдз египетскӧй престол вылӧ сувтіс Рамсес II.
Сійӧ чукӧртіс ыджыд да ён войска да нуӧдіс хеттъяслы паныд решительнӧй тыш.
Озыр колесничӧйяс мунісны отвоюйтны хеттъяслысь муяс, кодъяс вылысь найӧ велалісны босьтны дань.
Египетскӧй войскаын ӧні вӧлі уна медалӧм воин — ливиецъяс да нубиецъяс.
Армия юрнуӧдысьӧн лоӧмӧн, Рамсес II мӧдіс Сирияӧ.
Сійӧ кӧсйис жугӧдны хеттскӧй царӧс ӧти ударӧн, но тайӧ сылы эз удайтчы.
Хеттскӧй царь виччысис Рамсесӧс Оронт ю вылын Кадеш кар дорын.
Кор египетскӧй войскаяс матыстчисны Кадеш дорӧ, хеттъяслӧн уна лыда армия гӧгӧртіс египтянаӧс да муртса эз босьт пленӧ асьсӧ царсӧ.
Сійӧ спаситчис аслас зэв ён физическӧй вын отсӧгӧн.
Рамсес II вӧлі великан пӧшти кык метр кузя тушаа (та йылысь позьӧ гӧгӧрвоны сы мумия серти).
Египетскӧй воинъяслӧн мужество вӧсна да фараонлӧн сюсьлун вӧсна египтяналы удайтчис медбӧрын петны врагъяс кытшысь да отступитны.
Та дырйи зэв уна египетскӧй воин усис Кадеш стенаяс дорын.
Льстивӧй придворнӧй поэт Кадешдорса тышсӧ петкӧдліс кыдзи Рамсеслысь яръюгыд победа.
Но тайӧ тыш бӧрас бара ковмис чукӧртны выль войска да заводитны походсӧ выльысь.
Фараон ӧні мӧвпыштіс мӧдног действуйтны.
Сійӧ первой закрепитіс ас саяс приморскӧй каръяс, медым имеитны удобнӧй йитӧд Египеткӧд море кузя.
Сэсся сійӧ некымын во чӧж воськов бӧрся воськов зырис пытшкӧсса смутаяс вӧсна слабмӧм хеттъясӧс Палестинаысь да Сирияысь, кытчӧдз эз во Евфрат ю долинаӧдз.
Мирнӧй договор.
Война помасис Рамсес II да хеттскӧй царь костын мирнӧй договорӧн.
Тайӧ договор серти кыкнан царыс вӧчисны ас костаныс вечнӧй мир.
Найӧ кӧсйысисны отсасьны мӧда-мӧдлы, на вылӧ кӧ уськӧдчас кутшӧмкӧ враг либӧ лоас кӧ восстание.
Рамсес II-лӧн войнаяс бергӧдісны Египетлы Палестина да Сириялысь лунвыв юкӧн.
Но Палестина да Сирия эз дыр овны египетскӧй власть улын.
Рамсес II кулӧм бӧрын регыд мысти Египет вылӧ локтіс выль грӧза.
Наступайтісны «морскӧй народъяс», кодъяс локтісны войвывсянь, Средиземнӧй море діяс вывсянь.
Накӧд ӧттшӧтш рытыввывсянь пырӧдчисны Египетӧ ливийскӧй племяяс.
Фараонъяс сьӧкыда отбивайтчисны тайӧ выль врагъясысь.
Кутны ас орданыс Сирия да Палестина найӧ эз нин вермыны.
Египетлысь вынйӧрсӧ вӧлі орӧдӧма.
10 §. Египет самостоятельностьлы пом.
Фараон Рамсес II дырйи Египет воӧдчис аслас могуществолӧн выль подъёмӧдз.
Сы дырйи египтяна зурасисны ён народкӧд, коді оліс Малӧй Азияын — хеттъяскӧд.
Хеттъяс вын сертиныс эз сетчывлыны египетскӧй воинъяслы, но Рамсес отразитіс хеттъяслысь став уськӧдчылӧмсӧ.
Но Рамсес бӧрын мукӧд племяяс («морскӧй народъяс») мӧдісны Египет вылӧ, и бӧръяыс вочасӧн кутіс воштавны ассьыс владениеяссӧ.
Классӧвӧй тыш ёсьмӧм.
Азиатскӧй владениеяс воштӧм бӧрын военнӧй аристократиялӧн да жрецъяслӧн доходъяс чинісны.
Та вӧсна крестьяна вылӧ налогъяс нӧшта ыджыдджыка содісны, а рабъясӧс кутісны эксплоатируйтны нӧшта ёнджыка.
Та понда 1200 воӧ кымын миян эраӧдз страна пытшкын заводитчисны смутаяс.
Кыптавлісны восстаниеяс.
Ӧти кадӧ властьсӧ босьтіс йӧз муысь морт, коді вӧвлӧма Сирияысь.
Кыпӧдчысьяс грабитісны ас господаныслысь эмбур да босьталісны храмъяслысь озырлунъяс.
Древньӧй папирусын висьтавсьӧ, мый сириец ӧтувтіс ассьыс ёртъяссӧ.
Найӧ отменитісны храмъяслы быдсикас приношениеяс.
Странапытшса восстаниеяскӧд да ортсысянь усьласьӧмъяскӧд тыш слабмӧдіс Египетскӧй царствоӧс.
Вочасӧн Египет сэтшӧма слабмис, мый эз нин вермы водзсасьны ортсыса врагкӧд.
Регыд мысти Египетӧс войвывсянь вӧлі завоюйтӧма ливийскӧй племяясӧн, а лунвывсянь — нубийскӧйясӧн.
Египет дугдӧ лоны мирӧвӧй державаӧн.
Такӧд ӧттшӧтш ёнмӧ жречестволӧн власть.
Фивыясын жрецъяс захватывайтӧны государственнӧй власть.
Саисскӧй период.
671 воӧ Египетӧс вӧлі пӧкӧритӧма Ассирияӧн — могущественнӧй военнӧй государствоӧн, коді вӧлі меститчӧма Тигр ю шӧр течение пӧлӧн.
20 во мысти ассириецъясӧс вӧлі вӧтлӧма Саис карса номарх Псамметихӧн, и Египет мыйкӧдыра кежлӧ бара лоис самостоятельнӧй государствоӧн.
Псамметих лои царӧн, а Саис кар — столицаӧн.
Тайӧ кадас египтяна кутісны тӧргуйтны греческӧй купецъяскӧд, кодъяс тшӧкыда волывлісны, медым вежлавны ассьыныс тӧваръяс египетскӧй нянь вылӧ.
Саисса царьяс паськӧдісны тӧргуйтӧмсӧ ылысса африканскӧй областьяскӧд, кодъяс вӧліны Краснӧй море берег пӧлӧн.
Найӧ кодйисны канал, коді йитіс Ниллысь асыввыв рукавсӧ Краснӧй морекӧд.
Саисскӧй фараонъяс пиысь ӧти — Нехо — тшӧктӧм серти тайӧ канал пырыс вӧлі ыстӧма некымын финикийскӧй корабльӧс лунвылӧ, Краснӧй мореӧ.
Финикийскӧй мореплавательяс куим во мысти бӧр воисны Египетӧ Средиземнӧй мореӧд.
Татшӧм ногӧн вӧлі вӧчӧма древностьын Африка гӧгӧр медводдза путешествие.
Египетӧс персъясӧн завоюйтӧм.
Египетскӧй знать да купецъяс помӧдз рӧзӧритісны крестьянаӧс да ремесленникъясӧс.
Ортсыса врагкӧд тыш вылӧ Египетлӧн эз нин тырмыны вынъясыс.
525 воӧ миян эраӧдз Ниллысь долинасӧ вӧлі завоюйтӧма Персияӧн — выль государствоӧн, коді чужис ылын асыввылын, Персидскӧй залив берегъяс дорын.
Египет лоис Персидскӧй царствоса областьяс пиысь ӧтиӧн.
11 §. Египетскӧй культура.
Письменность.
Папирус.
Письменность египтяналӧн лоис 3500 во сайын миян эраӧдз.
Миянӧдз воисны разнӧй кадся египетскӧй письменностьлӧн уна памятникъяс.
Гижлісны египтяна медсясӧ папирус вылӧ, коді вежліс налы бумага.
Та могысь папируслысь стебельсӧ вундавлісны слӧйяс сертиыс полоскаяс вылӧ, кодъясӧс клеитлісны кузяног, кутшӧм колӧ кузьтаӧдз вайӧдӧмӧн.
Папирус свитокъяслӧн кузьтаыс мукӧддырйи воліс 40 м.
Гижӧм папируссӧ трубочкаӧ тубравлісны да шнурокӧн кӧртавлісны.
Первойсӧ египтяна гижлісны знакъясӧн, кодъяс вӧліны рисунок кодьӧсь.
Тайӧ знакъясыс шусьӧны иероглифъясӧн.
Папирусъяс вылӧ кызвынысьсӧ гижлісны эз иероглифъясӧн, а скорописьӧн, знакъясӧн, кодъяс воштӧмны нин рисунокъяслысь видсӧ.
Египетскӧй гижӧдъяссӧ медводдзаысь лыддис 1822 воӧ французскӧй учёнӧй Шампольон.
Иероглифъяс обозначайтӧны быдса кывъяс либӧ некымын буквалысь сочетание.
Таысь кындзи, эм 24 иероглиф, кодъяс кутӧны торъя букваяслысь значение.
Татшӧм ногӧн, египетскӧй гижӧдыс вӧлі сора.
Ставыс сыын вӧлі 700 знак кымын.
Гӧгӧрвоана, мый велавны египетскӧй гижӧдӧ вӧлі миян гижӧд дорысь ёна сьӧкыдджык.
Писецъясӧс велӧдан школаясын велӧдчысьяс велӧдчисны вит-квайт во, мед велавны кокниа гижны.
Сьӧкыд велӧдчӧм дырйи детинкаясӧс эз этшаысь наказывайтлыны.
Египетскӧй тетрадьяс-папирусъяс полеяс вылысь ми тшӧкыда вермам аддзыны татшӧм пословицаяс: «Детинкалӧн пельясыс сылӧн мыш вылас.
Сійӧ кывзӧ, кор сійӧс нӧйтӧны».
Но лоны писецӧн вӧлі зэв выгоднӧ да почётнӧ, та вӧсна ученикъяс терпитлісны став тайӧ наказаниеяссӧ.
Дерт, гижны да лыддьыны велӧдчисны медсясӧ озыр да знатнӧй йӧзлӧн пиян.
Египетскӧй крестьяна грамотасӧ эз тӧдлыны.
Литература.
Надписьяс да мукӧд документъяс кындзи, миянӧдз воисны сідзжӧ египетскӧй литературалӧн уна произведение.
Фараонъяс да знать радейтлісны кывзыны рассказчикъясӧс.
Фараонӧн да знатьӧн радейтан произведениеяссӧ гижлісны да пуктывлісны найӧ гробницаясӧ мумиякӧд тшӧтш.
Паськыда вӧлі нималӧ «Кораблекрушение потерпитӧм йылысь» повесть.
Сыын висьтавсис воинлӧн приключениеяс йылысь, кодӧс царь ыстіс корабль вылын Краснӧй море кузя рудникъясӧ.
Туйын заводитчис ён буря, корабль вӧйис море пыдӧсас, а воинӧс вӧлі шыбытӧма чудеснӧй ді вылӧ, кӧні царствуйтіс змея.
Нёль тӧлысь оліс воиныс змей ордын, кытчӧдз сыла эз во Египетысь корабль.
Аслас гӧстькӧд прӧщайтчигӧн, царь-змей сетіс сылы благовоннӧй маслӧ, драгоценнӧй пу, слӧнлысь лысӧ, ӧбезьянаясӧс да уна мукӧдтор фараонлы пӧдарки пыдди.
(Папирусыс, код вылӧ гижӧма тайӧ мойдсӧ, хранитчӧ Эрмитажын Ленинградын).
Царьяс да знать сідзжӧ зэв радейтлісны Синухет — опалаӧ веськалӧм ӧти вельможа — приключениеяс йылысь висьт.
Сылы ковмис пышйыны Египетысь Сирияӧ, кӧні сійӧ оліс уна во, кытчӧдз фараон эз прӧстит сійӧс.
Сэк Синухет бӧр воис Египетӧ, да фараон сылы бӧр сетіс сылысь озырлунсӧ.
Вӧліны висьтъяс жрецъяс да волшебникъяс йылысь, кодъяс вӧчлывлісны вӧвлытӧм чудесаяс, енъяс йылысь, кодъяс отсавлісны асланыс радейтан фараонъяслы да с. в.
Народнӧй масса эз тӧдлы тайӧ литературасӧ.
Но рыбакъяслӧн, пастухъяслӧн, носильщикъяслӧн, крестьяналӧн вӧліны асланыс сьыланкывъяс да мойдъяс.
Сідз, вартан кадӧ крестьяна, ӧшъясӧс вӧтлігӧн, кодъясӧс гӧняйтӧдлывлісны кольтаяс вывті, медым кольтаяссьыс гылӧдны тусьсӧ, сьывлісны сьыланкыв:
Вартӧй аслыныд, вартӧй аслыныд,
Ті — волъяс, вартӧй аслыныд.
Вартӧй аслыныд идзас кӧрым вылӧ
Да тіян господаясныдлы нянь.
Энӧ сетӧй аслыныд шойччӧг, —
Ӧні ӧд ыркыд...
Архитектура.
Знатьлӧн египетскӧй дворецъяс да домъяс йылысь ми вермам тӧлкуйтны медсясӧ серпасъяс кузя.
Тайӧ дворецъясыс да домъясыс стрӧитсьылісны ӧжигайттӧм кирпичысь да пуысь, весиг колоннаяс вӧліны пальмовӧй пуясысь.
Кад кисьтіс тайӧ стрӧйбаяссӧ.
Храмъяслӧн развалинаяс эмӧсь и ӧні на.
Найӧс вӧчлісны «вечнӧй изйысь» — известнякысь, песчаникысь, гранитысь.
Папирус пучок кодь либӧ лотос цвет кодь мича йывъяса джынвыйӧ киссьӧм колоннаяс, гижӧдъяса да рисунокъяса стенъяслӧн колясъяс ӧнӧдз на шензьӧдӧны асланыс мичлунӧн.
Математика да астрономия юкӧнын египтяна чӧжисны уна знаниеяс, кодъяс сетісны позянлун разработайтны календарь да пӧльзуйтчыны сыӧн асланыс хозяйственнӧй деятельностьын.
Медицинаын сідзжӧ вӧлі шедӧдӧма гырысь успехъяс.
Шойяс бальзамируйтӧм тӧдмӧдіс египтянаӧс морт телӧ строениекӧд.
Египтяна вӧліны зэв важся первой народъяс пиысь ӧтикъяс, кодъяслӧн чужисны письменность, литература, наука да искусство.
II.
ДВУРЕЧЬЕСА ДРЕВНЕЙШӦЙ ГОСУДАРСТВОЯС.
12 §. Лунвывса Двуречье, сылӧн природа да население.
Тигр да Евфрат юяс долинаын население лои сэтшӧм жӧ важӧн, кыдзи и Египетын.
Долинаыс тайӧ шусьӧ Двуречьеӧн, либӧ Месопотамияӧн (мӧдног кӧ юяс костса долинаӧн).
Древнейшӧй государствояс артмисны Двуречьеса лунвыв юкӧнын, коді примыкайтӧ Персидскӧй заливӧ.
Месопотамиялӧн природа.
Лунвыв Месопотамиялӧн почваыс, сідз жӧ кыдзи и Египетын, орошениетӧг оз вермы сетны урожайсӧ.
Во джынйысь дырджык сэн вывті уна влагаыс, а ӧстальнӧй каднас тшӧкыда сулалӧ зэв кос поводдя.
Лунвыв Двуречьеын ноябрын да декабрын киссьӧны оравлытӧм зэръяс, кодъяс мукӧдлаас почвасӧ пӧртӧны нюрӧ.
Оз на удит муыс косьмыны зэръяс бӧрын, кыдзи мартын заводитӧны ойдны Тигр да Евфрат.
Юяс ойдлӧны зэв паськыда.
Ваыс усьӧ зэв ньӧжйӧ: сӧмын августын — сентябрын юяс пырӧны асланыс берегъясӧ.
Ытва дырйи да сы бӧрын ноябрӧдз сулалӧ кос поводдя.
Почва косьмӧ зэв неравномернӧя.
Вылі местаясын сійӧ ӧдйӧ косьмӧ, чорзьӧ из кодьӧдз да потласьӧ.
А увтас местаясын ваыс сулалӧ, да артмалӧны нюръяс, кодъяс паськӧдӧны болотнӧй лихорадка.
Та вӧсна лунвыв Двуречьеын колӧ уна да упорнӧя уджавны, медым босьтны бур урожайяс.
Воднӧй сооружениеяс.
Лунвыв Двуречьеса древнейшӧй население — шумеръяс — нюрсялӧм пространствояс косьтӧм могысь да вося кос кадӧ ва сохранитӧм могысь вӧчисны сооружениеяслысь сложнӧй система.
Шумеръяс заводитісны стрӧитны медводдза воднӧй сооружениеяссӧ ещӧ государство артмытӧдз на, кор найӧ овлісны родовӧй общинаясӧн на.
Муяс, градйӧръяс да садъяс найӧ кытшавлісны плотинаясӧн, кодъяс эз лэдзлыны васӧ.
Сыысь кындзи, найӧ кодйисны каналъяслысь дзонь сеть.
Ассьыныс поселениеяссӧ, дворецъяссӧ да храмъяссӧ шумеръяс стрӧитлісны искусственнӧй насыпьяс вылын, медым ваыс эз босьтлы зданиеяссӧ ытва дырйи.
Рыхлӧй почва вӧсна каналъяс да плотинаяс кокниа буждывлісны да тырлісны сёйӧн да нюйтӧн.
Сы вӧсна ва бӧрся колӧ вӧлі постояннӧй надзор.
Шумеръяс кӧдзлісны асланыс муяс вылӧ ид да шобді, градйӧръясын вӧдитлісны лук, огурцы да мукӧд пуктасъяс; садъясын быдмисны финиковӧй пальмаяс.
Двуречьелӧн муяс ил пуксьӧм вӧсна вӧліны зэв плодороднӧйӧсь.
Му вӧлі главнӧй озырлуннас Двуречьелӧн.
Сэн эз вӧвны ни вӧръяс, ни полезнӧй ископаемӧйяс.
Двуречьелӧн ӧтувтчӧм.
Шумеръяс ӧтувтчавлісны каръясӧ-государствоясӧ.
Шумерскӧй каръяс пиысь медся тӧдсаяснас вӧліны Ниппур, Ур, Урук, Лагаш да мукӧд.
Быд кар-государство юрын сулаліс правитель — патеси, коді веськӧдліс знатькӧд ӧтлаын.
Населениелысь масса составляйтлісны крестьяна, ремесленникъяс да рабъяс.
Каръяс костын мунлісны оравлытӧм войнаяс, быд кар кӧсйис босьтны аслыс бурджык муяссӧ.
Шумеръяс воюйтлісны и насянь асыввывса государствокӧд — Эламкӧд.
2750 во сайын кымын миян эраӧдз Аккад областьса (шумеръяссянь войвывланьын) правитель Саргон ӧтувтіс Двуречьеса став карсӧ ӧти царствоӧ.
Саргон медводз кутіс шуны асьсӧ «светлӧн нёльнан странаса царӧн».[...]
Но и ӧтувтчӧм бӧрын войнаяс эз бырны.
Воинственнӧй горнӧй племяяс асыввывсянь пыр усьласьлісны да не ӧтчыдысь завоюйтлісны Двуречьеса государствоясӧс.
13 §. Вавилонскӧй царство.
Вавилонскӧй царство.
Царь Хаммурапи.
Двуречье войвылын, сэн, кӧн Тигр да Евфрат матӧ воӧны мӧда-мӧд бердӧ, вӧлі сулалӧ Вавилӧн кар.
Первойсӧ тайӧ вӧлі ичӧтик посёлок, но вочасӧн Вавилон лои торговӧй центрӧн, сы вӧсна мый сэні ӧтлаасьлісны караваннӧй уна туйяс асыввывсянь рытыввылӧ.
abu
Медся тӧдчана вавилонскӧй царӧн вӧлі Хаммурапи (2067–2025 вояс миян эраӧдз).
Сійӧ ӧтувтіс аслас власть улӧ Двуречьелысь став войвывсӧ да подчинитіс аслыс шумерскӧй каръяс.
Тадзи артмис Вавилонскӧй царство.
Хаммурапи сідзжӧ шуліс асьсӧ «светлӧн нёльнан странаса царӧн».
Хаммурапи дырйи Вавилон лоис медся ыджыд, озыр да культурнӧй карӧн Двуречьеын.
Вавилон ним серти и ставнас лунвывса Двуречьеыс кутіс шусьыны Вавилонияӧн, а сылӧн населениеыс — вавилонянаӧн.
Вавилонскӧй царствоса областьясӧн да каръясӧн веськӧдлісны царӧн индӧм наместникъяс.
Хаммурапилӧн законъяс.
Хаммурапи лӧсьӧдіс аслас государстволы законъяслысь ыджыд свод.
Тайӧ законъяссӧ вӧлі гижӧма 2¼ м джуджта да 1½ м кымын гӧгӧртаса сьӧдов изйысь вӧчӧм столб вылӧ.
Из веркӧсас ставнас вӧлі гижалӧма законъяслысь статьяяс.
Вылыссяньыс столбсӧ вӧлі баситӧма рельефӧн, коді изображайтіс шонді енӧс, царскӧй правосудиелысь покровительӧс, да сы водзын сулалысь Хаммурапи царӧс.
Тайӧ из столбыс хранитчӧ Луврcкӧй музейын Парижын.
Хаммурапилӧн законъяс вӧліны хозяйственнӧй да семейнӧй олӧм установлениеяслӧн сводӧн.
Тайӧ законъясыс дорйылісны рабовладелецъяслысь интересъяс.
«Кодкӧ кӧ, — висьтавсьӧ вӧлі законас, — дзебас аслас керкаас беглӧй рабӧс, коді принадлежитӧ царлы либӧ прӧстӧй гражданинлы, да оз кӧ выдайт сійӧс чиновник требование серти, то тайӧ домохозяинсӧ колӧ смертьлы предайтны».
Раб вӧлі аслас господин тыр власть улын да обязан вӧлі уджавны сы вылӧ.
Раб кӧ эз кывзысь господинӧс, то раблысь вундылісны пельсӧ.
Население.
Тӧргуйтӧм.
Рабъяс кындзи, царь вылӧ, вельможаяс да жрецъяс вылӧ уджалісны сідзжӧ крестьяна да батракъяс.
Мыйкӧмында ассьыныс муяссӧ владелецъяс сетлывлісны посни участокъясӧн арендаӧ крестьяналы налы зэв сьӧкыд условиеясӧн.
Арендатор, коді босьтліс мусӧ обработайтӧм вылӧ, должен вӧлі мынтыны владелецыслы урожайсьыс коймӧд пайсянь джынйӧдзыс, а сад босьтысь мынтыліс урожайыслысь кык-коймӧд юкӧнсӧ.
Безземельнӧй крестьяна медасьлісны зэв ичӧтик донысь поденнӧй уджъяс вылӧ.
Налы овнысӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Рабъяскӧд радысь крестьяна долженӧсь вӧлі участвуйтны сьӧкыд «царскӧй уджъяс» вылын — видзны пӧрядокын уна лыда каналъяс да плотинаяс да новлыны сьӧкыдторъяс.
Карса ремесленникъяс вӧліны свободнӧйӧсь, но налӧн эз вӧв право босьтны заказчиклысь донсӧ сыысь унджык, мыйдта вӧлі урчитӧма законын.
А законын индӧм донъясыс вӧліны зэв ичӧтӧсь.
Жрецъясӧс да купецъясӧс законъяс нинӧмысь эз дзескӧдлыны.
Найӧ свободнӧя тӧргуйтлісны да нажӧвитлісны гырысь озырлунъяс.
Озырмылісны найӧ и сы вӧсна, мый сетлісны посни кӧзяевалы ссудаяс няньӧн да сьӧмӧн.
Ссуда босьтысь обязан вӧлі мынтыны сыысь 20-сянь 30 процентӧдз, а эз кӧ мынты уджйӧзсӧ, то куим во кежлӧ лоліс рабӧн удждылысьыслы.
Хаммурапи закон серти, татшӧм должникъясыс бара вермисны лоны свободнӧйясӧн, но эз вӧв ниӧти закон, коді спаситліс эськӧ найӧс корысялӧмысь да озыръяслӧн сьӧкыд гнётысь.
Постояннӧй войска.
Вавилонӧс завоюйтӧм.
Вавилонскӧй царствоын вӧлі постояннӧй войска.
Царь сетліс воинъяслы неыджыд му участокъяс военнӧй служба нуӧмсьыныс.
Воин кӧ кувліс война вылын либӧ самовольнӧя эновтліс служба, сылӧн участокыс сетсьыліс мӧд воинлы.
Воинлӧн пиыс кӧ батьыс кулӧм бӧрын ачыс лоліс воинӧн, то сійӧ босьтліс батьыслысь мусӧ.
Походъяс дырйи постояннӧй войскалы отсӧг вылӧ чукӧртсьыліс крестьянаысь ополчение.
Податьяс да царскӧй уджъяс сьӧкыд грузӧн водлісны население вылӧ.
Гӧльмӧм крестьяналӧн да рабъяс-должникъяслӧн лыдыс пыр содіс.
Рӧзӧритчӧм крестьяна эз вермыны содтыны армиялысь радъяссӧ.
Хаммурапи бӧрын веськӧдлысь царьяс эз нин век вермыны петкӧдны тырмымӧн ыджыд войска усьласьысь врагъяслы паныд.
Та вӧсна 1800 воын кымын миян эраӧдз Вавилонияӧс завоюйтісны касситъяс, кочевӧй племяяс, кодъяс воисны асыввыв степьясысь.
Касситскӧй царьяс веськӧдлісны странаӧн 600 во кымын.
Сёрӧнджык Вавилония веськалӧ Ассирия власть улӧ.
14 §. Ассирийскӧй завоеваниеяс.
Ассириялӧн природа да население.
Ассириецъяс олісны Двуречье войвыв юкӧнын, Тигр ю шӧр течение пӧлӧн.
Ассириялӧн древнейшӧй столицаыс — Ассур кар Тигр ю вылын.
Ассириецъяс сёрнитлісны вавилонскӧй кыв сяма кывйӧн.
Налӧн государство артмис миян эраӧдз III тысячелетие заводитчигӧн.
Тигр ю долинаын ассириецъяс уджавлісны му, а гӧраяс бокъясын ёнджыкасӧ видзлісны скӧт да охотничайтлісны.
Сыысь кындзи, Ассириясянь асыввылӧ гӧра бокъясыс вӧліны зэв озырӧсь полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Сэн перйылісны ыргӧн, свинеч, эзысь, а главнӧйыс — кӧрт руда.
Ассириецъяс велалісны обрабатывайтны кӧрт да вӧчны сыысь видзму овмӧслы ӧрудиеяс да ӧружие.
Тайӧ сетліс налы зэв гырысь преимуществояс орчча странаяс водзын, кодъяслӧн эз вӧв тырмымӧн кӧрт.
Ассирийскӧй царьяс вӧчавлісны завоевательнӧй походъяс да приобретайтлісны гырысь территорияяс.
Сьӧкыд да опасностьясӧн век тыр охотаӧ привычкаыс вӧчліс ассириецъясӧс выносливӧй да повтӧм воинъясӧн.
Гӧраяссянь Тигр ю долинаӧ лэччигӧн найӧ подчиняйтлісны аслыныс сэні олысь племяясӧс да заставляйтлісны найӧс уджавны ас выланыс.
Тиглат-Паласар (745–727 вояс миян эраӧдз).
Вочасӧн ассириецъяс кутісны вӧчавны набегъяс пыр ылӧджык да волісны Средиземнӧй мореӧдз.
VIII нэм шӧрсянь миян эраӧдз удачнӧй походъяс пӧртісны Ассирияӧс вынйӧра военнӧй державаӧ.
Медся ыджыд ассирийскӧй царь-завоевательӧн вӧлі Тиглат-Паласар.
Сылӧн вӧлі некымын дас сюрс морта постояннӧй войска.
Сійӧ шусьыліс «царскӧй узелӧн».
Войска радъясӧ вермисны сувтны став ассириецъяс, медся озыръяссяньыс гӧльясӧдз, кодъяслӧн эз вӧвлы ас му весигтӧ ичӧтиктор.
Воинъяслы наградаӧн вӧліны озыр военнӧй добыча да завоюйтӧм каръяс, кодъясӧс сетлывлісны воинъяслы грабитавны.
Войска.
Гырысь походъяс дырйи царь чукӧртліс аслас постояннӧй армияыслы отсӧг вылӧ особӧй ополчение.
Озыр ассириецъяс петавлісны боевӧй колесницаяс вылын либӧ верзьӧмӧн.
Копьёясӧн, мечьясӧн, ньӧввуджъясӧн да ньӧвъясӧн вооружитчӧм крестьяна мунлісны пехотаӧ.
Медся гӧльясыс вооружениесӧ босьтлісны царскӧй складъясысь.
Бронзовӧй щитъяс видзисны воинъясӧс вражескӧй ньӧвъясысь да изъясысь.
Ассирийскӧй щитъяс вӧліны зэв гырысьӧсь, сы вӧсна существуйтлісны щит новлӧдлысьясысь котыртӧм особӧй отрядъяс, кодъяс мунлывлісны воддза радъясын.
Ассирийскӧй воинъяс ӧдйӧ вермылісны мунны бур туйяс кузя, кодъясӧс вӧчлывлісны царь тшӧктӧм серти.
Ю вомӧн вуджӧмыд воинъяслы эз вӧв сьӧкыдторйӧн.
Воздухӧн найӧ пӧльтлісны кучик мешӧкъяс да тайӧ мешӧкъяс отсӧгнас вуджлісны юсӧ.
Сійӧ жӧ мешӧкъясысь вӧчсьывлісны посъяс.
Кӧртавлӧм мешӧкъяссӧ нюжӧдлісны ю вомӧн да вольсавлісны вылысас кос увъяс.
Татшӧм пос кузяыс вуджлісны весиг колесничӧйяслӧн сьӧкыд отрядъяс.
Ассириецъяслӧн меткӧй стрелаясысь да колесничӧйяслӧн страшнӧй натискысь некыдз вӧлі спаситчыны восьса бойын.
Каръяслӧн джуджыд стенаяс сідзжӧ эз вӧвны ассирийскӧй воинъясысь надежнӧй дорйысьясӧн.
Ассирийскӧй воинъяс кытшавлісны осаждённӧй карсӧ да шыблавлісны сы пытшкӧ изшыблаланъясысь гырысь изъяс либӧ сотчан сира сосудъяс.
Крепостьлысь кыз стенаяссӧ найӧ писькӧдлісны таранӧн.
Сійӧ вӧлі ыргӧнӧн дорӧм да цепьяс йылӧ ӧшӧдӧм зэв ыджыд кер; ӧшаліс сідз, мый сійӧс позьӧ вӧлі довкйӧдлыны да кучкавны стенаӧ.
Сэсся ассириецъяс сувтӧдлісны стенъяс бердӧ кузь посъяс да на кузя писькӧдчылісны карас.
Завоюйтӧм странаясӧс поработитӧм.
Быд победа бӧрын ассирийскӧй царьяс вӧчлывлісны побеждённӧйяс вылын расправа.
Сюрсъясӧн военнопленнӧйясӧс садитавлісны майӧг йылӧ либӧ юръяснысӧ керавлісны.
Дас сюрсъясӧн нулісны Ассирияӧ да сэні вузавлісны рабствоӧ.
Рӧзӧритӧм местаясысь нулісны сё сюрсъясӧн скӧт, петкӧдлісны зарни, эзысь, ыргӧн, слӧн лы грудаяс да мукӧд ценнӧй предметъяс.
Аслас дисциплинированнӧй, бура велӧдӧм войскакӧд Тиглат-Паласар III вӧчис гырысь завоеваниеяс.
Сійӧ подчинитіс Вавилония, завоюйтіс Сирия да обложитіс даньӧн еврейскӧй царствояс Палестинаын.
Тиглат-Паласар воис Египетӧдз да сы границаяс дорын жугӧдіс египетскӧй фараонлысь войскасӧ.
Войвылын сійӧ писькӧдчис Урарту царствоӧдз, коді вӧлі векся врагӧн ассириецъяслы.
Урарту царство.
Урартъяс вӧліны воинственнӧй племяясӧн, кодъяс овлісны Закавказьеын Ван ты дорын.
Найӧ медсясӧ видзлісны скӧт.
Налӧн страна вӧлі озыр металлӧн, и урартъяс нимавлісны бронзаысь вӧчӧм изделиеясӧн: ӧружиеӧн, дозмукӧн, украшениеясӧн.
Ассириецъяс пыр вӧчавлісны набегъяс урартъяслӧн озыр муяс вылӧ, ыджыд добыча сэсь вайӧмӧн.
Но IX-ӧд нэмын миян эраӧдз урартъяслӧн племяяс ӧтувтчисны ӧти государствоӧ да заводитісны наступайтны Ассирия вылӧ, сылысь войвывса областьяс босьталігтыр.
Урарту лоис ён государствоӧн.
Тайӧ кадся царьяс пиысь ӧти — Менуа — заводитіс паськӧдавны ассьыс владениеяс да пӧкӧритіс войвылын Закавказьеса ӧткымын племяяс.
Сӧветскӧй Арменияын Ереван кар дорын ӧнӧдз колисны урартскӧй крепостьяслӧн развалинаяс, а скалаяс вылын позьӧ аддзыны Урарту царьяслысь клинописнӧй гижӧдъяс, кодъяс висьтавлӧны найӧ победаяс йылысь.
Медся ыджыд царь-завоевательӧн вӧлі Аргишти, коді правитіс VIII-ӧд нэмын миян эраӧдз.
Сійӧ Ассириялы паныд вӧчліс 14 победоноснӧй поход.
Сылӧн гижӧдъясыс тырӧмны сыӧн грабитӧм добычаяс йылысь описаниеясӧн.
Сійӧ захватитіс вывті уна пленнӧйӧс да зэв уна гырысь и посни скӧт.
Зэв ыджыд добычаыс пӧртіс Урартуӧс ён государствоӧ.
Медся ыджыд да мича карӧн царствоас вӧлі Ван ты дорын столица Тушпа.
Карсӧ вӧлі гӧгӧртӧдӧма из стенаясӧн да сы дорӧ вӧлі нуӧдӧма канал, код кузя юан ваыс локтіс 80 км сайысь, сы вӧсна мый Ван тылӧн ваыс эз шогмы юнысӧ.
Менуаӧн вӧчӧм тайӧ каналыс ӧнӧдз сохранитчис.
Кор ассирийскӧй царь Тиглат-Паласар вӧчис урартъяслы ыджыд поражение, найӧ дугдісны усьласьны Ассирия пределъясӧ да чорзьӧдісны ассьыныс усьласьӧмъяссӧ Закавказье вылӧ.
Ӧнӧдз на тан эмӧсь каналъяс, кодъясӧс кодйылісны урартъяс.
«Урарту» нимыс сохранитчис Арарат гӧра нимын.
Лунвылын урартъяслысь областьяс захватитӧм бӧрын, Ассирия содтіс ассьыс владениеяссӧ и мукӧд местаясын.
Могущественнӧй царь Ассурбанипал дырйи (VII-ӧд нэм) сійӧ лои зэв ыджыд державаӧн.
Но разнӧй племяяс (халдейяс) напор улын бӧрынджык усис и Ассирия.
15 §. Ассирийскӧй военнӧй держава да сылӧн усьӧм.
Населениелӧн положение.
Ассирияын вельможаяс да жрецъяс асланыс озырлун вӧсна вӧліны сэтшӧм вынаӧсь, мый найӧ заставитісны царӧс мездыны найӧс ставсикас налогъясысь да царскӧй повинностьясысь.
Сэтшӧм жӧ льготаяс пӧлучитісны и некымын гырысь кар, кӧні вӧлі уна озыр купец.
Крестьяна да ремесленникъяс мынтісны нӧшта на гырысь налогъяс.
Крестьяна сетлісны урожай юкӧнсӧ да мыйдтакӧ скӧтнысӧ, а ремесленникъяс мынтывлісны сборъяссӧ да пошлинаяссӧ эзысьӧн.
Сыысь кындзи, крестьянаӧс да ремесленникъясӧс тшӧкыда тшӧктывлісны вӧчны царскӧй уджъяс: вӧчны туйяс, дворецъяс, крепостьяс.
Кодъяс эз мынтывны налогъяс — воштывлісны ассьыныс став имуществонысӧ.
Найӧ веськавлісны озыръяслы зависимость улӧ да лолісны налӧн рабъясӧн-должникъясӧн.
Та вӧсна Ассирияын вӧлавлісны восстаниеяс не сӧмын пленнӧй рабъяслӧн, но и ассирийскӧй крестьяналӧн да ремесленникъяслӧн.
Дугдывлытӧг овлан походъяс вӧсна Ассирияын рабъясыс вӧліны зэв уна.
Ӧткымыныс на пиысь пӧлучитісны царскӧй, военнӧй знатьсянь, храмъяссянь да озыр купецъяссянь негырысь му участокъяс.
Тайӧ рабъясыс обработайтлісны наӧн пӧлучитӧм участокъяссӧ да сетлісны кӧзяинъясныслы урожайлысь унджык пайсӧ.
Татшӧм рабъяссӧ вузавлісны муыскӧд тшӧтш дзонь семьяясӧн.
Уна рабъяс вӧліны гортса слугаясӧн.
Завоюйтӧм странаясӧн веськӧдлӧм.
Завоюйтӧм странаясын пукалісны ассирийскӧй наместникъяс асланыс войскаяскӧд.
Найӧ веськӧдлісны тайӧ областьясӧн да чукӧртлісны дань.
Даньыс вӧлі зэв ыджыд; асьныс ассириецъяс шулісны сійӧс «сьӧкыд податьӧн».
Пӧкӧритӧм странаяссӧ вӧлі йитӧма Ассириякӧд бур туйясӧн.
Тайӧ туйясыс вӧчсьылісны медсясӧ военнӧй могъяс вылӧ.
Но наӧн пӧльзуйтчылісны и купецъяс асланыс торговӧй караванъясӧн.
Поработитӧм народъяс пыр кыпӧдчылісны ассирийскӧй владычестволы паныд.
Быд царь, Тиглат-Паласарсянь заводитӧмӧн, аслас гижӧдъясын висьтавлӧ кыпӧдчысьясӧс чорыда пӧдтылӧмъяс йылысь.
Тиглат-Паласар преемникъяс дырйи Ассирия лои зэв ыджыд державаӧн.
Сійӧ подчинитіс аслыс древньӧй Востокса пӧшти став странаяссӧ: Вавилонияӧс, Финикияӧс, Палестинаӧс, Малӧй Азияӧс да захватитіс весиг Египетӧс.
Ассириялӧн границаяс нюжӧдчисны Тигрсянь Сахараса лыаясӧдз, Арменияса гӧраяссянь Персидскӧй заливӧдз.
Ассурбанипал.
Медбӧръя могущественнӧй ассирийскӧй царӧн вӧлі Ассурбанипал (668–626 вояс миян эраӧдз).
Сійӧ вӧлі воинственнӧй царӧн да вӧчліс зэв уна поход.
Аслас Ниневия столица кузя Ассурбанипал гуляйтліс колесница вылын, кытчӧ вӧлі доддялӧма нёль пленнӧй царӧс; карса уличьяс вылӧ вӧлі сувтӧдалӧма клеткаяс, сэтчӧ пуксьӧдӧм знатнӧй пленникъяс тырӧн.
Ассурбанипал торъявліс аслас предокъясысь сыӧн, мый сійӧ вӧлі сэкся кад серти образованнӧй мортӧн.
Аслас ыджыд дворецас Ниневияын Ассурбанипал торйӧдіс торъя помещение библиотека улӧ.
Тайӧ вӧліс мирын медводдза настоящӧй библиотека.
Став стенъяс пӧлӧн вывсянь уліӧдз сулалісны клинописнӧй сёй табличкаяс тыра ящикъяс.
Тайӧ унасикас содержаниеа табличкаясыс (мифъяс, историческӧй сказаниеяс да мукӧдтор) воисны миянӧдз да лои лыддьӧма.
Ассириялӧн усьӧм.
Ассирийскӧй царьясӧн лӧсьӧдӧм паськыд государствоыс пытшкӧссяньыс эз вӧв ёнӧн.
Ассурбанипал кулӧм бӧрын Ассирияын лои усьӧм (упадок).
Пӧкӧритӧм странаяс дугдісны мынтыны дань, наёмникъяс эновтісны войска; бырисны победаяс, кодъяс вайлывлісны ыджыд добыча.
Рӧзӧритчӧм крестьяна эз нин сэсся вермыны служитны армияын да вӧліны омӧлик защитаӧн государстволы.
Ассирия вылӧ уськӧдчисны иранскӧй племяяс да халдейяс, кодъяс укрепитчылісны Вавилонияын.
612-ӧд воын миян эраӧдз вӧлі босьтӧма Ниневияӧс.
Халдейскӧй войскаяс пырӧдчисны карӧ; налӧн югъялан колесницаяс грымакылігтыр тюрисны уличьяс кузя.
Кузь копьёяса да вирысь гӧрдӧдӧм щитъяса воинъяс виавлісны олысьяссӧ, грабитісны эзысь, зарни да дона утварь.
Вельможаяссӧ вӧлі дорӧма цепьясӧ, мукӧд олысьяссӧ, весиг челядьсӧ, вӧлі виӧма, карсӧ пазӧдӧма, царлысь дворецсӧ сотӧма.
Коркӧ вӧвлӧм могущественнӧй государствоӧс вӧлі пасьвартӧма, и сылӧн властьыс усис.
16 §. Ново-Вавилонскӧй (Халдейскӧй) царство.
Навуходоносор.
Халдейясӧн Ассирияӧс пӧкӧритӧм бӧрын Вавилон выльысь лоис озыр да могущественнӧй карӧн.
Халдейскӧй Вавилонса медся могущественнӧй царнас вӧлі Навуходоносор.
Сійӧ вӧлі искуснӧй полководецӧн, сы дырйи вӧлі дзикӧдз завоюйтӧма Ассирияӧс да пӧкӧритӧма Сирияӧс и Палестинаӧс.
Навуходоносор стрӧитіс Вавилонын уна дворецъяс да енъяслы храмъяс.
Сійӧ пӧртіс карсӧ неприступнӧй крепостьӧ, сійӧс кыз стенъясӧн гӧгӧртӧдӧмӧн.
Вавилонлӧн развалинаяс сохранитчисны миян кадӧдз.
Вавилон кар.
Вавилон ӧні лоис став асыввыв мирлӧн торговӧй да культурнӧй центрӧн.
Татчӧ чукӧртчылісны разнӧй странаясысь купецъяс.
Кар озырмис да паськаліс, сылӧн населениеыс воліс 100 сюрс мортӧдз.
Дзик берег дорас вӧлі двореца, Мардук ен храма да мукӧд енъяс храмъяса царскӧй кар.
Тані сідзжӧ вӧліс ыджыд квартал, кӧні овлісны вельможаяс да жрецъяс.
Царскӧй карсӧ вӧлі торйӧдӧма ӧстальнӧй кар юкӧнсьыс каналӧн.
Канал да карса стена коластас овлісны ремесленникъяс.
Чукля, запутаннӧй, векни уличьяс да переулокъяс пиын вӧлі сулалӧны налӧн ӧжигайттӧм кирпичысь вӧчӧм посньыд керкаяс.
Вавилонын торговӧй площадьыс вӧлі воротаяс сайын, Евфрат да канал костын.
Тайӧ воротаяссяньыс мунліс ыджыд караваннӧй туй, коді шусьыліс «царскӧйӧн».
Туйяс да каналъяс, кодъяс служитлісны торговӧй туйясӧн, мунлісны Вавилонсянь страна пасьтала.
Навуходоносор бӧрын сё во мысти Вавилонӧ воліс греческӧй историк Геродот.
Сійӧ тадзи описывайтӧ тайӧ карсӧ:
«Вавилон куйлӧ паськыд равнинаын, видыс сылӧн — четырехугольниклӧн кодь, кодлӧн быд бок 120 стадия кузя (20 км гӧгӧр).
Татшӧм карлӧн ыдждаыс.
Вӧчӧма сійӧс сэтшӧм лӧсьыда, кыдзи эз вӧчлыны некутшӧм миянлы тӧдса карӧс.
Вавилонӧс медводз кытшалӧма паськыд, джуджыд да ваӧн тыртӧм рӧвӧн.
Кар гӧгӧрыс сулаліс кирпичьясысь тэчӧм да сирӧд массаӧн киськалӧм стена...
Стена вылас кыкнан доръясас вӧлі сувтӧдалӧма ӧти судта башняяс, ӧти-мӧдыслы паныд; на шӧракостӧ кольсьыліс нёль вӧлалы проход.
Стенас 100 ворота, кодъясӧс вӧчӧма дзоньнас ыргӧнысь, ыргӧн кольчаяса да тасъяса».
Водзӧ Геродот гаралӧ, мый аслас Семирамида гӧтырыслы, коді чужліс Иранын да вӧлі велалӧма сэтчӧс гӧравывса вӧръясас, царь тшӧктіс вӧчны «ӧшалан садъяс».
Ӧшаланъясӧн найӧ шусьылісны сійӧн, мый вӧлі меститчӧмны искусственнӧй мылькъяса тшупӧдъяс вылын.
Сэтчӧ сетсьывліс и орошайтӧм вылӧ ва.
Тайӧ садъясыс быдсӧнлысь вежсӧ петкӧдлісны, кодъяс аддзылісны найӧс.
Грекъяс шулісны тайӧ садъяссӧ «светса чудесаяс» пиысь ӧтиӧн.
Геродотлӧн тайӧ описаниеас уна содталӧм да фантазия.
Но, кывшутӧг, Вавилон кар вӧлі сійӧ кадас озырӧн да ыджыдӧн.
Вавилонлысь став озырлунсӧ да роскошсӧ вӧлі вӧчӧма-лӧсьӧдӧма рабъяс, ремесленникъяс да крестьяна уджӧн.
Сӧмын царь, озыр купецъяс да жрецъяс пӧльзуйтчылісны тайӧ роскошнас.
Гӧльяс жӧ важмозныс овлісны бырлытӧм корысьлун пиын.
Вавилонлӧн усьӧм.
538-ӧд воын миян эраӧдз Вавилон бердӧ матыстчис персидскӧй царь Кир.
Водзджык нин сійӧ мырддьыліс Вавилонлысь став муяссӧ Сирияын да Палестинаын да орӧдіс вавилонскӧй купецъяслы Средиземнӧй мореӧ туйсӧ.
Вавилонскӧй торговля жебмис.
Вавилонса купецъяс надейтчисны, мый Персия власть улын найӧ выльысь ыдждӧдасны ассьыныс тӧргуйтӧмсӧ и эз кутны воюйтны Киркӧд.
Найӧ восьтісны карса воротаяс да лэдзисны персидскӧй войскаяссӧ.
Сідз Вавилонӧс вӧлі тыштӧг завоюйтӧма персъясӧн.
17 §. Ассиро-вавилонскӧй культура.
Двуречьеса культура лӧсьӧдысьяснас вӧліны шумеръяс.
Насянь вавилоняна да ассириецъяс кутісны тӧдны воднӧй сооружениеяслысь устройство, велалісны уджавны му, стрӧитчавны, а сідзжӧ насянь босьтісны письменность да наука.
Письменность.
Письменность шумеръяслӧн лои 5000 во сайын кымын.
Двуречьеын эз вӧв изйыс да папирусыс, кыдзи Египетын, сы вӧсна шумеръяс гижлісны сёй вылӧ.
Сыысь вӧчавлісны нёль пельӧса табличкаяс да рисуйтлісны на вылӧ ичӧтик беддьӧн рисунокъяс-кывъяс.
Тайӧ древнейшӧй гижӧдыс египетскӧй иероглифъяс кодь.
Дыр мысти писецъяс кокньӧдісны ассьыныс письменностьсӧ.
Сы вӧсна мый бедьторнас гижлісны уль сёй вылын, рисунок-кывъясыс пӧрисны клинъяс группаясӧ.
Клинъясыс куйлісны разнӧй ногӧн быд группаын.
Мукӧд знакъясыс имеитлісны быдса кывъяслысь значение, некымын знак босьтісны буквеннӧй значение, но кызвыныс найӧ обозначайтлісны торъя слогъяс.
Гижӧм табличкаыс ӧжыгайтсьыліс да лолі из кодь чорыдӧн.
Знакъясыс вӧліны 500-ысь унджык, и велавны гижны вӧлі вывті сьӧкыд.
Шумеръяслысь клинообразнӧй гижӧдсӧ заимствуйтісны уна соседньӧй народъяс.
Вавилонскӧй клинописьсӧ лыддьыны вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кыдзи и египетскӧй иероглифъясӧс.
Сійӧс тӧдмалӧм вылын мырсисны уна учёнӧйяс некымын дас во чӧж.
Клинопись лыддян способсӧ восьтіс Гротефенд.
Клинопись лыддьӧмсӧ дзикӧдз установитіс англичанин Раулинсон.
Религия да мифъяс.
Енъяс туйӧ вавилоняна почитайтлісны небеснӧй светилӧясӧс: Шонді, Тӧлысь да вит планета.
Кор главнӧй карнас лои Вавилон, то вавилонскӧй жрецъяс да царьяс вӧчисны местнӧй ен Мардукӧс главнӧй енӧн, объявитісны сійӧс став енъяслы царӧн.
Сохранитчис вавилоняналӧн миф, коді чужліс шумеръяс пӧвстын на.
Сійӧ висьталӧ мир сотворитӧм йылысь:
первойсӧ эз вӧв ни му, ни небеса, а сӧмын вӧлі море.
Тайӧ мореыс гӧгӧрвосьыліс чудовище Тиамат видӧн.
Сыкӧд тышӧ пырис Мардук ен.
Сійӧ виис Тиаматӧс да шӧри вундіс тайӧ васа чудовищеыслысь тушасӧ.
Ӧти туша джынсӧ сійӧ катӧдіс вылӧ да вӧчис сыысь небеса, а мӧд джынсьыс вӧчис му, море да юяс.
Сэсся сійӧ шыблаліс му пасьтала быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс, муысь вӧчис животнӧйясӧс да йӧзӧс, а сэсся стрӧитіс храмъяс да каръяс.
Вавилонскӧй поэт водзӧ нуӧдіс тайӧ мифсӧ.
Сы висьт серти, мир сотворитӧм бӧрын Мардук стрӧитіс небеса вылын храм да Вавилон кар, код серти быттьӧкӧ вӧлі стрӧитӧма мувывса Вавилонӧс Мардук храмкӧд.
Тадзи жрецъяс прославляйтлісны Вавилон столицаӧс да ассьыныс Мардук енӧс.
Земледельческӧй Вавилонияын почитайтсьыліс плодородиелӧн ен Таммуз.
Таммуз йылысь миф скодитӧ Осирис йылысь египетскӧй миф вылӧ.
Висьтавлісны, мый Таммуз куліс да веськаліс муувса царствоӧ.
Му вылын бырис олӧмыс, быдмӧгъяс лизгыртчисны-кулісны.
«Сійӧ, коді быдтӧ му вылын петасъяссӧ, оз нин ов.
Мувывса вынлӧн владыка оз нин ов», — тадзи бӧрдіс Иштар богиня аслас Таммуз верӧсыс кузя.
Иштар муніс верӧсыс бӧрся муувса царствоӧ.
Гырысь сьӧкыдлунъяс венӧмӧн Иштарлы удайтчис прӧйдитны муувса мирын сизим ворота пыр да бӧр вайӧдны Таммузӧс му вылӧ.
Сійӧ локтӧм мысти ловзис ставнас природаыс.
Гильгамеш йылысь поэма.
Ыджыд поэма вӧлі лӧсьӧдӧма шумерскӧй сказаниеясысь древньӧй царь-богатырь Гильгамеш похождениеяс йылысь.
Гильгамеш вӧлі «кык коймӧд юкӧннас ен, ӧти коймӧд юкӧннас — морт».
Аслас другыскӧд ӧтвылысь сійӧ вӧчавліс разнӧй подвигъяс: сійӧ виис левӧс да бырӧдіс став лёксӧ странаысь, виис страшнӧй великанӧс — сьӧд-пемыд сус пуа вӧрса владыкаӧс, победитіс небеснӧй ӧшкӧс.
Поэма помын висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи Гильгамеш муніс зэв ылӧ странствуйтны, медым тӧдны бессмертиелысь тайнасӧ.
Но пӧлучитны бессмертие сылы эз удайтчы.
Потоп йылысь легенда.
Зэв интереснӧй легенда, коді йитчӧма всемирнӧй потоп йылысь ёна паськалӧм преданиекӧд.
Тайӧ легендаас висьтавсьӧ, кыдзи ӧтпыр Утнапиштимлы — Гильгамешлӧн благочестивӧй предоклы — вӧтӧн петкӧдчыліс ен.
Сійӧ предупредитіс Утнапиштимӧс, мый йӧз порӧкъясысь наказание пыдди му вылӧ ыстысьӧ потоп.
Еннога олӧмсьыс награда пыдди Утнапиштимӧс спаситны кӧсйӧмӧн, ен тшӧктіс сылы вӧчны ыджыд корабль (ковчег) да сӧвны сы вылӧ.
Утнапиштим сідз и вӧчис да босьтіс сьӧрсьыс ковчегас ассьыс семьясӧ ставнас, а сідзжӧ некымын животнӧйӧс (гортсаӧс да дикӧйясӧс) да разнӧй сикас быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс.
Кор сӧмын асъя югыдыс кутіс лӧзалыштны, тыдовтчис зэв ыджыд сьӧд кымӧр.
Лои сап-пемыд.
Заводитчис всемирнӧй потоп.
Мусӧ шымыртіс смерть.
Став ловъя лолыс куліс.
Сӧмын Утнапиштимлӧн ковчегыс плавайтіс пом ни дортӧм ва пространствоті.
Квайт лун чӧж кыссис ужаснӧй буря.
Сизимӧд луннас море ланьтіс, и ковчег сибӧдчис гӧра бердӧ.
Кор ваыс кутіс усьны, Утнапиштим лэдзис ковчегсьыс лэбачьясӧс да животнӧйясӧс.
Бара заводитчис му вылын олӧм.
Енмыс первойсӧ вӧлі нездӧвӧлен, мый ковчегын спаситчис Утнапиштим эз ӧтнасӧн.
Но бӧрыннас сійӧ бурмис да весиг даруйтіс Утнапиштимлы да сійӧ семьялы бессмертие.
Тайӧ легендаыс чужис тшӧкыда вӧвлӧм ойдлӧмъяскӧд йитӧдын, кодъяс вӧвлісны Двуречьеын Тигр да Евфрат юяс тулӧм вӧсна.
Тайӧ легендаыс ёна вӧлі паськалӧма йӧз пӧвстас.
Сёрӧнджык сійӧс заимствуйтісны древньӧй еврейяс.
Астрономия да математика.
Шумерскӧй да вавилонскӧй жрецъяс пуктісны подув астрономиялы — небеснӧй светилӧяс движение йылысь наукалы.
Найӧ бура тӧдісны небесаын кодзувъяслысь меститчӧмсӧ да найӧ движениелысь туйяс.
Тайӧ вӧлі колӧ сы могысь, медым тӧдмавны, кор локтас ойдан кад, да дасьтыны сэк кежӧ став каналъяссӧ и плотинаяссӧ.
Ассьыныс наблюдениеяс жрецъяс вӧчлісны храмъясса башняяс вылын.
Небеснӧй светилӧяс движение серти жрецъяс быттьӧкӧнӧсь тӧдмавлісны енъяслысь волясӧ да висьтавлісны мый лоас водзӧ.
Вавилонскӧй во вӧлі 12 тӧлысьысь, а тӧлысь — 4 сизимлунся недельысь.
Недельса быд лунлы вӧлі пуктӧма главнӧй небеснӧй енъяс пиысь ӧтилысь нимсӧ.
Вавилонскӧй календарлӧн подувъяс вуджисны римляналы, кодъяс сёрӧнджык завоюйтісны асыввыв странаясӧс, а римлянасянь — современнӧй народъяслы.
Вавилоняна лыддьылісны, мый небеснӧй свод бергӧдчӧ 24 часӧн.
Быд час состоитліс 60 минутаысь.
Суткияссӧ тайӧ вавилонскӧй юклӧмыс колис миян лунъясӧдз.
Астрономическӧй вычислениеяс, строительнӧй уджъяс да воднӧй сооружениеяс вӧчӧм вылӧ колӧ вӧлі бура тӧдны математика.
Вавилоняна да ассирийцы бура тӧдісны геометрия.
Став тайӧ астрономическӧй да математическӧй познаниеясыс вавилоняналӧн вуджисны грекъяслы, а грекъяссянь — европейскӧй народъяслы.
Архитектура да скульптура.
Двуречьелӧн население водз велаліс стрӧитавны храмъяс да дворецъяс.
Раскопкаяс дырйи медпервой вӧлі восьтӧма Хорсабадскӧй дворецӧс (Ниневия кар дорын).
Дворецъяссӧ мукӧддырйи стрӧитлісны тшупӧдъясӧн каян башняяс сямӧн.
Найӧс стрӧитлісны медсясӧ сёйысь вӧчӧм кирпичьясысь.
Торйӧн нин мичаӧсь ассирийскӧй царьяслӧн дворецъяс.
Налысь стенаяссӧ вӧлі украситӧма зэв уна барельефӧн, кодъяс петкӧдлісны военнӧй походъясысь эпизодъяс да мирнӧй олӧмысь сценаяс.
Дворецӧ пыранінын сулалісны бордъяса да морт юръяса зэв гырысь ӧшъяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі видзны дворецсӧ да сэні олысьяссӧ лёк демонъясысь, кодъяслы эскылісны ассириецъяс.
abu
Уна сюрс раб стрӧитлісны тайӧ дворецъяссӧ да храмъяссӧ.
Рабъяссӧ чукӧртлісны медсясӧ ассириецъясӧн захватитӧм пленнӧйясысь.
Рабъяс пиысь унаӧн уджавлісны цепьясӧ либӧ кандалаясӧ кокъяснысӧ дорӧмӧн, мукӧдъясӧс вӧлі йитлӧма мӧда-мӧд дорӧ кӧрт бедьясӧн, кодъясӧс вӧлі пысавлӧма рабъяс вӧнь кольчаясӧ.
Рабъяс бӧрся видзӧдісны вооруженнӧй надсмотрщикъяс.
Миянӧдз воис татшӧм сценаяса зэв уна изображение.
III.
ФИНИКИЯ, ИУДЕЯ, ПЕРСИЯ.
18 §. Финикия.
Средиземнӧй мореса асыввыв берег вылын Ливанскӧй гӧраяс дорын вӧвліс Финикия.
Гӧраясыс тан местаясӧн матӧ сибӧдчӧны море дорӧ, местаясӧн жӧ ӧтдальтчӧны берегсьыс, и сэнъясын мореыс пырӧдчӧ сушаӧ, бухтаяс да заливъяс артмӧдӧмӧн.
Финикияын эз вӧвлы равнина, кӧні эськӧ позис уна видзны скӧт либӧ уджавны му.
Сӧмын гӧра бокъясын да кӧнсюрӧ заливъясын вӧдитлісны маслинаяс да виноград.
Море берег пӧлӧн, удобнӧй заливъясын олысьясыс кыйлісны чери.
Вочасӧн рыбацкӧй поселокъясысь тані быдмисны каръяс.
Но финикиецъяс медсясӧ занимайтчылісны вузасьӧмӧн.
Финикийскӧй каръяс.
Быд финикийскӧй кар вӧлі самостоятельнӧй да представляйтіс аснас торъя государство.
Быд карын вӧлі аслас царь да сы бердын вӧлі медся озыр купецъясысь сӧвет.
Финикияын вӧлі уна раб.
Медся ёнасӧ рабъясӧс уджӧдлісны корабльяс вылын, кӧні найӧс используйтлісны кыдзи сынысьясӧс.
Сынысьяслӧн уджыс лыддьысьліс медся сьӧкыдӧн.
Купецъяс рабъясӧс цепьясӧн дорлісны корабль борт бердӧ, полӧмӧн, мый рабъяс бунтуйтчасны плавайтігӧн.
Быд карлӧн вӧлі аслас ен-покровитель.
Енъяслы лэптысьлісны египетскӧй образец серти великолепнӧй храмъяс.
Каръяс пиысь торъявлісны Тир да Сидон.
Финикиялӧн пӧшти став каръясыс принужденӧсь вӧліны мынтыны дань первойсӧ египтяналы, сэсся ассириецъяслы.
Сӧмын ӧтнас Тир кар эз мынтывлы пырся даньсӧ.
Тайӧ вӧлі бура укрепитӧм кар, кодлӧн ӧти юкӧныс вӧлі меститчӧма берег вылӧ, мӧдыс матысса скалистӧй ді вылӧ.
Тирлӧн татшӧм положениеыс пӧртліс сійӧс дзик сибавтӧм крепостьӧ; весиг ассириецъяс эз вермыны сійӧс босьтны.
Финикийскӧй каръяслӧн расцветыс вӧлі миян эраӧдз X–VIII нэмъясӧ.
Тӧргуйтӧм да мореплавание.
Колонияяс.
Финикияын водз развитчис тӧрговля.
Финикийскӧй купецъяс петкӧдлісны асланыс странаысь чери, вина, оливковӧй вый, сус пу вӧр да ремесленнӧй изделиеяс: эзысьысь да стеклӧысь вӧчӧм дозмукъяс, сера тканьяс.
Финикия торйӧн нин нимавліс аслас пурпуровӧй краскаӧн.
Тайӧ яркӧй да вушйытӧм краскаыс перйыссьыліс аслыссикас раковинаысь, коді овліс мореын сӧмын Тир дорын.
Раковинаяссӧ судзӧдлывлісны рабъяс, кодъясӧс финикиецъяс тшӧктывлісны лэччывлыны море пыдӧсӧ.
Финикиецъяс тӧргуйтлісны сідзжӧ рабъясӧн, военнопленнӧйясӧс сэтшӧм странаясысь ньӧбаліг, кодъяс нуӧдлісны уна войнаяс.
Рабъясӧс, руда, зарни, слӧн лы да с. в. корсьӧм могысь финикийскӧй купецъяс ветлӧдлісны став Средиземнӧй море пасьта.
Найӧ кывтісны Гибралтарскӧй пролив пыр да кайисны войвывланьӧ европейскӧй берег пӧлӧн Британияӧдз плӧть.
Найӧ плавайтісны сідзжӧ Африкаса рытыввыв берегъяс пӧлӧн.
Туяныс финикийскӧй купецъяс грабитлісны паныдасян корабльясӧс да берегдорса каръясысь да сиктъясысь населениесӧ, гусявлісны мирнӧй олысьясӧс да вузавлісны найӧс рабствоӧ.
Финикиецъяс вӧліны отважнӧй мореплавательясӧн.
Асланыс корабльяс вылын найӧ волывлісны Средиземнӧй мореса медся ылі местаясӧдз.
Побережье вылын найӧ вӧчавлісны корабльяснысӧ грузитӧм да ректӧм вылӧ пристаньяс.
Кузь кад мысти тайӧ пристаньясыс пӧрины финикийскӧй купецъяслӧн каръяс-колонияясӧ.
Тадзи артмалісны торговӧй финикийскӧй колонияяс.
Найӧ вӧлі меститчалӧмны Средиземнӧй мореса діяс вылын да сійӧ побережье пӧлӧн.
Сідз, уна колонияяс вӧлі лӧсьӧдӧма финикиецъясӧн Испанияса асыв-лунвыв побережьеын (например Кадикс).
Налӧн медся ыджыд колонияӧн вӧлі Карфаген, коді бӧрынджык лоис самостоятельнӧй государствоӧн (Африка войвылын).
Финикийскӧй культура.
Разнӧйсикас народъяскӧд паныдасьлігӧн, финикиецъяс заимствуйтісны тайӧ народъяслысь культура да вуджӧдлісны сійӧс мукӧд странаясӧ.
Финикиецъяс лӧсьӧдісны ассьыныс литература, коді мыйдтакӧ воис и миянӧдз.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын финикиецъяс лӧсьӧдісны 22 букваысь алфавит.
Тайӧ гижӧдыс вӧлі египетскӧй иероглифъяс либӧ вавилонскӧй клинопись дорысь кокньыдджык да удобнӧйджык.
Та вӧсна финикийскӧй алфавит ёна зэв паськаліс.
Сы вылӧ подулалӧма греческӧй алфавит, кодысь артмалісны пӧшти став мукӧд ӧнія алфавитъяс.
19 §. Израильскӧй да Иудейскӧй царствояс.
Израильскӧй да Иудейскӧй царствояс артмалісны Палестинаын.
Палестина — Финикиясянь асыв-лунвылын векни му полоса.
Сійӧс орошайтӧ Иордан ю, коді визувтӧ гӧраясӧн гӧгӧртӧм холмистӧй долина кузя да усьӧ Мертвӧй мореӧ.
Тайӧ мореын ваыс сэтшӧма насыщайтчӧма солӧн, мый ловъя организмъяслы сэн дзик оз позь овны.
Палестинаын паныдасьлӧны лугъясӧн да пашняясӧн, садъясӧн да виноградникъясӧн вевттьысьӧм негырысь долинаяс.
Странасӧ уна местаті пересекайтӧны гӧраяс, кодъяс артмӧдӧны суровӧй да малоплодороднӧй местностьяс.
Лунланьӧ кыссьӧ вӧртӧм дикӧй область, коді вуджӧ пустыняӧ.
Зэръяс дырйи тайӧ областьыс вевттьысьліс сочнӧй турунӧн да пӧрліс скӧтлы йирсян зэв туруна пастбищеӧ.
Кос кадӧ жӧ туруныс сотчыліс, и скӧт вӧдитысьяслы колӧ вӧлі кайны гӧраясӧ асланыс стадояслы кӧрым корсьӧм могысь.
Еврейскӧй племяяс.
Филистимлянакӧд тыш.
II тысячелетие шӧрын кымын Палестинаӧ лунвывса да асыввывса степьясысь да пустыняясысь локтісны еврейскӧй племяяс — израильтянаяс да иудейяс.
Палестинаӧ вотӧдз тайӧ племяясыс овлісны родъясӧн; пустыня оазисъясын найӧ вӧдитлісны скӧт.
Вочасӧн родъясыс торъявлісны гырысь патриархальнӧй семьяяс вылӧ, кодъяс владейтлісны ас скӧт стадоясӧн.
Палестинаӧ пырӧдчигӧн израильтяна да иудейяс воддза населениесӧ мыйдтакӧ бырӧдісны, мыйдтакӧ пӧкӧритісны.
Займитӧм областьясын быд племя овмӧдчыліс общинаясӧн да вочасӧн вуджис мууджалӧмӧ.
Израильтяна овмӧдчисны войвылын, кӧні вӧліны плодороднӧй долинаяс.
Иудейяс займитісны израильтянасянь лунвывланьса горнӧй область.
Мыйкӧдыра мысти Средиземнӧй мореса побережьесӧ захватитісны филистимляналӧн воинственнӧй племяяс.
Найӧ кутісны вӧчавны набегъяс Палестинаса соседъяс вылӧ.
Израильтяна нуӧдлісны накӧд пӧшти сё вося тыш.
Тайӧ тыш дырйиыс медся отважнӧй вождьяс провозглашайтлісны асьнысӧ «Израиль царьясӧн».
Давидлӧн да Соломонлӧн царство.
Еврейскӧй племяяслӧн дзикӧдз ӧтвывтчӧмыс лои иудейскӧй племяса ӧти вождь, царь Давид дырйи (1000 во сайын кымын миян эраӧдз).
Давид жугӧдіс филистимлянаӧс да шыбытіс найӧс море дорӧ.
Сэсся сійӧ йӧзӧдіс столицаӧн Иерусалим.
Тадзи артмис Еврейскӧй царство.
Давидлы отсаліс знать.
Сійӧ состоитіс важся родовӧй старейшинаясысь да военнӧй дружинаысь.
Царь лышкыда зэв сетавліс аслас воинъяслы общиннӧй муясысь пашняяс, садъяс да виноградникъяс и козьнавліс найӧс рабъясӧн.
Давид кулӧм бӧрын престол вылӧ пуксис сылӧн пи Соломон.
Сы дырйи Иерусалимын муніс паськыда стрӧитчӧм.
Вӧлі вӧчӧма: главнӧй иудейскӧй ен Ягвалы зэв озыр храм да великолепнӧй царскӧй дворец.
Тайӧ уджъясыс требуйтлісны гырысь расходъяс да зэв уна уджалан ки.
Соломон гырсьӧдіс налогъяс, кодъяс вӧліны и сытӧг нин сьӧкыдӧсь.
Пӧкӧритӧм население да крестьяна, кодъяс овлісны общинаясӧн, отрывайтчылісны асланыс уджъяс дорысь да вӧтлыссьылісны царскӧй постройкаяс вылӧ.
Израильтяна долженӧсь вӧліны мынтыны зерноӧн да оливковӧй выйӧн Тир карса царлы сыысь, мый сійӧ вайліс постройкаяс вылӧ сус пу да кипарис.
Вочасӧн население пӧвстын, торйӧн нин израильтяна пӧвсын, кыптіс ыджыд недовольство.
Соломон кулӧм бӧрын войвыв область торъяліс Иудеяысь да лоис самостоятельнӧй Израильскӧй царствоӧн.
Крестьяналӧн положение.
Палестина пыр мунлісны торговӧй туйяс, кодъяс йитлісны Египетӧс Двуречьекӧд.
Такӧд йитӧдын каръясын лоалісны рынокъяс, кытчӧ чукӧртчылісны ас тӧваръяснаныс купецъяс.
Вузасьӧмысь озырмӧм знать кутіс захватывайтны крестьянскӧй общиннӧй муяс.
Медводзын примерсӧ петкӧдлісны царьяс, кодъяс аслыныс мырддисны сьӧлӧм выланыс воӧм садъяс да виноградникъяс.
Вельможаяс да военнӧй знать мырддялісны крестьяналысь мусӧ уджйӧзъяс пыдди.
Крестьяна пиын лоины уна раб-должник.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс крестьяналысь ыджыд недовольство.
Царьяслӧн мӧда-мӧд костын, а сідзжӧ Ассириякӧд тшӧкыда мунан войнаяс помӧдз рӧзӧритісны крестьянскӧй овмӧс.
То сэн, то тан ыпнитлывлісны знатьлы да озыръяслы паныд народнӧй движениеяс.
Израильлӧн да Иудеялӧн усьӧм.
Тайӧ кадӧ Израиль вылӧ кутісны наступайтны ассириецъяс.
Пытшкӧсса тыш да Иудеякӧд война слабмӧдісны Израильскӧй царствоӧс.
Сійӧ эз дыр вермы водзсасьны ассириецъяслы паныд.
722 воын миян эраӧдз ассириецъяс дзикӧдз завоюйтісны Израильскӧй царство, а иудейскӧй царьяс признайтісны асьнысӧ ассирийскӧй царлӧн «слугаясӧн» да кӧсйысисны сылы мынтыны дань.
Иудейскӧй царство оліс на нӧшта сё саяс во.
Но 586 воын миян эраӧдз Навуходоносорлӧн войскаяс захватитісны и Иудеяӧс.
Царскӧй дворецсӧ вӧлі кисьтӧма, Соломонлысь великолепнӧй храмсӧ сотӧма, а иудейясӧс нуӧдӧма вавилонянаӧн пленӧ.
Тадзи воштісны ассьыныс независимость Израильскӧй да Иудейскӧй царствояс.
Древньӧй Иудеялӧн культура йылысь свидетельствуйтӧны уна памятникъяс.
Еврейяслӧн зэв водз чужис асланыс письменность.
Найӧ культуралӧн главнӧй памятникӧн являйтчӧ Библия.
Тайӧ книгаыс включайтӧ ас пиас еврейскӧй литературалысь произведениеяс, летописьяс, зэв уна мифъяс да мукӧдсикас сказаниеяс.
abu
20 §. Персия.
Страна да население.
Религия.
Древньӧй персъяс олісны Иранскӧй плоскогорьеын.
Тайӧ плоскогорьелӧн кык коймӧд юкӧнас пустыняяс да солончакъяс.
Зэръяс тан шоча усьлӧны; гожӧмын юяс да тыяс косьмӧны.
Обработайтӧм вылӧ удобнӧй муыс этша.
Иранлӧн гӧраяс озырӧсь кӧртӧн да ыргӧнӧн, разноцветнӧй мраморӧн, драгоценнӧй изъясӧн.
Персъяс уджавлісны му, кӧдзлісны проса, ид, шобді, вӧдитлісны фруктовӧй садъяс.
Плоскогорьеса паськыд просторъяс вылын шӧйтісны кочевникъяс-скотоводъяс.
Мууджалысьяс да скӧтвидзысьяс костын вӧлі дугдывлытӧм вражда.
Персъяс веритлісны бур да лёк духъяс существуйтӧмӧ.
Став бур духъяслысь царӧн найӧ лыддьылісны Ормузд енӧс.
Найӧ предание серти, сылӧн телӧыс состоитӧ небеснӧй светысь, сылӧн паськӧмас тырыс кӧдзӧма кодзув, а ачыс шондіыс — сылӧн ставсӧ аддзан син.
Лёклӧн еныс шусьыліс Ариманӧн.
Персъяс чайтлісны, мый сійӧ олӧ пустыняын, нэмӧвӧйся пемыдас да став лёксӧ чужтіс му вылын: висьӧмъяс, несчастьеяс, лёк поступокъяс.
Ормузд да Ариман быттьӧкӧ нуӧдӧны ас костаныс дугдывлытӧм тыш, коді должен помасьны бур ен победаӧн.
Ормузд бӧрын мӧдӧн вӧлі шонді югӧр ен Митра.
VI нэм шӧрын персидскӧй царь Кир (550–529 вояс миян эраӧдз) ӧтувтіс аслас власть улӧ став племяяссӧ, кодъяс овлісны Иранскӧй плоскогорье вылын.
Найӧ лыдын сійӧ завоюйтіс Мидия царство, коді расположитчӧма Персиясянь рытыв-войвылын.
Аслас войскаыскӧд Кир муніс Малӧй Азияӧ да завоюйтіс сійӧс, Эгейскӧй море берегъяс дорӧдз плӧть воӧмӧн.
Та бӧрын сійӧ пӧкӧритіс Финикияӧс да Палестинаӧс, а 538 воӧ миян эраӧдз босьтіс Вавилон кар да вӧчис сійӧс Персиялӧн столицаӧн.
525 воын Кирлӧн пи Камбиз завоюйтіс Египет.
Татшӧм ногӧн, древньӧй Востокса став странаяссӧ вӧлі ӧтувтӧма персъясӧн ӧти ыджыд государствоӧ.
Дарий да сылӧн реформаяс.
Камбиз кулӧм бӧрын ӧткымын пӧкӧритӧм народъяс заводитлісны торйӧдчыны Персияысь.
Заводитчис тыш, коді помасис Дарий царь дырйи (521–486 вояс миян эраӧдз).
Дарий бара Персиялы подчинитіс войдӧр завоюйтлӧм став областьяс да ёнмӧдіс государство.
Некор на Персия эз вӧв сэтшӧм могущественнӧйӧн да озырӧн.
Сылӧн границаяс нюжавлісны Инд юсянь Сахара пустыняӧдз.
Персидскӧй государстволысь берегъяссӧ омывайтлісны Чёрнӧй, Эгейскӧй, Каспийскӧй, Аральскӧй да Краснӧй мореяс, Персидскӧй залив да Индийскӧй океан.
Аслас государстволысь став зэв ыджыд территориясӧ Дарий юкис областьяс вылӧ — сатрапияяс вылӧ.
Сатрапияясӧн веськӧдлісны наместникъяс, кодъяс шусьылісны сатрапъясӧн.
Найӧ долженӧсь вӧлі тӧждысьны податьяс аскадӧ мынтӧм вӧсна.
Царскӧй податьясысь ӧприч найӧ чукӧртлісны населениелысь и аслыныс пӧльза вылӧ гырысь налогъяс.
Сатрапъяслӧн вӧлі ыджыд властьныс.
Найӧ арестуйтлісны да казнитлісны йӧзсӧ некутшӧм судтӧг, вӧтлывлісны крестьянаӧс «царскӧй уджъяс» вылӧ да с. в.
Сатрапъяс бӧрся следитлісны гуся царскӧй чиновникъяс — царлӧн «синъяс и пельяс».
Найӧ юӧртлісны царлы ставтор йывсьыс, мый вӧчсьыліс сатрапияясын.
Царь вӧлі тыр кӧзяинӧн странаын.
Сылӧн распоряжениеяс кывшутӧг пӧртсьылісны олӧмӧ.
Став подданнӧйяс дрӧжжитісны сы водзын.
Туйяс да тӧргуйтӧм.
Персидскӧй царство быд помӧ волі вӧчалӧма туйяс.
Найӧ йитлісны столицаӧс став сатрапияяскӧд.
Медся ыджыд туйыс Персидскӧй царство столицасянь (Сузы карсянь) Эгейскӧй море берегӧдз вӧлі 2500 км кузя.
Тайӧ туйыс шусьыліс «царскӧйӧн».
Сы кузя регулярнӧя ветлывліс царскӧй почта.
1–2 км ылнаын мӧда-мӧдысь вӧлі сувтӧдалӧма верзьӧмаясӧс; найӧ срочнӧй донесениеяс передавайтлісны эстафетаӧн.
Ӧти верзьӧма зэв ӧдйӧ мунліс ӧти-кык километр да сетліс указсӧ мӧд верзьӧмалы, сійӧ — коймӧдлы да с. в.
Тадзи «почта» котӧртліс зэв кузь туй любӧй сатрапиясянь столицаӧдз кык-куим лунӧн.
Эз прӧста грекъяс шулыны, мый персидскӧй царь, аслас столицаас пукалігӧн, сёйӧ свежӧй чери Эгейскӧй мореысь.
Туйясыс служитісны не сӧмын военнӧй могъяс вылӧ, но и торговӧй караванъяслы.
Купецъяс вермылісны повтӧг мунны асланыс караванъясӧн, сы вӧсна мый туйяссӧ охраняйтліс стража.
Туйяссӧ бура видзӧм вӧсна вӧлі лӧсьӧдӧма тӧргуйтӧмсӧ Индиякӧд да Средиземнӧй мореса государствояскӧд.
Персидскӧй царлӧн озырлунъяс.
Дарий быд во босьтліс став аслас сатрапияясысь зэв уна зӧлӧта.
Сійӧс хранитісны гырысь слитокъясӧн дворец пытшса сокровищницаын.
Дарий дырйи первойысь кутісны чеканитны зӧлӧтӧй монета.
Монета ӧтар бокын вӧлі изобразитӧма персидскӧй стрелокӧс, мӧдарас — Дарий царлысь портрет.
Тайӧ монетаясыс шусьылісны «дарикъясӧн».
Аслас выль столица Персепольын Дарий стрӧитіс великолепнӧй дворец.
Став сатрапияясысь ваявлісны татчӧ драгоценнӧй материалъяс.
Египетлӧн, Вавилониялӧн, Финикиялӧн медбур мастеръяс уджалісны дворец стрӧитӧм вылын.
15 сюрс кымын слуга тыртлісны царскӧй дворец.
Царскӧй стража вӧлі сюрс верзьӧма мортысь (всадникысь) да 10 сюрс пехотинецысь.
Царӧс вӧлі кытшалӧма кывлытӧм озырлунӧн; сійӧ пасьтасьліс зарниӧн вурӧм пурпурнӧй паськӧмъясӧн.
Некод эз лысьтлы матыстчыны царь дорӧ, медым не пежавны сійӧс ас лолалӧмнас.
Сатрапияясысь локтан кызвын доходъясыс мунлісны царскӧй дворец содержитӧм вылӧ.
Сэк, кор царь да знать вӧйлісны озырлун пиас да роскошас, Персиялы подчинитӧм государствоясын олысьяс олісны тшыг нисьӧ пӧт, коньӧр кодь олӧмӧн.
Гырысь податьяс рӧзӧритлісны коркӧя цветитысь каръясӧс.
Аслас Персиялӧн население эз мынтывлы дань, но крестьяналы вӧлі быть колӧ поставляйтны царлы войска да вӧчны сылы озыр пӧдаркияс.
Тайӧ рӧзӧритліс найӧс сідз жӧ, кыдзи податьяс рӧзӧритлісны пӧкӧритӧм областьяссӧ.
Сӧмын военнӧй вынӧн кывзысьӧмын кутсьылісны пӧкӧритӧм народъяс.
Та вӧсна Персидскӧй царство оліс эз дыр.
330-ӧд воын миян эраӧдз сійӧс вӧлі завоюйтӧма грекъясӧн да киссис.
IV.
ДРЕВНЬӦЙ ИНДИЯ.
21 §. Древньӧй Индия.
Страна да сылӧн население.
Индиялӧн природа.
Индия куйлӧ Азия лунвыв юкӧнын.
Индиялӧн войвыв юкӧныс ёна важъя кадъясӧ шусьыліс Ариавартаӧн, либӧ завоевательяслӧн — арийяслӧн — странаӧн.
Сы войвывті кыссьӧ джуджыд Гималайскӧй гӧраяслӧн цепь, а лунвывсянь сійӧ граничитӧ пустынякӧд да Виндийскӧй гӧраяс полосакӧд.
Тайӧ гӧраяснас Ариаварта торъялӧ Деканысь — Индиялӧн лунвыв юкӧнысь.
Ариаварта состоитліс Инд да Ганг кык ю костса плодороднӧй долинаясысь.
Инд заводитчӧ Гималайскӧй гӧраяс йывъяссянь, кӧні сылысь лымъясыс артмӧдӧны зэв визув потокъяс.
Тайӧ потокъясыс питайтӧны Индсӧ.
Индлӧн эм вит приток да сійӧ нуӧ ассьыс ваяссӧ Индийскӧй океан рытыввыв юкӧнӧ.
Тайӧ юясса плодороднӧй долинаыс шусьӧ Пятиречьеӧн (Пенджаб).
Гималайяссянь жӧ визувтӧ и Ганг, коді усьӧ Индийскӧй океан асыввыв юкӧнӧ.
Ганг артмӧдӧ Ариавартаын мӧд бӧльӧ ыджыдджык да плодороднӧйджык долина.
Индиялӧн природа шензьӧдӧ аслас великолепиеӧн да грандиозностьӧн.
Ёна важся кадъясӧ нин Индия вылӧ видзӧдлісны кыдзи чудесаяса страна вылӧ.
Сылӧн писькӧдчыны позьтӧм сьӧд вӧръясас, кӧні дорвыв быдмӧ бамбук, олӧны быдсяма зверьяс да ядовитӧй змейяс.
Тропическӧй грозаяс да буряяс, Индлӧн да Ганглӧн ойдлӧмъясыс вайлісны Индияын олысьяслы разрушениеяс да гибель.
Ставыс тайӧ наын чужтыліс природа водзын полӧм.
Дравидъяс.
Ёна важся кадӧ Индияын овлісны дравидъяслӧн племяяс.
Инд долинаса лунвыв юкӧнын вӧчлӧм археологическӧй раскопкаяс эрдӧдісны изйысь да кирпичысь наӧн вӧчӧм древньӧй сооружениеяслысь развалинаяс (храмъяс, оланінъяс), водопроводъяслысь, оросительнӧй каналъяслысь, ывлавывса ва визувтанінъяслысь колясъяс, утварысь быдсямасикас предметъяс, статуэткаяс, а сідзжӧ зӧлӧтаысь да эзысьысь изделиеяс.
Археологическӧй памятникъяс лыдын аддзӧма и древнедравидийскӧй гижӧдлысь образецъяс — из вылӧ, сёй вылӧ, слӧн лы вылӧ вӧчӧм надписьяс.
Тайӧ надписьяссӧ учёнӧйяс эз на вермыны лыддьыны.
Раскопкаяс дырйи вӧчӧм открытиеяс петкӧдлӧны, мый дравидъяс вӧліны первой культурнӧй народӧн Инд долинаын.
Налӧн вӧлі вель ёна развитчӧм техника да гырысь озырлунъяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧма подневольнӧй население уджӧн.
Арияс.
Дравидъясӧс поработитӧм.
II тысячелетиеын миян эраӧдз Индлысь долина завоюйтіс народ, коді шуліс асьсӧ «ариясӧн», мӧдног кӧ « благороднӧйясӧн», либӧ «властительясӧн».
Найӧ асьныссӧ тадз шулісны пӧкӧритӧм народлы противопоставитӧм могысь, коді шусьыліс «дазиясӧн», мӧдног кӧ рабъясӧн.
Арияс подчинитісны аслыныс дравидъясӧс да пӧртісны найӧс рабъясӧ.
Выль властительяс заимствуйтісны дравидийскӧй культура.
Найӧ лӧсьӧдісны Инд долинаын некымын посни государство.
Быд государство юрын сулаліс царёк, коді шусьыліс раджаӧн.
Войнаяс дырйи тайӧ посньыдик государствоясыс ӧтвывтчылісны ӧти ыджыд государствоӧ, и сэк сылӧн правительнас лоліс магараджа («ыджыд царь»).
Раджаяс нуӧдлісны войнаяс да управляйтлісны государствоӧн.
Арияс да дазияс костын тыш йылысь, войнаяс йылысь, Индиялӧн медся воддза кадыс йылысь ми тӧдмалам зэв важся индийскӧй сказаниеясысь.
Енъяс йылысь тайӧ сказаниеяслӧн да мифъяслӧн собраниеыс тӧдса «Веда» ним улын.
Населениелӧн занятие.
Индияын овлісны уна разнӧй племяяс.
Ставныс найӧ сёрӧнджык лоины тӧдсаӧсь индусъяс ӧтувъя ним улын.
Индусъяслӧн главнӧй уджнас вӧлі скӧт видзӧм да мууджалӧм.
Мӧсъяс видзӧм паськӧдӧмыс босьтліс первой места.
Мӧс лыддьыссьыліс священнӧй животнӧйӧн да пӧльзуйтчыліс ыджыд почётӧн.
Торъя кӧзяевалӧн озырлуныс артассьыліс мӧс лыдӧн.
Индийскӧй легендаяс висьтавлӧны весиг мӧсъяс вӧсна нуӧдлӧм войнаяс йылысь.
Земледелие паськӧдӧм могысь Инд долинаын вӧлі вӧчалӧма оросительнӧй каналъяс.
Муяс вылӧ кӧдзлісны ид, рис, а сёрӧнджык кутісны вӧдитны хлопок.
Древньӧй народъяс хлопок йылысь медводз кутісны тӧдны индусъяссянь.
Религия.
Древньӧй индусъяслӧн главнӧй еннас вӧлі Индра.
Индийскӧй сказаниеясын Индра ен прославляйтчӧ кыдзи громовержец, влага сетысь, Индлысь протокъяс тыртысь.
Индусъяс лыддьылісны, мый Индра сетӧ олӧмсӧ став ловъяыслы му вылын.
Индралы противоположнӧй мӧд ен — Сушна — вӧлі засуха да ватӧмлунлӧн олицетворениеӧн.
Тайӧ кык еныс пыр враждуйтлісны ас костаныс.
Индра да Сушна кындзи, почитайтсьылісны билӧн ен Агни да уна мукӧд, посньыдджык енъяс.
Индийскӧй сказаниеяс серти, енъяс овлісны Гималайскӧй гӧра йывъясын, ёнджыкасӧ на пиысь медся джуджыдыс вылын — Гауризанкарын, мый лоӧ «Лучезарнӧй гӧра».
22 §. Браманъяслӧн государство.
Индияын кастовӧй строй.
Воинъяс да браманъяс.
Ариясӧн Ганг долинаӧс завоюйтігӧн Индияын торъяліс ён да озыр воинъяслӧн группа.
Найӧ владениеясын вӧліны уна муяс, озыр военнӧй добыча да пӧкӧритӧм народъясысь уна рабъяс.
Ганг долина завоюйтӧм бӧрын артмалісны гырысь государствояс, и налӧн олысьясыс вуджисны мирнӧй олӧмӧ.
Воинъяскӧд тшӧтш выдвинитчисны жрецъяс-браманъяс.
Первойсӧ найӧ вӧліны сӧмын енъяслӧн верховнӧй служительясӧн.
Бӧрынджык найӧ кутісны следитны не сӧмын религиознӧй обрядъяс нуӧдӧм бӧрся, но и царскӧй законъяс олӧмӧ пӧртӧм бӧрся.
Ману законъяс.
Браманъясӧн вӧлі гижӧма «Ману законъяслысь свод».
Браманъяслӧн тайӧ священнӧй книгаыс излагайтӧ общественнӧй стройлысь правилӧяс да браманскӧй енъясӧс почитайтан обрядъяс.
Тайӧ правилӧяс сертиыс, йӧз юксьӧны мӧда-мӧдсьыс торъялан нёль разряд, либӧ кастаяс вылӧ.
«Ману законъясын» висьтавсьӧ, мый главнӧй ен Брама аслас паръясысь вӧчис браманъяслысь каста, аслас киясысь — воинъяслысь каста, бедроясысь — мууджалысьяслысь каста, а кокъяссьыс — рабъяслысь каста.
Кастаяс вылӧ йӧзсӧ тадзи юклӧмыс лыддьыссьыліс енмӧн лӧсьӧдӧмторйӧн.
Сы вӧсна браманъясӧс колӧ вӧлі почитайтны кыдзи медпервой да высшӧй кастаӧс.
Воинъяс вӧліны мӧд кастаӧн.
Найӧ вӧлі обязанӧсь дорйыны государствоӧс, видзму пӧрядок да лоны сюсьӧн война вылын.
Мууджалысьяс долженӧсь вӧлі производитны став прӧдуктаяссӧ, кодъяс колӧны браманъяслы да воинъяслы олӧм вылӧ.
Медбӧрын, рабъяс долженӧсь вӧлі обслуживайтны свободнӧйяслысь куим высшӧй кастасӧ.
Рабъяс вӧліны медся сьӧкыд положениеын.
Найӧс зэв чорыда накажитлывлісны, да закон серти найӧс позьӧ вӧлі весиг вины.
Браманъяс господство дырйи торйӧн ёна почитайтсьылісны куим индийскӧй ен: Брама — созиданиелӧн ен, Вишну — сохранениелӧн ен да Шива — разрушениелӧн ен.
«Ману законъяс» предписывайтлісны енъяслы жертваяс вайӧм да уна лыда посни обрядъяс нуӧдӧм.
Браманскӧй строй, браманъясӧс возвышайтӧм да енъясӧс почитайтӧм установитчисны шӧр да улысса Ганг пределъясын.
Тайӧ ю кывтыдын вӧлі ыджыд государство Магадха.
Браманъяслӧн власть ёнмӧм мысти, Магадхаса народъясӧс кутісны ёнджыка топӧдны да эксплоатируйтны.
Та вӧсна Магадхаын мукӧд местаясын серти водзджык заводитчисны браманъяслы паныд выступлениеяс.
Царьяслӧн тшӧкыда вежласьӧмыс вӧлі тайӧ государство олӧмын обычнӧйторйӧн.
23 §. Буддизм.
Индияӧс завоюйтӧм.
Буддалӧн происхождение.
Браманскӧй стройӧс Индияын свергнитӧм йитчӧма паськыда учение паськалӧмкӧд, коді тӧдса буддийскӧй ним улын.
Предание серти, тайӧ учениесӧ проповедуйтліс Будда.
Будда происхождение йылысь да сылӧн учение чужӧм йылысь легенда миянлы висьталӧ татшӧмтор.
Гималаи предгорьеяс да Ганг костын вӧвлі шакияс племялӧн неыджыд государство.
Древньӧй преданиеын висьтавсьывліс, мый шакияс странаса раджилӧн чужис пи.
Сійӧ вӧлі зэв вдумчивӧй, серьёзнӧй кагаӧн да водз кутіс интересуйтчыны олӧмса вопросъясӧн.
Образованиесӧ сійӧ пӧлучитіс зэв бурӧс.
Царскӧй пи 29 арӧс тырӧм бӧрын эновтіс дворец да ассьыс семьясӧ да муніс ылӧ странствуйтны.
Шакъя-Муни — кыдзи сійӧ кутіс шусьыны странствованиеясыс дырйи — эз эскы ни йӧзъясӧс кастаяс вылӧ юклӧм йылысь браманъяслӧн учениеӧ, ни браманскӧй енъясӧ.
Сійӧ овмӧдчис пустыняӧ да сетчис морт олӧм йылысь мӧвпъясӧ.
Медбӧрын, кыдзи висьталӧ легенда, уна во чӧж мӧвпалӧм бӧрын Шакъя-Муни аддзис сійӧс мучитлысь став вопросъяс вылӧ ӧтветъяс.
Тайӧ кадсянь сійӧ кутіс шусьыны Буддаӧн, мӧдног кӧ «Просветленнӧйӧн» (истина аддзысьӧн).
Буддалӧн учение.
Будда учение серти, став йӧзыс равнӧйӧсь, сійӧ либӧ мӧд кастаӧ принадлежитӧмысь зависиттӧг.
Медся ыджыд бур вӧчӧмнас Будда лыддьыліс быдсикас желаниеясысь, быдсяма действительностьысь ӧткажитчӧм.
Медыджыд шуднас, сы учение серти, вӧлі нирвана, мӧдног кӧ дзик нинӧм вӧчтӧм да мӧвпӧ вӧйтчӧм (созерцайтӧм).
Буддалӧн проповедь вӧлі веськӧдӧма браманскӧй засилиелы паныд да кастовӧй стройлы паныд, коді угнетайтліс низшӧй кастаяссӧ.
Но сійӧ чуксавліс эз олӧм бурмӧдӧм вӧсна восьса тышӧ, а, мӧдарӧ, тшӧктыліс нартитанаясӧс ӧткажитчыны тайӧ тышсьыс да миритчыны асланыс подневольнӧй положениеыскӧд, сы вӧсна мый Будда чуксавліс нинӧм не вӧчӧмӧ.
Но равенство йылысь идея привлекайтліс народӧс, кодлы вӧлі мустӧм браманъяслӧн засилие.
Та вӧсна буддизм паськыда паськаліс народ пӧвстын.
Торйӧн нин уна исследовательыс буддизмлӧн вӧлі Магадхаын, кӧні населениеыс резкӧя вӧлі настроитчӧма найӧс нартитысь браманъяслы паныд.
Бӧрассӧ буддизм лоис господствуйтана учениеӧн Магадхаын.
Царьяс кутісны покровительствуйтны сылы.
Найӧ стрӧитлісны манастыръяс да храмъяс Буддалӧн гырысь статуяясӧн да тшӧктылісны буддийскӧй учениесӧ гижавны пальма листъяс вылӧ.
Грекъяс Индияын.
Индия расцветайтан тайӧ периодас кыптіс иноземнӧй завоеваниелӧн опасность первойсӧ персидскӧй царь Дарийсянь, а сёрӧнджык македонскӧй царь Александрсянь.
Александр Македонский завоюйтіс Индлысь долинасӧ ставнас, но Магадха царствоӧдз сійӧ эз во.
Сылӧн мудзӧм войскаясыс потребуйтісны бергӧдчыны гортаныс.
Регыд Индияын заводитчис грекъяслы паныд паськыд народнӧй движение, кодӧс возглавляйтліс Чандрагупта нима вождь (320–291 вояс миян эраӧдз).
Чандрагупта.
Чандрагупта вӧтліс грекъяс войскаяслысь колясъяссӧ да ӧтувтіс ас власть улас Индлысь да Ганглысь став странаяссӧ ӧти зэв ыджыд государствоӧ.
Чандрагупталӧн могущество йылысь позьӧ гӧгӧрвоны сылӧн ёна ыджыд армияыс серти, коді состоитліс, кыдзи висьталӧ предание, 600 сюрс пехотаысь, 30 сюрс конницаысь да 9 сюрс слӧнысь.
Аслас царствоса столицаӧн сійӧ вӧчис Паталипутра кар, кӧні стрӧиталіс роскошнӧй дворецъяс да буддийскӧй храмъяс.
Греческӧй путешественникъясӧс торйӧн нин шензьӧдліс аслас великолепиеӧн Паталипутраын царскӧй дворец.
Тайӧ вӧлі грандиознӧй здание, кытчӧ главнӧй пыранінъяссӧ вӧлі кытшалӧма уна колоннаясӧн.
Колоннаяссӧ вӧлі украситӧма зӧлӧтитӧм винограднӧй лозаясӧн да эзысьысь кисьтӧм лэбачьясӧн.
Кор торжественнӧй церемония дырйи царь петліс дворецысь, сійӧс колльӧдісны не сӧмын жрецъяс, свита да музыкантъяс, но ыджыдджык пышность вӧсна петкӧдсьывлісны сідзжӧ приручённӧй левъяс, тигръяс, пантераяс да слӧнъяс.
Крестьянство.
Медым содержитны войска да пышнӧй двор, колӧны вӧлі средствояс.
Тайӧ средствоясыс чукӧртсьывлісны медсясӧ Индияса мууджалысь населениесянь.
Крестьяна овлісны общинаясӧн.
Найӧ ӧтвылысь следитлісны каналъяс да плотинаяс бӧрся.
Быд крестьянин обработайтліс торъя участок, но эз вермыв сійӧс вузавны либӧ завещайтны.
Скӧт йирсьӧдлісны ӧтувъя пӧскӧтина вылын.
Царскӧй дворӧс роскошнӧя содержитӧм вылӧ рӧскодъяс став сьӧктанас водлісны индияса крестьяна пельпомъяс вылӧ.
Ашока.
Магадха царство расцвет кадся медбӧръя царӧн вӧлі раджа Ашока (263–226 вояс миян эраӧдз).
Сысянь воисны миянӧдз скалаяс вылӧ сизьдӧм (высеченнӧй) разнӧй распоряжениеяс да событиеяс йылысь гижӧдъяс.
Сійӧ вӧлі буддизмлӧн ярӧй последователь да объявитіс сійӧс государственнӧй религияӧн.
Ашока дырйи вӧлі окончательнӧя лӧсьӧдӧма да гижӧма пальма листъяс вылӧ буддийскӧй учениелысь свод.
Сы кулӧм бӧрын заводитчисны междоусобицаяс, и Магадха государство торъяліс куим юкӧн вылӧ.
Вочасӧн сійӧс завоюйтісны мукӧд народъяс.
Древньӧй Индиялӧн вӧлі ёна вылӧдз развитчӧм культура.
Сылӧн олысьясыс тӧдлісны алфавитнӧй гижӧд да грамматика.
Главнӧй произведениеяссӧ вӧлі гижӧма литературнӧй кыв вылын, коді шусьӧ санскритӧн.
Тайӧ кыв вылын вӧлі гижӧма «Ведаяс», «Ману законъяслысь свод» да кык древньӧй великӧй поэма: «Махабхарата» да «Рамаяна».
Тайӧ поэмаясас висьтавсис, медсясӧ, геройяс подвигъяс йылысь, налӧн походъяс да завоеваниеяс йылысь.
Индиялӧн культура.
Ыджыд развитие Индияын босьтіс сідзжӧ архитектура.
Тайӧ тыдалӧ миянӧдз воӧм храмъяслӧн колясъяс серти, кодъясӧс вӧчлывлісны скалаясӧ, статуяяс да разнӧйсикас изображениеяс серти.
Тӧдчана расцвет Индияын босьтісны сідзжӧ и наукаяс; высшӧй наукаяс пиысь ӧтиӧн лыддьыссьыліс математика.
Арабскӧй цифраяссӧ Европаӧ вӧлі передайтӧма арабъясӧн Индияысь.
V. ДРЕВНЬӦЙ КИТАЙ.
24 §. Страна да сылӧн население.
Китайлӧн природа.
Ёна важся кадъясӧ китаецъяс занимайтлісны гырысь пространствояс кык ю пӧлӧн: Хуанхэ да Янцзы юяс пӧлӧн.
Тайӧ кык юыс древньӧй китаецъяс олӧмлы кутлісны сэтшӧм жӧ тӧдчанлун, кыдзи Египетлы Нил, Месопотамиялы Тигр да Евфрат, либӧ Индиялы Инд да Ганг.
Ойдлӧмъяс дырйи (гожӧмын да ар заводитчигӧн) Хуанхэ вежлавліс ассьыс руслосӧ да представляйтіс ыджыд опасность йӧз олӧмлы да овмӧсныслы, кодъяс овлісны сы долинаын.
Китайскӧй крестьянинлы век вӧлі колӧ тӧждысьны юлысь берегъяссӧ укрепитӧм йылысь.
«Хуанхэ» переводитӧмӧн лоӧ «Виж ю».
Сійӧс вӧлі сідзсӧ шуӧма сы вӧсна, мый ас визувнас долинаӧ уна вайліс виж, зэв плодороднӧй ил.
Плодороднӧй почвалӧн слӧй (лёсс) вевттьыліс юлысь ставнас долинасӧ, мукӧдлаас ёна кыза чукӧрмывліс.
Китаецъяс вӧчлісны сы пытшкӧ пещераяс-оланінъяс, кӧні тӧвнас вӧлі шоныд, а гожӧмын ыркыд.
Татшӧм оланінъясыс почваса лёссовӧй слӧйясас вӧчсьылісны весиг некымын ярусӧн.
Мӧд, ещӧ на кузьджык ю Янцзы — коді шусьыліс ещӧ «Голубӧй юӧн» сідзжӧ вайліс уна плодороднӧй ил.
Янцзы ю долинаӧ овмӧдчылісны, Хуанхэ долинаӧ серти, сёрӧнджык.
Каналъяс.
Хуанхэ да Янцзы юяс кутлісны ыджыд тӧдчанлун не сӧмын мууджалӧмлы, но и судоходстволы.
Каналъяс, кодъясӧс китаецъяс вӧчавлісны муяснысӧ орошайтӧм могысь, важысянь сідзжӧ используйтчывлісны и кыдзи туйяс.
Сёрӧнджык торъя каналъяссӧ вӧлі ӧтлаалӧма, и артмис знаменитӧй, аслас ыдждалуннас шензьӧдысь «Великӧй канал».
Китаецъяс заводитісны сійӧс стрӧитны VI нэмын миян эраӧдз да стрӧитісны зэв дыр.
Первой сійӧ йитліс Хуанхэ да Янцзы юяс.
Ӧні сылӧн кузьтаыс сюрс километрысь унджык.
«Великӧй канал» принадлежитӧ древньӧй Китайса историческӧй достопримечательностьясӧ.
Население.
Китайскӧй племяяс, кодъяс овлісны Желтӧй ю шӧр юкӧнын, — зэв важся народ.
Разнӧй преданиеясысь тыдалӧ, мый китаецъяслы тшӧкыда ковмыліс воюйтны татчӧ переселитчылӧм разнӧй племяяскӧд.
Разнӧй китайскӧй племяяс сёрнитлісны уна наречие вылын.
Ӧткымын наречиеяс колисны и ӧнія китайскӧй кывйын.
Древньӧй китаецъяслӧн главнӧй занятиенас вӧлі мууджалӧм.
Китаецъяс упорнӧя тышкасьлісны быд му тор вӧсна.
Сійӧс обработайтӧм да каналъяс отсӧгӧн орошайтӧм вӧлі мууджалысьяслӧн пырся тӧждӧн.
Китаецъяс медпервойясӧн кутісны применяйтны грядковӧй культура.
Сійӧ требуйтліс ыджыд удж, сы вӧсна мый колӧ вӧлі весавны став ёг турунсӧ да бугритны пуктӧмторъяссӧ.
Но зато вӧлісны бур урожайяс рислӧн, плодъяслӧн да овощъяслӧн.
Китайскӧй мууджалысьяс олӧмын ыджыд роль ворсліс шелководство.
Ёна важся кадъясӧ на Китайын садитлісны тутовӧй пуяс да вӧдитлісны шелковичнӧй лёльӧяс (червьяс).
Китаецъяс водз велалісны вӧчны шӧвк.
Налӧн шелковӧй материеяс качество сертиыс нимавлісны да вӧліны тӧдсаӧсь ылын Китай пределъяс сайын.
Медся ёнасӧ Китай тӧргуйтліс Индиякӧд.
Монета лотӧдз странаын деньга туйӧ служитлісны медсясӧ металлическӧй прутъяс.
Китайскӧй ремесло йылысь ми вермам гӧгӧрвоны пуысь вӧчӧм искуснӧй разнӧй предметъяс серти, каменнӧй да лыысь вӧчӧм изделиеяс серти, а сідзжӧ бронзаысь да сёйысь вӧчӧм да причудливӧя украситӧм дозмук серти.
Сёрӧнджык китаецъяс славитчылісны фарфоровӧй да фаянсовӧй дозмукъяс вӧчӧмӧн.
Китаецъяслӧн ёна важӧн олӧмныс да овмӧсныс йылысь ми тӧдам медсясӧ дозмукъяс, бытса да культураса предметъяслӧн колясъяс серти, кодъясӧс аддзӧма раскопкаяс дырйи.
Тайӧ памятникъясыс петкӧдлӧны, мый ремеслояс да овмӧсыс Китайын вӧліны вель вылі уровеньынӧсь.
25 §. Китайлӧн древнейшӧй история.
Чжоу, Цинь да Хань периодъяс.
Чжоу период (1112 восянь 256 воӧдз миян эраӧдз).
Китайскӧй государство артмис 5 сюрс во сайын кымын.
Китайлӧн медводдза правительяс пиысь ӧтиӧн вӧліс, предание серти, Хуанди, мый лоӧ «Желтӧй властитель» (Желтӧй ю кузя муяс завоюйтысь).
Китайлӧн древнейшӧй период йылысь миянӧдз воисны китайскӧй летописьясын уна разнӧй сказаниеяс да раскопкаяс дырйи аддзӧм уна археологическӧй памятникъяс.
Сӧмын тайӧ памятникъяссӧ изучайтӧмӧн вочасӧн заводитӧны выясняйтсьыны китайскӧй историялӧн древнейшӧй периодъяс (например, Инь-Шан период).
Бӧльӧ достовернӧй да изучитӧм историяыс Китайлӧн заводитчӧ Чжоускӧй периодсянь.
Чжоускӧй период аснас лоӧ история ичӧтик царстволӧн, коді вӧвліс Хуанхэ шӧр да улыс юкӧнын.
Чжоу династияса царьяслӧн вӧліны гырысь владениеяс.
Царскӧй му окружностьӧдыс вӧлі сюрс ли кузьта (500 км мыда) да вӧлі кӧртӧн озыр.
Предание серти, сійӧ вӧліс самӧй царство шӧрас да гӧгӧрбоксянь вӧлі кытшалӧма князьяслӧн да царскӧй сановникъяслӧн владениеясӧн.
Татшӧм расположение вӧсна китайскӧй государство бӧрнассӧ кутіс шусьыны «Шӧр царствоӧн».
Сылӧн столицаӧн лоис Лоян кар.
Царь да приближеннӧйяс олісны роскошнӧй олӧмӧн.
Найӧ стрӧитлісны аслыныс дворецъяс да храмъяс, имеитлісны уна сё придворнӧйясӧс, слугаясӧс да рабъясӧс.
Кадсӧ найӧ коллявлісны войнаясын, пиръясын да охотитчӧмын.
Царь аслас дружинакӧд гырысь колесницаяс вылын тшӧкыда вӧчавліс набегъяс соседньӧй царствояс вылӧ, а сідзжӧ грабитліс ассьыс крестьянасӧ.
Оравлытӧм войнаяс, крестьяналӧн да пӧкӧритӧм племяяслӧн восстаниеяс слабмӧдісны Чжоу царьяслысь власть.
842-ӧд воӧ миян эраӧдз народнӧй возмущение результатын Чжоу династияысь Ли-ван царӧс вӧлі свергнитӧма.
Центральнӧй власть вочасӧн слабмис.
Знать костын пыр мунліс му вӧсна тыш.
Тайӧ тышыс дыр кыссис да вайӧдіс Чжоу государство киссьӧмӧ.
256-ӧд воӧ миян эраӧдз вӧлі свергнитӧма тайӧ династияысь медбӧръя царӧс.
Заводитчис князьяслӧн чорыд тыш муяс вӧсна, ас власть уланыс Китайӧс ӧтувтӧм вӧсна.
Тайӧ кадӧ ёна выдвинитчис Цинь область, коді вӧлі расположитчӧма Чжоу царствосянь рытыввывлань.
Цинь период.
Цинь-ши-хуанди.
Выль период, кодкӧд йитчӧма Цинь княжестволӧн кыптӧмыс, Китай историяын шусьӧ Циньскӧйӧн (256–206 вояс миян эраӧдз).
Цинь областьлӧн вождьяс воспользуйтчисны знать костса междоусобнӧй тышӧн да вочасӧн кутісны подчиняйтны асланыс власть улӧ став князьяссӧ.
Найӧ пӧкӧритісны орччаса племяяс, босьтісны налысь муяссӧ Янцзысянь лунвывланьысь да сосредоточитісны ас кианыс Китай вылын верховнӧй власть.
Циньскӧй государстволӧн первой могущественнӧй царнас вӧлі Цинь-ши-хуанди
Сійӧс лои шуӧма императорӧн (221–209 вояс миян эраӧдз).
Сылы приписывайтсьӧ гырысь реформаяс нуӧдӧм.
Сійӧ бырӧдіс торъя правительяслысь да сановникъяслысь самостоятельность, аслас властьлы найӧс подчинитӧмӧн.
Царь власть улын ӧтувтӧм став муяссӧ сійӧ юкис 36 административнӧй округ вылӧ.
Быд округӧ Цинь-ши-хуанди сувтӧдіс наместникъясӧс.
Наместникъяс бӧрся следитісны особӧй довереннӧй йӧз, кодъяс ставтор йывсьыс юӧртлісны царлы.
Цинь-ши-хуанди нуӧдіс и военнӧй реформа.
Китайскӧй государствоӧс век беспокоитлісны асланыс набегъясӧн гуннъяс — войвывсянь, а сідзжӧ народъяс, кодъяс пырӧдчылісны Китайӧ Средньӧй Азияысь.
Сьӧкыд колесницаяс вылын важ войска эз вермы дорйысьны кочевникъясысь.
Цинь-ши-хуанди лӧсьӧдіс кокни да подвижнӧй кавалерия.
Сійӧ сідзжӧ ыджыд внимание пуктіс водзджык нин стрӧитны заводитӧм «Великӧй китайскӧй стеналы».
Тайӧ стенасӧ лэптылісны войвывсянь кочевникъясысь дорйысьӧм могысь.
Сійӧс вӧчӧм вылӧ, кыдзи висьталӧ предание, ковмис 400 сюрс мортысь унджык.
Мууджалысь население вылӧ вӧлі наложитӧма сьӧкыд повинностьяс; строительство дырйи паськыда применяйтсьыліс сідзжӧ рабъяслӧн уджыс.
Предание висьталӧ, мый ассьыс верховнӧй властьсӧ ёнмӧдӧм могысь Цинь-ши-хуанди тшӧктіс сотны важ законъяса став книгаяссӧ.
Кольӧма вӧлі сӧмын мууджалӧм йылысь книгаяс, медицина да астрономия кузя наставлениеяс.
Тайӧ периодас гырысь землевладелецъяс лоисны ещӧ на ёнджыкӧсь; рабъяслӧн да муысь лишитчӧм крестьяналӧн лыдыс пыр содіс.
Му угодьеяс чӧжсьылісны гырысь рабовладелецъяс ордын, кодъяс вермылісны мусӧ вузавлыны, сетны арендаӧ либӧ козьнавны асланыс приближеннӧйяслы собственностьӧ.
Цинь-ши-хуанди олігӧн на заводитчис крестьяналӧн да рабъяслӧн паськыд движение выль порядокъяслы паныд.
Кымын ёна быдмис крупнӧй землевладение, сымын ёнджыка сійӧ захватывайтіс крестьяналысь участокъяс, и крестьяна пыр ёнджыка рӧзӧритчисны.
206 воӧ миян эраӧдз недовольнӧй крестьяна да рабъяс ӧтувтчисны асланыс Лю Бан вождь веськӧдлӧм улын.
Сійӧ свергнитіс циньскӧй династияса царӧс да захватитіс ас киас власть.
Тадзи усис Циньскӧй царство.
Та бӧрын заводитчӧ древнекитайскӧй историялӧн выль, сідз шусяна Ханьскӧй период (миян эраӧдзса 206 восянь миян эраса 220 воӧдз).
26 §. «Гӧрд синкымъяслӧн» да «Виж тюрбанъяслӧн» восстание.
«Гӧрд синкымъяс».
Династияяслӧн вежсьӧм эз бурмӧд угнетённӧй йӧзлысь положение.
Власть важмозыс кольліс гырысь землевладелецъяс киын; крестьяна жӧ да рабъяс олісны пыр ёнджыка корысялан олӧмӧн.
Ханьскӧй династияса кад вӧлі гырысь завоеваниеяслӧн периодӧн, императоръяслысь власть ёнмӧдан периодӧн, рабовладельческӧй овмӧс да культура дзоридзалан периодӧн, но рабъяслы да крестьяналы — медся сьӧкыд да шуштӧм периодӧн.
Рӧзӧритӧм, тшыгъялысь крестьяналы быть вӧлі лоӧ эновтны ас муяснысӧ да занимайтчыны брӧдяжитӧмӧн да рӧзбойӧн.
Округъяс пиысь ӧтиын мутӧм да горттӧм брӧдягаыс вӧліны 400 сюрс мортӧдз.
Налы, кодъяс кольччылісны асланыс участокъяс вылӧ, эз вӧв бурджык: найӧ кӧ эз исправнӧя тыртлыны повинностьяс, найӧс лишитлісны муысь да свободаысь да пӧртлісны рабъясӧ.
Китайскӧй история ни ӧти периодӧ рабство эз вӧв сэтшӧма паськалӧма Китайын, кыдзи ханьскӧй эпохаӧ.
Тайӧ кадас торйӧн нин тшӧкыда ыпнитавлісны рабъяслӧн да крестьяналӧн революционнӧй восстаниеяс.
Медся гырысь восстаниеяс пиысь ӧтиӧн вӧлі Ван Ман царь дырйи «Гӧрд синкымъяслӧн» знаменитӧй восстание.
Тайӧ восстаниеыс заводитчис 18 воӧ миян эраӧ Лу (Шаньдун) районын.
Движение юрын сулаліс крестьяналӧн вождь Фан Чун.
Сійӧ вӧзйис восстаниеса став участникъяслы краситны синкымъяссӧ гӧрд цветӧн, медым тайӧ приметаыс серти сійӧ век вермис тӧдны ассьыс сторонникъяссӧ.
Ван Ман мӧдӧдіс «Гӧрд синкымъяслы» паныд сё сюрс лыда армия аслас медбур кык командир начальство улын.
Но кыкнан командирыс потерпитісны поражение Фан Чун отрядсянь, кӧні вӧлі сӧмын 10 сюрс морт.
«Гӧрд синкымъясӧн» вермӧмыс лои всеобщӧй восстаниелы сигналӧн.
Вит вося тыш результатын «Гӧрд синкымъяс» свергнитісны Ван Манӧс да 23-ӧд воӧ миян эраӧ казнитісны сійӧс.
Но крестьяна положениеын кӧреннӧй бурмӧмыс эз ло.
Ассьыныс победанысӧ «Гӧрд синкымъяс» эз вермыны используйтны.
Крестьяна сэк эз представляйтлыны аслыныс мӧд строй, существующӧй стройысь кындзи, эз тырбурасӧ гӧгӧрволыны, кутшӧм выль порядокъяс колӧ лӧсьӧдны.
Та вӧсна медбӧрын найӧс вермисны.
«Виж тюрбанъяс».
Но нартитана йӧз эз эновтчыны тышысь да бӧръя восстаниеясын сувтӧдлісны ас водзаныс мог — бурмӧдны ассьыныс положение.
Мӧд грандиознӧй восстаниеӧн вӧлі «Виж тюрбанъяслӧн» восстание.
Сійӧ тадзсӧ шусьыліс сы вӧсна, мый сылӧн участникъясыс новлісны юр выланыс виж повязкаяс.
Тайӧ восстаниеыс ыпнитіс-ӧзйис 184 воӧ миян эраӧ.
Сыӧн веськӧдлісны куим вок Чжан.
На пиысь медся ыджыдыс вӧлі мудрецӧн да проповедуйтліс угнетённӧйяслы свобода йылысь учение.
Сійӧ ачыс ассьыс учениесӧ шуліс «великӧй мездысьӧмӧ туйӧн».
Сы дорӧ чукӧрмылісны уна последовательяс.
184 во заводитчигӧн миян эраӧ вӧлі паськӧдӧма юӧр, мый локтан во должен вайны народлы мездмӧм да пуктыны выль шуда кадлы заводитчӧм.
Карса зданиеяс вылын, храмъяс вылын, частнӧй керкаяс вылын лолісны кывъяс <zho>«Цзя-Цзы»</zho>, мый лоӧ «воӧ выль кад».
Ставыс тайӧ ёна беспокоитліс царӧс, и сы приказ серти вӧлі кутӧма Чжанлысь сторонникъяссӧ сюрс дорысь унджыкӧс.
Ставнысӧ найӧс вӧлі казнитӧма.
Но спаситчӧм Чжан вокъяс эз усьны духӧн.
Найӧ котыртісны, предание серти, 36 гырысь да посни армия, став лыднас 100 сюрс морт дорысь унджык, да кыпӧдісны став страна пасьтала восстание.
Тайӧ восстаниеыс кыссис 15 во мыда.
Сы результатын став главнӧй каръяссӧ вӧлі босьтӧма «Виж тюрбанъясӧн».
Найӧ вӧтлалісны озыръясӧс да босьтісны налысь муяссӧ.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн став тайӧ восстаниеясыс слабмӧдісны ханьскӧй династияса царьяслысь власть.
Мукӧд муясса племяяс войвывсянь да Средньӧй Азияысь воспользуйтчисны тайӧ периодас государство слаблунӧн да пырӧдчисны Китайӧ.
Важ государство киссис, но и выль государствоясас, кодъяс сэсся артмалісны, властьыс кольліс озыръяс киын.
Нартитанаяслӧн эз на тырмыв выныс вежны общественнӧй стройсӧ.
Та вӧсна найӧ вежлавлісны царьяссӧ, но олӧмлӧн стройыс кольліс важыс.
27 §. Древньӧй Китайлӧн культура.
Религия.
Китаецъяс поклоняйтчылісны природа вынъяслы да одухотворяйтлісны найӧс.
Главнӧй божествонас вӧлі небеса, коді почитайтсьыліс кыдзи верховнӧй вын да став лунвывса благояслӧн источник.
Жрецъяс да чиновникъяс китайскӧй государствоӧс шулісны «поднебеснӧй империяӧн».
Сійӧ, найӧ чайтӧм серти, вӧлі веськыда небеса ен веськӧдлӧм улын.
Тайӧ енмыслы стрӧитлісны купол сяма вевта храмъяс; вевтсӧ вевттьывлісны фаянсысь либӧ фарфорысь небеса рӧма голубӧй черепицаӧн.
Китаецъяслӧн ёна вӧлі паськалӧма предокъяслы поклоняйтчӧм.
Древньӧй кадӧ знатнӧй йӧзӧс дзебан обрядъяс дырйи вайлывлісны жертваӧ ловъя мортъясӧс (гуавлісны ловъя вылысь).
Цинь-ши-хуанди царӧс дзебигӧн вӧлі гуалӧма сылысь челядьтӧм став гӧтырсӧ, рабъяссӧ да слугаяссӧ.
Гуас сюйисны и став сійӧ мастеръяссӧ, кодъяс вӧчлісны кулӧм царыслы грандиознӧй да роскошнӧй саркофаг.
Сӧмын сёрӧнджык ӧткажитчисны морт жертваясысь; колисны сӧмын животнӧйясӧс жертваӧ вайӧмъяс.
Письменность.
Китайскӧй письменностьлӧн лоӧмыс относитсьӧ зэв важъя кадъясӧ.
Тайӧс позьӧ проследитны китайскӧй иероглифъяслӧн начертаниеяс развивайтчӧм серти, кодъяс первойсӧ вӧліны зэв прӧстӧйясӧн, а сэсся лоины пыр ёнджыка и ёнджыка сложнӧйясӧн.
Древньӧй китаецъяс вочасӧн вежисны иероглифъяслысь начертание да разработайтісны сійӧ гижӧдсӧ, коді употребляйтсьӧ китаецъясӧн и ӧні.
Древнекитайскӧй письменностьын вӧлі 50 сюрс кымын знак.
Китаецъяс пыртісны употреблениеӧ особӧй гижан кисть, а I нэмын миян эраӧ изобретитісны бумага.
Сы вӧсна, мый Китайын письменностьыс вӧлі зэв важысянь, миянӧдз воисны древнейшӧй гижӧдъяс бронзовӧй дозмук вылын да весиг дзонь книгаяс (летописьяс).
Древньӧй Китайлӧн мудрецъяс пиысь медся известнӧйнас вӧлі Конфуций (VI нэм миян эраӧдз).
Сійӧ велӧдліс почитайтны предокъясӧс, кывзыны гырысьясӧс, кутчысьны важ обычайясӧ да законъясӧ.
Сійӧ быдлаын зільліс кольны древньӧй китайскӧй культура.
Сылӧн учениеыс бӧрынджык паськыда паськаліс став Китай пасьтала.
Сёрӧнджык Китайын паськаліс и буддизм, кодӧс вӧлі заимствуйтӧма Индияысь.
«Великӧй Китайскӧй стена».
Памятникъяс пӧвсын, кодъяс серти позьӧ тӧдны древнекитайскӧй культура йылысь, ыджыд тӧдчанлун кутӧ вылынджык казьтыштлӧм «Великӧй китайскӧй стена», либӧ «10 сюрс ли кузя стена» (2500 км мыда).
Тайӧ грандиознӧй сооружениесӧ век выльмӧдлывлісны да паськӧдлісны XIV нэм помӧдз миян эраӧ.
Стенаыс первой стрӧитсьыліс вартӧм сёйысь да муысь.
Сёрӧнджык сійӧс кутісны эжны кирпичӧн да гырысь каменнӧй плитаясӧн.
Сійӧ кыссьӧ равнинаясті да гӧраясті, Хуанхэлысь визувтӧмсӧ вомӧналіг.
Стеналӧн джуджтаыс 10 м мыда, подулӧдыс кызтаыс — 6 м.
Сылӧн став кузьтаас, мӧда-мӧдсьыс ӧтылнаын, кыпӧдчӧны нёль пельӧса массивнӧй башняяс на увті вӧчӧм гырысь проходъясӧн.
Стенасӧ вӧчлісны войвывсянь кочевӧй народъяс (гуннъяс) уськӧдчылӧмъясысь дорйысьӧм могысь.
Наука.
Китайын ёна развитчисны сэтшӧм наукаяс, кыдзи математика, астрономия да медицина.
Став тайӧ наукаяс пиысь торйӧн нин ыджыд вниманиеӧн пӧльзуйтчыліс астрономия.
Китайскӧй царьяс эз ӧтчыдысь лӧсьӧдлыны комиссияяс, кодъяслы поручайтчыліс определитавны затмениеяслысь кад да календарь.
Затмение лыддьыссьыліс лёк предзнаменованиеӧн, и астрономъяслӧн кӧ комиссия эз водзвыв висьтавлы сылысь воӧмсӧ, то царь векджык казнитліс комиссиялысь став членъяссӧ.
Китаецъяс важысянь тӧдӧны вӧлі магнитлысь да магнитнӧй стрелкалысь свойствояссӧ, но пӧльзуйтчыны тайӧн мореплаваниеын налы эз вӧв коланлуныс, сы вӧсна мый найӧ плавайтлісны сӧмын берегъяс пӧлӧн да діысь діӧ.
Китаецъяс изобретитісны сідзжӧ порох, кодӧс найӧ употребляйтлісны фейерверкъясӧ.
Татшӧм ногӧн, Китайлӧн, кыдзи и Египетса да Двуречьеса государствояслӧн, вӧлі вель ыджыд культура.
Древностьын китайскӧй культуралӧн уна достижениеяс вуджлісны мукӧд странаясӧ: Индияӧ, Аравияӧ.
Бӧрынджык найӧ вуджисны и Европаӧ (например, магнитнӧй стрелка, бумага да мукӧд).
ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯ.
I. ГРЕЦИЯЛӦН ДРЕВНЕЙШӦЙ ПЕРИОД.
28 §. Страна да сылӧн население.
Грециялӧн природа.
Древньӧй Греция занимайтліс Балканскӧй полуостровлысь лунвыв юкӧнсӧ, Эгейскӧй мореса діяс да Малӧй Азиялысь побережье.
Материковӧй Греция куим боксянь омывайтсьӧ мореӧн.
Сылӧн берегъясыс абу быдлаын ӧткодьӧсь.
Грециялӧн асыввывса побережьеыс мушар вылын медся изрезаннӧйяс да заливъясӧн медся озыръяс пиысь ӧти.
Мореыс сэн спокойнӧй, зэв уна удобнӧй да безопаснӧй гаваньяса.
Грекъяс тайӧ побережьесяньыс водз вермылісны вӧчавны кузь морскӧй путешествиеяс.
Первой найӧ воисны Эгейскӧй мореса діясӧдз да Малӧй Азияса побережьеӧдз.
Сёрӧнджык Геллеспонт пыр (Дарданелльскӧй пролив пыр) найӧ писькӧдчисны Пропонтидаӧ (Мраморнӧй мореӧ), а Босфор Фракийский пыр воисны весиг Чёрнӧй мореса войвыв берегъясӧдз.
Грециялӧн рытыввыв да лунвыв побережьеяс омӧля изрезаннӧйӧсь, скалистӧйӧсь да уна мельясаӧсь.
Гаваньяс вӧчӧм вылӧ удобнӧй бухтаясыс сэн шоча паныдасьлӧны.
Материковӧй Греция аслас природа сертиыс юксьӧ куим юкӧн вылӧ: Севернӧй, Средньӧй да Южнӧй вылӧ.
Севернӧй Греция кыдз быттьӧ петкӧдсьӧ горнӧй хребет Пиндӧн кык гырысь область вылӧ: Эпир рытыввылын да Фессалия асыввылын.
Севернӧй Грецияысь Средньӧйӧ туйыс мунліс Фермопильскӧй проход пыр.
Тайӧ вӧлі джуджыд гӧраяс да мореса обрывистӧй берег костын векньыдик тропинка.
Средньӧй Греция юксьӧ гӧраясӧн уна самостоятельнӧй областьяс вылӧ.
На пиысь медся известнӧйясӧн древностьын вӧліны Беотия да Аттика.
Гористӧй Коринфскӧй перешейкаӧн Средньӧй Греция йитсьӧ Южнӧйкӧд.
Южнӧй Греция шусьыліс Пелопоннесӧн.
Тайӧ юкӧнын вӧліны плодороднӧй областьяс: Мессения, Лакония да Арголида.
Главнӧй діясыс куйлӧны Грециясянь асыввылын, Эгейскӧй мореын.
Медся гырысьясыс на пиысь: Эвбея — Средньӧй Греция берег дорын, Лесбос, Хиос, Самос, Родос — Малӧй Азия рытыввыв берег дорын да Крит — Эгейскӧй море лунвылын.
Посни діясысь тӧдчанаджыкӧсь вӧліны: Делос ді, коді грекъяслӧн лыддьыссьыліс священнӧйӧн, да Парос, коді славитчыліс лымъеджыд мраморлӧн озыр залежъясӧн.
Грециялӧн климатыс — умереннӧй шоныд, вывті здоровӧй; природаыс сылӧн мича да разнообразнӧй.
Гӧраяса местаясыс ёна важъя кадас вӧлі вевттьысьӧмны пожӧм, дуб, бук да каштан вӧръясӧн.
Долинаясын быдмылісны век веж кипарисъяс, лавръяс да олеандръяс.
Гӧра бокъясын вӧдитсьылісны виноградникъяс да оливковӧй рощаяс.
Долинаясса плодороднӧй юкӧнъясын нянь быдмӧгъяс пиысь кӧдзлісны медсясӧ ид.
Грециялӧн почва эз вӧв ёна плодороднӧйӧн да сійӧс колӧ вӧлі зэв бура уджавны.
Та вӧсна ыджыд тӧдчанлун овмӧсын кутліс скӧтвидзӧм.
Видзлісны медсясӧ сэтшӧм скӧтӧс, коді оз бӧрйысь сёянъясын: порсьясӧс, кӧзаясӧс да ыжъясӧс.
Фессалияын да Арголидаын видзлісны вӧвъясӧс.
Население.
Древньӧй грекъяс ассьыныс странасӧ шулісны Элладаӧн, а асьнысӧ — эллинъясӧн.
Эллинъяс юксьылісны разнӧйсикас племяяс вылӧ.
Тӧдсаӧсь нёль главнӧй греческӧй племя: эолийскӧй, дорийскӧй, ахейскӧй да ионийскӧй.
Греческӧй преданиеяс уна висьталӧны греческӧй племяяс передвижениеяс йылысь да ӧти племяясӧн мӧдъясӧс завоюйтӧм йылысь.
Сідз, например, пеласгъясӧс, кодъяс, предание серти, первойсӧ овлісны Грецияын, вӧлі пӧкӧритӧма эллинъясӧн да сорассисны накӧд.
Мӧд предание висьталӧ, кыдзи Средньӧй Грецияын Дорида областьысь доряна мӧдісны Пелопоннесӧ да вочасӧн завоюйтісны сійӧс.
29 §. Крито-микенскӧй культура.
Раскопкаяс.
Шлиман.
Греческӧй история древнейшӧй период йылысь ми ӧні тӧдмалам памятникъясысь, кодъясӧс аддзӧма раскопкаяс дырйи: зданиеяс, ӧружие, утварь колясъясысь да с. в.
Войдӧрджык учёнӧйяс тӧдлісны древнейшӧй период йывсьыс сӧмын кык знаменитӧй поэма серти: «Илиада» да «Одиссея» серти.
Тайӧ поэмаясыс висьталӧны Троянскӧй война йылысь.
Тайӧ войнаыс мунліс грекъяс да троянецъяс костын — Малӧй Азияын (Троя дорын).
Греция историялӧн тайӧ ылысса период йывсьыс некутшӧм мукӧд памятникъяс сэк эз вӧвны.
Та вӧсна учёнӧйяс чайтлісны, мый «Илиадаын» да «Одиссеяын» опишитӧм событиеяссӧ прӧстӧ лӧсьӧдӧма (выдумайтӧма).
Но бӧрынджык раскопкаяс отсӧгӧн лои тӧдмалӧма, мый унатор, мый йылысь висьтавсьӧ «Илиадаын» да «Одиссеяын», збыльвылӧ вӧвлӧма.
Медводдза мортнас, коді заводитліс корсьны «Илиадаын» да «Одиссеяын» висьталӧм событиеяслысь вещественнӧй памятникъяс, вӧлі немецкӧй учёнӧй Генрих Шлиман.
Висьталӧны, мый сійӧ томсяньыс увлекайтчыліс тайӧ поэмаясӧн да веритліс, мый найӧ описывайтӧны збыль олӧм.
1870-ӧд воӧ Шлиман муніс Малӧй Азияса побережьеӧ да Геллеспонт дорын Гиссарлык мыльк вылын заводитіс вӧчны раскопкаяс.
Сійӧ надейтчыліс восьтыны древньӧй Троя, кӧні, предание серти, веськӧдліс Приам царь.
Шлиман лыддьыліс, мый Троя карлӧн колясъясыс почваса медся улыс слӧйясын, да сы вӧсна эз видзӧд сійӧ шӧрса слӧйясыс вылӧ, кодъяс разрушайтсьылісны раскопкаяс дырйи.
Тайӧ вӧлі Шлиманлӧн ӧшибка, сы вӧсна мый тайӧ шӧрса слӧйясыскӧд сійӧ разрушайтліс буретш памятникъяссӧ сійӧ Троялысь, кодӧс корсис.
Сёрӧнджык тайӧс казяліс сылӧн ӧти отсасьысьыс, коді аддзис буретш сійӧ Троясӧ, кодӧс опишитӧма «Илиадаын».
Трояса раскопкаяс вылын уна во чӧж уджалӧм бӧрын Шлиман вуджис Балканскӧй полуостров лунвылӧ.
Сэн сійӧ кутіс вӧчны раскопкаяссӧ Микенъясын, грекъяслӧн вождь — Агамемнон — карын.
Медводдза воськовъясыс жӧ сылӧн сетісны шензьӧдана успехъяс.
Сійӧ пыр жӧ аддзис некымын гу, кодъясын вӧліны кулӧм йӧзлӧн роскошнӧй убранство: зӧлӧтӧй да эзысь украшениеяс, зӧлӧтӧй маскаяс, кодъяс пуктыссьывлісны кулысьяслы чужӧм выланыс, а сідзжӧ мичаа отделайтӧм ӧружие.
Сэсся Шлиман восьтіс акрополь (кремль) стенаяслысь колясъяссӧ, кодъясӧс вӧлі тэчӧма массивнӧй изъясысь.
Изйысь татшӧм массивнӧй постройкаяссӧ грекъяс шулісны циклопическӧйясӧн.
Торйӧн нин тӧдчанаӧсь мичлун сертиныс вӧліны изйысь вӧчӧм кык лев фигураа воротаяс.
Вӧлі аддзӧма сідзжӧ ыджыд гробница, кодӧс Шлиман шуис Атрей царлӧн (Агамемнон батьлӧн) сокровищницаӧн.
Мӧдысьджык Шлиман вӧчліс раскопкаяссӧ и мукӧд местаясын Грецияын.
Сэн сійӧ сідзжӧ аддзис микенскӧй памятникъяскӧд ӧтсямакодь памятникъяс.
Ставныс найӧ висьталӧны воддза, зэв древньӧй культура йылысь, коді шусьӧ микенскӧй культураӧн.
Эванс.
Кносскӧй дворец.
Шлиман бӧрын зэв важнӧй открытиеяс вӧлі вӧчӧма Крит ді вылын, медсясӧ, английскӧй учёнӧй Эвансӧн.
XX-ӧд нэм заводитчигӧн, Эванс веськӧдлӧм улын вӧчӧм раскопкаяс результатын, тані вӧлі аддзӧма микенскӧй культура серти ещӧ на древньӧйджык культуралысь памятникъяс.
Вӧлі раскопайтӧма кык дворец — Кноссын да Фестын.
Торйӧн нин шензьӧдӧны аслас ыдждалунӧн зэв уна вежӧса Кносскӧй дворецлӧн колясъяс.
Греческӧй преданиеяслы следуйтӧмӧн, Эванс шуис сійӧс Минос царлӧн дворецӧн.
Греческӧй преданиеын эм висьт сы йылысь, кыдзи Критлӧн могущественнӧй царь Минос тшӧктіс искуснӧй мастер Дедаллы стрӧитны Кноссын ыджыд дворец.
Сэні вӧлі зэв уна гырысь и посни зал, коридор да наын кокни вӧлі вошны.
Шусьыліс тайӧ дворецыс лабиринтӧн.
Крит вылын вӧлі аддзӧма сідзжӧ и мукӧд постройкаяс: мастерскӧйяс, кладовӧйяс, роскошнӧй гробницаяс, посни дворецъяс да с. в.
Ремеслоса да искусствоса памятникъяс пиысь миянӧдз воисны медсясӧ художественнӧй роспися мича сёй сосудъяс, бронзаысь статуэткаяс, ӧружие да с. в.
Помещение пытшса стенаяс, сосудъяс да гортса обиходысь мукӧд предметъяс разукрашивайтсьылісны народнӧй олӧмысь разнӧйсикас картинаясӧн.
Изображайтсьылісны нывбабаяслӧн йӧктӧмъяс, мужчинаяслӧн кулачнӧй тышъяс, воинъяслӧн походъяс; мукӧддырйи рисуйтлісны животнӧйясӧс, ӧшъяс бӧрся кыйсьӧм, а сідзжӧ цветъяс да разнӧй сикас узоръяс.
Крит вылын вӧлі аддзӧма сідзжӧ письменаяс; учёнӧйяс оз на вермыны найӧс лыддьыны.
Сы вӧсна Критвывса олӧмлӧн уна бокъяс йылысь ми омӧля на тӧдам.
Миянлы тӧдса, мый Критскӧй царство вӧлі ёнӧн да кутліс йитӧдъяс Асыввывса некымын гырысь государствокӧд (например Египеткӧд).
Критскӧй культура уна боксянь ӧтсямакодь микенскӧй культураса памятникъяскӧд; и сійӧ и мӧдыс существуйтлісны III да II тысячелетиеясын миян эраӧдз да известнӧйӧсь крито-микенскӧй культура общӧй ним улын.
Татшӧм ногӧн, тайӧ культура дзоридзавліс буретш сійӧ кадас, кор существуйтлісны Египет, Вавилония да Асыввывса мукӧд государствояс.
30 §. Греческӧй религия.
Мир заводитчӧм йылысь миф.
Греческӧй культура тэчсьыліс сійӧ кадӧ, кор йӧзыс зэв на этша тӧдлісны наӧн наблюдайтан природаса явлениеяс помкаяс йылысь.
Сэки природакӧд вермасьны грекъяс вӧліны вынтӧмӧсь.
Сы вӧсна найӧ объясняйтлісны аслыныс тайӧ явлениеяссӧ кыдзи кутшӧмкӧ божественнӧй вынъяслысь действие.
Тайӧ тӧдчис и греческӧй религия вылын.
Мир заводитчӧм да лоӧм йылысь ассьыныс взглядъяссӧ грекъяс выразитісны уна лыда фантастическӧй сказаниеясын, либӧ мифъясын.
Тайӧ мифъясыс серти, первой каднас эз существуйтлыны торйӧн му, ва да небеса.
Ставыс тайӧ вӧлі хаос, либӧ беспорядок состояниеын.
Сэсся тайӧ хаоссьыс торъялісны богиня Гея (му) да ен Уран (небеса).
Геясянь да Урансянь чужисны вынйӧра титанъяс.
Уран, полӧмӧн медым челядьяс эз мырддьыны сылысь власть, йӧртіс титанъясӧс му пытшса джуджыд пропастьӧ.
Но та пиысь ӧтилы Кронослы, удайтчис мездыны титанъясӧс.
Кронос на отсӧгӧн мырддис батьыслысь властьсӧ да ачыс кутіс царствуйтны мир вылын.
Тайӧ енсӧ бара жӧ чӧвтіс чорыд тыш бӧрын сылӧн ичӧт пиыс Зевс.
Зевс да сійӧс кытшалысь енъяс овлісны, предание серти, Олимп (Фессалия) гӧра йылын, сы вӧсна грекъяслӧн найӧ шусьылісны олимпиецъясӧн.
Греческӧй енъяс.
Победа бӧрын Зевс юкис ас костас да аслас приверженецъяс костын став вселеннӧй вылас власть.
Ачыс сійӧ лыддьысьыліс гым да чард енмӧн.
Сылӧн Гера гӧтырыс лои небеса владычицаӧн.
Аслас Посейдон воклы Зевс сетіс владейтны море, а мӧд Аид вокыслы — му пытшса царство.
Аполлон лои свет да поэзия енмӧн; сы власть улын вӧлі ӧкмыс муза, наукаяслӧн да искусствояслӧн покровительницаяс.
Би да дорччан мастерствоса енмӧн вӧлі чотысь кока Гефест, мичлун богиняӧн — Афродита, война енмӧн — Арес, мудрость богиняӧн — Афина.
Вообще морт хозяйственнӧй деятельностьысь быд отрасльлӧн вӧлі аслас ен-покровитель: мууджалӧмлы покровительствуйтліс Деметра, виноделиелы — вина кузя ен Дионис, ткацкӧй ремеслолы — Афина, вузасьӧмлы — Гермес, охоталы — Артемида.
Тайӧ общегреческӧй енъясыс кындзи, Грецияса быд областьын вӧліны ещӧ местнӧй божествояс, кодъяс овлісны вӧръясын, источникъясын, лугъясын да гӧраясын.
Уна енмӧс почитайтӧмыс шусьӧ политеизмӧн (многобожиеӧн).
Ассьыныс енъяссӧ грекъяс лыддьылісны бессмертнӧйясӧн да ставсӧ вӧчны вермысьясӧн.
Но и енъяс эз вӧвны свободнӧйӧсь бедствиеясысь, сы вӧсна мый на весьтын, кыдзи и йӧзъяс весьтын, владычествуйтліс неизбежнӧй судьба.
Грекъяс шулісны сійӧс Мойраӧн.
Судьбаӧ тайӧ веритӧмас петкӧдчис грекъяслӧн налы гӧгӧрвотӧм природа вынъяс водзын полӧмыс.
Грекъяс думайтлісны, мый судьбаысь (Мойраысь) некод оз вермы мынны, — сійӧ распоряжайтчӧ морт да енъяс олӧмӧн.
Олимп вылын енъяслысь порядокъяссӧ грекъяс чайтлісны дзик жӧ сэтшӧмъясӧн, кыдзи и йӧзъяс пӧвсын.
Енъяс изображайтсьылісны озыр паськӧмаӧсь, зэв бур вооружениеаӧсь да власть знакъясаӧсь.
Уна боксянь найӧ напоминайтлісны аристократъясӧс («медбур йӧзӧс»), кодъяс господствуйтлісны народ вылын.
Енъяслы поклоняйтчиг, йӧзъяс велавлісны почитайтны и озыр аристократъясӧс.
Енъясӧс мортъяс кодьӧн чайтӧмыс шусьӧ антропоморфизмӧн.
Мортъяслӧн лоӧм.
Прометей.
Мортъяс лоӧм йылысь грекъяслӧн вӧліны разнӧй сикас сказаниеяс.
Ӧти сказание, либӧ миф серти, мортъясӧс вӧчис сёйысь да ваысь титан Прометей.
Мӧд предание серти, Прометей пӧртіс мортъясӧс вежӧртӧм существоясысь вежӧраясӧ да искуснӧйясӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис Зевслысь би гусялӧмӧн да сыӧн вӧдитчыны йӧзӧс велӧдӧмӧн.
Прометей вылӧ скӧрмӧм Зевс зэв чорыда сійӧс накажитіс.
Ылын Кавказын Зевс тшӧктіс дорны Прометейӧс кӧрт чепъясӧн неприступнӧй скала бердӧ да быд лун мӧдӧдліс сы вылӧ орёлӧс, коді кокавліс титанлысь муссӧ.
Но Прометей мужественнӧя терпитіс став страданиеяссӧ да эз смиритчы Зевс водзын.
Прометей йылысь мифын выразитӧма грекъяслысь преклонениесӧ мужество да стойкость водзын, кодӧс петкӧдлӧ герой, коді эз повзьы сувтны енъяслы паныд да босьтны ас вылас зэв чорыд страданиеяс.
Мортъяслы би сетӧмысь Зевс накажитіс не сӧмын Прометейӧс, но и йӧзӧс.
Тайӧс сійӧ вӧчис тадзи.
Сійӧ йӧршитіс став шогъяссӧ да бедствиеяссӧ шкатулкаӧ, коді веськаліс красавица Пандора киӧ.
Тайӧ вӧлі нывбаба, коді вӧлі известнӧй не сӧмын мичлуннас, но и вывті ыджыд любопытствонас; шкатулка аддзӧм бӧрын, сійӧ решитіс восьтны сійӧс.
Мыйӧн Пандора лэптіс вевтсӧ, шкатулкаысь лэбзисны став несчастьеяс да бедствиеяс да ӧдйӧ паськалісны йӧз пӧвстӧ.
Нёль нэм йылысь миф.
Вӧвлі грекъяслӧн и мӧд миф человеческӧй бедствиеяс лоӧм йылысь.
Первойсӧ, Зевсӧдз на, кор царствуйтліс Кронос, став йӧзыс вӧліны шудаӧсь.
Тайӧ вӧлі зӧлӧтӧй нэм.
Но вочасӧн йӧз пӧвстын мирыс торксис.
Йӧзыс заводитісны вежавны мӧда-мӧдныс вылӧ, тшӧкыда лыблывлісны споръяс да зыкъяс.
Пуксис эзысь нэм.
Эзысь нэм бӧрын локтіс ыргӧн нэм.
Йӧзъяс велалісны дорны ыргӧн ӧружие да бырӧдлісны мӧда-мӧднысӧ зэв чорыд войнаясӧн.
Медбӧрти, локтіс медся лёк нэм — кӧрт нэм, кор му вылын дзик нин эз коль правдаыс да справедливостьыс.
Йӧзъяс пӧръясисны, грабитісны да виалісны мӧда-мӧдсӧ.
Тадзи грекъяс зільлісны объяснитны морт олӧмын сьӧкыдлунъяссӧ да несправедливостьяссӧ.
31 §. Геройяс йылысь мифъяс.
Геракл.
Древньӧй грекъяслӧн зэв уна преданиеяс пиысь тӧдчанаа торъялӧны мифъяс полубогъяс йылысь, кодъясӧс грекъяс шулісны геройясӧн.
Геройяслы грекъяс приписывайтлісны сверхчеловеческӧй физическӧй вын либӧ торъя сикас мудерлун да вежӧр.
Уна геройяс, греческӧй преданиеяс серти, сетлісны ассьыныс вынъяссӧ да способностьяссӧ йӧзлы отсӧг вылӧ.
Найӧ бырӧдлісны чудовищеясӧс, дикӧй зверьясӧс, рӧзбойникъясӧс, кодъяс мешайтлісны йӧз нормальнӧй да спокойнӧй олӧмлы.
Геройяс йылысь тайӧ мифъясын отражайтчӧны уна поколениелӧн уджъяс да зільӧмъясыс ёна важъя кадъясӧ дикӧй природакӧд да олӧм сьӧкыдлунъяскӧд тыш нуӧдӧмын.
Тайӧ сьӧкыдлунъяс вермӧмсӧ народнӧй фантазия приписывайтліс векджык торъя геройяс подвигъяслы.
Медся ёнасӧ грекъяс висьтавлісны Геракллӧн необыкновеннӧй подвигъяс йылысь.
Греческӧй мифологияын тайӧ вӧлі настоящӧй народнӧй герой, могучӧй труженик да страдалец.
Аслас став величайшӧй подвигъяс вылӧ видзӧдтӧг, Геракл должен вӧлі енъяс шуӧм серти лоны рабствоын ничтожнӧй да корыстнӧй царь ордын.
Геракл вӧчис уна чудеснӧй подвиг: сійӧ виис левӧс, коді зэв ёна повзьӧдліс йӧзӧс да сёйліс Немеи карса олысьяслысь (Арголидаын) скӧт; мӧд местаын сійӧ виис ӧкмыс юра страшнӧй гидраӧс, коді сёйліс йӧзӧс и животнӧйясӧс.
Аркадияын Геракл расправитчис ужаснӧй лэбачьяскӧд, кодъяслӧн вӧліны ыргӧн гыжъяс да ныръяс.
Предание сідзжӧ висьталӧ, мый сійӧ ветліс скала дорӧ, кӧні тӧмитчис Зевсӧн дорӧм Прометей.
Геракл виис орёлӧс, коді кокаліс-сёйис Прометейлысь муссӧ, да мездіс йӧз вӧсна страдайтысьясӧс.
Кавказсянь Испанияӧдз аслас странствуйтігъяс дырйи Геракл жугӧдіс Средиземнӧй море костысь да Атлантическӧй океан костысь преграда: ӧти изъяссӧ сійӧ шыблаліс Испанияладорӧ, мӧдъясӧс — Африкаладорӧ.
Тадзи артмисны кык гырысь скала, кодъясӧс грекъяс шулісны «Гераклӧн столбъясӧн» (ӧнія Гибралтарскӧй пролив дорын).
Антей и Геракл.
Испанияысь Геракл мӧдіс Ливияӧ (Африка).
Тані сійӧ паныдасис знаменитӧй да непобедимӧй герой Антейкӧд.
Предание серти, Антей вӧлі Посейдонлӧн — мореяс енлӧн да Геялӧн — му богинялӧн пи.
Быд раз, кор прӧтивниккӧд тышын Антейлы лоліс сьӧкыд, сійӧ инмӧдчывліс му бердӧ.
Мам-мусянь сійӧ босьтліс выль вынъяс, лоліс непобедимӧйӧн да вермыліс быд чужеземецӧс, коді воліс сійӧ странаӧ.
Но вӧлі Антейлӧн ӧти слаб места — тайӧ вӧлі опасность лоны кутшӧмкӧ ногӧн нетшыштӧмаӧн мам-му бердысь.
Тайӧс буретш и артыштіс Геракл, кор сійӧ паныдасис Антейкӧд.
Тайӧ знаменитӧй геройкӧд тыш нуӧдігӧн Геракл нетшыштіс сійӧс му бердысь, лэптіс воздухӧ да задушитіс.
Уна подвигъяс бӧрын Гераклӧс медбӧрын вӧлі босьтӧма Зевсӧн небесаӧ да лои сійӧ енмӧн.
Тесей.
Аттикаса главнӧй геройӧн лыддьыссьыліс Тесей, Эгей царлӧн пи.
Сылӧн подвигъясыс уна боксянь Геракллӧн подвигъяс кодьӧсь.
Тесей виис Аттикаын медся лёк рӧзбойник Прокрустӧс.
Прокруст корлывліс ас ордас ветлысь-мунысьясӧс, гӧститӧдліс найӧс да сэсся тшӧктыліс шойччыштны налы аслас крӧвать вылын.
Крӧватьыс кӧ вӧлі гӧсьтыслы ичӧт, Прокруст керыштліс сылысь кокъяссӧ; а вӧлі кӧ ыджыд, то сійӧ нюжӧдліс найӧс.
Тайӧ крӧватьсӧ кутісны шуны «прокрустовӧй ложеӧн».
Тесей виис Прокрустӧс, аслас ложе вылӧ пӧрӧдӧмӧн, коді сы серти вӧлӧма вывті дженьыдӧн.
Тесейлӧн медся главнӧй подвигыс — сійӧ ассьыс странасӧ сьӧкыд да страшнӧй даньысь мездӧм; даньсӧ ковмыліс мӧдӧдны критскӧй царь Минослы.
Быд ӧкмыс воӧ Минослы мӧдӧдлісны сизим нылӧс да сизим зонмӧс, кодъясӧс сійӧ сетліс Минотаврлы сёйны.
Тайӧ вӧлі морт тушаа да ӧш юра чудовище, коді овліс лабиринтын.
Тайӧ подвиглӧн сьӧкыдлуныс вӧлі не сӧмын сыын, медым вины страшнӧй чудовищесӧ, мыйдта сыын, медым петны сэсся лабиринтсьыс.
Но Минос царлӧн нылыс, Ариадна, кутіс радейтны Тесейӧс да сетіс сылы сунис тупыль.
Тесей кӧрталіс суниссӧ пыранінас, пырис лабиринтӧ, виис Минотаврсӧ да сэсся сунис кузя аддзис лабиринтысь петан туй.
Тайӧ подвиг вылӧ мунігӧн Тесей висьталіс батьыслы, мый ставыс кӧ бура помасяс, сійӧ лэптас корабль вылас еджыд парусъяс.
Несчастье кӧ лоӧ — корабль вылас лоасны сьӧд парусъяс.
Но успехӧн радлӧм вӧснаыс Тесей вунӧдіс та йылысь да кывтіс сьӧд парусъясӧн.
Эгей, коді пыр виччысис берег вылын корабльсӧ, аддзис сьӧд парусъяс да чайтіс, мый Тесей куліс.
Шоглаыс сійӧ шыбытчис мореӧ.
Сійӧ кадсяньыс, предание серти, тайӧ мореыс кутіс шусьыны Эгейскӧйӧн.
Эдип.
Беотияын да Аттикаын висьтавлісны Эдип йылысь, беотийскӧй царь Лайлӧн пи йылысь миф.
Эдип быдмис йӧз муын, ассьыс батьмамсӧ тӧдтӧг.
Ӧтпыр Беотиялӧн главнӧй кар Фивыӧ туй вылын сійӧ паныд лои ӧти стариккӧд, коді эз кут сетны туйсӧ.
Эдип воис спорӧ сыкӧд да тышкасиганыс виис старикӧс да сылысь слугаяссӧ.
Спаситчис сӧмын ӧти слуга, коді пышйис.
Тайӧ старикыс вӧлі Эдиплӧн батьыс, но Эдип эз тӧд тайӧс да спокойнӧя водзӧ муніс ас туйӧдыс.
Регыд сійӧ воис Фивыӧ, кӧні сэки кар бердас скала вылын оліс страшнӧй чудовище Сфинкс.
Тайӧ вӧлі джынвыйӧ лев, джынвыйӧ нывбаба.
Быд прохожӧйлы Сфинкс сетліс загадка, коді эз тӧд загадкасӧ, сійӧс сійӧ виліс.
Эдип решитчис народсӧ мездыны чудовищесьыс.
Вӧлі тӧдана, мый Сфинкс кулас, кодкӧ кӧ тӧдас сылысь загадкасӧ.
Кор Эдип воис чудовищеыс дорӧ, сійӧ юаліс Эдиплысь: «Коді асылын ветлӧ нёль кокӧн, лунын кык кокӧн, а рытын куим кокӧн?»
Эдип тӧдіс тайӧ загадкасӧ, висьталіс, мый тайӧ — морт: кага дырйиыс сійӧ кысъясьӧ; кор быдмас — ветлӧ кокъяс йылын, а пӧрысь дырйиыс беддьӧн пӧльзуйтчӧ.
Сэк Сфинкс шыбытчис аслас утес вылысь увланьӧ да куліс.
Благодарнӧй фиванецъяс провозгласитісны Эдипӧс царӧн Лай местаӧ, кодӧс вӧлі виӧма, кыдзи найӧ думайтісны, рӧзбойникъясӧн.
Эдиплы гӧтыр вылӧ сетісны Лайлысь дӧвасӧ, Иокастаӧс — Эдиплысь мамсӧ.
Мыйкӧдыра мысти Фивыӧс поразитіс страшнӧй висьӧм, коді уна мортӧс нуис гуӧ.
Предание серти, енъяс объявитісны, мый тайӧ бедствиеыс сэтчӧдз оз быр, кытчӧдз фиванецъяс оз вӧтлыны сійӧ мортсӧ, кодлӧн киясыс лякӧссьӧмны Лай вирӧн.
Раб, коді спаситчис Лай вылӧ уськӧдчигӧн, тӧдіс Эдипӧс да висьталіс сылы, мый сійӧ ачыс — Эдипыс — виис Лайӧс Фивыӧ мунан туй вылын.
Помтӧм ыджыд шоглаыс Эдип синтӧммӧдіс асьсӧ да муніс изгнаниеӧ.
32 §. Аргонавтъяс йылысь миф.
Аргонавтъяслӧн поход.
Походлӧн цельыс.
Греческӧй мифъясын сідзжӧ отразитчисны грекъяслӧн военнӧй походъяс да ылі странаясӧ плаваниеяс.
Сідз, ӧти поэма описывайтӧ греческӧй геройяслысь «Арго» корабль вылын плавайтӧм, мый серти и шусьӧны геройясыс аргонавтъясӧн (по-гречески — «Арго» вылын плавайтысьяс).
Походса предводительӧн вӧлі фессалийскӧй герой Ясон, кодлы царь Пелей поручитіс судзӧдны зӧлӧтӧй руно (волшебнӧй мегӧлысь кусӧ), коді хранитчыліс ылі Колхидаын (Кавказ).
Руно судзӧдӧм могысь Ясонлы колӧ вӧлі мунны опасностьясӧн тыр, кузь туй Чёрнӧй море асыввыв берегъяс дорӧ.
Финей царь.
Медводдза подвигъяс пиысь ӧтиӧс аргонавтъяс вӧчисны полуостровӧ воӧдчӧм бӧрын, кӧні оліс Финей царь.
Финей ӧтчыд скӧрмӧдіс Зевсӧс, и таысь Зевс синтӧммӧдіс сійӧс да уськӧдіс сы вылӧ хищнӧй лэбачьясӧс — гарпийясӧс.
Гарпийяслӧн кучикыс да гыжъясыс вӧліны кӧртысь.
Найӧ кватлалісны синтӧм Финейлы лӧсьӧдӧм сёян да бӧр лэбзьылісны.
Финейлӧн слугаяс керавлісны гарпийяссӧ мечьясӧн, но нинӧмтор эз вермыны накӧд вӧчны.
Финей царлы вӧлі грӧзитӧ тшыгла кулӧм.
Но тайӧ кадас буретш воисны аргонавтъяс.
Найӧ вӧтлісны гарпийясӧс, мездісны синтӧм Финейӧс да спаситісны сійӧс тшыгла кулӧмысь.
Плавайтысь скалаяс.
Водзӧ аргонавтъяслы ковмис испытайтны ещӧ уна на приключение.
Сідз, налы колӧ вӧлі мунны кык зэв ыджыд скала костӧд.
Тайӧ скалаясыс плавайтісны море вывті мӧда-мӧдсяньыс неылын да пыр ӧтлаасьлісны, кор сӧмын на костӧ веськавліс кутшӧмкӧ предмет.
Аргонавтъяс мудера вӧчисны: скалаяс дорӧ воӧм бӧрын найӧ лэдзисны гулю, коді ӧдйӧ лэбзис на костӧд.
Скалаяс сибӧдчисны, но топӧдісны гулюлысь сӧмын бӧжсӧ.
Мыйӧн найӧ бӧр паськӧдчисны, аргонавтъяс ӧдйӧ вуджисны на костті.
Скалаяс удитісны чуктӧдны сӧмын корабль кормалысь тор.
Зӧлӧтӧй руно.
Сідз уна приключение бӧрын аргонавтъяс воисны, медбӧрти, Колхидаӧ.
Зӧлӧтӧй руносӧ вӧлі зэв сьӧкыд судзӧдны.
Сійӧ вӧлі рощаын, пу вылын ӧшалӧ.
Тайӧ пусӧ видзис страшнӧй дракон.
Но аргонавтъяслӧн предводитель Ясонлы отсаліс волшебница Медея, колхидскӧй царлӧн нылыс.
Сійӧ дасьтіс драконӧс унмовськӧдан лепёшкаяс да, рощаӧ пырӧм бӧрын, сетіс найӧс драконлы.
Сійӧ пыр жӧ уськӧдчис лепёшкаясыс вылӧ, сёйис найӧс да унмовсис.
Тайӧ каднас Ясон босьтіс зӧлӧтӧй руно да локтіс аслас корабль вылӧ.
Та бӧрын сійӧ бӧр мӧдіс аслас странаӧ.
Сыкӧд тшӧтш мӧдіс и Медея, кодлы муса лои Ясоныс.
Бӧр воиганыс накӧд вӧліны выль приключениеяс.
Орфей.
Сідз, висьтавсьӧ сьылысь Орфей йылысь, коді вӧлі корабль вылын да спаситіс аргонавтъясӧс морскӧй чудовищеясысь аслас музыкаӧн.
Орфей ворсліс да сьывліс сэтшӧм бура, мый сылысь сьылӧмсӧ сюся кывзылісны не сӧмын мортъяс, но весиг зверьяс, вӧръяс да гӧраяс.
И вот, кор аргонавтъяс вӧлі кывтӧны морскӧй русалкаяс — гора гӧлӧсъяса сиренаяс дорті, Орфей кутіс ворсны да заворожитіс найӧс аслас ворсӧмнас.
Сиренаяс вунӧдісны ставтор йылысь да лэдзисны аргонавтъясӧс.
Тайӧ мифлӧн сказочнӧй событиеяс сайын таитчӧны металл вӧсна, торйӧн нин ыргӧн да зӧлӧта вӧсна грекъяслӧн зэв важся путешествиеясныс йылысь казьтылӧмъяс.
Зӧлӧтӧй руно улын гӧгӧрвосьӧ зӧлӧта, кодӧс важся кадъясас перйылісны Колхидаын.
33 §. Древнегреческӧй эпос.
«Илиада».
Гомерлӧн поэмаяс.
Медся знаменитӧй греческӧй сказаниеяс висьталӧма «Илиада» да «Одиссея» поэмаясын.
Предание серти, тайӧ поэмаясыслӧн авторнас вӧлі Малӧй Азияысь синтӧм певец — Гомер.
Сизим греческӧй кар споритісны ас костаныс Гомерлӧн рӧдинаӧн лыддьысьны честь вӧсна, но ни ӧти на пиысь эз вермы докажитны, мый Гомер овліс буретш сыын.
«Илиада» описывайтӧ Троянскӧй войналысь медбӧръя, дасӧд вося событиеяс.
А тайӧ воӧдзыс событиеяс йылысь висьтавсьӧ мукӧд греческӧй мифъясын.
Раздор вӧчан яблок.
Грекъяс чайтлісны, мый му вылын став гырысь событиеясыс лоӧны енъяс шуӧм серти.
Троянскӧй война йылысь найӧ сідзжӧ висьтавлісны, мый сійӧс панісны асьныс енъясыс, кодъяс весиг тшӧтш сыын участвуйтлісны, ӧтияс — грекъяслы отсасьӧмӧн, мӧдъяс — троянецлы.
Сы йылысь, кыдзи пансис войнаыс, висьтавлісны со мый.
Фессалийскӧй царь Пелейлӧн морскӧй богиня Фетидакӧд сылӧн свадьба вылас вӧлі мунӧ пир, код вылӧ вӧлі корӧма став богиняяссӧ, раздор вӧчысь богиня Эридаысь кындзи.
Скӧрмӧм Эрида решитіс лӧгӧдны пируйтысьясӧс да, кор енъяс да богиняяс пуксялісны пызан сайӧ, шыбытіс на костӧ гижӧда яблок: «Сылы, коді медся мича».
Богиняяс костын пыр жӧ пансис сы йылысь спор, кодлы лоас тайӧ яблокыс.
Медся нин ёна вензисны куим богиня: Гера, Зевслӧн гӧтыр, Афина, мудростьлӧн богиня, да Афродита, мичлунлӧн богиня.
Ассьыныс спорсӧ решитӧм могысь найӧ шыӧдчисны Зевс дорӧ, но сійӧ эз пожелайт лоны налӧн судьяӧн да ыстіс найӧс Парис дорӧ, троянскӧй царь Приамлӧн пи дорӧ.
Парис дорӧ воӧм бӧрын богиняяс пиысь быдӧн зілис задобритны сійӧс: Гера кӧсйысис, Парис кӧ бӧръяс сійӧс, вӧчны Парисӧс став мир вылас властелинӧн, Афина — великӧй геройӧн да мудрецӧн, а Афродита — кӧсйысис сылы сетны гӧтыр вылӧ светсьыс медся мича нывбабаӧс.
Юноша Парис бӧрйис медбӧръясӧ да яблоксӧ присудитіс Афродиталы.
Сійӧ кадсяньыс Афина да Гера кутісны ненавидитны Парисӧс, а сыкӧд тшӧтш и ставнас троянскӧй народсӧ.
Афродита жӧ, ассьыс кӧсйысьӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн, отсаліс Парислы гусявны красавица Еленаӧс, спартанскӧй царь Менелайлысь гӧтырсӧ.
Троянскӧй войналӧн заводитчӧм.
Менелай решитіс бӧр судзӧдны аслыс Еленаӧс да мынтыны водзӧс ӧбидасьыс.
Сы дор сувтісны став греческӧй царьяс; найӧ решитісны войнаӧн мунны троянецъяс вылӧ, да став войскаыслӧн верховнӧй предводительнас лоис микенскӧй царь Агамемнон, Менелайлӧн вокыс.
Дас во кыссис тайӧ войнаыс; уна греческӧй и троянскӧй герой участвуйтісны сыын.
Медся тӧдчана геройяснас вӧліны: грекъясладорын — Пелейлӧн пиыс Ахилл, а троянецладорын — Приамлӧн пиыс Гектор.
Ахиллӧн Агамемнонкӧд ссоритчӧм.
Война заводитчигӧн, кор Ахилл участвуйтліс бойясын, грекъяс зырлісны троянецъясӧс, и найӧ эз лысьтлыны петны ас карса стена сайӧ.
Но кор Агамемнон ӧбӧдитіс Ахиллӧс, сылысь пленницасӧ мырддьӧмӧн, Ахилл ӧткажитчис войнаын водзӧ участвуйтӧмысь.
Троянецъяс смелмисны да кутісны вермыны грекъясӧс.
Найӧ дзик нин воисны грекъяслӧн корабльяс дорӧ да грӧзитчисны найӧс сотны, а Ахилл век на, став корӧмъясыс вылӧ видзӧдтӧг, кутіс лӧг Агамемнон вылӧ да эз кӧсйы сылы отсавны.
Но тан грекъяслы отсӧг вылӧ локтіс Ахиллӧн медся матысса друг Патрокл.
Сійӧ убедитіс Ахиллӧс сетны сылы ассьыс доспехъяссӧ да разрешитны отсавны грекъяслы.
Патрокл пасьталіс Ахиллысь доспехъяссӧ да нуӧдіс ас бӧрсяыс грекъясӧс.
Троянецъяс первойсӧ доспехъяс вӧснаыс Патроклӧс чайтісны Ахиллӧн да кутісны пышйыны.
Уна врагӧс сэк виис Патрокл, но буретш Троя ворота дінын Патрокллы паныд петіс Гектор да виис сійӧс.
Патроклысь шойсӧ босьтны сылы эз удайтчы, но Ахиллысь доспехъяссӧ сійӧ пӧрччис Патрокл вылысь да пасьталіс ас вылас.
Ахиллӧн грекъяскӧд миритчӧм.
Кор Патрокл кулӧм йылысь юӧрыс воис Ахиллӧдз, сійӧ шогпырысь жалитіс, мый лӧгасьліс грекъяс вылӧ, да решитіс выльысь миритчыны накӧд, медым бара воюйтны троянецъяслы паныд.
Ахилл кӧсйис водзӧс налы мынтыны, а медсясӧ Гекторлы, Ахиллысь другсӧ виӧмысь.
Но пыр жӧ пырны бойӧ Ахилл эз вермы, сы вӧсна мый сылӧн эз вӧвны доспехъясыс.
Тані отсаліс сылы мамыс, богиня Фетида.
Сійӧ муніс Гефест дорӧ, кузнечнӧй искусстволӧн да билӧн ен дорӧ, и сійӧ Фетида корӧм кузя дорис Ахиллы сэтшӧм бур доспехъяс, кутшӧмыс эз вӧвлы на ни ӧти геройлӧн.
Ахиллӧн да Гекторлӧн тыш.
Выль доспехъясӧ пасьтасьӧмӧн, Ахилл пыр жӧ уськӧдчис тышӧ.
Сійӧ яра тышкасис.
Уна троянецъясӧс вӧлі виӧма сыӧн, мукӧдъясыс пышйисны.
Отнас Гектор эз кӧсйы повзьӧмӧн пышйыны да кольччис виччысьны сы дорӧ матыстчысь Ахиллӧс.
Карса стенасянь сылӧн батьыс да мамыс весь кевмысисны сылы пырны карӧ да не тышкасьны Ахиллкӧд:
Гектор вӧлі непреклоннӧй.
Правда, кор страшнӧй Ахилл, доспехъяснас югъялігтыр, матыстчис дзик сы дорӧ, Гектор дрӧгнитіс, но ассьыс полӧмсӧ веніс да чужӧм на чужӧм паныдасис Ахиллкӧд.
Сюся тышкасис Ахиллкӧд Гектор, но сійӧ эз вермы аслас копьёӧн писькӧдны Гефестӧн дорӧм доспехъяссӧ.
Кузя тышкасьӧм бӧрын Ахилл виис Гекторӧс.
Кулігас Гектор корис Ахиллӧс не сетны сылысь телӧсӧ поругание вылӧ.
Но Ахилл вӧлі безжалостнӧйӧн.
Врагӧс виӧм бӧрын сійӧ кӧрталіс сылысь шойсӧ аслас колесница бердӧ да гирилюки кыскис ас бӧрсяыс лагерӧ.
Гекторлӧн батьыс и мамыс да троянецъяс став тайӧтор вылас видзӧдісны карса стенъяссянь да, Гекторлы отсавны вермытӧг, шога бӧрдісны.
Ахиллӧн кулӧм.
Но эз дыр ов и Ахилл.
Гекторлӧн вокыс, Парис, виис Ахиллӧс, меткӧй ньӧвйӧн сылы нач ӧти уязвимӧй местаӧ — кокбӧрляӧ — инмӧмӧн.
Ахиллӧс вӧлі зэв сьӧкыд вины, сы вӧсна мый, кор на сійӧ вӧліс кагаӧн, мамыс купайтіс сійӧс му пытшкӧсса царстволӧн ваясын, кодъяс, греческӧй верованиеяс серти, мортлысь телӧсӧ вӧчлісны неуязвимӧйӧн.
Но, Ахиллӧс купайтігӧн, мамыс кутіс сійӧс кокбӧрлятіыс, и тайӧ местаыс, кодӧс эз ло мыськӧма волшебнӧй ваӧн, лои уязвимӧйӧн (тасянь выражение <rus>«ахиллесова пята»</rus>, мый лоӧ «уязвимӧй места»).
Троялӧн усьӧм.
Гектор кулӧм бӧрын троянецъяс эз нин лысьтлыны тышкасьны грекъяскӧд восьса эрд вылын да игнасисны караныс.
Но и грекъяс Ахиллтӧг эз вермыны босьтны Троя.
Сэк решитісны действуйтны не вынӧн, а мудерлунӧн.
Одиссей сӧвет серти вӧлі вӧчӧма зэв ыджыд пу вӧв, код пытшкӧ пырисны медся сюсь греческӧй геройяс.
Ӧстальнӧй войскаыс жӧ, медым ылӧдны троянецъясӧс, пуксис корабльяс вылӧ да муніс матыса ді вылӧ.
Аддзӧмӧн, мый грекъяс мунісны, троянецъяс решитісны, мый осада помасис, да пыртісны вӧвсӧ карӧ.
Войнас, кор Троя ставнас унмовсис, геройяс петісны вӧв пытшкысь да восьтісны воротасӧ ӧстальнӧй грекъяслы, кодъяс бӧр воисны ді вывсьыс.
Найӧ быд боксянь ӧзтісны карсӧ да виалісны пӧшти став троянецъяссӧ.
Сідз, медбӧрын, война дасӧд вонас усис великӧй Троя.
34 §. «Одиссея».
Трояысь локтіганыс греческӧй геройяс дыр странствуйтісны да испытайтісны зэв уна бедствие да опасность.
Медся дыр кыссис Итакиса (Ионическӧй мореын ді) царь Одиссейлӧн странствуйтӧмыс — быдса дас во.
Сылӧн приключениеяс йылысь висьтыс и эм «Одиссеялӧн» содержаниеыс.
Тӧдмасям тайӧ приключениеяс письыс некымынкӧд.
Одиссей Полифем ордын.
Ӧтчыд гыа море вайис Одиссейӧс да сылысь спутникъяссӧ циклопъяс — ӧти синма великанъяс — ді дорӧ.
Одиссей аслас некымын спутниккӧд локтіс на пиысь медся страшнӧй циклоп Полифем пещераӧ.
Гортас воӧм мысти, Полифем казяліс найӧс аслас пещераысь.
Сійӧ пыр жӧ пытшкӧссяньыс потшис пыранінсӧ ыджыд изйӧн да сёйис на пиысь кыкӧс.
Та бӧрын сійӧ унмовсис.
Одиссей вермис эськӧ вины сійӧс узигас, но сэки некодлы эськӧ лои восьтыны Одиссейлы да сылӧн спутникъяслы петан туйсӧ.
Асьныс найӧ эз вермыны вештыны ыджыд изсӧ, да налы ставныслы эськӧ лои тшыг кувны пещераас.
Мудер вежӧра Одиссей мӧдтор думыштіс.
Мӧд луннас сійӧ юкталіс циклопӧс винаӧн.
Кор коддзӧм Полифем унмовсис, Одиссей сылысь ӧзъян маегӧн дзижаліс-сотіс нач ӧти синсӧ.
Циклоп яра скӧрмис да сетіс кыв, мый некод ловйӧн оз пет сы пещераысь.
Асывводзнас, пещераысь ассьыс ыжъяссӧ лэдзигӧн, Полифем сувтіс дзик пыранінас да малалӧмӧн видлаліс быд петысь животнӧйӧс.
Но Одиссей пӧръяліс мудера.
Сійӧ кӧртавліс став ыжъяссӧ куимӧн-куимӧн, а быд шӧрса ыжлы кынӧм улас кӧрталіс ӧткӧн-ӧткӧн ассьыс спутникъяссӧ.
Ачыс жӧ, ассьыс кияссӧ вурунӧн вевттьӧмӧн, кутчысис увсяньыс ӧти ыжлы.
Тадзи пышйисны найӧ страшнӧй людоедысь.
Тӧвъяслӧн ен Эол ордын.
Кор Одиссей веськаліс тӧвъяслӧн ен Эол ді вылӧ, сійӧс вӧлі бура примитӧма.
Прӧщайтчигӧн Эол сетіс Одиссейлы мешӧк, кытчӧ вӧлі кӧрталӧма став лёк, паныдӧн пӧльтысь тӧвъяссӧ.
Кор кывтіс Одиссей Эол ордсянь, мореыс вӧлі дзик лӧнь.
Но лоис сідз, мый аслас рӧдина — Итака — дорас матысмигӧн Одиссей унмовсис, да спутникъясыс сылӧн, чайтӧмӧн, мый тайӧ мешӧкас эмӧсь сокровищеяс, разисны сійӧс.
Мездмӧм тӧвъяс шутлялігтыр петісны вӧля вылӧ и Одиссейлысь судносӧ бара нуис Эол ді дорӧ.
Но ӧні Эол ӧткажитіс нин отсавны Одиссейлы да сылы быть лои водзӧ кывтны гыа море вывті.
Сиренаяс.
Одиссейлӧн водзӧ локтан интереснӧй приключениеӧн вӧлі сиренаяскӧд паныдасьлӧм.
Сиренаяс вӧліны джынвыйӧ нывбабаяс, джынвыйӧ лэбачьяс.
Налӧн сьылӧмныс вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый быдӧн, ді бердті прӧйдитігӧн, кӧні найӧ овлісны, сувтліс тайӧ ді бердас да бӧрсӧ сэсь эз нин бергӧдчывлы.
Медым не сетчыны сиренаясӧн очаруйтӧмлы, Одиссей найӧ ді дорӧ матысмигӧн став аслас спутникъяслысь лемаліс пельяснысӧ воскӧн.
Асьсӧ жӧ сійӧ тшӧктіс кӧртавны мачта бердӧ.
Кор Одиссей кыліс сиренаяслысь гӧлӧссӧ, сійӧ кутіс нетшкысьны берег вылӧ, но спутникъясыс ещӧ на топыдджыка кӧрталісны сійӧс.
Тадзи сяммис Одиссей кывзыны сиренаяслысь гӧлӧссӧ и кольны дзоньвидзаӧн.
Сцилла да Харибда костын.
Ӧтилаын Одиссейлӧн туйыс куйліс кык страшнӧй чудовище костын: Сцилла да Харибда костын.
Сцилла кватайтліс сы дорті кывтысь корабльяс вылысь медбур мореходъяссӧ.
Харибдаысь жӧ некод эз вермывлы спаситчывны: сійӧ, пырджык, ньылыштлывліс ставнас корабльсӧ сылӧн став спутникъяснас.
Сы вӧсна мый мынтӧдчыны тайӧ кыкнан чудовищесьыс некыдз вӧлі оз позь, Одиссей бӧрйис кык лёкторсьыс ичӧтджыксӧ — Сциллаӧс.
Сійӧ кӧть и сёйис сылысь спутникъяс пиысь квайт мортӧс, но зато ӧстальнӧйясыс колины дзоньвидзаӧсь.
Харибда жӧ эськӧ ставсӧ пӧгубитіс.
Феакиецъяс ордын.
Ӧтчыд буря пасьнитіс Одиссейлысь корабльсӧ да лишитіс сійӧс спутникъяссьыс.
Кузь приключениеяс бӧрын Одиссей вӧчис пур да бура мӧдӧдчис плавайтны.
Но Посейдон, коді преследуйтліс сійӧс циклоп Полифемӧс синтӧммӧдӧмысь (Полифемыс вӧлі Посейдонлӧн пи), жугӧдіс Одиссейлысь пурсӧ.
Сӧмын ӧти морскӧй богиня отсӧгӧн Одиссейлы удайтчис воны сыла тӧдтӧм діӧдз да спаситчыны.
Тайӧ ді вылас оліс сказочнӧй народ феакиецъяс — искуснӧй мореходъяс.
Тайӧ народыслӧн царь Алкиной ласкова примитіс Одиссейӧс, козьналіс озыр пӧдаркиясӧн да снарядитіс ас муас локтӧм могысь сылы судно.
Одиссей рӧдинаын.
Сэк кор Одиссей воюйтіс Троя дорын да странствуйтіс, сылысь гӧтырсӧ, Пенелопаӧс коравлісны уна жӧник.
Найӧ чайтлісны, мый Одиссей некор нин бӧрсӧ оз во.
Пенелопа жӧ веритіс аслас верӧсыс воӧмӧ да ӧткажитліс став жӧникъяслы.
Одиссейлӧн пиыс Телемах, коді Одиссейӧн Итакиысь мунігӧн вӧлі зэв на ичӧтик, быдмис ён, цветитысь юношаӧ.
Шога да лӧгпырысь сійӧ видзӧдіс бать керкаас пируйтысь жӧникъяс буйство вылӧ.
abu
Ӧтпыр сійӧ мӧдӧдчыліс батьсӧ корсьны, но, нинӧм тӧдмавтӧг, бӧр гортас воис.
Корысь образын Одиссей.
Одиссей тӧдіс сы йылысь, мый вӧчсис сы керкаын.
Та вӧсна решитіс сійӧ локны гортас не аслас збыльысся видын, а корысь странникӧ пасьтасьӧмӧн.
Сы керкаын сэки буретш пируйтӧны вӧлі жӧникъяс.
Найӧ быдногыс издевайтчисны сы вылын, кодӧс чайтісны корысьӧн.
Одиссей воӧм бӧрын мӧд луннас вӧлі Аполлонлӧн праздник и Пенелопа вӧзйис жӧникъяслы татшӧм испытание.
Сійӧ вайис Одиссейлысь ньӧввуджсӧ да шуис, мый жӧникъяс пиысь сійӧ мортыс, коді вермас зэвтны ньӧввуджыслысь тетивасӧ да лыйны ньӧвсӧ 12 кольча пыр, лоас сылӧн верӧсӧн.
Жӧникъяс, ӧти бӧрся мӧд, заводитлісны зэлӧдны ньӧввудж, но некод на пиысь эз вермы тайӧс вӧчны.
Жӧникъясӧс виӧм.
Сэки Одиссей век на корысь мортӧн асьсӧ петкӧдлӧмӧн корис, медым и сылы лэдзисны видлыны ассьыс вынъяссӧ.
Жӧникъяс ӧткажитісны сылы тайӧторйын.
Но Телемах, кодлы Одиссей висьталіс ассьыс тайнасӧ, сетіс сылы ньӧввудж, и Одиссей кокниа лыйис став дас кыкнан кольча пырыс.
Та бӧрын дзик пыр жӧ Одиссей, Телемах да кык раб отсӧгӧн, виаліс став жӧниксӧ.
Та бӧрын сійӧ висьтасис Пенелопалы.
Сьӧкыд вӧлі Пенелопалы веритны, мый тайӧ киссьӧм паськӧма пӧрысь корысьыс — сылӧн верӧс.
Но бӧръяпомсӧ Пенелопа признайтіс сійӧс.
Афина, коді покровительствуйтіс Одиссейлы, бӧр бергӧдіс сылы важся том ӧбликсӧ.
Одиссей воӧм йылысь да жӧникъяс кулӧм йылысь юӧрыс ӧдйӧ паськаліс став Итаки пасьтала.
Виӧмъясыслӧн рӧдвужъясыс панісны Одиссейкӧд да сы дор сулалысьяскӧд тыш.
Афина отсӧгӧн победительнас колис Одиссей.
Афина жӧ регыд миритчӧдіс сійӧс итакиецъяскӧд, и найӧ бара признайтісны сійӧс асланыс царӧн.
«Одиссейӧс» «Илиадакӧд» сравнитӧм.
«Одиссея» кыдзи и «Илиада» состоитӧ 24 песняысь.
Уна на костын ӧтсяма чертаясыс, но эмӧсь и тӧдчана торъялӧмъяс.
«Одиссея» серти «Илиада» рисуйтӧ обществолысь древньӧйджык состояние.
«Илиада» сиӧма войналы да являйтчӧ геройяс йылысь поэмаӧн, а «Одиссея» петкӧдлӧ мирнӧй обстановка да сэні уна мойдсикаса происшествие.
Сійӧ красочнӧйджык да разнообразнӧйджык.
«Илиада» да «Одиссея» — художественнӧй литератураса величайшӧй произведениеяс да зэв ценнӧй историческӧй памятникъяс.
35 §. Род киссьӧм да государство чужӧм.
Родовӧй строй.
Енъяс да геройяс йылысь греческӧй сказаниеяс представляйтӧны миянлы ыджыд интерес.
Кӧть эськӧ тайӧ сказаниеясас уна фантастическӧйыс, но, на серти позьӧ тӧдмавны и сы йылысь, мый вӧвліс збыльвылас.
Тайӧ сказаниеясыс серти ми тӧдмалам греческӧй вождьяслӧн власть йылысь, народлӧн положение йылысь, овмӧс йылысь, сійӧ кадся техника, вооружение да быт йылысь.
Торйӧн нин уна сведение сетӧны миянлы «Илиада» да «Одиссея».
Гомеровскӧй поэмаяслӧн воддза юкӧнъясыс описывайтӧны Грецияӧс родовӧй строй состояниеын на.
Йӧзъяслӧн ыджыд группа, коді вӧлі йитчӧма кровнӧй родствоӧн да коді греческӧй понятиеяс серти паськавліс ӧти предоксянь, артмӧдліс род.
Род юрын сулаліс старейшина, коді шусьыліс геронтӧн.
Сійӧ заведывайтліс ӧтувъя родовӧй эмбурӧн, судитіс родичьясӧс, предводительствуйтіс война вылын да ведайтіс легендарнӧй родоначальникӧс почитайтӧмӧн.
Быд родса членъяс быть долженӧсь вӧлі отсасьны мӧда-мӧдлы да дорйыны мӧда-мӧдсӧ.
Некымын род ӧтувтчылісны фратрияӧ (братствоӧ).
Тайӧ союзыс эз вӧв родовӧй строй кодь топыдӧн.
Но фратрияяслӧн вӧліны ӧтувъя религиознӧй обрядъяс да фратрияяс сідзжӧ долженӧсь вӧлі дорйыны ассьыныс членъяссӧ.
Некымын родственнӧй фратриялӧн ӧтувтчӧмыс артмӧдліс фила, либӧ племя.
Сідз, например, Аттикалӧн население юксьыліс 4 фила вылӧ, быд фила состоитліс 3 фратрияысь, а быд фратрияӧ пырлісны 30 род.
Род киссьӧм да басилейяслӧн озырлун.
Кад кольӧмӧн родовӧй порядокъяс кутісны торксявны.
Родъяс торъявлісны гырысь семьяяс вылӧ.
Тайӧ семьяясыс ӧтувтчалісны ӧні сельскӧй общинаясӧ, кодъяс шусьылісны демыясӧн.
Первой каднас общинаса членъяс владейтлісны мунас ставныс ӧтув.
Общиннӧй муясысь вочасӧн торъялісны торъя йӧзъяслӧн муяс.
Медводдза му собственникъяснас вӧліны князьяс да царёкъяс, кодъяс сулавлісны племяяс юрын.
Найӧ шусьылісны басилейясӧн.
Тайӧ царёкъясыс пӧлучитлісны общинасянь торъя участокъяс.
Найӧ дружинникъяслӧн сідзжӧ вӧліны торъя му участокъяс.
Сыысь кындзи, босьтсьыліс озыр добыча войнаяс вылын.
Сӧмын прӧстӧй воинъяс кольлісны нинӧм кежысь.
Сідз, прӧстӧй воин Терсит шуӧ «Илиадаын» василейяс йылысь:
«Тіян дум выланыд век асланыд выгӧда, а воинъяс ті пыдди тышкасьӧны, терпитӧны кучкалӧмъяс да ранаяс».
Басилей лоис медся ыджыд землевладелецӧн да рабовладелецӧн.
Сы распоряжениеын воинъяслӧн дружина да уна раб.
Сылӧн семьяыс ыджыд, муыс да озырлуныс уна.
Сідз, троянскӧй царь Приамлӧн вӧлі 50 пи да 12 ныв.
Феакиецъяслӧн царь Алкиной, код йылысь висьтавсьӧ «Одиссеяын», имеитліс ыргӧнӧн, эзысьӧн да зарниӧн украситӧм зэв мича дворец.
Дворец сайын вӧліны роскошнӧй сад да виноградник.
Алкинойлӧн дворецас уна зэв вӧлі и нянь, и вина, и пуктас, и плодъяс.
Кыысь рабыняяс киясӧн вӧчсьылісны паськӧм, ковёръяс да покрывалӧяс.
Сылы эз уступайт озырлун сертиыс и Одиссей.
Гортса овмӧсас сылӧн вӧліны 50 рабыня, киӧн бергӧдлан мельнича вылас уджавлісны 12 рабыня.
Частнӧй собственность да государство лоӧм.
Тадзи общинаясысь заводитісны торйӧдчавны озыр да знатнӧй аристократъяс, либӧ «благороднӧйяс».
Такӧд тшӧтш паськаліс вежласьӧм (обмен), лоины деньгаяс.
Вузасьӧм озырмӧдіс аристократъясӧс.
Пленӧ босьтӧмъясӧс ӧні пӧртлісны рабъясӧ.
Тайӧ сетліс позянлун паськӧдны производство.
Вочасӧн-вочасӧн аристократъяс захватывайтісны пыр унджык и унджык муяс.
Мукӧд йӧзыс жӧ — демос — занимайтлісны посньыдик му участокъяс.
Весиг тайӧ участокъяссӧ уджалӧм вылӧ тырмымӧн средствояс абутӧм вӧсна, демос вочасӧн воштіс ассьыс муяссӧ.
Рабъясӧ пӧртлісны не сӧмын военнопленнӧйясӧс.
Посни землевладелец кӧ мыйкӧ босьтліс уджйӧзӧн аристократъяслысь да сэсся эз вермыв вештыны уджйӧзсӧ, сійӧ веськавліс рабствоӧ, мукӧддырйи весиг став семьянас.
Вочасӧн общество кутіс юксьыны рабъяс да рабовладелецъяс вылӧ.
Гӧльяс да рабъяс вылын рабовладелецъяслысь господствосӧ вынсьӧдӧм могысь чужис государство.
Военнӧй дружина да суд поддерживайтісны знатьлысь да озыръяслысь власть.
Тадзи чужис Грецияын классӧвӧй государство.
Артмӧм государство водзын сулалісны кык мог: 1) кутны рабъясӧс кывзысьӧмын да 2) паськӧдны государство да видзны сійӧс ортсыса врагъясысь.
Но главнӧй могнас вӧлі рабъясӧн веськӧдлыны да полнӧй подчинениеын найӧс видзны.
Сы вӧсна артмӧм государствоыс вӧлі рабовладельческӧйӧн.
Вочасӧн Грецияын рабство пыр ёнджыка и ёнджыка паськаліс, ыдждіс.
Родовӧй строй дзикӧдз разлагайтчис.
Грецияын уна местаясын ӧні лоалісны да быдмисны рабовладельческӧй государствояс.
36 §. Государство-кар (полис).
Греческӧй государствояс эз вӧвны гырысьӧсь.
Найӧ векджык занимайтлісны кар сы гӧгӧрса муяснас.
Ассьыныс каръяссӧ грекъяс медсясӧ стрӧитлісны морскӧй берегсянь неылӧ, кӧні вӧчсьыліс суднояслы сулалӧм вылӧ гавань.
Гавань дорас векджык овлісны купецъяс да морякъяс.
Тан жӧ мунліс моресайса тӧваръясӧн тӧргуйтӧм.
Карса поселениесӧ кытшавлісны укреплениеясӧн.
Тайӧ вӧлі акрополь, либӧ кремль, коді вӧчсьыліс карсӧ дорйӧм могысь.
Укреплениеяс гӧгӧр кар быдмӧм серти акрополь сайын чужлісны поселениеяс; выль поселение шусьыліс улыс карӧн, а воддзаыс — вылыс карӧн.
Татшӧм быдмӧм карыс общиннӧй муяскӧд тшӧтш, кодъяс вылын вӧліны сиктса поселокъяс, артмӧдліс государство-кар, либӧ, грекъяс ногӧн, полис.
Тадзи чужисны Грецияын медводдза каръяс-государствояс: Коринф, Аргос, Спарта, Афины да мукӧд.
Полис юрын сулаліс басилей, коді вӧлі и военнӧй вождьӧн, и высшӧй судьяӧн, и верховнӧй жрецӧн.
Сы достоинство йылысь знакӧн вӧлі жезл, либӧ скипетр.
Сы вӧсна басилейясӧс тшӧкыда шулісны скипетроносецъясӧн.
Война вылын басилей босьтліс захватитӧм добычаысь ыджыдджык да бурджык юкӧнсӧ.
Общественнӧй муысь сылы сідзжӧ торйӧдлывлісны медся ыджыд надел.
Пиръяс вылын сылы лӧсьӧдлісны почётнӧй места да гӧститӧдӧм вылӧ дасьтӧм медся чӧскыдторъяссӧ.
Став медся важнӧй делаяс кузя басилей должен вӧлі сёрнитны знатнӧй семьяясса главаяскӧд.
Тайӧ вӧліны старшинаяс, кодъясысь артмыліс совет, либӧ булэ.
Василейлысь приказъяс либӧ булэлысь шуӧмъяссӧ йӧзӧдӧм могысь, а сідзжӧ зэв важнӧй государственнӧй вопросъяс йылысь сёрнитны чукӧртсьыліс став взрослӧй мужчинаясысь народнӧй собрание.
Тайӧ собраниеыс шусьыліс агора.
Кутшӧмкӧ-либӧ вопрос кузя ассьыс мнениесӧ сійӧ петкӧдліс векджык «да» либӧ «нет» горзӧмӧн.
Полисын суд мунліс площадь вылын.
Судьяясӧн вӧліны старейшинаяс.
Найӧ кывзылісны мыждан мортсӧ, а сэсся ӧти бӧрся мӧд висьтавлісны ассьыныс кывсӧ тайӧ делӧ кузя.
Басилей веськӧдліс суднас.
Басилей гӧгӧр группируйтчыліс советникъясысь, судьяясысь да озыр землевладелецъясысь знать.
Найӧ киясын вочасӧн чукӧрмывлісны гырысь озырлунъяс да паськыд му наделъяс.
Прӧстӧй йӧз, либӧ демос, тышкасьліс тайӧ знатьыскӧд ас правоясыс вӧсна.
Аристократия да демос костын тышыс мунліс став греческӧй каръяс-государствоясын да тшӧкыда воліс зэв ёсь формаясӧдз.
37 §. Греческӧй торговля да колонизация.
Колонизациялӧн помкаяс.
Гомеровскӧй поэмаяс описывайтӧны вель уна греческӧй общинаясӧс, кодъяс вӧлі разалӧмаӧсь Эгейскӧй море пасьтала.
На костын йитӧдыс первойсӧ вӧлі зэв жеб.
Но гомеровскӧй период помӧ (VIII нэм миян эраӧдз) общинаяс костын кутісны лоны пыркадсяджык волысьӧмъяс.
Талы отсалісны: каръяс-государствояс артмӧм, на костын торговля пансьӧм, а сідзжӧ войнаяс.
Но рабъяс удж дырйи да зэв улі техника дырйи овмӧслӧн быдмӧм да озырлунъяс содӧмыс вермыліс сэк мунны медсясӧ территория паськӧдӧмӧн.
Тайӧн буретш и объясняйтчӧ греческӧй колонизация заводитчӧмыс.
Важъя греческӧй государствояскӧд да гырысь поселениеяскӧд радысь діяс вылын да Эгейскӧй море побережьеын кутісны лоавны выль колонияяс.
Сёрӧнджык колонияясыс лоалісны и Мраморнӧй да Чёрнӧй море побережьеясын.
Греческӧй колонистъяс писькӧдчылісны ылӧ рытыввылӧ, Италия да Сицилия берегъяс вылӧ.
Торговля паськалӧмкӧд, население быдмӧмкӧд да аристократия да демос костын тыш ёсьмӧмкӧд колонизация пыр ёнджыка чорзис.
Общинаяслӧн мутӧг кольӧм членъяс, медым не веськавны аристократъяслы кабалаӧ, эновтлісны ассьыныс рӧдинасӧ да мунлісны йӧз муясӧ.
Колонияяс кутлісны Грециякӧд йитӧд медсясӧ торговӧй обмен пыр.
Греция ньӧбис колонияясын кызвыннас видзму овмӧсса прӧдуктаяс да сырьё, колонияяс жӧ петкӧдлісны Грецияысь ремеслоса продуктъяс.
Греческӧй колонияяс.
Эгейскӧй море берегъясвывса самӧй древньӧй греческӧй поселениеяс пиысь гырысь роль ворслісны: Милет, Эфес да Смирна.
Найӧ вӧлі расположитчӧмаӧсь Малӧй Азия побережьеын.
Сыысь кындзи, тӧргуйтӧм боксянь ыджыд тӧдчанлун кутлісны Хиос да Самос діяс.
Став тайӧ местаясас вӧлі овмӧдчӧмны ионийскӧй племяса грекъяс, да сійӧ местаясыс ӧтувъя нимӧн шусьылісны — Ионияӧн.
Наын мунліс оживлённӧя тӧргуйтӧм не сӧмын ремеслоса прӧдуктъясӧн (ӧружиеӧн, сёйысь изделиеясӧн) да видзму овмӧсса прӧдуктаясӧн (винаӧн, выйӧн), но и рабъясӧн, кодъяс массаясӧн вайсьылісны ылі муясысь.
Вузасьӧм паськалӧм вӧсна Иония паськыда участвуйтіс колонизация водзӧ нуӧдӧмын.
VIII–VII нэмъясын миян эраӧдз греческӧй колонияяс лоалӧны Фракийскӧй побережье вылын, Мраморнӧй море берегъясын, Сицилияын да Южнӧй Италияын.
Малӧй Азияысь грекъясӧс торйӧн нин кыскыліс ас дінас Чёрнӧй море, коді сэк шусьыліс «Гостеприимнӧйӧн» (Понт Эвксинскӧй).
Сылӧн побережьеыс вӧлі озыр няньӧн да скӧтӧн, а ваясыс — чериӧн.
Сэсь зэв уна петкӧдсьывлісны и рабъяс.
Черноморскӧй колонияяс пиысь медсясӧ нимавлісны Пантикапей (ӧні Керчь), Херсонес (Севастополь дінын), Танаис (Дон устьеын) да Ольвия (Буг устьеын).
Тайӧ колонияяс пыр греческӧй тӧргуйтӧм да культура пырӧдчисны ылӧ войвылӧ дзик Скифияӧдз (СССР европейскӧй юкӧнлӧн степнӧй полосаыс ёна важъя кадъясӧ шусьыліс Скифияӧн — сэні олысь скифъяс племя ним серти).
Грекъяс кутлісны тӧргуйтӧм кузя да культура кузя топыд йитӧдъяс Скифиякӧд.
Найӧ колисны миянлы древньӧй скифъяс страналысь да бытлысь описание; скифскӧй курганъясысь аддзӧма греческӧй бытса неэтша памятник.
Средиземнӧй мореса рытыввыв юкӧнӧ грекъясӧс медся ёнасӧ кыскыліс плодороднӧй Сицилия да Южнӧй Италия.
VIII–VII нэмъясын миян эраӧдз Италиялӧн лунвыв юкӧныс да Сицилия вевттьысисны зэв уна греческӧй колонияясӧн (Неаполь, Тарент, Сиракузы да мукӧд).
Тайӧ колонияясыс шусьылісны Великӧй Грецияӧн.
Монета лоӧм.
Колонистъяслӧн главнӧй занятиенас вӧліны тӧргуйтӧм, ремеслояс, черикыйӧм да мууджалӧм.
Паськыда тӧргуйтӧм вызовитіс металлическӧй монета нога денежнӧй знакъяс лоӧм.
Войдӧр деньгаяс пыдди вежласян средствояснас вӧліны ӧшъяс да ыжъяс.
Ӧні, тӧргуйтӧм паськалӧм вӧсна, тайӧ способыс лои не удобнӧйӧн.
Деньгаяс туйӧ кутісны применяйтны металл торъяс.
VII нэмсянь миян эраӧдз заводитчӧ определённӧй веса монетаяс чеканитӧм.
Татшӧм монета лӧсьӧдӧмыс ёна кокньӧдіс тӧргуйтӧмсӧ.
Монетасӧ эз нин ковмыв быдпӧрйӧ веситны, кыдзи тайӧс колӧ вӧлі вӧчны важ неудобнӧй монетаяскӧд.
Тадзи мореплавание, паськыда тӧргуйтӧм да колонизация вӧсна грекъяслӧн кыптіс овмӧсныс, содісны озырлунъясныс, ёнмис техника да паськалісны быдсикас разнӧй областьясын знаниеяс.
Каръяс-государствояс тӧдчымӧнъя ёнмисны.
Чужӧм рабовладельческӧй государство представляйтӧ аснас водзӧ воськов важ, первобытно-общиннӧй, строй серти.
38 §. Военнӧй быт да общественнӧй играяс.
Оракулъяс.
Военнӧй быт.
Грекъяслӧн общественнӧй олӧманыс воддза каднас ыджыд роль ворсліс война.
Том греческӧй государствояс нуждайтчылісны соседъяс уськӧдчалӧмъясысь надежнӧй защитаын.
Войнаӧн да грабежъясӧн сэки чукӧртлісны озырлунъяс, завоюйтлісны муяс, содтылісны собственность.
Та вӧсна государство босьтліс военнӧй организациялысь чертаяс.
Став гражданаыс, рабъясысь кындзи, вӧліны вооруженнӧйӧсь.
Рабъяслы эз разрешайтчывлы новлыны ӧружие, сы вӧсна мый господа полісны найӧ кыпӧдчӧмъясысь.
Аристократлӧн да прӧстӧй народлӧн вооружение костын вӧлі ыджыд торъялӧм.
Аристократлӧн вӧлі шлем, бронзовӧй латыяс, кодъяс видзлісны морӧс и мыш, ыджыд, векджык разукраситӧм, щит, копьё да меч.
Татшӧм дона металлическӧй вооружениеыс вӧлі доступнӧ сӧмын озыръяслы.
Прӧстӧй воинъяс жӧ новлісны кыз дӧраысь вӧчӧм паськӧм да налӧн вӧліны сӧмын копьёяс да мечьяс; налӧн щитъясыс вӧлі вӧчӧма кучикысь.
Омӧля защититӧм да лёка вооружитӧм воинъяс эз вӧвны опаснӧйӧсь бура вооружитчӧм аристократлы.
Удачнӧй походлӧн став славаыс приписывайтчыліс предводительяслы, найӧ жӧ босьтлісны военнӧй добычалысь бурджык да ыджыдджык юкӧнсӧ.
Рядӧвӧй воинъяс бӧр локталісны гортаныс сэтшӧм жӧ гӧльӧн, кутшӧмӧн вӧвліны и походӧдзыс.
Тайӧ тшӧкыда кыпӧдліс воинъяслысь лӧглунсӧ.
«Илиадаын» на висьтавсьӧ ӧти татшӧм рядӧвӧй воинӧн — Терситӧн — троянскӧй походса вождьлы — Агамемнонлы — паныд сувтӧм йылысь.
Терситӧс таысь нӧйтіс Одиссей.
Играяс.
Тшӧкыда овлан войнаяс требуйтісны вына, пельк йӧзӧс.
Та вӧсна древньӧй грекъяс бытын ыджыд тӧдчанлун кутлісны общественнӧй играяс.
Найӧ вӧліны — быдсямасикас ордйысьӧмъяс да вӧчсьылісны празднествояс дырйи Грецияса разнӧй местаясын: Олимпияын, Дельфыын да Коринфскӧй перешеек вылын.
Став играяс пиысь медся знаменитӧйясӧн вӧліны олимпийскӧйяс.
Олимпийскӧй играяс вӧчсьылісны Олимпия дінын, равнина вылын, священнӧй роща бердын, кӧні сулаліс верховнӧй ен — Зевс честь кузя храм.
Ордйысьӧмын участвуйтны окотитысьясӧс пасйылісны особӧй списокӧ ордйысьӧмъясыс заводитчытӧдз во войдӧр.
Специальнӧй школаясын мунліс ордйысьӧмъяс кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Олимпийскӧй играяс торжественнӧя восьтӧм вылӧ волісны греческӧй мирса разнӧй местаясысь зэв уна йӧз.
Став греческӧй государствояс мӧдӧдлісны тайӧ играяс вылас ассьыныс посолъяснысӧ да делегацияяс.
Играяс мунан кад кежлӧ дугӧдчылісны торъя государствояс костын раздоръяс да ыджыд штраф угроза улын весиг войнаяс долженӧсь вӧлі дугӧдсьывны.
Торжественнӧй играяс мунан став кад кежлас лӧсьӧдсьыліс сідз шусяна «священнӧй перемирие».
Ставыс тайӧ отсавліс грекъяс культурнӧй единениелы.
Играяс состоитлісны гимнастическӧй упражнениеясысь: котралӧм, вермасьӧм, дискъяс да копьёяс шыблалӧм; вӧвъясӧн ордйысьӧмъяс заключайтчылісны чеччалӧмъясын да колесницаясӧн котӧртӧмын; музыкальнӧйяс — поэтъяслӧн, музыкантъяслӧн да с. в. выступлениеясын.
Торйӧн нин ёна радейтлісны гимнастическӧй ордйысьӧмъяс, сы вӧсна мый найӧ вӧліны массаяслы медся доступнӧйӧсь.
Быд ён либӧ пельк гражданин вермис сыын участвуйтны.
Вӧла ордйысьӧмъясын да музыкальнӧй играясын жӧ вермисны участвуйтны, медсясӧ, аристократиялӧн озыр представительяс, кодъяслӧн вӧліны асланыс вӧвъяс да разнӧйпӧлӧс музыкальнӧй инструментъяс.
Ордйысьӧмъяс вылын победитысьясӧс награждайтлісны оливковӧй веткаясысь вӧчӧм венокъясӧн, налысь нимъяссӧ гижлісны торъя списокъясӧ да прославляйтлісны став Греция пасьта.
Победительяслы сетлісны медводдза местаяс театръясын, быдлаын найӧс встречайтлісны почестьясӧн, а Олимпияын победительяслы ловъя дырйиныс на сувтӧдсьылісны статуяяс видын памятникъяс.
Олимпийскӧй праздникъяс костса нёль вося периодъясыс шусьылісны олимпиядаясӧн.
Сёрӧнджык весиг кадсӧ кутісны артавны олимпиадаяс серти.
Олимпияын торжественнӧй играяс вылын победительяслысь нимъяссӧ медводдзаысь вӧлі гижӧма 776 воын миян эраӧдз.
Мӧдысьджык тайӧ восяньыс грекъяс кутісны нуӧдны ассьыныс летосчисление.
Оракулъяс.
Грекъяс юрбитлісны асланыс енъяслы гортса алтарьясаныс да храмъясын.
Кызвын святилищеясыс имеитлісны значение сӧмын сійӧ местаыслы, кӧні найӧ вӧліны.
Но ӧткымын святилищеясӧс почитайтлісны став Греция пасьтала да мукӧддырйи весиг сы сайын.
Торйӧн нин знаменитӧйӧсь вӧліны сійӧ святилищеяс, кӧні вӧвліны оракулъяс, кодъяс сетлывлісны быдсяма сӧветъяс да предсказывайтлісны водзӧ вылӧ.
Сэтшӧмӧн, например, вӧлі Эпирын додонскӧй оракул, Грецияын медся древньӧйяс пиысь ӧти.
Сэні, гӧраясын, шордорса тшӧкыд рощаын, сулаліс алтарь да ыджыд ён дуб.
Дубыс лыддьысьліс священнӧйӧн да, предание серти, сы коръяс кышӧдчӧмын позьӧ вӧлі кывны главнӧй енлысь — Зевслысь — волясӧ.
Кодъяслы вӧлі окота кывлыны кутшӧм-нибудь сӧвет либӧ предсказание, волісны тайӧ дуб дорас.
Сылӧн кышӧдчӧм серти жрецъяс быттьӧкӧ разгадывайтлісны да висьтавлісны йӧзъяслы енъяслысь индӧдъяс.
Ещӧ на ыджыдджык известностьӧн пӧльзуйтчыліс дельфийскӧй оракул.
Сійӧ вӧлі Фокидаын (Дельфы карын Средньӧй Грецияын) Парнас гӧра подув дорын.
Предсказаниеяссӧ сэн сетліс особӧй жрица, коді шусьыліс пифияӧн.
Сійӧ пуксьывліс треножник вылӧ пещера потас весьтӧ, кытысь петлісны кольмӧдан испарениеяс.
Тайӧ испарениеяснас кольмӧм пифия воштыліс садьсӧ да горӧдлывліс бессвязнӧй кывъяс.
Жрецъяс сэсся истолкуйтлісны тайӧ кывъяссӧ аслыныс усмотрение серти.
Неэтшаысь найӧ ас интересъясаныс веськӧдлісны, быттьӧкӧ енъяс нимсянь, йӧзъяслысь да весиг быдса государствояслысь действиеяс.
Сы вӧсна мый збыльвылассӧ оракулъяс, дерт, эз тӧдны будущӧйсӧ, то найӧ сетлісны кык ногӧн гӧгӧрвоны позяна ӧтветъяс, кодъясӧс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны и сідз и тадз.
Ӧтчыд, например, персъяскӧд решающӧй тыш водзвылын лидийскӧй царь Крез юаліс дельфийскӧй оракуллысь, колӧ-ӧ сылы вуджны Галис ю, мӧдног кӧ заводитны-ӧ Персиялы паныд война.
Оракул висьталіс, мый, ю вуджӧм бӧрын, Крез пасьвартас-жугӧдас великӧй царство.
Та бӧрын ас победаас эскысь Крез вуджис юсӧ, но потерпитіс поражение.
Кор жӧ Крез мыжаліс оракулӧс лӧжнӧй предсказаниеысь, дельфийскӧй жрецъяс сылы вочавидзисны, мый мыжаыс абу оракул, а ачыс сійӧ: Крез ӧд, збыльвылӧ, пасьвартіс-жугӧдіс царство, сӧмын эз Персидскӧйӧс, а ассьыс.
Оракулъясӧн сеталан сӧветъясысь да предсказаниеясысь храмъяслы ваявсьылісны козинъяс.
Дельфийскӧй храм мыйкӧдыра мысти лои вывті гырысь озырлунъяс кутысьӧн.
Та вӧсна Дельфылӧн лои ыджыд влияние став Грецияын: найӧ сетавлісны уджйӧзӧн деньгаяс, сюйсьылісны государствояслӧн пытшкӧсса делӧясӧ, отсавлісны сійӧ либӧ мӧд страналы война дырйи.
II.
СПАРТА.
39 §. Спарталӧн общественнӧй строй.
Спарта артмӧм.
Государство Спарта артмис Лакония областьын.
Лакония вӧлі расположитчӧма Пелопоннес асыв-лун юкӧнын.
Сійӧ занимайтліс Эврот юлысь долина да некымын горнӧй места.
Лакониялӧн гӧраяс вӧліны озырӧсь мраморӧн да кӧртӧн; гӧра пӧлӧнъясас быдмисны сук вӧръяс, кодъясын олісны уна дикӧй кӧзаяс, кабанъяс, ошъяс да унасикас пӧткаяс.
Эврот юлӧн долина вӧлі зэв удобнӧй мууджалӧм вылӧ.
Сылӧн муясыс плодороднӧйӧсь да гӧгӧрбок видзсьӧны гӧраясӧн.
Область центрын, Эврот берегъяс дорын, куйліс Спарта кар.
Матігӧгӧрын куйлысь некымын община ӧтувтчӧм бӧрын сійӧ лоис Лаконияса главнӧй карӧн.
Тайӧ кар ним серти и государствоыс кутіс шусьыны Спартанскӧйӧн, либӧ прӧстӧ Спартаӧн.
Тайӧ страналӧн населениеыс, предание серти, вӧлі дорийскӧй завоевательяс потомокъясысь.
Найӧ локтісны Эврот долинаӧ, пӧкӧритісны тан важысянь вӧвлӧм ахеецъяслысь племя да поработитісны сійӧс.
Поработитӧм народ пыр кыпӧдчывліс аслас нартитысьяслы паныд.
Спартаын мунліс дугдывлытӧм тыш.
Предание серти пытшкӧсса тышлы помсӧ пуктіс Ликург.
Сійӧ издайтіс уна законъяс, кодъяс ёнмӧдісны Спарталысь государственнӧй стройсӧ.
Ликург лыддьыссьыліс медводдза спартанскӧй законодательӧн.
Политическӧй строй.
Спартаӧн веськӧдлысьясӧн вӧліны кык царь.
На киын вӧлі ограничиттӧм власть сӧмын война дырйи, мирнӧй кадын жӧ царьяс долженӧсь вӧлі став делаясас юасьны сӧгласлунсӧ старейшинаяс сӧветлысь, коді шусьыліс герусияӧн.
Герусия состоитліс 30 мортысь; кык царь кындзи, сыӧ пырлісны 28 старец, кодъяс бӧрйыссьылісны нэм кежланыс.
На пиысь быдӧнлы колӧ вӧлі лоны 60 арӧсысь не томджыкӧн.
Мӧд важнӧй учреждениеӧн вӧлі коллегия, коді состоитліс 5 эфорысь — особӧй выборнӧй должностнӧй йӧзысь.
Найӧ бӧрйыссьылісны ӧти во кежлӧ.
Бӧрынджык эфоръяс пӧлучитісны зэв ыджыд власть.
Найӧ вермывлісны кывкутӧмӧ кыскывлыны весиг асьнысӧ царьясӧс.
Царьяс, эфоръяс да герусия кындзи, Спартаын вӧвліс ещӧ Народнӧй собрание, коді состоитліс став взрослӧй спартанецъясысь.
Чукӧртчыліс собраниеыс тӧлысь пиас ӧтчыд.
Тайӧ собрание вылын царьяс висьтавлісны гражданалы герусиялысь решение, но народ эз обсуждайтлы тайӧ решениесӧ, сӧмын горзӧмъясӧн примитліс либӧ ӧткажитліс сійӧс.
Татшӧм ногӧн, главнӧй рольсӧ ворсліс эз Народнӧй собрание, а царьяс, эфоръяс да герусия.
Классъяс.
Спарталӧн население юксьывліс спартиатъяс, периэкъяс да илотъяс вылӧ.
Спартиатъяс вӧліны господствуйтысь классӧн.
Сы вӧсна мый налы пыр ковмыліс пӧдтавны асланыс рабъяслысь восстаниеяс, налӧн вӧлі ён военнӧй организация.
Овлісны найӧ лагерӧн, кыдзи воинъяс, пыр дасьӧсь выступитны ӧружиеӧн.
Спартиатъяс эз занимайтчывны производительнӧй уджӧн: видзму овмӧс да ремесло лыддисны унизительнӧй уджъясӧн.
Кызвын кадсӧ спартиатъяс коллявлісны военнӧй упражнениеясын да походъясын.
Став спартиатъяс лыддьыссьылісны ас костаныс равнӧйясӧн.
Периэкъяс да илотъяс — населениелӧн пӧкӧритӧм слӧйяс, кодъяс вӧліны нартитана положениеын.
Периэкъясӧн шусьыліс населениелӧн сійӧ юкӧныс, коді кольліс свободнӧйӧн, но обязан вӧлі мынтыны дань спартиатъяслы.
Периэкъяс занимайтчылісны ремеслоӧн, тӧргуйтӧмӧн да видзму уджалӧмӧн.
Кызвыннас найӧ овлісны спартаса приморскӧй районъясын.
Илотъяс вӧліны медся сьӧкыд положениеын: асланыс уджӧн найӧ содержитісны спартиатъяслысь класс.
Илотъяс пӧшти нинӧмӧн эз торъявлыны мукӧд греческӧй государствоясса рабъясысь.
Но найӧ принадлежитлісны не торъя кӧзяевалы, а ставнас спартанскӧй государстволы.
Илотъяс зэв тшӧкыда кыпӧдчывлісны асланыс поработительяслы паныд.
Сы вӧсна спартиатъяс пыр следитісны на бӧрысь.
Кадысь кадӧ спартанскӧй правительство ыстывліс том спартиатъясӧс сиктъясӧ сы могысь, медым кыйӧдавны подозрительнӧй илотъясӧс да виавны найӧс.
Илотъясӧс тадзи виалӧмъясыс шусьылісны криптияясӧн.
Ӧтчыд спартиатъяс виисны кык сюрс гӧгӧр илотӧс.
Но, тайӧ чорыд мераяс вылӧ видзӧдтӧг, аслыныс свобода бергӧдны стремитчӧмӧн, илотъяс выльысь и выльысь кыпӧдчывлісны спартиатъяслы паныд.
Ми аддзам, мый Спарта вӧлі тшӧтш жӧ рабовладельческӧй государствоӧн.
Но сыын ёнӧсь на вӧліны общиннӧй бытлӧн колясъясыс да зэв ыджыд роль ворсіс военнӧй организация.
40 §. Спартанцылӧн быт да воспитание.
Пелопоннесскӧй союз.
Спартанцылӧн общиннӧй быт.
Спартанцылӧн дыр сохраняйтчис общиннӧй собственность.
Спартаын мусӧ вӧлі юклӧма ӧткодь участокъяс вылӧ.
Ньӧбавны мусӧ да чӧжны гырысь озырлунъяс запрещайтсьыліс.
Предание серти, Ликург, спартанцыӧс ӧткодявны кӧсйиг да на ордын роскошь да озырлун содӧм кутны зілиг, зарни да эзысь деньгаяс пыдди пыртіс кӧрт деньгаяс.
Чӧжны уна кӧрт деньга вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна, мый найӧ вӧліны вывті гырысьӧсь да сьӧкыдӧсь.
Ӧбедайтлісны спартанцы весиг мирнӧй кадӧ ставныс ӧтлаын.
Мужчина-воинъяслӧн тайӧ ӧтувъя ӧбедъясыс шусьылісны сисситияясӧн.
Спартанскӧй воспитание.
Ыджыд тӧдчанлун сетлісны спартанцы челядьнысӧ воспитайтӧмлы.
Кор спартанскӧй семьяын чужліс кага, сійӧс петкӧдлісны карса старейшинаяслы, и найӧ решайтлісны сылысь участьсӧ: слабӧс шыбытлісны пропастьӧ, а ёнӧс бӧр сетлісны мамыслы.
Спартанцы лыддьылісны, мый слаб кагаысь оз быдмы бур воин, сы вӧсна ловйӧн кольлісны сӧмын крепыд да дзоньвидза челядьӧс.
7 арӧссянь 18 арӧсӧдз детинкаяс велӧдчылісны особӧй школаясын — гимнасияясын.
Сэні занимайтчылісны, медсясӧ, гимнастикаӧн, копьёяс да дискъяс шыблалӧмӧн да мукӧдсикас военнӧй упражнениеясӧн.
Медым закалитны челядьӧс да велӧдны найӧс военнӧй олӧмса сьӧкыдлунъяс терпитны, найӧс кокниа пасьтӧдлісны, омӧля вердлісны, а мукӧддырйи весиг и нӧйтлісны.
Сідз, например, во пиын ӧтчыдысь Артемида алтарь водзын нӧйтлісны детинкаясӧс, детинкаяслы жӧ эз позь сэк горзыны да корны пӧщада.
Татшӧм палочнӧй системаа велӧдӧмнас кӧсйылісны воспитайтны спартанцылысь выносливость да терпитӧм.
Спартаын челядьлӧн олӧмыс эз вӧв долыд, найӧ эз тӧдлыны ни гаж, ни мелілун.
Спартанскӧй велӧдӧм мунліс вопросъяс да ӧтветъяс формаӧн.
Кыдзи вопросъяс, сідз жӧ и ӧтветъяс долженӧсь вӧлі лоны дженьыдикӧсь.
Тайӧ дженьыдлуныс, либӧ «лаконичностьыс» («Лакония» кывсянь), древностьын на ещӧ лои поговоркаӧн.
Ӧти спартанка, война вылӧ писӧ мӧдӧдігӧн, кузя висьталӧм пыдди сетіс сылы щит да шуис: «сыкӧд либӧ сы вылын».
Тайӧ гӧгӧрвосис: либӧ бӧр лок вермысьӧн либӧ кув геройӧн.
Татшӧм суровӧй воспитание бӧрын спартанцы быдмылісны храбрӧй, выносливӧй воинъясӧн.
Спартанскӧй войска вӧлі бура дисциплинированнӧй, торъявліс зэв бур выправкаӧн да вооружениеӧн.
Пехота состоитліс сьӧкыда вооружитчӧм воинъясысь, кодъяс Грецияын шусьылісны гоплитъясӧн.
Медся бур пехотаӧн став Грецияас лыддьыссьыліс спартанскӧй.
Спартанскӧй завоеваниеяс.
Пелопоннесскӧй союз.
Земельнӧй озырлунъяс бӧрся вӧтлысьӧм да государстволӧн военнӧй организация век тойлалісны Спартаӧс завоеваниеяс туй вылӧ.
Лакония областьӧн ставнас овладейтӧм бӧрын, Спарта VIII нэмын миян эраӧдз заводитіс воюйтны Мессениякӧд.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый мессенецъяс дыр да чорыда дорйылісны ассьыныс самостоятельность, спартанцы вермисны найӧс да став пӧкӧритӧм населениесӧ пӧртісны илотъясӧ.
Мыйкӧ-мында мессенецъяс, рабъясӧн лоны кӧсйытӧг, эновтісны рӧдинанысӧ.
Мессения бӧрын вӧлі завоюйталӧма и мукӧд областьяс.
Пелопоннеслӧн став мукӧд государствоясыс, кыпӧдчӧм Спарталысь вынсӧ чувствуйтӧмӧн, кутісны корсьны сыкӧд союз вӧчӧм.
Вочасӧн VI нэмын миян эраӧдз артмис Пелопоннесскӧй союз Спарта веськӧдлӧм улын.
Пелопоннесысь пӧшти став странаясыс пырисны тайӧ союзӧ.
Пелопоннесскӧй союз сувтӧдліс аслас могӧн дорйыны ас союзса государствоясысь аристократическӧй стройсӧ да тышкасьны рабъяскӧд.
Спарта веськӧдліс Пелопоннесскӧй союз пытшкӧсса и ортсыса делӧясӧн.
Татшӧм нога главенствоыс шусьыліс гегемонияӧн.
Аслас гегемония вӧсна Спарта лои известнӧйӧн и Пелопоннес пределъяс сайын.
Спартанскӧй аристократия вӧлі важ пӧрадокъясыслы оплотӧн став Грецияын.
Демоскӧд (народкӧд) тышын сы дорӧ отсӧгла шыасьлісны мукӧд греческӧй государствоясса аристократъяс.
V нэмын миян эраӧдз Спарталӧн греческӧй делӧяс вылӧ влияниеыс кутіс чинны.
Тайӧ каднас выдвинитчис выль, Афинскӧй государство.
Сы дорӧ вочасӧн вуджис главнӧй рольыс греческӧй государствояс пӧвсын.
III.
Афинскӧй государство артмӧм.
41 §. Страна да сылӧн население.
Древнейшӧй Аттика.
Аттикалӧн природа.
Аттика вӧвлі Средньӧй Греция асыв-лунвылын да ылӧ пырліс мореӧ.
Беотияысь сійӧ торъявліс горнӧй хребетӧн, Пелопоннесысь — Коринфскӧй перешеекӧн, а мукӧд бокъясас вӧлі море.
Аттикалӧн берегъясыс ёна изрезаннӧйӧсь да налӧн вӧліны джуджыд, лӧнь да мореплаваниелы удобнӧй гаваньяс.
Главнӧйнас на пиысь вӧлі Пирей.
Аттикалӧн мупытшкӧсъясыс вӧліны озырӧсь ископаемӧйясӧн.
Гӧраясын зэв уна сюрлісны мраморлӧн медбур сортъяс.
Лаврион гӧраясын вӧлі уна эзысь, и сэні водз лоисны эзысь перйӧм кузя рудникъяс.
Афинскӧй равнинаса муяс вӧліны удобнӧйӧсь мууджалӧм вылӧ, медсясӧ садоводство вылӧ.
Горнӧй местаясын население видзліс скӧт, берегдоръясын — занимайтчыліс тӧргуйтӧмӧн да ремеслоӧн.
Афины.
Налӧн государственнӧй устройство.
Аттикаын овлісны ионяна.
Найӧ общинаяс пиысь водз торъяліс ас тӧдчанлун сертиыс Афинскӧй община.
Сійӧ вӧлі куйлӧ моресянь неылын, сылӧн вӧлі бур гавань да мукӧд общинаясысь торъявліс аслас неприступнӧй акропольнас (кремльӧн).
Афинскӧй община пыр водзӧ ёнмӧм серти Аттикаысь став мукӧд общинаяссӧ либӧ вӧлі подчинитӧма сылы либӧ найӧ асвӧлясьыныс ӧтувтчисны сыкӧд договор кузя.
Афины власть улын Аттикаӧс ӧтувтӧм да государство артмӧдӧмсӧ легенда приписывайтӧ афинскӧй царь Тесейлы.
Первой каднас Афинскӧй государствоын главанас вӧлі басилей, коді оліс акропольын.
Сійӧ вӧвліс верховнӧй правительӧн, жрецӧн, судьяӧн да афинскӧй войскаса начальникӧн.
Государствоӧн веськӧдлыны сылы отсавліс знатьысь сӧвет.
Сӧветлӧн заседаниеяс овлісны скалистӧй холм вылын, кодӧс вӧлі сиӧма войналӧн енлы — Ареслы.
Тасянь артмис и тайӧ сӧветлӧн нимыс — ареопаг.
Василейкӧд радӧм ареопаг вӧвлі власть главнӧй органӧн Афинскӧй государство воддза кадӧ.
Свободнӧй население юксьыліс кык основнӧй группа вылӧ: эвпатридъяс, мӧдног кӧ знатнӧй сословие, аристократъяс, да демос, мӧдног кӧ прӧстӧй йӧз.
Сёрӧнджык эвпатридъяс кутісны бӧрйыны военачальникӧс — полемархӧс — ас письыныс.
Вочасӧн и мукӧд делӧяс кутісны вуджны басилей ордысь архонтъяслы (правительяслы).
Басилейлы колины сӧмын жрецлӧн могъясыс.
Мӧдысьджык басилейлысь властьсӧ дзикӧдз вӧлі бырӧдӧма, жрецӧс сідзжӧ кутісны бӧрйыны.
Став тайӧ должностьяссӧ занимайтлісны эвпатридъяс.
Народнӧй масса (демос) кольліс праватӧм положениеын да эз участвуйтлы государствоӧн управляйтӧмын.
Ӧткымынысь сӧмын чукӧртчывліс Народнӧй собрание, кодлы объявляйтлісны властьлысь решениеяс.
Долговӧй рабство.
Аттикаын овлісны уна посни мууджалысьяс.
Найӧ нуӧдлісны ассьыныс самостоятельнӧй овмӧснысӧ посньыдик му участокъяс вылын.
Население содӧм серти участокъясыс ёнджыка и ёнджыка дрӧбитчисны да ичӧтмалісны; выль му участокъяссӧ жӧ гӧльяс эз вермывлыны лӧсьӧдны.
Татшӧм условиеяс дырйи налы ковмыліс удждысявны эвпатридъяслысь.
Эвпатридъяс окотапырысь удждывлісны крестьяналы кӧйдысъяс либӧ мыйдтакӧ сьӧм.
Та дырйи найӧ сувтӧдлісны уджйӧза крестьянин му вылӧ из, кытчӧ вӧлі пасйӧма уджйӧзсӧ да сійӧс вештан сроксӧ.
(Ӧти кадӧ Аттикаын пӧшти ставнас крестьянскӧй муыс вӧлі сярвидзӧ тайӧ уджйӧз петкӧдлан изъяснас.)
Уджйӧзӧн сетігӧн эвпатридъяс требуйтлісны, медым долгъяссӧ вӧлі обеспечитӧма удждысьысь йӧз му участокъясӧн.
Тайӧ лоӧ, мый индӧм срокӧ уджйӧз мынтытӧмысь крестьянскӧй участок вуджліс эвпатридлы собственностьӧ.
Крестьяна жӧ тшӧкыда эз вермывлыны мынтыны уджйӧз, и налӧн муныс вуджліс гырысь землевладелецъяс киӧ.
Уджйӧзыс кӧ вӧліс му участок дон серти ыджыдджык, то уджйӧза мортыслы быть вӧлі колӧ кольӧм уджйӧз доныс уджавны эвпатридлы.
Татшӧм ногӧн, сійӧ веськавліс эвпатридлы кабалаӧ.
Мукӧддырйи уджйӧз вештӧм могысь крестьянинлы быть ковмыліс асьсӧ и ассьыс челядьсӧ вузавны рабствоӧ, весигтӧ йӧз муясӧ.
Тадзи мунліс крестьяналӧн обезземеливание да найӧс закабаляйтӧм.
42 §. Революционнӧй тыш.
Солон.
Афинскӧй демос эз вӧв дӧвӧлен тайӧ пӧрадокъясӧн.
Вочасӧн недовольствоыс сэтшӧма быдмис, мый народнӧй массаяс кыпӧдчисны асланыс поработительяслы паныд.
Афинскӧй демос медводз кутіс требуйтны гижӧм законъяс лӧсьӧдӧм.
Драконлӧн законъяс.
Таӧдз Афиныын эз вӧвны гижӧм законъясыс; судитлісны установитчӧм обычайяс серти.
Эвпатридъяс, кодъяс киын вӧлі суд, пӧльзуйтчисны тайӧн да век судитлісны озыръяслы пӧльза вылӧ.
Народ личкӧм улын эвпатридъяслы ковмис вӧчыштавны уступкаяс.
621 воӧ миян эраӧдз найӧ поручитісны ӧти архонтлы — Драконлы — лӧсьӧдны гижӧм законъяс.
Драконӧн лӧсьӧдӧм законъяс вӧліны вывті стрӧгӧсь.
Торйӧн нин чорыдӧсь вӧліны наказаниеяс собственностьлы паныд вӧчӧм мыжъясысь.
Весиг посни гусясьӧмысь пӧлагайтчыліс смертнӧй казнь.
Сёрӧнджык Драконлысь законъяссӧ вайӧдлывлісны жестокость образецӧн пример пыдди, и быд выль стрӧг закон шулісны «драконовскӧй законӧн».
Татшӧм ногӧн, законъяссӧ кӧть и вӧлі гижӧма, но найӧ эз бурмӧдны демослысь положениесӧ.
Та вӧсна волнениеяс эз дугдыны.
Эвпатридъяслы ковмис мунны выль уступкаяс вӧчӧм вылӧ.
Тайӧ результатӧн лои Солонлӧн законодательство.
Долговӧй кабала бырӧдӧм.
594 воӧ миян эраӧдз Солонӧс вӧлі бӧрйӧма Афиныын первой архонтӧн да поручитӧма сылы лӧсьӧдны народ да знать костын мир.
Посни землевладелецъяслӧн положениеыс тайӧ каднас вӧлі вывті сьӧкыд.
Долговӧй изъяслӧн лыдыс пыр унджык и унджык содіс.
Уна афинскӧй граждана ас вӧлясьыныс эновтлісны чужан мунысӧ либӧ жӧ вузавлісны асьнысӧ рабствоӧ.
Медым пуктыны пом тайӧторйыслы, Солон решитіс нуӧдны кутшӧмсюрӧ мераяс, кодъяс вӧліны революционнӧй сямаӧсь.
Первой сэтшӧм мероприятиеӧн вӧлі «долгъяс идралӧм».
Солон тшӧктіс идравны муяс вылысь долговӧй изъяс, бырӧдіс уджйӧзъяс вештӧм да запретитіс закабалиталӧм.
Уджйӧзъясысь босьтӧм му участокъяссӧ вӧлі бӧр сетӧма налӧн важ кӧзяевалы.
Мукӧд странаясӧ рабствоӧ вузалӧм мыйкӧ-мында гражданаӧс вӧлі выкупитӧма государственнӧй средствояс вылӧ.
Став тайӧ мераяссӧ вӧлі веськӧдӧма землевладельческӧй знатьлы паныд.
Кӧть эськӧ тайӧ знатьсӧ уналаті лои топӧдышталӧма, но демослӧн восстаниеысь полӧмла сылы быть ковмис мунны уступкаяс вӧчӧм вылӧ.
Эвпатридъяс надейтчисны, мый мӧдысьджык бара ставыс кутас мунны важмозыс.
Имущественнӧй ценз введитӧм.
Солон введитіс гражданаӧс разрядъяс вылӧ налӧн доходъяс серти выльногӧн юклӧм.
Татшӧм разрядыс лои нёль.
Первой разрядӧ пырлісны став сійӧ гражданаыс, кодъяс ас муяс вылысь босьтлісны 500 медимнысь не этшаджык ид (медимн — 52½ литр) либӧ сымында жӧ вый либӧ вина.
Тайӧ высшӧй да медся озыр йӧзыслӧн разрядыс шусьыліс «пятисотмерникъясӧн».
Населениелӧн мӧд разрядӧ пырлісны став сійӧ йӧзыс, кодъяс ас муяс вылысь босьтлісны доходсӧ 300 медимнысь не этшаджык.
Найӧ шусьылісны «всадникъясӧн», сы вӧсна мый имеитлісны средствояс видзны вӧв; найӧ служитлісны конницаын.
Коймӧд разрядӧ Солон индіс найӧс, кодъяслӧн доходыс вӧлі 200 медимнысь не ичӧтджык.
Найӧс шулісны «зевгитъясӧн», сы вӧсна мый найӧ имеитлісны средствояс волъяслы упряжка лӧсьӧдӧм вылӧ (зевгос — упряжка).
И, медбӧрти, нёльӧд разрядӧ пырлісны ставыс найӧяс, кодлӧн доходыс вӧлі ещӧ ичӧтджык да кодлӧн муыс дзик эз вӧв.
Тайӧ вӧліны фетъяс.
Населениелӧн ӧстальнӧй юкӧныс состоитліс сідз шуана метэкъясысь, мӧдног кӧ иностранецъясысь, кодъяс занимайтчылісны Афиныын тӧргуйтӧмӧн да ремеслоӧн, да рабъясысь.
Рабъяслӧн эз вӧвны некутшӧм правояс.
Гражданалӧн правояс да обязанностьяс.
Гражданаӧс имущество кузя юклӧм серти распределяйтсьылісны государственнӧй да военнӧй должностьяс.
Сідз, высшӧй государственнӧй должностьяс сетсьылісны сӧмын первойя, медся озыр разрядлы.
Сійӧ составысь бӧрйыссьылісны архонтъяс да содтыссьывліс ареопаг.
Мӧд разряд нуӧдіс конницаын военнӧй служба.
Коймӧд разряд служитіс пехотаын да тырвыйӧ имеитіс сьӧкыд вооружение (латы, щит, поножи, шлем, меч, копьё).
Первойя куим разрядсьыс бӧрйыссьылісны и Солонӧн лӧсьӧдӧм Нёльсёлӧн сӧветса членъяс.
Солон дум серти, ареопаг да Нёльсёлӧн сӧвет долженӧсь вӧлі видзны государствоӧс переворотъясысь.
Нёльӧд разрядлы — фетъяслы — сетсьыліс сӧмын право участвуйтны Народнӧй собраниеын да присяжнӧйяслӧн судын.
Но фактически найӧ нинӧм эз приобретитны.
Фетъяс эз вермыны бӧрйыссьыны ни ӧти государственнӧй должность вылӧ.
Присяжнӧйяс судын жӧ участвуйтӧм могысь колӧ вӧлі прӧст кад, коді эз вӧв гӧльяслӧн.
Татшӧмӧсь вӧліны Афиныын государственнӧй преобразованиеясыс, кодъясӧс нуӧдліс Солон.
Солон реформаяслӧн тӧдчанлуныс вӧлі сыын, мый сійӧ подорвитіс эвпатридъяслысь власть.
Но такӧд тшӧтш Солон эз помӧдз расправитчы накӧд.
Сійӧ ёнмӧдіс положениенысӧ сӧмын средньӧй рабовладелецъяслысь, беднотаӧс жӧ сійӧ эз могмӧд.
Солон реформаясӧн недовольствуйтчӧм.
Ачыс Солон шулывліс, мый сійӧ эз кӧсйы ӧбӧдитны ни эвпатридъясӧс, ни демосӧс.
Сы вӧсна Солонӧн эз вӧвны дӧвӧленӧсь и найӧ, и мӧдъясыс.
Эвпатридъяс вӧліны недоволенӧсь сы вӧсна, мый Солон кыпӧдіс тӧдчанлунсӧ торговецъяслысь, ремесленникъяслысь да посни земельнӧй собственникъяслысь.
Афинскӧй демос жӧ вӧлі недоволен Солонӧн сы вӧсна, мый эз вӧв нуӧдӧма уравнениесӧ му вылӧ собственность да правояс боксянь.
Збыльвылӧ, важ уджйӧзъяс бырӧдӧмысь бедноталӧн положениеыс ичӧта бурмис.
Сылы важмозыс нинӧм эз коль, выль уджйӧзъяс вӧчӧмысь кындзи.
Та понда Солон реформаяс бӧрын народнӧй волнениеяс не сӧмын эз бырны, а, мӧдарӧ, ещӧ ёнджыка чорзисны.
43 §. Афиныын тирания.
Клисфенлӧн реформа.
Писистрат.
Народнӧй волнениеяс мунан тайӧ кадӧ выдвинитчис Солонлӧн родственник Писистрат.
Сійӧ быдногыс зілис заручитчыны демоссянь поддержкаӧн.
Писистрат биапӧсь речьясӧн выступайтліс эвпатридъяслы паныд да татшӧм ногӧн шедӧдіс демослысь дӧверие.
Тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, 560 воӧ миян эраӧдз сійӧ захватитіс ас киас власть да ӧтнасӧн кутіс веськӧдлыны Афиныын.
Грекъяс татшӧм единоличнӧй веськӧдлӧмсӧ шулісны тиранияӧн, а асьсӧ правительӧс — тиранӧн.
Крестьянство интересъясын Писистрат зільліс кыпӧдны мууджалӧм.
Сійӧ лӧсьӧдіс медся нуждайтчысь мууджалысьяслы государственнӧй кредит, паськӧдіс сиктса общинаяслысь (демылысь) правояс да назначитіс налы вылӧ торъя сиктса судьяясӧс.
Торговецъяс да ремесленникъяс интересъясын Писистрат ёнмӧдіс кораблестроение.
Сы дырйи заводитчис быдмыны Афинылӧн морскӧй могущество.
Писистрат лӧсьӧдіс вузасян йитӧдъяс Эгейскӧй мореса уна государствояскӧд.
Тшӧкыда сійӧ вӧчавліс накӧд военнӧй союзъяс.
Сы дырйи ӧдйӧ кутіс развивайтчыны ремесло.
Воссялісны уна мастерскӧйяс, кӧні уджалісны рабъяс.
Писистрат медводз босьтчис Афиныын паськыда нуӧдны стрӧитчӧм: стрӧитіс храмъяс, вӧчаліс туйяс да водопроводъяс.
Сійӧ покровительствуйтіс поэтъяслы да художникъяслы.
Сы тшӧктӧм кузя Афиныын вӧлі гижалӧма да обработайтӧма «Илиадалысь» да «Одиссеялысь» текстъяс.
Писистратлӧн став мероприятиеясыс орӧдісны важ родовӧй знатьлысь власть.
Сы местаӧ выдвигайтчисны торговецъяс, ремесленникъяс да зажиточнӧй крестьяна.
Гиппий да Гиппарх.
Писистрат куліс 527 воӧ миян эраӧдз, веськӧдлӧмсӧ аслас Гиппий да Гиппарх пиянлы сетӧмӧн.
Тайӧ тиранъясыс асьныссӧ кутлісны надменнӧя, эз лыддьысьны народкӧд да топӧдісны гражданаӧс.
Тирания выродитчис жестокӧй властьӧ.
Быдлаын заводитчисны произвол да насилие.
Медбӧрти народ скӧрмис.
Гиппархӧс вӧлі виӧма, а Гиппийӧс мӧдысьджык вӧтлӧма Афиныысь.
Тирания усис.
Медым сэсся Афиныын эз нин вермы лоны тирания, афиняна пыртісны закон, коді шуліс: «Коді восстанитас, мед лоны тиранӧн, лоӧ став аслас рӧдыскӧд лишитӧма гражданскӧй правоясысь».
Сыысь кындзи, афиняна решитісны лӧсьӧдны выль законъяс, кодъяс эськӧ паськӧдісны народлысь правояс да век кежӧ эськӧ помалісны тираниякӧд.
Клисфенлӧн реформаяс (509 во миян эраӧдз).
Тайӧ выль законъяссӧ лӧсьӧдны вӧлі шуӧма демократическӧй партияса глава Клисфенлы.
Клисфен заводитіс сысянь, мый 4 фил пыдди, учредитіс Афиныын 10 фила, и эз родовӧй признак серти, а территориальнӧй серти.
Сыӧдз филаяс юксьылісны родовӧй признак серти.
Та вӧсна родовӧй знать вӧлі зэв ён.
Став должностьяс вылӧ бӧрйылісны сӧмын родовӧй знатьӧс.
Клисфен жугӧдіс знатьлысь тайӧ важ родовӧй позъяссӧ.
Ӧні филаяс лӧсьӧдсисны эз родъясысь, а торъя областьясысь.
Быд филаӧ пырлісны знатнӧй да незнатнӧй рабовладелецъяс да посни крестьяна разнӧй родъясысь.
Тайӧ реформаӧн Клисфен кыдз быттьӧ «сорлаліс» став гражданаӧс да ставныслы налы сетіс ӧткодь правояс.
Тадзи вӧлі бырӧдӧма знатнӧйяс да незнатнӧйяс вылӧ юксьӧмсӧ.
Тайӧ реформа серти филаяслӧн лыд содӧмкӧд йитӧдын, Сӧветса член лыдсӧ вӧлі содтӧма 500-ӧдз (50-ӧн быд филасянь); ӧні сійӧ кутіс шусьыны Витсёлӧн сӧветӧн.
Остракизм.
Клисфенӧн нуӧдӧм мӧд важнӧй мераӧн вӧлі остракизм либӧ, «черепокъяслӧн суд» лӧсьӧдӧм.
Татшӧм судыс учреждайтсис сы могысь, медым водзӧвылӧ не лэдзны тиранияӧс.
Тайӧ судыс серти быд гражданин, кодӧс заподозритӧма государство свободалы паныд думъясын, вӧтлыссьыліс Афиныысь 10 во кежлӧ.
Судыс мунліс татшӧм ногӧн.
Быд во тулыснас Народнӧй собрание решайтліс вопрос, оз-ӧ ков гражданаяс пиысь кодкӧ дінӧ применитны остракизм.
Собрание кӧ шуліс «да», то суд нуӧдӧм могысь мӧдпӧв чукӧртсьыліс собрание.
Быд гражданин гижліс сёй черепок вылын (остракон) сійӧ мортыслысь нимсӧ, коді, сы дум серти, вӧлі государстволы опаснӧй.
Сэні вӧліны, дерт, разнӧй йӧзлӧн нимъясыс.
Вӧтлывлісны сійӧс, кодлӧн нимыс аслыс паныд имеитліс унджык гӧлӧссӧ.
10 во кольӧм бӧрын сійӧ бӧр вермис локны ас муас да получитны став правояссӧ, кодъяс сылӧн вӧліны вӧтлытӧдзыс.
Рабовладельческӧй демократия.
Татшӧм ногӧн, Солонлӧн, Писистратлӧн да Клисфенлӧн реформаяс результатын, кодъяс нуӧдсьывлісны VI нэм чӧжыс миян эраӧдз, родовӧй стройлысь колясъяссӧ Афиныын вӧлі дзикӧдз бырӧдӧма.
Афинскӧй государство аристократическӧй пыдди лоис демократическӧйӧн.
Быд гражданинлы ӧні вӧлі сетӧма право участвуйтны государствоӧн веськӧдлӧмын.
Но тайӧ демократияыс вӧлі рабовладельческӧйӧн.
Сэні политическӧй правояснас пӧльзуйтчылісны сӧмын свободнӧй афинскӧй граждана.
Кызвыннас найӧ вӧліны гырысь да посни рабовладелецъясӧн.
Рабъяслӧн жӧ, мӧдног кӧ Аттикаса джын населениеыслӧн, некутшӧм правояс эз вӧвны.
Весиг сійӧ гражданиныс, кодлӧн кӧть батьыс либӧ мамыс эз вӧв свободнӧй, эз пӧлучитлы гражданскӧй правояс.
Грекъяс, кодъяс эз Афиныын чужны, сідзжӧ эз пӧльзуйтчыны правоясӧн.
Странаӧн веськӧдлӧмӧ эз сибӧдчывны и нывбабаяс.
Татшӧм ногӧн, рабовладельческӧй демократия дырйи Афиныын правояснас пӧльзуйтчыліс сӧмын населениелӧн ичӧтджык юкӧныс.
IV.
ГРЕКО-ПЕРСИДСКӦЙ ВОЙНАЯС ДА АФИНЫЛӦН РАСЦВЕТ.
44 §. Войналӧн заводитчӧм.
Малоазиатскӧй грекъяс.
VI нэм помын миян эраӧдз зэв ёна паськаліс Персидскӧй царство.
Нӧшта Кирӧн на пӧкӧритӧм каръясын Малӧй Азияын вӧлі сувтӧдалӧма тиранъясӧс либӧ сатрапъясӧс, кодъяс персидскӧй царь нимсянь веськӧдлісны да сылы чукӧртавлісны народлысь ыджыд дань.
Сьӧкыда овсис греческӧй каръяслы персы зависимость улын да виччысисны сӧмын удобнӧй случай, медым шыбытны ас вывсьыныс персидскӧй иго.
Татшӧм случайыс лоис Скифияӧ 513-ӧд воын миян эраӧдз персидскӧй царь Дарийлӧн ыджыд да неудачнӧй походыскӧд йитӧдын.
Милетлӧн восстание.
Медся водз кыпӧдчис Милет 500-ӧд воын миян эраӧдз.
Сійӧ аслас вынъяс вылӧ сӧмын эз надейтчы, сійӧ шыӧдчис отсӧгла Греция дінӧ.
Но сійӧ чукӧртчӧм вылӧ шыасисны сӧмын Афины да Эретрия (Эвбея ді вылын), кодъяс мӧдӧдісны отсӧг вылӧ Милетлы 25 корабль.
Малоазиатскӧй грекъяс упорнӧя дорйисны ассьыныс свобода, но найӧс вермисны.
Кыпӧдчӧм Милетӧс персъясӧн вӧлі босьтӧма приступӧн да сотӧма дзикӧдз, а населениесӧ вӧлі мыйдтакӧ виалӧма, мыйдтакӧ вузавлӧма рабствоӧ.
Персъяс важӧн нин вӧлі кӧсйӧны подчинитны аслыныс материковӧй Грециялысь озыр торговӧй каръяс.
Сы вӧсна, кор грекъяс сетісны отсӧг кыпӧдчӧм Милетлы, Дарий воспользуйтчис тайӧ предлогнас, медым нуӧдны Грециялы паныд война.
Сійӧ мӧдӧдіс посолъясӧс Грецияса став странаясӧ корны «му да ва».
Тайӧ означайтіс покорность корӧм.
Уна государство повзисны персъясысь и сетісны «му да ва».
Сӧмын афиняна да спартанцы водзсасисны.
Афиняна виисны посолъясӧс, а спартанцы шыбытісны Дарийлысь посолъяссӧ юкмӧсӧ, шуӧмӧн: «Судзӧдӧй аслыныд сэні мыйдта колӧ и му и ва».
Мардонийлӧн поход.
Марафонскӧй битва (490 во миян эраӧдз).
Сэки Дарий мӧдӧдіс Грецияӧ ыджыд войска аслас родственник Мардоний веськӧдлӧм улын.
Но сухопутнӧй персидскӧй армияӧс фракийскӧй племяяс вермисны, а флотсӧ вӧлі жугӧдӧма ыджыд тӧлӧн Афонскӧй мыс дорын (Фракияын).
Афины вылӧ Дарий пырысь-пыр мӧдӧдіс походӧн выль войска.
Сійӧ высадитчис Аттикаын Марафон сикт дорын, Марафонскӧй равнина вылӧ.
Афиняналӧн положение вӧлі зэв сьӧкыд.
Найӧ эз удитны чукӧртны вынъяссӧ и вермисны выставитны сӧмын неыджыд армия.
Спарта тыш мунігкежлӧ эз удит мӧдӧдны отсӧг.
Афиняналы лои рассчитывайтны сӧмын асланыс вынъяс вылӧ, да Платея карса (Беотияын) ичӧтик отряд отсӧг вылӧ.
Армияӧн командуйтӧм вӧлі поручитӧма талантливӧй афинскӧй полководец Мильтиадлы.
Сійӧ стрӧитіс ассьыс неыджыд, но бура вооружитӧм войска топыд радъясӧн.
Греческӧй пехота вӧлі персидскӧй пехота серти ёнджыка дисциплинированнӧй, и, сыысь кындзи вӧлі воодушевитӧма асланыс рӧдиналысь свобода дорйыны кӧсйӧмӧн.
Грекъяс тышкасисны ӧтчаяннӧя.
Персидскӧй армия эз выдержит налысь натисксӧ, отступитіс асланыс суднояс дорӧ и эновтіс Грецияӧс.
Фемистокл.
Аристид.
Афиняна бура вӧлі гӧгӧрвоӧны, мый войналӧн ылын на помыс, и пондісны дасьтысьны выль тыш кежлӧ.
Афиныын веськӧдлысьясӧн вӧліны сэки кык тӧдчана политическӧй деятельяс — Фемистокл и Аристид.
Фемистокл вӧлі «морскӧй» партияын юрнуӧдысьӧн.
Сійӧ шулывліс, мый Афинылӧн будущӧйыс море вылын, мый флоттӧг оз позь победитны персыӧс.
Та вӧсна Фемистокл настаивайтліс стрӧитавны корабльяс.
Та могысь сійӧ вӧлі тшӧктӧ видзны Аттикаса эзысь перъян рудникъяслысь доходъяссӧ.
А Аристид, мӧдарӧ, дорйыліс интересъяссӧ видзму уджалысь населениелысь, кодъяслы тӧргуйтӧм да флот эз кутлыны сэтшӧм ыджыд значение.
Сійӧ выступитіс Фемистокллы паныд, медым содтыны гоплитъяслысь (сьӧкыда вооружитчӧм пехоталысь) войска.
Фемистоклӧн партия победитіс, и Аристидӧс остракизмӧн вӧлі вӧтлӧма Афиныысь.
Сы бӧрын афинскӧй флот вӧлі содтӧма 100 военнӧй судно вылӧ.
«Морскӧй» партия победитіс сы вӧсна, мый сійӧс поддерживайтісны купецъяс да ремесленникъяс, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь моресайса торговляӧн.
Афинылӧн море вылын господствуйтӧмыс да персъяс вылын победа вӧліны налы зэв выгоднӧйӧсь.
45 §. Ксеркслӧн поход.
Выль война кежлӧ дасьтысьӧм.
Тулыснас 480-ӧд воын миян эраӧдз персидскӧй царь Ксеркс, коді вежис кулысь царь Дарийӧс, Греция вылӧ мӧдӧдчис ыджыд армияӧн да флотӧн походӧ.
Медым вуджны персидскӧй армиялы Малӧй Азиясянь Балканскӧй полуостров вылӧ, Ксеркс тшӧктіс стрӧитны Геллеспонт вомӧн корабльясысь пос.
Поссӧ вӧлі жугӧдӧма буряӧн.
Висьтавлӧны, мый скӧрмӧм Ксеркс тшӧктіс пос стрӧитысьясӧс казнитны, а мореӧс «накажитны» плетьӧн.
Сэсся вӧлі стрӧитӧма мӧд пос.
Сійӧ лои топыдджык первойясьыс, и персидскӧй войска бура вуджис Европаӧ.
Медым сетны отпор уськӧдчӧм персидскӧй полчищеяслы, грекъяслы колӧ вӧлі ӧтувтчыны.
Тайӧс вӧчны мешайтісны греческӧй государствояс костын обычнӧй зыкъяс.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, Фемистокл 481-ӧд воын общегреческӧй съезд вылын Коринф дорын (перешейка вылын) кужис ӧтувтны перслы паныд 30 кымын греческӧй государство.
Найӧ решитісны дугдыны зыксьӧмъясысь да лӧсьӧдны персъяслы паныд союз.
Грекъяс став вынъяс вылын начальство вӧлі сетӧма Спарталы.
Фермопилы.
Но тайӧ союз окажитчис не тырвыйӧ ёнӧн.
Кыдзи сӧмын персъяс захватитісны Фессалия да пондісны угрожайтны Средньӧй Грецияӧ пырӧмӧн, унаӧн повзисны.
Фемистокл уговоритіс спартанцыӧс мӧдӧдны войска Фермопильскӧй проходӧ, медым не лэдзны персъясӧс Средньӧй Грецияӧ.
Но спартанцы мӧдӧдісны спартанскӧй царь Леонид веськӧдлӧм улын ставсӧ сӧмын 300 гоплитӧс.
Спартанцы мӧдӧдчисны Фермопилыӧ.
Персъяс вотӧдз найӧ займитісны гӧраяс да море костса проход.
Кор матыстчисны персъяслӧн главнӧй вынъясыс, заводитчис неравнӧй тыш.
Грекъяс кык лун водзсасисны найӧс зырысь врагъяскӧд, а коймӧд луннас тӧдмалісны, мый кутшӧмкӧ предатель горнӧй трӧпаясӧд нуӧдіс персъясӧс налы тылӧ.
Леонид мужественнӧя тышкасис помӧдз, кытчӧдз эз пӧгибнит сылӧн став отрядыс да сійӧ ачыс.
Леонид да сылӧн отряд пӧгибнитан местаын сёрӧнджык вӧлі сувтӧдӧма памятник татшӧм гижӧдӧн: «Путник, юӧрт Спарталы, мый ми тані гуын куйлам закон честнӧя исполнитӧм бӧрын».
Саламинскӧй тыш (миян эраӧдз 480-ӧд воын).
Персъяс восьса проход вомӧн мӧдӧдчисны Аттикаӧ, захватитісны Афины да сотісны сійӧс.
Нывбабаясӧс, челядьясӧс да став имуществосӧ афиняна удитісны вуджӧдны Эгина да Саламин діяс вылӧ.
Саламин дорын векньыд проливын сулаліс греческӧй флот да вӧлі дась паныдавны персъясӧс.
Греческӧй полководецъяс костын и тайӧ здукӧ эз вӧв сӧгласыс.
Спартанцы да Пелопоннесса мукӧд государствояс корисны, медым флот бӧрыньтчис Коринфскӧй перешеек дорӧ, кӧні сулалісны грекъяслӧн сухопутнӧй вынъяс.
А афиняна Фемистокл веськӧдлӧм улын доказывайтісны, мый выгоднӧджык тыш нуӧдны векньыд Саламинскӧй проливын.
Фемистокллы удайтчис добитчыны сійӧс, мый сылысь предложениесӧ вӧлі примитӧма.
Тыш заводитчис водз асылын.
Кокньыдджык греческӧй корабльяс уськӧдчисны персидскӧй флот вылӧ, коді вӧлі состоитӧ гырысь судноясысь да кодъяслы вӧлі проливын дзескыд.
Найӧ сибдалісны ляпкыдінъясӧ, жугласисны ва пытшса изъясӧ, зурасялісны мӧда-мӧдныскӧд да вӧялісны.
Рытланьыс тыш помасис. Грекъяслӧн лои полнӧй победа.
Войналӧн пом.
Ксеркс войска мыйкӧ-мында юкӧнӧн бӧр муніс Азияӧ, а ассьыс полководец Мардонийӧс колис грекъяскӧд водзӧ нуӧдны тыш.
479-ӧд воӧ миян эраӧдз, грекъяс сетісны Беотияын, Платея дорын, Мардоний войскалы решительнӧй бой и дзикӧдз жугӧдісны персъясӧс.
Тайӧ жӧ кадас афинскӧй флот, Малӧй Азия берегъяс дорӧ матыстчӧмӧн, паныдасис персидскӧй флоткӧд Микале мыс дорын.
Тані грекъяс сідзи жӧ петісны победительясӧн.
Персидскӧй флотӧс вӧлі сотӧма.
Предание серти, Платея дорын да Микале дорын тышъяс мунісны ӧти и сійӧ жӧ лунӧ.
Но грекъяс дзикӧдз победитісны персъясӧс сӧмын 30 во мысти Кипр ді дорын (миян эраӧдз 449 воӧ).
Тайӧ став победаяс бӧрас малоазиатскӧй грекъяс мездмисны персъяс власть улысь.
Налӧн лои выльысь тырвыйӧ самостоятельность и заключитісны Афиныкӧд союз.
Грекъяс воюйтісны сьӧлӧмсьыныс сы вӧсна, мый дорйисны ассьыныс рӧдина да свобода, та вӧсна найӧ и победитісны.
Персъяс жӧ нуӧдісны завоевательнӧй войнасӧ сӧмын озыръяс да знатнӧйяс интересъяс понда, и налӧн войскаыс тышкасис мырдӧналӧмӧн.
46 §. Афинскӧй морскӧй держава.
Афинылӧн кыптӧм.
Греко-персидскӧй войнаяс Афинскӧй государстволы имеитісны ыджыд значение.
Сы вӧсна, мый персъяс вылын главнӧй победаяссӧ вӧлі перйӧма море вылын и став греческӧй союзникъяс пӧвсысь медся ён флот вӧлі Афинылӧн, то сылӧн значениеыс греческӧй государствояс пӧвсын пондіс пыр ёнджыка и ёнджыка содны.
Та вӧсна уна союзникъяс пондісны корсьны Афиныкӧд дружба да корлісны афинянаӧс босьтны войнаӧн веськӧдлӧмсӧ аслас киӧ.
Тадзи лои море вылын гегемония Афинылы вуджӧм.
Греко-персидскӧй войнаяслӧн следствиеӧн вӧлі Афинылӧн кыптӧм да 478-ӧд воын Афинскӧй морскӧй союз лӧсьӧдӧм.
Аристид да афинскӧй морскӧй союз.
Тайӧ союз лӧсьӧдан идеясӧ выдвинитіс Аристид.
Сійӧ кад кежлӧ афиняна сійӧс бӧр нин корисны изгнаниеысь.
Аристид тырвыйӧ оправдайтіс ёртъясыслысь довериесӧ.
Сыӧн рӧдина радейтӧмысь, рӧдиналы преданнӧя служитӧмысь да бескорыстиеысь грекъясӧн сійӧс вӧлі шуӧма «Справедливӧйӧн».
Аристид уна бур вӧчис демослы.
Сы дырйи народлы вӧлі кокньӧдӧма уна должностьясӧ доступ.
Аристидлӧн преемник, Кимон, завершитіс Афинскӧй морскӧй союзлысь устройствосӧ татшӧм ногӧн.
Государствояс, кодъяс вӧлі пырӧны союзӧ, долженӧсь вӧлі стрӧитны общӧй флотлы корабльяс.
Найӧ обязанӧсь вӧлі медавны тайӧ корабльяслы матросъясӧс да содержитны и аслас доходъяс серти общӧй казнаӧ быд во мынтыны урчитӧм сумма.
Тайӧ казнаыс должен вӧлі лоны Делос ді вылын.
Союзнӧй государствояслӧн представительяс чукӧртчавлісны сэтчӧ съездъяс вылӧ и решайтлісны ӧтувъя делӧяс, но союзӧн руководство збыльысьсӧ вӧлі Афины киын.
Мыйкӧдыра кад мысти союзникъяслӧн взносъяс вӧлі содӧма и пондісны чукӧртавны медсясӧ деньгаӧн.
Тайӧ деньга вылас Афинылы вӧлі поручитӧма лӧсьӧдны флот и содержитны матросъясӧс да войска.
Союзнӧй войскаӧн командуйтӧм сідзжӧ вуджис Афинылы.
454-ӧд воын миян эраӧдз казнасӧ Делос ді вылысь вӧлі вуджӧдӧма Афиныӧ, коді союз сьӧмӧн распоряжайтчис аслас видзӧдлас серти.
Кор ӧткымын союзникъяс, кодъяс вӧліны Афины татшӧм властьӧн недовольнӧйӧсь, мӧдлісны петны союзысь, афиняна мӧдӧдавлісны налы паныд ассьыныс флот да лӧньӧдлісны найӧс.
Тадзи чужис Афинскӧй морскӧй держава.
Сэтчӧ оз вӧлі пырны сӧмын аристократическӧй государствояс, например Спарта аслас пелопоннесскӧй союзникъяснаныс.
Татшӧм держава котыртчӧмыс имеитіс Афинылы не сӧмын военнӧй, но сідзжӧ и вывті ыджыд хозяйственнӧй значение.
Море вылын ыджыдалысьясӧн лоӧм бӧрын афиняна асланыс киясӧ шымыртісны Эгейскӧй мореын став тӧргуйтӧмсӧ.
Тӧргуйтан туйяс мунісны ӧні афинскӧй гавань Пирей пыр.
Грузъяслӧн ӧти юкӧн кольлывліс Пирейын, мӧд юкӧныс облагайтчывліс пошлинаӧн и мунліс водзӧ.
Тайӧ ставыс содтавліс Афинскӧй государстволысь озырлунсӧ.
Сійӧ лои став Грецияын медся ёнӧн да медся озырӧн.
Рабовладельческӧй демократия процветайтіс не сӧмын Афиныын, но и сыкӧд союзса каръясын.
Афиняна асланыс морскӧй вынъяс вылӧ пыксьӧмӧн поддерживайтлісны сійӧс.
47 §. Рабство.
Тӧргуйтӧм да рабство.
Афиняна нуӧдлісны торговля эз сӧмын греческӧй государствояскӧд да колонияяскӧд: налӧн вӧліны йитӧдъяс и Асыввывса странаяскӧд и ылыса «варварскӧй» (негреческӧй) странаяскӧд.
Например, афинскӧй ремеслолӧн уна предметъяс сюралӧны скифскӧй курганъясысь (СССР лунвылын).
Варваръяскӧд (тадзи грекъяс, а сэсся и римляна шулісны чужеземецъясӧс, мӧдногӧн кӧ став негрекъясӧс да неримлянаӧс) войнаяс сідзи жӧ отсалісны торговля кыптӧмлы.
Уна грабеж, пиратскӧй набегъяс да войнаяс нуӧдсьывлісны дзик сӧмын купецъяс интересъяс кузя.
Тайӧ войнаяс дырйи мырддявсьылісны побежденнӧйяслӧн не сӧмын озырлунъясыс, но босьтлісны и асьныс побежденнӧйяссӧ, кодъясӧс пӧртлісны рабъясӧ.
Рынокъяс да ярмаркаяс вылын, мукӧд тӧваръяскӧд орччӧн, вузавлісны сідзжӧ и рабъясӧс.
Мужчинаясӧс, нывбабаясӧс и челядьӧс вайӧдавлісны рынок вылӧ и вузавлісны, кыдзи и быдсямапӧлӧс мукӧд тӧвар.
Ньӧбасьысьяс видлавлісны найӧс гӧгӧрбок, бӧрйывлісны медся здоровӧйяссӧ, мичаяссӧ да ёнъяссӧ, донъясьлывлісны, кыдзи быттьӧ сёрни мунӧ оз йӧз йылысь, а вещьяс йылысь.
Греческӧй законъяс серти раб эз лыддьысьлы мортӧн.
Сы вылӧ видзӧдлісны кыдзи «ловъя орудие» вылӧ, коді принадлежитӧ кӧзяинлы.
Рабъяслӧн эз вӧв некутшӧм права, и закон найӧс эз дорйыв.
Кӧзяин вермис обращайтчыны рабъяскӧд кыдзи сылы вӧлі колӧ.
Сійӧ вермис найӧс накажитавны, нӧйтны и весиг виавны.
Грекъяс-рабовладелецъяс мустӧмӧн относитчывлісны рабъяс дінӧ, лыддьылісны найӧс дыш да гӧгӧрвотӧм существоясӧн.
Ещӧ Гомер на аслас «Одиссеяын» гижліс:
Раб абу сюсь: оз кӧ кӧзяиныс мырдӧн тшӧкты,
Ас вӧляысь раб уджӧ некодыр оз босьтчы.
Мортлы лёк рабстволысь сьӧкыд жребийсӧ бӧрйӧмӧн
Медся бурторсӧ джынвыйӧ Зевес сыын бырӧдӧ.
Греко-персидскӧй войнаясӧдз нин Афиныын рабъяс вӧліны уна.
А война бӧрын рабъяслӧн лыдыс нӧшта ёнджыка содіс.
Рабскӧй труд ремеслоын.
Рабъяс уджӧн пӧльзуйтчисны кыдзи видзму овмӧсын, сідзи и ремеслӧын.
Греко-персидскӧй войнаяс бӧрын лоины уна мастерскӧйяс, кӧні уджалісны рабъяс.
Тайӧ мастерскӧйясын вӧчавлісны щитъяс, мечьяс да стрелаяс, вӧчлісны кучикъяс да сідз водзӧ.
Ӧткымын каръяс асланыс ремесленнӧй изделиеясӧн славитчылісны став Греция пасьта.
Фивыын вӧчавлісны колесницаяс, Аргосын — щитъяс, Милетын — цветнӧй тканьяс, Афиныын — керамическӧй сосудъяс (мӧдногӧн кӧ сёй сосудъяс), Коринфын — бронзовӧй изделиеяс.
Гырысь мастерскӧйясын рабъяс вӧліны 50-сянь 100-ӧдз.
Оратор Лисийлӧн вӧлі мастерскӧй, кӧні щитъяс вӧчалӧм вылын уджалісны 120 раб.
Демосфен быд мастерскӧйын уджалісны пуртъяс да крӧватьяс вӧчалӧм вылын 20–30 рабӧн.
Но татшӧм мастерскӧйыс вӧлі этша.
Унджыкыс вӧліны посни мастерскӧйяс, кӧні вӧлі уджалӧны 5–10 рабӧн.
Зэв уна рабъясӧс уджӧдлісны горнӧй делӧын, рудникъясын да каменоломняясын.
Мукӧд рудникъясас, кыдзи, например, Лаврионын (Аттика) эзысь перйигӧн, рабъяслӧн лыдыс вӧлі кайлывлӧ некымын сюрсӧдз.
Производстволӧн техника эз вӧв сэки вылын.
Рабовладелец эз вӧв заинтересован сыын, медым сійӧс усовершенствуйтны.
Лыддьыліс, мый раб и сідзи должен вӧлі кужны ставсӧ вӧчны.
Сэтчӧ жӧ раблы оз позь вӧлі сетны киас некутшӧм сложнӧй инструмент.
Аслас делӧын незаинтересованнӧй раб грубӧя обращайтчывліс уджалан орудиеяскӧд, жуглывліс да портитлывліс сійӧясӧс.
Сы вӧсна кыӧм, печкӧм, пуакӧлуй вӧчӧм, горнӧй уджъяс мунлывлісны прӧстӧй ручнӧй инструментъясӧн.
Грекъяслы вӧлі тӧдса грубӧй ткацкӧй (кыан) станок, гончарнӧй круг, а горнӧй делӧын — кирка, зыр да мӧлӧт.
Эз ёна вылын вӧв металлическӧй ремеслӧлӧн да стрӧительнӧй делӧлӧн техника.
Видзму овмӧсса да государственнӧй рабъяс.
Грецияса видзму овмӧсын рабъясӧс уджӧдлісны ремеслӧын дорысь этшаджык: рабъясӧс уджӧдлісны медсясӧ пригороднӧй хозяйствоясын, кӧні вӧдитлісны градвыв пуктасъяс, да гырысь плантацияяс вылын, кытысь чукӧртлывлісны виноград, оливки да фрукты.
А посни крестьянскӧй овмӧсъясын рабъяслӧн удж применяйтчыліс этша, сы вӧсна мый найӧс ньӧбны эз вӧв сьӧмыс.
Частнӧй рабъяс кындзи, вӧліны нӧшта общественнӧй рабъяс государство служба вылын.
Найӧ вӧлі уджалӧны карса уджъяс вылын либӧ нуӧдлісны посни чиновникъяслысь обязанностьяссӧ.
Афины расцвет дырйи рабство сэтшӧма содіс, мый быд свободнӧй морт вылӧ вӧлі воӧ ӧти рабысь не этшаджык, а быд свободнӧй верстьӧ мужчина вылӧ вӧлі воӧ некымын рабӧн.
Рабство ворсіс вывті ыджыд роль Грецияса овмӧс кыптӧмын и вайӧдіс населениеӧс кык противоположнӧй лагерьяс вылӧ дзикӧдз торъялӧмӧ: свободнӧйяс да рабъяс вылӧ.
48 §. Перикл.
Рабовладельческӧй демократиялӧн расцвет.
Греко-персидскӧй войнаяс бӧрын аристократическӧй да демократическӧй партияяс костын тыш мӧдіс мунны нӧшта на ёнджыка ёся.
Аристократъяс, Кимон веськӧдлӧм улын, старайтчисны урежитны народлысь праваяссӧ.
Кимон отсавліс весиг спартанскӧй аристократиялы.
Кор Спартаын миян эраӧдз 464-ӧд воӧ страшнӧй землетрясениекӧд йитӧдын кыптіс илотъяслӧн восстание, Кимон муніс отрядӧн спартанскӧй аристократиялы отсӧг вылӧ.
Эфиальт.
Тайӧ случайнас воспользуйтчис демократическӧй партия Эфиальт веськӧдлӧм улын.
Тайӧ партияыс вӧлі Кимонлы паныда и сулаліс народнӧй праваяс паськӧдӧм дор.
Кимонӧс вӧлі вӧтлӧма, и аристократиялы паныд тыш ёнмис.
Афиныын вӧлі кольӧма нӧшта ӧти аристократическӧй учреждение.
Сійӧ вӧлі пожизненнӧй членъясысь состоитысь ареопаг.
Эфиальт добитчис сійӧс, мый ареопаглы колисны сӧмын уголовнӧй делӧяс видлалӧм.
А мукӧд став делӧяссӧ вӧлі сетӧма Народнӧй собраниелы, Витсёлӧн сӧветлы и гелиэялы (присяжнӧйяс судлы).
Татшӧм ногӧн, народнӧй учреждениеяс пондісны ӧні ворсны государствоын первостепеннӧй роль.
Аристократическӧй партия ненавидитліс Эфиальтӧс сійӧ реформаясысь.
Партия мӧдӧдіс морт виысьясӧс, кодъяс ки помысь и пӧгибнитіс Эфиальт.
Перикл да сылӧн реформаяс.
Эфиальтлӧн преемникӧн вӧлі Перикл.
Сы дырйи афинскӧй демократия достигнитіс медыджыд расцвет.
Перикл пӧльзуйтчывліс народсянь ыджыд довериеӧн.
Кыдзи вывті бур оратор, коді обладайтіс живӧй умӧн да ыджыд образованиеӧн, Перикл выдвинитчис древньӧй Грециялӧн кыдзи зэв тӧдчана государственнӧй деятель.
Медся войдӧр Перикл разгромитіс аристократическӧй партияӧс.
Сы бӧрын дзикӧдз оформитчис афинскӧй демократиялӧн конституция (государственнӧй строй).
Тайӧ конституция серти куимысь тӧлысьнас (а мукӧддырйиыс и тшӧкыдджыка) Афиныын чукӧртчывліс Народнӧй собрание.
Сэні участвуйтлісны Афиныса став верстьӧ граждана, и вопросъяс решайтчывлісны унджык гӧлӧсӧн.
Витсёлӧн сӧвет заведуйтліс текущӧй делӧясӧн да водзвыв лӧсьӧдавліс став делӧяс, медым найӧс петкӧдны народлы.
Унджык судебнӧй делӧяссӧ видлавліс гелиэя (присяжнӧйяслӧн суд).
Збыльвылас эз став гражданаыс вермывны пӧльзуйтчывны народнӧй учреждениеясын участвуйтан праваӧн.
Уджӧн тырӧм беднякъяс собраниеяс да заседаниеяс вылӧ волывлынысӧ эз эштывлыны.
Медым кыскыны асладорас афинскӧй беднотаӧс, Перикл лӧсьӧдіс неыджыд дон присяжнӧйяслы судын участвуйтӧмысь да вӧчис платнӧйӧн и кутшӧмсюрӧ мукӧд должностьяс.
Сыысь кындзи, Перикл лӧсьӧдіс беднякъяслы театрӧ ветлывны сьӧм сеталӧм.
Народлы татшӧм паськыда праваяс сетӧм да сійӧс странаӧн управляйтӧмӧ кыскӧм шусьӧ демократияӧн.
Но тайӧ демократияыс кольлі рабовладельческӧйӧн.
Став гражданскӧй правояснас пӧльзуйтчывлісны важмозыс сӧмын Афиныса граждана.
Рабъяслӧн, метэкъяслӧн и весиг свободнӧя чужысь нывбабаяслӧн политическӧй праваяс эз вӧвны.
Афинскӧй государственнӧй строй, весиг демократиялӧн сэтшӧм расцвет дырйи, кутшӧмӧдз воліс Перикл дырйи, эз отменит рабство да собственность.
Мӧдарӧ, сійӧ дорйис найӧс да ёнмӧдліс.
Перикл дырйи рабство нӧшта ёнджыка паськаліс.
Афинскӧй культуралӧн расцвет.
Перикллӧн вӧлі паськыд умственнӧй кругозор да ыджыд художественнӧй вкус.
Сійӧ ёна отсаліс Афиныын культура, искусство да наука развивайтчӧмлы.
Перикл дырйи Афиныӧ волывлісны художникъяс, писательяс да философъяс став Греция пасьталаысь.
Налы быдсяма ногӧн покровительствуйтлісны.
Перикллӧн другъясӧн вӧліны философ Анаксагор да скульптор Фидий.
Перикл вниманиеӧн пӧльзуйтчывлісны сідзжӧ софистъяс, мӧдногӧн кӧ странствуйтысь учёнӧйяс, философия да ораторскӧй искусство преподавайтысьяс.
Перикл кӧсйыліс Афиныысь вӧчны, кыдзи сійӧ ачыс шуліс, «став Элладалысь школа».
Перикл дырйи Афиныын вӧлі стрӧитӧма зэв мича уна зданиеяс.
Перикл тайӧн ас водзас пуктыліс кык мог: ӧти-кӧ, Афиныӧс украшайтӧм да прославитӧм; мӧд-кӧ, татшӧм ногӧн сійӧ сетавліс нажӧтка гӧль йӧзлы да кыскыліс найӧс асладорас.
Знаменитӧй постройкаяс лыдӧ, кодъясӧс вӧлі стрӧитӧма Периклӧн, медся войдӧр пырӧ великолепнӧй храм Парфенон, кодӧс посвятитӧма Афина богинялы (акропольын).
Парфенон вӧлі стрӧитӧма дона лымъеджыд мраморысь да кытшалӧма мича колонна радӧн.
Храм пытшкын сулаліс богиня Афиналӧн зарниысь, слоновӧй лыясысь да дона изъясысь вӧчӧм ыджыд статуя.
Перикл заказ серти сійӧ вӧлі вӧчӧма скульптор Фидийӧн.
Афинскӧй акропольӧ вӧлі пыртӧ мича пыранін — Пропилеи, кодӧс украситісны медся бур греческӧй художникъяс.
Строительнӧй искусстволӧн замечательнӧй памятникъясӧ пырӧ сідзжӧ Одеон — музыкальнӧй состязаниеяс нуӧдӧм вылӧ зэв ыджыд залаа здание.
Перикл дырйи гавань Пирей вӧлі пӧртӧма военнӧй да торговӧй флотлы первокласснӧй бухтаӧ.
Афиныкӧд сійӧ вӧлі йитчӧ мича туйӧн, код пӧлӧн вӧлі обороняйтчан могъясӧн стрӧитӧма кыз «Кузь стенаяс».
Тайӧ став постройкаясыс вӧлі торъялӧны вӧвлытӧм прӧстӧйлунӧн, мичлунӧн и сыкӧд тшӧтш величавостьӧн.
Писатель, коді наблюдайтліс Афиныӧс Перикл олан кадӧ, шуӧ: «Сідзкӧ тэ — чурбан, эн кӧ аддзыв Афины; осел тэ, аддзылін кӧ сійӧс да эн шензьы; а ас вӧлясьыд кӧ эновтін сійӧс, то тэ — верблюд».
Кар стрӧитӧм вылӧ да бедноталы сеталӧм вылӧ средствояс Перикл босьтлывліс союзникъяс взносъясысь, тӧргуйтӧмысь да рабскӧй труд эксплоатируйтӧмысь.
Тайӧ источникъясыс вӧліны Афинылысь военнӧй вынсӧ кутӧм могысь подулӧн да отсалісны налӧн культурнӧй кыптӧмлы.
V. ПЕЛОПОННЕССКӦЙ ВОЙНА.
49 §. Войналӧн помкаяс да заводитчӧм.
Пелопоннесскӧй войналӧн помкаяс.
Афинскӧй демократия расцвет кадӧ Грецияын вӧліны кык главнӧй вын: Афинскӧй морскӧй держава да Спарта веськӧдлӧм улын Пелопоннесскӧй союз.
Уналаті налӧн интересъяс ёся торъявлісны, и сы понда восьса тыш пондіс лоны неизбежнӧйӧн.
Афины век угрожайтлісны Спарталы.
Найӧ зільлісны мырддьыны асланыс киӧ став торговӧй туйсӧ асыввывсянь рытыввылӧ.
Рытыввылын вӧлі няньӧн озыра олысь Сицилия, кодӧн Афины кӧсйис завладейтны.
А Пелопоннесскӧй союз эз кӧсйы сетчыны Афинылы.
Рытыввывса торговля важысянь нин вӧлі Коринф киын, коді вӧлі пырӧ Пелопоннесскӧй союзӧ.
Афинылӧн тӧргуйтӧм да моревывса вынйӧр кыптӧмыс ёнмӧдіс став греческӧй государствояс вылӧ налысь влияниесӧ.
Спарта тайӧн эз вермы миритчыны.
Сійӧ ачыс зілис мырддьыны Греция вылын ыджыдалӧмсӧ аслас киӧ.
Некоднан союзыс эз кӧсйыны сетны ӧта-мӧдыслы превосходствосӧ и дасьтысисны тыш кежлӧ.
Афинскӧй да Пелопоннесскӧй союзъяс костын вӧліны и политическӧй противоречиеяс.
Афинскӧй демократъяс ненавидитісны Спарталысь да сійӧ союзникъяслысь аристократическӧй стройсӧ, а пелопоннесскӧй знать ненавидитіс Афинскӧй союзлысь демократическӧй стройсӧ.
Спарта отсавліс Афиныса аристократическӧй партиялы нуны тыш демократиялы паныд; а Афины отсавліс Пелопоннесса демократъяслы аристократическӧй порядокъяслы паныд найӧ тышын.
Афины да Спарта костын отношениеясыс вӧліны зэв напряженнӧйӧсь.
Спартаса аристократия виччысис удобнӧй случай, медым заводитны восьса война Афинылы паныд.
Войналы повод.
Сэтшӧм случай регыд лои.
Грецияса рытыввыв берег вылын, неыджыд греческӧй колония Эпидамнаын да Коркира ді вылын заводитчис тыш аристократъяс да демократъяс костын.
Тайӧ тышӧ лоисны кыскӧмаӧсь Спарта да Афины.
Тыш пондіс лоны пыр ӧтарӧ ёсьджык и медбӧрын вуджис восьса войнаӧ.
Сы вӧсна мый первой заводитіс Пелопоннесскӧй союз, то войнасӧ шуисны Пелопоннесскӧйӧн.
Тайӧ войнаыс нюжаліс 27 во (миян эраӧдз 431-ӧд восянь 404-ӧд воӧдз).
Война заводитчӧм.
Спартанцы предъявитісны Афинылы требование, медым найӧ ӧткажитчисны господствуйтны государствояс вылын, кодъяс вӧлі пырӧны афинскӧй морскӧй союзӧ, да медым сетісны налы тырвыйӧ самостоятельность.
Перикл речь влияние улын Народнӧй собрание, кӧні обсуждайтчис тайӧ требованиеыс, отклонитіс сійӧс.
Сэки Аттикаӧ уськӧдчысь спартанскӧй войскаяс рӧзӧритісны муяс да мууджалысьяслысь овмӧсъяс и матыстчисны Афины стенаяс дорӧ.
Аттикаса пазӧдӧминъясысь пышйысь масса чукӧрмис Афиныын.
Йӧзлӧн чукӧрмӧм отсаліс эпидемия чужӧмлы.
Афиныын чужис страшнӧй висьӧм — чума. Чума виаліс и населениеӧс, и войскаӧс.
Народ пӧвсын заводитчис Перикллы паныд ропкӧм да возмущайтчӧм.
Сійӧс пондісны мыжавны неудачаясысь да несчастьеясысь, кодъяс усисны Афины вылӧ.
Периклӧс вештісны весиг государствоӧн веськӧдланінысь.
Но афиняналӧн делӧяс эз бурмыны.
Периклӧс вӧлі бӧр бергӧдӧма власть дінӧ, но эз дыр кежлӧ.
Свирепствуйтысь чума виис и сійӧс.
429-ӧд воӧ миян эраӧдз сійӧ кулі.
Войналӧн да мирлӧн партияяс.
Перикл кулӧм бӧрын Афиныын заводитчис тыш кык партия костын: ӧти партияыс кӧсйис водзӧ нуӧдны война, мӧдыс корӧ вӧлі врагкӧд миритчыны.
Первойя партияын веськӧдлысьнас вӧлі кожевник Клеон.
Сійӧс поддерживайтіс прӧстӧй йӧзыс, посни ремесленникъяс да тӧргӧвечьяс.
Найӧ ненавидитлісны спартанскӧй аристократическӧй строй да кӧсйылісны дзикӧдз разделайтчыны Спартакӧд, кысянь пыр угрожайтліс аристократия.
А мӧд партияын главанас сулаліс озыр рабовладелец Никий, кодӧс поддерживайтлісны аристократическӧй порядокъяс дор да Спартакӧд мир вӧчӧм дор сулалысь землевладелецъяс.
Победитіс, народӧн энергичнӧя поддерживайтӧм понда, Клеонлӧн партия.
Классӧвӧй тышлӧн ёсьмӧм.
Пелопоннесскӧй война нӧшта ёнджыка ёсьмӧдіс Грецияын классӧвӧй тыш.
Став государствоясас лоисны ёрта-ёртлы резкӧя враждебнӧй кык лагерь: аристократъяслӧн да демократъяслӧн.
Лесбос да Коркира діяс вылын аристократъяс мӧдлісны вӧчны переворот и мырддьыны демократиялысь власть.
Афиняна мӧдӧдісны сэтчӧ флот войскаясӧн, пӧдтісны мятеж да бӧр лӧсьӧдісны демократическӧй порядокъяс.
Афинскӧй флот мӧдӧдчис сідзжӧ спартанскӧй гавань Пилосӧ (Пелопоннес рытыввыв берег вылын).
Сэні сійӧ жугӧдіс спартанскӧй суднояс, захватитіс Пилос да Спарталы паныд кыпӧдіс плотъясӧс.
Никийлӧн мир.
Но, та бӧрын афиняналӧн заводитчисны неудачаяс.
Искуснӧй спартанскӧй полководец Брасид Фракияын вуджис наступлениеӧ.
Афиняна тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны сэтчӧ флотӧн да войскаясӧн, но найӧс жугӧдісны.
Тышын усисны и Клеон и Брасид.
Клеон кулӧм бӧрын Афиныын власть бердӧ воис Никий, крупнӧй рабовладелецъяс да землевладелецъяс партиялӧн вождь.
Сійӧ корис Спартакӧд миритчыны.
421-ӧд воын миян эраӧдз сійӧ заключитіс 50 во кежлӧ мир, коді шусьӧ Никийлӧн мирӧн.
Тайӧ мир серти бӧр лои лӧсьӧдӧма важ положение.
Сыысь кындзи, афиняна кӧсйысисны отсавны Спарталы, лоӧ кӧ сэні рабъяслӧн восстание.
Татшӧм ногӧн, Никийлӧн, озыръяс вождьлӧн власть бердӧ воӧм, вайӧдіс Афиныӧс Спартакӧд, сылӧн аристократическӧй стройкӧд миритӧмӧ.
50 §. Сицилийскӧй поход да Афинылӧн поражение.
Никийлӧн мир окажитчис непрочнӧйӧн.
Сійӧ эз разрешит ни ӧтикӧс сійӧ вопросъяс пӧвсысь, кодъяс понда заводитчис война.
Та вӧсна кыдзи афиняна, сідзи жӧ и спартанцы дасьтысисны выль война кежлӧ.
Никийлӧн мир бӧрын 6 во мысти выльысь ыпнитіс война.
Алкивиад.
Сицилийскӧй поход.
Сійӧ партияӧн, коді требуйтіс Спартакӧд водзӧ нуӧдны тыш, веськӧдліс Алкивиад.
Тайӧ вӧлі зэв способнӧй да решительнӧй морт.
Сылӧн мичлуныс, красноречиеыс да лышкыдлуныс сійӧс вӧчисны йӧз пӧвсын популярнӧйӧн.
Политическӧй тышын сылӧн эз вӧв чорыд линия и вӧлі зэв неустойчивӧй.
Такӧд тшӧтш Алкивиад вӧлі вывті властолюбивӧй да честолюбивӧй.
Аслас колӧм серти сійӧ тшӧкыда вежлавліс могъяссӧ да тышын эз брезгуйтлыв некутшӧм средствоясӧн.
Алкивиад пондіс уговаривайтны афинянаӧс вӧчны поход Сицилияӧ Сиракузы карлы паныд, коді вӧлі отсалӧ Спарталы.
Сійӧ вӧзйис Сицилияӧс захватитӧм, войвыв Африкаӧс завоюйтӧм да Спартаӧс жугӧдӧм кузя заманчивӧй план.
Афинскӧй демократия поддержитіс тайӧ плансӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма ыджыд флот Алкивиад веськӧдлӧм улын.
415-ӧд воын миян эраӧдз флот петіс походӧ, медым захватитны Сицилияӧс.
Спартакӧд мир дор сулалысьяс вӧліны сицилийскӧй походлы паныд.
Медым торкны тайӧ походсӧ, найӧ воспользуйтчисны татшӧм случайӧн.
Флот вӧрзьӧдчан воддза лунӧ Афиныын вӧлі жуглӧма гермыясӧс.
Сійӧ вӧліны Гермес ен юра (сійӧ лыддьыссьывліс сідзжӧ туйяс покровительӧн) каменнӧй столбъяс, кодъяс сулалісны улицаяс вылын.
Войналы паныд мунысьяс заявитісны, мый Алкивиад жугліс гермыяс, и мыждісны сійӧс енлы эскытӧмысь.
Мыйкӧ-мында кад мысти вӧлі мӧдӧдӧма приказ Алкивиадӧс пырысь-пыр Афиныӧ суд вылӧ бӧр вайӧдӧм йылысь.
Приказ суис флотӧс Сицилияын нин.
Алкивиад быттьӧ подчинитчис, муніс Афиныӧ, но туй вывсяньыс пышйис Спартаӧ, татшӧм ногӧн рӧдиналы изменитӧмӧн.
Сійӧ кадӧ Сицилияын заводитчис чорыд тыш сицилийскӧй главнӧй кар Сиракузы вӧсна.
Сиракузяналы отсалісны Спарта да сицилийскӧй каръяс.
Делӧ помасис афинянаӧс дзикӧдз вермӧмӧн.
Нелямын сюрс лыда армияысь, кодӧс вӧлі мӧдӧдӧма Сицилияӧ, гортӧ бӧр локтісны сӧмын некымын дас морт.
Мукӧдъясыс усины тышъясын либӧ вӧліны пӧртӧмаӧсь рабствоӧ.
Афинылӧн положение омӧльтчӧм.
Тадзи помасис афиняналӧн сицилийскӧй поход.
Тайӧ походкӧд пӧшти ӧти кадӧ Афины вылӧ уси выль несчастье.
Изменник Алкивиад сӧвет серти, спартанцы выльысь заводитісны наступайтны Аттика вылӧ.
Найӧ захватитісны Декелея крепость, пӧшти дзик Аттика центрын.
Сэні укрепитчӧм бӧрын, спартанцы заводитісны вӧчавны сэсянь став страна вылӧ набегъяс.
Афиняналӧн муяс опустошайтчисны, сиктъяс рӧзӧритавсисны.
Сэтчӧ жӧ 20 сюрс раб пышйисны Аттикаысь.
Тайӧ вайӧдіс мастерскӧйясӧс тупкӧмӧ да Лаврион рудникъясын уджъяс сувтӧдӧмӧ.
Афинскӧй овмӧс воис дзикӧдз усьӧмӧ.
Эз бурджык вӧв делӧыс и Афинскӧй держава мукӧд местаясын.
Спарта отсӧгӧн аристократъяс быдлаын вӧчавлісны переворотъяс, торйӧдчавлісны Афиныысь да ӧтлаасявлісны спартанцыкӧд.
Изменник Алкивиад отсӧгӧн Спарта заключитіс союз Персиякӧд, коді кӧсйысис отсавны спартанцылы сьӧмӧн.
Афиныӧс вӧлі сувтӧдӧма отчаяннӧй положениеӧ.
Делӧ матыстчис решительнӧй развязкаӧ.
Реакциялӧн став вынъясыс кыпӧдчисны Афинскӧй республикалы паныд, коді сэкся кад серти вӧлі передовӧй государствоӧн.
51 §. Войналӧн пом да <rus>«тирания тридцати»</rus>.
Переворот (411-ӧд воӧ миян эраӧдз).
Самӧй Афиныас аристократъяс сідзжӧ кыпӧдісны юръяснысӧ.
20 сюрс раб пышйӧм бӧрын тупкысисны мастерскӧйяс, рабовладелецъяс муяс вылын сувтіс удж.
Овмӧс растроитчӧмысь став мыжсӧ аристократъяс валитлісны народ вылӧ.
Найӧ утверждайтлісны, мый Афинылӧн войнаын неудача помканас лоӧ демократическӧй строй да дасьтісны шыбытны демократиялысь власть.
411-ӧд воын миян эраӧдз Афиныын лои переворот, коді народлысь мырддис власть да сетіс сійӧс этшаник лыда озыръяс (олигархъяс) киӧ.
Народнӧй собраниелысь да демократическӧй учреждениеяслысь праваяссӧ вӧлі ограничитӧма.
Олигархъяс преследуйтлісны народлысь представительяссӧ, виавлісны ассьыныс врагъяссӧ — демократъясӧс.
Найӧ дасьтысисны Спартакӧд заключитны мир.
А спартанскӧй аристократиялы буретш татшӧм переворот вӧлі и колӧ.
Афинскӧй олигархъяс да спартанскӧй аристократъяс ӧтувтчӧмӧн дасьтысисны шыбытны демократическӧй строй.
Демократия бӧр лӧсьӧдӧм.
Та дырйи афинскӧй флот, коді сулаліс сійӧ кадӧ Самос ді дорын, объявитіс, мый оз признайт Афиныысь олигархическӧй власть да корӧ бӧр лӧсьӧдны демократия.
Флот выльысь бӧрйис стратегъясӧс (выборнӧй военачальникъяс) и корис бӧр Алкивиадӧс.
Алкивиад жӧ удитіс нин тайӧ кад кежлӧ лӧгасьны Спарта вылӧ да кӧсйӧ вӧлі бӧр локны Афиныӧ.
Алкивиад нуӧдіс флотсӧ спартанцы вылӧ и перйис некымын победа.
Тайӧ выльысь кыпӧдіс афиняна водзын сылысь авторитет.
Тайӧ кад кежлӧ Афиныын народ чукӧртчис вынъяснас, шыбытіс олигархъяслысь власть да бӧр лӧсьӧдіс демократическӧй строй.
Алкивиадлы вӧлі разрешитӧма бӧр локны.
Народ прӧститіс сылы важ изменасӧ.
Но мыйӧн лои поражение ӧти тышын, Алкивиад бара выльысь пышйис Афиныысь.
Но Афинылӧн положение кольліс зэв серьёзнӧйӧн.
Овмӧс пыр ӧтарӧ киссис.
Сьӧм эз вӧв.
Афинылӧн союзникъяс торйӧдчалісны, петалісны союзысь.
Татшӧм условиеясын афиняна чукӧртісны Парфенон храмысь медбӧръя эмбурсӧ да стрӧитісны выль флот.
Тайӧ флотыс 406-ӧд воын Аргинусскӧй діяс дорын (Лесбос ді да Малӧй Азия берегъяс костын) жугӧдісны спартанцылысь морскӧй вынъяссӧ.
Но афиняна, победа вылӧ видзӧдтӧг, эз вермыны тайӧ победасӧ закрепитны.
Та вӧсна спартанцы водзӧ выльысь пондісны венны афинянаӧс.
Афинылӧн поражение.
Сійӧ кадӧ спартанцылӧн выдвинитчис энергичнӧй полководец Лисандр.
Сійӧ заключитіс союз Персиякӧд, пӧлучитіс отсӧг Малӧй Азияын персидскӧй наместник Кир Младшийсянь да стрӧитіс выль флот.
405-ӧд воын миян эраӧдз кыкнан флотыс — и афиняналӧн, и спартанцылӧн — сулалісны мӧда-мӧдсьыныс неылын Геллеспонтын.
Лисандр бӧрйис удачнӧй кад, немвиччысьтӧг уськӧдчис афиняна вылӧ да жугӧдіс найӧс Эгоспотама (Кӧза юяс) дорын.
Афинылӧн эз нин вӧвны вынъяс татшӧм поражение бӧрын справитчыны.
404-ӧд воын миян эраӧдз и аслыныс Афинылы, кодӧс вӧлі осадитӧма му вывсянь и море вывсянь, быть лои сдайтчыны спартанскӧй полководец Лисандрлы.
Тадзи Спарта, дыр нюжалан Пелопоннесскӧй война бӧрын, вӧчис окончательнӧй удар афинскӧй могуществолы.
Мирлӧн условиеяс да <rus>«тирания тридцати»</rus>.
Афиняна долженӧсь вӧлі примитны мир кузя унизительнӧй условиеяс, кодъясӧс диктуйтіс Спарта.
Афинскӧй морскӧй союз распуститісны.
Афинскӧй флотлысь колясъяссӧ вӧлі сетӧма спартанцылы.
«Кузь стенаяс» спартанскӧй музыка шыяс улын вӧлі жугӧдлӧма.
А медся сьӧкыдторйӧн афинскӧй народлы вӧлі Афиныын демократическӧй строй бырӧдӧм.
Спарталӧн победа лои аристократиялӧн победаӧн.
Власть вӧлі сетӧма озыр йӧз (олигархъяс) неыджыд кучкалы.
Афинскӧй государствоын став делӧяснас пондісны веськӧдлыны 30 олигарх Критий веськӧдлӧм улын.
Найӧ воспользуйтчисны асланыс властьӧн, медым чорыда разделайтчыны врагъяскӧд.
Демократъясӧс казниталісны судтӧг, вӧтлалісны государствоысь да лишайтісны политическӧй правоясысь.
Олигархъясӧс поддерживайтліс Афиныӧ кольӧм спартанскӧй гарнизон.
Аслас жестокость понда тайӧ 30 олигархыслӧн правитӧмыс пӧлучитіс ним <rus>«тирания тридцати»</rus>.
<rus>«Тирания тридцати»</rus> шыбытӧм.
30 тиранӧн преследуйтӧмъясысь унаӧн спасайтчывлісны Фивыӧ (Беотияӧ) пышйӧмӧн.
Татчӧ чукӧртчӧм демократъяс виччысисны случай, медым шыбытны олигархияӧс.
403-ӧд воын миян эраӧдз Фивыын ӧтувтчӧм афинскӧй беглецъяс мӧдӧдчисны Афины вылӧ Фрасибул начальство улын да шыбытісны «<rus>тирания тридцати</rus>»-ӧс.
Регыд сы бӧрын Афиныын выльысь вӧлі лӧсьӧдӧма власть демократиялысь.
Но демократия вӧлі олӧ Спартасянь постояннӧй угроза улын.
Татшӧм ногӧн, Пелопоннесскӧй война вӧлі аристократическӧй Спарта да демократическӧй Афины костса тышӧн.
Такӧд ӧттшӧтш муніс и озыръяс да гӧльяс, рабовладелецъяс да рабъяс костын пытшкӧсса тыш.
52 §. Рабъяслӧн да бедноталӧн восстаниеяс.
Озыръяс да гӧльяс костын тыш эз дугдыв Греция став история чӧжӧн.
Греческӧй философ Платон шуӧ: «Быд карын, кӧть эськӧ кутшӧм ичӧт сійӧ эз вӧв, пыр эм кык кар: ӧтиыс — гӧльяслӧн кар, мӧдыс — озыръяслӧн кар.
Сэні, кӧні эм гӧльлун да озырлун, пыр тышкасьӧны кык лагерь: ӧтиыс — гӧльяслӧн, мӧдыс — озыръяслӧн».
Тайӧ кык лагерь костас ыджыдаліс миритны позьтӧм лӧгалӧм.
Обычнӧ аристократъяс заявляйтлісны: «Клянитча, мый ме лоа демослӧн вечнӧй врагӧн да вӧча сылы сы мында лёк, мыйдта верма».
И збыльысь, аристократъяс яндысьтӧг пӧльзуйтчывлісны ставпӧлӧс средствояснас тайӧ тышын.
Сідзи, ӧтчыд Милетын, народ восстаниелы отомститӧм могысь, аристократъяс виалісны да нӧйтісны не сӧмын став демократъяссӧ, но весиг налысь челядьнысӧ.
Озыръяс да гӧльяс костын тыш кындзи, нӧшта ёнджыка тыш муніс рабовладелецъяс да рабъяс костын.
А сы понда мый озыръяснас вӧліны сійӧ жӧ рабовладелецъясыс, то накӧд паныда тышын рабъяс мукӧддырйиыс ӧтувтчавлісны гӧльяскӧд.
Сідзи, кор Коркира ді вылын миян эраӧдз 427-ӧд воӧ заводитчис гражданскӧй война, кыкнан лагерыс зільлісны кыскыны асладораныс рабъясӧс свобода налы сетны кӧсйысьӧмӧн.
Но рабъяс кызвыныс мунісны народ дор, а эз аристократия дор.
Сідзи жӧ ӧтувтчавлісны народкӧд рабъяс и Платея карын.
Рабъяс выступайтлісны и самостоятельнӧ.
abu
Первойсӧ налӧн тыш нуӧдан форманас вӧлі пышйӧм.
Тӧдса, мый Спартаккӧд воюйтігӧн 20 сюрс раб пышйисны Аттикаысь.
Но рабъясӧс корсьлывлісны, вайӧдавлісны бӧр и чорыда накажитавлісны.
Сэки найӧ пондісны ӧтувтчавны и выступайтны ӧтувйӧн.
Рабъяслӧн восстаниеяс Грецияын кыптывлісны древньӧй Востокса странаясын дорысь тшӧкыдджыка, сы вӧсна мый Грецияын рабъяс вӧліны унджык.
Торъя нин тшӧкыда тайӧ выступлениеясыс мунлывлісны войнаяс дырйи.
Первой ыджыд восстание греческӧй рабъяслӧн вӧлі Аргос карын 494-ӧд воын миян эраӧдз.
Сійӧ кадӧ мунӧ вӧлі война Аргос да Спарта костын.
Спартанцы разгромитісны аргосцыӧс.
Рабъяс, таӧн воспользуйтчӧмӧн, захватитісны кар и шыбытісны рабовладелецъяслысь правительство.
Регыд найӧ захватитісны неылын расположитчӧм кар Тиринф.
Сӧмын кузя тыш нуӧдӧм бӧрын аргосцылы удайтчис пӧдтыны рабъяслысь восстание.
Тшӧкыда вӧвліны рабъяслӧн восстаниеяс Спартаын.
Сідзи, 464-ӧд воын миян эраӧдз кыпӧдчисны Мессенияын олысьяс, кодъясӧс вӧлі пӧртӧма илотъясӧ.
Найӧ мунісны гӧраӧ да сэні олісны дас воысь на дырджык.
Ыджыд трудӧн спартанцы найӧс выльысь подчинитісны.
Мӧд восстание илотъяслӧн ыпнитіс Пелопоннесскӧй война дырйи.
Кор афинскӧй флот 425-ӧд воын миян эраӧдз матыстчис Пилос кар дорӧ, илотъяс пырысь-пыр жӧ кыпӧдчисны.
Найӧ вӧлі гӧгӧрвоӧны, мый найӧ владыкаяслӧн ӧні положениеыс сьӧкыд, и восстание нуӧдӧм вылӧ бӧрйисны тайӧ кадсӧ.
Налысь движениесӧ поддержитісны афиняна, сы вӧсна мый Спартаӧс пытшкӧссяньыс вынтӧммӧдӧмыс вӧлі лӧсялӧ найӧ интересъяслы.
Рабъяслӧн восстаниеяс вӧвліны и мукӧд греческӧй каръясын, Сицилияын, Эгейскӧй море діяс вылын да мукӧд местаясын.
Рабовладельческӧй гнётлы паныда тышын рабъяс да беднота зільлісны ӧтувтчыны да ӧтлаын тышкасьны рабовладелецъяс властьлы паныд.
Рабъяскӧд тыш босьтліс рабовладелецъяслысь уна вын да кутліс найӧс век ыджыд напряжениеын.
Оз прӧста сійӧ жӧ Платон шу: «Рабъяс — сійӧ сэтшӧм собственность, кодъясӧн обладайтӧм вайӧ аскӧдыс уна неприятностьяс.
Ӧд рабъяс некор оз лоны господалы другъясӧн».
Озыръяслӧн да гӧльяслӧн тыш, ӧтар боксянь, да рабовладелецъяслӧн рабъяскӧд — мӧдар боксянь, греческӧй обществоын составляйтліс основнӧй противоречие.
VI.
ГРЕЧЕСКӦЙ КУЛЬТУРА.
53 §. Театр.
Греция колис человечестволы наследствоӧ искусство да литература став юкӧн кузяыс исключительнӧй образецъяс.
Не сӧмын греческӧй эпос («Илиада» да «Одиссея»), но и драматическӧй поэзия (трагедияяс да комедияяс) торъялӧны ыджыд совершенствоӧн.
Театрлӧн лоӧм.
VI-ӧд нэмын нин миян эраӧдз Афиныын появитчисны театральнӧй представлениеяс.
Чужисны найӧ праздникъяс вылын хоровӧй сьылӧмысь, йӧктӧмъясысь да декламацияясысь.
Первойсӧ театральнӧй представлениеяс нуӧдсисны Дионис — вина да гажлун ен-праздникъяс дырйи.
Найӧ мунлісны улицаяс вылын либӧ площадь вылын, вылыс местаын.
Сёрӧнджык видзӧданін пыддиыс мӧдісны сооружайтны помост, код гӧгӧр пуксявлісны видзӧдысьяс.
Тадзи пондіс создавайтчыны «театр», мый, греческӧй кыв вылысь кӧ переведитны, лоӧ «видзӧдӧм вылӧ места».
Первойя кадъяснас театр да театральнӧй представлениеяс пӧшти дзоньнас ӧтлаасьлывлісны народнӧй празднествояскӧд да религиознӧй церемонияяскӧд.
Праздникъяс Дионис честь кузя вӧвліны водз тулысын, кор вӧлі воас выль вина, медводдза побегъяс сетас винограднӧй лоза да муяс вылын лоасны первой цветъяс.
Дионис енлысь воӧмсӧ народ отмечайтліс торжественнӧй шествиеясӧн да хоровӧй сьылӧмӧн.
Дионис честь кузя сьывлісны дифирамбъяс (мӧдногӧн кӧ ошкана сьыланкывъяс) сыысь, мый сійӧ вайис сьӧрсьыс тулыс да садьмӧдіс природаӧс.
Хор векджык пасьтасьліс кӧзаяс куӧн.
Сьылысьяс садитавлісны аслыныс кӧза сюръяс, дубовӧй коръясысь вӧчавлісны аслыныс тошъяс, а юрнысӧ вевттьывлісны плющысь вӧчӧм венокӧн.
Найӧ татшӧм ногӧн изображайтлісны кӧза сюръяса сатиръясӧс — Дионислысь спутникъясӧс.
Аслас руководитель бӧрся хор исполняйтліс унапӧлӧс сьыланкывъяс, кодъяс шусьывлісны трагедияясӧн, мӧдногӧн кӧ «кӧзаяслӧн сьыланкывъяс».
Кор кӧзаяслӧн шествиеыс вӧлі сувтлас кутшӧмкӧ площадь вылӧ либӧ вылі кыпыд местаӧ, сьылысьяс пӧвсысь выделяйтчыліс запевала, либӧ корифей.
Сійӧ веськӧдліс хорӧн да сэк жӧ вӧлі главнӧй актёрӧн.
Корифей кайлывліс вылі местаӧ и висьтавлывліс Дионис странствуйтӧм да приключениеяс йылысь.
Хор та вылӧ воча сьыліс дифирамбъяс.
Первойсӧ, сідзкӧ, выступайтліс сӧмын ӧти актёр.
Сёрӧнджык хорысь выделяйтчыліс нӧшта ӧти актёр, кодкӧд корифей нуӧдліс сёрни.
Татшӧм представлениеясысь лоис греческӧй драматическӧй представление, трагедия.
Арын, кор кисьмас вӧлі виноград, выльысь заводитчавлісны Дионис ен честь кузя празднествояс.
Тайӧ вӧліны урожай кузя гажа праздникъяс, кодъяс вылын нуӧдлісны хороводъяс да йӧктӧмъяс.
Йӧз серавлісны, шутитлісны да дразнитлісны мӧда-мӧднысӧ.
Татшӧм сяма гажаджык представлениеясысь сёрӧнджык лоис комедия.
Тайӧ нимыс петӧ греческӧй <grk>«комос»</grk> кывсянь, мый лоӧ «гажа шествуйтӧм».
Театрлӧн устройство.
Трагедия да комедия вочасӧн совершенствуйтчисны.
Первойсӧ изображайтсьылісны сӧмын Дионислӧн олӧмыс да приключениеясыс.
Сэсся пондісны петкӧдлыны герой-полубогъяс олӧмысь событиеяс, а сёрӧнджык и йӧз олӧмысь.
Актёръяслӧн лыдыс соді.
Главнӧй роль трагедияын ӧні ворсӧны тайӧ актёръяслӧн действиеясыс.
Действие мунанног сертиыс хор исполняйтліс сьыланкывъяс.
Представлениеясыс лоисны народлы ёнджыка гӧгӧрвоанаӧсь, ёнджыка живӧйӧсь да интереснӧйӧсь.
Афиныын да мукӧд греческӧй каръясын пондісны стрӧитавны гырысь театръяс, кытчӧ вӧлі тӧрӧны некымын дас сюрс видзӧдысьяс.
Сідзи, Афиныын Дионис честь кузя вӧлі стрӧитӧма театр, кытчӧ вӧлі тӧрӧ 30 сюрс видзӧдысь.
Тайӧ вӧлі сооружение, коді вӧлі расположитчӧма полукругӧн акрополь бокӧ.
Театр вӧлі ывлавылын. Некутшӧм вевт сылӧн эз вӧв.
Видзӧдысьяслы, вӧчӧм местаяслысь вылыс радъяссӧ веськыда вӧлі кодйӧма скалаас, а уліас местаяссӧ вӧчлісны мраморысь да пуысь.
Тайӧ радъяссӧ, кодъяс вӧлі уступъясӧн лэччӧны увлань да мунӧны полукругӧн, пондісны шуны амфитеатрӧн.
Амфитеатр водзвылас вӧлі вылыс ровнӧй площадка, кӧні войдӧрсӧ выступайтлісны актёръяс и сулаліс хор.
Тайӧ вӧлі орхестра (тасянь миян «оркестр» ним).
Орхестра сайын вылыс местаын вӧлі мӧд площадка, кытчӧ ӧшӧдавлісны декорацияяс.
Тайӧ вӧлі сцена (греческӧй ногсӧн «скене»).
Тані жӧ бӧрынджык выступайтлісны актёръяс, а хор кольлі орхестраӧ.
Участвуйтны греческӧй представлениеясын вермылісны сӧмын мужчинаяс.
Нывбаба рольясын та вӧсна сідзи жӧ ворслывлісны мужчинаяс.
Трагедияын актёръяс петавлісны яръюгыд рӧма кузь озыр паськӧмъясӧн.
Комедияын, кӧні петкӧдлыссис обыкновеннӧй йӧзлӧн олӧм, актёръяс ворслісны прӧстӧй паськӧмъясӧн.
Выступайтны пасьтавлісны гырысь, яръюгыда краситӧм маскаяс, кӧні резкӧя вӧлі тӧдчӧ чужӧмлӧн чертаяс да паськыда паськӧдӧм вом.
Тайӧ вӧчсьывліс сы могысь, медым тӧдчӧдны актёр чужӧмлысь выражениесӧ.
Сыысь кындзи, актёръяс выступайтлісны сідз шусяна котурнаяс вылын — джуджыд каблука либӧ весиг подставкаа башмакъясӧн, медым актёръясӧс вермисны аддзыны став видзӧдысьяс.
Театр ворсіс Грецияын ыджыд роль.
Театр кыскыліс народӧс культурнӧй интересъяс кытшӧ да имеитіс тайӧ народыслы ыджыд воспитательнӧй значение.
54 §. Греческӧй литература (трагедия да комедия).
Эсхил, Софокл да Эврипид.
Афиныын греческӧй театральнӧй искусстволӧн расцвет вӧлі Перикл кадӧ.
Медся знаменитӧй греческӧй трагикъясӧн лыддьыссьӧны Эсхил, Софокл да Эврипид.
Эсхил трагедияяс пӧвсысь медся замечательнӧйӧсь <rus>«Прикованный Прометей»</rus> да куим трагедия, кодъяс лоӧны ӧти мӧдлӧн продолжение, — «Орестеялӧн» трилогия.
Торъя нин волнуйтліс видзӧдысьясӧс Прометейлӧн величественнӧй образыс.
Народ радейтліс тайӧ геройӧс, йӧзлысь благороднӧй другӧс.
Ӧд Прометей сетіс йӧзлы би, велӧдіс найӧс трудитчыны, наделитіс разумӧн да торйӧдіс найӧс татшӧм ногӧн животнӧйяс пӧвсысь.
Эсхил петкӧдлывліс, кыдзи скӧрмӧм Зевс мститӧ сыысь Прометейлы да накажитӧ сійӧс.
Енъяслӧн жестокӧй вӧля преследуйтӧ Эсхиллысь геройясӧс.
Эсхил трагедияясын ыджыд роль ворсӧны кровнӧй местьлӧн идея, предокъяс грекъясысь проклинайтӧм, важ закон <rus>«око за око, зуб за зуб»</rus> серти накажитӧм.
Действующӧй лицояс сійӧ трагедияясын величественнӧйӧсь, но вывті ылынӧсь олӧмсьыс.
Сылӧн геройяс ёнджыка мунӧны енъяс вылӧ, чем Эсхил кадся йӧзъяс вылӧ.
Эсхил медся первой петкӧдіс сцена вылӧ мӧд актёрӧс.
Миян эраӧдз V-ӧд нэм шӧрын трагедияӧс усовершенствуйтіс Софокл, коді пыртіс сэтчӧ коймӧд актёрӧс.
Софокллӧн медся знаменитӧй произведениеясӧн лоӧны трагедияяс: <rus>«Эдип-царь», «Эдип в Колоне» да «Антигона»</rus>.
Тайӧ трагедияясын излагайтчыссьӧ мифическӧй царь Эдиплӧн, сійӧ пиянлӧн да Антигона нылыслӧн несчастнӧй судьба.
Найӧ зільӧны бурлань, нинӧмын абу мыжаӧсь, но роковӧй обстоятельствояс вӧсна гибнитӧны.
Сідзи, царь Эдип ӧткажитчӧ властьысь, перйӧ ассьыс синсӧ, кор тӧдмалӧ, мый сыӧн виӧм тӧдтӧм путникыс вӧлі сылӧн рӧднӧй батьӧн.
Эдипӧс преследуйтӧны несчастьеяс и водзӧ.
Сылӧн радейтана кык пи пӧгибайтӧны власть понда ас костса тышын.
Сылысь пӧся радейтана нывсӧ Антигонаӧс приговоритӧны смертнӧй казньӧ сӧмын сыысь, мый решитчис гуавны аслас вокыслысь шойсӧ, кодӧс вӧлі шыбытӧма поругание вылӧ.
Аслас трагедияясын Софокл искуснӧя петкӧдлӧ, кыдзи мукӧддырйиыс водзвыв определитӧм роковӧй помкаяс понда пӧгибайтӧны йӧз.
Софокл петкӧдлӧ и мортлысь свободнӧй вӧля, коді нуӧдӧ тыш слепӧй судьбалы паныд.
Но та дырйи пыр (Софокл серти) венӧ енъяслӧн вӧля, судьба, кодӧс эскылісны древньӧй грекъяс.
Действующӧй лицояс Софокл трагедияясын век жӧ ёнджыка матынӧсь реальнӧй йӧзлань Эсхиллӧн геройяс дорысь.
Коймӧд великӧй греческӧй трагикӧн лоӧ Эврипид.
Сылӧн трагедияяс: «Медея», «Ипполит», «Ифигения Авлидаын», «Ифигения Тавридаын» — пӧльзуйтчӧны паськыд известностьӧн.
Эврипид зэв тонкӧя разбирайтчӧ морт переживаниеясын, йӧз чувствоясын да страстьясын.
Великӧй греческӧй трагикъяс пӧвсысь сійӧ медся ёна матынджык сылӧн кадся олӧм дінӧ.
Эврипид босьтӧ ассьыс геройяссӧ греческӧй мифологияысь, но налы сетӧ настоящӧй йӧзлысь став стремлениеяссӧ да чувствояссӧ.
Аристофан.
Комедияяс гижысь греческӧй писательяс пӧвсысь медся тӧдчанаӧн вӧлі афинянин Аристофан.
Сылӧн литературнӧй удж заводитчис Пелопоннесскӧй война дырйи.
Аристофансянь миянӧдз воис 11 комедия: «Всадникъяс», «Лягушкаяс», «Кымӧръяс», «Нывбабаяс Народнӧй собраниеын» да мукӧдъяс.
Аристофан высмеивайтӧ афинскӧй демократияӧс, кодӧс сійӧ петкӧдлӧ йӧймӧм старик видӧн («Всадникъяс»).
Высмеивайтчӧны сэкся учительяс да философъяс («Кымӧръяс»).
Аристофан эз пӧщадитлы и религияӧс.
Главнӧй енмӧс — Зевсӧс — сійӧ петкӧдліс вӧрӧн да ылӧдчысьӧн, Гермесӧс обжораӧн, а Посейдонӧс — взяточникӧн.
Тайӧ комедияясыс зэв ёна забавляйтлісны народӧс.
Произведениеяс сцена вылын сувтӧдӧм ёнмӧдліс впечатление.
Греческӧй театрын сувтӧдсьывлісны злободневнӧй пьесаяс: демократиялӧн да аристократиялӧн тыш йылысь, гражданинлӧн праваяс да обязанностьяс йылысь, государственнӧй устройствоын тырмытӧмторъяс йылысь.
Греческӧй писательяс петлісны медсясӧ рабовладельческӧй классысь.
Но найӧ кужлісны индавны тырмытӧмторъяссӧ и тайӧ классыслысь, и общество став олӧмлысь.
Кужлісны вайӧ сідзи жӧ индавны и омӧльторъяссӧ да бурторъяссӧ торъя мортлысь, гражданинлысь.
Тайӧн найӧ возбуждайтлісны человеческӧй мысль, тшӧктывлісны йӧзӧс думайтны, бӧрйыны асланыс действиеясын правильнӧй туй.
abu
Татшӧм ногӧн греческӧй писательяс отсасисны греческӧй культура развивайтчӧмлы.
55 §. Искусство.
Эз сӧмын литератураын да театральнӧй искусствоын, но и искусство став мукӧдпӧлӧс видъясын грекъяс вӧліны великӧй мастеръясӧн.
Архитектура.
Греческӧй архитектура йылысь ми вермам сёрнитны медсясӧ грекъяслӧн храмъяс да общественнӧй зданиеяс серти.
Тайӧ зданиеяссӧ вӧчавлісны изйысь, тшӧкыда мраморысь, и торъявлісны найӧ асланыс изяществоӧн да мичлунӧн.
Зданиеяслӧн торъя юкӧнъясыс украшайтчывлісны скульптурнӧй изображениеясӧн да раскрашивайтчывлісны.
Медся совершеннӧй архитектурнӧй произведениеӧн лоӧ Парфенов — Афина богинялӧн храм, кодӧс стрӧитӧма афинскӧй акрополь вершина вылӧ.
Замечательнӧйӧсь сідзжӧ афинскӧй Пропилейяс — великолепнӧй пыранін, коді пыртӧ акропольӧ, да храмъяс, кодъясӧс посвятитӧма легендарнӧй афинскӧй царь Эрехтейлы (Эрехтейон) да Гефестлы (Тесейон).
Торъявлісны куим архитектурнӧй стиль: дорическӧй — медся водзся да форма серти медся прӧстӧй, ионическӧй, коді торъялӧ изяществоӧн да визьяс гибкостьӧн, и, медбӧрын, коринфскӧй — сложнӧй да вычурнӧй стиль.
Тайӧ став стильясыс мукӧддырйиыс сочетайтчывлісны ӧти зданиеын.
Сідзи Парфенон лоӧ дорическӧй да ионическӧй стильяс элементлӧн йитчӧм.
Скульптура.
Зэв вылі уровеньын грекъяслӧн сулаліс сідзжӧ скульптура.
Аслас медся вылын развитиеӧ, сійӧ воис V да IV-ӧд нэмъясын миян эраӧдз.
Медся знаменитӧй греческӧй скульпторӧн вӧлі Фидий.
Аслас творчествоын сійӧ яркӧя отразитіс Афинылысь высшӧй расцвет дырся периодсӧ.
Фидий изображайтіс дзик сӧмын енъясӧс.
Медся ёна тӧдсаӧсь сылӧн кык вӧвлытӧм ыджыд статуя.
Ӧтиыс — Афиналӧн Парфенонын изваяние.
Тайӧ статуясӧ вӧлі вӧчӧма слоновӧй лыысь да зарниысь, и судтаыс вӧлі 12 метр.
Мӧд статуя Зевслӧн изваяние, коді пукалӧ трон вылын.
Сійӧ вӧлі Зевс храмын Олимпияын.
Тайӧ статуя йылысь паськалӧма вӧлі сэтшӧм ыджыд слава, мый быд грек лыддис коланаӧн видзӧдлыны сы вылӧ аслас олігчӧжӧн кӧть ӧтчыд.
Греческӧй скульпторъяс Поликлет, Пракситель да Лисипп зільлісны передайтны асланыс произведениеясын здоровӧй человеческӧй телӧлысь мичлунсӧ.
Сылысь образецъяссӧ найӧ аддзывлісны гимнастическӧй упражнениеяс да состязаниеяс вылын, кодъяс вӧвліны древньӧй Грецияын зэв тшӧкыда.
Енъясӧс да йӧзӧс изображайтӧмысь кындзи вӧліны и бытӧвӧй скульптураяс: актёръяслӧн, старукаяслӧн, рабъяслӧн скульптураяс.
Тайӧ изображениеясыс миянӧдз воисны зэв этша.
Живопись.
Живопись искусство грекъяслӧн вӧлі топыда йитчӧма скульптуракӧд.
Медся известнӧй живописецъяс: Полигнот — миян эраӧдз V-ӧд нэм первой джынйын да Аполлодор — сійӧ жӧ нэм мӧд джынйын.
Аполлодорлы приписывайтчӧ светотень используйтана искусство.
Сійӧ кужліс ёна бура пӧльзуйтчыны кистьӧн.
Аполлодорлӧн фигураясыс кажитчылісны выпуклӧйӧн да живӧйӧн.
Грекъяслӧн вӧлі особӧй живопись, коді состоитіс дозъяс рисуйтӧмын.
Шусьӧ сійӧ вазовӧй живописьӧн.
Вазаяс вылын изображайтчывлісны медсясӧ греческӧй мифологияысь сюжетъяс.
Вазовӧй живописьын грекъяс шедӧдісны ыджыд мастерство.
Музыка.
Грецияын музыка первойсӧ вӧлі топыда йитчӧма поэзиякӧд.
Сідзи, Гомерлӧн поэт Демодок сопровождайтӧ ассьыс стихъяссӧ струннӧй инструмент — кифара вылын ворсӧмӧн.
Греческӧй поэтъяс вӧліны тшӧтш и музыкантъясӧн.
Уна мифъясын висьтавсьӧ струннӧй да духовӧй инструментъяс вылын музыкантъяс костын состязаниеяс йылысь.
Струннӧй музыкалы (лиралы, кифаралы) грекъяс приписывайтлісны став человеческӧй чувствояс гармонияӧ да согласиеӧ вайӧдан способность, а духовнӧй музыка (флейта, свирель) лыддьыссьывліс «варварскӧй» музыкаӧн, коді вайӧдӧ мортӧс исступлениеӧ.
Вочасӧн музыка лоис самостоятельнӧй искусствоӧн.
Грекъяс занимайтчывлісны музыкальнӧй тонъяслысь гамма разработайтӧмӧн.
Философ да математик Пифагор (VI-ӧд нэм миян эраӧдз) да великӧй математик Эвклид (III-ӧд нэм миян эраӧдз) гижлісны специальнӧй сочинениеяс музыка йылысь.
Греческӧй искусство лои подулӧн Римлысь, а бӧрынджык и став Европалысь культура водзӧ развивайтӧмлы.
56 §. Наука лоӧм.
История.
Грекъяс колисны сідзжӧ озыр наследство наука унапӧлӧс юкӧдса сочинениеяс видын (история, математика, естествознание да философия кузя).
Историк Геродот, кодӧс нимтісны «Историялӧн батьӧн», колис греко-персидскӧй войнаяс кузя описание, кодӧс вайӧдӧма 479-ӧд воӧдз миян эраӧдз.
Сылӧн произведениеыс зэв озыр материалнас да живӧя изложитӧма.
Сійӧ ёна путешествуйтліс и унатор аддзыліс.
Геродот посетитіс Египет, вӧвліс Вавилонияын и весиг Скифияын.
Став аддзылӧм да кывлӧмторсӧ сійӧ сюйис аслас историяӧ.
Но, дерт, Геродот эз на вермы сетны историческӧй событиеяслы научнӧй объяснение.
Сійӧ объясняйтӧ найӧс енъяс вӧляӧн.
Пелопоннесскӧй войналысь историясӧ 411-ӧд воӧдз миян эраӧдз изложитіс историк Фукидид, коді оліс сійӧ кадӧ да участвуйтіс войнаас.
Фукидид Геродот дорысь пыдіаджык петкӧдлӧ.
Сійӧ описывайтӧ партияяслысь тыш да петкӧдлӧ Афины поражениелысь помкаяссӧ.
Геродот кӧ унатор объясняйтӧ енъяс вмешательствоӧн, то Фукидид корсьӧ историческӧй событиеяслысь помкаяссӧ йӧз поступокъясысь.
Научнӧй джудждалунсӧ Фукидид сочетайтӧ зэв художественнӧя изложитӧмкӧд.
Историкъяс пӧвсысь, кодъяс олісны сёрӧнджык, колӧ отметитны Ксенофонтӧс.
Аслас «Греческӧй история» сочинениеын Ксенофонт водзӧ нуӧдӧ описание сійӧ событиеяслысь, кодъяс вылӧ сувтіс Фукидид.
Татшӧм ногӧн, и знаниеяс тайӧ юкӧнын первой подувъяссӧ пуктісны древньӧй грекъяс.
Грекъяс мӧдлісны корсьны природаын унапӧлӧс явлениеяс лоӧмлысь помкаяс.
Найӧ пуктісны заводитчӧм естествознаниелы да философиялы.
Философия.
Торъя ёна паськаліс Грецияын философия.
Тайӧ наукаыс зільліс объяснитны, мый сійӧ сэтшӧм мирыс дзоньнас да кытысь сійӧ лоис.
Мирлысь лоӧмсӧ объяснитны медводдза попыткаяс вӧліны вӧчӧмаӧсь малоазиатскӧй каръясса мудрецъясӧн.
Тайӧ вӧліны медводдза учёнӧйяс, кодъяс занимайтчывлісны математикаӧн, астрономияӧн да географияӧн.
Найӧ эз удовлетворитчывлыны объяснениеӧн, мый ставыс вӧчӧма енъясӧн, а корсьлісны научнӧй объяснениеяс.
Сідзи, первой философ — Милетысь Фалес (VI-ӧд нэм миян эраӧдз) лыддьывліс, мый ставыс лоис васянь.
Ва, сійӧ мӧвп серти, вӧлі ставторйыслӧн заводитчӧмӧн.
Древньӧй греческӧй философъяс пӧвсысь торъя замечательнӧйӧсь Эфесысь Гераклит (VI-ӧд нэм миян эраӧдз) да Абдераысь Демокрит (V-ӧд нэм миян эраӧдз).
Гераклит признавайтліс ставыслы первойя заводитчӧмнас би.
Сійӧ велӧдліс, мый ставыс, мый эм, вечнӧя двигайтчӧ да вежласьӧ:
«Ставыс визувтӧ.
Оз позь кыкысь пырны ӧти и сійӧ жӧ визулӧ».
Демокрит лыддьывліс, мый мирлӧн основаыс абу ен и абу кутшӧмкӧ дух, а материя.
Материя состоитӧ Демокрит учение серти, вывті посни частицаясысь (атомъясысь).
Тайӧ частицаясыс постояннӧй движениеынӧсь: то ӧтлаасьӧны, то торъялӧны.
Атомъяслӧн унапӧлӧс сочетаниеясӧн Демокрит объясняйтліс природа явлениеяслысь став разнообразиесӧ.
Татшӧм взгляднас Демокрит сетіс пасьвартана удар религиялы, коді ставсӧ объясняйтліс енъяс деятельностьӧн.
Та вӧсна сійӧ лоӧ первой виднӧй материалистӧн да безбожникӧн.
57 §. Сократ да Платон.
Аристотель.
Софистъяс.
Пелопоннесскӧй война нюжалан 27 во чӧжӧн Афиныын лоисны уна быдсяма вежсьӧмъяс общественнӧй олӧмын.
Войдӧр греческӧй учёнӧйяс занимайтчывлісны медсясӧ мир лоӧм йылысь, ставтор заводитчӧм йылысь вопросъясӧн.
А ӧні, классӧвӧй да партийнӧй тыш ёсьмӧмкӧд йитӧдын основнӧй вопросъясӧн лоисны общественнӧй вопросъяс: государство йылысь, общество йылысь, гражданинлӧн долг да обязанностьяс йылысь.
Тайӧ вопросъясӧн и занимайтчылісны софистъяс.
Найӧ вӧліны странствуйтысь мудрецъясӧн, кодъяс сьӧм вылӧ велӧдавлісны риторикаӧ, мӧдногӧн кӧ кужны убедительнӧя да мичаа сёрнитны да искуснӧя вензьыны.
Асланыс уджӧн софистъяс отсавлісны народӧс просвещайтӧмлы.
Софистъяс утверждайтлісны, мый мирын оз существуйт олӧмлӧн став йӧзлы лӧсялана общӧй правилӧяс.
Быд мортлӧн, быд народлӧн добродетель вылӧ асланыс взглядъяс, асланыс законъяс и олӧмлӧн асланыс правилӧяс.
«Та вӧсна, — шулывлісны софистъяс, — Афиныын ӧти общественнӧй строй, Спартаын — мӧд, а Персияын — коймӧд».
Софистъяс пиысь медся ёна известнӧйӧн вӧлі Протагор.
Сократ.
Софистъяслы паныд выступайтіс философ Сократ.
Главнӧй могӧн сійӧ лыддьывліс знаниеяслысь достижение, кодъяс медым вӧліны правильнӧйӧн да став йӧзлы обязательнӧйӧн.
Ас йывсьыс Сократ шулывліс, мый сійӧ «тӧдӧ сӧмын сійӧс, мый нинӧм оз тӧд».
Сылӧн олӧм правилӧӧн вӧлі дельфийскӧй храмвывса надпись: «Тӧдмав асьтӧ ачыд».
Сократ некор эз сетлыв дась вочакывъяс.
Аслас вопросъясӧн да возражениеясӧн сійӧ зільліс вайӧдны ассьыс собеседниксӧ вопрос правильнӧя решайтӧмӧ.
Сократ зільліс, медым собеседник ачыс убедитчис сыын, мый сылӧн положениеясыс абу вернӧйӧсь.
Татшӧм ногӧн, Сократлӧн цельнас вӧлі не самӧй знаниеыс, а кыпӧдны йӧзыслысь знаниеяс дінӧ радейтӧм.
Таын вӧлі главнӧй торйыс сократовскӧй рассуждение методлӧн.
Сократӧс вӧлі мыждӧма государстволы паныда уджысь да кыскӧма судӧ.
Суд шуис сійӧс казнитны.
Ученикъясыс да рӧдняясыс Сократлӧн волывлісны тюрьмаӧ сыкӧд прӧщайтчыны.
Найӧ предлагайтлісны вӧчны сылы тюрьмаысь пышйӧм либӧ ӧткажитчыны аслас взглядъясысь.
Но Сократ эз сӧгласитчы.
Сійӧ лыддис бурджыкӧн кувны сылы лӧсьӧдӧм ядысь.
Сократ кулі 70 арӧсӧн (399-ӧд воӧ миян эраӧдз).
Платон да сылӧн ученикъяс.
Сократлысь учениесӧ нуӧдіс водзӧ сылӧн ученик Платон, коді вӧлі знатнӧй да озыр родысь.
Платон кызь арӧса юношаӧн заводитіс кывзыны Сократӧс да дас во чӧж велӧдчис сы дорын.
Аслас учитель кулӧм бӧрын Платон ачыс пондіс преподавайтны философия.
Гожся аллеяяса ыджыд садйын, кӧні вӧлі гимнастическӧй упражнениеяс нуӧдны здание (Академия), чукӧртчывлісны Платонлӧн слушательяс.
Демокритлы паныдӧн Платон лыддьывліс, мый мирлӧн подувнас лоӧ оз материя, а ен, мысль либӧ идея.
Платон вӧлі первой крупнӧй идеалистӧн.
Демокриткӧд сравнивайтӧмӧн, Платон вӧчис природаӧс да обществоӧс научнӧя объяснитны зільӧмын шаг бӧрӧ.
Платонлӧн томдырся кадыс совпадитіс Пелопоннесскӧй война кадкӧд.
Войнаӧс, война бӧрся событиеяссӧ да медся нин аристократия да демократия костса тыш наблюдайтігӧн, Платон зілис гӧгӧрвоны тайӧ событиеяссӧ.
Аслас ӧти сочинениеын, коді шусьӧ «Государство», Платон сетӧ, сійӧ дум серти, «идеальнӧй», мӧдногӧн кӧ медся бур государство лӧсьӧдан проект.
Идеальнӧй государствоын став йӧзыс юксьӧны куим сословие вылӧ: философъяс, воинъяс да уджалысьяс.
Философъяс управляйтӧны государствоӧн, воинъяс сійӧс видзӧны, а уджалысьяс уджалӧны.
Философъяслы да воинъяслы Платон бырӧдӧ частнӧй собственность.
Найӧ пӧльзуйтчӧны ставнас ӧтувйӧн.
Уджалысьяслы жӧ ставыс кольӧ важног.
Найӧ обязанӧсь уджавны и содержитны философъясӧс да воинъясӧс.
Уджалысь йӧз не долженӧсь суитчыны государствоӧн управляйтӧмын, налӧн абуӧсь гражданскӧй праваяс и олӧны кыдзи рабъяс.
Татшӧмӧн кажитчӧ вӧлі аристократ Платонлы идеальнӧй государство.
Став йӧзсӧ Платон юкліс свободнӧйяс вылӧ, кодъяслӧн эм рассудок, да рабъяс вылӧ, кодъяс вермӧны сӧмын исполняйтны господалысь приказаниеяссӧ.
Тайӧ вӧлі типичнӧй рабовладельческӧй философия.
Аристотель.
Греческӧй философ Аристотель (384–322 воясӧ миян эраӧдз) вӧлі древностьын медся крупнӧй учёнӧйӧн.
Сылӧн унджык произведениеясыс воисны миянӧдз.
Аристотель итожитіс наукалысь аслас олӧм кадӧдз развивайтчӧмсӧ да разнӧй областьяс кузя изложитіс сійӧс.
Аристотельлӧн миянӧдз воӧм произведениеясыс посвятитӧма наукаса зэв унапӧлӧс вопросъяслы (физикалы, зоологиялы, философиялы, историялы, искусстволы да мукӧдлы).
Аристотель кужис воспитайтны уна ученикӧс, кодъяс бӧрынджык лоисны виднӧй учёнӧйясӧн.
Аристотельлӧн учёнӧй трудъясыс отсалісны зэв унапӧлӧс наукаяс развивайтчӧмлы: философиялы, математикалы, механикалы да мукӧдлы.
Аристотельӧс сылӧн обширнӧй знаниеясысь да гырысь научнӧй трудъясысь шуӧны античнӧй наука исполинӧн.
Но и сійӧ став аслас ыджыд знание дырйи, кыдзи и уна мукӧд философъяс, рабствосӧ лыддис нормальнӧй явлениеӧн.
Аристотель шулывліс, мый став варваръяс (негрекъяс) долженӧсь лоны рабъясӧн да мый рабство — природалӧн вечнӧй закон.
Весиг древностьлӧн тайӧ великӧй мыслительыс эз вермы мездысьны рабовладельческӧй класслы свойственнӧй взглядъясысь.
VII.
ГРЕЦИЯ МАКЕДОНИЯ ВЛАСТЬ УЛЫН.
58 §. Грециялӧн положениеыс IV нэмын миян эраӧдз.
Спарталӧн ыджыдалӧм.
Афинылысь могуществосӧ бырӧдӧм бӧрын спартанцы пондісны господствуйтны став Греция вылын.
Быдлаысь спартанцы шыблавлісны демократическӧй строй да власть бердӧ вайӧдавлісны олигархъясӧс, кодъяс чорыда расправляйтчывлісны народкӧд.
Греческӧй государствояслы вӧлі зэв сьӧкыд Спарта гегемония улын и виччысисны позянлун шыбытны ас вывсьыныс сылысь игосӧ.
Спарта сьӧкыд положениеӧн воспользуйтчӧмӧн, коді лоис IV-ӧд нэмын миян эраӧдз персъяскӧд война нуӧдӧмкӧд йитӧдын, афиняна мӧдлісны мездысьны сійӧ гегемония улысь.
Та могысь найӧ нуӧдісны унакодь мераяс.
Сы понда мый гражданскӧй ополчениеысь важ войска киссис, афиняна лӧсьӧдісны выль, ыджыд армия наемникъясысь.
Сыысь кындзи, найӧ выльысь лӧсьӧдісны афинскӧй укреплениеяс да стрӧитісны выль флот.
Но афиняналы эз удайтчы мездысьны спартанскӧй владычество (гегемония) улысь.
Спарта тайӧ кадӧ вӧчис договор персидскӧй царь Артаксеркскӧд да заключитіс сыкӧд мир (387-ӧд воын миян эраӧдз).
Тайӧ мир серти запрешайтчыліс Грецияын лӧсьӧдавны кутшӧмкӧ выль союзъяс.
Тайӧ расстроитіс Афинылысь планъяссӧ, кодъяс кӧсйисны лӧсьӧдны союз Спарталы паныд, сыкӧд тыш нуӧдӧм могысь.
Фивылӧн кыптӧм.
Спарта господство улысь мездысьны мӧд попытка вӧчлісны демократъяс Фивыын, кӧні спартанцы сідзжӧ лӧсьӧдісны олигархическӧй правление.
Вӧтлӧм фиванскӧй демократъяс аддзисны приют Афиныын.
379-ӧд воын миян эраӧдз налӧн неыджыд отряд вождь Пелопид веськӧдлӧм улын, коді вӧлі пасьтасьӧма крестьянскӧй паськӧмӧн, пырис Фивыӧ.
Сэні сылӧн отряд ӧтлаасис аслас сторонникъяскӧд да виаліс олигархъясӧс.
Демократия поддержитіс Пелопидӧс, и спартанскӧй гарнизонлы лои быть эновтны кар.
Фивы пондісны ворсны ыджыд роль Грецияын.
Фивы отсӧгӧн уна греческӧй каръяс мӧвпавлісны мездысьны Спарта зависимость улысь.
Тайӧ матыстіс Фивыӧс Афиныкӧд, коді виччысис случай выступитны Спарталы паныд.
Но делӧ эз ограничитчы Спарталы паныда тайӧ государствояс костса союзӧн.
Мӧд афинскӧй союз.
Афиняна мӧдлісны бӧр восстановитны ассьыс важ могуществосӧ.
378-ӧд воӧ миян эраӧдз найӧ кыскисны асладораныс асланыс вӧвлӧм союзникъяс пӧвсысь унаӧс да бӧр лӧсьӧдісны Афинскӧй союз.
Тайӧ вӧлі Мӧд афинскӧй союз.
Тайӧ вынъяс ӧтувтчӧм результатын Спарталы вӧчӧны удар бӧрся удар.
Торъя нин выдвинитчис тайӧ кадӧ талантливӧй вождь Эпаминонд.
Сійӧ веськӧдліс фиванскӧй армияӧн да вӧчаліс спартанцылы ӧти-мӧд бӧрся поражение.
Став Беотия спартанцыысь весалӧм бӧрын, Эпаминонд мӧдӧдчис Пелопоннес вылӧ.
Сійӧ весиг матыстчис дзик Спарта дорӧдз.
Спарта историяын тайӧ вӧлі медводдза случай, кор враг сулаліс кар воротаяс дорын.
Кар босьтны эз удайтчы сы вӧсна, мый фиванскӧй войскалӧн вынъясыс вӧлі слабмӧмаӧсь.
Фивылысь кыптӧмсӧ аддзӧмӧн афиняна сыысь повзисны да весиг налы изменитісны.
Найӧ сувтісны Спарталадор.
Сійӧ кад кежлӧ Афинскӧй союз киссис.
Спарталы паныд ӧтувъя тыш пыдди союзникъяс ас костаныс мӧдісны зыксьыны.
Дыр кадся тыш нуӧдӧм понда и Фивы, и Афины, и Спарта лоисны сэтшӧма истощитчӧмаӧсь, мый неспособнӧйӧсь вӧлісны греческӧй каръясӧн водзӧ веськӧдлыны.
59 §. Македония.
Филипп Македонский.
Македониялӧн природа на население.
Сійӧ кадӧ главнӧй роль заводитӧ ворсны Македония.
Македония вӧлі Греция войвылын.
Аслас природа сертиыс тайӧ страна торъявліс ёнджыка суровӧй характерӧн.
Сэні вӧлі уна джуджыд крутӧй гӧраяс, кодъяс вӧлі вевттьысьӧма векӧвӧйся сьӧдпемыд вӧръясӧн.
Куш да шуштӧм скалаяс сетлісны Македониялы неприступнӧй вид.
Гӧраясын тшӧкыда пӧльтісны кӧдзыд тӧвъяс, а тӧлын юяс вевттьысьлісны йи вевтӧн.
Суровӧй природа велӧдіс македонянаӧс лоны выносливӧйӧн.
Найӧ кужлісны тышкасьны быдсяма лёкторйыскӧд.
Македоняна вӧліны грекъяскӧд ӧти племяысь да весиг утверждайтлісны, мый налӧн происхождениеыс греческӧй енъяссянь да геройяссянь.
Древностьын македоняналӧн, кыдза и став народъяслӧн, вӧлі родовӧй строй.
Род пытшкын сійӧ кадӧ вӧлі кыптӧ нин неравенство, мунӧ гӧльяс да озыръяс вылӧ торъялӧм.
Ӧти община побеждайтліс мӧдӧс и мунліс ён да озыр вождьяс власть улын найӧс ӧтувтӧм.
Такӧд тшӧтш война вылын пленнӧйясӧс босьтӧмӧн да рабъясӧс ньӧбалӧмӧн, паськавліс рабство.
Тадзи вочасӧн образуйтчис Македонскӧй государство.
Филипп да сылӧн реформаяс.
Македония могуществолы подув пуктысьӧн вӧлі царь Филипп (миян эраӧдз 359-сянь 336-од воӧдз).
Сы дырйи Македония пондіс ёна кыптыны.
Филипп унатор перенимайтіс грекъяслысь да нуӧдіс Македонияын уна преобразованиеяс.
Сійӧ содтіс да бурмӧдіс войска.
Вооружениеыс да организацияыс македонскӧй войскалӧн уналаті вӧлі грекъяслӧн кодь.
Но Филипп усовершенствуйтіс военнӧй делӧ: сійӧ лӧсьӧдіс ёнджыка сомкнутӧй да глубокӧй строя пехота (16 радӧдз пыділань).
Пехотинецъяс вӧліны защититӧмаӧсь гырысь щитъясӧн да вооружитчӧмаӧсь копьёясӧн кузьтанас 5 метрӧдз.
Татшӧм стройыс шусьыліс македонскӧй фалангаӧн.
Сэсся Филипп лӧсьӧдіс флот да бурмӧдіс монетнӧй делӧ.
Филипплӧн планъяс.
Грекъяс костын зыксьӧмъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Филипп сувтӧдіс аслас могӧн добитчыны став Греция вылын ыджыдалӧм.
Тайӧ могысь сійӧ зілис вмешивайтчыны Грецияса делаясӧ да корсис сы вылӧ повод.
Татшӧм поводнас лоис сідз шусяна «священнӧй война».
Сійӧ кыптіс татшӧм ногӧн:
Фокидаса олысьяс захватитісны Дельфы, коді лыддьыссьывліс Грецияын священнӧй да неприкосновеннӧй карӧн, да грабитісны дельфийскӧй храмлысь озырлунсӧ.
Таысь фиванцы фессалийцыкӧд тшӧтш решитісны накажитны Фокидаӧс.
Но фессалийскӧй войскаӧс вӧлі вермӧма.
Сэки найӧ шыӧдчисны отсӧг корӧм могысь Македония дорӧ.
Филипп тайӧс сӧмын и виччысис.
Сійӧ нырысь-пыр мӧдӧдіс ассьыс войска Фессалияӧ да дыркад мунысь тыш бӧрын жугӧдіс наемнӧй фокидскӧй армияӧс.
Сы бӧрын Филипп зіля мӧдӧдчис фермопильскӧй проходлань, медым босьтны сійӧс да пырны Шӧр Грецияӧ.
Но Филипп должен вӧлі сэки воздержитчыны наступайтӧмысь.
Фермопилылань нюжӧдчӧны вӧлі афиняналӧн да мукӧд грекъяслӧн войскаяс, кодъяс вӧліны дасьӧсь сетны македоняналы отпор.
Афиныын кык партия костын тыш.
Самӧй Афиныас сійӧ кадӧ вӧлі мунӧ ёсь тыш македонскӧй да антимакедонскӧй партияяс костын.
Демократическӧй антимакедонскӧй партияӧн, коді требуйтліс нуӧдны тыш Македониякӧд, веськӧдліс великӧй греческӧй оратор Демосфен; а аристократическӧй македонскӧй партияӧн, коді вӧлі йӧткӧ Грецияӧс Македониялы подчинитӧмлань, веськӧдлысьӧн вӧлі мӧд оратор — Эсхин.
Демосфен вӧлі оружейнӧй мастерскӧйӧн владейтысьлӧн пи.
Сійӧ мечтайтліс лоны ораторӧн, изучайтіс риторика (мичаа сёрнитӧм кузя наука) да упражняйтчыліс речьяс висьтавны.
И збыльысь, ас вылас упорнӧя уджалӧмӧн, Демосфен лои знаменитӧй ораторӧн.
Сійӧ выступайтліс Македониялы паныд.
Царь Филиппӧс Демосфен лыддьыліс грекъяслысь медся ӧпаснӧй врагӧн.
Сійӧ висьтавлывліс Филипплы паныда пламеннӧй речьяс, кодъяс бӧрынджык пондісны шусьыны «филиппикаясӧн».
Демосфен чуксавліс афинянаӧс вооружитчыны да сетны македоняналы отпор.
Сылӧн мечтаӧн вӧлі бӧр лӧсьӧдны Афиныын демократическӧй конституция.
Филипп дор сулалісны озыр рабовладелецъяс да важ аристократъяс.
Найӧ надейтчылісны сійӧ отсӧгӧн задушитны свободнӧй беднякъяслысь да рабъяслысь движениесӧ.
Греческӧй оратор Эсхинӧс вӧлі Филиппӧн подкупитӧма.
Аслас речьясын сійӧ чуксавліс афинянаӧс признайтны Македониялысь власть.
Народнӧй собрание колебайтчис.
Сійӧ кывзіс то Демосфенлысь, то Эсхинлысь.
Сэк кості Филипп подчинитіс аслыс став Войвыв Грецияӧс да, медбӧрын, пырис Фокидаӧ.
Херонея дорын тыш (338-од воын миян эраӧдз).
Филипплӧн успехъяс повзьӧдісны афинянаӧс.
Найӧ заключитісны союз фиванцыкӧд да мӧдӧдчисны Филипплы паныд.
Первой афиняналӧн волі мыйкӧ-мында успех, но Херонея дорын мунысь тышын, Фокида да Беотия костса граница дорын (338-ӧд воӧ миян эраӧдз), Филипп жугӧдіс союзникъяслысь войска.
Аттикаӧ пырӧмысь Филипп воздержитчис да заключитіс мир Афиныкӧд.
Сійӧ кадсянь Греция вылын гегемония вуджис Македониялы.
Коринфскӧй съезд.
Регыд Херонейскӧй тыш бӧрын Филипп чукӧртіс Коринфын общегреческӧй съезд.
Сэні вӧлі йӧзӧдӧма став греческӧй государствояс костын мир, и объявитӧма война Персиялы.
Сэсся греческӧй рабовладелецъяс йӧзӧдісны Коринфскӧй съезд вылын, мый собственность налӧн колӧ лоны неприкосновеннӧйӧн да мый запрещайтчыссьӧны рабъясӧс мездӧмъяс.
Татшӧм сяма решениеяссӧ да мераяссӧ рабовладелецъяс примитавлісны, медым эз лоны восстаниеяс либӧ революцияяс.
Демократиялы да рабъяс восстаниеяслы паныда тышын вочасӧн лӧсьӧдсис единоличнӧй военнӧй власть.
Грецияын сійӧ петкӧдчис македонскӧй монархияӧн.
60 §. Александр Македонский да сылӧн походъяс.
Александр — Македонскӧй царь.
Филипп кулӧм бӧрын царӧн Македонияын лои сылӧн пиыс Александр.
Сійӧ чужис 356-ӧд воын миян эраӧдз.
Филипп сетіс аслас пилы вывті бур образование.
Воспитательӧн Александрлӧн вӧлі греческӧй философ Аристотель.
Александр тӧдіс и радейтліс греческӧй литература.
Поэтическӧй произведениеяс пӧвсысь Александр торъя нин ценитліс «Илиадаӧс».
Сылӧн радейтана геройӧн вӧлі Ахилл, кодлы сійӧ зільліс быдногӧн подражайтны.
Александр зэв ёна увлекайтчыліс военнӧй делӧӧн да 16 арӧссянь участвуйтліс аслас бать походъясын.
Кор Александр лои царӧн Македонияын (336-ӧд воын миян эраӧдз), сылы вӧлі сӧмын 20 арӧс.
Аслас главнӧй могӧн сійӧ лыддис Персия вылӧ поход, медым захватитны Асыввылын озырлунъяс.
Но медся первой сылы лои пӧдтыны кутшӧмсюрӧ греческӧй государствояслысь восстаниеяс.
Грекъяс кӧсйисны мездысьны Македония власть улысь да бӧр бергӧдны аслыныс свобода.
Александр вӧчис Греция вылӧ кык поход да заставитіс грекъясӧс подчинитчыны Македониялы.
Сы бӧрын тулыснас 334-ӧд воӧ миян эраӧдз сійӧ вермис мӧдӧдчыны аслас войскаясӧн Азияӧ.
Персъясӧс Граника ю дорын разгромитӧм бӧрын, Александр мӧдӧдчис водзӧ Малӧй Азия берег пӧлӧн.
Сійӧ подчиняйтіс аслыс ӧти-мӧд бӧрся греческӧй каръяс, найӧс персидскӧй иго улысь дзикӧдз мездыны кӧсйысьӧмӧн.
Исса дорын тыш.
Малӧй Азия босьтӧм бӧрын Александр мӧдӧдчис Сирияӧ.
Тані, Исса дорын тышын, персидскӧй войскаӧс выльысь вӧлі жугӧдӧма.
Налӧн царь Дарий спаситчис пышйӧмӧн, ассьыс семействосӧ да ассьыс став озыр обозсӧ сідзи эновтӧмӧн.
Дарийлӧн семья да сылӧн озырлун сюрисны Александр киӧ.
Исса дорын победа бӧрти Александр осадитіс да босьтіс Финикиялысь главнӧй карсӧ — Тир.
Сійӧ кадӧ Дарий заводитліс нуӧдны Александркӧд мирнӧй переговоръяс.
Аслас семья пыдди Дарий вӧзйис Александрлы сетны Малӧй Азия, мынтыны зэв уна сьӧм и сетны сы сайӧ аслас нывъяс пӧвсысь ӧтиӧс.
Но Александр ӧткажитчис тайӧ вӧзйӧмъясысь; персидскӧй царӧс корис некутшӧм условиеястӧг сетчыны.
Война муніс водзӧ.
Александр Египетын.
Финикиясянь Александр мӧдӧдчис Палестинаӧ, а сэсся Египетӧ да овладейтіс наӧн кокньыда.
Египетӧс захватитӧм бӧрын сійӧ эз торк местнӧй порядокъяс да эз вӧрзьӧд храмъяс.
Египетскӧй жрецъяс объявитісны таысь Александрӧс шонді ен Амон пиӧн.
Египетын олігӧн Нил дельта рытыввыв юкӧнын Александр стрӧитіс бӧрынджык прославитчӧм кар Александрия.
Татшӧм ногӧн, став рытыввыв юкӧныс Персидскӧй царстволӧн (Малӧй Азия, Финикия, Палестина, Египет) вӧліны ӧні македоняна власть улын.
Медым дзикӧдз жугӧдны Персидскӧй царство, колӧ вӧлі завоюйтны сылысь асыввыв юкӧнсӧ.
Гавгамелы дорын тыш.
Асыввывлань мӧдӧдчӧм бӧрын Александр некутшӧм препятствиетӧг вуджис Тигр да Евфрат юяс.
Ниневия развалинаяс дорын матын, ассирийскӧй сикт Гавгамелы дорын, сійӧ дзикӧдз жугӧдіс персидскӧй войскаяс (331-ӧд воын миян эраӧдз).
Дарий пышйис.
Регыд сійӧс виисны аслас приближённӧйясыс.
Гавгамелы дорын тыш бӧрти македонскӧй армия пӧшти сопротивляйтчытӧг босьтіс Персиялысь медся главнӧй каръяс: Вавилон, Сузы, Персеполь да Экбатаны.
Александр Средньӧй Азияын.
Сэсся Александр мӧдӧдчис водзӧ асыввылӧ.
Сійӧ кӧсйис вынсьӧдны ассьыс властьсӧ сэкся мирлӧн медся ылі границаясын.
Уна чудеснӧй висьтъяс ветлісны грекъяс пӧвсын Индия йылысь.
Александр лӧсьӧдчис завоюйтны сійӧс.
Каспийскӧй море лунвыв берег пӧлӧн мунӧмӧн, македонскӧй армия воис сэкся Парфияӧ да сэсянь лэччис лунвывлань ӧнія Афганистанӧ.
Сэсся македоняна пырисны Аму-Дарья да Сыр-Дарья юяс долинаясӧ.
Индияӧ поход.
Медбӧрын, 327-ӧд воӧ миян эраӧдз Александр пырис Индияӧ.
Тані македоняна первойяысь паныдасисны боевӧй слӧнъяскӧд, кодъясӧс индусъяс применяйтісны сражениеясын.
Но медбӧрын и Пятиречье вӧлі завоюйтӧма македонянаӧн.
Тасянь Александр лӧсьӧдчис мӧдӧдчыны Ганг ю долинаӧ.
Но Гифасис ю вомӧн вуджигӧн Александрлӧн войска ӧткажитчис повинуйтчыны.
Индиялӧн тропическӧй природа, зэръяс да грозаяс, висьӧмъяс, походъясӧн мудзӧм, — ставыс тайӧ дасьтіс недовольство да войска пӧвсын кыпӧдіс шуасьӧм.
Войска требуйтіс Александрӧс бӧр бергӧдчыны гортӧ.
Царлы быть лои кывзыны и сетіс бӧр бергӧдчӧм йылысь приказ.
Индлӧн приток Гидасп вылын вӧлі стрӧитӧма флот, сы вылӧ пуксьӧдӧма армиялысь ӧти юкӧнсӧ, коді ва туйӧн бӧр мӧдӧдчис гортӧ.
А армиялӧн мӧд юкӧныс мӧдіс ю берег кузя.
Сійӧ лэччис Инд устьеӧ да сэсянь океан берег пӧлӧн муніс рытыввылӧ.
Александрлӧн кулӧм.
Аслас вывті ыджыд государстволы столицаӧн Александр вӧчис Вавилон.
Сійӧ мӧвпаліс рытыввывлань выль походъяс йылысь — Севернӧй Африкаӧс да Италияӧс завоюйтӧм йылысь.
Но тайӧ походъяс вылӧ лӧсьӧдчигӧн Александр миян эраӧдз 323-ӧд воӧ гожӧмнас висьмис сьӧкыд формаа малярияӧн.
Сылӧн организм, коді ас вылас нуис вывті уна напряжениеяс, эз выдержит висьӧмсӧ.
Некымын лун мысти Александр куліс.
Тайӧн помасис Асыввывса озырлунъяс вӧсна, Асыввывса рынокъяс да муяс вӧсна тыш.
Александр кулӧм бӧрын сыӧн завоюйтӧм муяс вылын котыртчисны выль государствояс.
Тайӧ государствоясыс ӧні вештӧны бӧрӧ Грецияӧс, сы лыдын и Афиныӧс.
Греция, коді воштіс ассьыс независимость, регыд дзикӧдз вешйис историческӧй сцена вылысь.
Колисны овны сӧмын греческӧй кыв да греческӧй образованность, кодъяс, Александр Македонский походъяскӧд йитӧдын, ёна паськалісны Асыввылын.
61 §. Эллинистическӧй государствояс да налӧн культура.
Диадохъяслӧн тыш.
Сы вӧсна, мый Александр ас бӧрас наследникӧс эз коль, то преемникъясӧн лоисны сылӧн полководецъясыс, либӧ кыдзи найӧс шулісны, «диадохъяс» (преемникъяс).
Диадохъяс регыд ас костаныс заводитчисны нуны дыр кадся чорыд тыш зэв ыджыд государстволӧн власть да муяс вӧсна.
Медбӧрын, 301-ӧд воын миян эраӧдз Ипс ю дорын (Малӧй Азияын) тыш бӧрын полководецъяс убедитчисны, мый некодлы на пиысь не кутны асланыс киясын татшӧм ыджыд государство.
Александрлӧн монархия торъяліс куим гырысь самостоятельнӧй да некымын посни царствояс вылӧ.
Первой ыджыд государствоӧн вӧлі Греко-Македонскӧй царство.
Сы пытшкӧ вӧлі пырӧны Македония да Греция.
Азиатскӧй владениеясысь ыджыдджык юкӧныс веськаліс полководец Селевк киӧ, коді пондіс веськӧдлыны Селевкиды государствоӧн.
Тайӧ вӧлі мӧд ыджыд царство, коді торъяліс Александр монархияысь.
Селевкидъяслы эз удайтчы кутны асланыс киясын став азиатскӧй владениеяссӧ.
Селевкиды царстволӧн подувнас колис Сирия да Месопотамия.
Коймӧд ыджыд государствоӧн вӧлі Египетскӧй царство, коді веськаліс Птолемейлы.
Сыысь кындзи, вӧліны нӧшта посни государствояс Малӧй Азияын, кыдзи, например, Пергамскӧй, Понтийскӧй, Родос ді вылын да мукӧд.
Эллинизм.
Александр Македонский завоеваниеясӧн греческӧй культура паськаліс Асыввывса странаясын.
Сэні сійӧ сорласис местнӧй, восточнӧй культуракӧд.
Тайӧ сора греко-восточнӧй культурасӧ шуӧны эллинистическӧйӧн.
А сылысь расцвет кадсӧ шуӧны эллинизмӧн.
Государствоясын, кодъяс котыртчисны Александр Македонский монархия киссьӧм бӧрын, ыджыд почётын вӧліны греческӧй кыв, греческӧй литература, наука да философия.
Ёна кыптісны да ёнмисны сійӧ кадӧ и тӧргӧвӧй йитӧдъяс разнӧй государствояс медся ылысса центръяс костын.
Греческӧй торговецъяс да мореплавательяс ветлыны кутісны «чудеснӧй» Индияӧ да «шуда» Аравияӧ; пондісны лоавны тӧргуйтӧм кузя волысьӧмъяс мукӧд ылыса странаяскӧд.
Эллинистическӧй культуралӧн главнӧй центръясӧн вӧліны: Александрия (Египетын), Антиохия (Сирияын), Пергам (Малӧй Азияын) да некымын мукӧд каръяс.
Торъя нин выделяйтчыліс Египетлӧн столица — Александрия!
Тайӧ карыс, кыдзи греко-восточнӧй культуралӧн центр, имеитіс эллинизм кадӧ сэтшӧм жӧ значение, кыдзи Афины греческӧй культуралы Перикл кадӧ.
Александрия вӧлі уна йӧза вывті ыджыд карӧн.
Тані олісны грекъяс да египтяна, македоняна да еврейяс.
Татчӧ волывлісны купецъяс сэкся став странаясысь.
Море вывсянь карӧ пыригӧн Фарос ді вылын сулаліс вывті ыджыд маяк.
Аслас ыджда да мичлун вӧснаыс сійӧ лыддьысьліс светвывса чудесаяс пӧвсысь ӧтиӧн.
Александрияын вӧліны уна вывті мича сооружениеяс: дворецъяс, храмъяс, благоустроеннӧй площадьяс да садъяс.
Став сооружениеяс пӧвсысь Александрияын медся нин колӧ торйӧдны знаменитӧй музей («Мусейон»).
Сійӧ вӧлі сэкся наукалӧн центр, академия наук модаа.
Тайӧ музейын вӧлі вывті ыджыд библиотека, кӧні вӧлі предание серти унапӧлӧс сочинениеяслӧн 70 сюрс рукописнӧй свитокъяс.
Сэні жӧ вӧліны занимайтчыны торъя залъяс да кабинетъяс да научнӧй исследованиеяс нуӧдӧм могысь быдсямапӧлӧс коллекция чукӧръяс.
Литературнӧй критика лоӧм.
Александрияын олісны уна учёнӧйяс, писательяс, поэтъяс да переписчикъяс.
Унаӧн на пӧвсысь занимайтчывлісны литературнӧй произведениеяс изучайтӧмӧн.
Сійӧ кадӧ первой кыптіс литературнӧй критика, мӧдногӧн кӧ произведениеяс разбирайтӧм да найӧс донъялӧм.
Виднӧй литературнӧй критикӧн вӧлі Аристарх (II-ӧд нэмын миян эраӧдз).
Учёнӧйяс сідзжӧ занимайтчылісны сійӧ либӧ тайӧ произведениелысь текст разбирайтӧмӧн.
Сыкӧд тшӧтш изучайтчылісны греческӧй кывлӧн правилӧяс, медым велавны правильнӧя да мичаа гижны да сёрнитны.
Тадзи лоис грамматика кыдзи наука.
Александрийскӧй музейӧ уджавны коравлісны Грецияысь медся бур учёнӧйясӧс.
Наука да военнӧй делӧ.
Миян эраӧдз III нэм первойя джынйын оліс Александрияын знаменитӧй математик Эвклид.
Сійӧ медводз сетіс геометрия кузя сведениеяслысь стрӧгӧ научнӧй изложение.
Ӧнӧдз на геометрия подулын куйлӧны аксиомаяс да теоремаяс, кодъясӧс изложитіс нӧшта Эвклид.
Геометрия развивайтчӧмын ыджыд роль ворсіс Сиракузыысь Архимед.
Архимед (III н. миян эраӧдз) тӧдса сыӧн, мый сійӧ первой пӧльзуйтчыліс математическӧй вычислениеясӧн, медым лӧсьӧдны унапӧлӧс военнӧй механизмъяс (каръяс осаждайтны, изъяс да стрелаяс шыблавны).
Архимед пуктіс подув механикалы.
Аслас олан нэм помын Архимед изобретитіс замечательнӧй метательнӧй орудие римлянакӧд тыш нуӧдӧм могысь, кодьяс осадитісны сылысь рӧднӧй кар Сиракузы.
Кор римляна босьтісны карсӧ да пырисны Архимед керкаӧ, сійӧ медся ёна повзис аслас геометрическӧй чертёжъяс понда.
Важ йӧз висьтавлывлісны, мый Архимед сувтӧдіс сійӧ керкаӧ мырдӧн пырысь воинӧс да шуис: «Сӧмын эн вӧрӧд менсьым чертёжъясӧс».
Но римскӧй воин уськӧдчис сы вылӧ да виис великӧй учёнӧйӧс (212-ӧд воӧ миян эраӧдз).
Архимедлы вӧлі сэки 75 арӧс.
Математика да механика военнӧй делӧын применяйтӧмӧн грекъяс лӧсьӧдісны уна военнӧй механизмъяс, кодъяс употребляйтчылісны, медсясӧ, каръяс осаждайтігъясын.
Сійӧ вӧліны катапультъяс да баллистъяс (изъяс, прӧстӧй да зажигательнӧй стрелаяс да дротикъяс шыблавны самострелаяс).
Сыысь кындзи, вӧлі усовершенствуйтӧма сідзжӧ унапӧлӧс механизмъяс каръяслысь стенаяссӧ жугӧдӧм могысь: таранъяс, джуджыд подвижнӧй осаднӧй башняяс, кодъясӧс вайлывлісны осадитӧм каръяс стенаяс бердӧ, да мукӧдъяс.
Астрономия.
Астрономия юкӧдын вӧлі тӧдса александрийскӧй учёнӧй Эратосфен.
Миян эраӧдз куим нэм сайын сійӧ научнӧя зілис докажитны, мый Мулӧн формаыс шар кодь.
Небеснӧй явлениелысь интереснӧй да точнӧй наблюдениеяс вӧчисны: Аристарх Самосский (III нэмын миян эраӧдз) да Гиппарх (II нэмын м. э.-ӧдз).
Аристарх первой висьталіс мӧвп, мый Шонді ыджыдджык Муысь да мый Му бергалӧ Шонді гӧгӧр, а сідзжӧ аслас чӧрс (ось) гӧгӧр.
Гиппарх определитіс расстояние Мусянь Шондіӧдз да Тӧлысьӧдз.
Но тайӧ гениальнӧй догадкаясыс древностьын эз паськавны.
Древностьын господствуйтіс миян эраӧдз II-ӧд нэмын разработайтӧм астрономическӧй система Птолемейлӧн.
Тайӧ система серти Му (кодлӧн формаыс шар кодь) сулалӧ вӧрзьывлытӧг, а сы гӧгӧр бергалӧны: Шонді, Тӧлысь да мукӧд планетаяс да кодзувъяс.
Птолемейлӧн учениеыс сэки кажитчис сэтшӧм правильнӧйӧн, мый сыӧ придерживайтчыліс дзонь сюрсӧн-джынйӧн воӧдз, кытчӧдз Коперник эз докажит, мый оз Шонді бергав му гӧгӧр, а, мӧдарӧ, Му бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Эллинистическӧй кадся научнӧй достижениеяс ворсісны ыджыд роль человечество олӧмын.
Тайӧ достижениеяссӧ бӧрынджык вӧлі передайтӧма Римлы, а сэсся европейскӧй народъяслы.
Натӧг наука эз эськӧ вермы развивайтчыны водзӧ.
Татшӧм могӧн, рабовладельческӧй культура колис миянлы человеческӧй знание унапӧлӧс юкӧнын зэв ценнӧй наследство.
62 §. Македониялы да рабовладелецъяс властьлы паныд тыш.
Грецияӧс Римӧн завоюйтӧм.
Греция Македония власть улын.
Александр кулӧм бӧрын Грецияын эз ӧтчыд кыптывны восстаниеяс македонскӧй владычестволы паныд.
Ыджыд роль тайӧ тышын ворсіс первойсӧ оратор Демосфен.
Но частичнӧй успехъяс вылӧ видзӧдтӧг, Грециялы лои выльысь подчинитчыны Македония улӧ.
Грекъяслы эз удайтчыв мездысьны медсясӧ сы понда, мый сійӧ кадӧ, кор вӧлі нуӧдсьӧ тыш Македониякӧд, пытшкӧсса тыш озыръяс да гӧльяс костын чинтыліс страналысь вынъяссӧ.
Греция независимость вӧсна тышын лоавлісны торъя союзъяс, но найӧ овлісны регыд.
Этолийскӧй да Ахейскӧй союзъяс.
Миян эраӧдз III нэмын торъялісны греческӧй государствояслӧн кык союз, кодъяс выступитісны Македониялы паныд.
Ӧти союз организуйтчис Этолия областьын, Средньӧй Грецияын.
Сёрӧнджык Этолийскӧй союзӧ ӧтлаасисны и мукӧд греческӧй государствояс.
Союзӧн веськӧдліс бӧрйӧм стратег.
Мӧд союз, коді организуйтчис сійӧ кадӧ, вӧлі Ахейскӧй.
Сійӧ ӧтувтіс войвыв-Пелопоннесысь каръяссӧ.
Тайӧ союзкӧд йитчисны сэтшӧм гырысь каръяс, кыдзи Сикион да Коринф.
Вочасӧн Ахейскӧй союз гӧгӧр ӧтлаасисны Пелопоннесысь уна каръяс да общинаяс.
II нэм помын миян эраӧдз союз ёна вынсяліс.
Ахейскӧй союзӧн веськӧдліс сідзжӧ бӧрйӧм стратег.
Независимость вӧсна Македониялы паныда тыш гартчис рабовладелецъяс властьлы паныда тышкӧд.
Классӧвӧй тыш Спартаын.
Спартаын сійӧ кадӧ муніс чорыд классӧвӧй тыш.
Денежнӧй озырлунъяс тӧдчымӧнъя содісны.
Лоисны гырысь рабовладелецъяс да земельнӧй угодиеяслӧн озыр собственникъяс.
А спартанцылӧн да периэкъяслӧн основнӧй массаыс кольліс муястӧг.
Мутӧммӧдӧм народ требуйтіс нуӧдны реформаяс да бӧр лӧсьӧдны «Ликурглысь важ законъяс».
Агис IV.
Клеомен III.
Тадзи заводитчис паськыд движение, кодӧн 245 воӧ пондіс веськӧдлыны том царь Агис IV.
Сійӧ зілис используйтны народнӧй движение да нуӧдны реформаяс.
Агис предложитіс Сӧветлы бырӧдны долговӧй обязательствояс да выльпӧв юкны му став гражданаяс костын.
Сӧвет бокӧ вештіс Агислысь предложениесӧ.
Асьсӧ Агисӧс регыд вӧлі виӧма.
Но народнӧй масса и водзӧ мӧдіс волнуйтчыны да требуйтны реформаяс.
Сы бӧрын лоӧм царь Клеомен III решитіс олӧмӧ пӧртны Агисӧн наметитӧм реформаяс.
Сійӧ нуӧдіс Спартаын переворот: эфоръясӧс вӧлі виалӧма, периэкъяс получитісны гражданскӧй праваяс.
Сы бӧрын царь тшӧктіс нуӧдны муяс выльысь юклӧм, сетны муяссӧ мутӧмъяслы, да бӧр лӧсьӧдны «Ликурглысь законъяс».
Тайӧ вӧлі революция, кодӧс вӧлі веськӧдӧма гырысь землевладелецъяслы паныд.
Сэки Ахейскӧй союзӧн веськӧдлысь Арат, ас союзас революция лоӧмысь полӧмӧн, шыӧдчис отсӧг корӧм могысь македоняна дінӧ, кодъяскӧд ӧнӧдз пыр на воюйтіс.
Рабовладелецъяс мӧд странаясса захватчикъяс дорысь ёнджыка полісны беднота да рабъяс движениеысь.
Ахейцы ӧтувтчисны македонянакӧд;
Селласия дорын тышын 221-ӧд воӧ миян эраӧдз Клеоменӧс вӧлі жугӧдӧма да сылы лои пышйыны Египетӧ.
Клеомен чайтіс босьтны сэтысь отсӧг.
Но египтяна эз отсавны сылы, и Клеомен помаліс олӧмсӧ асьсӧ виӧмӧн.
Набис.
Ахейскӧй союзлӧн да македоняналӧн победа бӧрын Спартаын вӧлі бӧр лӧсьӧдӧма олигархия.
Народнӧй масса эз кӧсйы миритчыны македоняна насилиеӧн да рабовладелецъяс властьӧн.
Тиран Набис дырйи сійӧ вӧчис восстаниелысь медбӧръя попытка.
Набис возглавитіс крестьянскӧй массалысь движениесӧ.
Тайӧ движениеын участвуйтісны и илотъяс, кодъясӧс Набис кӧсйысис мездыны рабствоысь.
Соседньӧй странаяс, кӧні власть бердын сулалісны гырысь земельнӧй собственникъяс, ӧтувтчисны Набислы паныд.
Чорыда тыш нуӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг, Набисӧс вӧлі вермӧма и 192-ӧд воын миян эраӧдз сійӧс вӧлі виӧма.
Рабъяслӧн восстание.
Демократическӧй движениекӧд орччӧн Грецияын сійӧ кадӧ тшӧкыдджыка мӧдісны лолывлыны и рабъяслӧн восстаниеяс.
Миян эраӧдз III нэм помын кыпӧдчӧны рабовладелецъяслы паныд рабъяс Хиос ді вылын.
Асланыс вождь Дримак веськӧдлӧм улын найӧ босьтӧны господаяс вылын победа.
Лӧсьӧдсьӧны законъяс, кодъяслы долженӧсь подчиняйтчыны и рабъяс и господа.
Рабъяслӧн вождь организуйтіс весиг специальнӧй суд, медым видлавны рабъяс да господа костын зыксьӧмъяс.
Но Дримак кулӧм бӧрын тайӧ став порядокъяссӧ вӧлі бырӧдӧма.
Та понда рабъяслӧн кыптіс выль восстание, кодӧс сідзи жӧ вӧлі подавитӧма.
Сёрӧнджык, миян эраӧдз II-ӧд нэмын, кыптісны рабъяслӧн восстаниеяс Аттикаын, Малӧй Азияын да мукӧд местаясын.
Грецияӧс Римӧн пӧкӧритӧм(146-ӧд во миян эраӧдз).
Тайӧ кад кежлӧ рытыввылын тӧдчанаа ёнмис Римскӧй держава.
Рим важӧн нин заводитіс нырсӧ сюйны Греция делӧясӧ.
Сылы удайтчис весиг завоюйтны кутшӧмсюрӧ греческӧй областьяс.
146-ӧд воӧ миян эраӧдз, демократия движениеысь да рабъяс восстаниеяс содӧмысь полӧмӧн, греческӧй рабовладелецъяс асьныс корисны отсӧг вылӧ римлянаӧс.
Римскӧй войскаяс пырисны Грецияӧ и тайӧ разын подчинитісны ас владычество улӧ ставнас странасӧ.
Тадзи, Рим вмешательство отсӧгӧн, вӧлі подавитӧма рабъяслысь да бедноталысь движение.
Сы могысь греческӧй рабовладелецъяс мунісны Грециялысь независимостьсӧ воштӧм выйӧ.
Миян эраӧдз 146-ӧд восянь Грециялӧн историяыс пырӧ древньӧй Рим историяӧ.
РИМ
I. РИМ ИСТОРИЯЛӦН ЁНА ВОДДЗА ПЕРИОД.
63 §. Древньӧй Италиялӧн природа да население.
Италиялӧн природа да население.
Грециясянь рытыввылын, векньыдик да кузь Апеннинскӧй полуостров вылын, коді ылӧдз пырӧ мореӧ, куйлӧ Италия.
Италиясянь лунвылын да рытыввылын расположитчӧмаӧсь куим гырысь ді: Сицилия, Сардиния да Корсика.
Посни діяс Италия гӧгӧрын этша.
Апеннинскӧй полуостровлӧн асыввывса побережьеын мореплавание вылӧ абу удобнӧй; тані пӧшти абуӧсь суднояслы сулавны бухтаясыс, берегъяс либӧ обрывистӧйӧсь, либӧ тырӧмаӧсь ляпкыдінъясӧн.
Рытыввывса побережьеыс удобнӧйджык: берегъяс отлогӧйӧсь и артмӧдӧны некымын бур бухта.
Почва Италияын Грецияын дорысь вынаджык.
Кӧть Италия сідзи жӧ лоӧ ёна гористӧй странаӧн (войвывсянь лунвылӧдз сійӧс вундӧ Апеннинскӧй хребет), но гӧраяс сылӧн абуджык сэтшӧм крутӧйӧсь да уналаті вуджӧны паськыд плодороднӧй равнинаясӧ (Кампанья, Лациум).
Та вӧсна Италияын мууджавны условиеяс Грецияын дорысь бурджыкӧсь.
Джуджыд гӧра бокъясын да долинаясын эмӧсь ёна бур пӧскӧтинаяс.
Климат Италияын бур, Грецияын дорысь ёнджыка васӧд да ыркыд, а юяс — По да Тибр — полноводнӧйӧсь.
Италия — плодороднӧй страна, озыр вӧрӧн.
Апеннинскӧй полуостровын олісны уна племяяс.
Войвылын, По ю долинаын, олісны галлъяслӧн унапӧлӧс племяяс.
Насянь лунвылынджык, полуостров рытыввыв юкӧнын, вӧлі Этрурия.
Этруски олісны торъя городскӧй общинаясӧн.
Найӧ нуӧдлісны тӧргуйтӧм Южнӧй Италияса да Сицилияса грекъяскӧд да Карфаген каркӧд Войвыв Африкаын.
Занимайтчывлісны этруски сідзжӧ морскӧй рӧзбойӧн да грабежӧн.
Этруски воӧдчисны вель вылын культурнӧй уровеньӧдз.
Сохранитчисны налӧн озыра вӧчӧм могильнӧй склепъяс, карса стенаяслӧн колясъясыс, художественнӧй изделиеяс: эзысь да бронзовӧй дозъяс, расписнӧй вазаяс, украшениеяс, статуяяс.
Этрускилӧн вӧлі письменность, пӧльзуйтчылісны греческӧй алфавитӧн.
Но этрускилӧн кыв миянлы абу тӧдса.
Та вӧсна учёнӧйяс вермӧны лыддьыны этрусскӧй надписьяс, но ӧнӧдз оз гӧгӧрвоны налысь смыслсӧ.
Этруски вӧліны Италияын ёна древньӧй культурнӧй народӧн.
Этрускисянь асыввывланьын да лунвывланьын, став Средньӧй да мыйкӧ-мында и Южнӧй Италиясӧ занимайтӧмӧн, олісны италикъяслӧн уна лыда племяяс.
Лациумын, Тибр улыс течение кузя, олісны латиняна.
Нӧшта водзӧ лунвыв, Самниум да прибрежнӧй Кампание областьясын оліс самнитъяслӧн ыджыд италийскӧй племя.
Асыввывса италикъяс олісны гӧраясын да Адриатическӧй море побережье вылын.
Найӧ вӧліны бӧрӧ кольӧм племяяс, кодъяслӧн дыр сохраняйтчис родовӧй быт да пӧшти эз вӧвны каръяс.
Рытыввывса италикъяс-латиняна да кампанскӧй самнитъяс вӧліны ёнджыка культурнӧй племяясӧн.
Найӧ олісны Тирренскӧй море дорсянь матын, код побережье вылын водз чужис тӧргуйтӧм.
Ёна важсянь тані лоины неыджыд каръяс.
Римлӧн лоӧм.
Лациумын, например, вӧліны некымын дас посни карса община, кодъяс ӧтувтчӧмаӧсь союзӧ.
Италия лунвылын олісны греческӧй колонистъяс.
Лациум каръяс пӧвсын торъявліс Рим.
Поселениеяс Рим местаын вӧвліны нӧшта ёна важӧн, сы вӧсна мый кар вӧлі зэв удобнӧя расположитчӧма: сійӧ куйліс сизим мыльк вылын, судоходнӧй ю Тибр шуйга берегын, моресянь 25 километр кымын сайын.
Гӧгӧрыс куйліс Лациумлӧн плодороднӧй долина.
Тибр устьеын ёна важӧнсянь перйывлісны сов.
Поселениеясса олысьяс сідзжӧ занимайтчывлісны мууджалӧмӧн да вузасьӧмӧн, а сыысь кындзи, — ювывса да моревывса разбойӧн.
Бӧрынджык тайӧ поселениеясыс ӧтлаасисны ӧти Римскӧй общинаӧ.
Легенда Рим лоӧм йылысь.
Сохранитчис легенда, коді висьталӧ Рим лоӧм йылысь.
Троянскӧй война дырся геройяс пӧвсысь ӧти Эней спаситчис Троя гибнитігӧн да дыр странствуйтӧм бӧрын воис Лациумӧ.
Бӧрынджык сылӧн пиыс стрӧитіс Альба-Лонг кар, да Энейлӧн рӧдыс царствуйтіс сэні.
Альба-Лонгын и чужисны двӧйня — бӧрынджык Рим стрӧитысьяс.
Найӧ лыддьысьлісны Марс енлӧн да царскӧй ныв Рея-Сильвиялӧн пиянӧн.
Сійӧ кадӧ царӧн вӧлі жестокӧй Амулий, коді лишитіс престолысь Рея Сильвиялысь батьсӧ.
Двӧйня чужӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын Амулий пондіс повны аслас власть вӧсна да тшӧктіс шыбытны двӧйниӧс Тибр юӧ.
Визулыс петкӧдіс кагаяссӧ берег вылӧ.
Найӧ бӧрдӧм шыӧ локтіс энь кӧин.
Сійӧ не сӧмын эз вӧч налы некутшӧм лёктор, но весиг пондіс вердны найӧс аслас йӧлӧн.
Сэсся двӧйниӧс казялісны царскӧй пастухъяс.
Ӧти на пӧвсысь ичӧт кагаяссӧ босьтіс воспитайтны да шуис найӧс Ромулӧн да Ремӧн.
Кор Ромул да Рем быдмисны, найӧ водзӧс мынтісны жестокӧй Амулийлы сыысь, мый сійӧ кӧсйис найӧс вины: найӧ кыйӧдісны сійӧс да виисны.
Но Альба-Лонгаын Ромул да Рем эз окотитны кольччыны, решитісны заводитны стрӧитны выль кар сійӧ местаын, кытысь найӧс аддзисны пастухъяс.
Кар стрӧитігӧн на костын кыптіс зык, и Ромул виис Ремӧс.
Выль карсӧ Ромул шуис аслас нимӧн (латинскӧй ногӧн Рим шусьӧ «Рома»).
Предание серти, тайӧ лои миян эраӧдз 753-ӧд воын.
Тайӧ восянь римляна нуӧдісны ассьыныс летосчисление.
Римлӧн лоӧм вӧлі сэтшӧм ёна важ кадӧ, мый римляналӧн вермисны сохранитчыны сы йылысь сӧмын легендаяс.
Тайӧ легендаясын действующӧй лицоясӧн, кыдзи и грекъяслӧн, выступайтлісны тшӧкыда енъяс.
Римляналӧн енъяс вӧліны уна.
Главнӧйяснас на пиысь лыддьысьлісны: Юпитер (гымлӧн да чардлӧн ен, бур сетысь), сылӧн гӧтырыс Юнона (семьялӧн покровительница), Марс (войналӧн ен) да мукӧд.
64 §. Патрицийяс да плебейяс.
Сервий Туллий.
Патрицийяс.
Римын первойсӧ вӧлі родовӧй строй.
Карса община состоитліс Римса кӧреннӧй населениеысь кодъяс шусьылісны патрицийясӧн.
Тайӧ нимыс лои сыысь, мый быд семьяын главанас сулаліс бать — «патер», кодлӧн властьыс вӧлі зэв ён да ыджыд: батьлӧн вӧлі право вузавлыны аслас семьяса шленъясӧс рабствоӧ да весиг найӧс казнитны.
Патриархальнӧй стройлӧн колясъясыс олісны Римын дыр кад.
Патрицийяслӧн войдӧрсӧ му вылӧ частнӧй собственность эз вӧв.
Му вӧлі собственностьӧн став общиналӧн и шусьыліс общественнӧй муӧн.
Торъя семьяяслӧн вӧлі сӧмын неыджыд участокъясӧн усадебнӧй му (огород, сад).
Некымын патрицианскӧй семья составляйтлісны род.
10 род составляйтлісны курия, 10 курия — триба.
abu
Патрицианскӧй родъяслӧн старейшинаяс составляйтлісны сенат, либӧ старейшинаяслысь сӧвет, кӧні вӧлі 300 морт.
Став верстьӧ мужчинаяс чукӧртчывлісны собраниеяс вылӧ курияӧн-курияӧн, кодъяс вылын решайтчывлісны ёна важнӧй вопросъяс: вождьясӧс бӧрйӧм, война объявляйтӧм, мир заключитӧм.
Римскӧй общинаысь государство образуйтчӧмыс относитчӧ зэв важся кадъяслы.
Образуйтчӧм государство юрын сулаліс племяса вождь, либӧ царь.
Сійӧ веськӧдліс войскаясӧн, вӧлі верховнӧй судьяӧн да жрецӧн.
Плебейяс.
Римса население, коді оз вӧлі пыр патрицианскӧй родовӧй общинаӧ, шусьывліс плебейясӧн.
Тайӧ вӧліны племяяс, кодъясӧс пӧкӧритӧма Римскӧй общинаӧн.
Плебейяс лыддьысьлісны свободнӧйӧн, но гражданскӧй праваяс налӧн эз вӧвны: найӧ эз участвуйтлыны Народнӧй собраниеын, войскаын эз служитлыны, Патрицийяс религиознӧй обрядъясӧ эз лэдзсьывлыны; весиг патрицийяскӧд налӧн бракъяс лыддьысьлісны незаконнӧйӧн.
Плебейяслӧн сідзжӧ эз вӧв право пӧльзуйтчыны общественнӧй муӧн.
Бесправнӧй положение зэв вӧлі дзескӧдӧ плебейясӧс, торйӧн кӧ сійӧясӧс на пиысь, кодъяс удитісны озырмыны.
Торъя нин сьӧкыд положениеыс вӧлі плебейскӧй бедноталӧн, коді страдайтіс этша му вӧсна да долгъясысь.
Должникӧс, коді эз мынтыв ассьыс долг срок кежлӧ, кредитор (удждысь) вермис арестуйтны да дорӧмӧн 60 лун чӧж видзны ас ордас гортас.
Эз кӧ вӧв долгсӧ мынтӧма и сы бӧрын, сэки должникӧс позьӧ вӧлі вузавны рабствоӧ мукӧд странаӧ.
Плебейяскӧд орччӧн вӧліны сідз шусяна клиентъяс.
Тайӧ вӧліны свободнӧй йӧз, кодъяс веськавлісны знатнӧй либӧ озыр римлянин зависимость улӧ, а бӧръяыс тайӧ случайын шусьывліс патронӧн.
Патрон сетліс аслас клиентлы му участок, поддерживайтліс клиентӧс аслас положениеӧн, а клиент должен вӧлі сыысь вӧчны аслас патронлы унапӧлӧс услугаяс, а мукӧддырйиыс прӧста уджавны сылы.
Клиентъяс зависитлісны, татшӧм ногӧн, торъя лицоясысь, а плебейяс — государствосянь, коді дыр эз сетлыв налы праваяс.
Сервий Туллийлӧн реформаяс.
Легенда висьталӧ, мый Римӧн ёна важся кадӧ правитлісны ӧти мӧд бӧрся сизим царь.
Первойыс на пӧвсысь вӧлі Ромул.
Царьяс дырйи плебейяслӧн заводитчис тыш долговӧй рабстволы паныд, гражданскӧй праваяс да му понда.
Предание серти, царь Сервий Туллий VI-ӧд нэмын миян эраӧдз нуӧдіс плебейяслы зэв колана реформаяс: найӧс вӧлі лэдзӧма служитны войскаын да пӧлучитісны кутшӧмсюрӧ политическӧй праваяс.
Сервий Туллий, кыдзи и Солон Афиныын, юкис Римысь став населениесӧ (и патрицийясӧс и плебейясӧс) вит имущественнӧй разряд вылӧ.
Тайӧ разрядъясыс шусьылісны классъясӧн.
Граждана, кодъяс эз пырны вит класс пытшкысь ни ӧтикӧ, шусьывлісны пролетарийясӧн («эмбуртӧмъясӧн»).
Быд класс должен вӧлі сувтӧдны урчитӧм лыда воинъясӧс, а ёнджыка озыръяс сувтӧдлісны унджык воинъясӧс.
Та вӧсна воинъяс собрание вылын сотняясын (центурийясын) озыръяслӧн вӧлі унджык гӧлӧс, и найӧ, мӧда-мӧдныскӧд водзвыв сёрнитчӧмӧн, собраниеяс вылын пыр венлывлісны.
Республика образуйтчӧм.
Сизимӧд царь Тарквиний Гордӧй дырйи лои царскӧй властьлӧн усьӧм.
Насилиеясӧн да казнитӧмъясӧн сійӧ кыпӧдіс аслыс паныд патрицийяслысь ыджыд раздражение, кодъяс 510-ӧд воын миян эраӧдз кыпӧдчисны да вӧтлісны сійӧс.
Тарквинийӧс вӧтлӧм бӧрын Патрицийяс государствоӧн управляйтӧм босьтісны асланыс киӧ.
Быд во центурийясын собраниеяс вылын народ пондіс бӧрйыны Патрицийяс пӧвсысь кык консулӧс.
Консулъяслӧн вӧлі властьыс важ царлӧн серти ичӧтджык, сы вӧсна мый найӧ вӧліны кыкӧнӧсь да быдӧн на пиысь вермис мунны паныд мӧдыслы.
Сыысь кындзи, налӧн должность вӧлі ограничитӧма вося срокӧн, код кольӧм бӧрти консулъясӧс позьӧ вӧлі кыскыны ответственностьӧ, найӧ кӧ вӧчисны кутшӧмкӧ мыжъяс.
Сӧмын походъяс дырйи консулъяслӧн власть вӧлі неограниченнӧй.
Татшӧм ногӧн, республикаӧ вуджӧм нӧшта ёнджыка вынсьӧдіс патрицийяслысь власть.
65 §. Патрицийяслӧн да плебейяслӧн тыш.
Народнӧй трибунъяс.
Царскӧй власть усьӧм бӧрын Патрицийяс да плебейяс костын тыш нӧшта ёнджыка ёсьмис.
Патрицийяс сійӧ кад кежлӧ представляйтлісны населениелысь высшӧй группа, аристократияӧс, коді ёна дзескӧдліс народӧс.
Патрицийясӧн дзескӧдӧм вылӧ воча плебейяс, предание серти, решитісны дзикӧдз эновтны Рим да мунісны Священнӧй гӧра вылӧ (494 воӧ миян эраӧдз), коді сулалӧ неылын Римсянь.
Патрицийяс повзисны, сы вӧсна мый плебейяслӧн мунӧм жебмӧдіс эськӧ войскасӧ, да мунісны гырысь уступкаяс вылӧ: плебейяс пӧлучитісны право бӧрйыны аслыныс особӧй защитникъясӧс — народнӧй трибунъясӧс.
Первойсӧ трибунъяс вӧліны кыкӧн, но бӧрынджык налӧн лыдыс воӧ вӧлі дасӧдз.
Народнӧй трибунъяс пӧлучитісны ыджыд власть; найӧ вермылісны дугӧдны консулъяслысь да мукӧд должностнӧй лицояслысь (военнӧй приказъяс кындзи) ставпӧлӧс распоряжение.
Та могысь сӧмын налы колӧ вӧлі шуны кыв «вето» (vetо — запрещайта).
Трибунлӧн личность лыддьысьліс неприкосновеннӧйӧн.
Медым лоны пыр дасьӧн сетны плебейлы отсӧг, народнӧй трибунъяс не долженӧсь вӧлі петны карысь, а найӧ керкаяслӧн ӧдзӧсъясыс чӧлӧй суткиясӧн кольліс восьсӧн быд плебейлы.
Но трибун вермис отсавны плебейлы практическӧя сӧмын сӧветӧн.
Суд Римын кольліс Патрицийяс киын, а сы вӧсна мый законъяс некытчӧ эз вӧв гижӧма да судитлісны обычай серти, то Патрицийяс сыӧн вермисны злоупотребляйтны аслыныс интересъясын.
Та вӧсна народ пондіс требуйтны гижны законъяс.
Патрицийяс дыр сопротивляйтчисны, но медбӧрын быть лои уступитны.
451-ӧд воӧ миян эраӧдз бӧрйисны сӧмын Патрицийяс пӧвсысь 10 мортысь торъя комиссия (децемвиръяс).
Тайӧ комиссиялы вӧлі тшӧктӧма во чӧжӧн гижны законъяс.
Но во чӧжӧн сійӧ эз удит помавны ассьыс удж, и 450-ӧд во вылӧ бӧрйисны выль децемвиръясӧс, тайӧ разын джынсӧ плебейясысь.
Мӧд комиссия помаліс уджсӧ.
Законъяс вӧлі вырежитӧма 12 ыргӧн пӧв вылӧ да выставитӧма карса главнӧй плӧщадь вылын (форумын).
ХII таблица законъяс этша выльторсӧ пыртісны плебейяслы.
Важмоз вӧлі запретитӧмаӧсь бракъяс Патрицийяс да плебейяс костын, жестокӧй долговӧй право колис вежтӧг, кӧть и вӧлі неуна чинтӧма долгъяс кузя процентлысь ыдждасӧ.
Та вӧсна плебейяс водзӧ нуӧдісны асланыс правояс вӧсна тышсӧ.
Консульскӧй власть да му вӧсна тыш.
Народнӧй трибунъяс Лициний да Секстий предложитісны Народнӧй собраниелы татшӧм законопроектъяс:
1. Некод оз вермы владейтны 500 югерысь * унджык общественнӧй муӧн.
* Югер — 1/4 га гӧгӧр.
2. Консулъяс пиысь ӧтиыс должен лоны плебейӧн.
Тайӧ законъяс вӧліны зэв коланаӧсь, и Патрицийяс отчаяннӧя водзсасисны найӧс олӧмӧ пӧртӧмлы паныд.
Найӧ подговоритісны мукӧд трибунъясӧс пуктыны законопроектъяс вылӧ «вето».
Дас во кыссис тайӧ тышыс.
Дас во дорвыв плебейяс бӧрйывлісны Лицинийӧс да Секстийӧс народнӧй трибунъясӧн, и найӧ быд во пыртлісны ассьыныс законопроектъяс.
Медбӧрын, 366-ӧд воӧ миян эраӧдз патрицийяслы быть лои уступитны.
Лицинийлӧн да Секстийлӧн законопроектъяс вӧлі примитӧмаӧсь, и Секстий лои первой плебейскӧй консулӧн.
Сійӧ кад гӧгӧрын плебейяслы лои доступнӧ и диктаторлӧн должность.
Диктатор назначайтсьыліс сӧмын сэки, кор государство вӧлі вывті ыджыд опасностьын.
Сенат шуӧм серти выдающейся гражданаяс пӧвсысь сійӧс назначайтліс консулъяс пиысь ӧти.
Диктаторлӧн вӧлі неограниченнӧй военнӧй да гражданскӧй власть, но сӧмын 6 тӧлысь кежлӧ.
Тайӧ срок кольӧм бӧрын диктатор бӧр сдайтлывліс ассьыс полномочиеяссӧ.
Кор Римскӧй государство паськӧдіс ассьыс границаяссӧ, лоины выль должностьяс.
Преторъяс ведайтлісны судъясӧн, цензоръяс юклісны гражданаӧс имущественнӧй разрядъясӧ да лӧсьӧдавлісны сенаторъяслысь списокъяс, эдилъяс тӧждысьлісны Рим охраняйтӧм йылысь да сійӧс продовольствиеӧн снабжайтӧм йылысь, квесторъяс заведуйтлісны государственнӧй казнаӧн.
Чорыд тыш бӧрын плебейяс получитісны доступ тайӧ став государственнӧй должностьясӧ.
Тайӧ кадсянь ыджыд лои тӧдчанлуныс округъясын (трибаясын) мунысь собраниеяслӧн.
Тані унджыкыс вӧліны плебейяс, и та вӧсна унджык вопросъяссӧ найӧ вермылісны решайтны аслыныс пӧльза вылӧ.
Плебейяслӧн победа.
Татшӧм ногӧн, плебейяс шедӧдісны праваяс занимайтны став сійӧ государственнӧй должностьяссӧ, кодъяс водзынсӧ воліны Патрицийяс киын.
Долговӧй рабство вӧлі бырӧдӧма: 326-ӧд воӧ миян эраӧдз вӧлі лэдзӧма закон, коді запретитіс пӧртны гражданаӧс рабствоӧ.
Плебейскӧй бедноталӧн положениеыс неуна бурмыштіс.
Став плебейясыс ӧні получитісны политическӧй праваяс.
Но государствоӧн веськӧдлӧмӧ плебейяс пӧвсысь беднота век жӧ эз допускайтсьыв.
Тайӧ вӧлі артмӧ сыла, мый государственнӧй должностьяс Римын эз мынтыссьывны, мый вӧсна занимайтны найӧс вермылісны сӧмын озыр йӧз.
Римын вочасӧн образуйтчис некымын дас семья, кодъяслӧн шленъясыс поколениеысь поколениеӧ бӧрйыссьывлісны высшӧй государственнӧй должностьяс вылӧ — консулъясӧ, преторъясӧ, цензоръясӧ да мукӧдлаӧ.
Тайӧ озыр йӧзлӧн выль служилӧй аристократияыс, коді занимайтліс Римын став главнӧй должностьяссӧ, шусьывліс нобильясӧн («нобиль» — знатнӧй).
Сідзкӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый плебейяс добитчисны уна праваяс, олӧмӧ пӧртны тырвыйӧ найӧс найӧ эз вермыны, сы вӧсна, мый та вылӧ вӧлі колӧ имеитны прӧст кад да сьӧм.
66 §. Италияӧс завоюйтӧм.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Римскӧй государство пытшкын муніс чорыд тыш Патрицийяс да плебейяс костын, Рим вочасӧн завоюйтӧ вӧлі Италияӧс.
Завоюйтӧмъяс колӧны вӧлі медся войдӧр патрицийяслы да озыр плебейяслы, сы вӧсна мый сійӧ сетліс позянлун налы захватывайтны пӧкӧритӧм народъяслысь муяс.
Но и плебейскӧй беднота получайтліс мыйкӧ-мында юкӧн му.
Со мый понда римскӧй крестьянство окотапырысь служитліс войскаясын, и тайӧ крестьянство киясӧн кыксё во чӧжӧн вӧлі завоюйтӧма пӧшти став Италиясӧ.
Миян эраӧдз V-ӧд нэмын римляна нуӧдлісны уна войнаяс соседньӧй народъяскӧд.
Тайӧ войнаяс нуӧдӧмӧн римляна этрускияслысь захватитісны Тибр ю веськыд берегсӧ сылӧн улыс течениеӧд.
Галлъяслӧн нашествие.
Миян эраӧдз IV нэм заводитчигӧн Этрурия вылӧ По ю долинасянь мӧдӧдчисны галлъяс.
Этрурия пыр мунӧм бӧрын найӧ уськӧдчисны и Рим вылӧ.
Миян эраӧдз 390-ӧд воын галлъяс жугӧдісны римскӧй армия да олысьясӧн эновтӧм Римӧс захватитӧм бӧрын пӧшти дзоньнас сійӧс жуглісны.
Предание висьталӧ, мый сӧмын томйӧзлӧн ичӧтик отряд дзебсис неприступнӧй римскӧй кремльӧ — Капитолийӧ.
Галлъяслӧн попытка приступӧн босьтны Капитолий эз удайтчы.
Сэки галлъяс осадитісны сійӧс.
Ӧтчыд войын налӧн отряд пондіс осторожнӧя кайны Капитолий крутӧй бокӧд.
Галлъяс вӧрисны сэтшӧм гусьӧн, мый найӧс некод эз кыв.
Ӧти галл весиг удитіс кыпӧдчыны дзик медвыліӧдзыс.
Но сійӧ здукӧ кыпӧдісны страшнӧй горзӧм да шум дзодзӧгъяс, кодъясӧс вӧлі посвятитӧма богиня Юноналы да та вӧсна найӧ вӧліны Капитолийскӧй храмын.
Римляна садьмисны да шыбытісны пропастьӧ дзоньнас галлъяслысь отрядсӧ.
Тасянь пондісны шуны «дзодзӧгъяс Римӧс спаситісны».
Римлянасянь вывті ыджыд выкуп 1000 фунт * зарниӧн пӧлучитӧм бӧрын галлъяс бӧр мунісны.
Но и бӧрынджык найӧ некымынысь уськӧдчывлісны римскӧй территория вылӧ, кӧть кар босьтны налы сэсся эз удайтчыв.
Галльскӧй нашествие бӧрын Рим вӧлі стрӧитӧма выльысь да ёна укрепитӧма.
* Римскӧй фунт лоӧ 273 грамм гӧгӧр.
Латинскӧй война.
Миян эраӧдз IV-ӧд нэм шӧрын римляна вӧтлісны лунвыв Лациумысь вольскъяслысь воинственнӧй племя да лӧсьӧдісны союз латинскӧй каръяскӧд.
Но латинскӧй союзникъяс вӧлісны недовольнӧйӧсь римляна дзескӧдӧмъясӧн да миян эраӧдз 340-ӧд воӧ кыпӧдісны восстание, требуйтӧмӧн, медым консулъясысь ӧтиыс да сенаторъясысь джынйыс бӧрйыссисны латиняна пӧвсысь.
Рим пӧдтіс тайӧ восстаниесӧ.
Латинскӧй союз вӧлі распуститӧма, и вӧвлӧм союзникъяс долженӧсь вӧлі подчинитчыны Римлы.
Самнитскӧй войнаяс.
Медся сьӧкыд да тӧдчана война, кодӧс Рим нуӧдліс миян эраӧдз IV нэмын да III нэм заводитчигӧн, вӧлі самнитъяскӧд война.
Сійӧ заводитчис Кампаньялӧн озыр да плодороднӧй область вӧсна да нюжаліс коставлӧмъясӧн миян эраӧдзса 327-ӧд восянь 290-ӧд воӧдз.
Первойя каднас римляналӧн лои чорыд поражение.
Римскӧй армияӧс вӧлі самнитъясӧн кытшалӧма вӧра Кавдинскӧй ущельеын да сдайтчис позорнӧй условиеяс вылын.
Римляна долженӧсь вӧлі мунны «иго увті»: муӧ сатшкыссьывліс кык копьё, а вылісяньыс кӧртавсьывліс коймӧд; ӧружиетӧм римскӧй воинъяс ӧтикӧн-ӧтикӧн долженӧсь вӧлі мунны копьёяс костӧд вражескӧй серам улын.
Сійӧ кадӧ римляна веськалісны нӧшта ёнджыка сьӧкыд положениеӧ, мый налы паныд кыпӧдчисны и этруски, и галлъяс.
Но тайӧ племяясыс эз вӧвны ӧтувтчӧмаӧсь, и Рим, медбӧрын, петіс победительӧн.
Самнитъяслысь унджык юкӧнсӧ вӧлі пӧртӧма римскӧй союзникъясӧ.
Бӧрынджык Рим подчинитіс аслыс и войвывса Этрурияӧс.
Тайӧ войнаяс бӧрын став Шӧр Италия да Войвыв Италиялӧн юкӧныс вӧліны римляна киын.
Пирркӧд войнаяс да Лунвыв Италияӧс пӧкӧритӧм.
Греческӧй каръяс пӧвсысь, кодъяс вӧліны Лунвыв Италияын, медся ёнӧн вӧлі озыр Тарент.
Сыкӧд и римляна заводитісны война Средньӧй Италияӧс завоюйтӧм бӧрын.
Тарентинцы чукӧстісны отсӧг вылӧ эпирскӧй царь Пиррӧс.
Тайӧ вӧлі честолюбивӧй морт, коді мӧвпаліс Александр Македонский подвигъяс йылысь.
Сійӧ окотапырысь сӧгласитчис отсавны Тарентлы да тулыснас 280-ӧд воӧ миян эраӧдз локтіс Италияӧ.
Сыкӧд вӧлі армия 20 сюрс пехотаысь, 3 сюрс конницаысь, а сідзжӧ уна боевӧй слӧнъясысь.
Медводдза тышас жӧ римлянаӧс вӧлі жугӧдӧма.
Найӧ сэки нӧшта эз на кужны нуӧдны тыш боевӧй слӧнъяскӧд, кодъясысь поліс римскӧй конница.
Мӧд вонас римляна бара паныдасисны Пирркӧд.
Тышыс вӧлі вывті чорыд да кыссис кык лун.
Римлянаӧс бара вӧлі жугӧдӧма, но и Пиррлӧн уси сы мында йӧз, мый сійӧ горӧдіс: «нӧшта ӧти татшӧм победа, — менам сэсся оз кольны воинъяс!»
(Тасянь пондісны шуны «Пиррлӧн победа»).
Пирр гӧгӧрвоис, мый война Римкӧд зэв ёна нюжалас;
Пиррлӧн вынъяс пыр ӧтарӧ бырисны.
Та вӧсна сійӧ решитіс мыйкӧ-мында кад кежлӧ эновтны Италияӧс и мӧдӧдчис воюйтны Сицилияӧ.
Кор сійӧ бӧр локтіс Италияӧ, римляна чукӧртчисны вынъясӧн да жугӧдісны сійӧс дзикӧдз.
Та бӧрын римляналы эз нин вӧв ёна сьӧкыд босьтны став Лунвыв Италияӧс.
Апеннинскӧй полуостров ставнас, По ю долина кындзи, ӧні вуджис Рим киӧ.
67 §. Римскӧй война.
Италия Рим власть улын.
Римскӧй войска.
Рим частӧ тышысь петліс победительӧн сы вӧсна, мый сійӧ кадъяс серти бура волі организуйтӧма да вывті бура вооружитӧма армиясӧ.
Главнӧй юкӧннас римскӧй армиялӧн вӧлі сьӧкыда вооружитӧм пехота, кытчӧ босьтлісны медсясӧ крестьяна пӧвсысь.
Пехотинецъясӧс вӧлі вооружитӧма кыкнанладорса ёсь пома мечӧн да кузь метательнӧй копьёӧн.
Найӧс видзлісны: панцырь, шлём да ыджыд щит.
Армия состоитіс некымын легионысь (полкысь).
Быд легионын, сьӧкыда вооружитчӧм пехота кындзи, вӧліны урчитӧм лыда кокниа вооружитчӧм пехотинецъяс да всадникъяс.
Бой дырйи легион стрӧитчыліс куим боевӧй визьӧн.
Первойя визяс сулалісны том воинъяс, мӧдас — олӧмаджык йӧз да коймӧдас — медся опытнӧй да закаляйтчӧм воинъяс.
Бой заводитлісны пырджык кокниа вооружитчӧм пехотинецъяс, кодъяс сулавлісны легионъяс фронт водзын.
Кор прӧтивник заводитліс найӧс дзескӧдны, найӧ бӧрыньтчывлісны, и бойӧ пырліс первой визьыс.
Медся войдӧр воинъяс шыблавлісны прӧтивниклы паныд ассьыныс кузь метательнӧй копьёяс.
Щитъясӧ сатшкысьӧмӧн, копьёяс асланыс сьӧкыдлуннаныс кусыньтлісны щитъяссӧ увлань и прӧтивниклы оз позь вӧлі наӧн свободнӧя действуйтны.
Та бӧрын заводитчыліс мечьясӧн рукопашнӧй бой.
Кор первой визь слабмыліс, бойӧ пырліс мӧд визь, и сӧмын медся решительнӧй кадӧ пырліс бойӧ коймӧд визь.
abu
Легионъясын служитлісны сӧмын римскӧй граждана.
Римлы подчинитӧм общинаяс (сідз шусяна союзникъяс) петкӧдавлісны вспомогательнӧй войскаяс.
Быд римскӧй легион вылӧ вӧлі пӧлагайтчӧ союзникъяслӧн 6 сюрс гӧгӧр морт.
Укрепитӧм лагерь.
Военнӧй механизмъяс.
Зэв важнӧй роль римскӧй армияын ворсіс укрепитӧм лагерь.
Поход дырйи римскӧй войска стоянкаяс вылын век стрӧитлывліс лагерь.
Сійӧс вӧчлісны пырджык мыльк бокӧ да вӧлі прямоугольнӧй формаа.
Лагерь гӧгӧрыс джуджыда кодйывлісны да лэптылісны вал.
Нёльнанладор боксяньыс вӧліны петанінъяс.
Лагерь пытшкын вӧлі расположитчӧмаӧсь палаткаяс.
Быд войсковӧй юкӧнлӧн вӧлі лагерын аслас индӧм места.
Лагерь шӧрын вӧлі плӧщадь, код вылӧ сувтӧдлісны полководецлысь палатка.
Тані жӧ сулаліс жертвенник, и вӧлі лӧсьӧдӧма места собраниеяс нуӧдны.
Римляна выиграйтлісны уна сражениеяс да мездӧдчылісны уна поражениеысь укрепитӧм лагерь стрӧитны асланыс кужӧм вӧсна.
Римскӧй армияын применяйтчылісны унапӧлӧс механическӧй приспособлениеяс, сэтшӧмӧсь жӧ, кодъясӧс употребляйтлісны грекъяс да македоняна: катапультъяс — стрелаяс шыблавны; баллистъяс — изъяс да гырысь стрелаяс шыблавны; зэв гырысь подвижнӧй пу башняяс, кодъясӧс вайӧдлісны осадитӧм кар стенъяс бердӧ; унапӧлӧс навесъяс, кодъяс сайӧдлісны осаждайтысьясӧс штурмъяс дырйи; таранъяс — крепостьса да карса стенъяс жугӧдӧм могысь да сідзи водзӧ.
abu
Италия Рим власть улын.
Италиялысь кутшӧмкӧ область завоюйтӧм бӧрын римляна муыслысь коймӧд пайсӧ мырддьывлісны государстволы.
Мырддьӧм му пӧрліс общественнӧй муӧ (ager publicus).
Сылӧн ӧти юкӧныс сетчывліс став римскӧй гражданалы ӧтувйӧн пӧльзуйтчӧм вылӧ, мӧд юкӧныс — мунліс гӧль гражданалы посни наделъяс вылӧ, коймӧд юкӧнсӧ — вузавлывлісны.
abu
abu
Завоюйтӧм областьясса населениекӧд Рим поступайтліс эз ӧткодя: Италиялӧн ӧткымын пӧкӧритӧм каръяс пӧлучайтлісны гражданстволысь полнӧй праваяс; мукӧд карса олысьяс вӧліны лишитӧмаӧсь праваясысь и римскӧй народнӧй собраниеясын эз пӧльзуйтчывны гӧлӧсӧн.
Пӧкӧритӧмъяс пӧвсын татшӧм ногса юклӧмсӧ Рим нуӧдліс, медым сылы кокньыдджык вӧлі властвуйтны, а пӧкӧритӧм народъяслы — сьӧкыдджык вӧлі сёрнитчыны мӧда-мӧдныскӧд да кыпӧдны ӧтувъя восстание.
«Юклы да властвуйт» — татшӧм вӧлі римскӧй политикалӧн правилӧыс.
Италияын унджык пӧкӧритӧм племяясыс шусьывлісны союзникъясӧн.
Римляна сетлісны налы права видзны ассьыныс пытшкӧсса устройствосӧ, но союзникъяслӧн став ортсыса делӧяс вӧліны Рим киын.
Союзникъяс сетлісны римскӧй армияӧ вспомогательнӧй войскаяс.
Налогъяс найӧ, кыдзи и Италияса став мукӧд олысьяс, эз мынтывны.
Татшӧм ногӧн, дисциплинированнӧй ён армияӧн да мудер политикаӧн («юклы да властвуйт»), Рим кутіс союзникъясӧс ас кипод улас.
68 §. Римляналӧн религия.
Уна енлы веруйтӧм.
Природа йылысь первобытнӧй представлениеяс вайӧдлісны римлянаӧс енъяслы эскӧмӧ.
Пӧшти быд предметлӧн и явлениелӧн вӧлі аслас ен.
Вӧлісны енъяс шорлӧн, вӧрлӧн, туйлӧн, билӧн да сідзи водзӧ.
Тусьлӧн, кодӧс шыбытӧма муӧ, вӧлі аслас торъя ен, быдмысь шеплӧн — мӧд ен, розъялысь шеплӧн — коймӧд, воӧм шеплӧн — нёльӧд.
Кага олӧмӧн веськӧдлісны 43 ен: вӧлі ен выльысь чужӧм кага первой горӧдӧмлӧн, потанлӧн ен, кага ӧкмысӧд лунлӧн ен да с. в.
Быд семья почитайтліс аслас предок-покровительяслысь душаяссӧ.
Тайӧ бур семейнӧй духъясыс шусьывлісны ларъясӧн.
Налӧн изображениеясыс сулавлісны гортса пач дорын торъя шкафикын.
Кор семья ӧбедайтліс, ларъяс изображение водзӧ ичӧтик блюдъяс вылын сідзжӧ пуктывлісны сёян.
Семейнӧй праздник лунъясӧ ларъясӧс украшайтлісны цветъясӧн.
Гортса енъяс лыдӧ пырлісны и пенатъяс — кладовӧй да семейнӧй очаглӧн енъяс.
Ёна водз нин римляналӧн лоины и ӧтувъя енъяс, например, Янус — ӧдзӧсъяслӧн, воротаяслӧн да быд удж заводитӧмлӧн ен, Веста — очаглӧн богиня да мукӧд.
Медыджыд енъясӧн древньӧй Римын лыддьысьлісны Юпитер, Юнона, Марс да Квирин.
Юпитер вӧлі главнӧй енмӧн, сійӧ сетліс мулы плодородие (вын) да мӧдӧдліс му вылӧ свет, зэр, чард да гым.
Марс да Квирин вӧліны война енъясӧн;
Юнона, Юпитерлӧн гӧтырыс, вӧлі гӧтрасьӧм да семейнӧй олӧм покровительницаӧн.
Религиознӧй обрядъяс.
Римляна олӧмын вывті ыджыд роль ворсісны религиознӧй обрядъяс.
Колӧ вӧлі стӧча тӧдны, кутшӧм ен дінӧ шыӧдчыны сэтшӧм либӧ татшӧм случай дырйи, кутшӧм кывъяс шуавны, кутшӧм кӧсйысьӧмъяс сетны либӧ кутшӧм жертваяс вайны.
Римляна лыддьывлісны, мый ичӧтик ӧшыбка вермас торкны став делӧсӧ.
Но, тайӧ эз мешайт мукӧд дырйиыс ылӧдлыны ассьыныс енъясӧс.
Например, сетлісны кӧ кӧсйысьӧм вайны жертваӧ енлы 30 юр (гӧгӧрвосьӧ — скӧт), то позьӧ вӧлі тайӧ юръяссӧ вежны маковӧй юръясӧн.
Жрецъяс.
Греческӧй религиялӧн влияйтӧм.
Татшӧм характера римскӧй религия дырйи ыджыд роль ворсісны жрецъяс.
Найӧ ӧтувтчавлісны унапӧлӧс коллегияясӧ (союзъясӧ).
Медся важнӧйӧн вӧліны понтификъяс — судебнӧй законъяс да обычайяс тӧлкуйтысьяс.
Понтификъяс сідзжӧ определяйтлісны, кутшӧм лунъяс общественнӧй делӧяс вӧчны бурӧсь, а кутшӧмъяс — абу бурӧсь.
Найӧ ведение улын вӧлі календарь, коді войдӧрсӧ Римын вӧлі зэв сложнӧй да путайтӧма.
Мукӧд жрецъяс занимайтчывлісны сыӧн, мый быттьӧкӧ тӧдмавлісны енъяслысь вӧля.
Ӧтияс вӧчлісны тайӧс лэбачьяс лэбӧм серти, мӧдъяс — жертвеннӧй животнӧйяс пытшкӧсъяс серти.
Ыджыд уважениеӧн пӧльзуйтчывлісны весталкаяс — богиня Весталӧн жрицаяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі поддерживайтны куслытӧм би Веста алтарь вылын да сетлісны кӧсйысьӧм 30 арӧсӧдз не петны верӧс сайӧ.
Кодкӧ кӧ весталкаяс пӧвсысь нарушайтліс тайӧ кӧсйысьӧмсӧ, сійӧс ловйӧн гуавлісны муӧ.
Миян эраӧдз IV нэмын римляна лӧсьӧдӧны топыд йитӧд да волысьӧм Кампаньяса да Лунвыв Италияса грекъяскӧд.
Заводитчӧ чорыд влияние римскӧй религия вылӧ ёнджыка развитӧй греческӧй религиялӧн.
Войдӧрсӧ римляна эз представляйтлыны мортъяс модаа енъясӧс.
Сідзи, например, Марс изображайтчывліс копьё модаӧн, Юпитер — из стрела модаӧн.
Бӧрынджык, греческӧй влияние улын лоисны первой морт модаа енъяс.
Та вӧсна ассьыныс мифологиясӧ, мӧдногӧн кӧ енъяс йылысь висьтъяс римляна лӧсьӧдісны греческӧй образецъяс серти.
Вочасӧн Римын лоисны греческӧй мифъяс да легендаяс, например, Геркулес (Геракл) йылысь да мукӧд енъяс да геройяс йылысь.
Енъясӧс, греческӧй обычай серти, заводитӧны представляйтны йӧз кодьӧн, вӧчавны налысь изображениеяс.
Римскӧй религияын явитчӧны выль, греческӧй божествояс (енъяс), например, ен Аполлон.
Мукӧд римскӧй енъясӧс заводитӧны ӧткодявлыны сходнӧй греческӧй енъяскӧд.
Главнӧй римскӧй ен Юпитер ӧткодявсьӧ Зевскӧд, Юнона — Геракӧд, Минерва — Афинакӧд да с. в.
Римляна, кыдзи и грекъяс, эз на нӧшта кужны научнӧя объяснитны природалысь да морт олӧмлысь явлениеяссӧ.
Налы кажитчывліс, мый ставыс зависитӧ енъяс вӧляысь.
II.
Римскӧй завоеваниеяс Италия ортсыын.
69 §. Медводдза пуническӧй война * (264–241 вояс миян эраӧдз).
* Карфагенкӧд Римлӧн войнаяс шусьӧны пуническӧй войнаясӧн латинскӧй «пуни» кывсянь, коді означайтӧ финикияна.
Карфаген.
Войвыв Африкаын, ӧнія Тунисын, вӧлі расположитчӧма Карфаген кар.
Ёна важся кадӧ сылы подувсӧ пуктісны финикийскӧй кар Тирысь петӧм йӧз.
Миян эраӧдз III нэмын Карфаген вӧлі Средиземнӧй море вылын медся озыр да ён карӧн.
Сылӧн купецъяс имеитлісны торговӧй поселениеяс Африкаса став войвыв берег пӧлӧн, Сицилияын, Сардинияын, Корсикаын да Испанияын.
Смелӧй карфагенскӧй мореплавательяс петавлісны весиг Атлантическӧй океанӧ.
Карфагенлӧн вӧлі ён военнӧй флот.
Сылӧн морякъяс торъявлісны асланыс опытӧн да смеллунӧн.
Карфагеняналӧн вӧлі сідзжӧ ыджыд армия.
Войналӧн помкаяс.
Первойсӧ Рим да Карфаген вӧлі дружественнӧя волысьӧны.
Но кыдз Рим ёнмис, сідз сылӧн и аппетитыс ыдждыліс.
Римскӧй землевладелецъяслысь да купецъяслысь кыскис вниманиесӧ плодороднӧй Сицилия.
Ыджыдджык юкӧныс тайӧ ділӧн сійӧ кадӧ принадлежитіс Карфагенлы, а сійӧ асыввывса берег вылын вӧліны греческӧй каръяс, Карфагенкӧд, и мӧда-мӧдныскӧд враждебнӧй каръяс.
Римляна сюйсисны тайӧ тышас, и римскӧй отряд захватитіс Мессана кар (ӧні Мессина).
Сэки карфагенскӧй правительство 264-ӧд воӧ миян эраӧдз объявитіс Римлы война.
Тадзи заводитчис первой пуническӧй война Карфаген да Рим костын.
Сицилияӧс захватитӧм да флот лӧсьӧдӧм.
Римляналы сиракузянакӧд союзын удайтчис захватитны пӧшти ставнас Сицилияӧс, приморскӧй крепостьясӧс кындзи.
Найӧ колисны карфагеняна киӧ, сы вӧсна мый карфагенскӧй флот ыджыдаліс море вылын.
Медым дзикӧдз вермыны Карфагенӧс, Римлы колӧ вӧлі ён флот, а римляналӧн вӧліны сӧмын посни суднояс, кодъяс эз вермыны тышкасьны карфагенянаса гырысь вит палубаа корабльяскӧд.
Римляна босьтчисны стрӧитавны суднояс да ӧти во чӧжӧн стрӧитісны 120 гырысь корабль.
Сыысь кындзи, найӧ придумайтісны ӧти техническӧй приспособление: корабльяс вылӧ найӧ пондісны вӧчавны перекиднӧй (шыбытана) посъяс помас крукъясӧн (найӧс шулісны «воронъясӧн»).
Кор бой дырйи суднояс матыстчывлісны мӧда-мӧдныс дінӧ, «воронъяс», лэдзсьӧмӧн, крукасьлісны неприятельскӧй корабльяс бортӧ, и римскӧй воинъяс зіля вуджлісны тайӧ мостъяс кузя прӧтивник палуба вылӧ.
Сэні заводитчыліс бой, кӧні испытаннӧй римскӧй пехота вермывліс карфагенянаӧс.
Перекиднӧй посъяс применяйтӧмӧн римскӧй флот 260-ӧд воын миян эраӧдз перйис первой ыджыд победа карфагенскӧй флот вылын Сицилия войвыв берег дорын.
Африкаын римляналӧн поражение.
Тайӧ победа бӧрын римскӧй сенат решитіс войнасӧ вуджӧдны Африкаӧ.
Та могысь чукӧртісны ыджыд флот да тулыснас 256-ӧд воын миян эраӧдз мӧдӧдісны сійӧс Африка берегъяс дорӧ.
Римскӧй армия петіс берег вылӧ неылӧ Карфагенсянь.
Римляна пырысь-пыр жӧ заводитчисны грабитны карфагенскӧй территория: пленнӧйясӧс 20 сюрсысь унджык вӧлі мӧдӧдӧма Италияӧ да пӧртӧма рабъясӧ.
Но регыд крестьяна, кодъясысь медсясӧ состоитіс римскӧй армия Африкаын, пондісны корны бӧр мӧдӧдны гортӧ, асланыс овмӧсъяс рӧзӧритчӧм вылӧ ыстысьӧмӧн.
Сенатлы лои налысь требованиеяссӧ удовлетворитны.
Африкаӧ колисны сӧмын неыджыд армия консул Регул веськӧдлӧм улын.
Кор Регул немвӧчтӧг сулаліс неылын Карфагенсянь (сылӧн армия вӧлі вывті этша, медым осадитны ёна укрепитӧм кар), карфагеняна чукӧртісны уналыда наемникъясӧс нумидийцы (Нумидияын олысьяс — Африкаын) да грекъяс пӧвсысь.
Тайӧ вынъясӧн найӧ вӧчисны римскӧй армиялы решительнӧй поражение.
Римляна пӧвсысь унджык юкӧнсӧ вӧлі жугӧдӧма, мыйкӧмында веськалісны пленӧ, на пытшкын и ачыс Регул.
Сӧмын неыджыд римскӧй отрядлы удайтчис спаситчыны.
Войналӧн пом.
Но война таӧн эз помась да кыссис нӧшта дыр на то ӧтарыслы, то мӧдарыслы успехъяс шедлӧмӧн.
Медбӧрын, 241-ӧд воын миян эраӧдз римскӧй флот карфагенскӧй флотлы вӧчис ыджыд поражение Сицилия рытыввыв берег дорын.
Тайӧ тышнас помасис война.
Мирнӧй договор серти 241-ӧд воын Карфаген сетіс римляналы Сицилияысь ассьыс владениеяс да должен вӧлі мынтыны ыджыд контрибуция.
Сицилия вӧлі объявитӧма римскӧй провинцияӧн (провинцияясӧн пондісны шусьыны Римӧн завоюйтӧм областьяс, кодъяс вӧліны Италия ортсыын).
Сыысь кындзи, Карфаген воштіс и Корсика да Сардиния діяс.
Наемникъяслӧн да рабъяслӧн восстание Карфагенын.
Карфагенын война помасьӧм бӧрын, кыптіс недовольство.
Кыпӧдчисны наемникъяс, кодъяслы карфагенскӧй правительство эз мынты жалӧванье.
На дінӧ ӧтлаасисны рабъяс да Карфагенлы африканскӧй подданнӧйяс.
Восстание нюжаліс куим воысь дырджык.
Сӧмын сэки, кор карфагенскӧй армияӧн, коді действуйтіс кыпӧдчысьяслы паныд, веськӧдлысьӧн вӧлі пуктӧма том способнӧй полководец Гамилькарӧс, восстаниесӧ удайтчис пӧдтыны.
Карфагенӧн Испанияӧс завоюйтӧм.
Сицилияысь, Сардинияысь да Корсикаысь лишитчӧм бӧрын, карфагенскӧй купецъяс решитісны бӧр бергӧдны ассьыныс воштӧмторъяссӧ Испанияын водзӧ завоеваниеяс нуӧдӧмӧн, кӧні важысянь найӧ киын вӧлі лунвыв берегыс.
Тайӧ странаыс вӧлі озыр эзысьӧн, и сэні олісны воинственнӧй племяяс, кодъясысь карфагеняна вермисны эськӧ чукӧртны аслыныс войска.
Испанияӧс завоюйтіс Гамилькар, кодӧс шулісны «Баркаӧн», мӧдногӧн кӧ «чард».
Гамилькар оліс Испанияын кӧкъямыс во да ёна паськӧдіс сэні Карфагенлысь владениеяссӧ.
Испанияӧ Гамилькар босьтіс аскӧдыс ассьыс ӧкмыс арӧса писӧ Ганнибалӧс.
Висьталӧны, мунтӧдзыс Гамилькар нуӧдіс писӧ жертвенник дорӧ да тшӧктіс сетны клятва, мый сійӧ нэмыс лоӧ римскӧй народлӧн врагӧн.
Испанияын Гамилькар пӧгибнитіс храбрӧй испанскӧй племяяскӧд война вылын.
Ганнибал.
Кор Ганнибаллы тыри 26 арӧс, испанскӧй армия бӧрйис сійӧс Римкӧд тышын аслас полководецӧн.
Ганнибалӧс аслас салдатъясыс зэв ёна радейтлісны.
Сылӧн вӧліны не сӧмын зэв тӧдчана способностьяс, кыдзи полководецлӧн, сійӧ вӧлі сідзжӧ ёна образованнӧй, талантливӧй мортӧн, крупнӧй государственнӧй деятельӧн.
Римскӧй историк Ливий гижӧ Ганнибал йылысь: «Эз вӧв сэтшӧм удж, код дырйи сійӧ мудзліс либӧ усьліс духнас.
И ёна жар, и мороз сійӧ переноситліс ӧткодя терпитӧмӧн; унаысь аддзывлісны, кыдзи сійӧ, военнӧй плащӧн гартчӧмӧн, узьліс воинъяс пӧвсын, кодъяс сулавлісны сторожевӧй постъясын.
Кыдзи конницаын, сідзжӧ и пехотаын, сійӧ ылӧдз кольліс бӧрӧ мукӧдсӧ: медводдза мортӧн уськӧдчывліс бой вылӧ, медбӧръя мортӧн тыш бӧрын кольліс поле».
70 §. Мӧд пуническӧй война (218–201 вояс миян эраӧдз).
Война объявитӧм.
Испанияын власть босьтӧм бӧрын, Ганнибал пондіс лӧсьӧдчыны Римкӧд воюйтны.
И карфагеняна, и римляна лыддьывлісны, мый мӧд война лоӧ решительнӧйӧн.
Вопрос ӧні муніс сы йылысь, коді пондас ыджыдавны Средиземнӧй море вылын — Карфаген али Рим.
Тулыснас 219-ӧд воын миян эраӧдз Ганнибал осадитіс Римкӧд союзнӧй кар Сагунт, коді вӧлі Испания асыввыв берегын.
Кӧкъямыс тӧлысся осада бӧрын карӧс вӧлі босьтӧма.
Римскӧй посолъяс явитчисны Карфагенӧ да корисны выдайтны Ганнибалӧс.
Карфагенскӧй правительство ӧткажитіс.
Сэки римскӧй посолъяс объявитісны Карфагенлы война.
Ганнибаллӧн поход.
Римляна артавлісны уськӧдчыны карфагеняна вылӧ ӧтпырйӧн Африкаын и Испанияын.
Но Ганнибал дзугис римляналысь став планъяссӧ.
Тулыснас 218-ӧд воын миян эраӧдз Ганнибал вуджис Пиренейскӧй гӧраяс да мӧдӧдчис Италияӧ.
Сыкӧд вӧлі отборнӧй войска, коді состоитіс 50 сюрс лыда пехотаысь, 9 сюрс лыда конницаысь да некымын дас слӧнысь.
Ганнибал надейтчис, мый италийскӧй племяяс, кодъяс вӧлі пӧкӧритӧмаӧсь Римӧн (торъя нин галлъяс), вуджасны Карфагенладор.
Ганнибаллӧн армия муніс Галлия лунвыв побережье пӧлӧн Рона ю улыс течениелань.
Ю вуджӧм бӧрын Ганнибал мӧдӧдчис Рона ю пӧлӧн вывлань, кежис асыввыв да матыстчис главнӧй Альпийскӧй хребет дорӧ.
Гӧра вомӧн вуджӧм вӧлі зэв сьӧкыд.
Матыстчис сентябрь, и гӧраясын лоис нин лым.
Слӧнъяс, вӧвъяс да йӧз вильдавлісны да гылавлісны пропастьясӧ.
Горцы паныдалісны карфагенянаӧс враждебнӧя да дугдывтӧг тревожитісны найӧс немвиччысьтӧг уськӧдчылӧмъясӧн.
Медбӧрын, октябрь тӧлысь шӧрын мучитчӧм войска лэччис Войвыв Италия равнинаӧ.
Ганнибаллӧн коли сӧмын 20 сюрс пехотинцы, 6 сюрс всадник пӧшти вӧвъястӧг да дзик ӧти слӧн.
Шойччӧм бӧрын да армияӧс галлъясӧн содтӧм бӧрын Ганнибал пырис По ю долинаясӧ.
218-ӧд воын сійӧ вӧчис тані поражение римскӧй войскалы.
Тразименскӧй ты дорын тыш.
Водз тулысын Ганнибал мӧдӧдчис Этрурияӧ, кӧні сійӧс укрепитӧм позицияяс вылын виччысис римскӧй армия консул Фламиний веськӧдлӧм улын.
Но Ганнибал ордйис сійӧс, ассьыс войскасӧ непроходимӧй нюръясті нуӧдӧмӧн, и веськаліс римскӧй армия водзӧ.
Фламиний уськӧдчис карфагенянаӧс суӧдны да веськаліс засадаӧ, кодӧс Ганнибал сылы лӧсьӧдіс Тразименскӧй ты берегвывса векньыд долинаын.
Римскӧй армиялысь мыйкӧмында юкӧнсӧ вӧлі бырӧдӧма, мыйкӧ-мында юкӧнсӧ босьтӧма пленӧ; ачыс консул Фламиний пӧгибнитіс тышын.
Фабий Максим.
Выль поражение йылысь юӧр вайӧдіс ужасӧ Римскӧй населениеӧс.
Матыстчысь опасность вӧсна решитӧма вӧлі назначитны диктаторӧс.
Диктаторӧн вӧлі бӧрйӧма аристократ Фабий Максимӧс.
Фабий нуӧдіс Ганнибалкӧд тышын выль тактика: римляна мунісны карфагенскӧй армия бӧрся коктуйясӧдныс, сійӧс посньыдик стычкаясӧн мудзтӧдӧмӧн, но решительнӧй сражениеясысь виччысьлісны.
Сиктса олысьяслы вӧлі тшӧктӧма бырӧдавны ассьыныс оланінъяссӧ да сёян-юан запасъяссӧ и дзебсявны каръясын.
Татшӧм тактика лишайтліс Ганнибаллысь армиясӧ сёян-юанысь, но кыпӧдліс и недовольство крестьяналысь, кодъяслӧн овмӧс да муяс рӧзӧритчавлісны.
Народын Фабий Максимлы сетісны сералана прӧзвище «Кунктатор», мый лоӧ «Ньӧжйӧ вӧрысь» («Медлитель»).
Канны дорын тыш.
216-ӧд воын миян эраӧдз демократическӧй партия добитчис сійӧс, мый война нуӧдӧм вӧлі поручитӧма не диктаторлы, а консулъяслы.
Консулъясӧн вӧлі бӧрйӧмаӧсь Теренций Варрон да Эмилий Павел.
Решитӧма вӧлі сетны карфагеняналы генеральнӧй сражение.
Ганнибал сійӧ кадӧ вӧлі Апулияын.
Тані, Канны кар дорын, и лои знаменитӧй тыш.
Ганнибал лӧсьӧдіс сражениелысь прӧстӧй да смел план.
Сійӧ стрӧитіс ассьыс армиясӧ тӧлысь джын формаӧн, кодлӧн выпуклӧй бокыс веськӧдӧма вӧлі римляналань.
Шӧрас сійӧ сувтӧдіс ассьыс омӧльджык войскасӧ, а флангъясӧ — бурджыкъяссӧ.
Римскӧй пехота вывті збоя уськӧдчис карфагенскӧй армия центр вылас, коді пондіс отступайтны.
Сійӧ здукас Ганнибал ударитіс римляналы флангас свежӧй войскаясӧн, а карфагенскӧй конница омӧльджык римскӧй конницаӧс вермӧм бӧрын кытшаліс пехотаӧс тылсянь.
Заводитчис римскӧй армияӧс страшнӧй жугӧдӧм.
Сійӧ воштіс 70 сюрс морт гӧгӧр.
Тайӧ тышын пӧгибнитіс консул Эмилий Павел да пӧшти став высшӧй команднӧй состав (миян эраӧдз 216 воын июнь тӧлысьын).
Римлӧн сьӧкыд положение.
Ганнибаллӧн Канны дорын победа ёна омӧльтчӧдіс Римлысь положение.
Римысь торъялі Сиракузы; Римлы изменитіс сідзжӧ Лунвыв Италиялӧн юкӧныс, на пытшкын ыджыд кар Капуя.
Но римляна эз усьны духнаныс да вывті энергичнӧя водзӧ нуӧдісны тыш.
Сенат объявитіс воинъяслысь армияӧ выль набор, дас сизим арӧссянь заводитӧмӧн, а Ганнибаллы содтыны ассьыныс войска вӧлі сьӧкыд.
Карфагенскӧй правительство пӧшти эз отсав аслас полководецлы: сійӧ поліс, мый Ганнибал Рим вылын победа бӧрын рӧдинаӧ воӧм мысти захватитас царскӧй власть.
Вот мый понда поражениеяс вылӧ видзӧдтӧг Римлӧн вынъяс содісны, а Ганнибаллӧн вынъяс ӧдйӧ чинісны.
Римлянаӧн Сиракузы да Капуя босьтӧм.
Регыд римляналы удайтчис босьтны Сиракузы.
Сэсся дыр кадся осада бӧрын налы сетчис Капуя.
Сійӧ кадӧ Ганнибал вӧчис попытка уськӧдчыны самӧй Рим вылас.
Сійӧ вӧлі нин карсянь кӧкъямыс километр сайын.
Население вӧлі ужасын.
Кылісны горзӧм шыяс: «Ганнибал воротаяс дорын!»
Но карфагеняна эз решайтчыны мунны Римӧс штурмуйтӧм вылӧ.
Ганнибаллӧн кольліс надея Испаниясянь отсӧг воӧм вылӧ, кытчӧ кольліс войска сійӧ воклӧн Газдрубаллӧн.
Но римляна киӧ веськаліс письмӧ, кодӧн Газдрубал юӧртӧ вӧлі вокыслы аслас маршрут йылысь.
Ён римскӧй армия вӧлі вештӧма Газдрубаллы паныд, и карфагенскӧй войскаӧс вӧлі дзоньнас бырӧдӧма.
Ганнибал дыр кад чӧж весь виччысис воксяньыс юӧръяс.
Сӧмын сэки, кор римляна шыбытісны сійӧ лагерӧ Газдрубаллысь юрсӧ, Ганнибал гӧгӧрвоис, мый лои.
Войналӧн пом.
Италияын ассьыныс положение ёнмӧдӧм бӧрын да карфагенскӧй войскаысь Испанияӧс весалӧм бӧрын римляна решитісны вуджӧдны войнасӧ Африкаӧ.
Римскӧй полководец Сципион вуджис сэтчӧ комын сюрс лыда армияӧн.
Карфагенскӧй сенат корис Италияысь Ганнибалӧс.
202-ӧд воын миян эраӧдз кыкнан полководецыс паныдасисны Замы кар дорын, Карфагенсянь лунвылынджык.
Нумидийскӧй царь отсӧгӧн Сципионлӧн конница вӧлі ёнджык карфагенскӧй конницаысь, и Ганнибалӧс вӧлі жугӧдӧма.
Карфагенскӧй правительстволы быть лои сӧгласитчыны сійӧ мирнӧй условиеяс вылӧ, кодъясӧс сылы диктуйтісны римляна.
Тайӧ мир серти Карфаген воштіс ассьыс став владениеяссӧ, кодъяс куйлісны Африка ортсыын, и эз ло право нуӧдны война Рим сӧгластӧг.
Сыысь кындзи, Карфаген должен вӧлі мынтыны вывті ыджыд военнӧй контрибуция да сетны ассьыс став слӧнъяссӧ и ставнас военнӧй флотсӧ, 10 судно кындзи.
Тадзи помасис миян эраӧдз 201-ӧд воын медся сьӧкыд да ӧпаснӧй война, кутшӧмӧс коркӧ нуӧдліс Рим.
Ганнибалӧс победитысь, Публий Корнелий Сципион, пӧлучитіс прӧзвище Африканскӧй.
Мир заключитӧм бӧрын некымын зо мысти римскӧй сенат корис Карфагенлысь сетны налы Ганнибалӧс.
Врагъяс киӧ сюрны кӧсйытӧмӧн, великӧй полководец пышйис Азияӧ да сэні пӧгибнитіс.
Ганнибал поражениелӧн помкаяс.
Рим победитіс Ганнибалӧс сы вӧсна, мый римскӧй крестьянскӧй армия сулаліс наемнӧй карфагенскӧй войска дорысь вылынджык.
Римскӧй войскаяс, кодъяс тышкасьлісны асланыс муяс вӧсна, окажитчисны ёнджыка стойкӧйӧн Ганнибаллӧн наемникъяс дорысь, кодъяс вӧлі омӧля заинтересованӧсь Карфаген победаын.
Сыысь кындзи, Карфаген эз мӧдӧдавлы аслас талантливӧй полководецлы выль отсӧгъяс.
Ӧткымын изменникъяс-карфагеняна весиг выступайтлісны Ганнибаллы паныд.
Тайӧ ставторйыс Римлы сетісны перевес да сійӧ и победитіс.
71 §. Македонияӧс да Грецияӧс завоюйтӧм.
Коймӧд пуническӧй война (149–146 вояс миян эраӧдз).
Карфаген вылын победа вӧчис Римӧс Средиземнӧй море вылын медся ён государствоӧн.
Ӧні сійӧ заводитӧ сюйсьыны асыввывса государствояс делӧясӧ: Македония, Греция, Сирия, Египет делӧясӧ.
Татшӧм сюйсьӧмыс медся ёна вӧлі кодӧ римскӧй купецъяслы.
Асыввывса государствояс дугдывтӧг воюйтлісны мӧда-мӧдныскӧд.
Та вӧсна налы вӧлі сьӧкыд ӧтувтчыны Римкӧд тыш нуӧдны.
Тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн римляна ӧткӧн-ӧткӧн жугӧдалісны ассьыныс прӧтивникъяссӧ.
Миян эраӧдз II нэм первойя джынйын Рим завоюйтіс Македонияӧс да Грецияӧс и сетіс чорыд поражение Сириялы.
Коймӧд пуническӧй война.
А Карфаген ӧдйӧ справитчис мӧд пуническӧй война бӧрын.
Сылӧн тӧргуйтӧм да торъя нин мууджалӧм выльысь кыптісны, и та вӧсна пондісны ӧпасайтчыны римскӧй землевладелецъяс да купецъяс.
Найӧ полісны карфагенскӧй тӧргӧвля конкуренцияысь, и налы каститчис выль Ганнибал, коді уськӧдчас Италия вылӧ.
Римскӧй рабовладелец да сенатор Катон сенатын ассьыс быд речь, сійӧ содержаниеысь зависиттӧг, помавліс ӧти и сійӧ жӧ фразаӧн: « Сыысь кындзи, ме чайта, мый Карфаген должен лоны пазӧдӧмаӧн».
149-ӧд воын миян эраӧдз римскӧй сенат война нуӧдны аддзис повод:
Карфаген римскӧй сенат разрешениетӧг заводитіс война нумидийскӧй царкӧд.
Сэки Рим предъявитіс ультиматум да корис, медым Карфагенын олысьяс эновтісны кар да бӧрйисны аслыныс овмӧдчыны выль места, моресянь ылӧ.
Тайӧ корӧмыс кыпӧдіс Карфагенын вывті ыджыд возмущение.
Вӧлі решитӧма дорйыны кар медбӧръя вир капляӧдз.
Став населениеыс уджаліс лун и вой: дорисны ӧружие, стрӧитісны метательнӧй приспособлениеяс, укрепляйтісны стенаяс.
Нывбабаяс вундавлісны ассьыныс юрсияснысӧ, медым кыны наысь метательнӧй орудиеяслы гезъяс.
Кор римскӧй армия воис кар дорӧ, сійӧ аддзис Карфагенӧс обороняйтчыны бура лӧсьӧдчӧмаӧн.
Сылӧн ён стенаясыс выдерживайтлісны римляналысь став штурмъяссӧ, а сёян-юанлӧн гырысь запасъяс сетлісны позянлун населениелы выдержитны дыр кадся осада.
Та вӧсна воюйтан медводдза кык воыс эз вайны римляналы некутшӧм успехъяс.
Карфагенӧс штурмуйтӧм да сійӧс пазӧдӧм.
Тулыснас 146-ӧд воын миян эраӧдз заводитчис Карфагенӧс став вынӧн штурмуйтӧм.
Сійӧ кад кежлӧ карын заводитчисны тшыгъялӧм да висьӧмъяс.
Ӧти римскӧй отрядлы удайтчис пырны карӧ стена вывтіыс, коді вӧлі омӧля видзсьӧ тшыгъялӧм понда вынтӧммӧм гарнизонӧн.
Тайӧ отряд бӧрся пырис и став армия.
Квайт лун чӧж мунісны карса уличаяс вылын вывті чорыд бойяс: карфагеняна упорнӧя дорйисны быд керка.
Медбӧрын, гарнизонлӧн колясъясыс да коляс население дзебсисны жугӧдны позьтӧм кремльӧ.
Римляна пондісны лӧсьӧдчыны сійӧс осадитны.
Сэки 30 сюрс мужчина да 25 сюрс нывбаба сдайтчисны победительяс милӧсть вылӧ.
Сӧмын неыджыд отряд эз окотит сдайтчыны.
Сійӧ ӧзтіс храмсӧ, коді вӧлі кремльын, да пӧшти ставнас пӧгибнитіс би пытшкын.
Римляна чорыда расправитчисны победитӧмаяскӧд.
Карфагенын олысьясӧс вузалісны рабствоӧ.
Кар вӧлі сетӧма салдатъяслы грабитӧм вылӧ, сэсся став сійӧторсӧ, мый кольліс дзоньӧн, римскӧй сенат тшӧктӧм серти вӧлі вужвыйӧныс пазӧдӧма.
Дас сизим лун чӧж сотчисны Карфагенлӧн развалинаясыс.
Сэні, кӧні сулавліс цветущӧй кар, плугӧн нуӧдісны бӧрӧзда да тайӧ местасӧ вӧлі ёрӧма.
Карфагенскӧй областьӧс пӧртісны римскӧй провинцияӧ, Африкаӧн сійӧс шуӧмӧн.
Миян эраӧдз III да II нэмъясса римскӧй завоеваниеяслӧн последствиеяс.
Миян эраӧдз III да II нэмъясса войнаяс нуӧдӧмӧн римляна киӧ веськалісны Испания, Войвыв Африкалӧн юкӧн, Балканскӧй полуостров да уна діяс Средиземнӧй море вылын.
Рим пӧрис вывті ён державаӧ.
Тайӧ став войнаяслӧн характерыс вӧлі грабительскӧй.
Найӧ вӧлі колӧны сӧмын гырысь римскӧй землевладелецъяслы, ростовщикъяслы да тӧргӧвечьяслы, кодъяс наживайтчывлісны пӧкӧритӧм народъясӧс эксплоатируйтӧмӧн.
Италияӧс V да IV нэмъясын Римӧн завоюйтӧм мыйсюрӧ сетіс крестьянстволы, но моресайса гырысь походъяс налы немтор эз сетны.
Мӧдарӧ, III да II нэмъясса войнаяс дзикӧдз рӧзӧритісны римскӧй крестьянаӧс да ремесленникъясӧс.
III.
РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ РИМ (III–II НЭМЪЯСЫН МИЯН ЭРАӦДЗ).
72 §. Рабскӧй труд паськалӧм да рабъяслӧн положение.
Рабстволӧн источникъяс.
abu
Римскӧй завоеваниеясӧн Италияын ёна паськаліс рабскӧй труд.
Медся уна рабъясӧс сетліс война.
Кутшӧмкӧ страна завоюйтӧм бӧрын римляна сійӧ странаса населениелысь унджык юкӧнсӧ пӧртлісны рабствоӧ.
Тшӧкыда римскӧй полководецъяс коравлісны ас дінаныс лагерӧ купецъясӧс да тані, места вылас жӧ, вузавлісны налы военнопленнӧйясӧс.
Рабстволӧн мӧд источникӧн вӧлі долгӧ вӧйӧм.
Провинцияясын олысьяс, кодъяслы ковмывліс мынтавны Римлы вывті гырысь налогъяс, ӧдйӧ веськавлісны ростовщикъяс киӧ да вузавсьылісны наӧн рабствоӧ.
Рабстволӧн коймӧд источникӧн вӧлі морскӧй рӧзбойникъясӧн — пиратъясӧн йӧзӧс захватывайтӧм.
Найӧ уськӧдчавлісны на дінті мунысь суднояс вылӧ да грабитлісны берегпӧлӧнса странаясӧс.
Пиратъяслӧн дерзостьыс волывліс сэтчӧдз, мый найӧ усьласьлісны весиг Италия берегъяс вылӧ да захватывайтлісны гырысь добычаяс.
Татшӧм положение понда мукӧд провинцияясас ёна чині свободнӧй йӧзлӧн лыдыс.
Рабъясӧс вузавлісны невольничӧй рынокъяс вылын.
Рабъясӧс вузавлан торъя ыджыд рынок римскӧй кадӧ вӧлі Делос ді вылын.
Тані быд лун вузавлісны рабъясӧс сюрсъясӧн, кодъясӧс сэсся нуавлісны став римскӧй владениеяс пасьта.
Рабъяслӧн, кодъясӧс вӧлі петкӧдӧма вузавны, вӧліны торъялан пасъяс: мелӧн мавтӧм кокъяс, венок либӧ шерстянӧй колпак юр выланыс.
Мукӧддырйиыс раб голяӧ ӧшӧдлісны пӧвтор, код вылӧ вӧлі гижӧма ньӧбасьысьлы став колана сведениеясыс: арлыдыс раблӧн, сылӧн происхождение, сылӧн морттуйыс.
Ыджыд война бӧрын либӧ удачнӧй пиратскӧй набег бӧрын рабъяс вылӧ донъяс пырысь-пыр усьлісны.
Например, Сардиния ді усьмиритӧм бӧрын рабъясӧс вузавлісны Римын сэтшӧм донтӧм донӧн, мый лӧсьӧдісны поговорка: «Донтӧм, кыдзи сард».
Государственнӧй рабъяс.
Римын рабъяс принадлежитісны либӧ государстволы, либӧ частнӧй лицояслы.
Государственнӧй рабъяс используйтчывлісны общественнӧй уджъяс вылын: водопроводъяс да общественнӧй зданиеяс стрӧитӧмъяс вылын, туйяс лӧсьӧдӧм вылын да мукӧдпӧлӧс уджъяс вылын.
Найӧ занимайтлісны сідзжӧ унапӧлӧс низшӧй общественнӧй должностьяс: храмъясын прислужникъяслысь, рассыльнӧйяслысь, тюремнӧй надзирательяслысь, палачьяслысь.
Горнӧй делӧын применяйтчыліс дзик куш рабъяслӧн труд.
Рудникъяс да каменоломняяс принадлежитлісны государстволы.
Найӧ сдайтчылісны арендаторъяслы, кодъяс найӧс разрабатывайтлісны асланыс собственнӧй либӧ медалӧм рабъяс уджӧн.
Эзысь перъян рудникъясын Выль Карфаген дорын (Испанияын) уджалісны рабъяс 40 сюрс гӧгӧр.
Государственнӧй рабъяс вӧліны частнӧй рабъяс дорысь этшаӧнджык, и найӧ вӧліны век жӧ бурджык положениеын.
Карса да сиктса рабъяс.
Став рабъясыс кутшӧм-нибудь римскӧй богачлӧн (сійӧ фамилиялӧн, кыдзи сэки шулывлісны) юксьывлісны карса да сиктса рабъяс вылӧ.
Быд озыр римлянинлӧн карса рабъяс лыддьысьлісны сёясӧн.
На пӧвсын вӧліны телохранительяс, пӧваръяс, цырюльникъяс (парикмахеръяс), ткачьяс, сапожникъяс, красильщикъяс, каменщикъяс, архитекторъяс, переписчикъяс, учительяс, музыкантъяс, актёръяс — ӧти кывйӧн кӧ, став специальностьса йӧзыс, кодъяс вӧлі колӧны, медым обслуживайтны озыр керка.
А сиктса рабъяс уджавлісны рабовладелец имениеясын кар сайын.
Лыдыс налӧн зависитліс имение ыджда серти.
Оливки да виноград чукӧртан кадӧ рабъяслы отсӧг вылӧ медавлісны свободнӧй рабочӧйясӧс этша муа либӧ мутӧм крестьяна пӧвсысь.
Рабъяс-гладиаторъяс.
Рабъяслӧн особӧй разрядын вӧліны гладиаторъяс.
Тайӧ йӧзсӧ мырдӧн тшӧктывлісны публикалы нимкодясьӧм вылӧ тышкасьны мӧда-мӧдныскӧд либӧ тышкасьны дикӧй зверьяскӧд да кувсьыны цирк арена вылын.
Гладиаторъясӧ босьтлісны военнопленнӧй либӧ преступникъяс лыдысь медся ён да храбрӧй йӧзсӧ.
Озыр римляна мукӧддырйиыс гладиаторъясӧ пӧртлісны асланыс рабъяслысь юкӧнсӧ.
Гладиаторъяслӧн владелецъяс петкӧдавлісны найӧс арена вылӧ, кор лӧсьӧдавлісны асланыс тшӧт вылӧ ворсӧмъяс, либӧ сетавлісны ассьыныс гладиаторъяснысӧ тайӧ жӧ могъясӧн мед вылӧ мукӧдъяслы.
Гладиаторъясӧс велӧдавлісны торъя школаясын, а татшӧм школаыс Италияын вӧлі не этша.
Сэні найӧс видзлісны иган сайын, ичӧтик прӧступкаясысь чорыда накажиталӧмӧн.
Рабъяслӧн положение.
Римскӧй рабъяслӧн положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Раб эз лыддьысьлы мортӧн и закон сійӧс эз дорйыв: рабовладелец вермис сійӧс кыдзи колӧ накажитны да весиг вины, таысь мыж куттӧг.
Господин разрешениетӧг раблӧн эз вермы лоны семья да овмӧс.
Тшӧкыда рабъясӧс клеймитлісны, кыдзи скӧтӧс.
Торъя нин сьӧкыд вӧлі сиктса рабъяслы.
Найӧ уджавлісны скӧр, лёк надсмотрщикъяс надзор улын.
Пӧкӧритчытӧм рабъясӧс вой кежлӧ игнавлісны торъя тюремнӧй помещениеясӧ да удж вылӧ петкӧдавлісны кандалаясӧн дорӧмӧн.
Римляна видзӧдісны рабъяс вылӧ зывӧкпырысь да шулывлісны, мый став уджалан ӧрудиеяс юксьӧны кывтӧм (например телегаяс), баксысь (например волъяс) да сёрнитысь (рабъяс) орудиеяс вылӧ.
Вольноотпущенникъяс.
Раб, кодӧс вӧлі лэдзӧма вӧля вылӧ, шусьыліс вольноотпущенникӧн.
Вӧля вылӧ лэдзӧмыс мукӧддырйи вӧвлывлі господинсянь кыдзи благодарность раблӧн кутшӧмсюрӧ торъя услугаяс вӧчӧмысь, а тшӧкыдджыка мездӧмыс нуӧдсьывліс сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі господинлы выгоднӧ.
Вольноотпущенник эз лолыв дзик вӧльнӧй мортӧн, кольліс аслас важ господинсянь мыйкӧ-мында зависитанаӧн.
Бӧръяыс лолывліс сылӧн «патронӧн».
Вольноотпущенник босьтліс аслас патронлысь нимсӧ да колӧ вӧлі быть сетны сылы «почтение да повиновение».
Вольноотпущенник, коді эз колана ногӧн кывзывлы, вермис лоны бӧр рабствоӧ пӧртӧм мортӧн.
Римскӧй овмӧс развивайтчӧмын рабство ворсліс вывті ыджыд роль.
Сы вылӧ вӧлі мыджсьӧмаӧсь и сиктса овмӧс, и ремесло, и тӧргуйтӧм.
73 §. Римскӧй откупщикъяслӧн да ростовщикъяслӧн озырмӧм.
Провинцияясӧн управляйтӧм.
Римляна киӧ веськаліны провинцияяслӧн вывті уна озырлунъяс.
Завоюйтӧм областьясӧн управляйтлісны римскӧй наместникъяс.
Сэтчӧ пуктывлісны вӧвлӧм консулъяс да преторъяс пӧвсысь да найӧ шусьывлісны проконсулъясӧн да пропреторъясӧн (мӧдногӧн кӧ консулъяслӧн да преторъяслӧн заместительясӧн).
Провинциальнӧй наместникъяс ӧтлаавлісны асланыс кианыс и военнӧй, и гражданскӧй власть.
Налӧн вӧліны праваяс распоряжайтчыны провинцияясса йӧз олӧмӧн и смертьӧн.
Тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, римскӧй наместникъяс немжалиттӧг грабитлісны провинцияясӧс.
Сицилияса наместник Веррес, например, куим во чӧж (73-ӧд восянь 71-ӧд во помӧдз миян эраӧдз) рӧзӧритіс тайӧ странасӧ.
Сійӧ казнитавліс да сюявліс тюрьмаясӧ уна йӧзӧс, на пытшкын и римскӧй гражданаясӧс.
Сійӧ нӧйтлывліс да изувечитавліс найӧс, мырддявліс аслыс налысь овмӧссӧ, конфискуйтавліс храмъяслысь имуществояс да куштавліс дзонь каръяс.
Куим воӧн Веррес грабитӧмӧн чукӧртіс Сицилияысь 40 миллион сестерций *.
* Сестерций — эзысь деньга, доннас 10 ур гӧгӧр.
Откупщикъяс да ростовщикъяс.
Провинцияяс вылӧ пуктавлісны вывті ыджыд налогъяс, кодъяс дзикӧдз рӧзӧритавлісны наын олысьясӧс.
Налогъяс чукӧртӧм сетсьывліс частнӧй лицояслы откуп улӧ.
Откупщикъяс сетлісны государстволы водзвыв налогъяслысь став суммасӧ, кодӧс колӧ вӧлі чукӧртны провинцияысь.
Сэсся римскӧй наместникъяс отсӧгӧн откупщикъяс босьтлісны населениесянь ёна унджык сы дорысь, мыйдта асьныс откупщикъяс мынтісны государстволы.
Откупщикъяс занимайтчывлісны Италияын сідзжӧ и ростовщичествоӧн, торъя нин провинцияясын.
Найӧ сетавлісны ссудаяс эз сӧмын частнӧй лицояслы, но сідзжӧ каръяслы да дзонь государствояслы.
Скуднӧй процент вӧлі зэв ыджыд да мукӧддырйиыс кайлывліс 48 процентӧдз вонас.
Римын рынок вылын важысянь вӧвлісны менялаяслӧн лавкаяс.
Налӧн владелецъясыс занимайтчывлісны сьӧм вежлалӧмӧн.
Но сэсся уджыс менялаяслӧн паськаліс.
Найӧ пондісны босьтавны сьӧм видзӧм (хранитӧм) вылӧ да лэдзавлісны найӧс оборотӧ, заводитісны занимайтчыны ссудаясӧн да мукӧд денежнӧй операцияясӧн.
Сьӧм чӧжсьӧм понда Римын ёна вӧлі паськалӧма быдсямапӧлӧс спекуляцияыс.
Крупнӧй римскӧй спекулянтлы примерӧн вермӧ лоны знаменитӧй богач Красс.
Сійӧ спекулируйтліс му участокъясӧн Римын.
Пӧжар дырйи Красс ньӧбавліс грӧш донӧн сотчысь керкаяс да сыкӧд орччаяссӧ, а сэсся вузавлывліс участоксӧ либӧ стрӧитліс сэтчӧ керкаяс.
Красс вочасӧн спекулируйтӧмӧн лои собственникӧн, код киын вӧлі карлӧн ыджыдджык юкӧныс, да лои вывті озыр мортӧн Римын.
Тӧргуйтӧм.
Всадникъяс.
Средиземнӧй море завоюйтӧм вайӧдіс римскӧй торговля ёна паськалӧмӧ.
Римляна уна тӧваръяс вайлісны, но этша нулывлісны.
Провинцияясысь ваявлісны роскошнӧйторъяс: дона тканьяс, зарни да эзысь изделиеяс, бур сортъяса винаяс, слоновӧй лы, художественнӧй дозмукъяс.
Паськыда ньӧбалан да потребляйтан предметъяс пиысь ваявлісны медсясӧ нянь.
Денежнӧй озырлунъяс Римын вӧліны медсясӧ всадническӧй сословие киын.
Войдӧр «всадникъясӧн» шусьывлісны первой имущественнӧй разрядысь медся озыр йӧзыс, кодъяс служитлісны конницаын.
Но сэсся «всадникъяс» ним воштіс ассьыс первой кадся смыслсӧ.
«Всадникъясӧн» пондісны шуны озыр йӧзӧс, кодъяс собственностьын вӧліны гырысь денежнӧй капиталъяс, служитӧны кӧть оз найӧ конницаын.
Медым зачислитісны всадническӧй сословиеӧ, колӧ вӧлі определённӧй капитал.
Крупнӧй землевладение да крестьянствоӧс рӧзӧритӧм.
Гырысь вежсьӧмъяс Италиялӧн лоисны и видзму овмӧсын.
Миян эраӧдзса III нэмӧдз пӧшти эз вӧв крупнӧй землевладение.
Но рабство паськалӧм да денежнӧй капиталъяс чӧжсьӧм вайӧдісны II-ӧд нэмын миян эраӧдз гырысь земельнӧй владениеяс (латифундияяс) образуйтчӧмӧ.
Завоеваниеяс сетлісны римскӧй помещикъяслы уна рабъясӧс, а чӧжсьӧм капиталъяс лэдзлісны ньӧбавны му.
Сыысь кындзи, нобильяс незаконнӧя захватывайтлісны государственнӧй муяс частнӧй собственностьӧ.
Крупнӧй землевладение содіс, а крестьянскӧй овмӧс сійӧ кадӧ рӧзӧритчис.
Озыр рабовладелецъяс тшӧкыда вӧтлавлісны уджйӧза крестьянаӧс му вывсьыс, а налысь участокъяссӧ мырддявлісны.
Нянь вӧлі сэтшӧм донтӧм, мый сійӧс вузавлӧмыс сетліс крестьянинлы зэв этша.
Занимайтчыны скӧт видзӧмӧн крестьяна эз вермывны сы вӧсна, мый сы вылӧ вӧлі колӧ уна му.
Оливки да виноград разведитӧм вылӧ колӧ вӧлі мыйдтакӧ сьӧм.
Татшӧм ногӧн, крестьянинлы вӧлі сьӧкыд выдержитны гырысь рабовладельческӧй овмӧслысь конкуренция.
Сыысь кындзи, дыр кадся моресайса походъяс торйӧдлісны крестьянинӧс сійӧ овмӧсысь.
Походъяс дырйи крестьяна эновтчавлісны трудӧвӧй олӧмысь, солдатскӧй жалованье да военнӧй добыча вылын овны велӧдчӧмӧн.
Та вӧсна крестьяна бурджыкӧн лыддьывлісны эновтны ассьыс киссьӧм овмӧссӧ да мунны карӧ.
Тадзи заводитчис II нэмын миян эраӧдз италийскӧй сиктъяс йӧзтӧммӧм.
Римӧ крестьянаӧс кыскылісны посни нажӧткаяс да рабовладелецъяслӧн выборъяс дырйи пӧдачкаяс.
Озыр-рабовладелецъяс видзлісны вывті уна сьӧм бӧрйысьысьясӧс подкупайтӧм вылӧ: народлы вӧчлывлісны зэв бур цирковӧй ворсӧмъяс, вӧчавлісны дарӧвӧй гӧститӧдӧмъяс, сетавлісны сьӧм да сідз водзӧ.
Став тайӧтор бӧрас карса мелкӧй йӧз эновтчавлісны уджысь, велавлісны овны озыр йӧз пӧдачкаяс вылӧ да пӧрлісны празднӧй да развращеннӧй толпаӧ.
74 §. Римлӧн быт да культура III да II нэмъясын миян эраӧдз.
Роскошлӧн развивайтчӧм.
Италияын кӧзяйственнӧй олӧмын вежсьӧмъяскӧд йитӧдын вежсявлісны римляналӧн быт да нравъяс.
Важногса прӧстӧй олӧм вочасӧн бырлі.
Озырлун чӧжсьӧм да асыввывса странаяскӧд тӧдмасьӧмъяс понда римскӧй общество высшӧй слӧйяс пӧвсын пыр ёнджыка паськаліс роскошь.
Сійӧ пырліс гортса обстановкаӧ, костюмъясӧ, петкӧдчис общественнӧй да частнӧй постройкаясӧн, празднествоясӧн.
Нӧшта миян эраӧдз III нэм заводитчигӧн карфагенскӧй посолъяс, кодъяс бӧр локлывлісны Римысь, висьтавлывлісны, мый ӧти и сійӧ жӧ эзысь столӧвӧй прибор служитліс став сенатлы сідзи, мый посолъяс выльысь аддзывлісны сійӧс быд сенаторскӧй керкаын, кытчӧ найӧс корлывлісны гӧститны.
А ӧні быд озыр семьяясын явитчис мича эзысь дозмук, зэв мича мебель да парчевӧй ковёръяс.
Римӧ ваявлісны греческӧй винаяс да Чёрнӧй мореысь черияс.
Важ скромнӧй сёян-юан пыдди вӧчсявлісны пышнӧй пиръяс; налы гортса пуӧм-пӧжалӧмъяс эз нин вӧв тырмымӧн, и ковмисны пӧваръяс-специалистъяс.
Празднествояслӧн лыдыс да налӧн пышнӧйлуныс содісны быд дас воясӧн.
Гладиаторскӧй бойяс, дикӧй зверьяскӧд гладиаторъяслӧн тышъяс, лоисны римскӧй толпалӧн радейтана развлечениеӧн.
Миян эраӧдз II-ӧд нэмсянь, зверьясӧс та могысь нарошнӧ ваявлісны Африкаысь.
Греческӧй культуралӧн влияние.
Миян эраӧдз II-ӧд нэмын римляна пондісны веськыда волысьны Грециякӧд.
Та вӧсна греческӧй культуралӧн влияние пондіс петкӧдчыны воддза кад серти нӧшта ёнджыка.
Италияын ёна паськаліс греческӧй кыв.
Сійӧ вӧлі колӧ римскӧй купецъяслы да денежнӧй йӧзлы, кодъяслӧн вӧліны постояннӧй волысьӧмъяс Асыввывкӧд.
Греческӧй кыв тӧдӧм лои обязательнӧйӧн и быд знатнӧй римляналы, коді кӧсйӧ петкӧдчыны образованнӧй мортӧн, сы вӧсна мый сійӧ кад кежлӧ ёна нин паськалӧ вӧлі греческӧй литература.
Озыр римскӧй керкаясын лоавны мӧдісны учительяс — грекъяс, тшӧкыда — рабъяс, кодъяслы сетӧны челядьӧс воспитайтны.
Римскӧй литералӧн лоӧм.
Греческӧй влияние улын заводитӧ артмыны III-II нэмъясын миян эраӧдз римскӧй литература.
Тайӧ водз кадся медся гырысьджык поэтъяс пиысь колӧ индыны Эннийӧс.
Сійӧ вуджӧдавліс латинскӧй кыв вылӧ да выльпӧв лӧсьӧдавліс греческӧй писательяслысь произведениеяс.
Энний «Илиадалы» да «Одиссеялы» подражайтӧмӧн гижис ыджыд поэма, кодӧс шуӧны «Летописьӧн» да кӧні изложитӧма Римлысь историясӧ легендарнӧй кадъяссянь миян эраӧдзса II-ӧд нэмӧдз.
Ёнджыка самостоятельнӧй писательӧн вӧлі Марк Порций Катон.
Сійӧ гижис историческӧй произведение («Начало» нима) легендарнӧй кадъяссянь миян эраӧдзса 149-ӧд воӧдз Рим история йылысь.
Сыысь кындзи, Катон гижис «Видзму овмӧс йылысь» сочинение.
Комедия.
Ыджыд популярностьӧн римскӧй обществоын пӧльзуйтчыліс комедия.
Сійӧ сідзжӧ лоис греческӧй комедияяслы подражайтӧмӧн.
Комедияяслӧн римскӧй авторъяс пиысь медся тӧдса Плавт.
Сійӧ лӧсьӧдавліс римскӧй лад вылӧ греческӧй комедияяс, аслас произведениеясын сійӧ кадся обществолысь нравъяссӧ серавлӧмӧн.
Плавтлӧн комедияяс гижӧмаӧсь живӧй народнӧй кывйӧн.
IV.
РАБЪЯСЛӦН ДА СВОБОДНӦЙ БЕДНОТАЛӦН ВОССТАНИЕЯС.
РИМСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЛӦН УСЬӦМ (137–30 ВОЯСЫН МИЯН ЭРАӦДЗ).
75 §. Рабъяслӧн первойя восстание Сицилияын.
Аристониклӧн восстание Малӧй Азияын.
Рабство Сицилияын.
Сицилияын вӧліны вывті уна рабъяс.
Ділӧн вына почва да бур климат сетлісны позянлун паськыда занимайтчыны му уджалӧмӧн.
Римскӧй всадникъяс распоряжайтчылісны беззащитнӧй провинцияын да сэні захватывайтлісны гырысь земельнӧй участокъяс, кодъяс вылын нуӧдлісны гырысь овмӧс.
Сицилия регыдӧн пӧри «Италия житницаӧ».
Вывті уна лыда рабъяс, медсясӧ сирийцы, тыртлісны ставнас дісӧ.
Господа обращайтчылісны накӧд вывті скӧра.
Уна сицилийскӧй рабовладелецъяс пӧшти эз вердлыны да эз пасьтӧдлыны ассьыныс рабъяснысӧ.
Та вӧсна рабъяслы вӧлі быть лоӧ овны разбойӧн да грабежӧн.
Ӧтчыд озыр сицилийскӧй рабовладелец Дамофил дінӧ, коді овліс Энна карын, локтісны некымын пасьтӧм раб да пондісны корны сылысь сетны налы паськӧм.
Дамофил тшӧктіс нӧйтны рабъясӧс да мӧдӧдны найӧс выльысь удж вылӧ.
Восстание заводитчӧм.
Дамофиллӧн жестокостьыс да издевайтчӧмъясыс ёна скӧрмӧм рабъясӧс петкӧдісны терпениеысь.
Ыпнитіс грознӧй восстание.
Восстание заводитісны Дамофиллӧн сиктса рабъяс.
Войнас найӧ пырисны Эннаӧ (миян эраӧдз 137-ӧд воӧ).
Накӧд пырысь-пыр жӧ ӧтлаасисны мукӧд рабъяс, и заводитчис рабовладелецъясӧс виалӧм.
Восстание заводитчытӧдз ещӧ ёна на водз Энна карса рабъяс чукӧртчавлісны гуся собраниеяс вылӧ да тӧлкуйтлісны сы йылысь, кыдзи эськӧ мездысьны асланыс сьӧкыд олӧмысь.
На пӧвсын вӧлі ӧти раб, Евн нима, коді пӧльзуйтчывліс аслас <rus>сирийцы</rus> ёртъяс пӧвсын ыджыд влияниеӧн.
Рабъяслӧн победа да власть организуйтӧм.
Ас киӧ власть босьтӧм бӧрын кыпӧдчысьяс бӧрйисны Евнӧс царӧн.
Сы бердӧ вӧлі организуйтӧма сӧвет, кытчӧ шленъясӧ сійӧ назначитіс вежӧр сертиыс медся торъялысь рабъясӧс.
Куим лун чӧжӧн вӧлі лӧсьӧдӧма квайт сюрс лыда войска.
Сы отсӧгӧн кыпӧдчысьяс жугӧдісны некымын посни римскӧй отрядъясӧс, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма Эннаӧс усмиритӧм вылӧ.
Ді рытыв-лун юкӧнын ыпнитіс мӧд восстание, кодӧн пондіс веськӧдлыны Клеон, Малӧй Азияысь раб.
5 сюрс лыда отрядӧн сійӧ ӧтлаасис Евн дінӧ.
Ӧтувъя вынӧн налы удайтчис жугӧдны кӧкъямыс сюрса римскӧй армияӧс, кодӧн командуйтіс Римысь воӧм консул.
Кыпӧдчысьяслӧн лыдыс вочасӧн кыптіс 200 сюрс мортӧдз; найӧ киӧ вуджис ділӧн асыввывса джынйыс пӧшти ставнас.
Рабовладельческӧй латифундияяс вӧліны бырӧдӧмаӧсь.
Но рабъяс эз вӧрӧдны сійӧ крестьянаӧс, кодъяс водзӧ мирнӧя занимайтчисны асланыс уджӧн.
Восстание пӧдтӧм.
Ді вылӧ вӧлі мӧдӧдӧма гырысь военнӧй вынъяс.
Римляна осадитісны кыпӧдчысьяслысь кык главнӧй опорнӧй пунктъяс — Тавромений да Энна каръяс.
Сы вӧсна, мый босьтны найӧс штурмӧн лои позьтӧмӧн, то римскӧй войскаяс осадитісны дыр кад кежлӧ да осадитӧм йӧзӧс вайӧдісны страшнӧй тшыгъялӧмӧдз.
И век жӧ босьтны кыкнан карсӧ удайтчис сӧмын предательство отсӧгӧн.
Кыпӧдчысь рабъясӧс вӧлі виӧма 20 сюрс гӧгӧр.
Клеон нӧшта водзынджык на уси ӧти вылазка дырйи, а Евн ловйӧн веськаліс римляна киӧ и сійӧс вӧлі темницаын мучитӧма да виӧма.
Тавромений да Энна босьтӧм бӧрын римскӧй отрядъяс мунісны став ді кузя да дзикӧдз пӧдтісны восстание (132-ӧд воын м. эраӧдз).
Аристоник.
Восстание Пергамын.
Сицилийскӧй восстание сетіс ыджыд влияние Малӧй Азияӧ, Пергамскӧй царствоӧ.
Рабъяслысь да гӧль йӧзлысь волнениеяссӧ используйтіс аслас интересъясын Аристоник, пергамскӧй царь Аттал III-лӧн родственник.
Делӧыс сыын, мый Аттал III, кодлӧн эз вӧвны наследникъяс, кулігас колис ассьыс царствосӧ Римлы (133-ӧд воын миян эраӧдз).
Нӧшта ёна на водз сыӧдз сійӧ сетіс римскӧй тӧргӧвечьяслы ыджыд праваяс Пергамын.
Но Аристоник решитіс не сетны Пергамскӧй царство римляналы.
Сійӧ зілис босьтны аслас киӧ престол.
Медым олӧмӧ пӧртны тайӧ могсӧ, Аристоник мӧдіс веськӧдлыны рабъяс да свободнӧй беднота ыджыд движениеӧн.
Малӧй Азияса некымын каръяс, кодъяс вӧліны настроенӧсь римляналы паныд, отсасисны Аристониклы.
Но Эфесса озыр рабовладелецъяслы вӧлі выгӧднӧджык римляналӧн ыджыдалӧмыс.
Найӧ выступитісны Аристониклы паныд, и сійӧс вӧлі жугӧдӧма морскӧй тышын.
Но Аристоник водзӧ нуӧдіс тыш.
Сійӧ мездіс рабъясӧс да кӧсйысис налы лӧсьӧдны «Шонді государство», кӧні мед вӧлі став гражданалы свобода да равенство.
Тайӧ кыскис сы дінӧ вывті уна гӧль йӧзӧс.
На вылӧ пыксьӧмӧн Аристоник жугӧдіс ён римскӧй войскаӧс, кӧть римляналы и отсалісны малоазиатскӧй царёкъяс.
Ачыс римскӧй консул, коді командуйтіс тайӧ войнанас, веськаліс пленӧ да сійӧс вӧлі виӧма.
Аристоник киӧ веськаліс пӧшти ставнас Пергамскӧй царство.
Восстаниелӧн пом.
Миян эраӧдз 130-ӧд воын римляна мӧдӧдісны кыпӧдчӧм йӧзлы паныд мӧд консулӧс, кодлы удайтчис немвиччысьтӧг уськӧдчӧмӧн жугӧдны Аристониклысь войскасӧ.
Ачыс Аристоник дзебсис Малӧй Азияса ӧти карӧ, кӧні сійӧс тшыгйӧдӧмӧн заставитісны сетчыны.
Аристоникӧс мӧдӧдісны Римӧ да сэні пӧдтісны темницаын.
Пергамскӧй царство вӧлі ӧтлаалӧма римскӧй владениеяс бердӧ.
Рим вӧлі нӧшта ён на, и рабъяслӧн торъя-торъя восстаниеяс эз вермыны бырӧдны рабовладельческӧй строй.
76 §. Гракх вокъяслӧн реформаяс.
Тиберий Гракх (133-ӧд во миян эраӧдз).
Реформаяслӧн помкаяс.
Сійӧ кадӧ, кор римляна пӧдтавлісны рабъяслысь сицилийскӧй да пергамскӧй восстаниеяс, кыптіс движение крестьяналӧн самӧй Италияас.
Став страна пасьтала волнуйтчис беднота.
Зданиеясса стенаяс вылын, надгробнӧй памятникъяс вылын явитчисны гижӧдъяс, кодъяс корӧны вӧлі выльысь юкны му.
Крестьянство Италияын переживайтіс зэв сьӧкыд кад.
Посни свободнӧй землевладелецъяс пыр ёнджыка рӧзӧритчалісны.
На пыдди Италияса муяс вылын, кодъяс ӧні вуджисны озыр йӧзлы собственностьӧ, пондісны уджавны вывті уна раб.
Знатьлӧн мукӧд представительясыс гӧгӧрволісны, мый сійӧ грӧзитӧ ӧпаснӧй последствиеясӧн.
Ӧти-кӧ, армия чукӧртлісны крестьяна пӧвсысь, и та вӧсна налӧн рӧзӧритчӧм да рабъясӧн найӧс вежӧм вынтӧммӧдлісны Римлысь военнӧй вынсӧ.
Мӧд-кӧ, восстание Сицилияын петкӧдліс, кутшӧм ӧпаснӧ рабовладелецъяслы рабъяслӧн гырысь чукӧръяс чукӧрмӧмыс.
Та вӧсна знатьса тайӧ группа пӧвсын чужис мӧвп — юкны да сетны му рӧзӧритчысь крестьянстволы и татшӧм ногӧн бӧр лӧсьӧдны посни крестьянскӧй овмӧсъяс да ёнмӧдны Римскӧй государство.
Тайӧс позьӧ вӧлі вӧчны гырысь собственникъяслысь наӧн незаконнӧя босьталӧм государственнӧй муяс мырддьӧмӧн.
Гракхъяс.
Татшӧм реформа лӧсьӧдны и мӧвпыштісны Гракх вокъяс.
Найӧ вӧліны знатнӧй рӧдысь.
Гракхъяслӧн батьыс эз ӧтчыд занимайтлыв высшӧй должностьяс Республикаын, а налӧн мамыс Корнелия вӧлі Сципион Африканскийлӧн нылӧн.
Кыкнан вокыс пӧлучитісны зэв ыджыд образование да вӧліны йӧз пӧвсын тӧдсаӧсь асланыс демократическӧй взглядъясӧн.
Вокъяс пӧвсысь ыджыдджыксӧ — Тиберийӧс — бӧрйисны 133-ӧд во кежлӧ народнӧй трибунӧ.
Тиберий Граблӧн земельнӧй закон.
Должностьӧ пуксьӧм бӧрын Тиберий вӧзйис Народнӧй собраниелы ассьыс законопроект.
Тайӧ законопроект серти общественнӧй муяслӧн владелецъяс эз имеитны право занимайтны 500 югерысь унджык му (125 га гӧгӧр) семьяса кӧзяин вылӧ да 250 югерысь унджык быдӧн вылӧ кык медся ыджыдджык пияныслы.
Семьяса мукӧд шленъяс му эз пӧлучайтлыны.
Татшӧм ногӧн, ӧти семьялӧн владение эз вермы лоны 1000 югерысь унджык государственнӧй му.
Прӧстмӧм му Тиберий вӧзйыліс юкны посни участокъяс вылӧ, быд участокын 30 югерӧн, да вузасьӧм вылӧ правотӧг сетавны гӧль гражданалы наследственнӧй арендаӧ.
Гражданалы муяс юклӧмӧн должен вӧлі заведуйтны торъя комиссия куим мортысь, кодъясӧс бӧрйӧ народ.
Ассьыс законсӧ дорйӧм могысь Тиберий висьталіс Народнӧй собраниеын замечательнӧй речь.
«Дикӧй зверьяс, кодъяс рыскайтӧны Италия кузя, — шуаліс сійӧ, — имеитӧны гуяс да чомъяс узьлыны, а сійӧ йӧз, кодъяс тышкасьӧны да кулалӧны Италия понда, имеитӧны сӧмын воздух да свет.
Налӧн абу постояннӧй оланін, челядьясыскӧд да гӧтыръясыскӧд нуӧдӧны найӧ бродячӧй олӧм.
Салдатъяс тышкасьӧны да кулалӧны йӧз роскошь да озырлун понда, найӧс нимтӧны владыкаясӧн вселеннӧй вылын, а сэки жӧ налӧн абу ни ӧти клочок собственнӧй му».
Земельнӧй законлы паныда тыш.
Но унджык нобильясыс вӧліны тайӧ земельнӧй законлы паныд.
Найӧ уговоритісны ӧти трибунӧс — Марк Октавийӧс — пуктыны запрещение закон вылӧ.
Октавий вӧлі матыса другӧн Тиберийлӧн.
Но ачыс Октавий владейтліс государственнӧй му ыджыд участокӧн да эз кӧсйы сыкӧд торйӧдчыны.
Мыйкӧдыра падъялӧм бӧрын Октавий сӧгласитчис выступитны законопроектлы паныд и пуктіс сы вылӧ «вето».
Сэки Тиберий муніс решительнӧй мераяс вылӧ да сувтӧдіс вопроссӧ Народнӧй собрание водзын гӧлӧсуйтӧм вылӧ: вермас-ӧ кольччыны аслас должностьын народнӧй трибун, коді мунӧ народ вӧлялы паныд?
Решительнӧя гӧлӧсуйтан лунӧ Тиберий, став собрание дырйи пондіс корны Октавийӧс босьтны бӧр ассьыс протестсӧ.
Первой здукъяссӧ сійӧ колебайтчис, но сэсся ещӧ ӧтчыд вынсьӧдіс ассьыс решениесӧ.
Сэки Тиберий нуӧдіс гӧлӧсуйтӧм, и Октавийӧс вӧлі лишитӧма трибун нимысь.
Закон вынсьӧдӧм.
Та бӧрын земельнӧй закон вӧлі вынсьӧдӧма Народнӧй собраниеӧн.
Комиссияӧ, медым юклыны му, бӧрйисны асьсӧ Тиберийӧс, сылысь воксӧ Гайӧс да тесьтсӧ — Аппий Клавдийӧс.
Кор комиссия заводитіс уджавны, сійӧ паныдасис гырысь сьӧкыдлунъяскӧд.
Колӧ вӧлі торйӧдны да выль ногӧн юклыны государственнӧй муяс.
Но государственнӧй муяслӧн владелецъяс распоряжайтчылісны наӧн, кыдзи асланыс собственнӧй муясӧн: даритлывлісны, закладывайтлісны найӧс да сідз водзӧ.
Та вӧсна вӧлі сьӧкыд урчитны, кутшӧм му государственнӧй, кутшӧм — частнӧй.
Тайӧ став сьӧкыдлунъяснас воспользуйтчисны Тиберийлӧн врагъяс.
Найӧ весиг йӧзӧдісны сёрни, мый Тиберий Гракх зільӧ босьтны ас киас царскӧй власть.
Сійӧс мыжавлісны сідзжӧ сыысь, мый сійӧ оскорбитіс народнӧй трибун Октавийлысь неприкосновеннӧй личность.
Но Тиберий эз сетчы и ас водзӧ пуктӧм могын мужественнӧя муніс помӧдз.
Тиберий Гракхлӧн гибель.
Реформа помӧдз нуӧдӧм могысь Тиберийлы колӧ вӧлі кольны властьсӧ ас киас и мӧд во кежлӧ.
Та вӧсна выставитіс ассьыс кандидатурасӧ народнӧй трибунӧ 132-ӧд во вылӧ.
Римскӧй законъяс запрещайтлісны бӧрйыны ӧти и сійӧ жӧ мортӧс кыкысь помся.
Нобильяс решитісны воспользуйтчыны сійӧн.
Водз асылын площадь вылӧ, кӧні долженӧсь вӧлі мунны бӧрйысьӧмъяс, чукӧртчис народ.
Кор заводитчис собрание, аристократъяс зілисны торкны гӧлӧсуйтӧмсӧ.
Но Тиберий сетіс условнӧй знак аслас сторонникъяслы, и найӧ, мыйӧнсюрӧ вооружитчӧмӧн вӧтлісны нобильясӧс.
Тайӧ кадас вӧлі мунӧ сенатлӧн заседание.
Присутствуйтысьяс пӧвсысь кодкӧ лэдзис лӧжнӧй сёрни, мый Тиберий быттьӧкӧ корис аслыс царскӧй корона.
Сэки верховнӧй жрец Сципион Назика, Тиберийлӧн медся ярӧй прӧтивникъяс пӧвсысь ӧти, горӧдіс: «Коді кӧсйӧ спаситны отечество, мед мунӧ ме бӧрся!»
Мукӧд сенаторъяскӧд да вооруженнӧй клиентъяс толпакӧд тшӧтш сійӧ котӧртіс площадь вылӧ, кӧні вӧлі мунӧ Народнӧй собрание.
Заводитчис чорыд тыш, код дырйи Тиберийӧс да сылысь сторонникъяссӧ 300 гӧгӧр мортӧс вӧлі виӧма.
Войнас налысь шойяссӧ вӧлі шыбытӧма Тибр юӧ.
Тиберий Гракхӧс виӧм бӧрын нобильяс чорыда расправитчисны асланыс прӧтивникъяскӧд.
Пӧгибнитӧм трибунлысь уна другӧс да сторонникӧс вӧлі казнитӧма.
Регыд аристократиялы удайтчис дугӧдны комиссиялысь уджсӧ.
Сылысь вӧлі мырддьӧма правасӧ решайтны, кутшӧм муяс лоӧны государственнӧйӧн, да кутшӧм — частнӧйӧн.
Тиберий Гракхлӧн закон колис олӧмӧ пӧрттӧмӧн, и крестьянстволӧн интересъясыс важмоз колины удовлетвориттӧг.
77 §. Гай Гракх (123–121-ӧд вояс миян эраӧдз).
Гай Гракх вӧлі томджык Тиберийысь 9 арӧсӧн.
Сійӧ торъявліс вывті бура да мичаа сӧрвитӧмӧн да панйывліс воксӧ аслас решительностьӧн.
Тиберий кулӧм бӧрын сійӧ сетіс клятва отомститны аристократъяслы и нуӧдны земельнӧй реформа помӧдз.
Народ видзӧдіс Гай вылӧ кыдзи Тиберийлысь делӧсӧ водзӧ нуӧдысь вылӧ да бӧрйис сійӧс народнӧй трибунӧн 123-ӧд во кежлӧ.
Гай Гракхлӧн законъяс.
Гай медся войдӧр решитіс римскӧй общество пӧвсын лӧсьӧдны аслыс мыджӧд.
Сы вӧсна сійӧ нуӧдіс нянь закон, код серти нянь сетавсьывліс народлы государственнӧй магазинъясысь донтӧммӧдӧм донӧн.
Тайӧ законӧн Гай кыскис асладорас римскӧй городскӧй беднотаӧс.
Сэсся, медым аддзыны отсӧг и торговӧй элементъяс пӧвсын, Гай нуӧдіс судебнӧй закон.
Ӧніӧдз став ёна важнӧй делӧяс кузя суддяяс назначайтсьывлісны сенаторъяс пӧвсысь.
Гай закон серти тайӧ правасӧ налысь вӧлі мырддьӧма да сетӧма всадникъяслы (торговӧй сословиелы), кодъяс, татшӧм ногӧн, пондісны имеитны государствоын ыджыд значение.
Сійӧ жӧ мог преследуйтіс Гай Гракхлӧн и мӧд мера: Малӧй Азияысь налогъяс чукӧртӧмсӧ сетны римскӧй откупщикъяслы.
Сыысь кындзи, гӧль крестьянство интересъяс кузя вӧлі основайтӧма некымын колонияяс Италияын.
Вӧлі шуӧма сідзжӧ основайтны колония Италияысь бокӧ, а именнӧ Африкаын разрушитӧм Карфаген местаӧ.
Муяс юклӧм кузя комиссиялӧн удж выльысь заводитчис.
Гай Гракх законлы паныда тыш.
Народнӧй масса да тӧргӧвӧй элементъяс вылӧ мыджсьӧмӧн Гай миян эраӧдз 123-ӧд воӧ збыльвылас лоис государствоӧн неограниченнӧй правительӧн да сійӧс вӧлі выльысь бӧрйӧма народнӧй трибунӧн 122-ӧд во кежлӧ.
Нобильяс, открытӧя сылы паныд выступитны полӧмӧн, решитісны действуйтны мӧдногӧн.
Налӧн сӧвет серти, народнӧй трибунъяс пӧвсысь ӧти вӧзйис законопроект Италияын 12 колония (быд колонияын 3 сюрс колонистӧн) лӧсьӧдӧм йылысь, тайӧ колонистъяссӧ участокъясысь быдсямапӧлӧс дон мынтӧмысь мездӧмӧн.
Законопроектсӧ сенат ошкис.
Таӧн Гайлӧн врагъяс кӧсйисны слабмӧдны народ пӧвсысь сылысь влияниесӧ.
А збыльысьсӧ сымында колонияяс основайтны Италияын эз вӧв свободнӧй муыс, и законопроект колис сӧмын кӧсйысьӧмӧн.
Но Народнӧй собрание сійӧ кадсянь пондіс кӧдзавны аслас вождь дінӧ.
Торъя нин вежсис Гай дінӧ отношение, кор сійӧ вӧзйис Народнӧй собраниелы законопроект союзникъяслы гражданство праваяс сетӧм йылысь.
Тайӧ законопроектыс дорйис интересъяссӧ став Италияса крестьянстволысь и эз кажитчы римскӧй Народнӧй собраниелы, сы вӧсна мый римскӧй крестьянство эз кӧсйыв юкны ассьыс привилегированнӧй положениесӧ италикъяскӧд.
Тайӧс аддзӧмӧн Гай ачыс бӧр босьтіс законопроектсӧ.
Но 121-ӧд во вылӧ сійӧс эз нин вӧв бӧрйӧма народнӧй трибунӧн.
Восстание да Гай Гракхлӧн гибель.
Ӧні аристократъяс вуджисны открытӧя наступайтӧмӧ.
Народнӧй собраниеын вӧлі сувтӧдӧма вопрос Гракхӧн Африкаын основайтӧм колония бырӧдӧм йылысь.
Та дырйи ыстысьлісны унапӧлӧс неблагоприятнӧй предзнаменованиеяс вылӧ, кодъяс быттьӧкӧ торкӧны колонияяс основайтны.
Тайӧ вопроссӧ видлалан лунӧ сенат объявитіс военнӧй положение.
Гай аслас сторонникъяскӧд захватитіс карлысь юкӧнсӧ, но консул мӧдӧдіс налы паныд вооруженнӧй вынъяс, и регыдика тышкасьӧм бӧрын кыпӧдчысьяс разӧдчисны.
Тыш дырйи Гайлӧн вӧрзис кокыс и, медым не сетчыны врагъяс киӧ, тшӧктіс раблы, мед рабыс виис сійӧс.
Врагъяс эз кольны покойын весиг Гайлысь шойсӧ, кодлысь вӧлі орӧдӧма юрсӧ и шыбытӧма Тибр юӧ.
Гайлысь сторонникъяссӧ 3 сюрс гӧгӧр мортӧс вӧлі казнитӧма (121-ӧд воӧ миян эраӧдз).
Томджык Гракх кулӧм бӧрын регыд вӧлі дугӧдӧма гражданалы му сеталӧм, а сеталӧм участокъяссӧ вӧлі разрешитӧма вузавлыны.
Крестьянство выльысь колис мутӧг.
Татшӧм ногӧн, земельнӧй реформа эз ло нуӧдӧма.
Сійӧ движениеысь, кодӧн веськӧдлісны Гракхъяс, выиграйтісны сӧмын всадникъяс, мӧдногӧн кӧ Римса торгово-денежнӧй слойяс; крестьянстволӧн мутӧммӧм муніс водзӧ.
Классӧвӧй тыш Римын нӧшта ёнджыка ёсьмис.
78 §. Марий да военнӧй реформа.
Кимвръяскӧд да тевтонъяскӧд война.
Югуртинскӧй война.
Кор 146-ӧд воӧ миян эраӧдз Карфагенскӧй область вӧлі пӧртӧма римскӧй провинцияӧ, то сыкӧд орчча Нумидияын вӧлі кольӧма независимость.
Но римскӧй всадникъяс горшапырысь видзӧдісны озыр страна вылӧ аслас власть улӧ сійӧс подчинитны кӧсйӧмӧн.
III-ӧд воӧ миян эраӧдз Рим, всадникъяс давление улын, заводитіс война Нумидиякӧд.
Водзынсӧ война муніс римляналы неудачнӧя, сы вӧсна мый нумидийскӧй царь Югурта подкупиталіс римскӧй полководецъясӧс, и найӧ эз нуӧдлыны сылы паныд решительнӧй военнӧй действиеяс.
Гай Марий.
Война помасьӧм.
Положение вежсис, кор Народнӧй собрание бӧрйис консулӧн да африканскӧй войнаын главнокомандующӧйӧн Гай Марийӧс.
Тайӧ вӧлі зэв способнӧй полководец, коді эз кӧсйыв пырны Югуртакӧд сделкаӧ.
Сылы удайтчис ӧдйӧ помавны нумидийскӧй царкӧд.
Югурта веськалі римляналы пленӧ.
Сійӧс захватитіс Марийлӧн помощник — Корнелий Сулла.
Та бӧрын война помасис.
Югуртаӧс вӧлі нуӧдӧма Римӧ и сэні казнитӧма.
Марий лоис зэв тӧдчана мортӧн Римын.
Марийлӧн военнӧй реформаяс.
104-ӧд воӧ сійӧс мӧдысь бӧрйисны консулӧн да главнокомандующӧйӧн.
Марий нуӧдіс гырысь реформаяс армияын.
Водзті римскӧй армияын служитлісны сӧмын йӧз, кодъяс зачислитӧмаӧсь сійӧ либӧ тайӧ имущественнӧй разрядӧ.
Марий пондіс примитавны ставсӧ, коді кӧсйыліс служитны, на пытшкын и эмбуртӧм йӧзӧс.
Тайӧ сетіс позянлун содтыны службалысь срокъяссӧ да ёна бурджыка велӧдны салдатъясӧс.
Та вӧсна военнӧй делӧ кузя техника ёна кыптіс.
Марийлӧн военнӧй реформаыс имеитіс ыджыд значение Римлӧн водзӧ историяын.
Тайӧ реформа вӧсна римскӧй армия пӧрис наёмнӧй армияӧ.
Салдатъясӧн радейтана быд полководец вермис используйтны армияӧс аслас личнӧй могъясын.
Кимвръяслӧн да тевтонъяслӧн сюйсьӧм.
Налӧн поражение.
Сійӧ жӧ 104-ӧд воын миян эраӧдз войвывсянь Италия вылӧ уськӧдчисны кимвръяс да тевтонъяс (галлъяслӧн да германецъяслӧн племяяс).
Накӧд тышкасьны вӧлі мӧдӧдӧма Марийӧс, коді прославитчис аслас военнӧй успехъяснас.
Главнӧй сражениеыс тевтонъяскӧд лои Массилиясянь (Марсель) неылын.
Дыркадся да чорыд тыш бӧрын римляна, Марий веськӧдлӧм улын, перйисны решительнӧй победа.
Тевтонъясӧс унджыкӧс вӧл) бырӧдӧма, мукӧдъясыс веськалісны пленӧ (миян эраӧдз 102 воын).
Во мысти ӧтувъя римскӧй армияяс вӧчисны решительнӧй поражение и кимвръяслы (101-ӧд воӧ миян эраӧдз).
Тайӧ кык победаыскӧд йитӧдын римскӧй рабовладелецъяс киӧ веськаліс 150 сюрс раб.
Тадзи помасис Римлӧн галлъяс да германецъяс племяяскӧд тайӧ ыджыд паныдасьлӧмыс.
Кимвръяскӧд да тевтонъяскӧд война нуӧдігчӧж Марий пользуйтчыліс вывті ыджыд влияниеӧн Римын да быд во бӧрйыссьыліс консулӧн.
79 §. Рабъяслӧн Сицилияын мӧд восстание (104–100 вояс миян эраӧдз).
Восстаниелӧн заводитчӧм.
Сійӧ кадӧ кор римляна нуӧдісны сьӧкыд война войвылын, Сицилияын выльысь ыпнитіс рабъяслӧн восстание.
Гераклея кар дорын, Сицилия рытыв-лун юкӧнын, ӧти римскӧй всадниклӧн 30 раб вӧчисны заговор да виисны ассьыныс господиннысӧ (миян эраӧдз 104-ӧд воын).
Преследуйтӧмысь полӧмла найӧ мунісны карысь да займитісны медся матыса гӧрасӧ.
На дінӧ пондісны локтавны матігӧгӧрса рабъяс.
Сицилийскӧй наместник мӧдӧдіс кыпӧдчысьяслы паныд 600 воина отряд, но тайӧ отрядсӧ вӧлі жугӧдӧма, и рабъяс киӧ веськаліс уна ӧружие.
Вочасӧн восстание паськаліс — рабъяслӧн армия артавсис 6 сюрс морт нин.
Движениеӧн веськӧдлыны сувтіс раб Сальвий, кодӧс кыпӧдчысьяс лыддьылісны асланыс царӧн.
Сальвий юкис войскасӧ куим пельӧ да быд отрядӧн веськӧдлыны сувтӧдіс торъя начальникӧс.
Регыд сылӧн армия содіс бура велӧдӧм 20 сюрс боецӧдз; рабъяс армияын лои лӧсьӧдӧма весиг конница.
Сійӧ кадӧ заводитчис восстание и Сицилия ді рытыввыв юкӧнын.
Тайӧ восстаниеӧн веськӧдліс храбрӧй да искуснӧй Афинион, Малӧй Азияысь вӧвлӧм пират.
Сійӧ босьтавліс армияӧ сӧмын сэтшӧм рабъясӧс, кодъяс вӧлісны ёнджыка шогманаӧсь военнӧй делӧын.
Мукӧдъясыс долженӧсь вӧліны снабжайтны армиясӧ сёян-юанӧн, тӧждысьны овмӧс йылысь да овмӧсас кутны тырвыйӧ порядок.
«Колӧ, — шулывліс Афинион, — видзны странаӧс, сэні олысь животнӧйясӧс да запасъяс, кыдзи ассьыд собственнӧйӧс».
Восстаниелӧн паськалӧм.
Регыд Сальвийлӧн да Афинионлӧн армияясыс ӧтувтчисны.
Найӧ ӧтлаасисны Триокала карын Сицилия рытыввыв юкӧдын.
Афинион добровольнӧя подчинитчис Сальвийлы, сійӧс царӧн, а асьсӧ сӧмын главнокомандующӧйӧн признайтӧмӧн.
Ӧні Сицилиялӧн ыджыд юкӧн вӧлі охватитӧма гражданскӧй войнаӧн.
Каръясын, кодъясӧс абу на вӧлі босьтӧмаӧсь кылӧдчысьясӧн, рабъяс вӧліны дасьӧсь быд минутаын кыпӧдчыны да ӧтлаасьны асланыс ёртъяс дінӧ.
Римскӧй сенатлы лои мӧдӧдны Сицилияӧ ыджыд армия.
Римляналы удайтчис жугӧдны рабъяслысь ӧтувтчӧм вынъяссӧ.
Сальвий дзоньӧн кольӧм войска юкӧнкӧд дзебсис Триокалаын.
Рабъяс решитісны тышкасьны медбӧръя вир войтӧдз.
Римскӧй войскалы эз удайтчы босьтны неприступнӧй да ёна укрепитӧм Триокалаӧс.
Сійӧ кадӧ Сальвий кулі, и сылӧн власть вуджис Афинионлы.
Кутчысьны, асьнысӧ видзны пондіс лоны век сьӧкыдджык.
Сёян-юан тырмытӧмлуныс осажденнӧйяслысь положениесӧ вӧчліс безвыходнӧйӧн.
Но перелом римляналы пӧльза вылӧ лоис сӧмын 101-ӧд воын.
Восстание пӧдтӧм.
Триокала дорын решительнӧй сражениеын римскӧй войска жугӧдісны кыпӧдчысь рабъясӧс.
Афинион уси тышын, а сійӧ армиялӧн колясъясыс бӧрыньтчисны Триокалаӧ.
Унджыкыс рабъяс пӧвсысь, кодъясӧс тшыгъялӧмӧн вӧлі вайӧдӧма отчаяниеӧдз, сдайтчисны.
Но сюрс раб пыр на водзӧ нуӧдіс тыш.
Сэки римляна кӧсйысисны кольны найӧс ловйӧн, и храбрецъяс сетчисны.
Найӧс мӧдӧдісны Римӧ да кыдзи гладиаторъясӧс лэдзисны арена вылӧ.
Римскӧй толпалы потеха вылӧ служитны кӧсйытӧг, найӧ стража да зрительяс синъяс водзын виалісны мӧда-мӧднысӧ.
Рабъяслӧн восстание Афиныын да Боспорын.
Мӧд сицилийскӧй восстаниелы сідзи жӧ, кыдзи и первойыслы, воча шыӧдчисны мукӧд нартитана йӧз.
Афинскӧй рабъяс, кодъяс уджавлісны Лаврионса рудникъясын, кыпӧдчисны, виалісны стражасӧ да босьтісны море берег вылысь крепость.
Сэсянь найӧ дыр опустошайтлісны Аттикаӧс, кытчӧдз найӧс эз вӧв усмиритӧма.
Тайӧ жӧ кадӧ лоис ыджыд восстание рабъяслӧн греко-римскӧй мир ылыс окраинаын, Боспорскӧй царствоын.
Тайӧ царствоыс вӧлі нӧшта основайтӧма миян эраӧдз VI-ӧд нэмын грекъясӧн-колонизаторъясӧн ӧнія Керченскӧй да Таманскӧй полуостровъяс территория вылын.
Миян эраӧдз II нэм помын сэні кыпӧдчисны рабъяс-скифъяс Савмак веськӧдлӧм улын.
Боспорскӧй царӧс вӧлі наӧн виӧма, и сы местаӧ рабъяс бӧрйисны Савмакӧс.
Сійӧ веськӧдліс кык во гӧгӧр, весиг лэдзавліс деньгаяс аслас нимӧн.
Бӧръяпом, восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма Понтийскӧй царство войскаӧн, коді вӧлі Чёрнӧй море лунвыв берегын.
Тайӧ став восстаниеясыс вӧліны торъялӧмаӧсь, кыптывлісны мӧда-мӧдсяньыс ылыс местаясын, а сы понда терпитлісны поражение.
80 §. Италикъяслӧн восстание.
Суллалӧн диктатура.
Италикъяслӧн восстание.
Римскӧй владычестволы паныд, озыр рабовладелецъяслы да знатьлы паныд тыш вылӧ кыпӧдчавлісны эз сӧмын крестьяна да рабъяс.
Кыпӧдчывлісны и Лунвыв Италияын пӧкӧритӧм областьясын олысьяс, сідз шусяна италикъяс.
Найӧ шусьывлісны нӧшта союзникъясӧн, сы вӧсна мый доставляйтлісны Римлы вспомогательнӧй войска.
Союзникъяс, кӧть и воюйтлісны римлянакӧд ӧтлаын, военнӧй походъясса добычаысь пӧлучайтлісны сӧмын зэв ичӧт юкӧн.
Кызвын юкӧнсӧ пӧлучайтлісны римскӧй салдатъяс.
Сыысь кындзи, союзникъяслӧн эз вӧвны гражданскӧй праваяс.
Налы вӧлі тупкӧса римскӧй государственнӧй да общественнӧй должностьясӧ туйыс.
Воысь воӧ содіс римскӧй знатьлы паныд италикъяслӧн недовольство.
Миян эраӧдз 91-ӧд воын народнӧй трибунӧн вӧлі бӧрйӧма Ливий Друз.
Знатьлы паныда тышын Друз кӧсйис перйыны италикъяссянь отсӧг.
Тайӧ отсӧгысь сійӧ кӧсйысис налы добитчыны гражданство праваяс.
Но римскӧй знать тӧдмаліс сы йылысь и мӧдӧдіс Друз дінӧ виысьӧс.
Ӧтчыд рытын, кор Друз вӧлі локтӧ бӧр гортас, сійӧс вӧлі виӧма.
Сэки италийскӧй крестьянство гӧгӧрвоис, мый мирнӧя найӧ оз получитны праваяс, и босьтчисны оружиеӧ.
Миян эраӧдз 90-ӧд воын восстание вӧлі нин разгарын.
Восстание кежлӧ бура лӧсьӧдчисны водзвыв да сійӧ ӧтпырйӧ охватитіс став Шӧр да Лунвыв Италияӧс.
Став вынъяснысӧ крестьянстволысь вӧлі мобилизуйтӧма римляналы паныд.
Быд италийскӧй племялӧн вӧлі аслас вождь.
Кыпӧдчысь италикъяс лӧсьӧдісны самостоятельнӧй государство Римсянь асыввылын.
Налӧн столицаӧн вӧлі объявитӧма Корфиний кар.
Италикъяс государствоын вӧлі сенат 500 шленысь да Народнӧй собрание.
Странаӧн управляйтӧм вӧлі (римскӧй ногӧн) кык консул киын.
Италикъяс заводитісны весиг чеканитны ассьыныс собственнӧй монета.
Но тайӧ государствоыс оліс эз дыр.
Римса правитысь группаяс регыд выступитісны сылы паныд.
Восстание пӧдтыны вӧлі мӧдӧдӧма медся бур римскӧй полководецъясӧс — Марийӧс да Суллаӧс.
Сыкӧд тшӧтш вӧлі примитӧма закон, коді даруйтліс гражданство праваяс сійӧ союзникъяслы, кодъяс эз кыпӧдлыны восстаниеяс.
Мӧд закон кӧсйӧ вӧлі тайӧ праваяссӧ и налы, коді 60 лун чӧжӧн пуктас ӧружие.
Татшӧм ногӧн Рим кӧсйис юкны союзникъясӧс да сэсся расправитчыны быд группакӧд торйӧн.
И збыльысь, союзникъяс торъялісны, вынъяс налӧн юксисны, и Рим пӧдтіс восстание.
Восстаниеса вождьяс пиысь ӧти, Видацилий, ловйӧн римляналы веськавны кӧсйытӧг, сотіс асьсӧ костёр вылын.
88-ӧд воын миян эраӧдз италикъясӧс выльысь вӧлі подчинитӧма римскӧй владычество улӧ.
Рабъяслӧн, крестьяналӧн да подвластнӧй областьяслӧн тайӧ став восстаниеясыс истощайтлісны Римӧс.
Митридаткӧд война.
Эз на удит Рим пӧдтыны италикъяслысь восстаниесӧ, кыдзи Асыввылын кыпӧдчис выль враг.
Митридат, Понтса царь, чукӧртіс ыджыд войска да Римлы подвластнӧй племяясӧс кыпӧдӧмӧн, мӧдӧдіс найӧс римляналы паныд.
Рабовладелецъяс воисны выводӧ, мый колӧ ӧтувтны власть ён военнӧй диктатор киӧ.
Рабовладельческӧй республикалысь важ стройсӧ вӧлі шуӧны вежны военщина властьӧн.
Гырысь рабовладелецъяс да аристократъяс выдвинитісны диктатор да главнокомандующӧй пост вылӧ кандидатурасӧ Суллалысь.
А шӧр слӧйясыс да улыс слӧйясыс римскӧй население пӧвсысь поддерживайтлісны кандидатура Марийлысь.
Римын заводитчис зэв чорыд тыш аристократическӧй да демократическӧй партияяс костын.
Быд партия кӧсйис добитчыны прӧйдитӧдны ассьыныс кандидатсӧ.
Бӧръяпом, аристократъяс добитчисны сійӧс, мый Суллаӧс вӧлі назначитӧма армияӧн командуйтысьӧн понтийскӧй царь Митридатлы паныд.
Кыдзи сӧмын Сулла петіс Митридатлы паныд война вылӧ, Марийлӧн сторонникъяс захватитісны власть Римын.
Суллалы ковмис бӧр бергӧдчыны да бӧр лӧсьӧдны ассьыс диктаторскӧй праваяссӧ.
Но кор сійӧ бӧр бергӧдчис Асыввылӧ, марианцы бара восторжествуйтісны Римын.
Ӧдйӧджык Римӧ веськавны зільӧмӧн, медым зырны Марийӧс, Сулла тэрмасис помавны война.
Миян эраӧдз 83-ӧд воын вӧлі вӧчӧма Митридаткӧд мир, код серти понтийскӧй царь обяжитчис весавны сыӧн займитӧм областьяссӧ, мынтыны римляналы контрибуция да сетны налы аслас флотлысь юкӧнсӧ.
Суллалӧн диктатура.
Та бӧрын Сулла аслас 40 сюрс лыда армиякӧд бӧр локтіс Италияӧ.
Марийлӧн сторонникъяс эз кӧсйыны сетны Рим.
Зэв чорыд тыш кыссис воысь дырджык.
Миян эраӧдз 82-ӧд воын Сулла, медбӧрын, захватитіс Рим да лӧсьӧдіс военнӧй диктатура.
Заводитчис марианцыкӧд расправа.
Сулла лӧсьӧдіс проскрипцияяс.
Тадзи шусьывлісны Сулла прӧтивникъяслӧн списокъяс.
Татшӧм списокӧ веськалысьӧс вермис вины быд римлянин.
Кыдзи виӧмысь награда, виысьлы Сулла сетавліс виӧм морт овмӧслысь юкӧнсӧ.
Та вӧсна заводитчисны виалӧмъяс, доносъяс да овмӧс конфискуйтӧмъяс став Италия пасьталаын.
Суллаӧс вӧлі объявитӧма нэм кежлас диктаторӧн.
Водзынсӧ диктаторлӧн полномочиеясыс нюжавлісны сӧмын 6 тӧлысь.
Ӧні демократическӧй порядокъяс вӧлі бырӧдӧма, и Сулла лӧсьӧдіс военнӧй диктатура.
Народнӧй трибунъяслысь властьсӧ вӧлі пӧшти бырӧдӧма.
Народнӧй собраниелысь праваяссӧ вӧлі зэв ёна чинтӧма.
Суд вӧлі сетӧма сенаторскӧй знатьлы.
Сенатсӧ вӧлі содтӧма 600 шленӧдз, но сӧмын Сулла дор сулалысьяс пӧвсысь.
Тадзи низъяслӧн (масса улыс слӧйяслӧн) социальнӧй движениекӧд тышын чужис военщиналӧн власть.
Римскӧй республикаын демократическӧй порядокъяс бырӧдалӧмкӧд тшӧтш Сулла чуксавліс став рабовладелецъясӧс ӧтувтчыны революционнӧй движениелы паныд.
Но Сулла, важ республика стройлӧн сторонникъяс (<rus>республиканцы</rus>) водзсасьӧм вӧсна, эз вермы помӧдз нуӧдны ассьыс став мероприятиеяссӧ.
Сійӧ вӧлі сьӧкыда висьӧ да миян эраӧдз 79-ӧд воын ӧткажитчис диктатор властьысь.
Во мысти (78 воӧ) Сулла кулі.
Но римскӧй рабовладелецъяс военнӧй диктатура вӧсна водзӧ нуӧдісны тыш.
81 §. Испаниялӧн Римлы паныд тыш.
Вириат да Серторий.
Римлы подвластнӧй народъяслӧн восстаниеяс эз дугдыны.
Эз нин ӧтчыд Римлы паныд кыпӧдчывлыны галлъяслӧн племяяс войвылын, италикъяслӧн — лунвылын, Малӧй Азияса народъяслӧн — асыввылын.
Ӧні римскӧй владычестволы паныд кыпӧдчис Испания.
Испания выступайтӧ Римлы паныд.
Пуническӧй войнаяс бӧрын Испанияса народъяс (лузитана, кельтиберъяс, иберъяс) вӧліны подчинитӧмаӧсь Римлы, а странаӧс вӧлі пӧртӧма римскӧй провинцияӧ.
Сэні главанас вӧлі Римлӧн наместник, коді кӧзяйничайтліс странаын, кыдзи кӧсйыліс.
Римскӧй угнетательяслы паныд восстаниеяс кыптавлісны неӧтчыд.
Нӧшта 218-ӧд воын на миян эраӧдз, кор римляна первойяысь сюйсисны Испанияӧ, сэні олысь народъяс выступитісны, медым дорйыны ассьыныс свобода.
Асланыс независимость вӧсна испанецъяслӧн тыш эз дугдыв дыр кад чӧж.
Вириат.
Медводдзаяс пӧвсысь ӧтиясӧн римляналы паныд тыш вылӧ кыпӧдчисны лузитана (кодъяс овлісны ӧнія Португалия местаын) да кельтиберъяс (кодъяс овлісны Пиренейскӧй полуостров центральнӧй юкӧнас).
Медся ыджыд восстание лои миян эраӧдз 150-ӧд воясӧ.
Сійӧ ёна паськаліс, кор сійӧн мӧдіс веськӧдлыны прӧстӧй пастух Вириат.
Тайӧ вӧлі талантливӧй полководец. Такӧд тшӧтш сійӧ вӧлі физически вывті ён.
Весьшӧрӧ римляна мӧдӧдавлісны сылы паныд ассьыныс легионъяссӧ, кодъясӧн веськӧдлісны медся бур полководецъяс.
Вириат найӧс жугӧдавліс да некутшӧм пӧщадатӧг бырӧдавліс.
Сідзи 147-ӧд воӧ миян эраӧдз сійӧ жугӧдіс римскӧй полководец Ветилийлысь войскасӧ, кодлӧн вынъясыс ёна вӧлі унджык Вириат вынъясысь.
Асьсӧ Ветилийӧс вӧлі босьтӧма пленӧ да виӧма.
Уна во чӧж Вириат успешнӧя нуӧдіс тыш римскӧй захватчикъяслы паныд.
Унаӧн быдпӧлӧс племяяс ӧтувтчисны сы дінӧ тайӧ тышын.
Испанияӧс ӧтувтӧмысь да Римлы паныд успешнӧя тышкасьӧмысь Вириатӧс вӧлі йӧзӧдӧма «испанскӧй царӧн».
Но сійӧ эз кӧсйыв новлыны царскӧй паськӧм, а выступайтліс зэв ыджыд армия медводдза радъясын прӧстӧй воин формаӧн.
Та понда сійӧ пӧльзуйтчывліс став Испанияса вождь славаӧн.
Весиг римляна эз вермыны не признайтны испанскӧй вождьлысь способностьяссӧ.
Найӧ шулісны Вириатӧс «испанскӧй народлӧн Ромулӧн», мӧдногӧн кӧ первой мортӧн, коді мӧдліс лӧсьӧдны Испаниялысь государство.
Испанияӧс римлянаысь мездӧм делӧлы мешайтісны сійӧ кадӧ предательяс, кодъяс кужисны сюйсьыны Вириат лагерӧ.
Войын, кор Вириат вӧлі узьӧ аслас палаткаын, виысьяс пырисны сы дінӧ да кинжалъясӧн сутшйӧдлӧмӧн сійӧс виисны.
Тадзи изменническӧя вӧлі виӧма лузитанскӧй вождьӧс (139-ӧд воын миян эраӧдз).
Сійӧ кадӧ центральнӧй Испанияын водзӧ нуӧдісны тышсӧ кельтиберъяс.
Торъя нин упорнӧя водзсасис римлянакӧд Нуманция крепость.
Уна во чӧж осаждайтлісны римскӧй войска тайӧ крепостьсӧ, но весьшӧрӧ.
Нуманиецъяс эз ӧтчыд заставитлыны римлянаӧс отступайтны позорнӧя.
Сӧмын 133-ӧд воын миян эраӧдз осадитӧм карса олысьяслы, кодъяс вӧлі ёна тшыгъялӧны, быть лои сдайтчыны.
Карсӧ вӧлі ставнас грабитӧма да сідз жӧ, кыдзи Карфагенӧс, вужвыйӧныс пазӧдӧма.
Нуманция усьӧм бӧрын испанцы отступитісны.
Рим выльысь пондіс ыджыдавны найӧ странаын, но эз дыр кежлӧ.
Серторий.
81-ӧд воын миян эраӧдз Испанияын ыпнитіс восстание Римлы паныд.
Восстаниенас веськӧдліс Сулла преследуйтӧмысь Испанияӧ пышйылӧм республиканец Серторий.
Унапӧлӧс испанскӧй племяясысь Серторий чукӧртіс ыджыд войска.
Сійӧ лӧсьӧдіс римскӧй лад вылын военнӧй строй; медым сетны испанскӧй томйӧзлы военнӧй воспитание, восьтіс школаяс, бӧрйис бур отсасьысьясӧс да командиръясӧс.
Римляна вылын победаясӧн на пӧвсысь торъя нин прославитчис Гиртулей.
Серторийлы паныд Рим мӧдӧдавліс гырысь военнӧй вынъяс медся бур полководецъяс веськӧдлӧм улын.
Но Серторий век перйывліс победа.
Римскӧй полководец Помпей синъяс водзын сійӧ босьтавліс каръяс ӧти мӧд бӧрся.
Ӧти тышын (Испания асыввыв побережьеын) Серторий неуна эз босьт пленӧ асьсӧ Помпейӧс, коді спаситчис пышйӧмӧн.
Римскӧй полководецъяскӧд воюйтӧмӧн Серторий тышкасьліс сыӧн ненавидитана Сулла диктатуракӧд.
Тайӧ тышын Серторий мыджсьывліс испанскӧй народ вылӧ, кодлы сійӧ Римкӧд война нуӧдӧмын отсасьӧмысь кӧсйысис сетны свобода.
Сыысь кындзи, Серторий заключитіс союз Понтса царь Митридаткӧд, коді сідзжӧ выступитіс Римлы паныд.
Дас во гӧгӧр кыссис испанецъяслӧн Римкӧд война.
Испанскӧй народлы водзӧ нуӧдан тышын зілисны мешайтны предательяс.
Кыдзи и Вириаткӧд тыш нуӧдігӧн, сідз жӧ ӧні, Серторийлы паныд организуйтчис предательяс-заговорщикъяслӧн группа.
72-ӧд воын миян эраӧдз пир дырйи тайӧ предательясыс виисны Серторийӧс.
Испанскӧй войска пытшкын заводитчисны беспорядокъяс.
Рим воспользуйтчис тайӧн да расправитчис кыпӧдчылысьяскӧд.
71-ӧд воын миян эраӧдз восстание вӧлі дзикӧдз пӧдтӧма.
Но та вылын испанецъяслӧн асланыс независимость вӧсна тыш эз помась.
Римлы паныд тышсӧ водзӧ нуӧдісны найӧ и бӧрынджык.
82 §. Спартаклӧн восстание.
Спартак.
Кор муніс война Испанияын, Италия пытшкын кыптіс рабъяслӧн выль движение, кодӧн веськӧдліс знаменитӧй Спартак (74–71 воясын миян эраӧдз).
Спартакӧс (происхождение сертиыс фракиец) вӧлі вузалӧма римляналы рабствоӧ.
Сійӧ вӧлі гладиаторӧн Капуя карын да колӧ вӧлі сылы тышкасьны циркын мукӧд гладиаторъяскӧд публикалы потеха вылӧ.
Бурӧн лыддьысьліс сійӧ гладиатор, коді виавліс ассьыс прӧтивникъяссӧ ӧдйӧн да мичаа.
Гладиаторъяслӧн олӧм Капуяын вӧлі вывті сьӧкыд.
Та вӧсна на пӧвсын недовольство вӧлі торъя нин чорыд.
Гладиаторскӧй школаын Капуяын кыксё раб Спартак юрнуӧдӧмӧн лӧсьӧдісны заговор да решитісны кыпӧдны восстание рабъясӧс мездӧм могысь.
Восстание заводитчис сэк, кор римляналӧн вынъяс вӧліны мӧдӧдӧмаӧсь рытыввылӧ (Испаниякӧд тыш нуӧдӧм могысь) да асыввылӧ (Митридаткӧд тыш нуӧдӧм могысь).
Но заговор вӧлі эрдӧдӧма.
Спартак аслас сторонникъяскӧд пышйис Везувий гӧра вылӧ да сувтіс сэтчӧ.
Быд боксянь Спартак дінӧ чукӧртчалісны рабъяс да свободнӧйяс пӧвсысь беднякъяс.
Спартаклӧн выступитӧм.
Спартаклы паныд вӧлі мӧдӧдӧма ён отряд.
Римскӧй войска осадитіс рабъясӧс вулкан вылӧ каян нач ӧти туй захватитӧмӧн.
Но Спартак петкӧдліс вывті ыджыд сюсьлун да спаситіс ассьыс войскасӧ.
Сійӧ тшӧктӧм серти гладиаторъяс вундалісны ён винограднӧй лозаяс да кыисны наысь канатъяс.
Тайӧ канатъяс отсӧгӧн рабъяс лэччисны гӧра крутладорсяньыс, кӧні эз вӧвны римляна, и уськӧдчисны на вылӧ тылсянь.
Римскӧй отряд пышйис, рабъяслы ставнас ассьыныс лагерсӧ кольӧмӧн.
Рабъяслы паныд римляналӧн бӧръяджык выступлениеясыс (73-ӧд воын миян эраӧдз) вӧліны сідзжӧ неудачнӧйӧсь.
Спартак жугӧдіс римскӧй войскаясӧс.
Армияыс сылӧн пыр ӧтарӧ содіс.
72-ӧд воын Спартаклы паныд выступитісны кыкнан римскӧй консулыс.
Но и налӧн лои поражение.
Римлӧн положениеыс лои зэв сьӧкыд.
Спартак пондіс лоны пыр ӧтарӧ ёнджык да страшнӧйджык.
Некод эз лысьтлы босьтны ас киас рабъяс вождьлы паныд армияӧн командуйтӧм.
Медбӧрын, армияӧн командуйтны сӧгласитчис римскӧй богач да спекулянт Марк Красс.
Спартаклӧн походъяс.
Спартак вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый дзикӧдз вермыны Римӧс сійӧ оз вермы, и та вӧсна кӧсйис сійӧ петкӧдны рабъясӧс Италия ортсыӧ.
Ассьыс первой походсӧ Спартак кӧсйис вӧчны став Италия вомӧн Альпылань.
Тайӧ туйӧд сійӧ мӧвпаліс петкӧдны рабъясӧс найӧ рӧдинаӧ — Грецияӧ да Галлияӧ.
Но Альпы вомӧн вуджан сьӧкыдлунъяс вынудитісны Спартакӧс вежны туйсӧ.
Спартак лӧсьӧдіс выль план.
Тайӧ план серти сылӧн войскаыс должен вӧлі мӧдӧдчыны Сицилияӧ, кыпӧдны сэні восстание да сэсянь, местнӧй рабъяс отсӧгӧн, вуджны Грецияӧ.
Но вуджӧдны Сицилияӧ ассьыс армиясӧ Спартаклы сідзжӧ эз удайтчы.
Пиратъяс, кодъяс сӧгласитчылісны вуджӧдны рабъясӧс, ылӧдісны найӧс.
Спартак решитіс сэки аслас вынӧн стрӧитны пуръяс да на вылын вуджны Сицилияӧ.
Рабъяс заводитісны ӧдйӧ стрӧитны пуръяссӧ.
Медым найӧ вӧліны топыдӧсьджык, на улӧ кӧртавлісны бӧчкаяс.
Но кыптіс ён бушков да став пурсӧ нӧбӧдіс мореӧ.
Тадзи вошис ӧти надея петны рабствоысь.
А Красслӧн войскаяс, сэк костті, пыр вӧтлысисны Спартак бӧрся.
Кор Сицилияӧ вуджны неудачнӧй попыткаяс бӧрын рабъяс мӧдлісны бергӧдчыны бӧр, окажитчис, мый Красс спартаковецъясӧс войвывсянь орӧдӧма рӧвӧн.
«Бурджык пӧгибнитны кӧрт помысь, чем тшыгла», — шуис Спартак.
Сійӧ уськӧдчис аслас войскаӧн водзӧ да войнас орӧдіс Красслысь укреплениеяссӧ.
Коймӧд поход Спартак вӧчис Брундизий портӧ, кысянь кокньыдджыка да ӧдйӧджык позьӧ вӧлі воӧдчыны Грецияӧ.
abu
Тайӧ став кузь переходъясыс жебмӧдісны спартаковецъяслысь вынъяссӧ.
Сэтчӧ жӧ на пӧвсын кыптісны разногласиеяс.
Рабъяс Спартак юрнуӧдӧм улын кӧсйисны мунны Италияысь, кӧні найӧс вӧлі пӧртӧма рабъясӧ, и бӧр бергӧдчыны асланыс рӧдинаӧ.
А крестьяна, кодъяс вӧліны Спартак войскаын, эз кӧсйыны мунны Италияысь, а кӧсйисны нуӧдны тыш му понда, Италия пытшкын асланыс праваяс понда.
Накӧд ӧтвыв вӧлі германскӧй племяса рабъяслӧн неуна лыда юкӧн, кодъяс важӧн нин привыкнитісны овны Италияын.
Татшӧм ногӧн, рабъяс да крестьянство костын эз вӧв ӧткодь мӧвпыс.
Эз вӧв сӧгласыс и асланыс рабъяс пӧвсын.
Сэтчӧ жӧ тайӧ кадӧ Рим вӧлі нӧшта вывті на ён.
Тайӧ ставторъяс пондаыс ыджыд сражениеын тулыснас 71-ӧд воӧ спартаковецъяс эз выдержитны бура вооружитчӧм свежӧй римскӧй войскаяслысь зырӧмсӧ да вӧліны жугӧдӧмаӧсь.
Спартак мужественнӧя тышкасис помӧдз.
Сійӧ пырис римляна пӧвсӧ дзик шӧрас.
Лядьвеяс ранитчӧмӧн сійӧ сувтіс пидзӧсъяс вылас и водзӧ нуӧдіс тыш, кытчӧдз эз вӧв керавлӧма торъясӧдз.
Сылысь телӧсӧ бӧрыннас эз вермыны весиг аддзыны.
Пленӧ шедӧм квайт сюрс рабӧс вӧлі распинайтӧма крестъяс вылӧ Капуясянь Римӧдз мунан туй пӧлӧныс кузяла.
Но Спартак армиялӧн дзоньӧн кольӧм колясъясыс пышйисны лунвылӧ да сэні дыр на нӧшта нуӧдісны римскӧй отрядъяслы паныд тыш.
Спартаклӧн мужествоыс шензьӧдіс весиг римлянаӧс, кодъяс шулывлісны, мый рабъяслӧн вождь пӧгибнитіс «кыдзи великӧй полководец».
Спартак пырис историяӧ кыдзи нартитысьяслы паныд самоотверженнӧй борец.
Эз прӧста шулы Ленин, мый «Спартак вӧлі рабъяслӧн ӧти медся крупнӧй восстаниеын медся тӧдчана геройяс пӧвсысь ӧтикӧн».
83 §. Катилиналӧн заговор.
Помпей да Цезарь.
Катилина.
Рабъяслӧн массӧвӧй восстаниеяс вӧсна римскӧй знатьлӧн представительяс пондісны выльысь корны лӧсьӧдны военнӧй власть.
Военнӧй диктатура вермис бурджыка видзны интересъяссӧ да овмӧссӧ рабовладелецъяслысь.
Окотитысьяс Римын диктатор пост вылӧ вӧліны уна.
Медся нин решительнӧя действуйтлісны рӧзӧритчӧм аристократъяслӧн представительясыс.
На пӧвсын медся ёна выделяйтчис Суллалӧн бывшӧй сторонникыс, Катилина.
Сійӧ некымын пӧв выставляйтліс ассьыс кандидатурасӧ консулӧ, но веськавны тайӧ должностьӧ сылы эз удайтчыв.
65-ӧд воын миян эраӧдз знатнӧй римляна — Цезарь да Красс отсӧгӧн — сійӧ кӧсйис вины консулъясӧс да захватитны Римын власть.
Но и тайӧ планыс сылы эз удайтчы.
63-ӧд воын Катилина выльысь выдвинитіс консулӧ ассьыс кандидатурасӧ.
Такӧд тшӧтш сійӧ дасьтіс заговор Республикалы паныд.
Медым кыскыны асладорас народӧс, Катилина кӧсйысис бырӧдны став уджйӧзъяссӧ.
Но сыдор мунысь главнӧй массанас вӧліны гӧльмӧм аристократъяс.
Катилинаӧс поддерживайтлісны сідзжӧ Суллалӧн ветеранъясыс (важ салдатъяс), кодъяс аслас кадӧ пӧлучитісны земельнӧй наделъяс, но уджӧ эз велавны да сійӧ кад кежлӧ удитісны рӧзӧритчыны.
Вӧліны Катилиналӧн приверженецъяс и празднӧй толпа пӧвсын, кодъяс овлісны эз трудӧн, а озыръяс подачкаяс помысь.
Республикалы паныд заговор аскадӧ эрдӧдіс республиканец, консул Цицерон.
Тайӧ вӧлі вывті бур оратор, коді славитчис Римын аслас ораторскӧй искусствоӧн.
Сійӧ висьтавліс Катилиналы паныда пламеннӧй речьяс, речьясас требуйтліс Катилиналы смерть сыысь, мый сійӧ кӧсйис свергнитны республика.
Но сенатын колебайтчисны.
Медбӧрын, республиканецъяс век жӧ вермисны.
Вӧлі решитӧма Катилинаӧс да мукӧд заговорщикъясӧс казнитны.
Катилиналысь Римын арестуйтӧм сторонникъяссӧ вӧлі казнитӧма.
Но ачыс Катилина аслас йӧзлӧн мыйдтакӧ юкӧнкӧд удитіс пышйыны Этрурияӧ, кӧні вӧліны сійӧс поддерживайтысь Сулла ветеранъяслӧн наделъяс.
Сэні сійӧ чукӧртіс ассьыс сторонникъяссӧ да выступитіс правительственнӧй войскалы паныд.
Тыш лоис 62-ӧд воын миян эраӧдз.
Катилина тышкасис чорыда, но сылысь войскасӧ лои жугӧдӧма, ачыс сійӧ усис тышкасян поле вылын.
Республиканскӧй строй вӧлі сохранитӧма, но недыр кежлӧ.
Рабовладельческӧй знать эз дугдыв военнӧй диктатура вӧсна тыш нуӧдӧмысь.
Сцена вылӧ выступитісны выль политическӧй деятельяс: Помпей да Цезарь.
Помпей да Цезарь.
Гней Помпей вӧлі сідзжӧ Суллалӧн сторонникӧн да выдвинитчис нӧшта Испанияын Серторийлысь восстаниесӧ пӧдтігӧн на.
Сэсся сылы вӧлі поручитӧма разгромитны пиратъясӧс Средиземнӧй мореын.
Пиратъяс море вылын задерживайтлісны нянь грузъяс, кодъяс мунлісны Италияӧ, грабитлісны берег пӧлӧнса йӧзӧс да нулывлісны пленӧ знатнӧй римлянаӧс.
Помпей ӧдйӧ справитчис пиратъяскӧд да ёна выдвинитчис.
Та бӧрын Помпейӧс мӧдӧдісны Асыввылӧ выльысь кыпӧдчӧм Понтса царлы — Митридатлы паныд нуны тыш.
Помпей успешнӧя помаліс Митридаткӧд война.
Сэсся Помпей мӧдӧдчис Сирияӧ да Иудейскӧй царствокӧд тшӧтш сійӧс поработитіс.
Римӧ сійӧ бӧр воис 62-ӧд воӧ уна добычаӧн да ыджыд славаӧн.
Ыджыд роль тайӧ кадӧ заводитіс ворсны и Гай Юлий Цезарь.
Сійӧ вӧлі знатнӧй рӧдысь да ёна славитчис народлы унапӧлӧс зрелищеяс лӧсьӧдалӧмъясӧн.
Цезарь вӧлі вежӧра да осторожнӧй морт.
Водзынсӧ ачыс эз выступайтлы, а добивайтчис власть мукӧдъяс пыр.
Та могысь сійӧ водзынсӧ поддерживайтліс Катилинаӧс.
Катилиналӧн заговор провалитчӧм бӧрын Цезарь зілис лӧсьӧдны военнӧй диктатура Красс да Помпей пыр.
Накӧд тшӧтш Республикаӧс свергнитӧм могысь сійӧ организуйтіс заговор.
84 §. Первой триумвират.
Цезарлӧн диктатура.
Первой триумвират.
60-ӧд воын миян эраӧдз Цезарь, Помпей да Красс костын Цезарь веськӧдлӧм улын вӧлі заключитӧма гуся союз.
Тайӧ союзыс шусьывліс триумвиратӧн *.
* Триумвират — куим мортлӧн союз.
Сылӧн могыс вӧлі захватитны власть да юкны сійӧс триумвиръяс костын.
Триумвират должен вӧлі лоны военнӧй диктатура формаӧн.
Помпей да Красс отсӧгӧн Цезарь лои консулӧн.
Сенат сопротивление вылӧ видзӧдтӧг сійӧ добитчис Помпейлысь салдатъяссӧ муӧн наделитӧм.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма Цезарӧн сы могысь, медым вӧлі мыджӧд войскаын.
Вӧліны вынсьӧдӧмаӧсь сідзжӧ став распоряжениеясыс, кодъясӧс вӧчис Помпей Асыввылын.
Цезарь, консульство сроксӧ ассьыс отбывайтӧм бӧрын, пӧлучитіс аслыс управление улӧ Галлия (58-ӧд воын миян эраӧдз).
Цезарь Галлияын.
Но Галлияӧс нӧшта эз на вӧв завоюйтӧма; римляна киын вӧлі сӧмын сылӧн асыв-лун пельӧсыс.
Цезарь должен вӧлі пӧкӧритны странасӧ дзоньнас.
Галлиялӧн население торъявліс уна племя вылӧ.
Племяясӧн веськӧдлісны аристократъяс да жрецъяс.
Гальскӧй племяяс дугдывтӧг зыксисны мӧда-мӧдныскӧд. Тайӧ зыксьӧмыс вынтӧммӧдліс найӧс да кокньӧдліс Цезарлы ассьыс могсӧ олӧмӧ пӧртны.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг галлъяскӧд тыш вӧлі вывті сьӧкыд найӧ храбрость да уна лыд понда.
Эз ӧтчыд Цезарлысь армиясӧ вермывны.
Но римляналӧн ёна вылынджык военнӧй техника, налӧн организованность да Цезарлӧн вывті ыджыд военнӧй способностьяс вермисны.
Цезарысь позорнӧя пышйисны Ариовист веськӧдлӧм улын германецъяс.
Цезарь жугӧдіс помӧдз галлъяслысь войскаяс, кодъясӧн веськӧдліс налӧн вождь Верцингеторикс.
Пӧкӧритӧма вӧлі Галлияӧс дзоньнас; сы бӧрын сэсся Цезарь мӧдӧдчис Британияӧ.
Добычаыс, кодӧс захватитіс Цезарь Галлияын, вӧлі вывті ыджыд.
Сійӧ грабитліс галлъяслысь дарыясӧн тыр святилищеяс да тшӧкыда дзик куш добыча захватитӧм могысь жугӧдлывліс каръяс.
Тадзи вӧлі грабитӧма сы мында зарни, мый Цезарь вузаліс сійӧс Италияын да провинцияясын кыдзи тӧвар, 3 сюрс сестерцийӧн фунтысь.
Эз вунӧдлыв Цезарь и салдатъяссӧ.
Медым ӧтувтны армия ас гӧгӧрыс, сійӧ кыкпӧв содтіс жалӧванье легионеръяслы да мукӧддырйиыс весиг пӧдаритліс налы рабъясӧс.
Триумвиратлӧн киссьӧм.
Кор Цезарь завоюйталіс Галлия, Красс пӧгибнитіс Асыввылын парфянакӧд тышын.
Триумвират киссис.
Цезарь да Помпей костын лои полнӧй разрыв, и заводитчис власть понда тыш.
Галлияын Цезарь полномочиеяслӧн срокыс вӧлі помасьӧ 49-ӧд во заводитчигӧн.
Сенат тшӧктіс сылы распуститны войскасӧ да явитчыны Римӧ.
Но Цезарь ӧткажитчис тайӧс вӧчны.
Сійӧ кӧсйис аслас войска отсӧгӧн захватитны власть Римын.
49-ӧд вося январын ӧти легионӧн да конницаӧн Цезарь вуджис ичӧтик ю Рубикон, коді вӧлі Италиялӧн границаӧн, медым мӧдӧдчыны Рим вылӧ.
Висьталӧны, мый сійӧ дыр сулаліс Рубикон дорын, эз лысьт решитчыны.
Медбӧрын, «жребий шыбытӧма» кывъясӧн Цезарь сетіс распоряжение вуджӧдавны войскаяссӧ.
Сэсся сійӧ ӧдйӧ зэв мӧдӧдчис Рим вылӧ.
Кор воис юӧр, мый Цезарь наступайтӧ, консулъяс да сенаторъяс пӧвсысь унаӧн пышйисны Римысь.
Помпей муніс Балканскӧй полуостров вылӧ да пондіс сэні лӧсьӧдчыны война кежлӧ.
Цезарь тыштӧг займитіс Рим.
Сійӧ зэв небыда обращайтчис аслас врагъяскӧд: некодӧс эз казнит.
Римын некымын лун олӧм бӧрын Цезарь мӧдӧдчис Испанияӧ, кӧні сулаліс Помпейлӧн уна войска.
Цезарь заставитіс найӧс сдайтчыны да сэсся мӧдӧдчис Балканскӧй полуостров вылӧ Помпей армиялы паныд.
48-ӧд вося июньын на костын Фарсала дорын (Фессалияын) лыбис тыш.
Помпейлысь войскасӧ вӧлі жугӧдӧма, а ачыс сійӧ пышйис Египетӧ, кӧні египетскӧй царь тшӧктӧм серти вӧлі виӧма.
Цезарь Египетын.
Цезарь сідзжӧ мӧдӧдчис Египетӧ.
Александрияын сійӧ кадӧ вӧлі мунӧ тыш Птолемейяс пӧвсысь ӧти кулӧм царь челядь костын.
Цезарь сюйсис тайӧ тышас, сувтіс александрийцыӧн вӧтлӧм царица Клеопатра дор.
Римляналӧн Египет пытшкӧсса делӧясӧ сюйсьӧм да налӧн мырдӧналӧмъяс кыпӧдісны налы паныд восстание.
Цезарӧс вӧлі осадитӧма царскӧй дворецӧ.
Дворецсӧ осаждайтігӧн сотчис и знаменитӧй александрийскӧй библиотека.
Положениеыс Цезарлӧн, кодлӧн первойсӧ войскаыс вӧлі этша, вӧлі зэв ӧпаснӧй.
Сӧмын сы бӧрын, кор Цезарлы воисны отсӧгъяс Азияысь, сылы удайтчис пӧдтыны восстаниесӧ.
Египетскӧй трон вылӧ Клеопатраӧс пуксьӧдӧм бӧрын сійӧ 47-ӧд вося тулысын эновтіс Египет.
Сы бӧрын Цезарь мӧдӧдчис Митридат пи — Фарнаклы паныд, коді захватитіс Малӧй Азиялысь юкӧн.
Цезарь сэтшӧм ӧдйӧ жугӧдіс сійӧс, мый гижис сы йылысь Римӧ сӧмын куим кыв: «Вои, аддзи, победиті».
Сэсся кык ыджыд тышын сійӧ бырӧдіс помпеянцыӧс Африкаын да Испанияын.
Цезарь — Римын повелитель.
Римӧ бӧр воӧм бӧрти Цезарь лои сэні неограниченнӧй повелительӧн.
Сійӧс вӧлі назначитӧма нэм кежлас диктаторӧн.
Такӧд тшӧтш Цезарь занимайтіс нӧшта консуллысь пост, пӧльзуйтчис народнӧй трибун власть да цензор праваясӧн.
44-ӧд воын сылӧн сторонникъяс пиысь ӧти, консул Марк Антоний, вӧзйис сылы корона, но Цезарь ӧткажитчис: сійӧ поліс народнӧй волнениеясысь да решитіс пока виччысьлыны монархияӧс официальнӧя йӧзӧдӧмысь.
Та вӧсна кыв вылын Римын водзӧ оліс Республика: кольліны и сенат, и Народнӧй собрание, и выборнӧй должностнӧй лицояс.
А делӧ вылын Цезарь вӧлі неограниченнӧй монархӧн.
Сенаторъяслысь лыдсӧ Цезарь содтіс 900-ӧдз, сенатсӧ аслас сторонникъясӧн содтӧмӧн, а Народнӧй собрание гӧлӧсуйтліс Цезарь индӧдъяс серти.
Кор Цезарь добивайтчис властьсӧ, сійӧ кажитчис демократиялӧн сторонникӧн; а кор сійӧ пӧлучитіс властьсӧ, сэки торйӧдчис народысь.
Тадзи Цезарь вештіс бокӧ долгъяс бырӧдӧм йылысь закон, чинтіс дон мынтытӧг нянь сеталӧм да запретитіс ремесленникъяслысь союзъяс, сідзи шусяна «коллегияяс».
Эз ӧтчыд сійӧ пӧдтыв вооруженнӧй вынӧн волнениеяс Италияын.
Цезарлӧн пӧгибнитӧм.
Цезарлы паныд недовольство содіс.
Сенаторъяс республиканскӧй юкӧнын лои лӧсьӧдӧма сійӧ олӧм вылӧ заговор.
Заговорӧн веськӧдлісны республиканецъяс Брут да Кассий.
Миян эраӧдз 44-ӧд вося март 15-ӧд лунӧ Цезарӧс заговорщикъяс сенат заседание дырйи виисны.
Аслас деятельностьӧн Цезарь слабмӧдіс Республикаӧс.
Республиканскӧй стройкӧд тышын рабовладелецъяс вочасӧн тэчисны империялысь подувсӧ.
85 §. Республикалӧн усьӧм.
Цезарӧс виӧм эз вайӧд Республика бӧр лӧсьӧдӧмӧ.
Рабовладельческӧй класс эз кӧсйыв ӧткажитчыны военнӧй диктатураысь.
Республиканец-заговорщикъяслы лои пышйыны.
Кыптісны диктатор пост вылӧ выль претендентъяс.
Цезарлысь местасӧ мӧвпалісны займитны честолюбивӧй полководец, Цезарлӧн друг — Марк Антоний да Цезарь дырся конницаын начальник — Лепид.
Октавиан.
Мӧд триумвират.
Сійӧ кадӧ Римын явитчис выль политическӧй деятель.
Тайӧ вӧлі мудер да ловкӧй том морт, Цезарь чойлӧн внук, Октавиан.
Цезарь сійӧс усыновитіс да вӧчис аслас состояние унджык юкӧнлы наследникӧн.
Тайӧ кыскис Октавиан дорӧ Цезарлысь ветеранъяссӧ, и сылӧн чукӧрмис ыджыд армия.
Тайӧ армиянас Октавиан выступитіс Антонийлы паныд.
Но, Антонийӧс жугӧдӧм бӧрын, Октавиан заключитіс сыкӧд союз, сы вӧсна мый эз надейтчы ӧтнас вынсьӧдны Римын ассьыс власть.
Союзӧ вӧлі кыскӧма и Лепидӧс.
Антоний, Октавиан да Лепид котыртісны мӧд триумвират (43-ӧд воын миян эраӧдз), коді первойсьыс торъялӧ вӧлі сійӧн, мый сійӧс вӧлі утвердитӧма Народнӧй собраниеӧн.
Триумвиръяслы сетісны 5 во кежлӧ неограниченнӧй власть, «медым лӧсьӧдны государственнӧй делӧяс».
Медся войдӧр триумвиръяслы ассьыныс салдатъяссӧ наградитӧм вылӧ колӧ вӧлі судзӧдны сьӧм.
Та вӧсна Италияын выльысь заводитчисны казнитӧмъяс да овмӧс мырддялӧмъяс, кодъяс дырйи пӧгибнитісны 2 сюрс гӧгӧр всадник да 300 сенатор, сы лыдын и Цицерон, коді выступайтліс Республикаӧс дорйӧм могысь Антонийлы паныд.
Медбӧръя республиканецъяслӧн пӧгибнитӧм.
Триумвиръяслы ёна ӧпаснӧйӧн вӧліны Брут да Кассий, кодъяс киссьысь Республикаӧс дорйыны Асыввылын чукӧртісны армия.
Антоний да Октавиан мӧдӧдчисны Македонияӧ да сэні, Филиппы кар дорын, жугӧдісны республиканскӧй армияӧс (42-ӧд воӧ миян эраӧдз).
Брут да Кассия асьнысӧ асьныс виисны, а налӧн кольӧм войскаыс вуджис триумвиръяс дор.
Ӧні триумвиръяслы ковмис сьӧм мынтысьны выль салдатъяслы.
Медым чукӧртны сьӧмсӧ, Антоний муніс Асыввылӧ, а Октавиан бӧр локтіс Италияӧ, кӧні пондіс мырддявны муяс налӧн владелецъясыслысь да сетавны найӧс аслас ветеранъяслы.
Италияын недовольство Октавианӧн пыр содіс.
Недовольнӧйяс чукӧртчисны Секст Помпей гӧгӧр, коді вӧлі знаменитӧй полководец Помпейлӧн пиӧн.
Секст Помпей используйтіс Октавианлы паныд пиратъясӧс да сицилийскӧй рабъясӧс.
Антоний Асыввылын.
Акциум дорын тыш.
Антоний сійӧ кадӧ асьсӧ кутіс Асыввылын кыдзи самодержец.
Сійӧ распоряжайтчис асыввывса царствоясӧн, пӧдариталіс Клеопатралы, кодлы сійӧ лоис матыса тӧдсаӧн, римскӧй владениеяс.
Парфянакӧд сыӧн заводитӧм война помасис неудачнӧя.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс ён недовольство римскӧй обществоын.
Таӧн воспользуйтчис Октавиан.
Сенат лишитіс Антонийӧс полномочиеяссьыс, а сэсся Антоний да Октавиан костын заводитчис восьса война.
Сентябрь 2 лунӧ 31-ӧд воӧ миян эраӧдз Октавиан да Антоний войскаяс костын Акциум мыс дорын, Греция рытыввыв берегын, пансис решительнӧй столкновение.
Нӧшта тыш заводитчытӧдзыс на Клеопатра да Антоний пышйисны Египетӧ.
Антонийлӧн армияыс, кор колис веськӧдлысьтӧг, сдайтчис Октавианлы.
Антоний да Клеопатра 30-ӧд воӧ миян эраӧдз Александрияын асьнысӧ асьныс виисны.
Египет вӧлі захватитӧма Октавианӧн.
Антоний вылын победа бӧрын Октавианлӧн эз вӧвны сэсся соперникъяс, и власть сылӧн лои единоличнӧйӧн.
Римскӧй республика дзикӧдз пӧгибнитіс, заводитчис Империялӧн история.
Республика усьӧмлӧн помкаяс.
Мыйла уси Республика?
Медся страшнӧй удар сетісны сылы рабовладелецъяс.
Сійӧ кадӧ рабовладелецъяслӧн став группаыс ӧтувтчисны ас костаныс.
Уджалысь йӧз восстаниеяскӧд тышкасьӧм могысь найӧ ӧткажитчисны государстволӧн важ республиканскӧй формаысь да лӧсьӧдісны единоличнӧй военнӧй диктатура.
Военнӧй диктатура тэчсис вочасӧн Сицилияын, Испанияын да самӧй Италияас революционнӧй движениекӧд тышын.
Сулла, Помпей, Цезарь, Октавиан, — вӧліны полководецъясӧн, кодъяс мыджсьывлісны профессиональнӧй воинъяс армия вылӧ, кодъяслы война вӧлі налӧн главнӧй занятиеӧн.
Военнӧй добыча ради найӧ дасьӧсь вӧліны мунны кытчӧ колӧ.
Быд способнӧй полководец, коді кужліс ладитны салдатъяскӧд да сетны налы позянлун озырмӧдчыны, вермис мыджсьыны на вылӧ, медым захватитны власть.
Татшӧм армия и разгромитіс революционнӧй движениесӧ.
Но и тайӧ разгром бӧрас армияса вождьяс эз окотитны ӧткажитчыны асланыс властьысь.
Тадзи временнӧй военнӧй диктатура пӧри Империяӧ, кӧні главанас ӧні сулаліс император.
V. РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯ I ДА II НЭМЪЯСӦ МИЯН ЭРАЫН (ПРИНЦИПАТ).
86 §. Октавиан-Августлӧн правитӧм (миян эраӧдз 30-ӧд восянь 14 воӧдз миян эраын).
Августлӧн принципат.
Римскӧй рабовладелецъяслы военнӧй диктатура отсӧгӧн удайтчис пӧдтыны рабъяслысь восстаниеяс да уджалысь йӧзлысь движениеяс.
Озыр классъяс, революционнӧй движениеысь повзьӧмӧн, ӧткажитчисны Республикаысь да чолӧмалісны Октавианлысь единоличнӧй властьсӧ.
Благодарнӧй сенат сетіс сылы «Августлысь», мӧдногӧн кӧ «Священнӧйлысь» титул.
Сылы лӧсьӧдалісны жертвенникъяс, кыдзи енлы, поэтъяс прославляйтлісны сійӧс стихъясын.
Августлӧн принципат.
Но осторожнӧй Октавиан эз решайтчы веськыда шуны асьсӧ монархӧн.
Сійӧ бура помнитіс Цезарлысь кулӧмсӧ и, татшӧм жӧ тор лоӧмысь полӧмӧн, зілис видзны Республикалысь формаяссӧ.
Властьлӧн республиканскӧй органъяс (сенат, Народнӧй собрание, выборнӧй должностнӧй лицояс) кольлісны.
Август весиг зілис кыпӧдны сенатлысь авторитетсӧ да лӧсьӧдны бӧр римскӧй обществоын важ быт да нравъяс.
Цезарь моз жӧ, Август ӧтувтіс аслас киӧ медся важнӧй республиканскӧй должностьяс.
Кыдзи главнокомандующӧй (император) сылӧн вӧлі право назначитны став военнӧй должностьяс вылӧ, вӧчны набор армияӧ, объявляйтны война да заключайтны мир.
Сійӧ пӧлучитіс власть медся важнӧй провинцияяс вылын: Войвыв Испания, Галлия, Сирия да Египет вылын.
Сыысь кындзи, Августлӧн вӧлі народнӧй трибунлӧн власть, вӧлі верховнӧй жрецӧн, а сідзжӧ унапӧв занимайтліс консуллысь да цензорлысь должностьяс.
Августӧн занимайтана должностьяс сетлісны сылы тырвыйӧ военнӧй да гражданскӧй власть.
Народнӧй собрание пыр примитавліс сэтшӧм решениеяс, кутшӧмъяс колӧны вӧлі Августлы, да бӧрйывліс сійӧ йӧзӧс, кодъясӧс сійӧ индавліс.
Август вӧлі зэв озыр.
Сійӧ пӧлучитіс Цезарсянь наследствоӧ вывті ыджыд состояние да содтіс сійӧс имперскӧй провинцияясын конфискацияяс нуӧдӧмӧн да сэсьясысь доходъяс босьтӧмӧн.
Та вӧсна сылӧн вӧліны тырмымӧн средствояс, медым сетавны народлы сьӧм да лӧсьӧдавны зрелищеяс, мыйӧн сійӧ и подкупайтліс Народнӧй собраниеӧс.
Правитан система, кодӧс лӧсьӧдіс Август, шусьӧ принципатӧн, мӧдногӧн кӧ государствоын первой мортлӧн — принцепслӧн правитӧм.
Тайӧ вӧлі Республика вид улӧ вевттьысьӧм монархия, единоличнӧй власть, кодӧс вӧлі вевттьӧма республиканскӧй формаясӧн.
Рабовладелецъяс поддерживайтлісны татшӧм властьсӧ, сы вӧсна мый сійӧ дорйис налысь интересъяссӧ.
Преторианскӧй гвардия.
Кӧть рабъяслӧн восстаниеясыс да крестьяналӧн движениеясыс вӧліны пӧдтӧмаӧсь, но, кадӧн-кадӧн кӧнісюрӧ кынтавлісны выль волнениеяс.
Накӧд тыш нуӧдӧм да ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧм могъясӧн Август лӧсьӧдіс особӧй преторианскӧй (дворцовӧй) гвардия, коді оліс столицаын да Италиялӧн матыса каръясын.
Преторианцы вӧліны мукӧд армия дорысь ёна бурджык положениеын: служитан срок налӧн вӧлі ичӧтджык, а жалованье — ёна ыджыдджык.
Народлы раздачаяс да увеселениеяс.
Медым пӧдтыны народнӧй недовольство, Август действуйтліс и мукӧд мераясӧн.
Сы дырйи нянь да сьӧм раздачаяс пӧлучайтлісны 200-сянь 300 сюрсӧдз Римын олысь гӧль йӧз.
Сыысь кындзи, 300 сюрс мортысь унджыклы вӧлі сетӧма му участокъяс либӧ весиг сьӧмӧн.
Гладиаторскӧй состязаниеясын, кодъясӧс неӧтчыдысь вӧчавліс Август, участвуйтліс ставнас 10 сюрс мортӧдз, а дикӧй зверьясӧс травитӧмын пӧгибнитіс 3500 гӧгӧр животнӧй.
Ӧтчыд Август народлы видзӧдӧм вылӧ вӧчис морскӧй тышлысь вӧвлытӧм ыджыд зрелище.
Зрелище вӧчӧм могысь Тибр ю сайӧ вӧлі кодйӧма 1800 шаг кузя да 1200 шаг пасьта водоем.
Тышын участвуйтісны 30 гырысь военнӧй корабль да уна посни суднояс, кодъяс вылын, сынысьяс кындзи, вӧлі экипаж 30 сюрс морт.
Августлӧн внешньӧй политика.
Август нуӧдліс удачнӧй войнаяс Балканскӧй полуостров войвылын да Альпыын.
Сы дырйи вӧлі лӧсьӧдӧма некымын выль провинция, кодъяс нюжавлісны Дунай пӧлӧн Чёрнӧй моресянь вылі Рейнӧдз.
Рейнскӧй граница вӧсна тыш эзджык вӧв сэтшӧм успешнӧй.
Первойсӧ удайтчис босьтны германцылысь Рейн да Эльба костысь странасӧ пӧшти ставнас.
Но сэсся заводитчис восстание, сы вӧсна мый римскӧй наместник Вар накӧд обращайтчис вывті лёка.
Вар куим легионкӧд 9-ӧд воӧ миян эраын веськаліс Тевтобургскӧй вӧрын засадаӧ.
Нёль лун чӧжся тыш бӧрын сылысь став армиясӧ германцыӧн, кодъясӧн веськӧдліс Арминий, бырӧдӧма.
Та бӧрын Рейн сайысь став римскӧй завоеваниеяссӧ вӧлі воштӧма, Дунай да Рейн ю йывъяс костса муяс кындзи.
87 §. Республика помасигӧн да I нэмын миян эраын Римлӧн быт да культура.
Озырлун содӧм да роскошь паськалӧм.
Республика медбӧръя нэмын рабовладелецъяслӧн озырлунъяс водзӧ содісны.
Найӧ артмывлісны полководецъяс киясӧ веськалӧм военнӧй добычаясысь, суммаясысь, кодъясӧс босьтлывлісны откупъясӧн да провинцияясын ростовщичайтӧмӧн, да овмӧсъясысь, кодъясӧс вӧлі конфискуйтӧма Сулла, Цезарь да Октавиан дырйи.
Тайӧ гырысь состояниеясыс, кыдзи кокниа шедлісны, сідз жӧ кокниа и таргайтсьывлісны.
Зэв уна сьӧм тратитсьывліс роскошнӧйторъяс вылӧ, кодъясӧс ваявлісны Асыввылысь, народӧс подкупайтӧм могысь нянь да сьӧм раздайтӧм вылӧ да дона зрелищеяс вылӧ — гладиаторскӧй тышъяс, зверьясӧс травитӧм, да сідзи водзӧ вӧчавлӧмъяс вылӧ.
Уна сьӧм тратитлісны озыр пиръяс вылӧ, керкаясӧс мичаа уберитӧм вылӧ, вӧччӧмъяс вылӧ да уна лыда празднӧй челядь — рабъясӧс, клиентъясӧс да быдсямапӧлӧс прислужникъясӧс видзӧм вылӧ, кодъяс тыртлісны гырысь рабовладелецъяслысь керкаяссӧ.
Татшӧм гырысь тратаяс вайӧдлісны долгъясӧ вӧйӧмӧ.
Знатнӧй римляна унаӧн вӧліны ростовщикъяслы долгаӧсь.
Кор Цезарлы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны Испанияӧ, кредиторъяс эз кӧсйывны лэдзны сійӧс Римысь.
Славитчыліс аслас долгъясӧн и Цезарлӧн другыс — Антоний.
Римскӧй обществоын нравъяслӧн усьӧм.
Римскӧй обществоса высшӧй классъяс пӧвсын нравственность уси зэв улӧдз.
Озырлунъяс, кодъясӧс кокниа добывайтлісны, да уджавтӧг олӧм действуйтлісны развращайтана.
Знать пӧвсысь став должностнӧй лицояс вӧліны продажнӧйӧсь да сьӧм вылӧ вӧліны дасьӧс быдтор вӧчны.
Важ римскӧй знать воштіс ассьыс воддза независимостьсӧ да копрасьліс быд озыр морт либӧ удачливӧй полководец водзын.
Свободнӧй римскӧй бедноталӧн нравъясыс вӧліны наысь эз ёна бурджык.
Республика помасигӧн крестьянство рӧзӧритчис нӧшта ёнджыка и тыртліс празднӧй карса толпалысь радъяссӧ.
Цезарлӧн да Октавианлӧн ветеранъясыс, кодъяс дыркад чӧжся походъяс дырйи отвыкнитлісны трудӧвӧй олӧмысь, ӧдйӧ лэдзлісны ассьыныс земельнӧй наделъяснысӧ.
Бӧр лӧсьӧдны крестьянскӧй овмӧс став босьтчылӧмъясыс вӧліны неудачнӧйӧсь.
Карса низовӧй населениеысь масса дзикӧдз отвыкнитліс уджысь да овліс подачкаяс вылын, кодъяс веськавлісны налы государствосянь да торъя озыръяссянь: дарӧвӧй угощениеяс, налы разӧдӧм сьӧм, нянь да мукӧдтор вылын.
Тайӧ празднӧй чернь пӧвсас развивайтчис страсть грубӧй да кровавӧй зрелищеяс дінӧ.
«Нянь да зрелищеяс!» лоис римскӧй толпалӧн лозунгӧн.
Народнӧй собрание, коді состоитіс тайӧ развращеннӧй, уджавтӧм массасьыс, вӧлі сідз жӧ доступнӧй подкуплы, кыдзи и сенат.
Вот та вӧсна и римскӧй полководецъяслы Республика помын вӧлі сэтшӧм кокни захватитны власть.
Ораторскӧй искусство.
Ёна развивайтчис Республика медбӧръя нэмын да принципат кадӧ ораторскӧй искусство.
Мичаа сёрнитӧм сетліс позянлун выдвинитчыны политическӧй олӧмын, та вӧсна сыӧн сьӧлӧмсяньныс занимайтчылісны став государственнӧй деятельяс.
Медся знаменитӧй ораторӧн сійӧ кадын вӧлі Цицерон (106–43 вояс миян эраӧдз).
Сійӧ дыр изучайтліс греческӧй ораторскӧй искусство да философия.
Ассьыс природнӧй способностьяссӧ сійӧ развивайтіс практика вылын, судъясын да народнӧй собраниеяс вылын выступайтӧмӧн.
Сылӧн речьяс вӧліны гӧгӧрбок стӧча шыльӧдӧмаӧсь да гижӧмаӧсь вывті лӧсьыд, мича кывйӧн.
Меценатлӧн кружок.
Август дырйи ёна кыптіс и литература.
Ачыс император да сылӧн матыса йӧзыс бура покровительствуйтлісны сійӧ писательяслы да учёнӧйяслы, кодъяс асланыс произведениеясас поддерживайтлісны выль власть.
Та боксянь вӧлі торъя нин известнӧй Августлӧн другыс — Меценат, зэв озыр всадник, коді чукӧртіс аслыс состояние проскрипцияяс периодӧ.
Сійӧ керкаӧ чукӧртчывлісны тӧдчана поэтъяс да писательяс, лыддьыссьывлісны да осуждайтчывлісны литературнӧй произведениеяс.
Меценат ёна отсавліс писательяслы материальнӧй боксянь: сетавліс налы сьӧм, пӧдаритавліс муяс да сідз водзӧ.
Вергилий.
Литературнӧй обществоӧ, коді чукӧртчывліс Меценат ордӧ, принадлежитліс сійӧ кадся медся тӧдчана поэт Вергилий (70–19 вояс миян эраӧдз).
Сійӧ вӧлі мелкӧй землевладелец, коді получитіс вывті бур образование.
Вергилий вӧлі Августлӧн горячӧй поклонникӧн.
«Энеидаын» — ыджыд эпическӧй поэмаын — Вергилий висьтавлӧ сы йылысь, кыдзи богиня Венералӧн пиыс, троянец Эней, дыр странствуйтӧм бӧрын воис Италияӧ да лоис Юлийяс домын родоначальникӧн, кытысь и петіс Август.
Таӧн Вергилий кӧсйис петкӧдлыны Августлысь божественнӧй происхождениесӧ.
Гораций.
Меценат кружокӧ пырліс сідзжӧ сійӧ кадся мӧд крупнӧй поэт — Гораций (65–8 вояс миян эраӧдз).
Сійӧ петліс римскӧй обществоса улыс слӧйясысь да томдырйиыс вӧлі республиканецӧн.
Но бӧрынджык сійӧ пырис Меценат кружокӧ да, кыдзи и Вергилий, прославляйтліс Августӧс да сылысь матысса йӧзсӧ.
Эз этша ассьыс стихъяссӧ Гораций посвятит и сійӧ кадся нравъяс да быт описывайтӧм вылӧ.
Овидий.
Поэтъяс пӧвсысь, кодъяс эз пырлыны Меценат кружокӧ, медся талантливӧйӧн вӧлі Овидий (миян эраӧдз 43-ӧд восянь миян эраын 17-ӧд воӧдз).
Сійӧ вӧлі всадникъяслӧн стариннӧй семьяысь.
Овидий став произведениеяс пиысь медся тӧдчанаӧсь сылӧн «Метаморфозаяс» <rus>(«Превращения»)</rus> — древньӧй мифъяс, кодъясӧс изложитӧма стихъясӧн.
Аслас творчестволӧн медся вылын расцвет дырйи — 8-ӧд воӧ миян эраӧдз — Овидийӧс Август мӧдӧдіс ссылкаӧ Чёрнӧй море берегын Томы нима ичӧтик карӧ (ӧні Констанца).
Тайӧ ссылкалӧн помкаясыс стӧча абу известнӧйӧсь.
Ссылкасянь поэт мӧдӧдавліс Августлы помилуйтӧм йылысь просьбаяс, но император кольліс непреклоннӧйӧн, и Овидий кулі изгнаниеын.
Тит Ливий.
Ыджыд успехъясӧдз воӧдчис сідзжӧ сійӧ кадӧ история.
Август дырйи оліс Тит Ливий, знаменитӧй римскӧй историк (59 восянь миян эраӧдз – 17 воӧдз кымын миян эраын).
Ливий гижис Римлысь историясӧ (карсӧ стрӧитны заводитчӧмсянь и 9-ӧд воӧдз миян эраын).
Тайӧ историяын сійӧ сувтӧдліс аслас могӧн кыпӧдны важ республиканскӧй Римӧс.
Плиний Старший.
Римскӧй учёнӧйяс пӧвсысь колӧ пасйыны Плиний Старшийӧс, коді овліс 1-ӧд нэмын миян эраын (28–79 воясӧ миян эраын).
Сійӧ вӧлі ёна образованнӧй морт, коді интересуйтчыліс став наукаяснас.
Плинийлӧн удж радейтӧмыс вӧлі эскыны позьтӧм.
Сійӧ лыддьыліс и вӧчавліс выпискаяс быдлаын: путешествие дырйи, прогулкаяс вылын, пывсянын, да сідз водзӧ.
Аслас главнӧй произведениелы — «Естественнӧй история» — Плиний используйтіс 2 сюрс книга да чукӧртіс вывті уна фактическӧй материал.
Колӧ шуны, тайӧ фактъяссӧ омӧля систематизируйтӧма.
Плиний кулі кыдзи аслас научнӧй любознательностьлӧн жертва Везувий извержение дырйи 79-ӧд воӧ миян эраын.
Природалысь грознӧй явлениесӧ матысянь наблюдайтны кӧсйӧмӧн, сійӧ вывті матыстчис вулкан дорӧ да отравитчис ядовитӧй газъяснас.
Философия.
Философ Лукреций Кар (миян эраӧдз I нэм первой джынйын) гижис «Вещьяс природа йылысь» нима философскӧй поэма.
Тайӧ произведениесӧ гижӧма ыджыд талантӧн.
Поэтическӧй формаӧн Лукреций развивайтліс мӧвп сы йылысь, мый став мирыс подчинитӧма природа законъяслы, да доказывайтліс, мый енъяс оз вӧчны влияние естественнӧй событиеяс мунӧм вылӧ.
Асьнысӧ енъяссӧ, Лукреций серти, лӧсьӧдӧма йӧзӧн.
Лукреций нуӧдліс тыш суевериекӧд да отрицайтліс мӧдаръюгыдын олӧмӧ эскӧм.
Строительнӧй искусство.
Сійӧ кадӧ вӧлі уна вӧчӧма Рим да провинцияяс украшайтӧм кузя.
Вывті мича да бур римскӧй шоссейнӧй туйяс да каменнӧй посъяс Италияын да провинцияясын кӧнсюрӧ эмӧсь на и ӧні.
Рим карын вӧлі миллионысь унджык йӧз.
Сэні вӧліны уна мича дворецъяс, площадьяс, пывсянъяс да амфитеатръяс, а сідзжӧ некымын водопровод, кодъяс сетлісны бур юан ва кар гӧгӧрысь.
Медся гырысь сооружениеяс пӧвсысь колӧ индыны зэв ыджыд амфитеатр Колизей, кодӧс вӧлі стрӧитӧма императоръясӧн — Веспасианӧн да Титӧн.
Сылӧн развалинаясыс нӧшта ӧні на эмӧсь.
Колизейӧ вӧлі тӧрӧ 100 сюрс кымын видзӧдысь.
Но тайӧ вывті мича зданиеяскӧд орччӧн вӧліны дзонь кварталъяс, кӧні овлісны карса беднота, кодъяс йӧжгылясьлісны жалкӧй ичӧтик керкаясын либӧ гырысь уна судта керкаясын, кодъясӧс вӧлі омӧля стрӧитӧма да тшӧкыда вӧвліны киссьӧмаӧсь.
Римскӧй наука да техника вӧліны ёна вылынӧсь.
Строительство техника йылысь миянӧдз воис трактат римскӧй инженер Витрувийлӧн, коді овліс Цезарь дырйи.
Витрувий гижліс техника став отрасльяс кузя, сы лыдын и военнӧй техника отрасль кузя.
Римлӧн культура вӧлі омӧльджыка самостоятельнӧй греческӧй культура дорысь, код влияние улын развивайтчис римскӧй культураыс.
Но латинскӧй кыв, римскӧй литература да наука бӧрынджык паськалісны Европаса медся унапӧлӧс народъяс пӧвсын да пырисны европейскӧй культура сокровищницаӧ.
88 §. Римскӧй империя миян эраын I-ӧд нэмӧ.
Тиберий.
Августлӧн преемникӧн вӧлі сылӧн пасынок Тиберий, коді эз пӧльзуйтчыв популярностьӧн ни народ, ни салдатъяс пӧвсын.
Сы дырйи странаын выльысь заводитчисны волнениеяс.
Лунвыв Италияын, Брундизий гӧгӧрын, вӧлі раскроитӧма раб-пастухъяслысь заговор.
Заговорӧн веськӧдліс преторианскӧй гвардияысь ӧти вӧвлӧм салдат.
Сійӧ чукӧртавліс да нуӧдавліс Брундизийын да сы гӧгӧрса каръясын рабъяслысь гуся собраниеяс.
Тайӧ собраниеяс вылас да воззваниеясын, кодъясӧс ӧшӧдавлісны стенъяс вылӧ, сійӧ чуксавліс рабъясӧс восстание кыпӧдны.
Тиберий мӧдӧдіс Брундизийӧ ён военнӧй отряд.
Заговорӧн веськӧдлысьӧс да сылы матыса рабъясӧс вӧлі вайӧма Римӧ да сэні казнитӧма.
Императорскӧй властьлы паныд враждебнӧй настроениеяс петкӧдчывлісны и римскӧй граждана пӧвсын.
Военнӧй диктатуралӧн ёнмӧм.
Тиберий дырйи ёнмӧ императорлӧн власть.
Народнӧй собраниелысь должностнӧй лицоясӧс бӧръян право вӧлі мырддьӧма да сетӧма сенатлы.
Вӧлі нуӧдӧма «величествоӧс оскорбитӧм йылысь» закон, код серти позьӧ вӧлі судитны йӧзӧс, кодъяс мыжаӧсь кӧть император йылысь неосторожнӧй замечаниеын.
Император водзын полӧмла да сылы рабскӧя угрожайтіг суд вӧчавліс чорыд приговоръяс мыжаяслы и мыжтӧмъяслы.
Нерон.
Тиберий преемникъяс пӧвсысь медся тӧдса император Нерон (54–68 вояс миян эраын).
Сійӧ получитіс императорскӧй власть, кор на сылы вӧлі дас сизим арӧс.
Сылысь характерсӧ дзолясяньыс портитіс мамыс, коді вӧлі властолюбивӧй да честолюбивӧй нывбабаӧн.
А кор Нерон лоис императорӧн, став йӧзлӧн преклоняйтчӧмыс дзикӧдз бергӧдіс сылысь юр вежӧрсӧ.
Нерон лыддьыліс асьсӧ великӧй артистӧн да тшӧкыда ачыс выступайтліс сцена вылын.
Видзӧдысьяс долженӧсь вӧліны пӧся аплодируйтны сылы, и омӧль вӧлі сылы, коді эз тырмымӧн восхищайтчыв император-артистӧн.
Нерон дырйи общественнӧй недовольство паськаліс нӧшта на ёнджыка.
Рабъяслӧн заговоръяс да рабовладелецъясӧс виалӧм лоины сэтшӧм тшӧкыда овлантор, мый такӧд тыш нуӧдӧм могысь сенат примитіс торъя постановление.
Римын вӧлі стариннӧй закон, код серти, раб кӧ виис ассьыс господинсӧ, наказание пыдди виавлісны став рабъяссӧ, кодъяс овлісны виӧм господин керкаын.
Ӧні сенат лэдзис выль постановление сы йылысь, мый лоӧны казнитӧмаӧсь рабъяскӧд ӧткодя и виӧм господин керкаын олысь став вольноотпущенникъяс.
Ӧтчыд лои сідзи, мый Рим карлысь префектсӧ (градоначальникӧс) виис сылӧн рабыс.
Сенатын вӧлі решитӧма казнитны виӧм господинлысь став 400 рабсӧ.
Но тайӧ решениесӧ сьӧкыд вӧлі пӧртны олӧмӧ, сы вӧсна мый чукӧртчис ыджыд толпа да грӧзитіс погромъясӧн да поджогъясӧн.
Лои корны войска да наӧн оцепитны казнитанінӧдз став туйсӧ.
Но рабъяслӧн движениеыс эз дугды и та бӧрын.
Народын сёрнитісны, мый дасьтысьӧ выль Спартаклӧн восстание.
Римын пӧжар.
64-ӧд воӧ, став тайӧтор дінӧ содтӧд, Римын ыпнитіс страшнӧй пӧжар, коді кыссис 6 лун.
14 район пиысь карын дзоньӧн коли сӧмын нёль; куим район сотчисны дзикӧдз, а ӧстальнӧй сизим районас колисны киссьӧм да джынвыйӧ сотчӧм керкаяслӧн сӧмын жалкӧй колясъяс.
Народ пӧвсын заводитчисны волнениеяс.
Вӧлі сёрнитӧны, мый кар ӧзтісны Нерон тшӧктӧм серти, коді быттьӧкӧ кӧсйис бырӧдны важ Римӧс да стрӧитны сы местаӧ выль, ёнджыка роскошнӧй Рим.
Императорӧн недовольствуйтчӧм петкӧдлывліс и римскӧй аристократия, коді дасьтыліс покушение император олӧм вылӧ.
Римын пӧжар бӧрын мӧд вонас вӧлі котыртӧма ыджыд заговор Неронлы паныд.
Сыын примитлісны участие римскӧй знатьлӧн уна виднӧй представительяс.
Но заговорщикъяс действуйтлісны ньӧжйӧн да нерешительнӧя.
Заговорсӧ вӧлі эрдӧдӧма.
Неронлӧн жестокостьяс.
Тайӧ ставыс заставитіс императорӧс босьтчыны нуӧдны жестокӧй мераяс.
Нерон характерӧн тайӧ мераясыс пӧрисны кровавӧй преследованиеясӧ, произвольнӧя казнитӧмъясӧ да овмӧсъяс мырддялӧмъясӧ.
Сійӧ выльысь кыпӧдіс «величествоӧс оскорбитӧм» йылысь делӧяс, и зэв уна озыр йӧзӧс (Неронлы колӧ вӧлі сьӧм) вӧлі виӧма мыжтӧг.
Нӧшта правитны заводитчигӧн на Нерон отравитіс ассьыс воксӧ; поліс, мый сійӧ захватитас трон.
Сэсся Нерон тшӧктіс вины ассьыс мамсӧ, кодлӧн властнӧй характерыс дзескӧдліс сылы свободнӧя действуйтны.
Нерон тшӧктӧм серти пӧгибнитіс сылӧн бывшӧй воспитательыс, философ Сенека да высшӧй римскӧй знатьлӧн уна представительяс.
Сійӧ жӧ кадӧ преторианцыкӧд да карса улыса йӧзкӧд Нерон ворсӧдчыліс жалованье содтӧмъясӧн, налы сьӧм разӧдалӧмӧн да блестящӧй зрелищеяс лӧсьӧдалӧмӧн.
Неронлӧн пӧгибнитӧм.
Неронлы паныд восьса движение заводитчис провинцияясын, кодъяс вӧліны недовольнӧйӧсь налогъяс содӧмӧн.
Первой кыпӧдчис Галлия.
Сы дінӧ ӧтлаасис Испания.
Сэки Римын Неронлы паныд кыпӧдчисны преторианцы, а сенат объявитіс сійӧс «отечестволы врагӧн».
Нерон пышйис Римысь да туй вылас асьсӧ ачыс виис (68-ӧд воӧ миян эраын).
Неронӧс свергнитӧм бӧрын заводитчис тыш провинциальнӧй войскаяс костын; быдӧн на пӧвсысь выдвигайтліс ассьыс императорӧс.
Воӧн-джынйӧнӧн Римын вежсис куим император.
Медбӧрын, победительӧн петіс сирийскӧй армияӧн командуйтысь Тит Флавий Веспасиан (69-ӧд воӧ миян эраын).
89 §. Империялӧн положение.
Провинцияясын восстаниеяс.
Веспасианлӧн реформаяс.
Сійӧ кадӧ, кор Веспасиан захватитіс власть, Империялӧн положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Провинцияясын мунісны восстаниеяс.
Неронӧн безумнӧя лотайтӧм понда государственнӧй казна вӧлі куш; армияын дисциплина уси.
Аслас чорыд да осторожнӧй политикаӧн Веспасианлы ёна регыдӧн удайтчис выльысь укрепитны Империяӧс.
Восстаниеяссӧ вӧлі пӧдтӧма.
Расходъяс чорыда чинтӧмӧн да налогъяс ладмӧдӧмӧн император бурмӧдіс финансъяс.
Воинскӧй дисциплина вӧлі бӧр восстановитӧма.
Империялысь границаяссӧ укрепитӧма.
Веспасианлӧн главнӧй мераӧн вӧлі римскӧй аристократиялысь составсӧ паськӧдӧм да выльмӧдӧм.
Та могысь сійӧ переселитіс Римӧ 1000 кымын озыр да знатнӧй семьяясӧс провинцияясысь да пыртіс найӧс сенаторскӧй да всадническӧй сословиеяс составӧ.
Тайӧ выль знатьыс должен вӧлі йитны Рим бердӧ провинцияясӧс да лоны императорскӧй властьлы мыджӧдӧн.
Иудеяын восстание.
Веспасиан дырйи вӧлі дзикӧдз пӧкӧритӧма Иудея, коді кыпӧдчыліс нӧшта 66-ӧд воын на Нерон дырйи императорскӧй чиновникъясӧн найӧс дзескӧдӧм вӧсна.
Иудея дыр да чорыда водзсасис.
Усмиряйтіс сійӧс Веспасиан, кодӧс Нерон мӧдӧдіс сэтчӧ армияӧн командуйтысьӧн.
Кор Веспасиан лои императорӧн, военнӧй операцияяс нуӧмсӧ поручитіс аслас пиыслы Титлы.
Тит вайӧдіс Иерусалим дорӧ свежӧй войскаяс да заводитіс осада.
Карсӧ вӧлі кытшалӧма куим пӧвсӧн кытшалысь стенаясӧн.
Сылӧн уна лыда олысьяс героическӧя защищайтчисны.
Но осадитӧм йӧз пӧвсын заводитчис страшнӧй тшыгъялӧм да та понда римляналы удайтчис, медбӧрын, захватитны карсӧ.
Иерусалимӧс вӧлі жугӧдӧма (70 воӧ миян эраын).
Би пытшкын пӧгибнитіс и сылӧн знаменитӧй храмыс.
Иудея вӧлі займитӧма римскӧй войскаӧн.
Империяӧс водзӧ ёнмӧдӧм нуӧдіс Веспасианлӧн преемникыс — Тит.
Сы дырйи Империяын лои страшнӧй бедствие — Везувий вулканлӧн извержение.
Извержение дырйи вӧлі тыртӧма Помпей да Геркуланум каръяс.
Бӧрынджык (ХIX нэмын) тайӧ каръяссӧ вӧлі археологъясӧн кодйӧма да сэтысь вӧлі аддзӧма бура сохранитчӧм улицаяс, керкаяс, бытӧвӧй предметъяс да сідз водзӧ.
Траян.
98-ӧд воӧ миян эраын императорскӧй трон вылӧ пуксис Империяын зэв тӧдчана полководецъяс пиысь ӧти — Траян.
Сійӧ вӧлі рӧднас Испанияысь.
Выль император ыджыд внимание обращайтліс итальянскӧй видзму овмӧс кыпӧдӧм вылӧ, коді I-ӧд нэм пом кежлӧ воис дзикӧдз усьӧмӧ.
Посни видзму овмӧс заводитіс бырны нӧшта Республика дырйи на, а ӧні пӧшти дзоньнас вӧлі поглотитӧма озыр йӧз гырысь поместьеясӧн.
«Латифундияяс (гырысь поместьеяс) пӧгубитісны Италияӧс», — гижліс римскӧй писатель Плиний миян эраса I нэмын.
Сійӧ торйыс жӧ вӧлі мунӧ и провинцияясын.
Нерон дырйи, например, квайт морт владейтлісны Африка провинция джынйӧн.
Италийскӧй видзму овмӧс усьӧмкӧд тыш нуӧдӧм могысь Траян сетавліс нуждайтчысь землевладелецъяслы му ньӧбӧм да овмӧс бурмӧдӧм вылӧ ссудаяс.
Тайӧ ссудаясысь босьтӧм процентъясыс мунлісны гӧль батьмамлысь челядьсӧ да сиротаясӧс воспитайтӧм вылӧ.
Траян сідзжӧ лэдзис закон, код серти сенаторъяс асланыс состояниеысь коймӧд пайсӧ дорысь не этшаджык долженӧсь вӧлі пуктыны Италия видзму овмӧсӧ.
Но тайӧ законыс вайӧдіс сӧмын посни землевладение тшӧт вылӧ латифундияяслӧн водзӧ паськалӧмӧ.
Нинӧм эз сет и государственнӧй благотворительность; низшӧй классъяслӧн положениеыс век ӧтарӧ омӧльтчис.
Внешньӧй политика.
Траян нуӧдліс дакъяс племякӧд, кодъяс овлісны ӧнія Румынияын, вир кисьтана кык война.
Дакияӧс вӧлі пӧртӧма римскӧй провинцияӧ да заселитӧма римскӧй колонистъясӧн.
Дакъяскӧд войнаысь унапӧлӧс эпизодъяс изобразитӧма колонна вылын, кодӧс сувтӧдліс Траян Римын.
Колоннаыс сійӧ эм на и ӧні.
Аслас олӧм помын Траян вӧчис ыджыд поход Парфянскӧй царстволы паныд, кӧні босьтіс некымын область.
Но тайӧ кадӧ римскӧй войскаяс тылын, Месопотамияын, ыпнитіс восстание.
Сійӧ сувтӧдіс водзӧ наступайтӧм да заставитіс Траянӧс бергӧдчыны бӧр.
Римӧ мунігӧн туй вылас сійӧ кулі (117-ӧд воӧ миян эраын).
Траян дырйи римскӧй империя воӧдчис аслас ортсыса ёнлун медвылыс тшупӧдӧдз.
Адриан.
Бюрократическӧй система развивайтӧм.
Траян бӧрын правитіс сылӧн родственник Адриан (117–138 воясӧ миян эраын).
Сійӧ ӧткажитчис пӧшти став завоеваниеяссьыс, кутшӧмъяс вӧліны Траянлӧн Парфянскӧй царствоын.
Медым видзны зэв ыджыд государствосӧ, ковмис Империялысь вывті ёна зэлӧдны став вынсӧ.
Сы вылӧ Империя эз нин вӧв способнӧй.
Адриан сувтіс мирнӧй политика туй вылӧ, сӧмын зілис укрепитны да видзны Империялысь существуйтан границаяссӧ.
Адриан дырйи развивайтчӧ управлениелӧн бюрократическӧй (чиновничӧй) система.
Тайӧ системаыс заводитіс тэчсьыны нӧшта медводдза императоръяс дырйи на.
Вывті ыджыд Империяӧн веськӧдлыны властьлӧн важ республиканскӧй органъяс ньӧти оз вӧлі шогмыны.
Колӧ вӧлі постояннӧй чиновничӧй аппарат.
Выборнӧй должностьяслӧн да и аслас сенатыслӧн значениеыс Адриан дырйи ёна усьӧ.
Главнӧй государственнӧй должностьясӧ Адриан назначайтліс юридическӧй образованиеа йӧзӧс, а сідзжӧ и императорскӧй канцелярияясын либӧ армияын дыр служитӧм йӧзӧс.
Еврейяслӧн восстание.
Адриан дырйи, 132-ӧд воӧ, кыптіс еврейяслӧн выль восстание.
Восстаниенас веськӧдліс Симон, прозвище сертиыс Бар-Кохба («Кодзувлӧн пи»).
Куим во нюжаліс еврейяслӧн асланыс независимость вӧсна тыш, кытчӧдз гырысь римскӧй вынъяслы эз удайтчы жугӧдлыны еврейскӧй армияӧс да пӧдтыны восстаниесӧ.
Иудеяӧс вӧлі дзикӧдз куштӧма (опустошитӧма).
Уна дас сюрс еврейясӧс вӧлі виӧма либӧ вузалӧма рабствоӧ, а Иерусалим кар вӧлі дзоньнас жугӧдӧма да сы местаӧ вӧлі стрӧитӧма выль кар.
Восстаниеяс пӧдтӧмӧн, провинцияясӧс нартитӧмӧн да государство пытшкын бюрократизм паськӧдӧмӧн императоръяс зільлісны ёнмӧдны Римскӧй державаӧс.
90 §. Римскӧй империя миян эраын II да III нэмъяс рубежын.
Варваръяскӧд тыш.
Марк Аврелий.
Империялӧн положение омӧльтчӧм.
Миян эраын 161-ӧд восянь 180-ӧд воӧдз правитіс император Марк Аврелий.
Сы дырйи Империялӧн положениеыс резкӧя омӧльтчис.
Население пыр ёнджыка гӧльмис, а государственнӧй казна пыр ёнджыка кушмис.
Нӧшта Марк Аврелий правитны заводитігӧн на голод, а сэсся страшнӧй чума, кодӧс вӧлі вайӧма Асыввывсянь, куштісны Империяӧс.
Та вӧсна государство разнӧй юкӧнъясын — Египетын, Галлияын — пыр кыптавлісны восстаниеяс.
Варваръяслӧн сюйсьӧм.
Эз кокньыдджык ло Империялӧн и ортсыса положениеыс.
Соседньӧй варварскӧй племяяс, Римлысь омӧльтчӧмсӧ аддзӧмӧн, заводитісны вӧчавны набегъяс сійӧ границаяс вылӧ.
Парфяна пырисны Сирияӧ.
Марк Аврелийлӧн полководецъяслы удайтчис найӧс сэтысь вӧтлыны, но заводитчӧм тшыгъялӧм да чума заставитісны римлянаӧс бӧр бергӧдчыны.
Парфянакӧд лои заключитны мир.
Нӧшта ӧпаснӧйджык вӧлі дыр нюжалана война сійӧ племяяскӧд, кодъяс овлісны дунайскӧй граница вылын.
Найӧ вуджисны граница вомӧн да воисны дзик Италия дорӧдзыс.
Наӧн займитӧм областьяссӧ вӧліны страшнӧ ёна опустошитӧма, олысьясӧс сё сюрсъясӧн нуисны пленӧ.
Императорлы вывті ыджыд трудӧн удайтчис вӧтлыны мырдӧн сюйсьӧм племяясӧс да регыд кад кежлӧ пӧкӧритны бӧр.
Пленнӧй варваръясӧс вӧлі овмӧдӧма римскӧй пограничнӧй территория вылӧ сійӧ мусӧ уджавны право сетӧмӧн, код вылын найӧ олісны.
Та вылӧ найӧ долженӧсь вӧлі служитны римскӧй войскаын.
Татшӧм мероприятиеыс колӧ вӧлі государстволӧн сьӧкыд положение понда.
Но бӧрынджык сійӧ лои Римлы вывті ыджыд опасность вайысьӧн.
Септимий Северлӧн монархия.
Миян эраын 193-ӧд воын императорскӧй властьсӧ захватитіс ӧти провинцияса наместник, Септимий Север.
Сійӧ вӧчис медбӧръя босьтчылӧм армияӧс да чиновничествоӧс ӧтувтӧмӧн ёнмӧдны государство.
Армияын вӧлі нуӧдӧма гырысь реформаяс.
Салдатъяслӧн положениеыс бурмис: налы разрешитӧма вӧлі имеитны семьяяс, кодъяс вермисны овны постояннӧй лагернӧй стоянкаяссянь матын.
Пограничнӧй местаясын Север разрешитліс салдатъяслы уджавны му.
Сыысь кындзи, налы вӧлі сетӧма позянлун воӧдчыны высшӧй команднӧй чинъясӧдз.
Север заводитіс бывшӧй военнӧй йӧз пиысь унаӧс пуктавны аслас канцелярияясӧ чиновникъясӧн.
Сенат сы дырйи воштіс ассьыс став значениесӧ.
Татшӧм ногӧн, Север мӧдліс правитны дзик салдатъяс да чиновникъяс пыр.
Шуӧны, мый кулігас сійӧ шуис аслас пиянлы: «Озырмӧдӧ салдатъясӧс, а став мукӧдъяс йывсьыс эн тӧждысьӧй!»
Сылӧн пи да преемник император Каракалла дырйи вӧлі нуӧдӧма зэв важнӧй мероприятие: Империяса став свободнӧй йӧзлы вӧлі сетӧма римскӧй гражданстволысь праваяс (212-ӧд воын миян эраын).
Тайӧ став мераяснас: армияӧс да чиновникъясӧс ӧтувтӧмӧн, Империяса став олысьяслы гражданство праваяс сетӧмӧн, армияын реформа нуӧдӧмӧн — кӧсйисны ёнмӧдны Империялысь положениесӧ.
Но ёнмӧдны сійӧс оз нин вӧлі позь.
Назревайтіс рабовладельческӧй стройлы паныд революция.
VI.
РАБЪЯСЛӦН РЕВОЛЮЦИЯ.
ВАРВАРСКӦЙ ЗАВОЕВАНИЕЯС ДА ИМПЕРИЯЛӦН ГИБЕЛЬ.
91 §. Революциялӧн матыстчӧм.
Империя существуйтан медводдза кыксё во чӧжӧн народнӧй массалӧн положениеыс пыр омӧльтчис.
Рим унджык ваявліс тӧваръяс, чем нулывліс.
Та вӧсна сьӧм вочасӧн мунліс Римысь, ценнӧй металлъяслӧн (зарнилӧн да эзысьлӧн) лыдыс да весыс чиніс, и та понда II-ӧд нэм помын нин заводитчис денежнӧй кризис.
Денежнӧй кризис губительнӧя действуйтліс торговля да ремеслӧ вылӧ.
Сыысь кындзи, найӧс торклісны вывті гырысь государственнӧй налогъяс.
Татшӧм ногӧн, торговля да ремеслӧ вочасӧн усины.
Видзму овмӧс сідзжӧ вӧлі воӧ усьӧмӧ.
Сиктса населениелӧн гӧльмӧмыс век ӧтарӧ содіс.
Колонъяс.
Рабскӧй труд дугдіс вайны рабовладелецъяслы воддза доходсӧ.
Рабъясӧс содержитӧм кутіс сувтны вывті вылӧ, а налӧн удж производительность важмоз кольлі улын.
Та вӧсна вуджлісны мулӧн посни съемщикъяс уджӧ.
Весиг и гырысь землевладелецъяс пыр тшӧкыдаджык заводитлісны торйӧдлыны ассьыныс имениеяссӧ посни участокъяс вылӧ да сетавны найӧс посни съемщикъяслы — колонъяслы арендаӧ.
Колонъясӧ веськавліс сиктса да карса беднота, кодлы некытчӧ вӧлі воштысьны.
Сыысь кындзи рабовладелецъяс мукӧддырйиыс пӧртавлісны колонъясӧ мыйкӧ-мында юкӧн асланыс рабъяс пӧвсысь.
Тайӧ став колонъяслӧн, кыдзи свободнӧйяс, сідзи и рабъяс пӧвсысь, положениеыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Муӧн пӧльзуйтчӧмысь найӧ долженӧсь вӧліны мынтыны сьӧмӧн либӧ сетны урожайлысь юкӧнсӧ.
Аренда дон пондіс кыптыны.
Сэтчӧ жӧ колонъясӧс рӧзӧритавлісны гырысь государственнӧй налогъяс.
Став тайӧтор бӧрас колонъяс вӧйлісны помещикъяслы долгӧ.
А ӧтчыд должникӧ веськалӧм бӧрын, найӧ сэтысь эз нин вермывны петны.
Татшӧм ногӧн, свободнӧй колон лоліс идеальнӧйӧн да эз вермы эновтны ассьыс мусӧ, кӧть весиг и кӧсйис; збыльвылас сійӧс ӧні вӧлі прикрепитӧма аслас участок бердӧ.
Рабствосянь пондісны вуджны зависимӧй крестьяна уджӧ.
Колон вӧлі джынвыйӧ крепостнӧй крестьянин.
Татчӧ содтӧд II нэм помсянь тшӧкмисны Римскӧй империяӧ унапӧлӧс племяяслӧн сюйсьывлӧмъяс.
Ставыс тайӧ вайӧдліс Империялысь кӧзяйственнӧй олӧмсӧ дзикӧдз расстроитчӧмӧ.
Петан туй вӧлі сӧмын ӧти — революцияын.
И сійӧ матыстчис, вочасӧн став вынъяссӧ ӧтувтӧмӧн: и рабъяслысь, и колонъяслысь, и варваръяслысь.
Рабъяслӧн да ремесленникъяслӧн восстаниеяс.
Варваръяслӧн сюйсьӧм (вторжение).
Миян эраын III нэм шӧрын Сицилияын ыпнитіс рабъяслӧн выль движение, кодӧс муртса вермисны пӧдтыны.
Самӧй Римас кыптіс карса ремесленникъяслӧн да рабъяслӧн восстание.
Восстание вӧлі сэтшӧм серьёзнӧй, мый сійӧс пӧдтігӧн правительственнӧй войска воштіс 7 сюрс воинӧс.
Татшӧм жӧ восстаниеяс мунлісны сійӧ кадӧ и Империяса мукӧд каръясын.
Содіс Рим вылӧ наступайтӧм и ортсысянь.
«Варваръяс» (германцы, галлъяс, персъяс, скифъяс) сюйсьывлісны Империяӧ.
260-ӧд воӧ миян эраын персъяскӧд тыш нуӧдігӧн вӧлі босьтӧма пленӧ император Валерианӧс.
Пленас сійӧ и кулі.
Варваръяс эз сӧмын усьласьны Империя граница вылӧ, но и пыравлісны ылӧдз пыдӧ.
Рейнскӧй да дунайскӧй пограничнӧй областьясын варварскӧй племяяс пондісны ӧтувтчавны гырысь союзъясӧ.
Улыс Дунай вылын явитчисны готъяс; Рейн вылын — франкъяс да саксы.
Дакияӧс римлянаӧн вӧлі дзикӧдз воштӧма;
Малӧй Азияӧс да Балканскӧй полуостровӧс страшнӧя опустошитісны готъяс, скифъяс да аваръяс.
Римлы паныд кыпӧдчис и Асыввыв: Парфия да Пальмира (Сирияын) государствояс.
Багаудъяслӧн восстание.
Рабовладельческӧй Римлы паныда тышын ортсыса вынъяслӧн (варваръяслӧн) да пытшкӧсса вынъяслӧн (рабъяслӧн да крестьяналӧн) ӧтувтчӧмыс муніс сё во дорысь дырджык.
Торъя нин тӧдчана сійӧ петкӧдчис Галлияын.
Миян эраын III нэм помын Галлияын заводитчис вывті ыджыд восстание.
Кыпӧдчысьясӧс шулісны «багаудъясӧн», галлъяс ногӧн сійӧ лоӧ «боевӧйяс», либӧ «борецъяс».
Налогъясӧн, сьӧкыд повинностьясӧн да императорскӧй чиновникъяс дзескӧдӧмъясӧн ӧтчаяниеӧдз вайӧдӧм народнӧй масса кыпӧдчис став Галлия пасьталаын.
Тані вӧліны и рабъяс, и колонъяс, и батракъяс пограничнӧй областьясысь.
Найӧ лӧсьӧдлісны настоящӧй армия, кӧні мууджалысьяс вӧліны пехота, а уна лыда пастухъяс вӧвъяс вылын — кавалерия.
Господскӧй поместьеяс да омӧля укрепитӧм каръяс вӧліны захватитӧмаӧсь багаудъясӧн да жугӧдӧмаӧсь.
Повзьӧм землевладелецъяс пышйисны некымын гырысь кар защита улӧ.
Кыпӧдчысьяс йӧзӧдісны Галлияӧс торйӧдӧмӧн да бӧрйисны императоръясӧн ассьыныс кык вождьӧс: Элианӧс да Амандӧс.
Багаудъяслы паныд вӧлі мӧдӧдӧма гырысь вынъяс, кодъяс мыйкӧдыра кежлӧ пӧдтісны восстание.
Но тайӧ восстаниеыс нӧшта некымын пӧрйӧ на кыптыліс да шымыртліс весиг Испанияӧс.
Ставнас, багаудъяслӧн восстание нюжаліс 150 во гӧгӧр.
Татшӧм массӧвӧй восстаниеясыс вӧліны революция матысмӧмлӧн да Римлӧн пӧгибнитны заводитчӧмлӧн признакӧн.
92 §. Диоклетиан.
Христианство.
Единодержавиелӧн ёнмӧм.
284-ӧд воӧ Империяын власть захватитіс дворцовӧй стражалӧн начальник Диоклетиан.
Сылӧн став политикаыс вӧлі веськӧдӧма императорлысь самодержавнӧй властьсӧ ёнмӧдӧм вылӧ да революция пӧдтӧм вылӧ.
Медым нӧшта ёнджыка кыпӧдны ассьыс авторитетсӧ, римскӧй императоръяс, Диоклетиансянь заводитӧмӧн, приказывайтлісны асьсӧ шуны «доминусӧн» (<lat>domіnus</lat>) — господинӧн, та вӧсна и властьлысь сійӧ формасӧ, коді сувтіс Римын Диоклетиансянь, шуӧны оз нин «принципатӧн», а «доминатӧн».
Императоръяс пондісны новлыны восточнӧй сяма озыр паськӧм, кытшавны асьнысӧ уна лыда придворнӧйясӧн, требуйтны аслыныс сетавны божескӧй почестьяс (коленопреклонениеяс).
Императорлӧн личность лыддьысьліс божественнӧйӧн, священнӧйӧн.
Диоклетиан да сійӧ преемникъяс дырйи сенат дзикӧдз дугдіс принимайтны участие Империяӧн управляйтӧмын.
Управление вуджис императорскӧй сӧветлы, кодлӧн шленъясыс вӧліны прӧстӧй чиновникъясӧн.
Татшӧм чиновникъяслӧн лыдыс вочасӧн ёна содіс.
Империяӧс нёль пельӧ юкӧм.
Правитан медводдза воясыс жӧ и Диоклетианлы петкӧдлісны, мый сылы ӧтнаслы оз позь справитчыны революционнӧй движениекӧд да Империя границаяс вылӧ варваръяс наступлениекӧд.
Та вӧсна сійӧ пуктіс аслыс куим отсасьысьӧс-соправительясӧс.
Быдӧн на пӧвсысь веськӧдліс Империяса урчитӧм областьӧн.
Татшӧм ногӧн, Римскӧй государство юксис нёль пельӧ.
Мыйкӧдыра кежлӧ удайтчис пӧдтыны восстаниеяс, вӧтлыны варварскӧй племяясӧс да выльысь укрепитны государстволысь границаяссӧ.
Пытшкӧсса реформаяс.
Тайӧ ставыс корліс гырысь средствояс да армияӧс ёнмӧдӧм.
Та вӧсна налогъяс вӧліны содтӧмаӧсь, кӧть чукӧртнысӧ найӧс гӧльмӧм населениесянь лоліс век сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Вӧлі лӧсьӧдӧма кыкпӧвса вот: подушнӧй, кодӧс чукӧртлісны быд верстьӧ мортлысь, да поземельнӧй, кодӧс чукӧртлісны му качество да ыджда серти.
Диоклетиан мӧдліс сідзжӧ бурмӧдны денежнӧй система.
Дороговизнакӧд тыш нуӧдӧм могысь сійӧ лӧсьӧдавліс донъяс медся важнӧй тӧваръяс вылӧ, а сідзжӧ урчитавліс удж вылӧ донъяс.
Но тайӧ законыс эз сет некутшӧм результат, да сійӧс лои отменитны.
Христианство.
Империялӧн напряжённӧй положениеыс тшӧктіс подозрительнӧя относитчыны став массӧвӧй движениеяс дінӧ.
Первойсӧ татшӧм движениеӧн вӧлі и христианство.
Христиана вылӧ гонение заводитчис нӧшта Нерон дырйи на, но торъя ёна ӧддзис Диоклетиан дырйи.
Христианство чужис миян эраса I-ӧд нэмын, кор римскӧй обществоын эксплоатируемӧй массаяс вӧлі ёна разочаруйтчӧм состояниеын.
Сэки ӧд революционнӧй движениесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Военнӧй диктатура дзескӧдліс народӧс.
Уджалысь йӧз эз аддзывны водзысь некутшӧм петан туй, материальнӧй положение налӧн пыр омӧльтчис.
Тайӧ подув вылын рабъяс, римскӧй беднота, пролетарийяс, посни ремесленникъяс пӧвсын пондісны паськавны религиознӧй настроениеяс.
Энгельс индӧ, мый христианство водзынсӧ вӧлі нартитана йӧзлӧн движениеӧн да чужис кыдзи рабъяслӧн, вольноотпущенникъяслӧн, гӧльяслӧн да праватӧмъяслӧн, либӧ Римӧн пӧкӧритӧм да личкӧм народъяслӧн религия.
Иудейскӧй религияын важысянь вӧлі «мессияӧ» («помазанникӧ») эскӧм.
Мессия — сійӧ богочеловек, коді быттьӧкӧ должен вӧлі явитчыны му вылӧ спаситны лёкысь да страдайтӧмысь морт рӧдӧс.
Мессия йылысь татшӧм жӧ представление вӧлі и некымын мукӧд религияясын.
Тайӧ став асыввывса религиознӧй представлениеяс миян эраса I да II нэмъясын ёна паськалісны и Римскӧй империя рытыввыв джынъяс.
Чорыд нарт улӧ личкӧм народнӧй масса, аслас положениеысь петан туй аддзытӧг, пондіс эскыны сыӧ, мый найӧс спаситас мессия.
Быдлаын явитчавлісны странствуйтысь пророкъяс да проповедникъяс.
Найӧ чуксавлісны народӧс лӧсьӧдчыны встретитны мессияӧс, коді должен накажитны озыръясӧс, пазӧдны Римскӧй государство, мирсӧ весавны биӧн да лӧсьӧдны му вылын «енлысь царство».
abu
Сэки вот народ пӧвсын и лӧсьӧдчис миф Иисус Христос йылысь, богочеловек йылысь, коді велӧдліс, мый колӧ покорнӧя терпитны страдайтӧмъяс, сы вӧсна мый став страдайтысьясыс да нартитӧм йӧзыс пӧлучитасны награда кулӧм бӧрас.
А грешникъясӧс лоӧ судитӧма вечнӧй мучение вылӧ.
Тайӧ мифыс лӧсьӧдсис асыввывса мифъяслӧн ён влияние улын.
Сійӧ тэчсис да ӧтисянь мӧдлы передайтсьывліс первойсӧ устнӧя и сӧмын нин бӧрынджык сійӧс вӧлі гижӧма.
Сійӧ кадся ни ӧти историческӧй произведениеын абу весиг ӧти кыв Иисус Христос олӧм йылысь.
Вичколӧн лоӧм.
Христосӧс веритысьяс, мӧдногӧн кӧ христиана, каръясын котыртісны неыджыд общинаяс.
Найӧ чукӧртчавлісны ӧтлаӧ проповедь да молитваяс нуӧдны, лӧсьӧдавлісны ӧтувъя сёйӧмъяс, отсавлісны мӧда-мӧдныслы корсьны удж.
Ӧти карса общинаяс заводитавлісны волысьны мукӧд каръяскӧд.
Татшӧм организация ас пытшкас кыскыліс зэв унаӧс карса беднота пӧвсысь, и регыд Империя пасьталаын лоины зэв уна христианскӧй общинаяс.
Но II да III-ӧд нэмъясын христианскӧй общинаясӧ пыр ёнджыка заводитӧны пырны эмбура олысьяс.
Государстволӧн нартитӧм пондіс лоны пыр ёнджыка терпитны вермытӧмӧн.
Сылысь сьӧкыдлунсӧ испытайтліс не сӧмын беднота, но и населениелӧн шӧр слӧйяс.
Та вӧсна тайӧ слӧйясыс сідзжӧ шыӧдчӧны христианство дінӧ.
Христианскӧй общинаясӧ озыр йӧз пырӧм понда и асьныс общинаясыс озырмӧны.
Сэні лоалӧны выборнӧй должностнӧй лицояс, кодъяс веськӧдлісны общинаяс овмӧсӧн: епископъяс, диаконъяс да мукӧдъяс.
Христианскӧй общинаяс Римскӧй империяын ӧтувтчӧны; создайтчӧ христианскӧй вичко.
Вичколӧн государствокӧд столкновение.
III-ӧд нэмын лоалӧны вичколӧн государствокӧд серьёзнӧй столкновениеяс.
Водзын государственнӧй власть этша обращайтліс внимание христиана вылӧ, кӧть христиана вылӧ первой гонение вӧлі нӧшта Нерон дырйи на.
Но III-ӧд нэмын положениеыс вежсис.
Римскӧй правительство видзӧдіс христиана вылӧ кыдзи бунтовщикъяс вылӧ, кодъяс паськӧдлісны странаын неспокойнӧй настроение.
Сыысь кындзи, правительство, сьӧмысь нуждайтчӧмӧн, артавліс босьтны сьӧмсӧ, христианалысь овмӧссӧ мырддьӧмӧн.
Со мый вӧсна III-ӧд нэмын христианаӧс преследуйтӧм ӧддзӧ: тупкалӧны христианскӧй общинаяс, оз лэдзны налы нуӧдавны богослужение, мырддялӧны овмӧсъяс, торъя ёна водзсасьысь христианаӧс казниталӧны.
Христианствоӧс признайтӧм.
Но Диоклетиан дырйи гонение вӧлі медбӧръяӧн.
Сылӧн преемникъясыс вичкокӧд миритчисны да асьныс примитісны христианство.
Христианствоӧс признайтны заставитіс необходимость.
Ӧтар боксянь, преследуйтӧмъяс пӧшти эз вайӧдлыны колана цельӧ, и христианалӧн лыдыс водзӧ век содіс.
Христиана унаӧн явитчисны армияын, высшӧй чиновникъяс пӧвсын да весиг императорскӧй дворын.
Мӧдар боксянь, христианскӧй вичко, сійӧ кадсянь, кор сэтчӧ пырисны озыръяс, вочасӧн вежис ассьыс характерсӧ.
Ӧні государстволы вӧлі выгӧднӧджык признайтны сійӧс, а сэсся сы вылӧ пыксьыны революциякӧд тышын.
Ӧд чужысь вичко пондіс народӧс кыскыны бокӧ классӧвӧй тышысь да ӧні кутіс чуксавны христианаӧс господаяслысь кывзысьны.
«Ті жӧ, рабъяс, кывзӧй асланыд господаяслысь, кыдзи енлысь», — лыддям ми христианскӧй книгаясысь.
Тадзи лоис вичкоӧс государствоӧн признайтӧм.
Христианство пондіс паськавны эз сӧмын римляна пӧвсын, но и варваръяс пӧвсын, аскӧдыс налы латинскӧй кыв, римскӧй культура, техника, литература, философия вайӧмӧн.
Та боксянь христианство ворсіс сэки ыджыд роль.
93 §. Константин да сылӧн преемникъяс.
Империялӧн киссьӧм.
305-ӧд воын висьысь Диоклетиан ачыс ӧткажитчис властьысь.
Империяӧн управляйтӧм вуджис сыкӧд тшӧтш веськӧдлысьяслы.
Регыд на костын заводитчис власть вӧсна тыш.
Миланскӧй эдикт.
Победительясӧн тайӧ тышысь петісны Константин да Лициний.
313-ӧд воӧ найӧ паныдасисны Миланын да заключитісны мӧда-мӧдныскӧд соглашение;
Константин пӧлучитіс аслас управление улӧ Запад, Лициний — Восток.
Сэні жӧ, Миланын, найӧ лэдзисны указ, код серти христианскӧй религия пӧлучитліс ӧткодь права важ римскӧй религиякӧд (Миланскӧй эдикт).
Константин.
Константин да Лициний костын сӧгласыс нюжаліс эз дыр.
Регыд на костын заводитчӧ тыш, и Лицинийӧс вӧлі дзикӧдз победитӧма.
Константин лои Империяын единодержавнӧй повелительӧн.
Константин дырйи самодержавие ёнмис.
Чиновникъяслӧн лыдыс соді.
Найӧс вӧлі юклӧма разрядъяс серти да пӧлучитісны унапӧлӧс титулъяс: «превосходительство», «сиятельство» да сідз водзӧ.
Чиновникъяс вӧліны продажнӧйӧсь; на костын паськавліс взяткаяс босьталӧм.
Колонъясӧс Константин дырйи вӧлі дзикӧдз прикрепитӧма му бердӧ, и найӧс закрепоститӧм ӧддзис.
Константинлӧн медся важнӧй мероприятиеяс пӧвсысь ӧтиӧн вӧлі Востокын столица лӧсьӧдӧм, Византия важ греческӧй колония местаӧ (330-ӧд воӧ миян эраын).
Карсӧ вӧлі шуӧма Константинопольӧн.
Столица вуджӧдӧмыс лои сы вӧсна, мый Империялӧн асыввыв джынйыс вӧлі экономика боксянь ёнджык да культурнӧйджык.
Сэтчӧ жӧ, Византиялӧн положениеыс вӧлі зэв удобнӧй географическӧй да военнӧй боксянь.
Кӧть ачыс Константин аслас олӧм помасьтӧдзыс эз примит христианство, но ассьыс челядьсӧ сійӧ воспитайтіс выль религия духӧн.
Сійӧ паськыда покровительствуйтіс христианскӧй вичколы: сы дырйи христианскӧй духовенствоӧс вӧлі мездӧма налогъясысь да повинностьясысь, церковнӧй общинаяслы сетӧма вӧлі право вӧчавны сделкаяс да наследуйтан право, епископъяслы вӧлі сетӧма судлысь право.
Церковнӧй ересьяс.
Агонистикъяслӧн движение.
Константин ёна отсавліс вичколы тыш нуӧдны ересьяскӧд (расколъяскӧд), кодъяслӧн характерыс тшӧкыда вӧвлі революционнӧй.
Ересьӧн шусьывліс течение, коді вӧлі враждебнӧй вичкоын господствуйтысь взглядъяслы.
Торъя уна ересьяс лоины миян эраса IV-ӧд нэмын сыкӧд йитӧдын, мый вичко озырмис да вӧлі признайтӧма государствоӧн.
Унаӧн христиана, торйӧн нин на пиысь сійӧяс, кодъяс вӧліны гӧльӧсьджык, усьласьлісны епископъяс озырлун вылӧ да найӧ роскошнӧй олӧм вылӧ и выступайтлісны вичкоӧс государствокӧд миритӧмлы паныд.
Зэв ён вӧлі агонистикъяслӧн движение.
«Агонистик» — «вера понда борец».
Тайӧ вӧліны североафриканскӧй рабъяс да колонъяс, кодъяс дубинаясӧн вооружитчӧмӧн ветлісны сиктысь сиктӧ.
Найӧ грӧмитлісны поместьеяс, вӧля вылӧ мездавлісны должникъясӧс да рабъясӧс.
Кор агонистъяс паныдавлісны кутшӧмкӧ богачлысь повозка, кодӧс сопровождайтлісны рабъяс-скороходъяс, найӧ пуксьӧдавлісны повозкаас рабъясӧс, а господаӧс тшӧктывлісны пышйыны экипаж водзвылын.
Константин кулӧм бӧрын мыйкӧ-мында кад кольӧм мысти выльысь заводитчис власть вӧсна дыр кад чӧжся ас костса тыш.
Юлиан.
Константинлӧн преемникъяс пӧвсысь ӧтиӧн вӧлі сылӧн племянник Юлиан (361–363 вояс миян эраын).
Христианаӧн сійӧс вӧлі нимтӧма «Отступникӧн» сыысь, мый язычестволы бара мӧдліс сетны сылысь воддза значениесӧ.
Христианскӧй вичко Юлиан дырйи должен вӧлі бӧр сетны языческӧй храмъяслы налысь мырддьӧм овмӧснысӧ, епископъяс лишитчисны суд правоысь, христианалы вӧлі запретитӧма велӧдны.
Но язычествоӧ бӧр бергӧдчыны Юлианлӧн босьтчылӧмыс эз удайтчы.
Сійӧс поддерживайтліс сӧмын жрецъяслӧн да греческӧй философъяслӧн неыджыд чукӧр, а населениелӧн став массаыс Юлиан реформа дінӧ относитчыліс враждебнӧя.
363-ӧд воын Юлиан пӧгибнитіс аслас ӧти поход дырйи.
Сы кулӧм бӧрын регыд Империя торъяліс кык пельӧ — Западнӧйӧ да Восточнӧйӧ.
Видзны государстволысь единство оз нин вӧлі позь.
94 §. Варварскӧй завоеваниеяс.
Римскӧй империялӧн усьӧм.
IV-ӧд нэм помын кык пельӧ торъялӧм Римскӧй империя дзикӧдз вынтӧммис да эз нин сэсся вермы кутны Империя гӧгӧрса племяяслысь натисксӧ.
Гуннъяс да вестготъяс.
Сійӧ кад кежлӧ Чёрнӧй море войвыв берегъяс вылын явитчис выль кочуйтысь народ — гуннъяс.
Вывті ыджыд ордаӧн найӧ вӧвъяс вылын верзьӧмӧн да додьясын мӧдӧдчисны рытыввылӧ.
Асланыс движение дырйи найӧ кыскисны ас бӧрсяныс асыввывса готъясӧс — остготъясӧс.
Рытыввывса готъяс (вестготъяс), кодъяс овлісны улыс Дунай районын, эз кӧсйыны подчинитчыны гуннъяслы.
Найӧ шыӧдчисны асыввывса император Валент дінӧ да корисны лэдзны налы вуджны Дунайсӧ и овмӧдчыны Империя территория вылӧ.
Валент сетіс сӧгласие, и вывті ыджыд племя вуджис Дунай.
Некымын сё сюрс вестгот овмӧдчисны римскӧй граница вылӧ.
Вестготъяслӧн восстание.
376 ӧд воын вестготъяс кыпӧдісны восстание Римлы паныд.
Найӧ мӧдӧдчисны Фракия кузя асланыс туй вылысь ставторсӧ опустошитӧмӧн.
На дінӧ ӧтлаасисны рабъяс, а сідзжӧ колонъяс да рабочӧйяс, кодъяс вӧліны прикрепитӧмаӧсь зарни перъянінъясӧ.
Найӧ индавлісны вестготъяслы озыр сиктъяс да гусяинъяс, кытчӧ местнӧй население дзебавліс ассьыс эмбурсӧ.
Император Валент ыджыд войскаӧн выступитіс вестготъяслы паныд, но Адрианополь кар дорын пӧлучитіс жестокӧй поражение и ачыс уси тышын (378 во).
Западса император мӧдӧдіс Востокӧ ассьыс медся бур полководецсӧ, Феодосийӧс, сылы Август титул сетӧмӧн.
Феодосий лӧньӧдіс вестготъясӧс да овмӧдчӧдіс найӧс Дунай вылӧ кыдзи союзникъясӧс, кодъяс вӧліны обязанӧсь сетны император распоряжение улӧ военнӧй отрядъяс.
Феодосий лои императорӧн, коді ӧтувтіс аслас киӧ став Империясӧ.
Феодосий кулӧм бӧрын (395-ӧд воӧ) Империя дзикӧдз юксис кык пельӧ.
Кулігас Феодосий сетіс Асыввывсӧ ӧти пиыслы, а Рытыввывсӧ — мӧдыслы.
Феодосий пиян дырйи заводитчис вестготъяслӧн выль восстание вождь Аларих веськӧдлӧм улын.
Тайӧ восстаниеыс ӧтувтліс ӧтлаӧ варваръяслысь да римляналысь вынъяссӧ.
Налӧн ӧтувъя ударъяс улын Римскӧй империя помӧдз киссис.
Революция ӧні мӧдіс побеждайтны.
Аларихӧн Рим босьтӧм.
Кор Аларих пырис Италияӧ да мӧдӧдчис Рим вылӧ, карса рабъяс, кодъяс вӧлі видзӧдӧны Аларих вылӧ, кыдзи найӧс мездысь вылӧ, войшӧркадӧ восьтісны сылы ворота.
Вестготъяс захватитісны кар (410-ӧд воӧ) и рабъяскӧд тшӧтш страшнӧя грабитісны.
Сэсся вестготъяс мунісны Италия лунвылӧ.
Сійӧ кадӧ Аларих кулі, а сылӧн преемникыс заключитіс соглашение императоркӧд да вестготъясӧс нуӧдіс Галлияӧ.
Аттила.
Миян эраса V-ӧд нэм джынйын Восточнӧй империя вылӧ уськӧдчисны гуннскӧй полчищеяс.
Наӧн веськӧдліс зэв тӧдчана вождь Аттила, кодӧс сійӧ кадся римскӧй писательяс шулісны «божий бичӧн».
Гуннъяс опустошитісны Империяӧс да, ыджыд выкуп босьтӧм бӧрын, мӧдӧдчисны Галлияӧ.
451-ӧд воын Каталаунскӧй равнина вылын асыввыв Галлияын найӧс паныдаліс ыджыд римскӧй ополчение.
Сійӧ вӧлі медсясӧ союзнӧй отрядъясысь, вестготъясысь, франкъясысь да мукӧд варварскӧй племяясысь.
Лоис чорыд сражение.
Предание серти, шоръяс, кодъяс визувтлісны равнина кузя, польтчылісны вирнас.
Кыкнанладорас лоины зэв гырысь воштӧмъяс.
Гуннъяслысь вынсӧ вӧлі орӧдӧма, и Аттила бӧр муніс Рейн сайӧ.
Мӧд вонас сійӧ куштіс Войвыв Италияӧс.
Италияысь бӧр мунігӧн туй вылас Аттила кулі.
Вандалъяс Африкаын.
V-ӧд нэм джынйын Рытыввывса империялӧн провинцияяс вӧліны займитӧмаӧсь унапӧлӧс племяясӧн.
Вестготъяс, кодъяс пырисны Испанияӧ, зырисны сэтысь вандалъяслысь племя.
Вандалъяс овмӧдчисны Войвыв Африкаын.
Сэсянь 455-ӧд воӧ найӧ уськӧдчисны Италия вылӧ да зэв ёна жугӧдісны Римӧс.
Сійӧ кадсянь «вандализм» кыв пондіс обозначайтны культуралысь памятникъяс жуглӧм.
Императорскӧй властьӧн сійӧ кадӧ распоряжайтчылісны варварскӧй армияса начальникъяс, кодъяс ас окота сертиныс пуктавлісны трон вылӧ императоръясӧс да чӧвтавлісны найӧс.
Ромул Августулӧс чӧвтӧм.
476-ӧд воӧ татшӧм армияяс пиысь ӧтилӧн вождь чӧвтіс медбӧръя римскӧй императорӧс, томиник Ромул Августулӧс.
476-ӧд во миян эраын лыддьыссьӧ Рытыввывса Римскӧй империялӧн существуйтан медбӧръя воӧн.
Империялӧн Асыввыв джынйыс окажитчис ёнджыка устойчивӧйӧн.
Но и сійӧ вӧчасӧн вежлаліс ассьыс чужӧмсӧ.
Сы пределъясӧ сюйсисны аваръяс да славяна.
Бӧрынджык найӧ артмӧдісны основнӧй населениесӧ Византийскӧй государстволысь, коді образуйтчис Асыввывса Римскӧй империя развалинаяс вылын.
abu
Рим пӧгибнитӧмлӧн помкаяс.
Римскӧй рабовладельческӧй общество пӧгибнитіс революция да варварскӧй завоеваниеяс ӧтувъя ударъяс улын.
«Рабъяслӧн резолюция, — шуис Сталин ёрт, — бырӧдіс рабовладелецъясӧс да отменитіс уджалысь йӧзӧс эксплоатируйтан рабовладельческӧй формасӧ» *.
* Сталин, <rus>Вопросы ленинизма</rus>, 10-ӧд изд., 527 листбок.
Рабовладельческӧй общество лӧсьӧдіс вылын культура, коді вӧчис человечество водзӧ развивайтчӧм вылӧ вывті ыджыд влияние.
Но эксплоатациялӧн рабскӧй способыс Империя дырйи лоис нин сылы водзӧ развивайтчӧмын тормозӧн.
Рабство мешайтліс техника, культура да наука развивайтчӧмлы.
Раб эз вӧв заинтересован аслас уджын, — сійӧ уджаліс мырдӧналӧмӧн.
Та вӧсна сылӧн уджыс вӧлі омӧля производительнӧйӧн.
Видзму овмӧсын рабскӧй труд вынтӧммӧдліс почвасӧ да чинтывліс урожайсӧ.
Рабство дырйи оз позь вӧлі лӧсьӧдны уджалан сложнӧй ӧрудиеяс, тонкӧй инструментъяс да машинаяс.
Эксплоатациялӧн рабскӧй способ некутшӧм мератӧг угнетайтліс уджалысь йӧзӧс, налы развивайтчыны некутшӧм позянлун сеттӧг.
А свободнӧйяслӧн уджыс презирайтчыліс.
Рабовладельческӧй овмӧслы ковліс, медым дугдывтӧг вӧліны выль свежӧй рабъяс.
Найӧс сетлісны, медсясӧ, война да пиратство.
Дугдывлытӧм войнаяс да грабежъяс куштывлісны дзонь странаясӧс да истощайтлісны налысь населениесӧ.
Татшӧм ногӧн, Империя помын рабство вайӧдіс производительнӧй вынъяс усьӧмӧ, а производительнӧй вынъяс усьӧмыс вайӧдіс рабовладельческӧй общество усьӧмӧ.
Рабствоӧс вежис феодально-крепостническӧй порядок.
Сыӧн воссьӧ классӧвӧй общество развивайтчӧмын выль листбок — Шӧр нэмъяслӧн история.
ДРЕВНЬӦЙ ИСТОРИЯ КУЗЯ ХРОНОЛОГИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦА.
Египет.
Вояс выль эраӧдз.
Египетын государствояс образуйтчӧм .... 3500 во гӧгӧрын.
Единӧй Египетскӧй царство образуйтчӧм .... 3200 во гӧгӧрын.
Пирамидаяс стрӧитны заводитӧм .... 2800 во сайын.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн восстание .... 1750 во сайын.
Тутмос III-лӧн завоевательнӧй походъяс заводитчӧм .... 1500 во сайын.
Египетӧс Персияӧн завоюйтӧм .... 525
Двуречье.
Вояс выль эраӧдз.
Шумерскӧй каръяслӧн образуйтчӧм .... 3500 во сайын.
Хаммурапи царлысь законъяс составляйтӧм .... 2000 во гӧгӧр.
Тиглат-Паласар III .... 745–727.
Ниневияӧс разрушитӧм .... 612
Ассириялӧн пӧгибнитӧм .... 605
Вавилониялӧн пӧгибнитӧм .... 538
Финикия.
Вояс выль эраӧдз.
Финикийскӧй каръяс-государствояслӧн (Тирлӧн да Сидонлӧн) кыптӧм .... 1000 во сайын.
Израильскӧй да Иудейскӧй царствояс.
Вояс выль эраӧдз.
Палестинаын Еврейскӧй царство образуйтӧм .... 1000 во гӧгӧрын.
Израильскӧй царстволӧн усьӧм .... 722
Иудеяӧс завоюйтӧм .... 586
Персия.
Вояс выль эраӧдз.
Дарий I .... 521–486.
Персияӧс Александр Македонскийӧн завоюйтӧм .... 330
Индия.
Вояс выль эраӧдз.
Каръяс-государствояс Индияын образуйтчӧм .... 3000 во сайын.
Браманъяслӧн господствуйтӧм .... 1000–500 вояс гӧгӧрын.
Чандрагупта .... 320–291
Ашока .... 263–226
Китай
Цинь-ши-хуанди .... 221–209 воясын миян эраӧдз
<rus>Восстание «Красных бровей»</rus> .... 18–23 воясын миян эраын.
<rus>Восстание «Желтых тюрбанов»</rus> .... 184 воясын миян эраын.
Греция.
Вояс миян эраӧдз.
Медводдза Олимпиада .... 776
Солонлӧн реформаяс .... 594
Клисфенлӧн реформаяс .... 509
Греко-персидскӧй войнаяс .... 500–449.
Марафон дорын тыш .... 490
Саламин дорын тыш .... 480
Афинскӧй морскӧй союзлӧн образуйтчӧм .... 478
Периклӧн правитӧм .... 445–430
Пелопоннесскӧй война .... 431–404
<rus>Никиев мир</rus> .... 421
Сицилийскӧй поход .... 415–413
Херонея дорын тыш.
Греческӧй независимостьлӧн пом .... 338
Александр Македонский .... 336–323
Селласия дорын тыш да Спартаын революция пӧдтӧм .... 221
Римӧн Грецияӧс завоюйтӧм .... 146
Рим.
Вояс выль эраӧдз.
Рим подулалӧмлы легендарнӧй дата .... 753
ХII таблицаа законъяс .... 451–450 вояс гӧгӧрын.
Плебейясӧн консульскӧй власть завоюйтӧм .... 366
Долговӧй рабство бырӧдӧм .... 326
Первой пуническӧй война .... 264–241
Мӧд пуническӧй война .... 218–201
Канны дорын тыш .... 216
Замы дорын тыш .... 202
Коймӧд пуническӧй война .... 149–146
Вириатлӧн восстание Испанияын .... 150–139 вояс гӧгӧрын.
Рабъяслӧн Сицилияын медводдза восстание .... 137–132
Аристониклӧн восстание Пергамын .... 133–130
Гракхъяслӧн движение .... 133–121
Рабъяслӧн Сицилияын мӧд восстание .... 104–100
Италийскӧй крестьянстволӧн восстание (союзническӧй война) .... 90–88
Суллалӧн диктатура .... 82–79
Серторийлӧн восстание Испанияын .... 80–71
Спартаклӧн восстание .... 74–71
Катилиналӧн Республикалы паныд заговор .... 63
Первой триумвират .... 60
Цезарӧс виӧм .... 44
Мӧд триумвират .... 43
Акциум дорын тыш .... 31
Августлӧн правитӧм .... Миян эраӧдзса 30 восянь миян эраын 14-ӧд воӧдз.
Вояс выль эраын.
Нерон .... 54–68
Титӧн Иерусалим жугӧдӧм .... 70
Траян .... 98–117
Марк Аврелий .... 161–180
Септимий Север .... 193–211
Империяса свободнӧй населениеӧн гражданство праваяс пӧлучитӧм .... 212
Рабъяслӧн революция заводитчӧм да варваръяслӧн сюйсьӧм .... III нэм.
Диоклетиан .... 284–305
Столицаӧс Константинопольӧ вуджӧдӧм .... 330
Вестготъяслӧн восстание .... 376–379
Империяӧс дзикӧдз кык пельӧ юкӧм .... 395
Римӧс Аларихӧн босьтӧм .... 410
Каталаунскӧй тыш .... 451
Ромул Августулӧс — медбӧръя римскӧй императорӧс чӧвтӧм .... 476
Древнекаменнӧй векса (палеолитса) ӧрудиеяс.
Бизонлӧн изображение (палеолитическӧй эпохаса пещернӧй живопись).
Новокаменнӧй векса (неолитса) ӧрудиеяс.
Мамонткӧд тыш (Васнецов картина вылысь).
Первобытнӧй общиналӧн стоянка.
Изобразительнӧй искусствояслӧн А. С. Пушкин нима музей (Москва).
Государственнӧй Эрмитаж (Ленинград).
Нил ю вылыс юкӧнын тростниклӧн заросльяс.
Египетын ӧнія шадуф.
Древньӧй Египетын полевӧй уджъяс.
Выліас — кӧдзӧм, уліас — вундӧм.
Богиня Исида.
Осирис ен.
Египетскӧй саркофаг.
Египетын кирпич вӧчӧм.
Египетын статуя мӧд местаӧ нуӧм.
Стеклӧ пӧльтысьяс уджалӧны (Египет).
Царскӧй гробницаяс-пирамидаяс.
Сиктса олысьясӧс, кодъяс оз мынтыны налогъяс, кывкутӧмӧ кыскӧм.
Щитъяса, копьёяса да черъяса египетскӧй пехота.
Египетскӧй стрелокъяс.
Колесница вылын царь, коді виалӧ врагъясӧс.
Азиатскӧй пленникъяс.
Рамсес II-лӧн статуя.
Иероглифическӧй гижӧда из; уліас — иероглифъяс, кодъяс петкӧдлӧны Птолемейлысь да Клеопатралысь нимъяс.
Писецлӧн статуя (Египет).
Египетын Исидалӧн храм.
Хаммурапи царь да Шамаш ен.
Вавилонскӧй плуг.
Ассирийскӧй воинъяс, кодъяс пӧльтӧм мехъяс вылын вуджӧны ю.
Ассирийскӧй царь Тиглат-Паласар осаждайтӧ кар.
Царь водзладорын таран жугӧдӧ карлысь стенасӧ.
Выліас пленникъяс, кодъясӧс сатшкӧма майӧгъяс йылӧ.
Ассирийскӧй воинъяс, кералӧм юръяс серти арталӧны виӧм врагъяслысь лыдсӧ.
Ассириецъясӧн кар босьтӧм да пленникъясӧс нуӧдӧм.
Вавилонскӧй клинописьлӧн развивайтчӧм.
Мардук ен побеждайтӧ чудовищеӧс.
Гильгамеш победитӧм левкӧд.
Ассурын Ану-Ададлӧн храм (реконструкция).
Хорсабадын ассирийскӧй царскӧй дворец (реконструкция).
Алфавитлӧн развивайтчӧм: шуйгавылас — финикийскӧй букваяс; шӧрас — древнегреческӧйяс; веськыдвылас — латинскӧйяс.
Финикийскӧй корабльяс.
Израильскӧй царь поклоняйтчӧ ассирийскӧй царлы.
Персидскӧй царь Дарий.
Персидскӧй воинъяс.
Древньӧй Индиялӧн карта.
Древнеиндийскӧй воинъяс.
Куим юра слӧн вылын Индра ен.
Будда статуяа индийскӧй храм.
Древнеиндийскӧй храм, кодӧс сизьдӧма-кодйӧма скалаясӧ.
Санскритскӧй гижӧд.
Древньӧй Китайлӧн карта.
Китайскӧй пещернӧй оланінъяс.
Грядковӧй культура.
Древнекитайскӧй кавалерия.
Великӧй китайскӧй стена.
Бронзаысь вӧчӧм священнӧй сосуд.
Китайскӧй гижӧдлӧн видъяс.
Конфуций.
Древньӧй Троялӧн стенаяс.
Фестысь вӧчӧм диск эгейскӧй гижӧдъясӧн.
Микенъясын Львиннӧй ворота.
Кносскӧй дворецлӧн развалинаяс.
Енъяслӧн да титанъяслӧн тыш.
Зевс.
Дорӧм Прометей да Атлант.
Геракл.
Афина.
Аполлон.
Артемида.
Геракллӧн Антейкӧд тыш.
Гомер.
Одиссей да сиренаяс.
Кыан станок сайын Пенелопа виччысьӧ Одиссейӧс.
Скифъяс (ваза вылын изображение).
Древнегреческӧй монетаяс.
Котӧртӧмӧн ордйысьӧмъяс.
Дискобол.
Олимпия (реконструкция).
Дельфы (реконструкция).
Тяжеловооруженнӧй греческӧй воин (гоплит).
Грецияын видзму овмӧс уджъяс.
Греческӧй всадникъяс.
Остракизм дырйи гӧлӧсуйтӧм вылӧ черепок (Фемистокл нимӧн).
Марафон дінын усьӧм афинскӧй воинъяслӧн гувывса курган.
Фемистокл.
Военнӧй греческӧй корабль.
Рынок вылӧ мунысь крестьянин; сы бӧрладорын раб нуӧ сылысь кӧлуйсӧ.
Рабъяс рудникъясын.
Перикл.
Древностьын афинскӧй акрополь (реконструкция).
Афинылӧн да Пирейлӧн план.
Парфенон храмлӧн пытшкӧсыс (реконструкция).
Дионис.
Греческӧй театр.
Эсхил.
Эврипид.
Софокл.
Дорическӧй стиля греческӧй храм.
Ионическӧй стиля колонна.
Коринфскӧй стиля колонна.
Геродот.
Сократ.
Платон.
Аристотель.
Эсхин.
Демосфен.
Александр Македонский.
Исса дінын кось.
Александрияын Фаросскӧй маяк (реконструкция).
Эллинистическӧй искусство.
Лаокоон.
Эллинистическӧй военнӧй техника.
Шуйгавылас — метательнӧй орудие; веськыдвылас — передвижнӧй осаднӧй башня.
Эллинистическӧй военнӧй техника.
Кӧльӧсаяса таран.
Этрусскӧй гробницаяс.
Этрусскӧй гӧрысь.
Капитолийскӧй волчица.
Ликторъяс — римскӧй консулъяслӧн охрана.
Легковооружённӧй римскӧй воин — пращник.
Самнитскӧй воинъяс.
Пирр — эпирскӧй царь.
Римскӧй легионер.
Весталка.
Римскӧй военнӧй корабль.
Ганнибал.
Ганнибал войскалӧн Рона ю вомӧн вуджӧм (ӧнія гравюра серти).
Рабӧс накажитӧм.
Кандалъяса раб.
Раблы ошейник; ошейник вылас гижӧма рабӧн владейтысьлысь нимсӧ.
Гладиаторъяс.
Римса вежласьысьяс (менялаяс).
Римскӧй торговӧй судно.
Римскӧй крестьянин гӧранінын.
Сицилия ді вылын каменоломняяс, кытчӧ йӧртлывлісны пӧкӧритчытӧм рабъясӧс.
Гракх вокъяс (ӧнія кадся скульптура).
Гай Марий.
Корнелий Сулла.
Серторийӧс виӧм (ӧнія гравюра серти).
Гладиаторъяслӧн тыш.
Лядьвейӧ копьёӧн ранитчӧм Спартак отбивайтчӧ бӧрладорсяньыс уськӧдчӧмысь (детальлӧн реконструкция помпейскӧй фреска вылын).
Кыпӧдчысь рабъяскӧд расправляйтчӧм. Картинаыс художник Бронниковлӧн (Государственнӧй Третьяковскӧй галерея).
Марк Туллий Цицерон.
Гней Помпей.
Гай Юлий Цезарь.
Сенатын Юлий Цезарӧс виӧм (ӧнія кадся художник картина вылысь).
Войска водзын Август висьталӧ речь.
Амфитеатрын представление.
Дикӧй зверьяскӧд тыш.
Меценатлӧн приёмнӧй (художник Бакалович картина вылысь).
Аппийлӧн туй.
Древньӧй Римлӧн план.
Колизей — зэв ыджыд амфитеатр, кодӧс стрӧитӧма Веспасианӧн да Титӧн (ӧнія кадся вид).
Империя кадся римскӧй форум (реконструкция).
Нерон.
Циркын представление бӧрын (ӧнія кадся художник картина вылысь).
Веспасиан.
Траян.
Адриан.
Римлянаӧн варварскӧй укрепление босьтӧм.
Император Марк Аврелий да подчинённӧй маркоманскӧй вождьяс.
Римляналӧн германцыкӧд тыш.
Аренда дон мынтысь колонъяс.
Диоклетиан.
Константин.
Римскӧй акведук (Южнӧй Франция).
{С. И. Ковалёв (комиӧдіс С. А. Мезенцева) @ Древньӧй мирлӧн история @ история @ С. И. Ковалёв. Древньӧй мирлӧн история @ 1957 @ }
С. И. КОВАЛЁВ
ДРЕВНЬӦЙ МИРЛӦН ИСТОРИЯ
ВВЕДЕНИЕ.
1 §. Мый изучайтӧ история.
Мирын ставыс вежсьӧ.
Зэв гырысь ледникъяс исковтӧны гӧраяс вывсянь; тасянь артмӧны юяс.
Юяс писькӧдӧны гӧраясті джуджыд ущельеяс.
Тӧвныр да зэр жуглӧны крепыд скалаяс...
Вежсьӧ и мортлӧн олӧмыс.
Уна тысяча во сайын йӧз шӧйтісны посни чукӧрӧн степьясті да вӧръясті.
Найӧ вӧлі вооружитчӧмаӧсь сӧмын паличьясӧн да изъясӧн и сьӧкыда шедӧдісны аслыныс сёян — кыйисны посни животнӧйясӧс да чукӧртісны сёйны туяна быдмӧгъяс.
Йӧзыс сэки ставнас зависитісны природаысь.
Найӧ олӧмлы век ӧтарӧ грӧзитіс опасность, мед эськӧ эз уськӧдчыны хищнӧй зверьяс, эз вӧв тшыгъялӧм да природалӧн грознӧй явлениеяс — наводнениеяс, вӧрса пӧжаръяс, вулканъяслӧн извержениеяс...
Ӧні морт омӧльджыка зависитӧ природаысь.
Сійӧ лоӧ сылӧн господинӧн.
Морт пӧкӧритӧ воздух, писькӧдӧ мупытшса туйяс.
Сійӧ создавайтӧ выль мореяс, вежӧ юяслысь визувтӧмсӧ да орошайтӧ пустыняяс, кӧні нинӧм эз быдмыв.
Но йӧз страдайтісны эз сӧмын сы вӧсна, мый вӧліны вынтӧмӧсь природакӧд тышын.
Найӧ страдайтісны мортӧс мортӧн угнетайтӧмысь, озыр йӧзлӧн насилиеысь, бесправиеысь, корысялӧмысь да безработицаысь.
И ӧнӧдз на капиталистическӧй странаясын уна миллион уджалысь йӧз олӧны капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн гнёт улын.
Найӧ уджалӧны на вылӧ да асланыс уджнас создавайтӧны налысь став озырлунсӧ.
СССР-ын миян абуӧсь капиталистъяс да помещикъяс, абу корысялӧм да безработица.
Сӧветскӧй народ стрӧитіс социализм, кӧні абу мортӧс мортӧн угнетайтӧм.
Ӧні Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын миян народ мунӧ водзӧ — коммунизмӧ.
Кыдзи ставыс тайӧ лои?
Кыдзи йӧз олісны важӧн?
Кыдзи да мыйла вежласис налӧн олӧмыс?
Кыдзи йӧз олӧны ӧні?
Тайӧ вопросъяс вылӧ ӧтветъяссӧ сетӧ история.
История — сійӧ ёна важся кадсянь да миян кадӧдз йӧзлӧн олӧм йылысь наука.
Сійӧ изучайтӧ, кыдзи олісны медводдза йӧз, кыдзи найӧ тышкасисны природакӧд; кыдзи найӧ изобретитісны уджалан орудиеяс да вочасӧн бурмӧдісны найӧс; кыдзи йӧз велалісны используйтны природасӧ асланыс интересъясын.
История изучайтӧ, кыдзи лоины озыръяс да гӧльяс, угнетательяс да угнетённӧйяс.
История висьталӧ, кыдзи угнетённӧйяс тышкасисны угнетательяскӧд свобода да шуда олӧм вӧсна, мыйла да кыдзи Сӧветскӧй Союзын уджалысь йӧз шедӧдісны угнетательяс вылын победа да стрӧитісны социализм.
История тӧдӧм отсалӧ миянлы гӧгӧрвоны, кыдзи вежсьӧ йӧзлӧн олӧмыс да мый вӧсна коммунизм должен победитны став мирын.
2 §. Кытысь ми тӧдам важ олӧмсӧ.
Кытысь нӧ ми тӧдам йӧзлӧн важ олӧм йылысь, событиеяс йылысь, кодъяс важӧн нин вӧлӧмаӧсь?
Важ олӧмыс оз вош некодлы тӧдлытӧг.
Зэв важӧн олысь йӧзсянь колисны унапӧлӧс предметъяс: уджалан орудиеяс, оружие, оланінъяслӧн колясъяс, гортса дозмук, украшениеяс.
Найӧс изучайтігӧн ми тӧдмалам, кыдзи овлісны йӧз важӧн.
Сы кындзи, важ событиеяссӧ гижӧма письменностьлӧн памятникъясӧ, кодъяс кольӧмаӧсь ӧнія кадӧдз: древньӧй авторъяслӧн произведениеясын, унапӧлӧс надписьясын, кодъясӧс вӧчӧма скалаясӧ, изъясӧ да мукӧд материалъясӧ.
Важ олӧмлӧн колясъясыс, кодъяс отсӧгӧн ми сійӧс изучайтам, шусьӧны историческӧй источникъясӧн, либӧ историческӧй памятникъясӧн.
Важ олӧмлысь уна памятникъяс шедӧдӧны му пытшкысь мусӧ кодйӧмӧн.
Корсюрӧ вӧлӧма сідзи, мый быдса каръяс пӧгибайтлӧмаӧсь, кодъясӧс вӧлі жуглӧма врагъясӧн либӧ землетрясениеӧн.
Уна тысяча во чӧжӧн налысь развалинаяссӧ тыртіс кыз му слӧй.
Учёнӧйяс кодйӧны сійӧс да аддзӧны карлысь колясъяссӧ, кодъясӧс изучайтігӧн найӧ восстанавливайтӧны сэні олысь йӧзлысь важ олӧмсӧ.
Важ олӧмлысь памятникъяссӧ татшӧм ногӧн шедӧдӧмнас да изучайтӧмнас занимайтчӧ археология.
Гырысь успехъяс шедӧдіс археология миян странаын.
Сӧветскӧй археологъяс вӧчисны замечательнӧй открытиеяс Средньӧй Азияын, Чёрнӧй море берегъясын, Закавказьеын, Сибирын.
Аддзӧма первобытнӧй мортлысь уджалан орудиеяс, древньӧй каръяслысь развалинаяс, древньӧй искусстволысь замечательнӧй произведениеяс.
Историческӧй памятникъяссӧ видзӧны музейясын.
СССР-ын эмӧсь уна музейяс: быд союзнӧй республикаын да пӧшти быд карын эмӧсь асланыс местнӧй музейяс.
Древньӧй историялысь памятникъяссӧ видзӧны миянын медсясӧ куим гырысь музейын: Москваын Историческӧй музейын да Изобразительнӧй искусствояс музейын да Ленинградын Государственнӧй Эрмитажын.
3 §. Кыдзи историяын артавсьӧ кад.
Важ олӧм изучайтігӧн ыджыд тӧдчанлун имеитӧ кад правильнӧя арталӧм.
Историяын вояс артавсьӧны кутшӧмкӧ важнӧй событиесянь.
Ми кутчысям сійӧ летосчислениеӧ, мӧдногӧн кӧ, сідзи арталам вояссӧ, кодӧс важӧн нин примитӧма мирын уна странаясын.
Тані вояссӧ арталӧны Иисус Христослӧн быттьӧкӧ чужан кадсянь.
Наукаӧн докажитӧма, мый збыльысьсӧ некутшӧм Христос эз вӧв.
Но войдӧр йӧзыс веритлісны сылы, веритлісны, мый сійӧ овлӧма, и сылысь чужан восӧ лыддьылісны зэв важнӧй событиеӧн.
Тайӧ восӧ кутісны лыддьыны эра заводитчӧмӧн, мӧдногӧн кӧ, кад — вояс арталӧмлы заводитчӧмӧн.
Став сійӧ кадыс, коді муніс эра заводитчӧмсянь миян лунъясӧдз, шусьӧ выль эраӧн.
Та вӧсна, кор кӧсйӧны определитны событиелысь датасӧ *, коді вӧлі эра заводитчӧм бӧрын, шуӧны: «Выль эраын сэтшӧмтӧ воын».
Событиеыс кӧ вӧлі эра заводитчытӧдз, шуӧны: «Выль эраӧдз сэтшӧмтӧ воын».
Выль эраын вояс арталӧмыс содӧ; выль эраӧдз вояс арталӧмыс чинӧ.
Кад арталӧмны быд дас во артмӧдӧ десятилетие; быд сё во — нэм; быд тысяча во — тысячелетие (видзӧд схема).
* Датаӧн шусьӧ кутшӧмкӧ событиелӧн кад.
ПЕРВОБЫТНӦЙ ЙӦЗЛӦН ОЛӦМ
4 §. Древньӧй кыйсьысьяс.
Му вылын морт лои уна сё тысяча во сайын.
Первойя йӧз вӧліны вынтӧмӧсь природа водзын.
Из, сьӧкыд зор, ёсь йыла бедь вӧліны налӧн сёян перъян орудиеясӧн.
Найӧ эз тӧдлыны ни му вӧдитӧм, ни скӧт видзӧм.
Грубӧй орудиеяс отсӧгӧн первобытнӧй йӧз ӧтвылысь кыйсисны, чукӧртісны плодъяс да вужъяс.
Паськӧмныс налӧн вӧлі виӧм зверьяс куысь, олісны прӧстӧй чомъясын либӧ пемыд пещераясын, кӧні век жӧ позис дзебсьыны кӧдзыдысь да дикӧй зверьяслӧн уськӧдчӧмысь.
Но уна тысяча во чӧжӧн, природакӧд сьӧкыд тышын морт вочасӧн бурмӧдіс аслас олӧмлысь условиеяссӧ.
Сійӧ велаліс пӧльзуйтчыны биӧн.
Первойсӧ йӧз босьтлісны бисӧ сотчысь пуясысь, кодъяс ӧзйылісны чардбиысь.
Сэсся бисӧ велалісны перйыны ӧти кос пу тор мӧд пу торйӧ зыртӧмӧн.
Би, мыйӧн кутісны пӧльзуйтчыны йӧз, имеитіс налы зэв ыджыд тӧдчанлун: би найӧс шонтіс, повзьӧдліс дикӧй зверьясӧс; бипур вылын лӧсьӧдӧм сёян вӧлі ёна чӧскыдджык да пӧтӧсаджык.
Морт вочасӧн велаліс обрабатывайтны из.
Изйысь вӧчӧм первойя орудиеясыс вӧліны зэв грубӧйӧсь.
Босьтлісны кутшӧмкӧ чорыд из, например биаиз, да сэтчӧ мӧд изйӧн кучкалӧмӧн ёсьтылісны сійӧс.
Артмыліс кузькодь да ёсь йыла кусӧк.
Сійӧс босьтлісны кианыс да действуйтлісны сійӧн черӧн моз.
Изйысь вӧчлісны сідзжӧ вӧсни пластинкаяс, мыйӧн пӧльзуйтчылісны пуртӧн моз.
Сёрӧнджык кутісны вӧчны унапӧлӧсджык орудиеяс, и найӧс бурджыка обрабатывайтлісны.
Лоӧны изйысь вӧчӧм черъяс, кодъясӧс кӧртавлісны пу воропӧ, копьёяслы наконечникъяс.
Чери да животнӧйяс кыйӧм могысь лыысь вӧчӧны гарпунъяс *, паськӧм вурӧм вылӧ емъяс.
Медбӧрын, изйысь вӧчӧм орудиеяссӧ заводитӧны шлифуйтны, мӧдногӧн кӧ, вӧчны налысь вылыссӧ рӧвнӧйӧн да шыльыдӧн.
Изйысь вӧчӧм орудиесӧ шлифуйтісны мӧд изйӧн либӧ лыаӧн зыртӧмӧн.
* Гарпун — пиньӧсь копьё, кодӧс кӧртавлісны гез помӧ.
Первобытнӧй йӧз кутісны кыйсьыны бурджыка, кор налӧн лои ньӧввуж.
Ньӧввужйысь лэдзӧм ньӧвнас позьӧ вӧлі вины зверӧс либӧ лэбачӧс ёна ылысяньджык.
5 §. Ӧтувъя удж да ӧтувъя собственность.
Изйысь да лыысь вӧчӧм уджалан орудиеяс вӧліны зэв на несовершеннӧйӧсь.
Найӧ ӧдйӧ ныжмисны либӧ жугласисны.
Найӧ отсӧгӧн йӧзлы оз позь вӧлі действуйтны ӧткӧн.
Быд делӧ — мед кӧть кыйсьӧм, чери кыйӧм, оланін стрӧитӧм — требуйтіс ӧтувъя, коллективнӧй удж.
Кыйсигӧн, например, кыйсьысьяс юксьылісны кык отряд вылӧ: ӧтияс вӧтлывлісны зверсӧ, мукӧдъяс лыйлісны сылы копьёясӧн, шыблавлісны изъясӧн.
Сы вӧсна мый йӧз уджалісны ӧтвылысь, то и асланыс уджӧн вӧчӧм продуктсӧ найӧ лыддисны кыдзи ӧтувъя коллективнӧй собственность.
Ӧтувъя собственностьӧн вӧлі сідзжӧ му, ва да вӧр, кӧні йӧз кыйсисны либӧ чери кыйисны, чорыд сорта из, мыйысь вӧчлісны уджалан орудиеяс.
Сӧмын кутшӧмсюрӧ оружие, например ньӧввуж, принадлежитіс торъя йӧзлы.
6 §. Древньӧй йӧзлӧн кыв.
Первобытнӧй обществоын йӧзлӧн ӧтувъя удж вайӧдіс сыӧ, мый лои коланлун висьтавны ёрта-ёртныслы ассьыныс мысльяссӧ.
Тадзи артмис морт сёрни кыдзи йӧзлӧн ёрта-ёртныскӧд общайтчан средство.
Первобытнӧй йӧзлӧн сёрниыс вӧлі зэв несовершеннӧй.
Сёрнитісны этша кывъясӧн.
Тайӧ этшаник кывъяснас йӧз нимтісны сӧмын налы медся колана предметъяссӧ да действиеяссӧ.
Кывйыслӧн звукъясыс вӧліны грубӧйӧсь: найӧ вӧліны животнӧйяслӧн горзӧм кодьӧсь.
Но первобытнӧй йӧз резкӧя торъялісны животнӧйясысь: найӧ вӧчалісны орудиеяс да пӧльзуйтчисны наӧн, медым шедӧдны сёян да тышкасьны врагъяскӧд.
Морт сёрни вочасӧн кутіс развивайтчыны: звукъясыс сылӧн лолісны членораздельнӧйджыкӧсь, кывъяслӧн лыдыс пыр содіс.
Тайӧ кокньӧдіс йӧзлысь ӧтувъя уджсӧ.
Кывкӧд тшӧтш развивайтчисны и йӧзлӧн мысльясыс, сы вӧсна мый йӧз вермисны выражайтны да висьтавны ассьыныс мысльяссӧ сӧмын кывъяс отсӧгӧн.
7 §. Кыдзи лои религия.
Природакӧд тышын первобытнӧй йӧз вӧліны дзик вынтӧмӧсь.
Найӧ зэв ёна полісны гымалӧмысь да ураганъясысь, ставсӧ жуглысь наводнениеясысь да вулканъяслӧн извержениеясысь.
Найӧ эз гӧгӧрволыны, мыйысь артмылісны природалӧн тайӧ явлениеясыс, да эз вермывны найӧс объяснитны.
Да и асланыс олӧмын йӧз пыр ӧтарӧ паныдасьлісны сэтшӧм страшнӧй событиеяскӧд, кыдзи, например, висьӧм либӧ кулӧм, кодъясӧс найӧ эз гӧгӧрволыны.
Природалӧн грознӧй да ставсӧ жуглысь вынъяскӧд тшӧтш вӧліны и мукӧдъяс, кодъяс вайлісны йӧзлы эз лёкӧс, а бурӧс.
Сідз, шонді югдӧдіс да шонтіс; сылӧн югӧр улын ловзьӧ вӧлі став природаыс.
Юяслӧн бурнӧя ойдӧмыс вайліс ыджыд вред му вӧдитысьяслы, но тайӧ жӧ юясыс орошайтлісны муяс да тыртлісны найӧс плодороднӧй ил слӧйӧн.
Природалысь явлениеяссӧ гӧгӧрвотӧг, наӧн управляйтны кужтӧг да наысь полӧмӧн морт чайтліс, мый найӧс вӧчӧны кутшӧмкӧ высшӧй, сверхъестественнӧй вынъяс.
Тайӧ вынъяссӧ йӧз шуисны енъясӧн.
Сы вӧсна, мый морт поліс сверхъестественнӧй вынъясысь, сійӧ надейтчис бурӧдны найӧс поклонениеясӧн, молитваясӧн либӧ жертваясӧн (пӧдаркиӧн).
Енъяслы веритӧм да налы поклоняйтчӧм шусьӧ религияӧн.
8 §. Первобытнӧй орда да первобытнӧй род.
Сы вӧсна, мый уджыс вӧлі коллективнӧйӧн, первобытнӧй йӧз некор эз овны ӧткӧн либӧ неыджыд семьяӧн, а пыр некымын дас либӧ некымын сё морта группаӧн.
Первойсӧ тайӧ группаясыс эз вӧвны прочнӧйӧсь да постояннӧйӧсь: найӧ кокниа торъявлісны да бӧр ӧтлаасьлісны.
Первобытнӧй йӧзлӧн татшӧм медводдза объединениеясыс шусьӧны первобытнӧй ордаӧн.
Но ӧтувъя удж пыр ёнджыка ӧтувтіс йӧзӧс.
На костын артмӧ родство.
Первобытнӧй йӧзлӧн татшӧм группаыс, коді ӧтвылысь уджаліс да вӧлі йитчӧма родствоӧн, шусьӧ родӧн.
Родъяс эз овны ӧти местаын, пӧткаяс да сёйны туяна быдмӧгъяс корсьӧм могысь найӧ вежлалісны ассьыныс стоянкаяссӧ.
Первобытнӧй родын ыджыд тӧдчанлун босьтісны нывбабаяс.
Сэки, кор мужичӧйяс мунлісны кыйсьыны, мукӧддырйи некымын лун кежлӧ, стоянкаясӧ кольччылісны нывбабаяс.
Найӧ вотісны быдмӧгъяс да кыйисны посни животнӧйясӧс, гӧтӧвитісны да юклісны сёян, стрӧитісны лыскысь чомъяс, пестылісны да пыр видзисны би, тӧждысисны челядь вӧсна.
9 §. Кыдзи лои му вӧдитӧм да скӧт видзӧм.
Кыдзи лои му вӧдитӧм.
Сёйны туяна дикорастущӧй быдмӧгъяссӧ (плодъяс, вотӧс, злакъяс) чукӧртісны медсясӧ нывбабаяс.
Тайӧ делӧын найӧ чукӧртісны уна полезнӧй сведениеяс.
Сідз, найӧ казялісны, мый муӧ кӧ веськалас кӧйдыс, то кутшӧмкӧ кад мысти сэтысь быдмас выль быдмӧг.
Сэки нывбабаяс мӧдісны шыблавны кӧйдыссӧ небзьӧдӧм му вылӧ да киськавны найӧс.
Тадзи артмис му вӧдитӧм.
Первойсӧ тайӧн занимайтчисны сӧмын нывбабаяс.
Стоянка дінын найӧ кодйылісны ёсь йыла беддьӧн неыджыд му участок, кӧдзлісны сэтчӧ да быдтылісны быдмӧгъяс.
Мыйкӧ дыра мысти ёсь йыла бедьсӧ вӧчисны бурджыкӧн: бедь помас кутісны крепитны пӧперегӧн ёсь из — бедьсьыс артмис кокан.
Кыдзи лои скӧт видзӧм.
Сэки, кор нывбабаяс занимайтчисны му вӧдитӧмӧн, мужичӧй-кыйсьысьяс кипомӧ велӧдісны дикӧй животнӧйясӧс.
Артмывліс сідзи, мый кыйсигӧн виӧм животнӧйлӧн кольлісны пияныс.
Кыйсьысьяс кутавлісны найӧс ловйӧн да вайӧдлісны сьӧрсьыныс.
Животнӧйяс быдмылісны, велавлісны морт дінӧ да лолісны кипом животнӧйясӧн.
Овлывліс и сідз, мый кыйсьысьяс йӧршитлісны потшӧминъясӧ быдса стада.
Животнӧйяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ виавлісны сёян вылӧ, а мукӧдъяссӧ кольлісны ловйӧн, и найӧ вочасӧн велавлісны морт дінӧ.
Кипом, мӧдногӧн кӧ, гортса животнӧйяс вайлісны мортлы ыджыд пӧльза.
Понъяс видзисны стоянкаяс да отсалісны кыйсьыны; порсь яйысь гӧтӧвитісны сёян; гырысь скӧт сетіс йӧв, яй, кучик да вӧлі кыдзи уджалан вын.
Вот мый вӧсна йӧз кутісны быдтыны гортса животнӧйясӧс.
Тадзи заводитчис скӧт видзӧм.
10 §. Му вӧдитысьяслӧн род.
Му вӧдитӧмлӧн да скӧт видзӧмлӧн тӧдчанлун.
Кыйсьӧм вӧлі случайнӧй характера: талун сійӧ вӧлі удачнӧйӧн, и йӧз вӧліны пӧтӧсь, а сэсся овлывліс, мый некымын недель чӧж кыйсьысьяс эз вайлыны гортаныс некутшӧм кыйдӧс.
Татшӧм пӧраас ковмывліс сёйны сӧмын вотӧс да вужъяс.
Татшӧм условиеяс дырйи оз позь вӧлі нуӧдны правильнӧя лӧсьӧдӧм овмӧс: заптыны прӧдуктаяс да вӧчны водзӧвылӧ кутшӧмкӧ расчётъяс.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм пыртіс йӧз олӧмӧ уна вежсьӧмъяс.
Ӧні морт ёна этшаджык зависитіс случайностьясысь.
Му вӧдитӧмысь да скӧт видзӧмысь прӧдуктаяс ёна отсалісны овмӧсын, а сёрӧнджык босьтісны сэні первой места; кыйсьӧм жӧ кутіс воштыны воддза тӧдчанлунсӧ.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм вӧсна йӧз шочджыка вежлалісны олан местаяссӧ, найӧ заводитісны стрӧитавны постояннӧй оланінъяс, вӧчлісны лишалысь прӧдуктаясысь запасъяс.
Йӧзлӧн олӧмыс бурмис.
Материнскӧй да отцовскӧй род.
Му вӧдитӧм, коді вӧлі нывбабаяс киын, кыпӧдіс родын налысь тӧдчанлунсӧ.
Животнӧйясӧс кипомӧ велӧдӧм дыр кежлӧ кольліс мужичӧй-кыйсьысьяслӧн случайнӧй занятиеӧн.
Аслас тӧдчанлун сертиыс сійӧ уступайтіс полезнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧмлы.
Коканӧн му вӧдитан кадӧ нывбабаяс лоисны родӧс главнӧй вердысьясӧн, мый и кыпӧдіс став делӧясын налысь тӧдчанлунсӧ.
Родын медпӧрысь нывбаба-мам распоряжайтчис овмӧсӧн, сылысь мнениесӧ кывзісны став вопросъяс решайтігӧн.
Татшӧм родыс шусьӧ материнскӧйӧн.
Но материнскӧй род вӧлі сӧмын сэки, кор мусӧ вӧдитісны коканӧн.
Му вӧдитӧм развивайтчис водзӧ, появитчис первобытнӧй плуг (гӧр).
Тайӧ вӧлі ыджыд ёсь увъя прӧстӧй пу тор.
Пусӧ кыскисны муті, а увйыс вӧчліс бӧрӧзда, кытчӧ шыблавлісны кӧйдыс.
Плугсӧ первой кыскывлісны кинаныс нывбабаяс, но сэки, кор гӧрӧм муыс пыр содіс, татшӧм способыс эз нин туй.
Плугас кутісны доддявны велӧдӧм животнӧйясӧс, медсясӧ ӧшъясӧс.
Тайӧ отсаліс скӧт видзӧм развивайтчӧмлы, мыйӧн занимайтчисны мужичӧйяс.
Та вӧсна плугӧн му вӧдитӧмыс ёна кыпӧдіс род олӧмын мужичӧйяслысь тӧдчанлунсӧ.
Родын медпӧрысь мужичӧй-бать лоӧ ӧні родын юрнуӧдысьӧн.
Мужичӧйяс дӧзьӧритлісны уджалысь скӧтӧс, гӧрлісны да кӧдзлісны, веськӧдлісны став родӧвӧй овмӧсӧн.
Нывбабаяслы кольлісны овмӧсын кутшӧмсюрӧ делӧяс: сёян гӧтӧвитӧм, паськӧм да гортса дозмук лӧсьӧдӧм, оланін стрӧитӧм.
Татшӧм родыс шусьӧ отцовскӧйӧн.
Му вӧдитысьяслӧн родӧвӧй община.
Отцовскӧй род дырйи оседлӧй му вӧдитысьяс олісны гырысь родӧвӧй общинаясӧн.
Быд община состоитіс ӧти либӧ некымын родысь.
Родӧвӧй община оліс посёлокын, код гӧгӧр вӧлі кодйӧма рӧв да лэптӧма му, медым видзны асьнысӧ враглӧн да зверьяслӧн уськӧдчӧмысь.
Мукӧддырйи татшӧм посёлокъяссӧ стрӧитлісны тыяс шӧрӧ: пыдӧсас сюявлісны сваяяс, на вылӧ тэчлісны настил да вӧчлісны оланінъяс.
Посёлокыс ӧтлаасьліс берегкӧд поскӧн, кодӧс идравлісны опасность дырйи.
Родӧвӧй общинаса олысьяслӧн главнӧй занятиенас вӧлі му вӧдитӧм, а скӧт видзӧм ворсіс подсобнӧй роль.
Муясыс да гортса животнӧйясыс вӧліны ӧтувъя собственностьын.
Община делӧясӧн веськӧдліс родлӧн выборнӧй глава, родӧвӧй старейшина.
Сійӧ назначайтіс йӧзӧс удж вылӧ, юкліс добыча да чукӧртӧм прӧдуктаяс, решайтіс общинаса членъяс костын споръяс.
Племя.
Некымын родственнӧй община составляйтлісны племя.
Племя юрнуӧдысьӧн вӧлі вождь, коді веськӧдліс племяӧн война дырйи.
Вождькӧд тшӧтш племяӧн веськӧдліс старейшинаяслӧн сӧвет, кытчӧ пырлісны быд общиналӧн родӧвӧй старейшинаяс.
Медся важнӧй делӧяссӧ решайтіс племеннӧй собрание, кытчӧ пырӧны вӧлі племяса став верстьӧ мужичӧйяс.
Племеннӧй собрание объявляйтліс война да заключайтліс мир, бӧрйыліс вождьӧс да судитліс медся ыджыд преступлениеясысь, например изменаысь.
Первобытно-общиннӧй строй.
Зэв кузь да сьӧкыд вӧлі туйыс, кодӧс муніс человечество первобытнӧй кыйсьысьяслӧн бродячӧй олӧмсянь му вӧдитысьяслӧн оседлӧй олӧмӧдз.
Эз ӧткодь вӧв йӧзлӧн олӧмыс тайӧ историческӧй туйыслӧн заводитчигӧн да помасигӧн.
Но налӧн общественнӧй порядокъясыс вежсисны этша: йӧз медсясӧ уджалісны коллективнӧя, вӧлі коллективнӧй собственность да эз вӧв мортӧс мортӧн угнетайтӧм.
Йӧзлӧн татшӧм общественнӧй стройыс, коді вӧлі налӧн история заводитчан кадӧ, шусьӧ первобытно-общиннӧй стройӧн.
ДРЕВНЬӦЙ ВОСТОК
1. ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПЕТ.
11 §. Египетлӧн природа да населениелӧн занятие ёна важӧн.
Африка асыв-войвылын, степьясті да пустыняясті, визувтӧ лунвывсянь войвылӧ ыджыд, уна ваа Нил ю.
Аслас течениеас Нил вӧчӧ векньыдик долина, код гӧгӧр сулалӧны гӧраяс.
Тайӧ долинаыс шусьӧ Египетӧн.
Быд во, гӧраясын лым сылӧм да Нил йылын зэв кузя зэрӧм вӧсна, Нил петӧ берегъяссьыс да ойдӧдӧ пӧшти став Египетсӧ.
Наводнениеыс кыссьӧ июльсянь ноябрӧдз.
Ва усьӧм бӧрын долинаас кольӧ ил, коді артмӧ сісьмысь тропическӧй быдмӧг колясъясысь да горнӧй порода частицаясысь; ставсӧ тайӧс вайӧ ю визулыс.
Тайӧ илыс вӧчӧ Египетлысь почвасӧ зэв плодороднӧйӧн.
10 тысяча во сайын кымын Нил ю пӧлӧн овмӧдчисны йӧз.
Тайӧ вӧліны Египет гӧгӧрса степьясысь первобытнӧй кыйсьысьяс.
Степьясын климат кутіс лоны пыр косджыкӧн, и найӧ кутісны пӧрны лыаысь артмӧм пустыняясӧ.
Та вӧсна йӧзлы быть лои эновтны важ кыйсян местаяссӧ да лэччыны Нил долинаӧ.
Тані налы ковмис нуӧдны природакӧд зэв чорыд тыш.
Нюрсялӧм долинаын климатыс эз вӧв бур, юыс вӧлі тырӧма крокодилъясӧн, берегпӧлӧнса раскын олісны хищнӧй зверьяс — левъяс да пантераяс.
Египетлӧн плодороднӧй почваыс вермис сетны озыр урожайяс, но та могысь сійӧс колӧ вӧлі косьтыны.
И вот йӧз кутісны вочасӧн босьтавны гӧрны позяна мусӧ нюръясысь да раскысь.
Почвасӧ косьтӧм могысь найӧ кодйывлісны каналъяс, а сы могысь, медым эз вӧвны наводнениеяс, вӧчавлісны плӧтинаяс.
Посёлокъяс стрӧитсявлісны вылі местаясын, и наводнениеяс дырйи на костті ветлӧдлісны пыжӧн либӧ векньыдик насыпьяс кузя.
Самӧй Египетас зэръяс овлӧны зэв шоча, сы вӧсна мый рытыввывсянь да асыввывсянь сійӧс кытшалӧны пустыняяс.
Та вӧсна Ниллӧн ойдӧмыс — дзик ӧти источник сы вылӧ, медым орошайтны муяс да садъяс.
Наводнение помасьӧм бӧрын Египетын пуксьӧны жар лунъяс, и почваыс косьмӧ.
Тайӧ кадӧ (ноябрь — февраль) кӧдзан кадӧ, а сідзжӧ нянь воигӧн — орошайтӧм вылӧ употребляйтлісны нильскӧй ва, кодӧс вӧлі чукӧртӧма ытва дырйи искусственнӧй тыясӧ.
Муяс вылӧ да садъясӧ насянь вӧлі кодйӧма каналъяс, кодъяс кузя лэдзлісны васӧ.
Сы серти, кутшӧма ойдліс Нил да кутшӧм уджъяс нуӧдсьывлісны муяс вылын, египтяна юклісны восӧ куимпельӧ: 1) ытва кад (июль — октябрь), 2) кӧдзан кад да нянь воан кад (ноябрь — февраль), 3) вундан кад да кос поводдя кад (март — июнь).
Му вӧдитӧм вӧлі древньӧй Египетса населениелӧн главнӧй занятиеӧн.
Ниллысь долинасӧ кытшалӧма гӧраясӧн.
Сэтысь перйылісны унапӧлӧс из.
Изйысь египтяна вӧчлісны уджалан орудиеяс да сосудъяс.
Из вӧлі зэв бур стрӧитчан материалӧн.
Египет да Краснӧй морекостса пустыняысь перйылісны ыргӧн да зӧлӧта.
Египетын вӧліны рощаяс, кӧні быдмисны финиковӧй пальмаяс да акацияяс, Нил берегъяс пӧлӧн быдмисны ва быдмӧгъяс — папирус да лотос.
Но Египетын эз вӧв стрӧитчан вӧр, и та вӧсна пуыс вӧлі зэв дона.
12 §. Рабъяс да рабовладелецъяс.
Озыръяс да гӧльяс.
Рабъяс да рабовладелецъяс.
Сійӧ зэв ылі кадӧ, кор йӧз заводитісны косьтыны Ниллысь долинасӧ, найӧ олісны первобытно-общиннӧй стройӧн.
Нюрсялӧм почвасӧ косьтӧм вылӧ, каналъяс кодйӧм вылӧ, плотинаяс да искусственнӧй водоёмъяс стрӧитӧм вылӧ колӧны вӧлі зэв уна уджалысьяс.
Общинаяс эз пыр вермывны справитчыны тайӧ уджъяснас: ӧткымын общинаясын йӧзыс вӧлі этша, мукӧддырйи асьныс уджъясыс вӧліны зэв сьӧкыдӧсь.
Сэки заводитісны уджӧдны рабъясӧс.
Кыдзи нӧ лоины рабъясыс?
Кор йӧз занимайтчисны сӧмын кыйсьӧмӧн на, пленӧ босьтӧм врагъясӧс медсясӧ виавлісны.
Морт вӧчліс сэтшӧм этшатор, мый пленнӧй, кодӧс кольлісны ловйӧн, эз сетлы родлы некутшӧм пӧльза: ставыс, мый сійӧ вермис шедӧдны, мунліс асьсӧ вердӧм вылӧ.
Му вӧдитӧмӧ да скӧт видзӧмӧ вуджӧм бӧрын олан условиеяс вежсисны: удж лои производительнӧйджыкӧн, успешнӧйджыкӧн, и пленнӧй аслас уджнас вермис вайны родӧвӧй общиналы определённӧй выгӧда.
Сэки пленнӧйясӧс эз кутны виавны да вӧчлісны найӧс рабъясӧн.
Египетын рабство лои зэв водз, сы вӧсна мый воднӧй сооружениеяс вылын уджъяс нуӧдӧм могысь «олӧ вӧлі зэв уна рабочӧй вын, а плодороднӧй почва вӧсна йӧзлӧн уджыс вӧлі зэв производительнӧй.
Та вӧсна уна военнопленнӧйӧс кольлісны ловйӧн.
Рабовладелецъяс заставляйтісны рабъясӧс уджавны медся сьӧкыд землянӧй уджъяс вылын.
Озыръяс да гӧльяс.
Рабство лоӧмкӧд тшӧтш артмис и общинаса свободнӧй членъяс пӧвстын неравенство.
Родъяс заводитісны торъявлыны семьяяс вылӧ.
Му вӧдитны да скӧт видзны заводитӧм бӧрын удж лои производительнӧйджык.
Ӧні, медым вӧчны гӧр, гӧрны му, стрӧитны оланін, оз вӧлі ков уджавны став родлы: та вылӧ тырмӧ вӧлі ӧти семьялӧн выныс.
Та вӧсна уджалан орудиеяс вылӧ, кодъясӧс вӧчисны ӧти семьяса членъяс, му участок вылӧ, кодӧс найӧ весалісны да гӧрисны, кутісны видзӧдны, кыдзи семьялӧн собственность вылӧ.
Родъясын заводитісны ёнджыка торъявны родӧвӧй старейшинаяслӧн да племеннӧй вождьяслӧн семьяяс.
Татшӧм семьяясыс мырдӧн босьтавлісны уна рабъясӧс, медбур кӧдза му участокъяс, видзисны гырысь стадаяс.
Военнӧй добыча юклігӧн либӧ дружественнӧй племяяс костын пӧдаркиясӧн вежласигӧн вождьяс да старейшинаяс босьтлісны асланыс киӧ медся унджыксӧ да медся бурджыксӧ.
Египетскӧй общинаясын лоины озыр семьяяс.
Найӧ вӧліны общинаяс юрнуӧдысьясӧн, мырдӧн босьталісны общиннӧй собственность да рӧзӧриталісны мукӧд общинникъясӧс.
Тадзи общинаясын лоисны и гӧль семьяяс.
Племеннӧй вождьясысь, родӧвӧй общинаясса старейшинаясысь да налӧн потомствоысь артмис знать.
Татшӧм ногӧн, египетскӧй общинаясын кутіс бырны воддза равенствоыс, и первобытно-общиннӧй строй кутіс киссьыны.
Рабъяс-должникъяс.
Беднякъяслы частӧ ковмыліс корны озыръяссянь отсӧг: водзӧсавны прӧдукта, кӧйдысъяс.
Озыр морт пӧльзуйтчис бедняклӧн омӧль положениенас да сетліс найӧс уджйӧзӧн, а тайӧ уджйӧзсӧ бедняклы колӧ вӧлі мынтыны ёна содтӧдӧн (процентъясӧн).
Шоча удайтчыліс сетны уджйӧзсӧ ас кадӧ.
Процентъяс содісны, и бедняклы пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык вӧлі мынтысьны аслас кредиторлы *.
Медбӧрын сійӧ лоліс мынтысьны вермытӧм должникӧн.
Татшӧм должниксӧ кредитор заставляйтліс уджавны ас вылас либӧ вузаліс сійӧс семьянас тшӧтш рабствоӧ.
Военнопленнӧй-рабъяскӧд тшӧтш Египетын лоисны рабъяс-должникъяс.
* Кредитор — морт, коді сетӧ водзӧсӧн, уджйӧзӧн.
Рабъяс вӧліны историяын первой угнетённӧй классӧн.
Налӧн эз вӧв собственность, эз вӧвны некутшӧм правояс, найӧ принадлежитлісны асланыс господа-рабовладелецъяслы, кодъяс вылӧ быть колӧ вӧлі уджавны.
Тадзи Нил долинаын первобытно-общиннӧй строй пыдди, кӧні эз вӧвны классъяс, лои классӧвӧй, рабовладельческӧй строй.
13 §. Кыдзи лои государство.
Номъяс.
Рабъяс да беднякъяс эз кӧсйыны уджавны асланыс господаяс да озыръяс вылӧ.
Рабовладелецъяс да озыр йӧз мырдӧн заставляйтлісны найӧс уджавны ас выланыс.
Рабъясӧс да беднякъясӧс налы колӧ вӧлі кутны чорыд киын, медым найӧ эз кыпӧдны восстание да эз свергнитны асланыс господалысь властьсӧ.
Та могысь рабовладелецъяслы колӧ вӧлі ӧтувтны общинаяс, сы вӧсна мый быд торъя общинаын озыръяслы сьӧкыд вӧлі справитчыны рабъяскӧд да беднякъяскӧд.
Вот мыйла Египетын орчча общинаяс кутісны ӧтувтчавны посни государствоясӧ, номъясӧ.
Нил берегъяс пӧлӧн ставыс образуйтчис нелямын гӧгӧр ном.
Быдӧнлӧн на пӧвстысь вӧлі аслас ним: ӧти шусис «Сӧкӧлӧн», мӧд — «Еджыд антилопаӧн», коймӧд — «Сьӧд мӧскӧн» да с. в.
Номъясӧ общинаясӧс ӧтувтӧм вӧсна знать ёнмис: сылы кокньыдджык лои нуӧдны войнаяс да захватывайтны выль рабъясӧс, кокньыдджык лои увтыртны беднякъясӧс.
Сылӧн озырлуныс да властьыс тӧдчымӧн содісны.
Номӧн веськӧдліс знатьлӧн представитель — номарх, мӧдногӧн кӧ, номса правитель.
Быд номарх вӧлі самостоятельнӧй царёкӧн.
Номъясын крестьяналӧн да ремесленникъяслӧн олӧм.
Номса олысьяслӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі свободнӧй общинникъяс-крестьянаӧн.
Найӧ олісны посёлокъясын ӧжигайттӧм кирпичысь либӧ тростникысь вӧчӧм хижинаясын да уджалісны муяс вылын: кӧдзисны ид, шобді, полба *, шабді; быдтісны скӧт Нил берегъяс пӧлӧн ойдлан видзьяс вылын.
* Полба — грубӧй сорта шобді.
Мусӧ вӧдитлісны зэв грубӧй способъясӧн.
Гӧрйӧн кындзи, уджалісны коканӧн.
Кӧдзлісны татшӧм ногӧн: муртса небзьӧдӧм муӧ коявлісны кӧйдысъяс, а сэсся гӧрӧм мутіыс вӧтлывлісны скӧтӧс, коді талявліс кӧйдысъяссӧ муӧ.
Вартлісны сідзжӧ скӧт отсӧгӧн: гумла вылын скӧт таляліс чукӧртӧм шепъяссӧ, кытысь киссис зерно.
abu
Нывбабаяс занимайтчисны гортса овмӧсӧн: изйысь вӧчӧм воръясын (зернотёркаясын) зыртісны зерно да пызьсьыс пӧжалісны сӧчӧнъяс; сёйысь вӧчӧм пӧсудаын пуисны сёян; кыисны дӧра да вурисны сыысь паськӧм.
Номъясын кутісны быдмыны ремесленникъяс *. Ӧткымын крестьяна эновтісны му вӧдитӧм да заводитісны вӧчавны изйысь да ыргӧнысь оружие, сёйысь да изйысь сосудъяс, украшениеяс.
Ремесленникъяс вежлалісны ассьыныс изделиеяссӧ прӧдукта вылӧ.
* Ремесленникъясӧн шусьӧны йӧз, кодъяс кипомысь вӧчавлісны вузалӧм вылӧ либӧ заказ серти унапӧлӧс изделиеяс.
Тадзи ремесленникъяслӧн удж кутіс торъявны му вӧдитысьлӧн уджысь.
Ремесленникъяс олісны номса медся ыджыд поселениеын, кӧні унджык вермисны ньӧбны налысь изделиеяссӧ.
Тайӧ поселениеас жӧ оліс аслас знатькӧд номарх.
Татшӧм ыджыд поселениеыс шусьӧ вӧлі карӧн.
Крестьяналы да ремесленникъяслы быть колӧ вӧлі мынтыны номархлы гырысь налогъяс да рабъяскӧд тшӧтш уджавны воднӧй сооружениеяс вылын.
Египетӧс ӧтувтӧм.
Рабъяс вӧсна, плодороднӧй му да скӧт вӧсна номъясса знать костын частӧ мунлісны войнаяс.
Вынаджык номъясса знать подчиняйтліс аслыс слабджык номъясӧс.
Татшӧм ногӧн Египетын артмис кык ыджыд государство: Нижньӧй Египет Нил устьеын (дельтаын) да Верхньӧй Египет юлӧн шӧр течениеын.
Кыкнан царствоыс дыр тышкасисны ӧта-мӧдныскӧд, кытчӧдз Верхньӧй Египетса царлы эз удайтчы выль эраӧдз 3200 воын кымын завоюйтны Нижньӧй Египетӧс.
Египет лои единӧй государствоӧн.
Сылӧн столицаӧн лои Мемфис кар.
Озыр да знатнӧй йӧзлы вӧлі выгӧднӧ ӧтувтны Египетӧс.
Царлӧн ён властьыс отсаліс налы захватывайтны выль рабъясӧс да кутны найӧс да беднякъясӧс чорыд киын.
Единӧй Египетскӧй государствоын позьӧ вӧлі стрӧитны гырысь воднӧй сооружениеяс, плӧтинаяс, каналъяс да водоёмъяс, кытчӧ вӧтлывлісны уджавны став Египетсьыс уна рабъясӧс да гӧль общинникъясӧс.
14 §. Древньӧй Египетлӧн государственнӧй строй.
Став Египетскӧй государствоӧн веськӧдліс царь, кодӧс шулісны фараонӧн *. Сы киын вӧлі став властьыс: сылӧн кыв вӧлі законӧн, сылӧн воляысь зависитіс любӧй египтянинлӧн олӧмыс.
* Фараон кыв лоӧ «великӧй керка», мӧдногӧн кӧ, царскӧй дворец.
Став муыс вӧлі фараон киын, и Египетса став олысьяс долженӧсь вӧлі мынтыны сылы налогъяс.
Царлӧн татшӧм ыджыд властьыс шусьӧ деспотическӧй властьӧн.
Фараонлӧн властьыс вермис существуйтны сы вӧсна, мый сылысь властьсӧ поддерживайтіс знать, кодлы вӧлі сійӧ выгӧднӧ.
Знать отсӧгӧн фараон веськӧдліс Египетӧн.
Государствоын главнӧй чиновникӧн да фараонлӧн первой отсасьысьӧн вӧлі визир.
Фараон нимсянь сійӧ управляйтіс Египетса став делӧясӧн: следитіс налогъяс чукӧртӧм бӧрся, гырысь сооружениеяс стрӧитӧм бӧрся, командуйтіс войскаӧн, прӧверяйтіс судьяясӧс.
Знатнӧй да озыр семьяяс пӧвстысь фараон назначайтліс номархъясӧс — номъясса правительясӧс.
Египетӧс ӧтувттӧдз номархъяс вӧліны самостоятельнӧй царёкъясӧн, ӧні жӧ найӧ лоины знатнӧй царскӧй чиновникъясӧн.
Номархъяс чукӧртісны населениесянь налогъяс, ысталісны рабъясӧс да крестьянаӧс паськыда нуӧдан землянӧй уджъяс вылӧ, чукӧртісны фараонлӧн приказ серти номса свободнӧй олысьясысь войска.
Кыдзи и войдӧр, номархъяс киын вӧліны номъясса медбур муяс.
15 §. Пирамидаяс да Ыджыд сфинкс.
Ниллӧн рытыввыв берег вылын, дельтасьыс лунвылын, пустыня помас ӧнӧдз на сулалӧны зэв гырысь сооружениеяс, кодъясӧс тэчӧма из плитаясысь.
Тайӧ — пирамидаяс, древнейшӧй фараонъяслӧн гробницаяс.
На пӧвстысь медыджыдыс — Хуфу фараонлӧн пирамида, кодӧс вӧлі стрӧитӧма выль эраӧдз 2800 воын кымын.
Сылӧн джудждаыс 146 м, а быд боклӧн кузьтаыс — 233 м.
Тайӧ пирамидасӧ тэчӧма 2 300 000 плитаысь; быд плита веситӧ 2,5 тонна.
Пирамидасӧ стрӧитісны 30 во чӧж; став Египетсьыс татчӧ вӧтлісны рабъясӧс да крестьянаӧс.
Надсмотрщикъяслӧн плеть улын уна дас тысяча рабъяс да крестьяна канатъясӧн кыскалісны сьӧкыд из плитаяссӧ да кыпӧдісны найӧс му насыпь кузя вывлань.
Сэні рычагъяс отсӧгӧн плитаяссӧ тэчисны ас местаас.
Быд плита вӧлі сэтшӧм бура шлифуйтӧма да топыда пуктӧма орчча плита дорӧ, мый на костын эз вӧв некутшӧм щель.
Уна тысяча морт пӧгибайтлісны лунвыв шонділӧн сотысь лучьяс улын сьӧкыд удж вӧсна.
Ӧти пирамида дорсянь матын кыпалӧ морт юра левлӧн зэв ыджыд статуя; левыс нюжӧдӧма лапаяссӧ да куйлӧ.
Статуясӧ вӧчӧма ӧтторъя скалаысь.
Тайӧ — Ыджыд сфинкс.
Сійӧс вӧлі вӧчӧма Хуфу бӧрын царствуйтысь фараонъяс пиысь ӧтилӧн приказ серти, и должен вӧлі олицетворяйтны сылысь могуществосӧ.
Тадзи древньӧй Египетса народ аслас уджӧн создавайтіс величественнӧй сооружениеяс, кодъяс ӧнӧдз на шензьӧдӧны йӧзӧс.
И пирамидаяс, и Ыджыд сфинкс петкӧдлӧны, кутшӧм ыджыд вӧлі властьыс фараонъяслӧн.
Найӧ тратитісны зэв гырысь средствояс, тойлалісны мучительнӧй удж вылӧ, гибель да рӧзӧритчӧм вылӧ зэв уна йӧзӧс.
16 §. Крестьяналӧн да рабъяслӧн восстаниеяс.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн положение.
Фараонлӧн да знатьлӧн весиг зэв чорыд властьыс эз вермыны заставитны крестьянаӧс да рабъясӧс тырвыйӧ пӧкӧритчыны.
Ӧтиясыслӧн и мӧдъясыслӧн положениеыс вӧлі терпитны позьтӧм.
Рабъяс уджӧн пӧльзуйтчисны гортса овмӧсын, строительство вылын да землянӧй уджъяс вылын.
Рабъяс вӧліны дзик бесправнӧйӧсь.
Ичӧтик мыжысь найӧс зэв чорыда накажитлісны.
Египетскӧй крестьяналӧн положениеыс этша мыйӧн торъявліс рабъяслӧн шог курыд олӧмысь.
Крестьяна овлісны общинаясӧн.
Быд общинаӧн веськӧдліс староста, коді подчиняйтчыліс номархлы.
Ёна унджыксӧ, мый пӧлучайтлісны крестьяна асланыс муяс вылысь, мырдӧн босьтлісны налысь кыдзи налогъяс.
Найӧ мынтісны налогъяссӧ фараонлы и номархлы.
Налогъяссӧ босьтавлісны няньӧн, гортса лэбачӧн да мукӧд прӧдуктаясӧн.
Чукӧртісны тайӧс вывті жестокӧя.
Крестьянин кӧ эз вермы сразу сетны став налогсӧ, то сійӧс асьсӧ да семьяса членъяссӧ пӧщадатӧг нӧйтлісны.
Уджйӧзӧ вӧйӧмысь унаӧн лолісны рабъясӧн.
Аслыс крестьянинлы да сылӧн семьялы олӧм вылӧ кольліс зэв этша, та вӧсна крестьяна олісны тшыг нисьӧ пӧт.
А урожайтӧм воясӧ, кор Нил ю эз паськыда ойдлыв, уна сё тысяча йӧз тшыглы кувлісны.
Крестьянаӧс, кыдзи и рабъясӧс, частӧ ыставлісны унапӧлӧс уджъяс вылӧ: кодйыны каналъяс да лэптыны насыпъяс, стрӧитны дворецъяс да пирамидаяс.
Знатьлӧн олӧм.
Уджалысь йӧзӧс татшӧм жестокӧя угнетайтӧмыс сетліс фараонлы да сылӧн чиновникъяслы позянлун чукӧртны зэв гырысь озырлунъяс.
Найӧ овлісны зэв мича дворецъясын, налы служитлісны уна сё слугаяс.
Фараонъяслы стрӧитлісны роскошнӧй гробницаяс, тыртлісны найӧс зӧлӧтаысь да дона изъясысь вӧчӧм изделиеясӧн, художественнӧй мебельӧн да зэв мича паськӧмӧн.
И став тайӧ роскошсӧ создавайтліс народ, а та пыдди сійӧ чорыда страдайтліс.
Выль эраӧдз 1750 вося восстание.
Крестьяна да рабъяс, кодъясӧс вайӧдлісны отчаяниеӧдз, эз ӧтчыд кыпӧдчывны асланыс угнетательяслы паныд.
Торъя ыджыд восстание ыпнитіс выль эраӧдз 1750 воӧ.
Мыйӧнсюрӧ вооружитчӧм крестьяна кыпӧдчисны став страна пасьта асланыс угнетательяслы — фараонлы да чиновникъяслы — паныд.
На дінӧ ӧтлаасисны рабъяс да ремесленникъяс.
Восставшӧйяс босьтісны царскӧй столица, кутісны и асьсӧ фараонсӧ.
Подать чукӧртысь чиновникъясӧс виисны, налог мынтысьяслысь списокъяссӧ сотісны.
Некод сэсся эз мынты налогъяссӧ.
Вӧтлісны царскӧй судьяясӧс.
Зэв гырысь нянь запасъяс, кодъясӧс чукӧртліс фараон, веськалісны восставшӧйяс киӧ.
Озыръяслысь мырддисны имуществонысӧ, рабъяс лоины свободнӧйӧн.
Знатнӧй египтянкаяслысь драгоценнӧй украшениеяссӧ новлісны ӧні налӧн вӧвлӧм рабыняяс.
«Муыс бергӧдчис», — висьталӧ тайӧ кад йывсьыс ӧти египетскӧй документ: «Сійӧ, мый вӧлі улісаӧн, лои вылісаӧн».
Но восставшӧйяслы эз удайтчы кутны властьсӧ асланыс киын.
Найӧ абу вӧлі ӧтувтчӧмаӧсь.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн тырмис вынъясныс, медым свергнитны ассьыныс угнетательяссӧ, но найӧ эз вермыны лӧсьӧдны Египетын выль порядокъяс.
Найӧ эз тӧдны, кутшӧмӧн долженӧсь вӧлі лоны тайӧ выль порядокъясыс, и асьныс кӧсйисны пуксьыны свергнитӧм озыръяс местаӧ.
Кузя нюжалысь тыш вӧсна киссисны оросительнӧй сооружениеяс: киссисны насыпьяс, каналъяс тырисны илӧн.
Египетын заводитчис тшыгъялӧм.
Ловйӧн кольысь рабовладелецъяслы удайтчис ӧтувтчыны да бӧр босьтны аслыныс власть.
Восстаниесӧ вӧлі зэв лёкысь пӧдтӧма.
Египетын вӧлі выльысь восстановитӧма фараонлысь, номархъяслысь да знатьлысь власть.
Озыръяс бӧр босьтісны ассьыныс озырлуннысӧ, а беднякъяс да рабъяс бара веськалісны нуждаӧ да тшыгъялӧмӧ.
17 §. Древньӧй Египетын религия.
Египетса енъяс.
Древньӧй египтяна, кыдзи и уна мукӧд древньӧй народъяс, поклоняйтчылісны шонділы, кодӧс найӧ шулісны Раӧн.
Египтяна веритлісны, мый сійӧ создайтіс му, йӧзӧс, животнӧйясӧс да быдмӧгъяс.
Фараонӧс лыддьылісны сылысь пиӧн.
Енлы моз жӧ египтяна поклоняйтчылісны и Ниллы, кодлӧн ойдӧмысь вӧлі зависитӧ Египетлӧн став олӧмыс.
Египтяна представляйтлісны аслыныс уна божествоӧс животнӧйяс кодьӧн, а животнӧйяслысь ӧткымын породаӧс вообщӧ лыддьылісны священнӧйӧн: крокодилъясӧс, каньясӧс.
Тайӧ животнӧйяссӧ видзлісны храмъясын *, а кулӧм бӧрас дзеблісны найӧс гробницаясӧ.
Татшӧм животнӧйсӧ виӧмыс лыддьыссис зэв ыджыд преступлениеӧн.
* Храмъяс — торъя зданиеяс, кӧні поклоняйтчисны енъяслы.
Египетын животнӧйясӧс почитайтӧм вӧлі первобытнӧй веруйтӧмлӧн колясӧн, кор египтяналӧн предокъясыс занимайтчисны кыйсьӧмӧн.
Сэки быд родлӧн вӧлі покровитель-енӧн кутшӧмкӧ животнӧй.
Сійӧ енъясысь кындзи, кодъяслы поклоняйтчисны став Египет пасьтала, быд помын почитайтісны ассьыныс местнӧй енъясӧс.
Осирис да Исида йылысь миф.
Египетын ёна поклоняйтчылісны Осирислы да сылӧн гӧтыр Исидалы.
Найӧ вӧліны му плодородие кузя божествоясӧн.
На йылысь вӧлі татшӧм религиознӧй сказание (миф): коркӧ Осирис вӧлӧма Египетса царӧн.
Сійӧ вӧлӧма бур царӧн, коді велӧдӧма йӧзӧс му вӧдитны.
Сылӧн лёк вокыс Сет завидьтӧма сылы.
Сійӧ виас Осирисӧс да гортйӧ пуктӧмӧн шыбитас Нилӧ.
Дыр корсьӧм бӧрын Исида аддзас аслас верӧсыслысь шойсӧ да дзебас сійӧс.
Кор налӧн ичӧтик пиыс быдмас, сійӧ босьтчас Сеткӧд тышкасьны да упорнӧй тыш бӧрын победитас сійӧс.
Сэки енъяс воскреситасны Осирисӧс да пуктасны сійӧс мупытшса мирлӧн царӧн.
Осирислӧн кулӧм да воскреситчӧм йылысь тайӧ мифнас египтяна кӧсйисны петкӧдлыны быдмӧгъяслӧн быд во кулӧм да ловзьӧм йылысь ассьыныс представлениесӧ.
Тувсов тӧлысьясӧ — майын да июньын, кор муяс вылысь чукӧртӧма нин урожай, Египетын заводитӧ пӧльтны пустынясянь ставсӧ сотысь рытыв тӧв.
Сійӧ пӧльтӧ страшнӧй вынӧн 50 лун чӧж, вайӧ аскӧдыс лыа да бус кымӧръяс.
Египет лоӧ кыдз быттьӧ кулӧм странаӧн, сы вӧсна мый быдмӧгъяс нярмӧны.
Сӧмын июльын заводитӧ пӧльтны ыркыд вой тӧв, и тайӧ жӧ пӧраас заводитчӧ ойдны Нил, коді вайӧ Египетлы выль олӧм.
Пустынясянь ставсӧ бырӧдысь лёк тӧвсӧ египтяна представляйтлісны лёк Сет образын, а кулысь да выльысь воскреситчысь быдмӧгсӧ — бур Осирис образын.
Загробнӧй олӧмӧ веритӧм.
Дзебӧм.
Египтяна веритісны загробнӧй олӧмӧ, мӧдногӧн кӧ, сыӧ, мый и кулӧм бӧрын морт олӧ водзӧ.
Та вӧсна найӧ старайтчисны, медым кулысьлӧн телӧыс эз сісьмы, сетны покойниклы ставсӧ, мый колӧ загробнӧй олӧмын.
Найӧ бальзамируйтісны кулысьлысь телӧсӧ; телӧсьыс перйылісны став пытшкӧссӧ, пуктылісны телӧсӧ кутшӧмкӧ кад кежлӧ солянӧй растворӧ да тыртлісны сэтшӧм веществоясӧн, кодъяс видзисны сісьмӧмысь.
Та бӧрын телӧсӧ тубравлісны полотно бинтъясӧн да пуктылісны пуысь либӧ изйысь вӧчӧм гортйӧ (саркофагӧ).
Татшӧм мумияыс вермис зэв дыр кежлӧ сохранитчыны.
Вель уна египетскӧй мумияяс колины дзоньӧсь весиг ӧнія кадӧдз да хранитсьӧны музейясын.
Саркофагсӧ пуктылісны крепыд гробницаӧ, тэчлісны сэтчӧ сёян да паськӧм, гортса предметъяс.
Сэтчӧ сувтӧдлісны рабъяслысь да крестьяналысь посньыдик фигураяс, кодъяс долженӧсь вӧлі служитны покойниклы.
Гробница стенъясӧ изображайтлісны сылӧн олӧмысь торъя случайяс.
Дерт, татшӧм дзебӧмсӧ вермисны вӧчны сӧмын зэв озыр йӧз.
Беднякъяс жӧ гуавлісны кулысьяссӧ прӧстӧ лыа пытшкӧ некутшӧма бальзамируйттӧг.
Осирислӧн суд.
Египтяна представление серти, Осирис царствуйтіс загробнӧй мирын.
Сійӧ пукаліс мупытшса царствоын «правосудие залын» трон вылын.
Трон водзын вӧлі вески, тронкӧд орччӧн пукаліс страшнӧй чудовище.
Трон дорӧ вайӧдлісны покойнӧйӧс да веситлісны вески вылын сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сьӧлӧмыс кӧ веситліс этша, вӧлі кокни, покойнӧйӧс оправдайтлісны, и сійӧ мунліс наслаждайтчыны вечнӧй олӧмӧн мупытшса царстволӧн озыр муяс вылӧ, кӧні шобдіыс быдмис морт тушаысь кузьджык.
Сьӧлӧмыс кӧ вӧлі сьӧкыд, то тайӧ петкӧдліс, мый покойнӧй вӧлі мыжа.
Сійӧс пыр жӧ пожирайтліс чудовище, и сійӧс век кежлӧ лишитлісны загробнӧй олӧм вылӧ правоысь.
Кыдзи нӧ мортлы колӧ вӧлі кутны асьсӧ олігас, медым сійӧс оправдайтісны Осирислӧн суд вылын?
Озыръяс велӧдлісны беднякъясӧс, мый колӧ кывзысьны фараонлысь да сылӧн чиновникъяслысь, лоны покорнӧйӧн асланыс господалы да терпитны ассьыныс сьӧкыд олӧмсӧ.
Татысь тыдалӧ, мый Осирис суд йылысь мойдсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма озыръяслӧн интересъяс вылӧ.
Тадзи религия отсӧгӧн египетскӧй богачьяс зілисны кутны народнӧй массаясӧс ас кианыс.
Храмъяс да жрецъяс.
Енъяслы поклоняйтчисны храмъясын, кӧні вӧліны налӧн изображениеясыс.
Ӧткымын египетскӧй храмъяслӧн развалинаясыс колисны миян лунъясӧдз да шензьӧдӧны асланыс ыджданас.
Енъясӧс почитайтӧм бӧрся следитісны жрецъяс.
Найӧ ухаживайтісны енъяслӧн статуяяс бӧрся да священнӧй животнӧйяс бӧрся, юрбитісны налы да вайлісны жертваяс, принимайтісны даръяс, кодъясӧс вайлісны храмъясӧ верующӧйяс.
Жрецъясӧс вӧлі мездӧма быдсяма налогъясысь.
Жрецъяслӧн должностьыс вӧлі зэв выгӧднӧй.
Храмъяс киын вӧліны зэв уна му, рабъяс да скӧт.
Став тайӧ озырлунъяснас распоряжайтчисны жрецъяс асланыс интересъясын.
Та вӧсна найӧ принадлежитлісны Египетын рабовладелецъяслӧн правящӧй класс дінӧ да вӧліны рабовладельческӧй строй дорйысьясӧн.
Найӧ велӧдлісны беднякъясӧс смиритчыны да пӧкӧритчыны, внушайтісны налы повны енмысь, поддерживайтлісны фараонлысь да сылӧн чиновникъяслысь властьсӧ.
Жрецъяс лӧсьӧдісны Осирис суд йылысь миф, медым ӧлӧдны уджалысь йӧзӧс найӧ угнетательяскӧд тышысь.
Религия чужис первобытно-общиннӧй строй дырйи.
Сэки сійӧ петкӧдліс природа водзын мортлысь вынтӧмлунсӧ да сысянь зависитӧмсӧ.
Рабовладельческӧй строй дырйи религия лои народнӧй массаясӧс угнетайтан средствоӧн.
18 §. Египетлӧн культура.
Письменность.
Египетын письменность лои зэв водз.
Сійӧ кокньӧдӧ вӧлі учитывайтны воднӧй сооружениеяс стрӧитӧм вылын уджалан вын, чукӧртны налогъяс, артавны кад.
Гижлісны унапӧлӧс материал вылӧ: из вылӧ, пу вылӧ, сёй вылӧ, кучик вылӧ, дӧра вылӧ да медсясӧ папирус вылӧ, коді вӧлі Египетын медся ёна паськалӧма кыдзи гижӧм вылӧ материал.
Папирусӧн шулісны аслыспӧлӧс тростник, коді быдмис Ниллӧн нюрсялӧм берегъяс вылын.
Папируслысь стебельяссӧ вундавлісны кузьтаногыс.
Тадзи вундалӧм вӧсни да векни полоскаяссӧ клеитавлісны сідзи, медым артмис квадратнӧй кусӧк.
Сы вылӧ пуктӧны вӧлі мӧд слӧй, и та бӧрын папируссӧ прессуйтлісны да косьтылісны.
Торъя кусӧкъяссӧ клеитавлыны, и татшӧм ногӧн артмӧ вӧлі кутшӧм колӧ кузьта полоса.
На вылӧ гижисны гӧрд да сьӧд краскаӧн ёсь йыла тростникӧвӧй палочкаӧн.
Кор рукописьсӧ помаласны, сэки сійӧс вӧлі гартӧны трубочкаӧ да кӧрталӧны шнурокӧн.
Миянлы тӧдса папирусъяс пиысь медся ыджыдыслӧн кузьтаыс 40,5 м.
Первойсӧ египтяна петкӧдлісны быд кыв торъя знакъясӧн — рисунокъясӧн: ва петкӧдлісны некымын чукля визьясӧн: [...], гӧра — кык мылькйӧн, а на костын долина: [...] да с. в.
Но татшӧм ногӧн гижны эз вӧв удобнӧ, сы вӧсна мый колӧны вӧлі зэв уна знакъяс.
Медым бырӧдны тайӧ неудобствосӧ, рисунокъясӧн кутісны петкӧдлыны не сӧмын торъя кывъяс, но и слогъяс да весиг торъя звукъяс.
Например, [...] знак, коді петкӧдлӧ «сидение» кыв (египетса ногӧн «сет») кутіс, таысь кындзи, петкӧдлыны слог «сет», кӧть кӧні сійӧ эз паныдасьлы; лёкгаглысь рисунок кутісны употребляйтны «аша» слог петкӧдлӧм могысь; сюзьлысь рисунок — «м» звук петкӧдлӧм могысь да с. в.
Татшӧм знакъясыс шусьӧны иероглифъясӧн, а гижӧдыс — иероглифическӧйӧн.
Ставыс египетскӧй гижӧдын вӧлі 700 знакысь унджык.
Прӧстӧй народ эз вермы велӧдчыны гижны.
Школаясын гижны велӧдісны озыр да знатнӧй йӧзлысь пиянсӧ.
Велӧдчынысӧ вӧлі сьӧкыд, дай велӧдчисны некымын во чӧж.
Гижны кужӧм вӧлі жрецъяслы да знатьлы уджалысь йӧзӧс угнетайтан средствоясысь ӧтиӧн.
Гижӧд отсӧгӧн чиновникъяс тэчавлісны крестьяна вылӧ налогъяс да пасъявлісны уджйӧзъяс.
Кредиторъяс пасъявлісны асланыс должникъяслысь уджйӧзсӧ.
Прӧстӧй египтяна эз кужлыны гижны и та вӧсна эз вермывны прӧверитны, правильнӧ-ӧ босьтӧны налысь налогъяссӧ да оз-ӧ содтавны кредиторъясыс уджйӧзсӧ.
Литература.
Аслас кузь кадся история чӧжӧн египетскӧй народ создайтіс уна разнообразнӧй литературнӧй произведениеяс.
Торъя интереснӧйӧсь миянлы народнӧй сьыланкывъяс да мойдкывъяс.
Ӧткымын народнӧй сьыланкывъяслӧн текстъясыс сохранитчисны гробницаяс стенъясын.
Тайӧ медсясӧ сэтшӧм сьыланкывъяс, кодъясӧн народ кӧсйис мичмӧдны ассьыс сьӧкыд уджсӧ.
Вартан кадӧ крестьяна, ӧшъясӧс вӧтлігӧн, кодъясӧс найӧ вартігас гӧняйтӧдлывлісны кольтаяс вывті, сьывлісны татшӧм сьыланкыв:
Вартӧй аслыныд, вартӧй аслыныд.
Ті — волъяс, вартӧй аслыныд.
Вартӧй аслыныд идзас кӧрым вылӧ
Да тіян господаясныдлы нянь.
Энӧ сетӧй аслыныд шойччӧг, —
Ӧні ӧд ыркыд...
Египетын водз чужис интерес ылі заморскӧй странаяс дінӧ.
Та йылысь висьталӧ «Кораблекрушение лоӧм йылысь рассказ».
Сэні, олӧм правдивӧя описывайтӧмкӧд тшӧтш, эм уна сказочнӧйыс.
Рассказлӧн герой — воин, кодӧс ыстісны корабль вылын царскӧй рудникъясӧ.
Туйын корабльсӧ жугӧдіс ён бушков, а воинӧс гыыс шыбитіс таинственнӧй ді вылӧ.
Ді вылас — мича природа, чудеснӧй плодъяс, зэв уна пӧтка.
Дівывса владыка — зэв ыджыд змей — бура примитіс туй мортӧс.
Нёль тӧлысь чӧж воин оліс ді вылын, кытчӧдз эз во Египетысь корабль.
Воинкӧд прӧщайтчигӧн царь-змей сетіс сылы дона пӧдарки, кодъясӧс сійӧ нуис фараонлы.
Искусство.
Египетын зэв ёна развитчис архитектура, мӧдногӧн кӧ, строительнӧй искусство.
Та йылысь ми тӧдам храмъяслӧн развалинаяс серти, фараонъяслӧн да знатьлӧн сохранитчысь гробницаяс серти.
Тайӧ зданиеяссӧ стрӧитлісны чорыд породаа изйысь.
Храмъяссӧ медся ёна мичмӧдлісны колоннаяс.
Ӧти ыджыд храмын — 134 зэв ыджыд колонна, кодъяс сулалісны 16 радӧн.
Египетскӧй скульптура * да живопись * петкӧдлісны олӧмсӧ сійӧ кад серти зэв правдивӧя.
Но тайӧ правдивостьыс тӧдчис медсясӧ прӧстӧй йӧзӧс — крестьянаӧс, ремесленникъясӧс, рабъясӧс — петкӧдлӧмын.
Миянӧдз воисны татшӧм прӧстӧй йӧзыслӧн уна статуяяс да рисунокъяс.
Дзоньӧн кольысь гробницаяс да храмъяс стенъясысь позьӧ аддзыны яркӧй сценаяс, кодъясын петкӧдлыссьӧ египтяналӧн став олӧмыс.
* Скульптура — статуяяс вӧчӧм кузя искусство.
* Живопись — картинаяс рисуйтӧм кузя искусство.
Но кор египетскӧй художниклы колӧ вӧлі петкӧдлыны царӧс либӧ знатнӧй мортӧс, правдивостьыс лыддьыссьыліс ковтӧмӧн.
Фараонӧс да сылысь чиновникъяссӧ колӧ вӧлі петкӧдлыны торжественнӧй, кынмӧм позаын.
Та дырйи фараонӧс медсясӧ петкӧдлісны сійӧс кытшалысь йӧзысь некымынпӧв ыджыдджыкӧн.
Татшӧм ногӧн, ми аддзам, мый египетскӧй культура да искусство петкӧдлісны Египетлысь классӧвӧй рабовладельческӧй стройсӧ.
Научнӧй знаниеяс чужӧм.
Календарь.
Мыйкӧ мында научнӧй знаниеястӧг египтяна эз вермыны эськӧ стрӧитны ассьыныс грандиознӧй сооружениеяссӧ — пирамидаяссӧ, храмъяссӧ, нюжӧдны гырысь каналъяс, урчитны кад, кор заводитас ойдны Нил да кор ямас, лӧсьӧдавны муяслысь границаяс.
Египетын наука чужис сы вӧсна, мый сійӧ колӧ вӧлі практическӧй олӧмын.
Ӧткымын успехъяс египтяна шедӧдісны математикаын: найӧ тӧдісны арифметическӧй действиеяс, кужисны артавны прямоугольниклысь, круглысь площадь, пирамидалысь объём.
Египетын ёна развитчис медицина.
Шойяс бальзамируйтӧм вӧсна египтяна бура изучитісны морт телӧлысь строениесӧ.
Тайӧ кокньӧдіс египетскӧй врачьяслы тӧдмавны да лечитны висьӧмъяс.
Египетын чужис и небеснӧй светилӧяс йылысь наука — астрономия.
Жрецъяс наблюдайтісны кодзувъяс бӧрся да составитісны кодзула небесалысь карта.
Астрономическӧй знаниеяс сетісны египтяналы позянлун создайтны календарь.
Сійӧ вӧлі колӧ, медым урчитны полевӧй уджъяс нуӧдан кад.
Воыс Египетын вӧлі юксьӧ 12 тӧлысь вылӧ, 30 лунӧн быд тӧлысьын.
Во помын содтыссьывліс 5 праздник лун; сідзкӧ, воын вӧлі 365 лун.
19 §. Азияса да Африкаса странаяскӧд Египетлӧн войнаяс.
Выль эраӧдз XVI — XV нэмъясын Египетлӧн ёнмӧм.
Выль эраӧдз XVI — XV нэмъясын Египет лоис древньӧй мирса медся вына государствоӧн.
Сылӧн фараонъясыс нуӧдлісны рабовладелецъяс, жрецъяс, знать да чиновникъяс интересъясын дугдывлытӧм войнаяс.
Найӧ завоюйталісны выль странаяс, захватывайтлісны сэні гырысь добыча, сы лыдын уна тысяча пленнӧйясӧс — рабъясӧс.
Походъяс вылӧ фараонъяслы колӧны вӧлі гырысь войска.
Египетскӧй войска.
Египетскӧй войска состоитлісны пехотаысь да боевӧй колесницаясысь.
Пехотаӧ босьтавлісны крестьянаӧс.
Сійӧ торъяліс бур боевӧй качествоясӧн.
Торйӧн нималісны Египетса стрелокъяс, кодъяс лыйсисны ньӧввужйӧн.
Быд колесницаын, кодъясӧ вӧлі доддялӧма кык вӧлӧс, сулалісны вооружитчӧм воин да возница.
Колесничӧйясӧн служитлісны сӧмын озыр йӧз, и унджык военнӧй добычаыс веськавліс налы.
Дугдывтӧм войнаяс рӧзӧритлісны крестьянаӧс, сы вӧсна мый мужичӧйясӧс босьтавлісны войскаӧ.
Крестьяна недовольствуйтчисны.
Крестьянскӧй пехота кутіс лоны рабовладелецъясӧс ненадёжнӧй дорйысьӧн.
Сэки фараонъяс кутісны чукӧртны войскасӧ меда йӧзысь.
Татшӧм войскалысь отрядъяссӧ, тшӧтш и налысь вождьяссӧ, найӧ медавлісны орчча племяясысь.
Тутмос III-лӧн походъяс.
Став Египетса фараонъяс пӧвстысь медся воинственнӧйӧн да жестокӧйӧн вӧлі Тутмос III.
Сійӧ царствуйтіс выль эраӧдз 1500 воясын кымын.
Тутмос воюйтіс азиатскӧй да африканскӧй племяяслы да государствояслы паныд.
Египетскӧй войска вӧчлывліс уна походъяс Сирияӧ и ӧти татшӧм поход дырйи воис ыджыд ю Евфратлӧн шӧр течениеӧдз.
Сирияын Тутмос завоюйтіс уна посни государствоясӧс да пуктіс на вылӧ дань.
Могущественнӧй азиатскӧй царьяс ыставлісны сылы козинъяс.
Африкаын, Египетсянь лунвылын, вӧлі завоюйтӧма Нубия.
Татшӧм ногӧн, Тутмос III дырйи Египетлӧн границаясыс паськалісны Нил долинасянь ёна ылӧдз.
Тутмос III-лӧн походъяс йылысь да сы йылысь, уна-ӧ сійӧ босьтлывліс добычасӧ, висьталӧны храмъяс да гробницаяс стенъясын ёна ошкана гижӧдъяс.
Рабъяс, зӧлӧта, эзысь, ыргӧн, кӧрт, коді сэки вӧл і зэв шоча паныдасьлысь металлӧн, строевӧй вӧр, вӧвъяс, гырысь скӧт, слӧн лы, сьӧд пу — ставсӧ тайӧс вайлісны Египетӧ зэв уна.
Египтяна, кор найӧ писькӧдчылісны Азияӧ да Африка пытшкӧ, панлісны торговӧй йитӧдъяс разнӧй странаяскӧд.
Тайӧ странаяссьыс Египетӧ волісны тӧваръясӧн купечьяс.
Найӧ вайлісны пу, шерстянӧй тканьяс, дона оружие, зӧлӧтӧй да эзысь изделиеяс да мукӧд роскошь предметъяс.
Зэв гырысь озырлунъясыс, кодъясӧс вӧлі грабитӧма Азияын да Африкаын, веськавлісны фараонлы, жрецъяслы да военнӧй знатьлы.
Тутмос III нинӧм эз жалит храмъяслы.
Жрецъяс лоины Египетын медся озыр да влиятельнӧй йӧзӧн.
Тайӧ пӧраас Египетлӧн столицаӧн вӧлі ыджыд кар Фивы.
Карсӧ ёна мичмӧдісны фараонъяслӧн мичаысь-мича дворецъяс, зэв гырысь храмъяс да знатьлӧн озыр керкаяс.
Фиванскӧй рынокъяс вылысь позьӧ вӧлі ньӧбны не сӧмын Египетса ремесленникъяслысь изделиеяс, но и мукӧд странаясысь тӧваръяс.
Кар помъясас жмитчӧмаӧсь вӧлі бедноталӧн — ремесленникъяслӧн да мелкӧй тӧргӧвечьяслӧн — посньыдик киссьӧм керкаясныс.
20 §. Египетлӧн слабмӧм да сійӧ самостоятельностьлы пом.
Выль эраӧдз XVI–XV нэмъясӧ Египетлӧн дзоридзалӧм бӧрын сійӧ заводитіс вочасӧн усьны.
Кӧть Тутмос бӧрын вӧліны эз этша воинственнӧй фараонъяс, но захватническӧй войнаяс нуӧдны вӧлі лоӧ пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Фараонъяслӧн грабительскӧй походъясыс рӧзӧриталісны не сӧмын пӧкӧритӧм странаясса олысьясӧс, но и египетскӧй крестьянаӧс.
Войнаяс помысь озырмылісны сӧмын фараонъяс, жрецъяс да крупнӧй чиновникъяс.
Народ жӧ пыр гӧльмис, и Египетлӧн вынъясыс пыр ӧтарӧ чинісны.
Таысь кындзи, выль эраӧдз XIV нэмсянь заводитӧмӧн, Египетлӧн лоины Азияын выль врагъяс.
Накӧд тышын египетскӧй фараонъяс воштісны Сирияысь ассьыныс владениеяссӧ.
Азиатскӧй владениеяс воштӧм бӧрын чинісны жрецъяслӧн, чиновникъяслӧн да военнӧй знатьлӧн доходъясыс.
Та вӧсна найӧ содтісны крестьяна вылӧ налогъяс да ёнджыка кутісны угнетайтны рабъясӧс.
Заводитчисны выль восстаниеяс.
Выль эраӧдз 525 воын Египетӧс завоюйтіс азиатскӧй военнӧй держава — Персия.
Тайӧ кадсяньыс Египет дыр кежлӧ воштіс ассьыс независимостьсӧ.
2. МЕЖДУРЕЧЬЕ ЁНА ВАЖӦН.
21 §. Междуречьелӧн природа.
Передньӧй Азияын, Евфрат да Тигр юяс костын, куйлӧ зэв ыджыд равнина.
Сійӧ шусьӧ Междуречьеӧн, либӧ Месопотамияӧн.
Тулысын да гожӧмын Евфрат да Тигр ойдлӧны, сы вӧсна мый сэтчӧ воӧ сылӧм лым ва гӧраясысь, кысянь тайӧ юясыс заводитӧны визувтны.
Войвыв Месопотамия.
Аслас природнӧй условиеяс серти Месопотамия юксьӧ кыкпельӧ: Войвыв да Лунвыв Месопотамия вылӧ.
Войвыв Месопотамия — сійӧ степь.
Водз тулысын сійӧ вевттьысьӧ сук турунӧн да цветъясӧн.
Но гожӧм заводитчигӧн нин яр шондіыс сотӧ став быдмӧгсӧ.
Тигр да Евфрат юяс ойдлӧны ӧтар-мӧдар берег пӧлӧныс векни полосаӧн.
Та вӧсна Войвыв Месопотамияын ваыс этша.
Лунвыв Месопотамия.
Дзик мӧд картинаыс низменнӧй Лунвыв Месопотамияын.
Муртса на помасьӧ сэні тӧвся зэръяслӧн кад, заводитчӧны ойдны Тигр да Евфрат.
Ойдӧ равнинаыс пӧшти ставнас да тайӧ ойдлӧмыс кыссьӧ воджын.
Тайӧ кадӧ сулалӧ жар да кос поводдя, та вӧсна почваыс оз ӧткодя косьмы.
Вылі местаясын, вывті жар вӧсна, почваыс ӧдйӧ чорзьӧ; увтасінъясын ваыс сулалӧ, и артмӧны нюръяс, кодъяс разӧдӧны малярия (болотнӧй лихорадка).
Лунвыв Междуречьеын населениеыс лоис 10 тысяча во сайын кымын.
Медым косьтыны нюръяса равнинасӧ, колӧ вӧлі, кыдзи и Египетын, вӧчавны гырысь воднӧй сооружениеяс: плӧтинаяс, каналъяс, водохранилищеяс.
Поселениеяссӧ олысьяс стрӧитлісны джуджыд насыпьяс вылын, мед юяс ойдлігӧн ваыс наӧдз эз во.
Юяс вайлісны уна ил, та вӧсна Лунвыв Месопотамияын почваыс вӧлі зэв плодороднӧй.
Сэні позьӧ вӧлі вонас кыкысь чукӧртны идлысь, шобділысь да просалысь озыр урожайяс.
Садъясын быдтылісны финиковӧй пальма.
Но ни вӧръяс, ни полезнӧй ископаемӧйяс Лунвыв Междуречьеын эз вӧвны.
Главнӧй строительнӧй материалӧн вӧлі сёй: сыысь стрӧитлісны керкаяс, вӧчлісны пӧсуда да весиг гижлісны сёйысь вӧчӧм табличкаяс вылӧ.
22 §. Лунвыв Междуречьеын древнейшӧй государствояс.
Лунвыв Месопотамияын обществоыс водз юксис рабъяс да рабовладелецъяс вылӧ, гӧльяс да озыръяс вылӧ.
Медым кутны асланыс киын рабъясӧс да беднякъясӧс, медым заставитны найӧс уджавны, озыръяслы колӧ вӧлі государственнӧй власть.
Да и воднӧй сооружениеяс стрӧитны торъя родъяслы да общинаяслы вӧлі не вын сертиныс.
Кар-государствояс.
Та вӧсна Лунвыв Месопотамияын выль эраӧдз IV тысячелетиеын на лоины уна посни государствояс.
Быдӧн на пӧвстысь состоитліс карысь да сыгӧгӧрса неыджыд областьысь.
Вот мыйла Лунвыв Междуречьеса древнейшӧй государствояс шусьӧны кар-государствоясӧн.
Карын оліс правитель, коді управляйтіс государствоӧн знать отсӧгӧн.
Ӧткымын правительяс вӧліны самостоятельнӧй царёкъясӧн, мукӧдъяс подчиняйтчисны вынаджык орчча царёкъяслы.
Быд карын вӧлі ен-покровительлы храм, кӧні олісны уна жрецъяс.
Населениелӧн трудӧвӧй да угнетённӧй юкӧныс вӧліны крестьяна, ремесленникъяс да рабъяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі мынтыны налогъяс да вӧчны царскӧй уджъяс.
Лунвыв Месопотамияын мукӧд странаяскӧд тӧргуйтӧм заводитчис водзджык Египетын дорысь.
Нянь вылӧ вежны купечьяс вайлісны металлъяс, строительнӧй вӧр да из.
23 §. Вавилон кар да Вавилонскӧй царство.
Сэні, кӧні Евфрат да Тигр юяс ёна матысмӧны ӧта-мӧд дінас, вӧлі Вавилон кар.
Первойсӧ сійӧ вӧлі неыджыд поселениеӧн.
Вочасӧн сійӧ лои Месопотамияын медся ыджыд карӧн, могущественнӧй Вавилонскӧй царстволӧн столицаӧн.
Вавилонскӧй царство образуйтӧм.
Вавилон кыптіс медсясӧ торговля вӧсна.
Сійӧ сулаліс Евфрат дорын, ыджыд судоходнӧй ю дорын.
Вавилон пыр мунлісны нянь тыра суднояс.
Няньсӧ ректылісны караванъяс вылӧ, кодъяс веськӧдчылісны Средиземнӧй мореӧ.
Сэсянь купечьяс бӧр волывлісны Евфрат вылӧ унапӧлӧс тӧваръясӧн: ыргӧнӧн, строевӧй вӧрӧн, рабъясӧн.
Вавилонсянь тайӧ тӧваръяссӧ мӧдӧдлісны став Лунвыв Месопотамияӧ.
Вавилонса царьяс пӧлучайталісны купечьяссянь торговӧй сборъяс *, и таысь зэв ёна озырмисны.
Озырмӧм да ёнмӧм бӧрын найӧ кутісны вочасӧн ӧтлаавны ас дінас орчча кар-государствояссӧ.
* Торговӧй сборъяс — дон, кодӧс босьтлісны кутшӧмкӧ места пыр (кар пыр, пос, перевоз пыр) тӧвар нуны разрешитӧмысь либӧ сійӧс вузавны разрешитӧмысь.
Вавилонскӧй царство медся вылӧ кыптіс Хаммурапи царь дырйи, коді царствуйтліс выль эраӧдз 1792 восянь 1750 воӧдз.
Сы дырйи вавилоняна завоюйтісны Лунвыв Месопотамиялысь став кар-государствояссӧ.
Вавилонлӧн властьыс паськаліс и Войвыв Месопотамия вылӧ.
24 §. Хаммурапи царлӧн законъяс.
Миян эраса XX нэм заводитчигӧн, раскопкаяс нуӧдігӧн, учёнӧйяс аддзисны ыджыд сьӧд каменнӧй столб.
Столб вылі помас вӧлі изобразитӧма шонді ен водзын сулалысь Хаммурапиӧс.
Изображение улас изсӧ тыртӧма кыкнанладорсяньыс древньӧй письменаясӧн.
Тайӧ вӧлі Хаммурапи царлӧн законъяслы сборник.
Тайӧ законъяссӧ изучайтігӧн ми тӧдмалам, кыдзи овлісны йӧз древньӧй Вавилонияын, кутшӧм вӧлі устройствоыс Вавилонскӧй государстволӧн да кодлысь интересъяссӧ сійӧ дорйис.
Кодъясӧс дорйисны Хаммурапи царлӧн законъясыс.
Хаммурапилӧн законъясыс дорйисны рабовладелецъяслысь интересъяссӧ.
Раблысь, коді эз кывзысь аслас господиныслысь, вундылісны пельсӧ.
Мортӧс, коді гусявліс рабӧс либӧ дзебліс пышйӧм рабӧс аслас керкаын, накажитлісны виӧмӧн.
Имущество гусялӧмысь сідзжӧ вӧлі пӧлагайтчӧ вины.
Му арендуйтӧм.
Крестьяналы, кодъяслӧн этша вӧлі асланыс муыс, ковмыліс арендуйтны * мусӧ озыр землевладелецъяслысь.
Аренднӧй доныс вӧлі зэв ыджыд — став урожайлӧн коймӧд пайсянь став урожайджынйӧдз.
Аренда улӧ кӧ босьтлісны сад, то колӧ вӧлі мынтыны став урожайлысь кык коймӧд юкӧнсӧ.
* Арендуйтны му — босьтны сійӧс дон вылӧ временнӧя пӧльзуйтчыны.
Воднӧй сооружениеяс йылысь тӧждысьӧм.
Царскӧй чиновникъяс стрӧга следитісны сы бӧрся, медым плӧтинаяс да каналъяс вӧліны тыр порядокын.
Му вӧдитысь, код мыж вӧсна киссьыліс плӧтина да ойдлісны йӧзлӧн муяс, должен вӧлі мынтыны став убыткасӧ.
Постояннӧй войска.
Медым кутны киын народӧс, царлӧн вӧліны постояннӧй войска.
Служба нуӧмысь царь сетавліс воинъяслы неыджыд му участокъяс.
Найӧс оз позь вӧлі ни вузавлыны, ни сетны уджйӧзысь.
Воинлӧн кӧ вӧлі пи, коді бать бӧрас сідзжӧ лоліс воинӧн, то сійӧ пӧлучайтліс батьыслысь участоксӧ.
Воин кӧ ӧтказывайтчыліс мунны походӧ, то сійӧс казнитлісны, а сылысь участоксӧ сетлісны мӧдлы.
Вавилониялӧн упадок.
Сэки, кор царьясӧн лоины Хаммурапилӧн преемникъясыс, Вавилонлӧн могуществоыс кутіс воны упадокӧ.
Податьяс, царскӧй уджъяс да войнаяс рӧзӧриталісны крестьянаӧс да ремесленникъясӧс.
Содіс рабъяс-должникъяслӧн лыдыс.
Тайӧ слабмӧдіс Вавилонлысь военнӧй вынсӧ, сы вӧсна мый рабъясӧс войскаӧ эз босьтлыны.
Выль эраӧдз 1600 воын кымын Вавилония вылӧ уськӧдчисны врагъяс.
Найӧ пырисны столицаӧ, дзикӧдз грабитісны сійӧс да нуисны зэв уна пленнӧйясӧс.
Та бӧрын слабмӧм Вавилонияӧс дыр кежлӧ завоюйтісны племяяс, кодъяс воисны асыввывсянь.
25 §. Ассирийскӧй военнӧй держава.
Населениелӧн занятие.
Ассирия вӧлі расположитчӧма Войвыв Месопотамияын, Тигр ю шӧр течение пӧлӧн.
Населениеыс вӧдитіс му да видзис скӧтӧс.
Гӧраясын вӧлі уна пӧтка.
Сэні олысьясыс кыйсисны да перйисны из, ыргӧн да кӧрт.
Ассириецъяс кужлісны обрабатывайтны кӧрт да вӧчлісны сыысь оружие, а сідзжӧ ремесленнӧй да сельскохозяйственнӧй орудиеяс.
Кӧртысь вӧчӧм орудиеяс вӧліны ыргӧнысь либӧ бронзаысь вӧчӧм орудиеяс дорысь бурджыкӧсь, сы вӧсна мый найӧ ёна чорыдджыкӧсь.
Ассирийскӧй войска да военнӧй техника.
Уна нэмъяс чӧж ассирийскӧй царьяс воюйтісны рабовладелецъяс интересъясын орчча народъяскӧд, медым захватитны рабъясӧс да мукӧд добыча.
Налӧн вӧлі вына войска.
Налӧн главнӧй юкӧннас вӧлі «царскӧй полк».
Тайӧ вӧлі бура велӧдӧм постояннӧй войска.
Сэтчӧ пырлісны колесничӧйяс, всадникъяс да пехотинецъяс.
Колесничӧйясын да конницаын служитіс знать, пехотаын — крестьяна.
Ассирийскӧй колесницаяс да конница стремительнӧя атакуйтлісны врагӧс да преследуйтлісны отступайтысьясӧс.
Но ассирийскӧй войскалӧн главнӧй выннас вӧлі пехота.
Сійӧ состоитліс копейщикъясысь, мӧдногӧн кӧ, копьёӧн вооружитчӧм воинъясысь, ньӧввужйысь да пращаысь * лыйсьысьясысь да щит новлӧдлысьясысь.
* Праща изъяс шыблалӧм вылӧ приспособление: петляӧн вӧчӧм ремень кытчӧ пуктылісны изсӧ.
Зэв ёна вӧлі развитчӧма ассирийскӧй военнӧй техника.
Торъя отрядъяс вӧчлісны войскалы туйяс да стрӧитлісны посъяс.
Медым ӧдйӧджык муніны, воинъяс частӧ вуджлісны юяс вомӧн пӧльтӧм кучик мешӧк отсӧгӧн.
Ассириецъяс кужлісны босьтны укрепитӧм каръяс.
Та могысь найӧ кытшавлісны осаждённӧй карсӧ му валӧн.
Особӧй камнеметалкаясысь кар пытшкӧ шыблавлісны сьӧкыд из ядрояс да сотчан сир тыра сосудъяс.
Крепостьлысь стенаяссӧ писькӧдлісны таранӧн.
Тайӧ вӧлі металлӧн дорӧм да чепъяс йылӧ ӧшӧдӧм зэв ыджыд кер.
Навесъясӧн видзчысьӧмӧн йӧз довкйӧдлісны тарансӧ да писькӧдлісны сійӧн стенасӧ.
Общӧй штурм дырйи стенаяс бердас сувтӧдлісны кузь посъяс да на кузя писькӧдчывлісны карас.
Ассирийскӧй завоеваниеяс.
Асланыс войсканас ассириецъяс лоины вынаджыкӧсь став мукӧд народъяс дорысь.
Выль эраӧдз VII нэм заводитчигӧн Ассирия лои зэв ыджыд державаӧн.
Сійӧ подчинитіс аслас власть улӧ Вавилонияӧс, Сирияӧс, Малӧй Азиялысь мыйкӧ мында юкӧн да весиг Египетӧс.
Сылӧн столицаӧн вӧлі Тигр ю дорын Ниневия кар.
Ассирийскӧй завоевательяс зэв чорыда расправляйтчылісны побеждённӧйяскӧд.
Найӧ разрушайталісны каръяс.
Пленникъяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ мучительнӧя казнитавлісны, мукӧдъяссӧ нулісны Ассирияӧ да сэні вузавлісны рабствоӧ.
Рӧзӧритӧм местаясысь нуӧдлісны уна сё тысячаясӧн скӧт, ыджыд чукӧръясӧн нулісны зӧлӧта да эзысь.
Завоюйтӧм странаясын вӧліны ассирийскӧй правительяс асланыс войсканас.
Найӧ веськӧдлісны областьясӧн да чукӧрталісны кольӧм населениесянь дань.
Даньыс вӧлі зэв ыджыд.
Военнӧй добычаяс да пӧкӧритӧм странаясысь доходъясыс веськавлісны царлы, военнӧй знатьлы, крупнӧй чиновникъяслы да жрецъяслы.
Эз этша нажӧвитчыны и озыр ассирийскӧй купечьяс.
Найӧ ньӧбалісны пленнӧйясӧс да военнӧй добыча, тӧргуйтісны Ассирияӧн пӧкӧритӧм странаяскӧд.
Ассириялӧн гибель.
Поработитӧм народъяс дугдывтӧг восставайтлісны ассирийскӧй гнётлы паныд.
Ассирия вӧлі неыджыд странаӧн.
Ассириецъяс вӧліны вывті этшаӧнӧсь, медым пӧдтавны пыр ӧтарӧ кыпавлысь восстаниеяссӧ.
Самӧй Ассирияас народнӧй массаяс бедствуйтісны.
Войнаяс рӧзӧриталісны крестьянаӧс.
Рабъясӧс зэв чорыда угнетайтлісны, и найӧ волнуйтчисны.
Выль эраӧдз VII нэм шӧрын заводитчис Египетын Ассириялы паныд восстание.
Ассириецъяс эз вермыны сійӧс пӧдтыны, налысь войскасӧ вӧлі вӧтлӧма Нил долинаысь.
Египет вӧлі первой странаӧн, коді мездысис ассирийскӧй завоевательясысь.
Египет бӧрын кыпӧдчис Вавилония: выльысь вӧлі создайтӧма самостоятельнӧй Вавилонскӧй государство.
Выль эраӧдз VII нэм помын вавилоняна, иранскӧй племяяскӧд союзын, уськӧдчисны Ассирия вылӧ.
Налӧн ударъяс улын уси Ниневия.
Карсӧ вӧлі разрушитӧма, олысьяссӧ виалӧма.
Ассирийскӧй государство эз кут существуйтны.
26 §. Междуречьеса странаясын культура.
Клинопись.
Лунвыв Месопотамияын письменность лои зэв важӧн.
Месопотамияын, кыдзи и Египетын, первой быд кыв изображайтлісны знакӧн-рисунокӧн, а сэсся рисунокъясӧн кутісны петкӧдлыны слогъяс да торъя звукъяс.
Татшӧм ногӧн, и Междуречьеын гижан системаыс вӧлі иероглифическӧй.
Но иероглифъяслӧн формаыс вӧлі дзик мӧд Египетын дорысь.
Месопотамияын папирус эз быдмы, а изъяс да пуяс вӧліны этша.
Та вӧсна кутісны гижны сёй вылӧ.
Сёйысь вӧчавлісны неыджыд плиткаяс да ичӧтик бедьторъясӧн на вылӧ вӧчавлісны рисунокъяс.
Сэсся плиткаяссӧ косьтывлісны.
Но вӧчавны сёй вылӧ чукля визьяссӧ вӧлі сьӧкыд: визьясыс эз рӧвнӧйӧн артмывлыны.
Ёна кокньыдджык вӧчавны сёй вылӧ веськыд чёрточкаяс.
Найӧс вӧчавлісны ёсь йыла путорйӧн либӧ лыторйӧн.
Личканінас визьыс артмывліс пыдіджык да паськыдджык, а водзӧсӧ векняммывліс.
Татшӧм ногӧн, сёй вылын чёрточкаясыс вӧліны клинъяс кодьӧсь, а рисунок-знакъяс пӧрисны синъяслӧн уна сочетаниеясӧ.
Вот мый вӧсна тадзи гижӧмсӧ кутісны шуны клинописнӧйӧн, либӧ клинописьӧн.
Татшӧм гижӧдас вӧлі 500 знакысь унджык.
Первойсӧ клинопись лои Лунвыв Междуречьеса кар-государствоясын.
Сэтысь сійӧс заимствуйтісны вавилоняна, а сэсся паськаліс став Передньӧй Азияӧ.
Сійӧс применяйтісны и Ассирияын.
Зэв уна клинописнӧй табличкаяс сохранитчӧмаӧсь медбӧръя ассирийскӧй царьясысь ӧтилӧн библиотекаас.
Табличкасӧ вӧлі аддзӧма сылӧн дворец развалинаясысь.
Астрономия да календарь.
Вавилонияын астрономия ёнджыка развитчис Египетын дорысь.
Храмъяс вывсянь жрецъяс внимательнӧя наблюдайтісны небеснӧй светилӧяслӧн движение бӧрся.
Тайӧ вӧлі колӧ сы могысь, медым лӧсьӧдны календарь.
Таысь кындзи, вавилонскӧй религияын зэв ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі шонділы, тӧлысьлы, кодзувъяслы поклоняйтчӧмлӧн.
Налӧн движение серти жрецъяс быттьӧкӧ тӧдмалісны енъяслысь волясӧ да зільлісны водзвыв висьтавны мортлысь судьбасӧ.
Татшӧм наблюдениеяссӧ нуӧдлісны уна нэмъяс чӧж.
Кӧть цельыс налӧн и эз вӧв научнӧйӧн, но найӧ отсалісны содтыны астрономическӧй знаниеяс.
Ёна сёрӧнджык вавилонскӧй жрецъяс велалісны весиг водзвыв висьтавны шонділысь да тӧлысьлысь затмениеяссӧ.
Вавилонскӧй календарын воас вӧлі дас кык тӧлысь, тӧлысяс — нёль недель, неделяс — сизим лун.
Недельын быд лун шусис кутшӧмкӧ ӧти нимӧн сизим главнӧй небеснӧй ен пиысь.
Искусство.
Месопотамияын основнӧй строительнӧй материалӧн вӧліны сёй кирпичьяс.
Найӧ эз вӧвны сэтшӧм прочнӧйӧсь, кыдзи из, мыйысь египтяна стрӧитлісны храмъяс да гробницаяс.
Та вӧсна и древньӧй архитектуралӧн памятникъясыс Месопотамияын сохранитчисны этшаджык.
Вавилонияын да Ассирияын храмъяссӧ стрӧитлісны башняяс моз, кодъяс вӧлі кыпалӧны вывлань тшупӧдъясӧн.
Вӧліны куим да сизим тшупӧда башняяс.
На пиысь быд тшупӧд краситлісны торъя цветӧн: сьӧдӧн, гӧрдӧн, еджыдӧн да лӧзӧн.
Торъя гырысьӧсь да роскошнӧйӧсь вӧліны ассирийскӧй царьясӧн дворецъясыс.
Найӧс стрӧитлісны вылі местаясын да кытшавлісны джуджыд стенаясӧн.
Тайӧ стенаясыс видзисны царӧс не сӧмын ортсыса врагъясысь, но и аслас народысь.
Дворецӧ пыранінас сулалісны морт юра да бордъяса ошъяслӧн зэв ыджыд статуяяс.
Найӧ изображайтісны бур божествоӧс да, ассириецъяслӧн верование серти, долженӧсь вӧлі видзны дворецсӧ лёк божествоясысь.
Дворецлӧн параднӧй залъясса стенъяссӧ вӧлі мичмӧдӧма уна выпуклӧй изображениеясӧн (рельефъясӧн), кодъяс петкӧдлісны крепостьяс осаждайтӧм, пленнӧйясӧс рабствоӧ нуӧм, левъясӧс кыйӧм, придворнӧй олӧмысь сценаяс.
Ассирийскӧй художникъяслы торйӧн удайтчылісны дикӧй зверьясӧс изображайтӧмъяс.
Ӧткымын рельефъяс вылын петкӧдлыссьӧ дворецъяс стрӧитӧм.
Найӧс стрӧитӧны рабъяс-военнопленнӧйяс.
Унаӧс на пӧвстысь дорӧмаӧсь чепъясӧн, мукӧдъясӧс — ӧта-мӧд дінас кӧрт прутъясӧн.
Рабъяс бӧрся следитӧны вооружитчӧм надсмотрщикъяс.
Татшӧм ногӧн, и Ассириялӧн искусствоыс петкӧдлӧ сылысь жестокӧй рабовладельческӧй стройсӧ.
3. УРАРТУ — МИЯН РӦДИНА ТЕРРИТОРИЯ ВЫЛЫН ПЕРВОЙ ГОСУДАРСТВО.
27 §. Страна да население.
Ассириясянь войвылын, Закавказье лунвыв юкӧнын, вӧлі страна Урарту.
Джуджыд горнӧй хребетъяс, кодъяслӧн торъя вершинаясысь некор оз сывлы лым, кыдз быттьӧ вундӧны тайӧ странасӧ.
Юяслӧн долинаясыс кӧнсюрӧ паськалӧны и образуйтӧны плодороднӧй низменностьяс.
Горнӧй лугъясыс сылӧн — зэв бур пӧскӧтинаяс.
Страна озыр строительнӧй изйӧн да металлъясӧн: кӧртӧн, ыргӧнӧн да озысьӧн.
Урарту странаын олісны урартъяслӧн племяяс.
Юяслӧн долинаясын да на бердса районъясын найӧ занимайтчисны му вӧдитӧмӧн.
Юясысь да ключьясысь васӧ найӧ вайӧдлісны каналъяс пыр муяс вылӧ.
Вель уна оросительнӧй сооружениеяс — каналъяс да водоёмъяс — сохранитчисны миян кадӧдз.
Гожӧмын скӧтсӧ вӧтлывлісны горнӧй пӧскӧтинаясӧ, а тӧвнас бӧр вайӧдлісны долинаясӧ.
Урартъяс вӧліны зэв кужысь ремесленникъясӧн.
Ремеслӧяс пӧвстысь торйӧн развитчӧма вӧлі из да металл обрабатывайтӧм.
Урартъяс вӧліны первой народъясысь ӧтиӧн, коді кутіс обрабатывайтны кӧрт.
28 §. Урарту государство.
Урартулӧн образуйтчӧм да Ассириякӧд тыш.
Выль эраӧдз IX нэмын образуйтчис Урартскӧй государство.
Урартскӧй царьяс кутісны вӧчавны орчча странаяс вылӧ набегъяс, захватывайтны сэтысь скӧт, рабъясӧс да мукӧд добыча.
Набег бӧрын урартъяс пышйылісны асланыс гӧраясӧ, кытчӧ сьӧкыд вӧлі писькӧдчыны.
Вына Урарту государство вӧлі Ассирия лы зэв опаснӧйӧн.
Да и страналӧн природнӧй озырлунъясыс кыскисны ассирийскӧй завоевательясӧс.
Та вӧсна ассирийскӧй царьяс выль эраӧдз IX нэмын заводитісны урартъяслы паныд дыр нюжалысь да сьӧкыд тыш.
Первойсӧ тайӧ тышыс муніс Ассириялы успешнӧя.
Ассирийскӧй войска эз ӧтчыд писькӧдчывлыны ылӧдз урартъяслӧн странаӧ да страшнӧя сійӧс опустошайтлісны.
Но ассириецъяслы эз удайтчы бырӧдны Урартуӧс.
Урартулӧн расцвет.
Ассириецъяскӧд упорнӧй тыш ёнмӧдіс Урарту государствоӧс, код гӧгӧр сплотитчисны Закавказьеса племяяс.
Ассьыныс странасӧ дорйӧм могысь урартъяс стрӧитісны вель уна крепостьяс.
Ёна вӧлі укрепитӧма государстволысь столица, Тушпа кар, коді сулаліс ыджыд ты Ван дорын.
Крепостьсӧ вӧлі стрӧитӧма джуджыд скала вылын да кытшалӧма зэв ён стенаясӧн.
Юан ваӧн карсӧ снабжайтӧм могысь источникъяссянь вӧлі нуӧдӧма 70 км кузьта канал, сы вӧсна мый Ван тыысь васӧ эз шогмы юны.
Медъёна Урарту государство кыпаліс выль эраӧдз VIII нэм первой джынйын.
Урартъяс вӧчисны ён удар асланыс враглы — Ассириялы, коді кутіс воштыны ӧти область бӧрся мӧдӧс.
Урартскӧй царьяс пӧкӧритісны сідзжӧ Закавказьелысь мыйкӧ мында юкӧн Аракс юсянь войвывлань.
Армянскӧй ССР-ын, Ереван кар дорын да мукӧд местаясын, сохранитчӧмаӧсь урартскӧй крепостьяслӧн развалинаяс.
Изъяс вылысь позьӧ лыддьыны Урарту царьяслысь клинописнӧй гижӧдъяс, кодъяс висьталӧны налӧн победаяс йылысь да гырысь строительнӧй сооружениеяс йылысь.
Урарту вӧлі первой государствоӧн, коді лои миян Рӧдина территория вылын.
Тайӧ вӧлі рабовладельческӧй государство.
Урартскӧй царьяслӧн гижӧдъясын висьтавсьӧ зэв уна йӧзӧс рабствоӧ нуӧм йылысь, кодъясӧс босьтӧма пленӧ орчча странаясӧс завоюйтігӧн.
Государствоын юрнуӧдысьӧн вӧлі царь, коді веськӧдліс знать да жрецъяс отсӧгӧн.
Кыдзи и мукӧд древневосточнӧй государствоясын, Урартуса крестьянаӧс, рабъясӧс моз жӧ, зэв чорыда угнетайтісны.
Найӧ мынтісны сьӧкыд налогъяс, долженӧсь вӧлі уджавны царскӧй да храмӧвӧй муяс вылын, стрӧитны крепостьяс да кодйыны каналъяс.
Урартскӧй войска состоитлісны крестьянаысь, но военнӧй добычаыс веськавліс царлы, знатьлы да жрецъяслы.
29 §. Урартулӧн культура.
Урартъяслӧн вӧлі асланыс древньӧй письменность, кывъясыс сэні изображайтсисны рисунокъяс.
Сэсся найӧ заимствуйтісны ассириецъяслысь клинопись, но вӧчисны сійӧс прӧстӧйджыкӧн.
Урартъяслӧн ёна вӧлі развитчӧма архитектура.
Та йылысь висьталӧны урартскӧй крепостьяслӧн да дворецъяслӧн колясъясыс.
Урарту территория вылысь аддзӧма зэв уна металлическӧй изделиеяс: кӧрт мечьяс, бронзӧвӧй щитъяс, шлемъяс, вилаяс, черъяс.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый ёна вӧлі развитчӧма металлургия.
Зэв интереснӧйӧсь бордъя ошъяслӧн да левъяслӧн морт чужӧма бронзӧвӧй фигуркаяс.
Найӧс кисьтӧма бронзаысь да вылітіыс зэв вӧсниа зӧлӧтитӧма.
Чужӧмсӧ вӧчӧма еджыд изйысь, синъясыс да синкымъясыс пуктыссьӧны.
Урартъяслӧн культураыс вӧлі вылын.
Тайӧ культураыс вӧчис ыджыд влияние сійӧ народъяслы развивайтчӧм вылӧ, кодъяс олісны сэки Закавказьеын, Малӧй Азияын да Иранскӧй нагорьеын.
30 §. Урартулӧн усьӧм.
Выль эраӧдз VIII нэм помын Ассирия ёнмис да выльысь уськӧдчис Урарту государство вылӧ.
Ассирийскӧй войска жугӧдісны урартъясӧс да опустошитісны странасӧ ставнас.
Но, кӧть Урарту вӧлі и слабмӧма, сійӧ эз вошты ассьыс независимостьсӧ.
Сӧмын VI нэм заводитчигӧн сійӧс дзикӧдз завоюйтісны иранскӧй племяяс да скифъяс.
Бӧръяясыс овлісны ӧнія Украинаса да Севернӧй Кавказса степьясын, кысянь найӧ веськавлісны Закавказьеӧ.
Краснӧй холм.
Ереван кар дорын сӧветскӧй учёнӧйяс кодйисны ыджыд холм, коді тӧдса Краснӧй холм нимӧн.
Тайӧ нимсӧ сійӧ пӧлучитіс кирпич торъясысь, кодъясӧс ӧжигайтӧма ыджыд пӧжар; кирпич торъяссьыс муыс лоӧма гӧрд рӧма.
Мыльк вывсьыс му слӧй улысь сюрӧма крепостьлӧн да урартскӧй правитель дворецлӧн развалинаяс.
Крепостьсӧ да дворецсӧ ӧзтӧмаӧсь да штурмӧн босьтӧмаӧсь скифъяс.
Та йылысь висьталӧны пӧжарлӧн следъясыс, животнӧйяслӧн да йӧзлӧн шом кодь колясъясыс да скифскӧй стрелаяслӧн бронзӧвӧй наконечникъясыс, кодъясӧс аддзӧма крепостьсьыс.
Учёнӧйяс предполагайтӧны, мый Краснӧй холм вылын крепостьыс да дворецыс вӧліны урартъяслӧн медбӧръя твердыняӧн, кодӧс босьтісны врагъяс выль эраӧдз VI нэм заводитчигӧн.
4. ДРЕВНЬӦЙ ПЕРСИЯ.
31 §. Иранскӧй нагорьеын природа да население.
Междуречьесянь асыввылӧ, пӧшти Индияӧдз, нюжӧдчӧма паськыд да джуджыд Иранскӧй нагорье.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс пустыняяс да степьяс.
Зэръяс овлӧны сэні зэв шоча.
Гожӧмын зэв жар, юяс да тыяс косьмӧны, шондіыс дзикӧдз сотӧ пӧскӧтинаяс вылысь турунсӧ.
Тӧвнас жӧ овлӧ зэв кӧдзыд.
Юяс Иранын этша, и найӧ гӧльӧсь ваӧн.
Му вӧдитны позьӧ сӧмын искусственнӧй орошение отсӧгӧн.
Та могысь используйтӧны горнӧй тыяс, ключьяс да шоръяс, кодъяс вайӧны васӧ гӧраяссянь лым сылігӧн.
Му вӧдитӧм вылӧ ёнджыка шогмӧны Иранлӧн рытыввыв областьясыс.
Асыввыв юкӧнас жӧ — уна пустыняяс да степьяс, кӧні шогмӧ сӧмын кочевӧй скӧт видзӧм.
Иранса гӧраясын эмӧсь полезнӧй ископаемӧйяс: ыргӧн, кӧрт, нефть, а сідзжӧ строительнӧй излӧн уна породаяс.
Ёна важӧн Иранскӧй нагорьеын олісны зэв уна племяяс.
Найӧ сёрнитісны разнӧй кыв вылын да торъялісны асланыс культурнӧй уровень серти.
На пӧвстын главнӧй рольсӧ ворслісны персъяслӧн племяяс.
Найӧ овлісны Иранлӧн рытыв-лун юкӧнас, Персидскӧй заливсянь асыв-войвывлань.
Унджык персидскӧй племяясыс занимайтчисны му вӧдитӧмӧн да ӧти места вылын скӧт видзӧмӧн.
32 §. Персидскӧй государство.
Персидскӧй завоеваниеяс.
Ӧти персидскӧй племялӧн вождь, кодлӧн нимыс вӧлі Кир, выль эраӧдз VI нэм шӧрын ӧтувтіс аслас власть улӧ унджык племяяссӧ, кодъяс олісны Иранскӧй нагорьеын.
Сійӧ лои Персидскӧй государство лӧсьӧдысьӧн.
Кир дырйи вӧлі создайтӧма ён войска, кодъяс дыр кад чӧж лыддьыссьылісны непобедимӧйӧн.
Сэні первой местаын сулаліс конница.
Сэтчӧ босьтавлісны кочевӧй иранскӧй племяясысь, кодъяс зэв бура ветлісны вӧв вылын.
Пехотаын медсясӧ вӧліны персъяс.
Персъяс кындзи, пехотаын вӧліны отрядъяс, кытчӧ босьтлісны пӧкӧритӧм племяясысь.
Персидскӧй знатьӧс кыскисны орчча народъяслӧн озырлунъясыс.
Выль эраӧдз VI нэмлӧн мӧд джынйын Кир заводитӧ ассьыс завоеваниеяссӧ.
Ставсӧ нырысь бушколӧн персъяс мунӧны орчча странаясті, подчиняйтӧны найӧс асланыс властьлы.
Персидскӧй войска завоюйтӧны Малӧй Азияӧс да воӧны Эгейскӧй море берегъясӧдз.
Ёна укрепитӧм Вавилонлы быть ковмис сетчыны персъяслы, сы вӧсна мый Кир кытшаліс карсӧ аслас войскаӧн да орӧдіс сійӧс став ортсыса мирсьыс.
Кир заводитіс гӧтӧвитчыны Египетӧс завоюйтны.
Но первой сійӧ мӧдӧдчис походӧ Каспийскӧй моресайса степьясӧ.
Сэні Кир и пӧгибнитіс скифъяскӧд тышын.
Египетӧс вӧлі пӧкӧритӧма сылӧн пи дырйи нин.
Персидскӧй государство воис аслас могуществолӧн высшӧй точкаӧдз Дарий царь дырйи (выль эраӧдз 521–486 вояс).
Правитны заводитігӧн сійӧ зэв лёкысь пӧдтіс восстаниеяс, кодъяс кыпавлісны Персияса разнӧй областьясын.
Персъяс пӧкӧритісны Арменияӧс, Средньӧй Азияӧс да Инд ю долиналысь рытыввыв юкӧнсӧ.
Тайӧ завоеваниеяс бӧрын Ларий думыштіс подчинитны аслыс став мирсӧ.
Но тайӧ планъясыс эз збыльмыны.
Дарийлы вӧчисны поражение скифъяс да грекъяс, кодъяс овлісны Балканскӧй полуостров вылын.
Дарийлӧн тайӧ поражение йывсьыс лоӧ висьталӧма водзынджык.
Персидскӧй государстволӧн устройство.
Дарийлӧн зэв ыджыд государствоыс вӧлі паськӧдчӧма Нил долинасянь Индӧдз да Закавказьесянь Персидскӧй заливӧдз.
Тайӧ вӧлі древньӧй Востокын медся ыджыд государство.
Персидскӧй государствоӧс вӧлі юклӧма областьяс вылӧ, либӧ сатрапияяс вылӧ.
Быд областьӧн веськӧдліс наместник, либӧ сатрап.
Сійӧ вӧлі сатрапияса став гражданскӧй населениелӧн неограниченнӧй повелительӧн.
Сатрапъясысь кындзи, вӧліны ещӧ военачальникъяс, кодъяс командуйтісны войскаӧн.
Медым эз ло измена, сатрапъяс бӧрся следитісны царлӧн матысса йӧз, кодъясӧс шулісны «государлӧн синъяс да пельяс».
Быд сатрапия должен вӧлі мынтыны царлы гырысь податьяс.
Пайӧс чукӧртны сетлісны откупщикъяслы.
Тайӧ вӧліны озыр йӧз, кодъяс мынтылісны царскӧй казнаӧ сразу уна деньга, а сэсся чукӧртлісны сатрапияса населениесянь податьяссӧ аслыныс пӧльза вылӧ.
Откупщикъяс наживайтлісны та вылын озырлун да пӧщадатӧг рӧзӧритлісны трудӧвӧй народӧс.
Персидскӧй государстволӧн разнӧй юкӧнӧ вӧлі лӧсьӧдӧма бур туйяс.
Найӧ служитлісны войскалы ветлӧм вылӧ, царскӧй приказъяс мӧдӧдалӧм вылӧ да купечьяслысь тӧваръяс кыскалӧм вылӧ.
Персидскӧй царь овліс зэв мича дворецъясын.
Сылӧн вӧлі нёль столица, ӧтиыс на пиысь — Вавилон.
Царь новліс зӧлӧтаӧн мичмӧдӧм джуджыд шапка да зэв дона паськӧм.
Царскӧй стражаса отрядын вӧлі 10 тысяча морт.
Найӧ шусьылісны «бессмертнӧйясӧн», сы вӧсна мый быдӧнӧс, коді петліс стройысь, пыр жӧ вежлісны мӧд воинӧн.
Та вӧсна налӧн лыдыс некор эз вежсьыв.
Самӧй Персияса населениеыс податьяс эз мынтыв.
Персидскӧй знать занимайтліс придворнӧйяслысь, сатрапъяслысь, военачальникъяслысь должностьяс.
Персидскӧй крестьяна служитлісны царскӧй войскаын либӧ сулалісны отрядъясӧн завоюйтӧм областьясын.
Пӧкӧритӧм народъяс дугдывтӧг кыпӧдчывлісны восстаниеӧн персидскӧй господстволы паныд.
Кутны найӧс киын позьӧ вӧлі сӧмын военнӧй вынӧн.
Персия вӧлі сэтшӧм жӧ хищническӧй рабовладельческӧй военнӧй государствоӧн, кыдзи и Ассирия.
Сійӧ оліс завоюйтӧм странаясӧс грабитӧм щӧт вылӧ, и та вӧсна сійӧ эз вермы дыр господствуйтны.
Выль эраӧдз IV нэмын нин Персидскӧй государствоӧс бырӧдісны сылӧн врагъясыс.
5. ДРЕВНЬӦЙ ИНДИЯ.
33 §. Страна да население ёна важӧн.
Природа.
Индия — мирса величайшӧй странаясысь ӧти.
Индия зэв ыджыд полуостров, кодӧс омывайтӧ Индийскӧй океан.
Войвывсянь сійӧс торйӧдӧны мирын зэв джуджыд гӧраяс — Гималаи.
Полуостровлӧн лунвыв юкӧныс шусьӧ Деканӧн.
Тайӧ — вылын куйлысь плоскогорье, кӧні унджыкыс степьяс да пустыняяс.
Деканын частӧ овлӧны засухаяс.
Олӧм вылӧ медся бур местаыс — Севернӧй Индия.
Сійӧ состоитӧ кык юлӧн — Индлӧн да Ганглӧн — долинаясысь, кодъясӧс торйӧдӧ пустыня.
Кыкнан юыс заводитчӧны Гималайскӧй гӧраяссянь.
Индлӧн долинаыс шусьӧ Пенджабӧн, мый лоӧ Пятиречье, сы вӧсна мый тані Индӧ усьӧны сылӧн вит главнӧй притокыс.
Кыкнан долинаыс зэв плодороднӧйӧсь.
Гожӧмын юясыс ойдлӧны Гималайскӧй гӧраясын лым сылӧмысь да зэръясысь.
Найӧ вайӧны уна ил, коді служитӧ удобрение пыдди.
Инд да Ганг долинаясын население важысянь нюжӧдавліс оросительнӧй каналъяс, стрӧитліс плӧтинаяс да водоёмъяс.
Индиялӧн тропическӧй природаыс вывті озыр да абу ӧткодь.
Зэв джуджыд гӧраяс вежласьӧны нюрсялӧм увтас местаясӧн, сук, мунны позьтӧм вӧр (джунгли) вежсьӧ пустыняясӧн, кӧні нинӧм оз быдмы.
Индиялӧн растительностьыс — му вылас медся озыръяс пӧвстысь ӧти.
Сэні быдмӧны пальмаяс, бамбук, кактусъяс, акацияяс, папоротникъяс, гӧрд пу да уна мукӧд быдмӧгъяс.
Зэв разнообразнӧй и животнӧй мирыс.
Индияын эмӧсь зэв уна обезьянаяс.
Эмӧсь зэв унапӧлӧс лэбачьяс: попугайяс, павлинъяс, соколъяс, орёлъяс, дикӧй курӧгъяс, турияс, цапляяс.
Уна вред вӧчӧны мортлы хищникъяс — тигръяс, пантераяс, кӧинъяс — да торйӧн нин ядӧвитӧй змейяс.
Юясын олӧны крокодилъяс.
Йӧз велӧдӧны слӧнъясӧс кипомӧ да используйтӧны сьӧкыдторъяс новлӧдлӧм могысь.
Древнейшӧй население да сылӧн культура.
Индияын йӧз олісны зэв важысянь.
Инд долинаын раскопкаяс дырйи вӧлі аддзӧма выль эраӧдз IV — III тысячелетиеясса гырысь поселениеяслысь колясъяссӧ.
Вӧлі аддзӧма быдса уличаяс да керкаяс, мукӧддырйи уна помещениеа кык судта керкаяс.
Развалинаяс пӧвстысь аддзӧма йӧзлысь да животнӧйяслысь статуэткаяс, краситӧм сёй пӧсуда, украшениеяс.
Ӧткымын предметъяс вылын — гижӧдъяс, кодъясӧс вӧчӧма иероглифъясӧн.
Тайӧ иероглифъясыс египтяналӧн да вавилоняналӧн древнейшӧй письменнӧй знакъяс кодьӧсь.
Но древньӧй индийскӧй гижӧдъяссӧ эз на вермыны лыддьыны.
Тайӧ пӧраас Индияын олісны темнокожӧй племяяс.
Налӧн потомокъясыс ӧнӧдз на сохранитчисны Деканын.
Индияӧс завоюйтӧм.
Выль эраӧдз II тысячелетиеын Индлысь долинасӧ, а сэсся и Ганглысь долинасӧ завоюйтӧмаӧсь светлокожӧй кочевӧй племяяс.
Найӧ вторгнитчӧмаӧсь Индияӧ рытыв-войвывса горнӧй проходъясті да подчинитӧмаӧсь местнӧй населениесӧ.
34 §. Индиялӧн общественнӧй строй.
Населениелӧн занятие.
Индлысь долина завоюйтӧм бӧрын первой кадӧ населениелӧн главнӧй занятиеӧн вӧлі скӧт видзӧм.
Овмӧсын медся важнӧй места вӧлі босьтӧ гырысь скӧтӧс видзӧм-паськӧдӧм.
Торъя семьяяслӧн озырлуныс вӧлі артавсьӧ мӧсъяс лыд серти.
Главнӧй сёянӧн вӧлі йӧв, вый да яй.
Сэсся, кор вӧлі завоюйтӧма Ганглысь долинасӧ, первой места вылӧ петӧ му вӧдитӧм, коді подулавсис искусственнӧй орошение вылын.
Заводитісны кӧдзны ид, рис, сёрӧнджык кутісны быдтыны хлопок.
Ремеслӧ сідзжӧ тӧдчымӧн развитчис.
Важнӧй места вӧлі босьтӧ уджалан орудиеяс да оружие металлысь вӧчӧм: первой ыргӧнысь, сэсся бронзаысь да, медбӧрын, кӧртысь.
Ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі хлопокысь тканьяс вӧчӧмлӧн.
Государство образуйтчӧм.
Завоюйтӧм бӧрын Инд да Гант долинаясын образуйтчис некымын государство.
Правящӧй классӧн тайӧ государствоясас первой вӧліны озыр воин-рабовладелецъяс.
Завоюйтігӧн найӧ захватитісны уна муяс да рабъясӧс.
Воинъяскӧд тшӧтш ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі жрецъяслӧн (брахманъяслӧн).
Мукӧд народыс вӧліны му вӧдитысьяс, ремесленникъяс да тӧргӧвечьяс.
Му вӧдитысьяслӧн сохранитчисны общинаяс.
Государствоын юрнуӧдысьӧн вӧлі царь.
Сійӧ веськӧдліс чиновникъяс отсӧгӧн, кодъясӧс вӧлі босьтӧма воинъяс да брахманъяс пӧвстысь.
Кастӧвӧй строй.
Ганг долинаса государствоясын первой местаӧ кутісны петны брахманъяс.
Брахманъяс учение серти, йӧз юксьӧны нёль главнӧй разряд, либӧ каста вылӧ.
Первой кастаыс — брахманъяс.
Жрецъяслӧн учение серти, найӧс создайтіс верховнӧй ен Брахма аслас вомдоръяссьыс.
Та вӧсна сӧмын налӧн эм право служитны енъяслы, висьтавлыны законъяс да следитны, кыдзи найӧ пӧртсьӧны олӧмӧ.
Мӧд кастаыс — воинъяс.
Найӧс создайтӧма Брахма киясысь.
Та вӧсна воинъяс обязанӧсь дорйыны государствосӧ врагъясысь да видзны порядок.
Коймӧд кастасӧ, велӧдісны жрецъяс, вӧлі создайтӧма Брахмалӧн лядьвейясысь.
Татчӧ пырӧны му вӧдитысьяс-общинникъяс, ремесленникъяс да тӧргӧвечьяс.
Найӧ долженӧсь уджавны да ваявны брахманъяслы да воинъяслы олӧм вылӧ став коланаторсӧ.
Нёльӧд кастасӧ — шудраясӧс — создайтӧма Брахманлӧн няйтӧссьӧм кокъясысь.
Татчӧ пырӧны бесправнӧй да угнетённӧй беднякъяс, кодъяс олісны рабъяс моз.
Кастаяссӧ вӧлі резкӧя торйӧдӧма ӧта-мӧдсьыс.
Разнӧй кастаясса йӧзлы эз позь гӧтрасьны, ни верӧссайӧ мунны.
Торъя ыджыд пропастьыс вӧлі шудраяс да первойя куим каста костын.
Например, брахман кӧ виис шудраӧс, то сы вылӧ пуктылісны сӧмын ичӧтик религиознӧй наказание.
Но шудра кӧ оскорбитліс первойя куим кастаысь кутшӧмкӧ мортӧс, сылы сюйлісны вомас донӧдӧм кӧрт кусӧк.
Ещӧ сьӧкыдджык положениеыс вӧлі налӧн, кодъяс эз пырлыны некутшӧм кастаӧ.
Найӧс шуисны парияясӧн.
Тайӧ вӧліны ӧткымын пӧкӧритӧм племяяслӧн колясъяс.
Став кастаяс наысь ӧтдортчисны.
На дінӧ оз позь вӧлі инмӧдчыны, медым не пежавны асьтӧ.
Та вӧсна найӧс шулісны инмӧдчытӧмъясӧн.
Весиг инмӧдчытӧмъяслӧн вуджӧрыс, коді усьліс брахман вылӧ, лыддьыссьыліс пежторйӧн.
Инмӧдчытӧмъяслы быть колӧ вӧлі кежны туй вылысь, воча кӧ вӧлі локтӧны кутшӧмкӧ кастаӧ пырысь йӧз, либӧ горӧдӧмӧн сетны тӧдны аслас матыстчӧм йывсьыс.
Кастаяс вылӧ юксьӧм ёнмӧдіс трудӧвӧй народ вылын озыръяслысь господствующӧй положениесӧ.
Индияын кастаяс колины дзик ӧнія кадӧдз.
abu
Древньӧй Индиялӧн культура.
Древнеиндийскӧй культура развитчис зэв ёна.
Индиецъяс тӧдісны нин 51 букваа алфавит.
Алфавитнӧй системаа гижӧд вӧлі ёна удобнӧйджык иероглифичӧскӧй гижӧд дорысь.
Сійӧ сетӧ вӧлі позянлун этша лыда знакъясӧн выражайтны уна кывъяс.
Бура вӧлі разработайтӧма грамматика, вӧліны словарьяс.
Древнеиндийскӧй литературнӧй кыв шусьыліс санскритӧн.
Санскритӧн вӧлі гижӧма религиознӧй произведениеяс, законъяслӧн сборникъяс, геройяслӧн подвигъяс йылысь поэмаяс.
Астрономия развивайтчӧм вӧлі йитчӧма юяс ойдан кад определитны коланлункӧд.
Календарнӧй воас вӧлі 360 лун, кодъясӧс вӧлі юкӧма 12 тӧлысь вылӧ, 30 лунӧн быдын.
Математикаын индиецъяс вӧліны сідз шусяна «арабскӧй цифраяс» лӧсьӧдысьясӧн.
Тайӧ названиеыс неправильнӧй, сы вӧсна мый арабъяс сӧмын вайисны Европаӧ Индияын лӧсьӧдӧм цифраяссӧ.
6. ДРЕВНЬӦЙ КИТАЙ.
35 §. Китайлӧн природа да сылӧн население ёна важӧн.
Страналӧн природа.
Китайскӧй народлӧн рӧдинаӧн вӧлі Хуанхэ юлӧн, либӧ Желтӧй юлӧн, улыс течение-гӧгӧрса низменность.
Ассьыс нимсӧ сійӧ пӧлучитіс виж рӧма ваыс вӧсна.
Юыс вайӧ зэв уна виж ил.
Сійӧ вӧчӧ плодороднӧйӧн юлӧн улыс течениеысь став равнинасӧ.
Но сійӧ жӧ являйтчӧ катастрофическӧй наводнениеяслы помкаӧн.
Ил пуксьӧ Хуанхэ пыдӧсӧ да тайӧн кыпӧдӧ сылысь уровеньсӧ.
Та вӧсна ӧткымынлаын юыс, коді кутсьӧ плӧтинаясӧн, визувтӧ сы гӧгӧрса равнинаысь вылітіджык.
Кор июльын да августын Хуанхэ долинаын ёна зэрлывлӧ, юыс петӧ берегъяссьыс да частӧ орӧдлывлӧ плӧтинаяссӧ.
Сэки сійӧ ойдӧдӧ матігӧгӧрса став местностьсӧ да вӧчӧ ыджыд бедствиеяс.
Важӧн татшӧм наводнениеясыс овлісны зэв частӧ.
Ӧні Китайса народ создавайтӧ выль воднӧй сооружениеяс, кодъяс видзӧны наводнениеясысь да сетӧны васӧ муяс орошайтӧм вылӧ.
Китайын мӧд ыджыд ю — Янцзы, либӧ Гӧлубӧй ю.
Сійӧ пырӧ странаас ылӧ.
Янцзы да сылӧн зэв уна притокъясыс судоходнӧйӧсь пӧшти кузялаыс.
Тайӧ имеитӧ страналӧн олӧм вылӧ ыджыд тӧдчанлун.
Китайын юяслӧн плодороднӧй долинаяс дінӧ примыкайтӧны зэв паськыд степьяс, плоскогорьеяс да горнӧй областьяс.
Китай зэв озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн: ыргӧнӧн, озысьӧн, кӧртӧн, из шомӧн.
Население да сылӧн занятие ёна важӧн.
Китайын йӧв лоисны зэв важӧн.
Степьясысь да плоскогорьеясысь найӧ вочасӧн воалісны юясса долинаясӧ.
Тайӧ долинаясыс сэки вӧліны лёк климата нюрсялӧм местаясӧн.
Йӧз косьтылісны нюръяссӧ каналъяс отсӧгӧн да стрӧиталісны плӧтинаяс, медым эз вӧвны наводнениеяс.
Кыйсьӧмсянь да кочевӧя скӧт видзӧмсянь найӧ вочасӧн вуджисны му вӧдитӧмӧ да оседлӧя скӧт видзӧмӧ.
Древньӧй Китайын зэв ёна вӧлі развитчӧма му вӧдитӧм.
Кӧдзлісны рис, ид, проса.
Та дырйи пӧльзуйтчисны искусственнӧй орошениеӧн.
Торйӧн сьӧкыд вӧлі рис вӧдитны.
Тайӧ быдмӧгыс требуйтӧ уна влага, и сійӧс колӧ кӧдзны сэтшӧм муяс вылӧ, кодъясӧс ойдӧдлӧ ваӧн.
Видз-му овмӧсын ыджыд роль вӧлі ворсӧ шӧвк вӧдитӧм.
Ёна важысянь Китайын садиталісны тутӧвӧй пуяс да паськӧдісны шелковичнӧй номыръясӧс.
Китайскӧй шӧвк материеяс нималісны асланыс бур качествонас.
Но степьясын да плоскогорьеясын кольӧмаӧсь на вӧлі зэв уна племяяс, кодъяс век водзӧ занимайтчисны кыйсьӧмӧн да кочевӧя скӧт видзӧмӧн.
Му вӧдитысьяслы пыр ковмывліс кыпӧдчывны тайӧ племяясыслӧн грабительскӧй уськӧдчылӧмъяслы воча.
36 §. Кыдзи лои древньӧй Китайын государство.
Китайскӧй государстволӧн образуйтчӧм.
Китайын рабовладельческӧй государство образуйтчис выль эраӧдз II тысячелетиеын.
Тайӧ вӧлі неыджыд царство, коді вӧлі Хуанхэ юлӧн шӧр да улі течениеын.
Царлӧн властьыс вӧлі деспотическӧй, сійӧ ачыс лыддьыссьыліс священнӧйӧн.
Царь шусьыліс «небеса пиӧн».
Сійӧ веськӧдліс знать пӧвстысь петӧм чиновникъяс отсӧгӧн.
Служба нуӧмысь чиновникъяс пӧлучайтлісны награда пыдди му участокъяс, кодъяс вылын уджалісны рабъяс да крестьяна.
Рабстволӧн главнӧй источникнас вӧлі война.
Но рабъясӧн вӧлі лоӧны не сӧмын военнопленнӧйяс, но и должникъяс, кодъяс эз мынтыны ассьыныс уджйӧзсӧ.
Рабъясӧн вӧчлісны и преступникъясӧс.
Кодкӧ кӧ вӧчліс торъя сьӧкыд преступление, то сійӧс казнитлісны; семьяса членъяссӧ жӧ сідзжӧ вӧчлісны рабъясӧн.
Рабъясӧс уджӧдісны медсясӧ строительнӧй уджъяс вылын.
Областьясса знатнӧй правительяс лоины крупнӧй землевладелецъясӧн да чувствуйтісны асьнысӧ царсянь независимӧйӧн.
Знать пыр ӧтарӧ ёнмис.
Та вӧсна государство торъяліс зэв уна самостоятельнӧй областьяс вылӧ.
Тайӧ областьясса знать костын заводитчис власть вӧсна тыш, коді кыссис зэв дыр.
Китайӧс ӧтувтӧм.
Древньӧй Китайӧс ӧтувтіс (выль эраӧдз III нэм шӧрын) Цинь княжествоысь династия (правящӧй семья).
Тайӧ династияса первой царӧн вӧлі Цинь Шихуанди (выль эраӧдз 246–209 вояс).
25 во чӧжӧн сійӧ ӧтувтіс Китайлысь став областьяссӧ да лои зэв ыджыд государстволӧн единовластнӧй правительӧн.
Китайскӧй государствоӧс вӧлі юкӧма 36 округ вылӧ.
Став воддза правительяслысь властьсӧ вӧлі босьтӧма.
На местаӧ вӧлі пуксьӧдӧма выльясӧс, кодъяс веськыда подчиняйтчисны царлы.
Тӧдчымӧн вӧлі бурмӧдӧма войскалысь организациясӧ.
Ньӧжмыд да сьӧкыд колесницаяс пыдди, кодъясӧ доддявлісны 4 вӧв, вӧлі содтӧма конница.
Тайӧ пӧраас Китайын ёна паськаліс строительство.
Вӧлі кодйӧма зэв уна оросительнӧй каналъяс.
Водзӧ стрӧитісны Великӧй стена, коді должен вӧлі видзны Китайӧс войвывсянь кочевникъяслӧн уськӧдчӧмъясысь.
Сійӧ заводитчӧ вӧлі моресянь да нюжӧдчӧ страна пытшкӧсӧ приблизительнӧ 5 тысяча километр ылнаӧ.
Сылӧн судтаыс 10 м, пасьтаыс 6 м.
Великӧй китайскӧй стена стрӧитісны уна нэм чӧж.
Сылӧн тӧдчана юкӧныс сохранитчис ӧнія лунъясӧдз.
Циньскӧй династия власть улӧ вӧлі ӧтувтӧма страналысь юкӧнъяс, кӧні олісны разнӧй племяяс.
Медым кокниджык наӧн веськӧдлыны, вӧлі вежӧма гижӧм.
Унапӧлӧс иероглифическӧй гижӧд пыдди, кодъяс вӧліны водзті, вӧлі лӧсьӧдӧма став Китайлы единӧй иероглифическӧй письменность.
Та дырйи самӧй иероглифъясыслысь формасӧ вӧчисны прӧстӧйджыкӧн.
Шихуанди вӧлі жестокӧй деспотӧн.
Сылысь распоряжениеяссӧ кӧ кӧть ичӧтика он исполнит, наказывайтлісны виӧмӧн.
Ӧтчыд сійӧ прикажитіс сотны став книгаяссӧ, кодъяслӧн содержаниеыс противоречитіс сылӧн законъяслы.
Кор учёнӧйяс кутісны недовольствуйтчыны тайӧн, царь прикажитіс ловйӧн гуавны муӧ 460 мортӧс.
Государственнӧй преобразованиеяс да строительство вылӧ колӧны вӧлі зэв гырысь средствояс.
Тайӧ средствояссӧ чукӧртісны крестьянасянь, кыдзи налогъяс.
Налогъяс вӧліны сэтшӧм ыджыдӧсь, мый крестьяна эз пыр вермывны найӧс мынтыны.
Дзик корысь выйӧдз воӧм вӧсна беднякъяслы быть ковмыліс вузавны рабствоӧ ассьыныс челядьсӧ.
Шихуандилӧн пи дырйи заводитчис крестьяналӧн да рабъяслӧн восстание, кодӧс сійӧ эз вермы пӧдтыны.
Циньлысь династиясӧ вӧлі свергнитӧма.
Но восставшӧйяслӧн победаӧн воспользуйтчисны озыръяс.
Властьсӧ босьтіс рабовладельческӧй знать — Ханьлӧн выль династия (выль эраӧдз II нэм — выль эраын II нэм).
37 §. «Гӧрд синкымаяслӧн» да «Виж кӧртӧдаяслӧн» восстание.
«Гӧрд синкымаяслӧн» восстание.
Ханьскӧй династия дырйи народ вывті ёна страдайтіс.
Уналаын кыпавлісны крестьяналӧн да рабъяслӧн восстаниеяс.
Медбӧрын, выль эраын 18 воӧ став тайӧ движениеясыс ӧтлаасисны «Гӧрд синкымаяслӧн» ӧти зэв ыджыд восстаниеӧ.
Тадзи тайӧс шулісны сы вӧсна, мый восставшӧйяслӧн вождь Фай Чуй прикажитіс сы дор сулалысьяслы краситны синкымъяссӧ гӧрд краскаӧн, медым бой дырйи позьӧ вӧлі тӧдмавны ассьыныс йӧзсӧ да врагъясӧс.
«Гӧрд синкымаяс» восстаниеӧн вӧлі шымыртӧма пӧшти став странасӧ, и кыссис сійӧ 10 во чӧж.
Царь ыставліс восставшӧйяслы паныд ассьыс медбур военачальникъяссӧ, но найӧс быдпӧрйӧ вермывлісны.
Царлы ковмис чукӧртны войскаӧ вины судитӧм преступникъясӧс, но и тайӧ эз отсав.
Восставшӧйяс кытшалісны столицасӧ.
Царскӧй дворецсӧ народ ӧзтіс, восставшӧйяс кутісны царсӧ да казнитісны.
Но восставшӧй крестьяна да рабъяс, кыдзи и Египетын выль эраӧдз 1750 воӧ, эз кужны кутны властьсӧ асланыс киын.
Восставшӧйяс пӧвстын эз вӧв единство.
Накӧд ӧтлаасисны важ знатьлӧн колясъясыс.
Найӧ вӧчисны тайӧс сы могысь, медым предайтны восстаниесӧ.
Восставшӧйяс пӧвстын заводитчис тыш.
Тайӧн воспользуйтчисны Ханьлӧн важ династияса членъяс, медым бӧр вайны важ порядокъяссӧ.
Крестьяна тышкасисны смела, но налӧн эз вӧв крепыд организация да тырмымӧн вына войска.
Хань династия вӧлі восстановитӧма.
«Виж кӧртӧдаяслӧн» восстание.
150 во мысти бара ыпнитіс крестьяналӧн да рабъяслӧн восстание.
Сійӧс гӧтӧвитісны зэв гусьӧн 10 во чӧж.
Восстаниенас веськӧдлісны Чжанлӧн куим вок.
Но. восстание вылӧ урчитӧм срокӧдз некымын лунӧн водзджык ӧти предатель висьталӧма властьяслы заговор йывсьыс.
Заводитчисны арестъяс да казньяс.
Но век жӧ восстаниеыс кыпаліс став страна пасьта.
Восставшӧйяс шуисны асьнысӧ «Виж кӧртӧдаясӧн», сы вӧсна мый найӧ кӧртавлісны юрсӧ виж рӧма кӧртӧдъясӧн.
Восставшӧйясыс вӧлі 100 тысяча кымын морт, и найӧ тышкасисны вӧвлытӧм мужествоӧн.
Но и та дырйи налы эз тырмы единство да военнӧй опыт.
Дас вит во чӧж кыссьысь чорыд тыш бӧрын «Виж кӧртӧдаяслысь» восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Древньӧй Китайлӧн распадитчӧм.
«Виж кӧртӧдаяслысь» восстание пӧдтӧм бӧрын тыдовтчис, мый гырысь поместьеяс вӧлі рӧзӧритчӧмаӧсь, уна каръяс вӧлі жугӧдӧма.
Ремеслӧяс да торговля воисны киссьӧм выйӧдз.
Единӧй Китайскӧй государство торъяліс куим самостоятельнӧй царство вылӧ.
Выль эраын IV нэм заводитчигӧн кочуйтысь племяяс вторгнитчисны Севернӧй Китайӧ да образуйтісны сэні некымын посни государство.
38 §. Древньӧй Китайлӧн культура.
Аслас кузь история чӧжӧн китайскӧй народ создайтіс ёна развитчӧм культура.
Китайскӧй письменность лоис зэв водз и артмис сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдзи египетскӧй иероглифъяс да вавилонскӧй клинопись: китаецъяс заводитісны рисунокъяссянь.
Но бӧрыннас китайскӧй иероглифъяс лоины сложнӧйӧн, и найӧ чукӧрмисны некымын тысяча.
Татшӧм гижӧдсӧ велӧдны сьӧкыд.
Та могысь колӧ вӧлі велӧдчыны некымын во, мый вермисны вӧчны сӧмын озыр йӧз.
Первойсӧ китаецъяс гижлісны лы пластинкаяс вылӧ, бамбукӧвӧй пӧвъяс вылӧ, изъяс вылӧ.
Кор Китайын кутісны вӧчны шӧвк тканьяс, то важнӧй документъяссӧ кутісны гижны на вылӧ.
Но шӧвкыс вӧлі зэв дона и эз вермы ёна паськавны кыдзи гижан материал.
Выль эраын II нэм заводитчигӧн Китайын изобретитісны бумага, кодӧс вӧчлісны трапьеысь, кырсьысь да пышкысь.
Тайӧ кадсянь лои гижӧм вылӧ донтӧм да удобнӧй материал.
Древньӧй Китайын письменность ёна паськаліс.
Миян кадӧдз сохранитчисны зэв уна литературнӧй произведениеяс.
Древньӧй Китайын развитчисны сэтшӧм наукаяс, кыдзи астрономия, математика, география, история, медицина.
Китайскӧй астрономъяс кужӧны вӧлі водзвыв висьтавны шонділысь да тӧлысьлысь затмениеяс.
Китаецъяслӧн практическӧй изобретениеясысь торйӧн важнӧйӧсь: шӧвк, бумага, фарфор, магнитнӧй стрелка (компас) да порок.
Тайӧ изобретениеяссӧ бӧрынджык вӧлі вайӧма Европаӧ.
Ёна развитчӧм китайскӧй культура вӧчис ыджыд влияние Монголияса, Маньчжурияса, Индо-Китайса, Кореяса да торйӧн нин Японияса народъяс вылӧ.
Заключение.
Древньӧй Востокын водз артмис классӧвӧй общество.
Тайӧ обществоыс вӧлі рабовладельческӧйӧн.
Но Востокын рабство эз ёна паськав.
Рабъяслӧн уджкӧд тшӧтш паськыда применяйтсьыліс свободнӧй крестьяналӧн да ремесленникъяслӧн удж.
Медым кутны народсӧ киын, рабовладелецъяслы колӧ вӧлі государственнӧй власть.
Древньӧй Востокса государствояс медся водз артмылісны гырысь юяслӧн плодороднӧй долинаясын.
Населениелӧн главнӧй занятиеӧн сэні вӧлі искусственнӧй орошение отсӧгӧн му вӧдитӧм.
Медым вӧчны гырысь воднӧй сооружениеяс, колӧ вӧлі применяйтны уна рабъяслысь да крестьяналысь удж.
Заставитны найӧс уджавны рабовладелецъяс вылӧ да кутны найӧс киын вермис сӧмын деспотическӧй царскӧй власть.
Сійӧ мыджсис войска вылӧ, чиновникъяс да жрецъяс вылӧ.
Рабъяслӧн да крестьяналӧн терпитны позьтӧм положениеыс заставляйтліс найӧс восставайтны.
Но тайӧ восстаниеяссӧ зэв лёкысь пӧдтылісны.
Рабъяс да крестьяна вӧліны неорганизованнӧйӧсь; действуйтӧм вылӧ налӧн эз вӧв общӧй план; пайӧ эз тӧдны, кыдзи колӧ лӧсьӧдны выль олӧмсӧ.
Рабъяслӧн да крестьяналӧн удж подув вылын древньӧй Востокса странаясын ёна развитчис культура.
Лои письменность.
Вылӧ кыпаліс искусство.
Чукӧртӧма вӧлі уна научнӧй знание.
ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯ
Балканскӧй полуостровлӧн лунвыв юкӧнын, кодӧс омывайтӧ Средиземнӧй морелӧн шоныд ваыс, расположитчӧма Греция.
Коркӧ сійӧ вӧлі передӧвӧй, культурнӧй да озыр странаӧн.
Смел греческӧй мореходъяс асланыс посни суднояс вылын ветлісны ылі мореясӧ, тӧргуйтісны ылі странаяскӧд.
Древнегреческӧй ремеслӧлӧн изделиеясыс сюралӧны ӧні зэв паськыд территория вылысь: Испанияысь, Украинаысь, Урал да Алтай гӧраясысь да мукӧдлаысь.
Древнегреческӧй театр, искусство да наука вӧчисны ыджыд влияние ӧнія народъяслӧн культурнӧй развитие вылӧ.
1. ДРЕВНЕЙШӦЙ ГРЕЦИЯ.
39 §. Грециялӧн природа да сылӧн население.
Грециялӧн главнӧй областьяс.
Древньӧй Греция занимайтліс Балканскӧй полуостровлысь лунвыв юкӧнсӧ, Эгейскӧй мореса діяс да Малӧй Азиялысь рытыввыв побережьесӧ.
Грекъяслӧн торъя поселениеяс вӧліны и Средиземнӧй море берегъяс пӧлӧн.
Балканскӧй Греция зэв гӧраӧсь.
Быдлаті сійӧс вомӧналӧны горнӧй хребетъяс.
Ёна важӧн на вомӧн пӧшти эз вӧвны туйяс, а мунлісны сӧмын векни трӧпаяс.
Та вӧсна торъя областьяс костын кутны йитӧд эз вӧв кокни.
Быд область оліс аслас самостоятельнӧй олӧмӧн да слаба вӧлі йитчӧма мукӧдъяскӧд.
Балканскӧй Греция юксьӧ вӧлі куимпельӧ: Севернӧй, Средньӧй да Южнӧй.
Средньӧй Грецияын вӧлі Аттика область.
Тайӧ — Средньӧй Грециялӧн асыввыв юкӧн, коді ёсь помнас быттьӧ пырӧ мореӧ.
Аттикаын, моресянь неылын, расположитчӧма Афины кар.
Ёна важӧн тайӧ вӧлі мирын медся ыджыд, мича да культурнӧй каръясысь ӧти.
Грециялӧн лунвыв юкӧныс шусьӧ Пелопоннесӧн, мӧдногӧн кӧ, Пелопс * діӧн.
Збыль, тайӧ полуостровыс ёнджыка мунӧ ді вылӧ, сы вӧсна мый сійӧс быд боксянь кытшалӧма мореӧн.
Средньӧй Грециякӧд сійӧ ӧтлаасьӧ векньыдик Коринфскӧй перешеекӧн.
Пелопоннессӧ вӧлі юклӧма гӧраясӧн некымын областьяс вылӧ.
Тайӧ областьяссьыс торйӧн тӧдчанаӧсь асыв-лунвылын Лаконика да рытыв-лунвылын Мессения.
* Пелопс — легендарнӧй греческӧй царьясысь ӧти.
Климат.
Грециялӧн ыджыдджык юкӧнас климатыс зэв бур.
Морозъяс сэні пӧшти оз овлыны.
Корсюрӧ кӧ и лым усьлӧ, то сійӧ ӧдйӧ сылӧ.
Во гӧгӧрнас уна мича лунъяс.
Гожӧмын овлӧ зэв жар, но сійӧс небзьӧдӧ море.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм.
Юяслӧн плодороднӧй долинаяс Грецияын этша.
Почваыс сэні ёнджыкасӧ изйӧсь.
Преснӧй ва этша.
Гӧраяссянь визувтӧны посньыдик юяс да шоръяс, но унджыкыс на пӧвстысь гожӧмын косьмӧны.
Грецияса изйӧсь почваын нянь омӧля воӧ; сэні бурджыка удайтчӧ вӧдитны оливки да виноград.
Видзьясыс этша, та вӧсна гырысь скӧтӧс видзны некӧн.
Зато ыжъяс да кӧзаяс, кодъяс абу пискаӧсь, кокниа аддзӧны сёянсӧ гӧра бокъясысь.
Уна областьясын населениелӧн главнӧй занятиеӧн вӧлі оливки да виноград вӧдитӧм.
Оливкиысь вӧчӧны вӧлі оливкӧвӧй вый, а виноградысь — вина.
Ӧткымын горнӧй районъясын позьӧ вӧлі занимайтчыны сӧмын скӧт видзӧмӧн.
Ремеслӧ да торговля.
Древньӧй Греция вӧлі озыр ископаемӧйясӧн: эзысьӧн, ыргӧнӧн, мраморӧн, бур сорта сёйӧн.
Наысь вӧчлісны уджалан орудиеяс, оружие да пӧсуда.
Ремесленнӧй изделиеяссӧ, сідз жӧ кыдзи вина да вый, пулісны Грецияысь мукӧд странаясӧ да вежлалісны найӧс нянь, строевӧй вӧр, кучик да рабъяс вылӧ.
Мореплавание.
Мукӧд странаяскӧд йитчӧм вылӧ грекъяслӧн вӧлі зэв бур да паськыд туй — море.
Сійӧ кытшалӧ Грецияӧс куим боксянь да пыдӧ пырӧ материкӧ.
Торйӧн нин удобнӧ плавайтӧм вылӧ Эгейскӧй море.
Грециялысь став асыввыв побережьесӧ быттьӧкӧ вундалӧмаӧсь бухтаяс да заливъяс.
Мореас эмӧсь зэв уна діяс.
Кор мореплаватель мунӧ Грециясянь Малӧй Азияӧ, сійӧ ни ӧти здук кежлӧ оз воштыв син водзсьыс мусӧ.
Эгейскӧй море зэв спокойнӧй.
Вонас унджык кадсӧ сэті позьӧ ветлыны весиг посни судноясӧн.
Древньӧй Грецияын водз паськаліс торговӧй мореплавание, грекъяс лӧсьӧдісны торговӧй да культурнӧй йитӧдъяс Малӧй Азиякӧд да мукӧд странаяскӧд.
Население.
Тайӧ странаас, кодлӧн природаыс, аслас став мичлун дырйиыс, требуйтіс мортсянь ыджыд удж, олісны смел, энергичнӧй, уджавны радейтысь йӧз.
Найӧ шуисны асьнысӧ эллинъясӧн, а ассьыныс странасӧ — Элладаӧн.
(Грекъяс да Греция нимъяс лоины сёрӧнджык.)
Эллинъяс юксьылісны некымын гырысь племяяс вылӧ, кодъяс сёрнитлісны ӧта-мӧдныскӧд пӧшти ӧткодь, но разнӧй наречиеяс вылын.
Эллинъяс эз вӧвны Балканскӧй полуостровлӧн лунвыв юкӧнса кӧреннӧй олысьясӧн, а воисны сэтчӧ войвывсянь.
40 §. Древнейшӧй Грециялӧн общественнӧй строй.
«Илиада» да «Одиссея».
Грекъяслӧн важысянь вӧліны багатыръяс йылысь народнӧй сказаниеяс.
Сэні уна сказочнӧйыс: действуйтӧны сэні енъяс, эмӧсь страшнӧй чудовищеяс, геройясыс вӧчалӧны чудеснӧй подвигъяс.
Но тайӧ сказаниеяс подулас корсюрӧ куйлӧны историческӧй событиеяс, сӧмын ёна мичмӧдӧма фантазияӧн; частӧ наын правильнӧя висьтавсьӧ ылі прошлӧйлӧн общественнӧй олӧм йылысь.
Греческӧй сказаниеясысь медбуръяссӧ ёна важӧн на вӧлі ӧтлаалӧма кык поэмаӧ: «Илиада» да «Одиссея» поэмаясӧ.
Кыкнан поэмаыслысь авторнас грекъяс лыддьылісны синтӧм поэт Гомерӧс, коді быттьӧкӧ овлӧма выль эраӧдз IX нэмын.
Но Гомер йылысь некутшӧм точнӧй историческӧй сведениеяс абуӧсь.
Та вӧсна правильнӧджык лыддьыны, мый «Илиадасӧ» да «Одиссеясӧ» создайтӧмаӧсь торъя народнӧй сказаниеясысь некымын поэт, кодъяслысь нимъяссӧ вунӧдӧмаӧсь.
«Илиадалӧн» содержание.
«Илиадаын» висьтавсьӧ сійӧ битваяс йылысь, кодъяс вӧліны малоазиатскӧй Троя кар грекъясӧн дасӧд вонас кытшалігӧн; Троясӧ мӧдногӧн шулісны Илионӧн (тасянь и артмӧ «Илиада» нимыс).
Грекъяслӧн главнӧй вождь Агамемнон да греческӧй герой Ахилл костын пансис добыча вӧсна зыксьӧм.
Ахилл ӧткажитчис участвуйтны битваясын.
Та вӧсна троянецъяс, троянскӧй царь Приамлӧн пи Гектор веськӧдлӧм улын кутісны побеждайтны.
Решительнӧй здукӧ, кор троянецъяс пырисны нин греческӧй лагерӧ, Ахилл ыстіс бойӧ ассьыс другсӧ — Патроклӧс.
Сійӧ сетіс сылы ассьыс доспехъяссӧ.
Троянецъяс чайтісны, мый налы паныд петіс ачыс Ахилл, и повзьӧмысла пышйисны.
Но самӧй Троя воротаяс дорын Патроклӧс встретитіс Гектор, виис сійӧс да босьтіс аслыс Ахиллысь доспехъяссӧ.
Кор Ахилл тӧдмаліс другыслӧн гибель йылысь, сійӧ, шогысла да отомститны кӧсйӧмӧн, шуис миритчыны Агамемнонкӧд.
Сылӧн мамыс муніс билӧн да кузнечнӧй ремеслӧлӧн ен дінӧ, чотысь Гефест дінӧ.
Мамыс корис сійӧс вӧчны пиыслы выль щит, латаяс да мукӧд доспехъяс.
Мӧд луннас пансис зэв чорыд тыш.
Асьныс енъяс участвуйтісны сэні.
Ӧтияс отсасисны грекъяслы, мукӧдъяс — троянецъяслы.
Ахилл, коді вӧлі пасьтасьӧма Гефестлӧн жугӧдны позьтӧм доспехъясӧ, ӧти-на-ӧти тышын виис Гекторӧс.
Сійӧ кӧрталіс Гекторлысь телӧсӧ колесницаӧ да троянецъяс син водзын, Гектор батьыслӧн, мамыслӧн да гӧтырыслӧн син водзын, кодъяс видзӧдісны сценасянь поединок вылас, кыскис сылысь шойсӧ греческӧй лагерӧ.
Та бӧрын Ахилл торжественнӧя дзебис Патроклӧс, а мӧд войнас сы дінӧ палаткаас воис Приам.
Сійӧ пидзӧсчань вылас кевмысис Ахиллы, медым сійӧ сетіс пиыслысь шойсӧ.
Ахиллӧн сьӧлӧмыс небзис, сійӧ эз вермы ӧткажитны стариклы и сетіс сылы пиыслысь телӧсӧ.
Трояын Гекторӧс дзебӧм йылысь висьтӧн и помасьӧ «Илиада».
Мукӧд греческӧй поэмаясын висьтавсьӧ, мый Патрокл да Гектор кулӧм бӧрын регыд пӧгибайтӧ и Ахилл.
Троясӧ жӧ грекъяс босьтісны мудерлун отсӧгӧн.
Грекъяс вӧчисны пуысь зэв ыджыд вӧв, кодлӧн пытшкӧсыс вӧлі тыртӧм.
Найӧ пуксьӧдісны сэтчӧ воинъяслысь отряд, а асьныс пуксялісны суднояс вылӧ да петкӧдлісны, быттьӧ найӧ мунӧны гортаныс.
Збыльвылассӧ греческӧй флот дзебсис матысса ді сайӧ.
Троянецъяс радпырысь кыскисны вӧвсӧ карӧ.
Войнас греческӧй флот бӧр воис.
Вӧв пытшкын пукалысь воинъяс петісны ортсыӧ, виисны стражасӧ да восьтісны воротасӧ.
Греческӧй войска пырисны Трояӧ.
Олысьяссӧ мыйтакӧ виисны, мукӧдъяссӧ босьтісны рабствоӧ; карсӧ вӧлі жугӧдӧма.
«Одиссеялӧн» содержание.
Трояӧс разрушитӧм бӧрын грекъяс мӧдӧдчисны гортаныс.
Греческӧй вождьяс пӧвстын вӧлі Итака дівывса правитель, тӧлка да повтӧм Одиссей.
Сійӧ нимӧн шусьӧ мӧд древнегреческӧй поэма «Одиссея».
Сэні висьтавсьӧ сійӧ шензьӧдана приключениеяс йылысь, кодъясӧс испытайтіс рӧдинаӧ бӧр локтігӧн Одиссей.
Быдса дас во странствуйтіс Одиссей море кузя.
Воліс сійӧ циклопъяслӧн, ӧти синма великанъяслӧн, ді вылӧ; тайӧ циклопъясыс вӧлі видзӧны кӧза да ыж стадаяс.
Циклопъяс пӧвстысь ӧти, Полифем, кодлӧн пещераӧ веськаліс Одиссей, ньылыштіс Одиссейлысь квайт спутниксӧ.
Пещераысь петанінсӧ Полифем тупкис зэв ыджыд изйӧн, мый вӧсна Одиссейлы да ловйӧн кольысь сылӧн спутникъяслы оз вӧлі позь сэтысь петны.
Сэки мудер Одиссей юкталіс Полифемӧс винаӧн.
Кор великаныс унмовсис, Одиссей ёртъясыс отсӧгӧн сотіс сылысь дзик ӧти синсӧ зэв ыджыд сотчысь майӧгӧн.
Асывнас Полифемлы колӧ вӧлі вӧтлыны пещераысь ассьыс стадасӧ.
Сьӧкыда ойзігтыр сійӧ путкыльтіс изсӧ, сувтіс петанінас да заводитіс малавны кинас петысь животнӧйяслысь мышъяссӧ.
Одиссей кӧртавліс ассьыс спутникъяссӧ медгырысь межъяслы кынӧм улас, а ачыс кутчысис на пӧвстысь ӧтилы увсяньыс.
Тадзи мудеритӧмӧн Одиссейлы удайтчис спаситчыны аслыс да спаситны ассьыс спутникъяссӧ страшнӧй Полифемысь.
Ӧтчыд Одиссейлӧн корабльыс мунӧ вӧлі сиренаяслӧн ді дорті.
Сиренаяс привлекайтлісны асланыс сьылӧмнас мореплавательясӧс, кодъяс мунлісны тайӧ ді дортіыс.
Найӧ сьылісны сэтшӧм мичаа, мый быдӧн, коді майӧс кывзыліс, вунӧдліс ставсӧ: ассьыс рӧдинасӧ, гортсӧ, семьясӧ.
Морякъяс сувтлісны ді дорӧ да сэні и пӧгибайтлісны.
Луд вылын сиренаяс гӧгӧр куйлісны наӧн виалӧм йӧзлӧн зэв уна лыяс.
Ӧти богиня водзвыв висьталіс Одиссейлы сиренаяс йылысь.
Медым наслаждайтчыштны найӧ сьылӧмӧн да не пӧгибнитны, сійӧ тыртіс аслас спутникъяслысь пельяссӧ воскӧн, а асьсӧ прикажитіс крепыда кӧртавны мачтаӧ.
Кор корабльыс вӧлі мунӧ ді дорті, Одиссейлы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис сьылӧмыс, и сійӧ тшӧктіс сувтны берег дорӧ, но ёртъясыс ещӧ крепыдджыка кӧрталісны сійӧс мачтаӧ.
Тадзи Одиссейлы удайтчис кывзыны сиренаяслысь сьылӧмсӧ да кольны ловйӧн.
Сиренаяскӧд приключение бӧрын Одиссейлӧн корабльыс муртса эз пӧгибнит кык скалакостса векньыдик проливын. Тайӧ скалаяс вылас олісны страшнӧй чудовищеяс: ӧти вылас — Сцилла, мӧд вылас — Xарибда.
Одиссейлы удайтчис лючки-ладнӧ нуӧдны корабльсӧ Харибда дорті, но сылысь квайт спутниксӧ кватитіс да ньылыштіс Сцилла.
Уна на мукӧд шензьӧдана приключениеяс вӧліны Одиссейлӧн дас во чӧж странствуйтігас.
Сійӧ воштіс ассьыс став спутникъяссӧ да, медбӧрын, сійӧс вӧлі шыбитӧма бушколӧн ді вылӧ.
Тайӧ дівывса правитель Алкиной радпырысь примитіс Одиссейӧс.
Аслас приключениеяс йылысь Одиссейлысь висьт кывзӧм бӧрын сійӧ сетіс сылы корабль, медым мунны гортас.
Одиссей эз вӧв гортас 20 во (10 восӧ сійӧ колляліс Троя дорын да сы мында жӧ странствуйтіс). Тайӧ каднас сылысь овмӧссӧ пӧшти ставсӧ грабитісны.
Итакаса знатнӧй том йӧз чайтісны, мый Одиссей пӧгибнитіс, да требуйтісны сылӧн гӧтыр Пенелопасянь, медым сійӧ бӧрйис на пиысь кодӧскӧ аслыс верӧсӧс.
Но вернӧй Пенелопа сьӧлӧмнас тӧдіс, мый Одиссей ловъя.
Сійӧ зэв дыр виччысис сылысь бӧр воӧмсӧ да став жӧникъясыслы сетіс ӧтказ.
Найӧ пируйтісны Одиссей керкаын да таргайтісны сылысь озырлунсӧ.
Одиссей воис гортас корысь улӧ лэдзчысьӧмӧн.
Кор тӧдмаліс, мый сэні вӧлӧма, сійӧ расправитчис жӧникъясыскӧд да бара кутіс правитны Итакаын.
«Илиада» да «Одиссея» кыдзи историческӧй источникъяс.
«Илиада» да «Одиссея» поэмаяс вӧлі чукӧртӧма приблизительнӧ выль эраӧдз X да IX нэмъяс чӧж.
Тайӧ кадсьыс сохранитчисны этша вещественнӧй памятникъяс, та вӧсна «Илиада» да « Одиссея » — важнӧй историческӧй источникъяс.
Наысь став сказочнӧйсӧ да сомнительнӧйсӧ шыбитӧм бӧрын ми вермам вӧчны аслыным правильнӧй представление грекъяслӧн сійӧ кадся олӧм йылысь.
Му вӧдитӧм, скӧт видзӧм да ремеслӧ.
Грекъяс сэки медсясӧ занимайтчисны му вӧдитӧмӧн да скӧт видзӧмӧн.
Ремесленникъяс вӧліны этшаӧнӧсь на.
Тайӧ — кузнечьяс, плӧтникъяс, сёй дозмук вӧчысьяс, зӧлӧта кузя мастеръяс (ювелиръяс).
Но найӧ уджӧн шоча пӧльзуйтчылісны.
Ставсӧ, мый вӧлі колӧ овмӧслы, вӧчлісны семьяса членъяс.
Весиг вождьяслӧн семьяясыс уджалісны: вождьяслӧн гӧтыръясыс печкисны да кыисны, нывъясыс асланыс рабыняяскӧд песлалісны бельёнысӧ ю дорын.
Троя дорӧ мунтӧдз на Одиссей ачыс вӧчис аслыс крӧвать.
Уджалан орудие да оружие вӧчӧны вӧлі бронзаысь.
Кӧрт паныдасьліс шоча на.
Патроклӧс дзебигӧн Ахилл котыртіс сійӧ ним кузя состязаниеяс: колесницаясӧн мунӧм кузя, кулачнӧй тыш кузя, вермасьӧм кузя, ньӧввужйысь лыйсьӧм кузя; сійӧ наградаяс пӧвстын, кодъясӧс сеталісны победительлы, вӧлі кӧрт кусӧк.
Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый кӧртыс вӧлі сэки зэв дона.
Торговля.
Сы вӧсна мый быд семья вӧлі вӧчӧ овмӧслы став коланасӧ аслас вынъясӧн, то ньӧбӧм изделиеясын пӧшти эз нуждайтчывны, и торговляыс вӧлі случайнӧйӧн.
Тӧваръясӧн вӧліны роскошь предметъяс; вӧсни тканьяс, дона чашаяс, слӧн лы, дона винаяс.
Тайӧ тӧваръяссӧ вермисны ньӧбны сӧмын озыр йӧз.
Деньга пыдди пӧльзуйтчылісны ӧшъясӧн, бронзӧвӧй изделиеясӧн, кӧртӧн.
Унджыкысьсӧ прӧстӧ вежлавлісны ӧти предмет мӧд предмет вылӧ.
Настӧящӧй купечьяс, кодъяс специальнӧ занимайтчисны эськӧ торговляӧн, вӧліны этшаӧнӧсь.
Ёнджыкасӧ тӧргуйтлісны вождьяс да налӧн дружинникъяс.
Набегъяс дырйи шедӧдӧм добычасӧ найӧ вузавлісны кӧнкӧ мукӧдлаын.
Тайӧ ёна важ кадас торговляыс этша мыйӧн торъяліс морскӧй рӧзбойысь (пиратствоысь).
Род.
Соседскӧй община.
Поэмаясын оз ӧтчыд казьтывсьы обществолӧн родъяс вылӧ юксьӧм йылысь.
Быд родса членъяс (родичьяс) пӧчитайтлісны общӧй предокӧс, кодсянь быттьӧкӧ муніс родыс.
Родичьяс пӧвстысь кӧ кодӧскӧ оскорбляйтлісны либӧ вилісны сійӧс, родса мукӧд членъяс долженӧсь вӧлі отомститны оскорбитысьлы либӧ морт виысьлы.
Тайӧ — кровнӧй местьлӧн обычай.
Сійӧ родъясыс, кодъяс йылысь висьтавсьӧ «Илиадаын» да «Одиссеяын», эз нин овны ӧтлаын да эз нуӧдны ӧтувъя овмӧс.
Найӧ торъялісны семьяяс вылӧ.
Овмӧс нуӧдӧм могысь семьяяс, кодъяс овлісны ӧта-мӧдсьыныс матын, мӧдногӧн кӧ, орчча семьяяс, ӧтувтчывлісны соседскӧй общинаясӧ.
Муыс вӧлі община киын.
Быд семьялы общинаса старейшинаяс сетлісны временнӧ пӧльзуйтчыны му участок (надел).
Рабство.
«Илиадаын» да «Одиссеяын» частӧ висьтавсьӧ рабъяс йылысь.
Одиссейлӧн гортас вӧлі 50 рабыня, кодъяс занимайтчисны гортса рукоделиеӧн.
Сы мында жӧ найӧ вӧліны и Алкинойлӧн, код ордын гӧститіс Одиссей аслас скитайтчигас.
Ӧтияс на пӧвстысь изісны кипом изкиӧн шобді, мукӧдъяс печкисны да кыисны.
Казьтывсьӧны и мужичӧй рабъяс, но найӧ ёна этшаджыкӧнӧсь рабыняяс дорысь.
Тайӧ ёна водз кадас нин рабъяс вӧліны бесправнӧйӧсь.
Одиссей, жӧникъясӧс нӧйтӧм бӧрын, немжалиттӧг расправитчис сійӧ дас кык рабыняыскӧд, кодъяс налы прислуживайтлісны, и некод; эз лысьт сылы мешайтны.
Фетъяс.
Сійӧ кадӧ, кор создавайтсисны «Илиада» да «Одиссея», Грецияса унджык населениеыс вӧліны свободнӧй общинникъясӧн.
Но уналӧн нин эз вӧвны асланыс наделъясыс.
Налы быть лоӧ вӧлі медасьны удж вылӧ озыр соседъяслы.
Найӧс шулісны фетъясӧн (батракъясӧн).
Кӧть найӧ и лыддьысьлісны свободнӧй йӧзӧн, но збыльысьсӧ вӧліны пӧшти сэтшӧм жӧ бесправнӧйӧсь да беззащитнӧйӧсь, кутшӧмӧн вӧліны рабъяс.
Фетъяслы частӧ дыр эз мынтысьлыны уджалӧмысь, а кор найӧ заводитлісны корны мынтысьны, кӧзяиныс вӧтлывліс найӧс да грӧзитліс вузавны рабствоӧ.
Знатьлӧн олӧм.
Вождьяс да налӧн дружинникъяс, а сідзжӧ налӧн потомствоыс, составляйтлісны знать.
Знать захватитӧма вӧлі общиннӧй мулысь медбур участокъяссӧ, кодъяс лоисны сылӧн собственностьӧн.
Вождьлӧн да дружинникъяслӧн вӧліны гырысь скӧт стадаяс да рабъяс.
Война вылын найӧ босьтлісны добычалысь ыджыдджык да бурджык юкӧнсӧ.
Бокӧвӧй купечьяс вузавлісны налы шоча аддзылан заморскӧй тӧваръяс, кодъясӧс оз позь вӧлі вӧчны гортын.
Знатнӧй йӧз олісны дурка, кӧть найӧ вӧліны и озырӧсь.
Пиръяс вылӧ чукӧртчывлісны керкапытшкӧсса ыджыд помещениеӧ.
Шӧрас сэні вӧлі пусян пач, сы весьтын крышаас писькӧдӧма вӧлі тшынлы петанін.
Стенъясыс вӧлі сьӧдасьӧмаӧсь тшынсьыс, джоджас шыблалӧма лы торъяс да сёян колясъяс, кодъясӧс ӧктылісны понъяс.
Одиссей дворецӧ пыранінас вӧлі зэв ыджыд ёг чукӧр.
Знатьлӧн нравъясыс вӧліны жестокӧйӧсь.
Знатнӧй йӧз грубӧя сёрнитлісны ӧта-мӧдныскӧд.
Война вылын найӧ виавлісны беззащитнӧй пленникъясӧс.
Патрокл гу вылын Ахилл виис 12 том троянецӧс, вӧчис найӧс покойниклы жертваӧн.
Ми тӧдам нин, кыдзи расправитчис Одиссей Пенелопалӧн жӧникъяскӧд да рабыняяскӧд.
Кыдзи вӧлі лӧсьӧдӧма управление.
«Илиада» да «Одиссея» кадӧ Грецияын государство эз на вӧв.
Грекъяс пырлісны зэв уна посни племяясӧ, кодъяс вӧлі торъялӧны родъяс да семьяяс вылӧ.
Семьяяс ӧтувтчалісны соседскӧй общинаясӧ.
Грекъяс олісны укрепитӧм поселениеясын да дугдывтӧг воюйтісны ӧта-мӧдныскӧд плодороднӧй му да добыча вӧсна.
Быд племяӧн веськӧдліс вождь, кодӧс шулісны басилейӧн.
Ыджыд набегъяс дырйи некымын племя кутшӧмкӧ кад кежлӧ ӧтувтчылісны медся вына вождьлӧн власть улӧ.
Вождьяслӧн сӧветын на пӧвстысь быдӧн ӧти бӧрся мӧд висьтавлісны ассьыныс мнениесӧ.
Та дырйи найӧ кутісны асьнысӧ независимӧя да мукӧддырйи видісны весиг главнӧй вождьсӧ.
Ми тӧдам нин, кыдзи Ахилл скӧрмис Агамемнон вылӧ да ӧткажитчис сылы повинуйтчыны.
Торйӧн важнӧй случайяс дырйи басилей чукӧртлывліс народнӧй собрание.
Ахиллкӧд пиньӧ воӧм бӧрын Агамемнон чукӧртіс воинъяслысь собрание.
Медым тӧдмавны налысь настроениесӧ, сійӧ предложитіс налы дугӧдны Трояӧс осаждайтӧм да бӧр мунны гортӧ.
Унджык воинъяс серьёзнӧя примитісны тайӧ предложениесӧ да уськӧдчисны корабльяс дорӧ.
Сӧмын Одиссейлы удайтчис найӧс сувтӧдны, но эз зэв кокниа.
Кор ставныс бӧр воисны да выльысь пуксялісны асланыс местаясӧ, выступитіс Терсит нима прӧстӧй воин да кутіс видны Агамемнонӧс.
Терсит мыжаліс сійӧс сыын, мый сійӧ кыскис грекъясӧс дыр кыссьысь да сьӧкыд войнаӧ, а таысь выгӧдасӧ босьтӧ сӧмын ачыс Агамемнон.
Сыысь полӧмӧн, медым Терситӧс эз поддержитны мукӧд воинъяс, Одиссей нӧйтіс сійӧс да заставитіс чӧв овны.
Татысь позьӧ аддзыны, мый сійӧ кадся народнӧй собраниеын весиг прӧстӧй воинъяс выступайтлісны басилейлӧн несправедливостьлы паныд, но таысь налы вермис чорыда сюрны.
Древнейшӧй Грециялӧн общественнӧй строй.
«Илиада» да «Одиссея» изучайтігӧн ми тӧдмалам, мый выль эраӧдз X — IX нэмъясӧ Грецияын общественнӧй стройыс вӧлі первобытно-общиннӧйӧн.
Техника вӧлі улі уровеньын, ремеслӧ да торговля вӧлі слаба паськалӧма.
Унджык муыс вӧлі общиннӧй владение улын.
Рабство вӧлі, но сійӧ абу на вӧлі ёна паськалӧма.
Ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі обществоӧс родъяс вылӧ юклӧмлӧн.
Государство эз на вӧв.
Кӧть властьыс вӧлі и знать киын, но басилейяскӧд да вождьяслӧн сӧветкӧд тшӧтш вӧлі и народнӧй собрание.
Но тайӧ кадӧ Грецияын первобытно-общиннӧй строй воӧ нин вӧлі упадокӧ.
Лои му вылӧ собственность.
Вель уна общинникъяс воштісны ассьыныс наделъяссӧ да лоисны фетъясӧн.
Чужисны рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн первой общественнӧй классъяс.
Народнӧй собрание, кӧть сійӧс корсюрӧ и чукӧртлісны, эз пӧльзуйтчы ыджыд влияниеӧн.
41 §. Греческӧй религия.
Олимпийскӧй енъяс.
Севернӧй Грецияын эм джуджыд гӧра Олимп, кӧні лымйыс некор оз сывлы.
Грекъяс веритлісны, мый гӧра йылас, кымӧръяс сайын, сулалӧ зэв мича дворец, кӧні олӧ бессмертнӧй енъяслӧн семья.
Сылӧн главаыс Зевс, гымалысь небесалӧн божество.
Сійӧ чукӧртӧ да вӧтлӧ кымӧръясӧс, кысянь усьӧны му вылӧ югъялысь чардбияс.
Зевс — верховнӧй ен, вселеннӧйлӧн повелитель, «бессмертнӧйяслӧн да смертнӧйяслӧн бать», кыдз сійӧс шуӧны «Илиадаын».
Сійӧ сетӧ йӧзлы законъяс да следитӧ, кыдзи найӧ пӧртсьӧны олӧмӧ.
Сылӧн гӧтырыс — Гера, сынӧдлӧн богиня, такӧд тшӧтш и семьяӧс покровительствуйтысь.
Зевслӧн челядьыс уна.
Сылӧн радейтана ныв Афина петкӧдсьӧ «Илиадаын» да «Одиссеяын» кыдзи грознӧй воительница.
Сёрӧнджык, кор Грецияын лоины каръяс, Афинаӧс кутісны лыддьыны карса олӧм, ремеслӧ да ставсӧ сійӧс покровительствуйтысьӧн, мый колӧ ремеслӧ вылӧ — бур вежӧр, сюсьлун да изобретательность.
Зевслӧн эм зэв мича пи Аполлон, шонділӧн, югыдлӧн да искусстволӧн ен.
Сылы подчиняйтчисны ӧкмыс муза, наукаяс да искусство покровительствуйтысьяс.
Но Зевслӧн мӧд пиыс вӧлі урӧд — чотысь да котшсасьӧм Гефест, билӧн да кузнечнӧй делӧ кузя ен.
Сійӧ стрӧитіс Олимп йылын зэв мича дворец.
Грецияын ёна почитайтісны му вӧдитӧм кузя божествоясӧс: муяслысь богиня зӧлӧтӧй кудриа Деметраӧс да вина вӧчӧм кузя ен, Зевслысь пи Дионисӧс.
Главнӧй енъяслы кындзи, грекъяс веритлісны и посниджык божествояслы.
Тайӧ — мореяслӧн, юяслӧн, источникъяслӧн, вӧръяслӧн, гӧраяслӧн да тӧвъяслӧн духъяс.
Грекъяс серти, найӧ олісны став природаас.
Асланыс енъяс образын грекъяс, кыдзи ёна важӧн и мукӧд народъяс, поклоняйтчисны природалӧн зэв ён вынъяслы да явлениеяслы, кодъясӧс найӧ научнӧя эз вермывны объяснитны.
Татшӧм ногӧн, древньӧй грекъяслӧн религияыс петкӧдлӧ вӧлі природасянь йӧзлысь зависитӧм.
Енъяссӧ грекъяс представляйтлісны кыдзи мортъясӧс.
Енъяслӧн сійӧ жӧ желаниеяс, сійӧ жӧ чувствояс да сійӧ жӧ тырмытӧмторъяс, мый и йӧзлӧн.
Енъяслы колӧ сёйны, юны да шойччыны.
Найӧ радейтӧны да ненавидитӧны, завидьтӧны, пинясьӧны, отсалӧны ёрта-ёртлы.
Найӧ панӧны тыш ёрта-ёртыскӧд да йӧзкӧд и весиг ранитчалӧны, мый вӧсна ковмылӧ найӧс лечитны.
Прометей йылысь миф.
Грекъяслӧн вӧліны енъяс да геройяс йылысь уна рассказъяс.
Тайӧ рассказъяссӧ шуӧны мифъясӧн.
Ӧти татшӧм мифыс кӧсйӧ объяснитны, кыдзи лои йӧзлӧн культура.
Зэв важӧн вына Прометей гусяліс Гефестлысь би да петкӧдліс йӧзлы, кыдзи сійӧн пӧльзуйтчыны.
Сійӧ велӧдіс найӧс, кыдзи колӧ му вӧдитны, металл обрабатывайтны, мореясті ветлыны, гижны.
Зевс зэв ёна скӧрмис Прометей вылӧ, сы вӧсна мый поліс, мый йӧз ӧні лоасны енъяскӧд ӧткодьӧн да дугдасны накӧд лыддьысьны.
Сійӧ осудитіс благороднӧй Прометейӧс страшнӧй казнь вылӧ.
Зевс прикажитіс Гефестлы дорны Прометейӧс кӧрт чептӧн скалаӧ.
Гефест выполнитіс жестокӧй приказаниесӧ.
Прометей зэв ёна страдайтіс.
Быд лун волывліс сэтчӧ зэв ыджыд орёл, пуксьывліс сылы морӧс вылас да кокаліс сылысь муссӧ.
Войнас ранаясыс бурдлісны, но асывнас Прометейлӧн страдайтӧмыс выльысь заводитчыліс.
Но Зевслы сійӧ эз пӧкӧритчы, эз кут кевмысьны пӧщада йылысь.
Скӧрмӧмвывсьыс Зевс жугӧдіс скаласӧ чардбиӧн да шыбитіс Прометейӧс ужаснӧй пропастьӧ.
Геракл йылысь миф.
Татшӧм жӧ народнӧй геройӧн петкӧдлыссьӧ Геракл.
Челядьдырйиыс на сійӧ петкӧдліс вывті ыджыд вын, кор сійӧ джагӧдіс кык ыджыд змейӧс, кодъяс матыстчӧмаӧсь вӧлі сылӧн зыбка дорӧ.
Енъяслӧн шуӧм серти Геракл должен вӧлі служитны некытчӧ туйтӧм да полысь царлы.
Сылӧн тшӧктӧм серти Геракл вӧчис дас кык великӧй подвиг.
Сійӧ виис грознӧй левӧс, коді вӧлі олӧ Пелопоннесса гӧраясын.
Геракл кулис сылысь кучиксӧ да кутіс новлыны аслас вына пельпомъяс вылас кыдзи плащ.
Сійӧ виис сідзжӧ страшнӧй гидраӧс (змей телӧа да ӧкмыс юра чудовищеӧс), коді оліс нюрын.
Сійӧ петавліс аслас позсьыс да бырӧдавліс быдса стадаяс да куштыліс став матігӧгӧрсӧ.
Гидракӧд тышкасьны вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый быд керыштӧм юр пыдди сылӧн быдмӧ вӧлі кык выль юр.
Сотчысь гӧлӧвняясӧн Геракл сотліс гидралысь сьыліяссӧ, и сӧмын тадзи вермис победитны чудовищесӧ.
Геракл мавтіс ассьыс ньӧвъяссӧ гидралӧн ядӧвитӧй вирнас да тайӧ ньӧвъяснас разӧдіс ыргӧн гыжъяса да ныръяса лэбачьясӧс, кодъяс усьласьӧны вӧлі йӧз да животнӧйяс вылӧ да виалӧны найӧс.
Геракллӧн медся сьӧкыд подвигъяс пӧвстысь ӧтиӧн вӧлі зэв пемыд подземнӧй царствоӧ лэччӧм.
Сійӧ петкӧдіс сэтысь да вайис полысь царлы куим юра пон Церберӧс.
Но Церберӧс аддзигас царь сэтшӧма повзис, мый Геракллы быть ковмис бӧр нуны сійӧс подземнӧй царствоӧ.
Геракллӧн медся сьӧкыд подвигнас вӧлі Рытыввылӧ путешествуйтӧм, кодӧс грекъяс лыддьӧны вӧлі свет помӧн.
Геракллы колӧ вӧлі мунны зэв вына Атлас ордӧ, коді кутӧ вӧлі пельпомъяс вылас небеснӧй сводсӧ, да судзӧдны сылӧн садйысь куим зӧлӧтӧй яблӧк.
Дыр кыссис да опаснӧйӧн вӧлі Геракллӧн путешествуйтӧмыс.
Атлас ордӧ мунігӧн сійӧ паныдасис великан Антейкӧд, му богинялӧн пикӧд.
Антей заставляйтліс став ветлысь-мунысьясӧс вермасьны сыкӧд да вермыліс найӧс.
Великан требуйтіс, медым и Геракл вермасис сыкӧд.
Таӧдз некод эз вермыв победитны Антейӧс, сы вӧсна мый вермасигас, кор сійӧ сулаліс аслас мам-му вылын, босьтӧ вӧлі сысянь пыр выль и выль вынъяс.
Дыр вермасис Геракл Антейкӧд, эз ӧтчыд уськӧдлы сійӧс муӧ, но таысь Антейлӧн вынъясыс сӧмын вӧлі содӧны.
Медбӧрын Геракл лэптіс сійӧс вылӧ, торйӧдіс мусьыс.
Сӧмын сэки бырины Антейлӧн вынъясыс, и Геракл джагӧдіс сійӧс.
Сэсся Геракл воис му помӧдз, кӧні сулаліс могучӧй Атлас.
Геракл корис сылысь куим зӧлӧтӧй яблӧк.
Атлас шуис, мый сійӧ ачыс нала ветлас, Геракл кӧ тайӧ кад кежлас сувтас сы местаӧ да кутас небеснӧй сводсӧ.
Геракл сӧгласитчис да сувтіс сы местаӧ.
Вывті сьӧкыд вӧлі кутны аслас пельпомъяс вылас тайӧ грузсӧ.
Визувтіс сылӧн пӧсьыс, но сійӧ кутіс ас вылас небесасӧ, кытчӧдз яблокъясӧн эз во Атлас.
Кор Атлас бӧр воис, сійӧ шуис Геракллы, мый сійӧ ачыс нуас яблӧкъяссӧ сылӧн повелительлы.
Но Геракл гӧгӧрвоис Атласлысь мудеритӧмсӧ, коді век кежлӧ кӧсйис мездысьны аслас сьӧкыд уджсьыс.
Сылӧн мудеритӧм вылӧ Геракл сідзжӧ кӧсйис мудеритны.
Геракл быттьӧкӧ сӧгласитчис Атласлӧн предложение вылӧ, но корис разрешитны вӧчны аслыс пӧдушка, медым небеснӧй сводыс эз сэтшӧм ёна личкы сійӧ пельпомъяс вылӧ.
Атлас веритіс сылы да бара сувтіс аслас местаӧ.
А Геракл босьтіс зӧлӧтӧй яблӧкъяссӧ да мӧдӧдчис бӧр гортас...
Уна ещӧ мукӧд чудеснӧй подвигъяс вӧчис Геракл.
Медбӧрын Зевс босьтіс сійӧс небесаӧ, олимпийскӧй енъяслӧн бессмертнӧй семьяӧ.
Геракл йылысь миф вӧлі Грецияын медся радейтана мифӧн.
Геракл петкӧдлыссьӧ сэні, кыдзи великӧй народнӧй герой.
Аргонавтъяс йылысь миф.
Аргонавтъяс йылысь миф висьталӧ волшебнӧй корабль Арго вылын греческӧй геройяслӧн путешествуйтӧм йылысь.
Тайӧ нимсяньыс артмӧ аргонавтъяс, мый лоӧ «Арго вылын плавайтысьяс».
Чукӧртчисны уна геройяс, медым мӧдӧдчыны ылі Колхидаӧ, Закавказьеӧ, чудеснӧй межлӧн зӧлӧтӧй кучикла (зӧлӧтӧй рунола).
Аргонавтъяслӧн предводительӧн вӧлі бӧрйӧма Ясонӧс, на лыдын вӧліны Геракл, сьылысь Орфей да мукӧд знаменитӧй геройяс.
Уна приключениеяс вӧліны аргонавтъяслӧн Колхидаӧ мунігӧн.
Море вылын налы воча веськалісны плавайтысь скалаяс.
Скалаясыс плавайтісны ӧта-мӧдсьыс неылын да матыстчылісны страшнӧй вынӧн, кыдзи сӧмын на костӧ веськавліс кутшӧмкӧ предмет.
Аргонавтъяс матыстчисны дзик скалаяс дорӧ да лэдзисны ас водзаныс гулюӧс.
Ньӧв моз лэбис сійӧ скалаяс костті.
Страшнӧя грымакыліг найӧ топӧдчисны да орӧдісны гулюлысь сӧмын бӧж помсӧ.
Муртса на скалаяс торйӧдчисны, кыдзи аргонавтъяс став вынсьыныс уськӧдчисны сынны.
Корабль ӧдйӧ тӧвзьыштіс скалаяс костті, и сӧмын руль помсӧ сылысь лои тшӧтшӧдӧма.
Геройяс воисны Колхидаӧ.
Зӧлӧтӧй руно ӧшаліс пу вылын, священнӧй рощаын.
Стӧрӧжитіс сійӧс чудовище, коді ас пытшсьыс лэдзаліс би пламя да некор эз куньлы синъяссӧ.
Аргонавтъяслы эз эськӧ удайтчы гусявны зӧлӧтӧй руносӧ, налы кӧ эськӧ эз отсав волшебник Медея.
Сійӧ кутіс радейтны Ясонӧс да отсаліс сылы судзӧдны чудеснӧй кучиксӧ.
Заклинаниеясӧн да волшебнӧй зельеӧн Медея унмовсьӧдіс чудовищеӧс.
Ясон босьтіс пу вылысь зӧлӧтӧй руносӧ да воис корабль вылӧ.
Бӧр локтігас аргонавтъяслӧн вӧліны сідзжӧ уна приключениеяс.
Ӧткымын опасностьяскӧд, кодъяскӧд паныдасьліс Одиссей, лои паныдасьлыны и аргонавтъяслы.
Мунісны найӧ и сиренаяс ді дорті.
Зэв ыджыд вын кыскис найӧс страшнӧй ді дорас.
Сэки Орфей кучкис струнаяс кузя да заводитіс сьывны аслас чудеснӧй гӧлӧснас.
И сэтшӧм мичаа сійӧ сьыліс, мый асьныс сиренаяс чӧв усины да кывзісны сійӧс...
Аргонавтъяс мунісны водзӧ сиренаяслӧн гибель вайысь ді дорысь.
Религияын да мифъясын грекъяслысь общественнӧй олӧм отражайтӧм.
Древньӧй грекъяслӧн религияын да мифъясын петкӧдчис налӧн общественнӧй олӧмыс.
Но петкӧдчис сійӧ неправильнӧя, сказочнӧя.
Збыльысьсӧ некутшӧм енъяс эз вӧвны, но грекъяс представляйтлісны найӧс йӧз кодьӧн, и не прӧстӧн йӧз кодьӧн, а знатнӧй йӧз кодьӧн.
Зевсӧн веськӧдлан олимпиецъяслӧн семьяыс вӧлі кыдз быттьӧ басилейлӧн ыджыд семья.
Асланыс характер да нравъяс сертиыс енъяс сідзжӧ вӧліны знать кодьӧсь.
Найӧ жестокӧйӧсь, коварнӧйӧсь, найӧ радейтӧны насилие да оз терпитны некутшӧм противоречие.
Зевс страшнӧя казнитіс Прометейӧс, коді лысьтіс выступитны сылы паныд йӧзлы благо сетӧм вӧсна.
Именнӧ татшӧмӧн вӧлі греческӧй знать, кыдзи сійӧс петкӧдлӧма «Илиадаын» да «Одиссеяын».
Геройяс йылысь мифъясын тыдовтчӧ уна поколениеясса йӧзлӧн удж, кор найӧ нуӧдісны природалы да общественнӧй олӧмын непорядокъяслы паныд тыш.
Геракллӧн да мукӧд геройяслӧн подвигъясын народнӧй фантазияыс сказочнӧя представитліс аслыс, кыдзи йӧз бырӧдалісны хищнӧй зверьясӧс, весалісны нюръяс, виалісны рӧзбойникъясӧс.
Одиссейлӧн скитайтчӧмын, зӧлӧтӧй яблӧкъясла Геракллӧн путешествуйтӧмын, аргонавтъяслӧн походын петкӧдлыссьӧны сказаниеясыс грекъяслӧн первой торговӧй путешествиеяс йылысь, дона металлъяс бӧрся налӧн вӧтлысьӧм йылысь да сійӧ опасностьяс йылысь, кутшӧмъясӧ найӧ веськавлісны.
2. ВЫЛЬ ЭРАӦДЗ VIII — VI НЭМЪЯСЫН ВАЖНЕЙШӦЙ ГРЕЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВОЯС.
42 §. Афинскӧй государство.
Грецияын государственнӧй строй чужан кадӧ сійӧ торъялӧ вӧлі зэв уна посни кар-государствояс вылӧ, либӧ полисъяс вылӧ.
На пӧвстысь медся гырысьясӧн вӧліны Афины да Спарта.
Аттика.
Куим боксянь Аттика областьӧс кытшалӧ море.
Сы гӧгӧр уна діяс.
На пӧвстысь медся ыджыдыс — Эвбея — торъялӧма Аттикаысь сӧмын векни проливӧн.
Сылӧн берегъясыс ёна чукыльӧсь, артмӧдӧны уна бухтаяс да заливъяс, кодъяс удобнӧйӧсь корабльяслы сулалӧм вылӧ.
Аттикалӧн почваыс абу тырмымӧн плодороднӧй.
Нянь вӧлі воӧ этша, и сійӧс колӧ вӧлі вайны орчча областьясысь.
Видз-му овмӧсын медсясӧ вӧдитісны оливки да виноград.
Торйӧн омӧль почваыс Аттикалӧн войвыв, гӧраӧсь юкӧнас.
Овмӧсын ыджыд тӧдчанлуныс сэні вӧлі скӧт видзӧмлӧн.
Зато Аттика вӧлі озыр полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Гӧраясын перйӧны вӧлі зэв бур мрамор, коді мунліс стрӧйбаяс да статуяяс вӧчӧм вылӧ.
Сёйысь вӧчлісны пӧсуда да керка вевттьӧм вылӧ черепица.
Аттика лунвыв помас вӧліны эзысь рудалӧн озыр залежьяс.
Сэні вӧліны эзысь перъян рудникъяс.
Зэв уна діясӧн Аттика вӧлі йитчӧма Малӧй Азиякӧд.
Тайӧ кокньӧдліс кутны Востоккӧд торговӧй да культурнӧй йитӧдъяс.
Нянь вӧлі вайӧны Эвбея діысь, Чёрнӧй море берегъясысь, Египетысь.
Вайӧм нянь пыдди Аттикаысь колӧ вӧлі нуны мукӧд тӧваръяс: вина, вый, ремесленнӧй изделиеяс.
Та вӧсна Аттикаын ӧдйӧ кыптісны видз-му овмӧс, ремеслӧ да торговля.
Аттика лунвылын перйӧм эзысьысь чеканитісны деньга.
Тайӧ кокньӧдліс тӧргуйтӧмсӧ мукӧд странаяскӧд.
Овмӧс развивайтӧм вылӧ Аттикаын вӧліны бур условиеяс.
Афины.
Аттикаын медся ыджыд поселениеӧн вӧлі Афины.
Афины сулаліс моресянь неылын.
Тані, море берег дорын, вӧлі некымын бур бухта.
На пӧвстысь ӧтиын вӧлі афинскӧй гавань Пирей.
Афинылӧн медся важ юкӧныс вӧлі укрепитӧм мыльк йылын, коді шусьыліс акропольӧн *.
* Акрополь — карлӧн вылысса юкӧныс, кремль.
Врагъяс кӧ уськӧдчылісны, став олысьяс дзебсьылісны акропольӧ.
Афины гӧгӧр вӧлі Аттикаын медся плодороднӧй равнина.
Аристократъяс да демос.
Аттикаса свободнӧй населениеыс юксьӧ вӧлі аристократъяс (знать) да прӧстӧй народ — демос вылӧ.
Аристократъяс киын вӧліны медбур му участокъяс.
На пӧвстысь ӧткымынъяс занимайтчисны торговляӧн да вӧчавлісны орчча діяс вылӧ пиратскӧй набегъяс.
Демосӧ пырлісны крестьяна-общинникъяс, безземельнӧй батракъяс да мелкӧй ремесленникъяс.
Демос пӧвстын вӧліны и озыр тӧргӧвечьяс, кодъяс эз пырлыны знатьӧ.
Афинскӧй крестьяналӧн положение.
Выль эраӧдз VII нэмын афинскӧй крестьяналӧн положениеыс, кодъяс олісны аристократъяс власть улын, пыр ӧтарӧ омӧльтчис.
Став мусӧ вӧлі чукӧртӧма знать киӧ.
Крестьяна рӧзӧритчалісны да налы быть ковмыліс уджйӧзасьны озыръяслысь.
Уджйӧза морт кӧ ас кадӧ эз мынтыв уджйӧзсӧ, сійӧс асьсӧ да сылысь семьясӧ вӧчлісны рабъясӧн, а мусӧ босьтліс богач.
Уна му вылын сулалісны изйысь вӧчӧм столбъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма должниклысь да кредиторлысь нимъяссӧ.
Медым мездысьны уджйӧзысь, уна крестьяналы быть лоӧ вӧлі вузавны ассьыныс челядьсӧ рабствоӧ.
Лоисны и гӧльмӧм крестьяна, кодъяслӧн му наделыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый сійӧ эз вермыв найӧс вердны.
Татшӧм крестьянаыслы быть ковмыліс обрабатывайтны озыръяслысь мусӧ да сетны налы тайӧ урожайыслысь 5⁄6-сӧ.
Татшӧм беднякъяссӧ шулісны та вӧсна шестидольникъясӧн.
Ӧткымын крестьяна воштылісны ассьыныс мусӧ да либӧ мунлісны карӧ нажӧтка корсьны, либӧ медасьлісны озыръяс ордӧ батракъясӧн да обрабатывайтлісны налысь мусӧ.
Татшӧм ногӧн выль эраӧдз VII нэмын Аттикаын унджык муыс вӧлі некымын озыр землевладелец киын.
Уна афиняна веськалісны землевладелецъяслы долговӧй рабствоӧ.
Солон.
Крестьяна волнуйтчисны.
Найӧ требуйтісны отменитны уджйӧзъяс, бырӧдны долгӧвӧй рабство да ӧтмындаӧн юклыны мусӧ.
Таысь кындзи, аристократъяс господствоӧн недовольствуйтчисны незнатнӧй богачьяс, кодъясӧс аристократъяс эз лэдзлыны власть бердӧ.
Заводитчисны восстаниеяс.
Аристократъяслы быть лои мунны уступка вылӧ.
Выль эраӧдз 594 воын Афиныса первой архонтӧн * вӧлі бӧрйӧма Солонӧс.
* Архонт — правитель, высшӧй должностнӧй морт.
Афиныын вӧлі 9 архонт.
Солон вӧлі знатнӧй рӧдысь.
Сійӧ занимайтчис морскӧй торговляӧн, но эз вӧв ёна озыр.
Аслас торговӧй путешествие дырйи Солон аддзыліс уна мукӧд странаяс, тӧдмаліс уна обычайяс да государственнӧй порядокъяс.
Та вӧсна сійӧ лои образованнӧй мортӧн.
Сылӧн вӧлі поэтическӧй дар да гижліс стихъяс, кӧні сійӧ петкӧдліс государственнӧй устройство вылӧ ассьыс взглядъяссӧ.
Афиныын Солонӧс зэв бура тӧдісны.
Уджйӧзъяс бырӧдӧм да долгӧвӧй рабство отменитӧм.
Солонлӧн первой могӧн вӧлі — успокоитны крестьянаӧс.
Сійӧ тшӧктіс, медым му участокъяс вылысь вӧлі идралӧма долгӧвӧй изъяс.
Тайӧ мерасӧ шуисны «сьӧкыд ноша шыбитӧмӧн».
Татшӧм ногӧн вӧлі бырӧдӧма крестьяналысь уджйӧзсӧ, и крестьяна бӧр пӧлучитісны частнӧй собственностьӧ ассьыныс наделъяссӧ, кодъясӧс заложитлісны.
Водзӧвылӧ вӧлі запретитӧма уджйӧз вӧсна лишайтны гражданаӧс свободаысь да вузавлыны найӧс рабствоӧ.
Сійӧ афинянаӧс, кодъясӧс вузавлӧмаӧсь рабствоӧ заграницаӧ, вӧлі бӧр ньӧбӧма государство щӧт вылӧ да вайӧма рӧдинаӧ.
Уджйӧзъяс бырӧдӧм да долгӧвӧй рабство запретитӧм бурмӧдісны крестьяналысь положениесӧ да слабмӧдісны крупнӧй землевладелецъясӧс.
Аттикаын долгӧвӧй рабство позис бырӧдны сӧмын сы вӧсна, мый сэні вӧліны нин бокысь вайӧм уна рабъяс.
Афинскӧй государство подулавсис ӧні чужеземнӧй рабство вылӧ.
Имущественнӧй разрядъяс лӧсьӧдӧм.
Медым сетны позянлун управляйтны государствоӧн став озыр йӧзлы, а не сӧмын аристократъяслы, Солон лӧсьӧдіс имущественнӧй разрядъяс.
Став афинскӧй гражданаӧс, сы вылӧ видзӧдтӧг, пырлісны-ӧ найӧ аристократъясӧ али демосӧ, вӧлі юкӧма нёль имущественнӧй разряд вылӧ.
Разрядъяссӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сійӧ доходъяс серти, кодъясӧс граждана пӧлучайтлісны му вылысь.
Первой разрядӧ вӧлі индӧма медся озыр йӧзӧс, найӧс, кодъяс босьтлісны асланыс владениеясысь медся уна вина, вый либӧ зерно.
Мӧд разрядӧ пырлісны не сэтшӧмджык озыр граждана, коймӧд разрядӧ — шӧркодя олысь граждана да, медбӧрын, нёльӧд разрядӧ — беднота (фетъяс).
Государство водзын гражданалӧн обязанностьясыс определяйтсьылісны налӧн имущественнӧй положениеӧн.
Первой разрядса гражданалы быть колӧ вӧлі асланыс средствояс вылӧ стрӧитны государстволы военнӧй корабльяс, организуйтавны народнӧй праздникъяс.
Мӧд разрядса гражданалы колӧ вӧлі локны военнӧй служба вылӧ асланыс вӧлӧн.
Та вӧсна найӧс шулісны всадникъясӧн.
Коймӧд разрядыс служитліс сьӧкыда вооружитчӧм воинъясӧн — гоплитъясӧн; вооружениесӧ найӧ лӧсьӧдлісны асланыс щӧт вылӧ.
Медбӧрын, фетъяс служитлісны кокниа вооружитчӧм воинъясӧн: найӧ мунлісны походӧ кокни шлемаӧсь, щитӧн, дротикӧн * либӧ пращаӧн.
* Дротик — дженьыд метательнӧй копьё.
Имущественнӧй положениеысь зависитӧ вӧлі и гражданалӧн правоясыс.
Высшӧй государственнӧй должностьясӧ вермисны веськавны сӧмын озыръяс, сэк кор народнӧй собраниеын вермисны участвуйтны став афинскӧй граждана.
Афиныын рабовладельческӧй государство дзикӧдз образуйтӧм.
Солонлӧн реформаяс * бырӧдісны первобытно-общиннӧй стройлысь колясъяссӧ: дзикӧдз утвердитчис му вылӧ частнӧй собственность, родӧвӧй знать воштіс ассьыс воддза влияниесӧ.
Общественнӧй олӧмын ӧні главнӧйнас вӧлі эз знатность, а озырлун.
* Реформа — лӧсьӧдӧм порядок (государственнӧй строй, войска да с. в.) кутшӧмакӧ вежӧм.
Долгӧвӧй рабство отменитӧм ёнмӧдіс Афинскӧй государствоӧс.
Ӧні Афинскӧй государствоса граждана эз вермыны лоны рабъясӧн, та вӧсна бурмис налӧн положениеыс да содіс государстволӧн военнӧй выныс (рабъясӧс войскаӧ эз босьтлыны).
Но зато Афиныын ӧдйӧ кутіс развивайтчыны вайӧм рабство, — не гражданалӧн рабство.
Рабъясӧс вӧлі судзӧдӧны война вылын, морскӧй разбой дырйи, невольничӧй рынокъяс вылысь ньӧбӧмӧн.
Тайӧ эз вӧвны афиняна, а иностранецъяс.
Татшӧм ногӧн, выль эраӧдз VI нэм помасигкежлӧ дзикӧдз образуйтчис афинскӧй рабовладельческӧй государство, афинскӧй рабовладельческӧй республика *.
* Республика — государстволӧн сэтшӧм реформа, кор управляйтӧны народсянь бӧрйӧм йӧз.
43 §. Спарта.
Кыдзи лои Спартанскӧй государство.
Спартанскӧй государство лоис Лаконика областьын, Эврот юлӧн неыджыд, но плодороднӧй долинаын.
Куим боксянь Эвротлысь долинасӧ кытшалӧны гӧраяс, а лунвылын сійӧ петӧ море дорӧ.
Гӧраяс вомӧн этша вӧліны ветлан туйяс, Лаконика берегъясын абуӧсь удобнӧй бухтаяс.
Плодороднӧй муяс, вӧръяс да видзьяс, зэв уна пӧтка да гӧраясын кӧрт рудалӧн запасъяс кыскисны долинаас уна олысьясӧс.
Лаконикаӧ овмӧдчисны зэв важысянь.
Выль эраӧдз II тысячелетие помын войвывсянь воис ӧти греческӧй племя.
Грекъяс захватитісны Эвротлысь долина, а сэсся и Лаконикасӧ ставнас да вӧчисны местнӧй олысьяссӧ асланыс рабъясӧн, илотъясӧн *.
* Илот — лоӧ «пленӧ босьтӧм морт».
А асьныс завоевательясыс сувтісны область шӧрас постояннӧй военнӧй лагерӧн.
Налӧн поселениеыс шусьыліс Спартаӧн.
Сійӧс эз вӧв кытшалӧма стенаясӧн да ёнджыкасӧ сійӧ вӧлі ыджыд деревня кодьӧн.
Тадзи артмис Спартанскӧй государство.
Сійӧ лоис сы вӧсна, мый завоевательяслы колӧ вӧлі заставитны уджавны да кутны ас киын рабъясӧс — илотъясӧс, босьтавны выль муяс да выль рабъясӧс.
Общественнӧй строй.
Спартанскӧй государстволӧн население юксьӧ вӧлі кык группа вылӧ: спартанецъяс да илотъяс вылӧ.
Спартанецъяс вӧліны грекъяс-завоевательяслӧн потомокъясӧн, илотъяс — местнӧй пӧкӧритӧм населениелӧн потомокъясӧн.
Спартанецъяс занимайтлісны государствоын господствующӧй положение.
Медым пыр лоны дасьӧн пӧдтыны илотъяслысь восстание, найӧ олісны топыда ӧтувтчӧм общинаӧн.
Спартанецъяс вӧліны сӧмын воинъясӧн.
Мирнӧй кадӧ найӧ занимайтчисны гимнастикаӧн, военнӧй упражнениеясӧн, кыйсисны.
Налы оз позь вӧлі тӧргуйтны да занимайтчыны ремеслӧӧн.
Спартаын ремеслӧ да торговля вӧлі паськалӧма слаба.
Спартаын деньгасӧ вӧлі вӧчӧны кӧртысь; найӧ вӧліны сьӧкыдӧсь да неудобнӧйӧсь, мый сьӧктӧдіс нуӧдны торговля.
Спартанецъяслы оз позь вӧлі мунны государство граница сайӧ.
Иностранецъясӧс сідзжӧ неокотапырысь лэдзлісны странаас.
Спартанецъяслӧн эз вӧв му вылӧ частнӧй собственность.
Став муыс вӧлі государство киын, коді сетавліс пӧльзуйтчыны быд спартанскӧй семьялы му надел.
Тайӧ наделъясыс вуджлісны батьсянь челядьлы ставнас: торйӧдлыны найӧс оз вӧлі позь.
Наделъяссӧ оз вӧлі позь сідзжӧ вузавлыны либӧ козьнавны.
Уджсӧ спартанецъяс лыддьылісны позорнӧйӧн.
Найӧ наделъяс вылын уджалісны илотъяс, кодъяс вайлісны налы нянь, вина, оливки да мукӧд прӧдуктаяс, налысь джын урожайсӧ сетӧмӧн.
Спартанецъяслӧн быд надел дінӧ вӧлі припишитӧма илотъяслысь некымын семья, кодъяс уджалісны асланыс господин вылӧ да сылӧн семьяыс вылӧ.
Илотъяс, кыдзи и му, лыддьыссьылісны государстволӧн собственностьӧн.
Илотъяслӧн положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Спартанецъяс полісны илотъяслӧн заговоръясысь да восстаниеясысь, зілисны кутны найӧс чорыд киын, медым найӧ век полісны.
Спартанецъяс наказывайтлісны найӧс быдсяма посниторсьыс.
Том спартанецъясӧс ыстылісны следитны илотъяс бӧрся.
Найӧ дзебсьылісны сайӧдчанінъясӧ, кывзылісны илотъяслысь сёрнисӧ да виавлісны найӧс, кодъяс кажитчылісны налы подозрительнӧйӧн.
Но тайӧ мераясыс эз вайӧдлыны цельӧдзыс: найӧ кыпӧдлісны илотъяслысь асланыс господа дінӧ зэв ыджыд лӧглун. Илотъяс эз ӧтчыд восставайтлыны угнетательяслы паныд.
Спарта вӧлі рабовладельческӧй государствоӧн.
Сійӧ вӧлі подулассьӧ илотъяслысь массаяссӧ спартанецъяслӧн неыджыд группаӧн пӧщадатӧг угнетайтӧм вылын.
Государственнӧй устройство.
Спартаын вӧлі народнӧй собрание, коді чукӧртчывліс тӧлысьнас ӧтчыд.
Сэні участвуйтлісны став верстьӧ мужичӧй-спартанецъяс.
Спартанскӧй народнӧй собраниелӧн властьыс вӧлі ичӧт: сійӧ сӧмын утверждайтліс сійӧ решениеяссӧ, кодъясӧс принимайтлісны высшӧй должностнӧй йӧз.
Народнӧй собрание кӧ ӧтказывайтчыліс утвердитны решениеяссӧ, то сійӧс позьӧ вӧлі распуститны.
Народнӧй собраниеын правильнӧя гӧлӧсуйтӧм мунліс шоча.
Медсясӧ вопросыс вӧлі решайтсьӧ прӧстӧй горзӧмӧн, мӧдногӧн кӧ, вермыліс сэтшӧм мнение, код дор сулалысьясыс горзылісны медся гораа да пӧдтылісны ассьыныс противникъяссӧ.
Спартаын важнӧй государственнӧй учреждениеӧн вӧлі старейшинаяслӧн сӧвет.
Сэтчӧ пырлісны 60 арӧсысь пӧрысьджык 28 граждана, кодъяс вӧліны знатнӧй рӧдысь.
Сӧветса кутшӧмкӧ член кӧ кувліс, выльсӧ бӧрйылісны татшӧм ногӧн: народнӧй собрание водзын ӧти бӧрся мӧд мунлісны кандидатъяс.
Быдӧнӧс на пӧвстысь собрание чолӧмавліс горзӧмӧн.
Ӧтилы горзылісны гораджыка, мӧдлы — слабджыка.
Торъя йӧз, кодъяс пукавлісны тупкӧса помещениеын, определяйтлісны (кыдзи найӧ кылісны), кодӧс кандидатъяс пӧвстысь чолӧмалісны медся гораа, сійӧс и лыддьылісны бӧрйӧмаӧн.
Спартанскӧй государствоын вӧлі кык царь.
Налӧн должностьыс вуджліс наследство серти кык царскӧй рӧд кузя, кодъяс враждуйтлісны ӧта-мӧдныскӧд.
Государствоын спартанскӧй царьяс эз пӧльзуйтчывны тыр властьӧн.
Сӧмын войскаын царьяслӧн вӧлі ограничиттӧм власть.
Царьяс пырлісны старейшинаяс сӧветӧ; сідзкӧ, найӧс арталӧмӧн, сэні вӧліны 30 морт.
Сы вӧсна мый Спартаӧн управляйтӧмын ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі знатьлӧн, то сылӧн государственнӧй стройыс вӧлі аристократическӧйӧн *. Спарта вӧлі аристократическӧй рабовладельческӧй государствоӧн.
* Аристократическӧй строй — государствоын сэтшӧм порядокъяс, кор властьыс знать киын.
Быт да воспитание.
Военнӧй делӧ.
Выль эраӧдз VII–VI нэмъясӧ весиг медся знатнӧй спартанецъяс олісны зэв прӧстӧя.
Кӧрт деньгаяс вӧсна эз вӧв позянлун чукӧртны озырлун, а зӧлӧта да эзысь Спартаӧ вайны эз позь.
Спартанецъяс олісны прӧстӧй пу керкаясын.
Спартанец этша овліс аслас семьяыскӧд.
Спарта вӧлі военнӧй лагерӧн, и весиг мирнӧй кадӧ спартанецъяс ӧбедайтісны эз гортаныс, а асланыс боевӧй ёртъясыскӧд ӧтлаын.
Сёяныс вӧлі прӧстӧй.
Товарищескӧй ӧбедъяс вылын быд участвуйтысьлы колӧ вӧлі быд тӧлысьын вайны стӧча урчитӧм прӧдукта.
Детинкаясӧс став воспитайтӧмыс кутіс ӧти цель: гӧтӧвитны вына, закалитчӧм да смел воинъясӧс.
Выльӧн чужӧм кагаӧс батьыс должен вӧлі петкӧдлыны старейшинаяслы.
Ловйӧн кольлісны сӧмын здоров челядьӧс: слабиникъясӧс либӧ урӧдливӧйясӧс шыблавлісны горнӧй пропастьӧ.
Сизим арӧссянь детинкаясӧс сетлісны государственнӧй школаясӧ.
Найӧ овлісны казармаясын да юксьылісны отрядъяс вылӧ.
Лыддьысьны да гижны найӧс пӧшти эз велӧдлыны.
Главнӧй вниманиесӧ сетӧны вӧлі кывзысьӧм вылӧ, вын, сюсьлун да выносливость развивайтӧм вылӧ.
Детинкаяслысь шырлісны юрсинысӧ кушӧдз да заставляйтлісны ветлыны во чӧж кӧмтӧг, кокни паськӧмӧн.
Узьлісны найӧ тростникысь вӧчӧм вольӧс вылын; тростникыс быдмӧ вӧлі Эврот берегъясын.
Челядь да том йӧз эз лысьтлыны первойӧн заводитны гырысьяскӧд сёрни.
Налысь кӧ мыйкӧ юавлісны, найӧ долженӧсь вӧлі вочавидзны дженьыда да стӧча.
Татшӧм ӧтветыс Грецияын шусьыліс «лаконическӧйӧн» (Лаконика кывсянь).
Челядьӧс да юношаясӧс велӧдлісны 7 арӧссянь 20 арӧсӧдз.
Та бӧрын спартанец гӧтрасьліс да оліс аслас семьяыскӧд.
Но и сэки сійӧ кольліс военнӧй служба вылын зэв пӧрысьӧдз.
Нывъясӧс воспитывайтлісны пӧшти сідз жӧ, кыдзи и детинкаясӧс.
Телӧнысӧ ёнмӧдӧм могысь найӧ сідзжӧ долженӧсь вӧлі котравны, вермасьны, шыблавны диск да копьё.
Нывъясӧс эз нежитлыны, найӧ эз пукавлыны гортаныс да эз кокниа овны, кыдзи вель уна мукӧд греческӧй государствоясын.
Спартанскӧй воспитание гӧтӧвитіс бур воинъясӧс, но спартанецъяс вӧліны жестокӧйӧсь, грубӧйӧсь да некультурнӧйӧсь, муртса кужисны лыддьысьны да гижны.
Спартанецъяс пӧвстын эз вӧвны ни учёнӧйяс, ни художникъяс, ни поэтъяс.
Спартанецъяс вӧліны вывті жестокӧйӧсь илотъяс да победитӧм врагъяс дінӧ.
Татшӧм жестокӧйӧн лоны найӧс велӧдісны челядьсянь.
Спарта вӧлі чистӧ военнӧй государствоӧн.
Войска котыртӧм вылӧ спартанецъяс веськӧдлісны главнӧй вниманиенысӧ.
Став спартанскӧй воинъяс вӧлі ӧткодя вооружитчӧмаӧсь копьёясӧн, мечьясӧн да щитъясӧн, найӧ новлісны шлемъяс, латы да поножъяс.
Бой дырйи сьӧкыда вооружитчӧм воинъяс — гоплитъяс — петлісны флейтаяс ворсӧм улын сомкнитчӧм стройӧн, кӧні вӧлі кык либӧ куим ряд, та дырйи найӧ топыда кутлісны щитъяссӧ да водзлань чургӧдавлісны копьёнысӧ.
Татшӧм стройсӧ шуӧны вӧлі фалангаӧн.
Спартанецъяслы томысянь внушайтлісны, мый бой дырйи налы некор оз ков отступайтны.
Воинлӧн долгыс сыын, медым тышкасьны медбӧръя лолыштӧмӧдз сэні, кытчӧ сійӧс сувтӧдіс военачальник.
Спартанскӧй пехотаӧс Грецияын дыр лыддьылісны непобедимӧйӧн.
Пелопоннесын Спарталӧн господство.
Лаконикасянь рытыввывлань вӧлі плодороднӧй, уна населениеа Мессения.
Лаконика завоюйтӧм бӧрын выль эраӧдз VIII нэм помын спартанецъяс заводитісны наступайтны Мессения вылӧ.
19 во чӧж кыссис упорнӧй, виркисьтана тыш: мессенецъяс смела дорйисны ассьыныс свободасӧ, но век жӧ Мессениялысь ыджыдджык юкӧнсӧ вӧлі завоюйтӧма.
Сылысь плодороднӧй муяссӧ вӧлі юклӧма участокъяс вылӧ да сетӧма спартанецъяслы.
Выль эраӧдз VII нэм шӧрын мессенецъяс кыпӧдісны восстание.
Мессенияӧс ковмис босьтны мӧдысь.
Тайӧ войнаыс первойя дорсьыс вӧлі ещӧ нин упорнӧйӧн: сійӧ кыссис 30 во чӧж.
Помасис тайӧ войнаыс сійӧн, мый став Мессениясӧ вӧлі дзикӧдз завоюйтӧма, а олысьяссӧ пӧртӧма илотъясӧ.
Но кор спартанецъяс босьтчылісны захватитны горнӧй Аркадияӧс, налы отчаяннӧя водзсасисны местнӧй олысьяс.
Тайӧ неудача бӧрас налы ковмис ӧткажитчыны став Пелопоннессӧ завоюйтӧм йылысь думъясысь.
Найӧ решитісны подчинитны сійӧс мӧдногӧн.
Выль эраӧдз VI нэм помын Спарта образуйтіс аслас юрнуӧдӧм улын Пелопоннесскӧй союз.
Татчӧ пырисны Южнӧй Грецияса пӧшти став государствояс.
Союз сувтӧдліс аслас могӧн поддерживайтны аристократическӧй правление да тышкасьны рабъяслӧн восстаниеяскӧд.
3. ВЫЛЬ ЭРАӦДЗ VII — V НЭМЪЯСЫН СЕВЕРНӦЙ ПРИЧЕРНОМОРЬЕ.
44 §. Причерноморьеын скифъяс.
Скифскӧй племяяс.
Грекъяс шулісны скифъясӧн зэв уна племяясӧс, кодъяс ёна важӧн овлісны ӧнія Молдавияса, Украинаса, Севернӧй Кавказса степьясын да Алтайын.
Скифъяс важӧн нин бырины да сетісны местасӧ мукӧд племяяслы да народъяслы.
На йылысь ми тӧдам греческӧй писательяслӧн рассказъясысь да археологическӧй раскопкаясысь.
Сійӧ территория вылын, кӧні важӧн овлісны скифъяс, ӧнӧдз сохранитчисны уна курганъяс (мылькъяс).
Тайӧ — муысь артмӧм мылькъяс, кодъясӧс скифъяс лэптывлісны асланыс вождьяс гу вылӧ, сідз жӧ кыдзи египтяна стрӧитлісны фараонъяслӧн гу вылӧ пирамидаяс.
abu
Скифъяс, кыдзи и став древньӧй народъяс, веритлісны, мый кулӧм морт олӧ и кулӧм бӧрас.
Та вӧсна сыкӧд тшӧтш гуас пуктавлісны сэтшӧм предметъяс, кодъяс быттьӧкӧ вермисны згӧдитчыны сылы мӧдаръюгыдас олігӧн.
Скифскӧй гуясысь вӧлі аддзӧма животнӧйяслысь лыяс, оружие, украшениеяс, гортса дозмук.
Тайӧ аддзӧмторъяс серти позьӧ тӧдмавны, кыдзи овлісны скифъяс, мыйӧн найӧ занимайтчисны, мыйӧ найӧ веруйтлісны.
Скифъяслӧн занятие.
Унджык скифскӧй племяяс занимайтчылісны кочевӧй скӧт видзӧмӧн.
Степьясын, кодъяс кыссисны Дунайлӧн улі течениесянь да Алтайскӧй гӧраясӧдз, олісны зэв уна вӧвъяс, гырысь скӧтлӧн, ыжъяслӧн стадаяс.
Накӧд тшӧтш ветлісны и скифъяс: мужичӧйяс — вӧвъяс вылын верзьӧмӧн, нывбабаяс да челядь — кибиткаясын, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма куысь да войлокысь да лӧсьӧдӧма телегаяс вылӧ.
Войын сувтлісны шойччыны, и местаыс кӧ вӧлі бур, сулавлісны сэні ёна дырджык.
Тӧвнас мунлісны кыдз позьӧ ылӧджык лунвылӧ, олісны кӧдзыд вӧсна кибиткаясын, шонтысисны бипуръяс водзын да мехӧвӧй паськӧмӧн.
Ӧткымынлаын, например Алтайын, кӧні вӧліны торйӧн бур пӧскӧтинаяс, скӧт видзысьяс олісны оседлӧя.
Кӧрымыс скӧтлы вӧлі сэтшӧм уна, мый оз вӧлі ков пыр ӧтарӧ ветлӧдлыны местаысь местаӧ.
Оседлӧй скӧт видзысьяс олісны посёлокъясын, керйысь вӧчӧм крепыд керкаясын.
И кочевӧй, и оседлӧй скифъяс ёна кыйсисны.
Та йылысь висьталӧны дикӧй животнӧйяслӧн зэв уна изображениеяс, кодъясӧс вӧлі аддзӧма скифскӧй гуясысь.
Скӧт видзысь скифъяс кындзи, вӧліны и му вӧдитысь скифъяс.
Налӧн племяясыс овлісны ӧнія Украина территория вылын, Днестр, Южнӧй Буг да Днепр пӧлӧн.
Найӧ гӧрлісны плугӧн, кӧдзлісны шобді, проса, чечевица, садитлісны лук да чеснок.
Скӧт видзӧм налӧн вӧлі содтӧд занятиеӧн.
Му вӧдитысь скифъяс олӧны вӧлі укрепитӧм поселениеясын.
Лишалысь няньсӧ найӧ вузавлісны греческӧй купечьяслы.
Скифъяс кужӧны вӧлі обработайтны металлъяс — бронза да кӧрт.
Кӧрт обработайтӧмын скифъяс шедӧдісны ыджыд мастерство.
Найӧ кужӧны вӧлі сёйысь вӧчны пӧсуда.
Кочевник-скифъяслӧн вӧлі сідзжӧ кучик пӧсуда: мехӧвӧй мешӧкъяс да флягаяс.
Скифскӧй нывбабаяс мичаа вӧлі кыӧны ковёръяс да вӧчалӧны художественнӧй вышивкаяс.
Скифъяслӧн общественнӧй строй да обычайяс.
Скифъяслӧн вӧлі нин рабство.
Но рабъяслӧн удж сэні эз ёна паськав.
Кочевник-скифъяс частӧ перйылісны асланыс рабъяслысь синъяссӧ.
Тайӧс вӧчлісны сы вӧсна, медым найӧ эз вермыны пышйыны.
Гӧгӧрвоана, мый синтӧм рабъясӧс оз позь вӧлі используйтны кыдзи пастухъясӧс; пастухъясӧн вӧліны асьныс скифъяс.
Синтӧмъяс уджалісны гортса овмӧсын.
Унджык пленнӧйяссӧ жӧ, кодъясӧс босьтлісны набегъяс дырйи, скифъяс вузавлісны греческӧй работорговецъяслы.
Кочевник-скифъяс да му вӧдитысь скифъяс овлісны родӧвӧй общинаясӧн.
Муыс, унджык скӧтыс да унджык рабъясыс вӧліны община киын.
Скифъяслӧн, торйӧн нин кочевник-скифъяслӧн, родӧвӧй строй вӧлі крепыд на.
Та йылысь висьталӧны ӧткымын скифскӧй обычайяс.
Татшӧм, например, обычайыс вӧчавны кровнӧй союзъяс йӧз костын, кодъяс эз вӧвны ӧти родысь.
Та могысь ыджыд дозйӧ кисьталісны вина.
Кровнӧй союзӧ пырысьяс кокньыдика вундылісны ассьыныс телӧнысӧ да сорлавлісны вирнысӧ винакӧд.
Та бӧрын дозъяс вӧйтлісны оружиенысӧ да, енлы юрбитӧм бӧрын, юлісны вир сора винасӧ.
Татшӧм кровнӧй союзыс лыддьыссьыліс нерушимӧйӧн.
Скифскӧй родъяс ӧтувтчавлісны племяясӧ.
Родъяслӧн старейшинаяс чукӧртчывлісны племялӧн сӧвет вылӧ.
Важнӧй случайяс дырйи вӧлі чукӧртлӧны став племялысь собрание.
Племяясӧн юрнуӧдісны греческӧй басилейяс кодь жӧ вождьяс.
Мукӧддырйи некымын племяяс ӧтувтчылісны союзӧ, кодӧн юрнуӧдліс кутшӧмкӧ ён племялӧн вождь.
Но тайӧ союзъясыс эз вӧвны зумыдӧсь да ӧдйӧ киссьылісны: скифъяслӧн государство эз на вӧв.
Но скифъяс пӧвстын заводитчӧ нин вӧлі озыръяс да гӧльяс вылӧ юксьӧм.
Та йылысь миянлы медся бура висьталӧны скифскӧй гуяс.
Ӧткымын гуяс вылӧ лэптӧма джуджыд мылькъяс.
Гуяссьыс аддзывлӧны зарниысь да эзысьысь вӧчӧм дона предметъяс, уна оружие.
Тайӧ гуясыс зэв озыр скифъяслӧн — родӧвӧй старейшинаяслӧн да вождьяслӧн.
Но эмӧсь и шӧркоддем мылькъяс, кытчӧ дзеблісны зажиточнӧй семьяяслысь членъяссӧ, да прӧстӧй скифъяслӧн зэв гӧлиник гуяс.
Греческӧй писательяс висьталӧны скифскӧй вождьясӧс дзебӧм йылысь.
Кор татшӧм вождьяс пӧвстысь кодкӧ кувліс, сылысь шойсӧ бальзамируйтлісны да сэсся дыр новлӧдлісны степті ӧти племясянь мӧдӧдз.
Дзебан лунас вождьлӧн гу дорын виавлісны сылысь рабъяссӧ да зэв уна вӧвъясӧс.
Шойяссӧ тэчлісны гуас, а сэсся тыртлісны сійӧс да вӧчлісны мыльк.
Тайӧ дзебан обычайясыс висьталӧны скифскӧй племеннӧй вождьяслӧн могущество йылысь.
Выль эраӧдз V нэмын налӧн властьыс вуджӧ нин вӧлі наследство серти знатнӧй да озыр семьяясын.
45 §. Причерноморьеын греческӧй каръяс.
Причерноморьеын греческӧй колонияяс.
Выль эраӧдз VIII–VI нэмъясӧ грекъяс унаӧн эновтлісны ассьыныс рӧдинасӧ да мунлісны заморскӧй странаясӧ.
Тадзи найӧ вӧчлісны разнӧй помкаяс вӧсна.
Беднякъяслӧн муыс вӧлі зэв этша.
Найӧ пышйылісны тшыглы кулӧмысь, долгӧвӧй рабствоысь.
Купечьяс кӧсйылісны нажӧвитчыны сійӧ странаясӧ овмӧдчӧмӧн, кӧні позьӧ вӧлі донтӧг ньӧбавны нянь да рабъясӧс да нуавны найӧс Грецияӧ.
Йӧз странаясын грекъяслысь поселениеяссӧ шуӧны колонияясӧн.
Найӧс медся уна вӧлі лӧсьӧдӧма выль эраӧдз VII нэмсянь VI нэмӧдз.
Греческӧй колонияяс лоисны Средиземнӧй море берегъяс пӧлӧн: Нил дельтаын, Сицилия ді вылын, Южнӧй Италияын да мукӧдлаын.
Миянлы ёна важнӧйджык тӧдмасьны сійӧ колонияясӧн, кодъяс лоисны миян Рӧдина территория вылын, Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс берег пӧлӧн.
Тайӧ берегъясыс важӧн нин кыскылісны ас дінас греческӧй мореплавательясӧс.
Зӧлӧтала кавказскӧй берегъяс дорӧ смел путешествуйтӧм йылысь воспоминаниеяс петкӧдчисны аргонавтъяс йылысь мифын.
Одиссейлӧн приключениеяс йылысь рассказын эм ылі местаясӧ, на лыдын и Чёрнӧй море берегъясӧ, первойя ветлӧмъяс сказочнӧя описывайтӧм.
Причерноморье, кӧні олісны скифъяс, вӧлі озыр няньӧн, скӧтӧн, чериӧн.
Скифскӧй вождьяслысь позьӧ вӧлі донтӧм-донысь ньӧбавны гырысь партияясӧн пленнӧйясӧс — рабъясӧс.
Причерноморьеын грекъяс первойсӧ эз лӧсьӧдавны постояннӧй колонияяс.
Найӧ лӧсьӧдавлісны временнӧй торговӧй стоянкаяс сэтшӧм местаясын, кӧні вӧліны скифскӧй поселениеяс либӧ кытчӧ частӧ волісны кочевник-скифъяс.
Татшӧм стоянкаясыс привлекайтлісны Грецияысь зэв уна переселенецъясӧс да вочасӧн найӧ пӧрлісны кар-колонияясӧ.
Причерноморскӧй колонияяс пӧвстысь медся гырысьясӧн вӧліны: Южнӧй Буг устьеын Ольвия, Севастополь дорын Херсонес, Феодосия (сійӧ жӧ местаын, кӧні и ӧнія Феодосия), Пантикапей, код местаын ӧні Керчь, да Таманскӧй полуостров вылын Фанагория.
Кыдзи управляйтсисны греческӧй колонияяс.
Греческӧй колонияяс вӧліны самостоятельнӧй кар-государствоясӧн (полисъясӧн).
Найӧ эз зависитны асланыс метрополияяссянь *, кутлісны накӧд сӧмын торговӧй да культурнӧй йитӧдъяс.
Быд колонияын вӧліны асланыс законъяс, асланыс государственнӧй устройство, унаӧн чеканитлісны ассьыныс деньга.
Унджык причерноморскӧй колонияясын вӧлі республиканскӧй государственнӧй устройство.
Верховнӧй властьыс вӧлі народнӧй собрание киын, кытчӧ пырлісны став свободнӧй граждана.
* Метрополия — сійӧ лоӧ «материнскӧй кар».
Тадзи шусьыліс кар, коді лӧсьӧдліс колония.
Например, Малӧй Азияын Милет кар вӧлі метрополияӧн уна причерноморскӧй колонияяслы.
Грекъяс да скифъяс костын торговля да культурнӧй йитӧдъяс.
Греческӧй колонияяс да скифъяс костын медсясӧ вӧліны мирнӧй отношениеяс.
Тайӧ вӧлі выгӧднӧ ӧтиясыслы и мӧдъясыслы.
Ёна унджык няньсӧ колонистъяс ньӧбавлісны скифъяслысь.
Скифъяслысь жӧ найӧ ньӧбавлісны рабъясӧс, куяс, скӧт, воск да ма.
Скифскӧй знать ньӧбалӧ вӧлі греческӧй колонияясын вина, вый, ткань, мича пӧсуда, металлическӧй изделиеяс.
Скифскӧй вождьяс заказывайтлісны греческӧй ремесленникъяслы зэв дона художественнӧй изделиеяс.
Грекъяс да скифъяс костын оръявлытӧм торговӧй сношениеяс вайӧдлісны на костын культурнӧя матысмӧмӧ.
Первойсӧ ёна культурнӧйджык грекъяс влияйтлісны скифъяс вылӧ.
Ӧткымын знатнӧй скифъяс велӧдісны греческӧй кыв, новлісны греческӧй паськӧм, пыртлісны греческӧй обычайяс.
Но сёрӧнджык и скифъяс кутісны влияйтны грекъяс вылӧ.
Греческӧй колонистъяс вӧліны этшаӧнджык найӧс кытшалысь скифъяс серти.
Скифъяс олісны самӧй кар-колонияас и каргӧгӧрса неыджыд посёлокъясын.
Грекъяс да скифъяс гӧтрасьлісны ӧта-мӧд выланыс.
Греческӧй кывйӧ, мый вылын сёрнитлісны колонистъяс, пырисны уна скифскӧй кывъяс.
Скифъяслӧн влияние улын грекъяс-колонистъяслӧн паськӧмыс да обычайясыс сідзжӧ кутісны вежсьыны.
Колӧ шуны, мый грекъяс да местнӧй олысьяс костын мирнӧй отношениеясыс эз пыр вӧвны.
Овлывліс, кор колония вылӧ уськӧдчывліс кутшӧмкӧ вына кочуйтысь племя и местнӧй скифъяс сулалісны сэки сы дор.
Сэки колонистъяслы ковмывліс дзебсьыны врагъясысь карлӧн стенаяс сайӧ либӧ мынтӧдчыны наысь пӧдаркиӧн.
4. ГРЕКО-ПЕРСИДСКӦЙ ВОЙНАЯС.
АФИНЫЛӦН МОГУЩЕСТВО ДА УСЬӦМ.
46 §. Скифъяс вылӧ Дарийлӧн поход.
Медым шедӧдны выль завоеваниеяс, выль эраӧдз 513 воын персидскӧй царь Дарий I лӧсьӧдчис скифъяслы паныд походӧ, кодъяс овлісны ӧнія Украина территория вылын.
Ӧттшӧтш сійӧ кӧсйис подчинитны аслыс и Балканскӧй полуостровлысь войвыв юкӧнсӧ.
Сы бӧрын царь кӧсйис завоюйтны полуостровсӧ ставнас.
Зэв ыджыд персидскӧй войска, кодъясӧн юрнуӧдіс ачыс царыс, вуджисны Балканскӧй полуостровӧ.
Судноясысь вӧчӧм пос кузя Дунай вуджӧм бӧрын персъяс пырисны Украиналӧн помтӧм-паськыд степьясӧ.
Но скифъяс эз кӧсйыны паныдасьны персъяскӧд.
Найӧ мунісны пыр водзӧ и водзӧ асыввылӧ, бырӧдалісны асланыс туй вылысь став быдмӧгсӧ, тырталісны юкмӧсъяс да ва источникъяс.
Кӧть кыдзи эз кӧсйы Дарий кыскыны скифъясӧс тышӧ, быдпӧрйӧ сыысь нинӧм эз артмыв.
Скифъяслӧн планыс вӧлі сыын, медым кыскыны персъясӧс кыдз позьӧ ылӧджык, а сэсся бырӧдны найӧс.
Кор персидскӧй войскаын, кодъяс вӧлі вынтӧммӧмаӧсь тшыгъялӧм вӧсна да ва абутӧм вӧсна, медбӧрын гӧгӧрвоисны тайӧ плансӧ, царь сетіс приказ бӧр мунны Дунайлань.
Бӧр мунны вӧлі ещӧ нин сьӧкыд.
Ӧні скифъяс заводитісны усьласьны персидскӧй конница отрядъяс вылӧ, кодъяс торъявлісны главнӧй вынъяссьыс ва да продовольствие корсигӧн.
Персъяслӧн лоины гырысь воштӧмъяс, и найӧ муртса воисны Дунай вомӧн пос дорӧдз, кодӧс видзис ён отряд.
Татшӧм ногӧн, скифъяс вылӧ Дарийлӧн походыс помасис неудачнӧя.
Персидскӧй царь бӧр воис Азияӧ, но колис Балканскӧй полуостровӧ гырысь военнӧй вынъяс, кодъяс завоюйтісны Балканскӧй полуостровлысь мыйтакӧ юкӧн.
47 §. Малоазиатскӧй грекъяслӧн восстание да сійӧс пӧдтӧм.
Малӧй Азияын греческӧй каръясӧс вӧлі пӧкӧритӧма ещӧ Кир царь дырйи на.
Дарий ёнмӧдіс на вылын ассьыс властьсӧ да паськӧдіс персидскӧй господство Эгейскӧй мореса ӧткымын діяс вылӧ.
Греческӧй каръясын быдлаӧ персъяс пукталісны греческӧй аристократъяс пӧвстысь налы вернӧй правительясӧс.
Народ ненавидитіс персъясӧс да наӧн назначитӧм правительясӧс.
Скифъяс вылӧ Дарийлӧн неудачнӧй походыс петкӧдліс, мый персъясӧс позьӧ победитны.
Малӧй Азияса греческӧй каръясын кутісны гӧтӧвитчыны восстание кежлӧ.
Сійӧ ыпнитіс выль эраӧдз 500 воын.
Восставшӧйяслӧн юрнуӧдысьӧн сулаліс медся ыджыд кар — Милет.
Малӧй Азияын персъяслӧн эз вӧвны гырысь военнӧй вынъяс.
Та вӧсна восставшӧйяс первойсӧ шедӧдісны некымын победа.
Но восставшӧйяс тӧдісны, мый асланыс вынъясӧн, европейскӧй грекъяслӧн отсӧгтӧг, найӧ дыр кутчысьны оз вермыны.
Отсӧг корӧм вылӧ шыасисны зэв этша греческӧй государствояс: сӧмын Афины мӧдӧдіс 20 боевӧй корабль, да Эвбея дісянь — 5 корабль.
Малоазийскӧй грекъяслӧн судьба дінӧ татшӧм веськодя относитчӧмыс лои сы вӧсна, мый грекъяс эз на яснӧя гӧгӧрволыны сійӧс, мый найӧ представляйтӧны аснаныс ӧти народӧс.
Таысь кындзи, сӧмын ӧткымын грекъяс гӧгӧрволісны, мый Малӧй Азияын восстание пӧдтӧм бӧрын Дарий уськӧдчас на вылӧ и малоазийскӧй грекъяслы отсасьӧмӧн найӧ эськӧ дорйисны персъясысь асьнысӧ.
Сійӧ отсӧгыс, кодӧс мӧдӧдісны европейскӧй грекъяс, вӧлі вывті этша.
Персъяс вайисны Малӧй Азияӧ гырысь сухопутнӧй да морскӧй вынъяс.
Милет дорын персидскӧй флот победитіс союзнӧй греческӧй флотӧс.
Персъяс кытшалісны Милет да босьтісны сійӧс.
Карсӧ вӧлі жугӧдӧма, ловйӧн кольысь олысьяссӧ вузалісны рабствоӧ.
Милетӧс пӧкӧритӧм бӧрын восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма и Малӧй Азияса мукӧд греческӧй каръясын.
Быдлаын пуксялісны важ правительяс либӧ воисны выльяс.
Персъяслысь власть вӧлі восстановитӧма.
48 §. Греко-персидскӧй войнаяс.
Марафонскӧй битва.
Малоазийскӧй восстание пӧдтӧм бӧрын Дарий заводитіс Грециялы паныд война.
Ӧні сылӧн вӧлі бур помка — сійӧ отсӧгыс, кодӧс сетіс Афины малоазийскӧй грекъяслы.
Но война заводиттӧдз на Дарий босьтчыліс подчинитны Грецияӧс мирнӧя.
Сійӧ мӧдӧдіс медся главнӧй греческӧй государствоясӧ посолъясӧс да требуйтіс ыстыны сылы «му да ва».
Му да ва сетӧм вӧлі висьталӧ сы йылысь, мый найӧ пӧкӧритчӧны.
Уна греческӧй государствояс полісны персъясысь да выполнитісны Дарийлысь требованиесӧ.
Но афиняна да спартанецъяс ӧткажитчисны признайтны персъяслысь власть.
Афиныын персидскӧй посолъясӧс шыбитісны пропастьӧ, а Спартаын — юкмӧсӧ, медым асьныс найӧ босьтасны сэтысь му да ва да нуасны царныслы.
Персъяс решитісны уськӧдчыны Афины вылӧ веськыда моресянь.
Выль эраӧдз 490 воын вына персидскӧй флот вуджис Эгейскӧй море вомӧн.
Персъяс чеччисны Аттикалӧн асыввыв берегӧ, Марафон сиктбердса долинаӧ.
Персъяслӧн воӧмыс грекъяслы вӧлі виччысьтӧмторйӧн.
Афиняналы отсӧг вылӧ воис Аттикакӧд орчча карысь — Платеяысь сӧмын неыджыд отряд.
Татшӧм ногӧн, афиняналы пӧшти ӧтнанныслы ковмис примитны ас выланыс захватчикъяслысь медводдза ударсӧ.
Марафонскӧй битва лунӧ грекъясӧн командуйтіс афинянин Мильтиад.
Персъяс вӧліны ёна унджыкӧнӧсь грекъяс дорысь, но грекъяслӧн вӧлі ыджыд желание дорйыны ассьыныс свобода, вӧтлыны врагӧс, коді таляліс налысь рӧднӧй мусӧ.
Таысь кындзи, греческӧй тяжёлӧй пехота, коді строитчыліс топыд радъясӧн, качество сертиыс вӧлі вылынджык персидскӧй пехота дорысь.
Персъяслы удайтчис орӧдны греческӧй боевӧй линиялысь шӧрсӧ, но флангъясас * грекъяс шедӧдісны победа.
Сэки найӧ кыкнанладорсянь уськӧдчисны персъяс вылӧ, кодъяс орӧдісны налысь шӧрсӧ.
Персъяс отступитісны морелань да тэрмасьӧмӧн пуксялісны корабльяс вылӧ.
Грекъяс босьтісны сизим корабль.
* Флангъясӧн шусьӧны военнӧй стройлӧн веськыд да шуйга бокъясыс.
Но, поражение вылӧ видзӧдтӧг, враг эз на вошты ассьыс надеясӧ босьтны Афиныӧс.
Персидскӧй флот кытшовтіс Аттикалысь лунвыв юкӧнсӧ да петкӧдчис кар весьтас.
Но сэки Марафон дорын победительяс тӧдмалісны враглысь замыселсӧ да бӧр нин воисны Афиныӧ.
Персъяс эз лысьтны чеччыны берегӧ.
Персидскӧй флот бӧр муніс Малӧй Азияӧ.
Марафон дорын победа прославитіс афинянаӧс кыдзи Грециялӧн свобода вӧсна смел борецъясӧс да крепаммӧдіс грекъяслысь мужествосӧ водзӧ лоан тыш нуӧдӧм вылӧ.
Ксеркслӧн поход.
Дарий I кулі, сідзи эз и удит лӧсьӧдны Грецияӧ выль поход.
Персияса царӧн лои сылӧн пиыс — Ксеркс.
Сійӧ заводитіс лӧсьӧдчыны грекъяслы паныд выль поход кежлӧ.
Балканскӧй полуостровлӧн войвыв юкӧнын вӧлі стрӧитӧма войскалы продовольствие чукӧртӧм вылӧ складъяс.
Геллеспонт пролив вомӧн вуджӧм могысь вӧлі лӧсьӧдӧма судноясысь кык пос.
Выль эраӧдз 480 вося тулысын Ксеркслӧн зэв уна полчищеяс вуджисны Азияысь Европаӧ.
Сухопутнӧй войскаӧс колльӧдіс ыджыд флот.
Фермопилы.
Грознӧй опасность заставитіс унджык греческӧй государствоясӧс кутшӧмкӧ кад кежлӧ вунӧдны ассьыныс пыр кыссьысь зыксьӧмсӧ.
Ксеркслӧн уськӧдчӧм водзвылын 30 государство заключитісны военнӧй союз.
Союзнас веськӧдлыны вӧлі сетӧма Спарталы.
Союзникъяс босьтчылісны сувтӧдны персъяслысь Средньӧй Грецияӧ мунӧм.
Та могысь найӧ сувтӧдісны войскасӧ дзик ӧти удобнӧй проходӧ, коді вӧлі вайӧдӧ Севернӧй Грециясянь Средньӧй Грецияӧ.
Тайӧ проходсӧ вӧлі шуӧны Фермопилыӧн *: тайӧ вӧлі джуджыд гӧраяс да моредорса нюрзьӧм берег костын векни туй.
* Фермопилы — лоӧ «пӧсь ворота».
Нимыс артмис пӧсь сернӧй источникъясысь, кодъяс вӧліны тані.
Фермопилыӧс дорйыны воисны 5 тысяча гӧгӧр грек.
На пӧвстын вӧліны 300 отборнӧй спартанскӧй гоплит, кодъясӧн веськӧдліс Леонид царь.
Сійӧ жӧ командуйтіс и став отряднас.
Некымын лун чӧж грекъяс мужественнӧя отражайтісны персъяслысь став атакаяссӧ; векни проходын персъяс эз вермыны паськӧдны ассьыныс вынъяссӧ.
Но регыд персъяслы удайтчис аддзыны гӧраяс вомӧн кытшовтысь трӧпа.
Войнас персъяслӧн отряд мӧдӧдчис Фермопилы дорйысьяслы кытшолӧн.
Кор водз асылӧ Леонид тӧдмаліс, мый грекъяслысь позицияяссӧ кытшовтӧмаӧсь, сійӧ лэдзис союзнӧй отрядлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
А сійӧ ачыс став спартанецъяскӧд да мукӧд грекъяскӧд тшӧтш, кодъяс ас вӧлясьыныс кольччисны, босьтіс ас вылас персъяслысь став ударсӧ.
Грекъяс, кодъясӧс вӧлі быд боксянь кытшалӧма, геройскӧя тышкасисны сэтчӧдз, кытчӧдз ставныс ӧти мортӧдз эз пӧгибнитны.
Тайӧ местаас бӧрынджык вӧлі сувтӧдӧма пӧгибнитӧм геройяслы некымын памятник.
Спартанецъяс гу вылӧ вӧлі гижӧма: «Путник!
Юӧрт спартанецъяслы миян кулӧм йылысь.
Асланым законъяслы вернӧйӧсь, ми тані гуын куйлам».
Саламинскӧй бой.
Фермопилы пыр писькӧдчӧм бӧрын персъяс пырисны Средньӧй Грецияӧ.
Аттикаӧс дорйыны вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый персъяслӧн выныс вӧлі ёна ыджыдджык.
Афиняналы ковмис эновтны ассьыныс странанысӧ.
Нывбабаясӧс, челядьӧс да старикъясӧс мыйтакӧ нуисны орчча діяс вылӧ, мукӧдъяссӧ мӧдӧдісны Пелопоннесӧ.
Став здоров да боеспособнӧй мужичӧйясӧс пуксьӧдісны суднояс вылӧ.
Персъяс дзикӧдз жуглісны Аттикаӧс, а Афиныӧс сотісны.
Афиняна, кодъяс вӧліны суднояс вылын, аддзылісны, кыдзи ыпъяліс налӧн рӧднӧй карыс, кыдзи персидскӧй конница таляліс налысь муяснысӧ, жугліс виноградникъяс да оливкӧвӧй рощаяс.
Греческӧй союзнӧй флот сулаліс Аттика берегъяс дорын, Саламин ді дорын.
Татчӧ жӧ воис персидскӧй флот.
Бой заводитчис водз асылын.
Греческӧй флот (300 гӧгӧр боевӧй судно) сувтіс выгӧднӧй позиция вылӧ, материк да Саламин дікостса векни проливӧ.
Персидскӧй флот вӧлі ёна ыджыдджык греческӧй флот дорысь.
Но Саламинскӧй проливын персъяс эз вермыны пӧльзуйтчыны лыд серти асланыс превосходствонас.
Налӧн гырысь корабльясыс мешайтісны ӧта-мӧдныслы, зурасьлісны тӧдтӧм проливын ляпкыдінъясӧ да скалаясӧ.
Тайӧ кокньӧдіс грекъяслы шедӧдны победа.
Неыджыд греческӧй корабльяс сюся ветлӧдлісны персъяслӧн сьӧкыд суднояс костӧд, тараниталісны найӧс, жуглісны налысь пелысъяссӧ.
Проливыс тыри вӧйысь суднояслӧн обломокъясӧн; ва весьтын кыліс лёкысь горзӧм.
Рыт кежлӧ бойыс помасис, персидскӧй флотсӧ вӧлі дзикӧдз разгромитӧма (выль эраӧдз 480 во).
Сылӧн колясъясыс отступитісны Малӧй Азия береглань видзны Геллеспонт вомӧн посъяс.
Грекъяслӧн тыр победа да сылӧн помкаяс.
Саламин дорын персидскӧй флотлӧн поражение вӧчис война мунӧмын перелом.
Флот отсӧгӧн продовольствие вайтӧг Ксеркс эз вермы Грецияын видзны ассьыс зэв ыджыд войскасӧ.
Та вӧсна сійӧ бӧр воис Азияӧ.
Та бӧрын 30 во чӧж на кыссисны греко-персидскӧй войнаяс.
Тайӧ вӧліны медсясӧ морскӧй сражениеяс Средиземнӧй морелӧн асыввыв юкӧнын.
Персъяс вылын тыр победа грекъяс шедӧдісны сӧмын выль эраӧдз 449 воын Кипр ді дорын.
Став тайӧ победаяс бӧрын Эгейскӧй мореса діяс вылын да Малӧй Азияын олысь грекъяс мездысисны персидскӧй владычествоысь.
Налӧн каръясыс бара пӧлучитісны самостоятельность да вӧчисны Афиныкӧд союз, кодлӧн флотыс ворсіс освободительнӧй войнаын главнӧй роль.
Грекъяс победитісны, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый найӧ нуӧдісны справедливӧй, освободительнӧй война.
Найӧ дорйисны ассьыныс рӧдинасӧ и та вӧсна тышкасисны мужественнӧя да воодушевитчӧмӧн.
А персъяс нуӧдісны несправедливӧй, захватническӧй война, нуӧдісны сійӧс озыръяс да знатнӧйяс интересъясын и та вӧсна тышкасисны мырдӧн тшӧктӧмӧн.
Найӧ войскаын вӧліны пӧкӧритӧм народъясысь воинъяс.
Грекъяс победитісны, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый налӧн военнӧй стройыс вӧлі персидскӧй дорысь бурджык.
Грекъяс тышкасисны сьӧкыда вооружитчӧм пехоталӧн сомкнутӧй стройӧн, сэк кор персъяс — рассыпнӧй стройӧн.
Греческӧй гоплитъяслӧн сплочённӧй стройкӧд зурасьӧм бӧрын персидскӧй всадникъяслӧн да ньӧввужйысь лыйсьысьяслӧн нестройнӧй, слаба дисциплинированнӧй массаяс разавлісны.
49 §. Грецияын рабство содӧм.
Греко-персидскӧй войнаяс бӧрын Грецияын овмӧслӧн развивайтчӧм.
Персъяс вылын победа ловзьӧдіс Грециялысь хозяйственнӧй олӧмсӧ.
Паськаліс Эгейскӧй мореса діяскӧд да Малӧй Азиякӧд тӧргуйтӧм.
Вӧлі весалӧма морскӧй туйяссӧ Эгейскӧй моресянь Чёрнӧй мореӧ.
Та вӧсна ёна содіс колонияясысь Грецияӧ нянь, рабъясӧс да унапӧлӧс сырьё вайӧм.
Грекъяслы колӧ вӧлі унджык вӧчны да бокӧ вузавны вина, вый да ремесленнӧй изделиеяс.
Грецияын основнӧй уджалысь населениенас вӧліны рабъяс.
Та вӧсна греко-персидскӧй войнаяс бӧрын овмӧсыс кутіс кыпавны рабъяслӧн удж помысь.
Рабстволӧн источникъяс.
Рабъяс пытшкысь унджыкыс эз вӧвны грекъяс.
Тайӧ вӧліны скифъяс, персъяс, сириецъяс, египтяна.
Ставнысӧ, кодъяс эз вӧвны грекъясӧн, грекъяс шулісны варваръясӧн.
Рабстволӧн главнӧй источникӧн вӧлі война: военнопленнӧйясӧс, найӧс кӧ кольлісны ловъяӧн, вӧчлісны рабъясӧн.
Греко-персидскӧй войнаяс дырйи уна дас тысяча пленнӧйясӧс вӧлі вузалӧма рабствоӧ.
Рабстволӧн мӧд важнӧй источникӧн вӧлі пиратство.
Морскӧй рӧзбойникъяс уськӧдчывлісны торговӧй суднояс вылӧ, захватывайтлісны матросъясӧс, пассажиръясӧс да вузавлісны найӧс рабствоӧ.
Пиратъяс уськӧдчывлісны сідзжӧ берегдорса местаяс вылӧ, грабитлісны найӧс, а олысьяссӧ нулісны сьӧрсьыныс да вузавлісны.
Рабъясӧс медсясӧ ньӧбӧны вӧлі рынокъяс вылын, кытчӧ найӧс вайлісны особӧй купечьяс.
Тайӧ работорговецъясыс мунлісны войска бӧрся, ньӧбалісны военнопленнӧйясӧс, ньӧбалісны йӧзӧс пиратъяслысь, ньӧбалісны рабъясӧс и мукӧд рынокъяс вылын.
Самӧй Грецияас вӧліны рабъясӧс вузавлан гырысь рынокъяс, например Афиныын.
Афинскӧй рынок вылын рабъясӧс вузалӧм вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма торъя места.
Рабъясӧс — мужичӧйясӧс, нывбабаясӧс, челядьӧс — петкӧдавлісны пӧвйысь вӧчӧм площадка вылӧ.
Вузасьысьяс быдногыс зільлісны ошкыны ловъя тӧварсӧ.
Ньӧбасьысьяс, сідз жӧ кыдзи скӧт ньӧбигӧн, видлалісны рабъясӧс быд боксянь: пробуйтлісны налысь мускулъяссӧ, видзӧдавлісны пиньяссӧ, донъясисны.
Рабъяс, кодъяс велӧдчӧмаӧсь кутшӧмкӧ ремеслӧӧ, сулалісны донаджык, велӧдчытӧмъяс — донтӧмджык.
Вылӧ донъявсисны том да здоров рабъяс.
Рабъяс вылӧ донъясыс зависитісны и сыысь, уна-ӧ вӧлі петкӧдӧма найӧс вузавнысӧ: рабъясыс кӧ вузавсисны уна, донъясыс на вылӧ чинлісны.
Рабскӧй мастерскӧйяс.
Сэтшӧм каръясын, кыдзи например Афиныын, кӧні вӧлі паськалӧма ремеслӧяс да тӧргуйтӧм, рабъясӧс паськыда уджӧдлісны мастерскӧйясын.
Вӧліны сёй пӧсуда вӧчан мастерскӧйяс, оружие, мебель, музыкальнӧй инструментъяс, кӧмкот вӧчан мастерскӧйяс.
Медся уна вӧліны посни мастерскӧйяс, кӧні уджалісны 5–10 раб.
Но вӧліны и гырысь ремесленнӧй заведениеяс, кӧні рабъясыс вӧліны 100–120 мортӧдз.
Посни мастерскӧйясын рабъяскӧд тшӧтш мукӧддырйи уджавліс и ачыс кӧзяиныс.
Гырысь мастерскӧйясӧн владейтысьяс мастерскӧйяснас управляйтӧмсӧ сетлісны надсмотрщикъяслы, медсясӧ рабъяс пӧвстысь жӧ.
Ӧткымын рабовладелецъяс кутшӧмкӧ срок кежлӧ медӧн сетлісны ассьыныс рабъяссӧ мукӧд кӧзяевалы.
Весиг гырысь мастерскӧйясын техникаыс вӧлі улын: уджалісны кипомысь, медся прӧстӧй инструментъясӧн.
Рабскӧй удж дырйи эз вермыны лоны сложнӧй инструментъяс.
Рабъяс ненавидитісны ассьыныс подневольнӧй уджсӧ и та вӧсна кыдзсюрӧ обращайтчисны уджалан орудиеясӧн, жуглісны да тшыкӧдалісны найӧс.
Асьныс рабовладелецъяс эз кӧсйыны бурмӧдны техникасӧ: рынокъяс вылын рабъясыс вӧлі уна да доныс налӧн вӧлі ичӧт.
Аслас мастерскӧйын кутшӧмсюрӧ усовершенствование вӧчӧм дорысь рабовладелецлы вӧлі выгӧднӧджык ньӧбны лишнӧй рабӧс.
Рабъяс рудникъясын.
Рабъяслысь уджсӧ паськыда применяйтлісны рудникъясын.
Грецияын медся гырысь рудникъясӧн вӧліны Аттика лунвылын эзысь перъян рудникъяс.
Эзысьсӧ перйӧны вӧлі сэні эзысь рудаысь.
Рудникъясыс состоитлісны джуджыд колодецъясысь да бокъясӧ мунысь кодъясысь.
Почваыс вӧлі зэв чорыд, уджалісны сэні, кыдзи и мастерскӧйясын, кипомысь, прӧстӧй инструментъясӧн: киркаӧн, лӧмӧн, мӧлӧтӧн.
Та вӧсна рудасӧ перйисны зэв ньӧжйӧ.
Ходъясыс вӧліны векниӧсь да ляпкыдӧсь.
Перъянінсянь рудасӧ ваялісны колодецъяс дорӧ кӧрзинаясӧн.
Тайӧс вӧчлісны ичӧт арлыда рабъяс, сы вӧсна мый верстьӧ морт сэті эз вермы мунны, сылы ковмис эськӧ кыссьыны.
Кӧрзинаяссӧ му веркӧс вылӧ лэптӧны вӧлі гезйӧн.
Му веркӧс вылас вӧлі вӧчӧма прӧстӧй плавильнӧй пачьяс, кӧні эзысьыс торъявліс примесьясысь.
Рудникъясын уджыс вӧлі сьӧкыд да опаснӧй.
Овлӧны вӧлі обвалъяс, и сэки рабъясӧс тыртліс мунас.
Вентиляция эз вӧв, рудникъясын лолавнысӧ вӧлі сьӧкыд.
Уджавны колӧ вӧлі водсӧн либӧ ёна мышкыртчӧмӧн.
Со мый вӧсна рудникъясын уджӧдісны сӧмын подневольнӧй йӧзӧс: свободнӧй йӧз уджавны сэтчӧ эз мунны.
Рабъяс видз-му овмӧсын.
Аттикаын выль эраӧдз V нэмӧ видз-му овмӧсын рабъясӧс уджӧдісны этшаджык мастерскӧйясын да рудникъясын дорысь.
Тайӧ лоліс сы вӧсна, мый Аттикаын тайӧ кадӧ вӧліны на уна мелкӧй земледелец-крестьяна.
Найӧ шоча видзлісны рабъясӧс, сы вӧсна мый нинӧм вылӧ вӧлі найӧс ньӧбнысӧ.
Муяс вылын крестьяна уджалісны асьныс, став семьянаныс.
На пӧвстысь сӧмын озыръяслӧнджык вӧлі 2–3 рабӧн.
Аттикаын крупнӧй землевладелецъяс лоисны сёрӧнджык, выль эраӧдз IV нэмын.
Сэки и видз-му овмӧсын кутісны паськыда уджӧдны рабъясӧс.
Рабъяслӧн положение.
Грецияын рабӧс эз лыддьывны мортӧн.
Сійӧс шулісны «ловъя орудиеӧн».
Сійӧ вӧлі господинлӧн собственность, сылӧн вещь, тӧвар.
Раблӧн эз вӧвны некутшӧм правояс.
Рабъяслӧн челядьыс сідзжӧ принадлежитлісны господинлы.
Законъяс эз дорйывны рабъясӧс, и кӧзяин вермис накӧд обращайтчыны, кыдзи сійӧ кӧсйис.
Накажитӧм могысь рабъясӧс дорлісны кандалъясӧ, пуксьӧдавлісны иган сайӧ ляпкыд да векни помещениеӧ, кӧні оз позь вӧлі ни сувтны, ни водны; найӧс частӧ эз вердлыны, мӧдӧдавлісны рудникъясӧ сьӧкыд уджъяс вылӧ, сотавлісны плешканыс клеймояс.
50 §. Афинскӧй морскӧй держава да Афинылӧн расцвет.
Афинскӧй морскӧй союз.
Сійӧ союзыс, кодӧс вӧлі вӧчӧма комын греческӧй государство костын Ксеркслӧн поход водзвылын, Грецияысь персъясӧс вӧтлӧм бӧрын регыд киссис.
Войнаыс сэки муніс море вылын, а сы вӧсна мый афиняналӧн вӧлі медся ён флот, то военнӧй действиеясӧн кутісны веськӧдлыны найӧ, а эз спартанецъяс.
Пелопоннесса государствояс петісны союзысь.
Сэки Афины образуйтіс аслас веськӧдлӧм улын выль союз (выль эраӧдз 478 во).
Сэтчӧ пырисны Эгейскӧй море діясвывса да побережьеса кар-государствояс, кодъясӧс вӧлі мездӧма персидскӧй власть улысь.
Союзнӧй государствояс долженӧсь вӧлі стрӧитны асланыс средствояс вылӧ общӧй флотлы суднояс да содержитны найӧс, а мукӧдъяс — быд во мынтыны союзнӧй кассаӧ урчитӧм мында деньга.
Союзнӧй казнаыс вӧлі Делос ді вылын, коді лыддьыссьыліс Аполлон енлӧн священнӧй діӧн.
Сэтчӧ жӧ чукӧртчывлісны союзнӧй государствоясса представительяс, медым решайтны общӧй вопросъяс.
Союз делӧясӧн збыльвылассӧ веськӧдліс Афины.
Сылӧн стратегъясыс (полководецъясыс) командуйтлісны союзнӧй войскаӧн.
Выль эраӧдз V нэм шӧрын союзнӧй казнасӧ вӧлі вайӧма Делос ді вылысь Афиныӧ, и сійӧн кутісны распоряжайтчыны афинскӧй властьяс.
Делосын союзнӧй сӧвет эз кут чукӧртчывны.
Кор ӧткымын союзникъяс, кодъяс эз вӧвны дӧвӧленӧсь Афины господствуйтӧмӧн, петавлісны союзысь, Афины мӧдӧдліс налы паныд флот да войска да вынӧн заставляйтліс выльысь пырны союзас.
Татшӧм ногӧн Афинскӧй морскӧй союз выль эраӧдз V нэм шӧр кежлӧ пӧрис Афинскӧй морскӧй державаӧ.
Тайӧ вӧлі союзнӧй держава, коді ӧтувтліс Грецияса государствоясӧ; да уна греческӧй колонияясӧс.
Сӧмын Спарта да сылӧн пелопоннесскӧй союзникъясыс эз пырны тайӧ державаас.
Афинскӧй союзнӧй держава образуйтӧм имеитіс Афинылы зэв ыджыд тӧдчанлун.
Сійӧ взносъяссӧ, кодъясӧс войдӧр мынтылісны став союзыслы пӧльза вылӧ, медым нуӧдны персъяслы паныд тыш, ӧні союзникъяс кутісны мынтыны веськыда афиняналы.
Тайӧ взносъясыс пыр ӧтарӧ содісны да воӧны вӧлі во чӧжӧн, миян деньга вылӧ кӧ артавны, 2½ миллион шайтӧдз зӧлӧтаӧн.
Эгейскӧй мореын, проливъясын да Чёрнӧй мореын став тӧргуйтӧмыс ӧні вӧлі афинскӧй купечьяс киын.
Грецияӧ воысь тӧваръяссӧ вайӧны вӧлі афинскӧй гавань Пирейӧ.
Грузъяслысь мыйтакӧ юкӧнсӧ кольлісны сэтчӧ, мукӧдъяссӧ облагайтлісны торговӧй сборъясӧн да мӧдӧдавлісны орчча каръясӧ.
Ставыс тайӧ кыпӧдӧ вӧлі Афинылысь могуществосӧ.
Сійӧ лои Грецияын медся вына да озыр государствоӧн.
Перикл дырйи Афинылӧн государственнӧй строй вежсьӧм.
Выль эраӧдз V нэм шӧрын Афинылӧн хозяйственнӧй олӧмыс ёна кыпаліс.
Лоины уна ремесленнӧй мастерскӧйяс да посни лавкаяс.
Уна дас торговӧй суднояс быд лун волісны Пирейӧ да мунлісны сэтысь уналаӧ.
Портлы колӧны вӧлі уна грузчикъяс, матросъяс да сынысьяс.
Греко-персидскӧй войнаяс кадӧ содіс военнӧй флот.
Сылы сідзжӧ колӧны вӧлі уна сынысьяс.
Тайӧ вӧліны фетъяс разрядысь беднякъяс.
Татшӧм ногӧн, выль эраӧдз V нэм шӧр кежлӧ Афиныын тӧдчымӧн содіс свободнӧй населениелӧн сійӧ юкӧныс, коді вӧлі уджалӧ ремеслӧясын, торговляын да море вылын.
Ремесленнӧй мастерскӧйясӧн да торговӧй заведениеясӧн владейтысьяс, грузчикъяс, матросъяс, йӧз, кодъяс олісны разнӧй случайнӧй нажӧтка помысь, пырӧны вӧлі карса демосӧ.
Государственнӧй устройство серти, кодӧс лӧсьӧдіс Солон, тайӧ афинскӧй гражданаыслӧн эз вӧвны тыр правояс: найӧ эз вермыны веськавны высшӧй государственнӧй должностьясӧ.
Выль эраӧдз V нэм шӧрын кымын Афиныын заводитчис став свободнӧй населениелысь правояс тырвыйӧ ӧткодялӧм вӧсна вына народнӧй движение.
Тайӧ кадӧ афинскӧй демослӧн вождьӧн лои Перикл.
Периклӧн аристократическӧй происхождениеыс эз мешайт сылы сувтны народладорӧ да завоюйтны налысь дӧверие.
Сійӧ нуӧдіс вель уна важнӧй мероприятиеяс народлӧн интересъясын.
Высшӧй должностьяс вылӧ вермисны веськавны став граждана.
Сы могысь, медым и на пӧвстысь гӧльджыкъясыс вермисны участвуйтны государствоӧн веськӧдлӧмын, вӧлі лӧсьӧдӧма выборнӧй должностнӧй йӧзлы неыджыд дон.
Таысь кындзи, беднякъяслы кутісны сетавны деньга театральнӧй представление лунъясӧ.
Афиныын рабовладельческӧй демократия.
Афины вӧлі республикаӧн.
Высшӧй властьыс принадлежитліс народнӧй собраниелы.
Сійӧ чукӧртчывліс тӧлысьнас куимысь-нёльысь.
Народнӧй собраниеын вермисны присутствуйтны став совершеннолетньӧй афинскӧй граждана-мужичӧйяс.
Нывбабаясӧс, иностранецъясӧс да рабъясӧс собраниеӧ эз лэдзлыны.
Народнӧй собрание обсуждайтліс да решайтліс став важнейшӧй государственнӧй вопросъяссӧ.
Решениеяссӧ принимайтлісны унджык гӧлӧсъясӧн.
Мӧд важнӧй государственнӧй органӧн вӧлі витсёлӧн сӧвет.
Сылысь членъяссӧ быд во бӧрйылісны пудъясьӧмӧн.
Сӧвет ведайтіс текущӧй делӧясӧн, гӧтӧвитіс народнӧй собраниелы вопросъяс да принимайтіс должностнӧй йӧзлысь отчётъяс.
Высшӧй судебнӧй органӧн вӧлі присяжнӧйяслӧн суд.
Сійӧ состоитліс 6 тысяча мортысь да юксьӧ вӧлі некымын комиссия вылӧ.
Кыдзи и сӧветса членъясӧс, присяжнӧйясӧс бӧрйылісны пудъясьӧмӧн.
Афиныын высшӧй должностнӧй йӧзӧн вӧліны 10 стратег.
Найӧс быд во бӧрйыліс народнӧй собрание.
Стратегъяс веськӧдлісны военнӧй делӧясӧн да мукӧд государствояскӧд Афинылӧн сношениеясӧн.
Найӧ киын вӧлі и Афинскӧй союзнӧй державаӧн управляйтӧмыс.
Кор ми тӧдмасям Афинылӧн государственнӧй устройствоӧн, то аддзам, мый властьыс сэні вӧлі афинскӧй народ киын.
Сэтшӧм государственнӧй стройыс, кӧні управлениеыс народ киын, шусьӧ демократияӧн, мый лоӧ — народлӧн власть.
Но афинскӧй демократия вӧлі рабовладельческӧй демократияӧн.
Сійӧ вӧлі подулавсьӧ рабъясӧс угнетайтӧм вылын.
Население главнӧй трудӧвӧй юкӧныслӧн — рабъяслӧн — эз вӧвны гражданскӧй правояс.
Афиныса населениелӧн сӧмын витӧд юкӧныс пӧльзуйтчис гражданскӧй правоясӧн.
51 §. Пелопоннесскӧй война да Афинылӧн упадок.
Войналӧн помкаяс.
Сійӧ кадӧ, кор Афины вӧлі кыпалӧ, став греческӧй государствояс ӧтувтчӧмаӧсь вӧлі кык союзӧ: Афинскӧй союзнӧй государствоӧ да Пелопоннесскӧй союзӧ.
Афинскӧй союзӧ пырлісны демократическӧй государствояс.
Пелопоннесскӧй союз вӧлі ӧтувтӧ аристократическӧй государствоясӧс.
Грецияын аристократъяс да демократъяс костын зыксьӧмыс торйӧн нин ёна содіс выль эраӧдз V нэм шӧрсянь.
Сэки Афиныын, а сы бӧрын и Афинскӧй союзса мукӧд государствоясын вӧлі нуӧдӧма важнӧй демократическӧй реформаяс.
Афинскӧй демократъяс ненавидитлісны Спарталысь да сылӧн союзникъяслысь аристократическӧй стройсӧ; пелопоннесскӧй аристократъяс ненавидитлісны Афинылысь да афинскӧй союзникъяслысь демократическӧй стройсӧ.
Спарта быдногыс отсаліс Афиныса аристократъяслы нуӧдны демократическӧй порядокъяслы паныд тыш, а Афины отсаліс Пелопоннесскӧй союзса демократъяслы нуӧдны аристократическӧй порядокъяслы паныд тыш.
Афины да Спарта костын зыксьӧмлы мӧд помкаӧн вӧлі Грецияын господствуйтӧм вӧсна тыш.
Афины да Спарта вӧліны Грецияын медся вына государствоясӧн.
Кыкнанныс найӧ зільлісны босьтны ас киас греческӧй делӧясӧн веськӧдлӧм.
Греко-персидскӧй войнаясӧдз Спарталӧн влияниеыс вӧлі ыджыдджык.
Греко-персидскӧй войнаяс заводитчӧмсянь да торйӧн нин Афинскӧй морскӧй союз лоӧмсянь ёнмис Афинылӧн влияниеыс.
Некоднан государствоыс эз кӧсйы сетны ӧта-мӧдныслы Грецияын руководящӧй положениесӧ, и найӧ лӧсьӧдчисны тыш кежлӧ.
Воысь воӧ содіс Афинскӧй да Пелопоннесскӧй государствояслӧн союзъяс костын зыксьӧмыс.
Выль эраӧдз 431 воӧ тайӧ зыксьӧмыс вуджис столкновениеӧ.
Заводитчис дыр кыссьысь война, коді кутіс шусьыны Пелопоннесскӧй войнаӧн.
Сійӧ кыссис неуна коставлӧмӧн 27 во чӧж (выль эраӧдз 431–404 вояс).
Война заводитчӧм.
Афины серти <rus>пелопоннесец</rus>ъяс вӧліны вынаджыкӧсь суша вылын да тӧдчымӧн слабджыкӧсь море вылын.
Зэв ыджыд неприятельскӧй войска, кодъяслы некод эз водзсась, вторгнитчисны Аттикаӧ да рӧзӧритісны сійӧс.
Оливкӧвӧй пуяссӧ да виноградникъяссӧ кералісны, сиктъяссӧ сотісны.
Но босьтны Афиныӧс, кодӧс вӧлі Пирейкӧд тшӧтш кытшалӧма крепыд стенаясӧн, спартанецъяс да налӧн союзникъяс эз весиг и кӧсйывны.
Аттикаса олысьяс асланыс став имуществояснас, кӧзаяснаныс да ыжъяснаныс дзебсисны Афины стенаяс сайӧ.
Карын оз вӧлі тырмыны оланінъяс, та вӧсна беженецъяс олісны быдлаын: храмъясын, площадьяс вылын, весиг ва визувтан трубаясын.
Зэв уна йӧз чукӧрмӧм вӧсна Пирейын да Афиныын паськаліс чумалӧн эпидемия, кодӧс вӧлі вайӧма Египетысь.
Сійӧ свирепствуйтіс кык воысь дырджык да нуис гуӧ зэв уна йӧзӧс.
Эпидемияысь жертваяс лыдын вӧлі и Перикл.
Кор <rus>пелопоннесец</rus>ъяс вторгайтчисны Аттикаӧ да рӧзӧритісны сійӧс, море вылын господствуйтысь афинскӧй флот усьласис Пелопоннеслӧн берегъяс вылӧ.
Афиняна да налӧн союзникъяс рӧзӧриталісны берегдорса местностьяс, захватывайтлісны торъя каръяс да зільлісны кыпӧдны спартанскӧй илотъяс пӧвстын восстание.
Пелопоннесскӧй война ещӧ нин ёсьмӧдіс аристократъяслысь да демократъяслысь тышсӧ.
Первойясыс поддерживайтлісны Спартаӧс, мӧдъясыс — Афиныӧс.
Став Грецияыс юксис кык враждуйтысь лагерь вылӧ.
Война дор да мир дор сулалысьяс костын Афиныын тыш.
Перикл кулӧм бӧрын Афиныын заводитчис война дор сулалысьяс да мир дор сулалысьяс костын тыш.
Первойяяссӧ поддерживайтіс карса демос — мелкӧй тӧргӧвечьяс да ремесленникъяс.
Найӧ ненавидитісны спартанскӧй порядокъяс да кӧсйисны бырӧдны Спартаӧс, кысянь пыр ӧтарӧ грӧзитісны аристократъяс.
Война дор сулалісны и крупнӧй тӧргӧвечьяс.
Сійӧ йӧзсӧ, кодъяс сулалісны мир заключитӧм вӧсна, поддерживайтӧны му вӧдитысьяс, кодъяслы войнаыс нинӧм эз сетлы, налысь муяссӧ рӧзӧритӧм кындзи.
Та вӧсна найӧ сулалісны сы дор, медым заключитны Спартакӧд мир.
Мир дор сулалысьяс да война дор сулалысьяс костын тышыс помасис бӧръяяслӧн победаӧн.
Военнӧй действиеяс пыр жӧ паськалісны.
Афинскӧй флот босьтіс Пелопоннеслӧн рытыввыв берегысь Пилос.
Сэтчӧ афинянаясладорӧ кутісны вуджавны Мессенияысь спартанскӧй илотъяс.
Пилосын афиняналӧн успехъяс бӧрын регыд заводитчисны налӧн и неудачаяс.
Спартанскӧй войска мӧдӧдчисны Балканскӧй полуостров войвылӧ, медым торйӧдавны Афиныысь сылысь союзникъяссӧ.
Тайӧ кадӧ Афиныын победитісны мир дор сулалысьяс.
Вӧлі заключитӧма Спартакӧд мир 50 во кежлӧ (выль эраӧдз 421 во).
Тайӧ мир сертиыс кольліс сійӧ положениеыс, коді вӧлі войнаӧдз: воюйтысьясӧн босьтӧм став местностьяссӧ бӧр сетлісны, сідз жӧ кыдзи и пленнӧйясӧс.
Сицилийскӧй поход.
Но Афины да Спарта костын мир эз дыр кыссьы.
Ӧти и мӧд государствоас выльысь побеждайтӧны война дор сулалысьяс.
Афиныын наӧн кутіс юрнуӧдны Алкивиад.
Сійӧ вӧлі знатнӧй семьяысь.
Алкивиад стремитчис сӧмын личнӧй успехъясӧ да личнӧй властьӧ.
Рӧдиналӧн интересъяс, государстволӧн интересъяс эз имеитны сылы некутшӧм тӧдчанлун.
Народнӧй собрание водзӧ Алкивиад петкӧдіс Сицилияын греческӧй кар Сиракузылы паныд походлысь план (Сиракузы вӧлі Спарталӧн союзник).
Алкивиад висьтавліс народ водзын зэв ышӧдан картинаяс: Сиракузы босьтӧм бӧрын афиняна вермасны босьтны Сицилияӧс ставнас да весиг Севернӧй Африка.
Афинскӧй народнӧй собраниеӧс увлекитісны тайӧ планъясыс.
Демос мечтайтіс сы йылысь, медым содтыны государстволысь доходъяс да содтыны сӧветса членъяслы, присяжнӧйяслы да мукӧд должностнӧй йӧзлы донсӧ.
Сицилияысь да Севернӧй Африкаысь, кодъяс славитчисны асланыс плодородиеӧн, Афины пӧлучайтіс эськӧ донтӧм нянь.
Народ поддержитіс Алкивиадлысь плансӧ.
Выль эраӧдз 415 вося гожӧмын отборнӧй войска а ыджыд афинскӧй флот мӧдӧдчис Сицилияӧ.
Но афинянаӧс виччысис сэні сьӧкыд поражение.
Алкивиадлы эз удайтчы пӧртны олӧмӧ ассьыс ни ӧти план.
Флот вӧрзьытӧдз неуна водзджык Афиныын войнас вӧлі жуглӧмаӧсь енъяслысь изображениеяс, кодъяс сулалісны уличаяс крестасянінъясын.
Кор Алкивиад мӧдӧдчис Сицилияӧ, сылӧн противникъясыс мыжалісны сійӧс енъясӧс оскорбитӧмын да привлекитісны судӧ.
Алкивиадлӧн врагъяс зілисны докажитны, мый изображениеяссӧ жугліс именнӧ сійӧ аслас другъясыскӧд ӧтлаын.
Суд вылӧ Алкивиад эз лок, а пышйис Спартаӧ — изменитіс аслас рӧдинаыслы.
Афиныын сійӧс заочнӧ приговоритісны смертнӧй казньӧ.
Сицилияын военнӧй действиеяс заводитчисны афиняналы неудачнӧя.
Налысь флотсӧ вӧлі йӧршитӧма сиракузскӧй гаваньӧ.
Войскаыс кутісны отступайтны пыдӧ Сицилияӧ.
Отступайтігас найӧс кытшаліс противник, и найӧ сдайтчисны.
7 тысяча кымын мортӧс вӧлі босьтӧма пленӧ.
Военачальникъяссӧ казнитісны, а прӧстӧй воинъяссӧ мыйтакӧ вузалісны рабствоӧ, мукӧдъяссӧ ыстісны из перъянінӧ сьӧкыд уджъяс вылӧ, кӧні найӧ унджыкыс пӧгибнитісны.
Афинылӧн поражение.
Сицилияын афинскӧй войскалӧн гибельыс сьӧкыда отразитчис Афинылӧн положение вылӧ.
Военнӧй вынъяслысь пӧшти джынсӧ афиняна воштісны сицилийскӧй поход дырйи.
Государственнӧй казнаын средствоясыс эз нин вӧвны.
Тайӧ неудачаысь ӧтдор военнӧй действиеяссӧ вӧлі вуджӧдӧма Аттикаӧ.
Сицилийскӧй разгромӧдз на, изменник Алкивиадлӧн сӧвет серти, спартанецъяс мӧдӧдісны Аттикаӧ войска.
Найӧ босьтісны Афинысянь асыв-войвылысь Декелея местечко.
Сэтчӧ укрепитчӧм бӧрын пелопоннесецъяс кутісны рӧзӧритны Аттикаӧс.
Ӧні тайӧ вӧліны враглӧн эз нин торъя вторгнитчӧмъяс, кыдзи война заводитчигӧн, а странаӧс дугдывтӧг рӧзӧритӧм да жуглӧм.
Аттикаын видз-му овмӧсӧн занимайтчыны эз позь.
20 тысяча афинскӧй раб, кодъяс ненавидитісны ассьыныс господанысӧ, вуджисны врагладорӧ.
Тайӧ вайис Афиныса рабовладельческӧй овмӧслы зэв ыджыд вред: ковмис дугӧдны рудникъяс разработайтӧм да тупкыны уна ремесленнӧй мастерскӧйяс.
Афинылӧн военнӧй неудачаяс вӧсна кутіс киссьыны сылӧн союзнӧй державаыс.
И водзынджык нин ӧткымын союзникъяс вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь Афины господствоӧн.
Но сэки Афины вӧлі вына, и сылы кокниа удайтчыліс военнӧй вынӧн пӧдтыны недовольствосӧ.
Ӧні положениеыс вежсис.
Союзнӧй государствоясын заводитчисны переворотъяс: богач-аристократъяс унаысь босьтлісны властьсӧ, бырӧдлісны демократическӧй стройсӧ да вуджлісны Спарта дор.
Афинылӧн жӧ эз вӧвны вынъяс, медым дугӧдны союзнӧй державалысь киссьӧмсӧ.
Выль эраӧдз 405 воын спартанскӧй флот тӧдлытӧг уськӧдчис афинскӧй флот вылӧ да босьтіс сійӧс бойтӧг.
Спартанецъяс кытшалісны Афиныӧс мореладорсянь да сушаладорсянь.
Карсӧ вӧлі орӧдӧма, эз кут воны продовольствие.
Вит тӧлысь чӧж кытшын олӧм бӧрын Афинылы быть лои сдайтчыны.
Спартанецъяс требуйтісны жугӧдны афинскӧй стенаяс да сетны налы военнӧй флотлысь коляссӧ.
Афинскӧй морскӧй флот эз кут существуйтны.
Афиныын демократическӧй правлениесӧ вӧлі бырӧдӧма, и Спарта отсӧгӧн мыйкӧ дыра кежлӧ властьсӧ босьтісны аристократъяс.
Грецияын став делӧяснас кутіс распоряжайтчыны Спарта.
Но сёрӧнджык Афиныын бӧр вӧлі лӧсьӧдӧма демократия.
5. ВЫЛЬ ЭРАӦДЗ V — IV НЭМЪЯСЫН ГРЕЧЕСКӦЙ КУЛЬТУРА.
52 §. Олимпийскӧй играяс.
Геракл йылысь мифын висьтавсьӧ, мый аслас ӧти подвиг бӧрын сійӧ вайис олимпийскӧй енъяслы жертваяс да учредитіс олимпийскӧй играяс.
Играяссӧ долженӧсь вӧлі нуӧдны грекъяс быд нёль во мысти Элида областьса равнинаын.
Тадзи, мойдкывйын моз, грекъяс кӧсйылісны объяснитны знаменитӧй олимпийскӧй состязаниеяслысь лоӧмсӧ.
Древньӧй Грецияын зэв ёна вӧлі развитчӧмаӧсь физическӧй упражнениеяс; на отсӧгӧн колӧ вӧлі гӧтӧвитны ён, пельк да выносливӧй гражданаӧс, медым воюйтны да усмиряйтны восставшӧй рабъясӧс.
Грецияын уналаын пӧраысь пӧраӧ нуӧдсьылісны уна йӧза состязаниеяс.
Тайӧ состязаниеяс вылас участвуйтысьяс да зрительяс волісны частӧ ылі областьясысь.
Татшӧм общегреческӧй праздникъяс пӧвстысь медся радейтанаясӧн вӧліны олимпийскӧйяс.
Олимпийскӧй играяс мунлісны нёль вонас ӧтчыд.
Играяссӧ заводиттӧдз некымын тӧлысьӧн водзджык став греческӧй государствоясӧ мӧдӧдавлісны посолъясӧс, кодъяс корисны участвуйтны состязаниеясын.
Грецияын играяс дырйи объявляйтлісны вӧлі всеобщӧй мир, мӧдногӧн кӧ, став войнаяс долженӧсь вӧлі дугдывлыны.
Играяс вылын состязайтчылісны котралӧмын, вермасьӧмын, кулачнӧй тышын, диск да копьё шыблалӧмын, а сідзжӧ мунлісны колесницаясӧн состязайтчӧмъяс.
Кыдзи награда победительяс пӧлучайтлісны венок, кодӧс вӧлі кыӧма оливкӧвӧй веткаясысь и найӧ пӧльзуйтчылісны став Греция пасьта зэв ыджыд почётӧн.
Медся важнӧй вида состязаниенас лыддьыссьыліс колесницаясӧн ордйысьӧм.
Но сэні вермисны участвуйтны сӧмын озыр йӧз, кодъяслӧн вӧлі некымын вӧв.
Олимпийскӧй праздникъяскостса нёль вося косталӧмъясыс шусьылісны олимпиадаясӧн.
Грекъяс чайтлісны, мый играяс вылын победительяслысь нимъяссӧ первойысь вӧлі гижӧма выль эраӧдз 776 воын.
Сёрӧнджык тайӧ восяньыс грекъяс заводитісны нуӧдны ассьыныс летосчислениесӧ.
Олимпиадаясӧн шусьылісны сідзжӧ и самӧй состязаниеясыс.
Играяс мунан местаас вӧліны Зевслӧн да мукӧд енъяслӧн храмъяс, стадион, гипподром *, театр да мукӧд зданиеяс.
Став тайӧ поселениеыс шусьыліс Олимпияӧн.
Праздникъяс дырйи Олимпияӧ волывлісны став Грецияысь купечьяс да вузавлісны сэні ассьыныс тӧваръяссӧ.
* Гипподром — вӧвъясӧн состязайтчанін.
Олимпийскӧй играяслӧн тӧдчанлуныс вӧлі сыын, мый найӧ матыстлісны различнӧй греческӧй народностьясӧс культура боксянь.
53 §. Театр.
Кыдзи лои театр.
Тулысын да сёр арын Грецияын справляйтлісны вина да виноделие ен Дионислысь праздник.
Тулыснас праздникъяс дырйи петкӧдлісны Дионислысь воӧм, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь сатиръяс — вӧрса божествояс.
Сатиръяссӧ петкӧдлісны сюръяса да кӧза кокъяса йӧзӧн.
Поселяналӧн хор, коді вӧлі вӧччӧма сатиръясӧн, йӧктігтырйи сьыліс Дионис честь кузя хвалебнӧй сьыланкывъяс.
Хорсьыс торъявліс запевала, коді нюжйӧдлӧмӧн висьтавліс Дионислӧн приключениеяс йылысь, сылӧн страдайтӧмъяс да торжествояс йылысь мифъяс.
Та йылысь висьталігас хор петкӧдліс ассьыс чувствояссӧ — шоглунсӧ либӧ радлунсӧ.
Татшӧм сьыланкывъяссӧ кутісны шуны трагедияясӧн.
Выль эраӧдз VI нэмын трагедия развитчис водзӧ.
Хорлӧн сьыланкывйысь сійӧ лоӧ театральнӧй представлениеӧн.
Хорлӧн запевалаысь кындзи, лоис актёр.
Паськӧмсӧ унаысь вежлалӧмӧн сійӧ петкӧдлӧ вӧлі разнӧй йӧзӧс да нуӧдліс сёрни (диалог) хорлӧн запевалакӧд.
Дионис йылысь мифъясысь кындзи, заводитісны петкӧдлыны и мукӧд мифъяс.
Поэтъяс кутісны сочиняйтны актёрлы стихотворнӧй сёрни, диалогъяс да хорлы сьыланкывъяс.
Хористъяссӧ вӧччӧдлісны ӧні эз сӧмын кӧза кучикъясӧн, но и мукӧд паськӧмӧн, сы серти, кутшӧм вӧлі трагедияыслӧн содержаниеыс.
Трагедияӧн шулісны сэтшӧм представление, кӧні геройыс пӧгибайтӧ тышын.
Мӧднога вӧлі комедия.
Сійӧ артмис Дионис честь кузя арся праздникъяс дырйи гажа шуточнӧй сьыланкывъясысь.
Комедия петкӧдлӧ вӧлі ставсӧ тешкодьӧн: енъясӧс, геройясӧс, сэкся деятельясӧс.
Тадзи Грецияын лои театр да кыкпӧлӧс театральнӧй пьеса: трагедия да комедия.
Греческӧй театрлӧн устройство.
Театр тырвыйӧ установитчис выль эраӧдз V нэмын.
Театрыс вӧлі ывла вылын, и сэтчӧ тӧрисны зэв уна йӧз.
Сідз, афинскӧй театрӧ вермис тӧрны 17 тысяча морт.
Зрительяслы местаяссӧ вӧлі лӧсьӧдӧма полукругӧн и медсясӧ пӧкатаинъясын.
Радъясыс кыпалісны ӧти бӧрся мӧд тшупӧдъясӧн, кыдзи ӧнія кадся циркын.
Полукруг шӧрас вӧлі площадка, кодӧс шулісны орхестраӧн *, мый лоӧ «йӧктан места».
Тані вӧлі хор да выступайтісны актёръяс.
Орхестра сайӧ вӧлі лӧсьӧдӧма особӧй помещение, коді шусьыліс скене *, мӧдногӧн кӧ, «палатка».
Первойсӧ тайӧ збыльысь вӧлі временнӧй помещение, кӧні пасьтасьліс дзик ӧти актёр.
Сэсся скенеыс кутіс петкӧдлыны дворецлысь либӧ храмлысь водзсӧ (фасадсӧ), код водзын мунӧ вӧлі действиеыс (греческӧй театрын действиеыс некор эз мунлыв керка пытшкын).
* Тасянь артмӧ оркестр кыв.
* Тасянь артмӧ сцена кыв.
Греческӧй театрын актёръясӧн вӧліны сӧмын мужичӧйяс, та вӧсна нывбабаяслысь рольяссӧ сідзжӧ исполняйтлісны мужичӧйяс.
Актёръяс, кодъяс ворслісны трагедияын главнӧй рольяс, пасьтасьлісны торжественнӧй, кузь да сьӧкыд паськӧмӧн, новлісны джуджыд головнӧй убор.
Кокъясас найӧ кӧмавлісны особӧй кӧмкот, кыдз быттьӧ кӧрталӧма ичӧтик скамья.
Тайӧс вӧчлісны сы могысь, медым актёрыс вӧлі ыджыдджык.
И трагедияын, и комедияын актёръяс ворслісны пыр маскаясӧн.
Маскаяссӧ вӧлі яркӧя краситӧма, кӧні резкӧя тӧдчисны чужӧмлӧн чертаясыс да паськыд вомыс.
Действие мунігӧн найӧс позьӧ вӧлі вежлавны.
Маскаясыс сетлісны позянлун зрительяслы кокниа тӧдмавны действующӧй лицояссӧ да паськыд восьса вомъяснас вӧчны действующӧй лицояслысь гӧлӧссӧ гораджыкӧн.
Сы вӧсна, мый греческӧй театр вӧлі зэв ыджыд, маскаясыс быть вӧлі колӧны.
Трагедия.
Трагедия медвылӧ кылаліс Афиныын выль эраӧдз V нэмын.
Трагедияяслӧн величайшӧй авторӧн вӧлі Эсхил, греко-персидскӧй войнаяслӧн современник да наын участвуйтысь.
«Персъяс» трагедияын Эсхил описывайтӧ Ксеркслысь поход да Саламинскӧй бой.
Сійӧ прославляйтӧ афинянаӧс, кодъяс дорйисны ассьыныс свободасӧ персъясысь.
Мукӧд трагедияяслӧн содержаниеӧ Эсхил пыртіс мифъяс.
Татшӧм, например, «Дорӧм Прометей» трагедия, кӧні петкӧдлыссьӧ Прометейлӧн мучитчӧмыс да сылӧн зэв ыджыд мужествоыс.
Комедия.
Комедияяслӧн крупнейшӧй авторӧн Грецияын вӧлі афинянин Аристофан.
Ассьыс писательскӧй уджсӧ сійӧ заводитіс Пелопоннесскӧй война кадӧ.
Аслас комедияясын Аристофан выражайтліс Аттикаса му вӧдитысьяслысь интересъяссӧ да взглядъяссӧ.
Та вӧсна сійӧ сулаліс Пелопоннесскӧй войналы паныд.
Сы дінӧ ассьыс отрицательнӧя относитчӧмсӧ Аристофан петкӧдліс «Мир» пьесаын.
Греция олӧмын театрлӧн тӧдчанлун.
Грецияын театр ёна влияйтіс народлӧн олӧм вылӧ.
Эз весьшӧрӧ Перикл лӧсьӧд гӧль гражданалы деньга сеталӧм сы вылӧ, медым налӧн вӧлі позянлун волыны театральнӧй представлениеяс вылӧ.
Гражданалы театр имеитліс ыджыд тӧдчанлун.
Кыдзи трагедияясын, сідзи и комедияясын обсуждайтсьылісны важнӧй вопросъяс, кодъяс волнуйтлісны народӧс: государстволӧн устройство, война да мир, юношествоӧс воспитайтӧм.
Писательяс заставляйтлісны йӧзӧс думыштчывны тайӧ вопросъяс вылас, зільлісны индыны гражданалы тайӧ вопросъяссӧ решитны сэтшӧм ногӧн, кыдзи налы аслыныс кажитчыліс медся правильнӧйӧн.
54 §. Искусство.
Архитектура.
Грецияын паськыда развитчӧм общественнӧй олӧм вӧсна, уна лыда праздникъяс вӧсна, гимнастическӧй состязаниеяс вӧсна греческӧй гражданин этша пукавліс гортас.
Рынокъяс, собраниеяс нуӧдан площадьяс, храмъяс, театръяс, стадионъяс кыскылісны уна йӧзӧс.
Талы ёна отсаліс и Грециялӧн зэв бур климатыс, кӧні во гӧгӧрнас вӧліны уна мича, шондіа, шоныд лунъяс.
Та вӧсна весиг бура олысь грекъяс этша тӧждысисны асланыс керкаяслӧн мичлун йылысь.
Главнӧй вниманиесӧ вӧлі веськӧдӧма общественнӧй зданиеяс стрӧитӧм вылӧ.
Та вылӧ Грецияын вӧлі зэв бур материал: крепыд из, мича мрамор да бур сёй.
Общественнӧй зданиеяссӧ стрӧитлісны изйысь да мраморысь.
Зданиеяссӧ кытсюрӧ мичмӧдлісны выпуклӧй изображениеясӧн (рельефъясӧн) да краситавлісны.
Греческӧй храм стрӧитлісны кузьмӧс прямоугольник ногӧн, кодӧс быд боксянь вӧлі кытшалӧма колоннаясӧн.
Сійӧс вевттьылісны черепицаысь вӧчӧм кыклаӧ пӧката крышаӧн.
Афиныын греческӧй архитектура зэв ёна развитчис Перикл кадӧ.
Сы дырйи помалісны стрӧитны да паськӧдісны афинскӧй акрополь, кодӧс жугӧдлісны персъяс выль эраӧдз 480 воын.
Сэтчӧ вӧлі воздвигнитӧма Парфенон, Афина богинялы, Афины карлӧн покровительницалы, храм.
Храм пытшкас сулаліс Афиналӧн 12 м судта статуя — знаменитӧй скульптор Фидийлӧн удж.
Парфенонлӧн кутшӧмкӧ юкӧн сохранитчис ӧнія кадӧдз да шензьӧдӧ аслас мичлуннас.
Скульптура.
Ни ӧти древньӧй народлӧн скульптура эз во сэтшӧм совершенствоӧдз, кыдзи грекъяслӧн.
Грекъяс зэв ёна следитісны том йӧзӧс физическӧя воспитывайтӧм бӧрся.
Физическӧй пельклуныс да выносливостьыс колӧны вӧлі грек-воинлы, коді пыр вӧлі дась сувтны кыдзи ортсыса враглы паныд, сідзи и восставшӧй рабъяслы паныд.
Став гимнастическӧй упражнениеяссӧ да состязаниеяссӧ вӧчлісны пасьтӧг.
Та вӧсна греческӧй скульпторъяс вермылісны наблюдайтны да изучайтны гимнастлысь телӧсӧ быд положениеын.
Вот мый вӧсна грекъяс первойысь кутісны правильнӧя изображайтны мортлысь телӧсӧ.
Та кындзи, греческӧй скульпторъяс петкӧдлісны асланыс статуяясын морт телӧлысь медся здоровӧй, медся мича образецъяс.
Греческӧй скульпторъяс пӧвстысь колӧ торйӧдны афинянин Миронӧс, коді овліс выль эраӧдз V нэм шӧрын кымын.
Скульптор сувтӧдліс аслас могӧн петкӧдлыны мортлысь телӧсӧ движение вӧчигӧн.
Сылӧн медся известнӧй статуяыс «Дискобол» («Диск шыблалысь»).
Статуяыс петкӧдлӧ том мортӧс сэтшӧм здукӧ, кор сійӧ шыбитӧ диск.
Медся знаменитӧй афинскӧй скульпторӧн лыддьыссьӧ Фидий, код йылысь вӧлі казьтылӧма вылынджык.
Фидий петкӧдліс медсясӧ енъясӧс.
Ми висьтавлім нин Пирфенонын Афиналӧн статуя йылысь.
Сылӧн мӧд произведениеӧн вӧлі трон вылын пукалысь Зевслӧн зэв ыджыд статуя.
Сійӧ вӧлі Олимпияын Зевслӧн храмын.
Фидийлӧн статуяяс шензьӧдӧны вӧлі сэкся олысьясӧс асланыс мичлуннас да величиенас, кодӧс сійӧ кужліс сетны енъяслӧн изображениеяслы.
Енъяслӧн да ыджыд вына да мича йӧзлӧн гырысь статуяяс кындзи, грекъяслӧн вӧліны и посни статуэткаяс, кодъяс петкӧдлісны дзӧрысь старукаясӧс, комическӧй актёръясӧс.
55 §. Наука.
Кыдзи лои греческӧй наука.
Грекъяс лӧсьӧдісны уна колонияяс, путешествуйтісны мореясті да тӧргуйтісны.
И колонияясын, и тӧргуйтны ветлігӧн грекъяс тӧдмавлісны тӧдтӧм странаяс, паныдасьлісны мукӧд народъяскӧд, тӧдмавлісны выль обычайяс да нравъяс.
Тайӧ кыпӧдліс налысь интерессӧ да кыскыліс изучайтны асгӧгӧрса мирсӧ.
Греческӧй наука чужис выль эраӧдз VII — VI нэмъясӧ Малӧй Азияын, гырысь каръяс-государствоясын — Милетын да Эфесын.
Европейскӧй грекъяс дорысь Малӧй Азияса грекъяслӧн водзджык развитчисны ремеслӧяс да торговля.
Малӧй Азияса каръяс (торйӧн нин Милет) лӧсьӧдісны медся уна колонияяс.
Таысь кындзи, Малӧй Азияса каръяс вӧліны матынӧсь асыввывса государствояссянь.
Ми тӧдам, мый Востокын ёна водзджык появитчисны математика кузя, астрономия кузя начальнӧй сведениеяс, появитчис календарь.
Став тайӧ знаниеясыс веськалісны и Малӧй Азияӧ.
Греческӧй учёнӧйяс водзӧ развивайтісны мир йылысь научнӧй представлениеяс.
Грецияын гырысь успехъяс шедӧдіс астрономия.
Греческӧй учёнӧйяс водзвыв висьтавлісны солнечнӧй затмениеяс, определяйтлісны вель уна кодзувъяслысь положениесӧ.
Греческӧй учёнӧйяслӧн математикаын ӧткымын открытиеяс эз воштыны ассьыныс тӧдчанлунсӧ и ӧнія лунъясӧ.
Грекъяс изучайтісны сідзжӧ медицина, ботаника, география, история.
Природа йылысь научнӧй знаниеяс чукӧртӧм сетіс позянлун ӧткымын греческӧй учёнӧйяслы веськыда висьтавны, мый мирсӧ эз енъяс создайтны.
Тайӧ ёна вӧлі кучкӧ религия кузя, коді дорйыліс, мый мирыс артмис божественнӧя.
История.
Геродот.
Грекъяс водз заводитісны интересуйтчыны асланыс важся олӧмӧн.
Первойсӧ вӧвлӧм событиеяс йылысь висьтавлісны искажённӧя, мойдкывйын моз.
Татшӧмӧсь Троякӧд война йылысь, Одиссейлӧн странствуйтӧм йылысь, аргонавтъяслӧн поход йылысь сказаниеяс да мукӧд мифъяс.
Восьтыны тайӧ сказаниеясас збыль историческӧй событиеяссӧ зэв сьӧкыд.
Выль эраӧдз V нэмын, общественнӧй олӧм развивайтчӧмкӧд да наука кыптӧмкӧд тшӧтш, историческӧй рассказъяс кутісны лоны ёна достовернӧйджыкӧн.
Первойя зэв тӧдчана греческӧй историкӧн вӧлі Геродот.
Сійӧ чужліс Малӧй Азияын, но бӧрыннас овмӧдчис Афиныын, кӧні и гижис ассьыс историческӧй произведениесӧ.
Геродот ёна путешествуйтліс.
Сійӧ воліс Египетӧ, Вавилонӧ, Севернӧй Причерноморьеса греческӧй колонияясӧ да европейскӧй Грецияса уна государствоясӧ.
Тайӧ путешествиеяс дырйиыс Геродот чукӧртіс зэв уна сведениеяс сійӧ странаяслӧн прошлӧй йылысь, кытчӧ сійӧ воліс.
Геродотӧс шуӧны «историялӧн батьӧн».
Сійӧ создайтіс ыджыд произведение, кӧні петкӧдлӧ греко-персидскӧй войнаяслысь историясӧ.
Тайӧ жӧ произведениеас Геродот петкӧдлӧ сійӧ странаяслысь историясӧ (Египетлысь, Вавилониялысь, Персиялысь, Скифиялысь да мукӧдъяслысь), кодъяскӧд грекъяс паныдасьлісны.
Миянлы торйӧн интереснӧйӧсь да важнӧйӧсь сійӧ сведениеясыс, кодъясӧс Геродот висьталӧ скифъяс йылысь.
Геродотлӧн историческӧй трудыс гижӧма зэв кокниа.
Сэні зэв уна занимательнӧй рассказъяс.
Такӧд тшӧтш сэні уна ценнӧй историческӧй сведениеяс.
Но Геродот эз на вермы сетны историческӧй событиеяслы научнӧй объяснениеяссӧ.
Сылӧн историяын уна на недостовернӧйыс, сказочнӧйыс.
Историческӧй событиеяссӧ Геродот объясняйтліс енъяслӧн воляӧн.
Греческӧй культура создавайтсьыліс рабъяс уджӧн.
Греческӧй культура — театр, искусство, наука — вӧлі народнӧй культураӧн, сы вӧсна мый сійӧс создавайтліс народ.
Но сійӧс создайтісны свободнӧй йӧз, а эз рабъяс.
Рабъяс эз вермыны создайтны ассьыныс культура.
Найӧ принадлежитлісны равнӧй племяяслы, налӧн эз вӧв общӧй кыв.
Рабъяс овлісны сэтшӧм сьӧкыд условиеясын, сэтшӧм чорыда угнетайтсьылісны, мый налӧн эз вӧв некутшӧм позянлун культурнӧя развивайтчыны.
Весиг асланыс господалӧн — грекъяслӧн — культураӧн найӧ эз вермыны пӧльзуйтчыны.
Например, рабъяслы ов позь вӧлі пырны театрӧ.
Мыйла греческӧй культура сэтшӧм ёна развитчис?
Тайӧ вермис лоны сӧмын сы вӧсна, мый тайӧ культураыс вӧлі подулассьӧ рабъясӧс зэв чорыда угнетайтӧм вылын.
Сы могысь, медым граждана вермисны сетны ассьыныс кадсӧ общественнӧй уджлы, занимайтчыны наукаӧн да искусствоӧн, волыны театрӧ, найӧс колӧ вӧлі мездыны сьӧкыд, эбӧс бырӧдысь уджысь да сетны налы уна прӧст кад.
Уджалісны рабъяс, прӧст кадыс вӧлі гражданалӧн.
Таысь кындзи, афиняна пӧлучайтлісны гырысь доходъяс асланыс союзникъяссянь.
Дерт, крестьяналӧн, мелкӧй тӧргӧвечьяслӧн да ремесленникъяслӧн, карса бедноталӧн рабъяс эз вӧвны, и найӧ асьныс шедӧдӧны вӧлі аслыныс олӧм вылӧ средствояс.
Но унаӧн на пӧвстысь пӧлучайтлісны дон военнӧй службаысь, государственнӧй обязанностьяс нуӧдӧмысь, пӧлучайтлісны театральнӧй деньга.
Перикл дырйи 20 тысяча кымын граждана сёйисны-юисны государство щӧт вылӧ, мӧдногӧн кӧ, рабъяслӧн удж щӧт вылӧ.
Татшӧм ногӧн, греческӧй обществолӧн став олӧмыс да сылӧн став культураыс вӧлі подулассьӧ рабъясӧс угнетайтӧм вылын.
Греческӧй культуралӧн мирӧвӧй тӧдчанлун.
Человечестволӧн культурнӧя развивайтчӧмын греческӧй культуралӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Западлӧн историяын первойӧн грекъяс создайтісны театр, создайтісны трагедия да комедия.
Греческӧй театр серти лои театрыс и мукӧд народъяслӧн.
Греческӧй общественнӧй зданиеяслӧн формаыс унапӧв сэсся повторяйтчис ёна сёр кадсяджык архитектураын.
Скульптураын грекъяс первойӧн создайтны зэв мича морт телӧлысь образецъяс.
Дзоньӧн кольӧм ӧткымын греческӧй статуяяс — музейяслӧн зэв шоча паныдасьлан сокровищеяс.
Греческӧй образецъяс вылын миян том художникъяс велӧдчӧны правильнӧя петкӧдлыны морт телӧлысь пропорцияяссӧ.
Грекъяс, медбӧрын, пуктісны уна наукалы подувъяс.
6. ГРЕЦИЯЛӦН УСЬӦМ.
АЛЕКСАНДР МАКЕДОНСКИЙЛӦН ГОСУДАРСТВО ДА СЫЛӦН КИССЬӦМ.
56 §. Выль эраӧдз IV нэмын Грециялӧн усьӧм.
Крестьяналӧн да ремесленникъяслӧн рӧзӧритчӧм.
Пелопоннесскӧй война кучкис тӧргӧвечьяс, ремесленникъяс да торйӧн нин крестьяна кузя.
Грециялысь уна областьяс вӧлі дзикӧдз кисьтӧма.
Ассьыныс овмӧссӧ восстановитны крестьяналы вӧлі зэв сьӧкыд.
Озыръяс пӧльзуйтчисны налӧн сьӧкыд положениенас да ньӧбалісны посни му участокъяс либӧ босьталісны найӧс уджйӧз пыдди.
Тадзи Грецияын, торйӧн нин Аттикаын, код кузя войнаыс медся ёна кучкис, артмӧны вӧлі гырысь земельнӧй владениеяс, кӧні паськыда заводитӧны применяйтны рабъяслысь удж.
Рӧзӧритчӧм крестьяналы быть ковмыліс мунны карӧ да корсьны сэтысь нажӧтка.
Но и карын посни йӧзлӧн положениеыс лои зэв сьӧкыд.
Война вӧсна усины ремеслӧяс да тӧргуйтӧм.
Свободнӧй бедняклы и войдӧр эз вӧв кокни корсьны аслыс удж, сы вӧсна мый быдлаын вӧлі применяйтӧны рабъясӧс.
А ӧні, война бӧрын, гӧль йӧзлӧн положениеыс лои вывті нин омӧль.
Кольліс либӧ тшыглы кувны, либӧ овны озыр йӧзлӧн подачкаяс да государственнӧй пособие вылын.
Ёнмӧ классӧвӧй тыш.
Озыръяс да гӧльяс костын тышыс вывті ёна ёсьмис.
Озыръяскӧд тайӧ тышас гӧля олысьясӧс частӧ поддерживайтлісны рабъяс.
Гӧля олысьясӧс рабъяс оз вӧлі ненавидитны, сы вӧсна мый свободнӧй бедноталӧн положениеыс этшаӧн вӧлі торъялӧ рабъяслӧн положениеысь.
И рабъяслӧн, и гӧля олысьяслӧн вӧлі общӧй враг — рабовладелецъяс.
Со мый вӧсна выль эраӧдз IV нэмса классӧвӧй тышын свободнӧй беднота да рабъяс частӧ кыпӧдчывлісны ӧтвылысь.
Выль эраӧдз IV нэм заводитчигӧн Спартаын вӧлі эрдӧдӧма илотъяслысь да гӧльмӧм спартанецъяслысь ыджыд заговор.
Коринфын гӧля олысьяс да рабъяс виисны уна озыр рабовладелецъясӧс да босьталісны налысь имуществояссӧ.
Неуна сёрӧнджык дзик тайӧ жӧ лоис Аргос карын (Пелопоннесын), кӧні восставшӧйяс виисны бедьясӧн 1500 богачӧс.
Но тайӧ восстаниеясыс эз вермыны бурмӧдны народнӧй массаяслысь положениесӧ.
Ни бедноталӧн, ни рабъяслӧн эз вӧв действуйтӧм вылӧ яснӧй план, и налӧн эз вӧв крепыд организация.
Найӧ эз тӧдны, мыйӧн вежны рабствосӧ, кутшӧм ногӧн бырӧдны мортӧс мортӧн угнетайтӧмсӧ.
Рабовладелецъяс зэв ёна вӧлі повзьӧмаӧсь восстаниеяссьыс.
Но восстаниеяслӧн первойя успехъяс бӧрын дзоньвидзаӧн кольӧм рабовладелецъяс бӧр волісны ас садяныс да чукӧртавлісны вынъяс.
Найӧ расправляйтчылісны восставшӧйяскӧд да бӧр лӧсьӧдлісны важ порядокъяс.
Но век жӧ тайӧ восстаниеясыс вочасӧн шатлӧдлісны рабовладельческӧй стройсӧ.
Греческӧй государствояслӧн слабмӧм.
Пелопоннесскӧй война эз сӧмын ӧддзӧд крестьяналысь да ремесленникъяслысь рӧзӧритчӧмсӧ: сійӧ вайӧдіс и сыӧ, мый слабмисны греческӧй государствояс.
Война слабмӧдіс Афиныӧс: торъялісны союзникъяс, эз кутны воны насянь денежнӧй взносъяс, чиніс флот.
Афины некор нин эз вермы кыпӧдчыны военнӧй разгром бӧрас.
Но Пелопоннесскӧй война эз вай гырысь успехъяс и Спарталы.
Первойсӧ Спарта захватитіс греческӧй делӧясӧн веськӧдлӧм.
Но спартанскӧй аристократия эз вермы нуӧдны тайӧ веськӧдлӧмсӧ.
Сійӧ занимайтчис сӧмын сійӧн, мый вооружённӧй вынӧн бырӧдаліс греческӧй государствоясын демократияӧс да сувтӧдаліс власть бердӧ аристократъясӧс.
Спартанецъяслӧн насильственнӧя действуйтӧмыс кыпӧдліс на дінӧ общӧй ненависть.
Тайӧ ненавистьыс вуджліс Спартанскӧй государстволы паныд восстаниеясӧ.
Выль эраӧдз IV нэмлӧн первой джынйын дугдывтӧм войнаяс ещӧ ёнджыка слабмӧдісны греческӧй государствоясӧс.
Военнӧй действиеяс мешайтісны тӧргуйтны, кисьтісны видз-му овмӧс.
Пыр сьӧкыдджык лои чукӧртны войскаӧ сьӧкыда вооружитчӧм воинъясӧс (гоплитъясӧс), сы вӧсна мый рӧзӧритчалісны сійӧ мелкӧй собственникъясыс, кодъяс пӧвстысь чукӧртлісны воинъяссӧ.
Та вӧсна выль эраӧдз IV нэмын греческӧй государствояслы быть колӧ вӧлі пыр частӧджык медавны войскасӧ.
Меда воинъяссӧ вербуйтлісны беднота пӧвстысь, кодлы военнӧй службаыс кутіс лоны олӧм вылӧ главнӧй средствоӧн.
Военачальникъяс медавлісны асланыс средствояс вылӧ опытнӧй воинъясӧс да сэсся пырлісны военнӧй служба вылӧ любӧй государство ордӧ да весиг частнӧй йӧз ордӧ.
Уна греческӧй меда воинъяс служитлісны Персияын.
57 §. Македониялӧн ёнмӧм.
Македониялӧн природа да население.
Греция войвылын вӧлі страна Македония.
Сылӧн сійӧ юкӧныс, коді вӧлі море бердын, шусис Нижньӧй Македонияӧн, и сэні климатыс вӧлі зэв небыд.
Верхньӧй Македония вӧлі гӧраӧсь областьӧн, кӧні климатическӧй условиеясыс вӧліны вель суровӧйӧсь: тӧлын сэні овлӧны морозъяс да кынмывлӧны юяс.
Странаӧс олісны македоняна, Балканскӧй полуостровса ӧти племя.
Аслас развивайтчӧмын Македония ёна кольччӧма вӧлі Грецияысь.
Выль эраӧдз V нэмын на населениелӧн единственнӧй занятиеӧн вӧлі му вӧдитӧм да скӧт видзӧм.
Торговля пӧшти эз вӧв, гырысь каръяс эз вӧвны.
Рабъясыс вӧліны этша.
Населениелӧн главнӧй массаыс вӧлі крестьяна.
Налӧн кольӧмаӧсь на вӧлі общиннӧй порядокъяс.
Родӧвӧй знать да племеннӧй вождьяс ограничивайтлісны царьяслысь властьсӧ.
Македонияын вӧліны и народнӧй собраниеяс — военнӧй сходкаяс.
Постояннӧй войска Македонияын эз вӧв.
Кор ковмыліс, царьяс да вождьяс чукӧртлісны ополчение.
Филипп II.
Единӧй да вына македонскӧй государство создайтысьӧн вӧлі Филипп II, коді царствуйтіс выль эраӧдз 359 восянь 336 воӧдз.
Томдырйиыс сійӧ некымын во оліс Грецияын да бура тӧдмасис греческӧй порядокъясӧн да греческӧй культураӧн.
Царӧн лоӧм бӧрын Филипп нуӧдіс Македонияын уна важнӧй реформаяс.
Сылӧн первой могӧн вӧлі — ёнмӧдны ассьыс властьсӧ.
Сійӧ ӧтувтіс Македониясӧ ставнас, бырӧдіс племеннӧй вождьяслысь самостоятельностьсӧ.
Родӧвӧй знать воштіс воддза тӧдчанлунсӧ да кутіс служитны Филипплӧн дворын да сылӧн войскаын.
Македонияын вочасӧн паськалісны ремеслӧяс да торговля, вӧлі пыртӧма зӧлӧтӧй монета, стрӧитісны выль каръяс, вӧчисны бур туйяс, вӧлі стрӧитӧма флот.
Македонскӧй войска.
Филипплӧн медся важнӧй преобразованиеясысь ӧтиӧн вӧлі военнӧй делӧлӧн реформа.
Важся нестройнӧй ополчение лои сы дырйи дисциплинированнӧй постояннӧй войскаӧн.
Крестьяна служитлісны пехотаын, знать — конницаын.
Пехотаын вӧлі пыртӧма гоплитъяслысь греческӧй строй, но ёна топыдджык да пыділаньсӧ кузьджык.
Быд радын воинъяс сулалісны топыда, пельпомысь пельпомӧ, да сайӧдчылісны щитъясӧн.
Радъяслӧн лыдыс воӧ вӧлі 16-ӧдз.
Воинъяслӧн копьёясыс вӧліны сэтшӧм кузьӧсь, мый бой дырйи первойя квайт радыс чургӧдлісны найӧс фронт водзӧ.
Тяжёлӧй пехоталӧн татшӧм стройыс шусьыліс македонскӧй фалангаӧн.
Атака дырйи фалангалӧн бӧръя радъясыс личкылісны воддзаяс вылӧ, и воинъяслӧн татшӧм топыд массаыс, коді водзсяньыс вевттьысьӧма вӧлі щитъясӧн да щӧтина моз грознӧя чургӧдӧма копьёяссӧ, вӧлі венны позьтӧм вынӧн.
Македонскӧй войскаын ыджыд роль ворсліс тяжёлӧй конница.
Гырысь вӧвъяс вылын пукалісны панцыра да шлема всадникъяс, кодъяс вооружитчӧмаӧсь вӧлі мечьясӧн да копьёясӧн.
Бойын тяжёлӧй македонскӧй конница вӧчліс враглы первой удар.
58 §. Македонияӧн Грецияӧс завоюйтӧм.
Греческӧй делӧясӧ Филипплӧн суитчӧм.
Вына войска отсӧгӧн Филипп захватитіс Эгейскӧй морелӧн войвыв побережьеса (пӧшти проливъясӧдз) греческӧй каръяс.
Войвылын ассьыс могуществосӧ паськӧдӧм да ёнмӧдӧм бӧрын Филипп кутіс суитчыны и Греция делӧясӧ.
Та вылӧ помкаӧн вӧлі грекъяс костын дугдывтӧм зыксьӧм.
Греческӧй рабовладелецъяс кӧсйисны лӧсьӧдны ён власть, коді эськӧ дорйис найӧс бедноталӧн да рабъяслӧн восстаниеясысь.
Татшӧм властьсӧ найӧ вермисны аддзыны Филиппсянь.
Грецияын артмӧ Македония дор сулалысьяслӧн группа, кодӧс поддерживайтӧны озыр да знатнӧй рабовладелецъяс.
Македония дор сулалысьяс зільлісны, медым Грециясӧ сетны Филипплӧн власть улӧ.
Налысь ӧткымын вождьяссӧ Филипп вӧлі подкупитӧма.
Македония подчинитчӧмлы паныд сулалісны демократъяс; наӧн юрнуӧдіс выдающӧйся афинскӧй оратор Демосфен.
Томдырйиыс здоровьенас сійӧ вӧлі слаб дай гӧлӧсыс эз вӧв.
Но ас вылас ёна уджалӧмӧн, дугдывтӧг упражняйтчӧмӧн сійӧ веніс тайӧ тырмытӧмторъяссӧ да лоис зэв бур ораторӧн.
Демосфен лыддьыліс Филиппӧс греческӧй свободалӧн вывті опаснӧй врагӧн.
Народсянь поддержка вылӧ мыджсьӧмӧн Демосфен выступайтліс Филипплы да сы дор сулалысьяслы паныд речьясӧн.
Сійӧ чуксавліс афинянаӧс сетны македонскӧй царлы отпор.
Кор народнӧй собраниеын Филипплӧн противникъяс да сы дор сулалысьяс сёрнитісны да вензисны ас костаныс, сэк кості македонскӧй войска подчинитісны аслыныс Севернӧй Грецияӧс ставнас.
Филипп кутіс суитчыны ӧстальнӧй Греция делӧясӧ.
Сійӧ быдлаын поддерживайтліс аристократъясӧс демократъяслы паныд тышын.
Херонея дорын битва.
Мыйкӧ дыра мысти Филипп аслас войскаӧн пырис Средньӧй Грецияӧ.
Афиняна вӧчисны фиванецъяскӧд союз да мӧдӧдчисны македоняналы паныд.
Средньӧй Грецияын Херонея кар дорын битваын Филипплӧн войска жугӧдісны союзникъяслысь войскасӧ (выль эраӧдз 338 во).
Херонея дорын битва бӧрын Грецияын господствоыс вуджис Македониялы.
Быдлаын власть бердӧ Филипп сувтӧдаліс аристократъясӧс, а военнӧй боксянь став важнӧй пунктъяссӧ займитіс аслас войскаӧн.
59 §. Востокӧ Александр Македонскийлӧн поход.
Александр — Македонияса царь.
Выль эраӧдз 336 воын Филиппӧс виисны Македонияын.
Сійӧс виисны важ родӧвӧй знать пӧвстысь заговорщикъяс, кодъяс мститісны Филипплы сыысь, мый сійӧ лишитіс найӧс властьысь.
Македонияса царӧн лои Филипплӧн 20 арӧса пи Александр.
Челядьдырйиыс на сійӧ шензьӧдліс матыссаяссӧ аслас способностьяснас, смеллуннас да настойчивостьнас.
Но та дырйи Александр вӧлі вывті честолюбивӧй, вспыльчивӧй да жестокӧй.
Филипп сетіс пиыслы зэв бур, греческӧй образование.
16 арӧссянь Александр участвуйтіс Филипплӧн походъясын.
Царӧн лоӧм бӧрын Александр пӧщадатӧг расправитчис заговорщикъяскӧд да важ знатьса сійӧ представительяскӧд, кодъяс кажитчисны сылы опаснӧйӧн.
Филиппӧс виӧм йылысь юӧр кыпӧдіс Грецияын волнение.
Демократъяс решитісны воспользуйтчыны сійӧн, мый выль македонскӧй царь том на, да мездысьны Македония власть улысь.
Фивыын кыптіс восстание.
Афиныын да мукӧд государствоясын кутісны паськыда гӧтӧвитчыны война кежлӧ.
Аслас македонскӧй войсканас Александр вӧчис Грецияӧ кык поход.
Фивыӧс босьтісны штурмӧн, карсӧ дзикӧдз жугӧдісны.
Ловйӧн кольӧм олысьяссӧ вузалісны рабствоӧ.
Фивыкӧд зэв чорыда расправитчӧмыс повзьӧдіс грекъясӧс.
Греция бара подчинитчис Македониялы.
Персиякӧд война.
Малӧй Азияӧс завоюйтӧм.
Македонскӧй знать да греческӧй рабовладелецъяс зільлісны захватитны выль муяс, рабъясӧс да озырлунъяс.
Та вӧсна Александр решитіс заводитны Персиякӧд война.
Выль эраӧдз 334 вося тулысын греко-македонскӧй войска вуджисны Геллеспонт вомӧн да вторгнитчисны Малӧй Азияӧ.
Александрлӧн войскаыс эз вӧв ыджыд: 30 тысяча пехота, 5 тысяча конница да 160 судноа военнӧй флот.
Граник ю дорын персъяслӧн передӧвӧй вынъяскӧд зурасигӧн организованнӧйджык да дисциплинированнӧйджык греко-македонскӧй войска победитісны.
Та бӧрын Малӧй Азияса унджык греческӧй каръяс ас вӧлясьыныс подчинитчисны Александрлы.
Александр, коді Грецияын зэв чорыда пӧдтіс демократическӧй движение, Малӧй Азияын кутіс петкӧдлыны асьсӧ персъяслы да аристократиялы паныд греческӧй демократияӧс дорйысьӧн.
Сэки татшӧм поведениеыс сылы вӧлі выгӧднӧ.
Кор матыстчӧ вӧлі Александр, тайӧ каръясса демократъяс кыпӧдлісны аристократъяслы да персидскӧй правительяслы паныд восстаниеяс да восьталісны воротаяссӧ македоняналы.
Исса дорын битва.
Сирияӧс завоюйтӧм.
Малӧй Азияӧс завоюйтӧм бӧрын греко-македонскӧй войска пырисны Сирияӧ.
Тані, море берег дорын, Исса неыджыд карбердса векни равнинаын, найӧс виччысисны персъяслӧн главнӧй вынъясыс.
Наӧн командуйтіс ачыс персидскӧй царь Дарий III.
Лыд серти персъяс вӧліны тӧдчымӧн унджыкӧнӧсь македоняна да грекъяс дорысь.
Но векни равнинаын найӧ эз вермыны паськӧдны став вынъяссӧ.
Зэв чорыд битваыс бара помасис македоняналӧн победаӧн.
Ларий муртса удитіс пышйыны да тайӧн спаситчыны.
Египетӧс босьтӧм.
Греко-македонскӧй войска мӧдӧдчисны Нил долиналань.
Египтяна ненавидитісны персъясӧс, кодъяс нартитлісны найӧс, да унаысь кыпӧдлісны налы паныд восстаниеяс.
Та вӧсна македонянаӧс да грекъясӧс встретитісны Египетын кыдзи персидскӧй гнёт улысь мездысьясӧс.
Жрецъяс провозгласитісны Александрӧс енлӧн пиӧн да Египетса царӧн.
Египетын олігӧн Александр заводитіс стрӧитны Нил дельтаын кар, кодӧс шуисны сы ним серти Александрияӧн.
Тайӧ карыс бӧрынджык лои древньӧй мирса медся озыр да культурнӧй центръясысь ӧтиӧн.
Дарийлӧн поражение.
Египетсянь македоняна мӧдӧдчисны Месопотамияӧ.
Евфрат да Тигр вуджӧм бӧрын найӧ паныдасисны Ниневиялӧн развалинаяссянь неылын Дарий войскакӧд, кодъясӧс вӧлі чукӧртӧма сійӧ государстволӧн став асыввыв юкӧнсьыс (рытыввыв юкӧнсӧ вӧлі воштӧма нин).
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый персъяслӧн вынъясыс вӧліны унджык, найӧс и тайӧ пӧрйӧ вӧлі жугӧдӧма.
Македоняналӧн ёна вылынджык военнӧй техникаыс да Александрлӧн, кыдзи полководецлӧн, искусствоыс победитісны (выль эраӧдз 331 во).
Дарийлы удайтчис пышйыны.
Та бӧрын регыд мысти сійӧс виис аслас матысса морт.
Ниневия развалинаяс дорын сражение бӧрын Вавилон да Персидскӧй царствоса мукӧд каръяс пӧшти водзсасьтӧг сетчисны македоняналы.
Царскӧй дворецъяс пӧдвалъясысь Александр да сылӧн полководецъяс босьтісны лыдтӧм-щӧттӧм озырлунъяс.
Средньӧй Азияӧ поход.
Персидскӧй государствоӧс разгромитӧм бӧрын Александр мӧдӧдчис водзӧ асыввылӧ.
Греко-македонскӧй войска мунісны Каспийскӧй морелӧн лунвыв берег пӧлӧн да пырисны ӧнія Афганистанлӧн территорияӧ.
Тасянь найӧ вторгнитчисны Средньӧй Азияӧ.
Средньӧй Азияса повтӧм да свобода радейтысь олысьяс враждебнӧя встретитісны македонскӧй завоевательясӧс.
Но найӧ эз вермыны кутіны завоевательясӧс асланыс странаӧ вторгнитчӧмысь.
Александр вуджис Аму-Дарья ю вомӧн да босьтіс Мараканда кар (ӧнія Самарканд).
Маракандасянь Александр мӧдӧдчис походӧ Сыр-Дарья ю йывлань.
Кор македонскӧй войска вӧліны войвылын, найӧ тылын ыпнитіс восстание, коді ӧдйӧ шымыртіс странасӧ ставнас.
Кыпӧдчисны му вӧдитысь местнӧй племяяс, кодъясӧс поддерживайтісны скифъяслӧн кочуйтысь племяяс.
Восставшӧйяслӧн вӧлі выдающӧйся вождь Спитамен.
Заводитчис македоняналы зэв сьӧкыд война, коді кыссис кык во чӧж.
Спитамен эз ӧтчыд вӧчлы Александрлӧн полководецъяслы поражениеяс.
Восстание вылӧ вочавидзӧмӧн захватчикъяс дзикӧдз куштісны Средньӧй Азиялысь уна дзоридзалысь областьяс.
Македоняналы дыр эз удайтчыв босьтны Спитаменӧс да пӧдтыны восстаниесӧ.
Но век жӧ восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма, Спитамен пышйис степӧ.
Скифъяслӧн вождьяс решитісны изменитны Спитаменлы да тайӧн миритчыны Александркӧд: найӧ виисны Спитаменӧс да мӧдӧдісны сылысь юрсӧ царлы.
Спитаменӧс виӧм бӧрын восставшӧйяс мыйкӧ дыра нуӧдісны на тышсӧ, но сэсся налы быть лои подчинитчыны завоевательяслы.
Индияӧ поход да бӧр воӧм.
Средньӧй Азиясянь македонскӧй завоевательяс пырисны Инд юлӧн долинаӧ.
Тані найӧ жугӧдісны Инд долинаса царёкъяс пӧвстысь медся ён царлысь войскасӧ.
Накӧд битваыс зэв донӧн сувтіс македоняналы, сы вӧсна мый македоняна первойысь паныдасисны боевӧй слӧнъяскӧд, кодъясӧс Индияын применяйтлісны сражениеясын.
Александр войскалӧн лоины гырысь воштӧмъяс, но век жӧ найӧ победитісны.
Пенджабса мукӧд царёкъяс добровольнӧя подчинитчисны македоняналы.
Александр решитіс босьтны и Ганг юлысь долинасӧ.
Но войскаыс ӧткажитчис водзӧ мунӧмысь да требуйтіс бӧр мунны гортаныс.
Воинъяс вӧлі вывті ёна мудзӧмаӧсь.
Зэв опаснӧй да сьӧкыд походыс вӧлі кыссьӧ кӧкъямыс воысь дырджык нин.
Индиялӧн тропическӧй природаыс повзьӧдліс сы дінӧ привыкниттӧм македонянаӧс да грекъясӧс.
Мунны позьтӧм вӧръяс, ядӧвитӧй змейяс, кодъяс курччӧмысь пӧгибайтлісны унаӧн, тропическӧй гым-чардъяс да зэръяс — ставыс тайӧ зэв лёка действуйтліс воинъяс вылӧ.
Александрлы быть лои сетны бӧр мунӧм йылысь приказ.
Индлӧн ӧти приток вылын вӧлі стрӧитӧма ыджыд флот.
Сэтчӧ пуксьӧдісны войскалысь мыйтакӧ юкӧнсӧ; мукӧдъясыс мунісны ю пӧлӧныс.
Тадзи найӧ лэччисны Инд кузя устьеӧдзыс.
Сэсянь флотыс мӧдӧдчис Индийскӧй океанті рытыввылӧ, а войскаыс муніс суша вывті.
Выль эраӧдз 324 во заводитчигӧн войскаыс да флотыс ӧтлаасисны Тигр устьеын.
Тадзи помасис Александрлӧн асыввылӧ походыс, коді кыссис пӧшти дас во чӧж.
Александрлӧн кувсьӧм да сійӧ государстволӧн киссьӧм.
Индияысь воӧм бӧрын Александр заводитіс гӧтӧвитны выль поход, тайӧ пӧрйӧ рытыввылӧ.
Сійӧ кӧсйӧ вӧлі завоюйтны Средиземнӧй морелӧн рытыввыв юкӧнысь странаяс: Севернӧй Африкаӧс, Италияӧс, Испанияӧс.
Но походӧ мӧдӧдчытӧдз некымын лун водзджык Александр висьмис да кымынкӧ лун мысти кулі Вавилонын, кодӧс сійӧ вӧчис аслас государстволӧн столицаӧн (выль эраӧдз 323 во).
Александрлӧн державаыс, коді вӧлі нюжӧдчӧма Индсянь Дунайӧдз, вӧлі медся ыджыдӧн став на пӧвстысь, кодъяс вӧліны сыӧдз.
Но сійӧ эз вӧв крепыд.
Сэтчӧ пырлісны странаяс да областьяс, кодъяс абу вӧлі йитчӧмаӧсь торговляӧн.
Сэні олісны уна кыв вылын сёрнитысь народъяс да племяяс.
Налӧн культураыс да хозяйственнӧй олӧмыс сідзжӧ эз вӧв ӧткодь.
Александр кулӧм бӧрын сылӧн государствоыс киссис.
Александрлӧн полководецъяс босьтісны торъя странаяс, первойсӧ кыдзи правительяс.
Сэсся найӧ кутісны шуны асьнысӧ царьясӧн.
Тадзи Александрлӧн единӧй государствоыс торъяліс куим государство вылӧ: 1) греко-македонскӧй, кытчӧ пырӧны вӧлі Македония да Греция; 2) египетскӧй да 3) сирийскӧй, кытчӧ первойсӧ пырӧны вӧлі Александрлӧн унджык азиатскӧй владениеясыс.
Таысь кындзи, вӧліны ещӧ Малӧй Азияын посни государствояс.
Египетскӧй монархия.
Александр Македонскийлӧн держава киссьӧм бӧрын артмӧм государствоясын ёна паськаліс рабство, гырысь успехъяс шедӧдісны техника, ремеслӧяс, торговля, строительство.
Торйӧн озырӧн да вынаӧн вӧлі египетскӧй монархия *. Сэні веськӧдліс Птолемейяслӧн династия, Александр Македонскийлӧн полководецъяс пӧвстысь ӧтилӧн рӧд.
* Монархияӧн шусьӧ сэтшӧм правление, кор государствоын верховнӧй властьыс ӧти морт киын да вуджӧ наследство серти.
Странаӧн веськӧдлӧмын Птолемейяс мыджсьылісны рабовладелецъяс вылӧ, кодъяс пӧвстысь унджыкыс вӧліны Египетӧ воӧм грекъяс да македоняна.
Птолемейяслӧн вӧлі ыджыд войска, кытчӧ пырлісны мелкӧй земледелецъяс, кодъяс пӧлучайтлісны му наделъяс да та пыдди обязанӧсь вӧліны нуны военнӧй служба.
Уна лыда чиновникъяс чукӧрталісны зэв гырысь налогъяс Египетса олысьяссянь, кодъяс вӧліны бесправнӧйӧсь.
Зэв уна рабъяс уджалісны крупнӧй чиновникъяслӧн, знатьлӧн да жрецъяслӧн поместьеясын, уджалісны ткацкӧй мастерскӧйясын да вый вӧчанінъясын.
Птолемейяс киын вӧліны Египетын медбур муяс да уна мастерскӧйяс.
Мукӧд странаяскӧд Египетлӧн став торговляыс вӧлі царь киын.
Египетлӧн столицаӧн вӧлі Александрия.
Тайӧ вӧлі ыджыд кар, кӧні олысьяслӧн лыдыс (грекъяс, македоняна, египтяна да еврейяс) воӧ вӧлі 700 тысяча мортӧдз.
Александрия вӧлі йитчӧма мореяс да юяс кузя (Нил кузя) мирса уна странаяскӧд.
Быдласянь воӧны вӧлі сэтчӧ купечьяс.
Карса уличаясыс вӧліны веськыдӧсь да паськыдӧсь, кодъясӧс мичмӧдлісны зэв бур зданиеяс, садъяс, площадьяс да фонтанъяс.
Кык александрийскӧй гаваньсӧ вӧлі югдӧдӧ Фарос ді вылын сулалысь зэв ыджыд маяк.
Маякнас вӧлі джуджыд башня; башня йылас, купол улын, ӧзтывлісны сотчысь вещество.
Тайӧ маякыслысь югӧрсӧ мореті ветлысьяс аддзӧны вӧлі карсянь уна километр сайсянь.
Египетса столицаын медся замечательнӧй сооружениеӧн вӧлі Музей.
Сэні вӧлі зэв озыр библиотека, а библиотекаас — некымын сё тысяча рукописнӧй книга.
Музейын вӧлі чукӧртӧма унапӧлӧс коллекцияяс, вӧліны научнӧй занятиеяс нуӧдӧм вылӧ кабинетъяс, лекцияяс лыддьӧм вылӧ помещениеяс.
Музей бердын овлісны учёнӧйяс.
Александрияын наука зэв ёна развитчис.
Заключение.
Древньӧй Грецияын водзӧ развивайтчӧ рабовладельческӧй общество.
Татчӧ вайлісны бокысь уна рабъясӧс.
Лоисны рабскӧй мастерскӧйяс, кӧні вӧчавлісны вузалӧм вылӧ тӧваръяс.
Средиземнӧй, Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс дорын паськалӧ морскӧй торговля.
Налӧн берегъяс пӧлӧн грекъяс стрӧиталісны ассьыныс поселениеяссӧ (колонияяссӧ) да тӧргуйтлісны сэтчӧс олысьяскӧд.
Древньӧй Греция эз вӧв единӧй государствоӧн, сэтчӧ пырӧны вӧлі уна посни самостоятельнӧй кар-государствояс (полисъяс).
Найӧ ӧтувтчывлісны союзъясӧ сэтшӧм гырысь кар-государствояс веськӧдлӧм улын, кыдзи Спарта да Афины.
Выль эраӧдз IV нэмын заводитчӧ греческӧй кар-государствояслӧн упадок.
Найӧ веськалӧны Македония власть улӧ.
Александр Македонскийлӧн зэв ыджыд, но непрочнӧй державаыс торъявлӧ некымын гырысь рабовладельческӧй государство вылӧ.
Рабъяслӧн удж помысь греческӧй рабовладельческӧй государствоясын ёна кыптіс культура.
Древнегреческӧй культура вӧчис ыджыд влияние человечестволысь культура водзӧ развивайтӧм вылӧ.
ДРЕВНЬӦЙ РИМ
1. КЫДЗИ ЧУЖИС ДА КЫПТІС РИМСКӦЙ РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКА.
60 §. Древньӧй Италиялӧн природа да население.
Римскӧй государство лои Италияын, Апеннинскӧй полуостров вылын.
Сійӧ нюжӧдчӧма кузь полосаӧн рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ да пырӧ ылӧ мореӧ.
Лунвылас — ыджыд да плодороднӧй ді Сицилия, кодӧс торйӧдӧма векни проливӧн, рытыввылас — Сардиния да Корсика діяс.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм вылӧ Италияын условиеясыс вӧліны ёна бурджыкӧсь Грецияын дорысь.
Италияын климат бур, а По да Тибр юясын ваыс уна.
Италияса уна областьяс зэв плодороднӧйӧсь.
Сэні кӧдзлісны шобді, полба, анькытш, зӧр, садитлісны виноград, оливки, фруктӧвӧй пуяс.
Древньӧй Италияын, торйӧн нин лунвылас, вӧліны гырысь скӧтлы зэв бур пӧскӧтинаяс.
Дубӧвӧй рощаясын быдмисны гырысь порсь стадаяс.
Италияса ӧткымын областьяс вӧліны озырӧсь металлӧн: кӧртӧн, ыргӧнӧн, озысьӧн.
Апеннинскӧй гӧраясын, кодъяс кузь цепӧн нюжӧдчӧмаӧсь полуостровті войвывсянь лунвылӧ, перйылісны бур сорта строительнӧй из да мрамор.
Татшӧм ногӧн, аслас природнӧй озырлунъяс вӧсна Италия эз сэтшӧма, кыдзи Греция, нуждайтчы, медым вайны нянь, строевӧй вӧр, кучик да мукӧдпӧлӧс сырьё.
Ставсӧ, мый колӧ вӧлі овмӧслы, позис аддзыны самӧй Италияас.
Мореплавание развивайтӧм вылӧ жӧ условиеясыс Италияын вӧліны омӧльджыкӧсь Грецияын дорысь.
Апеннинскӧй полуостровлӧн асыввыв побережьеыс ньӧти абу удобнӧ плавайтӧм вылӧ: суднояслы сулавны тані пӧшти абуӧсь бухтаяс, а берегыс уналаті зэв алькӧс.
Лунвыв да рытыввыв побережьеыс та боксянь неуна бурджык, но и сэні бур бухтаяс вӧліны этша.
Мореплавание развивайтчӧмлы Италияын мешайтіс и сійӧ, мый сы гӧгӧр эз вӧвны діяс.
Сардинияӧдз да Корсикаӧдз вывті ылын, а Сицилия вӧлі кыдз быттьӧ Апеннинскӧй полуостровлӧн помыс.
Италия гӧгӧр посни діяс зэв этша.
Тайӧн Италия ёна торъялӧ Грецияысь, кодӧс, кыдзи ми тӧдам, кытшалӧмаӧсь зэв уна діяс.
Став тайӧ помкаяс вӧснаыс мукӧд странаяскӧд тӧргуйтӧм да культурнӧй йитӧдъяс Италияын вӧлі паськалӧма омӧльджыка Грецияын дорысь.
Италияын олӧны вӧлі уна племяяс, кодъяс торъявлісны ӧта-мӧдсьыныс кыв да культура серти.
Апеннинскӧй полуостровсянь войвылын, По ю долинаын, олісны галлъяслӧн племяяс.
Галлъяс воисны По долинаӧ Альпийскӧй гӧраяс сайсянь.
Сійӧ областьсӧ, кодӧс найӧ босьтісны, кутісны шуны Альпы таладорса Галлилӧн (Доальпийскӧй Галлияӧн).
Тайӧ Галлиясьыс римляна торйӧдӧны вӧлі Альпы мӧдарладорса Галлияӧс (Заальпийскӧй Галлияӧс) — ӧнія Францияӧс.
Тибр ю устьелань вӧлі плодороднӧй область Лаций, кӧні олісны латинъяслӧн племяяс.
Италияын олісны и мукӧд племяяс.
61 §. Кыдзи чужис Римскӧй рабовладельческӧй аристократическӧй республика.
Кыдзи чужис Рим.
Рим лоис Лацияын, моресянь неылын, Тибрлӧн шуйга берегвывса мылькъяс вылын.
Легенда серти, Рим кар заводитісны стрӧитны кык вок-двӧйни Ромул да Рем.
Найӧ вӧліны Энейлӧн, мифическӧй троянскӧй геройяс пӧвстысь ӧтилӧн, потомокъясӧн.
Эней спаситчӧма Трояӧс жуглігӧн да воӧма Италияӧ.
Сылӧн пиыс стрӧитӧма Лацияын Альба-Лонга кар.
Уна во мысти ӧти альбалонгскӧй правитель нывлӧн чужисны двӧйни.
Найӧ дедлӧн вокыс кӧсйис ачыс босьтны властьсӧ да прикажитіс двӧйнияссӧ шыбитны Тибрӧ.
Но вокъяс чудеснӧя спаситчӧмаӧсь: найӧс вердіс аслас йӧвнас энь кӧин, а сэсся найӧс аддзис царскӧй пастух.
Пастухыс босьтіс найӧс пиян пыдди да шуис ӧтисӧ Ромулӧн, мӧдсӧ Ремӧн.
Кор вокъяс быдмисны, найӧ виисны дедыслысь воксӧ, но Альба-Лонгаӧ асьныс эз кольччыны, а шуисны стрӧитны выль кар сійӧ местаӧ, кытысь найӧс аддзӧма пастух.
Карсӧ стрӧитігӧн вокъяс костын лыбӧма зык.
Зыксигас Ромул виӧма Ремӧс и карсӧ шуӧма аслас нимӧн (латинскӧй кыв вылын Рим шусьӧ «Рома»).
Римляна вӧлі лыддьӧны, мый Римсӧ заводитісны стрӧитны выль эраӧдз 753 воын, и тайӧ восяньыс нуӧдісны ассьыныс летосчислениесӧ.
Тайӧ легендасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым объяснитны Римлысь лоӧмсӧ да сылысь нимсӧ.
Кыдзи став древньӧй народъяс, римляна шулісны, мый карсӧ заводитісны стрӧитны мифическӧй йӧз.
Татшӧм мифическӧй йӧзнас вӧліны Ромул да Рем.
Збыльвылассӧ ми стӧча огӧ тӧдӧй, кор лоисны Рим местаын первойя поселениеяс да кодъяс вӧліны сэні первойя олысьяснас.
Римлӧн местаыс вӧлі зэв удобнӧй: сійӧ вӧлі ыджыд ю дорын, моресянь матын.
Римӧс, кодӧс стрӧитісны мылькъяс вылӧ, кокниа позис видзны врагъясысь: мылькъяс гӧгӧр вӧліны бужӧдъяс, найӧс кытшалісны нюръяс.
Моресянь Тибр кузя вӧлі торговӧй туй, кыті вайлісны сов, кодӧс перйылісны морскӧй ваысь.
Мылькъяс гӧгӧр вулканическӧй почваыс вӧлі плодороднӧй, сійӧ сетліс бур урожайяс.
Став тайӧ удобствояс вӧснаыс римскӧй мылькъяс вылын поселениеяс лоины выль эраӧдз X–IX нэмъясӧ на.
Кутшӧмкӧ кад чӧж вӧлі некымын самостоятельнӧй поселение, кодъяс выль эраӧдз VIII–VII нэмъясӧ ӧтлаасисны ӧтиӧ.
Тадзи лои Рим.
Древнейшӧй Римлӧн общественнӧй строй.
Патрицийяс.
Римса кӧреннӧй, важся олысьяссӧ шулісны патрицийясӧн.
Тадзи найӧс шулісны сы вӧсна, мый патрицийяс семьяын главнӧйыс вӧлі батьныс, латинскӧй кыв вылын — «патер».
Батьлӧн властьыс вӧлі зэв ыджыд: сійӧ вермис вузавны рабствоӧ да весиг казнитны аслас семьялысь членъясӧ.
Патрицийяслӧн, сідзкӧ, вӧлі родыс бать серти, либӧ патриархальнӧй.
Патрицийяслӧн первойсӧ му вылӧ частнӧй собственность эз вӧв.
Муыс вӧлі став общиналӧн да шусьыліс общественнӧй муӧн.
Тайӧ общиннӧй мусьыс быд патрицианскӧй семья пӧлучайтліс пӧльзуйтчӧм вылӧ кӧдза мулысь кутшӧмкӧ надел.
Быд семьялӧн собственностьын вӧлі сӧмын неыджыд приусадебнӧй участок (град йӧр, сад).
Видзьясӧн, вӧръясӧн, пӧскӧтинаясӧн владейтлісны ӧтвыв.
Но выль эраӧдз VI нэмын нин му участокъясыс, кодъяс вӧліны патрицийяслӧн собственностьын, кутісны содны, волісны 20 да унджык югерӧдз *.
* Югер — муяс мерайтӧм вылӧ римскӧй единица, ¼ га гӧгӧр.
Патрицийяслӧн родӧвӧй стройыс оліс дыр.
Став родыс вӧлі 300. Быд родын вӧлі некымын семья.
Родъяслӧн старейшинаяс составляйтлісны сенат, мӧдногӧн кӧ, старейшинаяслӧн сӧвет.
Патрицийяс чукӧртчывлісны собраниеяс вылӧ.
Тайӧ собраниеясыс решайтлісны медся важнӧй вопросъяс: бӧрйылісны вождьясӧс, объявляйтлісны войнаяс, заключайтлісны мир.
Римскӧй общинаӧн веськӧдліс рекс — общинаса вождь.
Сылысь властьсӧ ограничивайтлісны сенат да народнӧй собрание.
Властьыс вӧлі выборнӧй да эз сетсьыв наследство серти.
Рекс предводительствуйтліс патрицийяслӧн ополчениеӧн, вӧлі верховнӧй судьяӧн да жрецӧн.
Татшӧм ногӧн, воддза кадся патрицийяслӧн общественнӧй стройыс вӧлі сэтшӧм кодь жӧ, кутшӧм и грекъяслӧн древнейшӧй стройыс, кодӧс петкӧдлӧма «Илиадаын» да «Одиссеяын».
Плебейяс.
Римса мукӧд свободнӧй олысьяссӧ, кодъяс эз пырлыны патрицианскӧй общинаӧ, шулісны плебейясӧн.
Плебейяс вӧліны Римӧн завоюйтӧм Лацияса общинаясысь олысьясӧн, кодъяс дінӧ бӧрынджык ӧтлаасисны мукӧд каръясысь уна переселенецъяс.
Патрицийяс общинаӧ найӧс эз лэдзлыны.
Плебейяслӧн гражданскӧй правояс эз вӧвны: найӧ эз участвуйтлыны патрицийяслӧн собраниеяс вылын, эз служитлыны войскаын, найӧс эз лэдзлыны патрицийяслӧн религиознӧй обрядъяс вылӧ.
Патрицийяс да плебейяс костын гӧтрасьны оз вӧлі позь.
Плебейяслӧн эз вӧв сідзжӧ право пӧльзуйтчыны общественнӧй муӧн.
Кӧть плебейяслӧн эз вӧвны гражданскӧй правояс, но на пӧвстысь ӧткымынъяс озырмылісны.
Найӧ занимайтчылісны ремеслӧӧн, торговляӧн да ростовщичествоӧн *.
* Ростовщичество — ыджыд процент вылӧ деньга уджйӧзӧн сетӧм.
Римын зэв важӧнсянь нин вӧліны война вылын босьтӧм либӧ ньӧбӧм рабъяс-иностранецъяс.
Найӧс уджӧдісны медсясӧ гортса овмӧсын.
Но татшӧм рабъясыс вӧліны этша на.
Аристократическӧй республика образуйтӧм.
Медбӧръя рекс Тарквиний Гордый царствуйтіс ни сенаткӧд, ни народнӧй собраниекӧд лыддьысьтӧг.
Аслас насилиеясӧн сійӧ кыпӧдіс аслыс паныд ставсянь ненависть.
Выль эраӧдз VI нэм помын Римын кыптіс восстание.
Тарквиний Гордыйӧс да сылысь семьясӧ вӧтлісны.
Тарквинийӧс вӧтлӧм бӧрын патрицийяс шуисны не бӧрйыны сэсся вождьӧс, а веськӧдлӧмсӧ босьтны асланыс киӧ.
Вождьлысь властьсӧ вӧлі вежӧма кык консуллӧн властьӧн, кодъясӧс быд во бӧрйылісны народнӧй собрание вылын.
Консулъясӧн вермисны лоны сӧмын патрицийяс.
Найӧ назначайтлісны патрицийяс пӧвстысь жӧ судебнӧй делӧяс кузя аслыныс кык отсасьысьӧс.
Римын образуйтчӧм республика вӧлі аристократическӧй, патрицианскӧй республикаӧн.
Высшӧй должностнӧй йӧз вӧліны патрицийяс пӧвстысь, сенатӧ веськавлісны сӧмын патрицийяс.
Патрицийяслы паныд плебейяслӧн тыш.
Асланыс бесправнӧй положениенас плебейяс ёна кутісны недовольствуйтчыны.
Торйӧн нин лёкаліс плебейскӧй беднота.
Сійӧ страдайтіс этша му вӧсна да долгӧвӧй рабствоысь.
Неисправнӧй должникӧс кредитор вермис кутны гортас чеп йылын 60 лун чӧж.
Уджйӧзсӧ кӧ и та бӧрын оз ло мынтӧма, должниксӧ позьӧ вӧлі вузавны йӧз муӧ рабствоӧ либӧ весиг вины.
Но и озыр плебейяс эз вӧвны дӧвӧленӧсь.
Найӧ кӧсйисны шедӧдны патрицийяскӧд тыр равноправие: уджавны общественнӧй му вылын, лоны сенатын, узаконитны патрицийяскӧд гӧтрасьӧм.
Плебейяс волнуйтчисны да требуйтісны вежны порядокъяссӧ.
Народнӧй трибунъяс.
Выль эраӧдз V нэм первой джынйын асланыс упорнӧй тышӧн, кодъяс волісны восстаниеясӧдз, плебейяс шедӧдісны право бӧрйыны ассьыныс должностнӧй йӧзӧс, кодъяс вермисны эськӧ дорйыны найӧс патрицийяслӧн насилиеясысь.
Тайӧ плебейскӧй должностнӧй йӧзыслы сетісны народнӧй трибунъяслысь ним.
Вӧлі дас народнӧй трибун.
Плебейяс бӧрйылісны найӧс быд во асланыс собраниеяс вылын сӧмын плебейяс пӧвстысь.
Трибунъяс вермылісны дугӧдны консулъяслысь либӧ мукӧд должностнӧй йӧзлысь любӧй распоряжение (военнӧй приказъясысь кындзи).
Та вылӧ налы колӧ вӧлі сӧмын шуны «вето» кыв (мый лоӧ — «запрещайта»).
Но трибунъяс властьлӧн выныс вӧлі сӧмын Рим карын.
Народнӧй трибунъяслысь личностьӧс вӧлі объявитӧма неприкосновеннӧйӧн: быдӧнӧс, кодкӧ кӧ вӧчліс на вылын насилие, казнитлісны.
Трибунъяслы оз вӧлі позь петны кар сайӧ, найӧ долженӧсь вӧлі кутны ассьыныс керка ӧдзӧсъяссӧ восьсӧн быдса суткиясӧн.
Тайӧ вӧчсьыліс сы могысь, медым быд плебей любӧй кадӧ, лунын и войын, вермис корны налысь отсӧг.
Народнӧй трибунъяслӧн вӧлі кык отсасьысь, кодъясӧс бӧрйылісны плебейяс пӧвстысь жӧ.
Тыш мунӧ водзӧ.
Сійӧ, мый плебейяслӧн лоины асланыс должностнӧй лицояс, эз сувтӧд налысь тышсӧ.
Мӧдарӧ, ӧні найӧ кутісны нуӧдны тышсӧ организованнӧйджыка.
Выль эраӧдз IV нэм шӧрын плебейяс добитчисны сэтшӧм закон лэдзӧм, коді запрещайтліс озыр йӧзлы босьтны общественнӧй мулысь гырысь участокъяс.
Вӧлі сідзжӧ шуӧма, медым консулъяс пӧвстысь ӧтиӧс бӧрйисны плебейяс лыдысь.
Та бӧрын плебейяс вермисны веськавны и мукӧд высшӧй государственнӧй должностьясӧ.
Выль эраӧдз 326 воын плебейяслӧн давление улын Римын вӧлі отменитӧма долгӧвӧй рабство.
Медбӧрын, выль эраӧдз III нэм заводитчигӧн Римын кыптісны волнениеяс сы вӧсна, мый сенат да должностнӧй йӧз эз признавайтлыны плебейскӧй собраниеяслысь постановлениеяссӧ.
Сы могысь, медым лӧньӧдны народӧс, вӧлі примитӧма закон, код серти плебейскӧй собраниеяс вылын примитӧм решениеяс вӧліны обязательнӧйӧсь ставнас государстволы.
Плебейяслӧн победа.
Патрицийяслы паныд тыш нуӧдігӧн плебейяс унатор шедӧдісны.
Вӧлі бырӧдӧма народӧн ненавидитан долгӧвӧй рабство.
Плебейяс пӧлучитісны право пӧльзуйтчыны общественнӧй муӧн.
Уна гӧль гражданалы вӧлі сетӧма кыдзи собственность му наделъяс Римӧн босьтӧм Италияса областьясысь.
Медбӧрын, плебейяс завоюйтісны аслыныс патрицийяскӧд гражданскӧй равноправие.
Но высшӧй государственнӧй должностьясӧ да сенатӧ збыльысьсӧ вермисны веськавны сӧмын озыр плебейяс.
Римын выборнӧй государственнӧй должностьясын эз мынтысьлывны, и та вӧсна гӧль йӧз эз вермыны занимайтны найӧс.
Мыйкӧ дыра мысти Римын высшӧй должностьяс да сенаторъяслӧн местаяс лоины озыр патрицийяслӧн да плебейяслӧн неыджыд группа киын.
Торъялісны некымын дас озыр семьяяс, кодъяслысь членъяссӧ поколениеысь поколениеӧ бӧрйылісны высшӧй республиканскӧй должностьясӧ да сенатӧ.
Татшӧм ногӧн Римын патрицийяслӧн важся родӧвӧй знать пыдди лоис выль озыр служилӧй знать, кодъясӧс шулісны нобильясӧн, мӧдногӧн кӧ, знатнӧйясӧн.
Кӧть плебейяслӧн победа и эз сет властьсӧ народлы, но сійӧ век жӧ ворсіс ыджыд роль Римлӧн историяын.
Тайӧ победаыс бырӧдіс родӧвӧй стройлысь колясъяссӧ.
Помӧдз сложитчис Римскӧй рабовладельческӧй государство.
Долгӧвӧй рабство бырӧдӧм вӧсна рабовладелецъяс кутісны угнетайтны эз ассьыныс согражданасӧ, а бокысь вайӧм рабъясӧс.
62 §. Римскӧй республикалӧн устройство.
Сенат да народнӧй собрание.
Римын сенат вӧлі медся важнӧй государственнӧй учреждениеӧн.
Сэні вӧлі 300 морт.
Сенаторъясӧс назначайтлісны должностнӧй йӧз пӧвстысь, кодъяслӧн вӧлі тырӧма служитӧм вылӧ срокыс.
Сенат утверждайтліс народнӧй собраниеяслысь решениеяс, занимайтчыліс мукӧд государствояскӧд сношениеясӧн, ведайтліс военнӧй делӧӧн, государственнӧй финансъясӧн.
Сенатын властьыс вӧлі нобильяс киын.
Римын народнӧй собраниелӧн ыджыд власть эз вӧв.
Сылысь решениеяссӧ колӧ вӧлі утверждайтны сенатлы.
Вопросъяс обсуждайтны народнӧй собраниеын некутшӧма оз вӧлі позь.
Народнӧй собрание сӧмын гӧлӧсуйтліс сійӧ предложениеяс кузя, кодъясӧс сетліс собраниелӧн председатель.
Народнӧй собраниеын медсясӧ венлісны озыр да знатнӧй йӧз — нобильяс.
Должностнӧй йӧз.
Римскӧй республикаӧн веськӧдлісны кык консул.
Найӧс быд во бӧрйылісны народнӧй собраниеын.
Консулъяс командуйтлісны войскаӧн, дӧзьӧритлісны государствоын порядок бӧрся, председательствуйтлісны народнӧй собраниеясын да сенатын.
Консул водзвылын, кыдзи сылысь высшӧй власть петкӧдлысьяс, сулавлісны 12 ликтор (слуга), кодъяс кутісны кианыс кӧрталӧм ньӧр чукӧръяс.
Римлӧн стенаяс сайын кӧрталӧм ньӧр чукӧрас пуктывлісны чер.
Тайӧ вӧлі петкӧдлӧ, мый кар сайын консуллӧн вӧліны граждана олӧм вылын ограничиттӧм правояс.
А карас тайӧ правояссӧ вӧлі ограничитӧма народнӧй собраниеӧн.
Государстволы вывті ыджыд опасность кадӧ, кор колӧ вӧлі, медым став властьыс вӧлі ӧти морт киын, сенат примитліс диктаторӧс назначитӧм йылысь решение.
Сійӧс назначайтліс консул выдающӧйся граждана лыдысь.
Диктаторлӧн вӧлі ограничиттӧм власть, но квайт тӧлысьысь не унджык кад кежлӧ.
Сійӧс колльӧдлывлісны 24 ликтор.
Кӧрталӧм ньӧр чукӧрас найӧ пуктывлісны черсӧ не сӧмын карса стенаяс сайын, но и кар пытшкас.
63 §. Италияӧс Римӧн завоюйтӧм.
Римскӧй войска.
Римскӧй войска состоитӧ вӧлі легионъясысь.
Быд легионын вӧлі 4500 воин.
Унджыкыс сэні вӧлі сьӧкыда вооружитчӧм пехота.
Сыысь кындзи, легионӧ пырӧны вӧлі урчитӧм лыда кокниа вооружитчӧм воинъяс да всадникъяс.
Сьӧкыда вооружитчӧм воинъяслӧн вӧлі дженьыдик меч да кузь метательнӧй копьё.
Видзисны найӧ асьнысӧ панцырӧн, шлемӧн да ыджыд щитӧн.
Бой дырйи легион стрӧитчыліс куим линияӧ.
Первояс сулалісны том воинъяс, мӧдас — опытнӧйджык воинъяс, коймӧдас — медся опытнӧй да закалитчӧм воинъяс.
Коймӧд линияыс вӧлі резервӧн.
Быд боевӧй линияын вӧлі 10 торъя отряд, кодъяс шусьылісны манипулъясӧн.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдсьыныс торйӧн.
Легионлӧн тадзи стрӧитчӧмыс сетӧ вӧлі сылы сражениеын гырысь преимуществояс.
Сражениесӧ заводитліс пращьясӧн да дженьыд метательнӧй копьёясӧн (дротикъясӧн) кокниа вооружитчӧм пехота.
Сэсся пырліс первой линия.
Легионеръяс шыблавлісны противниклы ассьыныс сьӧкыд копьёнысӧ, а та бӧрын заводитлісны действуйтны мечьясӧн.
Кор первой линияыс слабмывліс, бойӧ пырліс мӧд линия, и сӧмын медся решительнӧй кадӧ — коймӧдыс.
Римскӧй войскаын применяйтлісны унапӧлӧс механическӧй приспособлениеяс.
На лыдын вӧліны орудиеяс (катапультаяс, балистаяс да мукӧд), кодъяс отсӧгӧн врагладорӧ шыблавлісны ньӧвъяс да изъяс.
Таранъясӧн, мӧдногӧн кӧ, чепъяс йылӧ ӧшӧдӧм сьӧкыд керъясӧн, воинъяс жуглісны неприятельскӧй каръяслысь стенаяссӧ.
Зэв гырысь штурмӧвӧй башняяссянь, кодъясӧс вайӧдлісны кытшалӧм кар стенаяс бердӧ, лыйлісны карса стенаяс дорйысьясӧс.
Римскӧй войскаын ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі укрепитӧм лагерлӧн.
Поход дырйи, кор сувтлӧны вӧлі войколӧн, воинъяс век стрӧитлісны лагерь.
Сы гӧгӧр кодйывлісны джуджыд рӧв да лэптылісны вал.
Быд войскӧвӧй часть занимайтліс сэні стрӧга индӧм места.
Сы вӧсна, мый лагерсӧ вӧлі ёна укрепитӧма, враг некор эз вермыв уськӧдчыны римляна вылӧ тӧдлытӧг.
Лагерсянь римляна вӧчавлісны нападениеяс, и сэтчӧ жӧ найӧ дзебсьылісны неудачаяс дырйи.
Галлъяслӧн нашествие.
Выль эраӧдз V нэмын По ю долинаӧ пырӧм бӧрын галлъяс уськӧдчисны Рим вылӧ (выль эраӧдз 390 воын).
Римскӧй войска паныдалісны найӧс карсянь неылын.
Галлъяс вӧліны зэв унаӧн, вооружитчӧмаӧсь ыджыд щитъясӧн да кузь мечьясӧн; воинственнӧя горзігтыр найӧ ӧти ударӧн венісны римлянаӧс.
Ловйӧн кольӧм воинъяс да Римса унджык олысьяс пышйисны кытчӧсюрӧ кар гӧгӧрыс.
Мӧд лунас галлъяс босьтісны эновтӧм карсӧ, дзикӧдз грабитісны сійӧс да сотісны, кольӧм олысьяссӧ виалісны.
Сӧмын воинъяслӧн неыджыд отряд да кымынкӧ сенаторъяс дзебсисны Капитолийскӧй мыльквывса крепостьӧ.
Галлъяс кӧсйылісны босьтны крепостьсӧ штурмӧн, но тайӧ эз удайтчы.
Сэки найӧ кытшалісны сійӧс.
Ӧтчыд пемыд войӧ, лёк поводдя дырйи, галлъяслӧн отряд заводитіс кайны Капитолий вылӧ.
Галлъяс кавшасисны сэтшӧм гусьӧн, мый не сӧмын часӧвӧйяс, но весиг сторожевӧй понъяс нинӧм эз кывны.
Сӧмын дзодзӧгъяс, кодъясӧс вӧлі посвятитӧма верховнӧй римскӧй богинялы да кодъяс олісны Капитолийскӧй храмын, кылісны галлъяслысь кавшасьӧм шысӧ да заводитісны горзыны.
Римляна уськӧдчисны врагъяс вылӧ да вӧтлісны став отрядсӧ пропастьӧ.
(Та вӧсна пондісны шуны: «Дзодзӧгъяс спаситісны Рим».)
Капитолий дыр сулаліс галлъяс кытшын; но кор римляна сетісны выкуп, галлъяс бӧр мунісны.
Бӧрынджык найӧ эз ӧтчыд на уськӧдчывны римскӧй область вылӧ, но Рим босьтны налы сэсся эз нин удайтчыв.
Галльскӧй погром бӧрын карсӧ вӧлі выльысь стрӧитӧма да ёна укрепитӧма крепыд стенаясӧн.
Пирркӧд война.
Италия лунвылын вӧліны уна греческӧй колонияяс.
На пӧвстысь медся ыджыдӧн вӧлі Тарент кар.
Тарентса олысьяс эз надейтчыны асланыс вынъясӧн справитчыны римлянакӧд и отсӧг вылӧ корисны Пиррӧс, Эпирса царӧс. (Эпир — Севернӧй Грециялӧн рытыввыв юкӧнын государство.)
Пирр вӧлі талантливӧй полководецӧн, коді мӧвпавліс вына держава создайтӧм йылысь.
Сійӧ окотапырысь примитіс тарентсаяслысь предложениесӧ, сы вӧсна мый надейтчыліс тайӧн кокниа завоюйтны Италияӧс.
Выль эраӧдз 280 вося тулысын неыджыд, но отборнӧй войскаӧн, кӧні вӧліны боевӧй слӧнъяс, Пирр чеччис Италияӧ.
Первой битва ас жӧ римлянаӧс вӧлі жугӧдӧма: найӧ первойысь паныдасьлісны македонскӧй фаланга стройкӧд да боевӧй слӧнъяскӧд.
Мӧд воас лои выль битва, коді муніс кык лун чӧж.
Пирр бара победитіс, но сійӧ сы мында воштіс, мый вӧсна сійӧ шуис: «Ещӧ ӧти татшӧм победа, и меным некодкӧд лоӧ бӧр мунны Эпирӧ!».
(Тасянь кутісны шуны: «Пиррлӧн победа».) Сэки царь босьтчыліс панны римлянакӧд мирнӧй сёрнитчӧмъяс, индыліс выгӧднӧй условиеяс.
Но сенат ӧткажитчис сёрнитчӧмъяссьыс, кытчӧдз врагыс сулалӧ на римскӧй территория вылын.
Война кыссис водзӧ, и коймӧд битваас римляна победитісны (выль эраӧдз 275 во).
Пиррлы быть лои позорӧн эновтны Италияӧс.
Пирр вылын победа бӧрын Римляна кокниа босьтісны Южнӧй Италиясӧ ставнас.
64 §. Пуническӧй войнаяс.
Карфаген.
Севернӧй Африкаын, море дорын, Сицилия весьтын вӧлі Карфаген кар.
Карфагенлӧн вӧліны плодороднӧй муяс.
Сылӧн торговӧй колонияясыс нюжалӧмаӧсь вӧлі векни полосаӧн Севернӧй Африкалӧн пӧшти став побережьеті, вӧлі разалӧмаӧсь Южнӧй Испанияын да Средиземнӧй морелӧн рытыввыв юкӧнса діяс вылын.
Сылы принадлежитліс Сицилиялӧн рытыввыв юкӧныс.
Карфаген вӧлі вына да озыр рабовладельческӧй республикаӧн.
Кӧть сэні и вӧлі народнӧй собрание, но сылӧн эз вӧв пӧшти некутшӧм власть.
Збыльвылассӧ Карфагенын властьыс вӧлі рабовладелецъяслӧн ичӧтик чукӧр киын: крупнӧй землевладелецъяс да озыр купечьяс киын.
Карфагенын вӧлі вына военнӧй да торговӧй флот.
Но сухопутнӧй войскаыс вӧлі этша.
Сэні вӧліны медсясӧ наёмникъяс.
Римляна шулісны карфагенянаӧс пуниецъясӧн.
Мӧд Пуническӧй война.
Италияӧ Ганнибаллӧн поход.
Средиземнӧй море вылын господствуйтӧм вӧсна Рим куимысь воюйтліс Карфагенкӧд.
Римлы медся сьӧкыдӧн да опаснӧйӧн вӧлі мӧд Пуническӧй война (выль эраӧдз 218–201 вояс).
Выль эраӧдз 218 вося тулысын том талантливӧй карфагенскӧй полководец Ганнибал ыджыд войскаӧн мӧдӧдчис Испаниясянь Италияӧ.
Сійӧ вуджис рытыввыв Альпы вомӧн да пырис По ю долинаӧ.
Гӧра вомӧн вуджигӧн карфагеняна воштісны уна йӧзӧс, вӧвъясӧс да боевӧй слӧнъясӧс.
Но тайӧ воштӧмъяссӧ мыйкӧ мында вӧлі вештӧма галлъясӧн, кодъясӧс таӧдз неуна водзджык пӧкӧритіс Рим да кодъяс ӧні сувтісны Ганнибал дор.
Ганнибаллӧн походыс римляналы вӧлі виччысьтӧмторйӧн, сы вӧсна мый найӧ чайтлісны, мый сійӧ оз лысьт вуджны Альпы вомӧн да пырны Италияӧ.
Карфагеняналы паныд ыстӧм войскасӧ вӧлі жугӧдӧма некымын сражениеын.
Но Ганнибал эз лысьт уськӧдчыны самӧй Рим кар вылас.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылӧн оз тырмы войскаыс, медым штурмӧн босьтны ыджыд да ёна укрепитӧм карсӧ.
Ганнибаллӧн планыс вӧлі мӧдджык: сійӧ кӧсйис бырӧдны противниклысь войскасӧ да добитчыны сійӧс, медым став италикъяс * ӧтдортчисны Римысь.
* Италикъяс — Римӧн пӧкӧритӧм Италияса олысьяс.
Канны дорын битва.
Ыджыд сражение лои Южнӧй Италияын, Канны кар дорын матын, выль эраӧдз 216 вося гожӧмын.
Лыд серти римляна вӧліны пӧшти кыкпӧв унджыкӧнӧсь карфагеняна дорысь, но налӧн конницаыс вӧлі слабджык.
Ганнибал стрӧитіс ассьыс войскасӧ сэтшӧм ногӧн, кодлӧн формаыс вӧлі тӧлысьджын кодь; сылысь выпуклӧй боксӧ вӧлі веськӧдӧма римляналань.
Шӧрас сійӧ сувтӧдіс слабджык пехотнӧй частьяс, а флангъясас — ассьыс медбур пехотасӧ да конницасӧ.
Римляна уськӧдчисны карфагеняналы шӧрас, кодъяс заводитісны отступайтны.
Тайӧ жӧ здукӧ пансис коннӧй частьяслӧн тыш, и ёна вынаджык карфагенскӧй конница жугӧдіс римскӧй конницаӧс.
Ганнибал мӧдӧдіс римскӧй пехоталӧн флангъясӧ ассьыс свежӧй отборнӧй войска, а карфагенскӧй конница пырис римляналы тылӧ.
Римскӧй пехота лои кытш пытшкын.
Первойсӧ римляна вӧчисны круг да босьтчылісны водзсасьны, но сэсся эз вермыны кутны карфагеняналысь зэв ён натисксӧ да гудрасисны.
Заводитчис найӧс массӧвӧя виалӧм.
Римляналӧн воштӧмъяс вӧліны ыджыдӧсь.
Виӧмаяс пӧвстын вӧліны ӧти консул, уна сенатор, кодъяс вӧліны войскаын, да пӧшти став военачальникъясыс.
Канны дорын битва бӧрын войналӧн мунӧм.
Канны дорын битва бӧрын Рим веськаліс сьӧкыд положениеӧ: сылысь войскасӧ вӧлі жугӧдӧма;
Ганнибал дор вуджис Южнӧй Италия пӧшти ставнас;
македонскӧй царь вӧчис Карфагенкӧд союз да заводитіс Римлы паныд война.
Но, зэв ыджыд успехъяс вылӧ видзӧдтӧг, Италияын Ганнибаллӧн положениеыс вӧлі сьӧкыд.
Римляна эз повзьыны да зэв энергичнӧя водзӧ нуӧдісны тышсӧ.
Кӧть Южнӧй Италиялӧн тӧдчымӧнъя юкӧныс и торъяліс наысь, но Ганнибаллы пӧльзаыс таысь вӧлі этша: торъялӧм племяяс полісны римлянаысь да пӧшти эз сетны сылы содтӧд йӧзсӧ.
А ӧстальнӧй Италияыс вӧлі вернӧйӧн римляналы, и римскӧй правительство чукӧртіс сэтысь выль легионъясӧс Канны дорын пӧгибнитӧмъяс пыдди.
Ганнибал надейтчыліс, мый Африкасянь воас отсӧг.
Но карфагенскӧй рабовладелецъяс полісны асланыс полководецысь: найӧ чайтісны, мый Рим вылын победа шедӧдӧм бӧрын сійӧ босьтас Карфагенын власть.
Та вӧсна карфагенскӧй правительство зэв скупа отсаліс Ганнибаллы.
15 во чӧж на кыссис войнаыс.
Победаяс вылӧ видзӧдтӧг Ганнибаллӧн вынъясыс чинісны, а Римлӧн вынъясыс содісны.
Римляналы удайтчис бӧр босьтны Южнӧй Италияса вель уна каръяс.
Македония нинӧмӧн эз вермы отсавны Ганнибаллы, сы вӧсна мый сы вылӧ уськӧдчисны грекъяс.
Ганнибаллӧн коли медбӧръя надея Испания вылӧ.
Кор Ганнибал мӧдӧдчис сысянь Италияӧ, сійӧ колис сэтчӧ ассьыс воксӧ — Гасдрубалӧс.
Выль эраӧдз 208 воын Гасдрубал мӧдӧдчис войскаӧн вокыслы отсӧг вылӧ сійӧ жӧ туйӧд, кыті муніс Ганнибал.
Но римляна встретитісны сійӧс Италияын, эз лэдзны ӧтлаасьны Ганнибалкӧд.
Гасдрубал пӧгибнитіс битваын, а войскасӧ сылысь вӧлі бырӧдӧма.
Та бӧрын римляна весалісны Испанияӧс карфагенскӧй войскалӧн колясъясысь.
Карфагенлӧн поражение.
Ӧні римляна вуджӧдісны войнасӧ Африкаӧ.
Римскӧй войска, том способнӧй полководец Сципион веськӧдлӧм улын, чеччисны Севернӧй Африкаӧ Карфагенсянь неылӧ.
Повзьӧм карфагенскӧй правительство корис Италияысь Ганнибалӧс.
Выль эраӧдз 202 воын Зама кар дорын, Карфагенсянь лунвылын, лоис мӧд Пуническӧй войналӧн медбӧръя битва.
Тайӧ пӧрйӧ Ганнибалӧс вӧлі победитӧма.
Мӧд вонас карфагенскӧй правительство кырымаліс мирлысь сьӧкыд условиеяс.
Карфагенлы вӧлі кольӧма сӧмын Африкаысь неыджыд владениеяс; став мукӧд муяссӧ сійӧ воштіс.
Карфаген должен вӧлі мынтыны Римлы 50 во чӧж ыджыд контрибуция *, сетны ассьыс боевӧй слӧнъяссӧ да флотсӧ.
* Контрибуцияӧн шусьӧ сы мында деньга, кодӧс победитӧм государство мынтӧ победитысьлы.
Карфагенкӧд Римлӧн война вӧлі кыкнанладорсяньыс захватническӧйӧн.
Тайӧ вӧлі война выль территорияяс мырддьӧм вӧсна, рабъясӧс босьтӧм вӧсна, колонияяс вылын господствуйтӧм вӧсна.
Карфагенӧс разрушитӧм.
Война бӧрын Карфаген ӧдйӧкодь бӧр сувтіс кок йылас.
Выльысь паськалісны сылӧн торговля да торйӧн нин му вӧдитӧм.
Римскӧй рабовладелецъяс сюся следитісны Карфагенлӧн кыптӧм бӧрся.
Выль эраӧдз 149 воын римскӧй правительство, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый быттьӧкӧ Карфаген нарушитіс мирнӧй договорлысь условиеяс, объявитіс сылы война.
Заводитчис коймӧд Пуническӧй война.
Римскӧй войска чеччисны Африкаӧ да предъявитісны карфагенскӧй правительстволы зэв чорыд требование: карфагеняна асьныс долженӧсь жуглыны ассьыныс карсӧ да овмӧдчыны выль местаын, моресянь ылын.
Тайӧ требованиеыс кыпӧдіс Карфагенын ыджыд скӧрлун.
Шуӧма вӧлі водзсасьны медбӧръя вир войтӧдз.
Кор римляна тэрмасьтӧг чукӧртісны Карфаген дорӧ войскасӧ, сэк кості Карфаген бура лӧсьӧдчис осада кежлӧ.
Римляна аддзисны ас водзсьыныс джуджыд башняяса неприступнӧй стенаяс.
Став олысьясыс вӧлі вооружитчӧмаӧсь.
Карас вӧлі вайӧма уна продовольствие.
Куим во чӧж кыссис Карфагенӧс осадитӧм.
Сӧмын сэки, кор сійӧс дорйысьяс слабмисны тшыгъялӧм вӧсна, римляналы удайтчис пырны карас.
Но и та бӧрын квайт лун чӧж на мунісны уличаяс вылын зэв чорыд бойяс: римляналы ковмис приступӧн босьтны быд керка.
Карфагенса ловйӧн кольысь олысьяссӧ вузалісны рабствоӧ.
Карсӧ дзикӧдз вӧлі разрушитӧма.
Карфагенскӧй областьсӧ вӧчисны провинцияӧн *, кодӧс кутісны шуны Африкаӧн.
Карфагенса рабовладелецъяслӧн озыр имениеясыс веськалісны римскӧй сенаторъяслы.
* Провинцияясӧн Римын шулісны завоюйтӧм областьяс, кодъяс вӧліны Италияысь бокын да кодъясӧн веськӧдлісны римскӧй наместникъяс.
Средиземнӧй море вылын Римлӧн господство.
Выль эраӧдз III да II нэмъясын зэв уна войнаяс нуӧдӧмӧн римляна босьтісны Испаниялысь ыджыдджык юкӧнсӧ, Севернӧй Африкалысь юкӧн, Балканскӧй полуостров да Средиземнӧй мореса уна діяс.
Став тайӧ войнаясыс вӧліны захватническӧй, грабительскӧй войнаясӧн.
Найӧ вӧліны выгӧднӧйӧсь сӧмын крупнӧй римскӧй рабовладелецъяслы: озыр землевладелецъяслы, ростовщикъяслы да тӧргӧвечьяслы.
Крестьяна, ремесленникъяс, мелкӧй тӧргӧвечьяс нинӧм наысь эз пӧлучитны.
65 §. Римын рабовладение паськалӧм.
Рабстволӧн источникъяс.
Выль эраӧдз III да II нэмъясса грабительскӧй войнаяслӧн медся важнӧй результатъясысь ӧтиӧн вӧлі сійӧ, мый ёна паськаліс Италияын рабскӧй труд.
Римын рабстволӧн главнӧй источникнас вӧліны войнаяс.
Кутшӧмкӧ страна завоюйтӧм бӧрын сылӧн олысьяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ римляна вӧчлісны рабъясӧн.
Например, Карфагенӧс разрушитӧм бӧрын найӧ вӧчисны рабъясӧн 50 тысяча военнопленнӧйӧс.
Унаысь пленнӧйясӧс вузавлісны сэні жӧ места вылас работорговецъяслы, кодъяс вӧтчылісны войска бӧрся.
Мӧд источникӧн, коді сетліс рабъясӧс, вӧлі пиратство.
Выль эраӧдз II да I нэмъясын Средиземнӧй море вылын зэв ёна паськалісны морскӧй рӧзбойяс.
Пиратъяслӧн вӧліны укрепитӧм пунктъяс Малӧй Азияса лунвыв побережьеын, Крит ді вылын да мукӧдлаын.
Пиратъяс ӧтувтчавлісны союзъясӧ.
Уна сё пиратскӧй суднояс ветлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ Средиземнӧй мореті.
Морскӧй рӧзбойникъяс сэтшӧма вельмылісны, мый найӧ весиг уськӧдчывлісны Италия берегъяс вылӧ.
Босьтӧм олысьяссӧ найӧ вузавлісны рабствоӧ.
Рабстволӧн коймӧд источникӧн вӧлі уджйӧзасьӧм.
Кӧть долгӧвӧй рабствоӧ римскӧй гражданалы бырӧдӧма вӧлі выль эраӧдз IV нэмын на, но сійӧ ставнас кольліс провинцияясса олысьяслы.
Найӧ долженӧсь вӧлі мынтыны Римлы асланыс доходъяслысь дасӧд юкӧнсӧ.
Найӧс рӧзӧриталісны римскӧй наместникъяс да налӧн чиновникъяс, и та вӧсна провинцияясса олысьяслӧн некор эз вӧв деньгаыс.
Унаӧн на пӧвстысь босьтлісны деньгасӧ ростовщикъяслысь, а уджйӧзсӧ вештыны эз вермывны; та вӧсна найӧ веськавлісны рабствоӧ.
Ӧткымын провинцияясын та вӧсна ёна чиніс свободнӧй олысьяслӧн лыдыс.
Рабъясӧс вузавлісны рынокъяс вылын, кыдзи быд тӧвар, кыдзи уджалан орудие.
Римляна шулісны, мый уджалан орудиеяс овлӧны немӧйяс (телегаяс), баксысьяс (ӧшъяс) да сёрнитысьяс (рабъяс).
Пӧшти быд карын рынок вылын вӧлі торйӧдӧма места, кӧні позьӧ вӧлі ньӧбны рабъясӧс.
Торйӧн нин ыджыд рабскӧй рынок вӧлі Делос ді вылын.
Татчӧ волісны работорговецъяс Римскӧй республикалӧн став пельӧсъяссянь.
Быд лун тані вузавлісны уна тысяча рабъясӧс, кодъясӧс сэсся нулісны став римскӧй владениеясӧ.
Вузалӧм вылӧ петкӧдӧм рабъяслӧн вӧліны асланыс пасъяс: кокъяснысӧ мавтӧма мелӧн, юр выланыс шерстянӧй колпак либӧ венок.
Мукӧддырйи раблы сьыліас ӧшӧдлісны пӧвтор, кытчӧ вӧлі гижӧма ньӧбасьысьлы став колана сведениеяссӧ: раблысь происхождениесӧ, сылысь арлыдсӧ, мый сійӧ кужӧ вӧчны.
Вузасьысь кӧ эз висьтав ньӧбасьысьлы раблысь кутшӧмкӧ тырмытӧмтор, ньӧбасьысь вермӧ вӧлі суд пыр бӧр корны сыысь мынтӧм деньгасӧ.
Сы вӧсна, мый Римскӧй республикаын рабъясыс вӧлі зэв уна, донъясыс на вылӧ вӧліны ичӧтӧсь.
Торйӧн нин рабъяс вылӧ донъясыс усьлісны ыджыд война бӧрын, восстание пӧдтӧм либӧ ыджыд пиратскӧй набег бӧрын.
Ичӧт донъяс вӧсна овмӧсын позьӧ вӧлі кутны уна рабъясӧс.
Кӧні уджӧдісны рабъясӧс.
Рабъяслӧн трудыс Римын ёнджыка вӧлі паськалӧма Грецияын дорысь.
Италия вӧлі землевладельческӧй странаӧн, и рабъясӧс паськыда уджӧдісны видз-му овмӧсын.
Италияын да Сицилияын вӧліны римскӧй рабовладелецъяслӧн гырысь имениеяс, кодъяс шусьылісны латифундияясӧн.
Ӧтиясын кӧдзлісны нянь, мукӧдъясын вӧдитлісны оливки, овощи, виноград да мукӧд фрукты.
Южнӧй Италияын да Сицилияын вӧліны скӧт видзан гырысь овмӧсъяс.
Латифундияясын главнӧй уджалан выннас вӧліны рабъяс.
Сӧмын нянь вундан кадӧ либӧ оливки да виноград чукӧртан кадӧ рабъяс дінӧ содтӧд медавлісны мутӧм либӧ этша муа крестьяна пӧвстысь батракъясӧс.
Сельскохозяйственнӧй орудиеяссӧ вӧчлісны кӧртысь.
Тайӧ вӧліны чарлаяс, косаяс, вилаяс, агасъяс, плугъяс.
Виноград да оливки пыдзралӧм вылӧ применяйтлісны аслыспӧлӧс прессъяс.
Рабъясӧс паськыда уджӧдісны горнӧй делӧын.
Рудникъяс да из перъянінъяс вӧліны государство киын.
Найӧс участокъясӧн сетлісны арендаторъяслы, кодъяс разрабатывайтлісны найӧс асланыс либӧ меда рабъяс отсӧгӧн.
Испанияын эзысь перъян рудникъясын вӧлі 40 тысяча кымын раб.
Лун и вой рабъяс уджалісны мупытшса васӧд шахтаясын, пемыдінын да свежӧй воздухтӧг.
Чукӧрӧн кулалісны найӧ вывті сьӧкыд уджысь да надсмотрщикъяслӧн кучкалӧмъясысь.
Рабовладелецъяс эз жалитлыны ассьыныс рабъяссӧ, кӧть найӧ вайлісны налы зэв ыджыд доходъяс: ӧд кулӧм рабӧс кокниа позьӧ вӧлі вежны выльӧн!
Быд озыр римлянинлысь керкасӧ обслуживайтлісны уна сё рабъяс.
Тані вӧліны сапожникъяс, каменщикъяс, пӧваръяс, стӧрӧжъяс, дӧра кыысьяс, пӧсуда мыськысьяс, телохранительяс, парикмахеръяс, переписчикъяс, музыкантъяс, актёръяс, учительяс — ӧти кывйӧн кӧ, став специальностя йӧз.
Ӧтияс на пӧвстысь служитісны господинлӧн гортса овмӧсас; мукӧдъясӧс сійӧ лэдзліс бокӧ, медым найӧ восьтісны ремесленнӧй мастерскӧй либӧ лавка, таысь найӧ долженӧсь вӧлі быд тӧлысьӧ мынтыны господинлы урчитӧм сумма вылӧ деньга; коймӧдъясӧс сетліс медӧн мукӧд рабовладелецъяслы.
Государственнӧй рабъяс.
Римын уна рабъяс вӧліны государство киын.
Государственнӧй рабъясӧс используйтлісны общественнӧй уджъяс вылын — водопроводъяс да общественнӧй зданиеяс стрӧитӧм вылын, туйяс вӧчӧм вылын.
Государственнӧй рабъяс занимайтлісны сідзжӧ низшӧй государственнӧй да общественнӧй должностьяс: храмъясын прислужникъяс, рассыльнӧйяс, тюрьмаса надзирательяс, палачьяс.
Рабъяс-гладиаторъяс.
Рабъяслысь аслыспӧлӧс разряд составляйтлісны гладиаторъяс.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъясӧс мырдӧн тшӧктывлісны весь олысь йӧзлы тешитчӧм вылӧ тышкасьны ӧта-мӧдныскӧд либӧ дикӧй зверьяскӧд амфитеатръяс * арена вылын.
Гладиаторъяссӧ бӧрйылісны медся ён да повтӧм рабъяс пӧвстысь — военнопленнӧйяс либӧ виӧм вылӧ судитӧм преступникъяс пӧвстысь.
Озыр римляна мукӧддырйи сетлісны гладиаторъясӧ асланыс рабъяслысь мыйтакӧ юкӧнсӧ.
Гладиаторъяслӧн собственникъяс петкӧдлісны найӧс арена вылӧ, кор вӧчавлісны ворсӧмъяссӧ асланыс щӧт вылӧ, либӧ сетавлісны меда удж вылӧ мукӧд йӧзлы.
Уна озыр йӧз кутӧны вӧлі гладиаторъясӧс кыдзи ассьыныс личнӧй охрана.
* Амфитеатр — аслыспӧлӧс цирк, кӧні петкӧдлісны гладиаторъяслысь тыш да зверьяскӧд тышкасьӧм.
Гладиаторъясӧс велӧдлісны торъя школаясын, кодъяс вӧліны Италияын эз этша.
Видзлісны найӧс иган сайын, охрана улын, чорыда накажитлісны ичӧтик проступокысь.
Торйӧн тӧдсаӧсь вӧліны гладиаторскӧй школаяс Капуя карын.
Вооружение да бой нуӧдан способ серти гладиаторъяс юксьылісны татшӧм разрядъяс вылӧ: подаяс, вӧвъяс вылын, мечӧн, кинжалӧн, сетьӧн, трезубецӧн вооружитчӧмъяс.
Тышкасисны ёнджыкасӧ параясӧн, но кодсюрӧ вӧчавлісны настӧящӧй сражениеяс, а ёна сёрӧнджык — весиг морскӧй битваяс.
Рабъяслӧн положение.
Римын рабъяслӧн положениеыс вӧлі ещӧ нин сьӧкыд Грецияын дорысь.
Римын рабовладелец эз кывкут ассьыс рабсӧ виӧмысь.
Тибр ю вылын вӧлі ді, кодӧс вӧлі посвятитӧма медицина енлы.
Рабовладелецъяс нулісны сэтчӧ сьӧкыда висьысь рабъясӧс да кольлісны найӧс кувны некутшӧм отсӧг сеттӧг.
Римын вӧлі ӧти озыр рабовладелец, коді накажитӧм могысь шыблавліс ловъя рабъяссӧ хищнӧй черияслы, кодъясӧс сійӧ видзӧ вӧлі аслас прудъясын.
Господинлӧн тшӧктӧм серти рабъясӧс позьӧ вӧлі мӧдӧдны амфитеатр арена вылӧ, медым чашйисны найӧс дикӧй зверьяс.
Римын рабъяскӧд татшӧм лёкысь обращайтчӧмыс вӧлі сы вӧсна, мый рабъясыс вӧліны зэв уна да донтӧмӧсь.
Рабовладелецъяс лыддьылісны, мый налы абу выгӧднӧ небыда обращайтчыны рабъяскӧд, видзны налысь здоровьесӧ, налысь вынсӧ.
Ёна прӧстӧджык да донтӧмджык вӧлі ньӧбны выль рабӧс сы пыдди, коді пӧгибайтліс вывті сьӧкыд уджысь, висьӧмъясысь либӧ зэв чорыда обращайтчӧмысь.
Но римскӧй рабовладелецъяс полісны асланыс рабъясысь, кодъяс Италияын да ӧткымын провинцияясын вӧліны унджыкӧнӧсь свободнӧйяс дорысь.
Рабъяс кыпӧдлісны налы паныд восстаниеяс.
66 §. Сицилияын рабъяслӧн восстание.
Восстаниелӧн помкаяс.
Рабъяслӧн первой ыджыд восстание вӧлі Сицилияын (выль эраӧдз 138–132 вояс).
Тайӧ ді вылас почваыс вӧлі плодороднӧй, климатыс шоныд.
Сэні вӧліны вывті уна рабъяс.
Обращайтчылісны накӧд вывті лёкысь.
Ӧткымын сицилийскӧй рабовладелецъяс пӧшти эз вердлыны да эз пасьтӧдлыны ассьыныс рабъяссӧ.
Восстание заводитчӧм.
Сицилийскӧй рабовладелецъяс пӧвстын медся нин жестокӧйӧн вӧлі Дамофил, коді овліс Энна карын (карыс вӧлі самӧй ді шӧрас).
Кар саяс вӧлі сылӧн озыр имение.
Дамофиллӧн рабъяс, кодъяс воисны отчаяниеӧдз асланыс господинлӧн да сійӧ гӧтырыслӧн жестокость вӧсна, заводитісны волывлыны гуся собраниеяс вылӧ.
Найӧ сёрнитчылісны сы йылысь, кыдз эськӧ налы мездысьны асланыс сьӧкыд олӧмысь.
Дамофиллӧн рабъяс кыскисны асладораныс и мукӧд рабъясӧс, сиктса и карса рабъясӧс.
Карса рабъяс пӧвстын Эннаын вӧлі Евн нима раб.
Сійӧ пӧльзуйтчыліс ыджыд влияниеӧн аслас ёртъяс пӧвстын, кодъяс век волӧны вӧлі сы дінӧ сӧветъясла.
Сійӧ и сетіс восстание вылӧ сигналсӧ.
Восстаниесӧ заводитісны Дамофиллӧн 400 сиктса раб.
Войын, Евн веськӧдлӧм улын, найӧ пырисны карӧ.
На дінӧ пырысь-пыр жӧ ӧтлаасисны мукӧд рабъяс.
Найӧ заводитісны виавны рабовладелецъясӧс.
Рабъяслӧн победа да власть организуйтӧм.
Энна босьтӧм да рабовладелецъяскӧд расправитчӧм бӧрын восставшӧйяс чукӧртчисны карса театрӧ.
Найӧ бӧрйисны Евнӧс вождьӧн.
Сы бердын вӧлі организуйтӧма сӧвет, кытчӧ сійӧ индіс медся повтӧм да тӧлка рабъясӧс.
Некымын лунӧн вӧлі создайтӧма 6 тысяча мортысь войска.
Войскаыс жугӧдіс римскӧй отрядъясӧс, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма Эннаӧс пӧдтӧм вылӧ.
Тайӧ жӧ кадӧ Сицилиялӧн рытыв-лунвыв юкӧнын кыпаліс мӧд восстание.
Сійӧн веськӧдліс Малӧй Азияысь раб Клеон.
Сійӧ чукӧртіс 5 тысяча мортысь войска да ас вӧлясьыс ӧтувтчис Евнкӧд кыдзи сылӧн отсасьысь да полководец.
Ӧтувъя вынӧн восставшӧйяс жугӧдісны ыджыд римскӧй войскаӧс.
Восставшӧй рабъяслӧн лыдыс воис 200 тысячаӧдз; найӧ босьтісны ділӧн шӧр да асыввыв юкӧнсьыс пӧшти став каръяссӧ.
Сійӧ районъясын, кӧні восстаниеыс победитіс, рабовладельческӧй латифундияяссӧ вӧлі бырӧдӧма.
Но рабъяс эз жуглыны посни овмӧсъяс да эз вӧрӧдны му вӧдитысьясӧс, кодъяс водзӧ мирнӧя занимайтчисны асланыс уджӧн.
Восстание пӧдтӧм.
Восставшӧйяс некымынысь жугӧдлісны римскӧй войскаӧс.
Римын кутісны ёна беспокоитчыны, сы вӧсна мый сицилийскӧй восстание лоис сигналӧн Римскӧй республикаса мукӧд местаясын рабъяслӧн кыпӧдчӧм вылӧ.
Сицилияӧ вӧлі мӧдӧдӧма гырысь военнӧй вынъяс.
Римляна осадитісны Эннаӧс.
Рабъяс водзсасисны вывті мужественнӧя.
Рабъяслысь столицасӧ штурмӧн босьтны эз вермыны.
Сэки римляна кытшалісны карсӧ ставнас да вайӧдісны сэтчӧс йӧзсӧ зэв ёна тшыгъялӧмӧдз.
Неыджыд отрядкӧд Клеон вӧчліс вылазка, но уси геройскӧя тышкасигӧн.
Евнӧс римляна босьтісны ловйӧн да виисны тюрьмаын.
Энна босьтӧм бӧрын римскӧй войска виалісны став дісьыс ловйӧн кольысь восставшӧйяссӧ.
Рабъяслысь первой ыджыд восстание вӧлі пӧдтӧма.
Рабовладельческӧй Рим вӧлі зэв на вына.
67 §. Италийскӧй крестьяналӧн движение.
Италийскӧй крестьяналӧн рӧзӧритчӧм.
Сэки, кор муніс рабъяслӧн сицилийскӧй восстание, Италияын заводитчис ыджыд крестьянскӧй движение.
Крестьянскӧй овмӧс переживайтіс сьӧкыд кад.
Выль эраӧдз II нэмын Италияын лоины гырысь рабовладельческӧй овмӧсъяс (латифундияяс).
Крестьянинлы вӧлі сьӧкыд водзсасьны крупнӧй рабовладелецлы паныд.
Мелкӧй земледелецъяс рӧзӧритчалісны да вӧйлісны уджйӧзӧ.
Кӧть найӧс ӧні оз позь вӧлі, кыдзи войдӧр, вӧчны рабъясӧн, но позьӧ вӧлі уджйӧз вӧснаыс вӧтлыны му вывсьыс, мый и вӧчлісны ростовщикъяс.
Кузя кыссьысь войнаяс вӧсна земледелецъяс эз вермыны уджавны.
Налӧн овмӧсъясыс киссисны, а асьныс найӧ вунӧдалісны трудӧвӧй олӧмсӧ, велалісны овны воинлӧн жалӧванье вылӧ да военнӧй добыча вылӧ.
Гортаныс воӧм бӧрын крестьяна эновталісны ассьыныс рӧзӧритчӧм овмӧссӧ да муналісны каръясӧ.
Сэні найӧ олісны случайнӧй нажӧтка помысь да озыръяслӧн подачкаяс вылын.
Римын озыр йӧз тратитлісны уна средствояс, медым кыскыны асладораныс народнӧй собраниеын гӧлӧсъяс: вӧчавлісны народлы дарӧвӧй угощениеяс, зэв лӧсьыд зрелищеяс, сетавлісны деньга.
Татшӧм ногӧн, сиктӧ кольлісны зэв этшаӧн, а коді и кольліс, найӧ олісны тшыг нисьӧ пӧт.
Земельнӧй реформалӧн коланлун.
Медым бурмӧдны крестьяналысь положениесӧ, колӧ вӧлі сетны налы му.
Таӧ стремитчылісны не сӧмын асьныс крестьяна.
Весиг нобилитетса ӧткымын представительяс лыддьылісны коланаӧн нуӧдны земельнӧй реформа.
Римскӧй войскаӧ босьтлісны медсясӧ крестьянаӧс.
Та вӧсна налӧн рӧзӧритчӧмыс да свободнӧй труд рабскӧйӧн вежӧм слабмӧдӧ вӧлі Римлысь военнӧй вынсӧ.
Таысь кындзи, Сицилияын рабъяслӧн восстание петкӧдліс, кутшӧм опаснӧйӧн рабовладелецъяслы вермӧ лоны рабъяслӧн ӧтлаӧ чукӧртчӧм.
Со мый вӧсна правящӧй классысь медся дальновиднӧй йӧзыс гӧгӧрволісны, мый колӧ могмӧдны крестьяналысь требованиеяссӧ да сетны налы му.
Крестьяналы му позьӧ вӧлі сетны сэки, босьтны кӧ крупнӧй собственникъяслысь наӧн захватитӧм государственнӧй муяссӧ да сетавны найӧс этша муа да мутӧм крестьяналы.
Гракх вокъяс.
Земельнӧй реформа босьтчылісны нуӧдны Гракх вокъяс.
Кӧть найӧ вӧліны и знатнӧй рӧдысь, но народлы вӧліны тӧдсаӧсь асланыс демократическӧй взглядъяснас.
Ыджыдджык воксӧ, Тиберийӧс, бӧрйисны выль эраӧдз 133-ӧд во кежлӧ народнӧй трибунӧн.
Бӧрйысьӧмъяс дырйи став Италия пасьта кыпавлісны бедноталӧн волнениеяс.
Керка стенъясын вӧліны уна гижӧдъяс, кодъяс чуксавлісны мырддьыны озыръяслысь государственнӧй муяссӧ да сетавны найӧс гӧльяслы.
Тиберийлӧн законопроект.
Трибунлысь должность пӧлучитӧм бӧрын Тиберий сувтӧдіс народнӧй собрание водзӧ земельнӧй законлысь проект.
Тайӧ закон сертиыс ӧти семьялӧн вӧлі право вӧдитны государственнӧй му 1000 югерысь не унджык (250 га гӧгӧр).
Таысь унджык став лишалысь площадьсӧ быть колӧ вӧлі бӧр сетны государстволы.
Тайӧ муяссӧ колӧ вӧлі юклыны посни участокъяс вылӧ да сетавны гӧля олысь гражданалы, но вузавлыны найӧс гражданалӧн право эз вӧв.
Земельнӧй реформа нуӧдӧм могысь бӧрйыссьӧ особӧй комиссия.
Законопроектлы паныд тыш да сійӧс утвердитӧм.
Кӧть ӧткымын нобильяс и сулалісны законопроект дор, но найӧ вӧліны этшаӧн.
Унджык знатьыс, кодъяс киын вӧліны общественнӧй муяслӧн зэв гырысь участокъяс, чорыда сувтісны быдсяма земельнӧй реформалы паныд.
Народнӧй трибунъяс пӧвстысь ӧти, Марк Октавий, озыр землевладелец, пуктіс законопроект вылас «вето».
Сэки народнӧй собрание шуис лишитны Марк Октавийӧс народнӧй трибун званиеысь, кыдзи мортӧс, коді мунӧ народлы паныд.
Та бӧрын законопроектсӧ вӧлі утвердитӧма.
Реформа нуӧдӧм кузя комиссияӧ бӧрйисны асьсӧ Тиберийӧс да сылысь ичӧтджык воксӧ — Гайӧс.
Земельнӧй реформа нуӧдӧм.
Кор земельнӧй комиссия босьтчис уджӧ, сійӧ паныдасис гырысь сьӧкыдлунъяскӧд.
Общественнӧй муясӧн владейтысьяс важысянь видзӧдісны на вылӧ, кыдзи асланыс частнӧй собственность вылӧ.
Государственнӧй му завещайтлісны наследство серти, козьнавлісны, вузавлісны.
Та вӧсна комиссиялы мукӧддырйи сьӧкыд вӧлі шуны, кутшӧм му частнӧй, кутшӧм — государственнӧй.
Тиберийлӧн врагъясыс пӧльзуйтчисны тайӧ сьӧкыдлунъяснас, медым пӧгубитны сійӧс.
Тиберийӧс мыжалісны сыысь, мый сійӧ оскорбитіс народнӧй трибун Октавийлысь неприкосновеннӧй личностьсӧ, кор сійӧс вӧлі вештӧма должностьысь.
Но Тиберий, знатьлӧн ненависть да грӧзитчӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, смела нуӧдіс водзӧ ассьыс делӧсӧ.
Озыръяслысь вӧлі мырддьӧма уна государственнӧй му да сеталӧма гӧльяслы.
Тиберийлӧн Гракхӧс виӧм.
Медым помавны земельнӧй реформасӧ, Тиберийлы колӧ вӧлі кольны народнӧй трибунлысь властьсӧ и водзӧ во вылӧ.
Народнӧй трибунъясӧс бӧрйӧм муніс 133 вося гожӧмын, кор унджык йӧзыс уджалісны муяс вылын.
Та вӧсна бӧрйысьӧмъяс вылӧ крестьяна — Тиберий дор сулалысьяс — воисны этшаӧн.
Кор площадь вылын муніс народнӧй собрание, сенатор чукӧр, асланыс телохранительяскӧд тшӧтш, уськӧдчисны оружиетӧм йӧз вылӧ.
Кыптіс зэв чорыд тыш, код дырйи вӧлі виӧма Тиберийӧс да сы дор сулалысь 300 мортӧс.
Войнас налысь шойяссӧ шыбитісны Тибрӧ.
Тиберий Гракхӧс виӧм бӧрын нобильяс кутісны водзӧ преследуйтны сылысь другъяссӧ да сы дор сулалысьяссӧ.
Ӧткымынъясӧс на пиысь казнитісны, мукӧдъяс пышйисны Италияысь.
Земельнӧй комиссиялӧн удж сувтіс.
Гай Гракх.
Тиберийлысь делӧ водзӧ нуӧдысьӧн сувтіс сылӧн ичӧтджык вокыс — Гай.
Сійӧ сулаліс Тиберий дорысь вылынджык аслас пӧсь красноречиенас, смеллуннас да ыджыд энергиянас.
Тиберий бӧрын стӧч 10 во мысти Гайӧс вӧлі бӧрйӧма народнӧй трибунӧн выль эраӧдз 123-ӧд во вылӧ.
Гай Гракхлӧн законъяс.
Кор Гай лои народнӧй трибунӧн, сійӧ медся войдӧр возобновитіс земельнӧй комиссиялысь уджсӧ: бара заводитісны мырддявны государственнӧй му да сетавны сійӧс нуждайтчысь крестьяналы.
Сы могысь, медым кыскыны асладорас гӧля олысь карса населениеӧс, Гай нуӧдіс нянь йылысь закон.
Тайӧ закон сертиыс народлы кутісны вузавлыны няньсӧ государственнӧй магазинъясысь ичӧтджык донӧн.
Но Гайлы торйӧн колӧ вӧлі аддзыны поддержкасӧ всадникъяс пӧвстысь.
Найӧ вӧліны медся озыр йӧзӧн, кодъяс войдӧр служитлӧмаӧсь конницаын.
Но выль эраӧдз II нэмын всадникъясӧн кутісны шуны деньгаа озыр йӧзӧс, ростовщикъясӧс да тӧргӧвечьясӧс (а нобильяслӧн жӧ главнӧй озырлуныс вӧлі му вӧдитӧмын).
Всадникъяс враждуйтлісны нобильяскӧд, сы вӧсна мый нобильяс эз лэдзлыны найӧс высшӧй государственнӧй должностьясӧ да сенатӧ.
Медым кыскыны асладорас всадникъясӧс, Гай нуӧдіс судебнӧй закон.
Таӧдз судьяяс назначайтсьывлісны сенаторъяс пӧвстысь.
Ӧні судьяӧн лоӧм вылӧ правосӧ вӧлі мырддьӧма налысь да сетӧма всадникъяслы.
Крестьянство, ремесленникъяс да тӧргӧвечьяс интересъясын вӧлі шуӧма лӧсьӧдны кисьтӧм Карфаген местаӧ колония.
Талы паныд ёна кутіс водзсасьны знать.
Но Карфагенын колония лӧсьӧдӧм йылысь законсӧ народнӧй собрание поддержитіс.
Гай Гракхлӧн паныд тыш.
Некор Римскӧй республикаын демократъяс эз вӧвны сэтшӧм вынаӧсь, кыдзи выль эраӧдз 123 воын.
Гай Гракх нуӧдліс ассьыс мероприятиеяссӧ народнӧй собрание вылӧ мыджсьӧмӧн.
Сенатлысь сӧгласиесӧ сійӧ эз юавлы.
Повзьӧмысла демократиялӧн врагъясыс вӧлі дзебсьӧмаӧсь.
122-ӧд во вылӧ Гай Гракхӧс вӧлі мӧдысь бӧрйӧма народнӧй трибунӧн.
Сійӧ предложитіс сетны гражданство правояс Италияса пӧкӧритӧм племяяслы.
Татшӧм предложениенас выступайтӧмӧн сійӧ действуйтіс став Италияса крестьяналӧн интересъясын.
Но именнӧ та вӧсна выль законопроектыс эз кажитчы римскӧй гражданалы: найӧ некодкӧд эз кӧсйыны юкны сійӧ выгӧдаяссӧ, кодъясӧс сетліс римскӧй гражданство.
Кор Гракх казяліс татшӧма недовольствуйтчӧмсӧ, сійӧ бӧр босьтіс ассьыс законопроектсӧ.
Но 121-ӧд во вылӧ сійӧс эз нин бӧрйыны народнӧй трибунӧн.
Гай Гракхлӧн гибель.
Кор Гракх эз ло народнӧй трибунӧн, нобильяс веськыда сувтісны сылы да сы дор сулалысьяслы паныд.
Сенат объявитіс государствосӧ опасностьын.
Ӧти консуллы вӧлі поручитӧма расправитчыны демократъяскӧд.
Гай Гракх да сы дор сулалысьяс босьтісны Римлысь сійӧ кварталъяссӧ, кӧні вӧлі олӧ медся гӧль население.
Медбӧръя здукӧ нин Гай шыӧдчис отсӧгла рабъяс дінӧ, кӧсйысис сетны налы свобода.
Но вӧлі нин сёр.
Консул мӧдӧдіс восставшӧйяслы паныд гырысь вооружённӧй вынъяс.
Гайлысь 3 тысяча сторонникӧс вӧлі виӧма.
Ачыс сійӧ некымын другкӧд отступитіс Тибрлӧн мӧдар берегӧ, но мунігас вӧрзьӧма сылӧн кокыс.
Медым ловйӧн не сетчыны врагъяслы, Гай прикажитіс аслас раблы вины сійӧс.
Гракх вокъяслӧн земельнӧй реформа эз пӧртсьы олӧмӧ.
Гракх вокъяс пӧгибнитісны сы вӧсна, мый римскӧй демократъяс эз вӧвны тырвыйӧ организованнӧйӧсь.
Решительнӧй кадӧ крестьяна эз поддержитны Тиберийӧс.
Римскӧй демократъяс эз поддержитны Гайӧс сы вӧсна, мый найӧ эз кӧсйыны юксьыны асланыс правояснас Италияса мукӧд олысьяскӧд.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Гракхъяс пӧгибнитісны, налӧн ӧткымын реформаяс колины.
Всадникъяс дыр кутісны асланыс киын судъяс.
Кыптіс народнӧй собраниелӧн тӧдчанлуныс, а сенатлӧн влияниеыс уси.
Но Гракхъяслы эз удайтчы шедӧдны ассьыныс главнӧй цельсӧ: кыпӧдны Италияын крестьянствоӧс.
Земельнӧй реформа нуӧдӧм бӧрын 80 тысяча кымын граждана пӧлучитісны наделъяс.
Но Гай Гракхлӧн гибель бӧрын пыр жӧ вӧлі нуӧдӧма закон, код серти позьӧ вӧлі вузавны тайӧ наделъяссӧ.
Земельнӧй комиссиясӧ бырӧдісны да эз кутны водзӧ сетавны общественнӧй муяс.
Та вӧсна некымын во мысти унджык му участокъясыс, кодъясӧс вӧлі пӧлучитӧма Тиберий Гракхлӧн закон серти, выльысь веськалісны крупнӧй землевладелецъяс киӧ.
Воддза серти ещӧ ӧдйӧджык кутіс рӧзӧритчыны крестьянство да паськавны рабство.
2. РИМЫН КЛАССӦВӦЙ ТЫШ ЁСЬМӦМ ДА РИМСКӦЙ РЕСПУБЛИКАЛӦН УСЬӦМ.
68 §. Суллалӧн диктатура.
Римскӧй армия лоӧ меда армияӧн.
Выль эраӧдз II нэм помасигкежлӧ римскӧй крестьянстволӧн тӧдчымӧнъя юкӧныс лои неимущӧйӧн.
Тайӧ кыпӧдліс гырысь сьӧкыдлунъяс войска чукӧртігӧн, сы вӧсна мый римскӧй законъяс серти легионъясын вермисны служитны сӧмын имущӧй йӧз.
Сэки вӧлі нуӧдӧма важнӧй военнӧй реформа.
Легионъясӧ кутісны босьтавны став желайтысьясӧс, тшӧтш и неимущӧйясӧс.
Легионеръяс пӧлучайтлісны урчитӧм жалӧванье да военнӧй снаряжение.
Служитны колӧ вӧлі налы 16 во.
Татшӧм ногӧн римскӧй гражданскӧй ополчение лои постояннӧй меда армияӧн.
Тайӧ сетіс позянлун бурмӧдны легионеръясӧс велӧдӧм.
Военнӧй реформа имеитіс ыджыд тӧдчанлун Римлӧн водзӧ лоан историяын.
Постояннӧй меда армияӧс быд полководец, кодӧс радейтлісны воинъяс, вермис используйтны аслас личнӧй интересъясын.
Суллаӧн власть босьтӧм.
Первой полководецӧн, коді выль армия отсӧгӧн босьтіс Римын единоличнӧй власть, вӧлі аристократ Сулла.
Выль эраӧдз I нэм заводитчигӧн Малӧй Азияын да Грецияын кыптіс Римлы паныд восстание.
Сійӧс пӧдтыны вӧлі мӧдӧдӧма консул Суллаӧс.
Сэки, кор сійӧ воюйтіс Востокын, Римын распоряжайтчисны демократъяс.
Восстание пӧдтӧм бӧрын Сулла аслас армиянас чеччис Италияӧ.
Заводитчис виркисьтана тыш демократъяскӧд.
Сійӧ кыссис воӧн-джынйӧн да шымыртіс Италияӧс ставнас.
Римскӧй демократъясӧс поддерживайтіс италикъяслӧн мыйтакӧ юкӧныс.
Нобильяс вуджисны Сулла дор.
Рим стенаяс дорын зэв чорыд войся сражениеын Сулла жугӧдіс ассьыс противникъяссӧ (выль эраӧдз 82 во).
6 тысяча морт веськалісны пленӧ.
Сулла прикажитіс вайӧдны найӧс циркӧ да ставнысӧ виавны.
Властьсӧ Сулла босьтіс вӧвлытӧм жестокостьӧн.
Сійӧ ӧшӧдавліс особӧй списокъяс, кытчӧ пасйыліс аслас противникъяслысь нимъяссӧ, а мукӧддырйи и прӧстӧ озыр йӧзлысь.
Сійӧс, коді веськавліс татшӧм списокас, быдӧн вермис вины.
Награда пыдди виысьыс пӧлучайтліс виӧмаыслысь имущество юкӧнсӧ.
Унджыксӧ босьтліс ачыс Сулла.
Став Италия пасьта заводитчисны массӧвӧй убийствояс.
Суллалӧн диктатура.
Суллаӧс вӧлі объявитӧма пожизненнӧй диктаторӧн.
Водзті диктаторъяслӧн властьыс вӧлі временнӧй: сійӧ эз вермыв лоны квайт тӧлысьысь дырджык.
Сулла первой босьтіс армия отсӧгӧн ограничиттӧм да срок урчиттӧм власть.
Тадзи Римын лои постояннӧй военнӧй диктатура.
Кӧть Сулла и колис республикасӧ, но бырӧдіс сэтысь демократическӧй порядокъяссӧ.
Народнӧй собраниелысь правояссӧ вӧлі чинтӧма.
Сенат босьтіс первой места.
Сулла пыртіс сенатӧ сы дор сулалысьясӧс да вайӧдіс сылӧн членъяслысь лыдсӧ 600 мортӧдз.
Судъяссӧ бара вӧлі сетӧма сенаторъяслы.
Народнӧй трибунъяслысь властьсӧ ёна чинтісны.
Суллалысь военнӧй диктатурасӧ используйтісны рабовладелецъяс сы вылӧ, медым нуӧдны провинцияясын да Италияын народнӧй движениелы паныд тыш.
Но Суллалӧн властьыс эз вӧв крепыд.
Выль порядокъясӧн эз вӧвны дӧвӧленӧсь зэв унаӧн, тшӧтш и всадникъяс.
Налы ёна сюри массӧвӧя виалӧмъяс дырйи, налысь мырддисны право лоны судьяясӧн.
Сулла кулӧм бӧрын некымын во мысти сыӧн лӧсьӧдӧм порядокъяссӧ вӧлі бырӧдӧма.
69 §. Спартак веськӧдлӧм улын рабъяслӧн восстание.
Восстаниелӧн заводитчӧм.
Капуя карын, ӧти гладиаторскӧй школаын, рабъяс организуйтісны заговор (выль эраӧдз 73 во).
Заговорнас веськӧдліс франкиец * Спартак.
Сійӧ вӧлі зэв тӧлка, повтӧм да ён.
Заговорсӧ вӧлі эрдӧдӧма.
Но некымын дас гладиаторлы удайтчис пышйыны школасьыс да дзебсьыны Везувий гӧраӧ.
* Фракия — Балканскӧй полуостровлӧн асыв-войвыв юкӧнын страна.
Сэкся кадӧ Везувий, кыдзи вулкан, эз нин действуйт.
Крут гӧра пӧлӧныс быдмис дикӧй виноград.
Гӧра йылас веськавны вӧлі сьӧкыд.
Гладиаторъяс вӧчисны сэтчӧ лагерь да заводитісны усьласьны рабовладелецъяслӧн имениеяс вылӧ.
Спартак дорӧ матысса местаясысь кутісны воавны рабъяс да рӧзӧритчӧм крестьяна.
Восставшӧйяслы паныд вӧлі мӧдӧдӧма ён отряд.
Римляна тупкисны асланыс лагернас дзик ӧти трӧпасӧ, кыті позьӧ вӧлі лэччыны гӧрасянь увлань.
Найӧ надейтчылісны, мый тшыгъялӧм вӧсна рабъяслы быть лоӧ сдайтчыны.
Но сьӧкыд кадӧ Спартак петкӧдліс зэв ыджыд находчивость да смеллун.
Сылӧн приказ серти рабъяс кыисны винограднӧй лозаясысь гезъяс.
На отсӧгӧн найӧ лэччисны крут гӧра бокӧдыс; сэні римляна эз вӧвны.
Сэсся Спартаклӧн отрядыс тӧдлытӧг уськӧдчис римскӧй лагерь вылӧ да босьтіс сійӧс.
Римляна пышйисны.
Восстаниелӧн успехъяс да первой разногласиеяс.
Тайӧ успехсӧ шедӧдӧм бӧрын восставшӧйяслӧн вынъясыс кутісны ӧдйӧ содны.
Римскӧй правительство повзис да мӧдӧдіс восстание пӧдтӧм могысь кык легионӧс.
Но и тайӧ войскасӧ Спартак жугӧдіс.
Та бӧрын восстаниеыс шымыртіс пӧшти став Южнӧй Италиясӧ.
Спартак войскаын вӧлі 70 тысяча морт.
Восставшӧйяс водзӧ кыптіс вопрос: мый жӧ вӧчны сэсся?
Спартаклӧн вӧлі план чукӧртны кыдз позьӧ унджык рабъясӧс да петкӧдны найӧс Италияысь Восточнӧй Альпы пыр.
Спартак гӧгӧрволіс, мый сэкся кадӧ пӧкӧритны Римӧс вооружённӧй вынӧн он вермы.
Кокниджык вӧлі петкӧдны рабъясӧс Италияысь.
Свободнӧйӧн лоӧм бӧрын найӧ вермисны разӧдчыны рӧднӧй местаясӧ.
Но эз став восставшӧйясыс сӧглашайтчывны Спартак планӧн.
Рабъяслӧн мыйтакӧ юкӧныс эз кӧсйы мунны Италияысь.
На дінӧ ӧтлаасисны и свободнӧй. беднякъяс, кодъяс участвуйтісны восстаниеын.
Найӧ кӧсйисны пӧлучитны му, а не мунны Италияысь.
Спартак войскаын лои раскол.
Ыджыд отряд, кӧні вӧлі 20 тысяча морт, кодъяс эз вӧвны сӧгласенӧсь сылӧн планӧн, торйӧдчис главнӧй вынъяссьыс.
Буретш тайӧ пӧраӧ восставшӧйяслы паныд петісны гырысь вынъясӧн кыкнан римскӧй консулыс.
Ӧтиыслы удайтчис жугӧдны да бырӧдны торйӧдчысь отрядсӧ.
Войвылӧ поход да бӧр воӧм.
Тайӧ эз падмӧд Спартакӧс.
Сійӧ вӧчис консулъяслы некымын поражение да ӧдйӧ мӧдӧдчис войвылӧ.
По ю долинаын Спартак жугӧдіс Доальпийскӧй Галлияса наместниклысь армиясӧ.
Тайӧ победа бӧрас Альпыӧ туйыс вӧлі восьса.
Но сы пыдди, медым мӧдӧдчыны Альпылань, Спартак бӧр бергӧдчис.
Успехъяс шедӧдӧм бӧрын рабъяс кутісны требуйтны нуӧдны найӧс Рим вылӧ.
Рабовладелецъяс вывті ёна повзисны.
Сенат вештіс кыкнан консулсӧ войскаӧн командуйтӧмысь.
Командуйтысьӧн сувтӧдісны богач Крассӧс, кодлы сетісны 8 легион состава ыджыд армия.
Красс потшис аслас войскаӧн Римӧ вайӧдысь туйсӧ.
Сійӧ кӧсйис кытшавны да бырӧдны Спартаклысь став вынъяссӧ.
Но восставшӧйяслы удайтчис писькӧдчыны лунвылӧ.
Лунвылӧ поход.
Спартаклы ковмис ӧткажитчыны Рим вылӧ походысь.
Сы водзӧ сэки кыптіс выль план.
Сійӧ решитіс вуджӧдны аслас войскалысь юкӧнсӧ Сицилияӧ да кыпӧдны сэні рабъяслысь выль восстание.
Спартак сёрнитчис пиратъяскӧд, кодъяс кӧсйылісны вайны сылы суднояс Сицилияӧ вуджӧм могысь.
Но кор восставшӧйяс воисны Сицилия да Италия костса пролив дорӧ, тыдовтчис, мый пиратъяс пӧръялӧмаӧсь Спартакӧс: найӧс, вӧлӧмкӧ, подкупитӧма Сицилияса наместник.
Вуджны проливсӧ пуръяс вылын бушков вӧсна эз удайтчы.
Сэк кості войвывсянь воисны Красслӧн легионъяс.
Римскӧй полководец решитіс пыкны рабъясӧс Италиялӧн лунвыв рӧчас да вины тшыглы.
Полуостровлӧн медся векни местаас римляна кодйисны джуджыд рӧв да вӧчисны моресянь мореӧдз вал.
Но тайӧ эз повзьӧд Спартакӧс.
Бушкола тӧвся войӧ сійӧ прикажитіс тыртны кытъястікӧ рӧвсӧ муӧн да роскӧн да вуджӧдіс сы вомӧн ассьыс войскасӧ.
Спартаклӧн гибель.
Сэки Спартак босьтчыліс нуӧдны рабъясӧс Италияысь Балканскӧй полуостров вылӧ.
Та могысь сійӧ веськӧдіс ассьыс войскасӧ асыввылӧ, Адриатическӧй морелань.
Тайӧ пӧраас рабъяс костын кыптісны важъя разногласиеясыс.
Главнӧй вынъясысь бара торйӧдчис ыджыд отряд, кодӧс бырӧдіс Красс.
Разногласиеясыс слабмӧдісны восставшӧйясӧс.
Выль эраӧдз 71 вося тулысын вӧлі решительнӧй битва.
Восставшӧйяс тышкасисны зэв мужественнӧя.
Спартак уськӧдчис медся чорыда тышкасьысьяс дінӧ да кӧсйис писькӧдчыны Красслань.
Но омӧля вооружитчӧм да мудзӧм рабъяс эз вермыны сувтӧдны свежӧй римскӧй войскалысь ударсӧ.
Найӧс вӧлі жугӧдӧма, 60 тысяча раб да тшӧтш и Спартак усины.
Спартакӧс вӧлі керавлӧма торъясӧдз, сылысь телӧсӧ бӧрыннас эз вермыны весиг аддзыны.
6 тысяча раб ловйӧн сюрисны римляна киӧ, найӧс ставнысӧ вӧлі тувъялӧма крестъясӧ Капуясянь Римӧдз мунан туй пӧлӧныс.
Но восставшӧйяслӧн ӧткымын отрядъяс некымын во чӧж на кутчысисны гӧраясын.
Спартак вӧлі рабъяслӧн великӧй руководительӧн, древньӧй мирса медбур полководецъяс пӧвстысь ӧтиӧн.
К. Маркс шуліс сійӧс великӧй полководецӧн да благороднӧй мортӧн.
В. И. Ленин гижліс сы йылысь: «Спартак вӧлі кык тысяча во сайын кымын рабъяслӧн ӧти медся ыджыд восстаниеын медся выдающӧйся геройяс пӧвстысь ӧтиӧн».
Италийскӧй рабъяслысь восстаниесӧ пӧдтісны.
Тайӧ лои сы вӧсна, мый римскӧй рабовладелецъяслӧн вынъясыс вӧліны уна на.
А рабъяслӧн эз вӧв сійӧ единствоыс да сплочённостьыс, кодъяс колӧны угнетённӧйяслы асланыс угнетательяслы паныд успешнӧй тыш нуӧдӧм могысь.
70 §. Цезарлӧн да Помпейлӧн тыш.
Мыйӧ вайӧдіс Спартаклӧн восстание.
Кӧть рабъяслысь великӧй восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма, но сійӧ слабмӧдіс Италиясӧ ставнас.
Уна латифундияяс вӧлі рӧзӧритӧма.
Пӧгибнитісны вывті уна рабъяс.
Сы вӧсна, мый оз вӧлі тырмыны уджалысьяс, рабовладелецъяс заводитісны сетавны посни участокъясӧн ассьыныс поместьеяссӧ крестьяналы арендаӧ.
Татшӧм свободнӧй арендаторъяссӧ шулісны колонъясӧн.
Сыысь полӧм, мый вермас лоны рабъяслӧн выль восстание, сідзжӧ заставляйтліс рабовладелецъясӧс сетавны ассьыныс мусӧ арендаӧ.
Помпейлӧн, Красслӧн да Цезарлӧн союз.
Рабовладелецъяс зэв ёна повзисны Спартаклӧн восстаниеысь.
Унаӧн на пӧвстысь пыр частӧджык кутісны думайтны Суллалӧн диктатура кодь постояннӧй военнӧй диктатура лӧсьӧдӧм йылысь.
Татшӧм диктатураыс бурджыка эськӧ вермис дорйыны найӧс рабъяслӧн выль восстаниеясысь.
Римын вӧлі куим крупнӧй полководец, кодъяс кӧсйисны босьтны власть.
Быдӧн на пӧвстысь, Сулла моз армия вылӧ мыджсьӧмӧн, вермис эськӧ лоны военнӧй диктаторӧн.
На пиысь ӧтиӧн вӧлі полководец Помпей.
Сійӧ дыр воюйтіс Востокын, бӧр воис Италияӧ зэв ыджыд добычаӧн.
Мӧдыс вӧлі богач Красс, коді прославитчис римскӧй рабовладелецъяс пӧвстын сійӧн, мый победитіс Спартакӧс.
Коймӧдыс вӧлі Цезарь.
Сійӧ вӧлі аслас соперникъяс дорысь томджык, но на серти ёна способнӧйджык.
Цезарь вӧлі знатнӧй рӧдысь.
Сійӧ лыддьыссьыліс демократӧн, граждана радейтлісны сійӧс Римын зэв лӧсьыд зрелищеяс вӧчавлӧмысь.
Кыдзи полководец Цезарь прославитчис Испанияын, кӧні сійӧ вӧлі наместникӧн да пӧкӧритіс ӧти испанскӧй племяӧс.
Но ни Помпей, ни Красс, ни Цезарь эз на вӧвны сэтшӧм вынаӧсь, медым кодкӧ на пӧвстысь ӧти вермис босьтны властьсӧ.
Та вӧсна найӧ решитісны вӧчны союз да юкны государствоын властьсӧ (выль эраӧдз 60 во).
Цезарь мӧдӧдчис завоюйтны Заальпийскӧй Галлияӧс, Красс муніс Востокӧ, а Помпей кольччис Римӧ.
Цезарь да Помпей костын тыш.
Красс пӧгибнитіс Месопотамияын война дырйи.
Сизим во чӧжӧн Цезарь завоюйтіс Галлияӧс.
Став тайӧ кад чӧжыс Помпей оліс Римын.
Сійӧ кутіс завидьтыны Галлияын Цезарлӧн успехъяс вылӧ да повны сыысь.
Сійӧ поліс, мый аслас войска отсӧгӧн Цезарь босьтас Римын власть.
Сенатын унджыкыс сідзжӧ сулалісны Цезарлы паныд.
Та вӧсна сенат да Помпей матыстчисныджык ас костаныс.
Галлияын Цезарлӧн олан срокыс помасьӧ вӧлі выль эраӧдз 49 воӧ.
Сенат тшӧктіс сылы разӧдны войскасӧ да воны Римӧ.
Та пыдди выль эраӧдз 49 вося январын аслас ӧти легионкӧд да 300 всадниккӧд Цезарь вуджис Рубикон ю.
Тайӧ ичӧтик юыс вӧлі Италия да Доальпийскӧй Галлия костын границаӧн.
Рубикон вуджӧм вӧлі Помпейлы да сенатлы паныд вооружённӧй тыш заводитӧмӧн.
Цезарлӧн войска ӧдйӧ матыстчис Римлань.
Консулъяс да сенатлӧн ыджыдджык юкӧныс пышйисны.
Помпей муніс Балканскӧй полуостров вылӧ, медым чукӧртны сэні войска Цезаркӧд тыш нуӧдӧм вылӧ.
Цезарь босьтіс столицасӧ, сылы некутшӧма эз водзсасьны. Та бӧрын Цезарь мӧдӧдчис аслас войсканас Балканскӧй полуостров вылӧ.
Первойсӧ Цезарлӧн вынъясыс вӧліны этша, сы вӧсна мый флотыс вӧлі Помпей киын, и Цезарлы вӧлі сьӧкыд вуджӧдны ассьыс войскасӧ.
Та вӧсна первойсӧ войнаыс Цезарлы эз вӧв удачнӧй.
Но сэсся сылы удайтчис вайны содтӧд вынъяс.
Севернӧй Грецияын, Фарсал кар дорын, лои решительнӧй тыш.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Помпейлӧн вынъясыс вӧліны унджык, найӧс вӧлі жугӧдӧма, а ачыс Помпей пышйис бой мунан поле вывсьыс.
Армияыслӧн колясъясыс сетчисны Цезарлы.
Помпей кӧсйыліс дзебсьыны Цезарысь Египетӧ, но египетскӧй правительство, коді поліс Цезаркӧд зыкӧ воӧмысь, прикажитіс сійӧс вины.
Кӧть Помпей и пӧгибнитіс, но Цезарлы куим во на ковмис воюйтны сы дор сулалысьяскӧд.
Сӧмын выль эраӧдз 45 во кежлӧ налысь вооружённӧй водзсасьӧмсӧ вӧлі венӧма.
Цезарь лои Римлӧн дзик ӧти да нинӧмӧн ограничиттӧм правительӧн.
71 §. Цезарлӧн диктатура.
Власть организуйтӧм.
Суллаӧс моз жӧ Цезарӧс вӧлі объявитӧма пожизиеннӧй диктаторӧн.
Таысь кындзи, сійӧ пӧльзуйтчыліс народнӧй трибунлӧн властьӧн.
Эз ӧтчыд Цезарь занимайтлы и консульскӧй должность.
Сійӧ примитіс императорлысь титул *, мӧдногӧн кӧ, победоноснӧй полководецлысь, повелительлысь титул.
* Титул — почетнӧй ним.
Кыв вылын Римын республика кольліс: чукӧртчывліс народнӧй собрание, вӧлі сенат, быд во бӧрйылісны должностнӧй йӧзӧс.
Збыльвылассӧ тайӧ вӧлі военнӧй монархия, коді шусьӧ «Цезарлӧн империяӧн».
Цезарлӧн реформаяс.
Цезарь содтіс должностнӧй йӧзлысь лыдсӧ, а сенаторъяслысь лыдсӧ вайӧдіс 900 мортӧдз.
И высшӧй должностьясӧ, и сенатӧ сійӧ кыскыліс сы дор сулалысьясӧс.
Народнӧй собрание гӧлӧсуйтлывліс Цезарлӧн индӧдъяс серти.
Сы могысь, медым государствоын сылӧн вӧлі крепыдджык мыджӧд, сійӧ сеталіс аслас вӧвлӧм салдатъяслы провинцияясысь уна му наделъяс.
Цезарь тӧждысис провинцияяс вӧсна.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый римляналы абу выгӧднӧ найӧс дзикӧдз рӧзӧритавны.
Та вӧсна бурджыка пуктӧма вӧлі провинцияяссянь налогъяс чукӧртан делӧ.
Вель уна провинцияясса каръяс пӧлучитісны римскӧй гражданстволысь право.
Чорыдджыка кутісны накажитавны провинцияясса наместникъясӧс злоупотреблениеяс вӧчалӧмысь.
Цезарлӧн гибель.
Власть босьттӧдз Цезарь зільліс петкӧдлыны асьсӧ демократия дор сулалысьӧн.
Тайӧ вӧлі сылы выгӧднӧ, ӧд сійӧ мыджсис народлӧн поддержка вылӧ.
Диктаторӧн лоӧм бӧрын сійӧ орӧдчис демократиякӧд.
Сійӧ нуӧдіс ӧткымын мераяс, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма карса бедноталы паныд.
Сідз, сійӧ ёна чинтіс дон босьттӧг нянь сеталӧм, мый вӧсна народ кутіс недовольствуйтчыны.
Но торйӧн нин ёна недовольствуйтчисны сійӧ сенаторъясыс, кодъяс сулалісны республика дор.
Тайӧ сенаторъясыс эз кӧсйыны ӧткажитчыны властьысь ӧти мортлы — Цезарлы — пӧльза вылӧ.
Найӧ надейтчылісны, мый вермасны справитчыны рабъяслӧн восстаниеясӧн и военнӧй диктатуратӧг.
Сенатлӧн республиканскӧй юкӧн пӧвстын кыптіс Цезарлы паныд заговор.
Сійӧн веськӧдлісны сенаторъяс Брут да Кассий.
Выль эраӧдз 44 воын сенатлӧн заседание дырйи заговорщикъяс виисны Цезарӧс.
72 §. Октавианлысь власть сувтӧдӧм.
Республикалӧн пом.
Антоний да Октавиан.
Цезарӧс виисны, но республика восстановитны эз нин позь.
Сы дор сулалысьяс Римын вӧліны этша.
Кӧть бӧръя кадас народ и кӧдзыда видзӧдіс Цезарь вылӧ, но кор сійӧс виисны, народнӧй массаяс кыпӧдчисны сійӧс виысьяслы паныд.
Брутлы да Кассийлы Римысь ковмис пышйыны.
Пӧгибнитысь диктаторлысь местасӧ зільлісны босьтны кыкӧн: Антоний да Октавиан.
Антоний вӧлі Цезарлӧн матысса друг да отсасьысь.
Сійӧс виан кадӧ Антоний вӧлі консулӧн.
Октавиан вӧлі Цезарь чойлӧн внук.
Сы вӧсна мый Цезарлӧн челядь эз вӧвны, то сійӧ ни пыдди босьтіс Октавианӧс да колис сылы завещание серти аслас зэв озыр состояниесьыс ыджыдджык юкӧнсӧ.
Антоний вӧлі опытнӧй государственнӧй деятельӧн да бур полководецӧн.
Но сійӧ вӧлі грубӧй да эз кужлы асьсӧ кутны.
Цезарӧс виан кадӧ Октавианлы эз на вӧв 19 арӧс, но сійӧ вӧлі зэв тӧлка, мудер да видзчысьысь.
Октавиан бура гӧгӧрволіс, мый ӧтнас сійӧ ӧні оз вермы босьтны Римын властьсӧ.
Та вӧсна сійӧ вӧчис Антонийкӧд союз.
Брут да Кассий, кодъяс мунісны асыввыв провинцияясӧ, чукӧртісны сэні республикаӧс дорйӧм могысь уна войска.
Та вӧсна Октавианлы да Антонийлы колӧ вӧлі медся войдӧр судзӧдны деньга, медым нуӧдны республиканецъяслы паныд война.
Сулла моз жӧ найӧ вӧчалісны особӧй списокъяс.
Списокъясӧ гижлісны медсясӧ озыр йӧзӧс, кодъяслысь имуществосӧ босьтлісны аслыныс.
Дженьыд кадӧн Италияын вӧлі виӧма 2 тысяча всадникӧс да 300 сенаторӧс.
Татшӧм ногӧн деньгасӧ чукӧртӧм бӧрын Антоний да Октавиан мӧдӧдчисны войскаӧн Македонияӧ.
Сэні налӧн легионъяс паныдасисны республиканецъяс войскакӧд.
Сражениеын Брутлысь да Кассийлысь войскасӧ вӧлі жугӧдӧма, а асьныс найӧ виисны асьнысӧ.
Найӧ войскалӧн колясъясыс сетчисны Антонийлы да Октавианлы.
Союзникъяслы бара ковмис деньга: колӧ вӧлі мынтысьны асланыс салдатъяслы.
Антоний мӧдӧдчис асыввыв провинцияясӧ, медым судзӧдны сэтысь деньга, а Октавиан воис Италияӧ.
Антоний да Октавиан костын тыш.
Антоний да Октавиан костын отношениеяс кутісны лоны пыр ӧтарӧ враждебнӧйӧн.
Антоний оліс асыввыв провинцияясын, сӧмын корсюрӧ волывліс Италияӧ.
Востокын сійӧ кутіс асьсӧ кыдзи диктатор, сеталіс Римлысь владениеяссӧ аслас челядьыслы.
А Октавиан пӧдталіс рабъяслысь восстаниеяс, мыйӧн и заслужитіс рабовладелецъяслысь благодарность.
Антонийлӧн поведениеыс кыпӧдіс Римын негодование, а тайӧн воспользуйтчис Октавиан.
Народнӧй собрание да сенат лишитісны Антонийӧс сылӧн полномочиеясысь.
Октавиан да Антоний костын заводитчис война.
Акций дорын битва.
Антонийлӧн гибель.
На костын решительнӧй битва лои море вылын Акций мыс дорын, Грециялӧн рытыввывса берег дорын (выль эраӧдз 31 во).
Бой мунігӧн Антоний аддзис, мый победа оз ло сы сайын, да пышйис Египетӧ.
Антонийлӧн флотыс мыйкӧ дыра тышкасис полководецтӧг, но сэсся сетчис Октавианлы.
Та бӧрын сетчис и Антонийлӧн сухопутнӧй войскаыс.
Мӧд вонас Октавиан заводитіс наступайтны Египет вылӧ.
Антоний босьтчыліс водзсасьны сылы Александрия дорын, но сылӧн войскаыс вуджис Октавиан дор.
Антоний сэки виис асьсӧ.
Республикалӧн пом.
Антоний кулӧм бӧрын Октавиан колис Римлӧн единовластнӧй правительӧн.
Римын дзикӧдз утвердитчис военнӧй монархия (империя).
Римскӧй республикалӧн история помасис, заводитчис Римскӧй империялӧн история.
Императоръяслӧн военнӧй диктатураыс служитліс сы вылӧ, медым пӧдтавны рабъяслысь да свободнӧй беднякъяслысь восстаниеяс да захватывайтны выль муяс.
Рабовладелецъяс, кодъяс повзьӧмаӧсь вӧлі восстаниеясысь да торъя полководецъяслӧн власть вӧсна виркисьтана тышысь, ӧткажитчисны республикаысь да радпырысь встретитісны Октавианлысь монархическӧй властьсӧ.
Сенат сетіс сылы Августлысь, мӧдногӧн кӧ, «священнӧйлысь» титул.
Сылы вӧчавлісны, кыдзи енлы, жертвенникъяс; поэтъяс да писательяс прославляйтлісны сыысь, мый сійӧ лӧсьӧдіс государствоын мир.
3. РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯ ВЫЛЬ ЭРАЫН I ДА II НЭМ ЗАВОДИТЧИГӦН.
73 §. Августлӧн правитӧм (выль эраӧдз 30 во — выль эраын 14 во).
Власть организуйтӧм.
Август эз на лысьт веськыда провозгласитны асьсӧ монархӧн.
Республиканскӧй учреждениеяс — народнӧй собрание, сенат, консулъяс да мукӧд должностнӧй йӧз — вӧліны на.
Но налӧн эз вӧв некутшӧм власть.
Став властьыс вӧлі Август киын.
Сулла да Цезарь моз жӧ Август ӧтлаӧдіс аслас киӧ медся важнӧй должностьяссӧ.
Кыдзи император, сы киын вӧлі высшӧй военнӧй власть.
Сы киын вӧлі народнӧй трибунлӧн высшӧй гражданскӧй власть.
Сійӧ вӧлі верховнӧй жрецӧн.
Эз ӧтчыд Август занимайтлы консуллысь должность.
Сійӧ ачыс веськӧдліс Сирияӧн, Египетӧн, Испанияӧн да Галлияӧн, кодъяс вӧліны медся важнӧй провинцияясӧн военнӧй делӧ боксянь.
Армия.
Август организуйтіс ыджыд постояннӧй армия, кӧні лыддьыссьывліс 300 тысяча мортӧдз.
Сійӧ сулаліс медсясӧ Римскӧй империялӧн границаяс дорын.
Тайӧ армиясьыс кындзи, асьсӧ видзӧм могысь Август лӧсьӧдіс особӧй дворцӧвӧй гвардия.
Сійӧ сулаліс столицаын да Италияса матысса каръясын.
Дворцӧвӧй гвардияын служитан срокыс вӧлі армияын дорысь дженьыдджык, а жалӧваньеыс — ыджыдджык.
Августлӧн завоеваниеяс.
Август дырйи Римскӧй империялӧн владениеясыс тӧдчымӧн содісны.
Сы дырйи вӧлі завоюйтӧма Севернӧй Испанияӧс; та вӧсна сэки Испания ставнас подчиняйтчӧ вӧлі римляналы.
Августлӧн полководецъясыс удачнӧя воюйтісны Дунай ю дорын.
Ю пӧлӧныс вӧлі образуйтӧма выль провинцияяс.
Империялӧн асыв-войвылын границаыс муніс сэки Дунай пӧлӧн.
Эзджык удачнӧйӧн вӧвны германскӧй племяяслы паныд Августлӧн войнаясыс.
Первойсӧ римляналы удайтчис босьтны налысь Рейн юсянь Эльба юӧдз став областьсӧ.
Но недыр мысти германецъяс кыпӧдісны восстание.
Найӧ вӧчисны римскӧй войскалы засада.
Куим легионӧс, накӧд тшӧтш и наместниксӧ, вӧлі кытшалӧма сук вӧръясӧ Рейнсянь асыввылын.
Нёль лунся зэв чорыд тышын римлянаӧс вӧлі бырӧдӧма.
Тайӧ поражение бӧрас Рейн сайын пӧшти став римскӧй завоеваниеяссӧ вӧлі воштӧма.
74 §. Выль эраын I нэмын Римлӧн культура да быт.
Литература да наука.
Римскӧй народ пӧвстысь петісны уна выдающӧйся писательяс да учёнӧйяс.
Август дырйи медся тӧдчана поэтӧн вӧлі Вергилий, коді вӧлі мелкӧй землевладелец рӧдысь.
Сійӧ гижис ыджыд поэма «Энеида», кӧні висьтавсьӧ герой Энейлӧн приключениеяс йылысь, коді спаситчӧма Трояӧс разрушитігӧн да веськалӧма Италияӧ.
Мукӧд стихотворениеясын Вергилий воспевайтліс Августӧс.
Медся тӧдчана римскӧй историкӧн вӧлі Тацит, коді овліс выль эраын I нэмлӧн мӧд джынйын да II нэм заводитчигӧн.
«История» да «Летопись» произведениеясын сійӧ петкӧдліс первой императоръяслӧн — Август преемникъяслӧн — правитӧмлысь историясӧ.
Тацит сулавліс республика дор да отрицательнӧя относитчыліс империя дінӧ.
Произведениеяссӧ сійӧ гижӧма зэв мича художественнӧй кывйӧн, наын петкӧдлыссьӧны Рим олӧмысь яркӧй картинаяс.
Строительство.
Выль эраын I нэмӧ самӧй Римас, Италияын да провинцияясын паськаліс ыджыд строительство.
Рим кар вӧлі йитӧма зэв бур туйясӧн Италияса мукӧд каръяскӧд да провинцияяскӧд.
Римскӧй туйяс да посъяс вӧлі сэтшӧм бура стрӧитӧма, мый па пӧвстысь ӧткымынъясӧн ӧні на пӧльзуйтчӧны Италияын, Южнӧй Францияын да Испанияын.
Рим карын вӧлі миллион гӧгӧр олысь.
Сэні вӧліны императоръяслӧн да знатьлӧн сад пытшкын уна зэв мича дворецъяс, храмъяс, площадьяс, амфитеатръяс.
Юан ваыс Римӧ воӧ вӧлі трубаяс кузя кар сайсянь ӧкмыс водопровод пыр.
Медся ыджыд амфитеатрӧ, коді шусьыліс Колизейӧн * тӧрӧ вӧлі 50 тысяча зритель.
Сылӧн развалинаясыс ӧні на эмӧсь.
* Колизей — сійӧ лоӧ зэв ыджыд, колоссальнӧй.
Но тайӧ зэв мича зданиеясыскӧд орччӧн вӧліны быдса кварталъяс, кӧні оліс беднота.
Сэні кыпавлісны квайт да сизим судта зэв ыджыд керкаяс (найӧс шулісны «діясӧн»).
Улі судтаас вӧліны лавкаяс да мастерскӧйяс; вылі судтаясас — беднякъяслы посни комнатаяс да пельӧсъяс.
Овны татшӧм керкаясас вӧлі здоровьеыдлы вреднӧ да опаснӧ.
Чукыльӧсь да векни уличаясӧ пӧшти некор эз инмыв шонді югӧрыс.
Керкаяссӧ стрӧитлісны тэрмасигтыр, и найӧ тшӧкыда киссьывлісны.
Вылыс судтаяссӧ вӧчлісны пуысь.
Пӧжар дырйи найӧ ыпъялісны, кыдзи костёръяс.
Римын тшӧкыда овлісны зэв гырысь пӧжаръяс.
Сэки сотчылісны быдса районъяс, и вӧліны уна жертваяс.
Зрелищеяс.
Римскӧй императоръяс унаног босьтчылісны бырӧдны народлысь недовольствуйтчӧмсӧ.
Август дырйи да сылӧн преемникъяс дырйи Римса 300 тысяча кымын гӧля олысьяс пӧлучайтлісны подачкаяс няньӧн да деньгаӧн.
Августлӧн вӧвлӧм салдатъясыс, кодъяс дыр кыссьысь походъяс кадӧ эновтчӧмаӧсь вӧлі трудӧвӧй олӧмысь, вузавлісны ассьыныс му наделъяссӧ да мунлісны Римӧ.
Карса олысьяслӧн низшӧй слӧйясыс дзикӧдз вӧлі эновтӧмаӧсь уджнысӧ да олісны императоръяслӧн да озыръяслӧн подачкаяс помысь: дарӧвӧй сёян-юан помысь, деньга да нянь сеталӧм помысь.
Тайӧ весь олысь йӧз чукӧрыс зэв окотапырысь видзӧдіс грубӧй да виркисьтана зрелищеяс.
«Нянь да зрелищеяс!»
— требуйтіс римскӧй толпа асланыс правительяслысь.
И правительяс быдногӧн зільлісны могмӧдны тайӧ требованиесӧ.
Гладиаторскӧй играясын, кодъясӧс не ӧтчыдысь вӧчавліс Август, участвуйтлісны 10 тысяча мортӧдз.
Ӧтчыд Август вӧчис народлы настӧящӧй морскӧй битвалысь вӧвлытӧм зрелище.
Та могысь Тибр ю сайӧ вӧлі кодйӧма 1800 воськов кузя да 1200 воськов пасьта искусственнӧй ты.
Сражениеын участвуйтісны 30 гырысь военнӧй корабль да уна посниджык суднояс.
Сынысьясысь кындзи, суднояс вылын вӧліны 3 тысяча кымын воин.
75 §. Траян дырйи Римскӧй империя паськӧдӧм.
Му вӧдитӧм бурмӧдӧм кузя Траянлӧн мераяс.
Августлӧн преемникъяс лыдысь медся известнӧйӧн вӧлі император Траян (выль эраын 98–117 вояс).
Сійӧ примитліс ӧткымын мераяс, медым бурмӧдны Италияын му вӧдитӧм.
Республика кадӧ на гырысь поместьеяс содлісны крестьянскӧй му щӧт вылӧ.
Крестьяна вочасӧн рӧзӧритчалісны и мелкӧй собственникъяссянь пӧрлісны йӧзлысь му арендуйтысьясӧ (колонъясӧ).
Эз бурджык вӧв положениеыс и провинцияясын.
Африка провинцияын квайт озыр рабовладелец владейтісны став муяслӧн джыннас.
Медым не уськӧдны Италияын му вӧдитӧмсӧ, Траян тшӧктіс сетавны нуждайтчысь крестьяналы деньга, медым найӧ вермисны ньӧбны му да бурмӧдны овмӧснысӧ. Тайӧ деньгасьыс крестьяна долженӧсь вӧлі мынтыны ещӧ неыджыд процент.
Но тайӧ мераясыс нинӧм бурсӧ эз сетны.
Латифундияяс водзӧ содісны.
Крестьяналӧн положениеыс пыр омӧльтчис.
Римын народнӧй собрание дзикӧдз дугдіс чукӧртчывны.
Траянлӧн завоеваниеяс.
Траян босьтчыліс бурмӧдны Италиялысь хозяйственнӧй положениесӧ выль завоеваниеясӧн, выль провинцияяс да рабъясӧс босьтӧмӧн.
Римляна нуӧдісны кык упорнӧй, вир кисьтана война дакъяс племяяскӧд, кодъяс овлісны ӧнія Румыния территория вылын.
Некымын во чӧж дакъяс мужественнӧя водзсасисны римскӧй войскалы паныд.
Но век жӧ римляна победитісны.
Дакия лои римскӧй провинцияӧн, и сэтчӧ овмӧдчисны римскӧй колонистъяс.
Аслас правитігӧн бӧръя воясӧ нин Траян вӧчис ыджыд поход Востокӧ.
Римляна босьтісны ставнас Месопотамияӧс да воисны Персидскӧй заливӧдз.
Тайӧ пӧраӧ римскӧй войскалӧн тылын — Месопотамияын, Египетын да мукӧдлаын — заводитчисны восстаниеяс.
Найӧс вӧлі зэв лёкысь пӧдтӧма, но Востокын война водзӧ нуӧдӧм вылӧ средствояс эз вӧвны.
Выль эраын II нэм заводитчигӧн Римскӧй империялӧн границаяс.
Траянлӧн восточнӧй завоеваниеяс бӧрын Римскӧй империя аслас став историяын воис медся ыджыд размеръясӧдз.
Сылӧн границаыс заводитчыліс Севернӧй Британияын, сэсся мунліс Рейн да Дунай пӧлӧн, босьтліс и Дакияӧс.
Римлӧн асыввыв границаыс мунліс Арменияті да Месопотамияті.
Империяас пырӧны вӧлі сідзжӧ: Сирия, Северо-западнӧй Аравия, ставнас Севернӧй Африка, Испания да Галлия.
Но кутны ас киас став тайӧ муяссӧ Рим эз нин вермы.
4. ЗАПАДНӦЙ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН КРИЗИС ДА УСЬӦМ.
76 §. Выль эраын II — III нэмъясӧ Римскӧй империялӧн слабмӧм.
Рабовладельческӧй овмӧслӧн киссьӧм.
Выль эраын II нэм шӧрсянь Римскӧй империялӧн хозяйственнӧй олӧмыс заводитӧ киссьыны.
Киссьынысӧ медся войдӧр заводитчис Италияын, но сэсся и провинцияясын.
Сы вӧсна мый рабъяс вӧліны донтӧмӧсь, налӧн уджыс вытесняйтіс свободнӧй крестьяналысь да ремесленникъяслысь уджсӧ, и найӧ вочасӧн рӧзӧритчалісны.
Ӧтияс медасисны армияӧ, мукӧдъяс — колонъяс — арендуйталісны озыр землевладелецъяслысь посньыдик му участокъяс.
Унджыкыс жӧ вӧлі уджавтӧм масса, коді овліс императорлӧн да озыръяслӧн подачкаяс помысь.
Колонъяс ӧдйӧ вӧйлісны уджйӧзӧ сійӧ рабовладелецъяслы, кодъяслысь найӧ арендуйтлісны мусӧ.
Татшӧм ногӧн, рабъяслӧн удж вайӧдіс сыӧ, мый дзикӧдз киссис свободнӧйяслӧн уджыс.
Но сӧмын рабъяслӧн удж вылын общество дыр кутчысьны эз вермы.
Рабъяс ненавидитлісны ассьыныс подневольнӧй уджсӧ: найӧ тшыкӧдалісны орудиеяс, калечитлісны уджалысь скӧтӧс, мусӧ вӧдитісны омӧля.
Рабъяслӧн удж задерживайтіс овмӧс развивайтӧм.
Траян вӧлі медбӧръя императорӧн, коді босьтчыліс выль завоеваниеяс отсӧгӧн ёнмӧдны рабовладельческӧй строй.
Но таысь нинӧм бурыс эз артмыв.
Траянлӧн преемникъяс эз сӧмын ӧткажитчыны сылӧн асыввывса захватъясысь, но дзикӧдз дугӧдісны кутшӧм кӧть эз вӧв завоевание.
Матігӧгӧрса племяяс вылӧ уськӧдчыны Римлӧн вынъясыс эз нин вӧвны.
Ковмыліс сӧмын дорйысьны.
Завоеваниеяс дугӧдӧм вӧсна чиніс выль рабъясӧс вайӧм.
Тайӧ ӧддзӧдіс рабовладельческӧй овмӧслысь киссьӧмсӧ.
Провинцияясын восстаниеяс.
Народнӧй массаяслӧн положениеыс ӧдйӧ омӧльтчис.
Торйӧн нин сьӧкыд сійӧ лои провинцияясын.
Колонъяс вӧйӧмаӧсь вӧлі уджйӧзӧ да пуктылісны став вынъяссӧ, медым мынтӧдчыны сыысь.
Карса беднота эз пӧлучайтлы сійӧ подачкаяссӧ, кутшӧмъяс сюрлісны сылы Италияын да самӧй Римас.
Римскӧй правительство пыр ёнджыка нуждайтчис деньгаын, та вӧсна содтыліс налогъяс.
Рабъяслы овны лои ещӧ сьӧкыдджык; рабъяслӧн лыдыс чиніс, и та вӧсна насянь зільлісны босьтны кыдз позьӧ унджык доход.
Аслас положениеыслӧн вывті ёна омӧльтчӧм вылӧ народ вочавидзліс восстаниеясӧн.
Траян дырйи нин кынтывлісны восстаниеяс асыввывса ӧткымын провинцияясын.
Выль эраын II нэм помӧ Галлияын вӧвлӧм салдат Матерн организуйтӧ пышйӧм рабъясысь да салдатъясысь быдса армия.
Матерн висьтавліс, мый сійӧ дорйӧ став угнетӧннӧйясӧс.
Восставшӧйяс восьталісны тюрьмаяс да лэдзалісны заключённӧйяссӧ вӧля вылӧ.
Найӧ действуйтлісны Галлияын да Испанияын, уськӧдчывлісны весиг гырысь каръяс вылӧ.
Сы бӧрын, кор Матернлысь отрядсӧ вӧлі жугӧдӧма Галлияын, сійӧ думыштас пӧртны олӧмӧ ӧти смел план.
Йӧз паськӧмӧн сійӧ писькӧдчас сы дор сулалысьяскӧд Римӧ, медым вины императорӧс да босьтны власть.
Но заговорсӧ вӧлі эрдӧдӧма ӧти участвуйтысьлӧн измена вӧсна.
Торйӧн уна восстаниеяс вӧліны выль эраын III нэмӧ.
III нэм шӧрын Сицилияын кыптіс рабъяслӧн восстание, кодӧс ӧдва вӧлі пӧдтӧма.
Тайӧ пӧраас рабъяс кыпӧдчылісны медсясӧ эз самостоятельнӧя, а колонъяскӧд ӧтвыв.
Татшӧм вӧлі III нэмын медся ыджыд восстание — Галлияын багаудъяслӧн * восстание.
Народнӧй массаяс, кодъясӧс вайӧдісны отчаяниеӧдз налогъяс, поместьеясын сьӧкыд удж, чиновникъяслӧн нартитӧмыс, кыпӧдчисны став Галлия пасьта.
Восстаниеын участвуйтісны и рабъяс, и колонъяс.
Багаудъяслӧн вӧліны бура организуйтӧм войска, кӧні му вӧдитысьяс составляйтісны пехота, а пастухъяс — конница.
Найӧ босьтісны да разрушитісны гырысь поместьеяс да уна каръяс.
Багаудъяс провозгласитісны, мый Галлия торйӧдчӧ империяысь.
Налӧн вӧліны асланыс императоръяс, кодъяс весиг чеканитлісны ассьыныс деньга.
Багаудъясӧс пӧдтӧм могысь вӧлі мӧдӧдӧма гырысь военнӧй вынъяс.
Мыйкӧ дыра кежлӧ восстаниесӧ удайтчис пӧдтыны.
Но сійӧ унаысь на кыпавліс выльысь, вуджис Испанияӧ да кыссис ставсӧ арталӧмӧн 150 во гӧгӧр.
* Багаудъяс — галльскӧй ногӧн лоӧ «борецъяс».
Выль эраын III нэмӧ весиг самӧй Римас вӧліны гырысь волнениеяс.
Найӧ заводитчисны римскӧй монетнӧй дворын *, сэні уджалысь государственнӧй рабъяс да ремесленникъяс пӧвстын.
* Монетнӧй двор — государственнӧй учреждение, кӧні чеканитлісны металлическӧй деньга — монетаяс.
Сэсся волнениеясыс шымыртісны мукӧд каръясса рабъясӧс да ремесленникъясӧс да вуджисны ыджыд восстаниеӧ.
Сійӧс пӧдтігӧн императорскӧй войска воштісны 7 тысяча воинӧс.
Варваръяслы паныд Римлӧн тыш.
Кор рабовладельческӧй Рим вӧлі вына, сійӧ эз пов сійӧс кытшалысь племяясысь.
Римляна шулісны найӧс, кыдзи и грекъяс, «варваръясӧн». Римскӧй рабъяс медсясӧ вӧліны варваръясысь.
Положениеыс вежсис, кор Рим заводитіс слабмыны.
Варваръяс асьныс вуджисны наступлениеӧ асланыс враглы паныд.
Выль эраын II нэм мӧд джынйын Дунайлӧн шӧр течение дорын олысь племяяс уськӧдчисны Римскӧй империя вылӧ.
Найӧ писькӧдчисны укрепитӧм дунайскӧй граница пыр да воисны самӧй Италияӧдз.
Наӧн босьтӧм областьяссӧ вӧлі дзикӧдз кисьтӧма, уна олысьясӧс нуӧма пленӧ.
Римляналы муртса удайтчис вӧтлыны вторгнитчысь племяясӧс.
Торйӧн нин опаснӧйӧн лои Римлӧн положениеыс выль эраын III нэмын.
Тайӧ кадас торъя племяяс кутісны ӧтувтчавны гырысь союзъясӧ; медым нуӧдны Римлы паныд тыш.
Дунай кывтыдын кыпӧдчисны готъяс, Рейн дорын — франкъяс.
Торъя племяяс дорысь тайӧ союзъясыскӧд римляналы тышкасьны вӧлі сьӧкыдджык.
Варваръяс уськӧдчылісны не сӧмын Римскӧй империялӧн граница вылӧ, но и ылӧ пырлісны империяяс.
Асьсӧ Италиясӧ эз ӧтчыд опустошайтлыны.
Рим карсӧ ковмис кытшавны выль крепыд стенаясӧн.
Варваръяс шедӧдлісны успехъяссӧ не сӧмын сы вӧсна, мый чиніс Римлӧн военнӧй выныс, но ещӧ и сы вӧсна, мый варваръясӧс унаысь поддерживайтлісны местнӧй олысьяс, римскӧй рабъяс да колонъяс.
Уна рабъяс да колонъяс вӧліны сійӧ жӧ племяясысь, кодъяс усьласисны Римскӧй империя вылӧ.
Римскӧй рабъяс да колонъяс видзӧдісны варваръяс вылӧ, кыдзи асланыс союзникъяс вылӧ общӧй враглы паныд — Римскӧй рабовладельческӧй империялы паныд — тышын.
77 §. Христианство.
Кыдзи чужис христианство.
Спартак веськӧдлӧм улын италийскӧй рабъяслӧн восстание вӧлі Римскӧй республикаын народнӧй массаяслӧн медбӧръя ыджыд движениеӧн.
Выль эраын I нэмӧ пыригкежлӧ рабъяслысь, крестьяналысь да карса бедноталысь восстаниеяссӧ вӧлі дыр кежлӧ пӧдтӧма.
Кажитчис, мый Римскӧй императоръяслӧн зэв чорыд военнӧй диктатуракӧд оз позь тышкасьны.
Римскӧй империяса народнӧй массаяслӧн эз вӧв тыш нуӧдӧм вылӧ план, эз вӧв организация.
Найӧ эз аддзывны асланыс терпитны позьтӧм положениесьыс петан туйсӧ.
Сэки карса да сиктса уджалысь йӧз зэв ёна разочаруйтчисны олӧмас да шогӧ усисны.
Отчаяние вӧснаыс найӧ кутісны виччысьны отсӧг сверхъестественнӧй, небеснӧй вынъяссянь.
abu
abu
Выль эраын I нэмӧ Римскӧй империяса рабъяс да беднякъяс пӧвстын религиознӧй настроениеясыс крепаммисны.
Важся религияясыс эз нин удовлетворяйтны рабъясӧс да беднякъясӧс.
Найӧс эз кут удовлетворяйтны вераыс египетскӧй енъяслы, кодъяс вӧліны животнӧйяс кодьӧсь, да греко-римскӧй енъяслы, кодъяс вӧліны йӧз кодьӧсь.
abu
Сэки Римскӧй империяса каръясын прӧстӧй народ пӧвстысь позьӧ вӧлі аддзыны проповедникъясӧс.
Найӧ ветлӧдлісны карсянь карӧ да велӧдісны, мый регыд помасяс угнетённӧйяслӧн мучитчӧмыс.
Регыд воас му вылӧ йӧзӧс спаситысь — енлӧн пи.
Тадзи народ пӧвстын кутіс кывсьыны Иисус Христос йылысь миф.
Дзикӧдз сійӧ сложитчис выль эраын II нэм шӧр кежлӧ.
Первойсӧ сійӧс висьтавлісны кывйысь кывйӧ и сӧмын сёрӧнджык вӧлі гижӧма.
Тайӧ мифас висьтавсис, мый дзик ӧти да всемогущӧй ен, йӧзӧс жалитӧм вӧсна, мӧдӧдіс му вылӧ Христосӧс, ассьыс писӧ, коді дзик морт кодь да босьтӧма Иисуслысь ним.
Иисус Христос овлӧма Палестинаын, проповедуйтлӧма да вӧчавлӧма чудесаяс: ваысь вӧчлӧма вина, ветлӧдлӧма мореті, бурдӧдавлӧма висьысьясӧс да ловзьӧдавлӧма кулӧмаясӧс.
Сійӧ велӧдлӧма, мый колӧ покорнӧя терпитны страдайтӧмъяс да радейтны угнетательясӧс.
Кулӧм бӧрын став страдайтысьяс да угнетённӧйяс кутасны нэм чӧж долыда овны небесаын, а став угнетательясыс кутасны нэм чӧж мучитчыны.
Тайӧ проповедьсӧ нуӧдӧмысь Иисус Христосӧс кватитӧмаӧсь властьяс да тувъялӧмаӧсь крестӧ.
Но кулӧм бӧрас коймӧд лунас сійӧ быттьӧкӧ ловзьӧма, воӧма аслас ученикъяс дінӧ, а сэсся кайӧма небесаӧ.
Тайӧ мойдас нинӧм абу правдаыс.
Збыльвылассӧ некутшӧм Иисус Христос эз вӧв.
Выль эраын I нэмса ни ӧти историческӧй произведениеын Христос йылысь кыв ни джын оз висьтавсьы.
Сы йылысь мифсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сідзи жӧ, кыдзи и асыввывса мукӧд мифъяс.
Рабъяс да гӧль йӧз веритлісны Иисус Христослы, сы вӧсна мый сы йылысь мифыс сетліс налы надея мӧдаръюгыдын бура овны.
Угнетённӧйяс ёна страдайтлісны му вылын. Та пыдди найӧ мечтайтлісны кӧть нин небесаын пӧлучитны асланыс страдайтӧмысь награда.
Кыдзи лои христианскӧй вичко.
Христослы веруйтысьясӧс кутісны шуны христианаӧн.
Первойсӧ тайӧ вӧліны рабъяс, мелкӧй ремесленникъяс да гӧлиник тӧргӧвечьяс.
Каръясын найӧ котыртлісны неыджыд христианскӧй общинаяс.
Веруйтысьяс чукӧртчывлісны собраниеяс вылӧ, кӧні кывзылісны проповедникъясӧс да юрбитлісны, вӧчавлісны ӧтувъя деньга вылӧ ӧбедъяс.
Христиана отсавлісны ӧта-мӧдныслы корсьны удж.
Ӧти карса общинаяс заводитісны волысьны мукӧд каръясса общинаяскӧд.
Татшӧм организацияыс кыскӧ вӧлі ас дінас уна рабъясӧс да свободнӧй беднотаӧс.
Регыд мысти христианскӧй общинаяс лоисны Римскӧй империяса став каръясын.
Выль эраын II да III нэмъясын христианскӧй общинаясӧ век ёнджыка кутісны пырны озырджык йӧз.
Хозяйственнӧй олӧмлӧн киссьӧм, восстаниеяс, варваръяслӧн усьласьӧмъяс, каръяс жуглӧм кыпӧдлісны ужас да отчаяние.
Ставыс тайӧ вайӧдліс йӧзӧс выль религиялань, христианствоӧ.
Сы вӧсна мый христианскӧй общинаясӧ локтісны озыр йӧз, кутісны озырмыны и асьныс общинаясыс.
Сэні лоины выборнӧй должностнӧй йӧз, кодъяс управляйтісны общинаяс имуществоӧн да став найӧ олӧмнас.
Римскӧй империяса христианскӧй общинаяс ӧтувтчӧны, создайтсьӧ христианскӧй вичко *.
* Вичконас шуӧны и самӧй помещениесӧ (храмсӧ), кӧні юрбитӧны йӧз.
Христианаӧс преследуйтӧм.
Христианство эз вӧв революционнӧй движениеӧн.
Мӧдарӧ, выль религия чуксавліс уджалысь йӧзӧс терпитны да пӧкӧритчыны.
Но христиана ӧтказывайтчылісны поклоняйтчыны римскӧй енъяслы да императорлы, коді сідзжӧ лыддьыссьыліс енмӧн; найӧ признавайтлісны сӧмын ассьыныс единӧй енсӧ.
Та вӧсна римскӧй правительство лыддьыліс христианаӧс общественнӧй порядоклӧн врагъясӧн.
Пӧраысь пӧраӧ Римскӧй империялӧн разнӧй областьясын, а мукӧддырйи и став империя пасьта заводитчылісны христиана вылӧ усьласьӧмъяс.
Найӧс кватайтлісны, ёна упорствуйтысьяссӧ казнитлыны, христианскӧй общинаяслысь имуществосӧ мырддявлісны государстволы пӧльза вылӧ.
Тадзикӧн найӧс ёнджыка кутісны преследуйтны выль эраын III нэмын, кор рабовладельческӧй стройлы паныд восстаниеяс торйӧн ёна паськалісны.
78 §. Император Диоклетиан.
Императорскӧй властьлӧн ёнмӧм.
Выль эраын 284 воӧ императорскӧй властьсӧ босьтӧ дворцӧвӧй гвардиялӧн начальник Диоклетиан.
Восстаниеяслы паныд да варваръяслӧн усьласьӧмъяслы паныд тыш нуӧдӧм могысь колӧ вӧлі ещӧ нин ёнмӧдны римскӧй императоръяслысь военнӧй диктатурасӧ.
Диоклетиан да сылӧн преемникъяс дырйи государственнӧй устройствоын бырӧны республикалӧн медбӧръя следъясыс.
Народнӧй собрание дугдіс чукӧртчывны выль эраын I нэмын на.
Ӧні и сенат дугдіс участвуйтны империяӧн веськӧдлӧмын.
Сійӧ вежис императорскӧй сӧвет, кодлӧн членъяснас вӧліны прӧстӧй чиновникъяс.
Диоклетиансянь римскӧй императоръяс кутісны новлыны восточнӧй образеца дона паськӧм, кутісны кытшавны асьнысӧ уна придворнӧйясӧн, требуйтны, медым на водзын сулалісны пидзӧс вылын.
Императорлӧн личностьыс лыддьыссьыліс божественнӧйӧн, священнӧйӧн.
Диоклетианлӧн реформаяс.
Медым бурджыка нуӧдны восстаниеяслы да варваръяслӧн усьласьӧмъяслы паныд тыш, Диоклетиан назначитіс аслыс куим отсасьысьӧс — соправительӧс.
На пиысь быдӧн веськӧдліс империялӧн кутшӧмкӧ областьӧн.
Татшӧм ногӧн, Римскӧй империя юксис нёльпельӧ.
Таысь кындзи, Диоклетиан киын вӧлі верховнӧй руководство.
Тайӧ мераыс сетіс ассьыс результатъяс.
Кутшӧмкӧ кад кежлӧ рабовладелецъяслы удайтчис пӧдтыны восстаниеяс, вӧтлыны ортсыса врагъясӧс да бара укрепитны империялысь границаяссӧ.
Ставыс тайӧ требуйтіс ёнмӧдны армияӧс.
Колӧны вӧлі гырысь средствояс.
Та вӧсна ковмис содтыны налогъяс, кӧть рӧзӧритчӧм населениесянь чукӧртнысӧ найӧс вӧлі пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Римскӧй империялӧн хозяйственнӧй упадок вӧсна тӧваръяс вылӧ донъяс ёна содісны.
Медым донъясыс эз вӧвны вывті гырысьӧсь, Диоклетиан сетіс распоряжение, мый серти вӧлі лӧсьӧдӧма тӧваръяс вылӧ донъяс да урчитӧма унапӧлӧс уджъясысь донъяс.
Тайӧ донъяссьыс вылӧджык требуйтны оз вӧлі позь, полан кӧ казнитӧмысь.
Но тайӧ распоряжениеыс эз сет некутшӧм результат, и сійӧс ковмис отменитны.
Диоклетиан дырйи вӧліны христиана вылӧ медбӧръя, медся ёна усьласьӧмъяс, кодъяс кыссисны некымын во чӧж.
79 §. Император Константин.
Христианствоӧс признайтӧм.
Диоклетиан бӧрын государствоӧн кутісны веськӧдлыны сылӧн соправительяс.
На костын заводитчис дыр кадся тыш, коді помасис император Константинлӧн победаӧн.
Сы дырйи дугӧдісны христиана вылӧ усьласьӧмъяс.
Государство признайтіс христианскӧй религияӧс.
Христианствосӧ признайтны быть ковмис.
Найӧс преследуйтӧмыс эз вайӧд цельӧ, и христианалӧн лыдыс пыр водзӧ содіс.
Уна христиана лоины высшӧй военачальникъяс пӧвстын, чиновникъяс да придворнӧйяс пӧвстын.
Христианскӧй вичко лои озыр да вына.
Сійӧ кутіс велӧдны, мый рабъяслы колӧ подчиняйтчыны асланыс господалы, мый императорскӧй властьсӧ лӧсьӧдіс ачыс енмыс и та вӧсна оз позь кыпӧдчыны силы паныд.
Императорлы вӧлі выгӧднӧджык мыджсьыны вичко вылӧ, а не преследуйтны сійӧс.
Константин эз сӧмын признайт христианствоӧс, но сійӧ быдногыс покровительствуйтіс христианскӧй вичколы: христианскӧй духовенствоӧс, мӧдногӧн кӧ, вичкоса должностнӧй йӧзӧс, вӧлі мездӧма налогъясысь.
Христианство лои Римскӧй империяын господствуйтысь религияӧн.
Тайӧ пӧрасянь христианскӧй вичко кутіс служитны озыръяслы, медым угнетайтны уджалысь йӧзӧс.
Константинлӧн мукӧд мероприятиеяс.
Константин дырйи императорскӧй власть ещӧ ёнджыка вынсяліс.
Сійӧ отменитіс империяӧс нёльпельӧ юклӧм и правитіс дзик ӧтнас.
Сы дырйи ёнмис армия да содісны чиновникъяс, кодъяс увтыртісны да рӧзӧритісны народӧс.
Константин дырйи Римскӧй империялысь столицасӧ вӧлі вуджӧдӧма Востокӧ, важ греческӧй колония — Византия местаӧ (выль эраын 330 во).
Карыслы сетісны ним: Константинополь («Константинлӧн кар»).
Сійӧс вӧлі выльысь вӧчӧма да паськӧдӧма, мичмӧдӧма зэв мича зданиеясӧн да Грецияысь да Италияысь вайӧм искусство произведениеясӧн.
Столицасӧ лои вуджӧдны Востокӧ сы вӧсна, мый Римскӧй империялӧн асыввыв юкӧныс вӧлі культурнӧйджык да экономика боксянь вынаджык.
Константинополь сулаліс Чёрнӧй моресянь Средиземнӧй мореӧ мунан морскӧй туй вылын.
Сэті мунлісны и сійӧ сухопутнӧй торговӧй туйясыс, кодъяс йитлісны Востокӧс Западкӧд.
Татшӧм ногӧн, Константинопольлӧн положениеыс вӧлі зэв бур.
80 §. Западнӧй Римскӧй империялӧн усьӧм.
Рабъясӧс уджӧдны абу выгӧднӧ.
Колонъясӧс му дінӧ прикрепитӧм.
Кӧть Диоклетианлы да Константинлы и удайтчис мыйкӧ дыра кежлӧ дугӧдны империялысь усьӧмсӧ, но сылӧн овмӧсыс пыр ӧтарӧ киссис.
Ремеслӧ да тӧргуйтӧм чинісны.
Каръясысь йӧзыс мунісны, и найӧ лоисны кыдз быттьӧ гырысь сиктъяс, кодъясӧс кытшалӧма стенаясӧн.
Рабъяслӧн лыдыс дугдывтӧг чиніс.
Сы могысь, медым кыпӧдны налысь удж производительностьсӧ, рабовладелецъяс кутісны сетавны налы ичӧтик му участокъяс: тайӧ му участокъяссӧ позьӧ вӧлі обрабатывайтны да лӧсьӧдны сэні аслыныс овмӧсъяс.
Та пыдди найӧ долженӧсь вӧлі мынтыны господинлы урожайыслысь кутшӧмкӧ юкӧн.
Колонъяслӧн положениеыс этша мыйӧн торъяліс татшӧм рабъяслӧн положениеысь, кодъяс вӧдитісны му.
Выль эраын IV нэмӧ колонъясӧс вӧлі дзикӧдз прикрепитӧма му дінӧ.
Водзті нин, кӧть найӧ вӧліны и свободнӧйясӧн, но уджйӧзъяс вӧсна эз вермывны мунны ӧти имениеысь мӧдӧ.
А ӧні императорскӧй указъяс век кежлӧ прикрепляйтӧны колонъясӧс сійӧ имение бердӧ, кытысь найӧ арендуйтӧны мусӧ.
Пышъялысь колонъясӧс колӧ вӧлі кутавны да вайӧдны муӧн владейтысьлы.
Гуннъяслӧн нашествие да империяӧ готъяслӧн переселитчӧм.
Константин кулӧм бӧрын заводитчис сылӧн преемникъяс костын тыш.
Императорскӧй власть пыр ӧтарӧ слабмис.
Тайӧн бара воспользуйтчисны Римскӧй империяӧс кытшалысь племяяс.
Выль эраын IV нэм мӧд джынйын ӧнія Украина территорияӧ Средньӧй Азияысь воис гуннъяслӧн кочуйтысь племя.
Зэв гырысь чукӧрӧн найӧ мӧдӧдчисны рытыввылӧ, кыскисны ас бӧрсяныс Причерноморьеса мукӧд племяясӧс; бырӧдалісны асланыс туй вылысь ставсӧ.
Готъяс, кодъяс олӧны вӧлі Дунайлӧн улі течение пӧлӧн, эз кӧсйыны подчинитчыны гуннъяслы да шыӧдчисны император Ваент дінӧ, медым сійӧ разрешитіс налы вуджны Дунай да овмӧдчыны империя территория вылын.
Император разрешитіс.
Готъяслӧн ыджыд племя вуджис Дунай да овмӧдчис ӧнія Болгария территория вылын.
Готъяслӧн, рабъяслӧн да колонъяслӧн восстание.
Недыр мысти готъяс пӧвстын паськаліс ыджыд недовольство.
Римскӧй чиновникъяс, кодъяс готъяскӧд договор серти долженӧсь вӧлі ваявны налы прӧдуктаяс, ылӧдлісны найӧс.
Найӧ присваивайтлісны аслыныс прӧдуктаяссӧ да вузавлісны найӧс готъяслы зэв донӧн.
Готъяслы быть ковмыліс вузавны рабствоӧ ассьыныс челядьсӧ.
Сэки на пӧвстын кыптіс восстание.
Готъяс дінӧ ӧтлаасисны Балканскӧй полуостровса рабъяс да колонъяс.
Восставшӧйяс рӧзӧриталісны озыр поместьеяс, виалісны наӧн владейтысьяссӧ.
Римскӧй войска мӧдӧдчисны пӧдтыны восстаниесӧ.
Выль эраын 378 воӧ Адрианополь кар дорын восставшӧйяс дзикӧдз жугӧдісны найӧс.
Полководец Феодосийлы муртса удайтчис лӧньӧдны готъясӧс.
Сійӧ поселитіс найӧс Балканскӧй полуостров вылӧ кыдзи римскӧй союзникъясӧс, кодъяс обязанӧсь вӧлі сетавны империялы военнӧй отрядъяс.
Недыр мысти Феодосийӧс вӧлі провозгласитӧма императорӧн.
Кулігас сійӧ сетіс империялысь асыввыв юкӧнсӧ аслас ӧти пиыслы, а рытыввыв юкӧнсӧ — мӧд пиыслы.
Татшӧм ногӧн, Римскӧй империя юксис кыкпельӧ (выль эраын 395 во).
Аларих босьтӧ Рим.
Феодосийлӧн пиян дырйи заводитчис готъяслӧн выль восстание, кодӧн веськӧдліс налӧн вождь Аларих.
Сійӧ пырис Италияӧ да осадитіс Рим.
40 тысяча раб воисны став Италиясьыс Аларих лагерӧ.
Войнас карса рабъяс восьтісны Римлысь воротаяссӧ, и готъяс пырисны карӧ (выль эраын 410 во).
Римсӧ зэв ёна рӧзӧритісны.
Аларих регыд кулі.
Готъяс эз кольччыны рӧзӧритӧм Италияӧ да мунісны лунвыв Галлияӧ.
Западнӧй Римскӧй империялӧн усьӧм.
V нэм шӧр кежлӧ Западнӧй Римскӧй империяӧс вӧлі босьтӧма унапӧлӧс варварскӧй племяясӧн.
Тайӧ кадӧ императорскӧй властьнас распоряжайтчисны наёмнӧй варварскӧй войскаса начальникъяс.
Найӧ ас окота сертиныс пуксьӧдавлісны да свергайтлісны римскӧй императоръясӧс.
476 воӧ ӧти татшӧм начальник свергнитіс медбӧръя римскӧй императорӧс, том Ромул Августулӧс.
Выль эраын 476 во лыддьыссьӧ сійӧ воӧн, кор дзикӧдз уси Западнӧй Римскӧй империя.
Римскӧй империялӧн асыввыв джынйыс кутчысис дырджык.
Заключение.
Римлӧн историяын рабовладельческӧй общество помаліс ассьыс развивайтчӧмсӧ.
Рабъясӧс уджӧдісны овмӧслӧн быд юкӧнын.
Рабъясӧс угнетайтӧмыс воис медся вылӧдз.
Заводитчисны рабъяслӧн гырысь восстаниеяс, кодъяс пыркнитісны зэв ыджыд Римскӧй державаӧс.
Рабъяс уджӧн вӧлі создайтӧма древньӧй Востокын, Грецияын да Римын вылын культура, коді вӧчис ыджыд влияние человечестволӧн сёрӧнджык развивайтчӧм вылӧ.
Но водзӧвылӧ рабъяслӧн уджыс кутіс тормозитны обществолысь развивайтчӧмсӧ.
Рабовладельческӧй овмӧслы пыр ӧтарӧ колӧны вӧлі выль рабъяс.
Найӧс сетліс война, пиратство, найӧс босьтлісны быдса странаяс рӧзӧритігӧн.
Рабъяслӧн уджыс вӧлі ичӧт производительностя.
А свободнӧй йӧз зывӧкпырысь видзӧдісны удж вылас, лыддьылісны сійӧс рабъяслӧн занятиеӧн.
Татшӧм ногӧн, рабство мешайтіс обществолы водзӧ развивайтчыны.
Тайӧ и вӧлі сійӧ гибельлы помкаӧн.
Овмӧсыс воис киссян выйӧдз.
Корысьмӧм народнӧй массаясӧс вӧлі вайӧдӧма отчаяниеӧдз.
Кынтывлісны рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяс, государствоыс кутіс киссьыны.
Слабмӧм Римскӧй империя вылӧ уськӧдчисны варваръяс.
Рим уси рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяс вӧсна, варваръяслӧн уськӧдчӧм вӧсна.
Рабство пыдди воисны выль общественнӧй порядокъяс.
Древньӧй история помасис, заводитчис шӧр нэмъяслӧн история.
ДРЕВНЬӦЙ ИСТОРИЯ КУЗЯ МЕДСЯ ТӦДЧАНА ДАТАЯС.
Древньӧй Восток.
.... Выль эраӧдз вояс.
Единӧй Египетскӧй государстволӧн лоӧм .... 3200 гӧгӧр
Египетын крестьяналӧн да рабъяслӧн восстание .... 1750
Персияӧн Египетӧс завоюйтӧм .... 525
Хаммурапи .... 1792–1750
Дарий I .... 521–486
Цинь Шихуанди .... 246–209
.... Выль эраын вояс.
«Гӧрд синкымъяслӧн» восстание .... 18–28
Древньӧй Греция.
.... Выль эраӧдз вояс.
Первой Олимпиада .... 776
Солонлӧн реформаяс .... 594
Скифъяслы паныд Дарийлӧн поход .... 513
Греко-персидскӧй войнаяс .... 500–449
Марафон дорын битва .... 490
Саламин дорын битва .... 480
Афинскӧй союзлӧн лоӧм .... 478
Пелопоннескӧй война .... 431–404
Херонея дорын битва .... 338
Александр Македонский .... 336–323
Древньӧй Рим.
.... Выль эраӧдз вояс.
Рим пуксьӧмлы легендарнӧй дата .... 753
Галлъяс разрушитісны Рим .... 390
Долгӧвӧй рабство бырӧдӧм .... 326
Мӧд Пуническӧй война .... 218–201
Канны дорын битва .... 216
Зама дорын битва .... 202
Сицилияын рабъяслӧн восстание .... 138–132
Италийскӧй крестьяналӧн движение .... 133–121
Спартаклӧн восстание .... 73–71
Цезарӧс виӧм .... 44
Августлӧн правитӧм выль эраӧдз .... 30 во – выль эраын 14 во.
.... Выль эраын вояс.
Траян .... 98–117
Константинопольӧ столица вуджӧдӧм .... 330
Адрианополь дорын битва .... 378
Римскӧй империяӧс кыкпельӧ юкӧм .... 395
Аларих босьтӧ Рим .... 410
Ромул Августулӧс свергнитӧм .... 476
Первобытнӧй мортлӧн орудиеяс.
Древньӧй Египетын полевӧй уджъяс.
Выліас — нянь кӧдзӧм, уліас — нянь вундӧм.
abu
Саркофаг.
Древньӧй Египетын храмӧвӧй овмӧс.
Иероглифическӧй гижӧдъяса из.
Писецлӧн статуя.
Египетскӧй храм.
Ньӧввужйысь лыйсьысь Египетса стрелокъяс.
Колесница вылын фараон, коді виалӧ врагъясӧс.
Царь Хаммурапи законъясӧн столб.
Ассирийскӧй воинъяс, кодъяс пӧльтӧм мешӧкъяс вылын вуджӧны ю.
Ассирийскӧй войскалӧн походысь бӧр воӧм.
Клинописнӧй табличка.
Урартъяслӧн вооружение: шлем, меч, щит.
Бордъя сфинкслӧн ичӧтик фигура.
Урартскӧй крепость.
Персидскӧй государство.
Персидскӧй воинъяс.
Санскритскӧй гижӧд.
Сеялкаа китайскӧй гӧр.
Рисӧвӧй муяс вылын уджъяс.
Цинь Шихуанди.
Великӧй китайскӧй стена.
Китайскӧй гижӧдъяс.
Китайскӧй ваза.
Одиссей да сиренаяс.
Пенелопа виччысьӧ Одиссейӧс.
Геракл.
Аттика.
Афинскӧй акрополь.
Сьӧкыда вооружитчӧм греческӧй воин.
Курганысь аддзӧм ваза, кӧні петкӧдлӧма скифъясӧс.
Курганысь аддзӧм зарни сынан, кӧні петкӧдлыссьӧны скифъяс.
Выль эраӧдз VIII — VI нэмъясын греческӧй колонизация.
Греко-персидскӧй войнаяс.
Саламинскӧй бой.
Гончарнӧй мастерскӧй.
Афинскӧй гавань Пирей.
Перикл.
Афиныын народнӧй собрание.
Пелопоннесскӧй война.
Сиракузыын из перъянін.
Греческӧй театр.
Греческӧй храм.
Дискобол.
Геродот.
Александр Македонский.
Александр Македонскийлӧн походъяс.
Александрияын Фаросскӧй маяк.
Римскӧй легионер.
1. Катапульта.
2. Сьӧкыд изъяс шыблалан машина.
3. Балиста.
4. Новлӧдлан оборонительнӧй лэбув.
5. Таран.
Ганнибал.
Мӧд Пуническӧй война.
Раблӧн ошейник, кытчӧ гижӧма: «Кут менӧ, медым ме эг пышйы» да рабӧн владейтысьлысь нимсӧ.
Римскӧй рабовладелецлӧн имениеын.
Амфитеатрын гладиаторъяслӧн тыш.
Сулла.
Спартак веськӧдлӧм улын рабъяслӧн восстание.
Рабъяскӧд расправитчӧм.
Цезарь.
Август.
Ю вылын римскӧй акведук (водопровод).
Колизейлӧн развалинаяс.
Римскӧй императорлӧн триумф.
abu
Рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяс, Римскӧй империяӧ «варваръяслӧн» уськӧдчӧмъяс.
{Ф. П. Коровкин (комиӧдісны С. А. Мезенцев, В. С. Морозов) @ Древньӧй мирлӧн история @ история @ Ф. П. Коровкин. Древньӧй мирлӧн история @ 1963 @ Лб. 3-231. }
РСФСР-са педагогическӧй наукаяс кузя Академия
Ф. П. Коровкин
ДРЕВНЬӦЙ МИРЛӦН ИСТОРИЯ
5-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдіс РСФСР-са просвещение кузя министерство
История кузя учебникъяслы конкурс вылын сетӧма первой премия.
ВВЕДЕНИЕ
1. Мый сэтшӧмыс история.
IV классын ті тӧдмасинныд СССР-лӧн бӧръя 1½ тысяча воясся историяӧн.
Ті тӧдмалінныд, кыдзи олісны да уджалісны миян предокъяс, кыдзи найӧ тышкасисны захватчикъяскӧд да угнетательяскӧд.
Ті помнитанныд, мый 1000-ысь унджык во сайын артмис древнерусскӧй государство да 590 кымын во сайын Москва чукӧртіс ас гӧгӧрыс роч муяс.
Ті кывлінныд да лыддьылінныд висьтъяс сы йылысь, кыдзи В. И. Ленин котыртіс Коммунистическӧй партия, кыдзи миян странаын победитіс Великӧй Октябрьскӧй революция да кыдзи артмис вынйӧра социалистическӧй государство — Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз.
Позьӧ ӧмӧй волнуйтчытӧг лыддьыны аслад Рӧдиналысь историясӧ!
Позьӧ ӧмӧй не гордитчыны миян великӧй сӧветскӧй народӧн, коді стрӧитӧ коммунизм!
Школаын ті зэв на уна тӧдмаланныд асланыд Рӧдиналӧн славнӧй история йылысь да мирса мукӧд странаяслӧн история йылысь.
Миян страналӧн да мукӧд странаяслӧн историяыс заводитчис уна сё тысяча во сайын.
Сэки, ёна важӧнся кадӧ, Му вылын эз вӧвны ни каръяс, ни сиктъяс, ни гӧрӧм-кӧдзӧм муяс.
Вӧр чащаясті да расъясті шӧйтісны посни чукӧрӧн древнейшӧй йӧз.
Кианыс налӧн вӧліны бедьяс да изъяс.
Ни паськӧм, ни оланін налӧн эз вӧв. (III цветнӧй иллюстрация.)
История висьталӧ, кӧні да кор олісны йӧз, кыдзи найӧ асланыс уджӧн вежисны Мусӧ, кыдзи да мыйла вочасӧн вежсис налӧн олӧмыс да сійӧ лои сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ми сійӧс тӧдам ӧні.
История нинӧм оз лӧсьӧдлы.
История — сійӧ наука.
Сэні висьтавсьӧ сы йылысь, мыйджык учёнӧйяс тӧдмалісны народъяслӧн олӧм йылысь, кодъяс овлісны Му вылын войдӧр да олӧны ӧні.
Древнейшӧй кадсянь да ӧнія лунъясӧдз став мирса народъяслӧн историяыс шусьӧ всеобщӧй либӧ всемирнӧй историяӧн.
V классын ті кутанныд велӧдны сылысь медводдза юкӧнсӧ — древньӧй мирлысь история.
2. Мый йылысь висьталӧ древньӧй мирлӧн история.
Уна интереснӧйтор йылысь висьталӧ древньӧй мирлӧн история.
Зіля уджалӧмӧн древньӧй йӧз гӧрисны-кӧдзисны муяс, писькӧдалісны туйяс, стрӧиталісны каръяс.
Древньӧй странаясса народъяс унатор изобретайтісны да вӧчисны открытиеяс.
abu
Например, книга лои уна народлӧн удж помысь; бумагасӧ изобретитісны китаецъяс, древньӧй грекъяс лӧсьӧдісны букваяс, кодъясӧн ми гижам, дас цифра изобретитісны Индияын олысьяс, книгаяс медводдзаысь заводитісны переплетайтны Италияын.
Древньӧй мирлӧн история висьталӧ сы йылысь, кыдзи озыръяс зэв чорыда нартитісны уджалысь йӧзӧс да кыдзи уджалысь йӧз смела тышкасисны найӧс нартитысьяскӧд.
Историяысь ті тӧдмаланныд народнӧй вождьяс йылысь, зэв тӧдчана полководецъяс да учёнӧйяс йылысь, древньӧй сказаниеяс да уна мукӧдтор йылысь.
Кыдзи нӧ ми тӧдмалам йӧзлӧн олӧм йылысь, кодъяс кулісны тысяча, дас тысяча да сё тысяча вояс сайын?
3. Мый сэтшӧмыс вещественнӧй памятникъяс.
Древньӧй йӧз колисны ас йывсьыныс паметь — наӧн вӧчӧм кӧлуй.
Тайӧ кӧлуйыс мыйкӧ мында колис.
Корсьны сійӧс абу кокни.
Ті, дерт, казявлінныд, мый кӧлуй бусӧссьӧ, он кӧ чышкав кык-куим лун.
А уна тысяча во чӧжӧн артмис буслӧн да лыалӧн некымын метр кызта слӧй.
Та вӧсна древньӧй йӧзлӧн кӧлуйыс лои муын зэв пыдын.
Унатор древньӧй йӧз пуктылісны гуясӧ покойниккӧд орччӧн.
Учёнӧйяс корсьлісны сійӧ местаяссӧ, кӧні овлісны древньӧй йӧз либӧ кытчӧ вӧлі гуалӧмаӧсь найӧс; та бӧрын найӧ нуӧдлісны раскопкаяс.
Аддзӧм кӧлуй серти учёнӧйяс тӧдмавлісны, кыдзи овлісны йӧзыс, мыйӧн найӧ занимайтчылісны, мый кужлісны вӧчны.
Учёнӧйяс сравнивайтӧны сёрӧнджыкся кӧлуйсӧ воддзаджык вӧчӧм кӧлуйкӧд да татшӧм ногӧн тӧдмалӧны, кыдзи вочасӧн вежсис древньӧй йӧзлӧн олӧмыс.
Древньӧй йӧзлӧн кӧлуйыс — сійӧ вещественнӧй памятникъяс.
Сійӧ наукаыс, коді тӧдмалӧ йӧзлысь олӧмсӧ вещественнӧй памятникъяс серти, шусьӧ археологияӧн, а тайӧ лоӧ — «древностьяс йылысь наука».
Сійӧ учёнӧйяссӧ, кодъяс вӧчӧны раскопкаяс да тӧдмалӧны вещественнӧй памятникъяс, шуӧны археологъясӧн.
Древньӧй йӧзлысь вещественнӧй памятникъяссӧ видзӧны да тӧдмасьӧны накӧд музейясын (2 рис.).
4. Письменнӧй памятникъяс.
Вит тысяча да джын во сайын кымын ӧткымын странаясын йӧз изобретитісны письменность да велалісны гижны.
Найӧ гижисны событиеяс йылысь, кодъяс вӧліны на дырйи, сійӧ кадся вывті тӧдчана йӧз йылысь да уна мукӧдтор йылысь.
Тайӧ йӧзыс колисны асланыс олӧм йылысь ёна ыджыдджык паметь на серти, кодъяслӧн письменностьыс эз вӧв.
Древньӧй йӧзлысь гижӧдъяссӧ шуӧны письменнӧй памятникъясӧн.
(Древньӧй письменнӧй памятникъяссӧ петкӧдлӧма 37, 48 да мукӧд рисунокъяс вылын.)
Вопросъяс.
1. Кыдзи учёнӧйяс тӧдмалӧны древньӧй йӧзлӧн олӧм йылысь?
2. Мый шуӧны археологияӧн?
Кыдзи уджавны гортын учебник вылын.
Учебникыс юксьӧ нёль раздел вылӧ, разделъясыс — главаяс вылӧ, а главаясыс — параграфъяс вылӧ.
Восьтанныд кӧ книга помсьыс «Оглавление», верманныд тӧдмавны, мый йылысь висьтавсьӧ учебникас да кымын юкӧн сэні.
Быд параграфын эм некымын заголовок. Тайӧ заголовокъясыс юкӧны параграфсӧ пунктъяс вылӧ.
Пунктъясса заголовокъясыс артмӧдӧны дженьыдик план.
История кузя гортса удж вӧчигӧн пуктӧй учебниккӧд орччӧн цветнӧй картаяса альбом, коді эм тіян учебникын, да восьтӧй сійӧ историческӧй картасӧ, кодлысь номерсӧ индӧма параграф ним бӧрын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый йылысь учитель висьтавліс урок вылын, мый вылӧ сійӧ веськӧдіс тіянлысь вниманиетӧ.
Параграф водзын кӧ эмӧсь вопросъяс, думыштӧй на вылӧ ӧтветъяс.
Тайӧ не сӧмын уськӧдас тіянлы тӧд выланыд водзті велӧдӧмторсӧ, но и отсалас бурджыка велӧдны выль материалсӧ.
Внимательнӧя лыддьӧй сетӧм параграфсӧ ставнас.
Сійӧс, мый вылӧ колӧ веськӧдны торъя внимание, торйӧдӧма либӧ сьӧд, либӧ письменнӧй букваясӧн (шрифтӧн).
Письменнӧй шрифтыс шусьӧ курсивӧн.
Тӧдмасьӧй параграфӧ пырысь рисунокъясӧн.
Учебникын индӧм мореяс, юяс, странаяс, каръяс корсьӧй карта вылысь.
Лыддьӧм бӧрын дасьтӧй ӧтветъяс сійӧ вопросъяс вылӧ, кодъясӧс печатайтӧма параграф бӧрын либӧ кодъясӧс сувтӧдіс учитель.
Прӧверитӧй, гӧгӧрвоанныд-ӧ сійӧ выводъяссӧ да определениеяссӧ, кодъясӧс учебникын печатайтӧма курсивӧн.
Сэсся лӧсьӧдчӧй висьтавны сетӧм параграф серти.
Первой лыддьӧй медводдза пунктсӧ да висьталӧй сійӧс, сы бӧрын сідз жӧ мукӧдъяссӧ, а сэсся висьталӧй параграфсӧ ставнас.
Энӧ зільӧй велӧдны материалсӧ наизусть.
Колӧ кужны висьтавны асланыд кывйӧн параграфсьыс медся коланасӧ.
Гораа сёрнитӧмнас кӧ ті некодлы онӧ мешайтӧй, то бурджык висьтавны гораа.
Бур эськӧ лоӧ, гырысьджыкъяс кӧ кутасны кывзыны, правильнӧ-ӧ ті висьталанныд.
Висьталіганыд тӧдчӧдалӧй событиеяслысь вояс, нимъяс, названиеяс, кодъясӧс вайӧдӧма учебникын.
Тӧдчанаджык событиеяслысь вояссӧ печатайтӧма сьӧд шрифтӧн.
Старайтчӧй висьтавны и сійӧс, мый ті тӧдмалінныд рисунокъяс вылысь, мый йылысь висьталіс учитель урок вылын.
Учебник кындзи, древньӧй мирлӧн история кузя эмӧсь уна мукӧд книгаяс.
Тіянлы медся интереснӧйджык книгаяссӧ индӧма ӧткымын главаяс помын.
ПЕРВОБЫТНӦЙ ЙӦЗЛӦН ОЛӦМ
I. ГЛАВА.
ПЕРВОБЫТНООБЩИННӦЙ СТРОЙ.
1 §. СЁЯН-ЮАН ЧУКӦРТЫСЬЯСЛӦН ДА КЫЙСЬЫСЬЯСЛӦН ПЕРВОБЫТНӦЙ СТАДА.
1. Древнейшӧй йӧз.
Древнейшӧй йӧз, кодъяс олісны 700–600 тысяча во сайын, ёна торъялісны ӧнія кадся йӧзысь.
Найӧ вӧліны гырысь обезьянаяс кодьӧсь.
Плешъясныс налӧн вӧліны векниӧсь да пӧкатаӧсь.
Ветлӧдліганыс йӧз ёна копыртчылісны, а налӧн киясныс ӧшалісны пидзӧссьыныс улынджык.
Чуньясныс налӧн эз вӧвны тэрыбӧсь.
Морт вермыліс вӧчны аслас кияснас медся прӧстӧй удж: му кодйыны, кватлавны, кучкавны.
Йӧз горӧдлывлісны сӧмын ӧткымын звукъяс.
Тайӧ звукъяснас найӧ петкӧдлісны скӧралӧм да повзьӧм, чуксавлісны отсӧг вылӧ да висьтавлісны ӧта-мӧдныслы опасность йылысь.
2. Мыйӧн занимайтчисны древнейшӧй йӧз да налӧн уджалан орудиеяс.
Древнейшӧй йӧз корсьлісны изъяс, кодъясӧс позис бура кутны киын.
Изъяссӧ найӧ ӧтарсяньыс ёсьтылісны.
Та могысь найӧ кучкалісны сійӧс мӧд изйӧн да тадзи торйӧдалісны сэтысь посни из торъяс.
Ёсьладорнас позьӧ вӧлі керавны яй да лыяс, вӧчны пуысь нӧш да ёсьтыны бедь пом.
Ёсьтӧм изсӧ шуӧны кипом рубилӧӧн.
Мортлӧн эз вӧвны хищнӧй зверьяслӧн кодь ёсь гыжъяс да вына лапаяс.
Но ёсьтӧм изйыс вӧлі любӧй гыжъяс да пиньяс дорысь крепыдджык, а сьӧкыд нӧшкӧн позис кучкыны ош лапаӧн дорысь не слабджыка.
Рубилӧяс, бедьяс да нӧшъяс отсӧгӧн древнейшӧй йӧз шедӧдлісны аслыныс сёян-юан.
Бедьяснас найӧ кодйылісны сёйны шогман вужъяс, номыръясӧс, кырӧдлісны посни животнӧйяслысь гуяссӧ; корсьлісны плодъяс да лэбач колькъяс.
Та вӧсна найӧс шуӧны сёян-юан чукӧртысьясӧн.
Йӧз чукӧртісны сійӧс, мый сетліс природа.
Древнейшӧй йӧз кыйлісны и гырысь зверьясӧс.
Кыйсьысьяс, кодъяслӧн кианыс вӧліны изъяс да нӧшъяс, чукӧрӧн уськӧдчылісны ош вылӧ, ӧш да мукӧд гырысь животнӧйяс вылӧ.
Кипом рубилӧяс, кодйысян бедьяс, нӧшъяс вӧліны мортлӧн первойя уджалан орудиеясӧн.
Ни ӧти животнӧй оз вермы вӧчны весиг медся прӧстӧй уджалан орудие.
Древнейшӧй морт торъяліс животнӧйясысь сійӧн, мый сійӧ кужліс вӧчны уджалан орудие.
3. Кыдзи йӧз велалісны биӧн вӧдитчыны.
Дыр кад чӧж древнейшӧй йӧз полісны биысь, кыдзи полӧны сыысь дикӧй зверьяс.
Повзьӧмла найӧ пышйылісны вӧрса пӧжаръясысь, кодъяс артмылісны чардбиысь.
Ещӧ страшнӧйджык налы вӧлі сійӧ би лаваыс, коді артмывліс вулканъяслӧн извержениеяс дырйи.
Но йӧз казялісны, мый би шонтӧ да видзӧ хищнӧй зверьясысь.
Войнас би дорын йӧз эз сэтшӧм ёна повны лёк хищникъясысь, кодъяс шӧйтісны на гӧгӧр.
Йӧз босьтлісны бисӧ пожаръяс либӧ вулканъяслӧн извержениеяс дырйи, пестылісны бипур да некор эз кусӧдлыны сійӧс.
Бипур дорын пыр вӧліны йӧз, кодъяс шыблалісны сэтчӧ кос увъяс.
Кор йӧз велалісны вӧдитчыны биӧн, найӧ ещӧ ёнджыка кутісны торъявны животнӧйясысь.
4. Первобытнӧй стада.
Древнейшӧй йӧзӧс, кодъяс торъявлісны животнӧйясысь, шуӧны первобытнӧй йӧзӧн.
Найӧ олісны зэв сьӧкыда, налы быдторйысь ковмис повны.
Джынсьыс унджык йӧзыс кувлісны весиг 20 арӧс тыртӧдз: ӧтияс кувлісны хищникъяс гыжъясысь, мукӧдъяс — висьӧмысь да тшыгъялӧмысь.
Первобытнӧй йӧз кӧ эськӧ олісны ӧткӧн-ӧткӧн, найӧ эз вермыны эськӧ шедӧдны аслыныс сёян-юан да эз вермыны видзны би.
Йӧв кулалісны эськӧ тшыгъялӧмысь либӧ веськалісны хищникъяс лапаӧ.
Та вӧсна найӧ олісны чукӧрӧн-чукӧрӧн — коллективъясӧн, ӧтвылысь шедӧдлісны сёян-юан да шонтысьлісны ӧтувъя бипур дорын.
Коллективас векджык вӧлі некымын дас морт; таысь унджык йӧзыс эз вермыны эськӧ корсьны сёян-юансӧ ӧти местаысь.
Йӧз чукӧрыс пыр ӧтарӧ вежласис.
Найӧ ӧтлаасьлісны да бӧр торйӧдчылісны, кыдзи ӧтлаасьлӧны да торйӧдчылӧны дикӧй животнӧйяслӧн стадаяс.
Татшӧм древнейшӧй йӧз чукӧръяссӧ и шуӧны первобытнӧй стадаӧн.
III цветнӧй иллюстрация.
Йӧзлӧн первобытнӧй стада.
Асыв-лунвыв Азияса ӧти ді вылысь сюрины древнейшӧй йӧзлӧн лыяс да изйысь вӧчӧм уджалан орудиеяс.
Тайӧ йӧзсӧ петкӧдлӧма картина вылын.
(Мыйла позьӧ шуны, мый петкӧдлӧма сэні йӧзӧс, а не животнӧйясӧс?
Вермисны-ӧ тайӧ йӧзыс овны сэтшӧм местаын, кӧні тӧвнас овлӧ зэв кӧдзыд?
Мыйла?)
ДРЕВНЕЙШӦЙ ЙӦЗЛӦН ВЕЩЕСТВЕННӦЙ ПАМЯТНИКЪЯС.
Археологъяс аддзисны Азияысь, Африкаысь да Европаысь древнейшӧй йӧз олӧмлысь следъяссӧ.
Наукалы зэв важнӧйтор вӧлі аддзӧма Китайысь.
Ыджыд пещераысь, коді вӧлі неджуджыд мылькъяс костын, вӧлі аддзӧма лыяс, пӧим да шом; вӧліны тані и лёкиника чуктӧдлӧм изъяс.
Археологъяс, кодъяс вӧчисны пещераын раскопкаяс, воисны ӧти кывйӧ, мый 500 тысяча кымын во сайын пещераас овлӧмаӧсь йӧз.
Морт лыяс серти учёнӧйяс тӧдмалісны, кутшӧмӧсь вӧліны тайӧ йӧзыс.
Уна лыын вӧліны следъяс — йӧзыс, тыдалӧ, ранитчӧмаӧсь либӧ найӧс виӧмаӧсь гырысь животнӧйяс.
Животнӧйяслысь лыяссӧ аддзӧм бӧрын учёнӧйяс кутісны тӧдны, кутшӧм животнӧйясӧс кыйлісны первобытнӧй йӧз.
Вӧлі аддзӧма сідз жӧ плодъяспытшса кӧйдысъяс; тайӧ плодъяссӧ пещераас вайӧмаӧсь, дерт, йӧз.
Пещераас кыз слӧйӧн вӧлі пуксьӧма пӧим да шом.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый сэні олысь йӧзыс кужӧмаӧсь вӧдитчыны биӧн.
Сы вӧсна, мый ёсьтӧм изйӧн пес поткӧдлыны вӧлі сьӧкыд, бипурас сотлісны посни увъяс.
Пещераын бипурыс эз куслы уна сё либӧ весиг уна тысяча во чӧж.
Иӧз дугдывтӧг лӧдсавлісны бипурсӧ.
Тайӧ каднас вежсис йӧзлӧн уна поколение.
Но уна тысячаа во чӧжнас и первобытнӧй йӧз, и налӧн уджалан орудиеясыс ёнасӧ эз вежсьыны.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн древнейшӧй йӧз торъявлісны ӧнія йӧзысь?
2. Мыйӧн древнейшӧй йӧз торъявлісны животнӧйясысь?
3. Кутшӧм уджалан орудиеяс вӧліны древнейшӧй йӧзлӧн?
4. Мыйла первобытнӧй йӧз эз вермыны овны ӧткӧн-ӧткӧн?
Кыдзи шуӧны первобытнӧй йӧзлысь древнейшӧй коллективъяссӧ?
5. Кокниа али сьӧкыда овлісны древнейшӧй йӧз?
Мыйла ті сідзи чайтанныд?
2 §. КЫДЗИ АРТМИСНЫ РӦДӦВӦЙ ОБЩИНАЯС.
1. Му вылын кӧдздӧдлӧм.
100 тысяча во сайын кымын Му вылын друг кӧдздӧдіс.
Торйӧн ёна кӧдздӧдіс Европаын.
Тӧлыс лои кузь да кӧдзыд.
Европалысь став войвыв юкӧнсӧ вочасӧн вевттис ледник — зэв ыджыд йи слӧй, кодлӧн кызтаыс вӧлі матӧ кык километр; сійӧ эз сывлы весиг гожӧмын.
Ледниксянь лунвылын вӧлі помтӧм паськыд тундра.
Животнӧйяс, кодъяс велалӧмаӧсь овны шоныдінын, кулалісны либӧ пышйисны ылӧ лунвылӧ.
Сы вӧсна, мый первобытнӧй йӧзлӧн вӧліны би да уджалан орудиеяс, найӧ велалісны овны выль условиеясын.
2. Кыдзи бурмӧдісны уджалан орудиеяс.
Кӧть первобытнӧй йӧзлӧн уджалан орудиеясыс вежсисны зэв ньӧжйӧ, но уна сё тысяча во чӧжнад йӧв велалісны вӧчны из наконечника копьёяс, изйысь вӧчӧм вуштысянъяс, шылаяс, а сідз жӧ пластинкаяс, кодъяс вӧліны налы пурт пыдди.
Сійӧ кадыс, кор йӧз ассьыныс уджалан орудиеяссӧ вӧчлісны изйысь, шусьӧ каменнӧй нэмӧн *.
* Оз ков сорлавны каменнӧй нэм, коді кыссис уна сё тысяча во чӧж, прӧстӧй нэмкӧд — сё вокӧд.
Лыяс жуглігӧн йӧз казялісны, мый наысь позьӧ вӧчны зэв ёсь уджалан орудиеяс.
Лыысь да сюръясысь йӧз кутісны вӧчны шылаяс, емъяс да гарпунъяс — пиньӧсь наконечника копьёяс; пиньӧсь наконечникыс сибдыліс животнӧй телӧӧ.
Пуӧн вӧдитчигӧн первобытнӧй йӧз тӧдмалісны, мый, зыртны кӧ кос пу тор мӧд пу торйӧ, позьӧ перйыны би.
Та могысь, дерт, ковмис ёна уджавны, колӧ вӧлі и терпение.
Кор йӧз велалісны перйыны бисӧ татшӧм ногӧн, сэки найӧ вермисны пестыны бипурсӧ.
Уджалан орудиеяс вежсьӧмкӧд тшӧтш вежсис и первобытнӧй йӧзлӧн олӧмыс.
3. Зверь-пӧтка да чери кыйӧм.
Первобытнӧй йӧз медсясӧ кыйсисны.
Найӧ вӧтлысисны эз сӧмын торъя животнӧйяс бӧрся, но и кӧр стадаяс бӧрся, ӧш да вӧв стадаяс бӧрся.
Кымынкӧ кыйсьысь дзебсьылісны, а мукӧдъясыс, копьёясӧн да сотчысь пу лапъясӧн шенасигтыр, вӧтлісны стадасӧ дзебсьӧм йӧзлань.
Йӧз вӧтлысисны сідз жӧ и мамонтъяс бӧрся — рыжӧй гӧна зэв гырысь слӧнъяс бӧрся.
Кыйсьысьяс вӧчлісны Ловушкаяс — джуджыд гуяс вевттьылісны майӧгъясӧн да пу лапъясӧн.
Мамонтӧс биӧн повзьӧдлігтыр кыйсьысьяс вӧтлывлісны сійӧс гу дорӧдз.
Мамонтыс усьліс сэтчӧ да чегліс кокъяссӧ, а йӧз сэсся дзикӧдз вилісны сійӧс.
Из наконечника копьёӧн позьӧ вӧлі весиг писькӧдны мамонтлысь кыз кучиксӧ.
Гарпун изобретитӧм бӧрын йӧз кутісны чери кыйны.
Морт кыйӧдліс, кор береглань локтас ыджыд чери, и бытшкыліс сійӧс гарпунӧн.
4. Кыдзи да мыйла вежсисны асьныс первобытнӧй йӧзыс.
Сы вӧсна, мый древньӧй йӧз уджалісны, найӧ вочасӧн вежсисны и асьныс.
Налӧн чуньясныс лоины ёна пелькджыкӧсь.
Морт велаліс вундавны изйысь вӧчӧм пуртӧн сюръяс либӧ емӧн вурлыны животнӧйяслысь куяссӧ.
Уджалігӧн йӧзлы колӧ вӧлі унатор йылысь тӧдны да думайтны, унатор йылысь сёрнитны ӧта-мӧдкӧд.
Например, кыйсьӧм водзвылын налы колӧ вӧлі сёрнитчыны сы йылысь, кытчӧ дзебсьыны, кыдзи сувтӧдавны кыйсьысьясӧс, кытчӧ вӧтлыны стадасӧ.
Та вӧсна мортлӧн вежӧрыс и сёрниыс сӧвмис уджын.
Содіс сылӧн юр вемыс, паськыдджык лои сылӧн плешыс.
Тайӧ вежсьӧмъясыс лоисны зэв ньӧжйӧ.
Колӧ вӧлі вежсьыны йӧзлӧн уна тысяча поколениелы, медым кутіс тыдавны, кыдзи вежсис древньӧй морт.
40 тысяча кымын во сайын древньӧй йӧз лоины сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и ӧнія йӧз: налӧн плешыс вӧлі паськыд, киясыс пелькӧсь, ветлӧдлісны найӧ веськыда.
5. Кыдзи лоисны родовӧй общинаяс.
Кыйсигӧн, кӧні вӧліны уна дас да уна сё морт, йӧз матысмисны ӧта-мӧдныскӧд.
Матыстіс найӧс и сійӧ, мый велалісны найӧ сёрнитіны.
Йӧз чукӧр эз нин торйӧдчывны, а олісны пыр ӧтлаын.
Но ӧтувтчылісны коллективъясӧ эз кутшӧмсюрӧ йӧз, а рӧдвуж чукӧр.
Став рӧдвужыс овмӧдчылісны ӧти пещераӧ либӧ стрӧитлісны аслыныс некымын гырысь оланін.
Мужичӧйяс кыйсисны, вӧчисны уджалан орудиеяс.
Нывбабаяс чукӧртісны сёйны туян быдмӧгъяс.
Челядь куим-нёль арӧссянь нин отсасисны нывбабаяслы.
Шедӧдӧм сёян-юансӧ юклісны став рӧдвужыслы.
Нывбабаяс вуштылісны зверь куясысь госсӧ, вундавлісны куяссӧ пуртъясӧн да вурлісны паськӧм.
Зверь куяс, сёян-юан запасъяс, лыяс да сюръяс — ставыс тайӧ вӧлі рӧдвуж чукӧр киын.
Рӧдвуж чукӧрсӧ, кодъяс ӧтвыв уджалісны да кодъяслӧн вӧлі ӧтувъя эмбур, шуӧны родӧн либӧ родовӧй общинаӧн.
Родъяс артмисны 40 тысяча во сайын кымын.
Великӧй учёнӧй да революционер Фридрих Энгельс шуліс, мый «удж чужтіс мортӧс».
Удж вӧсна сӧвмисны первобытнӧй йӧзлӧн киясыс, вежӧрыс да сёрниыс.
Уджалігӧн йӧз бурмӧдісны уджалан орудиеяссӧ да чукӧртісны крепыд коллективъяс — родовӧй общинаяс.
I цветнӧй иллюстрация.
Му вылын йӧзлӧн олӧм.
Улісянь вывлань петкӧдлӧма бӧръя 120–130 тысяча во чӧжӧн йӧзлысь олӧмсӧ.
Таысь воддза кадсӧ петкӧдлӧма гӧгыльӧн, кӧні шӧрас сулалӧ древнейшӧй морт.
Корсьӧй, кӧні петкӧдлӧма Му вылын друг кӧдздӧдлан кадсӧ да родъяс артман кадсӧ.
(Тӧдмалӧй, ылӧсас кымын во коли кӧдздӧдлӧмсянь родъяс артмӧмӧдз.)
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Первобытнӧй йӧзлӧн кутшӧм выль уджалан орудиеяс йылысь ті тӧдмалінныд?
Рисуйтӧй найӧс.
Висьталӧй, мыйла выль уджалан орудиеяснас йӧзыс воддза серти бурджыка шедӧдлісны аслыныс сёян-юансӧ.
2. Кыдзи да мыйла вежсисны асьныс первобытнӧй йӧзыс?
3. Корсьӧй учебникысь, мый шусьӧ родовӧй общинаӧн.
Мыйӧн род торъялӧ первобытнӧй стадаысь?
3 §. СКӦТ ВИДЗЫСЬ ДА МУ ВӦДИТЫСЬ ПЕРВОБЫТНӦЙ ЙӦЗ.
(Картаыс 17-ӧд лист бокын.)
1. Му вылын шондӧдӧм.
13 тысяча кымын во сайын Европаын бара шондӧдіс.
Ледник кутіс сывны да вешйыны войвылӧ.
Муыс кутіс прӧстмыны йиысь.
Кутісны сэні быдмыны пуяс да кустарникъяс.
Животнӧйяс, кодъяс велалӧмаӧсь кӧдзыд климатӧ, мунісны войвылӧ.
Мамонтъяс дзикӧдз бырисны.
Ледник вешйӧмкӧд тшӧтш йӧз сідз жӧ мӧдӧдчисны войвылӧ да овмӧдчалісны йиысь прӧстмӧм местаясӧ.
2. Изйысь да пуысь вӧчӧм выль уджалан орудиеяс.
Первобытнӧй йӧз пыр водзӧ вӧчалісны изйысь, лыысь да пуысь уджалан орудиеяс.
Йӧз казялісны, мый нюкыльтӧм увъяс зэв ыджыд вынӧн бӧр веськалӧны, и найӧ кутісны вӧчавны наысь ньӧввужъяс.
Ньӧввужйысь лэдзӧм ньӧвнас кыйсьысь вермис вины животнӧйӧс уна дас да весиг уна сё воськов сайысь.
Ёсьтӧм изсӧ йӧз крепитлісны беддьӧ, и артмыліс чер.
Медым крепыдджыка садитны черсӧ беддяс, найӧ кутісны розьӧдлыны изсӧ.
Из вылас уль лыа кисьталігтыр розьсӧ найӧ писькӧдлісны лы торйӧн.
Изйысь вӧчӧм черъясӧн уджавны вӧлі зэв сьӧкыд.
Но наӧн позис керавны не сӧмын кустьяс, но и пӧрӧдавны гырысь пуяс.
Йӧз кӧртавлісны кык-куим кер, и артмыліс пур.
Тайӧ вӧлі мортлӧн медводдза судно.
Сэсся кутісны вӧчны пыжъяс. Пыжсӧ дзоньнас вӧчлісны ӧти кыз керйысь.
Ньӧввуж да ньӧвъяс изобретитӧм бӧрын йӧз кутісны видзны скӧт, а чер изобретитӧмыс отсаліс налы вӧдитны му.
3. Кыдзи велӧдісны морт дінӧ животнӧйясӧс.
Посёлокъяссянь неылын олісны дикӧй понъяс.
Найӧ вердчисны йӧз сёян колясъясӧн.
Асланыс увтчӧмнас понъяс юӧртлісны посёлокса олысьяслы, мый посёлоклань локтӧны кутшӧмкӧ животнӧйяс.
Вочасӧн понъяс велалісны йӧз дінӧ, кутісны овны посёлокын да ветлӧдлыны йӧзкӧд кыйсьыны.
Найӧ отсасисны кыйӧдны зверӧс да вайӧдны сійӧс засадаӧ.
Пон вӧлі медводдза гортса животнӧй — кыйсьысьлӧн отсасьысь да вернӧй стӧрӧж.
Кор кыйсьысьяслӧн лоины ньӧввужъяс да ньӧвъяс, а сідз жӧ понъяс, найӧ шедӧдлісны яйсӧ унджык сы серти, мыйта шедӧдлісны водзті копьёясӧн да нӧшъясӧн.
Унаысь овліс сідз, мый родлӧн сёяныс вӧлі тырмымӧн.
Сэки кыйсьысьяс эз виавлыны кыйӧм порсьпиянӧс, кӧзапиянӧс да мукӧд животнӧйясӧс, а вайлісны найӧс посёлокӧ.
Тадзи йӧз велӧдісны ас дінас порсьясӧс, кӧзаясӧс, ыжъясӧс да мӧсъясӧс.
4. Коканӧн му вӧдитӧм.
Быдмӧгъяслысь сёйны туян кӧйдысъяс чукӧртігӧн нывбабаяс казялісны, мый кӧйдысыс кӧ усьӧ небыд муӧ, сэтысь чужӧ быдмӧг, коді вайӧ сэсся выль кӧйдыс.
Тасянь заводитчис му вӧдитӧм.
Мужичӧйяс керавлісны черъясӧн му вылысь кустъяс, медым сэсся кӧдзны сэтчӧ.
Нывбабаяс небзьӧдлісны мусӧ коканӧн (14 рис.), жуглісны кияснас му комӧкъяссӧ да сюялісны кӧйдыссӧ муӧ.
Тайӧ вӧлі коканӧн му вӧдитӧм.
Коканӧн му вӧдитны вӧлі сьӧкыд, ковмис ёна уджавны.
Быдса род вермис небзьӧдны мусӧ сӧмын неыджыд участок вылысь.
Кӧдзасӧ ковмис видзны лун и вой, а то дикӧй кабанъяс либӧ мукӧд животнӧйяс вермисны бырӧдны урожайсӧ ставнас.
Му вӧдитны босьтчисны эз ӧтпырйӧ быд странаын.
Сэні, кӧні та вылӧ вӧліны торйӧн бур условиеяс — шоныд, уна ва, бур почва, — мусӧ вӧдитны заводитісны 7 тысяча во сайын кымын.
Мукӧд странаясын заводитісны мусӧ вӧдитны ёна сёрӧнджык (видзӧд 17-ӧд лист бокысь карта).
5. Род да племя.
Йӧз эз вермыны ӧткӧн-ӧткӧн весавны кӧдзӧм вылӧ му да видзны кӧдза мусӧ дикӧй животнӧйясысь.
Тайӧ уджсӧ вермис вӧчны сӧмын быдса родовӧй община.
Рӧдняяс ӧтувтчисны воддза серти ещӧ топыдджыка.
Чукӧртӧм урожайыс, скӧтыс да мукӧд эмбурыс вӧлі род киын ставнас.
Кыйсьӧмӧн, чери кыйӧмӧн да му вӧдитӧмӧн веськӧдлісны старейшинаяс — родичьяс пӧвстысь медся олӧмаяс да опытнӧйяс.
Ӧти местаын олысь некымын род пырӧны племяӧ.
Став племяыс сёрнитіс ӧти кыв вылын.
Племялӧн делӧясӧн веськӧдліс старейшинаяслӧн сӧвет: сійӧ юкліс родъяс костын вӧралан местаяс, чери кыян да му вӧдитан местаяс, видлаліс родъяс костын зыксьӧм.
Старейшинаяс вӧчлісны ставсӧ сідзи, кыдзи колӧ вӧлі племялы.
Та вӧсна старейшинаяслы быдӧн дӧверяйтлісны, и став племяыс кыв шутӧг вӧчліс сідзи, кыдзи найӧ тшӧктылісны.
Торйӧн тӧдчана делӧяс видлалӧм могысь старейшинаяс чукӧртлісны став племялысь собрание.
IV цветнӧй иллюстрация.
Древньӧй му вӧдитысьяслӧн да скӧт видзысьяслӧн родовӧй посёлок.
Картина вылын шуйгавылас — нывбабаяс вундӧны нянь лыысь вӧчӧм чарлаясӧн; татшӧм чарлаясас крепитавлісны лэчыд из торъяс.
Ылынджык веськыдвылас — йӧзлӧн оланінъяс да хозяйственнӧй стрӧйбаяс.
(Кутшӧм животнӧйясӧс велӧдісны ас дінас посёлокса олысьяс?
Ещӧ кутшӧм животнӧйясӧс, кодъясӧс велӧдісны ас дінас первобытнӧй йӧз, абу петкӧдлӧма картина вылас?
Мыйысь вурӧмаӧсь йӧзыс ассьыныс паськӧмсӧ?
Мыйӧ колӧ вӧлі велавны йӧзыслы, медым лӧсьӧдны татшӧм паськӧмсӧ?
Ещӧ кутшӧм выль, овмӧсын зэв колана кӧлуй велалісны вӧчны картина вылын петкӧдлӧм йӧзыс?
Мыйысь найӧ вӧчлісны сэтшӧм кӧлуйсӧ?
Тӧдмалӧй 15-ӧд рисунок отсӧгӧн, мый вӧчӧ нывбабаыс, кодӧс петкӧдлӧма картина вылын веськыдвылас.)
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Йӧзлӧн кутшӧм выль уджалан орудиеяс лоины?
Кыдзи тайӧ орудиеяс отсӧгӧн йӧз заводитісны вӧчны выль сикас уджъяс?
2. Кутшӧм древньӧй уджъяссянь йӧз босьтчисны му вӧдитны?
Мый вӧсна вӧлі сьӧкыд небзьӧдны мусӧ коканӧн?
3. Кутшӧм древньӧй уджсянь йӧз босьтчисны скӧт видзны?
4. Коді веськӧдліс род да племя делӧясӧн?
5. Тӧдмалӧй I цветнӧй иллюстрация серти, ылӧсас кымын тысяча во коли родъяс артмӧмсянь му вӧдитны босьтчӧмӧдз?
4 §. КЫДЗИ ЛОИ ПЕРВОБЫТНӦЙ ЙӦЗЛӦН РЕЛИГИЯ.
1. Первобытнӧй йӧз полісны природаысь.
Му вылын уна сё тысяча во олігӧн первобытнӧй йӧз унатор тӧдмалісны да унаторйӧ велалісны.
Йӧз пӧкӧритісны природалысь зэв ён вын — би.
Найӧ велалісны ветлӧдлыны пыжӧн юяс кузя, тыяс да весиг мореяс кузя.
Йӧз рӧдмӧдісны быдмӧгъяс да велӧдісны ас дінас животнӧйясӧс.
Ньӧввужйӧн, копьёясӧн да черъясӧн найӧ вӧтлысьлісны медся гырысь зверьяс бӧрся.
Но век жӧ первобытнӧй йӧз нинӧм эз вермыны вӧчны природа вынъяскӧд.
Чорыда гымалігтыр кучкывліс гымньӧв йӧзлӧн оланінъясӧ.
Первобытнӧй морт (некыдзи эз вермыв дорйысьны сыысь.
Древньӧй йӧз нинӧм эз вермывны вӧчны вӧрын бушуйтысь пӧжаръяскӧд.
Налы кӧ эз удайтчыв пышйыны сэтысь — сотчылісны биас.
Друг уськӧдчысь тӧв нырысь путкыльтчылісны налӧн пыжъясныс, и йӧз вӧйлісны ваӧ.
Первобытнӧй йӧз эз кужлыны лечитчыны, и унаӧн кулалісны висьӧмъясысь.
Древнейшӧй йӧз сӧмын зільлісны кутшӧмкӧ ногӧн пышйыны либӧ дзебсьыны налы грӧзитысь опасностьысь.
Тадзи вӧлі уна сё тысяча во чӧж.
Йӧзлӧн вежӧрыс вочасӧн содіс. И кымын вежӧраджык найӧ лоины, сымын частӧджык найӧ зільлісны тӧдмавны, кутшӧм жӧ вынъяс ыджыдалӧны природаас.
Но первобытнӧй йӧз унатор эз тӧдны природа йылысь, мыйта ӧні ми тӧдам.
Та вӧсна природаын явлениеяссӧ найӧ объясняйтлісны неправильнӧя.
2. Кыдзи кутісны веруйтны «душаӧ».
Первобытнӧй морт эз гӧгӧрволы, мый сэтшӧм узьӧмыс.
Вӧтӧн сійӧ аддзывліс йӧзӧс, кодъяс олісны сыысь ёна ылын.
Аддзыліс сійӧ и сэтшӧм йӧзӧс, кодъяс важӧн нин кулӧмаӧсь.
И йӧз объясняйтлісны вӧтасьӧмсӧ сійӧн, мый быд морт пытшкын олӧ «душа» — «дух».
Узигӧн быттьӧкӧ сійӧ петӧ морт телӧысь, лэбалӧ му кузя, аддзысьлӧ мукӧд йӧзлӧн «душаяскӧд».
А кор сійӧ бӧр воас, узьысь садьмӧ.
Мортлысь кулӧмсӧ первобытнӧй йӧз чайтлісны вӧтасьӧм кодьӧн жӧ.
Морт кулӧ, быттьӧкӧ сы вӧсна, мый «душаыс» сылӧн эновтӧ телӧсӧ.
Но йӧз чайтлісны, мый кулысьлӧн «душаыс» олӧ сійӧ местаысь неылын, кӧні мортыс водзті овліс.
Йӧз эскылісны, мый кулысь старейшиналӧн «душаыс» век водзӧ тӧждысьӧ род вӧсна, кыдзи сійӧ тӧждысьліс олігас, и кевмылісны, медым сійӧ и водзӧ доръяс найӧс да отсалас.
3. Кыдзи йӧз лӧсьӧдісны енъясӧс.
Первобытнӧй йӧз чайтісны, мый «душаыс» — «духыс» эм животнӧйяслӧн, быдмӧгъяслӧн, небесалӧн, мулӧн.
Вермӧны лоны скӧр и шань «духъяс».
Найӧ отсалӧны либӧ мешайтӧны кыйсьыны, вайӧны йӧзлы да животнӧйяслы висьӧмъяс.
Главнӧй «духъясыс» — енъяс веськӧдлӧны природа вынъясӧн: найӧ вайӧны гым-чард да тӧв, насянь зависитӧ, петас-ӧ шонді да воас-ӧ тулыс.
Енъяссӧ первобытнӧй морт чайтліс йӧз кодьӧн либӧ животнӧйяс кодьӧн.
Кыдзи кыйсьысь шыбитӧ копьё, сідзи и небесаса ен шыблалӧ биысь артмӧм копьё-чард.
Но сійӧ копьёыс, кодӧс шыбитас морт, лэбӧ некымын дас воськов сайӧ, а чардби вомӧналӧ небесасӧ ставнас.
Тӧвлӧн ен пӧльтӧ, кыдзи и морт, но сэтшӧм вынӧн, мый пӧрлӧдлӧ нэмӧвӧйся пуяс, лэптӧ бушков да вӧйталӧ пыжъяс.
Та вӧсна йӧзлы кажитчис, мый енъяс кӧть и морт кодьӧсь, но ёна вынаджыкӧсь сыысь.
Енъяслы да «духъяслы» эскӧм шусьӧ религияӧн.
Сійӧ чужис некымын дас тысяча во сайын.
4. Молитваяс да жертваяс.
Кыйсьысьяс кевмисны енъяслысь, медым найӧ сетасны бур прӧмыс, чери кыйысьяс кевмисны налысь, медым вӧлі лӧнь поводдя да бур прӧмыс.
Му вӧдитысьяс кевмисны енъяслысь, медым быдтыны бур урожай.
Древньӧй йӧв вӧчавлісны пуысь либӧ изйысь мортлысь либӧ животнӧйлысь ӧбликсӧ да лыддьылісны, мый сы пытшкӧ пырас ен.
Енъяслӧн татшӧм ӧбликыс шусьӧ идолӧн.
Медым ен сетіс милӧсть, йӧз кевмисны идолъяслы, полігтыр копрасисны налы муӧдз да вайлісны налы пӧдарки — жертваяс.
Идол водзын начкывлісны гортса животнӧйясӧс, а мукӧд дырйи и вилісны мортӧс.
Идоллысь вом дорсӧ мавтлісны вирӧн, медым петкӧдлыны, быттьӧкӧ жертвасӧ енмыс примитіс.
Религия вайліс первобытнӧй йӧзлы уна лёктор.
Ставсӧ, мый вӧчсьывліс природаын да йӧз олӧмын, религия объясняйтліс сідзи, быттьӧкӧ тадзи пӧ колӧ енъяслы да духъяслы.
Тайӧн сійӧ мешайтіс йӧзлы правильнӧя гӧгӧрвоны природалысь явлениеяс.
Таысь кындзи, йӧз виавлісны уна животнӧйӧс да весиг йӧзӧс, кор найӧс вайлісны енъяслы жертва пыдди.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый шуӧны религияӧн?
Век-ӧ вӧлі первобытнӧй йӧзлӧн религияыс?
2. Кыдзи заводитісны веруйтны «душалы»?
3. Кыдзи йӧз заводитісны веруйтны енъяслы, кодъяс быттьӧкӧ веськӧдлӧны природа вынъясӧн?
Вайӧдӧй примеръяс, кытысь эськӧ тыдаліс природа водзын первобытнӧй мортлӧн вынтӧмлуныс.
4. Мый шуӧны идолъясӧн да жертваясӧн?
5. Кутшӧм лёктор вайліс религия первобытнӧй йӧзлы?
«ПЕРВОБЫТНӦЙ ЙӦЗЛӦН ОЛӦМ» РАЗДЕЛ ДІНӦ ЗАКЛЮЧЕНИЕ.
Некымын сё тысяча во йӧз олісны первобытнӧй стадаясӧн, и уна дас тысяча во найӧ олісны родъясӧн да племяясӧн.
Изйысь да пуысь вӧчӧм уджалан орудиеясӧн, а сёрӧнджык и лыысь да сюръясысь вӧчӧм орудиеясӧн первобытнӧй йӧзыд муртса шедӧдлісны асланыс олӧм вылӧ коланторсӧ да частӧ тшыгъявлісны.
Удж вӧсна йӧзлӧн олӧмыс вочасӧн вежсис.
Найӧ заводитісны стрӧитавны оланінъяс, лӧсьӧдавны паськӧм, босьтчисны му вӧдитны да скӧт видзны.
Вежсисны и асьныс йӧз чукӧрыс: первобытнӧй стада серти род вӧлі ёна крепыдджык да бурджыка котыртчӧм коллективӧн.
Но вӧлі и уна ӧткодьыс первобытнӧй стада да род костын — йӧз уджалісны ӧтвыв, ӧтувъя вӧлі налӧн и став эмбурыс.
Сэтшӧм оланногыс, кор первобытнӧй йӧз ӧтув уджалісны, ӧтувъя вӧлі налӧн став эмбурыс, кор ас костаныс быдӧн вӧлі равнӧй, шусьӧ первобытнообщиннӧй стройӧн.
Раздел повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй, кыдзи вочасӧн вежсис первобытнӧй йӧзлӧн уджалан орудиеыс (видзӧдлӧй 20-ӧд лист бокын вайӧдӧм таблица).
Кыдзи уджалан орудие вежсьӧмкӧд тшӧтш вежсис и йӧзлӧн занятиеыс?
Кутшӧм уджалан орудие колӧ вӧлі быд татшӧм занятиеыслы?
2. Висьталӧй, кутшӧм вӧлі древнейшӧй мортлӧн да му вӧдитысь древньӧй мортлӧн ӧбликыс.
Видзӧдӧй та дырйи III да IV цветнӧй иллюстрацияяс.
Мыйла вежсисны первобытнӧй йӧз?
3. Мыйла первобытнӧй йӧз олісны чукӧрӧн-чукӧрӧн?
Мый вӧлі ӧткодьыс первобытнӧй стада олӧм да род олӧм костын?
4. Йӧзлӧн кутшӧм олан строй шусьӧ первобытнообщиннӧйӧн?
5. Сравнитӧй первобытнӧй йӧзлысь олӧмсӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма IV цветнӧй иллюстрация вылын, сійӧ йӧз олӧмкӧд, кодъясӧс петкӧдлӧма III цветнӧй иллюстрация вылын.
(Висьталӧй, мыйӧ велалісны сійӧ йӧзыс, кодъясӧс петкӧдлӧма IV цветнӧй иллюстрация вылын, кутшӧм изобретениеяс да открытиеяс найӧ вӧчисны.
6. Висьталӧй, мый вӧсна первобытнӧй йӧзлӧн чужис религияыс.
Кутшӧм кадӧ олісны йӧз
Главнӧй уджалан орудиеяс
Мый медсясӧ вӧчисны
Первобытнообщиннӧй стройлӧн развивайтчӧм
100 тысячаысь унджык во сайын
Ёсьтӧм изъяс, кодйысян бедьяс, нӧшъяс
Сёян-юан корсисны, кыйсисны
Первобытнӧй стада
40–20 тысяча во сайын
Копьё, пурт, вуштысян пурт, гарпун
Кыйсисны. Чери кыйисны. Сёян-юан корсисны
Род да племя
13–6 тысяча во сайын
Ньӧввуж да ньӧвъяс, чер, пыж, кокан
Кыйсисны, чери кыйисны.
Заводитісны му вӧдитны да скӧт видзны
Тіянӧс кӧ ёна интересуйтӧ первобытнӧй йӧзлӧн историяыс, налӧн олӧм йылысь верманныд лыддьыны татшӧм книгаясысь:
С. В. Покровский. Охотники на мамонтов. Посёлок на озере, Детгиз, М., 1956.
С. Писарев. Повесть о Манко Смелом — охотнике из племена береговых людей. Детгиз, Л., 1959.
Рони-Старший Ж. Борьба за огонь, Географиздат, М., 1958.
5 §. КЫДЗИ АРТАВСЬӦ ИСТОРИЯЫН КАД.
1. Кыдзи ёна важӧн артавлісны кад.
Му вӧдитысь первобытнӧй йӧз тӧдісны, мый век ӧти и сійӧ жӧ кадколаст мысти воӧ тулыс, а сы бӧрын — гожӧм.
Найӧ артавлісны, уна-ӧ кад кольӧ ӧти урожай чукӧртӧмсянь мӧд урожай чукӧртӧмӧдз, ӧти гожӧмсянь — мӧд гожӧмӧдз.
Тайӧ вӧлі во.
Древньӧй славяна ӧткодя шулісны и гожӧмсӧ, и восӧ.
Кадсӧ татшӧм ногӧн арталӧмыс и ӧні на тӧдчӧ миян кывйын.
Ми шуам «меным дас ӧти арӧс», а огӧ «дас ӧти тӧв».
Природаын быд вося вежсьӧмъяскӧд му вӧдитысь древньӧй йӧз йитлісны и ассьыныс праздникъяссӧ.
Ӧти праздник вӧлі тулысын — му вӧдитысьяс пасйылісны природалысь тулысся ловзьӧм.
Тайӧ древньӧй праздниксӧ ӧні веруйтысьяс праздничайтӧны кыдзи ыджыдлун (пасха).
Мӧд праздник вӧлі тӧлын — сэки, кор луныс заводитӧ содны; му вӧдитысьяс сэки праздничайтлісны Шонділысь ловзьӧм.
Веруйтысьяс шуӧны тайӧ праздниксӧ рӧштвоӧн.
Кор йӧзлӧн лои письменность, найӧ кутісны гижавны, кутшӧм воӧ вӧлі сійӧ либӧ мӧд событие.
Найӧ артавлісны, кымын во кольлі кутшӧмкӧ торйӧн тӧдчана событиесянь, например главнӧй кар стрӧитны заводитӧмсянь.
Разнӧй странаясын кадсӧ артавлісны разнӧй событиесянь.
Тайӧ зэв ёна торкис кад арталӧмсӧ.
2. Миян эра.
Кык тысяча кымын во сайын кутіс паськавны сёрни, быттьӧ Му вылын овлӧма морт сяма ен — Иисус Христос.
Татшӧм сёрниас (сказаниеас) унатор ӧта-мӧдыскӧд оз лӧсяв.
Историческӧй наука докажитіс, мый Христосыс некор абу вӧвлӧма.
Но унаӧн веритлісны тайӧ сёрниыслы.
(Кыдзи заводитіс паськавны Христос йылысь сёрниыс да мыйла сылы веруйтлісны, ті бӧрынджык тӧдмаланныд учебникысь, 57-ӧд §-ысь.)
Татшӧм сёрни паськавны заводитчӧмсянь 500–600 во мысти ӧти морт весиг висьталӧма, кутшӧм воын «чужӧма» Христосыс.
Найӧ, кодъяс веритлісны сёрниыслы, заводитісны артавны кадсӧ тайӧ восяньыс.
Найӧ шулісны тайӧ восӧ 1-ой воӧн, сы бӧрын восӧ — 2-ӧд воӧн, сэсся — 3-ӧд воӧн да с. в.
Тайӧ восянь кадсӧ арталӧмыс паськаліс уна странаын.
Пётр I шуис тадзи артавны кадсӧ и Россияын.
Ми сідз жӧ арталам кадсӧ татшӧм ногӧн, сы вӧсна мый тадзи арталӧны кадсӧ пӧшти став мирын.
Ми кӧ шуам, мый Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн XXII съезд вӧлі 1961 воын, то и американецлы, и китаецлы, и немецлы гӧгӧрвоана, кутшӧм воын тайӧ вӧлі.
Арталӧй, кымын быдса во коли первой восянь талунӧдз.
Первой восянь ӧнія лунъясӧдз кадсӧ ми шуам миян эраӧн (рочӧн дженьыдика гижӧны н. э.).
100 во лоӧ нэм, либӧ столетие.
10 нэм лоӧ тысячелетие.
Миян эра заводитчӧмсянь коли пӧшти 2 тысячелетие, стӧчджыка кӧ, 19 быдса нэм, да мунӧ ХХ-ӧд нэм.
Ми олам XX-ӧд нэмын.
«Кад линия» вылын (22-ӧд лист бок) улісянь вылӧ пасъялӧма миян эраын нэмъяс да тысячелетиеяс.
Кутшӧм тысячелетиеын да кутшӧм нэмын первойысь казьтывсьӧ Москва йылысь?
Корсьӧй «Линия» вылысь тайӧ воыслысь местасӧ.
Арталӧй, кутшӧм нэмын вӧлі Куликовскӧй тыш (1380 во).
3. Кыдзи арталӧны кадсӧ миян эраӧдз.
Уна событие вӧвлі миян эра заводитчытӧдз.
Ми шуам, мый найӧ вӧліны миян эраӧдз (рочӧн дженьыдика гижам до н. э.).
«Линия» вылын (23-ӧд лист бок) петкӧдлӧма миян эраӧдз I нэм.
Кымын водзджык вӧлі миян эраӧдз кутшӧмкӧ событие, сымын ыджыдджык числӧыс, коді петкӧдлӧ сійӧ событиеыслысь восӧ.
Спартак веськӧдлӧм улын знаменитӧй восстание заводитчис миян эраӧдз 73 воын да кыссис кык во.
Сідзкӧ, сійӧ муніс миян эраӧдз 72 воын да помасис 71 воын.
Думыштӧй, кутшӧм во вӧлі миян эраӧдз 71 во бӧрын.
Видзӧдлам II цветнӧй иллюстрация вылӧ.
Сэні ылӧсас петкӧдлӧма 7 тысяча волысь «Кад линия», кодъяс колины сійӧ кадсяньыс, кор йӧз заводитісны му вӧдитны.
«Линия» вылас пасъялӧма древньӧй мирлысь некымын событие.
Шуйгавыв, веж рӧма полосаас пасъялӧма, ылӧсас кымын тысячелетие сайын вӧліны тайӧ событиеясыс.
«Линия» веськыдвыв бокас 7 тысяча восӧ юкӧма миян эраса кад вылӧ да миян эраӧдз кад вылӧ.
Виж рӧмнас петкӧдлӧма миян эраса кад — тайӧ кадыс артавсьӧ кык кымын тысячелетиеӧн.
Гӧрд рӧмнас петкӧдлӧма миян эраӧдз кад.
Гӧрд полосаас пасъялӧма, миян эраӧдз ылӧсас кутшӧм воясӧ вӧліны событиеясыс, кодъясӧс гижӧма «Кад линия» вылӧ.
Му вӧдитны заводитісны 7 тысяча во сайын.
Та лыдысь 2 тысяча кымын во усьӧ миян эра вылӧ.
Сідзкӧ, му вӧдитны заводитісны миян эраӧдз 5 тысяча кымын воын (7 тысяча − 2 тысяча = 5 тысяча).
Йӧз велалісны гижны ӧткымын странаясын миян эраӧдз 3½ тысяча кымын воын.
Тайӧ кадсяньыс коли, тайӧ 3½ тысяча воысь кындзи, миян эраса ещӧ 2 тысяча кымын во.
Татшӧм ногӧн, йӧз велалісны гижны 5½ тысяча кымын воын (3½ + 2 = 5½).
Древньӧй Египетын государство заводитіс кыптыны 5 тысяча кымын во сайын.
Корсьӧй тайӧ событие йылысь пасйӧдсӧ «Линия» вылысь да арталӧй, миян эраӧдз кымын тысяча во сайын тайӧ вӧлі.
Древньӧй Египетын государствоыс медся вынйӧра вӧлі миян эраӧдз 1½ тысяча кымын воын.
Корсьӧй «Линия» вылысь та йылысь пасйӧдсӧ да висьталӧй, ылӧсас кымын тысяча во сайын тайӧ вӧлі.
Корсьӧй «Линия» вылысь, кoр древньӧй Египетын пӧгибнитіс государствоыс, да висьталӧй ылӧсас, кымын тысяча вo сайын тайӧ вӧлі.
Содтӧд задачаяс.
Кутшӧм вo вӧлі водзджык и ёна-ӧ водзджык: миян эраӧдз 30 вo али миян эраса 30 вo?
Миян эраӧдз 70 воын сувтӧдісны туй бокӧ столб.
Кольӧм вo сійӧс вайисны музейӧ.
Кымын вo сулаліс столбыс туй бокын?
1900 воын аддзисны клад, коді куйлӧма муас 2240 вo.
Кутшӧм воӧ сійӧс вӧлі дзебӧма муас?
Миян эраса «Кад линия».
Миян эраӧдз I нэмын «Кад линия».
ДРЕВНЬӦЙ ВОСТОК
II ГЛАВА.
ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПЕТ.
Мирын став народъяс ёна важӧн овлісны первобытнообщиннӧй стройӧн.
Найӧ чукӧртісны сёян-юан, вӧралісны, чери кыйисны да вочасӧн заводитісны му вӧдитны да скӧт видзны.
Ӧти древнейшӧй земледельческӧй странаӧн вӧлі Египет, Асыв-Войвыв Африкаын (17-ӧд лист бок).
6 §. ЕГИПЕТЛӦН ПРИРОДА ДА ДРЕВНЕЙШӦЙ ОЛЫСЬЯС.
(1 да 2 №-а картаяс.)
1. Древньӧй Египетлӧн географическӧй положение.
Асыв-Войвыв Африкаын во джынйысь дырджык зэв жар, зэрлывлӧ сэні шоча.
Уна тысяча километр ылнаӧ паськӧдчӧмаӧсь тані изйӧсь да лыа пустыняяс.
Сӧмын сэні, кӧні писькӧдчӧны му пытшкӧсысь ключьяс, быдмӧны пуяс да веж турун.
Пустыня вомӧн лунвывсянь войвылӧ визувтӧ мирын медся ыджыд юяс пӧвстысь ӧти — Нил.
Тайӧ юыс петӧ экватордорса гырысь тыясысь.
(Корсьӧй 1 №-а карта вылысь тыяссӧ да Нилсӧ.)
Ниллысь туйсӧ вомӧналӧны порогъяс.
На вомӧн мунӧм бӧрын юыс лӧня визувтӧ джуджыд долинаті 700 кымын километр.
Долина доръясас джуджыд из кыръяс.
Долиналӧн пасьтаыс 12–15 километр.
Средиземнӧй мореӧ усьтӧдз Нил визувтӧ рӧвнӧй увтасінті.
Тані юыс торъялӧ уна вож вылӧ да артмӧдӧ дельта.
(2 №-а карта вылысь корсьӧй Ниллысь порогъяссӧ, долинасӧ да дельтасӧ.)
Нил долинаын, порогъяссьыс войвылынджык, да дельтаын вӧлі древньӧй Египет.
2. Ниллӧн ойдлӧм.
Гожся тӧлысьясӧ Центральнӧй Африкаын, Египетсянь ылын лунвылын, зэв ёна зэрлывлӧ.
Тыясыс, кодъясысь петӧ Нил, ёна ойдлывлӧны.
Тайӧ жӧ кадӧ гӧраясын, кытысянь заводитчӧны Нил юлӧн вожъясыс, сылӧ лым; зэв визув ваыс вайӧ Нил юӧ жуглӧм горнӧй породаяс.
Нилын ваыс туӧ зэв ӧдйӧ.
Нил петӧ берегъяссьыс, ёна паськалӧ да ойдӧдӧ долинасӧ пӧшти ставнас.
Помтӧм-паськыд ойдӧминас діяс моз кольӧны сӧмын джуджыдджык местаяс.
Ойдӧм Нил вайӧ тыясысь зэв уна посни быдмӧгъяс, а сідз жӧ жуглӧм горнӧй породаяс.
Быдмӧгъяс вӧсна Нил юын ваыс вывті веж, а сэсся горнӧй породаяс вӧсна ваыс лоӧ вир кодь гӧрд.
Зэв посни горнӧй породаясыс да сісьмысь быдмӧгъясыс нюйт моз пуксьӧны ойдлӧм берегъясӧ.
Ноябрь тӧлысьӧ ваыс ямӧ да вочасӧн воӧ аслас берегъясӧ.
Ойдлӧм бӧрын долинаын муыс оз сӧмын бура кӧтась, но и вель кыза вевттьысьӧ сьӧд, зэв плодороднӧй нюйтӧн.
3. Древньӧй Египетын быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Ойдлан кадӧ Ниллӧн ваыс эз быдлаті босьтлы долинасӧ.
Джуджыдджык местаясын, кытчӧ ваыс эз волы, вӧлі пустыня.
А увтасінъясын, кытчӧ ойдлӧм бӧрын ваыс кольліс, артмывлісны нюръяс.
Нюръясын да юлӧн ляпкыд местаясын зэв сука быдмис папирус — тростник, кодлӧн заыс овлывлӧ кык-куим морт туша, судта.
Ю берегъясын быдмисны пальмаяс, сук кустарник, дикӧй ид да шобді.
Папирус чащаын овмӧдчылісны уткаяс.
Юас вӧлі уна чери.
Уна сё крокодил куйлісны ляпкыдінъясын да уялісны ваті.
Ю берегъясын йирсисны дикӧй ӧш стадаяс, кыйӧдчисны левъяс.
Сьӧд кымӧр моз лэбалісны нюръяс весьтті номъяс да гутъяс.
Нюръясын юлісны уна ядӧвитӧй змей.
4. Нил долинаын древнейшӧй олысьяс.
Египетын йӧз овмӧдчисны каменнӧй нэм кадӧ.
Найӧ олісны родъясӧн да племяясӧн.
Родъясӧн веськӧдлісны старейшинаяс.
Йӧз вӧралісны да чери кыйисны, чукӧртісны зерно да плодъяс, а сэсся кутісны коканӧн вӧдитны му.
Вӧралысьяслӧн да чери кыйысьяслӧн кыйдӧсыс, а сідз жӧ чукӧртӧм урожайыс вӧлі став род киын.
Кыйсьӧм да му вӧдитӧм вылӧ бур местаяс вӧсна племяяс костын пансьылісны зыксьӧмъяс.
А тайӧ вайӧдліс войнаясӧ.
Война кадӧ племя бӧрйыліс вождьӧс — воинъясӧн веськӧдлысьӧс.
Война дырйи кӧ босьтлісны пленнӧйясӧс, найӧс векджык виавлісны.
Родлы, коді босьтіс пленнӧйясӧс, эз вӧв выгӧднӧ уджӧдны найӧс.
Коканъясӧн найӧ вермисны небзьӧдны зэв ичӧт му участок.
И тайӧ участок вывсьыс чукӧртӧм урожайыс ставнас эськӧ муніс асьсӧ пленнӧйсӧ вердӧм вылӧ.
Египетса древнейшӧй населениелы овны вӧлі зэв сьӧкыд да опаснӧ.
И му вылын, и ваын мортӧс вермис кыйӧдны хищник.
Йӧз пӧвстын ёна вӧлі паськалӧма лихорадка.
Ва ойдлӧм вӧсна киссьылісны посёлокъяс.
Медым нюръяс да кустарникъяс местаӧ лӧсьӧдны кӧдзӧм вылӧ му участокъяс, йӧзлы ковмис ёна уджавны.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн древньӧй Египетлӧн природаыс торъялӧ сійӧ местаса природаысь, кӧні ті оланныд?
2. Кутшӧм эськӧ вӧлі Ниллӧн долинаыс, эз кӧ сійӧ ойдлыв?
3. Египетлӧн кутшӧм природнӧй условиеяс сьӧктӧдлісны йӧзлысь сэні олӧмсӧ?
4. Кутшӧм строй вӧлі Египетса древнейшӧй йӧзлӧн?
Мыйла ті сідзи чайтанныд?
5. Висьталӧй, мыйла Египетса древнейшӧй олысьяс векджык виавлісны пленнӧйясӧс.
7 §. КЫДЗИ ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПЕТЫН ЗАВОДИТІСНЫ ОБРАБАТЫВАЙТНЫ МЕТАЛЛЪЯС ДА ВӦДИТНЫ МУ.
(2 №-а карта.)
1. Кыдзи ыргӧнысь заводитісны вӧчны уджалан орудиеяс.
Изъясысь мыйсюрӧ вӧчигӧн йӧз казялісны, мый на пиысь ӧткымынъяс мукӧд серти небыдджыкӧсь.
Кор сэтшӧм «изъясыс» веськавлісны биӧ, найӧ сывлісны да бӧр кынмигас босьтлісны выль формаяс.
Збыльысьсӧ тайӧ эз вӧвны изъяс, а ыргӧн либӧ ыргӧн руда кусӧкъяс.
Найӧс йӧзыс аддзылісны сэтшӧм местаясысь, кӧні куйліс уна ыргӧн.
Египетсянь матын татшӧм месторождениеясыс вӧліны Синайскӧй полуостров вылын.
Миян эраӧдз 4000 кымын воын египтяна (Египетса олысьяс) велалісны обрабатывайтны ыргӧн.
Ыргӧнсӧ найӧ сывдывлісны аслыспӧлӧс пачьясын зэв жар биын.
Сёйӧ либӧ небыд изйӧ вӧчлісны колана формаа розьяс да кисьтлісны сэтчӧ сывдӧм ыргӧн.
Кынмигас ыргӧныс лолі сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧлі розьыс.
Татшӧм ногӧн йӧз вӧчлісны черъяс, коканлысь йывъяссӧ, кинжалъяс да мукӧдтор.
Ыргӧн — небыд металл; сыысь вӧчӧм орудиеясыс ӧдйӧ ныжмылісны да жугласьлісны.
Но век жӧ ыргӧн орудиеясӧн позьӧ вӧлі из орудиеясӧн дорысь ёна бурджыка кодйыны да небзьӧдны му, обработайтны пу да весиг из.
Кор йӧзлӧн лоины ыргӧнысь вӧчӧм орудиеяс, помасис каменнӧй нэм да заводитчис металлъяслӧн нэм.
2. Кыдзи йӧз зілисны венны лыа местаяс, нюръяс да лёк быдмӧгъяс.
Кор Египетын лоины ыргӧнысь вӧчӧм уджалан орудиеяс, египтяна кутісны воддза серти бурджыка косьтыны нюръяс да бырӧдавны лёк быдмӧгъяс.
Египтяна потшлісны му участокъяссӧ сёй сора да тростник сора плотинаясӧн.
Плотинаясас вӧчлісны воротаяс; ва ойдлігӧн воротаястіыс лэдзлісны васӧ му участок вылӧ.
Сэсся воротаяссӧ тупкылісны да васӧ эз лэдзлыны, кытчӧдз ваыс эз йиджлы муас.
Сэтчӧ, кытчӧ ойдлан кадӧ ваыс эз волы, египтяна кодйылісны юсянь каналъяс.
Нюрзьӧм местаясын кодйылісны каналъяс, медым лишнӧй ваыс визувтіс юясӧ.
Ыргӧн черъясӧн керавлісны кустарникъяс да тростник.
Тӧла поводдяӧ каналъяссӧ тыртліс лыа.
Нил ойдлігӧн плотинаясыс жугласьлісны.
Быд во йӧзлы колӧ вӧлі весавны каналъяссӧ да дзоньтавны плотинаяссӧ.
Каналъяссӧ да плотинаяссӧ ӧтвылысь кодйылісны да весавлісны уна тысяча йӧз, кодъяс олісны орччӧн.
Йӧз удж помысь Нил долинаын да дельтаын ыджыд площадя му лои гӧрӧм-кӧдзӧм вылӧ туяна местаӧн.
3. Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм — египтяналӧн главнӧй удж.
Медым ӧдйӧджык небзьӧдны мусӧ, египтяна ыдждӧдісны коканнысӧ да кутісны кӧртавны найӧс кузь беддьӧ.
Некымын нывбаба кутчысьлісны беддяс да кыскылісны кокансӧ, а коканыс кырлӧдліс мусӧ.
Медым бӧрӧздаыс вӧлі джуджыдджык, коканас кутісны вӧчны воропъяс, код вылӧ личкыліс сы бӧрся мунысь морт.
Тадзи артмис гӧр (20 рис.).
Гӧръясӧ кутісны доддявны ӧшъясӧс.
Гӧр изобретитӧм бӧрын мусӧ кутісны обрабатывайтны ёна ӧдйӧджык да бурджыка.
Египтяна кӧдзисны ид, шобді, шабді, быдтісны град выв пуктасъяс.
Кӧдзӧм бӧрас найӧ вӧтлывлісны муяс вывтіыс ыжъясӧс, кӧзаясӧс да порсьясӧс; животнӧйяс талялісны кӧйдыссӧ муӧ.
Воӧм няньсӧ египтяна вундісны пу воропа чарлаӧн, кытчӧ тувъявлісны лэчыд из пластинкаяс.
Медым пыркӧдны шепъясысь кӧйдыссӧ, шепъяссӧ вольсавлісны му вылӧ да на кузя вӧтлывлісны скӧтӧс.
Сы вӧсна мый гӧрнас да ӧшъяснас нывбабаяслы сьӧкыд вӧлі уджавны муяс вылын, найӧс вежисны мужичӧйяс.
Миян эраӧдз IV тысячелетиеын му вӧдитӧм да скӧт видзӧм лоины египтяналӧн главнӧй уджӧн.
4. Ремеслӧяс.
Египетын му вӧдитысьяс асьныс вӧчавлісны пӧшти став колана кӧлуйсӧ: паськӧм вылӧ найӧ кыисны кыз дӧра, тростникысь кыисны рӧгӧза, мый вылын узьлісны, сёйысь вӧчлісны дозмук.
Но ыргӧнысь уджалан орудиеяссӧ да оружиеяссӧ эз быдӧн вермы вӧчны.
Та вылӧ колӧ вӧлі кужанлун, кодӧс морт босьтӧ уна во чӧж велӧдчӧмӧн да уджалӧмӧн.
Кужысь йӧзлӧн пияныс векджык челядь дырсянь отсавлісны батьясыслы да велӧдчисны налысь.
Египтяна велалісны сідз жӧ обрабатывайтны зӧлӧта да эзысь; наысь вӧчавлісны украшениеяс.
Йӧз, кодъяс кужисны обрабатывайтны металлъяс, дугдісны му вӧдитны да скӧт видзны.
Найӧ вӧчалісны уджалан орудиеяс, оружие, украшениеяс.
Ки помысь изделиеяс вӧчӧм шусьӧ ремеслӧӧн, а йӧзыс, кодъяс тайӧн занимайтчӧны, шусьӧны ремесленникъясӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Уджалан орудиеяс вӧчӧмын да му вӧдитӧмын кутшӧм успехъяс шедӧдісны египтяна миян эраӧдз IV тысячелетиеын?
2. Мый выльсӧ ті тӧдмалінныд 7-ӧд параграфысь древньӧй йӧз олӧмын билӧн тӧдчанлун йылысь?
3. «Кад линияысь» (II цветнӧй иллюстрация) корсьӧй сійӧ местасӧ, коді лӧсялӧ древньӧй Египетын ыргӧн обрабатывайтны заводитӧмлы.
Ылӧсас кымын тысяча во сайын Египетын заводитісны обрабатывайтны ыргӧн?
8 §. КЫДЗИ ЛОИНЫ ЕГИПЕТЫН КЛАССЪЯС ДА ГОСУДАРСТВО.
Сы бӧрын, кор Египетын паськаліс му вӧдитӧм да скӧт видзӧм, кор лоины ыргӧнысь вӧчӧм уджалан орудиеяс, помасис египтяналӧн первобытнообщиннӧй стройӧн олӧмыс.
Кыдзи да мыйла тайӧ лои?
1. Кыдзи киссисны родовӧй общинаяс.
Весиг неыджыд семья вермис гӧрны ва ойдлӧм дырйи удобритӧм му участок да кӧдзны сэтчӧ.
Сэки оз нин ков вӧлі мусӧ гӧрны-кӧдзны ӧтвыв быдса родӧн.
Старейшинаяс кутісны сетавны му участокъяссӧ семьяяслы, кодъяс пырӧны вӧлі родӧ.
Быд семьялӧн кутіс лоны аслас торъя овмӧс.
Сылӧн аслас вӧліны уджалан орудиеяс, некымын душ скӧт да оланін.
Семья гӧрис-кӧдзис ассьыс мусӧ, лӧсьӧдіс град йӧр.
Сылӧн аслас вӧлі и чукӧртӧм урожайыс.
Тадзи родовӧй общиналӧн ыджыд овмӧсыс киссис торъя семьяяслӧн посни овмӧсъяс вылӧ.
Родовӧй общинаяс киссьӧм бӧрын быри рӧдняяс костын равенствоыс.
Унджык рӧдняясыс пӧлучитісны посни му участокъяс да асьныс кутісны сэні уджавны.
Асланыс суседъяскӧд ӧтвыв найӧ кодйылісны да весалісны каналъяс, стрӧитісны да дзоньталісны плотинаяс.
Му вӧдитысьясӧс, кодъяслӧн вӧлі асланыс неыджыд овмӧс, шуӧны крестьянаӧн.
Племяяслӧн вождьяс да старейшинаяс босьталісны аслыныс медбур муяслысь гырысь участокъяс, кодъяс вӧліны водзті общинаяслӧн.
2. Рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн классъяс.
Ыргӧнысь вӧчӧм орудиеясӧн да гӧрйӧн морт вермис быдтыны воддза серти ёна унджык нянь.
Му вылысь чукӧртӧм урожайыс вӧлі тырмӧ не сӧмын сы вылӧ, медым вердны йӧзӧс, кодъяс уджалісны му вылын, но и лишавліс на.
Лишалысь урожайыс вӧлі сы киын, кодлы уджалісны йӧз.
Кор йӧз удж помысь кутіс лишавны прӧдукта, пленникъясӧс эз кутны виавны, сы вӧсна мый вӧлі выгӧднӧ найӧс уджӧдны.
Пленникъяссӧ босьтлісны аслыныс старейшинаяс да вождьяс, вӧчлісны найӧс асланыс рабъясӧн.
Водзті пленнӧйясӧс шулісны «виӧмаясӧн», а рабъясӧс кутісны шуны «ловйӧн кольӧм виӧмаясӧн».
Рабъяс гӧрисны-кӧдзисны старейшинаяслысь да вождьяслысь муяссӧ, стрӧитісны налы плотинаяс да кодйисны каналъяс, видзисны налысь скӧт стадаяссӧ.
Быд раблӧн вӧлі аслас кӧзяин.
Кӧзяиныс вермис нӧйтны да вузавлыны рабъяссӧ, кыдзи скӧтӧс.
Рабъяслӧн асланыс нинӧм эз вӧв.
Налы сёянсӧ кӧзяиныс сетліс сӧмын сы мында, мыйта колӧ сы вылӧ, медым найӧ вермисны уджавны.
Старейшинаяслӧн да вождьяслӧн лоисны рабъяс — найӧ лоины рабовладелецъясӧн.
Асьныс найӧ муяс вылын эз уджавны.
И паськӧм сертиыс найӧ кутісны торъявны Египетса мукӧд олысьясысь.
Налӧн паськӧмныс вӧлі вӧсни полотноысь; вӧняныс найӧ ӧшӧдлісны зарниӧн мичмӧдӧм воропа ыргӧн кинжалъяс.
Кианыс новлісны зӧлӧтӧй браслетъяс, а морӧсас — ожерелье.
Миян эраӧдз IV тысячелетиеын Египетын лоины классъяс: угнетательяслӧн класс — рабовладелецъяс да угнетённӧйяслӧн класс — рабъяс, кодъяс уджалісны асланыс угнетательяс вылӧ.
3. Египетын медводдза государствояс.
Рабъяс зілисны мездысьны рабовладелецъяс нартитӧм улысь.
Крестьяна ёна водзсасисны рабовладелецъяслы паныд, кодъяс кӧсйылісны мырддьыны налысь муяссӧ.
Сӧмын вынӧн позьӧ вӧлі венны рабъяслысь да крестьяналысь водзсасьӧмсӧ да мырдӧн тшӧктыны найӧс кывзысьны рабовладелецъяслысь.
Вождьлӧн — племяын медся озыр рабовладелецлӧн — вӧліны бура вооружитчӧм воинъяс, стражникъяс да надсмотрщикъяс.
Надсмотрщикъяс следитісны сы бӧрся, кыдзи уджалісны рабъяс, куталісны пышйӧм рабъясӧс да вайӧдалісны найӧс рабовладелецъяслы.
Стражникъяс да воинъяс видзисны сійӧ муяссӧ, кодъясӧс рабовладелецъяс мырддьылісны мукӧдъяслысь, нӧйтісны бедьясӧн пӧкӧритчытӧм крестьянаӧс да рабъясӧс, пуксьӧдалісны найӧс тюрьмаясӧ.
Стражникъяслӧн да воинъяслӧн лыдыс вочасӧн содіс, а такӧд тшӧтш ёнмис и вождьлӧн властьыс.
Сійӧ эз нин чукӧртлы ни народнӧй собраниеяс, ни старейшинаяслысь сӧвет, а ачыс видлаліс став делӧяссӧ.
Вождьяс лоины царьясӧн.
Тадзи миян эраӧдз IV тысячелетиеын Египетын артмисны государствояс.
Ставыс найӧ вӧліны нелямын кымын.
Быд государствоӧн веськӧдліс царь.
Государство, пӧдтыліс рабъяслысь да крестьяналысь водзсасьӧмсӧ, видзис рабовладелецъяслысь олӧмсӧ да эмбурсӧ.
Сы бӧрын, кор кутісны вӧчавны ыргӧн орудиеяс да кор паськаліс му вӧдитӧм да скӧт видзӧм, Египетын первобытнообщиннӧй строй вежсис рабовладельческӧй стройӧн.
Рабовладельческӧй строй дырйи ӧтияс — рабовладелецъяс — кутісны ас кианыс мукӧдъясӧс — рабъясӧс — да мырдӧн тшӧктылісны найӧс уджавны ас выланыс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кодъясӧс древньӧй Египетса олысьяс пӧвстысь шуӧны крестьянаӧн?
Мыйӧн торъялісны ас костаныс крестьянин да раб?
Мый вӧлі на костын ӧткодьыс?
2. Висьталӧй, мыйла миян эраӧдз IV тысячелетиеын дугдісны виавны пленнӧйясӧс.
3. Кутшӧм классъяс лоины древньӧй Египетын?
4. Мыйла классъяс лоӧм бӧрын артмис государство?
Мыйла первобытнообщиннӧй строй дырйи государствоыс эз вӧв?
9 §. ДРЕВНЕЕГИПЕТСКӦЙ ГОСУДАРСТВО.
(2 №-а карта.)
1. Египетын единӧй государство лӧсьӧдӧм.
Рабовладелецъяс зілисны мырддьыны суседъясыслысь рабъяссӧ, скӧтсӧ да мукӧдтор.
Та вӧсна Египетса государствояс костын частӧ мунлісны войнаяс.
Победитысь государствоса царь ӧтлаавліс аслас владениеяс дінӧ победитӧм государстволысь муяссӧ.
Вочасӧн артмис кык ыджыд царство *: ӧтиыс — Нил долинаын, а мӧдыс — Нил дельтаын.
* Царствоӧн шусьӧ государство, кодӧн веськӧдліс царь.
Тайӧ кык царство костын — Лунвыв да Войвыв царство костын — войнаяс йылысь висьталӧны сійӧ изображениеясыс, кодъясӧс вӧчӧма небыд из плитаӧ (25 рис.).
Миян эраӧдз IV тысячелетие помын Лунвыв царствоса царь босьтіс Ниллысь дельтасӧ.
Тадзи миян эраӧдз 3000 воын кымын артмис единӧй Египетскӧй государство.
Сылӧн владениеыс паськӧдчӧма вӧлі Нил порогъяссянь Средиземнӧй мореӧдз.
Сылӧн столицанас лои Мемфис кар.
Древньӧй Египетскӧй государствоса царьясӧс шуӧны фараонъясӧн.
2. Кыдзи веськӧдлісны Египетскӧй государствоӧн.
Став Египетӧс вӧлі юкӧма областьяс вылӧ.
Быд областьын вӧлі начальник, кодӧс индыліс фараон.
Сы киын вӧліны зэв уна чиновникъяс *, стражникъяс да воинъяс.
* Чиновникъяс — царлӧн служащӧйяс.
Чиновникъяс гижалісны, уна-ӧ быд крестьянинлӧн вӧлі муыс да скӧтыс, уна-ӧ фруктӧвӧй пуяс да виноград кустьяс.
Ставсьыс таысь крестьяналы колӧ вӧлі мынтыны налогъяс няньӧн да мукӧд прӧдуктаӧн (27 рис.).
Египет пасьтала сулалісны джуджыд царскӧй амбаръяс.
Амбаръяссӧ ставнас тыртлісны сійӧн, мый вайлісны крестьяна.
Налог мынтӧмысь кындзи, крестьяналы колӧ вӧлі уджавны сэні, кӧні тшӧктас фараон, да сы мында, мыйта тшӧктас.
Медсясӧ налы ковмыліс стрӧитны да дзоньтавны каналъяс да плотинаяс.
Быд во чиновникъяс да стражникъяс чукӧртлісны татшӧм уджъяс вылас зэв уна крестьянаӧс, а сідз жӧ рабъясӧс.
3. «Петкӧдлы, мед тэысь полісны».
Медым киын кутны рабъясӧс да крестьянаӧс, рабовладелецъяс зілисны повзьӧдны найӧс зэв лёкысь накажитӧмӧн.
Со кыдзи велӧдлӧма фараон ассьыс писӧ.
Зэв скӧрысь сійӧ гижлӧма: «Бырӧд царскӧй власть вылӧ уськӧдчысьӧс, ви сійӧс, бырӧд сылысь матыссаяссӧ, бырӧд сы йылысь паметьсӧ».
Медся опаснӧй врагъяс, шуліс царь, — сійӧ гӧль йӧз.
Фараонъяс велӧдлісны чиновникъяссӧ да военачальникъяссӧ тадзи: «Петкӧдлы асьтӧ сідзи, медым тэысь полісны».
Областьясса начальникъяс да мукӧд чиновникъяс судитлісны йӧзӧс, кодъяс оз кывзысьны фараонлысь.
Судитӧмаясӧс нӧйтлісны бедьясӧн, пуксьӧдавлісны тюрьмаӧ, вундывлісны налысь пельяссӧ да ныръяссӧ.
Чиновник тшапа ошйысьліс аслас лёклуннас: «Ме ёна повзьӧдлывлі йӧзӧс.
Ме кусыньтлі волясӧ тюрьмаын пукалысьлысь, ме мырдӧн тшӧктылі мятежникӧс гӧгӧрвоны ассьыс ӧшыбкасӧ», мӧд ногӧн кӧ, ёна нӧйтӧм вӧсна лоӧ вӧлі висьтасьны соссьытӧг.
4. Египетскӧй царстволӧн войнаяс.
Фараонъяс мӧдӧдлісны войсканысӧ грабитны да пӧкӧритавны орчча странаяс.
Воинъяс рӧзӧритлісны йӧз странаяс, босьталісны рабъясӧс да мукӧд добыча.
Фараонъяслӧн войска босьтісны Синайскӧй полуостров да Войвыв Нубия, коді вӧлі Египетсянь лунвылын, Нил берегъяс пӧлӧн.
5. «Кыпӧд ассьыд вельможаястӧ».
Крестьянакӧд да рабъяскӧд фараонъяс вӧліны зэв лёкӧсь, а военачальникъяслы да асланыс мукӧд отсасьысьяслы сетавлісны муяс, рабъясӧс да скӧтӧс.
Аслас пиыслы фараон гижліс: «Кыпӧд ассьыд вельможаястӧ*, эн вунӧд ассьыд воинъястӧ, сетав налы муяс, скӧтӧс».
Ӧти военачальник висьтавліс, мый быд поход бӧрын фараон сетліс сылы му, зӧлӧта, рабъясӧс, да лои озыр рабовладелецӧн.
*1 Вельможаяс — царлӧн матысса отсасьысьяс.
Зэв вынйӧра Египетскӧй государство, код киын вӧліны уна чиновникъяс, воинъяс да стражникъяс, ёнмӧдіс рабъяс да крестьяна вылын рабовладелецъяслысь господство.
Сійӧ вӧлі рабовладелецъяслӧн государство — рабовладельческӧй государство.
ЕГИПЕТСКӦЙ ВОЙСКАЛӦН ПОХОД ЙЫЛЫСЬ ВОЕНАЧАЛЬНИКЛӦН ВИСЬТ.
Висьт дінӧ вопрос.
Висьт сертиыс мый позьӧ шуны фараонъясӧн нуӧдан войнаяслӧн цельяс йылысь?
Войска бӧр воис лючки-ладнӧ,
кор рӧзӧритім матысса странаӧс,
кор кералім сэсь виноградникъяс да садъяс,
став оланінъяс кушӧдз сотім,
виим сэтысь уна дас сюрс мортӧс,
босьтім пленӧ уна-уна йӧзӧс.
Царным таысь менӧ вывті ёна ошкис.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тӧдмасьӧй 28-ӧд рисунокӧн да висьталӧй, кутшӧм главнӧй юкӧнъяс кузя веськӧдлісны Египетскӧй государствоӧн.
2. Кодъяслысь интересъяссӧ дорйис Египетын государство?
Кытысь тайӧ тыдалӧ?
3. Мый выльсӧ ті тӧдмалінныд 9-ӧд параграфысь древньӧй Египетын крестьяналӧн положение йылысь?
4. Мыйла фараонъяслы колӧ вӧлі войскаыс?
5. Ылӧсас кымын тысячелетие сайын вӧлі лӧсьӧдӧма Египетын единӧй государство?
Кымын нэм тайӧ лоӧ?
Корсьӧй 55-ӧд лист бокысь сійӧ местасӧ, коді лӧсялӧ тайӧ событие мунан кадлы.
10 §. ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПТЯНАЛӦН РЕЛИГИОЗНӦЙ ВЕРОВАНИЕЯС.
(2 №-а карта.)
Думыштӧй: мый шусьӧ религияӧн (4 §, 3 пункт); кыдзи кутісны веруйтны «душалы» (4 §, 2 пункт).
1. Животнӧйяслы да шонділы поклоняйтчӧм.
Египтяна гӧгӧр природаыс, налӧн став олӧмыс петкӧдчис найӧ религияын, но петкӧдчис мӧд ногӧн.
Сэки, кор египтяна кыйсисны да олісны первобытнообщиннӧй стройӧн, найӧ чайтлісны енъяссӧ векджык зверьяс кодьӧн да пӧтка кодьӧн.
Лёк енъясӧс найӧ петкӧдлісны опаснӧй хищникъяс кодьӧн.
Сёрӧнджык египтяна петкӧдлісны енъяссӧ йӧз кодьӧн, но частӧ юрыс налӧн вӧлі зверлӧн либӧ пӧткалӧн.
Кор египтяна заводитісны вӧдитны муяс, сэки найӧ кутісны юрбитны шонділы, коді шонтӧ став мусӧ: шоныдыс колӧ вӧлі быдмӧгъяслы.
Шонді енсӧ шулісны Раӧн.
Египтяна эз тӧдны збыльысьсӧ, мый вӧсна шондіыс петӧ да пуксьӧ; найӧ чайтлісны, мый Ра быд лун ветлӧ небесаті зӧлӧтӧй пыжӧн асыввывсянь рытыввылӧдз да рытнас мунӧ пустыняӧ.
Кор египтяна пӧвстын эз ставӧн лоны ӧткодьӧн да кор лои налӧн государство, тайӧ бара жӧ кутіс тӧдчыны религияын.
Египтяна лыддьылісны Раӧс медыджыд енмӧн, коді веськӧдлӧ став мукӧд енъяснас, кыдзи и фараон веськӧдлӧ Египетӧн.
Найӧ и шулісны сійӧс «енъяслӧн царӧн».
2. Ниллы поклоняйтчӧм.
Тӧдчис религияын и Ниллӧн ойдлӧмыс.
Египтяна эз вӧвны Нил заводитчанінын да эз тӧдны, мый вӧсна збыльысьсӧ ойдлӧ Нилыс.
Найӧ чайтлісны, мый кӧнкӧ пещераын пукалӧ Ниллӧн ен да кисьтӧ дозйысь ва.
Сыысь, мыйта сійӧ кисьтас васӧ, зависитӧ налӧн олӧмыс.
Юас кӧ ваыс содас муртса-муртса, налӧн муясныс косьмасны да лоасны пустыняӧн, и Египетын йӧзыс кутасны тшыгъявны.
Египтяна почитайтісны Нилсӧ сідзи жӧ, кыдзи и шондіӧс.
Найӧ кевмисны, медым сійӧ воас муяс вылӧ.
Кор юыс ойдлывлӧ, Египетын вӧлі праздник, йӧз аттьӧалісны да ошкисны Нилӧс сыысь, мый сійӧ кыліс налысь кевмӧмсӧ да спаситіс налысь олӧмсӧ.
(Сьыланкывсӧ, коді ошкӧ Нилӧс, вайӧдӧма 10-ӧд параграф помын.)
3. Ловзьӧм ен йылысь сказание.
Нил долина рытыввылын и асыввылын — пустыня.
Быд гожӧм Нил ойдлӧм водзвылын 50 лун чӧж пӧльтӧ пустынясянь пӧсь тӧв — суховей.
Сійӧ вайӧ сотысь, доналӧм лыа.
Жар вӧснаыс йӧз да животнӧйяс зэв ёна мучитчӧны, бусыс тыртӧ налысь синъяссӧ.
Быдмӧгъяс нярмӧны, лыаыс найӧс дзикӧдз тыртӧ.
Природаыс быттьӧ кулӧ.
Но вот суховейыс оз нин пӧльт, моресянь заводитӧ пӧльтны ыркыд тӧв.
Став природаыс выльысь ловзьӧ.
Тасянь паськаліс природалӧн кулӧм да бӧр ловзьӧм ен йылысь сказание.
Тайӧ сказаниеыс висьталӧ, мый Сет — суховейлӧн лёк ен — воис пустынясянь аслас 50 слугакӧд.
Сійӧ виӧма Осирис енмӧс, коді отсавліс быдмыны кӧдзалы.
Но сідзи жӧ, кыдзи бӧр ловзьӧ природа, быттьӧкӧ ловзьӧма и Осирис.
4. Осирислӧн суд йылысь сказание.
Египтяна веритлісны, быттьӧкӧ ловзьӧм Осирис лоис кулӧмаяс царствоын царӧн да судьяӧн.
Сійӧ судитліс кулӧм йӧзӧс.
Ловъя морт кӧ эз торклы енъяслысь волясӧ, сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі кокни.
Сэки тайӧ мортсӧ кольӧдлісны овны Осирис царствоын.
Сэні вӧлі уна ва, а шобдіыс быдмис морт судта.
Грешникъясӧс Осирис чорыда накажитліс: найӧс сёйліс зэв лёк чудовище.
5. Египетын йӧзӧс дзебӧм.
Древньӧй египтяна веритлісны, мый кулӧм мортлӧн лолыс бӧр воас телӧас, удайтчас кӧ видзны телӧсӧ.
Медым кулӧм мортлӧн телӧыс эз сісьмы, зэв кужысь йӧз перйылісны сылысь юр вемсӧ да гырк пытшкӧссӧ, пуктылісны телӧсӧ сола ваӧ да гартлісны еджыд дӧраӧн, кодӧс кӧтӧдӧма сира веществоясӧн.
Жар да кос климата Египетын татшӧм телӧыс эз сісьмыв, а косьмывліс.
Татшӧм косьмӧм телӧясыс шусьӧны мумияясӧн.
Мумия вӧчӧмыс вӧлі сулалӧ зэв дона, тайӧс вермисны вӧчны сӧмын озыр рабовладелецъяс.
Рабовладелецъясӧс дзебны стрӧитлісны изйысь гробницаяс, мукӧд дырйи некымын комнатаысь.
Гробница стенъясӧ рисуйтлісны муяс, кӧні быдмӧ тшем сук шобді, да мастерскӧйяс, кӧні уджалӧны ремесленникъяс.
Гробницаӧ пуктылісны пуысь да сёйысь вӧчӧм морт фигуркаяс — пӧварлысь, сур пуысьлысь, носильщиклысь, надсмотрщиклысь.
Египтяна чайтлісны, мый картинаясыс лоасны настӧящӧй муясӧн да мастерскӧйясӧн, а фигураясыс — рабъясӧн, кодъяс кутасны уджавны кулӧм мортлы.
Озыр йӧз кӧсйисны и кулӧм бӧрас кольны рабовладелецъясӧн.
Крестьянин гуӧ телӧыскӧд тшӧтш пуктылісны пуысь вӧчӧм морт кодь изображение.
Тайӧ — мумия пыдди.
Таысь кындзи, покойниккӧд орччӧн пуктылісны сёян тыра кашник.
Рабъяслӧн эз вӧвны весиг асланыс гуяс; кулӧм рабъясӧс дзеблісны ӧти гуӧ.
Дзебӧм йӧзлӧн гуясыс, кодъясӧс аддзисны археологъяс, петкӧдлӧны, кутшӧма торъялісны йӧзыс Египетын, кор сэні вӧлі лӧсьӧдӧма рабовладельческӧй строй.
НИЛӦС ОШКАН СЬЫЛАНКЫВЙЫСЬ.
Сьыланкывйӧн тӧдмасьӧм вылӧ вопросъяс.
Мый висьтавсьӧ сьыланкывйын египтяналы Ниллӧн тӧдчанлун йылысь?
Кытысь тыдалӧ, мый египтяна лыддьылісны Нилсӧ ловъя существоӧн?
Слава тэныд, Нил,
Египет ловзьӧдны со локтан тэ.
Оз тэрмась кӧ, сэк олӧмнымлы пом,
Зэв скӧр юӧ, сэк страналы гӧгӧр лёк,
Нач гӧльмасны и гырысь йӧз и посни.
А кыпӧдчӧ кӧ сійӧ — радлӧ муным,
И чиктылӧ быд ловъя лов.
Нянь вайӧ сійӧ, сёян-юан помтӧм,
И вӧчӧ-козьналӧ став мичлун,
И радӧсь тэныд ныв-зон, тэнад челядь,
И чолӧм юргӧ тэныд царлы моз.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Ми кӧ тӧдім древньӧй египтяналысь сӧмын верованиеяссӧ, то и сэки унатор вермим висьтавны налӧн олӧм йылысь.
Мый египтяналӧн верованиеясын висьтавсьӧ на гӧгӧрса природа йылысь?
Кыдзи египтяналӧн религия серти позьӧ тӧдмавны, кутшӧм удж помысь найӧ олісны?
Кыдзи древньӧй египтяналӧн религияысь позьӧ тӧдмавны, мый Египетын первобытнообщиннӧй строй пыдди лои рабовладельческӧй строй?
2. Мыйла Египетын кутісны эскыны ловзьӧм енлы?
3. Мыйла египтяна вӧчавлісны мумияяс?
11 §. РЕЛИГИЯ ДА ИСКУССТВО СЛУЖИТӦНЫ РАБОВЛАДЕЛЕЦЪЯСЛЫ.
(2 №-а карта.)
Думыштӧй: мый сэтшӧм идолъясыс; мыйла древньӧй йӧз вайлісны енъяслы жертваяс (4 §, 4 пункт).
1. Жрецъяс — Египетса зэв озыр рабовладелецъяс.
Египетын государство лӧсьӧдтӧдз на египтяна стрӧитлісны оланінъяс асланыс енъяслы.
Тайӧ вӧліны тростник сора сёйысь вӧчӧм неыджыд керкаяс.
Сэтчӧ сувтӧдлісны идолъясӧс.
«Енъяслӧн татшӧм оланінъясыс» шусьӧны храмъясӧн.
Рабовладельческӧй строй лӧсьӧдӧм бӧрын Египетын кутісны стрӧитны храмъяссӧ изйысь.
Быд храм бердын вӧліны «енъяслӧн служительяс».
Найӧс шулісны жрецъясӧн.
Сӧмын жрецъяслы позьӧ вӧлі пырны храм пытшкӧсас, кӧні сулалісны идолъяс.
Найӧ «вердісны енъясӧс» — пукталісны идолъяс водзӧ сёян, ӧзтылісны светильникъяс.
Египтяна эскылісны, мый жрецъяс сёрнитӧны енъяскӧд, вермӧны висьтавны йӧзлы енъяслысь тшӧктӧмторсӧ, а сідз жӧ висьтавны енъяслы йӧзлысь корӧмсӧ.
Медым енъяс вӧліны бурӧсь, египтяна вайлісны налы жертваяс.
Крестьяна вайлісны сю тыра посни мешӧкъяс, дӧра помаяс; рабовладелецъяс вайлісны скӧтӧс, зӧлӧта, эзысь; фараонъяс пӧдаритлісны храмъяслы му, рабъясӧс, война дырйи босьтӧм добычалысь юкӧнсӧ.
Ставыс тайӧ веськавліс жрецъяслы.
Жрецъяс лоины зэв озыр рабовладелецъясӧн.
(Миян эраӧдз II тысячелетиеын храмлысь овмӧссӧ петкӧдлӧма V цветнӧй иллюстрацияын.)
2. Фараонъясӧс лыддисны енъясӧн.
Жрецъяс зілисны ёнмӧдны фараонлысь — Египетса рабовладелецъясӧс главнӧй дорйысьлысь — властьсӧ.
Та могысь найӧ пӧльзуйтчисны сійӧн, мый египтяна полісны енъясысь.
Жрецъяс шулісны, мый фараон — «бур ен», мый сылысь быд тшӧктӧмтор колӧ вӧчны кыв шутӧг, а коді тайӧс оз вӧч, сідзкӧ, сійӧ оз кывзысь енъяслысь.
«Енъяс радейтӧны кывзысьясӧс, — велӧдісны египтянаӧс жрецъяс, — енъяс ненавидитӧны кывзысьтӧмӧс».
Кывзысьтӧмъясӧс лоӧ лёкысь накажитӧма.
(Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи, египтяналӧн верованиеяс серти, Осирис накажитліс йӧзӧс, кодъяс эз кывзысьлыны енъяслысь.)
Не сӧмын прӧстӧй египтяна, но и вельможаяс кыссьылісны бауӧн фараон водзын да окавлісны сылысь кок туйсӧ.
Вӧлі лыддьыссьӧ ыджыд честьӧн, фараон кӧ лэдзас окыштны ассьыс сандалисӧ.
Весиг фараонъяслӧн гробницаяс серти египтяна вермисны чайтны, мый сэтчӧ дзебӧма абу йӧзӧс, а енъясӧс.
3. Пирамидаяс.
Нил шуйга берегын, пустыня дорын, сулалӧны, кыдзи зэв гырысь из мылькъяс, фараонъяслӧн гробницаяс — пирамидаяс.
Пирамидаяссӧ тэчӧма шыльӧдӧм гырысь изъясысь.
Пирамида пытшкас вӧчлісны неыджыд комната.
Сэтчӧ пуктылісны горт, кӧні вӧлі фараонлӧн мумияыс.
Медся ыджыд пирамидасӧ вӧлі стрӧитӧма Хеопс фараонлы миян эраӧдз 2600 воын кымын.
Сылӧн джудждаыс вӧлі пӧшти 150 метр.
(Тӧдмалӧй, кымын судта вермис эськӧ лоны та джуджда керкаын.)
Медым кытшовтны пирамида гӧгӧрыс, колӧ вӧлі мунны километр кымын.
Древньӧй историк — грек Геродот висьталіс, кыдзи сійӧс стрӧитісны.
Муртса на Хеопс кутіс царствуйтны, сійӧ тшӧктіс стрӧитны аслыс гробница — пирамида.
Пирамидасӧ стрӧитны чиновникъяс да стражникъяс чукӧртісны крестьянаӧс да рабъясӧс став Египетсьыс.
Ӧттшӧтш вӧлі уджалӧны 100 тысяча морт.
Ӧтияс жуглісны гӧраясысь, Нил веськыд берегысь, зэв гырысь изъяс.
Быд излӧн сьӧктаыс вӧлі 2 тонна да джын.
Мӧдъяс вуджӧдалісны изсӧ пыжъясӧн Нил вомӧн да сэсся катлісны вывлань.
Коймӧдъяс шыльӧдісны изсӧ да тэчисны колана местаӧ.
Надсмотрщикъяс тэрмӧдлісны уджалысьясӧс плетьясӧн да бедьясӧн.
Из гӧрасянь пирамида дінӧ туйсӧ да асьсӧ пирамидасӧ стрӧитісны 30 во.
Кӧть пирамида стрӧитысьяссӧ вежлісны выль йӧзӧн быд куим тӧлысь мысти, но сьӧкыд удж да нӧйтӧм вӧсна найӧ кулалісны тысячаясӧн.
4. Кыдзи рабовладелецъяс пӧльзуйтчисны искусствоӧн.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын Египетын дугдісны стрӧитны пирамидаяссӧ.
Фараонъяслысь гробницаяссӧ дзеблісны скалаясӧ.
А тайӧ кадӧ пирамидаяс пыдди стрӧитлісны зэв гырысь, озыра мичмӧдӧм храмъяс.
Храм водзвылас кыпалісны кык ыджыд башня (видзӧд V цветнӧй иллюстрация).
На костын векни ӧдзӧс пыр колӧ вӧлі мунны храм дворӧ.
Двор помас вӧлі джуджыд столбъяса — колоннаяса ыджыд зал (34 рис.).
Храмъяслӧн башняясӧ, стенъясӧ да колоннаясӧ вӧлі рисуйтӧма енъясӧс да фараонъясӧс.
Фараонъясӧс рисуйтлісны вывті гырыся, а на водзын сулалысь прӧстӧй йӧзӧс — зэв посниа.
Вывті ичӧт да коньӧр кодь вӧлі морт, кор сы водзын вӧліны зверь юра енъяслӧн зэв гырысь изображениеяс да врагӧс виысь фараонъяслӧн изображениеяс.
Храмын ставыс петкӧдліс мортлы, мый енъяс да фараонъяс ставсӧ вермӧны вӧчны, и сылы колӧ повны наысь.
Нил юдорса крут скалаясӧ скульпторъяс * вӧчавлісны пукалысь фараонъяслысь зэв гырысь статуяяс.
* Скульптор — мастер, коді вӧчалӧ сёйысь, изйысь, пуысь либӧ кӧртысь художественнӧй изображениеяс.
Статуяяслӧн джудждаыс 20 метр.
Ю кузя кывтысь-катысьяслы статуяясыс тыдалӧны зэв ылісянь.
(Видзӧд книга обложка пытшкысь иллюстрациясӧ.
Ёна-ӧ ыджыдӧсь статуяясыс сійӧ йӧзсьыс, кодъяс сулалӧны найӧ кокъяс дорын?)
Медым тӧдчӧдны фараонлысь вынсӧ, мукӧд дырйи скульпторъяс петкӧдлісны сійӧс сфинкс кодьӧн — морт юра куйлысь лев кодьӧн.
Фараон юра зэв ыджыд сфинкссӧ вӧлі вӧчӧма быдса скалаысь пирамидаяскӧд орччӧн (33 рис.).
Древньӧй Египетын религия ёнмӧдіс угнетённӧйяс вылын угнетательяслысь господствосӧ.
Йӧзӧн думыштӧм енъяс скӧрлунысь полӧмыс мешайтіс гӧль йӧвлы да рабъяслы тышкасьны рабовладелецъяслы паныд.
V цветнӧй иллюстрация.
Древньӧй Египетын храмлӧн (жрецъяслӧн) овмӧс.
Картина вылын петкӧдлӧма миян эраӧдз II тысячелетиеын Ниллысь долина.
Водзынджык — кык ыджыд башняа храм, башняяс вылын дӧлалӧны флагъяс.
Храмсянь ю дорӧдз вӧчӧма аллея; аллея ӧтар-мӧдар бокас — сфинксъяс.
Картина вылын муыс — храмлӧн.
Му вылын ӧти рабъяс вундӧны, мукӧдъяс гӧрӧны мусӧ, медым сэтчӧ сэсся кӧдзны.
Ӧти воӧн му вывсьыс вӧлі босьтӧны урожайсӧ кыкысь.
Му вомӧн кодйӧма канал.
Шуйгавылын тыдалӧ шадуф — муӧ сюйӧм вожа сюръя, сэтчӧ крепитӧма качайтчысь потш, кодлӧн ӧтар помас ӧшалӧ сёй ёкмыль, а мӧдарас — кучикысь вӧчӧм ведра.
Тайӧ шадуф отсӧгӧн киськалӧны мусӧ.
Веськыдвыв шадуфыс лэпталӧ васӧ улынджык визувтысь каналсянь.
Картина шӧрас — надсмотрщик нӧйтӧ рабӧс.
Веськыдвылын — жрец, коді видзӧдӧ уджалысьяс бӧрся.
Сійӧ зэв озыр да мича паськӧма.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый выльсӧ Египетса рабовладелецъяс йылысь ті тӧдмалінныд 11-ӧд параграфысь?
2. Кодлы Египетын вӧлі колӧ, медым йӧз эскисны енлы?
Мыйла?
3. Кыдзи рабовладелецъяс пӧльзуйтчисны искусствоӧн асланыс интересъясын?
4. Корсьӧй таблицаысь (55-ӧд лист бок) сійӧ местасӧ, коді лӧсялӧ Хеопслысь пирамида стрӧитӧмлы.
Миян эраӧдз кымын нэм сайын вӧлі стрӧитӧма сійӧс?
Кымын нэм сайын тайӧ вӧлі?
Ылӧсас кымын нэм коли Египетын единӧй государство лӧсьӧдӧмсянь Хеопслы пирамида стрӧитӧмӧдз?
12 §. ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПЕТЫН УДЖАЛЫСЬ ЙӦЗЛӦН ОЛӦМ ДА УГНЕТАТЕЛЬЯСКӦД НАЛӦН ТЫШ.
Думыштӧй: кутшӧм обязанностьяс вӧліны Египетса крестьяналӧн (9 §, 2 пункт); кодъясӧс шулісны ремесленникъясӧн (7 §, 4 пункт).
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый фараонъяс зэв чорыда пӧдтылісны Египетса уджалысь йӧзӧс, а египтяна полісны енъяслӧн скӧрлунысь, найӧ век жӧ зэв ёна тышкасисны угнетательяскӧд.
Найӧ олісны вывті лёка. Та вӧсна найӧ зэв ёна скӧралісны рабовладелецъяс вылӧ.
1. Кыдзи олісны крестьяна.
Древньӧй египтяна, кодъяс бура тӧдісны крестьяналысь олӧмсӧ, гижисны налӧн олӧм йылысь асланыс сочинениеясын.
Крестьянин уджалӧ асывсянь да сёр рытӧдз; сійӧ мудзӧ.
Ӧдва удитӧ воны гортас, а сійӧс бӧр нин кыскӧны удж вылӧ.
Медся омӧль кадыс крестьянинлы воӧ нянь идралӧм бӧрын, торйӧн нин сэки, кор урожайыс вӧлі лёк да крестьянин эз вермы мынтыны налог.
«Крестьянинлы тайӧ абу олӧм!
Сылӧн участок вылӧ воис чиновник.
Сійӧ арталӧ урожайсӧ.
Сыкӧд стражникъяс.
На киын бедьяс да пальма ньӧр.
Найӧ шуӧны: «Вай нянь».
Няньыс абу, и найӧ нӧйтӧны крестьянинӧс.
Сійӧс кӧрталӧны, кӧрталӧны и сылысь гӧтырсӧ да челядьсӧ».
«Крестьянинлы овсьӧ сідз жӧ, кыдзи лев улын мортлы».
2. Кыдзи олісны ремесленникъяс.
Древньӧй Египетын ремесленникъяслӧн олӧмыс эз вӧв кокниджык крестьяна олӧмысь.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын Египетын вӧлі нин уна ремесленник.
Египетса каръясын вӧліны быдса уличаяс, кӧні посни керкаясын олісны медникъяс, гырнич вӧчысьяс, дӧра кыысьяс да мукӧд ремесленникъяс.
Асланыс керкаясын найӧ и уджалісны, и вузасисны вӧчӧмторйӧн.
Мукӧд ремесленникъяс уджалісны мастерскӧйясын, а мастерскӧйясыс вӧліны фараонъяслӧн, жрецъяслӧн да вельможаяслӧн.
Ремесленникъяс вӧчалісны рабовладелецъяслы мича изъясысь сосудъяс, сьӧд пуысь да слӧн лыысь мебель, зарни украшениеяс да мукӧд мича да донаторъяс. Налӧн удж бӧрся видзӧдісны надсмотрщикъяс.
Египтяна гижисны и ремесленникъяслӧн олӧм йылысь.
«Столяр мудзӧ крестьянин дорысь ёнджыка.
Сійӧ уджалӧ унджык сы серти, мыйта вермӧны вӧчны сылӧн киясыс.
Сійӧ уджалӧ весиг войын.
Дӧра кыысь лун-лун пукалӧ станок дорын копыртчӧмӧн да ньылалӧ шабдіысь артмӧм буссӧ; сылы ковмывлӧ сетны надсмотрщиклы ассьыс няньсӧ, медым сійӧ лэдзис петны ывлаӧ лолалыштны ыркыд сынӧднас.
Строительлы, коді стрӧитӧ зэв мича храмъяс да дворецъяс, оз тырмы весиг няньыс, а паськӧмыс сылӧн ставыс сырйыссьӧма.
Сапожниклы вывті нин лёк, сійӧ олӧ век корысь моз, сёйнысӧ сылы нинӧм, медым тшыглы не кувны, — няклялӧ кучик».
3. Уджйӧз мынтытӧмысь рабство.
Кӧть кутшӧм эз вӧв сьӧкыд крестьянинлӧн да ремесленниклӧн олӧмыс, а лоны рабӧн — таысь медлёкыс нинӧм эз вӧв.
Первойсӧ Египетын рабъясӧн вӧліны сӧмын найӧ, кодъясӧс босьтлісны война дырйи пленӧ.
Но сэсся рабъясӧ кутісны пӧртны и гӧль египтянаӧс.
Сьӧкыд олӧм вӧснаыс гӧль йӧзлы ковмыліс корны уджйӧзӧн нянь: эз шоча овлы, кор ремесленниклы да крестьянинлы нинӧмӧн вӧлі вердны семьясӧ.
Овлывліс и сідзи, мый крестьянинлӧн эз кольлы кӧйдысыс.
Гӧль йӧз кӧ эз вермывны ас кадӧ вештыны уджйӧзсӧ, озыр морт шыӧдчыліс чиновник дінӧ, и сійӧ вузавліс гӧльясӧс рабствоӧ.
4. Гӧль йӧзлӧн да рабъяслӧн восстание.
Египетын эз ӧтчыд кыптывлыны увтыртӧм йӧзлӧн восстаниеяс.
Эмӧсь древньӧй гижӧдъяс зэв ыджыд восстание йылысь, коді вӧлӧма миян эраӧдз 1750 воын кымын.
(Гижӧдыслысь мыйтакӧ юкӧнсӧ вайӧдӧма улынджык, 12-ӧд параграф дінӧ приложениеын.
Бура лыддьӧй сійӧс да ӧтветитӧй вопросъяс вылӧ.)
Сиктъясын кыпӧдчисны крестьяна, каръясын — ремесленникъяс.
На дінӧ ӧтувтчисны рабъяс.
Восставшӧйяслы удайтчис босьтны столица, найӧ виалісны да нӧйтісны чиновникъясӧс да рабовладелецъясӧс, босьтісны налысь озырлунсӧ.
Восставшӧйяс эз бырӧдны рабовладельческӧй стройсӧ.
Некутшӧм мӧд строй найӧ эз тӧдны.
Рабовладелецъяс чукӧртісны ассьыныс вынъяссӧ да бӧр лӧсьӧдісны Египетын фараонъяслысь власть.
«СТРАНАЛӦН ОМӦЛЬ ОЛӦМ ЙЫЛЫСЬ ГИЖӦДЫСЬ».
«Гижӧд» дінӧ вопросъяс.
Кодъяс кыпӧдчисны Египетын?
Кодъяслы паныд кыпӧдчисны?
Корсьӧй «Гижӧдсьыс» тайӧ вопросъяс вылӧ ӧтветъяс.
Мый бурсӧ вермисны шедӧдны восставшӧйяс?
Мыйысь тыдалӧ, мый восстание бӧрас рабовладельческӧй стройсӧ эз ло бырӧдӧма?
Код дор сулаліс «Гижӧдыслӧн» авторыс?
Висьталӧй тайӧс «Гижӧд» сертиыс.
Йӧз кыпӧдчисны царскӧй властьлы паныд, кодӧс лӧсьӧдіс Ра ен.
Столицасӧ жуглісны ӧти часӧн.
Царсӧ босьтісны гӧль йӧз.
Странаса начальникъяс пышйисны.
Чиновникъясӧс виалісны.
Бырӧдӧма списокъяс, кодъяс серти чукӧртісны налогъяс.
Гӧль йӧз овмӧдчисны гырысь дворецъясӧ.
Найӧс, кодъяс новлісны вӧсни дӧраысь вурӧм паськӧм, нӧйтісны беддьӧн.
Водзті мичаа пасьтасьысь йӧз пасьталісны киасьӧм лопоть.
Йӧз, кодъяс киын вӧлі озырлун, лоины гӧльясӧн.
Сійӧ, кодлӧн эз вӧв весиг кык ӧш, босьтіс аслыс быдса стада.
Сійӧ, коді удждысьліс нянь, ачыс кутіс сійӧс сетавны.
Рабъяслӧн лоины рабъяс.
abu
Ёна жӧ нин меным шог тайӧ кадся омӧльторъяссьыс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый выльсӧ ті тӧдмалінныд крестьяналӧн да ремесленникъяслӧн олӧм йылысь?
2. Мый вылысӧ тӧдмалінныд Египетса рабъяс йылысь?
3. Лӧсьӧдӧй рассказ Египетын восстание йылысь.
4. Мыйла восстание бӧрас рабовладельческӧй стройсӧ эз ло бырӧдӧма?
5. Ылӧсас кымын нэм сайын вӧлі Египетын восстаниеыс?
Ылӧсас кымын нэм коли единӧй Египетскӧй государство лӧсьӧдӧмсянь восстаниеӧдз?
13 §. ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПЕТЫН НАУКА ДА ПИСЬМЕННОСТЬ.
(2 №-а карта.)
Думыштӧй: кутшӧм вӧлі Ниллӧн долинаыс, кор сэтчӧ овмӧдчисны йӧз (6 §, 1–3 пунктъяс).
1. Кыдзи мортлӧн удж помысь вежсисны Ниллӧн берегъясыс.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн уна тысяча вочӧжся удж помысь вежсис Ниллӧн долина.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын Нил долинаын эз нин вӧвны сэсся ни нюръяс — лихорадка паськӧданінъяс, ни сук кустарникъяс — хищникъяслӧн оланінъяс.
На местаын шыльквидзисны гӧрӧм муяс; муяс шӧрас вӧліны каналъяс; град йӧрын быдмис овощи, дзоридзалісны садъяс да виноградникъяс.
Мемфиссянь рытыв-лунвылын вӧлі зэв паськыд нюрсялӧм равнина.
Нил ойдлан кадӧ сійӧс босьтліс ва.
Египтяна потшисны тайӧ равнинасӧ 30 километр кузьта плотинаӧн.
Кор ытва дырйи ойдліс равнинаыс, плотина воротасӧ тупкывлісны.
Тадзи артмывліс искусственнӧй ты.
Сійӧс шулісны Меридӧвӧй тыӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ӧтар берегсяньыс эз тыдав мӧдар берегыс.
Тысьыс ванас киськавлісны муяс, а тайӧ сетліс позянлун босьтны вонас кык урожай.
Египетын йӧзыс вӧлі уна.
Во гӧгӧр чӧж Нил кузя кывтісны да катісны нянь тыра, пу да мукӧд тӧваръяс тыра пыжъяс да баркаяс.
Египтяна кодйисны канал, коді йитіс Нил ю Краснӧй морекӧд.
2. Ремеслӧын выльторъяс.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын египтяна шедӧдісны тӧдчана успехъяс и ремеслӧын.
Ыргӧнӧ неуна озысь содтӧм бӧрын ремесленникъяс вӧчлісны сплав, коді шусьӧ бронзаӧн.
Бронзаысь найӧ вӧчавлісны уджалан орудиеяс да оружие, кодъяс вӧліны ыргӧн дорысь ёна чорыдджыкӧсь да крепыдджыкӧсь.
Но бронзаысь вӧчӧм кӧлуйыс вӧлі зэв дона, и гӧль йӧз пӧшти эз вермывны найӧс ньӧбны.
Египетын зэв ёна кутісны вӧчны стеклӧ.
Уна рӧма стеклӧысь вӧчӧмторъяссӧ Египетысь кутісны нуны и орчча странаясӧ.
3. Кыдзи чужис математика.
Видз-му овмӧс, ремеслӧяс да строительнӧй делӧ паськалӧм вӧсна чужис наука.
Урожай чукӧртӧм бӧрын крестьянин артавліс, уна-ӧ ид ковмас кӧйдыс вылӧ, уна-ӧ позяс видзны сёян вылӧ, медым тырмис выль урожайӧдз.
Ремесленникъяслы колӧ вӧлі стӧча тӧдмавны, кымын юкӧн колӧ босьтны ыргӧн да озысь, медым артмис чорыд бронза.
Плотинаяс да керкаяс стрӧитігӧн колӧ вӧлі стӧча артавны, уна-ӧ ковмас кад, материал да уджалысьяс.
Тадзи уджын египтяналӧн чужис арифметика.
Найӧ тӧдісны дробъяс да нёльнан арифметическӧй действиесӧ.
Каналъяс кодйигӧн, участокъяс вылӧ му юклігӧн, керкаяс стрӧитігӧн колӧ вӧлі мерайтны площадьяс да пельӧсъяс.
Тадзи чужис наука, кодӧс ми шуам геометрияӧн.
Комиӧн тайӧ лоӧ «му мерайтӧм».
4. Кыдзи чужис астрономия.
Египетса му вӧдитысьяслы колӧ вӧлі водзвыв тӧдны, кор заводитас ойдны ю, медым ас кадӧ лӧсьӧдчыны сы кежлӧ.
Ю ойдлӧмъяс бӧрся уна во чӧж видзӧдігӧн му вӧдитысьяс казялісны, мый Нил ойдлӧм водзвылын кодзувъяс овлӧны ӧти и сійӧ жӧ местаын.
Египтяна кутісны сюся видзӧдны планетаяс да кодзувъяс бӧрся да весиг лӧсьӧдісны кодзула небесалысь карта.
Тадзи небеснӧй светилӧяс бӧрся му вӧдитысьяслӧн видзӧдӧмысь чужис астрономия — наука, коді велӧдӧ планетаяс да кодзувъяс.
Египтяна лӧсьӧдісны календарь.
Найӧ тӧдмалісны, мый воын 365 лун, и юклісны найӧс 12 тӧлысь вылӧ.
5. Египтяналӧн письменность.
Миян эраӧдз IV тысячелетиеын нин египтяна чукӧртісны тӧдӧмлунъяссӧ ёна унджык сы серти, мыйта вермис кутны аслас паметьын морт да устнӧ сетны мукӧдъяслы.
Египтяна заводитісны мыйсюрӧ гижавны.
Гижан пасъяснас Египетын вӧліны рисунокъяс.
(Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи рисунокъяс отсӧгӧн висьтавсис важнӧй событиеяс йылысь, кодъяс вӧліны Египетын миян эраӧдз IV тысячелетиеын, 25 рис.).
Первойсӧ быд пас петкӧдліс торъя кыв.
Медым гижны «ва», рисуйтлісны гыяс, медым пасйыны «миллион», рисуйтлісны мортӧс, коді татшӧм ыджыд числӧ вылас шензьӧмысла лэптӧма кияссӧ [...].
Сэсся пасъясӧн кутісны петкӧдлыны не сӧмын быдса кывъяс, но и торъя слогъяс да звукъяс.
Рисунокъясыс шусьӧны иероглифъясӧн.
Египетскӧй письменностьын вӧлі некымын тысяча иероглиф, но пӧльзуйтчисны 750 кымын иероглифӧн.
Египтяна гижлісны иероглифъяссӧ медсясӧ папирус вылӧ.
Найӧ вундавлісны папирус заяссӧ кузьта ногыс зэв вӧсни полоскаяс вылӧ да клеиталісны найӧс бумага кодь листъясӧ.
Ӧти лист дінӧ клеитлісны мӧдӧс.
Тадзи артмывлісны папирус лентаяс, кодъяс мукӧд дырйи вӧліны некымын дас метр кузьтаӧсь.
Папирусъяс вылӧ гижӧма древнеегипетскӧй висьтъяс да сьыланкывъяс, научнӧй сочинениеяс, летописьяс.
Сюрины весиг велӧдчысьясӧн гижӧм уджъяс, кытчӧ учительыс пасъялӧма налысь ӧшыбкаяссӧ.
Но векджык велӧдчысьяс гижлісны жугавлӧм сёй дозмук торъяс вылӧ, сы вӧсна мый папирусыс вӧлі дона.
Письменность да наука чужисны морт уджын, и древньӧй йӧз олӧмын налӧн тӧдчанлуныс вӧлі зэв ыджыд.
Наука отсаліс водзӧ паськӧдны видз-му овмӧс да ремеслӧяс.
Письменность отсаліс видзны тӧдӧмлунъяс, сетны найӧс олӧма йӧзсянь томъяслы, ӧти народъяссянь мукӧд народъяслы.
СИНУХЕТ ЙЫЛЫСЬ ДРЕВНЕЕГИПЕТСКӦЙ ВИСЬТ.
Висьт дінӧ вопросъяс.
Кытысь висьтас тыдалӧ, мый Египетын властьыс вӧлі сӧмын фараон киын?
Мый позьӧ висьтавны висьт серти ёна важся войнаяс йылысь?
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мыйла египтяна сэтшӧм ёна тӧждысьлісны кулӧм мортлысь шойсӧ видзӧм вӧсна.
Синухет вӧлі Египетын вельможаӧн.
Фараон кулӧм бӧрын столицаын беспорядокъясысь да выль фараонлӧн лёклунысь полӧм вӧсна сійӧ пышйис Азияӧ.
Пустыняын Синухет муртса эз кув горш косьмӧмла.
Сійӧ висьтавліс: «...жарысла пӧдны куті ме, горшӧй менам сотчис, и ме шуи: «Ме кула».
Сӧмын скӧт видзысьяскӧд паныдасьӧм бӧрын, кодъяс нуӧдісны ассьыныс стадаяссӧ пустыня вомӧн, сійӧ спаситчис.
Азияын Синухет пырӧ служитны ӧти князь ордӧ.
Сылы сетісны уна му, лои войскаса начальникӧн.
Синухет аслас военнӧй походъяс йылысь висьтавліс тадзи: «Быд странаын, код вылӧ ме уськӧдчывлі, мырддьывлі пӧскӧтинаяссӧ да юкмӧсъяссӧ, нуӧдлі стадаяссӧ и странаын олысьяссӧ, мырддьывлі налысь сёян-юансӧ, виавлі сэтчӧс олысьяссӧ».
Синухет вӧлі зэв озыр, сійӧс вылӧ пуктылісны, но сійӧ поліс, мый кулӧм бӧрас Азияын сы шойысь мумия оз вӧчны.
Кор сылы фараон разрешитіс, сійӧ бӧр воис Египетӧ.
Дворецын сійӧ кымыньӧн водіс фараон водзӧ да куйліс сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс эз лэптыны фараон тшӧктӧм серти.
Фараон тшӧктіс стрӧитны Синухетлы керка да гробница, кытчӧ кулӧм бӧрас Синухетӧс дзебисны.
НЯНЬ КЫСКАЛЫСЬЯСЛӦН СЬЫЛАНКЫВ.
Мый висьталӧ сьыланкывйыс древньӧй Египетын олӧм йылысь?
Дзонь лунъясӧн лоӧ ми воклы
Грузитны еджыд шобді.
Жытникъяс дзик нин тырӧсь.
Йӧртӧдысь киссьӧ няньыс.
Тырӧсь корабльяс,
Ортсыӧ бызгыльтӧ шобді.
Грузитны тшӧктӧны век.
Быттьӧкӧ ыргӧнысь сьӧлӧмъяс миян.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй, кутшӧмджык вӧлі Ниллӧн долинаыс, кор сэтчӧ овмӧдчисны йӧз, да кутшӧмджык сійӧ лои миян эраӧдз II тысячелетиеын.
Мыйла лоины сэтшӧм вежсьӧмъясыс?
2. Кыдзи чужисны Египетын научнӧй тӧдӧмлунъяс?
Думыштӧй, кутшӧм наука паськалӧмлы отсаліс мумияяс вӧчӧм.
3. Петкӧдлӧй примеръяс вылын, кутшӧм вӧлі тӧдчанлуныс математикалӧн да астрономиялӧн Египетын видз-му овмӧс да ремеслӧяс паськалӧмын?
4. Мыйла Египетын чужис письменность?
Мыйӧн древньӧй Египетса письменность торъяліс миян письменностьысь?
14 §. МИЯН ЭРАӦДЗ II ТЫСЯЧЕЛЕТИЕЫН ДРЕВНЕЕГИПЕТСКӦЙ ГОСУДАРСТВОЛӦН ЫДЖЫД ВЫНЙӦР ДА СЫЛӦН УСЬӦМ.
(2 №-а карта да 53-ӧд лист бокын карта.)
1. Миян эраӧдз II тысячелетиеын египетскӧй войска.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын Египетса олысьяслӧн лыдыс ёна содіс; паськалісны и ремеслӧяс. Тайӧ сетіс фараонъяслы позянлун содтыны да бура вооружитны египетскӧй войскаӧс.
Войскаын медся ыджыд выннас вӧліны пехота.
Сэні служитісны крестьяна, кодъясӧс мырдӧн босьтісны военнӧй служба вылӧ.
Войскаын вӧліны сідз жӧ боевӧй колесницаяс — кык кӧлесаа повозкаяс, кытчӧ доддявлісны вӧвъясӧс.
Колесницаас сулалісны ӧти-кык воин, кодъяслӧн кианыс вӧліны ньӧввужъяс.
Фараонъяс медавлісны воинъясӧс и мукӧд народъяс пӧвстысь.
Наёмникъяс зэв лёкысь расправляйтчылісны крестьянакӧд, да рабъяскӧд самӧй Египетас.
Но мукӧд государствояскӧд войнаын на вылӧ надейтчыны эз позь, сы вӧсна мый век вермисны вуджны сыладорӧ, коді кӧсйысьліс унджык мынтыны.
2. Фараонъяслӧн завоеваниеяс.
Миян эраӧдз 1500 воын кымын египетскӧй войска уськӧдчисны Средиземнӧй моредорса асыввыв берегса странаяс вылӧ — Палестина да Сирия вылӧ.
Войсканас веськӧдліс фараон Тутмос III, зэв ён да смел военачальник.
Косьӧ сійӧ уськӧдчыліс зарни колесница вылын.
Палестинаса да Сирияса олысьяс чорыда водзсасисны завоевательяслы паныд.
Тутмос III эз сетлы некутшӧм пӧщада: сылӧн тшӧктом серти египтяна сотлісны каръяс да сиктъяс, керавлісны садъяс, талялісны кӧдза муяс, нуисны олысьяссӧ рабствоӧ.
Дыр кыссьысь войнаяс бӧрын Тутмос III босьтіс Средиземнӧй морелысь асыввыв побережьесӧ ставнас.
Египетлӧн владениеясыс воисны Евфрат юӧдз.
Фараонъяслы удайтчис сідз жӧ пӧкӧритны Нубияӧс ставнас да Нилсянь рытыввылын олысь племяясӧс.
Миян эраӧдз 1500 воын кымын Египетскӧй государство лои медся вынйӧра государствоӧн.
(Корсьӧй 52-ӧд лист бокын вайӧдӧм карта вылысь сэкся Египетскӧй государстволысь границаяссӧ).
3. Кыдзи озырмисны египетскӧй рабовладелецъяс.
Фараонъяс дзикӧдз грабитісны завоюйтӧм странаяссӧ да ловйӧн кольӧм олысьяс вылӧ пуктісны дань.
Сьӧкыда сӧвтӧм осёлъяслӧн караванъяс*, а сідз жӧ корабльяс вайисны Египетӧ зӧлӧта, бронза, слӧн лы, сьӧд пу; воинъяс вӧтлісны уна тысяча пленникӧс, скӧт стадаяс, вӧв табунъяс.
Орчча странаясын шулісны, мый фараонлӧн зӧлӧтаыс сы мында жӧ, мыйта Египетын лыа.
* Караван — ас выланыс грузъяс кыскалысь животнӧйяс чукӧр.
Грабитӧм озырлуныс веськавліс египетскӧй рабовладелецъяс киӧ.
Египетын лои воддза серти ёна унджык раб.
Торйӧн нин озырмисны жрецъяс.
Сӧмын главнӧй храмлӧн ӧтнаслӧн вӧлі 80 тысяча раб.
4. Крестьяналӧн рӧзӧритчӧм.
Египетскӧй государстволӧн вынйӧрыс, кодӧс сійӧ шедӧдіс миян эраӧдз II тысячелетие шӧрын, эз вӧв зумыд.
Пӧкӧритӧм народъяс эз дугдывны тышкасьны захватчикъяскӧд.
Муртса на египетскӧй войска удитлісны мунны завоюйтӧм странаысь, сэні кыпавліс нин восстание, и война пансьыліс выльысь.
Зэв частӧ мунысь войнаяс вӧсна вывті сьӧкыд вӧлі и египетскӧй крестьяналы.
Войскаӧ босьтӧм крестьяна пӧгибайтлісны противниккӧд тышын, кулалісны лихорадкаысь нюрсялӧм Нубияын да пустыняясын сотысь шондіысь.
Война вылӧ мунысь крестьянинлысь мусӧ некодлы вӧлі гӧрны-кӧдзны.
Крестьянскӧй овмӧсъяс волісны киссьӧм выйӧдз, а унаӧн и дзикӧдз рӧзӧритчылісны.
Ранитчӧм да висьмӧм воин кӧ и волывліс рӧднӧй сиктас, то сійӧ тӧдмавліс, мый сылысь став эмбурсӧ гусявлӧмаӧсь, а гӧтырсӧ да челядьсӧ вузалӧмаӧсь рабствоӧ.
Крестьяна, ремесленникъяс да рабъяс пыр ёнджыка кутісны ненавидитны фараонӧс да рабовладелецъясӧс.
Египетын уналаын кыптывлісны гӧль йӧзлӧн да рабъяслӧн восстаниеяс.
5. Египетӧс босьтӧны персъяс.
Крестьяналӧн рӧзӧритчӧм вӧсна, рабъяслӧн, гӧль йӧзлӧн да пӧкӧритӧм народъяслӧн унаысь кыпавлысь восстаниеяс вӧсна Египетскӧй государство слабмис.
Миян эраӧдз I тысячелетие заводитчигӧн сійӧ эз сӧмын вошты Азияын да Нубияын став мырддялӧм странаяссӧ, но и зэв сьӧкыдпырысь дорйысис суседъяслӧн усьласьӧмъясысь
Миян эраӧдз 525 воын Египетӧ Азиясянь пырисны персъяслӧн вына войска.
Фараонлӧн меда войскаысь мыйтакӧ юкӧн изменитіс сылы.
Египетлысь войскасӧ вӧлі жугӧдӧма.
Вельможаяс да жрецъяс вуджисны персъяс дорӧ.
Найӧ босьтісны Египетсӧ ставнас.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Египетса крестьяналӧн кутшӧм обязанностьяс йылысь ті тӧдмалінныд 14-ӧд параграфысь?
2. Мыйла орчча странаяссӧ мырддялӧмыс слабмӧдіс Египетскӧй государствоӧс?
3. Корсьӧй 55-ӧд лист бакысь сійӧ местасӧ, коді лӧсялӧ сійӧ кадлы, кор Египетӧс босьтісны персъяс.
Арталӧй, кымын во сайын тайӧ вӧлі.
Кутшӧм нэмын тайӧ вӧлі?
Нэмыслӧн первой али мӧд джынъяс?
Ылӧсас кымын во коли Тутмос III-лӧн походъяссянь сійӧ кадӧдз, кор босьтісны Египетӧс?
ДРЕВНЬӦЙ ЕГИПЕТ ИСТОРИЯЫСЬ ТӦДЧАНАДЖЫК СОБЫТИЕЯС
Тысячелетиеяс
Нэмъяс
МИЯН ЭРАӦДЗ
Персъяс босьтісны Египет... миян эраӧдз 525 воын
Тутмос III-лӧн завоеваниеяс... миян эраӧдз 1500 воын кымын.
Гӧль йӧзлӧн да рабъяслӧн восстание... миян эраӧдз 1750 воын кымын.
Хеопслы пирамида стрӧитӧм... миян эраӧдз 2600 воын кымын.
Египетын лои единӧй государство... миян эраӧдз 3000 воын кымын.
Египетын артмӧны государствояс... миян эраӧдз IV тысячелетиеын.
II глава повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кӧні вӧлі древньӧй Египет,
2. Ылӧсас кутшӧм кадӧ артмис единӧй Египетскӧй государство?
Петкӧдлӧй карта вылын, кыдзи паськаліс Египетскӧй государстволӧн территорияыс.
3. Кор Египет воштіс независимостьсӧ?
Ылӧсас кымын нэм оліс древньӧй Египетскӧй государство?
4. Кыдзи да мыйла вежсисны ёна важӧн Ниллӧн долинаыс да дельтаыс?
Учебникын кутшӧм картина медся бура петкӧдлӧ тайӧ вежсьӧмъяссӧ?
5. Мыйла Египетын лоины рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн классъяс?
Кыдзи Египетын йӧзыс лоӧны вӧлі рабъясӧн?
6. Кыдзи Египетын рабовладелецъяс кутісны рабъяс да гӧль йӧз вылын господствосӧ?
Кор крестьяна да рабъяс медся смела босьтчылісны мездысьны нартитӧмысь?
Кыдзи тайӧ помасис?
7. Мый шедӧдісны египтяна наукаын да искусствоын?
8. Вайӧдӧй примеръяс древньӧй Египетса письменнӧй памятникъяс йылысь.
Вайӧдӧй примеръяс древньӧй Египетса вещественнӧй памятникъяс йылысь.
Древньӧй Египетлӧн история йылысь ті верманныд лыддьыны татшӧм книгаяс да рассказъяс:
М. Е. Матье. День египетского мальчика. Историческая повесть, Детгиз, 1956.
М. В. Езерский. Каменотёс Нугри, Детгиз, 1940.
Р. И. Рубинштейн. Мифы древнего Египта. Книга для чтения в V классе, Учпедгиз, 1959.
М. В. Андреева и Г. П. Вейц. В древнем Египте. Для детей среднего возраста, изд. Гос. Эрмитажа, 1960.
Рассказы: «Как царь Хуфу строил свою пирамиду», «Ухо мальчика на его спине», в книге для чтения «Древний Восток», под ред. акад. В. В. Струве, изд. 4, Учпедгиз, 1961.
III ГЛАВА.
МЕЖДУРЕЧЬЕ ЁНА ВАЖӦН.
15 §. МЕЖДУРЕЧЬЕЫН ЁНА ВАЖСЯ ГОСУДАРСТВОЯС.
(1 да 2 №-а картаяс.)
Корсьӧй 1 №-а карта вылысь сійӧ странаяссӧ, кӧні государствояс лоины сідз жӧ ёна важӧн, кыдзи и Египетын.
1. Лунвыв Междуречьеын природа.
Египетсянь асыв-войвылын, Азияын, визувтӧны кык ыджыд ю — Евфрат да Тигр.
Найӧ кыкнанныс заводитчӧны Кавказсянь лунвывджык гӧраясын, а усьӧны Персидскӧй заливӧ.
Евфрат да Тигр костын территорияыс (юяс шӧрсяньыс да кывтыдӧдзыс) шусьӧ Междуречьеӧн.
Междуречьелӧн войвыв юкӧнас — гӧраяс, а лунвылас — увтасін да равнина.
Лунвыв Междуречьеын муыс сёйӧд.
Тӧвнас тані зэв ёна зэрлӧ.
Муыс вевттьысьӧ муніны позьтӧм няйтӧн.
Тулыснас гӧраясын, кытысянь визувтӧны Тигр да Евфрат, заводитӧ сывны лым.
Юяс петӧны берегъяссьыс да паськыда ойдӧны.
Торйӧн ёна ойдлывлӧ Тигр; сійӧ сэки овлӧ зэв визув да паськыд — некымын дас километр.
Визув ваыс буждӧдӧ берегъяссӧ, жуглӧ оланінъяс, нуӧ йӧзӧс да скӧтӧс.
Та пыдди гудыр васьыс пуксьӧм нюйтыс вынсьӧдӧ муяс.
Та вӧсна Междуречьеын почваыс вывті вына.
Ытва усьӧм бӧрын жарыс шонді сайын овлӧ 50°.
Вылі местаясын почваыс вевттьысьӧ чорыд коркаӧн.
Увтасінъясын ваыс кольӧ да ёна дуксьӧ; тані артмӧны нюръяс.
2. Лунвыв Междуречьеын медводдза олысьяс.
Лунвыв Междуречьелӧн плодороднӧй муыс кыскис татчӧ му вӧдитысьясӧс.
Йӧз овмӧдчисны Лунвыв Междуречьеын миян эраӧдз уна тысяча во сайын.
Нюръяс да тростникӧн тырӧм тыяс костын кӧнсюрӧ лоины родовӧй посёлокъяс.
Посёлокъясас вӧлі некымын хижина, кодъясӧс лепитлісны сёйысь да тростникысь.
Посёлокъясса йӧзыс коканӧн небзьӧдісны му, скӧт видзисны да кыйсисны.
Му вӧдитысьяс кодйылісны каналъяс, медым вайӧдны муяс вылӧ ва да косьтыны нюръяс.
Посёлокъяс да садъяс гӧгӧр найӧ вӧчавлісны плотинаяс, медым ытваыс найӧс эз босьт; чукӧртлісны быдса сёй мылькъяс, кӧні ытва дырйи спасайтчылісны йӧз да скӧт.
Лунвыв междуречьеса олысьяс велалісны вӧчавны уджалан орудиеяс первойсӧ ыргӧнысь, а сэсся и бронзаысь.
Найӧ лӧсьӧдісны гӧр, коді небзьӧдіс топыд сёйӧд мусӧ (41 рис.).
3. Кутшӧм лои Лунвыв Междуречье миян эраӧдз III–II тысячелетиеын.
Лунвыв Междуречье йӧз удж помысь лои дзоридзалысь странаӧн.
Миян эраӧдз III–II тысячелетиеын муяс вылын, кодъясӧс сьӧлӧмсяньыс гӧрисны-кӧдзисны крестьяна да кодъясӧс киськалісны каналъясса ваӧн, быдмисны шобділӧн да идлӧн озыр урожайяс: ӧти кӧйдысысь артмывліс сё кымын ид кӧйдыс.
Посёлокъяс гӧгӧр быдмисны финикӧвӧй пальмаяс.
Финикиысь вӧчӧны вӧлі пызь, ма, вина, а пальма кырсь волокноысь кыисны гез да кӧрзинаяс.
Междуречьеса олысьяслы пальмалӧн тӧдчанлуныс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧс шулісны «олӧм сетысь пуӧн».
Пӧскӧтинаяс вылын йирсисны кузь гӧна ыжъяс, буйволъяс да мӧсъяс.
Мылькъяс вылын сулалісны каръяс.
Сэні олісны да уджалісны дӧра кыысьяс, кузнечьяс, кучик вӧчысьяс, гырнич вӧчысьяс да мукӧд ремесленникъяс.
Торйӧн нин бурӧсь вӧліны Междуречьеын вурунысь кыӧм тканьяс.
Лунвыв Междуречьеын му пытшкас эз вӧв ни ыргӧн, ни зарни, ни эзысь.
Тані зэв этша быдмисны и пуяс.
Татчӧс олысьясыс ваявлісны найӧс мукӧд странаясысь, а на пыдди сетлісны нянь, финики, скӧт да тканьяс.
Деньгаӧн Междуречьеын вӧліны эзысь кусӧкъяс.
4. Кыдзи Междуречьеын лоины рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн классъяс.
Лунвыв Междуречьеын, сідз жӧ кыдзи и Египетын, му вӧдитӧм да скӧт видзӧм паськалӧмкӧд йитӧдын лоины классъяс.
Налы, код киын вӧлі муыс, лои выгӧднӧ кутны рабъясӧс.
Найӧс кӧ мырдӧн уджӧдны, позьӧ вӧлі босьтны сы мында нянь, мый сійӧ эз сӧмын тырмыв рабъясӧс вердны, но и лишавліс на.
Лишалысь няньсӧ да скӧтсӧ рабовладелец вежлаліс зарни да бронза вылӧ, вӧсни тканьяс да украшениеяс вылӧ.
Война дырйи босьтӧм пленнӧйяссӧ пӧртісны рабъясӧ.
Племяясӧн старейшинаяс да вождьяс лоины рабовладелецъясӧн.
5. Кыдзи рабовладелецъяс мырдӧн тшӧктывлісны гӧль йӧзӧс уджавны ас выланыс.
Лунвыв Междуречьеын ёна унджык олысьыс вӧліны крестьяна да ремесленникъяс.
Тшӧкыда овлывлӧ вӧлі, мый гӧль мортлӧн нинӧм эз вӧв сёйны либӧ нинӧм вылӧ ньӧбны овмӧсын колана уджалан орудиеяс.
Сэки сылы быть ковмыліс удждыны озыр рабовладелецлысь кӧйдыс либӧ эзысь.
Удждысьысьлы колӧ вӧлі не сӧмын вештыны уджйӧзсӧ ас кадӧ, но и сетны ещӧ уджйӧз дінас содтӧд.
Гӧль морт кӧ вермис сетны сӧмын содтӧдсӧ, сэки уджйӧзыс кольліс сы сайын.
Мӧд срокӧ сылы бара колӧ вӧлі сетны содтӧд донсӧ.
Уна крестьянин да ремесленник, кодъяс став олӧм чӧжыс дугдывтӧг уджалісны, мынтылісны сӧмын важ уджйӧз дінас пыр выль и выль содтӧд дон.
Гӧль морт, кодлӧн муыс эз вӧв, корис озырлысь сетны сылы кутшӧмкӧ кад кежлӧ му либӧ сад участок.
Та пыдди сійӧ сетліс сылы му вылысь босьтӧм урожайлысь джынсӧ, а садйысь чукӧртӧм урожайлысь ⅔-сӧ.
Миян эраӧдз IV тысячелетиеын нин Лунвыв Междуречьеын первобытнообщиннӧй стройыс вежсис рабовладельческӧйӧн.
Рабовладельческӧй строй лоӧмкӧд тшӧтш артмисны государствояс.
Государствотӧг — царскӧй властьтӧг, войскатӧг, чиновникъястӧг, тюрьмаястӧг — рабовладелецъяс эз вермыны эськӧ киын кутны рабъясӧс да гӧль йӧзӧс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй Лунвыв Междуречьелысь да Египетлысь природнӧй условиеяссӧ.
Мый сэні ӧткодьыс?
Мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс?
2. Мый вӧлі ӧткодьыс Египетса да Лунвыв Междуречьеса олысьяслӧн уджын ёна важӧн?
3. Мыйла Лунвыв Междуречьеын артмисны рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн классъяс?
Мыйла сэні артмисны государствояс?
Та вылӧ кӧ тіянлы сьӧкыд лоӧ ӧтветитны, то думыштӧй, мыйла древньӧй Египетын лоины классъяс да государствояс (8 §).
4. Мый вӧсна свободнӧй гӧль йӧзлы лоӧ вӧлі уджавны озыр рабовладелецъяс вылӧ?
16 §. ВАВИЛОНСКӦЙ ЦАРСТВО.
(2 №-а- карта.)
1. Вавилонлӧн кыптӧм.
Лунвыв Междуречьеын Евфрат ю дорын кыптіс Вавилон кар.
Первойсӧ тайӧ вӧлі неыджыд посёлок; сёйысь тэчӧм хижинаясыс тані вӧліны ляпкыдикӧсь.
abu
Вавилон сулаліс зэв бур местаын.
Сы гӧгӧр шыльквидзисны вына муяс.
Сулаліс сійӧ сэні, кӧні Тигр матыстчыліс Евфрат дінӧ.
Татчӧ Евфрат да Тигр катыдсянь купечьяс вайлісны гырысь пыжъясӧн тӧваръяс, кодъяс колӧны вӧлі Лунвыв Междуречьелы.
Тасянь мӧдӧдлісны тӧваръяс, кодъясӧс вӧчлісны Лунвыв Междуречьеын.
(Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм тӧваръяс тайӧ вӧліны.)
Вавилон пыр мунісны и Междуречьелӧн главнӧй туйясыс.
Тайӧ туйяс кузя нулісны тӧваръяс верблюдъясӧн да осёлъясӧн.
Сы вӧсна, мый Вавилон сулаліс зэв бур местаын, сійӧ лои Междуречьеын медся ыджыд да озыр тӧргӧвӧй карӧн.
Миян эраӧдз II тысячелетие заводитчигӧн артмис вына Вавилонскӧй царство.
Сылӧн столицанас вӧлі Вавилон кар.
Медся вынаӧн Вавилонскӧй царство лои миян эраӧдз XVIII нэмлӧн первой джынйын, кор царствуйтіс Хаммурапи царь.
Хаммурапи царствуйтіс миян эраӧдз 1792–1750 воясӧ.
Вавилонлӧн озырлуныс сетіс царлы позянлун котыртны ыджыд да бура вооружитӧм армия.
Хаммурапи пӧшти дугдывтӧг воюйтіс да босьтіс ӧти область бӧрся мӧдӧс.
Царствуйтан помланьыс сы киын лоины не сӧмын Междуречьеыс ставнас, но и орчча областьясыс.
2. Хаммурапи царлӧн законъяс.
60 во сайын кымын археологъяс вӧчисны раскопкаяс Междуречьесянь неылын.
Найӧ аддзисны сьӧд изйысь вӧчӧм плита.
Судтанас сійӧ вӧлі морт тушаысь ыджыдджык.
Плита кыкнан бокас вӧчалӧма гижӧдъяс.
Ӧтар бокас выліас рисуйтӧма Хаммурапи царӧс (44 рис.).
Учёнӧйяс лыддисны столбас вӧчӧм гижӧдъяссӧ.
Тайӧ вӧліны законъяс*, кодъясӧс лӧсьӧдіс Хаммурапи царь.
* Законъяс — правилӧяс, кодъясӧс лӧсьӧдіс государство.
Тайӧ законъяс сертиыс судитлісны Вавилонскӧй царствоын йӧзӧс.
(Ӧткымын законъяс вайӧдӧма 16 § дінӧ приложениеын.
Лыддьӧй найӧс да вопросъяс серти висьталӧй.)
Хаммурапи царлӧн законъяс видзисны рабовладелецъяслысь олӧмсӧ да эмбурсӧ, ёнмӧдісны рабъяс да гӧль йӧз вылын налысь господствосӧ.
Вавилонскӧй царство, сідз жӧ кыдзи и Египетскӧй, вӧлі рабовладельческӧй государствоӧн.
3. Вавилонлӧн слабмӧм да выльысь кыптылӧм.
Вавилонскӧй царство эз дыр вӧв вынаӧн.
Сы вӧсна, мый Хаммурапи царь да сылӧн наследникъясыс дугдывтӧг воюйтісны, страналӧн выныс бырис.
Междуречьеӧ уськӧдчисны горецъяслӧн племяяс да босьтісны Вавилон.
Миян эраӧдз VII нэм помын Вавилон бара лои вына рабовладельческӧй государстволӧн столицаӧн.
Рабовладелецъяс уджӧдісны лыдтӧм-тшӧттӧм рабъясӧс да на вынӧн мичмӧдісны карсӧ гырысь стрӧйбаясӧн да кар гӧгӧрыс вӧчисны босьтны позьтӧм стенъяс.
Но ёна важӧн нин Междуречьелӧн тӧргуйтан туйясыс вежсисны да кутісны мунны Вавилонсянь бокиті.
Карыс воштіс вӧвлӧм славасӧ, йӧзыс сэтысь муналісны.
Стрӧйбаяс, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма медсясӧ ӧжигайттӧм кирпичысь, киссисны.
Кар местаас артмис зэв ыджыд сёй мыльк.
XX нэм заводитчигӧн археологъяс аддзисны тайӧ мыльксӧ да тӧдмалісны, кутшӧмджык вӧлі Вавилон миян эраӧдз VI нэмын.
VI цветнӧй иллюстрация.
Вавилон кар миян эраӧдз VI нэмын.
Шӧрас карлӧн главнӧй воротаыс, кодӧс мичмӧдӧма лӧз да виж изразецъясӧн.
Изразец — сёйысь вӧчӧм ӧжигайтӧм ичӧтик плита, коді югъялӧ.
Воротасянь веськыдвылын да шуйгавылын — крепостнӧй стенъяс.
Ворота водзвылын — рынок.
Карлань локтӧ колесница вылын вельможа.
Кар пытшкас, воротасянь неуна веськыдвылын, знаменитӧй «ӧшалысь садъяс», кодъясӧс вӧлі вӧчӧма царь тшӧктӧм серти.
Кирпичысь вӧлі стрӧитӧма тшупӧдъяса здание.
Тшупӧдъяс вылас ваялісны му да садитісны сэтчӧ пуяс да кустъяс.
Зданиеыс кажитчис мылькйӧн, коді вевттьысьӧма веж садйӧн.
Садсӧ киськалӧм вылӧ васӧ сэтчӧ катлісны рабъяс.
Ылынджык тыдалӧ сизим тшупӧда башнялӧн вылыс юкӧныс, кытысянь жрецъяс наблюдайтлісны кодзувъяс бӧрся.
Кар шуйгаладорас — керкаяс, кӧні олісны ремесленникъяс.
ХАММУРАПИ ЦАРЛӦН ЗАКОНЪЯС.
Висьталӧй, тані вайӧдӧм законъясысь кутшӧмъяс видзисны рабовладелецъяслысь эмбурсӧ.
Докажитӧй, мый закон серти нинӧмӧн эз торъявны ас костаныс рабъяс да мукӧд эмбурыс.
Мый законыс шуліс уджйӧз мынтӧм йылысь?
Кыдзи накажитлісны йӧзӧс, кодъяс сетавлісны рабъяслы мездысьны?
Кодлы вӧліны выгӧднӧйӧсь Вавилонскӧй царствоын лӧсьӧдӧм законъясыс?
Лыддянныд-ӧ ті Хаммурапи царлысь законъяссӧ «справедливӧйӧн» да «вывті бурӧн»?
Мыйла?
Мый позьӧ висьтавны вайӧдӧм законъяс да плита вылын вӧчӧм рисунокъяс серти Вавилонскӧй царствоын религиялӧн тӧдчанлун йылысь?
«Ме, Хаммурапи, вождь; вождьнас менӧ пуктісны енъяс; царьяс пӧвстысь ме медводз пӧкӧриті евфратскӧй сиктъяс, ме лӧсьӧді странаын правда да справедливость да сеті народлы шуда олӧм.
Ӧнісянь:
Морт кӧ гусялас храмлысь либӧ царлысь эмбурсӧ, сійӧс колӧ вины; и сійӧс, коді босьтас гусялӧмторсӧ, колӧ вины.
Морт кӧ гусялас рабӧс либӧ рабыняӧс, сійӧс колӧ вины.
Морт кӧ дзебас пышъялысь рабӧс, сійӧс колӧ вины.
Морт кӧ вуштас раблысь клейма *, сылысь кӧлӧ керавны чуньяссӧ.
* Клейма — (тані) раб телӧ вылын пас, коді петкӧдлӧ, кодлӧн тайӧ рабыс.
Морт кӧ виас йӧзлысь рабсӧ, сылы колӧ сетны сы пыдди рабӧс жӧ.
Морт кӧ виас йӧзлысь ӧшсӧ, сылы колӧ сетны сы пыдди ӧшкӧс жӧ.
Мортлӧн кӧ эм уджйӧз, сылӧн гӧтырыслы, пиыслы либӧ нылыслы колӧ овны рабствоын 3 во.
Морт кӧ кучкас щӧкаас ас кодьыс жӧ равнӧй мортӧс, сылы ковмас мынтыны штрап.
Морт кӧ кучкас щӧкаас вылынджык сулалысь мортӧс (вельможаӧс, жрецӧс да с. в.), сійӧс колӧ кучкыны ӧш куысь вӧчӧм плетьӧн 60-ысь.
Медбӧрын вӧлі гижӧма: «Ме, Хаммурапи, справедливӧй царь, меным шонді ен сетіс законъяс.
Менам кывъясӧй вывті бурӧсь, менам делӧясӧй вӧвлытӧмӧсь...»
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм географическӧй условиеяс отсалісны Вавилонлӧн кыпалӧмлы?
2. Мыйла вӧлі лӧсьӧдӧма Вавилонскӧй царствоын законъяс?
3. Учебникын иллюстрация серти, кӧні петкӧдлӧма Вавилон, да сы дінӧ вайӧдӧм объяснение серти лӧсьӧдӧй миян эраӧдз VI нэмын Вавилон йылысь висьт: кутшӧмӧсь сэні вӧліны стрӧйбаясыс да уличаясыс; кутшӧмӧсь сэні вӧліны крепостнӧй стенъясыс; мый позьӧ висьтавны сэтчӧс олысьяс йылысь.
4. Арталӧй, кымын во царствуйтіс Хаммурапи.
Кымын во сайын сійӧ заводитіс царствуйтны?
Кымын во сайын помасис сылӧн царствуйтӧмыс?
Кутшӧм событие вӧлі Египетын ылӧсас сійӧ воясӧ жӧ, кор Вавилонын царствуйтіс Хаммурапи?
17 §. ДРЕВНЬӦЙ МЕЖДУРЕЧЬЕЫН НАУЧНӦЙ ЗНАНИЕЯС ДА ИСКУССТВО.
(2 №-а карта.)
Думыштӧй: древньӧй Египетын кутшӧм наукаяс йылысь ті тӧданныд: кыдзи да мыйла найӧ чужисны (13 §, 3 да 4 пунктъяс).
1. Ниневияын раскопкаяс.
100 во сайын на учёнӧйяс зэв этша тӧдісны древньӧй Междуречьелӧн история йылысь.
Но ХIХ нэм шӧрсянь паськыда заводитісны нуӧдны Междуречьеын археологическӧй раскопкаяс.
Наукалы торйӧн тӧдчанаӧсь вӧліны Войвыв Междуречьеын Ниневия кар кодйигӧн аддзӧмторъяс.
Ниневия вӧлі зэв вына рабовладельческӧй государстволӧн — Ассириялӧн столицаӧн.
Ассирияса царьяс, кодъяслӧн вӧліны бура вооружитӧм да уна лыда войска, босьтісны Вавилон, Сирия, Палестина да недыр кежлӧ весиг Египет.
Завоюйтӧм странаясын ассириецъяс нем жалиттӧг бырӧдлісны ставсӧ, мый веськавліс, а победитӧм противникъяссӧ зэв лёкысь виавлісны.
Миян эраӧдз VII нэм помын Ассириялӧн врагъяс, ассьыныс вынъяссӧ ӧтувтӧм бӧрын, штурмӧн босьтісны Ниневия да кисьтісны сійӧс.
Ниневия кар кодйӧм бӧрын збыльмисны сійӧс кисьтӧм йылысь древньӧй писательяслӧн висьтъясыс: киссьӧм карас быдлаысь тыдалісны, мый сэні бушуйтчӧма пӧжар.
Зэв ыджыд царскӧй дворец торпыригъяс пӧвстысь археологъяс аддзисны рельефъяс *, кодъясӧс вӧчавлӧмаӧсь небыд изйысь.
* Рельеф — выпуклӧй изображение, кодӧс вӧчӧма плоскость вылӧ.
Джоджас туплясисны уна дас тысяча сёй табличкаяс.
2. Ассирияын искусство.
Рельефъясыс, кодъяс сюрисны Ниневияысь да мукӧд ассирийскӧй каръясысь, векджык петкӧдлісны война: косьяс, добыча босьтӧм, каръяс кисьтӧм, казньяс, рабствоӧ пленникъясӧс нуӧдӧм (45 рис.).
Уна рельеф петкӧдлӧны, кыдзи царь лыйлӧ левъясӧс, кодъясӧс вайӧмаӧсь клеткаясын царлы тешитчӧм ради.
Торйӧн лӧсьыда петкӧдлісны скульпторъяс животнӧйясӧс, кодъяс уськӧдчӧмаӧсь кыйсьысьяс вылӧ; найӧ телӧӧ сатшкысьӧмаӧсь ньӧвъяс, и ранаяс вӧснаыс животнӧйясыс кулӧны.
Рельефъясыс прославляйтісны ассирийскӧй царьясӧс, петкӧдлісны ассирийскӧй войскалысь вынсӧ, заставляйтлісны врагъясӧс повны.
3. Клинопись.
«Библиотека, кӧні видзисны сёйысь вӧчӧм книгаяс».
Сёйысь вӧчӧм табличкаяс вылӧ, кодъяс сюрисны раскопкаяс дырйи, видзӧдісны первойсӧ веськодя моз.
Но историческӧй наукалы налӧн тӧдчанлуныс вӧлі рельефъяс серти ыджыдджык.
Тайӧ вӧліны Междуречьелӧн да сыкӧд орчча странаяслӧн история кузя письменнӧй памятникъяс.
Междуречьеын миян эраӧдз IV тысячелетиеын нин кутіс паськавны письменность.
Первойсӧ тані, кыдзи и Египетын, гижлісны рисунокъясӧн.
Междуречьеын папирусыс эз вӧв, и гижны ковмывліс небыд сёйысь вӧчӧм табличкаяс вылӧ.
Гижысь дорын вӧлі уль сёй чукӧр, мыйысь сійӧ вӧчавліс колана «бумага».
Медым гижӧм табличкаыс вӧлі чорыд, сійӧс косьтывлісны шонді водзын либӧ ӧжигайтлісны.
Сёй вылад рисуйтнытӧ сьӧкыд, и сэтчӧ кутісны личкавны ёсь йыла бедьторйӧн рисунокъяс, кодъяс артмывлісны некымын черточкаысь — посньыдик клинъясысь.
Вочасӧн вӧлі лӧсьӧдӧма знакъяс, кодъяс муртса-муртса мунӧны вӧлі первойя рисунокъяс вылӧ (49 рис.).
Быд значок петкӧдліс либӧ быдса кыв, либӧ торъя слог.
Ставыс вӧлі тысяча кымын знак.
Тайӧ письменностьыс шусьӧ клинописьӧн.
Татшӧм письменностьыс первойсӧ паськаліс Лунвыв Междуречьеын, сэсся и орчча странаясын.
Киссьӧм Ниневияысь вӧлі аддзӧма «библиотека, кӧні видзлӧмаӧсь сёйысь вӧчӧм книгаяс».
Табличкаяс вылӧ гижӧма летописьяс, царскӧй приказъяс, научнӧй сочинениеяс, законъяс, висьтъяс да уна мукӧдтор,
Учёнӧйяс лыддисны клинописьсӧ да тӧдмалісны Междуречьелӧн история йылысь унатор, торйӧн нин вавилоняналӧн да ассириецъяслӧн научнӧй знаниеяс йылысь.
4. Междуречьеын научнӧй знаниеяс.
Вавилоняна ёна важӧн нин наблюдайтлісны небеснӧй светилӧяс бӧрся.
Найӧ кужисны водзвыв висьтавны шонділысь да тӧлысьлысь затмениеяс.
Восӧ найӧ юклісны тӧлысьяс да недельяс вылӧ, а суткисӧ юклісны часъяс да минутъяс вылӧ).
(Кыдзи шусьӧ сійӧ наукаыс, коді изучайтӧ небеснӧй светилӧяслысь вешйӧмсӧ?)
Ниневияса «библиотекаын» вӧліны медицина йылысь сочинениеяс, кӧні висьтавсис, кыдзи лечитны висьӧмъяс.
Но древньӧй народъяслӧн тӧдӧмлунъясыс зэв на ылынӧсь вӧліны настӧящӧй наукаысь.
Вавилоняна чайтлісны, мый небесаыс — ыджыд колпак, сэні воссьывлӧны ӧшиньяс, кодъяс пыр му вылӧ киссьӧ зэр.
Шондісӧ, тӧлысьсӧ да вит планетасӧ найӧ лыддьылісны енъясӧн.
Быд тайӧ енлы вӧлі сиӧма недельысь ӧти лун.
Медицина кузя гижӧдъясын, пӧлезнӧй сӧветъясысь кындзи, рекомендуйтлісны и сэтшӧм «лекарствояс», кыдзи шырлысь кывсӧ, понлысь гӧнсӧ, виж ӧшлысь пельсӧ.
5. Потоп йылысь сказание.
Ниневияысь аддзӧм сёй табличкаяс вылӧ вӧлі гижӧма всемирнӧй потоп йылысь сказание.
Сэні висьтавсис, быттьӧ енъяс шуӧмаӧсь бырӧдны йӧзӧс.
Дорвыв уна лун чӧж зэрис, муыс ставнас вӧлі ойдӧма, йӧзыс кулалісны.
Но ӧти мортӧс ен радейтлӧма, сы вӧсна мый сійӧ вӧлӧма зэв пӧслукман да ваявлӧма озыр жертваяс.
Тайӧ енмыс водзвыв висьталас мортыслы потоп йылысь, и сійӧ мортыс стрӧитас корабль.
Корабль вылас сійӧ босьтӧма ассьыс семьясӧ, гортса животнӧйясӧс да лэбачьясӧс: ставныс найӧ спаситчӧмаӧсь.
Сказаниеыс чужис сы вӧсна, мый Лунвыв Междуречьеын сэтшӧм ёна ойдлывліс, мый ваыс нуліс ставсӧ.
Тигр да Евфрат ӧтлаасьлісны зэв ыджыд потокӧ, и олысьясыс чайтлісны, мый став мирыс веськаліс ва улӧ.
Междуречьесянь тайӧ сказаниеыс паськаліс мукӧд странаясӧ.
Природалӧн вынъясысь полӧм вӧсна йӧз ещӧ нин ёнджыка эскисны енъяслы.
Жрецъяс пӧльзуйтчисны тайӧн да повзьӧдлісны, мый йӧз кӧ оз кутны кывзысьны енъяслысь, енъясыс ыстасны му вылӧ выль потоп да мукӧд бедствие.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй Междуречьеын археологическӧй раскопкаяс йылысь.
2. Мый выльсӧ ті тӧдмалінныд III главаысь рабовладельческӧй государство йылысь?
3. Докажитӧй, мый Вавилонын да Ассирияын рабовладелецъяс используйтісны религия да искусство ассьыныс государствосӧ ёнмӧдӧм вылӧ.
4. Мыйла всемирнӧй потоп йылысь мифыс чужис Междуречьеын и эз вермы чужны Египетын?
IV ГЛАВА.
ДРЕВНЬӦЙ ИНДИЯ.
18 §. КЫДЗИ ИНДИЯЫН АРТМИСНЫ КЛАССЪЯС ДА ГОСУДАРСТВОЯС.
(1 № да 4 №-а картаяс.)
1. Индиялӧн местаыс да природа.
Междуречьесянь асыв-лунвылын — Индия.
Сійӧ куйлӧ Индостан полуостров вылын да сы бердса Азиатскӧй материк юкӧн вылын.
Индия войвылын — мирын зэв джуджыд Гималайскӧй гӧраяс, кӧні лымйыс некор оз сывлы.
Ёна важӧн сійӧ потшліс Индияӧ мунан туйяс.
Сӧмын Индия рытыв-войвылын вӧліны мукӧд странаяссянь воысь удобнӧй туйяс.
Индостан полуостров пӧшти ставнас плоскогорье.
Плоскогорье да Гималаи костын — увтасін.
Увтасін рытыввыв юкӧнас визувтӧ Инд ю, код ним серти и шуисны странасӧ Индияӧн.
Увтасін асыввылын визувтӧ Ганг ю.
Кыкнан юыс заводитчӧны Гималаиын, кыкнанныс зэв паськыда ойдлӧны гӧраясын лым сылан кадӧ.
Индияын, кодӧс видзӧны кӧдзыд вой тӧлысь Гималаи гӧраяс, зэв шоныд весиг тӧвнас.
Сэні, кӧні эм ва, зэв ӧдйӧ быдмӧны пуяс да, кустарникъяс.
Но Индияын оз быдлаын ӧтмоза зэрлы.
Инд долинаын зэрлӧ шоча.
Тані пасьталаыс степъяс.
Гожӧмнас ёна зэрлӧ Ганг долинаын.
Ёна важӧн тані вӧліны мунны позьтӧм нюръяс да джунглияс; джунглиясас зэв сука быдмисны тропическӧй пуяс да кустарникъяс.
Тані олісны пантераяс, тигръяс, слӧнъяс, буйволъяс.
Торйӧн нин ёна полісны татчӧс йӧзыс ядӧвитӧй змейясысь, кодъяс зэв ёна вӧлі паськалӧмаӧсь джунглиясын да нюръясын.
2. Древньӧй Индияын олысьяс.
Инд ю пӧлӧн миян эраӧдз III–II тысячелетиеын нин вӧліны гырысь каръяс (50 рис.).
Сэтчӧс олысьясыс вӧдитісны му, видзисны скӧт, обрабатывайтісны бронза.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын рытыв-войвывсянь Индияӧ локтісны кочевникъяслӧн * уна лыда племяяс.
* Кочевникъяс — йӧз, кодъяс ветлӧдлӧны местаысь местаӧ асланыс эмбурнас.
Кочевникъяс векджык вӧліны скӧт видзысьясӧн.
Кор скӧтыс сёйліс да талявліс ӧти местаысь турунсӧ, найӧ вӧтлісны ассьыныс стадаяссӧ выльлаӧ.
Асьнысӧ найӧ шулісны арийясӧн.
Племяяснас веськӧдлісны бӧрйӧм вождьяс — раджаяс.
Помтӧм-паськыд степъясті арийяс вӧтлісны ассьыныс скӧт стадаяссӧ да вӧв табунъяссӧ.
Асыввылӧ да лунвылӧ локтігмоз найӧ овмӧдчисны Индияӧ да сорласисны воддза олысьяскӧд.
Му вӧдитӧмӧ босьтчӧм бӧрын арийяс кутісны овны оседлӧя *.
* Оседлӧя — ӧти местаын олӧм; оседлӧй йӧз — ӧти местаын олысьяс.
3. Кыдзи заводитісны вӧчны кӧрт.
Миян эраӧдз тысяча во сайын кымын индиецъяс, кыдзи и уна мукӧд странаясса олысьяс, велалісны перйыны да обрабатывайтны кӧрт.
Изйысь да сёйысь тэчлісны пач, кисьтлісны сэтчӧ шом да кӧрт руда.
Шом сотчӧм бӧрас пачын артмылісны кӧрт комӧкъяс.
Наысь кузнечьяс дорлісны уджалан орудиеяс да оружие.
Му вӧдитӧм, ремеслӧяс да мореплавание паськӧдӧм вылӧ кӧрт обработайтӧмлӧн тӧдчанлуныс вӧлі вывті ыджыд.
Кӧртыд природаын ыргӧн серти унджык.
Та вӧсна сійӧ вӧлі ёна донтӧмджык.
И крестьяна, и ремесленникъяс вермисны ньӧбны кӧртысь вӧчӧм уджалан орудиеяс.
И бронза серти сійӧ вӧлі чорыдджык.
Кӧрт амыся гӧрйӧн позьӧ вӧлі гӧрны не сӧмын ю долинаясысь небыд муяссӧ, но степъясысь чорзьӧм муяссӧ.
Кӧрт зыръясӧн воддза серти ӧдйӧджык кодйылісны му.
Кӧртысь вӧчӧм черъясӧн, ӧжынъясӧн да мукӧд уджалан орудиеясӧн кокниджык лои стрӧитны оланінъяс, корабльяс, повозкаяс,
4. Ганглысь долина освоитӧм.
Йӧз, кодъяс киын вӧліны кӧрт черъяс да кӧрт зыръяс, бырӧдісны Ганг долинаысь джунглияссӧ.
Вочасӧн найӧ лӧсьӧдісны тані кӧдза вылӧ му участокъяс — кералісны вӧр чаща, бертлісны пуяслысь вужъяссӧ, кодйисны каналъяс.
Сы вӧсна мый ваыс тані вӧлі уна, долинаын вына почваыс сетліс озыр урожайяс.
Няньысь кындзи, индиецъяс быдтісны сакарнӧй тростник да хлопок.
Хлопокысь найӧ вӧчлісны ён тканьяс, но сэтшӧм вӧсниӧс, мый вурӧм платтьӧ позьӧ вӧлі кыскыны ичӧтик чунькытш пыр.
Хлопок вӧдитӧмсӧ да сійӧс обработайтӧмсӧ Индияысь вӧлі петкӧдӧма и мукӧд странаясӧ.
Индиецъяс велӧдісны служитны мортлы не сӧмын буйволъясӧс, но и слӧнъясӧс.
Найӧ велӧдісны зэв гырысь животнӧйясӧс кывзысьны мортлысь да вӧчны сьӧкыд уджъяс: пуяс бертны, новлӧдлыны йӧзӧс да кыскавны грузъяс.
Слӧнъяс участвуйтлісны и косьясын.
Найӧс вӧлі велӧдӧма кватлавны хоботъяснас противниклысь воинъяссӧ, бытшлавны клыкъяснас да талявны.
Зіля уджалӧмӧн индиецъяс вочасӧн пӧкӧритісны асланыс страналысь озыр природасӧ, кӧні быдладорсянь вӧлі грӧзитӧ опасность.
5. Кыдзи лоины Индияын государствояс.
Индийскӧй народ уджысь главнӧй выгӧдаыс веськавліс раджаяслы да старейшинаяслы.
Найӧ требуйтлісны, медым крестьяна сетісны налы урожайлысь да выльысь чужӧм скӧтлысь юкӧнсӧ.
Пленнӧйясӧс раджаяс да старейшинаяс пӧртлісны рабъясӧ: найӧс тшӧктывлісны весавны му участокъяс да уджӧдлісны муяс вылын.
Раджаяс да старейшинаяс тадзи лоины рабовладелецъясӧн.
Медым кутны чорыд киын рабъясӧс да крестьянаӧс, раджаяс чукӧртлісны бура вооружитчӧм воинъясысь дружинаяс.
Дружинаяс вочасӧн лоины постояннӧй войскаӧн.
Раджаяслӧн слугаяс, кодъяс следитісны рабъяс бӧрся, лоины вочасӧн стражникъясӧн.
Слугаяс, кодъяс мырдӧн босьталісны крестьяналысь няньсӧ да скӧтсӧ, лоины вочасӧн чиновникъясӧн — налог чукӧртысьясӧн.
Асьныс раджаяс лоины царьясӧн.
Тадзи миян эраӧдз I нэмын Индияын артмисны государствояс, кӧні вӧліны царьяс, войска, чиновникъяс да стражникъяс.
Рабовладелецъяс бура гӧгӧрволісны, мый налысь озырлунсӧ да олӧмсӧ видзӧм вылӧ колӧ государство.
Найӧ шулісны: «Царь кӧ оз кут дорйыны, то озыр йӧзӧс виасны либӧ кутасны нартитны».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Индиялӧн кутшӧм природнӧй условиеяс зэв ёна отсалісны паськӧдны сэні овмӧс?
Кутшӧм сьӧкыдлун вӧлі древньӧй Индия олӧмын?
2. Кодъясӧс шуӧны кочевникъясӧн да кодъясӧс — оседлӧя олысь народъясӧн?
3. Кутшӧм вӧлі тӧдчанлуныс йӧз олӧмын кӧрт обработайтӧмлӧн?
4. Овмӧсын кутшӧм успехъяс шедӧдісны древньӧй индиецъяс?
5. Мыйла Индияын артмисны государствояс?
Кодъяслы вӧлі колӧ, медым лоисны государствоясыс?
19 §. ДРЕВНЬӦЙ ИНДИЕЦЪЯСЛӦН РЕЛИГИОЗНӦЙ ВЕРОВАНИЕЯС ДА КУЛЬТУРА.
Думыштӧй: кодъяслы отсасис религия древньӧй Египетын (11 §) да Вавилонын (44 рис., 17 §, 5 пункт).
1. Йӧз лоӧм йылысь сказание.
Индиялӧн природа да индиецъяс костын неравенство артмӧм тӧдчисны найӧ религияын.
Древньӧй индиецъяс поклоняйтчисны гым да чард енлы, шонді енлы да уна мукӧд енъяслы.
Мирсӧ да йӧзсӧ создайтысьӧн вӧлі лыддьыссьӧ Брахма ен.
Жрецъясӧс Индияын шулісны брахманъясӧн.
Брахманъяс велӧдісны, йӧзсӧ пӧ создайтіс ен аслас телӧысь.
Аслас вомсьыс сійӧ создайтіс брахманъясӧс, та вӧсна найӧ вермӧны сёрнитны ен нимсянь.
Аслас кияссьыс Брахма создайтіс воинъясӧс, лядьвейяссьыс — крестьянаӧс да ремесленникъясӧс, а няйтӧссьӧм кокъяссьыс сійӧ создайтіс шудраясӧс — слугаясӧс.
Татшӧм ногӧн, брахманъяс велӧдісны, мый ачыс енмыс юкис йӧзсӧ кастаяс вылӧ — сэтшӧм группаяс вылӧ, кодъяс торъялӧны асланыс занятие да обязанностьяс серти.
Став олӧм чӧжыс мортлы быть лоӧ вӧлі кольны сійӧ кастаын, кодӧс быттьӧкӧ сылы шуӧма Брахма.
Сійӧ жӧ кастаын кольӧны вӧлі сылӧн челядьыс; брахманлӧн пи чужліс брахманӧн, а шудралӧн пиыс — шудраӧн.
2. Брахманъяслӧн законъяс.
Брахманъяс висьтавлісны, мый ен сетіс йӧзлы законъяссӧ; тайӧ законъясыс урчиталісны, мый колӧ вӧчны разнӧй кастаса йӧзлы да кыдзи налы колӧ асьнысӧ кутны.
(Лыддьӧй 19 § помын вайӧдӧм законъяссӧ да ӧтветитӧй вопросъяс вылӧ.)
Зэв сьӧкыда овсис шудраяслы, но ещӧ на сьӧкыдджыка да омӧльджыка олісны «инмӧдчытӧмъяс», кодъяс эз пырлыны ни ӧти кастаӧ.
Вӧлі лыддьыссьӧ, мый весиг на дінӧ инмӧдчӧм пежалӧ мӧд мортӧс.
Инмӧдчытӧмъяслӧн кагаыс лыддьыссис пежӧн аслас чужан лунсяньыс.
Инмӧдчытӧмъяслы кӧлӧ вӧлі уджавны медся няйт удж вылын, например, весавны уборнӧйяс, кульны кулӧм животнӧйяслысь кучиксӧ.
Ёна важӧн нин Индияын вӧліны йӧз, кодъяс гӧгӧрволісны, мый населениеӧс кастаяс вылӧ юклӧмыс эз вӧв справедливӧй.
Найӧ вӧлі аддзӧны сідз жӧ, мый религия, коді дорйӧ татшӧм несправедливостьсӧ, вӧчӧ индийскӧй народлы вывті ыджыд лёктор.
Татшӧм йӧзыс смела шулісны: «Ен абу; ставныс, кодъяс сёрнитӧны сы йылысь, — пӧръясьӧны».
Но важӧн унджык йӧзыс веритлісны енлы и эз лысьтны тышкасьны несправедливостькӧд, кодӧс быттьӧкӧ лӧсьӧдӧмаӧсь енъяс.
3. Древньӧй Индияын письменность да математика.
Шудраяслы да инмӧдчытӧмъяслы зэв сьӧкыд вӧлі пӧлучитны образование.
Век жӧ древньӧй Индияын вӧліны вель уна грамотнӧй йӧз.
Индиецъяс лӧсьӧдісны письменность, кӧні вӧлі 50 кымын знак.
Быд знак петкӧдліс торъя звук.
Та вӧсна Индияын велӧдны грамматика вӧлі тӧдчымӧн кокниджык Египетын да Вавилонын дорысь.
Древньӧй индиецъяс лӧсьӧдісны дас цифра отсӧгӧн сійӧ прӧстӧй да зэв удобнӧй счётсӧ, кодӧн пӧльзуйтчӧны ӧні пӧшти став мирас.
Ми шуам тайӧ цифраяссӧ арабскӧйясӧн, сы вӧсна мый европеецъяс тӧдмалісны найӧс арабъяссянь, но асьныс арабъяс шулісны найӧс индийскӧйясӧн.
4. Древньӧй Индияын литература.
Древньӧй Индияын вӧлі озыр литература — сьыланкывъяс, мойдкывъяс, басняяс.
Миян эраӧдз I тысячелетие заводитчигӧн индийскӧй народ лӧсьӧдіс багатыръяслӧн подвигъяс йылысь уна сьыланкыв.
Миян эраӧдз I тысячелетие шӧрын тайӧ сьыланкывъяссьыс вӧлі лӧсьӧдӧма ыджыд поэма.
(Сійӧс дженьыдика вайӧдӧма 19 § помын.)
Древнеиндийскӧй басняясын серамвыв лэптылісны горшлун, бӧбъялӧм да леститчӧм.
Ӧти басняын висьтавсис, мый рака пукалӧма пу вылын да кутӧма вомас сёян.
Мудер кӧин кутӧма ошкыны сылысь гӧлӧссӧ; йӧй рака каркнитӧма да уськӧдӧма сёянсӧ.
(Тӧданныд-ӧ ті татшӧм сяма баснясӧ коми кыв вылын?)
5. Древньӧй Индияын архитектура да скульптура.
Ӧнӧдз на кольӧм древньӧй храмъяс серти позьӧ шуны, мый архитектураын* индиецъяс вӧліны вывті бур мастеръясӧн.
* Архитектура — зданиеяс стрӧитны да мичмӧдны кужанлун.
Ӧткымын храмъяс вӧлі вӧчӧма скала пытшкӧ.
Храмъяссӧ вӧчӧм вылӧ индиецъяс керавлісны зэв гырысь пещераяс.
Найӧ сэтшӧма шыльӧдлісны пещера стенъяссӧ, мый изйыс югъяліс стеклӧ моз.
Мукӧд важся храмъясыс вӧліны джуджыд башняяс кодьӧсь (52 рис.).
Древньӧй индиецъяс мичмӧдлісны храмъяссӧ, дворецъяссӧ да каръясса площадьяссӧ енъяслӧн, мортъяслӧн да животнӧйяслӧн статуяясӧн.
Скульптурасӧ* зэв бура петкӧдлӧ храмлӧн ворота (53 рис.).
*2 Скульптура — сёйысь лепитны, изйысь либӧ пуысь вундалӧмӧн мыйкӧ вӧчны, металлысь художественнӧй изображениеяс вӧчны кужанлун.
Сэні петкӧдлӧма Индияса озыр да уна пӧлӧс природалысь быдса картина — сылысь растительностьсӧ да животнӧй мирсӧ.
Вывті нин лӧсьыда вӧлі вӧчӧма нёль левлысь фигураяссӧ (54 рис.), кодъяс сулалӧны зэв бура шыльӧдӧм изйысь вӧчӧм джуджыд колонна вылын.
Индияын медводз заводитісны ворсны шахматӧн.
Шахматнӧй фигураясыс петкӧдлӧны ёна важӧнся войска.
Медводзын сулалӧны пехотинецъяс — пешкаяс.
Шӧрас — царь да главнӧй военачальник.
Накӧд орччӧн — слӧнъяс.
На сайын конница.
Индийскӧй народ лӧсьӧдіс важся кадӧ вылын культура — письменность, наука да искусство.
Сыысь, мый лӧсьӧдісны индиецъяс, унатор босьтісны и мирса мукӧд народъяс.
БРАХМАНЪЯСЛӦН ЗАКОНЪЯСЫСЬ.
Лыддьӧй законъяссӧ да сы серти докажитӧй, мый древньӧй Индияын религия ёнмӧдіс йӧз костын неравенствосӧ.
Религияысь кындзи, кутшӧм ногӧн брахманъяс ёнмӧдісны ассьыныс господствосӧ?
Брахманъяслӧн законъяс серти кутшӧмджык вӧлі олӧмыс нывбабаяслӧн?
Сы вӧсна, мый брахман артмис телӧлӧн медбур юкӧнысь, сійӧ — став мирас господин.
Мый кажитчас брахманлы, колӧ сетны жалиттӧг.
Ен индіс шудралы сӧмын ӧти удж — служитны высшӧй кастаяслы кыв шутӧг.
Ен создайтіс царӧс да воинъясӧс став мирсӧ видзӧм могысь.
Шудра вомӧ, коді лёктор висьтавлӧ высшӧй йӧз йылысь, колӧ сюйны калитӧм кӧрт.
Брахманкӧд вензьысь шудра вомӧ да пельӧ колӧ кисьтны дзулькйӧн пуысь вый.
Шудралысь, коді кӧсйыліс кучкыны кинас либӧ беддьӧн брахманӧс, колӧ керыштны кисӧ, а скӧрысла кӧ шудра чужъяс кокнас брахманӧс — колӧ керыштны коксӧ.
Брахманӧс казнитӧм пыдди колӧ бритны сылысь юрсӧ.
Куимлӧн дзик нинӧм абу — гӧтырлӧн, пилӧн да раблӧн; код ордын олӧны, сы киын и налӧн эмбурыс.
ДРЕВНЬӦЙ ИНДИЙСКӦЙ МАХАБХАРАТА ПОЭМА.
(Дженьыдика.)
Поэмаын висьтавсьӧ, кыдзи кык раджа рӧдвуж костын муніс власть вӧсна тыш.
Пандавъяслӧн вит вок водз колины батьтӧг.
Дядьныс да воча вокъясныс вӧтлісны найӧс рӧднӧй местаысь.
Кор Пандавъяс быдмисны, найӧ лоины вына багатыръясӧн.
Орчча государствоса царь йӧзӧдіс, мый сетас ассьыс нывсӧ верӧс сайӧ сы сайӧ, коді веськалас ньӧвйӧн пуӧ ӧшӧдӧм зарни черилы синмас.
Чери водзын бергаліс кӧлеса.
Став Индиясьыс чукӧртчисны том йӧз, медым ордйысьны.
Пандав вокъяс пиысь ӧтиыс веськаліс черилы синмас.
Сійӧ и гӧтрасис царевна вылӧ.
Пандавъяслы сетісны ассьыныс эмбурсӧ, но ыджыд вокыс ворссис не сӧмын став эмбурсӧ, но и асьсӧ, вокъяссӧ да царевнасӧ.
Ставныс найӧ лоины рабъясӧн, а царевнасӧ вайӧдісны дворецӧ юрсиӧдыс (тадзи тшӧктіс кӧзяиныс).
Мыйкӧ дыра мысти вокъяс мездысисны, но эз вермыны мирнӧя бӧр босьтны ассьыныс овмӧссӧ.
Пандавъяс да налӧн воча вокъяс костын пансис зэв чорыд кось.
Пандавъяслӧн главнӧй врагыс шуис: «Либӧ ме верма найӧс да кута веськӧдлыны мирнас, либӧ найӧ кутасны веськӧдлыны менам кулӧм бӧрын».
Ӧтияс сулалісны Пандавъяс дор, а мукӧдъяс — налӧн противникъяс дор.
На костын косьыс кыссис 18 лун чӧж.
Поэмаын вывті лӧсьыда висьтавсьӧ, кыдзи муніс косьыс.
Зэв уна йӧз тышкасисны сідзи, мый ставсӧ вунӧдлісны; найӧ кӧсйисны сӧмын вины врагӧс.
Ньӧвъяс лэбигмозыс зурасьлісны врагъяс ньӧвъясӧ, колесницаяс сибдылісны колесницаясӧ, слӧнъяс зурасьлісны, кыдзи небесаын кымӧръяс, да скӧрысь бытшлалісны ӧта-мӧднысӧ бивеньяснаныс.
Лэбалісны кось мунан полеті всадникъяс, быттьӧ змейяс, вирдыштлісны сынӧдас ньӧвъяс.
Полеыс тыри виӧм телӧясӧн да ранитчӧм йӧзӧн, кодъяс проклинайтісны тайӧ косьсӧ панысьяссӧ.
Косяс вермылісны то ӧтиясыс, то мӧдъясыс.
Медбӧрын Пандавъяс вермисны.
Найӧ лоины царьясӧн да, босьтісны мусӧ дзик море бердӧдз.
Древньӧй индиецъяслысь поэмаяссӧ, мойдкывъяссӧ, висьтъяссӧ тодӧ став мирыс.
«Надь да Дамаянти» сказание, коді пырӧ Махабхарата поэмаӧ, вуджӧдіс роч кыв вылӧ поэт В. А. Жуковский.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи Индияын артмисны государствояс?
Мый висьтавлісны брахманъяс государство лоӧм йылысь?
2. Лӧсьӧдӧй висьт кастаяс йылысь.
Мыйла кастаяс эз вермыны лоны первобытнообщиннӧй строй дырйи?
3. Мыйла Индияын сы могысь, медым нуӧдны тыш нартитысьяслы паныд, колӧ вӧлі нуӧдны тыш и религиялы паныд?
4. Мыйӧн ми пӧльзуйтчам ӧні, кодӧс важӧн лӧсьӧдіс индийскӧй народ?
V ГЛАВА.
ДРЕВНЬӦЙ КИТАЙ.
20 §. ДРЕВНЬӦЙ КИТАЙЫН РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ СТРОЙ ЛӦСЬӦДӦМ.
(1 да 4 №-а картаяс.)
1. Китайлӧн природа важӧн.
Азия Асыв-Лунвылын куйлӧ мирын зэв ыджыд страна — Китай.
Природаыс сылӧн зэв абу ӧткодь.
Асыввыв Китайын океан берегъяс дорын шыльквидзӧ Великӧй Китайскӧй равнина.
Сэті визувтӧны Хуанхэ да Янцзы юяс.
Кыкнанныс найӧ заводитчӧны ылі рытыввывса гӧраясын.
Засухаяс дырйи Хуанхэ ю зэв ляпкыд.
Зэръяс бӧрын сійӧ ойдӧдӧ равнинасӧ уна дас сё километр ылнаӧ.
Хуанхэлӧн берегъясыс артмӧмаӧсь лёссысь; лёссыс посни, топалӧм виж лыа кодь.
Ваыс кокниа нуӧ лёссӧ.
Та вӧсна ытва дырйи юыс кырӧдӧ берегъяссӧ.
Унаысь сійӧ весиг вежліс руслосӧ.
Ойдлӧм бӧрас юыс визувтліс нин мӧдлаті, кыті сійӧ писькӧдіс туйсӧ, мукӧд дырйи ыліті сійӧ местасьыс, кыті визувтліс водзті.
Кор ваыс тані тырмымӧн, лёссыс зэв вына.
Китайын, океан берег дорын, зэрлӧ ёна.
Кымын ылӧджык моресянь рытыввылӧ, сымын этшаджык зэрлӧ.
Тані оз шоча овлыны засухаяс.
Ёна важӧн Хуанхэ пӧлӧн вӧліны степъяс да вӧра местаяс, а ю кывтыдас — уна нюр.
Янцзы пӧлӧн муясыс вынаӧсь жӧ.
Ёна важӧн тані вӧліны сук вӧра местаяс.
Рытыввыв Китайын местаыс джуджыд.
Сійӧс вомӧналӧны скала кодь гӧраяс да джуджыд крут пропастьяс.
Джуджыд местаясас шыльквидзӧны пустыняяс да кос степъяс — тані му вӧдитны оз шогмы.
Гӧраяс да пустыняяс вомӧн мунны вӧлі зэв сьӧкыд да опаснӧ.
2. Мый вӧчлісны китаецъяс миян эраӧдз II тысячелетиеын.
Древньӧй му вӧдитысьяс овмӧдчисны вӧртӧм местаясӧ Хуанхэ ю пӧлӧн кывтыдас да шӧрас.
Кӧть Великӧй Китайскӧй равнинаын муясыс вӧліны вынаӧсь, овны тані вӧлі зэв сьӧкыд.
Засуха дырйи урожайыс ставнас косьмывліс.
Ещӧ лёкджык вӧлі сэки, кор ойдліс Хуанхэ.
Быдса сиктъяс киссьылісны юас; ваас кулалісны йӧз да скӧт.
Ойдлӧмъяс бӧрын равнинаыс вӧлі пустыня кодь.
Китаецъяс шуисны Хуанхэӧс «местаысь местаӧ ветлысь ю», «Китайлӧн шог», «тысяча лёктор вӧчысь ю».
Ойдлӧмысь спаситӧм му вӧдитысьяс бӧр волісны дзик куш местаясӧ.
Лёк поводдя дырйи найӧ дзебсьылісны гуясӧ, кодъясӧс вевттьӧма пу лапъясӧн.
Йӧзыс зэв зіля вӧчавлісны плотинаяс да кодйылісны каналъяс.
Уджалісны найӧ медсясӧ изйысь да лыысь вӧчӧм орудиеясӧн.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын китаецъяс вӧдитісны шобді, проса да рис, быдтісны овощи, рӧдмӧдісны скӧт.
Найӧ велалісны сідз жӧ рӧдмӧдны шелковичнӧй номыръясӧс да вӧчны вӧсни шӧвк везйысь зэв мича да ён дӧра.
Ремесленникъяс обрабатывайтлісны ыргӧн да бронза, вӧчалісны изйысь дозъяс.
Китайскӧй ремесленникъяслӧн кужӧмлун йылысь висьталӧны валӧн вӧчӧмторъясыс (56 рис.).
3. Китайын древнейшӧй государство.
Хуанхэ ю берегъясысь археологъяс аддзисны миян эраӧдз II тысячелетие кадся уна гу.
Ӧти гуясын вӧліны сӧмын телӧяс, кодъясӧс гартыштӧмаӧсь рӧгӧзаӧн, да на дінӧ пуктӧмаӧсь сёян тыра кашник.
Мукӧдъяслы вӧлі кодйӧма гырысь гуяс.
Гуас стрӧитлісны быдса керка.
Керкаас пуктылісны горт, кӧні вӧлі куйлӧ покойник.
Горт гӧгӧрыс тэчлісны дона бронзӧвӧй оружие, зӧлӧтаысь вӧчӧм кӧлуй, мичмӧдӧм изйысь да бронзаысь дозъяс.
Покойникыскӧд тшӧтш гуавлісны дас кымын, а мукӧд дырйи и сё кымын йӧзӧс, кодъяс быттьӧкӧ кутасны служитны покойник душалы да видзны сійӧс.
Татшӧм йӧзсӧ дзебӧм водзвылас ӧтияслысь керавлісны юрнысӧ, а мукӧдъясӧс кӧртавлісны да гуавлісны ловйӧн.
Гуас пуктылісны и виӧм вӧвъясӧс.
Татшӧм ногӧн дзеблӧмаӧсь царьясӧс (57 рис.).
Археологъяслӧн аддзӧмторъясыс петкӧдлӧны, мый миян эраӧдз II тысячелетиеын Хуанхэ долинаса олысьяслӧн вӧлі лӧсьӧдӧма рабовладельческӧй строй.
Письменнӧй памятникъяс петкӧдлӧны жӧ, мый миян эраӧдз II тысячелетиеын артмис Китайын древнейшӧй рабовладельческӧй государство.
Китайса древнейшӧй рабовладельческӧй государствоын вӧліны зэв сьӧкыд обычайяс.
Засухаясысь да наводнениеясысь дугдывтӧг полӧм вайӧдіс сыӧ, мый йӧзыс кутісны веритны тӧв да зэр вайысь скӧр енъяслы.
Енъяслы жертвуйтлісны рабъясӧс — найӧс ловйӧн сотлісны либӧ вӧйтлісны юӧ.
Эм гижӧд, кодӧс вӧчлӧмаӧсь засуха дырйи: «Сотам рабӧс, медым му вылӧ киссис зэр».
Китайлӧн сійӧ юкӧнын, кӧні мукӧд областьяс серти водзджык заводитіс паськавны му вӧдитӧм да скӧт видзӧм, водзджык артмис и рабовладельческӧй государство.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Природакӧд тышын кутшӧм сьӧкыдлунъяс ковмыліс венны китайскӧй народлы?
Кыдзи найӧ тӧдчисны древньӧй китаецъяслӧн религия вылӧ?
2. Мый вӧлі ӧткодьыс древньӧй китаецъяс да древньӧй египтяна уджын?
Мыйӧн торъялісны?
3. Думыштӧй, мыйла Китайын рабовладельческӧй строй артмис первойсӧ сійӧ областьясын, кӧні водзджык кутіс паськавны му вӧдитӧм да скӧт видзӧм.
4. Кыдзи археологъяслӧн аддзӧмторъяс серти позьӧ сёрнитны Китайын рабовладельческӧй строй артмӧм йылысь?
21 §. ӦТИ ГОСУДАРСТВОӦ КИТАЙӦС ӦТУВТӦМ.
(4 №-а карта.)
1. Миян эраӧдз I тысячелетиеын Китайлӧн овмӧс.
Древньӧй Китайса крестьяна кӧть и кевмылісны енъяслысь ыстыны муяс вылӧ зэр, но ёнджыкасӧ надейтчылісны асланыс кияс вылӧ.
(Видзӧд 80-ӧд лист бокысь сьыланкыв.)
Миян эраӧдз VI нэмын китаецъяс заводитісны обрабатывайтны кӧрт.
Кӧртысь вӧчӧм орудиеясӧн уджыс муніс ӧдйӧджык из да лы орудиеясӧн серти.
Миян эра заводитчӧм водзвылын китаецъяс вӧчисны Хуанхэ да сылӧн притокъяс пӧлӧн уна сё километр кузьта плотинаяс*. Равнинаас найӧ кодйисны зэв уна вожа оросительнӧй каналъяс.
*1 Пӧшти ӧнӧдз на Хуанхэ ю торйӧн ыджыд ва дырйи жугӧдлывліс берегъяс пӧлӧн вӧчӧм плотинаяссӧ да ойдӧдліс равнинасӧ.
Кор 1949 воын Китайын лои народнӧй власть, вӧлі нуӧдӧма гырысь уджъяс, кодъяс нэм кежлӧ ланьтӧдасны «тысяча лёктор вӧчысь юсӧ».
Равнинаас найӧ кодйисны зэв уна вожа оросительнӧй каналъяс.
Ӧткымын каналъяс вӧліны 100 километрысь кузьджыкӧсь.
Та вӧсна китаецъяс кутісны босьтны бур урожай и сэтшӧм муяс вылысь, кодъяс вӧліны ылынӧсь юясысь.
Великӧй Китайскӧй равнинаын быдлаын тыдалісны сиктъяс, кодъяс гӧгӧр вӧліны кӧдза муяс да садъяс.
Китайын быдмисны гырысь каръяс, кӧні олысьяслӧн лыдыс вӧлі дас да весиг сё тысяча.
Китаецъяс мирын первойясӧн заводитісны перйыны да сотны пачьясын из шом.
2. Кыдзи лои миян эраӧдз III нэмын единӧй Китайскӧй государство.
Китайын видз-му овмӧс да ремеслӧяс паськалӧмкӧд тшӧтш артмисны государствояс и сэтшӧм областьясын, кодъяс вӧліны ылынӧсь Хуанхэ юысь.
Миян эраӧдз I тысячелетие шӧрын Китайын вӧлі сизим ыджыд государство.
На костын дыр кыссис зэв чорыд тыш, медым господствуйтны странанас ставнас.
Цинь царство куйліс зыксьысь царствоясысь бокын.
(Корсьӧй сійӧс 4 №-а картаысь.)
Сійӧ этшаджык страдайтліс войнаясысь и миян эраӧдз III нэмын лои Китайын медся вына да озыр государствоӧн.
Циньскӧй царьяс чукӧртісны уна лыда войска да вооружитісны найӧс кӧртысь вӧчӧм мечьясӧн да копьёясӧн.
Тышкасигӧн кӧрт мечнас позис керыштны бронзаысь вӧчӧм меч.
Цинь царь то вынӧн, то мудеритӧмӧн пӧкӧритіс ӧти область бӧрся мӧдӧс да ӧтлааліс найӧс аслас царствокӧд.
Миян эраӧдз 221 во кежлӧ сійӧ босьтіс Китайсӧ пӧшти ставнас.
Сы власть улын лои зэв ыджыд государство.
Сійӧ шуис асьсӧ Цинь Ши хуанди, мый лоӧ «медводдза циньскӧй государь».
(Корсьӧй карта вылысь сійӧ муяссӧ, кодъясӧс босьтіс Цинь Ши хуанди.)
Цинь Ши хуанди индіс зэв уна чиновникъясӧс сы могысь, медым веськӧдлыны государствоӧн.
Чиновникъяс чукӧртісны крестьянасянь налогъяс да мырдӧн мӧдӧдісны рабъясӧс да крестьянаӧс стрӧитны туйяс, крепостьяс да царскӧй дворецъяс.
Сӧмын главнӧй дворецсӧ стрӧитісны 700 тысяча морт.
3. Великӧй Китайскӧй стен.
Китайсянь рытыв-войвывса степъясын олісны зэв уна да воинственнӧй кочевникъяслӧн племяяс.
Найӧ частӧ усьласисны Китайса каръяс да сиктъяс вылӧ да ставсӧ жуглісны.
Китайӧс ӧтувтӧмӧдз ёна водзджык на торъя царствояс стрӧитлісны крепостьяс, медым видзны ассьыныс границаяссӧ кочевникъяслӧн усьласьӧмъясысь.
Кор вӧлі лӧсьӧдӧма единӧй государство, заводитчисны зэв гырысь уджъяс сы могысь, медым дорйыны Китайӧс войвывладорсянь усьласьӧмысь.
Граница дорӧ вӧлі чукӧртӧма кык миллион кымын мортӧс.
Найӧ вӧчисны кирпич, дрӧбитісны да шыльӧдісны из, стрӧитісны крепостнӧй стенъяс да башняяс.
Тайӧ уджъяссӧ вӧчисны водзӧ и Цинь Ши хуанди бӧрын.
Китайскӧй народ стрӧитіс крепостнӧй стен Китайлӧн став войвыв граница пӧлӧныс.
Стеныслӧн кузьтаыс 4000 кымын километр.
Стеныс сы пасьта, мый сы вывті вермисны орччӧн мунны 5–6 верзьӧма.
Сійӧс кутісны шуны Великӧй Китайскӧй стенӧн. (60 рис.).
Мирын ни ӧти странаын абу татшӧм стеныс.
4. Великӧй шӧвк туй.
Великӧй Китайскӧй стен стрӧитӧм сетіс позянлун писькӧдны Китайсянь рытыввылӧ туй.
Сійӧ муніс стенсяньыс лунвывтіджык, а стеныс видзис кочевникладорсянь усьласьӧмъясысь.
Водзӧ туйыс муніс Центральнӧй Азиялӧн помтӧм паськыдінті — пустыняясті да из гӧраясті.
Медым лӧсьӧдны караванъяслы ва, пустыняясын вӧлі кодйӧма джуджыд юкмӧсъяс.
Миян эраӧдз II нэм заводитчӧмсянь тайӧ туй кузяыс мунісны Китайсянь да бӧр Китайӧ караванъяс — верблюдъяс да осёлъяс вылӧ вӧлі сӧвтӧма груз.
Тайӧ туйсӧ шуисны Великӧй шӧвк туйӧн, сы вӧсна мый сы кузя кыскалісны Китайсянь шӧвк.
Шӧвксӧ ёна вӧлі донъялӧны став мирын, а кыдзи сійӧс вӧчны — тӧдісны ёна важӧн сӧмын китаецъяс.
Вочасӧн вӧлі лӧсьӧдӧма йитӧдъяссӧ Индиякӧд да Междуречьекӧд, а Междуречье пыр — и Средиземнӧй моредорса странаяскӧд.
Миян эра заводитчигкежлӧ китайскӧй народ шедӧдіс аслас странаса природакӧд тышын да ассьыс овмӧссӧ паськӧдӧмын гырысь успехъяс.
Народлӧн удж помысь Хуанхэ ю кутіс визувтны ӧтилаті, лыа пустыняяс пӧрисны дзоридзалысь муясӧ да садъясӧ, писькӧдсисны туйяс гӧраяс вомӧн, кодъяс кажитчылісны водзті мунны позьтӧмӧн.
КИТАЙСКӦЙ КРЕСТЬЯНАЛӦН СЬЫЛАНКЫВ.
«Ог виччысь ме кымӧр — босьта кӧрт зыр,
Ог виччысь ме зэрсӧ — кодъя канал.
Таын и ваыс, и удобрение.
Шеп менам быдмас весьтысь на кузь...»
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Овмӧсын кутшӧм успехъяс шедӧдіс китайскӧй народ миян эраӧдз I тысячелетиеын?
2. Корсьӧй 4-ӧд номера карта вылысь миян эраса II нэмын Китайскӧй государстволысь территориясӧ.
3. Висьталӧй Великӧй Китайскӧй стен йылысь; та могысь первой лыддьӧй, мый та йылысь гижӧма учебникын, тӧдмасьӧй рисунокӧн да картаӧн.
4. Кымын во сайын артмис Китайын ӧтувъя государство?
Кутшӧм воӧдз веськӧдліс Цинь Щи хуанди, ӧтувъя Китайскӧй государствоса царӧн кӧ сійӧ вӧлі 11 во чӧж?
22 §. КИТАЙЫН НАРОДЛӦН ВОССТАНИЕЯС.
(4 №-а карта.)
1. Кыдзи олісны крестьяна да рабъяс.
Китайскӧй народ ёна важӧн нин лӧсьӧдіс аслас уджнас зэв уна озырлунъяс.
Но рабовладелецъяслӧн господствоыс, коді ещӧ нин лои крепыд вынйӧра государство лӧсьӧдӧм бӧрын, эз сет позянлун народлы пӧльзуйтчыны ставнас сійӧн, мый найӧ вӧчисны.
Сійӧ кадся йӧз висьтавлісны, кыдзи уджавлісны китайскӧй крестьяна: «Кор крестьянин уджалӧ му вылын, юрас сылӧн камышысь кыӧм шапка, ас вылас плавгӧма омӧлик плащ.
abu
Ачыс ставнас кӧтасьӧма, кокъясыс няйтын.
Жар шондіыс сотӧма юрсисӧ да кучиксӧ.
Телӧыс ставнас зэвтчӧма».
Кӧть крестьянин уджаліс татшӧм зіля, сылӧн эз кольлыв налогсӧ мынтӧм бӧрын ни нянь, ни овощи, медым вердны асьсӧ да ассьыс семьясӧ.
Сійӧ кадся олысь висьталӧ, мый крестьяна сёйисны сійӧс, мый сёйӧны порсьяс да понъяс.
Паськӧмсӧ вӧчлісны найӧ идзасысь, быдмӧг корйысь да камышысь.
Крестьянин да ремесленник век полісны, медым не веськавны рабствоӧ.
Найӧ кӧ эз вермыны мынтыны ас кадӧ налог либӧ уджйӧз, налысь семьяяснысӧ сетлісны рабствоӧ.
Эз шоча овлывлы сідзи, мый крестьянин да ремесленник асьныс вузавлісны челядьнысӧ рабствоӧ, медым найӧ тшыглы эз кувны.
Дзик нинӧм абусьыс пуксьӧдавлісны тюрьмаӧ да вузавлісны рабствоӧ не сӧмын мыжа мортӧс, но и сылысь семьясӧ.
Миян эра заводитчигӧн Китайын рабъяслӧн лыдыс тӧдчымӧн содіс.
Рабовладелецъяс ньӧбалісны рабъяссӧ тюрьмаясысь, кыдзи скӧтӧс рынокъяс вылысь.
Орчча странаясӧ удачнӧй походъяс дырйи воинъяс босьталісны зэв уна пленнӧйясӧс, кодъясӧс сэсся пӧртлісны рабъясӧ.
Сӧмын ӧти поход бӧрын найӧ вайӧдісны 200 тысяча пленнӧйӧс.
Китайса став туйясті нуӧдісны рабъясӧс; найӧс дорӧмаӧсь чепъясӧн, паськӧмныс налӧн лёзьдӧма. Нуисны найӧс и клеткаясын, быттьӧ зверьясӧс.
Рабъяслысь юрнысӧ бритлісны, чужӧмбанас пуктылісны клейма.
2. Рабовладелецъяслӧн олӧм.
Сійӧ озырлунсӧ, коді лои крестьяна да рабъяс уджалӧм помысь, босьтлісны рабовладелецъяс.
Древньӧй китайскӧй писатель висьтавліс миян эраса II нэмын налӧн олӧм йылысь: «Став муяссьыс найӧ бӧрйӧмаӧсь медся вына муяссӧ; налӧн уна тысяча рабъяс да рабыняяс, а судитӧмаяс лыдысь рабъясыс — уна дас тысяча.
Дона эмбурныс налӧн оз тор зэв гырысь керкаясаныс.
Налӧн вӧвъяслы, мӧсъяслы, ыжъяслы да порсьяслы оз тырмы местаыс гӧраясын да долинаясын.
Налӧн уна сьылысьяс да музыкантъяс.
Винасӧ оз вермыны юны, и сійӧ тшыкӧ.
Яйсӧ оз вермыны сёйны, и сійӧ дукмӧ».
Медся озыр рабовладелецнас вӧлі царь.
Сӧмын сылӧн рудникъясын уджалісны 70 тысяча раб.
3. Угнетательяскӧд крестьяналӧн да рабъяслӧн тыш.
Крестьяна да рабъяс ненавидитісны ассьыныс нартитысьяссӧ, шулісны найӧс «крысаясӧн, кодъяслӧн абу сӧвесть да кодъяс сёйӧны йӧзлысь нянь».
Рабъяс да крестьяна пышйывлісны вӧрӧ да гӧраясӧ.
Отрядъясӧ чукӧртчӧм бӧрын найӧ уськӧдчывлісны чиновникъяс да рабовладелецъяс вылӧ.
Кӧть рабовладелецъяс виалісны и нӧйтісны кывзысьтӧмъясӧс, но крестьяна да рабъяс унаысь кыпӧдлісны восстаниеяс.
Китайын медся ыджыд восстание вӧлі миян эраса I нэмын.
Сійӧс шуӧны «гӧрд синкымаяслӧн» восстаниеӧн.
(Та йылысь висьт, кодӧс лӧсьӧдӧма древньӧй китайскӧй историкъяслӧн гижӧдъяс серти, видзӧд 83-ӧд лист бокысь).
Мӧд татшӧм жӧ ыджыд восстание вӧлі миян эраса II нам помын.
4. «Виж кӧртӧдаяслӧн» восстание.
Миян эраса II нэм помын Китайын гусьӧн дасьтысисны восстание кежлӧ.
Тайӧн веськӧдлісны куим вок Чжан.
Найӧ чуксалісны йӧзӧс мырддьыны царлысь властьсӧ.
Чжан вокъяс дор сулалісны рудникъясын, мастерскӧйясын да сиктъясын уна уджалысьяс.
Быдлаын котыртсялісны гуся отрядъяс, кодъяслы колӧ вӧлі кыпӧдчыны ӧтпырйӧ.
Вӧлі миян эраса 184-ӧд во.
Восстание кежлӧ дасьтысьӧмыс муніс помлань.
Тайӧ кадӧ предатель висьталӧма восстаниелысь плансӧ.
Ӧти недельӧн вӧлі босьтӧма да казнитӧма 1000-ысь унджык Чжан вокъяс дор сулалысьӧс.
Сэки ыджыд вокыс пыр жӧ тшӧктіс заводитны восстание.
Вывті ӧдйӧ паськаліс восстаниеыс странаса шӧр областьясын.
Ӧттшӧтш кыпӧдчисны уна сё тысяча крестьяна да рабъяс.
Найӧ котыртчисны уна дас гырысь отрядъясӧ.
Восставшӧйяс босьталісны каръяс, мырддялісны озыръяслысь эмбурсӧ, лэдзалісны тюрьмаясын пукалысьясӧс, мездалісны рабъясӧс.
Ассьыныс юръяснысӧ найӧ кӧрталісны виж кӧртӧдӧн; та вӧсна восстаниесӧ кутісны шуны «виж кӧртӧдаяслӧн» восстаниеӧн.
Рабовладелецъяс сідз жӧ чукӧртісны зэв гырысь вынъяс.
Найӧ босьтісны войскаӧ чиновникъяслысь да военачальникъяслысь став пиянсӧ, ассьыныс медся вернӧй слугаяссӧ.
Асьныс рабовладелецъяс сувтісны веськӧдлыны наӧн котыртӧм отрядъясӧн,
5. «Виж кӧртӧдаяслӧн» поражение.
Пӧшти став Китай пасьталаыс пансис зэв чорыд кось.
Весиг рабовладелецъяс пыдди пуктылісны восставшӧйяслысь повтӧмлунсӧ.
Но восставшӧйяс эз ӧтувтны ассьыныс вынъяссӧ, быд отряд тышкасис ӧткӧн-ӧткӧн.
Колӧ шуны, мый налӧн эз вӧвны ни сэтшӧм вооружение, ни сэтшӧм опытнӧй военачальникъяс, кыдзи царскӧй войскалӧн.
Царскӧй войска уськӧдчисны восставшӧйяслӧн лагерь вылӧ тӧдлытӧг, вӧтлісны найӧс нюръясӧ да ю дорӧ; тані пӧді 50 тысяча морт.
Мӧд косьын вӧлі виӧма 100 тысяча крестьянинӧс да рабӧс.
Царскӧй военачальник тшӧктіс керавны налысь юръяссӧ да юръяссьыс тэчны джуджыд башня.
«Виж кӧртӧдаяслысь» главнӧй отрядъяссӧ вӧлі жугӧдӧма ӧткӧн-ӧткӧн.
Чжан вокъясӧс виисны тышын.
Восставшӧйясӧс пӧщадатӧг виалісны да нӧйтісны.
Победительяс казнитісны ставнысӧ, кодъясӧс чайтісны, мый найӧ ошкӧны восстаниесӧ.
Найӧ эз жалитны весиг нывбабаясӧс да челядьӧс.
Кӧть «виж кӧртӧдаяслысь» главнӧй вынъяссӧ жугӧдісны да юрнуӧдысьяссӧ виалісны, восстаниеыс кыссис 20 во.
Странаын разнӧй местаясын котыртчалісны крестьяналӧн да рабъяслӧн выль отрядъяс.
Сӧмын уна кось да пӧщадатӧм казньяс бӧрын царскӧй войскалы удайтчис пӧдтыны восстаниесӧ.
Кӧть древньӧй Китайын народнӧй восстаниеяссӧ и пӧдтісны, страна олӧмын налӧн тӧдчанлуныс вӧлі ыджыд.
«Виж кӧртӧдаяслӧн» восстание бӧрын Китайса крестьяналӧн, ремесленникъяслӧн да рабъяслӧн олӧмыс неуна бурмис.
Восстаниеыс сэтшӧма слабмӧдіс Китайскӧй государствоӧс, мый сійӧс лои юкӧма некымын посниджык царство вылӧ.
VII цветнӧй иллюстрация.
Китайын «виж кӧртӧдаяслӧн» восстание.
Восставшӧйяс кытшалӧмаӧсь вельможаӧс, коді мунӧ коляскаын. Вельможасӧ видзӧны верзьӧма да пода воинъяс.
Веськыдвылын восставшӧйяс тӧвзьӧны вӧвъяс вылын, кодъясӧс мырддьӧмаӧсь озыръяс имениеысь.
Шуйгавылын — засадаын виччысьӧны ньӧввужйысь лыйсьысьяс.
Крестьянскӧй телега вылӧ Иероглифъясӧн гижӧма «Цзя-цзы» кывъяс, мый лоӧ «выль эра»; тайӧ кывъясыс вӧліны восстание вылӧ условнӧй знакӧн.
Ылын (шуйгавылас) — Великӧй Китайскӧй стен.
Веськыдвылас — озыр рабовладелецлӧн имение, код гӧгӧр кирпичысь вӧчӧма стен.
«ГӦРД СИНКЫМАЯСЛӦН» ВОССТАНИЕ.
(Древньӧй китайскӧй историкъяслӧн гижӧдъяс серти.)
Сэкся кадӧ йӧзыс ёна тшыгъялісны.
Повстанецъяс воисны, быттьӧ мазі чукӧр.
Фань Чун вӧлі смел морт, и йӧзыс сибӧдчисны сы дінӧ.
Кось кежлӧ дасьтысигӧн Фань Чун да сы дор сулалысьяс краситісны синкымъяссӧ гӧрд рӧмӧн, медым торйӧдны ассьыныс йӧзсӧ царскӧй войскаысь.
«Гӧрд синкымаяслӧн» лыдыс вӧлі уна дас тысяча.
Налы паныд мӧдӧдӧм войска эз вермыны найӧс венны.
Повстанецъяслӧн лыдыс век содіс.
Царь индіс полководецъясӧн ӧкмыс мортӧс да сетіс налы ним «тигръяс».
Сійӧ тшӧктіс налы веськӧдлыны уна дас тысяча воинъясӧн.
Воинъяслы сійӧ пӧдаритіс 4 тысяча монетаӧн морт вылӧ.
Но войска эз кӧсйыны тышкасьны.
Квайт «тигрӧс» победитісны, и найӧ пышйисны.
Куим «тигр» чукӧртісны разалӧм войскасӧ, медым видзны столица.
Столицалань быдладорсянь воалісны повстанецъяс.
Царь тшӧктіс лэдзавны тюрьмаясысь преступникъясӧс, сетны налы оружие да котыртны наысь войско.
Муртса тайӧ войскоыс петіс карысь, кыдзи найӧ пыр жӧ разӧдчисны.
Повстанецъяс пырисны карӧ крепостнӧй ворота пыр.
Карыс сотчис, уличаясын муніс кось.
Чиновникъяс нуисны царӧс дворецӧ, коді вӧлі пруд шӧрын ді вылын.
Повстанецъяс уськӧдчисны сэтчӧ, кытшалісны дворецсӧ да кутісны лыйсьыны ньӧввужъясысь.
Царӧс дорйысьяс вочасӧн усялісны, ньӧвъясныс налӧн быри.
Заводитчис рукопашнӧй кось.
Повстанецъяс виисны царӧс да керыштісны сылысь юрсӧ.
«Гӧрд синкымаяс» эз кужны используйтны ассьыныс победасӧ.
Крестьяна да рабъяс чайтлісны, мый найӧ сьӧкыда олӧны лёк царь вӧсна да мый бур царь дырйи налӧн олӧмыс кокняммас.
Найӧ лэдзисны рабовладелецъяслы пуксьӧдны престолӧ* выль царӧс.
* Престол, либӧ трон, — царскӧй креслӧ: «пуксьыны престолӧ» — сідзкӧ лоны царӧн, «путкыльтны престолысь» — босьтны царскӧй властьсӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый ті тӧдмалінныд воддза параграфъясысь сы йылысь, кыдзи вӧлі сетӧны свободнӧй йӧзӧс рабствоӧ?
Мый выльсӧ та йылысь ті тӧдмалінныд 22 §-ысь?
2. Параграфсӧ лыддьӧм бӧрын да рисунокъясӧн тӧдмасьӧм бӧрын лӧсьӧдӧй висьт крестьянинлӧн олӧм йылысь, кодӧс сетӧмаӧсь рабствоӧ да коді участвуйтӧма «гӧрд синкымаяслӧн» либӧ «виж кӧртӧдаяслӧн» восстаниеын.
3. Мыйла вӧлі пӧдтӧма «виж кӧртӧдаяслысь» восстаниесӧ?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс «виж кӧртӧдаяслӧн» восстаниелӧн Китай историяын?
5. Кымын во коли ӧти государствоӧ Китайӧс ӧтувтӧмсянь «виж кӧртӧдаяслӧн» восстаниеӧдз?
23 §. ДРЕВНЬӦЙ КИТАЙЛӦН КУЛЬТУРА.
Думыштӧй: кор да кыдзи лӧсьӧдӧма вӧлі Египетын письменность (13 §, 5 пункт); кутшӧм наукаяс чужисны Египетын да Междуречьеын ёна важӧн; мыйла найӧ чужисны (13 §, 3 да 4 пунктъяс; 17 §, 4 пункт).
1. Письменность.
Китайскӧй народ дыр кад чӧж эз кут мукӧд передӧвӧй народъяскӧд йитӧдъяс, сы вӧсна мый найӧс торйӧдӧны вӧлі гӧраяс да пустыняяс.
Та вӧсна китайскӧй народлы ковмис первойсӧ дзик ӧтнаслы лӧсьӧдны письменность да наука.
Китайскӧй народ лӧсьӧдіс письменностьсӧ миян эраӧдз 2 тысяча во сайын кымын.
Гижан пасъяснас вӧліны иероглифъяс.
Ӧти государствоӧ Китайӧс ӧтувтӧм бӧрын вӧлі лӧсьӧдӧма став страна пасьтала ӧткодь письменность.
Быд иероглиф петкӧдліс быдса кыв.
Например, [...] иероглиф петкӧдліс «пу», кык татшӧм пас [...] петкӧдлісны «вӧр», куим пас [...] петкӧдлісны «чаща».
Китайскӧй письменностьын некымын дас тысяча иероглиф*.
* Китайын и ӧні на гижӧны иероглифъясӧн.
Тайӧ иероглифъяссӧ вуджӧдны прӧстӧйджык гижӧд вылӧ сьӧкыд, сы вӧсна мый Войвыв Китайса олысьяслӧн кывйыс торъялӧ Лунвыв Китайса олысьяслӧн кывйысь.
А письменностьыс налӧн ӧти.
Найӧ лыддьӧны ӧти и сійӧ жӧ газетъяс да книгаяс.
Иероглифсӧ найӧ гӧгӧрвоӧны ӧткодя, кӧть кывъяссӧ шуалӧны оз ӧтмоза.
Дзик тадзи жӧ роч морт да англичанин ӧткодя гӧгӧрвоӧны цифра «7», кӧть шуӧны сійӧс оз жӧ ӧтмоза.
Древньӧй китаецъяс гижлісны лы торъяс вылӧ, бамбук пӧв тор вылӧ да шӧвк матерье вылӧ.
Бамбук пӧв тор чукӧрыс вӧлі книга кодь.
Татшӧм «книгаяснас» пӧльзуйтчыны эз вӧв удобнӧ: учёнӧй, коді петліс туйӧ, нуліс сьӧрсьыс некымын додь тыр бамбукӧвӧй книгаяс.
А шӧвк вӧлі дона, и сійӧс босьтлісны сӧмын ёна коланаджык гижӧдъяс вылӧ.
Миян эраса I нэмын китаецъяс изобретитісны бумага; сійӧс вӧчлісны трапьеысь, пу кырсьысь да бамбукысь.
Бумагаыс вӧлі шӧвк дорысь ёна донтӧмджык, бамбук пӧв торйысь ёна удобнӧйджык.
Став мирын просвещение паськӧдӧм вылӧ сійӧс изобретитӧмлӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Но ёна важӧн китайскӧй крестьяна эз вермыны велӧдчыны грамотаӧ.
Иероглифъяссӧ велӧдны колӧ вӧлі уна во чӧж, а гӧль йӧзлӧн нинӧм эз вӧв, медым эськӧ велӧдны ассьыныс челядьсӧ.
2. Научнӧй знаниеяс.
Китайскӧй учёнӧйяс гижисны уна книга астрономия кузя, математика да медицина кузя.
Китайын астрономия, сідз жӧ кыдз и древньӧй мирса мукӧд странаясын, чужис небеснӧй светилӧяс бӧрся му вӧдитысьяслӧн наблюдениеясысь.
Китайскӧй учёнӧйяс, кор кӧсйылісны объяснитны, кутшӧмджык мирыс, сравнивайтлісны сійӧс зэв ыджыд кольккӧд: му шарыс — кыдзи быттьӧ желтӧй, а небесаыс — кольк кыш, код дінӧ пытшкӧссяньыс крепитӧмаӧсь светилӧясӧс да коді бергалӧ желток гӧгӧрыс.
Сы вӧсна, мый му вӧдитӧмын, ремеслӧясын, каналъяс кодйигӧн да зданиеяс стрӧитігӧн колӧ вӧлі ставсӧ стӧча артавны, — чужис математика.
Древньӧй китаецъяс уна тӧдісны, кыдзи лечитны висьӧмъяс да ранаяс.
Ӧти бур лекарствоӧн найӧ лыддьылісны чай, коді кутӧ висьысьлысь вынсӧ.
Сёрӧнджык сійӧс кутісны юны кыдзи юантор.
Видз-му овмӧс кузя научнӧй гижӧдъясын висьтавсис китайскӧй крестьяналӧн тысяча вося опыт йылысь — кыдзи колӧ вӧдитны му, быдтыны колана быдмӧгъяс, рӧдмӧдны шелковичнӧй номыръясӧс.
Древньӧй китаецъяслӧн замечательнӧй изобретениеӧн вӧліны компас да землетрясение пасъялысь прибор (67 рис.).
Китайын наука чужис, сідз жӧ кыдз и древньӧй мирса мукӧд странаясын, народ удж помысь.
3. Древньӧй Китайын искусство.
Древньӧй китайскӧй картинаяс, рельефъяс да статуэткаяс петкӧдлӧны древньӧй Китайын разнӧй класса йӧзлысь олӧмсӧ.
Найӧ петкӧдлӧны пируйтысь рабовладелецъясӧс, уджалысь ремесленникъясӧс, крестьянаӧс да рабъясӧс, тӧдмӧдӧны миянӧс озыръяслӧн да гӧль йӧзлӧн паськӧмӧн да оланінӧн.
Зэв уна сьыланкывъяс, сказаниеяс да мукӧд художественнӧй произведениеяс лӧсьӧдіс китайскӧй народ ёна важӧн.
Сэні разнӧй классъясса йӧз петкӧдлісны ассьыныс взглядъяссӧ да чувствояссӧ.
(Тайӧ параграф помын вайӧдӧма древньӧй китайскӧй гижӧдъясысь отрывокъяс.)
4. Мукӧд странаяскӧд Китайлӧн культурнӧй йитӧдъяс.
Кор вӧлі лӧсьӧдӧма Великӧй шӧвк туй, мукӧд странаяскӧд Китайлӧн йитӧдъясыс лоины крепыдджыкӧсь.
Ёна важӧнсянь нин китайскӧй народ кутіс унатор босьтны мукӧд народъяслӧн культураысь, торйӧн нин индиецъяслысь.
Но и Китайлӧн культураыс ёна влияйтіс став мирса культура вылӧ.
Унаторйӧн, мый ёна важӧн лӧсьӧдіс великӧй китайскӧй народ, ми пӧльзуйтчам и ӧні на.
ДРЕВНЬӦЙ КИТАЙСКӦЙ ПИСАТЕЛЬЯСЛӦН ГИЖӦДЪЯСЫСЬ.
Кутшӧм классъяслысь взглядъяссӧ да интересъяссӧ петкӧдлӧны быд вайӧдӧм памятниклӧн авторъясыс?
Мыйла ті сідзи чайтанныд?
I. Важӧн, зэв важӧн воительлы ен сетіс приказ:
Ставладорсянь дзик веськӧдлыны муӧн
Да родсьыс старейшинаясӧс индіс быдлаӧ...
Воинственнӧй князь,
Быд тышын врагӧс вермӧ сійӧ.
И князьлӧн владениеяс сюрс ли* вылӧ
Кытшӧ босьтӧны кывзысьысь рабъясӧс.
Князь паськӧдіс мунымӧс миянлысь мореяс дорӧдз...
* Ли — километр джын кымын. — Ред.
II. «Небесаыс» (мӧд ногӧн нӧ «ен») ачыс оз сёрнит, сійӧ тшӧктӧ мортлы висьтавлыны аслас мӧвпъяс йылысь.
Царь, кодлы небесаыс тшӧктіс тайӧс вӧчны, тӧдӧ Небесалысь мӧвпъяссӧ; та вӧсна и шусьӧ сійӧ Небеса Пиӧн.
Небеса вӧлі тшӧктӧ Небеса Пилы, а Небеса Пи — подчинённӧйясыслы.
(Думыштӧй, кутшӧм странаын царь шуліс, мый сійӧ висьтавлӧ енлысь тшӧктӧмсӧ.)
III.
Эй, господин, ті нянь энӧ кӧдзлӧй, йӧртӧдъяс тыртінныд,
Мыйла нӧ комын миллион кольта ті мырддинныд?
Кысь нӧ дворецъясад ӧшъяс ті пыртінныд?
Некор дась нянь оз сёй прамӧй морт, да,
Кыдзи ті вӧчанныд, господа!
IV.
Ӧти сказаниеын висьтавсис Китайын ойдӧм йылысь.
Ваыс ойдӧдіс странасӧ ставнас, сӧмын гӧра йывъяс тыдалісны.
Сэні спаситчисны ловйӧн кольӧм йӧз.
Ваыс эз ям дас воысь дырджык.
Сэки Юй нима морт заводитіс уджавны лун и вой: кутіс кодйыны каналъяс, юяслысь пыдӧссӧ.
Ваыс ямис, и йӧз лэччисны косьмӧм равнинаӧ.
Юй йылысь сказаниеын прославляйтчӧ китайскӧй народлӧн уджыс, Хуанхэ юкӧд сылӧн тышыс.
(Кутшӧм древньӧй китайскӧй сьыланкыв ті тӧданныд, коді прославляйтӧ мортлысь удж? 21 §.)
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй Цинь Ши хуанди дырйи ӧтувтчӧм Китайскӧй государстволысь границаяссӧ.
Кутшӧм нэмын сійӧ ӧтувтчис?
Петкӧдлӧй границаяссӧ Китайскӧй государстволысь, кор сійӧ ёна важся кадӧ вӧлі медыджыд.
Кутшӧм нэмын сійӧ медъёна паськаліс?
2. Петкӧдлӧй карта вылын Великӧй шӧвк туй.
Кутшӧм вӧлі сылӧн тӧдчанлуныс?
3. Кыдзи вежсис ёна важӧн Великӧй Китайскӧй равнина китайскӧй народлӧн удж помысь?
Кутшӧм произведениеясын тайӧ уджсӧ петкӧдлӧма?
4. Кутшӧм древньӧй народлӧн письменность вылӧ медся ёна мунӧ китайскӧй письменность?
Мый вӧлі ӧткодьыс?
5. Кутшӧм наукаяс чужисны древньӧй Китайын?
Мый вӧсна найӧ чужисны?
6. Древньӧй китаецъяслӧн кутшӧм изобретениеясӧн да открытиеясӧн ми пӧльзуйтчам и ӧні на?
7. Корсьӧй, Китай историяын кутшӧм кык во пасйӧма учебникын торъя шрифтӧн.
Гижӧй тетрадяныд тайӧ вояссӧ да сійӧ событиеяссӧ, кодъяс вӧліны сэки.
«ДРЕВНЬӦЙ ВОСТОК» РАЗДЕЛ ДІНӦ ЗАКЛЮЧЕНИЕ.
Мый шусьӧ древньӧй Востокӧн?
Кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс историяын?
Древньӧй Востокӧн шуӧны Азияса да Асыв-Войвыв Африкаса странаяс, кӧні ёна важӧн артмисны рабовладельческӧй государствояс.
Мирса мукӧд странаяс дорысь тані водзджык паськалісны му вӧдитӧм, скӧт видзӧм да ремеслӧяс.
Древньӧй Востокса народъяс велӧдісны горт дорӧ уна пӧлезнӧй животнӧйӧс, велалісны быдтыны уна пӧлезнӧй быдмӧг.
Ёна паськалісны древньӧй Востокын ремеслӧяс, тшӧтш и металл обрабатывайтӧм, тканьяс вӧчӧм.
Древньӧй Востокса народъяс лӧсьӧдісны письменность, пуктісны подув астрономия, медицина да мукӧд наукаяс сӧвмӧмлы, лӧсьӧдісны календарь.
Древньӧй Востокса странаясын вӧлі лӧсьӧдӧма скульптуралысь, архитектуралысь да литературалысь зэв бур произведениеяс.
Древньӧй Востокын вӧлі пуктӧма подув став мирса культура водзӧ сӧвмӧмлы.
Мыйла древньӧй Востокын лои рабовладельческӧй строй?
Египетскӧй государство артмис Нил ю долинаын, Вавилонскӧй — Евфрат да Тигр долинаясын, Индияын государствояс — Инд ю долинаын, а Китайскӧй — Хуанхэ ю долинаын.
Тайӧ долинаясас муыс, коді кӧтасьліс юяс ойдлігӧн, вӧлі зэв вына.
Мусӧ гӧрлісны пу гӧрйӧн, ыргӧнысь вӧчӧм да весиг изйысь да лыысь вӧчӧм уджалан орудиеясӧн. Татшӧм муас артмыліс бур урожай.
(Думыштлӧй, кутшӧм, например, урожайыс вӧлі Лунвыв Междуречьеын.)
Тайӧ урожайыс тырмыліс не сӧмын сы вылӧ, медым вердны каналъяс кодйысьясӧс, плотинаяс стрӧитысьясӧс да му вӧдитысьясӧс, но и лишавліс.
Мукӧдлаын серти водзджык тайӧ гырысь юяс долинаясын лои выгӧднӧ уджӧдны ас овмӧсын мукӧд йӧзӧс.
Та вӧсна тані кутісны пӧртны рабъясӧ пленнӧйясӧс, а сэсся и ассьыныс гӧльмӧм суседъяссӧ.
Артмисны рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн классъяс.
Нил, Евфрат, Тигр, Инд да Хуанхэ долинаясын рабовладельческӧй строй артмис миян эраӧдз IV–II тысячелетиеын нин.
Древньӧй Востокса странаясын унджык олысьыс вӧлі крестьяна, а ремеслӧясӧн занимайтчисны медсясӧ свободнӧй ремесленникъяс.
Древньӧй Востокса кутшӧм странаясын рабовладелецъяс кутісны асланыс киын уна миллион рабъясӧс да крестьянаӧс?
Медым кутны асланыс киын рабъясӧс да крестьянаӧс, рабовладелецъяслы колӧ вӧлі вынӧн пӧдтыны налысь водзсасьӧмсӧ.
Тайӧс вермис вӧчны сӧмын государство, кодлӧн вӧліны войска, чиновникъяс, судьяяс, тюрьмаяс.
Государствоыс лӧсьӧдавліс сэтшӧм законъяс, кодъяс вӧліны выгӧднӧйӧсь рабовладелецъяслы да эз сетлыны некутшӧм пӧщада уджалысь йӧзлы.
Та вӧсна классъяс артмӧмкӧд тшӧтш лоины и государствояс.
Уджалысь йӧз вылын господствуйтны рабовладелецъяслы отсаліс и религия.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый вӧлі ӧткодьыс Египет, Междуречье, Индия да Китай природаын?
Кыдзи ті объяснитанныд восточнӧй пӧслӧвича: «Челядь донаджыкӧсь зӧлӧтаысь, но ва донаджык челядьысь»?
2. Мый ӧткодьторйыс вӧлі Египетса, Междуречьеса, Индияса да Китайса олысьяс уджын?
Кутшӧм пӧлезнӧй быдмӧгъяс рӧдмӧдісны тайӧ странаясса народъяс?
Кутшӧм пӧлезнӧй животнӧйясӧс найӧ велалісны рӧдмӧдны?
Кутшӧм ремеслӧяс древньӧй Востокысь ті тӧданныд?
Кутшӧм гырысь стрӧйбаяс древньӧй Востокысь ті тӧданныд?
3. Мыйла древньӧй Востокса странаясын лои рабовладельческӧй строй?
Мыйӧн сійӧ торъяліс первобытнообщиннӧй стройысь?
Мыйла классъяс лоӧмкӧд тшӧтш артмис и государство?
4. Нартитӧм йӧзлӧн кутшӧм гырысь восстаниеяс вӧліны древньӧй Востокын?
Кутшӧм воясӧ найӧ вӧліны?
5. Кыдзи религия отсаліс ёнмӧдны рабовладелецъяслысь господствосӧ?
Вайӧдӧй примеръяс Египет, Вавилон, Индия да Китай историяысь.
Кыдзи рабовладелецъяс используйтісны искусство, медым ёнмӧдны ассьыныс господствосӧ?
6. Кутшӧм наукаяс чужисны древньӧй Востокын?
Мыйла найӧ чужисны?
Междуречьелӧн, Индиялӧн да Китайлӧн древньӧй история кузя висьтъяс позьӧ аддзыны лыддьысьӧм вылӧ книгаысь «Древньӧй Восток», 4 изд., Учпедгиз, 1961 во. Книгасӧ лэдзӧма академик В. В. Струве редакция улын.
ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯ.
VI ГЛАВА.
ГРЕЦИЯ ЕНА ВАЖӦН.
24 §. ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯЛӦН ПРИРОДА ДА ОЛЫСЬЯС.
(5 №-а карта.)
1. Грециялӧн природа.
Европа лунвылын эм Балканскӧй полуостров.
Сылӧн лунвыв юкӧныс ылӧ петӧ мореӧ.
Сэні — неыджыд горнӧй страна — Греция.
Грецияын гӧраясыс зэв крутӧсь.
Гӧраяслӧн изйӧсь пӧкатъясын быдмӧны кустарникъяс да шочиник турун; тані вӧліны сӧмын кӧзаяслы да ыжъяслы туян пӧскӧтинаяс.
Сӧмын гӧраяскостса рӧвнӧйджык местаясын вӧліны вына муяс.
Гӧраясын эмӧсь кӧрт рудалӧн, ыргӧнлӧн да эзысьлӧн месторождениеяс.
Грецияын эм уна мрамор — мича из, кодӧс кокниа позьӧ обработайтны.
Тӧлын кык тӧлысь чӧж Грецияын ёна зэрлывлӧ, овлӧны вына бушковъяс.
Ӧстальнӧй кадас пӧшти век югъялӧ яр шонді, а лӧз небесаыс сӧдз.
Гожӧмыс тані кос да жар.
Грецияын юяс посниӧсь, да и найӧ гожӧмнас пӧшти дзикӧдз косьмывлӧны.
Грекъяс, кор колльӧдлісны туйӧ другъяснысӧ, шулісны налы: «бур туй да свежӧй ва».
Грециялысь асыввыв, Эгейскӧй моредорса побережьесӧ быттьӧкӧ зэв ёна вундалӧмаӧсь.
Векни полуостровъяс ылӧ петӧны мореӧ, а морскӧй заливъяс пыдӧ пырӧны сушаӧ.
Тані уна бухта, кӧні удобнӧ сулавны суднояслы.
Эгейскӧй мореын зэв уна діяс.
Ӧта-мӧдсьыныс найӧ сэтшӧм матынӧсь, мый пӧшти быд ді вывсянь тыдалӧны орчча діясыс.
2. Грециялӧн куим юкӧн.
Ачыс природаыс юкис Грецияӧс куим пельӧ: Лунвыв, Шӧр да Войвыв Греция вылӧ.
Джуджыд морскӧй заливъяс торйӧдӧны Лунвыв Грецияӧс, либӧ Пелопоннесӧс, ӧстальнӧй Грециясьыс.
Сӧмын векни перешеек йитӧ Пелопоннесӧс Шӧр Грециякӧд.
Шӧр да Войвыв Греция костын — джуджыд да муніны позьтӧм горнӧй хребетъяс.
Сӧмын море берег дорын, гӧраяс да море костын, эм векни Фермопильскӧй проход.
Сэті мунліс ёна важӧн Шӧр Грециясянь войвылӧ дзик ӧти ветлан туй.
Горнӧй хребетъяс торйӧдӧны Грециялысь быд юкӧн посни областьяс вылӧ.
Ӧти областьсянь мӧдӧ позис муніны либӧ море кузя, либӧ писькӧдчыны гӧра туйясӧд да трӧпаясӧд.
3. Микенскӧй культура.
100 кымын во сайын вӧлі заводитӧма археологическӧй раскопкаяс Пелопоннесын древнегреческӧй кар Микены местаын.
Ёна важӧн тані джуджыд мыльк йылын сулавліс дворец.
Сійӧс вӧлі кытшалӧ крепость кодь зэв кыз стен, кодӧс вӧлі тэчӧма зэв гырысь изъясысь.
(Микеныын стенсӧ да воротасӧ петкӧдлӧма «Древньӧй Греция» раздел заставкаын.)
Дворецсянь неылысь сюрисны гробницаяс
Сэтысь археологъяс аддзисны зэв бура вӧчӧм украшениеяс да бронзӧвӧй оружие, кодӧс мичмӧдӧма зӧлӧтаӧн.
Кодлысьсюрӧ дзебӧм йӧзлысь чужӧмъяссӧ вӧлі вевттьӧма зарни маскаясӧн (69 рис.)
Татшӧм дворецъяссӧ да крепость стенъяссӧ вӧлі аддзӧма и Пелопоннесса мукӧд местаясысь, а сідз жӧ Шӧр Грецияысь.
Ӧти дворецысь сюрисны тысячаысь унджык сёй табличка, кытчӧ гижалӧмаӧсь знакъяс.
Некымын во сайын учёнӧйяс тӧдмалісны знакъяссӧ да лыддисны табличкаяс вылӧ вӧчӧм гижӧдъяссӧ.
Тайӧ вӧлі ёна важся греческӧй письменность.
Археологъяслӧн аддзӧмторйыс да сійӧ, мый кужисны лыддьыны гижӧдъяссӧ, сетісны позянлун учёнӧйяслы тӧдмавны, коді да кор стрӧитіс тайӧ дворецъяссӧ, коді сэні овліс, кор найӧс вӧлі жуглӧма.
Дворецъясыс сулалӧмаӧсь миян эраӧдз XVI–XII нэмъясӧ.
Сэні, босьтны позьтӧм стенъяс сайын, овлӧмаӧсь греческӧй племяяслӧн вождьяс.
Налӧн вӧлӧмаӧсь ён дружинаяс.
Вождьяс мырдӧн тшӧктӧмаӧсь матысса олысьяссӧ мынтыны налы дань, найӧ босьтӧмаӧсь медся вына муяссӧ.
Крепость стенъяс дорсянь матын овлісны дворецъяс стрӧитысьяс, а сідз жӧ ремесленникъяс, кодъяс вӧчавлісны вождьяслы мича оружие, зарни дозъяс, украшениеяс, вӧсни тканьяс.
Табличкаяс серти учёнӧйяс тӧдмалісны, кымын ремесленник уджалӧма дворецъясас, кымын раб вӧлӧма, кутшӧм удж найӧ вӧчлӧмаӧсь.
Микенскӧй дворец ним серти и шуӧны миян эраӧдз XVI–XII нэмъясся Грециялысь культурасӧ микенскӧйӧн.
4. Кыдзи дориецъяс босьтісны Греция.
Балканскӧй полуостров войвылын олісны грекъяслӧн племяяс, кодъясӧс шулісны дориецъясӧн.
Дориецъяслӧн культураыс вӧлі микенскӧй дорысь ёна улынджык.
Налӧн эз вӧв письменность, эз кужлыны стрӧитны каменнӧй зданиеяс.
Но налӧн вӧлі нин кӧртысь вӧчӧм оружие.
Дориецъяслӧн лыдыс вӧлі уна, найӧ радейтлісны воюйтны.
Миян эраӧдз II тысячелетие помын найӧ ыджыд вынӧн уськӧдчисны лунвылӧ (видзӧд 70 рис.).
Пелопоннесӧ пырӧм бӧрын найӧ жуглісны микенскӧй да мукӧд дворецъяс.
Дориецъяс пӧкӧритісны Лунвыв Грецияса олысьяслысь, юкӧн, а мукӧдъясыс мунісны Эгейскӧй мореса діяс вылӧ да Малӧй Азияса рытыввыв побережьеӧ.
Татчӧ и войдӧр нин овмӧдчывлісны грекъяс.
Миян эраӧдз I тысячелетие кежлӧ грекъяс овмӧдчисны не сӧмын Балканскӧй полуостровлӧн лунвыв юкӧнас, но сідз жӧ и Эгейскӧй морелӧн рытыввыв побережьеӧ.
Дориецъяслӧн воӧм бӧрын Грециялӧн культураыс уси.
Некымын, нэм чӧж Грецияын пӧшти эз стрӧитлыны каменнӧй зданиеяс, ремесленнӧй изделиеяс лоины грубӧйӧсь, весиг вунӧдӧма вӧлі письменность.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылын древньӧй Греция.
Петкӧдлӧй куим юкӧнсӧ, кутшӧмъяс вылӧ сійӧ торъяліс.
Корсьӧй, кыдзи позьӧ вӧлі мунны му кузя Грециялӧн ӧти юкӧнсянь мӧдӧ.
2. Мыйӧн Грециялӧн природаыс торъяліс Египетлӧн природаысь?
Мыйӧн позьӧ вӧлі занимайтчыны татшӧм природа дырйи?
3. Мый шуӧны микенскӧй культураӧн?
Мый серти тайӧ нимыс артмис?
4. Мый вӧсна миян эраӧдз II тысячелетие помын Грециялӧн культураыс уси?
5. Петкӧдлӧй 5 №-а карта вылысь сійӧ муяссӧ, кытчӧ овмӧдчисны грекъяс миян эраӧдз I тысячелетие заводитчигӧн.
Петкӧдлӧй тайӧс жӧ I №-а карта вылысь.
25 §. ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯЛӦН МИФЪЯС.
(1 да 5 №-а картаяс.)
1. История велӧдӧм вылӧ мифъяслӧн тӧдчанлун.
Древньӧй грекъяслӧн история йылысь ми вель уна тӧдам наӧн лӧсьӧдӧм мифъясысь — геройяс да енъяс йылысь сказаниеясысь.
Мифъясас приключениеяссӧ, дерт, нарошнӧ лӧсьӧдӧмаӧсь.
Лӧсьӧдӧмаӧсь и мифъяссӧ зэв вына геройяссӧ.
Но мифъясас висьтавсьӧ природакӧд древньӧй грекъяслӧн тыш йылысь, налӧн удж йылысь, налӧн уджалан орудиеяс йылысь да обычайяс йылысь.
Мифъясысь ми тӧдмалам сідз жӧ, кутшӧм енъяслы грекъяс эскылісны, кутшӧм странаясын найӧ вӧвліны.
2. Геракл йылысь мифъяс.
Грекъяс зэв радейтлісны вына багатыр Геракллӧн подвигъяс йылысь мифъяс.
Ӧти мифын висьтавсьӧ, мый зэв ыджыд лев усьласис животнӧйяс да йӧз вылӧ.
Левлӧн кучикыс вӧлі сэтшӧм ён, мый бронзаысь вӧчӧм наконечника ньӧвъяс эз мӧрччывны сыӧ.
Лев вылӧ мунӧм водзвылын Геракл чегис дуб да вӧчис сыысь зор, кодӧс эз вермыны эськӧ босьтны и кызь морт.
Сійӧ смела пырис пещераӧ, кӧні оліс лев.
Лев уськӧдчис Геракл вылӧ, но багатыр кучкис сійӧс зорнас да уськӧдіс, а сэсся кияснас джагӧдіс сайӧс.
Левлӧн кучикыс лои Геракллӧн панцирь да шлем пыдди.
Зыбуч нюрын олӧ вӧлі гидра — ӧкмыс юра змей; змейыслӧн куыс вӧлі югъялӧ.
Сійӧ петліс нюрысь да сёйліс быдса скӧт стадаяс.
Геракл уськӧдчис гидра вылӧ да кутіс керавны сылысь юръяссӧ.
Но быд кералӧм юр местаӧ быдмыліс кык выль юр.
Сэки Геракл тшӧктіс сыкӧд воысь детинкалы сотны гидралысь керыштӧм сьылісӧ сотчысь гӧлӧвняӧн.
Выль юръяс эз кутны быдмыны, и Геракл виис чудовищесӧ.
Авгий царлӧн вӧлі вит тысяча ӧш.
Некод эз весавлы картасӧ, и сійӧ дзикӧдз тыри куйӧдӧн.
Геракл кӧсйысис весавны картасӧ ӧти лунӧн.
Сэки, кор Авгий пируйтіс гӧстьяскӧд, Геракл потшис матігӧгӧрті визувтысь кык ю.
Юяс ойдісны, и ва визулыс нуис став куйӧдсӧ.
Геракл мӧдӧдчис ылі туйӧ зарни яблӧгъясла.
Яблӧгъясыс быдмисны Атлант садйын, а садйыс вӧлі океан берегын, Грециясянь ылын рытыввылын.
Грекъяс чайтлісны, мый на весьтын помтӧм лӧз небесаыс — сійӧ зэв ыджыд свод, коді вевттьӧ мусӧ, кыдзи колпак.
На серти, океан берег дорын муыс ӧтлаасьӧ небесаыскӧд.
Зэв вына Атлант кутӧ пельпомъяснас небесалысь сводсӧ.
Тайӧ мифическӧй, сказочнӧй багатыр нимнас и океансӧ шуисны Атлантическӧйӧн.
Сэк кості, кор Атлант нетшкис Геракллы яблӧгъяс, Геракл кутіс пельпомъяснас небесалысь сводсӧ.
Сводйыс вӧлі зэв сьӧкыд, и сійӧс кутігӧн Геракллӧн кокъясыс пидзӧсӧдзыс вӧйисны муӧ, лыясыс рутшкакылісны, туша кузяыс киссис пӧсь.
Мифъяс висьталӧны Геракллӧн мукӧд подвигъяс йылысь.
Древньӧй грекъяс зэв пыдди пуктылісны Гераклӧс — мудзлытӧм уджалысьӧс да геройӧс.
3. Аргонавтъяс йылысь миф.
Аргонавтъяс йылысь миф висьталӧ Чёрнӧй море берегъяслань грекъяслӧн ветлӧм йылысь.
Чёрнӧй моребердса Кавказскӧй побережьеса царлӧн вӧлі зарни руно — зарни гӧна меж кучик.
Царь ӧшӧдіс руносӧ раскӧ.
Дракон, коді некор синсӧ эз куньлы, видзис руносӧ.
Греческӧй зон Ясон, вождьлӧн пи, шуис судзӧдны тайӧ зарни руносӧ.
Сійӧ шыасис став Грецияса повтӧм йӧз дінӧ, медым найӧ чукӧртчисны петны ылі да опаснӧй туйӧ.
Зэв бур мастер Арг вӧчис налы пу корабль.
Мастер ним серти корабльыслы сетісны ним Арго, а путешественникъяссӧ шуисны аргонавтъясӧн, Арго вылын плавайтысьясӧн.
Дыр мунісны тӧдтӧм мореті.
Налы ковмис мунны скалаяс костті, кодъяс то ылысмылісны, то матысмылісны да зурасьлісны ӧта-мӧдныскӧд йиркакылігтыр.
Арго муртса удитіс уйкнитны на костті; скалаяс сӧмын нетшыштісны да лязӧдісны корабль рульыслысь бӧръя пӧвсӧ.
Матысмысь скалаяс йылысь мифыс, тыдалӧ, чужис сы вӧсна, мый Эгейскӧй моресянь Чёрнӧй мореӧ проливыс векни.
Проливлӧн крут берегъясыс сэтшӧм матынӧсь, мый грекъяслы кажитчыліс, быттьӧ скалаясыс матысмӧны да потшӧны корабльлы туйсӧ.
Уна приключение бӧрын аргонавтъяс воисны Кавказӧ.
Царь кӧсйысис сетны налы зарни руносӧ, Ясон кӧ вӧчас сы водзӧ сувтӧдӧм могсӧ.
Царь тӧдіс, мый сэки Ясон кулас.
Ясон мавтіс ассьыс тушасӧ волшебнӧй мазьӧн, и сійӧ лои зэв вына: кокъясыс лоины крепыдӧсь, быттьӧ ыргӧн сюръяяс, киясыс — чорыдӧсь, быттьӧ клещияс.
Царь тшӧктіс петкӧдны ыргӧн кокъяса, биӧн лолалысь зэв ыджыд кык ӧшкӧс.
Сюра юръяссӧ копыртӧмӧн ӧшъяс уськӧдчисны Ясон вылӧ, но сійӧ весиг эз шатовтчыв найӧ люкалӧмысь.
Ясон кутіс ӧшъяссӧ, доддяліс найӧс гӧрйӧ да гӧрис му, а сэсся кӧдзис сэтчӧ драконлысь пиньяссӧ.
Тайӧ пиньяссьыс муысь петісны ыргӧн доспехъяса быдса войска, кодъяс уськӧдчисны Ясон вылӧ.
Ясон шыбитіс воинъяс пӧвстӧ из.
Воинъяс костын пансис кось, а Ясон сэк кості кераліс найӧс ставнысӧ мечӧн.
Кӧть Ясон и вӧчис сы водзӧ сувтӧдӧм могсӧ, царь пӧръяліс сійӧс да эз сет руносӧ.
Войнас гусьӧник удайтчис унмовсьӧдны драконӧс, коді вӧлі видзӧ зарни руносӧ.
Аргонавтъяс босьтісны руносӧ да тэрмасигтыр петісны мореӧ.
Аслас воинъяскӧд царь уськӧдчис на бӧрся.
Аргонавтъяс муртса удитісны пышйыны да сэсся воисны Грецияӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Древньӧй грекъяслӧн кутшӧм занятиеяс йылысь висьтавсьӧ Геракл да аргонавтъяс йылысь мифъясын?
Кутшӧм металлъяс тӧдісны грекъяс сэки, кор лӧсьӧдлісны мифъяссӧ?
2. Грециясянь кутшӧм ылі странаяс тӧдісны древньӧй грекъяс?
Петкӧдлӧй сійӧ местаяссӧ 1 №-а карта вылысь.
3. Кыдзи древньӧй грекъяс чайтлісны мусӧ да небесасӧ?
Кӧні мукӧд странаясын тадзи жӧ чайтлісны (17 §, 4 пункт)?
4. Кутшӧм мифъяс (сказаниеяс) ті тӧданныд древньӧй Востокса странаясысь?
5. Думыштӧй да гижӧй заголовокъяс Геракллӧн подвигъяс йылысь мифъяс дінӧ.
28 §. ГОМЕРЛӦН «ИЛИАДА» ДА «ОДИССЕЯ» ПОЭМАЯС.
(5 №-а карта.)
1. Кыдзи чужисны поэмаяс.
Древнегреческӧй поэт-сьылысьяс лӧсьӧдісны геройяслӧн мойдын кодь подвигъяс да шензьӧдана приключениеяс йылысь уна сьыланкыв.
Найӧ сьылісны тайӧ сьыланкывъяссӧ пируйтігӧн, сьыліганыс тшӧтш и ворсісны инструментъясӧн.
Торйӧн уна сьыланкыв поэтъяс гижисны Троя кар вылӧ грекъяслӧн поход йылысь да походысь рӧдинаӧ бӧр воӧм йылысь.
Тайӧ сьыланкывъяссьыс вӧлі лӧсьӧдӧма кык ыджыд поэма — «Илиада» да «Одиссея».
Предание висьталӧ, мый сьыланкывъяссӧ чукӧртіс да бурмӧдіс знаменитӧй синтӧм поэт Гомер, коді овліс миян эраӧдз IX либӧ VIII нэмын.
Троя кар, либӧ мӧд ногӧн Иллион, сулаліс Малӧй Азия побережьеын.
Сылы паныд походӧ мӧдӧдчисны уна греческӧй племя, кодъясӧн веськӧдлісны вождьяс — басилейяс (70 рис.).
2. Трояӧс осадитӧм.
Ӧкмыс во чӧж грекъяс сулалісны Троя дорын, но некыдз эз вермыны сійӧс босьтны.
abu
Карыс сулаліс джуджыд мыльк йылын да гӧгӧрыс вӧлі каменнӧй стен.
Грекъяс пӧвстын медбур воинӧн вӧлі Ахилл.
Война мунан дасӧд воас сійӧ пиньӧ воис греческӧй войскаӧн веськӧдлыськӧд.
Сы йылысь висьтӧн, кыдзи найӧ пиньӧ воисны, и заводитчӧ «Илиада» поэма.
Поэмалӧн нимыс артмӧма Илион кар серти.
Ахилл ӧткажитчис тышкасьны.
Сытӧг грекъясӧс век венлісны.
Медым ышӧдыштны воинъясӧс, басилейяс чукӧртісны найӧс народнӧй собрание вылӧ.
Уна лыда собрание вылын прӧстӧй воин Терсит смела мыжаліс басилейясӧс сыысь, мый найӧ босьтӧны аслыныс став добычасӧ.
Сійӧ чуксаліс прӧстӧй воинъясӧс бӧр мунны гортӧ.
Кӧть Терсит и збыльтор висьталіс, басилейяс пӧвстысь ӧти — Одиссей зэв ёна нӧйтіс сійӧс да грӧзитчис ещӧ на ёна нӧйтны, сійӧ кӧ кутас вензьыны вождьяскӧд.
Басилейяс муртса вермисны сёрнитчыны воинъяскӧд, медым водзӧ нуӧдны войнасӧ.
Выльысь пансис дыр кыссьысь да чорыд тыш грекъяс да троянецъяс костын.
Тышкасис и Ахилл, коді миритчис грекъяс веськӧдлыськӧд.
Кось выліӧ мунігӧн грекъяс стрӧитчылісны племяяс да родъяс серти.
Прӧстӧй воинъяс тышкасисны подӧн, найӧ вӧліны дӧра дӧрӧмаӧсь, вооружитчӧмаӧсь копьёясӧн да изъясӧн.
Вождьяс петлісны кось вылӧ ыргӧнысь вӧчӧм доспехъясӧн да доддялӧм колесницаяс вылын.
Копьёяс кындзи, налӧн вӧліны бронзӧвӧй мечьяс.
«Илиада» висьталӧ, мый енъяс суитчылісны косяс: ӧтияс на пӧвстысь отсалісны грекъяслы, мукӧдъяс — троянецъяслы;
Ахиллы доспехъяссӧ вӧчис кузнечнӧй делӧлӧн ен — Гефест.
«Илиада» помасьӧ сійӧн, кӧні висьтавсьӧ Гекторӧс дзебӧм йылысь. Сійӧ вӧлі троянецъяс пӧвстын медся вына да смел, коді куліс Ахиллкӧд тышкасигӧн.
3. Троялӧн усьӧм.
Троянскӧй война помасьӧм йылысь висьталӧны и мукӧд сьыланкывъяс да сказаниеяс.
Гектор бӧрын недыр мысти пӧгибнитіс и Ахилл.
Греческӧй сказание висьталӧ, мый богиня — Ахиллӧн мамыс — купайтӧма сійӧс ичӧт дырйиыс мупытшса юын.
Та вӧсна сы телӧӧ нинӧм вӧлӧм оз мӧрччы, коклябӧрас кындзи, кыті сійӧс купайтігас кутлӧма мамыс.
Ахилл куліс отравитӧм ньӧв помысь, коді сутшкысьӧма коклябӧрас.
Таысь артмӧма Ахиллеслӧн коклябӧр выражение — тайӧ лоӧ «мӧрччанін».
«Мудер» Одиссейлӧн сӧвет серти грекъяс вӧчисны зэв ыджыд пу вӧв.
Вӧв пытшкас дзебсисны медбур воинъяс, а ӧстальнӧй войскаыс войнас мунісны корабльяс вылын матысса ді вылӧ.
Троянецъяс пыртісны вӧвсӧ карӧ.
Войнас греческӧй воинъяс петісны вӧв пытшсьыс.
Сійӧ жӧ кадӧ и греческӧй войска, кодъяс гусьӧн бӧр воисны ді вылысь, пырисны карӧ.
Грекъяс виисны Трояысь мужичӧйяссӧ, босьтісны пленӧ нывбабаяссӧ, дзикӧдз грабитісны карсӧ да сотісны.
Озыр добычаӧн найӧ мӧдӧдчисны гортаныс.
4. «Одиссея».
«Одиссея» поэмаын висьтавсьӧ Одиссейлӧн приключениеяс йылысь, коді вӧлі локтӧ Трояысь рӧдинаас — Греция рытыввыв побережье дорын неыджыд Итака ді вылӧ).
Итакаса воинъяс мӧдӧдчисны дас кык корабль вылын сійӧ берег дорсянь, кӧні тшыналіс на киссьӧм Троя.
Кӧдзыд вой тӧвлӧн ен кыпӧдіс море вылын бушков, и грекъяс сэки вошисны туйсьыс.
Кыкысь Одиссей да сылӧн ёртъясыс веськавлісны діяс вылӧ, кӧні олісны великанъяс.
(Ӧти ді вылас волӧм йылысь ті верманныд лыддьыны 26 § помысь.)
Мӧд ді вылас быдса гӧра ыджда великанъяс жуглісны гырысь изъясӧн дас ӧти корабль да виисны став сэтчӧс йӧзсӧ.
Сӧмын ӧти корабльлы удайтчис пышйыны мореӧ.
Одиссейлӧн ёртъясыс скӧрмӧдісны гым-чардлысь енмӧс — Зевсӧс;
Зевс кучкис корабляс югъялысь чардбиӧн да жугӧдіс сійӧс.
Спаситчис сӧмын Одиссей.
(Поэмалысь отрывоксӧ видзӧд 108-ӧд лист бокысь).
Уна дас во чӧж странствуйтӧм бӧрын Одиссей воис Итака ді вылӧ.
Сійӧ овмӧдчис первойсӧ раб ордӧ, коді видзис сылысь порсьяссӧ.
Тайӧ рабыс рӧдитчылӧма озыр семьяын, но сійӧс ичӧт дырйиыс на гусявлӧмаӧсь тӧргӧвечьяс да вузавлӧмаӧсь Итака ді вылӧ.
Гортас Одиссей воис корысь улӧ лэччӧмӧн.
Выль приключениеяс бӧрын Одиссей бӧр кутіс веськӧдлыны Итака ді вылын.
5. Грециялысь история велӧдӧм вылӧ поэмаяслӧн тӧдчанлун.
Гомерлӧн поэмаясын сэтшӧм уна сказочнӧйыс, мый учёнӧйяс дыр кад чӧж эз лыддьыны став событиеяссӧ збыльторйӧн.
Унаӧн весиг думайтлісны, мый и Трояыс некор эз вӧв.
ХIХ нэм мӧд джынйын вӧлі заводитӧма Малӧй Азияын, «Илиадаын» петкӧдлӧм кодь мыльк йылын, археологическӧй раскопкаяс.
Тыдовтчис, мый тайӧ местаас йӧз овмӧдчылӧмаӧсь дасысь унджыкысь.
Быд овмӧдчылӧмсянь сюрӧма оланінъяслӧн колясъяс, эновтӧм да шыбитӧм вещьяс. Ставсӧ тайӧс, дерт, муыс тыртӧма нин.
Аддзӧмаӧсь и Троялысь колясъяссӧ, кытысь тыдаліс, мый вӧлӧма зэв ыджыд пӧжар.
Раскопкаяс серти позьӧ шуны, мый Троя вӧлі, но сійӧс жуглӧмаӧсь.
Троя вылӧ грекъяслӧн походыс вӧлі миян эраӧдз ХII нэм заводитчигӧн.
Гомерлӧн поэмаясын правильнӧя петкӧдлӧма древньӧй грекъяслысь обычайяссӧ, налысь оланінъяссӧ, уджалан орудиеяссӧ да оружиесӧ да сійӧс, мыйӧн найӧ занимайтчылісны.
Народлӧн фантазияыс мичмӧдіс висьтсӧ вымыселъясӧн.
Поэмаясысь ми збыльторсӧ торйӧдам вымыселъясысь да татшӧм ногӧн тӧдмалам, кутшӧм вӧлі древньӧй грекъяслӧн олӧмыс.
Миян эраӧдз ХI–IX нэмъясся Грециялысь история велӧдӧм вылӧ Гомер поэмаяслӧн тӧдчанлуныс сэтшӧм ыджыд, мый тайӧ кадсӧ шуӧны гомеровскӧй кадӧн.
«ИЛЛИАДА» ПОЭМАЫСЬ.
АХИЛЛ ДА ГЕКТОР КОСТЫН КОСЬ.
Троянецъяскӧд грекъяслӧн кось дырйи Афина богиня, коді отсасис грекъяслы, пасьтасис Гекторлӧн вок паськӧмнас да локтіс Гектор дінӧ.
Афина тшӧктіс Гекторӧс тышкасьны Ахиллкӧд да кӧсйысис отсавны сылы.
Ахилл первойӧн шыбитіс Гектор вылӧ копьёсӧ, но сійӧ уськӧдчис муӧ, и копьёыс лэбис сы весьтті.
Шыбитіс копьёсӧ и Гектор, но веськаліс Ахиллы щитас.
Копьёыс эз мӧрччы щитас: ӧд сійӧс дорис Гефест ен.
Сэки Афина сетіс Ахиллы копьё.
Весьшӧрӧ Гектор чуксаліс ассьыс воксӧ: некодлы вӧлі сетны сылы выль копьёсӧ.
Сэки сійӧ уськӧдчис Ахилл вылӧ мечӧн.
«...Кватитіс лэчыда тӧчитӧм мечсӧ,
Ыджыдсьыс-ыджыд да ён, сійӧ ӧшаліс лядьвейыс бердын,
Гектор став вынъяссӧ зэвтіс да тювгысис дӧвъялысь кутш моз,
Коді друг лӧсьӧдчӧ вирдыштны кымӧръяс вевдорсянь эрдӧ,
Тшапкыны медым сэсь нэриник баляӧс либӧ йӧй кӧчӧс,
Сідз жӧ вувзьысис Гектор зэв лэчыда тӧчитӧм мечӧн.
А Ахиллеслӧн пузис сэк сьӧлӧмыс. Пырысь-пыр вир-яйыс тырис Вӧвлытӧм эбӧсӧн.
Сійӧ тай морӧссӧ тупкӧма ассьыс Чуймӧдан мича ён щитӧн.
А юрас жӧ пӧртмасьӧ-дзирдалӧ шлемыс,
Сы весьтын тӧлалӧ-вӧрӧ сук юрсиыс зарни кодь рӧма,
Кодӧс Гефест нёль гребёнкаӧн сатшйӧдлӧм зумыда, бура».
Копьёнас Ахилл виис Гекторӧс.
Сэсся, медым позоритны враглысь шойсӧ, кӧрталіс кокъяссӧ колесницаӧ да гӧнечӧн вӧтліс вӧвъяссӧ асланыс лагерӧ. Грекъяс радысла горзісны.
«ОДИССЕЯ» ПОЭМАЫСЬ.
ГРЕКЪЯС ВЕСЬКАЛӦНЫ ЦИКЛОПЪЯСЛӦН ДІ ВЫЛӦ.
Море вылын зэв ён бушков дырйи Одиссей да сылӧн ёртъясыс вошисны туйсьыс.
Налӧн корабльясыс воисны ді дорӧ, кӧні олісны циклопъяс — плеш шӧрас ӧти синма великанъяс.
Некымын ёрткӧд тшӧтш Одиссей пырис циклоп Полифем пещераӧ.
Пещераас вӧліны зэв уна сыр да шомйӧв тыра дозъяс — Полифем видзис ыжъясӧс да кӧзаясӧс.
Морт-великан ас пещераын гуын моз оліс да выліс;
Сійӧ эз волысьлы некодкӧд, межъясӧс, кӧзаяс видзліс;
Йӧз сылы мустӧмӧсь вӧліны, сійӧ эз тӧдлы законъяс;
Видзӧдны страшнӧй и тушасьыс повзян, эз морт кодь вӧв сійӧ,
Нянь коді сёйӧ, и кажитчис медджуджыд гӧраӧн ачыс,
Йыв кодлӧн тырӧма вӧрӧн, да мукӧдъяс вылӧ век скӧр зэв.
Рытнас Полифем йӧртіс ассьыс стадасӧ пещераӧ.
Пыранінсӧ сійӧ тупкис зэв ыджыд изйӧн, кодӧс ни Одиссей, ни сылӧн ёртъясыс эз вермыны вӧрзьӧдны.
Грекъясӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сёйис на пӧвстысь кыкӧс.
Мӧд луннас Полифем сёйис ещӧ нёль мортӧс.
Кор великан унмовсис, ловйӧн кольӧм йӧз перйисны сылысь дзик ӧти синсӧ ёсь майӧгӧн.
Асывнас синтӧм Полифем вештіс изсӧ, медым лэдзны кӧзаясӧс да ыжъясӧс.
Сійӧ пукаліс пыранінас да кыйӧдіс, медым йӧзыс эз петны пещераысь.
Сэки Одиссейлӧн сӧвет серти грекъяс кӧртавлісны межъяссӧ куимӧн-куимӧн.
Быд куим меж улын вӧлі кӧрталӧма мортӧс.
Тадзи тӧдлытӧг грекъяс пышйисны пещераысь, а сэсся и мунісны ді вывсьыс.
Циклопъяс йылысь сказаниеысь артмӧма кыв циклопическӧй — тайӧ лоӧ «зэв ыджыд».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи вӧлі лӧсьӧдӧма «Илиада» да «Одиссея»?
2. Мыйысь поэмаяссьыс тыдалӧ, мый гомеровскӧй кадӧ грекъяслӧн вӧліны на родъяс да племяяс?
Мыйысь тыдалӧ, мый грекъяс костын лои неравенство?
3. Кыдзи свободнӧй йӧзӧс пӧртлісны рабъясӧ?
Мый выльсӧ ті тӧдмалінныд 26 §-ысь?
4. Корсьӧй «Кад линияысь» (167-ӧд лист бок) гомеровскӧй кадлысь пасйӧдсӧ.
Ылӧсас кымын нэм сайын заводитчис гомеровскӧй кадыс?
Ылӧсас кымын нэм сайын помасис сійӧ?
5. Эм-ӧ древньӧй русскӧй литератураын произведениеяс, кодъяс Гомерлӧн поэмаяс кодьӧсь жӧ?
27 §. ГОМЕРОВСКӦЙ КАДӦ ГРЕЦИЯЫН КЛАССЪЯС ЛОӦМ.
(Миян эраӧдз ХI–IX нэмъяс.)
1. Видз-му овмӧс да ремеслӧяс.
Гомеровскӧй кадӧ грекъяс гӧрисны-кӧдзисны му да видзисны скӧтӧс.
Грецияын муяссӧ ковмис ёна бурмӧдны.
Муяссӧ колӧ вӧлі весавны изъясысь.
Уналаын муыс вӧлі сэтшӧм чорыд, мый сійӧс куим-нёль пӧв гӧрлісны пу гӧрйӧн, а мукӧд дырйи и коканӧн на небзьӧдлісны.
Унаысь му вӧдитысьлӧн сьӧкыд уджыс вошліс весьшӧрӧ: засухаяс дырйи кӧдзаяс сотчылісны, а ёна зэригӧн гӧраысь бузгысь ва кырӧдлісны муяссӧ.
Миян эраӧдз II тысячелетие помын грекъяслӧн лоины кӧртысь вӧчӧм уджалан орудиеяс. Та бӧрын муяссӧ кутісны небзьӧдны бурджыка.
Содісны и урожайяс.
Грекъяс медсясӧ кӧдзисны ид, коді вӧлі оз пов засухаысь да ӧдйӧ воӧ.
Мылькъяс пӧкатъясӧ садитлісны виноград.
Рӧдмӧдлісны грекъяс медсясӧ кӧзаясӧс да ыжъясӧс, кодъяс йирсисны из гӧраясын омӧлик пӧскӧтинаясын.
Дубӧвӧй рощаясысь желудьяснас вердісны порсьясӧс.
Му вӧдитысьяс да скӧт видзысьяс асьныс вӧчлісны пӧшти став коланторсӧ: кӧза да ыж вурунысь вӧчлісны паськӧм да вольпась, сёйысь — дозмук, кучикысь — кокньыдик кӧм — сандалияяс.
Озыр йӧзлы кӧлуйсӧ вӧчалісны ремесленникъяс: кузнечьяс дорисны оружие, ювелиръяс вӧчалісны зарниысь да эзысьысь украшениеяс.
Сійӧ кадӧ Грецияын деньга эз вӧв, и тӧваръяссӧ векджык донъявлісны ӧшъяслӧн лыд серти: бронзаысь вӧчӧм щит, например, сулаліс 9 ӧш.
2. Мореті ветлӧдлӧм.
Грекъяс стрӧитлісны гырысь пыжъяс кодь пу корабльяс.
Татшӧм суднояс вылын ветлӧдлыны мореті вӧлі опаснӧ.
Та вӧсна грекъяс петавлісны мореӧ сӧмын тулысын, гожӧмын да водз арын и сӧмын лунын.
Ветлӧдлісны найӧ либӧ берегсянь неыліті, либӧ дісянь ді дорӧдз сідзи, медым муыс век вӧлі син водзын.
Но Эгейскӧй мореті ветлӧдлыны вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый гомеровскӧй кадӧ нин мореплавательяс волывлісны Грециясянь вель ылі странаясӧ.
3. Гомеровскӧй Грецияын племя да род.
Пӧшти быд долинаын да Грецияса быд ді вылын оліс торъя племя.
П племяас вӧлі пырӧны некымын род, а родъясӧ торъя семьяяс.
Вӧлі лыддьыссьӧ, мый став муыс родлӧн.
Но быд семьялӧн вӧлі торъя овмӧс, родлӧн му вылын — аслас му участок.
Семья видзис ассьыс скӧтсӧ родлӧн общӧй пӧскӧтинаын.
Война вылын ӧти родса мужичӧйяс котыртлісны торъя отряд, отсавлісны ӧта-мӧдныслы, водзӧс мынтылісны виӧм родичьясысь.
Став племяса мужичӧйяс чукӧртчывлісны народнӧй собраниеяс вылӧ.
Родичьяс ас костаныс эз нин вӧвны ӧткодьӧсь.
Ӧтияс на пӧвстысь гӧльмисны, медасьлісны уджавны бокӧ, корисны милӧстина.
Некодӧс эз шензьӧд, кор Одиссей воис Итака ді вылӧ кыдзи корысь: Грецияын эз этшаӧн нин вӧвны гӧль йӧзыс.
4. Басилейяслӧн да старейшинаяслӧн овмӧс.
Басилейяслы да старейшинаяслы сетлісны медбур муяс вылысь некымын участок.
Скӧтыс налӧн вӧлі мукӧд родичьяс дорысь бара жӧ ёна унджык, и та вӧсна найӧ пӧльзуйтчисны родса пӧскӧтинаясӧн кыдз налы вӧлі колӧ.
Векджык басилейяс да старейшинаяс асьныс уджавлісны овмӧсаныс.
Например, Ясон кужӧ вӧлі гӧрны, Одиссей вӧчавліс керка пытшкӧсас пуклӧс-пызан.
Но ассьыныс зэв паськыд муяссӧ гӧрны-кӧдзны медавлісны пӧденщикъясӧс *, кодъяслы уджалӧмсьыс сетлісны сӧмын сёян да прӧстӧй паськӧм.
* Пӧденщик — свободнӧй гӧля олысь, коді медасьӧма уджавны лун кежлӧ.
Пӧденщикъясысь кындзи, басилейяслы уджалісны сідз жӧ рабъяс.
Найӧ пастукалісны, кыисны паськӧм, уджалісны град йӧрын, пуисны сёян.
Сы вӧсна, мый басилейяслы уджалісны рабъяс да пӧденщикъяс, найӧ не сӧмын тырмымӧн босьтлісны асланыс овмӧсысь сёян-юан, вина, кӧм-паськӧм аслыныс да семьяныслы, но и вежлалісны лишалысь скӧтсӧ дона оружие вылӧ, мича тканьяс вылӧ да зарни украшениеяс вылӧ.
Ещӧ ёнджыка озырмывлісны басилейяс да старейшинаяс войнаяс дырйи, кор найӧ босьтлісны аслыныс пленнӧйясӧс да уна мукӧд добыча.
5. Гомеровскӧй Грецияын знатнӧй йӧз.
Кор озырмисны басилейяс да старейшинаяс, содіс налӧн властьыс и племя вылын.
Пыр шочджыка чукӧртчывлісны народнӧй собраниеяс.
Итака ді вылын 20 во чӧжӧн собраниесӧ чукӧртлісны сӧмын ӧтчыд.
Прӧстӧй воин кӧ вензьыліс басилейяскӧд, найӧ грӧзитчылісны либӧ нӧйтлісны сійӧс да тшӧктылісны чӧв овны.
Племялӧн став делӧясӧн кутіс веськӧдлыны старейшинаяслӧн сӧвет, а сӧветнас веськӧдліс басилей.
Басилейяс да старейшинаяс сетлісны наследство серти асланыс пиянлы не сӧмын ассьыныс озырлунъяссӧ, но и племя вылын властьсӧ.
Налӧн пиянныс да внукъясныс, кор быдмылісны, лоалісны басилейясӧн да старейшинаясӧн.
Мортлӧн положениеыс кутас йитсьыны не сылӧн кужанлункӧд да заслугаяскӧд, а сыкӧд, кутшӧм семьяысь сійӧ петліс.
Йӧз, кодъяс петлісны басилейяс да старейшинаяс семьяысь, шулісны асьнысӧ знатнӧйясӧн (знаменитӧйясӧн).
Медым ещӧ нин кыпӧдчыны прӧстӧй родичьяс вылын, знатнӧй йӧз висьтавлісны, мый налӧн предокъясыс вӧліны енъясӧн.
Гомеровскӧй кад помлань знатнӧй семьяяс босьтісны асланыс киӧ озырлунъяс да племяяс вылын власть.
Грецияын кутісны йӧзсӧ пӧртны рабъясӧ, — кӧть рабъясыс вӧліны и этшаӧнӧсь на.
Тайӧ кадӧ грекъяс вочасӧн вуджисны первобытнообщиннӧй стройсянь рабовладельческӧй стройӧ.
«ИЛИАДА» ПОЭМАЫН АХИЛЛӦН ЩИТ ЙЫЛЫСЬ.
Щит да дворец йылысь стихъяссӧ лыддьӧм бӧрын мый позьӧ висьтавны басилейяслӧн овмӧс йылысь?
Мастер–Xудожник петкӧдлӧ водзынджык царскӧй участок.
Пӧденщикъяс вундӧны лэчыд ёсь чарлаӧн воӧм бур няньсӧ.
Куим йиасьысь вӧліны сэні жӧ.
Бӧрсяньыс челядь Тэрмасиг ӧктісны шепъяс да моздорас новлісны налы.
На костын му вылын сулаліс царь*, киас кутіс кузь бедьсӧ, Чӧв оліс; зэв ыджыд радлунӧн тыр вӧлі сьӧлӧмыс сылӧн...
Ылынджык, дуб дорын, слугаяс пуисны-дасьтісны сёян.
Щит вылӧ сійӧ тшӧтш вӧчӧма мӧсъясӧс, сюраӧсь найӧ...
Гораа баксігтыр йӧрысь со петӧны видз вылӧ мӧсъяс...
Водзсянь друг уськӧдчисны стадаыс вылӧ весьӧпӧртысь кык лев
Да личкисны ӧшкӧс;
буаліс, равзіс мый вермӧмсьыс сійӧ, Кор кыскисны левъяс...
Мӧс видзысьяс Весьшӧрӧ зілисны усьӧдны понъяссӧ левъясыс вылӧ...
* Тані басилейсӧ шуӧма царӧн.
«ОДИССЕЯ» ПОЭМАЫН БАСИЛЕЙЛӦН ДВОРЕЦ ЙЫЛЫСЬ.
Ыджыд дворецын пельк кияса олісны витдас рабыня,
Ӧтияс изкиӧн изісны зарни кодь рӧма нянь тусьяс,
Мӧдъяс жӧ стан сайын печкисны сунис да кыисны дӧра...
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый вӧчлісны грекъяс гомеровскӧй кадӧ?
Кутшӧм мифъясын да поэмаясын висьтавсьӧ та йылысь?
2. Кутшӧм мифъясын да сказаниеясын висьтавсьӧ грекъяслӧн ылӧ ветлӧм йылысь?
3. Кодъясӧс шулісны знатнӧй йӧзӧн?
Кодъясӧс мифъясын да поэмаясын йӧз пӧвстысь позьӧ шуны знатнӧй йӧзӧн?
4. Мый кольӧма гомеровскӧй кадӧ первобытнообщиннӧй стройӧн олысь йӧзсянь?
Мыйысь тыдалӧ, мый грекъяслӧн вочасӧн лои рабовладельческӧй строй?
28 §. ДРЕВНЬӦЙ ГРЕКЪЯСЛӦН РЕЛИГИЯ.
(5 №–Iа карта.)
Думыштӧй: мыйла чужис первобытнӧй йӧзлӧн религия (4 §, 1 да 2 пунктъяс); кутшӧм енъяслы поклоняйтчылісны древньӧй египтяна (10 §).
1. Кыдзи поклоняйтчылісны природа вынъяслы.
Грекъяс, кыдзи и древньӧй мирса мукӧд народъяс, полісны на гӧгӧрса природалӧн грознӧй вынъясысь да эз тӧдны найӧс.
Та вӧсна грекъяс веритлісны, мый природанас веськӧдлӧны уна ен.
Енъяссӧ грекъяс лыддьылісны йӧз кодьӧн жӧ, но найӧ быттьӧкӧ некор эз кувлыны да вӧліны вывті вынаӧсь.
Зэв вына Зевс быттьӧкӧ виаліс йӧзсӧ аслас зарни ньӧвъяснас — чардбиӧн.
Сы киын вӧлі и сійӧ, киссяс му вылӧ зэр али оз.
Йӧзлӧн олӧмыс, кодъяс ветлӧдлісны мореті посни пу суднояс вылын, векджык вӧлі йитчӧма поводдякӧд.
Та вӧсна скӧр Зевсысь моз жӧ грекъяс полісны морскӧй ен Посейдонысь, коді аслас трезубецнас вермӧ кыпӧдны бушков да вӧйтны корабль.
Грекъяс чайтлісны, мый лун пуксьывлӧ быттьӧкӧ сы вӧсна, мый шонділӧн ен петліс небесаӧ зарни колесница вылын, кодӧс кыскылісны нёль еджыд вӧв.
Грекъяс веритлісны, мый на гӧгӧрса став природаас олӧны енъяс да богиняяс.
Вӧрса енъясӧс грекъяс шулісны сатиръясӧн да чайтлісны найӧс кӧза кокъяса гӧна мортъяс кодьӧн.
Источникъяс богиняясӧс чайтлісны том нывкаяс кодьӧн да шулісны найӧс нимфаясӧн — невестаясӧн.
2. Енъяс — овмӧслы да культуралы покровительствуйтысьяс.
Вӧлі лыддьыссьӧ, мый овмӧсын быд отрасльлӧн — му вӧдитӧмлӧн, скӧт видзӧмлӧн, кыйсьӧмлӧн, дӧра кыӧмлӧн да мукӧд ремеслӧяслӧн — эмӧсь асланыс енъяс-покровительяс.
Вина вӧчӧм кузя енмӧс шулісны Дионисӧн.
Сы честь кузя вӧчлісны праздникъяс тулысын, виноградникъяс вылын уджавны заводитігӧн, да декабрь тӧлысьын, кор воӧ вӧлі чӧскыд вина.
Тайӧ праздник лунъясӧ му вӧдитысьяс сьылігтыр да йӧктігтыр ветлӧдлісны чукӧрӧн-чукӧрӧн каръясса уличаясті да сиктысь сиктӧ.
Медым лоны сатиръяс кодьӧн, найӧ пасьтавлісны ас выланыс кӧза ку.
Нюркйӧдлӧмӧн сёрнитігтыр найӧ висьтавлісны Дионис йылысь миф: быттьӧкӧ Дионис кувсис да сыкӧд тшӧтш куліс и природаыс, но тулыснас сійӧ ловзис, а сыкӧд тшӧтш ловзис и природаыс.
Тайӧ мифнас древньӧй грекъяс кӧсйылісны эскӧдны асьнысӧ, мыйла арнас быдмӧгъяс нярмӧны, а тулыснас бӧр ловзьӧны.
Кор грекъяс заводитісны обрабатывайтны металл, чужис кузнечьяслы покровительствуйтысь Гефест ен йылысь миф.
Грекъяс лыддьылісны, мый Гефест ачыс уджалӧ мупытшса кузнечаын.
Киясыс да чужӧмыс сылӧн век вӧлі саӧссьӧмаӧсь.
Вулканъясыс, кытысь петлісны би да тшын, грекъяс шулісны Гефест кузнечаысь петанінӧн.
Искусстволӧн енмӧн лыддьыссьыліс мича том зон Аполлон.
Сыкӧд тшӧтш ветлӧдлісны музаяс — йӧктӧмлы, музыкалы, поэзиялы, историялы покровительствуйтысьяс.
3. Кыдзи тӧдчис религияын грекъяс пӧвстын неравенствоыс.
Грекъяс чайтлісны, мый Зевс, Аполлон да мукӧд главнӧй енъяс олісны Грецияса медся джуджыд гӧра йылын — Олимпын, да шулісны найӧс «олимпийскӧй енъясӧн».
Сэні гӧра йылас, коді вевттьысьӧма кымӧръясӧн, быттьӧкӧ налӧн зэв мича дворецъяс, кодъясӧс стрӧитіс Гефест.
Олимп вылын енъяслысь олӧмсӧ грекъяс чайтлісны знатнӧй йӧзлӧн олӧм кодьӧн жӧ.
Енъяс быттьӧкӧ новлӧны мича паськӧм, частӧ пируйтӧны.
Кыдзи знатнӧй йӧз семьяяс веськӧдлӧны племяясӧн, сідзи жӧ «олимпиецъяслӧн» семья веськӧдлӧ Зевс юрнуӧдӧм улын йӧзӧн да природаӧн.
Енъяссӧ грекъяс лыддьылісны сэтшӧм жӧ лёкӧн, власть радейтысьясӧн да мстительнӧйясӧн, кутшӧмъясӧн вӧліны знатнӧй йӧз.
Енъяс быттьӧкӧ лӧсьӧдӧмаӧсь и йӧзлысь став оласногсӧ: ӧтиясӧс вӧчӧмаӧсь озыръясӧн да знатнӧйясӧн, мӧдъясӧс — гӧля олысьясӧн, коймӧдъясӧс — рабъясӧн.
Коді кыпӧдчас енъясӧн лӧсьӧдӧм пӧрадоклы паныд, сы вылӧ енъяс ёна скӧрмасны да чорыда сійӧс накажитасны.
4. Прометей йылысь миф.
Ми висьтавлім нин, мый грекъяс чайтлісны енъяссӧ зэв скӧр да мстительнӧй енъясӧн. Та йылысь зэв бура висьталӧ Прометей йылысь миф.
Тайӧ мифыс висьталӧ, мый енъяс видзӧны бисӧ йӧзысь гусьӧн.
Найӧ кӧсйисны, медым йӧзыс колисны вынтӧмӧсь природа водзын да кулісны.
Благороднӧй герой Прометей гусяліс Гефестлысь бисӧ, вайис сійӧс йӧзлы да тайӧн спаситіс найӧс кулӧмысь.
Зевс зэв ёна скӧрмис да тшӧктіс Гефестлы чепъясӧн дорны Прометейӧс Кавказ гӧраӧ.
Быд лун Зевс мӧдӧдліс орёлӧс, коді кокаліс Прометейлысь муссӧ.
Гордӧй да повтӧм Прометей зэв ёна мучитчис, но эз миритчы Зевскӧд да ёрис сійӧс.
Прометей йылысь миф петкӧдлӧ, мый древньӧй грекъяс бура тӧдісны йӧз олӧмын билысь тӧдчанлунсӧ да кӧсйылісны тӧдмавны, кыдзи морт велаліс сійӧс перйыны.
Прометейӧс найӧ лыддьылісны йӧзлӧн шуд вӧсна несправедливӧй да скӧр енъяскӧд тышкасьысьӧн.
Древньӧй грекъяслӧн, кыдзи и мукӧд народъяслӧн, религия чужис сы вӧсна, мый йӧзыс полісны природа вынъяс водзын.
Кор грекъяслӧн первобытнообщиннӧй строй кутіс вежсьыны рабовладельческӧй стройӧн, религияын кутіс тӧдчыны неравенство да знатьлӧн лоӧм.
Грецияын, кыдзи и ёна важӧн мукӧд странаясын, религия ёнмӧдіс угнетённӧйяс вылын угнетательяслысь господствосӧ.
АСЛАС МЕДБӦРЪЯ КОРАБЛЬ ПӦГИБНИТӦМ ЙЫЛЫСЬ ОДИССЕЙЛӦН ВИСЬТ.
Лэптім кор мачта да ӧшӧдім сы вылӧ дӧлалысь парус,
Ставӧн ми кайим корабль вылӧ, петімӧй мореӧ, туйӧ,
Но, діыс кор син улысь саялі-воши,
Ен громовержец — Зевес вайӧдіс ыджыд сьӧд кымӧр
Веськыда миян корабль весьтӧ, сы вӧсна сьӧдӧдіс дзикӧдз Море.
И дженьдаммис туй сылӧн.
Рытывсянь омлялігтыр тӧвзис Садьтӧм Зефир *
и сэк кыпӧдчис ыджыдсьыс-ыджыд яр бушков;
Сунис моз ӧтпырйӧ орисны мачтасӧ кутысь ён гезъяс,
Пырысь-пыр мачтаыс ратшмуні-чегис да грымгысис-уси Паруснас ставнас...
И сэки Зевес, ёна югъяліг, лыйис Гымньӧвйӧн судноӧ;
бергавны мӧдіс сэк лыйӧм корабльным,
Лёк дука сьӧд тшыныс шымыртіс сійӧс.
Став ёртъясным пыр жӧ Лэбисны ваӧ, и ставныс сявмуніны ракаяс моз жӧ,
Шумитысь мореӧ вошины — вонысӧ эз лэдз Зевес.
*1 Зефир — рытыв тӧвлӧн ен.
КЫДЗИ «ИЛИАДА» ПОЭМАЫН ВИСЬТАВСЬӦ ПАТРОКЛЛЫСЬ — АХИЛЛ ДРУГЛЫСЬ — ТЕЛӦСӦ СОТӦМ ЙЫЛЫСЬ
Сруб найӧ лэптісны, пасьта да кузьта сё кок пыдӧс ыджда,
Сы вылӧ шогсиг да бӧрдігтыр пуктісны кулӧм Патрокллӧс.
Уна и госа ыж, уна и ён сюра тшӧгӧдӧм ӧшкӧс
Би водзын начкисны-кулисны.
Босьтісны госнысӧ налысь,
И Ахиллес сэсся тупкаліс госӧн Патрокллысь став телӧсӧ
Юрсяньыс кокӧдз, и кӧстерӧ шыблаліс тушаяс сійӧ.
Сэтчӧ жӧ сувтӧдліс вый тыра, ма тыра кык вугъя дозъяс,
...ён сьыліа ретив нёль вӧлӧс
Мый вынсьыс шыбитіс кӧстерӧ, ачыс век сьӧкыда ымзіс.
Виис кык пон Ахиллес да и биӧ жӧ бруткис;
Сідзи жӧ виис трояса збой сьӧлӧма дас кык бур пиӧс Лэчыд гӧрд ыргӧнӧн — тадзикӧн помаліс мисьтӧм лёк уджсӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Природалысь кутшӧм явлениеяс ті тӧданныд, кодъяс йылысь грекъяс висьтавлісны, мый сідзи пӧ колӧ енъяслы?
2. Грекъяслӧн кутшӧм занятие тӧдчис религияын?
3. Кыдзи грекъяс пӧвстын неравенствоыс тӧдчис религияын?
Кыдзи религия ёнмӧдліс Грецияса знатнӧй йӧзлысь властьсӧ?
4. Сравнитӧй Грецияын религиясӧ Египетын религиякӧд.
Мый вӧлі на костын ӧткодьыс?
Мыйӧн найӧ торъявлісны?
Мыйла найӧ торъявлісны?
5. Греция историяын кутшӧм кад шусьӧ гомеровскӧй кадӧн?
Кыдзи артмис тайӧ нимыс?
6. Докажитӧй, мый Грецияын гомеровскӧй кадӧ первобытнообщиннӧй строй вуджӧ вӧлі рабовладельческӧй стройӧ.
Греческӧй мифъяс йылысь ті верманныд лыддьыны татшӧм книгаясысь:
В. Смирнова, Герои Греции. Рассказы для детей, Детгиз, 1955. (Школьная библиотека.)
Е. Тудоровская, Приключение Одиссея.
Прозаический пересказ, Детгиз, 1952.
VII ГЛАВА.
МИЯН ЭРАӦДЗ VIII–VI НЭМЪЯСӦ ГРЕЦИЯЫН РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ СТРОЙ ЛОӦМ ДА КАР-ГОСУДАРСТВОЯС АРТМӦМ.
29–30 §. КЫДЗИ АРТМИС АФИНСКӦЙ РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВО.
(5 №-а карта.)
Афины миян эраӧдз VIII–VII нэмъясын, аристократъяс господствуйтан кадӧ.
Думыштӧй: кор да кытысянь пырисны дориецъяс Шӧр да Лунвыв Грецияӧ (24 §, 4 п.).
1. Аттикаын природа да видз-му овмӧс.
Шӧр Грециялӧн асыв-лунвылын ылӧдз мореӧ нюжӧдчӧма скалистӧй ыджыд полуостров.
Сэні куйлӧ область — Аттика.
Аттикалӧн берег пӧлӧныс артмӧмаӧсь гырысь куръяяс.
Тасянь заводитчыліс ёна важся кадӧ удобнӧй туй, коді мунліс Эгейскӧй мореті.
(Видзӧдлӧй 5 №-а карта вылӧ да думыштӧй, мый вӧсна удобнӧй туйыс буретш мунліс таті.)
Аттикаса гӧраа местаясын олысьясыс вӧліны этша.
Найӧ видзлісны скӧт.
Аттика рытыв юкӧнын, гӧраяс костын, куйлӧ вына муяса равнина.
Зэв нин важӧнсянь сэні олісны уна йӧз.
Найӧ вӧдитлісны видз-му.
Равнина вылын вӧліны уна виноградник да оливкӧвӧй* сад
* Оливкӧвӧй пу — лунвывса пыр вежӧдысь быдмӧг, коді сетӧ выйӧн озыр негырысь плодъяс — оливкияс, либӧ маслинаяс.
2. Афинскӧй акрополь.
Равнина вылын, моресянь квайт километр ылнаын, куйлӧ крут скала кодь доръяса рӧвнӧй вывтас места.
Миян эраӧдз II тысячелетиеын тані кыптіс Афины кар.
Сійӧс вӧлі кытшалӧма кирпич стенъясӧн.
Укрепитӧм татшӧм карсӧ грекъяс шулісны акропольӧн *.
* Акрополь — Грецияын сійӧ жӧ, мый рочьяслӧн кремль.
Кор уськӧдчылісны врагъяс, каргӧгӧрса олысьясыс дзебсьывлісны афинскӧй акропольӧ, кытчӧ эз вермыв писькӧдчыны враг.
Афиняна венісны зырӧмсӧ дорийскӧй племяяслысь, кодъяс пыралісны Шӧр Грецияӧ, да тайӧн дорйисны ассьыныс независимостьсӧ.
3. Кыдзи паськалісны Афиныын ремеслӧяс да торговля.
Афиныын вӧліны зэв бур условиеяс сы вылӧ, медым паськӧдны ремеслӧяс да торговля.
Аттикаын — бур сёйлӧн, эзысь рудалӧн да мраморлӧн озыр месторождениеяс.
Афинысянь неылын — удобнӧй морскӧй гаваньяс.
Равнинавывса олысьяс вайлісны вузавны карӧ оливкӧвӧй вый да вина.
Гӧраясын олысьяс вузавлісны вурун да куяс.
И ӧтиясыслы и мӧдъясыслы вӧлі колӧны ремесленникъяслӧн вӧчӧмторъяс.
Торйӧн нин уна налы коліс сёй дозмук, кӧні грекъяс видзлісны да новлӧдлісны вина, вый да нянь.
Акропольсянь неылын нюжӧдчисны уличаяс, кытчӧ вӧлі стрӧитӧма олан керкаяс да мастерскӧйяс.
Ӧти мастерскӧйясын ыпъялысь горнъяс* дорын дорисны оружие, мукӧд мастерскӧйясын вӧчисны зарниысь да эзысьысь мича украшениеяс либӧ кыисны дӧра да шерстянӧй тканьяс.
*3 Горн — кӧрт донӧдӧм вылӧ кузнечаын приспособление, кӧні эм мек, медым пӧльтны бисӧ.
Карса быдса районӧ вӧлі стрӧитӧма мастерскӧйяс, кӧні вӧчлісны сёйысь да ӧжигайтлісны пачьясын амфораяс (76 рис.) да мукӧд пӧлӧс дозмук.
Уна дозмук вылӧ художникъяс вӧлі рисуйтӧмаӧсь мифъясысь сценаяс да мукӧдтор.
Дозмук, кодӧс вӧчлісны Афиныын, лыддьыссис Греция пасьта медся бурӧн.
Миян эраӧдз VII–VI нэмъясӧ Афиныын мастерскӧйяс эз вӧвны гырысьӧсь, на пиысь быдӧнын уджалісны ачыс ремесленникыс да корсюрӧ сылӧн кык-куим раб.
Афинысянь матысса гаваньясын сӧвтісны корабльяс вылӧ афинскӧй ремесленникъяслысь вӧчӧмторъяссӧ да вый да вина тыра амфораяс.
Ставсӧ тайӧс нулісны вузавны Грецияса мукӧд областьясӧ да моресайса странаясӧ.
Корабльяс вылысь Аттикаса олысьяслы петкӧдлісны нянь, сов, сола чери.
Афиныӧ вайлісны сідз жӧ рабъясӧс, кӧдъясӧс ньӧблісны мукӧд странаясысь.
Корабльяс вылысь петкӧдлісны дорӧм рабъясӧс да частӧ вузавлісны найӧс тан жӧ, пристань дорас.
Миян эраӧдз VII нэмын Афиныын заводитісны вӧчны эзысь деньга.
4. Кыдзи крестьяна рӧзӧритчисны.
Унджык вына муяссӧ Аттикаын босьтісны асланыс киӧ знатнӧй афиняна.
Уна крестьяна вӧліны долгынӧсь знатнӧй йӧзлы.
Крестьяна муяс вылын, быттьӧ раб телӧ вылын позорнӧй клейма, сулалісны изъяс, кодъяс шусьылісны долгӧвӧй изъясӧн.
Изъяс вылын вӧлі гижӧма, кодъяслы крестьяна долгаӧсь да кор колӧ мынтыны долгсӧ.
Крестьянин кӧ срок кежлӧ эз мынтыв долгсӧ, то сылысь эз сӧмын мырддьывны мусӧ да ӧстальнӧй эмбурсӧ, но и сетлісны сійӧс аслас семьяыскӧд ӧтлаын рабствоӧ.
Миян эраӧдз VII нэм пом кежлӧ уна крестьяна рӧзӧритчисны.
На пиысь ӧтияс лоины рабъясӧн.
Тайӧ жӧ грӧзитіс и мукӧдъяслы.
5. Афиныын аристократъяслӧн господствуйтӧм.
Афиныын знатнӧй йӧз босьтісны власть асланыс киӧ.
Найӧ дугдісны чукӧртлыны народнӧй собрание.
Афиныӧн веськӧдлісны старейшиналӧн сӧвет да ӧкмыс правитель, кодъясӧс бӧрйывліс сӧвет.
Сӧветса членъясӧн, правительясӧн да судьяясӧн вӧліны сӧмын знатнӧй афиняна.
Став делӧяссӧ судьяяс видлавлісны сідзи, медым знатнӧй йӧзлы вӧчны пӧльза.
Весиг зэв ичӧтик мыжысь вывті стрӧга накажитлісны; например, мортӧс, коді йӧз садйысь босьтліс виноград роз, казнитлісны.
Медым тышкасьны гӧль йӧзлы паныд, быд знатнӧй семья котыртліс вооружитчӧм дружинникъяслысь отряд.
Кыдзи относитчылісны знатнӧй йӧз гӧльяс дінӧ, петкӧдліс аслас стихъясын древньӧй греческӧй поэт, коді ачыс вӧлі знатнӧй йӧз лыдысь.
Сійӧ тшӧктіс «зумыд кокӧн тувччыны народлы морӧсас, нӧйтны сійӧс ыргӧн копьёӧн», сы вӧсна мый абу сэтшӧм народ, коді эськӧ ас вӧляысь терпитіс «господалысь крепыд вӧжжисӧ».
Знатнӧй грекъяс шулісны ассьыныс правлениесӧ аристократияӧн, мый лоӧ «медбуръяслӧн власть».
Та вӧсна и знатнӧй йӧзсӧ шуӧны аристократъясӧн.
Афиныын чужис государство, коді видзліс крестьяна да рабъяс вылын знатнӧй йӧзлысь господствосӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм природнӧй условиеяс отсалісны сылы, мый Аттикаын паськалісны ремеслӧяс да торговля?
2. Кутшӧм тӧваръяс нулісны Аттикаысь?
Мый вайлісны сэтчӧ?
3. Сравнитӧй, кутшӧмӧсь вӧліны видз-му овмӧс, ремеслӧяс да торговля миян эраӧдз VI нэмын Аттикаын да гомеровскӧй Грецияын.
4. Кодъясӧс шуӧны аристократъясӧн?
Кыдзи артмис тайӧ нимыс?
Афиныын демослӧн победа да государство ёнмӧдӧм.
6. Демос.
А аристократъясысь ӧтар, Аттикаса став ӧстальнӧй йӧзыс шусьылісны демосӧн.
Унджык демосыс вӧліны крестьяна, ремесленникъяс, матросъяс, пӧденщикъяс.
Но демос пӧвстын вӧліны и озыр йӧз — тӧргӧвечьяс, сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн вӧліны корабльяс, рабъяс.
Дзик став демосыс, кыдзи гӧльяс, сідзи и озыръяс, эз вермыны веськӧдлыны Афиныӧн.
Тайӧ правоыс вӧлі сӧмын аристократъяслӧн.
7. Демослӧн победа.
Аттикаын демослы вывті эз кажитчыв сійӧ, мый ыджыдалісны аристократъяс.
Демос зілис шедӧдны право, медым тшӧтш вермис веськӧдлыны Афиныӧн.
Таысь кындзи, гӧль йӧз корисны бырӧдны долгъяс мырддьыны аристократъяслысь мусӧ да юкны сійӧс став гӧль йӧз костын.
Миян эраӧдз VI нэм заводитчигӧн демос да аристократъяс костын заводитчисны вир кисьтана косьяс.
Аристократъяс полісны, мый демоскӧд ӧтувтчасны рабъяс, мый матысмӧ народнӧй восстание, да та вӧсна налы быть ковмис мыйӧнсюрӧ сетчыны демослы.
Миян эраӧдз 594 воын Афиныӧн веськӧдлысьӧн вӧлі бӧрйӧма Солонӧс, коді чужліс знатнӧй, но гӧльмӧм семьяын.
Сылы вӧлі тшӧктӧма миритны демосӧс да аристократъясӧс, а та могысь нуӧдны государствоӧн веськӧдлӧм кузя реформаяс * да бурмӧдны демослысь олӧмсӧ.
* Реформа — вежӧм, выльмӧдӧм.
8. Солонлӧн реформаяс.
Солонлӧн тшӧктӧм серти вӧлі бырӧдӧма крестьяналысь долгъяссӧ да нуӧма муяс вылысь долгӧвӧй изъяс.
Йӧзӧс, кодъяс веськавлісны рабствоӧ долгъяс вӧсна, вӧлі лэдзӧма вӧля вылӧ.
Свободнӧй афинянаӧс оз вӧлі позь пӧртны рабъясӧ и водзӧ вылӧ, долгӧвӧй рабство Афиныын вӧлі бырӧдӧма.
Солон тадзи гижліс та йылысь:
Сьӧд рӧма мамӧй, муӧй, дыр тэ нёрпалін,
Позорлысь сюръяяссӧ нетшышті, эг коль.
Рабыня вӧвлін, ӧні лоин вӧльнӧйӧн.
Афиныӧ, ас чужан карӧ бӧр
Йӧз муысь найӧс, кодӧс вузавлісны, бергӧді.
И татчӧс рабъяссӧ ас чужанінысь мездалі,
Мед господа водзын эз тірав некод скӧнь.
Долгъяс да долгӧвӧй рабство бырӧдӧм вӧсна Аттикаын ёнмисны крестьянскӧй овмӧсъяс.
Налӧн лыдыс тӧдчымӧн содіс.
Вежсис и Афинскӧй государствоӧн веськӧдлӧмыс.
Бӧр кутісны чукӧртлыны народнӧй собрание.
Сійӧ видлаліс государстволысь медся колана делӧяссӧ, бӧрйис правительясӧс, судьяясӧс да мукӧд должностнӧй йӧзӧс*.
* Должностнӧй морт — сэтшӧм морт, коді пӧртӧ олӧмӧ государствоӧн веськӧдлӧм кузя обязанностьяс.
Народнӧй собраниеын участвуйтісны став свободнӧй мужичӧй афиняна.
Правительясӧс да войскаӧн юрнуӧдысьясӧс бӧрйылісны озыр афиняна пӧвстысь, сэк жӧ эз видзӧдлыны сы вылӧ, кутшӧм налӧн знатностьыс.
Солонлӧн реформаясыс эз вежны олӧмсӧ сійӧ рабъяслысь, кодъясӧс вӧлі вайӧма Афиныӧ мукӧд странаясысь да Грецияса мукӧд областьясысь.
Сійӧ коли сэтшӧм жӧ сьӧкыдӧн, кутшӧмӧн вӧлі и водзті.
9. Афинскӧй граждана.
Солонлӧн реформаяс бӧрын Аттикаса олысьяс юксьылісны граждана-афиняна * да рабъяс вылӧ.
* Граждана — йӧз, кодъяс пӧльзуйтчӧны законӧн лӧсьӧдӧм правоясӧн да нуӧны государство водзын обязанностьяс.
Граждана вӧліны свободнӧйӧсь, вермисны кутіны рабъясӧс да мукӧд эмбур, участвуйтісны народнӧй собраниеын, а озыр гражданаӧс тшӧтш и бӧрйылісны разнӧй государственнӧй должностьяс вылӧ.
Рабъяслӧн эз вӧвны некутшӧм правояс.
Найӧ лыддьыссисны асланыс господалӧн эмбурӧн.
Реформаяс бӧрын знать да демос костын кӧть и зыксьӧмыс эз быр, но ӧтиясыс и мӧдъясыс зілисны кутны киын ассьыныс рабъяссӧ да судзӧдны выль рабъясӧс.
Та вӧсна и аристократъяс, и демос кӧсйисны ёнмӧдны Афинскӧй государствоӧс, и торйӧн нин сылысь вооружённӧй вынъяссӧ.
Став афинскӧй гражданалы быть колӧ вӧлі служитны войскаын либӧ флотын.
Найӧ сетлісны торжественнӧй клятва-присяга — пӧртны олӧмӧ рӧдина водзын ассьыныс долгсӧ.
Война кадӧ граждана волісны служба вылӧ асланыс вооружениеӧн.
Фетъяс — гӧль йӧз — служитісны кокниа вооружитӧм воинъясӧн пехотаын либӧ матросъясӧн да сынысьясӧн военнӧй корабльяс вылын; флотын лоины зэв бур морякъяс.
Озырджык крестьяна, кодъяс вермылісны ньӧбны воинскӧй снаряжение, служитісны бура вооружитӧм пехотаын.
Афинскӧй войскаын найӧ вӧліны основнӧй вынӧн.
Озыр йӧз служитісны конницаын да снаряжайтлісны корабльяс.
Миян эраӧдз VIII–VI нэмъясӧ Афиныын пуксис рабовладельческӧй строй да артмис рабовладельческӧй государство.
Сійӧ ёнмӧдіс Аттикаӧ вайӧм рабъяс вылын афинскӧй рабовладелецъяслысь господствосӧ.
АФИНСКӦЙ ЗОНЪЯСЛӦН КЛЯТВА.
(Миян эраӧдз IV нэмся гижӧд серти.)
Ме ог янӧд тайӧ священнӧй оружиесӧ да некор ог эновт ассьым ёртӧс тышын, кӧть кӧні эськӧ ме эг сулав.
Ме кута тышкасьны аслам оланін вӧсна, и менам кулӧм бӧрын отечество оз слабмы, а лоӧ вынйӧраджык да ёнджык.
И ачым и ӧтвылысь ставыскӧд ме кута пӧртны олӧмӧ сійӧ законъяссӧ, кодъяс эмӧсь ӧні да кодъяс лоасны водзӧ вылӧ.
Ме некор ог вунӧд отечественнӧй святыняяс.
Кыдзи кута пӧртны олӧмӧ тайӧ клятвасӧ, мед тӧдӧны енъяс, менам отечестволӧн границаяс, шобді да ид муяс, виноградникъяс да оливкияс!
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кодъяс вӧлі пырӧны Афиныын демос лыдӧ?
2. Мый вӧсна лои нуӧдны Солонлысь реформаяс?
3. Аттикаса населениелӧн кутшӧм юкӧнлы дзик нинӧм эз сетны Солонлӧн реформаясыс?
4. Кодӧс дорйыліс Афинскӧй государство Солонлӧн реформаясӧдз да реформаяс бӧрын?
5. Кутшӧм правоясӧн пӧльзуйтчисны Афиныын граждана да кутшӧм обязанностьяс вӧліны налӧн?
6. Арталӧй, кутшӧм воын тырис 2500 во Солонлӧн реформаяс кадсянь?
31 §. СПАРТАНСКӦЙ РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВО МИЯН ЭРАӦДЗ VIII–VI НЭМЪЯСЫН.
(5 №-а карта.)
1. Лунвыв Пелопоннеслӧн природа да население.
Пелопоннес асыв-лунвылын эм область Лаконика.
Область шӧрас куйлӧ долина, кодӧс куимладорсянь кытшалӧны гӧраяс.
Долинаас муясыс зэв вынаӧсь, эмӧсь бур пӧскӧтинаяс, визувтӧ ю.
Му вӧдитӧм да скӧт видзӧм вылӧ ещӧ на бурджык природнӧй условиеясыс вӧліны орчча областьын — Мессенияын.
Дориецъяс, кодъяс пырисны Грецияӧ, босьтісны Лаконикаӧс.
Завоевательяс стрӧитісны ассьыныс посёлокъяс ӧта-мӧдсьыс матӧ.
Тайӧ посёлокъяссьыс артмис кар, кодӧс шуисны Спартаӧн, а завоевательясӧс — спартанецъясӧн.
Дыр кыссьысь войнаяс бӧрын спартанецъяс босьтісны и Мессенияӧс.
2. Спартаын классъяс да классӧвӧй тыш.
Пӧкӧритӧм населениелысь ыджыдджык юкӧнсӧ спартанецъяс пӧртісны рабствоӧ.
Рабъясӧс тані шулісны илотъясӧн.
Илотъяслӧн челядьыс сідз жӧ лоліны рабъясӧн.
Асьныс завоевательяс лоины рабовладелецъяс классӧн.
Быд спартанецлы сетлісны му участок да илотъяслысь некымын семья, кодъяс вӧдитлісны тайӧ мусӧ.
Илотъяс ненавидитлісны ассьыныс нартитысьяссӧ — спартанецъясӧс.
Найӧ кӧсйисны мездысьны тайӧ нартитӧмсьыс да унаысь кыпӧдлісны восстаниеяс.
Ӧти татшӧм восстание вӧлі миян эраӧдз VII нэмӧ Мессенияын.
Но восставшӧйясӧс венісны тышын.
Налӧн кутшӧмкӧ юкӧн дзебсис гӧра йылӧ.
Спартанецъяс кытшалісны илотъясӧс.
Войнас гымалігӧн да зэв чорыда зэригӧн спартанецъяс кавшасисны гӧра йылӧ.
Пансис тыш, а гӧгӧр чардаліс да гымаліс.
Тышкасисны не сӧмын илотъяс, но и налӧн гӧтыръясныс.
Древньӧй писатель висьталӧ: «Уськӧдчисны врагъяс вылӧ и нывбабаяс, кодъяслӧн кианыс вӧліны изъяс да мукӧд сэтшӧм предметъяс, кодъясӧс позис шыблавны врагъяс вылӧ.
Найӧ босьтісны кианыс оружие; кор мужичӧйяс аддзисны, мый и нывбабаяс лыддьӧны бурджыкӧн кувны ӧтвылысь накӧд рабыняясӧн лоӧм серти, тайӧ ещӧ ёнджыка кыпӧдіс мужичӧйяслысь смеллунсӧ».
Дугдывтӧг куим лун чӧж муніс тыш гӧра йылын.
Восставшӧйясӧс вӧлі кытшалӧма, налы некытчӧ вӧлі воштысьны.
Но спартанецъяс, кодъяс паныдасисны илотъяслӧн сэтшӧм чорыд водзсасьӧмкӧд да кодъяс полісны гырысь воштӧмъясысь, сӧгласитчисны лэдзны илотъясӧс кытшсьыс, найӧ кӧ мунасны Мессенияысь.
Илотъяслӧн кутшӧмкӧ юкӧн аслас героическӧй тышнас мездысис рабствоысь, но налы быть лои мунны рӧдинасьыс.
Спартанецъяс, медым водзӧ вылӧ эз кыптыны восстаниеяс, нем жалиттӧг виалісны медся ён да смел илотъясӧс.
Илотъяс да спартанецъяс костын тышыс вӧлі кык нем миритчытӧм класс костын — рабъяс да рабовладелецъяс костын — тышӧн; тайӧ вӧлі классӧвӧй тыш.
3. Спартаын управление да войска.
Илотъяс вӧліны спартанецъяс серти ёна унджыкӧнӧсь.
Спартанецъяслы, медым кутны илотъяс вылын ассьыныс господствосӧ, колӧ вӧлі государство — войска, законъяс, суд.
Спартанскӧй государствоын став властьыс вӧлі спартанецъяс киын.
Собрание вылын найӧ бӧрйылісны старейшинаяслысь сӧвет. Сӧветӧ бӧрйылісны сӧмын знатнӧй спартанецъясӧс, квайтымын арӧсысь не томджыкъясӧс.
Сӧветӧ пырлісны и кык царь, кодъяс вӧліны юрнуӧдысьясӧн войскаын.
Сӧвет видлаліс медся колана делӧяс да судитліс мыж вӧчысь йӧзӧс.
Став спартанецъяс, кодъяс вермылісны вӧдитчыны оружиеӧн, вӧліны воинъясӧн.
Закон эз лэдзлы налы занимайтчыны кутшӧмкӧ мӧд делӧӧн, военнӧйысь кындзи.
Спартанецъяс вӧліны бура вооружитчӧмаӧсь (84 рис.).
Тышкасьлісны найӧ подӧн.
Тышӧ мунігӧн спартанецъяс сувтавлісны топыд радъясӧн; пехоталӧн татшӧм ногӧн сувтӧмыс шусьыліс фалангаӧн.
Флейтаясӧн ворсӧм шы улын да сьылігтыр фаланга веськыд радъясӧн мунліс неприятель вылӧ; кажитчыліс, мый, кыдз быттьӧ стен, мунӧны топӧдчӧм щитъяс, чургӧдӧм копьёяс.
4. Спартанецъяслӧн оласног.
Спартанецъяс олісны илотъяс пӧвстын, кодъяс ненавидитлісны найӧс. Та вӧсна найӧ пӧшти век новлӧдлісны сьӧрсьыныс оружие.
Древньӧй писатель шуліс, мый спартанец «век кутӧ киас копьё, медым лоны вынаджыкӧн илот серти, сійӧ кӧ кыпӧдас бунт».
Весиг мирнӧй кадӧ спартанецъяс олісны сідзи жӧ, кыдзи и война дырйи.
Быдса лунъяс найӧ колльӧдлісны военнӧй лагерьясын; сэні найӧ маршируйтлісны, котравлісны, шыблавлісны копьё да вӧчлісны мукӧд военнӧй упражнениеяс.
Спартанецъясӧс тшӧктылісны сёрнитны дженьыда да стӧча.
Например, ӧти спартанскӧй нывбаба шуис аслас пиыслы, коді мӧдӧдчӧ вӧлі война вылӧ: «Щитнад либӧ щит вылад».
Спартаын лыддьыссьыліс позорӧн, кодкӧ кӧ воштыліс щитсӧ, а косьын геройскӧя усьӧм воинлысь шойсӧ вайлісны щит вылас.
Дженьыд да гӧгӧрвоана сёрнисӧ ми шуам лаконичнӧйӧн, мӧд ногӧн кӧ, сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сёрниыс вӧлі Лаконикаын.
5. Кыдзи воспитывайтісны спартанецъясӧс.
Спартанскӧй зонъясӧс челядь дырсяньыс велӧдлісны илотъяскӧд пӧщадатӧг тышкасигкежлӧ.
Воспитывайтлісны на лыдысь воинъясӧс, ассьыныс класс — рабовладелецъясӧс преданнӧя дорйысьясӧс.
Зонкаяс олісны сьӧкыд условиеясын, тайӧ закаляйтліс найӧс.
Пӧшти став кадсӧ найӧ видзлісны сы вылӧ, мый вӧчлісны уна пӧлӧс физическӧй упражнениеяс.
abu
Челядьӧс да зонъясӧс тшӧктылісны кыв шутӧг кывзысьны гырысьяслысь.
Найӧ вермисны сёрнитны сӧмын сэки, кор налы тшӧктылісны гырысьяс.
Грекъяс шмонитлісны, мый унджыкысь позьӧ кывны гӧлӧссӧ оз спартанскӧй детинкаяслысь, а статуяяслысь.
Медым велӧдны зонъясӧс лоны находчивӧйӧн да скӧрӧн, найӧс тшӧктылісны следитны илотъяс бӧрся, кодъяс вӧліны недовольнӧйӧсь спартанецъяслӧн господствоӧн, да виавны найӧс.
Спартаын зонъяс быдмылісны вынаӧн, смелӧн да выносливӧйӧн, но зэв скӧрӧн; найӧ муртса кужлісны лыддьысьны да гижны.
КЫДЗИ ВОСПИТЫВАЙТЛІСНЫ СПАРТАНЕЦЪЯСӦС.
Древнегреческӧй историк Плутархлӧн гижӧдъясысь.
Бать вайліс ассьыс кагасӧ сэтчӧ, кӧлі пукалісны старейшинаяс, кодъяс видлалӧны кагасӧ.
Сійӧ кӧ вӧлі ён да здоров, найӧ тшӧктылісны батьлы быдтыны сійӧс да сэк жӧ торйӧдлісны сылы му участок; кагаыс кӧ вӧлі слаб либӧ урӧдджык, сійӧс шыбитлісны пропастьӧ.
Став зонкаясӧс, кодъяслы вӧлі тырӧ сизим арӧс, чукӧртлісны ӧтлаӧ да юклісны группаяс вылӧ.
Найӧ олісны ӧтув да сёйисны ӧткодь сёян, велӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд ворсны да коллявны кад.
Группаса начальникӧн лолі сійӧ, коді мукӧд серти вӧлі сюсьджык да смелджык военнӧй ордйысьӧмъясын.
Мукӧдъяслы кодӧ вӧлі велӧдчыны сылысь, пӧртны олӧмӧ сылысь жӧ индӧдъяссӧ да мужественнӧя терпитны наказаниеяссӧ; сідзкӧ, тайӧ школаас велӧдлісны кыв шутӧг кывзысьны.
Лыддьысьны да гижны найӧ велӧдчылісны сӧмын сы мында, мыйтӧг оз вӧлі позь бергӧдчыны олӧмын; налӧн ӧстальнӧй воспитаниеыс вӧлі сыын, медым кыв шутӧг кывзысьны, лоны выносливӧйӧн сьӧкыд кадӧ да вермыны тышын.
Та вӧсна арлыд содӧмыскӧд тшӧтш найӧс воспитывайтлісны ешӧ суровӧйджыка — кушӧдз шырлісны налысь юръяссӧ, велӧдлісны ветлыны кӧмтӧг да ворсны паськӧмтӧг.
Кор зонкаяслы тырліс дас кык арӧс, налы сетлісны во кежлӧ ӧти плащӧн.
Налӧн кучикыс вӧлі грубӧй.
Пӧсь ваӧн найӧ пӧшти эз мыссьывны.
Узьлісны ӧтлаын, тростник вольӧс вылын. Тростниксӧ чегъявлісны куш кинас, пурттӧг.
Кызь арӧса зонъяс начальствуйтлісны асланыс подчинённӧйяс вылын косьясын да распоряжайтчылісны наӧн.
Зонкаясӧс вердлісны зэв омӧля, найӧс велӧдлісны асланыс вынъясӧн венны сьӧкыдлунъяс, лоны смелӧн да пелькӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм классъяс вӧліны Спартаын?
Мыйӧн торъявлісны Спартаса олысьяс Аттикаса олысьясысь?
2. Мый вӧсна муніс классӧвӧй тышыс Спартаын?
3. Кодӧс дорйис государствоыс Спартаын?
4. Кутшӧм главнӧй мог сувтӧдсьыліс Спартаын зонкаясӧс воспитайтӧмын?
Висьталӧй та йылысь примеръяс.
Спартанецъясӧс воспитайтӧмын мый тіянлы кажитчӧ да мый оз?
32 §. ГРЕЦИЯЫН ДА СРЕДИЗЕМНӦЙ ДА ЧЁРНӦЙ МОРЕ БЕРЕГЪЯСЫН КАР-ГОСУДАРСТВОЯС ЛОӦМ.
(5 да 6 №-а картаяс.)
Думыштӧй: кутшӧм территорияяс вылын овмӧдчисны грекъяс миян эраӧдз I тысячелетие заводитчигкежлӧ (24 §, 4 п.); петкӧдлӧй тайӧс карта вылын.
1. Кар-государствояс.
Миян эраӧдз VIII–VI нэмъясӧ, Афиныын да Спартаын государствояс лоӧмкӧд ӧттшӧтш, чужисны рабовладельчеcкӧй государствояс и мукӧд греческӧй каръясын.
Самостоятельнӧй государство лоис пӧшти быд карын; кар кындзи, сэтчӧ пырлісны матігӧгӧрса сиктъяс.
Татшӧм государствоясыс шусьӧны кар-государствоясӧн.
На лыдысь Пелопоннесын медся вынйӧранас вӧлі Спарта.
Шӧр Грецияын медся ыджыд да озыр кар-государствоӧн вӧлі Афины.
Кар-государствоясын муніс зэв чорыд тыш демос да аристократъяс костын власть да му вӧсна.
Уна каръясын, кыдзи и Афиныын, демос шедӧдіс сійӧс, мый лои бырӧдӧма долгӧвӧй рабство, да шедӧдіс право веськӧдлыны государствоӧн.
А мукӧд кар-государствоясын аристократъяс кутісны властьсӧ асланыс киын да чорыда пӧдтісны демосӧс.
Татшӧм кар-государствоясас демослысь сьӧкыд да праватӧм олӧмсӧ бура петкӧдліс басняын греческӧй поэт Гесиод, коді овліс миян эраӧдз VIII нэм помын да VII нэм заводитчигӧн
(видзӧд 32 § дінӧ приложение).
2. Кыдзи паськалісны Грецияын ремеслӧяс да торговля.
Кар-государствоясын, кодъяс сулалісны удобнӧй гаваньяс дорын, ӧдйӧ паськалісны ремеслӧяс да торговля.
Вурун тканьяс вӧчӧмӧн славитчис Милет — Малӧй Азияын медся ыджыд греческӧй кар.
Медбур оружие вӧчлісны Коринф карын.
(Думыштӧй, мыйӧн славитчис Афины кар, 29–30 §, 3 п.)
Грекъяс велӧдчисны стрӧитны крепыд пу корабльяс, кодъяс ветлӧдлісны пелысъяс да парусъяс отсӧгӧн.
На вылын греческӧй купечьяс нулывлісны моресайса странаясӧ ремесленникъяслысь вӧчӧмторъяссӧ (86 рис.).
3. Кыдзи лоисны греческӧй колонияяс.
Первойсӧ греческӧй корабльяс сувтлісны йӧз берегъясӧ недыр кад кежлӧ да купечьяс вежлавлісны Грецияын вӧчӧмторъяс сэтшӧм тӧваръяс вылӧ, кодъяс вӧлі колӧны найӧ государствоын: нянь, скӧт, вурун, чери вылӧ, а сідз жӧ рабъяс вылӧ.
Сэсся греческӧй кар-государствояс кутісны лӧсьӧдны Средиземнӧй да Чёрнӧй море берегъясын ассьыныс постояннӧй колонияяс*.
* Колония — мӧд странаысь воӧм йӧзлӧн оланін.
Оз ков сорлавны мӧд значениеа колониякӧд — странакӧд, кодӧс мырдӧн босьтіс капиталистическӧй государство.
Миян эраӧдз VIII–VI нэмъясӧ Грецияын эз вӧвны этшаӧн сэтшӧм йӧз, кодъяс кӧсйисны овмӧдчыны моресайса странаясӧ.
Ремесленникъяс да тӧргӧвечьяс артавлісны аддзыны тайӧ странаясын асланыс тӧваръяслы иналан места.
Гӧль йӧзӧс сэтчӧ вӧтліс нуждаыс.
Гесиод гижліс, мый найӧ мунлісны, «медым долгъясысь мынтӧдчыны да тшыглы не кувны».
Грекъяслы ковмыліс эновтны рӧднӧй оланінсӧ и сійӧ зэв чорыд тышыс вӧсна, коді мунліс демос да аристократъяс костын.
Кор победитліс знать, сылӧн противникъяслы быть ковмыліс пышйыны Грецияысь, медым спаситчыны победительясӧн водзӧс мынтӧмысь.
Демослы кӧ удайтчыліс босьтны власть, то сійӧ вӧтлавліс странаысь сылы враждебнӧй аристократъясӧс.
4. Кыдзи олісны йӧзыс колонияясын.
Мукӧд странаясӧ овмӧдчигӧн грекъяс ёнасӧ эз ылыстчывны моресянь.
Удобнӧй куръяяса берегӧ либӧ ыджыд ю вомӧ найӧ стрӧитлісны кар да кытшавлісны сійӧс крепость кодь стенӧн.
Грекъяс босьтлісны вынӧн колонияясгӧгӧрса матысса бур муяссӧ, а пленӧ босьтӧм татчӧс олысьяссӧ пӧртлісны рабъясӧ.
Крестьяна да рабъяс вӧдитісны му, садитлісны сэтчӧ виноградникъяс, видзлісны скӧт.
Колонияясын уджалісны ремесленникъяс; купечьяс тӧргуйтісны сійӧ племяяскӧд, кодъяс олісны страна пытшкын.
Миян эраӧдз V нэм кежлӧ море берегъясын — Испаниясянь да Кавказӧдз — лоины уна сё греческӧй колонияяс.
Ӧти древньӧй писатель шуліс, мый грекъяс пукалісны асланыс колонияясын море берег дорын, кыдзи лягушаяс пукалӧны пруд гӧгӧрын.
Пӧшти быд колонияын вӧлі самостоятельнӧй рабовладельческӧй государство.
Сылӧн вӧлі аслас войска, лэдзліс ассьыс деньга (87 рис.).
Уна колонияяс эз вӧвны ичӧтджыкӧсь Грецияса гырысь каръяс серти.
Колонияясса олысьяс кутлісны йитӧд Грециякӧд, а сійӧ карсӧ, коді пуктіс подувсӧ налӧн колониялы, найӧ шулісны «мам-карӧн».
Кӧні кӧть эз овны грекъяс, найӧ лыддисны асьнысӧ ӧти народӧн да шулісны асьнысӧ эллинъясӧн, а Грецияӧс — Элладаӧн.
5. Колонияяс лоӧмлӧн тӧдчанлун.
Колонияяс лоӧмлӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд кыдзи Грециялы, сідзи и сійӧ странаясыслы, кӧні найӧ чужисны.
Колонияяскӧд тӧргуйтӧм вӧсна Грецияын содіс спросыс ремесленникъяслӧн тӧваръяс вылӧ, а тайӧ отсаліс паськавны ремеслӧяслы.
Колонияясысь рабъясӧс вайӧм вӧсна содіс налӧн лыдыс Грецияын.
Странаясын, кӧні лоалісны греческӧй колонияяс, ёнджыка паськалісны торговля да ремеслӧяс, татчӧс племяяс ӧдйӧджык вуджисны первобытнообщиннӧй стройсянь рабовладельческӧй стройӧ.
Миян странаын, Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс берегъясын, ӧні на паныдасьлӧны уна греческӧй каръяслӧн развалинаясыс.
Археологъяслы татысь сюралӧны греческӧй деньгаяс, ремесленникъяслӧн вӧчӧмторъясыс, крепость кодь стенъяслӧн, керкаяслӧн, храмъяслӧн колясъясыс да мукӧдторъяс.
Керченскӧй пролив берегын (тайӧ проливыс йитӧ Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс) сулаліс медся древньӧй да медся гырысь греческӧй каръяс лыдысь ӧти — Пантикапей кар.
ГЕСИОДЛӦН БАСНЯ.
Кодъясӧс поэт петкӧдліс соловей да варыш пыр?
Со мый ӧтчыд шуис мича синъяса соловейлы варыш,
Гыжсӧ сы морӧсӧ сатшкӧмӧн, кымӧръяс дорті лэбзьӧдіг.
Нора чипсіс соловей варышлӧн ёсь гыжъяс улын.
Сэк варыш ышнясяна, стрӧг кывъясӧн шыӧдчис сы дінӧ:
«Мый тэ, коньӧрӧй, лӧвтан?
Ӧд ме ёна вынаджык тэысь,
Кыдз кӧть тэ эн сьыв, а тэнӧ ме нуа, кытчӧ мем колӧ.
И ме верма ньылыштны тэнӧ либӧ вӧля вылӧ лэдзны».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла лоины государствояс Грецияын?
Тайӧ вопрос вылас вочавидзигӧн вайӧдӧй Афины да Спарта историяысь примеръяс.
2. Мыйӧн торъявліс веськӧдлӧмыс греческӧй кар-государствоясын?
Кыдзи артмис тайӧ торъялӧмыс?
Вайӧдӧй примеръяс Афины историяысь.
3. Мый вӧсна грекъяс лӧсьӧдалісны ассьыныс колонияяс йӧз странаясын?
4. Сравнитӧй, кыдзи олісны грекъяс налӧн историяса кык периодын — миян эраӧдз ХI–IX нэмъясын да миян эраӧдз VIII–VI нэмъясын.
а) Петкӧдлӧй карта вылын, кӧні олісны грекъяс гомеровскӧй кадӧ да миян эраӧдз VI нэмын.
б) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины видз-му овмӧсын, ремеслӧын да торговляын?
в) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины сійӧ стройын, кодӧн олісны грекъяс?
г) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины государствоӧн веськӧдлӧмын?
д) Тайӧ вежсьӧмъяс лыдысь кодъяс медся тӧдчанаӧсь?
Ӧтветитны: в), г) да д) вопросъяс вылӧ отсалас тіянлы VII главалӧн нимыс.
VIII ГЛАВА.
ГРЕКО-ПЕРСИДСКӦЙ ВОЙНАЯС ДА ГРЕЦИЯЫН РАБСТВО ПАСЬКАЛӦМ.
33 §. ГРЕЦИЯ ВЫЛӦ ПЕРСЪЯС ВОЙСКАЛӦН УСЬКӦДЧЫЛӦМЪЯС.
(5 №-а карта да 125-ӧд да 139-ӧд лист бокъясса картаяс.)
abu
Миян эраӧдз V нэм заводитчигӧн Грециялы грӧзитіс опасность — сійӧ вермис воштыны ассьыс независимостьсӧ.
Быттьӧ сьӧд кымӧр асыввывсянь писькӧдчисны сэтчӧ завоевательяс — персъяс.
1. Персидскӧй царство.
Персидскӧй рабовладельческӧй государство артмис миян эраӧдз VI нэм шӧрын Азияын, Персидскӧй заливсянь асыв-войвылын.
Миян эраӧдз VI нэм мӧд джынйын — V нэм заводитчигӧн персъяс босьтісны Рытыввыв Азияӧс ставнас Инд юӧдз, а сідз жӧ Египетӧс.
Персидскӧй царь власть улын, артмис сэтшӧм ыджыд государство, кутшӧм таӧдз некор на эз вӧвлы.
Царь шуліс асьсӧ «став йӧзлӧн владыкаӧн шонді петанінсянь да шонді лэччанінӧдз».
Медся вынйӧраӧн Персия вӧлі Дарий I царствуйтан кадӧ миян эраӧдз VI нэм помын да V нэм заводитчигӧн (88 рис.).
Персидскӧй царлысь войскасӧ лыддьылісны непобедимӧйӧн.
Персъяслӧн вӧлі зэв бур конница, а персидскӧй стрелокъяс зэв меткӧя лыйсьылісны ньӧввужйӧн.
2. Кыдзи олісны народъяс, кодъясӧс пӧкӧритісны персъяс.
Сійӧ народъясыслы, кодъясӧс пӧкӧритісны персъяс, ковмывліс мынтыны гырысь налогъяс, стрӧитны туйяс да царскӧй дворецъяс, сетны воинъясӧс царлӧн войскаӧ.
Налог чукӧртысьясыс нем жалиттӧг босьтлісны йӧзлысь ставсӧ, мый налы веськавліс ки улас. И налог чукӧртӧм бӧрас каръясыс да сиктъясыс кажитчисны сэтшӧмӧн, мый быттьӧ сэтчӧ уськӧдчыліс враг.
Зато царь дворецъясын дзонь пӧдвалъяс тырлісны зарниӧн.
Персидскӧй рабовладелецъяс босьтлісны царстволӧн разнӧй юкӧнъясысь гырысь имениеяс.
Сійӧ населениеыс, кодӧс пӧкӧритісны персъяс, ненавидитліс ассьыс угнетательяссӧ.
Царстволӧн разнӧй юкӧнъясын пӧшти дугдывтӧг кыптывлісны восстаниеяс.
Кыпӧдісны восстание и Малӧй Азияса Милет да мукӧд греческӧй каръяс.
Дарий царь лёкысь пӧдтіс восстаниесӧ.
Милет карӧс вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма, а олысьяссӧ пӧртӧма рабъясӧ.
Дарий I кӧсйис господствуйтны Греция вылас ставнас.
Сійӧ босьтіс Эгейскӧй морелысь войвыв побережьесӧ да Малӧй Азия да Греция костысь унджык діяссӧ.
Персидскӧй царлӧн владениеясыс паськалісны дзик самӧй Грецияӧдз.
3. Марафонскӧй равнина вылӧ персъяслӧн чеччӧм.
Миян эраӧдз 490 воын персидскӧй войска вуджисны корабльяс вылын Эгейскӧй море.
Найӧ чеччисны Аттикаӧ, Марафонскӧй равнинаӧ, Афинысянь нелямын километр ылнаӧ.
Ӧдйӧ чукӧртчисны афинскӧй войска.
Асланыс стратегъяс — военачальникъяс — веськӧдлӧм улын найӧ тшӧтш петісны Марафонскӧй равнинаӧ.
Стратегъяс тшӧктісны веськӧдлыны войсканас асланыс пӧвстысь медся опытнӧйлы — Мильтиадлы.
Персъяс серти грекъяс вӧліны тӧдчымӧн этшаӧнӧсьджык.
Найӧ сувтісны вывтасінӧ, кытчӧ оз вермы писькӧдчыны конница.
Персъяс сувтісны равнинаӧ, матӧджык асланыс корабльяслань (видзӧд 127-ӧд лист бокысь плансӧ).
Недель кымын персъяс да грекъяс сулалісны ӧта-мӧдныслы воча.
Сэсся персъяс шуисны войскалысь мыйтакӧ юкӧн пуксьӧдны суднояс вылӧ, чеччыны Афины дорӧ да тӧдлытӧг уськӧдчӧмӧн босьтны карсӧ.
Найӧ чайтісны, мый грекъяс оз лысьтны тышкасьны и равнинаӧ кольӧм войскакӧд.
Войнас персъяс сӧлӧдісны конницасӧ суднояс вылӧ.
Но греческӧй разведчикъяс асывнас нин юӧртісны та йылысь стратегъяслы.
Греческӧй войска, фалангаӧ стрӧитчӧм бӧрын, мӧдӧдчисны равнина вылӧ персъяслы паныд.
4. Марафонскӧй тыш.
Персъяслӧн пехотаыс сідз жӧ лӧсьӧдчис тыш кежлӧ.
Персидскӧй войска шӧрын сулалісны медбур вынъяс.
Мильтиад тӧдіс та йылысь да чукӧртіс афиняналысь главнӧй вынъяссӧ фаланга доръясӧ.
Афиняна горӧдісны боевӧй сьыланкыв да веськыд радъясӧн мӧдӧдчисны персъяс вылӧ.
Налы воча персъяс мӧдӧдісны зэв уна ньӧв.
Та вылӧ видзӧдтӧг афиняна сюся атакуйтісны персъясӧс.
*  Атака — тышын противник вылӧ уськӧдчӧм; атакуйтны — уськӧдчыны противник вылӧ.
Смеллунсӧ да вынсӧ налы сетіс сы йылысь мӧвп, мый найӧ тышкасьӧны рӧдина вӧсна, мамъясныслӧн, гӧтыръясныслӧн да челядьныслӧн олӧм да свобода вӧсна.
Персъяслӧн вына, бура велӧдӧм отрядъясыс орӧдісны афинскӧй фалангалысь слабджык местасӧ — шӧрсӧ — да радлісны нин победа вылӧ.
Но сэки греческӧй фалангалӧн вынаджык доръясыс бӧрлань вӧтлісны накӧд тышкасьысь персъясӧс, а сэсся уськӧдчисны кыкладорсянь и персъяслӧн бура велӧдӧм отрядъяс вылӧ.
Персъяс эз вермыны кутны афиняналысь зырӧмсӧ да пышйисны асланыс корабльяслань.
Суднояс вылӧ тэрмасьӧмӧн пуксьӧм бӧрын найӧ эновтісны Грецияӧс.
Греция вылӧ персъяслысь первойысь уськӧдчылӧмсӧ вӧлі венӧма.
5. Грецияӧ Ксеркс войскалӧн пырӧм.
Марафонскӧй тыш бӧрын дас во мысти, миян эраӧдз 480 воын, персъяслӧн зэв уна войска бара мӧдӧдчисны Грецияӧ.
Войскаӧн веськӧдліс Ксеркс, коді лои Персияса царӧн аслас бать Дарий I кулӧм бӧрын.
Ксеркс шуліс: «Ми пӧртам рабствоӧ кыдзи миян водзын мыжаясӧс (мӧд ногӧн кӧ, найӧс, кодъяс тышкасьлісны персъяслы паныд, — Ред.), сідзи и мыжтӧмъясӧс».
Персъясысь кындзи, Ксеркс войскаын вӧліны воинъяс, кодъясӧс персидскӧй царь босьтліс мукӧд странаяскӧд тышъяс дырйи; сэні вӧліны ассириецъяс, египтяна, вавилоняна, малоазийскӧй грекъяс да унаӧн мукӧд.
Найӧ неокотапырысь мунлісны тышкасьны Грециялы паныд.
Балканскӧй полуостров вуджӧм бӧрын Ксеркслӧн войскаыс мӧдӧдчисны море берег пӧлӧн да тыштӧг босьтісны Войвыв Грецияӧс.
Персъяслӧн флотыс муніс берегсянь неыліті.
Сэні вӧліны гырысь, сьӧкыд корабльяс, кодъяс вермисны ветлыны паськыд мореті.
Греческӧй каръяс мӧдӧдісны персъяслы паныд неыджыд военнӧй отрядъяс.
Спартанецъяс мӧдӧдісны 300 воинӧс царь Леонид веськӧдлӧм улын.
Грекъяслӧн ӧтувтӧм отрядыс, кодӧн веськӧдліс Леонид, сувтіс векни Фермопильскӧй проходӧ да потшис персъяслы туйсӧ Войвыв Грецияысь Шӧр Грецияӧ (видзӧд 128-ӧд лист бокысь плансӧ).
Ксеркс мӧдӧдіс Леонид дорӧ йӧзӧс; сійӧ тшӧктіс, медым грекъяс чукӧртасны оружиенысӧ да сетасны персъяслы.
Та вылӧ Леонид вочавидзис Ксеркслы: «Лок да босьт».
Ӧти перс, медым повзьӧдны грекъясӧс персидскӧй войскалӧн вывті гырысь вынъяснас, шуис: «Миян ньӧвъяс да копьёяс сайӧдасны тіянысь шондісӧ».
Сэки грек вочавидзис: «Но и мый, ми кутам тышкасьны рӧмыдас».
6. Фермопилы дорын тыш.
Кык лун чӧж персъяс атакуйтісны грекъяслысь этша лыда отрядсӧ.
Персъяслӧн военачальникъясыс плетьясӧн вӧтлісны ассьыныс воинъяссӧ косьӧ.
Грекъяс венісны став атакаяссӧ.
Но войнас ӧти изменник нуӧдіс персъясӧс трӧпаясті гӧраяс вомӧн.
Леонид, кор аддзис, мый враг кытшалӧ грекъясӧс, тшӧктіс бӧрыньтчыны ставлы, спартанецъяс кындзи.
Спартанецъяс усины неравнӧй тыш дырйи, но кутісны персъясӧс да сетісны позянлун ӧстальнӧй грекъяслы бӧрыньтчыны.
Сёрӧнджык тыш мунан местаӧ вӧлі сувтӧдӧма Леонидлы да сылӧн воинъяслы лев фигураа памятник, кытчӧ вӧлі гижӧма:
Ветлысь-мунысь, висьтав тэ спартанецъяслы миян кулӧм йылысь:
Законъяслы колим вернӧйӧсь, тані ми пуктім ассьыным юрнымӧс.
Персъяс босьтісны Шӧр Грецияӧс да матыстчисны Афины дорӧ.
Афиняна эновтісны ассьыныс карсӧ.
Нывбабаясӧс, старикъясӧс, челядьӧс да рабъясӧс найӧ нуисны орчча Саламин ді вылӧ, кӧні найӧс дорйис флот.
Корабльяс вывсянь да ді вывсянь афиняна видзӧдісны, кыдзи ыпъяліс-сотчис налӧн рӧднӧй карныс, кодӧс Ксеркс тшӧктӧм серти ӧзтісны персъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Корсьӧй 88-ӧд рисунок вылысь Персиялысь медводдза территориясӧ да сійӧ территорияяссӧ, кодъясӧс босьтісны персъяс.
Тіянлы тӧдса кутшӧм странаяс босьтіс Персия?
2. Кутшӧм помкаяс вӧсна вермисны грекъяс Марафонскӧй тышын?
3. Мыйын вӧлі слаблуныс зэв вына Ксеркс войскалӧн?
4. Кымын во прӧйдитіс сійӧ кадколастас, кор Солон нуӧдіс реформаяс да кор Грецияӧ пырис Ксеркс?
Кымын во сайын вӧлі Марафонскӧй тыш?
Кымын во сайын вӧлі Фермопилы дорын тыш?
34 §. ПЕРСЪЯСЛЫ ПАНЫД ВОЙНАЫН ГРЕКЪЯСЛӦН ПОБЕДА.
(5 №-а карта да 129-ӧд лист бок вылын карта.)
1. Медбӧръя тыш водзвылын.
Афиняна эз усьны сьӧлӧмнаныс сы бӧрын, кор персъяс босьтісны Шӧр Грецияӧс да жугӧдісны налысь рӧднӧй карсӧ.
Найӧ шуисны тышкасьны медбӧръя вынъясӧдз асланыс независимость вӧсна.
Став мужичӧйяс, кодъяс вермисны вӧдитчыны оружиеӧн, мунісны войскаӧ либӧ военнӧй корабльяс вылӧ.
Афиняна медсясӧ надейтчисны асланыс флот вылӧ.
Персъяслы паныд война кежлӧ лӧсьӧдчигӧн, на афинянин Фемистоклӧн сӧвет серти найӧ стрӧитісны 200 военнӧй корабль.
Корабльяслӧн кыкнанладор бокас ӧпаснӧйяссӧ вӧчӧма куим радӧн; та вӧсна найӧс шулісны триеръясӧн.
Быд ӧпаснӧйӧн сынісны некымын морт.
Триераяс ляпкыда пукалісны ваын да кокниа ветлісны скалаяс костті да ляпкыдінъясті.
Афинскӧй флотӧн веськӧдліс Фемистокл, кодӧс вӧлі бӧрйӧма стратегӧн.
Грекъяслысь военнӧй корабльяссӧ вӧлі ӧтувтӧма ӧти флотӧ.
Афиняналӧн корабльясыс вӧліны унджык мукӧд кар-государствояс серти.
Грекъяслӧн флотыс сулаліс векни Саламинскӧй проливын.
Грекъяс бура тӧдісны сэтысь ляпкыдінъяссӧ да ваувса скалаяссӧ.
Тайӧ проливыс вӧлі медбур местаӧн персидскӧй флоткӧд тыш нуӧдӧм вылӧ.
Но спартанецъяс, кодъяс вӧлі повзьӧмаӧсь уна персидскӧй корабльясысь, шуисны нуӧдны флотсӧ Лунвыв Греция берегъясӧ.
Сэки Фемистокл ыстіс войнас Ксеркслы юӧр, мый греческӧй флот кӧсйӧ Мунны Саламинысь.
Ксеркс, коді эскис аслас уна лыда флотлӧн победаӧ, тшӧктіс сылы тышкасьны грекъяскӧд.
2. «Водзӧ, Элладалӧн пиян!
Спасайтӧй рӧдинанытӧ!»
Персидскӧй флот пырис Саламинскӧй проливӧ.
Ксеркс сы гӧгӧр сулалысь аслас вельможаяскӧд видзӧдіс Аттикаса джуджыд берегсянь, кыдзи матыстчисны сылӧн корабльясыс греческӧй корабльяскӧд.
Проливлӧн мӧдар берегсяньыс пансьысь кось вылӧ видзӧдісны афиняна — старикъяс да нывбабаяс.
Грекъяс шуисны венны врагӧс либӧ кувны, сы вӧсна мый, бӧрыньтчасны кӧ, афиняналӧн семьяясыс веськаласны рабствоӧ.
Кор персидскӧй корабльяс муртса на пырисны проливлӧн медся векньыдінӧ, грекъяслӧн сынысьясыс ӧтпырйӧ выныштчисны ӧпаснӧйяснас, и налӧн судноясыс мӧдісны тӧвзьыны персъяслӧн корабльяслань.
Греческӧй пелькиник триераяс жуглісны противник корабльяслысь ӧпаснӧйяссӧ, асланыс ныръяснас писькӧдлісны налысь бокъяссӧ.
Персидскӧй корабльяслӧн стройыс дзугсис, бӧрын мунысь корабльясыс зурасьлісны водзын мунысь корабльяскӧд.
Персъяслӧн судноясыс сибдывлісны ляпкыдінъясӧ, жугласисны ваувса изъясӧ да ӧта-мӧдныскӧд зурасьӧмысь.
Грекъяс вӧйтісны корабль, кӧні вӧлі персъяслӧн юрнуӧдысьыс, и враглӧн эз ло единӧй командованиеыс.
Вӧлі вӧйтӧма персъяслысь 200-ысь унджык корабль.
Персидскӧй флотлӧн колясыс бӧрыньтчис.
Знаменитӧй греческӧй поэт Эсхил, Саламинскӧй тышын участвуйтысь, висьталіс тайӧ тыш йылысь «Персъяс» произведениеын (видзӧд 34 § дінӧ приложение).
VIII цветнӧй иллюстрация.
Саламинскӧй тыш.
Картина.
Греческӧй триера писькӧдӧ аслас нырнас персъяс корабльлысь боксӧ.
Воддза планын (шуйгавылас) вӧйысь корабль, веськыдвылас — ваысь чургӧдчӧм скала.
Ылынджык — ӧтчукӧрӧ воӧм персидскӧй корабльяс.
Найӧс атакуйтӧны греческӧй триераяс.
3. Грецияысь персъясӧс вӧтлӧм.
Саламин дорын победалӧн тӧдчанлуныс вӧлі зэв ыджыд война водзӧ мунӧмлы.
Ксеркс поліс, мый греческӧй флот тупкас сылы Персияӧ мунан туйсӧ.
Сійӧ тэрмасигтыр эновтіс Грецияӧс да аслас войскалӧн мыйтакӧ юкӧнкӧд бӧр воис Персияӧ.
Локтан, миян эраӧдз 479 воын грекъяслӧн ӧтувъя войска мӧдӧдчисны персъяслӧн Грецияӧ кольӧм войскалы паныд.
Тышыс на костын муніс Платеи кар дорын, Шӧр Грецияын.
Грекъяс жугӧдісны персидскӧй войскаӧс, а сэсся дзикӧдз вӧтлісны персъясӧс Грецияысь.
4. Афинскӧй морскӧй союз да война помасьӧм.
Греко-персидскӧй война эз помась сійӧн, мый Грецияысь вӧлі вӧтлӧма персъясӧс; сійӧ кыссис на 30 во чӧж.
Грекъяс тышкасисны Эгейскӧй мореса діяс вылысь да сылӧн асыввыв побережьеысь греческӧй каръяс мездӧм вӧсна.
Моредорса уна греческӧй кар-государствояс лӧсьӧдісны ас костаныс союз.
Налӧн вӧлі ӧтувъя военнӧй флот.
Быд союзниклы колӧ вӧлі стрӧитны да вооружитны урчитӧм лыда корабль да мынтыны союз казнаӧ* деньга.
* Казна — государстволӧн денежнӧй да мукӧд средствояс.
Сійӧ греческӧй каръясыс, кодъяс вӧліны персъяс власть улын, сідз жӧ вочасӧн ӧтувтчалісны тайӧ союзас.
Союзникъяс пӧвстысь медся вынйӧранас вӧлі Афины.
Афиняна кӧзяйничайтісны ӧтувъя казнаӧн, афинскӧй стратегъяс веськӧдлісны союзлӧн ӧтувтӧм флотӧн да войскаӧн.
Союзыс кутіс шусьыны Афинскӧй морскӧй союзӧн.
Грекъяслӧн ӧтувтӧм вынъяс эз ӧтчыд вермывны персъяслысь флотсӧ да войскасӧ; тайӧн грекъяс ёна слабмӧдісны персъяслысь вынъяссӧ.
Персияса царлы быть лои кырымавны мир да признайтны греческӧй каръяслысь независимость.
Персъяслӧн военнӧй корабльяслы эз позь ветлӧдлыны Эгейскӧй мореті.
Мый вӧсна ичӧтик да кар-государствояс вылӧ торйӧдлӧм Греция вермис зэв ыджыд вынйӧра Персияӧс?
Грекъяс дорйисны рӧдинасӧ да тышкасисны асланыс да асланыс семьяяслӧн свобода вӧсна.
А персидскӧй воинъяс вӧлі долженӧсь асланыс вӧлялы паныд завоюйтны персъяcлӧн царлы Грецияӧс.
Та вӧсна греческӧй войска да флот тышкасисны смелджыка да стойкӧйджыка персидскӧй войска да флот серти.
Грекъяс ӧтувтісны ассьыныс вынъяссӧ да ӧтув тышкасисны персъяслы паныд.
Грецияын ремеслӧяслӧн паськалӧмыс сетіс позянлун вӧчны воинъяслы бур вооружение, а мореплаваниелӧн паськалӧмыс сетіс позянлун стрӧитны да вооружитны вынйӧра флот.
ЭСХИЛЛӦН «ПЕРСЪЯС» ГИЖӦДЫСЬ.
Эз пышйӧм водзын, А сэки ӧд эллинъяс сьылісны радейтан гимн, Кор виччысис найӧс пӧсь бой.
Трубалӧн гор кось вылӧ лэптіс найӧс!
И здукӧн налӧн зіля сыныштӧмысь Лӧз саридзыс веж быгъя лои скӧнь,
Веськыдладорнас водзӧ петіс сэк, Кыдз тшӧктіс ладыс, а сы бӧрся И дзоньнас флотныс мӧдіс, сэк жӧ кыліс Ён горӧдӧм: «Эллада пиян, водзӧ!
Ас чужан мулы, гӧтыръяслы перйӧй мезд, И челядьнытӧ ті, и батьяслысь ен храмъяс, И дядьяслысь гробницаяссӧ дорйӧй, Ӧд ставыс вӧсна — ӧнія чорыд кось!»
И персъяс воча горзісны жӧ; ӧти Корабль сэк ыргӧн нырнас зургис мӧдлы, И косьсӧ паніс эллинскӧй корабль — Враг суднолысь став мичмӧдансӧ разис...
Кось пузис гӧгӧрбок.
Эз пырысь-пыр на сетчыны и персъяс;
Кор судноясныс йӧрмисны проливӧ Да ӧта-мӧдӧ зурасисны лёкысь — Дзик ӧтиӧдз и жугласисны ставӧн.
А эллинъяс быд боксянь дӧжналісны...
И персъяслӧн эз ӧти судно вӧй,
И суднояслӧн торпыригъяс вӧсна, Вир вӧсна — эз и тыдав саридз веркӧс.
И вевттьысисны шойясӧн скалаяс Да берег доръяс.
Враглӧн коляс войска, Кыдз сяммис, кывтіс-пышйис сэтысь ылӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тӧдмалӧй 129-ӧд листбокса карта серти, став греческӧй каръясыс-ӧ воюйтісны персъяскӧд.
2. Лӧсьӧдӧй Саламинскӧй тыш йылысь висьт тайӧ тышын участвуйтысь грек нимсянь.
3. Мый вӧсна грекъяс вермисны персъясӧс налы паныд войнаын?
Кыдзи дасьтісны миян эраӧдз VI нэмӧ Афиныын демослӧн победаыс да Солонлӧн реформаясыс персъяс вылын грекъяслысь победасӧ?
4. Кымынӧд во вӧлі миян эраӧдз 480 во бӧрын?
Кымынӧд во вӧлі миян эраӧдз 480 во водзвылын?
Арталӧй, кутшӧм воын помасис греко-персидскӧй война, коді кыссис 30 во чӧж Грецияысь персъясӧс вӧтлӧм бӧрын?
5. Лӧсьӧдӧй грекъяс да персъяс костын тышъяслысь таблица татшӧм ногӧн:
Кӧні муніс тышыс
Кор сійӧ вӧлі
Коді вермис
Кутшӧм тӧдчанлуныс тайӧ тышыслӧн война мунӧмыслы дзоньнас
35 §. МИЯН ЭРАӦДЗ V НЭМӦ ГРЕЦИЯЫН РАБСТВО.
(5 №-а карта.)
Думыштлӧй: кутшӧм рабство вӧлі бырӧдӧма Афиныын; мый вӧсна да кор вӧлі бырӧдӧма сійӧс (29–30 §, 7, 8 п.).
1. Рабъясӧн тӧргуйтӧм.
Персияӧс вермӧм бӧрын Грецияын рабъяс лоины унджык воддза серти.
Миян эраӧдз V нэмӧ пӧшти став греческӧй каръясын вӧліны рабъясӧн тӧргуйтан рынокъяс.
Рынок вылын вузавлісны да ньӧблісны мужичӧйясӧс, нывбабаясӧс, шӧр арлыда да весиг посни челядьӧс.
Ньӧбасьысьяс бӧрйылісны «ловъя тӧвар», видлалісны рабъяслысь мускулъяссӧ, тшӧктылісны найӧс лэптавны сьӧкыдторъяс, котравны да чеччавны.
Раблӧн морӧсас ӧшаліс пӧвтор.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма, кымын арӧс сылы да мый сійӧ кужӧ вӧчны.
Ньӧбасьысь да вузасьысь тӧргуйтчисны раблӧн дон йылысь (96 рис.).
2. Кыдзи Грецияын йӧз лолісны рабъясӧн.
Уна ногӧн йӧз лолісны рабъясӧн да веськавлісны рабъясӧн тӧргуйтан рынок вылӧ.
Нывбаба-раблӧн кагаыс вӧлі сійӧ жӧ морт киын, код киын вӧлі и сылӧн мамыс.
Но татшӧм челядьыс вӧліны этша.
Нывбаба-рабъяс Грецияын олісны сэтшӧм сьӧкыда, мый налӧн унджык челядьыс кулісны.
Ёна унджык рабъясӧс сетліс война.
Грекъяс пӧртлісны рабъясӧ не сӧмын пленнӧй воинъясӧс, но и вражескӧй странаысь босьтӧм нывбабаясӧс да челядьӧс.
Малӧй Азия побережьеӧ сӧмын ӧтчыд уськӧдчылігӧн афиняна босьтісны пленӧ 20 тысячаысь унджык мортӧс да сэсся вузалісны найӧс рынокъяс вылын.
Но и мирнӧй кадӧ свободнӧй морт Грецияын вермис лоны рабӧн.
Мореясті плавайтісны ӧдйӧ ветлӧдлысь корабльяс вылын пиратъяс — морскӧй рӧзбойникъяс.
Найӧ мырддявлісны тӧргӧвӧй да военнӧй суднояс, уськӧдчывлісны моредорса сиктъяс вылӧ.
Босьтӧм йӧзсӧ пиратъяс вузавлісны рынокъяс вылын.
3. Рабъяслӧн удж.
Грецияын рабъяс вӧчлісны медся сьӧкыд уджсӧ.
Свободнӧй грекъяс, весиг гӧля олысьяс, эз уджавны рудникъясын да каменоломняясын.
Руда да мрамор перйисны рабъяс.
Афинскӧй государстволӧн эзысь перъян рудникъясын уджалісны уна тысяча раб.
Пыді му пытшкын найӧ перйылісны дженьыдик кӧрт лӧмъясӧн да сьӧкыд мӧлӧтъясӧн руда.
Мупытшса коридоръясын вӧліны сэтшӧм векньыдӧсь да ляпкыдӧсь, мый ковмывліс уджавны сэні пӧшти водсӧн.
Перйӧм рудасӧ детинка-рабъяс тэчлісны кӧрзинаясӧ да бауӧн петкӧдлісны ортсыӧ.
Му веркӧсын рабъяс дрӧбитлісны рудасӧ изйысь вӧчӧм гыръясын кӧрт тоинъясӧн, а сэсся лэдзлісны сійӧс изки пыр.
Изкисӧ бергӧдлыны вермисны эськӧ осёлъяс, но рабовладелецъяс тайӧс вӧчны бара жӧ тшӧктылісны рабъяслы, сы вӧсна мый налӧн уджыс сувтліс донтӧмджык.
Уна рабъясӧс уджӧдлісны ремеслӧяс вылын.
Мастерскӧйясын рабъяслы сетлісны прӧстӧй, но бара жӧ медся сьӧкыд уджсӧ.
Сёй дозмук вӧчан мастерскӧйясын рабъяс новлісны ва, сёй да ломтас, лойисны сёйсӧ кокъяснаныс, бергӧдлісны дозмук вӧчан кругсӧ.
А дозмуксӧ: вӧчисны да мичмӧдісны векджык свободнӧй йӧз (97 рис.).
Видз-му овмӧсын уджалісны тӧдчымӧн этшаджык рабъяс ремеслӧын серти.
Крестьяна асьныс вӧдитлісны ассьыныс ичӧтик мусӧ.
Но не сӧмын имениеясӧн владейтысьяслӧн, но и уна крестьяналӧн вӧліны рабъяс.
Найӧ нырисны кокъяснаныс да прессъясӧн виноград да оливки, новлісны рынок вылӧ тӧвар тыра сьӧкыд кӧрзинаяс.
4. Кыдзи накажитлісны рабъясӧс.
Рабъясӧс уджӧдны позьӧ вӧлі сӧмын грӧзитчӧмӧн да нӧйтӧмӧн.
Рабъяс бӧрся век видзӧдіс надсмотрщик.
Сӧмын на раб пондылас уджавны ньӧжйӧджык, медым шойччыштны, а надсмотрщик заводитӧ нин пӧвсавны сійӧс плетьӧн.
Плеть помас унаысь вурлісны свинеч тор.
Сӧмын шоч раблӧн пельпомъясас да мышкас эз вӧвны плетьӧн нӧйтӧмысь вурысъяс.
Ӧти морт, коді овлӧма сійӧ жӧ кадӧ, гижліс, кутшӧма мучитліс рабъясӧс кӧзяиныс: «Плетьӧн нӧйт, джагӧд, пӧдты, сот, чепляв, бертлав ки-коксӧ, верман ныр розяс уксус кисьтны, кынӧм вылас кирпичьяс тэчны, верман ставторсӧ вӧчны».
5. Рабовладелецъяскӧд рабъяслӧн тыш.
Рабъяс, кыдзи вермисны, вӧчисны лёктор асланыс кӧзяевалы: жуглісны инструментъяс, дойдалісны скӧтӧс, зілисны уджавны кыдз позьӧ омӧльджыка.
Найӧ унаысь пышйылісны кӧзяева ордысь, кӧть и тӧдісны, мый кутасны кӧ, зэв ёна нӧйтасны.
Эз этшаысь рабъяс виавлыны медся лёк рабовладелецъяссӧ.
Корсюрӧ рабъяс кыпӧдлісны и восстаниеяс.
Миян эраӧдз V нэм шӧрын ыджыд землетрясение жугӧдіс Спарта кар.
Тайӧн кӧсйисны пӧльзуйтчыны илотъяс.
Быдладорсянь найӧ уськӧдчисны Спартаӧ. Илотъяс надейтчисны, мый уськӧдчӧм йылысь рабовладелецъяс оз тӧдны да илотъяс вермасны венны ассьыныс врагъяссӧ.
Кӧть рабовладелецъяс и вермисны сувтӧдны уськӧдчысьясӧс, но асланыс вынъясӧн найӧ эз вермыны пӧдтыны восстаниесӧ.
Спартанецъяслы ковмис корны отсӧг мукӧд кар-государствоясса рабовладелецъяслысь.
Кельдӧдӧм, повзьӧм спартанскӧй посолъяс «енъяс нимсянь» корисны отсавны илотъяслы паныд налӧн тышын.
Ӧткымын кар-государствояс отсалісны спартанецъяслы, но мыйкӧ мында илотъяс мездысисны рабствоысь да мунісны Спартаысь.
Греция пасьта ставнас муніс рабъяс да рабовладелецъяс костын зэв чорыд классӧвӧй тыш.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи пӧртлісны йӧзӧс рабъясӧ Грецияын миян эраӧдз V нэмӧ?
2. Кутшӧм уджъяс вӧчлісны рабъяс Грецияын?
3. Мый вӧсна рабовладелецъяс эз лысьтны сетны рабъяслы уджалан бур кӧлуй да дона скӧт?
4. Кыдзи тышкасьлісны рабъяс рабовладелецъяскӧд?
5. Мый выльторсӧ ті тӧдмалінныд рабъяслӧн олӧм да рабовладелецъяскӧд налӧн тыш йылысь?
36 §. МИЯН ЭРАӦДЗ V НЭМ ШӦРЫН АФИНЫЛӦН КЫПТӦМ.
(5 №-а карта.)
Думыштӧй: кутшӧм правояс шедӧдіс афинскӧй демос миян эраӧдз VI нэмын; кодӧс шулісны гражданинӧн (29–30 §, 8, 9 п.).
1. Афинылӧн озырлун да вынйӧр.
Сыысь, мый Греция вермис Персияӧс, выгӧдаяссӧ кызвыннас босьтіс Афины.
Асыввыв Средиземноморьеын * торговлялӧн главнӧй центрӧн лои афинскӧй порт Пирей.
* Средиземноморье — Средиземнӧй море берегпӧлӧнса странаяс.
Афиныын вӧлі и рабъясӧн тӧргуйтан Грецияса медся ыджыд рынок.
Афиныын рабъяс лоины унджык свободнӧй йӧз серти.
Гӧль гражданалӧн вӧлі кык-куим раб.
Озыр гражданалӧн вӧлі некымын дас, а корсюрӧ и сёысь унджык раб.
Афинскӧй государствоса рудникъясын, сов перъян промыселъясын рабъясӧс уджӧдӧмыс вайис афинскӧй казналы уна озырлун.
Афинскӧй морскӧй союз коли и Персиякӧд грекъяслӧн война помасьӧм бӧрын.
Сэтчӧ пырлісны 200 кымын греческӧй кар-государство.
Афиняна господствуйтісны асланыс союзникъяс вылын.
Миян эраӧдз V нэм шӧрын Афины вӧлі Грецияса медся озыр кар-государствоӧн; сійӧ вӧлі и медся вынйӧра кар-государствояс лыдысь ӧтиӧн.
Афинянаӧс шулісны «море вылын кӧзяинъясӧн».
IX цветнӧй иллюстрация.
Миян эраӧдз V нэмӧ афинскӧй Пирей порт.
Шуйгавылын — рабъяс катлӧны корабль вылӧ дозмукъяс, кодъясӧс вӧчӧма Афиныын.
Чери кыйысьяс ректӧны пыжысь свежӧй чери.
Шӧрас — берег дорын сулалысь корабльяс, кытысь рабъяс ректӧны нянь мешӧкъяс.
Веськыдвылын — рынок; сы дорын сулалӧны чепъясӧн дорӧм рабъяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь Афиныӧ вузавны.
Рынок сайын — суднояс стрӧитӧм да ремонтируйтӧм вылӧ верфь; тыдалӧны корабльяслӧн ныръясыс.
Ылын тыдалӧ ӧти Кузь стен, коді видзліс Пирейсянь Афиныӧдз туйсӧ.
(Корсьӧй 79-ӧд рисунок вылысь Пирей да Кузь стенъяс).
2. Кутшӧм пӧльза босьтлісны афинскӧй граждана.
Сійӧ, мый Аттикаын содіс рабъяслӧн лыдыс да Афины господствуйтіс аслас союзникъяс вылын, вайис пӧльза не сӧмын озыр афиняналы, но и став афинскӧй гражданалы.
Афинскӧй казнаысь кутісны мынтысьны судын заседайтӧмысь да государстволы мукӧд пӧлӧс служба нуӧдӧмысь.
Та вӧсна и фетъяс вермисны уджавны государственнӧй должностьясын.
Эз этша афиняна овны татшӧм мынтысьӧмъяс помысь.
Со мый вӧлі висьталӧма миян эраӧдз V нэмся ӧти шуточнӧй произведениеын:
Ак, бур бать, судьяяс эз кӧ
Пукавны собрание вылын,
Кысь миянлы вайин завтрак
Да и ужын?
Праздник лунъясӧ фетъяслы сетлісны неуна деньга, медым найӧ вермисны ветлыны театрӧ.
Корсюрӧ афинскӧй гражданалы дон босьттӧг юклісны и нянь.
Афиныын стрӧитісны зэв мича керкаяс.
Та вылӧ видзлісны деньгасӧ афинскӧй казнаысь да морскӧй союзлӧн казнаысь.
Строительство нуӧдігӧн босьтлісны бур удждон плӧтникъяс, из кералысьяс, бронза да зарни уджъяс кузя мастеръяс да мукӧд ремесленникъяс, а сідз жӧ кыскасьысьяс да морякъяс, кодъяс ваялісны материалъяс стрӧитчанінас.
Тайӧ ставторнас граждана вермисны пӧльзуйтчыны сӧмын сы вӧсна, мый налӧн вӧлі вынйӧра Афинскӧй государство.
Сійӧ кутіс рабъяс вылын налысь властьсӧ да мырдысь тшӧктіс союзникъясӧс мынтыны взносъяс.
Та вӧсна став граждана, афинскӧй демос дзоньнас зілисны сыӧ, медым ёнмӧдны Афинскӧй рабовладельческӧй государствоӧс.
3. Афиныын народнӧй собрание.
Миян эраӧдз V нэмын став афинскӧй граждана волывлісны народнӧй собрание вылӧ, бӧрйылісны должностнӧй йӧзӧс да вермылісны лоны бӧрйӧмаӧн асьныс.
Афиныын народнӧй собраниесӧ чукӧртлісны тӧлысьнас куимысь либӧ нёльысь.
Собрание вылӧ векджык волісны некымын тысяча морт.
Решениеяссӧ вынсьӧдлісны унджык гӧлӧс серти.
Собрание вынсьӧдліс законъяс, юӧртліс война йылысь, кырымавліс мир, сетліс индӧдъяс, кытчӧ да уна-ӧ видзны деньга Афинылӧн да морскӧй союзлӧн казнаысь.
Народнӧй собрание векджык эз жалитлы деньга Афинскӧй государстволысь военнӧй вынйӧрсӧ ёнмӧдӧм вылӧ.
Афинылӧн вӧлі Грецияын медся вына флот да тӧдчымӧнъя войска.
Войскаысь кындзи, Афинскӧй государстволӧн вӧліны стражникъяс да полицейскӧйяс.
Гырысь должностьяс вылӧ народнӧй собрание бӧрйыліс сэтшӧм йӧзӧс, кодъяс дорйылісны унджык гражданалысь интересъяссӧ да ёнмӧдлісны рабовладельческӧй государствоӧс.
X цветнӧй иллюстрация.
Афиныын народнӧй собрание.
Народнӧй собраниесӧ петкӧдлӧма, кор сійӧ гӧлӧсуйтӧ.
Афиныын гӧлӧсуйтігӧн лэптылісны кияс либӧ урнаясӧ лэдзлісны еджыд да сьӧд изъяс.
Вывтас местаын сулалысь йӧз лыддьӧны гӧлӧсъяс.
Поскӧд лэччӧ оратор*, коді сӧмын на помалӧма ассьыс речсӧ.
* Оратор — морт, мӧді висьталӧ речь.
Шӧрас, таладорынджык, сулалӧны аристократъяс; найӧ оз гӧлӧсуйтны сы вӧсна, мый вӧсна лэптӧмаӧсь кинысӧ унджык демосыс.
Веськыдвылын — кузь плетя стражник.
Должностнӧй мортлӧн индӧд серти сійӧ вӧтлӧ собрание вылысь мортӧс, кодлӧн абу гражданинлӧн правоыс.
Ылынджык тыдалӧ равнина весьтын кыпӧдчӧм афинскӧй акрополь.
4. Перикл — Афиныӧн управляйтӧмын юрнуӧдысь.
Медся вынйӧраӧн Афины лои сійӧ кадӧ, кор Афинскӧй государствоӧн юрнуӧдысьнас вӧлі Перикл.
Сійӧ вӧлі знатнӧй рӧдысь: сылӧн вӧлі ыджыд имение, кӧні уджалісны уна дас раб.
Перикл вӧлі тӧлка да велӧдчӧм морт.
Весиг Афиныын, кӧні вӧлі уна бур оратор, Перикл славитчис аслас красноречиеӧн.
Сійӧ кутіс асьсӧ спокойнӧя да величавӧя, но кор висьтавліс гневнӧй речь, грекъяс шулывлісны, мый сійӧ Зевс кодь, коді ысталӧ врагъяс вылӧ гым-чард.
Миян эраӧдз 443 воын народнӧй собрание бӧрйис Периклӧс первой стратегӧн.
Перикл зілис ӧтувтны Афины власть улӧ Грецияӧс ставнас.
Кодкӧ кӧ союзникъяс лыдысь эз кӧсйы подчинитчыны Афинылы да мынтыны союзнӧй казнаӧ взносъяс, афинскӧй войска да флот мырдӧн пӧкӧритлісны сійӧс.
Перикл унаысь ачыс веськӧдліс тайӧ походъяснас да вӧлі зэв лёк кывзысьтӧм союзникъяскӧд.
Перикллӧн веськӧдлан кадӧ' Афиныын вывті ёна стрӧитчисны.
Сы вӧсна, мый Перикл дорйыліс унджык демослысь интересъяссӧ, народнӧй собрание 15 во чӧж, Перикллӧн самӧй кувтӧдзыс, бӧрйыліс сійӧс первой стратегӧн.
5. Афинскӧй рабовладельческӧй демократия.
Афиныӧн веськӧдлӧмсӧ грекъяс шулісны демократияӧн, мый лоӧ «демослӧн власть».
Древньӧй мирын дзик некӧні эз участвуйтлыны государствоӧн веськӧдлӧмын сэтшӧм уна йӧз, мыйта Афиныын.
Но афинскӧй гражданаӧн лыддьыссьылісны Афиныса эз став олысьяс.
Гражданаӧн вӧліны сӧмын мужичӧйяс, кодъяслӧн батьыс и мамыс вӧліны свободнӧй афиняна.
Нывбабаясӧс, а сідз жӧ мукӧд каръясысь воӧм мужичӧйясӧс, кӧть найӧ олісны Афиныын уна дас во, эз лэдзлыны весиг народнӧй собраниеяс вылӧ.
Гражданаӧн лоны кӧсйисны эз сӧмын почёт ради, но и деньга ради.
Граждана зілисны, медым на лыдӧ эз веськавны бокӧвӧй йӧз, сы вӧсна мый тайӧ эськӧ вермис вайӧдны сэтчӧ, мый чинісны налӧн доходъясыс, кодъясӧс босьтлісны казнаысь.
Афинскӧй демос зілис ёнмӧдны рабовладельческӧй строй да рабовладельческӧй государство.
Афиныын демократия вӧлі рабовладелецъяслӧн властьӧн, сійӧ вӧлі рабовладельческӧй демократияӧн.
Сылӧн главнӧй могыс вӧлі сыын, медым кутны рабъяс вылын афинскӧй гражданалысь господство да союзникъяс вылын налысь власть.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи артмис Афинскӧй морскӧй союз?
Кодлы вайліс тайӧ союзыс медся ыджыд пӧльзасӧ?
2. Код киын вӧлі высшӧй властьыс Афиныын миян эраӧдз V нэмӧ?
3. Мый вӧсна афинскӧй демос зілис ёнмӧдны рабовладельческӧй строй да Афинскӧй государство?
4. Коді вермис лоны афинскӧй гражданинӧн?
Мый вӧсна граждана зілисны не лэдзны асланыс радӧ выль йӧзӧс?
5. Кыдзи артмис «демократия» кыв?
Мый вӧсна шуӧны древньӧй Грецияса демократияӧс рабовладельческӧй демократияӧн?
IX ГЛАВА.
МИЯН ЭРАӦДЗ V–IV НЭМЪЯСӦ ГРЕЦИЯЫН КУЛЬТУРАЛӦН ДЗОРИДЗАЛӦМ.
37 §. СВОБОДНӦЙ ГРЕКЪЯСЛӦН ОЛАСНОГ.
ОЛИМПИЙСКӦЙ ИГРАЯС.
(5 №–Iа карта.)
Миян эраӧдз V нэмӧ уна греческӧй кар-государствоын вӧлі рабовладельческӧй демократия.
Тайӧ каръясын уна граждана олісны рабъяс удж помысь.
Та вӧсна налӧн вӧлі уна прӧст кад сы вылӧ, медым занимайтчыны искусствоӧн, наукаӧн да спортӧн.
1. Греческӧй челядь школаын.
Грецияын унджык свободнӧй мужичӧйясыс вӧліны грамотнӧй йӧз.
Бура олысь бать-мамлӧн пияныс сизим арӧссянь дас квайт арӧсӧдз велӧдчисны школаын.
Школаясын велӧдлісны лыддьысьны, гижны, артасьны, яснӧя да мичаа сёрнитны.
Детинкаяс велӧдлісны Гомерлысь да мукӧд писательяслысь стихъяс.
Грецияын эз этшаӧн тӧдны наизусть «Илиада» да «Одиссея» поэмаяс. А ӧд сэні уна дас тысяча строка.
Школаын обязательнӧй предметъясӧн вӧліны рисуйтчӧм, йӧктӧм да музыка.
Детинкаяс велӧдчылісны ворсны флейтаӧн да лираӧн.
Грецияса школаясын зілисны воспитайтны детинкаясӧс да зонъясӧс сідзи, медым найӧ вӧліны пелькӧсь, вынаӧсь да повтӧмӧсь.
Велӧдчысьяс вермасьлісны, шыблавлісны диск да копьё, котравлісны да чеччавлісны.
Велӧдчысьяс кӧ дышӧдчисны да эз кывзысьны, найӧс нӧйтлісны тасмаясӧн, розгаясӧн да бамбукӧвӧй бедьясӧн.
Ывла вылын велӧдчысьӧс пырджык колльӧдліс пӧрысь раб, коді следитліс, медым детинка бура кутіс асьсӧ да сетліс олӧмаджык йӧзлы туй.
Ремесленникъяслӧн да крестьяналӧн челядьыс векджык эз помавлыны школасӧ.
Найӧ водз заводитлісны отсасьны асланыс бать-мамлы.
Грецияын нывбабаяслы школаяс эз вӧвны.
Нывкаӧс мам велӧдліс кысьыны да вӧчны мукӧд гортса уджъяс.
Кор зонлы тырис 18 арӧс, сійӧс гижлісны гражданалӧн списокӧ.
Кык во чӧж зонъяс прӧйдитлісны военнӧй подготовка да служитісны войскаын.
Служба бӧрын мужичӧйяс вермисны гӧтрасьны да лӧсьӧдны аслыныс керка.
2. Кыдзи олісны грекъяс гортаныс.
Весиг озыр грекъяслӧн керкаясыс эз вӧвны гырысьӧсь; сэні лишнӧйыс нинӧм эз вӧв.
Грекъяс тӧдісны мера сёйӧмын да юӧмын.
Вина найӧ юлісны ва сорӧн.
Гортса овмӧссӧ дзоньнас нуӧдлісны нывбабаяс.
Мужчина-грекъяс лыддьылісны, мый нывбабалы колӧ «бура видзны ассьыс керкасӧ да кывзысьны верӧсыслысь».
Верӧсыс дінӧ кӧ волісны гӧстьяс, гӧтырыс петавліс комнатаысь.
Нывбабаяс весиг шоча петавлісны гортсьыныс.
Мужчина-грекъяс, мӧдарӧ, луннас пӧшти эз овлыны гортаныс.
3. Агора вылын.
Водз асылын мужичӧйяс векджык тэрмасигтыр мунлісны агора выліӧ — каршӧрса площадь вылӧ.
Торйӧн нин мича да уна йӧза вӧлі агораыс Афиныын.
Асывнас афинскӧй агора вӧлі рынок пыдди.
Вузалӧм могысь ремесленникъяс татчӧ вайлісны ассьыныс вӧчӧмторъяссӧ, крестьяна нулісны сёян-юан, купечьяс вайлісны ылі странаясысь тӧваръяс.
abu
Рынок вылын чукӧрмылісны сы мында йӧз, мый озырджыка олысь крестьянин сьӧрсьыс босьтліс татчӧ кык-куим рабӧс, кодъяс восьтлісны сылы туйсӧ йӧз чукӧрын.
Агоралӧн ӧти бокын рыночнӧй лавкаяс эз вӧвны, но и татчӧ чукӧртчылісны уна йӧз, торйӧн нин рытланьыс, кор неуна ыркавліс.
Татчӧ волісны и озыр йӧз, и ремесленникъяс, кодъяс помавлісны ассьыныс уджсӧ, и крестьяна, кодъяс вузавлісны рынок вылын ассьыныс тӧварсӧ.
Агора вылын сулалісны из плитаяс, кытчӧ вӧлі гижӧма Афинскӧй государстволысь законъяссӧ; площадь вылӧ жӧ ӧшӧдлісны таблицаяс, кодъяс юӧртлісны матысса народнӧй собраниелӧн лун йылысь да сійӧ делӧяс йылысь, кодъясӧс кутас видлавны суд.
Грекъяс висьтавлісны тані ӧта-мӧдныслы уна пӧлӧс выльторъяс.
Агора вылӧ ветлӧмыс древньӧй грекъяслы вӧлі сэтшӧмторйӧн жӧ, кутшӧмӧн лоины ӧнія кадӧ олысь йӧзлы газетъяс лыддьӧм да радио кывзӧм.
Агора вылын пансьыліс сэтшӧм ыджыд зык, мый корсюрӧ сійӧ кыптыліс косьӧдз.
4. Мукӧд общественнӧй местаясын.
Агораысь кындзи, грекъяс колльӧдлісны уна кад и мукӧд общественнӧй местаясын.
Древньӧй Грецияса медся известнӧй учёнӧйяс лыддисны лекцияяс да нуӧдлісны беседаяс.
Найӧс кывзыны волывлісны эз сӧмын том зонъяс, но и верстьӧ йӧз.
Афиныын вӧлі стрӧитӧма ыджыд здание, кӧні петкӧдлісны концертъяс.
Тані уна йӧз дырйи ордйысьлісны Грецияса медбур музыкантъяс да сьылысьяс.
Сэні асьныс кывзысьясыс донъявлісны ворсысьяслысь да сьылысьяслысь сямлунсӧ.
Вонас некымынысь петкӧдлісны театральнӧй представлениеяс, кытчӧ волывлісны уна тысяча йӧз.
Грекъяс радейтлісны видзӧдны да донъявны выль картинаяс, статуяяс да искусствоса мукӧд произведениеяс.
Стадионъяс вылын том зонъяс да верстьӧ грекъяс вӧчлывлісны физическӧй упражнениеяс.
Праздник лунъясӧ нуӧдсьылісны спортивнӧй ордйысьӧмъяс — играяс, кодъясӧс видзӧдны волывлісны зэв уна йӧз.
5. Олимпийскӧй играяс.
Медся тӧдчанаӧн вӧліны Олимпийскӧй играяс.
Найӧ нуӧдсьылісны нёль вонас ӧтчыд Пелопоннесын Олимпия карын.
Олимпийскӧй играяс вылын Грецияса медбур атлетъяс ордйысьлісны котралӧм да чеччалӧм кузя, вермасьӧмын, диск да копьё шыблалӧм кузя, кулачнӧй тышын.
Ипподромын * панласьлісны нёль вӧла колесницаясӧн.
* Ипподром — вӧвъясӧн ордйысянін.
Лыддьыссьыліс, мый играяс вылын вермасны ордйысьны став свободнӧй грекъяс.
Но гӧтӧвитчыны ордйысьӧмъяс кежлас колӧ вӧлі некымын во чӧж.
Тайӧс вермасны вӧчны сӧмын озырджыка олысь рабовладелецъяс.
Крестьяна да ремесленникъяс эз вермывны сетны спортлы уна кад.
Вӧвъясӧн панъясьны вермисны сӧмын Грецияса медся озыр йӧз.
Сӧмын найӧ вермылісны ньӧбны нёль бегӧвӧй вӧвсӧ.
Играяс вылӧ волісны уна дас тысяча видзӧдысь не сӧмын Грецияысь, но и греческӧй колонияясысь.
Греческӧй обычай серти весиг войнаяс дугӧдcьылісны Олимпийскӧй играяс кадӧ.
Играяс мунан медбӧръя лунӧ победительяслы торжественнӧя сетлісны оливкӧвӧй пу веткаясысь вӧчӧм венокъяс.
Кор играясвывса победитель воліс рӧдинаас, сэк сылӧн рӧднӧй карса став олысьясыс петавлісны сылы воча.
Частӧ сувтӧдлісны сылысь статуясӧ площадь вылӧ, медым петкӧдлыны, мый аслас победанас сійӧ прославитіс карсӧ.
Олимпийскӧй играяс ёнмӧдлісны Грецияса областьяс да каръяс костын йитӧдъяс.
Грекъяс сэтшӧм вылӧ донъявлісны найӧс, мый вояссӧ пондісны артавны первойя играяссянь. Предание висьталӧ, мый первойя Олимпийскӧй играяс вӧліны миян эраӧдз 776 воын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи колльӧдлісны ассьыныс кадсӧ свободнӧй мужичӧйяс да нывбабаяс древньӧй Грецияын?
2. Мый вӧсна уна мужчина-грекъяслӧн вӧлі уна прӧст кад спортӧн, наукаӧн да искусствоӧн занимайтчӧм вылӧ?
3. Кутшӧм вӧлі тӧдчанлуныс Олимпийскӧй играяслӧн древньӧй Грецияын?
4. Лӧсьӧдӧй висьт «Свободнӧй афинянинлӧн лун».
38 §. ГРЕЦИЯЫН ТЕАТР.
Думыштӧй: кыдзи древньӧй грекъяс пасйывлісны Дионис ним кузя праздникъяс (28 §, 2 п.).
1. Кыдзи лои театр.
Играясысь кындзи, грекъяс радейтлісны видзӧдны театральнӧй представлениеяс.
Греческӧй театр артмис Дионис ним кузя народнӧй праздникъясысь.
Праздник дырйи ворсӧмӧн петкӧдлісны Дионис йылысь мифъяс, а сёрӧнджык сэсся и мукӧд мифъяс да сказаниеяс.
Миян эраӧдз V нэмын петкӧдлісны нин быдса представлениеяс, кӧні ворсісны актёръяс да сьыліс хор.
Представлениеяссӧ первой петкӧдлісны веськыда карса площадь вылын, а видзӧдысьясыс сулалісны актёръяс да хор гӧгӧр.
Представлениеяс петкӧдлӧм вылӧ сэсся кутісны стрӧитны специальнӧй помещениеяс.
«Театр» кывйыс грекъяс ногӧн и лоӧ «зрелищеяслы места».
2. Театрын представлениеяс.
Грекъяс лӧсьӧдлісны театръяссӧ веськыда ывла вылын.
Миянлы тӧдса первойя театр вӧлі стрӧитӧма Афиныын, акрополь гӧра пӧкатӧ.
Сэтчӧ тӧрӧны вӧлі 17 тысяча кымын морт.
Писательяс гижлісны театрлы пьесаяс.
Театръясын представлениеяссӧ петкӧдлісны праздникъяс дырйи.
Заводитчылісны найӧ труба шы улын югдігӧн да помасьлісны рытын.
Петкӧдлісны ӧти бӧрся мӧдӧс некымын пьеса.
Представлениеясын ворсысь актёръяс пасьтавлісны чужӧмъяс выланыс яркӧя краситӧм маскаяс, сы серти, кутшӧм роль найӧ ворслісны; скӧр, сералысь, отчаяние петкӧдлысь маскаяс.
Маскаясыс бура тыдалісны и бӧръя радъясын пукалысьяслы.
Пьеса мунігас актёръяс вежлавлісны маскаяссӧ (104 рис.).
Мужичӧйяс ворслісны и нывбабаяслысь рольяс.
3. Трагедияяс.
Дионислӧн кулӧм йылысь висьтъясысь артмисны пьесаяс, кодъяс векджык помасьлісны шога.
Найӧ шусьылісны трагедияясӧн.
Греческӧй ногӧн «трагедия» лоӧ «кӧзаяслӧн сьыланкыв».
Тайӧ нимыс артмис сы вӧсна, мый Дионис ним кузя народнӧй праздникъясын участвуйтысьяс, медым петкӧдлыны сатиръясӧс, пасьтавлісны кӧза куяс.
Трагедияясын действующӧй лицояснас вӧліны медсясӧ мифъясысь геройяс: Прометей, аргонавтъяс, Гомер поэмаысь геройяс.
Миян эраӧдз V нэмын греческӧй писательяс гижисны уна зэв бур трагедия.
Трагедияяслӧн знаменитӧй авторъясӧн вӧліны Эсхил да Софокл.
(Думыштӧй, Эсхиллӧн кутшӧм произведение тіянлы тӧдса нин.)
Представление помасьӧм бӧрын комиссия, кодӧс бӧрйылісны асьныс йӧзыс, сетліс медбур трагедияяслӧн авторъяслы да медбур актёръяслы премияяс.
Налы сетлісны век веж пу — лавр — веткаясысь вӧчӧм венокъяс да дона пӧдаркияс.
4. «Антигона» трагедия.
Торйӧн нин тӧдса трагедияӧн, кодӧс зэв ёна радейтлісны, вӧлі Софокллӧн «Антигона» трагедия, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма афинскӧй театрын.
«Антигона» трагедияын висьтавсис сы йылысь, мый царь абу лэдзӧма дзебны виӧм зонмӧс да тшӧктӧма кольны сійӧс эрдӧ, медым сёйисны лэбачьяс.
Зонлӧн чойыс, Антигона, эз кывзысь царлысь да дзебис воксӧ грекъяслӧн обычай серти.
Таысь накажитӧм могысь царь тшӧктіс ловйӧн тыртны Антигонаӧс пещераӧ.
Ныв эз повзьы таысь.
Синтӧм мудрец висьталіс царлы, мый сылӧн лёклунысь да несправедливостьысь енъяс накажитасны сійӧс — ыстасны сы семьялы гибель да став странаыслы бедствиеяс.
Царь кӧсйис мездыны нывкасӧ, но вӧлі сёр нин: сійӧ кулӧма нин.
Царлӧн пиыс, коді радейтліс Антигонаӧс, сэки виӧ асьсӧ мечӧн.
«Антигона» трагедия чуксаліс йӧзӧс лоны вернӧйӧн долглы, лоны повтӧмӧн да справедливӧйӧн.
Тайӧ трагедиясьыс хорлӧн сьыланкыв «Свет вылын эм уна крепыд вын, но мортысь вынаджык нинӧм абу» тшӧктіс эскыны морт вынӧ.
Тайӧ вӧлі афиняналӧн радейтана сьыланкывйӧн.
5. Комедияяс.
Трагедияясысь кындзи, греческӧй театръясын петкӧдлісны комедияяс.
Комедияяс артмисны Дионислӧн кыпыд праздникъясысь, кӧні петкӧдлісны «енлысь ловзьӧмсӧ».
Трагедияяс кӧ кыпӧдлісны йӧзлысь шоглун, то комедияяс вӧліны кыпыдӧсь, гажӧдлісны йӧзсӧ.
Комедияясын серамвыв лэптылісны лӧжлун, горшлун да йӧзлысь мукӧд тырмытӧмторъяс.
Комедияясса действующӧй лицоясӧн часто вӧліны йӧз, кодъяс олісны сэк жӧ, кор авторыс да зрительяс.
Эз этшаысь комедияясын кыпӧдлыны сійӧ вопросъяссӧ, кодъяс сэки волнуйтлісны афинскӧй гражданаӧс, шуам, мир кырымалӧм.
Комедияясын авторъяс серамвыв лэптылісны народнӧй собраниеын ассьыныс противникъяссӧ.
Татшӧм ногӧн, сійӧ тышыс, коді пансьыліс собрание вылын, нуӧдсьыліс и театрын.
Комедияяслӧн знаменитӧй авторӧн вӧлі афинянин Аристофан.
Аристофанлысь «Лэбачьяс» комедия вӧлі сувтӧдӧма Афиныын миян эраӧдз V нэм помын.
Тайӧ пьесаас Аристофан петкӧдлӧ небеса да му костысь лэбачьяслысь сказочнӧй государство, кӧні законъясыс справедливӧйӧсь.
Тані шудаа олӧны лэбачьяс.
Найӧ чукӧртӧны аслыныс сійӧ тшынсӧ, коді кайӧ му вывсянь бипуръясысь, кодъяс вылын йӧз сотӧны енлы жертваяс.
Енъяслы, кодъяслысь мырддисны сёянсӧ, ковмас кувны тшыглы.
Тайӧ государствоас Зевсысь гусьӧн локтӧ Прометей.
Прометей висьталӧ, мый енъяс тшыгъялӧны нин и мый Зевс кӧсйӧ мӧдӧдны лэбачьяскӧд сёрнитчӧм вылӧ ассьыс йӧзсӧ.
Комедияын автор сералӧ енъясӧс.
Тані Аристофан петкӧдліс и гӧль йӧзлысь мечтасӧ — лӧсьӧдны справедливӧйджык олӧм сы серти, кутшӧм сійӧ вӧлі Грецияын.
Грецияын театрсӧ шулісны «верстьӧ; йӧзлы школаӧн».
Сійӧ воспитывайтліс йӧзӧс, медым найӧ радейтісны рӧдинаӧс, медым найӧ вӧліны повтӧмӧн, честнӧйӧн; петкӧдліс мортлысь мукӧд бур качествояссӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи артмис театр древньӧй Грецияын?
2. Мый шулісны трагедияӧн да комедияӧн?
Мыйӧн найӧ торъявлісны ӧта-мӧдсьыныс?
3. Кыдзи вӧлі стрӧитӧма театрсӧ?
4. Кутшӧм вӧлі тӧдчанлуныс театрлӧн древньӧй Грецияын?
5. Мыйӧн торъялӧ ӧнія кадся миян театр древнегреческӧй театрысь?
Мый ӧткодьыс на костын?
39 §. ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯЫН АРХИТЕКТУРА ДА СКУЛЬПТУРА.
Думыштӧй: мый шусьӧ архитектураӧн; мый шусьӧ скульптураӧн (19 §, 5 п.).
1. Греческӧй архитектура.
Древньӧй грекъяс зэв ёна тӧждысьлісны сійӧ общественнӧй местаясыслӧн мичлун вӧсна, кӧні найӧ колльӧдлісны ассьыныс унджык прӧст кадсӧ.
Сёрнитыштны либӧ шойччыны грекъяс радейтлісны чукӧртчыны портикъяс сайӧд улӧ.
Портик — ӧти либӧ некымын радӧн сувтӧдлӧм колоннаяс, кодъяс кутлісны стрӧйбалысь вевтсӧ.
Портик сайӧдліс чукӧртчӧм йӧзӧс лунвывса жар шондіысь, но эз мешайтлы тӧвлы ыркӧдны найӧс.
Портикъяс мичмӧдлісны храмъяссӧ да мукӧд стрӧйбаяс.
Первойсӧ грекъяс стрӧитлісны храмъяссӧ пуысь.
Храмлысь вевтсӧ кутлісны прӧстӧй пу столбъяс.
Миян эраӧдз V нэмын храмъяс вӧліны изйысь, частӧ мраморысь.
Греческӧй храм сулаліс джуджыд фундамент вылын.
Сы гӧгӧрын сулалісны портикъяс.
Ӧти храмъясын колоннаясыс вӧліны зэв кызӧсь да прӧстӧйӧсь, мукӧд храмъясын — вӧсньыдджыкӧсь да ёна мичаджыкӧсь.
Храмъяслысь стенъяссӧ мичмӧдлісны рельефъясӧн.
Здание шӧрас вӧлі места, коні сулаліс сійӧ енлӧн статуяыс, кодлы вӧлі стрӧитӧма храмсӧ.
Статуя гӧгӧрыс векджык вӧліны дона да шоча паныдасьлысьторъяс, кодъясӧс пӧдаритісны храмлы каръяс да торъя озыр граждана.
Агора вылын да сы гӧгӧрын сулалісны карса медся мича зданиеяс.
Олимпия кар мичмӧдлісны асланыс стрӧйбаясӧн да статуяясӧн Грецияса медся бур архитекторъяс да скульпторъяс (видзӧд 78-ӧд рисунок вылысь Зевслысь храм, кодӧс стрӧитӧма Олимпия карын).
2. Греческӧй скульптура.
Миян эраӧдз V нэмын грекъяс пӧвстын вӧліны нин зэв бур скульпторъяс.
Скульпторъяс зілисны петкӧдлыны асланыс произведениеясын греческӧй гражданалысь медбур качествояссӧ, кодъяс отсалісны шедӧдны Грециялы персъяс вылын победа: смеллун, рӧдинаӧс радейтӧм, кужанлун не лэдзчысьны сьӧкыд кадӧ да не повны сьӧкыдлунъясысь.
Найӧ петкӧдлісны повтӧм, благороднӧй чужӧмъяса, стройнӧй, мускулистӧй телӧяса том зонъясӧс либӧ верстьӧ арлыда йӧзӧс.
Греческӧй скульпторъяс велӧдчисны петкӧдлыны морт телӧлысь движениеяссӧ.
Медым бурджыка тӧдчӧдны морт телӧлысь мичлунсӧ, скульпторъяс медсясӧ найӧс петкӧдлісны спортивнӧй ордйысьӧмъясын либӧ тышын участвуйтысь пасьтӧм либӧ кокни паськӧма йӧзӧс.
Ӧти йӧзӧс скульпторъяс петкӧдлісны котӧртігӧн, мӧдъясӧс — копьё либӧ диск шыблалігӧн, коймӧдъясӧс — вермасигӧн.
Древньӧй грекъяс краситлісны мраморнӧй статуяяссӧ морт телӧ рӧмӧн да рисуйтлісны налысь синъяссӧ.
Храмъясын, площадьяс да уличаяс вылын сулалісны енъяслӧн, Грецияса знаменитӧй йӧзлӧн да играяс вылын победительяслӧн мраморнӧй да бронзӧвӧй статуяяс.
Миян эраӧдз V нэмся медся бур скульпторъясӧн вӧліны Мирон да Фидий.
Мирон зэв бура петкӧдліс аслас статуяясын морт телӧлысь движениеяссӧ.
Сылан медся тӧдса статуяыс «Дискобол» — диск шыблалысь.
Фидий веськӧдліс Афиныса акропольын зданиеяс стрӧитӧмӧн, кор первой стратегӧн вӧлі Перикл.
Сэкся олысьясӧс шензьӧдлісны сійӧ статуяяслӧн величиеыс да мичлуныс (78 рис.).
3. Афинскӧй акрополь.
Миян эраӧдз V нэмын афинскӧй акропольын стрӧитлісны сэтшӧм зданиеяс, кодъяс эськӧ мичмӧдісны да прославитісны Афиныӧс.
Акропольлысь главнӧй храмсӧ — Парфенонӧс — вӧлі сиӧма карлӧн покровитель Афина богинялы.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма мраморысь.
Зданиелысь ортсыса стенсӧ вӧлі мичмӧдӧма рельефъясӧн.
Сэні петкӧдлӧма енлы сиӧм праздник лунӧ афиняналысь торжественнӧй шествие.
Парфенонын ставсӧ вӧлі вӧчӧма зэв прӧстӧя да зэв стрӧга.
Сэні некутшӧм лишнӧйтор эз вӧв.
Парфенон стрӧитысьяс кужисны вӧчны вывті мича здание.
Кӧть сёрӧнджык Парфенонӧс вӧлі ёна разрушитӧма, но и ӧні сійӧ шензьӧдӧ йӧзӧс аслас мичлуннас.
(Парфеноныс кутшӧм ӧні, петкӧдлӧма 108-ӧд рисунок вылын да книга помас.)
Парфенон пытшкас вӧлі кык зал.
Ӧти залас сулаліс Афина енлӧн дас ӧти метр судта статуя, кодӧс вӧчис Фидий.
Статуясӧ вӧлі вӧчӧма пуысь.
Сылысь чужӧмсӧ, кияссӧ да кокъяссӧ вӧлі вевттьӧма слӧнӧвӧй лыысь вӧчӧм вӧсни пластинкаясӧн.
Тайӧ сетіс налы морт телӧлысь рӧм.
Б богинялысь паськӧмсӧ вӧлі вӧчӧма зӧлӧтаысь.
Парфенонлӧн мӧд залас видзисны Афинскӧй государстволысь да морскӧй союзлысь казнасӧ.
Парфенон фронтонъясын (видзӧд 105-ӧд рисунок улысь гижӧдсӧ) чукӧрӧн-чукӧрӧн сулалісны статуяяс.
Статуяяслӧн ӧти чукӧр петкӧдліс Афина да Посейдон костын зык йылысь мифысь сцена.
Мифас висьтавсис, мый карлӧн покровительнас лоас сійӧ енмыс, коді сетас гражданалы донаджык пӧдарки.
Посейдон кучкӧма скалаӧ бедьнас, и сэтысь пондӧма петны ключ ва.
Афина сутшкӧма копьёсӧ муӧ, и тайӧ местаас быдмӧма оливкӧвӧй пу.
Афиналысь пӧдаркисӧ вӧлі шуӧма коланаджыкӧн, и сійӧ лои карлӧн покровительӧн.
Мифыс петкӧдлӧ, кутшӧм тӧдчанлун сетлісны Афиныын олива вӧдитӧмлы.
Древньӧй грекъяс лыддьылісны Афиныӧс асланыс странаса медся мича карӧн.
Древньӧй греческӧй писатель шуліс: «Да тэ ӧлук, эн кӧ аддзыв Афиныӧс!
Аддзылін кӧ да эн шензьы, тэ — осёл; а ас вӧляысь кӧ эновтін Афинысӧ, то тэ — верблюд!»
ХI цветнӧй иллюстрация.
Афинскӧй акрополь миян эраӧдз V нэмын.
Акропольыс сулалӧ вывтасінын.
Сійӧс кытшалӧма из стенъясӧн, кодъяс кольӧмаӧсь сійӧ кадсяньыс на, кор тані вӧвлі крепость.
Акропольӧ пырӧны портикъясті; насянь веськыдвылын — победа богинялӧн неыджыд храм.
Акропольӧ пыранінлы воча сулалӧ Афина богинялӧн зэв ыджыд статуя, кодӧс бронзаысь вӧчӧма Фидий.
Сылысь зӧлӧтитӧм шлемсӧ да копьё помсӧ морякъяс аддзӧны вӧлі Пирейӧ матыстчигӧн нин.
Статуясӧ вӧлі вӧчӧма Марафонскӧй тышын афинянаӧн босьтӧм добычаысь средствояс вылӧ.
Статуясянь веськыдвылын — Парфенон храм; сы дорӧ вайӧны жертваяс — сотӧны скӧтлысь гырк пытшкӧссӧ да яй торъяс.
Шуйгавылын — Афина да Посейдон честь кузя храм, храм дорын — священнӧй оливкӧвӧй пу, кодӧс быттьӧкӧ садитӧма Афина.
Акропольсӧ петкӧдлӧма праздник дырйи; сэтчӧ нуӧны вый да вина тыра дозъяс, нуӧдӧны скӧтӧс, медым жертвуйтны енлы.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла древньӧй грекъяс торйӧн ёна тӧждысьлісны карлысь общественнӧй местаяс мичмӧдӧм вӧсна?
2. Кодъясӧс петкӧдлісны Грецияса скульпторъяс?
Мый найӧ зілисны петкӧдлыны асланыс скульптураясын?
3. Мый шусьӧ архитектураӧн?
Корсьӧй учебникысь древньӧй Грециялӧн да древньӧй Востокса странаяслӧн архитектура кузя произведениеяс.
40 §. ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯЫН ПИСЬМЕННОСТЬ ДА НАУКА.
Думыштӧй: кор да мыйла вӧлі вунӧдӧма зэв важся греческӧй письменность (24 §, 4 п.); кутшӧм наукаяс вӧліны древньӧй Востокса странаясын (видзӧд 233-ӧд лист бок).
1. Древньӧй Грецияын письменность.
Зэв важся греческӧй письменностьсӧ, кодӧс вӧлі вунӧдӧма миян эраӧдз II тысячелетие помын, бӧрсӧ некор эз вӧв лӧсьӧдӧма.
Гомеровскӧй кад помын грекъяс тӧдмасисны неыджыд народлӧн — финикиецъяслӧн — письменностьӧн. Финикиецъяс олісны Средиземнӧй морелӧн асыввыв побережьеын.
Найӧ гижлісны знакъясӧн, кодъяс лыдысь быдӧн петкӧдліс торъя звук.
Но налӧн вӧліны сӧмын согласнӧй букваяс.
Грекъяс содтісны гласнӧй букваяс да лӧсьӧдісны ассьыныс алфавит, кӧні ставыс вӧлі 24 буква.
Грекъяс гижлісны папирус вылӧ, кодӧс вайлісны Египетысь, сёй торъяс вылӧ, а сідз жӧ пӧв торъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі вӧсниа вевттьӧма воскӧн.
Воск вылас найӧ гижалісны букваяс ёсь йыла кӧрт бедь торйӧн.
Тайӧ бедь торсӧ шулісны стильӧн.
Папирусысь греческӧй книга вӧлі кузь лента кодь, кодӧс гартлісны трубкаӧ.
Древньӧй грекъяс радейтлісны книгаяс, найӧс унаысь переписывайтлісны да бура видзлісны.
Та вӧсна кутшӧмсюрӧ книгаяс кольӧмаӧсь ӧнія кадӧдз, кӧть зэв уна книга вошис пӧжаръяс дырйи да мукӧд несчастнӧй случайяс дырйи.
2. «Историялӧн бать».
Грецияын медся радейтана книгаяс лыдын вӧліны история кузя гижӧдъяс.
Грекъяс гордитчисны асланыс рӧдиналӧн историяӧн.
Торйӧн гордитчылісны сійӧ победаяснас, кодъясӧс шедӧдіс Греция вынйӧра Персия вылын.
Миян эраӧдз V нэмын грек Геродот гижис «Греко-персидскӧй войнаяслысь история».
Аслас книгаӧ Геродот пыртіс унатор сійӧ народъяс йылысь, кодъяс участвуйтісны тайӧ войнаясас.
Геродот воліс Египетӧ, Вавилонӧ, Чёрнӧй море берегъясӧ.
Сійӧ гижис и сы йылысь, мый аддзыліс ачыс да мый висьталісны сылы тайӧ странаясса олысьясыс.
Геродотлӧн книгаыс висьталӧ миянлы унатор Грециялӧн да Асыввывса странаяслӧн история йылысь, а сідз жӧ миян страна лунвылын зэв важӧн овлысь народъяслӧн история йылысь.
(Кутшӧм висьт, кодӧс гижліс Геродот, ті тӧданныд нин? 11 §, 3 п.)
Древньӧй грекъяс сэтшӧм вылӧ донъявлісны Геродотлысь историческӧй уджъяссӧ, мый шуисны сійӧс «историялӧн батьӧн».
3. Демокритлӧн учение.
Естествознание сӧвмӧмӧ ыджыд пай пуктіс миян эраӧдз V нэмся афинскӧй учёнӧй Демокрит.
Сійӧ висьталіс смел мӧвп, мый став мирыс артмӧма зэв посни частицаясысь — атомъясысь.
Демокрит шуліс, мый мортлӧн абу некутшӧм душа.
Сійӧ висьтавліс, мый енъяслы веритӧм чужис природалӧн грознӧй явлениеяс водзын древньӧй йӧзлӧн вынтӧмлун да полӧм вӧсна.
Демокритлӧн велӧдӧмыс, коді уськӧдліс енъяслы да морт душалӧн кувтӧмлунӧ веритӧмсӧ, ёна скӧрмӧдліс уна греческӧй рабовладелецъясӧс.
Демокритлӧн ӧти зэв ыджыд противник чуксаліс бырӧдны учёнӧйлысь гижӧдъяссӧ, а кодъяс сулалісны Демокрит дор, «ӧтиясӧс казнитны, мӧдъясӧс нӧйтны плетьясӧн да пуксьӧдны тюрьмаясӧ, коймӧдъяслысь мырддьыны гражданинлысь правояссӧ».
4. Миян эраӧдз IV нэмӧ Грецияын наукалӧн успехъяс.
Наукаын выль успехъяс шедӧдісны грекъяс миян эраӧдз IV нэмын.
Грецияса учёнӧйяс гижисны трудъяс медицина кузя, зоология, ботаника, астрономия, математика кузя.
Передӧвӧй греческӧй учёнӧйяс казялісны, мый Му — шар кодь, но найӧ неправильнӧ лыддьылісны, мый Шонді да кодзувъяс бергалӧны Му гӧгӧр.
(Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый думайтлісны грекъяс зэв важся кадӧ мирлӧн устройство йылысь, 25 §, 2 п.)
Миян эраӧдз IV нэмын оліс древньӧй Грецияса зэв ыджыд учёнӧй Аристотель.
Сійӧ эз сӧмын велӧд сійӧ кадся став наукаяссӧ, но и водзӧ паськӧдіс найӧс.
Аристотель вӧлі и зэв бур педагогӧн.
Сійӧ восьтіс Афиныын Грецияса медбур гимнасий — высшӧй школа, кӧні велӧдліс ачыс.
5. Древнегреческӧй культуралӧн тӧдчанлун.
Миян эраӧдз V–IV нэмъясӧ греческӧй культура вывті ёна кыптіс.
Сійӧ ёна тӧдчис мукӧд странаяслӧн культура вылӧ.
Греческӧй азбука лои подулӧн ӧнія кадся уна азбукалы, на лыдын и роч азбукалы.
Уна греческӧй кыв пырисны ӧнія кывъясӧ, например «арифметика», «демократия», «история».
Уна миян нимъяс, например Пётр, Николай, Евгения, артмисны греческӧй нимъясысь.
Грецияын чужис театр.
Гомерлысь да уна мукӧд древньӧй греческӧй писательяслысь произведениеяссӧ переведитӧма ӧнія кадся пӧшти быд кыв вылӧ.
Древньӧй грекъяслӧн постройкаяс серти велӧдчисны сёрджык кадся архитекторъяс.
Древнегреческӧй статуяяс, вазаяс да искусствоса мукӧд произведениеяс мичмӧдӧны став мирса музейясӧс.
Быд нёль воын ӧтчыд нуӧдсьӧны ордйысьӧмъяс, кодъяс шусьӧны Олимпийскӧй играясын.
Играяс восьтӧмлы сиӧм торжественнӧй шествиеын греческӧй делегация мунӧ первойӧн.
Том йӧз тайӧн петкӧдлӧны, мый найӧ уважайтӧны Олимпийскӧй играяслысь рӧдинасӧ.
6. Грецияын культура дзоридзалӧмлӧн помкаяс.
Древньӧй Грециялӧн культура дзоридзалӧмлы главнӧй помканас вӧлі сійӧ, мый Афиныын да мукӧд греческӧй кар-государствоясын лои лӧсьӧдӧма рабовладельческӧй демократия.
Рабовладельческӧй демократия дырйи свободнӧй йӧз пиысь унаӧн участвуйтісны культура лӧсьӧдӧмын.
Эз ӧд прӧстӧ Афины ло Грецияын культурнӧй центрӧн.
Афиныын рабовладельческӧй демократия лои водзджык мукӧд кар-государствоясын серти да сӧвмис медся тырвыйӧ.
Греческӧй культурасӧ лӧсьӧдіс греческӧй народ.
Но сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма рабъясӧс зэв чорыда нартитӧмӧн.
Искусствоӧн занимайтчыны да велӧдчыны вермис древньӧй Грецияса сӧмын этшаджык населениеыс.
Рабъяслы Греция вӧлі тюрьмаӧн, кӧні найӧс сӧмын уджӧдісны вывті сьӧкыд уджъяс вылын, нӧйтісны да унижайтісны.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн греческӧй письменность бурджык Египетса да Вавилонса письменностьысь?
2. Мыйӧ велӧдісны греческӧй школаясын?
Афинскӧй али спартанскӧй школаяс тіянлы ёнджыка кажитчӧны?
3. Кутшӧм бур условиеяс культура развивайтӧм вылӧ вӧліны древньӧй Грецияын?
4. Вайӧдӧй примеръяс, мый Афины вӧлі Грецияса искусстволӧн, наукалӧн да просвещениелӧн центрӧн.
X ГЛАВА.
МАКЕДОНСКӦЙ ЗАВОЕВАНИЕЯС ДА НАЛӦН ПОСЛЕДСТВИЕЯС.
41 §. ГРЕЦИЯЛӦН УСЬӦМ ДА СІЙӦС МАКЕДОНИЯӦН ПӦКӦРИТӦМ.
(5 №-а карта.)
Думыштӧй: кыдзи артмис Спартанскӧй государство; кӧні сійӧ вӧлі (31 §, 1–3 п.); кыдзи артмис Афинскӧй морскӧй союз (34 §, 4 п.).
1. Греческӧй кар-государствояс костын войнаяс.
Афиняна зілисны пӧкӧритны Грецияӧс ставнас.
Тайӧс жӧ зілисны шедӧдны и спартанецъяс.
Миян эраӧдз 431 воын Афины да Спарта костын заводитчис Грецияын господствуйтӧм вӧсна война, кодӧс шуисны Пелопоннескӧй войнаӧн.
Сэні воюйтісны Грецияса пӧшти став кар-государствояс: ӧтияс сувтісны Афины дор, мукӧдъяс — Спарта дор.
Пелопоннескӧй война кыссис 30 во чӧж.
Противникъяс тышкасисны нем жалиттӧг.
Кор найӧ пыралісны йӧз областьясӧ, то кералісны да сотлісны садъяс да виноградникъяс, талялісны кӧдзаяс, жуглісны каръяс да сиктъяс.
Греческӧй кар-государствояс костын войнаяс эз дугдыны и миян эраӧдз IV нэмын.
2. Миян эраӧдз IV нэмын Грециялӧн слабмӧм.
Войнаяс вывті ёна рӧзӧритісны Грецияӧс.
Аттикаӧс да мукӧд областьясӧс вӧлі дзикӧдз куштӧма: оливкӧвӧй садъяс пыдди — крестьяналӧн главнӧй озырлун пыдди — чурвидзисны сотчӧм мыръяс, муяс тырисны ёг турунӧн, сиктъяс дзикӧдз киссисны.
Крестьяналӧн эз вӧвны средствояс, медым выльысь быдтыны садъяс да виноградникъяс, лӧсьӧдны скӧт.
Рӧзӧритчалісны сідз жӧ и ремесленникъяс.
Мастерскӧйяс, кӧні уджалісны рабъяс, лэдзлісны донтӧм тӧваръяс, сы вӧсна мый рабъяслӧн уджыс сувтліс налӧн кӧзяинлы зэв донтӧг.
Свободнӧй ремесленникъяслӧн вӧчӧмторйыс сувтліс донаджык, и найӧ эз вермывны инавны сійӧс.
Уна рӧзӧритчӧм крестьяна да ремесленникъяс медасьлісны дон вылӧ служитны войскаын.
Грецияын лоины рынокъяс, кӧні позьӧ вӧлі медавны и ӧти воинӧс, и быдса отрядъяс командиръясныскӧд тшӧтш.
Весиг персидскӧй царлӧн войскаын служитісны уна медасьӧм грекъяс.
Тшыгъялысь гӧль йӧз век ёнджыка мӧдісны ненавидитны озыръясӧс.
Гӧль йӧз кыпӧдісны восстание Грецияса медыджыд каръясысь ӧтиын — Коринфын.
Озыръясӧс виалісны уличаяс вылын, нӧйтісны найӧс гортаныс.
Озыръяс заводитлісны дзебсьыны храмъясӧ, но гӧль йӧз пырисны сэтчӧ да виисны некымын сё мортӧс.
А озыръяс ненавидитісны гӧль йӧзӧс.
Аристотель гижліс, мый аристократъяс сетісны клятва: «Клянитча, мый ме лоа народлы век врагӧн да вӧча сылы сы мында лёктор, мыйта верма».
Кар-государствояс костын войнаяс, населениелӧн рӧзӧритчӧмыс, асланыс кар-государствояс пытшкын тышыс ёна слабмӧдлісны Грецияӧс.
Сэк жӧ ӧдйӧ ёнмис сыкод орчча Македонскӧй государство.
3. Македониялӧн ёнмӧм.
Балканскӧй полуостров вылын, Грециясянь асыв-войвылын вӧлі Македония.
Сэні олысь йӧзыс вӧдитісны му да видзисны скӧт.
Унджык олысьыс сэні вӧліны свободнӧй крестьяна.
Миян эраӧдз IV нэм шӧрын Филипп II царлы удайтчис лӧсьӧдны ассьыс власть ставнас Македония вылын.
Артмис Македонскӧй монархия *.
* Монархия — «ӧтилӧн власть».
Грекъяс тадзи шулісны государство, кодӧн веськӧдлӧ ӧти морт да кӧні батьсяньыс властьыс вуджӧ пиыслы.
Филипп II котыртіс ён войска.
Крестьяна пӧвстысь сійӧ босьтліс воинъясӧс пехотаӧ.
Пехота тышкасьліс фалангаӧн (113 рис.).
Македонскӧй войскаын вӧлі сідз жӧ уна лыда конница.
Сэні служитісны знатнӧй македоняна.
Филипп II кутіс босьтавны ӧти бӧрся мӧдӧс слабмӧм греческӧй каръяс.
Мыйкӧ мында озыр греческӧй рабовладелецъяс окотапырысь примитлісны сылысь властьсӧ.
Найӧ надейтчылісны, мый вына Македонскӧй государство бурджыка доръяс рабъяс да гӧль йӧз вылын налысь господствосӧ кар-государствояс серти.
Рабовладелецъяс ёнджыка тӧждысисны асланыс озырлунъяс вӧсна, а эз асланыс рӧдиналӧн независимость вӧсна.
Уна рабовладелецӧс Филипп II кыскыліс ас дорас; сійӧ шулывліс, мый осёл, код вылӧ сӧвтӧма зӧлӧта, босьтас любӧй кар, мӧд ногӧн кӧ, зӧлӧта отсӧгӧн позьӧ кыскыны ас дорӧ мыйкӧ мында горожанаӧс, и найӧ восьтасны карысь воротаяссӧ.
4. Греция вылын Македониялысь власть лӧсьӧдӧм.
Афинскӧй демос чорыда водзсасис македонскӧй царлы.
Независимость вӧсна грекъяслӧн тышӧн юрнуӧдіс знаменитӧй афинскӧй оратор Демосфен.
Аслас речьясын Демосфен петкӧдліс Филипп II-ӧс кыдзи захватчикӧс да чуксаліс грекъясӧс дорйыны ассьыныс независимость.
Шӧр Грецияса мыйтакӧ кар-государствояс ӧтувтчисны, медым тышкасьны Македониялы паныд.
Миян эраӧдз 338 воын Шӧр Грецияын Херонея кар дорын муніс македоняна да грекъяс костын тыш.
Демосфен тышкасис афинянакӧд тшӧтш кыдзи прӧстӧй воин.
Тышыс кыссис кузя да вӧлі чорыд.
Македонскӧй армия вӧлі дисциплинированнӧйджык да сплочённӧйджык греческӧй войска серти да вермис грекъяслысь войскасӧ.
Херонея дорын тыш бӧрын Грециялы пӧшти ставнас ковмис пӧкӧритчыны Македониялы.
Сэкся олысьяс шулісны, мый «Херонея дорын усьӧм воинъяслӧн телӧяскӧд тшӧтш вӧлі гуалӧма и грекъяслысь свободасӧ».
Грекъяслӧн междоусобнӧй войнаяс вӧсна да Грецияса рабовладелецъяслӧн предательство вӧсна Греция воштіс ассьыс независимостьсӧ.
ДЕМОСФЕНЛӦН БИОГРАФИЯЫСЬ.
(Гижис древньӧй писатель.)
Батьыс кулӧм бӧрын Демосфен коли сирӧтаӧн. Ичӧт дырйиыс сылӧн вӧлі слаб здоровье, висьлывліс, мый весиг эз ветлы школаӧ, кытчӧ векджык ветлісны став афинскӧй зонкаяс.
Та вӧсна весиг сэки, кор сійӧ лои нин верстьӧ мортӧн, противникъясыс серавлісны сы вылын сыысь, мый сійӧ зэв нежнӧй.
Демосфен зэв уна, вынъяс жалиттӧг уджаліс сы могысь, медым лоны ораторӧн.
Аслыс учительнас сійӧ босьтіс вель бур ораторӧс.
Сёрнитігас сылӧн эз артмывлыны кутшӧмсюрӧ звукъяс, гӧлӧсыс вӧлі слаб.
Но и тайӧ, и мукӧд тырмытӧмторъяссӧ, кодъяс мешайтлісны сылы лоны ораторӧн, сійӧ бырӧдіс ёна уджалӧмӧн.
Первойсӧ Демосфен повліс да сэтшӧма шӧйӧвошліс йӧз шум водзын, мый пыр жӧ дугдыліс висьтавны речсӧ.
Медым венны ассьыс полӧмсӧ, сійӧ ветлывліс море берегӧ да зільліс сёрнитны шума тӧв дырйи либӧ ёна волнуйтчигӧн. Море шум дорӧ велалӧмкӧд тшӧтш сійӧ велавліс и йӧз шум дорӧ.
Сылӧн вӧлі гӧбӧч (тыдалӧ, сы вылӧ, медым сёрнитны гораа. — Ред.), и быттьӧкӧ сійӧ абу узьлӧма войяснас да лампаа би дырйи гӧтӧвитлӧма речьяссӧ.
Демосфен юлывлӧма векджык сӧмын ва, медым дырджык лоны бодрӧйӧн.
Сёрнитігас сійӧ тешкодя кыпӧдлывлӧма пельпомсӧ.
Демосфен ӧшӧдӧма пӧтӧлӧк бердас меч да речсӧ висьталігӧн сувтлӧма сідзи, медым мечыс ӧшаліс стӧч пельпом весьтас.
Медым не зургысьны, быть ковмыліс видзчысьны пельпомсӧ кыпӧдлӧмысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧ вайӧдісны сійӧ войнаясыс, кодъяс мунісны Грецияын миян эраӧдз V нэм помын да IV нэмын?
2. Мый вӧсна рӧзӧритчалісны ремесленникъяс Грецияын?
3. Мый шулісны грекъяс монархияӧн?
Древньӧй мирса тіянлы тӧдса государствояс лыдысь кутшӧм государствояс лоӧны монархияясӧн да кутшӧмъяс оз?
4. Мый вӧсна греческӧй кар-государствояс воштісны ассьыныс независимостьсӧ?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс Херонея дорын тышлӧн?
Кымын во сайын вӧлі тайӧ тышыс?
42 §. АЛЕКСАНДР МАКЕДОНСКИЙ ДЕРЖАВАЛӦН ЛОӦМ ДА КИССЬӦМ.
(7 №-а карта.)
Думыштӧй: кыдзи артмис Персидскӧй царство (33 §, 1 п.), мый вӧсна вермисны Персияӧс миян эраӧдз V нэмын Грециялы паныд войнаын (34 §).
1. Асыввылӧ поход кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Грецияӧс подчинитӧм бӧрын Филипп II заводитіс лӧсьӧдчыны Персияӧ поход кежлӧ.
Персия вӧлі зэв ыджыд государствоӧн, но сійӧс слабмӧдліс сійӧ тышыс, кодӧс нуӧдісны асланыс независимость вӧсна персъясӧн пӧкӧритӧм народъяс.
Греческӧй да македонскӧй рабовладелецъяс артавлісны босьтны персидскӧй царьяслысь озырлунъяссӧ, мырддьыны Персиялысь вына муяссӧ да лыдтӧм-тшӧттӧм рабъяссӧ.
Филипп II войскаӧ локталісны и гӧльмӧм грекъяс.
Войскаын служитӧмысь налы мынтылісны дон. Тайӧ вӧлі дзик ӧти средствоӧн асьнысӧ да семьяяснысӧ вердӧм вылӧ.
Поход кежлӧ лӧсьӧдчигӧн Филипп II-ӧс виисны.
Македонскӧй монархияса царӧн лои сылӧн кызь арӧса пиыс — Александр.
Сійӧ вӧлі энергичнӧй, смел, но скӧр да пузьысь морт.
Сылӧн вӧліны ыджыд способностьяс, сылы сетісны бур образование.
Сылӧн учительнас вӧлі Аристотель.
Александр Македонский эштӧдіс поход кежлӧ лӧсьӧдчӧмсӧ, кодӧс заводитіс сылӧн батьыс.
2. Средиземнӧй морелысь асыввыв побережье завоюйтӧм.
Миян эраӧдз 334 воын Александр Македонский веськӧдлӧм улын македоняналӧн да грекъяслӧн войска пырисны Малӧй Азияӧ.
Персъяслысь войска кык сражениеын жугӧдӧм да Малӧй Азия босьтӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны лунвылӧ Средиземнӧй море берег пӧлӧн.
Йӧзсӧ сійӧ каръясысь, кодъяс водзсасисны сылы паныд, Александр нем жалиттӧг виаліс либӧ вузавліс рабствоӧ.
Тир кар босьтӧм бӧрын 8 тысяча мортӧс вӧлі виӧма да 30 тысяча мортӧс пӧртӧма рабъясӧ.
Но моредорса унджык карысь йӧзыс кӧсйисны мездысьны персидскӧй царлӧн нартитӧмысь да ас вӧлясьыс признайтісны Александрлысь властьсӧ.
Кисьтӧг сійӧ босьтіс и Египет, кӧні жрецъяс шуисны сійӧс енмӧн.
3. Персидскӧй царстволӧн усьӧм.
Египетсянь Александр Македонский 50 тысяча воинкӧд мӧдӧдчис Междуречьеӧ.
Персидскӧй царь Дарий III чукӧртіс 80 тысяча кымын воинӧс.
Дарийлӧн войскаын вӧліны уна лыда конница, боевӧй слӧнъяс да 100 колесница; колесницаяслӧн чӧрсъясас вӧлі крепитӧма лэчыд косаяс, медым кось дырйи виавны наӧн противниклысь воинъяссӧ.
Но Дарий III-лӧн воинъясыс, кодъясӧс мырдӧн босьтісны войскаӧ, эз кӧсйыны тышкасьны персидскӧй царь вӧсна.
Кыкнан войскаыс паныдасисны паськыд равнина вылын Гавгамелы дорын, Ниневия развалинаяссянь неылын (видзӧд 118 рис.).
Дарий III мӧдӧдіс атакаӧ колесницаяс.
Но атакаын эз удайтчы: македонецъяслӧн ньӧввужйысь лыйсьысьясыс виалісны унджык колесничӧйсӧ, воинъясыс разӧдчалісны ӧта-мӧд дорсьыс да лэдзисны асланыс радъяс пыр тӧв ныр моз лэбысь вӧвъяссӧ, кодъясӧс вӧлі доддялӧма колесницаясӧ.
Конницаыскӧд Александр писькӧдчис персидскӧй войска шӧрӧ, кӧні сулаліс царь Дарий.
Тшӧтш и фаланга, аслас туй вывсьыс ставсӧ бырӧдігмоз, атакуйтіс персъясӧс.
Дарий пышйис.
Сы бӧрся уськӧдчисны пышйыны и сылӧн войскаыс.
Некымын тӧлысь мысти Дарийӧс виисны аслас жӧ матысса йӧзыс.
4. Средньӧй Азияын да Индияын войнаяс.
Македонскӧй войска пырисны Средньӧй Азияӧ.
Тані налы паныд чорыда водзсасисны.
Сӧмын куим во чӧж воюйтӧм бӧрын да нем жалиттӧг уна тысяча йӧзӧс виалӧм бӧрын македонецъяслы удайтчис пӧкӧритны Средньӧй Азиялысь неыджыд юкӧн.
Тасянь Александр мӧдӧдчис войскаыскӧд Индияӧ.
Но дыр кыссьысь да сьӧкыд война вӧсна македоняналӧн да грекъяслӧн выныс чиніс, а индийскӧй народ повтӧг тышкасис захватчикъяслы паныд.
Александр, коді кӧсйис пӧкӧритны став мирсӧ, корис воинъясӧс водзӧ нуӧдны тышсӧ, но весьшӧрӧ.
Найӧ эз кӧсйыны мунны Индияӧ, и миян эраӧдз 325 воын Александрлы лои ӧткажитчыны водзӧ мунӧмысь.
5. Александрлӧн держава да сылӧн киссьӧм.
Македонскӧй завоеваниеяс бӧрын артмис зэв ыджыд держава*, коді паськӧдчӧма вӧлі Грециясянь Инд юӧдз.
* Держава — ыджыд да вынйӧра государство.
Македонияӧ Александр бӧрсӧ эз во, а кольччис Вавилонӧ.
Персидскӧй царьяс моз жӧ сійӧ оліс вывті лышкыда-озыра да тшӧктіс, медым весиг вельможаяс копрасисны сылы кок улӧдзыс.
Миян эраӧдз 323 воын Александр нем виччысьтӧг кулі лихорадкаысь.
Сійӧс эз на вӧв дзебӧма, а сылӧн полководецъяс костын пансис нин власть вӧсна тыш.
Зэв ыджыд государство киссис некымын царство вылӧ.
На пӧвстысь главнӧйяснас вӧліны куим царство: Македонскӧй царство, Сирийскӧй царство, кодлӧн власть улӧ веськалісны Эгейскӧй да Средиземнӧй мореяссянь асыввывса муяс, да Египетскӧй царство (119 рис.).
Царьяснас сэні лоины Александрлӧн полководецъясыс.
Рытыввыв Азияса народъяс, кодъяс мездысисны персидскӧй царьяслӧн нартитам улысь, веськалісны македонскӧй да греческӧй рабовладелецъяслӧн нартитӧм улӧ.
АЛЕКСАНДР МАКЕДОНСКИЙЛӦН БИОГРАФИЯЫСЬ.
(Гижис Плутарх.)
Александр Македонский йылысь кольӧма уна висьт.
Налысь тӧдчана юкӧнсӧ чукӧртӧма Александрлӧн ыджыд биографияӧ, кодӧс гижис греческӧй историк Плутарх.
Гордия карын, Малӧй Азияын, телега вӧлі кӧрталӧма зэв дзуг гӧрӧдӧн.
Шулісны, мый сійӧ, коді разяс сылысь гӧрӧдсӧ, кутас веськӧдлыны ставнас Азияӧн.
Унаӧн дзик весьшӧрӧ заводитлісны разьны тайӧ гӧрӧдсӧ, кодӧс шуисны «Гордиев гӧрӧдӧн».
Видліс тайӧс вӧчны и Александр, но сідз жӧ эз вермы.
Сэки сійӧ перйис меч да кераліс гӧрӧдсӧ.
Татысь и артмис выражение «керавны гордиев гӧрӧд», мый лоӧ смела, дзик пыр решитны кутшӧмкӧ дзугӧм вопрос.
Кор македонскӧй воинъяс вуджисны пустыня вомӧн, найӧ зэв ёна мучитчисны ютӧмла.
Царлы судзӧдісны неуна ва да мыччисны сылы.
Александр казяліс, кутшӧм горша видзӧдісны ва вылӧ сылӧн воинъясыс, и ӧткажитчис юны да шуис: «Ме кӧ ӧтнам кута юны, то менам воинъяс воштасны збодерлунсӧ».
Александрлы кажитчис, мый сылӧн ӧти матысса отсасьысь быттьӧкӧ абу вернӧй сылы. Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Азияӧ походын сійӧ тышкасис пӧшти помӧдз да вӧчис царлы зэв уна буртор, Александр тшӧктіс быд ногыс пытайтны сійӧс, а сэсся вины.
Александр ачыс видзӧдіс, кыдзи пытайтісны сылысь отсасьысьсӧ.
Тайӧ жӧ кадас Александр тшӧктіс вины и сійӧ мортыслысь батьсӧ, кӧть сійӧ и вӧвлӧма Филипп II-лӧн отсасьысьӧн да другӧн.
Тадзи жӧ нем жалиттӧг сійӧ нӧйтліс да виаліс найӧс, кодъяс эз кывзысьны сылысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылысь македонскӧй войскалысь Азияӧ туйсӧ.
Кутшӧм тіянлы тӧдса странаясті сійӧ муніс?
2. Мый вӧсна Грекъяс тышкасисны македонянакӧд ӧтув Персияӧ походын?
3. Мый вӧсна македонскӧй войска вермисны Персияса войскаӧс?
4. Кымын во чӧж кыссис македонскӧй войскалӧн походыс?
Кымын во колис Херонея дорын тышсянь сійӧ кадӧдзыс, кор македонскӧй войска заводитісны Востокӧ поход?
5. Кутшӧм государствояс вылӧ торъяліс Александр Македонскийлӧн державаыс?
43 §. АСЫВВЫВ СРЕДИЗЕМНОМОРЬЕЛӦН ОВМӦСЫС ДА КУЛЬТУРАЫС МИЯН ЭРАӦДЗ III–II НЭМЪЯСЫН.
(7 №-а карта да 161-ӧд листбокса карта.)
1. Востокса странаясын грекъяс да македоняна.
Македонскӧй завоеваниеяс восьтісны грекъяслы да македоняналы туй Азияса странаясӧ да Египетӧ.
Балканскӧй полуостров вылысь уна йӧз кутісны воавны Востокӧ.
Македоняна да грекъяс овмӧдчалісны сійӧ каръясӧ, кодъяс сэки вӧліны нин, а сідз жӧ стрӧиталісны выль каръяс да сиктъяс.
Уна македонскӧй да греческӧй воинъяс Востокын лоины рабовладелецъясӧн.
Найӧ мырддялісны зэв уна бур муяс да мырдӧн тшӧктісны уджавны муяс вылын крестьянаӧс да рабъясӧс.
Татчӧс знатнӧй рабовладелецъяс зілисны лоны грекъяс кодьӧн жӧ — велӧдісны налысь кывсӧ, пыртісны олӧмас налысь обычайяссӧ.
Греческӧй купечьяс да ремесленникъяс, кодъяс овмӧдчисны Востокын, восьталісны мастерскӧйяс. Быд мастерскӧйын уджалісны уна дас раб.
Пӧшти быд карын вӧліны рабъяс вузалан рынокъяс.
Миян эраӧдз IV нэм помын да III нэмын Востокса странаясын рабъяслӧн лыдыс тӧдчымӧн содіс.
2. Тӧргӧвӧй йитӧдъяс паськалӧм.
Сійӧ, мый грекъяс да македоняна пырисны Азияӧ да Египетӧ, отсаліс паськӧдны Европаса да Востокса странаяс костын торговля.
Зэв ӧдйӧ кыптісны каръяс Средиземнӧй морелӧн асыввыв побережьеын.
Тані ӧтлаасьлісны Востоксянь караваннӧй туйяс да Средиземноморье странаяссянь морскӧй туйяс.
Тӧргуйтӧм вылӧ торйӧн бур местаӧн лои Ниллӧн устьеыс.
Плодороднӧй Египетысь Нил кузя татчӧ вайлісны нянь, а сідз жӧ папирус, кодӧс используйтлісны уна странаын бумага пыдди.
Нубияысь вайлісны зӧлӧта да слӧнӧвӧй лы.
Устьесянь канал кузя позис веськавны Краснӧй мореӧ, а караваннӧй туйяс нуӧдлісны Персидскӧй залив дорӧ да водзӧ Индияӧ.
3. Египетскӧй Александрия.
Миян эраӧдз III нэмын Египетскӧй Александрия, кодӧс заводитіс стрӧитны Александр Македонский Нил устьеын, лои мирса медыджыд каръясысь ӧтиӧн.
Александрияын вӧліны гырысь гаваньяс, кытчӧ пыравлісны Средиземнӧй моредорса став странаясысь корабльяс.
Сылӧн шума рынокъяс вылысь позьӧ вӧлі кывны уна дас кыв вылын сёрни да аддзыны Индияысь, Пантикапейысь да Грецияысь вайӧм тӧваръяс.
Карводзса ді вылӧ вӧлі стрӧитӧма 100 метрысь джуджыдджык маяк, коді войын индывліс корабльяслы гаваньӧ пыран туйсӧ.
Сылӧн биыс тыдаліс уна дас километр ылнаӧ.
Александрияын вӧліны изйӧн вольсалӧм веськыд уличаяс, некымын парк, театр, царскӧй дворец да знаменитӧй Мусей, мӧд ногӧн кӧ, наука да искусство покровительницаяслӧн — «енъяслӧн храм» (видзӧд 28 §, 2 п.).
Мусей вӧлі научнӧй учреждениеӧн да высшӧй школаӧн, кӧні преподавайтісны выдающӧйся учёнӧйяс.
Мусейын вӧлі кодзувъяс да планетаяс наблюдайтӧм вылӧ обсерватория; библиотека, кӧні вӧлі некымын сё тысяча рукопись.
4. Наукалӧн водзӧ паськалӧм.
Александринлӧн да Восточнӧй Средиземноморьеса мукӧд гырысь каръяслӧн библиотекаясӧ вӧлі чукӧртӧма Грецияса да Восток странаясса учёнӧйяслысь уджъяссӧ.
Тані жӧ библиотекаясас уджалісны и асьныс учёнӧйясыс.
Ставыс тайӧ отсаліс водзӧ паськӧдны наука, торйӧн нин математика да естествознание.
Миян эраӧдз III нэмӧ Александрияын уджаліс знаменитӧй математик Евклид.
Геометрия наукаӧ сійӧ пуктіс сы ыджда вклад, коді эз вошты ассьыс тӧдчанлунсӧ весиг ӧнӧдз на.
Кор ті кутанныд велӧдны геометрия, Евклид йылысь ті лыддянныд учебниклӧн первой жӧ лист бокъясысь.
Ӧти учёнӧй зэв стӧча арталіс му шарлысь ыдждасӧ.
Греческӧй астроном висьталіс гениальнӧй мӧвп, мый Му бергалӧ аслас ось гӧгӧр да Шонді гӧгӧр.
Но сійӧ эз вермы докажитны тайӧс, и сы вылын сералісны весиг учёнӧйяс, а сэсся тайӧ великӧй открытиесӧ вӧлі дыр кежлӧ вунӧдлӧма.
5. Искусство миян эраӧдз III–I нэмъясын.
Миян эраӧдз III–I нэмъясын грекъяс создайтісны искусствоса, торйӧн нин скульптура кузя, зэв бур произведениеяс.
Но тайӧ кадся искусствоыс тӧдчымӧнъя торъяліс миян эраӧдз V нэмся греческӧй искусствоысь.
(Думыштӧй, кутшӧм основнӧй могъяс сувтӧдлісны скульпторъяс миян эраӧдз V нэмын, 39 §, 2 п.)
Миян эраӧдз III–I нэмъясын скульпторъяс зілисны петкӧдлыны йӧзлысь переживаниеяссӧ, а сідз жӧ зілисны петкӧдлыны йӧзсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны олӧмас.
«Лаокоонлӧн» да сійӧ пияныслӧн чужӧмъяс вывсьыс тыдалӧ, кутшӧма найӧ мучитчӧны (122 рис.).
«Пӧрысь рыбак» статуя петкӧдлӧ старикӧс, кодлӧн ӧшйӧма кучикыс, польдчӧмаӧсь вир сӧнъясыс, лётмунӧмаӧсь, кокъясыс (123 рис.).
Афинскӧй патриот Демосфенлӧн статуяыс (114 рис.) петкӧдлӧ, кыдзи сійӧ думыштчӧма рӧднӧй карыслӧн судьба вӧсна.
Вежсис и архитектура.
Архитекторъяс медсясӧ старайтчисны стрӧитны царьяслы да озыр рабовладелецъяслы ыджыд да мича дворецъяс.
Востокын македонскӧй завоеваниеяс отсалісны Асыввыв Средиземноморьеын овмӧс да культура паськалӧмлы.
Но тайӧ муніс пӧкӧритӧм народъясӧс зэв чорыда нартитӧм тшӧт весьтӧ.
Македонскӧй да греческӧй завоевательясӧс татчӧс уджалысь йӧзыс лыддьылісны бокысь воӧм йӧзӧн да зэв ёна ненавидитлісны найӧс.
Государствояс, кодъяс артмисны Асыввыв Средиземноморьеын миян эраӧдз IV–III нэмъясын, эз вӧвны крепыдӧсь.
Ещӧ ёнджыка слабмӧдісны найӧс сійӧ войнаясыс, кодъяс зэв частӧ нуӧдсисны ӧта-мӧдныс костын.
Та вӧсна найӧ эз вермыны воча сулавны вынйӧра завоевательяслы — римляналы паныд, кодъяс уськӧдчисны на вылӧ рытыввывсянь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кытчӧ овмӧдчалісны грекъяс да македоняна миян эраӧдз IV–III нэмъясын?
2. Мыйӧн торъявлісны сійӧ государствоясыс, кодъяс артмисны миян эраӧдз IV–III нэмъясӧ Востокын, миян эраӧдз V нэмся греческӧй государствоясысь?
3. Лӧсьӧдӧй Александрия кар йылысь висьт; сы могысь пӧльзуйтчӧй учебникӧн да карлӧн планӧн.
Мый вӧлі Александрияын ӧткодьыс греческӧй каръяскӧд, а сідз жӧ древньӧй Востокса каръяскӧд, да мый вӧлі сэні выльыс?
4. Кутшӧм знаменитӧй библиотека ті тӧданныд древньӧй Востокысь?
Мыйӧн сійӧ торъявліс Александрийскӧй библиотекаысь?
5. Мый вӧлі выльторйыс миян эраӧдз III–I нэмъясся искусствоын?
«ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯ» РАЗДЕЛ КУЗЯ ЗАКЛЮЧЕНИЕ.
Кутшӧм тӧдчанлуныс вӧлі йӧз олӧмын первобытнообщиннӧй стройсянь рабовладельческӧй стройӧ вуджӧмлӧн?
Рабовладельческӧй строй вӧсна угнетённӧй йӧз вывті ёна страдайтісны, а войнаяс, кодъясӧс нуӧдлісны рабъясӧс захватитӧм ради, рӧзӧриталісны быдса странаясӧс.
Но рабовладельческӧй строй дырйи рабовладелецъяс киын вӧліны зэв уна уджалысьяс.
Та вӧсна, весиг сійӧ слабиник техниканас, коді вӧлі зэв важӧн, йӧз стрӧиталісны зэв гырысь каналъяс да плотинаяс; нюръяс да пустыняяс пӧрталісны муясӧ да садъясӧ; паськӧдлісны рудникъяс, стрӧитлісны гырысь корабльяс.
Рабъясӧс уджӧдӧм вӧсна рабовладелецъяс озырмисны; тайӧ сетіс налы позянлун стрӧитны дворецъяс да храмъяс, медавны вӧчны статуяяс, картинаяс да искусствоса мукӧд произведениеяс.
Древньӧй Востокын нин ёна сӧвмисны архитектура да скульптура, лоины наукаяс.
Свободнӧй грекъяс, кодъяс медся сьӧкыд уджсӧ вештісны рабъяс вылӧ, лӧсьӧдісны зэв бур искусство да шедӧдісны гырысь успехъяс наукаын.
Первобытнообщиннӧй стройсянь рабовладельческӧй стройӧ вуджӧмыс отсаліс паськӧдны видз-му овмӧс, ремеслӧяс, торговля да культура.
Та вӧсна сійӧ вӧлі йӧзлӧн водзӧ ыджыд воськолӧн.
Мыйӧн древньӧй Востокса да древньӧй Грецияса государствояс вӧлі торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс да мый вӧлі на костын ӧткодьыс?
Кыдзи древньӧй Востокын, сідзи и древньӧй Грецияын государствояс лоины сэки, кор артмисны рабовладелецъяслӧн класс да рабъяслӧн класс.
Став тайӧ государствоясыс воліны рабовладельческӧй государствоясӧн.
Востокын колӧ вӧлі нуӧдны гырысь уджъяс муяс орошайтӧм кузя да ваӧн ойдӧмъясысь найӧс видзӧм кузя.
Чукӧртны уджъяс вылӧ уна сё тысяча крестьянаӧс да рабъясӧс, заставитны найӧс уджавны этша лыда рабовладельческӧй класслы вермисны сӧмын гырысь, вынйӧра государствояс.
Востокын лоины гырысь монархияяс, кӧні властьыс вӧлі царь киын.
Грецияын эз вӧв коланлуныс, медым муяс орошайтӧм кузя нуӧдны сы мында уджъяс, кыдзи тайӧ вӧлі Востокын.
Но свободнӧйяс серти рабъяс Грецияын вӧліны ёна унджыкӧнӧсь Востокса странаясын дорысь.
Рабъясӧс нартитны зілис и демос.
Грецияын артмисны неыджыд кар-государствояс.
Уналаын сэні властьыс вӧлі став полноправнӧй граждана киын.
Миян эраӧдз IV нэмын вель уна греческӧй рабовладелецъяс поддержитісны Грецияын македонскӧй царьяслысь власть лӧсьӧдӧм.
Слабмӧм кар-государствояс дорысь вына македонскӧй монархия вӧлі налӧн господствуйтӧм вылӧ надёжнӧйджык мыджӧдӧн да сы власть улын позис вайны пыр унджык рабӧс.
Востокса да Грецияса государствояс костын став торъялӧмыс вылӧ видзӧдтӧг ставныслӧн налӧн вӧлі ӧти и сійӧ жӧ основнӧй мог — пӧдтыны угнетённӧйяслысь водзсасьӧм да босьтавны мукӧд странаясысь муяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм кадколастъяс вылӧ юкӧма учебникын Грециялысь историясӧ миян эраӧдз ХI нэмсянь да миян эраӧдз III нэмӧдз?
Тайӧ вопросыс вылӧ ӧтветитны тіянлы отсалас 167 лист боквывса хронологическӧй таблица.
«Хронология» — греческӧй кыв; тайӧ лоӧ — «кад йылысь наука».
Восьтӧй учебниклысь оглавление да корсьӧй, кутшӧм кадколастъяслы лӧсялӧны книгалӧн главаясыс.
2. Дасьтӧй быд кадколаст кузя ӧтветъяс татшӧм вопросъяс вылӧ:
а) Кутшӧм нэмъясӧ вӧлі кадколастыс?
б) Кӧні олісны грекъяс тайӧ кадколастас да кутшӧм вежсьӧмъяс лоины найӧ олан местаын воддза кадколастын серти?
Петкӧдлӧй вежсьӧмъяссӧ карта вылысь.
в) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины тайӧ кадколастас грекъяслӧн видз-му овмӧсын, ремеслӧясын да торговляын воддза кадколастын серти?
г) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины тайӧ кадколастас Грецияса крестьяна, ремесленникъяс, рабъяс да рабовладелецъяс олӧмын воддза кадколастын серти?
д) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины Грецияӧн управляйтӧмын?
е) Мый серти тӧдмалісны кадколастлысь историясӧ?
Вайӧдӧй письменнӧй известиеяс йылысь, сказаниеяс да археологическӧй раскопкаяс йылысь примеръяс.
3. Кутшӧм кадколастын рабовладельческӧй Греция воис медся вылӧдз?
Кутшӧмӧсь вӧліны сы вылӧ помкаясыс?
4. Мый древньӧй грекъяс пыртісны наукаӧ, искусствоӧ да просвещениеӧ выльсӧ древньӧй Востокса народъяс серти?
VI главалы индӧм книгаяс кындзи, ті верманныд лыддьыны Грециялӧн история кузя татшӧм книгаяс:
«Древняя Греция». Книга для чтения, под. ред. Д. П. Каллистова и С. Л. Утченко, 2-ое изд., перераб., Учпедгиз, 1958.
К. М. Колобова и Е. Л. Озерецкая, Олимпийские игры.
Пособие для учащихся, Учпедгиз, 1958.
С. Я. Лурье, Письмо греческого мальчика, Детгиз, 1958.
К. С. Горбунов, Культура и искусство древней Греции.
Для детей среднего возраста, изд. Гос, Эрмитажа, 1959. (Путешествие в прошлого по залам Эрмитажа.)
А. А. Нейхардт и И. А. Шишова, Семь чудес света.
Книга для чтения в V классе, Учпедгиз, 1960.
ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯЛӦН ИСТОРИЯ КУЗЯ ХРОНОЛОГИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦА.
Греция историяын тӧдчана кадколастъяс нэмъяс
Кар-государствояслӧн усьӧм
Греко-македонскӧй государствояслӧн артмӧм
Греко-персидскӧй войнаяс да Афинылӧн ёнмӧм
Гомеровскӧй период
Рабовладельческӧй кар-государствояслӧн артмӧм
Главнӧй событиеяс
Рим завоюйтіс Грецияӧс да Македонияӧс .... миян эраӧдз II нэм шӧрын
Александр Македонский войскалӧн Востокӧ поход .... миян эраӧдз 334 — 325 воясын
Херонея дорын тыш .... миян эраӧдз 338 воын
Заводитіс правитны Перикл .... миян эраӧдз 443 воын
Саламинскӧй тыш .... миян эраӧдз 480 воын
Марафонскӧй тыш .... миян эраӧдз 490 воын
Афиныын Солонлӧн реформаяс .... миян эраӧдз 594 воын
Заводитісны нуӧдны Олимпийскӧй играяс .... миян эраӧдз 776 воын
Дорийскӧй племяяс пырисны Грецияӧ .... миян эраӧдз ХII–XI нэмъясын
Троянскӧй война .... миян эраӧдз ХII нэм заводитчигӧн
ДРЕВНЬӦЙ РИМ.
ХI ГЛАВА.
РИМСКӦЙ РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВО АРТМӦМ.
44 §. КЫДЗИ ЛOИ РИМ КАР.
(8 №-а карта.)
1. Апеннинскӧй полуостровлӧн природа.
Средиземнӧй мореын, Грециясянь рытыввылын, куйлӧ Апеннинскӧй полуостров.
Полуостровлӧн став кузьта ногыс мунӧ горнӧй хребет.
Сійӧс шуӧны Апеннинъясӧн либӧ Апеннинскӧй гӧраясӧн.
Апеннинскӧй гӧраяс пӧкатаӧсьджык Грецияса скалистӧй гӧраяс серти да сэті кокньыдджыка позьӧ ветлыны.
Гӧраяс да море костын куйлӧны равниннӧй побережьеяс.
Та вӧсна и ёна важӧн кокни вӧлі веськавны полуостровлӧн ӧти юкӧнсянь мӧдас.
Апеннинскӧй полуостровлӧн шӧр юкӧнті визувтӧ Тибр ю.
Заводитчӧ сійӧ гӧраяссянь.
Гӧраясті прӧйдитӧм бӧрын Тибр нуӧ ассьыс гудыр васӧ мореӧ увтас, нюра равнинаті.
Полуостровлӧн рытыввыв да лунвыв побережьеясын эмӧсь куръяяс. Куръяясыс — зэв бур места суднояслы сулалӧм вылӧ.
Но полуостровсӧ кытшалысь мореясын посни діяс этша, а тайӧ ёна важӧн сьӧктӧдліс ветлыны мореті.
Джуджыд Альпы гӧраяс оз лэдзны веськавны Апеннинскӧй полуостровӧ кӧдзыд вой тӧвъяслы.
Полуостров вылын климатыс шоныд.
Зэръяс тані усьӧны унджык Грецияын серти.
Побережьеын да горнӧй долинаясын муыс зэв вына.
Апеннинскӧй гӧраяс пӧкатъясын вӧліны тшем кузь туруна уна пӧскӧтинаяс.
Апеннинскӧй полуостров помсянь матын — Сицилия ді, кӧні ещӧ на шоныдджык поводдяыс да озырджык быдмӧгыс.
2. Полуостров вылын олысьяс.
Миян эраӧдз первой тысячелетие шӧрын Апеннинскӧй полуостров вылын олісны дас кык народностьысь не этшаджык, кодъяс сёрнитісны уна пӧлӧс кыв вылын.
Полуостров побережьеясын да Сицилия асыввылын вӧліны греческӧй колонияяс.
(Думыштӧй, кутшӧм нэмъясӧ вӧлі стрӧитӧма унджык греческӧй колонияяссӧ, 32 §, 3, 4 п.).
Грекъяс шуисны полуостровлысь лунвыв юкӧнсӧ Италияӧн.
Сёрӧнджык тадзи кутісны шуны ставнас полуостровсӧ.
Тибрлӧн кывтыд берегъясын олісны латинъяс.
Тайӧ народностьлӧн древньӧй Италия историяын тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
3. Рим кар миян эраӧдз VI нэмын.
Миян эраӧдз VI нэм заводитчигӧн кымын латинъяс му вылын лоис, ичӧтик кар — Рим.
Сійӧ сулаліс Тибр шуйга берегын, ю вомсяньыс 25 километр вылынджык.
Ю дорас зэв крут пӧката мыльк вылӧ вӧлі стрӧитӧма крепость.
Сійӧ стенъяс сайӧ дзебсьылісны карса олысьяс, кор на вылӧ уськӧдчылісны врагъяс.
Орчча мылькъяс вылын сулалісны сёйысь да пуысь вӧчӧм керкаяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма идзасӧн либӧ черепицаӧн.
Керкаяс костӧдыс прӧйдитлісны изйӧн вольсавтӧм векньыдик чукля уличаяс.
Мылькъяс костын вӧлі рыночнӧй площадь — латинскӧй ногӧн форум.
Веськыда уличаяс вылын да форум вылын уджалісны медникъяс, башмачникъяс да мукӧд ремесленникъяс.
Карса унджык олысьясыс вӧдитісны му да видзисны скӧт.
4. Кодъясӧс шулісны патрицийясӧн.
Ёна важся кадӧ Римса население оліс родӧвӧй общинаясӧн.
Родъяслӧн муясыс шусьылісны «общиннӧй полеӧн».
Родъяс торъялісны семьяяс вылӧ — латинскӧй ногӧн фамилияяс вылӧ.
Римын ёна важся олысьяслӧн потомокъяс шулісны асьнысӧ патрицийясӧн.
Тайӧ нимыс артмис латинскӧй кывсянь — «патер», мый лоӧ бать; патрицийяс гордитчисны сійӧн, мый налӧн батьясныс заводитісны стрӧитны карсӧ.
Патрицийяслӧн быд фамилиялы сетлісны «общиннӧй полеысь» кӧдзӧм вылӧ му; найӧ видзлісны ассьыныс скӧтсӧ ӧтувъя пӧскӧтина вылын.
Патрицийяс овмӧсъясын уджалісны рабъяс, но найӧ эз вӧвны унаӧн.
Асьныс патрицийяс векджык уджалісны му вылын и гортас рабъяскӧд тшӧтш.
Овлывліс сідз, мый господа да рабъяс сёйлісны-юлісны ӧти пызан сайын.
Рабъяс лыддьыссьылісны фамилияса членъясӧн.
Патрицийяслӧн керкаясыс вӧліны зэв прӧстӧйӧсь.
Керкаясас вӧлі сӧмын ӧти комната.
Комната шӧрас вӧлі юкмӧс.
Сы весьтын керка вевтас вӧлі вӧчӧма нёль пельӧса розь.
Вевт вылысь войтваыс сэті визувтліс юкмӧсӧ.
Тайӧ розьыс тшӧтш югдӧдліс керка пытшкӧссӧ.
Патрицийяслӧн старейшинаяс котыртлісны «пӧрысьяслысь сӧвет», латинскӧй ногӧн сенат.
Римӧн веськӧдліс царь сенаткӧд ӧтув.
Медся колана делӧяс кузя сёрнитчӧм могысь найӧ чукӧртлісны мужчина-патрицийясӧс народнӧй собрание вылӧ.
5. Кодъясӧс шулісны плебейясӧн.
Римын йӧзыс вочасӧн содісны.
Татчӧ овмӧдчисны Италияса мукӧд каръясысь да областьясысь олысьяс.
Римляна пӧкӧритісны орчча каръяссӧ да сэтысь мыйтакӧ олысьяссӧ вайӧдісны Римӧ.
Сэк жӧ римляна мырддисны суседъясыслысь медбур муяссӧ да ӧтувтісны найӧс «общиннӧй полеӧ».
Римса выль олысьясыс да налӧн потомокъясыс шусьылісны плебейясӧн.
Унджык плебейясыс вӧліны му вӧдитысьясӧн да ремесленникъясӧн.
Му вӧдитысьясыслӧн вӧліны зэв ичӧтик му участокъяс.
Но плебейяс пӧвстын вӧліны и купечьяс, а сідз жӧ сэтшӧм йӧз, кадъяслӧн вӧліны корабльяс.
Плебейяслӧн эз вӧвны некутшӧм правояс.
Налы эз сетлыны му «общиннӧй полеысь», найӧс эз корлыны народнӧй собраниеяс вылӧ.
Плебейясӧс, кодъяс удждысьлісны да ас кадӧ эз мынтыны долгсӧ, патрицийяс пӧртлісны рабъясӧ.
РИМ ЛОӦМ ЙЫЛЫСЬ ЛЕГЕНДА.
Рим кар лоӧм бӧрын тӧдчымӧн сёрӧнджык чужис легенда сы йылысь, кыдзи лои Рим, коді медводз заводитіс стрӧитны сійӧс.
Тайӧ легендаыс висьталӧ, мый ӧти латинскӧй карын царь тшӧктӧма шыбитны Тибрӧ аслас племянницалысь пиянсӧ — Ромулӧс да Ремӧс.
Царыс полӧма, мый кор челядьыс быдмасны, сэк мырддясны сылысь престолсӧ.
Детинкаясыс веськалӧмаӧсь ляпкыдінӧ да спаситчӧмаӧсь.
Энь кӧин вердӧма найӧс аслас йӧвнас, а сэсся найӧс аддзӧма да быдтӧма пастук.
Кор вокъясыс быдмӧмаӧсь, найӧ пиньӧ воӧмаӧсь, и Ромул виӧма Ремӧс.
Ромул заводитӧма стрӧитны Рим кар сійӧ места гӧгӧрыс, кытысь найӧс аддзӧма пастук, да лоӧма сэні царӧн.
Тӧдӧмысь, Ромул да Рем некор эз и вӧвны, но римляна веритісны легендаыслы, да весиг вояс арталісны ассьыныс кар быттьӧкӧ стрӧитны заводитан восянь.
Тайӧ воыс лӧсялӧ миян эраӧдзся 753 волы.
Римын вӧлі сувтӧдӧма энь кӧинлы статуя.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн торъялӧ Италиялӧн природаыс Грециялӧн природаысь?
Кутшӧм уджъяс нуӧдӧм вылӧ ёна важӧн бур вӧлі Италиялӧн природаыс?
2. Кодъяс олісны Италияын миян эраӧдз I тысячелетие шӧрын?
3. Кыдзи лои сійӧ торъялӧмыс, мый римляна кутісны юксьыны патрицийяс да плебейяс вылӧ?
4. Мый вӧлі ӧткодьыс гомеровскӧй периодса знатнӧй грекъяс да Рим существуйтан первой нэмъясӧ олысь патрицийяс костын?
5. Кутшӧм нэмын да корджык вӧлі заводитӧма стрӧитны Рим кар легендалӧн висьталӧм серти?
Збыльысьсӧ кор лои Рим кар?
45 §. КЫДЗИ ЛОИ РИМЫН АРИСТОКРАТИЧЕСКӦЙ РЕСПУБЛИКА.
(8 №-а карта.)
Думыштӧй: коді шусьыліс гражданинӧн (29–30 §, 9 п.); коді шусьыліс аристократӧн (29–30 §, 5 п.).
1. Республика лӧсьӧдӧм.
Древньӧй предание висьталӧ, мый миян эраӧдз VI нэм помын Римын вӧлі зэв скӧр царь.
Миян эраӧдз 509 воын римляна вӧтлісны сійӧс да бырӧдісны царскӧй власть.
Римын властьсӧ кутісны бӧрйыны.
Народнӧй собрание быд во бӧрйыліс кык патрицийӧс правительясӧн — консулъясӧн.
Консулъяс судитлісны римлянаӧс, а война дырйи юрнуӧдлісны войскаӧн.
Мирнӧй кадӧ консулъяслы колӧ вӧлі став делӧяс кузя сёрнитчыны сенаткӧд.
Сенат киын вӧлі зэв ыджыд власть.
Сійӧ веськӧдліс военнӧй делӧясӧн да казнаӧн, йӧзӧдліс война да кырымавліс мир.
Сенат чукӧртлывліс народнӧй собрание да вӧзйыліс сылы водзвыв лӧсьӧдӧм решениеяс.
Собрание пӧшти век принимайтліс тайӧ решениеяссӧ.
Ассьыныс управлениесӧ римляна шуисны «общенароднӧй делӧӧн» — латинскӧй ног республикаӧн.
(«Рес» латинскӧй серти лоӧ «делӧ», «публикус» — «общенароднӧй»).
Татысь артмис «республика» кыв.
Тадзи шуӧны государствоӧс, кодӧн веськӧдлӧны урчитӧм срок кежлӧ бӧрйӧм йӧз.
2. Патрицийяслы паныд плебейяслӧн тыш да налӧн победа.
Римскӧй республикаын плебейяс пӧртісны олӧмӧ гражданалысь став обязанностьяссӧ: служитісны войскаын, мынтісны налогъяс.
Но кыдзи и войдӧр, налӧн эз вӧвны некутшӧм правояс.
Плебейяс корисны, медым налы сетісны патрицийяс кодь жӧ правояс.
Найӧ грӧзитчисны, мый оз кутны служитны войскаын либӧ мунасны Римысь.
Патрицийяс полісны, мый та вӧсна слабмасны римскӧй войска, да мыйсюрӧ вӧчисны плебейяс корӧм серти.
Медвойдӧр плебейяс шедӧдісны право бӧрйыны ассьыныс дорйысьясӧс — народнӧй трибунъясӧс.
Трибун вермис вежны плебейяс йылысь консулъяслысь да сенатлысь распоряжениеяссӧ.
Та могысь сылы тырмымӧн шуны вето кыв, мый латинскӧй ногӧн лоӧ — «запрещайта».
«Ветоыс» вӧлі вына сійӧ во чӧжыс, код кежлӧ бӧрйылісны трибунсӧ.
Трибунлӧн керка ӧдзӧсыс вӧлі восьса лун и вой, медым плебей вермис любӧй кадӧ корны сылысь отсӧг.
Трибунӧс виӧм лыддьыссьывліс зэв ыджыд преступлениеӧн.
Патрицийяслы паныд плебейяслӧн тышыс кыссис 200 кымын во да помасис налӧн тыр победаӧн.
Миян эраӧдз III нэм заводитчигкежлӧ плебейяс лоины тыр правоа гражданаӧн: патрицийяс моз жӧ найӧ участвуйтісны Римскӧй республикаӧн веськӧдлӧмын да пӧльзуйтчисны «общиннӧй полеса» муясӧн.
Уджйӧз вӧсна йӧзсӧ эз нин кутны пӧртны рабъясӧ.
3. Римын аристократъяслӧн господствуйтӧм.
Сы бӧрын, кор плебейяс венісны патрицийясӧс, вӧлі шуӧма, мый быд римскӧй гражданинӧс позьӧ бӧрйыны государственнӧй должность вылӧ.
Но тані уджалӧмысь нинӧм эз мынтывны.
Та вӧсна гӧль йӧзлы нинӧм вӧлі и мӧвпавны должностьяс йылысь.
Гӧль мортлы, коді лунтыр уджалӧ му вылын либӧ мастерскӧйын, весиг сьӧкыд вӧлі аддзыны кадсӧ, медым мунны народнӧй собрание вылӧ.
Консулъясӧ да мукӧд должностьяс вылӧ бӧрйывлісны сэтшӧм патрицийясӧс да плебейясӧс, кодъяслӧн вӧліны имениеяс да рабъяс.
Миян эраӧдз III нэмын озыр римляна эз нин уджавны асьныс асланыс имениеясын.
Налысь мусӧ вӧдитлісны рабъяс, кодъяслӧн лыдыс век вочасӧн содліс — найӧс вайлісны Римӧ Италияса мукӧд областьясысь да моресайса странаясысь.
Миян эраӧдз III нэм заводитчигкежлӧ кыпӧдчисны некымын дас медся озыр патрицианскӧй да плебейскӧй фамилия.
Тайӧ фамилияясса членъяс воысь воӧ занимайтісны государственнӧй должностьяс.
Найӧ жӧ вӧліны и сенатын.
Мукӧд римляна пӧшти эз вермыны лоны консулъясӧн да сенаторъясӧн.
Римын лои знать, код киын вӧліны муяс да рабъяс; сійӧ жӧ веськӧдліс и государствоӧн.
Римын республика вӧлі рабовладельческӧйӧн да аристократическӧйӧн.
4. Рим босьтӧ Италияӧс.
Римскӧй аристократъяс зілисны корсьны выль муяс.
Та вӧсна Рим частӧ панліс войнаяс аслас суседъясыскӧд.
Вермӧм народностьяслысь римляна мырддьылісны кык коймӧд юкӧн кымын муяссӧ да пӧскӧтинаяссӧ.
Унджык мусӧ босьтлісны асьныс аристократъяс.
Медым босьтны Италияӧс, Рим нуӧдіс войнаяс кыксёысь унджык во.
Миян эраӧдз III нэм заводитчигӧн римляна босьтісны Апеннинскӧй полуостровӧс ставнас.
Сенат зілис лёкӧдны пӧкӧритӧм народностьясӧс ӧта-мӧдныскӧд.
Сылӧн правилӧӧн вӧлі: «Торйӧдлы да властвуйт».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта вылысь, кыті мунлісны Римскӧй государстволӧн границаясыс миян эраӧдз IV нэмын да миян эраӧдз III нэм шӧрын.
2. Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины Римскӧй государствоӧн веськӧдлӧмын миян эраӧдз IV нэмсянь да миян эраӧдз III нэмӧдз кадколастӧ?
3. Мый шусьӧ республикаӧн?
Мыйӧн торъялӧ республика монархияысь?
4. Мый вӧлі ӧткодьыс миян эраӧдз III нэмӧ Римӧн да миян эраӧдз V нэмӧ Афиныӧн веськӧдлӧмын?
Кутшӧмӧсь вӧліны торъялӧмъясыс?
5. Мый вӧлі водзынджык да уна-ӧ вылӧ — Афиныын Солонлӧн реформаясыс али Римын республика лӧсьӧдӧм?
ХII ГЛАВА.
КЫДЗИ РИМСКӦЙ РЕСПУБЛИКА ЛОИ СРЕДИЗЕМНОМОРЬЕЫН ЗЭВ ВЫНА РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ ДЕРЖАВАӦН.
46 §. РЫТЫВВЫВ СРЕДИЗЕМНОМОРЬЕЫН ГОСПОДСТВУЙТӦМ ВӦСНА РИМ ДА КАРФАГЕН КОСТЫН ТЫШ ПАНСЬӦМ.
(176-ӧд лист боквывса карта.)
1. Римлӧн да Карфагенлӧн соперничайтӧм.
Апеннинскӧй полуостров босьтӧм бӧрын римскӧй рабовладелецъяс зілисны босьтны Средиземнӧй море берегъясысь и мукӧд муяс.
Торйӧн ышӧдіс римлянаӧс Сицилия ді.
Тані вӧліны вына, бур муяс, быдмисны виноград, апельсинӧвӧй да оливкӧвӧй пуяс.
Берегъяс пӧлӧныс вӧліны озыр греческӧй каръяс.
Сицилиялысь озырлунъяссӧ кӧсйисны босьтны и Карфагенса — Средиземнӧй море лунвыв берегын вынйӧра государствоса — рабовладелецъяс.
2. Карфаген кар да сылӧн владениеяс.
Карфаген сулаліс из нӧрыс вылын, коді вӧлі чургӧдчӧма ылӧ мореӧ.
Миян эраӧдз III нэмын сійӧ вӧлі ставнас Рытыввыв Средиземноморьелӧн главнӧй тӧргӧвӧй портӧн.
Карфагенса пыді да удобнӧй гаваньын ректысисны корабльяс, кодъяс волісны Египетысь, Грецияысь, Испанияысь да мукӧд средиземноморскӧй странаясысь.
Карфагенлӧн берегдорса уличаяс вылын сулалісны разнӧй товар тыра гырысь складъяс да корабельнӧй верфьяс.
Карфагенын олісны зэв уна раб.
Найӧ вӧліны корабльяс вылын сынысьясӧн, сӧвтісны суднояс вылӧ сьӧкыд тюкъяс да мешӧкъяс.
Муяс да виноградникъяс вӧдитлісны сідз жӧ рабъяс, кодъясӧс некымын мортӧн дорлісны ӧти чеп дорӧ.
Карфагенлӧн вӧлі Средиземнӧй море вылын медся вына военнӧй флот.
Морякъяс уськӧдчывлісны паныдасьысь корабльяс вылӧ да море берегдорса сиктъяс вылӧ да босьтавлісны йӧзӧс, медым вузавны найӧс рабъясӧс иналан рынокъяс вылын.
Карсӧ видзисны башняяса зэв кыз каменнӧй стенъяс.
Карфагенлӧн вӧлі вынйӧра армия, кӧні медсясӧ вӧліны меда йӧз.
Карфагеняна захватитісны зэв паськыд владениеяс Средиземнӧй море побережьеысь да діяс вылысь.
(Корсьӧй 176-ӧд лист боквывса карта вылысь миян эраӧдз III нэмлӧн первой джынйын Карфагенлысь владениеяссӧ.)
Карфаген, кодлӧн вӧліны зэв уна озырлунъяс да гырысь военнӧй вынъяс, вӧлі Римлӧн опаснӧй соперникӧн.
3. Миян эраӧдз III нэмын римскӧй войска.
Римскӧй войска карфагенскӧйысь торъявлісны сійӧн, мый сэні медсясӧ вӧліны крестьяна, кодъясӧс призывайтӧма военнӧй служба вылӧ.
Римын босьтлісны войскаӧ сӧмын сэтшӧм йӧзӧс, кодъяслӧн вӧлі му участок.
Римскӧй войскасӧ вӧлі юклӧма легионъяс вылӧ — быд легионын 4500 воин.
Легионыс юксьывліс негырысь подвижнӧй отрядъяс вылӧ.
Татшӧм отрядъясыс вермисны тышкасьны не сӧмын рӧвнӧй местаын, кыдзи тышкасьліс македонскӧй фаланга, но и вӧрын, гӧраясын да карса уличаяс вылын.
Косьсӧ заводитлісны кокниа вооружитчӧм воинъяс (130 рис.).
Найӧ зільлісны торкны противниклысь радъяссӧ. Та могысь лыйлісны налы ньӧввужйысь, шыблалісны изъяс да дротикъяс.
Сэсся найӧ котӧртлісны бӧрлань, медым прӧстмӧдны атакуйтӧм вылӧ места сьӧкыда вооружитчӧм воинъяслы.
Легионын главнӧй выннас вӧлі сьӧкыда вооружитчӧм пехота.
Противниклы зэв уна копьё шыбитӧм бӧрын легионеръяс уськӧдчылісны враг вылӧ мечьясӧн.
Рукопашнӧй кось дырйи налӧн дженьыдик мечьясыс вӧліны зэв страшнӧй оружиеӧн.
Кось мунігӧн конница видзис пехотасӧ флангъяссяньыс*, а победа дырйи вӧтчыліс жугӧдӧм противник бӧрся.
* Флангъяс — военнӧй стройлӧн веськыдвыв да шуйгавыв бокъясыс.
Крепостьяс кытшалӧм да босьтӧм вылӧ римляналӧн вӧліны метательнӧй машинаяс да мукӧд орудиеяс (131, 134 рис.).
4. Первой Пуническӧй войнаын Римлӧн победа.
Миян эраӧдз 264 воын римскӧй войска пырисны Сицилияӧ.
Рим да Карфаген костын заводитчис война.
Сы вӧсна мый римляна шулісны карфагенянаӧс пунъясӧн, войнасӧ кутісны шуны первой Пуническӧй войнаӧн.
Му вылын римскӧй легионеръяс векджык вермывлісны карфагенскӧй меда воинъясӧс, но море вылын ыджыдаліс карфагенскӧй флот.
Римляна гусьӧн лӧсьӧдісны асланыс корабльяс вылын посъяс, кодъяс помӧ вӧчисны сьӧкыд ёсь «ныръяс».
Татшӧм посъяссӧ шулісны кырнышъясӧн.
Вражескӧй кораблькӧд матыстчигӧн римляна шыбитлісны «кырнышсӧ» сы вылӧ, и поскыс крукасьліс «нырнас» палубаӧ.
Римскӧй воинъяс котӧрӧн вуджлісны пос кузя вражескӧй корабль вылӧ.
Сылӧн палуба вылын пансьыліс рукопашнӧй кось.
Некымын сьӧкыд поражение терпитісны карфагеняна и море вылын.
Рим вермис Карфагенӧс первой Пуническӧй войнаын, коді кыссис 20 воысь дырджык.
Римляна босьтісны Сицилия, Сардиния да Корсика діяс.
Но Карфагенлысь вынъяссӧ эз вӧв помӧдз жугӧдӧма.
Кыкнан противникыс дасьтысисны ӧта-мӧд костас выль война кежлӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Корсьӧй 176-ӧд лист боквывса карта вылысь сійӧ муяссӧ, кодъясӧс Карфаген воштіс первой Пуническӧй война дырйи да кодъясӧс босьтіс сы бӧрын.
2. Кутшӧмӧсь вӧліны помкаясыс первой Пуническӧй войналӧн?
3. Мыйӧн торъявліс Карфагенлӧн войскаыс Римса войскаысь?
47 §. МӦД ПУНИЧЕСКӦЙ ВОЙНА.
(10 №-а карта.)
1. Война заводитчӧм.
Римлы паныд война кежлӧ лӧсьӧдчигӧн карфагеняна чукӧртісны ыджыд армия Испанияын.
Веськӧдліс сыӧн том карфагенскӧй полководец Ганнибал.
Кор на вӧлі детинкаӧн, сійӧ клянитчис нэмсӧ ненавидитны Римӧс.
Сылысь зэв бур полководческӧй сямлунсӧ да вывті ыджыд мужествосӧ пыдди пуктылісны весиг римляна (видзӧд 47 § дінӧ приложение).
Скӧр да энергичнӧй Ганнибал вӧчис сідз, мый меда воинъяс кыв шутӧг кывзысисны сылысь.
Карфагеняна пырисны Испанияӧ; тайӧ лои римляналы поводӧн, медым заводитны выль война.
Миян эраӧдз 218 воын сенатса посол Рим нимсянь йӧзӧдіс Карфагенлы война.
Заводитчис мӧд Пуническӧй война.
2. Италияӧ Ганнибаллӧн пырӧм.
Римскӧй консулъяс лӧсьӧдчисны мӧдӧдны войска Испанияӧ да Африкаӧ.
Но Ганнибал панйис римлянаӧс да налы дзик виччысьтӧг нуӧдіс ассьыс войскасӧ Италияӧ.
Карфагеняналы ковмис арнас вуджны Альпийскӧй гӧраяс вомӧн.
Войска мунісны йизьӧм горнӧй трӧпаясті.
Воинъяс да вӧвъяс усялісны пропастьӧ.
З засадаяссянь усьласисны карфагеняна вылӧ горецъяс.
Альпы вомӧн вуджигӧн Ганнибал воштіс джын войскасӧ.
Ловйӧн кольӧм воинъяскӧд Ганнибал петіс По юлӧн вына муяса долинаӧ, Войвыв Италияӧ.
Тані олісны галлъяс, кодъясӧс неважӧн таӧдз пӧкӧритіс Рим.
Найӧ ӧтлаасисны Ганнибал дінӧ.
Тайӧ тӧдчымӧн ёнмӧдіс сылысь чинӧм войскасӧ.
Некымын вир кисьтана тышын карфагеняна жугӧдісны налы паныд мӧдӧдӧм римскӧй войскаӧс.
Ганнибал аслас войскаыскӧд муніс ставнас Италия вомӧн, войвывсянь лунвылӧдз, да нем жалиттӧг жугліс быдса областьяс.
Карфагеняна соталісны керкаяс, кералісны садъяс да виноградникъяс, талялісны кӧдзаяс, начкалісны скӧт.
3. Канны дорын тыш.
Миян эраӧдз 216 воын Канны сикт дорын выльысь паныдасисны римскӧй да карфагенскӧй армияяс.
Римскӧй армияын вӧлі 80 тысяча пехота да 6 тысяча конница, а карфагенскӧй армияын сӧмын 40 тысяча пехота, но сэк жӧ 14 тысяча конница.
Римскӧй консулъяс кӧсйисны пасьвартны противникӧс асланыс уна лыда пехотаӧн тэрыба атакуйтӧмӧн.
Найӧ сувтӧдалісны пехотасӧ ӧти зэв ыджыд четырёхугольник моз.
Конница видзис сылысь флангъяссӧ.
(Тыш нуӧдан плансӧ видзӧд 10 №-а карта вылысь.)
Ганнибал гӧгӧрвоис римляналысь плансӧ.
Сійӧ вӧлі аддзӧ, мый сылӧн войскаыс оз вермыны кутны враглысь чорыда жмитӧмсӧ.
Но сійӧ сідз жӧ гӧгӧрвоис, мый римскӧй пехота оз вермы ӧдйӧ лӧсьӧдчыны, ковмас кӧ сылы дорйыны ассьыс флангъясӧ да тылсӧ *.
* Тыл — (тані) войскалӧн бӧръя сторонаыс.
Ганнибал примитіс смел план — кытшавны римскӧй армияӧс.
Сійӧ сувтӧдіс пехотасӧ сідзи, быттьӧ артмис тӧлысь джын, выпуклӧй бокнас противниклань.
Флангъясас сійӧ сувтӧдіс пехоталысь медбур отрядъяссӧ да конницасӧ.
Грознӧй вынӧн мӧдӧдчис водзӧ уна лыда римскӧй пехота.
Галлъяс, кодъяс сулалісны карфагенскӧй войска шӧрын, противник жмитӧм улын кутісны бӧрыньтчыны.
Римскӧй пехота пыдӧдз пырис карфагенскӧй войска лагерӧ.
Но тайӧн сійӧ восьтіс ассьыс флангъяссӧ.
Сэтчӧ пыр жӧ уськӧдчисны медбур карфагенскӧй отрядъяс.
Тайӧ жӧ кадас карфагенскӧй конница разӧдіс римскӧй конницаӧс да уськӧдчис противниклӧн пехота вылӧ тылсяньыс.
Водзӧ мунны римляна эз вермыны.
Налӧн радъясыс торксисны, войскаыс дзикӧдз гудыртчисны, найӧс быд боксянь кытшаліс враг.
Кытшалӧм римлянаӧс заводитісны лёкысь виавны.
Карфагеняна виисны да босьтісны пленӧ 70 тысяча гӧгӧр воинӧс.
4. Вынъяс бырӧдӧм вылӧ война.
Сы бӧрын, кор Ганнибал шедӧдіс Канны дорын победа, Италияса мыйтакӧ кар вуджисны карфагеняна дор.
Римлӧн положениеыс лои вывті сьӧкыд.
Но сылӧн вӧліны зэв гырысь вынъяс.
Военнӧй служба вылӧ туяна став мужичӧйясӧс войскаӧ босьтӧм бӧрын римляна чукӧртісны 250 тысяча гӧгӧр воинӧс.
Крестьяна, кодъяс зэв ёна страдайтісны Италияӧ Ганнибаллӧн пырӧм вӧсна, окотапырысь мунісны тышкасьны карфагеняналы паныд.
Карфагенскӧй войска матыстчисны самӧй Рим дорӧдз.
Но Ганнибаллӧн вынъясыс эз тырмымӧн вӧвны сы вылӧ, медым осадитны да штурмуйтны карсӧ, кодӧс кытшалӧма вӧлі крепыд да джуджыд стенъясӧн, и сійӧ муніс Италия лунвылӧ.
Ганнибал кӧсйис римлянакӧд заводитны мир йылысь сёрнитчӧмъяс, но сенат ӧткажитчис весиг примитны сылысь посолсӧ.
Римляна тышкасисны повтӧг, но осторожнӧя.
Найӧ эз кӧсйыны пырны ыджыд косьӧ.
Налӧн войскаыс уськӧдчывлісны противниклӧн посни отрядъяс вылӧ, осаждайтлісны карфагеняна дор вуджӧм каръяс.
Татшӧм войнаыс вывті эз вӧв выгӧднӧ Ганнибаллы.
Карфагенсянь содтӧд вынъяс сылы пӧшти эз воны.
Сэк, кор Римлӧн вынъясыс содісны, карфагенскӧй армиялӧн вынъясыс воысь воӧ чинісны.
5. Войналӧн пом.
Канны дорын тыш бӧрын 12 во мысти римляна сэтшӧма ёнмисны, мый мӧдӧдісны Африкаӧ ассьыныс армия.
Кӧть Ганнибал эз ворссьы ни ӧти косьын, сылы быть ковмис мунны Италияысь, медым дорйыны Карфагенсӧ.
Зама кар дорын пансис чорыд кось.
Тайӧ кадӧ римляналӧн конницаыс вӧлі унджык.
Римскӧй да карфагенскӧй пехота костын кось дырйи римляналӧн конницаыс атакуйтіс карфагенянаӧс тылсянь.
Ганнибаллысь армиясӧ вӧлі жугӧдӧма.
Карфаген эз вермы чукӧртны выль войска война водзӧ нуӧдӧм вылӧ.
Миян эраӧдз 201 воын война помасис.
Карфаген сетіс Римлы флотсӧ, мынтіс зэв уна деньга да ӧткажитчис пӧшти став аслас владениеясысь.
Римлы победасӧ медвойдӧр шедӧдісны римскӧй крестьяна, кодъяс век содтісны войскалысь радъяссӧ да повтӧг тышкасисны противниккӧд.
СО МЫЙ ГИЖЛІС ДРЕВНЬӦЙ РИМСКӦЙ ИСТОРИК ГАННИБАЛ ЙЫЛЫСЬ.
Ганнибаллысь кутшӧм бурторъяс пасйӧ римскӧй историк?
Кутшӧм омӧльторъяс пасйӧ сійӧ?
Опасностьӧ пыригӧн Ганнибал кутшӧм вӧлі смел, сэтшӧма жӧ и видзчысьліс самӧй опасностяс.
Эз вӧвлы сэтшӧм уджыс, кодӧс вӧчигӧн сійӧ эськӧ мудзліс либӧ усьлі сьӧлӧмнас.
Кос пӧжысь жар и веж мороз сійӧ терпитліс ӧтмоза; сылӧн эз вӧвлы небыд вольпась; гартыштчывліс аслас военнӧй плащӧн да узьліс воинъяс пӧвстын, кодъяс сулавлісны караулын.
Сійӧ первойӧн уськӧдчывліс касьӧ да кось бӧрас медбӧръяӧн эновтліс тышкасян местасӧ.
Некод веськӧдлӧм улын воинъяс эз сэтшӧма эскывны аслыныс да эз вӧвны сэтшӧм смелӧсь, кыдзи Ганнибал веськӧдлӧм улын.
Но сылӧн вӧліны и вывті гырысь тырмытӧмторъяс: сійӧ вӧвлі зверь кодь скӧр да карфагенянаысь на вероломнӧйджык*.
* Вероломство — кӧсйысьӧмторйысь ӧткажитчӧм, предательство.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй 10 №-а карта вылысь миян эраӧдз 218–216 воясын Ганнибал войскалысь туйсӧ да мӧд Пуническӧй войнаын кык главнӧй тышлысь местаяссӧ.
2. Кутшӧм помкаяс вӧсна Рим вермис Карфагенӧс?
3. Канны дорын тышлӧн план серти лӧсьӧдӧй тайӧ тыш йылысь висьт.
4. Кымын во сайын заводитчис мӧд Пуническӧй война да кымын во сайын помасис сійӧ?
Кодыс вӧлі водзынджык — мӧд Пуническӧй война али Александр Македонский войскалӧн Азияӧ походыс?
Кымын воӧн водзджык?
48 §. МИЯН ЭРАӦДЗ II НЭМЫН РИМЛӦН ЗАВОЕВАНИЕЯС.
abu
Думыштӧй: кутшӧм государствояс артмисны, кор киссис Александр Македонскийлӧн монархияыс (42 §, 5 п.); кыдзи вӧлі вооружитчӧма да кыдзи стрӧитчыліс косьын македонскӧй пехота (41 §, 3 п.).
1. Карфагенӧс жугӧдӧм.
Мӧд Пуническӧй война бӧрын Рим тырвыйӧ господствуйтіс Рытыввыв Средиземноморьеын.
Сылы эз нин вӧв опаснӧ Карфаген, кодлӧн эз ло флотыс да войскаыс.
Но Карфаген водзӧ ёна тӧргуйтіс, сылӧн вӧліны гырысь озырлунъяс.
Римскӧй аристократъяс да купечьяс кӧсйисны бырӧдны налы мустӧм карӧс да босьтны сылысь озырлунъяссӧ.
Миян эраӧдз II нэм шӧрын римскӧй войска бара чеччисны Африкаӧ да кытшалісны Карфагенӧс.
Кӧть карфагеняналӧн выныс вӧлі ёна этшаджык римляна серти, найӧ шуисны дорйыны ассьыныс карсӧ.
Воддза кыкнан Пуническӧй войнаас и Рим и Карфаген вӧліны захватчикъясӧн: найӧ тышкасисны йӧз муяс босьтӧм вӧсна.
Коймӧд Пуническӧй войнаын карфагеняна дорйисны ассьыныс рӧдинасӧ да ассьыныс независимостьсӧ.
Налы тайӧ вӧлі справедливӧй война.
Куим во чӧж римляна зілисны босьтны кытшалӧм Карфаген.
Карфагеняна дорисны оружие, дзоньталісны да видзисны крепостнӧй стенъяссӧ.
Нывбабаяс шырисны ассьыныс кузь юрсинысӧ да сетісны сійӧс метательнӧй машинаяс вӧчӧм вылӧ.
Сӧмын сы бӧрын, кор карфагеняна слабмисны тшыгъялӧмысь да висьӧмъясысь, римляна вермисны пырны Карфагенӧ.
Ӧзтӧм кар ыпъяліс-сотчис.
Кар дорйысьяс водзӧ тышкасисны керка вевтъяс вылын да уличаясын, курыд тшын пиын.
Карын косьяс мунісны пӧшти недель чӧж.
Найӧ эз дугдывны весиг войясын: противникъяс тышкасисны сотчысь керкаяс би югӧр улын.
Сенатлӧн тшӧктӧм серти Карфагенӧс вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма: римляна жуглісны и сійӧ керкаяссӧ, кодъяс колисны карӧс штурмуйтӧм бӧрын, да вузалісны рабствоӧ пленӧ босьтӧм 50 тысяча олысьӧс.
2. Асыввыв Средиземноморьеын Римлӧн завоеваниеяс.
Сійӧ, мый Рим господствуйтіс Рытыввыв Средиземноморьеын, римляналы вӧлі этша на и найӧ пырисны Балканскӧй полуостровӧ.
Медбӧръя тышын римскӧй легионъяс паныдасисны македонскӧй фалангакӧд.
Сэкся олысьяс фалангасӧ шулісны «чурвидзысь копьёяса повзьӧдчысь зверӧн».
Фаланга заводитіс зырны римскӧй легионъясӧс.
Но атакуйтігас фалангалӧн стройыс торксис, и римляна писькӧдчисны сы радъясӧ.
Македоняналӧн кузь копьёясыс эз мӧдны отсавны, и фалангасӧ вӧлі жугӧдӧма.
Тайӧ тыш бӧрас римляна пӧкӧритісны водзті вынйӧра Македонияӧс, а та бӧрын, миян эраӧдз II нэм шӧрын, босьтісны Грецияӧс.
Асыввылӧ писькӧдчигӧн римляна зурасисны Сирийскӧй царствокӧд — Асыввыв Средиземноморьеса медыджыд государствокӧд.
Македонияӧс помӧдз босьттӧдз на заводитчис война Рим да Сирийскӧй царство костын.
Сирийскӧй царлӧн вӧлі зэв ыджыд армия, кытчӧ босьтӧма йӧзсӧ пӧкӧритӧм народъяс пӧвстысь.
Тайӧ вӧліны тышкасьны велӧдтӧм воинъяс, кодъяс сёрнитісны уна сикас кыв вылын.
Тышын римляна дзикӧдз жугӧдісны тайӧ армиясӧ.
Сирияса царь мӧдіс тырвыйӧ зависитны Римысь.
А регыд мысти Сирийскӧй царство торъяліс посниджык государствояс вылӧ.
Миян эраӧдз II нэм шӧрын Рим кутіс господствуйтны Асыввыв Средиземноморьеын пӧшти сідзи жӧ, кыдзи и Рытыввыв Средиземноморьеын.
3. Пӧкӧритӧм странаясӧс грабитӧм.
Римляна нем жалиттӧг грабитісны сійӧ странаяссӧ, кодъясӧс пӧкӧритісны.
Полководец, кор босьтліс кар, векджык сетліс сійӧс войскалы грабитны.
Грабитӧмторсьыс кутшӧмкӧ юкӧн мунліс римскӧй казнаӧ, мукӧдсӧ юклісны ас костаныс командиръяс да воинъяс.
Пленникъяс сідз жӧ вӧліны военнӧй добычаӧн.
Войска бӧрся мунісны тӧргӧвечьяс, кодъяс ньӧбалісны пленнӧйясӧс, медым найӧс сэсся бӧр вузавны рынокъяс вылын.
Сӧмын ӧти поход бӧрын римляна вузалісны рабствоӧ 150 тысяча пленнӧйӧс.
Сійӧ странаяссӧ, кодъясӧс пӧкӧритіс Рим, шулісны провинцияясӧн.
Наӧн веськӧдлісны наместникъяс, кодъясӧс индывліс сенат знатнӧй римляна пӧвстысь.
Провинцияясса наместникъяс вермисны сэні вӧчны ставсӧ, мый сӧмын кӧсйисны.
Провинцияясын римляна босьтлісны аслыныс рудникъяс, сов перъянінъяс, верфьяс, вӧръяс, медбур гӧран муяс да пӧскӧтинаяс.
Олысьяссӧ найӧ тшӧктылісны мынтыны зэв гырысь налогъяс.
Найӧс, кодъяс эз вермывны мынтыны налогъяссӧ, римляна вузавлісны семьяясныскӧд ӧтлаын рабствоӧ.
4. Триумф.
Война вылын грабитӧмторсӧ нулісны Рим уличаясті триумф дырйи.
Триумфӧн шулісны победа шедӧдӧм бӧрын полководецлысь Римӧ торжественнӧя пырӧмсӧ.
Полководец-триумфатор пырліс карӧ колесница вылын, кытчӧ вӧлі доддялӧма нёль еджыд вӧлӧс.
Полководец вӧлі гӧрд паськӧма, юрас — венок, киас сійӧ кутіс орёл фигураа жезл, кодӧс вӧчӧма слӧн лыысь.
Триумфатор водзвылын нуисны медся донаторсӧ, кодӧс грабитісны война дырйи, да нуӧдісны чепъясӧ дорӧм знатнӧй пленникъясӧс.
Пленникъяс пӧвстын вӧліны нывбабаяс да челядь.
Римскӧй рабовладельческӧй государство, кодлӧн вӧліны вынйӧра войска да ён флот, пӧшти дугдывтӧг нуӧдіс грабительскӧй войнаяс.
Рабовладелецъяслы торйӧн нин ёна коліс, медым кулӧм рабъяс пыдди да овмӧсъяснысӧ водзӧ паськӧдӧм могысь дугдывтӧг вайисны выль рабъясӧс.
СО КЫДЗИ ГИЖЛІС ГРЕЧЕСКӦЙ ИСТОРИК ПЛУТАРХ ТРИУМФ ЙЫЛЫСЬ, КОДӦС ВӦЛІ НУӦДӦМА МАКЕДОНИЯ ВЫЛЫН РИМЛӦН ПОБЕДА БӦРЫН.
Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны триумф йылысь гижӧд серти сійӧ войнаясыслӧн могъяс йылысь, кодъясӧс нуӧдліс Рим?
Уличаяс тыр вӧліны йӧз; найӧ видзӧдісны шествиесӧ.
Первой лунас асывсяньыс да пемыдӧдзыс нуисны кыксё ветымын колесница вылын захватитӧм статуяяс да картинаяс.
Аскинас карті прӧйдитісны зэв уна вӧла-доддя, кодъяс нуисны медся мича да дона македонскӧй оружие.
Сійӧ дзирдаліс сӧмын на югдӧдӧм ыргӧнӧн да кӧртӧн.
Оружие чукӧръяссянь чурвидзисны мечьяс да копьёяс.
Оружие тыра телегаяс бӧрся куим тысяча морт нуисны сизимсё ветымын дозйын эзысь деньгаяс.
Быд доз нуисны нёль морт.
На бӧрся нуисны сьӧкыд эзысь чашкаяс да кӧшъяс.
Коймӧд лунас, кыдз сӧмын югдіс, уличаясті прӧйдитісны трубачьяс да ворсісны боевӧй сьыланкыв, код шы улын римляна мунлісны косьӧ.
На бӧрся нуӧдісны зарниӧн мавтӧм сюръяса 120 тшӧгӧдӧм ӧшкӧс, медым жертвуйтны наӧн енлы.
Сэсся нуисны воддза лунся кодь жӧ гырысь 77 дозйын зарни деньга.
Та бӧрын мунісны йӧз, кодъяс кыпӧдавлісны юр весьтаныс чистӧй зарниысь вӧчӧм зэв ыджыд кӧш, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма дона изъясӧн, а сідз жӧ кыпӧдлывлісны македонскӧй царлысь зарни дозмуксӧ.
Сэсся прӧйдитіс царлӧн колесницаыс, кытчӧ вӧлі пуктӧма сылысь оружиесӧ, а оружие вылас куйліс сылӧн коронаыс.
Колесницасяньыс неуна бӧрынджык нуӧдісны царлысь челядьсӧ — кык детинкаӧс да нывкаӧс.
Найӧ вӧліны сэтшӧм посниӧсь, мый эз на гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд шог суис найӧс.
Челядь бӧрсяыс муніс ачыс царыс, коді вӧлі сьӧд паськӧма.
Ыджыд шогысла сійӧ быттьӧ воштӧма вежӧрсӧ.
Сэсся нуисны нёльсё зарни венок, кодъясӧс ыстісны каръяс полководецӧс победаӧн чолӧмалӧм ради.
Зэв ёна мичмӧдӧм колесница вылын муніс ачыс полководецыс.
Войскаыс ставнас, лаврӧвӧй веткаясӧн ӧвтчигтыр да сьылігтыр, муніс колесница бӧрся.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн медсясӧ торъяліс коймӧд Пуническӧй война воддза кык войнасьыс?
Коймӧд Пуническӧй война йылысь лыддигӧн ті код дор вӧлінныд думнаныд?
Мыйла ті вӧлінныд думнаныд сы дор?
2. Корсьӧй карта вылысь сійӧ территорияяссӧ, кодъясӧс пӧкӧритіс Рим миян эраӧдз II нэмын.
3. Мый шусьыліс провинцияӧн?
Кыдзи олісны провинцияясын йӧзыс?
4. Александр Македонскийлӧн держава киссигӧн артмӧм государствояс лыдысь кодъясӧс босьтіс Рим да кутшӧм государствояс зависитлісны сыысь?
49 §. МИЯН ЭРАӦДЗ II НЭМЫН РИМЫН РАБОВЛАДЕНИЕ.
Думыштӧй: кыдзи древньӧй Грецияын йӧз лоліны рабъясӧн (35 §, 2 п.); кутшӧм удж вӧчлісны рабъяс Грецияын (35 §, 3 п.).
1. Римскӧй рабовладелецъяслӧн озырмӧм.
Унджык озырлунъясыс, кодъясӧс римляна грабитлісны пӧкӧритӧм странаясысь, веськавлісны рабовладелецъяслы.
Найӧ босьтісны аслыныс пӧкӧритӧм народъяслысь муяссӧ, рудникъяссӧ да промыселъяссӧ.
Полководец бӧр воліс походысь озыр мортӧн.
Провинцияясӧн 3–4 во чӧж веськӧдлігӧн наместникъяс грабитлісны зэв уна озырлун.
Римскӧй купечьяс озырмылісны рабъясӧн тӧргуйтӧм помысь.
Рабъясӧн тӧргуйтан главнӧй рынок вылын, коді вӧлі Эгейскӧй мореса ӧти ді вылын, вузавлісны луннас 10 тысяча мортӧдз.
2. Рабъяслӧн удж — римскӧй овмӧслӧн подув.
Миян эраӧдз II нэмын рудникъясын, видз-му овмӧсын, корабльяс вылын уджалан орудиеяс вӧліны зэв прӧстӧйӧсь.
Наӧн уджавны вермис и велӧдчытӧм морт.
Тайӧ сетіс позянлун паськыда используйтны рабъяслысь уджсӧ.
Эзысь перъян рудникъясын уджалісны 50 тысяча кымын раб.
Быд ыджыд корабль вылын вӧліны 150–200 сынысь раб;
5–6 раб сынісны ӧти зэв ыджыд ӧпаснӧйӧн.
Рабъяс уджалісны ремесленникъяс ордын, стрӧитлісны туйяс да керкаяс.
Римын зэв уна раб уджалісны видз-му овмӧсын; древньӧй Востокын да Грецияын рабъясӧс видз-му овмӧсын эз уджӧдлыны.
Рабъяс гӧрлісны сьӧкыд гӧръясӧн му, небзьӧдлісны сійӧс коканъясӧн да зыръясӧн, кипом изкиӧн излісны нянь, рудзӧдлісны виноград да оливки.
3. Кыдзи олісны рабъяс.
Рабъяс уджавлісны асъя кыасянь сёр рытӧдз.
Уджыс кӧ эз вӧв, то имениеӧн веськӧдлысь корсьліс рабъяслы кутшӧмкӧ мӧд делӧ, медым найӧ эз сёрнитны ӧта-мӧдныскӧд.
Рабъяслы, кодъяс излісны нянь, корсюрӧ сьыліас ӧшӧдлісны пу кӧлеса, медым тшыг раб эз вермы сёйны кӧть ки тыр пызь.
Кӧзяин сетліс раблы во гӧгӧр кежлӧ ӧти дӧрӧм, коді срок помасигкежлӧ дзикӧдз сырйысьліс.
Но весиг татшӧм сыри-леткиыс эз лыддьыссьывлы раблӧн кӧлуйӧн; сыысь вурлісны эшкын.
Вой кежлӧ рабъясӧс йӧртлісны зэв посни ӧшиньяса тюрьмаясӧ. И татшӧм ӧшиньяссӧ вӧлі вӧчӧма морт тушаысь вылӧджык.
Уна рабъяс уджалісны да узьлісны сьӧкыд кӧрт кандалъясӧн, кодъяс зыртлыны яйсӧ вирӧдз.
Сы вӧсна, мый рабъяс вӧліны зэв донтӧмӧсь, рабовладелецъяс эз жалитлыны найӧс да бырӧдлісны налысь вынъяссӧ сьӧкыда уджӧдӧмӧн.
Некымын во уджалӧм бӧрын том да ён раб лоліс калекаӧн.
Эбӧссьыс петӧм рабъясӧс, кодъясӧс эз нин позь уджӧдны, нулісны овтӧм ді вылӧ, кӧні найӧ тшыглы кувлісны.
На пыдди рабовладелец ньӧбліс выль, ён рабъясӧс.
Медым повзьӧдны рабъясӧс, римскӧй рабовладелецъяс ёна мучитлісны пӧкӧритчытӧм рабъясӧс: нӧйтлісны плетьясӧн, чишкавлісны биӧн, чегъявлісны налысь кияссӧ да кокъяссӧ.
4. Гладиаторъяс.
Асьнысӧ гажӧдӧм ради римляна мырдӧн тшӧктылісны рабъясӧс тышкасьны ӧта-мӧдныскӧд либӧ хищнӧй зверьяскӧд.
Татшӧм рабъяссӧ шулісны гладиаторъясӧн.
Найӧс велӧдлісны вӧдитчыны оружиеӧн да видзлісны тюрьмаясын.
Гладиаторъяслы тышкасьӧм вылӧ стрӧитлісны ӧнія цирк кодь амфитеатръяс.
Первойсӧ найӧс стрӧитлісны пуысь, а сёрӧнджык кутісны стрӧитны изйысь.
Амфитеатр шӧрын вӧлі лыаӧн киськалӧм площадка — арена.
Сы гӧгӧр тшупӧдӧн-тшупӧдӧн кайисны видзӧдысьяслы местаяс.
Праздник лунъясӧ арена вылын тышкасьлісны гладиаторъяс ӧта-мӧдныскӧд, а мукӧд дырйи тышкасьлісны быдса отрядъяс.
Гладиаторъясӧс, кодъяс эз сэтшӧм смела тышкасьны, вӧтлісны косьӧ плетьясӧн да ёсь копьёясӧн.
Победитӧм, но ловъя на гладиаторлысь олӧмсӧ решайтлісны видзӧдысьяс.
Найӧ кӧ лэптылісны кияснысӧ, победитӧм рабӧс кольлісны ловйӧн, певнысӧ кӧ найӧ веськӧдлісны увлань, победитель виліс победитӧм гладиаторӧс.
Слугаяс кыскавлісны шойяссӧ крукъясӧн.
Гладиаторъяс тышкасьлісны и левъяскӧд, тигръяскӧд да мукӧд гырысь хищникъяскӧд.
5. «Раб — сёрнитысь оружие».
Римса рабовладелецъяс эз лыддьывны рабъясӧс йӧзӧн.
Найӧ шулісны, мый эмӧсь «сёрниттӧм, баксысь да сёрнитысь» уджалан орудиеяс.
На серти сёрниттӧм орудиеяс — сійӧ телегаяс, гӧръяс; баксысь орудиеяс — волъяс; сёрнитысь орудиеяс — рабъяс.
Морт, кор лоліс рабӧн, воштыліс ассьыс нимсӧ.
Сылы сетлісны кутшӧмкӧ кличка, и эз этшаысь сетлыны мортсӧ увтыртана кличка, либӧ шулісны прӧстӧ: Перс, Египтянин.
Раблӧн сьыліас вӧлі домӧд, кодлысь помъяссӧ вӧлі паяйтӧма. Домӧдас вӧлі гижӧма: «Кут менӧ, медым ме эг пышйы».
Раблы чужӧмас частӧ сотлісны владелецлысь клейма.
Древньӧй мирса ни ӧти мӧд странаын эз сэтшӧм омӧля видзлыны рабъясӧс, кыдзи Римын, да некӧн эз вӧв сэтшӧм уна рабыс, мыйта тані.
Рабовладельческӧй строй Римын паськаліс медся ёна.
ХII цветнӧй иллюстрация.
Римскӧй рабовладелец имениеын.
Рабъяс новлӧны виноград тыра кӧрзинаяс; виноградсӧ нырӧны кипом прессӧн.
Шӧрас — имениеӧн владейтысь думайтӧ, мый вӧчны пӧрысьмӧм рабкӧд; раб йылысь висьталӧ управляющӧй.
Имениеясын управляющӧйясыс да надсмотрщикъясыс сідз жӧ вӧліны векджык рабъясӧн.
Шуйгавылын — рабъяс сиралӧны оливкӧвӧй вый улӧ дозъяс.
На сайын — рабъяслӧн зэв посньыдик ӧшиньяса оланін.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кодлы вайисны пӧльзасӧ римскӧй завоеваниеяс?
2. Кытысь тыдалӧ, мый Римын рабовладельческӧй строй паськаліс ёнджыка Грецияын да Востокын серти?
3. Римскӧй раб нимсянь лӧсьӧдӧй висьт сылӧн олӧм йылысь.
50 §. ИТАЛИЯЫН КРЕСТЬЯНАЛӦН РӦЗӦРИТЧӦМ ДА МУ ВӦСНА НАЛӦН ТЫШ.
Думыштӧй: кодъяс служитісны римскӧй армияын (46 §, 3 п.); кутшӧм правояс да обязанностьяс вӧліны народнӧй трибунлӧн (45 §, 2 п.).
1. Италияын крестьяналӧн рӧзӧритчӧм.
Сы вӧсна, мый Италияӧ вайлісны зэв уна рабъясӧс да римляна грабитлісны провинцияясӧс, озырмылісны Италияса рабовладелецъяс, но гӧльмисны крестьяна.
Рабъяс вынӧн му вӧдитӧмыс сувтліс донтӧм.
Сэк жӧ провинцияясысь вайлісны Италияӧ уна донтӧм нянь.
Нянь вылӧ доныс чині.
Крестьяна, кодъяс вӧдитлісны нянь, гӧльмисны да рӧзӧритчалісны.
Озыр рабовладелецъяс ньӧбавлісны налысь муяссӧ зэв ичӧт донысь.
Рӧзӧритчӧм крестьяна муналісны Римӧ да мукӧд каръясӧ корсьны удж.
Но и сэні найӧ эз аддзыны уджсӧ, сы вӧсна мый пӧшти став уджсӧ вӧчлісны рабъяс.
Римын чукӧрмисны уна дас тысяча морт, кодъяслӧн эз вӧв ни удж, ни оланін.
2. Мыйысь полісны рабовладелецъяс.
Крестьяна, кодъяслӧн эз ло муыс, эз служитны и войскаын.
Йӧзлӧн лыдыс, кодъясӧс босьтлісны военнӧй служба вылӧ, чиніс.
Римскӧй войска кутісны слабмыны.
Тайӧ повзьӧдліс рабовладелецъясӧс.
Найӧ полісны и сыысь, мый имениеясын да рудникъясын чукӧрмисны зэв уна раб, кодъяс ненавидитлісны ассьыныс нартитысьяссӧ.
Торйӧн ёна повзьӧдіс рабовладелецъясӧс рабъяслӧн зэв ыджыд восстание, коді кыптіс Сицилияын миян эраӧдз 137 воын.
Уна рабовладелецӧс сэки вӧлі виӧма, налысь озырлунсӧ юклӧма восставшӧйяс костын.
Римляна зэв сьӧкыдпырысь пӧдтісны тайӧ восстаниесӧ.
Но сӧмын этшаник рабовладелец гӧгӧрвоисны, мыйӧн грӧзитіс налы крестьяналӧн рӧзӧритчӧмыс.
Смела да веськыда сёрнитісны та йылысь Тиберий да Гай Гракхъяс, кодъяс чужлісны знатнӧй плебейскӧй семьяын.
3. Тиберий Гракхлӧн земельнӧй закон.
Гракхъяслӧн ыджыдджык вокыс — Тиберий лои тӧдса мортӧн сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі вывті смел: Карфаген штурмуйтігӧн сійӧ медводз кайис крепость стен вылӧ.
Ещӧ ыджыдджык слава Тиберий шедӧдіс сійӧн, мый сійӧ вӧлі вывті честнӧй; Римса знатнӧй йӧз пӧвстын честнӧй йӧзыс вӧліны этшаӧн.
Народнӧй собрание бӧрйис Тиберийӧс народнӧй трибунӧн миян эраӧдз 133 во вылӧ.
Римын вӧвліс закон, код серти быд гражданин вермис босьтны «общиннӧй полеысь» 125 гектарысь не унджык му.
Но знатнӧй рабовладелецъяс эз видзӧдны тайӧ закон вылас да босьтлісны зэв гырысь участокъяс.
Тиберий шуис бӧр лӧсьӧдны важ законсӧ да мырддьыны лишнӧй мусӧ.
Татшӧм ногӧн босьтӧм мусӧ сійӧ шуис юклыны гӧль йӧзлы, кодъяслӧн эськӧ эз вӧв право сійӧс вузавны.
Тиберий зэв бура дорйис ассьыс вӧзйӧм законсӧ (видзӧд 50 § дінӧ приложение).
Но сенат, кӧні вӧліны озыр рабовладелецъяс, серамвыв лэптіс сылысь законсӧ да эз примит сійӧс.
Тиберий эз вермы ӧтнас тышкасьны вынйӧра сенаткӧд, но сы дор сувтісны народнӧй массаяс.
Быдлаын керка стенъясын, колонияясын, весиг гувывса изъяс вылын лоины гижӧдъяс, кӧні гӧль йӧз чуксалісны трибунӧс действуйтны повтӧг да кӧсйысисны отсавны сылы.
Уна йӧза народнӧй собрание, кодӧс чукӧртіс Тиберий, примитіс земельнӧй закон.
Комиссия, кодӧн веськӧдліс ачыс Тиберий, заводитіс босьтавны лишнӧй муяс да юклыны найӧс гӧль йӧзлы.
Сенат, коді поліс народлӧн скӧрлунысь, эз лысьт веськыда торкны собраниелысь шуӧмсӧ.
4. Тиберий да Гай Гракхъяслӧн кулӧм.
Тиберийлӧн врагъясыс паськӧдісны лӧжнӧй сёрни, мый сійӧ кӧсйӧ лоны царӧн.
Народнӧй собрание вылын найӧ кыпӧдісны лёк шум да эз лэдзны ньӧти сёрнитны Тиберийлы.
Неылын площадьсяньыс, кӧні муніс народнӧй собраниеыс, храмын заседайтіс сенат.
Сенаторъяс пӧльзуйтчисны паськӧдӧм лӧжнӧй сёрнинас сы могысь, медым вины Тиберийӧс.
На пиысь старшӧйыс чукӧстіс мукӧдъяссӧ «спаситны республикаӧс», и ставныс найӧ котӧрӧн воисны площадь вылӧ.
Обычай серти народ сетіс сенаторъяслы туй.
Жуглӧм скамья пӧвъясӧн сенаторъяс виисны оружиетӧм Тиберийӧс да сы дор сулалысь 300 мортӧс.
Виӧм йӧзсӧ шыбитісны Тибр юӧ, а тадзи вӧчлісны сӧмын преступникъяс шойясӧн.
Гай Гракх заводитліс водзӧ нуӧдны аслас вокыслысь делӧсӧ.
Сійӧс сідз жӧ бӧрйылісны народнӧй трибунӧн.
Сенатлӧн тшӧктӧм серти войска да вооружитчӧм рабовладелецъяс уськӧдчисны Гай дор сулалысьяс вылӧ.
Гайӧс виӧмысь кӧсйысисны сетны сы мында зӧлӧта, мый сьӧкта сылӧн юрыс.
Римса уличаяс вылын вир кисьтана чорыд косьын виисны 3 тысяча мортӧс.
На лыдын вӧлі и Гай Гракх.
Му юклӧм вӧлі дугӧдӧма, но кӧкъямысдас тысяча гӧль йӧз век жӧ удитісны босьтны мусӧ.
Но регыд мысти вӧлі примитӧма выль закон, код серти позис вузавлыны мусӧ «общиннӧй полеысь».
Кыдзи и водзті, крестьяналӧн муясыс бара мӧдісны вуджны озыръяс киӧ.
5. Римын меда армияӧ вуджӧм.
Медым содтыны войскасӧ, полководецъяслы ковмис медавны сэтчӧ гӧля олысьясӧс, кодъясӧс водзті эз босьтлыны военнӧй служба вылӧ.
Тшыгъялысь гӧль йӧз пӧвстын вӧліны эз этшаӧн сэтшӧм йӧз, кодъяс кӧсйисны служитны войскаын дон вылӧ.
Миян эраӧдз II нэм помын да I нэм заводитчигӧн римскӧй армия бара лои вынйӧра.
Но вежсис сылӧн составыс.
Сэні медсясӧ вӧліны меда йӧз, кодъяс дасьӧсь служитны сылы, коді налы унджык мынтас.
ДРЕВНЕГРЕЧЕСКӦЙ ИСТОРИКЛӦН ГИЖӦДЫСЬ.
Кутшӧм помка вӧсна знатнӧй римлянин Тиберий Гракх корис, медым крестьяналы юклыны му.
Кутшӧм лӧгпырысь сёрнитліс Гракх рабъяс йылысь, кодъяс эз шогмывны военнӧй служба вылӧ: найӧ некор эз вӧвны вернӧйӧсь асланыс господалы.
Сійӧ казьтыліс сы йылысь, кыдзи неважӧн таӧдз Сицилияын унатор воштісны господа рабъяс вӧсна, кутшӧм сьӧкыда да дыр ковмис римляналы тышкасьны тайӧ рабъясыскӧд, кыдзи нюжаліс тайӧ тышыс, кутшӧм сійӧ вӧлі опаснӧ.
ТИБЕРИЙ ГРАКХЛӦН БИОГРАФИЯЫСЬ, КОДӦС ГИЖИС ПЛУТАРХ.
Тиберий вӧлі опаснӧй да венны позьтӧм, кор сійӧ народ дырйи, коді кытшалӧма трибунасӧ, сёрнитліс гӧльясӧс дорйӧм могысь: «Италияті шӧйтысь дикӧй зверьяслӧн эмӧсь узьлӧм вылӧ позъяс да гуяс, а сійӧ йӧзлӧн, кодъяс тышкасьӧны да кулалӧны Италия вӧсна, эм сӧмын воздух да свет.
Налӧн абу постояннӧй олан места, челядьныскӧд да гӧтыръясныскӧд найӧ ветлӧны местаысь местаӧ.
Салдатъяс тышкасьӧны да кулалӧны йӧзлӧн роскошь да озырлун вӧсна; салдатъяс, кодъясӧс шуӧны вселеннӧйса кӧзяинъясӧн, а сэк жӧ налӧн асланыс абу ни ӧти вершӧк му».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла римскӧй завоеваниеяс вӧсна слабмис римскӧй армия?
2. Мый вӧсна, кӧть тайӧс эз кӧсйы вӧчны сенат, вӧлі примитӧма му йылысь закон?
3. Мый вӧсна Гракхъяслӧн босьтчылӧмыс бурмӧдны Италияса крестьянстволысь олӧмсӧ помасис неудачнӧя?
4. Кыдзи вежсис римскӧй войскалӧн составыс миян эраӧдз II нэм помын?
5. Кымын во прӧйдитіс мӧд Пуническӧй война заводитчӧмсянь сійӧ кадӧдзыс, кор Тиберий Гракхӧс бӧрйисны народнӧй трибунӧн?
51 §. СПАРТАК ВЕСЬКӦДЛӦМ УЛЫН РАБЪЯСЛӦН ВОССТАНИЕ.
(9 №-а карта.)
Думыштӧй: кыдзи тышкасьлісны Грецияын рабъяс рабовладелецъяслы паныд (35 §, 5 п.).
1. Восстаниелӧн помкаяс да сылӧн заводитчӧм.
Миян эраӧдз I нэмӧ Италияын рабъяс век на содісны, а налӧн олӧмыс важ моз вӧлі зэв сьӧкыд.
Та вӧсна кыптісны выль восстаниеяс, кодъяс пиысь медся ыджыдӧн вӧлі рабъяслӧн великӧй восстание, кодӧн веськӧдліс Спартак.
Восстаниелысь заводитчӧмсӧ ӧддзӧдіс сійӧ, мый Капуя карын гладиаторъяс пышйисны тюрьмаысь.
Гладиаторъяс гусьӧн лӧсьӧдчисны восстание кежлӧ.
Римляна тӧдмалісны та йылысь.
Но некымын дас гладиаторлы удайтчӧма жуглыны тюрьма ӧдзӧсъяссӧ да пышйыны.
Найӧ дзебсисны Везувий гӧра йылӧ, кӧні зэв тшӧкыда быдмис дикӧй виноград.
Аслыныс веськӧдлысьнас пышйысьяс бӧрйисны Спартакӧс, коді чужліс Балканскӧй полуостров войвылын да кодӧс римляна вӧлі босьтӧмаӧсь пленӧ.
Сыысь, мый сійӧ заводитлӧма пышйыны пленысь, сійӧс вӧчӧмаӧсь гладиаторӧн.
Спартак вӧлі зэв ён, тӧлка да повтӧм мортӧн.
Первойсӧ гладиаторъяслӧн, бедьяс да пуртъяс кындзи, эз вӧв некутшӧм оружие.
Смел йӧз уськӧдчывлісны рабовладелецъяслӧн имениеяс вылӧ, обозъяс вылӧ да вооружайтчисны враглысь мырддьӧм оружиеӧн.
Спартак дінӧ мӧдісны ӧтувтчавны матігӧгӧрса имениеясысь рабъяс.
Римскӧй воинъяслӧн вына отряд кытшаліс рабъяслысь оланінсӧ.
Сійӧ босьтіс трӧпасӧ, кыті сӧмын позис лэччыны скала вывсянь.
Римляна чайтісны, мый тшыгъялӧм вӧсна рабъяслы ковмас сетчыны.
Но рабъяс вӧчисны дикӧй виноград идзьясысь кузь посъяс да войнас лэччисны крут гӧра бокті, кыті римляна эз чайтны позянаӧн лэччыны да эз сувтӧдлыны сэтчӧ охранасӧ.
Восставшӧйяс дзик виччысьтӧг уськӧдчисны римскӧй отряд вылӧ да бырӧдісны сійӧс.
ХIII цветнӧй иллюстрация.
Восставшӧй рабъяслӧн римскӧй воинъяс вылӧ уськӧдчӧм.
Пӧшти пасьтӧм да лёка вооружитчӧм рабъяс уськӧдчӧмаӧсь римскӧй отряд вылӧ.
Сійӧ, мый найӧ уськӧдчисны нем виччысьтӧг да действуйтісны повтӧг, вайис налы успех — римляналысь водзсасьӧмсӧ пӧшти венӧма нин.
Нёль воин сайӧдчӧмаӧсь щитъясӧн да водзсасьӧны на, но рабъяс шыблалӧны налы изъясӧн.
Восставшӧйяс зільӧны ӧдйӧджык вооружитчыны виӧм римляналӧн мечьясӧн да копьёясӧн.
2. Восставшӧйяслӧн войска — зэв ыджыд вын.
Восставшӧйяслӧн успехъяс йылысь юӧръяс паськалісны страна пасьтала.
Италияса уна разнӧй областьясысь воалісны Спартак дінӧ рабъяс, кодъяс эз кӧсйыны водзӧ овны важ моз.
Миян эраӧдз 73 вося ар кежлӧ Спартак веськӧдлӧм улын вӧлі нин некымын дас тысяча раб.
Тані вӧліны галлъяс, сириецъяс, македоняна, уна мукӧд народностя йӧз.
Тайӧ рабъяссьыс, кодъяс сёрнитлісны уна пӧлӧс кыв вылын да частӧ эз гӧгӧрволыны ӧта-мӧдсӧ, Спартак котыртіс войскасӧ римскӧй войска моз жӧ.
Восставшӧйяс лагерын кузнечьяс лун и вой дорисны оружие.
Спартак эз лэдзлы грабитны крестьянаӧс да лӧсьӧдіс аслас воинъяс пӧвстын чорыд дисциплина.
Восставшӧйяслӧн войскаыс лои зэв ыджыд вынӧн.
3. Мездмӧм вӧлі орччӧн.
Спартак кӧсйис петкӧдны рабъясӧс Италияысь, медым на пӧвстысь быдӧн бӧр вермис локны аслас рӧдинаас.
Сійӧ нуӧдіс ассьыс войскасӧ войвылӧ.
Мунігмозыс рабъяс жуглісны рабовладелецъяслысь имениеяссӧ.
Сенат мӧдӧдіс восставшӧйяслы паныд кыкнан консулсӧ войскаӧн.
Консулъяс кӧсйисны кытшавны да бырӧдны рабъясӧс.
Но Спартак эз лэдз налы ӧтувтчыны да жугӧдіс найӧс ӧткӧн-ӧткӧн.
Тышкасигтыр восставшӧйяс мунісны ставнас Италия вомӧн лунвывсянь войвылӧ да петісны По ю долинаӧ.
Сӧмын Альпы гӧра торйӧдліс найӧс мездмӧмысь.
Но найӧ лагерын заводитчис вензьӧм.
Уна раб эз кӧсйыны мунны Италияысь.
Найӧ корисны мунны походӧн Рим вылӧ.
Спартак бергӧдчис бӧр.
4. Восставшӧйяс — кытшынӧсь.
Рабовладелецъяс ёна повзисны, кор кывлісны, мый Спартаклӧн войскаыс бӧр локтӧны.
Тэрмасигтыр найӧ чукӧртісны ыджыд армия.
На пиысь унаӧн асьныс мунісны тышкасьны рабъяслы паныд.
Армиянас веськӧдлыны индісны озыр Крассӧс.
Таысь кындзи, сенат корис Италияӧ войска Испанияысь да Балканскӧй полуостровысь.
Спартак гӧгӧрвоис, мый сылӧн оз тырмы выныс, медым кытшалӧмӧн босьтны Рим кар, да нуӧдіс ассьыс армиясӧ Италия лунвылӧ.
Красслӧн войскаыс тупкисны сылы туйсӧ.
Но рабъяс жугӧдісны найӧ туй вылын сулалысь кык легион.
Римляна сэтшӧм ёна полісны восставшӧйясысь, мый мукӧд дырйи прославитчӧм римскӧй войскалӧн быдса отрядъяс пышйылісны, кор сӧмын на матысмӧны вӧлі Спартаклӧн воинъясыс.
Аслас войскакӧд Спартак воис Апеннинскӧй полуостровлӧн рытыв-лунвыв помас.
Сійӧ кӧсйис вуджны Сицилияӧ да сэні кыпӧдны рабъяслысь восстание.
Пиратъяс кӧсйысисны вуджӧдны восставшӧйясӧс пролив вомӧн, но ылӧдлісны найӧс.
Рабъяс вӧчалісны пуръяс, но бушков разӧдіс найӧс.
Кӧть и зэв матын вӧлі Сицилия, но восставшӧйяс эз вермыны вуджны сэтчӧ.
Красс эз лысьт уськӧдчыны Спартаклӧн войска вылӧ, но босьтіс перешеек, коді йитліс полуостров помсӧ ӧстальнӧй Италиякӧд.
Римляна кодйисны рӧв да вӧчисны ставнас перешеек вомӧныс вал.
Рабъяс веськалісны кытшӧ.
Найӧ заводитісны тшыгъявны.
5. «Бурджык кувны кӧрт помысь тшыгла дорысь».
Спартак шыӧдчис аслас войска дінӧ да шуис, мый бурджык кувны кӧрт помысь тшыгла дорысь.
Сійӧ ыштӧдіс ассьыс воинъяссӧ да бушкола тӧвся войӧ нуӧдіс найӧс штурмуйтны Красслысь укреплениеяссӧ.
Восставшӧйяс тыртісны ӧтилаті рӧвсӧ, босьтісны валсӧ да петісны кытшысь.
Восставшӧйяс пӧвстын бара кыптіс зык.
Мыйтакӧ рабъяс вӧліны недӧвӧленӧсь сыысь, мый эз лэдзлыны грабитны населениеӧс, да торйӧдчисны Спартак армияысь.
Красс нем виччысьтӧг уськӧдчис торйӧдчӧм рабъяс вылӧ да ставсӧ найӧс виис.
Тайӧ кадӧ Италияӧ воалісны легионъяс, кодъясӧс корӧма вӧлі Балканскӧй полуостровысь, да матыстчӧны вӧлі Испанияысь корӧм войска, кодъясӧн веськӧдліс Помпей.
Медым не лэдзны римскӧй армияяслы ӧтлаасьны, Спартак мӧдӧдчис Красслы паныд.
6. Медбӧръя кось.
Миян эраӧдз 71 воын Спартаклӧн войска да римляна костын вӧлі медбӧръя кось.
Кось дырйи Спартак заводитліс писькӧдчыны Красс дінӧ, медым вины сійӧс да кольны римлянаӧс юрнуӧдысьтӧг.
Аслас вынйӧра ударъясӧн сійӧ виис противниклысь кык командирӧс.
Ӧти римлянин, коді, тыдалӧ, эз лысьт тышкасьны Спартаккӧд воча на воча, ранитіс сійӧс копьёӧн бӧрсяньыс лядьвеяс, кыті эз вӧв тупкӧма доспехъясӧн.
(Тайӧ здуксӧ петкӧдлӧма 141-ӧд рисунок вылын.)
Ранитчӧм Спартак эз бӧрыньтчы ни ӧти воськов.
Сійӧ тышкасис водзӧ ӧти пидзӧс вылас сулалӧмӧн.
Римляна висьталӧны, мый восставшӧйяс тышкасьӧмаӧсь вывті смела.
Но враглӧн выныс вӧлӧма ыджыдджык.
Рабъяслысь войскасӧ, коді слабмис кык пельӧ торъялӧм вӧсна, вӧлі жугӧдӧма.
Римляна кытшалісны Спартакӧс да кералісны сійӧс.
Весиг шойсӧ сылысь абу аддзӧмаӧсь тышкасянінсьыс.
Ӧстатки войскаыс пышйисны кытчӧсюрӧ.
Воисны Помпейлӧн легионъясыс; найӧ виалісны кось дырйи ловйӧн кольӧм рабъясӧс.
Пленнӧйясӧс римляна ӧшӧдалісны столбъяс вылӧ.
Капуясянь Римӧ мунысь туй пӧлӧн сулалісны квайт тысяча столб, кодъяс вылын кулалісны рабъяс.
Римскӧй рабовладельческӧй государство пӧртіс олӧмӧ, кӧть и зэв сьӧкыдпырысь, ассьыс основнӧй могсӧ — пӧдтіс рабъяслысь восстаниесӧ.
Тайӧ кадӧ сылӧн вӧліны на зэв гырысь вынъяс.
Рабъяслӧн да рабовладелецъяслӧн классъяс костын нем миритчытӧм тыш муніс ставнас древньӧй мирын.
Римын, кӧні рабовладельческӧй стройыс кыптыліс медся выліӧдз, рабъяслӧн тышыс паськавліс медся ёна да вӧлі торйӧн чорыд да упорнӧй.
В. И. Ленин вылӧ донъяліс рабъяслысь восстаниесӧ да асьсӧ Спартаксӧ.
Сійӧ шуліс: «...Спартак вӧлі рабъяслӧн ӧти медся ыджыд восстаниеын медся выдающӧйся геройяс пӧвстысь ӧтиӧн».
Кӧть и восстаниесӧ, кодӧн веськӧдліс Спартак, пӧдтісны, но сійӧ вывті ёна повзьӧдіс рабовладелецъясӧс.
Весиг уна дас во мысти найӧ тіралӧмӧн казьтывлісны сы йылысь да ёна полісны выль восстаниеясысь.
Восстание бӧрын рабовладелецъяс зілисны ещӧ ёнджыка ёнмӧдны Римскӧй государствоӧс, коді видзліс найӧс рабъяслӧн восстаниеясысь.
XIV цветнӧй иллюстрация.
Рабъясӧс казнитӧм.
Рабъясӧс, кодъясӧс судитісны смертнӧй казньӧ, векджык ӧшӧдлісны столбъяс вылӧ.
Раблысь кияссӧ да кокъяссӧ кӧртавлісны перекладинаа столбӧ.
Столбсӧ сувтӧдлісны муӧ; морт сэки кувліс ньӧжйӧник да зэв ёна мучитчис пӧжысь шонді югӧръяс водзын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм помкаяс вӧсна заводитчис рабъяслӧн восстаниеыс?
Мый ӧддзӧдіс сылысь заводитчӧмсӧ?
2. Петкӧдлӧй карта вылын Спартак войскалысь походъяссӧ.
Корсьӧй сійӧ местаяссӧ, кӧні бырӧдісны рабъяслысь отрядъяссӧ, кодъяс торйӧдчисны Спартак войскаысь.
3. Кыдзи донъяліс Спартакӧс В. И. Ленин?
4. Вайӧдӧй примеръяс, кодъяс петкӧдлӧны восставшӧйяслысь повтӧмлунсӧ да Спартаклысь кыдзи восстаниеӧн веськӧдлысьлысь вывті бур способностьяссӧ.
5. Мыйла вермисны пӧдтыны восстаниесӧ?
6. Кымын во прӧйдитіс сійӧ кадколастас, кор помасис мӧд Пуническӧй война да кор заводитчис Спартаклӧн восстаниеыс?
ХII глава повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины Римын миян эраӧдз III нэм заводитчӧмсянь да миян эраӧдз I нэм шӧрӧдз кадколастӧ:
а) Кыдзи вежсис Римскӧй республикалӧн территорияыс?
Корсьӧй 10 №-а карта вылысь, кутшӧм вӧлі сылӧн территорияыс Пуническӧй войнаяс заводитчигкежлӧ, а сэсся миян эраӧдз I нэм заводитчигкежлӧ.
б) Кыдзи вежсис Италияын рабъяслӧн лыдыс да налӧн олӧмыс?
Кутшӧм тыш нуӧдісны рабъяс рабовладелецъяслы паныд?
в) Кыдзи вежсис Италияын крестьяналӧн олӧмыс?
Мый вӧсна лоины тайӧ вежсьӧмъясыс?
г) Кыдзи вежсисны римскӧй войска?
Мый вӧсна тайӧ лои?
2. Пуническӧй войнаяс заводитчӧмсянь да миян эраӧдз I нэм шӧрӧдз кадколастӧ кутшӧм событие Римысь ті лыддянныд медся тӧдчанаӧн?
Мый вӧсна ті тадзи чайтанныд?
Римлӧн история йылысь ті верманныд лыддьыны:
М. Ю. Лермонтов, Умирающий гладиатор.
М. В. Езерский, Сила земли. Историческая повесть, Детгиз, 1956. (О борьбе бедноты за землю под руководством Тиберия Гракха.)
В. Ян, Спартак. Великое восстание рабов Древнего Рима в I веке до нашей эры. Историческая повесть, Детгиз, 1952.
Н. Остроменецкая и Н. Бромлей, Приключения мальчика с собакой, Детгиз, 1959. (Повесть о восстании под руководством Спартака.)
А. Немировский, За столбами Мелькарта, Детгиз, 1959. (О древнем Карфагене.)
ХIII ГЛАВА.
РИМЫН РЕСПУБЛИКАЛӦН ПОМ.
РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯ АСЛАС МОГУЩЕСТВО КАДӦ.
52 §. РИМЫН ЦЕЗАРЛЫСЬ ВЛАСТЬ ЛӦСЬӦДӦМ.
(10 №-а карта.)
1. Римын полководецъясӧс кыпӧдӧм.
Миян эраӧдз 73–71 воясӧ рабъяслӧн восстаниеыс муртса эз путкыльт Римын рабовладелецъяслысь господствосӧ.
Пӧдтыны восстаниесӧ удайтчис сӧмын полководецъяслы, кодъяслӧн вӧліны вына армияяс.
Рабъяскӧд тышын асланыс медъён мыджӧдӧн рабовладелецъяс лыддьылісны вынйӧра войскаӧс.
Но миян эраӧдз I нэмӧ Римын войскаӧн веськӧдлісны медсясӧ эз консулъяс да сенат, а полководецъяс, кодъяс прославитчисны победаясӧн да бура мынтысьлісны асланыс воинъяслы.
Меда воинъяс кывзысьлісны сӧмын асланыс полководецлысь, коді мынтысьліс налы армияын служитӧмысь да сетлывліс война вылын босьтӧм добычаысь кутшӧмкӧ юкӧн.
Полководец вермис используйтны сылы преданнӧй войскаӧс не сӧмын орчча государствояскӧд война нуӧдӧм вылӧ, но и самӧй Римскӧй республикаын аслас противникъяскӧд тыш нуӧдӧм вылӧ.
Уна рабовладелецъяс кӧсйисны лӧсьӧдны Римын вынйӧра полководецлысь власть.
Найӧ надейтчисны, мый сюсь полководец вермас бурджыка консулъяс да сенат серти ёнмӧдны увтыртӧм йӧз вылын налысь господствосӧ.
Та вылӧ шогмана мортӧн кажитчис Помпей, коді зэв лёкысь виаліс рабъясӧс миян эраӧдз 71 воын.
2. Цезарӧс кыпӧдӧм.
Босьтны власть Римын зілис и Юлий Цезарь.
Сійӧ петаліс знатнӧй патрицианскӧй семьяысь.
Том дырйиыс на сійӧ мӧвпавліс власть да слава йылысь.
Цезарь сёрнитліс вывті яснӧя да убедительнӧя.
Кӧть аристократ Цезарь синнас эз аддзыв Римса гӧль йӧзӧс, сійӧ кӧсйис используйтны найӧс ассьыс могъяссӧ шедӧдӧм вылӧ.
Медым гӧль йӧз радейтісны сійӧс, Цезарь петкӧдліс налы гладиаторскӧй косьяс да корис, медым государство сеталіс налы нянь дон мынтытӧг.
Сійӧс вӧлі бӧрйӧма консулӧн, а во мысти индӧма Галлияса наместникӧн.
Галлия улын вӧлі Войвыв Италиялӧн да ӧнія Франциялӧн территорияыс.
Кор Цезарӧс индісны сэтчӧ наместникӧн, сылӧн сӧмын лунвыв юкӧныс на вӧлі Рим улын.
Цезарь заводитіс война галлъяскӧд, медым пӧкӧритны налысь странасӧ ставнас.
Войнаыс муніс 8 во чӧж.
Галлъяс повтӧг тышкасисны асланыс независимость вӧсна.
Но найӧ вӧліны торъявлӧмаӧсь уна лыда племяяс вылӧ да эз сяммыны ӧтувтчыны захватчикъяслы паныд тыш нуӧдӧм вылӧ.
Римляна босьтісны Галлияӧс ставнас да пӧртісны рабъясӧ уна сё тысяча пленнӧйӧс.
Найӧ грабитісны галлъяслысь священнӧй местаяссӧ, кӧні видзлісны енъяслы жертвуйтӧм зӧлӧтасӧ.
Босьтӧм добыча тшӧт весьтӧ Цезарь кутіс кык пӧв унджык мынтыны аслас воинъяслы, сетіс налы рабъясӧс.
XV цветнӧй иллюстрация.
Римскӧй войска миян эраӧдз I нэмын.
Легион петіс лагерысь походӧ.
Легионса начальник мунӧ верзьӧмӧн Легион юксьывліс отрядъяс вылӧ.
Ӧти отрядса командир мунӧ аслас воинъяс водзвылын.
Легион водзвылын нуӧны метательнӧй машинаяс.
На бӧрся ош ку паськӧма знаменосец нуӧ легионлысь знамясӧ — бедь йылӧ крепитӧм эзысь орёлӧс.
Равнина вылын ылын — укрепитӧм лагерь.
Римляна вӧчлісны лагерсӧ быд узьмӧдчигкежлӧ.
Кӧть кыдзи эз мудзлыны воинъяс кось дырйи либӧ кузь туй мунӧм бӧрын, найӧ кодйылісны лагерь гӧгӧрыс рӧв, кыпӧдлісны вал да вӧчлісны сэтчӧ увъясысь да тувъясысь заграждение.
Тувъяссӧ легионеръяс новлӧдлісны ас выланыс.
Лагерь шӧрас — военачальниклӧн ыджыд палатка.
Мыльк вылын, веськыдвылас, римскӧй сторожевӧй башня.
3. Цезарь босьтӧ власть.
Галлия босьтӧм бӧрын Цезарлӧн вӧліны вынйӧра, сылы преданнӧй войска, бур полководецлӧн слава да зэв уна озырлун.
Миян эраӧдз 49 воын Цезарь мӧдӧдчис аслас войскаыскӧд Римӧ.
Сенатлы тайӧ лои дзик виччысьтӧмторйӧн.
Сенат тшӧктіс Помпейлы веськӧдлыны Римскӧй республикаса войскаӧн.
Помпейлӧн вӧліны Цезарь дорысь тӧдчымӧн унджык легионъяс, но сылӧн войскаыс вӧліны разалӧмаӧсь провинцияясӧ.
Сійӧ тэрмасигтыр муніс Римысь Балканскӧй полуостров вылӧ чукӧртны вынъяс.
Римса гӧль йӧз, кодъяс надейтчисны, мый Цезарь бурмӧдас налысь олӧмсӧ, сувтісны сы дор.
Кык тӧлысь чӧжӧн Цезарь лӧсьӧдіс ассьыс власть Римын и ставнас Италияын. Сылы паныд пӧшти некод эз водзсась.
Помпей вевъяліс чукӧртны Балканскӧй полуостров вылын ыджыд армия.
Цезарлӧн легионъясыс, кодъяс вӧліны закалитчӧмаӧсь тышъясын, дзикӧдз жугӧдісны Помпейлысь ӧдйӧ чукӧртӧм войскасӧ.
Помпей пышйис, но регыд мысти сійӧс виисны.
Но Цезарлӧн аддзысисны и мукӧд противникъяс.
Накӧд войнаясыс кыссисны на куим во чӧж.
4. Цезарь — Римса повелитель.
Ассьыс противникъяссӧ вермӧм бӧрын Цезарь бӧр воис Римӧ.
Сылӧн вӧлі зэв ыджыд власть: вӧчис ставсӧ, мый кӧсйис.
Сенат кыв шутӧг пӧртіс олӧмӧ вынйӧра полководецлысь тшӧктӧмсӧ.
Цезарь шуліс асьсӧ императорӧн.
«Император» кывйыс латинскӧй ногӧн лоӧ «повелитель» — тадзи шулісны война дырйи полководецъясӧс.
Цезарлӧн тайӧ званиеыс лои эз недыр кежлӧ, а век кежлӧ.
Всемогущӧй императорӧс почитайтісны царӧс моз.
Сійӧ пукаліс слӧн лыысь да зарниысь вӧчӧм креслӧын, коді вӧлі царскӧй трон кодь жӧ.
Деньгаяс вылӧ чеканитісны сылысь портретсӧ, сылысь статуяяссӧ сувтӧдлісны енъяс статуяяскӧд орччӧн.
Цезарь кӧсйис йӧзӧдны асьсӧ царӧн, но поліс, мый йӧз сувтасны талы паныд.
5. Цезарлӧн кулӧм.
Ӧткымын сенаторъяслы оз вӧлі во сьӧлӧм выланыс сійӧ, мый Цезарь босьтіс властьсӧ ас киӧ.
Найӧ вӧчисны сылы паныд заговор *.
* Заговор — некымын мортлӧн гуся сёрнитчӧм.
Заговорщикъяс — заговорын участвуйтысьяс.
Заговорнас юрнуӧдіс Брут — озыр да знатнӧй римскӧй рабовладелец.
Миян эраӧдз 44 воын сенатлӧн заседание дырйи заговорщикъяс кытшалісны Цезарӧс.
Паськӧмъяс увсьыс найӧ кыскалісны мечьяс да кызьысь унджыкысь бытшкисны сылы; Цезарь сэні жӧ кувсис.
Заговорщикъяс йӧзӧдісны, мый бӧр пыртсьӧны Римскӧй республикалӧн законъяс да обычайяс.
Сійӧ босьтчылӧмыс, медым лӧсьӧдны Римын пыр кежлӧ единоличнӧй власть, помасис тайӧ пӧрйӧ неудачаӧн.
ЦЕЗАРЛӦН БИОГРАФИЯЫСЬ, КОДӦС ГИЖИС ПЛУТАРХ.
Римӧ Цезарлӧн поход дырйи сылы колӧ вӧлі вуджны неыджыд Рубикон ю, Коді вӧлі Галлия да Римскӧй республика костын границаӧн.
Войскакӧд граница вомӧн вуджӧмыс вӧлі республикалы паныд война заводитӧмӧн.
«Цезарь сувтӧдіс телегасӧ да дыр мӧвпаліс аслас думыштӧмтор йылысь — вуджны границасӧ или абу.
Медбӧрын, кыдз быттьӧ мӧвпавны сійӧ дугдіс да, будущӧйлы воча смела видзӧдіг, шуис: «Лои пудъялӧма» — и мӧдӧдчис вуджанінӧ».
«Рубикон вуджны» кывъяс лоӧ — решитчыны рискованнӧй поступок вылӧ, мый бӧрын некутшӧма нин оз позь бӧрыньтчыны.
Юлий Цезарь, кор ӧдйӧ шедӧдіс Малӧй Азияын аслас ӧти противник вылын кокни победа, мӧдӧдіс та йылысь куим кывъя юӧр: «Вои, аддзи, верми», латинскӧй ногӧн — «вэни, види, вици».
(Кӧні сёрнитлісны татшӧм дженьыда?
Кыдзи позьӧ шуны татшӧм сёрнисӧ?)
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый вӧсна уна рабовладелецъяс кӧсйисны лӧсьӧдны Римын полководецлысь власть?
2. Кутшӧм вежсьӧмъяс, кодъяс лоины римскӧй войскаын миян эраӧдз II нэм помын, отсалісны Цезарлы босьтны Римын власть?
3. Мыйӧн кутіс торъявны Цезарлӧн властьыс консуллӧн властьысь сы бӧрын, кор сійӧ вермис ассьыс противникъяссӧ?
4. Кымын во прӧйдитіс сійӧ кадколастас, кор помасис Спартаклӧн восстаниеыс да кор Цезарь босьтіс властьсӧ Римын?
53 §. РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯ ОКТАВИАН АВГУСТ ДА СЫЛӦН ПРЕЕМНИКЪЯС ПРАВИТАН КАДӦ.
(10 №-а карта.)
Думыштӧй: мый шусьӧ республикаӧн (45 §, 1 п.); мый шусьӧ монархияӧн (41 §, 3 п.).
1. Республиканецъяслӧн поражение.
Заговорщикъясӧс, кодъяс виисны Цезарӧс, эз поддержитны Римса население.
Республикаӧс, кӧні властьыс вӧлі некымын дас знатнӧй фамилия киын, дорйисны этшаӧн.
Цезарлӧн легионеръясыс кӧсйисны виавны заговорын участвуйтысьясӧс.
Заговорщикъяс мунісны Асыввылӧ.
Налы удайтчис чукӧртны войска Македонияын, и найӧ кутісны лӧсьӧдчыны Италияӧ поход кежлӧ.
Цезарь легионеръяслӧн лоины выль веськӧдлысьяс.
На лыдысь ӧтиыс — Цезарлӧн вӧвлӧм отсасьысь Антоний, опытнӧй воин, зэв ыджыд тушаа да зэв ён морт.
Мӧдыс — Цезарлӧн том рӧдня Октавиан.
Октавиан висьӧдчывліс да вӧлі слабиник.
Сылӧн эз вӧвны военачальниклӧн способностьяс.
Но сійӧ вӧлі зэв мудер, осторожнӧй да кужліс бӧрйыны аслыс сюсь отсасьысьясӧс.
Антоний да Октавиан ненавидитлісны ӧта-мӧднысӧ, но ӧтувтчисны республиканецъяслы* паныд тыш нуӧдӧм могысь.
*1 Республиканецъяс — республика дор сулалысьяс.
Найӧ вайӧдісны Римӧ войска да лёкысь виалісны да нӧйтісны ассьыныс противникъяссӧ.
Найӧ тшӧктӧм серти вӧлі виӧма некымын тысяча мортӧс.
Антонийлӧн да Октавианлӧн войскаыс вуджисны Македонияӧ.
Республиканецъяслысь войскасӧ косьын вӧлі жугӧдӧма.
Войскалӧн колясъясыс вуджисны противник дор.
Брут виис асьсӧ меч йылӧ уськӧдчӧмӧн.
2. Антоний да Октавиан костын власть вӧсна тыш.
Антоний да Октавиан юкисны ас костаныс Римскӧй государствоӧн веськӧдлӧм.
Антоний веськӧдліс асыввыв провинцияясӧн.
Ачыс сійӧ оліс Александрияын царскӧй роскошь кытшын.
Октавиан оліс Римын да веськӧдліс государстволӧн рытыввыв юкӧнӧн.
Антоний кӧсйис йӧзӧдны асьсӧ царӧн.
Октавиан зілис лӧсьӧдны Римскӧй государствоын ассьыс ӧтнаслысь власть.
Кыкнанныс найӧ лӧсьӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд война кежлӧ.
Миян эраӧдз 31 воын Антоний чукӧртіс ассьыс армиясӧ Балканскӧй полуостровлӧн рытыввыв побережьеӧ Акций мыс дорӧ.
Татчӧ жӧ воис сылӧн флотыс.
Моревывса косьын Октавианлӧн флотыс вермис Антонийлысь войскасӧ.
Антоний эновтіс ассьыс армиясӧ да корабль вылын муніс Александрияӧ.
Антонийлӧн армияыс, коді коли предводительтӧг, сдайтчис.
Пӧшти косьястӧг Октавианлӧн войскаыс босьтісны Египет, Антоний виис асьсӧ.
Египет лои римскӧй провинцияӧн.
3. Римын империя лӧсьӧдӧм.
Октавиан поліс, мый царскӧй власть лӧсьӧдӧм кыпӧдас римляналысь недовольство.
Та вӧсна сійӧ волис став обычайяссӧ да должностьяссӧ, кодъяс вӧліны Римскӧй республикаын.
Но военнӧй вын вылӧ мыджсьӧмӧн Октавиан ӧтнасӧн веськӧдліс Римскӧй государствоӧн миян эраӧдз 30 восянь кувтӧдзыс — миян эраса 44 воӧдз.
Октавиан вӧтліс сенатысь сылы враждебнӧй сенаторъясӧс.
Кор ӧти римлянин кӧсйис лоны бӧрйӧмаӧн консулӧ, а талы паныд вӧлі Октавиан, сійӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ да сэні и кувсис.
Некод эз лысьтлы мунны Октавианлы паныд.
Народнӧй собрание бӧрйыліс высшӧй должностьясӧ либӧ сійӧс асьсӧ, либӧ сылы колана йӧзӧс.
Консулъяс да народнӧй трибунъяс кыв шутӧг пӧртлісны олӧмӧ сылысь тшӧктӧмсӧ.
Сенатын сійӧ сёрнитліс медводз, и сенаторъяс кыв ни джын шутӧг примитлісны сылы колана решениеяс.
Октавианлӧн вӧлі император звание.
Сенат сетіс сылы почётнӧй ним Август, мый лоӧ «священнӧй».
Кӧть Август дырйи и колины республиканскӧй учреждениеяс, но збыль вылассӧ республикасӧ вӧлі бырӧдӧма; сійӧс вежис монархия.
Римскӧй монархияӧс шуӧны империяӧн, а сылысь веськӧдлысьяссӧ — императоръясӧн.
Управлениелӧн пӧрадокыс, кодӧс лӧсьӧдліс Август, колис и сылӧн кулӧм бӧрын.
Римӧн веськӧдлісны ӧти бӧрся мӧд императоръяс, кодъяс босьтлісны власть либӧ наследство серти, либӧ войска отсӧгӧн.
Не сӧмын Римса, но и провинцияясса рабовладелецъяс поддерживайтлісны императоръяслысь власть.
Найӧ гӧгӧрволісны, мый вынйӧра империя надежнӧя видзӧ рабъяс да гӧль йӧз вылын налысь господствосӧ.
4. Римскӧй империялӧн медбӧръя завоеваниеяс.
Империясӧ лӧсьӧдӧмыс ёнмӧдіс Римскӧй рабовладельческӧй государствоӧс.
Императоръяс, кодъяслӧн вӧліны гырысь армияяс, пӧдтісны угнетённӧйяслысь восстаниеяс самӧй империяас да нуӧдісны выль захватническӧй войнаяс.
(Корсьӧй 10 №-а карта вылысь сійӧ территорияяссӧ, кодъясӧс пӧкӧритіс Рим империя кадӧ.)
115–116 воясӧ* император Траянлӧн войска босьтісны Междуречье да воисны Персидскӧй заливӧдз.
* Датасӧ кӧ вайӧдӧма нэм индытӧг, то тайӧ лоӧ, мый сёрниыс мунӧ миян эра йылысь.
Водзті некор на римскӧй легионъяс эз пыравлыны татшӧм ылӧдз асыввылӧ.
Траян лӧсьӧдчис Индияӧ поход кежлӧ, но сылӧн войска тылын кыптісны пӧкӧритӧм народъяслӧн восстаниеяс.
Та вӧсна Траянлы ковмис эновтчыны выль муяс босьтӧмысь.
Азияӧ Траянлӧн походыс помасис неудачнӧя. Тайӧ пуктіс пом римскӧй завоевательнӧй войнаяслы.
Императорлы, коді веськӧдліс Траян бӧрын, ковмис ӧткажитчыны Азияысь сыӧн босьтлӧм пӧшти став муясысь, сы вӧсна мый найӧс видзӧм вылӧ эз тырмыны войскаыс.
Но Римскӧй империя вӧлі тырмымӧн на вына сы вылӧ, медым кутны ассьыс власть Европаса, Азияса да Африкаса водзті пӧкӧритам народъяс вылын.
XVI цветнӧй иллюстрация.
Римскӧй императорлӧн триумф.
Водзын мунӧны знатнӧй пленнӧйяс, кодъясӧс дорӧмаӧсь чепъясӧн.
Пленнӧйяс пӧвстын — нывбаба, коді нуӧ киас кулӧм кагасӧ.
Пленнӧйяс бӧрын — ликторъяс да трубачьяс.
Император мунӧ триумфальнӧй арка увті.
Раб кутӧ сійӧ юр весьтын зарни венок.
Ылын, арка саяс — амфитеатр Колизей.
(Триумф йылысь гижӧма 50 §-ын.)
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм вӧлі тӧдчанлуныс «император» кывлӧн первойсӧ да кутшӧм лои сылӧн тӧдчанлуныс бӧрвылас?
2. Вайӧдӧй примеръяс сы йылысь, мый Октавиан веськӧдлігӧн Римын вӧлі лӧсьӧдӧма империя.
3. Мый вӧсна рабовладелецъяс поддерживайтісны Римын императорлысь власть?
4. Петкӧдлӧй 10 №-а карта вылысь, кутшӧм территорияяс вӧлі ӧтувтӧма Рим дінӧ империя кадӧ.
Кор Римскӧй государстволӧн территорияыс лои медся ыджыд?
5. Кымын во чӧж Октавиан Август ӧтнасӧн веськӧдліс Римӧн?
Кымын во сайын сійӧ заводитіс веськӧдлыны Римӧн да кымын во сайын помасис сылӧн веськӧдлӧмыс?
XIV ГЛАВА.
ИМПЕРИЯ ЗАВОДИТЧИГӦН РИМЫН ОЛАСНОГ ДА КУЛЬТУРА.
54 §. I–II НЭМЪЯСӦ РИМЫН РАБОВЛАДЕЛЕЦЪЯСЛӦН ДА ГӦЛЬ ЙӦЗЛӦН ОЛАСНОГ.
Думыштӧй: кутшӧм вӧлі патрицийяслӧн оласногыс Рим лоӧм бӧрын первой нэмъясас (44 §, 4 п.); мый вӧсна рӧзӧритчисны крестьяна Италияын (50 §, 1 п.).
1. I–II нэмъясӧ рабовладелецъяслӧн оласног.
Римын вывтас местаясын сулалісны озыр рабовладелецъяслӧн дворецъяс, кодъясӧс кытшавлісны сук паркъяс.
Дворецын вӧлі уна комната.
Стенъясас вӧлі рисуйтӧма картинаяс.
Пӧтӧлӧкъяссӧ кутісны мраморысь вӧчӧм колоннаяс.
Дворецсӧ мичмӧдісны бронзаысь, слӧн лыысь да мраморысь вӧчӧм статуяяс.
Джоджъяссӧ вӧлі вевттьӧма мозаикаӧн*.
* Мозаика — картинаяс да узоръяс, кодъясӧс вӧчӧма уна пӧлӧс рӧма изъясысь.
Ыджыд зал шӧрӧ вӧлі вӧчӧма бассейн, кӧні сёльгис фонтан.
Рабовладелецъяслы пиръяс кежлӧ ылі провинцияясысь вайлісны ва тыра чанъясын ловъя чери, Африкаысь да Азияысь — шоча паныдасьлысь плодъяс.
Рабовладелецъяс уна кад колльӧдлісны кыпыд да гажа пывсянъясын — термыясын (146 рис.).
Озыр римлянинлы слугаавлісны уна сё раб.
Улича вылын рабъяс новлӧдлісны сійӧс нӧсилкаӧн (XVII цветн. иллюстр.).
Домалӧм пон пыдди керкаӧ пыран ӧдзӧс дорын пукаліс раб-стӧрӧж, кодлы сьыліас вӧлі ӧшӧдӧма чеп да сы отсӧгӧн домалӧма сійӧс стен бердӧ.
Рабъяс пӧвстын вӧліны врачьяс, музыкантъяс, художникъяс.
Унаӧн вӧліны раб-грекъяс, кодъяс пиысь эз этшаӧн вӧвны образованнӧйджыкӧсь асланыс кӧзяинъяс серти.
2. Римын греческӧй влияние.
Греческӧй культура ёна тӧдчис римскӧй рабовладелецъяслӧн оласног вылӧ да Римлӧн ставнас культура вылӧ).
Италия лунвывса греческӧй колонияясын римляна тӧдмасисны грекъяслӧн кывйӧн, наукаӧн да искусствоӧн.
Подув пыддиыс найӧ босьтісны греческӧй письменность да лӧсьӧдісны ассьыныс алфавит, кодӧс нимтісны латинскӧй алфавитӧн.
Римляна кутісны юрбитны «олимпийскӧй енъяслы», вежисны сӧмын налысь нимъяссӧ.
Сідз, Зевсӧс найӧ шулісны Юпитерӧн.
(Думыштӧй, кутшӧм енмӧс римляна шулісны Вулканӧн, видзӧд 28 §, 2 п.)
Римын греческӧй влияние торйӧн ёна содіс, кор миян эраӧдз II нэмын римляна босьтісны Грецияӧс.
Римляна-завоевательяс велӧдчисны победитӧм грекъяслысь да подражайтісны налы.
Римляна нуалісны Грецияысь уна статуяяс, картинаяс да искусствоса мукӧд произведениеяс.
Греческӧй архитекторъяс, скульпторъяс да художникъяс вӧчлісны сійӧс, мый тшӧктылісны озыр римляна.
Римын вуджӧдлісны латинскӧй кыв вылӧ греческӧй писательяслысь произведениеяссӧ.
Римса знатнӧй том йӧз велӧдчисны Грецияса знаменитӧй школаясын.
3. Римын зрелищеяс.
Уна римскӧй каръясын вӧлі стрӧитӧма Грецияын кодь жӧ театръяс.
Но римляна медсясӧ радейтлісны видзӧдны гладиаторъяслысь косьяс да вӧвъясӧн ордйысьӧмъяс.
Империя кадӧ кутісны петкӧдлыны ещӧ на гырысьджык гладиаторскӧй косьяс, нежӧли республика кадӧ.
Августлӧн тшӧктӧм серти Римсянь неылын вӧлі кодйӧма ты, кытчӧ вайисны комын гырысь да уна посни морскӧй корабль.
Тыас муніс морскӧй кось, кӧні тышкасисны куим тысяча кымын морт.
I нэм мӧд джынйын императорлӧн тшӧктӧм серти Римын стрӧитісны зэв ыджыд амфитеатр — Колизей.
Колизейӧ тӧрлісны 90 тысяча гӧгӧр морт.
(Колизейлысь развалинаяссӧ петкӧдлӧма 169-ӧд лист бокын.)
Ӧти удачнӧй поход бӧрын Траян котыртіс праздник, коді кыссис 123 лун чӧж.
Гладиаторскӧй косьясын тышкасисны 10 тысяча морт да вӧлі лэдзӧма амфитеатръяслӧн аренаяс вылӧ 11 тысяча зверӧс.
Вӧвъясӧн ордйысьӧмъяс нуӧдӧм вылӧ стрӧиталісны циркъяс — ипподромъяс.
Медым кытшовтны Ыджыд римскӧй цирклӧн арена гӧгӧр, колӧ вӧлі мунны километр кымын.
Арена гӧгӧрыс тшупӧдӧн-тшупӧдӧн кыпалісны видзӧдысьяслӧн местаяс.
Аренатіыс тӧвзисны-мунісны нёльӧн-нёльӧн доддялӧм вӧвъяс.
Найӧс вӧтлісны колесницаяс вылын сулалысь ямщикъяс, кодъяс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь яркӧй паськӧмӧн.
Шоч ордйысьӧмъяс помасьлісны бура. Векджык найӧ помасьлісны сійӧн, мый пӧгибайтлісны ямщикъясыс.
4. «Нянь да зрелищеяс!»
Сійӧ вывті ыджыд озырлуныскӧд орччӧн Римысь позьӧ вӧлі аддзыны и медся ёна корысялӧмсӧ.
Крестьяна, кодъяс заводитісны рӧзӧритчавны республика кадӧ на, рӧзӧритчисны водзӧ и империя кадӧ.
Рӧзӧритчисны сідз жӧ и ремесленникъяс.
Гӧль йӧз локталісны Римӧ Италия пасьталаысь.
Кар гӧгӧрыс вӧлі тшӧкыда стрӧитӧма вит да квайт судта керкаяс.
Тайӧ керкаясас посньыдик комнатаясын да пельӧсъясын олісны гӧль йӧз.
Керкаяс костас уличаясыс вӧліны сэтшӧм векниӧсь, мый сэтчӧ пӧшти эз веськавлы шонді югӧрыс.
Став отбросъяссӧ татчӧс олысьясыс шыблавлісны веськыда уличаяс вылӧ, и керкаясас век вӧлі лёк дук.
Керкаяссӧ вӧлі стрӧитӧма лёка, и эз этшаысь найӧ киссьывны; ещӧ на унджыкысь тані вӧвліны пӧжаръяс.
Олысьясыс кулалісны развалинаяс улын либӧ биын.
Но уна гӧль йӧзлӧн эз вӧв некутшӧм оланін, и найӧ узьлісны карса уличаяс да площадьяс вылын.
Медым гӧль йӧз эз кыпӧдчыны озыръяслы паныд, императоръяс сетавлісны налы нянь да посни деньга.
I нэмын Римса 200 тысячаысь унджык мортлы сеталісны нянь дон мынтытӧг.
Уна сё гӧль йӧз чукӧртчывлісны озыр рабовладелецъяслӧн дворецъяс дорӧ да виччысисны кутшӧмкӧ подачка.
Римса гӧль йӧз, кодъяс дзикӧдз вельмисны нем уджтӧмалӧмысла да подачкаяс вӧсна, эз кӧсйыны уджавны.
Не сӧмын рабовладелецъяс, но весиг гӧль йӧз лыддисны уджсӧ рабъяслысь делӧӧн, коді быттьӧкӧ увтыртӧ свободнӧй мортӧс.
Найӧ корисны императорлысь «нянь да зрелищеяс».
Римын рабъяслӧн уджыс озырмӧдліс рабовладелецъясӧс, но гӧльмӧдіс крестьянаӧс да ремесленникъясӧс.
Италияын век унджык лолісны сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн эз вӧв ни му ни керка да кодъяс олісны тшыг нисьӧ пӧт императоръяслӧн да мукӧд рабовладелецъяслӧн подачкаяс помысь.
(Гӧль йӧзлы подачкаяс йылысь висьтавсьӧ письменнӧй памятникын, кодӧс йӧзӧдӧма 213–214-ӧд лист бокъясын.)
ПОМПЕИ КАРЫН РАСКОПКАЯС.
Древньӧй Италиялысь оласногсӧ да культурасӧ тӧдмалӧм вылӧ вывті ыджыд тӧдчанлуныс римскӧй кар Помпеиын раскопъяслӧн.
Кар сулаліс неылын Везувий вулкансянь, кодӧс лыддьылісны кусӧмаӧн.
I нэм мӧд джынйын друг заводитчис вулканлӧн извержение.
Кратерсьыс петіс зэв уна пӧсь пӧим, коді ставнас тыртіс матігӧгӧрсӧ.
Помпеи кар вӧлі тыртӧма пӧшти дас метр джуджда пӧим слӧйӧн.
Карса унджык олысьясыс удитісны пышйыны.
Йӧз, кодъяс эз вевъявны мунны карсьыс, на лыдын и пӧдвалъясӧ йӧршитӧм рабъяс, кулісны.
Пӧим улӧ веськаліс знаменитӧй римскӧй учёнӧй Плиний, коді видзӧдіс извержениесӧ да эз кӧсйы мунны Везувий дорысь безопаснӧй местаӧ.
XVII нэмын Помпеиын заводитісны нуӧдны раскопкаяс.
Ӧні карлысь ыджыдджык юкӧнсӧ весалӧма пӧим улысь.
Кодйӧма уличаяс, олан керкаяс, театр, термыяс, пывсянъяс, цирк, храмъяс.
Керка стенъясын кольӧмаӧсь гижӧдъяс, кодъяс юӧртӧны олысьяслы театральнӧй представлениеяс да гладиаторскӧй косьяс йылысь.
Озыр йӧзлӧн керкаясас кольӧмаӧсь мозаикаӧн вевттьӧм джоджъяс, дозмук, стенъясас гижӧм картинаяс.
Озыр ростовщиклӧн* керкаысь аддзӧмаӧсь сёысь унджык расписка; найӧс гижӧмаӧсь йӧз, кодъяс удждылӧмаӧсь ростовщиклысь деньга.
* Ростовщик — морт, коді удждӧ йӧзлы деньга да бӧрсӧ босьтӧ тӧдчымӧн унджык сы серти, мыйта сетліс.
Сёян-юан, йӧзлӧн да животнӧйяслӧн шойяс дзикӧдз сісьмӧмаӧсь, но на местаӧ чорзьӧм пӧимас кольӧмаӧсь тыртӧминъяс.
Археологъяс тыртісны сійӧ местаяссӧ гипсӧн, — и артмисны сісьмӧм шойяслӧн да предметъяслӧн слепокъяс.
Путешественник, коді воас Помпеиӧ, вермас прӧйдитчыны I нэмся карті, кодӧс быттьӧкӧ ӧні на эновтӧмаӧсь олысьясыс.
Раскопкаяслӧн материалъяс серти художник петкӧдліс картина вылын (XVII цветнӧй иллюстрация), кутшӧм вӧлі олӧмыс Помпеяын.
XVII цветнӧй иллюстрация.
Помпеи карын улича.
Векни уличаті рабъяс нуӧны нӧсилка, кӧні пукалӧ нисьӧ куйлӧ озыр морт.
Шуйгавылын, улича крестасянінын — фонтан, ваыс сэтчӧ воӧ водопроводнӧй трубаясті.
Неуна ылынджык мужичӧйяс сёрнитӧны гладиаторскӧй косьяс йылысь, мый йылысь гижӧма керка стенӧ.
Помпеиын, кыдзи и мукӧд римскӧй каръясын, вӧлі ыджыд амфитеатр.
Веськыдвылын — сеталӧны нянь гӧль йӧзлы, кодъяс олісны рабовладелецъяслӧн подачкаяс помысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн торъявліс империя кадӧ знатнӧй римляналӧн олӧмыс Рим карлӧн первой нэмъясӧ патрицийяслӧн олӧмысь?
2. Мый вӧсна Римын вывті уна вӧліны сэтшӧм йӧзыс, кодъяс эз уджавны?
Мый йылысь висьталӧны татшӧм кывъяс: «нянь да зрелищеяс»?
Думыштлӧй, мый корисны гӧль йӧз Гракхъяс олан кадӧ.
3. Кутшӧм зрелищеяс радейтлісны римляна?
Мый вӧлі ӧткодьыс Римса да Грецияса зрелищеяс костын?
Мыйӧн торъявлісны найӧ?
4. Мыйын петкӧдчис Римын греческӧй влияние?
55 §. РИМЫН ТЕХНИКА ДА ИСКУССТВО.
1. Римскӧй водопроводъяс.
I–II нэмъясӧ Римын вӧлі миллион кымын олысь.
Римлы да империяса мукӧд каръяслы колӧ вӧлі уна ва.
Римляна корсьлісны гӧраясысь ва источникъяс.
Тасянь найӧ нуӧдлісны водопровод, коді неыджыд пӧкатӧн рӧвнӧя лэччис карлань.
Медым артмис татшӧм пӧкатыс, вывтас местаясын трубаяссӧ волысавлісны му пытшкӧ, а увтас местаясын стрӧитлісны из посъяс (149 рис.).
Трубаясӧд да паськыд жӧлӧбъясӧд ваыс ачыс визувтліс карӧ.
Дасысь унджык водопроводӧд воліс ваыс Римын олысьяслы.
Ӧткымын водопроводлӧн кузьтаыс вӧлі 70 километр.
2. Строительнӧй техника.
Римляна лӧсьӧдісны бетон, коді крепыда йитӧ ӧта-мӧдныскӧд изъяс да кирпичьяс.
Бетон отсӧгӧн найӧ стрӧитлісны вывті крепыд из аркаяс (149 рис.).
Аркаыс зэвтӧм ньӧввуж кодь.
Тасянь и артмис сылӧн нимыс, сы вӧсна мый «аркус» латинскӧй ногӧн лоӧ «лук» (комиӧн ньӧввуж).
Римын паськыда используйтісны аркаяссӧ водопроводъяс, керкаяс да юяс вомӧн ветлан посъяс стрӧитігӧн.
Ӧткымын римскӧй посъясӧн пӧльзуйтчӧны ӧнӧдз на — кык тысяча во чӧж.
Асланыс победаяс честь кузя императоръяс тшӧктылісны стрӧитны триумфальнӧй аркаяс.
Триумф дырйи император прӧйдитліс арка увті.
Римляна кужлісны сідз жӧ стрӧитны куполъяс — зданиеяслысь пӧтӧлӧкъяс; татшӧм пӧтӧлӧкыс кымыньтӧм зэв ыджыд чашка кодь.
Зэв мича куполъяса зданиеӧн лоӧ римскӧй храм Пантеон, коді век на эм и ӧні (150 рис.).
3. Римскӧй скульптура.
Римскӧй постройкаяс вӧлі мичмӧдӧма статуяясӧн да рельефъясӧн, на лыдысь мыйтакӧ вӧлі вайӧма Грецияысь, а мыйтакӧ вӧчӧма Римын.
Римляна зэв бура кужисны петкӧдлыны искусствоын мортлысь чужӧмсӧ.
Римскӧй бюстъяс да статуяяс вӧліны портретъясӧн.
Скульпторъяс зэв стӧча петкӧдлісны морт чужӧмлысь чертаяссӧ, а корсюрӧ петкӧдлісны и сылысь характерсӧ (151 рис.).
Например, ростовщиклӧн бюстыс, кодӧс аддзӧма Помпеиысь, скульптор зав бура петкӧдлӧма озырмӧдчыны зільысь мортлысь горшлунсӧ да чорыдлунсӧ.
Императоръяс зілисны используйтны искусство ассьыныс властьсӧ ёнмӧдӧм могысь.
Форумъяс, площадьяс да уличаяс вылын сулалісны налӧн статуяяс.
Скульпторъяс петкӧдлісны императоръясӧс сэтшӧмӧн, найӧ быттьӧ радлӧны, мый вермисны врагӧс, да мукӧд дырйи и енъяс кодьӧн (144 рис.).
Торйӧн озыра вӧлі мичмӧдӧма римскӧй форум (152 рис.).
Траян тшӧктіс вӧчны аслас победаяс честь кузя сизим судта керка джуджда колонна (145 рис.).
Колоннасӧ увсяньыс вылӧдзыс вӧлі мичмӧдӧма мраморнӧй рельефӧн, коді лента моз гартчӧмӧн кайис вывлань.
Рельефыс петкӧдлӧ косьяс, войскалысь ю вомӧн вуджӧм, пленнӧйясӧс босьтӧм да мукӧд военнӧй сценаяс.
4. Литература.
Римын империя заводитчан кадӧ вывті ёна паськаліс римскӧй поэзия.
Августлӧн друг, озыр рабовладелец Меценат керкаын чукӧртчывліс поэтъяслӧн да писательяслӧн кружок, кытчӧ пырлісны знаменитӧй поэтъяс — Вергилий да Гораций.
Меценат кыкнанныслы пӧдаритіс имение, сетіс налы и мукӧдтор.
«Меценат» кыв лои «искусство покровительствуйтысь».
Вергилий гижис «Энеида» поэма.
Сійӧс гижӧма сэтшӧм жӧ мича, гора стихӧн, кыдзи и «Илиада» да «Одиссея».
Поэмаын висьтавсьӧ, кыдзи Трояӧс легендарнӧй дорйысьяс лыдысь ӧти, Эней — богинялӧн пи, спаситчӧма кар гибель дырйи да дыр странствуйтӧм бӧрын воӧма Италияӧ.
Энейсянь быттьӧкӧ и лоӧма Цезарлӧн да Августлӧн рӧдыс.
Сідзкӧ, Август лыддьыссис богинялӧн потомокӧн.
Поэмаын Вергилий гижліс, мый Римлы колӧ лоны господинӧн став мирас: «... римлянин, помнит, мый тэныд колӧ веськӧдлыны народъясӧн... лӧсьӧдны мир, не виавны пӧкӧритӧм йӧзӧс да войнаӧн пӧкӧритавны надменнӧйясӧс».
Вергилий ошкис Августӧс, мый сійӧ пӧ лӧсьӧдіс Му вылын шуда нэм.
Юлий Цезарӧс виигӧн Гораций вӧлі том зонӧн на.
Сійӧ сувтіс Брут дор да тышкасис сылӧн войска радъясын.
Сёрӧнджык сійӧ казьтывліс «зэв чорыд кось йылысь», кор сійӧ
...Яндысьтӧг шыбитіс щит да пышйис,
Быдторсӧ кӧсйысиг да кевмиг.
Гораций миритчис Августкӧд да сідзи жӧ, кыдзи Вергилий, славитіс императорӧс.
Гораций лӧгпырысь сёрнитліс «Спартаклӧн шайкаяс» йылысь.
Сійӧ гижліс: «Ог пов ме бунтысь, ни кулӧмысь, кор став мунас веськӧдлӧ Август».
Тайӧ кывъяснас Гораций петкӧдліс римскӧй рабовладелецъяслысь зільӧмсӧ кольны да ёнмӧдны императорлысь единоличнӧй власть.
5. Римскӧй культуралӧн тӧдчанлун.
Латинскӧй кыв ёна паськаліс не сӧмын Италияын, но и мукӧд странаясын.
Дыр кад чӧж тайӧ кыв вылын сёрнитісны да гижисны Рытыввыв Европаса образованнӧй йӧз.
И ӧні наукаын минералъяслы, быдмӧгъяслы да животнӧйяслы сетӧма нимъяссӧ латинскӧй кыв вылын.
Найӧ гӧгӧрвоанаӧсь став странаясса учёнӧйяслы.
Уна латинскӧй кывъяс пырисны ӧнія народъяс кывйӧ.
Например, латинскӧй кывйысь артмисны татшӧм кывъяс: школа, класс, коридор, парта, директор.
СССР-ын латинскӧй алфавитӧн пӧльзуйтчӧны прибалтийскӧй республикаясысь народъяс.
Ми пӧльзуйтчам римскӧй календарӧн, сӧмын неуна сійӧс вежыштӧма.
Колины и тӧлысьяслӧн латинскӧй нимъяс.
«Июль» ним вӧлі сетӧма Юлий Цезарь ним серти.
Сы бӧрся тӧлысьсӧ вӧлі шуӧма Август ним серти.
Сентябрь — лоӧ «сизимӧд», а октябрь — «кӧкъямысӧд» (Римын воыс заводитчыліс мартсянь).
Вергилийлысь да Горацийлысь стихъяссӧ, кодъясӧс гижӧма зэв мича кывйӧн да кодъяс зэв мичаӧсь форма боксяньыс, а сідз жӧ мукӧд римскӧй поэтъяслысь да писательяслысь гижӧдъяссӧ лэдзӧны книгаясӧн и ӧнія кадӧ.
Римляна шедӧдісны ыджыд мастерство архитектураын да портретнӧй искусствоын.
Найӧ колисны копияяс греческӧй скульптураса уна произведениеяслысь, кодъяс эз воны миян кадӧдз.
Римса зэв гырысь постройкаяс: водопроводъяс, храмъяс, амфитеатръяс, аркаяс — стрӧитісны лыдтӧм-тшӧттӧм рабъяс; найӧс вӧлі стрӧитӧма пӧкӧритӧм народъясӧс нем жалиттӧг грабитӧм тшӧт весьтӧ.
ГОРАЦИЙЛӦН СТИХЪЯС.
Кутшӧмджык кадъясӧ гижис Гораций тайӧ кык стихотворениесӧ, кытысь отрывокъяссӧ вайӧдӧма тані?
Тӧдмалӧй, ылӧсас кутшӧм воӧ вӧлі гижӧма мӧд стихотворениесӧ.
Сэк жӧ думыштлӧй сы йылысь, кутшӧм тіянлы тӧдса событие йылысь казьтылӧма стихотворениеын.
Преступникъяс, кытчӧ, кытчӧ ті мӧдінныд Йӧйпырысь мечьяс лэптӧмӧн?
Збыль ӧмӧй этша на и му, и саридз гы Пӧсь, римскӧй вирсӧ йиджтісны...
Ни лев, ни кӧин некӧн тадз оз лёкавны, Кӧть налы сідз жӧ зывӧк мукӧд зверь.
Тэнсьыд подвигтӧ, Римса сенат, народ Кутшӧм ног эськӧ вермис пасйыны,
О Август, ыдждӧдлыны тэнӧ...
Вселеннӧй пасьтала, кытчӧ сӧмын инмӧ шонді Пӧсь югӧръяснас, тэ — медся ыджыд вождь...
Сэксянь, кор дзиръясӧ ассьыс Тэн, кевмысиг, Александрия
Тыртӧм дворецкӧд ӧттшӧтш гурйыв восьтіс,
Дас вит во мысти вӧчис богиня сідз, Мый бара вермин войнаын тэ...
ВЕРГИЛИЙЛӦН «ЭНЕИДАЫСЬ».
«Энеидаын» гижӧма щит йылысь, кодӧс Вулкан ен вӧчис Энейлы.
Щитас сійӧ петкӧдлӧма Римлысь водзӧ лоысь уна пӧлӧс событиеяс.
Би чужтысь ен, коді ясыда выль, локтысь кадъяссӧ аддзӧ, Тадзи энь кӧинӧс серпасалӧма: пещера,
Куйлӧ сэн веж вылын кӧиныс, сылӧн кык пиыс
Нёньясас пыксьӧмны збоя, нюлӧны вильшасигтырйи Мамныслысь морӧс: а сійӧ со бергӧдчис меліа налань Да бурӧдӧ ӧтисӧ, мӧдсӧ и мольӧдӧ кыв помнас найӧс, Кокниа нюлӧ.
Зарниа сюръяяс храмлӧн. Дзодзӧг со сэн эзысь рӧма Лэбалӧ, инас оз ӧшйы, галлъяслысь матысмӧм сьылӧ.
Терн* раскӧд кайисны галлъяс, крепостьсӧ босьтісны найӧ, Сук пемыдас сайӧдчигтырйи: налы и войыс тай кивыв;
Кык вувзясян дрот быдӧнлӧн югъялӧ киын, а щитъяс Кузь мыгӧръяс вевттьӧны налысь.
* Терн — кустарник ним.
(Миян эраӧдз IV нэм заводитчигӧн галлъяс жугӧдісны римскӧй войскаӧс да босьтісны Рим.
Мыйтакӧ римляна дзебсисны крепостьӧ, коді сулаліс крут гӧра йылын.
Легенда висьталӧ, мый галлъяс войнас кайӧмаӧсь гӧра йылӧ.
Стражаыс найӧс абу казялӧма, но крепостьын олысь дзодзӧгъяс кыпӧдӧмаӧсь шум.
Римляна, кодъяс садьмӧмаӧсь тайӧ шум вӧснаыс, вӧтлӧмаӧсь галлъясӧс.
Тасянь и лои выражение «дзодзӧгъяс Рим спаситісны»).
А шӧрсьыс аддзан кык флот; корабльяслысь морӧсъяс, тӧдчӧ, Ыргӧнысь дорӧмын со: актийскӧй бойлӧн сэн серыс.
Со и Август, а сы бӧрся тӧвзьӧны тышӧ Италийскӧй смел пиян, сенат да народ...
Со Асыввыв вермысь — Антоний — Краснӧй мореладорсянь Мырддьӧм доспехъяс да знамяяс гӧнитӧ-вайӧ.
Сюрс ӧпаснӧй кучкисны ваӧ; корабльяс Ёсь морӧсӧн гыяссӧ вундӧны; быгзьӧма-пузьӧма ваыс.
Вавывса башняяс вылын тадз шлывгӧны нем повтӧг йӧзыс.
Койӧны-шӧтӧны дротъяс да ньӧвъяс; и ӧвтчигтыр пакля Гӧгӧрбок лэбӧ...
«БОЖЕСТВЕННӦЙ АВГУСТЛӦН ДЕЛӦЯС» ГИЖӦДЫСЬ.
Мый позьӧ висьтавны тайӧ гижӧд сертиыс миян эраса I нэмын Римын олысьяс йылысь?
Мый позьӧ висьтавны Августлӧн эмбур йылысь да Римскӧй государствоын сылӧн положение йылысь?
Римса гӧль йӧзлы, Юлий Цезарлӧн завещание серти, ме юклі куимсё сестерцийӧн (римскӧй эзысь деньга. — Ред.) морт вылӧ да витӧдысь консулалігӧн ас нимсянь ме сеті военнӧй добычаысь нёльсё сестерцийӧн; дасӧдысь консулалігӧн ещӧ ӧтчыд ме сеті аслам эмбурысь нёльсё сестерцийӧн морт вылӧ пӧдарок пыдди, и дас ӧтиӧдысь консулалігӧн дас кыкысь ме юклі нянь, кодӧс ньӧбӧма менам сьӧм вылӧ, и кор ме дас кыкӧдысь вӧлі трибунӧн, ме коймӧдысь юклі нёльсё сестерцийӧн морт вылӧ.
Деньга да нянь быд пӧрйӧ юклігӧн век вӧлі шымыртӧма кыксё ветымын тысяча мортысь не этшаджыкӧс.
Кор ме вӧлі дас кӧкъямысӧдысь трибунӧн да дас кыкӧдысь консулӧн, ме юклі карса куимсё кызь тысяча гӧль мортлы кыксё нелямын сестерцийӧн.
Военнӧй добычаысь ме юклі аслам салдатъяслы тысяча сестерцийӧн морт вылӧ, тайӧ пӧдароксӧ босьтісны сё кызь тысяча кымын морт.
Дас коймӧдысь консулалігӧн ме юклі кыксё нелямын сестерцийӧн кыксё тысяча мортлы.
Деньгасӧ сійӧ муяссьыс, кодъясӧс ме сеті салдатъяслы, мынті ачым.
Та вылӧ муніс кӧкъямыссё квайтымын миллион сестерций.
Медым сетавны салдатъяслы награднӧйяс, ме торйӧді аслам эмбурысь сё сизимдас миллион сестерций.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй греческӧй да римскӧй постройкаяс.
Мый пыртісны аслыныс римляна греческӧй архитектураысь?
Мый выльсӧ найӧ лӧсьӧдісны архитектураын?
2. Мый выльсӧ римляна лӧсьӧдісны скульптураын?
3. Кыдзи вӧлі используйтӧма искусство императорскӧй власть ёнмӧдӧм могысь?
4. Кутшӧм класслысь интересъяссӧ дорйисны Меценат кружокысь поэтъяс?
Корсьӧй та йылысь найӧ произведениеясысь?
XV ГЛАВА.
РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН СЛАБМӦМ ДА УСЬӦМ.
56 §. III НЭМЫН РАБОВЛАДЕЛЬЧЕСКӦЙ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН УСЬНЫ ЗАВОДИТЧӦМ.
Думыштӧй: Римын овмӧслӧн кутшӧм отрасльясын уджӧдлісны рабъясӧс; мый вӧсна уналаын уджӧдісны рабъясӧс Римын (49 §, 2 п.).
II нэмын Римскӧй империя вӧлі зэв ыджыд да вынйӧра государствоӧн.
Но рабъяслӧн лыд содӧм вӧсна Рим вочасӧн кутіс слабмыны, а сылӧн овмӧсыс пондіс усьны.
1. Кыдзи уджавлісны рабъяс.
Рабовладелецлы донтӧг сувтліс рабъяслӧн уджыс, но и уджавлісны найӧ зэв омӧля.
Рабъяслы, кодъяс уджавлісны му вылын, вӧлі веськодь, бур али омӧль урожай воӧ сэні.
Кӧть кыдзи эз уджавны рабъяс, кӧзяиныс сетліс налы сӧмын омӧлик кизьӧр сёян да киссьӧм паськӧм.
Та вӧсна рабъяс зілисны уджавны кыдз позьӧ этшаджык да кыдз позьӧ омӧльджыка.
Рабъяслӧн лӧгныс петліс асланыс кӧзяинъяс вылӧ, та вӧсна жуглісны уджалан кӧлуйсӧ да дойдалісны скӧтсӧ.
I нэмын олысь рабовладелец тадзи гижліс рабъяслӧн удж йылысь: «Рабъяс вӧчӧны муяслы вывті ыджыд лёктор.
Найӧ омӧля видзӧны ӧшъясӧс да мукӧд скӧтӧс.
Му найӧ гӧрӧны лёка; оз тӧждысьны сы вӧсна, медым муӧ шыбитӧм кӧйдыс бура чужис, найӧ и асьныс гусявлӧны кӧйдыссӧ да мукӧд гусясьысьясысь омӧля видзӧны сійӧс».
2. Рабство падмӧдӧ овмӧс паськӧдӧм.
Рабовладельческӧй строй дырйи оз вӧлі позь бурмӧдны му вӧдитӧм, пыртны сэтчӧ выль изобретениеяс, видзны бурмӧдӧм пӧрӧдаа скӧт.
Рабъяслы эз позь сетны бур уджалан орудиеяс, кодъясӧс вермисны найӧ жуглыны; эз позь сетны налы видзны и скӧтӧс.
Римын вӧлі вӧчӧма кокни бур гӧр.
Сійӧн уджалігӧн позис ёна бурджыка гӧрны му.
Но сійӧн медсясӧ гӧрлісны сэтшӧм провинцияясын, кӧні уджалісны свободнӧй крестьяна.
А рабъяслы уджавны сетлісны важ сьӧкыд гӧръяс.
Вӧлі лӧсьӧдӧма ва кӧлеса.
Римскӧй империяса юяс вылын кутісны уджавны ва мельничаяс.
Но унджык имениеясын рабъяс важ моз излісны нянь кипом изкиӧн.
Ремесленнӧй мастерскӧйясын, рудникъясын, промыселъясын уджалісны сідз жӧ медся прӧстӧй да сьӧкыд орудиеясӧн.
Рабство торкис водзӧ кыпӧдны техника.
Омӧля обработайтӧм вӧсна му вынтӧммыліс.
Воысь-во урожайяс лолісны омӧльджыкӧсь.
Сійӧ кадӧ олысь морт гижліс, мый муыс вӧлі вына, кор сійӧс вӧдитлісны крестьяна, а кор кутісны сійӧ жӧ мусӧ вӧдитны рабъяс, муыс зэв ёна вынтӧммис да нинӧм эз кут вайны.
Медся уна рабыс вӧлі Италияын.
Тані и овмӧсыс торйӧн ёна мӧдіс киссьыны.
Рабъяслӧн уджыс эз кут вайны рабовладелецъяслы пӧльза.
Таысь кындзи, уна рабӧс видзны вӧлі полӧны.
Рабовладелецъяс шулісны: «Кымын раб, сымын и враг».
3. Колонъяс да «керкаа рабъяс».
Миян эраӧдз I нэмын нин, рабъяслӧн великӧй восстание бӧрын, ӧткымын рабовладелецъяс кутісны сетавны ичӧтик му участокъяс свободнӧй гӧль йӧзлы арендаӧ*.
* Аренда — муӧн да мукӧд пӧлӧс эмбурӧн мыйкӧ дыра пӧльзуйтчӧм.
Арендатор — морт, коді босьтӧ пӧльзуйтчӧм могысь эмбур.
Арендатор сетліс урожайлысь кутшӧмкӧ юкӧн сійӧ кӧзяиныслы, кодлысь босьтліс мусӧ, а ӧстальнӧй урожайыс кольліс аслыс.
Та вӧсна раб серти арендатор бурджыка вӧдитіс мусӧ.
Посни му участок арендуйтысьяссӧ Римын шулісны колонъясӧн.
Миян эраӧдз I нэмын колонъяс вӧліны этшаӧн на.
II нэмын найӧ лоины тӧдчымӧн унджыкӧн; уна рабовладелецъяс нин заводитісны юклыны ассьыныс имениеяссӧ участокъяс вылӧ да сетавны найӧс арендаӧ.
Колонъяс босьтлісны уджйӧзӧн кӧзяинъяслысь, кодъяслӧн вӧлі муыс, уджалан орудиеяс, скӧт да кӧйдыс.
Уджйӧзсӧ мынтыны колонъяс эз вермывны, сы вӧсна мый налы муртса вӧлі тырмӧ няньыс, медым кыдзкӧ вердны асьнысӧ.
Колон кольліс уджйӧза да та вӧсна эз вермыв мунны имениеысь, лоліс тырвыйӧ зависимӧйӧн кӧзяинсьыс.
Ӧткымын рабовладелецъяс сетавлісны и рабъяслы неыджыд му, уджалан орудиеяс, кӧйдыс да лэдзлісны налы лӧсьӧдны ассьыныс овмӧс да семья.
Найӧ чайтлісны, мый тайӧ рабъясыс бурджыка кутасны уджавны, оз кутны пышъявны да лёк вӧчны асланыс кӧзяинлы.
Татшӧм рабъяссӧ шулісны «керкаа рабъясӧн».
4. Империяын восстаниеяс.
Кӧть рабъяс асланыс тышӧн неуна бурмӧдісны ассьыныс олӧмсӧ, но найӧ олісны век на зэв сьӧкыда.
Раб, кыдзи и войдӧр, тырвыйӧ зависитіс аслас господинысь.
Колонъяслӧн олӧмыс частӧ вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и рабъяслӧн.
Рабъяс водзӧ тышкасисны рабовладелецъяскӧд.
Рабъяскӧд тшӧтш тышкасисны и колонъяс.
Империялӧн торъя юкӧнъясын мунісны восстаниеяс.
Торйӧн нин гырысьӧсь найӧ лоины III нэм шӧрсянь.
Восстаниеыс шымыртіс Галлияӧс ставнас.
Восставшӧйяс шулісны асьнысӧ багаудъясӧн — тышкасьысьясӧн.
Багаудъяслӧн конницаас вӧліны пастукъяс, пехотаас — му вӧдитысьяс.
Найӧ сотісны рабовладелецъяслысь имениеяссӧ да юклісны ас костаныс босьтӧм эмбурсӧ.
Ыджыд восстание муніс и Войвыв Африкаын.
Римын кыпӧдісны восстание ремесленникъяс да рабъяс.
Найӧ укрепитчисны Рим карын ӧти мыльк вылӧ.
Карса уличаяс да площадьяс вылын пансисны чорыд косьяс.
Но римскӧй императоръяслӧн вӧліны на зэв гырысь армияяс, сэк жӧ на дор сулалісны рабовладелецъяс.
Войска нем жалиттӧг бырӧдалісны восстаниеясӧн шымыртӧм районъясысь йӧзсӧ.
Римскӧй государство вывті чорыда пӧдталіс рабъяслысь да гӧль йӧзлысь восстаниеяссӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый вӧсна II–III нэмъясын рабство падмӧдіс техника кыпӧдӧм да вочасӧн уськӧдліс Римлысь овмӧссӧ?
2. Мый вӧсна имениеясӧн владейтысьяслы ковмис сетавны мусӧ арендаӧ да лэдзны рабъяслы лӧсьӧдны ассьыныс овмӧс?
3. Мыйӧн колонлӧн олӧмыс торъяліс крестьянинлӧн олӧмысь?
Мыйӧн колонлӧн олӧмыс торъяліс раблӧн олӧмысь?
4. Восьтӧй ХII цветнӧй иллюстрация — «Римскӧй рабовладелецлӧн имениеын».
Петкӧдлӧй, кыдзи вежсис эськӧ имениеыслӧн видыс, сэні кӧ уджалісны колонъяс.
57 §. КЫДЗИ ЛОИС ХРИСТИАНСТВО.
Думыштӧй: кутшӧм сказаниеяс ті тӧданныд кулӧм да ловзьӧм енъяс йылысь; кыдзи лоины тайӧ сказаниеясыс (10 §, 3 п. да 28 §, 2 п.).
1. Мый вӧсна лоис христианство.
Римскӧй империяын рабъяслысь да колонъяслысь восстаниеяссӧ пӧдтісны.
Империя кажитчис венны позьтӧмӧн.
Раблы да колонлы колис сӧмын кувны да сійӧн мездысьны зэв сьӧкыд уджысь, увтыртӧмысь да нӧйтӧмысь.
Рабъяс да колонъяс эз кутны надейтчыны, мый нартитысьяскӧд тыш нуӧдӧмӧн позьӧ бурмӧдны олӧм.
Найӧ эз кутны эскыны и асланыс важ енъяслы, кодъяс нинӧмӧн эз кокньӧдны налысь олӧмсӧ.
Нартитӧм йӧз пӧвстын пондіс паськавны бур да зэв вына енлы веруйтӧм, коді мездас найӧс увтыртӧмысь да накажитас найӧс мучитысьясӧс либӧ тані му вылын, либӧ кулӧм бӧрас, «мӧдар югыдын».
Нартитӧм йӧз зэв ёна виччысисны тайӧ «шань енмыслысь» регыд воӧмсӧ.
2. Иисус Христос йылысь миф.
I нэмын паськалісны сказаниеяс, быттьӧкӧ Палестинаын морт ним улын оліс ен: сійӧ волывліс му вылӧ, медым отсавны рабъяслы да гӧль йӧзлы.
Шулісны сійӧс Иисус Христосӧн.
Висьтавлісны, мый римскӧй наместник тувъялӧма ки-кокӧдыс сійӧс крестӧ, а Иисус кыв шутӧг терпитӧма страдайтӧмсӧ.
Кулӧм бӧрас сійӧ быттьӧкӧ бӧр ловзьӧма да кайӧма небесаӧ, медым недыр мысти бӧр воны да судитны йӧзлысь ловсӧ.
Найӧс, коді терпитӧмӧн страдайтіс да Иисусӧс лыддьыліс енмӧн, сійӧ кӧсйысьӧма наградитны нэмӧвӧйся блаженствоӧн, а ӧстальнӧй йӧзсӧ судитны нэм кежлӧ страдайтны.
II–III нэмъясын тайӧ сказаниеяссӧ вӧлі гижӧма.
Найӧс шуисны «евангелиеясӧн», мый греческӧй ногӧн лоӧ «бур юӧр».
Тайӧ вӧлі сійӧ юӧрыс, кодӧс зэв ёна виччысисны нартитӧм йӧз.
Оз став евангелиеяс ӧтмоза висьтавны Иисуслӧн олӧм йылысь.
Историческӧй наука тӧдмаліс, мый Иисус Христос некор абу овлӧма.
Сы йылысь сказаниеяссӧ лӧсьӧдісны йӧз Осирис, Дионис да мукӧд быттьӧкӧ кувлӧм да бӧр ловзьӧм енъяс йылысь древньӧй мифъяс серти.
3. Христианстволӧн паськавны заводитчӧм.
Нартитӧм йӧз окотапырысь веритісны налысь сьӧлӧмнысӧ бурмӧдысь висьтъяслы, кодъясӧс гижӧма евангелиеясын.
Ӧд сэні висьтавсис, мый найӧс наградитасны страдайтӧмысь да накажитасны найӧс мучитысьяссӧ.
Йӧз, кодъяс веритісны Иисус йылысь сказаниеяслы, шулісны асьнысӧ христианаӧн.
Христослы веруйтӧм — христианство — кутіс паськавны Малӧй Азияса, Египетса, а сэсся и Грецияса да Италияса гӧль йӧз да рабъяс пӧвстын.
Христиана пӧвстын вӧліны еврейяс, грекъяс, римляна, египтяна, галлъяс да мукӧд народностя йӧз.
Христиана кутісны пыдди пуктыны сӧмын ӧти енмӧс да эз кӧсйыны юрбитны императоръяслы кыдзи енъяслы.
Таысь императоръяс преследуйтлісны найӧс.
Та вӧсна христиана чукӧртчывлісны гусьӧн, унджыкысьсӧ подземельеын да эновтӧм каменоломняясын.
Сэні найӧ юрбитісны да кывзісны евангелиеясысь висьтъяс.
4. Озыр йӧзлӧн христиана лыдӧ пырӧм.
III нэмӧ Римскӧй империяын олӧмыс вӧлі зэв беспокойнӧй да опаснӧй.
Восстаниеяс дырйи гӧль йӧз частӧ мырддьывлісны озыръяслысь эмбурсӧ, а корсюрӧ виалісны найӧс.
Империяӧ пыравлісны орчча племяяс, кодъяс ёна рӧзӧритлісны странаӧс.
Та вӧсна и озыр йӧз кутісны повны аскиа лун вӧсна: найӧ эз тӧдны, вермасны-ӧ видзны локтан лунӧ ассьыныс эмбурсӧ да олӧмсӧ.
Ставӧн олісны век полігтыр.
Озыр йӧз, кыдзи и гӧльяс, асьнысӧ бурӧдлісны сійӧн, мый кулӧм бӧрас найӧ «нэм чӧж пондасны блаженствуйтны».
Сэк жӧ озыр йӧз вӧлі аддзӧны, мый христианство, коді велӧдӧ терпитны да кывзысьны, ӧлӧдӧ рабъясӧс да гӧль йӧзӧс рабовладелецъяслы паныд тышысь.
Та вӧсна озыр йӧз кутісны сідз жӧ пырны христиана лыдӧ.
Купечьяслы, кодъяс ветлӧдлісны карысь карӧ, вӧлі выгӧднӧ примитны христианствосӧ.
Сэк эськӧ любӧй карса христиана бура примитісны найӧс асланыс гортын да отсалісны налы тӧргуйтны.
5. Христианскӧй вичко.
Христиана пӧвстын пондісны юрнуӧдны озыр йӧз.
Векджык на лыдысь бӧрйылісны священникъясӧс, кодъяс веськӧдлісны ӧтувъя молитваясӧн, да епископъясӧс, мый греческӧй ногӧн лоӧ «надзиратель».
Епископлысь кыв шутӧг кывзысьлісны быдса областьса христиана.
III нэм пом кежлӧ христианство ёна паськаліс Римскӧй империяын.
Торъя каръясса христиана кутісны ас костаныс йитӧд.
Котыртчис христианалӧн гуся организация.
Сэтчӧ пырлісны уна дас епископ, уна тысяча священник да уна сё тысяча веруйтысь.
Христианалӧн организацияыс вӧлі шусьӧ вичкоӧн*.
* «Вичко» кывйыслӧн эм и мӧд значение — здание, коні христиана кевмӧны енлы.
Христианскӧй вичко вӧлі ыджыд вынӧн, кодӧс ковмис пыдди пуктыны и аслыныс римскӧй императоръяслы.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый вӧсна Римскӧй империяса нартитӧм йӧз кутісны эскыны, мый воас зэв вына ен?
2. Мый вӧлі ӧткодьыс Иисус Христос йылысь да Осирис да Дионис йылысь сказаниеясын?
3. Кодъяс первойсӧ вӧліны христианаӧн?
Кодъяс да мыйла сёрӧнджык тшӧтш кутісны пырны христиана лыдӧ?
4. Мый шусьӧ христианскӧй вичкоӧн?
58 §. ИМПЕРИЯЛӦН IV НЭМЫН ВОДЗӦ СЛАБМӦМ.
(11 №-а карта.)
Думыштӧй: кыдзи религия ёнмӧдліс древньӧй Востокса странаясын рабовладелецъяслысь господствосӧ (11 §, 2 п., 16 §, 61 стр., 19 §, 1, 2 п.).
1. Императорскӧй власть IV нэмын.
Римскӧй императоръяс зілисны ёнмӧдны государство да используйтны религия сы могысь, медым ас киын кутны народнӧй массаясӧс.
III нэм помын тӧдчымӧн вӧлі содтӧма императорскӧй войска.
Войскасӧ содтӧм вылӧ оз нин вӧлі тырмы йӧзыс самӧй империяас.
Императоръяс медавлісны быдса армияяс племяяс пӧвстысь, кодъяс олісны империялӧн границаяс дорын.
Меда армияяслы мынтысьӧм вылӧ коліс зэв уна деньга.
Сиктса да карса став олысьяслы ковмис мынтыны гырысь налогъяс.
Сы вӧсна мый недӧвӧльнӧйяслӧн лыдыс ӧдйӧ содіс, на бӧрся следитісны зэв уна сыщик, кодъясӧс шулісны «любопытствующӧйясӧн».
Император йӧзӧдіс асьсӧ Юпитерлӧн пиӧн.
Йӧзлы ковмывліс копрасьны сылы муӧдз, кыдзи енлы.
Торъя милӧсть петкӧдлӧм ради император лэдзліс знатнӧй йӧзлы окавны сылысь коксӧ либӧ паськӧм бӧж дорсӧ.
2. Империяын содӧ народнӧй массаясӧс увтыртӧм.
IV нэм заводитчигӧн императорскӧй власть босьтіс сюсь полководец Константин.
Тайӧ вӧлі вывті скӧр да мудер морт.
Власть вӧсна тышын Константин дзик нинӧмӧн эз лыддьысьлы: виаліс сылы паныд сулалысь йӧзӧс, торкаліс ассьыс став йӧз водзын сетӧм клятваяссӧ.
Сійӧ весиг тшӧктіс вины ассьыс писӧ, кор сылы кажитчис, мый пиыс кӧсйӧ мырддьыны сылысь власть.
Константин нӧшта на стрӧг вӧлі уджалысь йӧз дінӧ.
Медым имениеясӧн владейтысьяслӧн вӧліны уджалысьяс, Константин лэдзис закон, код серти колонъяслы эз позь мунны имениеясысь.
Колон кӧ пышъяс, то сійӧс бӧр вайӧдлісны имениеӧ чепӧн дорӧмӧн.
Лыддьыссьыліс, мый рабовладелец кӧ кувтӧдзыс нӧйтас рабӧс, то сійӧ тайӧн буртор вӧчис раблы — кӧсйис велӧдыштны лёк рабӧс.
Императорскӧй мастерскӧйясын уджалысьясӧс клеймаавлісны рабъясӧс моз.
Налогъяс вӧлі содтӧма.
Йӧзӧс, кодъяс эз мынтывны налогъяс, нӧйтлісны плетьӧн, корсюрӧ нӧйтлісны кувтӧдзыс.
Медым купечьяс да ремесленникъяс эз пышъявны налогъяс мынтӧмысь, налы эз позь вежлавны олан местасӧ карысь карӧ да уджсӧ.
Налӧн челядьыслы ковмывліс вӧчны ошӧ жӧ уджсӧ, мый вӧчлывлісны бать-мамыс.
3. Христианство — господствуйтысь религия.
Ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧм могысь Константин используйтіс христианскӧй вичко.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый христианство бурджыка мукӧд религияяс серти отсалас кутны ас киын рабъясӧс да гӧль йӧзӧс.
313 воын Константин тшӧктіс христианалы стрӧитавны храмъяс да чукӧртчывлыны сэні.
Император да озыр йӧз сеталісны вичколы муяс да деньга.
Та вӧсна священникъяс да епископъяс чуксалісны рабъясӧс да гӧль йӧзӧс кыв шутӧг кывзысьны императорлысь да рабовладелецъяслысь.
Найӧ велӧдісны храмъясын: «Императорлысь властьсӧ лӧсьӧдіс ачыс ен», «Рабъяс, век кывзысьӧй асланыд господалысь», «Христос ёна терпитіс и миянлы тшӧтш тшӧктіс терпитны».
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Константин вӧлі вывті скӧр, христиана шуисны сійӧс святӧйӧн.
Христианскӧй вичко отсасис рабовладелецъяслы тышкасьны увтыртӧм йӧзкӧд.
Вичко ачыс чӧжис зэв гырысь озырлунъяс — сійӧ лояс зэв озыр землевладелецӧн да ростовщикӧн.
Императоръяс, кодъяс веськӧдлісны Константин бӧрын, сідз жӧ пыдди пуктісны христианаӧс.
Христиана, кодъясӧс дорйисны императоръяс, жуглісны важ храмъяс, енъяслысь статуяяс.
Вӧлі бырӧдӧма искусствоса зэв уна бур произведение.
Христиана дугӧдісны Олимпийскӧй играяс.
Ӧттшӧтш христиана кутісны тышкасьны и наукакӧд.
Найӧ сотісны Александрияысь зэв бур библиотека, бырӧдісны научнӧй гижӧдъяс и мукӧд каръясын.
Александрияса улича вылын христиана чукӧр мучитӧмӧн виисны нывбаба-учёнӧй Ипатияӧс, кодӧс найӧ вывті эз радейтны сы вӧсна, мый сійӧ эз веритлы енлы.
Ипатия вӧлі наукаса медводдза мученикъяс лыдын, кодъяслы ковмис кувны христиана ки помысь.
4. Населениелӧн рӧзӧритчӧм.
Кӧть христианскӧй вичко и мешайтіс увтыртӧм йӧзлы тышкасьны нартитысьяслы паныд, но дзикӧдз пӧдтыны налысь водзсасьӧмсӧ сійӧ эз вермы.
Гырысь налогъяс рӧзӧритісны эз сӧмын колонъясӧс да ремесленникъясӧс, но весиг посни да шӧркодь рабовладелецъясӧс.
Рабъяс, колонъяс да карса рӧзӧритчӧм йӧз пышъялісны вӧръясӧ.
Найӧ ӧтувтчалісны отрядъясӧ да уськӧдчывлісны чиновникъяс вылӧ, рабовладелецъяслӧн имениеяс да весиг каръяс вылӧ.
Ӧти епископ лӧгпырысь гижліс: «...кыптӧ сиктъясса йӧзлӧн скӧрлуныс асланыс владетельяслы паныд, и пышъялысь рабъяс пыдди оз пуктыны христианскӧй вичколысь велӧдӧмсӧ да оз сӧмын мунны асланыс господа ордысь, но и грабитӧны найӧс, зэв лёкысь усьласьӧны на вылӧ».
Рӧзӧритчӧм да классӧвӧй тыш вӧсна йӧз эновтісны уна каръяс да быдса областьяс.
Кутіс ёна чинны олысьяслӧн лыдыс и Римын.
5. Столица вуджӧдӧм.
III нэм помсянь императоръяс олісны эз Римын, а империялӧн асыввывса, озырджык областьясын.
Константин стрӧитіс Босфор пролив берегӧ кар.
Водзті тайӧ местаас вӧлі греческӧй колония Византий.
Сёрӧнджык карсӧ вӧлі шуӧма Константинопольӧн, мый лоӧ — «Константинлӧн кар».
Карыс сулаліс империяса асыввыв юкӧнлӧн морскӧй да сухопутнӧй туйяс крестасянінын.
Кӧть казнаыс и ёна вӧлі гӧльмӧма, Константинопольын стрӧитісны зэв мича дворецъяс да храмъяс.
330 воын сэтчӧ вӧлі вуджӧдӧма империялысь столицасӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый императоръяс зэв чорыда нӧйтлісны да виавлісны увтыртӧм йӧзӧс да налы отсасис христианскӧй вичко, найӧ эз вермыны ёнмӧдны слабмӧм рабовладельческӧй империяӧс.
Сылӧн овмӧсыс ёна киссис.
Империяӧс ещӧ на ёнджыка слабмӧдіс зэв чорыд классӧвӧй тышыс, коді муніс увтыртӧм йӧз да нартитысьяс костын.
Империялы тайӧ сьӧкыд кадас сылӧн границаяс вылӧ кутісны ёнджыка зырны германецъяс.
КОЛОНЪЯС ЙЫЛЫСЬ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН ЗАКОНЪЯС.
Мый ӧткодьыс вӧлі колонъяс да рабъяс олӧмын?
Кутшӧм классӧс дорйисны законъяс?
Мыйысь тайӧ тыдалӧ?
Колонъяслы, рабъяслы моз жӧ, кӧвъялӧма обязанностьяс: быд во налы быть колӧ мынтыны налогъяс да миритчыны асланыс олӧмӧн.
Та вӧсна оз позь лэдзны сэтшӧмтор, медым найӧ лысьтісны суд пыр панны делӧ налы паныд, кодъяс вермӧны вузавны колонъясӧс имениеыскӧд тшӧтш.
Ми огӧ лэдзӧй казьтывны суд вылын господинлысь нимсӧ.
И мед колонъяс тӧдӧны, мый код киынӧсь найӧ асьныс, сы киын и налӧн став эмбурыс.
Оз ло морт ногӧн, медым му вылын эз уджавны колонъяс, да найӧ, мукӧд муяс вылӧ мунӧм бӧрын, вӧчисны землевладелецъяслы зэв уна лёктор.
Та вӧсна ми шуам, медым быд колонӧс вӧлі индӧма кутшӧмкӧ му бердӧ.
Колонъяслӧн челядьыс оз вермыны мунны овны мӧд сиктӧ да найӧс колӧ индыны сійӧ му бердӧ жӧ, кодӧс налӧн батьясыс коркӧ босьтлісны вӧдитны.
Позьӧ дорны чепъясӧн кыдзи рабъясӧс, сідзи и колонъясӧс, кодъяс мӧвпалӧны пышйӧм йылысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм ногӧн рабовладелецъяс III нэм помын — IV нэм заводитчигӧн босьтчылісны ёнмӧдны Римскӧй империяын ассьыныс господствосӧ?
2. Кыдзи вежсис колонъяслӧн олӧмыс IV нэмын?
3. Кыдзи кутісны видзӧдны христианскӧй вичко вылӧ IV нэмын?
4. Кымын во прӧйдитіс сійӧ кадколастас, кор вӧлі Римын лӧсьӧдӧма республика да сэсся вуджӧдӧма сылысь столицасӧ Константинопольӧ?
59 §. ГЕРМАНЕЦЪЯС МИЯН ЭРАСА ПЕРВОЙ НЭМЪЯСЫН.
(11 №-а карта.)
1. Кӧні олісны германецъяс.
Кык тысяча во сайын ӧнія Германия территория вылын быдмис сук тшем вӧр, сэні вӧліны уна зыбуч нюръяс.
Вӧръясын олісны зубръяс, ошъяс, кабанъяс.
Рейн да Эльба юяс костын олісны германецъяс.
Эльбасянь асыввывса муяс вылын олісны славяна.
Германецъяс юксьылісны уна лыда племяяс вылӧ, а племяяс — родъяс вылӧ.
Быд род оліс торъя посёлокын.
Вӧръяс да нюръяс пӧвстын сулалісны германецъяслӧн идзас вевта посни керкаяс.
2. Кыдзи нуӧдісны ассьыныс овмӧссӧ германецъяс.
Посёлоктӧ горса муыс вӧлі род киын.
Родичьяс видзисны сэні ассьыныс скӧтсӧ.
Ӧтув уджалӧмӧн найӧ керавлісны вӧр.
Мыръясысь весалӧм му вылысь быд семьялы сетлісны мутор кӧдзӧм вылӧ.
Муыс вынтӧммыліс 2–3 во бӧрын, и германецъяслы ковмывліс весавны выль му.
Ни виноградарство, ни садоводство найӧ эз тӧдлыны.
Германецъяслӧн эз нин вӧв равенство.
На лыдысь торъяліс знать.
Сійӧ босьтліс ыджыдджык да бурджык му.
Скӧтыс знатнӧй йӧзлӧн сідз жӧ вӧлі ёна унджык мукӧд родичьяс серти.
Знатьлӧн муяс вылын уджалісны йӧз, кодъясӧс вӧлі босьтӧма пленӧ война вылын.
Найӧ эз вӧвны унаӧн, и овлісны Римса рабъяс серти бурджыка.
Пленнӧйлы сетлісны му.
Тайӧ му помсьыс сійӧ вердіс асьсӧ, а урожайлысь кутшӧмкӧ юкӧн сетліс кӧзяиныслы, кодлӧн вӧлі муыс.
3. Коді да кыдзи веськӧдліс германецъяслӧн родъясӧн да племяясӧн.
Родъясӧн веськӧдлісны знатнӧй германецъяс — старейшинаяс.
На лыдысь и котыртчыліс ставнас племялӧн сӧвет.
Старейшинаяслӧн сӧвет чукӧртліс народнӧй собраниеяс.
Разнӧй посёлокъясысь племяса мужичӧйяс чукӧртчывлісны вӧрын кутшӧмкӧ кушинӧ.
Собрание видлаліс война объявитӧм да мир кырымалӧм йылысь делӧяс, бӧрйыліс вождьясӧс, судитліс мыж вӧчысь родичьясӧс.
Германецъяслӧн обычай серти предательясӧс ӧшӧдлісны пу вылӧ, а трусъясӧс вӧйтлісны нюрӧ.
Собрание вылын сёрнитлісны знатнӧй йӧз.
Мукӧдъясыс сӧмын вермисны петкӧдлыны сійӧс, сӧгласенӧсь старейшинаяслӧн предложениеясӧн али абу.
Найӧ кӧ вӧліны сӧгласенӧсь, то зёльӧдчисны асланыс оружиеӧн, кодӧс век новлӧдлісны сьӧрсьыныс.
А эз кӧ вӧвны сӧгласенӧсь, германецъяс тайӧс петкӧдлісны вывті гораа горзӧмӧн.
Вождьяссӧ германецъяс бӧрйывлісны знатнӧй йӧз лыдысь.
Бӧрйӧм вождьясӧс найӧ вылӧ кыпӧдлісны щит вылын.
4. Германецъяслӧн военнӧй делӧ.
Война дырйи став мужичӧй-германецъяс, кодъяс вермисны вӧдитчыны оружиеӧн, мунлісны войскаӧ.
Найӧ чукӧртчывлісны отрядъясӧ родъяс да племяяс серти.
Германецъяс тышкасьлісны джынвыйӧ пасьтӧмӧн.
Налӧн главнӧй оружиеӧн вӧліны копьёяс.
Косьӧ мунігӧн германецъяс сьылісны асланыс ен — Донар честь кузя сьыланкыв.
Германецъяслӧн веруйтӧм серти, би кодь гӧрд тошка Донар ветлӧдлӧ грымакылысь колесница вылын небесаті да ыджыд шумӧн шыблалӧ из мӧлӧт.
Война помасьӧм бӧрын германецъяс разӧдчывлісны асланыс посёлокъясӧ.
Но вождьяс кутісны котыртавны и воинъяслысь постояннӧй дружинаяс.
Вождьяс да дружинникъяс вӧліны бура вооружитчӧмаӧсь.
Налӧн вӧліны вӧвъяс да кӧрт мечьяс.
Налы веськавліс и война вылын босьтӧм добычаысь ыджыдджык юкӧныс.
Дружинникъяс да вождьяс эз уджавны, а олісны медсясӧ босьтӧм добыча помысь.
Грабитӧм могысь война лои налы основнӧй занятиеӧн.
Вождьяс асланыс дружинаясыскӧд уськӧдчывлісны не сӧмын орчча племяяс вылӧ, но и Римлӧн владениеяс вылӧ.
5. Империя границаяс вылын война.
Римлы медся ёна ковмис повны эз дружинникъяслӧн усьласьӧмъясысь, а быдса германскӧй племяяслӧн да мукӧд народностьяслӧн, кодъяс олісны Европаын империя границаяс дорын, страна пытшкӧ пырӧмысь.
Став тайӧ народностьяссӧ римляна шулісны «варваръясӧн».
«Варварскӧй» племяяс вежлалісны олан местасӧ сы могысь, медым аддзыны вӧдитӧм вылӧ шогмана муяс.
Мужичӧй-воинъяс бӧрся мунісны налӧн стадаясыс да вӧла-доддяясын гӧтыръясыс да челядьыс.
Торйӧн кыскисны варваръясӧс империялӧн вына муа равнинаясыс.
Римляна стрӧитісны ён крепостьяс ассьыныс границаяс видзӧм могысь.
Ӧти крепостьсянь мӧдӧдз найӧ кодйисны джуджыд канаваяс, лэптісны валъяс да сувтӧдлісны ёсьтӧм керъясысь частоколъяс.
Валъяс вылын вӧліны башняяс, кӧні сулалісны часӧвӧйяс.
II–III нэмъясын татшӧм укреплениеясыс нюжӧдчисны империялӧн границаяс пӧлӧн.
Границаяс вылын римляналы пӧшти дугдывтӧг ковмис тышкасьны германецъяскӧд да мукӧд «варваръяскӧд», кодъяс зілисны вуджны укреплениеяс вомӧн.
Но II да III нэмъясын империя вӧлі тырмымӧн на ён, медым венны тайӧ зырӧмсӧ.
Уна «варваръяс» веськавлісны пленӧ да лолісны римляналӧн рабъясӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кытысь тыдалӧ, мый миян эраса первой нэмъясын германецъяслӧн первобытнообщиннӧй стройыс вӧлі киссьӧ?
Ӧтвечайтіганыд пӧльзуйтчӧй тані вайӧдӧм вопросъяснас.
Мый колис германецъяслӧн первобытнообщиннӧй стройысь:
Кыдзи овлісны германецъяс?
Германецъяслӧн код киын вӧлі муыс?
Коді решайтіс племяяслысь медся колана делӧяс?
Кытысь тыдалӧ, мый германецъяс заводитісны вуджны первобытнообщиннӧй стройсянь классъясӧ:
Став родичьяслӧн-ӧ ӧткодь вӧлі эмбурыс?
Кодъяс, родичьяс кындзи, уджавлісны германецъяслӧн муяс вылын?
Став германецъяслӧн-ӧ вӧліны ӧткодь правояс племяясӧн веськӧдлӧм кузя?
Вӧчӧй вывод, вӧлі-ӧ равенствоыс германецъяс костын.
2. Мый вӧлі ӧткодьыс миян эраса первой нэмъясӧ германецъяслӧн да гомеровскӧй кадӧ грекъяслӧн олӧмын?
3. Грекъяслӧн кутшӧм ен вӧлі Донар ен кодь?
60 §. РЫТЫВВЫВ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН УСЬӦМ.
(11 №-а карта.)
1. «Варваръяс» заводитӧны ёнджыка жмитны империя вылӧ.
«Варваръяс» торйӧн ёна заводитісны жмитны империя вылӧ IV нэмын.
Племяяс ӧтувтчалісны союзъясӧ, кодъясӧн веськӧдлісны бӧрйӧм вождьяс.
Артмисны воинъяслӧн зэв гырысь полчищеяс.
Уна дас да уна сё тысяча «варваръяс» штурмуйтісны римскӧй укреплениеяс.
Эз этшаысь найӧ пыравны империя пытшкӧ да бырӧдлыны ставсӧ, мый веськавліс найӧ туй вылын.
Сэк, кор «варваръяслӧн» усьласьӧмыс пыр ёнджыка содіс, империя, мӧдарӧ, вочасӧн слабмис.
Воысь воӧ императоръяслы лолі сьӧкыдджык венны «варваръясӧс», кодъяс пыравлісны империяӧ.
Императоръяслы век частӧджык ковмывліс медавны служба вылӧ племяяс лыдысь ӧтиясӧс, медым найӧ дорйисны империяӧс мукӧд племяясысь.
2. Готъяслӧн нашествие.
Готъяслы — германскӧй племяяслӧн ӧти народностьлы — император лэдзис овмӧдчыны Балканскӧй полуостровын.
Уна дас тысяча гот семьяясныскӧд вуджисны империялысь граница.
Императорскӧй чиновникъяс кӧсйысисны сетны налы сёян-юан, но сетӧм пыдди гусявлісны асьныс.
Тшыглы кулысь готъяслы ковмис нянь кусӧк вылӧ вузавны ассьыныс пиянсӧ, нывъяссӧ либӧ асьнысӧ рабствоӧ.
Готъяс кыпӧдісны восстание да мӧдӧдчисны Константинополь вылӧ.
Готъяслы паныд петіс войскаӧн император.
Адрианополь кар дорын тышын 378 воӧ восставшӧйяс жугӧдісны римскӧй войскаӧс, виисны и асьсӧ императорсӧ.
Выль императорлы муртса удайтчис подкупитны да уговоритны готъяслысь вождьяссӧ, медым найӧ дугӧдісны империялы паныд война.
3. Империяӧс юкӧм.
395 воын империялысь муяссӧ вӧлі юкӧма кык император костын.
Лои кык империя — Асыввыв да Рытыввыв империя.
Асыввыв империяӧ пырисны Балканскӧй полуостров, Египет да Азияса римскӧй владениеяс.
Сылӧн столицанас лои Константинополь.
Рытыввыв империяӧ пырисны Италия да Европаысь да Африкаысь рытыввывса римскӧй провинцияяс.
Рытыввыв империяын олӧмыс вӧлі торйӧн нин сьӧкыд.
Сылӧн овмӧсыс дзикӧдз вӧлі киссьӧма; империя пасьтала мунісны восстаниеяс.
Рытыввыв империя вылӧ уськӧдчисны готъяс, кодъяс дзикӧдз жугӧдісны империясӧ.
4. Готъяс босьтӧны Рим.
Воинственнӧй Аларихӧс асланыс вождьӧн бӧрйӧм бӧрын готъяс пырисны Италияӧ.
Дорйыны империяӧс вӧлі некодлы.
Император дзебсис ён крепостьӧ.
Рабовладелецъяс вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь.
Меда войска вылӧ, кӧні кызвыннас вӧліны сійӧ жӧ «варваръяс», оз позь вӧлі надейтчыны.
Рабъяс да колонъяс, кодъяс ненавидитісны империяӧс, тысячаясӧн ӧтлаасьлісны готъяс дінӧ.
Империялы паныд ӧтувтчисны вынъяс, кодъяс водзті тышкасьлісны сылы паныд торйӧн, — «варваръяс» да империяса увтыртӧм йӧз.
Ставнас Италия пасьта найӧ жуглісны рабовладелецъяслысь имениеяс, нӧйтісны озыр йӧзӧс да чиновникъясӧс.
410 воын готъяс кытшалісны Рим.
Аларих эз лысьт штурмуйтны карсӧ, код гӧгӧр сулалісны башняяса джуджыд стенъяс.
Но карын олысь рабъяс войнас восьтісны воротаяс, и готъяс пырисны Римӧ.
Куим лун чӧж готъяс да рабъяс грабитісны карсӧ.
Та бӧрын найӧ эновтісны рӧзӧритӧм карсӧ.
5. Рытыввыв империяӧ германецъяслӧн пырӧм.
Готъяс бӧрын Рытыввыв Римскӧй империяӧ локтісны и уна мукӧд германскӧй племяяс.
Германецъяслы ёнасӧ некод эз водзсась, и найӧ босьтісны Галлия да Испания, а Испаниясянь мунісны Войвыв Африкаӧ.
Империяӧ мунігӧн германецъяс ставсӧ жуглісны.
Вына муа местаясӧ овмӧдчӧм бӧрын найӧ гӧрлісны виноградникъяс улысь мусӧ да кӧдзлісны сэтчӧ сю да ид, оливкӧвӧй рощаяссӧ пӧртлісны пӧскӧтинаяс улӧ.
Германецъяслы каръяс эз ковны.
Кор налы ковмывліс крепость стрӧитӧм вылӧ из, найӧ жуглісны дворецъяслысь да храмъяслысь стенъяс.
Уна кар дзикӧдз вӧлі жугӧдӧма, и сэні быдмисны турун да кустарникъяс.
Развалинаяс костын сулалісны германецъяслӧн идзас вевта ичӧтик керкаяс.
V нэм шӧрын вандалъяс — Африкаӧ овмӧдчӧм германскӧй племяяслӧн народность — вуджисны Италияӧ да босьтісны Рим.
Карсӧ жуглісны да грабитісны кык недель чӧж.
Вандалъяс эз сӧмын грабитны карсӧ, но и жуглісны ставсӧ, мый налы эз ков.
Найӧ жуглісны статуяяс, косявлісны книгаяс, сотісны керкаяс.
Вандалъяс волӧм бӧрын Римын коли ставыс сӧмын 7 тысяча олысь *.
*1 «Вандализм» кыв, коді лоис вандалъясӧн Рим разрушитӧм бӧрын, висьталӧ искусстволысь произведениеяс да культуралысь мукӧд памятникъяс пӧщадатӧг бырӧдӧм.
476 воын ӧти германскӧй вождь вештіс медбӧръя римскӧй императорӧс;
Рытыввыв Римскӧй империя быри.
6. Восстаниеяслӧн да «варваръяс» нашествиелӧн тӧдчанлун.
Рытыввыв Римскӧй империялысь, важ кадся медся ыджыд рабовладельческӧй государстволысь усьӧмсӧ лыддьӧны древньӧй мирса история помӧн.
Римскӧй империя усьӧмкӧд тшӧтш киссис Рытыввыв Европаын и рабовладельческӧй строй.
Римскӧй империяын восстаниеяс да империя вылӧ «варваръяслӧн» уськӧдчӧм кисьтісны, бырӧдісны Рытыввыв Европаын рабовладельческӧй строй, коді торкис водзӧ паськӧдны овмӧс да культура.
На бӧрын неуна кокняммис олӧмыс рабъяслӧн да колонъяслӧн, кодъяс вывті сьӧкыда овлісны римскӧй рабовладелецъяслӧн терпитны позьтӧм гнёт улын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Петкӧдлӧй карта серти, Римскӧй империялӧн кутшӧм юкӧнъясын вӧліны восстаниеяс IV–V нэмъясын.
2. Петкӧдлӧй карта серти, кыті «варваръяс» медсясӧ пырисны Римскӧй империяӧ.
3. Мый вӧсна Аларих босьтіс Рим, а зэв бур полководец Ганнибал эз вермы вӧчны тайӧс?
4. Кутшӧм помкаяс вӧсна киссис Рытыввыв Римскӧй империя?
5. Кымын во вӧлі Римын империя, лыддьыны кӧ Октавианӧн единоличнӧя правитны заводитӧмсянь?
ДРЕВНЬӦЙ РИМ ИСТОРИЯ КУЗЯ ХРОНОЛОГИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦА
Основнӧй кадколастъяс
Римскӧй империялӧн слабмӧм да усьӧм
Республикалӧн усьӧм.
Империя аслас могущество кадӧ
Средиземноморьеса медся вына рабовладельческӧй державаӧн Римлӧн лоӧм
Римскӧй рабовладельческӧй государстволӧн лоӧм
Нэмъяс
V
IV
III
II
I
I миян эраӧдз
II миян эраӧдз
III миян эраӧдз
IV миян эраӧдз
V миян эраӧдз
VI миян эраӧдз
Главнӧй событиеяс
Рытыввыв Римскӧй империялӧн усьӧм .... 476 во
Готъяс босьтісны Рим .... 410 во
Империяӧс юкӧм .... 395 во
Константинопольӧ столица вуджӧдӧм .... 330 во
Траян император дырйи Римлӧн медбӧръя завоеваниеяс .... 115–116 вояс
Октавианлӧн правление .... Миян эраӧдз 30 восянь миян эраса 14 воӧдз
Цезарь босьтіс власть .... Миян эраӧдз 49 во
Рабъяслӧн великӧй восстание .... Миян эраӧдз 73–71 вояс
Му йылысь Тиберий Гракхлӧн закон .... Миян эраӧдз 133 во
Карфаген жугӧдӧм .... Миян эраӧдз 146 во
Мӧд Пуническӧй война .... Миян эраӧдз 218–201 вояс
Рим помаліс Италияӧс босьтӧм .... Миян эраӧдз III нэм заводитчигӧн
Римын республика лӧсьӧдӧм .... Миян эраӧдз 509 во
«ДРЕВНЬӦЙ РИМ» РАЗДЕЛ КУЗЯ ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Мыйӧн торъявліс Римын рабовладение Востокын да Грецияын рабовладениеысь?
Рабовладельческӧй строй чужис древньӧй Востокын миян эраӧдз IV тысячелетиеын.
Тані рабъясӧс медсясӧ уджӧдлісны плотинаяс, каналъяс да мукӧд гырысь сооружениеяс стрӧитӧм вылын.
Му вӧдитӧмын основнӧй уджъяссӧ вӧчлісны крестьяна, а ремеслӧын уджалісны медсясӧ свободнӧй ремесленникъяс.
Грекъяс уджӧдісны рабъясӧс медся сьӧкыд уджъяс вылын: найӧ уджалісны рудникъясын, паськыда используйтісны рабъяслысь уджсӧ и ремесленнӧй мастерскӧйясын.
Рабовладельческӧй строй медся ёна паськаліс Римын.
Римскӧй завоеваниеяс дырйи Римӧ вайисны вывті уна рабъясӧс.
Рабъяслӧн уджыс зырис свободнӧй йӧзлысь уджсӧ видз-му овмӧсын, ремеслӧын, строительствоын.
Рабъяс вӧліны сэтшӧм уна, мый римскӧй рабовладелецъяс используйтісны найӧс вир кисьтана забаваясын.
Кутшӧм помкаяс вӧсна киссис рабовладельческӧй строй Рытыввыв Европаын?
Рабовладельческӧй стройлӧн паськалӧмыс вайӧдіс сійӧс дзикӧдз киссьӧмӧ.
Рабъяслӧн удж дырйи пӧшти эз позь бурмӧдны техника.
Рабовладельческӧй строй потшис сылы водзӧ кыптан туйсӧ.
Рабъясӧн му омӧля вӧдитӧм вӧсна муыс вынтӧммис.
Римскӧй империялӧн овмӧсыс воис киссян выйӧдз.
Римскӧй государствоын вывті уна чукӧрмӧм рабъяс, кодъяс ненавидитісны сійӧс, вӧліны сылы вывті ыджыд опасностьӧн.
Кытчӧдз государство вӧлі вына, сійӧ пӧдтыліс, кӧть и сьӧкыдпырысь, рабъяслысь помасьлытӧм восстаниеяссӧ.
Но рабовладельческӧй строй дырйи крестьяналӧн рӧзӧритчӧмыс слабмӧдіс Римскӧй государстволысь вынйӧрсӧ.
Кор «варваръяслӧн» артмисны вынйӧра союзъяс, найӧ кутісны ёнджыка усьласьны империя границаяс вылӧ.
Нартитана йӧзлӧн восстаниеяс, кодъяс ӧтлаасисны «варваръяслӧн» уськӧдчылӧмъяскӧд, бырӧдісны Рытыввыв Римскӧй империяӧс да кисьтісны рабовладельческӧй строй.
Народнӧй массаяс, кор найӧ кисьтісны рабовладельческӧй строй, восьтісны туй Рытыввыв Европаын овмӧс да культура водзӧ паськӧдӧм вылӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Пӧльзуйтчӧй 229-ӧд лист боквывса таблицаӧн да тӧдмалӧй, кутшӧм кадколастъяс вылӧ торйӧдӧма учебникын древньӧй Римлысь историясӧ.
Оглавление серти тӧдмалӧй, кутшӧм главаяс лӧсялӧны индӧм кадколастъяслы.
Повторитӧй Римлысь историясӧ сылӧн быд кадколастӧ татшӧм вопросъяс серти:
а) Петкӧдлӧй карта вылысь, кутшӧм вӧлі Римскӧй государстволӧн территорияыс кадколаст заводитчигӧн да сы помын.
б) Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины уджалысь йӧз олӧмын воддза кадколаст серти?
в) Населениелӧн кутшӧм классъяс, группаяс костын муніс тыш?
Мый вӧсна сійӧ муніс?
Мыйысь тыдалӧ тайӧ тышыс?
г) Кутшӧм вӧлі Римскӧй государствоӧн веськӧдлӧмыс?
Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины веськӧдлӧмас кадколаст чӧжӧн?
Кодъясӧс босьтлісны римскӧй армияӧ, кутшӧм вежсьӧмъяс лоины сэні кадколаст чӧжӧн?
д) Кутшӧм войнаяс нуӧдіс Римскӧй государство кадколаст чӧжӧн?
Мый ради нуӧдсисны войнаясыс?
2. Кутшӧм вклад пыртісны древньӧй римляна мирӧвӧй культураӧ?
* * *
Древньӧй мирлысь историясӧ велӧдӧм помалігӧн энӧ вунӧдӧй, мый сылӧн история йылысь гижӧма уна интереснӧй книга, кодъяс отсаласны тіянлы содтыны да паськӧдны тӧдӧмлунъястӧ история кузя.
Историялы сиӧма Детскӧй Энциклопедиялысь 7-ӧд том, кодӧс лэдзис РСФСР-са педагогическӧй наукаяс кузя Академия, М. 1961. Древньӧй мирлӧн история кузя книгаяслысь, учебникын серти, подробнӧйджык список сетӧма «Мый лыддьыны школьникъяслы история кузя» книгаын, Детгиз, 1961
ДРЕВНЬӦЙ МИРЛӦН ИСТОРИЯ КУЗЯ МЕДСЯ ТӦДЧАНА ВОПРОСЪЯС, КОДЪЯСӦС ВИДЛАЛӦМА УЧЕБНИКЫН.
Видз-му овмӧс (му вӧдитӧм, скӧт видзӧм)
первобытнӧй йӧзлӧн — 3 §, 3, 4 п.; Египетын — 7 §, 2, 3 п., 13 §, 1 п.; Междуречьеын — 15 §, 2, 3 п.; Индияын — 18 §, 4 п.; Китайын — 20 §, 2 п.; 21 §, 1 п.; Грецияын — 27 §, 1 п.; 29–30 §, 1 п.; Римын — 49 §, 2 п.; 56 §, 2 п.
Ремеслӧяс да ремесленникъяс.
Металлъяс обработайтӧм.
Египетын — 7 §, 1, 4 п.; 12 §, 2, 3 п.; 13 §, 2 п.; Междуречьеын — 15 §, 3 п.; Индияын — 18 §, 3 п.; Китайын — 20 §, 2 п.; Грецияын — 27 §, 1 п.; 29–30 §, 3 п.; 32 §, 2 п.; 35 §, 3 п.; 41 §, 2 п.; Римын — 44 §, 3 п.
Первобытнообщиннӧй строй да родъяслӧн торъялӧм
1–3 §. «Первобытнӧй йӧзлӧн олӧм» (раздел кузя заключение); Египетын — 6 §, 4 п.; 8 §, 1 п.; Грецияын — 27 §, 3, 4, 5 п.; Римын — 44 §, 4 п.; 59 §, 1–3 п.
Рабъяс, налӧн удж да олӧм. Колонъяс
Египетын — 8 §, 2 п.; 12 §, 3 п.; Междуречьеын — 16 §, 2 п.; Китайын — 22 §, 1 п.; Грецияын — 29–30 §, 3, 4, 8 п.; 31 §, 2 п.; 35 §, 1 — 4 п.; 40 §, 6 п.; Римын — 44 §, 4 п.; 49 §; 54 §, 1 п.; 56 §, 1–3 п.; 58 §, 2 п.; «Древньӧй Рим» раздел кузя заключение.
Крестьяна да налӧн олӧм
Египетын — 8 §, 1 п.; 9 §, 2 п.; 12 §, 1, 3 п.; 14 §, 4 п.; Междуречьеын — 15 §, 5 п.; Китайын — 22 §, 1 п.; Грецияын — 29–30 §, 4, 6, 8, п.; 41 §, 2 п« Римын — 50 §, 1 — 4 п.;
Рабовладелецъяслы паныд рабъяслӧн да гӧль йӧзлӧн тыш
Египетын — 12 §, 4 п.5 Китайын — 22 §, 3, 4, 5 п.; Грецияын — 31 §, 2 п.; 35 §, 5 п.; 41 §, 2 п.; Римын — 50 §, 2, 3 п.; 51 §; 56 §, 1, 4 п.; 58 §, 4 п.; 60 §, 4, 6 гі.; «Древньӧй Рим» раздел кузя заключение.
Рабовладельческӧй государство
Египетын — 8 §, 3 п.; 9 §; 14 §, 1, 2, 3 п.; Междуречьеын — 16 §, 2 п.; Индияын — 18 §, 5 п.; Китайын — 21 §, 2 п.; Грецияын — 29–30 §, 5, 8, 9 п.; 31 §, 3 п.; 32 §, 1 п.; 36 §; 41 §, 3 п.; «Древньӧй Греция» раздел кузя заключение; Римын — 45 §, 1, 3, п.; 51 §, 196 стр.; 53 §, 3, 4, п.; 58 §, 1, 2 п.; 60 §, 6 п.
Религия
Первобытнӧй йӧзлӧн — 4 §; Египетын — 10 §; 11 §; Междуречьеын — 44 рис.; 17 §, 5 п.; Индияын — 19 §, 1, 2 п.; Китайын — 20 §, 3 п.; Грецияын — 28 §; Римын — 57 §; 58 §; 3 п.
Письменность
Египетын — 13 §, 5 п.; Междуречьеын — 17 §, 3 п.; Индияын — 19 §, 3 п.; Китайын — 23 §, 1 п.; Грецияын — 24 §, 3 п.; 40 §, 1 п.; Римын — 54 §, 2 п.; 55 §, 5 п.
Научнӧй тӧдӧмлунъяс
Египетын — 13 §, 3, 4, п.; Междуречьеын — 17 §, 4 п.; Индияын — 19 §, 3 п.; Китайын — 23 §, 2 п.; Грецияын — 40 §, 2–4 п.; 43 §, 4 п.
ОГЛАВЛЕНИЕ
Введение .... 3
ПЕРВОБЫТНӦЙ ЙӦЗЛӦН ОЛӦМ
I глава.
Первобытнообщиннӧй строй .... 8
1 §. Сёян-юан чукӧртысьяслӧн да кыйсьысьяслӧн первобытнӧй стада .... 8
2 §. Кыдзи артмисны родовӧй общинаяс .... 11
3 §. Скӧт видзысь да му вӧдитысь первобытнӧй йӧз .... 14
4 §. Кыдзи лои первобытнӧй йӧзлӧн религия .... 18
5 §. Кыдзи артавсьӧ историяын кад .... 21
ДРЕВНЬӦЙ ВОСТОК
II глава.
Древньӧй Египет .... 25
6 §. Египетлӧн природа да древнейшӧй олысьяс .... 25
7 §. Кыдзи древньӧй Египетын заводитісны обработайтны металлъяс да вӧдитны му .... 28
8 §. Кыдзи лоины Египетын классъяс да государство .... 30
9 §. Древнеегипетскӧй государство .... 33
10 §. Древньӧй верованиеяс .... 37
11 §. Религия да искусство служитӧны рабовладелецъяслы .... 40
12 §. Древньӧй Египетын уджалысь йӧзлӧн олӧм .... 45
13 §. Древньӧй Египетын наука да письменность .... 47
14 §. Миян эраӧдз II тысячелетиеын древнеегипетскӧй государстволӧн ыджыд вынйӧр да сылӧн усьӧм .... 51
III глава.
Междуречье ёна важӧн .... 56
15 §. Междуречьеын ёна важся государствояс .... 56
16 §. Вавилонскӧй царство .... 59
17 §. Древньӧй Междуречьеын научнӧй знаниеяс да искусство .... 63
IV глава.
Древньӧй Индия .... 66
18 §. Кыдзи Индияын артмисны классъяс .... 66
19 §. Древньӧй индиецъяслӧн религиознӧй верованиеяс да культура .... 69
V глава.
Древньӧй Китай
20 §. Древньӧй Китайын рабовладельческӧй строй лӧсьӧдӧм .... 73
21 §. Ӧти государствоӧ Китайӧс ӧтувтӧм .... 76
22 §. Китайын народлӧн восстаниеяс .... 79
23 §. Древньӧй Китайлӧн культура .... 84
ДРЕВНЬӦЙ ГРЕЦИЯ
VI глава.
Греция ёна важӧн
24 §. Древньӧй Грецияын природа да олысьяс .... 91
25 §. Древньӧй Грециялӧн мифъяс .... 94
26 §. Гомерлӧн поэмаяс «Илиада» да «Одиссея» ....
27 §. Гомеровскӧй кадӧ Грецияын классъяс лоӧм .... 102
28 §. Древньӧй грекъяслӧн религия .... 105
VII глава.
Миян эраӧдз VIII–VI нэмъясӧ Грецияын рабовладельческӧй строй лоӧм да кар-государствояс артмӧм .... 110
29–30 §. Кыдзи артмис Афинскӧй рабовладельческӧй государство .... 110
abu
abu
31 §. Спартанскӧй рабовладельческӧй государство миян эраӧдз VIII–VI нэмъясын .... 117
32 §. Грецияын да Средиземнӧй да Чернӧй море берегъясын кар-государствояс лоӧм .... 120
VIII глава.
Греко-персидскӧй войнаяс да Грецияын рабство паськалӧм .... 124
33 §. Греция вылӧ персъяс войскалӧн уськӧдчылӧмъяс .... 124
34 §. Персъяслы паныд войнаын грекъяслӧн победа .... 128
35 §. Миян эраӧдз V нэмӧ Грецияын рабство .... 133
36 §. Миян эраӧдз V нэм шӧрын Афинылӧн кыптӧм .... 136
IX глава.
Миян эраӧдз V–IV нэмъясӧ Грецияын культуралӧн дзоридзалӧм .... 140
37 §. Свободнӧй грекъяслӧн оласног.
Олимпийскӧй играяс .... 140
38 §. Грецияын театр .... 143
39 §. Древньӧй Грецияын архитектура да скульптура .... 147
40 §. Древньӧй Грецияын письменность да наука .... 150
X глава.
Македонскӧй завоеваниеяс да налӧн последствиеяс .... 153
41 §. Грециялӧн усьӧм да сійӧс Македонияӧн пӧкӧритӧм .... 153
42 §. Александр Македонский державалӧн лоӧм да киссьӧм .... 156
43 §. Асыввыв Средиземноморьелӧн овмӧсыс да культураыс миян эраӧдз III–II нэмъясын .... 160
ДРЕВНЬӦЙ РИМ
XI глава.
Римскӧй рабовладельческӧй государство артмӧм .... 169
44 §. Кыдзи лои Рим кар .... 169
45 §. Кыдзи лои Римын аристократическӧй республика .... 172
XII глава.
Кыдзи Римскӧй республика лои Средиземноморьеын зэв вына рабовладельческӧй державаӧн .... 174
46 §. Рытыввыв Средиземноморьеын господствуйтӧм вӧсна Рим да Карфаген костын тыш пансьӧм .... 174
47 §. Мӧд Пуническӧй война .... 178
48 §. Миян эраӧдз II нэмын Римлӧн завоеваниеяс .... 182
49 §. Миян эраӧдз II нэмын Римын рабовладение .... 186
50 §. Италияын крестьяналӧн рӧзӧритчӧм да му вӧсна налӧн тыш .... 189
51 §. Спартак веськӧдлӧм улын рабъяслӧн восстание .... 192
XIII глава.
Римын республикалӧн пом.
Римскӧй империя аслас могущество кадӧ .... 196
52 §. Римын Цезарлысь власть лӧсьӧдӧм .... 196
53 §. Римскӧй Империя Октавиан Август да сылӧн преемникъяс правитан кадӧ .... 199
XIV глава.
Империя заводитчигӧн Римын оласног да культура .... 202
54 §. I и II нэмъясӧ Римын рабовладелецъяслӧн да гӧль йӧзлӧн оласног .... 202
55 §. Римын техника да искусство .... 207
XV глава.
Римскӧй империялӧн слабмӧм да усьӧм .... 214
56 §. III нэмын рабовладельческӧй Римскӧй империялӧн усьны заводитчӧм .... 214
57 §. Кыдзи лоис христианство .... 217
58 §. Империялӧн IV нэмын водзӧ слабмӧм .... 219
59 §. Германецъяс миян эраса первой нэмъясын .... 222
60 §. Рытыввыв Римскӧй империялӧн усьӧм .... 225
Приложение.
Картаяс.
Учебник обложкаын петкӧдлӧма:
Кӧръясӧс кыйӧм.
Каменнӧй нэмся йӧзлӧн рисунок, кодӧс вӧчӧма скала вылӧ Испанияын (3 §).
Египетын гӧрӧм.
Древньӧй Египетын гробница стенӧ вӧчӧм рисунок.
Миян эраӧдз II тысячелетие (10 §).
Кузнечнӧй мастерскӧй.
Миян эраӧдз VI нэмся древнегреческӧй ваза вылын рисунок (29–30 §).
Римскӧй воинъяс сувтӧдӧны босьтӧм трофейясӧн столб да кыскӧны юрсиӧдыс пленникъясӧс.
Изйӧ гижӧм I нэмся римскӧй изображение, коді прославляйтіс император Августӧс (55 §).
Обложкалӧн мӧдар бокас (учебник заводитчанінын) — Нил берегын, Нубияын Рамсес II фараонлӧн зэв гырысь фигураяс.
Миян эраӧдз II тысячелетие (11 §).
Обложкалӧн мӧдар бокас (учебник помын) — миян эраӧдз V нэмся Афиныын храм — Парфенон (39 §).
1 рис.
Археологическӧй раскопкаяс.
Археологъяс кодйӧны ёна важся гу.
Первой найӧ шыблалӧны мусӧ, сэсся, кор тыдовтчас гуалӧм морт, весалӧны пуртӧн да кисточкаӧн мортлысь лыяссӧ да сы дорысь кӧлуйсӧ.
Археологъяслы колӧ уджавны вывті бура да кужӧмӧн, налы колӧны тӧдӧмлунъяс.
Археологическӧй удж вермасны нуӧдны сӧмын сэтшӧм йӧз, кодъяс специальнӧ та вылӧ велӧдчисны да кодъяслы разрешитӧма вӧчны раскопкаяссӧ.
2 рис.
Москваын Государственнӧй историческӧй музейын.
Фотография вылын — музейлӧн пельӧс, кӧні петкӧдлӧма, кыдзи овлісны йӧз 100–120 тысяча во сайын.
Витриналӧн шуйгавывса улі пельӧсас — детинкалӧн юр лы (детинкаыс овлӧма 100 тысяча кымын во сайын).
Сыкӧд орччӧн — тайӧ детинкаыслӧн юрыс, кодӧс лӧсьӧдісны учёнӧйяс юр лы сертиыс.
Витринаын — древньӧй йӧзлӧн кӧлуй, рисунокъяс, кодъяс петкӧдлӧны асьнысӧ йӧзсӧ да зэв важся природнӧй условиеяссӧ.
Витрина вевдорас да сы улын — животнӧйяслӧн лыяс; тайӧ животнӧйяссӧ кыйліс древньӧй морт.
3а рис.
Древнейшӧй кипом рубилӧ.
3б рис.
Кипом рубилӧ
(вӧчӧма 200 тысяча кымын во сайын).
4 рис.
Кодйысян бедь.
5 рис.
Копьё наконечник.
6 рис.
Изйысь вӧчӧм вуштысян.
7 рис.
Изйысь вӧчӧм шыла.
8 рис.
Гарпунлӧн лы наконечник.
9 рис.
Мамонтӧс кынӧм.
10 рис.
Кыйсьысьяслӧн родовӧй община.
Мужичӧйяс вӧчӧны лыысь да сюрысь уджалан орудиеяс.
На дінын пещера стенас мамонтлӧн изображение.
Веськыдвылас нывбабаяс вӧчӧны кучикысь паськӧм; челядь чукӧртӧмаӧсь да вайӧмаӧсь быдмӧгъяс.
Водзвылас — животнӧйяслӧн лыяс да сюръяс, мамонтлӧн бивень.
(Мый йылысь сёрнитісны ас костаныс пещераын олысьяс?)
11 рис.
Ньӧввужъя кыйсьысь.
Пещера стенъясын древньӧй изображение.
12 рис.
Мортлӧн киас чер.
Древньӧй изображение.
13 рис.
Пыжын пукалӧны сынысьяс.
Из вылын древньӧй изображение.
14 рис.
Нывбабаяс небзьӧдӧны мусӧ коканӧн.
15 рис.
Нывбаба зыртӧ из вылын зерно, медым лои пызь.
16 рис.
Татшӧм местаясын овлісны йӧзыс Асыввыв полушариеын квайт тысяча во сайын кымын.
17 рис.
Предоклӧн идол, кодӧс лыддьылісны енмӧн.
18 рис.
Нил юын папирус чаща.
19 рис.
Ыргӧн чер да форма, кытчӧ кисьтлісны сывдӧм ыргӧнсӧ.
20 рис.
Египетын кокан да древньӧй гӧр.
21 рис.
Му вӧдитысьяс вӧтлӧны скӧтӧс вольсалӧм шепъяс вывті.
Древнеегипетскӧй изображение.
22 рис.
«Ловйӧн кольӧм виӧмаяс».
Древнеегипетскӧй изображение.
23 рис.
Копьёяса да щитъяса египетскӧй воинъяс.
Древнеегипетскӧй фигуркаяс.
24 рис.
Беддьӧн нӧйтӧм.
Древнеегипетскӧй изображение.
25 рис.
Мый вермасны висьтавны древньӧй изображениеяс, кодъясӧс вӧчӧма из плитаӧ.
Плита ӧтар бокас (шуйгавылын) — воин кутӧ юрсиӧдыс победитӧм врагӧс да ырыштчӧма сы вылӧ булаваӧн*. Сылӧн кузьмӧс, бутылка кодь коронаыс висьталӧ сы йылысь, мый тайӧ Лунвыв Египетскӧй царствоса царь.
* Булава — бедь кодь оружие, кодлӧн ӧти помыс кыз дай сьӧкыдджык.
Царсянь веськыдвылын — сокол (ен) кутӧ гез; гезнас кӧрталӧма пленнӧйлысь юрсӧ: Египетын частӧ пленнӧйясӧс-рабъясӧс лыддьылісны, кыдзи скӧтӧс, юр лыд серти.
Быдмӧглӧн быд за петкӧдлӧ тысяча: сідзкӧ ставсӧ царь босьтӧма квайт тысяча пленнӧйӧс.
Медся уліас петкӧдлӧма пышйысь противникӧс.
Плита мӧдар бокас (веськыдвылын) висьтавсьӧ водзӧ.
Уліас петкӧдлӧма, кыдзи царь ӧш моз жуглӧ враглысь крепость.
Выліын куйлӧны юрнысӧ кералӧм пленнӧйяс; юрнысӧ налысь тэчӧма кокъяс костас.
Насянь шуйгавылын воинъяс нуӧны Лунвыв царстволысь знамяяс, на бӧрся мунӧ военачальник, а сэсся — царь аслас слугаяскӧд.
Царь юрын Войвыв царстволӧн корона; тайӧ петкӧдлӧ, мый царь пӧкӧритіс сійӧс.
(Сравнитӧй, мый ыдждаӧн петкӧдлӧма царӧс, сылысь матысса слугаяссӧ да прӧстӧй воинъясӧс.)
Мый петкӧдлӧма шӧрас — абу на тӧдмалӧма.
26 рис.
Египетскӧй чиновник.
Древнеегипетскӧй статуя.
Чиновник лӧсьӧдчӧма гижны аслас начальниклысь приказаниеяссӧ.
Сійӧ сюся видзӧдӧ начальникыс вылӧ, пельяссӧ чошкӧдӧма.
27 рис.
Древньӧй Египетын налогъяс чукыртӧм.
Древнеегипетскӧй изображение.
Крестьянаӧс, кодъяс эз мынтыны налогъяс, надсмотрщикъяс беддьӧн нӧйтігтыр вайӧдісны чиновникъяс дорӧ.
Чиновникъяс гижалӧны, уна-ӧ уджйӧзаӧсь крестьяна.
28 рис.
Древнеегипетскӧй государство.
Таблица.
Таблица вылын петкӧдлӧма, кыдзи вӧлі лӧсьӧдӧма древньӧй Египетын государство.
Став властьыс вӧлі фараон киын.
Государствонас веськӧдлісны куим главнӧй юкӧн кузя: налогъяс чукӧртӧм, муяс орошайтӧм кузя уджъяс да военнӧй делӧ.
Став тайӧ юкӧнъяснас веськӧдлісны вельможаяс, кодъясӧс индавліс фараон.
Вельможаяслӧн, кодъяс веськӧдлісны налогъяс чукӧртӧмӧн да орошайтӧм кузя уджъясӧн, вӧліны уна тысяча чиновник.
А чиновникъяслӧн вӧліны зэв уна стражник, надсмотрщик, тюремщик.
«Оружие вӧчан керкалӧн» вӧліны военачальникъяс да воинъяс.
29 рис.
Татшӧмӧн древньӧй египтяна петкӧдлісны енъясӧс.
30 рис.
Осирис судлӧн древнеегипетскӧй изображение.
Осирис пукалӧ царскӧй трон вылын.
Юрас сылӧн фараонлӧн корона, киясас жезл да плеть — царскӧй властьлӧн знакъяс.
Зверьяс да лэбач юра мукӧд енъяс веситӧны кулӧм мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Вески дорын чудовище — крокодил юра лев.
31 рис.
Фараонлӧн древнеегипетскӧй статуя.
32 рис.
Пустыня дорын, кыдзи зэв гырысь из мылькъяс, кыпалӧны пирамидаяс.
Татшӧмӧсь пирамидаясыс ӧні.
33 рис.
Пирамида стрӧитӧм.
Воддза планын шуйгавылас — стрӧитӧны пирамида: тыдалӧны зэв бура шыльӧдӧм изъяс, кодъясӧс топыда пуктӧма ӧта-мӧд вылас.
Изъяс вылын сулалӧ стрӧитӧмнас веськӧдлысь; сы киын пирамидалы чертёжъяс.
Крестьяна да рабъяс кыскӧны изъяссӧ вольсалӧм керъяс кузя додьясӧн.
Медым додьясыс эз ӧзйыны зыртчӧм вӧсна, на улӧ киськалӧны ва, кодӧс ваялӧны сёй дозъясӧн.
Ылынджык тыдалӧны царскӧй пирамидаяс; медыджыдыс — Хеопслӧн пирамида.
Накӧд орччӧн — царь гӧтыръяслӧн да вельможаяслӧн неыджыд пирамидаяс.
Наысь веськыдвылын — ыджыд сфинкс.
(Висьталӧй, пирамида стрӧитӧм кузя кутшӧм уджъяс абу петкӧдлӧма картинаас.)
34 рис.
Египетскӧй храмлӧн пытшкӧсыс.
Реконструкция*.
Храмлысь вевтсӧ кутӧны зэв кыз из колоннаяс.
Шӧрса колоннаяслӧн судтаыс 24 метр; татшӧм колонна йылас вермисны эськӧ сувтны 100 морт.
Храм пытшкӧ югыдыс воӧ ӧшиньяс пыр, кодъясӧс вӧчалӧма вевтас.
Храмлӧн колоннаясас да стенъясас тыдалӧны изображениеяс.
35 рис.
Ремесленникъяс.
Древнеегипетскӧй изображениеяс.
Плӧтник, столяр, изйысь вӧчалысь мастер, дӧра кыысьяс.
36 рис.
Древнеегипетскӧй иероглифъяс.
37 рис.
Изъяс вылӧ вӧчӧм иероглифъяс.
38 рис.
Ньӧввужйысь лыйсьысьяс.
Древнеегипетскӧй изображение.
39 рис.
Древнеегипетскӧй государстволӧн войнаяс.
(Корсьӧй египетскӧй войскалӧн завоевательнӧй походъяслысь основной направлениеяссӧ.)
40 рис.
Египтяна штурмуйтӧны крепость.
Древнеегипетскӧй храмын изображение.
Колесница вылын — фараон.
Веськыдвылын — крепость, кодӧс штурмуйтӧны египтяна.
Стен вывсянь усялӧны крепость дорйысьяс — наӧ веськалӧмаӧсь ньӧвъяс.
Уліас — воинъяс босьталӧны пленникъясӧс, на пӧвстын — нывбабаяс и челядь.
Выліас — иероглифъясӧн гижӧд.
41 рис.
Лунвыв Междуречьеын гӧр.
Древньӧй изображение.
Гӧр дінас лӧсьӧдӧма воронкаа трубка.
Воронкаас кисьтлісны кӧйдыс; гӧригмозыс тшӧтш и кӧдзлісны.
42 рис.
Лунвыв Междуречьеын.
Ылӧ паськӧдчӧма Евфратлӧн да Тигрлӧн долинаыс.
Долинаас кодйӧма канал.
Сылӧн берег вылас — финикӧвӧй пальмаяса сад.
Хижинаяссӧ да заборъяссӧ вӧчӧма сёйысь.
43 рис.
Грузъяс новлӧдлысь верблюд.
Древньӧй изображение.
44 рис.
Из плиталӧн вылі юкӧныс, кытчӧ гижӧма Хаммурапилысь законъяс.
Шонді да справедливость ен сетӧ Хаммурапилы жезл — власть вылӧ знак.
Тайӧ изображениесӧ вӧчӧма сы могысь, медым петкӧдлыны йӧзлы, мый законъяссӧ лӧсьӧдісны енъяс.
(Корсьӧй, мый висьталӧ законъяс йывсьыс ачыс Хаммурапи.)
45 рис.
Рельеф, кӧні петкӧдлӧма, кыдзи ассириецъяс босьтлісны кар.
Кытшалӧм карлӧн стен вылас — пӧщада корысь морт.
Стен бердас — кӧлесаа таран.
Таран — сьӧкыд кер, кодлысь ӧтар помсӧ дорӧма кӧртӧн.
Тарансӧ ӧшӧдлісны лэбулӧ, а лэбувсӧ кыскылісны стен бердӧ.
Воинъяс бовйӧдлісны тарансӧ да кучкалісны сійӧн стенӧ, медым жугӧдны сійӧс.
Лэбув водзвылас — командирлӧн ичӧтик башня.
Ассириецъяс кышлісны лэбувсӧ векджык кучикӧн да мичмӧдлісны сійӧс ыргӧн бляхаясӧн.
Веськыдвылас — ассирийскӧй воинъяс, ӧти вылас пластинкаясысь вӧчӧм панцирь.
Мӧд воиныс кутӧ морт туша ыджда щит, кодӧс кыӧма ньӧрйысь.
Майӧгъяс йылын — виӧм пленнӧйяс.
Уліас — виӧм морт, кодӧс грабитӧмаӧсь.
Рельеф вылын абу ставсӧ ӧтмоза петкӧдлӧма: ассирийскӧй воинъяс зэв гырысьӧсь, тараныс тӧдчымӧн ичӧтджык, а противниклӧн воинъясыс да стенъясыс — зэв посниӧсь.
46–47 рис.
Ассирийскӧй царь лыйлӧ левъясӧс, кодъясӧс вайӧмаӧсь клеткаясын царлы тешитчӧм ради.
Древньӧй рельефъяс.
48 рис.
Клинопися сёй табличка.
49 рис.
Рисунокъяс вочасӧн лоӧны клинописнӧй знакъясӧн.
50 рис.
Древнейшӧй индийскӧй карлӧн улича, кодӧс аддзӧмаӧсь археологъяс.
Карас вӧлӧмаӧсь кык да куим судта керкаяс.
51 рис.
Индияын древньӧй канал, коді и ӧні на эм.
Канал пӧлӧныс тыдалӧны Индияса мича быдмӧгъяс.
52 рис.
Миян эраса V нэмын индийскӧй храм.
(Корсьӧй, кӧні текстас сёрнитсьӧ татшӧм храмъяс йывсьыс.)
53 рис.
Миян эраӧдз I нэмся храмлӧн ворота.
Изйысь вӧчӧм воротаыс быттьӧ кыӧма прӧшви моз.
Воротасӧ мичмӧдӧма зэв уна скульптураӧн, кӧні петкӧдлӧма йӧзӧс, животнӧйясӧс да быдмӧгъяс.
54 рис.
Миян эраӧдз III нэмся из колонналӧн вылысса юкӧныс.
Колонналӧн судтаыс вӧлі 50 метр.
Сы вылын сулалісны нёль левлӧн фигураяс.
Ӧні тайӧ фигураясыслӧн изображениеыс — Индийскӧй Республикалӧн герб.
55 рис.
Китайын шӧвк вӧчӧм.
Древньӧй китайскӧй изображение.
Нывбабаяс печкӧны сунис вӧсни шӧвк везйысь.
56 рис.
Миян эраӧдз II тысячелетие кадся Китайын бронзӧвӧй да каменнӧй дозъяс.
57 рис.
Миян эраӧдз II тысячелетие кадся Китайын царлӧн гу (кодйӧмаӧсь археологъяс).
Шӧрас джуджыд гу, кӧні вӧлі царлӧн гортйыс.
Сы гӧгӧр куйлӧны йӧзлӧн скелетъяс, кодъясӧс гуалӧмаӧсь царкӧд тшӧтш.
Гусьыс водзынджык — вӧвъяслӧн скелетъяс.
58 рис.
Кӧрт зыръяс, кодъясӧс археологъяс аддзӧмаӧсь Китайысь.
59 рис.
Китаецъяслӧн бронзаысь да кӧртысь вӧчӧм мечьяс.
60 рис.
Великӧй Китайскӧй стен.
(Корсьӧй книгаысь, кӧні висьтавсьӧ стен йывсьыс да сійӧс стрӧитӧм йылысь.)
61 рис.
Лунвыв Сибирын I нэмся китайскӧй керка.
Реконструкция.
Татшӧм керкаяслӧн колясъясыс висьталӧны сы йылысь, мый ёна важӧн Сибирса олысьяс кутӧмаӧсь Китайкӧд йитӧдъяс.
62 рис.
Китайын рисӧвӧй му гӧрӧм.
Древньӧй китайскӧй изображение.
Муыс тырӧма ваӧн, сы вӧсна мый рис быдмӧм вылӧ колӧ уна ва.
(Корсьӧй книгаысь, кӧні висьтавсьӧ татшӧм кодь жӧ удж йылысь.)
63 рис.
Древнекитайскӧй статуэткаяс.
Чарлаа вундысь.
Вурун печкысь.
Руда перйысь.
64 рис.
Древньӧй Китайын гӧль олысьлӧн оланін.
Сёйысь вӧчӧм изображение, кодӧс аддзӧма раскопкаяс дырйи.
65 рис.
Древньӧй Китайын озырлӧн оланін.
Сёйысь вӧчӧм изображение, кодӧс аддзӧма раскопкаяс дырйи.
66 рис.
Китайын бумага вӧчӧм.
Древньӧй китайскӧй изображение.
Шуйга рисунокас петкӧдлӧма, кыдзи пӧртйын пуӧны бумажнӧй масса.
Веськыд рисунокас петкӧдлӧма, кыдзи вӧчӧны бумага листъяс сійӧ массасьыс, коді воӧ трубаті.
Вылынджык — китайскӧй иероглифъяс.
67 рис.
Древньӧй китайскӧй прибор, коді пасъяліс землетрясениеяс.
Прибор пытшкас — катласьысь стержень, ортсыладорас — сказочнӧй чудовищеяслӧн — драконъяслӧн — ичӧтик фигураяс, кодъяслӧн вомас эмӧсь шарикъяс.
Землетрясение дырйи стерженьыс нёровтчыліс, кучкывліс прибор стенас да йӧткывліс шариксӧ, а шарикыс усьліс лягуша вомӧ.
68 рис.
Дворецын пир.
Древнекитайскӧй рельеф.
Улыс радас петкӧдлӧма вельможаясӧс, кодъяс локтӧны дворецӧ, а найӧс видзӧны пода да верзьӧма воинъяс.
Шӧр радас кӧзяин принимайтӧ гӧстьясӧс.
Вылыс радас — пируйтысьяс, музыкантъяс да стража.
69 рис.
Зарниысь вӧчӧм маска да лев юр модаа зарни доз, кодъяс сюрисны микенскӧй гуясысь.
70 рис.
Миян эраӧдз I тысячелетие заводитчигӧн грекъяслӧн овмӧдчалӧм.
71 рис.
Левкӧд тышкасьысь Геракл.
Древнегреческӧй статуя.
Тайӧ статуяыс сулалӧ Ленинградын «Государственнӧй Эрмитажын».
72 рис.
Ясон гӧрӧ биӧн лолалысь ӧшъясӧн.
Ясон дась кось кежлӧ.
Сы вылын доспехъяс — морӧсас панцирь, юрас шлем, кокъяссӧ видзӧны — пидзӧсъяссяньыс кок лапаясӧдзыс — поножияс.
73 рис.
Виӧм греческӧй воин Патрокллӧн шой вӧсна троянецъяскӧд грекъяслӧн кось.
Миян эраӧдз V нэмся греческӧй статуяяс.
Шӧрас петкӧдлӧма Афина богиняӧс, коді отсавліс грекъяслы.
Сы дорын куйлӧ виӧм Патрокл.
74 рис.
Троялӧн раскопкаяс.
Тыдалӧны крепость стенлӧн колясъясыс. Стенсӧ тэчлӧмаӧсь гырысь керавлӧм изъясысь.
75 рис.
Колесница вылын Ахилл. Колесницаас кӧрталӧма виӧм Гекторлысь шойсӧ.
Миян эраӧдз VI нэмся греческӧй ваза вылын рисунок.
76 рис.
Грецияын видз-му овмӧсса уджъяс.
Миян эраӧдз VI нэмся греческӧй ваза вылын рисунок.
Пӧденщикъяс, либӧ рабъяс небзьӧдӧны мусӧ коканӧн да гӧрйӧн.
Телега вылын нуӧны амфораяс — кык вугъя да векни вома дозъяс — вый да вина улӧ.
Мулӧн кӧзяева (плащаӧсь) следитӧны уджалысьяс бӧрся.
(«Иллиада» поэмаысь учебникын вайӧдӧм строкаясын абу-ӧ мыйкӧ татшӧм кодьыс?
Лыддьӧй сійӧ строкаяссӧ).
77 рис.
Енъяслӧн да богиняяслӧн древнегреческӧй статуяяс.
Посейдон.
Артемида.
Аполлон.
Дионис.
Ника — победа кузя богиня.
78 рис.
Олимпияын Зевс храмлӧн пытшкӧсыс.
Реконструкция.
Зевссӧ петкӧдлӧма трон вылын пукалысьӧн.
Ӧти киас сылӧн — басилейлӧн жезл, мӧдас — победа богинялӧн статуэтка.
Храмсӧ стрӧитӧма миян эраӧдз V нэмын.
Статуясӧ вӧчӧма знаменитӧй греческӧй скульптор Фидий.
Сійӧс вӧчӧма пуысь да вевттьӧма слӧн лыысь вӧсньыдик пластинкаясӧн.
79 рис.
Афинскӧй государство.
80 рис.
Аттикалӧн асыв-лунвывса мыс.
Тыдалӧ, кутшӧм матынӧсь куйлӧны ӧта-мӧдсяньыс діяс Эгейскӧй морелӧн тайӧ юкӧнын.
Мыс вылын — Посейдон храмлӧн развалинаяс.
81 рис.
Кузнеча-мастерскӧй.
Миян эраӧдз VI нэмся ваза вылын рисунок.
Накӧвальня вылын ремесленник кутӧ клещиӧн доналӧм кӧрт.
Раб кучкалӧ мӧлӧтӧн.
Веськыдвылын — заказчикъяс, кодъяс сетӧны индӧд уджалысьяслы.
82 рис.
Сапожнӧй мастерскӧй.
Миян эраӧдз VI нэмся ваза вылын рисунок.
Мастер мерайтӧ пызан вылын сулалысь нывбабалысь коксӧ.
Отсасьысьыс дасьтӧ кӧм, медым мерайтны сійӧс.
Веськыдвылын — нывбабалӧн верӧсыс, коді сетӧ мастерлы индӧд.
83 рис.
Гончарнӧй мастерскӧй.
Миян эраӧдз VI нэмся ваза вылын рисунок.
Шуйгавылын — раб осторожнӧя нуӧ сёйысь вӧчӧм дозмукъяс.
Веськыдвылын — кӧзяин нӧйтӧ рабӧс, кодӧс ӧшӧдӧма кӧвъяс вылӧ.
84 рис.
Тыр вооружениеа спартанскӧй воинъяс.
Панцирь да ыджыд гӧгрӧс щит видзӧны морӧссӧ.
Веськыдвывса воиныс шлемсӧ вештӧма балябӧжланьыс.
Шуйгавывса воиныс сійӧс вештӧма чужӧмланьыс: тадзи новлісны шлемсӧ кось дырйи.
85 рис.
Зонка, коді перйӧ коксьыс жель.
Древнегреческӧй статуя.
Котралӧм кузя ордйысигӧн зонкалӧн желлясис кокыс.
Дойсӧ терпитіг сійӧ котӧртіс водзӧ да первойӧн локтіс индӧм местаӧ.
Сӧмын сэки сійӧ пуксис, медым перйыны жельсӧ.
86 рис.
Древнегреческӧй корабльяс.
Миян эраӧдз VI нэмся ваза вылын рисунок.
Веськыдвылын — торгӧвӧй корабль, кодӧн нулывлісны грузъяс.
Сійӧ мунліс парусъяс отсӧгӧн пӧпутнӧй тӧв дырйи.
Шуйгавылын — военнӧй корабль, коді мунліс пелысъяс да парусъяс отсӧгӧн.
Та вӧсна сійӧ вермис мунны любӧй кадӧ, кӧть кодарсянь эз пӧльтлы тӧлыс.
Военнӧй корабльлӧн нырыс ылӧдз чургӧдчыліс водзӧ да сійӧс вӧлі эжӧма бронзаӧн либӧ кӧртӧн.
Сійӧн, кыдзи таранӧн, корабль жугӧдліс противник корабльлысь боксӧ.
87 рис.
Греческӧй кар-государствояслӧн деньгаяс.
Афинскӧй деньга, кӧні петкӧдлӧма Афиныса енлысь юрсӧ да сюзьӧс, кодӧс лыддьылісны священнӧй лэбачӧн.
Средиземнӧй мореса діяс вылын ыджыд греческӧй кар Сиракузыса деньга.
Деньга ӧтар бокас — нимфа енлӧн юр, мӧдар бокас — колесница да сы весьтӧд лэбысь победа ен.
Пантикапей карса деньга, кӧні петкӧдлӧма пастукъясӧс да вӧралысьясӧс дорйысь Пан енлысь юрсӧ.
88 рис.
Персидскӧй царство миян эраӧдз V нэм заводитчигӧн.
Карта вылын стрелкаясыс петкӧдлӧны персидскӧй войскалӧн уна лыда захватническӧй походъяслысь направлениеяссӧ.
(Видзӧдлӧй, кыдзи персидскӧй царлӧн владениеясыс матыстчисны Грециялань войвывсянь и рытыввывсянь.
Сравнитӧй Персидскӧй царство да Греция территорияяслысь ыдждасӧ.)
89 рис.
Скалаӧ вӧчӧм рельеф, кодӧс сиӧма сылы, мый царь Дарий I пӧдтіс восстаниеяс.
Дарий тувччӧма восстаниеӧн веськӧдлысьлы кынӧмас.
Царь водзын сулалӧны восстаниеясӧн веськӧдлысьяс лыдысь ӧкмыс мукӧд вождь, кодъясӧс кӧртавлӧма.
Царь мышкын — сійӧс видзысьяс.
Рельефыс петкӧдлӧ, кутшӧм уна восстаниеяс вӧліны сійӧ народъяс пӧвстын, кодъяс олісны Персияса царьяс власть улын.
90 рис.
Марафонскӧй тыш.
91 рис.
Фермопильскӧй проходын тыш.
92 рис.
Греко-персидскӧй войнаяс.
93 рис.
Фемистокл.
Бюст — петкӧдлӧма мортлысь юрсӧ да пельпомъяссӧ.
94 рис.
Афинскӧй воинъяс.
95 рис.
Персидскӧй воинъяс.
96 рис.
Древньӧй Грецияын рабъясӧс вузалан рынок.
Шӧрас сувтӧдӧма вузалӧм вылӧ дорӧм том рабӧс.
Рабсӧ вузалысьыс ошкӧ ассьыс «тӧварсӧ».
Насянь шуйгавылын — рабовладелец нетшыштӧ мам киысь кагасӧ, кодӧс сійӧ ньӧбис.
Таладорынджык (веськыдвылас) — тӧргӧвеч кыскӧ нывкаӧс, медым петкӧдлыны сійӧс ньӧбасьысьяслы.
Шуйгавылас — мичаа пасьтасьӧм рабовладелецъяс.
Веськыдвылын, бӧрвылас, — рабъяс, кодъясӧс вайӧма вузавны.
97 рис.
Миян эраӧдз V нэмӧ Афиныын сёй дозмук вӧчан мастерскӧй.
Шуйгавылын — лойӧны сёй.
Веськыдвылын — дозмук вӧчан круг вылын мастер вӧчӧ доз.
Художникъяс мичмӧдӧны да мавтӧны лакӧн амфораяс.
Двор пельӧсас — пӧсуда ӧжигайтӧм вылӧ гӧгрӧс пач.
Забор сайын тшыналӧ пачыс орчча мастерскӧйлӧн (а татшӧм мастерскӧйясыс Афиныын вӧлі уна).
(Корсьӧй картина вылысь рабъясӧс.
Мый серти ті торйӧданныд найӧс свободнӧй йӧзысь?)
98 рис.
Древнегреческӧй дозъяс.
99 рис.
Перикл.
Древнегреческӧй бюст.
100 рис.
Греческӧй школаын занятиеяс.
Миян эраӧдз V нэмся ваза вылын рисунокъяс.
(Мыйӧн торъявлісны рисунокъясыс, кодъясӧс вӧчӧма миян эраӧдз V нэмся да VI нэмся вазаяс вылӧ?
Сравнитӧй 81-ӧд, 82-ӧд, 83-ӧд да 101-ӧд рисунокъяскӧд.)
Велӧдчысь висьталӧ сетӧм урок кузя.
Учитель прӧверяйтӧ велӧдчысьлысь уджсӧ.
Музыка кузя урок.
101 рис.
Панъясьӧны колесницаяс.
Миян эраӧдз VI нэмся греческӧй ваза вылын рисунок.
102 рис.
Борецъяс.
Древнегреческӧй статуяяс.
103 рис.
Греческӧй театр.
Реконструкция.
Видзӧдысьяслы местаяссӧ лӧсьӧдӧма мыльк пӧкатӧ полукругӧн.
Шӧрас — площадка, кодӧс шулісны орхестраӧн.
Тасянь и лои «орхестр» кыв.
Орхестраын веськыдвылас и шуйгавылас сулалӧ хор, коді участвуйтліс греческӧй трагедияясын.
Шӧрас — Дионислӧн статуя.
Орхестра дорын — должностнӧй йӧзлӧн да жрецъяслӧн почётнӧй местаяс.
Орхестрасӧ пыкӧ скене — здание; сы водзын ворслісны актёръяс да сэні найӧ пасьтасьлісны; тасянь и лои «сцена» кыв.
Скене водзын — куим актёр; ӧттшӧтш таысь унджык актёръяс эз и ворслыны греческӧй трагедияясын.
Театрсӧ петкӧдлӧма сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ лои миян эраӧдз IV нэмын.
104 рис.
Греческӧй актёръяслӧн маскаяс.
105 рис.
Древнегреческӧй храм.
Реконструкция.
Храм гӧгӧрыс сувтӧдӧма портикъяс.
(Корсьӧй учебникысь, мый шусьӧ портикӧн.)
Храмыслӧн вевтыс двускатнӧй.
Вевтлӧн скатъясыс да карниз артмӧдӧны треугольник, коді шусьӧ фронтонӧн.
Фронтон водзас карниз вылын векджык сулалісны статуяяс.
Татшӧм статуяяс чукӧрсӧ петкӧдлӧма 73-ӧд рисунок вылын.
106 рис.
Греческӧй колоннаяслӧн вылыс юкӧнъяс.
107 рис.
«Дискобол».
Копияыс сійӧ статуялӧн, кодӧс вӧчліс Мирон.
108 рис.
Парфенон ӧнія кадӧ.
Храмыс ёна жугаліс XVII нэмын, кор сэні взрывитчис порок склад, кодӧс лӧсьӧдлісны турокъяс храм пытшкас.
109 рис.
Греческӧй алфавитлӧн первой букваяс.
110–112 рис.
Древнегреческӧй бюстъяс.
Геродот.
Аристотель.
Демокрит.
113 рис.
Македонскӧй фаланга.
Воинъяс сувталӧмаӧсь 16 радӧ.
Первой радса воинъяслӧн копьёясыс кык метр кузьта, а квайтӧд радса воинъяслӧн — пӧшти квайт метр кузьта.
Кось дырйи квайт радса воинъяс вермисны тышкасьны копьёяснаныс ӧттшӧтш.
Фаланга водзвылын — кокниа вооружитчӧм воинъяс.
Фаланга бокъясас — конница.
Противникӧс атакуйтігӧн македонскӧй фаланга вывті чорыда кучкыліс враг кузя.
Но сійӧ вермыліс тышкасьны сӧмын рӧвнӧй местаын.
114 рис.
Демосфен.
Миян эраӧдз III нэмся греческӧй статуялӧн копия. Тайӧ статуяыс сулавліс Афиныса площадь вылын.
115 рис.
Левлӧн статуя, кодӧс сувтӧдӧма Херонея дорын тыш мунан местаӧ.
116 рис.
Александр Македонский персъяскӧд кось дырйи.
Римскӧй кар Помпеи стен вылын картинаысь.
117а рис.
Персъяслӧн боевӧй слӧн.
117б рис.
Персъяслӧн боевӧй колесница.
118 рис.
Гавгамелы дорын тыш.
119 рис.
Александр Македонский державалӧн киссьӧм.
120 рис.
Египетскӧй Александрия карлӧн план.
Пӧльзуйтчӧй планӧн да висьталӧй, мый вӧсна Александрияын вӧліны бур условиеяс торговля паськӧдӧм вылӧ.
Арталӧй, кузь-ӧ карса главнӧй уличаыс, коді мунӧ рытыв-лунвывсянь асыв-войвывлань.
121 рис.
Александрияын маяк.
Реконструкция.
Маяксӧ жуглісны землетрясениеяс.
Рисунок вылын сійӧс петкӧдлӧма древньӧй изображениеяс серти.
(Корсьӧй маяклысь местасӧ Александрия план вылысь.)
122 рис.
Лаокоон.
Миян эраӧдз 1 нэмся статуяяс.
Троянскӧй война йылысь сказаниеын висьтавсьӧ, мый жрец Лаокоон сьӧлӧмсяньыс корӧма, медым троянецъяс эз пыртны карӧ пу вӧвсӧ, кодӧс кольӧмаӧсь грекъяс (26 §).
Афина богиня, медым отсавны грекъяслы, ыстӧма кык зэв ыджыд змейӧс.
Змейяс петӧмаӧсь мореысь, уськӧдчӧмаӧсь Лаокоон да сылӧн кык пи вылӧ да виӧмаӧсь найӧс.
Скульптурнӧй группаас торйӧн тӧдчана Лаокоон: чужӧм вывсьыс тыдалӧ, кутшӧма сійӧ мучитчӧ, телӧыслӧн быд мускул зэлалӧма.
123 рис.
Пӧрысь рыбак.
Миян эраӧдз I нэмся статуя.
124 рис.
Зэв важся римскӧй крепость.
Реконструкция.
Крепостьӧ дзебсьывлісны римляна, кор на вылӧ уськӧдчыліс враг.
Веськыдвывса крут кырсяньыс шыблавлісны йӧзӧс, кодъясӧс вӧлі шуӧма вины.
125 рис.
Энь кӧин.
Миян эраӧдз VI нэмся бронзӧвӧй статуя, коді сулавліс Римын.
126 рис.
Знатнӧй римлянин.
Знатнӧй римляналӧн параднӧй паськӧмнас вӧлі тога — шерстянӧй матерье кусӧк.
Тоганас гартыштлісны став тушасӧ, веськыд кисӧ кындзи.
127 рис.
Ликторъяс — консулъяслӧн да мукӧд должностнӧй йӧзлӧн почётнӧй стража.
128 рис.
Нӧрыс, код вылын ёна важӧн сулавліс Карфаген кар.
129 рис.
Рытыввыв Средиземноморьеын господствуйтӧм вӧсна Рим да Карфаген костын тыш пансьӧм.
Карта вылын гырысь стрелкаясыс петкӧдлӧны кык зэв вынйӧра захватчиклысь — Римлысь да Карфагенлысь — завоевательнӧй планъяссӧ.
130 рис.
Римскӧй республикаса воинъяс.
Кокниа вооружитчӧм легионер.
Сьӧкыда вооружитчӧм легионер.
Вӧла воин.
131 рис.
Метательнӧй машинаяс.
Машинаясыс уджалісны канатъяс отсӧгӧн, кодъясӧс гартлісны скӧт сювйысь либӧ юрсиысь.
Найӧ шыблалісны противниклы стрелаяс, изъяс, свинеч ядрояс.
Машинаяссӧ медсясӧ используйтлісны крепостьяс дорйигӧн да кытшалігӧн (134 рис.).
Найӧс сувтӧдлісны сідз жӧ гырысь военнӧй корабльяс вылӧ.
132 рис.
Ганнибал.
Римскӧй бюст.
133 рис.
Мӧд да коймӧд Пуническӧй войнаяс.
134 рис.
Римляна осадитӧмаӧсь крепость.
Водзвылын — метательнӧй машинаяс.
Найӧ жугӧдӧмаӧсь стенлысь юкӧн.
Сэні мунӧ рукопашнӧй кось.
Шуйгавывса машина саяс тыдалӧ «черепаха» — воинъяс вӧчӧмаӧсь щитъясысь сайӧд да сы улын мунӧны штурмуйтны.
Осаждайтысьяс жуглӧны башня поддінсӧ таранӧн.
Ылын — кӧлесаяс вылын штурмуйтан пу башня, кодӧс эжӧма кӧртӧн.
Крепостнӧй башня бердӧ сійӧс вайӧдӧм бӧрын воинъяс нюжӧдӧмаӧсь ичӧтик пос, код кузя зільӧны писькӧдчыны крепостьӧ.
135 рис.
Карфагенын кось.
Водзвылын, веськыдвылас, — керка вевт вылын кось.
Карын керкаясыс сулалісны ӧта-мӧдсяньыс сэтшӧм матын, мый римляна шыбитлісны ӧти вевт вывсянь мӧдӧ балкияс да вуджлісны на кузя.
Шуйгавылын — римскӧй воинъяс штурмуйтӧны керка.
Карфагеняна век на дорйысьӧны, кӧть найӧс заводитӧ нин шымыртны би.
136 рис.
Му вылын раб, коді кутӧ кокан.
137 рис.
Амфитеатр.
138 рис.
Амфитеатрын гладиаторъяслӧн кось.
Сӧмын на помасьӧма гладиаторъяс костын косьыс.
Победитӧм гладиатор нюжӧдӧма видзӧдысьяслань кисӧ да кевмысьӧ сетны сылы пӧщада.
Победитель тувччӧма сылы горш вылас да виччысьӧ, мый шуасны видзӧдысьяс.
Унджыкыс тшӧктӧны вины побеждённӧйӧс.
Картина вылын действиеыс мунӧ миян эраӧдз I–II нэмъясӧ; главнӧй ложаын пукалӧ Римса правитель.
139 рис.
Раблӧн домӧд.
140 рис.
Гладиаторъяс.
141 рис.
Ранитчӧм Спартак.
Помпеи карса стенын картина серти.
142 рис.
Миян эраӧдз I нэмся римскӧй воинъяс.
Полководец.
Младшӧй командир.
Легионер.
143 рис.
Юлий Цезарь.
Римскӧй бюст.
144 рис.
Октавиан Август. Петкӧдлӧма сійӧс кыдзи гым-чард Юпитер енмӧс.
Римскӧй статуя.
145 рис.
Траян императорлӧн колонна.
Стрӧитӧма императорлӧн победаяс честь кузя.
Колонналӧн джудждаыс сизим судта керка джуджда.
Колонна йылын сулаліс Траянлӧн статуя.
146 рис.
Римын термы.
Реконструкция.
Термыын вӧліны шоныд да кӧдзыд ва тыра мраморнӧй бассейнъяс, спортӧн занимайтчӧм вылӧ залъяс, читальняяс.
147 рис.
Рим карлӧн план.
(Висьталӧй мый ради вӧлі стрӧитӧма планын индӧм сооружениеяссӧ.)
148 рис.
Помпеи карса озыр рабовладелец керкаын пытшкӧсса двор.
Двор гӧгӧрыс — восьса портикъяс, кӧні сулалӧны римскӧй да греческӧй статуяяс.
149 рис.
Ӧнія Франция лунвылын римскӧй арочнӧй пос.
Пос вывтіыс мунліс водопровод.
Ваыс визувтліс восьса жӧлӧбӧд.
Юсянь поскыслӧн судтаыс пӧшти 50 метр.
150 рис.
Пантеон пытшкӧссяньыс.
Ӧнія Пантеонӧ дзебӧны-гуалӧны Италияса знаменитӧй йӧзӧс.
Югыдыс сэтчӧ пырӧ купол шӧрас вӧчӧм розьті.
151 рис.
Римскӧй бюстъяс.
Знаменитӧй оратор Цицерон.
Помпеиысь ростовщик.
Пӧрысь римлянин.
Том знатнӧй римлянка.
152 рис.
Римскӧй форум империя кадӧ.
Реконструкция.
Шуйгавылын — Август дырйи стрӧитӧм храмлӧн портик.
Сы сайын — керка, код гӧгӧр вӧчӧма аркаяс вылӧ восьса галереяяс.
Ылынджык — портикъяса да фронтонъяса храмъяс да триумфальнӧй аркаяс.
Веськыдвылын, портик дорын, — энь кӧинлӧн статуя.
Площадь вылын — императоръяслӧн да полководецъяслӧн статуяяс.
Шевгӧдӧм бордъяса статуя петкӧдлӧ победа богиняӧс.
Ылын, веськыдвылын, — древньӧй римскӧй крепость — Капитолий.
Древньӧй форумлысь видсӧ выльысь лӧсьӧдӧма раскопкаяс серти.
153 рис.
Империя кадӧ Римлӧн шӧр юкӧныс.
Реконструкция.
* Реконструкция — сэтшӧм удж, кор зданиеяс, статуяяс да мукӧд памятникъяс бӧр вӧчӧны важкодьӧн налӧн колясъяс серти да сы серти, кыдзи гижӧны на йылысь.
154 рис.
Колонъяс мунӧны мынтысьны кӧзяиныслы, кодлысь босьтлісны му.
Римскӧй рельеф.
Колонъяс мынтысьлісны петукъясӧн, порсьпиянӧн, баляясӧн, ӧти колон нуӧ кык ыджыд чери, медбӧръя колоныс нуӧ кольк тыра сьӧкыд кӧрзина.
155 рис.
Римскӧй каменоломняяс.
Уна сё вояс чӧж Рим гӧгӧрын перйисны му пытшкысь из строительство нуӧдӧм вылӧ.
Артмисны мупытшса зэв гырысь коридоръяс да искусственнӧй пещераяс.
Налӧн кузьтаыс витсё кымын километр.
156 рис.
Император Константин статуялӧн юр.
157 рис.
Германецъяслӧн народнӧй собрание.
Племяса мужичӧйяс чукӧртчӧмаӧсь дубдорса кушинӧ (дубсӧ лыддьылісны священнӧй пуӧн).
Собраниеыс видлалӧ кык германецкостса спор; кыкнанныс найӧ дорйӧны ассьыныс правлунсӧ.
Найӧ шыӧдчӧны старейшинаяс дорӧ, кодъяс пукалӧны дуб пу дорын.
158 рис.
Пода да вӧла воин-германецъяс.
Римскӧй изображениеяс серти.
159 рис.
Империя граница вылын римскӧй сторожевӧй башня.
Римскӧй изображение серти.
160 рис.
Римын крепость-стенъяс да башняяс.
Миян эраса III нэмын Рим гӧгӧр вӧлі стрӧитӧма башняяса выль стен.
(Петкӧдлӧй стенсӧ Рим карлӧн планысь, кодӧс сетӧма 147-ӧд рисунок вылын.)
161 рис.
Готъяс грабитӧны Рим.
162 рис.
Римскӧй форум ӧнія кадӧ, сэні археологическӧй раскопкаяс нуӧдӧм бӧрын.
(Сравнитӧй форумлысь ӧнія видсӧ сылӧн важ кадся видкӧд, 152 рис.)
{Е. А. Косминскӧй (комиӧдісны Н. Елькина, Н. Улитин) @ Шӧр нэмъяслӧн история @ история @ Е. А. Косминский. Шӧр нэмъяслӧн история @ 1955 @}
Е. А. КОСМИНСКИЙ
ШӦР НЭМЪЯСЛӦН ИСТОРИЯ
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 6–7 КЛАССЪЯСЛЫ УЧЕБНИК
Утвердитіс РСФСР-са просвещение кузя Министерство
ПЕРВОЙ РАЗДЕЛ
ФЕОДАЛЬНӦЙ СТРОЙ УСТАНОВИТӦМ
I ГЛАВА.
ГЕРМАНЕЦЪЯС ДА СЛАВЯНА.
ЗАПАДНӦЙ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН УСЬӦМ.
1 §. Германскӧй да славянскӧй племяяс.
Шӧр нэмъяслӧн заводитчӧм.
Выль эраса 395 воын рабовладельческӧй Римскӧй империя юксис Восточнӧй да Западнӧй вылӧ.
Западнӧй Римскӧй империя дугдіс существуйтны V нэм помын.
Сійӧс жугӧдісны рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяс да «варварскӧй» племяяслӧн завоеваниеяс.
Тадзи помасис человечество историяын медводдза ыджыд кадколаст — древньӧй мирлӧн история. Заводитчис мӧд ыджыд кадколаст — шӧр нэмъяслӧн история. +
Тайӧ периодыс шӧр нэмъясӧн шусьӧ сы вӧсна, мый сійӧ куйлӧ древньӧй мир да выль кад костын.
Шӧр нэмъяс босьтӧны кадсӧ выль эраса V нэмсянь ХVII нэм шӧрӧдз.
Германецъяс да славяна.
Кодъяс жӧ вӧліны тайӧ «варваръясыс», кодъяс уськӧдчывлісны Римскӧй империя вылӧ?
Выль эра заводитчигӧн Римскӧй империясянь войвылын да асыввылын средньӧй да асыввыв Европаын олісны зэв уна племяяс.
Западнӧй Римскӧй империялӧн медматысса соседъясӧн вӧліны германскӧй племяяс, водзынджык асыввылын олісны славянскӧй, литовскӧй, финскӧй племяяс.
Помтӧм паськыд степьяс кузя, кодъяс нюжавлісны Азия пыді юкӧнсянь Причерноморье пыр Средньӧй Дунайӧдз, ветлӧдлісны асланыс стадаясӧн лыдтӧм-щӧттӧм кочуйтысь племяяс.
Тайӧ кочевникъяс лыдас вӧліны и гуннъяс, кодъяс локтісны Азияысь; найӧ асланыс набегъясӧн IV–V нэмъясын рӧзӧриталісны Европаӧс.
Грекъяс да римляна шулісны став тайӧ племяяссӧ «варваръясӧн».
Ӧні ми шуам варваръясӧн грубӧй да лёк йӧзӧс.
Грекъяслӧн да римляналӧн тайӧ кывйыс эз имеит татшӧм значениесӧ.
Сійӧ обозначайтіс став сійӧ йӧзсӧ, кодъяс эз вӧвны грекъясӧн да римлянаӧн.
Западнӧй Римскӧй империялы медъёнасӧ ковмывліс зурасьлыны германскӧй, а Восточнӧйлы — славянскӧй племяяскӧд.
Римскӧй да греческӧй писательяс колисны миянлы тайӧ племяяс олӧмлысь описаниеяс.
Германскӧй племяяслысь олӧмсӧ первой опишитіс Юлий Цезарь (выль эраӧдз I нэмын).
Древньӧй германецъяс да славяна олӧм йылысь ми тӧдмалам и древньӧй оланінъяс да гуяс кодйигӧн.
Сӧветскӧй археологъяс уна вӧчисны древньӧй славяналысь олӧмсӧ изучитӧм могысь.
Германскӧй да славянскӧй племяяс сёрнитісны разнӧй кывъяс вылын.
Славяна, кодъяс эз гӧгӧрвоны асланыс соседъяслысь — германецъяслысь кывъяссӧ, шулісны найӧс «немецъясӧн» (мӧдногӧн кӧ, «немӧйясӧн»).
Древньӧй германецъяс кывъясысь лоины ӧнія германскӧй кывъяс — немецкӧй, английскӧй, шведскӧй, голландскӧй да мукӧд кывъяс.
Древньӧй славяна кывъясысь лоины славянскӧй кывъяс — русскӧй, украинскӧй, белорусскӧй, польскӧй, чешскӧй, болгарскӧй, сербскӧй *.
* Французскӧй, итальянскӧй, испанскӧй кывъяс лоины латинскӧй кыв наречиеясысь, кодъяс вылын сёрнитісны Западнӧй Римскӧй империяын.
Тайӧ кывъясыс шусьӧны «романскӧйясӧн» (мӧдногӧн кӧ, «римскӧйясӧн»).
Но германскӧй да славянскӧй племяяс костын вӧлі зэв уна общӧйыс, сы вӧсна мый ӧтиясыслӧн и мӧдъясыслӧн господствуйтіс первобытно-общиннӧй строй.
Германецъяс да славяна занимайтчисны му вӧдитӧмӧн, скӧт видзӧмӧн, кыйсьӧмӧн да чери кыйӧмӧн.
Найӧ кужисны дорны кӧрт, вӧчны видз-му уджалан орудиеяс, оружие, гортса дозмук, украшениеяс (исергаяс, браслетъяс, сикӧтш, кручкияс), кыны да краситны тканьяс.
Каръяс налӧн эз вӧвны.
Германецъяс да славяна олісны сиктъясын.
Но налӧн вӧліны укрепитӧм местаяс, кодъясӧс вӧлі кытшалӧма муысь лэптӧм валӧн. Тайӧ укрепитӧм местаясас найӧ дзеблавлісны семьяяссӧ, скӧтсӧ да эмбурсӧ неприятельяс уськӧдчылігӧн.
Славяна шулісны тайӧ местаяссӧ «городищеясӧн».
Родӧвӧй община.
Сиктса олысьяс векджык принадлежитлісны ӧти родлы.
Найӧ лыддьылісны асьнысӧ ӧти общӧй предоклӧн потомокъясӧн.
Сиктса став олысьяс лыддьывлісны асьнысӧ рӧднӧйясӧн — «родичьясӧн».
Родичьяс долженӧсь вӧлі быдторйын отсавны ӧта-мӧдыслы.
Родичьяс пӧвстысь кӧ кодӧскӧ вилісны, виӧм мортлӧн рӧдыс должен вӧлі водзӧс босьтны виысь морт рӧдлысь.
Тайӧ родӧвӧй месть обычай вӧснаыс родъяс костын лолывлісны вир кисьтана дыр нюжалысь тышъяс.
Тышлы позьӧ вӧлі пуктыны пом, виысь мортлӧн рӧдыс кӧ сӧгласитчыліс мынтыны виӧм морт рӧдлы выкуп.
Быд сикт вӧлі родӧвӧй общинаӧн.
Тайӧ лоӧ, мый став муыс, коді принадлежитӧ сиктлы, лыддьысьліс общӧйӧн став родичьяслы.
Быдӧн имеитіс право вӧтлыны ассьыс скӧтсӧ общӧй пӧскӧтина вылӧ, кыйсьыны общӧй вӧрын, керавны стрӧйбаяс вылӧ вӧр, кыйны юясысь чери.
Первойсӧ и гӧран муыс вӧлі общӧй.
Став сиктыс ӧтвылысь обрабатывайтліс почва, кӧдзліс да чукӧртліс урожай.
Бӧрыннас быд семья кутіс пӧлучайтны пӧльзуйтчӧм вылӧ гӧран мулысь ассьыс пайсӧ.
Но вӧръясӧн, пӧскӧтинаясӧн да ваясӧн век на пӧльзуйтчисны ӧтвылысь.
Родӧвӧй общинаӧн веськӧдлісны выборнӧй старейшинаяс, кодъяс разбирайтлісны родичьяс костын споръяс, веськӧдлісны семьяяс костын гӧран му юкӧмӧн.
Племя.
Некымын род составляйтлісны племя.
Племялӧн став важнӧй вопросъясыс, торйӧн нин война объявитӧм да мир заключитӧм, разрешайтсисны племяса став верстьӧ мужчинаяслӧн общӧй сходка вылын.
Выль эраса I нэмын римскӧй писатель Тацит висьталӧ германскӧй племяяслӧн сходкаяс йылысь.
Став участникъясыс волісны сходка вылӧ вооружитчӧмӧн.
Тайӧ вӧліны ыджыд шума собраниеяс.
Ассьыныс сӧгласитчӧмсӧ чукӧртчысьяс петкӧдлісны оружиенас зёлькӧдчӧмӧн, а эз кӧ сӧгласитчыны — заводитлісны горзыны.
Тайӧ собраниеяс вылас сідзжӧ судитлісны изменаысь да трусостьысь, кодъяс лыддьыссьылісны медся ыджыд преступлениеясӧн.
Изменникъясӧс ӧшӧдлісны пуяс вылӧ, трусъясӧс вӧйтлісны нюръясӧ.
Мирнӧй кадӧ племяӧн веськӧдлісны родӧвӧй старейшинаяс.
Но война кежлӧ общӧй сходка бӧрйыліс племяса военнӧй предводительӧс — князьӧс.
Бӧрйӧмсӧ петкӧдлӧм могысь князьӧс лэптылісны щит вылӧ.
Мукӧддырйи, торйӧн нин Римскӧй империякӧд воюйтігкежлӧ, некымын племя ӧтувтчывлісны союзӧ да бӧрйывлісны общӧй князьӧс.
Первойсӧ племяса став членъяс вӧліны равнӧйӧсь.
Эз вӧвны ни озыръяс, ни гӧльяс, ни эксплуататоръяс, ни эксплуатируемӧйяс.
Но сэк кежлӧ, кор германецъяс да славяна кутісны воюйтны Римскӧй империякӧд, тайӧ равенствосӧ вӧлі торкӧма нин.
Родӧвӧй да военнӧй знать.
Родӧвӧй старейшинаяс зілисны передайтны ассьыныс должностьяссӧ пияныслы, вӧчны сійӧс наследственнӧйӧн: тайӧ должностьыс сетіс власть, озырлун да почёт.
Родӧвӧй старейшинаяс пӧлучайтлісны унджык гӧран му, видзлісны общӧй пӧскӧтина вылын унджык скӧт.
Тадзи артмыліс родӧвӧй знать.
Князьяс — войнаяс дырйи племяӧн веськӧдлысьяс — пӧлучайтлісны добычалысь ыджыдджык юкӧнсӧ да татшӧм ногӧн лоліны озырджыкӧсь прӧстӧй родичьясысь.
Частӧ овлысь войнаяс ёнмӧдлісны князьяслысь властьсӧ да содтылісны налысь озырлунсӧ.
Племяӧн временнӧ веськӧдлысьяссянь князьяс лоліны постояннӧй вождьясӧн да зільлісны передайтны ассьыныс властьсӧ наследство кузя.
Князьяслӧн вӧвлі унджык му да скӧт прӧстӧй родичьяслӧн дорысь.
Князьяслӧн вӧвліны дружинаяс сэтшӧм воинъясысь, кодъяс асьныс эз уджавлыны, а занимайтчисны сӧмын военнӧй делӧӧн.
Дружинникъяс овлісны князькӧд ӧтлаын, сёйлісны сійӧ пызан сайын, пӧлучайтлісны сы ордысь вӧвъяс да оружие.
Найӧ долженӧсь вӧлі служитны князьлы да видзны сійӧс тышын.
Князьӧс кӧ тышын вилісны, дружинникъяс долженӧсь вӧлі отомститны сійӧ смертьысь, либӧ асьныс пӧгибнитны.
Князь юксис дружинникъяскӧд военнӧй добычаӧн.
Тайӧ пуктыліс найӧс вылӧджык прӧстӧй общинникъяс дорысь.
Тадзи артмыліс военнӧй знать.
Рабъяс.
Князьяслӧн да знатьлӧн вӧвліны военнопленнӧйяс пӧвстысь рабъяс, кодъяс уджавлісны налы.
Но князьяс да знать ещӧ омӧля на торъявлісны прӧстӧй свободнӧйясысь.
Найӧ овлісны прӧстӧй сиктса олӧмӧн и эз тӧдны сійӧ озыр олӧмсӧ, кодын овлісны римскӧй богачьяс.
Сы вӧсна славяналӧн да германецъяслӧн эз вӧвлы рабскӧй трудсӧ сэтшӧм чорыда эксплуатируйтӧмыс, кыдзи древньӧй Римын.
Раб векджык пӧлучайтліс керка, мутор; сылӧн вӧвлі аслас овмӧс да сійӧ мынтыліс аслас господинлы неыджыд дань няньӧн да скӧтӧн.
Славяна эз видзлыны военнопленнӧйясӧс рабствоын нэм чӧжыс.
Векджык некымын во мысти найӧс лэдзлісны гортаныс, а найӧ кӧ эз кӧсйыны мунны, то лолісны племяса свободнӧй членъясӧн.
Рабъяс вӧвліны этша, найӧ вӧвліны сӧмын князьяслӧн да знатьлӧн.
Унджык славянаыс да германецъясыс вӧліны свободнӧйӧсь, уджавлісны асьныс да эз эксплуатируйтлыны йӧзлысь трудсӧ.
Военнӧй делӧ.
Германскӧй да славянскӧй племяяс дугдывтӧг воюйтісны.
Войнаяс кыптылісны орччӧн олысь племяяс костын му вӧсна, соседъясӧн скӧт пышйӧдӧм вӧсна, добыча мырддьыны кӧсйӧм вӧсна.
Римскӧй границаяс дорын матын олысь племяяслы ковмыліс дорйысьны римлянаысь, кодъяс зілисны мырддьыны налысь муяссӧ да асьнысӧ найӧс пӧртны рабствоӧ.
Но «варварскӧй» племяяс и асьныс дугдывтӧг усьласисны империя вылас, медым мырддьыны плодороднӧй муяссӧ да овмӧдчыны сэні либӧ грабитыштны озыр каръяссӧ.
И славяналӧн, и германецъяслӧн обычнӧй оружиеӧн вӧліны копьёяс, ньӧвъяс, ньӧввужъяс да щитъяс.
Знатнӧйяслӧн вӧліны сідзжӧ мечьяс да шлемъяс.
Восьса тышын «варваръяс» шоча вермылісны водзсасьны бурджыка вооружитчӧм да дисциплинированнӧй римскӧй войскакӧд.
Та вӧсна найӧ обычнӧ эз пырлыны ыджыд сражениеясӧ эрд вылын, а зілисны ылӧдӧмӧн пыртны противникӧс вӧръясӧ да нюръясӧ, кӧні сійӧ эз вермы паськӧдны ассьыс боевӧй стройсӧ.
Сэні немвиччысьтӧг уськӧдчӧмӧн бырӧдлісны римляналысь торксьӧм радъяссӧ.
Медым повзьӧдны врагӧс, ӧткымын германскӧй племяса воинъяс мавтлісны ассьыныс чужӧмъяснысӧ краскаясӧн, юр выланыс пуктывлісны жергӧдӧм пиньяса зверь юръясысь уборъяс.
Византийскӧй писательяс висьталӧны славяналӧн выносливость да военнӧй хитростьяс йылысь.
Найӧ кужлісны дзебсясьны неприятельысь ва улын; лолавлісны сэки камышысь вӧчӧм трубкаяс пыр, кодъясӧс кутісны вомас.
Юяс да мореяс кузя славяна вӧчлісны ыліса походъяс сэтшӧм пыжъясӧн, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма пу стволъясысь.
Нравъяс.
Греческӧй да римскӧй писательяс пасйылісны варваръяслысь гостеприимствосӧ да прӧстлунсӧ.
Гӧстьлы да странниклы эз жалитлыны сетны медбурсӧ, мый налӧн вӧлі; тӧждысисны висьысьяс да ёна пӧрысьяс вӧсна, вердлісны да дӧзьӧритлісны найӧс.
Но такӧд тшӧтш найӧ вӧвліны зэв скӧрӧсь да лёкӧсь, кор тышкасисны врагъяскӧд.
Медся вылӧ найӧ пуктылісны свобода да вӧвліны зэв повтӧмӧсь рӧднӧй оланінъяссӧ дорйигӧн.
Рабство лыддьылісны смертьысь лёкджыкӧн.
Славяналӧн да германецъяслӧн религия.
Природалысь став явлениеяссӧ славяна да германецъяс объясняйтлісны могущественнӧй существояслӧн — енъяслӧн — действиеясӧн.
Главнӧй енмӧн славяна лыддьылісны Перунӧс — гым-чард енмӧс.
Найӧ чайтлісны, мый гымалігӧн да чардалігӧн ен Перун ветлӧдлӧ кымӧръяс вывті колесницаӧн да лэдзалӧ би.
Тӧв енмӧн найӧ лыддьылісны Стрибогӧс, небеса енмӧн Сварогӧс.
Скӧт видзӧмлӧн да му вӧдитӧмлӧн покровительӧн лыддьыссис Велес.
Славяна веритлісны, мый вӧрын олӧ «вӧрса», кодысь зависитӧ кыйсигӧн удача, юын олӧ «васа», коді вермӧ отсавны чери кыйигӧн.
Быд керкаын, найӧ верованиеяс серти, оліс «олыся» — семьялӧн да гортса овмӧслӧн покровитель.
Славяна веритлісны, мый кулӧм йӧзлӧн душаясыс олӧны и кулӧм бӧраныс.
Гуас найӧ пуктылісны сёян-юан, пуртъяс, оружие, пӧсуда; найӧ думайтісны, мый ставыс тайӧ вермас сгӧдитчыны покойниклы водзӧ олігас.
Кор кувліс знатнӧй морт, то вилісны да дзеблісны сыкӧд тшӧтш гӧтырсӧ, рабъяссӧ, вӧвъяссӧ.
Князьяс гу весьтӧ лэптылісны джуджыд мылькъяс.
Дзебигас вӧчлісны пиръяс (тризнаяс).
Славяна веритлісны, мый кулӧм предокъяслӧн душаясыс вермасны отсавны ловъя йӧвлы видзны найӧс быдсяма лёкторъяссьыс.
Германецъяслӧн религияыс, сідзжӧ кыдзи и славяналӧн религияыс, вӧлі природалысь вынъяс обожествляйтӧмӧн.
Шонді енмӧс найӧ шулісны Вотан, гым-чард енмӧс Донар.
Медым петкӧдны енъяслысь милӧстьсӧ да вӧчны найӧс йӧз дінӧ бурӧн, налы ваявлісны жертваяс, медся частӧ гортса животнӧйясӧс, кодъясӧс начкылісны да сотлісны.
Переселениеяс.
Славянскӧй да германскӧй племяяс эз на ещӧ кужлыны бура обрабатывайтны му, эз тӧдны удобрениеяс.
Найӧ сотлісны вӧр либӧ гӧрлісны степьяс, кӧдзлісны, босьтлісны урожай, а сэсся эновтлісны тайӧ мусӧ некымын во кежлӧ да вуджлісны мӧд местаӧ.
Налы колӧ вӧлі уна пӧскӧтинаяс, медым видзны скӧт, да уна вӧр, медым кыйсьыны.
Кор лёкмылісны пӧскӧтинаяс да вӧръясын бырлі пӧтка, сэк быдса племяяс эновтлісны сійӧ местасӧ да корсьлісны овмӧдчынысӧ выль муяс.
Торъя нин ёна налӧн вежныс петліс Римскӧй империялӧн муяс вылӧ.
И славянскӧй племяяслӧн, и германецъяслӧн ещӧ эз на вӧвны классъяс, знатнӧйяс омӧля торъявлісны прӧстӧй свободнӧйясысь, рабъяс вӧліны этша и найӧс эз чорыда эксплуатируйтлыны.
Тайӧн славяна да германецъяс ёна торъявлісны римлянаысь.
Та вӧсна римскӧй рабъяс да колонъяс аддзылісны наын союзникъясӧс да рабовладельческӧй Римскӧй империялӧн сьӧкыд нартитӧмысь мездысьясӧс.
Германецъяслы эз удайтчы эськӧ завоюйтны Западнӧй, а славяналы Восточнӧй Римскӧй империяӧс, налы кӧ эз отсавны рабъяслӧн да колонъяслӧн рабовладелецъяслы паныд восстаниеяс.
2 §. Западнӧй Римскӧй империялӧн гибель.
Германецъяслӧн уськӧдчӧмъяс.
Римскӧй империя вылӧ медводз кутісны усьласьны германецъяс.
Выль эраса III нэмын нин германскӧй племяяслӧн быдса союзъяс кутісны вуджавны римскӧй границаяс да захватывайтны муяс.
Римскӧй империяӧс, кӧні чорыда эксплуатируйтлісны рабъясӧс да колонъясӧс да кӧні вӧліны ыджыд налогъяс, ненавидитісны став уджалысь йӧзыс.
Рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяс дугдывтӧг кыптывлісны империялӧн став пельӧсъясын.
Восставшӧйяс аддзисны уськӧдчысь племяясын рабовладелецъяскӧд тышын ассьыныс союзникъясӧс.
Римляналы удайтчис ас кадӧ дугӧдны германецъяслысь натисксӧ.
Но IV нэм помсянь германскӧй племяяслӧн союзъяс — вестготъяс (рытыввыв готъяс), остготъяс (асыввыв готъяс), вандалъяс, франкъяс — кутісны усьласьны империя вылӧ да мырддявны овмӧдчӧм вылӧ муяс.
Римскӧй рабъяс да колонъяс кыпӧдчылісны асланыс господалы паныд, ӧтлаасьлісны германецъяслӧн отрядъяс дінӧ, восьтылісны на водзын римскӧй каръяслысь воротаяссӧ, вайӧдлісны найӧс римскӧй озыр йӧз поместьеясӧ, кытысь позьӧ вӧлі аддзыны озыр добыча.
Германецъяслӧн завоеваниеясыс вӧлі топыда йитчӧмаӧсь рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяскӧд.
476 воын чӧвтісны Западнӧй Римскӧй империяса медбӧръя императорӧс.
Западнӧй Римскӧй империя дугдіс существуйтны.
Каръяслӧн да культуралӧн упадок.
Римляналӧн древньӧй культураыс заводитіс усьны империя существуйтан медбӧръя нэмъясӧ на.
Но дзикӧдз усис Германскӧй завоеваниеяс дырйи.
Германскӧй племяяс Западнӧй Римскӧй империяӧс разрушитісны да рӧзӧритісны.
Империяса уна кар вӧлі дзикӧдз разрушитӧма, мукӧд каръясас коли воддза олысьяслӧн сӧмын неыджыд юкӧн.
Завоевательяс рӧзӧриталісны храмъяс, дворецъяс, медым шедӧдны асланыс стрӧйбаяс да укреплениеяс вылӧ из.
Завоеваниеяс бӧрын вӧвлӧм стариннӧй культура йылысь казьтылісны сӧмын водзын вӧвлӧм мича зданиеяслӧн колясъясыс да римскӧй водопроводъяслӧн джынвыйӧ жуглӧм аркаясыс.
Вочасӧн жугласисны да киссисны римскӧй туйяс, кодъяс войдӧр йитлісны империялысь став юкӧнъяссӧ.
На кузя эз нин помтӧг кыссьыны купечьяслӧн тӧвар тыра караванъяс, эз гӧнитны императорскӧй почта новлӧдлысьяс.
Тӧргуйтӧм пӧшти дзикӧдз быри.
Уна йӧза гаваньяс тыртӧммисны да пӧрины чери кыйысьяслӧн гӧлиник посёлокъясӧ.
Каръяскӧд тшӧтш воис упадокӧ и образование.
Грамотнӧй йӧзыс лолі пыр этшаджык и этшаджык.
Весиг корольяс шоча вӧліны грамотнӧйӧсь.
Кор Италияӧс завоюйтысьлы, остготъяслӧн предводитель Теодорихлы, ковмыліс кырымасьны, сійӧ нуӧдліс краскаӧн пӧвтор кузя, код вылӧ вӧлі вундалӧма сійӧ нимлысь букваяссӧ.
Западнӧй Европаса стройын вежсьӧмъяс.
Германскӧй племяяслӧн предводительяс, кодъяс завоюйтісны Западнӧй Римскӧй империя, лоины гырысь королевствоясын корольясӧн — владетельясӧн.
Германецъяс юклісны ас костаныс императорлысь да озыр римскӧй землевладелецъяслысь поместьеяссӧ.
Но юкисны эз ӧткодя.
Прӧстӧй германецъяс пӧлучитісны мусӧ сы мында, медым вердны асьнысӧ.
Корольяс да знать пӧлучитісны гырысьджык поместьеяс рабъясӧн да колонъясӧн.
Найӧ лоины гырысь землевладелецъясӧн.
Но ассьыныс рабъяссӧ да колонъяссӧ найӧ эксплуатируйтлісны эз сэтшӧм чорыда, кыдзи воддза римскӧй землевладелецъяс.
Рабство дырйи уна миллион йӧзӧс вӧлі вайӧдӧма уджалан скӧт выйӧдз да налы быть вӧлі лоӧ уджавны надсмотрщикъяслӧн плеть улын.
Рабъяс уджалісны сӧмын сы вӧсна, мый полісны накажитӧмысь.
Найӧ ненавидитлісны уджсӧ, кыдзсюрӧ обращайтчисны уджалан орудиеясӧн да частӧ нарошнӧ найӧс жуглісны.
Татшӧм ногӧн, рабство задерживайтліс техника развивайтчӧм.
И свободнӧйяс велалісны видзӧдны удж вылӧ кыдзи рабскӧй занятие вылӧ да презирайтны сійӧс.
Кор германецъяс завоюйтісны Западнӧй Римскӧй империя, рабъяслӧн положениеыс вежсис.
Рабъяс пӧлучитісны му участокъяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі уджавны асланыс выль господаяслы да сетны налы чукӧртӧм урожайлысь мыйкӧ мында юкӧн, но налӧн вӧвлі асланыс овмӧс, и мыйтакӧ кад найӧ уджалісны аслыныс.
Та вӧсна найӧ уджалісны окотапырысьджык, и налӧн уджыс вӧлі производительнӧйджык.
Тадзи вӧвлӧм рабовладельческӧй стройлы, код дырйи вӧлі чорыд эксплуатация, Западнӧй Европаын воис пом.
Западнӧй Европаын лои уна лыда свободнӧй крестьянство.
Сійӧ образуйтчис прӧстӧй свободнӧй германецъясысь, кодъяс овмӧдчисны римляналысь мырддьӧм муяс вылын.
Тайӧ свободнӧй земледелецъясыс уджалісны аслыныс, а эз господалы.
Рабовладельческӧй стройлӧн усьӧмыс вӧлі человеческӧй общество олӧмын водзӧ важнӧй воськолӧн.
Христианскӧй вичко.
Христианскӧй вичко вӧлі Римскӧй империяын ыджыд вынӧн.
Христианство первойсӧ вӧлі рабъяслӧн да гӧльяслӧн религияӧн.
Но империя существуйтан медбӧръя нэмъясӧ сійӧ лои озыръяслӧн религияӧн да велӧдіс, мый рабъяс да колонъяс долженӧсь пӧкӧритчыны господалы да властьяслы.
Германскӧй завоевательяслы — корольлы да знатьлы — колӧ вӧлі вичколӧн отсӧгыс, медым видзны народӧс асланыс киын.
Та вӧсна найӧ принимайтлісны христианство и заставляйтлісны ассьыныс народсӧ сідзжӧ вежны воддза религиясӧ христианствоӧн.
Кыдзи и императоръяс дырйи, христианскӧй вичко велӧдіс народӧс подчиняйтчыны властьяслы да кыв шутӧг уджавны господалы.
Церковнӧй управлениеын юрнуӧдысьясӧн вӧліны епископъяс — гырысь церковнӧй округъясса начальникъяс.
Западнӧй Европаын церковнӧй управлениеса главаӧн лыддьыссис римскӧй епископ — папа.
Манастыръяс.
Ыджыд влияниеӧн христиана пӧвстын пӧльзуйтчылісны манакъяс, йӧз, кодъяс служитлісны религиялы.
Найӧ овлісны манастыръясын, кодъясӧс вӧлі торйӧдӧма ӧстальнӧй мирсьыс джуджыд стенаясӧн.
Манакъяс подчиняйтчылісны стрӧг уставлы: найӧ долженӧсь вӧлі кыв шутӧг подчиняйтчыны асланыс начальникъяслы — аббатъяслы, эз вермывны гӧтрасьны, пыр ӧтарӧ долженӧсь вӧлі лыддьыны молитваяс да религиознӧй книгаяс.
Найӧ эз вермывны петны манастыръяс стена сайӧ начальниклысь юасьтӧг.
Манакъяс новлывлісны грубӧй нойысь вурӧм аслыссикас кузь паськӧм.
Йӧз пӧвстын манакъясӧс лыддьывлісны святӧйясӧн да веритлісны, мый асланыс молитваясӧн найӧ вермӧны чудеснӧй ногӧн бурдӧдны висьысьясӧс.
Манастыръясӧ, торйӧн нин праздник лунъясӧ, волывлісны вывті уна йӧз, мукӧддырйи зэв ылі местаяссянь.
Корольяс да знать пӧдаритлісны манастыръяслы муяс рабъяскӧд и колонъяскӧд тшӧтш, а манакъяс та пыдди проповедуйтлісны народлы пӧкӧритчыны да кывзысьны властьяслысь да господалысь.
Манастыръяс озырмылісны, налӧн начальникъясыс — аббатъяс — лолісны влиятельнӧй да знатнӧй йӧзӧн.
Святӧй улӧ лэччысьӧмӧн манакъяс олісны нинӧм вӧчтӧг да нинӧмысь тӧждысьтӧг.
Епископъяс, манакъяс, священникъяс шусисны духовнӧй лицоясӧн, либӧ духовенствоӧн.
Папа, епископъяс да манастыръяс вӧвліны крупнейшӧй землевладелецъясӧн да эксплуатируйтлісны уджалысь йӧзӧс.
Найӧ быдсяманогыс поддерживайтлісны народ вылын корольяслысь да знатьлысь властьсӧ.
Западнӧй Европа VI нэмын.
Германскӧй племяяс, кодъяс завоюйтлісны Западнӧй Римскӧй империяӧс, образуйтісны сы местаӧ некымын королевство.
Тайӧ королевствоясыс ас костаныс дугдывтӧг воюйтлісны мырдӧн босьтӧм муяс вӧсна.
Сы вӧсна найӧ владениеяслӧн границаясыс пыр вежласисны.
VI нэмлӧн первой джынйын Западнӧй Римскӧй империялысь главнӧй областьяссӧ вӧлі юклӧма на костын тадзи.
Италияын вӧлі остготъяслӧн королевство.
Испанияын вӧлі вестготъяслӧн королевство.
Галлияын вӧлі франкъяслӧн королевство.
Севернӧй Африкаын вӧлі вандалъяслӧн королевство.
Британияын муніс чорыд тыш сэтчӧс население (бриттъяс) костын да германскӧй племяяс — англъяс да саксъяс костын, кодъяс переселяйтчисны ді вылас, Германиялӧн войвыв побережьесянь.
II ГЛАВА.
ВОСТОЧНӦЙ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯ ДА СЛАВЯНА.
3 §. Восточнӧй Римскӧй империя V–VII нэмъясын.
V– VI нэмъясса Византия.
Западнӧй Римскӧй империя V нэмын эз нин вӧв.
Но Восточнӧй Римскӧй империя вӧлӧма крепыдджык.
Сэтчӧ пырлісны Римскӧй империялӧн медозыр да культурнӧй областьясыс — Греция, Малӧй Азия, Сирия, Египет.
Сэки, кор Западын каръяс да торговля воисны упадокӧ, Востокын дзоридзалісны сэтшӧм ыджыд каръяс, кыдзи Константинополь, Антиохия, Александрия.
Тані вӧлі кольӧмаӧсь на ремеслӧяс да торговля.
Восточнӧй Римскӧй империялӧн столицаӧн вӧлі Константинополь, коді мӧдногӧн шусьыліс Византияӧн.
Столица ним сертиыс и став государствоыс кутіс шусьыны Византийскӧй империяӧн либӧ прӧстӧ Византияӧн.
Сэки кор Рим да Западса мукӧд каръяс тыртӧммисны да киссисны, Константинополь стенаяс пытшкӧ эз кут тӧрны содысь населениеыс, сы вӧсна найӧс ковмыліс выльног стрӧитны.
Константинополь гаваньын сулалісны разнӧй странаясысь воалӧм уна корабльяс.
Зэв ыджыд циркын мунлісны пышнӧй представлениеяс, кыдзи древньӧй Римса императоръяс дырйи.
Но тайӧ представлениеяс вылас чукӧртчылісны уна дас тысяча видзӧдысьяс.
Столицаса населениелӧн медрадейтана зрелищеӧн вӧліны нёль вӧлӧн доддялӧм колесницаясӧн ордйысьӧмъяс.
Византийскӧй империя паськыда нуӧдіс сухопутнӧй да морскӧй торговля Иранкӧд, Индиякӧд, Китайкӧд.
Византийскӧй империяса каръясын ремесленникъяс вӧчавлісны вузалӧм вылӧ оружие, дона тканьяс, ювелирнӧй изделиеяс.
Константинопольӧс шулісны «роскошь предметъяс вӧчан ыджыд мастерскӧйӧн».
Византийскӧй империялӧн торговля да промышленность сетлісны правительстволы уна деньга.
Император пӧлучайтліс доходъяс тӧргӧвӧй сборъясысь (пошлинаясысь).
Няньӧн вузасьӧм вылӧ сӧмын правительстволӧн вӧлі право да сійӧ нажӧвитчис народнӧй нужда вылын, тшыг воясӧ вузавліс няньсӧ ыджыд донъясӧн.
Населениелы вӧлі лоӧ мынтыны гырысь налогъяс.
Тадзи императорскӧй казнаын чукӧрмылісны уна средствояс.
Император вермис на вылӧ медавны войска границаяс дорйӧм могысь, а сідзжӧ завоеваниеяс нуӧдӧм вылӧ да народлысь восстаниеяс пӧдтӧм вылӧ.
Сы вӧсна Восточнӧй империяса императоръяслы дыр удайтчис видзны ассьыныс границаяссӧ орчча племяяс усьласьӧмысь да пӧдтыны рабъяслысь да колонъяслысь восстаниеяссӧ.
Византияын уджалысь йӧзлӧн олӧмыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Византияын век сэтшӧм жӧ ёна эксплуатируйтлісны рабъясӧс да колонъясӧс, кыдзи и вӧвлӧм Римскӧй империяын.
Гырысь государственнӧй податьяс вайӧдлісны уджалысь йӧзӧс корысьлунӧдз.
Став земледелецъясыс долженӧсь вӧлі мынтыны подать няньӧн да мукӧд прӧдуктаясӧн.
Тайӧ податьыс частӧ воліс урожайджынйӧдз.
Таысь кындзи, население должен вӧлі вайны прӧдуктаяссӧ государственнӧй амбаръясӧ.
Тайӧ вӧлі медся сьӧкыд повинностьӧн.
Нывбабаяс да челядь частӧ кувлісны тшыгла ылі провинцияясысь няньсӧ вайигӧн.
Податьяс ещӧ нин сьӧкыдӧсь вӧліны сы понда, мый чиновникъяс быдсяманогыс злоупотребляйтлісны да мый кӧсйылісны, сійӧс и вӧчлісны.
Терпитны позьтӧм эксплуатацияысь рабъяс да колонъяс пышъявлісны вӧръясӧ да гӧраясӧ.
Смелджыкъясыс на пӧвстысь ӧтлаасьлісны сэні грознӧй отрядъясӧ, кодъясысь зэв ёна полісны господа да чиновникъяс.
Сьӧкыд вӧлі уджалысь йӧзлӧн положениеыс каръясын, кӧні ремесленникъяс долженӧсь вӧлі мынтыны зэв гырысь налогъяс.
Каръясын, торйӧн нин Константинопольын, чукӧрмылісны вывті уна беднякъяс, кодъяс овлісны корысьяс моз либӧ ичӧтик случайнӧй нажӧткаяс вылӧ.
Византияын сохранитчис императорлӧн неограниченнӧй власть.
Став управлениеыс вӧлі император да сыӧн назначитӧм чиновникъяс киын.
Император лыддьыссис священнӧй лицоӧн (мортӧн): сійӧс шулісны енкӧд ӧткодьӧн.
Торжественнӧй приёмъяс дырйи сійӧ пасьтавліс зэв мича пемыдгӧрд либӧ зӧлӧтаӧн кыӧм паськӧм, сылы копрасьлісны муӧдз, окавлісны сылысь кӧмкотсӧ.
Уджалысь население ньӧти эз участвуйтлы управлениеын.
Римскӧй империяӧс восстановитны заводитлӧм.
Медся ёнӧн Византийскӧй империя вӧлі VI нэмын император Юстиниан дырйи (527–565).
Ассьыс став вынсӧ Юстиниан веськӧдіс императорскӧй власть кыпӧдӧм вылӧ да аслас государствоас Римскӧй империялысь важ, рабовладельческӧй порядокъяс ёнмӧдӧм вылӧ.
Сійӧ приказ серти вӧлі составитӧма Римскӧй империяса законъяслысь собрание, сідз шусяна Юстинианлӧн Кодекс.
Кодекс провозглашайтіс императорлысь неограниченнӧй власть да подтверждайтіс рабъясӧс да колонъясӧс налӧн господалы подчинитӧм.
Мед сылӧн властьыс лои быдӧнӧс шензьӧданаӧн, Юстиниан ёна тӧждысис столица мичмӧдӧм вӧсна.
Сы дырйи стрӧитӧм зэв ыджыд да мича зданиеяс пӧвстын первой местаын сулалӧ святӧй Софиялӧн знаменитӧй храм.
Сійӧс стрӧитігӧн вит во чӧж уджалісны дас тысяча морт.
Константинопольса главнӧй уличаяс да площадьяс вылын Юстиниан дырйи вӧлі стрӧитӧма роскошнӧй зданиеяс.
Но гӧль йӧз олісны няйт да векни уличаясын, кытчӧ шоча пырлісны шонді югӧръяс.
Юстиниан не сӧмын ёнмӧдіс рабовладельческӧй стройсӧ Восточнӧй Римскӧй империяын.
Сійӧ думайтіс завоюйтны и Запад да восстановитны сэні рабовладельческӧй строй.
Сійӧ заводитіс война вандалъяс королевстволы паныд Африкаын да остготъяс королевстволы паныд Италияын.
Уджалысь йӧзыс тайӧ королевствоясас эз кӧсйыны бӧр восстановитны рабовладельческӧй стройсӧ да зэв ёна водзсасисны Юстиниан войскакӧд.
Но Юстиниан полководецъяслы удайтчис медбӧрын пӧкӧритны тайӧ странаяссӧ.
Найӧс вӧлі зэв ёна рӧзӧритӧма.
Рим пӧшти дзикӧдз тыртӧммис, и тайӧ паськыд тыртӧминъясас кутісны кӧдзны нянь.
Рабовладельческӧй Римскӧй империя восстановитны заводитлӧмыс помасис неудачнӧя.
Западын войнаяс требуйтісны зэв гырысь расходъяс да вывті ёна рӧзӧритлісны захватитӧм странаяссӧ.
Став империяса населениелы ковмис мынтыны зэв гырысь податьяс.
Тайӧ гырысь налогъяснас да найӧс чукӧртысьясӧн дзескӧдӧмъяснас йӧзыс вӧліны зэв недовольнӧйӧсь.
Народнӧй восстаниеяс.
Юстиниан дырйи Византияын вӧлі уна народнӧй восстание и Константинопольын, и провинцияясын.
Юстиниан царствуйтны заводитігӧн на Константинопольын вӧлі грознӧй восстание, коді кыптіс ыджыд налогъяс вӧсна да императорскӧй чиновникъясӧн дзескӧдӧм вӧсна.
Тайӧ восстаниеыс тӧдса «Ника» (греческӧй ногӧн тайӧ лоӧ «Побеждайт») ним улын.
Татшӧм вӧлі восставшӧйяслӧн кличыс.
Восстание заводитчис циркын да ӧдйӧ шымыртіс ыджыд карсӧ ставнас.
Войскалӧн мыйкӧ мында юкӧн вӧлӧма ненадёжнӧй.
Юстиниан лӧсьӧдчис нин пышйыны столицасьыс, но сылӧн ӧти полководец, коді веськӧдліс наёмнӧй войска отрядӧн, друг уськӧдчис восставшӧйяс йӧз вылӧ, кодъяс чукӧртчисны циркын.
Вӧлі виӧма некымын тысяча морт, восстаниесӧ пӧдтӧма.
Восстаниеясыс Константинопольын повторяйтчисны.
Юстиниан пӧдтыліс найӧс вывті чорыда.
И Юстинианлӧн преемникъяс дырйи империя пасьтала кыпталісны народнӧй восстаниеяс, кодъясын главнӧй участиеяссӧ принимайтлісны рабъяс да колонъяс.
Тайӧ восстаниеясыс слабмӧдлісны империясӧ.
Империя вылӧ заводитісны уськӧдчавны орччӧн олысь племяяс.
Византия заводитіс воштавны область бӧрся область.
Империялӧн воштӧмъяс.
VI нэм помын Италия вылӧ войвывсянь уськӧдчисны германскӧй племяяс — лангобардъяс — да завоюйтісны сылысь ыджыдджык юкӧнсӧ (налӧн ним серти войвыв Италия кутіс шусьыны Ломбардияӧн).
VII нэмын арабъяс мырддисны Византиялысь Сирия, Палестина, Египет.
Тайӧ областьясса населениеыс, кодъясӧс пӧдтылісны налогъясӧн, ненавидитліс Византийскӧй империяӧс да эз водзсась завоевательяскӧд.
Войвывсянь, Дунай сайсянь, Византияӧс зырисны славянскӧй племяяс.
4 §. Славяна да Византия.
Славяналӧн поселениеяс.
Славянскӧй племяяс VI–VII нэмъясын олісны зэв ыджыд территория вылын Лабасянь (Эльбасянь) рытыввылын Донӧдз, Окаӧдз да Волга заводитчанінъясӧдз асыввылын, и Балтийскӧй моресянь войвылын Дунайӧдз да Чёрнӧй мореӧдз лунвылын.
Тайӧ племяясыс юксьылісны асыввывса, рытыввывса да лунвывса славяна вылӧ.
Византияӧ славяналӧн пырӧм.
VI нэмсянь заводитӧмӧн славяна кутісны гырысь чукӧръясӧн вуджны Дунай вомӧн да пырны Византийскӧй империяӧ.
Медым дорйысьны наысь, вӧлі стрӧитӧма уна крепость.
Но VI нэмлӧн мӧд джынсяньыс славяна пырисны Византияӧ помтӧм чукӧръясӧн.
Византиякӧд воюйтігӧн найӧ велалісны кутны асьнысӧ военнӧй стройын да вермылісны византийскӧй войскаӧс.
Славяна велалісны босьтавны крепостьяс.
Налӧн лоисны стена жугӧдлан таранъяс да кытшалӧм карӧ гырысь изъяс шыблалӧм могысь приспособлениеяс.
Славяналы отсавлісны византийскӧй рабъяс, колонъяс да карса гӧль йӧз.
Балканскӧй полуостров пасьта кыптісны уджалысь йӧзлӧн восстаниеяс; уджалысь йӧз славянаӧс лыддисны рабовладелецъяс нартитӧмысь да сьӧкыд податьясысь асьнысӧ мездысьясӧн.
VII нэмын славяна мырддисны Византийскӧй империялысь Балканскӧй полуостровлысь войвывсӧ ставнас.
VII нэм помын южнославянскӧй племяяс, кодъяс олісны Нижньӧй Дунай пӧлӧн, ӧтувтчисны болгара ним улӧ.
Болгараяс успешнӧя воюйтлісны Византиякӧд.
Найӧ владениеяслӧн границаясыс вешйисны Нижньӧй Дунайсянь лунвывлань да воисны дзик матӧ Константинополь дінӧ.
Византиялы ковмыліс мынтыны болгаралы дань.
Балканскӧй полуостровлысь рытыв-войвыв юкӧнсӧ завоюйтісны южнославянскӧй племяяс — сербъяс да хорватъяс.
Византийскӧй империяын славяналӧн поселениеяс.
Византийскӧй империялы удайтчис дорйыны завоюйтӧмысь ассьыс мыйкӧ мында му.
Империя владениеын колины Балканскӧй полуостровлӧн шӧр да лунвыв юкӧныс да Малӧй Азия.
Тайӧ вӧлі сӧмын коймӧд юкӧныс сійӧ муясыслӧн, кодъясӧн коркӧ владейтліс Юстиниан.
Но славяна писькӧдчисны и сійӧ муясыс вылӧ, кодъяс колины Византийскӧй империя власть улӧ.
VI нэмлӧн мӧд джынйын нин быдса славянскӧй племяяс кутісны овмӧдчавны сылӧн территория вылӧ.
Славяна овмӧдчисны империялӧн войвыв юкӧнӧ.
Византиецъяс кутісны шуны тайӧ областьсӧ Славинияӧн.
Славяна писькӧдчисны Средньӧй да Южнӧй Грецияӧ.
Весиг Малӧй Азияӧ овмӧдчисны не этша славяна.
Византийскӧй империяса сиктса населениелӧн тӧдчана юкӧныс лои славянскӧй.
Империялӧн наӧн займитӧм областьясын славяна бырӧдлісны либӧ вӧтлалісны византийскӧй землевладелецъясӧс; найӧ муяс вылӧ овмӧдчалісны свободнӧй славянскӧй крестьяна.
Рабъяс да колонъяс пӧлучайтісны свобода да лолісны свободнӧй крестьянаӧн.
Византияӧ овмӧдчӧм славяна регыд признайтісны императорлысь властьсӧ, кутісны служитны императорскӧй войскаын да мынтыны податьяс.
Свободнӧй крестьяна бурджыка обрабатывайтлісны мусӧ подневольнӧй рабъяс да колонъяс дорысь да сетлісны государстволы унджык нянь.
Славянскӧй крестьяна вӧліны бур салдатъясӧн.
Византийскӧй империяын славяналӧн овмӧдчӧм вӧсна сійӧ ёнмис да вермис существуйтны ещӧ пӧшти тысяча во на сы бӧрын, кор уси рабовладельческӧй Западнӧй Римскӧй империя.
Рабство бырӧм.
Славяна овмӧдчисны эз став Византийскӧй империя пасьтала.
Кутшӧмсюрӧ областьясын, торъя нин Малӧй Азияын, колины византийскӧй знатьлӧн неэтша поместьеяс, кӧні вӧліны рабъяс да колонъяс.
Но озыр византийскӧй землевладелецъяс эз вермыны важмоз чорыда эксплуатируйтны ассьыныс рабъяссӧ да колонъяссӧ, сы вӧсна мый найӧ вермисны пышйыны славяна дінӧ.
Подневольнӧй рабскӧй труд лолі землевладелецъяслы выгӧдатӧмӧн.
Найӧ ӧні кутісны сдавайтны ассьыныс му участокъяссӧ свободнӧй крестьяналы арендаӧ.
Рабъяслӧн лыдыс век чиніс и чиніс, найӧс эксплуатируйтӧмыс слабмис.
Тадзи рабовладельческӧй стройлы воис пом и Византийскӧй империяын.
Но крупнӧй землевладелецъяс ас кианыс кутісны Византийскӧй империяын власть да влияние.
Найӧ занимайтлісны высшӧй местаяс управлениеын да составляйтлісны придворнӧй знать.
Вичко.
Византияын медся гырысь му владениеяс принадлежитлісны христианскӧй вичколы.
Византийскӧй империяын вӧлі вывті уна манастыр.
VII нэм шӧрын сэні лыддьыссис 100 тысяча манак.
Манастыръяс вӧліны империяын медся крупнӧй землевладелецъясӧн.
Империяын главнӧй духовнӧй лицоӧн лыддьыссис константинопольскӧй патриарх.
Но збыльысьсӧ вичкоӧн веськӧдлӧмыс вӧлі император киын.
Кыдзи и Западын, Византияын вичко отсавліс правительстволы да знатьлы ёнмӧдны налысь властьсӧ народ вылын.
Византияын да Западын рабство бырӧм.
Византияын, кыдзи и Западын, рабовладельческӧй строй уси.
Но Византияын тайӧ лои неуна сёрӧнджык.
Западын сійӧ дугдіс существуйтны V–VI нэмъясын, Византияын VII–VIII нэмъясын.
Кыдзи и Западын, Византияын образуйтчис уна лыда свободнӧй крестьянство.
Западын сэтчӧ пырисны германецъяс, Византияын — славяна.
Сэтчӧ пырисны сідзжӧ мездысьӧм рабъяс да колонъяс.
И Византияын, и Западын вӧлі крепыд знать, кодлӧн вӧліны гырысь земельнӧй владениеяс.
Но крепыд Византийскӧй империя, Западнӧй Римскӧй империяысь торъялӧмӧн, сохранитіс аслас вӧвлӧм владениеяслысь тӧдчымӧнъя юкӧнсӧ, сохранитіс и императорскӧй власть.
Византияын быдмисны каръяс, сэк кор Западын каръяс дзикӧдз киссисны.
Византияын колисны ремеслӧяс да торговля.
Византия важмоз на вӧлі ёна озырджык да культурнӧйджык Западнӧй Европа дорысь.
III ГЛАВА.
ЕВРОПАЫН ФЕОДАЛЬНӦЙ СТРОЙ УСТАНОВИТӦМ.
5 §. Франкъяслӧн государство образуйтчӧм.
Франкъяслӧн завоеваниеяс.
Вӧвлӧм Западнӧй Римскӧй империя местаӧ германскӧй племяясӧн подулалӧм королевствояс пиысь медся вынаӧн вӧлі франкъяслӧн королевство.
V нэм шӧрын франкъяс юксьылісны некымын племя вылӧ.
Быд племяӧн веськӧдліс князь.
V нэм помын франкъяс заводитісны мырддявны муяс Галлияысь.
Франкскӧй князь Хлодвиг ӧтувтчис мукӧд князьяскӧд да вӧчис уна ыджыд завоевательнӧй походъяс.
Франкъяс захватитісны Галлияын римляналысь медбӧръя владениеяссӧ.
Хлодвиг заводитіс ассьыс завоеваниеяссӧ мукӧд франкскӧй князьяскӧд ӧтлаын.
На отсӧгӧн успех шедӧдӧм бӧрын Хлодвиг зілис мездысьны тайӧ князьяссьыс.
Мудерлунӧн да лёклунӧн сійӧ кужис бырӧдны ассьыс став соперникъяссӧ.
Хлодвиг лои франкъяслӧн корольӧн.
Хлодвиг дырйи да сылӧн преемникъяс дырйи пӧшти став Галлияыс лои франкъяс власть улын.
Рейнсянь асыввылын франкъяс подчинитісны уна германскӧй племяӧс.
Франкъяслӧн сиктса община.
Населениелысь ыджыдджык юкӧнсӧ франкъяслӧн, кыдзи и мукӧд германскӧй племяяслӧн да славяналӧн, составляйтісны свободнӧй крестьяна.
Свободнӧй крестьяна олісны сиктъясын.
Кыдзи и германецъяслӧн да славяналӧн рӧдинаыс, быд сикт вӧлі общинаӧн.
Став общинникъясыс ӧтув пӧльзуйтчылісны сиктлы принадлежитысь вӧръясӧн, пӧскӧтинаясӧн, ваясӧн.
Но быд семьялы торйӧдлісны гӧран муясысь особӧй пай.
И тайӧ пайыс регыд лои общинниклӧн частнӧй собственностьӧн.
Крупнӧй землевладение лоӧм.
Но абу на став мусӧ вӧлі юклӧма сиктса общинаяс костын.
Хлодвиглӧн вӧліны зэв гырысь земельнӧй владениеяс.
Сійӧ босьтіс аслыс зэв гырысь имениеяс, кодъяс войдӧр Галлияын принадлежитлісны римскӧй императорлы.
Сійӧ босьтіс аслыс сідзжӧ займиттӧм пустуйтысь муяс.
Вывті гырысь земельнӧй владениеяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ король сеталіс аслас дружинникъяслы, кодъяс ӧні лоины крупнӧй землевладелецъясӧн.
Найӧ составляйтлісны франкъяслысь военнӧй да землевладельческӧй знать.
Гырысь земельнӧй владениеяс лоалісны и мукӧд ногӧн.
Кор земельнӧй наделъяс лоины частнӧй собственностьӧн, уна общинникъяслы, кодъяс гӧльмисны войнаяс, неурожайяс да мукӧдсикас бедствиеяс вӧсна, быть лои вузавны муяссӧ.
Тайӧ муяссӧ ньӧбавлісны либӧ мырддявлісны долгъяс пыдди озыр крестьяна.
Сиктса озыр йӧз захватывайтлісны да присваивайтлісны аслыныс общиннӧй муяс, сы вӧсна му владениеясыс ещӧ ёнджыка содісны.
Тадзи озырмӧм крестьяна-общинникъяс пӧвстысь лоины землевладелецъяс.
Найӧ сідзжӧ пырисны Франкскӧй знать составӧ.
Гырысь земельнӧй владениеяс ещӧ вылӧджык лэптылісны знатьӧс прӧстӧй йӧз весьтӧ.
Франкскӧй знатьлысь гырысь земельнӧй владениеяссӧ обрабатывайтлісны рабъяс да колонъяс, кодъяс кольӧмаӧсь вӧлі римскӧй кадъяссянь на.
Франкъяс велӧдчисны грамотаӧ римляналысь да кутісны гижавны латинскӧй кыв вылын законъяс, кодъяс серти нуӧдсис суд.
Тайӧ законъясас устанавливайтсисны штрафъяс разнӧй преступлениеясысь — гусясьӧмысь, мортлы рана вӧчӧмысь, морт виӧмысь.
Знатнӧй франкӧс — королевскӧй дружинникӧс — виӧмысь мынтыссьыліс штраф, коді вӧлі куимпӧв ыджыдджык прӧстӧй свободнӧй франкӧс виӧм дорысь.
Тадзи франкъяслӧн законыс закрепляйтліс знатьлысь господствующӧй положение.
Королевскӧй властьлӧн ёнмӧм.
Знать составляйтліс королевскӧй сӧвет.
Знатьлӧн сӧветтӧг король эз примитлы ни ӧти важнӧй решение.
Знатнӧй йӧзлы сійӧ поручайтліс аслас ыджыд государстволӧн областьясӧн веськӧдлӧм.
Прӧстӧй франкъяссянь сійӧ кутіс требуйтны кыв шутӧг повинуйтчӧм.
Франкскӧй летописец висьталӧ, мый кор Хлодвиглӧн дружинаыс босьтіс Суассон кар, то мукӧд добычакӧд тшӧтш вӧлі захватитӧма вывті мича драгоценнӧй чаша.
Добычасӧ юкигӧн Хлодвиг кӧсйис босьтны сійӧс аслыс.
Но воинъяс пӧвстысь ӧти кучкис чашаас мечӧн да шуис: «Тэ пӧлучитан сӧмын сійӧс, мый тэныд пӧлагайтчӧ пудъялӧм серти».
Хлодвиг нинӧм эз шу, но во мысти военнӧй смотр дырйи сійӧ казяліс, мый тайӧ воиныслӧн оружиеыс абу лючки, и аслас боевӧй черӧн поткӧдіс сылысь юрсӧ да шуис: «Тадзи тэ вӧчин чашакӧд!»
Ставыс повзисны тайӧ поступоксьыс, но некод эз лысьт шуны Хлодвиглы паныд кыв.
Тайӧ рассказсьыс тыдалӧ, кыдзи ёнмис корольлӧн властьыс да кыптіс сылӧн влияниеыс.
Хлодвиг да вичко.
Корольлысь властьсӧ ёнмӧдны ёна отсаліс вичко.
Хлодвиг гӧгӧрвоис, кутшӧм ён отсӧг сійӧ вермас аддзыны вичкосянь.
Сійӧ аслас дружинакӧд ӧтлаын примитіс христианство да заставитіс народӧс пернапасасьны.
Хлодвиг да сылӧн преемникъяс лышкыда сетавлісны вичколы муяс рабъяскӧд да колонъяскӧд тшӧтш, а вичко отсавліс ёнмӧдны королевскӧй власть.
Вичкоӧс эз шензьӧд и Хлодвиглӧн лёклуныс, и сылӧн преступлениеясыс.
Духовенствоӧс дорйӧмысь, озыр пожалованиеясысь сійӧ дась вӧлі быдсяманогыс ошкыны Хлодвигӧс да отсавны сылы, медым народ подчиняйтчис Хлодвиглы.
Народлы сійӧ проповедуйтіс покорность да кывзысьӧм.
Франкскӧй королевствоын лоалісны уна манастыръяс, кодъяслы король да знать сетавлісны гырысь му участокъяс.
Королевскӧй дружинникъяс, манастыръяс да высшӧй духовенство пӧлучайтлісны гырысь земельнӧй владениеяс.
Король содтыліс озырлунсӧ, ёнмӧдліс знатьлысь да вичколысь влияниесӧ да требуйтліс народлысь тырвыйӧ пӧкӧритчӧм.
Тадзи франкъяслӧн образуйтчис государство, коді отсавліс господствующӧй класслы властвуйтны народ вылын.
Свободнӧй крестьянаӧс закрепоститӧм.
Крупнӧй землевладелецъяс лоины Франкскӧй государствоын ыджыд вынӧн.
Найӧс кутісны шуны сеньоръясӧн мый лоӧ «старшӧйяс».
Найӧ асьныс, сідз жӧ кыдзи тайӧс вӧчліс король, кутісны лӧсьӧдавны ассьыныс дружинникъясӧс, кодъясӧс шулісны вассалъясӧн, да сетавны налы муяс рабъяскӧд да колонъяскӧд тшӧтш.
Медым ещӧ ёнджыка содтыны ассьыныс озырлунсӧ да вынсӧ, сеньоръяс кутісны мырддявны свободнӧй крестьянскӧй общинаяслысь муяссӧ, а крестьянаӧс заставляйтлісны сетны урожайыслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ да уджавны господскӧй му вылын.
Франкскӧй королевство век ӧтарӧ воюйтліс соседъясыскӧд.
Сеньоръяс воюйтлісны ӧта-мӧдыскӧд; быдӧн кӧсйисны босьтны унджык му.
Тайӧ войнаясыс рӧзӧритлісны свободнӧй крестьянаӧс.
Налысь муяссӧ да эмбурсӧ грабитлісны.
Рӧзӧритчӧм крестьяналы быть ковмыліс корсьны сеньоръяссянь отсӧг; сӧмын налысь крестьяна вермылісны пӧлучитны му, скӧт либӧ ссудаӧн кӧйдыс, медым кутны ассьыныс овмӧссӧ.
Но отсӧгыс эз сетсьы прӧста.
Та пыдди крестьяналы колӧ вӧлі уджавны аслас «покровительлы».
Крестьяна воштісны свободасӧ да вочасӧн лоины крепостнӧйясӧн.
Крепостнӧй крестьяна эз вӧвны свободнӧйӧсь.
Найӧ эз вермыны мунны асланыс господин дорысь, найӧ лыддьыссисны кыдз быттьӧ «прикреплённӧйясӧн» сійӧ му дінӧ.
Тасянь и лои налӧн нимыс «крепостнӧйяс».
Свободнӧй крестьяна ёна водзсасисны закрепоститӧмлы паныд.
Не ӧтчыд Франкскӧй государствоын ыпнитлісны крестьянскӧй восстаниеяс.
Но тайӧ восстаниеясыс вӧліны неорганизованнӧйӧсь, торъя-торъяӧсь, сеньоръяслӧн вӧлі ыджыд военнӧй вын.
Найӧ век пӧдтылісны крестьянскӧй восстаниеяссӧ.
Крестьянаӧс закрепоститны отсавлісны сійӧ вежсьӧмъясыс, кодъяс лоины франкъяслӧн военнӧй делӧын VIII нэмын.
Франкъяслӧн военнӧй делӧ.
Первойсӧ став свободнӧй мужчинаясыс франкъяслӧн вӧліны воинъясӧн.
Найӧ вооружайтчылісны да лӧсьӧдчылісны поход кежлӧ асланыс щӧт вылӧ.
Но постояннӧй войнаяс да ылысса походъяс рӧзӧритлісны свободнӧй крестьянаӧс.
Гӧльмӧм крестьяна эз вермыны участвуйтны войнаясын да походъясын.
Франкъяслӧн медся опаснӧй врагӧн вӧліны арабъяс.
VIII нэм заводитчигӧн найӧ завоюйтісны Испания да лунвывсянь частӧ уськӧдчывлісны Франкскӧй государство вылӧ.
Арабъяслысь главнӧй вынсӧ составляйтліс конница.
Накӧд тышкасьны франкъяслы сідзжӧ колӧ вӧлі конница, коді эськӧ век вӧлі дась дорйыны опаснӧй врагысь.
Крестьяна эз вермывны нуны коннӧй служба, налӧн та вылӧ эз тырмывны средствоясыс.
Татшӧм службасӧ нуны вермылісны сӧмын сеньоръяс да дружинникъяс — вассалъяс.
Медым ёнмӧдны коннӧй войскасӧ, Франкскӧй государствоса правитель Карл Мартелл сеталіс уна му и крепостнӧй воинъяслы, кодъяс та пыдди долженӧсь вӧлі нуны государстволы коннӧй служба.
Тадзи лои уна выль военнӧй знать.
Конница лои франкъяслӧн главнӧй военнӧй вынӧн.
Военнӧй делӧ пыр ёнджыка и ёнджыка вуджліс знать киӧ.
А унджык крестьянаыс ньӧти эз вермывны нуны военнӧй служба.
Оружиетӧм крестьяна эз вермывны успешнӧя водзсасьны бура вооружитчӧм всадникъяскӧд, кодъяс пӧлучайтлісны военнӧй выучка.
Тайӧ вайӧдліс крестьянствоӧс водзӧ нартитӧмӧ да закрепоститӧмӧ.
Карл Мартеллы удайтчис лӧсьӧдны ён войска, коді успешнӧя водзсасьліс арабъяс уськӧдчӧмкӧд.
Франкъяс победитісны арабъясӧс да зырисны найӧс Пиренейскӧй хребет сайӧ.
Франкскӧй сеньоръяс используйтлісны ассьыныс вынъяссӧ не сӧмын дорйысьӧм могысь, но и выль муяс захватитӧм вылӧ.
VIII нэмлӧн мӧд джынйын Франкскӧй государство тӧдчымӧн паськӧдіс ассьыс границаяссӧ.
6 §. Карл Великийлӧн империя.
Карл Великий.
Медыджыд могуществоӧ Франкскӧй государство воӧдчис Карл Мартеллӧн внук король Карл дырйи, кодӧс шуисны Великийӧн (768–814).
Летописецъяс тадзи сійӧс шуисны сы понда, мый сы дырйи Франкскӧй государство лои медся ыджыд да ён государствоӧн Западнӧй Европаын.
Карл вӧлі зэв ыджыд тушаа да зэв ён.
Сійӧ правитігӧн вӧлі зэв уна война.
Сійӧ ачыс участвуйтліс 30 походын.
Карлӧс бура тӧдлісны современникъяс да дыр кежлӧ сійӧ коли йӧз паметьын.
Но уджалысь йӧз дінӧ Карл вӧлі зэв чорыд сьӧлӧма да стрӧг.
Сійӧ зілис ёнмӧдны крестьяна вылын знатьлысь властьсӧ.
Сійӧ чорыда пӧдтыліс налысь став попыткаяссӧ кыпӧдчыны насилиеяслы паныд.
Сы дырйи крестьянаӧс водзӧ пӧртлісны крепостнӧйясӧ.
Свободнӧй крестьяна кольлісны век этшаджык и этшаджык.
Карллӧн войнаяс.
Знать интересъясын Карл дугдывлытӧг нуӧдіс войнаяс.
Тайӧ войнаясыс вӧліны выгӧднӧйӧсь знатьлы, коді захватывайтліс озыр добыча да пӧлучайтліс выль земельнӧй владениеяс да крепостнӧйясӧс.
Но войнаяс рӧзӧритлісны прӧстӧй народӧс.
Карл нуӧдіс Италияын лангобардъяслы паныд война да завоюйтіс налысь муяссӧ.
Италиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ вӧлі ӧтлаӧдӧма Франкскӧй владениеяс дінӧ.
Рытыв-лунвылын Карл аслас войскакӧд вуджис Пиренеи, босьтіс арабъяслысь уна кар, но сэсся лои неудача, да сійӧ бергӧдчис бӧр.
Кор Карл кутіс локны бӧр, Пиренеи дорын вӧлі бырӧдӧма франкъяслысь отряд, кодӧн веськӧдліс Роланд.
Тайӧ отрядлӧн пӧгибнитӧм йылысь сёрӧнджык вӧлі лӧсьӧдӧма «Роланд йылысь сьыланкыв».
Франкъяс бара панісны тыш арабъяскӧд да завоюйтісны Пиренейскӧй гӧраяссянь лунвылын куйлысь область Барселона карӧн.
Асыввылын Карл 30 воысь дырджык нуӧдіс война германскӧй племяяскӧд — саксъяскӧд.
Карл кӧсйис босьтны саксъяслысь муяссӧ да свободнӧй саксъясӧс пӧртны крепостнӧйясӧ.
Но найӧ чорыда водзсасисны тайӧ попыткаясыскӧд.
Карллы не ӧтчыд удайтчывліс жугӧдны найӧс сражениеясын.
Но мыйӧн франкъяслӧн войска мунлісны саксъяс муысь бӧр, сэні бара кыптывлісны восстаниеяс.
Медым жугӧдны саксъяслысь водзсасьӧмсӧ, Карл лэдзис чорыд законъяс.
Быдсикас, весиг ичӧтик мыжысь грӧзитліс смертнӧй казнь.
Но и тайӧ эз отсавлы.
Медбӧрын Карллы удайтчис кыскыны ас дорас саксонскӧй знатьӧс сійӧн, мый сійӧ кутіс сетавны налы муяс да свободнӧй саксонскӧй крестьяна вылын власть.
Саксонскӧй знать изменитіс аслас народлы да кутіс отсавны Карллы.
Сӧмын IX нэм заводитчигӧн сійӧ дзикӧдз подчинитіс саксъясӧс.
Франкскӧй сеньоръяс саксонскӧй знатькӧд тшӧтш кутісны пӧртны крепостнӧйясӧ свободнӧй саксонскӧй крестьянаӧс.
Но и Карллӧн преемникъяс дырйи саксъяс ёна водзсасисны закрепоститӧмкӧд да кыпӧдчылісны Франкскӧй владычестволы паныд.
Аслас походъясын Карл паныдасьлывліс и славянскӧй племяяскӧд, кодъяс овлісны Лаба (Эльба) да Дунай пӧлӧн.
Но сылы эз удайтчы пӧкӧритны свобода радейтысь славянскӧй племяясӧс.
Карллӧн империя.
Карл дырйи Франкскӧй государстволӧн территорияыс ёна ыдждіс.
Сійӧ составӧ пырліс воддза Западнӧй Римскӧй империя муяслӧн тӧдчымӧн юкӧныс.
Карл лои Западнӧй Европаын медся могущественнӧй государӧн.
800 воын, кор Карл вӧлі Римын, сійӧ примитіс «римскӧй императорлысь» титул.
Тайӧн сійӧ кӧсйис укрепитны ассьыс властьсӧ Франкскӧй государствоын да кыпӧдны сылысь тӧдчанлунсӧ мукӧд государствояс пӧвстын.
Карл империялӧн распадитчӧм.
Карллӧн империяыс, коді вӧлі артмӧма уна юкӧнъясысь, эз вӧв кузь нэма.
Сійӧ вӧлі племяяслӧн да народностьяслӧн временнӧй да непрочнӧй объединениеӧн; тайӧ племяясысь быдӧн олісны асланыс олӧмӧн да эз вӧв налӧн общӧй кыв.
Карл империяын олысь племяяс — франкъяс, лангобардъяс, саксъяс да мукӧдъяс — сёрнитлісны разнӧй кывъяс вылын, налӧн эз вӧв ас костаныс некутшӧм йитӧд.
Империялысь торъя юкӧнъяссӧ ӧтлаын видзліс сӧмын оружие.
Татшӧм империяыс эз вермы лоны ёнӧн да регыд киссис.
Сэтчӧ жӧ и сеньоръяс омӧля подчиняйтчылісны императорлы.
Найӧ ёнмӧдісны ассьыныс властьсӧ крестьяна вылын, и налы эз нин ков Карллӧн отсӧгыс.
Кор Карл правитіс медбӧръя вояс нин, пыр частӧджык и частӧджык кутісны лоавны сэтшӧм случайяс, мый сеньоръяс эз подчиняйтчыны император приказаниеяслы.
Карл кулӧм бӧрын сеньоръяс дзикӧдз дугдісны пыдди пуктыны сылӧн преемникъяслысь распоряжениеяссӧ.
Карл Великийлӧн пиыс Людовик юкис империяӧн веськӧдлӧмсӧ аслас пиян костас.
Ас саяс сійӧ колис верховнӧй власть да императорлысь звание.
Пыр жӧ заводитчисны вензьӧмъяс да зыксьӧмъяс.
Пияныс панісны батьыслы паныд война.
Тайӧн пӧльзуйтчисны сеньоръяс, медым кыпӧдны ассьыныс самостоятельностьсӧ.
Людовик кулӧм бӧрын сылӧн пияныс кутісны воюйтны ӧта-мӧдыскӧд.
Медбӧрын 843 воын найӧ заключитісны Верденын империяӧс куим королевство вылӧ юкӧм йылысь договор.
Кык ичӧтджык пиыс пӧлучитісны: ӧтиыс империялысь рытыввыв юкӧнсӧ, либӧ Франция, а мӧдыс — асыввыв юкӧнсӧ, либӧ Германия; ыджыд пиыс пӧлучитіс шӧр юкӧнсӧ, коді куйлӧ рытыввыв да асыввыв юкӧнъяс костын.
Сылы жӧ лоины Италияса владениеяс.
Карллӧн потомокъясыс эз на ӧтчыд юклыны ас костаныс империясӧ.
IX нэм пом кежлӧ Карл Великийлӧн вӧвлӧм империя местаын лои куим главнӧй государство: Франция, Германия да Италия.
Тайӧ государствояс пиысь быдӧн бара на торъявліс крупнӧй сеньоръяслӧн вель уна самостоятельнӧй владениеяс вылӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм кад, кор Западнӧй Европа вӧлі раздробитчӧма политически.
7 §. Западнӧй Европаын феодальнӧй строй установитӧм.
Крепостнӧй крестьяна.
IX–XI нэмъясын Западнӧй Европаын крестьяналысь пӧшти став мусӧ вӧлі мырддьӧма; сійӧ лои крупнӧй сеньоръяслӧн собственностьӧн.
Уна му пӧлучитісны «духовнӧй» сеньоръяс — епископъяс, манастыръяс.
Крестьяналысь вӧлі мырддьӧма му вылӧ собственность.
Найӧ ӧні олісны сійӧ му вылас, кодӧс пӧлучайтлісны сеньорсянь, и та пыдди долженӧсь вӧлі уджавны сеньоръяслы.
Крестьяналысь вӧлі мырддьӧма свобода.
Найӧ эз вермыны эновтны муяссӧ да мунны асланыс господа дорысь.
Крепостнӧй крестьяна да налӧн потомокъяс долженӧсь вӧлі ӧні нэм чӧжыс уджавны господаяслы — сеньоръяслы.
Му, кӧні овлісны крепостнӧй крестьяна, кодъяслы вӧлі быть лоӧ уджавны господаяслы, шусьыліс феодӧн, а сійӧ мунас владейтысьыс — феодалӧн.
Та вӧсна сэтшӧм стройыс, кор муыс и властьыс принадлежитіс феодалъяслы, а крепостнӧй крестьяна долженӧсь налы уджавны, шусьӧ феодальнӧйӧн.
Западнӧй Европаын IX–XI нэмъясын установитчис феодальнӧй, либӧ крепостническӧй строй.
Феодальнӧй строй дырйи вӧлі кык основнӧй класс: I) господствуйтысь класс: муӧн владейтысьяс — феодалъяс да 2) угнетённӧй класс — эксплуатируемӧй крепостнӧй крестьяна.
Древньӧй кадӧ рабовладелецлӧн вӧлі раб вылӧ полнӧй собственность: сійӧ вермис рабӧс ньӧбны, вузавны, весиг вины.
Феодаллӧн вӧлі крепостнӧй крестьянин вылӧ неполнӧй собственность: сійӧ эз вермыв вины крестьянинӧс, но вермис сійӧс вузавны, ньӧбны.
Уджавны ӧткажитчӧмысь, приказаниеяслы паныд мунӧмысь сеньор вермыліс накажитны крестьянинӧс, сюйны сійӧс тюрьмаӧ, дорны чепӧн.
Крестьянин кӧ пышйыліс поместьеысь, сеньор вермыліс сійӧс бӧр мырдӧн вайӧдны.
Феодальнӧй поместье.
Сиктъяс, кодъяс войдӧр вӧліны свободнӧйӧсь, пӧртсисны ӧні феодальнӧй поместьеясӧ.
Сиктса мулысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ феодал векджык торйӧдліс аслас господскӧй овмӧс вылӧ.
Ӧстальнӧй мусӧ сійӧ сетліс крепостнӧй крестьяналы пӧльзуйтчӧм вылӧ.
Но и крестьяналы сетӧм муыс вӧлі феодаллӧн собственностьӧн.
Сійӧ вермис мырддьыны сійӧс да вӧтлыны крестьянинӧс му вывсьыс.
Быд крестьянскӧй семьялӧн вӧлі двор да му.
Крестьяналӧн да феодалъяслӧн гӧрӧм муясыс община муяс вылын векджык куйлісны сорті-кості.
Крестьяна важмоз составляйтлісны сиктса община да ӧтвылысь пӧльзуйтчылісны вӧръясӧн да пӧскӧтинаясӧн.
Но крестьяна ӧні вӧліны феодалъяссянь полнӧй зависимостьын.
Быд крестьянин должен вӧлі недельнас некымын лун уджавны господскӧй му вылын — гӧрны, кӧдзны, вундыны, идравны вундӧмторсӧ, вартны.
Сійӧ должен вӧлі феодал усадьбаын стрӧитны да дзоньтавны зданиеяс.
Татшӧм уджъясыс шусисны барщинаӧн.
Таысь кындзи, крестьянин должен вӧлі сетны аслас доходлысь мыйкӧ мында юкӧн.
Сійӧ сетліс феодаллы нянь, курӧгъяс, дзодзӧгъяс, кольк, чери, а сідзжӧ быдсикас гортса изделиеяс, шӧрт, полотно.
Татшӧм взносъясыс шусьылісны оброкӧн.
Феодалъяс пуктылісны крестьяна вылӧ пыр выль и выль повинностьяс.
Найӧ объявитісны, мый сӧмын налӧн эм право владейтны мельничаясӧн, вина да растительнӧй вый вӧчан прессъясӧн, нянь пӧжалан пачьясӧн.
Нянь изӧмысь, прессӧн либӧ пачӧн пӧльзуйтчӧмысь крестьяна долженӧсь вӧлі мынтыны особӧй налогъяс.
Вичколы крестьяна долженӧсь вӧлі сетны урожайлысь да выль чужысь скӧтлысь дасӧд юкӧнсӧ (церковнӧй десятина).
Натуральнӧй овмӧс.
Феодаллы да крестьяналы олӧм вылӧ став коланторйыс вӧчсьыліс поместье пытшкын.
Крестьянин обрабатывайтліс му, быдтыліс скӧт, кыис полотно, лӧсьӧдліс аслыс паськӧм да кӧмкот, стрӧитліс аслыс керка.
Крестьяналӧн уджыс обеспечивайтліс феодалӧс и сёянӧн, и паськӧмӧн, и оланінӧн.
Господскӧй дворъяс бердын вӧліны кузнечаяс да мукӧд мастерскӧйяс, кӧні вӧчлісны оружие, сийӧс-завод, седлӧяс, тканьяс.
Татшӧм ногӧн, ни феодалъяслы, ни крестьяналы пӧшти нинӧм оз вӧлі ков ньӧбны.
abu
Сӧмын шочиника феодалъяс ньӧбавлісны роскошь предметъяс, дона оружие, шӧвк, ювелирнӧй изделиеяс, кодъясӧс Востокысь вайлісны купечьяс. +
Феодалъяс пӧлучайтісны асланыс поместьеясысь видзму овмӧсса уна прӧдукта да ремесленнӧй изделиеяс, но нинӧм эз вузавлыны; ставсӧ тайӧс потребляйтлісны асьныс феодалъяс, слугаясыс да гӧстьясыс.
Крестьяналӧн прӧдуктаыс кольлі сэтшӧм этша, мый найӧ сідзжӧ пӧшти нинӧм эз вузавны.
Сэтшӧм овмӧс, коді вӧчӧ ставсӧ, мый сылы колӧ, пӧшти нинӧм оз ньӧб и оз вузав, шусьӧ «натуральнӧй овмӧсӧн».
Натуральнӧй овмӧслӧн господствуйтӧмыс вайӧдліс Западнӧй Европаса странаяслӧн раздроблённостьӧ.
Торъя муяс костын торговля эз вӧв.
Ӧткымын феодалъяслӧн владениеясыс существуйтісны дзик торйӧн ӧта-мӧдсьыс.
Крестьянинлӧн олӧм.
Шӧр нэмъясса крестьянинлӧн олӧмыс вӧлі неуна кокньыдджык важ кадъясӧ раблӧн олӧмысь, но век жӧ сійӧ вӧлі вывті сьӧкыд.
Крестьянин уджаліс барщина вылын, му вылын сійӧ уджавліс господскӧй приказчик надзор улын, кодлӧн киас вӧлі бедь.
Лёка уджалысь крестьянинӧс нӧйтлісны.
Кыйсигъясӧн феодалъяс частӧ талявлісны крестьяналысь муяссӧ.
Крестьяна весиг эз лысьтны кыйны пӧткаясӧс, кодъяс тшыкӧдлісны налысь кӧдзаяссӧ: найӧс феодалъяс видзлісны аслыныс.
Лёк, грубӧй, частӧ код феодал вермыліс нӧйтны, оскорбитны, унизитны крестьянинӧс.
Феодалъяс шулісны: «Медся бур, кор крестьянин бӧрдӧ; лёк, кор сійӧ радуйтчӧ».
Феодалъяс видзӧдлісны крестьяна вылӧ зывӧкпырысь.
Налӧн вӧлі поговорка: «Крестьянин сэтшӧм жӧ ӧш, сӧмын сюртӧм».
Крестьяна олісны тшынассьӧм керкаясын, скӧткӧд ӧтлаын.
Тшыгъялӧм вӧлі обычнӧй явлениеӧн.
Заразнӧй висьӧмъясысь кувлісны быдса сиктъяс.
Крепостнӧй крестьянин некӧн эз вермы аддзыны аслас господин вылӧ суд да управа.
abu
Но феодалъяслӧн насилиеясыс век жӧ имеитлісны кутшӧмкӧ границаяс.
abu
abu
Быд сиктса крестьяна составляйтлісны община.
Общӧй делӧяс решитӧм могысь: видзьяс юклӧм могысь, пӧскӧтинаясӧн да вӧръясӧн пӧльзуйтчӧм кузя правилӧяс лӧсьӧдӧм могысь, гӧрӧм муяслӧн границаяс вӧсна соседъяс костын споръяс разберитӧм могысь найӧ чукӧртчылісны общиннӧй сходкаяс вылӧ. +
Феодал кӧ ёна дзескӧдліс крестьянаӧс, то крестьяна вермисны не кывзысьны, вермисны ӧткажитчыны повинностьяс выполняйтӧмысь, весиг вермисны оружиеясӧн сопротивляйтчыны.
Феодал паныдавліс не ӧтка-ӧтка беспомощнӧй крестьянаӧс, а организованнӧй общинаӧс, коді вӧлі велалӧма ӧтувъя действиеясӧ.
Крестьяна дзеблалісны ас орданыс ньӧвъяс да ньӧввужъяс.
Найӧ уськӧдчывлісны черъясӧн да косаясӧн.
Гордӧй сеньоръяслы асланыс насилиеяс да лёклун вӧсна эз шоча ковмыв мынтысьны асланыс олӧмӧн.
Крестьяна пӧвстысь медся повтӧмъясыс да пӧкӧритчытӧмъясыс пышъявлісны вӧръясӧ да сэні котыртлісны кутны позьтӧм отрядъяс, кодъясысь феодалъяс вывті ёна повлісны.
Народ радейтліс «вӧрса стрелокъясӧс» да прославляйтліс найӧс асланыс сьыланкывъясын да легендаясын.
Английскӧй народнӧй сьыланкывъясын да сказаниеясын медрадейтана геройӧн вӧлі вӧрса отрядлӧн повтӧм предводитель, озыръяслӧн грӧз да угнетённӧйясӧс дорйысь Робин Гуд.
Эз шоча кыптывлыны крестьянскӧй восстаниеяс, кодъяс шымыртлісны быдса областьяс.
Феодалъяс ненавидитлісны да презирайтлісны крестьянаӧс, но сэк жӧ и полісны наысь.
«Эксплуататоръяс да эксплуатируемӧйяс костын классӧвӧй тыш составляйтӧ феодальнӧй стройлысь основнӧй черта» (И. В. Сталин).
Феодалъяслӧн олӧм.
Крестьяна лӧгпырысь видзӧдлісны замок вылӧ, коді кыпавліс сикт весьтын, хищник-феодаллӧн страшнӧй поз вылӧ.
Замокыс векджык стрӧитсьыліс мыльк вылӧ, либӧ крут скала вылӧ.
Замоксӧ вӧлі кытшалӧма башняяса да бойницаяса джуджыд стенаясӧн.
Сэтчӧ позис пырны дзик ӧти векни воротаӧд, кытчӧ позьӧ вӧлі локны подъёмнӧй пос кузя.
Замокса первой двор бӧрын вӧлі мӧд двор, кодӧс сідзжӧ вӧлі кытшалӧма стенаӧн.
Мӧд дворас вӧлі феодаллӧн керкаыс да джуджыд сторожевӧй башня.
Керка да башня улас вӧліны пӧдвалъяс, кӧні видзлісны сёян-юан запасъяс дыр кыссьысь осадаяс кежлӧ.
Сэні жӧ, джуджыд пӧдвалъясын, кытчӧ эз веськавлы шонді югӧр, тӧмитчисны чепӧн дорӧм заключённӧйяс.
Уськӧдчысьяслы замокыс вӧлі пӧшти неприступнӧй.
Сэні феодал дзебсьыліс врагъясысь, сэсянь сійӧ виччысьтӧг уськӧдчыліс соседъяс вылӧ.
Феодаллысь вооружениесӧ составляйтлісны крест сяма воропа веськыд меч, кузь да сьӧкыд копьё, щит.
Рыцарлӧн став телӧыс вевттьысьліс кольчугаӧн.
Бӧрынджык кольчугасӧ вежисны стальнӧй латыясӧн.
Юр вылас вӧлі шлем, сысянь вӧлі лэччӧ забрало, коді тупкыліс чужӧмсӧ.
Рыцарьяс косясисны верзьӧмӧн зэв гырысь да ён боевӧй вӧвъяс вылын, кодъясӧс сідзжӧ вевттьылісны кӧрт латыясӧн.
Вӧла воинъяссӧ феодалъяс шулісны рыцарьясӧн.
Шулісны, мый сё рыцарь сулалӧ тысяча пехотинецкӧд воча.
Но рыцарьяслӧн дисциплинаыс вӧлі омӧль.
На пиысь быдӧн зільліс петкӧдлыны асьсӧ, да сы вӧсна найӧ тшӧкыда торклісны радъяссӧ.
Рыцарьяслӧн радейтана развлечениеясӧн вӧліны охота да турниръяс — военнӧй состязаниеяс.
Турниръяс мунлісны корольяс да крупнӧй сеньоръяс двор бердын.
Рыцарьяс сэтчӧ волісны ылісянь.
Турниръяс чукӧртлісны зэв уна видзӧдысьясӧс.
Рыцарьяс косясьлісны ныж копьёясӧн да мечьясӧн, но турниръяс шоча помасьлісны ёна доймалӧмъястӧг да смертнӧй случайястӧг.
Турниръяс вылын победитысьяс пӧлучайтлісны награда.
Рыцарьяс вӧліны грубӧйӧсь, невежественнӧйӧсь, унджыкыс неграмотнӧйӧсь.
Найӧ презирайтлісны мирнӧй удж да дзик ӧти достойнӧй занятиеӧн лыддьылісны военнӧй делӧ.
8 §. Западнӧй Европа X–XI нэмъясын.
Феодальнӧй раздроблённость.
X–XI нэмъясын Западнӧй Европаын вӧлі некымын гырысь феодальнӧй государство.
Медся тӧдчанаясӧн вӧліны: Франция, Германия, Италия, Англия.
Муыс феодальнӧй государствоясын лои феодаллӧн собственностьӧн.
Медся крупнӧй феодалъясыс владейтлісны гырысь областьясӧн.
Тайӧ крупнӧй феодалъясыс шусьылісны герцогъясӧн да графъясӧн а налӧн владениеясыс герцогствоясӧн да графствоясӧн.
Король лыддьыссьыліс став государствоын главаӧн.
Но збыльысьсӧ сійӧ вӧлі крупнӧй феодалъясысь ӧтиӧн.
Герцогъяс да графъяс лыддьывлісны асьнысӧ сыкӧд равнӧйясӧн.
Сійӧ вӧлі налы «равнӧйяс пӧвстысь первойӧн».
Ӧткымын графъяс да герцогъяс асьныс вӧліны дасьӧсь мырддьыны королевскӧй корона.
Герцогъяс да графъяс лыддьыссьылісны корольлӧн вассалъясӧн, а сійӧ — налӧн сеньорӧн.
Найӧ обязанӧсь вӧлі нуны сылы военнӧй служба.
Но збыльысьсӧ герцогъяс да графъяс отсавлісны корольлы асланыс военнӧй вынъяснас сӧмын сэки, кор кӧсйисны.
Эз шоча найӧ асьныс воюйтлыны королькӧд.
Быд герцог да граф вӧлі пӧшти независимӧй государӧн аслас владениеясас: судитліс, чукӧртліс податьяс, воюйтліс да корольлысь юасьтӧг заключайтліс союзъяс.
Герцогъяслӧн да графъяслӧн вӧліны асланыс вассалъяс, кодъяс вермисны имеитны ещӧ ассьыныс вассалъясӧс — мелкӧй рыцарьясӧс.
Корольлӧн эз вӧв некутшӧм власть графъяс да герцогъяс владениеясын.
Налӧн вассалъясыс эз лыддьысьлыны королевскӧй подданнӧйясӧн.
Вӧвлі правилӧ, мый «менам вассаллӧн вассал — абу менам вассал».
Феодальнӧй лестница.
Господствуйтысь класслӧн — феодалъяслӧн — татшӧм организацияыс шусьӧ «феодальнӧй лестницаӧн».
Сійӧ збыль лестница кодь и эм.
Лестница вылас сулаліс король, сыысь улынджык сулалісны крупнӧй сеньоръяс — герцогъяс да графъяс, кодъяслы принадлежитісны гырысь областьяс; ещӧ улынджык — омӧльджыка тӧдчана сеньоръяс; медбӧрын вӧліны мелкӧй рыцарьяс.
Феодалъяс пиысь быдӧн лыддьыссисны вассалӧн вылынджык сулалысьлы да сеньорӧн улынджык сулалысьлы.
Вассал пӧлучайтіс сеньорсянь земельнӧй владение — феод.
Феод вуджліс наследство кузя медыджыд пиыслы.
Кор вассал кувліс, то сылӧн ыджыд пиыс воліс сеньор дорӧ, вайліс сылы присяга да пӧлучайтліс сеньорсянь батьыслӧн земельнӧй владение вылӧ — сылӧн феод вылӧ — право.
Вассаллы колӧ вӧлі сеньор корӧм серти локны сы дінӧ вӧв вылын тыр вооружениеӧн да мунны сеньоркӧд ӧтлаын война вылӧ.
Крупнӧй феодалъяс долженӧсь вӧлі вайӧдны аскӧдныс вассалъясысь военнӧй отрядъяс.
Сеньор обязан вӧлі дорйыны вассалӧс военнӧй нападениеяс дырйи, видзны сылысь муяссӧ захватъясысь.
«Феодальнӧй лестница» ставнас кутчысис крепостнӧй крестьяна вылын, кодъяс обязанӧсь вӧлі вердны да видзны став феодалъяссӧ — мелкӧй рыцарьяссянь заводитӧмӧн да корольӧн помалӧмӧн.
Татшӧм система колӧ вӧлі господствующӧй класслы.
Сійӧ вӧлі сылы крестьянство вылын господство ёнмӧдан средствоӧн.
Сеньоръяс да вассалъяс отсалісны ӧта-мӧдыслы, медым кутны крестьянаӧс асланыс киын.
Но господствующӧй класслӧн тайӧ организацияыс збыльвылас частӧ нарушайтсьыліс.
Король да феодалъяс костын пыр нуӧдсьылісны войнаяс, феодалъяс дугдывтӧг воюйтісны ӧта-мӧдыскӧд.
Крестьянаӧс закрепоститӧм, королевскӧй властьлӧн слаблун, феодалъяслӧн независимость, дугдывтӧм феодальнӧй войнаяс — со мый характернӧ X–XI нэмъясса Западнӧй Европалы.
Норманнъяслӧн набегъяс.
Западнӧй Европаса разіпели торъявлӧм странаяс страдайтісны не сӧмын феодальнӧй усобицаясысь, но и воинственнӧй соседъяслӧн набегъясысь.
Медся опаснӧйӧсь вӧліны норманнъяслӧн набегъясыс.
Норманнъяс (тайӧ лоӧ «войвывса йӧз») олісны Скандинавскӧй полуостров берегъяс пӧлӧн да ӧнія Данияын.
Налӧн муыс вӧлі омӧль и няньыс воліс этша.
Чери кыйӧм важысянь вӧлі норманнъяслӧн главнӧй занятиеӧн.
Найӧ вӧлі велалӧмаӧсь суровӧй войвывса мореяс дінӧ, бушковъяс да опасностьяс дінӧ.
Ыджыд пыжъяс вылын, кодъяслысь ныръяссӧ мичмӧдлісны пуысь вӧчӧм драконъяс, норманскӧй смельчакъяслӧн дружинаяс ветлісны ылі плаваниеясӧ, медым вежлавны асланыс рӧдинаса прӧдуктаяс — кос чери да зверь куяс — нянь да вина вылӧ, ной да оружие вылӧ.
Но норманскӧй дружинаяслӧн главнӧй цельнас вӧлі эз тӧргуйтӧм, а война да грабитӧм.
Норманнъяс мӧдӧдлісны асланыс пыжъясысь быдса флотилияяс.
Найӧ лоины грӧзӧн морскӧй побережьеяслы.
Торъя нин налӧн набегъясыс тшӧкыдӧсь лоины IX нэмсянь.
Асыввывса норманнъяс, либӧ варягъяс, уськӧдчылісны Русь вылӧ да русскӧй юяс кузя да Чёрнӧй море кузя — Византияӧ.
Рытыввывса норманнъяс вӧчавлісны набегъяс Ирландия, Шотландия, Англия вылӧ, Франциялӧн побережьеяс вылӧ.
Пӧпутнӧй тӧв дырйи найӧ куим лунӧн Дания берегъяссянь волісны Англия берегъясӧдз.
Найӧ вуджлісны гыа Бискайскӧй залив, опустошайтлісны Испаниялысь побережьеяссӧ, пыравлісны Средиземнӧй мореӧ, уськӧдчывлісны Франция да Италия берегъяс вылӧ да волісны Грецияӧдз.
Ваын ляпкыда пукалысь пыжъясӧн норманнъяс ылӧ кайлісны гырысь юяс кузя.
Сэсся найӧ мырддьывлісны населениелысь вӧвъяссӧ да водзӧ нуӧдлісны ассьыныс набегъяссӧ верзьӧмӧн.
Найӧ грабитлісны да сотлісны манастыръяс, сиктъяс, каръяс.
IX нэм помын найӧ осаждайтісны Париж.
X нэм заводитчигӧн французскӧй корольлы быть лои сетны норманнъяслы войвыв Францияысь область, коді сэсянь кутіс шусьыны Нормандияӧн.
Италия вылӧ немецкӧй феодалъяслӧн грабительскӧй походъяс.
Западнӧй Европаын медся озыр странаӧн вӧлі Италия.
Итальянскӧй купечьяс тӧргуйтлісны орччӧн куйлысь Византийскӧй империякӧд да вузавлісны византийскӧй тӧваръяссӧ, торйӧн нин роскошь предметъяс, рытыввывса феодалъяслы.
Западнӧй Европаса мукӧд странаясын дорысь водзджык Италияын чужисны выль каръяс.
Венеция Адриатическӧй море дорын вӧлі озыр тӧргӧвӧй карӧн Карл Великий дырйи нин.
Сӧмын Альпы торйӧдлісны Италияӧс Германияысь.
Италиялӧн озырлунъясыс дэльӧдлісны немецкӧй феодалъясӧс.
X нэмын заводитчисны Италияӧ налӧн грабительскӧй походъяс.
962 воӧ немецкӧй феодалъяс король Оттон I юрнуӧдӧм улын пырисны Италияӧ, босьтісны Рим, да Оттон I объявитіс асьсӧ римскӧй императорӧн.
Сылӧн империяыс кутіс шусьыны зэв гораа — «Священнӧй Римскӧй империяӧн».
Оттон лыддьыліс асьсӧ древньӧй римскӧй императоръяслӧн преемникӧн.
Священнӧй Римскӧй империяса императоръяс заявляйтлісны став Европа вылын да весиг став мир вылын господствуйтӧм вылӧ асланыс правояс йылысь.
Но тайӧ вӧлі сӧмын некытчӧ туйтӧм ошйысьӧм.
Збыльысьсӧ император эз вермы добитчыны весиг сійӧс, медым сылы подчинитчисны германскӧй вассалъяс, кодъяс век ӧтарӧ кыпӧдчылісны сійӧ властьлы паныд.
Германскӧй императоръяс требуйтлісны, медым пӧкӧритчас Италия.
Но Италияса население зэв ёна водзсасис.
Императоръяс вӧчлісны Италияӧ некымын поход.
Тайӧ походъяс дырйиыс германскӧй феодалъяс грабитлісны сиктъяс да каръяс, быдсяманогыс рӧзӧритлісны да дзескӧдлісны населениесӧ.
Сӧмын ёна сёрӧнджык, ХIII нэмын, чорыда тышкасьӧм бӧрын итальянецъяслы удайтчис дзикӧдз вӧтлыны немецкӧй феодалъясӧс Италияысь.
Но и та бӧрын германскӧй корольяс дыр кутісны ас саяныс «Священнӧй Римскӧй империяса императоръяслысь» титул, коді нинӧм йылысь эз висьтав.
Мирӧвӧй господство вылӧ найӧ зільӧмысь нинӧм эз артмы, шогысь, войнаясысь да рӧзӧритчӧмысь кындзи.
Славянскӧй муясын немецкӧй феодалъяслӧн захватъяс.
Немецкӧй феодалъяс грабитӧмӧн да захватъясӧн занимайтчисны не сӧмын Италияын, но и сідзжӧ рытыввыв славяна муяс вылын.
Рытыввыв славяна занимайтлісны зэв паськыд территория Висла, Одра (Одер) да Лаба (Эльба) юяслӧн бассейнъясын.
Рытыввыв славяналӧн некымын княжество вӧлі куйлӧ Балтийскӧй морелӧн лунвыв берегъяс пӧлӧн.
Налӧн вӧліны укрепитӧм приморскӧй каръяс.
Найӧ тӧргуйтлісны Руськӧд, Германиякӧд, скандинавскӧй странаяскӧд.
Рытыввыв славяналы ковмис нуӧдны зэв чорыд тыш Германиялы паныд.
Германскӧй феодалъяс зільлісны мырддьыны славяналысь муяссӧ да пӧртны найӧс крепостнӧйясӧ.
Найӧ рӧзӧритлісны славяналысь муяссӧ постояннӧй набегъясӧн.
IX–X нэмъясын рытыввыв славяналӧн образуйтчисны кык ён феодальнӧй государство — Польша да Чехия.
Тайӧ отсаліс полякъяслы да чехъяслы дорйыны ассьыныс независимостьсӧ.
Но эз став рытыввыв славяналӧн княжествоясыс вермыны ӧтувтчыны, и тайӧ отсавліс немецъяслы мырддявны славяналысь муяссӧ.
X нэмын немецкӧй корольяслы да феодалъяслы удайтчис мырддьыны Лаба пӧлӧн да Балтийскӧй море берегъяс пӧлӧн олысь рытыввыв славяналысь мыйкӧ мында му.
Но немецкӧй правительяслӧн жестокостьыс кыпӧдіс общӧй восстание, и немецкӧй феодалъясӧс вӧлі вӧтлӧма славяна муяс вылысь.
XI нэм заводитчигкежлӧ став рытыввыв славяна шедӧдісны немецкӧй феодалъяссянь полнӧй независимость.
Немецъяслӧн став попыткаясыс XI нэмын бара захватитны славяналысь муяссӧ помасьлісны неудачаясӧн, славяна бырӧдісны налы паныд мӧдӧдӧм войскасӧ.
9 §. Западын культура да феодальнӧй вичко.
Водз кадся шӧр нэмъяслӧн культура.
Римляналӧн древньӧй культура кутіс киссьыны Западнӧй Римскӧй империя дырйи на.
Германскӧй завоеваниеяс вайӧдісны сійӧс дзикӧдз упадокӧ.
Шӧр нэмъяслы сюри этша древньӧй мир культурасянь.
Древньӧй римлянасянь шӧр нэмъясса Запад пӧлучитіс грамотность.
Но грамотнӧйяс вӧліны этша.
Письменность Западын сохранитчис медся ёнасӧ манастыръясын.
Тані манакъяс переписывайтлісны христианскӧй книгаяс, лӧсьӧдлісны летописьяс, кытчӧ гижавлісны важнейшӧй событиеяс, сочиняйтлісны «святӧйяслысь» жизнеописаниеяс.
Тайӧ сочинениеясас вӧліны быдсямапӧлӧс чудесаяс йылысь невежественнӧй да суевернӧй рассказъяс.
Западын вичколӧн да письменностьлӧн кывйӧн вӧлі латинскӧй, коді вӧлі гӧгӧрвотӧм населениелы.
Медым велӧдны латинскӧй кыв, манакъяс переписывайтлісны древньӧй римскӧй авторъяслысь сочинениеяссӧ.
Татшӧм ногӧн Западын вичко аслас интересъясын сохранитіс римскӧй образованностьлысь кутшӧмсюрӧ колясъяс.
Но сэк жӧ христианскӧй вичко отсаліс Западнӧй Европаын культура усьӧмлы.
Невежественнӧй духовенство жугӧдліс «языческӧй» енъяслысь статуяяссӧ да храмъяссӧ.
Тадзи пӧгибнитісны искусстволӧн уна бур произведениеяс.
Немжалиттӧг бырӧдсисны древньӧй книгаяс.
Книгаяс сэки гижлісны пергамент вылӧ (вӧсниа вӧчӧм кукань кучик вылӧ).
Пергамент вӧлі дона.
Манакъяс частӧ вуштывлісны древньӧй рукописьяс вылысь гижӧдсӧ, медым гижны ассьыныс «священнӧй» книгаяссӧ да летописьяссӧ.
Тадзи вӧлі бырӧдӧма древностьса великӧй писательяслысь да учёнӧйяслысь уна произведениеяс.
Уна книга вӧлі бырӧдӧма сы вӧсна, мый духовенство лыддьыліс налысь содержаниесӧ христианскӧй вичколӧн учениекӧд лӧсявтӧмӧн.
Папа приказание серти VI нэм помын вӧлі сотӧма стариннӧй библиотека, коді вӧлі Римын Палатинскӧй мыльк вылын.
Феодальнӧй вичко.
Вичко киын вӧліны зэв гырысь земельнӧй владениеяс.
Церковнӧй сеньоръяслӧн — епископъяслӧн да аббатъяслӧн — вӧлі уна сё сикт, уна дас тысяча крепостнӧй крестьяна.
Церковнӧй сеньоръяс киын вӧлі Западнӧй Европаса став муяслӧн коймӧд юкӧныс кымын.
Церковнӧй сеньоръяс ёна эксплуатируйтлісны крепостнӧй крестьянаӧс.
Вичко быдногыс зілис ёнмӧдны феодальнӧй строй.
Манакъяс да священникъяс внушайтісны крестьяналы, мый ачыс ен тшӧктіс ӧтияслы властвуйтны, а мукӧдъяслы уджавны налы вылӧ.
Пӧкӧритчӧмысь крестьяналы кӧсйылісны мӧдаръюгыдын рай.
Пӧкӧритчытӧмысь налы грӧзитлісны адын страшнӧй мучениеясӧн.
Корольяс да знать нуждайтчылісны вичко отсӧгын да быдсяманогыс сійӧс поддерживайтлісны.
Епископъяс да аббатъяс заседайтлісны королевскӧй сӧветъясын.
Корольяс да знать пӧдаритлісны манастыръяслы муяс да крепостнӧйясӧс.
Папаяс.
Рытыввывса христианскӧй вичкоӧн веськӧдлісны римскӧй папаяс.
Италияын папаяслӧн вӧлі асланыс государство.
VIII нэмын Франкскӧй корольяс пӧдаритісны папаяслы шӧр Италияысь область Рим карӧн.
Папаяс лоины государьясӧн тайӧ областяс, коді кутіс шусьыны «Папскӧй областьӧн».
Папаяс пуктылісны асьнысӧ корольясысь да императоръясысь вылӧджык.
Медым докажитны верховнӧй власть вылӧ ассьыныс правояссӧ, папаяс сочинитісны фальшивӧй грамота, кӧні висьтавсьыліс, мый быттьӧкӧ IV нэмын римскӧй император Константин висьӧмысь бура лечитӧм пыдди сетіс папалы ставнас Западнӧй Римскӧй империя.
Збыльвылас нинӧм татшӧмыс некор эз вӧв.
Папа Григорий VII тшапа шулывліс, мый папа оз вермы ӧшибайтчыны, мый, енмысь кындзи, некод оз имеит право донъявны сылысь поступокъяссӧ.
Папаяс зілисны установитны ассьыныс властьсӧ не сӧмын рытыввывса, но и византийскӧй вичко вылын.
Но византийскӧй духовенство вӧлі подчиняйтчӧ императорлы да эз признавайтны папаяслысь властьсӧ.
Та вӧсна христианскӧй вичко юксис кык вичко вылӧ: рытыввывса, либӧ католическӧй, коді подчиняйтчис римскӧй папалы, да асыввывса, либӧ православнӧй, коді эз признавайтлы папаяслысь властьсӧ.
Тайӧ кык вичкоыс дзикӧдз торйӧдчисны 1054 воын.
Кыкнан вичкоыс лыддьылісны асьнысӧ дзик ӧти истиннӧй вичкоӧн да ӧта-мӧдсӧ проклинайтлісны.
Но кыдзи Западын, сідзи и Востокын вичколӧн главнӧй могӧн вӧлі ёнмӧдны народнӧй массаяс вылын феодалъяслысь властьсӧ.
10 §. Византияын да Восточнӧй Европаын феодализм установитчӧм.
Византия.
Византияын феодальнӧй строй установитчис IX–XI нэмъясын.
Свободнӧй крестьяна вочасӧн веськавлісны крупнӧй землевладелецъяслы зависимостьӧ.
Крупнӧй землевладелецъяс мырддьылісны крестьяналысь участокъяссӧ уджйӧзъяс пыдди, ньӧблісны найӧс донтӧм-донысь тшыг воясӧ, захватывайтлісны вынӧн.
Найӧ подчиняйтлісны аслыныс свободнӧй крестьянаӧс да заставляйтлісны найӧс уджавны господскӧй му вылын либӧ мынтыны оброк.
Крестьянаӧс рӧзӧритлісны сідзжӧ гырысь налогъяс, кодъясӧс насянь требуйтліс императорскӧй правительство.
Рӧзӧритчӧм крестьянин лолі добычаӧн крупнӧй землевладелецлӧн, коді сетліс сылы му да орудиеяс да та пыдди заставляйтліс уджавны, кыдзи преступнӧйӧс.
Свободнӧй крестьяна вочасӧн пӧрисны крепостнӧйясӧ.
Захватъяс вылӧ да дзескӧдӧмъяс вылӧ крестьяна ӧтвечайтлісны восстаниеясӧн.
Восстание, кодӧн веськӧдліс Фома Славянин, IX нэмын шымыртіс Византийскӧй империяӧс пӧшти ставнас.
Восставшӧй свободнӧй крестьяна дінӧ ӧтлаасисны рабъяс да колонъяс, кодъяс сувтісны асланыс господалы паныд.
Наладорӧ вуджисны военнӧй флотса матросъяс.
Фома Славянин дор сулалысьяс провозгласитісны сійӧс императорӧн.
Восставшӧйяс осадитісны Константинополь.
Зэв сьӧкыдпырысь правительстволы удайтчис пӧдтыны тайӧ восстаниесӧ.
VII нэмын Византийскӧй империя воштіс аслас владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ, но век на вӧлі ён государствоӧн.
Константинополь вӧлі Европаын медся ыджыд да озыр карӧн.
Славяна шулісны сійӧс Царьградӧн.
Византийскӧй империя ёна тӧргуйтліс славянскӧй странаяскӧд, Западнӧй Европакӧд, Азияса странаяскӧд.
Византийскӧй империяса каръясын сохранитчис древньӧй мирлӧн культура.
Бурмис строительнӧй техника, развивайтчисны ремеслӧяс, кодъяс воисны упадокӧ Западнӧй Европаын.
Византийскӧй купечьяс да путешественникъяс ветлісны ылі странаясӧ.
Империяын вӧлі уна школа.
Византийскӧй учёнӧйяс гижлісны книгаяс история, география, математика да астрономия кузя.
Архитекторъяс стрӧитлісны мича вичкояс да дворецъяс.
Художникъяс украшайтлісны дворецъяслысь да вичкояслысь стенъяссӧ фрескаясӧн да мозаикаясӧн.
Византийскӧй империя важмоз вӧлі озырджык да культурнӧйджык Западнӧй Европаысь.
Кыдзи и Западын, Византияын феодальнӧй строй вайӧдліс раздроблённостьӧ.
Крупнӧй феодалъяслӧн выныс да независимостьыс содіс.
Найӧ лӧсьӧдлісны ас орданыс гырысь военнӧй отрядъяс.
Феодалъяс зільлісны лоны тырвыйӧ самостоятельнӧйясӧн да омӧля кывзылісны императорлысь приказаниеяссӧ.
Та вӧсна государствоыс слабмис; сійӧ заводитіс торъявлыны некымын феодальнӧй владение вылӧ.
XI нэм помын Византия муртса вермис дорйысьны норманнъяс да степнӧй кочевникъяс усьласьӧмысь.
Древньӧй Русь.
Ён феодальнӧй государство образуйтчис асыввывса славяна му вылын, зэв паськыд странаын, коді кыссьӧ вӧлі рытыввывсянь асыввылӧ — Днепрсянь да Карпатскӧй гӧраяссянь Донӧдз, Окаӧдз да Верхньӧй Волгаӧдз, а лунвывсянь войвылӧ — Чёрнӧй моресянь Ладожскӧй тыӧдз.
Асыввывса славянаӧс шулісны руссъясӧн, налысь странасӧ — Русьӧн.
IX нэмын асыввывса славяналӧн сложитчис ыджыд государство; столицаыс сылӧн вӧлі Киевын.
X–XI нэмъясын тайӧ государствоыс ӧтувтіс став асыввывса славянасӧ.
Лунвывсянь древнерусскӧй государство вылӧ век ӧтарӧ усьласисны кочевникъяс, кодъяс ветлісны причерноморскӧй степьяс кузя.
IX–X нэмъясын Русьлы ковмыліс тышкасьны печенегъяскӧд, XI нэмын на местаӧ локтісны половецъяс.
Древньӧй свободнӧй крестьянаӧс вочасӧн закрепоститісны крупнӧй землевладелецъяс.
Русьын установитчис Западын кодь жӧ крестьянаӧс феодальнӧя эксплуатируйтӧм.
Топыд йитӧдъяс лоины древнерусскӧй государстволӧн Византиякӧд, коді вӧлі сэкся кадӧ Европаын медся культурнӧй странаӧн.
Византиясянь X нэм помын Русь примитіс христианство.
Древнерусскӧй государство тӧргуйтліс Византиякӧд, Западнӧй Европакӧд, Закавказьекӧд, Востокса странаяскӧд.
Киев вӧлі Европаса медся гырысь да мича каръясысь ӧтиӧн.
Сійӧс шулісны Константинопольлӧн соперникӧн.
Киевын, Новгородын да мукӧд уна лыда русскӧй каръясын зэв ёна развивайтчис ремеслӧ.
Русскӧй мастеръясӧн вӧчӧм оружие да ювелирнӧй украшениеяс ёна босьталісны Западӧ.
XI нэм шӧрын Русь торъяліс некымын феодальнӧй владениеяс — княжествояс — вылӧ, кодъяс век ӧтарӧ зыксисны ас костаныс.
Русьлы воис феодальнӧй раздроблённостьлӧн кад.
Тайӧн воспользуйтчисны степнӧй кочевникъяс да кутісны частӧджык нападайтны.
Русьлӧн культураыс вӧлі сійӧ кад серти зэв вылын.
Грамотность да книгаяс лыддьӧм вӧлі паськалӧма не сӧмын князьяс, бояра, манакъяс, купечьяс пӧвстын, но и прӧстӧй горожана пӧвстын, сэк кор Западын уна корольяс да императоръяс вӧліны пӧшти неграмотнӧйӧсь.
Русьын составляйтсисны историческӧй трудъяс — летописьяс, кодъяс асланыс содержание да литературнӧй достоинство серти сулалӧны ёна вылынджык Западса татшӧмсикас жӧ историческӧй сочинениеясысь.
ХII нэмын вӧлі создайтӧма тайӧ эпохаыслысь величайшӧй литературнӧй произведение — «Игорь полк йылысь кыв».
Сійӧ чуксалӧ князьясӧс ӧтувтчыны да ӧтув тышкасьны кочевникъяскӧд.
Русьлӧн культураыс вермис эськӧ развивайтчыны ещӧ ёнджыка, эз кӧ усьласьны сы вылӧ степнӧй кочевникъяс, кодъяс рӧзӧритлісны странасӧ.
Западнӧй Европалӧн культураыс развивайтчис спокойнӧйджыка, сы вӧсна мый налӧн вӧлі кочевникъясысь сайӧд — Русь.
IV ГЛАВА.
ВОСТОКЫН ФЕОДАЛЬНӦЙ СТРОЙ УСТАНОВИТӦМ.
11 §. Арабъяслӧн завоеваниеяс.
Аравия.
Феодальнӧй строй устанавливайтчис Востокса странаясын — Средньӧй Азияын, Индияын, Китайын.
VII–VIII нэмъясын Востокын образуйтчис арабъяслӧн зэв ыджыд феодальнӧй государство.
Арабъяс олісны зэв ыджыд странаын, коді занимайтіс Аравийскӧй полуостровсӧ ставнас; сылӧн поверхностьыс пӧшти Европалӧн нёльӧд юкӧн ыджда.
Аравийскӧй полуостровлӧн ыджыдджык юкӧнас вӧліны кос степьяс да плоскогорьеяс, кодъяс мукӧдлаті вуджӧны пустыняясӧ.
Полуостровлӧн рытыввыв область пыр, Краснӧй море берег пӧлӧн, муніс ыджыд караваннӧй туй Византиясянь Африкаӧ да Индияӧ.
Тані лои некымын тӧргӧвӧй пункт, кодъяс пӧвстысь первой местаын сулаліс Мекка кар.
Бедуинъяс.
Аравияса степьясын олісны кочевӧй арабъяс — бедуинъяс, кодъяс занимайтчисны медсясӧ скӧт видзӧмӧн: видзлісны верблюдъясӧс, ыжъясӧс да знаменитӧй арабскӧй вӧвъясӧс.
Сӧмын ӧткымын плодороднӧй местаясын лоалісны постояннӧй поселениеяс, обрабатывайтсис му, разводитсисны садъяс да финикӧвӧй пальмаа рощаяс.
Унджык населениеыс оліс палаткаясын да ветлӧдліс аслас стадаясыскӧд тшӧтш странаса гӧль пӧскӧтинаяс кузя.
Бедуинъяс юксьылісны зэв уна самостоятельнӧй племяяс вылӧ.
Налӧн господствуйтіс родӧвӧй строй.
Племяса став членъяс кочуйтлісны ӧтлаын да лыддьысьлісны ас костаныс рӧдняясӧн: племяса быд член шуліс ассьыс соплеменниксӧ «вокӧн».
Но родъяс пытшкын равенствоыс эз вӧв, образуйтчис нин родӧвӧй знать.
Вӧліны озыръяс, кодъяс владейтлісны ыджыд стадаясӧн, вӧліны гӧльяс, кодъяслӧн нинӧм эз вӧв.
Кочевӧй арабъяс — бедуинъяс — тӧргуйтлісны оседлӧй арабъяскӧд.
Бедуинъяслы колӧны вӧлі оружие, тканьяс да мукӧд ремесленнӧй изделиеяс.
Тайӧ прӧдуктаяс вылӧ вежлавны бедуинъяс вайӧдлісны скӧт.
Оседлӧй арабъяслӧн бедуинъяскӧд тӧргуйтан главнӧй центрӧн вӧлі Мекка.
Родӧвӧй знать кутіс дзескӧдны прӧстӧй бедуинъясӧс.
Сійӧ кӧсйис мырддьыны налысь скӧтсӧ, а найӧс асьнысӧ подчинитны да заставитны уджавны ас вылас.
Но бедуинъяс кутісны пыр частӧджык и частӧджык кыпӧдчавны асланыс родӧвӧй знатьлы паныд.
Сэки торъя арабскӧй племяяслӧн знатьыс кутіс ӧтувтчыны, медым утвердитны ассьыс господствосӧ.
Тайӧ ӧтувтчӧмыс колӧ вӧлі и тӧргӧвӧй интересъясын.
Иранецъяс кутісны усьласьны Аравия вылӧ, и Мекка пыр мунысь тӧргӧвӧй туй кутіс воны упадокӧ.
Мекканскӧй знать, коді пӧлучайтліс торговляысь выгӧда, кӧсйис ӧтувтны арабъясӧс врагъясысь дорйысьӧм могысь, выль странаяс да выль тӧргӧвӧй туйяс мырддьӧм могысь.
Мухаммед да Аравияӧс ӧтувтны заводитӧм.
Медым подчинитны прӧстӧй бедуинъясӧс родӧвӧй знатьлы да ӧтувтны арабскӧй племяяссӧ, та вылӧ средствоӧн лои выль религия — ислам.
Войдӧр быд арабскӧй племялӧн вӧлі аслас особӧй религия, быд племя почитайтліс ассьыс енъясӧс.
Выль религиясӧ подулалысь Мухаммед (мӧдногӧн кӧ, Магомет) кӧсйис ӧтувтны став арабъяссӧ ӧти общӧй вера улӧ.
Сійӧ шуліс, мый ен — аллах — бӧрйис сійӧс аслас «посланникӧн», «пророкӧн», медым проповедуйтны «истиннӧй вера».
Сійӧ заводитіс ассьыс проповедьсӧ 610 воын кымын.
Мухаммед проповедуйтіс став веруйтысьясӧс ӧтувтӧм да ӧти енлы — аллахлы — кывзысьӧм.
Сылӧн последовательясыс шусьылісны мусульманаӧс мый лоӧ «енлы покорнӧйяс».
«Абу божество аллахысь кындзи, и Мухаммед — аллахлӧн посланник» — татшӧм исламлӧн первой, основнӧй заповедьыс.
Кыдзи и христианскӧй религия, ислам тшӧктӧ прӧстӧй народӧс повинуйтчыны знатьлы да властьяслы.
Мухаммедлысь учениесӧ бӧрыннас вӧлі гижӧма мусульманалӧн священнӧй книгаӧ, коді кутіс шусьыны «Коранӧн» (мый лоӧ «лыддьысьӧм»).
Мусульманстволӧн центрӧн лои Мекка.
Арабскӧй племяяс пиысь унаӧн ӧтлаасисны мусульманство дінӧ.
Пӧкӧритчытӧмъясӧс мусульмана заставляйтлісны кывзысьны вынӧн.
Арабъяслӧн завоеваниеяс.
Мухаммед кулӧм бӧрын регыд мысти мусульмана подчинитісны асланыс власть улӧ пӧшти став Аравиясӧ.
Мусульманскӧй государствоын главаяснас лоины Мухаммедлӧн «заместительяс», арабскӧй ногӧн «халифъяс».
Арабъяслӧн воинственнӧй племяяс, кодъяс вӧлі ӧтувтчӧмаӧсь ӧти государствоӧ, лоины грознӧй военнӧй вынӧн.
Найӧ войскалӧн подувнас вӧлі тэрыб арабскӧй вӧвъясысь конница.
Главнӧй оружиеӧн вӧліны копьёяс, ньӧввужъяс да ньӧвъяс.
Верзьӧма арабъяс тӧвныр моз уськӧдчылісны противник вылӧ, а неудача дырйи ӧдйӧ пышйылісны преследованиеысь.
Арабъяс регыд пӧкӧритісны зэв ыджыд территорияяс.
VII нэм шӧр кежлӧ найӧ завоюйтісны византийскӧй провинцияяс — Сирия да Египет — да завладейтісны Иранскӧй царствоӧн.
Арабъяслӧн дженьыд кадӧн шедӧдӧм военнӧй успехъясыс объясняйтсьӧны сійӧн, мый налӧн вына соседъясыс — Византия да Иран — вӧлі слабмӧмаӧсь кузь войнаысь, кодӧс найӧ нуӧдісны ас костаныс.
Иранса да византийскӧй провинцияясса население страдайтіс война дырйи рӧзӧритчӧмысь да сьӧкыд налогъясысь.
Та вӧсна сійӧ эз ёна водзсась арабъяскӧд.
Арабъяс мунісны водзӧ рытыввылӧ да босьтісны войвыв Африкаӧс ставнас.
711 воын найӧ вуджисны Гибралтарскӧй пролив вомӧн Испанияӧ да жугӧдісны вестготъяслысь тэрмасьӧмсорӧн чукӧртӧм войскасӧ.
Куим-нёль во мысти босьтісны ставнас Пиренейскӧй полуостров, войвыв горнӧй окраинаысь кындзи.
Найӧ вуджисны Пиренейскӧй гӧраяс вомӧн да кутісны усьласьны Франкскӧй государство вылӧ, но франкъяс найӧс бӧр вӧтлісны Пиренеи сайӧ.
Арабъяслӧн завоеваниеясыс паськалісны ылӧ асыввылӧ, Китайлӧн да Индиялӧн границаясӧдз.
Тадзи ӧти сё воӧн образуйтчис зэв ыджыд Арабскӧй халифат, коді ыджда сертиыс вӧлі ыджыдджык Римскӧй империяысь сылӧн дзоридзалан кадӧ.
Сійӧ кыссис Индиялӧн да Китайлӧн границаяссянь Атлантическӧй океанӧдз.
Арабъяс завоюйтісны Армения да Грузия.
Но тані накӧд зэв ёна водзсасисны.
Грузияӧс ставнас арабъяслы сідзи и эз удайтчы пӧкӧритны.
Горнӧй областьяс колисны независимӧйясӧн.
Арабъяс сідзжӧ босьтісны Азербайджан да Средньӧй Азия.
Но сэтчӧс йӧзыс эз кӧсйыны подчинитчыны чужеземнӧй владычестволы.
Арабъясӧн пӧкӧритӧм народъяс эз ӧтчыд кыпӧдчывны налы паныд, и сӧмын зэв сьӧкыдпырысь завоевательяслы удайтчис пӧдтавны тайӧ восстаниеяссӧ.
12 §. Арабскӧй халифат да сылӧн распадитчӧм.
Феодальнӧй строй установитӧм.
Халифъяс киын лои зэв уна му да озырлунъяс.
Найӧ кутісны разӧдавны бур му участокъяссӧ асланыс матысса йӧзлы.
Арабъясӧн завоюйтӧм странаясын установитчис феодальнӧй строй.
Халифъяс да знать босьтісны ас кианыс став муяссӧ, тайӧ муяс вылас олісны да уджалісны крестьяна, кодъяслы быть вӧлі колӧ мынтыны оброк да уджавны барщина вылын.
Но халифатын вӧліны и уна рабъяс.
Рабъясӧс уджӧдлісны торъя сьӧкыд уджъяс вылын, найӧ уджалісны рудникъясын, кодйисны оросительнӧй каналъяс, кодъястӧг засушливӧй Востокын оз вӧлі шогмы вӧдитны видз-му.
Васӧ частӧ ковмыліс вуджӧдны каналъяс кузя уна дас километръяс сайӧ.
Тайӧ каналъяссӧ вӧчӧмыс, ремонтируйтӧмыс да каналъяссӧ видзӧмыс требуйтлісны гырысь средствояс, и сійӧс вермисны вӧчны сӧмын государство да озыр землевладелецъяс.
Крестьяналы ковмыліс уна мынтыны государстволы да знатьлы, медым пӧльзуйтчыны ваӧн.
Тайӧ вӧчліс найӧс ещӧ ёнджыка зависимӧйясӧн феодальнӧй знатьысь.
Ремеслӧ да торговля.
Арабъясӧн завоюйтӧм странаясын (Сирияын, Иранын, Средньӧй Азияын да Египетын) ёна вӧлі паськалӧма ремесленнӧй мастерство.
Халифатса каръясын вӧчлісны дона оружие, ювелирнӧй да стекляннӧй изделиеяс, уна рӧма тканьяс да ковёръяс.
Шоча паныдасьлан тӧваръяскӧд тшӧтш, кодъясӧс арабскӧй купечьяс вайлісны Индияысь да Китайысь, Западӧ нулісны тшӧтш халифатса странаясын вӧчӧмторъяссӧ.
Западса странаясын явитчисны арабскӧй странствуйтысь купечьяс, кодъяс вузавлісны асыввывса дона тӧваръяс да ньӧбавлісны сырьё да рабъясӧс.
Арабскӧй купечьяс ветлывлісны Каспийскӧй море дорӧ, Волга дорӧ, тӧргуйтлісны Руськӧд.
Арабскӧй монетаяс ёна паськалісны Европаын.
Халифатлӧн торъявлӧм.
Арабъяслӧн зэв ыджыд государствоыс пытшкӧссяньыс эз вӧв крепыд.
Сійӧ составӧ пырлісны разнӧй племяяс да народностьяс, кодъяс олісны асланыс законъяс серти;
налы эз кажитчы халифатъяслӧн господствоыс, кодъяс пуктылісны на вылӧ гырысь податьяс.
abu
Тайӧ государствоыс быть должен вӧлі торъявлыны, кыдзи торъявліс Западын Карл Великийлӧн империяыс.
Халифат заводитіс торъявлыны VIII нэм шӧрын нин.
Регыд Арабскӧй халифат торъяліс некымын самостоятельнӧй государство вылӧ.
Багдадскӧй халифат.
Ӧткымын государствоясса правительяс асьныс примитісны халифъяслысь титул.
Арабскӧй государствоясысь медся вынаӧн вӧлі Багдадскӧй халифат, кодлӧн столицанас лои Тигр ю вылын сулалысь Багдад кар.
Багдад вӧлі Передньӧй Азиялӧн медся озыр карӧн.
Тані паныдасьлісны ӧта-мӧдныскӧд Египетса, Аравияса, Иранса, Индияса да Китайса купечьяс.
Волывлісны сідзжӧ купечьяс Русьысь.
Багдадскӧй халифъяс чукӧртісны зарнилысь да драгоценностьяслысь зэв ыджыд запасъяс.
Найӧ кытшалісны асьнысӧ уна йӧза да блестящӧй дворӧн.
Карыс мичмӧдсис роскошнӧй мечетьясӧн (мусульманскӧй храмъясӧн).
Халифъяс, знать да озыр купечьяс олісны мойдкывйын моз озыра да лӧсьыда, зэв мича дворецъясын, кодъясӧс кытшалісны гожся садъяс.
Но сійӧ жӧ кадын Багдадын олісны зэв уна гӧль йӧз, корысьяс, а сідзжӧ донтӧм-донысь уджалысь, тшыг нисьӧ пӧт пӧденщикъяс да рабъяс.
Багдадскӧй халифъяслӧн могущество да роскошь йылысь казьтылӧмъяс сохранитчисны арабскӧй мойдкывъясын.
Крестьяналӧн да ремесленникъяслӧн восстаниеяс.
Медым озыра овны, халифъяс да феодальнӧй знать чорыда эксплуатируйтлісны крестьянаӧс да ремесленникъясӧс да нартитлісны пӧкӧритӧм народъясӧс.
Халифатын частӧ кыптывлісны народнӧй волнениеяс.
Торъя нин гырысь восстаниеяс вӧліны халифат окраинаясын.
Сэні йӧз муысь локтӧм завоевательяс — арабъяс — нартитлісны ещӧ ёнджыка.
Средньӧй Азияын, Азербайджанын, Арменияын, Грузияын кыптывлісны восстаниеяс арабскӧй владычестволы, сьӧкыд налогъяслы, эксплуататор-феодалъяслы паныд.
Тайӧ восстаниеясыс слабмӧдлісны Багдадскӧй халифатӧс.
Халифат слабмыліс сідзжӧ сы вӧсна, мый крупнӧй феодалъяс («эмиръяс»), кыдзи и Западын, зілисны лоны самостоятельнӧйясӧн да эз кӧсйыны повинуйтчыны халифлы.
Багдадскӧй халифат кутіс торъявлыны торъя феодальнӧй владениеяс вылӧ.
Сельджукъяслӧн государство.
Багдадскӧй халифъяслӧн государствоыс дзикӧдз уси XI нэм шӧрын.
XI нэмын туркменъяслӧн кочуйтысь племяяс образуйтісны Средньӧй Азияын турок-сельджукъяслысь государство.
Найӧ завоюйтісны гырысь владениеяс Востокын.
1055 воын найӧ босьтісны Багдад.
Турок-сельджукъяслӧн государствоыс паськӧдчӧма вӧлі Средньӧй Азиясянь Средиземнӧй море побережьеӧдз.
Но тайӧ государствоыс эз вӧв крепыд да регыд торъяліс некымын самостоятельнӧй княжествояс вылӧ.
Халифатса странаяслӧн культура.
Асланыс культура серти арабъяс сулалісны тӧдчымӧн улынджык наӧн пӧкӧритӧм народъясысь.
Но завоеватель-арабъяс вочасӧн усваивайтісны завоюйтӧм народъяслысь культурасӧ.
Грекъяслӧн, иранецъяслӧн, среднеазиатскӧй народъяслӧн древньӧй наукаыс кутіс водзӧ развивайтчыны и халифатын.
Арабскӧй кыв вылӧ вуджӧдлісны древностьса знаменитӧй учёнӧйяслысь, философъяслысь сочинениеяссӧ.
Халифат составӧ пырысь странаясса учёнӧйяс ёна йӧткыштісны водзлань астрономия, химия, медицина изучайтӧм.
Торъя уна выльтор пыртісны найӧ математика изучайтӧмӧ.
Найӧ разработайтісны алгебра.
Халифат ёна тӧргуйтіс ылі странаяскӧд.
Сы вӧсна халифатын ёна интересуйтчисны путешествиеясӧн да географическӧй описаниеясӧн.
Халифатса учёнӧйяс колисны уна замечательнӧй историческӧй сочинениеяс.
Но «правовернӧй» мусульмана недӧверчивӧя относитчисны научнӧй знаниеяс развивайтчӧм дінӧ.
Найӧ полісны, мый наука торкас Коран учениеӧ веритӧмсӧ.
Мусульманскӧй странаясын, кыдзи и христианскӧйясын, свободнӧй мӧвп преследуйтсьыліс, религия задерживайтліс наукалысь развивайтчӧмсӧ.
Востокса культура развивайтчӧмын тӧдчана места занимайтліс Средньӧй Азия.
Вӧвлытӧм паськыд познаниеясӧн торъявліс учёнӧй Аль-Бируни, коді овліс X–XI нэмъясын.
Сійӧ чужис Хива дорын.
Аль-Бируни занимайтчыліс математикаӧн, астрономияӧн, географияӧн, физикаӧн, историяӧн.
Сійӧ гижис Средньӧй Азиялысь да Индиялысь история.
Сійӧ висьтавліс, мый му бергалӧ шонді гӧгӧр.
Аль-Бируни шуліс, мый став вераясыс равнӧйӧсь и мый став народъясса йӧзыс долженӧсь лоны вокъясӧн.
Бухара дорын тысяча во сайын чужліс великӧй учёнӧй, философ да медик Ибн-Сина (Авиценна, кыдзи сійӧс шулісны Западын).
Мусульманскӧй духовенство мыждіс Авиценнаӧс енлы веруйттӧмын, предайтіс сійӧс проклятиеӧ да преследуйтіс.
Арабскӧй культура Испанияын.
Ёна развитчис культураыс арабъясӧн завоюйтӧм Испанияын.
Тані VIII нэм шӧрын создайтчис Кордовскӧй государство.
X нэмын кордовскӧй эмиръяс примитісны халифъяслысь титул.
Кордова славитчис аслас образованностьӧн.
Тайӧ вӧлі миллионджын населениеа ыджыд кар.
X нэмын сэні вӧлі 27 высшӧй школа, зэв ыджыд библиотекаяс.
Татчӧ волісны велӧдчыны разнӧй странаясысь европеецъяс.
Кордовскӧй Халифатса учёнӧйяс пыр европеецъяс тӧдмасисны астрономияӧн, алгебраӧн да химияӧн.
Арабъяслысь заимствуйтӧма сійӧ цифраяссӧ, кодъясӧн ми пӧльзуйтчам ӧні (асьныс арабъяс заимствуйтісны найӧс индиецъяслысь).
Арабъяс кывйысь европеецъяслы вуджис уна кыв; тайӧ кывъясыс вӧліны торговля, математика да астрономия юкӧнысь: «магазин», «цифра», «алгебра», «зенит»; кодзувъяслӧн нимъясыс: «Вега» да мукӧдъяс.
Кордовскӧй халифат пыр европеецъяс тӧдмасисны древньӧй Грецияса великӧй учёнӧйяслӧн уна сочинениеясӧн.
Латинскӧй кыв вылӧ вуджӧдӧм сочинениеясыс татшӧм учёнӧйяслӧн, кыдзи Авиценна, вӧчисны ыджыд влияние европейскӧй наука развивайтчӧм вылӧ.
Авиценна книгаяс серти велӧдчисны Западнӧй Европаса медикъяс дзик ХVII нэмӧдз.
13 §. Индияын феодализм установитӧм.
Гуптъяслӧн царство.
IV нэмын войвыв Индиялӧн ыджыдджык юкӧныс составляйтліс Гуптъяслысь ӧти ыджыд царство.
Тадзи сійӧ шусьыліс сэні правитысь династия ним серти.
Гуптъяслӧн царство вӧлі рабовладельческӧй государствоӧн.
Рабъяс обрабатывайтлісны царлысь да знатьлысь муяссӧ.
Рабъяс кодйылісны гырысь оросительнӧй каналъяс, вӧчлісны водохранилищеяс, косьтылісны нюръяс, разрабатывайтлісны рудникъяс.
Искуснӧй ремесленникъяс вӧчлісны зэв вӧсни хлопчатобумажнӧй тканьяс, шӧвкъяс, дона украшениеяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма жемчугӧн да дона изъясӧн.
Индийскӧй купечьяс ёна тӧргуйтлісны Китайкӧд, Средньӧй Азиякӧд, арабъяскӧд, Византиякӧд.
Рабъяс кындзи, Гуптъяслӧн царствоын вӧліны уна свободнӧй крестьянскӧй общинаяс, кодъяс долженӧсь вӧлі мынтыны податьяс видз-му овмӧсса прӧдуктаясӧн, а сідзжӧ гортын вӧчан разнӧй изделиеясӧн.
Гуптъяслӧн царство существуйтіс VI нэмӧдз.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм кад, кор медъёна развивайтчис индийскӧй культура.
Царствоса столицаын, Паталипутраын, и мукӧд каръясын стрӧитсисны зэв гырысь храмъяс да дворецъяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма мойдкывйын моз озыра.
Развивайтчисны математическӧй наукаяс (арабъяслӧн да иранецъяслӧн найӧ ӧнія кадӧдз шусьӧны «индийскӧй наукаясӧн»).
Индийскӧй врачьяс пӧльзуйтчисны ыджыд известностьӧн рӧдина пределъяс сайын.
Налысь знаниеяссӧ вылӧ донъявлісны Иранын да Византияын.
Уна учёнӧйяс да поэтъяс олісны царьяс да знать дворъяс бердын.
Индийскӧй литературалӧн медся тӧдчана представительӧн вӧлі Калидаса (V нэм).
Сійӧ прославитчис кыдзи поэт да драматург.
Калидаса — мирӧвӧй литературалӧн генийяс пиысь ӧти.
Сылысь произведениеяссӧ вуджӧдӧма уна кывъяс вылӧ.
Аслас произведениеясыслы сюжетъяссӧ ёнджыкасӧ сійӧ босьтліс стариннӧй преданиеясысь да легендаясысь.
Но став тайӧ блестящӧй культураыс существуйтліс сӧмын этшаник йӧзлы.
Гуптъяс династияса царьяс да индийскӧй знать олісны зэв озыра, найӧ чорыда эксплуатируйтлісны рабъясӧс да крестьянаӧс, кодъяс олісны гӧльлунын да ыджыд невежествоын.
Налы асланыс уджӧн колӧ вӧлі содержитны Гутъяс царьяслысь роскошнӧй дворсӧ, налысь ыджыд войскасӧ, коді состоитіс пехотаысь, конницаысь, боевӧй слӧнъясысь да колесницаясысь.
Брахманъяс век внушайтісны уджалысь йӧзлы, мый налы колӧ повинуйтчыны енъяс волялы, проповедуйтісны пассивность да кывзысьӧм.
Гуптъяс династияса царьяс вылӧ донъявлісны брахманъяслысь услугаяссӧ.
Уна лыда брахманскӧй храмъясын вӧліны жрецъяс да жрицаяс.
Шива енлы посвятитӧм храмын Сумнатын служитісны 1000 брахман-жрец.
Караванъяс вайлісны уна сё километр сайысь Ганг юысь «священнӧй» ва.
Сійӧ ванас жрецъяс «юктавлісны» ыджыд идолӧс, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма зӧлӧтаӧн, эзысьӧн да дона изъясӧн.
10 тысяча сикт вӧлі припишитӧма храмлы; уна сё тысяча земледелец уджалісны, медым содержитны тайӧ храмсӧ.
Зэв гырысь храмъяс, уна кияса да уна юръяса зэв гырысь идолъяс долженӧсь вӧлі повзьӧдлыны уджалысь йӧзӧс да внушайтны наын енлы, царлы да знатьлы пӧкӧритчӧм.
Рабовладение бырӧм.
Гуптъяс царствоын рабовладение заводитіс бырны.
Пока царьяс да знать нуӧдісны гырысь захватническӧй войнаяс да босьтлісны уна пленнӧйясӧс, рабъяс вӧлі уна, и найӧ вӧліны донтӧмӧсь.
Но V нэмын нин завоеваниеяс помасисны и рабъясӧс босьтны лои некытысь.
Сэки знать кутіс мырддявны свободнӧй общинаяслысь муяссӧ, пӧртны свободнӧй крестьянаӧс крепостнӧйясӧ да требуйтны насянь сьӧкыд барщина да оброк.
Крестьяна не ӧтчыд кыпӧдлісны восстаниеяс, но царскӧй войска чорыда найӧс пӧдтылісны.
Гуптъяс царствоын кутіс устанавливайтчыны феодализм.
Крестьянскӧй общинаяс, кодъясӧс нартитісны феодалъяс да царскӧй чиновникъяс, омӧля водзсасисны завоевательяскӧд, кодъяс локтісны Индияысь.
VI нэм заводитчигӧн Гуптъяс царство вылӧ войвывсянь уськӧдчисны кочевникъяс.
abu
Накӧд тышыс слабмӧдіс Гуптъяслысь царствосӧ, и царствоыс торъяліс уна самостоятельнӧй княжествояс вылӧ.
Газнасянь Махмудлӧн набегъяс.
X нэм шӧрын полководецъяс пиысь ӧти, коді служитліс Средньӧй Азияса бухарскӧй князьяс двор бердын, образуйтіс ассьыс независимӧй мусульманскӧй государство.
Тайӧ государствоыслӧн столицанас лои Газна кар.
Газнаса султан Махмуд, коді веськӧдліс XI нэм заводитчигӧн, вӧчис Индия вылӧ дас вит дорысь унджык набег.
Каръяссӧ захватывайтӧм бӧрын Махмуд мӧдӧдліс грабитӧм эмбурсӧ Газнаӧ, а йӧзсӧ нуӧдліс рабствоӧ.
Грабитӧма вӧлі и Сумнатын Шивалӧн знаменитӧй храмыс.
Индиялысь мича храмъяса цветущӧй каръяссӧ вӧлі жугӧдӧма, а ичӧтик карысь Газна пӧрис мича дворецъяса, мечетьяса да садъяса зэв бур столицаӧ.
Махмудлӧн преемникъяс дырйи сылӧн государствоыс торъяліс некымын самостоятельнӧй владение вылӧ.
Делийскӧй султанат.
И Махмуд бӧрын Индияӧ усьласисны мусульманскӧй феодалъяс.
ХII нэм помын налӧн владениеясыс составитісны ыджыд феодальнӧй государство, коді займитіс войвыв Индияӧс ставнас.
Сійӧн веськӧдліс султан, коді вӧчис аслас столицаӧн Дели кар.
Тайӧ государствоыс кутіс шусьыны Делийскӧй султанатӧн.
Султан да сылӧн вассальнӧй князьяс объявитісны асланыс собственностьӧн султанатысь став муяссӧ.
Крестьянскӧй общинаяс вылӧ вӧлі пуктӧма сьӧкыд податьяс султанатлы пӧльза вылӧ, барщина да оброк феодалъяслы пӧльза вылӧ.
Султан да феодалъяс вӧліны бокӧвӧйясӧн индийскӧй населениелы и кыв серти, и религия серти.
Найӧ зэв ёна дзескӧдлісны индиецъясӧс.
Султанлӧн да феодалъяслӧн военнӧй вынъясыс состоитлісны медалӧм мусульманаысь, кодъясӧс чукӧртлісны Средньӧй Азияысь.
Султан да феодалъяс надейтчылісны, мый тайӧ медалӧм бокӧвӧй йӧзыс кутасны чорыда пӧдтавны индийскӧй населениелысь восстаниеяссӧ.
Та могысь жӧ султанат пасьта вӧлі стрӧиталӧма ён замокъяс, кӧні вӧліны военнӧй гарнизонъяс.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, крестьянство, кодӧс вывті нин ёна дӧзмӧдлісны поборъяс да податьяс, частӧ кыпӧдчыліс то ӧти областьын, то мӧдын.
Махмуд войскаӧн разрушитӧм индийскӧй каръяс бӧр сувтісны кок йыланыс.
Тайӧ каръясас олысь уна лыда ремесленникъяс важмоз занимайтчылісны роскошь предметъяс вӧчӧмӧн.
Найӧ уджалісны султанлы да феодалъяслы, а сідзжӧ и купечьяслы, кодъяс петкӧдлісны налысь изделиеяссӧ Востокса да Западса странаясӧ.
Феодалъяс да купечьяс чорыда эксплуатируйтлісны ремесленникъясӧс, кодъяс частӧ кыпӧдчывлісны найӧс дзескӧдысьяслы паныд.
Народнӧй восстаниеяс, а сідзжӧ крупнӧй феодалъяслӧн самостоятельнӧйясӧн лоны зільӧмыс слабмӧдлісны Делийскӧй султанатӧс.
Сійӧ кутіс торъявлыны самостоятельнӧй феодальнӧй владениеяс вылӧ.
14 §. Китайын феодальнӧй строй.
Китайлӧн распадитчӧм.
Выль эраса III нэм заводитчигӧн Китай торъяліс некымын самостоятельнӧй государство вылӧ, кодъяс дугдывтӧг враждуйтісны ӧта-мӧдыскӧд.
Тайӧ междоусобиеяснас воспользуйтчисны кочуйтысь племяяс, кодъяс олісны Китайсянь войвылын да рытыввылын — Маньчжурияын, Монголияын, Тибетын.
Налы удайтчис подчинитны аслыныс Севернӧй Китайӧс пӧшти ставнас.
Завоевательяс чорыда пӧдтылісны китайскӧй народлысь водзсасьӧмсӧ, гӧрӧм муяс пӧртлісны пӧскӧтинаясӧ, грабитлісны да рӧзӧритлісны крестьянаӧс, пӧртлісны найӧс крепостнӧйясӧ.
Крестьяна ыджыд чукӧръясӧн пышъялісны лунвылӧ Янцзы ю сайӧ, кӧні сохранитчӧмаӧсь на вӧлі независимӧй китайскӧй государствояс.
Но и сэні найӧс виччысис закрепощение.
Пышйӧм крестьяналы мусӧ быть лоӧ вӧлі босьтны крупнӧй землевладелецъяслысь, а та пыдди колӧ вӧлі уджавны налы да мынтыны оброкъяс.
Тан империя.
VII нэм заводитчигӧн Китай ӧтувтчис ыджыд могущественнӧй государствоӧ, коді пӧлучитіс ним Тан империя.
Тайӧ государствоыс не сӧмын мездіс ассьыс территориясӧ кочевникъяс власть улысь, но и тӧдчымӧн паськӧдіс сійӧс.
Танскӧй империя существуйтіс X нэм заводитчытӧдз.
Танскӧй империя кадӧ Китай лои медся могущественнӧй государствояс пиысь ӧтиӧн.
Китайлӧн торговля.
Китайлӧн ӧтувтчӧмыс отсаліс видз-му овмӧс, ремеслӧ да торговля развивайтчӧмлы.
Великӧй канал кузя, коді йитліс Янцзы да Хуанхэ юяс, кывтлісны уна сё суднояс, кодъяс вайлісны войвылӧ рис, шӧвк, чай, лунвылӧ — скӧт, кучикъяс, ремеслӧ продуктъяс.
Китайлӧн столица Чанань (ӧні Сиань) лои озыр да уна йӧза карӧн.
Уна сё караван быд лун петлісны Чанань воротаясысь, мӧдӧдчылісны Маньчжурияӧ, Алтайӧ, Средньӧй Азияӧ, Индияӧ.
Паськаліс морскӧй торговля Кантонсянь сійӧ странаяскӧд, кодъяс вӧлі куйлӧны Индийскӧй океан берегъяс пӧлӧн.
Кантонын арабъяс лӧсьӧдісны ассьыныс тӧргӧвӧй поселениеяс.
Найӧ ёна тӧргуйтісны Китайкӧд.
Народлӧн положение.
Но страналӧн став озырлунъясыс да культуралӧн став благоясыс сюрлісны сӧмын озыр землевладелецъяслы, купечьяслы да государственнӧй чиновникъяслы.
Народнӧй массаяс овлісны зэв гӧля; найӧс зэв ёна эксплуатируйтлісны.
Китайын господствуйтысь классӧн вӧліны феодалъяс — гырысь земельнӧй собственникъяс, кодъяс пӧлучайтлісны императоръяслысь гырысь поместьеяс.
Найӧ овлісны каръясын, озыр дворецъясын, а ассьыныс муяссӧ вӧдитны сетлісны крестьяналы, кодъяс сыысь мынтісны налы ыджыд оброк.
Феодал вӧлі полнӧй господинӧн крестьянин олӧм вылын, вермис рӧзӧритны сійӧс, требуйтны сысянь медсьӧкыд повинностьяс.
Карса стенаяс, дворецъяс, храмъяс стрӧитны мырдӧн вӧтлывлісны сиктъясысь уна дас тысяча крестьянаӧс да бамбукӧвӧй бедьясӧн кучкалігтыр дон мынтытӧг заставляйтлісны уджавны.
Лолі кӧ тшыг во, вӧлі кӧ засуха, наводнение либӧ воліс саранча, уна тысяча крестьяна кувлісны тшыглы.
Да и бур воясӧ муртса-муртса судзсьылісны.
Тшыгъялысь крестьяна тшӧкыда вузавлісны асьнысӧ либӧ ассьыныс челядьсӧ рабствоӧ.
Крестьянин кӧ уджйӧзӧн босьтліс деньга да бӧрсӧ эз сетлы, сэк уджйӧзсӧ сетысьыс вермис вӧчны сійӧс аслас рабӧн.
Крестьяна ненавидитлісны ассьыныс эксплуататоръяссӧ да частӧ кыпӧдчывлісны налы паныд.
Хуан Чаолӧн восстание.
XI нэм помын кыптіс восстание Хуан Чао веськӧдлӧм улын.
Восставшӧй крестьяна босьтісны Танскӧй империялысь столицасӧ — Чанань.
Кык во да джын Хуан Чао кутіс столицасӧ аслас киын.
Но император да феодалъяс шыӧдчисны отсӧгла соседньӧй кочевникъяс дінӧ.
Зэв ыджыд ордаяс уськӧдчисны Китай вылӧ.
Йӧзыс тайӧ кочевникъяссӧ шулісны «сьӧд кырнышъясӧн».
Найӧ уськӧдчывлісны крестьяна вылӧ, быттьӧ хищнӧй лэбачьяс, тышкасисны чорыда да немортногӧн.
«Сьӧд кырнышъяс» жугӧдісны Хуан-Чаолысь войскасӧ, а ачыс вождьыс пӧгибнитіс.
Восстание помасис поражениеӧн.
Но Танскӧй империя помасьтӧдз государстволӧн разнӧй юкӧнъясын кыптывлісны пыр выль и выль крестьянскӧй восстаниеяс.
Ортсысяньыс вынйӧраӧн кажитчысь Танскӧй государство абу вӧлӧма крепыд.
Феодалъяслӧн власть, крестьянствоӧс немортногӧн эксплуатируйтӧм, чиновникъяслӧн вымогательствояс, пӧкӧритӧм странаясӧс грабитӧм вайӧдісны сэтчӧ, мый Китай бара кутіс киссьыны.
Войвыв да рытыввыв кочевникъяс бара кутісны тревожитны Китайӧс асланыс усьласьӧмъясӧн.
Найӧ захватитісны страналысь войвыв юкӧнсӧ ставнас.
X нэм заводитчигӧн Танскӧй империя дзикӧдз киссис.
Сун империя.
Китайлӧн ыджыдджык юкӧныс XI нэмын бара ӧтувтчис.
Выль государство кутіс шусьыны Сун империяӧн.
Сунскӧй империя дырйи Китайлӧн овмӧсыс вӧчис гырысь успехъяс.
Стрӧитӧма вӧлі выль каналъяс да плӧтинаяс.
Вылын совершенствоӧдз воӧдчис знаменитӧй китайскӧй фарфор вӧчӧм.
Кыптісны мича дворецъяса да храмъяса выль каръяс.
Но народнӧй массаяслӧн да торъя нин крестьяналӧн положениеыс лолі век сьӧкыдджык.
Феодалъяс да государственнӧй чиновникъяс немжалиттӧг грабитлісны народӧс.
Зэв гырысь налогъяс народлы ковмыліс мынтыны войска видзӧм вылӧ, коді колӧ вӧлі кочевникъяскӧд тышкасьӧм могысь.
Но казнаса доходъяслӧн ыджыдджык юкӧныс веськавліс горш чиновникъяс киӧ.
Войнаяс рӧзӧритлісны странаӧс, оросительнӧй сооружениеяс кутісны киссьыны.
Тшыгъялӧмъяслы да висьӧмъяслы, кодъяс тыртӧммӧдлісны быдса районъяс, помыс эз вӧв.
Кочевникъяс мырддисны Сун империялысь Севернӧй Китайсӧ ставнас.
Империяын ӧта-мӧд бӧрся кутісны кыптавны народнӧй восстаниеяс.
ХIII нэмын Сун империяӧс завоюйтісны монголъяс.
Китайлӧн культура.
Танскӧй да Сунскӧй империяяс периодӧ Китай аслас культурнӧй уровень кузя вевтыртліс Западнӧй Европаӧс.
Став мукӧд странаясын дорысь водзджык Китайын вӧлі изобретитӧма бумага.
Китайын водз заводитчис книгаяс печатайтӧм.
Китаецъяс текстсӧ вырезывайтлісны пӧвъяс вылӧ да сійӧ пӧвъяс вывсьыс книгаяссӧ печатайтісны вӧсни бумага вылӧ.
VIII нэм заводитчигӧн Китайын кутіс издавайтсьыны мирын медся древньӧй газета.
Сійӧ шусьыліс «Юркарса юӧртысь».
Сэні печатайтсьылісны императорскӧй указъяс да важнейшӧй политическӧй новостьяс.
Сійӧ жӧ ним улын газетаыс петіс матӧ ӧнія кадӧдз.
Сійӧ существуйтіс 1000 воысь дырджык.
Зэв важӧн нин китаецъяс изобретитісны порох, компас, тӧдісны астрономия, кужисны водзвыв висьтавны солнечнӧй затмениеяс да вычисляйтны календарь.
Танскӧй да Сунскӧй империяяс дырйи китайскӧй наука вӧчис выль успехъяс.
Ыджыд внимание сетсьыліс математикалы, географиялы да агрономиялы.
Уна каръясын вӧліны ыджыд библиотекаяс.
Вӧлі восьтӧма университетъяс, кӧні медъёнасӧ изучайтлісны история, философия да литература древньӧй авторъяслӧн произведениеяс серти.
Китаецъяс важысянь радейтлісны стихъяс.
Медся ыджыд расцветӧдз поэзия воис Танскӧй периодӧ.
Танскӧй поэтъясӧн гижӧм стихъяс лыддьыссьылісны образцовӧйясӧн.
Ӧти стихъясын воспевайтсьыліс воинъяслӧн героизм, мӧдъясын оплакивайтсьыліс крестьянинлӧн сьӧкыд олӧмыс.
Ыджыд совершенствоӧдз воӧдчис живопись.
Сылӧн медся ыджыд расцвет кадӧн лыддьыссьӧ Сунскӧй период.
Ассьыныс картинаяссӧ китайскӧй художникъяс гижлісны шӧвк свитокъяс вылӧ.
Дворецъяслысь, храмъяслысь, озыр керкаяслысь стенъяссӧ сідзжӧ мичмӧдлісны художникъяс.
Китайын зэв водз развитчис скульптура.
Енъяслӧн, священнӧй животнӧйяслӧн, мудрецъяслӧн, императоръяслӧн статуяясыс мичмӧдлісны уна зданиеяс.
Частӧ статуяяссӧ вӧчлісны веськыда скалаясӧ, и найӧ вӧліны зэв гырысьӧсь.
Императоръяслӧн да феодалъяслӧн торъя вниманиеӧн пӧльзуйтчис архитектура.
Китайскӧй архитекторъяс стрӧитлісны зданиеяссӧ изйысь, мраморысь, кӧртысь да мичмӧдлісны зӧлӧтаӧн, искуснӧй резьбаӧн.
Ыджыд известность пӧлучитісны китайскӧй лакъяс, эмаль, бронзаысь вӧчӧм художественнӧй изделиеяс.
Китайын вӧліны зэв бур мастеръяс слонӧвӧй лы вылӧ, пу вылӧ да из вылӧ резьба вӧчӧм кузя.
Феодальнӧй строй устанавливайтчис Востокса став странаясын.
Ми аддзам, мый быдлаын крестьяна веськалӧны крупнӧй землевладелецъяссянь — феодалъяссянь — зависимостьӧ да налы быть лоӧ уджавны феодалъяс вылӧ.
Востокса странаяс асланыс культура сертиыс сэки сулалісны тӧдчымӧн вылынджык Западнӧй Европаса странаясысь.
Но найӧ страдайтлісны постояннӧй ударъясысь, кодъясӧс налы вӧчлісны помтӧм паськыд азиатскӧй степьясӧд да пустыняясӧд ветлысь кочевникъяс.
Тайӧ кочевӧй племяясыс зэв ёна рӧзӧритлісны Востокса странаясӧс, да тайӧн задерживайтлісны овмӧслысь да культуралысь развивайтчӧмсӧ.
А Западнӧй Европа вермис развивайтчыны бурджык условиеясын, сы вӧсна мый азиатскӧй кочевникъясысь сійӧс дорйис ён сайӧд.
Тайӧ сайӧднас вӧлі Восточнӧй Европаын сложитчӧм Русскӧй государство.
МӦД РАЗДЕЛ
ФЕОДАЛЬНӦЙ СТРОЙЛӦН ЁНМӦМ ДА ВОДЗӦ РАЗВИВАЙТЧӦМ
ЦЕНТРАЛИЗОВАННӦЙ ГОСУДАРСТВОЯС ОБРАЗУЙТЧӦМ
I ГЛАВА.
РЕМЕСЛӦ ДА ТОРГОВЛЯ РАЗВИВАЙТЧӦМ.
КАРЪЯСЛӦН БЫДМӦМ.
15 §. Каръяс лоӧм.
Ремеслӧ.
Рабовладельческӧй стройлӧн феодальнӧйӧн вежсьӧм имеитіс зэв гырысь последствиеяс.
Крепостнӧйяслӧн трудыс вӧлі производительнӧйджык рабъяс трудысь.
Хозяйственнӧй олӧм, коді шӧр нэмъяс заводитчигӧн Европаын киссис, вӧчис вочасӧн ыджыд успехъяс.
Земледелецъяс бурмӧдлісны уджалан орудиеяс.
Пу орудие пыдди найӧ кутісны пӧльзуйтчыны кӧрт зыръясӧн, вилаясӧн, усовершенствуйтісны плуглысь устройствосӧ.
Европаын паськаліс садоводство, огородничество, виноград вӧдитӧм.
Йӧз кутісны бурджыка обрабатывайтны мусӧ да босьтны сы вылысь унджык прӧдукта.
Такӧд тшӧтш найӧ велӧдчисны бурджыка обрабатывайтны металлъяс да кыны тканьяс.
Первойсӧ тайӧ занятиеясыс эз торъявлыны видз-му овмӧсысь.
Быд крестьянинлӧн семья, кыдзи ми тӧдам нин, ачыс вӧчліс ставсӧ, мый сылы вӧлі колӧ, — и орудиеяс, и утварь, и паськӧм; феодал аслыс колана изделиеяссӧ крестьянасянь босьтліс оброкӧн.
Но производстволысь техникасӧ бурмӧдӧмкӧд тшӧтш ремесленникъяс кутісны торъявны профессияяс серти — кузнечьяс, оружие вӧчысьяс, плӧтникъяс, столяръяс, кучик вӧчысьяс, ткачьяс, гырнич вӧчысьяс.
Найӧ занимайтчисны сӧмын асланыс ремеслӧӧн и эз нин вӧдитны видз-му.
Тадзи ремеслӧ кутіс торъявны видз-му овмӧсысь.
IX нэмын нин славитчисны Франкскӧй мастеръяс-оружейникъяс.
Европаын пыр ёнджыка кутісны употребляйтны шерстянӧй тканьяс, ной.
Ной вӧчӧмыс ёна сложнӧйджык шабді дӧра вӧчӧм дорысь, кодӧс кылісны крестьянскӧй семьяяс.
Нойсӧ вӧчӧм вылӧ колӧны вӧлі специальнӧй мастеръяс.
Крупнӧй феодалъяс видзисны асланыс поместьеясын разнӧй специальностя ремесленникъясӧс.
Тайӧ ремесленникъясыс вӧліны феодалъяслӧн крепостнӧйясӧн.
Найӧ долженӧсь вӧлі сетны асланыс сеньорлы аслас ремеслӧлысь став изделиеяссӧ.
Но ремесленнӧй изделиеяс вылӧ спросыс содіс.
Ремесленникъяслы выгӧднӧджык вӧлі уджавны не феодалъяс вылӧ, а на вылӧ, коді кӧсйӧ закажитны налысь изделиеяссӧ.
Найӧ пышъялісны феодалъяс ордысь да лӧсьӧдалісны ассьыныс поселениеяс.
Ремесленниклы, коді вермис пӧткӧдны асьсӧ ремеслӧӧн, кокньыдджык вӧлі мунны сеньор дорысь крестьянин серти, кодлы пышйигас ковмыліс эновтны ассьыс мусӧ да ассьыс овмӧссӧ.
Каръяс лоӧм.
Ремесленникъяс овмӧдчисны сэтчӧ, кӧні найӧ кокньыдджыка вермисны инавны ассьыныс изделиеяссӧ, кытчӧ чукӧрмывлісны унджык йӧз: укрепитӧм пунктъяс дорӧ, манастыръяслӧн стенаяс дінӧ, сэтшӧм местаясӧ, кӧні мунліс ветлысь-мунысь купечьяскӧд тӧргуйтӧм.
Лоалісны ремесленникъяслӧн поселениеяс — будущӧй каръяс.
Медым дорйысьны нападениеясысь, ремесленникъяс кытшавлісны тайӧ поселениеяссӧ валӧн либӧ частоколӧн, а сэсся кутісны стрӧитны и ён каменнӧй стенаяс.
Тадзи лоины каръяс.
Каръясӧ асланыс господаяс дзескӧдӧмысь пышъялісны крепостнӧй крестьяна.
Карса стенаяс сайын кокньыдджык вӧлі дзебсьыны феодалысь.
Карысь позьӧ вӧлі аддзыны нажӧтка, велӧдчыны ремеслӧӧ; карлы колӧны вӧлі чернорабочӧйяс, плӧтникъяс, строительнӧй рабочӧйяс, медым стрӧитны керкаяс да карса стенаяс.
Каръясын населениеыс содіс.
Карса ремесленникъяс вузавлісны ассьыныс изделиеяссӧ матігӧгӧрса сиктъясын олысьяслы.
Сиктса олысьяс вайлісны карӧ сёян-юан, а сідзжӧ вурун, мехъяс, кучикъяс, вузавлісны найӧс горожаналы да ньӧблісны ремесленнӧй изделиеяс.
Тадзи ремеслӧ дзикӧдз торъяліс видз-му овмӧсысь.
Сиктысь торъялӧмӧн, кӧні население занимайтчис видз-му овмӧсӧн, каръясын развивайтчис ремеслӧ да торговля.
Ремеслӧлӧн видз-му овмӧсысь торъялӧмыс вӧлі йӧз олӧмын водзӧ ыджыд воськолӧн.
Каръясын ремесленникъяс занимайтчылісны сӧмын асланыс специальностьӧн.
Найӧ бурмӧдлісны ассьыныс инструментъяссӧ да наӧн вӧдитчыны кужӧмсӧ.
Налӧн уджыс лои производительнӧйджык.
Ремесленникъяс кутісны вӧчны унджык изделиеяс дай бурджыка.
Крестьяна ӧні вермисны ньӧбавны налы колана ремесленнӧй изделиеяссӧ карысь и эз воштывны ассьыныс кадсӧ найӧс вӧчӧм вылӧ.
Найӧ вермисны бурджыка занимайтчыны видз-му овмӧсӧн, налӧн вӧлі унджык кадыс сы вылӧ, медым удобряйтны почва, весавны ёг.
Налӧн уджыс сідзжӧ лои производительнӧйджык.
Византияын да Востокын каръяс.
Византийскӧй империяын, Востокса странаясын, кӧні важысянь вӧлі развитчӧма ремесленнӧй мастерство да ёна развитчӧма торговля — важысянь вӧліны гырысь мича каръяс, кыдзи Константинополь, Багдад.
Ещӧ уна йӧзаджыкӧсь да озырджыкӧсь вӧліны Китайса каръяс.
Тайӧ каръясас оліс уна лыда ремесленнӧй население, тӧргуйтлісны озыр купечьяс да мелкӧй торговецъяс.
Каръяс вӧліны культуралӧн главнӧй центръясӧн.
Сэтчӧ овмӧдчылісны образованнӧй йӧз, овлісны государствоясса да областьясса правительяс асланыс придворнӧйясыскӧд да чиновникъясыскӧд.
Каръясын воссялісны школаяс да библиотекаяс, стрӧитсисны храмъяс да озыръяслы дворецъяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма искусстволӧн произведениеясӧн.
Европаын каръяслӧн быдмӧм.
Европалӧн ыджыдджык юкӧнас VI–IX нэмъясын каръяс пӧшти эз вӧвны.
Но IX нэмсянь нин заводитӧны кыптыны выль каръяс кыдзи ремеслӧлӧн да торговлялӧн центръяс.
Русьын кыптіс Киев, коді IX нэмын вӧлі нин ыджыд тӧргӧвӧй карӧн, а сэсся лои «Константинопольлӧн соперникӧн»; кыптісны Новгород да мукӧд роч каръяс.
Варягъяс шулісны Русьӧс «Гардарика», мый лоӧ «каръяслӧн страна».
Западноевропейскӧй странаяс пӧвстысь выль каръяс медводз кутісны лоавны Италияын, кӧні тӧргуйтӧм вӧсна озырмисны Венеция, Генуя.
XI нэмсянь заводитӧмӧн и ӧстальнӧй Европаын кыптӧны зэв уна каръяс.
Мукӧддырйи найӧ быдмылісны сэні, кӧні ещӧ сохранитчылісны на вӧвлӧм римскӧй каръяслӧн, кыдзи: Лондонлӧн, Парижлӧн, Кёльнлӧн да мукӧдъяслӧн, колясъясыс.
Кыптӧны и выль каръяс, кодъяс первойсӧ лоавлісны кыдзи ремесленникъяслӧн поселениеяс.
Купечьяс.
Европаса каръясӧ купечьяс первойсӧ волывлісны недыр кежлӧ, вӧліны «гӧстьясӧн».
Тайӧ унджыкысьсӧ вӧліны йӧз муысь локтысьяс — арабъяс, еврейяс, сириецъяс.
Найӧ вайлісны Востокысь шоча паныдасьлан тӧваръяс — дона оружие, ювелирнӧй украшениеяс, пряностьяс.
Купечьяс вайлісны сідзжӧ сов, ыргӧн, кӧрт, озысь.
Ылісянь вайӧм тӧваръясысь ковмывліс мынтысьны зэв донӧн.
Та вӧсна горожана пӧвстысь сюсьджыкъясыс асьныс кутісны ветлыны ылі йӧз крайясӧ тӧваръясла.
Тӧварӧн вежласьӧм могысь найӧ нулісны асланыс ремесленникъяслысь тӧваръяс.
Тадзи каръясын лоины асланыс купечьяс.
16 §. Ремесленникъяслӧн да купечьяслӧн организацияяс.
Цехъяс.
Ӧткодь специальностя карса став ремесленникъясыс котыртчалісны союзъясӧ.
Западнӧй Европаын татшӧм союзъясыс шусисны цехъясӧн.
Вӧліны ткачьяслӧн, кучик вӧчысьяслӧн, каменщикъяслӧн, булочникъяслӧн цехъяс.
Ыджыдджык каръясын вӧліны сё да унджык цехъяс.
Быд ремесленник обязан вӧлі пырны цехӧ; цехӧ пыртӧг сылӧн эз вӧв право занимайтчыны карын ремеслӧӧн.
Быд цех бӧрйыліс ассьыс старшинаӧс.
Собраниеяс вӧчӧм могысь цехлӧн вӧлі аслас помещение, вӧлі аслас касса.
Цех подчиняйтчыліс уставлы, кодӧс примитліс цехса став мастеръяслӧн общӧй собрание.
Удж кузя став правилӧяс точнӧя устанавливайтліс цехӧвӧй устав.
Устав индыліс, кутшӧмӧн качество сертиыс должен лоны сырьё, гырысьӧсь-ӧ да сьӧкыдӧсь-ӧ долженӧсь лоны изделиеясыс.
Цехӧвӧй старшинаяслы колӧ вӧлі видзӧдны сы бӧрся, медым став мастеръяс вӧчисны бур тӧваръяс да медым эз воштыны ньӧбасьысьяслысь цех дінӧ дӧвериесӧ.
Найӧ сідзжӧ видзӧдісны, медым мастеръяс эз мырддявны ӧта-мӧдныслысь заказчикъяссӧ.
Цехса членъяс составляйтлісны карсӧ дорйӧм да охраняйтӧм могысь отрядъяс.
Цех вӧлі посни мастеръяслӧн организацияӧн.
Быд ремесленниклӧн вӧлі ичӧтик мастерскӧй, кӧні сійӧ уджаліс аслас семьяыскӧд, подмастерьекӧд да кык-куим учениккӧд ӧтлаын.
Подмастерьеяс да ученикъяс овлісны ӧтлаын мастеркӧд да сылӧн семьякӧд.
И мастерскӧй и инструментъяс принадлежитлісны мастерлы, вӧліны сылӧн собственностьӧн.
Сійӧ ачыс ньӧбліс материалъяс и ачыс вузавліс мастерскӧйын вӧчӧмторъяссӧ.
Ученик, велӧдчан сроксӧ прӧйдитӧм бӧрын, лолі подмастерьеӧн да уджаліс мастер ордын дон вылӧ.
Мастеръяс чорыда эксплуатируйтлісны ученикъяссӧ, заставляйтлісны найӧс вӧчны удж гортса овмӧс кузя, частӧ нӧйтлісны найӧс.
Мастеръяс заставляйтлісны подмастерьеясӧс уна уджавны, зільлісны чинтыны налысь удж донсӧ.
Мастерскӧйясын уджыс вӧчсьыліс кипомысь, некутшӧм машинаястӧг.
Инструментъяс вӧліны прӧстӧйӧсь, эз сложнӧйӧсь.
abu
Цехӧвӧй мастеръяс повлісны техническӧй усовершенствованиеясысь, кодъяс сетасны позянлун вӧчны унджыктор, вермасны озырмӧдны ӧткымын мастеръясӧс, а ӧстальнӧйыс колясны уджтӧг.
Сы вӧсна цехъяс преследуйтлісны быдсикас выльторъяс.
Тайӧн найӧ задерживайтлісны техникалысь развивайтчӧмсӧ.
Гильдияяс.
Карын медся озыр йӧзӧн вӧліны купечьяс.
Тӧргуйтӧмӧн нажӧвитчыны вӧлі кокньыдджык посни ремеслӧӧн дорысь, кӧть и рискыс вӧлі унджык.
Купечьяс сідзжӧ ӧтувтчылісны союзъясӧ, кодъяс шусьылісны гильдияясӧн.
Гильдия зільліс обеспечитны аслас членъяс сайын карын вузасьӧм вылӧ исключительнӧй право да дорйыліс купечьяслысь интересъяссӧ, кор найӧ ветлывлісны тӧргуйтны мукӧдлаӧ.
17 §. Каръяслӧн сеньоръяскӧд тыш да каръясын пытшкӧсса тыш.
Кар да сеньор.
Кар векджык вӧлі расположитчӧма феодальнӧй сеньор му вылын.
Сеньор видзӧдіс карса олысьяс вылӧ, кыдзи аслас крепостнӧйяс вылӧ, босьтіс налысь оброк, мукӧддырйи весиг заставляйтліс уджавны барщина вылын.
Сылӧн приказчикыс судитліс горожанаӧс.
Кымын ёнджыка озырмисны каръяс, сымын ыджыдджык платежъяс требуйтліс сеньор горожанасянь.
Сеньоръяс уськӧдчывлісны тӧваръясӧн карӧ мунысь купечьяс вылӧ да грабитлісны найӧс.
Найӧ уськӧдчывлісны кар вылӧ да босьтлісны лавкаясысь ставсӧ, мый налы воліс сьӧлӧм вылас.
Татшӧм положениеыс каръяслы лоліс терпитны позьтӧмӧн.
Европаын ХII нэмын быдлаын заводитчис каръяслӧн сеньоръяскӧд тыш.
Каръяс кӧсйисны добитчыны сеньоръяссянь полнӧй независимость.
Сеньоръяс властьысь освободитчӧм каръяс Францияын шусьылісны коммунаясӧн.
Феодалъяс ненавидитлісны тайӧ кывсӧ.
Горожаналы сійӧ лои феодальнӧй гнёткӧд тышкасьӧмын лозунгӧн.
Ланскӧй коммуналӧн история.
Кыдзи каръяс тышкасисны сеньоръяскӧд, петкӧдлӧ Ланскӧй коммуналӧн историяыс.
Лан, асыв-войвыв Францияса кар, вӧлі епископ власть улын.
Епископъяс быдногыс дзескӧдлісны да грабитлісны горожанаӧс.
Торъя нин ыджыд лӧглунӧн горожана относитчылісны епископ Годри дінӧ.
Ланскӧй горожана зэв ыджыд дон вылӧ добитчисны французскӧй корольлысь особӧй грамота, коді сетліс карлы коммуналысь правояс.
Водзӧвылӧ Ланын долженӧсь вӧлі веськӧдлыны да судитны не епископ да сылӧн отсасьысьясыс, а горожана пӧвстысь бӧрйӧм йӧз.
Годри тожӧ пӧлучитіс ыджыд выкуп да сы вӧсна сетіс ассьыс сӧгласиесӧ коммуна вылӧ.
Но регыд Годри видзис пӧлучитӧм деньгасӧ да решитіс мырддьыны карлысь правояссӧ.
Сэки Ланын заводитчис горожаналӧн восстание.
«Коммуна, коммуна!» горзігтыр горожана петісны карса уличаяс да площадьяс вылӧ.
Найӧ пырисны епископ керкаӧ.
Повзьӧм епископ дзебсис пӧдвалас тыртӧм вина бӧчкаӧ.
Сэтысь сійӧс аддзисны да виисны.
Епископлӧн сторонникъясыс кодсюрӧ пышйисны, кодсюрӧӧс виисны (1112 во).
Но горожаналӧн эз тырмы выныс дорйыны ассьыныс свободасӧ.
Феодалъяслӧн войскаыс босьтісны карсӧ да чорыда расправитчисны восставшӧйяскӧд.
Выль ланскӧй епископ епископавны назначитан луннас лыддис проповедь сы йылысь, мый ен приказывайтӧ повинуйтчыны и бур, и лёк господалы, и грӧзитіс горожаналы выль караясӧн.
Карса самоуправление.
ХII–ХIII нэмъясын, дыр кыссьысь да чорыд, частӧ вир кисьтана тыш бӧрын, уна европейскӧй горожаналы удайтчис шедӧдны независимость.
Карса став олысьяс лоины свободнӧйясӧн.
Весиг крепостнӧй крестьянин, коді оліс карын ӧти во да ӧти лун, лолі свободнӧйӧн.
«Карса воздух, — шулісны сэки, — вӧчӧ мортӧс свободнӧйӧн».
Горожана пӧлучитісны самоуправление.
Карӧн веськӧдліс бӧрйӧм начальник, кодӧс Англияын да Францияын шулісны мэрӧн, а Германияын бургомистрӧн.
Карлӧн вӧлі аслас карса сӧвет.
Горожанаӧс судитлісны асланыс бӧрйӧм судьяяс.
Карса сӧвет чеканитліс ассьыс деньга, и сылӧн вӧлі аслас войска.
Сійӧ следитліс цехъяс удж бӧрся да тӧргуйтан правилӧяс соблюдайтӧм бӧрся.
Патрицийяслӧн цехъяскӧд тыш.
Карысь эз став населениеыс участвуйт управлениеын.
Властьыс векджык вӧлі озыръяс киын — купечьяс да карса муясӧн да керкаясӧн владейтысьяс киын.
Тайӧ озыр горожанаыс шусьылісны патрицийясӧн.
Патрицийяс олісны вузасьӧмысь да асланыс муясысь да керкаясысь воан доходъясӧн да эз занимайтчыны ремеслӧӧн.
Ремесленникъясӧс найӧ эз лэдзлыны карса сӧвет членъяс лыдӧ.
Патрицийяс пӧльзуйтчылісны асланыс властьӧн, медым дзескӧдны цехӧвӧй ремесленникъясӧс ыджыд налогъясӧн да чинтыны налогъяссӧ озыр йӧзлысь.
Сы вӧсна цехъяс зэв ёна тышкасисны патрицийяслы паныд.
ХIII–ХIV нэмъясын ӧткымын каръясын цехъяслы удайтчис босьтны властьсӧ асланыс киӧ либӧ добитчыны карса сӧветын участвуйтӧм.
Цехъяс пытшкын тыш.
Сэк жӧ цехъяс пытшкын лоины гырысь вежсьӧмъяс.
Кутшӧмсюрӧ мастеръяс озырмисны.
Медым содтыны доходъяссӧ, найӧ босьтлісны унджык подмастерьеясӧс да заставляйтлісны найӧс унджык уджавны.
Озыр мастеръяс босьтісны цехъясын властьсӧ да пӧльзуйтчисны сійӧн, медым нартитны подмастерьеясӧс да мелкӧй ремесленникъясӧс.
Найӧ эз кӧсйыны, медым карын вӧліны уна мастеръяс, кодъяскӧд ковмис эськӧ юкны заказъяссӧ.
Сы вӧсна найӧ быдногыс кутісны зільны, медым подмастерьеяс эз лоны мастеръясӧн.
Мастерӧ принимайтан подмастерьесянь кутісны требуйтны, медым сійӧ выполнитіс дона пробнӧй удж.
Сысянь кутісны требуйтны сідзжӧ, медым сійӧ лӧсьӧдіс став мастеръяслы дона угощение, а тайӧс вӧчны эз вермы быд подмастерье.
Мастер пиянсянь нинӧм татшӧмсӧ эз требуйтлыны.
Найӧ зэв кокниа пӧлучайтлісны мастерлысь звание.
Татшӧм ногӧн унджык подмастерьеясыс кольлісны нэм чӧж кежланыс подмастерьеясӧн.
Кор найӧс эз дорйывны цехъясын, кӧні веськӧдлісны озыр мастеръяс, найӧ кутісны котыртавны ассьыныс особӧй союзъяс.
Тайӧ союзъясыс требуйтлісны мастеръяссянь уджалан лун чинтӧм, удж дон содтӧм, подмастерьеяскӧд обращение бурмӧдӧм.
Кор требованиеяссӧ эз удовлетворяйтлыны, подмастерьеяс кыпӧдлісны забастовкаяс либӧ запрещайтлісны союзса став членъяслы уджавны сійӧ мастер ордас, коді эз кӧсйы пыдди пуктыны налысь требованиеяссӧ.
Подмастерьеяслы тышкасьнысӧ отсавлісны карса гӧль йӧз: чернорабочӧйяс, грузчикъяс, мелкӧй тӧргӧвеч-разносчикъяс, уджтӧмъяс.
Тайӧ карса гӧль йӧзыс шусьылісны плебейясӧн.
Тадзи каръясын муніс тыш, ёнджыкасӧ горожана да сеньоръяс костын (ХII–ХIII нэмъяс), сэсся ремесленникъяс да патрицийяс костын (ХIII–ХIV нэмъяс) да подмастерьеяс да мастеръяс костын (ХIV–ХV нэмъяс).
18 §. Горожаналӧн быт да культура.
Горожаналӧн олӧм.
Шӧр нэмъясса каръяс ньӧти эз вӧвны сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс ми тӧдам ӧні.
Карлы частӧ ковмывліс дорйысьны неприятельясысь.
Сы вӧсна сійӧ вӧлі крепость кодь.
Сійӧс вӧлі кытшалӧма пиньяса, бойницаяса да сторожевӧй башняяса кыз стенаӧн.
Карса воротаӧд позьӧ вӧлі пырны сӧмын подъёмнӧй мост кузя.
Воротасӧ век видзліс стража.
Карыс векджык вӧлі ичӧтик.
Шӧркоддем западноевропейскӧй карын вӧвлі сӧмын некымын тысяча олысь.
Сэтшӧм каръяс, кыдзи Лондон, Париж, Венеция, кӧні вӧлі 20 тысячаысь унджык олысь, лыддьыссисны зэв гырысьясӧн нин.
Но татшӧм каръясыс вӧлі этша.
Стенаяс кытшавлісны карсӧ да мешайтлісны сылы паськавнысӧ.
Сы вӧсна керкаясыс тшем сулалісны ӧта-мӧд бердас.
Карлӧн уличаясыс вӧліны векньыдикӧсь, чукляӧсь.
Медым выгадайтны местасӧ, вылыс судта дінӧ содтӧд стрӧитлісны уличаяс весьтӧ ӧшйысь галереяяс да балконъяс.
Сы вӧсна уличаяс вылас вӧлі пемыд.
Керкаяс стрӧитлісны пуысь, вевттьылісны идзасӧн, шочиника черепицаӧн.
Зэв частӧ вӧвліны пӧжаръяс.
Уличаяссӧ абу вӧлі моститӧма, и зэра поводдя дырйи вӧлі вывті няйт, а кос поводдяӧ — буса.
Горожана видзлісны мӧсъяс, кӧзаяс, порсьяс, дзодзӧгъяс.
Асывъясӧ найӧс вӧтлылісны карса воротаяс сайӧ пӧскӧтина вылӧ, рытнас вайлісны бӧр.
Каръясын вӧлі зэв ёна паськалӧма заразнӧй висьӧмъяс.
Смертностьыс карын вӧлі ещӧ на ыджыдджык сиктын дорысь.
Карын населениеыс ёнджыкасӧ содліс сиктса олысьяс щӧт весьтӧ, кодъяс пышъявлісны асланыс господаяс дзескӧдӧмысь.
Вой кежлас карса воротасӧ крепыда игнавлісны, и стража некодӧс эз лэдзлы.
Таысь кындзи, кар пытшкас уличаяссӧ вой кежлас игнавлісны чепъясӧн.
Уличаяссӧ войнас эз югдӧдлыны, и пемдӧм бӧрын йӧзыс полісны петны керкаяссьыс.
Кар шӧрын вӧлі рыночнӧй площадь, кодӧс кытшавлісны лавкаяс, галереяяс, тӧргӧвӧй рядъяс.
Карса рынок вылӧ матігӧгӧрса сиктъясысь воавлісны нянь тыра, кучик, вурун, быдсикас гортса лэбач тыра додьяс.
Локтысь крестьяна либӧ господскӧй слугаяс вузавлісны вайӧм прӧдуктаяссӧ да ньӧблісны ставсӧ, мый эз позь судзӧдны сиктысь: ной, вӧчӧм кучик, сийӧс-завод, мельнича изки, кӧрт изделиеяс.
Рыночнӧй площадь вылын вӧчлісны карса населениелысь общӧй собраниеяс, тані нуӧдсьыліс судебнӧй разбирательство да вӧчсьылісны казньяс.
Площадьсянь заводитчылісны уличаяс, кӧні овлісны ремесленникъяс.
Ӧти специальностя ремесленникъяс унджыкысьсӧ овлісны да уджавлісны ӧти улича вылын.
Вӧвліны кучик вӧчысьяслӧн, медникъяслӧн, бӧчка вӧчысьяслӧн, ювелиръяслӧн уличаяс.
Медся озыр керкаясыс принадлежитлісны купечьяслы.
Дзескыда сулалысь керкаяс весьтын кыпавлісны вичкояс.
Главнӧй площадь вылын сулаліс карса сӧветлӧн керкаыс — ратуша.
Горожана вӧліны ёна образованнӧйджыкӧсь феодалъясысь.
Купечьяслы частӧ ковмывліс ветлыны тӧварла.
Найӧ долженӧсь вӧлі лыддьыны ассьыныс тӧваръяссӧ да прибыльяссӧ.
Налы колӧ вӧлі лоны не сӧмын грамотнӧйясӧн, но и тӧдны, мый вӧчсьӧ ылын кар сайын, кӧні позьӧ выгоднӧя ньӧбны да вузавны.
Каръясын овлісны строительяс, кодъяс кужлісны стрӧитны гырысь стрӧйбаяс.
Грамота да законъяс тӧдӧм колӧны вӧлі судьяяслы, карса служащӧйяслы.
Горожана, кодъяс дыр тышкасисны феодалъяскӧд каръяслӧн самоуправление вӧсна, не сӧмын ненавидитлісны рыцарьясӧс, кыдзи насильникъясӧс да притеснительясӧс, но и зывӧкпырысь видзӧдлісны на вылӧ, кыдзи грубӧй да необразованнӧй йӧз вылӧ.
Найӧ зільлісны серавны ышнясьысь да бӧбоват рыцарь вылын.
Горожана сідзжӧ дугдывтӧг серавлісны священникъясӧс да манакъясӧс, кодъяс проповедуйтлісны «святӧй олӧм», а асьныс нартитлісны да пӧрйӧдлісны крестьянаӧс да горожанаӧс и думайтісны сӧмын сёйӧм йылысь, вина да доходъяс йылысь.
Горожана пӧвстын ёна вӧлі паськалӧмаӧсь животнӧйяс йылысь мойдкывъяс.
Тайӧ мойдкывъясас рыцарь вӧлі кӧинӧн, поп — осёлӧн, горожанин — мудер лисӧн.
Теш петкӧдлана унасикас приключениеясын лис победитліс ставсӧ.
Тадзи создайтчис быдса эпос — «Лис йылысь роман».
19 §. Торговля да банкъяс.
Товарно-денежнӧй хозяйство.
Тӧргӧвӧй туйяс.
Каръяс да ремеслӧ быдмӧмкӧд тшӧтш развивайтчис и торговля.
Торговля вайліс ыджыд доходъяс, но вӧлі зэв рискованнӧй делӧӧн.
Мореяс вылын купечьясӧс кыйӧдлісны морскӧй рӧзбойникъяс (пиратъяс).
Наысь дорйысьӧм могысь купеческӧй корабльяс босьтлісны аскӧдныс вооружённӧй охрана.
И сухопутнӧй туйяс кузя купечьяс пырджык ветлісны вооружитчӧмӧн и эз ӧткӧн, а быдса караванъясӧн, сы вӧсна мый путешествуйтны ковмыліс зэв сьӧкыд условиеясын.
Туйяс вылын купечьясӧс грабитлісны рыцарьяс, кодъяс занимайтчылісны рӧзбойӧн.
Туйяс вӧліны лёкӧсь.
Феодалъяс босьтлісны пошлинаяс юяс да посъяс вуджигӧн.
Вооружитчӧм купеческӧй корабльяс да сухопутнӧй караванъяс частӧ и асьныс занимайтчисны грабёжӧн.
Венецияын, Генуяын да уна мукӧд приморскӧй каръясын торговля йитчыліс пиратствокӧд.
Морскӧй торговлялӧн главнӧй районӧн вӧлі Средиземнӧй море да проливъясӧн сыкӧд йитчӧм Чёрнӧй море.
Тані мунліс торговля Востокса да Западса странаяс костын.
Первойсӧ тайӧ торговляас главнӧй местасӧ занимайтлісны византийскӧй купечьяс.
Сэсся итальянскӧй каръясса — Венецияса да Генуяса — купечьяс.
Найӧ тӧргуйтісны Востоккӧд Сириялӧн да Египетлӧн гаваньяс пыр.
Тайӧ гаваньясас тӧваръяссӧ вайлісны не сӧмын мусульманскӧй Востокса матысса странаясысь, но и Китайысь, Зондскӧй діяс вылысь, кытысь медся ёна вайлісны пряностьяс, да Индияысь.
Кантонсянь локтысь морскӧй туй кытшовтліс Малаккскӧй полуостров, сэсся мунліс Индияӧ) да Персидскӧй заливӧ.
Тасянь караванъяс вайлісны Дальнӧй Востокса тӧваръяс — пряностьяс, драгоценнӧй изъяс, шӧвк — Сирияса да Египетса гаваньясӧ.
Сэні найӧс ньӧбавлісны венецианскӧй да генуэзскӧй купечьяс да ыджыд прибыльӧн выльысь вузавлісны Западнӧй Европаын.
ХIII–ХIV нэмъясын венецианецъяс да генуэзецъяс лӧсьӧдісны ассьыныс тӧргӧвӧй поселениеяс сідзжӧ Чёрнӧй да Азовскӧй море берегъяс пӧлӧн.
Налӧн вӧліны тӧргӧвӧй поселениеяс Крымын.
Главнӧйыс на пиысь Кафа (ӧнія Феодосия).
Мӧд ыджыд тӧргӧвӧй поселение — Тана Дон устьеын, ӧнія Азов дінын матын.
Ассьыныс тӧргӧвӧй поселениеяссӧ итальянскӧй купечьяс укрепляйтлісны стенаясӧн да башняясӧн.
Генуэзскӧй укреплениеяслысь развалинаяссӧ и ӧні позьӧ аддзыны Крымлӧн разнӧй местаясысь.
Тайӧ гаваньяс дінас пустыняяс вомӧн, степьяс да горнӧй перевалъяс вомӧн, Средньӧй Азияса цветитысь оазисъяс вомӧн локтіс Востоксянь сухопутнӧй тӧргӧвӧй туй.
Венецианскӧй да генуэзскӧй тӧргӧвӧй поселениеясӧ, кодъяс сулалісны Чёрнӧй да Азовскӧй мореяс вылын, волывлісны купечьяс Русьысь да Польшаысь.
Морскӧй торговлялӧн мӧд районыс вӧлі войвылын; сэтчӧ пырлісны странаяс, кодъяс куйлісны Балтийскӧй да Севернӧй мореяс берег пӧлӧн: войвыв Германия, Франция, Англия, Скандинавскӧй странаяс, Северо-Западнӧй Русь.
Тайӧ торговляас важнӧй места занимайтлісны роч каръяс — Новгород да Псков.
Ярмарка да банкъяс.
Ыджыд тӧдчанлун босьтісны ярмаркаяс, кытчӧ вонас некымынысь волывлісны разнӧй странаясса купечьяс.
Европаын медся знаменитӧй ярмаркаясӧн вӧліны ярмаркаяс асыввыв Францияын, Шампань графствоын.
Татчӧ вайлісны тӧваръяссӧ Востоксянь да Западнӧй Европаса разнӧй странаяссянь.
Шампанскӧй ярмаркаяс вылын вузавлісны Фландрияса нойяс, Германияса полотнояс, Испанияса кучик изделиеяс.
Ярмаркаяс вылӧ волывлісны купечьяс разнӧй странаясысь да каръясысь, вайлісны сьӧрсьыныс тӧваръяс да деньга.
Но сы вӧсна мый быд страналӧн да быд карлӧн вӧлі аслас монета, то ярмаркаяс вылын колӧны вӧлі менялаяс.
Определённӧй дон вылӧ найӧ вежлалісны купечьяслы налысь деньгасӧ сійӧ монетаяс вылас, коді колӧ вӧлі, медым мынтысьны.
Деньгаын нуждайтчигӧн купеч вермис удждыны сійӧс менялалысь.
Купеч сетліс менялалы письменнӧй обязательство — «вексель», код кузя кӧсйысьліс срок кежлӧ сетны уджйӧзсӧ да мынтыны процентъяс.
Уджйӧзнас деньгасӧ босьтлісны не сӧмын купечьяс, но и феодалъяс, медым ньӧбавны роскошь предметъяс, да крестьяна, кодъяслы нинӧмӧн вӧлі мынтыны сеньоръяслы оброксӧ.
Тадзи лоины ёнджыка нин сложнӧй денежнӧй сделкаяс.
Озырджык менялаяс лоины банкиръясӧн.
Банкирскӧй контораяс воссисны Европаса уна каръясын.
Медся гырысь банкиръяс вӧліны итальянскӧй каръясын.
Банкиръяс ссудаӧн сетавлісны деньга, босьтлісны гырысь процентъяс. +
Банкиръяслӧн кутіс чӧжсьыны уна деньга.
Процентъяс сідзжӧ шусьылісны «ростӧн».
Сы вӧсна сэтшӧм йӧзсӧ, кодъяс сетавлісны ссудаӧн деньга, шулісны сідзжӧ ростовщикъясӧн.
Товарно-денежнӧй хозяйство.
Войдӧр, кор господствуйтліс натуральнӧй овмӧс, крестьяна вӧчлісны прӧдуктаяссӧ аслыныс потребляйтӧм вылӧ да оброк мынтӧм могысь.
Ӧні найӧ кутісны вӧчны сідзжӧ и карса рынок вылын вузалӧм могысь.
Феодалъяс тожӧ кутісны мӧдӧдавны прӧдуктаяссӧ вузавны.
Продукт, кодӧс лӧсьӧдӧма вузавны, шусьӧ тӧварӧн.
Ремесленникъяс вӧчлісны продуктъяссӧ сы могысь, медым вузавны; ремесленникъяс вӧчлісны сӧмын тӧваръяс.
Вузалӧм тӧваръясысь ремесленникъяс, крестьяна да феодалъяс пӧлучайтлісны деньга.
Тадзи Европаын вочасӧн заводитіс развивайтчыны товарно-денежнӧй хозяйство.
Товарно-денежнӧй хозяйстволӧн развивайтчӧм имеитіс феодальнӧй Европалы зэв важнӧй последствиеяс.
Кор господствуйтіс натуральнӧй овмӧс, быд феодаллӧн владениеыс существуйтіс торйӧн-торйӧн, эз тӧргуйтлы страналӧн мукӧд юкӧнъяскӧд.
Товарно-денежнӧй хозяйство дырйи страналӧн торъя областьяс кутісны йитчыны ӧта-мӧдыскӧд.
Франция лунвылын вӧчлісны оливкӧвӧй вый не сӧмын аслыныс, но и страналӧн войвыв юкӧнъяслы вузалӧм вылӧ.
Франциялӧн войвыв юкӧныс ыстыліс ассьыс нойяссӧ лунвылӧ.
Войдӧр кӧ страна вӧлі торъявлӧма, то ӧні сійӧ заводитӧ ӧтувтчыны.
Ёнмисны тӧргӧвӧй йитӧдъяс сідзжӧ и торъя странаяс костын.
Разнӧй странаясса йӧз кутісны бурджыка тӧдны ӧта-мӧдсӧ.
Найӧ вежласьлісны не сӧмын тӧваръясӧн, но и знаниеяснас.
Товарно-денежнӧй хозяйство быдмӧмкӧд тшӧтш воськовтіс водзлань и культура, коді войдӧр развивайтчис зэв надзӧн.
Тӧргуйтӧм помысь да процент вылӧ уджйӧзӧн деньга сетӧм помысь нажӧвитчисны купечьяс да ростовщикъяс.
Налӧн чукӧрмыліс зэв уна деньга.
Но уджалысь йӧзлӧн положениеыс омӧльтчис.
Феодалъяс велалісны озыра овны.
Найӧ вермылісны ньӧбны карысь либӧ ветлысь-мунысь купечьяслысь ставсӧ, мый кӧсйылісны: и дона оружие, и море сайысь вайӧм винаяс, и вӧсньыдик цветнӧй ной, и шӧвк, и драгоценнӧй украшениеяс.
Но та вылӧ колӧ вӧлі уна деньга.
Сы вӧсна ӧткымын феодалъяс вуджӧдлісны крестьянаӧс денежнӧй оброк вылӧ да требуйтлісны насянь век унджык и унджык деньга.
Став деньгасӧ, кодӧс крестьянин пӧлучайтліс карын ассьыс прӧдуктаяссӧ вузалӧмысь, сійӧ должен вӧлі сетны феодаллы кыдзи оброк.
Мукӧд феодалъяс зільлісны пӧлучитны унджык деньга карса рынок вылын прӧдуктаяс вузалӧмысь.
Сы вӧсна найӧ зільлісны пӧлучайтны крестьянасянь кыдз позьӧ унджык прӧдукта оброкӧн либӧ заставитны найӧс кыдз позьӧ унджык уджавны барщина вылын.
Тайӧ став случайяс дырйиыс крестьяналы ковмыліс пыр унджык уджавны феодаллы.
Феодалъяс думайтлісны выль способъяс, медым чорыдджыка эксплуатируйтны крестьянаӧс.
Крестьяна водзсасисны феодалъяс требованиеяскӧд, ӧткажитчылісны уджавны господалы, кыпӧдлісны восстаниеяс.
Тадзи товарно-денежнӧй овмӧс развивайтчӧм вайӧдліс сэтчӧ, мый ещӧ на ёнджыка ёсьмис эксплуататоръяс-феодалъяс да эксплуатируемӧйяс-крестьяна костын классӧвӧй тыш.
II ГЛАВА.
Крестӧвӧй походъяс.
20 §. Крестӧвӧй походъяслӧн заводитчӧм.
Восток вылӧ походъяслӧн помка.
Востокса культурнӧй странаяслӧн озырлунъясыс зэв ёна ышӧдлісны западноевропейскӧй феодалъясӧс.
Найӧ горша кывзылісны ветлысь-мунысь йӧзлысь рассказъяс Константинопольлӧн роскошь йылысь, халифъяслӧн да эмиръяслӧн сокровищеяс йылысь.
Мелкӧй рыцарьяс, кодъяс босьтлісны ичӧтик доход мучитчӧм да рӧзӧритчӧм крестьянасянь, думайтісны сы йылысь, кыдзи найӧ озырмасны тайӧ мойд кодь крайясас.
Восток йылысь думайтлісны Западса корольяс да императоръяс, кодъяс кывлісны асланыс посолъяссянь византийскӧй дворлӧн чудесаяс йылысь, константинопольскӧй казналӧн зӧлӧта тыра пӧдвалъяс йылысь, мусульманскӧй странаяслӧн озыр каръяс йылысь.
Восток йылысь век ӧтарӧ думайтлісны и папаяс.
Найӧ век на ещӧ надейтчисны подчинитны аслыныс византийскӧй вичко да думайтісны паськӧдны христианство да ассьыныс власть мусульманскӧй странаясын.
Найӧ призывайтісны освободитны «невернӧй» мусульманаысь Иерусалим, христианалысь священнӧй карсӧ, коді вӧлі турок-сельджукъяс киын.
Збыльысьсӧ папаяс зілисны содтыны ассьыныс доходъяссӧ да ассьыныс властьсӧ.
Тайӧ призывъяссӧ сюся кывзылісны итальянскӧй тӧргӧвӧй каръясса купечьяс, торйӧн нин Венецияса да Генуяса купечьяс.
Тайӧ купечьясыс тӧргуйтлісны Востоккӧд.
Найӧ зэв ёна кӧсйисны захватитны ас кианыс Востокса странаясын торговля да разгромитны ассьыныс соперникъяссӧ — византиецъясӧс да арабскӧй купечьясӧс.
Найӧ вӧліны дасьӧсь поддержитны Востокӧ поход.
Востокӧ походӧн дасьӧсь вӧлі мунны и крестьяна.
Крестьянаӧс дзикӧдз пӧдтылісны господа вылӧ повинностьяс, крестьянскӧй овмӧс рӧзӧритчыліс феодалъяс костын дугдывлытӧм войнаяс вӧсна.
Частӧ вӧвліны тшыг вояс, кор крестьяналы ковмывліс сёйны кырсь да турун.
Тшыгъялысь крестьяна частӧ быдса сиктъясӧн вӧрзьӧдчылісны асланыс местаясысь да мунлісны асланыс господа дорысь.
Востокысь найӧ надейтчисны аддзыны свобода да кокньыдджык олӧм.
Татшӧм ногӧн, европейскӧй населениелӧн пӧшти став слӧйясыс — феодалъяс, купечьяс, духовенство, крестьяна, кӧть и разнӧй помкаяс вӧсна, зілисны мунны Востокӧ походӧн.
XI нэм пом кежлӧ Востокын лоӧм положение серти позьӧ вӧлі виччысьны кокни добыча.
Багдадскӧй халифат усис турок-сельджукъяс удар улын.
Ачыс сельджукскӧй государство торъяліс уна посни княжествояс вылӧ, кодъяс ас костаныс враждуйтісны.
Удача, кажитчӧ, вӧлі обеспечитӧма.
Первой крестӧвӧй поход.
1095 воын Клермонын, Францияын, чукӧртчис церковнӧй собор (духовенстволӧн съезд).
Собор вылӧ воисны не сӧмын духовнӧй йӧз, но и феодалъяс.
Воисны и купечьяс.
Воисны и уна крестьяна матысса местаясысь.
Папа шыӧдчис став чукӧртчысьяс дінӧ речӧн.
Сійӧ чуксаліс ставнысӧ мунны Иерусалимӧ мездыны сійӧс «невернӧйясысь».
Сійӧ висьтавліс сідзжӧ ыджыд добыча йылысь, коді виччысьӧ завоевательясӧс Востокын.
Тайӧ призывсӧ вӧлі встретитӧма радпырысь.
Присутствуйтысьяс клянитчисны мӧдӧдчыны походӧ да, клянитчӧмсӧ петкӧдлӧм могысь, вуралісны аслыныс паськӧм вылас гӧрд крестъяс.
Та вӧсна Восток вылӧ походъясын участвуйтысьяс шусисны «крестоносецъясӧн», а асьныс походъясыс — «крестӧвӧйясӧн».
Папа прикажитіс епископъяслы быдлаын проповедуйтны крестӧвӧй поход.
Востокӧ медводз мӧдӧдчис Францияысь да Германияысь крестьянскӧй бедноталӧн ополчение.
Сёян-юан запастӧг, пӧшти оружиетӧг, нывбабаяскӧд, челядькӧд да старикъяскӧд, тысячаясӧн гӧль йӧз мӧдӧдчисны Востокӧ.
Найӧ омӧля тӧдісны, кытчӧ мунӧны, да быд кар аддзӧм бӧрын юавлісны: «Абу-ӧ тайӧ Иерусалим?»
Унаӧн кулалісны тшыгйысь да лишениеясысь.
Сійӧ местаясса населениеыс, кодъяс пыр найӧ мунлісны, на вылӧ видзӧдіс, кыдзи рӧзбойникъяс вылӧ.
Найӧс бырӧдлісны быдса отрядъясӧн, босьтлісны пленӧ да вузавлісны рабствоӧ.
Ёна шочмӧм ополчение воис Константинопольӧдз да вуджис Малӧй Азияӧ.
Турокъяскӧд медводдза схваткаын жӧ ополчениесӧ вӧлі жугӧдӧма.
Крестьянскӧй ополчениелӧн сӧмын жалкӧй колясъяс бӧр воисны Константинопольӧ.
Сэки мӧдӧдчисны туйӧ Европаса разнӧй странаясысь рыцарьяслӧн отрядъяс.
1097 воын найӧ чукӧртчисны Константинопольын.
Византиецъясӧс чуймӧдліс рыцарьяслӧн грубостьыс да невежествоыс.
Найӧ полісны, мед эськӧ крестоносецъяс эз мӧвпыштны захватитны Византия.
Византиецъяс тэрмасисны вуджӧдны рыцарьяслысь отрядъяссӧ Малӧй Азияӧ.
Но Малӧй Азия пыр туйыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Лёгкӧй турецкӧй конницалӧн виччысьтӧм усьласьӧмла, вывті жарла, ва абутӧмла, висьӧмъяс помысь куліны уна рыцарьяс.
Крестоносецъяслӧн ас костаныс муніс дугдывлытӧм зыксьӧм.
Быд завоюйтӧм кар вӧсна налӧн предводительяс костын пансьывлісны вензьӧмъяс.
Сӧмын 1099 воын крестоносецъяс матыстчисны Иерусалим дорӧ да босьтісны сійӧс штурмӧн.
Заводитчисны грабитӧмъяс да мусульманаӧс виалӧмъяс.
Крестоносецъяс эз жалитлыны ни нывбабаясӧс, ни старикъясӧс, ни челядьӧс.
Крестоносецъяслӧн государство.
Рытыввывса рыцарьясӧн завоюйтӧм муясысь вӧлі образуйтӧма Иерусалимскӧй королевство.
Иерусалимскӧй королевство занимайтліс Средиземнӧй море побережье пӧлӧн векньыдик полоса.
Сылы век ӧтарӧ ковмыліс дорйысьны орчча мусульманскӧй княжествоясысь.
Завоюйтӧм муясын установитчис феодальнӧй строй.
Крупнӧй сеньоръяс тані вӧліны Западнӧй Европаын дорысь ещӧ ёнджыка независимӧйӧсь.
Местнӧй крестьянаӧс вӧлі закрепоститӧма.
Найӧ долженӧсь вӧлі сетны феодалъяслы асланыс урожайлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Мусульманскӧй население вывті ёна дзескӧдсис.
Население пӧвстын не ӧтчыдысь кыптылісны завоеватель-крестоносецъяслы паныд восстаниеяс.
Иерусалимскӧй королевстволысь границаяссӧ дорйӧм могысь да восстаниеяс пӧдтӧм могысь вӧлі котыртӧма торъя духовно-рыцарскӧй обществояс, либӧ «орденъяс».
Храмовникъяслӧн орден шусис тадзи сы вӧсна, мый первойсӧ сійӧ помещайтчис римлянаӧн разрушитӧм Иерусалимскӧй храм местаын.
Мӧд орден — Госпитальеръяслӧн — пӧлучитіс ассьыс нимсӧ госпиталь ним серти, кодӧс сійӧ подулаліс Иерусалимын.
ХII нэм помын лои ещӧ Тевтонскӧй (либӧ Немецкӧй) орден.
Орденъясса членъяс вӧліны ӧттшӧтш рыцарьясӧн и манакъясӧн.
Найӧ сетлісны монашескӧй обет: не гӧтрасьны да кыв шутӧг кывзысьны асланыс начальникъяслысь.
Но налӧн главнӧй цельӧн вӧлі война да грабёж.
Весиг крестоносецъяс пӧвстысь найӧ торъявлісны пӧщадатӧм жестокостьӧн да помтӧм горшлунӧн.
Духовно-рыцарскӧй орденъяс стрӧитлісны крепыд замокъяс.
Ассьыныс грабитӧм озырлунъяссӧ найӧ содталісны ещӧ торговляӧн да ростовщичествоӧн.
Крестӧвӧй походысь медся уна выгӧда пӧлучитісны итальянскӧй каръяс, торйӧн нин Венеция да Генуя.
Крестоносецъяслы деньгаӧн да корабльясӧн отсӧг сетӧмысь найӧ пӧлучитісны пошлинатӧг тӧргуйтан право.
Иерусалимскӧй королевстволӧн став гырысь каръясын налы принадлежитлісны быдса кварталъяс.
Европалӧн Востоккӧд тӧргуйтӧм ёна содіс.
Европаысь нуисны ной, оружие.
Востоксянь Европаӧ вайлісны восточнӧй тканьяс, ковёръяс, фрукты, пряностьяс.
Итальянскӧй купечьяс озырмисны.
21 §. Мукӧд крестӧвӧй походъяс.
Крестоносецъяслӧн воштӧмъяс.
Крестоносецъяслы удайтчис завоюйтны Сирия да Палестина сы вӧсна, мый мусульманскӧй феодалъяс действуйтісны торйӧн, посньыдик княжествояс частӧ враждуйтлісны ӧта-мӧдныскӧд.
Но крестоносецъясӧн лӧсьӧдӧм государство эз вӧв прочнӧй.
Мусульмана дугдывтӧг усьласисны сылӧн границаяс вылӧ.
Местнӧй население ненавидитліс крестоносецъясӧс.
Крестоносецъяс костын мунісны постояннӧй зыксьӧмъяс.
Крестоносецъяс регыд заводитісны воштавны наӧн завоюйтӧм муяссӧ.
Регыд крестоносецъяслӧн лои опаснӧй прӧтивник.
Торъявлӧм мусульманскӧй государствояс ӧтувтчисны ӧти государь Саладин (арабскӧй ногӧн Салах-ад-Дин) власть улӧ.
Саладин вӧлі храбрӧй да талантливӧй полководецӧн.
Мусульмана зэв ёна пӧчитайтлісны сійӧс.
Сылӧн нимыс христианаӧс вывті ёна повзьӧдліс.
Саладин объявитіс крестоносецъяслы «священнӧй война» да шедӧдіс победа Тивериадскӧй ты дорын (1187).
Крестоносецъясӧс вӧлі жугӧдӧма, и иерусалимскӧй король сюри пленӧ.
Сійӧ жӧ воас Саладин босьтіс Иерусалим.
Крестоносецъяс воштісны асланыс завоеваниеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
abu
Выль крестӧвӧй походъясӧн веськӧдлысьяс зілисны внушитны народлы, мый тайӧ походъясыс организуйтсьӧны «христианскӧй вера дорйӧм могысь», но збыльысьсӧ крестоносецъясӧс интересуйтлісны сӧмын захватъяс да грабёж.
Нёльӧд крестӧвӧй поход.
Нёльӧд крестовӧй поход дырйи крестоносецъяс весиг эз пытайтчывны бӧр босьтны мусульманалысь Иерусалим.
Сы пыдди найӧ уськӧдчисны христианскӧй Византийскӧй империя вылӧ.
1204 воын найӧ штурмӧн босьтісны Константинополь да зэв ёна жугӧдлісны сійӧс: некутшӧм пӧщадатӧг найӧ виалісны населениесӧ, грабитлісны ставсӧ, мый сюрлі.
Вӧлі бырӧдӧма искусстволысь уна произведение, грабитӧма вичкояс да весиг гробницаяс.
Тайӧ крестӧвӧй походыс бура петкӧдліс, мый крестоносецъяс ньӧти эз думайтлыны христианскӧй «святыняяс» мездӧм йылысь.
Найӧ дасьӧсь вӧлі грабитны христианаӧс сідз жӧ, кыдзи и мусульманаӧс.
Константинопольӧс захватитӧм бӧрын найӧ эз и думайтны Востокӧ водзӧ поход нуӧдӧм йылысь.
Рыцарьяс-крестоносецъяс юклісны ас костаныс византийскӧй владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Сӧмын 1261 воын грекъяслы удайтчис бӧр босьтны Константинополь.
Но крестоносецъяс сэтшӧма разрушитісны Византияӧс, мый сылы сэсся эз нин удайтчыв лоны важкодьӧн.
Челядьлӧн поход.
Крестоносецъяслӧн делӧясыс мӧдісны мунны пыр омӧльджыка и омӧльджыка.
Эз вӧв некутшӧм надея Иерусалимсӧ бӧр захватитӧм вылӧ.
Религиознӧй настроениеяс влияние улын Европаын кутіс паськавны сёрни, мый гырысь йӧзлы оз удайтчы завоюйтны «святӧй местаяс», мый тайӧс вермасны вӧчны сӧмын челядь.
И Францияын, и Германияын кутісны чукӧртчыны челядь чукӧръяс.
Марсельӧ чукӧртчисны зэв уна детинкаяс да нывкаяс.
Корабльясӧн владейтысьяс босьтчисны нуны челядьӧс Палестинаӧ.
Тайӧ челядьыслӧн судьбаыс вӧлі зэв лёк.
Налӧн мыйкӧ мында юкӧныс пӧгибнитіс Средиземнӧй мореын буря дырйи, мыйкӧ мында юкӧнсӧ корабльясӧн владейтысьяс нуисны Египетӧ да вузалісны рабствоӧ.
Сэтшӧм жӧ омӧль вӧлі участьыс Германияын чукӧртчысь челядьлӧн.
Тані челядьлысь походсӧ дзик заводитчӧмсяньыс гӧтӧвитісны работорговецъяс.
Кор челядь воисны Италия лунвылӧдз, налы вӧлі прикажитӧма бергӧдчыны гортаныс.
Мучитчӧм челядь пӧшти ставныс пӧгибнитісны бӧр локтіганыс.
Крестӧвӧй походъяслӧн пом да последствиеяс.
Медбӧръя крестӧвӧй поход, кӧкъямысӧд, вӧлі 1270 воын.
Крестӧвӧй походъяс вайӧдісны сӧмын сэтчӧ, мый бессмысленнӧя пӧгибнитісны вывті уна йӧз.
Регыд крестоносецъяс воштісны Востокысь ассьыныс медбӧръя владениеяссӧ.
Крестӧвӧй походъяс эз шедӧдны сійӧ цельсӧ, код вылӧ найӧс вӧлі веськӧдӧма.
Западноевропейскӧй рыцарьяслы эз удайтчы укрепитчыны Востокын.
И век жӧ крестӧвӧй походъяслӧн тӧдчанлуныс Западнӧй Европалы вывті ыджыд.
Медвойдӧр, ёнмисны Востоккӧд тӧргӧвӧй йитӧдъяс.
Средиземнӧй море берегъяс пӧлӧн, кыті крестӧвӧй походъясӧдз плавайтлісны сӧмын арабскӧй да византийскӧй корабльяс, кутісны тӧргуйтны итальянскӧй каръяс — Венеция да Генуя.
Крестӧвӧй походъяс озырмӧдісны итальянскӧй купечьясӧс.
Крестӧвӧй походъяс тӧдмӧдісны европеецъясӧс выль земледельческӧй культураясӧн, выль плодъясӧн.
Востоксянь Европаӧ вайӧны гречиха, кукуруза, рис, арбузъяс, лимонъяс, абрикосъяс.
Заводитіс паськавны тростникӧвӧй сахар употребляйтӧм.
Европаын лоины производстволӧн выль отрасльяс — стеклӧ, шӧвк тканьяс вӧчӧм.
Европеецъяс тӧдмасисны озыр асыввывса культураӧн.
Тайӧ отсаліс тӧдчымӧн паськӧдны налысь умственнӧй кругозорсӧ.
Но сэк жӧ грабитӧмъясыс да насилиеясыс вӧчисны ыджыд удар Востокса озырлунлы да культуралы.
Торъя нин ёна пострадайтіс Византия.
Европеецъяслысь (либӧ «франкъяслысь», кыдзи найӧс векджык шулывлісны) нимсӧ кутісны ненавидитны став асыввывса странаясын.
Крестӧвӧй походъяс эз на помасьны, кор Азияса да Восточнӧй Европаса странаяс веськалісны ещӧ страшнӧйджык нашествиеяс улӧ.
III ГЛАВА.
МОНГОЛЪЯСЛӦН НАШЕСТВИЕ.
22 §. Чингис-ханлӧн государство.
Монголъяс.
Монгольскӧй племяяс кочуйтісны Внутренньӧй Азияса паськыд плоскогорьеясӧд да степьясӧд.
Налӧн озырлунӧн вӧліны мӧсъяслӧн да ыжъяслӧн зэв гырысь стадаяс, вӧвъяслӧн табунъяс.
Монголъяс олісны войлочнӧй юртаясын, кодъясӧс кокниа позьӧ вӧлі чукӧртны да нуны ӧти местасянь мӧдлаӧ.
Кор монголъяс мунлісны ӧти кочевьесянь мӧдӧ, кажитчис, быттьӧ повозкаяс вылын мунӧ быдса кар.
Гӧлиник да суровӧй природа, кӧні ковмыліс овны монголъяслы, тшӧкыда овлысь стихийнӧй бедствиеяс, кодъяс бырӧдлісны скӧтӧс, врагъяслӧн усьласьӧмъяс велӧдісны найӧс венны сьӧкыдлунъяс, лоны дасьӧн быдпӧлӧс случайностьяс кежлӧ да кутны чорыд дисциплина.
Быд племя вӧлі военнӧй организацияӧн.
Родӧвӧй йитӧдъяс вӧліны зэв крепыдӧсь.
«Торйӧдчыны рӧднӧйяскӧд, — шулісны монголъяс, — сідзкӧ лоны бокӧвӧй йӧзлы добычаӧн».
Монголъяс пӧвстын эз нин вӧв равенствоыс.
Налӧн вӧлі знать, код киясын вӧліны ыджыд стадаяс, пӧскӧтинаяс.
Вӧліны и гӧльяс, кодъяс уджалісны знатнӧйяс вылӧ, вӧліны и пленникъяс пӧвстысь рабъяс.
Торъя племяясӧн веськӧдлісны князьяс (нойонъяс).
Нойонъяслӧн вӧліны збой наездникъясысь асланыс дружинаяс.
Монголъяслӧн гӧль рӧдинакӧд орччӧн куйлісны озыр странаяс — Китай да Средньӧй Азияса государствояс.
Монголъяслӧн сьыланкывъясын сохранитчисны преданиеяс тайӧ странаясын лыдтӧм-щӧттӧм сокровищеяс йылысь.
Монгольскӧй знать сідзжӧ горша думайтліс орчча культурнӧй странаяс завоюйтӧм да грабитӧм йылысь, кыдзи западноевропейскӧй рыцарьяс думайтлісны Византияӧс грабитӧм йылысь да Иерусалимӧс завоюйтӧм йылысь.
Чингис-хан.
ХIII нэм заводитчигӧн монгольскӧй племяяслӧн ыджыдджык юкӧныс ӧтувтчис нойон Темучин власть улӧ.
1206 воын монгольскӧй знатьлӧн съезд провозгласитіс сійӧс верховнӧй ханӧн.
Сійӧ босьтіс ним Чингис-хан.
Чингис-хан петкӧдліс асьсӧ кыдзи зэв бур полководец да организатор.
Сылӧн войскаас вӧлі зэв стрӧг дисциплина.
Кывзысьтӧмысь да трусостьысь карайтлісны смертнӧй казньӧн.
Чингис-хан вермис чукӧртны ыджыд военнӧй вынъяс, сы вӧсна мый сылӧн призыв серти долженӧсь вӧлі явитчыны война вылӧ туяна став мужчинаясыс.
Сылӧн полчищеясыс унапӧв вевтыртлісны феодальнӧй Европалысь медся уна лыда войскасӧ.
Европаын монголъясӧс тшӧкыда шулісны татараясӧн, Чингисхан державаӧ пырысь племяяс пиысь ӧти племя нимӧн.
Монголъяслӧн завоеваниеяс.
Монгольскӧй племяясӧс ӧтувтӧм бӧрын Чингисхан заводитіс орчча странаяс вылӧ походъяс.
Первой сійӧ подчинитіс лунвыв Сибирса племяясӧс.
Сэсся сылӧн полчищеяс мӧдӧдчисны Севернӧй Китай вылӧ.
Сійӧ босьтіс Севернӧй Китайлысь столица (Пекин).
Сы бӧрын Чингис-хан зэв ыджыд войскаӧн уськӧдчис Средньӧй Азия вылӧ да босьтіс Бухара, Самарканд да мукӧд озыр каръяс.
Монгольскӧй войска быдлаын петкӧдлісны пӧщадатӧм жестокость.
Каръяссӧ грабитлісны да сотлісны.
Захватитӧм каръяссьыс мужскӧй населениесӧ пӧшти дзикӧдз виавлісны, нывбабаясӧс да челядьӧс нуӧдлісны рабствоӧ вузалӧм вылӧ.
Пӧщада сетлісны мастеръяслы да ремесленникъяслы, кодъяс вермисны ковмыны монголъяслы.
Найӧс монголъяс босьтлісны сьӧрсьыныс.
Монголъяслӧн уськӧдчылӧм бӧрын Средньӧй Азияса уна цветущӧй оазисъяс пӧрины пустыняӧ.
Такӧд тшӧтш монгольскӧй войскалӧн мыйкӧ мында юкӧныс уськӧдчис южнорусскӧй степьяс вылӧ, кӧні кочуйтісны половецъяс.
Половецъяс шыӧдчисны отсӧгла асланыс важся врагъяс — русскӧй князьяс — дінӧ.
Калка ю дінын, коді усьӧ Азовскӧй мореӧ, монголъяс жугӧдісны половецъяслысь да русскӧйяслысь ӧтсӧгластӧг действуйтысь вынъяссӧ.
Монголъяс став пленникъяссӧ виисны.
23 §. Чингис-хан преемникъяслӧн завоеваниеяс.
Батыйлӧн Европаӧ поход.
Чингис-хан кулі 1227 воын.
Завоеваниеясыс водзӧ нуӧдсисны и сылӧн преемникъяс дырйи.
Чингис-ханлӧн внукыс Батый 1237 воын мӧдӧдчис походӧн завоюйтны Европа.
Монголъяс рӧзӧритісны Поволжье, сэсся мӧдӧдчисны русскӧй княжествояс вылӧ.
Героическӧй водзсасьӧм вылӧ видзӧдтӧг, торъявлӧм Русь эз вермы сулавны вывті гырысь монгольскӧй полчищеяслы паныд.
Монголъяс дзикӧдз сотісны да рӧзӧритісны Северо-Восточнӧй Русь.
Батый мӧдӧдчис Новгород вылӧ, но эз вермы нуӧдны сьӧкыд бойясын слабмӧм ассьыс войскасӧ гырысь вӧръяс да нюръяс пыр.
Новгород мыні татарскӧй нашествиеысь.
Батый бергӧдчис лунвылӧ.
1240 воын выль поход дырйи монголъяс босьтісны да жуглісны Киев.
Сэсся Батыйлӧн полчищеясыс Польша пыр уськӧдчисны Венгрия да Чехия вылӧ.
Венгръяс да чехъяс чорыда водзсасисны монголъяслӧн передӧвӧй отрядъяскӧд.
Эз дугды тышкасьны завоевательяслы паныд и русскӧй народ.
Батый поліс кольны аслас тылын век на пӧкӧриттӧм да водзсасьысь Русьӧс да сылы быть лои ӧткажитчыны Западнӧй Европа завоюйтӧмысь.
Монголъяс бергӧдчисны бӧр.
Тадзи Русь, коді босьтіс ас вылас монгольскӧй ордаяслысь главнӧй ударсӧ да тышкасис чорыд игоысь мездысьӧм вӧсна, спаситіс рытыввывса странаясӧс страшнӧй разгромысь да дзикӧдз рӧзӧритӧмысь.
Азияын завоеваниеяс.
Мукӧд монгольскӧй ханъяс босьтісны ставнас Китай, Иран, Малӧй Азиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Монголъяс босьтісны Багдад.
Тайӧ вывті мича карсӧ, мусульманскӧй культуралысь центрсӧ, вӧлі грабитӧма, олысьяссӧ виалӧма, искусствоса произведениеяс да библиотекаяс сотӧма.
Тадзи артмис вывті ыджыд Монгольскӧй держава, коді нюжаліс Тихӧй океансянь Дунай устьеӧдз да Аравиясянь Сибирса тундраясӧдз.
Монгольскӧй иго.
Монголъяслӧн зэв ыджыд завоеваниеясыс лоины позянаӧн не сӧмын налӧн уна лыда войска, налӧн организованность да дисциплина вӧсна.
Ещӧ ёнджыка налы отсаліс орчча государствояслӧн торъявлӧмыс, страшнӧй враглы отпор сетӧм могысь вынъяс чукӧртны сьӧкыдлуныс.
Монголъяс уськӧдчылісны виччысьтӧг.
Найӧ зільлісны повзьӧдны врагъясӧс, лишитны найӧс водзсасьӧм вылӧ воляысь.
Немжалиттӧг массӧвӧя виалӧмъяс, страшнӧй пыткаяс, свирепӧй казньяс долженӧсь вӧлі быдӧнлы внушайтны ужас монголъяслӧн ним водзын.
Монголъяслӧн походъясыс мунлісны грабитӧмъясӧн, пӧжаръясӧн, ставсӧ жуглӧмӧн.
Дзоридзалысь странаясӧс монголъяс пӧртлісны пустыняясӧ, населениесӧ истребляйтлісны да нуӧдлісны пленӧ.
Пӧкӧритӧм народъяс долженӧсь вӧлі мынтыны вывті сьӧкыд даньяс, сетны ассьыныс пиянсӧ да нывъяссӧ рабствоӧ, но тайӧ эз спасайт найӧс монгольскӧй отрядъяслӧн выль набегъясысь, кодъяс быдлаын вайлісны смерть да опустошение.
Монгольскӧй господство пӧкӧритӧм народъяслы вӧлі ыджыд несчастьеӧн, коді колис найӧ историяын кузь кад кежлӧ след.
Монголъяслы паныд восстаниеяс.
Монгольскӧй иголы паныд тшӧкыда кыптылісны угнетённӧй народъяслӧн восстаниеяс.
1238 воын нин вӧлі Бухара карса ремесленнӧй населениелӧн восстание.
Восстание дінӧ ӧтувтчисны крестьяна.
Монголъяс чукӧртісны ыджыд вынъяс да пӧдтісны восстаниесӧ.
Восстаниеяс кыптылісны Монгольскӧй державалӧн мукӧд юкӧнъясын.
ХIII нэм помын ыджыд восстание вӧлі Грузияын.
Но и сійӧс вӧлі пӧдтӧма.
Упорнӧй тыш завоевательяслы паныд нуӧдіс китайскӧй народ.
Китайын лоины монголъяскӧд тыш нуӧдӧм вылӧ тайнӧй обществояс.
ХIV нэмын китаецъяс вӧтлісны монголъясӧс да лӧсьӧдісны аслыныс независимость.
Тшӧкыда вӧвліны монголъяслы паныд восстаниеяс русскӧй муяс вылын.
Монголъяслӧн рӧзӧритӧм да монголъяслӧн иго Русьлы вӧлі страшнӧй бедствиеӧн.
Каръяс куйлісны развалинаясын, сиктъяссӧ вӧлі сотӧма.
Уна йӧзӧс вӧлі виалӧма, унаӧс нуӧдӧма рабствоӧ.
Монголъяслӧн господствуйтӧмыс вайӧдіс Русскӧй муӧс дыр кад кежлӧ хозяйственнӧй да культурнӧй упадокӧ.
Асланыс культурнӧй уровень серти монголъяс сулалісны ёна улынджык русскӧйясысь.
Налӧн господствуйтӧмыс кутчысьліс сӧмын вын вылын.
Русскӧй народ ёна ненавидитліс свирепӧй захватчикъясӧс да вочасӧн чӧжис вынъяс, медым шыбитны ас вывсьыс страшнӧй игосӧ.
Кӧть вывті ёна лои страдайтны да мудзлытӧг тышкасьны пӧщадатӧм завоевательяскӧд, но век жӧ русскӧй народ мездіс Западнӧй Европаӧс монгольскӧй иголӧн ужасъясысь.
IV ГЛАВА.
ЕВРОПАЫН ЦЕНТРАЛИЗОВАННӦЙ ГОСУДАРСТВОЛӦН ЛОӦМ (ХII–ХV нэмъяс).
24 §. Франция ХII–ХV нэмъясын.
IX–XI нэмъясын королевскӧй властьлӧн слаблун.
Верденскӧй договор бӧрын (843) да Франкскӧй империя распадитчӧм бӧрын Франция лои торъя государствоӧн.
Франция, кыдзи и мукӧд государствояс, вӧлі феодальнӧй государствоӧн.
Став муыс вӧлі феодалъяслӧн собственностьӧн.
Крестьяна вӧліны крепостнӧйясӧн.
Властьыс вӧлі крупнӧй феодалъяс — герцогъяс да графъяс — киын.
Король на пӧвстын лыддьыссис сӧмын главнӧйӧн.
Збыльвылас жӧ корольлӧн пӧшти эз вӧв королевствоын властьыс.
Герцогъяс да графъяс эз кывзысьны корольлысь да весиг нуӧдлісны сылы паныд войнаяс.
Медся ён графствоясӧн да герцогствоясӧн Францияын вӧліны: рытыввылын — герцогство Нормандия да Бретань, асыввылын — графство Шампань да герцогство Бургундия.
X нэм помын помасис Каролингъяслӧн (Карл Великий потомокъяслӧн) династия да французскӧй феодалъяс бӧрйисны корольӧн герцогъясысь ӧтиӧс — Гуго Капетӧс.
Сійӧ заводитіс Францияын Капетингъяслысь династия.
Корольлӧн собственнӧй владениеас вӧлі сӧмын сылӧн герцогствоыс Париж да Орлеан каръясӧн.
Уна графъяслӧн да герцогъяслӧн владениеясыс вӧліны корольлӧн дорысь гырысьджыкӧсь.
Весиг аслас владениеясын (асланыс «доменын») Капетингъяс эз вермыны шедӧдны сійӧс, медым налысь кывзысисны асланыс вассалъясыс.
Королевскӧй вассалъяс стрӧиталісны крепыд замокъяс да рӧзбойничайтісны гырысь туйяс вылын.
Аслыс корольлы ковмыліс видзчысьны наысь.
Сійӧ вермис мунны Парижсянь Орлеанӧ сӧмын сэки, кор сійӧс колльӧдіс ыджыд вооружённӧй отряд.
Капетингъяс пӧвстысь первой корольяслы лои нуӧдны уна войнаяс аслас жӧ доменын кывзысьтӧм вассалъяскӧд, жуглыны налысь рӧзбойничӧй замокъяссӧ да найӧс пӧкӧритны.
ХII нэмын королевскӧй властьлӧн ёнмӧм.
ХII нэмын корольяслӧн власть ёнмис.
Налӧн лои ён союзник.
Тайӧ кад кежлас Францияын быдмисны уна каръяс, кӧні олісны ремесленнӧй да тӧргӧвӧй йӧз.
Каръяс нуӧдісны упорнӧй тыш асланыс сеньоръяскӧд.
Тайӧ тышас корольяс отсалісны каръяслы.
Тайӧн найӧ слабмӧдісны сеньоръяслысь могуществосӧ да ёнмӧдлісны ассьыныс властьсӧ.
Каръяслы колӧ вӧлі ён королевскӧй власть.
Сӧмын король вермис отсавны налы сеньоръяскӧд тышын.
Сы могысь, медым каръяс вермисны свободнӧя тӧргуйтны став Франция пасьта да не повны феодалъясладорсянь грабитӧмысь да насилиеясысь, колӧ вӧлі, медым став страна вӧлі ӧтувтӧма король власть улын.
Каръяс та вӧсна отсалісны корольяслы деньгаӧн да военнӧй вынъясӧн.
Каръяс отсӧгӧн Капетингъяс вермисны подчинитны крупнӧй феодальнӧй сеньоръясӧс — герцогъясӧс да графъясӧс.
Каръяс кындзи, налы отсалісны мелкӧй феодалъяс, герцогъяслӧн да графъяслӧн вассалъяс.
Сеньоръяс дзескӧдӧмысь найӧс дорйывліс король.
Налы колӧ вӧлі крепыд королевскӧй власть ещӧ и сы вӧсна, мый полісны крестьянскӧй восстаниеясысь да эз надейтчыны асланыс вынъясӧн кутны крестьянаӧс повиновениеын.
Английскӧй корольяскӧд тыш.
Францияын Капетингъяслӧн вӧліны опаснӧй соперникъяс — английскӧй корольяс.
Францияса медся ён герцогъясысь ӧти — нормандскӧй герцог Вильгельм — 1066 воын чукӧртіс нормандскӧй рыцарьясысь ыджыд войска.
Сы дінӧ ӧтлаасисны зэв уна рыцарьяс Францияса мукӧд областьясысь.
Найӧ чеччисны Англияса лунвыв берегӧ да жугӧдісны английскӧй корольлысь войскасӧ.
Вильгельм завоюйтіс Англия да лои английскӧй корольӧн.
Ӧттшӧтш сійӧ вӧлі англияса корольӧн да Нормандияса герцогӧн.
Сёрӧнджык английскӧй корольяс ещӧ паськӧдісны Францияын ассьыныс владениеяссӧ.
ХII нэмын английскӧй корольяс киын вӧлі Франциялӧн джынйыс кымын.
Налӧн владениеясыс тайӧ странаын вӧлі ёна ыджыдджык французскӧй корольяслӧн — Капетингъяслӧн — владениеяс дорысь.
Но Капетингъяс, каръяслӧн да мелкӧй феодалъяслӧн отсӧг вылӧ мыджсьӧмӧн, заводитісны тыш английскӧй корольяслы паныд.
Найӧ быдногыс вредитісны английскӧй корольяслы, кыпӧдлісны налы паныд налӧн французскӧй владениеясын мелкӧй феодалъясӧс.
Медбӧрын французскӧй король Филипп II Август ХIII нэм заводитчигӧн босьтіс английскӧй король Иоанн Безземельныйлысь французскӧй владениеяслысь унджык юкӧнсӧ, сы лыдын и Нормандияӧс, да ӧтлааліс найӧс аслас домен дінӧ.
Французъяс жугӧдісны англичанаӧс да налы отсасьысь немецкӧй войскаӧс.
Та дырйи Филипплы ыджыд отсӧг сетісны французскӧй каръяслӧн военнӧй вынъяс.
Ӧні Филипп II лои ёнджык Францияса став герцогъясысь да графъясысь.
Сылӧн преемникъясыс ӧтлаалісны королевскӧй домен дінӧ уна мукӧд французскӧй муяс.
Король Филипп IV Красивый (1285–1314) владейтіс нин Франциялӧн ыджыдджык юкӧннас.
Сійӧ ӧтлааліс аслас владениеяс дінӧ графство Шампань сылӧн озыр ярмаркаясӧн.
Филипп IV босьтчыліс захватитны и Фландрияӧс, кӧні вӧліны уна тӧргӧвӧй да ремесленнӧй каръяс.
Но Куртре дорын битваын (1302) фландрскӧй ремесленникъяслӧн да крестьяналӧн ополчение вӧчис страшнӧй поражение французскӧй войскалы, кӧні вӧліны рыцарьяс.
Уна рыцарьясӧс вӧлі виӧма, бойын пленнӧйясӧс эз босьтавны.
Французскӧй феодалъяслы быть лои пышйыны Фландрияысь.
Генеральнӧй штатъяс.
Филипп IV вӧлі ыджыд государстволӧн главаӧн, а эз ичӧтик доменлӧн сеньорӧн, кыдзи сылӧн предокыс Гуго Капет.
Но Франция кольлі феодальнӧй государствоӧн.
Муыс принадлежитіс феодалъяслы.
Найӧ вӧліны господствуйтысь классӧн.
Корольлӧн главнӧй могӧн вӧлі кутны народӧс киын, заставляйтны сійӧс уджавны господа вылӧ да перйыны сылысь унджык подать.
Ыджыд государствоӧн управляйтӧм вылӧ да войнаяс вылӧ колӧ уна деньга.
Тайӧ ставыс йылысь корольлы колӧ вӧлі сёрнитчыны феодалъяскӧд.
Сы вӧсна король кутіс чукӧртавлыны найӧс совещаниеяс вылӧ.
Тайӧ совещаниеяс вылӧ сійӧ корлывліс сідзжӧ церковнӧй феодалъясӧс — высшӧй духовенствоӧс, епископъясӧс, аббатъясӧс.
Корлывліс сійӧ сідзжӧ карса представительясӧс — озыр купечьясӧс, сы вӧсна мый карса йӧз поддерживайтісны королевскӧй власть да вермисны сетны корольлы уна деньга.
Феодалъяссянь, духовенствосянь да озыр горожанасянь представительяслӧн тайӧ собраниеясыс шусьылісны Генеральнӧй Штатъясӧн.
Генеральнӧй штатъяслысь первой собраниесӧ вӧлі чукӧртӧма 1302 воын.
Генеральнӧй штатъясын эз вӧвны уджалысь йӧзсянь — крестьянасянь, ремесленникъяссянь, карса плебейяссянь — представительяс.
Генеральнӧй штатъяс сёрнитчылісны королькӧд сы йылысь, кутшӧм налогъяс позьӧ босьтны народлысь.
Король да Генеральнӧй штатъяс ӧтлаын нуӧдлісны мераяс сы могысь, медым кутны народӧс асланыс киын да заставляйтны найӧс мынтыны налогъяс.
Генеральнӧй штатъясын духовенство, феодалъяс да горожана заседайтісны торйӧн да вӧчавлісны торъя решениеяс.
Феодалъяс да озыр горожана Генеральнӧй штатъясын частӧ эз волыны ӧти кывйӧ, сы вӧсна мый феодалъяс лыддисны горожанаӧс улынджык званиеа йӧзӧн да кӧсйисны перйыны налысь унджык подать.
Столетньӧй войналӧн заводитчӧм.
ХIV нэмын Франция да Англия костын заводитчис война, коді пондіс шусьыны Столетньӧй войнаӧн.
Сійӧ нюжаліс коставлӧмъясӧн 1337 восянь 1453 воӧдз.
Английскӧй феодалъяс кӧсйисны захватитны Франция да босьтны тайӧ странаысь озыр поместьеяс да крепостнӧйясӧс.
Английскӧй король Эдуард III йӧзӧдіс, мый сылӧн эм право французскӧй корона вылӧ, да кутіс шуны асьсӧ Англияса да Францияса корольӧн.
Англичана нуӧдалісны Франциялы паныд военнӧй экспедицияяс, грабитісны да рӧзӧриталісны странасӧ, нуалісны сэтысь зэв уна добыча.
Найӧ зілисны босьтавны пленӧ унджык знатнӧй йӧзӧс, медым босьтны на пыдди выкуп.
Французскӧй феодалъяс эз кужны сетны враглы отпор.
Найӧ водзӧ враждуйтісны ӧта-мӧдныскӧд.
Тайӧ вӧлі англичаналы кивыв.
Англичаналӧн вӧліны сідзжӧ преимуществояс войска организуйтӧмын.
Главнӧй военнӧй вынӧн англичаналӧн вӧлі бура дисциплинируйтӧм пехота, коді вооружитчӧма вӧлі ньӧввужъясӧн (лукъясӧн).
Английскӧй лучникъяс славитчисны став Европа пасьта.
Налӧн стрелаясыс писькӧдлісны весиг крепыд кӧрт латы.
Французскӧй коннӧй рыцарьяс эз признавайтлыны дисциплина да абу вӧлі велалӧмаӧсь действуйтны ӧтвылысь.
Та вӧсна перевесыс вӧлі англичаналадорын.
1346 воын найӧ жугӧдісны французъясӧс Креси дорын, а дас во мысти (1356) Пуатье дорын.
Тайӧ сражениеясын зэв бура тыдовтчис дисциплинированнӧй войскалӧн преимуществоясыс повтӧм, но, ӧтвылысь действуйтны кужтӧм рыцарьяс водзын.
Пуатье дорын битваын английскӧй лучникъяс виисны французскӧй рыцарьясӧс, унаӧс босьтісны пленӧ.
Пленӧ сюри и французскӧй король.
Жакерия.
Францияса феодалъяслӧн поражениеыс, кодъяс эз вермыны дорйыны странаӧс иноземнӧй захватчикъясӧн грабитӧмысь да насилиеясысь, карса олысьяс пӧвстын кыпӧдіс ыджыд скӧрмӧм.
Кыпӧдчис парижса население — купечьяс, ремесленникъяс да карса беднота.
Войвыв Францияын ыпнитіс крестьяналӧн восстание.
Тайӧ восстаниесӧ вӧлі веськӧдӧма феодалъяслы паныд.
Крестьяналӧн чӧжсис зэв ыджыд лӧглун асланыс угнетательяс-феодалъяс дінӧ, кодъяс зілисны босьтны крестьянасянь кыдз позьӧ унджык, рӧзӧритлісны найӧс быдсяма поборъясӧн.
Торъя нин омӧльтчис крестьяналӧн положениеыс Столетньӧй война заводитчӧмсянь.
Налысь пондісны босьтны ещӧ унджык налогъяс война нуӧдӧм вылӧ.
Военнӧй действиеяс дзикӧдз рӧзӧритісны, кисьтісны крестьянскӧй овмӧсъяс.
1358 вося майын крепостнӧй гнётлы паныд заводитчис восстание.
Сылы сетісны Жакерия ним.
«Жак-Простак» вӧлі презрительнӧй кличкаӧн, кодӧс французскӧй дворяна сетісны крестьяналы.
Крестьянскӧй восстаниеяс абу вӧлі водзвыв гӧтӧвитӧма, сійӧ ыпнитіс стихийнӧ.
Крестьяна угрожайтісны «бырӧдны знатнӧй йӧзӧс медбӧръяӧдзыс».
Восстаниеӧн веськӧдліс Гильом Каль, коді служитліс водзджык войскаын да тӧдіс военнӧй делӧ.
Восставшӧй крестьяна бырӧдалісны феодальнӧй замокъяс да виалісны феодалъясӧс.
Кор феодалъяслӧн прӧйдитіс первой повзьӧмыс, найӧ чукӧртісны вынъяс, медым мунны крестьяналы паныд войнаӧн.
Найӧ корисны Гильом Кальӧс переговоръяс вылӧ да изменническӧя босьтісны сійӧс пленӧ.
Та бӧрын найӧ уськӧдчисны омӧля вооружитчӧм крестьяна вылӧ да вермисны найӧс.
Гильом Кальӧс феодалъяс зверскӧя мучитісны.
«Крестьянскӧй король» вылын издевайтчӧм могысь найӧ пуктісны сылы юр вылас корона пыдди донӧдӧм кӧрт треножник.
Заводитчис страшнӧй расправа восставшӧй крестьянакӧд.
Крестьянаӧс ӧшӧдалісны пуяс вылӧ, соталісны, преследуйтісны вӧръясын дикӧй зверьясӧс моз.
Регыд вӧлі пӧдтӧма и парижскӧй горожаналысь восстаниесӧ.
Крестьяналы вӧлі вӧчӧма поражение Жакерия дырйи, кыдзи и шӧр нэмъясса мукӧд крестьянскӧй восстаниеяс дырйи.
Крестьянскӧй общинаяс олісны быдӧн аслас особӧй олӧмӧн, на костын эз вӧв некутшӧм йитӧд да эз действуйтны ӧтув.
Найӧ действуйтӧмлӧн эз вӧв общӧй план.
Та вӧсна феодалъяслы удайтчис пӧдтыны крестьянскӧй восстание.
Войналӧн водзӧ мунӧм.
Кӧть эськӧ Жакерияӧс вӧлі чорыда пӧдтӧма, но сійӧ зэв ёна повзьӧдіс французскӧй феодалъясӧс.
Найӧ мыйкӧ дыра кежлӧ дугӧдісны ассьыныс зыксьӧмъяссӧ, кутісны быдногыс поддерживайтны корольӧс да отсавны сылы ёнмӧдны ассьыс властьсӧ.
Та вӧсна налы удайтчис мырддьыны англичаналысь пӧшти став владениеяссӧ, кодъяс вӧліны Францияын.
Военнӧй действиеясын французъяс кутісны пӧльзуйтчыны артиллерияӧн.
Порох важӧн нин изобретитлісны китаецъяс, но сійӧс найӧ используйтлісны сӧмын фейерверкъяс вылӧ.
abu
Арабъяс первойясӧн применитісны сійӧс военнӧй делӧын.
abu
ХIV нэмын кӧртысь да бронзаысь осаднӧй пушкаяс да мортираяс ёна паськалісны Европаын.
Ядроясыс вӧліны кӧртысь либӧ изйысь.
Французъяслы эз удайтчы закрепитны ассьыныс успехъяссӧ.
Англичаналы отсаліс сійӧ, мый французскӧй феодалъяс бара кутісны зыксьыны ӧта-мӧдныскӧд, нуӧдны междоусобнӧй войнаяс да рӧзӧритны странасӧ.
Ӧткымын крупнӧй французскӧй феодалъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи герцог Бургундский, пырисны союзӧ Францияса врагъяскӧд — англичанакӧд — да накӧд ӧтлаын грабитісны Францияӧс.
Францияса каръясын да сиктъясын частӧ кыптывлісны восстаниеяс рӧдина предайтысьяслы паныд.
1415 воын Азенкур бердын англичана шедӧдісны победа французъяс вылын.
Та бӧрын найӧ босьтісны Париж, захватитісны Луарасянь войвылӧ пӧшти ставнас Франциясӧ да кытшалісны укрепитӧм кар Орлеан.
Жанна дʼАрк.
Но англичаналӧн успехъясыс эз вӧвны зумыдӧсь.
Захватническӧй, несправедливӧй война, кодӧс англичана нуӧдісны Францияын, кыпӧдіс Францияса народнӧй массаяслысь патриотическӧй чувствояс.
Сэки, кор французскӧй феодалъяс предайтісны странасӧ, народыс сувтіс дорйыны рӧдина.
Англичаналы паныд кутісны действуйтны партизанскӧй отрядъяс, кодъяс вайлісны враглы уна воштӧмъяс.
Францияын патриотическӧй подъём петкӧдлысьӧн вӧлі Жанна дʼАрк.
Жанна дʼАрк, асыввыв Францияысь том крестьянскӧй ныв, вӧлі чорыда эскӧ сыӧ, мый сылы шуӧма мездыны рӧдинасӧ лёк врагъясысь.
Сылы удайтчис аддзӧдчывны королькӧд.
Придворнӧйяслӧн сопротивление вылӧ видзӧдтӧг сійӧ убедитіс корольӧс сетны сылы военнӧй отряд да мӧдӧдны сійӧс кытшалӧм Орлеанлы отсӧг вылӧ.
Народ приветствуйтіс сійӧс, кыдзи Францияӧс мездысьӧс.
Рыцарскӧй вооружение пасьталӧмӧн Жанна участвуйтіс бойясын, косясис первой радъясын да чуймӧдліс войскаӧс аслас повтӧмлунӧн.
Сылӧн вӧлі яснӧй ум да боевӧй обстановкаын разбирайтчыны кужанлун.
Англичаналы лои эновтчыны Орлеан осаждайтӧмысь.
Французъяслы удайтчис отвоюйтны англичанаӧн захватитӧм уна каръяс.
Но сійӧ зэв ыджыд влияниеыс, кодӧс шедӧдіс Францияын крестьянскӧй ныв, повзьӧдіс придворнӧй знатьӧс.
Феодалъяс кутісны повны, мый Жанна вермас нуӧдны народӧс господакӧд тыш вылӧ.
Жанна дʼАркысь решитісны мынтӧдчыны.
Тайӧ кадас сійӧ дорйис ӧти укрепитӧм кар.
Вылазка дырйи сійӧ прикрывайтіс французъяслысь отступлениесӧ.
Но виччысьтӧг сы водзын друг пӧдлалісны крепостнӧй ворота да лэптісны пос.
Жаннаӧс вӧлі босьтӧма пленӧ.
Король да знать эз вӧчны нинӧм, медым мездыны сійӧс.
Англичана сетісны Жаннаӧс церковнӧй судӧ.
Судьяяс мыждісны сійӧс колдовствоын да объясняйтісны сылысь военнӧй успехъяссӧ дьяволлӧн отсӧгӧн.
Жанна кутчысис мужественнӧя да аслас прӧстӧй да яснӧй ӧтветъясӧн жугліс налысь став выдумкаяссӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг сійӧс признайтісны мыжаӧн да сотісны кӧстер вылын (1431).
Но тайӧ виӧмыс эз отсав англичаналы.
Столетньӧй войналӧн пом.
Орлеан дінын неудача бӧрын английскӧй феодалъяс кутісны воштавны Францияын ассьыныс завоеваниеяссӧ.
Регыд найӧс вӧлі вӧтлӧма Парижысь.
Медбӧрын, 1453 воын вӧлі заключитӧма мир.
Англичана воштісны Францияысь ассьыныс пӧшти став завоеваниеяссӧ.
На киын Францияын коли сӧмын ӧти кар Кале.
Французъяслы удайтчис вӧтлыны асланыс странаысь англичанаӧс сӧмын народнӧй массаяслӧн ыджыд патриотическӧй подъём вӧсна.
Но победаӧн воспользуйтчис эз народ, а король да феодалъяс.
Народлӧн положениеыс вӧлі важмоз зэв сьӧкыд.
Столетньӧй война успешнӧя помалӧм ёнмӧдіс королевскӧй власть.
Дисциплинатӧм рыцарскӧй ополчение пыдди корольяс лӧсьӧдісны ӧні постояннӧй пода да вӧла войска жалӧванье вылӧ.
Тайӧ войскаыс век вӧлі дась корольлӧн приказ серти воюйтны да пӧдтавны крестьяналысь да карса бедноталысь восстаниеяссӧ.
Тайӧ войскасӧ видзӧм вылӧ король перйыліс торъя налог, коді шусьыліс талья.
Талья лои постояннӧй налогӧн, корольлы оз ков вӧлі сёрнитчыны сы йылысь Генеральнӧй штатъяскӧд.
Генеральнӧй штатъяс дугдісны чукӧртчывны.
Людовик XI да Францияӧс ӧтувтӧм.
Постояннӧй войска да постояннӧй налог тӧдчымӧн ёнмӧдісны корольяслысь власть.
Торъя нин королевскӧй власть ёнмис Людовик XI дырйи (1461–1483).
Феодалъяс некымынысь кыпӧдлісны сылы паныд восстаниеяс.
Но Людовик аслас мудерлунӧн да подкупъясӧн кужис торйӧдавны найӧс да справитчыны накӧд ӧткӧн-ӧткӧн.
Сійӧ вӧлі коварнӧй да яндысьтӧм политикӧн.
Сылы нинӧм оз вӧлі сулав пӧръявны противникӧс, торкны сетӧм кыв.
Сійӧ кадся йӧз шулісны сійӧс «став мувывса чераньӧн», коді гусьӧн кыӧ везъяс ассьыс врагъяссӧ кыйӧм могысь.
Висьлӧс, подозрительнӧй, лӧгалысь, аслас правитан медбӧръя вояссӧ сійӧ оліс нюръяс шӧрын сулалысь уединённӧй замокын иностраннӧй наёмникъяс охрана улын.
Людовик XI дырйи ставнас Франция ӧтувтчис король власть улын.
Кольлі сӧмын ӧти независимӧй владение — герцогство Бретань.
Сійӧс вӧлі ӧтлаалӧма королевскӧй владениеяс дінӧ Людовик XI кулӧм бӧрын нин.
Торъявлӧм странаысь, коді вӧлі распадитчӧма зэв уна самостоятельнӧй феодальнӧй владениеяс вылӧ, Франция лои единӧй централизованнӧй государствоӧн, — государствоӧн, коді управляйтсьӧ ӧти центральнӧй властьӧн — король властьӧн.
Францияӧс ӧтувтӧм лои позянаӧн сы вӧсна, мый товарно-денежнӧй овмӧслӧн развивайтчӧмыс йитіс сылысь торъя юкӧнъяссӧ ӧта-мӧдныскӧд.
Государствосӧ ӧтувтӧм да королевскӧй власть ёнмӧдӧм вӧлі Франциялы ёна важнӧй водзӧ воськолӧн.
Государство лои ёнджык да успешнӧйджыка вермис дорйысьны врагъяс уськӧдчӧмысь.
Крупнӧй феодалъяслӧн эз ло важся самостоятельностьыс да налы лои сьӧкыдджык нарушайтны мир асланыс зыксьӧмъясӧн.
Населениелӧн олӧмыс лои безопаснӧйджык, ёнмисны странаса торъя юкӧнъяс костын тӧргӧвӧй йитӧдъяс.
Франциялӧн ӧтувтчӧм да корольлӧн власть ёнмӧм вӧлі выгӧднӧ озыр горожаналы, сы вӧсна мый лои позянлун тӧргуйтны став страна пасьта да не повны феодалъяслӧн насилиеясысь.
Сійӧ вӧлі выгӧднӧ и мелкӧй феодалъяслы, сы вӧсна мый король аслас военнӧй вынъясӧн кокниа вермис пӧдтыны крестьянскӧй восстаниеяс, кодъяскӧд мелкӧй феодалъяс асьныс эз вермыны эськӧ справитчыны.
Эз вӧвны дӧвӧленӧсь крупнӧй феодалъяс, кодъяс лишитчисны асланыс самостоятельностьысь да долженӧсь вӧлі подчиняйтчыны корольлы.
Но сы пыдди король отсаліс налы чорыдджыка кутны киын крестьянаӧс.
Сьӧкыд вӧлі народлы, коді став повинностьясысь вывті, кодъясӧс сійӧ нуис феодалъяслы пӧльза вылӧ, должен вӧлі ещӧ мынтыны гырысь налогъяс корольлы.
Тайӧ налогъясыс лоины пыр сьӧкыдджыкӧсь.
Народнӧй массаяслӧн — крестьяналӧн, мелкӧй ремесленникъяслӧн, карса бедноталӧн — положениеыс пыр ёнджыка омӧльтчис.
Король эз нин чукӧртавлы Генеральнӧй штатъяс.
Сійӧ веськӧдліс аслас министръяс да чиновникъяс пыр, кодъяс тырвыйӧ зависитісны корольсянь да вӧчисны ставсӧ сійӧ тшӧктӧм серти.
Но Франция кольлі феодальнӧй государствоӧн.
Главнӧй тӧждысянторйӧн корольлӧн, министръяслӧн да чиновникъяслӧн вӧлі кутны асланыс киын народӧс да заставляйтны сійӧс уджавны феодалъяс вылӧ да мынтыны налогъяс корольлы.
25 §. Англия ХII–ХV нэмъясын.
XI–ХII нэмъясын королевскӧй властьлӧн ёнмӧм.
1066 воын Англияӧс пӧкӧритіс Нормандияса герцог Вильгельм Завоеватель.
Вильгельм мырддяліс муяс англо-саксонскӧй феодалъяслысь да юкліс сійӧс нормандскӧй да французскӧй феодалъяс костын, кодъяс отсалісны сылы завоюйтны Англияӧс.
Крестьяналӧн положениеыс Англияын ёна омӧльтчис.
Завоевательяс уна свободнӧй английскӧй крестьянаӧс пӧртісны крепостнӧйясӧ да пуктісны на вылӧ сьӧкыд барщина да оброк.
Кор крестьяна заводитлісны водзсасьны, Вильгельм Завоеватель зэв чорыда пӧдтыліс тайӧ попыткаяссӧ.
Сы могысь, медым кутны завоюйтӧм странаӧс подчинениеын, колӧ вӧлі шедӧдны, медым завоевательяс эз зыксьыны ас костаныс да кывзысисны корольлысь.
Вильгельм Завоеватель стрӧга видзӧдіс сы бӧрся, медым феодалъяс нуисны корольлы пӧльза вылӧ военнӧй служба, эз лэдзлы налы воюйтны ӧта-мӧдныскӧд.
Сэки, кор Франция вӧлі торъявлӧма на уна самостоятельнӧй феодальнӧй владениеяс вылӧ, Англия лои нин ӧтувтчӧм государствоӧн; сэні вӧлі ён королевскӧй власть.
Английскӧй корольяслы принадлежитісны, таысь кындзи, гырысь владениеяс Францияын.
Англияын крупнӧй феодалъяслы эз кажитчы корольлӧн властнӧй политикаыс.
Найӧ некымынысь кыпӧдлісны восстаниеяс и Вильгельм Завоеватель дырйи, и сылӧн преемникъяс дырйи.
Найӧ кӧсйисны шедӧдны сэтшӧм жӧ самостоятельность, кутшӧмӧн пӧльзуйтчисны сійӧ кадӧ герцогъяс да графъяс Францияын.
Но корольӧс поддерживайтісны мелкӧй феодалъяс-рыцарьяс да горожана.
Горожана полісны крупнӧй феодалъясладорсянь произволысь да дзескӧдӧмъясысь да сы вӧсна лыддисны бурджыкӧн «мед вӧлі ӧта тиран сё дорысь».
Мелкӧй феодалъяслы колӧ вӧлі ён королевскӧй власть, медым сійӧ заставитіс крестьянаӧс кывзысьны.
Мелкӧй феодалъяс да горожана отсӧгӧн корольяслы удайтчыліс справляйтчыны кывзысьтӧм крупнӧй феодалъяскӧд.
Но сійӧ жӧ кадӧ король властьлӧн ёнмӧмыс кутіс лоны сьӧкыдӧн и мелкӧй феодалъяслы, и горожаналы.
Аслас властьӧн пӧльзуйтчӧмӧн король дзескӧдліс найӧс, требуйтіс пыр унджык налогъяс.
Иоанн Безземельный дырйи сылы паныд кыпӧдчисны эз сӧмын крупнӧй феодалъяс, но сідзжӧ и горожана да рыцарьяс; найӧ вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь сійӧ притеснениеясӧн.
Ми тӧдам нин, мый Иоанн воштіс Францияын английскӧй владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Тайӧ ещӧ на ёнджыка скӧрмӧдіс английскӧй феодалъясӧс.
Вольностьяслӧн великӧй хартия.
Францияын неудачаяс бӧрын Иоанн Безземельный бӧр муніс Англияӧ.
Но Англияын сійӧс виччысис восстание.
Баронъяс (тадзи Англияын шусьылісны крупнӧй феодалъяс) заводитісны военнӧй действиеяс корольлы паныд.
Тайӧпӧрйӧ на дінӧ ӧтлаасисны и мелкӧй феодалъяс (рыцарьяс), и Англия столицаса — Лондонса горожана, кодъяс пырджык поддерживайтісны корольӧс.
Население вӧлі ёна недӧвӧльнӧй корольӧн сылӧн помтӧм вымогательствояс вӧсна.
Сійӧ дугдіс мынтыны налогъяс, и казна тыртӧммис.
Безвыходнӧй положениеӧ веськалӧм бӧрын корольлы лои сӧгласитчыны восставшӧй баронъяслӧн став требованиеяс вылӧ (1215).
Тайӧ требованиеяссӧ вӧлі гижӧма грамотаын, кодӧс пондісны шуны «Вольностьяслӧн великӧй хартияӧн».
Король кӧсйысис баронъяслысь да рыцарьяслысь требуйтны платежъяссӧ установитӧм обычай серти не унджык.
Король кӧсйысис не арестуйтавны баронъясӧс да рыцарьясӧс судтӧг да не рӧзӧритавны найӧс вывті гырысь штрафъясӧн.
Король подтвердитіс каръяслысь правояс самоуправление вылӧ.
Медым следитны хартиясӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся, баронъяс бӧрйисны ас пытшсьыныс 25 мортӧс.
Сэки, кор король нарушитліс хартиясӧ, тайӧ выборнӧйясыс долженӧсь вӧлі заводитны сылы паныд военнӧй действиеяс да вынӧн заставитны сійӧс выполняйтны хартиясӧ.
Великӧй хартия вӧлі феодалъяслы вольностьяслӧн хартияӧн.
Каръяслы вӧлі вӧчӧма кутшӧмсюрӧ уступкаяс.
Населениелӧн жӧ основнӧй массаыс — крепостнӧй крестьяна — эз пӧлучитны нинӧм; найӧ и водзӧвылӧ кольлісны асланыс господаяс власть улын.
Парламентлӧн заводитчӧм.
Ни Иоанн Безземельный, ни сылӧн преемникыс эз выполняйтны хартиялысь требованиеяссӧ.
Баронъяс кыпӧдісны выль восстание.
Найӧс поддержитісны рыцарьяс да горожана.
1264 воын баронъяслӧн, рыцарьяслӧн да горожаналӧн ӧтувъя вынъяс жугӧдісны королевскӧй войскаӧс.
Властьыс Англияын вуджис баронъяслӧн предводитель, граф Симон де Монфор киӧ.
Но баронъяслӧн юкӧныс сулаліс король дор.
Монфор гӧгӧрволіс, мый баронъяс вермисны победитны корольӧс сӧмын рыцарьяскӧд да горожанакӧд союзын.
Сы вӧсна сійӧ зілис закрепитны тайӧ союзсӧ.
1265 воын сійӧ чукӧртіс совещание вылӧ баронъясӧс, епископъясӧс да аббатъясӧс, а сідзжӧ кык рыцарӧн быд областьсянь да кык горожанинӧн быд карсянь.
Тайӧ собраниеыс вӧлі первой английскӧй парламентӧн.
Парламентас крупнӧй феодалъяскӧд тшӧтш вӧлі корӧма мелкӧй феодалъяссянь — рыцарствосянь — да озыр горожанасянь представительясӧс.
Но тайӧ кадӧ заводитчисны волнениеяс крестьяна пӧвстын.
Крестьяна пӧльзуйтчисны феодалъяс костын зыксьӧмӧн.
Найӧ пондісны уськӧдчавны феодалъяслӧн усадьбаяс вылӧ.
Сэки феодалъяс тэрмасисны миритчыны, медым видзны ассьыныс властьсӧ народ вылын.
Найӧ эновтісны Монфорӧс да ӧтлаасисны король дінӧ.
Выль сражениеын Монфорлысь войскасӧ вӧлі жугӧдӧма, да сійӧс виӧма.
Медым дугӧдны зыксьӧмсӧ да закрепитны феодалъяслысь да озыр горожаналысь народ вылын властьсӧ, король сӧгласитчис чукӧртны парламент.
Кыдзи и французскӧй Генеральнӧй штатъяс, английскӧй парламент вӧлі сӧмын феодалъяслӧн, высшӧй духовенстволӧн да озыр горожаналӧн представительствоӧн.
Сиктса да карса йӧз пӧвстысь представительяс эз вӧвны.
Кыдзи и Генеральнӧй штатъяс, парламент решайтіс королькӧд ӧтлаын, уна-ӧ деньга позьӧ босьтны народлысь налогъясӧн да кутшӧм законъяс колӧ лэдзны, медым кутны народӧс асланыс киын.
ХIV нэмсянь парламент кутіс юксьыны кык палата вылӧ: верхньӧй, либӧ лордъяслӧн (мӧдногӧн кӧ, «господаяслӧн») палата вылӧ, да нижньӧй, либӧ «общинаяслӧн палата» вылӧ.
Лордъяслӧн палатаын заседайтісны баронъяс да высшӧй духовенство, нижньӧйын — рыцарьяссянь да каръяссянь выборнӧй представительяс.
Парламент пыр баронъяс да рыцарьяс озыр горожанакӧд ӧтлаын кутісны асланыс киясын законодательство да налогъясӧн народӧс облагайтӧм.
Тайӧн найӧ кутісны подчинениеын уджалысь йӧзӧс: крестьянаӧс, ремесленникъясӧс, подмастерьеясӧс.
Уот Тайлерлӧн восстание.
Англияын быдмисны каръяс, развивайтчис торговля да гырысь успехъяс вӧчис товарно-денежнӧй овмӧс.
Ставыс тайӧ орӧдліс крепостнӧй овмӧслысь подувъяссӧ.
ХIV нэмын Англияын уна феодалъяс ӧтказывайтчисны барщинаысь да заставляйтісны крестьянаӧс мынтыны сы пыдди денежнӧй оброкъяс.
Медым вӧдитны господскӧй му, феодалъяс пондісны медавны гӧль крестьянаӧс.
Парламент лэдзис законъяс, кодъяс тшӧктылісны став гӧль крестьяналы медасьны удж вылӧ феодалъяслы медся ичӧт удж донысь.
Найӧс, кодъяс эз подчиняйтчыны тайӧ законъясыслы, пуксьӧдлісны тюрьмаӧ, нӧйтлісны плетьясӧн, клеймитлісны донӧдӧм кӧртӧн.
abu
Феодалъяс дугдывтӧг ыдждӧдлісны крестьянасянь поборъяс.
Та дінӧ содісны налогъяс, кодъясӧс ковмыліс мынтыны Франциякӧд война вылӧ, кӧть тайӧ войнаыс эз ков английскӧй крестьяналы (Столетньӧй война).
Уджалысь йӧзлӧн, торъя нин крестьяналӧн, положениеыс пыр омӧльтчис.
Народ волнуйтчис.
Англияын пондісны ветлыны народнӧй проповедникъяс.
Крестьяна водзын асланыс выступлениеясын найӧ доказывайтісны, мый став муыс должен принадлежитны уджалысь йӧзлы да мый став йӧзыс долженӧсь лоны равнӧйӧсь.
Проповедникъяс обличайтісны озыр да властнӧй вичкоӧс, коді куштыліс народӧс.
Сьӧлӧмсяньыс найӧ выступайтісны речьясӧн лёк феодалъяслы, горш судьяяслы да королевскӧй чиновникъяслы паныд.
Массаяс вылӧ аслас влияниеӧн народнӧй проповедникъяс пӧвстын ёна торъявліс Джон Болл.
Властьяс сійӧс преследуйтісны да кӧсйисны арестуйтны, но народ дзеблаліс сійӧс.
Медбӧрти Джон Боллӧс кутісны да йӧртісны тюрьмаӧ.
1381 воын асыв-лун Англияын кыптіс крестьянскӧй восстание.
Крестьяна вӧтлісны налог чукӧртысьясӧс, ӧткымынъясӧс на пиысь виисны.
Восставшӧйяс дінӧ ӧтлаасялісны крестьяналӧн пыр выль и выль отрядъяс. Найӧ вӧлі вооружитчӧмаӧсь ньӧввужъясӧн, дубинаясӧн, черъясӧн, вилаясӧн.
Восстаниесӧ вӧлі веськӧдӧма народлӧн главнӧй угнетательяслы — феодалъяслы — паныд.
Крестьяналысь торъя ыджыд ненависть кыпӧдлісны церковнӧй феодалъяс — епископъяс да аббатъяс, кодъяс вӧліны медся пӧщадатӧм крепостникъясӧн.
Крестьянскӧй отрядъяс грӧмитісны манастыръяс, феодалъяслысь усадьбаяс, мырддялісны скӧт, имущество да соталісны документъяс, кӧні вӧлі гижалӧма крестьянскӧй повинностьяс.
Крестьянаӧс поддерживайтіс и карса беднота.
Восстаниеыс шымыртіс Англиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Торъя ыджыд вына вӧлі восстаниеыс Лондонкӧд орчча асыв-лунвыв областьясын.
Крестьяна мездісны тюрьмаысь Джон Боллӧс.
Джон Болд ӧні чуксаліс виавны став феодалъясӧс.
Сійӧ висьтавліс, мый народлӧн олӧмыс лоӧ бур сӧмын сэки, кор сылӧн став имуществоыс лоӧ ӧтувъя, кор оз лоны ни крепостнӧйяс, ни господа да ставныс лоӧны равнӧйӧсь.
Восстаниелӧн вождьӧн вӧлі сиктса кровельщик Уот Тайлер.
Сылӧн ним серти 1381 вося восстание шусис Уот Тайлерлӧн восстаниеӧн.
Восставшӧй крестьяна локтісны Лондон дінӧ.
Лондонскӧй мэр тшӧктіс пӧдлавны карса ворота, но карса беднота эз лэдз тайӧс вӧчны.
Крестьяна пырисны Англиялӧн столицаӧ.
Лондонса беднотакӧд ӧтлаын найӧ пондісны сотавны да жуглыны королевскӧй чиновникъяслысь керкаяссӧ, ӧткымынъясӧс на пиысь виисны.
Крестьяна добитчисны королькӧд свидание да сувтӧдісны сы водзӧ ассьыныс требованиеяс.
Найӧ потребуйтісны, медым эз вӧвны сэсся крепостнӧй крестьяна, а ставныс вӧліны свободнӧйӧсь; медым вӧлі отменитӧма став барщиннӧй повинностьяс, а крестьяна мынтісны эськӧ феодалъяслы асланыс муысь сӧмын неыджыд денежнӧй оброк.
Повзьӧм король став требованиеяс вылӧ сӧгласитчис.
Крестьяналӧн мыйкӧ мында юкӧныс веритіс кӧсйысьӧмъяслы да бӧр муніс Лондонысь.
Но унаӧн восставшӧйяс пӧвстысь Уот Тайлер да Джон Болл юрнуӧдӧм улын кольччисны Лондонӧ да требуйтісны королькӧд выль свидание.
Корольлы лои мӧдысь локны крестьянакӧд переговоръяс вылӧ.
Найӧ сувтӧдісны содтӧд требованиеяс.
Найӧ требуйтісны, медым епископъяслысь, манастыръяслысь да священникъяслысь став муяссӧ вӧлі мырддьӧма да юклӧма крестьяна костын.
Крестьяна требуйтісны сідзжӧ лӧсьӧдны Англияын правоясын ставыслы тыр равенство.
Но тайӧ кадӧн феодалъяс да лондонса богачьяс удитісны лӧсьӧдчыны сопротивление кежлӧ.
Переговоръяс дырйи лондонса мэр предательскӧя виис Уот Тайлерӧс.
Рыцарьяслӧн да озыр горожаналӧн ыджыд вооружённӧй отряд воис корольлы отсӧг вылӧ.
Ассьыныс вождьсӧ воштӧм бӧрын крестьяна эз решитчыны водзсасьны.
Королевскӧй сӧветникъяс кӧсйысисны примитны налысь став требованиеяссӧ да убедитісны мунны Лондонысь.
Крестьяна думайтісны, мый налысь требованиеяссӧ примитісны, да разӧдчисны.
Найӧ чайтісны, мый налы сэсся оз нин ков уджавны барщина вылын да мынтыны сьӧкыд оброк; найӧ лыддисны асьнысӧ свободнӧй йӧзӧн.
Но король да сылӧн сӧветникъяс пӧръялісны народсӧ.
Найӧ эз и думыштлыны пӧртны олӧмӧ ассьыныс кӧсйысьӧмъяссӧ.
Король нимсянь став Англия пасьта вӧлі ысталӧма приказъяс став рыцарьяслы чукӧртчыны Лондонӧ.
Регыд чукӧртчис бура вооружитчӧм ыджыд войска.
Рыцарьяс уськӧдчисны крестьянскӧй отрядъяс бӧрся да разгромитісны найӧс.
Сэсся став областьясӧ, кӧні вӧліны восстаниеяс, мунісны королевскӧй судьяяс да вӧчисны страшнӧй расправа.
abu
Став страна пасьта вӧлі вӧчалӧма виселицаяс, но и на вылын эз тырмы местаыс осуждённӧйяслы.
Лондонын рыночнӧй площадь вылын пу колода вылын керавлісны юръяссӧ бедноталысь, коді участвуйтліс восстаниеын.
Чорыда казнитісны восстаниеӧн веськӧдлысь вождьясӧс, сы лыдын и Джон Боллӧс.
Король ысталіс приказ, медым крестьяна кыв шутӧг кывзысисны помещикъяслысь да выполняйтісны став повинностьяссӧ, кодъясӧс найӧ вӧчлісны восстаниеӧдз.
Уот Тайлерлӧн восстание терпитіс поражение, сідз жӧ кыдзи и французскӧй Жакерия.
Крестьяна эз кужны ӧтувтчыны да действуйтны организованнӧя.
Торъя крестьянскӧй общинаяс костын вӧлі этша йитӧдыс.
Быд местностьса крестьяна медся войдӧр думайтісны асланыс интересъяс йылысь, а эз общӧй делӧ йылысь.
Крестьяна кокниа веритісны корольлӧн лживӧй кӧсйысьӧмъяслы.
Карса беднота вӧлі вывті на слаб да неорганизованнӧй, медым сетны движениелы ыджыд отсӧг.
А озыр горожана асьныс полісны крестьянаысь да сувтісны налӧн врагъяс — феодалъяс — дор.
Крестьянскӧй восстаниеяс вӧчисны ён удар феодализмлы, ӧддзӧдісны крестьянаӧс крепостнӧй зависимостьысь мездӧм.
Англияын да Францияын крепостнӧй право кутіс вочасӧн бырны.
Крепостнӧй зависимостьысь мездысьӧм крестьянин вӧлі свободнӧй да вермис, кӧсйис кӧ, мунны помещик ордысь.
Но муыс кольлі феодаллӧн собственностьӧн.
Крестьянин кӧ кольччыліс аслас надел вылын, сійӧ должен вӧлі мынтыны помещиклы деньгаӧн да сетны аслас урожайлысь мыйтакӧ юкӧн.
Феодальнӧй строй неуна слабмис, но век жӧ существуйтіс.
ХV нэмын Англияын феодальнӧй войнаяс.
1453 воын Англиялы неудачнӧя помасис Столетньӧй война.
Англия воштіс Францияысь ассьыс став владениеяссӧ, Кале кар кындзи.
Столетньӧй война неудачнӧя помасьӧм бӧрын Англияын заводитчисны феодалъяс костын зыксьӧмъяс.
Английскӧй феодалъяслӧн быри позянлуныс грабитны Францияӧс, сы вӧсна найӧ корсисны озырмӧдчӧм вылӧ мукӧд способъяс.
Баронъяс юксисны враждуйтысь группаяс вылӧ.
Тайӧ группаяс пиысь быдӧн зілис захватитны асланыс киясӧ странаын управляйтӧмсӧ, медым наживайтчыны народлӧн щӧт весьтӧ да ректыны казна.
Асланыс отрядъясӧн баронъяс вӧчалісны рӧзбойничӧй набегъяс соседъяс вылӧ, грабитісны купечьясӧс.
Баронъяслӧн кык группа костын заводитчис междоусобнӧй война, коді кыссис 30 во (1455–1485).
Ӧти группанас юрнуӧдіс Ланкастерскӧй династия, мӧд группанас — Йоркскӧй династия.
Найӧ нуӧдісны тыш королевскӧй престол вӧсна.
Ланкастеръяс гербын вӧлі алӧй роза. Йоркъяс гербын — белӧй роза.
Та вӧсна на костын войнаыс кутіс шусьыны Алӧй да Белӧй розаяслӧн войнаӧн.
Баронъяслӧн мыйтакӧ юкӧныс сувтіс Ланкастеръяс дор, ӧстальнӧйыс сувтіс Йоркъяс дор.
Кыкнанладорсяньыс война нуӧдсис вывті чорыда.
Быд сражение бӧрын победитысьяс казнитлісны победитӧм баронъясӧс, кодъясӧс удайтчыліс босьтны пленӧ, да захватывайтлісны налысь владениеяссӧ.
Уна баронъясӧс вӧлі виӧма сражениеясын.
Центральнӧй властьлӧн ёнмӧм.
Война дырйи пӧгибнитісны кыкнан династияыс.
1485 воын английскӧй престол веськаліс Генрих VII Тюдорлы, Тюдоръяслысь династия подув пуктысьлы.
Мелкӧй феодалъяс, ремесленникъяс, купечьяс вӧлі ёна дӧзмӧмаӧсь оръявлытӧм войнаясӧн, кодъяс кисьтісны страналысь овмӧссӧ.
Ставныс найӧ ёна виччысисны пытшкӧсса мир да баронъяслысь своеволиесӧ дугӧдӧм.
Та могысь колӧ вӧлі ёнмӧдны королевскӧй власть.
Ён королевскӧй власть торъя ёна вӧлі колӧ мелкӧй феодалъяслы да озыр горожаналы, медым видзны английскӧй торговля, дугӧдны феодалъяслысь своеволиесӧ да пӧдтавны народнӧй движениеяс.
Мелкӧй феодалъяс да озыр горожана быдногыс поддерживайтісны Генрих VII-ӧс.
Междоусобиеяссӧ панысьяс — крупнӧй феодалъяс — кызвыннас бырӧдісны ӧта-мӧднысӧ Алӧй да Белӧй розаяслӧн война дырйи.
ХV нэмса феодальнӧй войнаясысь королевскӧй власть петіс ёнмӧмаӧн да вынсялӧмаӧн.
Англия лои ён централизованнӧй государствоӧн.
Феодальнӧй централизованнӧй государстволӧн главнӧй могӧн вӧлі кутны уджалысь народӧс киын да не лэдзны выль зыксьӧмъяс, кодъяс вермисны эськӧ слабмӧдны феодалъяслысь класс.
V ГЛАВА.
НЕМЕЦКӦЙ ФЕОДАЛЪЯСЛӦН АСЫВВЫЛӦ НАТИСК ДА СЫЛӦН ПРОВАЛ.
26 §. Рытыввывса славяна муяс вылын да Прибалтикаын немецкӧй феодалъяслӧн захватъяс.
Германиялӧн раздроблённость.
Францияысь да Англияысь Германия торъяліс сійӧн, мый век на коли раздроблённӧй странаӧн.
Тайӧ объясняйтсьӧ сійӧн, мый сэні эз ло овмӧс боксянь ӧтувтчӧм.
Страналӧн торъя юкӧнъясыс пӧшти эз тӧргуйтны ӧта-мӧдныскӧд.
Странаын эз вӧв ремеслӧлӧн да торговлялӧн сэтшӧм ыджыд центр, кутшӧмӧн вӧліны Франциялы Париж, Англиялы Лондон.
Германскӧй императоръяслӧн дыр эз вӧв весиг постояннӧй столица.
Германскӧй императоръяслӧн деятельностьыс вӧлі веськӧдӧма абу странасӧ ӧтувтӧм вылӧ, а грабёжъяс да йӧз странаясын захватъяс вылӧ.
XI нэм заводитчигкежлӧ рытыввывса славяна сувтӧдісны немецкӧй феодалъяслысь натисксӧ да вӧтлісны найӧс наӧн захватитӧм муяс вылысь.
Рытыввывса славяналӧн вӧлі кык ён феодальнӧй государство — Польша да Чехия.
Но унджык славянскӧй муясыс кольлісны ӧтувттӧмӧсь.
Тайӧн пӧльзуйтчисны немецкӧй феодалъяс.
Славянскӧй муясын немецкӧй захватъяс.
ХII нэмын найӧ бара заводитісны нуӧдны рытыввывса славяналӧн муяс вылын ассьыныс захватъяссӧ.
Славянскӧй областьяс захватывайтӧм муніс отчаяннӧя водзсасьысь славянскӧй населениеӧс порабощайтӧмӧн да массӧвӧя виалӧмӧн.
Немецкӧй феодалъяс мырддялісны славяналысь медбур муяссӧ да зырисны найӧс омӧль да неудобнӧй муяс вылӧ.
Найӧс пӧртлісны крепостнӧйясӧ да пуктавлісны на вылӧ зэв сьӧкыд оброкъяс да барщина.
Мукӧдлаас славяналы кольлісны сӧмын ваяс да нюръяс, да найӧ олісны киссьӧм сиктъясын юяс да тыяс пӧлӧн чери кыйӧм помысь.
Славянаӧс подчиняйтан средствоясысь ӧтиӧн вӧлі мырдӧн найӧс христианствоӧ вуджӧдӧм.
Найӧс облагайтісны гырысь поборъясӧн вичколы пӧльза вылӧ.
Римскӧй папаяс натравливайтлісны немецкӧй феодалъясӧс рытыввывса славяна вылӧ.
Найӧ проповедуйтлісны «язычникъяслы» — славяналы паныд крестӧвӧй походъяс.
Папаяс кӧсйисны, медым немецъяс мырдӧн кӧвъялісны славяналы христианство да заставитісны найӧс мынтыны церковнӧй десятина да ыставны деньгасӧ Римӧ папалы.
Немецкӧй феодалъяслы удайтчис пырны пыдӧ славянскӧй муясӧ.
Найӧ захватитісны муяс Эльба да Одер кузя, Балтийскӧй морелӧн лунвыв побережье кузя.
Захватитӧм муяс вылын найӧ стрӧиталісны каръяс да крепостьяс, лӧсьӧдалісны графствояс да герцогствояс.
Медся ыджыд немецкӧй владениеӧн, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма славяна муяс вылын, вӧлі Бранденбургскӧй графство.
Бранденбурглӧн столицаӧн лои ХIII нэм шӧрын стрӧитӧм кар Берлин.
Восточнӧй Прибалтикаын немецкӧй феодалъяслӧн захватъяс.
Немецкӧй феодалъяслӧн захватъясыс паськалісны водзӧ Балтийскӧй морелӧн асыввыв Побережьеӧ.
ХIII нэм заводитчигӧн вӧлі лӧсьӧдӧма Меченосецъяслӧн духовно-рыцарскӧй орден.
Сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Восточнӧй Прибалтикаын, ӧнія Латвияын да Эстонияын, муяс захватитӧм могысь.
Христианство паськӧдӧм могысь меченосецъяс местнӧй населениелысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ виалісны, мыйкӧ мында юкӧнсӧ поработитісны.
Став тайӧ зверствоясыс нуӧдсисны римскӧй папа индӧдъяс серти.
Лунвылынджык, Висла устьеын, пруссъяс нима литовскӧй племялӧн муяс вылӧ утвердитчис Тевтонскӧй (либӧ Немецкӧй) орден.
Пруссъяс упорнӧя сопротивляйтчылісны захватчикъяслы да эз ӧтчыд кыпӧдлыны асланыс угнетательяслы паныд восстаниеяс.
Ставнысӧ, кодъяс сувтлісны немецкӧй феодалъяслы паныд, орден пӧщадатӧг истребляйтіс либӧ пӧртліс рабствоӧ.
Сы могысь, медым водзӧ шедӧдны ассьыныс рӧзбойничӧй захватъяссӧ, Тевтонскӧй орден ӧтувтчис меченосецъяскӧд.
Ӧні ӧтувтчӧм орден кутіс владейтны Прибалтикаӧн Висла устьесянь Чудскӧй тыӧдз.
Немецкӧй феодалъяс босьтчылісны мунны водзӧ асыввылӧ да захватитны русскӧй муяс.
Немецкӧй феодалъяс да Русь.
Монгольскӧй нашествиеӧн да русскӧй народлӧн страшнӧй бедствиеясӧн немецъяс кӧсйисны воспользуйтчыны Русьлысь рытыв-войвыв — Новгород да Псков — захватитӧм могысь.
Найӧ вӧчисны шведъяскӧд соглашение.
Шведскӧй да немецкӧй феодалъяс дасьтісны русскӧй муяслы паныд ӧтувъя удар.
Первойӧн выступитісны шведъяс.
1240 вося гожӧмын налӧн гырысь вынъяс высадитчисны Нева берег вылӧ.
Неыджыд новгородскӧй ополчение том князь Александр Ярославич веськӧдлӧм улын повтӧг встретитіс шведъясӧс да вӧчис налы поражение.
Уна шведъясӧс вӧлі виӧма, ӧстальнӧйясыс пышйисны асланыс корабльяс вылын, весиг раненӧйяссӧ эновтісны.
Тайӧ победаысь Александрӧс пондісны шуны Невскийӧн.
Та бӧрын заводитісны наступление немецкӧй феодалъяс.
Налы паныд выступитісны новгородецъяс Александр Невский юрнуӧдӧм улын.
Новгородецъяслы отсӧг вылӧ воисны ополчениеяс мукӧд русскӧй муясысь.
1242 вося апрель 5-ӧд лунӧ немецкӧй рыцарьяс да Александр Невскийлӧн войска костын Чудскӧй ты йи вылын лои решительнӧй битва.
Сражениеыс помасис немецкӧй рыцарьясӧс тырвыйӧ разгромитӧмӧн.
Тайӧ битваыс пондіс шусьыны Ледовӧй побоищеӧн.
Тадзи немецъяслы эз удайтчы налӧн босьтчылӧмъяс завладейтны русскӧй муясӧн.
Русскӧй народлӧн мужествоыс сувтӧдіс немецкӧй феодалъяслысь Востокӧ натисксӧ.
27 §. Литва да Польша немецкӧй феодалъяслӧн натисккӧд тышын.
Немецкӧй феодалъясӧс вӧлі вӧтлӧма русскӧй границаяс дорысь.
Но найӧ чорзьӧдісны ассьыныс натисксӧ литовскӧй да польскӧй муяс вылӧ.
Литовскӧй Великӧй княжество.
Литва эз вермы успешнӧя дорйысьны тевтонскӧй рыцарьяслӧн набегъясысь, сы вӧсна мый вӧлі торъявлӧма некымын независимӧй племяяс вылӧ, кодъяс костын эз вӧв сӧглас.
ХIII нэм мӧд джынйын литовскӧй племяяс ӧтувтчисны Миндовг князь власть улын.
Ӧтувтчӧмыслы главнӧй помкаясысь ӧтиӧн вӧлі коланлун тышкасьны немецкӧй феодалъяслӧн уськӧдчӧмъяскӧд.
Тевтонскӧй орден вӧчавліс набегъяс литовскӧй муяс вылӧ.
Немецкӧй рыцарьяс грабитісны да соталісны литовскӧй сиктъяс, нуӧдалісны мужчинаясӧс, нывбабаясӧс да челядьӧс рабствоӧ вузалӧм вылӧ.
Ӧтувтчӧм литовскӧй племяяс Миндовг юрнуӧдӧм улын вӧчисны орденлы ыджыд поражение.
ХIV нэмын Литовскӧй княжество ёнмис водзӧ.
Сійӧ захватитіс Западнӧй да Южнӧй Русьлысь ӧткымын областьяс, сы лыдын и Киевскӧй Русь.
ХV нэм заводитчигӧн Литва захватитіс Смоленск.
Галицкӧй мусӧ, коді войдӧр пырліс древнерусскӧй государство составӧ, захватитіс Польша.
Татшӧм ногӧн, мыйкӧ мында муяс вӧлі нетшыштӧма Русскӧй государствоысь: рытыввыв да лунвыв муяс вӧлі сюйӧма Литва да Польша составӧ.
Войвыв да асыввыв муяс ХIV да ХV нэмъясын ӧтувтчисны Москва гӧгӧр да образуйтісны централизованнӧй ён Русскӧй государство.
ХV нэмын Русскӧй государство шыбитіс ас вывсьыс ненавистнӧй монгольскӧй иго да лои Европаын медся ён государствоясысь ӧтиӧн.
Литвалӧн да Польшалӧн ӧтувтчӧм.
Польша, кыдзи и Литва, ёна страдайтіс тевтонскӧй рыцарьяслӧн набегъясысь.
Общӧй врагкӧд тышкасьӧм могысь Польша да Литва ӧтувтчисны.
Медым ӧтувтчӧмыс лои крепыдджык, польскӧй престол вылӧ наследница Ядвига муніс верӧссайӧ литовскӧй великӧй князь Ягайло сайӧ.
Польшалӧн да Литвалӧн ӧтувтчӧм йылысь, либӧ «уния» йылысь, вӧлі вӧчӧма договор (1385).
Ягайло лои Польшаса корольӧн да Литваса великӧй князьӧн.
Литвалӧн Польшакӧд уния сетіс перевес Тевтонскӧй орденкӧд тышын.
Грюнвальд дорын немецкӧй феодалъясӧс разгромитӧм.
1409 воын заводитчис Польско-Литовскӧй государстволӧн орденлы паныд война.
1410 воын лои решительнӧй сражение Грюнвальд дорын.
Орденлы отсӧг вылӧ чукӧртчисны разнӧй немецкӧй муясысь уна рыцарьяс.
Налы паныд сражайтчисны полякъяс, литовецъяс, участвуйтіс сідзжӧ чешскӧй отряд.
Ӧтувтчӧм войска радъясын вӧліны и смоленскӧй, полоцкӧй, киевскӧй полкъяс.
Битвасӧ заводитіс литовскӧй конница, коді уськӧдчис немецкӧй войскалӧн шуйга фланг вылӧ.
Немецкӧй рыцарьяс воча ударӧн венісны литовецъясӧс да уськӧдчисны найӧс преследуйтны; найӧ угрожайтісны тшӧтш союзникъяс тыллы да фланглы.
Дрӧгнитісны и полякъяс, уси му вылӧ королевскӧй знамя.
Положениесӧ спаситісны отважнӧй смоленскӧй полкъяс, кодъяс стойкӧя кутчысисны центрас, кӧть эськӧ воштӧмъяс налӧн вӧліны зэв гырысьӧсь.
Русскӧйяслӧн стойкостьыс сетіс полякъяслы позянлун вуджны наступлениеӧ да разгромитны орденскӧй войска.
Битваын уси великӧй магистр (орденлӧн юрнуӧдысь) да унджык рыцарыс.
Грюнвальдскӧй бой жугӧдіс орденлысь вынъяссӧ да пуктіс пом Прибалтикаын немецкӧй рыцарьяслӧн захватъяслы.
1466 воын орден уступитіс аслас владениеяслысь мыйтакӧ юкӧнсӧ Польшалы да Литвалы да признайтіс польскӧй корольсянь ассьыс вассальнӧй зависимостьсӧ.
Тадзи вӧлі сувтӧдӧма литовскӧй да славянскӧй муяс вылӧ немецкӧй рыцарьяслысь наступлениесӧ.
VI ГЛАВА.
ЧЕХИЯЫН НЕМЕЦКӦЙ ЗАСИЛЬЕКӦД ТЫШ ДА КРЕСТЬЯНСКӦЙ ВОЙНА.
28 §. Чехия ХIII–ХIV нэмъясын.
Немецкӧй засильекӧд зэв чорыд тыш ковмис нуӧдны славянскӧй государство Чехиялы.
ХIII–ХIV нэмъясын Чехия вӧлі Европаын медся озыр да дзоридзалысь странаясысь ӧтиӧн.
Сэні вӧліны уна ремесленнӧй да тӧргӧвӧй каръяс.
Чешскӧй нойяс нималісны став Европа пасьта.
Плодороднӧй му вайліс зэв бур урожайяс.
Разрабатывайтсисны рудникъяс, кодъяс вӧліны озырӧсь металлъясӧн.
Торъя нин ёна нималісны чешскӧй эзысь рудникъяс.
Прага вӧлі медся мича да культурнӧй каръясысь ӧтиӧн Европаын.
ХIV нэм шӧрын Прагаын вӧлі восьтӧма университет.
Чехияӧс немецъясӧн колонизируйтӧм.
Чехиялӧн озырлунъясыс кыскисны немецъясӧс.
Гырысь доходъяс вылӧ надейтчӧмӧн чешскӧй каръясӧ овмӧдчалісны немецкӧй купечьяс да ремесленникъяс.
Чешскӧй корольяс отсалісны немецъяслы переселитчыны: найӧ надейтчисны, мый карса населениелӧн содӧмыс ыдждӧдас страналысь озырлунсӧ да королевскӧй казналысь доходъяссӧ.
Чешскӧй корольяс коралісны Чехияӧ немецкӧй феодалъясӧс да сеталісны налы муяс да крепостнӧйясӧс.
Чешскӧй корольяс надейтчисны, мый немецкӧй феодалъяс отсаласны налы венны чешскӧй феодалъяслысь независимостьсӧ да ёнмӧдны королевскӧй власть.
Корольяс коралісны Германияысь сідзжӧ йӧзӧс, кодъяс вермисны эськӧ корсявны да разрабатывайтны быдсяма рудаяс, кодъяс вайлісны гырысь доходъяс королевскӧй казнаӧ.
Татшӧм ногӧн, чешскӧй корольяс отсалісны немецъяслы пырны Чехияӧ.
Тайӧн найӧ дасьтісны чешскӧй народлы уна бедствиеяс.
Немецкӧй купечьяс да озыр ремесленникъяс регыд босьтісны асланыс киӧ чешскӧй каръясын управлениесӧ.
Карса патрициат медсясӧ вӧвлі немецъясысь.
Чешскӧй ремесленникъясӧс да тӧргӧвечьясӧс вӧлі вештӧма каръясӧн управляйтӧмын участвуйтӧмысь.
Немецъяс чувствуйтісны асьнысӧ чешскӧй каръясын господаясӧн.
Немецкӧй феодалъяс вывті чорыда угнетайтісны народӧс.
Но и чешскӧй феодалъяс эз вӧвны бурджыкӧсь.
Столицалӧн роскошыс, озыр тӧваръяс, королевскӧй дворлӧн пышностьыс — ставыс тайӧ кыскыліс феодалъясӧс да заставляйтіс найӧс помтӧг ыдждӧдавны ассьыныс рӧскодъяссӧ.
Ставсьыс долженӧсь вӧлі мынтысьны крепостнӧй крестьяна.
Феодалъяслы пӧльза вылӧ налӧн повинностьяс дугдывтӧг содісны.
Уна немецъяс вӧліны Чехияын высшӧй духовенство пӧвстын.
Уна манастыръяс вӧліны немецъяслӧн.
Найӧ вывті чорыда нартитісны крестьянаӧс.
Церковнӧй феодалъяс киын вӧлі чешскӧй муяслӧн пӧшти джынйыс.
Уна йӧз ненавидитісны озыр, тшап да йӧзлы чуждӧй католическӧй вичкоӧс.
Католическӧй вичко дінӧ враждебнӧя относитчисны и ӧткымын чешскӧй феодалъяс.
Найӧ кӧсйисны асьныс завладейтны сійӧ озырлунъясӧн, муясӧн да крепостнӧйясӧн, кодъяс принадлежитісны немецкӧй феодалъяслы да вичколы.
Тадзи Чехияын чужис немецъяслы паныд да католическӧй вичколы паныд общенароднӧй движение.
Ян Гус.
Немецъяслӧн да католическӧй вичколӧн господстволы паныд тышӧ призывӧн выступитіс Пражскӧй университетса профессор Ян Гус.
Гус аслас выступлениеясын обличайтіс католическӧй духовенстволысь горшлунсӧ да требуйтіс, медым мырддьыны вичколысь муяссӧ.
Гус переведитліс церковнӧй книгаяс йӧзлы гӧгӧрвотӧм латинскӧй кыв вылысь чешскӧй кыв вылӧ.
Сійӧ резкӧя выступайтіс немецъяслӧн да католическӧй вичколӧн засильелы паныд, коді вайис прӧстӧй йӧзлы бедствиеяс.
Гуслӧн проповедь вылӧ пӧся шыасисны чешскӧй обществоса став кругъяс.
Сійӧ лои общенароднӧй освободительнӧй движениелӧн признаннӧй вождьӧн.
Немецъяс да торъя нин католическӧй духовенство ненавидитісны Гусӧс да зілисны сійӧс пӧгубитны.
Католическӧй вичкоса высшӧй духовенстволӧн Констанцаын тайӧ кадӧ чукӧртчысь собор потребуйтіс Гусӧс кывкутӧмӧ.
Гус надейтчис, мый сылы удайтчас докажитны соборлы ассьыс правлунсӧ.
Но собор вылӧ чукӧртчысь высшӧй духовенство эз сет сылы висьтавны ни ӧти кыв; сійӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ да судитісны сотны.
Гуслы предлагайтісны ӧткажитчыны аслас взглядъясысь, но сійӧ лыддис бурджыкӧн кувны ӧткажитчӧм дорысь.
1415 вося июль 6 лунӧ сійӧс вӧлі сотӧма.
Тайӧ подлӧй виӧмыс ещӧ ёнджыка чорзьӧдіс освободительнӧй движениесӧ став Чехияын.
Гус ним кузя сылысь сторонникъяссӧ да последовательяссӧ кутісны шуны гуситъясӧн.
29 §. Гуситскӧй войнаяс.
1419 воын делӧыс воис восстаниеӧдз.
Прагаын чешскӧй население, медсясӧ ремесленникъяс, пондіс грӧмитны вичкояс да манастыръяс.
Ремесленникъяс босьтісны приступӧн карса ратуша, кытчӧ игнасисны городскӧй сӧветса членъяс, да шыблалісны найӧс ӧшинь пырыс.
Умереннӧйяс да таборитъяс.
Восставшӧй чехъяс пӧвстын лои кык партия.
Ӧтиыс на пиысь, умереннӧй, добивайтчис, медым вӧтлыны немецъясӧс да босьтны вичколысь озырлунъяссӧ.
Тайӧ партияас вӧліны купечьяс да каръясса озыр ремесленникъяс да уна чешскӧй феодалъяс.
Уджалысь чехъяс-крестьяна, мелкӧй ремесленникъяс, карса беднота артмӧдісны мӧд партия — таборитъяслысь.
Найӧс тадзи шулісны лунвыв Чехияын наӧн укрепитӧм кар серти, кодлы найӧ сетісны ним Табор.
Таборитъяслысь главнӧй вынсӧ составляйтісны крестьяна.
Найӧ сідзжӧ кӧсйисны вӧтлыны немецъясӧс да католикъясӧс.
Но главнӧй могӧн налӧн вӧлі крепостнӧй право, барщина да оброкъяс отменитӧм.
Чешскӧй крестьяналы немецъяскӧд да католикъяскӧд тыш вӧлі сійӧ жӧ кадӧ феодалъяскӧд тышӧн.
Таборитъяслӧн движение вӧлі сэтшӧм жӧ крестьянскӧй восстаниеӧн феодалъяслы паныд, кыдзи Жакерия да Уот Тайлерлӧн восстание.
Таборитъяслӧн отрядъяс вӧліны грознӧй вынӧн.
Налӧн вождьяс пӧвстын вӧліны искуснӧй военачальникъяс.
На пиысь ӧти, гӧль рыцарь Ян Жижка, лои таборитъяс войскалӧн радейтана предводительӧн.
abu
Сійӧ участвуйтіс Грюнвальд дорын немецкӧй феодалъяслы паныд победоноснӧй сражениеын.
Папа да германскӧй император котыртісны гуситъяслы паныд вит крестӧвӧй поход (1420–1431).
Наын участвуйтісны медсясӧ немецкӧй феодалъяс, но сідзжӧ и католическӧй Европаса мукӧд странаясысь рыцарьяс.
Крестоносецъяс вывті ёна рӧзӧритлісны Чехияӧс, соталісны каръяс да сиктъяс, зверскӧя виалісны населениесӧ, соталісны костёръяс вылын гуситъясӧс.
Но став походъясыс налӧн ӧтмоза помасьлісны позорнӧй поражениеясӧн.
Чехияын котыртчалісны гырысь крестьянскӧй отрядъяс.
Немецкӧй вӧла рыцарьяслы паныд Жижка котыртіс зэв бур подвижнӧй пехота да артиллерия, кодӧс новлӧдлісны повозкаяс вылын.
Артиллерия Европаын применяйтчис ХIV нэмын нин крепостьяс осаждайтігӧн.
Жижка первойысь лӧсьӧдіс кокни полевӧй артиллерия, кодӧс новлӧдлісны войскакӧд ӧтлаын.
Обознӧй телегаясысь, кодъясӧс вӧлі крепитӧма чепъясӧн да пӧвъясӧн, Жижка вӧчавліс неприступнӧй укреплениеяс.
Тайӧ подвижнӧй крепостьяссӧ дорйӧмын ыджыд участие принимайтлісны и нывбабаяс.
Ӧти сражениеын Жижка ранитчис ньӧвйӧн да синтӧммис.
Но сійӧ кольччис юрнуӧдны Гуситскӧй войскаӧн да водзӧ самоотверженнӧя служитіс рӧдиналы.
Сылӧн весиг нимыс вӧлі повзьӧдӧ врагъясӧс.
Гуситъяслӧн войскаыс вӧлі зэв подвижнӧй да тшӧкыда паныдасьліс сэні, кӧні найӧс ньӧти эз виччысьлыны.
Висьталӧны, мый крестоносецъяслӧн войскаыс вӧлі заводитӧны пышйыны, мыйӧн сӧмын кыласны Гуситскӧй телегаяслысь таркӧдчӧмсӧ.
Армияын вӧлі зэв чорыд дисциплина.
Оборонасянь таборитъяс вуджисны наступлениеӧ.
Найӧ вӧчалісны походъяс Германия вылӧ, волісны самӧй Балтийскӧй мореӧдз.
Сэки, кор немецкӧй феодалъяс тіралісны полӧмысла, немецкӧй крестьяна да немецкӧй каръясса беднота горша кывзісны таборитъяслысь проповедьсӧ.
Германияса сиктъясын да каръясын заводитчисны восстаниеяс.
Немецкӧй крестьяна ӧтлаасявлісны чешскӧй отрядъяс дінӧ да ӧтлаын накӧд грӧмитісны феодалъяслысь поместьеяссӧ.
Сёрнияс таборитъяс йылысь, кодъяс вайӧны уджалысь йӧзлы мездӧм, паськалісны став Европа пасьта, зэв ёна повзьӧдлісны феодалъясӧс да духовенствоӧс да кыпӧдлісны наын зэв ыджыд лӧглун да лёклун.
Умереннӧйяслӧн измена.
Крестоносецъяслы паныд война нуӧдсис таборитъяс вынъясӧн.
Умереннӧйяс асьныс полісны таборитъясысь.
Чешскӧй феодалъяс ньӧти эз кӧсйыны бырӧдны крепостнӧй право.
Сэки, кор чешскӧй феодалъяс завладейтісны вичколӧн да католическӧй духовенстволӧн муясӧн, найӧ асьныс кӧсйисны босьтны крестьянасянь став доходъяссӧ.
Озыр купечьясӧс повзьӧдліс сійӧ, мый таборитъяс требуйтісны ставлы равенство да сулалісны озыръяслӧн горшлунлы да роскошлы паныд.
Умереннӧйяс лыддисны бурджыкӧн вӧчны соглашение немецъяскӧд да папакӧд, медым расправитчыны таборитъяскӧд.
Налы удайтчис сёрнитны католическӧй вичкоса руководительяскӧд.
Умереннӧйяслы вӧлі кӧсйысьӧма, мый вичколысь босьтӧм муяс кольӧны чешскӧй феодалъяс киын.
Католикъяскӧд сёрнитчӧм бӧрын умереннӧйяс ӧтувтчисны накӧд таборитъяслы паныд ӧтув действуйтӧм могысь.
Заводитчис война таборитъяс да умереннӧйяс костын, кодъяслы отсасисны католикъяс.
Измена вӧсна таборитъясӧс вӧлі жугӧдӧма Липаны дорын (1434).
Победительяс зэв чорыда расправитчисны таборитъяскӧд.
Татшӧм ногӧн, Таборитъяслӧн движениеыс помасис неудачаӧн, кыдзи и шӧр нэмъясса мукӧд крестьянскӧй восстаниеяс.
Карса беднота, коді участвуйтіс движениеын, эз вермы нуӧдны крестьянаӧс победаӧ, сы вӧсна мый ачыс на вӧлі зэв слаб да организуйтчытӧм.
Гуситскӧй движение Чехиялы имеитіс ыджыд тӧдчанлун.
Сійӧ пуктіс пом немецкӧй засильелы.
Чехияын кутіс развивайтчыны национальнӧй кыв да национальнӧй культура.
Чешскӧй народ гордитчӧ аслас национальнӧй геройясӧн — Ян Гусӧн да Ян Жижкаӧн.
VII ГЛАВА.
ТУРЕЦКӦЙ ЗАВОЕВАНИЕЯС.
30 §. Турокъяс-османъяс.
Византиялӧн усьӧм.
Византия крестӧвӧй походъяс бӧрын.
Византийскӧй империя некор нин эз вермы оправитчыны сійӧ страшнӧй разгром бӧрас, кодӧс вӧчисны рытыввывса крестоносецъяс нёльӧд крестӧвӧй поход дырйи.
Сійӧ пӧрис второстепеннӧй государствоӧ, коді гордитчыліс сӧмын аслас ёна важся культураӧн да аслас историческӧй прошлӧйӧн.
Сылӧн торговляыс вуджис генуэзскӧй да венецианскӧй купечьяс киӧ.
Войвывсянь сійӧс зырисны славянскӧй государствояс — Сербия да Болгария.
Сербия, Болгария да Византия слабмӧдісны ӧта-мӧднысӧ пӧшти оръявлытӧм войнаясӧн.
Турокъяс-османъяс.
ХIV нэм заводитчигӧн балканскӧй странаяслӧн лои опаснӧй враг — турокъяс-османъяс.
ХIII нэм помсянь княжествояс пӧвстын, кодӧс лӧсьӧдлісны Малӧй Азияын турокъяс-сельджукъяс, пондіс кыптыны Османлӧн эмират.
Осман ӧтувтіс малоазиатскӧй турецкӧй владениеяслысь мыйтакӧ юкӧнсӧ государствоӧ, коді сы ним серти кутіс шусьыны Османскӧйӧн.
Турокъяс вӧчавлісны набегъяс Балканскӧй полуостров вылӧ да казялісны, мый налы кокни лоӧ завладейтны балканскӧй странаясӧн, кодъяс дугдывтӧг зыксисны ӧта-мӧдныскӧд.
Турокъяс пондісны закрепляйтчыны Балканскӧй полуостров вылын.
Болгария да Сербия, кодъяс вӧлі слабмӧмаӧсь феодальнӧй усобицаясӧн, эз вермыны ёна водзсасьны турокъяслы паныд.
1389 воын турокъяс вӧчисны сербъяслы страшнӧй поражение Косово поле вылын.
Сербиялы ковмис признайтны Турциясянь зависимость.
Косово поле вылын битва йылысь сербскӧй народнӧй поэтъяс лӧсьӧдалісны уна песняяс, кӧні оплакивайтісны тайӧ поражениесӧ кыдзи медся ыджыд национальнӧй бедствие.
Сӧмын Сербиялӧн ичӧтик область — Черногория — сохранитіс ассьыс независимостьсӧ.
ХIV нэм помын турокъяс завладейтісны и Болгарияӧн.
Ӧні Византия лои турецкӧй владениеяс кытшын.
Но сылӧн усьӧмыс нюжаліс событиеяс вӧсна, кодъяс лоины тайӧ кадӧ Азияын.
Тимурлӧн государство.
ХIV нэм помын Азияын образуйтчис выль зэв ыджыд государство, коді вӧлі Чингис-ханлӧн держава кодь.
Сылӧн основательыс вӧлі среднеазиатскӧй князьясысь ӧти Тимур.
Европеецъяс шулісны сійӧс Тамерланӧн.
Тимур власть улын ӧтувтчисны Средньӧй Азияса кочевӧй племяяс.
Тимур вӧлі бур дипломат да полководец.
Кыдзи дипломат сійӧ пӧльзуйтчыліс феодальнӧй князьяс костын разногласиеясӧн да ӧзйӧдліс ӧтияслысь мӧдъяс дінӧ лӧглун.
Кыдзи полководец сійӧ кужліс виччысьтӧг да решительнӧй ударӧн жугӧдны противникӧс.
Тимур рӧзӧритіс да грабитіс Армения, Азербайджан да Грузия.
Сійӧ пырис Русь пределъясӧ, воліс Елец карӧдз да разрушитіс сійӧс, сэсся бергӧдчис Крымӧ, грабитіс озыр тӧргӧвӧй каръяс Кафа да Тана.
Индияса походъясысь сійӧ локтіс зэв ыджыд добычаӧн.
Некымын дас воӧн Тимур паськӧдіс ассьыс владениеяссӧ вывті ыджыд пространствояс вылӧ; сылы подчинитчис Средньӧй Азия, Иран, войвыв Индия, Сирия, Малӧй Азия.
Аслас столицаӧн сійӧ вӧчис Самарканд.
Завоюйтӧм странаясысь Тимур петкӧдіс Самаркандӧ вывті уна озырлунъяс.
Сійӧ переселяйтіс сэтчӧ уна ремесленникъясӧс, художникъясӧс, учёнӧйясӧс.
Сійӧ организуйтіс ыджыд уджъяс оросительнӧй каналъяс нуӧдӧм кузя.
Сы дырйи Самаркандын вӧлі стрӧитӧма зэв уна мича зданиеяс.
Тайӧ карыс лои Востокын образованностьлӧн медся тӧдчана центръясысь ӧтиӧн.
1402 воын, Малӧй Азияӧ поход дырйи, Тимур зурасис турокъяскӧд-османъяскӧд.
Сійӧ жугӧдіс турокъясӧс Анкара бердын да босьтіс пленӧ османскӧй султанӧс.
Тимурлӧн кулӧмыс (1405) орӧдіс сылысь водзӧ завоеваниеяссӧ.
Сыӧн лӧсьӧдӧм государство торъяліс некымынпельӧ.
Тимурӧн турокъясӧс разгромитӧмыс мыйкӧ дыра кежлӧ сувтӧдліс налысь завоеваниеяссӧ.
Но регыд найӧ бара мӧдӧдчисны Византиялы паныд.
Константинопольлӧн усьӧм.
1453 воын султан Мехмет II ыджыд войскаӧн кытшаліс Константинополь.
Византиецъяслӧн вынъясыс вӧліны неыджыдӧсь, а турокъяслӧн вӧлі Европаын медбур осаднӧй артиллерия.
Налӧн вӧліны метательнӧй орудиеяс, «бомбардаяс», кодъяс шыблавлісны зэв гырысь из ядрояс.
Византиецъяс потшисны Константинополь гаваньӧ (Золотӧй Рогӧ) пыранінсӧ чепъясӧн, но турокъяс кыскалісны сэтчӧ войнас 70 корабль пӧвъяс кузя, кодъясӧс вӧлі мавтӧма госӧн.
Осада муніс 53 лун.
Медбӧрын, Константинополь вӧлі босьтӧма штурман.
Штурм дырйи пӧгибнитіс медбӧръя византийскӧй император Константин Палеолог.
Мехмет II торжественнӧя пырис Константинопольӧ да вӧчис сійӧс аслас государстволӧн столицаӧн.
Константинопольлы вӧлі сетӧма ним Стамбул.
Константинопольлӧн, Восточнӧй Римскӧй империяса древньӧй столицалӧн, усьӧмыс вӧчис зэв ыджыд впечатление Европаын.
Османскӧй империя.
1453 воын Константинополь захватитӧм бӧрын турокъяс заводитісны нуӧдны паськыд завоевательнӧй политика.
Найӧ подчинитісны Крым да крымскӧй татаракӧд ӧтлаын разгромитісны итальянскӧй тӧргӧвӧй поселениеяс, а сэні олысьяссӧ вузалісны рабствоӧ.
Турокъяс завоюйтісны Сирия, Палестина, Египет, подчинитісны Аравия мусульманалӧн священнӧй карӧн — Меккаӧн.
Бӧрынджык турецкӧй султан примитіс халифлысь, став мусульманалӧн духовнӧй юрнуӧдысьлысь, титул.
Аслас могуществолӧн вершинаӧдз Османскӧй империя воис султан Сулейман II дырйи, кодӧс европеецъяс нимтісны Великолепныйӧн.
Сулейманлӧн вӧлі сійӧ кад серти зэв ыджыд войска, лыднас 250 тысяча сайӧ морт; мирын медбур артиллерия, кӧні лыддьыссьывліс 300 пушка, да флот, кӧні вӧлі 300 корабльысь унджык.
Сулейман завладейтіс Венгриялӧн тӧдчана юкӧнӧн.
Султанлӧн армияыс опустошитіс Австрияӧс, осаждайтіс Вена.
Сэтшӧм жӧ успешнӧя мунісны действиеяс море вылын.
Турецкӧй корабльясысь полісны Италия да Испания берегъяс пӧлӧн олысьяс.
Пӧшти став войвыв Африкасӧ завоюйтісны турокъяс.
Асланыс киясӧ Запад да Восток костын важнӧй тӧргӧвӧй туйяс босьтӧм бӧрын турокъяс пуктісны купечьяс вылӧ гырысь пошлинаяс, кодъяс озырмӧдлісны султанскӧй казна.
Унджык завоюйтӧм народъяс эз кӧсйыны ас вӧляысь подчинитчыны турецкӧй владычестволы.
Медым заставитны найӧс подчинитчыны, турецкӧй знать нуӧдіс медся жестокӧй мераяс.
Быд поход дырйи рӧзӧриталісны каръяс да сиктъяс, бырӧдалісны либӧ нуӧдалісны рабствоӧ уна дас тысяча йӧзӧс.
Тадзи создайтчис зэв ыджыд Османскӧй империя, коді лои Европалы постояннӧй угрозаӧн.
Турокъяс-османъяс разгромитісны Византиялысь, Сербиялысь, Болгариялысь, Армениялысь культурнӧй центръяссӧ.
Найӧ зэв ёна рӧзӧритісны Грузияӧс.
Турецкӧй иго дыр кежлӧ сувтӧдліс арабскӧй странаяслысь культурнӧй развитиесӧ.
Турокъясӧн завоюйтӧм Восток уна сё вояс кежлӧ вӧлі вайӧдӧма упадокӧ да отсталостьӧ.
Османскӧй империялӧн непрочность.
Вывті ыджыд турецкӧй империя эз вӧв зумыд.
Сійӧ кутчысис сӧмын победитӧм народъяс вылын зэв чорыд насилиеясӧн.
Завоеваниеяс вайисны султанлы да турецкӧй знатьлы зэв уна озырлун.
Но унджык турокъясыс, кыдзи и пӧкӧритӧм странаясса олысьяс, лоины крепостнӧй крестьянаӧн.
Знатнӧй турокъяс соперничайтісны ӧта-мӧдныскӧд дворецъяслӧн да паркъяслӧн роскошын, свитаяслӧн пышностьын.
Тайӧ роскошь вылас ковмылісны вывті уна средствояс; тайӧ средствояссӧ найӧ судзӧдлісны налогъяс пыр, кодъяс век сьӧкыдджыка и сьӧкыдджыка водлісны уджалысь йӧз вылӧ.
Крестьяна да карса беднота пӧвстын эз дугдывны волнениеяс.
Турецкӧй государстволӧн юрнуӧдысьӧн вӧлі султан.
Сылӧн властьыс вӧлі ограничиттӧм.
Ставныс, главнӧй вельможаяссянь заводитӧмӧн да беднякъясӧн помалӧмӧн, лыддьыссисны султанлӧн «рабъясӧн».
Быд подданнӧйлӧн олӧмыс да имуществоыс зависитіс султанлӧн капризысь.
Турокъясӧн пӧкӧритӧм народъяс ненавидитісны ассьыныс жестокӧй угнетательяссӧ.
Турокъяслы эз удайтчы пӧдтыны наын свободалысь духсӧ.
Независимость вӧсна оръявлытӧм тыш закалитіс сербъясӧс, болгараӧс, грекъясӧс, армянаӧс да турокъясӧн угнетайтан мукӧд народъясӧс.
Сійӧ кыпӧдліс наын национальнӧй чувство да свободаӧ воля.
Турецкӧй иго улын мучитчысь Балканскӧй полуостровса да Закавказьеса народъяс сохраняйтісны ассьыныс национальнӧй культура, некыдзи эз кӧсйыны ӧткажитчыны асланыс кывъясысь, кодъясӧс турокъяс зілисны бырӧдны.
Турецкӧй владычестволы паныд налӧн водзсасьӧмыс слабмӧдіс Османскӧй империяӧс, коді кутчысис сӧмын насилиеяс да жестокостьяс вылын.
Народъяс, кодъясӧс угнетайтісны турокъяс, надеяӧн видзӧдісны Восточнӧй Европаын крепаммысь да ёнмысь держава вылӧ — Русскӧй государство вылӧ.
VIII ГЛАВА.
ЗАПАДНӦЙ ЕВРОПАЛӦН КУЛЬТУРА ХII–ХIII НЭМЪЯСЫН.
31 §. Культура вылӧ вичколӧн влияние.
Религиялӧн власть.
Шӧр нэмъясӧ йӧз омӧля кужлісны тышкасьны природакӧд да веськӧдлыны сійӧ вынъясӧн.
Техника вӧлі развитчӧма омӧля, наука сӧмын на вӧлі чужӧ.
Быд стихийнӧй бедствие водзын, неурожай водзын, повальнӧй висьӧмъяс водзын йӧзыс чувствуйтісны асьнысӧ вынтӧмӧн; найӧ эз гӧгӧрволыны налысь помкаяссӧ да эз тӧдны, кыдзи тышкасьны накӧд.
Йӧзлы кажитчис, мый найӧ олӧны морт воляысь зависиттӧм могущественнӧй да гӧгӧрвотӧм вынъяс власть улын.
Духовенство пыр господствуйтысь класс внушайтіс народлы, мый сэтшӧм строй, код дырйи ӧтияс властвуйтӧны, а мӧдъяс уджалӧны на вылӧ, лӧсьӧдӧма енмӧн да сійӧс оз позь вежны йӧз воля серти.
Шӧр нэмъясса йӧз вежӧр вылын тырвыйӧ господствуйтісны религия да вичко.
Ставсӧ, мый йӧз эз вермывны гӧгӧрвоны, найӧ приписывайтлісны ен волялы.
Тайӧ сетліс духовенстволы зэв ыджыд влияние народнӧй массаяс вылӧ.
Духовенство пӧльзуйтчис аслас влияниеӧн, медым ёнмӧдны уджалысь йӧз вылын да торйӧн нин крестьяна вылын феодалъяслысь классӧвӧй господство.
Высшӧй духовенство — папаяс, епископъяс, аббатъяс — асьныс вӧліны крупнейшӧй феодалъясӧн, на киын вӧліны зэв ыджыд му владениеяс да уна крепостнӧйяс.
Найӧ кӧсйылісны сохранитны феодалъяслысь классӧвӧй господствосӧ да дорйисны феодальнӧй строй.
Вичко вӧлі феодалъяслы господствуйтӧм вылӧ медся важнӧй мыджӧдъясысь ӧтиӧн.
Народ вылӧ духовенство воздействуйтіс торжественнӧй церковнӧй обрядъясӧн.
Величественнӧй архитектураа ыджыд вичкояс, духовенстволӧн зӧлӧтаӧн мичмӧдӧм паськӧмъяс, налӧн величавӧй да таинственнӧй жестъясыс, латинскӧй кыв вылын гӧгӧрвотӧм кывъясыс, орган ворсӧм улын мичаа сьылӧмыс — ставыс тайӧ ёна действуйтіс йӧз воображение вылӧ.
Вичколы вӧлі выгӧднӧ кутны йӧзӧс невежествоын.
Духовенство поліс, мый наука бырӧдас ен йылысь, сыӧн мир сотворитӧм йылысь, мӧдаръюгыдын олӧм йылысь, ад да рай йылысь церковнӧй «учениеяс» да сэки духовенстволы ковмас торйӧдчыны властькӧд да доходъяскӧд.
Сы вӧсна вичко пӧдтыліс быдсяма научнӧй мӧвп да насаждайтіс медся грубӧй суевериеяс, медым кутны народнӧй массаясӧс асланыс киын.
Папаяслӧн власть.
Католическӧй вичко римскӧй папа юрнуӧдӧм улын вӧлі вынйӧра организацияӧн.
Вичко видзис феодальнӧй стройӧс да тышкасис народнӧй массаяслӧн босьтчылӧмъяскӧд мездысьны феодальнӧй эксплуатация гнётысь да религиознӧй суевериеясысь.
Епископъяс, священникъяс да манакъяс Западнӧй Европаса став странаясын вӧліны папаяслӧн агентъясӧн да шпионъясӧн да налысь волясӧ олӧмӧ зіля пӧртысьясӧн.
Рытыввывса (католическӧй) вичко вылын папаяслӧн властьыс ёна крепаммис ХII–ХIII нэмъясын.
Медся ыджыд могуществоӧ папство воис Иннокентий III дырйи.
Иннокентий III лыддис асьсӧ став государьяс вылын главаӧн.
Сійӧ гижліс: «Ми (папаяс) призванӧсь господствуйтны став народъяс да царствояс вылын».
Иннокентий шулывліс, мый сійӧ му вылын енлӧн наместник.
Ӧдйӧ содісны папаяслӧн озырлунъяс.
Иннокентий III пыртіс «крестоноснӧй сбор», кодӧс перйылісны быттьӧкӧ крестӧвӧй походъяс гӧтӧвитӧм вылӧ.
Тайӧ сборсӧ абу вӧлі отменитӧма и бӧрын, кор крестӧвӧй походъяс эз нин нуӧдавсьыны.
Уна странаясын став населениеыслы лоӧ вӧлі мынтыны папалы пӧльза вылӧ торъя сборъяс.
Папскӧй доходъяслӧн тӧдчана источникӧн вӧлі «грекъясысь мездӧмӧн» тӧргуйтӧм.
Лыддьыссьыліс, мый католическӧй вичко вермӧ мездыны грешникӧс сылӧн грекъясысь да сійӧн мездыны сійӧс мӧдаръюгыдын адса мукаясысь.
Вичко вӧчавліс аслыссикас грамотаяс, кодъяс шусисны «индульгенцияясӧн».
Индульгенция ньӧбӧм сетліс ньӧбысьлы «грекъясысь мездысьӧм».
Вичко вузавліс не сӧмын вӧчӧм грекъясысь мездысьӧм, но тшӧтш и водзӧ лоана грекъясысь.
«Грекъясысь мездӧм» вылын католическӧй вичко наживайтліс ыджыд деньгаяс.
Став тайӧ способъяснас папаяс чукӧртісны зэв гырысь озырлунъяс.
Иннокентий III властнӧя сюйсьыліс европейскӧй государствояслӧн пытшкӧсса делӧясӧ.
Английскӧй король Иоанн Безземельный да ӧткымын мукӧд корольяс признайтісны асьнысӧ папалӧн вассалъясӧн.
Аслас властьӧн Иннокентий пӧльзуйтчис найӧс жестокӧя пӧдтӧм могысь, кодъяс эз сӧгласитчывны католическӧй вичко велӧдӧмкӧд.
Ересьяс.
Тайӧ кадӧ кутісны паськавны учениеяс, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма католическӧй вичколы паныд.
Кыдзи крестьяна, сідзи и горожана ненавидитісны феодальнӧй строй.
Но зэв ён мыджӧдӧн тайӧ стройыслӧн вӧлі озыр да властнӧй вичко, коді пыр сулавліс господаяс дор да проповедуйтліс уджалысь йӧзлы сӧмын смиритчӧм да кывзысьӧм.
Сы вӧсна пыр частӧджык и частӧджык заводитӧны кыптыны требованиеяс, медым вичко ӧткажитчис аслас зэв гырысь озырлунъясысь да медым сылысь учениесӧ вежны.
Католичестволы тайӧ враждебнӧй религиознӧй учениеяссӧ шулісны «ересьясӧн», а налысь сторонникъяссӧ «еретикъясӧн».
«Ересь» — сійӧ лоӧ «раскол», господствуйтысь вичкоысь торйӧдчӧм.
Ересьяскӧд тышын папаяс вӧліны пӧщадатӧмӧсь.
1208 воын Иннокентий йӧзӧдіс крестӧвӧй поход «еретикъяслы» паныд, кодъяс уна вӧліны Франция лунвылын.
Папалӧн шыӧдчӧм вылӧ войвыв Францияын чукӧртчисны уна рыцарьяс, кодъяс артавлісны грабитыштны Франциялысь озыр лунвывсӧ да захватитны сэні муяс.
Тышыс муніс 20 во.
Веритны позьтӧм лёклунӧн крестоносецъяс расправляйтчисны «еретикъяскӧд».
Бырӧдавсис населениеыс быдса каръясӧн.
Папскӧй легат (посол) шуліс: «Виалӧй ставнысӧ, енмыс мӧдаръюгыдын разберитас, коді асланым», мӧдногӧн кӧ, ен аддзас, коді католик, коді еретик.
Франциялысь озыр лунвывсӧ вӧлі дзикӧдз разгромитӧма да рӧзӧритӧма.
Папаяс котыртісны крестӧвӧй походъяс и «еретикъяслы»-гуситъяслы паныд Чехияын.
Но чехъяс кужисны сетны чорыд отпор крестоносецъяслы.
Еретикъяскӧд тышкасьӧм могысь вичко лӧсьӧдіс аслыссикас суд — инквизиция («инквизиция» лоӧ «розыск»).
Инквизиторъяс корсисны еретикъясӧс да ересьын подозревайтан йӧзӧс.
А еретикъясӧн найӧ лыддисны быдӧнӧс, коді лысьтліс кӧть мыйӧнкӧ не сӧгласитчыны католичество учениекӧд да коді кӧсйыліс кокньӧдны феодалъясӧн да вичкоӧн угнетайтан народлысь олӧмсӧ.
«Еретикъясӧс» шыблалісны тюрьмаясӧ, допросъяс дырйи мучитісны страшнӧй пыткаясӧн.
Осуждённӧйясӧс приговоритлісны сотны костёр вылын.
Казньсӧ нуӧдлісны публичнӧя, медым повзьӧдны мукӧдъясӧс.
Еретикъясӧс казнитӧмсӧ духовенство пӧртіс празднество.
Испанияын тайӧ празднествоыс шусьыліс «ауто-да-фе» (тайӧ лоӧ — «вералӧн делӧ»).
Еретикъясӧс сотӧм нуӧдсьыліс площадьяс вылын властьяс, знать да чукӧртчӧм йӧз дырйи.
Торжественнӧй процессияын петліс духовенство да петкӧдліс осуждённӧйясӧс.
Налы юрас пасьтӧдлісны джуджыд колпакъяс, кытчӧ вӧлі рисуйталӧма чӧртъясӧс да би кывъяс.
Найӧс сотлісны религиознӧй гимнъяс сьылӧм улын.
32 §. Школа, наука да искусство ХII–ХIII нэмъясын.
Школаяс.
Шӧр нэмъясса Западнӧй Европаын грамотнӧй йӧз вӧлі этша.
Весиг обществоса высшӧй классъяс пӧвстын вӧлі грубӧй невежество.
Унджык рыцарыс эз кужлы кырымасьны.
Эз став корольяс да императоръяс кужны лыддьысьны.
Крестьяна вӧліны дорвыв неграмотнӧйӧсь, и некод эз тӧждысь найӧс велӧдӧм вӧсна.
Феодалъяслы да вичколы вӧлі выгӧднӧджык кутны народӧс пемыдлунын да невежествоын,
Но вичколы колӧны вӧлі грамотнӧй священникъяс, кодъяс кужисны эськӧ лыддьыны йӧзлы проповедьяс феодалъяслы да королевскӧй чиновникъяслы повинуйтчӧм йылысь.
Грамотнӧй йӧз колӧны вӧлі сідзжӧ императоръяслы да корольяслы, медым нуӧдны доходъяслысь счёт, судитны королевскӧй законъяс серти.
Грамотнӧй йӧзын нуждайтчисны и каръяс.
Та вӧсна шӧр нэмъясса Европаын воссялӧны школаяс.
Но уна нэмъяс чӧж школьнӧй делӧ дзоньнас вӧлі духовенство киын.
Школаясын став велӧдӧмыс нуӧдсис латинскӧй кыв вылын.
Латинскӧй кыв вӧлі католическӧй вичколӧн кывйӧн.
Сійӧ вӧлі народлы гӧгӧрвотӧм.
Татшӧм ногӧн, школаӧс аслас кыв сертиыс нин вӧлі торйӧдӧма народнӧй массаясысь.
Грамотность да образованность вӧліны привилегияӧн этшаник йӧзлӧн.
Челядьлы эз вӧв кокни велӧдчыны латинскӧй кыв вылын.
Ставыс кутсис зубритӧм вылын, механическӧя велӧдӧм вылын.
Челядьӧс эз пробуйтлыны заинтересуйтны велӧдчӧмнас.
Велӧдчыны заставляйтлісны нӧйтӧмӧн.
Шӧр нэмъясса рисунокъяс вылын учитель пырджык петкӧдлыссьӧ киясас розгаӧн.
Университетъяс.
ХII нэмсянь Западнӧй Европаын каръяс быдмӧмкӧд тшӧтш заводитчисны воссявны и высшӧй школаяс — университетъяс.
Сэні велӧдлісны законъяс, древньӧй римскӧй литература, философия, медицина.
Медся важъясӧн да знаменитӧйясӧн вӧліны университетъяс Болоньяын (Италия) да Парижын.
ХIV нэмын воссисны университетъяс Чехияын — Пражскӧй да Польшаын — Краковскӧй.
ХIV нэм помланьын Европаын вӧлі нин 40 университет.
Но вичко захватитіс аслас киӧ университетскӧй преподавание вылын господствуйтӧмсӧ.
Медся главнӧй факультетӧн университетъясын вӧлі «богословскӧй».
Богословиеӧн шусьыліс христианскӧй вичколӧн учение ен йылысь, ад да рай йылысь, сы йылысь, кутшӧм правилӧяс должен выполняйтны христианин, медым кулӧм бӧрын «веськавны райӧ».
Богословие велӧдліс, кыдзи тышкасьны ересьяскӧд, кыдзи ёнмӧдны вичколысь господствуйтӧмсӧ.
Богословие лыддьыссьыліс медся главнӧй наукаӧн.
Став мукӧд наукаяс лыддьыссьылісны «богословиелӧн служанкаясӧн».
Университетъясын став преподаваниесӧ вӧлі босьтӧма вичколӧн стрӧг контроль улӧ.
Сійӧ профессоръяслысь, кодъяс эз ковны вичколы, мырддьывлісны преподавайтӧм вылӧ правосӧ да преследуйтлісны.
Шӧр нэмъясса наука.
Европейскӧй наука сійӧ кадӧ сӧмын заводитіс развивайтчыны.
Европеецъяс омӧля на тӧдісны сійӧ странаяссӧ, кодъяс вӧліны ылынӧсь Европасянь да Средиземнӧй море берегъяссянь.
ХIII нэмын европеецъяс кутісны нин ветлывлыны ылі муясӧ.
Ӧткымын смел йӧз воӧдчывлісны Восточнӧй Азияӧдз, Монголияӧдз, Китайӧдз.
Венецианец Марко Полоӧс, кор сійӧ веськаліс Китайӧ, шемӧсмӧдіс китайскӧй культуралӧн западноевропейскӧй культура вылын превосходствоыс.
Сійӧс шензьӧдлісны Китайлӧн веськыд паськыд уличаяса, тротуаръяса, паркъяса гырысь каръясыс, бур туйясыс, порядокыс да благоустройствоыс.
Торйӧн нин сійӧс шензьӧдіс бумага деньга да из шом употребляйтӧм.
Географическӧй описаниеясын вернӧй сведениеяскӧд тшӧтш висьтавсисны фантастическӧй историяяс сэтшӧм странаяс йылысь, кӧні быттьӧ олӧны джынвыйӧ йӧз, джынвыйӧ чудовищеяс.
Мир опишитан ӧти гижӧдын висьтавсис мавританскӧй эфиопъяс йылысь, кодъяс быттьӧ вӧліны нёль синмаӧсь да зэв стӧча лыйсисны ньӧввужйысь.
Мӧд описаниеын висьтавсис Индияын олысь пон юръяса йӧз йылысь, кодъяс ӧта-мӧдныскӧд сёрнитӧны увтчӧмӧн.
Арабъяс пыр западноевропейскӧй учёнӧйяс тӧдмасисны греческӧй географ Птолемейлӧн астрономическӧй теорияӧн.
Птолемей велӧдіс, мый муыс шар кодь, мый сійӧ находитчӧ мир шӧрын да сы гӧгӧр бергалӧны шонді да став светилӧясыс.
Но невежественнӧй духовенство преследуйтіс сійӧ йӧзсӧ, кодъяс сулалісны тайӧ учение дорыс.
Арабъяслысь жӧ шӧр нэмъясса учёнӧйяс заимствуйтісны учение сы йылысь, быттьӧ планетаяс небесаын асланыс положениеӧн влияйтӧны йӧз судьба вылӧ; найӧ думайтісны, мый планетаяслӧн положение серти позьӧ тӧдмавны будущӧй.
Кодзувъяс серти гадайтӧмъяс йылысь тайӧ учениеыс шусис «астрологияӧн».
Шӧр нэмъясса учёнӧйясӧс химияын медъёна интересуйтліс металлъяслӧн таинственнӧй свойствояс йылысь учение.
Найӧ думайтісны, мый различнӧй соединениеяс да смесьяс вӧчӧмӧн прӧстӧй металлъяс позьӧ пӧртны зӧлӧтаӧ да эзысьӧ.
Тайӧ учениеыс кутіс шусьыны «алхимияӧн».
Астрология да алхимия эз имеитны нинӧм общӧйсӧ настӧящӧй наукакӧд.
Но шӧр нэмъясса астрологъяс да алхимикъяс случайнӧ вӧчисны некымын открытие да наблюдениеяс, кодъясӧс бӧрынджык используйтісны астрономия да химия.
Рожер Бэкон.
Шӧр нэмъясса учёнӧйяс пӧвстын вӧліны смелӧй умъяс, кодъяс зілисны озырмӧдны наукаӧс выль идеяясӧн да открытиеясӧн.
ХIII нэмын английскӧй учёнӧй Рожер Бэкон доказывайтіс, мый истиннӧй наука подулӧ колӧ пуктыны опыт да математика.
Бэкон мечтайтіс наукаӧс техникаӧ приложитӧм йылысь, машинаяс стрӧитӧм йылысь, кодъяс вермисны эськӧ вайӧдны движениеӧ судно либӧ повозка, лэбавны воздухті.
Сійӧ предвидитіс увеличительнӧй стеклӧ да телескоп изобретитӧм, вӧчаліс порохӧн опытъяс.
Вичко осудитіс Бэконӧс.
Сійӧс вӧлі пуксьӧдӧма тюрьмаӧ да пукаліс сэні кызь воысь дырджык.
Тюрьмаысь Бэкон петіс пӧрысь старикӧн нин да недыр кад мысти кулі.
Искусство.
Западнӧй Римскӧй империя усьӧм бӧрын строительнӧй искусство Западнӧй Европаын воис упадокӧ.
Но XI нэмын западноевропейскӧй строительяс кутісны стрӧитавны кыз сьӧкыд стенаяса, грузнӧй колоннаяса, гӧгрӧс аркаяса, векньыдик ӧшиньяса да массивнӧй башняяса ыджыд храмъяс.
Тайӧ храмъясыс мичмӧдсьылісны грубӧй скульптураясӧн, кодъясӧс краситлісны яръюгыд краскаясӧн.
Тайӧ архитектурнӧй стильыс кутіс шусьыны романскӧйӧн.
ХII нэм помын войвыв Европаын лои выль стиль, коді бӧрынджык кутіс шусьыны готическӧйӧн.
Тайӧ кад кежлӧ строительнӧй искусство тӧдчымӧн воськовтіс водзӧ.
Каръясын лоины строительяслӧн цехъяс.
Мастер-строительяс пӧлучайтісны специальнӧй выучка.
Готическӧй зданиеяс абу сэтшӧм сьӧкыдӧсь да массивнӧйӧсь, кутшӧмӧсь романскӧй стиля зданиеяс.
Найӧс мичмӧдӧма джуджыд башняясӧн.
Налӧн стенаясӧ писькӧдалӧма цветнӧй стеклӧяса зэв гырысь ӧшиньяс.
Колоннаяс вӧсньыдджыкӧсь да изящнӧйджыкӧсь.
Романскӧй стиля гӧгрӧс арка вежсис ёсь, «стрельчатӧйӧн».
Ставнас зданиеыс лои кокньыдджык, воздушнӧйджык, скульптурнӧй украшениеясыс — художественнӧйджыкӧсь.
Готическӧй стиль отражайтӧ ёна вылынджык культура, коді лои каръяс дзоридзалан эпохаӧ.
Искусство сідзжӧ вӧлі сувтӧдӧма религиялы служба вылӧ.
Медся гырысь да мича зданиеясӧн каръясын вӧліны романскӧй либӧ готическӧй стиля зэв гырысь храмъяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі сюйны йӧзлы юрас мӧвп вичколӧн могущество йылысь да феодальнӧй стройлӧн жугӧдны позьтӧм ёнлун йылысь.
Каръясын главнӧй площадьяс вылын строительнӧй цехъяс стрӧиталісны сідзжӧ городскӧй сӧветъяслысь (ратушаяслысь) мича зданиеяс, кодъясӧс вӧлі мичмӧдӧма джуджыд башняясӧн, да озыр купечьяслы да банкиръяслы керкаяс.
Русьлӧн культура ХII–ХV нэмъясын.
Монгольскӧй нашествиеӧдз культура развивайтчӧм серти Русь босьтліс Европаын первой местаясысь ӧтиӧс.
Монгольскӧй завоевание разгромитіс Русьлысь да мукӧд завоюйтӧм странаяслысь озыр культурасӧ, дыр кад кежлӧ сувтӧдіс налысь развитиесӧ.
Монгольскӧй нашествие дырйи пӧгибнитісны архитектуралӧн да живописьлӧн зэв мича памятникъяс, сотчис зэв уна книга, век кежлӧ вӧлі воштӧма поэтъяслысь уна гениальнӧй творениеяс.
Но народнӧй творчестволысь вынсӧ эз вермыны жугӧдны.
Народ водзӧ лӧсьӧдаліс сьыланкывъяс да былинаяс, кодъясын чуксаліс ненавистнӧй угнетательяскӧд тышӧ да прославляйтіс народнӧй сопротивлениелысь геройяссӧ.
Лёк врагкӧд мужественнӧй борецъяс йылысь паметьсӧ сохранитісны летописьяс.
Татарскӧй иго эз вермы бырӧдны великӧй народлысь рӧдинаӧс мездӧмӧ да ассьыныс национальнӧй культура возродитӧмӧ стремитчӧмсӧ.
Русскӧй му ӧтувтӧм йылысь идея эз куслы монгольскӧй владычестволӧн медся лёк кадъясӧ.
Русскӧй народ олӧмын ёна гырысь событиеяс, ортсыса врагъяскӧд тышын сылӧн победаяс аддзылісны аслыс места русскӧй литератураын.
Москва, коді ХIV–ХV нэмъясын вӧлі Русь ӧтувтан центрӧн, лои сідзжӧ сылӧн культурнӧй центрӧн.
IX ГЛАВА.
БУРЖУАЗИЯЛӦН ДА БУРЖУАЗНӦЙ КУЛЬТУРАЛӦН ЛОӦМ.
33 §. Италия ХIV нэмын.
Италиялӧн раздроблённость.
Италия, Германия моз жӧ, эз ӧтувтчы ӧти государствоӧ.
Италияын, Западнӧй Европаса мукӧд странаясын дорысь водзджык, заводитіс развивайтчыны торговля, пондісны озырмыны каръяс.
Италия вӧлі главнӧй тӧргӧвӧй посредницаӧн Востокса странаяс да Западнӧй Европа костын.
Итальянскӧй каръяс медся войдӧр зілисны паськӧдны тӧргуйтӧм мукӧд странаяскӧд, а эз сэтчӧ, медым ӧтувтны странасӧ.
Мӧдарӧ, тӧргуйтӧмын налӧн соперничайтӧмыс вайӧдліс враждаӧ да междоусобнӧй войнаясӧ да ещӧ ёнджыка торйӧдліс Италияӧс торъя юкӧнъяс вылӧ.
Кузь войнаяс нуӧдлісны ас костаныс Венеция да Генуя.
Найӧ соперничайтісны Востоккӧд тӧргуйтӧмын.
Сы вӧсна озыр да дзоридзалысь страна кольлі разіпелиӧн, сэні пыр мунісны междоусобнӧй войнаяс.
Медся озырӧн вӧлі Италиялӧн войвыв юкӧныс.
Тані каръяс подчинитісны аслыныс на гӧгӧр куйлысь муяссӧ да образуйтісны независимӧй республикаяс.
Найӧ нуӧдісны паськыд торговля, налӧн развивайтчис промышленность.
Медся вынйӧраясӧн вӧліны кык приморскӧй республика — Венеция да Генуя — да озыр промышленнӧй кар — Флоренция.
Флоренция.
Венеция да Генуя озырмисны тӧргуйтӧм помысь.
Флоренция озырлунлӧн источникъясӧн вӧліны промышленность да банкӧвӧй делӧ.
Флорентийскӧй банкиръяс нуӧдісны гырысь делӧяс Европаын разнӧй странаясса государьяскӧд.
Налӧн вӧліны контораяс европейскӧй столицаясын.
Флоренцияын властьыс вӧлі озыр промышленникъяс да банкиръяс киын, кодъясӧс шулісны «госа народӧн».
Ремесленникъясӧс да рабочӧйясӧс шулісны «посни народӧн».
Шӧр нэмъясса цехъяс вӧліны мелкӧй ремесленникъяслӧн организацияясӧн.
Но ӧткымын ремесленнӧй изделиеяс вылӧ спросыс вӧлі зэв ыджыд.
Флоренцияын вӧчӧм цветнӧй нойяс мунлісны эз сӧмын став Европа пасьта, но и вузассисны Востокса рынокъяс вылын.
Суконщик-мастеръяс лоалісны озыр промышленникъясӧн, а подмастерьеяс — наёмнӧй рабочӧйясӧн.
Медым вӧчны унджык ной да содтыны прибыльяс, суконщикъяс кутісны паськӧдавны ассьыныс мастерскӧйяссӧ да босьтавны унджык подмастерьеясӧс.
Суконщикъяс зілисны босьтавны унджык рабочӧйясӧс карса беднота пӧвстысь да карын нажӧтка корсьысь рӧзӧритчӧм крестьяна пӧвстысь.
Озыр флорентийскӧй промышленникъяс гырысь партияясӧн ньӧбавлісны вурун.
Тайӧ вуруныс перерабатывайтсис нойӧ мастерскӧйясын, кӧні уджавлісны дасъясӧн да весиг сёясӧн рабочӧйяс, кодъясӧс вӧлі торйӧдлӧма специальностьяс серти.
Ӧтияс мыськалісны вурун, мӧдъяс косьтісны сійӧс, коймӧдъяс нистісны, особӧй рабочӧйяс гындылісны нойсӧ, шырисны, ворситісны, краситісны.
Мукӧд рабочӧйясыс, кыдзи печкысьяс да кыысьяс, уджалісны эз кӧзяйскӧй мастерскӧйясын, а гортаныс.
Татшӧм гырысь предприятиеясӧн владейтысьясыс лоисны зэв озыр йӧзӧн.
Налы принадлежитіс сырьё, мастерскӧйяс да став инструментъясыс.
Предприятиеясӧн владейтысьяс вузавлісны рабочӧйяс трудӧн вӧчӧм нойсӧ да босьтісны сыысь ыджыд прибыль.
Рабочӧйяслы найӧ мынтылісны сӧмын ичӧтик удж дон да быдногыс найӧс паръявлісны да дзескӧдлісны.
Татшӧм ногӧн, ХIV нэмса Италияын ӧстальнӧй Европаын дорысь водзджык складывайтчис крупнӧй промышленнӧй производство, коді вӧлі подулассьӧ наёмнӧй рабочӧйясӧс эксплуатируйтӧм вылын.
Татшӧм производствоыс шусьӧ капиталистическӧйӧн.
Флорентийскӧй промышленникъяслӧн гырысь предприятиеясыс торъявлісны сёрӧнджык лоӧм фабрикаясысь сійӧн, мый на вылын эз на применяйтсьыны машинаяс, а став уджыс вӧчсьыліс кипомысь.
Татшӧм предприятиеясыс шусьӧны сы вӧсна мануфактураясӧн («мануфактура» латинскӧй кыв вылын лоӧ «ручнӧй производство»).
Мануфактура вӧлі капиталистическӧй предприятиеӧн.
Мануфактураясӧн владейтысьяс, кодъяс эксплуатируйтісны наёмнӧй рабочӧйяслысь трудсӧ, а сідзжӧ озыр банкиръяс да купечьяс составитісны выль класс — буржуазия.
Мануфактураяслӧн вӧліны преимуществояс мелкӧй цехӧвӧй ремеслӧ водзын.
Кӧть эськӧ мануфактураясын уджыс вӧчсис кипомысь жӧ, но наёмнӧй рабочӧйясӧс ӧти ыджыд предприятиеын ӧтлаалӧм сетӧ вӧлі бурджыка котыртны уджсӧ, бурджыка юкны сійӧс рабочӧйяс костын.
Мануфактура вӧлі производительнӧйджык мелкӧй ремеслӧысь.
Капиталистическӧй производство — мануфактура — вӧлі водзӧ воськолӧн цехӧвӧй ремеслӧ серти.
Но наёмнӧй рабочӧйяслӧн положениеыс мануфактураясын вӧлі цехӧвӧй ремесленникъяслӧн положение дорысь ёна омӧльджыкӧн.
Флоренцияын рабочӧйяслӧн олӧмыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Уджалан лун вӧлі зэв кузь, а удж дон ичӧт.
Рабочӧйяс олісны тшыг нисьӧ пӧт, пӧдвалъясын да джынвыйӧ киссьӧм хибаркаясын.
Рабочӧйясӧс эз лэдзлыны ӧтувтчавны союзъясӧ.
Чомпилӧн восстание.
Флоренцияын ыпнитіс наёмнӧй рабочӧйяслӧн историяын первой ыджыд восстание, коді тӧдса чомпилӧн (тадзи шулісны Флоренцияын шерстянӧй мануфактураясса рабочӧйясӧс) восстание ним улын.
1378 вося июль 20 лунӧ чомпи да мелкӧй ремесленникъяс петісны улича вылӧ.
Чомпи требуйтісны, медым народ участвуйтіс карӧн управляйтӧмын да медым бурмӧдісны гӧль йӧзлысь олӧмсӧ.
Первой чомпи заводитлісны босьтны карса сӧветлысь здание сеньория.
Кор тайӧ налы эз удайтчы, найӧ уськӧдчисны жуглыны озыр горожаналысь керкаяссӧ.
Кык лун мысти чомпи босьтісны и сеньория.
Сеньорияса членъяс повзьӧмысла пышъялісны.
«Госа народлысь» властьсӧ вӧлі шыбитӧма.
Выль сеньорияӧн юрнуӧдны чомпи сувтӧдісны Микель Ландоӧс.
Но Ландо вӧлӧма предательӧн.
Сійӧс вӧлі подкупитӧма буржуазия да сійӧ медся ёна тӧждысис богачьяслысь имущество видзӧм вӧсна, а эз рабочӧйяслӧн интересъяс вӧсна.
Гырысь предпринимательяс народлӧн восстание вылӧ воча тупкалісны ассьыныс предприятиеяссӧ.
Заводитчис безработица да тшыгъялӧм.
Чомпи босьтчылісны кыпӧдны выль восстание, но найӧс эз поддержитны мелкӧй ремесленникъяс.
Восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Заводитчис чорыд расправа.
Зэв уна рабочӧйлы лои пышйыны Флоренцияысь.
«Госа народ» бара босьтіс властьсӧ аслас киясӧ.
Тадзи потерпитіс поражение рабочӧйяслӧн первой восстание.
Рабочӧйяс вӧліны вывті на слабӧсь, этша лыдаӧсь да омӧля организуйтчӧмаӧсь, медым кутны властьсӧ асланыс киын.
34 §. Буржуазнӧй культуралӧн лоӧм.
Гуманизм.
Италияын, Европаса мукӧд странаясын дорысь водзджык, кутіс чужны выль класс — буржуазия.
Тайӧ классӧ пырисны озыр промышленникъяс, купечьяс, банкиръяс.
Буржуа вӧліны ёна образованнӧйджыкӧсь феодалъяс дорысь.
Налы ковмыліс уна путешествуйтны асланыс делӧяс кузя, паныдасьлыны разнӧй странаясын зэв уна йӧзкӧд.
Найӧ мӧдӧдалісны ассьыныс тӧваръяссӧ Европаса став государствоясӧ да Востокӧ.
Буржуа кӧсйисны унджык тӧдны мир йылысь.
Налы колӧны вӧлі учёнӧйяс, кодъяс эськӧ изучайтісны природа, йӧзӧс, а эз занимайтчыны некодлы ковтӧм богословскӧй выдумкаясӧн.
Торговля, ростовщичество, мануфактураясын рабочӧйясӧс эксплуатируйтӧм вайліс итальянскӧй богачьяслы зэв гырысь доходъяс.
Найӧ вермисны овны озырджыка феодалъяс дорысь.
Найӧ кӧсйисны овны статуяясӧн да картинаясӧн мичмӧдӧм роскошнӧй дворецъясын, найӧ кӧсйисны наслаждайтчыны литературалӧн да искусстволӧн медбур произведениеясӧн.
Налы колӧны вӧлі зэв бур архитекторъяс, художникъяс, писательяс да поэтъяс.
Тадзи итальянскӧй каръясын создайтчис выль культура, коді ньӧти эз вӧв важ феодальнӧй культура кодь.
abu
abu
abu
abu
abu
Феодальнӧй культура вылын ыджыдалісны религия да вичко.
Выль культура торъяліс нецерковнӧй, «светскӧй» характерӧн.
Выль учёнӧйяс да писательяс презирайтісны попъясӧс да манакъясӧс, сералісны налӧн невежество да плутуйтӧм вылын.
Буржуазия веськодя видзӧдіс религия вылӧ.
Сійӧ омӧля думайтіс ен йылысь да «мӧдаръюгыдын олӧм» йылысь, а кӧсйис кыдз позьӧ ёнджыка пӧльзуйтчыны земнӧй олӧмӧн.
Эз ен, а морт да йӧзлӧн делӧяс интересуйтісны буржуазияӧс.
Сы вӧсна культурасӧ кутісны шуны гуманизмӧн (латинскӧй кывйысь «гуманус», мый лоӧ «человеческӧй»).
Выль гуманистическӧй культура лои эз церковно-феодальнӧй, а народнӧй культураысь, карса ремесленникъяс культураысь, кодъяс ненавидитлісны феодалъясӧс да серавлісны асланыс мойдъясын да басняясын попъясӧс да манакъясӧс.
Писательяс-гуманистъяс босьтлісны сюжетъяссӧ эз вичко легендаясысь, а ас гӧгӧрса олӧмсьыс.
Художникъяс зілисны изображайтны йӧзӧс да природаӧс кыдз позьӧ матӧджык действительность дінӧ.
Италияса гуманистъяс зэв бура кужисны гижны латинскӧй кывйӧн, но бурджык произведениеясыс налӧн вӧлі гижӧма народнӧй итальянскӧй кыв вылын.
Вичко гнётысь мездӧм наука да искусство переживайтісны тайӧ кадӧ зэв ыджыд расцвет.
Сы вӧсна культуралысь выль направлениесӧ шуӧны сідзжӧ Возрождениеӧн.
Возрождениеӧн тайӧ направлениеыс шусьӧ и сы вӧсна, мый гуманистъяс вылӧ донъявлісны древньӧй грекъяслысь да римляналысь искусствосӧ да литературасӧ, изучайтісны найӧс, кыдз быттьӧ возрождайтісны древностьлысь культурасӧ, кодӧс вӧлі вунӧдӧма шӧр нэмъясӧ.
Возрождениелӧн эпоха (ХIV–ХVI нэмъяс) выдвинитіс уна талантливӧй писательясӧс, учёнӧйясӧс, художникъясӧс, скульпторъясӧс, архитекторъясӧс.
Данте.
Шӧр нэмъясса величайшӧй итальянскӧй писательӧн вӧлі флорентиец Данте (1265–1321).
Дантелӧн творчествоыс вӧлі переходнӧйӧн важ церковнӧй да выль гуманистическӧй культура костын.
Сылӧн главнӧй произведениеыс — «Божественнӧй комедия».
Тайӧ ыджыд поэма стихъясын, кодӧс гижӧма итальянскӧй кыв вылын.
Поэмаыслӧн содержаниеыс фантастическӧй.
Данте висьталӧ, кыдзи сійӧ волӧма мӧдаръюгыдӧ да кодӧс сэні аддзылӧма.
Поэмалӧн первой юкӧнын сійӧ описывайтӧ «ад».
Художественнӧй талантлӧн вывті ыджыд вынӧн Данте петкӧдлӧ, кыдзи грешникъяс чудовищнӧя мучитчӧны мупытшса царствоын.
Ӧтиясӧс сюйӧмаӧсь сотчысь тыӧ, мӧдъяс кынмӧмаӧсь йиӧ, коймӧдъясӧс новлӧдлӧ воздухті лӧньлытӧм лёк тӧв.
Тані Данте век на висьталӧ мӧдаръюгыд йылысь вичко велӧдӧм ногӧн.
Но сыын тыдалӧ нин гуманизмлӧн предшественник.
Сійӧ зэв скӧрысь висьталӧ сійӧ порокъяс йылысь, кодъяс вӧліны римскӧй вичколӧн.
Данте сюйӧ адӧ римскӧй папаясӧс.
Адын сійӧ аддзӧ би гу, кодӧс лӧсьӧдӧма папа Бонифаций VIII-лы, коді сійӧ кадӧ вӧлі ловъя на.
Но вичкоӧн мыждӧм уна «грешникъяс» дінӧ Данте относитчӧ сочувствуйтӧмӧн.
Данте эз сюй адӧ древностьса ассьыс радейтана писательясӧс, кодъяс, вичко велӧдӧм серти, долженӧсь вӧлі лоны сэні кыдзи язычникъяс.
Дантелӧн найӧ ньӧти оз мучитчыны.
Зэв живӧя да художественнӧя петкӧдлӧ сійӧ йӧзлысь унапӧлӧс характеръяс, налысь чувствояссӧ, стремлениеяссӧ да страдайтӧмсӧ.
Тайӧ вӧчӧ Дантелысь поэмасӧ мирӧвӧй литературалӧн медся гырысь сокровищеясысь ӧтиӧн.
Петрарка.
Медся первой итальянскӧй гуманистъясысь ӧтиӧн вӧлі Петрарка (1304–1374).
Ёна томысянь на сійӧ увлекайтчыліс знаменитӧй римскӧй писательяслӧн произведениеясӧн.
Сійӧ корсяліс древньӧй римскӧй авторъяслысь вунӧдӧм рукописьяс.
Сюрӧ кӧ вӧлі татшӧм рукописьыс, Петрарка пасйывліс тайӧс аслас дневникас кыдзи ыджыд событие.
Петрарка колис ас бӧрас уна литературнӧй произведениеяс.
Сійӧ гижліс итальянскӧй кыв вылын лирическӧй стихъяс — сонетъяс.
Петрарка пӧльзуйтчыліс ыджыд славаӧн аслас современникъяс пӧвстын.
Римын сылы юр вылас вӧлі торжественнӧя пуктӧма лаврӧвӧй венок.
Леонардо да Винчи.
Италияын культуралӧн вынйӧра кыпалӧм выдвинитіс вывті гырысь да многограннӧй дарованиеяса йӧзӧс.
Татшӧм вӧлі Леонардо да Винчи (1452–1519), гениальнӧй художник, скульптор, музыкант, поэт, инженер, изобретатель, естествоиспытатель.
Леонардо да Винчи сувтӧдіс искусстволӧн цельӧн природаӧс вернӧя петкӧдлӧм.
Та могысь сійӧ настойчивӧя изучайтіс морт телӧлысь строениесӧ, морт движениелысь механикасӧ.
Вичко относитчис сы дінӧ подозрительнӧя.
Невежественнӧй духовенство мыждыліс сійӧс ересьын да колдовствоын.
Аслас быд произведение вылын Леонардо да Винчи уджавліс уна во, зілис вайӧдны сійӧс совершенствоӧдз.
Сылӧн медбур произведениеыс — ӧти флорентийскӧй горожанка Мона Лизалӧн портрет.
Леонардо да Винчи мудзлытӧг корсис туйяс наукаын.
Сійӧ изучайтіс лэбачьяслысь лэбзьӧмсӧ, медым разрешитны вопрос лэбалан машина стрӧитӧм йылысь.
Сійӧ вӧчис вель уна важнӧй открытиеяс да наблюдениеяс химия, физика, геология юкӧнын.
Тайӧ гениальнӧй мортыс нэм чӧжыс нуждайтчис деньгаын, эз вермыв корсьны средствояс ассьыс опытъяссӧ вӧчалӧм вылӧ да куліс гӧльлунын, ылын рӧдинасьыс.
Сылысь научнӧй сочинениеяссӧ абу вӧлі печатайтӧма да дыр кольлісны тӧдтӧмӧн.
Микельанджело.
Рафаэль.
Могучӧй да унапӧлӧс талантӧн обладайтіс флорентиец Микельанджело (1475–1564), художник, скульптор, архитектор да поэт.
Аслас скульптураясын да картинаясын сійӧ изображайтіс грознӧй видзӧдласа да крепыд мускулъяса йӧзӧс.
Татшӧмӧсь Давидлӧн да Моисейлӧн знаменитӧй статуяяс.
Грознӧй вынӧн тырӧма статуя; сійӧ петкӧдлӧ дорӧм рабӧс, коді зільӧ орӧдны ассьыс чепъяссӧ.
Замечательнӧй художникӧн вӧлі Рафаэль (1483–1520).
Аслас картинаясын сійӧ сетіс прекраснӧй да нежнӧй нывбаба образъяс.
Радейтана темаӧн сылӧн вӧлі кагаа том мамӧс изображайтӧм.
Ёна развитчис тайӧ кадӧ архитектура.
Гуманистъяс презирайтісны романскӧй да готическӧй стильяс.
Итальянскӧй архитекторъяс зілисны сетны зданиеяслы кыдз позьӧ унджык гармония да соразмерность.
Зданиеяс украшайтсьылісны колоннаясӧн, вевтсӧ вӧчавлісны мича куполъясӧн.
Сійӧ эпохаса медся замечательнӧй архитектурнӧй произведениеясысь ӧтиӧн вӧлі святӧй Пётрлӧн храм Римын.
Книга печатайтӧм.
Гуманистическӧй культура паськалӧмлы ёна отсаліс книга печатайтӧм изобретитӧм.
Книга печатайтӧм вӧлі изобретитӧма ХV нэм шӧрын Майнцын (Германия) Гутенбергӧн.
Сыӧдз книгаяс переписывайтсьылісны кипомысь.
Книгаяс гижавсьылісны пергамент вылӧ, унаысь украшайтсьылісны мичаа рисуйтӧм заглавнӧй букваясӧн да сулавлісны зэв дона.
Найӧс ньӧбны вермылісны сӧмын озыр йӧз.
Карса культура кыптӧмкӧд тшӧтш книга вылӧ спросыс содіс.
ХIV нэм помсянь заводитӧны петны бумага вылӧ гижӧм книгаяс, а бумагаыс вӧлі ёна донтӧмджык пергаментысь.
Вӧліны сідзжӧ босьтчылӧмъяс размножайтны книгаяссӧ печатайтӧмӧн.
Та могысь страницаса став текстсӧ вӧлі вундалӧма пӧв вылӧ бӧра шрифтӧн, пӧвсӧ мавтӧны краскаӧн да сы вылысь печатайтӧны бумага вылӧ.
Но татшӧм способыс век жӧ вӧлі зэв на дона да сьӧкыд.
Тайӧ гӧдитчис сӧмын листовкаяс, а эз гырысь книгаяс печатайтӧм вылӧ.
Гутенберг решитіс вежны букваяса пӧвсӧ вештасяна торъя букваясӧн да букваяссӧ кисьтавліс металлысь.
Тайӧ ёна кокньӧдліс печатайтан делӧсӧ да сетліс позянлун ӧдйӧ набирайтны ыджыд книгаяс.
Печатайтӧм вылӧ Гутенберг приспособитіс особӧй ручнӧй станок, коді винт отсӧгӧн равномернӧя топӧдліс бумагасӧ набор бердас.
Книга печатайтан искусство ӧдйӧ паськаліс Европаса став странаяс пасьта.
Быдлаын воссялісны типографияяс да выль способӧн печатайтсисны книгаяс.
Паськаліс книжнӧй торговля.
Гуманизм вӧлі главнӧй шагӧн наукаяс да искусство пыр водзӧ развивайтчӧмын.
Сійӧ отсавліс йӧзлы мынтӧдчыны церковнӧй влияниеысь, коді торкліс йӧзлысь вежӧрсӧ.
Таын сылӧн важнӧй историческӧй значениеыс.
Но итальянскӧй Возрождениелӧн гуманистическӧй культураыс вӧлі буржуазиялӧн культураӧн, выль, сӧмын на чужысь эксплуататоръяс класслӧн культураӧн.
Тайӧ культураыс вӧлі недоступнӧйӧн народнӧй массаяслы, кодъяс век на олісны пемыдлунын да невежествоын.
Буржуазия эз велӧд найӧс да эз тӧждысь сы йылысь.
КОЙМӦД РАЗДЕЛ
ФЕОДАЛИЗМ КИССЬӦМЛӦН ЗАВОДИТЧӦМ ДА КАПИТАЛИСТИЧЕСКӦЙ ОТНОШЕНИЕЯСЛӦН ЛОӦМ
I ГЛАВА.
ХV НЭМ ПОМЫН ДА ХVI НЭМ ЗАВОДИТЧИГӦН ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОТКРЫТИЕЯС.
КОЛОНИАЛЬНӦЙ ЗАХВАТЪЯС.
Капиталистическӧй отношениеяслӧн лоӧм.
ХIV нэмын Италияын первойысь чужисны выль классъяс — буржуазия да наёмнӧй рабочӧйяс — да лоины капиталистическӧй предприятиеяс — мануфактураяс.
ХVI нэмын буржуазия, наёмнӧй рабочӧйяс да мануфактураяс заводитісны лоавны и Европаса мукӧд странаясын — Англияын, Нидерландыын, Францияын, Германияын.
Европаын заводитчисны зарождайтчыны капиталистическӧй отношениеяс.
Капитализм торъялӧ феодализмысь сійӧн, мый феодализм дырйи основнӧй классъяс — сійӧ землевладелец-феодалъяс да наӧн эксплуатируйтан крепостнӧй крестьяна.
Капитализм дырйи основнӧй классъясыс — сійӧ буржуа-капиталистъяс да наӧн эксплуатируйтан наёмнӧй рабочӧйяс.
Наёмнӧй рабочӧйяс торъялісны крепостнӧй крестьянаысь сійӧн, мый найӧ вӧліны свободнӧйӧсь, но налӧн эз вӧв му да олӧм вылӧ некутшӧм мукӧд средствояс.
Медым не кувны тшыгла, налы быть лоӧ вӧлі медасьны уджавны капиталистъяслы.
Сы могысь, медым вермисны лоны капиталистическӧй отношениеяс, колӧ вӧлі, медым ӧтияслӧн чукӧрмисны гырысь озырлунъяс, а мукӧдъяс колисны нинӧмтӧг.
Буржуазиялӧн озырлуныс содліс торговля помысь, ростовщичество помысь; озырмалісны и ӧткымын сюсьджык цехӧвӧй мастеръяс.
Наёмнӧй рабочӧйяс лоины подмастерьеясысь, гӧльмӧм ремесленникъясысь, карса беднотаысь, но медсясӧ рӧзӧритчӧм крестьянаысь.
Ӧткымын странаясын (кыдзи Англияын) землевладелецъяс мырдӧн вӧтлавлісны крестьянаӧс муяс вывсьыс да тайӧн ещӧ содтылісны мутӧм йӧзлысь лыдсӧ.
Западнӧй Европаса странаясын ХVI нэмын капитализм сӧмын на вӧлі чужӧ.
Господствуйтысь стройӧн кольлі феодализм.
Господствуйтысь классӧн кольлісны феодалъяс.
Но капиталистическӧй отношениеяс вочасӧн паськалісны да ёнмисны: быдмис буржуазиялӧн озырлуныс, содіс лыдыс мутӧм крестьяналӧн да олӧм вылӧ став средствоясысь нинӧмтӧг кольӧм йӧзлӧн, кодъяслы быть лоӧ вӧлі медасьны удж вылӧ капиталистъяслы.
Капитализмлысь паськалӧмсӧ ӧддзӧдіс европеецъясӧн выль тӧргӧвӧй туйяс да выль тӧдтӧм странаяс восьтӧм.
35 §. Америка да Индияӧ морскӧй туй восьтӧм.
Ёна важся кадын да шӧр нэмъяслӧн водз кадын морякъяс эз лысьтлыны ветлыны ылӧ восьса мореӧ.
Европейскӧй купечьяслы да мореплавательяслы тӧдсаӧсь вӧліны сӧмын мореяс, кодъяс куйлісны Европа берегъяс пӧлӧн.
Но вочасӧн мореплаваниелӧн техникаыс кутіс бурмыны.
Морякъяс кутісны пӧльзуйтчыны компасӧн, код отсӧгӧн позьӧ вӧлі не повны восьса мореын направление воштӧмысь.
Кутісны стрӧитавны паруса гырысь суднояс.
Татшӧм судноясыс, кор сэні вӧлі компас, вермисны петны и ылі да дыр кадся путешествиеясӧ.
ХIV нэмын итальянскӧй морякъяс кужисны нин составляйтны зэв точнӧй картаяс.
Но тайӧ картаяс вылын петкӧдлыссис налы медся тӧдса Средиземнӧй море.
Европеецъяс тӧдісны Птолемейлысь учение сы йылысь, мый муыс гӧгрӧс.
Тайӧ учение вылӧ подулассьӧмӧн европейскӧй географъяс кутісны составляйтны мирлысь картаяс.
Налӧн картаяс вылын Индия петкӧдсьыліс Атлантическӧй океанлӧн Европалы воча берегын.
Найӧ эз тӧдны, мый Европа да Азия костын куйлӧны зэв ыджыд Американскӧй материк да кык океан.
Востокӧ туйяс корсьӧм.
ХIII–ХV нэмъясын Европаын ыджыд успехъяс вӧчис торговля.
Купечьяс чукӧртлісны вузасьӧм помысь зэв гырысь деньгаяс.
Торъя гырысь доходъяс вайліс Востоккӧд тӧргуйтӧм.
Но европеецъяс асьныс эз ветлыны ылі асыввыв странаясӧ — Индияӧ да Китайӧ.
Востоккӧд Европалӧн тӧргуйтӧмыс муніс арабъяс пыр морскӧй да караваннӧй туйяс кузя, кодъяс йитлісны Средиземнӧй да Чёрнӧй мореяслысь асыввыв побережьеяссӧ Индиякӧд да азиатскӧй материкса мукӧд ылі странаяскӧд.
Арабъяс та дырйи аслас посредничествоысь босьтлісны зэв гырысь барышъяс да вузавлісны тӧваръяссӧ 8–10 пӧв донӧнджык ньӧбалан дон сертиыс.
Турокъяслӧн завоеваниеясыс, кодъяс захватитісны Средиземнӧй морелысь асыввыв побережьесӧ, торклісны арабскӧй торговля.
Турокъяс босьтлісны тӧваръясысь зэв гырысь пошлинаяс.
Сы вӧсна европеецъяс важӧн нин кутісны думайтны: а оз-ӧ позь корсьны Индияӧ кутшӧмкӧ выль туй.
Роч купечьяс заводитлісны лӧсьӧдны веськыд йитӧдъяс Иранкӧд да Востокса мукӧд странаяскӧд.
Тверскӧй купеч Афанасий Никитин 1467 воын Иран пыр писькӧдчис Индияӧдз да оліс сэні куим во.
Сійӧ гижис та йылысь запискаяс, кодлы сетіс ним «Куим море сайӧ ветлӧм».
Португалецъяслӧн открытиеяс.
Западноевропейскӧй народъясысь первойӧн мӧдӧдчисны Востокӧ выль туйяс корсьӧм могысь Пиренейскӧй полуостровса олысьяс — португалецъяс да испанецъяс.
Пиренейскӧй полуостровсӧ ХIII нэм заводитчигӧн завоюйтлісны арабъяс.
Уна нэмчӧжся тышын Пиренейскӧй полуостровса народъяс мынтӧдчисны арабскӧй игоысь да бӧр босьтісны ассьыныс мусӧ.
ХV нэмын полуостровыслӧн ыджыдджык юкӧныс ӧтувтчис Испанскӧй королевствоӧ.
Полуостровлӧн рытыввыв юкӧнас лои королевство Португалия.
Португалецъяс вӧлі важӧн тӧдсаӧсь Африкаса рытыввыв побережьеӧн.
Тайӧ вӧліны смел мореплавательяс, пиратъяс да работорговецъяс.
Найӧ лӧсьӧдісны паруснӧй корабльяслысь выль тип — каравеллаяс, кокни, поворотливӧй суднояс, кодъяс шогмӧны ылі местаясӧ плавайтӧмъяс вылӧ.
Найӧ мунісны Африка рытыввыв берег пӧлӧн водзӧ лунвылӧ да вочасӧн воисны Добрая Надежда мысӧдз, кытшовтісны Африкалысь лунвыв оконечностьсӧ да убедитчисны, мый тайӧ туйӧн позьӧ мунны Индияӧдз.
Африка гӧгӧр Индияӧ путешествиесӧ первойысь вӧчис португальскӧй моряк Васко да Гама, коді воӧдчис Индияӧ 1498 воын.
Колумблӧн путешествиеяс.
Неуна водзджык, 1492 воын, Индияӧ выль туй корсьны мӧдӧдчис Испаниясянь Христофор Колумб.
Колумб вӧлі генуэзскӧй ткачлӧн пи.
Томысянь сійӧ лои морякӧн.
Сійӧс кыскис смел мӧвп корсьны Индияӧ туй му шар гӧгӧр рытыввылӧ мунӧмӧн.
Но тайӧ мӧвпыс сэки кажитчис безумнӧйӧн.
Уна неудачнӧй босьтчылӧмъяс бӧрын Колумблы удайтчис заинтересуйтны аслас планӧн испанскӧй королеваӧс.
Сылы сетісны куим неыджыд корабль.
1492 вося октябрь 12 лунӧ, 70 лун плавайтӧм бӧрын, сылӧн ичӧтик эскадраыс воӧдчис неыджыд діӧдз, кодӧс Колумб шуис Сан-Сальвадорӧн.
Тайӧ вӧлі Багамскӧй діясысь ӧти.
Сэсся Колумб восьтіс Куба да Гаити діяс.
Та бӧрын вӧчӧм куим экспедицияын сійӧ обнаружитіс ещӧ кымынкӧ ді да воис Южнӧй Америка побережьеӧдз.
Наӧн восьтӧм муяс, кӧні олісны джынвыйӧ дикӧй племяяс, зэв омӧля мунлісны ылі Востокса мойдкывйын кодь озыр странаяс вылӧ, кутшӧмӧн найӧс чайтлісны европеецъяс.
Испанскӧй правительство дугдіс интересуйтчыны Колумблӧн открытиеясӧн.
Сійӧ кулі зэв гӧльӧн, ставӧн вунӧдӧмаӧн.
Колумб эз и чайтлы, мый сійӧ восьтіс зэв ыджыд выль материк.
Сійӧ думайтліс, мый аддзис туй Индияӧ.
Сӧмын мӧд путешественник, флорентийскӧй астроном Америго Веспуччи тӧдмаліс, мый Колумб восьтіс выль свет юкӧн.
Америго ним серти сійӧс вӧлі шуӧма Америкаӧн.
Но Америкаса кӧреннӧй олысьяс сайын коли «индеецъяс» ним, да Центральнӧй Америкаса діяс кутісны шусьыны «Вест-Индияӧн», мӧдногӧн кӧ, рытыввыв Индияӧн «Ост-Индияысь» — асыввывса, азиатскӧй Индияысь, торйӧдӧм могысь.
Магеллан.
Веспуччи выскажитіс мӧвп, мый Азиялӧн асыввыв берегъясӧдз позьӧ воӧдчыны выльысь восьтӧм материксӧ лунвывсянь кытшовтӧмӧн.
Тайӧ планыс заинтересуйтіс испанскӧй правительствоӧс.
Сылӧн тшӧктӧм серти экспедиция Магеллан команда улын кытшовтіс Южнӧй Америка, прӧйдитіс пролив пыр, кодӧс вӧлі шуӧма Магелланлӧн проливӧн, вуджис Тихӧй океан вомӧн да Азия да Африка берегъяс пӧлӧн бӧр воис Европаӧ.
Путешествуйтӧмыс кыссис куим во (1519–1522).
Тайӧ вӧлі сьӧкыд туй.
Ачыс Магеллан да экипажыслӧн ыджыдджык юкӧныс пӧгибнитісны туйын.
Сӧмын сылӧн некымын спутник бӧр воис гортас.
Магелланлӧн экспедицияыс вӧлі первой кругосветнӧй путешествиеӧн.
Тайӧ путешествиеыс практическӧя подтвердитіс сійӧс, мый му шарообразность йылысь учениеыс правильнӧй.
36 §. Европеецъяслӧн колониальнӧй политика.
Америкаын испанецъяслӧн захватъяс.
Европеецъяс убедитчисны, мый Колумбӧн восьтӧм му эз вӧв Азиялӧн асыввыв берегӧн.
Но выль восьтӧм муын вӧлӧма буретш сійӧ, мый европеецъяс медся ёна корсисны свет вылысь: сэтысь аддзисны зӧлӧта.
Зӧлӧта захватитӧм вылӧ уськӧдчисны гӧль да воинственнӧй испанскӧй дворяна пиысь кокни нажива корсьысьяс.
Арабъяскӧд уна нэмчӧжся тышын Испанияын артмис уна лыда воинственнӧй мелкӧй дворянство.
Испанскӧй дворянин «идальго» зывӧктіс удж да лыддис дворяналы туяна занятиеӧн сӧмын походъяс да завоеваниеяс.
Зӧлӧталысь да эзысьлысь ыджыд запасъяс вӧлі чӧжӧмаӧсь царьяс да знать сійӧ народъяслӧн, кодъяс олісны Центральнӧй да Южнӧй Америкаын, ацтекъяслӧн (Мексикаын) да инкъяслӧн (Перуын).
Тайӧ вӧліны древньӧй культураа народъяс.
Налӧн вӧліны каръяс да крепостьяс.
Налӧн знатьыс оліс озыр скульптураӧн, мраморнӧй мозаикаӧн, фонтанъясӧн украситӧм мича дворецъясын, сылӧн вӧлі зӧлӧтӧй да эзысь дозмук, пасьтасис пёстрӧй тканьясысь вурӧм паськӧмъясӧн.
Ацтекъяс да инкъяс олісны наӧн пӧкӧритӧм племяяс щӧт весьтӧ. Пӧкӧритӧм племяяс долженӧсь вӧлі мынтыны налы сьӧкыд дань, сетны драгоценнӧй металлъяс, прӧдуктаяс, рабъясӧс.
Подвластнӧй племяяс ненавидитісны ассьыныс поработительяссӧ.
Тайӧ племяяс отсӧгӧн испанецъяс кокньыда пӧкӧритісны гырысь государствояс.
Сэтчӧ жӧ Америкаса олысьяс эз тӧдны ни огнестрельнӧй оружие, ни вӧвъясӧс.
Верзьӧмаяслӧн видыс да ружьеясысь лыйлӧм шыыс весьӧпӧртліс найӧс.
Испанскӧй авантюрист Кортес 400 морта отрядӧн завоюйтіс Мексикаын ацтекъяслысь государство (1521).
Ещӧ ичӧтджык шайкаӧн испанскӧй бандит Писарро завоюйтіс инкъяслысь государствосӧ Перуын (1531).
Завоевательяс киӧ веськалісны драгоценнӧй металлъяслӧн зэв гырысь запасъяс, зэв озыр зӧлӧтӧй приискъяс да эзысь рудникъяс.
Испанецъяс захватитісны пӧкӧритӧм народъяслысь муяссӧ, а населениесӧ пӧртісны рабъясӧ.
Сэтшӧм жӧ участь суис и сійӧ племяяссӧ, кодъяс отсалісны испанецъяслы шедӧдны победа.
Европеецъяс пыртісны наӧн восьтӧм странаясын колониальнӧй рабство, кодлӧн ужасъясыс унапӧв вевтыртӧны древньӧй мирса рабовладельческӧй стройлысь жестокостьяссӧ.
Испанецъяс заставляйтісны индеецъясӧс обрабатывайтны захватитӧм муяссӧ.
Найӧс пӧщадатӧг эксплуатируйтісны выльысь лӧсьӧдӧм сахарнӧй плантацияяс вылын.
Ещӧ страшнӧйджык вӧлі уджыс зӧлӧтӧй приискъясын да эзысь перъян рудникъясын.
Йӧзыс помтӧг кулалісны истощайтчӧмысь.
Шойясыс сёясӧн куйлісны быд рудникӧ пыранінын.
Быд ичӧтик сопротивляйтчӧмысь истребляйтлісны быдса сиктъяс.
Непокорнӧйясӧс сотлісны костёръяс вылын, та дырйи заставляйтлісны присутствуйтны гӧтыръяссӧ, челядьсӧ да мамъяссӧ.
Кулалісны быдса племяяс.
ХVI нэм шӧрын быри став местнӧй населениеыс Куба да Ямайка діяс вылысь.
Сэки испанецъяс кутісны пыртны асланыс американскӧй колонияясӧ Африкаысь негръясӧс.
Африкаын заводитчис йӧз вылӧ настӧящӧй кыйсьӧм.
Чепъясӧн дорӧмӧн корабльса душнӧй трюмъясын нуавлісны несчастнӧй негръясӧс Америкаӧ.
Джынйыс налӧн пӧгибнитлісны туяс истощитчӧмысь да висьӧмъясысь.
Эз культура, а чорыд рабство да смерть вайисны европеецъяс колониальнӧй странаясӧ.
Быд куим воын Америкаысь Испанияӧ мунліс ёна вооружитчӧм «эзысь флот».
Флотыс нуліс эзысь да зӧлӧта, кодӧс вӧлі шедӧдӧма уна морт лов босьтӧм донӧн.
Туяс тайӧ флотсӧ кыйӧдлісны европейскӧй пиратъяс, кодъяс стремитчисны завладейтны озыр добычаӧн.
Португалецъяслӧн колонияяс.
Португалецъяс, кодъяс восьтісны туй Индияӧ да Зондскӧй да Молуккскӧй діяс вылӧ, вӧліны вывті слабӧсь, медым пӧкӧритны сука населитӧм уна миллион населениеа тайӧ странаяссӧ.
Найӧ ограничитчисны сійӧн, мый лӧсьӧдісны берегъяс пӧлӧн вель уна укрепитӧм рӧзбойничӧй позъяс да кутісны пиратствуйтны.
Наӧн захватитӧм базаяссянь португалецъяс кыйӧдісны индийскӧй да арабскӧй корабльясӧс.
Найӧ захватывайтісны грузъяс да вӧйталісны корабльяссӧ экипажыскӧд ӧтлаын.
Пленникъяс пиысь ӧткымынъясӧс найӧ лэдзавлісны вӧля вылӧ ныръяссӧ да пельяссӧ налысь вундалӧм бӧрын.
Тайӧ несчастнӧй йӧзыс долженӧсь вӧлі Восток пасьта висьтавлыны сы йылысь, мый виччысьӧ ставсӧ найӧс, кодъяс кӧсйӧны соперничайтны португалецъяскӧд.
Португалецъяс воспользуйтчисны лунвыв Индиялӧн раздроблённостьӧн да пондісны систематическӧя грабитны местнӧй населениесӧ.
Найӧ подчинитісны аслыныс ӧткымын местнӧй князьясӧс да заставитісны найӧс ваявны либӧ дзик прӧста дань пыдди, либӧ ичӧт дон вылӧ перец, имбирь, мускатнӧй ӧрек, тканьяс.
Ставыс тайӧ вузавсьыліс Европаын 700–800 да унджык процент прибыльӧн.
Та дырйи португалецъяс вайлісны Индияысь сӧмын неуна тӧваръяс, ставсӧ 5–6 корабль, медым не уськӧдны донъяс.
Донъяс кӧ заводитлісны усьны, то лишнӧй тӧваръяссӧ бырӧдавлісны.
Испания да Португалия лоины вынйӧра морскӧй державаясӧн.
Географическӧй открытиеяслӧн последствиеяс.
Тадзи вӧлі заводитӧма нуӧдны европейскӧй колониальнӧй захватъяс.
Западнӧй Европа киын ХVI нэмын лоины вывті гырысь колониальнӧй владениеяс.
Европаӧ колонияясысь вайисны море сайын грабитӧм озырлунъяс.
Географическӧй открытиеяс вежисны главнӧй тӧргӧвӧй туйяс.
Тайӧ туйясӧн лоисны океанъяс.
Америкакӧд сношениеяс мунісны Атлантическӧй океан пыр.
Атлантическӧй да Индийскӧй океанъяс пыр мунісны сношениеяс Индиякӧд да Индонезия діяскӧд.
Сы вӧсна торъя ыджыд тӧдчанлун тӧргуйтӧмын кутісны босьтны Атлантическӧй океанса европейскӧй побережье вылын портӧвӧй каръяс.
Колониальнӧй тӧргуйтӧмлӧн главнӧй центрӧн Европаын лои Антверпен кар Нидерландыын.
Тані вузавсьыліс Европаӧ вайӧм унджык пряностьыс.
Татчӧ жӧ пондісны вайны купечьяс быдсяма тӧваръяс и мукӧд европейскӧй странаясысь.
Тӧваръясӧн спекулируйтӧм вылын сюсь делецъяс наживайтісны вывті гырысь деньгаяс.
Европаӧ зӧлӧталӧн, эзысьлӧн да колониальнӧй тӧваръяслӧн воӧмыс озырмӧдліс купечьясӧс, банкиръясӧс да спекулянтъясӧс.
Найӧ киясын чукӧрмывлісны войдӧр кывлытӧм озырлунъяс.
Лунвыв Германияын Фуггеръяслӧн тӧргӧвӧй да банкирскӧй дом чукӧртіс уна миллиона состояние.
Фуггеръяс сеталісны уджӧн деньга императоръяслы, корольяслы, папалы, таысь найӧ босьтлісны право эзысь, ыргӧн, ртутнӧй рудникъяс Европаын эксплуатируйтӧм вылӧ, мый вайліс налы вывті гырысь прибыльяс.
Тадзи быдмисны буржуазиялӧн озырлунъяс.
II ГЛАВА.
ГЕРМАНИЯЫН РЕФОРМАЦИЯ ДА КРЕСТЬЯНСКӦЙ ВОЙНА.
37 §. Германия реформация водзвылын.
Германиялӧн раздроблённость.
Францияысь да Англияысь торъялӧмӧн Германияын эз вӧв ён центральнӧй власть, да немецкӧй княжествояс эз ӧтувтчыны ӧти государствоӧ.
Быд ыджыд феодал, быд тӧдчанаджык кар Германияын пӧльзуйтчис тыр самостоятельностьӧн.
Германиялӧн эз вӧв ни общӧй войска, ни общӧй казна, ни общӧй управление.
Императорлӧн властьыс вӧлі сӧмын аслас собственнӧй владениеын — Австрия герцогствоын.
ХV нэмын императорскӧй власть воис сэтчӧдз, мый сійӧ вӧлі дзик вынтӧм.
Современник висьталӧм серти немецъяс дзикӧдз вунӧдісны, мый налӧн эм император.
Князьяс, рыцарьяс да каръяс.
Германияын господствуйтіс феодальнӧй строй.
Главнӧй выныс странаын вӧлі крупнӧй феодалъяслӧн — князьяслӧн.
Таысь кындзи, Германияын вӧліны уна мелкӧй феодалъяс — рыцарьяс.
Тайӧ мелкӧй феодалъясыс эз признавайтлыны ас выланыс некутшӧм власть.
Унаӧн на пӧвстысь рӧзбойничайтісны гырысь туйяс вылын.
Став феодалъяс зэв чорыда эксплуатируйтісны крестьянаӧс.
Германияын, торъя нин лунвылас, быдмисны озыр каръяс (Аугсбург, Нюрнберг да мукӧд).
Тайӧ каръясын озырмис буржуазия — купечьяс, ростовщикъяс, промышленникъяс.
Аугсбургын олісны знаменитӧй Фуггеръяс.
Буржуазиялӧн тӧргӧвӧй делӧяс страдайтісны сы вӧсна, мый Германия вӧлі торъявлӧма, мый сэні эз вӧв ён центральнӧй власть, мый рӧзбойничайтісны мелкӧй феодалъяс.
Буржуазия кӧсйис, медым феодалъяслысь властьсӧ вӧлі ограничитӧма, медым Германияын лои ён центральнӧй власть.
Каръясын буржуазия зэв чорыда эксплуатируйтіс ремесленникъясӧс да карса беднотаӧс да заставляйтіс найӧс мынтыны гырысь налогъяс.
Карл V Габсбурглӧн империя.
1519 воын германскӧй князьяс бӧрйисны императорӧн король Карл Габсбургӧс.
Князьяссӧ Карл подкупитіс деньга вылӧ, кодъясӧс сійӧ уджӧн босьтіс Фуггеръяслысь.
Карл Габсбург, коді лои императорӧн Карл V ним улын, владейтіс зэв ыджыд государствоӧн, кытчӧ вӧлі пырӧны Испания сылӧн американскӧй колонияясӧн, лунвыв Италия, Сицилия, Германия да Нидерланды Антверпенӧн — Европаын тӧргуйтӧмлӧн главнӧй центрӧн.
Кыдзи сэки шулісны, «сійӧ владениеясын некор оз пыравлы шонді».
Но и Карллы эз удайтчы ёнмӧдны императорскӧй власть Германияын.
Сылӧн помтӧг паськалӧм державаыс требуйтіс вывті гырысь рӧскодъяс.
Сійӧ паніс рӧзӧритана войнаяс Франциякӧд да Турциякӧд.
Сылӧн эз вӧв позянлун занимайтчыны германскӧй делӧясӧн.
Страна важмоз кольлі раздроблённӧйӧн.
Крестьянскӧй движение Германияын.
ХV нэм помсянь нин Германияӧс вӧлі шымыртӧмаӧсь крестьянскӧй волнениеяс.
Крестьяналӧн положениеыс ёна омӧльтчис тайӧ кад кежлӧ.
Феодалъяс завидуйтӧмӧн видзӧдісны озырмысь буржуазия вылӧ, коді наживайтчис тӧргуйтӧм да ростовщичайтӧм вылын, завидуйтісны сійӧ роскошнӧй олӧмлы да требуйтісны крестьянасянь пыр выль повинностьяс, зілисны пычкыны налысь медбӧръя грӧшъяссӧ.
Найӧ захватывайтісны общиннӧй угодьеяс — пӧскӧтинаяс, вӧръяс, видзьяс, чери кыянінъяс, кодъясӧн войдӧр пӧльзуйтчылісны крестьяна.
Медым мынтыны помещиклы денежнӧй оброк, крестьяналы ковмыліс босьтны уджйӧзӧн карса ростовщикъяслысь да мынтыны налы гырысь процентъяс.
Пӧщадатӧг куштыліс крестьянаӧс и католическӧй вичко, кодлы ковмывліс мынтыны «десятина» — став урожайысь дасӧд юкӧнсӧ.
Крестьяна пӧвстын кутісны паськавны гуся организацияяс.
Асланыс знамя вылын найӧ изображайтісны крестьянскӧй «башмак», кыдзи «дворянскӧй сапӧглы» паныд протестлысь знак.
Тайӧ знамя улын крестьяна кыпӧдалісны восстаниеяс феодалъяслы паныд Германиялӧн разнӧй юкӧнъясын.
Но феодалъяс пӧдтавлісны тайӧ торъявлӧм восстаниеяссӧ да вывті чорыда расправляйтчисны восставшӧй крестьянакӧд.
Католическӧй вичко.
Католическӧй вичко важӧн нин кыпӧдліс ставлысь ненависть.
Папаяс думайтлісны сӧмын ассьыныс доходъяс ыдждӧдӧм йылысь.
Найӧ босьтлісны гырысь деньгаяс епископъясӧс да аббатъясӧс местаяс вылӧ назначайтӧмысь, пондісны яндысьтӧг вузасьны индульгенцияясӧн.
Найӧ чукӧрталісны вывті гырысь сокровищеяс, нуӧдісны роскошнӧй да распущеннӧй олӧм.
Асьнысӧ озырмӧдӧм могысь найӧ эз сувтлыны некутшӧм преступлениеяс водзын.
Предательство, яд, гуся убийцаяслӧн кинжал — вӧліны найӧ политикалӧн обычнӧй орудиеясӧн.
Католическӧй епископъяс да манастыръяс владейтлісны вывті уна муясӧн, уна тысяча крепостнӧй крестьянаӧн, босьтлісны зэв гырысь доходъяс.
Зэв уна манакъяс да попъяс олісны бура да празднӧя уджалысь йӧз щӧт весьтӧ.
Духовенстволӧн праздностьыс, распущенностьыс да невежествоыс кыпӧдлісны йӧзлысь возмущение.
Быдлаын шныряйтісны инквизициялӧн шпионъяс да разведчикъяс, корсисны недовольствуйтчысьясӧс.
Уна тысяча йӧзӧс пытайтлісны да сотлісны костер вылын.
Налӧн имуществоыс озырмӧдліс духовенствоӧс да доносчикъясӧс.
Населениелӧн став классъяс пӧвстын содіс католическӧй вичко вылӧ недовольство.
Весиг феодалъяс, кодъяслы вичко вӧлі колӧ сы вылӧ, медым кутны народӧс полӧмын да асланыс киын, завидуйтӧмӧн видзӧдісны вичколӧн вывті паськыд владениеяс да озыр доходъяс вылӧ да кӧсйисны завладейтны наӧн.
Гуманистъяс.
Ыджыд негодование католическӧй вичко кыпӧдліс буржуазиялысь.
Уна последовательясӧс буржуазия пӧвстысь аддзисны гуманистъяс.
Гуманистъяс чорыда критикуйтісны католическӧй вичкоӧс.
Найӧс возмущайтісны невежество да суевериеяс, кодъясӧс поддерживайтіс вичко, сылӧн горшлуныс да жестокостьыс.
Нидерландскӧй гуманист Эразм Роттердамский (1467–1536) пӧльзуйтчис зэв ыджыд влияниеӧн не сӧмын аслас рӧдинаын, но и Германияын, Францияын, Англияын.
Торъя ыджыд успех шедӧдіс сыӧн гижӧм сатира «Глупостьяслы ошкана кыв» (<rus>«Похвальное слово глупости»</rus>).
Тайӧ книгаас сійӧ петкӧдлӧ гажа царица Глупостьӧс, коді ошйысьӧ аслас могуществоӧн да лыддьӧдлӧ ассьыс поклонникъяссӧ.
На пӧвстын медся тыдалана места босьтӧны горш да бӧб духовенство да богословъяс, кодъяс учёнӧй видӧн занимайтчӧны пустякъясӧн.
Эразмлӧн книгаыс унаысь переиздавайтсьыліс да ёна паськаліс став Европа пасьта.
Медся тӧдчана гуманистъясысь ӧтиӧн Германияын вӧлі странствуйтысь рыцарь да поэт Ульрих фон Гуттен (1488–1523).
Ыджыд патриот, сійӧ чорыда критикуйтіс римскӧй папалысь да католическӧй попъяслысь засильесӧ.
Папаӧс сійӧ нимтыліс «бандитӧн, коді заразитчӧма став порокъяснас».
Сійӧ сочувствуйтӧмӧн казьтыліс чешскӧй национальнӧй геройясӧс Ян Гусӧс да Ян Жижкаӧс.
Сійӧ мечтайтіс Германияӧс ӧтувтӧм йылысь сылӧн главнӧй враглы — папалы — паныд тыш нуӧдӧм могысь.
Гуманистъяслӧн произведениеясыс да торъя нин Ульрих фон Гуттенлӧн пӧсь призывъясыс помавны папаяслӧн да католическӧй духовенстволӧн засильеӧн аддзылісны ыджыд отклик Германияын.
Народын разӧдавсисны листовкаяс, кӧні обличайтісны да сералісны католическӧй духовенствоӧс.
38 §. Крестьянскӧй война да реформация.
Лютерлӧн выступление.
1517 воын вичко реформа йылысь проповедьӧн выступитіс Виттенбергскӧй университетса (Саксонияын) профессор Мартин Лютер.
Сылӧн выступлениеяслы помкаӧн вӧлі индульгенцияясӧн вузасьӧм, кодӧс вичко восьтіс Германияын.
Лютер тувъяліс Виттенбергын вичко ӧдзӧсъясӧ «95 тезис», кодъясын осуждайтіс индульгенцияяс йылысь учение да наӧн тӧргуйтӧм.
Лютерлӧн выступление йылысь регыд кывсис став Германия пасьта.
Быдлаын сійӧ кыпӧдіс сочувствие да поддержка.
Кыптіс паськыд движение папалы да Католичестволы паныд.
Вичко реформация требуйтны кутісны быдӧн.
Но эз ставӧн гӧгӧрволыны реформациясӧ ӧткодя.
Князьяс кӧсйисны мездыны вичкоӧс папалӧн властьысь да зілисны асьныс завладейтны сылӧн зэв гырысь озырлунъясӧн.
Найӧ кӧсйисны подчинитны вичкоӧс аслыныс да сійӧ отсӧгӧн ещӧ ёнджыка угнетайтны, грабитны да эксплуатируйтны уджалысь йӧзӧс.
Буржуазия мечтайтіс аслас вичко йылысь, коді служитіс эськӧ сылӧн интересъяслы.
Сійӧ кӧсйис вежны феодальнӧй вичкосӧ, кутшӧмӧн вӧлі католическӧй вичко, буржуазнӧй вичкоӧн.
Буржуазия сідзжӧ кӧсйис мырддьыны католическӧй вичколысь озырлунъяссӧ, но кӧсйис завладейтны сійӧн ачыс, а не сетны найӧс князьяслы.
Сылы колӧ вӧлі сэтшӧм вичко, коді эськӧ оправдывайтіс буржуазнӧй строй да проповедуйтіс народлы, медым сійӧ унджык уджаліс асланыс кӧзяева вылӧ да эз лысьт норасьны асланыс гӧльлун вылӧ.
Тайӧ взглядъяссӧ выражайтысьӧн вӧлі Лютер.
Дзик мӧдногӧн гӧгӧрволісны реформациясӧ крестьяна да карса беднякъяс.
Германияса уджалысь йӧз требуйтісны эз сэтшӧм реформация, кутшӧмӧс кӧсйисны князьяс да буржуазия, найӧ кӧсйисны народнӧй реформация, коді сетіс эськӧ народлы свобода да кокньӧдіс сылысь олӧмсӧ.
Томас Мюнцер.
Тайӧ народнӧй движениелӧн вождьӧн да геройӧн лои Томас Мюнцер (1493–1525).
Мюнцер мечтайтліс сэтшӧм общество йылысь, кӧні оз лоны ни эксплуататоръяс, ни эксплуатируемӧйяс, ни озыръяс, ни гӧльяс, а ставӧн лоӧны равнӧйӧсь да имуществоыс кутас принадлежитны став народлы.
Организаторлысь да вождьлысь талантъяссӧ Мюнцер веськӧдіс сы вылӧ, медым ӧтувтны феодальнӧй стройлы паныд тышын став революционнӧй элементъяссӧ.
Мюнцерлӧн пламеннӧй призывъясыс кыпӧдлісны господствуйтысь классъясын полӧм да ненависть.
Мюнцерӧс да сылысь ученикъяссӧ кутісны преследуйтны.
Преследуйтӧмъясысь спасайтчӧм могысь сылы ковмыліс частӧ ветлыны местаысь местаӧ, сылӧн ученикъясыс дзебсясисны Германиялӧн разнӧй местаясын.
Но татшӧм ногӧн феодалъяскӧд тыш нуӧдӧм йылысь призывъяс паськалісны пыр паськыдджыка.
Народ горша кывзіс Мюнцерӧс да сылысь последовательяссӧ.
Кор 1524 воын властьяс кӧсйисны кутны Мюнцерӧс, тюрингскӧй горнорабочӧйяс, киркаясӧн вооружитчӧмӧн, эз лэдзны арестуйтны сійӧс.
Народ волнуйтчис.
Население тупкаліс вичкояс, вӧтлаліс католическӧй попъясӧс.
Крестьяна ӧтказывайтчисны нуны асланыс господаяслы повинностьяс да заводитісны босьтчавны оружие бердӧ.
Германияын крестьяналӧн восстание.
Феодалъяслы паныд крестьяналӧн восстание заводитчис Германия рытыв-лунвылын да 1525 вося гожӧм кежлӧ паськаліс пӧшти став лунвыв Германияын да средньӧй Германиялӧн мыйкӧ мында юкӧнын.
Восставшӧй крестьяна сувтӧдісны ассьыныс требованиеяс, кодъяс тӧдсаӧсь «12 статья» ним улын.
Тайӧ статьяяссӧ вӧлі печатайтӧма да найӧ пондісны паськавны став Германия пасьта.
«12 статьяын» вӧлі выставитӧма татшӧм требованиеяс: мездыны став крестьянаӧс крепостнӧй зависимостьысь; чинтыны барщина да оброк; бӧр сетны крестьяналы феодалъясӧн захватитӧм став видзьяс, вӧръяс да пӧскӧтинаяс, а сідзжӧ отменитны церковнӧй десятина.
Тайӧ эз вӧвны гырысь требованиеяс.
Найӧс олӧмӧ пӧртӧмыс вермис эськӧ сӧмын кокньӧдыштны крестьяналысь участьсӧ: восставшӧйяс эз требуйтны дзикӧдз бырӧдны барщина да оброк, ни мырддьыны муяс феодалъяслысь да вичколысь.
Мюнцерлӧн сторонникъяс сувтӧдісны ассьыныс решительнӧйджык программа.
Тайӧ программаыс чуксаліс феодальнӧй стройлы да католическӧй вичколы паныд миритчытӧм тышӧ да отвергайтіс эксплуататоръяскӧд став соглашениеяс.
Сійӧ чуксаліс став йӧзӧс ӧтлаасьны феодалъяслы паныд тышӧ да найӧс, кодъяс кӧсйисны кольччыны бокӧ тышсьыс, йӧзӧдіс врагъясӧн.
Тайӧ призывъяс вӧснаыс Лютер пондіс ненавидитны Мюнцерӧс.
Крестьянскӧй война Германияын босьтіс ёна ыджыдджык размах Жакерия да Уот Тайлерлӧн восстание дорысь.
Крестьяна образуйтісны гырысь отрядъяс.
Найӧ грӧмитісны замокъяс да манастыръяс, захватывайтісны каръяс, расправляйтчисны жестокӧй притеснительяскӧд.
Но восставшӧй крестьяна эз кужны ӧтувтны ассьыныс вынъяссӧ да действуйтны ӧтвылысь.
Крестьянскӧй отрядъяс действуйтісны разіпели.
Найӧ эз сетлыны ӧта-мӧдныслы ас кадын отсӧг.
Сэтчӧ жӧ озырджык крестьяна вӧліны дасьӧсь сёрнитчыны врагъяскӧд.
Крестьянскӧй война да горожана.
Карса беднота, подмастерьеяс, рабочӧйяс пӧся поддерживайтісны восставшӧй крестьянаӧс.
Восстание дінӧ ӧтлаасис первойсӧ и буржуазиялӧн мыйкӧ мында юкӧн.
Буржуазия выставитіс ассьыс программа (тайӧ программасӧ пондісны шуны Хейльбронскӧйӧн кар ним сертиыс, кӧні сійӧс вӧлі выставитӧма).
Тайӧ программаас буржуазия требуйтіс лӧсьӧдны Германияын ён центральнӧй власть да слабмӧдны князьяслысь властьсӧ.
Сійӧ требуйтіс сідзжӧ лӧсьӧдны став Германия пасьта мераяслысь да весъяслысь ӧти система, медым бурмӧдны тӧргуйтӧм.
Буржуазия кӧсйис пӧльзуйтчыны крестьянскӧй восстаниеӧн, медым заставитны князьясӧс примитны ассьыныс требованиеяссӧ.
Но сійӧ ачыс поліс крестьянаысь да карса беднотаысь да дась вӧлі вузавны найӧс быд здукӧ.
Озырджык купечьясӧс да банкиръясӧс сэтшӧма повзьӧдіс народнӧй массаяслӧн движениеыс, мый первойсяньыс сувтісны феодалъяс дор.
Крестьянскӧй движение пӧдтӧм.
Князьяс, рыцарьяс да буржуазиялӧн медся озыр юкӧныс ӧтувтчисны да мӧдӧдісны крестьяна вылӧ гырысь вынъяс мудер, пӧщадатӧм, жестокӧй полководец Трухзес веськӧдлӧм улын.
То пӧръясьӧмӧн да предательствоӧн, то вынӧн Трухзес разгромитіс торъявлӧм крестьянскӧй отрядъяс.
Сійӧ истребляйтіс пленӧ босьтӧм крестьянаӧс, а движениелысь захватитӧм вождьяссӧ лёкногӧн пытайтіс да зверскӧя казниталіс.
Медся ыджыд революционнӧй размах движениеыс босьтіс Тюрингияын, кӧні сійӧн веськӧдліс Мюнцер.
Тані движениеас крестьянакӧд ӧтлаын деятельнӧя участвуйтіс карса беднота.
Восстание центрӧн лои Мюльхаузен кар.
Карын гӧтӧвитісны оружие, вӧчалісны пушкаяс да велӧдісны ополченецъясӧс.
Мюнцер шыӧдчис каръясса да сиктъясса олысьяс дінӧ призывӧн кыпӧдчыны врагъяс вылӧ — феодалъяс да попъяс вылӧ.
Крестьяна уськӧдчалісны замокъяс да манастыръяс вылӧ, соталісны найӧс да рӧзӧриталісны.
Князьяс мӧдӧдісны Мюнцерлы паныд гырысь вынъяс.
Неравнӧй бойын Франкенхаузен дорын сылысь отрядсӧ вӧлі жугӧдӧма.
Ачыс Мюнцер веськаліс пленӧ.
Зэв чорыда пытайтӧм бӧрын сылысь керыштісны юрсӧ.
Тадзи пӧгибнитіс германскӧй народлӧн тайӧ геройыс.
Немжалиттӧг расправитчисны победительяс восставшӧй народкӧд.
Уна тысяча сикт вӧлі сотӧма, пӧгибнитіс сё тысяча сайӧ крестьяна.
Ловйӧн кольӧмъяс вылӧ вӧлі пуктӧма зэв гырысь податьяс.
Крестьяналӧн положениеыс лои ещӧ на сьӧкыдджык восстаниеӧдзса кад дорысь.
Народнӧй восстаниеысь повзьӧм буржуазия тэрмасис униженнӧя выслужитчыны победительяс водзын.
Лютер чуксаліс князьясӧс расправитчыны крестьянакӧд зэв лёкысь.
Сійӧ гижліс: «Мед быдӧн сутшкалӧ, нӧйтӧ да джагӧдлӧ найӧс гусьӧн и явӧ, кыдзи виалӧны дурмӧм понъясӧс».
Буржуазия да Лютер ӧткажитчисны реформация нуӧдан важ планъясысь да дасьӧсь вӧліны подчинитны вичкосӧ князьяслы.
Крестьяна поражениелӧн последствиеяс.
Крестьянскӧй восстаниелӧн поражение Германиялы вӧлі страшнӧй бедствиеӧн, коді кутіс сылысь развитиесӧ.
Крестьяналӧн поражение вӧлі князьяслӧн победаӧн, мӧдногӧн кӧ, крупнӧй феодалъяслӧн победаӧн, да сійӧ дыр кежлӧ закрепитіс феодализмлысь господствосӧ да страналысь политическӧй раздроблённостьсӧ.
Крестьянаӧс жугӧдӧм объясняйтсьӧ налӧн тырмытӧм организованностьӧн, зажиточнӧй крестьянстволӧн колебайтчӧмӧн, а сідзжӧ сійӧн, мый на пытшкын вӧліны предательяс.
Карса беднота да горнорабочӧйяс вӧліны вывті слабӧсь, этша лыдаӧсь да неорганизованнӧйӧсь, медым веськӧдлыны движениеӧн.
Буржуазия подлӧя да трусливӧя предайтіс восставшӧй народсӧ да ассьыс став лёклунсӧ веськӧдіс разгромитӧм крестьяна да карса беднякъяс вылӧ.
ХVI нэмса Германияын эз на вӧв рабочӧй класс, коді ӧтнас вермӧ нуӧдны крестьянствоӧс победаӧ да мездысьӧмӧ.
Рабочӧй класс вӧлі сӧмын на чужӧ.
Лютеранскӧй вичко.
Восстание разгромитӧмысь выиграйтісны князьяс.
Унаӧн на пиысь тэрмасисны нуӧдны ас орданыс реформациясӧ сійӧ видын, кутшӧмӧс сетіс сылы ӧні Лютер.
Найӧ отменитісны асланыс владениеясын вичко вылын папалысь да епископъяслысь власть да тупкалісны манастыръяс.
Князьяс завладейтісны став озырлунъяснас да муяснас, кодъяс вӧліны вичкояслӧн.
Вичколӧн веськӧдлысьӧн сійӧ княжествоясас, кӧні вӧлі примитӧма реформация, лыддьыссьыліс князь.
Священникъяс (пасторъяс) служитлісны князь ордын.
Пасторъяслы колӧ вӧлі наставляйтны йӧзсӧ сійӧ предписаниеяс серти, кодӧс примитлісны князьяс.
Татшӧм ногӧн, лютеранскӧй вичко лои учреждениеӧн, коді подчиняйтчис князьяслы.
Лютеранскӧй вичкоын вӧлі отменитӧма пышнӧй церковнӧй обрядъяс да богослужение.
Реформация дор сулалысьясӧс кутісны шуны протестантъясӧн.
Но эз став князьяс пыртны ас орданыс протестантство.
Крестьянскӧй восстаниеӧн торъя нин повзьӧдӧм южнонемецкӧй князьяс кутчысисны католическӧй вераӧ, кыдзи феодальнӧй стройлӧн мыджӧдӧ.
Но и найӧ эз сёрмыны захватитны вичко имуществоысь бура ыджыд юкӧн.
39 §. ХVI–ХVII нэмъясын Германиялӧн упадок.
Император да князьяс костын тыш.
Император Карл V босьтчыліс пӧдтыны реформациясӧ, код вӧсна ёнмис князьяслӧн власть.
Сійӧ кӧсйис татшӧм ногӧн ёнмӧдны Германияын ассьыс властьсӧ.
Но сылы паныд ӧтувтчисны кыдзи протестантскӧй, сідзи и католическӧй князьяс.
Сійӧс жугӧдісны да ачыс неуна эз сюр пленӧ.
Регыд Карл ӧткажитчис престолсьыс.
Император вылын победа бӧрын германскӧй князьяс вӧчисны Аугсбургын соглашение (1555).
Тайӧ соглашение серти быд князьлӧн вӧлі право бӧрйыны религия, кутшӧмӧс сійӧ окотитас, — протестантство либӧ католичество.
Но подданнӧйясыс обязанӧсь вӧлі примитны сійӧ религиясӧ, кутшӧмӧс бӧрйыліс князь.
Вӧлі установитӧма правилӧ: «Кодлӧн страна — сылӧн и вера».
Тайӧ соглашениеыс тӧдса «Аугсбургскӧй религиознӧй мир» ним улын.
Аугсбургскӧй религиознӧй мир ёнмӧдіс подданнӧйяс вылас князьяслысь власть да содтіс князьяслысь самостоятельностьсӧ.
Тадзи вӧлі закрепитӧма Германиялӧн феодальнӧй раздроблённостьыс.
Императорлӧн власть лои зэв ичӧт.
Ёнмӧдны ассьыс властьсӧ императорлӧн быд босьтчылӧм паныдавліс князьясладорсянь отпор.
Торъявлӧм страна пыр ёнджыка слабмис.
Ён соседъяс виччысисны удобнӧй случай, медым паськӧдны ассьыныс владениеяссӧ Германия щӧт весьтӧ.
Тридцатилетньӧй война.
1526 воын Чехия вылӧ уськӧдчисны турокъяс.
Чехъяслысь да венгръяслысь ӧтувъя войскасӧ турокъяс жугӧдісны.
Чехия слабмӧмӧн пӧльзуйтчис германскӧй император да ӧтлааліс Чехияӧс аслас владениеяс дінӧ.
Германскӧй императоръяс — ярӧй католикъяс — преследуйтісны чешскӧй гуситъясӧс да зілисны ёнмӧдны Чехияын католичество.
Императоръяс ыставлісны Чехияӧн управляйтӧм могысь немецкӧй чиновникъясӧс да быдногыс притесняйтісны чехъясӧс.
Тадзи найӧ чайтісны ёнмӧдны чешскӧй народ вылын ассьыныс властьсӧ.
1618 воын чехъяс кыпӧдісны восстание императорлы паныд.
Заводитчис кузь кадся война (1618–1648), коді кутіс шусьыны Тридцатилетньӧй войнаӧн.
Император мӧдӧдіс чехъяслы паныд армия, коді жугӧдіс чешскӧй войскаӧс.
Победительяс вывті чорыда расправитчисны Чехиякӧд.
Мукӧд местаясын эз коль населениелӧн и коймӧд юкӧныс.
Чешскӧй феодалъяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ вӧлі бырӧдӧма, мыйкӧ мында юкӧнсӧ вӧтлӧма.
Налысь муяссӧ вӧлі сеталӧма императорлӧн сторонникъяслы, кызвыннас немецъяслы.
Крестьяна вылӧ пуктӧма вӧлі сьӧкыд барщина выль господалы пӧльза вылӧ.
Странаӧ воис католическӧй духовенство.
Найӧ эз сӧмын истребляйтны «ересь», но и зілисны бырӧдны чешскӧй национальнӧй культура да онемечитны чехъясӧс.
Католическӧй духовенство пӧщадатӧг бырӧдаліс став чешскӧй книгаяс.
Сійӧ киясӧ веськаліс Пражскӧй университет.
Страна дыр кежлӧ воис полнӧй упадокӧ.
Сылысь озыр рудникъяссӧ вӧлі эновтӧма.
Императорлӧн победа кыпӧдіс Германияса протестантскӧй князьяслысь тревога.
Найӧ полісны, мый найӧс суас чехъяслӧн участьыс.
Германияын князьяс костын да император костын заводитчис зэв чорыд тыш.
Германиялӧн ён соседъяс воспользуйтчисны тайӧн, пырисны войнаӧ да вӧчисны Германияын страшнӧй разгром.
Шведскӧй да французскӧй корольяслӧн войскаыс соталісны да грабитісны немецкӧй каръяс да сиктъяс.
Но эз омӧльджыка рӧзӧритны странасӧ императорлӧн да немецкӧй князьяслӧн наёмнӧй войскаыс.
Германияса ӧткымын местаясын населениеыс пӧшти ньӧти эз коль.
Тридцатилетньӧй война помасис Вестфальскӧй мирӧн (1648).
Тайӧ мир сертиыс Германия вӧчис Франциялы да Швециялы пӧльза вылӧ важнӧй территориальнӧй уступкаяс.
Но войналӧн медся тӧдчана последствиеӧн вӧлі императорысь тыр независимость немецкӧй князьяс сайын признайтӧм.
Найӧ пӧлучитісны право вӧчавны самостоятельнӧй союзъяс да договоръяс иностраннӧй государствояскӧд.
Германия торъявліс 296 посни государство вылӧ.
Татшӧм ногӧн, Вестфальскӧй мир означайтіс император вылын князьяслысь тыр победа.
Германскӧй князьяс пӧрины посньыдик неограниченнӧй монархъясӧ.
Европаса гырысь государьяслы подражайтӧмӧн быдӧн на пиысь лӧсьӧдліс аслыс двор, коді сувтліс вывті дона, кутіс собственнӧй армия да немжалиттӧг эксплуатируйтіс ассьыс подданнӧйяссӧ.
Немецкӧй феодалъяс воспользуйтчисны странасӧ рӧзӧритӧмӧн.
Найӧ захватывайтісны кӧзяеватӧг кольӧм крестьянскӧй наделъяс да содталісны татшӧм ногӧн ассьыныс господскӧй мусӧ, а кольысь крестьянасӧ заставитлісны ещӧ ёнджыка уджавны барщина вылын.
Тридцатилетньӧй война отсаліс Германияын крепостнӧй право ёнмӧмлы.
Тадзи крестьянскӧй войналӧн неудачаыс, а сэсся Тридцатилетньӧй война да Вестфальскӧй мир закрепитісны Германияын феодализмлысь господство да сылысь раздроблённостьсӧ.
Германия ещӧ 200 во кежлӧ коли бӧрӧ кольӧм, феодальнӧй, раздроблённӧй странаӧн.
40 §. Реформациялы паныд католичестволӧн тыш.
Реформация Европаса мукӧд странаясын.
Церковнӧй реформация лои эз сӧмын Германияын, но и Англияын, Шотландияын, скандинавскӧй государствоясын (Швецияын, Данияын да Норвегияын) да Швейцарияын.
Эз быдлаын буржуазия вӧв сэтшӧм покорнӧйӧн да полысьӧн, кыдзи Германияын.
Зэв решительнӧя буржуазия заявитіс аслас требованиеяс йылысь Швейцарияын.
Сэні вӧліны уна каръяс-республикаяс, кӧні властьыс вӧлі буржуазия киын да кӧні сійӧ вермис нуӧдны реформациясӧ сідзи, кыдзи сійӧ кӧсйис.
Медся последовательнӧя буржуазнӧй реформациясӧ нуӧдіс Женеваын Кальвин.
Кальвин сетіс аслас «кальвинистскӧй» вичколы сэтшӧм устройство, код дырйи вичко делӧясӧн управляйтӧмыс вӧлі крупнӧй буржуазиясянь выборнӧйяс киясын.
Кальвинизм лои медся передӧвӧй европейскӧй буржуазия юкӧнлӧн религияӧн.
Сылӧн лоины уна последовательяс Западнӧй Европаса разнӧй странаясын.
Тадзи ХVI нэмын лои христианскӧй вичколӧн выль торъялӧм.
1054 воын христианскӧй вичко торъялі православнӧй вылӧ (асыввывса) да католическӧй вылӧ (рытыввывса).
ХVI нэмын католическӧй вичкоысь торйӧдчисны реформационнӧй (протестантскӧй) вичкояс, кодъяс пиысь главнӧйяснас вӧліны лютеранскӧй да кальвинистскӧй.
Католическӧй вичкоӧн юрнуӧдіс папа.
Лютеранскӧй вичкоӧн — немецкӧй князьяс.
Кальвинистскӧй вичкоӧн — буржуазия.
Реформациякӧд тыш.
Католическӧй вичко воштіс быдса странаяс: Германиялысь да Швейцариялысь ыджыдджык юкӧнсӧ, Англияӧс, Шотландияӧс, скандинавскӧй странаясӧс.
И сійӧ государствоясын, кӧні правительствоыс кольлі католическӧйӧн, пондісны паськавны реформационнӧй учениеяс.
Но католичество вӧлі зэв на ён.
Католикъясӧн вӧліны германскӧй императоръяс да германскӧй князьяслӧн мыйкӧ мында юкӧныс.
Католичество господствуйтіс Испанияын, Италияын да Польшаын.
Папа да католическӧй духовенство гӧгӧрволісны налы грӧзитысь опасностьсӧ да вуджисны Реформациякӧд решительнӧй тышӧ.
Та могысь вӧлі лӧсьӧдӧма монашескӧй орден, коді шусис «иезуитъяслӧн орденӧн» (латинскӧй кывйысь «<lat>Иезус</lat>» — Иисус).
Иезуитъяслӧн орден вӧлі утвердитӧма папаӧн 1540 воын.
Иезуитъяс, мукӧд манакъясысь торъялӧмӧн, не долженӧсь вӧлі мунны манастыръясӧ.
Мӧдарӧ, налы тшӧктыссьӧ вӧлі участвуйтны общественнӧй олӧмын, пырӧдчыны быдлаӧ, быдлаын кутны связьяс да торъя нин зільны завоюйтавны влиятельнӧй йӧзлысь, государьяслысь да сановникъяслысь расположениесӧ, медым веськӧдны налысь деятельностьсӧ католичестволы пӧльза вылӧ.
Шпионаж, подкуп, пӧръясьӧм, клеветайтӧм, гуся заговоръяс, а мукӧддырйи и яд да кинжал вӧліны налӧн радейтана средствоясӧн.
Иезуитъяс эз новлыны монашескӧй паськӧм да нинӧмӧн эз петкӧдлыны, мый найӧ тайӧ орденса членъяс.
Орденас вӧлі сувтӧдӧма зэв чорыд дисциплина.
Сылӧн быд член вӧлі обязан кыв шутӧг да слепӧя подчиняйтчыны аслас начальникъяслӧн приказаниеяслы.
«Вичко кӧ шуис, мый вещь, коді кажитчӧ миянлы еджыдӧн, сьӧд, ми пыр жӧ долженӧсь признайтны сійӧс сьӧдӧн», — висьтавсьӧ орденскӧй правилӧясын.
Тайӧ правилӧясыс тшӧктылісны быд иезуитлы мунны любӧй преступление вылӧ, сійӧс кӧ требуйтӧны орденлӧн интересъяс.
Иезуитъяслӧн вӧліны зэв гырысь средствояс.
Пӧръясьӧмӧн найӧ завладейталісны озыр йӧзлӧн имуществоӧн, занимайтчисны спекуляцияӧн да ростовщичествоӧн.
Иезуитъяслӧн вӧліны гырысь земельнӧй владениеяс, промышленнӧй предприятиеяс, асланыс корабльяс, Америкаын зэв уна муяс, кодъяс обрабатывайтсисны рабъяслӧн уджӧн.
Найӧ деятельнӧя участвуйтісны католическӧй странаясын «еретикъясӧс» бырӧдӧмын.
Сэтшӧм государьясӧс, кодъяс эз кӧсйыны поддерживайтны иезуитъяслысь политикасӧ, найӧ шулісны «тиранъясӧн» да чуксавлісны виавны найӧс.
Торъя уна старание иезуитъяс пуктісны сы вылӧ, медым босьтны асланыс киясӧ школаяс да воспитывайтны том поколениеӧс католичество сямӧн.
Папаяс ёнмӧдісны инквизициялӧн страшнӧй судъяслысь уджсӧ.
Ещӧ на ёнджыка кутісны преследуйтны наука да литература.
Вӧлі составитӧма книгаяслысь список, кодъясӧс оз позь вӧлі лыддьыны католикъяслы.
Тайӧ списокӧ веськалісны человеческӧй генийлӧн медбур произведениеяс.
Став странаясын католическӧй вичко быдногыс поддерживайтіс феодальнӧй строй да преследуйтіс народнӧй массаяслысь да передӧвӧй буржуазиялысь «еретическӧй» движениеяссӧ.
III ГЛАВА.
АБСОЛЮТНӦЙ МОНАРХИЯ ФРАНЦИЯЫН.
41 §. Франция ХVI нэмлӧн первой джынйын.
Абсолютнӧй монархия.
ХV нэм помын Францияӧс вӧлі ӧтувтӧма ӧти государствоӧ.
Корольлӧн вӧлі постояннӧй армия королевскӧй жалӧванье вылын.
Сійӧ эз нин зависит феодалъяслӧн военнӧй службаысь.
Король перйыліс населениелысь налогъяс Генеральнӧй штатъяскӧд сёрнитчытӧг.
Францияын кутіс устанавливайтчыны неограниченнӧй, либӧ «абсолютнӧй» монархия.
Французскӧй король гижліс аслас указъясын: «Татшӧм менам воляӧй».
Лыддьысьліс, мый тайӧ тырмымӧн выль закон вынсьӧдӧм вылӧ.
Король требуйтліс повинуйтчӧм став феодалъяссянь.
Налӧн эз нин вӧв войдӧрся самостоятельностьыс.
Но найӧ кольліны господствуйтысь классӧн да важмоз олісны эксплуатируемӧй крестьянстволӧн удж щӧт весьтӧ.
Крестьяналӧн положение.
Унджык французскӧй крестьяна тайӧ кад кежлӧ мездысисны нин крепостнӧй невӧляысь да лоины свободнӧйясӧн.
Феодал эз нин вермы ньӧбны либӧ вузавны крестьянинӧс.
Но крестьяналы важмоз лоӧ вӧлі мусьыс быд во мынтыны сеньорлы деньга, сетны урожайлысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ да уджавны барщина вылын.
Сеньоръяс лӧсьӧдалісны пыр выльпӧлӧс поборъяс крестьянасянь.
Крестьяна лыддьыссисны «улын званиеа йӧзӧн» да найӧс вӧлі лишитӧма быдсяма правоясысь.
Крестьяна мучитчисны зэв гырысь, пыр содысь налогъясысь.
Налы лоӧ вӧлі мынтыны десятина да мукӧд поборъяс вичколы пӧльза вылӧ.
Налог чукӧртысь, сеньор да священник босьтавлісны крестьянинлысь сылӧн доходысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Уна крестьяна вӧліны уджйӧзаӧсь ростовщикъяслы да долженӧсь вӧлі налы мынтыны гырысь процентъяс.
Крестьяна пӧвстын эз дугдывны феодалъяслы паныд волнуйтчӧмъяс.
Сы вӧсна феодалъяслы колӧ вӧлі ён королевскӧй власть, коді эськӧ век дась мӧдӧдны военнӧй вынъяс крестьянскӧй восстаниеяс пӧдтӧм вылӧ.
Король да дворянство.
Феодалъяс долженӧсь вӧлі подчинитчыны корольлы, но сы пыдди найӧ пӧлучайтісны абсолютнӧй монархиясянь ыджыд выгӧдаяс.
Знатнӧй сеньоръяслы сеталісны придворнӧй должностьяс; тайӧ должностьяс вылын олігӧн позьӧ вӧлі нинӧм не вӧчны да босьтны корольсянь ыджыд жалӧванье да пӧдаркияс.
Король да сылӧн придворнӧйясыс нуӧдісны роскошнӧй да гажа олӧм, коді налы вӧлі помасьлытӧм праздникӧн.
Королевскӧй дворецын эз дугдывны великолепнӧй приёмъяс, пиръяс, балъяс да быдсямапӧлӧс гажӧдчӧмъяс.
Король эз жалит деньга сылысь милӧсть заслуживайтысь придворнӧйяслы пӧдаркияс вылӧ.
Сійӧ зілис кыскыны аслас двор дінӧ крупнӧй феодалъясӧс.
Тадзи вӧвлӧм тшап герцогъяс да графъяс, кодъяс лыддьылісны корольӧс сӧмын «равнӧйяс пӧвстын первойӧн», вочасӧн пӧрины королевскӧй придворнӧйясӧ да думайтісны сӧмын сы йылысь, медым заслужитны корольлысь милӧсть.
Мелкӧй феодалъяс пӧлучайтісны офицерскӧй должностьяс королевскӧй армияын.
Тайӧ должностьяс вылас позьӧ вӧлі грабитыштны война вылын, позьӧ вӧлі наживайтчыны и салдатъяслӧн жалӧванье щӧт весьтӧ.
Феодалъясысь ӧні артмис дворянскӧй сословие.
Государство признавайтіс на сайын особӧй правояс, кодъясӧн эз пӧльзуйтчыны «прӧстӧй званиеа» йӧз.
Дворянинлӧн званиеыс вӧлі наследственнӧйӧн.
Дворянинӧн вермис лоны сӧмын дворянинлӧн пи.
Дворянинлӧн быд пи вӧлі дворянинӧн, кӧть мед сылӧн эз вӧв кусӧк му.
Дворянинлӧн званиеыс вӧлі привилегированнӧйӧн.
Дворянаӧс вӧлі мездӧма налогъясысь.
Сӧмын дворяна вермисны лоны придворнӧйяс да офицерскӧй должностьяс вылын.
Дворяналы вӧлі сетсьӧ почёт да уважение.
Став мукӧдыс — и крестьяна, и ремесленникъяс, и весиг озыр купечьяс — лыддьыссисны ёна улынджык дворянаысь.
Медся ничтожнӧй дворянин лыддьыссьыліс вылынджык мӧд званиеа медся заслуженнӧй морт дорысь.
Привилегированнӧй сословиеӧн вӧлі сідзжӧ католическӧй духовенство: сійӧс вӧлі мездӧма налогъясысь да сійӧ пӧльзуйтчис почётнӧй положениеӧн.
Буржуазия.
Буржуазия лыддьыссис коймӧд сословиеӧн.
Буржуазия — озыр купечьяс, банкиръяс да промышленникъяс — эз вӧвны привилегированнӧй сословиеӧн, но пӧлучайтісны абсолютнӧй монархияысь гырысь выгӧдаяс.
Медым кутны повиновениеын пӧщадатӧг эксплуатируемӧй рабочӧйясӧс, буржуазиялы колӧ вӧлі военнӧй вынъяса ён монархия.
Буржуазиялы колӧ вӧлі ён монархия, медым дорйыны французскӧй купечьяслысь интересъяссӧ мукӧд странаясын.
Буржуазия босьтіс монархияысь и мукӧд выгӧдаяс.
Сы пыдди, медым чукӧртны налогъяс аслас чиновникъяс пыр, правительство унаысь водзвыв босьтліс банкиръяссянь налогъяслысь став суммасӧ, а банкиръяслы сетліс право чукӧртны тайӧ суммасӧ населениелысь.
Татшӧм системаыс шусьыліс «откупӧн».
Банкиръяс босьтлісны населениелысь ёна унджык сы серти, мыйта мынтылісны правительстволы, да зэв ёна озырмӧдчылісны откупъяс вылын.
Откупъясысь страдайтісны уджалысь йӧз да медся войдӧр крестьяна.
Таысь кындзи, банкиръяс сетавлісны корольяслы уджйӧзӧн уна деньга ыджыд процентъяс вылӧ.
Та вылын найӧ сідзжӧ наживайтлісны барышъяс, а мынтысисны ставсьыс трудӧвӧй йӧз, кодъяслы ковмыліс та вӧсна мынтавны содтӧд налогъяс.
Тадзи французскӧй буржуазия абсолютнӧй монархия отсӧгӧн пӧлучайтіс наживалысь ассьыс пайсӧ французскӧй народ щӧт весьтӧ.
Но век жӧ французскӧй буржуазия пӧвстын вӧлі ыджыд недовольство королевскӧй власть политикаӧн.
Буржуазия вӧлі недӧвӧльнӧй сійӧн, мый знатнӧй дворяналы принадлежитӧ государствоын привилегированнӧй положение, мый найӧ пукалӧны медбур местаясын да босьтӧны гырысь доходъяс.
Буржуазиялы эз кажитчы, мый народлысь чукӧртӧм деньгаясысь унджык юкӧныс мунӧ дворянство пӧльза вылӧ, видзсьӧ пышнӧй двор вылӧ да буржуазиялы ковтӧм войнаяс вылӧ.
Но буржуазия поддерживайтіс королевскӧй абсолютизм, сы вӧсна мый сійӧ видзис странасӧ феодальнӧй междоусобиеясысь, пӧдтыліс народнӧй восстаниеяс да сетліс буржуазиялы позянлун наживайтчыны народ щӧт весьтӧ.
Французскӧй абсолютнӧй монархия вӧлі феодальнӧй государствоӧн.
Но королевскӧй властьлы эз пыр удайтчы кыскыны ас дінас феодалъясӧс.
Вӧліны на уна крупнӧй сеньоръяс, кодъяс эз кӧсйыны торйӧдчыны важся самостоятельностьсьыс, кӧсйисны лоны асланыс владениеясын независимӧй государьясӧн, кыдзи германскӧй князьяс.
42 §. Францияын гражданскӧй войнаяс.
Феодальнӧй войнаяс (1562–1598).
Францияын сэки царствуйтысь Валуа династияысь медбӧръя корольяс эз вӧвны сюсьӧсь; найӧ вӧліны характертӧм йӧзӧн.
Найӧ эз пӧльзуйтчыны странаын некутшӧм влияниеӧн.
На дырйи Францияын бара заводитчисны феодальнӧй усобицаяс.
Крупнӧй феодалъяс кӧсйисны бергӧдны войдӧрся самостоятельностьсӧ да подчинитны аслыныс королевскӧй власть, кыдзи тайӧ вӧвлі Францияын важъя кадъясӧ, кыдзи тайӧ вӧлі сэки орчча Германияын.
Но феодалъяс костын эз вӧв сӧгласие.
Налӧн артмис кык враждуйтысь партия, кыдзи Англияын Алӧй да Белӧй розаяслӧн война дырйи.
Тайӧ партияяссьыс ӧтинас юрнуӧдісны Франция войвывса крупнӧй феодалъяс — герцогъяс Гизъяс, мӧд партиянас юрнуӧдісны королевскӧй домса родственникъяс Бурбонъяс.
Бурбонъяс да на дор сулалысьяс, медсясӧ Франция лунвывса феодалъяс, вӧліны протестантъясӧн.
Протестантъясӧс Францияын шуисны «гугенотъясӧн».
Гизъяс да налӧн сторонникъясыс вӧліны ярӧй католикъясӧн.
Сы вӧсна соперничайтысь партияясӧс кутісны шуны гугенотъясӧн да католикъясӧн.
Збыльвылассӧ религиознӧй зыксьӧмыс кыкнан партияыслы вӧлі сӧмын помкаӧн: на костын муніс тыш Францияын власть вӧсна.
Кык феодальнӧй партия костын враждуйтӧмыс регыд вуджис войнаӧ.
Комын воысь дырджык кад чӧж (1562–1598) на костын вӧлі некымын война.
Междоусобнӧй войнаяс рӧзӧритісны Францияӧс.
Та дырйи кыкнанладорыс пӧщадатӧг грабитісны да рӧзӧритісны крестьянаӧс.
Народлы вӧліны мустӧмӧсь кыкнан дворянскӧй партияыс — и католическӧйыс, и гугенотскӧйыс.
Варфоломеевскӧй вой.
1572 воын вӧлі босьтчылӧма миритны враждуйтысь сторонаяссӧ.
Вӧлі назначитӧма свадьба гугенотъяс вождьлӧн, Генрих Бурбонлӧн, король Карл IX-лӧн чойкӧд, Маргаритакӧд.
Тайӧ случай кузяыс Парижӧ воис уна католическӧй да гугенотскӧй дворянство.
Католическӧй партия решитіс воспользуйтчыны тайӧ случайнас, медым сразу помавны гугенотъяскӧд.
Август 23 лунсянь 24 лун вылӧ войнас, святӧй Варфоломей лунлы паныд, водзвыв урчитӧм часын кыліс став парижскӧй кӧлӧкӧлъясӧн звӧнитӧм шы.
Тайӧ сигнал серти заводитчис гугенотъясӧс страшнӧй виалӧм; тайӧ гугенотъяслы вӧлі виччысьтӧмторйӧн.
Налысь керкаяссӧ вӧлі пасъялӧма мелӧн ещӧ воддза луннас на.
Тайӧ резняыс коли историяын Варфоломеевскӧй вой ним улын.
Татшӧм жӧ виалӧмъяс вӧлі нуӧдӧма уна провинциальнӧй каръясын.
Вӧлі виӧма уна тысяча мортӧс, на пӧвстын пӧгибнитісны гугенотскӧй партиялӧн уна вождьяс.
Римскӧй папа вӧлі ёна рад «еретикъяскӧд» тайӧ расправа нуӧдӧмлы.
Сійӧ тшӧктіс ӧзтыны Римын иллюминация да тайӧ событиеыс кузя лэдзны медаль.
Но Варфоломеевскӧй вой сӧмын лёкмӧдіс гугенотскӧй партияӧс да ещӧ ёнджыка ӧзтіс междоусобнӧй война.
Варфоломеевскӧй вой бӧрын феодальнӧй партияяс костын войнаяс кыссисны уна во на.
Тайӧ войнаяс дырйиыс пӧгибнитісны Валуа династияысь медбӧръя король Генрих III да герцог Гиз, кодӧс католическӧй партия кӧсйис вӧчны корольӧн.
Французскӧй престол вуджис гугенотскӧй партияса вождьлы Генрих IV Бурбонлы (1589–1610).
Генрих IV.
Генрих IV вӧлі ловкӧй да осторожнӧй политикӧн.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый медся войдӧр колӧ помавны феодальнӧй усобицаяскӧд.
Тайӧ кадас заводитчисны грознӧй движениеяс крестьяналӧн да карса бедноталӧн, кодъяс вӧлі ёна скӧрмӧмаӧсь дворяналӧн грабёжӧн да насилиеясӧн.
Уналаын крестьяна кутісны нӧйтавны став дворянасӧ, католикъясӧс да гугенотъясӧс разбирайттӧг.
Тайӧ повзьӧдіс дворянаӧс да заставитіс найӧс дугӧдны междоусобиеяссӧ.
Но католикъяс эз кӧсйыны, медым корольӧн вӧлі гугенот Генрих IV.
Медым миритны аскӧдыс католическӧй партияӧс, Генрих примитіс католическӧй вера.
Та кузя сійӧ шуис: «Ӧбедня дон Парижыд сулалӧ».
Католикъяс признайтісны сійӧс корольӧн.
Католичество примитӧм бӧрын Генрих кужис ладмӧдчыны и гугенотъяскӧд.
1598 воын сійӧ лэдзис Нант карын сідз шусяна «Нантскӧй эдикт».
Гугенотъяс пӧлучитісны право свободнӧя исповедуйтны ассьыныс религиясӧ; налы вӧлі кольӧма некымын укрепитӧм кар да замок.
Тайӧ условиеяс вылас гугенотъяс миритчисны налӧн религияысь ӧткажитчысь король-католиккӧд.
Нантскӧй эдикт пуктіс пом гугенотъяс да католикъяс костын войнаяслы.
Крестьянскӧй восстаниеяс.
Феодальнӧй усобицаяс бӧрын странасӧ вӧлі рӧзӧритӧма.
Королевскӧй казнаын эз вӧв деньга.
Налогъяс эз воны, сы вӧсна мый крестьяналы нинӧмӧн вӧлі найӧс мынтынысӧ.
Промышленность да торговля вӧліны тырвыйӧ торксьӧмаӧсь.
Крестьянскӧй восстаниеяс шымыртісны быдса провинцияяс да кыссисны воясӧн.
Восставшӧйяс чуксалісны ставсӧ сувтны найӧ радъясӧ общӧй врагъяслы паныд тыш вылӧ, кодъяс пӧвстӧ первой местаӧ сувтӧдлісны дворянаӧс да налогъяс чукӧртысьясӧс.
Вооружитчӧм крестьяна уськӧдчавлісны дворянскӧй усадьбаяс вылӧ да упорнӧя сопротивляйтчисны королевскӧй войскалы.
«Грызунъяс вылӧ!» горзӧмӧн крестьяна уськӧдчывлісны феодалъяс вылӧ да налогъяс чукӧртысьяс вылӧ.
Та вӧсна восставшӧйяссӧ кутісны шуны кроканъясӧн (французскӧй ногӧн тайӧ лоӧ «грызунъяс»).
Ӧткымын провинцияын восстаниеяссӧ вӧлі пӧдтӧма.
Мукӧдъясын правительстволы ковмис мунны уступкаяс вылӧ да бырӧдны крестьянасянь ӧткымын налогъяс.
43 §. Францияын ХVII нэмын абсолютизмлӧн ёнмӧм.
Генрих IV дырйи королевскӧй властьлӧн ёнмӧм.
Феодальнӧй усобицаяс да крестьянскӧй восстаниеяс бура петкӧдлісны французскӧй дворяналы, мый ассьыныс классӧвӧй господство сохранитӧм могысь налы колӧ вунӧдны войдӧрся самостоятельность йылысь да крепыда ӧтувтчыны королевскӧй власть гӧгӧр; королевскӧй властьтӧг оз вӧлі позь кутны крестьянаӧс крепыд киын.
Буржуазия сідзжӧ вӧлі дась став вынъясӧн поддерживайтны королевскӧй власть, коді ӧтнас вермис видзны странаӧс феодальнӧй междоусобиеясысь; феодальнӧй междоусобиеяс рӧзӧритісны промышленность да торговля.
Ён властьын буржуазия аддзис сідзжӧ карса бедноталӧн волнуйтчӧмъясысь надёжнӧй охрана.
Сы вӧсна дворянство да буржуазия поддерживайтісны Генрих IV-ӧс.
Сы дырйи Францияын ёнмис королевскӧй абсолютизм, коді шатовтчыліс гражданскӧй войнаяс дырйи.
Крестьянскӧй восстаниеяс повзьӧдісны правительствоӧс да заставитісны сійӧс мунны ӧткымын уступкаяс вылӧ.
Генрих IV гӧгӧрволіс, мый рӧзӧритчӧм крестьянствосянь нинӧм оз позь босьтны да мый опаснӧ вайӧдны йӧзсӧ крайностьӧдз.
Сы вӧсна сылы ковмис налогъяссӧ мыйкӧ мында чинтыны.
Вӧлі лӧсьӧдӧма порядок государственнӧй расходъясын, да корольлы удайтчис мынтыны государственнӧй долгъяс да весиг вӧчны кутшӧмсюрӧ сбережениеяс.
Протестантъяс дінӧ Генрихлӧн терпимость кыпӧдіс миритчытӧм вражда иезуитъяслысь.
Найӧ решитісны вины сійӧс.
Кымынкӧ неудачнӧй покушениеяс бӧрын сійӧс виис медалӧм убийца (1610).
Генеральнӧй штатъяс.
Гражданскӧй войнаяс дырйи правительство некымынысь чукӧртліс генеральнӧй штатъяс, медым пуктыны пом междоусобиеяслы.
Но враждуйтысь сторонаяс эз вермыны воӧдчыны ӧти кывйӧ, да штатъяс бӧр разӧдчывлісны нинӧм решиттӧг.
Штатъяс дінӧ шыӧдчыны медбӧръя босьтчылӧм вӧлі вӧчӧма 1614 воын Генрих IV-лӧн преемник, Людовик ХIII ичӧтдырйиыс, да сідзжӧ эз сет некутшӧм результатъяс.
Дворяна оскорбитчисны сійӧн, мый «коймӧд сословиелӧн» (буржуазиялӧн) представительяс шуисны дворянаӧс «вокъясӧн».
«Ми огӧ кӧсйӧй, — заявитісны дворяна, — медым сапожникъяслӧн пияныс шуисны миянӧс вокъясӧн; миян костын да на костын сэтшӧм жӧ разница, кыдзи господаяс да лакейяс костын».
Штатъяс разӧдчисны нинӧм вӧчтӧг.
Сэсянь найӧс корольяс эз чукӧртлыны 175 во, 1789 воӧдз, мӧдногӧн кӧ, французскӧй буржуазнӧй революцияӧдз.
Ришелье.
Абсолютнӧй монархия дзикӧдз утвердитчис Францияын Людовик ХIII-лӧн министр, кардинал Ришелье дырйи (сійӧ правлениелӧн кад 1624–1642 вояс).
Король быдторйын веритчыліс аслас министр вылӧ, коді лои Франциялӧн единоличнӧй повелительӧн.
Вывті честолюбивӧй, мудер политик, Ришелье ассьыс цельяссӧ шедӧдӧмын вӧлі зэв настойчивӧйӧн.
Ришелье мырддис гугенотъяслысь укрепитӧм каръяссӧ да замокъяссӧ.
Но религиялысь свобода налы вӧлі кольӧма.
Ришелье пӧщадатӧг тышкасьліс феодальнӧй сеньоръяс независимостьлӧн колясъяскӧд.
Быд ичӧтик своеволиеысь сійӧ арестуйтавліс да весиг казнитавліс медся знатнӧй вельможаясӧс.
Сійӧ тшӧктіс бырӧдны став укрепитӧм феодальнӧй замокъяссӧ.
Смерть угроза улын сійӧ запретитіс дворяна костын дуэльяс — поединокъяс.
Дворяна долженӧсь вӧлі кисьтны вир сӧмын король ордын служба вылын.
Но непокорнӧй феодалъяскӧд тайӧ тышыс нуӧдсис аслас жӧ дворянство интересъясын.
Феодальнӧй государстволысь единствосӧ да могуществосӧ ёнмӧдӧмӧн Ришелье ёнмӧдліс феодалъяслысь господство крестьянство вылын.
Народ йылысь сійӧ шуліс:
«Народ — сійӧ мул, коді дыр шойччигӧн ёнджыка тшыкӧ уджалігӧн дорысь».
Налогъяссӧ сы дырйи вӧлі ыдждӧдӧма некымынпӧв.
Крестьянствоӧс вӧлі вайӧдӧма рӧзӧритчӧмӧдз.
Крестьяналӧн да карса бедноталӧн восстаниеяс лоины постояннӧй явлениеӧн Францияса став провинцияясын.
Но найӧс пӧдтывлісны пӧщадатӧм лёклунӧн.
Восставшӧйяслы паныд Ришелье ыставліс наёмнӧй салдатъясӧс-иностранецъясӧс, сы вӧсна мый найӧс лыддьыліс йӧзӧн, кодъяс нинӧм эз жалитны.
Тадзи Францияын кузь феодальнӧй междоусобиеяс бӧрын ёнмис абсолютнӧй монархия.
Дворяна гӧгӧрвоисны, мый сӧмын ён королевскӧй власть вермас кутны народсӧ крепыд киын да пӧдтавны народнӧй восстаниеяс.
Абсолютнӧй монархия кутчысис народнӧй массаясӧс и медся ёна крестьянствоӧс пӧщадатӧг эксплуатируйтӧм вылын.
IV ГЛАВА.
АНГЛИЯ ХVI НЭМЫН ДА ХVII НЭМ ЗАВОДИТЧИГӦН.
44 §. Англиялӧн капиталистическӧй развитие заводитчӧм.
Огораживаниеяс.
Англияын ХV нэм помсянь лоины гырысь вежсьӧмъяс.
Медся войдӧр найӧ тӧдчисны сельскӧй хозяйствоын.
Тайӧ кадӧ ёна кыптіс спрос вурун вылӧ.
Англия славитчис аслас зэв бур вурунӧн, да сы вылӧ вӧлі ыджыд спрос заграницаын.
Уна вурун вӧлі колӧ и английскӧй ной вӧчан промышленностьлы.
Ыж видзӧм кутіс вайны гырысь прибыльяс да вӧлі выгӧднӧйджык му вӧдитӧм дорысь.
Английскӧй дворяна ассьыныс кӧдза муяссӧ кутісны пӧртны ыжъяслы пӧскӧтинаясӧ.
Но найӧ эз довольствуйтчыны тайӧн да заводитісны вӧтлавны крестьянаӧс асланыс наделъяс вылысь, медым мырддьӧм муяссӧ пӧртны пӧскӧтинаясӧ.
Крестьяналысь муяссӧ мырддялӧмыс сопровождайтсис насилиеясӧн да жестокостьясӧн.
Крестьянаӧс семьяяснас вӧтлалісны керкаяссьыс, кӧні овлісны найӧ да налӧн предокъясыс.
Тыртӧммисны быдса сиктъяс.
Мырддьӧм муяссӧ огораживайтлісны (потшлісны потшӧсӧн).
Сы вӧсна крестьянскӧй муяс захватывайтӧмъяссӧ пондісны шуны огораживаниеясӧн.
Важ да выль дворянство.
Огораживайтлісны муяссӧ да вӧтлывлісны сэтысь крестьянасӧ сэтшӧм английскӧй дворяна, кодъяс тӧргуйтлісны асланыс овмӧсса прӧдуктаясӧн.
Найӧ ёна кутісны видзны ыжъясӧс да вузавны вурун.
Тайӧ дворянасӧ, кодъяс лӧсьӧдісны ассьыныс овмӧссӧ выльног, шуӧны «выль» дворянствоӧн; «важ» феодальнӧй дворянствоысь найӧ торъялісны сійӧн, мый «важ» феодальнӧй дворянство важногыс эксплуатируйтліс аслас муяс вылын крестьянаӧс да босьтліс оброк.
Выль дворяна эксплуатируйтісны эз крестьянаӧс, а наёмнӧй сельскохозяйственнӧй рабочӧйясӧс, батракъясӧс.
Таын найӧ вӧліны ӧткодьӧсь буржуакӧд, кодъяс сідзжӧ эксплуатируйтісны наёмнӧй рабочӧйясӧс.
Буржуа-капиталистъяс моз жӧ выль дворяна вӧліны заинтересуйтчӧмаӧсь сыын, медым мынтыны наёмнӧй рабочӧйяслы кыдз позьӧ этшаджык да заставляйтны найӧс уджавны кыдз позьӧ унджык.
Выль дворяналӧн да буржуалӧн вӧліны общӧй интересъяс.
Выль дворяналӧн владениеясыс тӧдчымӧн содісны реформация бӧрын, кодӧс нуӧдіс король Генрих VIII (1509–1547).
Сійӧ отменитіс Англияын вичко вылын папалысь властьсӧ да ачыс лои английскӧй (либӧ «англиканскӧй») вичколӧн главаӧн.
Сійӧ тупкаліс манастыръяс да босьталіс казнаӧ налысь вывті гырысь озырлунъяссӧ.
Манастырскӧй муяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ сійӧ пӧдариталіс придворнӧйясыслы, мыйкӧ мында юкӧнсӧ вузавліс.
Манастырскӧй муяссӧ босьтысьясыс пырлісны выль дворянство лыдӧ.
Найӧ торйӧн нин ёна нуӧдалісны огораживаниеяс да вӧтлалісны крестьянаӧс муяс вывсьыс.
Тадзи Англияын лоины уна йӧз, кодъяслӧн эз вӧв олӧм вылас дзик некутшӧм средство.
Налы быть лоӧ вӧлі корсьны нажӧтка да медасьны любӧй дон вылӧ, кутшӧмӧс налы сетлісны.
Мукӧдыс на пӧвстысь медасисны удж вылӧ сиктын, лоалісны батракъясӧн.
Но сиктса овмӧсын сьӧкыд вӧлі аддзыны уджсӧ.
Дворяна асланыс муяс вылын занимайтчисны ыж видзӧмӧн.
Сы вылӧ колӧны вӧлі ёна этшаджык уджалысьяс му вӧдитӧмын серти.
Му вылысь вӧтлӧм крестьяналӧн мыйкӧ мында юкӧныс вермис корсьны удж промышленностьын, торъя нин ной вӧчан промышленностьын.
ХVI нэмын Англия босьтіс Европаын первой местаясысь ӧтиӧс промышленностьлӧн развитие серти.
Ёна быдмис шерстянӧй тканьяс (ной) вӧчӧм.
Английскӧй купечьяс кутісны петкӧдны нойсӧ мукӧд странаясӧ.
Англияын ӧдйӧ кутісны быдмыны ной вӧчан мануфактураяс.
Налы вӧлі колӧны наёмнӧй рабочӧйяс.
Кровавӧй законодательство.
Му вылысь вӧтлӧм крестьяна эз ставныс вермыны аддзыны аслыныс удж.
Найӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн ветлӧдлісны Англияса туйяс кузя да корисны милӧстина.
Правительство объявитіс став безработнӧйяссӧ брӧдягаясӧн, кодъяс быттьӧкӧ нарошнӧ пышъялӧны уджысь.
Парламент лэдзис жестокӧй законъяс, кодъясӧс Маркс шуис «кровавӧйясӧн».
Несчастнӧй йӧзӧс, кодъясӧс мырдӧн лишитісны оланінъясысь да олӧм вылӧ средствоясысь, вӧлі объявитӧма преступникъясӧн; безработнӧйясӧс клеймитлісны донӧдӧм кӧртӧн, нӧйтлісны плетьясӧн, вузавлісны рабствоӧ, весиг приговоритлісны смертнӧй казньӧ.
Тайӧ жестокӧй мераяснас найӧс кӧсйисны заставитны медасьны уджавны ичӧт удж дон вылӧ.
Английскӧй крестьяна унаысь кыпӧдчылісны асланыс угнетательяслы паныд, но правительство чорыда пӧдтывліс став восстаниеяссӧ.
Медся ыджыдӧн вӧлі восстание Роберт Кет предводительство улын 1549 воын асыввыв Англияын, кӧні вӧліны торъя уна огораживаниеяс.
Крестьяна требуйтлісны бырӧдны огораживаниеяс, бӧр сетны крестьяналысь захватитӧм муяс, ограничитны ыж видзӧм.
Правительство мӧдӧдіс восставшӧй крестьяналы паныд быдса армия, кӧні медсясӧ вӧліны итальянскӧй да немецкӧй наёмникъяс.
Найӧ жугӧдісны крестьянскӧй войскасӧ.
Заводитчис страшнӧй расправа.
Крестьянаӧс ӧшӧдалісны сёясӧн.
Восстаниелысь вождьсӧ Роберт Кетӧс ёна мучитӧмӧн казнитісны.
Томас Мор.
Английскӧй гуманист Томас Мор (1476–1535) гижис 1516 воын книга татшӧм ним улын: «Государстволӧн медбур устройство йылысь да Утопия нима выль ді йылысь».
Тайӧ книгаас Томас Мор яркӧя петкӧдліс сійӧ страшнӧй бедствиеяссӧ, кодӧ подвергайтчылісны английскӧй крестьяна ХVI нэмын огораживаниеяс да ыж видзӧм паськӧдӧм вӧсна.
«Ыжъяс, — гижліс сійӧ, — сёйӧны йӧзӧс, опустошайтӧны муяс, керкаяс да сиктъяс».
Сійӧ гижліс, кыдзи несчастнӧй крестьянаӧс вӧтлалӧны му вылысь, лишайтӧны олӧм вылӧ став средствоясысь, пӧртӧны брӧдягаясӧ; найӧ некысь оз вермыны аддзыны удж, а кор гусяласны, медым не кувны тшыгла, найӧс ӧшӧдалӧны.
Найӧ, кодъяс трудитчӧны, олӧны корысь олӧмӧн, а бездельникъяс олӧны роскошын.
Талӧн помкаыс, шуліс Мор, частнӧй собственностьлӧн господствуйтӧм.
Частнӧй собственность дырйи быдӧн зільӧ присвоитны аслыс ставсӧ, мый вермӧ, да страналӧн став озырлуныс веськалӧ бесчестнӧй хищникъяс киясӧ.
Тайӧ несправедливӧй стройлы паныд сійӧ петкӧдлӧ шуда олӧм фантастическӧй Утопия ді вылын, кӧні абу частнӧй собственность да став йӧзыс равнӧйӧсь.
Тайӧ ді вылас ставӧн обязанӧсь уджавны.
Уджалан луныс сӧмын квайт час.
Ремесленникъясӧн да видз-му овмӧсын став вӧчӧмторйыс поступайтӧ общӧя пӧльзуйтчӧм вылӧ.
Быд семья пӧлучайтӧ ставсӧ, мый сылы колӧ, общественнӧй складъясысь либӧ общественнӧй рынокъяс вылысь.
Свободнӧй да долыд удж сетӧ вывті уна продуктъяс, сы вӧсна быдӧн пӧлучайтӧ ставсӧ, мыйын сійӧ нуждайтчӧ.
Утопия обществоын, кодӧс подулалӧма разум, ӧта-мӧдӧс поддержитӧм да общӧй выгӧда вылын, абуӧсь сійӧ бедствиеясыс, кодъяс пемдӧдӧны европеецъяслысь олӧмсӧ.
Сэні ыджыдалӧны сӧгласие да шуд.
Томас Мор петкӧдліс устройствосӧ сэтшӧм обществолысь, коді оз тӧд частнӧй собственность.
Сійӧ правильнӧя петкӧдліс коммунистическӧй обществолысь ӧткымын чертаяс.
Но унатор сійӧ эз вермы предвидитны, торъя нин техникалысь вывті ёна кыптӧмсӧ, крупнӧй машиннӧй производстволысь развитиесӧ.
Сы вӧсна сійӧ пыртіс идеальнӧй общество йылысь аслас представлениеӧ сэтшӧм черта, кыдзи рабство.
Рабъяс сылӧн ді вылын долженӧсь вӧлі вӧчны медся сьӧкыд да неприятнӧй уджъяс.
Мор эз вермы предвидитны пролетариатлысь будущӧй развитиесӧ да эз вермы тӧдны, мый коммунистическӧй обществоӧ туйыс куйлӧ пролетарскӧй революция пыр.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи позьӧ пӧртны олӧмӧ сыӧн петкӧдлӧм идеальнӧй стройсӧ.
Сы вӧсна сійӧ и шуис ассьыс шуда дісӧ Утопияӧн (греческӧй ногӧн сійӧ лоӧ «места, коді абу»).
Бӧрынджык «Утопияӧн» пондісны шуны быд описание идеальнӧй общественнӧй стройлысь, коді оз вермы лоны пӧртӧма олӧмын.
Морскӧй торговля.
ХVI нэмын ӧдйӧ быдмис Англиялӧн морскӧй торговля.
Английскӧй корабльяс нуисны английскӧй тӧваръяс, торйӧн нин английскӧй ной, Европаса став гаваньясӧ.
Английскӧй купечьяс волывлісны и Балтийскӧй мореӧ, и Средиземнӧй мореӧ.
Правительство быдногыс поощряйтіс суднояс стрӧитӧм да заморскӧй торговля да поддерживайтіс английскӧй купечьяслысь интересъяссӧ заграницаын.
Лӧсьӧдавсисны тӧргӧвӧй компанияяс заморскӧй странаяскӧд тӧргуйтӧм вылӧ.
Тайӧ компанияясас участвуйтісны не сӧмын озыр купечьяс, но и дворяна.
Англичана деятельнӧя корсисны выль тӧргӧвӧй туйяс.
1552 воын Англияысь петісны куим корабль корсьны Индияӧ туй Азия войвыв берег пӧлӧн мунӧмӧн.
Кык корабльыс пӧгибнитіс, а коймӧдыс Ченслер команда улын воис Севернӧй Двина устьеӧ.
Ченслер воӧдчис Москваӧдз, вӧлі царь Иван Грозный ордын да пӧлучитіс сысянь разрешение Русскӧй государствокӧд тӧргуйтӧм вылӧ.
1554 воын Англияын вӧлі лӧсьӧдӧма Московскӧй компания.
Русскӧй правительство сетіс тайӧ компанияыслы право свободнӧя странаӧ пырӧм вылӧ да пошлинатӧг тӧргуйтӧм вылӧ.
Русскӧй государствокӧд установитчисны дипломатическӧй да торгӧвӧй сношениеяс.
Россияысь петкӧдсис вӧр, пенька, кодъяс вӧлі колӧны английскӧй кораблестроениелы.
Англичана лӧсьӧдісны компания Гвинеякӧд тӧргуйтӧм вылӧ, кытысь арталісны петкӧдны зӧлӧта, а сідзжӧ сьӧд рабъясӧс Америкаӧ вузалӧм вылӧ.
Чужисны ещӧ уна компанияяс разнӧй ылысса странаяскӧд тӧргуйтӧм могысь.
Став тайӧ компанияясыс медся озырӧн лои 1600 воын лӧсьӧдӧм Ост-Индскӧй компания Индиякӧд тӧргуйтӧм вылӧ.
Унджык юкӧныс тайӧ компанияяслӧн тӧргуйтӧмкӧд тшӧтш занимайтчис пиратствоӧн да грабёжӧн.
Испаниякӧд тыш.
Английскӧй морскӧй торговлялӧн успехъясыс да пиратствояс вайӧдісны Англияӧс сійӧ кадся главнӧй морскӧй да колониальнӧй державакӧд — Испаниякӧд — столкновениеӧ.
Америкаысь локтігӧн англичана грабитісны Испаниялысь побережьеяс да Америкаысь испанскӧй колонияяс, усьласисны испанскӧй суднояс вылӧ, зілисны захватитны «эзысь флот».
Королева Елизавета покровительствуйтіс английскӧй пиратъяслы да пӧлучайтіс насянь добычалысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
Елизавета быдлаын поддерживайтіс испанскӧй корольлысь врагъяссӧ.
А испанскӧй король Филипп II аслас посолъяс да шпионъяс пыр организуйтіс Англияын королевалы паныд заговоръяс.
Медбӧрын, Филипп III кутіс лӧсьӧдчыны Англияӧс завоюйтігкежлӧ.
1588 воын Англия берегъяслань мӧдӧдчис зэв ыджыд эскадра, кодӧс шулісны «Непобедимӧй армадаӧн».
Тайӧ эскадраас вӧлі 131 судно, кодъяс вылын вӧліны 7500 морт экипаж да 17 000 салдат.
Но тайӧ грандиознӧй экспедицияыс помасис тыр неудачаӧн.
«Непобедимӧй армадаӧс» вӧлі мыйкӧ мында бырӧдӧма англичаналӧн кокньыдджык да подвижнӧйджык суднояс артиллерияӧн, а мыйкӧ мында юкӧныс пӧгибнитіс буря дырйи.
Сӧмын жалкӧй колясъясыс сылӧн бӧр воисны Испанияӧ.
«Армадалӧн» гибельыс вӧчис зэв ён удар Испаниялӧн морскӧй могуществолы да сувтӧдіс Англияӧс Европаса морскӧй державаяс пӧвстын первой местаясысь ӧтиӧ.
45 §. Король да парламент.
Тюдоръяслӧн абсолютизм.
Важ дворянстволы колӧ вӧлі ён королевскӧй власть, медым кутны асланыс киын крестьянаӧс.
Но и выль дворяналы да буржуазиялы колӧ вӧлі ён государственнӧй власть, коді отсаліс эськӧ налы вӧтлавны му вылысь крестьянаӧс, эксплуатируйтны рабочӧйясӧс да кодлӧн вӧліны эськӧ вынъяс народнӧй движениеяс пӧдтӧм вылӧ.
Сы вӧсна и важ, и выль дворянство, и буржуазия поддерживайтісны Тюдоръяслысь династиясӧ, коді займитіс английскӧй престол Алӧй да Белӧй розаяслӧн война помасьӧм бӧрын (1485).
Англияын, кыдзи и Францияын, установитчис неограниченнӧй королевскӧй власть.
Тюдоръяслӧн кад (1485–1603) вӧлі английскӧй абсолютизм кадӧн.
Но французскӧй корольясысь торъялӧмӧн, кодъяс эз кӧсйыны чукӧртны Генеральнӧй штатъяс, Тюдоръяс правитісны парламент отсӧгӧн.
Дворянстволӧн да буржуазиялӧн представительяс английскӧй парламентын эз зыксьыны ӧта-мӧдныскӧд, кыдзи дворяна да «коймӧд сословие» французскӧй Генеральнӧй штатъясын.
Найӧс ӧтувтлісны общӧй интересъяс да найӧ нуждайтчылісны ён королевскӧй властьын.
Сы вӧсна парламент дзик быдторйын поддерживайтіс корольясӧс.
Но тайӧ положениеыс вежсис ХVI нэм помланьын.
Корольлӧн да парламентлӧн тыш.
Огораживаниеяс нуӧдӧм вӧсна, мануфактураяс да торговля паськалӧм вӧсна английскӧй буржуазия да выль дворянство ХVI нэмын сэтшӧма озырмисны да ёнмисны, мый кӧсйисны асногныс управляйтны странаӧн.
Найӧ кӧсйисны, медым король подчиняйтчис парламентлы.
А сэк жӧ английскӧй корольяс стремитчисны управляйтны странаӧн французскӧй корольяс моз жӧ неограниченнӧя.
Король да парламент костын заводитчис власть вӧсна тыш.
Елизавета кулӧм бӧрын помасис Тюдоръяслӧн династия.
Английскӧй престол вылӧ пуксис шотландскӧй король Яков I Стюарт (1603).
Воысь воӧ король да парламент костын отношениеяс омӧльтчисны.
Король кӧсйис лоны абсолютнӧй монархӧн да эз кӧсйы, медым парламент сюйсис государственнӧй делӧясӧ.
Парламент жӧ лыддис, мый сылӧн та вылӧ эм право да мый король вермас управляйтны сӧмын парламенткӧд сӧгласиеын.
Корольӧс поддерживайтісны феодалъяс, кодъяслы оз ков вӧлі буржуазиялӧн да выль дворянстволӧн ёнмӧмыс.
Король Карл I Стюарт (Яковлӧн преемник) дырйи король да парламент костын тышыс вывті ёна ёсьмис.
Медбӧрын, король 1629 воын распуститіс парламентсӧ да дас ӧти во чӧж управляйтіс единоличнӧя.
Королевскӧй правительство пырталіс пыр выль налогъяс парламент чукӧртлытӧг.
Найӧс, кодъяс выступайтлісны королевскӧй абсолютизмлы паныд, королевскӧй судьяяс пуксьӧдавлісны тюрьмаясӧ, найӧс нӧйтлісны плетьясӧн, клеймиталісны донӧдӧм кӧртӧн, нетшкалісны налысь нырбордъяссӧ, вундалісны пельяссӧ.
Буржуазия да выль дворянство ёна дӧзмисны да вӧліны дасьӧсь выступитны корольлы паныд.
Сэки жӧ странаын заводитіс кыптыны народнӧй возмущение.
Волнуйтчисны крестьяна, кодъяс страдайтісны огораживаниеясысь да дворяналӧн дзескӧдӧмысь, дӧзмӧмаӧсь вӧлі мелкӧй ремесленникъяс, подмастерьеяс, мануфактураясса рабочӧйяс.
Англияын матысмис революция.
V ГЛАВА.
НИДЕРЛАНДСКӦЙ БУРЖУАЗНӦЙ РЕВОЛЮЦИЯ.
46 §. Нидерландецъяс испанскӧй владычество улын.
Нидерланды да Испания.
Нидерланды вӧлі Западнӧй Европаын медся озыр странаясысь ӧтиӧн.
Тайӧ странаас, коді шымыртіс ӧнія Бельгияӧс, Войвыв Франциялысь юкӧнсӧ, Люксембург да Голландия, вӧлі уна население.
Сэні вӧлі 300 сайӧ кар да 6500 сикт.
Нидерландскӧй буржуазия нуӧдіс паськыд морскӧй торговля.
Антверпен лои ХVI нэмын европейскӧй да колониальнӧй тӧргуйтӧмын главнӧй центрӧн.
Каръясын вӧлі уна мануфактура.
Тайӧ передӧвӧй странаыс, кӧні оліс уна да озыр буржуазия, вӧлі испанскӧй корольяс власть улын.
ХVI нэмын Испания вӧлі вынйӧра военнӧй да морскӧй державаӧн.
Сылы принадлежитісны зӧлӧтаӧн да эзысьӧн озыр колонияяс Америкаын.
Но та вылӧ видзӧдтӧг Испания вӧлі бӧрӧ кольӧм странаӧн.
Колонияясысь вайӧм озырлунъяссӧ некутшӧм пӧльзатӧг мотайтісны королевскӧй двор да феодалъяс, либӧ найӧ видзсьылісны дона сулалан войнаяс вылӧ.
Йӧзыс олісны гӧля, промышленность вӧлі омӧля паськалӧма.
Уна тӧваръяс ковмыліс ньӧбавны заграницаысь ыджыд дон вылӧ; и зӧлӧта, и эзысь веськавлісны иностраннӧй купечьяс киӧ.
Испанияын господствуйтіс феодальнӧй строй.
Вывті ыджыд вын вӧлі католическӧй вичко киясын.
Корольлӧн властьыс вӧлі неограниченнӧй.
Нидерланды принадлежитіс император Карл V-лы.
Кор Карл V отрекитчис престолсьыс, сійӧ колис Испанияӧс да Нидерландыӧс аслас пиыслы Филипп II-лы.
Испанияса король да феодалъяс олісны крестьянаӧс эксплуатируйтӧм щӧт весьтӧ да Испания власть улын озыр странаясӧс грабитӧм щӧт весьтӧ.
Медся уна доходъяс найӧ босьтлісны Нидерландыысь.
Нидерландысянь налогъяс вайлісны Испанияса казналы 8–9 пӧв унджык доходъяс Америка дорысь сылӧн зӧлӧтӧй да эзысь рудникъясӧн.
Но и тайӧ деньгаыс муртса вӧлі тырмӧ корольлы да феодалъяслы.
Феодальнӧй Испанияысь зависимостьыс вӧлі зэв сьӧкыд Нидерландылы.
Налогъяс, кодъясӧс мынтылісны Испаниялы, пыр содісны.
Найӧ рӧзӧриталісны купечьясӧс да промышленникъясӧс.
Уна промышленниклы быть лои тупкавны мануфактураяссӧ.
Но медся сьӧкыда налогъяс водлісны ремесленникъяс да крестьяналӧн пельпомъяс вылӧ.
Испанскӧй владычество кыпӧдліс Нидерландыса буржуазиялысь да народнӧй массаяслысь ненависть.
Испанецъяскӧд соглашение колӧ вӧлі сӧмын католическӧй духовенстволы да феодальнӧй дворяналы.
Манастыръяс да феодальнӧй дворянство асьныс чорыда эксплуатируйтісны крестьянаӧс да артавлісны испанскӧй властьяс отсӧгӧн кутны народсӧ повиновениеын.
Но и мукӧд дворяна вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь сыӧн, мый испанецъяс вывті ёна грабитлісны да рӧзӧритлісны странасӧ.
Нидерландыын вочасӧн кутіс кыптыны испанскӧй владычестволы, феодальнӧй гнётлы да католическӧй вичколы паныд всенароднӧй восстание.
Король Филипп II-лӧн политикаыс ещӧ ёнджыка ёсьтіс Нидерландыын положениесӧ.
Филипп II.
Испанскӧй король Филипп II вӧлі асныра да тупӧй морт.
Ярӧй католик, сійӧ веритіс, мый Католичестволысь да абсолютизмлысь торжество шедӧдӧмӧн сійӧ пӧртӧ олӧмӧ енлысь волясӧ.
Католичестволӧн да абсолютизмлӧн противникъяскӧд сійӧ расправляйтчис инквизиция отсӧгӧн.
Инквизиция эз сӧмын бырӧдав католичестволысь да корольлысь противникъяссӧ, но и озырмӧдліс королевскӧй казнасӧ: казнитӧм йӧз имуществолӧн кык коймӧд юкӧныс мунліс корольлы пӧльза вылӧ да ӧти коймӧд юкӧныс вичко пӧльза вылӧ.
Нидерландыын буржуазия да народ ненавидитісны католическӧй вичкосӧ.
Буржуазия пӧвстын кутіс паськавны кальвинизм.
Народын пӧсь отклик аддзылісны Мюнцерлӧн да народнӧй реформациялӧн идеяяс.
Филипп II думайтіс, мый ассьыс неограниченнӧй власть Нидерландыын сувтӧдӧм бӧрын да ересь пӧдтӧм бӧрын сійӧ вермас перйыны странасьыс ещӧ унджык доходъяс.
Сылы лӧсялана тупӧй упорствоӧн Филипп II кутіс нуӧдны Нидерландыын ассьыс программасӧ.
Сійӧ чорыда преследуйтіс ставсӧ, кодъясӧс подозревайтісны «ересьын».
Заводитчисны массӧвӧй корсьысьӧмъяс, казньяс да йӧзӧс сотӧмъяс.
Но аслас жестокӧй политикаӧн король сӧмын ёнмӧдіс дӧзмӧмсӧ став страна пасьта.
47 §. Нидерландыын революция.
Революция заводитчӧм.
1566 вося арын Нидерландыын ыпнитіс народнӧй восстание.
Сійӧ медся войдӧр веськӧдчис народлы ненавистнӧй католическӧй вичко вылӧ.
Крестьяна, ремесленникъяс, мануфактураясса рабочӧйяс вооружитчисны да заводитісны грӧмитны католическӧй вичкояс да манастыръяс.
Дворяна повзисны народнӧй движениеысь; найӧ полісны, мый народлӧн скӧрмӧмыс вермас веськӧдчыны и налы паныд.
Правительственнӧй войскакӧд ӧтлаын найӧ пӧдтісны восстаниесӧ.
Но тайӧ эз кажитчы тырмымӧн Филипп II-лы.
Сійӧ решитіс пӧщадатӧг расправитчыны Нидерландыкӧд.
Нидерландыӧ вӧлі ыстӧма испанскӧй войскаӧн герцог Альбаӧс, коді вӧлі тодса аслас фанатизмӧн да лёклунӧн.
Нидерландыӧ воӧм бӧрын пыр жӧ сійӧ лӧсьӧдіс суд «Мятежъяс йылысь делӧяс кузя Сӧвет» ним улын.
Народ нимтіс тайӧ судсӧ «кровавӧй сӧветӧн».
Заводитчисны жестокӧй казньяс.
«Кровавӧй сӧвет» жертваяслӧн лыдыс вевтыртіс 8 тысяча морт.
Альба кутіс тӧдвылас эз сӧмын революционнӧй движениекӧд да «ереськӧд» тыш, но и испанскӧй корольлысь казнасӧ тыртӧм.
Сы вӧсна Альба торъя нин преследуйтіс буржуазия пӧвстысь озыр йӧзӧс да весиг дворянаӧс, кодъяс коркӧ петкӧдлӧмаӧсь ассьыныс недовольствосӧ испанскӧй правительстволӧн горшлунӧн да дзескӧдӧмъясӧн.
Альба лӧсьӧдіс Нидерландыын торговля вылӧ гырысь налогъяс, кодъяс рӧзӧриталісны купечьясӧс да промышленникъясӧс.
Тӧргуйтӧм сувтіс, мастерскӧйяс пӧдлассисны, уна тысяча йӧз колины уджтӧг.
Народ вуджис решительнӧй действиеясӧ.
Партизанскӧй война.
Феодальнӧй Испаниялы паныд революционнӧй тышын главнӧй рольсӧ ворсісны Нидерландыса народнӧй массаяс.
Народ заводитіс испанскӧй войскалы паныд партизанскӧй война.
Партизанъяс муналісны вӧръясӧ да сэні ӧтувтчалісны вӧрса гёзъяслӧн отрядъясӧ («гёзъяс» — сійӧ лоӧ «оборванецъяс»; тадзи врагъяс шулісны Нидерландскӧй народнӧй геройясӧс).
Найӧ вӧчалісны испанецъяслы виччысьтӧм ударъяс, бырӧдалісны испанскӧй отрядъяс, виалісны жестокӧй судьяясӧс, чиновникъясӧс, шпионъясӧс.
Ещӧ опаснӧйджыкӧн испанецъяслы вӧліны мӧд партизанъяс — морскӧй гёзъяс, кодъяс нуӧдісны война море вылын да побережье вылын.
Морскӧй гёзъяс эз сетлыны спокой ни испанецъяслы, ни сійӧ нидерландецъяслы, кодъяс сулалісны испанецъяс дор.
Найӧ вӧйталісны испанскӧй военнӧй корабльяс, босьталісны транспортъяс да грузъяс.
Страна войвылын восстание.
Регыд страналысь став войвывсӧ вӧлі шымыртӧма испанецъяслы паныд народнӧй войнаӧн.
Крестьяна да горожана ӧтлаасялісны гёзъяс дінӧ, грӧмитісны манастыръяс, вӧтлалісны католическӧй священникъясӧс.
Войвылас кутісны чукӧртчавны испанскӧй владычестволӧн став врагъясыс.
Озыр буржуазия йӧзӧдіс восставшӧй войвывлӧн правительӧн Вильгельм Оранскийӧс, Нидерландыын медся озыр да влиятельнӧй землевладелецӧс.
Но Вильгельм Оранский ачыс поліс восставшӧй народнӧй массаясысь.
Сійӧ лыддис бурджыкӧн нуӧдны испанецъяскӧд войнасӧ немецкӧй наёмнӧй войска отсӧгӧн.
Тайӧ наёмникъясыс воюйтісны омӧля да грабитісны населениесӧ.
Альба мӧдӧдіс войска восстание пӧдтӧм вылӧ.
Сійӧ зэв чорыда расправляйтчис сійӧ каръясса населениекӧд, кодъясӧс сылы удайтчис босьтны.
Но народлӧн сопротивляйтчӧмыс пыр ёнджыка чорзис.
Кор испанскӧй войска осадитісны Лейден, населениеыс косяліс плотинаяссӧ, кодъяс видзисны странасӧ моресянь, да восьтіс шлюзъяс.
Испанецъяслы лои пышйыны наводнениеысь.
Неудачаясысь дӧзмӧм Филипп II бӧр корис Альбаӧс.
Но тайӧ эз означайт политика вежӧм.
Король важмоз эз мун некутшӧм уступкаяс вылӧ.
Испанецъяс зэв ёна рӧзӧритісны-сотісны странасӧ, весиг сійӧ областьяссӧ, кодъяс эз участвуйтны восстаниеын.
Испанскӧй салдатъяс грабитісны лунвыв Нидерландыысь зэв озыр кар — Антверпен.
Карлысь медбур юкӧнсӧ вӧлі сотӧма.
Кӧкъямыс тысяча олысьӧс вӧлі виӧма.
Налысь пычкисны деньга да ценностьяс, унаӧс пытайтісны кувтӧдзыс.
Испанецъяслӧн добычаыс вӧлі вывті ыджыд.
Тайӧ удар бӧрын Антверпен некор нин эз вермы оправитчыны.
Испанецъяслӧн буйствуйтӧм да торъя нин Антверпенӧс разгромитӧм кыпӧдісны став странаын возмущение.
Лунвыв провинцияясын восстание.
Восстаниеыс шымыртіс и лунвыв провинцияяс.
Кыпӧдчисны крестьяна, ремесленникъяс, мануфактураясса рабочӧйяс.
Найӧ нуӧдісны решительнӧй тыш испанецъяслы паныд.
Народнӧй массаяслӧн восстаниеыс вӧлі веськӧдӧма не сӧмын испанецъяслы паныд, но и Нидерланды лунвылын ён феодальнӧй дворянстволы паныд, и католическӧй вичколы паныд.
Восставшӧй народ грӧмитіс католическӧй вичкояс да манастыръяс, вӧтлаліс священникъясӧс.
Сійӧ захватывайтіс манастырскӧй владениеяс.
Крестьяна кыпӧдчалісны асланыс феодальнӧй господалы паныд, вӧтлалісны найӧс, босьталісны налысь муяссӧ.
Дворяна ӧтувтчисны да выступитісны восставшӧй народлы паныд.
Восставшӧйяслӧн эз вӧв общӧй руководствоыс, эз вӧв действиеяслӧн единствоыс.
Дворяналы удайтчис жугӧдны восстаниесӧ.
Найӧ вӧчисны испанецъяскӧд договор, код серти признайтісны Испаниялысь власть да кӧсйысисны отсавны сылы революциялы паныд тышын.
Лунвыв провинцияясса буржуазия вӧлі сідзжӧ революциялы паныд.
Испаниялы враждебнӧй буржуазиялӧн мыйтакӧ юкӧныс водзджык нин пышйис лунвыв провинцияясысь войвылӧ, лунвылын колины купечьяс да промышленникъяс, кодъяс нуӧдісны тӧргуйтӧм Испаниякӧд да сы вӧсна эз кӧсйыны орӧдны сыкӧд йитӧд.
Найӧ лыддисны бурджыкӧн сёрнитчыны испанецъяскӧд.
Тадзи испанецъяслы удайтчис бӧр сувтӧдны ассьыныс властьсӧ лунвыв провинцияын.
Войвыв провинцияяслӧн союз.
Войвыв провинцияяс 1579 воын заключитісны союз (сідз шусяна Утрехтскӧй уния).
Найӧ кӧсйисны «ӧтлаасьны нэм кежлӧ, кыдз быттьӧ найӧ составляйтӧны ӧти провинция», да тышкасьны испанецъяслы паныд.
Регыд та бӧрын найӧ объявитісны Филипп II-ӧс чӧвтӧмаӧн.
Буржуазия кӧсйис йӧзӧдны Нидерландыса корольӧн Вильгельм Оранскийӧс, но сійӧс вӧлі виӧма подкупитӧм убийцаӧн.
Войвыв Нидерландыын установитчис республика, кодӧн юрнуӧдіс буржуазия.
Народнӧй массаяслӧн героизм вӧсна республика шедӧдіс испанецъяс вылын бура уна победа да дорйис ассьыс независимостьсӧ.
Нидерландецъяс торъялісны кыкпельӧ.
Войвыв юкӧныс образуйтіс самостоятельнӧй государство.
Лунвыв Нидерланды коли испанскӧй король власть улын.
Выль государство пондіс шусьыны Соединённӧй провинцияясӧн, либӧ Голландскӧй республикаӧн (главнӧй провинция ним серти).
Голландскӧй республикалы ковмис дыр на тышкасьны Испаниякӧд.
1609 воын Испания да Голландия костын вӧлі кырымалӧма мир, код серти Испания признайтіс выль государстволысь самостоятельность.
Тадзи помасис Нидерландыын революция.
Нидерландыын вӧлі шедӧдӧма буржуазиялӧн феодализм вылын первой победа.
Нидерландскӧй революция помасис феодальнӧй Испаниялӧн поражениеӧн да Нидерландскӧй буржуазиялӧн победаӧн.
Таын тӧдчанлуныс тайӧ событиеыслӧн.
Революция победитіс сӧмын народнӧй массаяслӧн героическӧй тыш вӧсна.
Но тайӧ победаыслӧн став плодъясыс сюрины буржуазиялы.
48 §. Голландия ХVII нэмын.
Голландиялӧн торговля.
Буржуазнӧй революция сетіс власть буржуазиялы.
Ӧні ставсӧ вӧлі сувтӧдӧма буржуазиялӧн интересъяслы служба вылӧ.
Голландия лои Европаын медся передӧвӧй морскӧй да тӧргӧвӧй державаӧн.
Голландиялӧн тӧргӧвӧй флотыс вевтыртіс суднояс лыд серти Европаса став мукӧд державаяслысь тӧргӧвӧй флотъяссӧ ӧтлаын босьтӧмӧн.
Голландецъяс нуӧдісны захватническӧй колониальнӧй политика.
1602 воын вӧлі лӧсьӧдӧма голландскӧй Ост-Индскӧй компания.
Голландецъяс зілисны захватитны асланыс киясӧ Индиякӧд став торговлясӧ да зырны сэтысь португалецъясӧс да англичанаӧс.
Ост-Индскӧй компания пӧльзуйтчис ыджыд самостоятельностьӧн — чеканитліс монета, имеитіс ассьыс войска, стрӧитіс каръяс да крепостьяс, самостоятельнӧ нуӧдіс войнаяс.
Компания став действиеяссӧ вӧчліс гусьӧн.
Збыльвылӧсӧ сійӧ занимайтчис эз сэтшӧма тӧргуйтӧмӧн, кутшӧма рӧзбойӧн да грабёжӧн.
Сылы удайтчис захватитны Зондскӧй да Молуккскӧй діяс португалецъясӧс сэтысь вӧтлӧмӧн.
Голландецъяс панйисны португалецъясӧс горшлунӧн да жестокостьӧн.
Тӧваръяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ (гвоздика, корица, мускатнӧй ӧрек, кофе) судзӧдлісны веськыда грабитӧмӧн, мыйкӧ мында юкӧнсӧ босьтлісны дань пыдди, мыйкӧ мында юкӧнсӧ мырдӧн босьтлісны местнӧй населениелы ковтӧм вещьяс вылӧ вежлалӧмӧн.
Компания пӧлучайтіс зэв гырысь барышъяс.
Медым кутны донъяссӧ вылын уровеньын, компания соталіс зэв уна вывті ценнӧй пряностьяс.
Колонияясса населениесӧ голландецъяс варварскӧя истребляйтлісны либӧ пӧртлісны рабствоӧ.
Найӧ лӧсьӧдалісны плантацияяс, кодъясӧс обрабатывайтісны рабъяс.
Голландия пырис тӧргӧвӧй сношениеясӧ Китайкӧд да Япониякӧд.
Китайысь голландецъяс кутісны вайны Европаӧ чай.
Америкаын голландецъяс захватитісны некымын Антильскӧй ді, кодъяс вылын лӧсьӧдісны сахарнӧй тростник плантацияяс.
И тані найӧ зэв чорыда эксплуатируйтісны местнӧй населениелысь трудсӧ.
Голландия тӧргуйтіс став Европакӧд.
Ыджыд тӧдчанлун кутіс Голландиялӧн торговля прибалтийскӧй муяскӧд да Россиякӧд.
Голландскӧй купечьяс петкӧдлісны Россияысь Западнӧй Европаӧ нянь, шабді, пыш, кучик, сир, мачтӧвӧй вӧр, мехъяс да мукӧд тӧваръяс.
Главнӧй тӧргӧвӧй карӧн Голландияын вӧлі Амстердам.
ХVII нэм заводитчигӧн сэні вӧлі 100 тысяча олысь.
Амстердамлӧн тӧдчанлуныс вӧлі не сӧмын торговляын да промышленностьын.
Сэні вӧліны медся озыр да асланыс оборотъяс серти Европаын медся гырысь банкирскӧй контораяс.
Рабочӧйясӧс эксплуатируйтӧм.
Некытӧн Европаын эз вӧв буржуазиялӧн рабочӧйясӧс да ремесленникъясӧс сэтшӧм жестокӧя эксплуатируйтӧм, кыдзи Голландияын.
Мануфактураясын уджалісны уна нывбабаяс да челядь медся ичӧт удж дон вылӧ.
«Народнӧй массаяс Голландияын 1648 воын нин ёнджыка страдайтісны вывті сьӧкыд уджысь, вӧліны гӧльджыкӧсь да терпитісны ёна чорыдджык гнёт став ӧстальнӧй Европаса народнӧй массаяс дорысь», — гижліс Маркс.
Тадзи буржуазнӧй революция Нидерландыын бырӧдіс феодалъяслысь господствосӧ, но сы местаӧ сувтӧдіс буржуазиялысь господство.
Ӧти эксплуататоръяс вежсисны мӧд эксплуататоръясӧн.
VI ГЛАВА.
ВОСТОЧНӦЙ ЕВРОПА ХVI НЭМЫН ДА ХVII НЭМ ПЕРВОЙ ДЖЫНЙЫН.
49 §. Панскӧй Польша.
Эз Европаса став странаясын феодализм во упадокӧ.
Эз быдлаын развивайтчыны капиталистическӧй отношениеяс, кыдзи Нидерландыын да Англияын.
Феодальнӧй строй важмоз господствуйтіс Испанияын.
Германияын крестьянскӧй война жугӧдӧм бӧрын феодализм ёнмис.
Ещӧ ёнджыка ёнмис сійӧ Тридцатилетньӧй война бӧрын.
Панскӧй Польша.
Феодальнӧй строй водзӧ господствуйтіс да ёнмис Польшаын.
Литвакӧд уния бӧрын (1385) да Тевтонскӧй орден жугӧдӧм бӧрын Польша лои Европаын медся гырысь государствоясысь ӧтиӧн.
Но Польшаын эз ло крепыд центральнӧй власть, кыдзи Англияын да Францияын.
Талы помкаясысь ӧтиӧн вӧлі сійӧ, мый Польшаын вӧлі этша озыр кар.
Польскӧй корольлӧн эз вӧв сэтшӧм поддержкаыс, кутшӧмӧс пӧлучайтісны горожанасянь Францияса да Англияса корольяс.
Центральнӧй власть слаблунлы мӧд помкаӧн вӧлі сійӧ, мый Польша захватитіс асыввылысь муяс, кӧні олісны украинскӧй да белорусскӧй народъяс.
Польскӧй панъяс захватитісны Галицкӧй Русь.
Литвакӧд уния сетіс польскӧй панъяслы позянлун захватывайтны украинскӧй да белорусскӧй муяс, кодъяс вӧлі пырӧны Литовскӧй княжество составӧ.
Украинаын да Белоруссияын лоины польскӧй панъяслӧн — магнатъяслӧн — зэв гырысь феодальнӧй владениеяс.
Быдӧн на пӧвстысь владейтіс уна дас каръясӧн да уна сё сиктъясӧн, вермис сувтӧдны ыджыд войска да кутіс двор, коді эз уступитлы королевскӧй дворлы.
Панъяслы вӧлі выгӧднӧ центральнӧй властьлӧн слаблуныс.
Тайӧ слаблунын найӧ аддзылісны дворянстволысь «зӧлӧтӧй вольность».
Мелкӧй дворяна, либӧ шляхтичьяс, зависитісны магнатъясысь, олісны налӧн дворъяс бердын, служитісны налӧн войскаын.
Королевскӧй власть вӧлі вынтӧм.
Король эз вермы лэдзны некутшӧм закон сейм сӧгласиетӧг, кӧні вӧліны магнатъяс, высшӧй духовенство да шляхталӧн представительяс.
Корольӧс бӧрйыліс став магнатъяслӧн да шляхтичьяслӧн общӧй съезд.
Корольӧс бӧрйӧм вылӧ найӧ чукӧртчылісны некымын дас тысяча.
Бӧрйӧм король должен вӧлі кырымавны обязательство, мый сійӧ нинӧмӧн оз нарушит шляхталысь правояссӧ.
Шляхта кӧ лыддьыліс, мый король нарушитіс сылысь привилегияясӧ, сылӧн вӧлі право кыпӧдны корольлы паныд восстание.
Буйнӧй да недисциплинированнӧй шляхта эз кывзысь корольяслысь.
Лолывліс, мый поход дырйи шляхтичьяс друг висьтавлісны корольлы, мый водзӧ найӧ нуӧдны война оз кӧсйыны.
Польша вӧлі феодально-раздроблённӧй государствоӧн.
ХVI нэмын польскӧй панъяс да шляхтичьяс заводитісны вузавны ассьыныс уна нянь заграницаӧ — Западнӧй Европаӧ.
Тайӧ вайліс налы гырысь доходъяс.
Сы вӧсна найӧ зілисны заставитны ассьыныс крестьянаӧс кыдз позьӧ ёнджыка уджавны барщина вылын.
Панъяс да шляхтичьяс зэв ёна эксплуатируйтісны польскӧй крестьянаӧс.
Барщиннӧй повинностьяс пыр содісны.
Мукӧддырйи крестьяналы ковмыліс недельнас вит лунсӧ уджавны барщина вылын асланыс вӧвъясӧн либӧ волъясӧн.
Панъяс да шляхтичьяс презирайтлісны крестьянаӧс да шулісны найӧс «быдлоӧн», мӧдногӧн кӧ, уджалан скӧтӧн.
Украинецъясӧс да белорусъясӧс национальнӧя угнетайтӧм.
Панъяс пӧрталісны крепостнӧйясӧ сідзжӧ украинскӧй да белорусскӧй крестьянаӧс, заставляйтісны найӧс уджавны барщина вылын.
Польскӧй панъяс-католикъяс быдногыс преследуйтісны украинецъяслысь да белорусъяслысь православнӧй верасӧ, презирайтісны налысь кывсӧ да культурасӧ.
Панъяс кӧсйисны ополячитны украинскӧй да белорусскӧй крестьянаӧс да вуджӧдны найӧс католичествоӧ, медым чегны налысь эксплуатируйтӧмлы паныд став водзсасьӧмсӧ.
Подчинитны украинецъясӧс да белорусъясӧс папалы да ополячитны найӧс медся ёна зілисны иезуитъяс, кодъяс пӧльзуйтчылісны Польшаын вывті ыджыд влияниеӧн.
Украинецъяс да белорусъяс ненавидитісны ассьыныс притеснительяссӧ — польскӧй панъясӧс, католическӧй духовенствоӧс да иезуитъясӧс.
Найӧ помнитісны братскӧй русскӧй народкӧд асланыс единство йылысь.
Тайӧ единство йылысь помнитіс и русскӧй народ.
50 §. Россия да Польша.
Польскӧй панъяс мечтайтісны сы йылысь, медым захватитны Россияӧс да поработитны русскӧй народӧс, кыдзи найӧ порабощайтісны белорусскӧй да украинскӧй крестьянаӧс.
Тайӧ вайӧдліс враждебнӧй отношениеясӧ панскӧй Польша да Россия костын.
Русскӧй государство ХVI нэмын.
ХVI нэмын Россия лои ён централизованнӧй государствоӧн.
Иван IV Грозный дырйи (1533–1584) вӧлі тӧдчымӧн паськӧдӧма сылысь границаяссӧ Востокын: ӧтлаалӧма Казанскӧй да Астраханскӧй ханствояс, кодъяс занимайтісны Волжскӧй туй — Восточнӧй Европалысь главнӧй тӧргӧвӧй туйсӧ, коді нуӧдіс Каспийскӧй морелань, Закавказьеӧ, Иранӧ, Средньӧй Азияӧ.
Тайӧ ӧтлаалӧмъясыслӧн последствиеясыс вӧліны вывті ыджыдӧсь.
Русскӧй народлы воссисны Поволжьелӧн да Заволжьелӧн плодороднӧй муяс.
Воссис тӧргӧвӧй туй Волга кузя.
Вӧлі лӧсьӧдӧма бура уна тӧргӧвӧй каръяс.
Успешнӧя кутіс заселяйтсьыны лунвыв, степьяс.
Воссис туй Уралӧ да Сибирӧ, тӧдмавтӧм на, выль муясӧ.
ХVI нэмлӧн мӧд джынсяньыс заводитчис Урал сайса зэв паськыд местаяс освоитӧм.
1581 воын казак Ермак Тимофеевич предводительство улын выступитысь отряд овладейтіс Иртыш да Тобол кузя Сибирскӧй ханствоӧн.
Сибирскӧй муяс вӧлі сюйӧма Российскӧй государство составӧ.
Русскӧйяс водзын Урал сайын воссис зэв ыджыд страна, коді аслас размеръяс сертиыс вӧлі ыджыдджык став Европаысь, озыр плодороднӧй муясӧн, дона мехъясӧн, зӧлӧтаӧн.
abu
Россиялӧн ӧдйӧ ёнмӧмыс повзьӧдіс орчча государствоясӧс.
Россиялӧн рытыввывса соседъясӧн вӧліны Польско-Литовскӧй государство да Швеция.
Тайӧ государствоясыс потшлісны Россияӧс Балтийскӧй мореысь да мешайтісны русскӧйяслы тӧргуйтны Западнӧй Европаса странаяскӧд.
Найӧ эз кӧсйыны Россиялысь ёнмӧмсӧ да эз лэдзлыны Западнӧй Европаысь Россияӧ тӧваръяс, кодъяс колӧны вӧлі военнӧй делӧлы (торъя нин металлъяс), военнӧй специалистъясӧс, архитекторъясӧс, руднӧй делӧ бура тӧдысьясӧс, кодъяс Россиялы вӧлі ёна колӧны.
Россия да Западнӧй Европа костын дзик ӧти связьӧн вӧлі Белӧй море пыр морскӧй туй.
Тайӧ туйыс вӧлі тӧдса русскӧйяслы ХV нэмын нин.
ХVI нэмын сы кузя вӧлі лӧсьӧдӧма сношениеяс Англиякӧд.
Но тайӧ туйыс вӧлі сьӧкыд да сы кузя позьӧ вӧлі ветлыны вонас сӧмын куим тӧлысь чӧж.
Иван IV-лы дыр ковмис воюйтны Польшакӧд да Швециякӧд Балтийскӧй море побережьеӧ петӧм вӧсна.
Войналӧн удачнӧя заводитчӧм вылӧ видзӧдтӧг Россия эз вермы босьтны Балтийскӧй морелысь побережьесӧ.
Сэні укрепитчисны Польша да Швеция.
Польско-шведскӧй интервенция.
ХVII нэм заводитчигӧн Польша да Швеция заводитісны Россиялы паныд интервенция.
Шведъяс кӧсйисны босьтны Российскӧй государстволысь рытыв-войвыв муяссӧ.
Польскӧй панъяс стремитчисны захватитны Москва, пуктыны польскӧй корольӧс русскӧй царӧн да ӧтлаавны Россияӧс асланыс владениеяс дінӧ.
Россиялы паныд агрессия котыртӧмын польскӧй панъяслы отсалісны иезуитъяс, кодъяс артавлісны подчинитны тайӧ зэв ыджыд странасӧ римскӧй папалы.
Изменникъяс отсӧгӧн польскӧй панъяслы удайтчис босьтны московскӧй Кремль.
Польскӧй панъяс вӧвлытӧма опустошитісны миянлысь странанымӧс.
Но русскӧй народ кыпӧдчис захватчикъяслы паныд.
Партизанъяс кыйӧдалісны да бырӧдалісны польскӧй отрядъяссӧ.
Народнӧй ополчение Минин да Пожарский юрнуӧдӧм улын осадитіс Москва да заставитіс полякъясӧс сдайтчыны (1612).
Вражескӧй интервенцияӧс вӧлі жугӧдӧма.
Народнӧй массаяслӧн выныштчӧмъяс вӧсна Россия бара лои ён государствоӧн.
Сійӧ недыр кад мысти вермис нин отсавны украинскӧй да белорусскӧй народъяслы.
Украинскӧй да белорусскӧй народъяс нуӧдісны мужественнӧй тыш крепостническӧй да национальнӧй гнётлы паныд.
Панскӧй Польшалы паныд ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчалісны народнӧй восстаниеяс.
Такӧд ӧттшӧтш украинскӧй народлы ковмис дорйысьны турокъяслӧн да крымскӧй татаралӧн уськӧдчылӧмъясысь, кодъяс кӧсйисны поработитны Украинаӧс.
Украинскӧй да белорусскӧй народъяс гӧгӧрволісны, мый мездысьны вермасны сӧмын сэки, кор ӧтувтчасны.
Украинаӧс воссоединитӧм.
1648 воын заводитчис украинскӧй народлӧн панскӧй Польшалы паныд великӧй народно-освободительнӧй тыш.
Сійӧн юрнуӧдіс Богдан Хмельницкий.
Украинскӧй народкӧд ӧтвылысь тышкасис и белорусскӧй народ.
Тайӧ вӧлі война эз сӧмын Панскӧй Польша игоысь мездысьӧм вӧсна, но и братскӧй русскӧй народкӧд ӧтлаасьӧм вӧсна.
1654 вося январь 8 лунӧ Переяславльын Хмельницкий чукӧртіс народнӧй «рада» (мӧдногӧн кӧ, народ представительяслӧн общӧй собрание), коді единогласнӧ примитіс решение Украиналӧн да Россиялӧн единӧй Российскӧй государствоӧ ӧтлаасьӧм йылысь.
Тайӧ ӧтлаасьӧмыс ёнмӧдіс общӧй врагкӧд тышын кыкнан народыслысь вынъяссӧ.
Украинаӧс вӧлі спаситӧма Панскӧй Польшаӧн поработитӧмысь да султанскӧй Турцияӧн захватитӧмысь.
Русскӧй да украинскӧй народъяслӧн ӧтлаасьӧмыс ещӧ ёнджыка ёнмӧдіс Россиялысь вынйӧрсӧ да международнӧй тӧдчанлунсӧ.
Сійӧ жӧ кадӧ панскӧй Польша, кӧні вӧлі паськалӧма национальнӧй тыш, панъяслӧн да шляхталӧн своеволие, восстаниеяс, кутіс воны упадокӧ.
VII ГЛАВА.
КИТАЙ ХIV–ХVII НЭМЪЯСЫН.
51 §. Китайскӧй народлӧн иноземнӧй захватчикъяслы да феодальнӧй гнётлы паныд тыш.
Монгольскӧй иго свергнитӧм.
Монголъяс, кодъяс захватитісны Китайӧс ХIII нэмын, поработитісны китайскӧй народӧс.
Монгольскӧй чиновникъяс да военачальникъяс угнетайтісны китайскӧй крестьянаӧс.
Китаецъясӧс эз лэдзлыны государственнӧй должностьяс вылӧ асланыс странаын.
Монголъясӧс ненавидитлісны эз сӧмын китайскӧй крестьяна, но и феодалъяс да купечьяс.
Кутісны создавайтсьыны гуся обществояс, кодъяс асланыс цельӧн сувтӧдлісны свергнитны монгольскӧй иго.
Медся ыджыдӧн на пиысь вӧлі «Еджыд лилия».
Кызвыныс сэні вӧліны крестьяна, но сэтчӧ вермисны пырны быдӧн, коді вӧлі дась монголъяскӧд решительнӧй тыш вылӧ.
Всеобщӧй восстание вылӧ сигналӧн вӧліны чегӧм лепёшкияс, кодъясӧс сетавлісны киысь киӧ.
1349 воын восстание заводитчис пӧшти сразу став страна пасьта.
Монголъяслӧн эз вӧвны вынъясныс оправитчыны сыкӧд.
Провинция бӧрся провинция мездысялісны монголъясысь.
Мин империя.
Монголъяслысь властьсӧ вӧлі свергнитӧма.
Выль китайскӧй династиялы вӧлі сетӧма ним мин.
Но монголъяскӧд тышыс муніс дыр на.
Налӧн дугдывтӧм набегъясыс сьӧктӧдісны страналысь овмӧс развивайтӧмсӧ.
Медым содтыны государстволысь доходъяс, вӧлі нуӧдӧма странаын став муяслысь перепись да крестьянскӧй населениелысь учёт.
Крестьяналы вӧлі запретитӧма мунны приписка местаысь.
Найӧ долженӧсь вӧлі мынтыны помещикъяслы оброк да государстволы сьӧкыд налогъяс.
ХV нэм заводитчигкежлӧ Китайын заводитісны ёна паськавны гырысь мастерскӧйяс крепостнӧй рабочӧйясӧн.
Татшӧм мастерскӧйясын рабочӧйяслӧн лыдыс волывліс тысячаӧдз.
Торъя нин уна вӧліны шӧвк да фарфор вӧчан мастерскӧйяс, кодъяс принадлежитлісны императорлы.
Фарфор вӧчӧмын китаецъяс вӧліны некодӧн вежтӧм мастеръясӧн.
Китай нуӧдіс паськыд морскӧй торговля.
ХV нэм заводитчигӧн ыджыд китайскӧй флот вӧчис кымынкӧ плавание Индийскӧй океанӧ.
Тайӧ плаваниеяс дырйи китаецъяс захватитісны Ява, Суматра, Цейлон.
Китаецъяслӧн корабльясыс волывлісны Иранӧдз да Африка берегъяс дорӧдз.
Европеецъяс Китайын.
1516 воын Китайӧ воисны первой португальскӧй корабльяс.
Португалецъяс бӧрся Китайӧ воисны испанецъяс, голландецъяс, англичана.
Китай вӧлі ён государствоӧн да европеецъяс полісны уськӧдчыны сы вылӧ.
Европеецъяс пӧлучитісны право овмӧдчыны лунвыв Китайса ӧткымын каръясын.
Римскӧй папа ыстіс Китайӧ уна католическӧй манакъясӧс, медсясӧ иезуитъясӧс; сійӧ надейтчис пӧртны китаецъясӧс христианствоӧ да подчинитны найӧс католическӧй вичколы.
Но китайскӧй императоръяс, Китайлысь независимость обеспечитны зільӧмӧн, эз лэдзны европеецъясӧс Пекинӧ да страналӧн пытшкӧсса районъясӧ.
Японецъяскӧд тыш.
Ыджыд опасность Китайлы представляйтісны японскӧй пиратъяс, кодъяс уськӧдчисны Китайлӧн берегъяс вылӧ да захватитісны Тайвань ді.
Китайскӧй войскалы удайтчис вӧчны японецъяслы зэв чорыд поражение.
ХVI нэм помын японецъяс уськӧдчисны зэв ыджыд войскаӧн Корея вылӧ.
Корейскӧй народ повтӧг тышкасис японецъяскӧд да Китай отсӧгӧн вӧтліс захватчикъясӧс.
Та бӧрын японецъяс эз лысьтны выльысь уськӧдчыны Корея вылӧ куимсё во чӧж.
Китайлӧн упадок.
Но Китайлӧн положениеыс пыр омӧльтчис.
Китайскӧй народлы ковмыліс дугдывтӧг дорйысьны кочевникъясладорсянь уськӧдчӧмъясысь, кодъяс разрушайтісны страналысь овмӧссӧ.
Европаӧ караваннӧй туйяс вӧлі захватитӧма Тимурӧн на, Средньӧй Азия пыр шӧвкӧн тӧргуйтӧм дугдіс.
Воис упадокӧ и морскӧй торговля.
ХVII нэм заводитчигӧн европеецъяс зумыда нин господствуйтісны мореяс вылын.
Китайлӧн портӧвӧй каръяс дугдісны лоны Ближньӧй Востокса странаяскӧд оживлённӧй сношениеяслӧн центръясӧн.
Ыджыд опасность ӧшйис войвывсянь.
Сунгари ю долинаын котыртчис маньчжурскӧй племяяслӧн ён военнӧй государство.
Найӧ ӧтувтчисны монголъяскӧд да пӧшти быд во вӧчлісны Китайӧ походъяс да волывлісны Пекин столица стенаяс дорӧдз.
Китайлӧн правительяс эз вермыны котыртны захватчикъяслы отпор.
Крестьянстволӧн положениеыс пыр омӧльтчис.
Налогъяс содісны, оросительнӧй сооружениеяс бӧрся некод эз видзӧд да найӧ пыр киссисны.
ХVI нэмын ёна содісны феодальнӧй повинностьяслӧн ыдждаясыс.
Уна крестьяналӧн эз ло му.
Урожай пыр чиніс.
Китайскӧй сиктъясын эз дугдыв тшыгъялӧм.
Феодалъяс думайтлісны эз маньчжуръяскӧд тыш йылысь, а крестьянасянь доходъяс ыдждӧдӧм йылысь.
Отчаяниеӧдз вайӧдӧм народ кыпӧдчис.
Ли Цзы-чэнлӧн восстание.
Восстаниеӧн юрнуӧдіс крестьянин Ли Цзы-чэн.
Восстаниеын участвуйтісны крестьяна, салдатъяс, ремесленникъяс, рудникъясса рабочӧйяс.
Первойсӧ восстаниелӧн вӧліны бура уна неудачаяс.
Вӧлі кад, кор Ли Цзы-чэн аслас сӧмын 18 вернӧй другъяскӧд дзебсясис правительстволӧн уна тысяча войскаысь.
Но бӧрынджык сылы удайтчис чукӧртны восставшӧйяслысь ыджыд армия.
Ли Цзы-чэн осадитіс важнӧй кар Кайфын.
Кайфынын игнасьӧм феодалъяс отчаяннӧя водзсасисны.
Повтӧм Ли Цзы-чэн ачыс ветліс приступ вылӧ.
Медбӧрын, Кайфын вӧлі босьтӧма.
Тайӧ кадсянь восставшӧйяслӧн победаыс вӧлі решитӧма.
1644 вося тулысын Ли Цзы-чэн босьтіс Пекин.
Император виис асьсӧ.
Восставшӧйяс чуксалісны крестьянаӧс захватывайтны помещичӧй муяс.
Феодалъяслысь озырлунъяссӧ юклісны беднякъяс костын.
Ли Цзы-чэн казнитіс народлы мустӧм высшӧй чиновникъясӧс.
Ли Цзы-чэнлӧн войскаыс бӧрйис сійӧс императорӧн.
Маньчжурскӧй завоевание.
Феодалъяс да чиновникъяс ненавидитісны восставшӧй да победитысь народӧс.
Кыдзи и Хуан Чао кадся восстание дырйи, найӧ изменитісны рӧдинаыслы.
Найӧ корисны странаас маньчжуръясӧс да накӧд ӧтлаын уськӧдчисны Пекин вылӧ.
Ли Цзы-чэн потерпитіс поражение.
Водзӧ судьбасӧ сылысь оз тӧдны.
Предание серти крестьяна дзеблалӧмаӧсь ассьыныс вождьсӧ сылӧн кувтӧдз.
Китайскӧй феодалъяс отсӧгӧн маньчжуръяс заводитісны Китай завоюйтӧм.
Но сӧмын 20 во мысти налы дзикӧдз удайтчис пӧдтыны народлысь водзсасьӧмсӧ.
Императорскӧй власть вуджис маньчжурскӧй династиялы, кодлы вӧлі сетӧма ним Цин.
Маньчжуръяс асланыс культурнӧй уровень серти сулалісны ёна улынджык китаецъяс дорысь.
Найӧ рӧзӧритісны странасӧ, сотісны уна каръяс да сиктъяс.
Найӧ захватывайтісны китайскӧй крестьяналысь муяссӧ да пӧртлісны найӧс асланыс собственностьӧ.
Маньчжурскӧй завоевание вӧлі Китайлы вывті ыджыд бедствиеӧн.
Китайскӧй народ ненавидитіс выль захватчикъясӧс да дугдывтӧг вӧчліс налы паныд заговоръяс да восстаниеяс.
Степнӧй кочевникъяскӧд дугдывтӧм тыш, налӧн набегъясыс да завоеваниеясыс, уна сё вося иноземнӧй иго слабмӧдлісны Китайӧс, истощайтісны сылысь овмӧссӧ, кутісны культуралысь развивайтчӧмсӧ.
VIII ГЛАВА.
КУЛЬТУРА ХVI–ХVII НЭМЪЯСЫН.
52 §. Техникалӧн, наукалӧн да искусстволӧн развивайтчӧм ХVI нэмын да ХVII нэм первой джынйын.
Техникалӧн развивайтчӧм.
Феодализм господство дырйи техника развивайтчис зэв ньӧжйӧ.
Сиктын крепостнӧйяс, карын ремесленникъяс поколениеысь поколениеӧ уджалісны сійӧ жӧ орудиеясӧн да сійӧ жӧ приёмъясӧн, кутшӧмъясӧн уджавлісны налӧн батьясыс да дедъясыс.
Цехӧвӧй правилӧяс весиг веськыда запрещайтлісны быдсяма техническӧй усовершенствованиеяс.
Но ХVI нэмсянь (а кӧнсюрӧ весиг водзджык) заводитӧ совершенствуйтчыны техника и промышленностьын, и видз-му овмӧсын.
Видз-му овмӧс вӧчис ыджыд успехъяс Англияын да Голландияын.
Озыр кӧзяева эксплуатируйтісны наёмнӧй рабочӧйяслысь трудсӧ, коді вӧлі производительнӧйджык крепостнӧй крестьяналӧн труд дорысь.
Найӧ бурмӧдалісны скӧтлысь пӧрӧдаяссӧ, совершенствуйтісны видз-му уджалан орудиеяс.
Та вӧсна видз-му овмӧсысь доходъяс тӧдчымӧн содісны.
Но таысь выиграйтісны сӧмын гырысь овмӧсъяс.
Крестьянство гӧльмис да рӧзӧритчис, лишайтчис аслас муясысь.
Тӧдчана вежсьӧмъяс лоины металлургияын.
ХV нэмсянь лоины специальнӧй пачьяс (домнаяс), кодъяс вӧлі шогмӧны кӧрт рудалысь гырысь массаяс сывдӧм вылӧ да чугун пӧлучитӧм вылӧ.
Сы могысь, медым лэптыны наын температурасӧ колана вылнаӧдз, колӧны вӧлі бисӧ пӧльтӧм вылӧ гырысь мехъяс, кодъяс уджавлісны ва кӧлесаяс отсӧгӧн.
Водянӧй двигательяс применяйтсисны сідзжӧ горнӧй делӧын шахтаясысь руда лэптӧм могысь.
Литейнӧй цехын усовершенствованиеяс сетісны позянлун кисьтавны гырысь осаднӧй орудиеяс, кодъяс заряжайтсьылісны чугуннӧй ядроясӧн либӧ картечӧн.
Кисьтавсисны кокни полевӧй пушкаяс.
Вӧлі усовершенствуйтӧма ружье.
Первойсӧ ружьеяс вӧліны зэв сьӧкыдӧсь, лыйсьынысӧ позьӧ вӧлі сӧмын подставкаяс вывсянь, зарядсӧ ӧзтывлісны фитильӧн.
ХVI нэмын лоины кокньыдджык да удобнӧйджык ружьеяс кремневӧй ударнӧй замокӧн.
ХVII нэмын кремневӧй ружье дінӧ кутісны винтитны штык.
Ыджыд успехъяс вӧчис мореплавание.
Голландияын да мукӧд странаясын кутісны стрӧитны гырысь да ён суднояс, кодъяс шогманаӧсь вӧліны ылі океанскӧй плаваниеяс вылӧ.
Вӧлі выработайтӧма парусъяслысь сложнӧй система, коді отсавліс плавайтны тӧвлӧн любӧй направление дырйи.
Морскӧй делӧын кутісны применяйтны точнӧй часі (хронометр), подзорнӧй трубаяс, секстант — восьса мореын корабльлысь местонахождениесӧ тӧдмалӧм вылӧ инструмент.
Кутісны составляйтны точнӧй картаяс на вылӧ градуснӧй сетка пасъялӧмӧн.
Выль географическӧй открытиеяс.
Озырмӧдчӧм вылӧ выль источникъяс корсигмоз европеецъяслӧн судноясыс плавайтісны став мореяс да океанъяс кузя.
Тайӧ путешествиеяс дырйи вӧлі восьтӧма вель уна выль муяс.
ХVII нэм шӧрын голландец Тасман обследуйтіс Австралиялысь берегъяс да восьтіс Тасмания, Новӧй Зеландия да мукӧд діяс.
Сійӧ жӧ кадӧ русскӧй промышленникъяс да казакъяс писькӧдчалісны войвыв Азиялӧн исследуйттӧм муясӧ.
Наӧн вӧлі восьтӧма да обследуйтӧма Сибирлысь вывті паськыд пространствояс.
ХVII нэм заводитчигӧн русскӧй «землепроходецъяс» мунісны Обсянь да Иртышсянь Ленаӧдз да Байкалӧдз.
Петлин, русскӧйясысь первой, Монголия пыр воӧдчис Пекинӧдз.
Иван Москвитин, Якутскысь петӧм бӧрын, писькӧдчис Тихӧй океан берегӧдз.
Поярков обследуйтіс Амурлысь течениесӧ дзик мореӧдзыс.
Сы бӧрын освоитны Амур босьтчыліс Хабаров.
Казак Семён Дежнев ХVII нэм шӧрын восьтіс пролив, коді торйӧдӧ Азияӧс Америкаысь (бӧрынджык сійӧс вӧлі шуӧма Берингов проливӧн).
Коперник.
Йӧз не сӧмын бурджыка тӧдмалісны сійӧ планетасӧ, код вылын найӧ олӧны, но и выльногӧн пондісны представляйтны аслыныс вселеннӧйын сылысь местасӧ.
Великӧй польскӧй учёнӧй Николай Коперник (1473–1543) вӧчис вывті ыджыд открытие, коді дзикӧдз вежис шӧр нэмъясса став астрономическӧй представлениеяс.
Сійӧ докажитіс, мый Му бергалӧ аслас ось гӧгӧр да мукӧд планетаяскӧд ӧтлаын двигайтчӧ Шонді гӧгӧр.
Тайӧ мӧвпыс и водзынджык воліс юрас ӧткымын учёнӧйяслы.
Сійӧ мӧвпсӧ висьтавліс, например, великӧй среднеазиатскӧй учёнӧй Аль-Бируни.
Но налӧн сійӧ вӧлі сӧмын гениальнӧй догадкаӧн.
Коперник первойысь докажитіс сійӧс планетаяслысь движениесӧ вычислитӧмӧн.
Тайӧ открытиеыс опровергайтіс вичколысь учениесӧ, коді утверждайтліс, мый Му — вселеннӧйлӧн центр.
Коперник докажитіс, мый Му — небеснӧй телӧясысь сӧмын ӧти.
Коперниклӧн открытиеыс вӧлі страшнӧй ударӧн церковнӧй мировоззрение кузя.
Коперник поліс вичкоӧн преследуйтӧмысь да сӧмын кулӧм водзвылас решитчис печатайтны ассьыс сочинениесӧ «Небеснӧй телӧяслӧн бергалӧм йылысь».
Лютер злобнӧя издевайтчис Коперник учение вылын.
Католическӧй вичко пыртіс сылысь сочинениесӧ запретитӧм книгаяс списокӧ да яростнӧя преследуйтіс став учёнӧйясӧс да мыслительясӧс, кодъяс сулалісны Коперник учение дор.
Бруно.
Но вичколы эз удайтчы сувтӧдны наукалысь развивайтчӧмсӧ.
Великӧй итальянскӧй философ Джордано Бруно (1548–1600) Коперник учение подув вылын сетіс вселеннӧйлысь выль картина.
Сійӧ утверждайтіс, мый вселеннӧй помтӧм да мый сійӧ тырӧма лыдтӧм уна миръясӧн.
Миянӧн аддзан кодзувъяс — миян солнечнӧй система кодь жӧ миръяслӧн центръяс.
Сійӧ утверждайтліс, мый вселеннӧй ставнас подчиняйтчӧ ӧти и сійӧ жӧ вежласьтӧм законъяслы, а оз ен волялы, кыдзи велӧдліс вичко.
Вичко преследуйтіс Бруноӧс.
Сылы ковмис пышйыны Италияысь.
Сійӧ странствуйтіс Швейцария, Франция, Англия, Германия, Чехия кузя, быдлаын дорйис ассьыс идеяяссӧ.
Италияӧ бӧр воӧм бӧрын сійӧ веськаліс инквизиция киясӧ.
Сизим во Бруно пукаліс тюрьмаын, но сійӧ эз ӧткажитчы аслас взглядъясысь.
Вичко приговор серти великӧй мыслительӧс вӧлі сотӧма Римын 1600 воын.
Галилей.
Вичко преследуйтіс и великӧй итальянскӧй учёнӧй Галилейӧс (1564–1642).
Галилей первой заводитіс наблюдайтны небесасӧ подзорнӧй труба пыр, коді ыдждӧдліс приблизительнӧ даспӧв.
Сы водзын воссис выль мир.
Первойысь тыдовтчис кодзувъяслӧн Муысь вывті ыджыд ылыслуныс.
Тӧлысь, вӧлӧмкӧ, тупкысьӧма гӧраясӧн да кратеръясӧн.
Млечнӧй Путь торъявліс зэв уна кодзувъяс вылӧ.
Юпитерлысь вӧлі восьтӧма спутникъяссӧ.
Небесаын кутісны тыдавны войдӧр тӧдлытӧм вывті уна кодзувъяс.
Аслас став открытиеяс йылысь Галилей гижис книгаын, кодӧс вӧлі озаглавитӧма «Звёзднӧй посол».
Тайӧ книгаыс вӧчис современникъяс вылӧ зэв ыджыд впечатление.
Найӧ шулісны: «Кыдзи Колумб восьтіс выль материк, сідзи и Галилей восьтіс выль вселеннӧй».
Но научнӧй заслугаясыс Галилейлӧн эз помасьны сылӧн астрономическӧй наблюдениеясӧн.
Сійӧ исследуйтіс физическӧй телӧяс движениелысь законъяс да пуктіс подув научнӧй механикалы.
Астрономияӧн да механикаӧн занимайтчӧм вайӧдіс Галилейӧс Коперник учениелысь збыльлунсӧ признайтӧмӧ.
Сэки сылы паныд выступитіс вичко.
Сизимдас арӧса знаменитӧй учёнӧйӧс иезуитъяс донос серти арестуйтісны, сылы грӧзитісны пыткаӧн да заставитісны пидзӧс вылас сулалӧмӧн ӧткажитчыны Коперник учениеысь да запретитісны водзӧвылӧ сёрнитны да гижны Му бергалӧм йылысь.
Вежсьӧмъяссӧ, кодъяс тайӧ кадӧ мунісны человечество олӧмын, вӧлі петкӧдлӧма великӧй писательяс творчествоын.
Сервантес.
Испанияса величайшӧй писательӧн вӧлі Сервантес (1547–1616), «Дон-Кихот» нима гениальнӧй романлӧн автор.
Романлӧн содержаниеыс татшӧм.
Дон-Кихот, гӧль испанскӧй дворянин, думыштӧма возродитны ХVI нэмса Испанияын подвигъяссӧ странствуйтысь рыцарьяслысь, кодъяс йылысь сійӧ лыддьӧма важ рыцарскӧй романъясысь.
Пӧрысь кляча вылын, сімӧм да жугалӧм латыа, мӧдӧдчӧ сійӧ странствуйтны.
Сылӧн цельыс благороднӧй — сійӧ кӧсйӧ дорйыны слабъясӧс да угнетённӧйясӧс, карайтны лёкъясӧс да несправедливӧйясӧс.
Но сійӧ олӧ аслас фантазияяс мирын, панӧ битваяс ветрянӧй мельничаяскӧд найӧс лёк великанъясӧн чайтӧмӧн, нападайтӧ ыж стада вылӧ, кодӧс сійӧ чайтӧма вражескӧй армияӧн.
Став «подвигъясыс», кодъясӧс сійӧ вӧчӧ справедливость восстановитӧм могысь, помассьӧны теш сяма неудачаясӧн, сылӧн пай вылӧ усьӧны сӧмын насмешкаяс да ӧбидаяс.
Сервантес яркӧя петкӧдлӧ сэкся Испаниялысь олӧмсӧ, кӧні Дон-Кихот оз вермы аддзыны аслыс места.
Сійӧ жӧ кадӧ теш сяма да джынвыйӧ йӧй, но повтӧм, бур да великодушнӧй странствуйтысь рыцарь моральнӧ сулалӧ ёна вылынджык сійӧ грубӧй плутъясысь да празднӧй вельможаясысь, кодъяскӧд сылы лоӧ паныдасьлыны.
Сервантеслӧн роман — сатира не сӧмын отжившӧй рыцарство вылӧ, но и сійӧ кадся олӧм вылӧ.
Испанияса высшӧй классъяслысь горшлунсӧ, надменностьсӧ, невежествосӧ отрицательнӧй чертаясӧн петкӧдлӧмӧн, Сервантес сочувственнӧя петкӧдлӧ народ пӧвстысь йӧзӧс, налысь бурлунсӧ, человечностьсӧ да здравӧй смыслсӧ.
Сервантеслӧн романыс вӧчис зэв ыджыд влияние мирӧвӧй литература вылӧ.
Шекспир.
Сэкся йӧз радейтісны театральнӧй представлениеяс.
Театр вӧлі Европаын радейтана развлечениеӧн.
Театръяс асланыс устройство серти вӧліны зэв прӧстӧйӧсь.
Найӧ унджыкысьсӧ вӧвліны овальнӧй формааӧсь, зал весьтас, кӧні миян театръясын помещайтчӧ партер, вевтыс эз вӧвлы.
Вевтаӧн вӧліны сӧмын галереяяс, кодъясысь улынджык вӧліны ложаяс.
Партерас публика сулавліс.
Партерын да вылі галереяын местаясыс вӧлі зэв донтӧмӧсь да доступнӧйӧсь гӧльджыкъяслы.
Спектакльяс мунісны лунъюгыдын.
Декорацияяс эз вӧвны.
Эз вӧв занавес, коді торйӧдӧ зрительнӧй залсӧ сценасьыс.
Татшӧм вӧлі театр «Глобус» Лондонын, кӧні исполняйтсисны гениальнӧй драматург Шекспирлӧн (1564–1616) произведениеясыс.
Шекспирлӧн величиеыс заключайтчӧ сыын, мый сійӧ зэв бура тӧдіс мортлысь душасӧ.
Сійӧ петкӧдлӧ зрительяс водзӧ уна сё быдсямапӧлӧс человеческӧй характеръяс.
Шекспир ӧткодь великӧй историческӧй драмаясын, и гажа комедияясын, но медся вылын трагедияясын, кӧні сійӧ петкӧдлӧ вывті мӧвпа да ён воляа йӧзлысь потрясающӧй душевнӧй борьбасӧ («Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Макбет»).
Шекспир шыӧдчыліс медсясӧ демократическӧй зритель дінӧ, коді тыртліс унджык местаяссӧ театрын.
Сійӧ гижліс живӧй народнӧй кывйӧн.
Шекспирлӧн гениальнӧй пьесаясыс оз важмыны да оз вешйывны сцена вылысь и ӧнія кадӧ.
Торъя ёна радейтӧны Шекспирӧс сӧветскӧй театрын.
Россияын культура ХVI–ХVII нэмъясын.
ХVI–ХVII нэмъясын Западнӧй Европаса вель уна странаясын заводитчӧны складывайтчыны капиталистическӧй отношениеяс.
Тайӧ странаяслӧн корабльясыс плавайтӧны став мореясті да океанъясті.
Европеецъяс лӧсьӧдалӧны ассьыныс колонияяс мулӧн медся ылі пельӧсъясын.
Техника, наука да искусство развивайтчӧм серти Западнӧй Европаса странаяс сулалӧны мирын первой местаын.
Западнӧй Европаса странаяс пиысь медся передӧвӧйӧн вӧліны Голландия, Англия да Франция.
Россия аслас развитиеын кольччыліс тайӧ передӧвӧй странаясысь.
Уна сё вося монгольскӧй иго, страшнӧй врагкӧд кузь кадся тыш, коді требуйтіс народлысь став вынъяс зэвтӧм, задерживайтісны Россия культуралысь быдмӧмсӧ.
Но став тайӧ препятствиеяс вылӧ видзӧдтӧг, русскӧй народ водзӧ развивайтіс ассьыс национальнӧй культурасӧ.
Русскӧй культура оказывайтіс ыджыд положительнӧй влияние орчча народъяс культура вылӧ.
Русскӧй народ разведывайтіс да заселяйтіс Заволжьелысь да Сибирлысь зэв гырысь тӧдмавтӧм пространствояс, паськӧдісны му вӧдитӧм сэні, кӧні водзджык тӧдлісны сӧмын вӧралӧм да примитивнӧй скӧт видзӧм.
Найӧ корсисны руда, писькӧдалісны туйяс, стрӧиталісны каръяс.
Ыджыд успехъяс Россияын вӧчис военнӧй техника.
Огнестрельнӧй оружие Русьын лои ХIV нэмын на.
ХVI–ХVII нэмъясын нин русскӧй мастеръяс кужлісны кисьтны зэв гырысь осаднӧй орудиеяс.
Русскӧй пушкаяс унаторйӧн вӧліны бурджыкӧсь западноевропейскӧй пушкаясысь.
ХVI нэм шӧрсянь Москваын заводитчӧ книга печатайтӧм; ставлы тӧдса нимыс московскӧй первопечатник Иван Фёдоровлӧн.
Сёрӧнджык Иван Фёдоров вуджӧдіс ассьыс деятельностьсӧ Белоруссияӧ да Украинаӧ.
Водзджык на белорусскӧй кыв вылын книгаяс печатайтіс белорус Скорина, коді 1517 воын нин восьтіс типография первойсӧ Прагаын (Чехия), а бӧрынджык Вильнюсын.
Сійӧ книгаясыс, кодъясӧс печатайтліс Скорина, разалісны и Украинаын и Русскӧй государствоын.
Москваӧ переселяйтчисны учёнӧйяс Турцияӧн угнетайтан Сербияысь, Болгарияысь, Грецияысь, а сідзжӧ Украинаысь, кӧні польскӧй панъяс да иезуитъяс пӧдтылісны украинскӧй национальнӧй культура.
Москваын тайӧ учёнӧйясыс аддзылісны выль рӧдина.
Русскӧй культура вӧчис гырысь успехъяс сійӧ страшнӧй разгром бӧрас, кодӧс вӧчисны сылы монгольскӧй завоеваниеяс.
ХРОНОЛОГИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦА.
Нэм
Вояс
Западнӧй Римскӧй империялӧн пом .... 476
VI
Юстинианлӧн царствуйтӧм .... 527–565
VII
Арабскӧй государстволӧн образуйтчӧм .... 630 гӧгӧр
VIII
Испанияӧс арабъясӧн завоюйтӧм .... 711–713
VIII–IX
Карл Великий .... 768–814
X
Верденскӧй договор .... 843
XI
Нормандскӧй герцогӧн Англияӧс завоюйтӧм .... 1066
Первой крестӧвӧй поход .... 1096–1099
ХIII
Нёльӧд крестӧвӧй поход дырйи Константинопольӧс босьтӧм .... 1204
Вольностьяслӧн великӧй хартия .... 1215
Европа вылӧ Батыйлӧн поход заводитчӧм .... 1237
Ледӧвӧй побоище .... 1242
Англияын парламентлӧн заводитчӧм .... 1265
ХIV
Францияын Генеральнӧй штатъяслӧн заводитчӧм .... 1302
Жакерия .... 1358
Флоренцияын Чомпилӧн восстание .... 1378
Уот Тайлерлӧн восстание .... 1381
Литвалӧн да Польшалӧн уния .... 1385
ХIV–ХV
Столетньӧй война .... 1337–1453
ХV
Грюнвальд дорын битва .... 1410
Ян Гусӧс сотӧм .... 1415
Константинопольӧс турокъясӧн босьтӧм .... 1453
Колумблӧн первой путешествие .... 1492
Индияӧ морскӧй туй восьтӧм .... 1498
ХVI
Магелланлӧн кругосветнӧй путешествие .... 1519–1522
Германияын крестьянскӧй война .... 1525
Иван IV Грозный .... 1533–1584
Нидерландскӧй революциялӧн заводитчӧм .... 1566
Варфоломеевскӧй вой .... 1572
ХVII
Тридцатилетньӧй война .... 1618–1648
Ришельелӧн правление .... 1624–1642
Украинаын освободительнӧй войналӧн заводитчӧм .... 1648
Переяславскӧй рада .... 1654
Германецъяслӧн народнӧй собрание.
Епископ.
VI–VII нэмъясса Византийскӧй империя.
Юстиниан да придворнӧйяс.
Св. Софиялӧн храм.
VII–IX нэмъясын славяналӧн олан местаяс.
Византия да славяна VII–IX нэмъясын.
Франкскӧй государство Хлодвиг дырйи.
Франкскӧй князь.
Франкскӧй воин.
Карл Великийлӧн империя.
Шӧр нэмъясса поместьелӧн план.
Замок.
Турнир.
Норманскӧй воин.
Норманскӧй набегъяс IX–X нэмъясын.
Священнӧй Римскӧй империя X–ХII нэмъясын.
Переписчик.
Киевскӧй соборлӧн мозаика.
Мусульманскӧй воин вӧв вылын.
Арабъяслӧн завоеваниеяс VII–VIII нэмъясын.
Арабскӧй мечетьлӧн ортсыса вид.
Гуптъяс кадся индийскӧй храм.
Индия шӧр нэмъяс заводитчигӧн.
Китай Танскӧй империя дырйи.
Кӧрт башня.
Китайскӧй фарфорӧвӧй чаша.
Гӧр, кытчӧ доддялӧма ӧшъясӧс.
Карса башняяс да карса улича.
Цехӧвӧй гербъяс.
Шӧр нэмъясса рынок.
Шӧр нэмъясса карӧс осадитӧм.
Краситчысьяс.
Купеческӧй караван.
ХV нэмса горожаналӧн паськӧмъяс.
Купеческӧй караван вылӧ рыцарьяслӧн уськӧдчӧм.
Европа ХIII нэмын.
Замок штурмуйтӧм.
Чингис-хан.
Монгольскӧй воин.
Монголъяслӧн завоеваниеяс ХIII нэмын.
Англия да Франция ХII нэм мӧд джынйын.
ХII–ХIII нэмъясса рыцарьяс.
Франция ХIII–ХIV-ӧд нэм заводитчигӧн.
ХIV нэмса феодальнӧй знатьлӧн паськӧмъяс.
(Шуйгавывсянь мӧдыс — манак.)
ХIV нэмса лучникъяс.
Франция Столетньӧй война кадӧ (1337–1453).
Жанна дʼАрклӧн Орлеанӧ пырӧм.
Английскӧй помещиклӧн керка.
Тауэр — Лондонскӧй замок.
Уот Тайлерлӧн восстание.
Феодальнӧй суд.
ХII–ХIV нэмъясын славяна муяс вылӧ да Прибалтикаса народъяс вылӧ немецкӧй феодалъяслӧн натиск.
Гринвальд дорын битва.
Ян Гус.
Ян Жижка.
Гуситскӧй лагерь.
ХV нэмын Чехиялӧн да Польшалӧн немецкӧй агрессиякӧд тыш.
Мехмет II.
Османскӧй империя ХIV–ХVII нэмъясын.
Римскӧй папа (Иннокентий III).
Романскӧй храм — ортсыса вид.
Романскӧй храмлӧн пытшкӧсса вид.
Готическӧй храм — ортсыса вид.
Готическӧй храмлӧн пытшкӧсса вид.
abu
Леонардо да Винчи.
Рафаэль.
Святӧй Пётрлӧн храм.
Микельанджело, Мӧисейлӧн статуя.
Печатнӧй станок.
Каравелла.
Колумб.
Озыр немецкӧй горожана.
Католическӧй манакъяс.
Эразм.
Лютер
Мюнцер.
Крестьяналӧн рыцарь вылӧ уськӧдчӧм.
Крестьянскӧй война кадся крестьяна.
Германияын крестьянскӧй война.
Франция ХVI–ХVII нэм первой джынйын.
Ришелье.
Крестьянскӧй восстаниеяс Францияын ХVII нэм первой джынйын.
Крестьянскӧй восстаниеяс Англияын ХVI–ХVII нэм заводитчигӧн.
Томас Мор.
Филипп II.
Герцог Альба.
Нидерландскӧй революция ХVI нэмын.
Западнорусскӧй муяс Польско-Литовскӧй государство власть улын.
Русскӧй государство Иван Грозный дырйи.
Польско-шведскӧй интервенция ХVII нэмын.
Фарфор вӧчӧм.
abu
Водянӧй двигатель.
Коперник.
Бруно.
Галилей.
Шекспир.
Сервантес.
{Н. М. Коробков (комиӧдіс Kodko) @ Кутузов @ история @ Проф. Н. М. Коробков. Кутузов @ 1945 @}
Проф. Н. М. Коробков
Кутузов
Сё комын во сайын Россия переживайтіс вывті ыджыд опасность.
Францияса император Наполеон босьтіс ас кипод улас став государствояссӧ Западнӧй Европаысь, изолируйтіс Англияӧс да босьтчис Россияӧс завоюйтӧмӧ.
Тайӧ поход кежлӧ Наполеон чукӧртіс лыд сертиыс сійӧ кадъясӧ вӧвлытӧм армия.
Сэні вӧліны не сӧмын французъяс, но и сыӧн завоюйтӧм став народъяслӧн войскаяс — немецъяслӧн, полякъяслӧн, голландцылӧн, бельгиецъяслӧн, итальянецъяслӧн, весиг испанецъяслӧн.
Тайӧ «великӧй армияыслӧн», кыдз нимтыліс сійӧс Наполеон, миян му вылӧ уськӧдчӧмыс сы вӧсна и коли роч народ паметьын кыдзи «дас кык сёрниа йӧзлӧн нашествие».
Тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд вынсӧ, коді кажитчыліс вермыны позьтӧмӧн, Россия встретитіс дзик ас кежсьыс.
Сылӧн, правда, вӧлі союзник Англия, но сысянь отсӧгыс вӧлі вывті ичӧт дай сӧмын экономическӧй сяма.
Сы вӧсна тышсӧ ковмыліс нуны ӧтнаслы.
Кор Наполеонлӧн вынъяс серти ыджыдджык армия вуджис роч мулысь граница, лои тыдалана, мый роч войска оз вермыны сыкӧд активнӧя водзсасьны, ӧд водзсасьӧмыс сӧмын вермис вайӧдны роч армияӧс бырӧдӧмӧ. Сы вӧсна роч армиялы быть лои бӧрыньтчыны.
Водзӧ писькӧдчысь враг босьтавліс век выль и выль областьяс.
Население кызвыннас мунліс отступайтысь войска бӧрся да нуліс сьӧрсьыс ставсӧ, мый позис, и бырӧдліс сійӧс, мый оз позь вӧлі нуны ас сьӧрсьыс.
Найӧ жӧ, кодъяс эз вевъявны мунны, испытайтлісны вражескӧй нашествиелысь ужасъяс.
Грабеж ногӧн нуӧдан реквизицияяс вӧсна, мародерство, насилие вӧсна сиктъясын кольысь крестьяналы лоліс пышъявны да дзебсясьны вӧръясын.
Рӧдинаӧс врагӧн унижайтӧмысь да враг лёклун вӧсна скӧрмӧм крестьяна кутісны котыртчавны партизанскӧй отрядъясӧ.
Страна вӧлі корӧ сувтӧдны врагӧс.
Но вынъяс та вылӧ эз судзсьыны.
Тайӧ рокӧвӧй моментнас роч народ шыӧдчис Кутузов дорӧ.
И збыльысь, сійӧ, ас вылас командование босьтӧмӧн, не сӧмын вӧтліс врагӧс, но и бырӧдіс сійӧс: Наполеонӧн завоюйтӧм территориясӧ пӧртіс сійӧ «великӧй армиялы» гуӧ.
«Август 22-ӧд лунӧ*, — война помасяндорыс гижис аслас семьялы Кутузов, — аддзи ме армияӧс, коді дзебсясис неприятельысь, а декабрь 6-ӧд лунӧ неприятель нинӧмӧдз вайӧдӧм колясъяснас пышйӧ миян граница сайӧ...
Вежӧртӧй кывъяссӧ да пӧкӧритчӧй...»
* Датаяс быдлаын вайӧдсьӧны важ стиль серти.
Роч народ колананог донъяліс Кутузовлысь подвигсӧ; шуис сійӧс Россия спаситысьӧн да пыр кежлӧ коли сы йылысь бур казьтылӧм.
И, дерт, правӧсь вӧліны тайӧ мудрӧй полководецлӧн современникъясыс*, кодъяс шулісны, мый потомство «оз вунӧд сійӧс, кыдзи отечество спаситысьӧс, сувтӧдны ӧти радӧ Пожарскийкӧд, а кыдз великӧй полководецӧс — ӧти радӧ Суворовкӧд».
* Д. И. Бутурлин.
Тайӧ общенароднӧй признаниеыс тыдалӧ и сыысь, мый 1942 вося июльын вӧлі учредитӧма Кутузовлысь орден.
Роч народлӧн немецко-фашистскӧй захватчикъяслы паныд выль, нӧшта грознӧйджык, Великӧй отечественнӧй война дырйи славнӧй полководецлӧн нимыс, доблестьыс да мастерствоыс петкӧдчисны выль вынӧн.
Кутузовлысь орден вӧлі учредитӧма сьӧкыд кадӧ — миян войскаяслӧн временнӧ отступайтігӧн.
Сійӧ лунъясӧ, кор враг пыдӧджык и пыдӧджык пырліс миян му вылӧ, Кутузов йылысь паметь, сійӧ боевӧй делӧяс йылысь паметь кыпӧдліс миян пытшкын уверенность, мый тайӧ ыджыд жертваясӧн тырӧм лунъяс бӧрын воасны победалӧн югыд, долыд лунъяс.
Ӧні, немецкӧй захватчикъяс игоысь странанымӧс мездан кадӧ ыджыд радлун переживайтігӧн, ми гӧгӧрвоам роч народлысь восхищайтчӧмсӧ да благодарностьсӧ сійӧ великӧй полководец Кутузовлы, коді мездіс странанымӧс миян му вылӧ уськӧдчылысь врагысь 1812-ӧд воын.
I
Михаил Илларионович Голенищев-Кутузов чужліс 1745-ӧд воын сентябрь 5-ӧд лунӧ Петербургын.
Сійӧ предокъяс пӧвстысь ӧтик тышкасьліс знаменитӧй Невскӧй битва дырйи князь Александр знамяяс улын.
Сылӧн батьыс, Илларион Матвеевич, вӧлі зэв тӧдчана военнӧй инженерӧн да Петербургса Екатерининскӧй канал проектлӧн авторӧн.
Ичӧтысянь мамтӧг кольӧм вӧсна Михаил Кутузов ассьыс челядь вояссӧ колляліс бабушкаыс ордын, Псковскӧй губернияса помещица ордын, и тані, сиктын, вӧр-ва пӧвстын олігӧн, бураа тӧдмасис народ олӧмкӧд да народнӧй видзӧдласъясӧн.
Кутузов аслыс образование шедӧдіс артиллерийско-инженернӧй школаын.
Велӧдчан вояснас сійӧ петкӧдліс ыджыд способностьяс математика кузя, зэв бура тӧдліс французскӧй, немецкӧй да латинскӧй кывъяс.
Школасӧ помалӧм бӧрын дас квайт арӧсӧн сылы сетісны прапорщик чин, и тасянь сійӧ заводитіс военнӧй служба.
Дас ӧкмыс арӧссянь сійӧ сувтіс боевӧй туй вылӧ.
Военнӧй да боевӧй деятельность кузя медводдза воськовъяссӧ том офицер вӧчис великӧй роч полководец А. В. Суворов веськӧдлӧм улын.
Суворов сэки командуйтіс Астраханскӧй полкӧн, кытчӧ пырис служитны и Кутузов. Регыд мысти сылы тані сетісны командуйтны ротаӧн.
Суворов веськӧдлӧм улын сійӧ участвуйтіс польскӧй конфедератъяслы паныда войнаын 1764–1769 воясын.
Тайӧ война вылас томиник Кутузов, быдторйӧн интересуйтчысь да вывті смел, участвуйтіс зэв уна стычкаясын да гырысьджык сражениеясын.
Ыджыд военнӧй искусство школаӧн Кутузовлы вӧлі турокъяслы паныд кампанияын 1770 воын участвуйтӧм.
Армияӧн сэки командуйтіс знаменитӧй фельдмаршал Румянцев, Суворовлӧн ыджыдджык арлыда современник да учитель.
Кампания помасис роч оружиелӧн вывті ыджыд подвигъясӧн.
Тайӧ кампанияас Кутузов участвуйтіс ачыс личнӧ, сійӧ вӧлі торъя ёна ӧтличитчысь корпусъясысь ӧтикын штабса начальникӧн.
Виччысьысь да водзвыв ставсӧ бура арталысь, сійӧ торъявліс нӧшта аслас решительностьӧн.
Сійӧ век вӧвлывліс медся ӧпаснӧй местаясын, и быттьӧкӧ смертьыс дзик ньӧти эз повзьӧдлы сійӧс, кӧть и сійӧ вывті ёна радейтліс олӧмсӧ.
Кыпыд, остроумнӧй да наблюдательнӧй, сійӧ гажӧдліс ёртъяссӧ помасьлытӧм шуткаясӧн, кӧнъясын мукӧд дырйи крукыштлывліс и гырысьджык начальникъясӧс.
Ӧти татшӧм шутка вайӧдіс сійӧс омӧльторйӧдз, и сійӧс вуджӧдісны Румянцев армияысь Крымӧ турокъяслы паныд действуйтысь армияӧ.
Тайӧ случайыс вӧчис зэв ыджыд впечатление том офицер вылӧ да отсаліс развивайтчыны сійӧ ёна ыджыд да кужана осторожностьлы, коді бӧрынджык характеризуйтліс Кутузовсӧ йӧз дорӧ отношениеын.
Такӧд тшӧтш, Кутузовлӧн колис и сійӧ быдтор казялысь, ёсь синмыс, сералана шутитӧмыс, коді сэтшӧма дӧзмӧдлывліс сыкӧд ӧтлаын уна служитысьӧс.
Крымын война вӧлі зэв аслыссяма: то дзикӧдз лӧньліс, то выльысь ӧзйывліс.
1774 воын турокъяс чеччӧдісны ыджыд десант Судак да Ялта районъяс костӧ да заводитлісны писькӧдчыны пыдӧ полуостровӧ.
Рочьяс паныдалісны врагӧс энергичнӧй контратакаясӧн да вӧтлісны сійӧс морелань.
Кутузов, сэки нин полковник, уськӧдчис вына турецкӧй отряд вылӧ, коді вӧлі закрепитчӧма Шума сикт дорын (Алуштасянь матын); аслас салдатъяс водзвылын петӧмӧн, сійӧ вӧтліс врагӧс позиция вывсьыс, но, кор вӧлі шедӧдӧма нин победа, сійӧ сьӧкыда ранитчис: турецкӧй пуля веськаліс сылы шуйга кӧсичаас да петіс веськыд син дортіыс.
Кутузовлысь положениесӧ врачьяс лыддисны безнадёжнӧйӧн, но сійӧ правитчис, лечитчӧм могысь босьтіс отпуск (тайӧ кад кежлӧ Турциякӧд война помасис Россиялы тыр победаӧн) да муніс заграницаӧ.
Сэні — Пруссияын, Австрияын да Голландияын — Кутузов тӧдмасис, кыдзи пуктӧма сэнъясын военнӧй делӧ, уна лыддьысис, велӧдчис, тӧдмасис Европаса уна, тӧдчана деятельяскӧд, кодъяскӧд бӧрыннас век письмӧасис.
Россияӧ воӧм бӧрын Кутузов, генерал-майор чина нин, участвуйтіс мӧд войнаын (1787–1791 воясын), кодӧс паніс Турция Россиялы паныд, да Очаков осада дырйи ранитчис мӧдпӧрйӧ; ранаыс вӧлі нӧшта ӧпаснӧйджыкӧн: пуляыс веськаліс сылы банбокас да петіс балябӧжӧдыс.
Быдӧн чайтісны, мый Кутузов дзик кулас.
А кор сійӧ, врачьяс чайтӧмъяслы паныд, кутіс правитчыны, сэкся знаменитӧй хирург француз Массо шуис: «Судьбаыс, тыдалӧ, видзӧ Кутузовлысь юрсӧ мыйкӧ ыджыдтор вылӧ, сійӧ кӧ вермис правитчыны кык татшӧм ужаснӧй рана бӧрын».
Кутузов висис во кымын, а сэсся, армияӧ бӧр воӧм бӧрын, участвуйтіс Аккерман, Бендер босьтігӧн, Каушанадорса бойясын, Хаджи-бей (ӧнія Одесса местаын вӧвлӧм крепость) штурмуйтігӧн.
Коркӧ сэсся и сійӧс мӧдӧдісны Измаил дорӧ, кытчӧ бӧрынджык воис и Суворов, код вылӧ вӧлі пуктӧма общӧй командованиесӧ тайӧ крепость босьтӧм кузя.
Суворов решитіс босьтны Измаилсӧ штурмӧн, кӧть крепостьыс сулаліс вывті чорыда, имейтіс вына артиллерия, а сылӧн гарнизоныс лыднас вӧлі унджык атакуйтысьяс дорысь.
Действиеяс заводитчисны регыд кадӧн, но бура гӧтӧвитчӧм бӧрын.
Штурмлысь плансӧ Суворов обсудитіс ӧтлаын Кутузовкӧд.
Кутузовлы колӧ вӧлі командуйтны колоннаӧн, коді кутас штурмуйтны участок, кӧні решитӧма вӧлі враглы вӧчны главнӧй удар.
Атакованнӧйяс дорйысисны ӧтчаяннӧя.
Валъяс вылысь шыбитӧм бӧрын, найӧ дорйысисны медбӧръя вынъясӧдз карса уличаяс да площадьяс вылын, ёна укрепитӧм торъя каменнӧй зданиеясын.
Ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Штурм, коді заводитчис кыа петігӧн, 4 час лун кежлӧ вӧлі помалӧма: рочьяс дзоньнас босьтісны крепостьсӧ и карсӧ.
Кутузовлӧн мужество, распорядительность, чорыд вӧля ворсісны тайӧ успехас ыджыд роль.
«Сійӧ муніс менам шуйгаладорын, но вӧлі менам веськыд киӧн», — Измаил босьтӧм йылысь аслас реляцияын гижис Кутузов йылысь Суворов.
Тайӧ кад кежлӧ Кутузовлӧн, кыдз командирлӧн, тырвыйӧ нин определитчисны основнӧй чертаясыс.
Вывті ыджыд вӧляа да мужествоа морт, сійӧ бой мунігӧн медся ӧпаснӧй здукъяснас вӧлі хладнокровнӧйӧн да мӧвпавліс спокойнӧя да отчётливӧя.
Личнӧй доблесть, повтӧмлун сійӧ лыддьыліс дзик естественнӧй явлениеӧн, коді быть колана и аслыс и аслас быд воинлы.
Походъяс дырйи Кутузов вӧлі водз асывсянь кок йылас, примитавліс донесениеяс, сетавліс приказаниеяс, видлавліс военнӧй уджъяс, укреплениеяс, батареяяс, ачыс вӧвлі став сьӧкыд переходъяс да переправаяс дырйи.
Медводдза тӧждысянторйӧн, кыдзи и став великӧй полководецъяслӧн, сылӧн вӧлі армияӧс ставпӧлӧс коланаторйӧн бура снабжайтӧм.
Кутузов топыда вӧлі йитчӧма салдатскӧй да офицерскӧй массакӧд и личнӧ тӧдліс уна салдатӧс, бойясвывса участникъясӧс, кодъясӧн сійӧ командуйтліс.
Бивуакъяс вылын, прӧст часӧ, сійӧ мунліс кутшӧмкӧ ротаӧ, корлывліс тӧдсаяссӧ, пуксьывліс идзас вылӧ кӧстер дорӧ да, гӧстинеч пыдди сукар гырчкигтыр, дыр сёрнитлывліс салдатъяскӧд, юасьліс найӧ нуждаяс йылысь да боевӧй делӧяс йылысь.
Салдатскӧй масса дорӧ матыслун вӧсна Кутузов бура тӧдліс став вежсьӧмъяссӧ сійӧ духлысь, настроениеяслысь, кодъяс имейтӧны вывті ыджыд тӧдчанлун войскаяс боеспособностьын.
Мирӧвӧй историяын сӧмын некымын полководец кужлісны сы моз кутны колана судта вылнаын аслас войскаяслысь моральнӧй состояниесӧ.
Тайӧс сійӧ вермис добитчыны сӧмын сы вӧсна, мый дугдывтӧг тӧждысьліс салдат йылысь, дӧверяйтліс сылы, кыдзи рӧдинаӧс доблестнӧй дорйысьлы, сетавліс справедливӧй наградаяс, кужліс войска пӧвстӧ пыртны уверенность, мый найӧ вынаӧсь да непобедимӧйӧсь.
Кутузовлӧн приказъяс вӧлі веськӧдӧмаӧсь сэтшӧма жӧ армия вежӧр дінӧ, кутшӧма и сійӧ чувство дорӧ, сы вӧсна найӧ кыпӧдлісны сьӧлӧмнысӧ армиялысь да дыр эз вунлыны салдатскӧй масса паметьысь.
Войскаяслысь вылын патриотическӧй дух воспитайтӧм бӧрся зэв ёна следитӧмӧн, Кутузов найӧс велӧдӧмын водзӧ нуӧдліс суворовскӧй школалысь традицияяс.
Сійӧ донъявліс сӧмын сэтшӧм навыкъяс, кодъяс вӧлі колӧны боевӧй обстановкаын, требуйтліс ӧружиеӧн тырвыйӧ владейтӧм, меткӧй прицельнӧй лыйсьӧм, штыкӧн бура действуйтны кужӧм, ӧдйӧ да кузь переходъяс дырйи выносливость, требуйтліс водзмӧстчӧм, развивайтліс ёрта-ёртъясӧс поддерживайтан чувство («пӧгибнит, а ёрттӧ мезды»), воспитывайтліс зумыд, крепыд дисциплина, но вӧлі прӧтивникӧн сійӧ немгӧгӧрвотӧм, механическӧй повиновениелы, кодӧс паськӧдлісны асланыс войскаясын немецъяс да мукӧд европейскӧй армияясын налӧн последовательясыс.
Тайӧ разумнӧй, сознательнӧй да правильнӧй дисциплинаыс йитліс армияса массасӧ ӧти могӧ зільысь ӧтувъя организмӧ.
Кутузов бӧрся салдатъяс вӧлі дасьӧсь мунны биӧ кӧть ваӧ, радейтлісны сійӧс, и на пӧвстысь ни ӧти морт эськӧ эз решитчы пӧлучитӧм приказ олӧмӧ пӧртігӧн юр янӧдана трусость вылӧ, ӧти сі мында сыысь бокӧ кежӧм вылӧ.
Салдатскӧй массаяс дінӧ матыс, накӧд ӧти думъясӧн олысь Кутузов накӧд вӧлі прӧстӧйӧн да веськыдӧн; но сэні, кӧні тайӧ вӧлі колана, сійӧ лоліс окрытнӧйӧн, мудерӧн да писькӧсӧн.
Водзвыв некод эз вермы тӧдны сылысь думъяссӧ, а сійӧ ачыс зэв ӧдйӧ да дзик веськыда тӧдмавліс прӧтивниклысь медся сложнӧй планъяссӧ.
Сійӧ сяммыліс зэв бура разбирайтчыны медся сложнӧй обстановкаын не сӧмын бой мунан поле вылын, но и любӧй олан условиеясын.
Сы вӧсна сійӧ вӧлі не сӧмын зэв бур полководецӧн, но и замечательнӧй дипломатӧн.
Сэк, кор успешнӧя вӧлі помалӧма мӧд турецкӧй война да бара кутісны омӧльтчыны Россия да Турция кост отношениеясыс, Кутузовӧс вӧлі назначитӧма роч посолӧн Константинопольӧ (1793–1794 воясын).
Султанскӧй дворын дипломатическӧй тыш нуӧдан сложнӧй обстановкаын Кутузов, век вежлив, терпеливӧй, остроумнӧй да гажа, регыд мысти кутіс пӧльзуйтчыны ставладорсянь ыджыд симпатияӧн.
Сійӧ торкис европейскӧй дипломатъяслысь интригаяссӧ, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма Россиялы паныд, и Турцияса столицаын воджын олӧм мысти лӧсьӧдіс сы костын да Петербург костын медся дружественнӧй отношениеяс.
Бӧрынджык Кутузовлы эз ӧтчыдысь ковмывлы пӧртны олӧмӧ роч правительстволысь зэв кывкутана дипломатическӧй поручениеяс, кодъясӧс сылы сетлывлісны векджык сэкъясӧ, кор мукӧд дипломатъяслӧн зільӧмъясыс вӧліны тырмытӧмӧсь.
Военнӧй да дипломатическӧй уджъяс костын Кутузов нуліс ыджыд военно-административнӧй удж: сійӧ вӧлі войскаясӧн командуйтысьӧн Финляндияын, генерал-губернаторӧн Киевын, Литваын, а бӧрынджык Санкт-Петербургын.
Торйӧн колӧ пасйыны сылысь удж Сухопутнӧй кадетскӧй корпусын, кӧні сійӧ вӧлі генерал-директорӧн, а сэк кадся Россияын тайӧ вӧлі основнӧй военно-учебнӧй заведениеӧн.
Тайӧ поет вылас Кутузов выступайтӧ не сӧмын кыдз администратор, но и кыдз талантливӧй профессор военнӧй история да тактика курсъяс кузя.
Сюсь дипломатическӧй вежӧр, спокойнӧя асьсӧ кутӧм да йӧзкӧд обходитчыны кужӧм сетісны Кутузовлы позянлун нуны ас вывтіыс став вежсьӧмъяссӧ император Павелӧн бурнӧя царствуйтігӧн.
Но кор престол вылӧ пуксис Александр I, батьыс моз жӧ подозрительнӧй да аслас власть дорӧ вежӧктысь, на тӧдчымӧнъя вежӧраджык да сюсьджык, сійӧ регыд мысти казяліс, мый Кутузовлӧн благодушнӧй манера да покладистость улын эм чорыд самостоятельность.
Тайӧ чертаясыс эз воны сьӧлӧм вылас том императорлы, и сійӧ сетіс тӧдны Кутузовлы, мый сійӧ петербургса губернатор местаын кӧсйӧ имейтны мӧдӧс, ёнджыка «преданнӧй» мортӧс.
Кутузов сетіс шыӧдчӧм отставкаӧ петӧм йылысь да вӧлі уволитӧма.
Пӧшти куим во чӧж сійӧ вӧлі бокын делӧясысь, то оліс Киевын, то аслас волынскӧй имениеын Горошкиын, занимайтчис видзму овмӧсӧн да вӧдитліс выльпӧлӧс культураяс, кутшӧмъясӧс водзджыксӧ эз на и аддзывны Россияын.
Сійӧ ветлывліс кыйсьыны, виавліс кӧинъясӧс, принимайтліс ас ордас сиктса суседъяссӧ, лыддьысьліс, зэв унакӧд гижасьлывліс, но став тайӧ олӧмыс эз волы сылы сьӧлӧм вылас.
«Тані сэтшӧм гажтӧм, — гижліс сійӧ нылыслы, — мый ме ог и шензьы, мый унаӧн мунӧны манастыръясӧ манакавны.
Дзик ӧткодь олӧмыс, мый манастырын, мый тані карын...»
Сылы кутіс нин матысмыны 60 арӧс: радейтана удж бердӧ воӧм йылысь надеяяс эз вӧвны, и водзӧвылӧ сӧмын кольлі ньӧжйӧник чусавны-кусны помещичӧй олӧм кытшын.
ІІ
Быть лоӧм весь олӧмлысь сьӧктасӧ ёнджыка должен вӧлі чувствуйтны Кутузов нӧшта сы вӧсна, мый Европаын назрейтісны зэв ыджыд событиеяс.
1803 вося тулысын Франция заводитіс война Англиялы паныд, коді помасис сӧмын Наполеонӧс вештӧм бӧрын.
Тайӧ войнаыс лои зэв важнӧй факторӧн, коді и определитіс Наполеонлысь водзӧ политикасӧ.
1804 воын Бонапартлы вӧлі сетӧма императорлысь титул.
Сійӧ эз дзеблы, мый кӧсйӧ лӧсьӧдны сэтшӧм мирӧвӧй империя, коді эськӧ вӧлі ёнджык да вынаджык Карл Великийлӧн вӧвлӧм империяысь дай весиг Римскӧй империяысь.
Наполеонлӧн ыджыд завоевательнӧй планъясыс грӧзитісны европейскӧй государствояс пӧвстысь быдӧнлы.
Татшӧм условиеяс дырйи Англиялӧн судьбаыс эськӧ суис и мукӧд европейскӧй государствоясӧс.
1805 вося политическӧй обстановкаыс отсаліс Англиялы лӧсьӧдны континент вылын антинаполеоновскӧй коалиция, кытчӧ основнӧй вынъяс пыдди пырисны Австрия да Россия.
Водзвыв лӧсьӧдӧм план серти роч армиялы колӧ вӧлі ӧтувтчыны австрийскӧй армиякӧд Австрияын да ӧтлаын атакуйтны французъясӧс.
Союзнӧй совещаниеяс вылын вӧлі решитӧма вопросъяс и армияӧн командуйтӧм йылысь.
Австрия территория вылын верховнӧй руководствоыс сетсьыліс император Францлы.
Россияысь мӧдӧдан войскаяс пӧвстысь первой колоннаӧн командуйтысьӧн союзникъяс корисны назначитны Кутузовӧс.
Кутузовӧс корисны Петербургӧ.
Сылы сетісны командуйтны 50 тысячаа роч армияӧн, коді петіс австриецъяскӧд ӧтувтчӧм вылӧ; союзник территория вылӧ пырӧм бӧрын Кутузов обязан вӧлі подчиняйтчыны австрийскӧй император Францлы, исполняйтны сылысь распоряжениеяс.
Мӧд роч армия Буксгевден командование улын должен вӧлі петны регыд Кутузов бӧрысь да бӧрынджык ӧтлаасьны сыкӧд да главнӧй австрийскӧй вынъяскӧд, кодъяс сулалісны Ульма дорын.
Главнӧй австрийскӧй вынъясӧн командуйтіс эз зэв сюсь да ас вылас вывті ёна надейтчысь австрийскӧй генерал Макк.
Ӧтлаасьӧм бӧрас союзникъяслы ставныслы ӧтлаын колӧ вӧлі атакуйтны прӧтивникӧс.
Сэки, кор Кутузов муніс аслас войскаӧн Ульмалань, Наполеонлӧн армия вӧлі матыстчӧ нин сэтчӧ.
Браунау дорӧ воӧм бӧрын Кутузов тӧдмаліс, мый сійӧ туй вылын куйлысь Мюнхен французъяс киын нин.
Австрийскӧй верховнӧй командование требуйтіс, медым Кутузов век муніс водзӧ, но сійӧ решительнӧя ӧткажитчис бессмысленнӧй да ӧпаснӧй мунӧмысь тӧдтӧм местаті и вӧлі прав: регыд мысти воис юӧр, мый Ульма дорын кытшалӧм австрийскӧй армия (1805 вося октябрын) дзоньнас сетчӧма прӧтивниклы.
Кутузов аслас 50 тысячаа армияӧн лои дзик воча Наполеонлӧн 200 тысячаа дорысь ыджыдджык армиякӧд, дай сэтчӧ жӧ, Наполеон вермис уськӧдчыны рочьяс вылӧ кыкладорсянь да топӧдны найӧс сэки Дунай ю да Альпы предгорьеяс костӧ, кыті вӧлі зэв сьӧкыд муннысӧ.
Кутузов гӧгӧрвоис, мый татшӧм условиеясын Наполеонкӧд тыш вӧлі эськӧ роч армиялы гибельӧн.
Дзик ӧти спаситчан туйӧн вӧлі бӧрыньтчӧм, но тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ эз вӧв кокни, сы вӧсна мый Наполеон став вынъяснас зілис не лэдзны Кутузовлысь армиясӧ, медым жугӧдны сійӧс Россияысь локтысь подкрепление вотӧдз.
Ассьыс мӧвпъяссӧ ёна гусьӧн видзӧмӧн да войскаяс пытшкын уверенность кутӧмӧн, мый положениеыс абу ӧпаснӧй, Кутузов нуӧдіс ассьыс армиясӧ асыввывлань, Цнаймлань да Ольмюцлань, паныд Буксгевден колонналы.
Кампаниялӧн планыс, кодӧс сэки лӧсьӧдіс Кутузов да предложитіс император Францлы, торйӧн нин интереснӧй сійӧн, мый тайӧ вӧлі ёна ӧткодь сійӧ планкӧд, кодӧс сэтшӧм ыджыд успехӧн вӧлі пӧртӧма олӧмӧ 1812 воын: Кутузов кӧсйыліс временнӧ кольлыны французъяслы Вена, кодӧс тайӧ вынъясӧн дорйӧм вермис помасьны войскаясӧс весьшӧрӧ воштӧмӧн, кутны прӧтивниклысь натиск Энс ю рубежын да нинӧм вылӧ не лэдзны сійӧс вуджны Дунай вомӧн, тайӧ кадколастнас виччысьны мукӧдъяслысь воӧм да ӧтувтны став вынъяссӧ, а сы бӧрын вуджны наступлениеӧ.
Император Франц сӧгласитчис Энс ю берегъяс дорйӧм вылӧ, но эновтны Вена лыддис позьтӧмӧн да прикажитіс Кутузовлы став вынъясӧн кутны прӧтивниклысь наступлениесӧ.
Рочьясӧс губитана тайӧ распоряжениесӧ Кутузов лэдзис пель пырыс да эз дугды бӧрыньтчӧмысь.
Но кор Мюрат командуйтӧм улын французскӧй кавалерия заводитліс торкны на туй вылын куйлысь Траун ю вомӧн вуджӧмсӧ, Кутузов вӧчис прӧтивниклы чорыд удар да аслас план серти закрепитчис Энс ю берегъяс пӧлӧн.
Австрийскӧй командование век жӧ эз пӧрт олӧмӧ ассьыс обязательствояссӧ берегъяс обороняйтӧм кузя, нуӧдіс Энс ю дорысь войскаяссӧ да татшӧм ногӧн коли восьсӧн роч армиялӧн шуйгавывса флангыс.
Та вӧсна Кутузовлы быть лои бӧрыньтчыны водзӧ.
Амштеттен дорын французъяс суӧдісны да атакуйтісны роч арьергардӧс.
Кутузов сувтӧдіс войскасӧ да мӧдӧдіс налы паныд Багратионлысь да Милорадовичлысь частьяссӧ.
Вынйӧра штыкӧвӧй ударӧн найӧ вӧчисны прӧтивниклы чорыд поражение да эз лэдзны сійӧс матӧ матыстчыны.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, положениеыс лолі век ӧпаснӧйджыкӧн.
Рочьяслы колӧ вӧлі вуджны Дунай вомӧн, но мӧдлапӧлас чукӧрмис нин дзонь французскӧй корпус (маршал Мортье начальство улын). Сылӧн могӧн вӧлі не лэдзны русскӧй войскаӧс вуджанінӧ.
Тайӧ кӧ эськӧ мойвиис, то Кутузовлысь армиясӧ вӧлі эськӧ топӧдӧма: ӧтарсяньыс Дунай, мӧдарсяньыс — джуджыд Альпийскӧй гӧраяс.
Наполеонлӧн планыс вӧлі сыын, медым татшӧм условиеясын орӧдны рочьяслысь бӧрыньтчыны позянлунсӧ да фронтӧ да тылсянь кучкӧмӧн дзикӧдз бырӧдны роч армияӧс.
Часысь-часӧ позьӧ вӧлі виччысьны сэтчӧ содтӧд вын — Мюратлысь конница, коді зілис вуджны Дунай вомӧн Вена дорті.
Прӧтивникӧс предупреждайтӧмӧн, Кутузов зэв ӧдйӧ вуджис Дунай вомӧн, жугӧдіс ас бӧрсяыс поссӧ, вувзьысис Мортье войскаяслы паныд да Дюрнштейндорса чорыд сражениеын пусь-пась жугӧдіс найӧс. Сэк жӧ Дунай мӧдлапӧлӧ кольӧм французскӧй, войскаяслы ковмис лоны тайӧ поражениелӧн прӧстӧ нинӧм вӧчны вермытӧм свидетельясӧн.
Французъяслӧн лоины зэв ыджыд воштӧмъяс виӧмъясӧн, ранитчӧмъясӧн, да 1500-ысь унджык пленнӧйӧн.
Корпуслӧн жалкӧй колясъясыс пышйисны пемыд вой улас да сідзикӧн спаситчисны.
Наполеон кӧсйис орӧдны рочьяслысь бӧрыньтчан туйсӧ да кытшавны найӧс, но тайӧ помасис неудачаӧн.
Тайӧн вӧлі вӧчӧма Наполеон самолюбиелы сьӧкыд удар: сылӧн маневрыс немвиччысьтӧг вайӧдіс дзик мӧднога результатъясӧ, и сійӧ лои выгоднӧйӧн прӧтивниклы.
Мортьелысь войска жугӧдӧмӧн скӧрмӧм Наполеон энергичнӧя босьтчис пӧртны олӧмӧ роч армияӧс кытшалӧм кузя выль план.
Австриецъясӧс пасьварталіг да вӧтлігтырйи французъяс матыстчисны Вена дорӧ, босьтісны сійӧс да вуджисны Дунай ю вомӧн шуйгаладор берегас.
Наполеон мӧдӧдіс Мюратӧс Цнайм дорӧ паныд Кутузов армиялы, а ачыс главнӧй вынъясыскӧд вӧтчис сы бӧрся.
Тырвыйӧ кытшалӧм кузя опасность кутіс збыльмыны.
Ӧні задачаыс вӧлі сыын, медым вевъявны Мюратысь водзджык прӧйдитны Цнайм, а тайӧ позяна вӧлі сӧмын сылысь водзӧ мунӧмсӧ сувтӧдӧмӧн.
Кутузов аслас армия составысь торйӧдіс 6 тысячаа отряд 12 орудиеӧн да отрядӧ начальникӧн назначитіс ассьыс другсӧ — Багратионӧс — да мӧдӧдіс тайӧ группасӧ Мюратлы паныд.
«Кӧть ме и аддза вӧлі, мый князь Багратионлысь корпуссӧ сиӧма вӧлі гибель вылӧ, — гижис та кузя Кутузов аслас донесениеын, — но та вылӧ видзӧдтӧг ме должен вӧлі лыддьыны ачымӧс шудаӧн сійӧс жертвуйтӧмӧн спаситны армияӧс».
Багратион пыр жӧ петіс задача выполнитӧм вылӧ да аслас, «геройяс дружинаӧн» укрепитчис Голлабрундорса Шенграбенӧ, Мюрат туй вылӧ.
Регыд матыстчисны французъяс.
Мюрат чайтіс, мый сы водзын сулалӧны рочьяслӧн главнӧй вынъясыс, да эз решитчы найӧс атакуйтны пырысь-пыр, а лыддис бурджыкӧн виччысьны содтӧд вынъяс воӧм.
Сы могысь жӧ, медым рочьяс асьныс эз уськӧдчыны атакаӧ либӧ эз бӧрыньтчыны, сійӧ кутіс мудеритны: заводитчис сёрнитны миритчӧм йылысь.
Багратион та йылысь пырысь-пыр жӧ юӧртіс Кутузовлы, Кутузов дзик пыр мӧдӧдіс Мюрат дорӧ уполномоченнӧйӧс.
Заводитчисны сёрнитчӧмъяс;
Кутузов наросьнӧ нюжӧдіс ӧтвет сетӧмсӧ да выиграйтіс тадзикӧн содтӧд 20 час;
Мюрат радуйтчис аслас мудерлуннас, а рочьяслӧн главнӧй вынъясыс тайӧ кадӧ форсированнӧй маршӧн мунісны Цнаймлань.
Кутузовкӧд Мюратлысь «мудеритӧмсӧ» кывлӧм бӧрын, Наполеон пузьӧмӧн пузис да прикажитіс пырысьтӧм-пыр жӧ атакуйтны рочьясӧс.
Мюратлӧн сэки вӧлі 30 тысяча кымын морт.
Сёрнитчӧмъяс дугӧдӧм йылысь Багратионлы юӧрттӧг французъяс уськӧдчисны атакаӧ.
Дыр кад чӧж кыссян чорыд бойын рочьяс тышкасисны вӧвлытӧм крепыда.
Быд воськов му вӧсна чорыда сулалӧмӧн найӧ вӧчисны атакуйтысьяслы зэв ыджыд воштӧмъяс да, кор нин найӧс вӧлі кытшалӧма, эз дугдывны врагӧс контратакаясӧн шыблалӧмысь.
Мюрат некымынпӧрйӧ мӧдӧдліс предложение, медым сдайтчисны, но Багратион эз вочавидзлы.
Медбӧрти, кор став позянасӧ вӧлі вӧчӧма, Багратион чукӧртіс ассьыс коляс вынъяссӧ да орӧдіс кытшсӧ.
Пемыд войнас, аскӧдыс босьтӧм пленнӧйясӧс нуӧдігтыр, отряд муніс бойӧн пыркӧдӧм прӧтивник дорысь да некымын лун мысти ӧтувтчис Кутузов дорӧ.
Цнайм коли бӧрӧ.
Наполеонлысь плансӧ бара вӧлі орӧдӧма.
Регыд мысти Кутузов ӧтувтчис Буксгевденкӧд да подкрепление вылӧ тэрмасьӧмӧн воысь роч гвардейскӧй частьяскӧд.
Опасность коли бӧрӧ.
Ольмюц дорӧ сувтӧм бӧрын Кутузов вермис лыддьыны ассьыс задачасӧ решитӧмаӧн.
Роч армияӧс вӧлі спаситӧма бырӧдӧмысь.
Кольліс чукӧртны кольӧм австрийскӧй вынъяссӧ да, стрӧка корсьӧмӧн, вуджны наступлениеӧ.
Но регыд мысти армия дорӧ воисны императоръяс Франц да Александр.
Виччысисны прусскӧй король Фридрих-Вильгельм ІІІ-лысь накӧд ӧтувтчӧм, но сійӧ, соглашение кырымалӧм бӧрын, лыддис бурджыкӧн, кыдзи и колӧ вӧлі виччысьны Пруссиялӧн векся вероломнӧй политика серти, кольччыны бокӧ, да виччысьны обстоятельствояс тырвыйӧ выяснитчӧм.
Императоръяс дырйи заводитчисны нуӧдсьыны военнӧй совещаниеяс, кӧні нырнуӧдысьяснас вӧліны австрийскӧй генерал-теоретикъяс, кодъяс война нуӧдӧм кузя корсисны «математическӧй методъяс».
Кутузовӧс, сідз жӧ кыдзи и коркӧ Суворовӧс, найӧ лыддьылісны сӧмын практикӧн да ышнясьӧмӧн вештывлісны бокӧ сылысь вывті прӧстӧй предложениеяссӧ.
Медважнӧй вопросъясыс решайтсисны Кутузовтӧг.
Сылысь, кыдзи главнокомандующӧйлысь, властьсӧ збыльвылӧсӧ вӧлі вайӧдӧма нинӧмӧ.
Кыкнан императорыс лыддисны, мый воис кад вуджны наступлениеӧ.
Кутузов жӧ лыддис, сэкся вынъясӧн да рочьясӧн бӧрйӧм позициялӧн лӧсявтӧмлунъяс дырйи сетны тані тыш оз позь. Та йылысь сійӧ и ӧлӧдліс Александр I-ӧс.
Но австрийскӧй теоретикъяс мӧвпалісны мӧдног.
Группировкаса руководитель пыдди, коді требуйтіс пыр жӧ вуджны наступлениеӧ да атакуйтны наполеоновскӧй армияӧс, выступитіс австрийскӧй генерал Вейротер.
Тайӧ вӧлі сійӧ учёнӧй офицер, коді полковник чинын швейцарскӧй поход заводитчигӧн снабжайтліс Суворовӧс тайӧ странаса картаясӧн да топографическӧй сведениеясӧн. И сведениеясыс и картаясыс, кыдзи тыдовтчис бӧрыннас, вӧлӧмаӧсь зэв неправильнӧйӧсь — а та вӧсна Суворовлы паныдасьлісны вывті сьӧкыдторъяс да лоліны гырысь воштӧмъяс.
Ӧні Вейротер представитіс академическӧя разработайтӧм вывті подробнӧй диспозиция Аустерлицдорса индӧм бой кузя.
Сэні индыссьылісны частьяс движение кузя став посниторъясыс, но сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма прӧтивник сулалан места йылысь да сійӧ лыд йылысь прӧвериттӧм сведениеяс подув вылын, а прӧтивникӧс асьсӧ арталӧма быттьӧкӧ ӧти местаын сулалысь величинаӧн.
Збыльвылас жӧ, кыдзи тӧдам, Аустерлицкӧй тышын Наполеон петкӧдліс вывті ыджыд активность, а Вейротерлӧн диспозицияыс пырис военнӧй историяӧ кыдзи яркӧй шогмытӧм пример, код кузя война вылын век нӧйтӧны.
Диспозициясӧ вӧлі лыддьӧма военнӧй совет вылын кыдзи документ, кодӧс одобритӧма нин императоръясӧн.
Роч генералъяс эз сӧгласитчывны сійӧн, но найӧ эз вермыны гораа шыасьны тайӧ планлы паныд, сы вӧсна мый сійӧс вӧлі примитӧма верховнӧй властьӧн.
Кутузовлы, коді водзджык на ещӧ сёрнитліс Вейротер планлы паныд, сідзжӧ лоис быть подчинитчыны.
Кутузовлы сетісны командуйтны ӧти наступайтысь колоннаӧн.
Колонналы колӧ вӧлі мунны сы водзын куйлысь Праценскӧй высотаяс вомӧн да атакуйтны прӧтивникӧс.
Сыысь полӧмӧн, мый враг займитӧма нин высотаяссӧ, да тайӧс тырвыйӧ тӧдмавны кӧсйӧм вӧсна, Кутузов сувтӧдліс войскалысь мунӧмсӧ, но император пыр жӧ тшӧктіс заводитны наступление.
Войскаяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Кутузов эз весьшӧрӧ ӧпасайтчы.
Наполеон тӧдмалӧма враглысь мӧвпъяссӧ да вӧлі займитӧма нин высотаяссӧ.
Кор колонналӧн водзын мунысь частьясыс кыпӧдчисны сэтчӧ, на вылӧ вувзьысисны прӧтивниклӧн вевтыртысь вынъясыс, пусь-пасьвӧчисны найӧс да бӧрлань шыбитісны.
Бӧрланьӧ пышйысьяс дзугисны на бӧрӧн локтысь частьяслысь порядоксӧ.
Тадзи заводитчис аустерлицкӧй катастрофа.
Кӧть эз вӧв некутшӧм позянлун мый-либӧ решительнӧя вежны событиеяс мунӧм кузя, Кутузов, ас пытшса сьӧкыд переживаниеяс йӧзлы петкӧдлытӧг, личнӧ куимысь нуӧдліс атакаӧ порядокӧн кольӧм бригадасӧ.
Бой дырйи сійӧ ранитчис пуляӧн чужӧмас.
ІІІ
1805-ӧд вося кампания мездіс Англияӧс жугӧдӧмысь, но зэв дона сувтіс союзникъяслы: Австриялӧн лоины сьӧкыд территориальнӧй да финансӧвӧй воштӧмъяс; рочьяслы ковмис петкӧдны ассьыс войскаяссӧ сы пределъясысь.
Европаын Наполеонлӧн властьыс лои нӧшта ёнджык: сійӧ аслыс подчинитіс сыӧн Рейнскӧй союзӧ ӧтувтӧм среднегерманскӧй государствоясӧс, а 1806 воын заводитіс войнаӧн завоюйтны Саксонияӧс да Пруссияӧс.
Прусскӧй армия, коді Европаын сэки лыддьыссьыліс медбурӧн, Наполеон армиякӧд первойя зурасьӧмъяс мысти 6 лун бӧрын дугдіс существуйтны.
Пруссакъяс пышйисны, коді кытчӧ веськалі, а Наполеон вӧтчис на бӧрся да муніс веськыда Берлин вылӧ и пырис сэтчӧ война заводитчӧмсянь 19-ӧд лунӧ.
Тані сыӧн вӧлі издайтӧма знаменитӧй декрет Англия кузя континентальнӧй блокада йылысь.
Наполеонӧн подчинитӧм став государствояс обяжитчисны дугӧдны Англиякӧд быдпӧлӧс сношениеяс.
Наполеон эз вермы жугӧдны Англияӧс аслас войскаӧн да решитіс пӧдтыны сійӧс экономически.
Пруссияӧс жугӧдӧм да сійӧс оккупируйтӧм бӧрын кыптіс веськыд угроза Россиялы.
Потсдамса дворецын Наполеон решайтіс нин судьбасӧ Литвалысь да Белоруссиялысь.
Татшӧм положение дырйи колӧ вӧлі ӧпасайтчыны Украина вӧсна.
Россиялы быть лои сувтны Наполеонлы паныд.
Заводитчис 1806–1807 воясся война, коді петкӧдліс мирлы роч армиялысь вӧвлытӧм зумыдлун, сійӧ салдатъяс да офицеръяс героизмлысь великӧй образецъяс.
Но Фридланддорса тыш бӧрын Россиялы быть лои вӧчны мир да Тильзитскӧй договор серти кӧсйысис ӧтувтчыны континентальнӧй блокадаӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Англиялы паныд.
Договорын ӧти пунктын вӧлі шуӧма, мый Наполеон кольӧ Пруссиялы самостоятельнӧй существование «Всероссийскӧй императорӧс уважайтӧм кузя», но, збыльвылассӧ жӧ Пруссия лои Наполеонлӧн вассалӧн.
Регыд мысти татшӧм жӧ вассалӧн лои Австрия, кодӧс вӧлі жугӧдӧма Ваграм дорын.
Французскӧй войска босьтісны Испанияӧс да Португалияӧс, кӧні Наполеон медводдзаысь на зурасис народнӧй партизанскӧй войнаса вывті ыджыд вынкӧд, кодӧс сылы сідзи и эз удайтчы бырӧдны.
Но тайӧ сійӧс ёнасӧ эз беспокоит.
Главнӧйсӧ — Европа вылын господство — вӧлі шедӧдӧма вӧрзьӧдтӧм вылӧ да, кажитчӧ, пыр кежлӧ.
Независимӧйясӧн кольлісны сӧмын Англия да Россия.
Англиякӧд тыш нуӧдсис водзӧ, и век тыдаланаджык лои, мый вот-вот пансяс война Россиякӧд.
Делӧыс эз вӧв сӧмын сыын, мый Россия эз кӧсйы да эз вермы пӧртны олӧмӧ Англияӧс блокируйтӧм кузя Тильзитын ас вылас босьтӧм обязательствояс.
Главнӧйыс, мый вӧсна войнаыс быть должен вӧлі лоны, сійӧ вӧлі мирӧвӧй господство Наполеонӧн лӧсьӧдны зільӧм.
Россияӧс победитӧмӧн сійӧ эськӧ победитіс и Англияӧс.
Великӧй европейскӧй государствоӧс, Россияӧс, ас улас подчинитӧм бӧрын, Наполеон вермис эськӧ тасянь воӧдчыны Индияӧ.
Россияӧс пӧкӧритӧм восьтіс эськӧ туй сідзжӧ Персияӧ да Турцияӧ.
Став мир вылын ыджыдалӧм кузя идея кажитчис нин олӧмӧ пӧртсяна выйын — колӧ вӧлі сӧмын чегны Россиялысь водзсасьӧмсӧ.
Россияӧ поход кежлӧ Наполеон гӧтӧвитчис виччысьӧмӧн, последовательнӧя да методичнӧя.
1811 во кежлӧ Россиялы паныд война заводитӧм вылӧ позянлун лои лунысь-лунӧ тыдаланаджык.
Россия сэки воюйтіс Турциякӧд.
Медым мездыны армияӧс Наполеонкӧд тышкасьӧм вылӧ, Александр решитіс сетны Кутузовлы молдавскӧй армия вылын главнӧй командование да индіс сылы регыдджык помавны войнасӧ.
Война вылын положениеыс вӧлі сьӧкыд.
Вынъяс эз вӧвны тырмымӧн дай сэтчӧ жӧ найӧс вӧлі разӧдӧма зэв паськыд пространство вылӧ.
Медым выиграйтны кад ассьыс армиясӧ чукӧртӧм да содтӧм вылӧ, Кутузов заводитіс нуӧдны мирнӧй переговоръяс турецкӧй войскаясӧн командуйтысь визиркӧд.
Кор кузя коставлӧм бӧрын военнӧй действиеяс заводитчисны выльысь, Кутузов чорыда пасьвартіс визирӧс, коді заводитліс наступайтны Рущук крепость вылӧ, а сылӧн войскаыс заводитісны кыдз веськалӧ отступайтны.
Обстановкасӧ гӧгӧрбок артыштӧмӧн да успехнас увлекайтчытӧг Кутузов не сӧмын эз кут вӧтчыны прӧтивник бӧрся, а мӧдарӧ, весиг эновтіс Рущук да, сылысь укреплениеяссӧ бырӧдӧм бӧрын, вуджис Дунай вомӧн шуйгаладор берегас.
Таладорсяньыс турокъяс кӧсйылісны атакуйтны рочьясӧс тылас, кытчӧ та могысь вӧлі кытшолӧн мӧдӧдӧма Измаил-бейлысь корпуссӧ.
Сэк кості визирь босьтіс Рущук, но вуджны Дунай вомӧн пырысь-пырсӧ эз лысьт.
Сійӧ виччысис сведениеяс Измаил-бей корпус движение йылысь.
Но, сысянь некутшӧм юӧръяс эз вӧвны.
Рочьяс тылӧ пырӧм бӧрын Измаил-бейлы колӧ вӧлі мунны зэв паськыд кадъя нюръяс вомӧн, кодъяс кыссисны Калафат гӧгӧрын, а тайӧ зыбуч местасьыс позис петны сӧмын кык туйӧд.
Кор турокъяс пырисны ылӧ нюрас, Кутузов сувтӧдіс петанінъясас вына отрядъяс да топыда потшис прӧтивникӧс мунны позьтӧм зыбучӧ.
abu
Визирь сідз эз и вермы виччысьны Измаил-бейсянь некутшӧм юӧр да заводитіс вуджӧдны Дунай вомӧн ассьыс войскасӧ.
Ыджыд сьӧкыдлунъясӧн — сылы мешайтіс рочьяслӧн речнӧй флотилия — сійӧ вуджӧдіс ю шуйгаладорӧ аслас армиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ (36 тысяча гӧгӧр).
Войскалӧн ичӧтджык юкӧныс коли на Рущук дорӧ виччысьны вуджӧдӧм.
Тайӧ вӧлі и колӧ Кутузовлы.
Войнас сійӧ вуджӧдіс Дунай вомӧн да мӧдӧдіс Рущукӧ генерал Марковлысь ыджыд отряд, коді немвиччысьтӧг атакуйтӧмӧн пусь-пасьвӧчис прӧтивникӧс, и прӧтивник шӧйӧвошӧмӧн пышйис, коді кытчӧ веськалӧ.
Сы бӧрын генерал Марковлӧн отряд заводитіс лыйлыны артиллерияысь Дунай вомӧн вуджӧм вражескӧй армияӧс.
Сэк жӧ мӧдарладорсянь матыстчисны Кутузовлӧн главнӧй вынъясыс да, прӧтивникӧс ю бердӧ топӧдӧмӧн, заводитісны сійӧс киськавны матыса дистанциясянь артиллерийскӧй биӧн.
Татшӧм критическӧй условиеясын лоӧм бӧрын Турция предложитіс панны мирнӧй сёрнитчӧмъяс.
Россиялы вывті важнӧ вӧлі заключитны мир турокъяскӧд сыӧдз на, кытчӧдз Наполеон эз заводит сылы паныд военнӧй действиеяс, сэки жӧ мир выгӧднӧй да почётнӧй.
Та вылӧ Кутузов и веськӧдӧма став вынсӧ, петкӧдліс тані ассьыс дипломатическӧй вежӧрсӧ да талантсӧ.
Наполеонлы жӧ, коді лӧсьӧдчис война кежлӧ Россиялы паныд, эз вӧв выгӧднӧ, медым Россия Турциякӧд дугдісны войюйтны.
Пӧшти дзик война водзвылас, кодӧс заводитіс Наполеон, Кутузов заключитіс Турциякӧд мирнӧй договор, мый серти Россия пыр кежлӧ пӧлучитіс Бессарабияӧс сійӧ крепостьяснас: Измаилӧн, Килияӧн, Бендерыӧн, Хотинӧн, Аккерманӧн, кодъяс стенаяс дорын воддза войнаяс дырйи вӧлі кисьтӧма роч йӧзлысь вывті уна вир.
Молдавияса армияӧс вӧлі мездӧма французъяслы паныд действиеяс нуӧдӧм вылӧ.
IV
1812 вося июнь тӧлысся 12 (24) лунлы паныда войын Наполеонлӧн «великӧй армия» уськӧдчис Россия вылӧ да заводитіс вуджны Неман ю вомӧн.
Наполеон лӧсьӧдіс молниеноснӧй войналысь план: сійӧ арталіс, мый граница вылын пыр жӧ зурасяс роч войскакӧд, торйӧдлас найӧс да торйӧн-торйӧн ставсӧ жугӧдас.
Наполеон веськӧдіс главнӧй вынъяссӧ Вильно вылӧ да збыльысь клинӧн пырӧдчис сы водзын сулалысь первой да мӧд армияяс костӧ (первойнас командуйтіс Барклай де Толли, мӧднас — Багратион).
Давулӧн корпус муніс Минсклань сы могысь, медым кытшавны мӧдӧд армиялысь флангсӧ.
Аслас войскалысь мунӧмсӧ ӧддзӧдӧмӧн Наполеон тэрмасис панны генеральнӧй сражение.
Сійӧ веськыда артыштіс, мый Россияын успех вермас лоны сӧмын зэв регыдъя кадӧн война нуӧдӧмӧн, и дзикӧдз вештіс осторожнӧй предложениеяс кык кампания вылӧ война планируйтӧм кузя.
Та вылӧ сійӧс йӧткалісны и тыллӧн неустойчивостьыс завоюйтӧм Европаын, кӧні сылӧн властьыс кутсьыліс штык вынӧн, и моральнӧй неустойчивостьыс сійӧ «великӧй армиялӧн», кӧні кызвыннас вӧліны Наполеонӧн пӧкӧритӧм странаясысь чукӧртӧм частьяс.
Россияын эз ставыс гӧгӧрволыны Наполеон армиялысь слабинъяссӧ.
Отступайтӧм, а сідзкӧ и война нюжӧдӧм уналы кажитчыліс позорӧн; найӧ лыддьылісны бурджыкӧн пӧгибнитны границаяс дорын, а не отступайтны.
Бур, мый татшӧм стратегическӧй нелепостьсӧ регыд вӧлі гӧгӧрвоӧма.
Барклай заводитіс отступайтны, но Багратион бӧрыньтчӧм йылысь приказсӧ пӧлучитіс сёрмӧмӧн, и тайӧ зэв ёна омӧльтчӧдіс сылысь положениесӧ.
Рочьяс отступайтісны, чорыд арьергарднӧй бойясӧн кутлывлісны неприятельлысь натиск да сідзикӧн сылы вӧчавлісны гырысь, ён ударъяс.
Смоленск дорын ӧтлаасисны кыкнан армияыс.
Барклай эз решитчы сетны Смоленскӧс бойтӧг, но, кор чорыд тышыс должен вӧлі вуджны генеральнӧй сражениеӧ, эновтчис сыысь да кутіс водзӧ бӧрыньтчыны. Наполеонлы тайӧ вывті и вывті эз во сьӧлӧм вылас.
Народлы да армиялы сэки эз на вӧв гӧгӧрвоана, мый вӧсна тадзи отступайтісны.
Лунысь-лунӧ кыптіс йӧзлӧн скӧрлун.
Барклай вылӧ весиг лёкалісны генералъяс.
Сы костын да Багратион костын отношениеяс зэв ёна ёсьмисны, сы вӧсна мый мӧдыс тшӧктыліс босьтчыны решительнӧй действиеясӧ.
И Армияын и народ пӧвстын корисны вежны командованиесӧ.
Военнӧй властьсӧ ӧти киӧ ӧтувтӧмлысь коланлун гӧгӧрволіс и император Александр.
Народ пӧвстын единогласнӧ индылісны Кутузов вылӧ, кыдзи дзик ӧти морт вылӧ, коді вермас спаситны рӧдинаӧс, но придворнӧй йӧз пӧвстын муніс тыш: найӧ тӧдісны, мый император лёка видзӧдӧ «ӧти синма старик» вылӧ, да кандидатъясӧн выдвигайтлісны граф Паленӧс либӧ генерал Беннигсенӧс, и Александр эз тӧд, мый вӧчны.
abu
Турецкӧй война помалӧм бӧрын да некытчӧ назначиттӧм вӧсна Кутузов мыйкӧ дыра оліс Петербургын уджтӧг, но, кор странаын заводитіс формируйтчыны ополчение, Петербургса дворянство бӧрйис пӧрысь полководецӧс Петербургскӧй округса ополчениелы начальникӧн.
Тайӧ вӧлі аслыссяма демонстрацияӧн.
Война вылын положение век ӧтарӧ омӧльтчис.
Армияын да страна пытшкын пыр ёнджыка кутісны корны назначитны выль главнокомандующӧйӧс.
«Петербургын ставыс сулалӧны старик Кутузовӧс назначитӧм вӧсна: тайӧ вӧлі дзик ставлӧн кӧсйӧм, — гижис император Александр аслас чойлы — Екатерина Павловналы — 1812 вося сентябрь 18 лунӧ.
— Кор Ростопчин... юӧртіс меным, мый и Москваын ставӧн Кутузов вӧсна... меным нинӧм эз коль вӧчны мӧдтор, став йӧз кӧсйӧмкӧд сӧгласитчӧмысь кындзи...
Сійӧ обстоятельствояс дырйи, кутшӧмын ми вӧлімӧ, меным оз позь вӧлі не бӧрйыны... сійӧс, код вӧсна сулалісны ставӧн».
Минин да Пожарский кадъяссянь эз на вӧвлы полководец, кодлы эськӧ сэтшӧма эскыліс роч народ да кодсянь эськӧ сэтшӧм унатор виччысьліс.
Сэк кадся йӧз висьталӧны, мый Петербургысь армияӧ Кутузовлӧн мунӧмыс вӧлі триумф кодьӧн.
«Каръясын олысьяс эновталісны став уджъяссӧ, расчётъяссӧ да тӧргъяссӧ, сиктъясын олысьяс эновтавлісны ассьыныс став уджъяссӧ... да петавлісны миртуй вылӧ нянь-солӧн; мамъяс ылысянь котӧртісны нёньпом кагаяснас... да гораа горзӧмӧн кыпӧдлывлісны вылӧ ки йыланыс ассьыныс дитяяснысӧ, быттьӧкӧ тшӧктылісны дорйыны найӧс верховнӧй воеводалы».
Кывкутӧмыс, кутшӧмӧс босьтліс ас вылас Кутузов, вӧлі вывті ыджыд.
Сійӧ босьтіс командованиесӧ сэтшӧм кадӧ, кор враг пырис нин Россияса пыді областьясӧ.
Армия дінӧ мунігӧн сійӧ кывліс Смоленск сдайтӧм йылысь.
«Москваӧ пыран ключ босьтӧма», — шогпырысь шуис Кутузов.
Сійӧ нӧшта Петербургын на бура гӧгӧрволіс, мый Наполеон полчищеяскӧд веськыда тышкасьны некыдз он вермы: Россияӧ пырӧм «великӧй армиялӧн» вынъясыс лыд сертиыс куимпӧв вевтыртлісны войскаӧс, кутшӧмӧс вермис сувтӧдны сылы паныд Россия.
Висьтавлӧны, мый ӧтчыд, кор Кутузов, сійӧс главнокомандующӧйӧ назначитӧм бӧрын, пукаліс мыйкӧ ёна думайтӧмӧн, зятьыс Ф. Опочинин юаліс сылысь: «Мый йылысь ті сэтшӧма думайтанныд?
Дерт сы йылысь, кыдзи жугӧдны Наполеонӧс?»
— «Ме ог сы йылысь, вокӧ, думайт, ог сы йылысь, кыдз эськӧн сійӧс жугӧдны, та вылӧ ковмас сэтшӧм жӧ армия, кутшӧм и сылӧн, а думайта сы йылысь, кыдз эськӧ сійӧс пӧръявны, вочавидзис Кутузов.
Армия дорӧ матыстчигӧн Кутузов казяліс тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчӧмлысь омӧль результатъяс.
Салдатъяс да офицеръяс ёна вӧлі жугыльтчӧмаӧсь.
Налы эз ас кадӧ вевъявлыны ваявны сёян-юан, и уна частьяс тшыгъявлісны.
Обоз вӧлі тырӧма висьысьясӧн: интендантскӧй служба расстроитчӧма.
Салдатъяс эз доверяйтны высшӧй командованиелы; некод эз эскыв, мый отступайтӧмыс збыльвылӧ быть колана.
«Ставыс терпитны вермытӧг виччысисны решительнӧй бой, кыдз дзик ӧти радуйтантор, кыдз дзик ӧта средство победаӧн перйыны спасение пӧгибайтысь отечестволы, либӧ кувны сійӧ развалинаяс улын, — висьталӧ офицер, походын участвуйтысь.
— Татшӧм настроениеныс вӧлі войскалӧн сэк, кор друг электричество моз югйыштӧ армия пӧвстті юӧр Кутузов воӧм йылысь.
Оз сюр кыв сійӧ радлунсӧ висьталӧм вылӧ.
Тайӧ полководецлӧн нимыс армияын ловзьӧдіс сьӧлӧмнысӧ дзик быдӧнлысь, салдатсянь генералӧдз.
Ставӧн, коді вермис, котӧртісны паныд почётнӧй вождьлы, босьтны сысянь надея Россияӧс спаситӧм вылӧ.
«Ура!» горзігтыр котӧртісны салдатъяс, быттьӧкӧ найӧ думсьыс вӧтлӧны нин неприятельӧс.
Пыр жӧ налӧн чужис поговорка: «Локтіс Кутузов нӧйтны французъясӧс!»
Кутузов кыдз вермис зілис кутны тайӧ настроениесӧ.
Частьяскӧд ветлігӧн сійӧ быдлаын шулывліс, мый татшӧм молодецъяскӧд оз позь не побеждайтны.
Сійӧ сэк жӧ принимайтіс медся энергичнӧй мераяс армияӧс снабжайтӧм бурмӧдӧм кузя.
Дисциплина кыптіс; сёян-юан корсьӧм могысь полкъясысь отлучкаясӧ мунысьясӧс быдӧнӧс кутісны чорыда наказывайтны.
Кутузов пыр висьтавліс, мый регыдъя кадӧн лоас тыш, но сэк жӧ аддзыліс сылысь став ковтӧмлунсӧ.
Прӧтивниклӧн вынъяс вӧліны вывті гырысьӧсь; неудача случайын Россия колис эськӧ армиятӧг, а сідзкӧ, и дзик дорйытӧмӧн врагысь, кодлӧн ас бӧрладорас вӧліны на нӧшта вывті ыджыд резервъяс.
Сэки жӧ ставӧн синісны тыш вылӧ.
Главнокомандующӧй штабысь начальник генерал Беннигсен сражение вылӧ позиция бӧрйис Царево-Займище дорӧ, но Кутузов вештіс предложениесӧ, веськыда индӧмӧн, мый позициялӧн неудобствоясыс содтӧны сытӧг нин ыджыд рисксӧ генеральнӧй сражениелысь.
Отступайтӧм муніс водзӧ.
Тайӧ вӧлі колана, но Кутузов эз вермы не лыддьысьны армия настроениеӧн, став народ требованиеӧн.
Зэв нин матын вӧлі Москва.
Позьӧ-ӧ вӧлі сетны бойтӧг великӧй империялысь древньӧй столицасӧ?
Можайсксянь 12 километр сайӧ, Бородино сикт дорӧ, Кутузов сувтӧдіс армиясӧ.
Тані вӧлі тыш нуӧдӧм вылӧ удобнӧй позиция.
Бородинскӧй поле — шочиник мылькъяса, рытыввывлань пӧката равнина, кыті рытыввывланьӧ жӧ мунӧ вӧлі кык туй: паськыд, Новӧй Смоленскӧй туй, да 6 километр сайын лунвывланьынджык — Старӧй Смоленскӧй туй — векньыдик, кыті сьӧкыд мунны войскаяслы.
Полесӧ да Новӧй Смоленскӧй туйсӧ Бородино сикт дорті вомӧнавліс ичӧтик ю Колоча.
Сійӧ вӧлі пӧшти дзикӧдз косьмӧма да позис вуджны келӧмӧн, но сылӧн джуджыд крут берегъясыс кокньӧдлісны обороняйтны позиция вылӧ сувтӧм армиялысь веськыдладор флангсӧ.
Шуйгаладор фланг обороняйтӧм могысь вӧлі лӧсьӧдалӧма Семёновская сикт дорӧ укреплениеяс (флешъяс), а насянь рытыв-войвывланьын — Шевардино сикт дорын — редут.
Тайӧ редутыс прӧтивник наступайтігӧн торйӧдіс прӧтивникӧс кык пельӧ: лунвывладор юкӧнсӧ зырисны вӧрлань да войвывладорсасӧ сувтӧдісны флангӧвӧй би улӧ Семёновскӧй флешъяссянь (бӧрынджык найӧс шуисны Багратион флешъясӧн).
Веськыдладор флангын да центрас главнӧй командованиеыс нуӧдсис Барклай де Толлиӧн, шуйгаладор флангын — Багратионӧн.
Налы подчиняйтчисны — веськыдладор флангын Милорадович, центрын Дохтуров, шуйгаладор крылоын Горчаков.
Кутузов решитіс заводитны сражениесӧ оборонительнӧйӧс, а сэсся, успех лоӧм мысти, вуджны бойӧн омӧльтчӧдӧм прӧтивник вылӧ наступлениеӧ.
Диспозицияас Кутузов торйӧн ёна тӧдчӧдліс кыдз мый позьӧ дырджык видзны резервъяс, сы вӧсна мый генералӧс, кодлӧн эм на резерв, — абу на победитӧма».
Август 24 лунӧ французскӧй войска атакуйтісны Полоцкӧй манастырдорса роч арьергардӧс да заставитісны сійӧс отступитны Бородино дорӧ.
Валуево сикт дорӧ разӧдчӧм егерьяскӧд воча лыйсьӧм бӧрын французъяс зурасисны Шевардинскӧй редут вылӧ.
Укреплениеын оборонасӧ кутісны 8 тысяча пехотинец, 4 тысяча конник да 30 орудие.
Наполеон прикажитіс Мюратлы босьтны редутсӧ.
2 час лунын французъяс заводитісны атакуйтны войвывсянь и рытыввывсянь, а сэсся и лунвывсянь.
Атакуйтысьяслӧн выныс вӧлі 30 тысяча пехотинецӧдз, 10 тысяча конник да 186 орудие.
Артиллерийскӧй лыйсьӧм вежсис ружьеысь лыйсьӧмӧн.
Заводитчисны зэв чорыд рукопашнӧй бойяс.
Пехота тышкасис вӧвлытӧм зумыдлунӧн.
Артиллеристъяс дзик дінсяньыс веськыда лыйлісны ыльнитӧм враг чукӧрӧ.
Найӧс некыдз он вӧлі вермы вештыны орудиеяс дорысь.
Орудиеяссӧ найӧ дорйисны рукопашнӧй косьӧн мездысьӧмӧн да пӧгибнитлісны пушкаяс дорас.
Прамӧй вевтыртана вынӧн редутысь зырӧм рочьяс уськӧдчывлісны контратакаясӧ да бӧр вӧтлывлісны прӧтивникӧс.
Укрепление вуджліс киысь киӧ.
Кутузов ыстіс Багратионлы подкрепление — гренадерскӧй дивизия (6,5 тысяча кымын морт).
Бой ӧзйис выль вынӧн.
Пемдандорыс французъясӧс дзикӧдз вӧлі вӧтлӧма, бой лӧнис.
Войнас Кутузов прикажитіс петкӧдны войскасӧ редутысь да ыстыны найӧс подкрепление пыдди шуйгаладор флангӧ, кодӧс вӧлі вештӧма воддза индӧм линия сертиыс неуна асыв-лунвывланьӧджык.
Август 25 лунӧ шуйгаладор флангын французъяс костын да Утицкӧй вӧрын вӧлысь егерьяс костын пансис чорыд бой.
Сы бӧрын тшӧтш пансис ыджыд кось и веськыдладор флангын, Горка сиктысь войвывланьынджык.
Но французъяслы некӧн эз удайтчы мунны мыйкӧмында водзӧ.
Кутузов ветлӧдліс да видлаліс укреплениеяс стрӧитӧм кузя тэрмасигтыр нуӧдан уджъяс; французъяс асланыс фронт водзын сідзжӧ лӧсьӧдісны укреплениеяс.
Быдӧн лӧсьӧдчисны решающӧй тыш кежлӧ.
Роч армияын служитісны молебенъяс.
Салдатъяс пасьтавлісны чистӧй дӧрӧм-гач.
Некодлы весиг юрас эз волы отступайтӧм йылысь.
Ставӧн тӧдісны, мый жертва лоӧ уна, но победа быть колана.
Настроение некодлӧн эз шатовтчы, вӧліны серьёзнӧйӧсь, сосредоточеннӧйӧсь.
Уна салдатъяс ӧткажитчисны ӧбед дырйи чарка винаысь, шуалісны, мый татшӧм лунӧ оз юлыны.
Кутузов ветлӧдліс войска сулаланінъясті да сёрнитіс салдатъяскӧд.
Сійӧс быдлаын встречайтісны зэв кыпыда.
«Миян армиялӧн настроениеыс вӧлі вывті бур, — висьталӧ сражениевывса участник генерал Левенштерн.
— Салдатъяслӧн, офицеръяслӧн да генералъяслӧн ӧзйис сьӧлӧмныс регыдджык петны неприятелькӧд тышкасьны, победитны сійӧс либӧ кувны.
Некор на ещӧ эз вӧв татшӧм ыджыд кыпыдлуныс».
* * *
Наполеонлӧн ыджыдсьыс-ыджыд армияыс кымын пыдӧджык пырис Россияса областьясӧ, сымын вочасӧн сыліс.
Сійӧ ас бӧрсяыс коляліс гарнизонъяс, постъяс, коммуникацияяс видзӧм вылӧ частьяс, зэв уна висьысьӧс, кольччысьясӧс.
Ставыс тайӧ слабмӧдліс сылысь армиясӧ ёнджыка бойяс вылын воштӧмъяс дорысь, кодъяс вӧліны сідзжӧ ёна гырысьӧсь.
«Великӧй армияыс», коді первойсӧ пӧшти куимпӧв вӧлі ыджыдджык роч армияысь, Бородино дорӧ матыстчигӧн, пӧшти ӧткодь нин лои сыкӧд лыднас, кӧть век жӧ на вӧлі неуна ыджыдджыкӧн.
Сійӧ радъясын вӧлі 130 тысяча боец 100 тысячаа роч регулярнӧй войскалы паныд.
Но артиллерия вынъяс кузя рочьяслӧн положениеыс лои бурджык нин.
Наполеонӧн лӧсьӧдӧм наступайтан планыс, кыдзи и век, вӧлі прӧстӧй, аслыссяма да немвиччысьтӧм.
Император кӧсйис пӧръявны рочьясӧс найӧ веськыдладор флангын бой панӧмӧн, вӧчны пасьвартана удар шуйгаладор флангсӧ кытшовтӧмӧн, орӧдны рочьяслысь центрсӧ да меддженьыд туйӧн петны Новӧй Смоленскӧй туй вылӧ.
Генеральнӧй тыш заводитчис югдандорыс 100 саяс ӧрудиеысь йиркнитӧмӧн, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма Багратион флешъяс вылӧ.
4 час асылын Богарнэ корпуслӧн сук-тшем колоннаяс прудйысь лэдзӧм ва моз вувзьысисны Бородино сикт вылӧ. Думсьыныс найӧ кӧсйисны босьтны Бородиносӧ да вуджны Колоча мӧдлапӧлӧ.
Сиктас тайӧ каднас сулаліс гвардейскӧй егерскӧй полк, коді видзӧ вӧлі Колоча ю да Война шор вомӧн посъяссӧ, кыті вуджалісны генерал Коновницынлӧн асланыс позицияяс вылӧ бӧрыньтчысь арьергарднӧй частьясыс.
Кӧть прӧтивниклӧн ёна унапӧв гырысьджыкӧсь вӧліны вынъясыс, егеръяс водзсасисны зумыда.
Кор нин помтӧг воысь французъяс кутісны венны найӧс, найӧ бӧрыньтчисны Колоча ю сайӧ да жугӧдісны сы вомӧн вуджысь поссӧ.
Медводдза успехъясысь коддзӧм французъяс вуджисны отступайтысьяс бӧрся юсӧ, но егеръяс, подкрепление воӧм бӧрын, уськӧдчисны на вылӧ штыкӧвӧй бойӧ да бырӧдісны ставнысӧ, коді вуджліс веськыдладор берегӧ.
Богарнэлӧн наступлениеыс тайӧн и помасис.
Кыдзи демонстрация, сійӧ сідзжӧ эз сет некутшӧм буртор: Кутузов надейтчис аслас веськыдладор фланг вылӧ да тайӧ атака дырйиыс эз вӧч некутшӧм перегруппировкаяс.
Сійӧ век ёнджыка тӧждысис шуйгаладор фланг вӧсна: сійӧс артиллерия лыйліс век чорыдджыка.
Кутузов мӧдӧдіс приказание, медым веськыдладор флангысь вуджӧдны шуйгаладорӧ некымын часть.
Сэк костті прӧтивник заводитіс наступайтны.
«Сійӧ век вӧлі спокойнӧйӧн, — висьталӧ Кутузов йылысь Михайловский-Данилевский.
— Вывті ыджыд искусствоӧн сійӧ действуйтіс Наполеон зільӧмъяслы паныд.
Кытчӧ кӧть эз думыштлы Наполеон уськӧдчыны, кыт кӧть эз думышт жугӧдны рочьясӧс, быдлаӧ ас кадӧ, урчитӧм пӧраӧ, вевъявлісны воны миян войскаяслы подкреплениеяс.
Кутузов, кор тыш заводитчигӧн тӧдмаліс, мый князь Багратион вылӧ лӧсьӧдчыссьӧ гырысь вынъясӧн уськӧдчӧм, ыстіс сылы отсӧг вылӧ кирасиръясӧс, гвардияӧс да артиллерия».
Маршал Даву ӧтувъя веськӧдлӧм улын прӧтивник сук сьӧд кымӧр моз мӧдӧдчис атакаӧ.
Багратион флангъяссянь 250 метр сайын найӧс паныдаліс картечьясӧн чорыда лыйлӧм, а флангсянь лыйлісны ружьеясысь егерьяс, кодъяс вӧлі разӧдчӧмаӧсь флешъяссянь шуйгавылӧ, кустъяс пӧвстӧ.
Французъяс ыльнитісны бӧрлань, колисны шой чукӧръяс да раненӧйясӧс.
7 час гӧгӧр асывнас мӧдысь заводитісны атакуйтны флешъясӧс.
Рочьяслӧн биыс бара торкис прӧтивник войскалысь радъяссӧ, но, маршал Даву личнӧй примерӧн ызйӧдӧмӧн, французскӧй войска атакуйтӧны шуйгавывса флешсӧ да босьтӧны сійӧс.
Роч гренадеръяс пырысь-пыр уськӧдчисны контратакаӧ, бӧр босьтісны укреплениеӧс да кыдзсюрӧ отступайтысь враг бӧрся вӧтчӧмӧн, чукӧрӧн-чукӧрӧн бырӧдалісны сійӧс.
Тайӧ вӧвлытӧм чорыда водзсасьӧмсӧ аддзӧм бӧрын Наполеонлы лои думыштчыны, и сійӧ Давулы отсӧг вылӧ ыстіс маршал Ней корпусысь частьяс. 8 часын французъяс бара уськӧдчисны атакаӧ.
Артиллериялӧн чорыда лыйлӧмӧн жугӧдісны сэк кежлӧ мыйтакӧ роч укреплениеяс, и сійӧ лыйлӧмыс век лоліс чорыдджыкӧн.
Но, кор французскӧй колоннаяс матыстчисны, рочьяс бара найӧс паныдалісны убийственнӧй биӧн.
Тайӧ пӧрйӧ французъяс уськӧдчисны цель дорӧ кутны позьтӧм лавина моз.
Аслас войска водзвылын Ней шыбитчис веськыдладор укрепление выйӧ, Компанлӧн дивизияыс штыкъясӧн тышкасьӧ шуйгаладорас.
Но рочьяслы воис подкрепление.
Штыкъясӧн уськӧдчӧмӧн найӧ вӧтлӧны прӧтивникӧс, бырӧдалӧны налысь зэв уна йӧзӧс, но и асланыс лоӧны вывті гырысь воштӧмъяс на вылӧ веськӧдӧм артиллерийскӧй би шквал помысь.
Сэк жӧ пансис ыджыд бой и меддорса шуйгавыв флангын, кӧні французскӧй пехота атакуйтіс Утица сикт дорын сулалысь войскаӧс.
Но и сэн французъяслы вӧлі сетӧма сэтшӧм чорыд отпор, мый налы быть ковмис тэрмасигтыр отступитны матыса вӧр дорӧ.
Тадзикӧн бой артмӧм бӧрын Кутузов мӧдӧдіс подкреплениеяс аслас веськыдладор флангысь шуйгаладорас да пыртіс действиеӧ главнӧй артиллерийскӧй резервысь 100 орудиеӧдз.
Наполеон сідзжӧ ыстіс содтӧд вынъяс Даву да Ней войскаяслы, и французъяс нёльӧдысь заводитісны атакуйтны флешъяссӧ.
Став вынсьыс зэлӧдчӧмӧн да гырысь воштӧмъясӧн тайӧ пӧрйӧ налы удайтчис босьтны укреплениеяссӧ.
Отступайтысьяс пельпомъяс вылын найӧ пырисны Семёновскӧй сиктӧ да босьтчисны наступайтны Псарёво сиктлань.
Но Семёновскӧй сикт сайӧ зырӧм роч войска вевъялісны вайӧдны ассьыныс вынъяссӧ порядокӧ да, подкрепление воӧм бӧрын, уськӧдчисны контратакаӧ.
«Найӧ вывті ыджыд отвагаӧн мунісны усьысьяс шойяс вомӧн, — висьтавліс французскӧй генерал Пеле.
— Рочьяслӧн колоннаяс, стальӧн да биӧн дзирдалігтыр, мунісны быттьӧ подвижнӧй шанцы.
Кӧть киссьылісны на вылӧ миян картечьяс, кӧть атакуйтлісны найӧс конница ли, пехота ли, кӧть вӧліны налӧн вывті ыджыд воштӧмъяс, найӧ нападайтлісны миян вылӧ важмоз»,
10 час асыв кежлӧ Багратионлысь флешъяссӧ бӧр вӧлі босьтӧма рочьясӧн, а французъясӧс ылӧ шыбитӧма.
Такӧд орччӧн муніс виркисьтана мӧд бой — Курганнӧй высота вылысь Раевскийлысь батареясӧ атакуйтӧм, но и тані французъяслы быть лои отступитны.
Но Наполеон оз копыртчы.
Ней да Даву витӧдысь, квайтӧдысь, сизимӧдысь нуӧдӧны флешъяс штурмуйтӧм вылӧ ассьыныс дугдывтӧг выльмӧдӧм войскаяссӧ, но бара и бара найӧс суӧ неудача.
Наполеон ассьыс артиллериясӧ ставнас веськӧдӧ флешъяс вылӧ, 400 орудиеа гигантскӧй батарея дугдывтӧг йиркӧ джынвыйӧ жуглӧм укреплениеяс вылӧ.
Сэки жӧ Курганнӧй высота атакуйтысь французъяслы удайтчис шедӧдны успех.
Русскӧй фронт лои орӧдӧма.
Багратион эз виччысь прӧтивниклысь флешъяслань выльысь локтысь сук колоннаяссӧ, петкӧдіс укреплениеясысь ассьыс частьяссӧ да уськӧдчис атакуйтысьяслы паныд и босьтіс найӧс штык йылӧ.
Тайӧ кадӧ дзик матын взорвитчис снаряд, и осколокыс смертельнӧя ранитіс Багратионӧс.
Салдатъяс да офицеръяс шӧйӧвошины.
Французъяслӧн выныс лои ёна унджык и зырисны рочьясӧс Семёновскӧй сикт сайӧ.
Центрӧд фронт орӧдӧм йылысь донесение получитӧм бӧрын Кутузов корис вӧв да, медым личнӧ тӧдмавны, збыль-ӧ сійӧ сідз, скачитіс мыльк йылӧ.
Сійӧс тыртісны быд боксянь лэбысь граната торпыригъяс.
Аддзӧмӧн, мый центрсӧ орӧдӧма, имейтчысь резервъяссӧ Кутузов корис шуйгавывса флангӧ да прикажитіс веськыдвывса флангын сулалысь 1-й коннӧй корпуслы да Платов казакъяслы атакуйтны прӧтивниклысь шуйгавывса флангсӧ.
Багратион ранитчӧм йылысь да Семёновскӧй сикт сайӧ сійӧ частьяслысь бӧрыньтчӧм йылысь юӧр шызьӧдісны сьӧлӧмсӧ Кутузовлысь.
Дзик та водзвылын на сылы воисны бур юӧръяс: центрӧд пырысь прӧтивникӧс зырӧма, рочьяс бӧр босьтісны Курганнӧй высота.
Флешъяс воштӧм бӧрын Курганнӧй коли удар улын; вермис лоны орӧдӧмӧн меддорса шуйгавывса флангыс, кодлы эз вӧв позянлун сетны регыдъя кадӧн отсӧг.
Багратион местаӧ Кутузов ыстіс герцог Вюртембергскийӧс.
Но, кор кывліс, мый сійӧ прикажитӧма отступайтны, фельдмаршал дзикӧдз пузис скӧрмӧмысла да, кымынкӧ адъютантӧс сыла мӧдӧдӧмӧн, заводитіс став дырйиыс гораа видны сійӧс ёрччан кывъясӧн.
Командованиесӧ вӧлі сетӧма генерал Дохтуровлы.
Бой мунан линия вылын, сэк кості, лоины бур вежсьӧмъяс.
Прӧтивник шуйгаладор флангын роч кавалеристъяслӧн атака, французскӧй обозъяс сулаланінӧ казакъяслӧн немвиччысьтӧг воӧм зэв ёна шызьӧдісны Наполеонӧс.
Император сувтӧдіс подкреплениеяссӧ, кодъясӧс вӧлі ыстӧма Давулы да Нейлы отсӧг вылӧ, да, Курганнӧй высота дорын вынсӧ личӧдӧмӧн, шыбитіс мездмӧм вынъяссӧ аслас шуйгаладор флангӧ.
Коннӧй атакасӧ вӧлі венӧма, но центрын водзынджык шедӧдӧм успехсӧ вӧлі воштӧма.
Сӧмын луннас 2 час гӧгӧрын Наполеон выльысь (коймӧдысь) заводитіс штурмуйтны Курганнӧйӧс.
Ӧні, кор сы ордын вӧліны флешъясыс, сійӧ вермис босьтны Курганнӧйсӧ перекрёстнӧй артиллерийскӧй би улӧ Бородиносянь да Семёновскӧйсянь да атакуйтны не сӧмын фронтсянь, но и кыкнанладор флангсяньыс.
Дженьыдик зэв чорыд бойын Раевскийлысь славнӧй батареясӧ вӧлі жугӧдӧма.
Дзоньӧн кольӧм частьясыс мӧдӧдчасны Князьково сиктлань.
Центрса да шуйгаладор флангса войска, Семёновскӧй сайӧ бӧрыньтчӧм бӧрын (первойя сулалан местасяньыс примернӧ 1 километр сайын), водзӧ нуӧдісны чорыд бой.
Мудзӧм, нюкыртчӧм французъяс заводитісны усьны эбӧссьыныс. Налӧн натискыс вочасӧн слабмис.
Маршалъяс шыасьлывлісны Наполеон дорӧ, медым петкӧдны бой вылӧ важ гвардияӧс, но император эз кӧсйы рискуйтны аслас медбӧръя резервӧн.
Матыстчис рыт.
Тыш лӧнис.
Пемыд войыс пуктіс пом вир кисьтӧмлы.
Кутузов, медым кыпӧдны сьӧлӧмсӧ мудзӧм войскалысь, мӧдӧдіс фронт линия кузьтала юӧр «поздравитны ставнысӧ неприятельӧс венӧмысь да босьтны тӧдвылӧ, мый аски ми атакуйтам».
Михайловский висьталӧм серти, «войска лоины вывті радӧсь воан нападение йылысь юӧр кылӧм бӧрын.
Радысла уськӧдчывлісны кутлыны юӧр вайысьсӧ да чеччӧдлісны сійӧс вӧв вывсьыс».
Бородинскӧй тышын прӧтивникӧс эз удайтчы, дай эз на и нӧшта позь сувтӧдны, но тайӧ тышас сылӧн лоины сэтшӧм воштӧмъяс, кодъясӧс сійӧ нинӧмӧн нин эз вермы бӧр бергӧдны бӧрыннас.
Цельсӧ, кодӧс сражение водзвылас аслыс пуктыліс Кутузов, кызвыннас вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Бородино бӧрын Наполеонлӧн водзлань мунӧмыс лои гибельлань мунӧмӧн.
Генеральнӧй тышыс, кодӧс Наполеон корсис нин Россияӧ пырӧм бӧрын первойя лунъяссяньыс, вайис сылы дзик ньӧти виччысьтӧм результатъяс.
Сылы, дерт, быть лои юӧртны став мир пасьтала аслас победа йылысь, кодӧс шедӧдіс «Москвадорса великӧй тышын», но сійӧ эз вермы не аддзыны, мый тышыс помасис стратегическӧй поражениеӧн.
Тайӧс бура гӧгӧрволісны и маршалъяс.
Рочьяслӧн шемӧсмӧдана стойкостьыс, налӧн явӧ тыдалана моральнӧй победаыс дзикӧдз уськӧдісны духсӧ «великӧй армиялысь», кодлысь трагическӧй судьбасӧ водзвыв вӧлі решитӧма Бородинскӧй поле вылын.
Тайӧ вӧлі вывті важнӧй этапӧн мудрӧй стратегическӧй планын, кодӧс лӧсьӧдліс Кутузов.
Некымын тӧлысь мысти тайӧс вӧлі помӧдз пӧртӧма олӧмӧ Наполеонлысь армиясӧ пӧшти дзикӧдз бырӧдӧмӧн, а та бӧрти и Наполеонлӧн империя киссьӧмӧн да жуглӧмӧн.
Кутузовлӧн медыджыд могӧн вӧлі жугӧдны да вӧтлыны врагӧс. Та могысь сійӧ ставсьыс медколанаӧн лыддьыліс — видзны армиялысь ловъя вынсӧ.
Та понда Кутузов решитіс ӧткажитчыны выльысь тыш заводитӧмысь да, войскалы висьталӧм бӧрын, мый отступайтнысӧ быть колӧ вынъяс ӧтувтӧм ради, сійӧ прикажитіс аскинас жӧ Бородинскӧй тыш бӧрын отступитны Можайсклань, а сэсся и водзлань.
Войскалы эз во тайӧторйыс сьӧлӧм вылас, но надейтчисны, мый регыд лоас выль тыш: некод весиг эз и лысьт думыштлынысӧ, мый Москваӧс позьӧ кольны тыштӧг.
А Кутузов юрын помӧдз нин тэчсис кампания нуӧдӧм кузя план.
Кутузов вывті бура гӧгӧрволіс роч народлысь психологиясӧ да лӧсьӧдліс ассьыс стратегическӧй плансӧ не сӧмын армиялысь, но и став народлысь действиеяссӧ артыштӧмӧн.
Завоевательлы паныд тайӧ всенароднӧй войнаыс паськавліс сымын паськыдджыка, кымын сійӧ пырліс пыдӧджык страна пытшкӧ.
Некодӧн паныдавтӧм мародерство, реквизицияяс, грабёжъяс да насилиеяс, кодъяс нуӧдсьылісны «великӧй армияса» отрядъясӧн, враг дорӧ и сытӧг нин вывті ыджыд ненависть содтӧмӧн, йӧтлалісны крестьянствоӧс враглы паныд решительнӧй тыш нуӧдан туй вылӧ.
Первойсӧ тайӧ петкӧдсьыліс сыын, мый враг матыстчигӧн населениеыс дзик ӧтитӧг пышйыліс ас оланінъяссьыс.
«Тані абу ни ӧти олысь, ни ӧти скӧт, — гижліс ӧти французскӧй офицер. — Йӧзыс эновтӧмаӧсь керкаяссӧ, сэтысь нуӧмаӧсь став донаторъяссӧ...
Тайӧ пустыняыс жугыльмӧдӧ миянӧс».
Регыд тышыс кутіс лоны и активнӧйджык формаясӧн.
Пышйӧм да вӧръясӧ дзебсьӧм крестьяна вооружитчисны кодлы мый веськалӧ, вӧчавлісны засадаяс да бырӧдавлісны враглысь ичӧтик отрядъяссӧ, кодъяс тшыкйысисны-корсьысисны эновтӧм тыртӧм сиктъяссьыс сёян-юан.
Тайӧ движениеыс ӧдйӧ да стихийнӧя паськаліс.
«Ставӧн вӧліны дасьӧсь быдпӧлӧс жертва вылӧ, медым сӧмын дорйыны святӧй Русьӧс да бырӧдны пеж врагӧс», — висьталӧ современник.
Бородинскӧй сражениеысь неуна водзджык на Кутузов подполковник Д. Давыдов вӧзйӧм серти (бӧрынджык Давыдов лоис знаменитӧй партизанӧн) торйӧдіс армия пӧвстысь отрядъяс, кодъяслы колӧ вӧлі нуны партизанскӧй тыш Рӧдина пытшкӧ вувзьысьӧм враг тылын.
Тайӧ кавалерийскӧй отрядъясыс, кӧні вӧліны уна казакъяс, лоины звеноӧн, коді йитіс ӧтлаӧ народлысь массӧвӧй движениесӧ армияса действиеяскӧд, кодӧн дзоньнас веськӧдліс Кутузов.
Кутузов быдногыс зільліс паськӧдны партизанскӧй движение, кыдз мый позьӧ ёнджыка зільліс снабжайтны крестьянаӧс ӧружиеӧн, и сійӧ эскыліс, мый народнӧй войналӧн бушуйтчысь океан пӧвстын завоевательлӧн армияыс быть воштас ассьыс устойчивостьсӧ.
Сійӧ коммуникацияяс вылӧ, снабжение ваян туйяс вылӧ Кутузов надейтчис веськӧдны партизанъяслысь дугдывтӧм ударъяс.
Ставыс тайӧ должен вӧлі слабмӧдны врагӧс, заставитны сійӧс быть отступайтны и, медбӧрын вайӧдны сійӧс русскӧй армия ударъяс улын дзикӧдз помалӧмӧ.
Успех шедӧдӧм вылӧ медколана условиеӧн век жӧ вӧлі армиялысь ловъя вын сохранитӧм да момент виччысьӧм, кор наступлениеӧ вуджӧмыс эськӧ лоас целесообразнӧйӧн.
Кутузов зэв бура гӧгӧрволіс тайӧс, да, кор, армиясӧ ордйӧдӧм мысти, сійӧ чукӧртіс дзик Москва дорын, Фили сиктын, военнӧй сӧвет, сэки сылӧн вӧлі нин чорыд решение.
Кутузов восьтіс военнӧй сӧветлысь заседаниесӧ вопросӧн: примитны-ӧ сражение Москва водзын, да сэк жӧ индіс, мый «кытчӧдз кутас существуйтны армия да кытчӧдз сійӧ кутас вермыны водзсасьны неприятелькӧд, сэтчӧдз лоӧ надея война бура помалӧм вылӧ, но кор бырас армия — пӧгибнитас Москва и Россия».
Генералъяс эз воны ӧти кывйӧ.
«Ті поланныд отступайтны Москва пыр, — шуис фельдмаршал, — а ме видзӧда сы вылӧ кыдзи провидение вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ спаситас армияӧс.
Наполеон — сійӧ пузьӧм ыджыд ю кодь», кодӧс ми ещӧ огӧ на вермӧ сувтӧдны.
Москва лоӧ губкаӧн, коді косьтас сійӧс...
Москва воштӧмӧн, — водзӧ висьталіс сійӧ, — оз вош Россия... тӧда, кывкутӧмыс усьӧ ме вылӧ, но жертвуйта ачымӧн, медым отечестволы вайны бур».
И, местасьыс чеччӧм бӧрын, помаліс: «Приказывайта отступайтны.
Кӧть мый эськӧ эз ло, ме босьта кывкутӧмсӧ ас вылӧ государь водзын, отечество да армия водзын».
Кутшӧм впечатление вӧчис тайӧ решениеыс армия пӧвстын, абу сьӧкыд гӧгӧрвоны.
«Ме ог вермы висьтавны, кутшӧм чувство шымыртіс менӧ сэки, — висьталӧ Михайловский-Данилевский, — сӧмын шуа, мый ми рытывбыд чӧж шӧйтім ӧтарӧ-мӧдарӧ Фили кузя, бӧрдім посни челядь моз, но кыдзкӧ-мыйкӧ эг жӧ волӧ отчаяниеӧдз».
Вӧліны офицеръяс, кодъяс нетшкисны ас вывсьыныс погонъяссӧ да горзісны, мый оз кӧсйыны новлыны мундирсӧ позоритӧм армиялысь.
Салдатъяс вӧліны зумышӧсь.
Аскинас помтӧм войска нюжӧдчисны столицаса заставаяс дорӧ.
Сэки Кутузов Москваысь петӧм бӧрын тшӧктіс бергӧдны ассьыс дрожкисӧ карлань банӧн да, тышъясын дзормӧм юрсӧ ки вылас лэдзӧмӧн, спокойнӧя видзӧдіс столица вылӧ да аслас войска вылӧ, кодъяс прӧйдиталісны сы дінті лэдзӧм юрӧн; сійӧс аддзигӧн найӧ первойяысь на эз горзыны ура!» («Москва сдайтӧм йылысь тӧдтӧм мортлӧн гижӧдъяс»).
Москваса генерал-губернатор граф Ростопчин, коді тшӧктыліс кӧть кыдз, а дорйыны столицаӧс, фельдмаршалкӧд аддзысигӧн став аслас поведениенас петкӧдліс Кутузов вылӧ скӧралӧм да сійӧс зывӧктӧм.
Беннигсен шуліс, мый сійӧ — асныра, выжыв старик.
Водзын виччысис сійӧс император Александрлӧн скӧралӧм, дворлӧн вӧйпӧм — но тайӧ ставыс вӧлі дзик нинӧмторйӧн, сравнитны кӧ сійӧ народнӧй шогыскӧд да бедствиеыскӧд, кодӧс аддзыліс ас водзсьыс Кутузов да коді вӧлі сійӧ решениелӧн следствиенас.
Тайӧ страданиеяссӧ ӧттшӧтш отступайтӧм вӧсна позоркӧд да Россия будущӧй вӧсна кывкутӧмкӧд босьтліс аслас сӧвесть вылӧ Кутузов.
Тайӧ став кузяыс сійӧ колис дзик ӧти кывкутысьӧн, и колӧ вӧлі вывті ыджыд вӧля, аслас планлӧн, аслас решениелӧн веськыдлунӧ чорыда эскӧм, рӧдина судьба вӧсна история водзын кывкутӧмлӧн вывті ыджыд чувство, медым вӧчны тайӧ страшнӧй, но быть колана воськовсӧ.
Полковник Толь воис Кутузов дорӧ донесениеӧн сы йылысь, мый французъяс, Москваысь медбӧрын петысь русскӧй частьяс бӧрвылын, заводитісны нин пырны йӧзтӧм, тыртӧм карӧ.
«Слава богу, — вочавидзис фельдмаршал, — тайӧ налӧн медбӧръя торжество».
* * *
Отступайтысь войска мӧдӧдчисны Рязанскӧй туй кузя, и французскӧй разведка тӧдмаліс русскӧй армиялысь тайӧ бӧрыньтчан туйсӧ.
Но, Москва юдорса Боровскӧй перевозӧ воӧм бӧрын, Кутузов тэрыба кежис аслас армиякӧд Подольсклань мунан миртуй вылӧ, вой кежлас форсированнӧй маршӧн петіс паськыд Тульскӧй туй вылӧ да сувтіс Подольск дорӧ...
Сентябрь 7-ӧд лунӧ армия помаліс ассьыс флангӧвӧй мунӧмсӧ, Краснӧй Пахра дорті петіс Калужскӧй туй вылӧ» («А. С. Норовлӧн казьтылӧмъяс»).
Став тайӧ кад чӧжыс Кутузов тӧждысис сы йылысь, мый Наполеон тӧдмалас сылысь плансӧ да атакуйтас отступайтысь армияӧс марш дырйиыс.
Калужскӧй туй вылӧ петӧм бӧрын опасность бырис.
Кутузов гажмыштіс.
Вежсис и войскалӧн настроениеыс.
Ставыслы лои гӧгӧрвоана, мый тайӧ абу прӧстӧ отступайтӧм, а тӧлкӧн вӧчӧм манёвр, коді кутӧ ас пытшкас Наполеонлы страшнӧй грӧз: рочьяс петісны прӧтивник флангӧ; сылӧн армияыс ӧні вермас лоны орӧдӧмаӧн Смоленскысь дай орӧдӧма нин вӧлі продовольствиеӧн озыр лунвылысь, Калугаса вывті ыджыд провиантскӧй складъясысь.
Салдатъяс да офицеръяс, — висьталӧ Н. Митаревский, — кутісны ошкыны фельдмаршалӧс быдногыс: «Ай да старик Кутузов!
Ылӧдіс Бонапартӧс, кыдз кӧть сійӧ эз мудерит...
Кутузов — тӧвйӧм гут!
Кутузов — тӧвйылӧм воробей, да с. в.»
Наполеон, важся роч столицаӧ пырӧм бӧрын (тыртӧм Москваыс да пӧжарыс тунъялісны нин сылы зэв омӧльтор, воштіс пӧшти дзонь вежон, медым тӧдмавны Кутузовлысь манёврсӧ.
Кор казяліс аслас флангысь русскӧй войскалысь главнӧй вынъяссӧ, кодъясӧс чайтіс Рязаньлань отступитӧмӧн, сійӧ шызис да мӧдӧдіс Подольскӧй туй кузя ыджыд корпус.
Кутузов гӧгӧрвоис веськыдладор фланг кытшавны вермана опасностьсӧ да вештіс ассьыс лагерсӧ Краснӧй Пахра дорысь выгоднӧйджык позиция вылӧ Тарутин дорӧ. Тарутинсянь сійӧ тупкис туйяссӧ Тулаӧ да Калугаӧ и грӧзитіс Можайсклань мунны позянлунӧн.
Тайӧ вермис эськӧ орӧдны Наполеонлысь Москваӧ чукӧрмӧм армиясӧ рытыввывса базаяссьыс.
Регыд мысти Тарутинскӧй лагерь дорӧ матыстчисны французскӧй войска Мюрат веськӧдлӧм улын.
Русскӧй войска авангардкӧд зурасьӧм бӧрын найӧ эз лысьтны атакуйтны рочьясӧс да сувтісны Чернишна ю дорӧ.
Кутузов сідзжӧ лыддис, мый ӧні пырны бойӧ Мюраткӧд абу на кад, и прӧтивникъяс кык вежон да джын чӧж сулалісны зэв матын ӧта-мӧдсяньыс.
Тарутинскӧй лагерӧ дугдывтӧг ваявлісны продовольствие, воавлісны подкреплениеяс, йӧз вӧлі лӧсьыда меститчӧмаӧсь да шойччисны, а французъяслы Чернишна дорын лолі помтӧг тӧждысьны, повны, сьӧкыдпырысь да век этшаджык шедліс налы провиант.
Кремльын Наполеон виччысис, мый сы дорӧ локтас Александрсянь посол да корас вӧчны мир, но сы дорӧ некод эз во. Сэк вӧлись император решитіс мӧдӧдны ассьыс посолӧс Кутузов дорӧ мир вӧчӧм кузя предложениеӧн.
Кутузов стратегиялӧн тайӧ вӧлі явнӧй успех: враг кутіс тӧждысьны, зілис регыдджык помавны война, — сідзкӧ сылӧн збыльысь лои сьӧкыд положениеыс, и сӧмын колӧ чорыда нуӧдны примитӧм плансӧ олӧмӧ.
Медым встретитны Наполеонлысь посолсӧ — генерал-адъютант Лористонӧс — Кутузов пасьталіс параднӧй мундир, а эполетъяссӧ босьтіс Коновницынлысь — аслас вӧлі вывті важӧсь нин да.
«Лористон первойя кывъяссянь заводитіс норасьны сы вылӧ, мый рочьяс зэв лёкӧсь французъяс вылӧ.
Фельдмаршал та вылӧ шуис, мый сійӧ эз вермы куим тӧлысь чӧжӧн мӧдкодьӧн вӧчны народӧс, коді лыддьӧ врагӧс омӧльджыкӧн на татарскӧй хищникъяс орда дорысь, кодӧн веськӧдлывліс Чингис-хан.
— Но, сӧгласитчӧй, — вочавидзис Лористон, — мый эм кутшӧмкӧ да торъялӧм.
— Гашкӧ, — паныд шуліс фельдмаршал, — но абу народ син водзын; а ме сӧмын верма кывкутны аслам войска поведение кузя.
На вылӧ Лористонлӧн эз вӧвны некутшӧм норасьӧмъяс.
Сэсся, перемирие йылысь казьтыштӧм бӧрын, сійӧ шуис:
«Ачыс природаыс регыд мысти заставитас миритчыны».
Фельдмаршал вочавидзис, мый мир вӧчӧм вылӧ сійӧс абу уполномочитӧма (Р. Вильсон гижӧдъясысь).
Сёрни вуджис Испанияын мунысь событиеяс йылысь, кодъяс нӧшта омӧльтчӧдісны Наполеонлысь положениесӧ.
Лористон некымынпӧрйӧ заводитліс тӧдчӧдны, мый мир йылысь сёрни оз на петкӧдлы французъяслысь слабмӧм.
Сёрни помалігӧн Кутузов бара на решительнӧя шуис, мый мир либӧ перемирие дзик оз вермы лоны, мый народ некутшӧм ногӧн оз сӧгласитчы та вылӧ.
Тарутинсянь Кутузов веськыда ачыс веськӧдліс народнӧй войнаӧн, коді сэк кежлӧ зэв нин ёна паськаліс.
Москвасянь мунан быд туй вылын — Тверскӧй, Ярославскӧй, Владимирскӧй, Рязанскӧй, Тульскӧй, Калужскӧй туйяс вылын — быдлаын действуйтісны ополченецъяс да партизанъяс.
Москвагӧгӧрса сиктъяс вӧліны тыртӧмӧсь; сэні эз кольны ни йӧз, ни скӧт, ни нянь.
Уна сиктӧс вӧлі сотӧма.
Вӧръясын дзебсясисны партизанъяс, усьласьлісны фуражировочнӧй отрядъяс вылӧ, кодъяс заводитлісны корсьны провиант да турун.
Сэки жӧ Москваын мышеловкаӧ моз йӧршитӧм войска пӧвстын паськаліс век ёнджыка тшыгъялӧм.
Мародёръяс шӧйтісны сотчӧм кварталъясӧд, лушйысисны-корсьысисны дзоньӧн кольӧм керкаясысь.
Дисциплина ӧтарӧ усис, ковмыліс кыпӧдны сійӧс лыйлӧмъясӧн.
Тшыг да весь олысь армия век ӧтарӧ разлагайтчис.
Победа бӧрся победа шедӧдан кузь туй вылын Наполеон медводдзаысь на весьшӧрӧ воштіс кад да эз тӧд, мый вӧчны.
То сійӧ надейтчис, мый Александр дыр мысти сӧгласитчас жӧ сэсся мир вылӧ, то мӧвпаліс Петербургӧ поход йылысь, кодӧс олӧмӧ пӧртны эз нин судзсьы выныс.
Партизанскӧй война паськалӧм повзьӧдліс сійӧс век ёнджыка и ёнджыка.
Император тшӧктӧм серти маршал Бертье мӧдӧдіс Кутузовлы письмӧ, кытӧн корис примитны мераяс партизанъясӧс лӧньӧдӧм кузя да дугӧдны ассьыныс мунысӧ рӧзӧритӧмысь, коді сідзи жӧ вреднӧ аслыс Россиялы, кыдзи и шогӧ уськӧдана император Наполеонлы».
«Лэдзӧй ещӧ ӧтчыд висьтавны истинасӧ, — вочавидзис Кутузов, — ме кӧть эськӧ и кӧсйи, но зэв сьӧкыд кутны народӧс, кодӧс помӧдз скӧрмӧдӧма сы син водзын вӧчсянторъяснас, народӧс, коді 200 во нин эз тӧдлы войнасӧ аслас государство пытшкын, народӧс, коді дась жертвуйтны отечество вӧсна аслас олӧмӧн да коді оз вермы торйӧдны, мый именнӧ позьӧ либӧ оз позь вӧчны обыкновеннӧй войнаясын».
Октябрь 6-ӧд лунӧ рочьяс атакуйтісны Мюратӧс да пусь-пасьвӧчисны сійӧс, а сійӧ жӧ войнас французскӧй армия вӧрзьӧдчис рӧзӧритӧм столицаысь.
Кутузов ещӧ оз на вӧлі тӧд, мый враг эновтіс Москваӧс, кор Тарутинсянь гижис гӧтырыслы письмӧ: «Ен мем отсаліс тӧрыт шедӧдны победа Чернишна дорын...
Эз вӧв сьӧкыд найӧс жугӧдны, но колӧ вӧлі жугӧдны миянлы ичӧт воштӧмъясӧн, и ми воштім ставсӧ, тшӧтш раненӧйясӧс арталӧмӧн, сӧмын куимсё мортӧдз.
Французъяс медводдзаысь воштісны сы мында пушка да медводдзаысь пышйисны кӧчьяс моз».
Сійӧ кадӧ, кор рочьяс атакуйтісны Мюратӧс, генерал Брусьелӧн Москваысь мӧдӧдӧм дивизия муніс Новӧй Калужскӧй туй кузя Фоминскӧйлань рочьяслысь шуйгаладор фланг кытшовтӧмӧн.
Тайӧ заводитчыліс Наполеонлысь плансӧ олӧмӧ пӧртӧм: мунны Калугалань, босьтны сэтчӧсса вывті озыр продовольственнӧй запасъяссӧ да, армиясӧ ёнмӧдӧмӧн, отступитны рӧзӧриттӧм местаясӧд Смоленсклань.
Брусье бӧрся петісны Наполеонлӧн главнӧй вынъясыс; маршал Нейлӧн войска нюжӧдчисны Старӧй Калужскӧй туй кузя, медым дзебны Наполеон маршлысь збыль направлениесӧ да тадзикӧн пӧръявны рочьясӧс.
Кутузов, кор получитіс сведениеяс, мый французъяс матыстчисны Фоминский дорӧ, должен вӧлі решитны тӧдмавтӧмӧн кольӧм вопрос, кӧнӧсь жӧ Наполеонлӧн главнӧй вынъясыс.
Водзӧ мунан туйсӧ гадайттӧг, фельдмаршал октябрь 10-ӧд лунӧ ыстіс Фоминский дорӧ генерал Дохтуровлысь корпус.
Регыд Дохтуровсянь воис донесение, мый, пленнӧйяс висьталӧм серти, Фоминскийын сулалӧны Наполеонлӧн главнӧй вынъясыс; Наполеон, тыдалӧ, думайтӧ мунны Малоярославецлань.
Пӧшти такӧд ӧттшӧтш лои тӧдса, мый Ней эновтіс Старӧй Калужскӧй туйсӧ да мӧдӧдчис главнӧй армиякӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый Наполеон пуктӧма могӧн писькӧдчыны Калугаӧ.
Тайӧ вӧлі сійӧ радуйтана да кывкутана момент, кодӧс виччысис Кутузов.
Враглы быть лои эновтны Москва.
Сійӧ отступайтӧ, но сылысь отступайтӧмсӧ колӧ кужны пӧртны сылӧн гибельӧ.
Колӧ вӧлі потшны туйсӧ Наполеонлы Калугалань да заставитны отступитны сійӧс Старӧй Смоленскӧй туй кузя.
Октябрь 11-ӧд лунлы паныда войын роч армия дзоньнас тэрмасигтыр мӧдӧдчис Малоярославецлань.
Поход вӧлі сьӧкыд; зэрӧн тшыкӧдлӧм туйыс мешайтіс мунны.
Мӧд луннас кылісны орудиеяслысь укйӧдлӧм шыяс; тайӧ Дохтуров тышкасис Малоярославец вӧсна выннас унапӧв вевтыртысь прӧтивниккӧд.
Тышыс муніс зэв чорыда да кыссис лун чӧж.
Карыс кӧкъямыспӧрйӧ вуджліс киысь киӧ.
Рыт кежлас сійӧ колис французъяс киын, но сэні эз нин вӧв ни ӧти дзонь керка.
Дохтуров корпусысь йӧзыс ёна чиніс, но войнас Кутузов ыстіс сэтчӧ генерал Милорадовичлысь войскасӧ.
Рочьяс укрепитчисны Малоярославец лунвыв окраинаӧ.
Налӧн главнӧй вынъясыс сувтісны Спасскӧй сикт гӧгӧрӧ.
Кутузов штабын мунісны споръяс.
Генерал-квартирмейстер Толь мырдӧн синіс сы вылӧ, медым ньӧти нюжмасьтӧг уськӧдчыны Наполеон арьергард вылӧ.
Фельдмаршал вылӧ лёксӧ песысь Беннигсен эскӧдіс, мый армия воштӧ кад и лоас жугӧдӧма прӧтивник атакаӧн.
Кутузов ставыслысь кывзіс, но некодног эз вӧч.
«Аски, — сійӧ шуис рытнас, кор донесениеяс серти лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана обстановкаыс, должен лоны генеральнӧй сражение, кодтӧг ме нинӧм вылӧ ог лэдз Наполеонӧс Калугаӧ.» Тайӧ решениеыс вӧлі лӧсялӧ Кутузов планлы, коді чужис Бородинскӧй сражение бӧрын.
Москваын тшыгъялӧм вӧсна эбӧссьыс усьӧм прӧтивникыс и Москва эновтӧм бӧрын оз ков вӧлі лэдзны тшыгъялан зонаысь.
Именнӧ тайӧ рӧзӧритӧм местаясас, коді петкӧдліс туйсӧ «великӧй армиялысь», и решитіс Кутузов йӧршитны сійӧс.
Фельдмаршал, коді водзджыксӧ ӧтдортчыліс сражениеясысь, сы вӧсна мый найӧс лыддьыліс ковтӧмӧн, ӧні дась вӧлі любӧй жертваяс вылӧ, медым не лэдзны петны враглы тайӧ зонаысь.
Сэки жӧ Наполеон, аслас маршалъяс чукӧрын, пукаліс Городня сиктса крестьянскӧй керкаын да видзӧдіс карта вылӧ.
Рочьяслысь флангсӧ кытшалӧм кузя план пракмуні.
Кольлі кыктор: либӧ думыштны кутшӧмкӧ выль манёвр, либӧ петны генеральнӧй тыш вылӧ.
Аслас сражениеясӧн Европалысь судьбасӧ решайтысь император тайӧпӧрйӧ лыддис бурджыкӧн не пырны бойӧ.
Октябрь 13-ӧд лунся асылын Кутузовлы воис юӧр, мый гырысь французскӧй вынъяс кутісны чукӧртчыны Медынь дорӧ.
Татысянь бара лоліс позянлун кытшавны рочьяслысь шуйгаладор флангсӧ да пырны Калугаӧ.
Кутузов эз вӧч сідз, кыдзи кӧсйисны ставӧн: сійӧ отменитіс тыш йылысь распоряжениесӧ да прикажитіс отступитны Полотнянӧй Заводлань.
Татчӧ сувтӧмнас сійӧ орӧдіс Калугаӧ туйсӧ и Малоярославецсянь и Медыньсянь.
Тайӧ вӧлі вывті сюся вӧчӧм шахматнӧй ход.
Дыр думайтіс та кузя Наполеон и, медбӧрти, прикажитіс Боровск да Верея ныр мунны Можайсклань.
Сійӧ лыддис асьсӧ побеждённӧйӧн и мӧдӧдчис рӧзӧритӧм, гибельнӧй туй кузяыс, кытчӧ и вӧтліс сійӧс Кутузов.
Тайӧ вӧлі «великӧй армиялӧн» помасьны заводитчӧм да вывті ичӧт воштӧмъяс дырйи Кутузовлӧн сэтшӧм ыджыд успех, мый сьӧкыд вӧлі талы и эскынысӧ.
Фельдмаршал думайтіс, мый Наполеон ещӧ на ӧтчыд заводитлас кежны рӧзӧритӧм Смоленскӧй туй вылысь, бойӧн писькӧдчыны войвывланьӧ да мунны сэті.
Сы вӧсна, Кременскӧй дорӧ французъяс локтӧм йылысь разведкасянь сведениеяс получитӧм мысти (бӧрыннас тыдовтчис, мый разведка висьталӧма невернӧ), Кутузов вешйис сэтчӧ, медым бара сувтны прӧтивник туй вылӧ.
Но сійӧ нин бӧрыньтчис.
«Шынитӧв, гажтӧма, быттьӧкӧ тӧдісны нин ассьыныс лёк помсӧ, ӧд налы вӧлі сиӧма нин кувны, вӧрзьӧдчисны неприятельяс бӧр мунны Смоленсклань.
Шогӧ усьӧм полкъяс пӧвстын муніс ачыс Наполеон, мыйкӧ ёна думайтіс да арталіс маршал Бертьекӧд сы водзын сулалысь вывті кузь туйсӧ да кадсӧ, кор позяс эськӧ воӧдчыны Смоленскӧдз да Минскӧдз» (Михайловский-Данилевский).
Русскӧй армияын ыджыдалысь кыпыдлун пӧвстын век гораджыка кывлісны гӧлӧсъяс прӧтивникӧс атакуйтны полӧмлун йылысь, сійӧс жугӧдӧм да дзикӧдз бырӧдӧм йылысь.
Та вылын медся ёна сулавліс роч главнӧй квартира бердса английскӧй представитель — сэр Роберт Вильсон.
Кутузов кор ӧтказывайтчыліс таысь, кор мездысьліс шуткаясӧн;
сійӧ тӧдіс, мый партизанъясӧн кытшалӧм тшыг армияыс Наполеонлӧн Россияысь мунан кузь туй вылын пӧгибнитас и сідзи ёнджыка любӧй сражение вылын дорысь и тадзикӧн русскӧй армиялӧн лоасны медся этша жертваяс.
Быдпӧрйӧ, кор генералъяс шыасьлісны фельдмаршал дорӧ, медым сійӧ разрешитіс уськӧдчыны прӧтивник вылӧ, да кӧсйысьлісны ичӧт воштӧмъясӧн шедӧдны успех, сійӧ вочавидзліс: «Дас француз вылӧ ог сет и ӧти рочӧс.
Неприятельяс регыд мысти ставныс пропадитасны, а ми кӧ воштам уна йӧзӧс, сэк нӧ мыйӧн воам граница дорас?»
Кутузов ӧні пуктыліс аслыс могӧн — не лэдзны прӧтивникӧс кежны сылы индӧм туй вылысь, мӧдногӧн кӧ нуӧдіс сэтшӧм жӧ тактика, коді сетіс вывті бур результатъяс Малоярославец да Полотнянӧй Завод дорса бойясын.
Но сэні армия сулаліс сылы индӧм позицияяс вылын, ӧні сылы колӧ дугдывтӧг вӧтчыны враг бӧрся да тупкавны туйяссӧ лунвывлань.
«Мӧвпала вӧчны Наполеонлы вывті ыджыд вред параллельнӧй преследуйтӧмӧн да действуйтны сы операционнӧй туйяс вылӧ», — гижис тайӧ кадӧ Кутузов.
Тадзи заводитчис «великӧй армиялӧн» гибель.
Сылы ковмис мунны сэтшӧм местаті, кӧні помтӧг тшыгъяліс да гӧгӧр туплясисны шойяс, ставсӧ вӧлі сотӧма, аз сюр некутшӧм сёян-юан — самӧй сійӧ туйӧдыс, кыті локтіс Москваӧ.
Йӧзыс да вӧвъясыс гылалісны кок йывсьыныс тшыгысла.
Армия бӧрын кыссис зэв ыджыд обоз грабитӧм ценностьясӧн, зарниӧн, эзысьӧн, тканьясӧн, кодъясӧс сьӧрсьыныс нуисны салдатъяс да офицеръяс; мунісны вӧлӧн и пӧдӧн иностранецъяс, кодъяс кольччылісны Москваӧ рочьясӧн сійӧс эновтӧм бӧрын да кодъяс ӧні полісны водзӧс босьтӧмысь.
Французъяс прӧйдитісны Боровск, Верея, Можайск, бырӧдісны ставсӧ, мый вӧлі ещӧ кольӧма на.
Прӧйдитісны страшнӧй Бородинскӧй поле, кодӧс вӧлі путкылялӧма-гӧрӧма снарядъясӧн да кытысь кыліс лёк клящӧй дук, ӧд сэні туплясисны сё тысяча саяс идравтӧм сісьмӧм морт шой.
Йӧртавлісны вичкоясӧ роч пленнӧйясӧс да сотавлісны сэн найӧс ловъя вывсьыныс.
Тшыг армия ыстывлывліс отрядъяс корсьны продовольствие, но пӧшти нинӧм эз вермывны судзӧдлыны, сы вӧсна мый крестьяна-партизанъяс да казакъяс гӧгӧр жуисны вражескӧй армия дорын да виавлісны фуражиръясӧс.
Наполеонлӧн отступайтысь армия ӧдйӧджык тэрмасис воны Смоленскӧ, кысь думайтіс аддзыны нянь да шойччӧг.
Вязьма дорын Платов да Милорадович зурасисны французъяскӧд, босьтісны 3 тысяча пленнӧйӧс, прӧтивниклӧн виӧмъясӧн да раненӧйясӧн воштӧмъясыс вӧлі унджык 4 тысячаысь.
Генералъяс корлісны фельдмаршаллысь подкреплениеяс, сійӧ скӧрмис, эз сет некутшӧм содтӧд вын да прикажитіс Милорадовичлы дугӧдны бой:
французъяс и сытӧг пӧгибайтісны тысячаясӧн тшыгйысла да торъя нин партизанскӧй отрядъяс действие помысь, кодъясӧс вӧлі выделитӧма армия составысь.
Москваысь петӧм «великӧй армияысь», кӧні вӧлі 100 тысяча гӧгӧр морт, Дорогобужӧ воис сӧмын 50 тысяча.
Кутузов личлэдзлытӧг, пыр нуӧдіс параллельнӧй преследуйтӧм.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд делӧ.
«Пӧшти ни ӧт лун спокой он аддзыв, — французъяс отступайтны заводитігӧн на гижліс Кутузов, — неприятель пышйӧ Москваысь да шыбласьӧ быд бокӧ, и быдлаӧ колӧ вевъявны: кӧть сылы зэв сьӧкыд, но и миянлы сы бӧрся вӧтлысьны гажтӧм».
Тшыглунӧн вӧтлӧм «великӧй армиялӧн» отступайтӧмыс век ӧддзис, лоліс котӧрӧн пышйӧм кодьӧн.
Такӧд тшӧтш лоліс сьӧкыдджык вӧтчыны враг бӧрся.
Французъяслӧн передӧвӧй частьясыс коркӧ и воисны Смоленскӧ.
Но сэсь сюрис продовольствиелӧн сӧмын зэв ичӧт запас, кодӧс пырысьтӧм-пыр жӧ кватлалісны некутшӧм дисциплина тӧдтӧм войска.
Тайӧ кадӧ пуксисны веж морозъяс.
Салдатъяс да офицеръяс кӧвъявлісны ас выланыс нывбаба паськӧмъяс, вичкоысь босьтӧм ризіяс, а бӧрӧ кольӧмъясыс дзебсьывлісны кулӧм вӧв кынӧмъяс пытшкӧ.
«Смоленскӧй туй вылын быд воськолын туплясисны морт да вӧв шойяс, — ноябрь 11-ӧд лунӧ гижліс Воейков поэт Державинлы, — тшыгъялӧм вӧснаыс найӧ сёйисны не сӧмын кулӧм вӧвъясӧс, но унаӧн аддзылӧмаӧсь, кыдзи найӧ жаритлісны аслыныс сёйны асланыс йӧзлысь кулӧм морт яй...»
Тайӧ вӧлі Смоленскӧ вотӧдз на.
Смоленск прӧйдитӧм бӧрын положениеыс лои ещӧ на страшнӧйджык.
Артиллериясӧ шыблавлісны-эновтавлісны туй вылас.
Армияын муртса-муртса кольліс 36 тысяча морт, мукӧдыс кыдз веськалӧ кыссисны бӧрын.
Партизанъяс ыджыд чукӧръясӧн босьтавлісны найӧс пленӧ либӧ бырӧдлісны.
Тӧдса, кутшӧм уна пленнӧйӧс вайӧдавліс да сдайтлывліс старостиха Василиса Кожиналӧн отряд, кӧні вӧліны сӧмын детинкаяс да нывбабаяс.
Медым мыйдакӧ могмӧдны армиялысь кӧсйӧмсӧ, Кутузов разрешитіс атакуйтны Краснӧй дорын вице-король Евгенийлысь корпуссӧ.
Тані нёль лун чӧжся бойын (ноябрь 3–6 лунъясӧ) вӧлі бырӧдӧма 5 тысяча мортӧс, 9 тысячаӧс босьтӧма пленӧ.
Маршал Нейлысь корпуссӧ вӧлі орӧдӧма. Сэтысь 7 тысяча морт пӧвстысь 4 тысячаыс пӧгибнитісны бойын, коляс 3 тысячаыс, Днепр ю вомӧн вуджигӧн, вӧйисны йи куд улӧ.
На пӧвстысь некымын сё сӧмын спаситчисны да воӧдчисны Оршаӧдз.
Днепр берегӧ вӧлі эновтӧмаӧсь вӧла-доддяясӧс раненӧйясӧн, висьысьясӧн да Москваысь пышйӧм иностранецъяс семьяясӧн.
Казакъяслысь локтӧм аддзӧм бӧрын йӧзыс уськӧдчисны Днепр дорӧ, мӧдӧдчисны вӧв-додьяснас вӧсни йи кузя да сэтчӧ и сгинитісны, йиыс эз вермы кутны да.
Аслас кывъяслы вернӧйӧн кольӧмӧн, Кутузов эз кӧсйы тышыслы сетны решающӧй сражениелысь характер, но прӧтивниклӧн ыджыд поражение йылысь кывлӧм бӧрын эз вермы кутчысьны радлӧмысь.
«Тайӧ вӧлі сӧмын ӧти случай, кор ме аддзылі сійӧс аслас мекленбургскӧй еджыд вӧв вылын кыккокйыв скачитӧмӧн, — юӧртӧ А. А. Щербинин.
— Сійӧ скачӧн матыстчис Преображенскӧй полк колонна дорӧ да горӧдіс «ура», и сы бӧрся сійӧ «ураыс» юрӧбтіс великанъяслӧн вернӧй морӧсъясысь».
Воропъяс йылас орёлъяса наполеоновскӧй знамяяс, кодъясӧс вӧлі босьтӧма пленӧ, семёновцылы петкӧдлігӧн, Кутузов прикажитіс копыртны найӧс салдатъяс водзын.
1-й гвардейскӧй пехотнӧй дивизия сулаланінысь сійӧ казяліс босьтӧм знамя, кытчӧ вӧлі гижалӧма победаяс йылысь и на пӧвстын синмӧ шыбитчис гижӧд «Аустерлиц».
«Мый сэн, — юаліс Кутузов, — Аустерлиц?
Да, збыльысь, жар вӧлі и Аустерлиц дорын!
Но мычча киясӧс ассьым став войска водзын: абу мыжаӧсь найӧ Аустерлиц дорын киссьӧм вирысь.
Со кӧть и ӧні, буретш лӧсялана лоис, эз на важӧн, а тӧрыт, мем сетісны выговор сыысь, мый ме Бородинскӧй сражениеысь гвардейскӧй полкъясса капитанъяслы награда пыдди сеті бриллиантӧвӧй крестъяс...
Но веськыда кӧ нин шуны, то ӧні быд не сӧмын пӧрысь салдат, но весиг и медбӧръя ратник сы мында заслужитісны, мый тырт кӧть найӧс юр вывтіыс алмазъясӧн, то найӧс век на ещӧ оз ло тырмымӧн наградитӧма.
Но, да мый и сёрнитны: истиннӧй наградаыс абу крестъясын либӧ алмазъясын, а миян сӧвестьын».
Салдатъяс горӧдісны: «Россияӧс спаситысьлы ура!», и гора «ура» юрӧбтіс-паськаліс став войска пасьтала.
«Сэтшӧм немвиччысьтӧм горӧдӧмыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ быд мортлысь, а Кутузовлысь, дерт, медся ёна, — висьталӧ сэні вӧлысь М. С. Жиркевич.
— Сійӧ друг чеччыштіс скамейка вылӧ да горӧдіс: «Энлӧ, другъяс, энлӧ!
Абу меным тайӧ честьыс, а слава роч салдатлы!»
И сэсся, ассьыс картузсӧ вывлань качӧдӧмӧн да гӧлӧссӧ ёна кызӧдӧмӧн, горӧдіс: «Ура!
Ура!
Ура! бур роч салдатлы!»
А французскӧй армиялӧн положениеыс лоліс век трагическӧйджыкӧн.
Сійӧ вӧлі матыстчӧ нин роч граница дорӧ, кор Наполеон штабын тӧдмалісны, мый Витгенштейнлӧн армияыс, коді видзис Петербурглань мунысь туйяс, да южнӧй армия, кодӧн сійӧ кадӧ юрнуӧдіс Чичагов, матыстчӧны Березина ю дорӧ, код вомӧн колӧ вӧлі вуджны пышйысьяслы, медым клещиӧн моз топӧдны завоеватель армиялысь колясъяссӧ.
Березина вомӧн вуджтӧдз армияыслӧн положение вӧлі вывті и вывті омӧль.
Ещӧ страшнӧйджык на вӧлі картинаыс вуджӧм бӧрас, кодӧс ёна сьӧкыдпырысь пӧртіс олӧмӧ Наполеон.
«Кӧсйытӧг топалісны миян сьӧлӧмъясным ужассьыс, — висьталӧ русскӧй офицер Мартес.
— Тіян син водзын ёна чукыльӧсь паськыд ю, коді, кытчӧдз сӧмын судзис син, ставнас вӧлі тырӧма морт шойясӧн; мукӧдыс заводитӧмаӧсь нин кынмыны.
Тайӧ вӧлі царство смертьлӧн, коді петкӧдчыліс став аслас разрушениенас...»
Березина бӧрын заводитчис катастрофалӧн медбӧръя акт.
Воздухлӧн температураыс кутіс ӧдйӧ лэччыны, воис −28°-ӧдз.
Эбӧссьыс усьӧм тшыг йӧз гылавлісны кок йывсьыныс да кынмывлісны.
Найӧ, кодъяс сюрлісны пленӧ, вӧліны тшыгла да повзьӧмла йӧймӧм животнӧйяс кодьӧсь.
Декабрь 6-ӧд лунӧ, мучитчӧм салдатъясӧс да налысь командиръяссӧ эновтӧмӧн, Наполеон неыджыд свитакӧд пышйис Парижӧ.
Армиялӧн колясъясыс надейтчисны аддзыны Вильноысь оланін да сёян да зэвтлісны медбӧръя выннысӧ, медым воӧдчыны сэтчӧ, но и сэні найӧ эз аддзыны спасение.
Некутшӧм порядоктӧг отступайтысь французъяслӧн медводдза чукӧръясыс, воисны Вильноӧ декабрь 9-ӧд лунӧ, а Нейлӧн частьясас — декабрь 13-ӧд лунӧ.
Но сэк кежлӧ кар предместьеясас действуйтісны нин неприятель бӧрся вӧтчысь казакъяс, и декабрь 14-ӧд лунӧ неуна водзсасьӧм бӧрын французъяслы быть лои эновтны карсӧ да пышйыны водзлань.
Рочьяс пырисны Вильноӧ.
Регыд мысти татчӧ воис аслас штабнас Кутузов, а сэсся и император Александр.
Россияӧ пыралысь 575-тысячаа армияысь (пополнениеяссӧ тшӧтш арталӧмӧн) спаситчис неуна этшаджык на 30 тысячаысь, но сійӧ, мый позис эськӧ шуны «армияӧн», вӧлі эз унджык 1 тысяча мортысь.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый колис войскаысь, коді шусьыліс непобедимӧйӧн, сійӧ армияысь, коді завоюйтіс аслас императорлы пӧшти став Европасӧ да уськӧдчис Россия вылӧ. Ас водзас пуктӧм мог йылысь Наполеон висьтавліс аслас матыса йӧзыслы: «Ме муна Москва вылӧ да ӧти либӧ кык сражениеӧн ставсӧ помала.
Император Александр пидзикок вылас сулалігтыр кутас корны мир...
Ме обезоружита Россияӧс...»
Россияын война помасис.
Кутузовӧн видзӧм армия матыстчис границаяс дорӧ. Сійӧ вермис водзӧ нуӧдны война роч му пределъяс сайын, — война, медым мездыны Европаӧс, кӧні ещӧ важмоз на ыджыдаліс Наполеон.
Декабрь 21-ӧд лунӧ Вильно карын русскӧй армияяслӧн главнокомандующӧй, генерал-фельдмаршал Кутузов лэдзис ассьыс историческӧй приказ:
«Повтӧм да победоноснӧй войска.
Со и ті империяса граница вылынӧсь.
Тіян пӧвстысь быд морт отечествоӧс спаситысь.
Россия чолӧмалӧ тіянӧс тайӧ нимнас.
Неприятельӧс личлэдзлытӧг преследуйтӧм да вывті сьӧкыд удж, кодӧс ті куинныд ас выланыд тайӧ тэрмасяна походас, чуймӧдӧны став народъяссӧ да вайӧны миянлы некор куслытӧм слава.
Татшӧм ыджыд победа ещӧ эз на вӧвлы; дугдывтӧг кык тӧлысь чӧж тіян киясныд быд лун карайтісны злӧдейясӧс.
Налӧн туйныс вольсассьӧма шойясӧн.
Сӧмын аслас пышйӧмнас налӧн вождьныс нинӧм мӧдтор эз корсь, асьсӧ спаситӧмысь кындзи.
Неприятель радъясын шаркъялӧ смерть, тысячаясӧн усявлісны ӧтпырйӧ да пӧгибнитлісны.
Ми ог сувтӧй геройскӧй подвигъяс пӧвстӧ да мунам ӧні водзлань.
Прӧйдитам границаяс да постарайтчам дзикӧдз помавны неприятельӧс аслас муяс вылын.
Но ми ог босьтӧй пример пыдди врагъяслысь буйствосӧ да звералӧмсӧ, кодъяс унижайтӧны салдатӧс.
Найӧ соталісны миянлысь керкаяснымӧс, пежӧсьтісны вичкояснымӧс, и ті аддзылінныд, кыдзи енлӧн киыс праведнӧя отомститіс найӧ лёкалӧмысь.
Лоамӧй бур сьӧлӧмаӧн, кутам торйӧдны врагӧс да мирнӧй олысьӧс.
Население дорӧ справедливость да рамлун петкӧдлӧмӧн налы лоӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый ми ог кӧсйӧ пӧртны найӧс рабъясӧ да ог корсьӧй аслыным суетнӧй слава, а кӧсъям мездыны бедствиеясысь да увтыртӧмысь весиг сійӧ народъяссӧ, кодъяс оружиеӧн сувтісны Россиялы паныд».
Неман вомӧн вуджигӧн лэдзӧм прокламацияын фельдмаршал кӧсйис «независимость да мир... став народъяслы, кодъяс... эновтчасны Наполеон дор тышкасьӧмысь дзик ӧти асланыс пӧльза ради».
«Кора найӧс, — водзӧ гижис Кутузов, — воспользуйтчыны шуда успехъясӧн, кодъясӧс сетӧма налы российскӧй войскаясӧн, да ӧтувтчыны миянкӧд, медым преследуйтны врагӧс, кодлӧн вынтӧмлуныс тыдалӧ сыӧн тэрмасяна, ӧдйӧ пышйӧмысь».
Декабрь 11-ӧд лунӧ рочьяс босьтісны Тильзит, 14-ӧд лунӧ — Инстербург да Гумбинен, 15-ӧд лунӧ — Мемель, 25-ӧд лунӧ — Кёнигсберг, сэсся Эльбинг, Мариенбург, Мариенвердер, Диршау, Нейнбург, Бромберг, крепость Пиллау да февраль 20-ӧд лунӧ пырисны Берлинӧ, бара мӧдӧдчисны сійӧ туйясӧд, кыті восьлавлісны нин роч салдатъяс Семилетньӧй война дырйи.
Такӧд ӧттшӧтш вӧлі весалӧма врагысь Польшаӧс.
Франкфурт босьтӧм бӧрын армия вуджис Одер да босьтіс став пространствосӧ Эльбаӧдз.
«Победоноснӧй роч знамяясӧс пыртӧма нин Гамбургӧ», — март 11-ӧд лунӧ Кутузов юӧртіс Калашсянь.
Сы водзын вӧлі босьтӧма Любек, март 15-ӧд лунӧ — Дрезден, 5 лун мысти — Лейпциг, апрель заводитчигӧн — Торн; став тайӧ босьтӧм каръяссьыс да крепостьяссьыс ключьяссӧ мӧдӧдавлісны Петербургӧ да сетлісны хранитны Казанскӧй соборӧ.
«Слава рочьяслы, кодъяс асланыс терпениеӧн да ранаясӧн мездісны ассьыныс отечествонысӧ йӧз муысь воӧмъяс иго улысь да кыпӧдісны славанысӧ дедъясныслысь асланыс делаясӧн, кодъясӧс некор оз позь вунӧдны, — Кутузов помалӧ Гамбургӧс босьтӧм йылысь ассьыс донесениесӧ.
Март 13-ӧд лунӧ фельдмаршал шыӧдчис германскӧй народъяс дорӧ воззваниеӧн.
«Всеобщӧй монархия йылысь мечтайтӧмъяссӧ, — гижис сійӧ, — бырӧдӧма Российскӧй армияясӧн шедӧдӧм дугдывтӧм победаясӧн...
Прекраснӧй Франция, коді вына ачыс аснас, мед босьтчас ассьыс пытшкӧсса олӧмсӧ бурмӧдӧмӧ.
Йӧз муяссянь усьласьӧмъяс некор оз дзугны сылысь природнӧй границаяссӧ.
Но да мед и сылы лоӧ тӧдса, мый мукӧд державаяс кӧсйӧны асланыс народъяслы пыр кежлӧ пуксьӧм ӧткодь спокойствие да мый найӧ сэтчӧдз оз пуктыны оружиенысӧ, кытчӧдз оз зумыда сувтӧдны да утвердитны Европаса став государствоясын политическӧй независимость».
Русскӧй войска действуйтісны нин Наполеон империя му вылын.
Сылӧн тӧрытъя союзникъясыс пышйылісны сы дорысь.
Пруссияса генерал Иорк, кор сійӧс вӧлі орӧдӧма генерал Дибич отрядӧн, король Фридрих-Вильгельм вывті ёна скӧралӧм да повзьӧдлӧм вылӧ видзӧдтӧг, нӧшта декабрь тӧлысьын на збыльвылӧсӧ вуджис рочьясла дорӧ.
Король, кор убедитчис Наполеонлӧн полнӧй поражениеын, медбӧрын сідзжӧ смелмӧдчис ӧтувтчыны ассьыс государствосӧ мездысьяс дорӧ.
Австрия, перемирие вӧчӧм бӧрын, виччысис тайӧс жӧ лоӧм.
Наполеонлӧн империя воис киссян выйӧ, сылы матыстчис пом, вештыны кодӧс некыдз нин эз позь.
Но Кутузовлы абу вӧлі сиӧма аддзывны сылысь гибельсӧ, пырны Парижӧ аслас войскаӧн юрнуӧдысьӧн.
Здоровьеыс сылӧн зэв ӧдйӧ омӧльтчис.
Сійӧ сьӧкыда висьмис да дас ӧти лун куйліс вольпась вылын Бунцлау карын, Силезияын.
1813-ӧд вося апрель 16-ӧд лунӧ ӧкмыс час да джынйын рытнас сійӧ кулі 68-ӧд арӧс тыртігӧн.
Кутузов вӧлі народнӧй геройӧн, сійӧн сідзжӧ колис и миян лунъясӧ.
Выль Отечественнӧй война лунъясӧ сылӧн образыс лои миянлы тӧдчанаджыкӧн, матысаджыкӧн, гӧгӧрвоанаджыкӧн, кыдзи некор на эз вӧвлы.
Сійӧ лоӧ миянлы ыджыд беззаветнӧй патриотизм кузя, рӧдина дорӧ помтӧм радейтӧм кузя примерӧн да вывті ыджыд полководческӧй мудрость кузя образецӧн.
Победа шедӧдӧм вылӧ Кутузовӧн индӧм туйясыс прӧстӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь.
Налы подулӧн лоӧ роч народлӧн вӧрзьӧдны позьтӧм сьӧлӧм.
Народӧс оз позь венны, оз позь венны и армияӧс, коді дорйӧ рӧднӧй странаӧс, коді сьӧлӧмсянь служитӧ сылы да дась сетны ассьыс олӧмсӧ рӧдина вӧсна.
Кутузовлӧн выныс медводз вӧлі народнӧй массаяскӧд да армиякӧд сылӧн топыда йитчӧмын.
Кутузов бура кывзывліс войскалысь гӧлӧс, артасьліс сыкӧд, но эз вӧч на ног немдумайттӧм морт моз, а веськӧдліс армиянас, зумыда нуӧдіс сійӧс ас бӧрсяыс.
Вывті ыджыд мужествоа да крепыд вӧляа морт — Кутузов кужліс ас вылас босьтлыны кывкутӧм и аслас боевӧй решениеяс кузя и аслас салдатъяс олӧм вӧсна.
Сійӧ эз повлы жертваясысь, кор тайӧ вӧлі колана, сы вӧсна мый жертваястӧг оз вермы лоны победа, но сійӧ зэв ёна тӧждысьліс быд салдат олӧм вӧсна, зільліс шедӧдны победаяс медся ичӧт воштӧмъясӧн.
Кыдзи и Суворов, Кутузов вӧлі манёвр кузя вывті ыджыд мастерӧн, вывті сюсь да ылысь аддзысь стратегӧн.
Сійӧ не сӧмын побеждайтліс, но побеждайтліс зэв ичӧт воштӧмъясӧн.
Сійӧ радейтліс да бережитліс ассьыс армиясӧ, эскыліс сылы.
Сійӧ служитліс Россиялы вернӧя да мудрӧя.
Лы-вемнас вӧлі йитчӧма аслас армиякӧд.
Кор салдатъяс горзісны сылы: «Россия спаситысьлы ура!», сійӧ вочавидзліс: «Ура!
Роч салдатлы слава!»
Сійӧ шулывліс, мый некод и некор оз победит роч народӧс, кытчӧдз народ кутас видзны ас пытшкас сійӧ чертаяссӧ, кутшӧмъяс прӧстӧй да ыджыдсьыс-ыджыд вынӧн петкӧдчисны 1812 вося великӧй испытаниеяс дырйи.
Тайӧ чертаясыс нӧшта ыджыдджык вынӧн петкӧдчисны ӧні, выль условиеясын, кор мунӧ нӧшта ёна чорыдджык на да сьӧкыдджык тыш врагкӧд, коді босьтчыліс поработитны миянлысь рӧдинанымӧс, и тайӧ чертаясыс водзвыв висьталӧны, мый роч народ Великӧй отечественнӧй войнаын победитас да помӧдз пасьвартас врагӧс сідз жӧ, кыдзи и 1812-ӧд вося Отечественнӧй войнаын.
Сӧветскӧй народ эз сӧмын видз ас пытшкас стойкостьлысь, героизмлысь да рӧдина радейтӧмлысь тайӧ чертаяссӧ, но и нӧшта ёнджыка содтіс найӧс аслас независимость да свобода вӧсна тышын.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи, коді вӧлі 1812 вося Отечественнӧй война дорысь страшнӧйджык да сьӧкыдджык, сӧветскӧй воинлӧн патриотизмыс да отвагаыс, коді дорйис врагысь ассьыс социалистическӧй отечествосӧ да свободасӧ, петкӧдчисны вынӧн, коді чуймӧдіс мирсӧ.
Миян рӧдина, кыдзи и воддза войнаясын, лои непобедимӧйӧн.
Врагӧс жугӧдӧма.
Сылӧн судьбаыс решитӧма.
{Kodko (комиӧдісны Д. В. Конюхов, В. И. Елькин) @ Шӧр нэмъяслӧн история @ велӧдан гижӧд @ Шӧр нэмъяслӧн история @ 1941 @ Лб. 307.}
ШӦР НЭМЪЯСЛӦН ИСТОРИЯ
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 6–7 КЛАССЪЯСЛЫ УЧЕБНИК
Проф. Е. А. КОСМИНСКИЙ РЕДАКЦИЯ УЛЫН
Утвердитӧма РСФСР-са Наркомпросӧн
ПЕРВОЙ ЮКӦД
ВОДЗ КАДСЯ СРЕДНЕВЕКОВЬЕ
I ГЛАВА.
ЗАПАДНӦЙ РИМСКӦЙ ИМПЕРИЯ ДА ВАРВАРЪЯС.
Западнӧй Римскӧй империя уси V нэм помын.
Римскӧй рабовладельческӧй общество вӧлі разрушитӧма рабъяс да колонъяс революционнӧй движениеӧн да варварскӧй завоеваниеясӧн.
Тадзи помасис человечество историяын первой ыджыд период — древньӧй мирлӧн история — да заводитчис мӧд — шӧр нэмъяслӧн история (<rus>история средних веков</rus>).
Тайӧ периодыс шусьӧ шӧр нэмъясӧн сы вӧсна, мый сійӧ куйлӧ древньӧй мир да выль кад костын — шӧрас.
Шӧр нэмъясӧ господствуйтіс эз рабовладельческӧй строй, кыдзи древньӧй мирын, а феодально-крепостническӧй.
Варварскӧй племяяс.
Кодъяс вӧліны сійӧ варваръясыс, V нэмын Римскӧй империяӧс разрушитысьясыс да сійӧ территория вылын ассьыныс королевствояс лӧсьӧдысьясыс?
Римскӧй империясянь войвылын да асыввылын, шӧр да асыввыв Европаса вӧръясын да степьясын, оліс уна независимӧй племя.
Римскӧй империялӧн медматысса соседъясӧн вӧліны германскӧй племяяс.
Водзынджык асыввывланьын олісны славяна.
Варваръяслысь олӧмсӧ опишитіс Юлий Цезарь, коді Галлияӧс завоюйтігӧн столкнитчис ӧткымын германскӧй племяяскӧд (миян эраӧдз первой нэм шӧрын).
Сійӧ племяясыс, кодъясӧс опишитӧма Цезарӧн, олісны полукочевӧй олӧмӧн.
Налӧн главнӧй занятиеясӧн вӧліны скӧтвидзӧм да охота (вӧралӧм), земледелиеӧн найӧ занимайтчисны этша.
Найӧ частӧ вежлалісны местанысӧ бурджык пӧскӧтинаяс да охотитчанінъяс корсьӧм могысь.
Олісны найӧ родовӧй стройӧн, быд род бӧрйыліс ассьыс родовӧй старшинаясӧс.
Налӧн эз вӧв му вылӧ частнӧй собственность.
Муыс принадлежитліс став рӧдыслы да обрабатывайтсис ставнысӧн ӧтвыв.
Варваръяслӧн эз вӧвны сэки классъяс, ставныс вӧліны равнӧйӧсь.
Налӧн эз вӧв государство, эз вӧвны корольяс.
Сӧмын война кад кежлӧ найӧ бӧрйылісны военачальникъясӧс.
Мукӧд римскӧй да греческӧй писательяслысь, торйӧн знаменитӧй римскӧй историк Тацитлысь (миян эраса первой нэм пом), ми тӧдмалам сійӧ вежсьӧмъяс йылысь, кодъяс мунісны варварскӧй племяяс олӧмын бӧръяджык столетиеяс чӧжӧн.
Варваръяс вочасӧн вуджисны оседлӧйджык олӧмлань.
Найӧ овмӧдчисны сиктъясӧн.
Сиктса олысьяс принадлежитлісны ӧти родлы.
Быд семьялӧн вӧлі аслас двор да керка.
Варварскӧй племяяс кутісны ёнджыка занимайтчыны земледелиеӧн.
Но найӧ омӧля на обрабатывайтісны мусӧ, эз удобритлыны сійӧс.
Найӧ сотлісны вӧр либӧ лэптылісны степын эжа, босьтлісны урожай и сэсся эновтлісны сійӧ мусӧ уна во кежлӧ да бара заводитлісны обрабатывайтны эжа мукӧд местаясын.
Та вӧсна налы колӧ вӧлі земледелиенас занимайтчыны уна места.
Паськыд местаяс налы вӧлі колӧны сідзжӧ кыйсьӧм да скӧтвидзӧм вылӧ.
Кор населениеыс налӧн содіс, сійӧ эз нин вермыв вердсьыны племяӧн займитӧм му вылын да должен вӧлі корсьны овмӧдчӧм вылӧ выль местаяс.
Родовӧй да военнӧй знать.
Тацитӧн опишитӧм варварскӧй племяяс важмозыс владейтісны муӧн ӧтув, став роднас.
Мулӧн тӧдчымӧнъя юкӧн кольлі став родлы ӧтувйӧн пӧльзуйтчыны (скӧтлы пӧскӧтинаяс, кыйсьӧм вылӧ вӧръяс).
Но ӧні быд семьялы торйӧдсьывліс обрабатывайтӧм вылӧ торъя участок.
Та дырйи родовӧй старшинаяс получайтісны гырысьджык да бурджык участокъяс.
Тадзи торксис родса членъяс пӧвсын равенство да лои родовӧй знать.
Варварскӧй племяяс тшӧкыда нуӧдлісны войнаяс.
Став верстьӧ мужчинаяс лыддьысьлісны налӧн воинъясӧн.
Ӧткымынъяс на пӧвсысь дзик эз уджавлыны, а олісны сӧмын войнаӧй да грабёжӧн.
Найӧ котыртчалісны отрядъясӧ (дружинаясӧ).
Татшӧм дружинаясӧн веськӧдлысьяснас лолісны военнӧй вождьяс.
Дружина да сылӧн вождь костын лӧсьӧдсьывліс топыд йитӧд.
Вождьӧс кӧ вӧлі виӧма бойын, дружинникъяс долженӧсь вӧлі либӧ отомститны врагъяслы, либӧ кувны.
Удачнӧй поход бӧрын нуӧдсьывліс жребий серти добычасӧ юклӧм.
Вождьяс получайтлісны ыджыдджык пай, и налӧн чӧжсьывлісны озырлунъяс.
Тадзи вочасӧн торъяліс родовӧй да военнӧй знать, коді состоитліс родовӧй старшинаяс ысь да военнӧй вождьясысь.
Знатнӧйяслӧн вӧлі унджык муыс и скӧтыс.
Налӧн лоӧны и рабъяс военнопленнӧйясысь.
Тацит висьталӧ, мый варваръяс обращайтчисны рабъяскӧд римляна дорысь небыдджыка.
Рабъяслӧн вӧліны асланыс хижинаяс, асланыс овмӧс; найӧ мынтывлісны асланыс господалы оброк няньӧн, тканьӧн, скӧтӧн.
Варварскӧй племяяс важысянь решайтлісны став важнӧй делӧяссӧ народнӧй собраниеяс вылын.
Сійӧ собраниеяс вылас волывлісны племяса став верстьӧ мужчинаяс полнӧя вооружитчӧмӧн.
Кор варваръяслӧн лои родовӧй да военнӧй знать, тэ сійӧ кутіс вӧчавны ассьыс особӧй совещаниеяс.
Знатнӧйяс асланыс совещаниеяс вылын обсуждайтлісны война йылысь, му юклӧм йылысь, Римкӧд волысьӧмъяс йылысь делӧяс.
Окончательнӧй решение вылӧ найӧ чукӧртлісны народнӧй собрание.
Народнӧй собрание вылын речьясӧн выступайтлісны сӧмын знатнӧйяс.
Найӧ предложениеясӧн кӧ воинъяс сӧглашайтчисны, то найӧ ӧружие звӧнӧн петкӧдлісны ассьыныс ошкӧмсӧ.
Эз кӧ сӧглашайтчыны, сэки найӧ кыпӧдлісны гора горзӧм.
Народнӧй собраниеяс судитлісны преступлениеясысь, кодъяс лыддьысьлісны варваръяслӧн медся ыджыд преступлениеясӧн, — изменаысь да трусостьысь.
Изменникъясӧс ӧшӧдавлісны пуясӧ, трусъясӧс вӧйтавлісны нюръясӧ.
Ӧткымын варварскӧй племяяслӧн лоины корольяс.
Корольяс бӧрйыссьылісны знатнӧйяс пӧвсысь.
Корольяслӧн власть вӧлі выборнӧйӧн да наследство серти эз передайтсьывлы.
Корольяс получайтлісны ыджыд добыча.
Налӧн вӧліны уна муяс, скӧт да рабъяс.
Тадзи варварскӧй племяяслӧн лои родовӧй да военнӧй знать.
Лоины и рабъяс, но найӧ вӧліны этшаӧнӧсь на да налӧн повинностьясыс эз вӧвны сьӧкыдӧсь.
Народлысь унджык юкӧнсӧ составляйтлісны свободнӧйяс.
Варваръяслӧн сӧмын на заводитісны чужны классъяс.
Тайӧн варваръяслӧн строй ёна торъявліс рабовладельческӧй Римскӧй империя стройысь.
Римскӧй империя вылӧ варваръяслӧн усьласьӧмъяс.
Варваръяслӧн населениеыс содіс, да налы вӧлі колӧ земледелие вылӧ, скӧтвидзӧм да кыйсьӧм вылӧ пыр унджык му.
Налӧн военнӧй знать аслас дружинаяскӧд пыр вӧлі дась воюйтны да грабитны.
Та вӧсна варваръяс дугдывтӧг тревожитісны Римскӧй империялысь границаяссӧ.
Найӧ усьласьӧмаясысь империянысӧ дорйӧм могысь римляна укрепитісны границасӧ Рейн пӧлӧн да Дунай пӧлӧн крепостьяс, валъяс, рӧвъяс да сторожевӧй постъяс кытшӧн.
Римскӧй пограничнӧй крепостьясысь бӧрынджык быдмисны сэтшӧм каръяс, кыдзи Кельн, Майнц, Страсбург, Вена.
Но германцылы да мукӧд варварскӧй племяяслы мукӧддырйиыс удайтчывліс писькӧдчывны укреплённӧй граница пыр, и римскӧй императоръяслы ковмывліс нуӧдны накӧд кузь кадся войнаяс.
Миян эраса III нэмын готъяслӧн варварскӧй племяяс вуджисны Дунай вомӧн да пырисны империяӧ.
Римскӧй императоръяслы сӧмын ыджыд сьӧкыдлунӧн удайтчис вӧтлыны готъясӧс Дунай сайӧ.
Империялы пыр сьӧкыдджык вӧлі тышкасьны варваръяс усьласьӧмкӧд.
Римскӧй империя, рабъясӧс да колонъясӧс чорыда эксплоатируйтӧмӧн, аслас налогъяслӧн страшнӧй сьӧкыдлунӧн лои ненавистнӧйӧн став уджалысь йӧзлы.
Миян эраса III нэмсянь рабъяслӧн да колонъяслӧн восстаниеяс империяса разнӧй местаясын лоавлісны дугдывтӧг.
Римскӧй империя кутіс слабмыны.
Сылӧн хозяйственнӧй олӧмыс кутіс усьны, торговля кутіс чинны, каръясыс кутісны тыртӧммыны.
IV нэм помсянь империя эз нин вермы водзсасьны варваръяс зырӧмлы.
Варварскӧй племяяслӧн быдса союзъяс кутісны вуджавны империя границаяс вомӧн.
Та дырйи римскӧй рабъяс да колонъяс кыпӧдчавлісны восстаниеясӧн, ӧтвывтчалісны варваръяс отрядъяс дінӧ, восьтавлісны на водзын римскӧй каръяслысь воротаяс, вайӧдлісны найӧс озыръяс поместьеясӧ, кӧні позьӧ вӧлі аддзыны ыджыд добыча.
Варваръяслӧн эз вӧв чорыд классӧвӧй эксплоатация, кыдзи римляналӧн.
Эз тӧдлыны найӧ и податьяс.
Та вӧсна рабъяс да колонъяс варваръясын аддзывлісны рабовладелецъяс да Римскӧй государство гнётысь ассьыныс мездысьясӧс.
Варваръяслӧн завоеваниеяс сопровождайтчылісны рабъяслӧн да колонъяслӧн революционнӧй движениеӧн.
Варварскӧй государствояс.
Варваръяс, кодъяс пӧвсын унджыкыс вӧліны германскӧй племяяс, босьталісны гырысь областьяс Западнӧй Римскӧй империяын да лӧсьӧдалісны сэні ассьыныс государствояс.
Дунай сайысь локтӧм вестготъяс (западнӧй готъяс) IV нэм помын овмӧдчисны Балканскӧй полуостров вылын.
Сэсся наӧн бӧрйӧм король Аларих предводительство улын найӧ мӧдӧдчисны Италияӧ.
На дінӧ ӧтвывтчисны уна раб да колон.
410 воын вестготъяс босьтісны Рим, и колӧ шуны, карса воротаяссӧ налы вӧлі восьтӧма рабъясӧн.
Вестготъяс куим лун чӧж грабитісны империялысь стариннӧй столицасӧ.
Италияысь найӧ мӧдӧдчисны Галлияӧ да Испанияӧ.
Лунвыв Галлияын да Испанияын найӧ лӧсьӧдісны Римскӧй империя территория вылын первойя варварскӧй государство — вестготъяслысь государство.
Вестготъясысь ва водзджык Испанияӧ воис мӧд племя — вандалъяс.
Вестготъяс зырисны найӧс лунвылӧ.
Вандалъяс вуджисны Севернӧй Африкаӧ да лӧсьӧдісны ассьыныс государство Карфаген столицаӧн.
Найӧ разбойничайтісны море вылын да грабитісны Сицилиялысь да Италиялысь берегъяс.
Налӧн король Гензерих захватитіс Рим да чорыда сійӧс грабитіс (455).
Дас нёль лун вандалъяс грабитісны Рим.
Неуна водзджык империя испытайтіс уна страшнӧй удар гуннскӧй вождь Аттиласянь, кодлӧн государствоыс нюжаліс Волгасянь Рейнӧдз.
Но тайӧ государствоыс ӧдйӧ распадитчис.
Империя вешталіс ӧти область бӧрся мӧдӧс.
Франкъяслӧн улыс Рейнын олысь племя завоюйталіс Галлияӧс войвывсянь.
Медбӧрын, 476 воын Одоакр, разнӧй варварскӧй племяясысь состоитысь дружиналӧн вождь, захватитіс Италияын власть.
Император Ромул Августулӧс вӧлі вештӧма, и Западнӧй Римскӧй империя помаліс ассьыс существуйтӧмсӧ.
Римскӧй империя завоюйтігӧн варваръяс жугӧдлісны каръяс, соталісны виллаяс.
Найӧ рӧзӧриталісны античнӧй храмъяс, дворецъяс, театръяс, медым шедӧдны изсӧ асланыс укреплениеяс вылӧ.
Варваръясӧн империя завоюйтӧм бӧрын Западын пӧшти дзикӧдз помасис карса олӧм, лӧнисны ремеслӧяс да торговля, усис античнӧй культура.
Тадзи уси рабовладельческӧй Западнӧй Римскӧй империя, да сы местаын лоисны уна варварскӧй государствояс.
Европа V нэм помын.
Видзӧдлам V-ӧд нэм помся политическӧй карта вылӧ (8–9 листбок).
Европа асыв-лунвылын, Передньӧй Азияын да асыв-войвыв Африкаын коли Восточнӧй Римскӧй империя, кодӧс бӧрынджык кутісны шуны сылӧн главнӧй кар Византия либӧ Константинополь серти Византийскӧй государствоӧн.
Важ Карфаген территория вылын вӧлі вандалъяслӧн государство.
Италияын 476 воын вӧлі лӧсьӧдӧма Одоакрлысь государство.
Но регыд сы бӧрын Италияӧс вӧлі завоюйтӧма остготъясӧн (восточнӧй готъясӧн).
Рытыв-лунвыв Галлияын да Пиренейскӧй полуостров вылын вӧлі ыджыд королевство вестготъяслӧн.
Галлиялысь войвывсӧ занимайтісны франкъяс.
Британияса вочасӧн захватиталісны англъяслӧн да саксъяслӧн северогерманскӧй племяяс.
Найӧ образуйтісны Британияын некымын англо-саксонскӧй государство.
Центральнӧй Европаын олісны германскӧй племяяс: саксъяс, алеманъяс, тюрингъяс, лангобардъяс.
Асыввылынджык олісны славянскӧй племяяс.
Италиялӧн судьба.
Варварскӧй государствояс ас костаныс нуӧдлісны дугдывлытӧм войнаяс да налӧн границаясыс вочасӧн вежласисны.
Торъя ёна вежсьӧмсӧ лои испытайтны Италиялы.
Одоакрлысь государствосӧ регыд (493) вӧлі завоюйтӧма остготъясӧн.
Налӧн корольыс Теодорих изменническӧя виис Одоакрӧс пир вылын да завладейтіс сы королевствоӧн.
Но и остготъяс эз дыр властвуйтны Италияын.
V нэмын Италия вылӧ нуӧдіс войскаяссӧ византийскӧй император Юстиниан.
Вестготъяс ӧтчаяннӧя дорйысисны.
Ыджыдджык юкӧныс налӧн пӧгибнитіс тайӧ войнаас, коді нюжаліс быдса кызь во чӧж.
Странасӧ вӧлі страшнӧя кисьтӧма.
Рим вӧлі тырӧма развалинаясӧн да сылӧн паськыд пустаинъясас мӧдісны кӧдзны нянь.
Италияӧс вӧлі ӧтвывтӧма Византийскӧй государство дінӧ (555).
Но и византийцы эз вермыны ас киын кутны Италия вылын властьсӧ.
Византийскӧй завоеваниеяс бӧрын регыд мысти Италияӧ войвывсянь пырисны лангобардъяс (568).
Найӧ жугӧдісны византийскӧй войскаяссӧ да ас киӧ босьтісны Италиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Европа стройын вежсьӧмъяс.
Варваръяс босьтісны муяс гырысь римскӧй землевладелецъяслысь да юкисны найӧс ас костаныс.
Но юкӧма вӧлі абу ӧткодя.
Прӧстӧй воинъяс получитісны му наделъяс, кодъяс вӧліны тырманаӧсь налысь семьяяссӧ вердӧм вылӧ.
Знатнӧй варваръяс получитісны быдса поместьеяс рабъясӧн да колонъясӧн.
Но каръяс да торговля усьӧмкӧд ӧттшӧтш, сиктса омӧлик олӧм условиеясын, тайӧ выль господаясыслӧн потребностьясыс вӧліны прӧстӧйӧсь.
Та вӧсна найӧ эз сэтшӧм чорыда эксплоатируйтны рабъясӧс да колонъясӧс, кыдзи римскӧй землевладелецъяс.
Рабъяс унджык юкӧннас получитісны наделъяс да колонъяскӧд ӧтлаын составитісны крепостнӧй крестьяналысь слой.
Гырысь владениеяс сюрисны корольяс киясӧ.
Тадзи рабъяслӧн да колонъяслӧн революция да варварскӧй завоеваниеяс дзикӧдз вежисны Западнӧй Европалысь став стройсӧ.
Воддза рабовладельческӧй империя пыдди образуйтчис некымын варварскӧй королевство.
Варваръяс эз тӧдлыны гырысь налогъяс, кодъяс водзджык угнетайтлісны Римскӧй империялысь населениесӧ.
Уджалысь йӧзӧс эксплоатируйтан рабовладельческӧй форма быри, и рабъяс пӧрисны крепостнӧйясӧ.
Налӧн положениеыс лои неуна кокньыдджык.
Крепостнӧйяс сідзжӧ долженӧсь вӧлі уджавны господа вылӧ, но налӧн вӧліны асланыс наделъяс, асланыс овмӧс и доходыслысь юкӧнсӧ найӧ кольлісны аслыныс.
Та вӧсна найӧ уджалісны рабъяс дорысь окотапырысьджык.
Сыысь кындзи, Западнӧй Европаын варваръяс пӧвсысь лоисны уна свободнӧй крестьянин-земледелец, кодъяс овмӧдчисны римляналысь мырддьӧм муяс вылын.
Татшӧм ногӧн Западнӧй Европа, коді воліс рабовладельческӧй строй дырйи упадокӧ, получитіс водзӧвылӧ хозяйственнӧя развивайтчыны позянлун.
Рабовладельческӧй Римскӧй империялӧн да рабовладельческӧй эксплоатациялӧн усьӧм вӧлі Европалы водзӧвылӧ важнӧй воськолӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый варваръяс дзикӧдз уськӧдісны водзджык нин усьны заводитӧм Римскӧй культура.
Государствояс пиысь, кодъясӧс лӧсьӧдісны варваръяс воддза римскӧй империя муяс вылын, медся вынаӧн лои Франкскӧй.
Сійӧ пример вылын ми аддзам, кыдзи вежсис Западнӧй Европалӧн став олӧмыс, сы бӧрын кыдзи уси Западнӧй Римскӧй империя да образуйтчисны варварскӧй государствояс.
II ГЛАВА.
ФРАНКСКӦЙ ГОСУДАРСТВО.
1 §. Меровингъяс кадъясся франкскӧй государство.
Хлодвиг.
Миян эраса V нэм шӧрын франкъяс юксьылісны ещӧ некымын племя вылӧ, кодъясӧн веськӧдлісны асланыс князьяс.
Франкъяс заводитісны захватывайтны муяс Галлияын.
Франкскӧй князьяс пиысь ӧти, Хлодвиг (481–511), мукӧд князьяскӧд ӧтувтчӧмӧн нуӧдіс уна гырысь завоевательнӧй поход.
Сійӧ захватитіс Галлияын римляналысь медбӧръя владениеяссӧ.
Франкъяслӧн завоеваниеяс пыртісны гырысь вежсьӧмъяс найӧ стройӧ.
Хлодвиглӧн власть вывті ёна ёнмис.
Франкскӧй племяяс пиысь ӧти племялӧн вождьысь Хлодвиг пӧри ыджыд государствоса властительӧ.
Сыӧдз франкскӧй воинъяс видзӧдісны сы вылӧ сӧмын кыдзи асланыс военнӧй предводитель вылӧ.
Ӧні Хлодвиг кутіс требуйтны насянь кывшутӧг повинуйтчӧм.
VI нэмса франкскӧй летописец висьталӧ, мый франкъясӧн Суассон кар босьтігӧн мукӧд добыча лыдын вӧлі захватитӧма редкӧй мичлуна драгоценнӧй чаша.
Добычасӧ юкигӧн Хлодвиг кӧсйис босьтны сійӧс аслыс.
Но воинъяс пиысь ӧти кучкис чашаас мечӧн да шуис: «Тэ босьтан сӧмын сійӧс, мый тэныд полагайтчӧ жребий серти!»
Хлодвиг нинӧм эз шу.
Но во мысти военнӧй смотр вылын сійӧ придеритчас сыӧ, мый сійӧ воиныслӧн ӧружиеыс эз вӧв порядокын, да аслас боевӧй чернас жугӧдіс сылысь юрсӧ горӧдӧмӧн: «Тадзи вӧчин тэ чашакӧд!»
Быдӧнӧс повзьӧдіс тайӧ поступокыс, да некод эз лысьт возражайтны Хлодвиглы.
Тайӧ висьтсьыс тыдалӧ, кыдзи ёнмис Хлодвиглӧн властьыс да содіс сылӧн авторитетыс.
Хлодвиг завоюйтіс вестготъяс мулысь юкӧн, вестготъясӧс Пиренейскӧй гӧраяс сайӧ вӧтлӧмӧн.
Татшӧм ногӧн пӧшти став Галлияыс лои франкъяс власть улын.
Рейнсянь асыввылын франкъяс подчинитісны германскӧй уна племя.
Франкъяслӧн политическӧй строй.
Хлодвиг заводитіс ассьыс завоеваниеяссӧ мукӧд франкскӧй князьяскӧд союзын.
Войнаяс дырйи ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧмӧн, Хлодвиг зілис мездмӧдчыны тайӧ князьяссьыс.
Мудерлунӧн да вероломствоӧн сійӧ вайӧдіс гибельӧ ассьыс став соперникъяссӧ.
Хлодвиг лоис франкъяслӧн единственнӧй корольӧн.
Сійӧ нуӧдіс ассьыс происхождениесӧ Меровейсянь, и та вӧсна сійӧ ачыс и сылӧн преемникъясыс шусьӧны Меровингъяс домысь корольясӧн.
Хлодвиглӧн вӧлі ыджыд дружина.
Дружинникъяслы сійӧ сетавліс найӧ служитӧмысь муяс, кодъяс обрабатывайтсисны крепостнӧй крестьянаӧн.
Сійӧ дугдіс чукӧртлыны народнӧй собрание.
Аслас королевство областьясӧ Хлодвиг мӧдӧдавліс ассьыс приближеннӧйяссӧ, кодъяс шусисны графъясӧн.
Графъяс чукӧртісны податьяс да штрафъяс корольлы пӧльза вылӧ да чукӧртлісны воинъясӧс походъяс вылӧ.
Хлодвиг да вичко.
Корольлысь власть ёнмӧдӧмын ыджыд роль ворсіс вичко.
Христианство, коді вӧлі первойсӧ угнетённӧй массаяслӧн религияӧн, аслас торжество бӧрын лои рабовладельческӧй Римскӧй империялӧн опораӧн.
Императоръяс да рабовладелецъяс поддерживайтісны вичкоӧс, сы вӧсна мый сійӧ велӧдліс рабъясӧс да колонъясӧс повинуйтчыны господалы, осуждайтліс восстаниеяс, висьтавліс, мый государьясӧс пуктӧма енмӧн.
Епископъяс частӧ вӧліны главнӧй йӧзӧн римскӧй каръясын.
Епископъяс да духовенство получайтлісны Римскӧй государстволысь муяс да быдсикас озырлунъяс.
Римскӧй империя усьӧм бӧрын вичко зілис завоюйтны варваръяслысь аслыс господствующӧй положение.
Та могысь сылы колӧ вӧлі добитчыны на пӧвсӧ распространитны христианство.
Хлодвиг гӧгӧрвоис, кутшӧм ён отсӧг сійӧ вермас аддзыны вичкоын, да аслас дружинакӧд ӧтлаын примитіс христианство.
Хлодвиг да сылӧн пияныс вичколы сеталісны уна муяс да крепостнӧйясӧс, а вичко отсаліс Хлодвиглы ёнмӧдны королевскӧй власть.
Вичкоӧс омӧля смущайтісны и Хлодвиглӧн вероломствоыс, и сылӧн преступлениеясыс.
Духовенстволы покровительствоысь, озыр пожалованиеясысь вичко дась вӧлі быдногӧн сійӧс ошкыны.
Тадзи вежласис франкъяслӧн общественнӧй строй.
Налӧн тэчсис государство.
Королевскӧй власть чорзис.
Королевскӧй дружинникъяс да высшӧй духовенство получайтісны гырысь земельнӧй владениеяс, кодъяс обрабатывайтсисны крепостнӧйяс трудӧн.
Сиктса община.
Франкъяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ пыр на составляйтісны свободнӧй крестьяна.
Водзті франкъяс, кыдзи и мукӧд варваръяс, олісны родовӧй общинаясӧн.
Но сійӧ родовӧй общинаясыс дугдывлытӧм войнаяс дырйи да выль муяс босьталігӧн распадайтчисны.
Выль муяс вылӧ овмӧдчӧм свободнӧй франкъяс вӧліны йитчӧмаӧсь эз нин родствоӧн, а соседствоӧн.
Сиктса став олысьяс составляйтлісны ӧти община — «марка».
Быд общинниклы марка торйӧдліс му участок.
Став общинникъяс ӧтлаын пӧльзуйтчисны вӧръясӧн, пӧскӧтинаясӧн, ваясӧн, кодъяс принадлежитӧны вӧлі маркалы.
Ассьыныс делӧяс разрешитны да старостаясӧс бӧрйыны сиктса олысьяс чукӧртчылісны сходъяс вылӧ.
Некымын сиктысь население чукӧртчыліс ӧтлаӧ судебнӧй собраниеяс вылӧ.
Суд.
«Варварскӧй правдаяс».
Тайӧ собраниеяс вылас судитлісны разнӧй преступлениеясысь.
Мыжаланасӧ кӧ оз вӧлі позь мыждыны свидетельяс показаниеясӧн, то сійӧ мыж йылысь вопрос решайтсис торъя способӧн, коді шусис «божьей судӧн».
Судӧ кыскӧм морт должен вӧлі «очиститчыны» мыжалӧмсьыс присяга висьталӧмӧн.
Сыкӧд ӧтлаын долженӧсь вӧлі присяга сетны сылӧн родственникъясыс.
Колӧ вӧлі висьтавны наизусть став присягасӧ, ни ӧти ӧшыбка вӧчтӧг.
Дзоляник ӧшыбка вайӧдліс судитӧмӧ: сійӧ кадся йӧз лыддисны, мый ачыс енмыс эз лэдз мыжа мортлы висьтавны правильнӧя присягасӧ да петкӧдліс сылысь преступностьсӧ.
Мыж докажитан мӧд способӧн вӧлі кӧртӧн либӧ ваӧн испытайтӧм.
Мыжалӧм мортыс должен вӧлі босьтны киясас калитӧм кӧрт либӧ лэдзны кисӧ пуан ваӧ.
Сотӧм кисӧ бинтуйтлісны да мыйкӧдыра мысти видлавлісны ранасӧ.
Сійӧ кӧ бура вӧлі бурдӧ, то мыжалана лыддьысьліс оправданнӧйӧн; омӧля кӧ бурдӧ — судитӧмаӧн.
Вӧлі нӧшта «божьей судлӧн» ӧти вид — судебнӧй поединок.
Коді венліс поединокас, выигрывайтліс делӧсӧ.
Судитӧм морт должен вӧлі мынтыны штраф.
Сійӧ штрафыслӧн юкӧн мунліс пострадайтысьлы либӧ сійӧ матысса родственникъяслы пӧльза вылӧ, юкӧн — родлы пӧльза вылӧ, юкӧн — корольлы пӧльза вылӧ.
V нэм помсянь кутісны гижавны законъяс.
Законъяслӧн сборникъяс петкӧдлісны быдсикас преступлениеяс кузя кузь перечень, наысь пӧлагайтчана штрафъяс индӧмӧн.
Законъяслӧн татшӧм сборникъясыс шусьӧны «варварскӧй правдаясӧн».
Наын перечисляйтсис, кутшӧм штраф колӧ мынтыны порсь гусялӧмысь, вол гусялӧмысь, йӧзлысь урожай вундӧмысь, мортӧс виӧмысь.
Быд варварскӧй племялӧн вӧлі аслас «правда».
«Варварскӧй правдаяс» пиысь ӧти медся древньӧйджыкӧн вӧлі «Салическӧй правда» («салическӧй франкъясӧн» шусьыліс франкскӧй племяысь медся вынаыс).
«Варварскӧй правдаясысь» ми тӧдмалам, кутшӧм вежсьӧмъяс мунлісны сійӧ кадын франкъяс да мукӧд варварскӧй племяяс стройын.
Ми аддзам, мый франкъяслӧн содӧ неравенство.
Сідз, королевскӧй дружинникӧс виӧмысь мынтывлісны штрафсӧ куимпӧв ыджыдджыкӧс, прӧстӧй свободнӧй франкӧс виӧмысь штраф дорысь.
Свободнӧй римлянинӧс виӧмысь мынтывлісны кыкпӧв этшаджык, франкӧс виӧмысь штраф дорысь.
Колонӧс виӧмысь мынтывлісны нӧшта этша.
Рабӧс виӧмысь полагайтчис сэтшӧм жӧ штраф, кутшӧм ӧшкӧс гусялӧмысь.
Военнӧй знатьлӧн ёнмӧм да крестьянаӧс закрепоститны заводитӧм.
Хлодвиг юкас став франкскӧй государствосӧ аслас пиян костын.
Выльысь юклӧм вӧлі нуӧдӧма Хлодвиг внукъяс дырйи.
Татшӧм ногӧн Франкскӧй государство торъявліс юкӧнъяс вылӧ; на пиысь быд юкӧнын вӧлі аслас король.
Корольяс нуӧдісны дугдывлытӧм войнаяс, мӧда-мӧдыслысь муяссӧ захватитны зільӧмӧн.
Сійӧ войнаясыс ёнмӧдісны Франкъяслӧн военнӧй знатьлысь значениесӧ.
Корольяс корсисны тайӧ знатьлысь поддержка да сеталісны сылы ассьыныс муяссӧ.
Та вӧсна корольяслӧн му владениеясыс чинісны, да сыкӧд тшӧтш налӧн влияниеыс кутіс усьны.
Ас вӧляа военнӧй знать дзикӧдз дугдіс пыдди пуктыны корольясӧс.
Сэсся франкскӧй королевство бара ӧтувтчис, но королевскӧй властьлӧн тӧдчанлуныс пыр ёнджыка мӧдіс чинны.
Военнӧй знать имеитіс гырысь владениеяс, стрӧитліс аслыс укрепленнӧй усадьбаяс.
Знать муяс вылын уджалісны крепостнӧйяс.
Знатнӧй йӧз асьныс аслыныс лӧсьӧдалісны дружинаяс, асьныс вермисны нуӧдны войнаяс да дзескӧдны соседъяснысӧ.
Та дырйи духовнӧй знать насилиеясын эз кольччыв военнӧйысь.
Уна епископъяс вӧліны настоящӧй правительясӧн; налӧн вӧліны вооруженнӧй дружинаяс; асьныс епископъясыс новлісны латъяс да участвуйтлісны соседъяс вылӧ набегъясын.
Знать кутіс захватывайтны свободнӧй крестьянскӧй общинаяслысь муяс да требуйтны свободнӧй крестьяналысь барщина да оброк.
Помасьлытӧм войнаяс рӧзӧряйтісны свободнӧй франкъясӧс, налысь муяс да имуществосӧ грабитісны.
Рӧзӧритчӧм свободнӧй франкъяс корсисны отсӧг гырысь землевладелецъяслысь да сетісны асьнысӧ найӧ покровительство улӧ.
Слабӧйлӧн выналы дорйӧм улӧ тайӧ сетчӧмыс шусьыліс коммендацияӧн.
Тайӧ дорйӧмсьыс крестьянин кӧсйысьліс уджавны аслас покровительлы да мынтыны сылы оброк.
Свободнӧй общинаяслысь знатьӧн муяс захватывайтӧмӧн да комендацияӧн муніс свободнӧй земледелецъясӧс вочасӧн закрепощайтӧм.
Меровингъяс кадъясӧ франкскӧй государствоын культура вӧлі зэв улын.
Грубӧй военнӧй да духовнӧй знать колльӧдліс кадсӧ войнаясын, пиръясын, соседъяс вылӧ набегъясын.
Быралісны римскӧй культуралӧн колясъясыс, грамотность вӧлі усьӧ, образованнӧй йӧз кутіс лоны шоч.
Обществоса став слойяс пӧвсын господствуйтісны суевериеяс, быдсикас чудесаясӧ да гадайтчӧмъясӧ эскӧм.
Духовенство босьтіс таысь ыджыд выгӧдаяс.
Вичкоясын да манастыръясын лӧсьӧдавсьылісны «святӧйяслӧн» гробницаяс, кодъяс быттьӧкӧ вайлісны висьӧмъясысь бурдӧм да делӧясын удача.
Лоалісны уна «святӧйяслӧн житиеяс», кодъясын висьтавсьылісны небылицаяс быттьӧкӧ наӧн вӧчӧм чудесаяс йылысь.
И знать и прӧстӧй народ эскисны тайӧ небылицаясас да вӧчавлісны вичколы пӧдаркияс, медым босьтны «святӧй чудотворецъяссянь» отсӧг.
2 §. Первой Каролингъяс дырйи Франкскӧй государство.
Знатьлы асланыс муяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ сеталӧм бӧрын, Меровингъяс династияысь медбӧръя корольяс эз имеитны некутшӧм власть да эз принимайтны участие веськӧдлӧмын.
Найӧс нимтылісны «дыш корольясӧн».
Сійӧ кадын, кор уси корольяслӧн власть, пыр ёнджыка ёнмис влияние Каролингъяс знатнӧй семействолӧн.
Каролингъяс владейтісны гырысь муясӧн Франкскӧй государствоса асыввыв юкӧнын.
«Дыш корольяс» дырйи найӧ занимайтісны майордомъяслысь высшӧй придворнӧй должность.
Майордомъяс командуйтісны войскаӧн да ведайтісны налогъяс чукӧртӧмӧн да муяс сеталӧмӧн.
Каролингъяс пыр ёнджыка захватывайтісны асланыс киясӧ власть.
Корольяс тырвыйӧ зависитлісны майордомъясысь, кодъяс котыртісны ас гӧгӧрныс знатнӧй франкъясӧс.
Карл Мартелл.
Ёна тӧдчана майордомӧн вӧлі Карл Мартелл (715–741).
Таиӧ каднас Франкскӧй государство вылӧ уськӧдчисны арабъяс.
Арабъяс VII нэмын завоюйтісны гырысь пространствояс Азияын да Севернӧй Африкаын.
711 воын Гибралтарскӧй пролив пыр вуджӧмӧн арабъяс победитісны вестготъясӧс да захватитісны Пиренейскӧй полуостровлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Сэсся найӧ вуджисны Пиренейяс да мӧдісны усьласьны Франкскӧй государство вылӧ.
Карл Мартелл франкскӧй войскаӧн веськӧдлӧмӧн 732 воын встретитіс арабъясӧс Пуатье дорын.
Франкъяс, рядъяссӧ топӧдӧмӧн, стойкӧя выдерживайтісны арабскӧй конницалысь атакаяссӧ.
Медбӧрын, арабъяс бӧрыньтчисны, ассьыныс лагерсӧ да обозсӧ эновтӧмӧн.
Тайӧ поражение бӧрас найӧ дугдісны франкъяс муяс вылӧ наступайтны.
Пуатье дорын победа нӧшта ёнджыка ёнмӧдіс Карл Мартеллысь властьсӧ.
Арабъяскӧд воюйтігӧн Карл Мартелл примитіс решительнӧй мераяс франкъяслысь военнӧй вын ёнмӧдӧм могысь.
Арабскӧй конницалы паныд сылы вӧлі колӧны бура вооружитӧм воинъяс и не подаяс, а вӧлаяс.
Свободнӧй крестьяна гӧльмисны нин да эз вермыны локны война вылӧ бура вооружитчӧмӧн, а торйӧн нин вӧвъяс вылын.
Вичколысь — франкскӧй обществоса крупнейшӧй землевладелецлысь — Карл Мартелл босьтіс мыйкӧ-мында муяс да сеталіс торъя участокъяс воинъяслы, найӧс вӧла военнӧй служба нуны обяжитӧмӧн.
Муяс, кодъяс сетсисны военнӧй службаысь, шусисны франкъяслӧн бенефицияясӧн, а найӧс получитысь воинъясыс — вассалъясӧн.
Вассалъяс лоисны Франкскӧй государстволӧн постояннӧй военнӧй вынӧн.
Тайӧ кыпӧдіс найӧс прӧстӧй свободнӧй земледелецъяс водзын.
Военнӧй класс используйтіс ассьыс оружиесӧ не сӧмын врагъяскӧд войнаяс нуӧдӧм вылӧ, но и свободнӧй крестьянаӧс подчиняйтӧм да закрепощайтӧм вылӧ.
Карл Мартелл, военнӧй вынын нуждайтчӧм понда, мырддис вичколысь мыйкӧ-мында му.
Но сійӧ вӧчис тайӧс эз вичко дінӧ вражда вӧсна, коді (вичкоыс) пыр вӧлі властьлы опораӧн.
Духовенство и сы дырйи сохраняйтіс привилегированнӧй положениесӧ.
Вичколысь мыйкӧ-мында муяс воинъяслы сеталӧмӧн Карл Мартелл ёнмӧдіс Каролингъяслысь могуществосӧ, ёнмӧдіс франкъяслысь военнӧй вынйӧрсӧ да подготовитіс выль завоеваниеяс.
Пипин Короткий.
Карл Мартеллӧн преемник Пипин Короткий (аслас ичӧт туша вӧсна тадзи нимтісны) используйтіс Карллысь успехъяссӧ сы могысь, медым путкыльтны Меровингъясӧс да закрепитны королевскӧй престол Каролингъяс сайын.
Медым ёнмӧдны ассьыс властьсӧ, Пипин шыӧдчис отсӧгла римскӧй епископ дінӧ.
Римскӧй епископ лыддьыссис вичкоса главаӧн да шусьыліс «папаӧн».
Сы дінӧ Липин мӧдӧдіс ассьыс представительясӧс юалӧмӧн: «Коді должен шусьыны корольӧн — сійӧ, код киын властьыс, али сійӧ, коді лишитчис властьысь?»
Папа вочавидзис, мый «бурджык шуны корольӧн сійӧс, коді имеитӧ власть, а не сійӧс, кодӧс сыысь лишитӧма».
Липин пӧртіс манастырӧ Меровингъяс домысь медбӧръя корольсӧ да ачыс лои франкъяслӧн корольӧн (751).
Римскӧй папа ачыс нуждайтчис Пипин отсӧгын.
Тайӧ кадас Италия ыджыдджык юкӧнӧн владейтісны лангобардъяс.
Италиялӧн рытыввыв юкӧныс Римкӧд ӧтлаын лоис кытшалӧма найӧ муясӧн.
Лангобардъяслӧн усьласьӧмъяс заставитісны папаӧс шыӧдчыны отсӧгла Пипин дінӧ.
Пипин победитіс лангобардъясӧс да налысь мырддьӧм муяслысь юкӧнсӧ сетіс папалы.
Тадзи лои Папскӧй (Церковнӧй) область — государство, кӧні главанас вӧлі папа.
Тайӧ областьыслӧн главнӧй каръясӧн вӧліны Рим да Равенна.
Папаяс лоины не сӧмын духовнӧй владыкаясӧн, но и светскӧй государьясӧн.
Папаяс кӧсйисны докажитны, мый найӧ владейтӧны асланыс муяснас ньӧти оз франкскӧй корольяс милӧсть кузя.
Папаяс поручение серти вӧлі гижӧма фальшивӧй грамота.
Сійӧ грамотаас висьтавсис, мый быттьӧ император Константин, столицасӧ Константинопольӧ вуджӧдӧмӧн, сетіс папаяслы власть став Италия да Западса став странаяс вылын.
Сійӧ грамотаыс шусис «Константинлӧн дар».
Тайӧ фальшивӧй грамота вылас папаяс сэсся тшӧкыда ыстысьлісны, Западнӧй Европа вылын господство вылӧ ассьыныс правосӧ докажитны зільӧмӧн.
3 §. Карл Великий.
Карллӧн войнаяс.
Франкскӧй государство медыджыд могуществоас воӧдчис Пипин Короткий пи — Карл Великий дырйи (768–814).
Ассьыс став веськӧдлӧмсӧ Карл колльӧдіс войнаясын, эз бӧрыньтчыв временнӧй неудачаяс дырйи да вӧчаліс пыр выль походъяс сылы непокорнӧй племяяслы паныд.
Сійӧ личнӧ участвуйтіс 30 походын.
Карллӧн личностьыс вӧчис ыджыд впечатление современникъяс вылӧ да дыр кежлӧ колис потомокъяс паметьӧ.
Карл торъявліс ыджыд тушаӧн, вывті ыджыд физическӧй вынӧн; ёна пӧрысьӧдз сійӧ эз тӧдлы мудзӧм да висьӧмъяс.
Современникъяссӧ шензьӧдліс сылӧн пуан энергияыс, государствоӧн да овмӧсӧн управляйтан став детальясӧ пырны сылӧн способностьыс.
Карл Великий лои геройӧн уна сьыланкывлӧн да сказаниелӧн.
Карл выльысь паніс война лангобардъяслы паныд да завоюйтіс налысь муяссӧ.
Тадзи Карл ӧтувтіс франкскӧй владениеяс дінӧ Италиялысь ыджыд юкӧн.
Рытыввылын Карл аслас воинъяскӧд вуджис Пиренейяс (777), босьтіс арабъяслысь уна кар, но потерпитіс неудача да бергӧдчис бӧр.
Тайӧ бӧрыньтчигас отрядъяс пиысь ӧтиӧс Роланд предводительство улын вӧлі бырӧдӧма баскъясӧн Пиренейясса Ронсевальскӧй ущельеын.
Тайӧ событие йывсьыс, Роландлӧн героизм да Карллы сылӧн верность йылысь песняясысь вӧлі сэсся лӧсьӧдӧма ыджыд поэма — «<rus>Песнь о Роланде</rus>».
Франкъяс выльысь панісны тыш арабъяслы паныд да завоюйтісны муяс Пиренейскӧй гӧраяссянь рытыввывланьысь Барселона карӧн.
Сійӧ муяссьыс вӧлі образуйтӧма торъя область, коді кутіс шусьыны «Испанскӧй маркаӧн» («маркаясӧн» шусьылісны не сӧмын общинаяс, но и пограничнӧй областьяс).
Асыввылын Карл комынысь унджык во чӧж нуӧдіс война саксъяслӧн германскӧй племяяскӧд.
Саксъяслӧн общественнӧй строй вӧлі мунӧ сы вылӧ, кодӧс опишитӧма Тацитӧн.
Саксъяслӧн унджык населениеыс вӧлі свободнӧй да оліс родовӧй общинаясӧн.
Налӧн сӧмын заводитчис торъявны родовӧй знать.
Карл кӧсйис босьтны саксъяслысь муяссӧ да пӧртны свободнӧй саксъясӧс крепостнӧйясӧ, но найӧ упорнӧя водзсасисны сійӧ зільӧмъясыслы.
Карллы не ӧтчыд удайтчыліс найӧс жугӧдны, но кыдз сӧмын франкъяслӧн войскаяс мунлісны саксъяс муысь, сэні кыптывлісны восстаниеяс.
Карл кӧкъямыспӧв ветліс саксъяслы паныд.
Найӧс подчинитӧм могысь Карл используйтіс вичко.
Сійӧ мырдӧн пӧртіс саксъясӧс христианствоӧ.
Медым жугӧдны саксъяслысь водзсасьӧмсӧ, Карл лэдзис жестокӧй законъяс.
Преступлениеӧн лыддьысьліс не сӧмын франкъяслы паныд тыш, но и христианствоысь быдсикас отступление.
Смертнӧй казнь грӧзитіс саксъяс енъяслы юрбитӧмысь, христианскӧй обрядъяс олӧмӧ пӧрттӧмысь.
Смерть грӧзитіс весиг налы, кодъяс постнӧй лунъясын сёйисны яй.
Ӧтчыд Карл прикажитіс казнитны нёль сюрс да джын саксӧс.
Медбӧрын, Карллы удайтчис кыскыны асладорас саксонскӧй знатьӧс сыӧн, мый сійӧ кутіс сетавны сылы муяс да свободнӧй саксъяс вылын власть.
Знать примитіс христианство да кутіс отсасьны Карллы.
Сӧмын IХ нэм заводитчигӧн Карл дзикӧдз подчинитіс аслыс саксъясӧс.
Саксъяскӧд войнаяс дырйи Карл столкнитчис славянскӧй племяяскӧд, кодъяс олісны Эльбасянь асыввылын.
Тайӧ племяяс письыс ӧткымынъяс признайтісны Карлсянь ассьыныс зависимость.
Карл походъяс бӧрын Франкскӧй государстволӧн территория ёна содіс.
Сійӧ составӧ пырис воддза Западнӧй Римскӧй империя муяслӧн ыджыдджык юкӧныс.
Карл лои Европаын медся могущественнӧй государӧн.
800 воын, кор Карл вӧлі Римын, римскӧй папа пуктіс сійӧ юр вылӧ императорскӧй корона, и Карл примитіс императорлысь титул.
Политическӧй строй.
Карл лыддис, мый властьсӧ сетӧма сылы енмӧн.
Сійӧ корис сетны присяга аслас подданнӧйяссянь.
Вичко велӧдіс, мый императорлысь кывзысьтӧм да сылы паныд кыпӧдчӧм — не сӧмын императорлы измена, но и грех; а грехысь накажитӧ ен.
Тадзи вичко ёнмӧдіс императорлысь господствосӧ.
Веськӧдлан центрӧн лоис королевскӧй двор.
Карллӧн первойсӧ эз вӧв постояннӧй столица.
Сійӧ аслас приближённӧйяскӧд ӧтлаын пыр ветлӧдліс страна кузя.
Но, кор сійӧ лои императорӧн, сійӧ вӧчис аслас столицаӧн Ахенӧс.
Тані сійӧ стрӧитіс аслыс да аслас придворнӧйяслы керкаяс, стрӧитіс и ыджыд собор.
Карл юкліс став странасӧ областьяс вылӧ.
Пограничнӧй областьяс шусьылісны «маркаясӧн».
Маркаяс вӧлі лӧсьӧдӧма и рытыввылын («Испанскӧй марка»), и асыввылын, славянскӧй муяскӧд граница вылын.
Маркаяссӧ вӧлі бура укрепитӧма да служитісны государство дорйӧм вылӧ да водзӧ захватъяс нуӧдӧм вылӧ.
Быд областьын веськӧдлысьӧн вӧлі граф.
Граф, коді вӧлі маркаӧн веськӧдлысьӧн, шусьыліс маркграфӧн.
Графъяслысь деятельностьсӧ контролируйтны Карл мӧдӧдавліс областьясӧ особӧй «государевӧй посланецъясӧс».
Найӧ вӧліны обязанӧсь видзӧдны Карллысь распоряжениеяс графъясӧн олӧмӧ пӧртӧм бӧрся, проверяйтісны судебнӧй решениеяслысь правильность да графъяслысь став деятельностьсӧ.
Воын кыкысь, арын да тулысын, Карл чукӧртавліс торъя собраниеяс.
Арся собраниеяс вылӧ волывлісны гырысь землевладелецъяс, королевскӧй дружинникъяс.
Арся собрание вылын знатькӧд ӧтлаын Карл обсуждайтіс разнӧй вопросъяс странаӧн веськӧдлӧм кузя.
Сійӧ обсуждениеяс бӧрас Карл лэдзавліс законъяс, кодъяс шусьылісны капитулярийясӧн.
Тувсов собраниеяс вӧліны унджык йӧзаӧсь.
На вылын муніс франкъяс военнӧй вынлы смотр.
Сійӧ собраниеясыс шусьылісны «майскӧй полеясӧн».
Сеньоръяс да вассалъяс.
Карл сетавліс бенефицияяс аслас вассалъяслы.
Вассалъяссянь сійӧ требуйтіс, медым найӧ не сӧмын участвуйтісны личнӧ военнӧй походъясын, но и вайӧдісны аскӧдныс вооруженнӧй йӧзӧс.
Медым чукӧртны сэтшӧм воинъяссӧ, королевскӧй вассалъяс асьныс сетавлісны бенефицияяс, да татшӧм ногӧн налӧн лоины асланыс вассалъяс; королевскӧй вассалъяс лыддьыссисны асланыс вассалъяс водзын сеньоръясӧн (старшӧйясӧн).
Вассалъяс владейтісны асланыс муӧн военнӧй служба нуӧдан условие вылын: найӧ вӧліны обязанӧсь локны асланыс сеньоръяскӧд ӧтлаын война вылӧ.
Бенефицияяссӧ сетавлісны вассалъяслы пожизненнӧй владениеӧ.
Но IX нэм мӧд джынсянь бенефицияяс лоины наследственнӧйӧн.
Сэтшӧм наследственнӧй муясыс, кодъясӧн вассалъяс владейтісны военнӧй служба нуан условие вылын, кутісны шусьыны феодъясӧн.
Тадзи котыртчис господствующӧй класслӧн организация.
Верховнӧй сеньорӧн вӧлі король, сылӧн вӧліны гырысь вассалъяс, королевскӧй вассалъяс асьныс сідзжӧ вӧліны сеньоръясӧн асланыс вассалъяслы.
Гырысь сеньоръяслӧн вынйӧрыс да тӧдчанлуныс пыр содісны.
Карл сетіс гырысь сеньоръяслы иммунитетнӧй грамотаяс.
Сійӧ грамотаяс кузяыс сеньоръяс получайтісны право управляйтны асланыс му вылын: судитны, наказывайтны, чукӧртны податьяс.
Сеньор лолі государӧн сійӧ йӧз вылас, кодъяс олісны сы му вылын.
Сеньоръяс да крепостнӧй крестьяна.
Став сеньоръяс да налӧн вассалъяс вердчисны да нуӧдісны ассьыныс служба крепостнӧй крестьяна удж щӧт вылӧ.
Крепостнӧй крестьяналӧн класс составитчис мыйкӧ-мында рабъясысь, кодъяс получитісны земельнӧй наделъяс, но медсясӧ свободнӧй крестьяна-общинникъясысь, кодъяс сюрисны гырысь землевладелецъяссянь зависимостьӧ.
Король, вичко да сеньоръяс захватитісны Франкскӧй государство став территория вылын свободнӧй общинаяслысь муяс.
Захватитӧм муяслысь тӧдчымӧнъя юкӧн сеньоръяс пӧртісны господскӧй муясӧ да нуӧдісны на вылын ассьыныс господскӧй овмӧссӧ.
Быд крестьянскӧй семьялӧн вӧлі двор да пашня.
Крестьяналӧн да сеньорлӧн гӧран муяс пырджык куйлісны му полоса вомӧн община муяс шӧрын.
Вӧръясӧн, пӧскӧтинаясӧн, пустошьясӧн крестьяна пӧльзуйтчисны ӧтувйӧн, важмозыс сиктса община — марка — составляйтӧмӧн.
Но крестьяна ӧні вӧліны сеньоръяссянь тырвыйӧ зависимостьын.
Крестьянин владейтіс аслас наделӧн, имеитіс ассьыс овмӧс, ассьыс орудиеяс, но сійӧ эз вермы мунны сеньор дорысь да вӧлі обязан нуны сылы пӧльза вылӧ зэв уна повинность.
Сійӧ должен вӧлі вежонын некымын лун уджавны господскӧй му вылын, вӧчны туйяс, керавны да кыскавны вӧр, стрӧитны да дзоньтавны зданиеяс сеньор усадьбаын.
Сыысь кындзи, крестьянин должен вӧлі сетны аслас доходлысь юкӧн.
Сійӧ сетліс сеньорлы нянь, чипанъяс, дзодзӧгъяс, колькъяс, чери, полотно, снабжайтіс сеньорӧс скӧтӧн.
Закрепощение кыпӧдліс крестьяна пӧвсын водзсасьӧм.
IX нэм заводитчигӧн вӧлі уна крестьянскӧй восстание.
IX нэм шӧрын кыптіс ыджыд восстание Карллӧн неважӧн пӧкӧритӧм саксонскӧй крестьяна пӧвсын.
Но сеньоръяслӧн вӧлі власть да военнӧй вын, найӧ жестокӧя пӧдтавлісны восстаниеяссӧ да насилиеӧн заставляйтісны крестьянаӧс уджавны налы пӧльза вылӧ.
Феодальнӧй строй.
Тадзи артмисны выль обществолӧн основнӧй классъяс: гырысь землевладелецъяс да крепостнӧй крестьяна.
Сэтшӧм общественнӧй строй, кӧні основнӧй классъяснас лоӧны гырысь землевладелецъяс да крепостнӧй крестьяна, кӧні землевладелецъяс кутӧны политическӧй власть да принуждение пыр эксплоатируйтӧны крестьянаӧс, шусьӧ феодальнӧй стройӧн.
Господствующӧй классыс шусьӧ феодалъясӧн.
Рабовладельческӧй строй серти феодальнӧй строй вӧлі водзӧ воськолӧн.
Феодал оз вермы вины крестьянинӧс, кыдзи рабовладелец вермис вины рабӧс.
Но феодал вермӧ вузавны и ньӧбны крестьянинӧс.
Крепостнӧйлӧн эм аслас овмӧс.
Крепостнӧй уджалӧ феодаллы да сетӧ сылы аслас доходлысь юкӧн, но сійӧ уджалӧ сідзжӧ и аслыс, доходлысь юкӧнсӧ кольӧ аслыс.
Та вӧсна сійӧ имеитӧ уджын мыйкӧ-мында интерес, коді эз вӧв раблӧн.
Та вӧсна крепостнӧйлӧн уджыс раб удж дорысь производительнӧйджык.
Крепостнӧйясӧс эксплоатируйтӧм вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ чорыд, кыдзи рабъясӧс рабство дырйи; сійӧс вӧлі сӧмын неуна небзьӧдыштӧма.
Эксплоататоръяс — феодалъяс — да эксплоатируемӧйяс — крестьяна — костын классӧвӧй тыш составляйтӧ феодальнӧй стройлысь основнӧй чертасӧ.
Феодальнӧй поместьелӧн овмӧс.
Крупнӧй землевладелецлы да крестьяналы существуйтӧм вылӧ став коланаторйыс лӧсьӧдсьыліс поместье пытшкын.
Крестьянин обрабатывайтліс му, быдтыліс скӧт, кыліс полотно, лӧсьӧдліс аслыс паськӧм да кӧмкот, стрӧитліс аслыс керка.
Карл Великий кад кежлӧ франкъяс велалісны бурджыка обрабатывайтны му.
Налӧн паськаліс двухпольнӧй да весиг трехпольнӧй земледелиеса система.
Наӧн завоюйтӧм римскӧй провинцияясса населениелысь франкъяс велалісны огородничествоӧ, виноградникъяс разведитӧмӧ да вина вӧчӧмӧ, масличнӧй пуяс вӧдитан культураӧ.
Крестьянскӧй удж обеспечивайтіс сеньорӧс и сёянӧн, и паськӧмӧн, и оланінӧн.
Поместьеясын господскӧй дворъяс бердын вӧліны кузницаяс да мукӧд мастерскӧйяс, кӧні вӧчавлісны ӧружие, сбруя, седлӧяс, тканьяс.
Татшӧм ногӧн, ни сеньоръяслы, ни крестьяналы оз вӧлі ков нинӧм ньӧбны рынок вылысь.
Сӧмын шочиника сеньоръяс ньӧбавлісны роскошь предметъяс — дона ӧружие, шӧвк, ювелирнӧй изделиеяс, кодъясӧс Востокысь вайлісны приезжӧй купечьяс.
Сеньоръяс босьтлісны асланыс поместьеясысь видзму овмӧсса уна прӧдуктаяс да ремесленнӧй изделиеяс, но найӧ тайӧторъяссӧ эз вузавлыны, а потребляйтлісны асьныс.
Крестьяна сідзжӧ нинӧм эз вӧчлыны вузалӧм вылӧ.
Сэтшӧм строй, кор быд овмӧс аслас средствоясӧн вӧчӧ ставсӧ, мый сылы колӧ, пӧшти нинӧм оз ньӧб а оз вузав, шусьӧ «натуральнӧй овмӧсӧн».
Франкъяслӧн культура.
Франкъяслӧн культура эз вӧв вылын.
Грамотность вӧлі паськалӧма сӧмын духовенство пӧвсын, но эз шоча вӧвлыны и священникъяс, кодъяс эз кужны весиг лыддьысьны.
Военнӧй знать векджык эз куж ни лыддьысьны, ни гижны.
Народнӧй масса вӧлі дорвыв неграмотнӧй.
Карллы колӧны вӧлі образованнӧй церковникъяс, кодъяс вермисны эськӧ внушитны подданнӧйясын императорлы да сеньоръяслы покорность.
Сылы колӧны вӧлі грамотнӧй йӧз суд управлениеӧ да доходъяс да расходъяс лыддьӧм вылӧ.
Та вӧсна сійӧ тӧждысис школаяс лӧсьӧдӧм вӧсна.
Сійӧ зілис кыскыны аслас дворӧ образованнӧй йӧзӧс империяса став местаясысь да мукӧд странаясысь — Испанияысь, Ирландияысь, Англияысь да Италияысь.
На пӧвсын медся тӧдчанаӧн вӧлі Алкуин — войвыв Англияысь монах.
Карл лӧсьӧдіс двор бердын учёнӧй кружок, кодӧс шуліс «Академияӧн».
Сійӧ кружокас пырлісны ачыс Карл, сылӧн чойыс да нывъясыс, ӧткымын придворнӧйяс да двор бердын олысь учёнӧйяс.
«Академияын» лыддьысьлісны да обсуждайтсьылісны стихъяс да сочинениеяс, кодъясӧс гижлісны кружокса членъяс.
«Академияса» членъяс шулісны мӧда-мӧднысӧ нимъясӧн, кодъясӧс вӧлі босьтӧма древнееврейскӧй либӧ античнӧй историяысь,
abu
зілисны сёрнитны латинскӧй кыв вылын да подражайтны классическӧй римскӧй писательяс стильлы.
«Академияса» членъяс пиысь ӧти — Эйнгард — гижис историческӧй произведение «Карл Великийлӧн олӧм», кӧні подражайтіс римскӧй историкъяслы.
Двор бердын вӧлі лӧсьӧдӧма школа, кодӧн заведуйтіс Алкуин.
Тайӧ школаын преподавание характер йылысь позьӧ сёрнитны Алкуинӧн составитӧм вопросъяса да ӧтветъяса руководство серти.
Со ӧткымынъяс на пиысь.
— Мый сэтшӧм букваыс?
— Историялӧн страж.
— Мый сэтшӧм кывйыс?
— Мысльлы измена.
— Коді чужтӧ кыв?
— Кыв (язык).
— Мый сэтшӧм кывйыс (язык)?
— Воздухлӧн бич.
— Мый сэтшӧм воздухыс?
— Олӧм хранитысь.
Ми аддзам, мый тайӧ школаас зілисны эз точнӧй знаниеяс приобретайтны, а замысловатӧй ӧтветъяс сетны.
Таын тӧдчис Карл кадся культуралӧн веркӧслуныс.
Ачыс Карл бура тӧдліс латынь кыв и гӧгӧрволіс греческӧй кыв, но гижны сідзи и эз велав.
Карл дырйи заводитчӧ развивайтчыны строительнӧй искусство, коді Меровингъяс дырйи усьлі.
Карллӧн архитекторъяс зілисны подражайтны стариннӧй римскӧй постройкаяслы.
Найӧ украшайтісны керкаяссӧ колоннаясӧн, велалісны стрӧитны гӧгрӧс каменнӧй аркаяс.
III ГЛАВА.
IХ–XI НЭМЪЯССЯ ЕВРОПА.
1 §. Карл Великий империялӧн распадитчӧм.
Империя юклӧм.
Карл Великийлӧн вывті ыджыд империяыс эз вӧв зумыд.
Главнӧй выныс империяас принадлежитліс гырысь сеньоръяслы.
На пиысь быдӧн вӧлі государӧн аслас владениеясын: сійӧ судитіс, чукӧртіс аслыс пӧльза вылӧ податьяс, сылӧн вӧлі аслас военнӧй вын — сылӧн вооруженнӧй вассалъясыс.
Сеньоръяс повинуйтчисны император властьлы, кытчӧдз сійӧ вӧлі ён, но пӧльзуйтчисны быд случайӧн, медым шедӧдны полнӧй самостоятельность.
Карл кулӧм бӧрын (814) сеньоръяс дзикӧдз дугдісны лыддьысьны сылӧн преемникъяс распоряжениеяскӧд.
Карл Великийлӧн пиыс, Людовик Благочестивый юкис империяӧн веськӧдлӧмсӧ аслас куим пи костын.
Ачыс сійӧ сохранитіс ас саяс верховнӧй власть да императорскӧй титул.
Пырысь-пыр жӧ заводитчисны несӧгласиеяс да смутаяс.
Пияныс кыпӧдчисны батьыслы паныд.
Тайӧн ставнас пӧльзуйтчисны вына сеньоръяс ассьыныс самостоятельностьсӧ содтӧм могысь.
Людовик Благочестивый кулӧм бӧрын сылӧн пияныс кутісны воюйтны мӧда-мӧдныскӧд.
Медбӧрын, 843 воын найӧ заключитісны ас костаныс Верденын договор империясӧ куим пельӧ юкӧм йылысь.
Карл Лысый получитіс империялысь рытыввыв юкӧнсӧ, Людовик Немецкий — асыввыв юкӧнсӧ, а Лотарь — шӧрсасӧ, коді кыссис векни полосаӧн Карл да Людовик владениеяс костті.
Лотарлы жӧ веськалісны владениеяс Италияысь.
Но та вылын корольяс костын тыш да империя юклӧмъяс эз помасьны.
IX нэм пом кежлӧ Карл Великийлӧн воддза империя местаын лои куим главнӧй королевство: Западнӧй Франкскӧй королевство, Восточнӧй Франкскӧй королевство да Италия.
Первой королевствоыс кутіс шусьыны Францияӧн, мӧдыс неуна сёрӧнджык кутіс шусьыны Германияӧн.
Тайӧ королевствояс пиысь быдӧн государствонас вӧлі сӧмын ним сертиыс.
Збыльвылас найӧ распадайтчисны уна самостоятельнӧй владение вылӧ.
Корольяс пыр ёнджыка воштісны вына да независимӧй сеньоръяс вылын властьсӧ.
Тайӧ вӧлі Европа политическӧй раздроблениелӧн кад.
Арабъяслӧн, венгръяслӧн да норманнъяслӧн набегъяс.
Франкскӧй империя могуществолӧн упадокӧн воспользуйтчисны сылӧн соседъяс.
Славянскӧй племяяс, кодъясӧс подчинитліс Карл Великий, бӧр шедӧдісны аслыныс независимость.
Лунвывсянь (Севернӧй Африкаысь да IX нэмын завоюйтлӧм Сицилияысь) Италия да лунвыв Франция побережьеяс вылӧ усьласисны арабъяс.
Шӧр Дунайын кочевникъяс-венгръяс образуйтісны Венгерскӧй, либӧ Мадьярскӧй государство.
Венгръяс нӧшта быд во нуӧдлісны опустошительнӧй набегъяс соседньӧй германскӧй да славянскӧй муяс вылӧ, захватывайтлісны добыча, нулісны пленнӧйясӧс, медым вузавны найӧс рабствоӧ, сотлісны сиктъяс да манастыръяс.
Ещӧ ӧпаснӧйджыкӧсь вӧліны набегъясыс войвывса грабительяслӧн — норманнъяслӧн.
Норманнъяс (тайӧ лоӧ «войвывса йӧз») олісны Скандинавскӧй полуостровлӧн мореӧн пыдіа вундалӧм берегъяс пӧлӧн да ӧнія Данияын.
Чери кыйӧм важысянь вӧлі норманнъяслӧн главнӧй промыслӧн.
Найӧ вӧлі велалӧмаӧсь суровӧй войвывса мореяс дінӧ, бушковъяс да опасностьяс дінӧ.
Гырысь пыжъяс вылын, кодъяслысь ныръяссӧ вӧлі мичмӧдӧма драконлӧн пу изображениеӧн, норманскӧй смельчакъяслӧн дружинаяс ветлывлісны ылі плаваниеясӧ, медым вежлавны асланыс рӧдиналысь прӧдуктаяс — кос чери да мехъяс — нянь да вина вылӧ, ной да ӧружие вылӧ.
Но норманскӧй дружинаяслӧн главнӧй могнас вӧліны война да грабеж.
Норманнъяс снаряжайтлісны асланыс пыжъясысь быдса флотилияяс.
Сэтшӧм морскӧй отрядъяснас веськӧдлісны викингъяс — морскӧй корольяс.
Норманскӧй викингъяс асланыс дружинаяскӧд лоины грозаӧн матігӧгӧрса побережьеяслы.
Торйӧн нин чорзисны налӧн набегъяс IX нэмсянь, кор норманнъяслӧн кутісны лоавны гырысь королевствояс: Дания, Швеция, Норвегия.
Корольяс панісны тыш местнӧй вождьяскӧд, «ярлъяскӧд», кодъяс эз кӧсйыны налы подчинитчыны.
Корольясӧн топӧдӧм ярлъяс асланыс дружинаяскӧд кутісны корсьны удачаяс морскӧй предприятиеясысь.
Восточнӧй норманнъяс, либӧ «варягъяс», аддзисны туй Русьӧ да роч юяс кузя — Чернӧй мореӧ да Византияӧ («великӧй туй варягъяссянь грекъясӧ»).
Западнӧй норманнъяс — датчана да норвежцы — усьласьлісны Ирландия, Шотландия, Англия вылӧ, Франция побережьеяс вылӧ.
Попутнӧй тӧв дырйи куим лунӧн найӧ вуджлывлісны Даниясянь Англия берегъясӧдз.
Найӧ вуджавлісны бурнӧй Бискайскӧй залив, опустошайтлісны Испаниялысь побережьеяс, пыравлісны и Средиземнӧй мореӧ, усьласисны Лунвыв Франция да Италия берегъяс вылӧ да волісны Грецияӧдз.
Ваын ляпкыда пукалысь асланыс пыжъяс вылын норманнъяс ылӧ мунлісны гырысь юяс кузя вывлань.
Сэсся найӧ вынӧн мырддявлісны населениеыслысь вӧвъяс да водзӧ нуӧдісны ассьыныс усьласьӧмъяссӧ верзьӧмӧн.
Норманнъяс дінӧ тшӧкыда ӧтвывтчавлісны крепостнӧйяс, кодъясӧс вӧлі ӧтчаяниеӧдз вайӧдӧма асланыс господа дзескӧдӧмъясӧн.
Предание серти, викингъяс пиысь медся страшнӧйыс, Гастинг, вӧлі восточнӧй Францияса крестьянинӧн.
Норманнъяслӧн внезапнӧя усьласьӧм, налӧн смеллун да находчивость быдлаын вайлісны налы победаяс.
Оз кӧ позь вӧлі босьтны вынӧн, найӧ заводитлісны мудеритны.
Гастинг йылысь висьтавлӧны, мый сійӧ дыр эз вермы босьтны Италияысь берегдорса ӧти кар.
Сэки сійӧ лэдзчысис мудеритӧм вылӧ.
Сылӧн мӧдӧдӧм йӧзыс висьтавлісны карса епископлы, мый Гастинг куліс, да корисны разрешение пыртны сылысь телӧсӧ вичкоӧ сьылӧдӧм вылӧ.
Гортсӧ вӧлі пуктӧма вичкоӧ.
Богослужение дырйиыс Гастинг друг чеччыштіс гортсьыс да виис епископсӧ.
Мукӧд норманнъясыс, кодъяс дзебӧмаӧсь вӧлі ӧружиесӧ паськӧм улас, кутісны нӧйтны да грабитны населениесӧ.
Разбойничӧй усьласьӧмъяс бӧрын норманнъяс кутісны захватывайтны муяс, медым сэтчӧ овмӧдчыны.
IX нэмын найӧ босьтісны Англиялысь асыв-войвыв юкӧнсӧ.
X нэм заводитчигӧн французскӧй корольлы быть лои сетны норманнъяс вождь Роллонлы войвыв Францияысь область, коді сэтысянь кутіс шусьыны Нормандияӧн.
Рытыв-войвылын норманнъяс лӧсьӧдісны колонияяс Исландияын да Гренландияын.
Сэтысянь найӧ воӧдчисны Севернӧй Америка берегъясӧдз (1000 воын гӧгӧр).
Но налы эз удайтчы сэні овмӧдчыны, да Америкаӧ туйсӧ вӧлі вунӧдӧма.
2 §. IX–XI нэмъясся Франция.
Феодалъяслӧн самостоятельность.
Политическӧй раздробление вӧлі торъя вына Францияын.
IX–XI нэмъясся Франция артмӧма вӧлі уна независимӧй самостоятельнӧй областьысь.
Сэтшӧм областьясыс — гырысь феодалъяслӧн владениеясыс — шусисны графствоясӧн да герцогствоясӧн.
Тайӧ областьясса государьяслӧн, — графъяслӧн да герцогъяслӧн — вӧліны уна асланыс вассалъяс, найӧ чувствуйтісны асьнысӧ корольсянь независимӧйӧн.
Ӧткымын графъяс да герцогъяс и асьныс эз бӧрыньтчывны захватитны королевскӧй коронасӧ асланыс киясӧ.
Каролингъяс домса бӧръя корольяслы ковмис нуӧдны дугдывлытӧм тыш вына феодалъяскӧд.
Капетингъяслӧн династия.
987 воын Францияын Каролингъяслӧн династия быри, да престол вылӧ вӧлі бӧрйӧма феодалъяс пиысь ӧтиӧс — Гуго Капетӧс.
Сылӧн потомокъяс получитісны Капетингъяслысь ним.
Капетингъяслӧн властьыс паськаліс збыльвылас сӧмын неыджыд территория вылӧ, коді представляйтіс найӧ родлысь наследственнӧй владение.
Тайӧ муыс шусис налӧн доменӧн.
Капетингъяслӧн домен вӧлі шӧр Сена да шӧр Луаравывса муясысь, Париж да Орлеан каръясӧн.
Ӧстальнӧй Францияас властвуйтісны самостоятельнӧй герцогъяс да графъяс, кодъяс пиысь унаӧн вӧліны корольсьыс вынаджыкӧн.
Медся вына феодальнӧй владениеяс пиысь ӧтиӧн вӧлі герцогство Нормандия, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма X нэм заводитчигӧн норманнъясӧн.
Феодальнӧй иерархия.
Став герцогъяс да графъяс лыддьыссисны корольлӧн вассалъясӧн, а сійӧ вӧлі налӧн сеньорӧн.
Найӧ обязанӧсь вӧліны нуӧдны сылы военнӧй служба.
Но збыльвылас герцогъяс да графъяс отсавлісны корольлы асланыс военнӧй вынъясӧн сӧмын сэки, кор кӧсйисны.
Мукӧддырйиыс найӧ асьныс нуӧдісны корольяслы паныд войнаяс.
Король эз имеит некутшӧм власть герцогъяс да графъяс владениеясын.
Налӧн вассалъяс эз лыддьысьлыны королевскӧй подданнӧйясӧн.
Существуйтліс правилӧ, мый «менам вассаллӧн вассал — абу менам вассал».
Герцогъяс да графъяс пиысь быдӧн нуӧдліс пытшкӧсса управление кузя делӧяс, воюйтліс да заключайтліс союзъяс корольлысь юасьтӧг.
Герцогъяслӧн да графъяслӧн вӧліны асланыс вассалъяс, кодъяс вермисны имеитны нӧшта ассьыныс вассалъясӧс — посни рыцарьясӧс.
Татшӧм ногӧн, феодалъяс составляйтлісны сійӧс, мый шуӧны «феодальнӧй лестницаӧн», либӧ «феодальнӧй иерархияӧн» («иерархия» лоӧ «господстволӧн да подчинениелӧн порядок»).
Лестница выліас сулаліс король, коді лыддьыссис феодальнӧй иерархиялӧн главаӧн; сыысь улынджык — медся гырысь сеньоръяс — герцогъяс да графъяс, кодъяслы принадлежитісны быдса гырысь областьяс; нӧшта улынджык — омӧльджыка тӧдчана сеньоръяс; медбӧрын, вӧліны посни рыцарьяс.
Феодальнӧй иерархияса членъяс пиысь быдӧн лыддьыссис вассалӧн вылынджык сулалысь член водзын да сеньорӧн улынджык сулалысь член водзын.
Сэтшӧм иерархия установитчис не сӧмын Францияын, но и Европаса мукӧд странаясын.
Сеньор лыддьыссис мулӧн верховнӧй собственникӧн.
Вассал получайтіс сеньорсянь феод.
Феод сетсьыліс наследство кузя медыджыд пилы.
Вассал кулӧм бӧрын сылӧн медыджыд пиыс локліс сеньор дінӧ, сувтліс сы водзын пидзӧсъяс вылас, пуктыліс ассьыс кияссӧ сеньор киясӧ да объявляйтліс асьсӧ сы вассалӧн; сійӧ клянитчыліс сеньорлы верностьын да кӧсйысьліс тайӧ кадсянь служитны сылы.
Сэки сеньор сетліс сылы феодӧн владейтӧмсӧ.
Вассал должен вӧлі сеньор корӧм серти локны сы дінӧ вӧв вылын тыр вооружениеӧн да мунны сеньоркӧд ӧтлаын война вылӧ.
Вассалъяс долженӧсь вӧліны участвуйтны сеньор сӧветын.
Сӧвет вылын обсуждайтсисны вопросъяс война да мир йылысь, разбирайтсисны вассалъяс костын мунысь споръяс, видлавсисны судебнӧй делӧяс.
Ӧткымын случайясын вассал сетліс сеньорлы и денежнӧй отсӧг.
Сідз, сеньор кӧ веськавліс пленӧ, вассал должен вӧлі отсавны деньгаӧн сійӧс выкупитӧм вылӧ.
Сеньор обязан вӧлі отсавны вассаллы, дорйыны сійӧс нападениеяс дырйи, видзны сылысь мусӧ захватъясысь.
Духовнӧй йӧз сідзжӧ пырлісны феодальнӧй иерархия составӧ.
Архиепископъяс, епископъяс, аббатъяс (манастыръясса настоятельяс) вӧліны гырысь сеньоръясӧн.
Налӧн вӧліны уна вассалъяс.
Найӧ нинӧмӧн эз торъявлыны светскӧй феодалъясысь: участвуйтлісны войнаясын, нападениеясын, занимайтчисны охотаӧн.
Феодальнӧй иерархия вӧлі колӧ господствующӧй класслы.
Тайӧ сылы вӧлі крестьяна вылын господство ёнмӧдан средствоӧн.
Сеньоръяс да вассалъяс отсалісны мӧда-мӧдыслы кутны крестьянаӧс повиновениеын.
Но господствующӧй класслӧн тайӧ организацияыс збыльвылас пыр нарушайтчыліс.
Король да феодалъяс костын нуӧдсьылісны дугдывлытӧм войнаяс, феодалъяс дугдывлытӧг воюйтлісны мӧда-мӧдыскӧд.
Крестьяналӧн положение.
Феодальнӧй войнаяс рӧзӧряйтісны крестьянаӧс.
Феодалъяс пукталісны на вылӧ пыр выль повинностьяс.
Найӧ объявитісны ассьыныс исключительнӧй право владейтны мельничаясӧн, вина да оливковӧй вый выжимайтан прессъясӧн, нянь пӧжалан пачьясӧн да с. в.
Нянь изӧмысь, прессӧн либӧ пачӧн пӧльзуйтчӧмысь крестьяна долженӧсь вӧліны мынтыны торъя налогъяс.
Вичколы пӧльза вылӧ крестьяна долженӧсь вӧлі сетны асланыс урожайлысь дасӧд юкӧнсӧ («вичко десятина»).
Феодалъяс вермисны судитны крестьянаӧс смертнӧй казньӧ.
Тайӧ право пас пыдди феодал владениеӧ пыранінын сулаліс виселица.
Феодалъяс да духовенство лыддисны асьнысӧ крестьянаысь ёна вылынджыкӧн.
Шӧр нэмъясын сідзи и сёрнитсьыліс, мый йӧз юксьӧны на вылӧ, коді воюйтӧ, на вылӧ, коді енлы юрбитӧ, на вылӧ, коді уджалӧ.
Королевскӧй властьлысь слаблун, гырысь феодалъяслысь независимость, постояннӧй феодальнӧй войнаяс, крестьянствоӧс закрепоститӧм, — мый ми аддзам IX–XI нэмъясся Францияысь.
3 §. IX–XI нэмъясся Англия.
Англия IX нэм заводитчигкежлӧ.
V нэм шӧр да VII нэм заводитчӧм костын Британиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ вӧлі завоюйтӧма англо-саксонскӧй племяясӧн.
Британскӧй (кельтскӧй) населениеӧс вӧлі мыйкӧ-мында бырӧдӧма, мыйкӧ-мында пӧртӧма рабъясӧ да крепостнӧйясӧ.
Кельтскӧй племяяс сохранитісны независимость сӧмын ді войвылын (Шотландияын) да рытыввылын (Уэльсын).
Шотландияса да Уэльсса племяяс упорнӧя дорйисны ассьыныс свободасӧ.
Кельтскӧйӧн кольлі и Ирландия.
Англияын (тадзи кутіс шусьыны страна, кодӧс завоюйтісны англо-саксъяс) лои некымын королевство.
IX нэм кежлӧ на пиысь медся вынаӧн вӧлі рытыв-лунвылын расположитчӧм Вессекс королевство, мӧдногӧн кӧ, «рытыввывса саксъяслӧн страна».
Мукӧд королевствоясыс признайтісны Вессекссянь ассьыныс зависимость.
Англияын, кыдзи и Францияын, развивайтчис феодализм.
Но Англияын пыр на кольлі уна свободнӧй крестьянство.
Тані вӧліны вынаӧсь сиктса общинаяс, кодъяс важмозыс решайтісны ассьыныс став делӧяссӧ общӧй сход вылын.
Норманнъяс да король Альфред.
IX нэм заводитчӧмсянь ді вылӧ кутісны усьласьны норманнъяс, кодъясӧс Англияын шуисны «датчанаӧн».
Первойсӧ найӧ прӧстӧ грабитісны Англияӧс, но сэсся кутісны лӧсьӧдавны постояннӧй оланінъяс сылӧн асыв-войвыв юкӧнын.
Датчана опустошайтлісны Англияӧс да босьтлісны дань сійӧ населениелысь.
Англо-саксонскӧй корольяс нуӧдісны накӧд упорнӧй войнаяс.
Англо-саксъяслӧн медтӧдчана корольӧн вӧлі Альфред (IX нэмлӧн пом).
Альфред заводитіс ассьыс веськӧдлӧмсӧ сійӧ кадын, кор пӧшти став Англиясӧ вӧлі завоюйтӧма датчанаӧн.
Датчана быдлаын шедӧдалісны победаяс;
Альфредлы ковмис дзебсясьны вӧръясын да нюръясын.
Сӧмын вочасӧн сійӧ чукӧртіс военнӧй вынъяс да пырис датчанакӧд восьса косьӧ.
Победа колис сы сайын.
Но бӧр мырддьыны англо-саксъяслысь став муяссӧ сійӧ эз нин вермы.
Альфред сетіс датчаналы Англиялысь пӧшти став асыв-войвыв джынсӧ.
Альфред ёнмӧдіс страналысь военнӧй вынсӧ.
Вӧлі стрӧитӧма гырысь ладьяяс моресянь усьласьӧмъясысь берегъяс дорйӧм вылӧ.
Альфред сеталіс муяс военнӧй службаысь да сійӧн содталіс лыдсӧ бура вооружитчӧм воинъяслысь.
Кыдзи и Карл Великий, Альфред тӧждысис просвещение вӧсна.
Сійӧ восьталіс школаяс, зілис паськӧдны грамотность, приглашайтіс аслас двор бердӧ учёнӧйясӧс.
Ачыс Альфред да учёнӧйяс, кодъяс кытшалісны сійӧс, вуджӧдалісны латинскӧй книгаяс англо-саксонскӧй кыв вылӧ.
Альфред поручение кузя лӧсьӧдсьыліс англо-саксонскӧй хроника (летопись).
Альфредлӧн преемникъяс нуӧдісны успешнӧй тыш датчанакӧд.
X нэмын Англия бара ӧтувтчис ӧти государствоӧ.
Датскӧй поселенецъяс асланыс кыв серти вӧліны матынӧсь англо-саксъяс дінӧ да регыд ӧтлаасисны накӧд.
Нормандскӧй завоевание.
ХI нэм мӧд джынйын Англияӧс вӧлі завоюйтӧма вына соседъясӧн — Нормандияса герцогъясӧн.
Нормандскӧй герцог Вильгельм Завоеватель заявитіс ассьыс права английскӧй престол вылӧ.
Сійӧ чукӧртіс ыджыд войска аслас нормандскӧй рыцарьясысь.
Сыысь кындзи, сійӧ чукӧстӧм вылӧ Францияса разнӧй местаясысь локтісны уна рыцарь-авантюристъяс, кодъяс надейтчисны босьтны Англияысь озыр добыча.
1066 воын Вильгельм тайӧ войскаыскӧд чеччис асыв-лунвыв Англияын.
Гастингс дорын лои решительнӧй тыш Вильгельм да англо-саксонскӧй король Гарольд войскаяс костын.
Англо-саксонскӧй феодалъяс эз отсавны Гарольдлы, да сылӧн войскаыс состоитіс сӧмын неыджыд дружинаысь да регыдӧн чукӧртӧм крестьянскӧй ополчениеысь.
Вильгельмлӧн рыцарскӧй конница, коді вооружитчӧма вӧлі кузь копьёясӧн, дыр эз вермы венны англо-саксонскӧй пехотаӧс, коді вооружитчӧма вӧлі боевӧй черъясӧн.
Англо-саксъяс укрепитчасны нӧрыс вылын да отражайтісны Вильгельм воинъяслысь став атакаяссӧ.
Сэки Вильгельм прикажитіс аслас войска юкӧнын вӧчны лӧжнӧй пышйӧм.
Англо-саксъяс шыбытчисны вӧтӧдны пышйысь врагъясӧс да дзугисны ассьыныс радъяссӧ.
Тайӧн пӧльзуйтчис Вильгельм сы могысь, медым жугӧдны англо-саксъясӧс.
Гарольдӧс вӧлі виӧма, и сылӧн войскаыс пышйис.
Тайӧ победаыс сетіс Англияӧс Вильгельм власть улӧ.
Лондон сетчис Вильгельмлы, и сійӧ лои Англияса корольӧн.
Упорнӧй водзсасьӧм Вильгельм встретитіс сӧмын войвылын, кӧні век на уна кольлі свободнӧй крестьяна, кодъяс эз кӧсйыны подчинитчыны феодалъяслы-завоевательяслы.
Наказание пыдди Вильгельм виаліс уна крестьянаӧс, бырӧдіс налысь скӧтсӧ да кӧдзаяссӧ.
Англия войвывса муяс дыр куйлісны вӧдиттӧг, и сиктъяс пустуйтісны.
Англияса корольӧн лоӧм бӧрын Вильгельм мырддис англо-саксонскӧй феодалъяслысь муяссӧ, медым наградитны ассьыс рыцаръяссӧ.
Англияын став феодальнӧй верхушкаыс вежсис.
Такӧд тшӧтш омӧльтчис и крестьяналӧн положениеыс.
Уна свободнӧй крестьянинӧс вӧлі пӧртӧма крепостнӧйясӧ, крепостнӧй крестьяналысь повинностьяссӧ вӧлі содтӧма.
Нормандскӧй завоевание вайӧдіс Англияын феодализм чорзьӧдӧмӧ.
4 §. X–XI нэмъясся Германия да Италия.
Саксонскӧй династия.
Оттон I.
Кыдзи и Франция, Германия распадитчис уна самостоятельнӧй владение вылӧ.
Тайӧ владениеяс пиысь важнейшӧйясӧн вӧліны герцогствояс Саксонскӧй, Франконскӧй, Швабскӧй, Баварскӧй да Лотарингскӧй.
Каролингъяслӧн королевскӧй династия Германияын помасис X нэм заводитчигӧн (911).
Регыд сы бӧрын королевскӧй престол вылӧ вӧлі бӧрйӧма герцогъяс пиысь медся вынасӧ — саксонскӧй герцог Генрих I, кодӧс нимтісны «Птицеловӧн».
Герцогъяс пиысь ӧткымынъяс эз кӧсйыны признайтны Генрихӧс асланыс корольӧн, но сійӧ заставитіс найӧс подчинитчыны.
Генрихлы да сійӧ потомокъяслы (Саксонскӧй династиялы) удайтчис ёнмӧдны ассьыныс власть сы вӧсна, мый Германияын вӧлі на уна свободнӧй крестьянскӧй община.
Посни феодалъяс, кодъяс эз вермыны асланыс вынъяснас закрепоститны крестьянствоӧс, нуждайтчисны король отсӧгын да отсасисны сылы тышкасьны герцогъяслы паныд.
Ыджыд отсӧг корольлы сетіс сідзжӧ духовенство.
Генрих I пилы да преемниклы, Оттон I (936–973) ковмис нуны герцогъяслы паныд кузь тыш.
Ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧм могысь Оттон покровительствуйтіс епископъяслы да манастыръяслы.
Налӧн владениеясыс вӧлі разалӧмаӧсь став Германия пасьта.
Торъя уна вӧліны вичколӧн владениеясыс рытыввыв Германияса главнӧй торговӧй туй кузя — Рейн да сійӧ притокъяс кузя.
Рейнсӧ сідзи и шулісны «поповскӧй туйӧн».
Тані вӧлі расположитчӧмаӧсь гырысь владениеяс могущественнӧй архиепископъясӧн: Кельнскийлӧн, Майнцскийлӧн да Трирскийлӧн.
Король босьтіс аслас киясӧ епископъясӧс назначитӧм.
Сійӧ назначайтіс епископъясӧн сылы преданнӧй йӧзӧс.
Епископъяс вӧліны асланыс владениеясын настоящӧй князьясӧн, налӧн вӧлі уна укрепленнӧй замок да уна военнӧй вассал.
Найӧ вӧліны корольлы опораӧн герцогъяслы паныда тышын.
Найӧ отсӧгӧн Оттон I-лы удайтчис подчинитны непокорнӧй герцогъясӧс.
Италия.
Епископъяс отсӧгӧн Германияын ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧм бӧрын, Оттон суитчис Италия делӧясӧ.
Италия сійӧ кад кежлӧ сідзжӧ распадитчис уна самостоятельнӧй феодальнӧй владение вылӧ.
Королевскӧй власть Италияын вӧлі тырвыйӧ упадокын.
Герцогъяс, маркграфъяс да епископъяс, кодъяс веськӧдлісны гырысь феодальнӧй владениеясӧн, вӧліны дзик независимӧйӧсь.
Папа вӧлі Италияын феодальнӧй государьяс пиысь ӧтиӧн.
Франкскӧй корольяс на VIII нэмын пӧдаритісны папалы ыджыд владение, коді куйліс Адриатическӧй моресянь Тирренскӧй мореӧдз Рим да Равенна каръясӧн (Церковнӧй область).
Но IX да X нэмъясын соседньӧй феодалъяс мырддисны папаяс владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Папаясӧс бӧрйӧмъяс вӧліны феодалъяс киясын, кодъяс зілисны пуксьӧдны папскӧй престол вылӧ ассьыныс родственникъяссӧ.
Папскӧй престол вӧсна муніс феодалъяс костын дугдывлытӧм тыш.
Тшӧкыда сійӧ тышас папаясӧс шыбытлісны, пуксьӧдлісны тюрьмаӧ, виавлісны.
Императорскӧй титул примитӧм.
Оттон I используйтіс раздробленнӧй Италиялысь политическӧй слаблунсӧ, медым босьтны сійӧ озыр странасӧ, код пыр муніс Востоккӧд тӧргуйтӧм.
Сыысь кындзи, Оттон I-лы вӧлі ёна колана подчинитны аслыс папаӧс, медым сы пыр кутны повиновениеын вичкоӧс.
Некутшӧм сьӧкыдлунтӧг Оттонлы удайтчис босьтны войвыв Италия, кодӧс чашйӧны вӧлі феодальнӧй усобицаяс.
Сійӧ пырис Римӧ да кӧсйысис папалы восстановитны сылысь власть Папскӧй областьын.
Сыысь папа должен вӧлі коронуйтны Оттонӧс императорскӧй коронаӧн.
Императорскӧй титул примитӧм бӧрын Оттон, кыдзи и Карл Великий, кӧсйис кыпӧдны ассьыс властьсӧ подданнӧйяс син водзын да закрепитны Италия вылын ассьыс господство.
Тадзи вӧлі восстановитӧма империя (962).
Сійӧ сэсся кутіс шусьыны Священнӧй Римскӧй империяӧн.
Тайӧ эз вӧв зумыд империя.
Германияын герцогъяс зілисны лоны тырвыйӧ самостоятельнӧйӧн.
Итальянскӧй феодалъяс омӧля кывзысисны германскӧй государьяслысь.
Сы вӧсна пӧшти быд императорлы ковмыліс заводитны ставсӧ выльысь: воюйтны Германияын непокорнӧй герцогъяскӧд да выльысь завоюйтны Италияӧс.
Быд выль императорлӧн Римӧ коронование вылӧ мунӧм вӧлі настоящӧй военнӧй походӧн, код дырйи германскӧй войскаяс грабитісны да сотісны итальянскӧй сиктъяс да каръяс, быдногӧн рӧзӧритісны да топӧдісны населениесӧ.
Лунвыв Италия.
Священнӧй Римскӧй империя составӧ лунвыв Италия эз пыр.
Сылӧн юкӧныс вӧлі Византия киясын.
IX нэмын арабъяс завоюйтісны Сицилия да захватитісны ӧткымын каръяс лунвыв Италияысь.
XI нэм первой джынйын лунвыв Италияӧ локтісны норманнъяс.
Норманнскӧй дружинаяс медасьлісны служитны лунвыв Италияса герцогъяслы, кодъяс нуӧдісны пыркадся войнаяс мӧда-мӧдныскӧд, арабъяскӧд да византиецъяскӧд.
Служитӧмысь награда пыдди норманнъяслы вӧлі сетӧма муяс.
Норманнъяс кутісны паськӧдны ассьыныс владениеяссӧ да босьтісны став лунвыв Италиясӧ, а сэсся арабъяслысь мырддисны Сицилия.
ХII нэмын норманнъяслӧн владениеяс лунвыв Италияын да Сицилияын ӧтвывтчисны «Сицилийскӧй королевствоӧ», либӧ «Кыкнан Сицилиялӧн королевствоӧ».
Франконскӧй династия.
ХI нэм заводитчигӧн (1024) помасис Саксонскӧй династия да императорскӧй престол вуджис выль династиялы — Франконскӧйлы.
Ыджыдджык вынӧ императорскӧй власть воӧдчис сійӧ династияысь император Генрих III дырйи.
Генрих III назначайтіс папаясӧс аслас усмотрение серти сылы кывзысьысь германскӧй епископъяс лыдысь.
Феодалъясӧс сійӧ кутіс повиновениеын.
Но положениеыс регыд вежсис.
Григорий VII (Гильдебранд).
ХI нэм мӧд джынйын папаяс ёнмӧдісны вичко вылын ассьыныс властьнысӧ да выступитісны императоръяслы паныд.
Папскӧй власть ёнмӧдӧм кузя торйӧн уна вӧчис Гильдебранд, коді кык папа дырйи веськӧдліс папскӧй престолса став делӧяснас.
Гильдебранд вӧлі неыджыд тушаа, мисьтӧминик чужӧма, слаб гӧлӧса.
Но сійӧ торъявліс властнӧй характерӧн, настойчивостьӧн, бурнӧй энергияӧн.
Сійӧ эз тӧд ни колебайтчӧм, ни жалитӧм.
Яростнӧй фанатизмӧн пӧртіс сійӧ ассьыс планъяссӧ олӧмӧ.
Сійӧ висьтавліс, мый папа вылын некод оз вермы лоны судьяӧн, мый папа оз вермы ӧшыбайтчыны, мый сійӧ имеитӧ право чӧвтавны императоръясӧс да мездавны подданнӧйясӧс асланыс государьяслы повинуйтчан обязанностьысь.
«Став народъяс, — висьтавліс сійӧ, — долженӧсь окавны папалысь кокъяссӧ».
Гильдебранд настаивайтӧм кузя собор (высшӧй духовенстволӧн съезд) шуис, мый водзӧ папаӧс кутасны бӧрйыны кардиналъяс (важнейшӧй церковнӧй сановникъяс), а оз римскӧй знать и оз император.
Духовнӧй йӧзлы вӧлі запретитӧма гӧтрасьны, медым семья вӧсна тӧждысьӧмъяс эз отвлекайтны найӧс вичкоын служитӧмысь.
1073 воын Гильдебрандӧс вӧлі бӧрйӧма папскӧй престол вылӧ.
Сійӧ примитіс ним Григорий VII (папа бӧрйигӧн вежлалісны ним).
Сійӧ воспользуйтчис сыӧн, мый Генрих III пилы, Генрих IV-лы, ковмыліс сійӧ кадын нуны тыш германскӧй феодалъяскӧд, да заявитіс протест епископъясӧс императорӧн назначитӧмлы паныд.
Германскӧй государьяс, Оттон I-сянь заводитчӧмӧн, зілисны пӧртны епископъясӧс асланыс властьлы опораӧ, а Григорий VII кӧсйис, медым епископъяс вӧліны подвластнӧйӧсь сӧмын папалы.
Генрих IV решитіс вежны дерзкӧй папаӧс.
Генрих IV требование кузя, германскӧй епископъяс объявитісны Григорий VII чӧвтӧмӧн.
Генрих гижис сылы письмӧ, коді помасис кывъясӧн: «Ме, Генрих, ен милӧсть кузя король, шуа тэныд ӧтлаын миян епископъяскӧд — мун весась!»
Та вылӧ вочакыв пыдди Григорий VII предайтіс Генрих IV-ӧс проклятиеӧ, объявитіс сійӧс королевскӧй властьысь лишитӧмаӧн да мездіс став феодалъяссӧ верность вылӧ присягаысь, кодӧс найӧ водзджык сетісны Генрих IV-лы.
Германскӧй феодалъяс воспользуйтчисны тайӧн да кыпӧдісны выль восстание Генрих IV-лы паныд.
Генрихлӧн положениеыс лои безвыходнӧйӧн.
Сылы быть лои папакӧд миритчыны.
Тӧлын, некымын спутниккӧд, Генрих IV вуджис лымйӧн тыртӧм альпийскӧй проходъяс вомӧн Италияӧ, Каноссаса замок дорӧ, кӧні сэки вӧлі папа (1077).
Куим лун гордӧй император сулаліс замок ворота дорын, свидание вылӧ папаӧс умоляйтӧмӧн.
Сӧмын нёльӧд луннас Григорий VII примитіс сійӧс.
Пидзӧсъяс вылас император корис папалысь прӧститны (сохранитчис выражение «мунны Каноссаӧ», мӧдног кӧ, мунны любӧй уступкаяс вылӧ).
Папа да император миритчисны, но эз дыр кежлӧ.
Прӧститӧмыс, кодӧс получитӧма Каноссаын, унижение вылӧ видзӧдтӧг, кодӧс испытайтіс Генрих IV, вӧлі сылы зэв выгоднӧ.
Сійӧ сетіс позянлун выльысь панны война феодалъяскӧд да требуйтны насянь повиновение.
Генрих IV-лы удайтчис шедӧдны победа Германияын сылы паныд кыпӧдчысь феодалъяс вылын, и войсканас сійӧ мӧдӧдчис Рим вылӧ.
Папа йӧршитчис укрепитӧм замокӧ;
Римса векни уличаяс вылын мунісны чорыд бойяс германскӧй войскаяс да папалӧн сторонникъяс костын.
Сэки папа шыӧдчис отсӧгла лунвыв Италияса норманнъяслӧн вождь Роберт Гюискар дінӧ.
Норманнъяс полісны Италияын император власть ёнмӧмысь да локтісны папаӧс выручитны.
Найӧ вӧтлісны германцыӧс, но вывті ёна рӧзӧритісны Римсӧ, виалісны уна олысьясӧс, уна нывбабаясӧс да челядьӧс вузалісны рабствоӧ.
Григорий VII та бӧрын эз вермы кольччыны Римӧ.
Народнӧй возмущениеысь полӧмӧн, сійӧ муніс норманнъяскӧд ӧтлаын.
Регыд сійӧ сэсся кулі (1085).
Сійӧ кулӧм бӧрын папаяслӧн Генрих IV-кӧд тыш эз дугды.
Папаяс кыпӧдлісны Генрих IV-лы паныд Германияысь сылысь врагъяссӧ, весиг сылысь пиянсӧ.
Тышыс кыссис и Генрих IV преемникъяс дырйи да нюжаліс сё ветымын во дорысь дырджык.
5 §. Рытыввывса славяна IX–XI нэмъясын.
Рытыввывса славяналӧн немецъяскӧд тышкасьны заводитчӧм.
Став славянскӧй племяяс юксисны куим группа вылӧ: асыввывса, лунвывса да рытыввывса славяна вылӧ.
Рытыввывса славяна занимайтісны территория Висла, Одера (Одра) да Эльба юяслӧн бассейнъяс кузя.
Найӧ юксьылісны уна племя вылӧ.
Вылысса Эльбаын олісны чешскӧй да моравскӧй племяяс, Висла да Одера выяын — польскӧйяс, шӧр да улі Эльбаын — полабскӧйяс (Эльбаӧс славяна шуисны Лабаӧн), Балтийскӧй морелӧн лунвыв берег кузя — поморскӧй племяяс.
Карл Великий вӧчліс некымын поход славяна муясӧ.
Сійӧ пуктіс ӧткымын славянскӧй племя вылӧ дань да стрӧитіс накӧд граница вылын уна укрепление.
Карл преемникъяс дырйи, кор Франкскӧй государство распадитчис юкӧнъяс вылӧ, славяна бӧр босьтісны аслыныс независимость.
IX нэм джынсянь найӧ нуӧдісны постояннӧй войнаяс Восточнӧй Франкскӧй государствокӧд, мӧдног кӧ, Германиякӧд.
Германскӧй феодалъяс да корольяс зілисны босьтны славянскӧй муяс да опустошайтісны найӧс постояннӧй усьласьӧмъясӧн.
Рытыввывса славяна пӧвсын христианство паськӧдӧм.
Способъяс пиысь ӧтиӧн, кодъясӧн пӧльзуйтчисны германскӧй корольяс да феодалъяс, медым подчинитны славянаӧс, вӧлі на пӧвсын христианство паськӧдӧм.
Славянскӧй муясын вичкоӧн веськӧдлысьясӧн лоины германскӧй (немецкӧй) епископъяс.
Найӧ быдногыс отсасисны германскӧй феодалъяслы захватывайтны славяналысь муяс да порабощайтны населениесӧ.
Немецъяс эз лэдзлыны богослужение да книгаяс славянскӧй кывъяс вылын; богослужение нуӧдсис народлы гӧгӧрвотӧм латинскӧй кыв вылын.
abu
abu
Моравскӧй государство.
IX нэмын образуйтчис ыджыд славянскӧй государство — Моравскӧй.
Моравскӧй князьяс ӧтувтісны асланыс власть улӧ племяясӧс, кодъяс олісны вылі Дунай да Карпатъяс костын.
Моравскӧй государстволы ковмис нуӧдны упорнӧй тыш немецкӧй захватъяскӧд.
Немецъяслы паныд тышын моравскӧй князьяс зілисны пӧлучитны Византиясянь отсӧг.
Князь Ростислав мӧдӧдіс посолъясӧс византийскӧй император дінӧ, корис мӧдӧдны христианстволысь византийскӧй проповедникъясӧс.
Император мӧдӧдіс Моравияӧ Кириллӧс да Мефодийӧс, славянскӧй азбука изобретитысьясӧс.
Найӧ мӧдісны нуӧдны Моравскӧй государствоын славянскӧй кыв вылын богослужение, лӧсьӧдісны школаяс да кутісны велӧдны ассьыныс ученикъяссӧ грамотаӧ.
Найӧ ветлісны страна кузя да проповедуйтісны народыслы славянскӧй кыв вылын.
Сійӧн найӧ лэптісны ас выланыс лӧглун немецкӧй епископъяслысь, кодъяс повзисны, мед оз вош асланыс властьыс да асланыс доходъясыс.
Найӧ быдногыс мешайтісны Кирилл да Мефодий деятельностьлы, мыжалісны найӧс папа водзын.
Кирилл кулі Римын, Мефодийӧс немецкӧй епископъяс ылӧдӧмӧн корисны совещание вылӧ, кутісны, нӧйтісны, видзисны кык воысь дырджык тюрьмаын.
Мефодий кулӧм бӧрын найӧ добитчисны Моравияысь сылысь ученикъяссӧ вӧтлыны да установитісны немецкӧй епископъяслысь да латинскӧй богослужениелысь господство.
abu
Медым дзикӧдз разгромитны Моравскӧй государство, немецъяс пырисны полудикӧй венгръяскӧд союзӧ.
906 воын венгръяс разгромитісны Моравскӧй государство.
Сылысь юкӧнсӧ босьтісны венгръяс, мӧд юкӧныс распадитчис торъя владениеяс вылӧ.
Чехия да Польша.
Владениеяс пиысь, кодъяс вылӧ распадитчис Моравскӧй государство, ӧтиӧн вӧлі Чехия.
Чехиялы быть лои признайтны германскӧй императорлысь верховнӧй власть да пырны Священнӧй Римскӧй империя составӧ.
Но чехъяс упорнӧя дорйисны ассьыныс самостоятельностьсӧ, да императоръяс долженӧсь вӧліны на сайын признайтны империяын независимӧй положение.
Чешскӧй князь ХI нэм помын получитіс корольлысь титул да лыддьыссис Священнӧй Римскӧй Империяын медся могущественнӧй владетельяс пиысь ӧтиӧн.
X нэмын славянскӧй племяяс, кодъяс олісны Висла, Одера юяс да сійӧ приток Варта бассейнын, образуйтісны Польскӧй государство.
Полабскӧй славяна.
Эльба кузя олісны уналыда полабскӧй племяяс.
Найӧ вӧліны немецъяслӧн матысса соседъясӧн да быдӧнысь ёнджыка страдайтісны немецкӧй феодалъяс захватъясысь.
Саксонскӧй династияса корольяс Генрих I да Оттон I насилиеӧн да мудерлунӧн босьталісны полабскӧй славяналысь муяс дзик Одерӧдз да тайӧ муяс вылас лӧсьӧдісны ассьыныс маркаяс.
Наӧн пуктӧм маркграфъяс вывті ёна топӧдісны славянаӧс.
Найӧ нуӧдлісны славяналы паныд зверскӧй чорыд войнаяс, населениеӧс истребляйтісны, пленнӧйясӧс виалісны, быдногыс истязайтісны.
Медся нин чорыдлуннас да вероломствонас торъявліс Оттон I-ӧн назначитӧм маркграф Герон.
Ӧтчыд сійӧ корис ас дінас сёрнитчӧмъяс вылӧ комын славянскӧй князьӧс да старшинаӧс да предательскӧя найӧс виис.
Немецкӧй маркграфъяслӧн тайӧ чорыдлунъясыс кыпӧдісны полабскӧй славяналысь общӧй восстание.
Найӧ сотісны немецкӧй укреплениеяс, вӧтлісны немецкӧй войскаясӧс да асьныс кутісны усьласьны немецкӧй владениеяс вылӧ.
ХI нэм заводитчигкежлӧ полабскӧй славяна добитчисны немецъяссянь тырвыйӧ независимость.
Прибалтийскӧй славяна.
Немецкӧй захватъяслы да христианстволы паныд упорнӧя тышкасисны Балтийскӧй море лунвыв берег кузя олысь поморяна да мукӧд славянскӧй племяяс.
Прибалтийскӧй славяналӧн вӧліны укрепленнӧй приморскӧй каръяс, кыдза Щетин (ӧні Штеттин), Волин, Гданск (Данциг) да мукӧд.
ХI нэмын налӧн князьяс господствуйтісны Балтийскӧй море лунвыв юкӧнын.
Налӧн вооруженнӧй ладьяясыс вайлісны страх датчаналы да немецъяслы.
Прибалтийскӧй славяналӧн главнӧй енмӧн вӧлі шонділӧн ен Святовит.
Сылӧн храмыс вӧлі Руя (Рюгена) ді вылын Аркона карын, коді сулаліс обрывистӧй скала вылын морскӧй берег дорын.
Святовит арконскӧй храмӧ вайсисны дарыяс став славянскӧй Прибалтикасянь.
Тані хранитчис война вылын став босьтӧм добычалӧн коймӧд юкӧныс да став захватитӧм зарниыс да эзысьыс.
Тайӧ сокровищницаыс немецкӧй феодалъяслысь торъя ёна кыпӧдіс горшлун.
XI нэмын полабскӧй да прибалтийскӧй славяна сохраняйтісны ассьыныс независимость да асьныс вуджлісны немецъяс вылӧ наступлениеӧ.
Но найӧ эз кужны ӧтувтчыны общӧй враглы паныд, и тайӧ лэдзис немецкӧй феодалъяслы ХII нэмын бара нуӧдны славяна вылӧ наступление.
IV ГЛАВА.
ВИЗАНТИЯ, ИРАН ДА СЛАВЯНА.
1 §. Римскӧй империя восстановитны заводитлӧм.
V–VI нэмъясся Византия.
395 воын Римскӧй империя распадитчис Восточнӧй да Западнӧй империя вылӧ.
Восточнӧй Римскӧй империя вӧлі вынаджык, озырджык да культурнӧйджык Западнӧйысь.
Тані сохранитчисны гырысь торговӧй да промышленнӧй каръяс, ремеслояс, техническӧй знаниеяс.
Восточнӧй империялӧн столицаӧн вӧлі Византия, либӧ Константинополь.
Столица кузяыс и став государствоыс кутіс шусьыны «Византийскӧй империяӧн».
Сэки кор Римын йӧзыс чиніс да кар воис упадокӧ, Константинопольлӧн стенаяс эз вермыны тӧрӧдны содысь населениесӧ да сійӧс ковмис перестраивайтны.
Карас стрӧитісны роскошнӧй зданиеяс.
Гаваняс сулаліс разнӧй странаясысь воалӧм уна корабль.
Византийскӧй империяын господствуйтіс греческӧй кыв, а Западнӧйын — латинскӧй.
Византийскӧй империя нуӧдіс караваннӧй да морскӧй паськыд торговля Востокса странаяскӧд.
Иранысь, Аравияысь, Абиссинияысь, Индияысь, Китайысь Византияӧ вайлісны редкӧй да дона изъяс, благовониеяс, слонӧвӧй лы, пряностьяс, шӧвк.
Византийскӧй империяса каръясын ремесленникъяс вӧчавлісны стекляннӧй пӧсуда, дона тканьяс, ювелирнӧй изделиеяс.
VI нэмсянь Византийскӧй империяын заводитісны разводитны шелковичнӧй червьяс да занимайтчыны шӧвк вӧчӧмӧн.
Сійӧ кадӧдзыс шелковичнӧй червьяс разводитлісны сӧмын Китайын.
Китаецъяс чорыда запрещайтлісны найӧс заграницаӧ петкӧдны, медым тайӧн кутны асланыс киясын шӧвкӧн тӧргуйтӧмысь став выгодаяссӧ.
Предание серти, византийскӧй монахъяс ухитритчисны шелковичнӧй червьяс Китайысь граница вомӧн нуны кодйӧм посохъясын да сідзи пуктісны Византийскӧй империяын шелководстволы заводитчӧм.
Византийскӧй купецъяс Западнӧй Европаса высшӧй классъяслы поставляйтлісны роскошь предметъяс.
Византийскӧй империялӧн торговля да промышленность сетлісны правительствоыслы гырысь средствояс.
Император получайтіс торговӧй пошлинаясысь гырысь доходъяс.
Уна сьӧм локтіс казнаӧ государственнӧй монополияясысь.
Правительство имеитіс няньӧн вузасьӧм вылӧ исключительнӧй право да наживайтчис народнӧй нужда вылын, тшыгъялан воясӧ няньсӧ ыджыд донъясӧн вузалӧмӧн.
Уджалысь населениеӧс вӧлі личкӧма гырысь налогъясӧн.
Но казна озырмис.
Уна сьӧм имеитӧм вӧсна, император вермис медавны границаяс видзӧм вылӧ войскаяс.
Сійӧс поддерживайтісны купецъяс, кодъяслы вӧлі колӧ налысь торговлясӧ видзӧм могысь вына государственнӧй власть.
Сы вӧсна Восточнӧй империяса императоръяслы дыр удайтчис дорйыны ассьыныс границаяссӧ варваръяс усьласьӧмысь.
VI нэм кежлӧ Византия составӧ пырлісны, Балканскӧй полуостров кындзи, Малӧй Азия, Сирия, Палестина, Египет да Средиземнӧй море асыввыв юкӧнса некымын діяс.
Юстиниан (527–565).
Медся вынаӧн Византийскӧй империя лоліс VI нэмын император Юстиниан дырйи.
Ассьыс став мудзлытӧм деятельностьсӧ Юстиниан пуктіс императорскӧй власть кыпӧдӧм да ёнмӧдӧм вылӧ.
Политика направление вылӧ ыджыд влияние вӧчис сылӧн гӧтырыс, энергичнӧй да честолюбивӧй Феодора.
Юстиниан зілис восстановитны Римскӧй империяӧс сылӧн воддза границаясын.
Та могысь сійӧ нуӧдіс уна война, медым завоюйтны воддза Западнӧй Римскӧй империялысь варваръясӧн захватитӧм муяс.
Сылӧн полководецъяс Велизарий да Нарсес завоюйтісны вандалъяслысь королевствояс Севернӧй Африкаын да остготъяслысь — Италияын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сыысь кындзи, Юстинианлы удайтчис вестготъяслысь завоюйтны Испаниялысь лунвыв юкӧнсӧ.
Татшӧм ногӧн, сійӧ чукӧртіс аслас власть улӧ воддза Римскӧй империялысь тӧдчымӧнъя юкӧн да лоис Средиземнӧй море вылын кӧзяинӧн.
Аслас пытшкӧсса политикаын Юстиниан зілис закрепитны Римскӧй империялысь важ рабовладельческӧй подувъяссӧ.
Сійӧ приказ серти вӧлі составитӧма Римскӧй империя законъяслысь свод, сідз шусяна «Юстинианлӧн Кодекс».
Тайӧ кодексыс должен вӧлі служитны Юстиниан империялы руководящӧй законӧн.
Кодекс провозглашайтіс императорлысь неограниченнӧй власть да подтверждайтіс рабъяслысь да колонъяслысь найӧ господалы подчинение.
Византияын став веськӧдлӧмыс вӧлі император да сыӧн назначайтӧм чиновникъяс киясын: тайӧ вӧлі самодержавнӧй да бюрократическӧй строй.
Император лыддьыссис священнӧй мортӧн.
Сійӧс почитайтісны енкӧд ӧткодя.
Царлӧн зарниысь кыӧм паськӧмыс вӧлі священническӧй облачение кодь.
Царь водзын копрасьлісны муӧдз, окалісны сылысь кӧмкотсӧ.
Царлысь кывзысьтӧм лыддьыссис религиялы паныда преступлениеӧн.
Став веськӧдлӧмыс муніс императорскӧй чиновникъяс пыр.
Населениеӧс вӧлі лишитӧма веськӧдлӧмын быдсикас участиеысь, вӧлі личкӧма быдсикас общественнӧй олӧм.
Страна рӧзӧритӧм.
Римскӧй империя восстановитны босьтчылӧм, Юстинианлӧн военнӧй успехъяс вылӧ видзӧдтӧг, лои неудачнӧй.
Юстинианлӧн войнаяс требуйтісны гырысь расходъяс.
Византийскӧй меда войскаяс, кытчӧ пырлісны разнӧй племяясысь варваръяс, вывті ёна опустошайтісны завоюйтӧм странаяссӧ.
Военачальникъясыс зілисны озырмӧдчыны населениеӧс грабитӧмӧн.
Ковмыліс пыртны пыр выль налогъяс, но на вылын озырмӧдчисны медсясӧ чиновникъяс.
Империя восстановитан политика рӧзӧряйтіс странасӧ.
Гырысь налогъяс да чиновникъяслӧн произвол кыпӧдісны народлысь ыджыд недовольство.
Юстиниан царствуйтігӧн вӧлі уна восстание и Константинопольын и провинцияясын.
532 воын Константинопольын лоа грознӧй восстание, коді кыптіс гырысь налогъяс вӧсна да императорскӧй чиновникъяс притеснениеяс вӧсна.
Восстаниеыс ӧдйӧ шымыртіс дзоньнас зэв ыджыд карсӧ.
Заводитчисны пӧжаръяс.
Войскаяслӧн ӧткымын юкӧнъяс вӧлӧмаӧсь ненадежнӧйӧн.
Юстиниан лӧсьӧдчис нин пышйыны столицасьыс, но сійӧс кутіс Феодора.
Сэк кості Юстинианлӧн полководец Велизарий меда германецъяс отрядӧн юрнуӧдіг друг уськӧдчис кыпӧдчысьяс вылас, виис 30 кымын сюрс мортӧс да сэтшӧм ногӧн пӧдтіс восстаниесӧ.
Тайӧ восстаниеыс тӧдса «Ника» ним улын (греческӧй ногӧн — «побеждайт»): тайӧ вӧлі кыпӧдчысьяслӧн клич.
Дас кӧкъямыс во мысти Константинопольын восстание лоас мӧдысь.
Упорнӧй восстаниеяс заводитчисны Сирияын, Палестинаын да Египетын.
Найӧс Юстиниан пӧдтіс страшнӧй жестокостьӧн.
Провинцияясын население ненавидитіс Византияӧс да виччысис сӧмын случай, медым сыысь торйӧдчыны.
Столицаын строительство.
Аслас властьлы ыджыдджык блеск сетны кӧсйӧмӧн, Юстиниан уна тӧждысис ассьыс столицасӧ украшайтӧм вӧсна.
Сы дырйи стрӧитӧм великолепнӧй зданиеяс пӧвсын первой местаын сулалӧ святӧй Софиялӧн знаменитӧй собор, коді являйтчӧ зодчестволӧн медся замечательнӧй памятникъяс пиысь ӧтиӧн.
Сійӧс стрӧитӧм вылын уджаліс 10 сюрс морт 5 во чӧж.
Сійӧс украшайтӧм вылӧ вӧлі босьтӧма мраморнӧй колоннаяс Римса, Афиныса да мукӧд древньӧй каръясса античнӧй храмъясысь.
Константинопольса главнӧй уличаяс да площадьяс вылӧ Юстиниан дырйи вӧлі стрӧитӧма роскошнӧй зданиеяс, но беднота важмозыс оліс няйт да векни уличаясын, кытчӧ шоча веськавлывліс шонділӧн югӧрыс.
Великолепнӧй постройкаяс кыпӧдӧм требуйтіс гырысь средствояс; тайӧ сӧмын омӧльтчӧдіс положениесӧ уджалысь йӧзлысь, кодъясӧс и сытӧг вӧлі личкӧма налогъясӧн.
Италияын завоеваниеяс воштӧм.
Войнаясӧн да налогъясӧн рӧзӧритӧм империя эз вермы кутны сійӧ завоеваниеяссӧ, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма Юстиниан дырйи.
Италия вылӧ войвывсянь мӧдӧдчисны лангобардъяс.
Италияса уджалысь население, кодӧс личкӧма вӧлі налогъясӧн да землевладелецъяслӧн чорыд эксплоатацияӧн, чолӧмаліс лангобардъясӧс кыдзи ассьыс мездысьясӧс.
Лангобардъяс босьтісны Италиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
2 §. Иран да Византиякӧд сылӧн тыш.
Сасанидъяслӧн государство.
Востокын Византиялӧн ӧпаснӧй прӧтивникӧн вӧлі Иран, кӧні воддза Парфянскӧй государство пыдди лои Сасанидъяслӧн государство.
Парфянскӧй государство юксьыліс уна самостоятельнӧй область вылӧ, на пиысь быдын вӧліны асланыс князьяс.
III нэмын став сійӧ областьяссӧ вӧлі ӧтвывтӧма Арташир I власть улӧ.
Сійӧ лои царӧн Иранскӧй государствоын, коді кутіс шусьыны «Сасанидъяслӧн царствоӧн» (тадзи шусьыліс Арташирлӧн династия сылӧн дед Сасан ним кузя).
Ӧні областьясӧн веськӧдлыны вӧлі пуктӧма правительясӧс, кодъяс назначайтсисны царӧн.
Сасанидъяслӧн вына государство шымыртліс паськыд страна Евфратсянь ӧнія Афганистанӧдз да Кавказсянь Персидскӧй заливӧдз.
Сасанидъяс государство пыр муніс Востокса странаяслӧн — Китайлӧн да Индиялӧн — Византиякӧд да Средиземнӧй море бассейнкӧд торговля.
Иранскӧй правительство тайӧ торговлясьыс босьтліс гырысь выгӧдаяс.
Озыр купецъяс да феодалъяс снаряжайтісны караванъяс, сетісны налы дорйысьӧм вылӧ вооружённӧй стража да нуӧдісны торговля Сасанидскӧй государство асыввыв да рытыввыв границаяс вылын, а правительство босьтліс тайӧ торговлясьыс гырысь пошлинаяс.
Иранскӧй правительство зілис босьтны дзоньнас аслас киясӧ важнейшӧй торговӧй туйяс, медым не юксьыны барышъяснас мукӧдкӧд.
Та вӧсна Иран нуӧдіс завоевательнӧй политика.
Римлянакӧд, а сэсся византиецъяскӧд Иран нуӧдіс войнаяс сы могысь, медым ас киӧ босьтны Армения да Сирия, коді вӧлі пыкӧ сылысь Средиземнӧй морелань петан туйсӧ.
Торговӧй туйясӧн обладайтӧм, муяс да каръяс босьталӧм да грабитӧм озырмӧдісны иранскӧй феодалъясӧс.
Найӧ киясӧ чукӧрмис муяслӧн ыджыдджык юкӧныс, гырысь стадаяс, уна рабъяс.
Феодальнӧй знать топӧдіс да закрепощайтіс крестьянаӧс.
Уджалысь население вылӧ пуктыссисны гырысь налогъяс.
Крестьянин эз вермыв нуны му вывсьыс урожайсӧ, кытчӧдз царскӧй чиновник оз вӧлі лыддьы да оз пасъяв кольтаяссӧ, кытчӧдз оз торйӧд сійӧс, мый пӧлагайтчӧ царлы да мый — помещиклы.
Народ эз шоча тшыгъявлы, кор урожайыс муяс вылас виччысис царскӧй чиновникӧс.
Народ пӧвсын вӧлі ыджыда паськалӧма знатьлы да правительстволы паныд ыджыд раздражение.
V нэм помын Иранын заводитчис угнетённӧй массаяслӧн быдлаын восстание, коді кутіс шусьыны аслас предводитель Маздак ним кузя «маздакитъяслӧн восстаниеӧн».
Маздакитъяс требуйтісны имущество общӧя юклӧм.
Маздак шуліс: «Мед лоас юклӧма благояссӧ йӧз костын, сы вӧсна мый быдӧн нуждайтчӧны ӧти и сыын жӧ.
Мед сетас ӧтик мӧдлы ассьыс озырлунсӧ, медым эз вӧв корысялӧм да гӧльлун».
Маздакитъяслӧн движениеыс вӧлі сэтшӧм вынаӧн, мый царлы быть лои мырддьыны знатьлысь мыйдтакӧ владениеяссӧ да юкны неимущӧйяс костын.
Но иранскӧй знать чукӧртчис вынъяснас, да народнӧй движениесӧ вӧлі разгромитӧма (529);
Маздакӧс вӧлі виӧма.
Сасанидъяс получайтісны зэв гырысь доходъяс грабежысь, захватъясысь да торговляысь, да сійӧ лэдзис налы чукӧртны гырысь запасъяс зарнилысь, эзысьлысь да быдсикас драгоценностьяслысь.
Народӧс полиция видзис вывті стрӧга.
Найӧ государствоын, сідз жӧ кыдзи и древньӧй персъяслӧн, вӧлі бура котыртӧм государственнӧй почта.
Почтаса начальникъяс долженӧсь вӧлі следитны народ настроение бӧрся да волнениеяслӧн кӧть кутшӧмкӧ ичӧтик признак дырйи доноситны царлы.
Почтаысь кындзи, Сасанидъяс пӧльзуйтчисны световӧй сигнализацияӧн.
Границаяс да столица костын вӧлі лӧсьӧдӧма уна башня ӧтиӧс мӧдсяньыс некымын километр сайӧ.
Опасность случайын пограничнӧй башня вылын ӧзтылісны би, да тайӧ сигналыс, башнясянь башняӧ передавайтсьӧмӧн, ӧдйӧ воліс столицаӧдз.
Сасанидъяслысь столица Тигрвывса Ктесифон вӧлі стрӧитӧма сводчатӧй залъяса мича зданиеясӧн, кодъясӧс вӧлі украшайтӧма скульптураӧн да барельефъясӧн.
Асланыс победаяслы память пыдди царьяс приказывайтлісны скалаяс вылӧ сизьдыны (высекайтны) исполинскӧй барельефъяс, кодъяс мед петкӧдлісны врагъяс вылын налысь торжество.
Сасанидъяс дырйи ёна вылын вӧлі прикладнӧй искусство.
Тканьяс, зарни, эзысь да сасанидскӧй мастеръяслӧн бронзовӧй изделиеяс славитчисны ылын Иран пределъяс сайын.
Сасанидъяс дырйи Иранын паськыда применяйтсис муяс искусственнӧя орошайтан система.
Иранлӧн Византиякӧд войнаяс.
Иранскӧй царь Хосров I (531–579) нуӧдіс кузь кадся войнаяс Византиякӧд.
Юстинианлы сӧмын ыджыд трудӧн удайтчис сыысь дорйыны государствоыслысь границаяссӧ.
Хосров I некымын пӧрйӧ босьтліс Византиялысь дань.
Византиякӧд войнаяс нуӧдсисны и Хосров I преемникъяс дырйи.
Но тайӧ войнаясыс подрывайтісны вынсӧ Сасанидскӧй государстволысь, коді и сытӧг нин слабмӧдсьывліс народнӧй волнениеясӧн.
Знать, кодлӧн вӧліны гырысь озырлунъяс да асланыс войскаяс, омӧля кывзысис царьяслысь.
Ӧткымын знатнӧй йӧз асьныс зілисны займитны царскӧй престол.
Царь Хосров II используйтіс Сирияса, Палестинаса да Египетса населениелысь византийскӧй господствоӧн недовольствуйтчӧм.
VII нэм заводитчигӧн Хосров II-лӧн войскаяс захватитісны тайӧ провинцияясӧ.
Медым аддзыны Иранкӧд тышкасьӧм вылӧ средствояс, византийскӧй император Ираклий конфискуйтіс зарни да эзысь вещьяс вичкоясса сокровищницаясысь.
Сылы удайтчис жугӧдны иранецъясӧс, да сійӧ заставитіс найӧс бӧр сетны завоюйтӧм провинцияяссӧ.
Тайӧ дыркадся да рӧзӧритан войнаыс, коді кыссис 15 воысь дырджык, слабмӧдіс кыдзи Иранӧс, сідзи и Византияӧс.
Тайӧн воспользуйтчис сӧмын на лоӧм государство арабъяслӧн.
Арабъяс уськӧдчисны ӧти кадӧ Византия вылӧ и Иран вылӧ.
Некымын во чӧжӧн (633–651) найӧ завоюйтісны ставнас ыджыд Иранскӧй государствоӧс.
Византиялысь найӧ мырддисны Сирия Палестинаӧн да Египет.
Сирия да Палестина побережье вылӧ утвердитчӧм бӧрын, арабъяс лӧсьӧдісны ыджыд флот да кутісны босьтавны Средиземнӧй мореысь діяс.
3 §. Славянскӧй колонизация.
Славяна.
Войвывсянь Византийскӧй империяӧс зырисны лунвыв славянаяслӧн племяяс.
VI нэм заводитчигӧн нин найӧ кутісны вуджны Дунай ю, овмӧдчӧм вылӧ выль муяс корсьӧм могысь.
Византийскӧй писательяс колисны уна сведениеяс лунвывса славяна быт йылысь.
Найӧ юксьылісны уна племя вылӧ.
Налӧн дыр сохраняйтчис родовӧй строй.
Весиг кор распадитчис стариннӧй род, лунвывса славяналӧн сохраняйтсис ыджыд семья, либӧ «задруга», кодӧ пырліс некымын дас морт; найӧ олісны ӧтлаын да ставторнас владейтлісны ӧтувйӧн.
Сійӧ кад кежлӧ, кор славяна кутісны переселяйтчыны Дунай сайӧ, налӧн заводитчис нин выделяйтчыны родовӧй знать.
Торъя племяясӧн веськӧдлісны князьяс.
Мукӧддырйи ӧти князь ӧтвывтліс аслас власть улӧ некымын племяӧс.
Славяна омӧля кужисны обрабатывайтны мусӧ да та вӧсна нуждайтчисны скӧтвидзӧм да земледелие вылӧ паськыд пространствоясын.
Сійӧ заставляйтіс найӧс тшӧкыда переселяйтчыны.
Византиецъяс ошкисны славяналысь храбрость, честность да правдивость да торйӧн налысь гостеприимство.
Славяна ӧдйӧ велалісны византиецъяс культураӧ.
Кор славяна петкӧдчисны византийскӧй границаяс вылын, дротикъяс да щитъяс кындзи налӧн эз вӧв некутшӧм мукӧд ӧружие.
Сы вӧсна найӧ полісны восьса местаын примитны бой да зілисны кыскыны ассьыныс прӧтивникъяссӧ вӧръясӧ да нюръясӧ.
Но регыд славяна усвоитісны византиецъяслысь вооружение да военнӧй искусство, велалісны осаждайтны да босьтны крепостьяс.
VI нэм помын славяна применяйтісны каръяс осаждайтігӧн стенобитнӧй машинаяс.
VII нэм помын лунвывса славяналысь ӧткымын племяясӧс, кодъяс олісны улыс Дунай пӧлӧн, вӧлі пӧкӧритӧма тюркскӧй племяса болгараӧн.
Наӧн завоюйтӧм славянакӧд ӧтлаын болгаръяс образуйтісны вына Болгарскӧй государство.
Болгаръяс бӧртинас йитчисны славянакӧд, вунӧдісны ассьыныс воддза кывсӧ да кутісны сёрнитны славяна кыв вылын.
Болгаръяс успешнӧя воюйтісны Византиякӧд да босьтісны странасӧ улі Дунайсянь лунвывлань, Константинополь дінӧ матӧдз вешйӧмӧн.
Болгарскӧй государство лои Византийскӧй империялы войвывсянь постояннӧй угрозаӧн.
Империяын славяна.
Славяна эз ограничивайтчисны Византийскӧй империя вылӧ набегъясӧн, а занимайтісны муяссӧ сы пытшкын.
Императоръяс лэдзлісны славяналы овмӧдчыны войнаӧн опустошитӧм муяс вылӧ, сэні бур салдатъясӧс да налогъяс мынтысьясӧс аддзыны надейтчӧмӧн.
Славяна, войвывсянь вочасӧн вешйӧмӧн, заселитісны став странасӧ Дунай да Эгейскӧй море костын.
Найӧ пырлісны шӧр да лунвыв Грецияӧ дзик Пелопоннесӧдз.
Налӧн оланінъясыс лоалісны и Малӧй Азияын.
Византийскӧй империяын, кӧні господствуйтісны на рабовладение да колонат, славяна составитісны свободнӧй крестьянстволысь вына слой.
Сідзи, VIII нэм заводитчигкежлӧ Византия лоис дзик не сійӧ государствоӧн, кутшӧмӧн ми сійӧс аддзылім Юстиниан дырйи.
Византийскӧй император киясӧ эз коль и коймӧд пайыс муяслӧн, кодъяс принадлежитлісны Юстинианлы.
Мукӧд муяссӧ вӧлі захватитӧма арабъясӧн, болгаръясӧн.
Но и сійӧ муясас, кодъяс колисны византийскӧй императоръяс киясӧ, лоины гырысь вежсьӧмъяс.
Славяна босьтісны сійӧ муясыслысь тӧдчымӧнъя юкӧнсӧ.
Славянаӧн займитӧм муяс вылын установитчис общиннӧй строй.
4 §. VIII–IX нэмъясся Византия.
Лев III да арабъяслысь наступление дугӧдӧм.
Арабъяс некымын пӧв матыстчылісны Константинополь дінӧ.
717 воын найӧ осадитісны сійӧс му вывсянь и моресянь.
Император Лев III (717–741) бура котыртіс оборонасӧ.
Константинопольлысь гавань вӧлі томлалӧма гырысь цепьясӧн.
Арабскӧй флот ёна страдайтіс «греческӧй биысь» — сотчысь жидкостьысь, коді шыблавсис грекъясӧн трубкаяс пыр особӧй аппаратъясӧн.
Константинополь дорын воысь дырджык успехтӧг сулалӧм бӧрын, ассьыныс пӧшти став флотсӧ воштӧмӧн, арабъяслы лои осадасӧ снимитны.
Налы ковмис эновтны Византийскӧй империя завоюйтан план.
Но арабъяс дугдывтӧг тревожитісны сійӧс асыввывсянь.
Пӧшти быд во найӧ усьласьлывлісны Малӧй Азия вылӧ.
Императоръяслы ковмис зэлӧдлывлыны став вынъяссӧ, медым дорйыны чинӧм да слабмӧм империясӧ ортсыса врагъясысь — арабъясысь да болгаръясысь.
Империялы ён защитаӧн лоины ӧні сэтчӧ овмӧдчӧм славяна.
Славяна эз разрушитны Византийскӧй империясӧ, кыдзи германецъяс да мукӧд варваръяс разрушитісны Западнӧй Римскӧй империя.
Но славяна вежисны Византиялысь общественнӧй стройсӧ.
Найӧ олісны империяас свободнӧй общинаясӧн.
Найӧ подчиняйтчисны особӧй законъяслы, кодъясӧс составитӧма вӧлі налӧн стариннӧй обычайяс подув вылын.
Императоръяс зілисны используйтны свободнӧй славянскӧй крестьянаӧс кыдзи военнӧй вын.
Крестьяна вӧліны обязанӧсь нуны военнӧй повинность.
Военнӧй защита лои ӧні государстволӧн важнейшӧй могӧн.
Византийскӧй войскаяс состоитісны не сӧмын свободнӧй крестьянаысь.
Медым содтыны Византиялысь вооруженнӧй вынъяссӧ, императоръяс сеталісны муяс военнӧй йӧзлы военнӧй служба нуны обязуйтчӧмысь.
Сійӧ сеталӧмъясыс тӧдвылӧ уськӧдӧны франкъяслысь бенефицияяс.
Гырысь землевладелецъяс обязанӧсь вӧліны сетны воинъяслысь определённӧй лыд асланыс йӧз пиысь.
Населениесӧ вӧлі обложитӧма военнӧй нуждаяс вылӧ гырысь налогъясӧн.
Императоръяс конфискуйтісны гырысь манастырскӧй владениеяслысь юкӧнсӧ да сеталісны найӧс военнӧй бенефицияяс пыдди.
Монастырскӧй землевладение.
Империяын вӧліны гырысь владениеяс, кодъясысь государство эз получайт ни налогъяс, ни воинъясӧс.
Тайӧ вӧліны манастырскӧй муяс.
Манастыръяс вӧліны империяса медся гырысь землевладелецъясӧн.
Манастыръяслӧн лыд ӧдйӧ содіс.
Найӧ вӧліны свободнӧйӧсь податьясысь.
Монашество примитӧмӧн, зэв уна здоровӧй йӧз мездысьлісны военнӧй службаысь.
VIII нэмын монахъяслӧн общӧй лыдыс Византийскӧй империяын вӧлі 100 сюрсысь не этшаджык.
Медым ыдждӧдны ассьыныс влияниенысӧ да ассьыныс доходнысӧ, манастыръяс лӧсьӧдавлісны ас орданыс «чудотворнӧй» ӧбразъяс.
Монахъяс эскӧдлісны пемыд йӧзӧс, быттьӧ сійӧ ӧбразъясыс вермисны бурдӧдны висьысьясӧс да сетны олӧмын шуд.
Ӧбразъяс ас дінас кыскисны уна суевернӧй йӧзӧс, кодъяс кольлісны манастыръяслы ассьыныс пожертвованиеяс.
Иконоборство.
VIII нэмын правительство паніс монастырскӧй землевладениелы паныд тыш.
Медым слабмӧдны манастыръяслысь влияниесӧ, ӧттшӧтш нуӧдсис тыш ӧбразъяс почитайтӧмкӧд.
Сы вӧсна став тайӧ движениеыс кутіс шусьыны «иконоборствоӧн».
Император Лев III паніс тайӧ тышсӧ ӧбразъяс почитайтӧмлы паныд эдикт (указ) лэдзӧмӧн.
Монахъяс чорыда водзсасисны.
Найӧ шыӧдчисны отсӧгла римскӧй папа дінӧ, коді заступитчис ӧбразъяс почитайтӧм вӧсна да проклянитіс императорсӧ.
Монахъяс зілисны кыпӧдны ӧбразъяс дорйӧм вылӧ пемыд массаясӧс.
Монахъяс велӧдӧм кузя толпа виаліс императорскӧй чиновникъясӧс, кодъяс снимайтісны ӧбразъяссӧ.
Монахъяслы паныд решительнӧй тыш нуӧдіс Лев III-лӧн пи, Константин V. Сійӧ приказание серти ӧбразъяс да мощияс шыблавсисны вичкоясысь, святӧйясӧс изображайтысь мозаикаяс да фрескаяс замазывайтсисны.
Константин V тупкаліс манастыръяс, запрещайтіс новлыны монашескӧй паськӧм.
Монастырскӧй зданиеяс пӧртсисны казармаясӧ либӧ арсеналъясӧ.
Монастырскӧй муяс мырддявсисны да сетавсисны нэм кежлас пӧльзуйтчыны йӧзлы, кодъяс обязанӧсь вӧлі сы пыдди нуны военнӧй служба.
Татшӧм ногӧн вӧлі лӧсьӧдӧма ыджыд лыд бенефицийяслысь, кодъяс тырвыйӧ зависимӧйӧсь правительствосьыс да кодъяс ёнмӧдісны государствоыслысь военнӧй вынсӧ.
Асланыс главнӧй цельӧ воӧдчӧм бӧрын, императоръяс тэрмасисны миритчыны монахъяскӧд да восстановитісны ӧбразъяс почитайтӧм.
Но мырддьӧм муяссӧ найӧ манастыръяслы бӧр эз сетны.
Манастыръяслысь муяс мырддялӧм усилитіс военнӧй землевладение, но нинӧм эз сет крестьяналы.
Славянин Фомалӧн восстание.
Свободнӧй крестьяна страдайтісны вына соседъяс захватъясысь.
Гырысь землевладелецъяс захватывайтісны крестьянскӧй муяс да зілисны пӧртны свободнӧй крестьянаӧс асланыс крепостнӧйясӧ.
Ёна страдайтісны крестьяна и чиновникъяс поборъясысь.
Рабъясӧс да колонъясӧс гырысь имениеясын вӧлі воддза мозыс личкӧма господалы уджӧн.
Империяын содісны народнӧй волнениеяс.
821 воын Малӧй Азияын ыпнитіс восстание, кодӧн веськӧдлысьӧн лоис славянин, ним сертиыс Фома.
Восстаниеыс шымыртіс пӧшти ставнас Малӧй Азияӧс.
Сы дінӧ ӧтувтчисны и свободнӧй крестьяна, и рабъяс, и колонъяс, кодъяс кыпӧдчисны асланыс господа вылӧ.
Кыпӧдчысьясладорӧ вуджис флот.
Фома сёрнитчис арабъяскӧд да заручитчис найӧ отсӧгӧн.
Сійӧ примитіс императорскӧй титул да торжественнӧя коронуйтчис.
Сійӧ распоряжениеын окажитчисны гырысь военнӧй вынъяс, и сійӧ осадитіс Константинополь.
Балканскӧй полуостровса славянскӧй крестьяна ӧтувтчисны Фома дінӧ.
Сӧмын болгаръяс отсӧгӧн императорлы удайтчис жугӧдны кыпӧдчысьясӧс.
Фомаӧс вӧлі кутӧма да казнитӧма, сійӧ войскалысь колясъяссӧ вӧлі бырӧдӧма.
5 §. IX–XI нэмъясся Византия.
Македонскӧй династиялӧн войнаяс.
Византиялӧн военнӧй вынъяс укрепитчисны военнӧй службаӧ свободнӧй крестьянствоӧс кыскӧм да монастырскӧй владениеяс сеталӧм помысь.
Македонскӧй династияса императоръяс дырйи (867–1056) византиецъяслы удайтчис мырддьыны арабъяслысь наӧн захватитӧм сирийскӧй владениеяслысь юкӧнсӧ, сы лыдын Сириялысь столица Антиохия.
Но Византиялы войвывсянь грӧзитіс ёнмӧм Болгарскӧй государство.
IX нэмын сійӧ босьтіс Балканскӧй полуостровлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Болгарскӧй ханъяс кутісны шуны асьнысӧ царьясӧн.
Византияӧс вӧлі принудитӧма мынтыны дань.
Болгарскӧй царь Симеон шуліс асьсӧ «болгаралӧн да римляналӧн (мӧдногӧн кӧ, византиецъяслӧн) царӧн'' да кӧсйис босьтны Константинополь.
Болгарскӧй царствокӧд тышкасьӧм вылӧ византийскӧй императоръяс воспользуйтчисны Русь военнӧй вынъясӧн.
Киевскӧй Русь нуӧдіс Византиякӧд оживлённӧй торговля.
Киевскӧй князьяс Олег да Игорь вӧчавлісны походъяс Константинополь, либӧ Царьград вылӧ, кыдзи сійӧс шулісны Русьын, да заключайтісны Византиякӧд торговӧй договоръяс.
Игорьлӧн пи Святослав жугӧдіс Болгарскӧй царствоӧс, но окотитіс ачыс закрепитчыны улыс Дунайын.
Византиецъяслы удайтчис вӧтлыны Болгарияысь выль опаснӧй соседӧс да босьтны Болгарскӧй царстволысь юкӧнсӧ.
Болгаръяскӧд чорыд тыш нуӧдіс император Василий II, прӧзвище сертиыс Болгаробойца.
Ӧтчыд сійӧ тшӧктіс синтӧммӧдны 14 сюрс пленнӧй болгарӧс да мӧдӧдны найӧс рӧдинаас.
Сылы удайтчас помӧдз победитны Болгарскӧй царствоӧс да ӧтвывтны сійӧс Византия дінӧ (ХI нэм заводитчигӧн).
Руськӧд отношениеяс.
Киевскӧй князьяскӧд установитчисны мирнӧй отношениеяс, да накӧд тӧргуйтӧм вайис Византиялы гырысь выгодаяс.
Быд тулыс Киевысь мӧдӧдчывліс Константинопольӧ торговӧй суднояслӧн ыджыд караван.
Нулісны медсясӧ прӧдуктаяс, кодъясӧс чукӧртӧма князьясӧн да найӧ дружинаясӧн дань пыдди, — мехъяс, ма, воск, рабъясӧс.
Константинопольскӧй купецъяс инавлісны Русьӧ роскошь предметъяс, шӧвк материеяс, вина, ӧружие, зарни да эзысь украшениеяс, лунвывса кос фруктыяс.
Руськӧд торговӧй йитӧдъяс ёнмӧдӧм сетіс Византийскӧй империялы доход выль источникъяс.
Византия да Русь костын йитӧдъясыс нӧшта ёнджыка укрепитчисны сы бӧрын, кор Киевскӧй князь Владимир примитіс аслас дружинаыскӧд христианство да заставитіс пыртсьыны ассьыс народсӧ (988).
Христианство пыртӧмӧн Владимир кӧсйис ёнмӧдны Русьын ассьыс властьсӧ.
Сійӧ пӧлучитіс поддержка могущественнӧй византийскӧй императорсянь, кодкӧд сійӧ сэтчӧ жӧ рӧдняасис, византийскӧй царевна Анна вылӧ гӧтрасьӧмӧн.
Но христианство примитӧм сэк жӧ вӧлі Русьлы водзӧ воськов.
Христианствокӧд ӧттшӧтш Русьын лоис грамотность.
Византиясянь Русь пӧлучитіс славянскӧй азбука.
Тайӧ азбукасӧ вӧлі составитӧма IX нэмын византийскӧй проповедникъясӧн Кириллӧн да Мефодийӧн рытыввывса славяна пӧвсын христианство паськӧдӧм вылӧ.
Сійӧ состоитіс греческӧй букваясысь ӧткымын содтӧдъясӧн.
Тайӧ азбуканас пӧльзуйтчисны уна сё во чӧж.
Петр I дырйи сійӧс вӧлі неуна упроститӧма да матыстӧма латинскӧйлань.
Тайӧ вежлалыштӧм виднас ми пӧльзуйтчам сыӧн и ӧні.
Крещение бӧрын Русьӧ кутісны воавны Византияысь не сӧмын церковнӧй, но и историческӧй книгаяс, а сідзжӧ литературнӧй произведениеяс.
Киевын да Новгородын кутісны византийскӧй образец серти стрӧитсьыны мича каменнӧй вичкояс.
Найӧс озыра украшайтісны мозаикаясӧн да фрескаясӧн.
Империя Македонскӧй династия дырйи.
Внешньӧй политикаын гырысь успехъяс шедӧдӧмӧн Македонскӧй династияса царьяс зілисны быдногыс возвеличитны ассьыныс властьсӧ.
Императоръяс двор бердын установитчис пышнӧй церемониал.
Императоръяс вӧчавлісны иностраннӧй посолъяслы торжественнӧй приёмъяс.
Озыр залын сулаліс зарни трон, сы вылын зарниысь кыӧм паськӧмӧн пукаліс император; тронсӧ кытшалісны придворнӧйяс.
Троныскӧд орччӧн сулалісны кык зарни лев, найӧ восьтавлісны вомъяснысӧ да нӧйтісны бӧжъяснас.
Друг троныс кыптывліс вылӧ да саявліс присутствуйтысьясысь; сійӧ лэччыліс выльысь, и император петкӧдчывліс выль, нӧшта ёнджыка озыр паськӧмӧн.
Ставыс тайӧ вӧчсьывліс, медым петкӧдлыны императорлысь могуществосӧ.
Византиялӧн столица — Константинополь — вӧлі ыджыд торговӧй центрӧн.
Византийскӧй купецъяс ваявлісны Востокысь роскошь предметъяс.
Найӧ асланыс корабльяс вылын плавайтісны Средиземнӧй море кузя, тайӧ тӧваръяссӧ Западнӧй Европаса государствоясӧ ваялӧмӧн.
Самӧй Константинополяс муніс оживлённӧй торговля.
Развитчӧма вӧлі и промышленность.
Но, став тыдалана блеск вылас видзӧдтӧг, империяын чувствуйтсисны упадоклӧн признакъяс.
Империялӧн политическӧй распадение.
Оборона интересъясын крестьяна-воинъяслысь наделъяс сохраняйтны правительстволӧн зільӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, свободнӧй крестьянство чині, а сійӧ щӧт вылӧ содіс крупнӧй землевладение.
Крупнӧй землевладелецъяс — «динатъяс» (мӧдногӧн кӧ, «могущественнӧйяс») — босьтавлісны крестьянскӧй наделъяс уджйӧзъясысь, ньӧбавлісны найӧс донтӧм донысь тшыгъялан воясӧ, эз шоча захватывайтлыны вынӧн.
Найӧ подчиняйтісны аслыныс свободнӧй крестьянаӧс да заставляйтісны найӧс уджавны крепостнӧйяскӧд ӧтлаын господскӧй му вылын либӧ мынтыны оброк.
Гырысь землевладелецъяс асьныс лӧсьӧдлісны аслыныс военнӧй отрядъяс да сетавлісны муяс асланыс воинъяслы.
Малӧй Азияын динатъяс пиысь ӧти вермис выставитны комын сюрс морта войска.
Императоръяс, торйӧн нин Василий II Болгаробойца, быдногыс тышкасисны динатъяс самостоятельностькӧд, но императоръяслӧн тайӧ тышыс мунлывліс весьшӧрӧ.
Динатъяс безнаказаннӧя нарушайтісны императорскӧй указъяссӧ.
Медбӧрын, Малӧй Азияса динатъяс пуксьӧдісны престол вылӧ императорӧс асланыс средаысь — Исаак Комнинӧс, Комнинъяслысь династия лӧсьӧдысьӧс.
Тайӧ династияыслӧн политикаыс направляйтсис крупнӧй феодальнӧй землевладение интересъясӧн.
Комнинъяс династияса императоръяс кутісны динатъяслы сетавны муяс, кытчӧ вӧлі заселитӧма свободнӧй крестьянаӧс.
Крестьяна долженӧсь вӧліны уджавны выль владелецъяслы, кодъяс сы пыдди кӧсйысьлісны нуны императорлы военнӧй служба да вайӧдны ассьыныс вооруженнӧй отрядъяс.
Татшӧм ногӧн свободнӧй крестьяна пӧртсисны крепостнӧйясӧ.
Византияын установитчисны феодальнӧй порядокъяс.
Гырысь землевладелецъяслӧн выныс да независимостьыс содісны.
Найӧ киясӧ чукӧрмис и му, и крестьяна вылын власть, и военнӧй вын.
Талӧн следствиеӧн вӧлі государстволӧн слабмӧм, коді заводитіс торъявлыны уна самостоятельнӧй феодальнӧй владение вылӧ.
Феодалъяслӧн гнёт да гырысь налогъяс кыпӧдісны народын дугдывтӧм волнениеяс.
Императорскӧй власть, сылӧн став ортсыса пышность дырйиыс, эз вӧв зумыд.
Шоч император кувлі естественнӧй смертьӧн.
Дворцовӧй переворотъяс вӧвліны Константинопольын зэв тшӧкыда.
IV нэм помсянь Византия усьӧмӧдз (1453 воын) государствоӧн веськӧдліс 109 император.
На пиысь сӧмын 34 сохранитіс властьсӧ аслас кулӧмӧдз.
Мукӧдсӧ вӧлі виӧма либӧ шыбытӧма.
Империя сламбис да сылы лои пыр сьӧкыдджык дорйыны ассьыс границаяссӧ.
Слабмӧм государстволӧн лоины уна потеряяс.
Войвывсянь Византияӧс топӧдісны печенегъяс.
ХI нэмын турецкӧй племяяс Средньӧй Азияын образуйтісны турок-сельджукъяслысь государство.
Турокъяс завоюйтісны асыввылын гырысь владениеяс.
1071 воын найӧ жугӧдісны войскаяссӧ византийскӧй императорлысь да захватитісны Византия малоазиатскӧй владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Податьясӧн да феодальнӧй повинностьясӧн угнетайтӧм малоазиатскӧй крестьяна некутшӧма эз водзсасьны турокъяслы паныд.
Византия киын коли Малӧй Азияын сӧмын побережьеыс.
Вичкояс торйӧдӧм.
ХI нэм шӧрӧдз эз вӧв христианскӧй вичкоӧс Западнӧй да Восточнӧй вылӧ торйӧдӧм.
Но Западнӧй вичкоӧн веськӧдлысь папаяс да византийскӧй духовенство костын пыр мунлісны столкновениеяс.
Папаяс заявляйтлісны притязаниеяс став христианскӧй вичко вылын господство вӧсна.
Но византийскӧй вичко вӧлі подчинитӧма императоръяслы, кодъяс эз кӧсйыны лэдзны асланыс делӧясӧ папаяслысь суитчӧм.
Рим да Константинополь мӧда-мӧдкӧд зурасьлывлісны сідзжӧ славянскӧй племяяс пӧвсын христианство распространяйтігӧн.
На пиысь кыкнанныс кӧсйисны подчинитны сійӧ племяяссӧ аслас влияние улӧ.
Сыысь кындзи, Рим да Константинополь костын вӧліны разногласиеяс религия да обрядъяс вопросъяс кузя.
Медбӧрын, 1054 воын делӧыс воис дзикӧдз торъялӧмӧдз.
Западнӧй вичко папа юрнуӧдӧм улын кутіс шусьыны католическӧйӧн, а Восточнӧй, византийскӧй — православнӧйӧн.
На пиысь кыкнаныс висьталӧ вӧлі, мый сылӧн вероучениеыс — нач ӧти истиннӧй, да мӧдсӧ проклинайтліс.
Византиялӧн культура.
Аслас культура серти Византия сулаліс Западнӧй Европаысь ёна вылынджык.
Империя муяс вылӧ овмӧдчӧм славяна эз разрушитны сылысь стариннӧй культурасӧ, кыдзи германецъяс да Западын мукӧд варваръяс.
Став сьӧкыд войнаяс да воштӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, Византияын сохранитчисны гырысь каръяс, паськыд торговля.
Византийскӧй купецъяс ветлывлісны ылӧ асыввылӧ и рытыввылӧ, та вӧсна Византияын ёна унджык тӧдісны найӧс кытшалысь муяс йывсьыс.
Византияын вӧлі унджык грамотнӧй да образованнӧй йӧзыс.
Византияын, кыдзи и Западын, просвещение да школа вӧліны медсясӧ духовенство киын.
Та вӧсна сійӧ кадся литератураыс кызвыннас вӧлі религиознӧй содержаниеа книгаясысь.
Но византиецъяслӧн сідзжӧ вӧлі уна книга путешествиеяс йылысь.
Юстиниан дырйи купец Козьма Индикоплов составитіс асыввывса странаяс кузя путешествиелысь любопытнӧй описание.
X нэмын император Константин Багрянородный составитіс Византийскӧй империялысь да соседньӧй странаяслысь описание.
Тайӧ сочинениеас эмӧсь интереснӧй сведениеяс Русь йылысь.
Византияын зэв ёна интересуйтчисны историяӧн.
Сохранитчисны историческӧй уна трудъяс византийскӧй авторъяслӧн.
VI нэмын знаменитӧй историк Прокопий составитіс Юстиниан войнаяслысь история да гижис книга Юстиниан веськӧдлӧм йылысь.
Император Алексей Комнинлӧн ныв, Анна, гижис история аслас бать царствованиелысь.
ХI нэмын Константинопольын вӧлі лӧсьӧдӧма высшӧй школа, кӧні изучайтсис античнӧй да христианскӧй литература, а сідзжӧ законъяс.
Сійӧ школаыс должен вӧлі гӧтӧвитны учительясӧс, судьяясӧс, чиновникъясӧс.
Византияын процветайтіс и искусство.
Византийскӧй архитекторъяс кужисны стрӧитны мича дворецъяс да гӧгрӧс куполъяса вичкояс, кодъяс баситсисны озыр фрескаясӧн да мозаикаясӧн.
Византийскӧй живописьӧс мукӧдъясысь вӧлі торйӧдӧ торжественность.
Сійӧ изображайтіс кузьта ногыс нюжӧдчӧм фигураяс святӧйяслысь, императоръяслысь да императрицаяслысь стрӧг, пемыд рӧма чужӧмъясӧн, гырысь синъясӧн.
Искусство зілис кыпӧдны йӧзын религиознӧй чувство да внушайтны императорскӧй власть дінӧ почтение.
Но византийскӧй художникъяс украшайтлісны зданиеяссӧ сідзжӧ животнӧйяс да растениеяс, пиръяс, охотаяс живӧя да яркӧя изображайтӧмӧн.
Византийскӧй культура вӧчис ыджыд влияние орчча странаяс вылӧ, торйӧн Восточнӧй Европаса странаяс вылӧ.
Тайӧ странаясас византийскӧй культура пырис христианствокӧд ӧтлаын.
Христианстволӧн византияса проповедникъяс вайлісны орчча странаясӧ грамотность.
Найӧ вуджӧдлісны византийскӧй книгаяс местнӧй кывъяс вылӧ да сэтшӧм ногӧн отсалісны национальнӧй культура развивайтчӧмлы.
Византийскӧй культура вӧчис ыджыд влияние не сӧмын Русь вылӧ, но сідзжӧ Армения, Грузия, Болгария, Сербия вылӧ.
V ГЛАВА.
ХАЛИФАТ.
1 §. Арабскӧй халифатлӧн образуйтчӧм.
Арабъяс олісны паськыд странаын, коді занимайтіс став Аравийскӧй полуостровсӧ, кодлӧн поверхностьыс вӧлі приблизительнӧ Европалӧн нёльӧд юкӧн ыджда.
Аравийскӧй полуостровлӧн ыджыдджык юкӧныс состоитӧ омӧля орошайтӧм степьясысь да плоскогорьеясысь, кодъяс вуджӧны местаясӧн дзик пустыняясӧ.
Сӧмын полуостров лунвылын вӧлі плодороднӧй да тропическӧй растительностьӧн озыр страна Иемен.
Тані разводитсисны финиковӧй пальмаяс, добывайтчылісны зарни, ладан.
Полуостров рытыввывса область пыр, Краснӧй море берег пӧлӧн, мунӧ вӧлі ыджыд караваннӧй туй Византияысь Иеменӧ да водзӧ Абиссинияӧ да Индияӧ.
Тайӧ областьыс шусис Хиджазӧн.
Тані лоины некымын торговӧй пункт, кодъяс пӧвсын первой местаын сулаліс Мекка кар.
Сыысь войвылынджык куйлӧ Медина.
Мединаын процветайтісны земледелие да ремеслояс.
Бедуинъяс.
Аравияса степьясын оліс кочевӧй население (бедуинъяс), коді занимайтчис медсясӧ скӧтвидзӧмӧн: верблюдъяс да ыжъяс разводитӧмӧн, а сідзжӧ знаменитӧй арабскӧй вӧвъяс быдтӧмӧн.
Сӧмын некымын плодороднӧй местаясын лоалісны постояннӧй оланінъяс, обрабатывайтсис му, разводитсисны садъяс да финиковӧй пальма рощаяс.
Унджык населениеыс оліс палаткаясын да ветлӧдліс аслас стадаяскӧд пустыннӧй странаса омӧлик пӧскӧтинаяс кузя.
Бедуинъяс юксьылісны уна самостоятельнӧй племя вылӧ.
Налӧн господствуйтіс родовӧй строй.
Племяса став членъяс кочуйтісны ӧтлаын да лыддьыссьылісны мӧда-мӧдныскӧд родствоын: племяса быд член шуліс ассьыс соплеменниксӧ «вокӧн».
Мирнӧй кадын бедуинъясӧн веськӧдлісны родовӧй старшинаяс, война дырйи бӧрйыссьылісны особӧй начальникъяс.
Вӧлі паськалӧма родовӧй местьлӧн обычай, коді вайӧдліс помасьлытӧм виркисьтан усобицаясӧ.
Ӧти род враждуйтіс мӧдкӧд, виавліс сылысь йӧзсӧ, нуавліс скӧтсӧ.
Родъяс пытшкын эз вӧв равенство: образуйтчис нин родовӧй аристократия.
Вӧліны богачьяс, кодъяс владейтісны гырысь верблюд стадаясӧн, вӧліны беднякъяс, кодъяслӧн нинӧм эз вӧв.
Арабъяслӧн вӧліны наӧн захватитӧм пленникъяс лыдысь либӧ соседньӧй Африкаысь вайӧм рабъяс.
Тайӧ рабъясыс видзисны стадаяс, кодъяс принадлежитлісны родовӧй аристократиялы, да занимайтчисны ремеслоясӧн.
Земледельческӧй районъясын, медым орошайтны муяс, рабъяс кодъялісны юкмӧсъяс да каналъяс.
Бедуинъяс тӧргуйтісны Хиджазса оседлӧй арабъяскӧд.
Бедуинъяс нуждайтчисны ӧружиеын, тканьясын да мукӧд ремесленнӧй изделиеясын, кодъяс вайсисны Византийскӧй империяысь да Иранысь.
Тайӧ прӧдуктаяс пыдди бедуинъяс нулісны скӧт.
Оседлӧй арабъяслӧн бедуинъяскӧд тӧргуйтан главнӧй центрӧн вӧлі Мекка.
Тувсовъя ярмаркаяс вылӧ Меккаӧ бедуинъяс волывлісны Аравияса пӧшти став племяясысь.
Ярмарка кад кежлӧ установитсьыліс общӧй мир.
Меккаын вӧлі Каабалӧн древньӧй храм, кӧні хранитсис священнӧй сьӧд из, коді предание серти, усьӧма небесасянь (тыдалӧ, метеорит).
Кааба почитайтсис уна арабскӧй племяӧн.
Родовӧй аристократия, коді владейтіс рабъясӧн, кутіс дзескӧдны прӧстӧй бедуинъясӧс.
Сійӧ кӧсйис мырддьыны налысь скӧтсӧ, а найӧс асьнысӧ подчинитны аслыс да заставитны уджавны аслыныс.
Но бедуинъяс кутісны пыр тшӧкыдджыка кыпӧдчавны асланыс родовӧй аристократиялы паныд.
Мукӧддырйи сэтшӧм восстаниеяс дырйиыс найӧ виавлісны аристократъясӧ, сотлісны налысь палаткаяссӧ да гусявлісны налысь эмбурсӧ.
Сэки торъя арабскӧй племяяслӧн родовӧй аристократия кутіс  ӧтувтчыны, медым чорзьӧдны ассьыс классӧвӧй господствосӧ.
Тайӧ ӧтувтчӧмыслы отсалісны и торговӧй интересъяс.
VI нэмын иранецъяс да абиссинецъяс кутісны усьласьны Аравия вылӧ, да Хиджаз пыр торговӧй туй кутіс воны упадокӧ.
Хиджазскӧй знать кӧсйис ӧтувтны арабъясӧс выль странаяс да выль торговӧй туйяс захватитӧм вылӧ.
Мухаммед да Аравияӧс ӧтувтны заводитчӧм.
Сы вылӧ, медым подчинитны прӧстӧй бедуинъясӧс родовӧй аристократиялы да ӧтувтны арабскӧй племяясӧс, средствоӧн вӧлі выль религия — «ислам», кодӧс лӧсьӧдысьӧн вӧлі Мухаммед (мӧдногӧн кӧ, Магомет).
Мухаммед висьтавліс, мый ен бӧрйис сійӧс аслас «посланникӧн», пророкӧн, медым проповедуйтны «истиннӧй вера».
Сійӧ заводитіс ассьыс проповедьсӧ 610 воын кымын.
Мухаммед проповедуйтіс став веруйтысьясӧс ӧтувтӧм да налысь ӧти енлы-аллахлы да сійӧ посланниклы повинуйтчӧм.
Сылӧн последовательясыс арабскӧй ногӧн шусисны «муслимъясӧн» («енлы покорнӧйяс»), кысянь и лои мусульманалӧн нимыс.
«Абу божество, аллахысь кындзи, и Мухаммед — аллахлӧн посланник», — татшӧм исламлӧн первойя, основнӧй велӧдӧмыс.
Ӧти енлы, аллахлы веруйтӧмӧн ислам должен вӧлі ӧтувтны став арабъяссӧ.
Ислам тырвыйӧ вочавидзис ӧтувтчӧмын сійӧ потребностьыслы, коді чужис бедуинскӧй да хиджазскӧй знатьлӧн.
Кыдзи и христианскӧй религия, ислам предписывайтіс, мед прӧстӧй народ повинуйтчисны знатьлы да властьяслы.
Мухаммедлысь велӧдӧмсӧ сэсся вӧлі гижӧма мусульмана священнӧй книгаӧ, коді кутіс шусьыны «Коранӧн» (мый лоӧ «лыддьысьӧм»).
Мухаммед заводитіс ассьыс проповедьсӧ Меккаын, но мекканскӧй знать эз пыр гӧгӧрво, кутшӧм выгода сійӧ вермас босьтны Мухаммед велӧдӧмысь.
Сійӧ поліс, мый выль вера вермас орӧдны культсӧ Каабалысь.
Мекканскӧй знать преследованиеясысь Мухаммедлы ковмис переселитчыны Мединаӧ.
Тайӧ переселитчан кадсяньыс, коді арабскӧй ногӧн шусьӧ «Хиджра» (622), мусульмана нуӧдӧны ассьыныс летосчисление.
Мединаын мусульманалӧн общинаыс ӧдйӧ быдмис.
Мухаммед да сылӧн последовательяс регыд овладейтісны и Меккаӧн (630).
Найӧ установитісны единӧй божестволысь став арабъяслы общӧй культ да вӧчисны Каабаӧс мусульманскӧй святилищеӧн, та дырйи сохранитісны «сьӧд излы» копрасьӧм.
Унаӧн арабскӧй племяяс пиысь ӧтувтчисны мусульманство дінӧ.
Непокорнӧйясӧс мусульмана вынӧн принуждайтісны повинуйтчыны.
Мухаммедлӧн община лои Аравия ӧтувтан религиознӧй да политическӧй центрӧн.
Арабъяслӧн завоеваниеяс.
Регыд Мухаммед кулӧм бӧрын мусульмана подчинитісны асланыс властьлы пӧшти став Аравиясӧ.
Войвылын налӧн владениеясыс воисны Иран да Византия границаясӧдз.
Мусульманскӧй государствоӧн веськӧдлыны кутісны Мухаммедлӧн «заместительяс», арабскӧй ногӧн «халифъяс».
Тайӧ кадас сӧмын на помасис кузь кадся война, кодӧс нуӧдісны Византия да Иран Сирия да Египет вылын господство вӧсна.
Тайӧ войнаас Иран потерпитіс поражение, но и Византия истощитіс ассьыс казнасӧ да военнӧй вынъяссӧ.
Кыкнан странасӧ вӧлі рӧзӧритӧма, населениесӧ топӧдӧма налогъясӧн.
Торъя ёна пострадайтісны войнасьыс Сирия да Египет, налӧн населениеыс вӧлі вывті ёна скӧрмӧма византийскӧй правительство да сылӧн политика вылӧ.
Воинственнӧй арабскӧй племяяс, кодъяс ӧтувтчӧмаӧсь вӧлі ӧні ӧти государствоӧ, представляйтісны грознӧй военнӧй вын.
Мӧд халиф дырйи, суровӧй да фанатичнӧй Омар дырйи (634–644), арабъяс некымын воӧн овладейтісны зэв гырысь территорияясӧн.
Вӧлі завоюйтӧма Сирия.
Сыкӧд ӧттшӧтш арабъяс уськӧдчисны Иран вылӧ.
Иранӧс вӧлі слабмӧдӧма Византиякӧд неважӧнся неудачнӧй войнаӧн.
Государствоын пытшкӧсса смутаяс вайӧдісны Иранлӧн боевӧй вынъяс усьӧмӧ.
Арабъяс жугӧдісны налы паныд мӧдӧдӧм войскаяс да 20 во дорысь регыдджыкӧн завоюйтісны зэв ыджыд Иранскӧй государстволысь став провинцияяссӧ Кавказсянь Персидскӧй заливӧдз.
640 воын кымын арабъяс неыджыд вынъясӧн уськӧдчисны Египет вылӧ, а 5 во мысти кымын завоюйтісны тайӧ странасӧ ставнас.
Сійӧ жӧ кадын, Сирия да Палестина побережье вылӧ дзикӧдз утвердитчӧмӧн, найӧ стрӧитісны флот да кутісны босьтавны Средиземнӧй мореса діяс.
Арабъяс усьласисны Малӧй Азия вылӧ да угрожайтісны Константинопольлы.
VII нэм мӧд джын чӧжӧн арабъяс захватитісны Севернӧй Африка.
Упорнӧя водзсасисны налы сэні сӧмын берберскӧй (мӧдногӧн «мавританскӧй») племяяс.
Тайӧ кочевӧй племяясыс, кодъяс матынӧсь вӧліны быт сертиыс бедуинъяс дінӧ, бӧртинас ӧтувтчисны ислам дінӧ да участвуйтісны Европаӧ арабъясӧн вӧчӧм походъясын.
711 воын арабъяс да мавръяс вуджисны Гибралтарскӧй пролив вомӧн да жугӧдісны вестготъяслысь регыдӧн чукӧртӧм войскаяс.
3–4 во мысти став Пиренейскӧй полуостров, войвывса горнӧй окраина (Астурия) кындзи, вӧлі захватитӧма победительясӧн.
Сэсся арабъяс вуджисны Пиренейяс вомӧн да кутісны усьласьны Франкскӧй королевство вылӧ.
Но франкъяс Карл Мартелл веськӧдлӧм улын сетісны арабъяслы ён отпор да налы регыдӧн быть лои бӧр мунны Пиренейяс сайӧ.
Севернӧй Африкаын заводитчисны мавританскӧй племяяслӧн восстаниеяс арабскӧй господстволы паныд.
Накӧд тыш босьтіс арабъяслысь став военнӧй вынъяссӧ да дугӧдіс Западнӧй Европа вылӧ налысь водзӧвылӧ наступайтӧмсӧ.
Арабъяслӧн завоеваниеяс паськалісны ылӧ асыввылӧ.
VII нэм мӧд джынйын да VIII нэм заводитчигӧн найӧ босьтісны став Средньӧй Азиясӧ, воисны Китайса рытыввыв границаясӧдз да усьласисны Индия рытыв-войвыв юкӧн вылӧ.
Сідз сё во чӧжӧн артмис ыджыд Арабскӧй халифат, коді ыджда сертиыс вевтыртіс аслас расцветайтан кадъясся римскӧй империяӧс.
Арабъяслӧн ӧдйӧ лоысь успехъяс висьтавсьӧны найӧ соседъяс слаблунӧн.
Иранын да Византияын муніс чорыд классӧвӧй тыш.
Кыкнан государствосӧ вӧлі дзикӧдз омӧльтчӧдӧма кузь кадся войнаӧн.
Уджалысь население, кодӧс вӧлі топӧдӧма податьясӧн да гырысь землевладелецъяс гнётӧн, эз водзсась завоевательяслы паныд.
Военно-политическӧй организация.
Первойсӧ арабъяс эз смешивайтчывны победитӧм народъяскӧд.
Найӧ олісны победитӧмъяс щӧт вылӧ.
Арабъяс эз мынтывны налогъяс, но вӧліны обязанӧсь нуны военнӧй служба.
Победитӧмъяс долженӧсь вӧлі мынтавны поголовнӧй да поземельнӧй налогъяс да лӧсьӧдны припасъяс мусульманскӧй войскалы.
Мусульманалы пӧльза вылӧ муніс сідзжӧ война вылын босьтӧм добыча, сы лыдын уна лыда пленнӧйяс, кодъясӧс пӧртлісны рабъясӧ.
Обычнӧ арабъяс страна завоюйтігӧн эз вӧчны вред сійӧ каръясса да сиктъясса олысьяслы, кодъяс сетчисны налы тыштӧг да кӧсйысисны мынтыны налогъяс.
Зато арабъяслы паныд ӧружиеӧн выступайтлысьясӧс найӧ истребляйтлісны либӧ пӧртлісны рабствоӧ.
Пӧкӧритӧмъяс эз имеитны право новлыны ӧружие, но налы кольліны воддза устройствоыс да воддза начальникъясыс, кодъяс кывкутлісны налогъяс поступление вӧсна.
Мусульмана эз суитчывны пӧкӧритӧмъяслӧн пытшкӧсса делӧясӧ и эз преследуйтны найӧс вераысь.
Омейядъяс.
Передньӧй Азиялысь да Африкалысь медся озыр странаяссӧ арабъясӧн захватитӧмыс регыд тӧдчис арабъяс общественнӧй строй вылын.
Халифъяс киын лоины гырысь муяс да озырлунъяс.
Найӧ кутісны сетавны озыр пожалованиеяс асланыс приближеннӧйяслы.
Зэв гырысь выгодаяс завоеваниеясысь босьтлісны сідзжӧ купецъяс.
Арабскӧй государстволӧн центр вуджис бӧрӧкольӧм Аравияысь озыр да культурнӧй странаясӧ, кодъясӧс завоюйтӧма вӧлі Византиялысь да Иранлысь.
Омейядъяс родысь халифъяс (661–750) вуджӧдісны государствоыслысь столицасӧ Дамаскӧ (Сирияын).
Византийскӧй императоръяс да иранскӧй царьяс образец серти халифъяс лӧсьӧдісны пышнӧй двор, олісны озырлун да роскошь пиын.
Арабъяс кутісны усваивайтны пӧкӧритӧм странаяслысь культура, тӧдмасьны найӧ литератураӧн да наукаӧн.
Арабскӧй знать вочасӧн ӧтвывтчис завоюйтӧм странаясса знатькӧд.
Пӧкӧритӧм народъяс пиысь унджыкыс примитісны бӧрынас победительяслысь вера — ислам.
Завоеваниеяс озырмӧдісны сӧмын знатьӧс да купецъясӧс.
Эксплоатируйтан крестьяналӧн, ремесленникъяслӧн да рабъяслӧн положениеыс лои пыр сьӧкыдджык.
Арабъяслӧн вывті ыджыд государствоыс ас пытшкас эз вӧв единӧйӧн.
Сійӧ составӧ пырӧны вӧлі разнӧй народъяс, кодъяс воддзамоз олісны асланыс законъяс серти; налӧн экономическӧй интересъясыс вӧліны разнӧйӧсь.
Тайӧ государствоыс быть должен вӧлі распадитчыны.
2 §. Багдадскӧй да Кордовскӧй халифатъяс.
Турокъяс.
Абасидъяс.
Регыд сы бӧрын кыдзи завершитчисны арабъяслӧн великӧй завоеваниеяс, чорзис соперничество Сирия костын, кӧні вӧлі Омейядъяс халифатлӧн центр, да Иран костын, кӧні арабскӧй господстволы паныд, коді нуӧдсис вымогательствоясӧн да грабежъясӧн, пыр тшӧкыдджыка да решительнӧйджыка кутісны кыпӧдчывны кыдзи туземнӧй крестьянскӧй массаяс, сідзи и местнӧй знать.
Недовольнӧйясӧн юрнуӧдысьӧн вӧлі Аббасидъяслӧн знатнӧй род.
VIII нэм шӧр кежлӧ восстаниеыс шымыртіс войвыв Иранӧс да паськаліс Месопотамия вылӧ.
Омейядъясӧс вӧлі жугӧдӧма, налысь пӧшти став родсӧ вӧлі бырӧдӧма (750 воын кымын).
Омейядъяс родлӧн дзик ӧти кольӧм представитель Абдеррахман I пышйис Испанияӧ да сэні лӧсьӧдіс государство, кодлӧн столицаыс вӧлі Кордоваын.
Халифъясӧн лоины Аббасидъяс.
Найӧ вуджӧдісны халифатлысь столицасӧ Дамаскысь Багдадӧ — сійӧ карӧ, кодӧс стрӧитӧма Тигр ю вылӧ (762).
Иран лои Аббасидъяс халифатлӧн главнӧй провинцияӧн.
Управление, финансъяс, почта лӧсьӧдӧмын Аббасидъяс мунісны Сасанидскӧй царьяс пример серти.
Аббасидъяслӧн приближеннӧйяс вӧліны кызвыннас иранецъясысь.
Багдад лоис Передньӧй Азиялӧн медся озыр карӧн.
Тані встречайтчисны Египетса, Аравияса, Иранса, Индияса да Китайса купецъяс.
Багдадскӧй халифъяс чукӧртісны зарнилысь да драгоценностьяслысь гырысь запасъяс.
Найӧ окружитісны асьнысӧ уна йӧза да блестящӧй дворӧн.
Карыс украшайтсис роскошнӧй мечетьясӧн.
Багдадса халифъяс, феодальнӧй знать да озыр купецъяс олісны мойдвывсакодь роскошын, бур дворецъясын, кодъясӧс кытшалӧма вӧлі тенистӧй садъясӧн.
Но сійӧ жӧ кадӧ Багдадын оліс гӧльяслӧн, корысьяслӧн, а сідзжӧ тшыг нисьӧ пӧт олысь, омӧля нажӧвитчысь поденщикъяслӧн, рабъяслӧн масса.
Ремеслояс, торговля да земледелие.
Халифатса каръясын сохранитчис Сирияса, Иранса да Египетса ремесленнӧй мастерство.
Тані вӧчсисны дона ӧружие, ювелирнӧй да стекляннӧй изделиеяс, уна рӧма тканьяс да ковёръяс.
Индияысь да Китайысь редкӧй тӧваръяскӧд ӧтлаын мусульманскӧй странаясса изделиеяс нусьылісны западӧ.
Европейскӧй торговляын арабъяс лоины соперникъясӧн Византиялы.
Западса странаясын лоисны арабскӧй странствуйтысь купецъяс, кодъяс вузавлісны асыввывса дона тӧваръяс да ньӧбавлісны сырьё да рабъясӧс.
Арабскӧй купецъяс ветлывлісны Каспийскӧй море вылӧ, Волга вылӧ, тӧргуйтісны Руськӧд.
Арабскӧй деньга ёна паськаліс Европаын.
Арабъяс унаследуйтісны сириецъяссянь да иранецъяссянь му уджалан техника да усовершенствуйтісны сійӧс.
Ватӧм местаясын арабъяс паськыда применяйтісны искусственнӧй орошениелысь система да пӧртісны пустыняяссӧ дзордзалысь земледельческӧй странаясӧ.
Оросительнӧй уджъяс вылын да рудникъясын найӧ пӧльзуйтчисны рабскӧй трудӧн.
Найӧ разводитісны техническӧй культураяс — хлопок, индиго, тутовӧй пу, а сідзжӧ шабді, сахарнӧй тростник да рис.
Арабскӧй культура.
Арабъяс усвоитісны древньӧй грекъяслысь, иранецъяслысь да индусъяслысь наука.
Древностьса знаменитӧй учёнӧйяслӧн сочинениеяс вуджӧдсялісны арабскӧй кыв вылӧ.
Арабскӧй учёнӧйяс изучайтісны философскӧй сочинениеяс Аристотельлысь, усваивайтісны географическӧй да астрономическӧй учениеяс Птолемейлысь.
Найӧ тӧдмасисны медицинакӧд да химиякӧд, арифметикакӧд да геометриякӧд греческӧй да индийскӧй учёнӧйяслӧн сочинениеяс кузя.
Тайӧ знаниеяс подув вылас арабъяс лӧсьӧдісны ассьыныс наука да философия.
Найӧ ёна йӧткыштісны водзӧ астрономия да химия изучитӧм.
Найӧ разработайтісны алгебра.
Но та дырйи арабъяс эз шоча корсьлыны наукаын необычайнӧйтор да чудеснӧйтор.
Найӧ думайтісны, мый позьӧ тӧдмавны йӧзлысь судьбасӧ кодзувъяс серти, кӧсйисны химическӧй разложениеяс да соединениеяс пыр прӧстӧй металлъяс пӧртны зарниӧ.
Арабъяслысь наукасӧ вӧлі подчинитӧма мусульманство религиознӧй учениелы да сы вӧсна эз вермы свободнӧя развивайтчыны.
Византиецъяс дорысь нӧшта ёнджыка на арабъяс интересуйтчисны путешествиеясӧн да географическӧй описаниеясӧн.
Уна занимайтчисны найӧ и историяӧн.
Арабскӧй учёнӧйяс сетісны уна замечательнӧй географическӧй да историческӧй произведениеяс.
Арабскӧй прозаикъяс да поэтъяс лӧсьӧдісны вывті озыр художественнӧй литература.
Архитектураӧ арабъяс пыртісны ассьыныс особӧй стиль.
Ассьыныс зданиеяс да обиход предметъяс арабъяс мичмӧдлісны вомӧнасьлысь да переплетайтчысь линияясысь вӧчӧм мича узоръясӧн.
Вылын совершенствоӧ воӧдчис арабъяслӧн книгаяс перепишитан искусство.
Книгаясыс мичаа украшайтсьылісны краскаясӧн да зарниӧн.
Мусульманскӧй странаясын арабскӧй культуралӧн влияние вӧлі ёна ыджыд.
Арабскӧй кыв мусульманалӧн лои религия да наука кывйӧн.
Мусульманство паськыда паськаліс халифат пределъяс сайӧ, пырис Индияӧ, Китайӧ, Малӧй Азияӧ, Кавказӧ, Волга вылӧ, Балканскӧй полуостров вылӧ, Центральнӧй Африкаӧ.
Мусульманствокӧд ӧтлаын став тайӧ странаясас пырисны арабскӧй кыв да арабскӧй культура.
Багдадскӧй халифатлӧн упадок.
Багдадскӧй халифатлӧн расцветыс вӧлі VIII нэм помын да IX нэм заводитчан кадын.
Но IX нэм помын нин заводитчӧ сылӧн усьӧм.
IX нэмын торйӧдчисны халифатысь Севернӧй Африка да Египет.
X нэмын Испания да Египетса правительяс асьныс примитісны халифъяслысь титул.
Багдадскӧй халифатын ёнмис власть гырысь землевладелецъяслӧн, кодъяслӧн вӧлі уна крепостнӧй да раб да асланыс военнӧй вынъяс.
Халифатса торъя юкӧнъясын котыртчалісны самостоятельнӧй княжествояс, лӧсьӧдсисны местнӧй династияяс...
Сідз, Средньӧй Азияын веськӧдліс Саманидъяслӧн династия.
Саманидъяслӧн столица Бухара роскошь кузяыс соперничайтіс Багдадкӧд.
Халифъяс воштісны властьсӧ асланыс государстволӧн ыджыдджык юкӧн вылас.
Сійӧ распадитчис уна самостоятельнӧй владение вылӧ князьяс, либӧ эмиръяс власть улын.
Эмиръяс костын войнаяс да усобицаяс рӧзӧряйтісны странасӧ да слабмӧдісны овмӧссӧ.
Крестьяналӧн да рабъяслӧн восстаниеяс.
Арабскӧй пословица висьталӧ: «Кӧні помасьӧ ва, сэні помасьӧ и му».
Засушливӧй кос зэръястӧм Востокын му донъявсьӧ сӧмын сэки, кор сійӧс позьӧ орошайтны, а васӧ лоӧ нуӧдны каналъяс кузя, арыкъяс кузя, уна дас километр сайӧ.
Сэтшӧм каналъяс вӧчӧм, ремонтируйтӧм да видзӧм требуйтлісны зэв уна рабочӧйӧс да гырысь средствояс.
Та вӧсна унджык каналъясыс да муыс принадлежитіс государстволы да гырысь землевладелецъяслы.
Крестьяна арендуйтлісны государстволысь либӧ землевладелецъяслысь мусӧ каналъяс берегъяс пӧлӧн да сыысь мынтылісны гырысь податьяс да оброкъяс.
Тшӧкыда государстволы да землевладелецлы причитайтчана налогъяс мынтӧм бӧрын крестьянинлы кольлі сэтшӧм этша, мый быдса сиктъяс вайӧдсьывлісны рӧзӧритчӧмӧ да тшыгла кулӧмӧ.
Крестьянскӧй восстаниеяс халифатын вӧліны постояннӧй явлениеӧн.
Кузь да упорнӧй вӧлі крестьянскӧй восстание Азербайджанын Бабек веськӧдлӧм улын (816–838).
Кыпӧдчысь крестьяналы паныд халифъяслы ковмис веськӧдны ассьыныс став военнӧй вынъяссӧ.
Налысь уна армия вӧлі жугӧдӧма крестьянаӧн.
Восстаниеыс вуджис Арменияӧ да халифатса мукӧд областьясӧ.
Сӧмын зэв ыджыд трудӧн халифъяслы удайтчис медбӧрын пӧдтыны тайӧ восстаниесӧ.
Ыджыд угрозаӧн халифатлы вӧлі сідзжӧ лунвыв Вавилонияын зинджъяслӧн (тадзи шулісны сьӧд рабъясӧс) восстание.
Сійӧ кыссис 14 во (869–883).
Восстаниенас веськӧдліс араб Али ибн-Мухаммед.
Кыпӧдчысьяс образуйтісны самостоятельнӧй государство, выставитісны ён войска да халифатсӧ кутісны страхын.
Кыпӧдчысьяслы паныд мӧдӧдӧм отрядъяс вуджлісны наладорӧ.
Крестьяна дорйисны зинджъясӧс да снабжайтісны найӧс припасъясӧн.
Тайӧ восстаниесӧ пӧдтӧмыс требуйтіс халифатсянь гырысь выныштчӧмъяс.
Турокъяс-сельджукъяс.
Халифъяслӧн государствоыс дзикӧдз усис ХI нэм шӧрын, кор Средньӧй Азияын олысь турокъяс-сельджукъяс пырисны Иранӧ.
1055 воын сельджукскӧй султан Тогрул-бек босьтіс Багдад.
Татшӧм ногӧн Аббасидаса халифъяс дзикӧдз лишитчисны властьысь да веськалісны сельджукскӧй султанъяслӧн веськыд зависимостьӧ.
Но халиф сохранитіс мусульмана религиознӧй главалысь положение.
Сельджукъяс нуӧдісны Запад вылӧ, Византиялы паныд, водзӧ наступайтӧм.
Сельджукъяслӧн зэв ыджыд государствоыс нюжаліс Средиземнӧй море побережьесянь Центральнӧй Азияӧдз.
Но тайӧ государствоыс регыд распадитчис уна самостоятельнӧй княжество (эмират) вылӧ.
Сирияын да Палестинаын образуйтчис зэв уна посни феодальнӧй владение.
Турецкӧй феодалъяс асланыс дружинаяскӧд олісны замокъясын, кодъясӧс стрӧитӧма вӧлі горнӧй вершинаяс вылӧ.
Тайӧ неприступнӧй позъяссяньыс турецкӧй феодалъяс веськӧдлісны подвластнӧй сиктъясӧн да каръясӧн да усьласисны соседньӧй владениеяс вылӧ.
Арабъяс Западын.
Кордовскӧй халифат.
IX–XI нэмъясся смутаяс да турокъяслӧн нашествиеяс подрывайтісны Багдадскӧй халифатлысь озырлунсӧ да культурасӧ.
Упадокӧ воисны грандиознӧй оросительнӧй сооружениеяс.
Востокын кутіс усьны арабскӧй культура.
Сы пыдди Западын арабъяс ылӧ паськӧдісны ассьыныс завоеваниеяссӧ да ассьыныс культурнӧй влияниесӧ.
Найӧ пырисны Суданӧ да Центральнӧй Африкаӧ, пыртісны сэтчӧ мусульманство да панісны сійӧ странаясыскӧд торговля.
Войвыв Африкаса арабъяс захватитісны Сицилия, Лунвыв Италияса берегъяс да Крит да дугдывтӧг тревожитісны асланыс усьласьӧмъясӧн Европалысь да Византийскӧй империялысь берегъяс.
Медся вына арабскӧй государствоӧн Западын вӧлі Кордовскӧй государство, кӧні VIII нэм шӧрсянь господствуйтіс Омейядъяслӧн самостоятельнӧй династия.
Сійӧ династиясӧ лӧсьӧдысьнас вӧлі Абдеррахман I, коді спаситчис аббасидскӧй убийцаясысь да пышйис Испанияӧ.
Медся ыджыд расцветӧдз Кордовскӧй государство воӧдчис Абдеррахман III дырйи (912–961).
Сійӧ вайӧдіс порядокӧ податьясысь да налогъяслысь система да лӧсьӧдіс вына меда войска.
Сійӧ войскаыслӧн ядронас вӧліны норманнъяс, германецъяс да славяна.
929 воын Абдеррахман III йӧзӧдіс асьсӧ халифӧн.
Кордова славитчис аслас образованностьӧн.
Татчӧ волісны велӧдчыны христианскӧй странаясысь европеецъяс.
Кордовскӧй халифатса учёнӧйяс пыр европеецъяс тӧдмасисны астрономияӧн, алгебраӧн да химияӧн.
Арабъяслысь заимствуйтӧма сійӧ цифраяссӧ, кодъясӧн ми пӧльзуйтчам ӧні.
Арабъяс кывйысь европеецъяслы вуджис уна торъя кыв; тайӧ кывъясыс медсясӧ вӧліны торговля, математика да астрономия юкӧнысь, кыдзи магазин, тариф, цифра, алгебра, зенит; уна кодзувлӧн нимыс, кыдзи Вега, Альдебаран, Бетельгейзе да мукӧд.
Арабъяс пыр европеецъяс тӧдмасисны древностьса величайшӧй философ Аристотельлӧн уна сочинениеӧн да Птолемейлӧн астрономическӧй трудъясӧн.
VI ГЛАВА.
Индия водз кадся средневековьеын.
Гупта царство да индийскӧй культуралӧн расцвет.
III нэмын Индия распадитчыліс уна княжество вылӧ.
V нэм заводитчигӧн войвыв Индияса посни князьяс («раджаяс») пиысь ӧти завоюйтіс орчча областьяссӧ да лоис ыджыд государствоса царӧн.
Сійӧс вӧлі шуӧма Гупта царствоӧн.
Водзӧвылӧ тайӧ царствоыс нӧшта на ёнджыка паськаліс.
Сэтчӧ пырис пӧшти став войвыв Индияыс.
Гупта царстволӧн кад вӧлі индийскӧй культура медся ёна дзордзалан периодӧн.
Царствоса столицаын, Паталипутраын да мукӧд каръясын стрӧитсисны гырысь дворецъяс да храмъяс, кодъясӧс вӧлі баситӧма мойдын кодь роскошӧн.
Развивайтчисны математическӧй наукаяс (арабъяслӧн да персъяслӧн найӧ ӧнія кадӧдз на шусьӧны «индийскӧй наукаясӧн»).
Индийскӧй врачьяс пӧльзуйтчисны ыджыд известностьӧн рӧдина пределъяс сайын.
Найӧс ёна донъявлісны Иранын и Византияын.
IV–VIII нэмъяс — индийскӧй художественнӧй литературалӧн классическӧй кадколаст.
Уна сё учёнӧй да поэт олісны царьяс да знать дворъясын.
Индийскӧй литератураса медся тӧдчана представительӧн вӧлі Калидаса (V нэм).
Сійӧ вӧлі браманъяс кастаса представитель, но вӧлі гӧль и уджаліс пастухӧн.
Случай отсаліс сылы веськавны Гупта династияса царьяс пиысь ӧти дворӧ, кӧні Калидаса прославитчис кыдзи поэт да драматург.
Калидаса — мирӧвӧй литератураса генийяс пиысь ӧти.
Сылысь произведениеяссӧ вуджӧдӧма мирса став кывъяс вылӧ.
Сійӧ босьтліс аслас произведениеяслысь сюжетъяссӧ ёнджыкасӧ стариннӧй преданиеясысь да легендаясысь.
Но став тайӧ блестящӧй культураыс существуйтіс сӧмын этшаниклы.
Тайӧ культуралӧн кывнас вӧлі санскрит, коді эз вӧв доступнӧй народнӧй массаяслы.
Гупта династияса царьяслысь да индийскӧй знатьлысь став роскошсӧ вӧлі подулалӧма гӧльлунын да ыджыд невежествоын олысь земледельческӧй общинаясӧс жесточайшӧя эксплоатируйтӧм вылын.
Найӧ асланыс уджӧн долженӧсь вӧлі видзны Гупта царьяслысь роскошнӧй дворсӧ, налысь ыджыд войскасӧ, коді состоитіс пехотаысь, кавалерияысь, боевӧй слӧнъясысь да колесницаясысь.
Крестьянскӧй общинаясӧс куштӧм (рӧзӧритӧм) вылӧ Гупта династияса царьяс лӧсьӧдісны ыджыд финансовӧй ведомство.
Религия.
Семья да сикт интересъяс кытшӧ йӧршитчӧм крестьяна эз гӧгӧрвоны, мыйла налӧн олӧмыс сэтшӧм сьӧкыд да беспросветнӧй, да асланыс олӧмлысь став событиеяссӧ, ассьыныс став несчастьеяссӧ приписывайтісны енъяслы.
Браманъяс да буддийскӧй монахъяс пыр внушайтісны крестьяналы, мый найӧ долженӧсь повинуйтчыны енъяс вӧлялы, проповедуйтісны пассивность да кывзысьӧм.
Гупта династияса царьяс вывті ценитісны религиялысь услугаяссӧ.
Найӧ вӧліны браманистъясӧн, но ёна покровительствуйтісны буддийскӧй вичколы, коді осуждайтліс быдсикас водзсасьӧм.
Царствоса столицаын, Паталипутраын, вӧлі стрӧитӧма буддийскӧй манастыръяс, кӧні оліс 6000 гӧгӧр монах.
Бӧрынджык буддизм кутіс вытесняйтсьыны «выль браманизмӧн», либӧ «индуизмӧн», коді босьтіс унатор важ браманизмсьыс да буддизмсьыс.
Важ енъяс дінӧ (Брама дінӧ, Вишна дінӧ, Шива дінӧ) вӧлі ӧтвывтӧма нӧшта уна выльӧс.
Уна лыда храмъясын нуӧдсьывлісны торжественнӧй службаяс; содержитчис жрецъяслӧн да жрицаяслӧн зэв ыджыд штат.
Шива енлы сиӧм храмын Сумнатын служитіс 1000 браман-жрец;
350 танцовщица лун и вой йӧктісны идол водзын.
Караванъяс ваялісны уна сё километр сайысь Ганг юысь «священнӧй» ва.
Сійӧ ванас жрецъяс «юктавлісны» чудовищнӧй идолсӧ, кодӧс украшайтӧма вӧлі зарниӧн, эзысьӧн да драгоценнӧй изъясӧн.
10 сюрс селениеӧс вӧлі припишитӧма храмлы; уна сё сюрс земледелец уджалісны, медым содержитны храмсӧ.
Зэв гырысь храмъяс, уна кияса да уна юръяса гигантскӧй идолъяс долженӧсь вӧлі повзьӧдлыны пемыд крестьянаӧс да налы внушайтны енлы, царьлы да знатьлы покорность.
Феодалъясӧн да царскӧй чиновникъясӧн нартитӧм, быд властьлы кывзысьӧмӧ религияӧн велӧдӧм крестьянскӧй общинаяс некутшӧма эз водзсасьны выль завоевательяслы паныд, кодъяс уськӧдчисны Индия вылӧ.
Гупта царстволӧн пом.
VI нэм заводитчигӧн Гупта царство вылӧ уськӧдчисны кочевник-хефталитъяс, либӧ еджыд гуннъяс.
Уна неудача бӧрын Гупта государствоса царьяслы удайтчис хефталитъясӧс йӧткыштны войвылӧ.
Но накӧд тышыс слабмӧдіс Гупта царствоӧс, да войвыв Индия бара распадитчис уна самостоятельнӧй владение вылӧ.
VII нэмын Индияын вӧлі 70 гӧгӧр посни княжество.
Индиялӧн тайӧ политическӧй раздробленностьыс, коді кыссис уна нэм чӧж, сетіс позянлун асыввывса Иран мусульманскӧй властительяслы вӧчны войвывса Индиялысь тӧдчымӧнъя юкӧнсӧ асланыс провинцияӧн.
Газнаса Махмуд да войвыв Индияӧс мусульманаӧн завоюйтӧм.
X нэм шӧрын полководецъяс пиысь ӧти, коді служитіс бухарскӧй Саманидъяс двор бердын, образуйтіс ассьыс независимӧй владение ӧнія Афганистан пределъясын.
Сійӧ государствоыслӧн столицаӧн лои Газна кар, мый вӧсна сэні веськӧдлысь династия кутіс шусьыны «Газневидъяс» нимӧн.
Газнаса султан Махмуд, коді веськӧдліс 998 восянь  1030 воӧдз, вӧлі талантливӧй полководецӧн, чорыд да расчётливӧй политикӧн.
Феодалъяслы паныд тышысь эксплоатируйтана крестьянскӧй массаяслысь вниманиесӧ бокӧ вештыны да ӧттшӧтш индийскӧй сокровищеясӧн озырмӧдчыны зільӧмӧн, сійӧ йӧзӧдіс «священнӧй поход» «невернӧй» индусъяслы паныд, кодъяс эз кӧсйыны примитны ислам.
Мусульманскӧй духовенство быдног отсаліс Махмудлы тайӧ походсӧ котыртӧмас.
Махмуд 15 дорысь унджыкысь вӧчліс набег Индия вылӧ да эз потерпит ни ӧти поражение.
Быд выль уськӧдчылӧмӧн Махмуд пырліс пыр пыдӧджык и пыдӧджык Индияӧ, новлӧдліс ассьыс войскасӧ мунны вермытӧм джунглиясӧд да ватӧм пустыняясӧд.
Став рытыв-вой Индиясӧ вӧлі завоюйтӧма да грабитӧма.
Карсӧ завоюйтӧм бӧрын Махмуд мӧдӧдавліс грабитӧм эмбурсӧ Газнаӧ, а йӧзсӧ нуліс рабствоӧ.
Махмудлӧн индийскӧй походъяс дырйи рабъяс вылӧ доныс усис 50 урӧдз мортысь.
Грабитӧма вӧлі и Сумнатын знаменитӧй Шива храм.
Рытыв-вой Индия лои Газневидскӧй государстволӧн провинцияӧн.
Махмудлӧн грабительскӧй походъяс вӧсна Газна пӧрис ичӧтик карысь мича дворецъяса, мечетьяса да садъяса блестящӧй столицаӧ.
Фердоуси.
Медым содтыны аслас веськӧдлӧмлысь блесксӧ, Махмуд покровительствуйтліс искусстволы да литературалы.
Сійӧ двор бердын оліс гениальнӧй иранскӧй поэт Фердоуси (934–1027).
Сылӧн главнӧй трудыс — поэма «Шах-Намэ», роч вылын «Царьяслӧн книга», кодӧс гижӧма персидскӧй кыв вылын.
Тайӧ поэмаас 50 сюрсысь унджык двустишие.
Тайӧ произведениесӧ сочинитӧм вылӧ поэт видзис аслас олӧмысь 30 гӧгӧр во.
«Шах-Намэын» стихотворнӧя изложитӧма иранскӧй народ олӧмлысь преданиеяс да историческӧй событиеяс легендарнӧй кадъяссянь VII нэм шӧрӧдз.
Фердоусиӧс шуӧны иранскӧй Гомерӧн.
Газневидъяс государстволӧн распадитчӧм.
Махмуд преемникъяс дырйи Газневидъяслӧн государство распадитчис некымын самостоятельнӧй владение вылӧ.
Войвыв Индияса важнейшӧй мусульманскӧй государствояслӧн столицаясӧн лоины Лахор, сэсся Дели.
Мусульманскӧй государствояс паськӧдісны ассьыныс властьсӧ ылӧ войвыв Индияса пределъяс сайӧ, Деканлысь тӧдчымӧнъя юкӧн завоюйтӧмӧн.
VII ГЛАВА.
V–XI НЭМЪЯССЯ КИТАЙ.
1 §. Танскӧй империя.
Империя образуйтчӧм.
IV–V нэмъясын Китайӧ не ӧтчыд уськӧдчылісны войвывсянь и рытыввывсянь кочевӧй народъяс да захватывайтісны сылысь войвыв юкӧнсӧ.
Найӧ лӧсьӧдісны сэні ассьыныс уна государство.
И лунвыв Китай тайӧ кадас распадайтчис уна самостоятельнӧй владение вылӧ.
Китайын господствуйтісны самостоятельнӧй царекъяс, князьяс, военачальникъяс, кодъяс мӧда-мӧдыскӧд пыр враждуйтісны.
Китайлӧн выльысь ӧтувтчӧмыс лои VI нэм помын.
Сійӧ ӧтувтчӧмсӧ закрепитіс ӧти военачальник, коді 618 воын провозгласитіс асьсӧ китайскӧй императорӧн.
Историяын сійӧ тӧдса Гао-цзу ним улын.
Ассьыс государствосӧ сійӧ шуис «Тайӧн».
Колӧ шуны, мый асьныс китаецъяс некор эз шулыны ассьыныс странасӧ «Китайӧн».
Найӧ векджык шулісны сійӧс «Поднебеснӧй империяӧн» либӧ «Срединнӧй царствоӧн», а найӧ страналӧн официальнӧй нимыс вежласис.
Сідз, VII нэмсянь Китай кутіс шусьыны «Танскӧй империяӧн».
Танскӧй император Тайцзун подчинитіс аслыс став местнӧй князьсӧ да военачальниксӧ да ӧтувтіс аслас власть улӧ зэв ыджыд территория.
Танскӧй империя существуйтіс 907 воӧдз.
Танскӧй империя кадъясӧ Китай воӧдчис медся ыджыд могуществоӧ, экономическӧй да культурнӧй процветаниеӧ.
Уна завоевательскӧй войнаын танскӧй императоръяс пӧкӧритісны орчча странаяссӧ да овмӧдісны наӧ китаецъясӧс.
Сідзи образуйтчис великӧй китайскӧй государство.
Танскӧй эпохаӧ Китайлӧн территорияыс вӧлі весиг ыджыдджык ӧнія дорысь.
Сэки Китайлы подчиняйтчисны да мынтісны дань Корея, Тонкин, Аннам да войвыв Индиялӧн ӧткымын княжество.
Танскӧй империялӧн столицаыс вӧлі рытыв-войвыв Китайын, Чанань карын, коді ӧні шусьӧ Сианьӧн.
Танскӧй империя эпохаын Китай вӧлі мирын медся ыджыд, могущественнӧй государствояс пиысь ӧтиӧн.
Феодальнӧй строй.
Китайлӧн господствующӧй классӧн вӧліны феодалъяс — гырысь земельнӧй собственникъяс, кодъяс получайтісны гырысь поместьеяс императоръяссянь.
Найӧ олісны каръясын, озыр дворецъясын, а ассьыныс муяссӧ вӧдитны сетлісны крестьяналы, кодъяс сыысь мынтісны налы ыджыд оброк.
Феодал вӧлі тырвыйӧ господинӧн крестьянин олӧм вылын, вермис мырддьыны сылысь эмбурсӧ, калечитны сійӧс, требуйтны сысянь кӧть кутшӧм повинность.
Карса стенаяс, дворецъяс, храмъяс стрӧитӧм вылӧ уна дас сюрсӧн крестьянаӧс мырдӧн вӧтлалісны сиктъясысь да бамбуковӧй бедьясӧн кучкалӧм улын заставляйтісны уджавны бесплатнӧ.
Лолі кӧ урожайтӧм во, вӧліны кӧ засухаяс, наводнение либӧ воліс саранча, уна сюрс крестьяна кувлісны тшыглаыс.
Да и бур воясас найӧ муртса-муртса овлісны.
Тшыгъялысь крестьяна тшӧкыда вузавлісны асьнысӧ либӧ ассьыныс челядьнысӧ рабствоӧ.
Крестьянин кӧ босьтліс деньга уджйӧзӧн да эз бергӧдлы сійӧс, то ростовщик вермис вӧчны сійӧс аслас рабӧн.
Ростовщикъяс лӧсьӧдлісны гырысь муяс, ньӧбалӧмӧн либӧ уджйӧзъяс вылӧ найӧс босьталӧмӧн.
Буддийскӧй манастыръяс вӧліны сідзжӧ озыр землевладелецъясӧн.
Феодалъяс, ростовщикъяс, купецъяс, буддийскӧй монахъяс олісны озырлунын да роскошын.
Крестьяна ненавидитлісны ассьыныс эксплоататоръяссӧ да тшӧкыда кыпӧдчылісны налы паныд.
Крестьянскӧй восстаниеяс.
Медся гырысь крестьянскӧй восстаниеяс пиысь ӧти ыпнитіс 874 воын.
Тайӧ восстаниелӧн вождьяс пӧвсын торйӧн прославитчис Хуан Чао.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі военнӧй делӧ да, кор лоис кыпӧдчысьяслӧн юрнуӧдысьӧн, некымын сюрс мортысь котыртіс крестьянскӧй отряд.
Отрядыс содіс лунысь-лун, и императорскӧй войскаяс эз вермыны сыкӧд справитчыны.
Аслас крестьянскӧй армияӧн юрнуӧдӧмӧн, Хуан Чао мӧдӧдчис походӧ.
Сійӧ кӧсйис расправитчыны феодалъяскӧд став провинцияясас, медым став китайса крестьяна кутісны овны бурджык олӧмӧн, медым эз вӧв неравенство.
881 воын Хуан Чао победоноснӧя пырис Танскӧй империяса столицаӧ, Чанань карӧ.
Император пышйис, а сылысь став родственникъяссӧ да уна феодалъясӧс, чиновникъясӧс да военачальникъясӧс вӧлі виӧма.
На местаӧ вӧлі назначитӧма крестьянаӧс.
Столицаса став озырлунъяссӧ вӧлі конфискуйтӧма да юкӧма беднякъяс костын.
Кык во да джын Хуан Чао кутіс столицасӧ аслас киясын.
Но император да феодалъяс шыӧдчисны отсӧгла соседньӧй кочевникъяс дінӧ.
Зэв ыджыд орда уськӧдчис Китай вылӧ, медым пӧдтыны восстаниесӧ.
Императорлысь да феодалъяслысь тайӧ союзникъяссӧ народ нимтісны «сьӧд кырнышъясӧн».
Найӧ уськӧдчисны крестьяна вылӧ, быттьӧ хищнӧй лэбачьяс, тышкасисны чорыда да бесчеловечнӧя.
883 воын «сьӧд кырнышъяс» жугӧдісны Хуан Чаолысь войскасӧ, и ачыс вождьыс пӧгибнитіс.
Сылысь ӧткымын отсасьысьсӧ вӧлі подкупитӧма императорӧн, да найӧ изменитісны крестьяналы.
Великӧй крестьянскӧй война помасис кыпӧдчысьяс поражениеӧн.
Но государство разнӧй юкӧнъясын крестьянскӧй восстаниеяс кыптывлісны Танскӧй империя помасьтӧдз.
Танскӧй империялӧн усьӧм.
Танскӧй императоръяс дырйи вӧлі лӧсьӧдӧма законъяс, кодъяс видзисны интересъяссӧ феодалъяслысь.
Вӧлі чукӧртӧма ыджыд армия мукӧд народъясӧс пӧкӧритӧм да крестьянскӧй восстаниеяс пӧдтӧм вылӧ.
Феодальнӧй обществолӧн главаӧн вӧлі император.
Сійӧ лыддьыссис му вылын енлӧн посланникӧн да асьсӧ шуліс «небеса пиӧн».
Сійӧ жӧ вӧлі верховнӧй жрецӧн.
Императорлӧн вӧліны гырысь средствояс.
Населениесянь воан податьяс кындзи, сійӧ получайтіс гырысь доходъяс сов вылӧ, кӧрт вылӧ да вина вылӧ государственнӧй монополияяссянь.
Император бердын вӧлі государственнӧй сӧвет, квайт министерство, зэв уна управление да канцелярия.
Провинцияясын веськӧдлісны губернаторъяс, кодъяс назначайтсисны императорӧн.
Губернаторъяслысь да чиновникъяслысь местаяс занимайтісны феодалъяс, а мукӧддырйи озыр купецъяс да ростовщикъяс.
Став чиновникъясыс долженӧсь вӧлі лоны образованнӧй йӧзӧн, тӧдны литература, философия, история да сдайтавны экзаменъяс тайӧ предметъяс кузяыс.
Но озыр да влиятельнӧй йӧз векджык подкупайтісны экзаменаторъяссӧ.
Шедӧдны чиновниклысь да торйӧн нин провинцияса губернаторлысь звание вӧлі зэв выгоднӧ, сы вӧсна мый сійӧ сетліс позянлун чиновникъяслы грабитны народӧс.
Губернаторъяс зілисны закрепитны местаяссӧ асланыс пиян сайын, и губернаторскӧй должностьяс вочасӧн кутісны лоны наследственнӧйӧн.
Видзӧдігӧн вынйӧраӧн кажитчысь Танскӧй государство абу вӧлӧм зумыд.
Феодалъяслӧн власть, крестьянствоӧс бесчеловечнӧя эксплоатируйтӧм, чиновникъяслӧн вымогательствояс, пӧкӧритӧм странаясӧс рӧзӧритӧм вайӧдісны Китайӧс выльысь распадитчӧмӧ.
Бара заводитчисны смутаяс, крестьянскӧй восстаниеяс.
Провинцияясса начальникъяс зілисны лоны самостоятельнӧйясӧн да вӧчавлісны заговоръяс императорлы паныд.
Ставыс тайӧ слабмӧдіс Танскӧй империялысь вынсӧ.
Пӧкӧритӧм странаяс дугдісны мынтыны дань.
Войвывса да рытыввывса кочевникъяс бара кутісны тревожитны Китайӧс асланыс усьласьӧмъясӧн.
На пиысь унаӧн образуйтісны Танскӧй империя территория вылын ассьыныс государствояс.
Х нэм заводитчигӧн Танскӧй империя распадитчис.
2 §. X–XI нэмъясся Китай.
Сунскӧй империя.
960 воын Китайлӧн тӧдчымӧнъя юкӧн ӧтувтчис Сун империя власть улӧ.
Но кочевӧй племяяс, кодъяс захватитісны войвыв Китайӧс, эз признайтны сылысь властьсӧ.
Тайӧ племяяс пиысь медся вынаӧн вӧлі киданьяслӧн племя.
Киданьяс властвуйтісны став войвыв Китайын.
Асланыс столицаӧн найӧ вӧчисны ыджыд китайскӧй кар, кодӧс ӧні шуӧны Бейпинӧн.
Найӧ нуӧдісны китаецъяслы паныд постояннӧй войнаяс да сунскӧй императорӧс заставитісны мынтыны: дань деньгаӧн да шӧвкӧн.
Войвывса кочевникъяслы паныд постояннӧй войнаяс ёна гӧльмӧдісны народӧс.
Колӧ вӧлі видзны ыджыд армия.
Крестьяна вылӧ пуктавлісны зэв гырысь податьяс.
Войнаяс дырйи рӧзӧряйтчисны каналъяс, плӧтинаяс, дамбаяс.
Муяс косьмисны да вайисны омӧль урожайяс.
Оз вӧлі тырмы рис, купецъяс лэптісны сы вылӧ донсӧ.
А феодалъяс сэк кості требуйтісны оброк.
Крестьяналы пыр тшӧкыдджыка ковмывліс шыӧдчывны ростовщикъяс дінӧ.
Ростовщикъяс пыр кыпӧдлісны процентъяс ссудаяс вылӧ да озырмисны.
Уджйӧзъяс мынтытӧмысь уна крестьяна пӧрисны рабъясӧ.
Народлӧн положениеыс торъя сьӧкыдӧн лои ХI нэм шӧрын, кор воисны засухаа вояс.
Уна местаясын йӧз сюрсъясӧн кулалісны тшыгъялӧмла да ва абутӧмла.
Косьмисны весиг юкмӧсъяс да шоръяс, пӧгибайтіс скӧт.
Крестьяна пышъялісны сиктъясысь оброкысь, налогъясысь, уджйӧзъясысь да рабствоысь.
Став туйясыс вӧлі тырӧмаӧсь тшыгъялысьясӧн да керкатӧмъясӧн.
Паськаліс бандитизм.
Тшыгъялысьяслӧн массаяс опустошайтісны каръяс.
Кӧнсюрӧ заводитчис весиг людоедство.
Чиновникъяс да военачальникъяс нинӧм эз вӧчны народнӧй бедствиеяс кокньӧдӧм вылӧ да пӧльзуйтчисны случайӧн, медым грабитны аслыныс унджык эмбур.
Ван Ань-шилӧн реформаяс.
Тайӧ каднас провинциальнӧй чиновникъяс пиысь ӧти Ван Ань-ши предложитіс императорлы народлы отсӧг сетӧм кузя ассьыс план.
1069 воын император корис Ван Ань-шиӧс столицаас да сійӧс назначитіс первой министрӧн.
Ван Ань-ши нуӧдіс уна важнӧй реформа.
Сійӧ тшӧктіс стрӧитны став сиктъясын государственнӧй амбаръяс, сэтчӧ чукӧртіс купецъяслысь ньӧбӧм рис.
Тайӧ амбаръяссьыс сійӧ сеталіс риссӧ тшыгъялысьяслы, а сідзжӧ ссудаӧн сеталіс крестьяналы кӧйдыс, медым кӧдзны.
Урожай воӧм бӧрын найӧ долженӧсь вӧліны бӧр бергӧдны ссудасӧ казнаӧ, и зерноыс бара ваявсис амбаръясӧ.
Сійӧ сетавліс денежнӧй ссудаяс, неыджыд процентъяс босьтӧмӧн, мыйӧн бырӧдіс горш ростовщикъяслысь засильесӧ.
Ван Ань-ши лӧсьӧдіс чорыд донъяс став тӧваръяс вылӧ.
Сійӧ кокньӧдіс налоговӧй гнёт да перестроитіс армия.
Водзтіыс армияыс вӧлі наёмнӧй.
Ван Ань-ши введитіс всеобщӧй воинскӧй повинность.
Сійӧ выльмӧдіс государственнӧй аппарат да вӧтліс туйтӧм чиновникъясӧс да взяточникъясӧс.
Сиктъясын сійӧ восьталіс школаяс, а каръясын — университетъяс.
Ван Ань-шилӧн реформаяс кокньӧдісны народлысь положение да ёнмӧдісны Китайскӧй империяӧс.
Но Ван Ань-шилы паныд кыпӧдчисны недовольнӧй купецъяс, ростовщикъяс, ӧбидитчӧм чиновникъяс да добитчисны сылысь отставкаӧ петӧм.
Сійӧс вӧлі вештӧма да кулі изгнаниеын.
Сылысь унджык реформасӧ вӧлі отменитӧма.
3 §. Китайлӧн овмӧс да ортсыса йитӧдъяс.
Танскӧй да Сунскӧй империяяс дырйи Китайлӧн овмӧс вӧчӧ гырысь успехъяс.
Вӧчсьӧны выль каналъяс, стрӧитсьӧны дамбаяс, плӧтинаяс, кыпалӧ земледелиелӧн техника.
Содӧ горнӧй озырлунъяс — кӧрт, ыргӧн, эзысь, зарни — разработайтӧм.
Искуснӧй мастеръяс вӧчӧны шӧвк, гортгӧгӧрса кӧлуй, ӧружие.
Лоалӧны мича дворецъяса да храмъяса выль каръяс, найӧ кытшавсьӧны джуджыд стенаясӧн.
Каръясын олӧны уна лыда ремесленникъяс, купецъяс, воссялӧны гырысь лавкаяс, базаръяс, мунӧ оживлённӧй торговля.
Сунскӧй империя дырйи медся ыджыд карӧн вӧлі Ханчжоу.
Сэні вӧлі миллионысь унджык олысь.
Тайӧ вӧлі зэв ыджыд торговӧй центр.
Мукӧд странаясӧ китаецъяс вузавлісны шӧвк, фарфор, кӧрт.
Китай тӧргуйтіс Индиякӧд, Япониякӧд, Аннамкӧд, Явакӧд, Цейлонкӧд, Тихӧй океанса діяскӧд.
Ыджыд торговля вӧлі Ферганакӧд да Средньӧй Азияса мукӧд странаяскӧд.
Индияысь вӧлі вайӧма Китайӧ чай; сійӧ лои китаецъяслӧн радейтана юанторйӧн.
Найӧ асьныс кутісны вӧдитны чайсӧ да регыд заводитісны петкӧдны сійӧс мукӧд странаясӧ.
Кантонын арабъяс лӧсьӧдісны ассьыныс торговӧй поселениеяс да нуисны Китайкӧд паськыд торговля.
Мукӧд народъяскӧд йитӧд кутӧм вӧчис ыджыд влияние Китай культура вылӧ.
Индияысь пырис Китайӧ буддизм.
Пассивность да непротивление буддизмлӧн проповедуйтӧмыс сьӧлӧм вылас воис китайскӧй феодалъяслы, кыдзи народӧс закабалитӧм вылӧ средство.
Унаӧн на пиысь лоины буддистъясӧн, стрӧитісны буддийскӧй храмъяс да покровительствуйтісны народ пӧвсын буддизм проповедуйтӧмлы.
Арабъяссянь уна китаецъяс примитісны мусульманство.
Ӧнӧдз на Китайын эмӧсь быдса районъяс, кӧні олӧны мусульмана.
4 §. Танскӧй да Сунскӧй империяяс дырйи Китайлӧн культура.
Книга печатайтӧм.
Танскӧй да Сунскӧй империя периодӧ китайскӧй народ аслас культурнӧй уровень кузя тӧдчымӧнъя вевтыртіс европеецъясӧс.
Китайскӧй письменность лоис нин уна нэм сайын.
Мукӧд странаясын дорысь водзджык Китайын вӧлі изобретитӧма бумага.
Китайын водз заводитчис книга печатайтӧм.
Китаецъяс колана текстсӧ вырежитлывлісны пӧвъяс вылӧ да сійӧ пӧвъяс вывсьыс печатайтісны вӧсни бумага вылӧ книгаяс.
VIII нэм заводитчигӧн танскӧй император тшӧктӧм кузя Китайын кутіс лэдзсьыны мирын древнейшӧй газета.
Сійӧ шусьыліс «Столичнӧй вестникӧн».
Сэн печатайтсисны императорскӧй указъяс да важнейшӧй политическӧй новостьяс.
Тайӧ газетаыс петіс неважӧнся кадӧдз.
Сійӧ существуйтіс 1000 воысь дырджык.
Наука.
Древностьын нин китаецъяс изобретитісны порох, компас, тӧдісны астрономия, кужисны предсказывайтны шонділысь затмение да вычисляйтны календарь.
Танскӧй да Сунскӧй империяяс дырйи Китайскӧй наука шедӧдіс выль успехъяс.
Ыджыд внимание сетсьыліс математикалы, географиялы, агрономиялы.
Агрономия ёна отсаліс китайскӧй земледелие развивайтны.
Китаецъяс обрабатывайтісны ассьыныс муяссӧ сэтшӧм тщательнӧя, кутшӧма садовникъяс дӧзьӧритӧны садъяс.
Ыджыд почётын вӧліны философъяс да историкъяс.
Найӧ получайтісны государствосянь жалӧванье.
Танскӧй периодӧ вӧлі лӧсьӧдӧма наукаяслысь Ханьлинскӧй академия, коді существуйтіс неважӧнся кадӧдз.
Уна каръясын вӧліны ыджыд библиотекаяс, кодъясын вӧлі некымын сё сюрс книгаӧдз.
Вӧлі восьтӧма университетъяс, кӧні медсясӧ изучайтсисны история, философия да литература.
Литература да искусство.
Китаецъяс важысянь радейтлісны стихъяс.
Медся ыджыд расцветсӧ поэзия достигнитіс Танскӧй периодӧ.
Танскӧй поэтъясӧн гижӧм стихъяс лыддьыссьӧны образцовӧйясӧн.
Налӧн основнӧй сюжетъясӧн вӧліны любовь, дружба, природа.
Ӧтипӧлӧс стихъясын воспевайтсис войналӧн героизм, мукӧдъясын петкӧдлыссис крестьянинлӧн сиркурыд олӧмыс.
Танскӧй эпохаса медбур поэтъясӧн лыддьыссьӧны Ли Бо и Ду Фу, кодъяс олісны VIII нэмын.
Тайӧ нимъяснас китаецъяс гордитчӧны сідзи жӧ, кыдзи рочьяс гордитчӧны Пушкинӧн.
Танскӧй периодӧ Китайын вӧліны нин театр, балет, музыка.
Император аслас дворецас лӧсьӧдіс актёръяслысь специальнӧй школа.
Театральнӧй искусство важӧн нин вӧлі народлӧн радейтана развлечениеӧн.
Бродячӧй труппаяс ветлӧдлісны каръясӧд да сиктъясӧд да сетлывлісны представлениеяс медсясӧ историческӧй сюжетъяс вылӧ.
Сэтшӧм театрыс эм Китайын и ӧні.
Ыджыд совершенство достигнитіс живопись.
Сылӧн медся ыджыд расцвет кадӧн лыддьыссьӧ Сунскӧй период.
Ассьыныс картинаяссӧ китайскӧй художникъяс рисуйтісны шӧлкӧвӧй свиткаяс вылӧ.
Дворецъяс, храмъяс, озыр керкаяс стенаясӧ сідзжӧ рисуйтавлісны художникъяс.
Зэв водз развитчис Китайын скульптура.
Енъяслӧн, священнӧй животнӧйяслӧн, мудрецъяслӧн, императоръяслӧн статуяяс да барельефъяс украшайтлісны уна зданиеяс.
Тшӧкыда статуяяссӧ вӧвлі высекайтӧма скалаясӧ и вӧвліны зэв ыджыдӧсь.
Императорлӧн да феодалъяслӧн торъя вниманиеӧн пӧльзуйтчис архитектура.
Китайскӧй архитекторъяс стрӧитісны мича дворецъяс, храмъяс, посъяс, башняяс.
Стрӧитісны найӧс изйысь, мраморысь, кӧртысь да украшайтісны фарфорӧн, зарниӧн, искуснӧй резьбаӧн.
Китайӧ волысь европеецъяс шензьылісны Китайскӧй стрӧйбаяс мичлунӧн да величиеӧн.
Ыджыд известность получитісны китайскӧй лакъяс, эмаль, бронзаысь вӧчӧм художественнӧй изделиеяс.
Вӧліны слӧн лыысь, пуысь, изйысь резьба вӧчӧм кузя зэв искуснӧй мастеръяс.
Искусство пыдӧдз пырис высшӧй классъяс бытӧ.
Пӧшти быдтор, мыйӧн найӧ пӧльзуйтчисны, вӧлі искусстволӧн произведение.
Китайскӧй культура вӧчис ыджыд влияние став соседньӧй азиатскӧй народъяс вылӧ, Корея вылӧ, Япония вылӧ, Аннам вылӧ.
МӦД ЮКӦД
ХI–XV НЭМЪЯССЯ ЕВРОПА ДА АЗИЯ
VIII ГЛАВА.
КРЕСТОВӦЙ ПОХОДЪЯС.
1 §. Европа крестовӧй походъяс водзвылын.
Каролингъяс кадъясся поместьеын быд крепостнӧй крестьянин вӧлі тшӧтш и ремесленникӧн.
Сійӧ снабжайтіс и асьсӧ и ассьыс сеньорсӧ кыдзи сельскохозяйственнӧй прӧдуктаясӧн, сідзи и ремесленнӧй изделиеясӧн.
Хозяйственнӧй олӧм развивайтчӧмкӧд тшӧтш совершенствуйтчисны уджалан ӧрудиеяс, лоалісны выль ремесленнӧй изделиеяс.
Заводитісны унджык вӧчны кӧрт ӧрудиеяс, кутісны изготовляйтны шерстянӧй тканьяс, стрӧитны каменнӧй керкаяс.
Ставнас тайӧн вермисны занимайтчыны сӧмын специальнӧ велӧдӧм ремесленникъяс.
Вот мыйла лоины сэтшӧм йӧз, кодъяс специализируйтчисны кутшӧмкӧ ӧти ремесло кузя.
Тадзи торъяліс ремесленнӧй удж сельскохозяйственнӧй уджысь.
Лоины кузнецъяс, ткачьяс, шорникъяс.
Каръяслӧн лоӧм да развивайтчӧм.
Ремесленникъяс первой олісны да уджалісны сиктын либӧ феодал усадьбаын.
Ремесло усложняйтчӧмкӧд, ремесленникъяс лыдлӧн содӧмкӧд да найӧ изделиеяс вылӧ спрос содӧмкӧд тшӧтш крепостнӧй ремесленникъяс кутісны пыр тшӧкыдджыка мунавны асланыс господаяс дорысь.
Тайӧ ремесленникъясыс стрӧиталісны ассьыныс посёлокъяс кытчӧкӧ манастыр стенаяс дорӧ, ю вуджаланінса перевозъяс дорӧ, гырысь туйяс вомӧнасянінъясӧ, кыті тшӧкыдджыка ветлывліс йӧз, кӧні кокньыдджыка позьӧ вӧлі инавны ассьыныс изделиеяссӧ.
ХI нэм шӧрын ремесленникъяслӧн сэтшӧм поселениеяссьыс кутісны лоавны каръяс.
Кар гӧгӧрыс лэптывсьылісны му валъяс либӧ стрӧитсьывлісны стенаяс.
Кар шӧрас лӧсьӧдсьыліс рыночнӧй площадь.
Карса олысьяс эз дзикӧдз орӧдчывны видзму овмӧсысь: налӧн вӧліны муяс, градйӧръяс, садъяс, найӧ паськӧдісны скӧт.
Сійӧ кадся каръяс йылысь позьӧ шуны, мый налӧн джын площадь вылас олісны йӧз, а мӧд джынсӧ вӧлі кӧдзӧма.
Асьныс каръясыс вӧліны этша йӧзаӧсь: найӧ артавсьылісны некымын сё мортӧн.
Каръясса населениеыс содліс пышъялысь крепостнӧйясӧн.
Каръяслӧн лоӧм пыртіс Европа олӧмӧ выль чертаяс.
Ремесленник уджаліс и заказ серти, и рынок вылӧ.
Заводитчис развивайтчыны торговля, образуйтчис карса рынок.
Первойсӧ кар вузавліс ассьыс изделиеяссӧ сӧмын сиктъясӧ да усадьбаясӧ, кодъяс сысянь вӧліны матынӧсь.
Ньӧбасьысьяслӧн лыд вӧлі ичӧт, и карас тӧваръясыс вӧчсисны этша.
Ассьыныс изделиеяссӧ вузавлісны ремесленникъяс асьныс.
Купец вӧлі карын сӧмын приезжӧй, татысянь и сылӧн обычнӧй нимыс — «гӧсть».
Купецъясӧн вӧліны арабъяс, сириецъяс, византиецъяс.
Найӧ ваявлісны асыввывса дона тӧваръяс.
Карын торговля развивайтчӧмкӧд тшӧтш лоины и асланыс постояннӧй купецъяс.
Тадзи образуйтчисны обществоса выль группаяс: ремесленникъяс да купецъяс.
Каръяс сулалісны феодалъяс муяс вылын.
Феодалъяс требуйтісны карсаяслысь барщинаяс да оброкъяс, феодалъяслӧн приказчикъяс судитлісны горожанаӧс.
Кымын ёнджыка озырмис кар, сымын унджык требуйтіс сысянь сеньор.
Постояннӧй феодальнӧй войнаяс мешайтісны каръяс тӧргуйтӧмлы.
Каръяс ёнмӧмкӧд ӧттшӧтш быть должен вӧлі кыптыны упорнӧй тыш ремесленникъяс, купецъяс да феодалъяс костын.
Европаса ӧткымын районъясын каръяс развивайтчисны зэв ӧдйӧ.
Озырмисны каръяс Рейн вылын — Кельн, Майнц, Страсбург; Фландрияса каръяс — Брюгге, Гент, Ипр.
И Рейн вылын, и Фландрияын вӧлі развитчӧма шерстянӧй промышленность; каръясыс вӧліны стариннӧй торговӧй туйяс вылын.
Но ставсьыс медся войдӧр каръяс заводитісны развивайтчыны Италияын.
Италия пыр Средиземнӧй море кузя муніс торговля Востоккӧд.
ХI нэмын Венеция да Генуя вӧліны Европалӧн медся гырысь да озыр каръясӧн.
Генуэзскӧй да венецианскӧй купецъяс кутісны асьныс ветлывлыны Востокӧ.
Найӧ кутісны соперничайтны византийскӧй да арабскӧй купецъяскӧд.
Востокӧ кыскӧм.
Но асыввывса странаясыс кыскисны и средневековӧй Европаса населениелысь мукӧд группаясӧс.
Рыцарскӧй феод вуджліс наследство кузя сӧмын ыджыд пилы, а ичӧтъясыс эз получайтны мусӧ.
Найӧ корсисны выль муяс, добычаяс, слава да окотапырысь участвуйтісны любӧй войнаын, любӧй грабительскӧй походын.
Торговлялӧн развивайтчӧм да торговляын роскошь предметъяслӧн лоӧм йӧткалісны феодалъясӧс гырысь тратаяс вылӧ; найӧ удждавлісны деньга да тшӧкыда эз вермывны мынтыны уджйӧзъяссӧ.
Сэтшӧм положениесьыс петан туйӧн найӧ лыддисны Восток вылӧ поход, кытысь найӧ надейтчисны босьтны озыр добыча да му.
Востокӧ зілисны и крестьяна.
Феодалъяс личкисны крестьянаӧс пыр выль и выль повинностьясӧн.
Феодалъяс костын постояннӧй войнаяс рӧзӧритісны крестьяналысь овмӧссӧ.
Неурожай да тшыгъялӧм, кодъяс тшӧкыда вӧвлывлісны средневековӧй Европаын, вайӧдлісны зэв уна крестьянаӧс гибельӧ.
Сідз, например, 1087 восянь 1095 воӧдз вӧлі 7 тшыгъялан во; сійӧ жӧ кадас свирепствуйтіс чума эпидемия, вӧлі скӧтлӧн мор.
Йӧз кулалісны массаясӧн.
Тшыг крестьяна сёйисны турун, пуяслысь кырсь, сёй.
Вӧлі уна людоедство случай.
Европаса уна странаясын крестьяна кыпӧдлісны восстаниеяс, но тайӧ восстаниеясыс пӧдтывсьылісны феодалъясӧн.
Сэки няняджык местаяс корсьӧм могысь крестьяна быдса сиктъясӧн кутісны мунавны тшыгъялан районъяссьыс.
Востокын найӧ надейтчисны аддзыны тшыгъялӧмысь да сеньоръяс гнётысь спасение.
Торговӧй каръяс, торйӧн Италияса каръяс, вӧліны сідзжӧ заинтересованӧсь Востокса завоеваниеясын.
Восточнӧй странаяскӧд тӧргуйтӧм паськӧдӧмысь найӧ арталісны босьтны ыджыд барышъяс.
Вичко мыйвынсьыс проповедуйтіс Восток вылӧ поход, медым завоюйтны Сирия да Палестина.
Иерусалимын, предание серти, вӧлі гуалӧма христианскӧй религиялысь мифическӧй основатель Иисус Христосӧс.
Духовенство требуйтіс «невернӧйяс киысь» (мусульмана киысь) мырддьыны «господьлысь гортсӧ».
Збыльвылас жӧ вичко артавліс Восток вылӧ удачнӧй походӧн содтыны ассьыс озырлунъяссӧ да кыпӧдны ассьыс значениесӧ.
2 §. Медводдза крестовӧй поход.
Клермонскӧй собор.
1095 воын Клермонын, Францияын, чукӧртчис церковнӧй собор.
Собор вылӧ воис не сӧмын духовенство, но и феодалъяс.
Воисны и купецъяс.
Воисны и уна крестьяна матыса местаясысь.
Папа Урбан II шыӧдчис Клермонӧ став чукӧртчысьяс дінӧ речӧн.
Сійӧ чуксаліс ставнысӧ мунны Иерусалимӧ «невернӧйяс» киысь «господьлысь гортсӧ» мездыны.
Сійӧ сідзжӧ висьтавліс ыджыд добыча йылысь, коді виччысьӧ завоевательясӧс Востокын.
Тайӧ призывсӧ вӧлі встретитӧма восторгӧн.
Присутствуйтысьяс клянитчисны мӧдӧдчыны походӧ да клянитчӧмсӧ петкӧдлӧм могысь вуралісны аслыныс паськӧм вылас гӧрд крестъяс.
Вот мыйла Востокӧ походъясын участвуйтысьяс шусисны «крестоносецъясӧн», а асьныс походъясыс — «крестовӧйясӧн».
Папа йӧзӧдіс поход кад кежлӧ Европаын мир, походса участникъяслы кӧсйысис налысь семьяяссӧ да имуществосӧ дорйыны да сетны отсрочка уджйӧзъяс мынтӧм кузя.
Крестовӧй походӧ мунысь крестьяналы папа кӧсйис сетны свобода.
Сійӧ прикажитіс став епископъяслы проповедуйтны крестовӧй поход.
Бедноталӧн поход.
Медводз мӧдӧдчис крестьянскӧй бедноталӧн ополчение.
Неорганизованнӧй, омӧля вооружитчӧм отрядъяс мӧдӧдчисны Рейнлань.
Крестьяна эз тӧдны, кӧні Иерусалимыс.
Рейн дінӧ матыстчигӧн найӧ быд кар аддзӧм бӧрын юасисны: «Абу-ӧ тайӧ сійӧ Иерусалимыс, кытчӧ ми мунам?»
Водзӧ найӧ мунісны Дунай кузя.
Крестьяна мунісны тшыгӧсь, некутшӧм запасъястӧг.
Унаӧн куліны туяс.
Торйӧн нин крестьяна пострадайтісны венгръяслысь да болгаръяслысь муяс вомӧн вуджигӧн; венгръяс да болгаръяс крестоносецъясын аддзӧны вӧлі грабительясӧс да бырӧдісны найӧс быдса отрядъясӧн.
Ёна нин этша лыда ополчение воис Константинопольӧдз да сэсся вуджис Малӧй Азияӧ.
Медводдза ыджыд бойын жӧ омӧля вооружитчӧм крестьянаӧс вӧлі турокъясӧн жугӧдӧма.
Уна йӧзӧс вӧлі виӧма.
Крестьянскӧй ополчениелӧн жалкӧй колясъясыс бергӧдчисны Константинопольӧ, медым виччысьны рыцарьясӧс.
Рыцарьяслӧн поход.
Сэк кості чукӧртчисны рыцарьяслӧн ополчениеяс Европаса разнӧй странаясысь.
Рыцарскӧй отрядъяс мӧдӧдчисны разнӧй туйясӧд.
Мыйкӧ-мында юкӧн муніс сійӧ жӧ туйӧд, кыті и мунісны беднота.
Мукӧдъяс мунісны войвыв Италия пыр.
Ӧткымын отрядъяс воисны Италия лунвылӧдз да сэті вуджисны море вомӧн Балканскӧй полуостров вылӧ.
1097 воын рыцарскӧй ополчениеяс чукӧртчисны Константинопольын.
Византийскӧй император Алексей Комнин рытыввывса рыцарьяс дінӧ относитчис недовериеӧн.
Сійӧ поліс, мед эськӧ найӧ эз мӧвпыштны захватитны Византиясӧ.
Рыцарьяс завидьпырысь видзӧдісны византийскӧй дворлӧн вывті гырысь озырлунъяс вылӧ.
Алексей Комнин тэрмасис вуджӧдны рыцарьяслысь ополчениесӧ Малӧй Азияӧ.
Но Малӧй Азия пыр туйыс вӧлӧма зэв сьӧкыд.
Турецкӧй лёгкӧй кавалерия внезапнӧя усьласьӧмла, вывті ыджыд жарла, ва абутӧмла, эпидемияяс помысь кулі зэв уна йӧз.
Крестоносецъяслӧн ас костаныс муніс дугдывлытӧм зыксьӧм.
Быд завоюйтӧм кар вӧсна найӧ вождьяс костын пансьывлісны вензьӧмъяс.
Крестоносецъяслы ковмис выдержитны Антиохия вӧсна кузь кадся тыш.
Антиохияӧс вӧлі кытшалӧма сэтшӧм паськыд стенаясӧн, мый на вывті вермис мунны нёль вӧлӧ доддялӧм колесница.
Стенаясас вӧлі лӧсьӧдӧма 450 башня.
Крепостьсӧ удайтчис босьтны гарнизонса ӧти начальник измена вӧсна.
Антиохияын крестоносецъяс керавлісны став мусульманасӧ.
Рыцарьяслы сюри озыр добыча.
Антиохия босьтӧм бӧрын уна рыцарь бергӧдчис Европаӧ; уна рыцарь кулі битваяс дырйи да висьӧмъяс помысь.
Иерусалим дорӧ воис ставыс некымын сюрс морта отряд.
1099 воын Иерусалимӧс вӧлі босьтӧма штурмӧн.
Вӧлі нуӧдӧма мусульманаӧс массӧвӧя виалӧм.
Эз жалитны ни нывбабаясӧс, ни челядьӧс.
Крестоносецъяс дугӧдлісны виалӧмсӧ сы могысь, медым поклонитчыны «святӧй» местаяслы, и выльысь босьтсьылісны виавны да грабитны.
Крестоносецъяслӧн государствояс.
Рыцарьяслӧн завоюйтӧм муясысь вӧлі лӧсьӧдӧма Иерусалимскӧй королевство, а сідзжӧ Антиохия княжество да Эдесса да Триполи графствояс, кодъяс вӧліны Иерусалимскӧй королевствосянь вассальнӧй зависимостьын.
Медводдза корольӧн вӧлі бӧрйӧма рыцарскӧй походса вождьяс пиысь ӧтиӧс — Готфрид Бульонскийӧс,
Завоюйтӧм муясын вӧлі лӧсьӧдӧма феодальнӧй порядокъяс.
Гырысь сеньоръяс тані вӧліны Западнӧй Европаын дорысь нӧшта ёнджыка независимӧйӧсь.
Местнӧй крестьянаӧс вӧлі закрепоститӧма.
Найӧ долженӧсь вӧліны сетны феодалъяслы асланыс урожайысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Мусульманскӧй население вывті ёна дзескӧдсис.
Население пӧвсын не ӧтчыд кыптылісны восстаниеяс грубӧй притеснитель-крестоносецъяслы паныд.
Крестовӧй походысь ставсьыс ёнджыка выгадайтлісны итальянскӧй каръяс, торйӧн нин Венеция да Генуя.
Война дырйи крестоносецъяслы отсӧг сетӧмысь найӧ получитісны пошлинатӧг тӧргуйтан право.
Став гырысь каръясын налы принадлежитлісны быдса кварталъяс.
Европалӧн Востоккӧд тӧргуйтӧм ёна содіс.
Европаысь нуисны ной, ӧружие, рабъясӧс.
Востоксянь вайисны Европаӧ восточнӧй тканьяс, ковёръяс, пряностьяс, растительнӧй краскаяс.
Итальянскӧй каръяс да налӧн купецъяс озырмисны.
Иерусалимскӧй королевство занимайтліс Средиземнӧй море пӧлӧн векньыдик полоса.
Сійӧ должен вӧлі дугдывлытӧг дорйысьны соседньӧй мусульманскӧй княжествоясысь.
Дорйысьӧм вылас вӧлі котыртӧма торъя духовно-рыцарскӧй орденъяс.
Тамплиеръяслӧн, либӧ Храмовникъяслӧн, орден шусис тадзи сы вӧсна, мый первойсӧ сійӧ помещайтчис сійӧ места дінын, кӧні предание серти сулаліс иерусалимскӧй храм.
Иоаннитъяслӧн, либӧ Госпитальеръяслӧн, орден лӧсьӧдіс Иерусалимын святӧй Иоаннлысь госпиталь.
Сёрӧнджык, ХII нэм помын, лоис нӧшта Тевтонскӧй, либӧ Немецкӧй, орден.
Орденъясса членъяс вӧліны и рыцарьясӧн, и монахъясӧн.
Найӧ сетісны монашескӧй обет, кӧсйысьлісны не гӧтрасьны да асланыс начальникъяслысь кывшутӧг кывзысьны.
Налӧн главнӧй цельӧн вӧлі война.
Духовно-рыцарскӧй орденъяс стрӧитісны аслыныс крепыд замокъяс.
Ассьыныс озырлунъяссӧ найӧ содталісны военнӧй добычаӧн, тӧргуйтӧмӧн да ростовщичествоӧн.
3 §. Водзӧ лоан крестовӧй походъяс.
Мод да коймӧд походъяс.
Крестоносецъяслы удайтчис завоюйтны Сирия да Палестина сы вӧсна, мый турецкӧй феодалъяс действуйтісны торйӧн, тшӧкыда враждуйтісны мӧда-мӧдныскӧд.
Но крестоносецъясӧн лӧсьӧдӧм государство эз вӧв зумыд.
Сылы ковмис пыр обороняйтчыны мусульманаысь.
Местнӧй население ненавидитіс крестоносецъясӧс.
Феодал-крестоносецъяс костын мунісны постояннӧй столкновениеяс.
Мӧда-мӧдыскӧд тышын найӧ тшӧкыда вӧчлывлісны мусульманакӧд союз.
Крестоносецъяс регыд заводитісны воштавны наӧн завоюйтлӧм муяссӧ.
1144 воын турокъяс босьтісны Эдесса.
ХII нэм шӧрын котыртӧм мӧд крестовӧй поход эз сет некутшӧм результатъяс.
Крестоносецъяс государстволӧн положениеыс лои пыр сьӧкыдджык.
Регыд крестоносецъяслӧн лои ӧпаснӧй враг.
Сирияса, Севернӧй Месопотамияса да Египетса торъявлӧм (разрозненнӧй) мусульманскӧй государствоясӧс вӧлі ӧтвывтӧма ӧти государь Саладин (правильнӧйджыка — Салах-ад-Дин) власть улӧ.
Саладин вӧлі храбрӧй да талантливӧй полководецӧн.
Мусульмана пӧвсын сылӧн властьыс да обаяниеыс вӧліны вывті ыджыдӧсь.
Христианаӧс сылӧн нимыс вайӧдліс ужасӧ.
Саладин йӧзӧдіс крестоносецъяслы «священнӧй война».
Рыцарьяс эз сяммыны ӧтвывтчыны.
Саладин шедӧдіс ыджыд победа Тивериада дорын (1187).
Рыцарьясӧс вӧлі жугӧдӧма, иерусалимскӧй король веськаліс пленӧ.
Сійӧ жӧ воын Саладин босьтіс Иерусалим.
Иерусалим усьӧм лои поводӧн коймӧд крестовӧй поход нуӧдӧм вылӧ.
Тайӧ походас участвуйтлісны куим европейскӧй государь: германскӧй император Фридрих I Барбаросса («<rus>Рыжебородый</rus>»), французскӧй король Филипп II Август да английскӧй король Ричард I Львиное Сердце.
Фридрих I Балканскӧй полуостров вомӧн нуӧдіс ассьыс армиясӧ Малӧй Азияӧ.
Ӧти ю вомӧн вуджигӧн Фридрих I вӧйи, да сійӧ армиялӧн ыджыдджык юкӧныс бӧр бергӧдчис.
Филипп II Август да Ричард Львиное Сердце веськӧдлісны став вынъяссӧ Акра крепость босьтӧм вылӧ.
Французскӧй да английскӧй корольяс костын мунісны дугдывлытӧм вензьӧмъяс.
Ричард Львиное Сердце пӧльзуйтчис рыцарьяс пиысь медся храбрӧй рыцарь славаӧн.
Сійӧ вызывайтліс единоборство вылӧ мусульманскӧй эмиръясӧс да ӧтчыд кучкӧмӧн керавліс найӧс аслас мечнас юрсяньыс коскӧдзыс.
Но сійӧ вӧлі зэв грубӧй, жестокӧй да заносчивӧй.
Кор кык вося осада бӧрын Акраӧс вӧлі босьтӧма, Ричард тшӧктіс казнитны кык сюрс заложникӧс, сы вӧсна мый Саладин эз мӧдӧд аскадын выкупсӧ.
Акра босьтӧм бӧрын корольяс костын лӧсявтӧмъяс нуӧдсисны водзӧ.
Филипп II Август муніс бӧр Францияӧ.
Английскӧй король сідзжӧ регыд эновтіс Палестина.
Иерусалим коли мусульмана киясӧ.
Палестинаын да Сирияын крестоносецъяслӧн владениеяс ёна чинісны.
Нёльӧд крестовӧй поход.
ХIII нэм заводитчигӧн Европаын заводитчис нёльӧд крестовӧй поход кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Крестоносецъяс шуисны чукӧртчыны Венецияӧ да татысянь венецианскӧй корабльяс вылын вуджны Востокӧ.
Тайӧ каднас Венеция да Византия костын мунісны столкновениеяс.
Венецианецъяс воспользуйтчисны крестоносецъяс вынъясӧн, медым помавны асланыс главнӧй торговӧй соперникыскӧд — Византиякӧд.
Венецианецъяс велӧдӧм кузя крестоноснӧй войскаяс Иерусалим вӧсна тышкасьӧм пыдди матыстчисны Константинополь дорӧ.
Крестоносецъяс 1204 воын штурмӧн босьтісны Константинополь да зэв ёна сійӧс разгромитісны; пӧщадатӧг истребляйтісны населениесӧ; грабитісны ставсӧ, мый веськалі.
Вӧлі бырӧдӧма искусстволысь уна произведение, грабитӧма вичкояс.
Тайӧ «крестовӧй» походыс зэв бура петкӧдліс, мый крестоносецъяс ньӧти эз мӧвпавны «господьлысь гортсӧ мездӧм» йылысь, а интересуйтчисны сӧмын грабежъясӧн да захватъясӧн.
Найӧ дасьӧсь вӧліны грабитны христианаӧс сідз жӧ, кыдзи мусульманаӧс.
Константинополь захватитӧм бӧрын найӧ и эз мӧвпавны Восток вылӧ водзӧ поход нуӧдӧм йылысь.
Латинскӧй империя.
Крестоносецъяс босьтісны Византийскӧй империялысь тӧдчымӧнъя юкӧн.
Завоюйтӧм территория вылас найӧ лӧсьӧдісны «Латинскӧй империя» («Греческӧйысь» — Византийскӧйысь торъялӧмӧн).
Уна му захватитісны рытыввывса феодалъяс.
Венеция займитіс уна ді да укрепитчис важнейшӧй торговӧй каръясӧ.
Византиецъяс ас орданыс вермисны кутны сӧмын Балканскӧй полуостровлысь юкӧн да Малӧй Азияысь некымын владение.
Но Латинскӧй империялӧн положениеыс вӧлі зэв непрочнӧй.
Местнӧй населениеыс ненавидитіс сійӧс грабитысь рыцарьясӧс.
Войвылын лолі нуӧдны зэв сьӧкыд войнаяс болгаръяскӧд.
Византиецъяс укрепитчисны Малӧй Азияӧ да сэтысянь усьласисны Латинскӧй империя вылӧ; 1261 воын найӧ бара босьтісны Константинополь да бӧр лӧсьӧдісны Византийскӧй империя.
Но Византиялы некор эз удайтчы оправитчыны разгромысь, кодӧс сылы вӧлі вӧчӧма нёльӧд крестовӧй поход дырйи.
Челядьлӧн поход.
Сэк кості, Сирияын да Палестинаын крестоносецъяслӧн делӧясыс мӧдісны мунны пыр омӧльджыка и омӧльджыка.
Эз вӧв некутшӧм надея Иерусалимӧс бӧр мырддьӧм вылӧ.
Европаын кутіс паськавны мнение, мый грешнӧй йӧзлы оз удайтчы завоюйтны «святӧй местаяс», но сэтчӧ вермасны воӧдчыны невиннӧй челядь.
И Германияын, и Францияын кутісны чукӧртчыны челядьлӧн чукӧръяс.
Марсельӧ чукӧртчисны зэв уна зонкаяс да нывкаяс.
Французскӧй король протест вылӧ видзӧдтӧг, корабльяслӧн владелецъяс босьтчисны нуны челядьӧс Палестинаӧ.
Тайӧ челядьыслӧн судьбаыс вӧлі ужаснӧй.
Налӧн ӧти юкӧныс пӧгибнитіс Средиземнӧй мореын ыджыд буря дырйи, мӧд юкӧнсӧ вӧлі нуӧма корабль владелецъясӧн Египетӧ да вузалӧма рабствоӧ.
Сэтшӧм жӧ омӧль вӧлі участьыс Германияын чукӧртчысь челядьлӧн.
Тані челядьлӧн походыс дзик заводитчӧмсяньыс дасьтыссис работорговецъясӧн.
Кор челядь воисны Италия лунвылӧдз, местнӧй епископ запретитіс Палестинаӧ найӧс мӧдӧдны.
Челядьлы вӧлі прикажитӧма бергӧдчыны гортаныс.
Мучитчӧм челядь пӧшти ставныс пӧгибнитісны бӧр мунігас.
Крестовӧй походъяслӧн пом.
ХIII нэмын вӧлі нуӧдӧма нӧшта некымын крестовӧй поход.
На пиысь медбӧръяыс — кӧкъямысӧд — вӧлі 1270 воын.
Став тайӧ крестовӧй походъясыс сӧмын вайӧдісны зэв уна йӧз бессмысленнӧя кулӧмӧ.
Востокын кольӧм рыцарьяс асьныс кутчысьны эз вермыны.
1291 воын уси крестоносецъяслӧн медбӧръя оплот — Акра.
Западнӧй Европаса рыцарьяс сайын (нӧшта 200 во чӧж на) сохранитчис сӧмын Кипр ді.
Крестовӧй походъяс эз достигнитны сійӧ цельсӧ, мыйӧ найӧ зілисны.
Западноевропейскӧй рыцарьяслы да каръяслы эз удайтчы укрепитчыны Востокын.
И век жӧ крестовӧй походъяслӧн тӧдчанлуныс Европалы вӧлі вывті ыджыд.
Ставсьыс медводз ёнмисны Востоккӧд торговӧй йитӧдъяс.
Средиземнӧй море кузя, кыті крестовӧй походъясӧдз ветлывлісны пӧшти сӧмын восточнӧй купецъяс, ӧні паськӧдісны паськыд торговля итальянскӧй да южнофранцузскӧй каръяс.
Итальянскӧй каръяслӧн соперницалы, Византиялы, вӧлі вӧчӧма страшнӧй удар.
Генуя да Венеция босьтісны ас киӧ господствосӧ не сӧмын Средиземнӧй, но и Чернӧй мореын.
Крестовӧй походъяс тӧдмӧдісны европеецъясӧс земледельческӧй выль культураясӧн, выль плодъясӧн.
Востоксянь пырӧны Европаӧ гречиха, кукуруза да рис, лимонъяс да абрикосъяс.
Кутіс паськавны тростниковӧй сахар употребляйтӧм.
Европаын лоины производстволӧн выль отрасльяс — стеклӧ да шӧвк тканьяс вӧчӧм.
Европеецъяс тӧдмасисны и асыввывса озыр культураӧн.
Тайӧ вайӧдіс сійӧ кадся йӧзлысь умственнӧй кругозорсӧ тӧдчымӧнъя паськӧдӧмлань.
IX ГЛАВА.
КАРЪЯС ДА ТОРГОВЛЯ ХII–XIII нэмъясын.
1 §. Цехъяс да гильдияяс.
Каръяслӧн быдмӧм.
ХII да ХIII нэмъясын Европаын лои уна кар.
Налӧн населениеыс тӧдчымӧнъя содіс.
Ӧні шӧркодь кар арталіс 5 сюрс олысьӧдз, ёнджыка гырысьясын — населениеыс вӧвлі 20 сюрсӧдз.
Вежсис и карыслӧн ортсыса видыс.
Помасьлытӧм феодальнӧй войнаяс дырйи карлы ковмыліс дорйысьны.
Сійӧ пӧрлі крепостьӧ, сы гӧгӧр вӧлі стрӧитӧма башняяса да бойницаяса крепыд каменнӧй стенаяс.
Карса стенаясын пырджык вӧвлі нёль ворота, найӧ тшӧкыда вӧвліны подъёмнӧй посъясаӧсь.
Карса стенаяс эз лэдзлыны карыслы быдмыны, паськавны, та вӧсна каръясас вӧлі зэв дзескыд.
Векни да чукля улицаяс мунӧны вӧлі кар шӧрлань — карса площадьлань.
Тайӧ улицаяс пӧлӧныс сулалісны ремесленникъяслӧн да купецъяслӧн пу да каменнӧй керкаяс, кодъясӧс вӧлі стрӧиталӧма ёрта-ёртсянь зэв матӧ.
Найӧ стрӧитсьылісны некымын судтаӧн.
Вылысса судтаясыс вӧліны паськыдджыкӧсь улыссаяссьыс.
Уличаясыс вӧліны зэв векниӧсь, шондіыс сэтчӧ омӧля пыравліс.
Карса олысьяс видзисны скӧт, порсьяс некодӧн мешайттӧг ветлӧдлісны улицаяс кузя; сэтчӧ жӧ став шыбласъясыс кисьтавсисны веськыда ӧшиньяссянь.
Уличаясыс вӧліны посйытӧмӧсь, да зэра поводдя дырйи сэні вӧвлі вывті няйт.
Улицаяс кузя мунны позьӧ вӧлі сӧмын пу башмакъясӧн, а мукӧддырйи и ходульяс вылын.
Карса центральнӧй площадь вылын кыпӧдчисны карса главнӧй зданиеясыс.
Тані жӧ вӧлі карса рынок.
Карса олысьяс занимайтчисны и видзму овмӧсӧн.
Кар стенаяс сайын вӧліны градйӧръяс, муяс, пӧскӧтинаяс.
Карын няйт да населениелӧн дзескыда (скученнӧя) олӧм вӧсна тшӧкыда вӧвліны эпидемияяс.
Мӧд бедствиеӧн вӧліны тшӧкыда овлысь пӧжаръяс.
Ремесленникъяс.
Карса основнӧй олысьяснас вӧліны ремесленникъяс.
Ремесленник, коді получитіс право имеитны ассьыс мастерскӧй, шусис мастерӧн.
Мастерскӧйыс вӧлі сылӧн гортас.
Уджаліс ачыс мастерыс да сылӧн семьяса членъяс; таысь кындзи, сійӧ босьтліс велӧдны подросток-ученикъясӧс.
Определённӧй кад кольӧм бӧрын ученик лоліс подмастерьеӧн.
Подмастерье получайтіс мастерсянь жалӧванье да вермис бӧрыннас ачыс лоны мастерӧн и лӧсьӧдны мастерскӧй.
Ученикъяс да подмастерьеяс пырджык олісны асланыс хозяин-мастер керкаын да сёйисны сыкӧд ӧти пызан сайын.
Уджалісны зэв прӧстӧй инструментъясӧн, кипомысь; некутшӧм машинаяс на эз вӧвны.
Быд ремесленник специализируйтчис кымынкӧпӧлӧс изделие вӧчӧм вылӧ да уджаліс на вылын нэм чӧжыс.
Та вӧсна кипом производство достигнитлывліс зэв ыджыд совершенствоӧдз.
Цехъяс да гильдияяс.
Ӧткодь специальностя став ремесленникъяс ӧтувтчалісны союзъясӧ — цехъясӧ.
Быд карын вӧліны кузнечьяслӧн, каменщикъяслӧн, ткачьяслӧн, красильщикъяслӧн, булочникъяслӧн да мукӧдлӧн цехъяс.
Найӧ, кодъяс цехын эз состоитны, эз имеитны право карын занимайтчыны ремеслоӧн.
Мастерскӧй восьтыны вермис сӧмын цехса член.
Цехъяс бӧрйылісны ассьыныс старшинаясӧс.
Цех лэдзавліс производство котыртӧм йылысь торъя распоряжениеяс.
Сідз, ткачьяслӧн цех лӧсьӧдліс ткань кусӧклысь кузьтасӧ да пасьтасӧ, нитьлысь качествосӧ.
Сэтшӧм жӧ распоряжениеяс вӧчавлісны и мукӧд цехъяс.
Тайӧн цехъяс кӧсйисны добитчыны изделиеяслысь бур качество.
Но, производстволысь став посниторъяссӧ устанавливайтӧмӧн, цехъяс мешайтісны сылӧн водзӧ развивайтчӧмлы.
Найӧ вӧліны враждебнӧйӧсь быдсикас изобретениеяслы.
Та вӧсна цеховӧй ремеслӧ эз вермы совершенствуйтчыны.
Цехъяс видзӧдісны сы бӧрся, медым став мастеръяс уджалісны ӧткодь условиеясын да медым некодлӧн эз ло озырмӧдчыны позянлун.
Найӧ устанавливайтісны быд мастердінса ученикъяслысь лыд, запрещайтісны синмӧ шыбытчан вывескаяс, кодъяс отвлекайтісны эськӧ ньӧбасьысьӧс мукӧд мастерскӧйяс дінысь.
Цехъяс отсалісны асланыс гӧльмӧм членъяслы, а сідзжӧ цеховӧй ремесленникъяслӧн дӧваяслы да сирӧтаяслы.
Цеховӧй керкаын вӧчавсисны собраниеяс цехлысь разнӧй делӧяс обсуждайтӧм кузя.
Сэн жӧ вӧчсьывлісны праздник случай кузя пирушкаяс.
Цехса членъяс долженӧсь вӧлі нуӧдны служба карсӧ дорйӧм да видзӧм кузя.
Ремесленникъяс костын эз вӧв равенство.
Зэв сьӧкыд вӧлі положениеыс ученикъяслӧн: найӧ вӧліны мастеръяслӧн быдтор вылӧ используйтанторйӧн, найӧс тшӧкыда нӧйтлісны.
Подмастерьеясӧс заставляйтісны уна уджавны.
Гожӧмын налӧн уджалан луныс кыссис кыасянь кыаӧдз.
Первойсӧ став мастеръяс вӧліны посни ремесленникъясӧн да уджалісны ӧткодя асланыс подмастерьеяскӧд да ученикъяскӧд.
Но производствоыс паськаліс, промышленнӧй изделиеяс кутісны пыр ёнджыка инасьны, и мастеръяс озырмисны.
Сэки цехъясын кутіс усиливайтчыны неравенство.
Став выгодаясыс веськавлісны мастеръяслы, найӧ кутісны босьтны унджык подмастерьеясӧс да эз кӧсйыны некодкӧд юксьыны асланыс барышъясӧн.
Мастеръяс пыр ёнджыка йӧршитчисны торъя группаӧ.
Подмастерьелы пыр сьӧкыдджык лои воӧдчыны мастерӧ.
Мастерӧн некутшӧм падмӧгъястӧг вермис лоны ӧні сӧмын мастерлӧн пи либӧ зять.
Мукӧд подмастерьеяслы лӧсьӧдсьылісны пыр ёнджыка стрӧг требованиеяс.
Цехӧ примитӧм вылӧ требуйтсис сложнӧй пробнӧй удж.
Медым получитны мастерлысь звание, колӧ вӧлі вӧчны зэв дона пирушка, цехса став членъясӧс сэні гӧститӧдӧмӧн.
Та вӧсна уна подмастерьеяс эз вермыны воӧдчыны мастеръясӧ да нэм чӧж кежлас кольлісны подмастерьеясӧн.
Найӧ кутісны лӧсьӧдавны ассьыныс торъя союзъяс.
Подмастерьеяслӧн союзъяс требуйтісны мастеръяссянь уджалан дон содтӧм да уджалан лун чинтӧм.
Медым заставитны мастеръясӧс мунны уступкаяс вылӧ, тайӧ союзъясыс вӧчавлісны забастовкаяс.
Карса населениелӧн медся озыр группаӧн вӧліны купецъяс.
Торговляӧн кокньыдджык вӧлі нажӧвитчыны посни ремеслӧӧн дорысь.
Купецъяслӧн вӧліны карас медся бур керкаясыс.
Купецъяс сідзжӧ ӧтувтчалісны союзъясӧ, кодъяс шусисны гильдияясӧн.
Гильдияяс зілисны обеспечитны купецъяс сайын карын вузасьӧм вылӧ исключительнӧй право да дорйисны купецъяслысь интересъяс налӧн торговӧй путешествиеяс дырйи.
Купецъяс да ремесленникъяс кындзи, карын олісны уна неорганизованнӧй чернорабочӧйяс, грузчикъяс, возчикъяс, тшӧкыда найӧ вӧвліны гӧльмӧм крестьяна лыдысь, кодъяс волісны карӧ заработокъяс вылӧ.
Каръясын жӧ олісны уна калекаяс да корысьяс.
Уна лыда да влиятельнӧй группаӧн каръясын вӧвлі духовенство.
2 §. Каръяслӧн сеньоръяскӧд тыш.
Каръяс да феодалъяс.
Европаса став странаясын ХII нэмсянь заводитчис горожаналӧн тыш асланыс феодальнӧй сеньоръяслы паныд.
Каръяс зілисны лоны сеньоръяссянь независимӧйясӧн да добитчыны самоуправление.
Сеньоркӧд тышкасьӧм вылӧ карса население ӧтувтчаліс ӧти общӧй союзӧ, коді Францияын шусис коммунаӧн.
Сеньоръяс шулісны, мый «коммуна» кыв — «выль да ненавистнӧй», найӧ кӧсйисны вынӧн пӧдтыны карса коммунаяссӧ.
Каръяс да налӧн сеньоръяс костын мунісны чорыд да виркисьтана тышъяс.
Ланскӧй коммуналӧн история.
Сэтшӧм тышлӧн яръюгыд примерӧн являйтчӧ Ланскӧй коммуналӧн история.
Лан, асыв-войвыв Франциялӧн кар, вӧлі епископ власть улын.
Епископъяс быдногыс дзескӧдісны да грабитісны горожанаӧс.
Торъя ненавистнӧйӧн вӧлі епископ Годри, коді владейтіс епископствоӧн ХII нэм заводитчигӧн.
Годри мунліс карысь да сэк карса олысьяс зэв ыджыд сумма мынтӧмӧн добитчисны французскӧй корольлысь особӧй грамота, коді сетіс карыслы самоуправлениелысь право.
Кор Годри бӧр воис, сійӧ пӧлучитіс карыслы сетӧм самоуправление пыдди ыджыд выкуп да та вӧсна эз мун самоуправлениелы паныд.
Коли некымын во.
Годри видзис получитлӧм деньгасӧ да думыштіс мырддьыны карыслысь самоуправлениесӧ.
Сэки Ланын пансис карса олысьяслӧн восстание.
«Коммуна, коммуна!»
— горзӧмӧн карса олысьяс петісны карса улицаяс да площадьяс вылӧ.
Найӧ пырисны епископ керкаӧ.
Повзьӧм епископ дзебсис пӧдвалӧ, виннӧй бӧчкаӧ.
Сэтысь сійӧс вӧлі аддзӧма да виӧма.
Епископлӧн сторонникъяс мыйкӧ-мындаӧн пышйисны, мыйкӧ-мындаӧс вӧлі виӧма (1112).
Но карыслӧн эз тырмыны вынъясыс дорйыны ассьыс свободасӧ.
Феодалъяслӧн войскаяс босьтісны карсӧ да чорыда расправитчисны кыпӧдчысьяскӧд.
Ланскӧй выль епископ висьталіс асьсӧ назначитан лунӧ проповедь сы йылысь, мый ен приказывайтӧ повинуйтчыны и бур и лёк государьяслы, да карса олысьяслы грӧзитіс нӧшта выль караясӧн.
Ланскӧй коммуналӧн историяыс тайӧн эз помась.
Некымын во мысти карса олысьяс бара добитчисны коммуна.
Но карыслы не ӧтчыд на ковмыліс дорйыны ассьыс правояссӧ коммуна отменитны епископъяс зільӧмъясысь.
Коммуна существуйтіс Ланын XIV нэмӧдз.
Карса самоуправление.
Сэтшӧм жӧ чорыд тыш муніс и уна мукӧд каръясын.
Тайӧ тышъяснас каръяс добитчисны самоуправление.
Карса олысьяслӧн вӧлі асланыс выборнӧй карса голова (сійӧ шусис Англияын да Францияын мэрӧн, Германияын — бургомистрӧн), вӧлі асланыс карса сӧвет.
Найӧ асьныс бӧрйылісны судьяясӧс да судитчисны асланыс законъяс серти.
Карса сӧвет помещайтчис торъя зданиеын, коді сулаліс главнӧй площадь вылын.
Карса сӧвет чеканитліс ассьыс монета, имеитліс ассьыс войскаяс.
Сійӧ видзӧдіс цехъяс уджалӧм бӧрся да вузасян правилӧяс соблюдайтӧм бӧрся.
Эз карса став население участвуйтлы веськӧдлӧмын.
Властьыс пырджык веськавліс богачьяс — купецъяс, муясӧн да карса керкаясӧн владейтысьяс киясӧ.
Карса олысьяслӧн тайӧ озыр юкӧныс шусьыліс патрициатӧн.
Патрицийяс олісны торговляысь да асланыс муясысь да керкаясысь босьтсян доходъясӧн и эз занимайтчыны ремеслӧясӧн.
Ремесленнӧй цехъясса членъяс эз лэдзсьывны карса сӧветӧ.
Патрициат пӧльзуйтчис аслас властьӧн, медым дзескӧдны цеховӧй ремесленникъясӧс гырысь налогъясӧн да кокньӧдны налогъяс озыръяслы.
Та вӧсна цехъяс нуӧдісны чорыд тыш патрицийяслы паныд.
Ӧткымын каръясын дыр кадся тыш бӧрын цехъяслы удайтчывліс захватитны властьсӧ асланыс киясӧ либӧ, этша вылӧ, шедӧдны карса сӧветын участвуйтӧм.
3 §. Торговлялӧн развивайтчӧм.
Торговӧй туйяс.
Каръяс да промышленность быдмӧмкӧд ӧттшӧтш содіс и торговля.
Европаын вӧлі морскӧй торговлялӧн кык главнӧй район.
На пиысь ӧтиыс — лунвывса, Средиземнӧй море.
Тані муніс торговля асыввывса странаяскӧд итальянскӧй каръяс пыр.
Главнӧй рольсӧ тайӧ торговляас ворсісны Венеция да Генуя.
Морскӧй торговлялӧн мӧд район куйліс войвылын да включайтіс странаяс, кодъяс куйлісны Балтийскӧй да Севернӧй мореяс пӧлӧн: войвывса Германияӧс да Францияӧс, Англияӧс, Скандинавскӧй странаясӧс.
Тайӧ оживлённӧй морскӧй торговляыслӧн главнӧй центрнас вӧлі Фландрия, а сы пытшкын — Брюгге кар.
Тайӧ кыкнан районыс йитчисны уна лыда сухопутнӧй да воднӧй туйясӧн.
Главнӧй торговӧй туйяс мунісны Италияысь Альпийскӧй проходъяс пыр.
Важнейшӧй проходъясӧн Альпыын вӧліны Бреннер асыввылын, Сен-Бернар рытыввылын да Сен-Готард на костын.
Татысянь войвылӧ мунісны уналыда речнӧй туйяс.
Сухопутнӧй туйяс кузя мунлісны купецъяслӧн караванъяс, юяс кузя ветлӧдлісны торговӧй корабльяс.
Купецъяс пырджык ветлісны вооружитчӧмӧн и эз ӧткӧн, а быдса группаясӧн, сы вӧсна, мый путешествуйтны ковмыліс зэв сьӧкыд условиеясын.
Туйяс вылын купецъясӧс грабитлісны феодалъяс да разбойникъяс.
Туйяс вӧліны ужаснӧй состояниеын: векньыдӧсь, посйытӧмӧсь, торъя нин омӧльӧсь вӧліны посъяс.
Феодалъяс, кодъяс му вылын вӧліны тайӧ туйясыс, эз вӧвны заинтересованӧсь найӧс дзоньталӧмын.
Вӧлі весиг правилӧ, мый жугалас кӧ телега да тӧварыс усяс му вылас, то сійӧ вуджӧ муӧн владейтысьыслы.
Миян кадӧдз колис пословица: «Мый доддьысь уси, сійӧ воши».
Феодалъяс босьтлісны пошлина юяс вомӧнса перевозъяс вылӧ да посъяс вылӧ.
Мукӧддырйи найӧ стрӧитісны посъяссӧ кос места вылӧ, медым сӧмын босьтны пошлина ветлысь-мунысь купецъяслысь.
Торговлялысь размеръяссӧ оз позь ӧткодявны ӧніяяскӧд.
Тӧварсӧ новлісны мулъяс да вӧвъяс вылын торъя вьюкъясын.
Сен-Готард пыр во чӧжӧн нусьывліс сы мында тӧвар, мый сійӧс ӧні позьӧ эськӧ вӧлі сӧвтны ӧти железнодорожнӧй поездӧ.
Ярмаркаяс да банкъяс.
Тӧваръяс ньӧбалӧм да вузалӧм нуӧдсис ярмаркаяс вылын.
Медся знаменитӧйясӧн вӧліны ярмаркаяс асыввывса Францияын, Шампань графствоын.
Татчӧ ваявсисны тӧваръяс Востоксянь да Западнӧй Европаса разнӧй странаяссянь.
Шампанскӧй ярмаркаяс вылын вузалісны нойяс Фландрияысь, полотнояс Германияысь, кучик изделиеяс Испанияысь.
Ярмаркаяс вылӧ волывлісны купецъяс разнӧй странаясысь да каръясысь, вайлісны сьӧрсьыныс тӧваръяс да деньга.
Но сы вӧсна мый быд страна да быд кар имеитісны ассьыныс монета, то ярмаркаяс вылын вӧліны коланаӧсь менялаяс (вежласьысьяс).
Найӧ торъя дон вылӧ вежлалісны купецъяслысь деньгасӧ монета вылӧ, коді колӧ вӧлі, медым мынтысьны.
Эзысь да ыргӧн деньга новлӧдлыны вӧлі ёна сьӧкыд.
Та вӧсна купец пыр сетліс аслас карас деньгасӧ менялалы, сысянь босьтліс расписка (вексель), да тайӧ расписка кузяыс ярмарка вылын купецлы сылӧн деньгаыс бӧр сетсьыліс сылы колана монетаӧн.
Торговля паськалӧм бӧрын купец, деньгаын нуждайтчигӧн, вермис удждыны сійӧс менялалысь.
Купец сетліс менялалы вексель, код кузя кӧсйысьліс срок кежлӧ бергӧдны уджйӧзсӧ да мынтыны процентъяс.
Тадзи лоины ёнджыка нин сложнӧй денежнӧй сделкаяс.
Менялаяс пӧрисны банкиръясӧ (банк кыв петӧ итальянскӧй banco кывйысь: тадзи шусьыліс скамья, код вылын пукавліс меняла).
Банкирскӧй контораяс восьтавсьылісны Европаса уна каръясын.
Медся гырысь банкиръясыс вӧліны итальянскӧй каръясын.
Банкиръяс ссудаӧн сетавлісны деньга, босьтлісны сійӧс хранитӧм вылӧ, вуджӧдалісны мукӧд каръясӧ.
Став тайӧ сделкаяссьыс найӧ босьтавлісны гырысь процентъяс.
Банкиръяслӧн кутісны чӧжсьыны деньга гырысь суммаяс.
Товарно-денежнӧй отношениеяс развивайтчӧм.
Промышленностьлӧн да торговлялӧн развивайтчӧм отразитчис Европаса став хозяйственнӧй олӧм вылӧ.
Тӧдчис сійӧ и поместье олӧмын.
Феодал заводитӧ мӧдӧдавны рынок вылӧ аслас господскӧй овмӧсысь прӧдуктаяс.
Деньгаын нуждайтчӧм вӧсна сійӧ вуджӧдӧ крестьянаӧс денежнӧй оброк вылӧ.
Крестьяна, медым мынтыны денежнӧй оброк, долженӧсь вузавны асланыс трудлысь прӧдуктаяссӧ.
Тадзи Европа овмӧсын вочасӧн заводитӧны развивайтчыны товарно-денежнӧй отношениеяс.
X ГЛАВА.
ХII–XIII НЭМЪЯСЫН ЗАПАДНӦЙ ЕВРОПАЛӦН КУЛЬТУРА.
1 §. Рыцарскӧй да карса культура.
Рыцарь да сылӧн воспитание.
Феодаллӧн замок.
Феодалъяс лыддисны аслыныс достойнӧй занятиеӧн сӧмын военнӧй служба да зэв лёка видзӧдісны физическӧй удж да торговля вылӧ.
Феодалъяс лыддисны асьнысӧ особӧй пӧрӧдаа йӧзӧн, «благороднӧйясӧн», асланыс происхождение кузя крестьянаысь да карса олысьясысь ёна вылынджык сулалысьясӧн.
Сідзи артмис рыцарство йылысь, кыдзи обществолӧн особӧй, привилегированнӧй слой йылысь, понятие.
Челядьдырсяньыс нин феодаллысь писӧ дасьтісны рыцарскӧй служба нуӧдігкежлӧ.
7 арӧссянь сійӧс велӧдісны владейтны ӧружиеӧн, ветлыны верзьӧмӧн.
14–15 арӧса детинка лоліс озыр сеньорлӧн оруженосецӧн.
Тані водзӧ нуӧдсис том зонмӧс военнӧй делӧӧ велӧдӧм.
Рыцарлы грамотность эз вӧв обязательнӧ.
Замокын олӧм, рыцарскӧй подвигъяс йылысь сьыланкывъяс да висьтъяс долженӧсь вӧліны внушитны сылы рыцарскӧй честь йылысь понятие.
Вын, храбрость да сеньорлы верность лыддьысьлісны рыцарлӧн основнӧй достоинствоясӧн.
Зэв торжественнӧя нуӧдсис рыцарӧ посвятитӧм.
Сійӧ торжество вылас волывлісны матігӧгӧрса феодалъяс.
Посвящайтанаыс пасьтасьліс рыцарскӧй доспехъясӧ, а вылысас плавкыштлывліс гӧрд плащ сы могысь, медым петкӧдлыны, мый сійӧ дась кисьтны ассьыс вирсӧ.
Сійӧ сувтліс аслас сеньор водзӧ пидзӧсъяс вылас.
Сеньор кучкыліс сійӧс плавкӧсногӧн мечнас пельпом кузяыс.
Выль рыцарь чеччыштлывліс вӧв вылас да петкӧдлывліс став чукӧртчысьяслы ассьыс пельклунсӧ да ӧружиеӧн владейтны кужӧмсӧ.
Рыцарьяс став кадсӧ колльӧдлісны войнаясын.
Найӧ олісны укреплённӧй замокъясын.
Замокъяс колӧны вӧлі сы могысь, медым феодальнӧй войнаяс дырйи дорйысьны, замокъясӧ жӧ феодалъяс дзебсьывлісны кыпӧдчысь крестьянаысь.
Замок пырджык сулаліс джуджыд местаын, да вӧлі сійӧс кытшалӧма рӧвӧн; замок дінӧ мунны позьӧ вӧлі дзик ӧти подъёмнӧй поскӧд.
Башняяса да бойницаяса крепыд стенаяс кытшавлісны замоксӧ.
Первойя, ортсыса, двор сайті мунліс мӧд стена, бара дзик ӧти воротаӧн.
Мӧд дворас вӧліны феодаллӧн да службалӧн керкаяс.
Тані жӧ сулавліс джуджыд башня — сеньорлӧн медбӧръя оплотыс.
Тайӧ башнясяньыс тшӧкыда мунліс подземнӧй ход.
Замок, кытчӧдз эз вӧв изобретитӧма огнестрельнӧй ӧружие, вӧлі пӧшти неприступнӧйӧн: осадитчӧм йӧз тыртлісны врагъясӧс стрелаясӧн, кисьтавлісны на вылӧ пӧсь ва, сотчысь сир, шыблавлісны изъяс да эз сетлыны осаждайтысьяслы кыпӧдчыны замок стенаяс вылӧ.
Рыцарь тышкасис вӧв вылын.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма кольчугаӧ; кольчугасӧ бӧрынджык вӧлі вежӧма стальнӧй латыӧн.
Юр вылас сійӧ новліс шлем, чужӧмсӧ тупкӧ вӧлі забрало.
Рыцарлӧн вӧлі щит, крест сяма воропа веськыд кузь меч да копьё.
Турниръяс.
Рыцарьяслӧн радейтана развлечениеӧн вӧліны турниръяс — военнӧй состязаниеяс.
Турниръяс мунлісны корольяс либӧ гырысь феодалъяс дворъяс бердын.
Татчӧ локтавлісны водзвыв юӧртӧм рыцарьяс.
Турнир кежлӧ лӧсьӧдсьыліс торъя арена, код гӧгӧр вӧлі нуӧдӧма джуджыд барьер.
Барьер сайӧ лӧсьӧдсьывлісны местаяс видзӧдысьяслы.
Турнир мунліс некымын лун.
Сійӧ заводитчыліс рыцарьяслӧн единоборствоӧн, сэсся арена вылӧ петавлісны нин быдса отрядъяс.
Медым видзчысьны смертельнӧй ранаясысь, копьёяс вылӧ пуктывлісны небыдик наконечникъяс, косясисны кыз дора мечьясӧн.
Век жӧ зэв тшӧкыда турниръяс помасьлісны ёна доймалӧмъясӧн, а мукӧддырйи и участникъяслӧн кулӧмъясӧн.
Турнирса победительясӧс прославляйтлісны пиръяс вылын.
Рыцарскӧй литература.
ХI нэмсянь заводитӧны гижсьыны гырысь эпическӧй произведениеяс.
Наын отражайтчывлісны рыцарьяслӧн идеалъяс.
Средневековьеса ёна тӧдчана эпосӧн вӧлі «<rus>Песнь о Роланде</rus>».
Тайӧ произведениелӧн сюжетӧн являйтчӧ Карл Великийлӧн арабъяслы паныд Испанияӧ поход.
Карл бӧр вӧлі локтӧ рӧдинаас.
Аслас войска арьергардын сійӧ колис ассьыс племянник Роландӧс, коді вӧлі известнӧй аслас смеллунӧн да честностьӧн.
Карл пӧдаритіс племянникыслы меч, сетіс сылы и рог; рогнас Роланд должен вӧлі трубитны врагъяс уськӧдчигӧн.
Но Карл армияын вӧлі воин Ганелон, лёк изменник.
Ганелон подговоритіс арабъясӧс бырӧдны Роландӧс да сылысь войскасӧ.
Роланд вылӧ уськӧдчисны арабъяслӧн лыдтӧм полчищеяс.
Враг дінӧ презрение вӧсна храбрец Роланд эз кӧсйы трубитны рогӧн да корны Карлӧс отсӧг вылӧ.
Роланд да сылӧн воинъяс тышкасисны мужественнӧя.
Но сылысь отрядсӧ вӧлі жугӧдӧма, сійӧс асьсӧ смертельнӧя ранитӧма.
Бӧръя здукнас сійӧ трубитіс аслас рогӧн, пуктіс юр улас мечсӧ, Карллысь пӧдаркисӧ, да кулі врагъяслань бергӧдӧм чужӧмӧн.
Песньыс помасьӧ изменасӧ эрдӧдӧмӧн да изменник Ганелонӧс накажитӧмӧн.
Кӧть поэма подулас босьтӧма историческӧй сюжет, но збыль вылас Роланд тышкасис эз арабъяскӧд, а баскъяскӧд.
Роландын вӧлі создайтӧма рыцарлысь идеальнӧй образ.
Развивайтчис и рыцарскӧй лирика.
Стихъяссӧ тэчисны асьныс рыцарьяс.
Тайӧ рыцарь-поэтъясыс вӧліны тӧдсаӧсь Францияын «трубадуръяс» ним улын, Германияын — «миннезингеръяс» ним улын.
Майӧ воспевайтісны любовь, природа, война.
ХII нэмсянь лоины рыцарскӧй романъяс.
Медся знаменитӧй рыцарскӧй роман — «Тристан и Изольда».
Сэні прославляйтчӧны любовын верность да преданность.
Карса литература.
Рыцарскӧй литературакӧд ӧттшӧтш развивайтчис и карса литература.
Сылӧн сюжетъясыс дзик мӧдсикасаӧсь.
Карса олысьяс пӧвсын зэв ёна паськавлісны животнӧйяс йылысь мойдъяс.
Тайӧ мойдъясас зверьяс вид улын петкӧдсьылісны (пырджык тешкодьӧн) рыцарьяс, горожана, духовенство.
Сідз, лев изображайтіс корольӧс, кӧин — рыцарӧс, осёл — попӧс, руч — мудер горожанинӧн посни животнӧйяс — крестьянаӧс.
Главнӧй действующӧй лицонас став тайӧ мойдъясас вӧлі мудер Руч.
Став аслас проделкаясысь сійӧ петліс накажиттӧг.
Тайӧ мойдъяссӧ Францияын вӧлі ӧтувтӧма «Руч йылысь роман» нима ыджыд эпосӧ.
«Руч йылысь роман» книгаын серавсьӧ феодалъяс вылын, попъяс вылын, налӧн религиознӧй представлениеяс вылын.
Сідз, Руч, кодӧс грабёжысь судитӧма ӧшӧдны, спаситчӧ сыӧн, мый кӧсйысьӧ мунны крестовӧй походӧ.
Каръясын нуӧдсьывлісны театральнӧй представлениеяс.
Сюжетъяссӧ налы босьтлісны пырджык христианскӧй легендаясысь.
Татшӧм представлениеясыс шусьылісны «мистерияясӧн».
Тшӧкыда найӧ колльӧдлывлісны дженьыдик шутливӧй пьескаясӧн, «фарсъясӧн», кодъясын серавсисны неловкӧй простакъяс да ошкыссисны находчивость да вежӧр.
Зэв ёна вӧлі паськалӧма Пателен йылысь фарс.
Тайӧ висьт сы йылысь, кыдзи ловкӧй адвокат пӧръялӧ купечӧс, а адвокатӧс пӧръялӧ сюсь пастух.
2 §. Школа да наука.
Школа.
Весиг средневековӧй обществоса высшӧй классъяс пӧвсын царитіс грубӧй невежество.
Рыцарьяс обычнӧ вӧліны неграмотнӧйӧсь да эз кужны кырымавны ассьыныс нимсӧ.
Эз став корольяс да императоръяс кужны лыддьысьны.
Император Генрих IV-ӧс ошкисны сыысь, мый сійӧ ачыс кужис лыддьыны сылы адресуйтӧм письмӧяс.
Крестьяна да ремесленникъяс вӧліны дорвыв неграмотнӧйӧсь, и некод эз тӧждысь найӧс велӧдӧм вӧсна.
Высшӧй классъяслы вӧлі выгоднӧджык кутны народсӧ пемыдлунын да невежествоын.
Но вичколы коліны грамотнӧй священникъяс, кодъяс эськӧ кужисны лыддьысьны да сьывны вичкоын да проповедуйтны народлы, медым найӧ повинуйтчисны асланыс господалы да начальникъяслы.
Грамотнӧй йӧз колӧны вӧлі сідзжӧ императоръяслы да корольяслы, медым нуӧдны налысь делӧяссӧ, канцелярияясын гижны грамотаяс, нуӧдны доходъяслысь счёт, судитны королевскӧй законъяс серти, нуӧдны дипломатическӧй переписка.
Грамотнӧй йӧзын нуждайтчисны и каръяс.
Та вӧсна Средневековӧй Европаын воссялӧны школаяс.
Дыр кад чӧж школьнӧй делӧ дзоньнас вӧлі духовенство киясын.
Школаясын став велӧдӧмыс нуӧдсис латинскӧй кыв вылын.
Латинскӧй кыв дыр вӧлі вичколӧн да литературалӧн дзик ӧти кывйӧн.
Сійӧ вӧлі народлы гӧгӧрвотӧм.
Татшӧм ногӧн, школаӧс аслас кыв кузяыс нин вӧлі торйӧдӧма народнӧй массаясысь.
Грамотность, образованность вӧліны привилегияӧн этшаник йӧзлӧн.
Челядьлы эз вӧв кокни велӧдчыны латинскӧй кыв вылын.
Учебникъяс вӧліны сьӧкыдӧсь да омӧля гӧгӧрвоанаӧсь.
Ставыс кутсис зубрёжка вылын, механическӧй запоминание вылын.
Зэв уна колӧ вӧлі велӧдны наизусть.
Челядьлы эз прививайтлыны окотапырысь велӧдчӧм.
Найӧс велӧдчыны заставитӧмлӧн главнӧй средствоӧн вӧліны нӧйтӧмъяс.
Средневековӧй рисунокъяс вылын учитель пырджык петкӧдлыссьӧ киясас розгаӧн.
Шӧр нэмъясын вӧлі паськалӧма выражение «овны розга улын», тайӧ лоӧ «велӧдчыны школаын».
Ученикъясӧс первой заставляйтлісны велӧдны латинскӧй кыв вылын наизусть молитваяс.
Сэсся найӧс пуксьӧдлісны азбука сайӧ да велӧдісны лыддьысьны да гижны латынь вылын.
Сыысь кындзи, найӧс велӧдісны счётӧ да вичкоса сьылӧмӧ.
Тайӧ вӧлі велӧдӧмлӧн начальнӧй ступень.
Мӧд ступеньӧн вӧліны сідз шусяна «сизим свободнӧй искусство»: грамматика, риторика (мӧдногӧн кӧ, искусство гижны да изящнӧй слогӧн сёрнитны), диалектика (тайӧ кывнас шӧр нэмъясын обозначайтісны искусство рассуждайтны да споритны), музыка (медсясӧ вичкоса сьылӧм), арифметика, геометрия (стӧчджык, география, му, животнӧйяс, растениеяс опишитӧм) да астрономия.
Астрономия улын гӧгӧрволісны медсясӧ календарь тӧдӧм.
Университетъяс.
Крестовӧй походъяс, каръяслӧн быдмӧм, торговӧй путешествиеяс паськӧдісны европеецъяслысь умственнӧй горизонтсӧ.
ХII–XIII нэмъясын содӧ знаниеяслӧн коланлун.
Европаса уна карын воссьӧны университетъяс.
Важнейшӧйясӧн на пиысь вӧліны Болонскӧй да Парижскӧй.
Болонскӧй университетын велӧдісны медсясӧ римскӧй право.
Товарно-денежнӧй отношениеяс развивайтчӧмкӧд ӧттшӧтш водз кадся средневековьеса законъяс лоины туйтӧмӧсь.
Та вӧсна заводитісны велӧдны Юстинианлысь Кодекс, кӧні торговлялы да кредитлы касайтчисны уна закон.
Тайӧ законъясыс вӧлі колӧны купецъяслы да банкиръяслы, кодъяс нуӧдісны торговӧй да денежнӧй делӧяс.
Римскӧй законъясӧн зілисны воспользуйтчыны и феодалъяс, медым ёнмӧдны ассьыныс власть крепостнӧй крестьяна вылын, римскӧй рабъяс дінӧ найӧс приравнивайтӧмӧн.
Римскӧй законъясӧн государьяс кӧсйисны ёнмӧдны ассьыныс тӧдчанлунсӧ, римскӧй императоръяс ограничиттӧм власть вылӧ ыстысьӧмӧн.
Та вӧсна Болонскӧй университет пӧльзуйтчис императоръяслӧн да корольяслӧн торъя покровительствоӧн.
Тайӧ университетсӧ римскӧй право кузя помалысь специалистъяс приглашайтсисны государьясӧн кыдзи сӧветникъяс.
Парижскӧй университетын ставсьыс ёнджыка велӧдісны особӧй религиознӧй наука — богословие, либӧ теология.
Вичко пуктіс богословиесӧ став наукасьыс вылӧджык.
Сэкся учёнӧйяс мӧвп серти, наука вӧлі сӧмын «богословиелӧн служанкаӧн».
Университетъяс паськалісны став Европа пасьта.
ХIII нэмын найӧ воссисны Англияын (Оксфордын да Кембриджын), Испанияын (Саламанкаын).
XIV нэмын университетъяс воссьӧны Чехияын (Пражскӧй), Польшаын (Краковскӧй), Германияын.
XIV нэм пом кежлӧ Европаын вӧлі 40-ысь унджык университет.
Университетъяс юксьылісны факультетъяс вылӧ.
Первойсӧ студент пыравліс младшӧй факультетӧ, кӧні сійӧ прӧйдитіс «сизим свободнӧй искусство».
Сэсся сійӧ бӧрйыліс старшӧй факультетъяс пиысь ӧтиӧс — богословскӧй, медицинскӧй либӧ юридическӧй.
Университетъяссӧ обставитӧма вӧлі зэв гӧля.
Профессоръяслысь студентъяс кывзісны джоджын пукалӧмӧн.
Тӧлын найӧ вольсавлісны ас уланыс идзас.
Книгаяс вӧліны этша, и найӧ асланыс ыджыд дон вӧсна вӧліны недоступнӧйӧсь унджык студентыслы.
Та вӧсна ковмывліс тэрмасьӧмӧн гижавны профессоръяслысь висьталӧмсӧ да унатор босьтны паметьӧн.
Преподаваниеын важнӧй роль ворсісны диспутъяс, мӧдногӧн кӧ, занятиеясвывса участникъяс костын учёнӧй споръяс.
Тайӧ споръясыс нуӧдсьылісны ёрта-ёрт костын ыджыд зыксьӧмъясӧн да эз шоча помасьлыны косясьӧмъясӧн.
Та вӧсна споритысьясӧс ковмыліс мукӧддырйиыс торйӧдны мӧда-мӧдсьыс перегородкаясӧн.
Диспутъяс дырйи зілисны отличитчыны паметьӧн да тонкӧй да хитроумнӧй доводъяс вайӧдны кужӧмӧн.
Средневековӧй наука.
Наука йылысь понятие вӧлі сэки ӧнія дорысь дзик мӧдпӧлӧс.
Сэкся наука вӧлі вичко киясын.
Сы вӧсна ставыс, мыйӧ велӧдіс религия, лыддьысьліс непреложнӧй истинаӧн.
Пӧшти сэтшӧм жӧ авторитетӧн пӧльзуйтчисны ӧткымын античнӧй писательяслӧн, торйӧн нии Аристотельлӧн сочинениеяс.
Асланыс знаниеясын учёнӧйяс таысь водзӧ эз мунлыны.
Фактъяс исследуйтӧм пыдди сэкся учёнӧйяс занимайтчисны кузь да нинӧм сеттӧм рассуждениеясӧн.
Сэкся наука, коді омӧля тӧждысьліс выль знаниеяс чӧжӧм вӧсна, слепӧя веритліс авторитетъяслы да подменяйтліс исследованиесӧ рассуждениеясӧн, кутіс шусьыны «схоластикаӧн».
Рассуждениеясӧн схоластъяс тшӧкыда увлекайтчисны кыдзи аслыспӧлӧс умственнӧй играӧн да вермисны помтӧг споритны быдсикас тема вылӧ, мукӧддырйи зэв (миян взглядъяс серти) тешкодь тема вылӧ, например «вермас-ӧ ен тӧдны унджык, мыйдта сійӧ тӧдӧ» (Христианскӧй учение серти ен тодӧ ставсӧ и вермӧ ставсӧ).
Схоластъяслӧн главнӧй цельӧн вӧлі докажитны католическӧй вичко учениелысь истинность.
Средневековьеса схоластъяс пиысь медся знаменитӧйӧн вӧлі Фома Аквинский, Парижскӧй университетса профессор, коді оліс ХIII нэмын.
Европейскӧй наука вӧчис сэки сӧмын первойя воськовъяс.
Йӧзыс омӧля на разбирайтчисны природа явлениеясын.
ХIII нэмын европеецъяс ветлывлісны нин ыліса странствованиеясӧ.
Ӧткымын смельчакъяс воӧдчывлісны Средньӧй Азияӧдз, Монголияӧдз, Китайӧдз.
Венецианец Марко Поло дыр служитіс монгольскӧй хан ордын да сійӧ поручениеяс серти ветлӧдліс Китай да асыввывса мукӧд странаяс кузя.
Сійӧ колис запискаяс аслас путешествиеяс йылысь.
Но географическӧй описаниеясын вернӧй сведениеяскӧд ӧттшӧтш висьтавсисны фантастическӧй историяяс странаяс йылысь, кӧні олӧны вӧвлытӧм полуйӧз-получудовищеяс.
Мир опишитан ӧти описаниеын висьтавсис мавританскӧй эфиопъяс йылысь, кодъяс имеитӧны нёль синмӧн да кодъяс сы вӧсна вывті меткӧя лукысь лыйсьӧны.
Мӧд описаниеын висьтавсис Индияын олысь пон юръяса йӧз йылысь, кодъяс мӧда-мӧдыскӧд сёрнитӧны увтчӧмӧн.
Средневековӧй учёнӧйяс чайтісны Мусӧ гӧгрӧс дискӧн, коді плавайтӧ ваын.
Небесаыс, — думайтісны найӧ, — мыджсьӧ нёль столбӧн.
Найӧ лыддисны нелепӧйӧн Му шарообразность йылысь учение; налы кажитчис, мый тайӧ случайын йӧз, кодъяс олӧны Му мӧдар бокын, долженӧсь ветлыны вывлань кокъясӧн.
Но ХIII нэмын нин ӧткымын учёнӧйяс, кодъяс тӧдмасисны Птолемей учениеӧн, лоины Му шарообразность йылысь учениелӧн сторонникъясӧн.
Но и найӧ думайтісны, мый Му — вселеннӧйлӧн центр и мый Шонді и став кодзувъяс и планетаяс бергалӧны Му гӧгӧр.
Древньӧй писательяслысь заимствуйтӧм вернӧй сведениеяс векджык сорлавсисны средневековӧй учёнӧйяслӧн фантастическӧй представлениеясӧн.
Средневековӧй учёнӧйяс заимствуйтісны арабъяслысь учение сы йылысь, мый небесаса планетаяс асланыс положениеӧн влияйтӧны йӧз судьба вылӧ, да зілисны планетаяс положение серти определитны будущӧйсӧ.
Кодзувъяс серти гаданиеяс йылысь тайӧ учениеыс развитчис быдса системаӧ, коді кутіс шусьыны астрологияӧн.
Средневековӧй учёнӧйясӧс химияын ставсьыс ёнджыка интересуйтліс металлъяслӧн таинственнӧй свойствояс йылысь учение.
Найӧ думайтісны, мый разнӧй процессъяс пыр позьӧ прӧстӧй металлъяс пӧртны зарниӧ да эзысьӧ.
Тайӧ учениеыс кутіс шусьыны алхимияӧн.
Вичколӧн господство падмӧдліс наукалысь свободнӧя развивайтчӧм.
Свободнӧй научнӧй исследованиеын вичко аддзӧ вӧлі аслас авторитетлы опасность да преследуйтіс сійӧ учёнӧйясӧс, кодъяс корсисны наукаын выль туйяс.
Роджер Бэкон.
Средневековӧй учёнӧйяс пӧвсын вӧліны смелӧй умъяс, кодъяс зілисны озырмӧдны наукаӧс выль идеяясӧн да открытиеясӧн.
ХIII нэмся английскӧй монах Роджер Бэкон велӧдіс, мый истиннӧй наука подулӧ колӧ пуктыны опыт да математика.
Бэкон мечтайтіс наукаӧс техникаӧ приложитӧм йылысь, машинаяс стрӧитӧм йылысь, кодъяс вермисны эськӧ вайӧдны движениеӧ судно либӧ повозка, лэбавны воздухті.
Сійӧ предвидитіс увеличительнӧй стеклӧ да телескоп изобретитӧм.
Сійӧ вӧчаліс порох вӧчӧм кузя опытъяс.
Вичко осудитіс Бэконӧс.
Сійӧс вӧлі пуксьӧдӧма тюрьмаӧ да пукаліс сэні 14 во.
Тюрьмаысь Бэкон петіс пӧрысь старикӧн нин да регыд кулі.
Архитектура.
Вичко вӧчис ыджыд влияние и шӧр нэмъясся искусство вылӧ.
Медся величественнӧй да мича зданиеясӧн вӧліны соборъяс.
Водз кадся средневековьеын строительнӧй искусство воис упадокӧ.
Но Карл Великий дырйи нин строительяс кутісны подражайтны римскӧй образецъяслы.
X–XII нэмъясын гырысь вичкояс кутісны стрӧитсявны манастыръяс бердын да каръясын, кӧні олісны епископъяс.
Зэв гырысь величественнӧй храмъяс, пышнӧй да торжественнӧй богослужение хоровӧй сьылӧм да музыка сопровождениеын долженӧсь вӧлі действуйтны йӧз воображение вылӧ да подчиняйтны найӧс вичко влияниелы.
Каменнӧй зданиеяс X–XII нэмъясын стрӧитсьылісны кужтӧма на.
Найӧ вӧліны вывті массивнӧйӧсь.
На вылӧ видзсис зэв уна материал.
Зданиеясыс вӧліны крепостьяс кодьӧсь, кыз стенаясаӧсь, векни ӧшиньясаӧсь, массивнӧй неуклюжӧй колоннаясаӧсь.
X–XII нэмъясся храмъяслӧн главнӧй архитектурнӧй особенностьӧн вӧліны римляналысь заимствуйтӧм гӧгрӧс аркаяс.
Тайӧ архитектурнӧй стильыс кутіс шусьыны романскӧйӧн.
Храмъяс украшайтчывлісны грубӧя вӧчӧм каменнӧй скульптураӧн, коді краситсьывліс югыд краскаясӧн.
ХII нэм помын войвыв Францияса каръясын лои выль стиль, коді бӧрынджык кутіс шусьыны готическӧйӧн.
Франциясянь тайӧ стильыс паськаліс Европаса став странаясӧ.
Тайӧ кад кежлӧ строительнӧй искусство тӧдчымӧнъя воськовтіс водзӧ.
Каръясын чужисны строительяслӧн цехъяс.
Мастер-строительяс специальнӧ велӧдчылісны.
Готическӧй зданиеяс романскӧй стиля зданиеяс серти омӧльджыка массивнӧйӧсь.
Наӧ вӧчӧма цветнӧй стеклӧяса зэв гырысь ӧшиньяс.
Колоннаяс вӧліны нин вӧсньыдджыкӧсь да изящнӧйджыкӧсь.
Романскӧй стиля гӧгрӧс арка вежсис ёсьтӧмаӧн, «стрельчатӧйӧн».
Ставнас зданиеыс лои кокньыдджык, воздушнӧйджык.
Скульптурнӧй украшениеяс лоины озырджыкӧсь да обильнӧйджыкӧсь.
Готическӧй эпохаса статуяяс вӧліны романскӧй стиля грубӧй изваяниеяс дорысь живӧйджыкӧсь да естественнӧйджыкӧсь.
Готическӧй стиль петкӧдлӧ вылынджык культура, коді лои каръяс ыдждан эпохаӧ.
Готическӧй стильӧн стрӧитсисны не сӧмын вичкояс, но и карса сӧветъяслӧн величественнӧй зданиеяс, кодъясӧс вӧлі украситӧма джуджыд башняясӧн.
ХI ГЛАВА.
ИМПЕРИЯ ДА ПАПСТВО ХII–XIII НЭМЪЯСЫН.
1 §. Императоръяс да папаяс костын тыш ХII нэмын.
Гогенштауфенъяс.
Фридрих I Барбаросса.
ХII нэмын выль вынӧн кыптіс императоръяс да папаяс костын тыш.
Императорскӧй престол вылӧ ХII нэмын пуксис выль династия — Гогенштауфенъяслӧн.
Тайӧ династияса государь, Фридрих I Барбаросса (1152–1190), императорскӧй власть йылысь вӧлі зэв ыджыд мнениеа.
Сійӧ лыддис, мый император — древньӧй Римса властьлӧн наследник, мый сысянь долженӧсь зависитны Европаса став государьяс.
А сэки весиг самӧй Германияас вӧлі зэв уна вына князь, кодъяс эз лыддьысьны император властькӧд.
Торъя могущественнӧйӧн вӧлі Генрих Лев, Саксонияса да Баварияса герцог.
Сылы принадлежитіс Германиялӧн кык витӧд юкӧныс.
Фридрих I-лы ковмис заводитны ассьыс веськӧдлӧмсӧ германскӧй князьяскӧд тышсянь.
Но та вылӧ сылы колӧ вӧлі первой укрепитчыны Италияын.
Фридрих I арталіс используйтны итальянскӧй каръяслысь озырлунъяс, медым ёнмӧдны Германияын и став Европаын ассьыс властьсӧ.
Фридрих I-лӧн Ломбардскӧй каръяскӧд тыш.
Фридрих I решитіс заводитны Ломбардияса (войвыв Италияса) каръяс подчинитӧмсянь.
Фридрих заявитіс, римскӧй законъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, мый «государлӧн вӧля — закон».
Ломбардскӧй каръясӧс сійӧ лишитіс самостоятельностьысь да назначитіс сэтчӧ ассьыс должностнӧй йӧзӧс.
Тайӧ постановлениесӧ олӧмӧ пӧртны Фридрих I-лӧн бостчылӧмыс вайӧдіс восстаниеӧ.
Сійӧн веськӧдлыны мӧдіс Ломбардияса ыджыд кар — Милан.
Фридрих осадитіс Милан.
Милан осаждайтӧм кыссис кык во.
Слабмӧм кар, бӧръяпом, сетчис победитель милӧсть вылӧ.
Покорность петкӧдлӧм могысь сьыліаныс гезъяс ӧшӧдӧмӧн миланецъяс петісны Фридрих дінӧ кузь процессияӧн.
Фридрих выселитіс горожанаӧс орчча сиктъясӧ да пуктіс на вылӧ барщина да оброкъяс.
Карсӧ сійӧ прикажитіс жугӧдны, а сійӧ местаті, кӧні ачыс сулаліс, нуӧдны плугӧн бӧрӧзда, тайӧн петкӧдлыны, мый Милан дугдіс существуйтны.
Фридрих I-лӧн поражение.
Фридрих I колис победительӧн, но век жӧ положениеыс сылӧн эз вӧв зумыд.
Германияын водзӧ кыссис феодалъяскӧд тыш.
Италияын папа повзис император власть ёна ёнмӧмысь.
Ломбардскӧй каръяс папа отсӧгӧн котыртісны союз.
Союзӧн юрнуӧдысьнас лои бӧр восстановитӧм Милан.
Императорлӧн каръяскӧд тыш пансис выльысь.
Фридрих I мӧдӧдчис Италия вылӧ выль походӧ.
Но германскӧй князьяс да на пиысь медся могущественнӧйыс, герцог Генрих Лев, ӧткажитчисны сылы отсавны.
Италия войвыв каръясса ополчениеяс вӧчисны Фридрих войскалы Леньяно дінын (Милансянь неылын) 1176 воын тырвыйӧ поражение.
Асьсӧ императорсӧ вӧлі уськӧдӧма вӧв вылысь да ӧдва спаситчис.
Венецияын чукӧртӧм съезд вылын Фридрих I-лы ковмис окавны папалысь туфли да мунны уступкаяс вылӧ.
Ломбардскӧй каръяс бергӧдісны аслыныс самостоятельность.
Аслас веськӧдлан бӧръя воясӧ Фридрихлы удайтчис мыйкӧ-мында ёнмӧдны ассьыс властьсӧ.
Сійӧ используйтіс Германияса феодалъяслысь ас костын лӧсявтӧмсӧ да лишитіс Генрих Левӧс владениеяс ыджыдджык юкӧнсьыс.
Сійӧ гӧтраліс ассьыс писӧ Сицилийскӧй королевствоса наследница вылӧ да татшӧм ногӧн шедӧдіс аслас династиялы лунвывса Италия да Сицилия.
2 §. Папаяслӧн могущество ХШ нэмын.
Папа Иннокентий III.
Папство достигнитіс медся ыджыд могуществосӧ папа Иннокентий III дырйи (1198–1216).
Иннокентий III, кыдзи и Григорий VII, вывті ёна донъявліс папскӧй властьлысь тӧдчанлунсӧ.
Сійӧ гижліс: «Миянӧс (папаясӧс) призовитӧма господствуйтны став народъяс да царствояс вылын».
Сійӧ лыддьыліс, мый папа должен лоны не сӧмын духовнӧй владыкаӧн, но и государьяс вылын главаӧн.
Тайӧ мысльсӧ сійӧ висьтавліс татшӧм кывъясӧн: «Кыдзи тӧлысь босьтӧ ассьыс дзирдсӧ шондісянь, сідзи королевскӧй власть заимствуйтӧ ассьыс дзирдсӧ да авторитетсӧ папасянь».
Иннокентий III папаяс пиысь медводз висьталіс, мый папа — му вылын енлӧн наместник.
Ӧдйӧ содісны папалӧн озырлунъяс.
Иннокентий III лӧсьӧдіс «крестоноснӧй сбор», коді перйыссис быттьӧкӧ крестовӧй походъяс дасьтӧм вылӧ.
Тайӧ сборсӧ эз вӧв отменитӧма и бӧрынас, кор крестовӧй походъясыс дугӧдсисны.
Гырысь деньга получитіс папа став католическӧй странаясса духовенствосянь.
Итальянскӧй банкиръяс пыр папаяс нуӧдісны гырысь денежнӧй операцияяс.
Папскӧй доходъяслӧн важнӧй источникӧн вӧлі «грехъяс лэдзӧмӧн» вузасьӧм.
Лыддьыссьыліс, мый католическӧй вичко вермас лэдзны грешниклы сылысь грехъяссӧ да сійӧн мездыны сійӧс загробнӧй мирын адса мукаясысь.
Вичко вӧчавліс аслыссикас грамотаяс, кодъяс шусисны «индульгенцияӧн».
Индульгенция ньӧбӧм сетліс ньӧбысьлы грехъяс лэдзӧм.
Вичко вузавліс не сӧмын вӧчӧм грекъясысь мездан индульгенция, но и водзӧ лоанаясысь.
Индульгенцияяс вузалӧм вылын католическӧй вичко нажӧвитліс уна деньгаяс.
Став тайӧ способъяснас папа чӧжис гырысь озырлунъяс.
Папскӧй двор пӧри став Западнӧй Европаса церковнӧй да политическӧй олӧмлӧн центрӧ.
Английскӧй король Иоанн признайтіс папасянь ассьыс вассальнӧй зависимость да должен вӧлі мынтыны сылы пӧльза вылӧ гырысь взносъяс.
Иннокентий III-лысь вассалъясӧн асьнысӧ признайтісны и уна мукӧд корольяс.
Германияын феодальнӧй войнаяс ӧзтӧмӧн папа добитчис императорскӧй власть слабмӧдӧм.
Но сійӧ жӧ кадын кутісны паськавны учениеяс, кодъяс жебмӧдісны католическӧй вичколысь самӧй подувъяссӧ.
Ересьяс.
Народлӧн эксплоатируйтана массаяс кӧсйисны вежны общественнӧй стройсӧ.
Но сійӧ стройыслӧн вына мыджӧдӧн вӧлі озыр да властнӧй вичко, коді пыр вӧлі господаладорын да уджалысь йӧзлы проповедуйтліс смирнӧя олӧм да кывзысьӧм.
Та вӧсна пыр тшӧкыдджыка заводитчӧны выдвигайтчыны требованиеяс, медым вичко вӧлі гӧльӧн да медым сылысь став учениесӧ вӧлі вежӧма.
Католичестволы тайӧ враждебнӧй учениеясыс кутісны шусьыны ересьясӧн.
«Ересь» лоӧ раскол, господствующӧй вичкоысь торйӧдчӧм.
Ёнджыка паськалӧм ересьӧн вӧліны вальденецъяслӧн да катаръяслӧн ересьяс.
Вальденецъяслӧн велӧдӧм чужис Франция лунвылын.
Сектасӧ лӧсьӧдысьыс — Вальдо — вӧлі купецӧн.
Сійӧ сеталіс ассьыс имуществосӧ да муніс проповедуйтны гӧль ремесленникъяс да гӧль крестьяна пӧвсӧ.
Сійӧ велӧдіс, мый вичко должен лоны гӧльӧн, грӧмитіс духовенствоӧс сылӧн распущенность да озырлун вӧсна.
Вальдо чуксаліс ранньӧй христианскӧй общинаяс прӧстӧй олӧмӧ, став йӧзлӧн равенствоӧ.
Грубӧй да омӧль паськӧмъясӧн ветлӧдлісны проповедник-вальденецъяс Францияса да Италияса сиктъясӧд да каръясӧд.
Вальдо бӧрся мунысьяслӧн лыдыс ӧдйӧ содіс.
Мӧд еретическӧй движение — катаръяслӧн (греческӧй «катарос» — сӧстӧм — кывсянь) — сідзжӧ паськаліс Францияын да Италия войвылын.
Катаръяс дзик отрицайтісны католическӧй вичко да сылысь учениесӧ.
Найӧ эз признавайтны папаӧс, католическӧй епископъясӧс да попъясӧс.
Катаръяслӧн вӧліны асланыс священникъяс.
Франция лунвылын вальденецъясӧс да катаръясӧс шулісны альбигоецъясӧн Альби кар — налӧн главнӧй центр — ним серти.
Францияын уна горожана да рыцарьяс примкнитісны альбигоецъяс дінӧ; налы покровительствуйтіс Граф Тулузский.
Феодалъяс арталісны босьтны католическӧй вичколысь озыр владениеяссӧ.
Папа Иннокентий III объявитіс крестовӧй поход альбигоецъяслы паныд (1208).
Войвыв Францияын чукӧртчис ыджыд рыцарскӧй войска.
Тышыс кыссис 20 во.
Вывті ыджыд чорыдлунӧн расправляйтчисны крестоносецъяс еретикъяскӧд.
Население быри быдса каръясысь.
Папскӧй легат (посол) висьталіс: «Виалӧй ставсӧ, ен мӧдар югыдын разберитас, коді асланым», мӧдногӧн кӧ, ен торйӧдас, коді католик, коді еретик.
Франциялысь дзоридзалысь да озыр лунвывсӧ вӧлі дзикӧдз разгромитӧма да опустошитӧма.
Еретикъяскӧд тышкасьӧм могысь вичко лӧсьӧдіс аслыссикас суд — инквизиция.
Инквизиторъяс корсисны еретикъясӧс да ересьын подозревайтанаясӧс.
Еретикъясӧс шыблалісны тюрьмаясӧ; пыткаяс отсӧгӧн добивайтчылісны признание.
Осужденнӧйясӧс сетлісны светскӧй властьлы «вир кисьттӧг» накажитӧм вылӧ.
Тайӧ лицемернӧй формулаыс означайтліс еретикӧс костёр вылын сотӧм.
Быдлаын, кӧні подозревайтчис ересь, ыпъялісны бипуръяс.
Казньяс нуӧдсисны публичнӧя, медым повзьӧдны мукӧдсӧ.
Нищенствуйтысь орденъяс.
Но католическӧй вичко вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый народнӧй движениелы паныд куш террорӧн тышкасьны абу тырмымӧнъя.
Сійӧ корсис ас дінас народӧс кыскӧм вылӧ туйяс.
Та могысь вӧлі лӧсьӧдӧма францисканецъяслысь «нищенствующӧй» монашескӧй орден.
Францисканецъяс орденса членъяс сетлісны обет гӧля олӧм вылӧ.
Вальденецъяс моз найӧ ветлісны кӧмтӧг, омӧль паськӧмӧн; найӧ ухаживайтісны висьысьяс бӧрся, сеталісны милостыня.
Найӧ проповедуйтісны крестьяна да ремесленникъяс пӧвсын, чуксалісны найӧс вичколы покорностьӧ.
Францисканецъяслӧн гӧльлуныс вӧлі синвевттьӧдӧн, зэв регыдӧн францисканскӧй манастыръяслӧн кутісны чӧжсьыны муяс да озырлунъяс.
Ортсыса гӧльлун вӧлі колӧ францисканецъяслы, медым пырны народ довериеӧ.
Мӧд «нищенствующӧй орден» — доминиканецъяс — сувтӧдіс аслас могӧн ереськӧд тыш.
Доминиканецъяс долженӧсь вӧлі дасьтыны учёнӧй богословъясӧс.
Торйӧн прославитчисны найӧ кыдзи инквизиторъяс.
Еретикъясӧс корсьӧмын да найӧс бырӧдӧмын асланыс зільӧмысь найӧ асьнысӧ шуисны «енлӧн понъясӧн».
Но ни бипуръяс, ни монахъяслӧн проповедьяс эз вермыны пӧдтыны ересьяссӧ, сы вӧсна мый найӧ петісны народнӧй массаяслӧн бедствиеясысь да вичко засилиелы паныд горожаналӧн протестысь.
Вичкоӧн бырӧдӧм еретикъяс пыдди лоаліны пыр выльяс и выльяс.
Кӧть кутшӧм вына эз вӧв папство, ересьяслӧн паськалӧмыс свидетельствуйтіс католическӧй вичко авторитетлӧн усьны заводитчӧм йылысь.
Фридрих II.
Гогенштауфенъяслӧн усьӧм.
Папаяс да императоръяс костын тыш кыссис ХIII нэм став первойя джын чӧжыс.
Папаяслӧн медся ӧпаснӧй врагӧн вӧлі Барбароссалӧн внук Фридрих II.
Сійӧ лои ӧтпырйӧ священнӧй Римскӧй империяса императорӧн и Сицилияӧс да лунвыв Италияӧс шымыртысь Сицилийскӧй королевствоса корольӧн.
Сы дырйи Сицилийскӧй королевство лои Европаса медся вына да озыр государствояс пиысь ӧтиӧн.
Фридрих II пӧдтіс феодалъяслысь самостоятельность лунвыв Италияын да Сицилияын и лои неограниченнӧй монархӧн.
Сійӧ лӧсьӧдіс постояннӧй войска сицилийскӧй арабъясысь да стрӧитіс вына флот.
Востокса мусульманскӧй странаяскӧд Фридрих II паніс выгоднӧй вузасьӧм.
Сылӧн казнаыс озырмис торговӧй пошлинаяс да византийскӧй образец серти лӧсьӧдӧм государственнӧй монополияяс помысь.
Фридрих II кӧсйис дзикӧдз пӧкӧритны став Италиясӧ.
Тайӧ вайӧдіс сійӧс папаяскӧд да Италияса войвыв каръяскӧд войнаясӧ.
Папаяс Фридрихӧс не ӧтчыд проклинайтлісны.
Но Фридрих II эз верит папскӧй проклятиеяслысь вынсӧ.
Сійӧ чуксаліс став государьясӧс ӧтувтчыны общӧй враглы — римскӧй папалы — паныд.
Фридрих II кулі Италия вӧсна тышкасян разгарын (1250).
Тайӧ тышас регыд пӧгибнитіс Гогенштауфенъяслӧн став рӧдыс.
Германскӧй императоръяслы ковмис ӧткажитчыны Италия вылын властьысь.
Германияын князьяс воспользуйтчисны императорлӧн Италияын мунысь тышӧн, медым добитчыны тырвыйӧ самостоятельность.
Гогенштауфенъяслӧн гибель бӧрын Германияын императорскӧй власть воис полнӧй упадокӧ.
Тадзи германскӧй императоръяслӧн план — лӧсьӧдны всеевропейскӧй монархия — помасис тырвыйӧ провалӧн, медсясӧ Италияса каръяс водзсасьӧм вӧсна.
Сійӧ тышсьыс Германия петіс нӧшта ёнджыка раздробленнӧйӧн сы дорысь, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі водзвылас.
ХII ГЛАВА.
МОНГОЛЪЯСЛӦН ЗАВОЕВАНИЕЯС.
Сійӧ кадын, кор Западнӧй Европаын муніс императоръяс да папаяс костын тыш, Азияын мунісны грандиознӧй событиеяс, кодъяс грӧзитісны Западлы страшнӧй опасностьӧн: Центральнӧй Азияын котыртчис монголъяслӧн зэв ыджыд государство, коді паськӧдіс ассьыс завоеваниеяссӧ Азия ыджыдджык юкӧн вылӧ да Восточнӧй Европа вылӧ.
Центральнӧй Азияса кочевникъяс.
Племяяс, кодъяс олісны Центральнӧй Азияса плоскогорьеяс вылын да степьясын, занимайтчисны скотоводствоӧн.
Гырысь да посни рогатӧй скӧт стадаяс, вӧв табунъяс вайлісны тайӧ племяясыслы олӧм вылӧ став коланторсӧ.
Йӧв да яй мунісны сёйӧм вылӧ, вурунысь гындылісны войлок, кучикысь вӧчалісны ременьяс, паськӧм, седлӧяс, сбруя.
Став скӧтыс во чӧж видзсис йирсьӧм вылын.
Скотоводъяслӧн вӧлі дзик ӧти забота — вӧтлыны скӧтсӧ ӧти пӧскӧтина вывсянь мӧд вылӧ да видзны сійӧс кыдзи враждебнӧй племяясысь, сідзи и хищнӧй зверьясысь.
Скӧтсӧ сэтшӧм вуджӧдлӧмыс нуӧдсьыліс воын некымынысь.
Стадаяскӧд да табунъяскӧд ӧтлаын кочуйтлісны и йӧз.
Налысь оланінъяссӧ (юртаяссӧ) вӧлі приспособитӧма дугдывлытӧг ветлӧдлӧмъяс вылӧ.
Юртаяс кокньыда лӧсьӧдсьывлісны любӧй места вылын, кокньыда босьтавсьылісны да пуктавсьылісны телегаяс вылӧ, кытчӧ доддявсьылісны мӧсъяс, ӧшъяс либӧ вӧвъяс.
Тшӧкыда вӧчавсьылісны телега вылын топыда крепитӧм юртаяс.
Скотоводлӧн олӧмыс вӧлі вывті суровӧй.
Стихийнӧй бедствиеяс, кодъяс губитлісны скӧтӧс да вайӧдлісны став скотоводческӧй населениесӧ гибельӧ, хищнӧй животнӧйяслӧн усьласьӧмъяс, орчча племяяслӧн усьласьӧмъяс, — ставыс тайӧ заставляйтіс кыдзи мужчинаясӧс, сідзи и нывбабаясӧс пыр кутны чорыд дисциплина, лоны дасьӧн любӧй случайностьяс кежлӧ.
Скотоводъяслӧн быд племя вӧлі дисциплинированнӧй военнӧй организацияӧн, кодын ставсьыс ёнджыка донъявсис молодечество, удаллун.
Центральнӧй Азияса кочевникъяслӧн скӧт важӧн нин дугдіс лоны общӧй родовӧй собственностьӧн.
Скотоводъяс пӧвсын торъявліс родовӧй знать, коді владейтліс уна сюрс рогатӧй скӧтӧн, уна сё вӧлӧн.
Знатнӧйяс гӧгӧр чукӧртчавлісны удалецъяслӧн дружинаяс.
Найӧс оз вӧлі удовлетворяйт прӧстӧй да суровӧй олӧмыс.
Центральнӧй Азияӧс кытшалысь странаяс — Китай, Индия, Иран — кажитчисны налы мойдкывъяса сокровищеяс странаясӧн.
Горшпырысь, кывзісны найӧ сійӧ странаясса озырлунъяс йылысь висьтъяс.
Певецъяс сохраняйтлісны преданиеяс йӧзлӧн озыр странаяс вылӧ воддза усьласьӧмъяс йылысь, удалец-кочевникъясӧн быдса государствояс лӧсьӧдавлӧм йылысь.
Торъявлӧм кочевӧй племяясса родовӧй знать пӧвсын вочасӧн дасьтысис ассьыныс муяс да стадаяс дорйӧм могысь, война да добыча шедӧдӧм могысь ӧтувтчӧм.
Чингис-Хан да войска котыртӧм.
Нимыс сійӧ мортлӧн, коді лоис монголъясӧн шусьысь племяяс объединениеӧн веськӧдлысьнас вӧлі Темучин.
1206 воын монгольскӧй знатьлӧн ыджыд собрание вылын (Курултайын) Темучинӧс вӧлі провозгласитӧма императорӧн. Сійӧс кутісны шуны Чингис-Ханӧн.
Безграмотнӧй, чужан кыв кындзи ни ӧти кывйӧн владейтны кужтӧм, Чингис-Хан регыд петкӧдліс полководецлысь да организаторлысь исключительнӧй способностьяс.
Сійӧ завершитіс военнӧй организация став сылы подвластнӧй народъяслысь.
Став мужчина-монголъяссӧ вӧлі юклӧма дасъяс, сёяс да сюрсъяс вылӧ.
Быд сэтшӧм отрядӧ босьтсьылісны сӧмын ӧти родса членъяс.
Быд подразделениеӧн веськӧдлысьӧ Чингис-Хан пуктыліс родовӧй знать пӧвсысь командиръясӧс, кодъяслӧн должностьыс вӧлі наследственнӧйӧн.
Став сійӧ отрядъясыс пырлісны гырысьджык войсковӧй единицаясӧ.
Сійӧ войскасӧ вӧлі юкӧма куим юкӧн вылӧ: шӧр, веськыдвыв, либӧ рытыввыв, бок, шуйгавыв, либӧ асыввыв, бок.
Вывті чорыд дисциплина, коді карайтліс ичӧтик кывзысьтӧмысь либӧ трусостьысь смертнӧй казньӧн, йитліс и сытӧг нин кочевӧй олӧмӧн дисциплинируйтӧм отрядъяссӧ ӧти быдсаӧ (целӧйӧ).
Монгольскӧй завоеваниеяс.
Чингис-Ханлӧн первойя ыджыд поход вӧлі веськӧдӧма асыввылӧ — войвыв Китай завоюйтӧм вылӧ.
Тайӧ походыс помасис войвыв Китайлысь столица босьтӧмӧн (1215), тайӧ столицаыс ӧні шусьӧ Бейпинӧн.
Китайын Чингис-Хан босьтіс зэв ыджыд добыча.
Сэсся сійӧ мӧдӧдчис рытыввылӧ мусульманскӧй государстволы паныд.
Зэв ыджыд монгольскӧй войска тані встретитіс торъя феодальнӧй ополчениеясӧс, кодъясӧс и вӧлі жугӧдӧма торйӧн-торйӧн.
Средньӧй Азия да Иранлысь асыввыв юкӧнъяс босьтӧм бӧрын, Чингис-Хан воис Инд юӧдз.
Ӧткадын Джебе да Субедей команда улын Иран войвылӧ сыӧн мӧдӧдӧм войскаяс, Кавказ прӧйдитӧм бӧрын, пырисны роч му лунвывса степьясӧ, кӧні олісны кипчак-половецъяс,  да, найӧс жугӧдӧм бӧрын, шедӧдісны Калка ю дорын роч князьяс вылын первойя победа.
Чингис-Хан кулі 1227 воын.
Сылӧн кулӧмыс эз дугӧд монгольскӧй завоеваниеяс.
Чингис-Ханлӧн преемникъяс босьтісны центральнӧй да лунвыв Китай.
Передньӧй Азияын монгольскӧй отрядъяс волісны Средиземнӧй мореӧдз.
Европалы нӧшта ёнджыка грознӧйӧн вӧліны походъяс Батыйлӧн — Чингисхан внуклӧн.
Уна роч княжество завоюйтӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис Венгрия, Польша да Германия вылӧ.
Венгерскӧй, польскӧй да германскӧй войскаясӧс вӧлі жугӧдӧма.
Сӧмын чехъяслӧн храбрӧй водзсасьӧмыс дугӧдіс монголъяслысь водзӧ мунӧмсӧ (1241).
Монгольскӧй государство.
Великӧй океансянь Средиземнӧй мореӧдз олысь народъяс вылын монголъяслӧн власть дыр кежлӧ колис народнӧй паметьӧ кыдзи страшнӧй бедствие.
Збыльысь, подчинитӧм народъясӧс монгольскӧй знать кывлытӧма поработитіс.
Быдса районъяс, кодъяс славитчисны асланыс озырлунӧн да культураӧн, вӧлі опустошитӧма, каръясӧс да сиктъясӧс грабитӧма да сотӧма, олысьяссӧ нуӧдӧма рабствоӧ.
Монгольскӧй наместникъясӧн нуӧдсян поборъяс сопровождайтсисны пыткаясӧн, казньясӧн да оседлӧй население кутіс пышйыны кытчӧ сюрӧ.
Уна кад ковмис сэтчӧдз, кор монголъясӧн захватитӧм муяс вылын культурнӧй олӧм лӧсьӧдӧм могысь кутісны лоны бурджык условиеяс.
ХIII–XIV нэмъясын монгольскӧй государство распадитчис мӧда-мӧдсьыс независимӧй уна владение (улус) вылӧ; тайӧ владениеясын властьыс принадлежитіс Чингис-Хан потомокъяслы.
Тайӧ владениеяс пиысь важнейшӧйясӧн вӧліны Китай (Юань империя), Чагатайскӧй улус, Сибирскӧй ханство, Золотая Орда.
Вына монгольскӧй царство основайтчис воддза иранскӧй владениеас местаын.
Багдадскӧй халифатлӧн пом.
Чингис-Ханлӧн войскаяс разгромитісны Иран, но эз закрепитны сэні монгольскӧй владычествосӧ.
Иранӧс дзикӧдз пӧкӧритӧмлысь мог вӧлі пуктӧма монгольскӧй знатьӧн ХIII нэм шӧрын Xулагу-Хан вылӧ — Чингис-Хан внук вылӧ.
Хулагу–Xан захватитіс монголъясӧн завоюйттӧм на иранскӧй областьяс, а 1258 воын босьтіс Багдад да виис медбӧръя халифсӧ сылӧн матысса родственникъясыскӧд ӧтлаын.
Багдад босьтігӧн монголъяс захватитісны зэв ценнӧй добыча.
Халиф казнаӧ вӧлі чукӧртӧма гырысь озырлунъяс, кодъяс вылӧ позьӧ вӧлі эськӧ вооружитны ыджыд войска.
Но горшлун вӧснаыс халиф эз кӧсйы вӧрзьӧдны ассьыс сокровищеяссӧ, и найӧ ставнас веськалісны победительлы.
Найӧс хранитны Хулагу-Хан прикажитіс вӧчны ді вылӧ, Урмийскӧй ты шӧрӧ, неприступнӧй крепость.
Багдад завоюйтӧм бӧрын, Хулагу-Хан веськӧдчис Азербайджанӧ да аслас столицаӧн вӧчис Тавриз кар.
Монголъяс да Западнӧй Европа.
Западнӧй Европа избегнитіс Азияса да Восточнӧй Европаса уна страна вылӧ сьӧкыд игоӧн водысь да налысь хозяйственнӧй да культурнӧй развитиесӧ задерживайтысь монгольскӧй владычествосӧ.
Но монголъяс тшӧкыда Западнӧй Европалы сетлісны ас йывсьыныс тӧдны, усьласисны Польша да Венгрия вылӧ.
Тайӧ усьласигъясас опустошайтсисны быдса областьяс, йӧзыс мыйкӧ-мында виавсис, мыйкӧ-мында нуӧдсьыліс рабствоӧ вузалӧм вылӧ пленӧ, мыйкӧ-мында пышъяліс вӧръясӧ, страшнӧй степнӧй наездникъясысь спасайтчӧмӧн.
Сӧмын роч да украинскӧй народъяслӧн монгольскӧй государствояскӧд — Зӧлӧтӧй Ордакӧд да сійӧ распадитчӧм бӧрын образуйтчӧм ханствояскӧд — героическӧй тыш мездіс Европаӧс тайӧ страшнӧй усьласьӧмъяссьыс.
ХIII ГЛАВА.
ХII–XV НЭМЪЯССЯ ФРАНЦИЯ.
1 §. ХII–XIII нэмъясся Франция.
Королевскӧй власть ёнмӧдӧм.
Первойя Капетингъяс дырйи королевскӧй властьлӧн слаблун.
ХII нэм заводитчигӧн Франция вӧлі единӧй королевствоӧн сӧмын ним сертиыс.
Збыльвылас сійӧ распадайтчис уна самостоятельнӧй феодальнӧй владение (герцогствояс да графствояс) вылӧ.
На пиысь медся тӧдчанаясӧн вӧліны Фландрия войвылын, Нормандия, Бретань да Анжу — рытыввылын, Шампань да Бургундия — асыввылын, Аквитания да Тулузскӧй графство — лунвылын.
Тайӧ владениеяс пиысь быдӧн аслас размеръяснас вӧлі ыджыдджык Капетингъяс королевскӧй доменысь.
Королевскӧй доменын главнӧй каръясӧн вӧліны Париж да Орлеан.
Правда, став герцогъяс да графъяс лыддьыссисны корольяслӧн — Капетингъяслӧн вассалъясӧн, но збыльвылас найӧ вӧліны дзик самостоятельнӧй государьясӧн асланыс владениеясын, и корольлӧн эз вӧвны некутшӧм средствояс вайӧдны найӧс повиновениеӧ.
Весиг асланыс доменын Капетингъяслысь эз кывзысьны асланыс вассалъясыс.
Королевскӧй вассалъяс стрӧиталісны крепыд замокъяс да разбойничайтісны гырысь туйяс вылын.
Аслыс корольыслы ковмыліс ветлыны аслас владениеясті вына вооружённӧй отряд колльӧдӧм улын.
Первойя Капетингъяслӧн став политикаыс вӧлі непокорнӧй вассалъяслы паныд помасьлытӧм тышын да ассьыныс владениеяссӧ содтӧм могысь нуӧдсян посни захватъясын.
Та дырйи корольяс эз ёна артасьлыны средствоясӧн.
На пиысь ӧти йылысь — Филипп I йылысь (1066–1108) — тӧдса, мый сійӧ грабитіс итальянскӧй купецъясӧс, кодъяс мунӧны вӧлі тӧваръясӧн ярмарка вылӧ.
Каръяслӧн да торговлялӧн развивайтчӧм.
Капетингъяслӧн ёнмӧм.
Но ХII нэмын Капетингъяслӧн вынъяс кутісны содны.
Талы отсаліс каръяслӧн да торговлялӧн быдмӧм.
Королевскӧй домен вӧлі зэв выгоднӧй географическӧй положениеын.
Сы пыр мунісны главнӧй торговӧй туйяс войвыв да шӧр Франциялӧн, Сена да Луара юяс кузя.
Торговля развивайтчӧм озырмӧдіс Капетингъясӧс, сы вӧсна мый найӧ босьтісны ваялан да вузалан тӧваръясысь пошлинаяс.
Сыысь кындзи, корольяслӧн лоины вына союзникъяс — каръяс.
Тайӧ кадас заводитчӧ войвыв Францияса коммунаяслӧн асланыс сеньоръяскӧд вир кисьтан тыш.
Тайӧ тышас корольяс поддерживайтісны горожанаӧс да таӧн слабмӧдісны могущественнӧй сеньоръяслысь властьсӧ.
Сы пыдди каръяс сетісны корольяслы отсӧг асланыс военнӧй вынъясӧн.
Корольяслӧн мӧд союзникӧн вӧлі духовенство.
Озыр вичкояс да манастыръяс страдайтісны феодалъяс усьласьӧмъясысь да отсалісны корольяслы накӧд тышын.
Вичкояс да манастыръяс содтавлісны асланыс средствоясысь гӧль королевскӧй казна да асланыс муяс вылысь чукӧртлісны королевскӧй войскалы ополчениеяс.
Каръяс да духовенство отсӧгӧн корольяслы удайтчис ёнмӧдны властьсӧ аслас доменын.
Ӧні корольяс зільӧны подчинитны аслыныс Францияса гырысь феодальнӧй сеньоръясӧс — герцогъясӧс да графъясӧс.
Плантагенетъяслӧн государство.
Но ХII нэм мӧд джынйын французскӧй корольяслӧн лоины вына соперникъяс.
Найӧ владениеяскӧд орччӧн чужис Плантагенетъяслӧн ыджыд государство.
Анжуйскӧй графъяс, кодъяс шусисны Плантагенетъясӧн, ӧтувтісны асланыс киясӧ, Анжу кындзи, нӧшта Нормандияӧс да Аквитанияӧс.
Франциялӧн пӧшти став рытыввыв юкӧныс Атлантическӧй океан побережьеӧн вӧлі найӧ киясын.
1154 воын Анжуйскӧй граф, Генрих Плантагенет, лои Англияса корольӧй.
Ӧні Плантагенетъяслӧн владениеяс вӧліны французскӧй король доменысь квайтпӧв ыджыдджыкӧсь.
Но Плантагенетъяслӧн слаблуныс вӧлі сыын, мый налӧн вассалъясыс Францияын эз кӧсйыны налы кывзысьны да корсисны французскӧй корольяссянь отсӧг.
Сыысь кындзи, Плантагенетъяслы ковмис нуӧдны тыш феодалъяскӧд да горожанакӧд Англияын.
Капетингъяс воспользуйтчисны тайӧн Плантагенетъяслысь французскӧй владениеяс босьтӧм могысь.
Филипп II Август да Плантагенетъяскӧд сылӧн войнаяс.
Французскӧй король Филипп II Август (1180–1223) босьтіс Плантагенетъяс владениеяслысь ыджыдджык юкӧн войвыв да шӧр Францияын, сы лыдын Анжу да Нормандия.
Кор английскӧй король Иоанн Безземельный кӧсйис германскӧй императоркӧд союзын мырддьыны тайӧ муяссӧ бӧр, Филипп II Август жугӧдіс Иоанн Безземельныйлысь войскасӧ.
Сэсся сійӧ разгромитіс германскӧй императорӧс Бувин дорын Фландрияын (1214) да сійӧ яръюгыд победанас дзикӧдз закрепитіс ас саяс завоюйтӧм муяссӧ.
Ӧні Францияын английскӧй корольлӧн колисны владениеяс сӧмын рытыв-лунвылын.
Регыд та бӧрын вӧлі ӧтвывтӧма королевскӧй домен дінӧ озыр Тулузскӧй графство, кодӧс вӧлі захватитӧма та водзвылын Франция войвывса рыцарьясӧн альбигоецъяс вылӧ «Крестовӧй поход» предлог улын.
Сэтшӧм ногӧн королевскӧй домен получитіс Средиземнӧй морелань петан туй да лои некымынпӧв ыджыдджык Францияын независимӧй феодальнӧй владениеяс пиысь быдӧнысь.
Людовик IХ-лӧн судебнӧй реформа.
Филипп II-лӧн внук Людовик IX дырйи (1226–1270) вӧлі нуӧдӧма уна важнӧй мера корольлысь властьсӧ ёнмӧдӧм могысь.
Тайӧ мераяс пиысь медся важнӧйӧн вӧлі судебнӧй реформа.
Сылӧн цельӧн вӧлі слабмӧдны судебнӧй властьсӧ феодалъяслысь да ёнмӧдны королевскӧй суд.
Людовик IX постановитіс, мый феодальнӧй судъяслӧн решениеяс кузя позьӧ норасьны королевскӧй судӧ.
Ёнджыка важнӧй делӧяс, кыдзи мортӧс виӧм йылысь, разбой йылысь, поджог йылысь, фальшивӧй монета йылысь делӧяс, вӧлі босьтӧма феодальнӧй судъяс ведениеысь да вермасны видлавсьыны сӧмын король судын.
Людовик IX тшӧкыда ачыс видлавліс судебнӧй делӧяссӧ.
Сійӧ принимайтліс гырысь феодалъяс вылӧ норасьӧмъяс да заставляйтіс найӧс подчиняйтчыны аслас решениеяслы.
Тайӧ кыпӧдіс гырысь баронъяслысь шуасьӧм, но посни рыцарьяс, духовенство да горожана сулалісны король дор.
Людовик IX бырӧдіс аслас судъясын судебнӧй поединок, код отсӧгӧн тшӧкыда феодалъяс судъясын разрешайтсьылісны делӧяс.
2 §. Филипп IV Красивый да Генеральнӧй штатъяслӧн лоӧм.
Филипп IV да папа Бонифаций VIII.
Людовик IХ-лӧн внук — Филипп IV Красивый (1285–1314) — ӧтвывтіс королевскӧй домен дінӧ уна выль владение, кодъяс пиысь важнейшӧйӧн вӧлі Шампань графство, коді славитчис аслас ярмаркаясӧн.
Сійӧ кӧсйис захватитны озыр графство Фландрия, но сылӧн рыцарьяс потерпитісны поражение фландрскӧй ремесленникъяссянь.
Филипплӧн войнаяс требуйтісны уна деньга.
Деньгаын тайӧ постояннӧй нуждаыс вайӧдіс папа Бонифаций VIII-кӧд столкновениеӧдз.
Бонифаций VIII, Иннокентий III моз, зілис быдногӧн кыпӧдны папскӧй власть.
Ставсьыс ёнджыка сійӧ тӧждысис папскӧй доходъяс содтӧм вӧсна.
Папа запретитіс вичкоса муясысь корольлы духовенствоӧн мынтыны налогъяс.
Та вылӧ вочакыв пыдди король запретитіс петкӧдны Францияысь зарни да эзысь, да сэтшӧм ногӧн папа эз вермы получайтны доходъяс французскӧй духовенствосянь.
Делӧыс воис сэтчӧдз, мый папа предайтіс корольӧс проклятиеӧ, а королевскӧй сӧвет объявитіс папаӧс еретикӧн.
Италияӧ вӧлі мӧдӧдӧма посолъясӧс, медым добитчыны путкыльтны папаӧс.
На дінӧ ӧтвывтчисны Папскӧй областьса феодалъяс, кодъяс вӧліны недовольнӧйӧсь Бонифаций VIII-ӧн сылӧн властнӧй политика вӧсна.
Посолъяс папаӧс аддзисны Рейндорса Ананья карысь (сэні сылӧн вӧлі гожся дворец) да быдногыс сійӧс видісны да грӧзитісны.
Гордӧй старик эз вермы терпитны тайӧ уважениесӧ да регыд кулі.
Филипп IV-лы удайтчис вӧчны сідз, медым папаӧн вӧлі бӧрйӧма француз Климент V-ӧс.
Сійӧ вуджӧдіс папскӧй столицасӧ Римысь Франциякӧд граничитысь граница вылӧ, Авиньонӧ.
Тані папаяс олісны сизимдас гӧгӧр во (1308–1378).
Папаяс веськалісны французскӧй корольсянь тырвыйӧ зависимостьӧ да лоины сійӧ вӧлялӧн послушнӧй орудиеӧн.
Генеральнӧй штатъяс.
Важнӧй случайясын французскӧй корольяс чукӧртавлісны совещание вылӧ гырысь сеньоръясӧс да высшӧй духовенствоӧс.
Филипп IV кутіс приглашайтны тайӧ совещаниеяс вылас сідзжӧ и каръясса представительясӧс, сы вӧсна мый карса купечество лои сійӧ кад кежлӧ ыджыд вынӧн да располагайтіс гырысь денежнӧй средствоясӧн.
Медводдзаысь король чукӧртіс сэтшӧм совещаниесӧ 1302 воын, папакӧд аслас столкновение дырйи.
Тадзи лоины Францияын Генеральнӧй штатъяс, куим сословие — духовенство, дворянство да горожана — представительяслӧн собрание.
Генеральнӧй штатъяс эз вӧвны Францияса став населениелӧн представительствоӧн.
Населениелӧн медся ыджыд юкӧн — крестьянство — эз принимайт наын некутшӧм участие.
Каръяссянь Генеральнӧй штатъясӧ волывліс сӧмын озыр купечество, а карса населениелӧн ыджыдджык юкӧныс эз допускайтсьыв штатъясӧ бӧрйысьӧмъясӧ.
Куим сословие пиысь быдӧн обсуждайтіс да решайтіс делӧсӧ торйӧн и сӧмын медся бӧръя здукнас корольлы ӧтвет лӧсьӧдӧм вылӧ найӧ чукӧртчывлісны ӧтувъя заседаниеяс вылӧ.
Но и тані ӧти сословиелӧн решениеыс эз вӧв обязательнӧ мукӧдъясыслы.
Генеральнӧй штатъяслӧн главнӧй делӧӧн вӧлі налогъяс разрешитӧм.
Францияын эз вӧвны постояннӧй налогъяс, и та вӧсна корольлы ковмыліс быд пӧрйӧ корны штатъяссянь разрешение.
Генеральнӧй штатъяс пӧльзуйтчисны сыӧн.
Найӧ сӧглашайтчисны разрешитны налогсӧ сӧмын условиеӧн, мый король лэдзас налы кутшӧмкӧ колана распоряжение.
Но сословиеяс костын эз вӧв согласие.
Каръяс враждуйтісны дворянакӧд да духовенствокӧд.
Тайӧ мешайтіс Генеральнӧй штатъяслы лӧсьӧдны управление делӧяс вылӧ ыджыд влияние.
3 §. XIV нэмся Франция да Столетньӧй войналӧн заводитчӧм.
Столетньӧй война.
1328 воын помасис Капетингъяслӧн династия.
Феодалъяс пуксьӧдісны престол вылӧ Капетингъяслысь родственникӧс — Филипп Валуаӧс.
1337 восянь Франция да Англия костын заводитчис кузь кадся война, коді кыссис перерывъясӧн 1453 воӧдз.
Тайӧ войнаыс кутіс шусьыны «Столетньӧйӧн».
Французскӧй корольяс зілисны босьтны озыр промышленнӧй Фландрия, Франция войвылын дзик ӧти область, коді эз на пыр королевскӧй доменӧ.
Но англичана эз вермыны лэдзны тайӧ захватсӧ, сы вӧсна мый Фландрияса промышленнӧй каръяс вӧліны английскӧй вурун главнӧй ньӧбысьясӧн, а Англияысь вурун петкӧдӧм сетіс гырысь выгодаяс английскӧй феодалъяслы да корольлы.
Найӧ полісны лишитчыны тайӧ выгодаяссьыс, Фландрияын кӧ кутас распоряжайтчыны французскӧй король.
Озыр сукноделъяс, кодъяс веськӧдлісны фландрскӧй каръясӧн, вӧліны заинтересованӧсь Англияысь вурун вайӧмын да полісны французскӧй господствоысь.
Та вӧсна найӧ заключитісны англичанакӧд союз.
Фландрскӧй озыр каръяскӧд союз сетіс англичаналы ыджыд денежнӧй отсӧг.
Англичаналӧн главнӧй выныс вӧлі наёмнӧй пехота.
Сійӧс вӧлі бура дисциплинируйтӧма.
А французскӧй рыцарскӧй ополчениеяс эз признавайтны дисциплинасӧ да эз вӧвны велӧдӧмаӧсь ӧтувъя действиеясӧ.
Англичаналӧн победаяс.
Та вӧсна перевесыс лои англичаналадорын.
1346 воын найӧ разгромитісны французскӧй войскаяс Креси дорын.
Битвалысь исходсӧ решитісны ньӧввужйӧн лыйсьысь английскӧй стрелокъяс.
Налӧн кузь ньӧвъясыс инмалісны 350 метр ылнаӧ.
Кор французскӧй рыцарьяс, ассьыныс пехотасӧ талялӧмӧн, порядоктӧм чукӧрӧн уськӧдчисны английскӧй армия вылӧ, ньӧввужъяса англичана лыйлісны найӧс матысянь.
Французъяс воштісны 1500 рыцарӧс, сэк кор англичаналысь вӧлі виӧма ньӧввужйысь ставсӧ сӧмын 3 рыцарӧс да 40 стрелокӧс.
Кресидорса битва петкӧдліс храбрӧй, но ӧтувйӧн действуйтны велӧдтӧм рыцарьяс вылын бура дисциплинированнӧй да команда кывзысь войскалысь преимуществосӧ.
Нӧшта сьӧкыдджык поражение французъяслӧн лои Пуатье дорын (1356).
Уна французскӧй рыцарӧс тайӧ тышас вӧлі виӧма либӧ босьтӧма пленӧ.
4 §. Этьен Марсельлӧн восстание да Жакерия.
Генеральнӧй штатъяс чукӧртӧм.
Военнӧй неудачаяс кыпӧдісны Францияын королевскӧй правительстволы паныд общӧй раздражение.
Вӧліны недовольнӧйӧсь не сӧмын войнаӧн рӧзӧритӧм крестьяна, но и горожана, сы вӧсна мый война орӧдіс вузасьӧмсӧ.
Король Иоанн Добрыйӧс вӧлі босьтӧма англичанаӧн пленӧ Пуатье дорын да правительствоӧн веськӧдлысьӧн лои сылӧн пи Карл.
Сылы ковмис чукӧртны Генеральнӧй штатъяс, медым получитны средствояс водзӧ война нуӧдӧм вылӧ.
Тайӧ Генеральнӧй штатъяс вылас, кодъяс чукӧртчылісны Парижын, унджыксӧ составляйтісны войвыв Францияса недовольнӧй горожана.
Генеральнӧй штатъяс требуйтісны, медым государство обороняйтан став делӧсӧ вӧлі сетӧма налы да медым вӧлі нуӧдӧма королевскӧй чиновникъяслӧн злоупотребляйтӧмъяс йылысь расследование.
Карл тэрмасис распуститны штатъяссӧ, но сэки правительстволы паныд кыпӧдчис парижскӧй население, кодӧн веськӧдліс купеческӧй старшина Этьен Марсель.
Кыпӧдчисны и купецъяс, и ремесленникъяс, и карса беднота, коді дӧзмӧма вӧлі война бедствиеясӧн.
Карллы ковмис выльысь чукӧртны Генеральнӧй штатъяссӧ.
Тайӧ штатъясас горожаналӧн вӧлі нӧшта ыджыдджык перевес.
Штатъяс тшӧктӧм серти Карл лэдзис «Великий ордонанс» (указ).
Ордонанс закрепитіс штатъяс сайын право чукӧртчыны асланыс водзмӧстчӧм серти король приказтӧг.
Став управляйтӧм бӧрся надзор да налогъяс чукӧртӧм пуктыссьылісны штатъясӧн назначитӧм сӧвет вылӧ.
Татшӧм ногӧн Генеральнӧй штатъяс асланыс киясӧ получитісны став властьсӧ.
Карллы быть лои уступитны штатъяслы, но сійӧ дзебис скӧрлунсӧ да виччысис удобнӧй случай, медым босьтны ассьыс став уступкаяссӧ бӧр.
Карл да штатъяс костын тыш.
Дворянство да духовенство враждебнӧя видзӧдісны штатъяслӧн ёнмӧм вылӧ, кодъясын перевесыс вӧлі горожаналӧн.
И самӧй горожана пӧвсас эз вӧв ӧтувъялуныс: ӧткымын каръяс вӧліны недовольнӧйӧсь сыӧн, мый парижса горожана займитісны движениеас руководящӧй места.
Штатъясӧн лӧсьӧдӧм налогъяс вӧліны гырысьӧсь, усьлісны ёнджыка гӧльяс вылӧ, несправедливӧя пуктавсьылісны да чукӧртсьылісны.
Карса население массалы штатъяслӧн веськӧдлӧмыс королевскӧй веськӧдлӧм дорысь эз вӧв бурджык.
Карл решитіс воспользуйтчыны штатъяс политикаӧн тайӧ недовольствуйтчӧмнас да босьтчыліс бӧр бергӧдны веськӧдлан воддза порядокъяссӧ.
Но сэки Парижын лои выль восстание (1358).
Вооружённӧй горожана пырисны дворецас да Карл синъяс водзын виисны сылысь кык придворнӧйӧс.
Ачыс Карлыс спаситчис сӧмын сійӧн, мый Этьен Марсель сувтіс сы дор да пуктіс сы юрӧ ассьыс шапкасӧ, код вылын вӧліны восстанитӧм Парижлӧн рӧмъяс — лӧз да гӧрд.
Сэки Карл пышйис Парижысь провинцияӧ.
Сійӧ кутіс чукӧртны ас гӧгӧрыс дворянаӧс, медым мӧдӧдчыны Париж вылӧ.
Парижса горожана, Этьен Марсель веськӧдлӧм улын, кутісны лӧсьӧдчыны оборона кежлӧ.
Жакерия.
Тайӧ кадас войвыв Францияын ыпнитіс крестьянскӧй восстание.
Сійӧ кыптіс крепостнӧй гнёт вӧсна, гырысь податьяс да война дырйи крестьяналӧн рӧзӧритчӧм вӧсна.
XIV нэмын уна крестьяна удитісны выкупитчыны крепостнӧй зависимостьысь.
Сеньоръяс, деньгаын дугдывлытӧг нуждайтчӧм вӧсна, окотапырысь мунлісны крестьяна выкупитчӧм вылӧ, а мукӧддырйи весиг мырдӧн тшӧктывлісны крестьяналы выкупитчыны вӧля вылӧ.
Но выкупыс омӧля бурмӧдлывліс крестьяналысь положениесӧ.
Крестьянскӧй му воддзамозыс лыддьысьліс сеньорлӧн собственностьӧн, да му вӧснаыс крестьяна и выкуп бӧрас воддзамозыс нулісны сеньорлы пӧльза вылӧ повинностьяс.
Уна крестьяна век на кольлісны крепостнӧйӧн.
Сеньоръяс пӧльзуйтчылісны быдсямапӧлӧс случайнас, медым содтыны крестьяналысь повинностьяссӧ.
Торъя сьӧкыдӧн французскӧй крестьяналӧн положениеыс лои Столетньӧй война дырйи.
Французскӧй крестьянаӧс грабитісны не сӧмын английскӧй, но и французскӧй войскаяс.
Дзебсьыны грабительясысь вӧлі некытчӧ.
Феодалъяс не сӧмын эз дорйыны крестьянаӧс, но выль поборъясӧн нӧшта содтісны налысь рӧзӧритчӧмсӧ.
Ковмыліс мынтыны гырысь налогъяс война нуӧдӧм вылӧ.
Король да уна сеньоръяс веськалісны пленӧ, колӧ вӧлі деньга найӧс выкупитӧм вылӧ, и сыысь долженӧсь вӧлі мынтыны крестьяна.
Крестьяналӧн чӧжсис крепостнӧй гнёт дінӧ да угнетатель-феодалъяс дінӧ чорыд ненависть.
Войвыв Францияса местечкояс пиысь ӧтиын рыцарьяс да крестьяна костын кровавӧй столкновение вӧлі бикиньӧн, коді паськаліс войвыв Франциялысь тӧдчымӧнъя юкӧн шымыртысь бурнӧй пӧжарӧ.
Крепостнӧй гнётлы паныд тайӧ восстаниеыс, коді заводитчис 1358 вося майын, тӧдса Жакерия ним улын;
Жак-Боном (Яшка-простак) вӧлі презрительнӧй кличкаӧн, кодӧс дворяна сетісны крестьяналы.
Крестьянскӧй восстание эз мун обдумайтӧм план кузя, а развивайтчис стихийнӧя.
Крестьяна грӧзитісны «бырӧдны знатнӧй йӧзӧс ставсӧ медбӧръяӧдзыс».
Крестьяна дінӧ ӧтвывтчисны сиктса ремесленникъяс да карса беднота.
Восстаниеса предводительӧн вӧлі бӧрйӧма Гильом Кальӧс, коді служитліс водзті войскаясын да тӧдӧ вӧлі военнӧй делӧ.
Сылӧн вӧліны отсасьысьяс, кодъяс веськӧдлісны торъя крестьянскӧй отрядъясӧн.
Дворянаӧс вӧлі суӧма расплохӧ да найӧ первойя кадас эз вермыны сетны крестьяналы организованнӧй отпорсӧ.
Крестьяна жуглісны феодальнӧй замокъяс да истребляйтісны налысь олысьяссӧ.
Но Гильом Каль вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый восстание прочнӧй успех вылӧ сылы колӧ аддзыны карса населениеын отсӧг.
Карса беднота сулаліс крестьяна дор, но озыръяс видзӧдісны на вылӧ полӧмӧн да недовериеӧн.
Этьен Марсель век жӧ думайтіс королькӧд тышкасьӧм могысь воспользуйтчыны крестьянскӧй вынъясӧн.
Сійӧ заводитіс крестьянакӧд сёрнитчыны да поручитіс налы жуглыны замокъяс, кодъяс мешайтісны Парижӧ продовольствие вайӧмлы.
Но Этьен Марсель поліс кыпӧдчӧм крестьянаысь королевскӧй войскаясысь дорысь ёнджыка.
Та вӧсна решительнӧй минутаӧ сійӧ изменитіс крестьяналы да эз сет налы некутшӧм отсӧг.
Тайӧн сійӧ йӧткыштіс крестьянскӧй восстаниесӧ поражение вылӧ.
Жакерияӧс пӧдтӧм.
Дворяна справитчисны первойя повзьӧмсьыс да вӧчисны недисциплинированнӧй да омӧля вооружитчӧм крестьяналы кык чорыд поражение.
Крестьянскӧй восстание вӧлі жугӧдӧма.
Сійӧ ставсӧ кыссис кык недель.
Гильом Кальӧс изменническӧя вӧлі захватитӧма пленӧ.
Сы вылын, кыдзи «крестьянскӧй король» вылын издевайтчӧмӧн, дворяна пуктісны сылы юр вылас корона пыдди калитӧм кӧрт асык, а сэсся сы бӧрын казнитісны.
Заводитчис кыпӧдчысь крестьяна вылын дикӧй расправа.
Крестьянаӧс ӧшлісны пуясӧ, сотісны, преследуйтісны вӧръясын, кыдзи дикӧй зверьясӧс.
На пиысь бырӧдісны 20 сюрсысь унджык мортӧс.
Войвыв Францияса ӧткымын областьясӧс вӧлі дзикӧдз рӧзӧритӧма.
Регыд та бӧрын войся схватка дырйи уси Этьен Марсель.
Карл аслас войскакӧд босьтіс Париж.
Озыр горожана веськӧдлӧмӧн да гырысь налогъясӧн недовольнӧй народ Карллы эз водзсась.
Тадзи неудачнӧя помасис Парижскӧй восстание.
Жакерия потерпитіс поражениесӧ сы вӧсна, мый крестьянаӧс вӧлі омӧля организуйтӧма, омӧля дисциплинируйтӧма, эз имеитны действиеяслысь общӧй план.
Сэки Францияын эз на вӧв рабочӧй класс, коді эськӧ вермис юрнуӧдны тайӧ восстаниенас да вайӧдны сійӧс победнӧй помӧдз.
Карса беднота отсаліс крестьяналы, но сійӧ ачыс вӧлі на вывті этша лыда да слаб.
Озыр горожана кӧсйисны сӧмын воспользуйтчыны крестьянаӧн асланыс цельясын, а сэсся налы изменитісны.
А карса восстаниеыс эз имеит успехсӧ сы вӧсна, мый сійӧ эз куж котыртны топыд йитӧд сикткӧд да сы вӧсна, мый сійӧн веськӧдлісны озыр горожана, кодъяс тӧждысисны сӧмын асланыс интересъяс вӧснаыс да водзӧ топӧдісны горожанаӧс.
5 §. Франция XIV нэмлӧн помасян да XV нэмлӧн заводитчан кадын.
Англиякӧд война.
Жакерияӧн повзьӧдӧм дворянство ӧні быдногӧн поддерживайтіс корольӧс да отсаліс сылы ёнмӧдны ассьыс властьсӧ.
Война водзӧ нуӧдігкежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн, королевскӧй правительство нуӧдіс важнӧй военнӧй реформа.
Нестройнӧй да недисциплинированнӧй рыцарскӧй ополчениеясӧс, кодъяс петкӧдлісны ассьыныс слаблун Креси да Пуатье дорын, вӧлі вежӧма наёмнӧй войскаӧн.
Асьсӧ король чувствуйтліс тырмымӧнъя вынаӧн, та вӧсна нуӧдіс энергичнӧй наступление англичана вылӧ, и французскӧй армия ӧдйӧ захватитіс англичанаӧн босьтӧм провинцияяс.
Тайӧ войнаас крепостьяс осаждайтігӧн французъяс медводдзаысь кутісны применяйтны артиллерия.
Найӧ лӧсьӧдісны вына морскӧй флот да кутісны опустошайтны Англиялысь берегъяс.
Дерт, тайӧ успехъясыс дона сувтісны Франциялы.
Ковмисны выль рӧзӧрительнӧй налогъяс, кодъяс кыпӧдісны ыджыд недовольство население пӧвсын.
Францияын заводитчисны выль волнениеяс.
ХIII нэмсянь корольяс сеталісны асланыс ичӧтджык пиянныслы доменлысь юкӧнъяс кыдзи уделъяс.
Тадзи важ феодальнӧй владениеяс местаӧ петісны выльяс, кодъяс принадлежитісны королевскӧй домса принцъяслы.
На пиысь торъя нин кыпӧдчис Бургундскӧй герцогство, коді ӧтлааліс уна муяс асыввыв Францияысь да рытыввыв Германияысь, сы лыдын Фландрияӧс да сыкӧд орчча уна владение.
Бургундскӧй герцогъяс тышкасисны мукӧд феодалъяскӧд Францияын власть вӧсна.
Тайӧн воспользуйтчис английскӧй король Генрих V. Сійӧ выльысь пырис Францияӧ.
Та дырйи бургундскӧй герцогъяс сувтісны сыладорӧ.
Азенкур дорса тышын (1415) англичана шедӧдісны победа французъяс вылын.
Англичана босьтісны Париж, захватитісны пӧшти став Франциясӧ Луарасянь войвывлань да осадитісны укрепленнӧй Орлеан кар.
Английскӧй король объявитіс асьсӧ Францияса корольӧн.
Но англичаналӧн успехъясыс эз вӧвны зумыдӧсь.
Иноземец-англичанаӧн французскӧй муяс босьтӧм кыпӧдіс Францияын патриотическӧй чувствояслысь подъём.
Торъя вына вӧлі иностраннӧй завоевательяс дінӧ враждаыс крестьяналӧн.
Крестьяна да горожана англичанакӧд нуӧдісны партизанскӧй война да зілисны вӧтлыны найӧс Францияысь.
Англичанаӧн Орлеан осадитӧм волнуйтіс французъясӧс, сы вӧсна мый тайӧ крепостьсӧ босьтӧмыс восьтӧ вӧлі англичаналы туй лунвылӧ.
Жанна дʼАрк.
Орлеандорса бойясын французскӧй войскаясын медводдзаысь петкӧдчис Жанна дʼАрк, крестьянскӧй ныв, коді вӧлі асыввыв Францияса ӧти пограничнӧй сиктысь.
Сійӧ думайтіс, мый ачыс енмыс приказывайтӧ сылы спаситны неприятельысь Францияӧс.
Аслас призваниеын чорыда увереннӧй, Жанна дʼАрк мӧдіс веськӧдлыны Францияын национальнӧй движениеӧн.
Сы отсӧгӧн королевскӧй военачальникъяслы удайтчис кыпӧдны армиялысь усьӧм духсӧ.
Жанна дʼАрк ачыс участвуйтіс бойясын, медводдза радъясын тышкасьӧмӧн да аслас храбростьӧн войскасӧ увлекайтӧмӧн.
Англичаналы ковмис снимитны Орлеан вылысь осада.
Французъяслы удайтчис мырддьыны бӧр англичанаӧн босьтлӧм уна кар.
Но сійӧ вӧвлытӧм влияниеыс, кодӧс шелӧдіс Францияын крестьянскӧй ныв, повзьӧдліс придворнӧй аристократияӧс.
Шуисны Жанна дʼАркысь мездысьны.
Сійӧ дорйис крепость Компьень.
Вылазкаяс пиысь ӧти дырйи Жанна вевттис французъяслысь бӧрыньтчӧм, но друг сы водзын тупкисны крепостнӧй воротасӧ да лэптісны поссӧ.
Сідзи измена вӧсна Жанна дʼАрк веськаліс пленӧ бургундецъяслы, кодъяс вузалісны сійӧс англичаналы.
Французскӧй двор эз вӧч нинӧм, медым мездыны Жаннаӧс пленысь.
Англичана сетісны сійӧс церковнӧй судлы, суд мыжаліс колдовствоын да сотісны бипур вылын.
Столетньӧй войналӧн пом.
Орлеан дорын неудача бӧрын англичана ӧдйӧ кутісны воштавны Францияын ассьыныс завоеваниеяссӧ.
Регыд найӧс вӧлі вӧтлӧма Парижысь.
Герцог Бургундский, код владениеясын столетньӧй война орӧдіс торговля да промышленность, эновтіс англичанаӧс да заключитіс мирнӧй договор Францияса королькӧд.
Англичаналӧн делӧясыс мунісны пыр омӧльджыка и омӧльджыка.
Медбӧрын, 1453 воын вӧлі заключитӧма мир.
Англичана воштісны Францияысь ассьыныс пӧшти став владениеяссӧ.
Найӧ киясын коли ӧти кар Кале.
6 §. XV нэмся Франция.
Карл VII да Людовик ХI.
Столетньӧй войналӧн успехъяс ёнмӧдісны Францияын королевскӧй власть.
Король Карл VII дырйи (1422–1461) вӧлі нуӧдӧма важнӧй военнӧй да финансовӧй реформаяс.
Вӧлі лӧсьӧдӧма корольлы подчинитӧм постояннӧй пода да вӧла войска; тайӧ войскаыслы мынтісны жалӧванье.
Тайӧ войскасӧ видзӧм вылӧ кутіс перйыссьыны постояннӧй налог, сідз шусяна талья.
Ӧні налогъяс перйӧм вылӧ Генеральнӧй штатъяслӧн согласие лои лишнӧйӧн, и Генеральнӧй штатъяс сэсся эз нин чукӧртсьывлывны.
Постояннӧй войска да постояннӧй налогъяс тӧдчымӧнъя ёнмӧдісны королевскӧй власть.
Карл VII преемник — Людовик ХI дырйи (1461–1483) — феодалъяс некымынпӧв кыпӧдлісны корольлы паныд восстаниеяс.
Восстаниеяснас веськӧдліс воинственнӧй герцог Бургундский Карл Смелый.
Людовик ХI действуйтіс аслас прӧтивникъяслы паныд подкупӧн да интригаясӧн.
Сійӧ кыпӧдліс Карл Смелыйлы паныд сылысь врагъяссӧ быдлаын, кӧні сӧмын вермис, и медбӧрын восторжествуйтіс сы вылын.
Карл Смелый уси тышын (1477).
Бургундскӧй герцогство распадитчис.
Сійӧ владениеяслысь юкӧнсӧ захватитіс Людовик ХI.
Ӧні сійӧ кокньыда справитчис мукӧд феодалъяскӧд.
Францияын коли сӧмын ӧти независимӧй владение — герцогство Бретань.
Сійӧс вӧлі ӧтлаалӧма нин Людовик ХI кулӧм бӧрын.
Тадзи Францияӧс вӧлі ӧтувтӧма ӧти государствоӧ король власть улӧ.
Людовик ХI вӧлі мудер да яндысьтӧм политикӧн.
Сылы нинӧм эз сулав пӧръявны прӧтивниксӧ да вежны сылы сетлӧм кывсӧ.
Сійӧ расправляйтчис аслас врагъясыскӧд ыджыд чорыдлунӧн.
Современникъясыс шулісны сійӧс «всемирнӧй чераньӧн», коді гусьӧникӧн кыӧ ассьыс везъяс прӧтивникъяссӧ кыйӧм вылӧ.
Висьлӧс подозрительнӧй, быдӧнлы мститысь, сійӧ эз вермы терпитны знатьӧс да кытшаліс асьсӧ горожанаӧн.
Аслас веськӧдлан бӧръя воясас Людовик ХI оліс нюръяс пӧвсса уединённӧй замокын, шотландскӧй наёмникъяс охрана улын.
Франциялӧн политическӧй ӧтувтчӧм лои позянаӧн сы вӧсна, мый сыын бырис торъя областьяслӧн воддза экономическӧй йӧршитчӧм, паськаліс пытшкӧсса да ортсыса торговля, заводитіс паськавны торговӧй да промышленнӧй буржуазия.
Национальнӧй государство.
XV нэм пом кежлӧ Франция экономическӧя да политическӧя ӧтувтчис.
Уна торъя область, феодальнӧй владение да кар, кодъяс олісны аслыспӧлӧс олӧмӧн, ӧні ӧтувтчис ӧти территорияӧ.
Местнӧй говоръяскӧд орччӧн выработайтчис став страналы общӧй французскӧй кыв, да кутіс тэчсьыны общӧй культура.
Водзті французъясӧн шулісны сӧмын войвыв Францияса олысьясӧс; бургундецъяс, провансалецъяс, бретонецъяс, гасконецъяс эз лыддьывны асьнысӧ французъясӧн.
Ӧні кутіс тэчсьыны французскӧй нация.
Экономически да политически торъявлӧм феодальнӧй владениеясысь Франция XV нэм пом кежлӧ кутіс пӧрны национальнӧй государствоӧ.
XIV ГЛАВА.
ХII–XV НЭМЪЯССЯ АНГЛИЯ.
1 §. Королевскӧй властьлӧн ёнмӧм.
Король да феодалъяс.
1066 воын Англияӧс вӧлі пӧкӧритӧма Нормандияса герцог Вильгельм Завоевательӧн.
Вильгельм мырддис англо-саксонскӧй феодалъяслысь му да юкис сійӧс нормандскӧй да французскӧй феодалъяс костын, кодъяс сыкӧд ӧтлаын завоюйтісны Англияӧс.
Крестьяналӧн положение Англияын ёна омӧльтчис.
Завоевательяс пӧртісны свободнӧй английскӧй крестьяна пиысь унаӧс крепостнӧйясӧ, а крепостнӧйяс вылӧ пуктісны ыджыд барщина да оброк.
Англияын установитчис ӧні ён королевскӧй власть.
Уна поместье, став Англиялысь ӧти сизимӧд юкӧнсӧ кымын, Вильгельм колис аслас киясӧ.
Вильгельм Завоеватель кутіс подчинениеын феодалъясӧс, чорыда видзӧдіс сы бӧрся, медым найӧ нуӧдісны военнӧй служба корольлы пӧльза вылӧ да эз лэдз налы воюйтны мӧда-мӧдыскӧд.
Сэки, кор Франция вӧлі торъявлӧма на уна самостоятельнӧй феодальнӧй владение вылӧ, Англия вӧлі нин ён королевскӧй властя объединённӧй государствоӧн.
Гырысь феодалъяслы эз кажитчы корольлӧн властнӧй политикаыс.
Найӧ некымынысь кыпӧдлісны восстаниеяс и Вильгельм Завоеватель дырйи и сійӧ преемникъяс дырйи.
Налы вӧлі окота добитчыны сэтшӧм жӧ самостоятельность, кутшӧмӧн пӧльзуйтчисны сэки герцогъяс да графъяс Францияын.
Но корольӧс поддерживайтісны рыцарьяс, духовенство да горожана.
Найӧ полісны гырысь феодалъяссянь произволысь да топӧдӧмысь да та вӧсна лыддисны «сё таранӧс дорысь бурджык имеитны ӧти тиранӧс».
Рыцарьяс, духовенство да горожана отсӧгӧн корольяслы удайтчывліс справляйтчыны непокорнӧй феодалъяскӧд.
1154 воын Англиялӧн престол вуджис анжуйскӧй граф Генрих II Плантагенетлы.
Судебнӧй да военнӧй реформаяс.
Ми тӧдам нин Франция историяысь, мый представляйтісны Генрих II-лӧн владениеяс.
Сылы принадлежитіс Франциялӧн пӧшта став рытыввыв джынйыс: Анжу, Нормандия да Аквитания.
Ӧні сійӧ лои нӧшта Англияса корольӧн.
Генрих II, рыцарьяс да горожана вылӧ мыджсьӧмӧн, паніс решительнӧй тыш гырысь феодалъяскӧд.
Сійӧ жугӧдіс наӧн вӧчӧм 300-ысь унджык замок.
Мукӧдъясас сійӧ сувтӧдіс королевскӧй гарнизонъяс.
Генрих II дырйи вӧлі нуӧдӧма уна реформа, кодъяс ёнмӧдісны королевскӧй власть.
На пиысь медся важнӧйӧн вӧлі судлӧн реформа.
Генрих II зілис ёнмӧдны королевскӧй суд.
Сійӧ сетіс право став рыцарьяслы да свободнӧй крестьяналы требуйтны, медым налӧн делӧясыс видлавсисны эз сеньор судын, а королевскӧй судын.
Королевскӧй судын вӧлі отменитӧма «ен суд» отсӧгӧн, мӧдногӧн кӧ, поединокӧн, калитӧм кӧртӧн либӧ пӧсь ваӧн испытайтӧмъяс отсӧгӧн делӧяс расследуйтны важ способъяс.
Быд делӧ королевскӧй судын видлавсис присяжнӧйяс отсӧгӧн.
Найӧ бӧрйыссисны местнӧй населениеысь да сетлісны присяга, мый кутасны висьтавны правда.
Присяжнӧйяс долженӧсь вӧлі висьтавны ставсӧ, мый налы тӧдса став делӧ кузяыс.
Найӧ показаниеяс подув вылын судьяяс вӧчлісны приговор.
Тайӧ вӧлі важ судопроизводство серти водзӧ важнӧй воськолӧн.
Генрих II-лӧн судебнӧй реформа сетіс ыджыд отсӧг посни рыцарьяслы да свободнӧй крестьяналы.
Королевскӧй судъяс дорйылісны найӧс вына феодалъяс захватъясысь.
Но Англияса унджык населениеыс — крепостнӧй крестьяна, либӧ вилланъяс, — важмозыс долженӧсь вӧлі судитчыны асланыс господа судъясын, кӧні судьянас вӧлі ачыс феодалыс либӧ сылӧн управляющӧйыс.
Эз быдӧн вермыны ветлыны судитчыны королевскӧй дворӧ, да та вӧсна Генрих мӧдӧдаліс областьясӧ «разъезднӧй судьяясӧс», кодъяс нуӧдалісны судсӧ король нимсянь.
Королевскӧй судын видлавсян делӧяслысь лыдсӧ содтӧмӧн Генрих II воӧдчис не сӧмын ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧмӧ, но и казнаыслы выгодаясӧ, сы вӧсна мый сылы пӧльза вылӧ мунісны судебнӧй штрафъяс.
Генрих II-лы ковмис уна воюйтны.
Феодальнӧй ополчение чукӧртчис ньӧжйӧ да вӧлі омӧля дисциплинированнӧй.
Та вӧсна Генрих кутіс требуйтны феодалъяслысь военнӧй служба пыдди денежнӧй платежъяс, кодъяс шусисны щитовӧй деньгаӧн.
Тайӧ деньга вылас сійӧ медавліс салдатъясӧс иностранецъяс пӧвсысь либӧ английскӧй свободнӧй крестьяна пӧвсысь.
Лукысь лыйсьысь английскӧй стрелокъяс регыд мӧдісны славитчыны став Европа пасьтаыс.
2 §. Вольностьяслӧн великӧй хартия да парламентлӧн заводитчӧм.
Иоанн Безземельный.
Генрих II куліс 1189 воын.
Сы бӧрын царствуйтіс сылӧн пи Ричард I <rus>Львиное Сердце</rus>.
Сійӧ пӧшти эз петкӧдчыв Англияын, а ассьыс став царствуйтӧмсӧ нуӧдіс крестовӧй походын да Франциякӧд войнаясын.
Англияса населениелы ковмис мынтысьны гырысь налогъясӧн корольлӧн тайӧ военнӧй затеяяссьыс.
Ричардӧс вӧлі виӧма Францияысь ӧти замок осаждайтігӧн.
Престол вылӧ пуксис сылӧн вок Иоанн Безземельный (1199–1216).
Иоанн нуӧдіс неудачнӧй войнаяс французскӧй король Филипп II Августкӧд, коді кутіс захватывайтны Плантагенетъяслысь французскӧй владениеяс.
Иоанн воштіс Францияысь аслас владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ, сы лыдын Нормандия да Анжу.
Медым аддзыны тайӧ войнасӧ нуӧдны средствояс, сійӧ босьтіс деньга, кодлысь сӧмын вермис.
Ставсьыс унджык сійӧ надейтчис получитны озыр вичкосянь.
Но сэні сійӧ зурасис могущественнӧй римскӧй папа Иннокентий III-кӧд.
Иоанн ӧткажитчис признайтны папаӧн назначитӧм архиепископӧс да конфискуйтіс Англияысь став церковнӧй муяс.
Сэки папа предайтіс Иоаннӧс церковнӧй проклятиелы да объявитіс сійӧс престол вылысь чӧвтӧмаӧн, а английскӧй королевствоӧс сетіс Филипп II Августлы.
Филипп кутіс чукӧртны войскаяс, медым мӧдӧдчыны Англия вылӧ.
Английскӧй феодалъяс, кодъяс важӧн нин недовольнӧйӧсь Иоаннӧн, ӧткажитчисны сылы повинуйтчыны.
Иоанн асьсӧ аддзис врагъясӧн кытшалӧмӧн да тэрмасис миритчыны папакӧд.
Сійӧ сетіс сылы вассальнӧй присяга да кӧсйысис мынтыны сылы быд во 1000 фунт стерлинг.
Баронъяслӧн, рыцарьяслӧн да каръяслӧн восстание.
Великӧй хартия.
Папакӧд миритчӧмӧн Иоанн арталіс справитчыны аслас мукӧд врагъясыскӧд.
Сійӧ мӧдӧдчис Филипп II вылӧ, но потерпитіс поражение.
Сылысь союзниксӧ, германскӧй императорӧс, вӧлі жугӧдӧма французъясӧн Бувин дорын (1214).
Иоанн аслас наёмнӧй войскаяс колясъяскӧд вуджис Англияӧ.
Но Англияын сійӧс виччысис открытӧй восстание.
Баронъяс (сідзи шусисны Англияын гырысь феодалъяс) панісны корольлы паныд военнӧй действиеяс.
На дінӧ ӧтвывтчисны рыцарьяс да каръяс, кодъяс водзті пыр поддерживайтісны королевскӧй властьсӧ.
Ӧні найӧ вӧліны корольӧн недовольнӧйӧсь сылӧн вымогательствоясысь да внешньӧй неудачнӧй политикаысь.
Население дугдіс мынтыны налогъяс, казна тыртӧммис.
Безвыходнӧй положениеӧ веськалӧм бӧрын корольлы быть лои сӧгласитчыны кыпӧдчысьяслӧн став требованиеяс вылӧ (1215).
Тайӧ требованиеяссӧ вӧлі гижӧма грамотаӧ, коді кутіс шусьыны Вольностьяслӧн великӧй хартияӧн.
Король обяжитчис баронъяслысь да рыцарьяслысь не требуйтны обычайӧн лӧсьӧдӧм платежъяс дорысь гырысьджык платежъяс.
Корольлы кӧ колӧ вӧлі деньга тайӧ платежъяссьыс вывті, сійӧ вермис тайӧ деньгасӧ босьтны сӧмын «став королевстволӧн общӧй сӧвет», мӧдногӧн кӧ, аслас став вассалъяслӧн съезд сӧгласие сетӧм бӧрын.
Король обяжитчис не арестуйтавны баронъясӧс да рыцарьясӧс судтӧг да не рӧзӧритны найӧс вывті гырысь штрафъясӧн.
Ӧткымын уступкаяс вӧлі вӧчӧма каръяслы.
Король подтвердитіс налысь самоуправление вылӧ правояс.
Асланыс вассалъяслы баронъяс кӧсйысисны не требуйтны насянь обычайӧн установиттӧм платежъяс.
Медым видзӧдны хартия олӧмӧ пӧртӧм бӧрся, баронъяс бӧрйисны ас пӧвссьыныс 25 мортӧс.
Король кӧ нарушитас хартиясӧ, тайӧ бӧрйӧм йӧзыс долженӧсь вӧлі заводитны сылы паныд военнӧй действиеяс да вынӧн принудитны сійӧс пӧртны олӧмӧ хартиясӧ.
Великӧй хартия вӧлі феодалъяслы вольность сетан хартияӧн.
Каръяслы вӧлі вӧчӧма ӧткымын уступкаяс, но населениелӧн основнӧй массаыс — крепостнӧй крестьяна — эз получитны нинӧм.
Парламентлӧн заводитчӧм.
Ни Иоанн, ни сылӧн преемник Генрих III (1216–1272) эз пӧртны олӧмӧ Хартиялысь требованиеяс.
Генрих III дӧзмӧдіс английскӧй феодалъясӧс. нӧшта сыӧн, мый сеталіс Англияысь медбур муяссӧ французскӧй баронъяслы, аслас гӧтырлӧн да мамлӧн родственникъяслы.
Английскӧй населениелысь сійӧ требуйтліс пыр выль налогъяс.
Баронъяс кыпӧдісны выль восстание.
Найӧс поддержитісны рыцарьяс да горожана.
1264 воын налӧн ӧтувъя вынъясыс жугӧдісны королевскӧй войскаясӧс.
Англияын власть вуджис баронъяслӧн предводитель, граф Симон де Монфор киясӧ.
Монфор гӧгӧрвоис, мый баронъяс вермисны венны корольӧс сӧмын рыцарьяскӧд да горожанакӧд союзын.
Та вӧсна сійӧ зілис закрепитны тайӧ союзсӧ.
1265 воын сійӧ чукӧртіс совещание вылӧ не сӧмын баронъясӧс, епископъясӧс да аббатъясӧс, но и кык рыцарӧн быд графствосянь да кык горожанинӧн быд карсянь.
Тайӧ собраниеыс вӧлі первойя английскӧй парламентӧн.
Сэтчӧ гырысь феодалъяскӧд тшӧтш вӧлі пригласитӧма рыцарствосянь и горожанасянь представительясӧс.
Тайӧн парламент торъявліс феодальнӧй сӧветысь, коді и водзті чукӧртчывліс корольясӧн.
Уна баронъяс вӧліны недовольнӧйӧсь сыӧн, мый Монфор сетіс сэтшӧм правояс рыцарьяслы да горожаналы.
Баронъяс кутісны эновтны Монфорӧс да ӧтвывтчыны король дінӧ.
Ӧні король сторонникъяслы удайтчис жугӧдны Монфорлысь войскасӧ, кодъяс состоитісны медсясӧ рыцарьясысь да горожанаысь.
Монфорӧс вӧлі виӧма.
Но сылӧн сторонникъясыс водзӧ нуӧдісны тышсӧ.
Корольлы ковмис мунны уступкаяс вылӧ.
Корольлысь властьсӧ вӧлі ограничитӧма парламентӧн, коді кутіс чукӧртчывлыны сійӧ жӧ составын, кутшӧмын сійӧс чукӧртіс Монфор.
Английскӧй парламент, кыдзи и Францияын Генеральнӧй штатъяс, вӧлі представительствоӧн сӧмын высшӧй сословиеяслӧн: баронъяслӧн, высшӧй духовенстволӧн, рыцарьяслӧн, озыр горожаналӧн.
Сиктса да карса населениелысь массасӧ сыын эз вӧв представитӧма.
XIV нэмсянь парламент кутіс юксьыны кык палата вылӧ: вылысса, либӧ лордъяслӧн палата вылӧ, да улысса, либӧ общинаяслӧн палата вылӧ.
Лордъяс палатаын заседайтісны баронъяс да высшӧй духовенство, улыссаын — рыцарьяссянь да каръяссянь бӧрйӧм представительяс.
Парламент вочасӧн воӧдчис ассьыс праваяссӧ паськӧдӧмӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма, мый парламент разрешиттӧг король оз вермы чукӧртны налогъяс.
Парламент пӧльзуйтчис тайӧн да разрешитіс корольлы налогъяс чукӧртӧмсӧ сӧмын сійӧ случайын, король кӧ сӧглашайтчис лэдзны парламентлы колана законъяс.
Сэтшӧм ногӧн парламент вочасӧн лоис высшӧй законодательнӧй учреждениеӧн.
Парламент пыр баронъяс да рыцарьяс озыр горожанакӧд ӧтвылысь кутісны асланыс киясын законодательство да налогъяс.
Буретш тайӧн найӧ кутісны подчинениеын уджалысь йӧзӧс: крестьянаӧс, ремесленникъясӧс, подмастерьеясӧс.
Крестьяналӧн положение.
ХIII–XIV нэмъясын Англияын развивайтчисны каръяс, содіс каръяс да сиктъяс костын торговля, содіс заграницаӧ вурун да нянь петкӧдӧм.
Торговляын участвуйтісны и крестьяна.
Найӧ вузалісны прӧдуктаяс да получайтісны сыысь деньга.
Воддза барщина да оброк кутісны вежсьыны денежнӧй платежъясӧн.
abu
abu
abu
abu
Барщинасӧ денежнӧй платежъясӧн вежӧм бӧрын, помещикъяс кутісны ассьыныс муяссӧ обработайтны ичӧтик дон вылӧ медавны батракъясӧс крестьяна-беднякъяс пӧвсысь.
Медым содтыны ассьыныс доходъяссӧ, помещикъяс кутісны босьтавны общӧй вӧръяс да пӧскӧтинаяс, кодъясӧн водзті пӧльзуйтчисны крестьяна.
Крестьяналы некытчӧ вӧлі лэдзны ассьыныс скӧтсӧ да некытысь вӧлі керавны пес.
Налӧн протестъяс вылӧ эз видзӧдны.
Мукӧддырйи крестьяна заводитлісны жугӧдлыны потшӧсъяс, кодъясӧс вӧлі потшӧма помещикъясӧн захватитӧм муяс гӧгӧр, но крестьянаӧс сыысь чорыда наказывайтлісны.
Крестьяналӧн положениеыс торъя нин омӧльтчас XIV нэм шӧрын, кор Европа кузя муніс Азияысь вайӧм страшнӧй висьӧм — чума, кодӧс шулісны «сьӧд смертьӧн».
Англияын сійӧ свирепствуйтіс 1348 да 1349 воясын.
Кулі зэв уна йӧз, торъя нин уджалысь классъяс пӧвсысь, опустошайтчисны быдса сиктъяс.
Скӧт шӧйтіс муяс кузя пастукъястӧг.
Скӧт пӧвсын заводитчисны повальнӧй висьӧмъяс, и скӧтыс усис ыджыд чукӧръясӧн.
Сы бӧрын воис неурожай.
Донъяс нянь вылӧ и став припасъяс вылӧ кыптісны.
Помещикъяслӧн оз вӧлі тырмыны крепостнӧй крестьяна да батракъяс, медым уджавны муяссӧ.
Помещикъяс быдлаысь кутісны корсьны батракъясӧс, но найӧ вӧлі оз тырмыны.
Та вӧсна ковмыліс мынтыны налы донӧнджык.
Батрак эз вермы медасьны воддза ичӧт донсьыс нӧшта и сы вӧсна, мый нянь и став припасъясыс лоины донаджыкӧсь да воддза дон вылас сійӧ эз вермы эськӧ овныс.
Батракъяс удждонлӧн содӧмыс кыпӧдіс недовольство помещикъяслысь.
Недовольнӧйӧсь вӧліны и карса промышленникъяс, сы вӧсна мый налы ковмис донӧнджык мынтыны асланыс подмастерьеяслы.
Батракъяслы да подмастерьеяслы паныд законъяс.
Помещикъяс да карса промышленникъяс требуйтісны решительнӧй мераяс батракъяскӧд да подмастерьеяскӧд тышкасьӧм вылӧ.
Парламент лэдзис законъяс, кодъяс серти батракъяслы да подмастерьеяслы вӧлі запретитӧма ӧтказывайтчыны медасьӧмысь да индыссис уджавны сійӧ жӧ донысь, кодӧс получайтісны «сьӧд смертьӧдз».
Найӧс, кодъяс эз кӧсйыны подчинитчыны тайӧ законъясыслы, пуксьӧдлісны стража улӧ да штрафуйтлісны.
Но и тайӧ кажитчис этша.
Наказаниесӧ нӧшта чорзьӧдісны: батракъясӧс да подмастерьеясӧс, кодъяс нарушитісны закон, кутісны пуксьӧдавны дыр кад кежлӧ тюрьмаӧ да клеймитны калитӧм кӧртӧн.
Чорыда преследуйтчисны уджалан дон кыпӧдӧм могысь батракъяслӧн да подмастерьеяслӧн ас костаныс союзъяс заключитны быдсикас зільӧмъяс.
Крепостнӧй крестьяна положениелӧн омӧльтчӧм.
«Сьӧд смерть» ёна отразитчис и крепостнӧй крестьяна вылӧ.
Помещикъяслӧн доходъяс чинісны.
Та вӧсна найӧ кутісны требуйтны ловйӧн кольӧм крестьянасянь водзті дорысь унджык повинностьяс да платежъяс.
Сійӧ случайясын, кор барщина вӧлі вежӧма денежнӧй оброкӧн, ӧткымын помещикъяс бара кутісны требуйтны крестьянасянь барщина, сы вӧсна мый сьӧкыд вӧлі аддзыны батракъясӧс.
Крестьяналӧн бедствиеяс дінӧ содісны нӧшта гырысь военнӧй налогъяс.
1337 воын король Эдуард III дырйи заводитчис Франциякӧд столетньӧй война.
Первойсӧ сійӧ муніс англичаналы удачнӧя, но сэсся найӧ кутісны терпитны ӧти неудача бӧрся мӧдӧс.
Война требуйтіс пыр выль и выль деньга, и ставсьыс унджык долженӧсь вӧлі мынтыны крестьяна.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс народ пӧвсын ропкӧм.
Крестьяна норасисны налогъяс да феодальнӧй повинностьяс гнёт вылӧ.
Торъя нин волнуйтчис беднота.
Беднякъяс пӧвсын паськаліс убеждение, мый му должен принадлежитны ставлы да мый став йӧзыс долженӧсь лоны равнӧйӧсь.
Сиктъясын тшӧкыда шуавсьывліс поговорка: «Кор Адам гӧрис, а Ева печкис, коді сэки вӧлі дворяниннас?»
Джон Болл.
Сиктъясын явитчисны народнӧй проповедникъяс.
Найӧ обличайтісны озыр да властнӧй вичкоӧс, коді обдирайтӧ вӧлі народӧс.
Пӧсь речьясын найӧ клеймитісны феодалъясӧс, горш судьяясӧс да королевскӧй чиновникъясӧс.
Народнӧй проповедникъяс пӧвсын массаяс вылӧ аслас влияниеӧн торъя ёна выделяйтчис Джон Болл.
Сійӧ бесстрашнӧя обличайтіс угнетатель-феодалъясӧс.
Сійӧ требуйтіс манастыръяслысь гырысь владениеяссӧ мырддьӧм да найӧс неимущӧйяс костын юклӧм.
Сійӧс преследуйтісны да кӧсйисны арестуйтны, но народ дзеблаліс сійӧс.
Медбӧрын Боллӧс вӧлі кутӧма архиепископ Кентерберийский (Англияса главнӧй духовнӧй лицо) приказ серти да пуксьӧдӧма тюрьмаӧ.
3 §. Уот Тайлерлӧн восстание.
Восстаниелӧн заводитчӧм.
Медбӧръя войтӧн, коді чукйӧныс тыртіс народнӧй терпениелысь чашасӧ, вӧлі поголовнӧй подать, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма правительствоӧн Франциякӧд столетньӧй война водзӧ нуӧдӧм вылӧ.
Тайӧ податьсӧ перйигӧн чиновникъяс аслыныс лэдзлісны быдсикас злоупотреблениеяс да насилиеяс.
Та вылӧ вочакыв пыдди асыввыв Англияын кыптіс крестьянскӧй восстание (1381).
Крестьяна вӧтлісны налог чукӧртысьясӧс, на пиысь ӧткымынсӧ виисны.
Кыпӧдчысьяс дінӧ йитчисны крестьяналӧн пыр выль и выль отрядъяс, кодъяс вӧлі вооружитчӧмаӧсь ньӧввужъясӧн, зоръясӧн, черъясӧн, вилаясӧн.
Восстаниеыс заводитчис кыдзи налогъяслы паныд протест, но регыд веськӧдчис народлӧн главнӧй угнетательяслы — феодалъяслы паныд.
Крестьяналысь торъя лӧглун кыпӧдісны церковнӧй феодалъяс — епископъяс да аббатъяс, кодъяс вӧліны медся беспощаднӧй крепостникъясӧн.
Крестьянскӧй отрядъяс грӧмитісны манастыръяс да помещичӧй усадьбаяс, нуавлісны скӧт, эмбур да сотісны документъяс, кӧні вӧлі гижӧма крестьянскӧй повинностьяс.
Крестьянаӧс тшӧкыда поддерживайтіс и карса беднота.
Торъя вынӧн торъявліс Англияын Лондонкӧд орчча асыв-лунвыв графствоясӧн — Эссексын да Кентын — восстание.
Кентскӧй крестьяна мездісны тюрьмаысь Джон Боллӧс.
Джон Болл ӧні проповедуйтіс миритчытӧм классӧвӧй ненависть.
Сійӧ чуксаліс нӧйтны став феодалъясӧс да налысь отсасьысьяссӧ — королевскӧй судьяясӧс.
Сійӧ висьтавліс, мый Англияын делӧяс бура кутасны мунны сӧмын сэки, кор став имущество лоӧ ӧтувъяӧн, кор оз лоны ни крепостнӧйяс, ни дворяна, и ставыс лоасны равнӧйӧсь.
Кентын восстаниеса вождьӧн вӧлі сиктса кровельщик Уот Тайлер.
Сійӧ ним кузя 1381 вося восстание шуӧны Уот Тайлерлӧн восстаниеӧн.
Лондонӧ пырӧм.
Эссекса да Кентса кыпӧдчӧм крестьяна кык ыджыд отрядӧн матыстчисны Лондон дінӧ.
Лондонса мэр прикажитіс пӧдлавны карса ворота, но карса беднота эз лэдз тайӧс вӧчны.
Лэдзӧм знамяясӧн, Уот Тайлер да Джон Болл юрнуӧдӧм улын, крестьяна водзсасьтӧг пырисны Англияса столицаӧ.
Найӧ кутісны сотны да жуглыны королевскӧй сановникъяслысь керкаяс, сановникъяс пиысь ӧткымынсӧ виисны.
Крестьяна восьталісны тюрьмаяс да заключеннӧйяссӧ лэдзалісны свобода вылӧ.
Крестьяна требуйтіс король Ричард II-кӧд свидание да сы водзӧ сувтӧдісны уна требование.
Повзьӧм король кӧсйысис кокньӧдны крестьяналысь положениесӧ.
Сійӧ кӧсйысис отменитны став Англия пасьтаын крепостнӧй право да барщина.
Водзӧвылӧ крестьяна долженӧсь вӧліны мынтыны помещикъяслы сӧмын неыджыд денежнӧй плата.
Восстаниеса став участникъяслы объявитсис корольсянь прӧща.
Крестьяналӧн юкӧныс удовлетворитчис тайӧн да муніс Лондонысь.
Но кыпӧдчысьяс пиысь унаӧн, торъя нин беднякъяс, вӧліны недовольнӧйӧсь.
Налы колӧ вӧлі му да рабочӧйяслы паныд чорыд законъяс отменитӧм.
Нинӧм татшӧмыс королевскӧй кӧсйысьӧмъясын эз вӧв.
Крестьяналӧн ыджыд юкӧн Уот Тайлер да Джон Болл юрнуӧдӧмӧн кольччис Лондонӧ да корис королькӧд выль свидание.
Сэк кості кыпӧдчис лондонскӧй беднота.
Сійӧ кутіс расправляйтчыны аслас притеснительяскӧд.
Кутісны жуглыны контораяс да магазинъяс, виавны озыр купецъясӧс, промышленникъясӧс да ростовщикъясӧс.
Лондонскӧй богачьяс повзисны да кутісны чукӧртны вооружённӧй вынъяс кыпӧдчӧм крестьяналы да лондонскӧй бедноталы паныд.
Корольлы быть лои мӧдысь петны крестьянакӧд сёрнитчӧмъяс вылӧ.
Найӧ сувтӧдісны ӧні выль требованиеяс.
Найӧ требуйтісны, медым вӧлі отменитӧма став чорыд законъяссӧ, медым епископъяслысь, манастыръяслысь да священникъяслысь став муяс вӧлі мырддьӧма да юклӧма крестьяна костын.
Крестьяна требуйтісны сідзжӧ лӧсьӧдны Англияын ставлы тырвыйӧ равенство.
Восстание пӧдтӧм.
Но сійӧ кадӧн феодалъяс да лондонскӧй богачьяс удитісны лӧсьӧдчыны водзсасигкежлӧ.
Переговоръяс дырйи лондонскӧй мэр предательскӧя виис Уот Тайлерӧс.
Рыцарьяслӧн да озыр горожаналӧн ыджыд вооружённӧй отряд локтіс корольлы отсӧг вылӧ.
Асланыс вождьысь лишитчӧм крестьяна эз лысьтны пырны бойӧ.
Налы сеталісны быдсикас кӧсйысьӧмъяссӧ, кӧсйысисны не преследуйтны восстаниеын участвуйтӧмысь да убедитісны мунны Лондонысь.
Крестьяна разӧдчисны убедитчӧмӧн, мый налысь требованиеяссӧ примитӧма.
Найӧ думайтісны, мый налы оз сэсся ков нуны барщина, да лыддисны асьнысӧ свободнӧй йӧзӧн.
Но сэк кості король нимсянь став Англия пасьта вӧлі разӧдӧма приказъяс став рыцарьяслы чукӧртчыны Лондонӧ.
Регыд чукӧртчис бура вооружитчӧм ыджыд войска.
Рыцарьяс вӧтӧдісны крестьянскӧй отрядъясӧс да жестокӧя найӧс разгромитісны.
Сэсся областьясӧ, кӧні мунісны восстаниеясыс, мунісны королевскӧй судьяяс да нуӧдісны страшнӧй расправа.
Став страна пасьта вӧлі сувтӧдалӧма виселицаяс, но и на вылын эз тырмы местаыс осужденнӧйяслы.
Лондонын рыночнӧй площадь вылын пу колода вылын кералісны юръяссӧ бедноталысь, коді участвуйтіс восстаниеын.
Жестокӧя вӧлі казнитӧма восстаниеса вождьясӧс, на лыдын и Джон Боллӧс.
Король мӧдӧдаліс приказ, медым крестьяна кывшутӧг кывзысисны помещикъяслысь да пӧртісны олӧмӧ став повинностьяссӧ, кодъясӧс найӧ нуӧдлісны восстаниеӧдз.
Восстание поражениелӧн помкаяс.
Крестьянскӧй восстание потерпитіс поражениесӧ сы вӧсна, мый крестьяна эз кужны ӧтувтчыны да действуйтны организованнӧя.
Унджык кыпӧдчысьыс эз участвуйт Лондон вылӧ походын да ограничитчис аслас графствоясын феодалъяскӧд тышӧн.
Крестьяналӧн классӧвӧй сознание вӧлі вывті на улын.
Найӧ ненавидитісны ассьыныс эксплоататор-феодалъясӧс, а сідзжӧ королевскӧй советникъясӧс, кодъясӧс лыддисны гырысь налогъясысь мыжаяснас, но найӧ думайтісны, мый король заступитчас крестьяна вӧсна, и доверчивӧя кывзісны сылысь лӧжнӧй кӧсйысьӧмъяссӧ.
Карса беднота вӧлі вывті на слаб да неорганизованнӧй, медым босьтны ас вылас движениеӧн веськӧдлӧм.
Ставыс тайӧ вайӧдіс крестьянскӧй восстание разгромитӧмӧ.
Крепостнӧй праволӧн бырӧм.
Но век жӧ Уот Тайлерлӧн Англияын восстание вӧчис вына удар феодализмлы.
Помещикъяс ӧні полісны требуйтны крестьяналысь барщина да содтыны налысь повинностьяс.
Пӧшти став крестьянасӧ вӧлі вуджӧдӧма денежнӧй платежъяс вылӧ.
Бырис вочасӧн и крепостнӧй право, и Англияын восстание бӧрын 100 во мысти крепостнӧйяс колины зэв этша.
Но освобождениеыс вӧлі неполнӧй.
Крепостнӧй зависимостьысь освободитӧм крестьянин лолі личнӧ свободнӧйӧн да, кӧсйис кӧ, вермис мунны аслас помещик дінысь.
Но сійӧ кӧ кӧсйис кольччыны аслас надел вылӧ, то должен вӧлі нуны денежнӧй повинностьяс помещиклы пӧльза вылӧ.
4 §. XV нэмся Англия.
Крупнӧй феодалъяслӧн засилие.
Английскӧй корольяс Столетньӧй войнаын пӧльзуйтчисны медсясӧ наёмнӧй войскаясӧн.
Но войнаын участвуйтісны сідзжӧ и английскӧй баронъяс.
Найӧ чукӧртісны аслыныс вооружённӧй отрядъяс быдсикас сбродсьыс, торъя нин рӧзӧритчӧм посни рыцарьясысь.
Тайӧ отрядъясыскӧд английскӧй баронъяс грабитісны Францияӧс.
Кор эз вӧвны военнӧй действиеяс, найӧ используйтісны тайӧ отрядъяссӧ Англияын ассьыныс власть ёнмӧдӧм вылӧ.
Баронъяс юксисны враждуйтысь партияяс вылӧ; тайӧ партияяс пиысь быдӧн зілис босьтны аслас киясӧ странаӧн веськӧдлӧмсӧ, медым озырмӧдчыны податьясӧн личкӧм народ щӧт вылӧ да грабитны казна.
Асланыс отрядъясӧн юрнуӧдӧмӧн баронъяс разбойникъяс моз усьласьлісны соседъяс вылӧ, грабитісны купецъясӧс да ньӧти эз повны королевскӧй войскаясысь.
Столетньӧй войналӧн пом.
Баронъяс да налӧн вооружённӧй свита вӧліны воинственнӧйӧсь.
Налы вӧлі колӧны войнаяс, грабёж, выль владениеяс босьталӧм.
Найӧ настаивайтӧм серти вӧлі выльысь панӧма военнӧй действиеяс Франциялы паныд.
Англичана жугӧдісны французъясӧс Азенкур дорын (1415) да босьтісны странаыслысь пӧшти став войвывсӧ.
Найӧ босьтісны Париж.
Но англичаналы эз удайтчы кутны ассьыныс завоеваниеяссӧ.
Баронъяс костын лӧсявтӧмъяс слабмӧдісны Англияӧс.
1453 воын Столетньӧй война помасис.
Англичана киясын война бӧрын коли Францияысь сӧмын Кале кар, Англия дінӧ матыса морскӧй порт.
Столетньӧй война помасьӧм бӧрын Англияын лоины мирнӧй, уджӧ велавтӧм уна военнӧй йӧз, кодъяс пыр дасьӧсь вӧліны воюйтны да грабитны.
Найӧ окотапырысь пыралісны баронъяслӧн военнӧй свитаясӧ.
Баронъяс дзикӧдз босьтісны асланыс киясӧ властьсӧ, и найӧ своеволиелы эз вӧв помыс.
Найӧ вынӧн босьталісны муяс да имущество асланыс соседъяслысь.
Кӧть война помасис, но податьяс эз чинны.
Баронъяс да королевскӧй придворнӧйяс яндысьтӧг грабитісны казна.
Гырысь феодалъяслӧн да найӧ шайкаяслӧн наглӧя хозяйничайтӧм кыпӧдіс ыджыд скӧрлун крестьяналысь, горожаналысь да дворянство юкӧнлысь.
Выль дворянство.
Тайӧ каднас Англияын кутіс чужны выль дворянство.
Уна дворяна кутісны эновтавны важ натуральнӧй поместнӧй овмӧс да заводитісны нуӧдны видзму овмӧсса прӧдуктаясӧн вузасьӧм.
Найӧ лӧсьӧдісны асланыс му вылын ыжъяслысь гырысь стадаяс да вузасисны вурунӧн.
Вурун вылӧ сійӧ кадын зэв ёна кыптіс спрос, сы вӧсна мый XV нэмын Англияын вӧчис гырысь успехъяс шерстянӧй промышленность.
Англичана кутісны петкӧдны ассьыныс нойсӧ граница сайӧ.
Английскӧй торговӧй корабльяс кутісны петкӧдчавлыны Европаса став портъясын.
Но Столетньӧй война дырйи англичаналӧн неудачаяс ёна расстроитісны английскӧй морскӧй торговлясӧ.
Та вӧсна купецъяс, промышленникъяс да «выль дворяна» скӧралісны баронъяс вылӧ, кодъяс вайӧдісны Англияӧс поражениеӧдз, да налы вӧлі колӧ вына королевскӧй власть, коді вермис эськӧ видзны английскӧй промышленностьлысь да торговлялысь интересъяссӧ.
Алӧй да Белӧй розаяслӧн война.
Сійӧ кадын Англияын царствуйтіс Ланкастерскӧй династия.
Сійӧ вӧлі ставнас гырысь феодалъяс киясын.
Та вӧсна выль дворянство горожанакӧд ӧтлаын кутіс дорйыны мӧд династия йоркскӧйӧс, коді зілис босьтны престол.
Тайӧ династияяс костын заводитчис война, коді нюжаліс 30 во (1455–1485).
Ланкастеръяс гербын вӧлі алӧй роза, йоркъяс гербын — еджыд, сы вӧсна на костын война кутіс шусьыны Алӧй да Белӧй розаяслӧн войнаӧн.
Унджык баронъяслы да налӧн военнӧй бандалы Алӧй да Белӧй розаяслӧн война вӧлі сӧмын насилиеяс да грабежъяс вылӧ предлогӧн.
Баронъяслӧн юкӧныс сулаліс Ланкастеръяс дор, мӧд юкӧн сулаліс Йоркъяс дор.
Баронъяс пиысь ӧткымынъяс вуджавлісны то сійӧладорас, то мӧдарладорас, сы серти видзӧдӧмӧн, кодыс вӧлі выгоднӧйджык.
Тайӧ войнаас крупнӧй феодалъяс бырӧдісны мӧда-мӧдсӧ да слабмӧдісны ассьыныс вынъяссӧ.
Алӧй да Белӧй розаяслӧн война помасис 1485 воын.
Тайӧ войнаас пӧгибнитіс кыкнан династияыс — Ланкастерскӧй да Йоркскӧй.
Корольӧн лоис Генрих VII Тюдор, Тюдоръяс династиялӧн основатель.
Выль дворянство да буржуазия быдногыс дорйисны Генрих VII-ӧс.
Налы вӧлі колӧ вына королевскӧй власть, медым видзны английскӧй торговля, кутны повиновениеын гырысь феодалъясӧс да пӧдтавны народнӧй движениеяс.
XV нэмся смутаясысь королевскӧй власть Англияын петіс ёнмӧмӧн.
Англия объединитчис ӧти вына национальнӧй государствоӧ.
XV ГЛАВА.
ХI–XV НЭМЪЯССЯ ИСПАНИЯ.
1 §. Реконкиста да ХII–XIII нэмъясся Пиренейскӧй государствояс.
Реконкиста.
Пиренейскӧй полуостровлысь войвыв юкӧнсӧ эз вӧв пӧкӧритӧма арабъясӧн.
Тані укрепитчисны уна посньыдик независимӧй государство.
ХI нэмын тайӧ государствоясыс вуджисны наступлениеӧ арабъяслы, либӧ мавръяслы, кыдзи найӧс шулісны Испанияын, паныд.
Мавръяскӧд тыш кыссис ХI нэмсянь XV нэмӧдз.
abu
Испания историялӧн став тайӧ периодыс шусьӧ реконкистаӧн (бӧр завоюйтӧмӧн).
ХII-ӧд нэм чӧжӧн мавръяскӧд тышын образуйтчис куим ыджыд государство: 1) Кастилия, 2) Арагон Каталониякӧд, 3) Португалия.
Мавръяслы тайӧ государствояслӧн ӧтувъя вынъясӧн 1212 воын Лас-Навас-де-Толоса дорын вӧлі вӧчӧма страшнӧй поражение.
Та бӧрын мавръяс вылӧ наступление мӧдӧдчис зэв ӧдйӧ.
ХIII нэм шӧр кежлӧ мавръяс сайын сохранитчис сӧмын полуостровлӧн лунвыв юкӧныс — Гранадскӧй эмират.
Реконкиста вӧлі испанскӧй народностьлӧн аслас самостоятельность вӧсна героическӧй тышӧн.
Сійӧс отражайтісны средневековӧй эпослӧн медбур произведениеяс пиысь ӧтиын — Сид йылысь поэмаын.
Поэма висьталӧ гӧль дворянин Сидлӧн мавръяс вылын победаяс йылысь, сійӧ великодушие йылысь, интригаяс йылысь, кодъясӧс нуӧдісны Сидлы паныд знатнӧй вельможаяс, да сылӧн на вылын торжество йылысь.
Тайӧ поэмаас испанскӧй народ Сидӧс вӧчис аслас национальнӧй геройӧн.
Кастилиялӧн общественно-политическӧй строй.
Мавръяскӧд тышын главнӧй роль ворсіс Кастилия.
Сійӧ овладейтіс Пиренейскӧй полуостров медся ыджыд юкӧнӧн.
Реконкиста нуӧдсис медсясӧ крестьяна, горожана да посни рыцарство вынъясӧн.
Найӧ овмӧдчисны войнаӧн опустошитӧм пограничнӧй местностьясӧ, пӧшти некор эз пӧрччывлыны ӧружие да пыр вӧліны дасьӧсь границаяс видзигкежлӧ да походъяс кежлӧ.
Но завоеваниеясысь главнӧй выгодаяссӧ босьтлісны гырысь феодалъяс да духовенство, кодъяс захватитісны завоюйтӧм муясысь зэв гырысь владениеяс.
Реконкистаын участвуйтысь крестьяна сохранитісны ассьыныс свобода.
Найӧ образуйтісны самоуправляющӧй общинаяс.
Общинаяс долженӧсь вӧлі бӧрйыны аслыныс покровительӧс гырысь землевладелецъяс пиысь, но найӧ вермисны и вештавны ассьыныс покровительсӧ, вежлавны сійӧс мӧдӧн «кӧть сэсся сизимысь луннас».
Свободнӧй крестьянскӧй общинаяслӧн существуйтӧмыс отразитчис и крестьяна положение вылӧ, кодъяс олісны феодалъяс муяс вылын, найӧ вӧліны личнӧ свободнӧйӧсь, повинностьяссӧ налысь вӧлі стӧча установитӧма.
Кастильскӧй каръяс сідзжӧ деятельнӧя участвуйтісны реконкистаын.
Кастилияса каръяс представляйтісны неприступнӧй крепостьяс.
Налысь населениесӧ вӧлі вооружитӧма, сійӧ участвуйтіс мавръяслы паныд бойясын да нуис сторожевӧй служба.
Кастильскӧй каръяс дорйисны ассьыныс независимость да пӧльзуйтчисны паськыд самоуправлениеӧн.
Найӧ заключайтӧны ас костаныс союзъяс — германдадаяс (мӧдногӧн кӧ братствояс).
Германдадаяс имеитісны ассьыныс законъяс, найӧ сюся видзисны ассьыныс вольностьяссӧ кыдзи феодалъяссянь, сідзи и корольяссянь покушениеясысь.
Реконкиста дырйи Кастилияын образуйтчис уналыда посни дворянство.
Воинственнӧй мелкӧй дворянин («идальго») тшӧкыда вӧвлі сэтшӧм гӧль, мый яй сёйис сӧмын воскресеньеясӧ.
Но тайӧ эз мешайт сылы гордитчыны аслас рыцарскӧй званиеӧн, лыддьыны рыцарлы достойнӧй занятиеӧн сӧмын война да презирайтны быдсикас удж.
Кастилияын ХII нэмын на, Англияын да Францияын дорысь водзджык, чужис сословиеяслӧн представительство (кортесъяс), кытчӧ вӧлі представитӧма дворянство, духовенство да горожана.
Мукӧддырйи кортесъяс собраниеяс вылын вӧліны сідзжӧ свободнӧй крестьянскӧй общинаясысь представительяс.
Кортесъяс ограничивайтісны королевскӧй власть.
Корольяс долженӧсь вӧлі сетны присяга — соблюдайтны сословиеяслысь вольностьяс да не нарушайтны страналысь законъяс.
Арагонлӧн да Каталониялӧн общественно-политическӧй строй.
Кастилияысь тӧдчымӧнъя торъялӧ вӧлі аслас общественно-политическӧй стройӧн Арагоно-Каталонскӧй государство.
Крестьяналӧн положение тані вӧлі вывті сьӧкыд.
Феодал вермис распоряжайтчыны крестьянин личностьӧн, весиг имеитіс право сійӧс вины, вермис безнаказаннӧя босьтавны крестьяналысь имущество, требуйтны кӧть кутшӧм повинностьяс, босьтавны штрафъяс да быдсикас поборъяс.
Арагоно-Каталонскӧй государстволысь основнӧй политическӧй вынсӧ составляйтіс дворянство.
Кастилияын дорысь нӧшта ыджыдджык влияниеӧн пӧльзуйтчисны вичко да духовенство.
Арагонын каръяс некор эз ворслыны ыджыд политическӧй роль.
Каталонияын вӧлі уна важнӧй приморскӧй кар, кодъяс пиысь главнӧйӧн вӧлі Барселона.
Но ремесленникъяслӧн да карса бедноталӧн восстаниеясысь полӧмла озыр горожана окотапырысь мунісны феодалъяскӧд союз вӧчӧм вылӧ.
Арагоно-Каталонскӧй государствоын кортесъяс сідзжӧ водз лоины, но сэні тырвыйӧ господствуйтіс гырысь дворянство.
Король вӧлі тырвыйӧ зависимостьын гырысь феодалъяссянь.
Сійӧ должен вӧлі кортесъяс заседание вылын, пидзӧсъяс вылас сулалӧмӧн, сетны присяга, кӧсйысьӧмӧн, мый сійӧ оз кут нарушайтны дворяналысь вольностьяс.
Дворяна имеитісны право вештавны налы неугоднӧй корольясӧс.
XIV–XV нэмъясын Арагоно-Каталонскӧй государство пӧри ыджыд морскӧй державаӧ.
Арагонскӧй корольяс XIV нэм заводитчигӧн босьтісны Сицилия, мыйкӧ-мындаӧн сёрӧнджык — Сардиния да XV нэмын лунвыв Италия.
2 §. Реконкиста завершитӧм да единӧй Испанскӧй государство образуйтӧм.
Феодалъяслӧн ёнмӧм да крестьянскӧй восстаниеяс.
Сы бӧрын, кыдзи вӧлі жугӧдӧма мавръяслысь могущество, феодалъяс дугдісны нуждайтчыны мавръяскӧд тышкасьӧм вылӧ крестьяна отсӧгын да кутісны аслыныс подчиняйтны свободнӧй крестьянскӧй общинаяс.
Крестьянскӧй представительясӧс дугдісны лэдзны кастильскӧй кортесъясӧ.
Гырысь феодалъяс да духовенство зілисны ставнас босьтны властьсӧ асланыс киясӧ.
Крестьяналӧн положение лои пыр сьӧкыдджыкӧн.
Та вылӧ вочакыв пыдди заводитчӧ уна крестьянскӧй восстание, торъя нин Арагонын да Каталонияын, кӧні крестьяналы овсис ставсьыс омӧля.
1462 воын кыптіс крестьяналӧн восстание Каталонияын.
Крестьянаӧн юрнуӧдысьӧн вӧлі мелкӧй дворянин Вернтальят.
Восстаниеыс ӧдйӧ шымыртіс уна район.
Крестьяна шуалісны: «Адам кулі завещание кольтӧг, сідзкӧ, муыс должен лоны юкӧма став йӧз костын — сійӧ челядь костын.
Абу справедливӧ, медым ӧтияс владейтісны, а мукӧд колисны мутӧг».
Тайӧ кадын вӧлі столкновение арагонскӧй король Хуан II да каталонскӧй знать костын.
Каталонияса знать эз кӧсйы признайтны Хуан II-ӧс корольӧн.
Вернтальят убеждайтіс крестьянаӧс выступитны корольӧс дорйыны.
Крестьяна надейтчисны, мый король отсалас налы мездысьны крепостнӧй зависимостьысь да сетас налы му, и сы вӧсна шуисны дорйыны сійӧс.
Тышыс кыссис 10 во.
Хуан II петіс сыысь победительӧн, сы вӧсна мый отсалісны Вернтальят отрядъяс.
Вернтальят получитіс корольсянь му владениеяс да лои королевскӧй сӧветса членӧн.
Крестьяналы вӧлі первойсӧ сетӧма ӧткымын льготаяс.
Но и тайӧ посньыдик уступкаяссӧ манастыръяс да феодалъяс корӧм кузя регыд вӧлі босьтӧма бӧр.
Кастилиялӧн да Арагонлӧн ӧтувтчӧм.
Медым успешнӧйджыка тышкасьны феодалъяс самостоятельностькӧд да пӧдтавны крестьяналысь движениеяс, королевскӧй династияяслы Кастилияын да Арагонын колана вӧлі ӧтувтны ассьыныс вынъяссӧ.
Тайӧс вӧлі шедӧдӧма Кастильскӧй королева Изабеллалӧн Арагонскӧй король Фердинандкӧд гӧтрасьӧмӧн.
1479 воын Кастилия да Арагон объединитчисны, и образуйтчис единӧй Испанскӧй государство.
Тайӧ объединениеыс тӧдчымӧнъя ёнмӧдіс королевскӧй властьсӧ.
Фердинанд да Изабелла чегисны феодалъяслысь водзсасьӧм, дзикӧдз жуглісны налысь замокъяссӧ да знатьлысь конфискуйтісны уна муяс.
Фердинанд да Изабелла пӧльзуйтчисны феодалъяскӧд тышкасьӧм могысь каръясса военнӧй вынӧн.
Каръяс ӧтувтчисны «Священнӧй Германдадаӧ».
Германдада имеитіс ассьыс войскаяс.
Став туйяс вылӧ сійӧ сувтӧдаліс сторожевӧй постъяс да паніс пӧщадатӧм тыш грабёжкӧд да феодалъяслӧн насилиеяскӧд.
Каръясӧс феодалъяскӧд тышкасьӧм вылӧ используйтӧмӧн, Фердинанд да Изабелла кутісны вочасӧн ограничивайтны самоуправление вылӧ каръяслысь правояс да подчиняйтны каръяссӧ королевскӧй чиновникъяс властьлы.
Каталонияын крестьянскӧй выль восстание.
1484 воын Каталонияын ыпнитіс выль крестьянскӧй восстание.
Сыӧн веськӧдліс крестьянин Педро Хуан Сала.
Сійӧ вӧлі уна войнаясся участникӧн да кужис сетны крестьяналы бур военнӧй организация.
Кыпӧдчысьяс осадитісны Барселона.
Феодалъяс мобилизуйтісны ассьыныс став вынъяс крестьянакӧд тышкасьӧм вылӧ.
Феодалъяслы удайтчис кыпӧдчысьяслы вӧчны поражение да босьтны пленӧ Салаӧс.
Но ни поражение, не вождьӧс казнитӧм эз чегны крестьяналысь водзсасьӧмсӧ.
Заводитчис партизанскӧй тыш.
Феодалъяслы быть лои мунны соглашение вылӧ.
Сійӧс вӧлі заключитӧма король участие дырйи.
Крепостнӧй право отменяйтсис, каталонскӧй крестьянин лолі личнӧ свободнӧйӧн да вермис мунны сеньор дорысь.
Но крестьянин кӧ кольччыліс му бердӧ, то должен вӧлі нуны воддза повинностьяссӧ.
Татшӧм ногӧн, крестьянаӧс мездӧм вӧлі ёна неполнӧйӧн.
Реконкиста завершитӧм.
Ассьыныс власть ёнмӧдӧмӧн, Фердинанд да Изабелла панісны война Испанияын мавръяслӧн медбӧръя владениекӧд — Гранадакӧд.
Война кыссис 10 во да помасис 1492 воын Гранада завоюйтӧмӧн.
Тадзи завершитӧма вӧлі реконкиста.
Фердинанд да Изабелла используйтісны католическӧй вичкоӧс, медым тышкасьны королевскӧй властьса врагъяскӧд.
1480 воын Испанияын вӧлі организуйтӧма инквизиция, и заводитчисны мавръяс вылӧ, еврейяс да «еретикъяс» вылӧ некутшӧм пӧщадатӧм гонениеяс.
Торъя нин чорзисны тайӧ гонениеясыс Гранада босьтӧм бӧрын.
Еврейяслы да мавръяслы вӧлі вӧзйӧма либӧ эновтны странасӧ, либӧ вуджны христианствоӧ.
Уна дас сюрс йӧз, медсясӧ ремесленникъяс да торговецъяс, мунісны Испанияысь.
Христианствоӧ вуджӧм еврейяслы да мавръяслы пыр грӧзитіс опасность: сулаліс сӧмын кодлыкӧ донеситны, мый найӧ придерживайтчӧны асланыс воддза вераӧ, и найӧс пырысь-пыр предавайтлісны инквизиция страшнӧй судлы.
Инквизиция некутшӧм пӧщадатӧг расправляйтчис не сӧмын еврейяскӧд да мавръяскӧд, но и испанецъяскӧд, найӧс кӧ подозревайтісны вичко дінӧ да король дінӧ враждебнӧй отношениеын.
Заподозритӧм испанецъясӧс сэки кыскисны инквизиция судӧ ересьын мыжалӧм кузя.
Испанияын еретикъясӧс казнитӧм пӧрис аслыспӧлӧс празднествоӧ.
Сійӧ шусис ауто-да-фе (переводын: «вералӧн делӧ»).
Еретикъясӧс сотӧм нуӧдсьыліс площадьяс вылын королевскӧй двор, знать да горожана дырйи.
Торжественнӧй процессияын, религиознӧй гимнъяс сьылӧмӧн, петліс духовенство да судитӧмъясӧс нулісны казнь вылӧ.
Казньяс пырджык нуӧдсисны массӧвӧя.
Страшнӧй известность шедӧдіс инквизитор Торквемада, коді сійӧ воясас, кор сійӧ возглавляйтіс инквизиционнӧй трибунал, сотіс 8 сюрсысь унджык «невернӧйӧс» да еретикӧс.
Еретикъясӧс преследуйтӧмын инквизициялӧн зільлуныс ӧддзӧдсис нӧшта и сыӧн, мый сылы пӧльза вылӧ муніс судитӧмъяс имуществолӧн коймӧд пайыс.
Мукӧдсӧ получайтіс король.
Тадзи великӧй испанскӧй народӧс, коді дорйис ассьыс независимость мавръяскӧд уна нэмчӧжся тышын, вӧлі поработитӧма деспотическӧй королевскӧй властьӧн, феодалъясӧн, хищнӧй да фанатичнӧй духовенствоӧн.
Тайӧ объясняйтсьӧ сыӧн, мый Испанияса торъя областьяс эз на вӧвны топыда йитчӧмаӧсь да быдӧн оліс аслас олӧмӧн.
Эз вӧв ӧтувъялуныс горожана да крестьяна костын, сы вӧсна найӧ эз кужны дорйыны ассьыныс свободасӧ.
XVI ГЛАВА.
XIV–XV НЭМЪЯСЫН КАТОЛИЧЕСКӦЙ ВИЧКОЛӦН УПАДОК.
Папаяс Авиньонын.
Сійӧ кадын, кор Францияын, Англияын да Испанияын кутісны лоны ён государствояс, католическӧй вичко кутіс воны упадокӧ.
70 во гӧгӧр, 1308 восянь 1378 воӧдз, папаяс олісны Авиньонын.
Тайӧ кадыс шусьӧ «папаясӧс Авиньонскӧй пленениеӧн».
Франция граница вылын расположитчӧм Авиньонын олігӧн папаяс зависитісны французскӧй корольяссянь.
Тайӧ каднас папаяслӧн Европаын авторитет уси.
Папаяс эз нин вермыны властнӧя суитчыны европейскӧй странаясса делӧясӧ, кыдзи ХIII нэмын.
Найӧ эз нин вермыны думайтны сы йылысь, медым лӧсьӧдны ассьыныс верховенство европейскӧй государствояс вылын, а ставсьыс ёнджыка тӧждысисны ассьыныс доходъяс содтӧм йылысь.
Папаяс лӧсьӧдлісны разнӧй выль сборъяс верующӧйяс да духовенство вылысь.
Медым грабитны верующӧйясӧс, папа Бонифаций VIII празднуйтіс 1300 воын христианстволысь «юбилейнӧй во».
Тайӧ воын Римӧ чукӧртчӧм став паломникъяслы сетсис грекъясысь мездысьӧм.
Тайӧ кыскис уна суевернӧй народӧс, и папскӧй казна босьтіс гырысь доходъяс.
Юбилейнӧй во должен вӧлі справляйтчыны быд сё воын.
Но Бонифацийлӧн преемникъяс чинтісны тайӧ сроксӧ 50 воӧдз, сэсся 33 воӧдз, медбӧрын 25 воӧдз.
Папаяс пиысь ӧти 15 во чӧжӧн кыкысь справитіс юбилейнӧй восӧ.
Папаяс паськӧдісны индульгенцияясӧн паськыда вузасьӧм.
Найӧ олісны роскошнӧя да распущеннӧя, чукӧртісны гырысь сокровищеяс.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс папаяслы паныд раздражение.
Английскӧй корольяс ӧткажитчисны мынтыны налы дань, кодӧс вӧлі пуктӧма папаясӧн Англия вылӧ Иоанн Безземельный дырйи на.
Быд боксянь кыліс церковнӧй реформа требуйтӧм.
Папскӧй властьлӧн авторитет кутіс усьны паськыд народнӧй массаяс син водзын.
Найӧ аддзисны вичкоын асланыс угнетательяслысь главнӧй мыджӧд, ненавидитісны сійӧс поборъясысь да топӧдӧмъясысь да презирайтісны попъясӧс да монахъясӧс найӧ пьянствуйтӧмысь да распущенностьысь.
Западнӧй вичколӧн раскол да вичкоса террор.
1378 воын папа решитіс бӧр мунны Римӧ.
Сійӧ надейтчис тайӧн кыпӧдны папскӧй властьлысь усьны заводитӧм авторитетсӧ.
Но сійӧ аддзис дзик мӧдтор.
Французскӧй духовенство эз признайт римскӧй папаӧс да бӧрйис ассьыс.
Тадзи заводитчис «Западнӧй вичколӧн раскол», коді кыссис пӧшти 40 во.
Ӧти папа пукаліс Римын, мӧд — Авиньонын.
Ӧти странаяс признавайтісны ӧти папасӧ, мӧдъяс — мӧдсӧ.
Тайӧ дзикӧдз уськӧдіс папскӧй властьлысь население синъяс водзын авторитетсӧ.
abu
abu
Европаса разнӧй странаяслӧн духовенство кӧсйис дугӧдны тайӧ расколсӧ, коді грӧзитіс дзикӧдз уськӧдны католическӧй вичколысь авторитетсӧ.
Сійӧ решитіс та могысь чукӧртны став католическӧй странаясса высшӧй духовенстволысь собор.
Собор вештіс кыкнан папасӧ да на местаӧ бӧрйис выльӧс.
Но чӧвтӧм папаяс эз признайтны соборлысь решениесӧ, да татшӧм ногӧн католическӧй вичкоын лои нин эз кык папа, а куим.
Сӧмын мӧд соборлы, коді чукӧртчис 1414 воын Констанцаын, удайтчис пуктыны пом «расколлы».
Констанцскӧй собор чӧвтіс став куимнан папасӧ.
На местаӧ бӧрйӧм папа Мартин V-ӧс вӧлі признайтӧма став католическӧй странаясын.
Собор осудитіс католическӧй вичкоын лоӧм став «ересьяссӧ».
Собор шуӧм серти вӧлі сотӧма великӧй чешскӧй патриот Ян Гусӧс.
Но папаяслысь злоупотреблениеяс веськӧдны да папаясӧс соборъяслы подчинитны став зільӧмъяс помасисны нинӧмӧн.
Став воддза поборъясыс да индульгенцияяс вузалӧм колисны вӧрзьӧдтӧмӧн, папа сохранитіс вичко вылын власть.
Вичко заводитліс кыпӧдны ассьыс авторитетсӧ повзьӧдлан мераясӧн.
Инквизиция судъяс корсисны «еретикъясӧс», чорыда найӧс пытайтісны да соталісны бипуръяс вылын.
Вичко аддзис народӧс повзьӧдлыны ещӧ ӧти способ.
Народын сохранитчисны стариннӧй поверьеяс (эскӧмъяс) ведьмаяс да кӧлдунъяс йылысь, кодъяс быттьӧкӧ вермӧны кӧвъявны йӧз вылӧ висьӧмъяс, тшыкӧдны скӧт, корны шер да засуха.
Вичко используйтіс тайӧ суевериеяссӧ.
Сійӧ кутіс велӧдны, мый кӧлдунъяс да ведьмаяс збыльысь эмӧсь, мый найӧ зэв унаӧнӧсь да мый найӧ клянитчисны бырӧдны став йӧзсӧ.
Попъяс да монахъяс висьтавлісны, мый кӧлдунъяс да ведьмаяс пач чышканлысъяс да коколюкаяс вылын лэбӧны войясын «шабашъяс» вылӧ, кӧні зэв ёна йӧктӧны да получайтӧны дьявӧлсяньыс ассяньыс индӧдъяс, кыдзи вредитны йӧзлы.
Кӧлдунъясын либӧ ведьмаясын став заподозреннӧйясӧс инквизиция шыблаліс тюрьмаясӧ, пытайтіс да сотіс.
Став Европа пасьта кутісны ыпъявны бипуръяс, кодъяс вылын сотісны нинӧмын мыжтӧм йӧзӧс, кодъяс ас выланыс мыйӧнкӧ кыпӧдісны недовольство попъяслысь да монахъяслысь.
Йӧзыс зэв ёна полісны, сы вӧсна мый быдӧн вермис лоны колдунствоын мыжалӧмаӧн, и сэки сылы эз вӧв спасение.
«Кӧлдунъясӧс» да «ведьмаясӧс» корсьӧмӧн да население вылӧ страх вайӧмӧн инквизиция паськаліс Европаса став пельӧсъясӧ.
Татшӧм гнуснӧй средствоясӧн вичко кӧсйис повзьӧдны йӧзӧс да подчинитны найӧс аслас властьлы.
XVII ГЛАВА.
ХIII –XV НЭМЪЯССЯ ГЕРМАНИЯ.
1 §. Восток вылӧ паськалӧм.
Полабскӧй славяналысь муяс захватитӧм.
Гогенштауфенъяслӧн гибель бӧрын Германия торъявліс зэв уна обособленнӧй владение вылӧ — княжествояс, графствояс, баронствояс, рыцарскӧй муяс да независимӧй каръяс вылӧ.
Гырысьджык княжествояс образуйтчисны Востокын йӧзлысь территорияяс немецъясӧн захватитӧм бӧрын.
Ставсьыс медводз немецъяс зілисны босьтны муяссӧ полабскӧй славяналысь да найӧ соседъяслысь — поморскӧй славяналысь, Одерсянь Вислаӧдз.
ХI нэмын полабскӧй да поморскӧй славяна успешнӧя тышкасисны немецъяскӧд да вӧліны тырвыйӧ независимӧйӧсь.
Но найӧ эз кужны ӧтувтчыны общӧй врагкӧд тышкасьӧм вылӧ.
Сэтчӧ жӧ, поморскӧй славяна вылӧ кутіс усьласьны Польша, да тайӧ слабмӧдіс найӧс да сетіс немецъяслы позянлун выльысь заводитны ассьыныс завоеваниеяс Востокын.
Эльба сайын муяс захватитӧм да колонизируйтӧм нуӧдсисны эз империялӧн ӧтвывтчӧм вынъясӧн, а торъя князьясӧн.
ХII нэмын Альбрехт Медведь получитіс императорсянь муяс шӧр Эльба вылысь, вайис саксонскӧй колонистъясӧс да захватитіс соседньӧй славянскӧй территориясӧ.
Альбрехт Медведьлӧн преемникъяс искуснӧя пырисны славянскӧй князьяслӧн ас костаныс зыксьӧмъясӧ да паськӧдісны ассьыныс владениеяссӧ Одерӧдз и весиг Одер сайӧдз.
Тані образуйтчис Бранденбургскӧй марка.
Сійӧ лоис став империяас медся ыджыд княжествоӧн.
Пӧшти ӧттшӧтш (ХII нэм шӧрын гӧгӧр) саксонскӧй герцог Генрих Лев завоюйтіс муяс Балтийскӧй море пӧлӧнысь Одерӧдз да неыджыд Любек карӧс пӧртіс Балтийскӧй море вылын ыджыд немецкӧй портӧ.
ХII нэм бӧръя четвертьын поморскӧй князьяслы быть лои признайтны германскӧй императорсянь ассьыныс вассальнӧй зависимостьсӧ.
Славянскӧй областьяс захватиталӧм мунліс ӧтчаяннӧя водзсасьысь туземнӧй населениеӧс порабощайтӧмӧн да массӧвӧя нӧйтӧмӧн.
Славяналысь мырддялісны медбур муяссӧ да зырисны найӧс омӧль да неудобнӧй муяс вылӧ.
Найӧс пӧртісны крепостнӧйясӧ да на вылӧ пуктісны гырысь оброкъяс да барщина.
Местаясӧн славяналы кольлісны сӧмын ваяс да нюръяс, и найӧ олісны жалкӧй сиктторъясын юяс да тыяс берегъяс пӧлӧн, чери кыйисны.
Славянаӧс подчинитан средствояс пиысь ӧтиӧн вӧлі найӧс христианствоӧ мырдӧн пӧртӧм.
Найӧс облагайтісны вичколы пӧльза вылӧ гырысь поборъясӧн.
Преследуйтана да угнетайтана славяна вошталісны ассьыныс обычайяссӧ, ассьыныс кывсӧ да мырдӧн онемечивайтсисны.
Немецкӧй колонистъяслӧн локтӧм.
Гӧльмӧм немецкӧй рыцарьяс Германияысь локталісны славяналысь мырддялӧм муяс вылӧ.
Тані немецкӧй рыцарьяс пӧрисны знатнӧй баронъясӧ.
Уна муяс получайтісны сідзжӧ славянскӧй муяс вылын лоысь немецкӧй манастыръяс.
Медым кыпӧдны ассьыныс доходъяссӧ, рыцарьяс да манастыръяс приглашайтісны немецкӧй колонистъясӧс да сеталісны налы медбур муяссӧ, местнӧй населениелы ущерб вӧчӧмӧн.
Колонистъяс долженӧсь вӧлі мынтыны оброк.
Найӧ окотапырысь локтісны славяналысь босьтӧм муяс вылӧ, сы вӧсна мый надейтчисны сэні овмӧдчыны бурджыка асланыс рӧдинааныс дорысь, кӧні найӧс угнетайтісны феодалъяс.
Но колонистъяслӧн надеяясыс эз збыльмыны.
Рыцарьяс да манастыръяс кутісны требуйтны на вылысь пыр унджык повинностьяс да регыд пӧртісны найӧс асланыс крепостнӧйясӧ.
Прибалтика захватитӧм.
Немецкӧй завоевание эз ограничитчы сӧмын славянскӧй муясӧн, а паськаліс водзӧ Балтийскӧй море побережье пӧлӧн Финскӧй заливӧдз.
ХII нэм шӧрсянь нин немецкӧй купецъяс кутісны деятельнӧя участвуйтны Балтийскӧй море вылын тӧргуйтӧмын да зілисны захватитны асланыс киясӧ роч рынокъяс дінӧ туйяс.
1201 воын Двина устьеын найӧ стрӧитісны Рига кар.
Купецъяс бӧрся ӧнія Латвия да Эстония муяс вылӧ мӧдӧдчис немецкӧй духовенство да рыцарство.
Прибалтика завоюйтӧм вылӧ вӧлі учредитӧма Меченосецъяслысь духовно-рыцарскӧй орден (1202).
Христианство паськӧдӧм вид улын меченосецъяс местнӧй население пиысь мыйдтасӧкӧ бырӧдісны, мыйдтасӧкӧ поработитісны.
Такӧд тшӧтш немецъяс искуснӧя пӧльзуйтчисны племяяскостса розньӧн да враждаӧн.
Пруссияын Тевтонскӧй орден.
Лунвылынджык, Висла устьеын, пруссъяслӧн литовскӧй племя муяс вылын утвердитчис Тевтонскӧй (либӧ Немецкӧй) орден (1226), кодӧс вӧлі пригласитӧма пруссъяскӧд война нуӧдысь польскӧй князьясӧн.
Тайӧ князьясыс эз подозревайтны, кутшӧм ӧпаснӧй врагӧс найӧ лӧсьӧдісны асланыс граница вылын.
Орден завоюйтіс пруссъяслысь став мусӧ.
Захватитӧм прусскӧй областьясын Орден стрӧиталіс каръяс да приглашайтіс сэтчӧ немецкӧй горожанаӧс.
Привлекайтсисны и немецкӧй крестьяна, кодъяслы сетавлісны пруссъяслысь мырддьӧм муяссӧ.
Пруссъяс немецкӧй колонизаторъяскӧд упорнӧя водзсасьлісны да не ӧтчыд кыпӧдлісны восстаниеяс асланыс угнетательяслы паныд.
Быдӧнӧс, коді водзсасьліс, Орден некутшӧм пӧщадатӧг бырӧдліс либӧ пӧртліс рабствоӧ.
Налы, кодъяс тырвыйӧ пӧкӧритчылісны да принимайтлісны христианство, кольлісны свобода.
Найӧс, кодъяс сувтлісны Орденлы служба вылӧ да вӧчлісны сылы услугаяс, кыпӧдлісны дворянскӧй званиеӧ.
1237 воын меченосецъяс йитчисны Тевтонскӧй Орденкӧд, коді ӧні кутіс владейтны Прибалтикаӧн Висла устьесянь Финскӧй заливӧдз.
Немецъяс заводитлісны мунны водзӧ асыввылӧ да захватитны роч муяс.
Но новгородскӧй князь Александр Невский жугӧдіс тевтонскӧй рыцарьясӧс Чудскӧй ты йи вылын (1242).
Тайӧ «Ледовӧй побоищеыс» дзикӧдз шыбытіс немецъясӧс роч граница дінысь.
Литвалӧн да Польшалӧн Орденкӧд тыш.
ХIII нэм помсянь Орден зілис паськӧдны ассьыс властьсӧ Литва вылӧ.
Общӧй опасность матыстіс Польшаӧс Литвакӧд, и найӧ, медым ӧтвылысь тышкасьны Орденлы паныд, 1386 воын Ягеллонъяс династия власть улын ӧтувтчисны.
1409 воын заводитчис Польшалӧн да Литвалӧн Орденлы паныд «великӧй война».
1410 воын муніс решительнӧй сражение Грюнвальд дорын.
Орденлы отсӧг вылӧ разнӧй немецкӧй муясысь чукӧртчисны зэв уна рыцарь.
Налы паныд тышкасисны полякъяс, литовецъяс, смоленскӧй (роч) полкъяс да чешскӧй отряд.
Тышсӧ паніс литовскӧй конница, коді уськӧдчис немецкӧй войска шуйга крыло вылӧ.
Немецъяс встречнӧй ударӧн венісны литовецъясӧс да шыбитчисны найӧс преследуйтны, грӧзитісны союзникъяс фланглы и тыллы.
Колебайтчыны кутісны и полякъяс; уси му вылӧ королевскӧй знамя.
Положениесӧ спаситісны отважнӧй смоленскӧй полкъяс, кодъяс стойкӧя кутчысисны центрын, кӧть и лоисны немецъяссянь вывті гырысь воштӧмъяс.
Смольняналӧн стойкость сетіс позянлун полякъяслы вуджны наступлениеӧ, да разгромитны орденскӧй войска.
Тыш дырйиыс уси великӧй магистр (Орденса глава) да унджык рыцарыс.
Грюнвальдскӧй бой жугӧдіс вынъяссӧ Орденлысь да пуктіс пом Прибалтикаын немецкӧй рыцарьяс захватъяслы.
2 §. Немецкӧй каръяс.
ХII–XIII нэмъясӧ Германияын быдмисны каръяс.
Ыджыд тӧдчанлун шедӧдісны северонемецкӧй каръяс, кодъяс расположитчӧмаӧсь Севернӧй да Балтийскӧй мореяс побережье дорӧ.
Тайӧ мореяс да наӧ усьысь юяс кузя муніс Европаса асыв-войвыв да рытыввыв странаяс костын тӧваръясӧн вежласьӧм.
Русьысь, Польшаысь да Скандинавияысь нуисны мехъяс, кучик, нянь, солалӧм чери (сельдь да треска), сало, воск, ма да мукӧд сырьё.
Та вылӧ вежны немецкӧй юяс пыр да фландрскӧй порт Брюгге пыр петкӧдісны асыв-войвылӧ ной, полотно, металлическӧй изделиеяс, сов, вина, сур, а сідзжӧ восточнӧй пряностьяс (перец, гвоздика, корица да мукӧдтор).
Ганза.
Северонемецкӧй каръяс куйлісны войвывса торговӧй туй вылын дзик центрас.
Таӧн и висьтавсьӧ налӧн тӧдчанлуныс.
Торъя нин ыджыд вӧлі торговӧй тӧдчанлуныс Любеклӧн да Гамбурглӧн.
XIV нэмын Любек водзмӧстчӧм кузя северонемецкӧй каръяс объединитчисны ӧти постояннӧй союзӧ — немецкӧй Ганзаӧ.
Ганза объединяйтіс 80 гӧгӧр кар.
Сійӧ торговлялӧн главнӧй туйыс куйліс Новгород да Брюгге костын.
Быдлаын тайӧ торговӧй туй вылас да сійӧ вожъясын Ганза зілис босьтны торговлялысь исключительнӧй право.
Сійӧ дорйис тайӧ правосӧ ӧружие вынӧн.
Кор XIV нэм мӧд джынйын Балтийскӧй море вылын ганзейскӧй каръяслӧн торговӧй да морскӧй могуществолы кутіс грӧзитны Дания, Ганзалӧн союзнӧй флот разгромитіс сылысь берегъяссӧ да заставитіс тырвыйӧ признайтны ганзейскӧй купечестволысь привилегияяссӧ.
Даниякӧд победоноснӧй война бӧрын Ганза добитчис Прибалтийскӧй странаясын не сӧмын торговӧй, но и политическӧй преобладание.
Ганзалӧн главнӧй торговӧй операцияяс нуӧдсисны сылӧн контораясын Лондонын, Брюггеын, Бергенын (Норвегия) да Новгородын.
Граница сайын ганзейскӧй контораяс занимайтісны торъя кварталъяс.
Ганзеецъяслӧн контора вӧлі аслыссикас крепость сямаӧн: сійӧс вӧлі кытшалӧма джуджыд заборӧн да бура видзсис вооружённӧй стражаӧн да понъясӧн.
Быд контораын вӧліны торговӧй, складочнӧй да олан помещениеяс.
Тані олісны сӧмын гӧтыртӧм мужчинаяс, кодъяс подчиняйтчӧны вӧлі чорыд дисциплиналы.
Сійӧс соблюдайтӧм бӧрся видзӧдісны выборнӧй старшинаяс.
Общесоюзнӧй делӧяс обсуждайтсисны ганзейскӧй каръясса делегатъяслӧн съездъяс вылын Любекын.
Став ганзейскӧй каръясын карса олӧмлӧн заправилӧясӧн да торговӧй выгодаяслӧн участникъясӧн вӧліны сӧмын ӧтнаныс купецъяс.
Купецъяс составляйтісны карса патрициат, нуӧдісны узкоклассӧвӧй политика, пуктавлісны ремесленникъяс вылӧ гырысь налогъяс да эз лэдзлыны найӧс участвуйтны веськӧдлӧмын.
Цехӧвӧй ремесленникъяс не ӧтчыд кыпӧдчывлісны купецъяслы паныд да весиг мыйкӧдыра кежлӧ босьтлывлісны каръясын власть, но купечество быдпӧрйӧ пӧдтыліс цехъяслысь восстаниеяссӧ.
Южнонемецкӧй каръяс да налӧн союзъяс.
Войвывса каръяскӧд ӧттшӧтш быдмисны да ёнмисны южнонемецкӧй каръяс, кодъяс поддерживайтісны Италиякӧд торговӧй сношениеяс.
Лунвыв каръяс пиысь ӧткымынъяс вӧліны настоящӧй независимӧй республикаясӧн.
Сэтшӧмӧсь вӧліны, например, Аугсбург, Нюрнберг.
Лунвывса торговӧй каръясын распоряжайтчисны, кыдзи и войвылын, патрицийяс.
Каръяс пыр враждуйтісны рыцарьяскӧд, кодъяс промышляйтісны грабёжъясӧн да нуалан тӧваръясысь босьтавлісны гырысь пошлинаяс.
Медым потшны асьнысӧ рыцарьяс хищничествоысь да сетны отпор карса независимостьлы грӧзитысь князьяслы, рытыв-лунвыв Германияса каръяс XIV нэм мӧд джынйын кутісны ӧтувтчавны союзъясӧ.
Сідзи лоины ӧти бӧрся мӧд каръяслӧн швабскӧй да рейнскӧй союзъяс.
Кыкнан союзыс сёрнитчисны действуйтны ӧтув да отсавны мӧда-мӧдыслы.
Рыцарьяс та вылӧ вочакыв пыдди сідзжӧ кутісны ӧтувтчавны союзъясӧ, и каръясса да рыцарскӧй союзъяс костын пансис война.
Первойсӧ каръяс зэв успешнӧя действуйтісны рыцарьяслы паныд.
Но сэсся суитчисны князьяс, кодъяслы эз ков асланыс княжествоясын каръяслӧн ёнмӧм.
Каръяссӧ вӧлі жугӧдӧма князьясӧн и Швабияын и Рейнын.
Каръяс да рыцарьяс костын мунысь войнаясысь князьяслӧн властьыс сӧмын ёнмис.
3 §. Германиялӧн политическӧй строй.
Междуцарствие да Габсбургъяс династиялӧн заводитчӧм.
Гогенштауфенъяс гибель бӧрын Германияын императорскӧй власть ёна слабмис.
Воис сідз шусяна «междуцарствиелӧн» кад (1254–1273).
Германияса феодалъяс нуӧдісны сэки мӧда-мӧдыскӧд помасьлытӧм междоусобнӧй войнаяс, грабитісны купецъясӧс да топӧдісны крестьянствоӧс.
Господствуйтіс «кулачнӧй право»: быдӧн вӧчис, мый кӧсйис, и уна рыцарьяс олісны сӧмын грабежъясӧн да рӧзбойясӧн.
Медбӧрын, 1273 воын князьяс бӧрйисны императорӧн Рудольф Габсбургскийӧс.
Тайӧ вӧлі второстепеннӧй граф, кодлӧн вӧліны неыджыд муяс Эльзасын да Швейцарияын.
Рудольф эз думайт Италияӧ походъяс йылысь.
Эз вӧвны сылӧн вынъяс и феодалъясӧс топӧдӧм вылӧ.
Став вниманиесӧ выль император веськӧдіс сы вылӧ, медым захватитны аслас династиялы кутшӧмкӧ ыджыд княжество.
Сылы удайтчис босьтны ыджыд герцогство — Австрия.
Сэтысянь Австрия лои Габсбургъяслӧн главнӧй владениеӧн.
Люксембургъяс.
Князьяслы эз кажитчы Габсбургъяслӧн ӧдйӧ кыптӧмыс, да Рудольф кулӧм бӧрын найӧ некымынпӧв вежлалісны императорскӧй династия.
XIV нэм заводитчигӧн найӧ сетісны императорскӧй титул омӧля тӧдчана граф Генриыс Люксембургскийлы.
Люксембургъяс сідзжӧ зілисны лӧсьӧдны аслыныс гырысь владениеяс, и тайӧ налы удайтчис.
Генрих Люксембургскийлӧн пи, чешскӧй корольяслӧн наследница вылӧ гӧтрасьӧмӧн, лои Чехияса корольӧн.
Тадзи германскӧй императоръяс эз думайтны сэсся империя ёнмӧдӧм йылысь, а зілисны сӧмын захватитны унджык муяс аслыныс да асланыс династиялы.
Швейцарскӧй союз образуйтӧм.
Тайӧ кадӧ жӧ вӧлі образуйтӧма свободнӧй Швейцарскӧй союз, коді дорйис Габсбургъяслы паныда тышын ассьыс независимость.
ХII нэм заводитчӧмсянь Габсбургъяс владейтісны муясӧн куим леснӧй кантон — Швиц, Ури да Унтервальден территория вылын.
Альпийскӧй гӧраясын расположитчӧм тайӧ кантонъясас олісны независимӧй крестьяна.
Найӧ владениеяс пыр мунӧны вӧлі торговӧй туйяс Сен-Готардскӧй проход вылӧ да Италияӧ.
Габсбургъяс кӧсйисны подчинитны аслыныс леснӧй кантонъяс, медым чукӧртны новлӧдлан тӧваръясысь пошлинаяс.
Габсбургъяскӧд тышкасьӧм вылӧ кантонъяс заключитісны ас костаныс «Вечнӧй оборонительнӧй союз» (1291).
Заводитчӧм войнаын Габсбургъяс потерпитісны союзса ополчениеяссянь Моргартендорса битваын страшнӧй поражение (1315).
Тайӧ битва бӧрас Габсбургъяс воштісны ассьыныс став муяссӧ Швейцарияын (тадзи кутіс шусьыны союзыс кантон Швиц ним серти).
Вочасӧн куим леснӧй кантон дінӧ ӧтвывтчисны выльяс, и крестьянскӧй общинаяскӧд ӧттшӧтш союзӧ пырисны сідзжӧ и каръяс (Люцерн, Цюрих, Берн да мукӧд).
Тадзи образуйтчис независимӧй швейцарскӧй союз»
Леснӧй кантонъяс мездӧмын главнӧй рольсӧ бӧрынджык артмӧм легенда припишитіс крестьянин Вильгельм Телльлы — ньӧввужйысь меткӧя лыйсьысьлы.
Сійӧ быттьӧкӧ абу кӧсйӧма копыртчыны габсбургскӧй наместниклӧн шляпалы, кодӧс вӧлі ӧшйӧдӧма потш вылӧ да наказание пыдди должен вӧлӧма уськӧдны аслас ичӧтик пи юр вылысь ньӧвйӧн яблок.
Вильгельм Телльлы удайтчӧма тайӧс вӧчны, но сэсся сійӧ признайтчӧма, мый инмис кӧ эськӧ пиыслы, то мӧд ньӧвйӧн виис эськӧ наместниксӧ.
Сыысь стрелокӧс кӧрталӧмаӧсь и наместникыс ачыс босьтчӧма нуны сійӧс ты вомӧн аслас замокӧ.
Туй вылас кыптӧма ён тӧвныр, и пленниклы — искуснӧй рулевӧйлы — поручитӧмаӧсь веськӧдлыны пыжӧн.
Сыӧн воспользуйтчӧмӧн, сійӧ чеччыштӧма берегӧ да ньӧвйӧн виӧма наместниксӧ.
Тайӧ событиеыс быттьӧкӧ лоис сигналӧн Габсбургъяслы паныд общӧй восстаниелы.
Империялӧн устройство.
Германия пыр ёнджыка и ёнджыка торъявліс самостоятельнӧй территорияяс вылӧ.
Люксембургъяс домса император Карл IV-ӧн 1356 воын лэдзӧм Зӧлӧтӧй булла (мӧдногӧн кӧ, грамота зарни печатьӧн) вынсьӧдіс князьяс сайӧ найӧ владениеясын независимӧй государьяслысь став правояс.
Тайӧ жӧ буллаыс узаконяйтіс императорӧс сизим курфюрстӧн (князь-избирательясӧн), бӧрйӧм, тайӧ курфюрстъяснас вӧлісны империяса медся могущественнӧй духовнӧй да светскӧй князьяс.
Курфюрстъяс обсуждайтісны да решайтісны императоркӧд ӧтлаын став империялы касайтчысь важнейшӧй вопросъяс.
Империяса став князьяс кадысь кадӧ чукӧртчывлісны имперскӧй сеймъяс вылӧ — сідз шусяна рейхстагъяс вылӧ — общӧй мероприятиеяс нуӧдӧм могысь.
Рейхстагъясын участвуйтісны сідзжӧ важнейшӧй каръясса представительяс.
Тайӧ каръясыс вӧліны збыльвылас независимӧйясӧн.
Независимӧй вӧлі сідзжӧ и имперскӧй рыцарство, торъя нин, кодъяс унаӧн вӧліны Рейнын да Лунвыв Германияын.
Гогенштауфенъяслӧн усьӧм бӧрын рыцарьяс дугдісны нуны государственнӧй служба да образуйтісны помещик-государьяслысь сословие.
Найӧ эз признавайтны ас выланыс некутшӧм власть да занимайтчисны ёнджыкасӧ грабежъясӧн да разбойясӧн.
Государстволӧн татшӧм раздробленность дырйи империялӧн эз вӧвны ни общӧй законъяс, ни суд, ни казна.
Быд князь, имперскӧй рыцарь либӧ кар вӧлі дзик независимӧй аслас владениеясын.
XV нэмын императорскӧй корона бара вуджис Габсбургъяслы.
Фридрих III дырйи императорскӧй власть воис медся ыджыд унижениеӧдз, да, современник висьталӧм серти, немецкӧй нация пӧшти дзикӧдз вунӧдіс, мый сылӧн эм император.
Ӧткымын областьяс дзикӧдз торъялісны империяысь.
Кольӧм областьясын водзӧ кутісны ёнмыны князьяс, да Фридрих III весиг эз зіль налы сувтны паныд, сы вӧсна мый сылӧн эз вӧв ни деньга, ни войска.
Аслас царствование помын сійӧ весиг лишитчис аслас родовӧй княжествоысь — Австрияысь, кодӧс мыйкӧдыра кежлӧ захватитісны венгръяс.
Тадзи, Франциялы, Англиялы да Испаниялы противоположнӧя, Германияын эз создайтчы крепыд центральнӧй власть да эз ло немецкӧй княжествояслӧн ӧти государствоӧ ӧтувтчӧм.
XVIII-ӧд ГЛАВА.
ХII–XV НЭМЪЯССЯ ЧЕХИЯ.
Кӧть Чехия и вӧлі пырӧ Священнӧй Римскӧй империя составӧ, но сійӧ пӧльзуйтчывліс тыр самостоятельностьӧн.
Император эз имеитлы право суитчыны Чехияса внутренньӧй делӧясӧ.
Чешскӧй король вӧлі курфюрстӧн, и ӧтлаын мукӧд квайт курфюрстскӧд участвуйтліс императорӧс бӧрйӧмъясын.
Немецкӧй колонизация.
Чехия вӧлі зависимӧй германскӧй императоръясысь.
Но немецкӧй влияниеыс Чехияӧ пырліс мукӧд туйясӧд.
Чехия примитіс христианствосӧ немецъяссянь, и сэні унджык стрӧитӧм манастыръясыс вӧліны немецкӧйӧн.
Вичко управлениеын главнӧй должностьяссӧ вӧлі займитӧма немецъясӧн.
Немецкӧй духовенство бӧрся Чехияӧ пырис и инквизиция.
Чехияӧ сідзжӧ овмӧдчисны духовно-рыцарскӧй орденъяс — тамплиеръяс, госпитальеръяс.
На пӧвсын сідзжӧ унджыкыс вӧліны немецъяс.
Местнӧй знатьлы паныда тышын чешскӧй корольяс мӧвпалісны аддзыны наын мыджӧд (опора) и та вӧсна окотапырысь корлывлісны найӧс да сетавлісны налы муяс.
ХII-ӧд нэм помсянь Чехияын кутісны быдмыны каръяс.
Карса торговӧй да ремесленнӧй население Чехияӧ медсясӧ сідзжӧ воалісны Германияысь, кӧні тайӧ кадас вӧлісны нин уна каръяс.
Чешскӧй корольяс надейтчылісны пӧлучитны каръясысь ыджыд доходъяс.
Та вӧсна найӧ ошкылісны каръяс стрӧитӧм да быдсяма льготаясӧн зільлісны сэтчӧ кыскыны Германияысь переселенецъясӧс.
Сэсся каръясас лоис и чешскӧй ремесленнӧй население, но патрициатыс пӧшти дзик вӧлі немецъясысь.
ХII нэмын заводитісны разрабатывайтсьыны озыр чешскӧй рудникъяс.
Найӧс разрабатывайтны чешскӧй корольяс кыскывлісны немецкӧй предпринимательясӧс, горнӧй делӧын опытнӧй йӧзӧс.
Тадзикӧн и рудникъясыс лоисны немецъяс киын.
Перйӧмторсьыс мыйдтакӧ юкӧн предпринимательяс долженӧсь вӧлі сетны корольлы, но уна на кольліс и найӧ пай вылӧ, да предпринимательяс ӧдйӧ озырмылісны.
Феодализм развивайтчӧмкӧд ӧттшӧтш Чехияӧ пырисны рыцарскӧй обычайяс, кодъясӧс сідзжӧ заимствуйтісны немецъяслысь.
Чешскӧй знать аслас паськӧм да нравъяс кузя кутіс подражайтны немецкӧй феодалъяслы.
Чешскӧй дворын кутісны сёрнитны немецкӧй кыв вылын.
Чешскӧй аристократъяс ассьыныс фамилиеяссӧ заводитісны вежлавны немецкӧй ногаӧн.
ХIII–XIV нэмъясын Чехиялӧн ёнмӧм.
Аслас ыджыд доходъяс вӧсна, медся нин эзысь перъян рудникъясысь доходъяс вӧсна, чешскӧй король вӧлі империяса князьяс пӧвсысь медся озырӧн.
Король Пршемысл II (1253–1278) тӧдчымӧнъя паськӧдіс чешскӧй владениеяс.
Сы ки улын лои герцогство Австрия да мукӧд владениеяс, мый вӧсна Чешскӧй государство пӧшти воӧдчис Адриатическӧй море берегъясӧдз.
Но чешскӧй знатькӧд тышыс омӧльтчӧдліс корольӧс.
Тайӧн воспользуйтчас император Рудольф Габсбургский да мырддис Чехиялысь Австрия.
ХIV-ӧд нэм заводитчигӧн чешскӧй престол вуджис Люксембургъяс династиялы, кодъяс пӧвсысь сэки бӧрйывсьылісны и императоръяс.
Карл IV (1346–1378) ӧти и сійӧ жӧ кадӧ вӧлі и чешскӧй корольӧн, и германскӧй императорӧн.
Сы дырйи Прага лоис столицаӧн да медся тӧдчана торговӧй карӧн империяын.
Карл царствуйтігӧн населениеыс сэн содіс куимпӧв.
Карл ёна тӧждысьліс Прагасӧ мичмӧдӧм понда.
1348 воын сійӧ восьтіс Прагаын университет.
XIV нэмын Чехия вӧлі медъён государствоӧн Священнӧй Римскӧй империяын.
Но Чехияын уджалысь классъяслӧн олӧмыс зэв ӧдйӧ омӧльтчис.
Унджык крестьянасӧ вӧлі пӧртӧма крепостнӧйясӧ да ас вылас нуисны сьӧкыд повинностьяс господалы пӧльза вылӧ.
Рудникъясын ыджыдавлісны озыр шахтовладелецъяс, кодъяс зэв чорыда эксплоатируйтлісны горнорабочӧйясӧс.
Каръясын патрициат угнетайтліс ремесленникъясӧс.
И карын, и сиктын заводитіс кыптыны ыджыд недовольство.
Общенациональнӧй да антикатолическӧй движение.
Гырысь феодальнӧй господа пӧвсын унаӧн вӧліны немецъяс.
Немецъясӧн вӧліны и рудникъясса владелецъяс.
Немецъясысь жӧ вӧлі карса патрициат.
Та вӧсна чешскӧй народ немецъясӧс лыддьыліс главнӧй угнетательясӧн.
Унджык манастырыс вӧлі немецъяс киын.
Вичкоса высшӧй должностьяс пиысь унджыксӧ занимайтлісны найӧ жӧ.
Церковнӧй феодалъяс вӧліны крестьянстволӧн медчорыд эксплоататоръясӧн.
Чехияса уджалысь классъяс пӧвсын чорзис протест и немецъяслы паныд, и католическӧй вичколы паныд.
Немецъясӧн да католическӧй вичкоӧн недовольствуйтчӧмыс кыптіс и чешскӧй населениеса мукӧд классъясын.
Чехияын, Европаса мукӧд странаясын моз жӧ, вӧліны уна гӧльмӧм рыцарьяс, кодъяслы быть лоӧ вӧлі медасьны военнӧй служба вылӧ мукӧд странаясӧ.
Найӧ вежалӧмӧн видзӧдісны немецъяслӧн да католическӧй вичкояслӧн озыр му владениеяс вылӧ.
Каръясын олысь чешскӧй населениелӧн зажиточнӧй слойясыс — промышленникъяс, тӧргӧвечьяс — скӧралісны сы вылӧ, мый немецкӧй патрициат кутӧ аслас киясын карса управлениесӧ дзоньнас.
Найӧ вӧліны недовольнӧйӧсь немецкӧй купецъяс конкуренцияӧн, а купецъясыслы покровительствуйтліс правительство.
Найӧ син водзын врагӧн сідзжӧ вӧлі и вичко, кодӧс найӧ лыддьылісны суевериеяс да пӧръясьлӧм паськӧдысьӧн.
Найӧ шулісны, мый вичко кутӧм сувтӧ налы вывті донӧн, мый сылысь владениеяссӧ колӧ босьтны.
Весиг гырысь чешскӧй феодалъяс пӧвсысь ӧткымынъяс недовольнӧя видзӧдісны немецъяс да католическӧй вичко могущество вылӧ и эз ӧткажитчыны эськӧ вичко имущество счет вылӧ озырмӧмысь.
Тадз чужис Чехияын общенациональнӧй движение немецъяслы да католическӧй вичколы паныд.
Ян Гус.
Гуситскӧй войнаяс.
Иноземецъяс да католическӧй вичко господстволы паныд тышкасьны корӧмӧн выступитіс Пражскӧй университетса профессор Ян Гус.
Гус проповедуйтіс католическӧй духовенство горшлунлы паныд, индульгенцияяс вузавлӧмлы паныд, сійӧ требуйтіс мырддьыны церковнӧй муяс.
Гус ачыс переведитіс народлы гӧгӧрвотӧм латинскӧй кыв вылысь чешскӧй кыв вылӧ религиознӧй книгаяс.
Папаӧс сійӧ шуліс антихристӧн, папа гректӧмлун йылысь учениесӧ — богохульствоӧн.
Гус проповедь вылӧ пӧся шыӧдчисны чешскӧй обществоса быдпӧлӧс йӧз; сійӧ лоис национальнӧй освободительнӧй движениелӧн признаннӧй вождьӧн.
Католическӧй вичкоса высшӧй духовенстволӧн тайӧ кадас Констанцаӧ чукӧртчӧм собор корис Гусӧс кывкутӧмӧ (ӧтветӧ).
Гус падъяліс, мунны-ӧ сылы Констанцаӧ, но император Сигизмунд кӧсйис сылы тырвыйӧ безопасность.
Гус надейтчис, мый сылы удайтчас петкӧдлыны соборыслы ассьыс правдасӧ.
Но собор вылын высшӧй духовенство эз сет сылы висьтавны ниӧти кыв; сійӧс встретитісны лёкысь горзӧмӧн, пуксьӧдісны тюрьмаӧ да судитісны сотны.
Сигизмунд эз и мӧвпыштлы сійӧс дорйӧм йылысь.
Гуслы тшӧктісны ӧткажитчыны аслас велӧдӧмысь, но аслас взглядъясысь ӧткажитчӧм дорысь сійӧ бурджыкӧн лыддис смертьсӧ.
1415-ӧд вося июль 6-ӧд лунӧ сійӧс вӧлі сотӧма.
Тайӧ предательскӧй виӧмыс нӧшта ёнджыка ёнмӧдіс национально-религиознӧй движениесӧ став Чехия пасьта.
Гус ним кузя тайӧ движениеыс кутіс шусьыны «гуситскӧй движениеӧн», а сы дор сулалысьясыс — «гуситъяс» нимӧн.
Населениеыс кутіс вӧтлавны католическӧй попъясӧс.
1419 воын делӧыс воис открытӧй восстаниеӧдз.
Прагаын чешскӧй население, медсясӧ ремесленникъяс, кутісны грӧмитны вичкояс да манастыръяс.
Ремесленникъяс босьтісны приступӧн карса ратуша, кытчӧ вӧлі дзебсьӧмаӧсь карса сӧветысь членъяс, да шыблалісны найӧс ӧшиньясӧдыс.
Чехъяс ӧткажитчисны признайтны Сигизмундӧс асланыс государӧн.
Сэки папа объявитіс крестовӧй поход, медым пӧдтыны Чехиялысь самостоятельностьсӧ да подчинитны сійӧс немецкӧй императорлы да католическӧй вичколы.
Тайӧ крестовӧй походас медсясӧ чукӧртчисны немецъяс, но на дорӧ ӧтувтчисны рыцарьяс Европаса став странаясысь — Испаниясянь да Польшаӧдз.
Император Сигизмунд юрнуӧдӧм улын найӧ мӧдӧдчисны Чехия вылӧ, но вӧліны жугӧдӧмаӧсь гуситъясӧн.
Сэки «крестоносецъяс» разӧдчисны Чехия пасьтала, грабиталісны да кушӧдз рӧзӧритлісны некодӧн дорйытӧм чешскӧй селениеясӧс.
Та вылӧ вочакыв пыдди гуситъяс жуглісны католическӧй храмъяс да манастыръяс, захватывайтісны налысь муяссӧ, а сідзжӧ корольлысь да католическӧй феодалъяслысь муяссӧ.
Умереннӧйяс да таборитъяс.
Гуситъяс пӧвсын лоис кык лагерь.
Ӧтияс, умереннӧйджыкъясыс, зільлісны конфискуйтны церковнӧй имуществояс да признайтны чешскӧй вичколысь самостоятельность.
Татчӧ пырлісны торговецъяс, промышленникъяс, помещикъяс, а сідзжӧ Пражскӧй университетса профессоръяс.
Уджалысь чехъяс — крестьяна, ремесленникъяс, горнорабочӧйяс — лӧсьӧдісны торъя партия — «таборитъяслысь» партия.
Тадз найӧс шуисны наӧн стрӧитӧм укреплённӧй Табор кар кузя.
Крестьяна, таборитъяслӧн главнӧй выныс, кӧсйисны отменитны крепостнӧй право да феодальнӧй повинностьяс, духовенстволысь свободнӧй бӧрйысьӧмъяс.
Немецъяслы паныд война крестьяналы вӧлі помещикъяслы паныд войнаӧн.
Таборитъяслӧн движение подувнас вӧлі феодалъяслы паныд сэтшӧм жӧ крестьянскӧй восстаниеӧн, кыдзи Жакерия да Уот Тайлерлӧн восстание.
Таборитъяс пӧвсысь ӧткымынъяс, медсясӧ карса да сиктса гӧль йӧз да горнорабочӧйяс, корисны тырвыйӧ отменитны частнӧй собственность да установитны имуществолысь ӧтувъялун.
Таборитъяс дорӧ ӧтувтчисны сідзжӧ ӧткымын рӧзӧритчӧм рыцарьяс.
На пӧвсын вӧліны опытнӧй воинъяс.
На пӧвсысь ӧтик Ян Жижка, лои гуситскӧй войскаяслӧн радейтана предводительӧн.
Гуситъяслӧн военнӧй организация.
Гуситъяслы паныд немецъяс организуйтлісны вит крестовӧй поход (1420–1431).
Ставыс найӧ помасисны немецъяслы тырвыйӧ неудачаӧн.
Чехияын лоины вынйӧра революционнӧй армияяс.
Немецкӧй коннӧй рыцарьяслы паныд Ян Жижка вывті бура организуйтіс пехота да повозкаяс вылын новлӧдлан лёгкӧй артиллерия.
Обозса телегаясысь, цепьясӧн да пӧвъясӧн крепиталӧмӧн, Жижка вӧчлывліс зэв ён укреплениеяс, кодъяс туйлісны и оборона нуӧдӧм вылӧ, и наступайтӧм вылӧ.
Ӧти бой дырйи Жижкаӧс ранитісны ньӧвйӧн да сійӧ синтӧммис.
Но сійӧ колис гуситскӧй войскаяслӧн юрнуӧдысьӧн да водзӧ самоотверженнӧя кутіс служитны рӧдиналы.
Дзик ӧти нимыс сылӧн шемӧсӧдз вайӧдліс врагъясӧс.
Гуситъяс шулісны сійӧс батьӧн.
Гуситъяслӧн войскаяс зэв ӧдйӧ вермылісны вешйыны ӧти местасянь мӧд местаӧ и тшӧкыда найӧ петкӧдчывлісны сэтӧн, кытысь найӧс дзик эз виччысьлыны.
Висьтавлӧны, мый «крестоносецъяслӧн» войскаяс, кыдз сӧмын кыласны вӧлі гуситскӧй телегаяслысь шысӧ, пыр жӧ уськӧдчылісны пышйыны.
Гуситъяслӧн армия вӧлі лӧсьӧдӧма общӧй воинскӧй повинность подув вылын.
Армияас вӧлі пыртӧма чорыд дисциплина да господствуйтіс революционнӧй воодушевление.
Оборонасянь гуситъяс вуджисны наступлениеӧ.
Найӧ вӧчлывлісны походъяс Германия вылӧ, волывлісны дзик Балтийскӧй море дорӧдз.
Быдлаын найӧ паськӧдлісны ассьыныс учениесӧ, код вылӧ откликайтчисны тшӧтш Германияса уджалысь йӧз.
Немецкӧй попъяс да феодалъяс тайӧ учениесӧ шулісны «чешскӧй ядӧн».
Умереннӧйяслӧн измена.
Мыйӧн помасисны гуситскӧй войнаяс.
Гуситскӧй войнаяс медсясӧ нуӧдсисны таборитъяс вынӧн.
Умереннӧйяс асьныс повлісны таборитъясысь да зільлісны пырны соглашениеӧ немецъяскӧд.
Медбӧрти, император Сигизмунд решитчис примитны умереннӧйяслысь требованиеяссӧ.
Сійӧ сӧгласитчис, медым на киын колисны вичколысь мырддьӧм муясыс, сӧгласитчис признайтны чешскӧй вичколысь самостоятельность.
Аслас ӧчередьын умереннӧйяс признайтісны Сигизмундӧс асланыс государӧн.
Но таборитъяс эз признайтны тайӧ соглашениесӧ да арталісны сійӧс изменаӧн.
Сэки заводитчис умереннӧйяс да таборитъяс костын война.
Умереннӧйяс изменническӧя уськӧдчисны таборитъяс вылӧ да жугӧдісны найӧс Липаны дорын (1434).
Таборитъяскӧд чорыда расправитчисны.
abu
abu
Гуситскӧй движение Чехиялы имеитіс ыджыд тӧдчанлун.
Сійӧ пуктіс пом немецкӧй засилиелы.
Чехияын заводитісны развивайтчыны национальнӧй кыв да национальнӧй культура.
Но крестьяналысь да карса уджалысь классъяслысь движениесӧ вӧлі жугӧдӧма умереннӧйяс измена вӧсна.
Гуситскӧй войнаясысь медся ёна выиграйтісны чешскӧй обществоса высшӧй классъяс — дворянство да бура олысь горожана.
Крестьяналӧн олӧмыс лои нӧшта сьӧкыдджык.
Таборитъяслӧн движениеыс помасис неудачаӧн, кыдзи и мукӧд великӧй крестьянскӧй движениеяс — Жакерия да Уот Тайлерлӧн восстание.
Движениеас участвуйтысь карса беднота да горнорабочӧйяс эз вермыны нуӧдны крестьянаӧс победаӧ, сы вӧсна мый асьныс вӧліны нӧшта зэв на слабӧсь да неорганизованнӧйӧсь.
ХIХ ГЛАВА.
ХIII–XV НЭМЪЯССЯ ИТАЛИЯ.
1 §. Венеция да Генуя.
ХIII нэмын Италия торъявліс уна независимӧй государство вылӧ.
Медся озырӧн вӧлі Италиялӧн войвыв юкӧныс.
Тані каръясыс подчинитісны асдорса матыса муяссӧ да образуйтісны независимӧй республикаяс.
Найӧ паськыда нуӧдісны торговля, налӧн развивайтчис промышленность.
Медся вынаясӧн вӧліны моредорса кык республика — Венеция да Генуя да Тосканаса озыр промышленнӧй кар — Флоренция.
Венециялӧн озырлуныс содіс крестовӧй походъяс дырйи, торйӧн нин нёльӧд крестовӧй поход дырйи.
Венеция босьтіс ас ки улас Балканскӧй полуостров вылысь да сы гӧгӧрса діяс вылысь уна пункт да лӧсьӧдіс Чёрнӧй да Азовскӧй мореясын ассьыс факторияяс.
На пӧвсысь медглавнӧйнас вӧлі Тана (ӧнія Азов).
Аслас факторияяс пыр Венеция тӧргуйтліс рабъясӧн, кодъясӧс медсясӧ ньӧбавліс Закавказьеысь.
Венециялӧн вӧлі ыджыд торговӧй флот.
Сійӧ господствуйтліс Средиземнӧй мореын.
Сійӧс веськыда шулісны «мореяс вылын ыджыдалысьӧн».
Венецианскӧй купецъяс вайлывлісны асыввывса тӧваръяс западно-европейскӧй ярмаркаяс вылӧ.
Венецияын развивайтчис и промышленность.
Венеция торъя нин ёна нимавліс шӧвк да стекляннӧй изделиеяс вӧчӧмӧн.
Венециялӧн озырлунъясыс вӧліны гырысь купецъяс киясын; на киын жӧ вӧлі и карса став властьыс.
Венеция имеитіс ассьыс бӧрйӧм правительӧс; сійӧс шулісны дожӧн.
Властьлӧн высшӧй органӧн вӧлі Большой (Ыджыд) сӧвет.
Кӧть сӧветса членъясыс и лыддьыссьылісны бӧрйӧмаӧн, но збыльвылас сійӧ составӧ вермисны веськавны сӧмын озыр йӧз.
Большой сӧвет бӧрйыліс и дожӧс.
Купеческӧй олигархиялӧн господствоыс кыпӧдліс недовольство Венецияса население пӧвсын.
Правительстволы паныд тшӧкыда лӧсьӧдчывлісны заговоръяс.
Медым видзны асьнысӧ заговоръясысь, купеческӧй олигархия XIV нэм заводитчигӧн лӧсьӧдіс Сӧвет десяти.
Сӧвет десятилӧн вӧлі вывті уна тайнӧй агент.
Найӧ вӧчавлісны доносъяс, пельӧсъяс сайсянь виавлісны йӧзӧс, кодъяс господствуйтысь группалы вӧліны ковтӧмӧсь либӧ жӧ опаснӧйӧсь.
Сӧвет десятилӧн вӧлі тайнӧй надзор быд должностнӧй морт бӧрся, тшӧтш и дож бӧрся.
Венецияын установитчис шпионажлӧн да террорлӧн система.
Озыр Венеция мичмӧдсьыліс выль стрӧйбаясӧн.
Кар пытшкӧсса каналъяс вомӧн стрӧитсисны мича посъяс, стрӧитсисны гырысь керкаяс.
Торйӧн ния озыра вӧлі мичмӧдӧма Венециялысь главнӧй площадьсӧ — святӧй Марклӧн площадь.
Тані сулаліс тайӧ жӧ святӧй ним кузя стрӧитӧм вывті мича собор, тані жӧ вӧлі и дожъяслӧн мича дворец.
Главнӧй торговӧй соперникӧн Венециялӧн вӧлі Генуя, кӧні веськӧдлісны озыр купецъяс жӧ.
Генуя ёна озырмис крестовӧй походъяс дырйи.
Сійӧ укрепитчис Чёрнӧй мореӧ.
Сэні, Крым лунвылын, сійӧ лӧсьӧдіс ассьыс уна факторияяс Судакын (Солдайя), Феодосияын (Кафа) да уна мукӧд пунктын.
Тасянь генуяса купецъяс нуӧдісны торговля Иранкӧд, Средньӧй Азиякӧд, Китайкӧд, роч княжествояскӧд да Польшакӧд.
2 §. Флоренция.
Флоренциялӧн феодалъяскӧд тыш.
Флоренция кар сулалӧ гӧраяс костын, Арно ю дорын.
ХII нэмын сы гӧгӧрса гӧраяс вылын кыпӧдчылісны феодалъяслӧн замокъяс.
Найӧ зілисны господствуйтны Флоренция вылын, дзескӧдлісны тӧргуйтӧм, грабитлісны купецъясӧс.
Сэк жӧ Флоренцияын развивайтчис промышленность.
Флорентийскӧй цветнӧй ной вылӧ вӧлі ыджыд спрос Европаын и Востокын.
Флоренцияын заводитісны кыптыны гырысь предприятиеяс, вӧліны уна и посни ремесленнӧй мастерскӧйяс.
Флорентиецъяслӧн озырлуныс создавайтсьыліс не сӧмын промышленностьын, но и банковӧй делӧын.
Флоренция, коді сулаліс Италияса медважнӧй торговӧй туйяс пӧвсысь ӧти вылын, важысянь нин вӧлі вежласьӧм кузя да мукӧдпӧлӧс денежнӧй операцияяс кузя центрӧн.
Озыр флорентийскӧй банкиръяс нуӧдісны гырысь денежнӧй делӧяс и папскӧй дворкӧд, и Европаса разнӧй странаясса государьяскӧд.
Флоренция нуӧдіс успешнӧй тыш феодалъяскӧд.
Флорентиецъяс заставитісны феодалъясӧс эновтны ассьыныс гӧраясвывса замокъяссӧ да овмӧдчыны карӧ.
Карас дворяна стрӧитісны аслыныс замокъяс кодь гӧгӧр кытшалӧм гырысь керкаяс.
ХIII нэмын муніс горожана да дворяна костын чорыд тыш, но кар пытшкас нин.
Горожана костын эз вӧв равенство.
Озыр промышленникъяс да банкиръяс врачьяскӧд да юристъяскӧд ӧтув составитісны сизим «старшӧй цех».
Мукӧд цехъясыс шусисны «младшӧйясӧн».
«Старшӧй цехъясса» членъяссӧ нимтісны жирнӧй народӧн, гӧль массаяссӧ — косіник народӧн.
ХIII нэм помлань Флоренцияын дворяналысь властьсӧ вӧлі жугӧдӧма.
Властьыс лои старшӧй цехъяс киын, «жирнӧй народ» киын.
Флоренцияса управлениеын юрнуӧдысьӧн вӧлі особӧй сӧвет — Сеньория.
Тайӧ Сеньорияса ӧкмыс член пытшкысь сизимыс бӧрйыссьылісны старшӧй цехъясӧн, и сӧмын кыкыс — младшӧйясӧн.
Промышленность организуйтӧм.
XIV нэмын Флоренцияын заводитісны лӧсьӧдсьыны промышленностьлӧн выль формаяс, торйӧн нин ной вӧчӧм кузя.
1300 воын Флоренцияын артавсис ной вӧчан 300 гырысь предприятие, кодъяс сетлісны вонас нойсӧ 100 сюрс штукаӧдз.
Озыр нойвӧчысьяс ньӧбавлісны вурунсӧ Фландрияысь, Англияысь либӧ Испанияысь.
Флоренцияӧ вайӧм вурунсӧ разӧдлісны торъя помещениеясӧ, кӧні медалӧм рабочӧйяс мыськавлісны, косьтывлісны да летлісны сійӧс.
Та бӧрын вурунсӧ разӧдлісны карса посни ремесленникъяслы либӧ сиктса крестьяналы.
Дон вылӧ найӧ печкылісны вурунсӧ.
Вурун шӧртсӧ юклісны ремесленник-ткачьяс костын.
Ткачьяс кылісны да вайлісны гӧтӧвӧй ткань.
Водзӧ обработайтӧм могысь сійӧ мунліс специальнӧй мастерскӧйясӧ.
Тані медалӧм рабочӧйяс шырисны нойсӧ, ворситлісны, краситлісны.
Тадз лоины гырысь предприятиеяс, кодъясӧн владейтны вермылісны сӧмын зэв озыр йӧз.
Уна посни ремесленникъяс веськавлісны гырысь сукнодел-предпринимательяс зависимость улӧ.
Станокъясыс да сырьёыс вӧліны эз ремесленникъяслӧн, а предпринимательяслӧн.
Вӧчӧм изделиеяссӧ ремесленник сідзжӧ сетліс кӧзяиныслы, а ачыс аслас уджсьыс пӧлучайтліс сӧмын ичӧтик удждон.
Посни ремесленникъяс медалӧм рабочӧйясысь торъявлісны сӧмын сійӧн, мый уджалісны эз кӧзяин мастерскӧйын, а ас орданыс гортын.
Тайӧ посни ремесленникъясыслы оз позь вӧлі организуйтчыны цехъясӧ: «жирнӧй народ» поліс, мый посни ремесленникъясыс цехъяс пырыс кутасны нуны тыш сійӧ чорыд эксплоатацияыслы паныд, код улӧ найӧ сюрӧмаӧсь вӧлі.
Хозяйскӧй мастерскӧйясын уджавны медалӧм рабочӧйясӧс сідзжӧ вӧлі лишитӧма ассьыныс организацияяс лӧсьӧдавны правоясысь.
Удждоныс вӧлі вывті ичӧт и зависитліс кӧзяеваясысь.
Тадзи чужлісны выль классъяс — буржуазия да медалӧм рабочӧйяс.
Татшӧм гырысь предприятиеясыс, кодъясын уджалӧны медалӧм рабочӧйяс, кӧзяевасянь зависитысь посни ремесленникъяс, шусьӧны мануфактураясӧн.
«Мануфактура» кывйыс лоӧ «ручнӧй производство».
Бӧръяджык кадся фабрикаясысь мануфактураяс торъявлісны сыӧн, мый наын эз применяйтсьывны машинаяс, а став уджыс вӧчсьывліс киӧн, да мый рабочӧйяслӧн мыйдтакӧ юкӧн век на уджавлісны гортаныс (посни ремесленникъяс).
Италияын XIV нэмын Европаса мукӧд странаясын дорысь ёна водзджык заводитчис тэчсьыны капиталистическӧй производство, коді подулавсис медалӧм рабочӧйясӧс эксплоатируйтӧм вылын.
Мануфактура вӧлі капиталистическӧй производстволӧн первоначальнӧй видӧн.
Чомпилӧн восстание.
Флоренцияын ыпнитіс рабочӧйяслӧн историяын первойя ыджыд восстание, коді тӧдса лои чомпи восстание ним улын (чомпиӧн Флоренцияын шулісны медалӧм рабочӧй-текстильщикъясӧс).
1378 вося июль 20 лунӧ чомпи да посни ремесленникъяс петісны кӧлӧкӧл звӧн шы улын улича вылӧ.
Первойсӧ найӧ заводитлісны босьтны Сеньориялысь зданиесӧ.
Кор тайӧ найӧлы эз удайтчы, найӧ уськӧдчисны жуглыны озыр горожаналысь керкаяссӧ.
Июль 22 лунӧ чомпи босьтісны Сеньория.
Сеньорияса шленъяс повзьӧмӧн пышйисны.
«Жирнӧй народлысь» властьсӧ путкыльтӧм бӧрын восстаниеӧн кыпӧдчысьяс организуйтісны куим выль цех — кыкӧс посни ремесленникъяслы да ӧтиӧс чомпилы.
Тайӧ цехъясса представительясыс пырисны выль Сеньорияӧ.
Юрнуӧдысь пыдди сэтчӧ вӧлі пуктӧма чомпилысь вождьнысӧ — вурун летысь Микель Ландоӧс.
Но Ландо вӧлӧма предательӧн.
Сійӧс вӧлӧм подкупитӧма буржуазия и медся ёна тӧждысьліс озыр йӧзлысь имуществосӧ видзӧм йылысь, а эз рабочӧйяс интересъяс вӧсна.
Гырысь предпринимательяс народлӧн восстание вылӧ вочакыв пыдди тупкисны ассьыныс предприятиеяснысӧ.
Заводитчис уджтӧмалӧм да тшыгъялӧм.
Чомпи заводитлісны кыпӧдны выль восстание, но налы эз отсавны посни ремесленникъяс, кодъяслы озыр йӧз кӧсйысисны паськӧдны налысь политическӧй правояссӧ.
Восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Заводитчис чорыд расправа.
Унджык рабочӧйыслы быть ковмис пышйыны Флоренцияысь.
Чомпилысь цехсӧ бырӧдісны, и бӧр вӧлі лӧсьӧдӧма «жирнӧй народлысь» власть.
Тадз помасис рабочӧйяслӧн медводдза восстание.
Рабочӧйяс вӧліны вывті на слабӧсь, этшаӧнӧсь да омӧля организуйтчӧмаӧсь, медым кутны властьсӧ асланыс киын.
Медичияслӧн тирания.
Чомпилӧн восстаниеыс повзьӧдіс «жирнӧй народӧс».
Восстаниеясысь полӧмыс заставитіс сійӧс корсьны веськӧдлан выль форма.
XV нэмын властьыс лои Флоренцияса ыджыд банкир киын — Козимо Медичи киын.
Сылӧн официальнӧ эз вӧв некутшӧм должность, но веськӧдлӧм кузя став нитьяссӧ вӧлі чукӧртӧма сы киӧ.
Сеньорияса членъясӧс да мукӧд должностнӧй йӧзӧс водзӧ бӧрйывлывлісны, но бӧрйысьӧмъяссӧ вӧлі организуйтӧма сідзи, мый быд должностьӧ веськавлісны сӧмын Медичи дор сулалысьяс.
Сеньория воштіс став тӧдчанлунсӧ, и став мероприятиеясыс нуӧдсьылісны сӧмын Медичи приказ серти.
Медым кыскыны асладорас народнӧй массаяссӧ да ылӧдны найӧс классӧвӧй тышкысь, Козимо Медичи организуйтіс гырысь стрӧитчан уджъяс.
Выль керкаяс стрӧитӧм помысь флоренцияса гӧль йӧз вермылісны перйыны аслыныс кынӧмпӧт.
Медичияс вӧліны гырысь банкиръясӧн не сӧмын Флоренцияын, но и став Европа пасьтаын.
Найӧ банклӧн отделениеяс вӧліны уна гырысь каръясын.
Медичияс сетлывлісны корольяслы уджйӧзӧн сьӧм.
Та вӧсна ёнмыліс Медичияслӧн международнӧй влияние.
Козимо кулӧм бӧрын властьыс вуджис сійӧ пилы, а сэсся и внукъясыслы.
Флоренцияын дыр веськӧдліс Козимолӧн внукыс, Лоренцо, прӧзвище сертиыс «Великолепный».
Сійӧ вӧлі мудер да сюсь политик, коді нинӧм водзын эз сувтлы ассьыс цельяссӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь.
Медым сетны аслас веськӧдлӧмлы ыджыдджык блеск, сійӧ чукӧртліс ас гӧгӧрыс художникъясӧс, учёнӧйясӧс, поэтъясӧс, кодъяс ошкылісны сійӧс да леститчылісны сы водзын.
Медичияс лоины Флоренцияын быттьӧ коронуйттӧм династияӧн.
Тадз чужис Флоренцияын неограниченнӧй единоличнӧй власть.
Тайӧ веськӧдлан формаыс кутіс шусьыны тиранияӧн, а асьныс государьясыс шусисны тиранъясӧн.
Тирания лоис и Италияса мукӧд уна каръясын.
Сійӧ лоӧмлӧн помканас вӧлі дзик ӧтитор — народнӧй восстаниеяс водзын полӧм.
Эз шоча тиранъяс вӧвны знатнӧй дворянскӧй рӧдысь, а сідзжӧ «кондотьеръяс» пӧвсысь — военнӧй отрядъясса медалӧм начальникъяс пӧвсысь.
Сідз, XV нэм шӧрын Миланын властьсӧ босьтіс ас киас кондотьер Сфорца.
Татшӧм ногӧн итальянскӧй каръяс видзисны ассьыныс независимостьсӧ феодалъяскӧд тышын, но народнӧй восстаниеяс водзын полӧм заставитіс озыр горожанаӧс пӧкӧритчыны тиранъяс властьлы.
3 §. Водзкадся итальянскӧй Возрождение.
XIV–XV нэмъясын Италия Европаын вӧлі медся водзынмунысь странаӧн.
Тані, став Европаса странаясын дорысь медводз, лоины промышленностьлӧн выль формаяс; тані ёнмис буржуазия — промышленникъяс, банкиръяс, купецъяс; тані заводитісны развивайтчыны наука, литература, а сідзжӧ живопись да искусстволӧн мукӧд видъяс.
Гуманизм да Возрождение.
Важ мировоззрениеыс, важ религиознӧй взглядъяс, важ научнӧй представлениеясыс эз кутны лӧсявны выль олан условиеясын олысь йӧзлы.
Купецлы, промышленниклы, банкирлы, кодъяслӧн успехыс тырвыйӧ зависитліс асланыс личнӧй предприимчивостьысь, морт дзик эз вӧв беспомощнӧй существоӧн.
Найӧ эскылісны морт вынӧ да олӧм вылӧ сылӧн правоӧ.
Вот мый вӧсна культуралӧн выль направлениеыс и кутіс шусьыны гуманизмӧн («гуманус» латинскӧй ногӧн лоӧ «человеческӧй»), а тайӧ направлениеса представительясыс шусисны гуманистъясӧн.
Гуманистъяс мунісны важся вичко наукалы паныд.
Найӧ корсисны вдохновениесӧ действительностьсьыс да античнӧй писательяслысь.
Найӧ вывті вылӧ пуктылісны античнӧй литература, корсисны античнӧй писательяслысь рукописьяссӧ, изучайтісны найӧс, ловзьӧдісны (возрождайтісны) античнӧй культура.
Та вӧсна культуралӧн выль направлениеыс сідзжӧ шусьӧ Возрождениеӧн.
Данте.
Петрарка.
Боккаччио.
Тайӧ выль культура заводитчанінас сулалӧ зэв ыджыд итальянскӧй писатель Данте (1265–1321).
Дантелӧн медыджыд произведениеыс — «Божественнӧй комедия».
Тайӧ — итальянскӧй кыв вылын стихӧн гижӧм ыджыд поэма.
«Божественнӧй комедияын» Данте висьталӧ, кыдзи сійӧ вошис сьӧд вӧр шӧрӧ.
Сэн сы дорӧ локтіс древньӧй римскӧй поэт Вергилий.
Вергилийкӧд ӧтлаын Данте вӧчис путешествие мӧдаръюгыдті.
Поэма юксьӧ куим юкӧн вылӧ — Ад, Чистилище да Рай.
Адсӧ Дантеӧн петкӧдлӧма воронка модаӧн, коді му веркӧссянь лэччӧ пыдӧ увлань;
Данте гижӧ 9 адскӧй круг йылысь, кӧні «грешнӧй ловъяссӧ» мучитӧны унаног, ыджыд-ӧ кодлӧн мыжыс.
Адса ӧти кругын грешникъясыс быглялӧны зэв гырысь изъяс.
Мӧд кругын найӧс сюйӧмаӧсь ыпъялысь тыӧ.
Эм адскӧй круг, кӧні накажитӧны вывті чорыд кӧдзыдӧн.
Адса кругъяс пӧвсысь ӧтиын Данте аддзис би гу, кодӧс дасьтӧма сэки нӧшта ловъя на вӧлысь папалы — Бонифаций VIII-ӧдлы.
Медся страшнӧй грекӧн Данте лыддьӧ предательство.
Данте эз сюй адӧ ассьыс радейтана античнӧй писательяссӧ, кодъяс вичко велӧдӧм серти долженӧсь эськӧ вӧлі лоны сэні кыдзи нехристиана.
Дантелӧн найӧс петкӧдлӧма адӧ пыранінын, кӧні найӧ некутшӧма оз мучитчыны.
Данте аслас «Божественнӧй комедияын» повторяйтіс средневековьелысь религиознӧй представлениеяссӧ, но пыртіс тшӧтш и дзик выль чертаяс, кутшӧмъяс вермисны лоны сӧмын Италияса выль олан условиеясын.
Данте протестуйтӧ вичко воззрениеяс векнилунлы паныд.
Сійӧ ошкӧ чувстволысь свобода, духлысь быдтор тӧдны кӧсйӧмсӧ, мирӧс быдбоксянь тӧдмавны зільӧм.
Медводдза итальянскӧй гуманистъяс пӧвсысь ӧтиӧн вӧлі Петрарка (1304–1374).
Зэв томысянь на сійӧ ёна кутіс радейтны книгаяс, став сьӧлӧмсяньыс лыддьывліс знаменитӧй римскӧй писательяслысь произведениеяс.
Сійӧ босьтчис корсьны античнӧй авторъяслысь вунӧдӧм рукописьяс.
Быд татшӧм аддзӧмтор Петрарка пасйывліс аслас дневникас кыдзи ыджыд событие.
Петрарка кулӧм бӧрас колис уна литературнӧй произведение.
Сійӧ гижавліс итальянскӧй кыв вылын лирическӧй стихъяс — сонетъяс, кодъясӧс силіс Лауралы, кодлысь мичлунсӧ да бурлунсӧ сьывліс сійӧ.
Латинскӧй кыв вылын сійӧ гижис ыджыд поэма «Африка», кӧні подражайтіс Вергилийлы.
Петраркалӧн эм уна прозаическӧй сочинение философскӧй да мукӧд темаяс вылӧ.
Аслас современникъяс пӧвсын Петрарка пӧльзуйтчыліс ыджыд славаӧн.
Римын торжественнӧя венчайтісны сійӧс лавровӧй венокӧн.
Мӧд великӧй гуманистӧн вӧлі Петраркалӧн другыс — Боккаччио (1313–1375).
Сылӧн главнӧй произведениеыс «Декамерон» (греческӧй кыв вылын тайӧ лоӧ «10 лун»).
Боккаччио висьталӧ, мый Флоренцияын бушуйтчысь чума дырйи 10 том морт да дамаяс мунісны овны кар сайӧ; найӧ быдлун чукӧртчывлісны ӧтлаӧ, висьтавлывлісны быдӧн ӧти интереснӧй висьтӧн.
«Декамерон» — сійӧ висьтъяслӧн сборник, кӧні Боккаччио сералӧ ханжество, чудесаяс, попъясӧс да монахъясӧс.
Сійӧ чуксавліс удовольствиеясӧн тыр гажа олӧмӧ.
Боккаччио, сідз жӧ, кыдзи и Петрарка, ёна интересуйтчыліс античнӧй литератураӧн, корсявліс да чукӧртліс античнӧй рукописьяс.
Но сійӧ вылӧ донъявліс и итальянскӧй поэзия, зэв ыджыд радлунӧн лыддьыліс Дантелысь да Петраркалысь произведениеяссӧ.
Возрождениелысь культура паськӧдӧм.
Гуманизм ӧдйӧ паськаліс Италияса велӧдчӧм йӧз пӧвсын.
Италияын быдлаын чужлісны гуманистъяслӧн кружокъяс.
Итальянскӧй каръясса тиранъяс покровительствуйтлісны гуманистъяслы, медым ёнджыка тӧдчӧдны ассьыныс дворъяснысӧ.
Медичи дырйи Флоренция лои итальянскӧй гуманизмлӧн центрӧн.
Выль культураыс шымыртіс итальянскӧй обществолысь сӧмын неыджыд верхушка.
Гуманистъяс ылын вӧліны народсьыс.
Найӧ векджык гижлісны народлы гӧгӧрвотӧм латинскӧй кыв вылын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг гуманизм ворсіс ыджыд положительнӧй роль: сійӧ уськӧдіс средневековӧй вичколысь авторитетсӧ да восьтіс европейскӧй образованнӧй обществолы античнӧй искусстволысь, античнӧй литературалысь да наукалысь сокровищеяссӧ.
Возрождение вӧрзьӧдіс не сӧмын литература, но и живопись, скульптура, архитектура.
Художникъяс да скульпторъяс зільлісны сетны асланыс произведениеяслы унджык естественность да природакӧд ӧткодьлун, та дырйи найӧ вдохновляйтчылісны античнӧй искусствоса образецъясӧн.
Архитекторъяс сідзжӧ подражайтлісны античнӧй образецъяслы.
Найӧ стрӧитавлісны озыр йӧзлы югыд, джуджыд да мича дворецъяс да правительственнӧй учреждениеяслы величественнӧй зданиеяс.
Мореплавание, кораблестроение, торговӧй путешествиеяс развивайтӧм отсаліс паськӧдны йӧзлысь кругозорсӧ да кыпӧдліс налысь интерес география, астрономия, механика, математика дорӧ.
Италиясянь Возрождениелӧн культура ӧдйӧ паськаліс и Европаса мукӧд странаясӧ.
Итальянскӧй Возрождениелӧн влияниеыс тӧдчис тшӧтш и ылі Москваын.
Иван III дырйи, коді гӧтрасис Италияын воспитайтӧм византийскӧй принцесса Софья Палеолог вылӧ, московскӧй дворӧ веськалісны итальянскӧй художникъяс.
Кремльӧ кыптісны мича керкаяс, кодъясӧс стрӧитісны тӧдчана итальянскӧй зодчӧйяс.
Книга печатайтӧм.
Возрождениелысь культура паськӧдӧмлы ёна отсаліс книга печатайтӧмлӧн изобретение.
Книга печатайтӧм вӧлі изобретитӧма ХV нэм шӧрын Майнцын (Германия) Иоганн Гутенбергӧн.
Сыӧдз книгаясыс переписывайтсьылісны кипомысь.
Найӧс переписывайтлісны монахъяс торъя «гижан мастерскӧйясын», сідз шусяна «скрипторийясын».
Книгаяссӧ гижлісны пергамент вылӧ, частӧ мичмӧдлісны рисуйтӧм гырысь букваясӧн да сулавлісны зэв дона.
Найӧс сӧмын вермылісны ньӧбны озыр йӧз.
Карса культура быдмӧмкӧд ӧттшӧтш быдмис и книга вылӧ спрос.
Каръясын лоины цехъяс, кӧні специальнӧ переписывайтлісны книгаяс.
XIV нэм помсянь лоины книгаяс, кодъясӧс вӧлі перепишитӧма пергамент дорысь ёна донтӧмджык бумага вылӧ.
Сідзжӧ заводитлісны лэдзны книгаяс механическӧй способӧн — печатайтӧмӧн.
Та могысь листбоклысь став текстсӧ вырезывайтлывлісны мӧдарӧ шрифтӧн пу пӧв вылӧ, мавтлісны краскаӧн пӧвсӧ и сы вылысь печатайтлісны бумага вылӧ.
Татшӧм способыс век жӧ вӧлі вывті дона да сьӧкыд.
Гутенберг решитіс вежны ӧтторъя пу пӧвсӧ торъя букваясӧн да сэк жӧ сійӧ букваяссӧ кисьтны металлысь.
Тайӧ зэв ёна кокньӧдіс печатайтчан делӧсӧ да позьӧ вӧлі ӧдйӧ набирайтны гырысь книгаяс.
Печатайтӧм вылӧ Гутенберг приспособитіс аслыспӧлӧс ручнӧй станок, коді винт отсӧгӧн ӧтмоза личкӧ вӧлі бумагасӧ набор бердӧ.
Книга печатайтан искусство ӧдйӧ паськаліс Европаса став странаясӧ.
Быдлаын восьтавлісны типографияяс да печатайтісны книгаяссӧ выль способӧн.
Книгаяс тӧдчымӧнъя донтӧммисны да лоины доступнӧйӧсьджык.
Паськаліс книгаӧн вузасьӧм.
Книга печатайтӧм лои выль буржуазнӧй культура паськӧдӧмын вынйӧра орудиеӧн.
ХХ ГЛАВА.
ВИЗАНТИЙСКӦЙ ИМПЕРИЯЛӦН УСЬӦМ.
Турецкӧй завоеваниеяс.
Крестовӧй походъяс бӧрын аслас важся могуществоысь Византиялӧн пӧшти нинӧм эз коль.
Византия да сыкӧд соседньӧй Балканскӧй государствояс — Сербия да Болгария, кодъяс ХII нэмын мездысисны Византия власть улысь, — слабмӧдісны ӧта-мӧднысӧ пӧшти дугдывлытӧм войнаясӧн.
XIV нэм заводитчигӧн налӧн лои ӧпаснӧй враг — турокъяс-османъяс.
ХIII нэм помсянь Малӧй Азияса турецкӧй княжествояс пӧвсын заводитіс кыпӧдчыны эмират Осман (1299–1320).
Унджык турецкӧй владениесӧ Осман ӧтувтіс государствоӧ, коді сійӧ ним кузя кутіс шусьыны османскӧйӧн.
Осман да сылӧн пи Урхан (коді примитіс султанлысь титул) босьтісны Малӧй Азияысь пӧшти став владениеяссӧ Византиялысь да вештісны ассьыныс границаяссӧ Мраморнӧй морелань.
Асланыс дугдывлытӧм войнаясын Византия, Болгария да Сербия тшӧкыда шыӧдчылісны отсӧгла турок-османъяс дорӧ.
Турокъяс вӧчлывлісны набегъяс Балканскӧй полуостров вылӧ да убедитчисны, мый налы кокни лоӧ овладейтны тайӧ странаяснас, кӧні мунӧны дугдывлытӧм смутаяс.
Турокъяс кутісны укрепляйтчыны Балканскӧй полуостров вылын.
1361 воын найӧ босьтісны Адрианополь да вуджӧдісны сэтчӧ ассьыныс столицасӧ.
Феодальнӧй зыксьӧмъясӧн слабмӧдӧм Болгария да Сербия омӧля вермисны водзсасьны турокъяскӧд.
1389 воын Султан Мурад вӧчис страшнӧй поражение сербъяслы Косовой поле вылын, и Сербиялы быть лои признайтны турокъяссянь вассальнӧй зависимость.
Косовой полевывса тыш йылысь сербияса народнӧй поэтъяс лӧсьӧдісны уна сьыланкывъяс, кӧні шога сьывсьылісны тайӧ поражение йылысь кыдзи ыджыдсьыс ыджыд национальнӧй несчастье йылысь.
Та бӧрын регыд мысти турокъяс босьтісны и Болгарияӧс.
Тимур да сылӧн завоеваниеяс.
Византия гӧгӧр лои турецкӧй владениеяслӧн кытш, но Византиялысь усян сроксӧ вӧлі нюжӧдӧма Азияын страшнӧй столкновениеӧн.
XIV нэм помасигкежлӧ унджык монгольскӧй владениеясыс торъялісны уна посни феодальнӧй княжествояс вылӧ, кодъяс дугдывтӧг косясисны ӧта-мӧдныскӧд.
Тайӧн воспользуйтчис среднеазиатскӧй эмир Тимур
(европеецъяс шуӧны сійӧс Тамерланӧн;
«Тамерлан» кывйыс лои Тимур прӧзвищеысь — Тимур Ленг, «Чотысь Тимур»:
ӧти тышын Тимурӧс вӧлі ранитӧма кокас да мӧдіс чотны).
Тимурлӧн вӧлі и дипломатлӧн, и полководецлӧн талант.
Кыдзи дипломат, сійӧ пӧльзуйтчыліс феодальнӧй князьяс костын разногласиеясӧн — ӧзтывліс ӧтияслысь мӧдъяс вылӧ лӧглун.
Кыдзи полководец, сійӧ кужліс ӧдйӧ да решительнӧй ударӧн помавны прӧтивникӧс.
Некымын дас во чӧжӧн Тимур ас ки улӧ босьтіс зэв ыджыд пространство, сылы подчинитчисны Средньӧй Азия, Иран, войвыв Индия, Сирия, Малӧй Азия, Золотӧй Орда.
Аслас столицаӧн сійӧ вӧчис Самарканд да озыра сійӧс стрӧитіс.
Лоліс кӧ кӧть ичӧтик водзсасьӧм, Тимур вӧлі пӧщадатӧм.
Войвыв Индияӧ сылӧн походыс вӧчис кывлывлытӧм разрушениеяс.
Дзордзалысь уна кар, сы лыдын и озыр Дели, пӧрины развалинаясӧ.
1402 воын, Малӧй Азияӧ походӧн мунігӧн, Тимур зурасис турок-османъяскӧд.
Сійӧ дзикӧдз жугӧдіс турокъясӧс Анкара дорын (1402) да босьтіс пленӧ османскӧй султан Баязидӧс.
Тимурлӧн кулӧмыс (1405) орӧдіс сылысь водзӧвылӧ завоеваниеяссӧ.
Сыӧн лӧсьӧдӧм зэв ыджыд государство сідзжӧ ӧдйӧ киссис, кыдзи и лоис.
Тимур нашествие бӧрын турокъяслӧн слаблуныс торъя кад кежлӧ сувтӧдліс Византиялы паныд налысь действиеяссӧ.
Но сэсся найӧ выльысь заводитісны усьласьны.
Турокъясӧн Константинополь босьтӧм.
1453 воын султан Мухаммед II ыджыд войскаӧн кытшаліс Константинополь.
Грекъяслӧн вынъясыс вӧліны ичӧтӧсь, а турокъяслӧн жӧ вӧлі Европаын медбур осаднӧй артиллерия.
Сыысь кындзи, налӧн вӧліны метательнӧй ӧрудиеяс — «бомбардаяс», кодъяс шыблавлісны зэв гырысь каменнӧй ядрояс.
Константинополь гаваньӧ (<rus>Золотой Рог</rus>) пыранінсӧ византиецъяс потшисны цепьясӧн, но турокъяс войнас сэтчӧ госӧн мавтӧм пӧвъяс кузя кыскисны 70 корабль.
Кар босьтӧмыс кыссис 53 лун.
Медбӧрти 1453 вося май 29 лунӧ Константинополь вӧлі босьтӧма штурмӧн.
Медбӧръя византийскӧй император, Константин Палеолог, пӧгибнитіс бойын.
Мухаммед II торжественнӧя пырис Константинопольӧ да вӧчис сійӧс аслас государствоса столицаӧн. Константинопольлысь нимсӧ вежис Стамбул вылӧ.
Восточнӧй Римскӧй империялысь важся столицасӧ босьтӧмыс Европаын вӧчис ыджыд впечатление.
Вына Турецкӧй, либӧ Османскӧй, империя лои Европаса государствояслы постояннӧй угрозаӧн.
XXI ГЛАВА.
КИТАЙ ДА ЯПОНИЯ ХIII–XVI НЭМЪЯСЫН.
Китайын Монгольскӧй империя лӧсьӧдӧм.
ХIII нэм заводитчигӧн монгольскӧй ордаяс Китайын вӧчисны гырысь опустошениеяс.
Крестьяналысь муяссӧ найӧ пӧртісны асланыс скӧтлы пӧскӧтинаӧ.
Зэв уна йӧзӧс вӧлі виӧма.
1271 воын монголъяс лӧсьӧдісны Севернӧй Китайын ассьыныс империя, кодӧс шуисны Юаньӧн, столицанас лои Пекин (Бейпин).
Регыд найӧ выступитісны походӧн Сунскӧй империялы паныд да завоюйтісны дзоньнас Центральнӧй да Южнӧй Китай.
Найӧ босьтісны империялысь столица Ханчжоу, а императорсӧ босьтісны пленӧ.
Сэки Китайыс ставнас лои монголъяс власть улын. Китай лои основнӧй юкӧнӧн вывті ыджыд Монгольскӧй империялӧн, коді ас власть улас босьтіс пӧшти Азиясӧ ставнас.
Китайскӧй промышленность.
Монгольскӧй ордаяс кушӧдз рӧзӧритавлісны чужӧй странаясӧс.
Но, Китайын кӧзяеваӧн лоӧм бӧрын, найӧ кутісны быдног кыпӧдны китайскӧй торговля да промышленность, медым содтыны асланыс империялысь озырлунсӧ.
Найӧ вайлісны Китайӧ мукӧд завоюйтӧм народъяслысь грабитӧм имуществосӧ.
Монгольскӧй империялӧн да сійӧ международнӧй йитӧдъяслӧн зэв ёна паськалӧм, мукӧд народъяскӧд торговля паськыда развивайтӧм сетісны выль толчок китайскӧй промышленностьлы.
Кыптӧны зэв гырысь мастерскӧйяс, кӧні уджалӧны крепостнӧй рабочӧйяс.
Первойя фарфоровӧй мастерскӧйяс вӧлі восьтӧма нӧшта Танскӧй периодын на.
Фарфоровӧй производствоын вӧлі уджалӧны уна сё сюрс морт.
Уджсӧ юкӧмыс вӧлі сэтшӧм, мый ӧти чашка, блюдо, ваза прӧйдитлісны уна дас ки пыр.
Искуснӧй мастеръяс фарфоровӧй изделиеяссӧ краситавлісны кипомысь.
Ханчжоуын, Нанкинын да мукӧд гырысь каръясын вӧліны гырысь шӧлкӧвӧй мастерскӧйяс.
Китайскӧй шӧлк славитчис став мир пасьтаын.
Уна сюрс крепостнӧй уджалісны торговӧй да военнӧй корабльяс стрӧитӧм вылын.
Китайскӧй корабльяс вӧліны гырысьджыкӧсь да удобнӧйджыкӧсь европейскӧй корабльяс дорысь.
Монголъяслы паныд национальнӧй движение.
Монголъяс поработитісны китайскӧй народӧс.
Китайскӧй крестьянаӧс нартитлісны монгольскӧй чиновникъяс да военачальникъяс.
Китаецъясӧс пӧшти эз лэдзлыны асланыс странаын государственнӧй должностьяс вылӧ.
Монголъясӧс ненавидитісны не сӧмын китайскӧй крестьяна, но и китайскӧй феодалъяс, купецъяс, вӧвлӧм чиновникъяс да военачальникъяс.
Кутісны организуйтчавны массӧвӧй тайнӧй обществояс, кодъяс пуктісны асланыс могӧн шыбытны монгольскӧй иго.
Медтӧдчана тайнӧй обществоӧн вӧлі Белая Лилия нима общество.
Сэні основнӧй массанас вӧліны крестьяна.
Сэтчӧ пырлісны сідзжӧ карса ремесленникъяс, купецъяс и весиг уна феодалъяс.
Обществоӧ босьтавлісны сӧмын найӧс, кодъяс вӧліны способнӧйӧсь нуны решительнӧй тыш.
Собраниеяс мунлісны ёна гусьӧн.
Обществоӧ пырысьяс сетлісны клятва помӧдз лоны вернӧйӧн сылы.
Изменникъясӧс виавлісны.
1348 воын лунвыв Китайын монголъяслы паныд кыптіс китайскӧй крестьяналӧн восстание.
Сы бӧрын заводитчисны восстаниеяс став страна пасьта.
Кутісны массӧвӧя виавны монгольскӧй чиновникъясӧс да военачальникъясӧс.
Повстанецъяс ӧтувтчалісны, босьтавлісны каръяс.
Китайӧс дзоньнас шымыртіс крестьянскӧй война.
Крестьяна дорӧ ӧтувтчисны китайскӧй обществолӧн и мукӧд классъяс, кодъяс сідзжӧ кӧсйисны шыбытны монгольскӧй иго.
Восставшӧйяс пӧвсысь торъя тӧдчанаӧн вӧлі гӧль крестьянин Чжу Юань-чжан.
Сійӧ ӧтувтіс ас гӧгӧрыс торъя-торъя повстанческӧй отрядъяс да лӧсьӧдіс ыджыд крестьянскӧй армия.
Сійӧ кутіс нуны организованнӧй война монгольскӧй войскаяслы паныд и захватывайтліс кар бӧрся кар.
Сійӧс поддерживайтіс став китайскӧй народ.
Мин империя лӧсьӧдӧм.
Регыд мысти Чжу Юань-чжан босьтіс Нанкин да объявитіс асьсӧ императорӧн.
Ассьыс государствосӧ сійӧ шуис Минӧн.
Тайӧ вӧлі 1368 воын.
Южнӧй Китайса население регыд мысти признайтіс выль императорӧс.
Монголъяслӧн властьыс коли сӧмын войвылын.
Сійӧ жӧ воын выль император выступитіс походӧн монголъяслы паныд да босьтіс монгольскӧй столица Пекин.
Медбӧръя монгольскӧй император пышйис монгольскӧй степӧ аслас став военачальникъясыскӧд да войска колясъясыскӧд.
Китаецъяс преследуйтісны монголъясӧс и налӧн асланыс странаын да медбӧрти пӧкӧритісны найӧс.
Тадз китайскӧй народ петкӧдліс, мый сійӧ способнӧй нуны упорнӧй, кузь кадся тышъяс да бура организуйтчӧмӧн да бур вождьяс дырйи вермӧ победитны весиг сэтшӧм вына врагӧс, кыдзи монголъяс.
Мин империя существуйтіс XVII нэм шӧрӧдз.
Сылӧн столицаыс вӧлі Нанкин, а бӧрынджык — Пекин.
Япониялӧн ёнмӧм.
Діясвывса государство — Япония — дыркад чӧж эз ворслы мирӧвӧй историяын некутшӧм роль.
Сылӧн ортсыса йитӧдъясыс вӧліны сӧмын ӧти Китайкӧд да Тихӧй океанса діяскӧд, кодъяскӧд японецъяс важысянь тӧргуйтлісны.
Китаецъяссянь японецъяс босьтісны став культурасӧ, тшӧтш и письменность, религия, искусство.
Уна нэмъяс чӧж Япония вӧлі уна феодальнӧй владениеяс вылӧ торйӧдлӧм странаӧн.
Феодальнӧй князьяс веськӧдлісны уделъясӧн кыдзи самостоятельнӧй ичӧтик царьяс.
Вывті ыджыд тӧдчанлун средневековӧй Японияын босьтіс военнӧй сословие — самурайяс; найӧ вӧліны средневековӧй рыцарьяс кодьӧсь жӧ.
XVII нэм кежлӧ Японияын помасис единӧй государство образуйтӧм.
Гырысь феодалъяс да самурайяс подчинитчисны ӧти японскӧй князь верховнӧй властьлы.
Та дырйи, паськаліс Китайкӧд тӧргуйтӧм.
Тайӧ страналӧн озырлунъясыс возбуждайтісны горшлунсӧ японскӧй самурайяслысь, и найӧ решитісны пӧкӧритны Китайӧс.
Японскӧй самурайяслӧн Китай вылӧ посньыдик усьласьӧмъяс заводитчисны нӧшта XIV нэмын на, но торъя частӧ кутісны усьласьны XVI нэмын.
Япония ӧтарӧ нападайтлывліс китайскӧй каръяс вылӧ.
Асланыс посньыдик, кокньыд суднояс вылын японецъяс пӧшти быд во сюйсьывлісны зэв ыджыд Китайскӧй империялӧн берегдорса пунктъясӧ.
Кутшӧмкӧ кар грабитӧм бӧрын японецъяс усйысьлісны бӧр.
Первойсӧ китайскӧй правительство омӧля обращайтліс на вылӧ вниманиесӧ.
Но XVI нэмся 50-ӧд воясын японецъяс уськӧдчисны гырысь приморскӧй каръяс вылӧ: Нинбо, Амой да мукӧд каръяс вылӧ.
Найӧ босьтісны сійӧ каръяссӧ да вывті ёна грабитісны.
Та бӧрти японецъяс мӧдӧдісны Янцзы ю кузя вына военнӧй флот да осадитісны медся ыджыд китайскӧй каръяс пиысь ӧтиӧс — Нанкин кар.
Китайскӧй империяса лунвыв да войвыв костысь йитӧдсӧ найӧ орӧдісны.
Но тайӧ пӧрйӧ китаецъяс сетісны решительнӧй отпор японскӧй самурайяслы.
Найӧ не сӧмын вӧтлісны японскӧй флотсӧ Нанкинысь, но и вӧтлісны став японецсӧ Амойысь, Нинбоысь да мукӧд каръясысь, кӧні японецъяс чувствуйтлісны нин асьнысӧ кӧзяеваӧн.
Самурайяс асланыс войска колясъяснас позорӧн пышйисны Китайысь.
Дерзкӧй усьласьӧмъясысь наказание пыдди китаецъяс дзикӧдз дугдісны японецъяскӧд тӧргуйтӧмысь да весиг запретитісны налы пырны китайскӧй портъясӧ.
Японско-китайскӧй война.
Ёна скӧрмӧдӧм самурайяс кутісны ас пытшканыс китайскӧй народ вылӧ ыджыд лӧглун.
Тӧргуйтӧмсӧ дугӧдӧмыс ёна кучкис японскӧй купецъяс кузя.
Японецъяс лӧсьӧдісны Китайкӧд война нуӧдӧм кузя выль ыджыд план.
Тайӧ плансӧ решитіс пӧртны олӧмӧ японскӧй князь Хидэёси.
Сійӧ бура гӧтӧвитчис война кежлӧ, чукӧртіс армия, стрӧитіс военнӧй флот.
Сылы отсавлісны японскӧй купецъяс да самурайяс.
XVI нэм помын Япония помаліс война кежлӧ лӧсьӧдчӧмсӧ, и Хидэёси решитіс заводитны война.
Сійӧ думыштіс сідзжӧ пӧкӧритны Корея, Манчжурия, Филиппинскӧй діяс, Формоза да лоны Тихӧй океан вылын великӧй азиатскӧй империялӧн дзик ӧти правительӧн.
Хидэёси водзвыв нин лыддьыліс асьсӧ Китай вылын ыджыдалысьӧн.
Аслыс выль столицаӧн сійӧ индіс китайскӧй кар Нинбо, а аслас пиыслы кӧсйис сетны Китайса правительлысь должность.
Японскӧй самурайяс да купецъяс водзвыв торжествуйтісны победасӧ да арталісны китайскӧй народӧс грабитны.
1592 воын Хидэёси тыр дасьлунӧдз вайӧдіс ыджыд военнӧй флот да мӧдӧдіс сійӧс завоюйтны Корея, а Кореяыс вӧлі Китайлӧн вассальнӧй государствоӧн.
Вывті ыджыд японскӧй армия чеччис Корея берегъяс дорӧ, босьтіс приморскӧй каръяс да регыдӧн сы ки улын лои Кореялӧн столицаыс — Сеул.
Но сэні пырисны тышӧ китайскӧй войскаяс.
Китайскӧй император гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый Корея завоюйтӧм — сӧмын первой воськов Китайӧ пырӧм кузя, да кореецъяслы отсӧг вылӧ мӧдӧдіс ён войска.
Пансис зэв чорыд тыш, коді нюжаліс некымын во.
1597 воын японецъяс ыстісны Китайӧ выль ён армия, и китаецъяслы вӧлі вӧчӧма серьёзнӧй поражение.
Японецъяс пырисны век водзлань ас водзсьыныс матыса победа аддзӧмӧн.
Найӧ чорыда расправляйтчылісны побеждённӧйяскӧд.
Японецъяс зверьяс моз виавлісны кореецъясӧс да китаецъясӧс, вундавлісны трупъяслысь ныръяссӧ да пельяссӧ и мӧдӧдавлісны асланыс столицаӧ кыдзи победа петкӧдланторъясӧс.
Но Китай гӧтӧвитчис решительнӧй действиеяс кежлӧ.
Вынъяс чукӧртӧм бӧрын да ыджыд армия велӧдӧм бӧрын китаецъяс шыбытісны японскӧй армияӧс мореӧ (1598).
Найӧ вӧтлісны Китайысь став японецсӧ медбӧръя салдатӧдз да заставитісны японецъясӧс кырымавны договор (1607), кӧні самурайяс подтверждайтісны ассьыныс ӧтказнысӧ Корея вылӧ быдпӧлӧс усьласьӧмысь.
Китайӧс дзоньнас пӧкӧритӧм кузя планъяс йылысь эз нин вермы лоны и сёрни.
Китайскӧй войскаяс дыр кежлӧ бырӧдісны самурайяслысь йӧз странаяс вылӧ усьласьӧм кузя окоталунсӧ.
КОЙМӦД ЮКӦН
БӦРЪЯ КАДСЯ СРЕДНЕВЕКОВЬЕ
XXII ГЛАВА.
ВЕЛИКӦЙ ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ОТКРЫТИЕЯС ДА КОЛОНИАЛЬНӦЙ ЗАХВАТЪЯС ЗАВОДИТЧӦМ.
I §. Индияӧ морскӧй туй да Америка восьтӧм.
Древностьын да водз кадся средневековье дырйи морякъяс эз лысьтлыны ветлыны ылӧдз восьса мореӧ.
Европейскӧй купецъяслы да мореплавательяслы вӧліны тӧдсаӧсь сӧмын Европаса мореяс.
Но, вочасӧн мореплавание кузя техника кутіс бурмыны.
Вӧлі изобретитӧма компас, код серти позьӧ вӧлі не повны восьса мореын направление воштӧмысь.
Заводитісны стрӧитавны кокньыдик паруснӧй суднояс-каравеллаяс.
Компаса татшӧм судноясыс вермисны мунны путешествуйтны ылӧ да кузь кад кежлӧ.
XIV нэмын итальянскӧй морякъяс кужлісны нин составляйтны вель точнӧй картаяс.
Но тайӧ картаяс вылын медъёна петкӧдлывлісны налы медтӧдса Средиземнӧй море.
ХIII нэмсянь на нӧшта Европаын кутісны паськавны грекъяслӧн ёна важся представлениеясыс и торйӧн нин Му гӧгрӧслун йылысь греческӧй географ Птолемейлӧн учениеыс.
Тайӧ учение вылӧ мыджсьӧмӧн флорентийскӧй астроном да географ Тосканелли чайтліс, мый рытыввылӧ мунӧмӧн позьӧ воӧдчыны Азияӧдз.
Сійӧ рисуйтіс мирлысь карта, кӧні вӧлі Индияӧс пасйӧма Атлантическӧй океан мӧдарладор берегын (Европасянь).
Сійӧ, дерт, эз вермы тӧдны, мый Европа да Азия костын куйлӧны зэв ыджыд американскӧй материк да кык океан.
Востоккӧд сухопутнӧй торговля нарушитӧм.
Востоккӧд Европейскӧй торговля нуӧдсьыліс арабъяс отсӧгӧн великӧй караваннӧй туйяс кузя, кодъяс йитлісны Средиземнӧй да Чёрнӧй мореяслысь асыввывса побережьеяссӧ Индиякӧд да азиатскӧй материквывса мукӧд ылыс странаяскӧд.
Арабъяс асланыс посредничествоысь получайтлісны ыджыд барышъяс и асланыс ньӧбан дон серти 8–10 пӧв донӧнджык вузавлісны тӧваръяссӧ.
Средиземнӧй морелысь асыввыв побережьеяссӧ захватитысь турокъяслӧн завоеваниеяс дугдывтӧг торкавлісны арабскӧй торговля.
Та вӧсна европеецъяслӧн важӧн нин чужис мӧвп сы йылысь, оз-ӧ позь мездысьны арабъяс посредничествоысь да аддзыны Индияӧ выль туй.
1467–1472 воясын нин тверскӧй купец Афанасий Никитин Иран пыр вӧчис путешествие Индияӧ.
Сійӧ подробнӧя гижис аслас путешествие йылысь.
Тайӧ гижӧдас эм уна интереснӧй сведениеяс торговля, религия, военнӧй делӧ, Индияса природа йылысь.
Но тайӧ туйыс вӧлі вывті сьӧкыдӧн да ӧпаснӧйӧн.
Удобнӧйджыка вӧлі морскӧй туй Индияӧ.
Португалецъяслӧн экспедицияяс.
Первойя йӧзӧн, кодъяс смелмӧдчисны мореяс кузя ылі путешествиеясӧ, вӧліны португалецъяс.
Повтӧм португальскӧй мореход Диас, Африкаса берегъяс пӧлӧн лунвывлань кывтӧмӧн, воис Южнӧй Африкаса мысӧдз, кодӧс сійӧ шуис Добрӧй Надежда Мысӧн (1486).
Мӧд португалец — Васко да Гама — кытшовтіс Африка гӧгӧр, прӧйдитіс Индийскӧй океан вомӧн да воис Индия берегъясӧдз (1498).
Тайӧ кадсянь португалецъяс кутісны грабитны Индияӧс да нуны сэтысь ёна дона асыввывса тӧваръяс: пряностьяс, зарни лыа, слӧнӧвӧй лы, доза изъяс да шӧлкӧвӧй тканьяс.
Португалецъяс вытеснитісны Индияысь арабскӧй купецъясӧс да лӧсьӧдісны сэні ассьыныс колонияяс.
Колумб восьтӧ Америка.
Некымын воӧн водзджык вӧлі вӧчӧма мӧд тӧдчана открытие.
1492 воын генуэзец Христофор Колумб восьтіс Америка.
Колумб — генуэзскӧй ткачлӧн ни — 14 арӧссянь лои морякӧн.
Сійӧс интересуйтісны ыліса мореяс да выль муяс йылысь висьтъяс.
Сійӧ муніс Испанияӧ да пырис служба вылӧ испанскӧй король ордӧ.
Сылы удайтчис убедитны королева Изабеллаӧс, мый позьӧ воӧдчыны Азияӧ не асыввывлань кывтӧмӧн, а Атлантическӧй океан вомӧн пыр рытыввывлань мунӧмӧн.
1492 вося август 3 лунӧ Колумб мӧдӧдчис испанскӧй гавань Палоссянь куим ичӧтик корабль (каравелла) вылын.
Октябрь 12-ӧд лунӧ сійӧ воис Багамскӧй діяс группаса ичӧтик діӧдз да нимтіс сійӧс Сан-Сальвадор діӧн.
Сэсся Колумб восьтіс Куба да Гаити діяс да бӧръяджык куим путешествие дырйи вӧвліс Ямайка вылын, Антильскӧй діяс вылын да Южнӧй Америкаса войвыв побережьеын.
Тайӧ став выль муяссӧ, кодъясӧс восьтіс Колумб, вӧлі йӧзӧдӧма испанскӧй корольлӧн владениеясӧн.
Кувтӧдзыс Колумб эскыліс, мый сыӧн восьтӧм муясыс непосредственнӧ куйлӧны Азияса асыввыв берегъяс дорын.
Сы вӧсна сыӧн восьтӧм странаясса олысьяссӧ сійӧ шуліс индиецъясӧн (либӧ индеецъясӧн).
Сӧмын мӧд путешественниклы, флорентиец Америго Веспуччилы, лои гӧгӧрвоана, мый Колумб восьтіс светлысь выль юкӧн.
Веспуччи обследуйтіс да опишитіс Южнӧй Америкалысь войвыв юкӧнсӧ да убедитчис, мый тайӧ муясыс лоӧны выль материкӧн.
Сійӧ ним кузя светлысь выль юкӧнсӧ вӧлі шуӧма Америкаӧн.
Магеллан.
1519 воын португалец Магеллан испанскӧй король тшӧктӧм серти мӧдӧдчис первойя кругосветнӧй путешествиеӧ.
Сійӧ кывтіс рытыввылӧ, восьтіс пролив (Магелланов пролив), коді торйӧдліс американскӧй материклысь лунвывса оконечностьсӧ сыӧн нимтӧм Огненнӧй Земля діысь, вомӧналіс Тихий океан да воис Филиппинскӧй діясӧдз.
Сэні местнӧй олысьясыскӧд кось дырйи сійӧс вӧлі виӧма, а сылӧн ёртъясыс мунісны водзлань Азия да Африка гӧгӧр.
Магелланкӧд мунлысь 234 морт пытшкысь Испанияӧ 1522 вося сентябрь тӧлысьын бӧр воисны сӧмын 16 морт.
Мыйкӧ-мында юкӧн повзис ӧпаснӧй да сьӧкыд туйысь и кольччис джын туяс, унджыкыс жӧ пӧгибнитісны висьӧмъясысь, тшыгъялӧмысь да лишениеясысь.
2 §. Америкаӧс завоюйтӧм да Европалӧн колониальнӧй политика заводитчӧм.
Мексика да Перу завоюйтӧм.
Сӧмын на вӧлі восьтӧма Америка, кыдз сэтчӧ ыльнитісны кокни нажетка корсьысьяс да завоевательяс (конкистадоръяс).
Тайӧ медся ёнасӧ вӧліны гӧльмӧм кастильскӧй рыцарьяс (идальго).
Найӧ медводз мунісны Центральнӧй да Южнӧй Америкаса сійӧ странаясӧ, кодъяс куйлісны неылын Колумбӧн первойяысь на восьтӧм діяссянь.
Сэні Мексикаын да Перуын, олісны древньӧй культураа народъяс.
Мексикаын олысь племяяс пӧвсын медся вынаӧн вӧлі ацтекъяслӧн племя.
Ацтекъяс пӧкӧритісны мукӧд племяясӧс, тшӧктылісны найӧс мынтыны дань прӧдуктаясӧн, донаторъясӧн да рабъясӧн.
Кадысь кадӧ ацтекъяс вӧчлывлісны походъяс пӧкӧритӧм племяяс вылӧ, медым кутны найӧс страхын да кывзысьӧмын.
Асьныс ацтекъяс олісны Мексико карын, коді вӧлі ты шӧрын неприступнӧй ді вылын.
Найӧ власть улын вӧлысь племяяслысь получайтлісны дань и сы вӧсна ацтекъяс олісны вывті роскошнӧя, имеитлісны зарни да эзысь дозмукъяс, новлісны уна рӧма мича паськӧмъяс.
Перуын властьыс вӧлі инкъяс племя киын.
Налӧн юрнуӧдысьяснас вӧліны царь да верховнӧй жрец.
Инкъяс уджӧдісны зэв уна лыда йӧзӧс, кодъяс вӧліны на власть улын.
Асьныс инкъяс эз уджавны: найӧ служитлісны войскаын да вӧліны чиновникъясӧн.
Сиктъясӧ, торйӧн нин выль пӧкӧритӧм племяяс пӧвстӧ, инкъяс стрӧитавлісны крепостьяс да кутісны сэні военнӧй гарнизонъяс.
Ацтекъяс серти инкъяс вӧліны культурнӧйджыкӧсь.
Инкъяслӧн вӧліны нин тӧдӧмлунъяс медицина да астрономия кузя, найӧ кужисны вычисляйтны календарь.
Испанецъяс кокниа пӧкӧритісны ацтекъясӧс да инкъясӧс.
Огнестрельнӧй ӧружие да вӧвъяс вайӧдлісны тайӧ народъяссӧ весьӧпӧртан ужасӧ.
Испанскӧй конкистадор Кортес 400 морта отрядӧн босьтіс аслас ки улӧ некымын во чӧжӧн Мексика ставнас (1519–1521).
Мӧд испанскӧй авантюрист Писарро нӧшта на ичӧтджык отрядӧн 10 во мысти босьтіс да грабитіс Перу.
Ацтекъяс да инкъяс власть улын вӧлысь племяяс, кодъяс ненавидитлісны ассьыныс нартитысьяссӧ, отсалісны испанецъяслы вӧчны тайӧ завоеваниеяссӧ.
Испанецъяс немжалиттӧг расправляйтчылісны не сӧмын ацтекъяскӧд да инкъяскӧд, но и асланыс союзникъяскӧд.
Найӧ бырӧдлісны шудтӧм индеецъясӧс дзонь сиктъясӧн; мыйдтакӧ кӧ найӧ водзсасьлісны, сэні найӧс виавлісны да ловъя вывсьыс сотавлісны бипуръяс вылын; сотанінын заставляйтлісны присутствуйтны налысь гӧтыръяснысӧ, мамъяснысӧ да челядьнысӧ, усьӧдлісны на вылӧ понъясӧс.
Испанецъяс захватитісны индеецъяслысь наӧн чӧжӧм став эзысьсӧ да зарнисӧ, юкисны ас костаныс налысь муяссӧ, а найӧс асьнысӧ заставитісны уджавны рабъяс пыдди.
Испанецъяс вӧтлывлісны индеецъясӧс уна сюрсъясӧн сьӧкыд удж вылӧ выльысь восьтӧм эзысь перъян рудникъясӧ, кӧні найӧ регыдӧн кулавлісны вывті сьӧкыд удж вӧснаыс.
Омӧль олӧм да не мортногса обращениеысь населениеыс ӧдйӧ кутіс чинны.
Сэки испанецъяс кутісны вайны Америкаӧ Африкаысь вынаджык да выносливӧйджык негръясӧс.
Ӧта-мӧд дорас дорӧм негръясӧс партияясӧн мӧдӧдлывлісны Выль Светӧ.
Туяс мунігӧн на пӧвсысь унаӧн кулавлісны тшыгъялӧм да висьӧмъяс вӧсна.
Индияын португальскӧй колонияяс.
Эз бурджыка действуйтлыны португалецъяс Индияын.
Индостанса рытыввыв побережьеысь опорнӧй пунктъяс захватитӧм бӧрын найӧ сэсся пырисны Зондскӧй да Молуккскӧй архипелагъясса діяс вылӧ.
Арабъясӧс зырӧм бӧрын найӧ дыр кад чӧж эз лэдзлыны татчӧ европеецъяс пӧвсысь некодӧс да лоисны Европа да Восток костын тӧргуйтӧмын монополистъясӧн.
Подкупӧн да пӧрйӧдлӧмӧн португалецъяс шедӧдісны местнӧй царьяс пыр вывті ыджыд правояс йӧзыслысь пряностьяс да тӧваръяс ньӧбалӧм вылӧ.
Найӧ инавлісны местнӧй населениеыслы нинӧм сулавтӧм безделушкаяс либӧ некытчӧ туйтӧм вещьяс, мырдӧн сюйлісны налы да сы пыдди получайтлісны пряностьяс, зарни лыа, зэв дона слӧнӧвӧй лы, фарфор да шӧлкӧвӧй тканьяс.
Индияӧ морскӧй туй да Америка восьтӧм имеитлісны зэв ыджыд тӧдчанлун Европалӧн водзӧвылӧ хозяйственнӧй развитиелы.
Выль муяс захватитӧм да грабитӧм вӧлі европейскӧй колонияяслӧн да европеецъясӧн колониальнӧй народъясӧс чорыда эксплоатируйтӧмлӧн заводитчӧмӧн.
Ӧні колонияясысь воысь вывті ыджыд озырлунъяс ӧддзӧдісны Европаын капиталистическӧй овмӧслысь развитие.
3 §. Географическӧй открытиеяслӧн экономическӧй последствиеяс.
Испанецъяс да португалецъяс эз вӧвны озыр торговӧй народъясӧн.
Ни Испаниялӧн, ни Португалиялӧн эз вӧв развитӧй промышленность да озыр население, коді эськӧ вермис ньӧбавны донаторъяссӧ испанскӧй конкистадоръяслысь либӧ португальскӧй купец-грабительяслысь.
Ветлӧм-мунӧм вылӧ налы сетлісны деньгасӧ озыр южнонемецкӧй да итальянскӧй фирмаяс.
Найӧ жӧ ньӧбавлісны унджык грузсӧ, кодӧс вайлісны море кузя Америкаысь да Индияысь, а сэсся нин выльпӧв вузавлісны сійӧс ичӧтик партияясӧн европейскӧй купецъяслы.
Тайӧ став вузасьӧм кузя центрӧн XVI нэм джынйын лои Антверпен (Нидерландыын).
Татчӧ волывлісны купецъяс Европаса став странаясысь.
Сделкаяс вӧчсьывлісны торъя керкаын, кытчӧ вӧлі выставитӧма вузалан тӧваръяслысь образецъяссӧ.
Тайӧ керкаыс шусьыліс биржаӧн, и сы фронтон вылӧ вӧлі гижӧма: «Став нацияясса да наречиеясса купецъяслы пӧльза вылӧ».
Биржа вылын сідзжӧ позьӧ вӧлі лӧсьӧдчыны уджйӧзӧн.
Тайӧ кадӧ Европаын лоины сэтшӧм гырысь монархияяс, кыдзи Франция, Англия, Испания.
Найӧ соперничайтісны ӧта-мӧд костаныс, нуӧдісны помасьлытӧг войнаяс да та вӧсна век нуждайтчылісны сьӧмысь.
Найӧ удждывлісны сьӧмсӧ гырысь торговӧй да банкирскӧй фирмаяслысь, но тшӧкыда эз вермывны мынтыны ассьыныс уджйӧзнысӧ да йӧзӧдлісны банкротство.
Купецъяс да банкиръяс, медым не сюрны аслыныс татшӧм рискӧ, босьтлывлісны уджйӧза государствояслысь зэв ыджыд процентъяс.
Содісны государственнӧй долгъяс, а сыкӧд ӧттшӧтш и банкиръяслӧн доходъяс.
И сідз, выль географическӧй открытиеяслӧн первойя результатъясӧн вӧліны торговля да промышленность ӧдйӧ развивайтчӧм да кредитъяс выльног организуйтӧм.
Открытиеяслӧн мӧд последствиеӧн вӧлі сідз шусяна донъяслӧн революция.
Европаын лои зэв уна драгоценнӧй металл — зарни да эзысь — кодъясӧс перйылісны Америкаын сэтчӧс олысь йӧзӧс либӧ раб-негръясӧс донтӧм-донысь уджӧдӧмӧн.
Тайӧ вайӧдіс сэтчӧ, мый зарни да эзысь лоины донтӧмджыкӧн, а прӧдуктаяс ӧтарӧ донсялісны.
Нянь вылӧ да медводдза колана прӧдукта вылӧ доныс кыптіс 3–4 пӧв.
Донъяс революцияысь медся ёна пострадайтісны найӧ, кодъяс получайтлісны удждон: рабочӧйяс, подмастерьеяс, батракъяс.
Татшӧм ногӧн, «донъяслӧн революция» ёсьмӧдіс классӧвӧй тышсӧ и карын и сиктын.
XXIII ГЛАВА.
XVI НЭМСЯ ИТАЛИЯ.
1 §. XVI нэмся Италияын классӧвӧй противоречиеяс.
Италиялӧн экономическӧй упадок.
XV нэм помсянь нин итальянскӧй промышленностьын кутіс лоны тӧдчымӧнъя упадок.
Англияын, Францияын да мукӧд странаясын развивайтчӧ асланыс производство, и тайӧ странаясса тӧваръясыс заводитӧны конкурируйтны итальянскӧй тӧваръяскӧд.
Важся кадӧ Европа пасьтаын знаменитӧй флорентийскӧй ной зырсьӧ английскӧй нойӧн.
Нӧшта ыджыдджык урон терпитӧ Италия, кор лои восьтӧма Америка да Индияӧ морскӧй туй.
Главнӧй торговӧй туйясыс вешйисны Атлантическӧй океанӧ, и тайӧ лои сійӧ странаяслы пӧльза вылӧ, кодъяс вӧліны Европаса рытыввыв побережьеын: Испаниялы, Португалиялы, Нидерландылы, Англиялы да Франциялы.
Мӧдарӧ важ торговӧй туйяс: Европа войвылын — Балтийскӧй да Севернӧй мореяс кузя да лунвылын — Средиземнӧй море кузя — вешйисны бӧръя планӧ.
Итальянскӧй буржуазия.
Но XVI нэмын итальянскӧй буржуазия вӧлі озыр на.
Торговляысь да промышленностьысь вочасӧн зырӧм буржуазия пыр ёнджыка заводитӧ сетавны гырысь процентъяс вылӧ сьӧм, занимайтчыны банкирскӧй делӧӧн.
Сылӧн вӧлі уна прӧст кад.
Сійӧ кӧсйис пӧльзуйтчыны олӧмнас, уна сьӧм видзліс роскошнӧй дворецъяс стрӧитӧм вылӧ, зэв бур картинаяс да статуяяс вылӧ, заставляйтліс поэтъясӧс да писательясӧс гажӧдны сійӧс, сьывны сылӧн культурность да лышкыдлун йылысь.
Зато население улысса слойяслы лолі век сьӧкыдджык.
Ремесленникъяс да торъя вии рабочӧйяс торговля да промышленность усьӧмкӧд тшӧтш частӧ кольлісны уджтӧг.
Рабочӧйяс заводитісны мунавны каръясысь сиктъясӧ да сэні, ичӧтик му торъяс арендуйтӧмӧн, нуӧдісны корысьлӧн кодь олӧм.
Итальянскӧй крестьянство.
Италияса крестьянство вӧлі сэтшӧм жӧ корысялысьӧн.
Сы пытшкысь кыскисны сӧксӧ куим паразит: паразитъяс-дворяна, кодъяс некутшӧма эз участвуйтлыны хозяйственнӧй олӧмын да олісны крестьянаысь получайтӧм оброк вылын; паразитъяс-буржуа, ростовщикъяс да землевладелецъяс, кодъяс пычкылісны итальянскӧй крестьяналысь да рабочӧйяслысь медбӧръя кӧпейкасӧ, и медбӧрти, медся ыджыд паразит — римскӧй папа да уна лыда горш да дыш духовенство: попъяс да монахъяс, кодъяс кульлісны гӧль да пемыд народӧс.
Европаын некӧн эз вӧв сэтшӧм противоположностьыс озырлун да гӧльлун костын, роскошь да корысялӧм костын, кыдзи вӧлі Италияын.
2 §. Италиялӧн политическӧй строй XVI нэмын.
Итальянскӧй войнаяс.
Италиялӧн политическӧй раздробленность.
Италия эз вӧв единӧй государствоӧн.
Средиземнӧй море побережьеын медся ыджыд государствоясӧн вӧліны кык купеческӧй республика: Генуя да Венеция.
Ломбардскӧй равнина шӧрын, Центральнӧй Европасянь Италияӧ мунан ыджыд торговӧй туй вылын сулаліс озыр торговӧй да промышленнӧй кар Милан.
XV нэмын Милан лои вына государствоӧн, и сылы подчиняйтчыліс ӧти кадӧ весиг Генуя.
Центральнӧй Италияын медся тӧдчана государствоясӧн вӧліны Флоренция да Папскӧй область.
Лунвывсӧ дзоньнас занимайтліс ыджыд Неаполитанскӧй королевство, кодӧн веськӧдліс испанскӧй король.
Испания ки улын сідзжӧ вӧліны Сицилия да Сардиния.
Италия войвывса да центрса озыр торговӧй каръяс медсясӧ занимайтчылісны тӧргуйтӧмӧн да ортсыса рынок вылӧ тӧвар петкӧдӧмӧн.
Итальянскӧй народлӧн массаяс вӧліны вывті гӧльӧсь, медым ньӧбны тӧваръяс, мыйӧн тӧргуйтлывлісны тайӧ каръясыс.
Та вӧсна итальянскӧй купецъясӧс омӧля интересуйтліс пытшкӧсса рынок, а сыкӧд ӧттшӧтш найӧ омӧля интересуйтчывлісны и странаса политическӧй единствоӧн.
Италияса торговӧй каръяс мукӧд странаясын, кӧні найӧ нуӧдлісны ассьыныс делӧяссӧ, ӧта-мӧд костаныс соперничайтлісны.
Найӧ быдногыс зільлісны слабмӧдны ӧта-мӧднысӧ да медся ёна повлісны, мед эськӧ на пӧвсысь ӧтикыс эз подчинит ас улас став мукӧдсӧ.
Италияса государствояс пиысь ни ӧти эз вӧв тырмымӧнъя вына сы вылӧ, медым босьтны ас вылас страна ӧтувтӧм кузя удж.
Италия коли политически торъявлӧмаӧн.
Папскӧй государство.
Дзик Италия центрас вӧлі Папскӧй государство.
Папаяс сэки вӧліны светскӧй государьясӧн; торъявлісны мукӧд государьяссьыс сӧмын сійӧн, мый эз вермывны сетны ассьыныс престолнысӧ наследство кузя.
Быд папа зільліс став правдаӧн и неправдаӧн озырмӧдны ассьыс рӧдвужсӧ.
Тайӧ делӧын найӧ нинӧмысь эз яндысьлыны.
Торйӧн нин ёна нимавліс аслас яндысьтӧмлунӧн да преступлениеясӧн папа Александр VI Борджиа, коді пуксис престол вылӧ 1492 воын.
Сылӧн пиыс, Цезарь Борджиа, кӧсйис используйтны батьыслысь властьсӧ, медым лоны государӧн став Италия пасьтаын.
Та могысь сійӧ эз сувтлыв нинӧм водзын; сылӧн средствояснас вӧліны пӧръясьлӧм, клятвопреступление, кинжал да яд.
Италияса посни государствояс костын тыш, быд государствоса честолюбецъяс костын тыш нуӧдсьыліс дугдывтӧг.
Подкупъяс да вероломство, медалӧм негодяйяс отсӧгӧн виалӧмъяс да отравлениеяс лоины врагъяскӧд расправитчӧм кузя быдлунъя средствоӧн.
Итальянскӧй войнаяс.
Италияса буржуазиялӧн озырлуныс важӧнсянь нин петкӧдліс горш суседъясыслысь вежсӧ.
XV нэм помасигкежлӧ Франция да Испания лоины гырысь да вына дворянскӧй монархияясӧн.
Тайӧ монархияясас феодальнӧй войнаяс да грабитӧмъяс эз нин лоны позянаӧсь, кыдзи водзынджык, кор королевскӧй властьыс вӧлі нӧшта слаб на.
Дворянство ӧні служитіс гырысь королевскӧй армияясын да требуйтіс асланыс юралысьсянь — корольсянь — завоевательнӧй походъяс мукӧд странаясӧ.
Италия вылӧ медводз уськӧдчисны французъяс.
1494 воын французскӧй король Карл VIII ён войскаӧн вуджис Альпы вомӧн да босьтіс Италиялысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Завоевательяс немжалиттӧг заводитісны грабитны населениесӧ.
Сэки налы паныд ӧтувтісны ассьыныс вынъяссӧ некымын итальянскӧй государство.
Карл VIII, Францияысь торъялӧмаӧн лоны полӧмла, тэрмасис бӧр рӧдинаас.
Италияӧс завоюйтны босьтчылӧмъяс водзӧ вӧвліны и Карл VIII преемникъяс дырйи.
abu
abu
Сэсся Италия вылын власть вӧсна заводитчис дыркадся тыш французскӧй корольяс да Габсбургъяс костын.
3 §. XVI нэмся итальянскӧй культура.
Макиавелли.
Став тайӧ тыш чӧжыс Италия вӧлі чужеземнӧй нашествиеяс полеӧн и сійӧс дугдывтӧг грабитлісны да дзикӧдз рӧзӧритлісны.
Италияса ылысьджык аддзысь йӧз да гырысь политикъяс гӧгӧрволісны, мый талӧн помкаыс — страналӧн политическӧя торъявлӧм, сыын единство отсутствуйтӧм.
Знаменитӧй флорентийскӧй политик да историк Макиавелли (1469–1527) сьӧлӧмсяньыс доказывайтліс асланыс гражданалы, мый Италияӧс кутасны грабитны хищнӧй иностранецъяс сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз ло единӧй государствоӧн.
Макиавелли дась вӧлі миритчыны монархическӧй стройкӧд, мед сӧмын сыкӧд тшӧтш Италияын лоис лӧнь олӧм, да мед эськӧ Италия лоис Франция либӧ Испания кодь вына государствоӧн.
Аслас соотечественникъяс вылӧ видзӧдӧмӧн да тышлысь Италияын пыркадся пеж приёмъяссӧ аддзӧмӧн, Макиавелли эз эскыв морт природалӧн бур свойствоясӧ да сӧветуйтліс Италияӧс будущӧй ӧтувтысьлы не яндысьны средствоясын: сійӧ вермас пӧльзуйтчыны пӧръясьлӧмӧн, вӧтлыны ассьыс прӧтивникъяссӧ любӧй приёмъясӧн, мед сӧмын воӧдчыны аслас цельӧдз.
Сёр кадся итальянскӧй Возрождение.
XVI нэм заводитчигӧн Европаын Италия нӧшта вӧлі на просвещение да культура центрӧн.
Италияса озыр торговӧй каръяс, сылӧн роскошь да наслаждениеяс вылӧ горш буржуазия, сылӧн тиранъяс да озыр папскӧй двор зільлісны ордйыны ӧта-мӧдсӧ дворецъяс мичлунӧн да югъяланлунӧн, асланыс поэтъяс, художникъяс да скульпторъяс талантъясӧн.
Сэки Италияын олісны да уджалісны великӧй художникъяс: Леонардо да Винчи (1452–1519), Микель-Анджело Буонаротти (1475–1564) да Рафаэль Санцио (1483–1520).
Леонардо да Винчи вӧлі не сӧмын великӧй художникӧн: тайӧ гениальнӧй мортыслӧн пытливӧй вежӧрыс судзсьыліс быдлаӧ.
Сійӧ вӧлі скульпторӧн, архитекторӧн, инженерӧн, учёнӧйӧн, коді сетіс человечестволы гениальнӧй мӧвпъяс да начинаниеяс наукаяс кузя пӧшти быд отрасльын: физикаын, математикаын, астрономияын, геологияын да химияын.
Сійӧ исследуйтіс морт телӧлысь анатомия да морт движениеяслысь механика, наблюдайтліс лэбачьяс лэбалӧм бӧрся, ёна мырсис, медым решитны лэбалан аппарат стрӧитӧм кузя задача.
Сійӧ лыддьыліс тайӧс тырвыйӧ позянаӧн, сы вӧсна мый, сылӧн мӧвпалӧм серти, «лэбач — сійӧ аппарат, коді уджалӧ математическӧй законъяс подув вылын».
Великӧй скульптор, живописец да архитектор Микель-Анджело Буонароттилӧн том кадыс коли вывті сурова, вӧлі тыр тревогаясӧн да политическӧй потрясениеясӧн.
Вынйӧра йӧзлысь фигураяссӧ изобразитӧмын («Моисей», «Давид», ветхозаветнӧй пророкъяслӧн фигураяс) сійӧ петкӧдліс тышын калитчӧм характеръяс.
Замечательнӧй художник Рафаэль Санциолы вӧліны свойственнӧйӧсь мукӧд чувствояс да переживаниеяс.
Аслас произведениеясын сійӧ петкӧдліс материнстволысь сьӧлӧм вӧрзьӧдана мичлун.
Ёна развивайтчӧ тайӧ кадӧ и архитектура.
Возрождение эпохаса архитекторъяс асланыс произведениеясын добивайтчисны стрӧг гармоничность да пропорциональность.
Романскӧй стильӧн стрӧитӧм стрӧйбаяс вӧліны сьӧкыдӧсь да ляпкыдӧсь, готическӧй аркаяс да соборъяс вывті кыпӧдчывлісны вывлань; но Возрождение кадся архитектураын зданиелӧн джуджтаыс тырвыйӧ соответствуйтліс сылӧн общӧй размеръяслы.
Зданиеяслӧн вевдоръясыс помасьлісны мича куполъясӧн, мичмӧдсьылісны античнӧй стильын стрӧитӧм колоннаясӧн.
Итальянскӧй Возрождение дырйи вывті ыджыд архитекторъясӧн вӧліны: Бруннелески, Браманте и Микель-Анджело Буонаротти.
Но, XVI нэмся Италиялӧн вылын культураыс матысмис помлань.
Италиялӧн водзӧ кыссьысь экономическӧй упадокыс, торйӧн нин XVI нэм мӧд джынсянь, кутіс тӧдчыны и Италияса культурнӧй олӧмын.
Народнӧй массаяслӧн век ӧтарӧ гӧльмӧмыс тшӧктывліс мӧвпавны сійӧ помкаяс вылын, кытысянь петӧ социальнӧй несправедливость да кутшӧм средствоясӧн сійӧс бырӧдны.
Кампанелла.
XVI нэм мӧд джынйын да XVII нэм заводитчигӧн замечательнӧй мыслительӧн вӧлі Кампанелла (1568–1639).
Сійӧ чужліс Италия лунвылын, Калабрияын, кӧні феодальнӧй гнётыс да народлӧн корысялӧмыс вӧліны Италияса мукӧд местаясын дорысь ёнджыкӧсь.
Тані ыджыдалісны испанецъяс, и местнӧй феодальнӧй знатьыс аддзылісны чужеземнӧй властьысь мыджӧд, медым личкыны народсӧ сьӧкыд феодальнӧй эксплоатацияӧн.
Томдырйиыс Кампанелла участвуйтліс испанскӧй гнётлы паныда заговорын, но заговорсӧ вӧлі тӧдмалӧма да Кампанеллаӧс пуксьӧдӧма тюрьмаӧ (1599).
Сэні сійӧ пукаліс 27 во.
Но сьӧкыд заключениеыс эз уськӧд ловсӧ философлысь да революционерлысь.
Тюрьмаас сійӧ водзӧ нуӧдіс научнӧй занятиеяс да гижис сэні замечательнӧй книга «Шонді кар», кӧні сійӧ кӧсйис петкӧдлыны идеальнӧй общественнӧй стройлысь серпас.
Шонді карса олысьяс оз тӧдны ни частнӧй собственность, ни озыръясӧс, ни гӧльясӧс.
Сэні абуӧсь весь олысь йӧз, сэні оз ковны рабъяс, кодъяс мыркӧны сьӧкыд подневольнӧй удж.
Ставыс — мужичӧйяс и нывбабаяс — уджалӧны ӧткодя.
Производствосӧ организуйтӧма сэтшӧм бура, мый уджалан луныс абу кузьджык 4 часысь.
Ставыс олӧны ӧтлаын гырысь да кыпыд керкаясын.
Челядьнысӧ воспитайтӧ государство.
Шонді карын воспитание пуктыссьӧ медводдза местаӧ.
Керка стенъясӧ рисуйталӧма быдсямапӧлӧс животнӧйясӧс, уджалан орудиеяс, геометрическӧй фигураяс, великӧй йӧзлысь портретъяс.
Быд серпас улӧ стихӧн гижӧма дженьыдик пояснение.
Челядьяс гуляйтігмоз велӧдчӧны да босьтӧны аслыныс полезнӧй знаниеяс.
Кампанелла водзвыв висьталіс будущӧй коммунистическӧй обществолысь ӧткымын чертаяс.
Но сійӧ кадӧ сыӧн серпасалан идеяыс вӧлі олӧмӧ пӧртны позьтӧм мечтаӧн.
XXIV ГЛАВА.
ГЕРМАНИЯЫН РЕФОРМАЦИЯ ДА КРЕСТЬЯНСКӦЙ ВОЙНА.
1 §. Германия XVI нэм заводитчигӧн.
Страналӧн политическӧй раздробленность.
Карл V.
XVI нэмын Германия, кыдзи и Италия, эз вӧв единӧй государствоӧн.
Правда, Германияын вӧлі император, вӧлі рейхстаг, но император ни рейхстаг эз вӧвны вынаӧсь.
Германия состоитліс уна посни княжествоысь, вӧльнӧй каръясысь да уна лыда (сюрсысь унджык) имперскӧй рыцарскӧй владениеясысь, кодъяс веськыда подчиняйтчылісны императорлы, а збыльвылас жӧ вӧліны пӧшти дзик независимӧйӧсь.
Медся озырӧн да развитӧйӧн хозяйство да культура боксянь вӧлі Германиялӧн рытыв-лунвыв юкӧныс.
Тані гырысь речнӧй туйяс вылын, Германияӧс Италиякӧд йитысь Альпы гӧраяс пыр вуджан тӧдчана туйяс помын, куйлісны озыр каръяс, муніс ёна тӧргуйтӧм, развивайтчис промышленность.
Сэтшӧм каръясын, кыдзи Аугсбург, Нюрнберг, Ульм, Страсбург, оліс озыр купечество.
Аугсбургса купецъяслӧн да горно-промышленник Фуггеръяслӧн вӧлі миллионнӧй состояние.
Найӧ асланыс киясӧ захватитісны Тирольысь да Венгрияысь горнӧй промыселъяс, арендуйтісны рудникъяс ылыс Испанияысь.
Фуггеръяс сетісны уджӧн уна сьӧм испанскӧй король Карл Габсбурглы, Фердинанд внуклы, да тайӧ сьӧм вылас сійӧ вермис ньӧбны курфюрстъясӧс да сідзикӧн сійӧс лои бӧрйӧма Германияса императорӧн.
1519 воын сійӧ лоис императорӧн, шусис Карл V.
Карл V киын вӧлі зэв ыджыд держава, кытчӧ пырлісны Испания аслас итальянскӧй владениеясӧн (лунвыв Италияӧн да Сицилияӧн) да американскӧй колонияясӧн, Германскӧй империя да Нидерланды.
Карл V йылысь шулывлісны, мый сійӧ владениеясын некор оз лэччыв шондіыс.
Но вывті ыджыд державалӧн делаясыс да торйӧн нин Италия вӧсна французскӧй корольяскӧд тышыс дугдывтӧг отвлекайтлісны Карл V-ӧс Германияысь и сы вӧсна сылы эз удайтчыв кыпӧдны тайӧ странаын императорскӧй властьлысь авторитетсӧ.
Реформация водзвылын Германияын классӧвӧй тыш.
XVI нэм заводитчигкежлӧ Германияын вывті ёна ёсьмис социальнӧй да политическӧй тыш.
Император кӧсйис слабмӧдны князьяссӧ, князьяс веськӧдлісны став выннысӧ сы вылӧ, медым нетшыштны властьсӧ императорлысь.
Быд дворянин мӧвпавліс сы йылысь, медым лоны князьяс моз независимӧйӧн.
Посни дворяна — рыцарьяс, сы бӧрти, кыдз войскаясӧ вӧлі пыртӧма огнестрельнӧй ӧружие, воштісны ассьыныс военнӧй тӧдчанлунсӧ, вочасӧн гӧльмисны да завидьпырысь видзӧдісны озыр князьяс вылӧ, озыр карса олысьяс да купецъяс лышкыд олӧм вылӧ да католическӧй вичколӧн вывті ыджыд владениеяс вылӧ.
Чорыд тыш муніс каръясын.
Властьыс сэні вӧлі озыръяс киын — патрицийяс киын.
Найӧ зільлісны став гырысь налогъяссӧ водтӧдны карса населениелӧн шӧркоддьӧм да гӧль слойяс пельпом вылӧ.
Фуггеръяс сяма озыр купеческӧй фамилияяс зільлісны босьтны асланыс киясӧ став тӧргуйтӧмсӧ да тайӧн рӧзӧритавлісны шӧркодь да посни тӧргӧвецъясӧс.
Сы вӧсна карса населениелӧн средньӧй слойяс («бюргеръяс», кыдз найӧс шуӧны Германияын) тышкасисны патрицийяскӧд каръясын власть босьтӧм вӧсна.
Сьӧкыд вӧлі положениеыс карса население улысса слойяслӧн — подмастерьеяслӧн, рабочӧй йӧзлӧн.
Цехса мастеръяс сэки эз нин лэдзлыны ас пӧвсаныс подмастерьеясӧс: подмастерье кольліс подмастерьеӧн.
Сійӧ пыр ёнджыка пӧрліс меда рабочӧйӧ, кодӧс эксплоатируйтіс мастер.
Подмастерьеяс волнуйтчисны, лӧсьӧдлісны тайнӧй союзъяс да удждон кыпӧдӧм могысь вӧчавлісны забастовкаяс.
Чернорабочӧйяскӧд, пӧденщикъяскӧд ӧтлаын, а сідзжӧ гӧльмӧм карса олысьяскӧд, корысьяскӧд да брӧдягаяскӧд подмастерьеяс составляйтлісны каръясын плебействолысь слой.
Асланыс положениеӧн недовольствуйтчысь плебейяс вӧліны дасьӧсь отсавны быдпӧлӧс движениелы, кодӧс веськӧдӧма господствуйтысь слойяслы паныд.
Медся сьӧкыд положениеыс вӧлі крестьяналӧн.
Крестьянаӧс грабитісны и вичко, и дворяна-сеньоръяс, и каръяс.
Крестьянин должен вӧлі мынтыны вичколы десятина (аслас уджысь босьтӧм продуктаяслысь дасӧд юкӧн).
Сэтчӧ жӧ епископ либӧ манастыр зэв частӧ вӧвліны местнӧй крестьяна вылын сеньоръясӧн, и крестьяна, десятинаысь ӧприч, нулісны вичко пӧльза вылӧ став феодальнӧй повинностьяссӧ, мӧдногӧн кӧ оброк, барщина да с. в.
Рӧзӧритчӧм дворяна зільлісны пычкыны крестьянинлысь медбӧръя грӧшсӧ.
Дворяна босьтавлісны асланыс ки улӧ общинаса угодьеяс: вӧр, видзьяс да ваяс, кодъясӧн найӧ водзджыксӧ пӧльзуйтчылісны крестьянакӧд ӧтув.
Каръяс ньӧбавлісны дворяналысь имениеяссӧ, та вӧсна асьныс лоліны сеньоръясӧн да корлісны крестьяналысь оброк да барщина.
Крестьяна, кодъяслы быть лоӧ вӧлі мынтыны сеньоръяслы оброк да барщина, тшӧкыда вӧйлісны юрвывтырыс долгӧ.
Сэки найӧс кыйӧдліс карса ростовщик.
Тадзикӧн кар заводитіс эксплоатируйтны крестьянаӧс и кыдзи сеньор, и кыдзи уджйӧзӧн сеталысь.
Крестьяна пӧвсын заводитчисны волнениеяс.
1476 воын Вюрцбург кар дорын пастух и сиктса музыкант Ганс Бегайм кутіс проповедуйтны, мый став йӧзыс — вокъяс, мый не долженӧсь лоны ни озыръяс, ни гӧльяс, мый сеньоръяслысь да духовенстволысь колӧ мырддьыны муяссӧ да юкны сійӧс крестьяна костын.
Уна йӧз чукӧртчывлісны кывзыны сылысь проповедьяссӧ.
Епископ прикажитіс кутны Бегаймӧс кыдзи еретикӧс.
Сійӧс судитісны да сотісны бипур вылын.
Но тайӧ, дерт, эз лӧньӧд крестьянаӧс.
На пӧвсын кутісны паськавны тайнӧй организацияяс.
Асланыс знамя вылӧ найӧ рисуйтлісны крестьянскӧй башмак, кыдзи дворянскӧй сапӧглы паныд кыпӧдӧм восстаниелысь эмблема.
2 §. Германияын реформация заводитчӧм.
Германияын католическӧй вичко.
Татшӧм вӧлі положениеыс Германияын сійӧ кад водзвылын, кор сэні заводитчис паськыд общественнӧй движение, коді историяын лои тӧдсаӧн реформация ним улын.
Тайӧ движениеыс заводитчис вичко реформация требуйтӧмсянь.
XVI нэм кежлӧ Германияын эз вӧв ни ӧти учреждение, коді эськӧ кыпӧдліс сэтшӧм единодушнӧй да всеобщӧй недовольство, кыдзи католическӧй вичко.
Сійӧ государствоясын, кӧні вына вӧлі королевскӧй власть, кыдзи Англияын да Францияын, государьяс чинтылісны нин папскӧй аппетитъяс да папаӧс лишитісны воддзаджык доходъяс ыджыд юкӧнсьыс.
Но Германияын сэтшӧм властьыс эз вӧв, да папскӧй горшлун сэні эз паныдавлы некутшӧм водзсасьӧм.
Папа Юлий II шуліс, мый Германия кӧ эськӧ дугдіс мынтыны римскӧй престоллы, то Рим эськӧ дзикӧдз гӧльмис да лои корысь кодь.
Но делӧыс эз вӧв сӧмын папскӧй поборъясын.
Зэв уна му да мукӧдпӧлӧс угодьеяс вӧліны манастыръяслӧн, вичкояслӧн да мукӧд духовнӧй учреждениеяслӧн.
Епископъяс да аббатъяс, зэв уна поп, весь олысь да тшӧг монахъяс олісны горожана да крестьяна тшӧт вылӧ.
Князьяс, дворяна да горожана завидьпырысь видзӧдісны вичколӧн вывті ыджыд озырлунъяс вылӧ; карса да сиктса уджалысь йӧз ненавидитісны найӧс грабитысь попъясӧс.
Обществоысь став классъясыс недовольствуйтчисны вичкоӧн.
Немецкӧй гуманистъяс.
Германияын католическӧй вичкоӧн недовольствуйтчӧмыс медводз кыптіс велӧдчӧм йӧзлӧн.
Германияын, сідз жӧ кыдзи и Италияын, буржуазия развивайтчӧмкӧд кутіс паськавны гуманизм.
Уна германскӧй университетын профессоръяс да студентъяс пӧвсын котыртчисны кружокъяс.
Найӧ серавлісны средневековӧй церковнӧй лжеученость да вӧчавлісны ёсь критическӧй замечаниеяс католическӧй вичко да сылӧн учреждениеяс адрес кузя.
Зэв ыджыд влияниеӧн Германияын пӧльзуйтчис знаменитӧй нидерландскӧй гуманист Эразм Роттердамский (1467–1536).
Медся важнӧй произведениеыс сылӧн сатира «<rus>Похвальное слово Глупости</rus>».
Некымын воӧн тайӧ книгасӧ вӧлі лэдзӧма 27-ысь да переведитӧма европейскӧй уна кыв вылӧ.
Сэні Эразм зэв ёся сералӧ сы кадся обществолысь тырмытӧмторъяссӧ.
Сійӧ петкӧдліс, мый уна порядокъяс олӧны сӧмын сы вӧсна, мый налы покровительствуйтӧ «царица Глупость».
Сійӧ сатираын медся ёна веськаліс распущеннӧй католическӧй духовенстволы да торйӧн нин римскӧй папалы, кодлы морт глупость вӧсна долыда да лӧсьыда овсьӧ свет вылын.
Ӧти гуманистическӧй кружок лэдзис сатира, коді шусьыліс «<rus>Письма темных людей</rus>».
Сэні невежда-монахъяс гижасьӧм вид улын висьтавсьыліс монахъяс плутуйтӧм йылысь да серавсьыліс вичколӧн учёность, коді серьёзнӧй ногӧн занимайтчыліс пустяковӧй вопросъяс разбирайтӧмӧн.
Сатира имеитіс зэв ыджыд успех, и тайӧ кадсянь просвещениелы паныд мунысь став йӧзсӧ кутісны шуны «обскурантъясӧн» (тадз шусьылісны латинскӧй кыв вылын «пемыд йӧз» — Viri obscuri).
«<rus>Письма темных людей</rus>» лӧсьӧдӧмын участвуйтіс Германияса гырысь гуманистъяс пӧвсысь ӧти — рыцарь да поэт Ульрих фон Гуттен (1488–1523).
Сійӧ некор эз вунӧдлы, кутшӧм лёкторйӧн вӧлі сійӧ рӧдиналы католическӧй вичко да папа, и ассьыс став талантсӧ веськӧдіс накӧд тышкасьӧм вылӧ.
Аслас уна лыда произведениеясын Гуттен нуӧдіс Римкӧд пӧщадатӧм тыш.
Сійӧ мечтайтліс сэтшӧм кад йылысь, кор Германия ӧтувтчас аслас главнӧй враглы — папалы — паныда тышын да лоӧ единӧй зумыд государствоӧн.
Лютерлӧн выступление.
Татшӧмӧсь вӧліны настроениеясыс немецкӧй обществоын, кодыр выступитіс реформация проповедуйтӧмӧн Мартин Лютер (1483–1546).
Сійӧ выступлениелы помкаӧн лои папалӧн индульгенцияяс вузавлӧм.
1517 воын невежественнӧй да грубӧй монах Тецельӧс вӧлі ыстӧма Германияӧ зэв уна индульгенцияясӧн; сійӧ ветлӧдліс каръясӧд да сиктъясӧд, вӧзйыліс быдӧнлы, коді кӧсъяс ньӧбны сылысь индульгенцияяс, да эскӧдліс, мый кыдз сӧмын индульгенция вылӧ мынтӧм сьӧмыс кутас зёльӧдчыны сійӧ шкатулкаын, грешниклӧн лолыс пырысь-пыр жӧ веськалас райӧ.
Тайӧ вузасьӧмнас возмутитчӧм Лютер тувъяліс вичко ӧдзӧсӧ Виттенбергын (тайӧ карас сійӧ вӧлі профессорӧн да проповедникӧн) ассьыс возражениеяссӧ — гижӧма вӧлі 95 тезис.
Сэні Лютер мыжавліс индульгенцияясӧн вузасьӧм да корис спор вылӧ ставсӧ найӧс, коді сыкӧд эз вӧв сӧгласен.
Лютерлӧн выступлениеыс пыр жӧ паськаліс став Германия пасьтала.
Ачыс Лютер вӧлі вель умереннӧй мортӧн да первойсӧ весиг эз вӧв прӧтив папакӧд кыдзкӧ-мыйкӧ сёрнитчӧмысь.
Но вичкоӧн да сэні служитысьясӧн всеобщӧй возмущениеыс Германияын вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый Лютер решитіс орӧдны католицизмкӧд.
Папа чӧвтіс сійӧс вичкоысь, но Лютер шыбытіс папскӧй грамотасӧ биӧ.
Реформационнӧй движение регыдъя кадӧн шымыртіс Германиясӧ ставнас.
Князьяс, каръяс и весиг торъя сиктъяс босьтчисны пӧртны олӧмӧ реформация.
Быд класс сійӧс гӧгӧрволіс асногыс.
Князьяс, дворянство да озыр горожана зілисны сӧмын вичко реформа вӧчӧм вылӧ, мӧдногӧн кӧ мездыны вичкоӧс папалы подчинитӧмысь да босьтны сылысь имуществосӧ да муяссӧ.
Но весиг и на костын эз вӧв ӧтсӧгласыс.
Князьяс да дворяна кӧсйисны захватитны вичколысь озырлунсӧ, медым лоны озырджыкӧн да вынаджыкӧн; горожана, мӧдарӧ, радӧсь вӧліны слабмӧдны князьясӧс да дворянаӧс да император власть улӧ ӧтувтны Германияӧс.
Крестьяна да карса гӧль йӧз реформация вылӧ видзӧдісны не сӧмын кыдз вичко реформа вылӧ, но и кыдз став общественнӧй стройсӧ тырвыйӧ вежӧм вылӧ.
Массаяслӧн тайӧ движениесьыс полісны не сӧмын феодалъяс, но и озыр горожана.
Сыысь поліс и Лютер.
Томас Мюнцер да анабаптистъяс.
Революционнӧй движение кузя вождьӧн лоис Томас Мюнцер (1493–1525).
Мюнцер мечтайтліс сэтшӧм общественнӧй строй йылысь, кор оз лоны ни эксплоататоръяс, ни эксплоатируемӧйяс, кодыр ставыс лоӧны ӧткодьӧсь и кор имуществоыс кутас принадлежитны став обществоыслы.
Сылӧн, сідзкӧ, вӧліны смутнӧй догадкаяс сы йылысь, кутшӧмӧн должен лоны классъястӧм социалистическӧй общество.
Ми тӧдам, мый татшӧм общественнӧй порядок вермас сӧмын лоны социалистическӧй революция бӧрын, сӧмын пролетариат диктатура пыр.
Но сэки пролетариат сӧмын на вӧлі чужӧ, и Мюнцерлӧн идеалъясыс сэки вӧліны олӧмӧ пӧртны позьтӧмӧсь.
Мюнцер и ачыс гӧгӧрволіс, мый действительностьыс эз вӧв бур сылысь идеалъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ, но кыдз настоящӧй революционер сійӧ веськӧдіс ассьыс организатор да вождь талантъяссӧ сы вылӧ, медым ӧтувтны сэкся революционеръяссӧ феодальнӧй стройлы паныда тышын.
1521 воын Мюнцер вӧлі попӧн Цвикау карын, Саксонияса да Тюрингияса горнӧй районъясысь неылын.
Цвикауын вӧліны уна подмастерье-суконщикъяс и важысянь нин муніс революционнӧй брожение.
На пӧвсын кутіс паськавны учение анабаптистъяслӧн, либӧ перекрещенецъяслӧн, кодъяс велӧдлісны, мый мортлы колӧ пыртсьыны сознательнӧ, кор нин сійӧ ыджыд арлыда.
Анабаптистъяс пӧвсысь унаӧн лыддьывлісны, мый налӧн ставыс должен лоны ӧтувъяӧн и ставныс ӧткодя долженӧсь лоны гӧльясӧн.
Сэтшӧм вӧлі сійӧ кадӧ гӧльяслӧн протест ӧтияс озырлунлы паныд да мӧдъяс гӧльлунлы паныд.
Томас Мюнцер эз вӧв анабаптистӧн, но сійӧ ӧтувтчис анабаптистскӧй проповедникъяскӧд да веськӧдліс найӧ выступлениеясӧн, сы вӧсна мый тайӧ проповедникъясыс тышӧ пӧся чуксалӧмнас кыпӧдлісны крестьянстволысь да карса гӧль йӧзлысь революционнӧй духсӧ.
1521 воын цвикаускӧй подмастерьеяс кыпӧдісны восстание, кодӧс век жӧ вӧлі ӧдйӧ пӧдтӧма.
Революционнӧй движениеӧн повзьӧдӧм Лютер ассьыс став надеяяссӧ пуктіс князьяс вылӧ, дворянство да зажиточнӧй горожана вылӧ.
Сійӧ лои умереннӧй реформациялӧн юрнуӧдысьӧн.
Мӧдарӧ, Мюнцерлӧн проповедьясыс лоліны век ёнджыка революционнӧйӧн.
Сійӧ грӧмитліс аслас речьясын не сӧмын попъясӧс, во и князьясӧс, дворянствоӧс да озыр горожанаӧс.
«Господа, — висьтавліс сійӧ, — асьныс мыжаӧсь сыысь, мый гӧль морт лоӧ налы врагӧн».
Сійӧ грӧзитліс озыръяслы водзын локтысь революцияӧн: «Кутшӧм бура господь кутас уджавны кӧрт бедьнас важ гырничьяс пӧвсын!
Збыльысь висьтала тіянлы, ме кута возмущайтны йӧзӧс».
Каръяс да сиктъяс гызисны.
Население тупкавліс вичкояс, вӧтлавліс католическӧй попъясӧс.
3 §. Крестьянскӧй война.
1524 воын заводитчис ыджыд крестьянскӧй восстание, коді историяын лои тӧдса Великӧй крестьянскӧй война ним улын.
Восстаниелӧн главнӧй районъясӧн вӧліны Швабскӧй, Франконскӧй да Тюринго-Саксонскӧй.
Восстание сідзжӧ шымыртіс Германиялысь асыв-лунвыв юкӧнсӧ — Зальцбургскӧй архиепископлысь муяссӧ да Австриялысь лунвыв юкӧнсӧ.
Восстаниелӧн главнӧй районъяс.
Медводзын кыпӧдчисны крестьяна Германияса рытыв-лунвыв пельӧсын, Швабияын.
1524 вося гожӧмсянь на найӧ кутісны ӧтказывайтчыны служитны асланыс сеньоръяслы да сэсся босьтісны ӧружие.
1525 во заводитчигӧн кыпӧдчысь крестьяна котыртчисны некымын гырысь отрядӧ да сеньоръяс водзӧ сувтӧдісны «12 статьяын» гижӧм требованиеяс.
Тайӧ статьяяссӧ вӧлі печатайтӧма да паськалісны став Германия пасьта.
Крестьяна корисны, медым налы вӧлі бӧр сетӧма сеньоръясӧн налысь мырддьӧм вӧръяс, видзьяс да пӧскӧтинаяс; медым налы вӧлі разрешитӧма кыйны чери юясысь да тыясысь да пӧтка — вӧръясысь; медым чинтісны барщина да оброкъяс да мездісны крестьянаӧс крепостнӧй зависимостьысь; медым крестьяналы разрешитісны аслыныс бӧрйыны попъясӧс да отменитісны вичко десятиналысь ӧти юкӧн, а мӧд юкӧныс эськӧн муніс попъясӧс видзӧм вылӧ да гӧль йӧзлы.
Сеньоръяс зільлісны посньыдик уступкаясӧн выиграйтны кадсӧ, медым чукӧртны вын да сэсся уськӧдчыны крестьяна вылӧ.
1525 вося март тӧлысьын крестьяна вуджисны решительнӧйджык действиеясӧ.
Найӧ захватитісны манастыръяс да сотавлісны дворянскӧй усадьбаяс.
Ӧткымын каръяс кутісны вуджны кыпӧдчысьясладорӧ.
Революционнӧй движение заводитіс паськавны войвывлань.
Франконияын крестьяна дорӧ сувтісны ӧткымын горожана да весиг рыцарьяс.
Крестьяна шедӧдісны ӧружие да пушкаяс.
Налӧн отрядъясыс жугӧдісны уна сё замок да вывті уна манастыр, босьтісны тшӧтш Гейльбронн кар.
Кыпӧдчысьяс тані лӧсьӧдісны выль программа, коді лои тӧдса «Гейльброннскӧй программа» ним улын.
Сы вӧсна мый программасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма бюргеръясӧн, то крестьяналысь требованиеяссӧ сэні вӧлі вештӧма медбӧрӧ.
Сы пыдди сэтчӧ вӧлі сюйӧма пожелание император власть улӧ ӧтувтны став Германиясӧ, лӧсьӧдны мераяслысь да веслысь единӧй система, ӧткодь монета да слабмӧдны князьяслысь да сеньоръяслысь властьсӧ; ӧти кывйӧн кӧ — ставсӧ сійӧс, мый колӧ вӧлі аслыс бюргерствоыслы, медым развивайтчыны да ёнмыны.
Медся революционнӧй характера крестьянскӧй движениеыс вӧлі шӧр Германияын, Тюринго-Саксонскӧй промышленнӧй да горнӧй районын.
Тані активнӧя участвуйтісны движениеас подмастерьеяс, гӧль йӧз да горнякъяс.
Налӧн юрнуӧдысьнас вӧлі Томас Мюнцер.
Революция центрнас лоис Мюльгаузен кар.
Мюльгаузенса горожана шыбытісны асланыс патрицийяслысь власть да лӧсьӧдісны «вечнӧй сӧвет», коді действуйтліс Мюнцер индӧдъяс кузя.
Карас гӧтӧвитісны ӧружие, кисьтісны пушкаяс да велӧдісны ополченецъясӧс.
Мюнцер шыӧдчис пламеннӧй призывӧн каръяс да сиктъяс дорӧ кыпӧдчыны врагъяс вылӧ — сеньоръяслы да попъяслы паныд.
Крестьяна усьласисны замокъяс да манастыръяс вылӧ, сотавлісны найӧс да рӧзӧритавлісны.
Восстание пӧдтӧм.
1525 вося апрель-май тӧлысьясын пӧшти став лунвыв Германиясӧ вӧлі шымыртӧма крестьянскӧй восстаниеӧн.
Но крестьяналысь вынъяссӧ вӧлі торйӧдлӧма, организацияыс да дисциплинаыс крестьянскӧй отрядъясын вӧліны слабӧсь, восстаниеӧн шымыртӧм торъя районъяс костын йитӧдыс эз вӧв; крестьяналӧн вождьясыс эз вӧвны опытнӧйӧсь.
Та вӧсна князьяс, дворяна да озыр горожана ӧтувтчисны да пӧдтісны крестьянскӧй восстаниесӧ.
Найӧ чукӧртісны ыджыд армия да сэтчӧ юрнуӧдысьнас пуктісны опытнӧй да скӧр полководец Трухзесӧс.
Тайӧ бура снабдитӧм да вооружитӧм армиянас Трухзес уськӧдчис крестьяна вылӧ.
Горожаналӧн сійӧ юкӧныс, коді водзджыксӧ сувтліс крестьяна дорӧ, первойя опасность дырйиыс жӧ трусливӧя эновтіс ассьыс союзникъяссӧ.
Трухзес торйӧн-торйӧн жугӧдаліс торъявлӧм крестьянскӧй отрядъясӧс, немжалиттӧг расправляйтчис пленнӧйяскӧд, пытайтіс да сотавліс ловъявывсьыс крестьяналысь вождьяссӧ, сюрлісны кӧ найӧ сы киӧ.
Сэк жӧ и князьяс сувтісны Мюнцерлы паныд.
Налӧн войскаыс, перемирие нарушитӧмӧн, Франкенгаузен дорын немвиччысьтӧг уськӧдчис крестьяна вылӧ да пусь-пась вӧчис найӧс (1525 вося май 15 лунӧ).
Мюнцерӧс вӧлі босьтӧма пленӧ да чорыд пыткаяс бӧрын кералӧма юрсӧ.
Медся дыр кутчысисны крестьянскӧй отрядъяс Зальцбургскӧй архиепископство муяс вылын.
Налӧн вождьнас Гайсмайр, Мюнцерлӧн последователь, вӧчис уна поражение архиепископ наёмникъяслы да архиепископлы отсӧг вылӧ воысь князьяс войскаяслы.
Врагъяс превосходнӧй вынӧн кытшалӧм Гайсмайрлы быть лои аслас войска колясъясӧн отступитны Венецианскӧй областьӧ.
Сэні сійӧ гӧтӧвитчис выльысь заводитны военнӧй действиеяс, но врагъясыс мездысисны сыысь — сійӧс гусьӧн виӧмӧн.
Крестьянскӧй восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма вир море пытшкын.
Пӧгибнитіс 100 сюрс крестьянинысь унджык, вӧлі сотӧма уна сюрс сикт.
Лютер, коді первойсӧ князьясӧс да сеньоръясӧс корліс вӧчны крестьяналы пӧльза вылӧ ичӧтик уступкаяс, ӧні дзикӧдз вуджис вынаясладорӧ да чуксаліс «нӧйтны, джагӧдавны да виавны крестьянаӧс, кыдза дурмӧм понъясӧс».
Восстание пӧдтӧмыс имеитіс Германия будущӧй историялы зэв ыджыд последствиеяс.
Победительяснас лоины немецкӧй обществоса медся реакционнӧй слойяс: князьяс, дворяна, каръясын патрицийяс.
Крестьяналӧн положениеыс лои воддза серти нӧшта сьӧкыдджык.
Феодалъяслӧн победа слабмӧдіс Германияӧс, пӧртіс сійӧс посни государствояс чукӧрӧ, ӧддзӧдіс Германиялысь хозяйственнӧй усьӧмсӧ, коді заводитчис Новый Свет восьтӧмсянь да торговӧй туйяслӧн Западӧ вуджӧмсянь.
Сэки, кор мукӧд государствоясыс лоліны гырысь да вына державаясӧн, Германия пыр ёнджыка и ёнджыка слабмис да лоис вына соседъяслы добычаӧн.
Мюнстерскӧй восстание.
Крестьянскӧй войналӧн медбӧръя петкӧдчӧмӧн вӧлі ремесленникъяслӧн да бедноталӧн восстание вестфальскӧй карын — Мюнстерын — 1534–1535 воясын.
Мюнстерын вӧлі паськалӧма анабаптистъяслӧн учение.
Кыпӧдчысьяс вӧтлісны карсьыс сеньор-епископӧс да захватитісны властьсӧ.
Мюнстерскӧй коммунаӧ кутісны воавны Нидерландыысь зэв уна анабаптистъяс.
Озыр йӧз пышйисны карсьыс, и карса управлениеын юрнуӧдысьӧн лои талантливӧй организатор да смел вождь, вӧвлӧм портнӧй Иоанн Лейденский.
Кор епископлӧн да ӧткымын князьяслӧн войскаясыс осадитісны Мюнстер, Иоанн Лейденский кутіс веськӧдлыны сійӧс дорйӧм кузя.
Осадитӧм карын вӧлі лӧсьӧдӧма вӧвлытӧм выль порядокъяс.
Ставлы колӧ вӧлі ӧткажитчыны зарниысь да эзысьысь да вайны сійӧс ӧтувъя казнаӧ.
Гражданалысь паськӧмсӧ, бельёсӧ, гортса кӧлуйсӧ вӧлі юкӧма став костас ӧтмындаӧн.
Вӧлі лӧсьӧдӧма ӧтувъя бесплатнӧй сёйӧм-юӧм.
Став карса олысьяс долженӧсь вӧлі уджавны коммуналы нужда вылӧ.
Но керкаяс вылӧ, усадьба му вылӧ да производство орудиеяс вылӧ частнӧй собственность коли важногӧн.
Тайӧ вӧлі посни ремесленникъяслӧн коммунизм, кӧні найӧ владейтлісны асланыс производствоса посни орудиеясӧн.
Найӧ требуйтлісны сӧмын ӧткодя юкны прӧдуктаяс, а не ӧтувтны производстволысь средствояссӧ.
Карыс 16 тӧлысь чӧж героическӧя водзсасис епископ войскаяскӧд.
Сӧмын карас тшыгъялӧм заводитчӧм бӧрын епископлы предательство пыр удайтчис босьтны Мюнстер.
Карсӧ вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
Победительяс эз сетлыны пӧщада ни нывбабаяслы, ни челядьлы.
Мюнстерса вождьясӧс, сы лыдын и Иоанн Лейденскийӧс, вывті чорыда пытайтӧм бӧрын казнитісны.
4 §. Умереннӧй реформация закрепитӧм.
Княжескӧй реформация.
Крестьянскӧй война разгромитӧм медводз сетіс пӧльза князьяслы.
Найӧ ӧні займитчисны реформациянас асногныс.
Духовенстволӧн муясыс кутісны вуджны найӧ киясӧ.
Ӧткымын духовнӧй князьяс чӧвтчисны асланыс духовнӧй санысь да йӧзӧдісны асьнысӧ государьясӧн асланыс вӧвлӧм духовнӧй княжествоясын.
Тадз, например, вӧчис Тевтонскӧй орденса великӧй магистр, коді примитіс герцог Прусскийлысь титул (1525).
Но князьяс пӧвсысь ӧткымынъясӧс вӧлі повзьӧдӧма грознӧй крестьянскӧй восстаниеӧн да вештылісны сійӧс реформация влияние вылӧ.
Сы вӧсна найӧ шуисны кутчысьны важся вераӧ.
Католическӧй вичко, тайӧ решениеын найӧс укрепитны кӧсйӧмӧн, ачыс лэдзис налы босьтны сійӧ озырлунлысь мыйкӧ-мында юкӧнсӧ.
Тадзикӧн реформация ёнмӧдіс весиг сійӧ князьяссӧ, кодъяс эз чӧвтчыны католичествоысь.
Реформация дор сулалысьяссӧ кутісны шуны «протестантъясӧн».
30 да 40 воясын протестантство заводитіс вӧчавны выль успехъяс.
Карл V, коді век занимайтчис французъяскӧд да турокъяскӧд воюйтӧмӧн да пӧшти эз вӧвлы Германияын, кутіс весиг повны, мый унджык курфюрстыс вуджас реформацияладорӧ да императорскӧй коронасӧ католик-Габсбургъяслы лоӧ воштӧма.
Та вӧсна сійӧ регыдъя кадӧн заключитіс французскӧй король Франциск I-кӧд мир, мӧдӧдчис Германияӧ да жугӧдіс протестантскӧй князьясӧс.
Ӧні шызисны став германскӧй князьясыс.
Найӧ гӧгӧрволісны, мый делӧыс кӧ тадзи кутас мунны и водзӧ, то найӧ воштасны ассьыныс властьсӧ.
Та вӧсна императорлы паныд кыпӧдчисны не сӧмын протестантскӧй, но и ӧткымын католическӧй князьяс.
Карл V-ӧс вӧлі жугӧдӧма да чуть эз сюр пленӧ.
Дугдывлытӧм войнаясӧн да неудачаясӧн мудзӧм Карл V шуис ӧткажитчыны престолсьыс.
Сійӧ сетіс Германияса делӧяссӧ аслас вокыслы — Фердинанд I-лы, коді и вӧчис князьяскӧд мир Аугсбургын 1555 воын.
Аугсбургса религиознӧй мир.
Сідз шусяна тайӧ «Аугсбургса религиознӧй мир» серти католичествоӧс да протестантствоӧс вӧлі признайтӧма равноправнӧйясӧн, но подданнӧйяслысь религиясӧ определяйтан правосӧ вӧлі сетӧма сӧмын князьяслы.
Подданнӧйлы быть колӧ вӧлі веруйтны сійӧ религиясӧ, кодӧс и сылӧн князьыс.
Тайӧ положениесӧ вӧлі висьталӧма дженьыдика сідзи: «Кодлӧн страна, сылӧн и вера».
Протестантскӧй реформация медся ыджыд выгӧдаяс вайис князьяслы.
Лютер сетіс протестантскӧй вичколы сэтшӧм организация, код дырйи князьяс киын вичкоыс лои ассьыныс властьнысӧ ёнмӧдӧм вылӧ выль средствоӧн.
Вичко вылын ыджыдалысьӧн быд немецкӧй княжествоын признайтчыліс князь; сылы вӧлі подчинитӧма вичко делӧясӧн распоряжайтчысь торъя ведомство.
Торъя чиновникъяс наблюдайтісны проповедникъяс (пасторъяс) бӧрся, кодъяс сідзжӧ вӧліны государственнӧй служба вылынӧсь.
Пасторъяслы колӧ вӧлі велӧдны народсӧ начальство индӧдъясысь ньӧти кежтӧг.
Татшӧм ногӧн, протестантскӧй вичко лои князьлы тырвыйӧ подчиняйтчысь учреждениеӧн.
Буржуазиялы колӧ вӧлі «донтӧм» вичко, и Лютер найӧ требованиеяс кузя отменитіс озыр церковнӧй обрядъяс да вӧчис вичко службасӧ прӧстӧйджыкӧн.
Вӧлі бырӧдӧма ӧбразъяс да дугӧдӧма святӧйяслы да мощияслы юрбитӧм.
XXV ГЛАВА.
РЕФОРМАЦИЯ ДА КАТОЛИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯ ЕВРОПАЫН.
1 §. Кальвинистскӧй вичко.
Вичко реформация паськаліс не сӧмын Германия пасьта.
Сійӧ пырис Англияӧ, войвыв государствоясӧ (Швецияӧ, Данияӧ да Норвегияӧ), Нидерландыӧ да Швейцарияӧ.
Швейцарияын вӧлі уна кар-республика.
Сэні властьыс вӧлі буржуазия киын.
Та вӧсна Швейцарияын лои протестантстволӧн торъя форма, кодӧс вӧлі ладмӧдӧма буржуазия оласногъяс да удж дорӧ.
Протестантстволысь тайӧ выль видсӧ лӧсьӧдысьӧн вӧлі Кальвин (1509–1564).
Сійӧ овліс да проповедуйтліс Женеваын.
Кальвин велӧдліс, мый быд мортлы призваниесӧ водзвыв индӧма енмӧн и та вӧсна быд морт, кӧть кутшӧм профессия сылӧн эз вӧв, должен петкӧдлыны успехъясӧн аслас делӧын, мый сійӧ эм енлӧн бӧрйӧмтор.
Кальвин велӧдліс, мый купец да предприниматель долженӧсь быдногыс содтыны ассьыныс озырлунсӧ, сы вӧсна мый тайӧ озырлунсӧ налы индӧма енмӧн.
Наёмнӧй рабочӧйясӧс эксплоатируйтӧм кальвннистъяслы пӧри еннога делӧӧ.
Кальвин лӧсьӧдіс аслас вичколы выль республиканскӧй организация, коді вӧлі буржуазия господстволы зэв удобнӧйӧн.
Кальвинистскӧй вичкоӧн веськӧдлӧмыс стрӧитсьыліс татшӧм ногӧн.
Быд церковнӧй общиналӧн юрнуӧдысьнас вӧлі консистория, кытчӧ пырлісны проповедникъяс да старшинаяс (пресвитеръяс), мый вӧсна мукӧддырйи кальвинистскӧй вичкоыс шусьыліс пресвитерианскӧй вичкоӧн (например Англияын да Шотландияын).
Кальвинистскӧй общинаын главнӧй властьыс вӧлі старшинаяс киын, а старшинаясас векджык бӧрйыссьылісны озырджык да вынаджык йӧз.
Та вӧсна кальвинистскӧй вичко дзик первойсяньыс веськаліс самостоятельнӧя олысь буржуазия киясӧ.
Общӧй делӧяс решитӧм могысь церковнӧй общинаясса представительяс чукӧртчывлісны съездъяс — «синодъяс» — вылӧ.
Католическӧй вичко тайӧ кадӧ заводитіс нуны протестантствокӧд чорыд тыш.
Кальвинизм пӧри протестантстволы боевӧй организацияӧ да лои сэтшӧм жӧ терпитны позьтӧмӧн, кыдзи и католическӧй вичко, став на дорӧ, коді веритліс мӧдног.
Кальвин лӧсьӧдіс Женеваын чорыд порядокъяс, чӧвтліс аслас вичкоысь (кыдзи и папа) найӧс, кодъяс мӧвпавлісны эз сідзи, кыдзи сійӧ, пуксьӧдавліс тюрьмаясӧ, «еретикъясӧс» казнитавліс да вӧтлывліс странаысь.
1553 воын сійӧ прикажитіс арестуйтны испанскӧй учёнӧй Серветӧс, коді сувтіс «ен троичность» йылысь христианскӧй учениелы паныд.
Тайӧ — христианскӧй учение пӧвсысь ӧти медся нелепӧйтор.
Сы серти артмӧ, мый енмыс ӧти и сійӧ жӧ кадӧ состоитӧ куим лицоысь — ен-бать, ен-пи да ен-святӧй дух.
Сервет висьтавліс, мый тайӧ учениеыс противоречитӧ логикалы.
Женеваса властьяс судитісны Серветӧс да приговоритісны сійӧс, кыдзи еретикӧс, сотны.
Кор Кальвинлы шулывлісны, мый еретикӧс виӧмӧн оз позь вины сылысь идеяяссӧ, Кальвин зэв стрӧга вочавидзлывліс, мый еретикъясӧс колӧ наказывайтны мечӧн.
«Ен, — висьтавліс сійӧ, — эз сетлыв пӧщада дзонь народъяслы; сійӧ тшӧктӧ помӧдз жуглыны каръяс да бырӧдны налысь следъяссӧ».
Кальвинлӧн врагъясыс сійӧс сералӧм могысь нимтылісны «женевскӧй папаӧн».
Кальвинлӧн учениеыс да кальвинистскӧй, либӧ пресвитерианскӧй, вичко ёна паськаліс сэн, кӧні ӧдйӧ развивайтчис капитализм да кӧні буржуазия заводитліс тышкасьны феодалъяскӧд власть вӧсна.
Тайӧ вичкоыслӧн республиканскӧй организацияыс ёнмӧдліс буржуазиялысь радъяссӧ, отсавліс сылы тышкасьны феодализмлы паныд.
2 §. Католическӧй реакция да иезуитъяслӧн орден.
Католическӧй реакция.
Протестантство вӧчис ыджыд урон католическӧй вичколы.
Католическӧй вичко воштіс быдса странаясӧс.
Германиялӧн да Швейцариялӧн ыджыдджык юкӧныс, Англия, Скандинавскӧй государствояс, Нидерланды, Шотландия лоины протестантскӧйӧн, бырӧдлісны католическӧй богослужение, вӧтлавлісны попъясӧс да монахъясӧс, захватывайтлісны вичколысь муяссӧ да доходъяссӧ.
Но католическӧй вичко вӧлі нӧшта вына на.
Сы дор сулалісны германскӧй император, уна германскӧй князьяс да господствуйтысь классъяс сэтшӧм гырысь феодальнӧй государствоясысь, кыдзи Франция да Испания.
Бӧрӧ кольӧм феодальнӧй государствоясса государьяс да дворянство католичество вылӧ видзӧдісны пемыд да увтыртӧм крестьянствоӧн управляйтӧм кузя кыдзи медбур средство вылӧ.
Татшӧм государствоясын вичколӧн доходъясыс да сылӧн муясыс вӧліны дворянство киын, сы вӧсна мый вичкоысь высшӧй доходнӧй местаяссӧ векджык занимайтлісны дворяна.
Та вӧсна уна странаын католическӧй вичко кутіс нуӧдны чорыд тыш протестантствокӧд.
Тайӧ движениесӧ шуӧны католическӧй реакцияӧн.
Иезуитъяс.
XVI нэмся 40-ӧд воясын католическӧй реакциялӧн главнӧй орудиеӧн лои иезуитъяслӧн орден, кодӧс лӧсьӧдіс испанскӧй дворянин Лойола.
Лойола служитліс армияын, но вӧлі ранитӧма да лои эновтны службасӧ.
Сійӧ фанатик моз вӧлі предайтчӧма католичестволы.
Сійӧ решитіс ассьыс став олӧмсӧ сины «еретикъяслы» паныд тышкасьӧмлы, лоны «Христос воинӧн».
Лойола котыртіс выль орден — иезуитъяслысь орден, коді регыд мысти лои папстволӧн главнӧй орудиеӧн реформациякӧд тышкасьӧм кузя.
Тайӧ орденсӧ вӧлі вынсьӧдӧма папаӧн 1540 воын.
Выль орден эз вӧв важ монашескӧй орденъяс кодь.
Сылӧн членъясыс эз вӧвны обязанӧсь торйӧдчыны олӧмсьыс.
Мӧдарӧ, налы колӧ вӧлі кольччыны обществоӧ да веськӧдны ассьыныс вынъяссӧ сы вылӧ, медым кыскыны асланысладорӧ тӧдчана йӧзӧс, государьясӧс да налысь высшӧй сановникъяссӧ, пӧльзуйтчыны вичко ёнмӧдӧм могысь найӧ влияниеӧн.
Орденсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма военнӧй ногӧн.
Орденса быд членлы медся бурторйӧн лыддьыссьыліс старшӧйлысь кывшутӧг кывзысьӧм да чорыд дисциплина.
Младшӧйыс должен вӧлі лоны «шой кодьӧн» старшӧй киын.
Орденса юрнуӧдысьнас вӧлі «генерал».
Властьсӧ сылысь эз вӧв ограничитӧма.
Орденса членъяс юксьылісны нёль степень вылӧ, и высшӧй степеньӧдз воӧдчылісны сӧмын ӧтка-ӧтка йӧз.
XVI нэм мӧд джынйын иезуитъяс сюйсисны став протестантскӧй странаясӧ да шедӧдісны сійӧс, мый государьяс пӧвсысь ӧткымынъяс асьныс бӧр босьтчисны важ вераӧ да заставитісны бӧр босьтчыны сэтчӧ ассьыныс подданнӧйяссӧ.
Асланыс врагъяскӧд тышын иезуитъяс нинӧмысь эз яндысьлыны.
Шныряйтчысь иезуит сюся кужліс веськавны дворӧ, гантайтны влиятельнӧй йӧзӧс то леститчӧмӧн, то грӧзитӧмӧн да заставитны найӧс действуйтны аслас индӧдъяс кузя.
Нинӧм нин кӧ эз артмыв, сэки иезуитъяс эз ӧткажитчывны подкупысь, кинжалысь да ядысь.
Государь кӧ сулавліс католичество дор, найӧ используйтлісны сылысь властьсӧ «еретикъяскӧд» тыш нуӧдӧм могысь.
А государыс кӧ ачыс заводитчыліс сетчыны «ересьлань», найӧ нимтылісны сійӧс «тиранӧн» да татшӧм государь виӧмсӧ объявитлісны подвигӧн.
Иезуитъяс зільлісны босьтавны асланыс киясӧ школаяс, медым воспитывайтны том поколениесӧ католичество сямӧн.
Ассьыс дисциплинасӧ да организациясӧ орден заводитіс используйтны асьнысӧ озырмӧдӧм могысь.
Орденса членъяс ылӧдлӧмӧн босьтавлісны озыр йӧзлысь сьӧм, занимайтчылісны спекуляцияӧн да ростовщичествоӧн.
Орденлӧн вӧліны зэв гырысь му владениеяс, мануфактураяс, асланыс корабльяс да зэв ыджыд территорияяс Новӧй Светын.
Медбӧрти, иезуитъяс сідз гантайтчисны асланыс няйт уджъясын — спекуляцияын да мошенничествоын да кыпӧдісны аслыныс паныд сэтшӧм негодование, мый весиг ачыс папа шуис тупкыны орденсӧ (1773).
Но сійӧс регыд вӧлі бӧр восстановитӧма (1814).
XXVI ГЛАВА.
ИСПАНИЯ ДА НИДЕРЛАНДСКӦЙ РЕВОЛЮЦИЯ.
1 §. Испания XVI нэмын.
Карл V.
XVI нэм первой джынйын Испания вӧлі пырӧ Карл V-лӧн вывті ыджыд держава составӧ
abu
abu
abu
abu
(Испанияын Карл V-ӧс шулісны Карл I-ӧн).
Карл зільліс пӧртны Испанияӧс неограниченнӧй, либӧ абсолютнӧй, монархия.
Та могысь колӧ вӧлі помавны гырысь феодалъяс своеволиекӧд да испанскӧй каръяс вӧльничайтӧмкӧд, колӧ вӧлі слабмӧдны кортесъясӧс.
Но Карллӧн политикаыс зурасис каръяс водзсасьӧм вылӧ.
Дзик царствуйтны заводитігас на лоис восстание; сылы помкаяснас вӧліны Карллӧн финансовӧй требованиеяс да сійӧ советникъясӧн вымогательствояс.
Каръяс кыпӧдчисны Толедо юрнуӧдӧм улын.
Найӧ ӧтувтчисны «святӧй хунтаӧ» (мӧдногӧн кӧ святӧй союзӧ).
Но королевскӧй войскаяс хунта войскалы вӧчисны решительнӧй поражение (1521).
Восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма, сылысь главаръяссӧ казнитӧма, войскасӧ разӧдӧма.
Каръяслы вӧчӧм ударыс вайӧдіс кортесъяс усьӧмӧ да абсолютизм торжествоӧ.
Каръяссянь депутатъяс лыдӧ мӧдісны сюйсьыны дворяна, кодъяс окотапырысь лэдзлісны корольлы пуктавны налогъяс, сӧмын мед король эз торк налысь быдпӧлӧс налогъясысь свободнӧйӧн лоны привилегияяссӧ.
Король пондіс сетавны депутатъяслы «пӧдаркияс», мӧдногӧн кӧ подкупитавны найӧс, медым найӧ кутісны кывзысьны сылысь.
Вочасӧн кортесъяс лоины королевскӧй произволлӧн кывзысьысь орудиеӧн.
Филипп II да Испаниялӧн усьны заводитчӧм.
Карл V чӧвтчӧм бӧрын (1555) сылӧн державаыс юксис.
Германскӧй императорӧн лои сылӧй вокыс — Фердинанд.
Сылы веськаліс и Габсбургъяслӧн наследственнӧй владениеыс — Австрия.
Карллӧн пиыс, Филипп II (1555–1598), пӧлучитіс Испанияӧс американскӧй колонияясӧн да итальянскӧй владениеясӧн да Нидерланды.
Сійӧ веськӧдліс аслас владениеясын кыдзи неограниченнӧй монарх.
Филипп II вӧлі фанатичнӧй католикӧн, коді вӧлі убедитчӧма, мый сылы властьыс енсянь сетӧмтор, да эз терпитлы аслас подданнӧйяссянь некутшӧм возражениеяс.
Ас пиас йӧршитчӧм да неприветливӧй, сійӧ пӧшти эз петкӧдчывлы аслас дворецысь да ортсыса мирыскӧд кутліс йитӧдсӧ помтӧм канцелярскӧй перепискаӧн.
Медся важнӧй мыджӧдӧн корольлӧн вӧлі «святӧй инквизиция».
Инквизиторъяс лоины чиновникъясӧн, кодъясӧс назначайтлывліс да вежлавліс ачыс король.
«Еретик» ним улын кутісны гӧгӧрвоны королевскӧй абсолютизмлысь быдпӧлӧс врагъясӧс.
Инквизиция лапа улӧ сюрӧм морт шоча сэсь петавліс ловйӧн.
«Еретиклӧн» имуществоыс конфискуйтчыліс, асьсӧ сійӧс сьӧкыда пытайтлісны да наказывайтлісны; векджык сійӧс приговоритлісны вины сотӧмӧн.
Сылӧн имуществоысь кык пайыс мунліс королевскӧй казнаӧ, а коймӧд пайыс мунліс вичколы.
Инквизиция рӧзӧритавліс да бырӧдавліс корольлысь врагъяссӧ.
Татшӧм ногӧн, инквизиция пӧрис испанскӧй абсолютизмлӧн страшнӧй орудиеӧ.
Филипп II дырйи Испанияын заводитчис хозяйственнӧй упадок, код бӧрся регыдмысти воис и сылӧн, кыдз великӧй державалӧн, политическӧй крушение.
Колонияясысь зарни да эзысь вайӧм эз развивайт испанскӧй промышленностьӧс, а вайӧдіс сійӧс усьӧмӧ.
Вывті уна драгоценнӧй металл зэв ӧдйӧ лэптіс донъяссӧ ставпӧлӧс тӧваръяс вылӧ.
Испанияын, Европаса став мукӧд местаясын серти, донъясыс кыптісны медводз да медъёна.
Колонияясӧ прӧдуктаяс да тӧваръяс нуалысь купецъяс кутісны та вӧсна бурджыкӧн лыддьыны ньӧбавны ёна донтӧмджык иностраннӧй тӧваръяс.
Колонияясас и самӧй Испанияас вӧвлытӧм размеръясын развивайтчис Францияысь, Англияысь да Европаса мукӧд странаясысь вайӧм ёна донтӧмджык тӧваръясӧн контрабандистскӧя тӧргуйтӧм.
Дона испанскӧй изделиеяс эз аддзывны ассьыныс ньӧбысьяссӧ, и сытӧг нин слаб испанскӧй промышленность муніс усьӧмлань.
Испаниялӧн XVI нэмпомся хозяйственнӧй итогъясыс вӧліны вывті омӧльӧсь.
Уси промышленность, гӧльмисны каръяс.
Морякъясӧс преследуйтӧм да изгнание вайӧдісны сійӧс помӧдз рӧзӧритчӧмӧ.
Испанияса асыв-лунвылын олысь морискъяс вӧліны христианство примитӧм мавр-мусульманаяслӧн потомокъясӧн.
Морискъяс сьӧлӧмсяньыс занимайтчисны шӧлкӧвӧй производствоӧн да видзму уджалӧмӧн.
Но инквизиция на дінӧ относитчис подозрениеӧн да чорыда найӧс преследуйтіс.
1609 воын Испаниялы тайӧ вывті полезнӧй йӧзсӧ миллионджын гӧгӧр вӧлі вӧтлӧма страна пытшкысь да налысь имуществосӧ конфискуйтӧма.
Испанияын шӧлк вӧчӧм пӧшти эз ло.
Татшӧм ногӧн, Испанияын вӧлі дыр кежлӧ дугӧдӧма буржуазиялысь развитиесӧ.
Испанияын господствуйтісны паразитическӧй феодальнӧй дворянство, католическӧй духовенство да королевскӧй чиновничество, кодъяс олісны колонияяс, подчинитӧм странаяс да ассьыс джынвыйӧ рӧзӧритчӧм крестьянаӧс хищническӧя эксплоатируйтӧмӧн.
Испанскӧй крестьянство оліс вывті омӧля: сійӧс личкисны государственнӧй налогъяс да сеньориальнӧй поборъяс.
Джынвыйӧ корысялысь дворяна — «идальго», кодъяс презирайтлісны быдпӧлӧс удж, аслыныс лыддьылісны достойнӧйӧн сӧмын королевскӧй служба, кӧні найӧ служитісны офицеръясӧн да чиновникъясӧн.
Правительстволы быть лоӧ вӧлі босьтавны найӧс служба вылӧ да сы могысь лӧсьӧдавліс выль должностьяс, паськӧдліс бюрократизм, содтыліс весь олысь да подкупнӧй чиновникъяслысь лыдсӧ.
Испанскӧй общественнӧй олӧмын бюрократическӧй волокита лои быдлунся явлениеӧн.
Гырысь землевладелец-аристократъяс, придворнӧй да служилӧй знать имеитісны ыджыд доходъяс, олісны вывті бур дворецъясын, мичмӧдлісны тайӧ дворецъяссӧ искусство произведениеясӧн.
Испанияын культура.
XVI нэм помын да XVII нэм заводитчигӧн Испанияын вӧвлытӧм расцветӧ воисны живопись, архитектура, литература да искусстволӧн мукӧд отрасльяс.
Испанскӧй грандъяслӧн вывті бур дворецъяс вӧліны вӧвлытӧм роскошнӧйӧсь да мичмӧдӧмаӧсь знаменитӧй художникъяс картинаясӧн.
Тайӧ кадся испанскӧй искусство сетіс уна мастеръясӧс, кодъяслӧн нимъясыс лоины тӧдсаӧсь став Европа пасьталаын.
Великӧй испанскӧй художник Веласкес вӧлі реалистическӧй портрет кузя гениальнӧй мастерӧн.
Мӧд замечательнӧй художник — Мурильо — вывті ыджыд мастерствоӧн рисуйтавліс челядьӧс да жанровӧй сценаяс.
Сійӧ кадся испанскӧй литературалӧн крупнейшӧй представительӧн вӧлі Сервантес (1547–1616).
Сійӧ гижис гениальнӧй роман «<rus>Хитроумный идальго Дон-Кихот Ламанчский</rus>», кодӧс вӧлі переведитӧма пӧшти став кывъяс вылӧ.
Некор кувлытӧм «Дон-Кихотӧс» ыджыд интересӧн лыддьӧны и миян кадся йӧз.
Тайӧ — XVI нэмся испанскӧй олӧмлӧн зэв тӧдчана да правдивӧй картина да сыкӧд тшӧтш став феодальнӧй мир вылас сатира.
Сервантес висьталӧ серам петкӧдлана да сыкӧд тшӧтш сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана история не дзик тырвежӧра идальго йылысь, коді важся рыцарскӧй романъяс вывті ёна лыддьӧм бӧрын вообразитіс асьсӧ важ кадся рыцарӧн да мӧдӧдчис странствуйтны надеяӧн, мый сылы удайтчас вӧчны гырысь подвигъяс.
Сійӧ тырӧма боевӧй решимостьӧн, доблестьӧн да повтӧмлунӧн, но ӧнія действительностьсӧ тырвыйӧ гӧгӧрвотӧмыс дугдывтӧг вайӧдӧ сійӧс тешкодь да шог положениеясӧ.
Тайӧ романас Сервантес петкӧдліс не сӧмын испанскӧй дворянинӧс, коді пережитіс ассьыс важся славасӧ, но и сетіс образсӧ самӧй Испаниялысь, дворянскӧй монархиялысь, коді кынмӧма феодализм да католичество зэв важся формаясас.
2 §. Нидерландскӧй революция.
Революциялӧн помкаяс.
Испанияса король да дворянство олісны асланыс крестьянство тшӧт вылӧ да озыр странаяс тшӧт вылӧ, кодъяс вӧліны Испания власть улын.
Медся ыджыд доходъяс испанскӧй казна пӧлучайтліс тайӧ странаяс пӧвссьыс медся озыр странаысь — Нидерландыысь.
Нидерландскӧй купецъяс да промышленникъяс кутісны повны, мый тадз кӧ кутас мунны водзӧ, найӧ рӧзӧритчасны сідз жӧ, кыдзи рӧзӧритчисны Испанияса купецъяс да промышленникъяс.
Тайӧ опасностьыс торйӧн нин содіс сы бӧрын, кор испанскӧй престол вылӧ пуксис Филипп II.
Тайӧ корольыс решитіс помӧдз подчинитны Нидерландысӧ да пӧртны сійӧс Испанияса прӧстӧй провинцияӧ, медым босьтны сылысь сэтшӧм налогъяс, кутшӧмӧс сійӧ мӧвпыштас.
Но корольлӧн арталӧмъясыс эз збыльмыны: нидерландскӧй буржуазия да став народыс кыпӧдчисны испанскӧй абсолютизмлы паныд.
Тайӧ восстаниеыс вӧлі Европаын медводдза успешнӧй буржуазнӧй революцияӧн, коді мездіс Нидерландыӧс испанскӧй дворянство да испанскӧй дворянскӧй монархия иго улысь.
Нидерланды XVI нэмын.
XVI нэмын дас сизим нидерландскӧй провинция ас улас босьтлісны ӧнія Бельгия, Франциялысь юкӧн, Люксембург да Голландия.
Нидерланды куйліс гырысь ю устьеясын: Рейн, Маас да Шельда ю устьеясын, а тайӧ юясыс йитлісны Нидерландыӧс Франциякӧд да Германиякӧд.
Ичӧтик странаын сука оліс трудолюбивӧй промышленнӧй население.
Нидерландыын вӧлі 3 миллион гӧгӧр население, 200 кар, 150 промышленнӧй местечко да 6 сюрс сикт.
Тайӧ провинцияяслӧн экономическӧй центрӧн вӧлі Шельда устьеын озыр тӧргӧвӧй кар Антверпен.
Антверпен сулаліс удобнӧй туй вылын, коді юяс кузя йитліс Нидерландыӧс Германиякӧд да Франциякӧд да море кузя — Англиякӧд.
Сійӧ кутіс ӧдйӧ озырмыны сы бӧрын, кыдзи португалецъяс восьтісны Индияӧ морскӧй туй.
Англичана висьталӧмъяс серти, Антверпен «ньылыштіс мукӧд народъясса купецъясӧс налӧн став торговлянас».
XVI нэмын Антверпен лоис став Европа пасьтаын зэв важнӧй тӧргӧвӧй карӧн.
XVI нэмын нин Нидерланды вӧлі хозяйственнӧй боксянь развитӧй странаӧн.
Тані феодал-дворянакӧд ӧттшӧтш вӧлі озыр да аслас влияниеӧн вына буржуазия да заводитіс развивайтчыны гырысь капиталистическӧй промышленность, коді эксплоатируйтліс меда рабочӧйясӧс да сиктса посни ремесленник-кустарьясӧс.
Век ёнджыка кутіс тӧдчыны противоречиеыс водзын мунысь нидерландскӧй буржуазия костын да бӧрӧ кольӧм феодальнӧй испанскӧй монархия костын, коді кӧсйис овны озыр страна Нидерланды тшӧт вылӧ.
17 провинция пиысь быдӧнын веськӧдлӧмыс муніс асногыс.
На пӧвсысь быдӧнын вӧліны провинциальнӧй штатъяс; ыджыд каръяслӧн вӧлі асланыс управление.
Ӧтувъя делӧяс решайтӧм могысь торъя провинцияясса представительяс чукӧртчылісны Генеральнӧй штатъяс вылӧ.
Дзоньнас управлениеас юрнуӧдысьыс вӧлі корольлӧн наместник — штатгальтер, код бердын вӧлі Государственнӧй сӧвет.
Нидерландыын Филипп II-лӧн политика.
Филипп II решитіс бырӧдны Нидерландыысь самоуправлениесӧ, медым свободнӧя позис гӧльмӧдны аслас казна интересъясын тайӧ озыр провинцияяссӧ.
Та могысь сійӧ кӧсйис кутчысьны сійӧ средство дорас, кодӧс вӧлі испытайтӧма нин Испанияын — «еретикъясӧс» чорыда преследуйтӧмӧ да инквизицияӧ.
Нидерландыын важӧн нин заводитісны паськавны протестантскӧй учениеяс.
Каръясса озыр буржуазия сьӧлӧмсяньыс принимайтліс кальвинизм.
Женевскӧй образец серти сійӧ лӧсьӧдаліс консисторияяс.
Сэні старшинаяснас лолісны озырджык да гырысьджык йӧз, купецъяс да предпринимательяс, и сідзикӧн, вичкоыс лои буржуазнӧй господстволӧн орудиеӧн.
Ремесленникъяс, подмастерьеяс да рабочӧйяс пӧвсын вӧлі паськалӧма анабаптизм.
Медым дзикӧдз бырӧдны «ересьсӧ», Филипп кутіс индавны высшӧй духовнӧй должностьясӧ испанецъясӧс да гӧтӧвитчис пыртны Нидерландыӧ испанскӧй инквизиция.
Церковнӧй судьяяс кутісны ветлӧдлыны страна пасьтала да кватайтны найӧс, кодъяс эз кӧсйывны лыддьыны асьнысӧ католикъясӧн либӧ эз ветлывны католическӧй вичкоясӧ.
Заводитчисны массӧвӧй преследуйтӧмъяс, казнитӧмъяс да кӧстеръяс вылын сотӧмъяс.
Кальвинистъяс да анабаптистъяс (мӧдногӧн кӧ медсясӧ буржуазия, ремесленникъяс да рабочӧйяс) та вӧсна лоины страналысь вольностьяссӧ да национальнӧй свободасӧ медся пӧся дорйысьясӧн.
Налы католичествоыс вӧлі испанскӧй инквизицияӧн, грубӧй испанскӧй солдатчинаӧн, Нидерландыӧс испанскӧй дворянскӧй монархияӧн грабитӧмӧн.
Но испанскӧй король аслас фанатическӧй политиканас заставитіс сувтны революция дор весиг нидерландскӧй дворянствоӧс, коді кызвыннас вӧлі дась служитны корольлы да важ религиялы — католичестволы.
Знатнӧй нидерландскӧй дворянствоӧс король йӧткис ас дорсьыс сійӧн, мый кутіс вештавны найӧс управлениеысь, а посни дворянаӧс — сійӧн, мый дугдіс найӧс босьтавны армияӧ офицерскӧй должностьяс вылӧ.
Нидерландыын ачыс католическӧй духовенствоыс кутіс повны, мый выль епископ-чужеземецъясӧс назначиталӧм да нидерландскӧй манастыръясысь босьтӧм доходъяссӧ налы юклӧм лишитас местнӧй духовенствоӧс доходъяссьыс да озырмӧдас испанецъясӧс.
Восстаниелӧн заводитчӧм.
Недовольствуйтчысь аристократъяс мӧдӧдісны Мадридӧ король дорӧ посольство, тшӧктісны сылы убедитны корольӧс сыын, мый Нидерландыӧ инквизиция пыртӧм вермас вайӧдны всеобщӧй мятежӧ.
Тайӧ посольствоыс эз сет некутшӧм результатъяс.
Посни дворяна действуйтісны решительнӧйджыка.
1565 во помын найӧ котыртісны тайнӧй организация да сетісны клятва — дорйыны странанысӧ инквизицияысь да чужеземецъясысь — испанецъясысь.
Тайӧ воыс лыддьыссьӧ Нидерландыын революция заводитчӧмӧн.
Дворяналӧн движение вылӧ шыасисны став страна пасьта.
1566 вося арын гырысь промышленнӧй каръясын ыпнитіс ыджыд народнӧй движение, кодӧс вӧлі веськӧдӧма католичестволы да странаын испанскӧй владычестволы паныд.
Кальвинистскӧй проповедникъясӧн ызйӧдӧм йӧз уськӧдчывлісны вичкояс вылӧ, бырӧдавлісны сэсь украшениеяссӧ, шыблавлісны ӧбразъяссӧ да статуяяссӧ.
Массалӧн движениеыс повзьӧдіс нидерландскӧй дворянаӧс.
Испанскӧй властьяс воспользуйтчисны тайӧн народнӧй движениеысь дворяналӧн повзьӧмнас, кыскисны асладорас мыйкӧмында дворянствоӧс да накӧд ӧтув пӧдтісны народнӧй движениесӧ.
Альбалӧн террор.
Филипп II ӧти ударӧн кӧсйис пуктыны пом кывзысьтӧм йӧзлы.
1567 воын Нидерландыӧ вӧлі мӧдӧдӧма суров да скӧр герцогӧс — Альбаӧс, воинственнӧй кастильскӧй дворянстволысь представительӧс, коді видзӧдліс Нидерланды вылӧ, кыдзи колония вылӧ, а олысьясыскӧд дась вӧлі обращайтчыны, кыдзи американскӧй индеечьяскӧд.
Нидерландыӧ воӧм бӧрын пыр жӧ Альба котыртіс «Мятеж йылысь делӧяс кузя сӧвет», мӧдногӧн кӧ ересь да государственнӧй измена йылысь делӧяс кузя чрезвычайнӧй суд, кодӧс аслас чорыдлун вӧснаыс вӧлі нимтӧма «Кровавӧй сӧветӧн».
Тайӧ судилищеыслӧн жертва лыдыс Альба власть дырйи вӧлі 8000 мортысь унджык.
abu
abu
Нидерландыын Альбаӧн нуӧдан террор кутіс аслас могӧн не сӧмын ересь бырӧдӧм, но и нидерландскӧй дворянствоӧс да буржуазияӧс веськыда грабитӧм, медым сійӧн содтыны испанскӧй казна да мынтыны жалӧванье испанскӧй войскалы да чиновникъяслы.
«Ме арестуйтала ӧні озыр да вывті ужаснӧй преступникъясӧс да перъя налысь сьӧм.
Сэсся ме займитча преступнӧй каръясӧн, татшӧм ногӧн ваше величество сундукӧ воас ыджыдкодь сумма», — корольлы гижліс Альба.
Заводитчис заграницаӧ массӧвӧя пышйӧм.
Террорысь спасайтчӧм могысь пышйис Германияӧ зэв ыджыд да влиятельнӧй землевладелец Вильгельм Оранский, коді юрнуӧдіс Испания ыджыдалӧмӧн недовольствуйтчысь нидерландскӧй дворянствоӧн.
Ӧтчаяниеӧдз вайӧдӧм гӧльджык йӧз организуйтчавлісны посни отрядъясӧ да, вӧръясын дзебсясьӧмӧн, усьласьлісны испанецъяс вылӧ.
Тайӧ «вӧрса гёзыяссӧ»*, кодъясӧн тшӧкыда веськӧдлывлісны посни дворяна, регыд вӧлі бырӧдалӧма Альба войскаясӧн.
* Гёзыяс — «оборванецъяс», тадз нимтылісны нидерландскӧй революционеръясӧс.
Сэки Альба решитіс пыртны Нидерландыӧ налогъяслысь испанскӧй система, сідз шусяна «алькабала».
Альбалы вӧлі колӧ, медым быдӧн ассьыс мусӧ либӧ керкасӧ вузалігӧн мынтыліс кыдзи налог тайӧ му либӧ керка донысь 5 процент да ассьыныс тӧваръяс вузалігӧн — 10 процент тӧваръяс сулалан донысь.
Тайӧ налогыс странаыслы вӧлі настоящӧй рӧзӧреньеӧн.
Заграницаӧ пышйӧм век ӧтарӧ содіс, торговля да промышленность заводитісны кусны, заводитчис уджтӧмалӧм да тшыгъялӧм.
Войвылын уна уджалысь йӧз служитісны матросъясӧн Голландияса да Зеландияса ыджыд торговӧй флотын.
Кор тӧргуйтӧмыс дугӧдсис, морякъяс уськӧдчисны корабльяс вылӧ да кутісны нуны Испаниякӧд морскӧй война, испанскӧй суднояс вылӧ усьласьӧмӧн.
Тайӧ морякъясыс шулісны асьнысӧ «морскӧй гёзыясӧн».
1572 воын «морскӧй гёзыяс» босьтісны Зеландияса ӧти ичӧтик ді вылысь Бриль кар.
Войвывса восстание.
Войвылын восстаниелӧн тайӧ карыс лои опорнӧй пунктӧн.
Восстание шымыртіс войвывса провинцияясӧс — Голландияӧс да Зеландияӧс.
Татчӧ кутісны воавны эмигрантъяс, кодъяс водзджыксӧ пышйылісны Нидерландыысь Англияӧ, Францияӧ да Германияӧ.
Татчӧ воавлісны ставӧн, коді ненавидитліс испанецъясӧс, коді вӧлі дась рӧдина мездӧм вӧсна жертвуйтны аслас олӧмнас.
Татчӧ жӧ воис и Вильгельм Оранский.
Сійӧс вӧлі признайтӧма Голландияса да Зеландияса штатгальтерӧн.
Вильгельм снаряжайтліс наёмнӧй войскаяслысь отрядъяс да мӧдӧдавліс найӧс испанецъяскӧд тышкасьӧм вылӧ.
Уна лыда ремесленникъяс, рабочӧйяс да матросъяс ӧтвывтчылісны «морскӧй гёзыяс» дорӧ.
Альба веськаліс сьӧкыд положениеӧ.
Войскаясӧс видзӧмыс вӧлі зэв дона, конфискуйтӧм озырлунъяссӧ ставсӧ вӧлі расходуйтӧма, а страна пытшкын водзсасьӧмыс содіс лунысь лунӧ.
Гарлемлӧн осадаыс кыссис 8 тӧлысь чӧж, и Альба воштіс 12 сюрс морт виӧмӧн да раненӧйӧн.
Испанскӧй войскаяс кыкпӧрйӧ осадитлісны аслас положение серти важнӧй Лейден кар.
Карас кутіс бырны сёян-юан;
Голландияса штатъяс тшӧктісны косявны плӧтинаяс да восьтыны шлюзъяс, кодъяс видзлісны странасӧ ойдӧмысь.
Кар дорйысьяслы гёзъяслӧн флот вайис припасъяс.
Испанскӧй войскаяслы быть лои пышйыны, медым спаситчыны наводнениеысь.
Неудачаясысь скӧрмӧм король корис Альбаӧс Нидерландыысь (1573).
Антверпенӧс жугӧдӧм.
Альба бӧрвывса наместникъяс Филипп II-лы индывлісны уступкаяс коланлун вылӧ, но король кольччывліс аслас мнениеын да муртса эз вошты странасӧ дзоньнас.
Сьӧмыс казнаын эз вӧв, войскаяслы дугдісны мынтыны жалӧванье.
Испанскӧй салдатъяс заводитісны грабитны странасӧ.
1576 воын найӧ уськӧдчисны озыр Антверпен вылӧ, виисны сэні 7000 олысь гӧгӧр да сідзи рӧзӧритісны карсӧ, мый сы бӧрти карыс эз нин вермы сувтны кок йылас.
«Гентскӧй соглашение».
Испанскӧй салдатчиналӧн буйствоыс да грабёжъясыс кыпӧдісны Нидерландыын возмущение.
Испанецъясӧн рӧзӧриталан лунвывса провинцияяс решитісны ӧтувтчыны войвывса провинцияяс дорӧ.
Ӧтияслӧн и мӧдъяслӧн представительясыс чукӧртчисны Гентӧ да котыртісны общенидерландскӧй союз (1576).
Сэні примитӧм «Гентскӧй соглашениеын» вӧлі шуӧма корны еретикъяслы паныда указъяс отменитӧм, войвыв провинцияяслы протестантство кольӧм вылӧ правояс, став кыпӧдчысьяслы амнистияяс, Нидерландыысь испанскӧй войскаясӧс нуӧм, Генеральнӧй штатъясӧс регулярнӧя чукӧртлӧм.
Утрехтскӧй уния.
Но тайӧ союзыслӧн нэмыс вӧлі дженьыд.
Лунвыв провинцияясын вӧлі вына католическӧй духовенство (происхождение сертиыс дворянскӧй), и дворяна полісны, мый кальвинизм паськалӧмкӧд найӧ вермасны воштыны ассьыныс муяснысӧ да доходъяссӧ.
Сыысь кындзи, 1577 восянь Нидерландыса лунвыв каръясын заводитчис демократическӧй движение.
Брюссельын, Гентын, Аррасын да мукӧд каръясын ремесленникъяс да рабочӧйяс захватитісны властьсӧ, пуксьӧдісны каръясӧ юрнуӧдысьяс пыдди ассьыныс комитетъяссӧ да кутісны перйыны озыр буржуазиялысь гырысь налогъяс военнӧй да мукӧд нуждаяс вылӧ.
«Духовнӧй сословиеӧс, — гижӧ ӧти современник, — вӧлі вайӧдӧма ӧтчаяниеӧдз, дворяна дрӧжжитісны полӧмысла, а карса богачьяс асьнысӧ омӧля чувствуйтлісны асланыс керкаясын».
Народнӧй движениеӧн повзьӧдӧм лунвыв провинцияясса озыр буржуазия ӧні ӧтувтчис духовенство да дворянство дорӧ.
Дворянскӧй ополчениеяс кутісны вӧтлавны каръясысь демократическӧй комитетъясӧс да бӧр лӧсьӧдавны дворяналысь да купецъяслысь вӧвлӧм властьсӧ.
Лунвыв провинцияясса дворянство, духовенство да буржуазия петкӧдлісны дасьлун подчинитчыны испанскӧй корольлы, медым сӧмын мездысьны народнӧй революция водзын полӧмысь.
Та вылӧ вочакыв пыдди войвывса сизим провинция 1579 воын заключитісны союз, кырымалісны сідз шусяна Утрехтскӧй уния.
Найӧ кӧсйысисны «ӧтувтчыны пыркежлӧ, кыдз быттьӧ найӧ лоӧны ӧти провинцияӧн», да ӧтув тышкасьны испанецъяслы паныд.
Регыд та бӧрти найӧ йӧзӧдісны Филипп II-ӧс чӧвтӧмаӧн.
«Ен лӧсьӧдліс подданнӧйясӧн — висьтавсис тайӧ документас, — эз государь ради, а, мӧдарӧ, государь — подданнӧйяс интересъясын.
Государь кӧ оз лыддьысь аслас подданнӧйяс интересъясӧн, сійӧ нин абу веськӧдлысь, сійӧ — тиран, кодлы оз ков повинуйтчыны».
Войвывса озыр буржуазия эз вӧв прӧтив выль государствоӧн юрнуӧдысь пыдди пуктыны корольӧс да мӧвпаліс, мый медбур кандидатӧн лоӧ Вильгельм Оранский.
Но 1584 воын Вильгельмӧс вӧлі виӧма медалӧм мортвиысь кипомысь.
Управлениеын юрнуӧдысьӧн лои «Национальнӧй сӧвет», кытчӧ пырлісны представительяс озыр буржуазия да знать пӧвсысь.
abu
Испаниякӧд водзӧ мунан тыш.
Выль государствоыс кутіс шусьыны «Соединённӧй провинцияясӧн», либӧ прӧстӧ «Голландскӧй республикаӧн» — союзӧ пырысь сизим провинция пӧвсысь медся уна йӧза да озыр провинция ним кузя.
Республикалы нӧшта дыр на лоис тышкасьны Испаниякӧд аслас независимость вӧсна.
1581 воын Испания ӧтувтіс ас дорас Португалияӧс став колонияяснас.
Испанскӧй король киын ӧні лоины не сӧмын американскӧй колонияяс, но и Португалиялы Индияын принадлежитысь владениеяс.
Испания ёнмӧмӧн тревожитчӧм Англия кутіс восьсӧн отсавны Соединённӧй провинцияяслы.
Филипп II решитіс жугӧдны ассьыс главнӧй врагсӧ — Англияӧс, коді грабиталіс сылысь колонияяссӧ да суднояссӧ.
Кадисын вӧлі котыртӧма «Непобедимӧй Армада» — Англия вылӧ уськӧдчӧм могысь зэв ыджыд флот.
«Армадаын» вӧлі 130 гырысь, неуклюжӧй да сьӧкыда вооружитӧм корабль да 30 транспортнӧй судно.
Но бушков жугӧдіс испанскӧй флотсӧ.
Мыйкӧ-мында юкӧн вӧлі бырӧдӧма английскӧй корабльясӧн.
«Непобедимӧй Армадалӧн» сӧмын зэв этшаник колясыс бӧр воис Испанияӧ.
Филипп II-лы быть лои ӧткажитчыны аслас гордӧй мӧвпъясысь.
1609 воын Испания да Соединённӧй провинцияяс костын вӧлі кырымалӧма перемирие йылысь договор, код серти Испания признайтіс выль государстволысь независимостьсӧ.
Тадзи помасис Нидерландыын революция — Европаын медводдза буржуазнӧй революция, коді шедӧдіс победа.
Сійӧ помасис Испанияысь феодальнӧй абсолютизм жугӧдӧмӧн да нидерландскӧй буржуазиялӧн победаӧн.
Таын — тайӧ событиеыслӧн ыджыд прогрессивнӧй тӧдчанлуныс.
Буржуазия вермис победитны сӧмын сы вӧсна, мый революцияын активнӧя участвуйтісны народнӧй массаяс, но тайӧ победаӧн шедӧдӧмторъясыс лоины ӧтнаслы буржуазиялы.
3 §. Голландия XVII нэмын.
Экономическӧй расцвет.
XVI нэмся революция пӧртіс Голландияӧс Европаын медвына морскӧй да торговӧй державаӧ.
Маркс шуӧм серти, XVII нэмын Голландия лояс образцовӧй капиталистическӧй странаӧн.
Голландияын кутісны стрӧитавны океанъясын плавайтӧм вылӧ гырысь суднояс, 1000 тоннаысь гырысьджыкъясӧс водоизмещениеӧн.
Тані медводз кутісны паськыда вӧдитчыны точнӧй часіӧн (хронометрӧн), телескопӧн, секстантӧн (восьса мореын корабльлысь местасӧ тӧдмалӧм могысь астрономическӧй инструмент) да градуснӧй сеткаа усовершенствуйтӧм картаясӧн.
Колонияяс.
1615 воын Малакка берегъяс дорын голландецъяс жугӧдісны испанскӧй флот да босьтісны асланыс киӧ Индия побережьеысь уна пункт.
Найӧ кутісны нуны торговӧй волысьӧмъяс Китайкӧд да Япониякӧд.
Голландецъяс медся зумыда овмӧдчисны Зондскӧй да Молуккскӧй діяс вылӧ.
На киын лоины пряностьяс — перец, гвоздика, корица, мускатнӧй ӧрех — производитӧм кузя главнӧй районъясыс.
Ява ді вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма гырысь кофейнӧй плантацияяс.
Китайысь голландецъяс первойяысь кутісны нуны Европаӧ чай, коді регыд мысти ёна паськаліс.
Колонияяс захватывайтчисны и рытыввылын, Америкаын.
Вӧлі захватитӧма некымын Антильскӧй ді, кытӧн паськыда кутісны вӧдитны гырысь сахарнӧй плантацияяс.
Колониальнӧй торговля вӧлі гырысь торговӧй компанияяс киясын.
На пӧвсын медся тӧдчанаӧн вӧлі 1602 воын котыртӧм Ост-Индскӧй компания, коді аслас киясын кутіс монопольнӧй торговля Индиякӧд.
Ост-Индскӧй компания пӧльзуйтчис ыджыд самостоятельностьӧн.
Сійӧ чеканитліс ассьыс деньга, имеитліс ассьыс войска, стрӧитавліс каръяс да крепостьяс, назначайтліс чиновникъясӧс да судьяясӧс да весиг имеитліс право объявляйтны война да заключайтны мирнӧй договоръяс.
Тайӧ компанияыс лӧсьӧдіс Голландиялы колониальнӧй могущество.
Ыджыд тӧдчанлун кутліс Голландиялӧн Балтикаын да Роч государствокӧд торговля нуӧдӧм.
Россияын голландияса купецъяс пӧльзуйтчылісны быдпӧлӧс льготаясӧн и татысь Западнӧй Европаӧ нулісны нянь, кудель, сир, мачтӧвӧй вӧр, куяс да мукӧд тӧваръяс.
Голландия экономическӧй олӧмлӧн центрӧн вӧлі Амстердам кар.
XVII нэм заводитчигӧн сэні вӧлі 100 сюрс олысь.
Амстердамлӧн тӧдчанлуныс эз вӧв сӧмын тӧргуйтӧмын да промышленностьын: сэні вӧліны Европаын медся озыр да асланыс оборотъяс сертиыс медся гырысь банкирскӧй контораяс.
Голландиялӧн политическӧй строй.
Некӧн буржуазия эз пӧльзуйтчывлы сэтшӧм властьӧн, кыдзи Соединённӧй провинцияясын.
Став политическӧй олӧмсӧ вӧлі сосредоточитӧма каръясын.
Быд карын юрнуӧдысьнас вӧлі медся озыр купеческӧй фамилияясысь представительяслӧн сӧвет.
Карса депутатъяс чукӧртчывлісны провинциальнӧй штатъясӧ, кодъяс мӧдӧдавлісны ассьыныс представительяснысӧ Гаагаын заседайтысь Генеральнӧй штатъясӧ.
Генеральнӧй штатъяс ведайтлісны внешньӧй политикаӧн, военнӧй, морскӧй да финансӧвӧй делӧясӧн да назначайтлісны высшӧй чиновникъясӧс.
Генеральнӧй штатъяслӧн исполнительнӧй органӧн вӧлі Государственнӧй сӧвет, кӧні юрнуӧдысьнас вӧлі штатгальтер.
Сійӧ жӧ ведайтліс и военнӧй вынъясӧн.
Штатгальтеръяс пӧшти пыр вӧліны Оранскийяс домысь.
На вылӧ видзӧдісны кыдзи наследственнӧй президентъяс вылӧ.
Голландияын классӧвӧй противоречиеясыс вӧліны Европаса став мукӧд странаясын серти медъёсьӧсь.
Некӧн эз вӧв сэтшӧм уна пролетарий.
Уджалан луныс вӧлі кузь, а удждоныс зэв ичӧт.
Мануфактураясын уджалісны зэв уна нывбаба да челядь, а тайӧ нӧшта чинтыліс удждонсӧ.
Омӧльтчис и крестьяналӧн положениеыс.
Революция вылӧ видзӧдтӧг, крепостнӧй зависимостьлӧн колясъясыс вӧліны на уна местаясын, торйӧн нин Голландия асыввыв юкӧнын.
Гырысь буржуазия видзис тайӧ феодальнӧй пережитокъяссӧ, сы вӧсна мый тайӧ буржуазияыс ачыс кутіс ньӧбавны дворянскӧй муяссӧ да сылы колӧ вӧлі крестьяналӧн подчинитчӧмыс.
«Голландияса народнӧй массаяс 1648 воын нин ёнджыка страдайтлісны вывті сьӧкыд уджысь, вӧліны гӧльджыкӧсь да терпитлісны чорыдджык гнёт, чем народнӧй массаяс Европа ӧстальнӧй юкӧнын», — шуӧ Маркс (Маркс да Энгельс, Соч., XVII том, 824 листбок).
Буржуазнӧй культура.
Соединённӧй провинцияясын ыджыдаліс буржуазно-аристократическӧй строй.
Но феодальнӧй монархия ярмо улын вӧлысь мукӧд странаясса буржуазиялы Голландия кажитчыліс свобода кузя образцовӧй странаӧн.
Войвыв Нидерланды лоис центрӧн книга печатайтӧм да книгаӧн тӧргуйтӧм кузя, кодъяс вӧлі сосредоточитчӧмаӧсь Лейден да Амстердам каръясын.
Ёна паськалісны газетаяс.
Сэні юӧртсявлісны не сӧмын экономическӧй да политическӧй выльторъяс став Европа пасьталаысь, но обсуждайтчылісны унапӧлӧс политическӧй вопросъяс, кодъяс волнуйтлісны лыддьысьяссӧ.
Вӧвлытӧма кыптіс да кутіс дзоридзавны искусство.
Голландияын унджык художникыс асланыс жанрӧвӧй сценаясын да портретъясын петкӧдлывлісны победитысь, озырмӧм буржуазиялысь бура да довольнӧя олӧмсӧ.
Художникъяс зэв вылӧ лэптылісны гортса обстановкалысь семейнӧй уют.
Сійӧ кадся картинаяс вывсянь зритель вылӧ видзӧдӧны буржуаяслӧн самодовольнӧй чужӧмъяс.
Но голландскӧй живописецъяс пӧвсын вӧлі и мӧд направление.
Ӧткымын художникъяс сайын коли революция кадся нидерландскӧй буржуазиялӧн воинствующӧй духыс.
На пӧвсысь вылӧ кыпӧдчӧ аслас став современникъяс весьтын вывті ыджыд художник да гравер Рембрандт (1606–1669), Лейденса мельниклӧн пи, коді ыджыдджык юкӧнсӧ аслас олӧмысь колляліс Амстердамын.
Рембрандтлӧн картинаясыс тырӧсь джуджыд мӧвпӧн да драматизмӧн.
Зэв ыджыд мастерствоӧн сійӧ петкӧдлӧ морт переживаниеяслысь став озырлунсӧ — скӧрлун, радлун, шогсьӧм, страдание.
Торъя нин бурӧсь сылӧн портретъясыс.
Рембрандтлӧн главнӧй средствоыс — светотень.
Освещениенас сійӧ кужліс сетны фигураяслы да чужӧмъяслы шемӧсмӧдана выпуклость.
Современникъяс водзын Рембрандт пӧльзуйтчыліс успехӧн сӧмын аслас олӧм первой юкӧнас.
Кымын серьёзнӧйджыкӧн да джуджыд содержаниеаджыкӧн лоліс сылӧн творчествоыс, сымын омӧльджыка кажитчыліс сійӧ голландскӧй буржуалы.
Рембрандт куліс ӧткӧн кольӧмӧн да вунӧдӧмаӧн.
XXVII ГЛАВА.
АНГЛИЯ XVI НЭМЫН.
1 §. Англияын капиталистическӧй развитие заводитчӧм.
Мануфактураяс лоӧм.
XVI нэмын Англия вӧлі ичӧтик государствоӧн, сэні вӧлі 2,5–3 миллион население.
Население лыд сертиыс сійӧ вӧлі 3 пӧв ичӧтджык Испанияысь да 5 пӧв ичӧтджык Францияысь.
Но буретш XVI нэм вӧлі английскӧй хозяйство кыптӧмлӧн сійӧ заводитчӧмнас, код вӧсна Англия куимсё во мысти лои став мирлӧн фабрикаӧн да мирын медся вынйӧра колониальнӧй державаӧн.
Англияын важысянь нин ёна видзлісны ыж да английскӧй вурунсӧ уна нулывлісны мукӧд странаясӧ, торйӧн нин Фландрияӧ.
XIV нэмсянь ной вӧчӧм кутіс развивайтчыны самӧй Англияас.
Англичана эз кутны вузавны ассьыныс вурунсӧ да обработайтлісны сійӧс асьныс.
Ной кыӧмӧн занимайтчылісны не сӧмын цехӧвӧй мастеръяс каръясын.
Сійӧ паськаліс и сиктъясын, да сиктса мастеръяс ӧтпырйӧ уджавлісны му вылын и печкылісны либӧ кылісны ной.
Сы вӧсна мый унджык случаяс тайӧ вӧліны гӧль йӧз, то и вурунсӧ и станокъяссӧ налы сетавлісны скупщикъяс, кодъяс требуйтлісны, медым став гӧтӧвӧй продуктсӧ мастеръяс вузавлісны сӧмын налы.
XVI нэмсянь татшӧм скупщикъясыс асьныс заводитісны лӧсьӧдавны гырысь мастерскӧйяс, кытчӧ найӧ мыйдтакӧ босьтлывлісны насянь зависитысь татшӧм мастеръяссӧ, медым бурджыка видзӧдны удж мунӧм бӧрсяыс.
abu
Англияын чужӧны уна лыда суконнӧй мануфактураяс да заводитчӧ паськавны производстволӧн капиталистическӧй способ.
abu
abu
abu
Английскӧй промышленностьын тайӧ вежсьӧмъясыс имеитлісны лыдтӧм-тшӧттӧм последствиеяс и английскӧй овмӧслы дзоньнас, и обществоыслы.
Крестьяналысь му босьталӧм.
«Потшӧмъяс».
Развивайтчысь капиталистическӧй промышленность кутіс уджавны мукӧд странаясӧ вузалӧм вылӧ, та вӧсна сылы колӧ вӧлі унджык вурун да унджык рабочӧй, чем важся цехӧвӧй промышленностьлы, коді уджавліс ичӧт местнӧй рынок вылӧ.
Ыжъясӧс видзӧм лои прибыльнӧй делӧӧн.
Гырысь стадаяслы колӧ вӧлі уна му, а пастбищеяс вылӧ удобнӧй унджык муыс вӧлі посни крестьянскӧй овмӧсъяс киын.
И вот английскӧй гырысь землевладелецъяс-лордъяс кутісны вӧтлавны крестьянаӧс найӧ участокъяс вылысь да мырддявны налысь муяссӧ.
Асланыс му вылысь вӧтлӧм крестьяналы, кодъяс воштісны ассьыныс имуществосӧ да кодъяслы нинӧм вылӧ лои овнысӧ, быть лои медасьны удж вылӧ капиталистъяс ордӧ.
Крестьянаӧс муяс вывсьыс вотлӧмыс вӧлі татшӧм ногӧн выгӧднӧ и лордъяслы, сы вӧсна мый найӧ пӧлучитісны пастбище вылӧ му, и капиталистъяслы, сы вӧсна мый налы донтӧма сюрлісны рабочӧйяс.
Ыджыд чукӧръясӧн крестьянаӧс вӧтлавлісны асланыс нэмӧвӧйся муяс вылысь.
Тыртӧмӧн кольлісны дзонь сиктъяс.
Крестьяна пӧвсын вӧліны зажиточнӧйяс, кодъяслы сідзжӧ вӧлі выгӧднӧ лордъясӧн крестьянскӧй муяс босьталӧмыс.
Тайӧ зажиточнӧй крестьянаыс босьтавлісны гырысь землевладелецъяслысь мусӧ арендаӧ (кӧртымӧн) да асьныс заводитлісны занимайтчыны ыж видзӧмӧн либӧ жӧ лӧсьӧдлісны гырысь овмӧсъяс да вузӧс вылӧ кӧдзлісны шобді, а мусӧ уджавлісны батракъяс, кодъяс пӧлучайтлывлісны зэв ичӧт донъяс.
И ыж видзысь гырысь лордъяс-дворяна, и арендаторъяс (фермеръяс) сідзжӧ вӧліны капиталистъясӧн, сы вӧсна мый найӧ пӧльзуйтчылісны наёмнӧй рабочӧйяс уджӧн.
Мырддьӧм муяссӧ лордъяс да фермеръяс потшлывлісны и татшӧм ногӧн торйӧдлісны сійӧс крестьянскӧй муясысь.
Та вӧсна став тайӧ муяс мырддялӧмыс да крестьянаӧс вотлӧмыс Англияын кутіс шусьыны «потшӧмъясӧн» (огораживаниеӧн).
Брӧдягаяслы да корысьяслы паныд кровавӧй законодательство.
Англияын крестьяна да рабочӧй йӧз веськалісны сьӧкыд положениеӧ.
Налы паныд сулалісны и дворяна и буржуа.
Крестьяна вӧліны вынтӧмӧсь тышкасьны «потшӧмъяслы» паныд.
Муяс вылысь вӧтлӧм уна крестьяна эз вермыны аддзыны удж.
Англияса туйяс кузя шӧйтісны зэв уна корысьяс да уджтӧмалысьяс.
Сиктъяслӧн тыртӧммӧм да корысьяслӧн лыд лоины сэтшӧм гырысьӧсь, мый тайӧ шызьӧдіс весиг английскӧй правительствоӧс.
Правительство сідзжӧ поліс, мый крестьянство рӧзӧритчӧм бӧрын некодлы мынтыны податьяс да сетны салдатъясӧс армияӧ.
Сійӧ лэдзавліс законъяс «потшӧмъяс» дугӧдӧм могысь, но сы вӧсна мый господствуйтысь классыслы — дворяналы — колӧны вӧлі «потшӧмъясыс», то правительство босьтчылӧмъясысь нинӧм эз артмы.
Зато некод эз кут правительствоӧс олан средствоясысь лишитӧм шудтӧм йӧз вылӧ уськӧдчӧмысь.
Уджтӧмалысьясӧс правительство йӧзӧдіс «брӧдягаясӧн», кодъяс наросьнӧ пышъялӧны уджысь.
Сійӧ кутіс лэдзавны уджтӧмалысьяслы да корысьяслы паныд сэтшӧм чорыд да несправедливӧй законъяс, мый Маркс став тайӧ законодательствосӧ шуис кровавӧйӧн.
«Бродяжничествоысь» приговаривайтлісны плетьӧн накажитӧмӧ, рабствоӧ вузалӧмӧ да весиг смертьӧ.
Роберт Кетлӧн восстание.
Крестьяна заводитлісны водзсасьны «потшӧмъяслы» да кровавӧй законодательстволы паныд.
Странаын уна местаясын заводитісны кыптавны восстаниеяс.
Торъя нин уна восстаниеыс вӧлі страна асыввылын, сы вӧсна мый сэні медся ёна мунісны «потшӧмъяс».
Медся ыджыд восстаниеӧн вӧлі Норфольк графствоын, Англия асыввылын, Роберт Кет юрнуӧдӧм улын мунысь восстание (1549).
Крестьяна корисны бырӧдавны потшӧсъяс, бӧр сетны налысь босьтӧм общиннӧй муяс да запретитны гырысь стадаясӧн сюра скӧт да ыж видзӧм.
Кыпӧдчысьяс босьтісны асланыс киӧ графстволысь главнӧй карсӧ — Норич.
Кыпӧдчысьяслы паныд правительство ыстіс иностранецъясысь чукӧртӧм наёмнӧй войскаяслысь ыджыд отряд артиллерияӧн.
Кетӧс вӧлі жугӧдӧма, 3 сюрс дорысь унджык крестьянаӧс виӧма, нӧшта на унджыкӧс босьтӧма пленӧ да казнитӧма.
Асьсӧ Кетсӧ вӧлі ӧшӧдӧма Норич площадь вылын.
2 §. Тюдоръяслӧн абсолютизм.
Английскӧй реформация.
Английскӧй абсолютизм.
Дворяналы да буржуазиялы колӧ вӧлі вына власть, коді эськӧ лэдзис налы спокойнӧя эксплоатируйтны да рӧзӧритны крестьянаӧс да рабочӧйясӧс да коді эськӧ дорйис английскӧй торговляӧс сэтшӧм конкурентъясысь, кыдзи Испания, Франция, Нидерланды.
Вына королевскӧй властьлӧн ӧпаснӧй прӧтивникъясӧн вӧліны гырысь феодалъяс, но налӧн унджык юкӧныс пӧгибнитіс Алӧй да Белӧй роза войнаяс дырйи.
Тюдоръяслӧн выль династия (1485–1603), дворянско-буржуазнӧй парламентсянь тыр поддержка дырйи, пӧлучитіс пӧшти неограниченнӧй власть.
Та вӧсна Англияын Тюдоръяслӧн кадыс шусьӧ английскӧй абсолютизм периодӧн.
Англияын реформация.
Тюдоръяс династиялӧн медводдза король, Генрих VII (1485–1509), нуӧдіс успешнӧй тыш пӧкӧритчытӧм феодалъяскӧд, конфискуйталіс налысь имуществосӧ да бырӧдаліс налысь замокъяссӧ.
Сылӧн пиыс — Генрих VIII (1509–1547) — чорыд сьӧлӧма да капризнӧй тиран, но сюсь да ловкӧй политик, тырвыйӧ торйӧдіс английскӧй вичкоӧс римскӧй вичкоысь да йӧзӧдіс асьсӧ выль, «англиканскӧй» вичколӧн юрнуӧдысьӧн (1534).
Выль вичкоыс вӧлі протестантство да католичество костын мыйӧнкӧ шӧркодьӧн.
Кыдзи и лютеранскӧй вичкоын, сылӧн юрнуӧдысьнас вӧлі государь, но зато англиканскӧй вичкоын колисны озыр культ, епископъяс да попъяс, кыдзи и католикъяслӧн.
Монашествоӧс вӧлі бырӧдӧма, манастырскӧй муяссӧ да имуществосӧ конфискуйтӧма.
Сы вӧсна мый корольлы колӧ вӧлі сьӧм, сійӧ кутіс вузавлыны тайӧ муяссӧ.
Англияын муніс муӧн вӧвлытӧма спекулируйтӧм, и сылӧн унджык юкӧныс веськаліс купецъяс да промышленникъяс киӧ.
Мусӧ ньӧбӧм бӧрын найӧ лолісны дворянаӧн; найӧ вӧтлавлісны муяс вывсьыс манастырскӧй крестьянасӧ либӧ эксплоатируйтлісны найӧс нӧшта ёнджыка важся господа сертиыс.
Но вичкояслысь да епископъяслысь муяссӧ эз вӧв конфискуйтӧма.
Англиканскӧй вичко колис ыджыд землевладелецӧн.
Сійӧ, кыдзи и католическӧй вичко, важмозыс получайтлывліс веруйтысьяслысь десятина.
Англиканскӧй вичко лои государственнӧй вичкоӧн.
Став англичанаыс обязанӧсь вӧліны кутчысьны тайӧ вичкоас, мӧдног найӧс преследуйтлісны кыдзи государственнӧй преступникъясӧс.
Англиканскӧй вичко эз могмӧд буржуазияӧс да выль дворянствоӧс.
Буржуазиялы колӧ вӧлі, медым вичкоыс вӧлі прӧстӧйджыкӧн, донтӧмджыкӧн, медым сылӧн вӧлі этшаджык праздникыс, унджык уджалан луныс.
Буржуазия кӧсйис «весавны» вичкосӧ католичество колясъясысь.
Татшӧм «весалӧм» дор сулалысьяссӧ Англияын кутісны шуны «пуританаӧн» (латинскӧй кыв вылын purus — чистӧй).
Пуритана лыддьылісны бурджыкӧн кальвинистскӧй вичколысь порядокъяс.
Народ пӧвсын паськалісны мукӧд религиознӧй учениеяс, кодъяс мунлісны паныд быдпӧлӧс государственнӧй вичколы да кӧсйисны тыр независимостя религиознӧй общинаяс.
Тайӧ учениеяс дор сулалысьяссӧ кутісны шуны индепендентъясӧн — независимӧйясӧн.
3 §. Англиялӧн торговля да внешньӧй политика XVI нэмын.
Англия да Испания.
Торговля да промышленность развивайтчӧм сувтӧдіс Англия водзӧ внешньӧй политика кузя выль могъяс.
Англичана паныдасисны море вылын вына соперниккӧд — испанскӧй державакӧд.
Тюдоръяс дырйи английскӧй внешньӧй политикаын Испаниякӧд отношениеяс вӧліны важнейшӧй вопросӧн.
Англияса феодальнӧй кругъяс корсисны поддержка феодальнӧй Испаниясянь, зілисны матыстны Англияӧс Испаниякӧд.
Торгово-промышленнӧй кругъяс да выль дворянство настаивайтісны нуны решительнӧй тыш Испаниялы паныд.
Сы вӧсна мый буржуазия да выль дворянство пӧвсын паськавліс пуританство, то Испания да католичество дінӧ тайӧ кругъясыс имеитлісны ӧткодь лӧглун.
Мӧдарӧ, феодалъяс, кодъяс синісны Испаниякӧд союз лӧсьӧдӧм вылӧ, сэки жӧ эз прӧтив вӧвны восстановитны Англияын католическӧй религия.
Тайӧс удайтчис налы пӧртны олӧмӧ регыдик кад кежлӧ Генрих VIII кулӧм бӧрын.
Найӧ сетісны сылысь нывсӧ, Мариясӧ, коді пуксис престол вылӧ 1553 воын, испанскӧй престолса наследник сайӧ, будущӧй король Филипп II Испанскӧй сайӧ.
Мария Тюдор бӧр лӧсьӧдіс Англияын католичество да сэтшӧм чорыда преследуйтіс еретикъясӧс, казнитавліс да сотавліс найӧс бипуръяс вылын, мый сійӧс нимтісны «Кровавӧйӧн».
Но XVI нэм мӧд джынйын Англиялӧн хозяйственнӧй успехъясыс ёнмӧдісны буржуазиялысь да выль дворянстволысь положениесӧ, сетісны налы позянлун вермыны феодалъясӧс.
Выль королева Елизавета дырйи (1558–1603) английскӧй правительство решительнӧя сувтіс английскӧй торговлялы да промышленностьлы покровительствуйтан туй вылӧ да Испаниякӧд да католикъяскӧд чорыд тыш нуӧдан туй вылӧ.
Ӧні Англияын некутшӧм пӧщадатӧг кутісны бырӧдавны католикъясӧс.
Торговӧй компанияяс.
Елизавета дырйи правительство быдсяма мераясӧн лэптыліс промышленность да торговля.
Сійӧ покровительствуйтліс торговӧй компанияяслы да сетавліс налы ылыса странаяскӧд монопольнӧй торговля нуӧдӧм кузя правояс.
Тадз вӧлі лӧсьӧдӧмаӧсь компанияяс Турецкӧй, Левантскӧй да Африканскӧй.
Нӧшта 1552 воын на Англиясянь мӧдӧдчисны куим корабль корсьны Индияӧ туйяс войвыв мореяс пыр.
Кык корабльыс погибнитісны йияс пӧвсын, а коймӧдыс Ченслер команда улын воис Севернӧй Двина устьеӧдз.
Татысянь Ченслер Холмогоры пыр муніс Москваӧ, вӧліс царь Иван Грозный ордын да получитіс сысянь разрешение тӧргуйтны Роч государствокӧд.
1554 воын Англияын вӧлі лӧсьӧдӧма «Компания Москвакӧд, Персиякӧд да войвыв странаяскӧд тӧргуйтӧм кузя», либӧ, дженьыдджыка, Московскӧй компания.
Но татшӧм компанияяс пӧвсысь медся важнӧйыс да озырыс вӧлі 1600 воын лӧсьӧдӧм знаменитӧй Ост-Индскӧй компания, коді получитіс Добрӧй Надежда мыссянь асыввывланьса став странаяскӧд тӧргуйтӧм кузя монопольнӧй право.
Англияын торговля да промышленность паськалӧмсӧ петкӧдлысьӧн вӧлі лондонскӧй биржа лӧсьӧдӧм, кодӧс стрӧитіс банкир Грешем.
Королева Елизавета вӧліс сійӧс восьтігӧн да Грешемлы сетіс рыцарскӧй звание.
Внешньӧй политика.
Кымын ыджыдджык успехъяс кутіс вӧчавны английскӧй торговля, сымын неизбежнӧйджык лоис Испаниякӧд зурасьӧм.
Английскӧй военнӧй да торговӧй суднояс грабитісны Испаниялысь побережьесӧ, усьласисны испанскӧй суднояс вылӧ, рӧзӧритавлісны Америкаысь испанскӧй колонияса берегъяс.
Англияын вӧліны компанияяс, кодъяс специальнӧ занимайтчылісны корсаръясӧс снаряжайтӧмӧн да юклісны добычасӧ.
Ачыс Елизавета гусьӧн участвуйтліс тайӧ компанияясас.
Елизавета восьсӧн отсавліс Испаниялы паныд кыпӧдчӧм Нидерландылы.
Филипп II аслас посолъяс да шпионъяс пыр Англияын отсавліс королевалы паныд заговоръяслы.
1588 воын Филипп котыртіс зэв ыджыд эскадра, сідз шусяна «Непобедимӧй Армада», медым завоюйтны Англияӧс, но сылӧн мыйкӧ-мында юкӧныс пӧгибнитіс бушколысь, мыйкӧ-мындасӧ вӧлі бырӧдӧма англичанаӧн.
«Непобедимӧй Армадалӧн» гибельыс Испаниялы вӧлі сьӧкыд ударӧн, кодысь сійӧ эз нин вермы сувтны кок йылас.
Тайӧ кадсяньыс Англия лои Европаса медпервой морскӧй державаяс пӧвсысь ӧтиӧн.
4 §. Англиялӧн культура XVI нэмын.
Томас Мор да сылӧн «Утопия».
XVI нэмын Англияын, кыдзи и Европаса мукӧд странаясын, развивайтчӧ выль, буржуазнӧй просвещение да паськалӧны гуманистическӧй видзӧдласъяс.
Зэв ыджыд английскӧй гуманистӧн вӧлі Томас Мор.
Сійӧ занимайтліс лорд-канцлерлысь важнӧй должность да вӧлі личнӧй другӧн корольлӧн — Генрих VIII-лӧн.
Тайӧ эз мешайт деспотическӧй корольлы казнитны асьыс другсӧ, кор Томас Мор ӧткажитчис признайтны корольӧс вичко вылын юрнуӧдысьӧн (1535).
Томас Мор вӧлі человечестволӧн сійӧ благороднӧй умъяс пӧвсысь, кодъясӧс эз могмӧдлы существуйтысь порядокыс да кодъяс эз вермыны миритчыны классӧвӧй общество существуйтӧмӧн да озыръясӧн гӧльясӧс эксплоатируйтӧмӧн.
Мор сулаліс кык историческӧй — феодальнӧй да капиталистическӧй период граньын.
Мор вӧлі аддзӧ, мый прӧстӧй йӧзлы лёка овсьыліс водзджык, но сійӧ дзик веськыда индывліс, мый выль условиеясын тайӧ массаыслы лоӧ ещӧ лёкджык.
Выль кадъясыс асьнысӧ петкӧдлісны нин крестьянаӧс муяс вылысь массӧвӧя вӧтлӧмӧн, вӧвлытӧм гӧльлун да корысялӧм содӧмӧн.
«Справедливӧ-ӧ, — гижліс Мор, — мый озыр ювелир, ростовщик, нинӧм вӧчтӧг, олӧ быдпӧлӧс удобствоясын, празднӧй да ковтӧм занятиеяс нуӧдӧмӧн, сэки кор поденщикъяс, носильщикъяс, ремесленникъяс, му уджалысьяс олӧны корысялӧмын, ӧдва шедӧдӧны аслыныс кынӧмпӧт?
А ӧд найӧ уджалӧны сэтшӧм дыр да сэтшӧм ёна, мый и скӧтина ӧдвакӧ вермис нуны сэтшӧм уджсӧ; но налӧн уджыс сэтшӧма колӧ, мый ни ӧти общество эз вермы эськӧ овны сытӧг ӧти во».
Мор шуліс, мый Англияын «потшӧмъяс» вӧсна ыжъясыс сёйӧны йӧзсӧ.
Кӧн нӧ тайӧ положениесьыс петан туйыс?
Мор эз вермы веськыда вочавидзны тайӧ вопрос вылас.
Сійӧ босьтчыліс петкӧдлыны картина идеальнӧй состояниеа обществолысь, коді нӧшта некӧн на абу; та вӧсна сійӧ ассьыс сочинениесӧ и нимтіс Утопияӧн, мый греческӧй кыв вылын лоӧ «Некӧн».
«Утопияӧн» бӧрынджык кутісны шуны идеальнӧй общественнӧй стройлысь быдпӧлӧс описание, коді (общественнӧй стройыс) сійӧ кадын вӧлі сӧмын фантазияӧн да эз вермы лоны олӧмӧ пӧртанаӧн.
Томас Мор кыдзи и Кампанелла вӧлі утопическӧй социализмлӧн ӧти представительӧн.
Сӧмын ХIХ нэмын Маркс да Энгельс пуктісны начало научнӧй социализмлы, кодӧс подулалӧма абу фантазия вылын, а наука выводъяс вылын да олӧмӧ пӧртӧма миян странаын.
Аслас «Утопия» сочинениеын, кодӧс гижӧма 1516 воын, Мор петкӧдлӧ олӧмсӧ фантастическӧй ді вылысь, коді куйлӧ кӧнкӧ ылын рытыввылын.
Сэні абу частнӧй собственность.
Ставыс обязанӧсь уджавны, немуджтӧмъясӧс виччысьӧ вӧтлӧм.
Ді вылын олысьяслӧн главнӧй занятиеыс — мууджалӧм да скӧтвидзӧм.
Эмӧсь ремеслӧяс, но зэв прӧстӧйӧсь, сы вӧсна мый ді вылас олӧмыс прӧстӧй да патриархальнӧй; сійӧ — ткачлӧн, кузнецлӧн, плӧтниклӧн ремеслӧас.
Видзму овмӧсысь да ремеслӧясысь став продуктаясыс чукӧртсьӧны общественнӧй складъясӧ, кытысь быдӧн вермӧ босьтны сійӧс, мый сылы колӧ.
Сьӧкыд да сьӧд уджъяссӧ нуӧдӧны рабъяс.
Рабъясӧ пӧртӧны военнопленнӧйясӧс да преступникъясӧс.
Тайӧ серпасас кысьӧны ӧтсорвыв будущӧй коммунистическӧй обществолӧн да важся патриархальнӧй стройлӧн чертаясыс.
Шекспир.
Бурнӧй тышӧн тырӧм XVI нэм аддзис ассьыс художественнӧй выражение величайшӧй драматург — Вильям Шекспир (1564–1616) — сочинениеясын.
Сійӧ гижавліс драматизируйтӧм историческӧй хроникаяс, кодъяслы сюжетъяссӧ корсьліс английскӧй историяса бурнӧй периодъясысь.
Но сылӧн медважнӧй произведениеяснас лоӧны замечательнӧй трагедияяс («Гамлет», «Макбет», «Король Лир», «Отелло» да мукӧд), налӧн геройясыс — вынйӧра мӧвпъяса да чорыд вӧляа йӧз, кодъяс кутӧны ас пытшканыс ыджыд страстьяс, оз сувтны некутшӧм опасностьяс водзын.
Шекспир произведениеясын син водзті мунӧ галерея то трагическӧй, то комическӧй характеръяслӧн, кодъяс пытшкын олӧмыс пуӧ ключӧн, век яръюгыд да энергияӧн тыр.
Сійӧ кадся йӧз радейтлісны драматическӧй представлениеяс, а XVI да XVII нэмъясын Европаын театр вӧлі радейтана развлечениеӧн.
Лондонын вӧлі замечательнӧй театр «Глобус», кодӧс восьтіс актёр Бербедж.
Тайӧ театрыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Сійӧ вӧлі овальнӧй формаа, вевттӧм сы весьтті, кӧні ӧні миян театръясын партерыс.
Вевттьӧма вӧлі сӧмын галереяяс, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ложаяс.
Партерын публикаыс сулавліс.
Меддона местаясыс вӧліны сцена вылын, кӧні видзӧдысьясыс цыновкаяс вылын лэдзчысьӧмӧн джынвыйӧ куйлісны.
Декорацияяс ньӧти эз вӧвны — на местаын сулалісны зібъяс, кытчӧ тувъялӧма вӧлі пӧвторъяс, пӧвторъяс вылас гижӧма: «вӧр», «дворец», «ю» да с. в.
Татшӧм театръясын и ворслывлісны Шекспирлысь произведениеяссӧ.
Маркс да Энгельс вылӧ донъявлісны Шекспирӧс кыдзи поэтӧс да драматургӧс, частӧ цитируйтлісны сійӧс асланыс произведениеясын.
Шекспирлӧн гениальнӧй трагедияясыс ӧнӧдз на оз вешйывны сценаяс вылысь.
XXVIII ГЛАВА.
ФРАНЦИЯ XVI НЭМЫН ДА XVII НЭМ ПЕРВОЙ ДЖЫНЙЫН.
1 §. Франция XVI нэм первой джынйын.
Франциялӧн экономическӧй положение.
XV нэм помын помасис Францияӧс ӧтувтӧм.
Ыджда сертиыс Франция вӧлі неуна ичӧтджык ӧнія дорысь, и оліс сэні 15 миллион гӧгӧр население.
Население лыд серти Франция сэки вӧлі медыджыд государствоӧн Европаын.
Кыдзи и Западнӧй Европаса мукӧд странаясын, XVI нэмын Францияын развивайтчис промышленность да торговля.
Содіс полотнянӧй, шерстянӧй да шелковӧй тканьяс лэдзӧм, а сідзжӧ прошвияс, ковёръяс, стеклӧ, фаянс лэдзӧм.
XV нэм помсянь развивайтчӧ печатнӧй делӧ, торйӧн нин Лионын да Парижын.
Цехӧвӧй ремеслӧкӧд ӧттшӧтш заводитчӧны уджавны скупщикысь зависитысь сиктса кустарьяс.
Ӧткымынлаын заводитӧны уджавны мануфактураяс.
Францияын промышленность да торговля развивайтчӧмыс муніс век жӧ ньӧжйӧнджык Англияын дорысь.
Кызвыннас Франция кольліс видзму уджалан странаӧн.
Став йӧз пӧвссьыс ӧкмыс пайыс олісны сиктъясын.
XVI нэм кежлӧ унджык французскӧй крестьянаыс вӧліны личнӧ свободнӧйӧн да вермылісны мунны удж вылӧ, кытчӧ налы думыштчас.
Кӧть воддза нэмъясас крестьяна и выкупитісны аслыныс свобода, но эз выкупитны найӧ аслыныс мусӧ.
Найӧ воддза мозыс мынтылісны асланыс сеньоръяслы мусьыс, долженӧсь вӧлі уджавны найӧ овмӧсъясын барщина да нуны мукӧд уна повинностьяс, долженӧсь вӧлі судитчыны сеньориальнӧй судъясын.
Став тайӧтор дінас лоисны государственнӧй налогъяс, кодъяс лунысь-лун содісны.
Положениеыс французскӧй крестьянинлӧн вӧлі вывті сьӧкыд.
Господствующӧй классӧн Францияын XVI нэмӧ кольлі дворянство.
Вына королевскӧй власть колӧ вӧлі дворяналы, сы вӧсна мый тайӧ властьыс дорйӧ вӧлі налысь господствующӧй положениесӧ да пӧдталӧ крестьянскӧй восстаниеяс.
Но сійӧ вӧлі колӧ и буржуазиялы, медым кывзысьӧмын видзны мануфактурнӧй рабочӧйясӧс да кустарьясӧс да дорйыны французскӧй купецъяслысь торговӧй интересъяссӧ.
Тадзи вочасӧн Францияын кутіс тэчсьыны неограниченнӧй, либӧ абсолютнӧй, монархия.
Король Франциск 1 (1515–1547) тырвыйӧ эскыліс аслас власть неограниченностьлы и ни ӧтчыдысь эз чукӧрмыв Генеральнӧй штатъяс.
Аслас указъясын сійӧ гижліс: «сэтшӧм менам вӧля» да лыддьыліс, мый тайӧ лоӧ тырмымӧн выль закон вынсьӧдӧм вылӧ.
Тайӧ абсолютнӧй монархияыслы ковмисны вывті уна чиновникъяс.
Правительство кутіс вузавлыны должностьяссӧ.
Ньӧбысьяснас медсясӧ вӧліны буржуа, кодъяс окотапырысь вежлывлісны ассьыныс торговец да промышленник положениенысӧ чиновник карьера вылӧ.
Королевскӧй власть ёнмӧмкӧд ӧттшӧтш содісны налогъяс.
Правительство кутіс сетавны тайӧ налогъяссӧ откуп вылӧ.
Откупщикъясӧн бара жӧ вӧліны озыр буржуа; найӧ жӧ тшӧкыда сетлывлісны правительстволы сьӧмсӧ долгӧн и та вылӧ пӧлучайтлывлісны гырысь процентъяс.
Сідзикӧн, французскӧй буржуазия предприимчивӧй английскӧй буржуазияысь торъялӧмӧн бурджыкӧн лыддьыліс занимайтчыны должностьяс ньӧбалӧмъясӧн, откупъясӧн да ростовщичествоӧн, чем торговляӧн да промышленностьӧн.
Итальянскӧй походъяс.
Французскӧй дворяна эз занимайтчывлыны ни ыж видзӧмӧн, ни видзму вӧдитӧмӧн, кыдзи английскӧйяс, и олісны сӧмын сы вылын, мый босьтлывлісны крестьяналысь.
Уна гырысь феодальнӧй родъяс пӧгибнитісны XV нэмся войнаяс вылын да смутаясын, а мукӧдсӧ король зілис вочасӧн пӧртны придворнӧйясӧ.
«Придворнӧй дворянство» получайтліс корольсянь жалӧванье (пенсияяс), пӧдаркияс да зэв лышкыда да празднӧя оліс король двор помын Парижын.
Тайӧ — сідз шусяна «придворнӧй дворянство».
Гӧльджык дворяна олісны сиктъясын («провинциальнӧй дворянство»), но уджсӧ лыддьылісны аслыныс позорӧн да зільлісны веськавны король армияӧ офицеръяс пыдди.
Дворяна лыддьылісны войнасӧ асланыс честьлы дзик ӧти достойнӧй занятиеӧн: война вылын найӧ вермисны отличитчыны, получитны ыджыд чин да грабитны.
Та вӧсна французскӧй дворянскӧй монархия вӧлі зэв воинственнӧй государствоӧн.
Сӧмын на Франция помаліс Людовик ХI дырйи ассьыс ӧтувтчӧмсӧ, и пыр жӧ французскӧй корольяс кутісны вӧчавны гырысь завоевательнӧй походъяс, медым сетны занятие да нажӧтка воинственнӧй французскӧй дворянстволы.
Франциясянь лунвылын куйліс озыр, но ӧтувтчытӧм да та вӧсна слаб Италия.
Сы вылӧ и веськӧдчисны выль монархиялӧн — Франциялӧн — медводдза ударъясыс.
Франциск I водзӧ нуӧдіс Италиялы паныд сы водзвывса йӧзӧн заводитӧм войнаяссӧ.
Первойсӧ сылӧн походъясыс вӧліны удачнӧйӧсь, но бӧрыннас сійӧ зурасис Италияын выль соперниккӧд — Карл V Габсбургкӧд, Испанияса королькӧд да Германияса императоркӧд.
1525 воын Павия дорын тышын императорлӧн войскаяс дзикӧдз пусь-пась вӧчисны Франциск I-ӧс да весиг сійӧс босьтісны пленӧ.
Войвыв Италияысь завоеваниеяссӧ французъяс воштісны бӧр.
Эз вӧвны удачнӧйӧсь Франциск I-лӧн Карл V-кӧд и бӧръяджык войнаясыс.
Карллӧн войскаясыс не ӧтчыдысь пыравлісны Франция муяс вылӧ да кыкысь волісны пӧшти Парижӧдз.
Франциск быдлаысь корсис аслыс союзникъясӧс.
Сійӧ йитчис турецкӧй султанкӧд, отсавліс Карллы паныд мунысь Германияса протестантскӧй князьяслы.
Война кутіс мунны водзӧ и Франциск I преемник дырйи — сылӧн пи Генрих II дырйи.
Пӧшти 60 во чӧж дугдывлытӧг мунысь война бӧрын 1559 воын Като-Камбрезиын вӧлі заключитӧма мир.
Французъяс пыркежлӧ воштісны Италияӧс.
Кыкнанладорыс ӧтсӧгласӧн ӧткажитчисны ӧта-мӧдыслысь босьтӧм став муяссьыс.
Французскӧй Возрождение.
Протестантство.
Итальянскӧй походъяс тӧдмӧдісны французъясӧс итальянскӧй Возрождениеӧн.
Французъяс первойсӧ босьтісны итальянскӧй культуралысь ортсыладорсӧ.
Кыз стенъяса да лунъюгыдсӧ муртса сетысь векньыдик ӧшиньяса стариннӧй средневековӧй замокъяс пыдди французскӧй корольяс да сеньоръяс кутісны стрӧитавны паркъясӧн да садъясӧн кытшалӧм, гырысь да югыд дворецъяс, мичмӧдлісны найӧс знаменитӧй итальянскӧй скульпторъяслӧн да художникъяслӧн статуяясӧн да картинаясӧн.
Италияса озыр культурнӧй олӧмӧн тӧдмасьӧмыс лоис толчокӧн французскӧй культура развивайтӧмлы.
Францияын кутіс развивайтчыны гуманизм.
Зэв ыджыд французскӧй гуманистӧн вӧлі Рабле, коді гижис сатирическӧй роман «Гаргантюа да Пантагрюэль», кӧні сійӧ остроумнӧя да ёся сералӧ церковникъясӧс да манакъясӧс.
Протестантство кутіс пырны Францияӧ XVI нэмся 20-ӧд вояссянь.
Сы вӧсна мый Франциск I тышкасьліс Карл V-кӧд да дружитліс Германияса протестантскӧй князьяскӧд, сійӧ чунь пырыс видзӧдліс аслас странаын протестантство паськалӧм вылӧ.
Но 1534 воын «еретикъяс» сэтшӧма смелмӧдчисны, мый клеиталісны быдлаӧ, весиг королевскӧй дворецӧ, листокъяс, кӧні чуксалісны бырӧдны «католическӧй идолопоклонство».
Король аддзис таын ассьыс властьсӧ орӧдӧм да кутіс преследуйтны протестантъясӧс.
Франциск I пи дырйи — Генрих II дырйи — тайӧ гонениеясыс нӧшта на чорзисны.
Вӧлі лӧсьӧдӧма «Би палата», коді зіля кӧстеръяс вылын сотавліс «еретикъясӧс».
Став тайӧ чорыд мераяс вылас видзӧдтӧг, протестантъяслӧн лыдыс век ӧтарӧ содіс.
40-ӧд вояс помсянь Францияын паськаліс кальвинизм.
Первойсӧ сійӧ пӧльзуйтчыліс успехӧн буржуазия, ремесленникъяс да рабочӧйяс пӧвсын.
Но Генрих II дырйи кальвинизм ӧдйӧ кутіс паськавны сідзжӧ дворянство пӧвсын, торйӧн нин лунвылын.
Генрих II вӧлі властнӧй да грубӧй деспотӧн, дворянствокӧд обращайтчыліс лёка, и дворянство медводдзаысь почувствуйтіс абсолютнӧй монархлысь сьӧкыд кисӧ.
Сэк жӧ Германияын реформациялӧн результатъясыс — германскӧй князьяслӧн озырмӧм да ёнмӧм — вӧліны веж петкӧдлана примерӧн.
Франция лунвылын нӧшта уна на вӧліны гырысь сеньоръяс, кодъяс эз на вунӧдны воддза независимостьсӧ.
Налы окота вӧлі лоны сэтшӧм жӧ самостоятельнӧй государьясӧн, кыдзи и немецкӧй князьяс.
Лунвывса уна рӧзӧритчӧм да гӧльмӧм посни дворяна завидьпырысь видзӧдісны католическӧй вичко озырлун вылӧ да эз ӧткажитчывны захватитны сійӧс да юкны ас костаныс.
Найӧ заводитісны вуджны кальвинизмӧ, — ӧд кальвинизм требуйтліс вичко муяс конфискуйтӧм.
Кальвинизм кыскыліс ас дорас дворянаӧс сійӧн, мый сетліс налы дась организация да ӧтувтліс налысь радъяссӧ королевскӧй абсолютизмкӧд тышкасьӧм вылӧ.
Францияса кальвинистъяс кутісны шусьыны гугенотъясӧн.
2 §. Францияын религиознӧй войнаяс.
Религиознӧй войнаяслӧн заводитчӧм.
Генрих II кулӧм бӧрын французскӧй престол вылӧ ӧта-мӧд бӧрся пуксьывлісны сылӧн слаб да неспособнӧй пияныс.
Королевскӧй властьлӧн авторитетыс кутіс усьны.
Генрихлӧн ыджыд пи дырйи, Франциск II дырйи, властьсӧ босьтісны Гиз герцогъяс.
Найӧ владейтлісны гырысь земельнӧй озырлунъясӧн, медсясӧ духовнӧй сеньорияясӧн, да та вӧсна став сьӧлӧмсяньыс дорйылісны католичествосӧ.
Гизъяслӧн самовластиеыс да наӧн протестантъясӧс немжалиттӧг преследуйтӧмыс кыпӧдісны гугенот-дворяналысь ыджыд скӧрлун.
Гугенотъяс партияӧн юрнуӧдісны Бурбонъяс — Валуа королевскӧй династияса матыса рӧдпомъяс.
Бурбонъяс пиысь медыджыдыс вӧлі корольӧн Наварраын (Пиренейскӧй гӧраясын, Франция да Испания граница вылын, ичӧтик королевство).
Франциск II кулӧм бӧрын престол вылӧ пуксис Генрихлӧн мӧд пиыс — дас арӧса Карл IX.
Регентшанас сылӧн вӧлі мамыс, мудер интриганка, Екатерина Медичи.
Первойсӧ сійӧ повліс гугенотъясӧс преследуйтӧмысь, сы вӧсна мый найӧ лоины зэв вынаӧсь да вермисны сылы лоны ӧпаснӧйӧн.
Сійӧ кӧсйис лавируйтны католикъяс да гугенотъяс костын, Гизъяс да Бурбонъяс костын.
Но регыд мысти католикъяс да гугенотъяс костын заводитчисны виркисьтана косьяс.
1562 вося тулысын герцог Гиз, аслас свитаӧн местечко Васси пыр мунігӧн, уськӧдчис енлы кевмыны чукӧртчӧм гугенотъяс вылӧ.
Столкновение дырйиыс некымын дас мортӧс вӧлі виӧма да сё-мӧдӧс ранитӧма.
«Вассиын йӧзӧс виӧмъяс» вӧсна католикъяс да гугенотъяс костын пансис настоящӧй война.
30 во чӧжӧн вӧлі дас война, кодъяс мунісны то ӧтиыслы, то мӧдыслы успехӧн.
И католическӧй и гугенотскӧй дворянство пӧльзуйтчис тайӧ дыр нюжалан войнанас, медым грабитны крестьянаӧс да горожанаӧс.
Гугенотъяслы отсавлісны Англия да протестантскӧй немецкӧй князьяс, католикъясӧс поддерживайтліс Испания.
Гизъяс вӧліны союзынӧсь Филипп II Испанскийкӧд да дугдывтӧг получайтлывлісны сысянь сьӧм.
Варфоломеевскӧй вой.
Католикъяс решитісны ӧти ударӧн помавны гугенотъяскӧд.
1572 вося гожӧмын гугенотъяслӧн вождь Генрих Наваррский да король чой Маргарита костын лӧсьӧдчис свадьба; сы вӧсна Парижӧ чукӧртчисны уна дворяна-гугенотъяс.
Католикъяслӧн вождьясыс решитісны виавны найӧс.
Екатерина Медичи тӧдӧ вӧлі заговор йывсьыс, но эз кӧсйы сылы сувтны паныд: надейтчис сы вылӧ, мый тышас пӧгибнитасны гугенотскӧй вождьяс и сэки сійӧ вермас подчинитны аслыс гугенотъясӧс.
Ассьыныс планнысӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь католикъяс кыскисны асладорас парижскӧй буржуазияӧс.
Парижана полісны, мый Франция лунвывса сеньоръяс да каръяс ёнмӧмкӧд, — а лунвылас торъя нин вына вӧлі гугенотство, — Париж воштас государство центрлысь ассьыс значениесӧ; та вӧсна парижана вӧліны гугенотъяс дорӧ враждебнӧйӧсь.
Август 24 лунлы паныда войӧ, св. Варфоломей лунлы паныд, став парижскӧй кӧлӧкӧльняяссянь кылісны набатлӧн лёк туналана шыяс.
Тайӧ сигнал сертиыс заводитчис расплохӧ суӧм узьысь гугенотъясӧс виалӧм («Варфоломеевскӧй вой»).
Бойняыс муніс и водзӧ локтысь лунъясас да шыбытчис провинцияӧ.
Современникъяс арталӧмъяс серти, ставсӧ вӧлі виӧма 30 сюрс мортӧдз.
Римскӧй папа да испанскӧй король ку пытшканыс эз тӧрны радысла.
Папа прикажитіс еретикъяс вылын победа случай кузя вӧчны Римын иллюминация да лӧсьӧдны медаль тайӧ событие честь кузяыс.
Испанскӧй король поздравитіс Карл IХ-ӧс сійӧн, мый сылӧн сэтшӧм мам, а Екатерина Медичиӧс — мый сылӧн сэтшӧм пи.
«Гугенотскӧй республика» да Католическӧй лига.
Екатерина Медичи мӧвпаліс, мый Варфоломеевскӧй войся событиеясыс повзьӧдасны гугенотъясӧс да найӧ пӧкӧритчасны.
Но артмис дзик мӧдарӧ.
Гугенотъяс кыпӧдчисны корольлы паныд.
Франция лунвывса дворянство да лунвывса каръяс панісны война.
Моредорса крепость Ларошель, лунвывса протестантъяслӧн главнӧй оплотыс, бура водзсасис королевскӧй армиякӧд, коді дасысь уськӧдчыліс тайӧ крепость вылас.
1574 воын куліс Карл IX, и престол вылӧ пуксис сылӧн вокыс, кокни вежӧра да развращеннӧй Генрих III.
Сы дырйи королевскӧй властьыс дзикӧдз воштіс авторитетсӧ.
Франция век ӧтарӧ киссис, торъявліс уна пельӧ.
Губернаторъяс лыддисны асьнысӧ асланыс провинцияясын самостоятельнӧй государьясӧн да чукӧртлісны налогъяс аслыныс пӧльза вылӧ.
Сеньоръяс, ас пайсьыс, эз подчиняйтчывны губернаторъяслы, усьласисны ӧта-мӧдныс вылӧ да рӧзӧритавлісны крестьянаӧс да горожанаӧс.
Гугенотскӧй дворяна да каръяс котыртісны союз да лӧсьӧдісны мыйкӧ самостоятельнӧй республика сямаӧс.
Французскӧй государство пытшкын лоис торъя гугенотскӧй государство аслас управлениеӧн, войскаӧн, финансъясӧн, судӧн да религияӧн.
Гугенотъяс пример серти кутісны организуйтчавны и католикъяс.
Найӧ лӧсьӧдісны Католическӧй лига, герцог Гиз юрнуӧдӧм улын.
Челядьтӧм Генрих III бӧрын наследникнас лоис Генрих Бурбон (Наваррский).
Католическӧй лига эз кӧсйы признайтны наследникӧн «гугенотъяслысь тайӧ вождьсӧ» да выдвинитіс кандидатура аслас вождьлысь — Генрих Гизлысь.
Но Католическӧй лигаын эз вӧв тыр сӧгласие.
Парижскӧй буржуазия вӧлі гугенотъяслы враждебнӧйӧн да та вӧсна пырис Гизъяс лигаӧ.
Но сійӧ эз дӧверяйтлы и католическӧй сеньоръяслы.
Та вӧсна Париж действуйтліс самостоятельнӧя.
Сэні бӧрйисны «Дас квайтлысь сӧвет» — парижскӧй кварталъяс лыд серти.
Вӧлі лӧсьӧдӧма да вооружитӧма карса милиция, кытчӧ пырлісны ремесленникъяс, посни торговецъяс, матросъяс.
Татшӧм ногӧн, Францияын, король Генрих III кындзи, лои ещӧ куим правительство: Генрих Бурбон — гугенотъяслӧн юрнуӧдысь, Генрих Гиз — Католическӧй лигалӧн юрнуӧдысь да «Дас квайтлӧн сӧвет» — Парижлӧн юрнуӧдысь.
Король Генрих III решитіс мынтӧдчыны аслас соперникъясысь.
Первой сійӧ заводитліс тышкасьны парижскӧй правительствокӧд.
Но кор сійӧ вайӧдіс войскаяссӧ Парижӧ, горожана кыпӧдісны восстание (1588).
Уличаяс тупкысисны баррикадаясӧн.
Корольлы ӧдва удайтчис пышйыны Парижысь.
Сэки Генрих III думыштіс мынтӧдчыны Гизысь.
Генрих III приказание серти Генрих Гизӧс вӧлі изменническӧя виӧма.
Но тайӧ сӧмын скӧрмӧдіс Католическӧй лигаӧс.
Католическӧй проповедникъяс сэки кутісны чуксавны йӧзсӧ корольӧс виӧм вылӧ.
Быд боксянь врагъясӧн кытшалӧм король решитіс миритчыны Генрих Наваррскийкӧд.
Кыкнан Генрихыслӧн ӧтувтчӧм армияыс мӧдӧдчис Парижӧ.
Столица лӧсьӧдчис сетны вооружённӧй отпор, но сэки корольсӧ вӧлі виӧма лагерӧ гусьӧн воӧм манакӧн — Жак Клеманӧн (1589).
Генрих III-кӧд помасис французскӧй престол вылын Валуалӧн династия.
Престол вуджис гугенотъяс вождьлы — Генрих IV Бурбонлы, тасянь заводитчас Бурбонъяслӧн династия.
Генрих IV.
Выль корольлы колӧ вӧлі завоюйтны на ассьыс государствосӧ.
Но Генрих IV дор сулалысьяслӧн лыдыс лунысь-лун содіс.
Странаӧс вӧлі омӧльтчӧдӧма дыр кад чӧж мунысь гражданскӧй смутаӧн.
Странаас заводитчисны крестьяналӧн да карса бедноталӧн волнениеяс.
Высшӧй классъяслы найӧ вӧліны сэтшӧм грознӧй опасностьӧн, мый тайӧ опасность водзын лӧнисны споръяс Гизъяс да Бурбонъяс костын, католикъяс да протестантъяс костын.
Гырысь католическӧй сеньоръясӧс Генрих IV ас дорас кыскис пенсияясӧн да выгоднӧй местаясӧн.
Но Парижӧс босьтны Генрихлы эз удайтчы.
Сэтчӧ пуксьӧмаӧсь вӧлі неммиритчытӧм католикъяс, кодъяслы отсавлісны испанецъяс.
Сэки Генрих решитіс, мый «Париж сулалӧ месса» (католическӧй богослужение).
Сійӧ вуджас католичествоӧ, и парижскӧй буржуазия восьтіс сылы Парижлысь воротаяссӧ.
Кор Генрих IV пуксис престол вылӧ, сэки Франция вӧлі вывті ёна рӧзӧритчӧма.
Казна вӧлі тыртӧм; сылӧн долгъясыс вӧліны вывті ыджыдӧсь.
Промышленность усис, торговля кусіс.
Туйяс кузя шӧйтісны разбойничӧй шайкаяс; найӧ грабитавлісны крестьянаӧс, горожанаӧс да торговецъясӧс.
1593–1595 воясын кыпӧдчисны крестьяна.
Лёк олӧмӧн да дворяна насилиеӧн ӧтчаяниеӧдз вайӧдӧм тайӧ «кроканъясыс»*, кыдз найӧс нимтылісны, ӧтувтчалісны вооружитчӧм отрядъясӧ, усьласисны дворянскӧй усадьбаяс вылӧ да податьяс ӧктысьяс вылӧ, кодъясӧс найӧ ненавидитлісны.
* Кыпӧдчысьяслӧн боевӧй кличӧн вӧлі: «Aux croquants!» («Грызунъяс вылӧ!»), мӧдногӧн кӧ дворяна вылӧ да податьяс ӧктысьяс вылӧ.
Та вӧсна и асьнысӧ кыпӧдчысьясӧс кутісны шуны «кроканъясӧн».
Восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Сеньоръяс чорыда расправитчисны победитӧмъяскӧд — виисны уна крестьянаӧс.
Нантскӧй эдикт.
Генрих IV водзын сулаліс нӧшта ӧти сьӧкыд задача.
Колӧ вӧлі могмӧдны аслас вӧвлӧм союзникъясӧс-гугенотъясӧс.
1598 воын Генрих IV лэдзис Нант карын эдикт, код серти кальвинизмӧс вӧлі йӧзӧдӧма дозволитӧм религияӧн.
Гугенотъяс получитісны став правояссӧ католикъяскӧд ӧткодьӧс.
Вӧлі кольӧма гугенотъяслысь вичко устройство да налысь постояннӧй съездъяс.
Налысь правояссӧ обеспечитӧм могысь гугенотъяслы вӧлі сетӧма уна крепостьяс (Ларошель и мукӧдӧс), кӧнъясын найӧ вермисны видзны ассьыныс гарнизонъяссӧ.
Тайӧ условиеяс вылын гугенотъяс миритчисны король-католиккӧд.
Некымын гырысь сеньорӧс казнитӧм бӧрын да мукӧдсӧ подкупитӧмӧн, Генрих IV, медбӧрти, вермис лӧньӧдны дворянствоӧс, а крестьянаӧс лӧньӧдӧм могысь вӧлі неуна чинтыштӧма налогъяс.
Тадзи вочасӧн Генрих IV-лы удайтчис лӧсьӧдны страна пытшкын лӧньлун.
Страналӧн лӧньӧмыс отсаліс кыптыны промышленностьлы, торговлялы да видзму овмӧслы.
Франциялӧн положениеыс тӧдчымӧнъя бурмис.
Воддза долгъяс пыдди казнаын лоисны ыджыд сбережениеяс.
Нантскӧй эдикт лэдзӧм да Генрих IV-лӧн мукӧд вера терпитӧм кыпӧдісны ревностнӧй католикъяслысь, торъя нин иезуитъяслысь, скӧралӧм.
Генрих IV вылӧ вӧчлісны некымын покушение, тайӧ покушениеясас участвуйтлісны иезуитъяс.
Медбӧрын 1610 воын Генрих IV-ӧс вӧлі виӧма иезуитъясӧн ыстӧм мортвиысьӧн.
3 §. Францияын абсолютизм установитӧм.
Генрих IV дырйи лӧньлӧм феодальнӧй знать сійӧ кулӧм бӧрын бара кыпӧдіс юрсӧ.
«Король ичӧт арлыда на, сідзкӧ ме асьным лоам верстьӧяснас», — шулісны дворяна.
Людовик XIII дырйи регентшанас вӧлі сылӧн мамыс, сямтӧм Мария Медичи.
Тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, придворнӧй йӧз кевмысьӧм да грӧзитӧм улын, регентшалы быть лолі сетавны налы (придворнӧйяслы) пенсияяс, пӧдаркияс да бур местаяс.
Регыдӧн государственнӧй казна рекмис.
Правительство сэки решитіс чукӧртлыны Генеральнӧй штатъяс (1614).
Но Генеральнӧй штатъяслӧн тайӧ собрание вылын нӧшта ӧтчыд тыдовтчис, кутшӧм враждебнӧйӧсь ӧта-мӧдыслы сословиеясыс.
Коймӧд сословиелӧн (буржуазиялӧн) представительяс асланыс речьясын сравнивайтлісны государствосӧ куим пи котырысь семьякӧд, да сы дорӧ содтывлісны, мый ыджыд пиӧн (мӧдногӧн кӧ высшӧй сословиеӧн) рӧзӧритӧм керкаыс оз шоча сувтӧдсьыв кок йылас ичӧт пиӧн.
Дворяна примитісны тайӧ выражениесӧ оскорбление пыдди да шуисны, мый найӧ оз кӧсйыны, медым «сапожникъяслӧн пиян шуисны найӧс вокъясӧн».
Правительство распуститіс штатъяссӧ, и найӧ сэсся эз чукӧртчывны Французскӧй буржуазнӧй революцияӧдз, мӧдногӧн кӧ 175 во чӧж.
Ришелье.
1624 воӧ властьыс вуджис зумыд киясӧ — первой министр, кардинал Ришелье киясӧ.
Сійӧ вӧлі тӧлка да энергичнӧй политик.
Людовик XIII быдтор кузя кывзысис аслас первой министрлысь.
Медым ёнмӧдны королевскӧй властьсӧ, Ришелье пуктіс ас водзас могӧн жугӧдны гугенотскӧй партиялысь политическӧй организациясӧ, бырӧдны сеньоръяслысь асвӧлясӧ да ёнмӧдны Франциялысь международнӧй положениесӧ Европаын.
Королевскӧй армия босьтіс гугенотъяслысь медъён мыджӧдсӧ — Ларошель.
Гугенотъяслысь вӧлі мырддялӧма укреплённӧй каръяссӧ да замокъяссӧ да пыр кежлӧ бырӧдӧма налысь политическӧй организациясӧ.
Но налысь религиознӧй свободасӧ Ришелье эз вӧрзьӧд.
Ставсьыс вына кардинал вежлавліс губернаторъясӧс, арестуйтавліс, а мукӧддырйи и казнитлывліс медся знатнӧй аристократъяссӧ, найӧ кӧ петкӧдлывлісны асвӧлянысӧ.
Сійӧ лэдзис приказ рӧвняйтны муыскӧд (чышкыны му вывсьыс) став дворянскӧй замокъяссӧ, медым лишитны дворянаӧс асланыс крепостьясысь да вӧчны найӧс корольлы кывзысьысь йӧзӧн.
Ришелье запретитіс дуэльяс — дворяна костын виркисьтана поединокъяс.
Сійӧ кадсянь дворяна долженӧсь вӧлі кисьтны ассьыныс вирсӧ сӧмын королевскӧй делӧ вӧсна.
Центральнӧй правительствоӧс ёнмӧдӧм могысь да местнӧй сеньоръяслысь властьсӧ слабмӧдӧм могысь Ришелье кутіс ыставны провинцияясӧ торъя чиновникъясӧс, кодъяс шусьылісны интендантъясӧн, налы сійӧ вочасӧн сетіс меставывса став властьсӧ.
Найӧ назначайтсьылісны правительствоӧн да вермисны лоны быд кадӧ корӧмаӧсь бӧр.
Интендантъяс пӧрины правительстволысь вӧлясӧ кывзысьӧмӧн олӧмӧ пӧртысьясӧн.
Медым содтыны казналысь доходъяссӧ, правительство быдногыс зільліс кыпӧдны промышленность да торговля, отсавліс судоходстволы, котыртавліс ыджыд купеческӧй компанияяс да паськӧдліс колонияяс.
Ришелье зілис французскӧй владениеяссӧ паськӧдны слабмӧм Германия тшӧт вылӧ.
Став государственнӧй расходъяс пытшкысь джынйыс вӧліны военнӧй расходъяс.
Ришелье некымынпӧв содтіс налогъяс.
Медсясӧ найӧ усьлісны уджалысь йӧз пельпомъяс вылӧ.
Кыдзи дворянскӧй монархиялӧн истиннӧй представитель, Ришелье вӧлі убедитчӧма, мый народ сы вылӧ и эм, медым кыскыны ас вылас налогъяслысь да повинностьяслысь сьӧктасӧ.
Налогъяс содӧм вылӧ вочакыв пыдди Францияын уна районъясын ыпнитавлісны восстаниеяс, но правительство пӧдтавліс найӧс да эз веж ассьыс политикасӧ.
Мазарини да Фронда.
Ришелье кулӧм бӧрын (1642), а сы бӧрти регыд мысти и Людовик ХIII кулӧм бӧрын (1643), Францияын бара кыптісны смутаяс.
Выль король Людовик XIV вӧлі ещӧ кагаӧн на, и властьыс сюрис мудер итальянец кардинал Мазарини киясӧ, коді водзӧ нуӧдіс королевскӧй власть ёнмӧдӧм кузя Ришельеӧн заводитӧм политикасӧ.
Но Мазарини эз лысьтлы вӧчны сэтшӧм крута, кыдзи Ришелье, и ёнджыкасӧ действуйтліс мудерлуннас да подкупъясӧн.
Мазарини дырйи дворяна медбӧръяысь восстанитлісны королевскӧй властьлы паныд.
Тайӧ восстаниесӧ кутісны шуны «Фрондаӧн», мӧдногӧн кӧ ворсӧмӧн.
Кыпӧдчысь дворяна эз зільлыны вӧчны государственнӧй переворот: найӧ мӧвпавлісны сӧмын сы йылысь, медым грабитны да нетшыштны правительстволысь унджык сьӧм да почестьяс.
Мазарини кыскис ас дорас знатьсӧ дона пӧдаркиясӧн да тайӧн вӧчис Фрондалы пом.
Водзӧвылӧ французскӧй дворяна эз кыпӧдчывны королевскӧй властьлы паныд.
Ыджыд подачкаяс получайтӧмӧн да народнӧй движениеысь полӧмӧн, найӧ ӧні неизменнӧя сулавлісны королевскӧй абсолютизм дор.
XXIX ГЛАВА.
КОМЫН ВОСЯ ВОЙНА.
1 §. Война заводитчӧм.
Германиялӧн торъявлӧм да упадок.
Аугсбургын германскӧй император князьяскӧд заключитіс мир (1555), но та вылӧ видзӧдтӧг император да князьяс костын тыш муніс водзӧ.
Князьяс зілисны лоны тырвыйӧ независимӧй государьясӧн.
Император, коді вӧлі вынаджык торйӧн босьтӧм быд князьысь, босьтчыліс подчинитны найӧс аслас власть улӧ.
Но быд пӧрйӧ, кор тайӧс сійӧ заводитліс вӧчны, князьяс заключайтлісны ас костаныс союзъяс да сетлісны сылы отпор.
Германия водзӧвылӧ кольліс торъявлӧмӧн.
XVI нэмын Германияын заводитчис хозяйственнӧй упадок.
Гырысь открытиеяс бӧрын главнӧй торговӧй туйясыс кутісны вешйыны Атлантическӧй океанӧ.
Кусіс итальянскӧй торговля, йӧзтӧммисны альпийскӧй перевалъяс.
Упадок лоис и рытыв-лунвыв Германияын.
Голландскӧй, английскӧй да французскӧй купецъяс да промышленникъяс быдлаысь зырлісны гӧльмӧм немецкӧй купецъясӧс.
Фуггеръяс сяма лунвыв Германияса знаменитӧй фирмаяс кутісны рӧзӧритчавны.
Фуггеръяс усьӧмлы отсаліс испанскӧй казналӧн омӧль состояниеыс.
Фуггеръяс уна сьӧм сетавлісны долгӧн Филипп II-лы, но сійӧ ӧткажитчис мынтыны тайӧ долгъяссӧ да сійӧн ёна омӧльтчӧдіс Фуггеръясӧс.
Сэк жӧ Германия войвылын усьны кутіс «Великӧй Ганза».
Вына государствояс — Англия, Голландия — зырлісны ганзейскӧй торговля.
1669 воын медбӧръяысь чукӧртчис ганзейскӧй каръяслӧн съезд, — средневековьеса великӧй торговӧй держава эз кут существуйтны.
Торговлялӧн усьӧмыс слабмӧдліс Германияса торъя юкӧнъяс костын йитӧдъяссӧ.
Быд княжество овліс аслас торъя олӧмӧн, эз нуждайтчыв мукӧдъясысь.
Католическӧй да протестантскӧй княжествояс.
Императоръяс вӧлі гӧгӧрвоӧны, мый протестантство ёнмӧдліс князьясӧс, захватитӧм церковнӧй имуществоӧн найӧс озырмӧдӧмӧн да налы вичко вылын власть сетӧмӧн.
Та вӧсна императоръяс ассьыныс мыджӧдсӧ аддзӧны вӧлі католичествоын.
Габсбургскӧй домса императоръяслӧн наследственнӧй владениеыс — Австрия — лои иезуитъяс уджлӧн центрӧн.
Германскӧй владениеяс пытшкысь Австрия вӧлі медыджыдӧн да медвынаӧн.
Нӧшта XVI нэмын на сійӧ лои ёна вынаӧн сы вӧсна, мый сы дорӧ вӧлі ӧтувтӧма Чехияӧс да Венгриялысь юкӧн.
1526 воын Могач дорса тышын, лунвыв Венгрияын, турокъяс дзикӧдз жугӧдісны венгерскӧй войскаӧс.
Венгрия киссис.
Сылысь ӧти юкӧнсӧ босьтісны турокъяс, мӧд юкӧнсӧ вӧлі ӧтлаӧдӧма Австрия бердӧ.
Чехия подчинитчис Габсбургъяслы, медым найӧ дорйисны турокъясысь.
Императоръяс преследуйтлісны асланыс владениеясысь протестантство да гуситскӧй «ересь» да быдногыс пыртлісны католичество.
XVII нэмся первой воясас германскӧй князьяс помӧдз торйӧдчисны кык лагерь вылӧ.
Протестантскӧй князьяс котыртісны «уния».
Та вылӧ вочакыв пыдди католическӧй государьяс ӧтувтчисны «лигаӧ».
1618 воын заводитчис междоусобнӧй война, коді кыссис 1648 воӧдз да историяын кутіс шусьыны «Комын вося войнаӧн».
Войнаыс муніс протестантскӧй князьяс костын, ӧтиладорсянь, император да лига костын — мӧдарладорсянь.
Неыджыд кад кольӧм бӧрын тышас вӧлі кыскӧма унджык европейскӧй державасӧ, и сійӧ пӧрис медводдза ыджыд общеевропейскӧй войнаӧ.
Сылы заводитчӧмнас вӧліны Чехияын волнениеяс.
2 §. Война мунӧм.
Комынвося войналӧн чешскӧй период.
Религиознӧй преследованиеясӧн скӧрмӧдӧм чешскӧй дворяна, унджыкыс гуситъяс, кыпӧдчисны императорлы паныд.
Дворяна шыбытісны Пражскӧй замок ӧшиньӧд правительствоса некымын членӧс.
Чехъяс да императоръяс костын заводитчис война.
Но дворянствоӧн дзескӧдӧмъясысь страдайтысь чешскӧй крестьянство эз сувт дворяна дор.
Император Фердинанд II чехъяслы паныд мӧдӧдіс ыджыд армия, коді пусь-пась жугӧдіс чешскӧй войскаӧс Белӧй гӧра дорын, Прагасянь неылын (1620).
Чехъяскӧд чорыда расправитчисны.
Чехияса ӧткымын районъясын воддза население пӧвссьыс коли коймӧд юкӧнсьыс не унджык.
Чешскӧй дворяна пиысь мыйдтакӧ вӧлі виалӧма, мыйдтакӧ ыстӧма пыр кежлӧ Чехияысь.
Налысь поместьеяссӧ вӧлі конфискуйтӧма да наградаяс пыдди сеталӧма Фердинанд II дор сулалысьяслы.
Чехияын вӧлі лӧсьӧдалӧма зэв гырысь поместьеяс, кӧні уджавлісны крестьяна-барщинникъяс.
Свободнӧй крестьяналӧн медбӧръя колясъясыс сюрисны крепостнӧй зависимостьӧ выль господаяс улӧ, медсясӧ немецъяс улӧ.
Чехияӧс вӧлі пӧртӧма австрийскӧй провинция Богемияӧ.
Сэні кутісны ыджыдавны иезуитъяс.
Найӧ преследуйтлісны чешскӧй культура, сотавлісны чешскӧй кыв вылын печатайтӧм став книгаяс, весиг налысь содержаниесӧ тӧдмавтӧг.
Комын вося войналӧн датскӧй период.
Императорлӧн победаыс шызьӧдіс Англияӧс, Голландияӧс да Францияӧс.
Найӧ повзисны император власть ёнмӧмысь да Германия дорӧ найӧс ӧтувтӧмысь и заключитісны соглашение датскӧй король Христиан IV-кӧд, коді кӧсйис содтыны ассьыс владениеяссӧ Германиялӧн некымын прибалтийскӧй областьяс тшӧт вылӧ.
Союзникъяс сьӧм вылӧ ыджыд войска чукӧртӧм бӧрын 1625 воын Дания заводитіс военнӧй действиеяс.
Императорлӧн положениеыс друг ёна омӧльтчис.
Тайӧ сьӧкыд каднас озыр помещик Валленштейн, коді озырмис чешскӧй дворянстволысь конфискуйтӧм имениеяс ньӧбалӧм помысь, предложитіс императорлы котыртны армия 15 сюрс пехотаысь да 6 сюрс конницаысь.
Фердинанд радпырысь примитіс тайӧ предложениесӧ да назначитіс Валленштейнӧс будущӧй войскаяс вылын главнокомандующӧйӧн.
Регыдъя кадӧн Валленштейн чукӧртіс армия 50 сюрс мортысь.
Наёмнӧй салдатъяс вӧліны тырмымӧн.
Мутӧг кольӧм крестьяна да безработнӧй ремесленникъяс лолісны наёмникъясӧн.
Война дырйи наёмникъяс дорӧ ӧтувтчылісны рӧзӧритӧм каръясса да сиктъясса олысьяс, кодъяслы нинӧм эз кольлы, кыдзи йӧзӧс грабитӧм.
1626 воын Валленштейнлӧн войскаяс жугӧдісны датчанаӧс да налысь немецкӧй протестантскӧй союзникъяссӧ.
Датскӧй корольлы быть лои заключитны мир (1629).
Сійӧ сетіс кыв водзӧвылӧ не суитчыны Германия делӧясӧ.
Валленштейнӧс вӧлі наградитӧма Мекленбургскӧй герцогствоӧн и ачыс лои немецкӧй князьӧн.
Сійӧ получитіс «Балтийскӧй да Океанскӧй мореяс генералиссимуслысь» титул да заводитіс стрӧитны морскӧй флот.
Валленштейн лӧсьӧдліс гырысь планъяс Ганза восстановитӧм кузя, немецкӧй киӧ став балтийскӧй торговля захватитӧм да голландецъясӧс да англичанаӧс зырӧм кузя.
Сэк жӧ Валленштейн поддерживайтліс абсолютнӧй власть сувтӧдӧм кузя императорлысь зільӧмсӧ.
«Мем колӧ, — шуліс Валленштейн, — медым германскӧй император вӧлі аслас владениеясын сэтшӧм жӧ господинӧн, кыдзи Францияын король».
Но тайӧ эз ков не сӧмын протестантскӧй, но и католическӧй князьяслы.
Найӧ корисны, медым император лэдзис отставкаӧ Валленштейнӧс.
Император сійӧ кадӧ лэдзис «восстановление йылысь эдикт» (1629).
Тайӧ указ серти, протестантскӧй князьяслысь колӧ вӧлі мырддьыны став вичко владениеяссӧ, кодъясӧс найӧ получитлісны 1552 во бӧрын.
Войвыв германияса князьяс, кодъяслысь интересъяссӧ вӧлі медся ёна вӧрзьӧдӧма, босьтчисны ӧружиеӧ.
Протестантскӧй князьяслы медыджыд отсӧг сетіс кардинал Ришелье, сы вӧсна мый Франциялы вӧлі ӧпаснӧй вына Германия.
Татшӧм ногӧн католическӧй Франция отсавліс протестантъяслы католикъяскӧд тышын.
Франция жӧ кыскис асладорас императоркӧд тыш нуӧдӧм вылӧ выль ыджыд вын — Швецияӧс.
Франция кӧсйысьліс быд во сетны субсидия миллион ливрӧн шведскӧй корольлы — Густав-Адольфлы.
Швеция да Балтийскӧй вопрос.
XVII нэмын Швеция заводитӧ ворсны ыджыд роль войвыв Европаын.
Тайӧ кад кежлӧ Швеция пӧрис бура котыртчӧм да зумыд дворянскӧй монархияӧ.
Кӧть и развивайтчис кӧрт руда перйӧм да быдмис кӧрт вӧчан промышленность, но Швеция век на кольліс гӧль странаӧн.
Сылӧн суров природаыс да омӧль почваыс, коді требуйтліс ыджыд удж, вайлісны феодальнӧй дворянстволы ичӧтик доходъяс.
Но шведскӧй дворянстволӧн да сійӧ правительстволӧн лоины доходъяс кузя выль источникъяс.
Балтикаын ёна кутіс мунны няньӧн тӧргуйтӧм: Англияӧ да Голландияӧ нулісны нянь Польшаысь, Бранденбургысь, Пруссияысь.
Шведъяс захватитісны Эстляндия, мырддисны Россиялысь Ладожскӧй область да Невалысь устье, а Польшалысь — Лифляндия.
Финляндияӧс шведъяс захватитісны нӧшта ХII нэмын на.
Татшӧм ногӧн, найӧ киясын вӧлі Прибалтикаыс пӧшти ставнас.
Ӧні шведъяс кӧсйисны получитны и Балтикалысь лунвыв побережьесӧ, босьтны асланыс киясӧ Балтийскӧй море дзоньнас да асланыс пӧльза вылӧ босьтны торговӧй пошлинаяс.
Валленштейнӧн Балтийскӧй побережье захватитӧм торкліс Швециялысь тайӧ планъяссӧ.
Комын вося войналӧн шведскӧй период.
Том шведскӧй король, талантливӧй полководец Густав-Адольф 1630 вося гожӧмын высадитіс ассьыс ичӧтик, но бура организуйтӧм да вооружитӧм войскасӧ Померанияӧ.
Шведскӧй армия вӧлі дисциплинированнӧй и сэтчӧ пырлісны эз наёмникъяс, а крестьяна, кодъясӧс вӧлі призывайтӧма войскаясӧ воинскӧй повинность подув вылын.
Густав-Адольф усовершенствуйтіс пехотнӧй бойлысь тактикасӧ; сылӧн салдатъясыс прӧтивник ӧтчыд лыйигкості удитлісны лыйны куимысь.
Густав-Адольф вывті искуснӧя пӧльзуйтчыліс аслас лёгкӧй да подвижнӧй артиллерияӧн.
Густав-Адольфлӧн главнӧй боевӧй вынӧн вӧліны сійӧ кавалериялӧн стремительнӧй атакаяс.
Лейпциг дорын (1631) шведъяс дзикӧдз жугӧдісны императорлысь армиясӧ.
Мӧд вося тулыснас Густав-Адольф Лех ю вылын перйис выль победа.
Густав-Адольф мӧдӧдчис Баварияӧ да босьтіс Мюнхен.
Угроза улын вӧлі империялӧн столица — Вена.
Тайӧ вывті ӧпаснӧй кадас император мӧдысь шыӧдчис Валленштейн дорӧ отсӧгла.
Валленштейн тайӧ пӧрйӧ корис ыджыд вознаграждениеяс да право распоряжайтчыны став муяснас, кодъясӧс сійӧ босьтас.
Гусьӧн сійӧ артавліс весиг чешскӧй корона аслыс босьтӧм вылӧ.
Ыджыд войска чукӧртӧм бӧрын Валленштейн паныдасис Густав-Адольф армиякӧд Люцен кар дорын 1632 воын.
Тайӧ косяс Густав-Адольфӧс вӧлі виӧма.
Асьсӧ слава туган йылын чувствуйтӧмӧн Валленштейн босьтчис пӧртны олӧмӧ ассьыс честолюбивӧй планъяссӧ.
Сійӧ кутіс нуӧдны шведъяскӧд гуся сёрнияс, арталӧмӧн, мый найӧ отсаласны сылы.
Но война помысь олысь сылӧн генералъясыс да офицеръясыс ньӧти эз кӧсйывны дугӧдны военнӧй действиеяссӧ.
Сійӧ офицеръяс пӧвсын котыртчис заговор, и Валленштейнӧс вӧлі виӧма (1634). Зэв рад лои император, коді заводитіс повны вывті честолюбивӧй авантюристысь.
3 §. Войналӧн пом.
Германиялӧн рӧзӧритчӧм.
Шведскӧй войскаяс эз кӧсйыны мунны Германияысь; найӧ пӧрисны Валленштейн банда дорысь не бурджык грабительясӧ.
Ришелье воспользуйтчис удобнӧй случайӧн, медым помӧдз орӧдны Габсбургъяслысь могуществосӧ.
Германияӧ вӧлі мӧдӧдӧма французскӧй войскаяс.
Странасӧ вывті ёна вӧлі рӧзӧритӧма.
Уна каръясӧс да сиктъясӧс вӧлі дзикӧдз сотӧма.
Германияын ӧткымын местаясса населениеысь колины сӧмын коньӧркодь колясъяс.
Но германскӧй князьяс да дворянство регыд асьнысӧ вознаградитісны став воштӧмъяссьыныс.
Наёмнӧй армияясын офицерскӧй кадръясӧн служитӧмӧн, дворяна получайтлісны грабежъясӧн шедӧдӧм добычаысь медыджыд пайсӧ.
Асыв-войвыв Германияса дворяна, страна рӧзӧритӧмнас воспользуйтчӧмӧн, захватывайтлісны крестьяналысь муяссӧ, а крестьянаӧс тшӧктылісны нӧшта ёнджыка уджавны барщина вылын.
Вестфальскӧй мир.
Война помасис Вестфальскӧй мирӧн (1648).
Франция получитіс Эльзаслысь юкӧн, шведъяс получитісны Помераниялысь юкӧн Одер устьеӧн да Эльбалысь да Везерлысь устьеяс.
Татшӧм ногӧн Германияса медтӧдчана торговӧй туйяслӧн мореӧ петанінъясыс лоины шведъяс киынӧсь.
Но войналӧн медтӧдчана последствиеӧн вӧлі немецкӧй князьяс сайын налысь полнӧй независимость признайтӧм.
Найӧ получитісны право вӧчавны иностраннӧй государствояскӧд самостоятельнӧй союзъяс да договоръяс.
Германия торъяліс 296 посни государство вылӧ, та лыдӧ сідз шусяна «имперскӧй рыцарьяслысь» владениеяссӧ артавтӧг, кодъяс збыльвылассӧ сідзжӧ вӧліны независимӧйӧсь (1000-ысь унджык).
Вестфальскӧй мир тадзикӧн пасйис император вылын князьяслысь тыр победа.
Германскӧй князьяс вочасӧн пӧрисны неограниченнӧй монархъясӧ.
Европаса гырысь государьяс вылӧ видзӧдӧмӧн, на пӧвсысь быдӧн кытшавліс асьсӧ дона дворӧн, лӧсьӧдліс ассьыс армия, пӧдтывліс каръяслысь важся вольностьяссӧ да некутшӧм пӧщадатӧг эксплоатируйтліс ассьыс подданнӧйяссӧ.
XXX ГЛАВА.
ПОЛЬША, ШВЕЦИЯ ДА ТУРЦИЯ.
1 §. Польскӧй государство XVI–XVII нэмъясын.
Польша ХVI-ӧд нэмӧдз.
ХII да ХIII нэмъясын Польша юксьыліс уна самостоятельнӧй феодальнӧй владение вылӧ.
Гырысь феодалъяс (магнатъяс) асланыс владениеясын пӧльзуйтчылісны княжескӧй правоясӧн.
Посни дворянство (шляхта) зависитлісны магнатъясысь, вӧліны налӧн военнӧй свитаӧн, получайтлісны насянь муяс да асьнысӧ вердісны найӧ дворъяс бердын.
Польшаын кындзи некӧн Европаын эз вӧв сэтшӧм буйнӧй да асвӧля кузя олысь знать.
Войнаяс, пиръяс, охота, суседъяс вылӧ усьласьӧмъяс, — вот мыйӧн вӧлі тырӧма панъяслӧн да шляхтичьяслӧн олӧмыс.
Магнатъяс да шляхта вочасӧн подчиняйтлісны аслыныс да закрепощайтісны крестьянасӧ.
Польшаын каръяс вӧлі этша, и найӧ эз ворсны сы историяын сэтшӧм роль, кыдзи Западнӧй Европаын.
XIV нэмын польскӧй владениеяс ӧтувтчисны ӧти королевствоӧ.
Казимир III (1333–1370) лои став Польша вылын корольӧн.
Но Польшалӧн ӧтувтчӧмыс вӧлі сӧмын ортсысяньыс.
Властьыс дзоньнас важмоз на вӧлі панъяс киын.
Казимир III дырйи Польша босьтіс украинскӧй муяс — Галицкӧй княжество да Волыньлысь юкӧн.
Тайӧ муяс вывсьыс ыджыд владениеяс вӧлі сетӧма польскӧй панъяслы.
Польшалы ковмыліс выдерживайтны ӧпаснӧй тыш татараяскӧд, кодъяс сюйсьывлісны сійӧ владениеясӧ асыв-лунвывсянь, да Тевтонскӧй орденкӧд, коді нападайтіс сы вылӧ войвывсянь.
Тевтонскӧй орденкӧд да татараяскӧд сідзжӧ нуис тыш и Литва.
Тайӧ вайӧдіс кыкнан государствосӧ ӧтувтчӧмӧ.
1386 воын польскӧй панъяс заставитісны польскӧй королева Ядвигаӧс мунны верӧссайӧ литовскӧй князь Ягайла (либӧ Ягелла) сайӧ.
Польша да Литва ӧтувтчисны Ягеллонъяс династия власть улын.
Польшалӧн да Литвалӧн ӧтувтчӧмыс сӧмын вӧлі «личнӧй унияӧн», мӧдногӧн кӧ налӧн вӧлі сӧмын общӧй король.
Мукӧд тор кузяыс Литвалӧн колис самостоятельнӧй управление.
Сійӧ кадӧ Литовскӧй государствоӧ пырлісны не сӧмын муяс, кӧні олісны литовцы, но и уна роч, украинскӧй да белорусскӧй областьяс.
Польшалӧн да Литвалӧн ӧтувтчӧм вынъяслы смоленскӧй (роч) полкъяс отсӧгӧн удайтчис жугӧдны Грюнвальд дорын Тевтонскӧй орденлысь вынъяссӧ (1410).
Тайӧ вермӧмыс орденыслы вӧчис сьӧкыд удар.
Сылы быть лои признайтны Польшасянь вассальнӧй зависимостьсӧ да сетны сылы уна му, сы лыдын Гданск (Данциг) да Западнӧй Пруссия (1466).
Польшалӧн лои Балтийскӧй мореӧ петан туй.
Крестьяналӧн положение XVI–XVII нэмъясын.
Ӧні польскӧй магнатъяс да шляхтичьяс кутісны нуны ыджыд торговля видзму овмӧс продуктаясӧн, мыйясысь нуждайтчис Западнӧй Европа.
Рытыввыв странаясысь кутісны волывны Польшаӧ купецъяс, медым ньӧбны нянь, кудель, скӧт, кучик да вӧр.
Дворянстволы вӧлі разрешитӧма пошлинатӧг нуны прӧдуктаяс заграницаӧ.
XV нэм помсянь XVII нэм шӧрӧдз Данциг пыр нянь нуӧмыс содіс 10 пӧв.
Ставыс тайӧ зэв ёна влияйтіс польскӧй крестьянство положение вылӧ.
Медым получитны вузӧс вылӧ кыдз позьӧ унджык прӧдукта, польскӧй панъяс да шляхтичьяс заводитісны паськӧдны ассьыныс овмӧссӧ крестьянскӧй муяс щӧт вылӧ, чорзьӧдлісны крепостнӧй эксплоатация, содтылісны барщина.
Крестьяналы эз шоча ковмыв уджавны помещиклы недельнас 5 лун (аслас вӧвъясӧн либӧ ӧшъясӧн).
Крестьяналӧн положениеыс век ӧтарӧ омӧльтчис XVI нэм чӧж.
XVII нэмын польскӧй «хлоп» (крестьянин) лоис помещиклӧн собственностьӧн.
«Быдло», мӧдногӧн кӧ уджалан скӧт, — тадз зывӧктӧмӧн нимтылісны крестьянаӧс польскӧй панъяс.
Уна крепостнӧй крестьяна кутісны пышъявны этша йӧза степьясӧ асыв-лунвылӧ, «Дикӧй поле» вылӧ.
Шляхтичлӧн векджык вӧлі кабак да сиктса лавка.
Лавкасьыс хлоп ыджыд донъясысь ньӧбавліс аслыс колана прӧдуктаяс, кабакас юлывліс сійӧс, мый помещикыс эз на удит сылысь мырддьыныс мӧдног.
Имениеясӧн владейтны разрешайтсьыліс сӧмын дворяналы да духовенстволы.
Налысь муяссӧ вӧлі мездӧма налогъясысь.
Польшалӧн политическӧй строй.
Польшаын збыль кӧзяеванас вӧліны гырысь панъяс — магнатъяс, кодъяс владейтлісны уна дас каръясӧн да уна сё сиктъясӧн.
На пӧвсысь быдӧн вермис петкӧдны поле вылӧ дзонь армия да кутліс двор, коді эз вӧв омӧльджык королевскӧйысь.
Панъяслы вӧлі выгӧднӧ центральнӧй властьлӧн слаблуныс.
Тайӧ слаблунсьыс найӧ аддзылісны дворянстволысь «зӧлӧтӧй вольностьсӧ».
Сӧмын панъяс индыссьылісны высшӧй должностьяс вылӧ (гетманъясӧ, воеводаясӧ), налы сетавсьылісны короннӧй имениеяс.
Сейм сӧгласиетӧг король эз вермыв примитны некутшӧм выль закон.
Сейм состоитліс «сенатысь», кӧні заседайтлісны гырысь вельможаяс да высшӧй духовенство, да «посольскӧй избаысь», кытчӧ чукӧртчывлісны депутатъяс «сеймикъяссянь» — посни шляхтаса местнӧй собраниеяссянь.
Буйнӧй да недисциплинированнӧй шляхта эз вермы нуны деловӧй удж.
Сылӧн собраниеяс вылын ыджыдалысь тӧлктӧм ызгӧмыс висьтавсьӧ польскӧй пословицаын: «Шума, быттьӧ сеймикын».
Медым сеймлы примитны решение, колӧ вӧлі единогласие.
XVII нэм шӧрсянь лои правилӧ, мый кӧть весиг ӧти шляхтич-депутат горӧдас «оз позь» да мунас сейм заседание вылысь, то сеймлӧн став постановлениеясыс лоӧны недействительнӧйӧсь, и сеймыс распускайтсьӧ.
Тайӧ правилӧыс дзикӧдз торкліс сеймлысь занятиеяссӧ.
Шляхта эз кывзысьлы корольяслысь.
Вӧвлывлі, поход шӧрын шляхтичьяс друг висьтавлісны корольлы, мый найӧ оз кӧсйыны водзӧ воюйтны.
Кор помасис Ягеллонъяслӧн династия, Польшаын корольлӧн властьыс лои выборнӧйӧн (1572).
Корольӧс бӧрйыліс дворянстволӧн общӧй съезд, кытчӧ чукӧртчывлісны уна дас сюрс магнатъяс да шляхтичьяс.
Бӧрйӧм король должен вӧлі кырымавны обязательство не торкавны шляхталысь привилегияяссӧ.
Тайӧ обязательствосӧ кӧ корольыс нарушитліс, сэки шляхта мездыссьыліс корольлы кывзысьӧмысь да имеитіс право кыпӧдны сылы паныд восстание («рокош»).
Тадз панъяс да шляхта эз лэдзлыны ёнмыны центральнӧй властьлы, полісны, мый сійӧ вермас чинтыны налысь своеволиесӧ.
Польша колис феодальнӧй торъявлӧм государствоӧн, кӧні тырвыйӧ ыджыдавліс дворянстволӧн произвол.
Збыльвылас жӧ став властьыс государствоас вӧлі некымын магнат киын, кодъясысь зависитліс уна лыда шляхта.
Национальнӧй увтыртӧм.
1569 воын Люблинын сейм вылын польскӧй панъяслы тырвыйӧ удайтчис ӧтувтны Польшаӧс да Литваӧс.
Кыкнан государствоыслӧн водзӧвылӧ должен вӧлі лоны не сӧмын ӧти король, но и ӧти сейм, ӧти денежнӧй система.
Такӧд тшӧтш Литвалӧн украинскӧй областьяс вуджисны Польша власть улӧ.
Польскӧй панъяс кутісны босьтавны украинскӧй муяс, закрепощайтны украинскӧй крестьянаӧс, рӧзӧритавны украинскӧй каръясӧс.
Украинаын лоины панъяслӧн — Потоцкийяслӧн, Вишневецкийяслӧн да мукӧдлӧн — зэв гырысь владениеяс.
Польскӧй панъяс да шляхта владычество улын олісны полякъяс, украинецъяс, белорусъяс, литовецъяс, еврейяс, немецъяс, татараяс.
«Речь Посполитая» (мӧдног кӧ «республика»), кыдз шуліс польскӧй шляхта ассьыс государствосӧ, состоитліс уна национальностьяса населениеа муясысь, кодъяс омӧля вӧлі йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд.
«Речь Посполитаяын» ыджыдавліс национальнӧй да религиознӧй увтыртӧм.
Медым ополячитны украинецъясӧс да белорусъясӧс, польскӧй шляхта зільліс найӧс пӧртны католичествоӧ.
1596 воын Брестын вӧлі йӧзӧдӧма уния, мӧдногӧн кӧ польскӧй владениеясысь православнӧй вичкояссӧ римскӧй папалы подчинитӧм.
Украинецъяс да белорусъяс чорыда водзсасисны уния пыртӧмлы паныд.
Православие вӧсна тыш налы лои польскӧй увтыртӧмлы паныда национальнӧй тышын лозунгӧн.
Уния пыртӧм кузя да ополячитӧм кузя политика зэв чорыда нуӧдсьыліс иезуитъясӧн, кодъяс пӧльзуйтчисны Польшаын зэв ыджыд влияниеӧн.
Роч государствоын польскӧй интервенция.
XVI нэм мӧд джынйын Польша зурасис Роч государствокӧд, коді корсис Балтийскӧй мореӧ петан туй.
Польскӧй панъяс кутісны лӧсьӧдавны планъяс Роч государствоӧс дзоньнас босьтӧм кузя.
Польскӧй панъяс эз лысьтны восьсӧн уськӧдчыны Роч государство вылӧ да первойсӧ выдвинитісны самозванец Лжедимитрийӧс.
Папа да иезуитъяс отсавлісны тайӧ немъяндысьтӧм авантюристыслы.
Сійӧ чукӧртіс войска рӧзӧритчӧм шляхтичьясысь.
Самозванец кӧсйысис сетны Польшалы Смоленскӧй да Северскӧй муяс да отсавны пыртны Роч государствоӧ католичество.
Самозванецлы удайтчис пуксьыны роч царьяс престол вылӧ, но польскӧй засилье Москваын кыпӧдіс восстание; тайӧ самозванецсӧ вӧлі виӧма.
Неудачаӧн помасис сідзжӧ панъяслӧн мӧд самозванецӧс пуксьӧдны заводитлӧм.
Сэки Польша заводитчис восьсӧн нуны интервенция.
Король Сигизмунд III йӧзӧдіс Роч государстволы паныд война.
Польскӧй гетман Жолкевскийлы удайтчис босьтны Москва.
Но сэки кыпӧдчис роч национальнӧй движениелӧн гы.
Народнӧй ополчение Минин да Пожарский веськӧдлӧм улын мездіс Москваӧс полякъясысь да вӧтліс найӧс Роч му вылысь.
Польскӧй нартитӧмлы паныд Украиналӧн тыш.
Польскӧй панъясӧн да ксендзъясӧн (духовенствоӧн) увтыртӧм украинскӧй население уна пӧрйӧ кыпӧдчыліс польскӧй господстволы паныд.
Но польскӧй панъяс пӧдтавлісны тайӧ восстаниеяссӧ да чорыда расправляйтчылісны кыпӧдчысьяскӧд.
Медбӧрти польскӧй панъяслы паныд ӧтувтчис став украинскӧй народ.
Восстаниеӧн юрнуӧдіс Богдан Хмельницкий (1648).
Польскӧй нартитысьяслы паныда тышын украинскӧй народ отсӧгла шыӧдчас братскӧй роч народ дорӧ, и 1654 воын Украина ӧтувтчис Роч государство дорӧ.
Москва да Польша костын заводитчис война, коді помасис 1667 воын Андрусовскӧй мирӧн, код серти Россиялы вуджисны шуйга берегладорса Украина да Киев.
Чорыд классӧвӧй тыш да национальнӧй противоречиеяс, дворянстволӧн самовольничайтӧм, дугдывлытӧм восстаниеяс, вына суседъясӧн кытшалӧм панскӧй Польшаӧс ӧдйӧ вайӧдісны упадокӧ.
2 §. Швеция XVII–XVIII нэмъясын.
Комын во чӧжся война вӧсна Швеция тӧдчымӧнъя ёнмис.
Сійӧ кутіс ыджыдавны германскӧй ю устьеяс вылын да Балтийскӧй мореса унджык берегъяс вылын.
Германияысь грабитӧм имуществоӧн дворянство озырмис.
Странаын ӧдйӧ развивайтчис металлургия да горнӧй делӧ, уна лесопильняяс уджалісны ва вын вылын.
Быдмис да паськаліс внешньӧй торговля.
Швецияса морскӧй флотлӧн вӧлі 1000 судноысь унджык.
Бура организуйтӧм, постояннӧй армия лӧсьӧдӧмӧн, Швеция водзӧ кутіс содтыны вынсӧ Балтийскӧй побережьеясын.
Сійӧ нуӧдіс успешнӧй тыш Польшакӧд, Роч государствокӧд да Даниякӧд.
Проливъяс вомӧн пошлинатӧг ветлӧм кузя датчанасянь право шедӧдӧм бӧрын шведъяс кутісны асьныс веськыда участвуйтны мировӧй торговляын.
Карл ХII дырйи (1697–1718) шведъяс бара кутісны нуны паськыд завоевательнӧй политика.
1700 воын заводитчис Великӧй Севернӧй война Швеция костын — ӧтарладорсянь, да Россия, Польша да Дания костын — мӧдарладорсянь.
Талантливӧй полководец Карл ХII заводитіс войнасӧ зэв тӧдчана победаясӧн.
Но Швеция эз вермы нуны кузь да чорыд тыш ёнмысь Россиякӧд, кодӧс Петр I-лӧн реформаясыс пӧртісны вывті ыджыд военнӧй державаӧ.
1709 воын Полтава дорын роч войскаяс пусь-пась жугӧдісны Карлӧс.
Та бӧрын войнаыс кыссис на 12 во да помасис сійӧн, мый Швеция воштіс Эстония, Лифляндия, Финляндиялысь мыйдтакӧ юкӧн да Германияын владениеяс.
Тайӧ поражениеяс бӧрас Швеция эз нин вермы сувтны кок йылас.
Сэні господствуйтіс дворянскӧй олигархия, коді страналысь интересъяссӧ восьсӧн вузавліс вына иностраннӧй государствояслы.
Швеция воштіс великӧй державалысь тӧдчанлунсӧ.
3 §. Турция XVI–XVII нэмъясын.
ХV–XVI нэмъясын Османскӧй империялӧн быдмӧм.
1453 воын Константинополь захватитӧм бӧрын турокъяс паськыда кутісны нуны завоевательнӧй политика.
Найӧ пӧкӧритісны уна независимӧй на владениеяс Балканскӧй полуостровысь да Малӧй Азияысь, подчинитісны аслыныс Крымскӧй ханство, крымскӧй татаракӧд ӧтвылысь пусь-пась жугӧдісны Крымысь генуэзскӧй колонияяс, а сэтысь олысьяссӧ вузалісны рабствоӧ.
Турокъяс босьтісны Сирия, Палестина, Египет, подчинитісны аслыныс Аравия мусульмана священнӧй каръясӧн — Меккаӧн да Мединаӧн.
Асыввылын турокъяслӧн завоеваниеяс матыстчисны Кавказӧдз да Месопотамияӧдз.
Бӧрынджык турецкӧй султан примитіс халифлысь титул — став мусульманалӧн духовнӧй юрнуӧдысьлысь титул.
Медся вынйӧраӧн Османскӧй империя лои султан Сулейман II дырйи (1520–1566), кодӧс европеецъяс нимтісны Великолепныйӧн.
Сійӧ кад серти Сулейманлӧн вӧлі вывті ыджыд войска, лыднас унджык 250 сюрс мортысь, мирын медся бур артиллерия, кӧні артавсис 300 пушка, флот 300 унджык корабльӧн.
1526 воын Могач дорса тышын Сулейман чорыда жугӧдіс чехъяслысь да венгръяслысь ӧтувтчӧм войскасӧ да босьтіс Венгриялысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Та бӧрти регыд мысти султанлӧн армия рӧзӧритіс Австрияӧс, осадитіс Вена.
Эз ичӧтджык успехъясӧн мунны действиеяс море вылын.
Турецкӧй корабльяс ыджыд страхын кутісны Италиялысь, Испаниялысь берегъяс.
XVI нэм чӧжӧн турокъяс босьтісны асланыс киӧ пӧшти став Севернӧй Африка.
Тӧдчана торговӧй туйяс асланыс киӧ босьтӧм бӧрын турокъяс пуктісны торговля вылас гырысь пошлинаяс, кодъяс озырмӧдлісны султанскӧй казнасӧ.
Турциялӧн гырысь успехъясыс лолісны не сӧмын сылӧн ыджыд военнӧй вын вӧсна.
Европейскӧй державаяслӧн ӧта-мӧд костын соперничайтӧмыс ёна отсавліс турокъяслы налӧн завоеваниеясын.
Кор Сулейман Великолепный медъёна вӧчаліс европейскӧй походъяс, сэки французскӧй король Франциск I, коді, кыдзи и став французскӧй корольяс, новліс «христианнейшейлысь» титул, заключитіс мусульмана юрнуӧдыськӧд (главакӧд), султанкӧд, император Карл V-лы паныда союз (1535).
Турецкӧй правительство получитіс французскӧй корольсянь право пользуйтчыны французскӧй гаваньӧн — Тулонӧн.
Французскӧй флот тышкасис Карл V-лӧн морскӧй вынъяслы паныд ӧтув турецкӧй корабльяскӧд.
Унджык завоюйтӧм народъясыс эз кӧсйыны добровольнӧ подчинитчыны турецкӧй владычестволы.
Медым найӧс подчинитны мырдӧн, турецкӧй знать принимайтліс медся чорыд мераяс.
Быд турецкӧй поход дырйи рӧзӧритавлісны каръяс да сиктъяс, виавлісны либӧ сетлывлісны рабствоӧ уна дас да уна сё сюрс йӧзӧс.
Турциялӧн упадок заводитчӧм.
Зэв ыджыд да вынйӧра Османскӧй империя ас пытшкас кутліс нин упадоклысь зародышъяс.
Завоеваниеяс вайисны султанлы да турецкӧй знатьлы помтӧм озырлунъяс.
Но унджык турокыс пӧкӧритӧм странаясса населениекӧд ӧтлаӧ босьтӧмӧн артмӧдлісны эксплоатируемӧй крестьянстволысь слой.
Турецкӧй знатьлӧн важся прӧстӧй олӧмыс дзикӧдз быри.
Знатнӧй турокъяс ӧні соперничайтісны мӧда-мӧдыскӧд дворецъяс да паркъяс роскошь кузя, гырысь свита лӧсьӧдӧм кузя.
Султанскӧй дворын артавсьыліс 15 сюрс кымын челядинецӧдз.
Тайӧ роскошь вылас ковмылісны зэв ыджыд средствояс, кодъясӧс перйывлісны налогъясӧн, а налогъясыс век сьӧкыдджыка водлісны уджалысь йӧз вылӧ.
Сулейман Великолепный веськӧдлігӧн нин крестьяна да карса беднота пӧвсын заводитчисны волнуйтчӧмъяс.
Турцияын ыджыдавліс военнӧй деспотизм.
Турецкӧй государствоын ыджыднас вӧлі султан–Xалиф.
Сылӧн властьыс эз вӧв ограничитӧма.
Став йӧзыс, главнӧй вельможаяссянь заводитӧмӧн да беднякъясӧн помалӧмӧн, лыддьыссьылісны «султан рабъясӧн».
Быд подданнӧйлӧн олӧмыс да имуществоыс зависитлісны султан капризысь.
Весиг медгырысь вельможаяс вылӧ султан быд здукӧ вермис скӧрмыны да найӧс пуксьӧдны майӧг йылӧ.
Но асьныс султанъяс сюрисны асланыс гвардиясянь — «янычарысянь» — зависимость улӧ.
Янычары получайтлывлісны султанъяссянь ыджыд пӧдаркияс, янычарылӧн начальникъясыс ӧдйӧ озырмывлісны.
Янычары лӧсьӧдісны семьяяс да лоины султанлӧн наследственнӧй гвардияӧн.
Найӧ частӧ асланыс кӧсйӧм сертиыс пуксьӧдлывлісны трон вылӧ султанъясӧс да чӧвтлывлісны найӧс.
Османскӧй империялӧн военнӧй выннас медсясӧ вӧліны феодалъяс, кодъяс получайтлісны му султан корӧм серти война вылӧ воны да урчитӧм мында воинъясӧс вайӧдны кӧсйысьӧмысь.
Тайӧ феодалъясыс лоины асланыс муяс вылын наследственнӧй владелецъясӧн, лоисны помещикъясӧн да чорыда эксплоатируйтлісны ассьыныс крестьянасӧ.
Век неокотапырысьджык феодалъяс волывлісны султан корӧм кузя да быдсяманогыс пышъявлісны службаысь.
Вывті гырысь пошлинаяс орӧдлісны Турциялысь торговлясӧ.
Торговля сідзжӧ усьліс сы вӧсна, мый Америка восьтӧм да Индияӧ морскӧй туйяс восьтӧм вӧсна главнӧй торговӧй туйясыс Средиземнӧй мореысь вуджисны Атлантическӧй океанӧ.
Усис Турцияын и промышленность.
Западнӧй Европаын XVI–XVII нэмъясын мануфактураяслӧн ӧдйӧ быдмӧм вайӧдліс сэтчӧ, мый донтӧм европейскӧй тӧваръяс кутісны зырны Турцияысь меставывса производстволысь тӧваръяс.
Турцияын ремесленнӧй производстволӧн дзонь отрасльяс волісны упадокӧ.
1571 воын Лепанто дорын ӧтувтчӧм испанско-венецианскӧй флоткӧд тышын турецкӧй флотлы вӧлі вӧчӧма чорыд поражение (тайӧ косяс салдатӧн участвуйтліс «Дон-Кихотлӧн» автор — Сервантес, коді сэки воштіс кисӧ).
Лепанто дорын поражение вӧлі турокъяслӧн медводдза ыджыд неудачаӧн, коді бырӧдіс найӧ вынйӧрлысь славасӧ.
XVI нэм помлань турокъяс дугдісны йӧз муяс босьталӧмысь.
Сыкӧд тшӧтш дугдіс воны султанӧс да турецкӧй знатьӧс озырмӧдысь добыча.
Медым водзӧвылӧ нуны ассьыныс роскошнӧй олӧм, найӧ содтавлісны налогъяс да ёнджыка кутісны эксплоатируйтны уджалысь йӧзӧс.
Деспотическӧй управление да налогъяс чукӧртӧм вылӧ ковмис чиновникъяслӧн быдса армия, коді аслас взяткаясӧн да поборъясӧн нӧшта ёнджыка содтыліс гнётсӧ уджалысь йӧз паськыд массаяс вылӧ.
Ставыс тайӧ вочасӧн омӧльтчӧдліс Османскӧй империя вынйӧрлысь подувъяссӧ.
Сэки, кор Турция вочасӧн лэччис увлань, сійӧ войвыв границаяс дорын быдмисны вына европейскӧй государствояс: Австрия да Роч государство, коді Петр I дырйи пӧри вынйӧра Российскӧй империяӧ.
XVII нэм помсянь Турция ӧта-мӧд бӧрся кутіс воштавны ассьыс владениеяссӧ, кодъясӧс мырддялісны Россия да Австрия.
XXXI ГЛАВА.
XVI–XVII НЭМЪЯСЫН ЕВРОПЕЙСКӦЙ НАУКАЛӦН ДА ТЕХНИКАЛӦН РАЗВИВАЙТЧӦМ.
Техникалӧн быдмӧм.
XVI–XVII нэмъясын промышленностьлӧн да транспортлӧн развивайтчӧм вӧлі йитчӧма техника ӧдйӧ быдмӧмкӧд, коді (техникаыс) сійӧ кадӧдз развивайтчыліс вывті ньӧжйӧ.
Ыджыд успехъяс лоины металлъяс перйӧм да обработайтӧм кузя.
XV нэм помсянь нин кутісны кӧрт рудаысь доменнӧй пачьясын (пу шомӧн) сывдыны чугун.
Сӧмын XVIII нэм заводитчигӧн тайӧ уджын кутісны употребляйтны изшом.
Тайӧ нэм шӧрын машинаяс пӧшти эз применяйтсьыны.
Единственнӧй машинаясӧн вӧліны мельничаяс (ва да тӧв двигательяс).
Часі вӧлі заимствуйтӧма европеецъясӧн арабъяслысь ХI нэмын.
Тайӧ вӧліны ӧти стрелкаа лёкиник башеннӧй часіяс.
Карманнӧй часі вӧлі изобретитӧма XVI нэм заводитчигӧн.
Парӧвӧй машина медводдзаысь вӧлі лэдзӧма уджӧ XVII нэм помын да рудникъясысь качайтіс ва.
Тайӧ вӧлі грубӧй да сьӧкыд машина, кодлы ковмыліс уна ломтас.
Лыдтӧм-тшӧттӧм войнаяс вӧсна ӧдйӧ кыптіс военнӧй техника.
Европаын порок да пушкаяс лоины XIV нэмын.
XV нэмын лоины сьӧкыд ружьеяс; найӧн лыйсьылісны торъя подставкаяс вывсянь.
Первойсӧ ружьеысь пороксӧ ӧзтывлісны фитильӧн; сэсся лоины биаизъя ружьеяс.
Ружье лои кокньыдджык да лӧсьыдджык.
XVII нэмын ружьеӧ заводитісны винтитны штык.
Ыджыд успехъясӧ воӧдчис видзму овмӧс, торъя нин Англияын да Голландияын.
XVI нэмын нин ассьыныс муяссӧ потшавлысь помещикъяс да фермер-капиталистъяс кутісны вуджны важся трехпольнӧй овмӧссянь многопольнӧйӧ.
XVII нэмын найӧ бурмӧдӧны скӧтлысь, торйӧн нин ыжъяслысь, порода, заводитӧны кӧдзны турун, бурмӧдӧны видзму уджалан ӧрудиеяс.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс видзму овмӧслысь доходъяссӧ.
Став тайӧ бурмӧдӧмъясыс мунісны пӧльза вылӧ сӧмын помещикъяслы да капиталист-фермеръяслы.
Тайӧ выль пыртӧм торъяссӧ эз вермыны лӧсьӧдны рӧзӧритчӧм крестьяна.
Выль торговӧй туйяс восьталӧм да колонияяс захватывайтӧм вайӧдісны кораблестроение бурмӧдӧмӧ.
Кутісны стрӧитавны гырысь да ӧдйӧ ветлысь корабльяс, бурмӧдісны паруснӧй система.
Техника кузя изобретениеяс да открытиеяс топыда йитчӧмаӧсь общественнӧй развитие коланлунъясӧн да потребностьясӧн.
Капиталистическӧй отношениеяс паськалӧм вӧсна — сійӧ кадӧ найӧ вӧліны прогрессивнӧйӧн на — лоины вӧчӧмаӧсь уна ценнӧй изобретениеяс.
Изобретениеяс да открытиеяс оз позь торйӧдны научнӧй знаниеяс развитиеысь.
Техникалӧн потребностьясыс водзӧ йӧткӧны наукасӧ да отсалӧны сылы.
Но сэк жӧ техническӧй прогресс оз вермы лоны тӧдӧмлунъяс содтытӧг да водзӧ сійӧс йӧткышттӧг.
Энгельс шуӧм серти, производство кӧ обязан наукалы, то наука ёна унапӧв обязан производстволы.
Промышленность развивайтӧм могысь буржуазиялы колӧ вӧлі наука, коді эськӧ исследуйтіс природалысь вынъяссӧ.
Та кадӧдз наукаыс вичколы вӧлі сӧмын смиреннӧй служанкаӧн, кодлы эз позьлы вуджны вераӧн лӧсьӧдӧм границаяс.
Ӧні буржуазнӧй наука кыпӧдіс вичколы паныда бунт.
Географическӧй знаниеяс паськӧдӧм.
Великӧй открытиеяслӧн нэм вывті ёна паськӧдіс европеецъяслысь географическӧй горизонт.
Налы мирыс быттьӧкӧ паськаліс, ыдждіс аслас пределъясын.
Быттьӧкӧ мойдкывйын восьталісны ӧдйӧ ӧти бӧрся мӧдӧс выль муяс да діяс.
Выль колонияяс корсьӧм кузя уна смел путешествиеяс вӧчавлісны голландскӧй морякъяс.
1594–1597 воясӧ голландец Баренц вӧчис куим полярнӧй путешествие Европа войвыв берегъяс пӧлӧн сы могысь, медым аддзыны Китайӧ нуӧдан войвыв морскӧй туй.
Сійӧ исследуйтіс Новӧй Земля, Медвежӧй ді да Шпицберген.
Коймӧд путешествие дырйиыс сійӧ пӧгибнитіс.
Сійӧ нимӧн и шуӧма Баренцово море.
XVII нэм шӧрын голландскӧй моряк Тасман обследуйтіс Австралиялысь берегъяс, восьтіс Тасмания, Новӧй Зеландия, Тонга да Фиджи діяс.
Сэк жӧ отважнӧй роч путешественникъяс восьтавлісны Восточнӧй Сибирысь да Азия войвыв берегъясысь тӧдмавтӧм муяс.
Отважнӧй казак Дежнев XVII нэм шӧрын нин вуджис Азиясянь Америкаӧ сійӧ пролив вомӧн, кодӧс бӧрынджык вӧлі шуӧма Берингов проливӧн экспедицияса начальник ним кузя, коді (экспедицияыс) мӧдӧдсьыліс Петр 1 тшӧктӧм серти тӧдмавны вопрос, йитчӧ-ӧ Азия Америкакӧд.
Беринг муніс тайӧ пролив вомӧныс Дежнев бӧрын 80 во мысти.
Выль открытиеяскӧд ӧттшӧтш исправляйтсьылісны да уточняйтсьылісны сведениеяс войдӧрджык тӧдса странаяс йылысь.
Чужис география кыдз наука.
Коперник.
Джордано Бруно.
Кеплер да Галилей.
Колумблӧн да Магелланлӧн путешествиеясыс практика вылын петкӧдлісны, мый Муыс шар кодь.
Медважнӧй вопросӧн, кодӧс ӧні должен вӧлі разрешитны наука, вӧлі Му, Шонді да планетаяс взаимоотношениеяс йылысь вопрос.
XVI нэмӧдз ыджыдавліс Птолемейлӧн система, мый серти Муыс вӧлі вӧрзьытӧм центрӧн, код гӧгӧр бергалӧны Шонді, кодзувъяс да планетаяс.
1543 воын вӧлі лэдзӧма книга «Небеснӧй телӧяслӧн кытшӧд бергалӧм йылысь».
Сылӧн авторнас вӧлі Николай Коперник (1473–1543).
Сійӧ доказывайтліс тайӧ книгаас, мый Му бергалӧ аслас ось гӧгӧр да ӧттшӧтш мукӧд планетаяскӧд бергалӧ Шонді гӧгӧр.
Коперниклӧн теория доказывайтліс, мый Му — небеснӧй телӧяс пиысь ӧти телӧ.
Тайӧ системаыс путкыльтліс поповскӧй учение сы йылысь, мый Му — мирлӧн центр.
Энгельс шуӧм серти, Коперниклӧн учениеыс «сетӧ отставка теологиялы».
Та кадсянь, — шуӧ Энгельс, — «наукаяслӧн развитие мӧдӧдчис гигантскӧй воськовъясӧн».
Коперниклысь книгасӧ бӧрынджык вӧлі запретитӧма Римӧн.
Кутісны преследуйтны став уджъяссӧ, кӧні доказывайтчыліс Му бергалӧм йылысь.
Кад кольӧм мысти Коперниклӧн системаыс уточняйтсис да паськӧдсис.
Философскӧй выводъяс сійӧ системаысь вӧчис итальянскӧй мыслитель Джордано Бруно (1548–1600).
Тайӧ выводъясыс дзик паныд сувтӧдсьылісны вичко велӧдӧмлы.
Бруно велӧдліс, мый мирӧвӧй пространствоыс помтӧм.
Шонді — абу вселеннаялӧн центр, а сӧмын миян планетнӧй системалӧн центр; планетнӧй системаыс жӧ лоӧ ӧтиӧн помтӧм уна мукӧд мирӧвӧй системаяс пӧвсысь.
Став вселеннаясӧ подчинитӧма ӧти и сійӧ жӧ вечнӧй законъяслы.
Аслас став нэм чӧжыс Бруноӧс преследуйтліс вичко.
Папскӧй инквизиция ки улӧ сюрӧм бӧрын сійӧ пукаліс 7 во чӧж Венецияса да Римса тюрьмаясын.
Та вылӧ видзӧдтӧг, Бруно эз чӧвтчы аслас взглядъясысь.
1600 вося февраль 17 лунӧ Джордано Бруноӧс вӧлі сотӧма Римын, а сылысь пӧимсӧ шыбытӧма Тибр юӧ.
Коперник чайтліс, мый Му да мукӧд планетаяс бергалӧны равномернӧя, кругӧвӧй орбитаяс кузя.
Тайӧ неточностьсӧ исправитіс великӧй астроном Кеплер (1571–1630).
Кеплер эрдӧдіс, мый планетаяслӧн мунӧмыс абу равномернӧй (кымын матынджык планетаыс Шонді дінын, сымын ӧдйӧджык сійӧ бергалӧ) и бергалӧны эллипсъяс кузя, а оз кругъяс кузя.
Вывті ыджыд тӧдчанлун имеитліс наукалы гениальнӧй итальянскӧй учёнӧй Галилейлӧн (1564–1642) уджыс.
Телӧяслысь движение законъяссӧ исследуйтӧмӧн, Галилей пуктіс подув научнӧй механикалы.
1607 воын Голландияын вӧлі изобретитӧма подзорнӧй труба.
Галилей, та йылысь сылы сюрӧм гижӧдъяс серти тӧдмалӧм бӧрын, ачыс вӧчис труба, коді вӧлі ыдждӧдӧ 30 пӧв.
Галилей син водзын небесаыс лои выльногаӧн.
Кор сійӧ гижас ассьыс некымын наблюдение «<rus>Звёздный посол</rus>» нима книгаын, чуймӧм современникъясыс шулісны: «Кыдзи Колумб восьтіс выль материк, сідзи Галилей восьтіс выль вселенная».
Галилей, кӧть и эз явӧ, поддерживайтіс Коперниклысь учение.
Инквизициялы тайӧ лои тырмымӧн, медым кутны да пуксьӧдны сизимдас арӧса великӧй учёнӧйӧс тюрьмаӧ.
Сӧмын аслас «ылалӧмъяссьыс» пидзӧсъяс вылас публичнӧя отрекитчӧм да дугдывтӧг «пӧкаитчыны» кӧсйысьӧм бӧр сетісны Галилейлы кутшӧмкӧ да ичӧтик свобода.
Выль мировоззрение.
Бэкон.
Попъяс став вынсьыс зільлісны пӧдтыны том прогрессивнӧй наукалысь да философиялысь петасъяссӧ.
Но феодальнӧй отношениеяс пазӧдысь буржуазиялӧн кыптӧмыс паськӧдліс туй выль мировоззрениелы.
Сылӧн характернӧй представительӧн вӧлі английскӧй философ Френсис Бэкон (1561–1626), материализмлӧн настоящӧй родоначальник.
Бэкон доказывайтліс, мый наука дзоньнас должен подулассьыны материальнӧй мир, природа велӧдӧм вылын.
Везалий.
Гарвей.
XVI–XVII нэмъясын ыджыд успехъяс вӧчисны мортлӧн анатомия да физиология.
Научнӧй анатомиялы подув пуктысьӧн вӧлі нидерландец Андрей Везалий (1514–1564).
Научнӧй физиологиялы подув пуктіс английскӧй врач Гарвей (1578–1657).
Гарвей медпервой мортӧн восьтіс да изучитіс вир ветлан система.
Гарвей тӧдчӧдліс, мый аслас открытиеӧдз сійӧ воис «эз мукӧдъясӧн гижӧм книгаяс лыддьӧм помысь, а уна вскрытиеяс вӧчӧмӧн, фактъяс вылӧ мыджсьӧмӧн».
Декарт.
Лейбниц.
Ньютон.
Ӧдйӧ развивайтчысь техникалы колӧ вӧлі асьсӧ подулалӧм могысь механика да физика.
Тайӧ бӧръяясыс, астрономиякӧд да географиякӧд ӧттшӧтш, требуйтлісны математическӧй знаниеяс.
Та вылӧ на нӧшта индыліс гениальнӧй Леонардо да Винчи.
Леонардо установитіс механикын да оптикаын уна важнӧй положение.
XVII нэм первой джынйын французскӧй мыслитель да учёнӧй Рене Декарт (1596–1650) озырмӧдіс математикаӧс, аналитическӧй геометрия лӧсьӧдӧмӧн.
XVII нэм помасигӧн да XVIII нэм заводитчигӧн физико-математическӧй наукаяс вӧчисны выль ыджыд воськов водзлань.
Тайӧ успехъясыс йитчисны Лейбниц уджӧн Германияын да Ньютон уджӧн Англияын.
Учёнӧй да философ Лейбниц поражайтӧ аслас талантъяс да занятиеяс унапӧлӧслунӧн.
Сійӧ и философ, и историк, и дипломат, и педагог, и правовед, и естествоиспытатель, и инженер, и языковед.
Геологияын Лейбниц сетіс мушар первоначальнӧй история кузя очерк да уна мукӧд ценнӧй исследованиеяс.
Такӧд тшӧтш сійӧ йитліс геологиясӧ горнӧй делӧ кузя практикакӧд.
Сійӧ изобретитіс счётнӧй машина, разрабатывайтліс подводнӧй судно йылысь идея.
Математикаын Лейбницлӧн медтӧдчана научнӧй завоеваниеяс пӧвсысь ӧтиӧн вӧлі помтӧм-посни величинаяс йылысь учение, диференциальнӧй да интегральнӧй исчисление.
Тайӧ учениеыс лоӧ ӧнія высшӧй математика подулӧн.
Диференциальнӧй да интегральнӧй исчисление кузя Лейбницлысь открытиесӧ шуліс аслас открытиеӧн великӧй английскӧй математик да физик Исаак Ньютон (1642–1727).
Тайӧ спорас вӧліны правӧсь кыкнанныс: помтӧм-посни величинаяслысь анализ восьтӧма вӧлі пӧшти ӧти кадӧ да ӧта-мӧдсьыс зависиттӧг кыкнан учёнӧйыслӧн.
Но Ньютон уджлӧн тӧдчанлуныс ёна ылӧ петӧ тайӧ открытие саяс.
1687 воӧ Ньютонлӧн петіс знаменитӧй удж «Природа философиялӧн математическӧй принципъяс».
Сэні Ньютон сетіс телӧяс движение кузя медглавнӧй законъяс, мыйӧн пуктіс подув научнӧй механикалы.
Ньютон помӧдз нуӧдіс сійӧс, мый вӧлі индӧма Леонардо да Винчиӧн да заводитӧма Галилейӧн.
Помӧдз вайӧдіс сійӧ и Кеплерлысь открытиесӧ.
Кеплер установитіс планетаяс движениелысь закон.
Но кутшӧм вын нӧ йӧткӧ небеснӧй светилӧяссӧ?
Тайӧ вопрос вылас вочавидзис Ньютонӧн всемирнӧй тяготение вын восьтӧм.
Тяготениелӧн закон объясняйтліс да ӧтувтліс ӧти стройнӧй системаӧ зэв сложнӧй «небеснӧй механикасӧ» ставнас.
Выль наукалӧн вичкокӧд да схоластикакӧд тыш.
Тайӧ эпохаас вывті ыджыд тормозӧн научнӧй знаниеяс развивайтӧмлы вӧлі вичко.
Поповскӧй мракобесие нӧшта дыр на да чорыда тышкасис паныд выль наукалы, коді подулавсис опытӧн да разумӧн.
Но тайӧ эз вермы сувтӧдны наукалысь развитиесӧ.
Вичколӧн да наукалӧн тышыс петкӧдліс бӧрӧ вешйысь феодализмлысь сійӧ кадӧ прогрессивнӧй буржуазиякӧд классӧвӧй тыш.
Но аслас победа бӧрын буржуазия ачыс ӧтувтчис религиякӧд, медым пӧрйӧдлыны эксплоатируемӧй народнӧй массаяссӧ да кутны найӧс подчинениеын.
НЁЛЬӦД ЮКӦД
ВЫЛЬ КАД ЗАВОДИТЧӦМ
XXXII ГЛАВА.
АНГЛИЙСКӦЙ РЕВОЛЮЦИЯ.
Англияса буржуазнӧй революциясянь (1640–1660) человечество историяын заводитчӧ выль период — выль кад.
Тайӧ периодыс кыссьӧ 1917 вося Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз.
Выль кад торъялӧ шӧр нэмъясысь сійӧн, мый тані ыджыдалӧ оз феодальнӧй, а капиталистическӧй строй, кодӧс подулалӧма наёмнӧй рабочӧйясӧс эксплоатируйтӧм вылын.
Татшӧм стройыс медводз пуксьӧ Голландияын да Англияын.
Но XVII–XVIII нэмъясын Европаын вӧліны на уна странаяс, кӧні ещӧ колисны феодальнӧй порядокъяс (Франция, Австрия, Пруссия да мукӧд).
Капиталистическӧй строй тырвыйӧ пуксьӧ Западнӧй Европаын — XVIII нэм помся французскӧй буржуазнӧй революциясянь.
1 §. Англия революция водзвылын.
Королевскӧй власть да парламент.
XVI нэм помлань английскӧй буржуазия да выль дворянство сэтшӧма озырмисны да ёнмисны, мый сэсся эз нин нуждайтчыны вына королевскӧй власть опекаын.
А ӧд английскӧй корольяс думайтлісны, мый найӧ вермасны и водзӧвылӧ неограниченнӧя веськӧдлыны, кыдзи веськӧдлывлісны французскӧй либӧ испанскӧй корольяс.
Но английскӧй корольяслы мешайтліс парламент.
Сэні пукалысь буржуазиялӧн да выль дворянстволӧн представительяс кӧсйисны асногыс веськӧдлыны странанас да нуны внешньӧй политика.
Найӧ кӧсйисны, медым король подчиняйтчис парламентлы.
Та вӧсна король да парламент костын заводитчис власть вӧсна тыш.
Парламент да королевскӧй власть костын столкновениеяс заводитчисны нӧшта на королева Елизавета дырйи, но торъя ёна ёсьмисны сы бӧрвывса корольяс дырйи.
Стюартъяс.
Елизавета кулӧмсянь помасис Тюдоръяслӧн династия.
Английскӧй престол вылӧ пуксис шотландскӧй король Яков I Стюарт (1603–1625).
Тӧлктӧм да больгысь Яков Стюарт радейтліс сёрнитны королевскӧй власть неограниченность йылысь да вежалӧмпырысь видзӧдіс Европаса вына монархъяс вылӧ.
Сійӧ ёнджыка кутіс преследуйтны пуританаӧс, кодъяс вӧліны королевскӧй абсолютнӧй властьлы противникъясӧн.
Общинаяс палатаын уна членъяс вӧліны пуританаӧн да выступайтлісны правительствоӧн нуӧдан церковнӧй политикалы паныд.
Парламент да король костын отношениеяс воысь воӧ омӧльтчисны.
Парламентлысь торъя тӧдчана недовольство кыпӧдліс королевскӧй правительстволӧн финансӧвӧй политика.
Парламент ӧтказывайтчыліс вынсьӧдны выль налогъяс.
Яков бӧрын корольӧн лои Карл I (1625–1649). Сы дырйи король да парламент костын тышыс вывті ёна ёсьмис.
Уна зурасьлӧмъяс бӧрын 1629 воын король распуститіс парламентсӧ да 11 во чӧж веськӧдліс ӧткӧн.
Парламенттӧг веськӧдлӧм.
Корольлӧн медматыса советникӧн лои граф Страффорд.
Страффорд вӧзйис веськыда паныд мунны да немжалиттӧг преследуйтны корольлысь политическӧй врагъяссӧ.
Страффордкӧд ӧти мӧвпа вӧлі архиепископ кентерберийский Лод.
Сы дырйи тюрьмаяс тырлісны пуританаӧн, найӧс приговаривайтлісны нӧйтны плетьӧн, клеймаавлісны доналӧм кӧртӧн, чашйылісны налысь нырбордъяссӧ, вундавлісны пельяссӧ.
Парламент чукӧртлытӧг правительство дугдывтӧг пуктавліс выль налогъяс.
Население кутіс ропкыны.
1637 воын Шотландияын ыпнитіс восстание.
Тайӧ странаыс вӧлі гӧль да этша йӧза.
Шотландия горнӧй войвыв районъясын олысьясыс видзлісны скӧт, кыйсьылісны.
Гӧраясас вӧліны родовӧй порядокъяс на.
Гырысь родъясӧн, сідз шусяна кланъясӧн, веськӧдлісны родовӧй старшинаяс, и родъясыс кутісны асьнысӧ государство дорӧ независимӧя.
Лунвылын, долинаяса Шотландияын, вӧліны паськыд да бурджыка вӧдитан мунӧ, унджык население да тшӧкыдджыка паныдасьлісны каръяс.
XVI нэмын на Шотландияын муніс реформация, да государственнӧй религияӧн лоис пресвитерианство (кальвинизм).
Стюартъяс вӧліны ӧттшӧтш Англиялӧн да Шотландиялӧн корольясӧн.
Карл I кутіс пыртны Шотландияӧ абсолютизм английскӧй образец серти да лӧсьӧдіс английскӧй вичколысь порядокъяс.
Шотландияын заводитчис восстание.
Шотландецъяслӧн вӧлі бур войска, сы вӧсна мый уна шотландскӧй горецъяс служитлывлісны мукӧд странаясса наёмнӧй войскаясын да получитісны бур военнӧй выучка.
Шотландскӧй войска босьтіс Англиялысь войвывсӧ.
Карллӧн эз вӧв сьӧм, и сылы быть лои чукӧртны парламент.
2 §. Революция заводитчӧм.
Долгӧй (кузь) парламент.
1640 вося ноябрь 3 лунӧ чукӧртчас парламент.
Шотландецъяс победаясӧн да король лёк положениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн парламент збоя заявитіс ассьыс требованиеяс, кодъяс дор сувтіс и лондонса население.
Керка стенъясын тыдовтчисны прокламацияяс.
Правительствоыс вӧлі ёна повзьӧма.
Король поліс парламентсӧ вӧтлӧмысь да сылы быть лои мунны уступкаяс вылӧ.
Тайӧ парламентыс (сійӧс шуӧны «Долгӧйӧн» (кузьӧн) эз распускайтсьыв 12 во саяс.
Ассьыс вын чувствуйтӧмӧн, Долгӧй парламент арестуйтіс Страффордӧс, сійӧс государственнӧй изменаын мыжалӧмӧн.
Лордъяслӧн палата да король сулалісны Страффорд дор.
Но делӧас сюйсис народ, коді аслас лёк олӧмысь медся мыжанас лыддьывліс Страффордӧс.
Народ бушуйтчис парламент здание дорын да королевскӧй дворец дорын.
Парламент Страффордӧс йӧзӧдіс изменникӧн, и корольлы быть лои вынсьӧдны аслас любимецлы смертнӧй приговор.
Вӧлі казнитӧма корольлысь и мӧд медматыса советниксӧ — архиепископ Лодӧс.
Парламент подтвердитіс, мый сы сӧгласиетӧг оз вермы лоны лӧсьӧдӧма да чукӧртӧма ни ӧти налог.
Вӧлі постановитӧма, мый ӧнія парламентыс вермас лоны распуститӧма сӧмын аслас постановление серти.
А сэки жӧ сиктъясын заводитчисны крестьянскӧй волнениеяс.
Крестьяна разьлісны потшӧсъяссӧ, ӧтказывайтчылісны помещиклы рента мынтӧмысь.
Парламент пытшкас заводитчис раскол.
Народнӧй движениеысь повзьӧм вӧсна уна депутатъяс зільлісны миритчыны правительствокӧд, но унджыкыс артавлісны, мый водзвыв колӧ корольсянь шедӧдны торъя уступкаяс.
Парламентын несогласиеӧн кӧсйис воспользуйтчыны король.
Дворын дасьтысисны контрреволюционнӧй переворот кежлӧ.
Провинцияысь воалісны дворяна — король дор сулалысьяс.
Лондонын настроениеыс вӧлі тревожнӧй.
Площадьяс да уличаяс вылын, парламент да королевскӧй дворец дорын, мунісны стычкаяс офицеръяс да народ костын, кавалеръяс, кыдз кутісны шуны король дор сулалысьясӧс, да гӧгрӧс юраяс костын — тадз шулісны пуританаӧс сы вӧсна, мый найӧ дженьыда шырлісны юрсисӧ.
Король кутіс действуйтны решительнӧя.
Сійӧ корис улысса палатасянь висьтавны оппозициялысь главнӧй юрнуӧдысьяссӧ — лидеръяссӧ.
Палата ӧткажитчис.
Сэки король воис парламентӧ вооружитӧм отрядӧн, но оппозицияса лидеръяс удитісны дзебсьыны Ситиӧ (Лондонлӧн центр, кӧні вӧліны торговӧй да банкирскӧй контораяс).
Лондон вӧлі ёна шызьӧма.
Скӧрмӧм йӧз тыртісны уличаяссӧ, унаӧн петісны киясас ӧружие босьтӧмӧн.
Сэки король Лондонысь муніс войвылӧ, кӧні феодальнӧй стройыс вӧлі вель зумыд на да кӧні сылӧн вӧлі уна сы дор сулалысь.
Парламент сідзжӧ кутіс дасьтысьны тыш кежлӧ да заводитіс котыртны армия.
1642 вося август тӧлысьын король объявитіс парламентлы война.
3 §. Гражданскӧй война.
Страна юксис кык враждебнӧй лагерь вылӧ — король дор сулалысьяс да парламент дор сулалысьяс вылӧ.
Корольӧс дорйыліс медсясӧ бӧрӧкольӧм феодальнӧй дворянство, а сідзжӧ англиканскӧй духовенство.
Война заводитчигӧн корольлы удайтчис босьтны странаджын дорсьыс унджыксӧ.
Войвылыс дзоньнас, унджык рытыввыв графствоыс да ӧткымын центральнӧй графствояс вӧліны король власть улын.
Но тайӧ вӧліны унджыкыс бӧрӧ кольӧм да гӧль районъяс.
Уна населениеа, озыр асыв-лунвыв, а сідзжӧ Войвывлӧн промышленнӧй районъяс да центральнӧй районлӧн юкӧн сулалісны парламент дор.
Сы дор жӧ сулалісны став портовӧй да торгово-промышленнӧй каръяс.
Торъя нин коланаӧн вӧлі Лондонлӧн поддержка.
Банкиръяс, озыр купецъяс, лондонскӧй Сити сулалісны парламент дор да дасьӧсь вӧліны отсавны сылы сьӧмӧн.
Но парламент дор сулалысьяс костын эз вӧв единство.
Парламентын медыджыд рольсӧ ворсіс пресвитерианалӧн (кальвинистъяслӧн) партия.
Сэтчӧ пырлісны озыр купецъяс, банкиръяс, выль дворяна пӧвсысь гырысь землевладелецъяс.
Найӧ полісны народнӧй массаясысь да кӧсйисны закрепитны парламент сайӧ сійӧ праваяссӧ, кодъясӧс вӧлі нин шедӧдӧма наӧн революция первойя воясӧ.
Тайӧ условиеяс вылын найӧ вӧліны дасьӧсь миритчыны королькӧд.
Парламент дор сідзжӧ сулалісны индепендентъяс.
Налӧн главнӧй выннас вӧліны средньӧй буржуазия, средньӧй да посни выль дворянство.
Индепендентъяс дорӧ сувтлісны сідзжӧ зажиточнӧй крестьяна, посни торговецъяс, ремесленникъяс.
Парламент дор жӧ первойя каднас сулалісны крестьяна, ремесленнӧй ученикъяс да подмастерьеяс, матросъяс, сиктса да карса пролетариат пӧвсысь йӧз.
Население пӧвсын найӧ вӧліны медся революционнӧй группаяс, движениеас найӧ пыртлісны революционнӧй дух да решительность.
Парламентлӧн выныс вӧлі король дорысь ёна унджык.
Но парламентын господствуйтысь пресвитерианскӧй партия, гырысь выль дворяналӧн да буржуазиялӧн партия, нуӧдліс тышсӧ слаба да гусьӧн заводитчыліс сёрнитчыны королькӧд, медым бӧрыннас пӧдтыны кыптӧм революционнӧй гысӧ.
Парламентскӧй главнокомандующӧй лорд Эссекс, Англияса ӧти медозыр землевладелец, нуис войнасӧ сідз, медым не сетны парламентскӧй армиялы решительнӧя вевтыртны корольлысь армиясӧ.
Татшӧм условиеяс дырйиыд сьӧкыд вӧлі виччысьны успехъяс.
Парламентскӧй армия нуис ас вывтіыс уна поражение.
Сӧмын море вылын первойя кадсяньыс жӧ парламент вӧлі ёна вынаджык корольысь.
Матросъяс пырысь-пыр жӧ вуджисны парламент дорӧ да заставитісны вӧтчыны ас бӧрсяыс офицеръясӧс.
Парламентлӧн удж.
Парламент тэрмасис нуӧдны сэтшӧм мероприятиеяс, кодъяс вӧліны выгоднӧйӧсь буржуазия да выль дворянство верхъяслы.
Сійӧ конфискуйтіс королевскӧй да епископскӧй муяс, а сідзжӧ феодалъяслысь — король дор сулалысьяслысь — муяс да кутіс найӧс вузавлыны.
Муяссӧ медъёна ньӧбавлісны озыр купецъяс да банкиръяс.
Преимущество сетсьыліс гырысь ньӧбасьысьяслы, а крестьяна эз вермывны ньӧбавны тайӧ муяссӧ.
Классӧвӧй политика тӧдчис и налогъясын: паськыда колан предметъяс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма выль налогъяс — «акцизъяс», мый зэв сьӧкыда водліс уджалысь йӧз вылӧ.
Оливер Кромвель.
Король дорӧ парламентлӧн нерешительнӧй политикаыс да парламентскӧй армиялӧн неудачаяс регыд кыпӧдісны недовольствуйтчӧм английскӧй обществоын.
Недовольствуйтчысьяс ӧтувтчасны индепендентъяс партия гӧгӧр.
Тайӧ партияса вождьяс пӧвсысь ӧтиӧн вӧлі английскӧй революциялӧн ыджыдсьыс-ыджыд деятель — Оливер Кромвель.
Кромвель чужліс 1599 воын мелкопоместнӧй дворянин семьяын.
1640 воын сійӧс вӧлі бӧрйӧма парламентӧ.
Кромвель кыптіс кыдзи армия котыртысь.
Сыӧн организуйтӧм кавалерийскӧй отрядын пуксис чорыд революционнӧй дисциплина.
Кромвель босьтавліс аслас армияӧ ремесленникъясӧс да крестьянаӧс.
«Кӧрт бокаяс» — тадз шулісны Кромвельлысь салдатъяссӧ — 1644 вося июль тӧлысьын Марстон Мур дорса косьын медпервойысь победитісны «кавалеръясӧс».
Тайӧ успех бӧрас Кромвельлӧн нимыс лои ёна тӧдсаӧн.
1644 во помын Кромвель выступитіс чорыд требованиеӧн армияӧс тырвыйӧ реформируйтӧм кузя.
1645 воын армиялӧн реформа.
1645 вося январь тӧлысьын армиялӧн юрнуӧдысьӧ вӧлі пуктӧма том генерал лорд Ферфаксӧс, а сылӧн заместительнас лоис Кромвель.
Реформируйтӧм армиясӧ шуисны «выль образеца армияӧн».
Сэні основнӧй йӧзнас вӧліны крестьяна да ремесленникъяс.
Младшӧй команднӧй составын вӧліны сідзжӧ уна крестьяна да ремесленникъяс.
Унаӧн на пӧвсысь кыпӧдчисны и выліджык постъяс вылӧ.
Но высшӧй команднӧй составыс унджыкыс вӧлі средньӧй да посни дворяна пӧвсысь да средньӧй буржуазия пӧвсысь.
Выль армияӧн командуйтӧмсӧ вӧлі централизуйтӧма.
Сылы регулярнӧя пыр мынтывлісны жалӧвание, бура сійӧс снабжайтлісны.
Армияӧ вӧлі пыртӧма кӧрт дисциплина.
Армия лои странаын главнӧй революционнӧй вынӧн.
Кромвельлӧн унджык салдатыс вӧліны зумыд да суров йӧз, кодъяс увереннӧя эскылісны асланыс делӧ веськыдлунӧ да победаӧ.
«Надейтчы ен вылӧ, да аслад порохыд мед вӧлі кос», — лои Кромвель армиялӧн девизӧн.
Армияын вежсьӧмъяс пыр жӧ сетісны зэв бур результатъяс.
1645 вося июль тӧлысьын Несби дорын Кромвель дзикӧдз жугӧдіс корольлысь войскасӧ.
Вӧлі босьтӧма 5 сюрс пленнӧйӧс, став артиллериясӧ, уна военнӧй снаряжение.
Несби дорса тыш бӧрын корольлӧн делӧясыс дзикӧдз омӧльтчисны.
Нӧшта некымын поражение бӧрын сійӧ пышйис Шотландияӧ, а 1647 вося январь тӧлысьын шотландецъяс выдайтісны корольсӧ англичаналы 400 сюрс фунт стерлингысь.
4 §. Левеллеръяс да «грандъяс».
Мӧд гражданскӧй война.
Левеллеръяс.
Пресвитерианскӧй партия да сыӧн юрнуӧдан парламент артавлісны, мый революция помасис: королевскӧй абсолютизмӧс жугӧдӧма, властьыс парламент киын, колӧ сӧмын сёрнитчыны пленнӧй королькӧд.
Но народнӧй массаяс мӧдног гӧгӧрволісны революциясӧ.
Найӧ виччысисны ассьыныс экономическӧй положение бурмӧм, кӧсйисны паськӧдны ассьыныс политическӧй правояс да шедӧдны ыджыдджык религиознӧй свобода.
Та кузя парламент нинӧм эз мӧвпавлы вӧчны.
Та вӧсна народнӧй массаяс пӧвсын кутісны паськавны революционнӧй настроениеяс.
Найӧ кутісны кывзысьны сы дорӧ, мый сёрнитлісны сідз шусяна левеллеръяс (стӧча кӧ «уравнительяс»).
Левеллеръяслӧн медся талантливӧй вождьӧн вӧлі Джон Лильберн (1618–1657) — повтӧм агитатор да политическӧй борец, коді аслас убеждениеяс вӧсна унаысь пукавліс тюрьмаын.
Выль партияӧ, левеллеръяслӧн партияӧ, медсясӧ пырлісны крестьяна да ремесленникъяс.
Левеллеръяс кӧсйисны шедӧдны всеобщӧй избирательнӧй право, бырӧдны королевскӧй власть, бӧр сетны крестьяналы «потшӧм» (мырддьӧм) муяссӧ.
Революционнӧй движение армияын да сылӧн расслоение.
Кромвель армияса салдатъяс сідзжӧ заводитісны сувтавны левеллеръяс дор, и армияыс лои революционнӧй пропаганда нуӧдӧм кузя очагӧн.
Сэки пресвитерианскӧй парламент шуис бырӧдны армиясӧ сійӧ помка улын, мый война помасис.
Тайӧ постановлениеыс кыпӧдіс армияын ыджыд недовольство.
Полкъяс бӧръявлісны ассьыныс представительясӧс — «агитаторъясӧс», кодъяс котыртісны салдатскӧй представительяслысь сӧветъяс.
Армия эз кӧсйы разӧдчыны да корис «грандъяссянь» (тадзи салдатъяс сералӧм могысь нимтылісны армиялысь индепендентскӧй команднӧй верхушкасӧ) решительнӧй действиеяс.
Медым не сетны салдатъяслы босьтны армияын командуйтӧмсӧ, салдатскӧй представительяс сӧветъяс пыдди Кромвель лӧсьӧдіс Общеармейскӧй сӧвет, кытчӧ пырисны высшӧй командование да офицеръяссянь да салдатъяссянь представительяс (кык мортӧн ӧтияссянь и мӧдъяссянь быд полкысь).
Татшӧм ногӧн салдатскӧй организациясӧ вӧлі босьтӧма «грандъяс» контроль улӧ.
Та бӧрын армия пырис Лондонӧ да збыльвылассӧ захватитіс властьсӧ.
Ӧні армия водзын сулаліс мог — лӧсьӧдны Англияын выль государственнӧй устройство.
Армияын вӧлі кык группа: офицеръяс-индепендентъяс да левеллеръяс идея дор сулалысь салдатъяс.
Тайӧ кык группаыс революциялысь могъяссӧ гӧгӧрволісны разнӧйног.
1647 вося ноябрь тӧлысьын ӧти лондонскӧй предместьеын, Путнейын, чукӧртчис Общеармейскӧй сӧвет, кӧні паныдасисны «грандъяс» да левеллеръяс.
Сӧвет эз вӧч окончательнӧй решениеяс.
Левеллеръяс корисны всеобщӧй избирательнӧй право, но и найӧ, кыдз посни собственникъяс, лыддьылісны позянаӧн не сетны избирательнӧй право рабочӧйяслы да слугаяслы.
Парламентӧ бӧрйысьӧмын участвуйтӧм вылӧ «грандъяс» корисны имущественнӧй ценз лӧсьӧдӧм.
Найӧ полісны всеобщӧй избирательнӧй правоысь.
«Гӧльяс, — шуліс ӧти полковник, — кутасны бӧрйыны гӧльясӧс.
Наладорын лоӧ унджыкыс.
Найӧ законнӧй подув вылын вермасны бырӧдны собственность — лэдзасны имущество равенство йылысь декрет».
«Грандъяс» да левеллеръяс эз вермыны воӧдчыны ӧтсӧгласӧ.
Сэки полкъясын заводитчисны салдат-левеллеръяслӧн восстаниеяс.
Кромвель пӧдтіс тайӧ восстаниеяссӧ.
Общеармейскӧй сӧветӧс вӧлі разӧдӧма, и сылысь местасӧ босьтіс офицеръяслӧн сӧвет.
Мӧд гражданскӧй война да республика лӧсьӧдӧм.
Армияын тайӧ столкновениеяссӧ пыр жӧ используйтіс контрреволюция.
Пресвитериана ӧтувтчисны роялистъяскӧд (король дор сулалысьяскӧд).
1648 вося тулысын контрреволюция выступитіс нин явӧ.
Мятеж организуйтӧмын участвуйтіс стража улысь пышйӧм король.
Сылы удайтчис сёрнитчыны Шотландиякӧд.
Уна областьын ыпнитісны роялистскӧй восстаниеяс.
Шотландскӧй армия бара вуджис Англиялысь граница, но тайӧ пӧрйӧ эз нин корольлы паныд, а сійӧс дорйӧм могысь.
Но контрреволюциялӧн кыпӧдчӧмыс заставитіс армияӧс бара топӧдны ассьыс радъяссӧ.
Кромвелевскӧй армия жугӧдіс шотландецъясӧс да пӧдтіс роялистъяслысь мятежъяссӧ.
Корольӧс вӧлі арестуйтӧма.
Армия мӧдпӧрйӧ босьтіс Лондонсӧ.
Парламентлысь зданиесӧ вӧлі кытшалӧма войскаясӧн.
Отряднас командуйтіс полковник Прайд.
Сы киын вӧлі пресвитерианскӧй депутатъяслӧн список.
100-ысь унджык пресвитериана-депутатъясӧс вӧлі вӧтлӧма парламентсьыс.
«Прайдӧвӧй чистка» бӧрын парламентӧ колисны сӧмын депутат-индепендентъяс, кодъяс ставтор кузя кывзысисны армияса командиръяслысь.
Англияса народнӧй массаясӧс вӧлі шызьӧдӧма контрреволюционеръяс мятежӧн да сійӧ рольӧн, кодӧс сэні ворсіс король.
Парламентӧ воалісны уна петицияяс, кӧні корлісны пырысь-пыр жӧ вӧчны суд «главнӧй преступник» вылын — король вылын.
Общинаяслӧн палата лӧсьӧдіс «высшӧй суд».
Тайӧ судлӧн 1649 вося январь 30-ӧд лунся постановление серти государственнӧй изменаын мыжалӧмӧн корольлысь вӧлі керыштӧма юрсӧ.
Англияӧс вӧлі объявитӧма республикаӧн, кодӧн веськӧдлісны парламент да сыӧн индӧм министръяс, «корольтӧг да лордъяс палататӧг».
5 §. Республика да протекторат.
Английскӧй республика.
Гражданскӧй война торкис Англиялысь овмӧссӧ.
Некымын во чӧж помся лоины неурожайяс, и йӧзыс кутісны тшыгъявны.
Заводитчисны эпидемияяс.
Олӧм ёна донсяліс, а удждон эз сод.
Сэк жӧ правительство дугдывтӧг кыпӧдаліс налогъяс.
Неважӧн на дзоридзалысь промышленность рынокъяс чинтӧм вӧсна кутіс усьны.
Пытшкӧсса рыноксӧ вӧлі парализуйтӧма гражданскӧй войнаӧн, а ортсысасӧ пӧшти дзикӧдз тупкӧма: Европаса унджык странаыс эз кӧсйыны признайтны Англиялысь республиканскӧй стройсӧ.
Нӧшта ӧпаснӧйджык положениеыс вӧлі Шотландияын да Ирландияын.
Шотландия век вӧвліс пресвитерианстволӧн оплотӧн.
Сы бӧрти кыдз пресвитериана явӧ вуджисны король дорӧ, Шотландияын организуйтчис роялистскӧй контрреволюциялӧн главнӧй штаб.
Карл I-ӧс казнитӧм бӧрын Шотландияса корольӧн вӧлі признайтӧма сылысь писӧ — Карл II-ӧс.
Англия вылӧ уськӧдчӧм могысь Шотландияын лӧсьӧдсис армия.
Ирландия, кӧні нӧшта 1641 воын на заводитчис восстание, ӧні дзикӧдз торйӧдчис Англияысь.
Диггерьяс.
Овмӧс киссьӧм, нужда, тшыгъялӧм, эпидемияяс чорзьӧдісны массаяслысь недовольствуйтчӧмсӧ.
Сиктса да карса беднотаӧс ӧні эз могмӧдлы программаыс левеллеръяслӧн, кодъяс Путнейскӧй сӧвет вылын на вӧліны дасьӧсь мырддьыны рабочӧйяслысь гӧлӧсуйтан право.
Левеллеръяс партияын заводитчис раскол.
На пӧвсысь торйӧдчис решительнӧйджык течение — «истиннӧй левеллеръяс», либӧ «диггеръяс» («му кокысьяс»).
Найӧ лыддисны справедливӧйӧн, медым уджалысь йӧз, некутшӧм аренднӧй плата мынтытӧг, уджалісны общиннӧй муяс.
Некымын сиктын диггеръяс ас вӧлясьыс босьтісны пустуйтысь муяссӧ да кокисны сійӧс кӧдза муяс вылӧ.
Найӧс вӧтлісны.
Сэки найӧ некутшӧма эз заводитлыны водзсасьны.
Найӧ признавайтлісны сӧмын тышлысь мирнӧй способъяс да ёнджыкасӧ артавлісны убеждение вын вылӧ.
Асланыс воззваниеясын диггеръяс дугдывтӧг тӧдчӧдлісны, мый налӧн цельясныс мирнӧйӧсь, мый найӧ оз мӧвпавны водзсасьны властьяскӧд.
Диггеръяс эз выступайтлыны му вылӧ быдпӧлӧс собственностьлы паныд; найӧ шулісны, мый кӧсйӧны уджавны «ӧтувъя пӧльза вылӧ» сӧмын общиннӧй муяс и оз думайтны босьтны му участокъяссӧ посни собственникъяслысь.
Лагеръяслысь взглядъяссӧ выражайтліс Уинстэнли.
«Свободалӧн закон» нима аслас сочинениеын (1652) сійӧ сетіс общество переустроитӧм кузя ыджыд план.
Уинстэнли лыддьыліс медлёкторйӧн частнӧй собственность да тасянь петысь имущественнӧй неравенство.
Сійӧ мӧвпавліс, мый ставӧн долженӧсь ӧткодя пӧльзуйтчыны муӧн да сы вылысь босьтӧм плодъясӧн.
Уинстэнли эскӧдліс, мый революция нӧшта эз на помась, мый сійӧ дзик нинӧм эз сет «прӧстӧй йӧзлы», кӧть и сійӧс вӧлі вӧчӧма именнӧ наӧн.
Уинстэнли гӧгӧрволіс религиялысь реакционнӧй рольсӧ.
Сійӧ шуӧм серти, религия — сійӧ лӧж, вӧруйтӧм, грабитӧм; сійӧ — йӧз горшлун да насилие вылӧ пасьтӧдӧм мича паськӧм, мудер богачьясӧн беднякъясӧс пӧръявлӧм.
Уинстэнлилӧн коммунизмыс вӧлі сэтшӧм жӧ утопическӧйӧн, кутшӧм и Морлӧн да Кампанеллалӧн коммунизмыс.
Му да сылысь озырлунъяссӧ ӧткодя юкӧм кузя сылӧн идеяыс зэв этша имеитӧ ӧткодьсӧ сійӧ коммунизмыскӧд, коді стрӧитсьӧ ӧні миян Союзын.
Ирландияӧс да Шотландияӧс пӧкӧритӧм.
1649 воын Кромвель заводитіс усмиряйтны Ирландияӧс.
Карательнӧй экспедиция, кодӧн юрнуӧдіс личнӧ ачыс, петкӧдліс вӧвлытӧм чорыдлун.
Сыӧн босьтӧм каръясысь бырӧдсьылісны став йӧзыс.
Лыдтӧг-тшӧттӧг сотавлісны сиктъяс, дзонь районъяс пӧрлісны йӧзтӧм пустыняясӧ.
Ирландецъяс тышкасисны ыджыд героизмӧн, и «веж діӧс» (тадз частӧ шуӧны Ирландияӧс) помӧдз пӧкӧритісны сӧмын 1653 воын.
Победительясыс мырддявлісны ирландецъяслысь муяссӧ, налысь мыйкӧ-мында юкӧн вуджӧдлісны омӧльджык да ичӧтджык участокъяс вылӧ.
Мырддьӧм муяссӧ кӧсйылісны юкны салдатъяс костын, но салдатъяс унджыкысьсӧ вузавлісны ассьыныс пайнысӧ.
Тайӧ пайяссӧ ньӧбысь офицеръяс да буржуа пӧрисны гырысь помещикъясӧ, кодъяс мӧвпалісны ӧні эз нин революция йылысь, а сы йылысь, медым регыдджык помавны сыкӧд.
Ирландияысь му ньӧбалӧм помысь озырмӧм английскӧй помещикъяс лоисны Англияын медся реакционнӧй политикалӧн оплотӧн.
Грабитӧм да зырӧм ирландскӧй население кутіс ненавидитны англичанаӧс, кыдзи ассьыс нартитысьясӧс.
Ирландияӧс грабитӧмсянь заводитчӧ национальнӧй вражда ирландецъяс да англичана костын.
Ирландия бӧрын ӧчередьыс воис Шотландияӧдз.
Кромвель некымын тышын жугӧдіс Карл II-лысь войскаяссӧ.
Король спаситчис пышйӧмӧн.
Кромвель тшӧктіс ӧшӧдны шотландскӧй королевскӧй коронасӧ виселица вылӧ.
1654 воын вӧлі лэдзӧма закон Англияӧс, Шотландияӧс да Ирландияӧс ӧти государствоӧ ӧтувтӧм йылысь.
Республикалӧн внешньӧй да внутренньӧй политика.
Кромвельлӧн успехъясыс ёнмӧдісны республикалысь авторитетсӧ.
Иностраннӧй государствояс выльысь заводитісны нуны Англиякӧд дипломатическӧй да торговӧй сношениеяс.
Англия нуис чорыд тыш аслас конкурентъяскӧд.
1651 воын вӧлі лэдзӧма «Навигационнӧй акт» (мореплавание йылысь закон).
Сійӧ лэдзліс вайны Англияӧ иностраннӧй тӧваръяс сӧмын английскӧй суднояс вылын либӧ тӧварсӧ вӧчысь странаяс судно вылын.
Навигационнӧй актсӧ медводз вӧлі веськӧдӧма Англияса главнӧй конкуренткалы — Голландиялы — паныд, сы вӧсна мый сійӧ ёнджыкасӧ тӧргуйтліс йӧз тӧваръясӧн.
Сылы вӧлі сідзжӧ запретитӧма тӧргуйтны Америкаса английскӧй колонияясын.
Голландия ӧткажитчис Навигационнӧй акт признайтӧмысь.
Англия да Голландия костын заводитчис война.
Сійӧ кыссис кык во и помасис 1654 воын — Англия дзикӧдз победитіс.
Голландия признайтіс Навигационнӧй актсӧ да быть ковмис мынтыны контрибуция.
Англия бӧр кутіс нуны торговля аслас колонияяскӧд да мукӧд странаяскӧд.
Сылӧн промышленностьыс кутіс кыптыны да регыдӧн ордйис дореволюционнӧй уровеньсӧ.
Внешньӧй политикаын успехъяс, революционнӧй движение пӧдтӧм, хозяйственнӧй кризис бырӧдӧм — тайӧс ставсӧ выль дворянство да буржуазия лыддьылісны Кромвельлысь вермӧмъясӧн.
Власть ёнмӧдӧм кузя Кромвельлысь быд воськов зэв бура встречайтісны и буржуазия, и унджык помещикыс, кодъяс пӧвсысь унджыкыс лоины землевладелецъясӧн сӧмын революция вӧсна.
Кромвельын найӧ аддзылісны дорйӧм и народнӧй движениеясысь, важ стройӧ воӧдчӧм кузя роялистъяс зільӧмъясысь.
Кромвельлӧн диктатура.
1653 вося декабрь 16 лунӧ Кромвельӧс вӧлі назначитӧма Английскӧй республика вылын нэмыс кежлӧ лорд-протекторӧн.
Кромвель немжалиттӧг пӧдтавліс левеллеръяслысь движениесӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма вывті чорыд цензура.
Тюрьмаяс тырлісны политическӧй заключеннӧйясӧн.
Кромвель усьласис и роялистъяс вылӧ.
Роялистскӧй восстаниеяслысь ыпнитлӧмъяссӧ вӧлі пӧдтӧма, а налысь вождьяссӧ мӧдӧдӧма эшафот вылӧ.
Странасӧ юкисны 10 военнӧй округ вылӧ, кытчӧ юрнуӧдысьяснас вӧлі пуктӧма генерал-майоръясӧс зэв паськыд полицейскӧй полномочиеясӧн.
Кромвель нуӧдіс удачнӧй внешньӧй политика.
Голландияӧс жугӧдӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис Испаниялы паныд.
Вест-Индияын англичаналы удайтчис захватитны испанецъяслысь Ямайка ді.
Тенериф дорын англичана бырӧдісны испанскӧй флот да мырддисны зарни да эзысь, кодӧс сійӧ вӧлі вайӧ Америкаысь.
Море вылын победа бӧрын кутісны лоны победаяс суша вылын.
Английскӧй салдатъяслӧн отряд босьтіс Дюнкерк (Дюнкирхен) (Испанскӧй Нидерландыын).
Кромвелевскӧй «краснокафтанникъяс» регыд мысти кутісны лыддьысьны Европаын медбур салдатъясӧн.
1658 воын аслас слава дзордзалігӧн Кромвель кувсис.
Кромвель вӧлі гениальнӧй полководецӧн да политикӧн.
Медся сьӧкыд положениеясысь сійӧ петавліс победительӧн.
Сійӧ жугӧдны позьтӧм вӧлялы да организаторскӧй талантъяслы обязан английскӧй буржуазия аслас победаясӧн: Кромвель пӧдтіс феодальнӧй реакциясӧ, жугӧдіс массаяслысь революционнӧй движениесӧ да ёнмӧдіс Англиялысь международнӧй положениесӧ.
Кромвель кулӧм бӧрын властьыс колис офицерскӧй верхушка киясын.
Буржуазиялы да выль дворянстволы вӧлі колӧ зумыд власть, коді эськӧ вермис вынсьӧдны ставсӧ, мый вӧлі завоюйтӧма революция дырйи, и сэки жӧ эськӧ вермис пӧдтавны быдпӧлӧс народнӧй движение.
Буржуазия да дворяна эз аддзывны мӧд петан туй, монархия восстановитӧмысь ӧтдор.
Сэки дум выланыс усис казнитӧм корольлӧн пиыс — Шотландияысь пышйӧм Карл II Стюарт.
1660 воын парламент постановитіс, мый «правительство должен лоны корольлӧн, лордъяслӧн да общинаяслӧн».
Вӧлі восстановитӧма важ конституциясӧ.
Карл II-ӧс объявитісны Англияса корольӧн.
Королевскӧй власть восстановитӧмыс шусьӧ «реставрацияӧн».
Английскӧй буржуазнӧй революция помасис.
Англияын, кыдзи и Нидерландыын, революциясӧ нуисны асланыс пельпомъяс вылас уджалысь йӧз — крестьяна, ремесленникъяс да рабочӧйяс.
Но революция плодъяснас пӧльзуйтчисны сӧмын буржуазия да выль дворянство.
XXXIII ГЛАВА.
ФРАНЦИЯЫН АБСОЛЮТНӦЙ МОНАРХИЯ.
1 §. Людовик ХIV-лӧн абсолютизм.
Людовик XIV.
Кардинал Мазарини кулӧм бӧрын (1661) Людовик XIV ачыс кутіс веськӧдлыны государствонас.
Сылӧн дыр кад чӧж царствуйтӧмыс (1715 воӧдз) вӧлі Францияын абсолютнӧй монархиялӧн медся дзоридзалан кадӧн, но сэк жӧ и сылӧн упадок заводитчӧмӧн.
Людовик XIV эз сомневайтчыв сыын, мый сылы властьсӧ сетӧма енмӧн и дзик некодысь оз зависит.
Сійӧ вӧлі шӧркодь дарованиеяса мортӧн, самоувереннӧй, кӧдзыд да чорыд эгоистӧн.
Сійӧ мӧвпавліс, мый оз сійӧ существуйт аслас государстволы, а государствоыс — сылы.
«Енлӧн вӧляыс, — гижліс сійӧ ӧтчыд, — сыын, медым быд подданнӧйӧн чужысь кывзысис кывшутӧг».
Людовик ХIV-лы приписывайтлісны кывъяс: «Государство — сійӧ ме».
Леститчысьяс сійӧс шулісны «шонді-корольӧн».
Людовик ХIV-лӧн дворыс вӧлі Франциялӧн центрӧн да сылӧн настоящӧй правительствоӧн.
Тані король, придворнӧй тунеядецъяслӧн пышнӧй свитаӧн кытшалӧмӧн, принимайтліс ассьыс медважнӧй решениеяссӧ, кодъяс бӧрыннас лолісны законъясӧн.
Людовик ХIV-лы эз воны сьӧлӧм вылас сы водзвывса йӧзӧн стрӧитӧм дворецъясыс, и сійӧ аслыс стрӧитіс зэв ыджыд выль дворец Версальӧ — Парижсянь 18 км сайӧ.
Версальын дворец стрӧитан, сэтчӧ вывті гажа садъяс, паркъяс да фонтанъяс сооружитан удж вылын уджалісны уна дас во чӧж уна дас сюрс рабочӧй.
Тайӧс стрӧитӧм вылӧ вӧлі видзӧма вывті уна сьӧм.
Абсолютизмлӧн экономическӧй политика.
Меркантилизм.
Став тайӧ роскошь вылас, корольлы величие да слава шедӧдӧм кузя донӧн сувтысь войнаяс вылӧ, придворнӧй дворянстволы подачкаяс вылӧ видзсисны вывті ыджыд средствояс.
Медым пӧлучайтны сійӧ средствояссӧ, ковмыліс содтыны налогъяс, кодъяс сьӧкыд грузӧн водлісны трудӧвӧй народ пельпомъяс вылӧ.
Но и тайӧ средствоясыс эз тырмывны.
Королевскӧй власть промышленность да торговля развивайтчӧмысь корсьліс доходлысь выль источникъяс.
Сэні, кӧні развитчӧма торговля да промышленность, кӧні озырджык буржуазия, сэні позьӧ получитны сысянь ыджыдджык доходъяс, медым мынтыны дворянскӧй монархиялысь расходъяссӧ.
Дворянскӧй король Людовик ХIV-лӧн веськыд киӧн вӧлі Кольбер, происхождение сертиыс буржуа.
Сійӧ веськӧдліс государствоса финансъясӧн (вӧлі «финансъяс кузя генеральнӧй контролёрӧн»).
Сылы колӧ вӧлі тӧждысьны французскӧй промышленность да торговля развивайтчӧм вӧсна, медым содтыны доходъяссӧ королевскӧй казналысь.
Кольбер чайтліс, мый государство лоӧ озырӧн сӧмын сэки, кор сійӧ кутас вузавны ньӧбӧм дорысь унджык.
Та вӧсна сійӧ сулаліс промышленность дор, тӧждысьліс выль мануфактураяс лӧсьӧдӧм вӧсна, выписывайтліс да кыскывліс ас дорас заграницаысь искуснӧй мастеръясӧс, сетавліс купецъяслы да промышленникъяслы ссудаяс, котыртавліс торговӧй компаниеяс.
Сійӧ политикаыс, кодӧс веськӧдӧма сы вылӧ, медым унджык тӧвар нуӧмӧн да этшаджык вайӧмӧн содтыны страналысь зӧлӧтасӧ, шусьӧ меркантилизмӧн.
Кольбер чайтліс, мый торговӧй соперникъясӧс колӧ жугӧдны ӧружие отсӧгӧн.
Сійӧ зільліс жугӧдны Европаысь сэкся медся озыр торговӧй державаӧс — Голландияӧс.
Та вӧсна сійӧ сулавліс корольӧн нуӧдан воинственнӧй политика дор, эз скупитчыв сетавны деньгаяс армияӧс котыртӧм вылӧ.
Французскӧй армияын вӧлі миллионджын кымын салдат да вӧлі Европаын медся ыджыд армияӧн.
Европейскӧй государьяс пиысь Людовик XIV лои медся вынаӧн.
Германскӧй империя слаблунӧн да разложениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн, сійӧ босьтавліс да ӧтувтліс Франция дорӧ пограничнӧй территорияяс и 1681 воын некутшӧм помкатӧг босьтіс Страсбург кар.
Сійӧ захватитіс сідзжӧ Испаниялысь Франшконтэ провинция, но Голландияӧс завоюйтны заводитлӧм помасис неудачаӧн.
Войнаяс нуӧдӧм вылӧ мунліс уна сьӧм, и Франция рӧзӧритчис.
Кольбер ыджыд тӧдчанлун сетліс колонияяслы.
Сэтысь перйылісны сырьё, сэтчӧ жӧ вузавлісны промышленнӧй тӧваръяс — вӧлі рынокӧн.
Канадаын («Выль Франция») уна поселениеяс кындзи, французъяс заводитлісны колонизируйтны муяссӧ Миссисипи ю улыса юкӧнысь.
Тайӧ областьсӧ вӧлі шуӧма «Луизианаӧн».
XVIII нэм шӧр кежлӧ Америкаын вӧлі 80 сюрс французскӧй поселенец гӧгӧр.
Вывті ыджыд привилегияяс да субсидияяс вӧлі сеталӧма французскӧй компаниеяслы, медым нуны торговля Индиякӧд, Африкакӧд да Леванткӧд.
Но Англиялӧн да Голландиялӧн конкуренцияыс мешайтліс тайӧ торговӧй компаниеяс успешнӧй уджлы.
Людовик XIV дырся французскӧй культура.
Медым ёнджыка тӧдчӧдны ассьыс царствованиесӧ, Людовик XIV покровительствуйтліс искусстволы, литературалы, наукаяслы.
Художникъяс, писательяс, учёнӧйяс долженӧсь вӧлі ошкыны сылысь могуществосӧ.
Вывті мича да синмӧ шыбытчан архитектура, озыра да вывті дона лӧсьӧдӧм дворец пытшкӧсъяс шемӧсмӧдлісны иностранецъясӧс.
Европаса гырысь да посни государьяс зільлісны подражайтны талы сы выйӧдз воӧдчыны позьтӧм тайӧ величественнӧй образецыслы.
Людовик ХIV-лӧн дворыс вӧлі дворянскӧй культура центрӧн.
Эпохаса великӧй драматургъяс — Корнель (1606–1684) да Расин (1639–1699) — ошкылісны асланыс трагедияясын долглысь величие, личнӧйсӧ общественнӧйлы подчиняйтысь геройяслысь доблесть.
Налӧн геройяснас вӧліны отважнӧй да благороднӧй корольяс, сеньоръяс да честь кутан долглы преданнӧй рыцарьяс.
Буржуазия вӧлі на нӧшта медсясӧ сераланторйӧн.
Тайӧ эпохаса великӧй сатирикӧн вӧлі Мольер (1622–1673), коді пуктыліс аслас могӧн — пырӧдчыны морт природа сераланторъясас да забавнӧя петкӧдлыны сцена вылын обществолысь тырмытӧмторъяссӧ.
Аслас комедияясын Мольер ёся сералӧ духовенстволысь ханжествосӧ («Тартюф», либӧ «<rus>Обманщик</rus>»), аристократъяслысь распущеннӧй олӧмсӧ да эгоизмсӧ («Дон Жуан»), сідзжӧ сералӧ буржуалысь горшлунсӧ да скуплунсӧ («<rus>Скупой</rus>») да озыр выскочкаяслысь дворянство ортсыса мичлунлы подражайтны зільӧмсӧ («<rus>Мещанин во дворянстве</rus>»).
Мольерлӧн сералӧмыс кыпӧдіс аслыс паныд уна врагъясӧс.
Духовенство весиг ӧткажитіс сійӧс дзебны кладбище вылӧ.
2 §. Франциялӧн упадок.
1683 воын куліс Кольбер.
Тайӧ кад кежлас тӧдчӧ нин Франциялӧн упадок.
Нантскӧй эдикт отменитӧм.
Страналысь вынъяссӧ вӧлі уськӧдӧма уджалысь йӧзӧс вывті ёна эксплоатируйтӧмӧн да дугдывлытӧм войнаясӧн.
Упадоксӧ нӧшта вӧлі ӧддзӧдӧма гугенотъясӧс жугӧдӧмӧн.
Тайӧ кад кежлас дворянство ӧтдортчис гугенотъясысь.
Унджык гугенотыс занимайтчисны промышленностьӧн да торговляӧн.
На пӧвсын унаӧн вӧліны зэв бур мастеръяс.
Но гугенотскӧй буржуазия абсолютизмлы вӧлі ӧпаснӧйӧн.
«Ӧти ен, ӧти вера, ӧти закон, ӧти король», — татшӧм вӧлі иезуитъяслӧн лозунг, кодъяс век ыджыдджык тӧдчанлун босьтлісны Людовик дворын.
1685 воын найӧ корӧм серти Нантскӧй эдикт, кодӧс водзвыв нин джынвыйӧ бырӧдліс Ришелье, вӧлі дзикӧдз отменитӧма.
Гугенотъяслы ковмис вуджны католичествоӧ либӧ эновтны рӧдинасӧ.
Нантскӧй эдикт отменитӧм вӧсна лои гугенотъяслӧн массӧвӧй эмиграция.
XVIII нэм шӧрӧдз Францияысь мунісны 400 сюрс гӧгӧр протестант, кодъяс нуисны страналысь сійӧ кад серти вывті ыджыд капитал.
Франция воштіс уна зэв бур мастерӧс.
Крестьянстволӧн рӧзӧритчӧм.
Францияын, кыдзи и Англияын, эз вӧв гырысь помещичӧй овмӧс.
Мусӧ уджалісны посни кӧзяева-крестьяна, и буретш на вылӧ усьлісны став сьӧктанас расходъясыс государстволӧн, дворлӧн, коді видзліс вывті ыджыд суммаяс, да дона сулалысь помасьлытӧм войнаяс.
Сы кындзи, крестьяна долженӧсь вӧлі мынтыны асланыс сеньоръяслы оброк да вичколы — десятина.
Главнӧй податьнас вӧлі веськыда быдӧнлы пуктӧм налог — талья.
Сійӧ дугдывтӧг кыптіс.
Вӧлі пыртӧма уна выль налогъяс.
Налогъяс чукӧртӧмыс шоча прӧйдитліс вооружённӧй вынтӧг.
Тайӧ лоліс не сӧмын ыджыд налогъяс вӧсна, но и налогъяс чукӧртігӧн полнӧй произвол вӧсна.
Буржуазия да кулакъяс сетавлісны взяткаяс, и налысь чинтывлісны податьяссӧ (налогъяссӧ).
Дворянствоӧс да духовенствоӧс вӧлі мездӧма тальяысь.
Дугдывтӧг содісны лыднас и ыджданас косвеннӧй налогъяс, мӧдног кӧ быдсямапӧлӧс потребление предметъяс вылӧ пуктӧм налогъяс.
Торйӧн нин сьӧкыд вӧлі сов вылӧ пуктӧм ыджыд акциз.
Сов вылӧ донсӧ вӧлі пуктӧма сэтшӧм ыджыдӧс, мый беднякъяс бурджыкӧн лыддисны сёйны дубӧн, но тайӧ налы эз удайтчыв, сы вӧсна мый вӧлі закон, код серти 7 арӧсысь ыджыдджык быд морт обязан вӧлі ньӧбны во кежлӧ 3 кг-ысь не этшаджык сов «гырничӧ да совдозйӧ» (сёян солалӧм вылӧ).
Прӧдуктаяс солалӧм вылӧ жӧ Францияса население совсӧ вӧлі обязан ньӧбны торйӧн.
Тайӧ постановлениеяссӧ быд нарушитӧмысь мыждыссьылісны, кыдзи ыджыд уголовнӧй преступлениеысь.
Косвеннӧй налогъяс сетсьылісны откуп вылӧ.
Откупщик мынтывліс казналы водзвыв индӧм сумма и сэки таысь получайтліс право чукӧртны налогсӧ аслыс пӧльза вылӧ.
Откупщикъяслӧн да найӧ агентъяслӧн злоупотреблениеясыс (лёк вӧчӧмъясыс) нӧшта ёнджыка содтылісны податьясысь сьӧктасӧ.
Испанскӧй наследство вӧсна война.
Людовик ХIV-лӧн царствуйтӧмыс Франциялы помасис испанскӧй наследство вӧсна неудачнӧй войнаӧн.
Испанияын куланвыйын вӧлі челядьтӧм король Карл II.
Сійӧ наследство вылӧ, мӧдногӧн кӧ Испания вылӧ став сійӧ владениеяснас, претендентъясӧн выступитісны: Людовик ХIV-лӧн внук — Филипп — да австрийскӧй принц Карл.
1700 воын Карл II кулі, ассьыс став владениесӧ завещайтіс Филипплы.
Людовиклысь внуксӧ Филипп V ним улын вӧлі объявитӧма испанияса корольӧн.
Испанияӧс Францияӧн захватитӧмыс Англиялы да Голландиялы вӧлі Испанияын торговля воштӧм, грӧзитіс найӧ средиземноморскӧй торговлялы да кыпӧдліс опасность найӧ колониальнӧй владениеяслы Америкаын.
1702 воын Англия, Голландия да Австрия объявитісны Франциялы паныд война.
Тайӧ кад кежлӧ страналӧн вынъясыс вӧлі омӧльӧсь нин.
Нӧшта XVII нэмся 90-ӧд воясын на ӧти современник гижліс: «Йӧзыс кулалӧны тшыгъялӧмла; муяссӧ пӧшти оз уджавны; каръяс да сиктъяс тыртӧммисны.
Став Францияыс лои сӧмын ыджыд эновтӧм госпиталь кодьӧн, кӧні нинӧм вылӧ овны».
Войнаыс кыссис 1713 воӧдз.
Первойсӧ сійӧ мунліс кыкнанладорсаыслы ӧткодь успехъясӧн.
Но 1704 восянь Франция кутіс терпитны сьӧкыд поражение бӧрся поражение.
Французъяслы ковмис весасьны наӧн босьтӧм областьясысь.
Кор неприятельлӧн войскаяс пырлісны Францияӧ, местнӧй население ньӧти эз водзсасьлы налы.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдіс государство судьба вылӧ, кытысь (государствосьыс) аддзыліс сӧмын ӧти лёк олӧм.
«Камизаръяслӧн» восстание.
Сійӧ жӧ вонас, кор заводитчис испанскӧй наследство вӧсна война, вӧтлӧм гугенотъяс кыпӧдісны Севенныын (лунвыв Франция) восстание.
Крестьяна да карса беднота пӧвсын ветлӧдлісны проповедникъяс, кодъяс ызйӧдлісны йӧзсӧ восстание вылӧ да котырталісны вооружённӧй отрядъяс.
Войся усьласьӧмъяс пыдди, попъясӧс да подать ӧктысьясӧс виалӧмъяс пыдди лоины гырысьджык операцияяс, кор кыпӧдчысьяс юрнуӧдысьӧ сувтіс способнӧй предводитель Жан Кавалье.
Еджыд дӧрӧмӧ пасьтасьӧм кыпӧдчысьясӧс вӧлі нимтӧма «камизаръясӧн» (буквальнӧ «дӧрӧмаяс»).
Налогъяс да сеньориальнӧй платежъяс чинтӧм лои уджалысь йӧзлӧн общӧй требованиеӧн.
«Камизаръяслы» паныд ысталӧм войскаяс терпитлісны поражениеяс.
Восстание пӧдтӧм могысь вӧлі ыстӧма гырысь военнӧй вынъяс.
400 сиктысь унджык вӧлі пӧртӧма муӧ (ставсӧ бырӧдӧма).
1704–1705 вояс чӧжӧн восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Зэв уна «камизар» эмигрируйтісны.
Севенн областьсӧ дорвыв вӧлі пӧртӧма руалысь развалинаӧ.
1709 вося тӧвнас Франция вӧлі куланвыйын.
Вывті кӧдзыд вӧсна кынмисны арся кӧдзаяс, виноградникъяс да маслинаяс.
Заводитчис тшыгъялӧм.
Быдлаын туплясисны морт шойяс да кулӧм скӧт.
Корысь чукӧръяс кытшавлісны Версаль, корисны нянь.
Армия вӧлі ӧти ротас паськӧма; тшыгъялысь салдатъяс занимайтчылісны грабитӧмъясӧн да контрабандаӧн.
Утрехтскӧй мир.
Но и Франциялӧн прӧтивникъясыс гӧльмисны кузя кыссьысь войнаысь.
1713 вося апрель толысьын Утрехтын вӧлі кырымалӧма мирнӧй договор.
Медся ёна сюрис Испаниялы.
Сылӧн итальянскӧй да нидерландскӧй владениеясыс вуджисны австрийскӧй Габсбургъяс киӧ.
Испанияын лои сувтӧдӧма Бурбонъяслысь династия, но кӧсйысьӧмӧн некор не ӧтувтчыны Франциякӧд.
Франция, Европаысь ичӧтик территорияяс воштӧм кындзи, воштіс уна колониальнӧй владениеяс Севернӧй Америкаысь.
Утрехтскӧй мирысь медся ыджыд пӧльза лои Англиялы.
Сійӧ получитіс Испаниялысь Гибралтар, колонияяс, уна тӧдчана торговӧй привилегияяс да зывӧктана асиенто — Испаниялӧн американскӧй колонияясӧ негръясӧс-рабъясӧс поставляйтӧм вылӧ право.
«Шонді-король» царствуйтан помланьӧ Франциялӧн пытшкӧсса положениеыс эз вӧв радуйтана.
Абсолютизмлӧн гнёт да странаӧс рӧзӧритан войнаяс вӧчисны ассьыс удж.
Тӧдса инженер маршал Вобан гижліс, мый Фракциялӧн ӧти дасӧд юкӧныс — корысьяс, вит дасӧд юкӧныс «сулалӧны корысялӧмвыйын», куим дасӧд юкӧныс пессьӧны кыдзкӧ-мыйкӧ и сӧмын ӧти дасӧд юкӧныс олӧ тырбур олӧмӧн.
Населениеыс чиніс примернӧ 1 миллион морт вылӧ.
Народ лои вывті рад, кор кывсис король кулӧм йылысь юӧр.
Йӧзыс чолӧмалісны ӧта-мӧдсӧ зэв бур выльторйӧн.
Сэк кежлӧ государственнӧй казнаыс вӧлі дзик куш, а долгыс вӧлі 2,5 миллиард ливр кымын.
Тайӧ равняйтсьыліс 18 во чӧжся государственнӧй доходъяслы.
3 §. Франция XVIII нэмся первойя джынйын.
Джон Ло.
1715 воын Франциялӧн коронаыс вуджис Людовик ХIV правнуклы — Людовик ХV-лы (1715–1774), кодлы вӧлі сӧмын на 5 арӧс.
Регентӧн вӧлі назначитӧма герцог Филипп Орлеанскийӧс.
Государстволӧн вӧліны уна долгъяс.
Казнаын деньга эз вӧв, и деньга корсьӧм кузя быдпӧлӧс зільӧмъяс нинӧмӧ эз вайӧдлыны.
Сэки (1716) Парижӧ воис шотландскӧй банкир да спекулянт Джон Ло.
Сійӧ вӧзйис французскӧй правительстволы населениелысь сьӧм перйӧм кузя выль способ.
Регент радпырысь кутчысис сійӧ проектӧ.
Ло восьтіс банк да правительство разрешение кузя кутіс лэдзавны бумажнӧй деньгаяс, кодъяс ӧткодя ветлісны металлическӧй деньгаяскӧд.
Ло кӧсйысис, корасны кӧ, тайӧ бумажнӧй деньгаяссӧ вежлавны металлическӧй деньга вылӧ.
Медым та вылӧ шедӧдны деньга, Ло котыртіс уна предприятие, сы лыдын и Америкакӧд торговля нуӧдӧм кузя компания.
Сійӧ кутіс вузасьны акцияясӧн, мӧдногӧн кӧ бумагаясӧн, кодъяс сетлісны право участвуйтны тайӧ предприятиеяс прибыльясын.
Акцияяс ньӧбысьяслы Ло кӧсйысьліс сетны думыштны позьтӧм барышъяс.
Ставӧн уськӧдчисны ньӧбавны тайӧ акцияяссӧ.
Быд акция вылӧ доныс ӧдйӧ кыптіс 500-сянь 20 сюрс ливрӧдз.
Но барышъяс вылӧ надейтчӧм лои весьшӧрӧ.
Ло вылӧ доверие воши, и ставӧн паникаын уськӧдчисны вузавлыны акцияяссӧ да Лоӧн лэдзӧм банковӧй билетъяссӧ вежлавны зарни вылӧ.
Но банкын деньгаыс эз вӧв.
Став билетъясыс да акцияясыс дзикӧдз воштісны донсӧ.
Уна йӧз рӧзӧритчисны.
Ло пышйис заграницаӧ.
Но правительство удитіс нин мынтавны став аслас кредиторъяслы Ло бумажкаясӧн да некодлы эз коль долга.
Локӧд история — пример биржевӧй спекуляциялӧн, кодӧс мошенническӧя используйтіс правительство.
XVIII нэм заводитчӧмсянь заводитӧны паськавны уна акционернӧй компанияяс, кодъяс акция ньӧбысьясыслы кӧсйысьлісны вывті ыджыд прибыльяс.
Унджык татшӧм предприятиеясыс вӧвліны мошенническӧйӧн да рӧзӧритлывлісны веритчысь йӧзӧс.
Капитализм развивайтчӧм вайӧдіс биржевӧй спекуляция паськалӧмӧ, мый помысь унаӧн рӧзӧритчавлісны, а сюсь мошенникъяс озырмылісны.
1723 воын Людовик XV лои тыр арлыдаӧн да кутіс веськӧдлыны самостоятельнӧ.
Тайӧ вӧлі вывті омӧль морт, коді думайтліс сӧмын аслас удовольствиеяс йылысь.
Ӧтчыд сійӧ шуис: «Миян бӧрти кӧть потоп», — и тайӧ кывъясыс бура петкӧдлісны настроениесӧ придворнӧй обществолысь, коді, кыдзи и король, коллявліс кадсӧ пируйтӧмӧн да балуйтӧмӧн да ректыліс государственнӧй казна.
И буржуазия и придворнӧй дворянство пӧвсысь да высшӧй чиновникъяс пӧвсысь водзысь аддзысь йӧз гӧгӧрволісны, мый тадз водзӧ лоны оз вермы.
Найӧ тшӧктылісны бырӧдны дворянстволысь привилегияяссӧ налогъясысь мездӧм кузя, бырӧдны откупъясысь система, код помысь озырмылісны финансӧвӧй делецъяс да откупщикъяс, да пыртны ӧткодяджык податьяс пукталӧм.
1750 воын министр Машо босьтчыліс нуӧдны тайӧ реформасӧ.
Сійӧ лӧсьӧдіс налог, кодӧс долженӧсь вӧлі мынтыны ставыс, сы лыдын и дворянство.
Реформа кыпӧдіс недовольство духовенстволысь да дворянстволысь, и найӧ кыпӧдчисны министрлы паныд.
Налогсӧ вӧлі отменитӧма, а министрлы ковмис петны отставкаӧ.
Буржуазия да крестьянство пӧвсын недовольство кыптӧм.
Внешньӧй политикаын Франция терпитліс неудача бӧрся неудача.
Правительство кыскыліс Францияӧс уна войнаясӧ (1741–1763), кодъяс лолісны дзик эз аслас интересъяс вӧсна.
Англия босьтіс Франциялысь Америкаысь уна колония, выживитіс Францияӧс Индияысь.
Англичана орӧдісны французскӧй торговля.
Крестьянство — французскӧй населениелӧн основнӧй масса — оліс вывті сьӧкыд условиеясын.
Сійӧ мынтывліс государстволы гырысь налогъяс, сылысь век на босьтавлісны сеньоръяс асланыс пӧльза вылӧ быдпӧлӧс феодальнӧй платежъяс да повинностьяс, сійӧ мынтывліс католическӧй вичколы десятина.
Тайӧ куимпӧвса гнётыс пычкыліс крестьяналысь став сійӧ торлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, мый сійӧ вӧчліс.
XVIII нэмын крестьяналӧн положениеыс нӧшта ёнджыка омӧльтчис.
Наследство кузя муӧн пӧльзуйтчысь крестьянаӧс сеньоръяс зільлісны пӧртны арендаторъясӧ, кодъясӧс век позьӧ вӧлі вӧтлыны му вывсьыс.
Сеньоръяс бӧр кутісны лӧсьӧдавны унапӧлӧс налогъяс, кодъясӧс важӧн нин вӧлі вунӧдӧма да эз перйывлыны уна сё во чӧж.
XVIII нэм мӧд джынйын сеньоръяслӧн тайӧ зільӧмыс паськаліс пӧшти быдлаын и кутіс шусьыны «феодальнӧй реакцияӧн».
Крестьянство сійӧ жӧ кадӧ эз вӧв однороднӧйӧн.
Сиктын лоины зажиточнӧй крестьяна, кодъяс эксплоатируйтлісны беднотаӧс, босьтлісны откуп вылӧ сеньорнальнӧй платежъяс да повинностьяс перйӧм, и налы жӧ сеньоръяс отсавлісны ассьыныс сиктса йӧзсӧ грабитӧм кузя.
Сиктын кыптіс недовольство.
Французскӧй крестьянин кӧсйис мездысьны феодальнӧй налогъясысь да мӧвпавліс сы йылысь, медым лоны аслас му вылын тырвыйӧ собственникӧн.
Тайӧ пӧрадокнас недовольствуйтчис и буржуазия.
Неограниченнӧй монархиялӧн гнётыс личкыліс а сійӧс.
Лышкыда олысь двор да ковтӧм войнаяс нуӧдысь государство, коді видзліс уна лыда чиновникъясӧс, водлісны не сӧмын уджалысь йӧз пельпомъяс вылӧ, но и буржуазия вылӧ, дзескӧдлісны торговля да промышленность.
Буржуазия кӧсйис чинтыны аппетитсӧ дворянстволысь да духовенстволысь, бырӧдны налысь налоговӧй привилегияяссӧ, сувтӧдны найӧс мукӧд гражданакӧд ӧткодь положениеӧ; буржуазия гӧгӧрволіс, мый тайӧ ставторсӧ сійӧ вермас шедӧдны сӧмын сэки, кор ачыс кутас тшӧтш участвуйтны странаӧн веськӧдлӧмын.
Сідз Францияын XVIII нэм шӧрын нин тыдовтчис, мый обществоыс торъяліс кыкпельӧ, и тайӧ кыкнан юкӧныс дасьӧсь вӧліны заводитны тышкасьны ӧта-мӧдыскӧд.
Ӧтарладорас сулалісны народ да буржуазия, мӧдарладорас — король да важ феодальнӧй обществолӧн привилегированнӧй сословиеяс: духовенство да дворянство.
Феодализм да абсолютнӧй монархия вӧлі олӧны ассьыныс медбӧръя лунъяс.
XXXIV ГЛАВА.
ГЕРМАНИЯ ХVII–XVIII НЭМЪЯСЫН.
1 §. Австрия.
Австрия да Пруссия — Германиялӧн асыввыв окраинаяс.
Германияӧс торйӧдлігӧн да общӧй упадок дырйи XVII нэмын кутісны кыптыны да ёнмыны кык ыджыд государство — Австрия да Пруссия.
Кыкнан державаыс быдмисны империяса асыввыв окраинаясын.
XVI нэмсянь, кор Атлантическӧй океан берегъяс дорын куйлысь государствоясын кутіс развивайтчыны капиталистическӧй хозяйство, заводитісны ӧдйӧ быдмыны каръяс да кыптіс нянь вылӧ спрос, Германиялӧн тайӧ асыввыв окраинаясыс лоины рытыввыв странаясӧ нянь вузалӧм кузя главнӧй поставщикъясӧн.
Тайӧ выгоднӧй торговлянас заводитісны занимайтчыны уна дворяна-рыцарьяс.
Найӧ зільлісны содтыны ассьыныс кӧдза муяссӧ, та могысь найӧ вӧтлавлісны крестьянаӧс муяс вывсьыс, сійӧ муяссӧ босьтавлісны асланыс ки улӧ, а крестьянасӧ пӧртлісны крепостнӧйясӧ да уджӧдлісны барщина вылын.
Татшӧм ногӧн, Пруссия да Австрия лоины крепостникъяс-дворяналӧн настоящӧй царствоясӧн.
Регыд мысти тайӧ государствоясыс ас костаныс панісны тыш Германияын власть босьтӧм вӧсна.
Австрия комын вося война бӧрын.
Комын вося война бӧрын да империя дзикӧдз киссьӧм бӧрын Габсбургъяс век на шусьылісны Священнӧй Римскӧй империяса императоръясӧн, но збыльвылассӧ налӧн властьыс вӧлі сӧмын асланыс наследственнӧй муясын.
Тайӧ муяс вылас олісны унапӧлӧс национальностя йӧз да сёрнитісны унапӧлӧс кыв вылын.
Центрнас вӧлі немецкӧй населениеа Австрийскӧй герцогство.
Сы кузя и государствоыс дзоньнас шусьыліс Австрияӧн.
Тайӧ государство составӧ сідзжӧ пырлісны славянскӧй Чехия да Хорватия, полуитальянскӧй Тироль, мадьяръясӧн населитӧм Венгрия (Венгриялӧн мӧд юкӧныс вӧлі Турция ки улын) да уна мукӧд территорияяс.
Австрияын пуксис крепостнӧй право сылӧн медся чорыд форманас.
Помещик тӧргуйтліс аслас прӧдуктаясӧн и та вӧсна крестьянаӧс заставляйтліс уджавны барщина вылын кыдз позьӧ унджык.
Сійӧ аслас произвол серти вӧчавліс крестьяна вылын суд да расправа, вуджӧдліс найӧс ӧти участок вылысь мӧдӧ.
Австрияса унджык областьясын славянскӧй крестьянствоӧс нартитысь помещикъясӧн вӧліны немецъяс да мадьяръяс.
Классӧвӧй тыш кысьыліс национальнӧй враждакӧд.
Крестьяна шызисны.
Найӧ босьтчывлісны шыасьны отсӧгла император дорӧ, но налысь депутатъяссӧ пуксьӧдавлісны тюрьмаясӧ.
Крестьяна восстаниеяс вылӧ вочавидзлісны карательнӧй походъясӧн да казньясӧн.
Австриялӧн внешньӧй политика; Турциякӧд тыш.
Австрия дугдывтӧг нуис войнаяс турокъяскӧд, кодъяс сы вылӧ наступайтісны асыввывсянь.
Константинополь босьтӧм бӧрын (1453) турокъяс ӧдйӧ завоюйтісны уна странаяс да лӧсьӧдісны зэв ыджыд империя, коді босьтліс ас улас Балканскӧй полуостров, Малӧй Азия, Сирия, Палестина, Аравия, Египет.
Турокъяслӧн завоеваниеясыс паськалісны Месопотамияӧдз да Кавказӧдз.
Турокъяс пӧкӧритісны Крым.
Найӧ босьтісны Венгриялысь юкӧн да лоисны ӧпаснӧй соседъясӧн Австриялы.
Найӧ уна пӧрйӧ уськӧдчывлісны Австрия вылӧ.
1683 воын зэв ыджыд турецкӧй армия, Австриялысь асыв-лунвыв юкӧнсӧ босьтӧм бӧрын, матыстчис Вена дорӧ.
Кытшалӧм столица мужественнӧя дорйысис.
Но положениеыс вӧлі отчаяннӧйӧн.
Сӧмын турецкӧй войскаяслӧн вывті ньӧжйӧ вӧрӧмыс да Кара-Мустафа визирлӧн горшлуныс, — визирыс ёнджыка думайтіс грабитӧм йылысь, а эз война йылысь, — отсалісны Австриялы чукӧртны вынъяссӧ.
Отсӧг вылӧ воисны польскӧй войскаяс король Ян Собесский юрнуӧдӧм улын.
Вена дорын турецкӧй армияӧс вӧлі жугӧдӧма да сійӧ пышйис, колис виӧмӧн 10 сюрс мортӧс.
Победительяс захватитісны 300 пушка да зэв уна добыча.
Турциякӧд тышын Вена дорса тыш ставсӧ вежис мӧдарӧ.
Сы бӧрын турокъясӧс унаысь на вӧлі нӧйтӧма, и найӧ воштісны ассьыныс унджык завоюйтӧм каръяссӧ да муяссӧ.
Войвывсянь турокъясӧс кутіс зырны Роч государство.
1699 воын Турция да Австрия костын вӧлі заключитӧма мир (Карловицкӧй).
Тайӧ мир сертиыс Австрия получитіс Венгриялысь пӧшти сійӧ юкӧнсӧ дзоньнас, коді вӧлі турокъяс киын.
Австрия участвуйтліс испанскӧй наследство вӧсна тышын.
Утрехтскӧй мир серти (1713) сійӧ получитіс вӧвлӧм испанскӧй владениеяс пӧвсысь мыйкӧ-мында юкӧн — лунвыв Нидерланды да Италияысь уна область.
Тайӧ муяссьыс австрийскӧй казна пӧлучайтліс гырысь доходъяс.
XVIII нэм мӧд джынйын Австрияын кутісны развивайтчыны промышленность да мануфактураяс.
Мануфактураяс кутысь немецкӧй буржуазиялы колӧ вӧлі страналӧн единство да вына центральнӧй власть, коді эськӧ отсаліс промышленностьлы.
Мария-Терезия.
Иосиф II.
Буржуазия интересъясын Мария-Терезия (1740–1780) решитіс крепыдджыка ӧтувтны аслас уна национальностя государстволысь торъя областьяссӧ.
Сійӧ лӧсьӧдіс быд мулы общӧй государственнӧй сӧвет да общӧй министерствояс.
Став территориясӧ вӧлі юклӧма округъяс вылӧ, и сэтчӧ вӧлі ысталӧма правительственнӧй чиновникъясӧс.
Выль промышленностьлы вӧлі колӧ вольнонаемнӧй удж, а сэк жӧ унджык крестьянаыс вӧліны крепостнӧй зависимостьын.
Дугдывтӧм войнаяс нуӧдысь государстволы колӧны вӧлі салдатъяс да сьӧм, но тайӧ кыкнанторсӧ медсясӧ сетлісны сійӧ жӧ крестьяна.
Сы вӧсна правительство сувтӧдіс вопрос крестьянаӧс мездӧм йылысь, но барщинаӧс ограничитӧм кузя ичӧтик попыткаясысь водзӧ Мария-Терезиялӧн правительство эз мун.
Весиг тайӧ попыткаясыс вывті ёна скӧрмӧдісны дворяна-крепостникъясӧс.
Реформаяс нуӧдан туй вылӧ решительнӧйджыка сувтіс Мария-Терезиялӧн пиыс, Иосиф II (1780–1790).
Аслас государствоса ӧткымын областьясысь сійӧ мездіс крестьянаӧс да сетіс крестьяналы право свободнӧя вежлавны олан местасӧ да занятиеяссӧ.
Сэсся сійӧ кӧсйис заставитны дворянаӧс ӧткодя мынтыны налогъяс став мукӧд йӧзыскӧд.
Иосиф II заводитіс нин нуӧдны тайӧ реформасӧ, но сылы паныд чорыда заводитісны водзсасьны дворяна.
Мукӧд аслас реформаяснас сійӧ сувтӧдіс аслыс паныд католическӧй вичкоӧс.
Религия вылӧ Иосиф II видзӧдіс веськодя.
Сійӧ тупкис 1000 саяс манастыр да налысь средствояссӧ сетіс бурторъяс вӧчӧм вылӧ, чинтіс епископъяслы содержаниесӧ да тупкис иезуитскӧй школаяс.
Иосиф II-лӧн мераясыс кыпӧдісны аслыс паныд дворянствоӧс да духовенствоӧс.
Иосиф II-лӧн положениеыс лои торъя сьӧкыдӧн сы вӧсна, мый сылӧн лоины неудачаяс внешньӧй политикаын.
Иосиф II ӧтлаын роч императрицакӧд — Екатерина II-кӧд — лӧсьӧдіс Турцияӧс юкан проект.
Адриатическӧй моредорса владениеясыслӧн рытыввыв юкӧныс должен вӧлі вуджны Австриялы, а Чёрнӧй моредорса асыввыв юкӧныс — Россиялы.
Заводитчис война турокъяскӧд, кодъяс ньӧти абу вӧлӧмаӧсь сэтшӧм слабӧсь, кыдзи на йылысь думайтлісны союзникъяс.
Иосиф II-лӧн лои неудача.
Страна пытшкын заводитчис недовольство.
Дворяна кутісны гӧтӧвитчыны восстание кежлӧ.
Тайӧ став событиеяснас потраситӧм Иосиф II куліс.
Сы местаӧ пуксьысьыс сувтіс дворянство да католическӧй духовенство дор и отменитіс Иосиф II-лысь реформаяссӧ.
Австрия колис дворянско-крепостническӧй монархияӧн.
2 §. Пруссия.
Прусскӧй государство котыртчис некымын торъявлӧм юкӧнъясысь.
XV нэм заводитчигӧн Гогенцоллернъяслӧн княжескӧй фамилия получитіс аслыс владение вылӧ Бранденбург да курфюрстъяслысь титул.
Сы бӧрвывса нэм заводитчигӧн сійӧ жӧ фамилияса мӧд вожысь представитель Альбрехтӧс вӧлі бӧрйӧма Тевтонскӧй орденса великӧй магистрӧн.
1525 воын, император да папа протест вылӧ видзӧдтӧг, Альбрехт нуӧдіс орденса владениеясын реформация да пӧртіс найӧс аслас наследственнӧй Прусскӧй герцогствоӧ.
XVII нэм заводитчигӧн Бранденбург да Пруссия ӧтувтчисны Гогенцоллернъяс пӧвсысь ӧти улӧ, лӧсьӧдісны государство, коді бӧрыннас лои Прусскӧй королевствоӧн.
Комын вося война вӧсна Бранденбурглӧн дзонь округъяс пӧрисны пустыняӧ.
Зато Вестфальскӧй мир серти курфюрст Фридрих-Вильгельм (1640–1688) ёна содтіс ассьыс омӧля нянь вайысь муяссӧ, мый вӧсна найӧ кутісны шусьыны «империя песочницаӧн».
Курфюрст Фридрих-Вильгельм да абсолютизмлӧн ёнмӧм.
Курфюрст Фридрих-Вильгельм нуӧдіс хищническӧй завоевательнӧй политика.
То интригаясӧн, то военнӧй вынӧн, Пруссия мырддяліс аслас соседъяслысь кусӧк бӧрся кусӧк.
Вестфальскӧй мир серти Фридрих-Вильгельм пӧлучитіс Восточнӧй Померанияысь (Поморьеысь) ыджыд владениеяс да уна мукӧд муяс.
Фридрих-Вильгельм веськӧдлӧм помланьӧ сылӧн владениеясыс содісны куимпӧв дорысь унджык.
Фридрих-Вильгельмлӧн медся ыджыд тӧждысянторнас вӧлі армия.
Армияас вӧлі 27 сюрс салдат, кӧні имеитчис 72 ӧрудие да ичӧтик военнӧй флот.
Войскаӧс видзӧм вылӧ Фридрих-Вильгельм содтавліс налогъяс.
Фридрих-Вильгельм дырйи прусскӧй военно-крепостническӧй государствоын абсолютизм век ӧтарӧ ёнмис.
Самодержавиеыслы опораӧн вӧліны дворяна-крепостникъяс («юнкеръяс», кыдз найӧс шулісны).
Центральнӧй власть дорйӧм вӧсна найӧ пӧльзуйтчылісны уна привилегияясӧн и медся главнӧйнас на пӧвсысь вӧлі крепостнӧй крестьянаӧс эксплоатируйтӧм вылӧ право.
Прусскӧй юнкеръяс ёна тӧргуйтлісны видзму овмӧсысь да скӧтвидзӧм помысь босьтӧм прӧдуктаясӧн.
Прусскӧй нянь нусьыліс Западнӧй Европаса водзынмунысь странаясӧ: Англияӧ, Голландияӧ да Францияӧ.
Тайӧ нӧшта ёнджыка чорзьӧдліс крестьянаӧс эксплоатируйтӧмсӧ.
Сиктын господствуйтіс крепостнӧй барщиннӧй хозяйство.
Мукӧддырйи барщинаыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый крестьяналы асланыс му вылын ковмывліс уджавны войясын, тӧлысь югӧр улын.
Помещикъяс-юнкеръяс ас колӧм сертиныс содтавлісны крепостнӧйяслы повинностьяс да мырддявлісны налысь муяссӧ.
Комынвося война бӧрын рӧзӧритчӧм вӧсна нӧшта ёнджыка чорзьыліс крестьянаӧс нартитӧм.
Фридрих-Вильгельм тӧждысьліс промышленность развивайтӧм вӧсна.
1685 воын Нантскӧй эдикт отменитӧм бӧрын сійӧ лэдзис аслас государствоын овмӧдчыны Францияысь вӧтлӧм гугенотъяслы.
Бранденбургӧ овмӧдчис 20 сюрс кымын гугенот, медсясӧ ремесленникъяс, мануфактуристъяс да торговецъяс.
Странаӧ найӧ вайисны ассьыныс капиталъяс да ассьыныс техническӧй тӧдӧмлунъяс.
Но век жӧ промышленность развивайтчӧм кузя Пруссия кольччыліс Западнӧй Европаысь.
Пруссия развивайтчис ньӧжйӧ.
Каръяс вӧліны этша йӧзаӧсь.
XVII нэм помын государствоса столицаын — Берлинын — вӧлі ставыс 24 сюрс олысь.
abu
Прусскӧй королевство.
Курфюрст Фридрих-Вильгельм пи дырйи — Фридрих I дырйи — Прусско-Бранденбургскӧй курфюршество получитіс императорсянь королевстволысь титул (1701).
Сы местаӧ пуксьысь король Фридрих-Вильгельм I (1713–1740) нуӧдіс аслас дед-курфюрстлысь политикасӧ.
«Скопидом-король» ёна чинтіс расходъяссӧ да бырӧдіс придворнӧй пышностьсӧ, кодӧс лӧсьӧдліс ещӧ сылӧн батьыс.
Прусскӧй корольлы медся первой вӧлі колӧны салдатъяс, а та могысь колӧ вӧлі имеитны уна сьӧм.
Аслас внешньӧй политикаын Пруссия, современникӧн сетӧм характеристика серти, дзикӧдз пӧрӧ «разбойничӧй государствоӧ».
То ӧти, то мӧд союзниклы изменяйтӧмӧн, Пруссия паськӧдліс ассьыс владениеяссӧ.
XVIII нэмын Пруссияын населениеыс вӧлі 2 миллионысь не унджык, мӧдногӧн кӧ 3–4 пӧв этшаджык Австрияын дорысь.
А тайӧ государствояслӧн армияясыс асланыс лыд сертиыс вӧліны пӧшти ӧткодьӧн.
Государствоса став расходъяс пӧвсысь 3 пайысь унджыкыс муніс военнӧй нуждаяс вылӧ.
Став высшӧй офицерскӧй должностьяс вылын вӧліны сӧмын дворяна.
Выработайтчис прусскӧй офицерлӧн тип, коді, казармаысь да муштровкаысь кындзи, нинӧмӧн эз интересуйтчыв да тырвыйӧ эскыліс аслас корольлӧн «божественнӧй природалы».
Офицер обращайтчыліс салдатъяскӧд крестьянакӧд помещиклӧн обращайтчӧм дорысь не бурджыка.
Вербуйтӧм салдатъяслӧн служба кыссьыліс 25 во чӧж, а мукӧддырйи и нэм чӧжыс.
Дисциплина вӧлі суровӧй, сійӧ кутсьыліс чорыд телеснӧй наказаниеясӧн.
Унтер-офицеръяслӧн официальнӧй обмундированиеӧ пырӧ вӧлі бедь.
Армияын ыджыд юкӧн вӧліны наемник-иностранецъяс.
Фридрих-Вильгельм торйӧн нин ёна тӧждысьліс аслас войскаяс ортсыса вид понда да мичаа маршируйтӧм вӧсна.
Ӧти гвардейскӧй часть дзоньнас вӧлі великанъясысь.
Муштруйтӧм армиялы лӧсявліс вышколитӧм бюрократия.
И тані дисциплинаыс вӧлі медся чорыд.
Но тайӧ дисциплинаыс, кыдзи и армияын, ньӧти эз вӧв сознательнӧйӧн.
«Некутшӧм рассуждениеястӧг», — татшӧм вӧлі основнӧй лозунгыс.
Чиновникъяссянь требуйтсьыліс кывшутӧг кывзысьӧм да формальнӧя удж вӧчӧм.
Король эз яндысьлы видны лёк кывъясӧн, а мукӧддырйи и нӧйтны ассьыс министръяссӧ.
Сійӧ ветлӧдліс Берлин уличаяс кузя да ачыс беддьӧн нӧйтліс быдӧнӧс, коді сылы кажитчис немуджтӧг гуляйтысьӧн.
Фридрих II.
Став тайӧ муштраыс да палочнӧй дисциплинаыс тыр расцветӧ воӧдчасны король Фридрих II дырйи (1740–1786).
Фридрих II вӧлі образованнӧй мортӧн, религия вылӧ видзӧдіс, кыдзи суеверие вылӧ, но чайтліс, мый религия быть колана прӧстӧй йӧзӧн веськӧдлӧм могысь.
Фридрих II вӧлі деспот, коді аслас величие вылнасянь зывӧктӧмӧн видзӧдіс йӧз вылӧ, требуйтіс кывзысьны да эз терпитлы паныд кыв шуӧмъяс.
Фридрих II вӧлі зэв бур полководецӧн да дипломатӧн, управление кузя став делӧяссӧ нуӧдліс ачыс, но, ассьыс подданнӧйяссӧ да отсасьысьяссӧ кывшутӧг уджъяс вӧчны велӧдӧмӧн, эз куж велӧдны найӧс лоны организаторъясӧн, командиръясӧн, повтӧм, сюсь да решительнӧй йӧзӧн.
Крестьянаӧс «дорйӧм» кузя законъяс.
Аслас став просвещенность вылӧ видзӧдтӧг, Фридрих II вӧлі истиннӧй юрнуӧдысьӧн прусскӧй помещик-юнкеръяслӧн, кодъяс немжалиттӧг эксплоатируйтлісны ассьыныс барщинникъяс-крестьянаӧс.
Сійӧ повліс вӧрзьӧдны найӧ классӧвӧй существованиелысь подувсӧ — крепостнӧй право, кӧть и гӧгӧрволіс, мый крепостнӧй уджыс кыпӧдӧ крестьяналысь ненависть не сӧмын помещик поработитель вылӧ, но и помещичӧй государство вылӧ.
XVIII нэм джынйын водзмӧстчысь помещикъяс заводитісны гӧгӧрвоны, мый крепостнӧй удж вылын оз позь стрӧитны культурнӧй овмӧс да мый мырдӧна удж абу выгӧднӧ аслыныс помещикъяслы.
Но унджык юнкерыс чорыда кутчысьлісны важ порядокъясас да эз дугдывны вӧтлавны крестьянаӧс, налысь муяссӧ асланыс овмӧс бердӧ ӧтувтӧмӧн.
Тайӧ беспокоитіс правительствоӧс, сы вӧсна мый крестьяна вӧліны главнӧй налог мынтысьясӧн да сетлісны армиялы салдатъясӧс.
Та вӧсна Фридрих II запретитіс аслас королевскӧй имениеясын вӧтлавны крестьянаӧс асланыс муяс вылысь да сетіс налы право му участокъясӧн наследственнӧя пӧльзуйтчӧм вылӧ.
Фридрих II босьтчыліс дорйыны и частновладельческӧй крестьянаӧс, лэдзліс кымынкӧ распоряжение крестьянаӧс «дорйӧм» кузя.
Сійӧ запретитіс ӧтлаавлыны крестьянскӧй муяс помещичӧй муяс дорӧ.
Но крестьяналӧн эз вӧв право жалуйтчыны помещик вылӧ, и бӧръяыслӧн вӧліны зэв уна способъяс бокӧ кольны королевскӧй указъяс.
Татшӧм ногӧн весиг тайӧ ичӧтик «реформаыс» коли бумага вылын.
Фридрих II-лӧн внешньӧй политика.
Захватническӧй политикаыс военно-крепостническӧй державалӧн, кутшӧмӧн вӧлі Пруссия, некор эз петкӧдчыв сэтшӧм немъяндысьтӧг, кыдз Фридрих II дырйи.
Корольлӧн вӧлі вывті ыджыд армия — 200 сюрс салдатысь.
Аслас царствуйтан медводдза вонас жӧ (1740) Фридрих II захватитіс Австриялысь промышленнӧй Силезия.
Регыд Австриялы удайтчис котыртны Фридрих II-лы паныд союз, кытчӧ пырлісны Франция, Россия, Швеция да Саксония.
Заводитчис сизим вося война (1756–1763).
Пруссияӧс кытшалісны быд боксянь.
Но Пруссиялы отсасис Англия, медым слабмӧдны ассьыс соперница Францияӧс.
Фридрих II шыбласис ӧти граница дорсянь мӧдӧ да петкӧдліс ыджыд военнӧй талантъяс.
Сійӧ вӧлі дас ыджыд тыш вылын да на пӧвсысь ворссис сӧмын куимӧс, но регыдӧн сылӧн положениеыс лои безвыходнӧй.
1759 воын роч войскаяс граф Салтыков начальство улын дзикӧдз жугӧдісны Фридрихлысь войскаяссӧ Кунерсдорф дорын.
1760 воын роч корпус босьтіс Берлин.
Фридрихӧс спаситіс сӧмын сійӧ, мый роч императрица Елизавета Петровна кулӧм бӧрын выль император Петр III, коді вӧлі происхождение сертиыс немец да прусскӧй корольлӧн ыджыд поклонник, заключитіс сыкӧд мир.
Фридрих II заставитіс Австрияӧс помӧдз сетны сылы Силезия.
Крестьянаӧс немжалиттӧг эксплоатируйтӧм, юнкеръяслӧн засилие, палочнӧй дисциплина, захватническӧй политика — вот торъялана чертаясыс Прусскӧй государстволӧн.
Польшаӧс первойяысь юкӧм.
XVIII нэмын панскӧй Польша вӧлі тырвыйӧ киссянвыйын.
Крепостнӧй крестьянаӧс, а сідзжӧ непольскӧй населениеӧс (украинецъясӧс, белорусъясӧс, еврейясӧс) вывті ёна нартитлісны.
Польшаӧн веськӧдліс буйнӧй да недисциплинированнӧй шляхта (дворянство), коді некор эз волы ӧти кывйӧ да вайӧдіс государствосӧ гибельӧ.
Королевскӧй властьлӧн эз вӧв некутшӧм вын.
Сы вӧсна Польша лои кокниа шедӧдан кусӧкӧн аслас вына соседъяслы.
Фридрих II вӧчис соглашение Австриякӧд да Россиякӧд и йӧткыштіс найӧс Польшаӧс юкӧм вылӧ (1772).
Тайӧ юкӧм кузяыс Россия получитіс Белоруссиялысь юкӧн, Австрия — Галиция, а Пруссия — Балтийскӧй побережьеысь область («Западнӧй Пруссия»), коді йитіс Восточнӧй Пруссияӧс Бранденбургкӧд.
Фридрих II-ӧн выль муяс босьталӧм вӧсна сійӧ государствоын населениеыс 2 миллионсянь содіс 5 миллионӧдз.
Нӧшта кызь во мысти, мӧдысь да коймӧдысь юкӧм бӧрын, Польша эз кут существуйтны кыдз самостоятельнӧй государство.
XXXV ГЛАВА.
АНГЛИЯЫН БУРЖУАЗНӦЙ СТРОЙ.
Карл II.
Карл II Стюарт бӧр воис Англияӧ, роялистъяслӧн ыджыд радлун дырйи.
Но важ порядокъяссӧ эз вӧв восстановитӧма.
Карл II-лы быть ковмис кырымавны амнистия гражданскӧй войнавывса став участникъяслы да вынсьӧдны праваяссӧ революция дырйи конфискуйтӧм муясӧн владейтӧм вылӧ.
Сылы сідзжӧ ковмис сӧгласитчыны сы вылӧ, медым государственнӧй финансъясӧн да налогъясӧн ведайтіс сӧмын парламент.
Карл II-лы эз вӧв весиг бӧр сетӧма королевскӧй имениеяссӧ, а сы пыдди парламент назначитіс сылы жалӧванье.
И, медбӧрти, сылы эз вӧв сетӧма право имеитны постояннӧй войска.
Сідзкӧ, странаса кӧзяинӧн эз ло король, а парламент либӧ, стӧчджыка шуны, сійӧ классъяс, кодъяс мӧдӧдавлісны парламентӧ ассьыныс представительяснысӧ: гырысь землевладелецъяс да капиталистъяс.
Но тайӧ классъясыс повлісны революцияысь, дорйылісны корольӧс да эз кӧсйыны аддзыны сыкӧд воӧм аристократъяс-эмигрантъяслысь реакционнӧй выходкаяссӧ.
Кӧсйӧм амнистия вылӧ видзӧдтӧг, заводитісны кутавны «царь виысьясӧс», кодъяс улын гӧгӧрволісны республика дор сулалысьясӧс, монархия восстановитӧмӧн недовольствуйтчысьясӧс.
Кромвельлысь да революция дырся мукӧд тӧдчана деятельяслысь вӧлі перъялӧма гуяссьыс шойяссӧ да ӧшлӧма виселицаяс вылӧ.
Сэсся налысь кералӧм юръяссӧ майӧгъяс йылӧ пысавлӧмӧн сувтӧдалісны парламент зданиелы паныд.
Король надейтчис, мый ньӧжйӧникӧн ставыс бӧр воас важас.
Но сійӧ ӧшыбайтчис.
Капиталистическӧй отношениеяс водзӧ развивайтчисны хозяйство быд юкӧнын.
Крестьяналысь босьталісны муяссӧ, и найӧ регыд колисны муястӧг.
Гырысь успехъяс вӧчис промышленность.
Зэв ыджыд озырлунъяс вӧлі грабитӧма колонияясысь.
Сӧмын ӧти Ост-Индиякӧд тӧргуйтӧм сетліс вогӧгӧрся доходсӧ 600 сюрс фунт стерлингысь не этшаджык.
Паськыда кутіс нуӧдсьыны рабъясӧн тӧргуйтӧм.
Испанецъяслысь захватитӧм Ямайка ді лои рабъясӧн тӧргуйтӧм кузя мирӧвӧй рынокӧн, кытчӧ рабъяссӧ вайӧдлісны Вест-Индияса мукӧд діяс вылӧ да Америкаӧ мӧдпӧв вузалӧм могысь.
Рабъясӧс эксплоатируйтісны и самӧй ді вылас, паськыд сахарнӧй плантацияяс вылын.
Сьӧд невольникъясӧс Антильскӧй діяс вылӧ нуӧм могысь 1661 воын вӧлі лӧсьӧдӧма специальнӧ королевскӧй Африканскӧй компания.
Рабъясӧн тӧргуйтӧм вӧсна нэм помас кыптіс Ливерпуль кар.
Тайӧ позорнӧй торговляыс пӧртіс сійӧс Англияса медся озыр каръяс пӧвсысь ӧтиӧ.
Но Карл II омӧля лыддьысьліс буржуазия интересъясӧн.
Сійӧ аслас дворӧ кыскис реакционнӧй феодальнӧй знатьӧс.
Гражданскӧй война воясӧ да протекторатын чорыд режим дырйи сійӧ воштіс ассьыс имениеяссӧ да ӧні тэрмасис верстайтны воштӧмъяссӧ.
Двор лӧсьӧдіс ӧдйӧ озырмӧм вылӧ уна выль источникъяс: взяткаяс, армия вылӧ поставкаяс.
Буржуазия пӧвсын содіс король да придворнӧй знать политикаӧн недовольствуйтчӧм.
Внешньӧй политика.
Торъя нин тӧдчана недовольство кыпӧдіс Карл II-лӧн внешньӧй политика.
Сійӧ воис Англияӧ Голландия да Франция кузя 14 во скитайтчӧм бӧрын, кӧні сылы ковмыліс корны иностраннӧй правительствояссянь подачкаяс.
Сэки нин сійӧ кутіс получайтны Франциялысь субсидияяс; английскӧй корольӧн лоӧм бӧрын сійӧ, кутіс кыссьыны французскӧй политика бӧжын.
Сэки жӧ Испания усьӧм бӧрын Франция лои Европаын вывті ыджыд вынйӧра государствоӧн.
Карл II получитіс Людовик ХIV-сянь ыджыд подачка да сӧгласитчис английскӧй тӧваръяслы французскӧй рынок тупкӧм вылӧ.
Сэсся сійӧ вузаліс Франциялы Дюнкерк — Нидерландыӧ ключ, кодӧс Кромвель войнаӧн босьтліс Испаниялысь.
Стюартъяс, Маркс кывъяс серти, асланыс интересъясын да придворнӧй дворянство интересъясын вузавлісны Францияса правительстволы став английскӧй промышленностьсӧ торговляыскӧд ӧтлаын.
Парламентскӧй оппозиция.
Парламент да лондонскӧй Сити кӧсйисны имеитны асланыс деньгаяс вылӧ кывзысьысь корольӧс.
Но Стюартъяс пӧръялісны на вылӧ кутӧм надеяяснас.
Налӧн лышкыд придворнӧй олӧмыс, революция водзвывса абсолютизм восстановитны зільӧмыс, налӧн внешньӧй политикаыс кыпӧдлісны ыджыд недовольство.
Парламентын пансис чорыд оппозиция.
Королевскӧй правительство произволысь мездысьӧм могысь 1679 воын парламент примитіс английскӧй граждана личнӧй правояс йылысь торъя закон — Habeas corpus act (Габеас корпус акт).
Выль закон серти арестованнӧй имеитліс право пырысь-пыр жӧ требуйтны видлавны ассьыс делӧсӧ судын либӧ освободитны залог либӧ поручительство улӧ.
Тайӧ законыс чинтыліс правительстволысь произволсӧ.
Но парламентлы позьӧ вӧлі временнӧ дугӧдны тайӧ законыслысь действиесӧ, торйӧн нин революционнӧй движениеяскӧд тышкасигӧн.
Парламентлы паныд Карл тышын чужис кык политическӧй партия — тори да виги.
Торияс выражайтісны интересъяссӧ сійӧ землевладелецъяслысь, кодъяс сулалісны королевскӧй абсолютизм кольӧм вӧсна.
Торияс дор вӧлі и английскӧй духовенство, коді подчиняйтчис корольлы, кыдзи английскӧй вичколӧн главалы.
Вигиас вӧліны гырысь да средньӧй буржуазиялӧн представительяс да выль земельнӧй аристократиялӧн представительяс.
Найӧ кӧсйисны содтыны парламентлысь рольсӧ да чинтыны корольлысь властьсӧ.
1688 вося переворот.
Карл II кулӧм бӧрын (1685) престол вылӧ пуксис сылӧн вокыс — Яков II, ныж вежӧра морт да фанатичнӧй католик.
Сійӧ веськыда, явӧ кутіс мунны Англияын самодержавие да католичество восстановитӧм вылӧ.
Тайӧ повзьӧдіс весиг ториясӧс.
Англиканскӧй епископъяс да попъяс кутісны повны асланыс местаяс да доходъяс вӧсна.
Дворяна повзисны, мый бӧр лоӧ лӧсьӧдалӧма католическӧй манастыръяс да мый бӧр лоӧ манакъяслы сетӧма Генрих VIII-ӧн конфискуйтӧм муяссӧ.
1688 вося июнь тӧлысьын торияс да вигияс решитісны пуксьӧдны престол вылӧ прамӧйджык корольӧс.
Бӧрйӧмыс уси голландскӧй штатгальтер Вильгельм Оранский вылӧ (Нидерландскӧй революцияса деятельлӧн правнук).
Сійӧс корисны суитчыны вооружённӧя.
Ноябрь тӧлысьын сійӧ некутшӧм водзсасьӧм паныдавтӧг воис Англияӧ.
Войскаяс эновтісны Яковӧс, и сійӧ пышйис Францияӧ.
Кор престол вылӧ кутіс пуксьыны Вильгельм Оранский (Вильгельм III), то сійӧс заставитісны примитны Правояс кузя декларация.
Тайӧ декларацияыс нӧшта ӧтчыд категорическӧя подтверждайтліс налогъяс пукталӧм кузя парламентлысь вывті ыджыд правосӧ, йӧзӧдліс парламентса членъяслы кыв вылӧ свобода да парламентӧ петицияяс свободнӧя сеталӧм вылӧ право.
Армияӧ босьталӧм да сійӧс видзӧм лэдзсьыліс сӧмын парламент сӧгласие серти.
Неуна сёрӧнджык (1701 воын) вӧлі примитӧма Престолонаследие йылысь акт.
Тайӧ актыс водзӧ вылӧ индыліс, мый английскӧй престол должен вуджны ичӧтик немецкӧй Ганновер государствоса ничтожнӧй князьяслы, кодъяскӧд ылын рӧдствоын вӧлі Стюартъяслӧн династияыс.
Тадзи 1688 вося событиеяс ёнмӧдісны Англиялысь буржуазнӧй парламентскӧй строй.
Маркс кывъяс серти, 1688 вося переворот сувтӧдіс Вильгельм Оранскийкӧд ӧттшӧтш власть бердӧ делецъясӧс «землевладелецъяс да капиталистъяс» пӧвсысь.
Парламентлӧн господствуйтӧм.
1688 вося переворот бӧрын корольӧс вӧлі подчинитӧма парламентлы и сійӧ эз вермы нуны самостоятельнӧй политика.
Парламентлӧн властьыс торйӧн нин вынаӧн лоис сэки, кор престолонаследие акт серти престолыс вуджис Ганноверскӧй династиялы (1714 восянь).
Ичӧтик германскӧй князьяс Англияын некутшӧм йитӧдъяс имеиттӧг чувствуйтісны асьнысӧ бокӧвӧйясӧн страна пытшкас, кӧні налы ковмис лоны корольясӧн.
Ганноверскӧй династияысь медводдза король — Георг I — весиг эз тӧдлы английскӧй кыв и аслас министръяскӧд вермис сёрнитны сӧмын переводчикъяс отсӧгӧн.
Став властьыс вуджис парламент киӧ.
Парламентас вынаджыкӧн вӧлі вигияслӧн партия.
Неыджыд костъясӧн найӧ господствуйтісны парламентын 1760 воӧдз.
Вигияс партияӧ пырлісны Англияса зэв озыр землевладелецъяс, медся гырысь купецъяс да банкиръяс.
Сылӧн денежнӧй средствоясыс да влияниеясыс вӧліны зэв ыджыдӧсь.
Став тайӧторъяснас вигияс воспользуйтчисны парламентскӧй олигархия лӧсьӧдӧм могысь.
Та могысь найӧ медводз используйтісны парламентӧ бӧрйысьӧмъяслысь система.
Англияын господствуйтлісны бӧрйысьӧм кузя важ порядокъяс: парламентӧ мӧдӧдсьывлісны кык депутатӧн быд графствоысь да быд карысь, коді пӧлучайтліс корольсянь тайӧ правосӧ.
Уна каръяс зэв нин важся кадъяссянь пӧльзуйтчылісны тайӧ правонас.
На пӧвсысь ӧткымынъяс удитісны нин воны упадокӧ.
Ӧти ичӧт карын кольліс ставыс 5 керка, но сійӧ пыр на бӧрйывліс парламентӧ кык депутатӧс.
А сэк жӧ выль гырысь промышленнӧй центръяс, кыдз, например, Манчестер, эз имеитлыны некутшӧм право бӧрйыны парламентӧ.
Посни каръясыс тырвыйӧ зависитлісны гырысь землевладелецъясысь, кодъяс муяс вылын найӧ сулавлісны.
Некымын озыр вигскӧй фамилия распоряжайтчыліс татшӧм сісь местечкояс унджык юкӧннас.
Вигияс восьсӧн ньӧбавлісны избирательяслысь гӧлӧсъяссӧ.
Бӧрйысигъясын вигияс вылӧ гӧлӧсуйтны вӧлі выгӧднӧджык, сы вӧсна мый найӧ вӧліны озырджыкӧсь.
Бӧрйысигъясын парламентӧ кандидатъяс сетавлісны деньгаяс да кӧсйысьӧмъяс, аслас тшӧт вылӧ нуӧдлісны бӧрйысьысьяссӧ бӧрйысян местаӧдз, вердлісны-юктавлісны найӧс трактиръясын,
Подкупъяслӧн система нуӧдсьыліс и самӧй парламентас.
Министръяс подкупайтлісны парламентса членъясӧс: сетавлісны налы пенсияяс да выгоднӧй местаяс, кӧні позьӧ вӧлі нинӧм не вӧчны да получайтны ыджыд жалӧванье.
Асьныс министръяс, асланыс ӧчередьын, получайтлісны зэв ыджыд взяткаяс купецъяссянь да банкиръяссянь, торговӧй да колониальнӧй компаниеяссянь.
XVIII нэм заводитчӧмсянь пыртсьӧ правилӧ, код серти король назначайтӧ министръясӧс сійӧ партияса членъяс пӧвсысь, кодыс парламентас унджыкыс.
Тадзи артмӧ ӧти партияса членъясысь министръяслӧн кабинет.
Кабинетыслӧн и торйӧн нин сійӧ юрнуӧдысьыслӧн, «премьерыслӧн», вӧлі вывті ыджыд власть.
Парламент чорыда сулаліс налы паныд, кодъяс кӧсйисны вежны бӧрйысян системасӧ, мый вылын подулавсьыліс став парламентскӧй олигархияыс.
Сійӧ пыртіс нижньӧй палата полномочиеяслы сизим вося срок, и сы серти бӧрйысьӧмъяс вермисны нуӧдсьыны сизим во пытшкын сӧмын ӧтчыд.
Вӧлі пыртӧма закон, код серти парламентӧ кандидатъяслы урчитсьыліс ыджыд ценз (мед вогӧгӧрся доход эз вӧв этшаджык 600 фунт стерлингысь).
Парламент используйтіс ассьыс правояссӧ, медым уджалысь йӧз тшӧт вылӧ немъяндысьтӧг озырмӧдны гырысь землевладелецъясӧс, купецъясӧс да банкиръясӧс.
Колониальнӧй политика.
Торговӧй кругъяс интересъясын нуӧдсьыліс энергичнӧй внешньӧй политика.
Регыд 1688 вося переворот бӧрын заводитчисны уна войнаяс Франциякӧд — Англиялӧн главнӧй торговӧй да колониальнӧй соперницакӧд.
Англия сюся участвуйтліс став коалицияясын, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма Франциялы паныд.
Англия шедӧдіс гырысь успехъяс «испанскӧй наследство» вӧсна войнаын.
Франциякӧд вӧчӧм Утрехтскӧй мир серти Англия получитіс Гибралтар да сыкӧд ӧтлаын Средиземнӧй мореӧ свободнӧй туй, гырысь владениеяс Америкаысь Гудсонов залив пӧлӧн, испанскӧй колонияяскӧд да «асиентокӧд» тӧргуйтӧм вылӧ право.
Сизим вося война дырйи (1756–1763) Англия бара паніс тыш Франциякӧд Севернӧй Америкаын да мырддис Франциялысь Канада, а Испаниялысь — Флорида.
Англия нӧшта дзикӧдз зырис Францияӧс Индияысь.
Татшӧм ногӧн XVIII нэм шӧрын кымын Англия вевтыртіс Францияӧс да дзикӧдз пӧри медся вына колониальнӧй державаӧ.
Англичана корсисны нӧшта европеецъяслы тӧдтӧм на выль муяс, медым ӧтлаӧдны найӧс асланыс колониальнӧй владениеяс дорӧ.
Торйӧн нин ёна нималіс аслас открытиеясӧн английскӧй моряк Джемс Кук (1728–1779).
Сійӧ вӧлі гӧль крестьянскӧй семьяысь да ассьыс морскӧй службасӧ заводитіс купеческӧй корабль вылын юнгаӧн.
Аслас способностьяс вӧсна Кук регыд лои тӧдчанаӧн да 1768 воын нин вӧлі назначитӧма капитанӧн военнӧй корабль вылӧ, кодлы вӧлі тшӧктӧма обследуйтны Тихӧй океанса діяс.
10 во чӧжӧн Кук вӧчліс куим путешествие, и сэки сійӧ исследуйтіс Тихӧй океансӧ лунвывсянь войвылӧдз.
Сійӧ восьтіс европеецъясӧн сыӧдз тӧдтӧм на уна сё ді, тӧдмаліс Австралиялысь берегъяссӧ да йӧзӧдіс тайӧ материксӧ английскӧй владениеӧн.
1779 воын Кукӧс вӧлі виӧма Гавайскӧй діясвывса олысьяскӧд тышын.
Колонияясӧс грабитӧм да эксплоатируйтӧм вайлісны торговӧй компаниеяслы лыдтӧм-тшӧттӧм барышъяс.
Банкъяс.
Зэв гырысь барышъяс получайтлісны банкиръяс.
Найӧ отсалісны 1688 вося переворотлы, выль правительстволы ыджыд ссуда сетӧмӧн.
Банкъяслӧн медыджыд уджӧн ӧні лои правительствоӧс кредитуйтӧм, сылы заёмъяс сеталӧм.
Кыптӧ постояннӧй государственнӧй долг.
Государстволы долгӧн сетӧм суммаясысь банкиръяс получайтлісны ыджыд процентъяс, кодъясӧс долженӧсь вӧлі мынтыны налог мынтысьяс.
Татшӧм ногӧн налогъяс кыптӧмыс муніс банкиръясӧс озырмӧдӧм вылӧ.
Банкъяс пӧвсысь медса ыджыдӧн вӧлі Английскӧй банк, кодӧс лӧсьӧдӧма 1694 воын.
Гырысь землевладелецъяс, купецъяс, промышленникъяс да банкиръяс озырмылісны колонияяс грабитӧм тшӧт вылӧ да уджалысь йӧзӧс чорыда эксплоатируйтӧм помысь.
Войнаяс вайӧдісны налогъяс кыптӧмӧ да государственнӧй долгъяс зэв ӧдйӧ содӧмӧ, а тайӧ долгъяс кузяыс гырысь процентъяс мынтӧмыс: нӧшта ёнджыка содтывліс налогъяссӧ.
Уджалысь йӧзлӧн олӧмыс лои нӧшта сьӧкыдджыкӧн, лёкджыкӧн.
Крестьянстволӧн гибель.
Крестьянство, коді XVII нэм помын Англияын вӧлі вель уна лыда на, помӧдз рӧзӧритчӧ да сгинитӧ XVIII нэм чӧжӧн.
«Потшӧмъяс (огораживание) йылысь законъяс» лэдзӧмӧн парламент ёна отсавліс крестьяна рӧзӧритчӧмлы да мутӧммӧмлы.
Тайӧ законъяс сертиыс нуӧдсьылісны сійӧ либӧ мӧд сиктын став мусӧ общӧй межуйтӧм да потшӧм.
Общинаса разнӧй местаясын вӧлӧм муяс пыдди быд крестьянин должен вӧлі получитны потшӧм торъя му участок.
Тайӧ «парламентскӧй потшӧмъясыс» нуӧдсьылісны помещикъяс да духовенство интересъясын, кодъяс получайтлісны асланыс муяс дорӧ ыджыд содтӧдъяс.
Крестьянаӧс быдногыс пӧръявлісны, сетавлісны налы медлёк муяссӧ, пуктывлісны на вылӧ став расходъяссӧ, мый мунліс налы му торйӧдлӧм вылӧ.
Медпосни крестьянасӧ веськыда вӧтлавлісны муяс вывсьыс.
Крестьянство рӧзӧритчыліс да пӧрліс безземельнӧй пролетариатӧ.
Рӧзӧритчалісны и посни ремесленникъяс, кодъясӧс зырліс гырысь мануфактура.
Колонияясӧс грабитӧмӧн, рабъясӧн тӧргуйтӧмӧн, государственнӧй долг содӧмӧн да мануфактураяс вылын рабочӧйясӧс эксплоатируйтӧмӧн, — Англияын чӧжсьылісны гырысь капиталъяс.
Такӧд тшӧтш муніс крестьянаӧс да ремесленникъясӧс грабитӧм да рӧзӧритӧм да найӧс пролетариатӧ пӧртӧм.
Капитал быдмӧмлысь да пролетариат лоӧмлысь тайӧ процессӧ Маркс шуис первоначальнӧй накоплениеӧн.
«Первоначальнӧй накопление» процесс, коді заводитчис XVI нэмӧ, медӧдйӧ муніс Англияын, но сійӧ муніс и Европаса мукӧд странаясын.
XXXVI ГЛАВА.
ИНДИЯ ДА КИТАЙ XVI–XVIII НЭМЪЯСЫН.
XVI–XVIII нэмъясын Европа ордйис асыввывса странаясӧс наука да техника развивайтчӧм кузя.
Сійӧ ӧні лои мирын медся водзынмунысь странаӧн.
Европейскӧй государствояс ассьыныс техническӧй перевессӧ используйтісны сы могысь, медым грабитны да босьтавны выль странаяс, пӧртны найӧс асланыс колонияясӧ.
Медся вежпеткӧдлана кусӧкӧн европейцылы вӧлі Индия.
Португалецъяс, голландецъяс, англичана, французъяс грабитлісны Индияӧс, рӧзӧритлісны сылысь населениесӧ, захватывайтісны опорнӧй пунктъяс, медым водзӧ грабитны.
Колониальнӧй хищникъяс нуӧдісны ас костаныс Индия вӧсна чорыд тыш, кытчӧдз медбӧрын XVIII нэмын победительяснас эз лоны англичана.
Дальневосточнӧй странаяс (Китай, Япония да Корея) европейскӧй купецъяс да миссионеръяс хищничестволы, пӧрйӧдлӧмлы да шпионажлы вочакыв пыдди вӧтлісны европеецъясӧс да тупкисны налы ассьыныс границаяссӧ.
1 §. Индия XVI–XVIII нэмъясын.
XV–XVI нэмъясын Индияын торговля.
Тимурлӧн нашествиеыс (1398–1399) вӧчис ыджыд разрушениеяс Индия войвылын.
Уна каръясысь колисны сӧмын киссьӧм-жуглӧм керкаяс.
Медбур ремесленникъяссӧ вӧлі нуӧма Самаркандӧ.
Му орошайтӧм кузя сооружениеяссӧ вӧлі жуглӧма, видзму овмӧс да торговля усисны.
Бурджык положениеын вӧлі страналӧн лунвылыс, кытчӧ эз волыны Тимурлӧн войскаясыс.
Индийскӧй да арабскӧй купецъяс нулісны море кузя пряностьяс да хлопчатобумажнӧй тканьяс Египетӧ, кытысянь венецианецъяс мӧдӧдлісны найӧс Европаӧ.
Лунвыв Индия вӧлі Запад да Дальньӧй Восток костын нуӧдан торговляын посредникӧн.
Индияӧ волісны шӧвк да фарфор тырӧн китайскӧй суднояс, малайскӧй пыжъяс индонезияса пряностьясӧн.
Зэв чорыд удар тайӧ торговляыслы вӧчис португалецъясӧн Индияӧ Африка гӧгӧр туй восьтӧм (1498).
Португалецъяс вӧліны вывті слабӧсь, медым босьтны Индия.
Найӧ захватитісны индийскӧй побережьеысь сӧмын торъя пунктъяс да лӧсьӧдісны сэтчӧ ассьыныс укрепитӧм базаяс.
Тайӧ разбойничӧй позъяссяньыс португальскӧй пиратъяс кыйсисны индийскӧй да арабскӧй корабльяс бӧрся.
Найӧ мырддявлісны дона грузъяс, вӧйтавлісны корабльяссӧ йӧзыскӧд тшӧтш либӧ жӧ лэдзлісны пленнӧйяссӧ свобода вылӧ, налысь ныръяссӧ да пельяссӧ вундалӧмӧн.
Тайӧ шудтӧм йӧзыс долженӧсь вӧлі став Восток пасьта разӧдны юӧръяс сы йылысь, мый грӧзитӧ быдӧнлы Индия да Европа кост морскӧй торговля вылӧ португальскӧй монополия торкӧмысь.
XVII нэм заводитчигӧн португалецъяслы быть лои ӧткажитчыны асланыс монополияысь.
Найӧс кутісны вытесняйтны мукӧд захватчикъяс — англичана да голландецъяс.
Великӧй Моголъяслӧн империя.
1526 воын Афганистанса гӧраяс костъясӧд Индияӧ Средньӧй Азиясянь пырис князь Бабур.
Сійӧс колльӧдіс бойясын закалитчӧм 20 сюрс лыда войска.
Индийскӧй князьяс эз сяммыны ӧтувтчыны да сетны отпор Бабурлы, и сійӧ регыдъя кадӧн босьтіс ыджыдджык юкӧнсӧ войвыв Индиялысь.
Бабур вӧлі искуснӧй да ылысь аддзысь правительӧн.
Сійӧ пуктіс пом торъя феодалъяс костса тышлы, мыйысь медся ёна страдайтліс Индия, покровительствуйтліс торговлялы.
Сыӧн лӧсьӧдӧм государствосӧ европеецъяс кутісны шуны Великӧй Могол империяӧн (могол — сійӧ жӧ, мый «монгол».
Бабур лыддьыліс асьсӧ монгольскӧй государьяс Чингис-Хан да Тимур потомокӧн).
Бабур бӧрвывса князьяс дырйи Моголъяслӧн империя дугдывтӧг паськӧдліс ассьыс владениеяссӧ.
XVII нэм помӧ сы улын лои Индияыс пӧшти дзоньнас, полуостровлӧн медся лунвыв юкӧныс кындзи, да асыввывса Афганистан.
Акбар.
Моголъяслӧн империя медъёна дзоридзалӧмӧдз воӧдчис Акбар веськӧдлігӧн (1555–1605).
Акбар зільліс кыскыны асладорас местнӧй индийскӧй населениесӧ.
Мусульмана-завоевательяскӧд ӧттшӧтш сійӧ кыскывліс империяӧн веськӧдлӧмӧ индусскӧй феодалъясӧс, дугӧдіс индусъясӧс быдногыс религиознӧя преследуйтӧм.
Торъя нин ёна сійӧ тӧждысьліс оросительнӧй сеть поддержитӧм вӧсна, коді кутліс индийскӧй видзму овмӧслы вывті ыджыд тӧдчанлун.
Великӧй Моголъяс власть улын Индияӧс ӧтувтӧм вайӧдіс торговля да ремеслояс кыптӧмӧ.
Индийскӧй тканьяс нусьылісны Европаӧ.
Тканьяслӧн индийскӧй нимъясыс (муслин, коленкор, тафта) ӧнӧдз на олӧны европеецъяс кывъясын.
Индияса вывті вӧсни муслинъясӧн тшапитчылісны европейскӧй столицаясса придворнӧй дамаяс.
Моголъяс дырйи Индияын кыптісны вывті мича керкаяс, кодъясӧс стрӧиталӧм вылӧ чукӧртлісны уна дас сюрс крестьянаӧс да ремесленникъясӧс.
Но Моголъясӧн Индияӧс тайӧ ӧтувтӧмыс вӧлі сӧмын ортсысяньыс.
Торъя сиктса общинаяс вӧлі омӧля йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Индияса областьясӧн веськӧдлӧмсӧ Моголъяс сетавлісны асланыс наместникъяслы, кодъяс мӧвпавлісны сӧмын асьнысӧ озырмӧдӧм йылысь да сы йылысь, кыдзи кольны налы сетӧм областьяссӧ ас саяныс да асланыс наследникъяс сайын.
Великӧй Моголъяслӧн да найӧ наместникъяслӧн дзирдалан-югъялан роскошыс лӧсьӧдсьыліс индийскӧй крестьяна да ремесленникъяс вывті сьӧкыд уджӧн.
Крестьянскӧй урожайысь джынсьыс унджыкыс мунліс налогъяс вылӧ, сыысь кындзи, крестьянаӧс немжалиттӧг грабитлісны подать чукӧртысьяс.
Зэв сьӧкыд повинностьяс крестьяна нулісны зданиеяс стрӧиталӧм кузя, туйяс писькӧдӧм кузя, оросительнӧй каналъяс видзӧм кузя.
Акбар кутіс требуйтны, медым налогъяс мынтыссисны эз прӧдуктаӧн, кыдзи вӧлі войдӧр, а сьӧмӧн.
Крестьяналы тайӧ вӧлі нӧшта сьӧкыдджыкӧн.
Налӧн эз вӧв сьӧмныс налог мынтӧм вылӧ и быть ковмывліс удждысьны ростовщикъяслысь да лоны налы мынлытӧм должникъясӧн.
Крестьяна кутісны пышйыны сиктъясысь.
Индияса бур муяс кутісны тырны джунглиясӧн (вӧрӧн).
Туйяс вылын кӧзяйничайтісны разбойникъяс.
Кыптавлісны крестьянскӧй восстаниеяс.
Моголъяслӧн доходъяс чинісны.
Наместникъясыс эз нин кӧсйыны сэсся юксьыны накӧд доходъяснас.
Найӧ зілисны торйӧдчыны империяысь да лоны самостоятельнӧй государьясӧн.
Ауренгзиб.
Моголъяслысь империясӧ ёнмӧдны медбӧръяысь вӧлі босьтчылӧма император Ауренгзиб дырйи (1658–1707).
Акбар серти Ауренгзиб вӧчис дзик мӧдарӧ; сійӧ мыджсьыліс мусульманскӧй феодалъяс вылӧ да преследуйтліс индусъясӧс.
Сійӧ тыртліс ассьыс казнасӧ озыр индусскӧй храмъяс грабитӧмӧн, а тайӧ храмъяслысь муяссӧ сетіс мусульманалы.
Сійӧ разрешитіс мусульманскӧй знатьлы не мынтыны долгъяссӧ индусъяслы.
Чорыд мераясӧн сійӧ заводитліс заставитны крестьянаӧс мынтыны налогъяс.
Налогъяс мынтытӧмысь полагайтчыліс зэв чорыд казнь — пу пилаӧн пилитӧм.
Мусульманскӧй феодалъяс интересъясын Ауренгзиб паськыда нуӧдіс завоевательнӧй политика.
Дыр кад чӧж нуӧдӧм война бӧрын сылы удайтчис босьтны лунвыв Индия.
Но тайӧ войнаяссӧ нуӧдӧм могысь ковмылісны зэв гырысь средствояс и сӧмын помалісны Великӧй Моголъяс империялысь рӧзӧритчӧмсӧ.
Рытыввыв Деканын моголъяслы паныд кыпӧдчисны маратъяслӧн племяяс.
Маратскӧй крестьяна да посни феодалъяс объявитісны Великӧй Моголлы да мусульманскӧй знатьлы паныд индусъяслысь религиознӧй война.
Налӧн повтӧм да талантливӧй вождь Шиваджи лӧсьӧдіс партизанскӧй отрядъясысь вына армия, коді победоноснӧя тышкасьліс Ауренгзиб войскаяскӧд.
Императорскӧй наместникъяс век омӧльджыка пыдди пуктылісны Великӧй Моголлысь властьсӧ да тӧждысьлісны сӧмын асланыс владениеяс йылысь.
Ауренгзиб веськӧдлігӧн медбӧръя воясас сылӧн государствоыс вӧлі тырвыйӧ усянвыйын.
Сы кулӧм бӧрын Моголъяслӧн Бабурӧн лӧсьӧдӧм империя эз ло, кӧть и Делилӧн веськӧдлысьясыс кутісны ас саяныс Великӧй Моголъяслысь ёна тӧдчана титул.
Англичана да французъяс Индияын.
Уна феодальнӧй владениеяс вылӧ торъявлӧм Индия, кодӧс дугдывтӧг омӧльтчӧдісны крестьяна да феодалъяс костын мунысь тышъяс, лои европейскӧй хищникъяслы — Франциялы да Англиялы — кокни добычаӧн.
Французскӧй да английскӧй Ост-Индскӧй компаниеяслӧн вӧліны асланыс войскаяс, крепостьяс, имеитісны право чеканитны деньга, йӧзӧдны войнаяс да вӧчавны договоръяс.
Найӧ захватывайтлісны Индиялысь опорнӧй пунктъяссӧ, босьтлісны ас кианыс торговля, сюйсьылісны индийскӧй феодалъяс костын мунысь тышъясӧ, медым найӧс аслыныс подчинитны.
Индияын английскӧй владениеяслӧн центрнас вӧлі Мадрас, французскӧй владениеяслӧн — Пондишери.
Кыкнан хищникыс дугдывтӧг пурсисны ас костаныс.
Ӧти кадӧ французъяслы удайтчыліс венны англичанаӧс да весиг босьтны Мадрас (1744).
Но регыд мысти озырджык да вынаджык Англия вевтыртіс Францияӧс.
Сизим вося война дырйи (1756–1763) французъяс воштісны ассьыныс индийскӧй владениеяслысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Ассьыс главнӧй соперниксӧ жугӧдӧмӧн английскӧй Ост-Индскӧй компания насилиеӧн, интригаясӧн да пӧръявлӧмӧн водзӧ кутіс подчиняйтны торйӧдлӧм да вынтӧммӧм Индияӧс.
2 §. Китай XVI–XVIII нэмъясын.
Китайлӧн Европакӧд первойя волысьӧмъяс.
Великӧй географическӧй открытиеяс бӧрын Европа да Китай костын заводитчисны регулярнӧй волысьӧмъяс.
Китайскӧй берегъяс дорӧ первойя йӧзӧн воисны португалецъяс.
Некымын неудачнӧй попытка бӧрын португалецъяс медводдзаысь чеччисны Китайӧ 1516 воын.
Та бӧрын найӧ пыр тшӧкыдджыка кутісны волывлыны Китайӧ да панісны торговля лунвывса каркӧд — Кантонкӧд.
Китайын ассьыныс торговӧй база лӧсьӧдны зільӧмӧн, 1557 воын португалецъяс захватитісны Макао, коді сійӧ кадсянь лои найӧ колонияӧн.
Португалецъяс бӧрын Китайӧ воисны испанецъяс.
Сэсся воисны голландецъяс, сы бӧрын англичана, французъяс.
Медым лӧсьӧдны Китайкӧд волысьӧмъяс, европеецъяс мӧдӧдавлісны Пекинӧ ассьыныс посольствояс, ваявлісны китайскӧй императорлы дона пӧдаркияс.
Но найӧ медся ёнасӧ тӧргуйтлісны лунвыв портъясын, нулісны чай, шӧвк, фарфор.
Манчжуръяс.
XVI нэм помын лунвыв Манчжурия территория вылын кутіс вынсявны манчжуръяслӧн племя.
Найӧ ӧтувтчисны, лӧсьӧдісны вына армия, котыртісны ассьыныс государство.
XVII нэм заводитчигӧн манчжуръяс кутісны усьласьны орчча Китай вылӧ.
Налӧн армияыс вӧлі 8 корпус-знамяысь и шусьыліс «кӧкъямыс знамяа армияӧн».
Сійӧ лунысь-лун содіс.
Манчжурскӧй военачальник босьтіс императорлысь титул.
Сылы подчинитчисны уна орчча племяяс.
Манчжуръяс кыпӧдчисны Кореялы паныд, воисны сійӧ столицаӧдз да заставитісны корейскӧй корольӧс лоны манчжуръяслы вассалӧн.
Регыд та бӧрын найӧ заводитісны воюйтны Китайкӧд.
Китайын Манчжурскӧй империя лӧсьӧдӧм.
Тайӧ каднас Китайын муніс ыджыд народнӧй восстание.
Повстанецъяс чукӧртісны ыджыд армия да мӧдӧдчисны Пекин (Бейпин) столица вылӧ.
Уна вир кисьтӧм бӧрын 1644 воын повстанецъяс захватитісны столицасӧ да вӧтлісны Минскӧй империялысь медбӧръя императорсӧ.
Сэки китайскӧй феодалъяс, кодъяс эз вермыны ас кежсьыс пӧдтыны восстаниесӧ, корисны отсӧг вылӧ манчжуръясӧс.
Манчжурскӧй армия весаліс столицасьыс повстанецъяссӧ да пӧдтіс восстаниесӧ.
Но, Пекинӧ укрепитчӧм бӧрын, манчжуръяс эз нин думайтны бӧр мунӧм йылысь.
Найӧ объявитісны Пекинсӧ асланыс столицаӧн, висьталісны, мый Минскӧй империялысь властьсӧ чӧвтӧма, да сы местаӧ лӧсьӧдісны ассьыныс империя.
Найӧ шуисны ассьыныс империясӧ Дайцинӧн, мӧдногӧн кӧ Великӧй Цинӧн.
Тадзи 1644 воын Китайын лои выль империя.
Манчжуръяс власть улын лои Китайыс дзоньнас.
Уна китайскӧй феодалъясӧс найӧ подкупитісны: пуксьӧдісны найӧс гырысь постъяс вылӧ.
Манчжурскӧй военачальникъяс ӧні лоины принцъясӧн да князьясӧн.
Пленнӧй китаецъясӧс найӧ пӧртлісны рабъясӧ.
Найӧ мырддявлісны китайскӧй крестьяналысь муяссӧ да пӧртлісны тайӧс асланыс собственностьӧ.
Китайскӧй народ ненавидитліс выль нартитысьясӧс да дугдывтӧг вӧчавлісны налы паныд заговоръяс да восстаниеяс.
Но сылы дыр эз удайтчы шыбытны манчжуръяслысь властьсӧ; сійӧс вӧлі шыбытӧма сӧмын 1912 воын.
Китайлӧн паськалӧм.
Воинственнӧй манчжуръяс не сӧмын босьтісны Китай, но сы дорӧ нӧшта ӧтувтісны орчча странаяссӧ.
Ӧткымын матігӧгӧрса племяяс, манчжуръяс ыджыд вынысь повзьӧмӧн, асьныс подчинитчисны найӧ властьлы.
Сідз, например, налы подчинитчисны лунвывса монголъяс, и налӧн владениеясыс сійӧ кадсянь кутісны шусьыны Внутренньӧй Монголияӧн, сы вӧсна мый найӧ асьныс пырисны Манчжурскӧй империяӧ.
Войвывса монголъяс эз подчинитчыны манчжуръяслы, и налӧн странаыс кутіс шусьыны Внешньӧй Монголияӧн.
Сійӧс манчжуръяс пӧкӧритісны дыр тышкасьӧм бӧрын XVII нэм помын.
XVIII нэмын манчжуръяс пӧкӧритісны Китай рытыввылысь ыджыд княжествояс — Жунгария да Кашгария, кодъяс ӧні лоӧны китайскӧй провинция Синьцзянӧн.
Индокитайскӧй княжествояс — Аннам, Бирма — лоины манчжуръяслы вассалъясӧн да мынтылісны сылы дань.
Канси.
Манчжурскӧй императоръяс пӧвсысь торъя ёна прославитчис Канси, коді царствуйтіс 60 во чӧж (1662–1722).
Сійӧ вӧлі тӧлка, культурнӧй морт.
Сійӧ кутіс волысьны европеецъяскӧд, матыстіс ас дорас европейскӧй учёнӧйясӧс да миссионеръясӧс и тшӧктіс налы переведитны манчжурскӧй кыв вылӧ физика, медицина, математика кузя медбур европейскӧй книгаяссӧ.
Канси разрешитіс европеецъяслы свободнӧя тӧргуйтны Китайын да восьтіс налы став портъяссӧ.
Русско-китайскӧй отношениеяс.
Россия да Китай костын медводдза волысьӧмъяс лоины XVII нэм заводитчигӧн.
Сибирӧс босьтӧм бӧрын роч царьяс кутісны мӧдӧдавлыны Китайӧ посолъясӧс, медым панны дружба ыджыд соседньӧй государствокӧд.
Роч купецъяс кутісны нуны китаецъяскӧд пограничнӧй меновӧй торговля.
Сэк жӧ роч войскаяс, Сибирӧс водзӧ завоюйтӧмӧн, 1645–1650 воясӧ воисны Амур ю дорӧ.
Тайӧ сэки вӧлі пустыннӧй территория, кӧні олісны дикӧй племяяс.
Рочьяс захватитісны Амур ю войвылысь став территориясӧ да стрӧиталісны сэтчӧ ассьыныс крепостьяс.
Но сійӧ местаяслань жӧ матыстчисны завоеваниеясыс манчжурскӧй императоръяслӧн, кодъяс паськӧдлісны ассьыныс империясӧ войвывса пустыннӧй областьяс тшӧт вылӧ.
Канси сідзжӧ кӧсйис босьтны Амур юсӧ да сыдорса муяссӧ.
Сійӧ мӧдӧдіс сэтчӧ войскаяс.
XVII нэм шӧрын Амур дорын вӧліны роч да манчжурскӧй войскаяс костын зурасьӧмъяс.
Сэки Канси дорӧ вӧлі мӧдӧдӧма роч посолӧс, медым заключитны мир да лӧсьӧдны дружба.
Дыр сёрнитчӧмъяс бӧрын 1689 воын роч посол кырымаліс Нерчинскын первойя русско-китайскӧй договор границаяс да торговля йылысь.
Медым не пырны венӧ соседъяскӧд, роч посол сетіс Кансилы Амурскӧй область, коді бӧр лои Россиялӧн сӧмын 1858 воын.
Нерчинскӧй договор вӧчӧмсянь заводитчис Россия да Китай кост дружба, кутіс мунны ыджыд торговля.
Но рочьяс эз тӧдны китайскӧй кыв, а китаецъяс да манчжуръяс — роч кыв, и тайӧ сьӧктӧдліс волысьӧмъяссӧ.
Китайскӧй кыв велӧдӧм могысь Петр I мӧдӧдіс Пекинӧ рочьясӧс.
Сійӧ кадсянь рочьяс век ёнджыка тӧдмалісны Китайӧс, пыр тшӧкыдджыка ветлывлісны тайӧ странаӧ.
Вӧлі заключитӧма нӧшта некымын дружественнӧй договор.
Китайлӧн ас пиас йӧршитчӧмӧн олӧм.
Сэк кості лунвыв портъяс пыр Китайӧ век тшӧкыдджыка волывлісны европеецъяс.
Китайскӧй портъясын тӧргуйтлісны голландецъяс, португалецъяс, испанецъяс, англичана, французъяс.
Но европеецъяс не сӧмын тӧргуйтлісны, но и занимайтчисны грабитӧмӧн.
Сідз, ӧти португальскӧй купец грабитіс 17 императорскӧй могила.
Китайӧ озыр добыча ради волігъясӧ, европейскӧй купецъяс эз яндысьлыны некутшӧм средствоясысь.
Найӧ грабитавлісны, пӧръявлісны китайскӧй купецъясӧс, ӧбӧдитлісны населениесӧ.
Европеецъяс век йирсисны ас костаныс барышъяс вӧсна.
Найӧ подкупайтлісны китайскӧй чиновникъясӧс, медым чиновникъяс эз преследуйтны европеецъясӧс унапӧлӧс преступлениеяссьыс.
Эз бурджыка кутны асьнысӧ и европейскӧй миссионеръяс.
Христианство проповедуйтӧмӧн, найӧ сійӧ жӧ кадӧ занимайтчылісны торговляӧн да грабитӧмӧн.
Сыысь кындзи, найӧ вӧліны европейскӧй государствояслӧн шпионъясӧн, сы вӧсна мый проповедь помка улын налы кокньыдджык вӧлі пырны любӧй карӧ, любӧй сиктӧ.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс китайскӧй народӧс да правительствоӧс европеецъяслы паныд.
Китаецъяс кутісны ограничивайтны налысь торговлясӧ да медбӧрти 1757 воын запретитісны европеецъяслы волыны Китайса став каръясӧ, Кантонысь кындзи.
Но весиг и тайӧ карас китаецъяс лэдзлісны тӧргуйтны европеецъяс пӧвсысь некымын купечлы, кодъяслӧн та вылӧ вӧлі специальнӧй разрешение.
Европеецъяс олісны Кантонын торъя кварталын, и налы вӧлі запретитӧма ветлӧдлыны карса мукӧд уличаясті.
Европейскӧй купец семьяяслы эз разрешайтчыв воны весиг Кантонӧ.
Европеецъяс корӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, китаецъяс эз заключайтлыны накӧд торговля кузя некутшӧм договоръяс.
Вӧлі сідзжӧ ограничитӧма и миссионеръяслысь уджсӧ.
Европеецъяс ку пытшнас эз тӧрны найӧ купецъяс да миссионеръяс вылӧ татшӧм видзӧдӧмысь, мыжалісны Китайӧс «некультурностьын», культурнӧй Европакӧд волысьӧмъяс лӧсьӧдны кӧсйытӧмын.
Збыльвылас жӧ Китайлӧн тайӧ «йӧршитчӧмӧн олӧмыс» вӧлі вочакывйӧн Китайын да мукӧд азиатскӧй странаясын европейскӧй купецъяс да миссионеръяс немъяндысьтӧм поведение вылӧ.
Татшӧм ногӧн Китай мӧвпаліс мездысьны европеецъяс нартитӧмысь.
Дзик тадз жӧ вӧлі «тупкӧма ӧдзӧсъяссӧ» Япониялӧн да Кореялӧн, кодъяс сідзжӧ эз кутны лэдзны ас дораныс тайӧ странаяссӧ захватитны зільысь европеецъясӧс.
ХРОНОЛОГИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦА.
Вояс
Римскӧй империялӧн пом .... 476
Юстинианлӧн царствуйтӧм .... 527–565
Халифат заводитчӧм .... 630
Арабъясӧн Испанияӧс завоюйтӧм .... 711–713
Пуатье дорын франкъяслӧн арабъяскӧд тыш .... 732
Каролингъяслӧн династия заводитчӧм .... 751
Карл Великийлӧн царствуйтӧм .... 768–814
Карл Великийӧн императорскӧй титул примитӧм.. 800
Фома Славянинлӧн восстание .... 821
Верденын Франкскӧй империяӧс юкӧм .... 843
Оттон I-ӧн Священнӧй Римскӧй империялы подув пуктӧм .... 962
Капетингъяслӧн династия заводитчӧм .... 987
Багдадӧс турокъясӧн завоюйтӧм .... 1055
Англияӧс Нормандияӧн завоюйтӧм .... 1066
Медводдза крестовӧй поход .... 1096–1099
Саладинӧн Иерусалим босьтӧм .... 1187
Нёльӧд крестовӧй поход дырйи Константинопольӧс крестоносецъясӧн босьтӧм .... 1204
Латинскӧй империя .... 1201–1261
Лас Навас де Толос дорса тыш .... 1212
Вольностьяслӧн великӧй хартия .... 1215
Чудскӧй ты вылын Александр Невскийлӧн немецъяс вылын победа («Ледовӧй побоище») .... 1242
Англияын парламент заводитчӧм .... 1265
Медбӧръя (кӧкъямысӧд) крестовӧй поход .... 1270
Францияын Генеральнӧй штатъяс заводитчӧм... 1302
Англия да Франция костын сёвося война .... 1337–1453
Креси дорын тыш .... 1346
Пуатье дорын тыш .... 1356
Парижын восстание .... 1356–1358
Карл IV-лӧн «Зарни булла» .... 1356
Жакерия .... 1358
Чомпияслӧн восстание .... 1378
Уот Тайлерлӧн восстание .... 1381
Косовӧй поле вылын тыш .... 1380
Грюнвальд дорын Тевтонскӧй орденлӧн поражение .... 1410
Ян Гусӧс сӧтӧм .... 1415
Гуситскӧй войнаяс .... 1419–1434
Турокъясӧн Константинополь босьтӧм .... 1453
Алӧй да Белӧй розалӧн война .... 1455–1485
Кастилиялӧн да Арагонлӧн ӧтувтчӧм .... 1479
Англияын Тюдоръяслӧн династия .... 1485–1603
Гранадаӧс испанецъясӧн босьтӧм .... 1492
Колумблӧн медводдза путешествие .... 1492
Индияӧ морскӧй туй восьтӧм .... 1498
Индульгенцияяс вузавлӧмлы паныд Лютерлӧн выступление .... 1517
Магелланлӧн кругосветнӧй путешествие .... 1519–1522
Германияын крестьянскӧй война .... 1524–1525
Мюнстерскӧй коммуна .... 1534–1535
Папаӧн иезуитъяслысь орден утвердитӧм .... 1540
Аугсбургскӧй религиознӧй мир .... 1555
Нидерландскӧй революциялӧн заводитчӧм .... 1565
Варфоломеевскӧй вой .... 1572
«Непобедимӧй Армадалӧн» пӧгибнитӧм .... 1588
Китайско-японскӧй война .... 1592–1598
Голландиялысь независимость Испанияӧн признайтӧм .... 1609
Комын вочӧжся война .... 1618–1648
Долгӧй парламент чукӧртӧм .... 1640
Англияын гражданскӧй война .... 1642–1648
Людовик ХIV-лӧн царствуйтӧм .... 1643–1715
Армияын кромвелевскӧй реформа .... 1645
Вестфальскӧй мир .... 1648
Карл I-ӧс казнитӧм да Англияын республика йӧзӧдӧм 1649
«Навигационнӧй акт» .... 1651
Кромвельлӧн протекторат .... 1653–1658
Стюартъяслӧн реставрация .... 1660
abu
Стюартъяслысь династия чӧвтӧм .... 1688
Испанскӧй наследство вӧсна война .... 1702–1713
Утрехтскӧй мир .... 1713
Сизим вочӧжся война .... 1756–1763
Польшаӧс первойысь юкӧм .... 1772
Варваръяс ордын народнӧй собрание.
ЕВРОПА 486 ВО ГӦГӦРЫН.
VI нэмся франкскӧй воин.
IX нэмся франкскӧй воинъяс.
Карл Великий.
Каролингскӧй поместье.
Средневековӧй поместьелӧн план.
Норманскӧй судно.
Норманскӧй воин.
Франция X нэм помын.
Англия IX-ХІ нэмъясын.
Битва Гастингс дырйи.
Епископ.
Император Генрих IV.
Священнӧй Римскӧй империя да рытыввывса славяна X-ХІ нэмъясын.
Византийскӧй империя VI нэмсянь X нэмӧдз.
Юстиниан да придворнӧйяс.
Константинопольын святӧй Софиялӧн храм.
Иран да Индия ІІІ нэмсянь VII нэмӧдз.
Сасанидскӧй барельеф скала вылын.
Царь трон вылын.
Сасанидскӧй блюд.
«Греческӧй би».
Греческӧй манастыр.
Константинопольын святӧй Ириналӧн храм.
Бедуин верблюд вылын.
Арабъяслӧн завоеваниеяс.
Кааба.
Кордоваын мечеть.
Гупта кадъясся индийскӧй храм.
Танцуйтысь Шива.
Китай Танскӧй империя кадын.
Тайцзун, Танскӧй династияса император.
Императрица Ухоу.
Воин-кочевник.
Сунскӧй корабль.
Ван Ань-ши.
Китайын 13 судта кӧрт башня.
Европа ХІ нэм помын.
Антиохияса стенаяс.
Сирияын крестоносецъяслӧн замок.
Крестоносецъяслӧн мусульманакӧд битваяс.
ХІІ нэмся рыцарь (надгробнӧй памятник).
Средневековӧй карлӧн вид.
Каменщикъяс.
Цеховӧй гербъяс.
Кузнецъяс.
Красильщикъяс.
Гентса вооруженнӧй горожана.
Купеческӧй караван петӧ средневековӧй карысь.
Рыцарскӧй замок.
Ювывса замок.
Турнир.
XV нэмся рыцарскӧй вооружение (герцог Бургундскийлӧн печать).
Средневековӧй школа.
ЧИНГИС-ХАНЛӦН ДЕРЖАВА ДА СІЙӦ ПРЕЕМНИКЪЯСЛӦН монгольскӧй государствояс XIII нэмын.
Романскӧй стиля вичко.
Романскӧй стиля вичколӧн пытшкӧсса вид.
Готическӧй собор.
Готическӧй соборлӧн пытшкӧсса вид.
Германия да Италия ХІІ нэмын.
Фридрих I Барбаросса пияныскӧд.
Папа Иннокентий ІІІ.
Доминиканец да францисканец.
Чингис-хан.
Плантагенетъяслӧн владениеяс.
Столетньӧй война кадъясся тыш.
Франция ХIII нэмсянь XV нэмӧдз.
Жанна дʼАркӧс пленӧ босьтӧм.
Карл VII армияысь кавалерист.
Рочестерын замок (Англия).
Англияын ньӧввужйӧн лыйсьысьяс.
XIV нэмся английскӧй помещиклӧн керка.
Крестьяна барщина вылын.
Англияын XIV нэмын крестьяналӧн восстание.
Уот Тайлерӧс виӧм.
Тоуэр — Лондонын королевскӧй замок.
Испания да Португалия ХIII нэмсянь XV нэмӧдз.
Ауто-да-фе.
Прибалтикаын немецкӧй завоеваниеяс да ганзейскӧй каръяс.
Ганзейскӧй корабль.
Нюрнберглӧн общӧй вид ХV нэмын.
Императорӧс коронуйтӧм.
Швейцарскӧй союз образуйтӧм.
Карл IV-лӧн статуя.
Пршемысл II-лӧн владениеяс.
Ян Гус.
Повозкаясӧн кытшалӧм гуситскӧй лагерь.
Ян Жижка.
Венецианскӧй дож.
Венециялӧн вид.
Флоренцияын «Сеньориялӧн дворец».
Флоренцияын «важся пос».
Коннӧй кондотьерлӧн статуя
Лоренцо Медичи.
Италия XV нэм помын.
Книгаяс перепишитысь.
Печатнӧй станок.
Султан Мухаммед II.
Турция XIV–XV нэмъясын.
Китайын фарфор вӧчӧм.
Юаньскӧй династиялӧн флот.
Китайскӧй фарфоровӧй ваза.
Хидэёси.
Христофор Колумб.
Колумблӧн каравелла.
Кортеслӧн Мексикаса пырӧм.
Микель-Анджело. Моисей.
Леонардо да Винчи. Автопортрет.
Римын святӧй Петрлӧн храм.
Рафаэль. Автопортрет.
Озыр немецкӧй купечлӧн контора.
Карл V.
РЕФОРМАЦИЯ ДА КРЕСТЬЯНСКӦЙ ВОЙНА ДЫРЙИ ГЕРМАНИЯ
Озыр немецкӧй горожана XVI нэмын.
Эразм Роттердамский.
Лютер.
Томас Мюнцер.
Кыпӧдчӧм крестьяна.
Папа вылӧ карикатура.
Крестьяналӧн рыцарь вылӧ уськӧдчӧм.
Кальвин.
Лютер вылӧ, папа да Кальвин вылӧ карикатура.
Филипп II.
Знатнӧй испанец.
Веласкес.
Оливареслӧн портрет.
Мурильо.
Уличвывса челядь.
Антверпенса биржа.
XVI нэмся Нидерландскӧй революция.
Герцог Альба.
Рембрандт.
Королева Елизавета.
Томас Мор.
Шекспир.
Рабле.
Франция гугенотскӧй войнаяс дырйи.
Генрих IV.
Ришелье.
XVII нэмын кар осадитӧм.
Валленштейн.
Густав-Адольф.
Речь Посполитая XVII–XVIII нэмъясын
Водянӧй двигатель.
Николай Коперник.
Джордано Бруно.
Галилей.
Исаак Ньютон.
Карл I войскаысь пехотинецъяс.
Оливер Кромвель.
Кромвельлӧн воинъяс походынӧсь.
Джон Лильберн.
Английскӧй буржуазнӧй революция.
Людовик XIV.
Версаль.
Кольбер.
Мольер.
Франция XVII нэмын.
Испанскӧй наследство вӧсна война кадся мушкетёръяс да гренадеръяс.
Мария-Терезия.
Иосиф II.
Прусскӧй гвардеец.
Бранденбург-Пруссиялӧн владениеяс содӧм XV нэмсянь XVIII нэмӧдз.
Фридрих II.
Лондонын Ост-Индскӧй компаниялӧн керка.
Индияын Тадж-Махаллӧн гробница.
Пекинлӧн вид.
Пекинын «небесалӧн храм».
{С. П. Алексеев, В. Г. Карцов (комиӧдісны В. С. Морозов, В. А. Лыткин, Г. И. Торлопов) @ СССР-лӧн история @ велӧдан небӧг @ С. П. Алексеев да В. Г. Карцов. СССР-лӧн история @ 1963 @ Лб. 3-155.}
С. П. АЛЕКСЕЕВ да В. Г. КАРЦОВ
СССР-лӧн ИСТОРИЯ
4-ӧд КЛАССЛЫ ВЕЛӦДЧАН КНИГА
Введение.
Миян рӧдина.
Сійӧ странаыс, кӧні ми чужим да олам, шусьӧ Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз — СССР.
Тайӧ миян рӧдина.
Сэні олісны да уджалісны: миян дедъяс да прадедъяс.
Сэні олӧны да уджалӧны миян бать-мамным.
Налӧн ӧтувъя уджӧн стрӧитӧма каръяс да сиктъяс, заводъяс да колхозъяс, школаяс, театръяс да стадионъяс, вӧчӧма ставсӧ, мыйӧн ми пӧльзуйтчам олӧмын.
СССР-са народъяс — асланыс странаын асьныс кӧзяинъяс.
Миян государствоын ставыс народ киын: муяс, вӧръяс, мореяс и юяс, фабрикаяс и заводъяс.
Заводъясын вӧчӧны машинаяс.
Тайӧ заводъясыс да машинаясыс миян.
Му вылын жургӧ трактор.
Тайӧ тракторас миян.
Му вылын комбайн идралӧ урожай.
Тайӧ комбайныс миян, урожайыс миян, муыс миян.
Но эз век тадзи вӧв.
Трудӧвӧй народ эз век вӧв аслас странаын кӧзяинӧн.
Йӧз эз век овны сідзи, кыдзи олам ми.
Миян странаын йӧз олӧны зэв важысянь.
Миян предокъяс олісны сэні уна тысяча во сайын.
Сійӧс, кыдзи йӧз овлісны войдӧр, изучайтӧны учёнӧйяс-историкъяс.
Найӧ тӧдмалӧны, кыдзи овлісны йӧз войдӧр, кыдзи вежсис налӧн олӧмыс.
Кыдзи нӧ учёнӧйяс-историкъяс тӧдмалӧны йӧзлӧн важся олӧм йылысь?
Краснӧй холмлӧн тайна.
Кавказын, Ереван карсянь, сӧветскӧй Армениялӧн столицасянь матын, кыпӧдчӧма ыджыд Краснӧй холм.
Матігӧгӧрса олысьяс перйылісны татысь из.
Му пытшкысь налы частӧ сюрлывлісны важ дозмуклӧн торпыригъяс, ньӧвъяслӧн кӧрт да бронзӧвӧй наконечникъяс, животнӧйяслӧн лыяс.
Кыдзи ставыс тайӧ веськаліс муӧ?
Краснӧй холм дорӧ воисны учёнӧйяс.
Найӧ шуисны тӧдмавны сылысь тайнасӧ.
Та могысь холмсӧ колӧ вӧлі кодйыны.
Учёнӧйяс заводитісны кодйысьны да аддзисны древньӧй крепость.
Крепостьса комнатаясысь налы сюрисны кӧрт мечьяс да ыргӧн шлемъяс, уна мукӧд оружие да уна пӧлӧс кӧлуй.
Найӧ аддзисны сёйысь вӧчӧм зэв ыджыд гырничьяс, кӧні войдӧр видзлӧмаӧсь нянь да вина.
Ӧдзӧс дорсьыс налы сюри иган тор, кытчӧ гижӧма: «Тейшебаини карлӧн крепость».
Тайӧ крепостьыслӧн стенъяс сайын йӧз овлісны куим тысяча кымын во сайын.
Но мыйла найӧ эз кутны сэні овны?
Учёнӧйяс аддзисны ӧтвет и тайӧ вопросыс вылӧ: крепостьлысь ӧти ворота вӧлі жугӧдӧма.
Тані стенас сатшӧм уна ньӧв.
Карсӧ босьтӧмаӧсь да жугӧдӧмаӧсь сы вылӧ уськӧдчысь врагъяс.
Коли уна тысяча во.
Эновтӧм крепостьыс тырис муӧн.
Йӧз вунӧдісны сы йылысь.
Но учёнӧйяс кодйисны Краснӧй холм да тӧдмалісны сылысь тайнасӧ.
Средньӧй Азияса лыаяс пӧвстын.
Средньӧй Азияын ва этша.
Сэні, кыті визувтӧ ва, олӧны йӧз, дзоридзалӧны садъяс, быдмӧ хлопок.
Сэні, кӧні ваыс мыйлакӧ бырӧ, олӧмыс кусӧ.
Средньӧй Азияын уналаын паськалӧмаӧсь лыа пустыняяс, кӧні некод оз ов.
Сӧветскӧй учёнӧйяс писькӧдчисны тайӧ пустыняясас самолётъясӧн.
Найӧ аддзисны лыа пӧвстысь важся каръяслысь да сиктъяслысь развалинаяс, косьмӧм каналъяслысь колясъяс.
Историкъяс кодйисны тайӧ каръяссӧ.
Найӧ унатор тӧдмалісны сійӧ государствояс йывсьыс, кодъясӧс создайтлісны Средньӧй Азияса народъяс кык тысячаысь унджык во сайын.
Сюмӧд вылӧ гижӧм грамотаяс.
Тысячаысь унджык во нин сулалӧ важся роч кар Новгород.
Сӧветскӧй учёнӧйяс заводитісны сэні кодйысьны.
Нюрзьӧм муысь аддзисны пу керкаяслысь колясъяс.
Аддзисны керъясӧн вольсалӧм уличаяс, кыті ветлӧдлісны древньӧй новгородецъяс.
Зэв уна сюрӧмторъяс пӧвстын вӧліны и сюмӧд торъяс.
На вылысь казялісны мыйӧнкӧ ёсьторйӧн парсалӧм гижӧдъяс.
Сюмӧд вылас вӧлӧмаӧсь письмӧяс.
Найӧс гижӧмаӧсь йӧз, кодъяс овлісны 600–800 во сайын!
Уна интереснӧйтор удайтчис лыддьыны налӧн олӧм йылысь сюмӧд вылӧ гижӧм грамотаясысь.
Историялӧн страницаяс.
Сы йылысь, кыдзи йӧз овлісны войдӧр, отсалӧны тӧдмавны оз сӧмын раскопкаяс.
Со историк киын газет, коді петлӧма сёысь унджык во сайын.
Газетын печатайтӧма объявлениеяс: «Вузавсьӧ 35 арӧса крестьянин, гӧтыра да куим кагаа»;
«Вузавсьӧны кык кучер, 3 том вӧв да гончӧй понъяс».
Сійӧ кадас крестьяна принадлежитлісны помещикъяслы да уджавлісны налы.
Помещикъяс вузавлісны йӧзсӧ, кыдзи уджалан скӧтӧс.
А со дыр куйлӧмсьыс вижӧдӧм бумага лист.
Сэні — рабочӧйяс дінӧ чукӧстчӧм.
Сійӧс печатайтлӧма 50 во сайын.
Печатайтлӧма гусьӧн.
Сійӧ кадас миян рӧдинаса рабочӧйяс да крестьяна вӧліны царлӧн да мукӧд угнетательяслӧн власть улын.
«Долой царӧс!
Свобода народлы!»
— гижӧма вӧлі бумага лист вылас.
Тайӧ большевикъяслӧн партия кыпӧдіс рабочӧйясӧс угнетательяслы паныд тыш вылӧ.
Ещӧ ӧти бумага лист.
Сэтчӧ гижӧма посни, чёткӧй почеркӧн.
Тайӧс гижис Владимир Ильич Ленин 1917 вося октябрь 26 лунӧ.
Сійӧ кадас уджалысь йӧз, коммунистъяс веськӧдлӧм улын, путкыльтісны угнетательяслысь став власть.
Бумага лист вылас гижӧма решение, кодӧс примитіс победившӧй народ: «Образуйтны странаӧн веськӧдлӧм могысь... рабочӧй да крестьянскӧй правительство».
Сы йылысь, кыдзи овлісны войдӧр миян рӧдинаса народъяс, кыдзи найӧ уджавлісны, тышкасьлісны врагъяскӧд, кыдзи найӧ завоюйтісны свободнӧй да шуда олӧм, мый кӧсйӧны, найӧ вӧчны водзӧ вылӧ, ті тӧдмаланныд история кузя урокъяс вылын.
Древньӧй Русь.
1. Кыдзи овлісны древньӧй славяна.
Восточнӧй славяна.
Паныдасясны кӧ роч морт, украинец да белорус да заводитасны сёрнитны быдӧн аслас рӧднӧй кыв вылын, найӧ кокниа гӧгӧрвоасны ӧта-мӧдсӧ.
Рочьяс, украинецъяс да белорусъяс — рӧднӧй вокъяс.
Найӧ лоины общӧй предокъяссянь — восточнӧй славянасянь, кодъяс овлісны Восточнӧй Европаын.
Восточнӧй славяналӧн муясыс паськалӧмаӧсь вӧлі Чёрнӧй моресянь Балтийскӧй мореӧдз.
Сэні, кӧні ӧні зымвидзӧны миян каръяс да шыльквидзӧны колхознӧй муяс, ёна важӧн шувгис сьӧд вӧр либӧ кышакылісны степнӧй турунъяс.
Вӧръясын да степъясын оліс зэв уна быдсяма пӧтка да зверь: шӧйтісны ошъяс, йирсисны йӧраяс, дзебсясисны камыш пӧвстын кабанъяс.
Днепр да мукӧд ю берегъяс пӧлӧн вӧръясын да степъясын овмӧдчылісны славяна.
Найӧ юксьӧны вӧлі племяяс вылӧ.
Быд племя оліс мукӧдъясысь торйӧн да имеитіс ассьыс пӧрадокъяс.
Племяясӧн веськӧдлісны вождьяс, кодъясӧс шулісны князьясӧн.
Мыйӧн занимайтчисны древньӧй славяна.
Славяна олісны неыджыд посёлокъясын.
Вӧра местаясын керкаяссӧ тшуплісны керъясысь, а сэні, кӧні вӧрыс вӧлі этша, стенъяссӧ кылісны ньӧрйысь да мавтлісны сёйӧн.
Славяналӧн вӧліны и каръяс: Киев, Новгород да мукӧдъяс.
Каръясын олісны да уджалісны кузнечьяс, горшечникъяс да мукӧд мастеръяс.
Древньӧй славяналӧн основнӧй уджнас вӧлі му вӧдитӧм.
Славяна кӧдзисны сю, шобді, зӧр, шабді.
Сьӧкыд вӧлі сійӧ кадас му вӧдитысьяслӧн уджыс.
Уналаын вӧрыс вӧлі дзик посёлок дорас.
Тшем сулалісны тані нэмӧвӧйся пуяс.
Мусӧ ковмыліс весавны вӧрысь.
Ӧти мортлы тайӧ эз вӧв вын сертиыс.
Йӧз чукӧртчылісны ӧтлаӧ, став посёлокӧн.
Пуяссӧ найӧ кералісны черӧн, сотісны найӧс, ёна сьӧкыдпырысь бертісны мыръяс.
Пӧимыс вынсьӧдліс мусӧ.
Но урожайяс вӧліны ичӧтӧсь.
Некымын во мысти муыс дзикӧдз дугдыліс сетны урожайяс да ковмыліс весавны выль участок.
Мусӧ небзьӧдлісны первой коканъясӧн, сэсся кутісны гӧрны пу гӧрйӧн.
Вундісны няньсӧ чарлаясӧн, изісны кипом изкиӧн.
Му вӧдитӧмысь кындзи, славяна видзисны и скӧтӧс.
Найӧ вӧліны сідз жӧ повтӧм вӧралысьясӧн да бура кужисны кыйны чери.
Кыйсисны найӧ ньӧвъясӧн да шыясӧн.
Зверь трӧпаяс вылӧ пуктавлісны капканъяс.
Сійӧ кадас кыйсьыны вӧлі сьӧкыд да опаснӧ.
Йӧз эз ӧтчыд пӧгибайтлыны зверкӧд чорыд косьын.
Вӧралысьяс частӧ волісны гортаныс куш киӧн.
Бояра да князьяс мырддялӧны муяс.
Первойсӧ муясыс, кӧні олісны да уджалісны посёлокса олысьяс, принадлежитлісны ставныслы ӧтлаын.
Но вочасӧн муясыс дугдісны лоны ӧтувъяӧн.
Ӧткымын йӧз босьтісны уна му.
Озыр землевладелецъясӧс кутісны шуны бояраӧн.
Торйӧн уна му лои князьяс киын.
Задание.
1. Мыйла роч, украинскӧй да белорусскӧй народъяс сэтшӧм матынӧсь ӧта-мӧд дінас?
2. Кӧні овлісны важӧн восточнӧй славяна?
Петкӧдлӧй карта вылын налысь мусӧ да каръяссӧ.
3. Висьталӧй рисунокъяс серти славянскӧй посёлок йылысь да древньӧй славяналӧн олӧм йылысь.
2. Древнерусскӧй государство.
Князьяслӧн да бояралӧн власть.
Тысячаысь унджык во сайын, ӧкмысӧд нэмын*, асыввывса славяналӧн племяяс ӧтувтчисны.
* Ӧкмысӧд нэм кыссис 801 восянь 900 воӧдз.
Ми олам 20-ӧд — нэмын.
Сійӧ заводитчис 1901 восянь, а помасяс 2000 (двухтысячнӧй) воӧн.
Налӧн лои государство.
Сійӧс шуисны Русьӧн.
Древнерусскӧй государство вӧлі сэки медся ыджыд да медся ён государствоясысь ӧтиӧн.
Но эз ачыс народ управляйт древнерусскӧй государствоӧн.
Став властьыс вӧлі на киын, коді имеитіс уна му, — князьяс да бояра киын.
Князьяслӧн вӧлі асланыс войска — дружина.
Дружина отсӧгӧн князьяс да бояра заставляйтлісны му вӧдитысьясӧс сетны налы сьӧкыд уджӧн быдтӧм няньлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, ваявны зверь куяс, ма, воск да мукӧд прӧдукта.
Тайӧ шусис даньӧн.
Ӧтчыд киевскӧй князь Игорь чукӧртіс дань да локтӧ вӧлі гортас.
Но туяс сійӧ решитіс, мый даньсӧ позьӧ вӧлі чукӧртны унджык.
Сэки Игорь бергӧдчис бӧр.
Кор йӧз тӧдмалісны, мый князь локтӧ на ордӧ выль даньла, найӧ шуисны: «Кӧин кӧ пӧвадитчас ыжъяс дінӧ, кыскалас став стадасӧ.
Тадзи и тані.
Огӧ кӧ виӧй князьӧс, сійӧ ставнымӧс миянӧс пӧгубитас».
Народ расправитчис княжескӧй дружинакӧд да виис Игорӧс.
Но колины мукӧд князьяс да бояра.
Виӧм князьлӧн гӧтырыс мӧдӧдіс выль дружина да чорыда накажитіс восставшӧйясӧс.
Кочевникъяскӧд тыш.
Каспийскӧй да Чёрнӧй море берегъяс дорын паськыд степъясын олісны хозаръяс да печенегъяс.
Найӧ рӧдмӧдісны скӧтӧс да стадаяснас кочуйтісны степъясті ӧти местаысь мӧдлаӧ.
Хозаръяс да печенегъяс частӧ усьласисны роч каръяс да сиктъяс вылӧ, соталісны найӧс, нулісны аскӧдныс скӧтӧс да йӧзӧс.
Роч каръясса да сиктъясса олысьяс панлісны кочевникъяскӧд чорыд тыш, эз лэдзлыны найӧс страна пытшкӧ.
Быд труженик лоліс воинӧн.
Кочевникъяскӧд тышын прославитчис воинственнӧй киевскӧй князь Святослав, Игорлӧн пи.
Аслас став олӧм чӧжыс сійӧ вӧлі походъясын.
Тайӧ мортыс эз тӧдлы полӧм.
«Локта тіян вылӧ!»
— походӧ петігӧн предупреждайтліс Святослав врагъяссӧ.
Походъяс дырйи сійӧ овліс сідз жӧ сьӧкыда, кыдзи и став воинъяс, узьліс муын, ывла вылын; юр улас пуктыліс седлӧ.
Сёйӧм-юӧмын Святослав эз вӧв писка: сійӧ сёйис и вӧв яй, и зверь яй, кодӧс жаритӧма ӧгыръяс вылын.
Воинъяс радейтісны повтӧм князьӧс да увереннӧя мунісны сы бӧрся бойӧ.
Древнерусскӧй государство успешнӧя дорйысис кочевникъяслӧн усьласьӧмъясысь.
Задание.
1. Петкӧдлӧй карта вылын древнерусскӧй государство.
2. Кор асыввывса славяна ӧтувтчисны ӧти государствоӧ?
3. Висьталӧй древнерусскӧй государствоын князьяслӧн да бояралӧн власть йылысь.
4. Лӧсьӧдӧй дань чукӧртӧм да кочевникъяскӧд тыш йылысь висьтъяс.
3. Древньӧй Киевын.
Киев кар.
Днепр берегын, крут мылькъяс вылын, сулаліс древнерусскӧй государстволӧн главнӧй кар — Киев.
ІІ-ӧд нэмын сійӧ лои став Европаын медся ыджыд каръясысь ӧтиӧн.
Сійӧс кытшаліс муысь вӧчӧм зэв ыджыд вал.
Вал кузяыс нюжаліс джуджыд пу стен.
Валыс да стеныс видзисны карсӧ противникъяслӧн усьласьӧмысь.
Уджалысь йӧзлӧн олӧм.
Карын олісны уна йӧз.
Найӧ вӧлі йӧршитчӧмаӧсь векни уличаяс да чукля переулокъяс пӧлӧн сулалысь посни керкаясӧ.
Киевын унджык керкаясыс вӧліны посниӧсь, джынвыйӧ сюйӧма му пытшкӧ.
Татшӧм керкаясас олісны уджалысь йӧз — кузнечьяс, плӧтникъяс, горшечникъяс да мукӧд мастеръяс.
Неыджыд пачьясын мастеръяс сывдісны кӧрт.
Тэрыба кучкалісны накӧвальняясӧ мӧлӧтъясӧн.
Тайӧ киевскӧй кузнечьяс дорисны чарлаяс, черъяс, мечьяс.
Кожевникъяс вӧчисны асланыс мастерскӧйясын кучик.
Горшечникъяс вӧчисны сёй дозмук.
Став древньӧй Русьын да весиг мукӧд странаясын вылӧ донъявлісны киевскӧй мастеръяслысь уджсӧ.
Бояралӧн да князьяслӧн олӧм.
Уджалысь йӧзлӧн зэв уна омӧлик керкаяс пӧвстын торъялісны джуджыд вевта да узора ӧшиньяса теремъяс.
Тайӧ вӧліны Киевса озыр йӧзлӧн керкаяс: бояралӧн да озыр тӧргӧвечьяслӧн — купечьяслӧн.
Быд татшӧм керка вӧлі кытшалӧма пу заборӧн да вӧлі крепость кодь.
Озыра олісны бояра да купечьяс.
Но ещӧ озырджык вӧлі великӧй князь киевскӧй — роч князьяс пӧвстын главнӧйыс.
Джуджыд мыльк вылын сулаліс княжескӧй дворец.
Княжескӧй дворын йӧзыс пыр вӧлі уна.
Тані жуисны мечьясӧн да шыясӧн вооружитчӧм уна дружинник.
Князьяс управляйтісны государствоӧн.
Найӧ судитлісны да наказывайтлісны йӧзӧс.
Вичко.
Княжескӧй дворецсянь матын сулалісны уна куполъяса мича каменнӧй зданиеяс — вичкояс.
Князьяс эз прӧстӧ тӧждысьны найӧс стрӧитӧм вӧсна.
Вичкоса служительяс отсалісны князьяслы да бояралы кутны народӧс киын.
Найӧ висьтавлісны, мый небесаын эм ен, мый ен ёрас быдсяма лёкторъяс вылӧ найӧс, кодъяс оз кутны кывзысьны князьяслысь да бояралысь.
Сійӧ кадас йӧз веритісны ен йылысь висьтъяслы да полісны вичколӧн грӧзысь.
Школа.
Киевын, Новгородын да мукӧд каръясын вичкояс бердын восьтавлісны первой школаяс.
Князьяс тшӧктылісны бояралы велӧдны ассьыныс челядьсӧ.
Русьын лоины грамотнӧй йӧз.
Сійӧ кадас книгаяс печатайтны оз на вӧлі кужны да гижлісны найӧс бура ёсьтӧм гусинӧй перӧясӧн.
Бумага пыдди вӧлі вӧсниа вӧчӧм кучик — пергамент.
Гижлісны и сюмӧд вылӧ.
Летописьяс.
Вӧліны древньӧй Русьын йӧз, кодъяс воысь-во (войдӧр шулісны «<rus>из лета в лето</rus>») гижалісны государство олӧмын став главнӧй событиеяссӧ.
Татшӧм йӧзсӧ шулісны летописецъясӧн, а асьсӧ гижӧдсӧ — летописьӧн.
Вель уна летописьяс сохранитчисны да отсалӧны учёнӧйяслы изучайтны древньӧй Русьлысь историясӧ.
Задание.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Днепр ю да Киев кар.
Кутшӧм мореӧ усьӧ Днепр?
2. Мыйӧн занимайтчисны древньӧй Киевса олысьяс?
3. Висьталӧй рисунок серти, кыдзи сывдылісны древньӧй Русьын кӧрт.
4. Кутшӧм восянь да кутшӧм воӧдз кыссис 10-ӧд нэм?
4. Русьлӧн дрӧбитчӧм.
Каръяслӧн быдмӧм.
Ӧдйӧ паськаліс древнерусскӧй государство.
11–12-ӧд нэмъясӧ сэні быдмис уна кар.
Новгород, Владимир, Рязань да ӧткымын мукӧд каръяс лоины сэтшӧм жӧ уна йӧзаӧсь да озырӧсь, кыдзи и Киев.
Кузнечьяс, кожевникъяс, горшечникъяс да мукӧд мастеръяс, кодъяс олісны тайӧ каръясас, вӧліны сэтшӧм жӧ искуснӧйӧсь, кыдзи и киевляна.
Уна каръяслӧн да муяслӧн вӧліны асланыс князьяс.
Быдлаын вӧліны асланыс бояра.
Быд кар да сійӧс кытшалысь муяс олісны мукӧдъясысь торйӧдчӧмӧн.
Князьяслӧн да бояралӧн овмӧс.
Князьяс да бояра босьтісны уна му.
Найӧ кутісны мырдӧн тшӧктыны му вӧдитысь крестьянаӧс уджавны на вылӧ.
Крестьяна уджалісны, а князьяс да бояра озырмисны.
Гырысь стадаяс йирсисны княжескӧй да боярскӧй пӧскӧтинаяс вылын; уна сё зорӧд турун идравлісны муяс вылысь; гырысь амбаръясӧ тырыс тэчлісны нянь; кӧбрегъясныс вӧлі тырӧмаӧсь ма бӧчкаясӧн да мукӧд прӧдуктаӧн; кладӧвӧйясын видзисны зӧлӧтаӧн кыӧм уна дона паськӧм, украшениеяс да дона оружие.
Уна князь да бояра олісны асланыс владениеясын да видзӧдісны асланыс овмӧс бӧрся: медым крестьяна ас кадӧ гӧрисны муяс, ас кадӧ кӧдзисны нянь, ас кадӧ идралісны урожай да вӧчисны став мукӧд уджъяс.
Чукӧртӧм озырлунъяс вылӧ князьяс видзисны ассьыныс дружинаяссӧ.
Дружина отсӧгӧн князьяс управляйтісны населениеӧн, судитлісны йӧзӧс, наказывайтлісны кывзысьтӧмъясӧс: пуксьӧдалісны тюрьмаясӧ, а то и казнитлісны.
Роч мулӧн дрӧбитчӧм.
Древнерусскӧй государство вӧлі ыджыд, но сійӧ эз вӧв крепыд.
Кор быдмисны да ёнмисны каръяс да лоины крепыдджыкӧн младшӧй князьяс, найӧ дугдісны подчиняйтчыны киевскӧй великӧй князьлы.
13-ӧд нэм кежлӧ древнерусскӧй государство торъяліс уна посни княжество вылӧ.
Налӧн князьясыс пыр зыксисны.
Найӧ зілисны мырддьыны ӧта-мӧдныслысь муяссӧ.
Княжескӧй войнаяс рӧзӧритісны народӧс да слабмӧдісны странаӧс.
Задание.
1. Кытысь князьяс да бояра босьтісны ыджыд озырлунсӧ?
2. Мыйла князьяс да бояра вермисны кутны народӧс ас кианыс?
3. Сравнитӧй 9–11-ӧд да 12–13-ӧд нэмъясӧ Русьлысь картаяс.
Мыйла первой карта вылас Русьӧс петкӧдлӧма ӧти рӧмӧн, а мӧд вылас — уна рӧмӧн?
4. Кутшӧм восянь да кутшӧм воӧдз кыссис 12-ӧд нэм?
Кутшӧм восянь заводитчис 13-ӧд нэм?
5. Монголо-татарскӧй завоевательяслӧн нашествие.
Средньӧй Азияӧс да Закавказьеӧс рӧзӧритӧм.
Киевскӧй Русь кындзи, миян странаын вӧліны и мукӧд древньӧй государствояс.
Найӧс создайтісны Закавказьеса да Средньӧй Азияса народъяс.
13-ӧд нэмын на вылӧ уськӧдчисны кочевникъяслӧн — монголо-татаралӧн лыдтӧм-тшӧттӧм полчищеяс.
Завоевательяс йылысь шулісны: «Найӧ лев кодь мужественнӧйӧсь, руч кодь мудерӧсь, кӧин кодь горшӧсь, петук кодь косясьысьӧсь».
Крепыдӧсь вӧліны каръяслӧн кирпичысь да изйысь тэчӧм стенъясыс, но монголо-татара жуглісны найӧс стенобитнӧй орудиеясӧн — чепъяс йылӧ ӧшӧдӧм керъясӧн.
Метательнӧй машинаяс отсӧгӧн каръяс вылӧ шыблавлісны сотчысь нефть тыра гырничьяс.
Захватчикъяс венісны Средньӧй Азияса да Закавказьеса народъяслысь водзсасьӧмсӧ.
Монгольскӧй правительяс — ханъяс — да налӧн воинъясыс жуглісны зэв мича каръяс, рӧзӧритісны дзоридзалысь странаяс, грабитісны да поработитісны сэні олысь народъясӧс.
Завоевательяслы паныд Русьлӧн тыш.
1237 воын монголо-татарскӧй завоевательяс хан (царь) Батый веськӧдлӧм улын мӧдӧдчисны Русь вылӧ.
Роч муӧ воӧм бӧрын врагъяс первой уськӧдчисны Рязанскӧй княжество вылӧ.
Рязанскӧй князьяс кутісны корны отсӧг асланыс соседлысь — владимирскӧй князьлысь.
Но владимирскӧй князь вочавидзис: «Врагъяс уськӧдчисны тіян му вылӧ, ті и дорйысьӧй».
Монголо-татарскӧй войска кытшалісны Рязаньӧс.
Захватчикъяс лёкысь горзігтыр уськӧдчисны кар стенъяс вылӧ.
Рязаньсаяс повтӧг дорйысисны, но вынныс вӧлі этша.
Монголо-татара босьтісны карсӧ.
Рязаньӧс вӧлі жугӧдӧма да сотӧма, олысьяссӧ виалӧма либӧ нуӧма пленӧ.
Рязаньӧс рӧзӧритӧм бӧрын врагъяс уськӧдчисны Владимир вылӧ.
Ӧні владимирскӧй князь кутіс жалитны, мый ас кадӧ эз отсав соседъясыслы, но вӧлі сёр нин.
Войскасӧ сылысь жугӧдісны.
Пӧгибнитіс битваын и ачыс князьыс.
Но эз кокниа шедны завоевательяслы победаяс.
Смела дорйисны рӧдинасӧ роч йӧз.
Сизим недель кутчысис ичӧтик Козельск кар.
Неприятельяс пырисны сэтчӧ, но и сэки олысьяс эз дугӧдны тышсӧ.
Тышкасисны медбӧръя мортӧдз.
Уна вражескӧй воин уси Козельск дорын.
«Скӧр кар» — тадзи шуисны сійӧс монголо-татара.
1240 воын врагъяс босьтісны да сотісны Киев.
Пӧшти став роч мусӧ вӧлі рӧзӧритӧма.
Сэні, кӧні войдӧр сулалісны сиктъяс да пуис олӧм, шӧйтісны кӧинъяс да кравзісны ракаяс; сэні, кӧні быдмис нянь, куйлісны подмӧдӧм, ёг турунӧн тырӧм муяс.
Роч му рӧзӧритӧм бӧрын монголо-татара мӧдӧдчисны Западнӧй Европаӧ.
Но Руськӧд тышын монголо-татара воштісны ассьыныс уна войска.
Пӧкӧритны мукӧд государствоясӧс найӧ эз нин вермыны.
Тадзи русскӧй народ отсаліс Западнӧй Европалы мездысьны страшнӧй рӧзӧренньӧысь.
Но асьсӧ Русьӧс вӧлі победитӧма.
Тайӧ лои сы вӧсна, мый Русьын эз вӧв единӧй крепыд государство.
Быд князь да быд кар дорйысисны ӧткӧн-ӧткӧн, а эз действуйтны ӧтвылысь.
Монголо-татарскӧй иго.
Завоевательяс овмӧдчисны Волга да Дон берегъяс пӧлӧн степъясын.
Тані найӧ создайтісны ассьыныс государство, коді шусис Зӧлӧтӧй Ордаӧн.
Зӧлӧтӧй Ордаса ханъяс кутісны распоряжайтчыны Русьӧн.
Найӧ чукӧртісны народсянь ыджыд дань, нуалісны йӧзӧс рабствоӧ.
Дань чукӧртысь зэв лёк йӧз йылысь русскӧй народ кутіс сьывны:
Кодлӧн деньгаыс абу, сылысь кагасӧ босьтас;
Кодлӧн кагаыс абу, сылысь гӧтырсӧ босьтас;
Кодлӧн гӧтырыс абу, сійӧс асьсӧ босьтас.
Роч му вылын пуксис ненавистнӧй завоевательяслӧн власть.
Заводитчис сьӧкыд монголо-татарскӧй иго*.
* Иго кыв войдӧр означайтіс ярмо — уджалан скӧтӧс доддялӧм вылӧ сийӧс.
Игоӧн шуӧны сьӧкыд невӧля, угнетение.
Задание.
1. Лӧсьӧдӧй Средньӧй Азияӧс да Закавказьеӧс рӧзӧритӧм йылысь, завоевательяслы паныд Русьлӧн тыш йылысь да монголо-татарскӧй иго йылысь рассказъяс.
2. Мыйла монголо-татаралы удайтчис завоюйтны Русьӧс?
3. Думыштӧй завоевательясӧн дань чукӧртӧм йылысь картина серти ассьыныд рассказ.
4. Кымын во сайын вӧлі 1240 во?
Кутшӧм нэм вӧлі тайӧ?
6. Шведскӧй да немецкӧй захватчикъясӧс жугӧдӧм.
Невскӧй битва.
Монголо-татара наступайтісны асыввывсянь.
Русскӧй народлӧн бедаӧн воспользуйтчисны шведскӧй да немецкӧй рыцарьяс*.
* Западнӧй Европаын рыцарьясӧн шулісны воинъясӧс-землевладелецъясӧс.
Рыцарьяс частӧ усьласисны йӧз странаяс вылӧ да захватывайтлісны сэтысь муяс.
Найӧ уськӧдчисны Русь вылӧ рытыввывсянь.
Первойясӧн уськӧдчисны шведъяс.
1240 воын налӧн корабльясыс пырисны Нева юӧ.
Шведскӧй воинъяс чеччалісны Нева берегъясӧ да угрожайтісны древнерусскӧй Новгород карлы.
Шведскӧй полководец ышнясигтыр гижис новгородскӧй князь Александрлы: «Верман кӧ, дорйысь.
Ме роч му вылын нин».
Новгородскӧй дружина, кодӧн веськӧдліс князь Александр, петіс врагъяслы паныд.
Пансис Нева берег вылын чорыд битва.
Битва дырйи отличитчис уна русскӧй воин.
Ачыс князь Александр ранитіс ышнясьысь шведскӧй полководецлысь чужӧмсӧ.
Захватчикъясӧс вӧлі жугӧдӧма.
Тайӧ победаыс вӧсна русскӧй народ шуис князь Александрӧс Невскийӧн.
Немецкӧй рыцарьяслӧн уськӧдчӧм.
Шведъяскӧд ӧтпырйӧ наступайтісны немецкӧй рыцарьяс.
Найӧ рӧзӧритісны Балтийскӧй море берег пӧлӧн олысь народъяслысь мусӧ, поработитісны ӧнія латышъяслысь да эстонецъяслысь предокъяссӧ, босьтісны роч кар Псков да грӧзитісны Новгородлы.
Страшнӧй угроза ӧшйис Русь весьтӧ.
Роч йӧз лӧсьӧдчисны рӧднӧй мусӧ дорйигкежлӧ.
Новгородскӧй плӧтникъяс да кузнечьяс эновталісны мирнӧй уджсӧ да босьталісны оружие.
Крестьяна вооружайтчисны черъясӧн да шыясӧн, тэрмасисны мунны войскаӧ.
Рӧзӧритӧм Псковса олысьяс ӧтувтчисны общӧй делӧ вылӧ.
Весиг Владимирысь, кодӧс рӧзӧритісны монголо-татара, воисны отрядъяс.
Роч йӧз мунісны противниклы паныд.
Русскӧй войскаӧн веськӧдліс Александр Невский.
Ледӧвӧй побоище.
Войска паныдасисны ыджыд Чудскӧй ты вылын, сывны заводитӧм йи вылас.
Сулаліс 1242 вося тулыс.
Рыцарскӧй войска стрӧитчӧма вӧлі тупӧй клинӧн.
Татшӧм стрӧитчӧмсӧ шулісны «свиньяӧн».
Врагъяс думайтісны писькӧдчыны русскӧй радъясӧ, торйӧдны найӧс кык пельӧ да бырӧдны.
Рыцарьяс вӧліны верзьӧмаӧсь.
Юрсяньыс да кок улӧдзыс найӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь кӧрт броняӧн.
Кианыс — сьӧкыд мечьяс да шыяс.
Вӧвъяссӧ и то вӧлі вевттьӧма кӧртӧн.
Александр Невский гӧгӧрвоис, мый кӧсйӧны вӧчны рыцарьяс, да сувтӧдіс бӧрйӧм, бура вооружитӧм полкъясӧс русскӧй войска бокъясӧ, а ассьыс дружинасӧ сувтӧдіс засадаӧ.
Рыцарьяс пырисны русскӧй радъяс шӧрӧ да найӧс вӧлі топӧдӧма кык боксянь.
Князьлӧн дружинаыс петіс засадаысь да уськӧдчис враг вылӧ мышсяньыс.
Пансис зэв чорыд тыш.
Зёльгисны мечьяс, щитъясӧ да кӧрт броняӧ клёнгисны боевӧй черъяс.
Йи вылын вӧвъяс вильдалісны да усялісны.
Медбӧрын рыцарьяс кутісны пышйыны.
Найӧс вӧтлісны сэтшӧм местаясӧ, кӧні йиыс вӧлі вӧсни.
Рыцарьяс кутісны вӧявны ваӧ.
Найӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь кӧртӧн да пыр жӧ вӧйлісны ты пыдӧсӧдзыс.
Русскӧйяс шедӧдісны тыр победа.
«Ледӧвӧй побоище» — тадзи шуис народ Чудскӧй ты вылын битвасӧ.
Рыцарьяс вылын победа сувтӧдіс захватчикъяслысь наступайтӧмсӧ.
Сійӧ спаситіс наысь роч му да кокньӧдіс Прибалтикаса * народъяслы немецкӧй поработительяслы паныд тыш.
* Прибалтика — Балтийскӧй моредорса муяс.
Прибалтикаын олӧны латышъяс, эстонецъяс да мукӧд народъяс.
Задание.
1. Подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй рассказъяс.
2. Объяснитӧй рисунок серти, кыдзи и кытчӧ мунісны войска Чудскӧй ты вылын битва дырйи.
Рисуйтӧй тетрадяныд.
3. Петкӧдлӧй карта вылын Новгород, Чудскӧй ты, Нева ю.
4. Киевӧс монголо-татараӧн рӧзӧритӧм бӧрын кымын во мысти вӧлі Чудскӧй ты вылын битва?
Русскӧй государство образуйтӧм да паськӧдӧм.
7. Москва гӧгӧр русскӧй муяс ӧтувтны заводитӧм.
Южнорусскӧй муяслӧн гӧльмӧм.
Монголо-татарскӧй да мукӧд захватчикъяслӧн вторгнитчӧм бӧрын Русьӧс вӧлі рӧзӧритӧма, сылысь каръяссӧ да сиктъяссӧ жугӧдӧма, муыс гӧльмис.
Торйӧн ёна гӧльмисны Киев да лунвывса княжествояс.
Захватчикъясысь кокньыдджык вӧлі дзебсьыны вӧръясын, Ока сайын да Волга йылын.
Та вӧсна тані ӧдйӧджык да кокньыдджыка бӧр ладмис олӧмыс.
Волжско-окскӧй муяс шӧрын вӧлі Москва кар.
Древньӧй Москва.
Летописьясын Москва первойысь казьтывсьӧ 1147 воын, мӧд ногӧн кӧ, монголо-татарскӧй вторжениеӧдз пӧшти сё воӧн водзджык.
Сійӧ важся кадас Москва принадлежитліс владимирскӧй князь Юрий Долгорукийлы.
Неыджыд посёлок сулаліс Москва ю берегын.
Князьлӧн приказ серти ю весьтын, джуджыд мыльк вылын, вӧлі стрӧитӧма пу кремль — кыз керъясысь тшупӧм стенъяса да башняяса крепость.
Кыдзи артмис да быдмис Московскӧй княжество.
Мунісны вояс.
Кар быдмис.
13-ӧд нэмын Москва лои неыджыд княжестволӧн столицаӧн.
Московскӧй княжество ӧдйӧ ёнмис да паськаліс.
Сійӧ вӧлі Русь шӧрын.
Сы гӧгӧр вӧліны Рязанскӧй, Смоленскӧй, Новгородскӧй муяс; найӧ сайӧдісны сійӧс захватчикъяслӧн частӧ усьласьӧмысь.
Москваӧс да матігӧгӧрса муяссӧ шочджыка рӧзӧритлісны врагъяс.
Йӧз кутісны овмӧдчыны Москвалань матӧджык.
Сы гӧгӧр кыптісны зэв уна сиктъяс.
Карын овмӧдчис уна мастер-ремесленник.
Московскӧй княжество паськаліс, озырмис да вочасӧн лои аслас соседъяссьыс ёнджык.
Москва пыр мунісны ӧти княжествоясысь мӧдъясӧ главнӧй туйяс.
На кузя купечьяс новлісны ассьыныс тӧваръяссӧ Владимирӧ да Новгородӧ, Рязаньӧ, Смоленскӧ да мукӧд каръясӧ.
Московскӧй князьяслы тӧргуйтӧмыс вӧлі выгӧднӧ.
Найӧ босьтлісны купечьяссянь деньга да озырмисны ещӧ ёнджыка.
Великӧй Московскӧй княжество.
Роч князьяс эз дугдыны зыксьыны ӧта-мӧдныскӧд.
Тайӧ вӧлі выгӧднӧ Зӧлӧтӧй Ордаса ханлы.
Асьныс князьяс ветлывлісны сы дорӧ, норасисны ӧта-мӧд выланыс.
Ставныс найӧ зависитісны ханысь.
Та вӧсна князьяс леститчисны, унижайтчисны сы водзын, нуалісны дона пӧдарокъяс.
Москва быдмӧмкӧд тшӧтш сылӧн князьясыс кутісны лоны Русьын медся озыръясӧн.
Московскӧй князь Иванӧс (сійӧ вӧлі Александр Невскийлӧн внук) народ шуис весиг Калитаӧн, мый лоӧ «деньга мешӧк».
Иван Калита вӧлі мудер да дошлӧй князь.
Сійӧ ветлывліс Ордаӧ торйӧн нин частӧ да эз скупитчы ханлы да сылӧн став приближённӧйясыслы озыр пӧдарокъяс вылӧ.
Хан объявитіс ён да озыр московскӧй князь Иванӧс великӧй князьӧн — став мукӧд князьяс пӧвстын старшӧйӧн.
Недыр мысти Ордаса сборщикъяс дугдісны волывлыны Русьӧ даньла.
Хан поручитіс великӧй московскӧй князьлы чукӧртны даньсӧ не сӧмын Москвасянь, но и став мукӧд роч княжествояссянь.
Чукӧртӧм даньсӧ князь должен вӧлі мӧдӧдны Ордаӧ.
Калита чукӧртліс даньсӧ унджык сы серти, мыйта требуйтлісны завоевательяс, и лишнӧйсӧ кольліс аслыс.
Великӧй Московскӧй княжество кутіс озырмыны ещӧ ӧдйӧджык.
Сылӧн границаясыс кутісны паськавны.
Московскӧй князьяс ньӧбалісны муяссӧ мукӧд князьяслысь.
Кодсюрӧлысь мусӧ мырддялісны вынӧн.
Ӧткымын княжествояс асьныс ӧтлаасисны московскӧй владениеяс дінӧ.
Княжескӧй войнаяс рӧзӧритісны странаӧс, мешайтісны русскӧй народлы ӧтувтны ассьыс вынъяссӧ да шыбитны татаро-монгольскӧй иго.
Та вӧсна роч мувывса разнӧй олысьяс — крестьяна, ремесленникъяс, купечьяс — зілисны ӧтувтчыны Москва гӧгӧр единӧй государствоӧ.
Роч муяс кутісны ӧтувтчыны Москва гӧгӧр.
Задание.
1. Видзӧдлӧй карта вылысь, кутшӧм положениеыс Москвалӧн роч муяс пӧвстын.
2: Думыштӧй: мыйла Москва ӧдйӧ быдмис да озырмис?
3. Подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй рассказ.
8. Куликовскӧй битва.
Сы бӧрын, кор роч княжествояс кутісны ӧтувтчыны Москва гӧгӧр, русскӧй народлӧн вынъясыс кутісны ӧдйӧ содны.
Московскӧй княжество дугдіс мынтыны Зӧлӧтӧй Ордалы дань.
Сійӧ кадас монголо-татараӧн веськӧдліс Мамай.
Русскӧйяслӧн непокорность йылысь тӧдмалӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдіс Москвалы паныд войска.
Иван Калиталӧн внук, московскӧй князь Димитрий, кутіс чукӧртны полкъяс.
Москваӧ тэрмасисны уна роч княжествоясысь воинъяс.
Весиг ылі Украинаысь воисны отрядъяс.
Димитрий петкӧдіс войскасӧ враглы паныд.
Тайӧ вӧлі 1380 вося сентябрын.
Монголо-татара сулалісны Дон ю йылын.
Русскӧйяс матыстчисны Донлань войын.
Войся чӧв-лӧняс найӧ вуджисны ю вомӧн.
Медым омӧльджыка шумитны, воинъяс гартісны вӧвъяслысь кок гыжъяссӧ турунӧн да кутісны оружиесӧ, медым эз зильӧдны.
Сійӧ местаыс, кытчӧ сувтісны русскӧй войска, шусис Куликово полеӧн.
Сэні вӧлі уна шор да овраг, тырӧма кустарникӧн да неыджыд расъясӧн. Та вӧсна местаыс эз вӧв удобнӧй действуйтны татарскӧй конницалы, коді велаліс сражайтчыны восьса равнина вылын.
Полесӧ кытшаліс вӧр.
Русскӧйяс сувтӧдісны ассьыныс полкъяссӧ поле ӧтар помӧ, а ӧти полк дзебисны вӧрӧ, засадаӧ.
Воис асыв.
Шонді югӧръяс улын руыс разаліс.
Враглӧн дозорнӧйяс казялісны русскӧй войскаӧс.
Мамай лагерын кыптіс тревога.
Монголо-татара кватайтісны оружие да лӧсьӧдчисны бой кежлӧ.
Налӧн радъясысь петіс силач Челубей.
Сійӧ кутіс серавны русскӧйяс выйын да горзіс гора гӧлӧсӧн: «Тіян пӧвстын абу меным, могучӧй Челубейлы, равнӧй багатыр.
Коді лысьтас сразитчыны мекӧд?»
Русскӧйясладорсянь петіс верзьӧма.
Тайӧ вӧлі смел Пересвет.
Сійӧ чургӧдіс копьёсӧ да уськӧдчис враглы паныд.
Верзьӧмаяс паныдасисны, сутшкисны ӧта-мӧдсӧ копьёясӧн да кыкнанныс кулісны да усины му вылӧ.
Русскӧй войскаын кутісны ворсны трубаяс.
Воинъяс матыстчисны.
Заводитчис битва.
Стойкӧя кутчысисны русскӧйяс, но монголо-татара вӧліны унджыкӧн.
Найӧ кутісны зырны русскӧйясӧс юлань.
Кылӧ нин вӧлі враглӧн радлӧмӧн горзӧм.
Сэки вӧрысь петіс засаднӧй полк.
Русскӧй воинъяс выль вынӧн уськӧдчисны битваӧ.
Монголо-татара дрӧгнитісны.
Найӧ радъясын заводитчис паника.
Мамай эновтіс ассьыс войскасӧ да пышйис.
Шедӧдӧм победаысь князь Димитрийӧс шуисны Донскийӧн.
И век жӧ путкыльтны ненавистнӧй игосӧ эз удайтчы.
Кык во мысти монголо-татарскӧй полчищеяс пырисны Москваӧ, сотісны сійӧс да заставитісны русскӧйясӧс бара мынтыны дань.
Но Куликово поле вылын победалӧн тӧдчанлуныс вӧлі ыджыд.
Сійӧ петкӧдліс, мый сӧмын ӧтувтчӧмӧн позьӧ мынтӧдчыны монголо-татарскӧй неволяысь.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Москва гӧгӧр роч княжествояслӧн ӧтувтчӧм да русскӧй народлӧн вынъяс содӧм.
2) Русскӧйяс лӧсьӧдчӧны бой кежлӧ.
3) Куликовскӧй битва.
2. Кымын во прӧйдитіс монголо-татарскӧй иго установитӧмсянь Куликово поле вылын монголо-татараӧс разгромитӧмӧдз?
9. Русскӧй государство образуйтӧм.
Роч муяс ӧтувтӧм.
14-ӧд да 15-ӧд нэмъясӧ роч му ёнмис.
Водзӧ быдмисны каръяс.
Пыр унджык лоины мастер-ремесленникъяс, пыр унджык вӧчисны найӧ разнӧй изделиеяс.
Странаын кутіс паськавны торговля.
Рязанскӧй муысь нуисны Новгородӧ нянь, а Новгородысь — разнӧй изделиеяс.
Тверскӧй* купечьяс тӧргуйтісны уна роч каркӧд да весит нуисны ассьыныс тӧваръяссӧ ылі заморскӧй странаясӧ.
*Тверь — ӧні Калинин кар.
Но мукӧд каръяс серти медъёна быдмис Москва.
Став страна пасьта нималісны Москваса мастеръяс — кужысь йӧз.
Найӧ вӧчисны пушкаяс да кӧлӧкӧлъяс, кыисны зэв мича тканьяс, кужӧмӧн вӧчисны кучикъяс.
Москваса площадьяс вылын зіля тӧргуйтісны.
Торйӧн нин уна йӧз жуисны Москва ювывса пристаньяс дорын.
Причалъяс дорын сулалісны ладьяяс, сӧвтісны да ректісны тӧваръяс, тані кылӧ вӧлі роч, татарскӧй, мордовскӧй да иностраннӧй сёрни.
Роч мувывса разнӧй областьяс костын йитӧдыс содіс да ёнмис.
Тайӧ отсаліс ӧтувтны роч муясӧс ӧти государствоӧ.
Русскӧйяскӧд ӧтувтчисны накӧд орччӧн олысь ӧткымын народъяс: мариецъяс, мордва, комияс да мукӧдъяс.
Великӧй московскӧй князьяс пыр ёнджыка и ёнджыка подчиняйтісны аслыныс мукӧд князьясӧс.
Вочасӧн московскӧй княжество дінӧ вӧлі ӧтувтӧма пӧшти став роч муяссӧ.
Артмӧ вӧлі единӧй Русскӧй уна национальностя государство, кодлӧн центрнас вӧлі Москва.
Монголо-татарскӧй игоысь мездысьӧм.
Зӧлӧтӧй Ордаса хан векджык мӧдӧдліс Москваӧ посолъясӧс.
Найӧ вайлісны ханскӧй приказ — басма.
Московскӧй князь должен вӧлі пидзӧсчанясьны да смиреннӧя кывзыны ханскӧй приказ.
Князь висьтавліс ханлы аслас покорность йылысь да мӧдӧдліс сылы дань.
Ӧтчыд, хор ханскӧй посолъяс воисны великӧй князь Иван Третий дінӧ, сійӧ нетшыштіс найӧ киясысь басмасӧ, шыбитіс сійӧс джоджӧ да кутіс талявны.
Посолъяс пӧвстысь ӧтиӧс князь лэдзис бӧр.
«Мун хан дорӧ, — шуис Иван, — да висьтав, мый лои сылӧн басмаыскӧд.
Сыкӧд аскӧдыс лоӧ сідзи жӧ, сійӧ кӧ оз эновт миянӧс».
Скӧрмӧм хан решитіс накажитны кывзысьтӧм Русьӧс да мӧдӧдіс русскӧй границалань войска.
Ӧткымын бояра повзисны да кутісны кевмысьны, медым Иван Третий пӧкӧритчас.
Народ волнуйтчис.
Ӧтчыд великӧй князь мунӧ вӧлі улича кузя.
Москвичьяс кытшалісны сійӧс да горзісны: «Кужан кӧ босьтны народсянь налогъяс, куж и дорйыны народӧс!»
— «Мун враг вылӧ!».
Русскӧй полкъяс эз лэдзны вражескӧй войскалы мунны водзӧ.
Хан гӧгӧрвоис, мый ӧні русскӧйясӧс он победит.
Зӧлӧтӧй Ордалӧн полчищеясыс бергӧдчисны бӧр.
Ӧти государствоӧ ӧтувтчӧм бӧрын русскӧй народ лои сэтшӧм ён, мый враг эз нин лысьт заводитны сыкӧд тыш.
Тадзи помасис ненавистнӧй монголо-татарскӧй иго.
Тайӧ вӧлі 1480 воын.
Задание.
1. Русскӧй государство создайтӧм йылысь расскажитӧм вылӧ план:
1) Каръяслӧн да торговлялӧн паськалӧм.
2) Мукӧд роч муяс Москва дорӧ ӧтувтӧм.
2. Монголо-татарскӧй иго путкыльтӧм йылысь расскажитӧм вылӧ план:
1) Иван Третий талялӧ басмаӧс.
2) Хан лӧсьӧдчӧ уськӧдчыны Русскӧй государство вылӧ.
3) Народ требуйтӧ тышкасьны игоысь мездысьӧм вӧсна.
4) Монголо-татарскӧй иго путкыльтӧм.
3. Артыштӧй, кымын во кыссис монголо-татарскӧй иго.
Кымын во прӧйдитіс Куликовскӧй битвасянь иго дзикӧдз путкыльтӧмӧдз?
10. Царь да дворяна.
Самодержавие установитӧм.
Монголо-татарскӧй иго путкыльтӧм бӧрын дзикӧдз сложитчис ыджыд да вынйӧра Русскӧй государство.
Рочьяскӧд ӧтлаын сэні ӧтувтчисны мариецъяс, мордва, карелъяс, комияс да ӧткымын мукӧд народъяс.
Сӧмын лунвыв Русь — Украина да рытыввывса роч княжествояс — Белая Русь кольліны торйӧн.
Найӧс захватитісны Литва да Польша.
Недыр мысти киссис Зӧлӧтӧй Орда.
Та бӧрын Русскӧй государство ӧтлааліс татараӧс, кодъяс олісны Волга дорын, да башкиръясӧс.
Русскӧй государствоӧн юрнуӧдіс великӧй князь.
Уна князьяс, кодъяс войдӧр вӧліны самостоятельнӧйӧсь, ӧні подчинитчисны московскӧй князьлы.
Найӧ лоины сылӧн бояраӧн.
Первойсӧ великӧй князь решайтіс став государственнӧй вопросъяс бояракӧд ӧтлаын.
Но бояра эз пыр сӧглашайтчыны князькӧд.
Иван Третийлӧн внук, Иван Четвёртый, кодӧс шуисны Грозныйӧн, расправитчис ӧткымын кывзысьтӧм бояракӧд да объявитіс, мый ачыс кутас веськӧдлыны государствонас, ачыс мӧдас кутны властьсӧ аслас киын, мӧд ногӧн кӧ, лоӧ самодержецӧн.
1547 воын сійӧ венчайтчис царство вылӧ.
Сы юр вылӧ торжественнӧя пуктісны царскӧй венец-корона.
Тадзи Иван Четвёртый объявитіс асьсӧ царӧн.
Русскӧй государствоын установитчис самодержавие.
Дворяна.
Царлӧн вӧлі ыджыд войска.
Сійӧ йӧзсӧ, кодъяс служитісны войскаын, шуисны дворянаӧн.
Служитӧмысь царь сеталіс дворяналы му, овмӧдіс найӧс му вылын.
Та вӧсна муыс, кодӧс дворянин пӧлучайтіс служитӧмысь, шусис поместьеӧн, а, дворянасӧ, кодъяс пӧлучитісны му, шуисны помещикъясӧн.
Кымын озырджык да ёнджык вӧлі царь, сымын унджык вермис сійӧ сетны дворяналы му.
Та вӧсна дворяналы вӧлі колӧ, медым царь вӧлі ён да крепыд.
Задание.
1. Русскӧй государствоын установитчис самодержавие.
Объяснитӧй, мый тайӧ лоӧ.
2. Ӧтветитӧй татшӧм вопросъяс вылӧ:
1) Кодӧс войдӧр шулісны дворянаӧн?
2) Кодӧс да мыйла кутісны шуны помещикъясӧн?
3) Мыйла дворяна кӧсйисны ёнмӧдны царскӧй власть?
3. Висьталӧй, кыдзи вӧлі котыртӧма да вооружитӧма дворянскӧй войскаӧс Русскӧй государствоын.
4. Рисуйтӧй тетрадяныд русскӧй воинъяслысь вооружениесӧ.
11. Крестьянаӧс закрепоститӧм.
Крестьяналӧн олӧм да удж.
Странаын унджык населениеыс вӧліны крестьяна.
Сьӧкыда да гӧля найӧ вӧлі олӧны.
Крестьяна олісны дзескыд да пемыд керкаясын.
Керъясӧ писькӧдӧм ичӧтик ӧшиньяссӧ тупкылісны ӧш гадьясӧн.
Рытъясын олісны сартаса биӧн.
Уна керкаын трубаяс эз вӧвны, и тшыныс петліс ӧдзӧс либӧ ӧшинь пыр.
Прӧстӧй пызан да скамья да кагалы зыбка — со кутшӧм вӧлі став керка пытшкӧсыс.
Узьлісны крестьянаыс пӧлатьын, вольсавлісны ыж куяс либӧ пасьяс.
Крестьяна вӧдитісны му.
Найӧ важ моз гӧрисны пу гӧрйӧн.
Воӧм няньсӧ вундісны чарлаӧн, вартісны чаптӧн.
Барщина да оброк.
Муыс вӧлі царлӧн, бояралӧн, помещикъяслӧн либӧ вичколӧн.
Кыдзи и войдӧр, муӧн пӧльзуйтчӧмысь крестьяна гӧрисны землевладелецлысь муяссӧ, идравлісны сылы урожай, пуктісны турун да кералісны пес, вӧчисны мукӧд пӧлӧс уджъяс.
Землевладелец вылӧ, барин вылӧ, татшӧм уджыс шусис барщинаӧн.
Но муӧн владейтысьяслы ӧти барщинаыд вӧлі этша на.
Найӧ требуйтісны, медым крестьяна сетісны налы сідз жӧ асланыс крестьянскӧй прӧдукталысь юкӧн — нянь, вый, кольк, яй.
Тайӧ шусис оброкӧн.
Ӧти землевладелецсянь мӧд ордӧ крестьяналӧн вуджӧм.
Помещикъяс требуйтӧм серти царь лӧсьӧдіс правилӧ: крестьяна вермисны мунны асланыс владелецъяс ордысь сӧмын полевӧй уджъяс помалӧм бӧрын, тӧв заводитчигӧн, кор воас Юрий лун*.
* Юрий лун вӧлі ноябрь 26 лунӧ.
Думыштас крестьянин мунны аслас кӧзяин ордысь, а сійӧ оз лэдз, требуйтӧ, медым крестьянин мынтіс сылы «пожилое», мӧд ногӧн кӧ, дворысь, кодӧн крестьянин пӧльзуйтчис.
Эз кокни вӧв крестьянинлы мынтыны пожилоесӧ, да частӧ и муннысӧ вӧлі некытчӧ.
Свободнӧй муясыс колины этша.
Ковмыліс мунны ӧти землевладелецсянь мӧд ордӧ.
Крестьяна надейтчисны аддзыны «бур» баринӧс.
Землевладелецъяслы эз тырмыны уджалысьяс.
Та вӧсна найӧ разнӧй кӧсйысьӧмъясӧн кыскылісны ас орданыс мукӧд помещикъяслысь крестьянасӧ, мынтылісны на пыдди пожилоесӧ да мукӧд уджйӧз, а асьнысӧ найӧс вайӧдлісны ас орданыс.
Мукӧд дырйи озыр землевладелецъяс асланыс слугаяс отсӧгӧн вайӧдлісны крестьянаӧс мырдӧн.
Но выль местаын крестьяна олісны воддза моз жӧ сьӧкыда.
Пӧрадокъясыс быдлаын вӧліны ӧткодьӧсь.
Крестьяна век жӧ надейтчисны бурджык олӧм вылӧ да частӧ мунлісны ӧти му вылысь мӧдӧ.
1581 воын царь Иван Грозный запретитіс крестьяналы вуджны ӧти местасянь мӧдлаӧ.
Кыдзи и век, и тайӧ воас крестьяна виччысисны Юрий лун, да артмис — оз позь мунны.
Кӧні оліс крестьянин, сэтчӧ должен вӧлі и кольччыны.
«Со тэныд, бабушка, Юрий лун!».
— лои сійӧ кадсяньыс поговорка.
Тадзи царь да помещикъяс прикрепитісны крестьянаӧс му дінӧ, закрепощайтісны найӧс.
Закрепоститӧм крестьяна, налӧн гӧтыръясыс да челядьыс эз вермыны мунны асланыс владелецъяс ордысь.
Найӧ долженӧсь вӧлі уджавны помещик вылӧ.
Крестьяналӧн пышйӧм.
Мый коли вӧчны крестьяналы?
Унаӧн пышйисны помещикъяс ордысь, дзебсясисны вӧрын, чукӧртчалісны отрядъясӧ да частӧ усьласисны асланыс нартитысьяс вылӧ.
Ӧткымын крестьяна пышйисны государство окраинаясӧ, торйӧн нин Дон ю дорӧ.
Сэні эз ва вӧвны ни бояра, ни помещикъяс.
Пышйысьяс лолісны вӧльнӧй йӧзӧн.
Найӧс шуисны казакъясӧн.
Задание.
1. Висьталӧй 16-ӧд нэмын крестьяналӧн удж да олӧм йылысь.
2. Мый шусьыліс барщинаӧн да оброкӧн?
3. Кодӧс шулісны казакъясӧн?
12. Польскӧй захватчикъяскӧд тыш.
Русскӧй государство вылӧ польскӧй захватчикъяслӧн уськӧдчӧм.
Унджык древнерусскӧй муясыс пырисны Русскӧй государство составӧ.
Но лунвыв Русьӧс, коді кутіс шусьыны Украинаӧн, да рытыввыв Русьӧс (сійӧс шулісны Белӧй Русьӧн либӧ Белоруссияӧн) захватитісны польскӧй помещикъяс.
Найӧ поработитісны украинецъясӧс да белорусъясӧс да мечтайтісны завладейтны озыр роч муясӧн.
17-ӧд нэм заводитчигӧн найӧ уськӧдчисны Русскӧй государство вылӧ.
Захватчикъяслы удайтчис босьтны Москва.
Но народ эз миритчы такӧд.
Недыр мысти Москваын кыптіс захватчикъяслы паныд восстание.
Веськӧдліс сійӧн повтӧм да рӧдиналы преданнӧй князь Димитрий Пожарский.
Польскӧй отрядъяс босьтчылісны разӧдны восставшӧйясӧс, но русскӧйяс потшисны уличаяссӧ пызанъясӧн, лабичьясӧн, керъясӧн.
Найӧ лыйлісны захватчикъясӧс, керка вевтъяс да заборъяс вывсянь шыблалісны на вылӧ изъяс.
Кодкӧ польскӧй офицеръяс пӧвстысь горӧдіс: «Ӧзтӧй! Ӧзтӧй! Сотӧй керкаяссӧ!»
Врагъяс ӧзтісны пу стрӧйбаяса карсӧ, а асьныс дзебсисны кремльӧ каменнӧй стенъяс сайӧ.
Уна русскӧйяс пӧгибнитісны бой да пӧжар дырйи.
Битва дырйи ранитчис князь Пожарский.
Москваӧс босьтӧм йылысь юӧр паськаліс став Россия пасьта.
Народ ачыс кутіс кыпӧдчыны врагкӧд тыш вылӧ.
Крестьяна муналісны вӧрӧ да создавайтлісны партизанскӧй отрядъяс.
Москвасянь, полякъясысь гусьӧн, ысталісны став страна пасьта грамотаяс (письмӧяс).
Сэні чукӧстісны став роч йӧзӧс ӧтувтчыны, чукӧртны вынъяс да локны роч му мездӧм вылӧ.
Народнӧй ополчение.
Ӧти татшӧм грамота воис Нижний Новгородӧ (ӧні Горький кар).
Нижегородецъяс чукӧртчисны ыджыд площадь вылӧ.
Народ шумитіс, волнуйтчис.
Кыдзи отсавны рӧдиналы?
Мыйсянь заводитны?
Джуджыд помост вылӧ кыпӧдчис Козьма Минин.
Карын Мининӧс бура тӧдісны.
Карса олысьяс радейтісны сійӧс рӧдиналы преданностьысь, уважайтісны веськыдлунысь да бур вежӧрысь.
Народ лӧнис.
Виччысисны, мый шуас Минин.
«Роч йӧз! — заводитіс Минин. — Ми кӧ кӧсъям отсавны Русскӧй государстволы, — нинӧм огӧ жалитӧй.
Делӧыс ыджыд, ми вӧчам сійӧс!»
Минин чуксаліс народӧс выступитны захватчикъяслы паныд.
Сійӧ висьталіс, мый колӧ создайтны народнӧй войска, но та вылӧ колӧ оружие, колӧ деньга.
Нижегородецъяс пӧся шыӧдчисны Мининлӧн чукӧстчӧм вылӧ.
Йӧз сеталісны став медся донаторсӧ, мый налӧн вӧлі.
Коді вайліс пась либӧ эзысь пӧсуда, коді пӧрччыліс чунькытшсӧ.
Гӧль йӧз вайлісны медбӧръя кӧпейкаяссӧ.
Нижний Новгородын тэрмасьӧмӧн создавайтісны народнӧй войска — ополчение.
Войсканас веськӧдлысьясӧн пуктісны Мининӧс да князь Пожарскийӧс.
Недыр мысти ополчение мӧдӧдчис уна роч кар да сикт пыр Москвалань.
Мунігас сійӧ содіс и содіс.
Сэтчӧ пыралісны пыр выль и выль доброволецъяс.
Рочьяскӧд мунісны татара да Поволжьеса мукӧд народъяс.
Ӧтлаасисны нижегородскӧй ополченецъяс дінӧ и украинскӧй отрядъяс.
Став народ кыпӧдчис врагкӧд тыш выйӧ.
1612 вося арын народнӧй ополчение воис Москва дорӧ да кытшаліс кремльын пукалысь врагъясӧс.
Заводитчисны чорыд бойяс.
Медбӧрын кремль вӧлі босьтӧма.
Врагъяс сетчисны.
Повтӧг тышкасисны Димитрий Пожарский да Козьма Минин, кодъяс веськӧдлісны ополченецъясӧн.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Древньӧй роч муяс польскӧй помещикъясӧн захватитӧм.
2) 17-ӧд нэм заводитчигӧн Русскӧй государство вылӧ польскӧй войскалӧн уськӧдчӧм.
3) Захватчикъяс Москваынӧсь.
4) Москваын восстание.
5) Минин да Пожарский веськӧдлӧм улын народнӧй ополчение создайтӧм.
6) Москваӧс мездӧм.
2. Висьталӧй Иван Сусанинлӧн подвиг йылысь.
3. Кутшӧм нэмӧ пырӧ 1612 во?
13. Россиякӧд Украиналӧн ӧтувтчӧм.
Украинаын да Белоруссияын польскӧй помещикъяслӧн гнёт.
Польскӧй помещикъяслы эз удайтчы поработитны Россияӧс, но налӧн власть улын вӧліны Украина да Белоруссия.
Захватчикъяс угнетайтісны трудӧвӧй народӧс.
Найӧ мырддялісны крестьяналысь муяс, скӧт, тупкалісны украинскӧй да белорусскӧй школаяс, бырӧдалісны рӧднӧй кыв вылын гижӧм книгаяс.
Польскӧй помещикъяслы вӧлі колӧ, медым украинскӧй да белорусскӧй народъяс вунӧдісны ассьыныс кывсӧ да ӧткажитчисны асланыс рӧдинаысь.
Крестьяналӧн став эмбурыс да олӧмыс вӧлі польскӧй помещикъяс власть улын.
Украинскӧй да белорусскӧй князьяс да бояра увтыртісны народӧс польскӧй захватчикъяскӧд ӧтвылысь.
Угнетённӧйяс эз дугӧдлыны поработительяскӧд тыш.
Унаӧн пышйисны насилиеясысь, мунісны Днепр кывтыдӧ, дикӧй степъясӧ да лоисны сэні казакъясӧн.
Казакъяс да крестьяна частӧ кыпӧдлісны польскӧй помещикъяс властьлы паныд восстаниеяс.
Мездмӧм вӧсна украинскӧй народлӧн тыш.
Медся ыджыд восстание кыптіс Украинаын 1648 воӧ.
Врагкӧд тыш вылӧ кыпӧдчис став украинскӧй народ.
Кыпӧдчисны и белорусъяс.
Черъясӧн, косаясӧн да вилаясӧн мунісны польскӧй помещикъяс вылӧ да вӧтлалісны найӧс асланыс му вылысь.
Восставшӧйяслӧн армияыс лунысь-лун содіс.
Армиянас веськӧдліс деятельнӧй да решительнӧй предводитель Богдан Хмельницкий.
Польскӧй войскаса начальник ышнясьӧмӧн шуліс: «Яндзим мӧдӧдны уна войска подлӧй крестьяналы паныд.
Найӧс разӧдасны плетьясӧн».
Но Хмельницкийлӧн отрядъясыс жугӧдісны польскӧй помещикъяслысь армиясӧ, а сылысь ышнясьысь начальниксӧ босьтісны пленӧ.
Восставшӧйяслы отсалісны рочьяс: найӧ тышкасисны Хмельницкий войскаын, ваялісны оружие, порок, нянь.
Тышыс кыссис квайт во чӧж.
Уна славнӧй победа шедӧдіс украинскӧй народ.
Но польскӧй помещикъяс чукӧртлісны выль вынъяс да бара мунлісны Украина вылӧ войнаӧн.
Россиякӧд Украиналӧн ӧтувтчӧм.
Украинецъяс гӧгӧрволісны, мый отсавны налы вермас сӧмын налӧн вокыс — русскӧй народ, мый Украиналы да Россиялы колӧ ӧтувтчыны ӧти государствоӧ.
Русскӧйяс пӧся шыӧдчисны украинскӧй народлӧн чукӧстчӧм вылӧ.
Украинаӧ воисны московскӧй посолъяс.
1654 вося январь 8 лунӧ Переяслав карын Богдан Хмельницкий чукӧртіс народнӧй собрание — рада.
Воисны татчӧ казакъяс, крестьяна, ремесленникъяс, каръясса гӧль йӧз.
Воисны став украинскӧй мулӧн представительяс.
Площадь вылӧ петіс Богдан Хмельницкий.
Сыкӧд тшӧтш вӧліны московскӧй посолъяс.
«Кӧсъянныд пӧкӧритчыны польскӧй помещикъяслы али ӧтувтчыны братскӧй русскӧй народкӧд?»
— юаліс Хмельницкий.
«Кӧсъям лоны рочьяскӧд ӧтлаын!» — кыліс быдладорсянь.
Переяславскӧй рада шуис: «Лоны украинскӧй народлы век кежлӧ русскӧй народкӧд ӧтлаын».
Кык великӧй народ, народ-вокъяс, ӧтувтчисны ӧти государствоӧ.
Дерт, украинскӧй народ веськаліс царскӧй гнёт улӧ.
Коли на Украинаын и асланыс помещикъяслӧн гнёт.
Но Россиякӧд Украиналӧн ӧтувтчӧмыс вӧлі пӧлезнӧ да важнӧ кыкнан братскӧй народыслы.
Ӧтлаын налы кокньыдджык лои тышкасьны общӧй врагъяскӧд, кокньыдджык лои нуӧдны овмӧс.
Воысь-во содіс налӧн дружбаыс.
Задание.
1. Подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй рассказ.
2. Мыйла украинскӧй да русскӧй народъяс зілисны ӧтувтчыны ӧта-мӧдныскӧд?
3. Кутшӧм нэмын вӧлі 1654 во?
14. Сибирь 16–17-ӧд нэмъясӧ.
Сибирса да Казахстанса народъяс.
Асыввылын русскӧй государстволӧн муясыс 16-ӧд нэмын нин вӧлі нюжӧдчӧмаӧсь Уральскӧй гӧраясӧдз.
Урал гӧраӧн помасьӧ Европа.
Уральскӧй гӧраяс сайын куйлӧ Азия.
Азиялӧн войвыв юкӧныс шусьӧ Сибирӧн.
Сибирскӧй му зэв паськыд.
Сійӧ ӧтнас ыджыдджык став Европаысь.
Но йӧзыс Сибирын оліс этша.
Страналӧн ыджыдджык юкӧнас быдмис пемыд вӧр — тайга.
Сэні шоча позьӧ вӧлі паныдасьны йӧзкӧд.
Хантыяс, эвенкъяс, якутъяс да мукӧд сибирскӧй народъяс овмӧдчылісны тайгаӧ ю берегъяс пӧлӧн.
Найӧ вӧралісны, кыйисны чери да мукӧд дырйи рӧдмӧдісны кӧръясӧс.
Ньӧвъясӧн кыйисны найӧ пӧтка, низьясӧс, ур да мукӧд зверӧс.
Олісны потшъясысь вӧчӧм чомъясын, кодъясӧс вевттьылісны сюмӧдӧн.
Сибирь лунвылын да сыкӧд орччӧн Казахстанын уна тысяча километр пасьта шыльквидзӧны степъяс.
Сэні олісны татара, казахъяс, бурятъяс.
Ыж да верблюд стадаяскӧд, вӧв табунъяскӧд кочуйтісны найӧ местаысь местаӧ.
Олісны найӧ гӧгрӧс чомъясын — юртаясын, кодъясӧс гӧгӧрыс кышлісны войлокӧн. Мӧдлаӧ мунігӧн юртаяссӧ разьлісны.
Озыр охотоведъяс чорыда угнетайтісны налы подвластнӧй йӧзсӧ.
Местнӧй князёкъяс чукӧртлісны народсянь дань.
Россия дінӧ Сибирӧс ӧтувтӧм.
Сибирь важысянь нин кыскис йӧзӧс аслас озырлунъяснас, торйӧн нин пушнӧй звернас.
16-ӧд нэмын на Сибирӧ мӧдӧдчисны казакъяслӧн отрядъяс.
Налӧн вӧліны ружьеяс да пушкаяс, и та вӧсна казакъяс пӧшти пыр побеждайтлісны местнӧй олысьяссӧ.
Казакъяс бӧрся мунісны военнӧй отрядъяс, кодъясӧс мӧдӧдліс царь.
Странаӧн управляйтӧм могысь воалісны царскӧй воеводаяс (правительяс).
Сё во чӧж русскӧйяс писькӧдчисны пыр водзӧ и водзӧ асыввывлань, кытчӧдз, медбӧрын, эз воны Тихӧй океан берегъясӧдз.
17-ӧд нэм помасигкежлӧ пӧшти став сибирскӧй мусӧ вӧлі ӧтувтӧма Русскӧй государство дінӧ, а сылӧн народъясыс веськалісны царлӧн власть улӧ.
Сибирь олӧмын выльторъяс.
Свободнӧй сибирскӧй муяс вылӧ кутісны переселяйтчыны Россияса крестьяна.
Сьӧкыд вӧлі черӧн весавны тайгатӧ да пу гӧрйӧн гӧрны некор вӧдитлытӧм муястӧ.
Но йӧз эз повны уджысь.
Недыр мысти Сибирын лои асланыс нянь.
Заводитісны стрӧитны каръяс.
Сэтчӧ вочасӧн овмӧдчалісны уджалысь йӧз.
Роч рудознатецъяс* восьтісны кӧртлысь залежьяс, аддзисны зӧлӧта.
* Рудознатецъяс — йӧз, кодъяс тӧдісны, кыдзи аддзыны руда.
Роч крестьяналысь сибирскӧй народъяс велӧдчисны вӧдитны му, ремесленникъяс велӧдісны найӧс разнӧй ремеслӧясӧ.
Русскӧйяслысь местнӧй население велӧдчис, кыдзи колӧ пӧльзуйтчыны огнестрельнӧй оружиеӧн, кыдзи стрӧитны шоныд пу керкаяс.
Рочьяскӧд тшӧтш Сибирса народъяс нуӧдісны угнетательяслы — царскӧй воеводаяслы паныд тыш.
Задание.
1. Подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй рассказ.
2. Сравнитӧй 2-ӧд карта 3-ӧд картакӧд.
Видзӧдлӧй карта серти, кыдзи паськаліс Российскӧй государство 16-ӧд да 17-ӧд нэмъясӧ.
15. Степан Разин веськӧдлӧм улын крестьяналӧн да казакъяслӧн восстание.
Крестьянаӧс дзикӧдз закрепоститӧм.
Пыр сьӧкыдджык лолі крестьяналӧн олӧмыс.
Унаӧн на пӧвстысь пышъялісны асланыс помещикъяс ордысь.
Дас вит во чӧж владелецъяс вермисны корсьны пышйысьясӧс да бергӧдны найӧс бӧр.
1649 воын царь чукӧртіс бояраӧс, дворянаӧс да мукӧд озыр йӧзӧс да накӧд ӧтлаын решитіс: пышъялысь крестьянаӧс корсьны, наказывайтны да бӧр сетны век кежлӧ владелецъясыслы.
Тадзи крестьянаӧс вӧлі дзикӧдз прикрепитӧма помещик му бердӧ.
Найӧс закрепоститісны.
Крестьяна кутісны принадлежитны помещикъяслы, кыдзи налӧн собственность.
Татшӧм пӧрадокъяссӧ шуисны крепостнӧй правоӧн, а крестьянаӧс — крепостнӧйясӧн.
Кыдзи вежсис казакъяслӧн олӧм.
Век жӧ крестьяна водзӧ пышъялісны помещикъяс ордысь.
Важ моз мунлісны найӧ Дон ю дорӧ, казакъяс дінӧ.
Но 17-ӧд нэмын эз ло вӧльнӧй олӧмыс и Дон вылын.
Свободнӧй муяс тані пӧшти эз кольны.
Найӧс босьтісны водзджык воӧм казакъяс.
Найӧ лӧсьӧдісны ассьыныс овмӧсъяс да олісны бура.
А уна казакъяслӧн нинӧмыс эз вӧв.
Найӧс шуисны голытьбаӧн.
Голытьбалы ковмыліс уджавны озыръяс вылӧ.
Мый вӧлі вӧчны пышйӧм крестьяналы да, казацкӧй голытьбалы?
Найӧ ӧтувтчалісны отрядъясӧ, стрӧитісны ладьяяс (гырысь пыжъяс), плавайтісны Дон да Волга кузя, уськӧдчывлісны озыр йӧз вылӧ.
Голытьбалӧн атаманӧн* лои Степан Тимофеевич Разин.
* Атаман — вожак.
Астрахань босьтӧм.
1870 воын Разинлӧн казакъяс заводитісны восстание.
Найӧ матыстчисны Астрахань дорӧ.
Астрахань сулаліс Волга берегын.
Сійӧс вӧлі бура укрепитӧма, босьтны приступӧн эз вӧв кокни.
Но Разинлы отсӧг вылӧ воис трудӧвӧй народ: ремесленникъяс, посни тӧргӧвечьяс, карса гӧль йӧз.
Найӧ восьтісны воротаяссӧ да лэдзисны восставшӧйясӧс карӧ.
Гӧль йӧз ӧтувтчисны Разин дінӧ да кутісны бырӧдавны ассьыныс угнетательяссӧ.
Повзьӧм воевода — крепостьса да карса начальник — дзебсис кӧлӧкӧльняӧ.
Сійӧс аддзисны, кутісны да шыбитісны кӧлӧкӧльнясяньыс.
Восставшӧйяс виалісны и мукӧд царскӧй слугаясӧс.
Тӧлысь кымын олісны Разинлӧн отрядъясыс Астраханьын, а сэсся мӧдӧдчисны Волга катыд.
Разинлӧн призывъяс.
Прӧстӧй да подневольнӧй йӧзлы смел атаман шуліс: «Ме муна озыръяслы да знатнӧйяслы паныд.
Ӧні босьтӧй налысь, тіянӧс мучитысьяслысь, водзӧс.
Ме локті сетны тіянлы свобода!
Ті менам вокъяс да челядь.
А царлы паныд ме ог мун».
Разин чайтліс, мый царь тӧждысьӧ народ вӧсна.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый медся войдӧр царьяс думайтісны помещикъяс йылысь да ставсӧ вӧчисны налы пӧльза вылӧ.
Крестьяналӧн восстание.
Казакъяс босьталісны кар бӧрся кар.
Быдлаын кыпӧдчисны Поволжьеса * крепостнӧй крестьяна — рочьяс, татара, мордва.
* Поволжьеӧн шусьӧны Волга бердса областьяс.
Ӧд став уджалысь йӧзлӧн, рочьяслӧн и мукӧд народъяслӧн, врагыс вӧлі общӧй — помещикъяс да мукӧд угнетательяс.
Но ӧтувтчыны да чукӧртны ассьыныс став вынъяссӧ ӧтлаӧ крестьяналы вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый найӧ олісны торйӧн-торйӧн, сиктъясын, ӧта-мӧдсьыныс ылын.
Овлывліс, мый кутшӧмкӧ сиктын крестьяна виасны ассьыныс помещиксӧ, сотасны сылысь керкасӧ, и кажитчӧ налы, мый найӧ ассьыныс став делӧсӧ вӧчисны.
Найӧ эз думайтлыны сы йылысь, мый ӧти помещиккӧд расправитчыны кокни, а став помещикъясыс ӧтлаын — ыджыд вын.
Крестьяна эз гӧгӧрволыны, мый помещикъясӧс ӧтувтіс царь да сылӧн войскаыс дорйӧны помещикъясӧс.
Царь властьлы паныд крестьяна эз мунны.
Найӧ сӧмын мӧвпалісны «бур царь» йылысь.
Восстание пӧдтӧм.
Кор кыптіс восстание, царь тэрмасьӧмӧн мӧдӧдіс восставшӧйяслы паныд ассьыс уна лыда да бура вооружитӧм войска.
Восставшӧйяс повтӧг сражайтчисны, но Симбирск кар дорын (ӧні Ульяновск) найӧс жугӧдісны.
Аслыс Разинлы удайтчис спаситчыны.
Неыджыд отрядкӧд сійӧ муніс рӧдинаас, Дон вылӧ.
Разин думайтіс чукӧртны выль вынъяс да водзӧ нуӧдны тышсӧ.
Но озыр казакъяс кватитісны крестьянскӧй вождьӧс да сетісны царскӧй слугаяслы.
Степан Разинӧс вӧлі казнитӧма.
Царь да помещикъяс зэв чорыда расправитчисны восстаниеын участвуйтысьяскӧд.
Найӧс кувтӧдзыс нӧйтісны плетьясӧн, кералісны налысь юръяссӧ, ӧшӧдалісны.
Степан Разин веськӧдлӧм улын крестьяналысь восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Но царлӧн жестокостьыс эз усмирит крестьянаӧс.
Найӧ кутісны ещӧ ёнджыка ненавидитны ассьыныс угнетательяссӧ.
Пӧшти куимсё во коли Степан Разинлӧн восстание кадсянь.
Но миян народ эз вунӧд народнӧй шуд вӧсна мужественнӧя тышкасьысьӧс.
Разин йылысь сьылӧны сьыланкывъяс, сы йылысь гижӧма книгаяс.
Задание.
1. Подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй рассказ.
2. Думыштӧй, мыйла крестьяналысь да казакъяслысь восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма?
3. Петкӧдлӧй карта серти, кӧні муніс восстаниеыс.
4. Кутшӧм нэмӧ пырӧ 1670 во?
Россия 18-ӧд нэмын да 19-ӧд нэмлӧн первой джынйын.
16. Балтийскӧй море дорӧ петӧм вӧсна тыш.
Украинакӧд ӧтувтчӧм бӧрын да Сибирь ӧтувтӧм бӧрын Россияын кутіс паськавны торговля.
Заводитіс паськавны торговляыс и заграницакӧд.
Заморскӧй странаясӧ тӧваръяссӧ нулісны корабльясӧн, но Россиялӧн эз вӧвны ни аслас корабльяс, ни судоходство вылӧ удобнӧй мореяс.
Чёрнӧй морелысь войвыв берегъяссӧ босьтісны турецкӧй захватчикъяс, а Балтийскӧй морелысь древнерусскӧй берегъяссӧ да сыкӧд орчча муяссӧ, кӧні олісны латышъяс да эстонецъяс, босьтіс Швеция.
Турция да Швеция торйӧдісны Россияӧс мореясысь да мешайтісны сылы лӧсьӧдны мукӧд странаяскӧд сношениеяс.
1700 воын Россия заводитіс Швециякӧд война Балтийскӧй море берегъяс вӧсна.
Русскӧй армия осадитіс шведскӧй отрядӧс Нарва крепостьын.
Русскӧй полкъяс вӧліны уна, но велӧдӧма вӧлі найӧс слаба да омӧля вооружитӧма.
Войскалӧн тӧдчана юкӧныс вӧліны дворянскӧй отрядъяс.
Дворяна асланыс йӧзкӧд, асланыс важ оружиеӧн муналісны война вылӧ веськыда сиктъяссянь некутшӧм военнӧй подготовкатӧг.
Этша вӧлі пушкаяс, ядрояс да порок.
Нарваӧс осадитӧм нюжаліс.
Осаждённӧйяслы отсӧг вылӧ воисны ещӧ шведскӧй войска.
Швеция вӧлі зэв ён государствоӧн, и сылӧн армияыс вӧлі мирын медбуръясысь ӧтиӧн.
Русскӧй полкъясӧс вӧлі вермӧма.
Колӧ вӧлі спасайтны положениесӧ.
Тӧлка да деятельнӧй царь Пётр Первый веськӧдлӧм улын заводитісны выльысь лӧсьӧдны русскӧй армия.
Став страна пасьталаысь чукӧртісны салдатъясӧс, на пӧвстысь унджыкыс вӧліны крестьяна.
Создавайтсисны пода да коннӧй полкъяс.
Салдатъясӧс кутісны бурджыка велӧдны военнӧй делӧӧ.
Офицеръясӧс Пётр Первый заставитіс изучайтны математика, инженернӧй делӧ да мукӧд наукаяс.
Уралын, Тулаын да мукӧд каръясын вӧлі стрӧитӧма выль оружейнӧй заводъяс.
Оз вӧлі тырмы металл.
Та вӧсна ӧткымын вичкоясысь босьтісны кӧлӧкӧлъяссӧ да кисьтісны наысь пушкаяс.
Недыр мысти русскӧй армия ёнмис.
Сійӧ жугӧдіс шведскӧй войскаӧс да петіс Финскӧй залив дорӧ сійӧ местаас, кӧні усьӧ сэтчӧ Нева ю.
Тані, Нева устьеын, дзик море дорас, 1703 воын вӧлі заводитӧма стрӧитны крепость да выль кар — Петербург (ӧні Ленинград).
Нева юлӧн ляпкыд берегъясас быдмис шочиник вӧр, местаыс вӧлі зэв нюрӧсь.
Крестьяна да мастеръяс, кодъясӧс чукӧртісны стрӧитчанінӧ, уджалісны пидзӧсӧдзыс няйтын, узьлісны ывла вылын, некӧн вӧлі косьтысьны да шонтысьыштны.
Стрӧитчанінын эз тырмы сёян-юан, ковмыліс тшыгъявны.
Унаӧн кулісны.
Кар быдмис.
Недыр мысти сылӧн веськыд уличаяс пӧлӧн кыптісны мича каменнӧй керкаяс.
Сэтчӧ овмӧдчисны озыр дворяна да купечьяс.
Пётр Первый вӧчис выль карсӧ Русскӧй государстволӧн столицаӧн.
Петербургын кутісны стрӧитны флот.
Карӧ кыскалісны корабельнӧй вӧр.
Кутісны дзижгыны пилаяс, камгыны черъяс, кутіс кывны парусина, сир да краска дук.
Роч йӧз ӧдйӧ велалісны налы выль делӧӧ да лоисны зэв бур корабельнӧй мастеръясӧн.
Недыр мысти Балтийскӧй мореын Россиялӧн лоис аслас флот.
Русскӧй корабльяс мӧдӧдчисны ылі странаясӧ.
Английскӧй да мукӧд иностраннӧй суднояс тыртісны петербургскӧй гавань.
Флотлы колӧ вӧлі парусъяс вылӧ дӧра, армиялы — салдатскӧй паськӧм вылӧ ной.
Колӧны вӧлі пушкаяс да мукӧд оружие.
Выль столица стрӧитӧм вылӧ колӧ вӧлі уна кирпич, кӧрт, стеклӧ.
Ставсӧ тайӧс колӧ вӧлі вӧчны.
Россияын ӧдйӧджык кутіс развивайтчыны промышленность.
Армия вооружитӧм вылӧ, флот лӧсьӧдӧм вылӧ, выль каръяс да заводъяс стрӧитӧм вылӧ ковмис уна деньга.
Государство чукӧртіс деньгасӧ крестьянасянь.
Крестьяналы быть вӧлі колӧ вузавлыны нянь да ассьыныс мукӧд прӧдукта, тшыгъявны, но быть сетны государстволы деньга.
Крестьяналысь, кодъяслӧн деньгаыс эз вӧв, мырддьылісны эмбурсӧ, нулісны медбӧръя вӧвсӧ либӧ мӧссӧ.
Крестьяна кыпӧдлісны восстаниеяс, но став восстаниеяссӧ чорыда пӧдтылісны царскӧй войска.
Дворяна-помещикъяс царь Пётр Первый юрнуӧдӧм улын ёнмӧдісны Россияӧс, но вӧчисны тайӧс крестьянаӧс угнетайтӧм тшӧт весьтӧ.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Мыйла колӧ вӧлі Россиялы петны морелань?
2) Нарва дорын русскӧй войскаӧс вермӧм.
3) Армия выльысь лӧсьӧдӧм.
4) Петербург стрӧитӧм.
5) Флот создайтӧм.
6) Промышленность развивайтӧм.
7) Крестьянаӧс угнетайтӧм.
2. Видзӧдлӧй карта вылӧ.
Петкӧдлӧй, кӧні шведскӧй да турецкӧй захватчикъяс торйӧдісны Россияӧс мореяслань петанінъясысь.
Корсьӧй карта вылысь Петербург.
3. Сравнитӧй 45 лист боквывса рисуноксӧ 11 лист боквывса рисуноккӧд.
Висьталӧй, кыдзи вежсис металл сывдан техника.
4. Кутшӧм нэмӧ пырӧны 1700 да 1703 вояс?
17. Полтавскӧй битва.
Шведскӧй король Карл Двенадцатый петкӧдіс Россиялы паныд ассьыс главнӧй вынъяссӧ.
Сійӧ нуӧдіс армиясӧ Украина пыр.
Шведскӧй король надейтчис лӧгӧдны русскӧй да украинскӧй народъясӧс да тайӧн кокньӧдны аслыс победа шедӧдӧм.
Но Карл Двенадцатый ворссис.
Украинецъяс выступитісны рочьяскӧд ӧтлаын общӧй враглы паныд.
1709 воын шведскӧй армия воис Полтава кар дорӧ да осадитіс сійӧс.
Татчӧ, шведъяслы паныд, тэрмасигтыр локтісны русскӧй войска Пётр Первый юрнуӧдӧм улын.
1709 вося июнь 27 лунӧ шведскӧй да русскӧй армияяс паныдасисны.
Шведъяс мӧдісны наступайтны.
Но найӧ виччысьтӧг зурасисны русскӧйяслӧн неыджыд землянӧй укреплениеясӧ (редутъясӧ).
Пансис бой, кӧні захватчикъяс воштісны уна воинӧс.
Ёна сьӧкыдпырысь шведъяс венісны русскӧйяслысь укреплениеяссӧ да кутісны стрӧитны ассьыныс радъяссӧ бой мунан главнӧй поле вылын.
Стрӧитчисны и рочьяс.
Шӧрас сувтіс пехота, бокъясас — конница.
Пётр Первый кытшовтіс войскасӧ.
«Воинъяс! — висьталіс сійӧ. — Со воис час, коді решитас отечестволысь судьбасӧ.
Тӧдӧй, мый ті сражайтчанныд онӧ Пётр вӧсна, а государство вӧсна, отечество вӧсна!»
Шведскӧй полкъяс мӧдӧдчисны русскӧй армия вылӧ.
<rus>И грянул бой, Полтавскйй бой...</rus>
Кутісны шутьлявны пуляяс, грымакылігтырйи лэбисны пушкаясысь чугуннӧй ядрояс.
Став полеыс тыри тшынӧн.
Барабанъяс таргӧм улын шведскӧй пехота мӧдӧдчис штыкӧвӧй атакаӧ.
Пансис чорыд рукопашнӧй тыш.
<rus>Швед, русский — колет, рубит, режет.</rus>
<rus>Бой барабанный, клики, скрежет.</rus>
<rus>Гром пушек, топот, ржанье, стон,</rus>
<rus>И смерть и ад со всех сторон.</rus>
Русскӧй войска бокъясын сулалысь конница уськӧдчис атакаӧ.
«Ура!» горзігтыр сійӧ кытшаліс неприятельлысь полкъяссӧ.
Шведскӧй салдатъяс косясисны упорнӧя.
<rus>Но близок, близок миг победы.</rus>
<rus>Ура! Мы ломим; гнутся шведлы.</rus>
<rus>О славный час! О славный вид!</rus>
<rus>Ещё напор — и враг бежит.</rus>
(А. С. Пушкин, Полтава.)
Шведскӧй войска эз выдержитны натисксӧ.
Ставыс сорласис найӧ радъясын.
Карл Двенадцатый зілис сувтӧдны ассьыс воинъяссӧ:
«Шведъяс! Шведъяс! — горзіс сійӧ.
— Позор тіянлы, шведъяс!
Сувтӧй!»
Но корольӧс некод нин эз кывзы.
Шведскӧй войска пышйисны бой мунан поле вылысь.
Недыр мысти найӧс кытшалісны, и шведъяс сетчисны пленӧ.
Ачыс Карл Двенадцатый ӧдва спаситчис.
Полтавскӧй битва бӧрын Швециякӧд война кыссис 12 во чӧж на.
Тайӧ каднас рочьяс шедӧдісны му вылын да море вылын уна славнӧй победа.
Море дорӧ петӧм вӧсна русскӧй народлӧн сьӧкыд да дыр кадся тышыс 1721 воын помасис тыр победаӧн.
Нева юлӧн да Финскӧй заливлӧн древньӧй русскӧй берегъяс бӧр лоины Российскӧй государстволӧн.
Наысь кындзи, Россия дінӧ вӧлі ӧтувтӧма латышъяслысь да эстонецъяслысь муяссӧ, кодъясӧс бӧр лои мырддьӧма Швециялысь.
Задание.
1. Тӧдмасьӧй Полтавскӧй битва планӧн.
2. Лӧсьӧдӧй Полтавскӧй битва йылысь рассказ.
3. Мыйӧн помасис Швециякӧд Россиялӧн войнаыс?
Кутшӧм муяс вӧлі ӧтувтӧма Россия дінӧ?
Петкӧдлӧй найӧс карта вылын.
18. Великӧй роч учёнӧй М. В. Ломоносов.
Страналы колӧны вӧлі пыр унджык образованнӧй йӧз.
Найӧ колӧны вӧлі сы могысь, медым стрӧитны да новлӧдлыны корабльяс, корсьны руда да зӧлӧта, вӧчны уна мукӧд уджъяс.
Та вӧсна Россияын кутісны восьтавны специальнӧй школаяс: морскӧй, артиллерийскӧй, медицинскӧй.
Медым нуӧдны научнӧй удж, 1725 воын вӧлі восьтӧма Наукаяслысь академия.
Но первойсӧ учёнӧй-академикъяс пӧшти ставныс вӧліны иностранецъяс.
Первой великӧй роч учёнӧй-академикӧн лои Михаил Васильевич Ломоносов.
Ломоносов чужис крестьянскӧй семьяын, кӧдзыд Белӧй море берег дорын.
Батьыс сылӧн вӧлі чери кыйысь.
Сійӧ частӧ босьтліс писӧ аскӧдыс мореӧ.
Детинка отсасис вӧйтавны тывъяс, бӧрйыліс черисӧ.
Кор гыяс тыртлісны пыжсӧ ваӧн, сылы ковмыліс койны кӧдзыд васӧ.
Детинка быдмис смелӧн да сюсьӧн.
Сиктысь аддзысис грамотнӧй морт.
Ломоносовӧс сійӧ велӧдіс лыддьысьны да гижны.
Ветлысь-мунысь йӧзсянь сійӧ (кывліс, мый Москваын да Петербургын воссялӧны школаяс.
Ломоносов думыштіс мунны велӧдчыны.
Батьыс оз вӧлі лэдз муннысӧ, и Ломоносов гусьӧн пышйис гортсьыс.
Чери кыйысьяслӧн обозкӧд сійӧ тӧвся кӧдзыд дырйи муніс Москваӧдз.
Но пырны велӧдчыны эз вӧв кокни.
Крестьяналысь челядьсӧ школаӧ оз вӧлі босьтавны.
Ломоносов висьталіс, мый сійӧ дворянинлӧн пи.
Кор Михаил Васильевич пырис школаӧ, сылы вӧлі нин кызь кымын арӧс.
«Школьникъяс, посни челядь, серам сорӧн горзӧны да индӧны чуньяснас: видзӧд, кутшӧм бӧлбан локтіс велӧдчыны», — висьтавліс бӧрыннас Ломоносов аслас велӧдчан первой лунъяс йылысь.
Велӧдчан вояс вӧліны сьӧкыдӧсь.
Овны ковмывліс тшыг нисьӧ пӧт: сёйны сӧмын ырӧш сорӧн нянь.
Ломоносов ставнысӧ шензьӧдліс аслас способностьяснас да зільлуннас.
Школа помалӧм бӧрын Ломоносовӧс мӧдӧдісны водзӧ велӧдчыны заграницаӧ.
Некымын во мысти Михаил Васильевич бӧр воис Россияӧ, Наукаяс академияӧ.
Сэні пӧшти став академикъясыс вӧліны немецъяс.
На пӧвстысь унаӧн эз кӧсйыны, медым рочьяслӧн вӧліны асланыс учёнӧйяс.
Ломоносовӧс найӧ встретитісны букышӧн да быд ногыс мешайтісны сылы уджавны.
Зывӧкпырысь видзӧдісны крестьянин пи вылӧ и ышнясьысь дворяна.
Уна ӧбида терпитіс Ломоносов.
Век жӧ сійӧ веніс став сьӧкыдлунъяссӧ, лои великӧй учёнӧйӧн.
Ломоносов занимайтчис химияӧн, физикаӧн да мукӧд наукаясӧн.
Сійӧ вӧлі и историкӧн, и поэтӧн, и художникӧн.
Ломоносов гижис роч кывлысь первой грамматика.
Учёнӧй мечтайтліс сійӧ кад йывсьыс, кор Россияын лоӧны уна образованнӧй йӧз.
Ломоносов предложение серти Москваын вӧлі восьтӧма первой русскӧй университет.
Тайӧ университетыс уджалӧ Москваын и миян лунъясӧ.
Великӧй роч учёнӧй паметь кузя тайӧ университетыслы сетӧма Михаил Васильевич Ломоносовлысь ним.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) М. В. Ломоносовлӧн челядьдырся вояс.
2) М. В. Ломоносовлӧн велӧдчӧм.
3) М. В. Ломоносов — великӧй роч учёнӧй.
4) Россияын первой университет восьтӧм.
2. Мыйла Ломоносовлы ковмис венны сы мында сьӧкыдлунъяс, кытчӧдз сійӧ эз ло учёнӧйӧн?
19. 18-ӧд нэмын крепостнӧй сикт.
18-ӧд нэмын Россияын вочасӧн содіс заводъяслӧн лыд.
Пётр Первый дырйи заводъясыс вӧліны кыксёысь унджык, а нэм помасигкежлӧ налӧн лыдыс воис нин тысячаӧдз.
Уна заводын уджалісны крепостнӧйяс важ моз ки помысь, машинаястӧг.
Паськалісны важ каръяс, кыптісны выльяс.
Карса олысьяслы пыр унджык кутіс ковны прӧдукта.
Сиктъясысь каръясӧ кыссисны нянь, овощи да яй тыра вӧла-доддяяс.
Паськаліс мукӧд странаяскӧд тӧргуйтӧм.
Помещикъяс вузавлісны крестьянаӧн быдтӧм нянь, шабді, кудель.
Унаӧн дворяна пӧвстысь олісны зэв озыра.
Найӧ керкаясын уна дас комната вӧлі мичмӧдӧма дона мебельӧн, картинаясӧн, статуяясӧн.
Рытъясын тані вӧчавлісны балъяс, юргис музыка, зӧлӧтитӧм каретаясын волывлісны гӧстьяс.
Медся озыр дворяналӧн вӧліны асланыс крепостнӧй художникъяс, музыкантъяс, артистъяс.
Зэв уна крепостнӧй слугаяс вӧчисны ставсӧ, мый окотитісны помещикъяс.
Медым овны татшӧм лышкыда, колӧ вӧлі уна деньга.
Некор войдӧр помещикъяс эз заставляйтлісны крепостнӧй крестьянаӧс уджавны татшӧм уна.
Ывлаын пемыд на, а крестьянскӧй семья кок йылас нин.
Пӧсь кадӧ эз сӧмын мужикъясӧс да нывбабаясӧс, но весиг и челядьӧс да подростокъясӧс вӧтлывлісны барщина вылӧ.
Торйӧн нин сьӧкыд вӧлі олӧмыс нывбабаяслӧн.
Гортаныс кольлісны ас кежаныс тшыг челядь.
Нёньпом кагаӧс ковмывліс босьтны сьӧрысь да кольны кытчӧкӧ му вылӧ.
А аслыс колӧ вӧлі коссӧ веськӧдлытӧг вундыны чарлаӧн помещиклысь няньсӧ.
Бырӧ крестьянкалӧн эбӧсыс, пуксяс шойччыштны либӧ котӧртас видзӧдлыны кагасӧ, а барскӧй надсмотрщик сэні нин.
Видчӧ, грӧзитӧ, тэрмӧдлӧ.
И тадзи рытӧдз.
Уна помещикъяс заставляйтлісны крестьянаӧс уджавны на вылӧ вежоннас квайт лун.
А крестьяналӧн векни муторъясыс кольлісны вундытӧг.
Сӧмын войнас крестьянин вермыліс мунны аслас му вылӧ.
Крепостнӧй крестьянин да сылӧн став семьяыс принадлежитлісны помещиклы.
Помещикъяс тӧргуйтісны крестьянаӧн, ворссьылісны крестьянаӧс картіӧн, та дырйи частӧ янсӧдлісны верӧсӧс да гӧтырӧс, челядьӧс да бать-мамӧс.
Помещица Салтыкова (сійӧс нимтылісны Салтычихаӧн) нӧйтіс да мучитіс кувтӧдзыс сёысь унджык крепостнӧйӧс.
И татшӧм Салтычихаыс эз вӧв этша.
Сідз, ӧти помещица прикажитӧма сылӧн син водзын нӧйтны пӧварихасӧ.
Помещица сёйӧ чӧскыд шыд, а сылы паныда скамья вылын нӧйтӧны нывбабаӧс.
Мыйысь?
Шыдыс чӧскыдтӧм?
Абу.
Прӧстӧ помещицалы сьӧлӧм вылас воліс увтыртны йӧзӧс, петкӧдлыны ассьыс властьсӧ.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Помещикъяслӧн озыра да нинӧм вӧчтӧг олӧм.
2) Крестьяналӧн удж.
3) Крепостнӧй крестьяна вылын помещикъяслӧн власть.
2. 11, 15 (заводитчӧмыс) да 19 параграфъяс серти тӧдмалӧй, кыдзи вочасӧн пыр ёнджыка нартитлісны крестьянаӧс.
20. Емельян Пугачёв веськӧдлӧм улын крестьяналӧн да казакъяслӧн восстание.
Крестьяна ненавидитісны ассьыныс угнетатель-крепостникъясӧс.
Найӧ некор эз дугӧдлыны крепостникъяскӧд тышсӧ.
Мукӧд дырйи кыйӧдасны! кӧнкӧ помещикӧс да виасны сійӧс.
А то войнас ӧзтасны помещиклысь керкасӧ либӧ нянь тыра амбарсӧ.
Асланыс сьӧкыд олӧмысь крестьяна мыждісны помещикъясӧс, но царлы паныд эз мунны.
Крестьяна веритлісны, мый коркӧ лоас бур царь, коді мездас народӧс.
Найӧ эз гӧгӧрволыны, мый царь — главнӧй помещик да крестьянаӧс дзескӧдысь.
Урал ю пӧлӧн олысь казакъяс пӧвстын явитчис морт, коді кутіс висьтавлыны, мый быттьӧкӧ сійӧ царь, да шуис асьсӧ Пётр Первыйлӧн внукӧн.
Сійӧ висьтавліс, мый дворяна кӧсйисны вины сійӧс сыысь, мый сійӧ кӧсйис сетны народлы свобода.
Сійӧ чуксаліс сувтны дворяналы паныд тыш вылӧ да кӧсйысис трудӧвӧй народлы сетны вӧля, а помещикъяслысь мусӧ мырддьыны да сетавны сійӧс крестьяналы.
Збыльысьсӧ тайӧ мортыс вӧлі Емельян Иванович Пугачёв.
Сійӧ вӧлі казак.
Пугачёв пӧся радейтіс трудӧвӧй народӧс.
Сійӧ шуис асьсӧ царӧн сы вӧсна, медым йӧзыс смелджыка мунісны сы бӧрся.
Унаӧн веритісны, мый Пугачёв — царь, а ӧткымынъяс сёрнитісны: «Мед сійӧ абу царь, а казак, но сійӧ миянӧс доръяс».
1773 воын Пугачёвлӧн чукӧрмис уна войска.
Сійӧ мӧдӧдчис угнетательяслы паныд походӧ.
Восставшӧйяс босьтісны некымын царскӧй крепость да осадитісны Оренбург кар.
Уралын вӧліны оружейнӧй заводъяс.
Сэні уджалісны крепостнӧйяс.
Кор тӧдмалісны Пугачёвлӧн матысмӧм йылысь, найӧ виалісны ассьыныс начальникъяссӧ да ӧтлаасисны восставшӧйяскӧд.
Уральскӧй мастеръяс вӧчисны народнӧй армиялы пушкаяс, вайисны ядрояс да порок.
Но век жӧ Пугачёвлӧн войска эз вермыны босьтны Оренбург.
Восставшӧйяс кытшовтісны карсӧ бокиті да мӧдӧдчисны Волгалань башкирскӧй степъясті.
Сьӧкыда вӧлі олӧны башкиръяс да Поволжьеса мукӧд народъяс царскӧй власть улын.
Помещикъяс мырддялісны налысь муяссӧ.
Царскӧй правительяс рӧзӧритлісны найӧс.
Роч помещикъяскӧд да царскӧй правительяскӧд ӧтлаын банкиръясӧс дзескӧдісны сідз жӧ асланыс озыр йӧз.
Гӧль башкиръяс гӧгӧрволісны, мый налӧн да роч уджалысь йӧзлӧн ӧти и сійӧ жӧ враг.
Башкирскӧй бедноталӧн коннӧй отрядъяс ӧтлаасисны Пугачёв, войскакӧд.
Восставшӧй башкиръясӧн веськӧдліс смел Салават Юлаев.
Пугачёвлӧн армияыс матыстчис Волга дінӧ да осадитіс Казань.
Поволжьеса крепостнӧй крестьяна сідз жӧ кыпӧдчисны асланыс угнетательяслы паныд.
Крестьяна виалісны дворянаӧс, соталісны налысь усадьбаяссӧ.
Крестьяна тышкасисны му вӧсна да крепостнӧй пӧрадокъяс бырӧдӧм вӧсна.
Тыш вылӧ кыпӧдчисны эз сӧмын роч крестьяна, но и татара, мариецъяс, чувашъяс да мукӧдъяс.
Но крестьяна важ моз, кыдзи и Степан Разин дырйи, кыпӧдчылісны асланыс сиктъясын, расправляйтчылісны асланыс помещикъяскӧд, а асланыс сиктъяссянь ылын сражайтчисны эз окотапырысь, общӧй войскаӧ эз пырны.
Та вӧсна Пугачёв веськӧдлӧм улын крестьянскӧй армия вӧлі слаб.
Да и крестьяна вӧлі вооружитчӧмаӧсь мыйӧн веськалӧ.
Крестьяналы паныд царица Екатерина Вторая мӧдӧдіс ыджыд, ён да бура вооружитӧм армия.
Восставшӧйяслысь отрядъяссӧ вӧлі жугӧдӧма.
Пугачёвӧс кутісны, дорисны чепъясӧн да кӧрт клеткаын нуисны Москваӧ.
1775 воын, крестьянскӧй армияӧс победитӧм бӧрын, царскӧй войска пӧдтісны крестьяналысь восстаниесӧ торъя сиктъясын.
Восстаниеын участвуйтысьяскӧд зэв чорыда расправитчисны.
Волга ю кузя пуръяс вылын кывтісны повстанецъяслӧн ӧшӧдӧм шойясыс.
Асьсӧ Емельян Иванович Пугачёвӧс казнитісны Москваын площадь вылын, уна йӧз син водзын.
Но трудӧвӧй народ радейтӧмпырысь видзис аслас вождь йылысь паметь.
Сы йылысь, сідз жӧ кыдзи и Разин йылысь, сьылісны сьыланкывъяс, лӧсьӧдалісны сказъяс.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Мыйла крестьяна ненавидитісны помещикъясӧс?
2) Коді вӧлі Емельян Пугачёв да мыйла сійӧ шуис асьсӧ царӧн?
3) Коді участвуйтіс восстаниеын?
4) Мыйла крестьянскӧй армия вӧлі слаб?
5) Кыдзи царь да помещикъяс расправитчисны восставшӧй крестьянакӧд?
2. Петкӧдлӧй карта вылын, кӧні вӧлі Пугачёв веськӧдлӧм улын восстаниеыс.
3. Кымын во колис Степан Разин веськӧдлӧм улын крестьяналӧн восстаниесянь Емельян Пугачёв веськӧдлӧм улын восстаниеӧдз?
21. 18-ӧд нэм помын Россиялӧн паськалӧм.
Швеция вылын победа шедӧдӧм бӧрын русскӧй корабльяс свободнӧя ветлӧдлісны Финскӧй залив да Балтийскӧй море кузя.
Но Чёрнӧй море век на вӧлі Россияысь торъялӧма.
Морелӧн войвыв берегъясас кӧзяйничайтісны турецкӧй захватчикъяс.
Найӧ пыр грӧзитісны русскӧй да украинскӧй народъяслы.
Россия кутіс воюйтны Турциякӧд Чёрнӧй море дорӧ петӧм вӧсна.
Тайӧ войнаясас прославитчис замечательнӧй русскӧй полководец Александр Васильевич Суворов.
Военнӧй делӧӧн Суворов кутіс интересуйтчыны ичӧтсянь на.
Сійӧ лыддис великӧй полководецъяс йылысь книгаяс да ачыс мечтайтіс лоны генералӧн.
Но Суворов вӧлі слаб да висьлӧс детинка.
«Но, кысь нин тэныд военнӧйӧн лоны, — серавліс сы вылын батьыс.
— Тэ и ружьетӧ он вермы лэптыны!»
Батьыслӧн кывъясыс дӧзмӧдлісны Суворовӧс.
Сійӧ кутіс закаляйтчыны.
Воасны вӧлі тӧвся кӧдзыдъяс, ставӧн пасьталӧны шоныд пасьяс.
А ичӧтик Суворов пасьталас кокньыдик куртка да быдса лун ветлӧдлас ывлаын.
Детинка велӧдчис бура ветлыны верзьӧмӧн, велаліс уна ветлыны подӧн, сійӧ эз пов ылӧ ветлӧмысь, бура терпитіс жар да кӧдзыд.
Вочасӧн Суворов ёнмис.
Дас квайт арӧсӧн сійӧ муніс военнӧй служба вылӧ.
Некымын во мысти Суворов лои офицерӧн, а сэсся генералӧн.
Суворов бура тӧдіс салдатъясӧс, радейтіс найӧс да зэв ёна тӧждысис на вӧсна.
«Меным салдатъясыд ас серти донаджыкӧсь», — шулывліс сійӧ.
Аслас нэм чӧжыс Суворов веськӧдліс комын вит ыджыд сражениеӧн да век побеждайтліс.
Сійӧ и мукӧдъясӧс велӧдліс, кыдзи колӧ побеждайтны.
«Босьт эн лыдӧн, а кужанлунӧн, — шулывліс Суворов.
— Ӧти велӧдчӧм морт пыдди куим велӧдчытӧмӧс сетӧны».
Суворов медсясӧ прославитчис сэки, кор босьтіс турецкӧй крепость Измаил.
Шулісны, мый тайӧ крепостьсӧ босьтны он вермы.
Сійӧс обороняйтісны медбур турецкӧй войска.
Но тайӧ эз падмӧд Суворовӧс.
Сійӧ кутіс гӧтӧвитны салдатъясӧс штурм вылӧ.
Карсянь неылын Суворов тшӧктіс стрӧитны сэтшӧм жӧ укреплениеяс, кутшӧмъяс вӧліны Измаил гӧгӧр.
Лунысь-лун сійӧ велӧдіс салдатъясӧс кавшасьны вал да стенъяс вылӧ, вуджны рӧв вомӧн.
«Сьӧкыд кӧ велӧдчыны, кокньыдджык воюйтны», — шулывліс полководец.
Кор ставыс вӧлі нин дась, Суворов требуйтіс, медым турокъяс сдайтчисны.
«Водзджык небесаыс муӧ усяс, а Измаил оз сдайтчы!», — гордӧя вочавидзис турецкӧй генерал.
Сэки русскӧй салдатъяс уськӧдчисны приступ вылӧ.
Найӧ тэрыба вуджисны рӧвъяс вомӧн да кавшасисны стенъясӧ.
Пансис рукопашнӧй бой.
Русскӧйяс пырисны карӧ.
Водзын мунісны полкъяс, кодъясӧн командуйтіс Суворовлӧн медбур ученик генерал Кутузов.
Турокъяс ӧтчаяннӧя дорйысисны, но найӧс вӧлі жугӧдӧма.
Измаил сдайтчис.
А недыр мысти Чёрнӧй море вылын русскӧй эскадра жугӧдіс турецкӧй флотӧс.
Тадзи русскӧй государство кутіс владейтны Чёрнӧй морелӧн войвыв берегъясӧн.
18-ӧд нэм помын Россиялӧн границаясыс паськалісны и Рытыввылын.
Россия составӧ пырис Белоруссия.
Вӧлі босьтӧма Литваӧс.
Асыввылын заводитісны ӧтувтны Казахстанӧс.
Русскӧй государство пыр ёнджыка паськаліс.
Задание.
1. Петкӧдлӧй карта вылын сійӧ муяссӧ, кодъясӧс ӧтувтӧма Россия дінӧ 18-ӧд нэм помасигкежлӧ.
2. Висьталӧй замечательнӧй русскӧй полководец А. В. Суворов йылысь.
3. Объяснитӧй Суворовлысь татшӧм выражениеяс: «Босьт эн лыдӧн, а кужанлунӧн», «Сьӧкыд кӧ велӧдчыны, кокньыдджык воюйтны».
22. Кавказса народъяс да Россия дінӧ найӧс ӧтувтӧм.
Кавказын да Закавказьеын олісны уна разнӧй народъяс: грузинъяс, армяна, азербайджанецъяс да мукӧдъяс.
Налӧн государствоясыс артмисны зэв нин важӧн, кык-куим тысяча во сайын.
Закавказье — озыр край.
Но сьӧкыда овсис сэтчӧс народъяслы.
Тані ставыс вӧлі озыр князьяс да дворяна киын.
Тані вӧлі крепостнӧй право.
Кывзысьтӧмысь крепостнӧйясӧс зэв чорыда наказывайтлісны.
Грузияын вӧлі правилӧ: «Крестьянин кӧ кучкас господинӧс, крестьянинлысь колӧ керыштны кисӧ, а сійӧ кӧ скӧр йывсьыс видас господинӧс, то сылысь колӧ нетшыштны кывсӧ».
Озыр закавказскӧй муяс вылӧ век усьласьлісны турецкӧй да иранскӧй захватчикъяс.
Найӧ босьтісны Азербайджан да Армения.
Арменияса народ героическӧя тышкасис завоевательяскӧд, но мездысьны бокисянь отсӧгтӧг сылӧн эз вӧв выныс.
Армяна надейтчисны Россия вылӧ да виччысисны сысянь отсӧг.
Иранскӧй да турецкӧй завоевательяс усьласьлісны сідз жӧ Грузия да Азербайджан вылӧ да рӧзӧритлісны найӧс.
1795 воын зэв вына иранскӧй армия матыстчис Грузиялӧн столица Тбилиси дорӧ.
Карса олысьяс оружиеӧн петісны враглы паныд.
Накӧд тшӧтш мунісны карса сьылысьяс да музыкантъяс.
Асланыс сьыланкывъясӧн найӧ воодушевляйтісны воинъясӧс.
Шонді петӧмсянь да сёр рытӧдз кыссис сражениеыс.
Ыджыд смеллун петкӧдлісны грузинскӧй воинъяс тайӧ бояс.
Став Грузия пасьта прославитчисны артиллеристъяс, кодъясӧн веськӧдліс Георгий Гурамишвили.
Иранецъяс кытшалісны батареясӧ.
Быдладорсянь кыліс налӧн победнӧй горзӧм: «Сетчӧй, сетчӧй!»
Но грузинскӧй воинъяс шуисны сулавны медбӧръя мортӧдз.
Ловйӧн коли ӧтнас Георгий Гурамишвили.
Сійӧ вӧлі сьӧкыда ранитчӧма.
Врагъяс бара уськӧдчисны атакаӧ.
Гурамишвили чукӧртіс ӧстатки вынъяссӧ да кыссис пушкалань.
Пушка гымӧбтіс.
Врагъяс чепӧсйисны бӧрвыв.
Мыйкӧ дыра кежлӧ найӧ лӧньлісны, полісны выльысь мунны атакаӧ.
Но пушкаысь эз нин лыйсьыны.
Сэки иранецъяс матыстчисны батарея дінӧ.
Ӧти пушка вылын куйліс ранитчӧм артиллерист.
Сійӧ вӧлі ловъя на да, быттьӧкӧ прӧщайтчигмоз, сывъяліс пушкасӧ кияснас.
Врагъяс кералісны геройӧс.
Народлысь водзсасьӧмсӧ венӧм бӧрын захватчикъяс пырисны карӧ.
Тбилисиса чукля уличаяс кузя тӧвзисны неприятельлӧн верзьӧмаяс.
Найӧ грабиталісны олысьясӧс, ӧзталісны керкаяс.
Став небесаыс тыри тшынӧн.
Кодсюрӧ босьтчылісны спаситны ассьыныс эмбурсӧ, но сэні жӧ усьлісны иранскӧй сабляяс помысь.
Тбилисиӧс вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
Ловйӧн кольӧм олысьяссӧ гӧравывса чукля туйясті вӧтлісны Иранӧ.
Сэні найӧс петкӧдасны базар вылӧ да вузаласны кыдзи уджалан скӧтӧс.
Найӧ лоӧны рабъясӧн.
Грузинскӧй народ гӧгӧрвоис, мый сылы ӧтнаслы не справитчыны лыдтӧм-тшӧттӧм врагъяскӧд.
Сэки Грузия шыӧдчис отсӧгла Россия дінӧ.
1801 воын Грузия ӧтлаасис Россия дінӧ.
Россия зілис захватитны Закавказье да заводитіс Персиякӧд да Турциякӧд войнаяс.
Россия победитіс.
Сы дінӧ вӧлі ӧтувтӧма азербайджанецъясӧс, армянаӧс да мукӧд народъясӧс.
Кавказса да Закавказьеса народъяс веськалісны царскӧй гнёт улӧ.
Наӧн кутісны веськӧдлыны царскӧй правительяс.
Но местнӧй князьяслӧн да дворяналӧн властьыс коли жӧ.
На ордын важ моз вӧліны муяс, на вылӧ важ моз уджалісны крепостнӧй крестьяна.
Кавказса народъяс эз выдерживайтны кык пӧвста гнётсӧ — царскӧй властьяслысь да асланыс помещикъяслысь гнётсӧ — да частӧ кыпӧдлісны восстаниеяс.
Царскӧй генералъяс зэв чорыда пӧдтылісны найӧс.
Местнӧй помещикъяс отсавлісны царскӧй властьлы.
Уна кавказскӧй князьяс да дворяна пырисны царскӧй служба вылӧ да лолісны царскӧй офицеръясӧн да генералъясӧн.
Найӧ зэв чорыда расправляйтчылісны восстаниеын участвуйтысьяскӧд.
Но Россия дінӧ ӧтлаасьӧм унаторйӧн отсаліс Кавказса народъяслы.
Эз кутны усьласьны турецкӧй да иранскӧй полчищеяс.
Сувтіс лад вылӧ овмӧс, паськаліс торговля.
Грузинъяс, армяна, азербайджанецъяс да Кавказса мукӧд народъяс унаторйӧ велӧдчисны русскӧй народлысь.
Найӧ ӧтувтчалісны русскӧй народкӧд бурджык олӧм вӧсна угнетательяслы паныд ӧтувъя тыш вылӧ.
Задание.
1. Лӧсьӧдӧй рассказ татшӧм план серти:
1) Асланыс князьяс да дворяна власть улын Кавказса народъяслӧн олӧм.
2) Азербайджан да Армения иранскӧй завоевательяс власть улын.
3) Грузия вылӧ иранскӧй завоевательяслӧн уськӧдчӧм.
4) Грузияӧс да Кавказса мукӧд народъясӧс Россия дінӧ ӧтувтӧм.
5) Кавказса народъяс царизм власть улын.
2. Кутшӧм нэмӧ пырӧ 1801 во?
23. 1812 вося Отечественнӧй война.
19-ӧд нэм заводитчигӧн Рытыввыв Европаын вӧліны гырысь войнаяс.
Французскӧй император (царь) Наполеонлӧн армияясыс жугӧдісны Европаса уна мукӧд государстволысь войскасӧ.
Став победитӧм странаяслысь вынъяссӧ чукӧртӧм бӧрын Наполеон французскӧй армиякӧд тшӧтш нуӧдіс найӧс Россия вылӧ.
1812 воын врагъяс пырисны миян му вылӧ.
Наполеон лыддис асьсӧ непобедимӧйӧн.
Сійӧ весиг сьӧрсьыс вайис ассьыс статуясӧ, кодӧс кӧсйис сувтӧдны русскӧй столицаын.
Наполеонлӧн войска прӧйдитісны Литваті, Белоруссияті, босьтісны Смоленск кар да мӧдӧдчисны Москва вылӧ.
Русскӧй армияяс бӧрыньтчисны.
Россиялӧн войскаыс сэки вӧлі куим пӧв этшаджык Франция войска серти.
<rus>Мы долго молча отступали.</rus>
<rus>Досадно было, боя ждали.</rus>
<rus>Ворчали старики:</rus>
<rus>«Что ж мы? На зимние квартиры?</rus>
<rus>Не смеют, что ли, командиры</rus>
<rus>Чужие изорвать мундиры</rus>
<rus>О русские штыки?»</rus>
(М. Лермонтов, Бородино.)
Народ видіс царскӧй начальникъясӧс.
Унаӧн требуйтісны, медым армияӧн веськӧдлыны пуктісны Кутузовӧс.
Михаил Илларионович Кутузов петкӧдліс асьсӧ уна сражениеын.
Сійӧ вӧлі Суворовкӧд ӧтлаын Измаил босьтігӧн.
Салдатъяс тӧдісны сійӧс да эскисны сылы.
Кутузов гӧгӧрволіс, мый Россияӧс спаситӧм вылӧ куш сӧмын армияыд этша на.
Сійӧ кӧсйис вооружитны народӧс — котыртны ыджыд народнӧй ополчение.
Но царь да помещикъяс полісны вооружитны народӧс.
Неокотапырысь царь назначитіс Кутузовӧс командующӧйӧн.
Зато салдатъяс радлісны да вӧлі шуӧны: «Со Кутузов локтӧ французъясӧс нӧйтны».
Ставӧн виччысисны бой, и Кутузов решитіс сійӧс сетны.
Войска сувтісны Бородино сикт дорӧ, Москвасянь 120 километр ылнаын.
Воис 1812 вося август 26 лун.
Шонді петӧм бӧрын мӧдісны гыпкыны пушкаяс.
Сьӧд кымӧр моз враг уськӧдчис русскӧй укреплениеяс вылӧ.
Пансис зэв чорыд Бородинскӧй битва.
Пехота да конница, лӧз, сьӧд, гӧрд да еджыд мундиръяс, дӧлалысь знамяяс — ставыс сорласис.
Укреплениеясыс некымынысь вуджлісны киысь киӧ.
Битваыс кыссис дзонь лун.
Кыкнан армияыс воштісны уна салдатӧс.
Бородинскӧй сражениеын французскӧй армиялысь вынсӧ вӧлі слабмӧдӧма, но эз на вӧв жугӧдӧма.
Мӧд луннас Кутузов эз кут сражайтчыны.
«Враглӧн выныс уна на, — шуліс сійӧ, — миян вынным этшаджык.
Наполеон вермас жугӧдны миянлысь армияӧс, а ми кӧ воштам армиянымӧс, ми воштам и Россияӧс».
Русскӧй армия бӧрыньтчис.
Ковмис эновтны Москваӧс.
Завоевательяслӧн армияыс воис древньӧй русскӧй столица дорӧ.
Наполеон сулаліс гӧра вылын да виччысис, мый москвичьяс воасны корны милӧсть.
Сійӧ чайтіс, мый Москва босьтӧм бӧрын война помасяс да Россия подчинитчас завоевательлы.
Но Наполеон надейтчис весьшӧрӧ.
Русскӧй йӧз эз мунны кевмысьны враглы.
Русскӧй армия бӧрся Москваысь мунісны сылӧн пӧшти став олысьясыс.
Йӧз пӧвстын сёрнитісны: «Ӧні война сӧмын на заводитчӧ.
Россия ставнас походӧ петас».
Задание.
Расскажитӧм вылӧ план:
1) Наполеон армиялӧн Россияӧ пырӧм.
2) Полководец М. И. Кутузов.
3) Бородинскӧй сражение.
4) Наполеон армияӧн Москва босьтӧм.
24. Французскӧй завоевательясӧс жугӧдӧм.
Кыдз сӧмын враг пырис Москваӧ, сэні пыр жӧ заводитчис пӧжар.
Кар пасьта ыпъяліс би.
Складъяс да прӧдукта запасъяс сотчисны.
Москвалӧн ыджыдджык юкӧныс дзикӧдз сотчис.
Сэні, кӧні неважӧн на вӧліны уна йӧза уличаяс, ӧні тшынасисны гӧлӧвняяс.
«Враг Москваын», — тайӧ сьӧкыд юӧрыс паськаліс страна пасьта.
Уна тысяча йӧз кыпӧдчисны враглы паныд тыш вылӧ.
Неприятель тылын котыртчисны партизанскӧй отрядъяс.
Партизанскӧй отрядъяс славнӧй котыртысьяс пиысь ӧтиӧн вӧлі Ермолай Четвертаков.
Сійӧ вӧлі салдат.
Бой дырйи сы улысь виисны вӧвсӧ, и сійӧ веськаліс пленӧ.
Но сылы удайтчис пышйыны.
Четвертаков воис матысса сиктӧ да предложитіс котыртны партизанскӧй отряд.
Недыр мысти Четвертаков чукӧртіс куимсё крестьянаӧс.
Татшӧм отрядъясыс вӧліны уна.
А ӧткымын отрядъясын вӧлі куим да весиг нёль тысяча мортӧн.
Партизанъяс дзебсясьлісны вӧрын, вӧчавлісны засадаяс да усьласьлісны неыджыд вражескӧй отрядъяс вылӧ.
Партизанъяслӧн эз тырмыв оружиеыс, но найӧ мырддявлісны сійӧс неприятельлысь.
Вӧліны случайяс, кор крестьяна босьтлісны враглысь пушкаяс.
Народнӧй геройяс пӧвстын вӧліны нывбабаяс.
Торйӧн ниа бура тӧдса аслас подвигъясӧн Василиса Кожина.
Сійӧ бырӧдіс уна дас неприятельскӧй салдатӧс.
Лунысь-лун Наполеон армиялӧн положениеыс Москваын лоис пыр омӧльджык.
Карын кутісны тшыгъявны.
Враг некытысь эз вермы судзӧдны продовольствие да вӧвъяслы кӧрым; крестьяна ставсӧ дзеблалісны либӧ сотісны, мед сӧмын эз веськав захватчикъяслы.
Наполеон эз вермы водзӧ сулӧдны ассьыс армиясӧ Москваын.
Сійӧ мӧдӧдіс армиясӧ лунвылӧ.
Наполеон думайтіс лунвылысь судзӧдны аслас салдатъяслы нянь.
Но русскӧй армия потшис враглы туйсӧ.
Сэк кежлӧ русскӧй армияӧ воисны выль вынъяс, сійӧ ёнмис.
Малоярославец кар дорын пансис чорыд бой.
Вражескӧй войскаӧс тані вӧлі вермӧма, найӧс вӧтлісны сійӧ жӧ туй вылӧ, кыті захватчикъяс воисны Москваӧ.
А ӧд татысь асьныс врагъяс ставсӧ нин рӧзӧритісны, жуглісны каръяс да сиктъяс.
Тані найӧс сідз жӧ виччысис тшыгъялӧм.
Неприятельскӧй войска чорыда водзсасисны, но русскӧй армия вӧтліс найӧс аслас рӧднӧй мусьыс.
Неприятельӧс помӧдз бырӧдны русскӧй армиялы отсалісны партизанъяс — русскӧйяс, белорусскӧйяс, литовскӧйяс.
Быдладорсянь найӧ усьласисны отступайтысь противник вылӧ.
Россияӧ пырис зэв ыджыд наполеоновскӧй армия, кӧні вӧлі 600 тысяча морт.
Ӧні сэтысь колис сӧмын 30 тысяча морт.
Ачыс Наполеон муртса эз веськав пленӧ.
1812 вося войнаын став народ кыпӧдчис дорйыны ассьыс отечествосӧ.
Та вӧсна тайӧ войнаыс и шусьӧ Отечественнӧйӧн.
Захватчикъясӧс жугӧдӧм бӧрын русскӧй народ отсаліс и Рытыввыв Европаса мукӧд народъяслы мездысьны завоевательяслӧн владычествоысь.
Русскӧй войска воисны Парижӧдз — Франциялӧн столицаӧдз.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Москваын пӧжар.
2) Народнӧй война.
3) Москваысь захватчикъяслӧн мунӧм.
4) Русскӧй муысь захватчикъясӧс вӧтлӧм.
2. Вайӧдӧй примеръяс, кодъяс петкӧдлӧны, мый 1812 вося война збыльысь вӧлі Отечественнӧй войнаӧн.
25. Декабристъяс.
Отечественнӧй война кыпӧдіс народӧс рӧдина вӧсна тышӧ.
Народ пӧвстын содісны свободаӧ зільӧмъяс.
Крестьяна мечтайтісны мездысьны не сӧмын захватчикъясысь, но и асланыс помещикъясысь.
Война бӧрын крепостнӧй праволы паныд тышыс ещӧ на паськаліс.
Уналаын крестьяна восставайтісны.
Весиг ӧткымын дворяна сувтісны народӧс дорйӧм вылӧ.
Тайӧ честнӧй да повтӧм йӧзыс кӧсйисны кыпӧдны восстание, бырӧдны царлысь самодержавнӧй властьсӧ, мездыны крестьянаӧс крепостнӧй правоысь да вежны государствоын став пӧрадокъяссӧ.
Найӧ вӧліны революционеръясӧн.
Дворяна-революционеръяс котыртісны ассьыныс гуся обществояс.
Ӧти общество вӧлі войвылын, Петербургын, мӧд общество лунвылын, Украинаын.
Найӧ сідзи и шусисны: Войвывса да Лунвывса обществояс.
Лунвывса обществоӧн веськӧдліс полковник Пестель, а Войвывса обществоын торъя деятельнӧйӧн вӧлі поэт Рылеев.
Аслас ӧти стихотворениеын, кодӧс гусьӧн разӧдлісны народ пӧвстын, Рылеев гижліс:
<rus>Уж как шёл кузнец,</rus>
<rus>Да из кузницы.</rus>
<rus>Слава!</rus>
<rus>Нес кузнец три ножа.</rus>
<rus>Слава!</rus>
<rus>Первый нож На бояр, на вельмож.</rus>
<rus>Слава!</rus>
<rus>Второй нож</rus>
<rus>На попов, на святош.</rus>
<rus>Слава!</rus>
<rus>А молитву сотворя,</rus>
<rus>Третий нож на царя.</rus>
<rus>Слава!</rus>
1825 во помын друг кувсис Александр Первый.
Царӧн должен вӧлі лоны сылӧн вокыс Николай.
Революционеръяс кӧсйисны выступитны, кор Николай эз на заводит царствуйтны.
Восстание шуисны заводитны Петербургын 1825 вося декабрь 14 лунӧ.
Декабрь 14 лунлы паныда войӧ офицер-декабристъяс * разӧдчалісны казармаясӧ.
* Сы вӧсна мый восстаниеыс вӧлі декабрь тӧлысьын, дворяна-революционеръясӧс, гуся обществоясса членъясӧс, кутісны шуны декабристъясӧн.
Найӧ чуксалісны салдатъясӧс кыпӧдчыны восстание вылӧ.
Салдатъяс кывзысисны декабристъяслӧн кывъясӧ, но восставайтны полісны.
Асыв кежлӧ удайтчис кыпӧдны сӧмын ӧти полк.
Дӧлалысь знамяӧн, барабан шы улын сійӧ петіс Сенатскӧй площадь вылӧ (тадзи шусьыліс Петербургса ӧти площадь).
Восставшӧйяс построитчисны.
Кутісны виччысьны, кор на дінӧ ӧтувтчасны мукӧд частьяс.
Революционеръяслы паныд Николай тэрмасьӧмӧн кутіс чукӧртны ыджыд вынъяс.
А тайӧ кадас Сенатскӧй площадь вылӧ чукӧртчис народ.
Карса гӧль йӧз, ремесленникъяс, уджалысь йӧз кӧсйисны отсавны восставшӧйяслы.
Кор Николай аслас генералъяскӧд муніс площадь вывті, народ шыблаліс сылы изъясӧн да пес чуркаясӧн.
Но декабристъяс эз кыпӧдны народӧс восстание вылӧ.
Найӧ кӧсйисны тышкасьны сӧмын асланыс вынъяснас, народтӧг.
А выныс налӧн вӧлі этша.
Сӧмын некымын час мысти восставшӧйяс дінӧ ӧтлаасисны матросъяслӧн отряд да ӧткымын мукӧд частьяс.
Николай прикажитіс лыйлыны восставшӧйяс кузя пушкаясысь.
«Лыйлыны орудиеясысь сьӧрся-бӧрся.
Заводитӧ первойыс», — командуйтіс Николай.
Но пушкаыс чӧв оліс.
Салдат-артиллерист эз тэрмась.
«Асланым ӧд...» — шуис сійӧ.
Офицер тойыштіс салдатӧс да ачыс матыстчис орудие дорӧ.
Грымӧбтіс первойя лыйӧм шы.
Сы бӧрся мӧдісны лыйлыны мукӧдъяс.
Кутісны гылавны виӧм йӧз.
Гӧгӧр горзісны да ойзісны раненӧйяс.
Восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Народ сочувствуйтіс декабристъяслы.
Но дворяна-революционеръяс вӧліны ылынӧсь народысь.
А народтӧг найӧ эз вермыны победитны.
Царь да помещикъяс жестокӧя расправитчисны восставшӧйяскӧд.
Вит декабристӧс, на, лыдын Рылеевӧс да Пестельӧс, ӧшӧдісны.
Мукӧдъяссӧ дорисны кандалъясӧн да мӧдӧдісны катаргаӧ да ссылкаӧ.
Декабристъясӧс вӧлі вермӧма, но найӧ эскисны, мый налӧн делӧыс оз вош весьшӧрӧ.
«Би киньысь ӧзъяс ыджыд би», — шулісны найӧ.
И збыльысь, декабристъяслӧн делӧыс эз вош весьшӧрӧ.
Россияса медбур йӧз водзӧ нуӧдісны тыш крепостнӧй право да царскӧй самодержавие бырӧдӧм вӧсна.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Дворяна-революционеръяс.
2) Гуся обществояс.
3) Сенатскӧй площадь вылын восстание.
4) Декабристъяскӧд расправитчӧм.
2. Кодъяс вӧліны гуся обществоясса членъясӧн?
3. Мыйла декабристъясӧс вермисны?
4. Кыдзи гӧгӧрвоны тайӧ кывъяссӧ: «Би киньысь ӧзъяс ыджыд би»?
26. Народлӧн свобода вӧсна борецъяс.
Воысь воӧ Россияын паськаліс крепостнӧй праволы паныд тыш.
Пыр частӧджык крестьяна кыпӧдчывлісны асланыс угнетательяслы паныд тыш вылӧ.
Царь мӧдӧдавліс крестьяналы паныд салдатъясӧс, непокорнӧй крестьянаӧс ысталісны катаргаӧ, кувтӧдзыс розгаавлісны.
Но крестьянскӧй восстаниеяс эз лӧньны.
Крестьяна упорнӧя тышкасисны, медым бырӧдны крепостнӧй право.
Крепостничестволӧн паныд тышӧ пырисны пыр выль и выль йӧз.
Медбур поэтъяс, писательяс, учёнӧйяс требуйтісны бырӧдны крепостнӧй пӧрадокъяс.
Торйӧн нин прославитчис сійӧ кадӧ декабристъяслӧн друг, великӧй русскӧй поэт Александр Сергеевич Пушкин.
Сійӧ гижис уна бур произведение («Полтава», «Капитанлӧн ныв», «Салтан царь йылысь мойд» да мукӧдъяс).
Пушкин вӧлі дворянин, но сійӧ радейтліс рӧднӧй народӧс да выступайтліс крепостнӧй праволы да царскӧй самодержавиелы паныд.
Аслас ӧти стихотворениеын поэт гижліс царь йылысь:
<rus>Самовластительный злодей,</rus>
<rus>Тебя, твой трон я ненавижу,</rus>
<rus>Твою погибель, смерть детей</rus>
<rus>С жестокой радостию вижу.</rus>
Царь тӧдмаліс поэтлӧн революционнӧй стихъяс йылысь.
Сійӧ ыстіс Пушкинӧс ссылкаӧ первойсӧ лунвылӧ, а сэсся кык во кежлӧ деревняӧ.
Царь преследуйтіс поэтӧс, знатнӧй дворяна оскорбляйтісны сійӧс.
Честнӧй да повтӧм Пушкин эз вермы терпитны оскорбляйтӧмъяссӧ.
Сійӧ корис дуэль вылӧ аслас оскорбительясысь ӧтиӧс.
Противникъяс паныдасисны да лыйсисны.
Царь тӧдіс, кутшӧм опасность грӧзитӧ великӧй поэт олӧмлы, но эз дугӧд дуэльсӧ.
Пушкинӧс вӧлі виӧма.
Крепостничестволы паныд решительнӧя выступитіс великӧй украинскӧй поэт Тарас Григорьевич Шевченко.
Челядь дырйиыс сійӧ ачыс вӧлі крепостнӧйӧн, пастукавліс, сэсся сійӧс босьтісны барскӧй керкаӧ, медым слугаавны помещиклы.
Юноша бура рисуйтчис.
Сы вылӧ обратитісны внимание художникъяс.
Найӧ чукӧртісны деньга да ньӧбисны Шевченколы воля.
Шевченко вӧлі эз сӧмын художникӧн, но и великӧй поэтӧн.
Аслас стихъясын сійӧ чуксаліс народӧс тыш вылӧ, восстание вылӧ.
Шевченко гижліс:
<rus>...вставайте,</rus>
<rus>Цепи разорвите,</rus>
<rus>И злодейской вражьей кровью</rus>
<rus>Волю окропите.</rus>
Шевченкоӧс арестуйтісны.
Николай Первый прикажитіс сетны сійӧс салдатӧ да 10 во кежлӧ мӧдӧдны Казахстанӧ.
Царь запретитіс поэтлы гижны да рисуйтчыны.
Повтӧм Шевченко кутіс гижны гусьӧн.
Сійӧ пыр эскывліс сыӧ, мый украинскӧй да русскӧй народъяс кутасны ӧтвыв тышкасьны асланыс угнетательяслы паныд, победитасны тайӧ тышас да лоасны свободнӧйясӧн.
Россияса медбур писательяс печатайтісны ассьыныс произведениеяссӧ «Современник» журналын.
Сійӧс лэдзис крестьянаӧс мудзлытӧг дорйысь поэт Николай Алексеевич Некрасов.
Журнал редакцияын уджаліс великӧй русскӧй писатель, учёнӧй да революционер Николай Гаврилович Чернышевский.
Чернышевский кӧсйис, медым эз царь да помещикъяс, а «народ веськӧдліс странаӧн».
«Чер босьтны киӧ чуксалӧй Русьӧс!»
— гижліс сійӧ, кӧні чуксалӧ крестьянаӧс кыпӧдчыны царь да помещикъяс властьлы паныд восстание вылӧ.
Чернышевский мӧвпаліс народлӧн светлӧй будущӧй йылысь.
Сійӧ кӧсйис, медым став йӧзыс вӧліны равнӧйӧсь ӧта-мӧдныскӧд, медым йӧз пӧвстын эз вӧвны нартитысьяс да нартитӧмаяс, медым быд морт уджаліс ставлӧн благо вылӧ.
Чернышевский лоис вождьӧн став борецъяслӧн, кодъяс тышкасисны крепостнӧй праволы да царскӧй самодержавиелы паныд.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Крепостнӧй праволы паныд крестьяналӧн тыш.
2) А. С. Пушкин.
3) Т. Г. Шевченко.
4) Н. А. Некрасов да Н. Г. Чернышевский.
2. Думыштлӧй, кутшӧм произведениеяс ті лыддьылінныд Пушкинлысь, Некрасовлысь да Шевченколысь.
Россияын капитализм.
27. Крепостнӧй право усьӧм.
Крепостнӧй праволы паныд тыш эз дугдыв.
Крестьяна упорнӧя зілисны бырӧдны крепостнӧй гнёт.
Помещикъяс полісны, мый крестьяна кыпӧдчасны восстание вылӧ став страна пасьта.
Александр Второй царь шуліс дворяналы: «Бурджык аслыным бырӧдны крепостнӧй право, а не виччысьны, кор сійӧс бырӧдас восставшӧй народ».
1861 воын Александр Второй лэдзис крепостнӧй право бырӧдӧм йылысь закон.
«Со и бур царь лоис», — думайтісны крестьяна.
Но царь да помещикъяс ылӧдлісны крестьянаӧс.
Дерт, ӧні крестьяна эз вӧвны обязанӧсь бесплатнӧ уджавны помещиклы.
Дворяна водзӧ эз нин вермыны наказывайтны крестьянаӧс, вузавны либӧ ньӧбны найӧс.
Но пӧшти став муыс колис помещикъяс киын.
Крестьяналы сетісны сӧмын медся омӧль ичӧтик му участокъяс.
Но и наысь колӧ вӧлі мынтыны ыджыд выкуп.
Гӧгӧрвоисны крестьяна, мый найӧс ылӧдлісны.
Уналаын заводитчисны восстаниеяс.
Крестьяналӧн медся ыджыд восстание кыптіс Бездна сиктын, Казаньсянь неылын.
Восставшӧйяслӧн юрнуӧдысьӧн лои крестьянин Антон Петров.
«Помещикъяслы эн эскӧй, — шуліс Петров.
— Став му — пашняяс и видзьяс — крестьянскӧй.
Помещикъяслы колӧ кольны сӧмын гӧраяс да логъяс, лыа да камыш».
Безднаӧ кутісны воавны орчча сиктъясса крестьяна.
«Правильнӧ», — шулісны найӧ, кор кывзісны Петровлысь висьталӧмсӧ.
Безднаӧ вӧлі ыстӧма царскӧй салдатъясӧс генералкӧд.
«Выдайтӧй Антон Петровӧс», — требуйтіс генерал.
Крестьяна эз кӧсйыны выдайтны ассьыныс вожаксӧ.
Сэки генерал прикажитіс лыйлыны.
Тайӧ лунӧ Безднаын вӧлі виӧма да ранитӧма 350 кымын мортӧс.
Антон Петровӧс кутісны да казнитісны.
Крепостнӧй право отменитӧм бӧрын странаын кутісны вӧдитны унджык нянь да вӧчны мукӧд прӧдуктаяс.
Паськаліс торговля.
Ӧткымын крестьяна кутісны озырмыны.
Ичӧт донӧн найӧ ньӧбалісны асланыс соседъяслысь прӧдуктаяс, нулісны карӧ да сэні вузавлісны донӧнджык.
Та вылын найӧ наживайтчисны.
Найӧ озырмисны сідз жӧ сыысь, мый сетавлісны крестьяна-беднякъяслы уджӧн пызь либӧ деньга, а бӧрсӧ насянь удждылӧм сертиыс босьтлісны унджык.
Озырмӧм крестьяна заводитісны ньӧбавны аслыныс му да видзны меда работникъясӧс.
Татшӧм крестьянасӧ шулывлісны кулакъясӧн.
Но унджык крестьяналы асланыс овмӧсъяс помысь пӧткӧдчыны вӧлі сьӧкыд.
Крестьяна-беднякъяс медасьлісны уджавны кулакъяслы да помещикъяслы.
Асланыс уджысь найӧ пӧлучайтлісны зэв этша, а уджавлісны уна.
Крестьянин чеччӧ югдыны заводитігӧн, дзонь лун уджалӧ помещиклы либӧ кулаклы.
Сӧмын рытнас сійӧ локтӧ аслас ичӧтик мутор вылӧ.
Оз вевъяв крестьянин бура обработайтны ассьыс кӧдзасӧ.
А омӧля кӧ обработайтін — и урожайыд омӧль.
Уна крестьяна дзикӧдз корысьмисны.
Рӧзӧритчӧм бӧрын найӧ эновтлісны рӧднӧй местаяссӧ да мунлісны нажӧтка корсьны.
Задание.
1. Расскажитӧм вылӧ план:
1) Крепостнӧй право отменитӧм.
2) Бездна сиктын крестьяналӧн восстание.
3) Кулакъяслӧн лоӧм.
4) Крепостнӧй право отменитӧм бӧрын крестьяналӧн олӧм.
2. Мый вӧсна царь да помещикъяс решитісны отменитны крепостнӧй право?
3. Висьталӧй, мый кӧсйис петкӧдлыны художник 72 лист боквывса рисунокӧн.
28. Капиталистическӧй фабрикаын.
Ар.
Дугдывтӧг кисьтӧ зэр.
Пӧльтӧ кӧдзыд тӧв.
Няйт туй кузя, коді вайӧдӧ карӧ, мунӧны киссьӧм паськӧма тшыг крестьяна.
Кутшӧм тайӧ странникъяс?
Мый найӧс вӧтлӧ татшӧм лёк поводдя дырйиыс рӧднӧй гортсьыс уна дас километр сайӧ?
Нужда, вывті ыджыд нужда.
Дзикӧдз корысьмис сикт.
Ар на эз помась, а нянь абу нин.
Кыдзи колльӧдасны тӧвсӧ, висьтавны сьӧкыд.
Мунӧны крестьяна карӧ.
Кывлӧмаӧсь, сэні фабрикаӧ колӧны рабочӧйяс.
Крепостнӧй право отменитӧм бӧрын Россияын ӧдйӧ кутісны стрӧитсьыны заводъяс, фабрикаяс, кӧрт туйяс.
Та вылӧ колӧны вӧлі рабочӧйяс, уна рабочӧй.
И век жӧ киссьӧм паськӧма слабмӧм йӧзыс, кодъяс дасьӧсь уджавны кӧпейкаяс вылӧ, мед сӧмын эськӧ не кувны тшыглы, вӧліны унджыкӧн.
Удж вылӧ веськавны эз вӧв сэтшӧм кокни.
Крестьяна воисны карӧ.
Корсисны фабрика.
Кар помын, ёг чукӧръяс да пӧлыньтчӧм ичӧтик керкаяс пӧвстын, сулалӧны сылӧн кузь, шуштӧм корпусъясыс.
Стенъясыс няйтӧсь, сьӧдасьӧмаӧсь тшынсьыс.
Ӧшинь стеклӧясыс вевттьысьӧмаӧсь саӧн.
Пыранінас — йӧз чукӧр.
Виччысьӧны фабрикаса кӧзяинӧс — фабрикантӧс.
Дзик ставыс, мый эм фабрикаын, капиталистъяслӧн.
* Фабрикантъясӧс да мукӧд озыр йӧзӧс, кодъяс наживайтчӧны рабочӧйяс удж тшӧт весьтӧ, шуӧны капиталистъясӧн.
Тайӧ на вылӧ лун и вой уджалӧны рабочӧйяс.
Но крестьянаӧс эз примитны.
Фабрикаӧ рабочӧйясыс сэсся оз ковны.
Рытладорыс век жӧ ӧтилы удайтчис веськавны удж вылӧ.
Отсаліс случай.
Уджалігӧн жугаліс важ, киссьыны нин мӧдӧм станок.
Мынӧм шестерняыс кучкис станок дорын сулалысь рабочӧйлы юрас.
Некымын минут мысти рабочӧй кулі.
Срочнӧ ковмис сы пыдди морт.
Примитісны крестьянскӧй том зонмӧс.
Фабрикаын уджыс сьӧкыд.
Ыджыд, джынвыйӧ пемыд помещениеяс.
Парӧвӧй машинаяс бергӧдлӧны разнӧй механизмъяс.
Стучитӧны зубчатӧй кӧлесаяс.
Чушкӧны приводнӧй ременьяс.
Станокъяс костын рабочӧйяслы дзескыд.
Гӧгӧр няйт.
Оз тырмы лолавны воздухыс.
Торйӧн нин сьӧкыд челядьлы.
Фабрикаын уджалӧны 8–10 арӧса уна челядь.
Кельыд чужӧмаӧсь, слабиникӧсь, найӧ югдӧмсянь да пемыдӧдзыс вӧчӧны не ас вын сертиыс сьӧкыд удж.
Удж бӧрся видзӧдӧ мастер.
Сійӧ распоряжайтчӧ рабочӧйясӧн.
Быд дінӧ придирайтчӧ: то, шуӧ, тӧварсӧ лёка вӧчӧма, то рабочӧй мыж вӧсна сувтіс станок, то рабочӧй грубӧя вочавидзис мастерлы.
Тайӧ ставторсьыс мастер босьтӧ штрап.
А ӧд рабочӧйяслӧн удждоныс вӧлі и сідз нин зэв ичӧт.
Сійӧ лунӧ, кор выль морт воис уджавны фабрикаӧ, мастер вайис выль распоряжение: локтан недельсянь уджавны не сідзи, кыдзи войдӧр, — суткиын 14 часӧн, а ӧти часӧн унджык.
Тайӧ лунӧ выль рабочӧй помаліс уджсӧ, кыдзи и мукӧдъяс, сёрӧн.
Воис гортас.
Овмӧдчис сійӧ заводкӧд орччӧн, важ пӧлыньтчӧм керкаын — фабричнӧй общежитиеын.
Кайис нар вылӧ.
Комнатаыс кӧдзыд, пемыд, быттьӧ пон оланін.
Да и олӧ сэні оз сӧмын ӧтнас том зон.
Дзонь куим семья.
А комнатаыс — квайт воськов кузьта да куим воськов пасьта.
Том морт куйлӧ нар вылын.
Унмовсьны оз вермы.
Сьӧкыд сьӧлӧм вылас.
Аддзӧ: мужиклы овны сьӧкыд, но и рабочӧйяслы абу бурджык.
Задание.
1. Ӧтветитӧй вопросъяс вылӧ:
1) Мыйла крестьяна рӧзӧритчалісны крепостнӧй право отменитӧм бӧрын?
2) Кытчӧ да мыйла мунісны рӧзӧритчӧм крестьяна?
Кодъясӧн найӧ лоліны?
3) Кодъяслӧн вӧліны фабрикаясыс?
4) Кыдзи фабрикантъяс да мастеръяс относитчисны рабочӧйяс дінӧ?
5) Кутшӧм условиеясын олісны да уджалісны рабочӧйяс?
2. Лӧсьӧдӧй рабочӧйяслӧн удж да олӧм йылысь рассказ.
29. Морозовскӧй стачка.
Рӧзӧритчӧм уна крестьяна мунлісны карӧ, лолісны рабочӧйясӧн.
Крестьяналӧн вӧвлі овмӧс — му участок, вӧв, пу гӧр да уджалан мукӧд орудиеяс, а рабочӧйяслӧн нинӧм татшӧмыс эз вӧв.
Рабочӧйяс медасьлісны уджавны капиталистъяслы.
Сьӧкыд вӧлі олӧмыс Россияса рабочӧйяслӧн.
Найӧ уджавлісны суткиын 14, а то и 16 час чӧж.
Уджалӧмысь пӧлучайтлісны грӧшъяс.
Да и талӧн пӧшти джынйыс корсюрӧ мунліс штрапъяс вылӧ.
Деньга муртса тырмывліс, медым не кувны тшыглы.
Рабочӧйяс вочасӧн кутісны гӧгӧрвоны, мый бурмӧдны ассьыныс олӧм найӧ вермасны сӧмын сэк, кор кыпӧдчасны нартитысьяслы паныд тыш вылӧ.
Найӧ сёрнитчывлісны гусьӧн («стакивайтчисны», кыдз шулісны важӧн), дугӧдлісны удж да сетлісны фабрикантлы ассьыныс требованиеяс.
Тайӧ шусьывліс стачкаӧн либӧ забастовкаӧн.
Первойя ыджыд забастовкаясысь ӧти вӧлі 1885 воын Орехово-Зуево карын, Морозовлӧн ткацкӧй фабрикаын.
Стачкаӧн юрнуӧдысьӧн вӧлі Пётр Моисеенко.
Сыӧдз, кыдзи объявитны забастовка, рабочӧйяслӧн руководительяс нуӧдісны совещание.
Найӧ чукӧртчисны чайнӧйӧ, медым выработайтны фабрикантлы ассьыныс требованиеяс.
Медым эз обращайтны на вылӧ внимание, закажитісны кӧлача чай.
«Ми уджалам, а фабрикантъяс миян уджӧн наживайтӧны озырлунъяс, пычкӧны миянлысь вир, — пӧся сёрнитіс Моисеенко.
— И миянлы оз ков чӧв овны.
Ӧтнад — поле вылын абу воин, а ӧтлаын став рабочӧйяс — ыджыд вын».
«Вернӧ!
Вернӧ!»
— ошкӧмпырысь шуалісны рабочӧйяс.
Найӧ кӧсйысисны действуйтны дружнӧя, ставӧн, кыдзи ӧти.
Мӧд лунас 5 час асылын, кыдзи и век, фабрика заводитіс уджавны.
Моисеенко да сылӧн ёртъясыс сетісны сигнал.
Рабочӧйяс сувтӧдалісны станокъяс, кутісны разӧдчавны.
Фабрикант Морозов, кодӧс муртса на чеччӧдісны узянінысь, повзьӧмпырысь телеграфируйтіс царскӧй министрлы:
«Фабрикаын рабочӧйяс волнуйтчӧны...
Став сьӧлӧмсянь корам примитны мераяс беспорядок дугӧдӧм могысь».
Рытнас воисны царскӧй войска.
Прӧйдитіс куим лун, но удж вылӧ некод эз пет.
Орехово-Зуевоӧ воис ачыс губернатор (областьса — губернияса начальник).
Уличаяс вылын кутісны чукӧртчавны бастуйтысьяс.
Найӧ ыстісны губернатор дінӧ выборнӧйясӧс да предъявитісны ассьыныс требованиеяс.
Рабочӧйяс корисны содтыны удждон да бырӧдны штрапъяс.
Губернатор ӧткажитчис вӧчны тайӧс.
Выборнӧйясӧс арестуйтісны.
«Кӧть ставнымӧс ыстӧй ссылкаӧ!
И тіян вылӧ управа аддзысяс!» — горзісны йӧз чукӧрсянь.
Полиция да войска кутісны зырны рабочӧйясӧс.
Мӧдісны шутьлявны нагайкаяс.
Вӧвъяс талялісны усьӧм йӧзӧс.
Царь распоряжение серти тайӧ лунӧ вӧлі арестуйтӧма 600-ысь унджык рабочӧйӧс.
Стачка вӧлі дугӧдӧма.
Но орехово-зуевскӧй рабочӧйяслӧн тышыс эз вош весьшӧрӧ.
Рабочӧйяс кутісны гӧгӧрвоны, мый найӧ вермасны унатор шедӧдны, выступитасны кӧ организованнӧя.
Но ӧнӧдз рабочӧйяс действуйтісны эз на тырмымӧн организованнӧя.
Ӧти фабрикаын рабочӧйяс бастуйтісны, а мӧдын уджалісны.
Царь да капиталистъяс вермисны кокниа пӧдтыны ӧти фабрикаса рабочӧйяслысь восстание, но кыпӧдчисны кӧ эськӧ ӧтпырйӧ став рабочӧйяс, став уджалысь йӧз, — сэк эськӧ эз сюр сэтшӧм вын, коді вермис жугӧдны найӧс.
Таысь кындзи, рабочӧйяс эз на гӧгӧрволыны, мый налы колӧ бырӧдны царлысь да капиталистъяслысь власть да лӧсьӧдны ассьыныс власть, медым овны шудаа.
Задание.
1. Ӧтветитӧй вопросъяс вылӧ:
1) Кыдзи озырмылісны фабрикантъяс?
2) Мый сэтшӧмыс стачка (забастовка)?
Мый вӧчлісны рабочӧйяс стачка объявитӧм бӧрын?
3) Кутшӧм требованиеяс предъявитісны морозовскӧй рабочӧйяс?
2. Торйӧдӧй рассказсӧ юкӧнъяс вылӧ да на пиысь быдӧнлы думайтӧй заголовок.
Артмас рассказлӧн план.
Гижӧй сійӧс тетрадяныд.
План серти лӧсьӧдӧй рассказ.
30. Владимир Ильич Ленин.
Уджалысь йӧзлӧн великӧй учительӧн да организаторӧн лои В. И. Ленин.
Владимир Ильич Ульянов (Ленин) чужліс 1870 воын Симбирск карын.
Владимир Ильичлӧн паметь кузя тайӧ карыс ӧні шусьӧ Ульяновскӧн.
Володя Ульянов вӧлі зэв любознательнӧй детинкаӧн.
Сійӧ уна лыддьысьліс, велӧдіс история, литература, иностраннӧй кывъяс, но такӧд тшӧтш радейтліс ворсны городкиӧн, купайтчыны юын, ворсліс шахматӧн.
Гожӧмын, кор семьяыс мунліс овны сиктӧ, Володя Ульянов аддзывліс, кутшӧм гӧля олӧны крестьяна.
Но и карын сійӧ аддзывліс уна гӧль да шудтӧм йӧзӧс.
Томиник Ленин решитіс сины ассьыс став олӧмсӧ уджалысь народлӧн шуд вӧсна тышлы.
Ленин велӧдчис зэв бура да помаліс школасӧ зӧлӧтӧй медальӧн.
Школа помалӧм бӧрын сійӧ пырис велӧдчыны Казанскӧй университетӧ.
Том арлыдӧн на Ленин тӧдмасис великӧй революционеръяслӧн — Карл Маркслӧн да Фридрих Энгельслӧн — трудъясӧн.
К. Маркс да Ф. Энгельс вӧліны гениальнӧй учёнӧйясӧн да рабочӧйяслӧн вождьясӧн.
Ленин лоис налысь делӧсӧ водзӧ нуӧдысьӧн.
1887 воын Ленин организуйтіс царскӧй произволлы паныд студентъяслысь выступление.
Сійӧс вӧтлісны университетысь, а некымын лун мысти арестуйтісны.
Тайӧ кадӧ Ленинлы вӧлі сӧмын на 17 арӧс.
Свобода вылӧ петӧм бӧрын Ленин кӧсйис велӧдчыны водзӧ.
Но сійӧс эз примитны ни ӧти учебнӧй заведениеӧ.
Сэки Ленин решитіс велӧдчыны самостоятельнӧя.
Во чӧж сійӧ уджаліс зэв ёна.
Сійӧс, мый мукӧд студентъяс велӧдӧны нёль во чӧж, Ленин прӧйдитіс ӧти воӧн.
1893 воын Ленин вуджис овны Петербургӧ.
Сійӧ решитіс овмӧдчыны карын, кӧні вӧліны уна фабрикаяс да заводъяс, кӧні олісны уна рабочӧйяс.
Ленин тані котыртіс некымын рабочӧй кружок.
Рабочӧйяс чукӧртчывлісны гусьӧн.
Медым ылӧдлыны сыщикъясӧс, найӧ вӧчлісны сідз, быттьӧ чукӧртчӧны вечеринка вылӧ.
Нарошнӧ шумитлісны, гораа сералісны, сьылісны, ворсісны гитараӧн либӧ гудӧкӧн.
Збыльысьсӧ жӧ кружокъясын сёрнитісны сы йылысь, кыдзи нуӧдны капиталистъяскӧд да помещикъяскӧд тыш.
Ленин эз сӧмын веськӧдлы рабочӧй кружокъясӧн.
Сійӧ гижис книгаяс да листовкаяс.
Ленин велӧдіс рабочӧйясӧс да крестьянаӧс, мый стрӧитны выль, свободнӧй да шуда олӧм найӧ вермасны сэк, кор бырӧдасны угнетательяслысь власть, кор босьтасны властьсӧ асланыс киӧ.
1895 во помын Ленинӧс выльысь арестуйтӧны.
Сійӧс бара пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Но сійӧ кужис лӧсьӧдны йитӧд ёртъясыскӧд, кодъяс колисны свобода вылӧ.
Ёртъясыс ыставлісны Ленинлы книгаяс.
Ленин гижліс ассьыс письмӧяссӧ тайӧ книгаясыслӧн строкаяс костӧ йӧлӧн.
Йӧв косьмыліс, и нинӧм оз вӧлі тӧдчы.
Тюремщикъяс видлавлісны книгаяссӧ да спокойнӧя бӧр сетлывлісны Ленинлӧн ёртъясыслы.
Найӧ шонтылісны бумагасӧ, и став гижӧдыс бура тӧдчыліс.
Ленин гижліс гусьӧн, сідз, медым тюремщикъяс эз казявны.
Йӧвсӧ сійӧ кисьтавліс ичӧтик чернильницаясӧ, кодъясӧс вӧчліс няньысь.
Кыласны кӧ вӧлі кок шыяс тюремщикъяслӧн, сійӧ ньылыштліс «чернильницасӧ» да «черниласӧ».
Ленинӧс дыр видзисны тюрьмаын, сэсся ыстісны куим во кежлӧ Сибирӧ.
Но и ылі Сибирын Ленин водзӧ нуӧдіс революционнӧй удж.
Ссылка бӧрын Ленинлы ковмис мунны заграницаӧ.
Сэсянь сійӧ кутіс веськӧдлыны Россияса уджалысь йӧзлӧн царлы да капиталистъяслы паныд тышӧн.
Задание.
1. Составитӧй да гижӧй уроклысь план.
План серти висьталӧй В. И. Ленинлӧн олӧм да революционнӧй удж йылысь.
2. Петкӧдлӧй карта вылын Симбирск кар (ӧні Ульяновск).
31. Коммунистъяслысь партия создайтӧм.
В. И. Ленин вӧлі смел революционерӧн да великӧй учёнӧйӧн.
В. И. Ленин чуксаліс рабочӧйясӧс угнетательяслы паныд решительнӧй тышӧ, сійӧ велӧдліс, мый рабочӧйяс вермасны победитны сӧмын сэк, кор найӧ бура организуйтчасны да нуӧдасны ас бӧрсяныс крестьянаӧс.
Мый вӧсна нӧ Ленин лыддьывліс, мый уджалысь йӧз вермасны победитны сӧмын сэк, кор найӧ ӧтувтчасны да выступитасны дружнӧя, ӧтувъя вынъясӧн?
Шуам, кутшӧмкӧ ӧти карса рабочӧйяс вооружитчисны да решитісны свергнитны царлысь, помещикъяслысь власть, а сэсся и капиталистъяслысь власть.
Мый эськӧ артмис таысь?
Царь да капиталистъяс эськӧ пыр жӧ чукӧртісны мукӧд каръясысь войска да пӧдтісны рабочӧйяслысь выступлениесӧ.
Вӧлі эськӧ мӧд делӧ, став страна пасьта, став заводъясысь став национальностьяса рабочӧйяс кӧ выступитісны ӧтпырйӧ, дружнӧя да нуӧдісны кӧ ас бӧрсяныс крестьянаӧс.
Найӧ эськӧ лоисны непобедимӧй вынӧн.
Сідзкӧ, медым победитны, колӧ вӧлі ӧтувтны став уджалысь йӧзӧс.
Но мыйсянь нӧ заводитнысӧ?
Медводз, лыддьыліс Ленин, колӧ вӧлі ӧтувтны ӧти зумыд организацияӧ медся передӧвӧй, революционнӧя настроитчӧм рабочӧйясӧс — создайтны революционнӧй рабочӧй партия.
Партия должен ӧтувтны став уджалысь йӧзӧс да нуӧдны найӧс ас бӧрсяыс угнетательяслы паныд тышӧ.
Ленин предложение серти рабочӧй-революционеръяслӧн представительяслы колӧ вӧлі чукӧртчыны да сёрнитчыны партия создайтӧм йылысь.
Но Россияын чукӧртчыны оз вӧлі позь.
Ставнысӧ вермисны арестуйтны.
Та вӧсна чукӧртчисны заграницаын.
1903 воын Лондонӧ, Англиялӧн столицаӧ, воисны русскӧй революционеръяслӧн представительяс.
Найӧ решитісны ӧтувтчыны ӧти рабочӧй партияӧ.
Съезд вылын вӧліны эз сӧмын Ленин дор сулалысьяс.
Съездвывса ӧткымын участникъяс эз кӧсйыны сэтшӧм решительнӧя тышкасьны угнетательяслы паныд, кыдзи чуксавліс Ленин.
Кор бӧрйисны партияса руководительясӧс, съездвывса унджык участникъясыс гӧлӧсуйтісны Ленин дор.
Та вӧсна Ленин дор сулалысьяссӧ шуисны большевикъясӧн.
Сёрӧнджык большевикъясӧс кутісны шуны сідз жӧ коммунистъясӧн.
И коммунистъяс и большевикъяс — сійӧ ӧти.
Большевикъяс гӧгӧрволісны, мый ковмас нуӧдны дыр кадся да сьӧкыд тыш.
Но найӧ эскылісны рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн вынӧ.
Найӧ смела мунісны сьӧкыдлунъяслы да опасностьяслы воча.
Задание.
1. Мый вӧлі колӧ вӧчны рабочӧйяслы да крестьяналы сы могысь, медым победитны ассьыныс угнетательяссӧ?
2. Мый могысь колӧ вӧлі создайтны рабочӧй партия?
3. Кыдзи кутісны шусьыны рабочӧй партияын В. И. Ленин дор сулалысьясыс?
32. Кровавӧй вӧскресенньӧ.
Большевикъяс чуксалісны рабочӧйясӧс свергнитны царлысь власть.
Но уна рабочӧйяс вӧлі некыдз оз вермыны гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ — овны цартӧг.
Сэк жӧ вичкоясын священникъяс пыр убеждайтлісны рабочӧйясӧс, мый кывзысьны царлысь тшӧктіс ен.
Петербургскӧй рабочӧйяс пӧвстын кутіс выступайтны Гапон поп.
Сійӧ вӧлі предательӧн, но рабочӧйяс тайӧс эз тӧдны.
Гапон висьтавліс, мый народлы овны сьӧкыд, но царь таын абу мыжа.
Царь оз тӧд уджалысь йӧзлӧн олӧм йылысь.
Колӧ чукӧртчыны, мунны царь дінӧ да ставтор йылысь висьтавны сылы.
Царь сетас йӧзлы свобода да му.
Большевикъяс предостерегайтісны рабочӧйясӧс, разъясняйтісны налы, мый царь — первой помещик да уджалысь йӧзлӧн враг.
Оз ков корны сылысь, а колӧ тышкасьны сылы паныд.
Но век жӧ уна рабочӧйяс сэк эз на мунны большевикъяс бӧрся, а эскисны царлы.
1905 во январь 9 лунся вӧскресенньӧӧ Петербургса рабочӧйяс мунісны царь дінӧ.
Вӧлі праздник лун, и заводъяс эз уджавны.
Рабочӧйяс пасьтасисны сӧстӧм паськӧмӧн.
Аскӧдныс нуӧдісны старикъясӧс, гӧтыръяссӧ да челядьсӧ.
Видзчысьӧмӧн нуисны ӧбразъяс да царскӧй портретъяс, сьылісны вичкоса сьыланкывъяс.
Рабочӧйяс веритісны, мый «царь-батюшка» ставсӧ вӧчас народлы.
Воисны царскӧй Зимньӧй дворец дорӧ.
Но царь оз тыдав.
Дворец дорын сулалӧны салдатъяс.
Йӧз мӧдісны волнуйтчыны.
Ӧткымынъяс шуалісны: «Салдатъяс ӧмӧй кутасны лыйлыны рабочӧйясӧс?
Найӧ ӧд пӧшти ставныс крестьяна пӧвстысь».
Здук кежлӧ ставыс лӧньліс.
И друг кӧдзыд чӧв-лӧньын гымӧбтіс залп.
Салдатъяс выполнитісны царскӧй приказ.
Йӧз уськӧдчисны коді кытчӧ.
Морӧсас кутчысьӧмӧн усис том рабочӧй.
Горӧдіс нывбаба.
Уси старик, кодлӧн киас вӧлі ӧбраз.
Площадь вылын кылісны горӧдӧмъяс:
«Народӧс лыйлӧны!»
«Со сійӧ кыдз!»
«Вот кутшӧм царскӧй милӧстьыд!»
Воисны верзьӧмаяс.
Найӧ кыскисны сабляяснысӧ да уськӧдчисны рабочӧйяс вылӧ.
Вӧвъяс талялісны котӧртысь йӧзӧс.
Лэчыд сабляяс кералісны старикъясӧс, нывбабаясӧс, челядьӧс.
Тайӧ лунӧ вӧлі виӧма тысячаысь унджык мортӧс да некымын тысячаӧс ранитӧма.
Январь 9-ӧд лун народ шуис кровавӧй вӧскресенньӧӧн.
Рабочӧйяс дугдісны эскыны царлы.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый большевикъяс вӧліны правӧсь: свобода позьӧ шедӧдны сӧмын оружиеӧн.
Россияын заводитчис революция.
Задание.
1. Составитӧй уроклысь письменнӧй план да сы серти лӧсьӧдӧй висьт.
2. Кыдзи кутісны относитчыны царь дінӧ рабочӧйяс 1905 во январь 9 лунся событиеяс бӧрын?
3. Кор заводитчис первой русскӧй революция?
4. Кымын во сайын вӧлі кровавӧй вӧскресенньӧ?
33. Первой русскӧй революция.
Революция шымыртіс странаӧс ставнас.
Каръясын бастуйтісны рабочӧйяс.
«Долой царлысь власть!»
— шуисны найӧ.
Рабочӧйяс бӧрся кыпӧдчисны крестьяна.
Найӧ тышкасисны сы вӧсна, медым мырддьыны помещикъяслысь му, но на пӧвстысь унаӧн эз на мунны царлы паныд.
Русскӧй народкӧд ӧтвылысь кыпӧдчисны угнетательяслы паныд тыш вылӧ украинецъяс, латышъяс, грузинъяс да странаса мукӧд народъяс.
1905 вося ар кежлӧ странаса уна каръясын создайтісны рабочӧй депутатъяслысь Сӧветъяс.
Медся первой Сӧветъясысь ӧтиӧс образуйтісны Иваново карын рабочӧй-текстильщикъяс.
abu
Сӧветъяс решайтісны, кор заводитны либӧ дугӧдны стачка, кутшӧм требованиеяс сетны фабрикантъяслы.
Уна Сӧветъясӧн веськӧдлісны большевикъяс.
1905 вося декабрын вӧлі рабочӧйяслӧн медся ыджыд выступление — Москваын вооружённӧй восстание.
Рабочӧй депутатъяс Московскӧй Сӧветлӧн призыв серти Москваса рабочӧйяс декабрь 7 лунӧ заводитісны стачка. (Московскӧй Сӧветӧн веськӧдлісны большевикъяс).
Заводъясын дугдісны уджавны станокъяс.
Кӧрт туйяс вылын сувтісны поездъяс.
Эз уджавны почта да телеграф.
Кусі электричество.
Магазин ӧдзӧсъясын ӧшалісны томанъяс.
Трудӧвӧй Москва бастуйтіс.
Рабочӧйяс петісны уличаяс вылӧ.
Найӧ чукӧртчалісны ӧтлаӧ, нуисны революционнӧй гӧрд знамяяс, сьылісны:
<rus>На бой кровавый, святой и правый,</rus>
<rus>Марш, марш вперёд, рабочий народ!</rus>
Некымын лун мысти бастуйтысь рабочӧйяс заводитісны вооружённӧй восстание.
Восставшӧйяс кутісны потшавны уличаяс.
Нетшкисны воротаяс, пӧрлӧдлісны телеграфнӧй столбъяс, ваялісны тыртӧм бӧчкаяс, тэчисны пес чипасъяс.
Татшӧм сооружениеясыс шусисны баррикадаясӧн.
Баррикадаяс сайӧ дзебсьӧмӧн рабочӧйяс кутісны нуӧдны царскӧй войскалы паныд вооружённӧй тыш.
Торйӧн нин чорыд бойяс мунісны Пресняын (Москвалӧн тайӧ районыс ӧні шусьӧ Краснӧй Пресняӧн).
Унджык салдатыс вӧліны крестьяна пӧвстысь.
На пиысь унаӧн эз кӧсйыны лыйлыны рабочӧйяслы.
Пресня уличаясті ӧтчыд муніс рабочӧйяслӧн колонна.
Сы водзын кык нывбаба-работница нуисны гӧрд знамя.
Друг пельӧс сайсянь мыччысис царскӧй конница.
Сабляяснас да нагайкаяснас шенасигтыр вӧла йӧз уськӧдчисны рабочӧйяс вылӧ.
Гӧрд знамясӧ паськӧдӧмӧн нывбабаяс мужественнӧя уськӧдчисны салдатъяслы воча.
Найӧ горзісны: «Виалӧй миянӧс!
Ловйӧн ми знамя огӧ сетӧй!»
Вӧла йӧз сувтісны, недыр педзыштісны места вылас, а сэсся скачитісны бӧр.
Царскӧй генералъяс полісны, мый салдатъяс вуджасны рабочӧйясладор, и кутісны видзны найӧс казармаясас иган сайын.
Николай Второй царь ыстіс Москваӧ полкъяс, кӧні салдатъяс эз на мунны царлы паныд да выполняйтісны царскӧй приказъяс.
Найӧ сьӧрсьыс вайисны пушкаяс да пулемётъяс.
Московскӧй рабочӧйяслӧн лёка вооружитчӧм отрядъяслы сьӧкыд вӧлі тышкасьны царскӧй войскакӧд.
Декабрь шӧр кежлӧ Москваса унджык районъясын восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Но пресненскӧй баррикадаяс упорнӧя кутчысисны.
Войска кытшалісны Пресняӧс быд боксянь, но рабочӧйяс тыш эз дугӧдны.
Офицеръяс прикажитісны лыйлыны пушкаясысь.
Сьӧкыд снарядъяс жуглісны баррикадаяс.
Баррикадаяс вылын заводитчисны пӧжаръяс.
Рабочӧйяс дугдісны водзсасьны, но оружиесӧ эз шыблавны.
«Миянлы сійӧ ковмас на!» — шулісны найӧ.
Московскӧй рабочӧйяслысь вооружённӧй восстаниесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Россияын революция кыссис 1907 воӧдз, но век жӧ помасис поражениеӧн.
Первой русскӧй революция ӧтувтіс рабочӧйясӧс да закалитіс найӧс тышын.
Сійӧ петкӧдліс, кутшӧм важнӧ рабочӧйяслы да крестьяналы тышкасьны ӧтвылысь.
Задание.
1. Висьталӧй рабочӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс йылысь.
2. Объяснитӧй, кыдзи гӧгӧрвоны кывъяс: «Трудӧвӧй Москва бастуйтіс».
3. Висьталӧй (рисунок серти) сы йылысь, кыдзи тышкасисны рабочӧйяс баррикадаяс вылын.
4. Кутшӧм вын отсӧгӧн царь вермис пӧдтыны рабочӧйяслысь восстаниесӧ?
34. Царскӧй власть дырйи Россияса народъяслӧн олӧм.
Русскӧй государство вӧлі му вылын медся ыджыд государствоясысь ӧтиӧн.
60 кымын ыджыд да ичӧт народъясӧс ӧтувтліс сійӧ.
Уна вояс чӧж нин ӧти государствоын олісны рочьяс, украинецъяс, белорусъяс, латышъяс, армяна да мукӧд народъяс.
19 нэмын Русскӧй государство составӧ пырисны Средньӧй Азияса народъяс.
Россия дінӧ ӧтлаасьӧм бӧрын налӧн олӧмыс вежсис.
Среднеазиатскӧй муяс вылын кутісны вӧдитны унджык хлопок.
Найӧс нуисны русскӧй фабрикаясӧ, а Средньӧй Азияӧ вайлісны плугъяс, агасъяс, тканьяс да мукӧд тӧваръяс.
Народъяс, кодъяс олӧны миян рӧдинаын, унаторйӧ велӧдчисны ӧта-мӧдныслысь.
Но эз долыд вӧв народъяслӧн олӧмыс царскӧй Россияын.
Ставнысӧ найӧс чорыда нартитісны и царскӧй правительяс, и асланыс озыръясыс.
Капиталистъяс да помещикъяс кутісны уджалысь йӧзӧс пемыдлунын да невежествоын.
Уна народъяслӧн эз вӧвны школаяс.
Сибирса ӧткымын народъяслӧн эз вӧв асланыс азбука.
Средньӧй Азияын да Кавказын вӧліны народъяс, кодъяслӧн 100 морт вылӧ волывліс ӧти-кык грамотнӧй мортысь не унджык.
Украинаын царскӧй правительство препятствуйтліс книгаяс да газетъяс рӧднӧй кыв вылын лэдзӧмлы.
Весиг «Украина» кывсӧ вӧлі вежӧма «Малороссия» нимӧн.
Царь, капиталистъяс да помещикъяс полісны, мый став угнетённӧй народъяс ӧтувтчасны да кыпӧдчасны революционнӧй тыш вылӧ.
Та вӧсна найӧ зілисны лӧгӧдны народъясӧс.
Найӧ травитлісны ӧти народӧс мӧд вылӧ.
Большевикъяс велӧдісны уджалысь йӧзӧс, мый разнӧй национальностьяса став рабочӧйяс да крестьяна — ӧта-мӧдыслы другъяс, а налӧн врагъясыс общӧйӧсь: царь, капиталистъяс да помещикъяс.
Большевикъяс чуксалісны став национальностьяса уджалысь йӧзӧс ӧтувтчыны угнетательяслы паныд тышкасьӧм вылӧ.
Русскӧй рабочӧйяс да крестьяна бӧрся кыпӧдчалісны революционнӧй тыш вылӧ царскӧй Россияса народъяс.
Украиналӧн медся ыджыд промышленнӧй районъясысь ӧтиӧн вӧлі Донбасс.
1905 воын Донбасса рабочӧйяс вооружитчисны да русскӧй рабочӧйяскӧд ӧтвылысь тышкасисны царскӧй войскалы паныд.
1905 воын эстонскӧй да русскӧй рабочӧйяслӧн ӧтувъя вооружённӧй выступлениеяс шымыртісны Эстонияӧс.
Рабочӧйяс бӧрся кыпӧдчисны и эстонскӧй крестьяна.
Став йӧзыслы тӧдсаӧсь Азербайджанса главнӧй карлӧн — Бакулӧн нефтянӧй промыселъяс.
Русскӧй да армянскӧй рабочӧйяскӧд ӧтвылысь азербайджанскӧй рабочӧйяс эз ӧтчыд организуйтлыны Бакуын стачкаяс да заставляйтлісны капиталистъясӧс мунны уступкаяс вылӧ.
Россияса став народъяслӧн уджалысь йӧз кутісны гӧгӧрвоны, мый сӧмын ӧтувтчӧмӧн найӧ вермасны шыбитны царлысь власть да мездысьны помещикъяслӧн да капиталистъяслӧн нартитӧм улысь.
Задание.
1. 13-ӧд, 14-ӧд, 17-ӧд, 21-ӧд да 22-ӧд параграфъяс серти уськӧдӧй тӧд вылӧ да видзӧдӧй карта серти, кыдзи вочасӧн быдмис Русскӧй государство.
2. Висьталӧй Россияса народъяслӧн царскӧй власть улын положение йылысь.
3. Мый вӧсна помещикъяс да капиталистъяс зілисны торйӧдны Россияса народъясӧс да травитны найӧс ӧта-мӧд вылас?
4. Мый вӧсна большевикъяс чуксалісны ӧтувтчыны став народъяслысь уджалысь йӧзӧс?
35. Первой мирӧвӧй война.
Угнетательяс ӧзтісны народъяс костын вражда не сӧмын Россияын, но и став мирын.
1914 воын разнӧй странаясса капиталистъяс да помещикъяс заводитісны ыджыд война.
Первойясӧн выступитісны Германия да Австрия.
Налы паныд воюйтісны Англия, Франция да Россия.
Войнаын участвуйтісны 33 государство — став мирса государствояслӧн ыджыдджык юкӧныс.
Та вӧсна тайӧ войнасӧ шуӧны мирӧвӧйӧн.
Война вӧлі колӧ помещикъяслы да капиталистъяслы.
Найӧ зілисны мырддьыны мукӧд странаяслысь муяс да грабитны победитӧм народъяссӧ.
Мирӧвӧй война вӧлі грабительскӧйӧн, захватническӧйӧн.
Царь да царскӧй правительяс, капиталистъяс да помещикъяс чукӧртісны став Россия пасьтаысь крестьянаӧс да рабочӧйясӧс, пасьтӧдісны найӧс салдатскӧй шынельясӧн да вӧтлісны фронт вылӧ.
Фронт вылын мунісны чорыд бойяс.
Русскӧй армия тышкасис упорнӧя да смела, но бӧрӧ кольӧм царскӧй Россия война кежлӧ абу вӧлӧма дась.
Эз тырмы оружие.
Этша вӧліны пушкаяс.
Эз тырмыны снарядъяс да патронъяс.
Война рӧзӧритіс странаӧс.
Овмӧс киссис.
Дугдісны уджавны уна заводъяс.
Чиніс движение кӧрт туйяс вылын.
Уна паровозъяс да вагонъяс петісны стройысь.
Эз тырмы ломтас.
Эз вӧв бурджык и сиктын.
Став дзоньвидза мужичӧйяс-работникъяс мунісны фронт вылӧ.
Армиялы босьтісны уна вӧв да скӧт.
Эндісны крестьянскӧй муяс.
Россияын йӧз кутісны тшыгъявны.
Каръясын рабочӧйяслӧн гӧтыръясыс уджалан лун помалӧм бӧрын рытсяньыс тэрмасисны нянь ӧчередьӧ.
А налӧн гортъясаныс ломтытӧм комнатаясын кынмисны тшыгъялысь челядьыс.
Большевикъяс пыр вӧліны грабительскӧй войнаяслы паныд.
Найӧ висьтавлісны, мый русскӧй, немецкӧй, французскӧй да мукӧд рабочӧйяслы нинӧм юкнысӧ ас костаныс.
Найӧ разъясняйтлісны, мый мирӧвӧй война колӧ капиталистъяслы, а оз народлы.
Рабочӧйяслы да крестьяналы война вайӧ сӧмын нужда да страдайтӧм.
Коймӧд во кыссис война.
Рабочӧйяссянь да крестьянасянь сійӧ требуйтіс пыр выльысь-выль жертваяс.
Уджалысь йӧз мӧдісны кывзысьны большевикъяслӧн висьталӧмӧ.
«Мый вӧсна воюйтам?» — пыр частӧджык найӧ юавлісны ассьыныс.
Салдатъяс кутісны гӧгӧрвоны, мый найӧ кулӧны царь, помещикъяс да капиталистъяс вӧсна, сы вӧсна, медым нартитысьяс озырмасны ещӧ ёнджыка.
Трудӧвӧй народлӧн терпениеыс кутіс помасьны.
Пыр частӧджык кылісны призывъяс: «Долой война!
Долой царӧс!»
Матысмис революционнӧй 1917-ӧд во.
Задание.
3. Мый вӧсна шуисны 1914 воын заводитчӧм войнасӧ мирӧвӧйӧн?
2. Кодлы вӧлі колӧ тайӧ войнаыс?
3. Мый вӧчны чуксалісны большевикъяс уджалысь йӧзӧс первой мирӧвӧй война дырйи?
36. Народ свергнитӧ царӧс.
Петроградын (тадзи шусьывліс тайӧ воясӧ Ленинград) да странаса мукӧд каръясын эз вӧв спокойнӧ.
Война да тшыгъялӧм вӧсна мучитчӧм рабочӧйяс волнуйтчисны.
1917 вося февраль помын большевикъяслӧн чукӧстӧм серти Петроградса рабочӧйяс бастуйтісны.
Найӧ петісны уличаяс вылӧ.
Рабочӧйяс требуйтісны: «Долой война!
Долой царӧс!
Нянь! Мир!»
Бара, кыдзи и 1905 воын, уличаяс вылын лоины баррикадаяс.
Заводитчисны полициялы паныд рабочӧйяслӧн бойяс.
Царь мӧдӧдіс рабочӧйяслы паныд войска.
Но ӧні салдатъяс эз нин вӧвны сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс лыйлісны рабочӧйясӧс 1905 воын.
Тайӧ вояснас уна салдатъяс гӧгӧрвоисны, кодъяс налӧн врагъясыс.
Февраль 26 лунӧ салдатъясӧс петкӧдісны казармаясыс, медым найӧ усмиритісны восставшӧйясӧс.
Мукӧдъяскӧд ӧтлаын вӧлі и Волынскӧй полк.
Салдатъяс петісны юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, но офицеръяс горзісны, и салдатъяс построитчисны.
Салдатъяслы тшӧктісны лыйлыны рабочӧйясӧс.
Пуляысь повтӧг салдатъяс дінӧ матыстчылісны нывбаба-работницаяс.
«Кодъясӧс лыйланныд? — шуалісны найӧ.
— Ассьыныд батьястӧ, мамъястӧ, чойястӧ да вокъястӧ».
Быттьӧ биӧн тайӧ кывъясыс сотісны салдатъясӧс.
На пӧвстысь ӧтияс лэдзлісны ружьеяснысӧ, мукӧдъяс лыйлісны воздухӧ, а эз рабочӧйяслань.
Салдатъяс бӧр воисны казармаӧ возбуждённӧйӧсь.
Офицеръяс разӧдчисны, но салдатъяс узьны эз водны.
Найӧ дыр совещайтчисны.
Тайӧ войӧ Волынскӧй полкса салдатъяс помӧдз решитісны: «Ассьыным йӧзӧс лыйлыны ог кутӧй».
Февраль 27 лунӧ волынецъяс бӧрся вуджисны рабочӧйяс дор и мукӧд полкъясса салдатъяс.
Бара, кыдзи и 1905 воын, кутісны лоавны Сӧветъяс.
Ӧні Сӧветъясӧ ысталісны депутатъясӧс не сӧмын рабочӧйяс, но и салдатъяс.
Тайӧ петкӧдліс, мый крестьяна (унджык салдатъясыс вӧліны крестьяна пӧвстысь) кутісны мунны рабочӧйяс бӧрся.
Рабочӧйяс да салдатъяс заводитісны мырддявны оружие тыра складъяс.
Найӧ лэдзалісны тюрьмаясысь заключённӧй революционеръясӧс, арестуйталісны царскӧй генералъясӧс.
Пыр гораджыка и гораджыка, кыдзи кыптысь штормлӧн шыыс, кылісны горӧдӧмъяс:
«Долой война!
Долой царӧс!
Нянь!
Мир!»
Революция победитіс.
Николай Второй царӧс арестуйтісны.
Но властьсӧ захватитісны капиталистъяс.
Найӧ котыртісны фабрикантъясысь да помещикъясысь ассьыныс правительство.
Тайӧ правительствоыс шусис Временнӧйӧн.
Временнӧй правительство эз пӧрт олӧмӧ восставшӧй народлысь требованиеяссӧ.
Сійӧ эз сет ни нянь, ни мир.
Фабрикаяс да заводъяс важ мозыс колины капиталистъяс ордӧ.
Му колис помещикъяс киын.
Война муніс водзӧ.
Украинецъясӧс, белорусъясӧс, узбекъясӧс да мукӧд народъясӧс, кодъяс олісны Россияын, важ мозыс увтыртісны асланыс да русскӧй богачьяс.
Большевикъяс чуксалісны рабочӧйясӧс, крестьянаӧс да салдатъясӧс водзӧ нуӧдны тыш.
Задание.
1. Составитӧй письменнӧй план да лӧсьӧдӧй сы серти висьт.
2. Кымын во прӧйдитіс первой русскӧй революция заводитчӧмсянь царлысь властьсӧ свергнитӧмӧдз?
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция да гражданскӧй война.
37. Большевикъяс гӧтӧвитӧны социалистическӧй революция.
Петроградӧ воӧ Ленин.
1917 вося апрельын Петроградӧ заграницаысь воис Владимир Ильич Ленин.
Поезд воис сёр рытын.
Та вылӧ видзӧдтӧг революциялысь великӧй вождьӧс воисны встречайтны уна тысяча рабочӧйяс, салдатъяс да матросъяс.
«Ура! Мед олас Ленин!» — горзісны чукӧртчӧм йӧз.
Ленин петіс площадь вылӧ.
Сэні сулалісны броневикъяс.
Найӧс вайисны революционнӧй салдатъяс.
Ленин кайис броневик вылӧ, пӧрччис кепкасӧ да лэптіс кисӧ.
Площадь вылын лои лӧнь.
Ленин заводитіс сёрнитны.
Сійӧ висьталіс, мый царӧс свергнитӧма, но колисны помещикъяс да капиталистъяс.
Налы важ моз принадлежитӧны муяс, фабрикаяс, заводъяс.
Найӧ нартитӧны рабочӧйясӧс да крестьянаӧс.
Ленин висьталіс, мый капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн власть пыдди колӧ лӧсьӧдны уджалысь йӧзлысь власть.
Народ должен лоны став мулӧн, заводъяслӧн да фабрикаяслӧн кӧзяинӧн.
Капиталистъяслы да помещикъяслы паныд, рабочӧйяслысь да крестьяналысь власть лӧсьӧдӧм вӧсна революция шусьӧ социалистическӧй революцияӧн.
Ассьыс выступлениесӧ Ленин помаліс призывӧн «Мед олас социалистическӧй революция!».
Колӧ свергнитны капиталистъяслысь да помещикъяслысь власть.
Ленинлӧн призыв серти большевикъяс заводитісны гӧтӧвитны социалистическӧй революция.
Временнӧй правительство поліс революцияысь.
Сійӧ кутіс преследуйтны большевикъясӧс.
Вӧлі сетӧма приказ арестуйтны В. И. Ленинӧс.
Партия решитіс дзебны Владимир Ильичӧс.
Сылы судзӧдісны рабочӧй Иванов ним вылӧ документ.
Ленин муніс Петроградысь да овмӧдчис неыджыд ты берег дорын шалашын.
Тайӧ местаыс шусис Разливын.
Тасянь Ленин веськӧдліс революция гӧтӧвитӧмӧн.
Сы дінӧ волывлісны ёртъясыс.
Найӧ висьтавлісны Ленинлы сы йылысь, кыдзи мунӧ революционнӧй тышыс, да пӧлучайтлісны сысянь индӧдъяс.
1917 вося ар кежлӧ странаын положениеыс лои ещӧ на сьӧкыдджык.
Война кыссис водзӧ, содіс тшыгъялӧм, промышленность киссис.
Ӧні унджык уджалысь йӧзыс кутісны гӧгӧрвоны, мый колӧ свергнитны Временнӧй правительствоӧс да босьтны властьсӧ асланыс киӧ.
Большевикъяс решитӧны заводитны вооружённӧй восстание.
Большевикъяс веськӧдлӧм улын рабочӧйяс вооружайтчисны да котырталісны боевӧй отрядъяс.
Крестьяна мырддялісны помещикъяслысь муяс, соталісны помещичӧй усадьбаяс.
Салдатъяс ӧтказывайтчисны воюйтны да выполняйтны Временнӧй правительстволӧн генералъяслысь приказъяссӧ.
1917 вося октябрын Петроградӧ гусьӧн бӧр воис Ленин.
Кык лун мысти большевикъяс партия Центральнӧй Комитетлӧн вӧлі заседание.
Выступайтіс Ленин.
Ленин висьталіс, мый народ дась свергнитны Временнӧй правительствоӧс.
Тайӧ заседание вылын большевикъяс примитісны решение дзик пыр жӧ заводитны вооружённӧй восстание.
Восстание гӧтӧвитан центрӧн лои Смольнӧй.
Тадзи шусьывліс петроградскӧй ӧти институт, код помещениеын большевикъяс котыртісны ассьыныс штабсӧ.
Задание.
1. Статьялӧн подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй висьт.
2. Мый вӧчны призывайтіс Ленин уджалысь йӧзӧс, кор нин вӧлі свергнитӧма царскӧй властьсӧ?
3. Мый вӧсна ковмис дзебсясьны Ленинлы и царлысь властьсӧ свергнитӧм бӧрын?
38. Социалистическӧй революция заводитчис.
Октябрь 24 (выль стиль серти ноябрь 6) лунӧ восстание заводитчис.
Петроградса уличаяс кузя мӧдӧдчисны уджалысь йӧзлӧн вооружённӧй отрядъяс.
Революционнӧй тышӧ чуксалісны уджалысь йӧзлӧн сьыланкывйысь кывъяс:
<rus>Вставай, проклятьем заклеймённый,</rus>
<rus>Весь мир голодных и рабов!</rus>
<rus>Кипит наш разум возмущённый </rus>
<rus>И в смертный бой вести готов.</rus>
<rus>Никто не даст нам избавленья:</rus>
<rus>Ни бог, ни царь и не герой.</rus>
<rus>Добьёмся мы освобожденья</rus>
<rus>Своею собственной рукой.</rus>
Вооружённӧй отрядъяс мунісны Смольнӧй дорӧ.
Рабочӧйяскӧд ӧтлаын воалісны салдатъяс да матросъяс.
Сійӧ, коді вӧлі оружиетӧм, пӧлучайтіс винтовка да гранатаяс Смольнӧй дорын.
Оружейнӧй складъясысь татчӧ жӧ вӧлі вайӧма пулемётъяс.
Смольнӧй пӧри вооружённӧй лагерӧ.
Пыранінсӧ видзисны патрульяс.
Дасьӧн сулалісны седлӧалӧм вӧвъяс.
Кузь визьӧн построитчӧмаӧсь автомобильяс да мотоциклъяс.
Ваялісны сьӧкыд пушкаяс.
Смольнӧй водзын дворас ломтысисны бипуръяс.
Ленин веськӧдліс восстаниеӧн.
Медводз, висьтавліс сійӧ, колӧ босьтны вокзалъяс, займитны телефоннӧй станция, телеграф да карса мукӧд важнӧй пунктъяс.
Сэки Временнӧй правительствоӧс, коді дзебсис вӧвлӧм царскӧй дворецын — Зимньӧй дворецын, — лоӧ орӧдӧма странаысь ставнас.
Сійӧ весиг оз вермы сетавны распоряжениеяссӧ Петроградас.
Ӧд телефоннӧй станция лоӧ восставшӧйяс киын.
Революциялӧн штабӧ дугдывтӧг ваялісны бойяс мунӧм йылысь донесениеяс.
Ленин кывзіс революционнӧй отрядъясса командиръяслысь докладъяс, сеталіс индӧдъяс, кыдзи действуйтны водзӧ.
Ленинлӧн медматысса отсасьысьясӧн вӧліны Свердлов, Дзержинский, Бубнов да мукӧд большевикъяс.
Октябрь 25 лунӧ Смольнӧйӧ кутісны воавны долыд юӧръяс: «Телеграф босьтӧма», «Вокзалъяс захватитӧма», «Телефоннӧй станция займитӧма».
Вооружённӧй народ киын лои карлӧн ыджыдджык юкӧныс.
Но медым победитіс революция, колӧ вӧлі босьтны Зимньӧй дворец да арестуйтны Временнӧй правительствоӧс.
Дворецсӧ видзисны бӧрйӧм офицерскӧй частьяс да юнкеръяс (тадзи шусьывлісны офицерскӧй школаясса велӧдчысьяс).
Найӧ стрӧитісны пескысь заграждениеяс да дасьтысисны оборона кежлӧ.
Водзын виччыссис на пӧсь схватка.
Задание.
1. Лӧсьӧдӧй висьт социалистическӧй революция заводитчӧм йылысь.
2. Кыдзи гӧгӧрвоны уджалысь йӧвлӧн сьыланкывйысь татшӧм кывъяс: «<rus>Добьёмся мы освобожденья своею собственной рукой</rus>»?
39. Зимньӧй дворец штурмуйтӧм.
1917 вося октябрь 25 лунӧ рытнас крейсер «Аврора» пырис Неваӧ да сувтіс Зимньӧй дворецсянь неылӧ.
Матросъяс босьталісны пушкаяс вылысь чехолъяс, зарадитісны найӧс.
Кыліс команда, и гымӧбтіс лыйӧм шы.
Тайӧ вӧлі условнӧй сигнал.
Заводитчис Зимньӧйӧс штурмуйтӧм.
Зимньӧй дворец водзын зэв ыджыд площадь.
Сійӧ самӧй площадьыс, кӧні 1905 вося январь 9 лунӧ вӧлі лыйлӧма петербургскӧй рабочӧйяслысь мирнӧй демонстрациясӧ.
Сэки рабочӧйяс мунісны корны царлысь милӧсть.
Ӧні воис кад вынӧн босьтны властьсӧ асланыс киӧ.
Революционнӧй отрядъяс пырисны Дворцӧвӧй площадь вылӧ.
Пансис бой.
12 час войын заводитчис решительнӧй атака.
Восставшӧйяс плӧть матыстчисны Зимньӧй дворец дорӧ.
Пес чипасъяс сайӧ, кодъясӧс вӧлі тэчӧма дворец водзӧ, водалісны офицеръяс да юнкеръяс.
Дугдывтӧг найӧ лыйлісны рабочӧйяс, салдатъяс да матросъяс кузя, но сувтӧдны найӧс эз вермыны.
Мӧдісны сяргыны пулемётъяс.
Сӧмын здук кежлӧ найӧ надзмӧдлісны восставшӧйяслысь водзӧ мунӧмсӧ, и йӧз бара уськӧдчисны чукӧрӧн водзлань, дворецлӧн вороталань.
Колис дас воськов.
Пыр частӧджык мӧдісны гылавны йӧз.
Колис вит воськов, нёль, куим — медбӧръя, медся сьӧкыд воськовъяс.
Врагъяс лыйлӧны дзик нин воча.
Медбӧрын офицеръясӧс да юнкеръясӧс венӧма.
Зимньӧй дворецӧ туйсӧ лои восьтӧма.
Уна сё восставшӧй рабочӧй, салдат да матрос уськӧдчисны дворецлӧн чугуннӧй вороталань.
Но сійӧс вӧлӧмкӧ игналӧма.
Пельпомъяснаныс йӧзыс йӧткыштісны кӧрт прутъяссӧ.
Ворота эз выдержит йӧзлысь йӧткӧмсӧ да воссис.
Восставшӧйяс пырисны Зимньӧй дворецӧ.
Но бойыс тайӧн эз на помась.
Дворец пытшкын вӧліны уна зал, уна сё комната, коридор да пос.
Быдлаӧ дзебсисны врагъяс.
Быд комнатасянь, быд пемыд пельӧссянь лыйлісны.
Восставшӧйяс уськӧдчисны паськыд мраморнӧй пос кузя сэтчӧ, кӧні вӧлі Временнӧй правительство.
Рабочӧйяскӧд орччӧн котӧртісны салдатъяс да матросъяс.
Котӧртігмозыс найӧ тэрыба зарадиталісны ружьеяссӧ да, пидзӧс вылас ӧшйӧмӧн, лыйлісны вывлань, кысянь воча лыйсис враг.
Часӧн-джынйӧн кыссис зданиеын тайӧ бойыс.
Медбӧрын революционнӧй отрядъяс матыстчисны комната дінӧ, кӧні заседайтісны Временнӧй правительствоса министръяс.
Некымын офицер босьтчылісны потшны туйсӧ.
Но на вылӧ некод нин эз видзӧд.
Офицеръясӧс тойыштісны бокӧ.
Восставшӧйяс пырисны комнатаӧ.
Пызан сайын пукалісны некымын повзьӧм морт.
Тайӧ и вӧлі Россияса капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн медбӧръя правительствоыс — Временнӧй правительство.
Сійӧс вӧлі арестуйтӧма.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция победитіс.
Уджалысь йӧз босьтісны властьсӧ асланыс киӧ.
Задание.
1. Висьталӧй Зимньӧй дворец штурмуйтӧм йылысь.
2. Сравнитӧй 98-ӧд да 84-ӧд лист бокъяс вылысь рисунокъяссӧ.
3. Кымын во прӧйдитіс тайӧ кадколастас — кор царь лыйліс рабочӧйясӧс Зимньӧй дворец водзын да кор босьтіс тайӧ дворецсӧ восставшӧй народ?
40. Збыльмис уджалысь йӧзлӧн нэмӧвӧйся мечтаыс.
Смольнӧйын чукӧртчисны трудӧвӧй народлӧн представительяс.
Трибуна вылӧ кайис Ленин.
Зал гораа аплодируйтіс.
Сы вӧсна Ленинлы весиг сьӧкыд вӧлі сёрнитны.
Быд пельӧссянь кылісны горӧдӧмъяс: «Мед олас Сӧветскӧй власть!
Ленинлы ура!
Слава Ленинлы!».
Ленин лэптіс кисӧ да кӧсйис лӧньӧдны залсӧ.
Но чукӧртчӧм йӧз эз лӧньны.
Сэки Ленин заводитіс сёрнитны.
Залын пыр жӧ лои чӧв-лӧнь.
«Ёртъяс, — заводитіс Ленин, — рабочӧй да крестьянскӧй революция, кодлӧн коланлун йылысь пыр сёрнитлісны большевикъяс, совершитчис...
Миян лоӧ Сӧветскӧй правительство...
Угнетённӧй массаяс асьныс лӧсьӧдасны власть».
Залын бара кылісны зэв гора аплодисментъяс.
Зэв уна вояс чӧж странаӧн управляйтісны царь, помещикъяс да капиталистъяс.
Найӧ нартитісны уджалысь йӧзӧс.
Рабочӧйяс да крестьяна терпитісны нужда да тшыгъялӧм.
Ӧні властьыс вуджис народ киӧ.
Збыльмис уджалысь йӧзлӧн нэмӧвӧйся мечтаыс.
Рабочӧйяс да крестьяна лоины странаын кӧзяеваӧн.
Государствоӧн управляйтны кутісны рабочӧй, салдатскӧй да крестьянскӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс.
Вӧлі создайтӧма первой рабоче-крестьянскӧй правительство.
Правительствоса главаӧн вӧлі бӧрйӧма Ленинӧс.
Важӧн фабрикаяс да заводъяс вӧліны капиталистъяс киын.
Рабочӧйяс уджалісны капиталистъяс вылӧ.
Капиталистъяс нартитісны рабочӧйясӧс, уджалӧмсьыс налы мынтывлісны кӧпейкаяс, а асьныс наживайтлісны озырлун.
Фабрикаяс да заводъяс ӧні мырддисны капиталистъяслысь да найӧ кутісны принадлежитны став народлы.
Рабочӧйяс мӧдісны уджавны эз капиталистъяслы, а аслыныс.
Уна нэмъяс чӧж крестьяна тышкасисны му вӧсна.
1861 воын вӧлі отменитӧма крепостнӧй право, но муыс важ моз кольліс помещикъяс киын.
Ӧні крестьяна пӧлучитісны му.
Став пашняяс, видзьяс, вӧръяс вӧлі передайтӧма уджалысь йӧз киӧ.
Зэв уна вояс чӧж царь, помещикъяс да капиталистъяс угнетайтісны эз сӧмын русскӧй народӧс, но и миян странаса став народъясӧс.
Найӧ усьӧдлісны ӧти народӧс мӧд вылӧ, мырддявлісны налысь мусӧ.
Русскӧй рабочӧйяскӧд да крестьянакӧд ӧтвылысь миян странаса став народъяс нуӧдісны мездысьӧм вӧсна тыш.
Ӧні миян рӧдинаса став народъяс лоины свободнӧйӧн.
Уджалысь йӧз ёна мудзисны дыр кыссьысь война вӧсна.
Найӧ кулалісны окопъясын.
Бӧр волісны гортъясаныс ранитчӧмӧн да калечитчӧмӧн.
А гортъясаныс воӧм бӧрын аддзылісны, мый налӧн овмӧсъясныс рӧзӧритчӧмаӧсь.
Война колӧ вӧлі капиталистъяслы.
Уджалысь йӧз тышкасисны несправедливӧй, захватническӧй войналы паныд.
Ӧні Россияса народъяс пӧлучитісны мир.
Сӧветскӧй правительство лэдзис мир йылысь декрет (закон), кӧні предлагайтіс став воюйтысь народъяслы да налӧн правительствояслы пыр жӧ заводитны справедливӧй да демократическӧй мир йылысь сёрнитчӧмъяс.
Миян странаын уджалысь йӧзлӧн победа слабмӧдіс капиталистъяслысь вынъяссӧ став мирын.
Став странаясса уджалысь йӧзлы Октябрьскӧй революция петкӧдліс тышлысь великӧй пример да индіс победаӧ да шуда, свободнӧй олӧм стрӧитӧмӧ туй.
Задание.
1. Мый сетіс уджалысь йӧзлы Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн победа?
2. Мыйла уджалысь йӧз тышкасисны Сӧветскӧй власть вӧсна?
41. Социалистическӧй отечество опасностьын.
Краснӧй Армия создайтӧм.
Капиталистъяс да помещикъяс эз вермыны миритчыны сыкӧд, мый воштісны власть, му да заводъяс.
Найӧ заводитісны Сӧветскӧй государстволы паныд тыш.
Россияын заводитчис гражданскӧй война — нартитысьяслы паныд уджалысь йӧзлӧн война.
Русскӧй капиталистъяслы да помещикъяслы отсӧг вылӧ воисны Европаса да Америкаса капиталистъяс.
Найӧ кӧсйисны пӧдтыны миянлысь революция да босьтны аслыныс Россиялысь озырлунъяссӧ.
Сӧветъяслӧн страна вылӧ первойӧн уськӧдчисны немецкӧй захватчикъяс.
Миян армияным тайӧ кадӧ эз вӧв.
Важ царскӧй армия киссис.
Выльсӧ эз на вӧв создайтӧма.
Немецкӧй генералъяс надейтчисны ӧдйӧ бырӧдны сӧветскӧй власть.
Врагъяс босьтісны Псков да матыстчисны Петроградлань.
Большевикъяслӧн партия да Сӧветскӧй правительство тэрмасьӧмӧн создавайтісны революционнӧй Краснӧй Армия.
Тайӧ напряжённӧй лунъясӧ Ленин уджаліс кадӧн лыддьысьтӧг.
Сійӧ выступайтіс рабочӧй отрядъяс водзын, сӧветуйтчис краснӧй командиръяскӧд, думайтіс, мыйӧн пасьтӧдны да вооружитны краснӧй салдатъясӧс.
Странаын вӧлі разруха.
Уна фабрикаяс да заводъяс эз уджавны.
Эз вӧв ломтас.
Йӧзыс часъясӧн сулалісны ӧчередьын, медым пӧлучитны 100 грамм, а мукӧд дырйиыс и сӧмын 50 грамм сьӧкта няньтор.
Но уджалысь йӧз вӧліны дасьӧсь терпитны став лишениеяссӧ, мед сӧмын эськӧ дорйыны ассьыныс сӧветскӧй власть.
Слаба велӧдӧм, лёка вооружитӧм, омӧлик паськӧма красноармеецъяс повтӧг тышкасисны да побеждайтісны.
Псков да Нарва дорын мунісны первой бойяс.
Петроград вылӧ немецкӧй захватчикъяслысь наступлениесӧ вӧлі сувтӧдӧма.
Тайӧ лои 1918 вося февраль 23 лунӧ.
Февраль 23 лун лои Краснӧй Армиялӧн чужан лунӧн.
Врагъяс кытшын.
1918 вося тулысын войвывса миян берегъяс дорӧ воисны американскӧй да английскӧй корабльяс.
Найӧ чеччӧдісны ассьыныс салдатъяссӧ миян му вылӧ да босьтісны Мурманск да Архангельск.
Чёрнӧй мореладорсянь Сӧветскӧй страна вылӧ уськӧдчисны французскӧй войска.
Дальньӧй Востокын действуйтісны японскӧй да американскӧй захватчикъяс.
Закавказьеӧ да Средньӧй Азияӧ пырисны английскӧй отрядъяс.
Россияын сӧветскӧй властьлӧн врагъяс, вӧвлӧм помещикъяс да фабрикантъяс, котыртісны ыджыд армияяс, кодъяс шусьывлісны белӧйясӧн, белӧй гвардияӧн.
Тайӧ армияясас юрнуӧдысьяснас вӧліны царскӧй генералъяс.
Врагъяслы удайтчис захватитны миян страналысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Том Сӧветскӧй государство лои врагъяс кытшын.
Врагъясӧн босьтӧм став районъясын иностраннӧй захватчикъяс да белогвардеецъяс лӧсьӧдалісны важ пӧрадокъяс.
Медводз найӧ бӧр сетісны помещикъяслы да капиталистъяслы власть, му да фабрикаяс.
Найӧ отсӧгӧн иностраннӧй захватчикъяс кутісны грабитны миян страналысь озырлунъяссӧ.
Украинасянь Германияӧ мунісны поездъяс, кодъяс нуисны нянь, сакар, яй, вый, из шом.
Войвылын да Дальньӧй Востокын американецъяс, англичана да японецъяс заводитісны керавны ценнӧй вӧръяс, нуны зарни да дона зверь куяс.
Русскӧй, украинскӧй да мукӧд капиталистъяскӧд ӧтвылысь иностраннӧй захватчикъяс чорыда расправляйтчисны уджалысь йӧзкӧд.
Тюрьмаяс вӧліны тырӧмаӧсь заключённӧйясӧн.
Лыйлісны уна тысяча рабочӧйӧс да крестьянаӧс.
Палачьяс торйӧн скӧра расправляйтчисны коммунистъяскӧд.
Перъялісны налысь синъяссӧ, чегъялісны кияссӧ, вундалісны пельяссӧ, нетшкисны кывъяссӧ.
Дальневосточнӧй партизанъяслысь славнӧй руководительсӧ коммунист Сергей Лазоӧс звермӧм врагъяс талялісны сапӧга кокъяснас, нӧйтісны прикладъясӧн, а сэсся сотісны паровоз топкаын.
Но некутшӧм пыткаяс эз вермыны жугӧдны коммунистъяслысь волясӧ.
Коммунистъяс котырталісны партизанскӧй отрядъяс, кыпӧдалісны уджалысь йӧзӧс поработительяслы паныд тыш вылӧ.
Коммунистическӧй партия шыӧдчис народ дінӧ воззваниеын: «Социалистическӧй отечество опасностьын!»
Сӧветскӧй власть дорйыны кыпӧдчисны уна миллион рабочӧй да крестьяна.
Враг тылын котыртчалісны партизанскӧй отрядъяс.
Создавайтсисны ударнӧй полкъяс да быдса армияяс.
Став военнӧй действиеясӧн веськӧдліс Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет Владимир Ильич Ленин юрнуӧдӧм улын.
Краснӧй Армияса замечательнӧй командиръясӧн, массаясӧс котыртысьясӧн лоины Будённый, Фрунзе, Блюхер, Щорс да уна мукӧд коммунистъяс.
«Вештӧй киястӧ Сӧветскӧй Россияысь!»
Асланыс тышын миян странаса народъяс эз вӧвны ӧтнанныс.
Англияса, Францияса да мукӧд капиталистическӧй странаясса рабочӧйяс выступайтісны первой рабоче-крестьянскӧй государствоӧс дорйӧм вӧсна.
«Вештӧй киястӧ Сӧветскӧй Россияысь!»
— требуйтісны найӧ асланыс правительствояссянь.
Военнӧй заводъясса рабочӧйяс ӧтказывайтчисны вӧчны оружие, грузчикъяс — нуавны суднояс вылӧ оружие, салдатъяс да матросъяс — воюйтны Сӧветъяслӧн Страналы паныд.
Капиталистическӧй странаясса уджалысь йӧз отсалісны сӧветскӧй народлы врагъяслы паныд тышын.
Задание.
1. Мый вӧсна февраль 23 лун лыддьӧны Краснӧй Армиялысь чужан лунӧн?
2. Объяснитӧй, мый вӧсна статьяясысь ӧти шусьӧ «Врагъяс кытшын».
3. Кыдзи иностраннӧй захватчикъяс да белӧй генералъяс расправляйтчисны рабочӧйяскӧд да крестьянакӧд?
4. Кыдзи отсасисны Сӧветскӧй Россиялы капиталистическӧй странаясса рабочӧйяс?
42, Краснӧй Армиялӧн победаяс.
Колчакӧс разгромитӧм.
Английскӧй, французскӧй, американскӧй, японскӧй захватчикъяскӧд ӧтлаын белӧй армияяс мӧдӧдчисны миян страна пытшлань.
Найӧ босьтісны Сибирь, ставнас Украинаӧс, матыстчисны Петроград дорӧ, зілисны кытшавны Москваӧс.
Белӧй армияясӧн, кодъяс наступайтісны Сибирсянь, юрнуӧдіс вӧвлӧм царскӧй адмирал Колчак.
Сійӧ шуис асьсӧ «Россияса правительӧн».
Сы йылысь лӧсьӧдісны сьыланкыв:
Мундир английскӧй,
Погон французскӧй,
Табак японскӧй —
Правитель омскӧй*.
* Омск — Сибирса кар, кӧні вӧлі Колчак.
1919 вося тулысын Колчаклӧн армияясыс матыстчисны Волга дорӧ.
Колӧ вӧлі сувтӧдны враглысь водзӧ мунӧмсӧ да жугӧдны сійӧс.
Колчаклы паныд вӧлі мӧдӧдӧма Краснӧй Армиялысь медбур частьяссӧ.
Наӧн командуйтіс большевик, искуснӧй полководец Михаил Васильевич Фрунзе.
Краснӧй Армия ударъяс улын Колчакӧс вӧлі шыбитӧма Волга дорысь.
Та бӧрын белӧйяс укрепитчисны Уфа карын.
Уфа сулалӧ Белая ю сайын, крут берег вылын.
Веськыда штурмуйтӧмӧн кар босьтны оз вӧлі позь.
Фрунзе решитіс босьтны карсӧ кытшовтӧмӧн.
Сылӧн полкъясыс заводитісны вуджны юсӧ карсянь бокиті.
Ю дорын пансис чорыд бой.
Белӧйяс заводитісны зырны краснӧйясӧс.
Сэки Фрунзе босьтіс киясас знамя.
«Ёртъяс! Ме бӧрся!» — горӧдіс сійӧ да первойӧн уськӧдчис водзлань, кӧть противник чорыда лыйліс.
Переправасӧ вӧлі босьтӧма.
Краснӧй Армия пырис Уфаӧ да вӧтліс белӧйясӧс Ураллань.
Колчаклы ковмис бӧрыньтчыны Сибирӧ.
Но и тані Краснӧй Армия преследуйтіс врагӧс.
Колчакӧс нӧйтны красноармеецъяслы отсасисны сибирскӧй партизанъяс.
Русскӧй рабочӧйяскӧд да крестьянакӧд ӧтлаын мунісны партизанскӧй отрядъясӧ якутъяс, бурятъяс да Сибирса мукӧд народъяс.
Колчаклысь белӧй армиясӧ вӧлі жугӧдӧма.
Сибирь бӧр лои сӧветскӧйӧн.
«Ставӧн Деникинлы паныд тыш вылӧ!»
Краснӧй Армия эз на дзикӧдз жугӧд Колчакӧс, а сӧветскӧй страналы паныд заводитчис нин выль поход.
Белӧй армияяс наступайтісны лунвывсянь, Крымсянь да Донсянь, найӧс нуӧдіс генерал Деникин.
Белӧйяс займитісны Украина, босьтісны Орёл кар да ӧдйӧ матыстчисны Москва дорӧ.
Белӧйяс вӧліны уверенӧсь, мый победитасны.
Полклы, коді первойӧн пырас Москваӧ, кӧсйысисны сетны миллион шайт.
«Ставӧн Деникинлы паныд тыш вылӧ!»
— шыӧдчис народ дінӧ призывӧн Коммунистическӧй партия.
Медся смел да опытнӧй большевикъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма армияӧ.
Комсомольскӧй комитетъяслӧн ӧдзӧсъясын ӧшалісны объявлениеяс: «Комитет пӧдса, ставӧн мунісны фронт вылӧ».
Деникинлы паныд бойясын вечнӧй славаӧн вевттис асьсӧ Первой Коннӧй армия, кодӧн командуйтіс Семён Михайлович Будённый.
Сійӧ кадӧ, кор белогвардеецъяс мунісны Москва вылӧ, будённовецъяс орӧдісны налысь фронт да кутісны действуйтны враг тылын.
Будённый конницакӧд ӧтлаын вуджисны наступлениеӧ и Краснӧй Армияса мукӧд полкъяс.
Белӧйяс эз выдержитны да мӧдісны пышйыны.
Миян армия преследуйтіс пышйысь врагӧс.
Вӧвъясӧ доддялӧм тачанкаяс (военнӧй повозкаяс) вылын скачӧн мунігтыр миян боецъяс лыйлісны пулемётъясысь белӧйясӧс.
Уна деникинскӧй частьясӧс вӧлі кытшалӧма да жугӧдӧма.
Белӧй войскалӧн колясъясыс дзебсисны Крымӧ.
Белӧйясӧс шыбитӧма мореӧ.
Во мысти белӧйяс заводитісны выль наступление.
Лунвылын, Крымсянь, наступайтіс генерал Врангель.
Сылӧн войскаыс вӧліны торйӧн бура вооружитчӧмаӧсь.
Налӧн вӧліны весиг танкъяс.
Миян войскалӧн танкъяс сэки пӧшти эз на вӧвны.
Ленин предложение серти командуйтны южнӧй фронтӧн вӧлі мӧдӧдӧма Фрунзеӧс.
Ыджыд бой муніс Днепр дорын, Каховкасянь неылын.
Белӧйясӧс вӧлі жугӧдӧма.
Фрунзе сетіс приказ: преследуйтны врагӧс да пышйысь белӧйяс бӧрся жӧ пырны Крымӧ.
Но белогвардеецъяс укрепитчисны Перекопын — векньыдик му участокын, коді Крымскӧй полуостровӧс йитӧ материккӧд.
Тані весиг ичӧтик вынъясӧн врагъяс вермисны кутчысьны дыр.
Фрунзе приказ серти краснӧй частьяс кытшовтісны.
Найӧ решитісны пырны Крымӧ эз му вывті, а вуджны ляпкыдик Сиваш залив вомӧн.
Сиваш вомӧн эмӧсь зэв ляпкыдик местаяс.
Но вуджны Сиваш вомӧн зэв опаснӧ.
Друг вермис содны ваыс, и сэки смельчакъяслы грӧзитіс смерть.
Но краснӧй боецъяс повтӧг уськӧдчисны ваӧ.
Найӧ мунісны коскӧдзыс да морӧсӧдзыс йиа ваті, пӧвъясысь вӧчӧм неыджыд пуръяс вылын кыскисны ас бӧрсьыныс пулемётъяс, пушкаяс, боеприпасъяс.
Краснӧй Армия пырис Крымӧ.
Белӧйяс паникаын бӧрыньтчисны Чёрнӧй море береглань, грузитчисны пароходъяс да пышйисны Россияысь.
Повтӧмлунысь да полководческӧй искусствоысь М. В. Фрунзеӧс наградитісны почётнӧй революционнӧй оружиеӧн — шашкаӧн, кытчӧ гижӧма «Народнӧй геройлы».
Гражданскӧй война кыссис куим во чӧж.
1921 во кежлӧ иностраннӧй захватчикъясӧс да белӧй генералъясӧс вӧлі жугӧдӧма да вӧтлӧма сӧветскӧй му вылысь.
Капиталистъяс вылын победа шедӧдӧм бӧрын сӧветскӧй власть дзикӧдз утвердитчис Украинаын, Закавказьеын, Средньӧй Азияын да миян великӧй Рӧдинаса мукӧд областьясын.
Задание.
1. Висьталӧй Краснӧй Армиялӧн гражданскӧй войнаын славнӧй победаяс йылысь.
2. Уськӧдӧй тӧд вылӧ, мый ті лыддьылінныд гражданскӧй война йылысь.
3. Аддзӧй карта вылысь Крымскӧй полуостров да Перекоп.
4. Думыштлӧй, мыйӧн торъялӧ гражданскӧй война первой мирӧвӧй войнаысь.
43. Жугӧдӧм овмӧс восстановитӧм.
Разрухакӧд тыш.
Сизим во чӧж кыссис война: первой мирӧвӧй, сэсся гражданскӧй.
Война жугӧдіс страналысь овмӧссӧ.
Уна фабрикаяс да заводъяс эз уджавны.
Кӧрт туйяс вылын туплясисны жугласьӧм паровозъяс да вагонъяс.
Посъяс вӧлі взрывайтӧма, шахтаяс да рудникъяс тыртӧма ваӧн.
Войнаӧдз серти промышленность лэдзис вит пӧв этшаджык изделиеяс.
Сьӧкыд вӧлі олӧмыс и сиктын.
Уна сиктъяс вӧлі сотӧма.
Крестьянскӧй муяс тырисны ёг турунъясӧн да леторосӧн.
Война воясӧ вӧлі виӧма уна скӧт.
Волга пӧлӧн заводитчис засуха.
Кык во чӧж помвыв нянь косьмис жарысла.
Странаын паськаліс тиф, тшыгъялӧм.
Колӧ вӧлі ӧдйӧджык петны тайӧ разрухасьыс.
Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын рабочӧйяс да крестьяна вочасӧн вуджисны мирнӧй уджӧ.
Ленин Кашиноын.
Кашино сиктса, крестьяна стрӧитісны электростанция да ыстісны Ленинлы письмӧ, кӧні найӧ корисны Ленинӧс волыны станция лэдзигкежлӧ.
Крестьяна волнуйтчисны: воас-ӧ?
Ӧд Ленинлӧн уна мукӧд, гырысьджык делӧяс.
Вӧлі 1920 воын арся кымӧра асыв.
Кашино сиктлань матысмис автомобиль.
Сэні пукаліс тӧвся пальтоа да пеля шапкаа морт.
Тайӧ вӧлі Ленин.
Кор сиктӧдз вӧлі ылын на, машинасӧ встретитісны Кашиноса челядь.
«Кӧні тані тіян электрическӧй станция?»
— юаліс Ленин челядьлысь, кодъяс кытшалісны машинасӧ.
Сійӧ пуксьӧдіс челядьӧс автомобильӧ.
Радпырысь найӧ пырисны сиктӧ.
Крестьяна радпырысь встретитісны Ильичӧс.
Нуӧдісны ыджыд керкаӧ, гӧститӧдісны, висьтавлісны асланыс олӧм йылысь.
Ӧбедайтӧм бӧрын крестьяна корисны Ленинӧс накӧд ӧтлаын фотографируйтчыны.
Кор нин пуксялісны, кодкӧ олӧма йӧз пӧвстысь кутіс вӧтлавны челядьӧс.
«Оз ков, — шуис Ленин, — челядь кутасны фотографируйтчыны миянкӧд ӧтлаын».
Станция лэдзӧм водзвылын вӧчисны митинг.
Крестьяна дінӧ шыӧдчӧмӧн Ленин висьталіс:
«Ті аддзанныд, тіян Кашино сикт лэдзӧ электричество.
Тайӧ сӧмын ӧти сикт.
Но миянлы колӧ, медым ставнас странаын ломзис татшӧм биыс».
Крестьяна внимательнӧя кывзісны Ильичӧс.
«Электричество, — водзӧ висьталіс Ленин, — кутас миянлы обрабатывайтны му, кутас новлӧдлыны, миянӧс».
Ленин висьталіс крестьяналы сійӧ планъяс йылысь, кодъясӧс лӧсьӧдіс Коммунистическӧй партия.
Колӧ развивайтны тяжёлӧй промышленность да стрӧитны электростанцияяс.
Сійӧ лунъясӧ, кор странаын вӧлі разруха, кор Краснӧй Армия тышкасис на белогвардеецъяслы да иностраннӧй захватчикъяслы паныд, Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство лӧсьӧдалісны планъяс водзӧ кежлӧ.
Ленин шуліс, мый ми победитам тырвыйӧ сӧмын сэки, кор лӧсьӧдам тяжёлӧй промышленность — кутам стрӧитны уна сикас машинаяс да станокъяс, перйыны уна из шом, нефть.
Машинаяс колӧны фабрикаяслы да заводъяслы.
Найӧ колӧны сідз жӧ видз-му овмӧслы.
Сы могысь, медым стрӧитны машинаяс да веськӧдлыны наӧн, колӧ уна электричество.
Та вӧсна Ленин сетліс ыджыд внимание электростанцияяс стрӧитӧмлы.
Ленин предложение серти 1920 воын вӧлі лӧсьӧдӧма электростанцияяс стрӧитан план 10–15 во кежлӧ.
Тайӧ вӧлі смелӧй план, кутшӧмӧс таӧдзсӧ эз на тӧдлыны.
Пӧшти нёль во чӧж рабочӧйяс да крестьяна тышкасисны разрухакӧд.
Ӧтувъя уджӧн найӧ бурдӧдісны войналысь сьӧкыд дойяссӧ.
Войнаӧн жугӧдӧм заводъяс бӧр кутісны уджавны.
Эновтлӧм крестьянскӧй муяс вылын шептасисны рудзӧг да шобді.
Восстановитӧм посъяс да кӧрт туйяс кузя котӧртісны тӧваръясӧн грузитӧм поездъяс.
Ӧні уджалысь йӧз водзӧ сувтіс выль мог: бӧрӧ кольӧм Россияӧс колӧ вӧлі пӧртны рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн передӧвӧй государствоӧ.
Задание.
1. Лӧсьӧдӧй разрухакӧд тыш йылысь да В. И. Ленинлӧн Кашино сиктӧ ветлӧм йылысь висьтъяс.
2. Мый вӧсна В. И. Ленин сетліс торъя внимание электростанцияяс стрӧитӧмлы?
СССР создайтӧм да социализм стрӧитӧм.
44. Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз.
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз — тадзи шусьӧ миян рӧдина.
Мыйла рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн мирын первой государствоыс пӧлучитіс татшӧм нимсӧ?
1917 воӧдз Россияса став народъяс вӧліны царскӧй правительство власть улын.
Царлысь, помещикъяслысь да капиталистъяслысь властьсӧ путкыльтӧм бӧрын быд народ кутіс ачыс веськӧдлыны аслас странаӧн.
Русскӧйяс, украинецъяс, белорусъяс, Закавказьеса народъяс да мукӧдъяс лӧсьӧдісны ассьыныс самостоятельнӧй государствояс — республикаяс.
Республикаӧн шусьӧ сэтшӧм государство, коді веськӧдлыссьӧ оз ӧти мортӧн, оз царӧн, а бӧрйӧм йӧзӧн.
Миян став республикаясын царсянь, помещикъяссянь да капиталистъяссянь властьыс вуджис рабочӧйяслы да крестьяналы.
Странаӧн веськӧдлӧм вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма народӧн бӧрйӧм Сӧветъяс.
Сӧветъясӧ уджалысь йӧз бӧрйӧны ассьыныс медбур представительясӧс.
Сӧветъяслӧн ним серти сійӧ властьыс, кодӧс лӧсьӧдісны рабочӧйяс да крестьяна миян странаын, кутіс шусьыны сӧветскӧйӧн.
Та вӧсна и миян республикаяс шусьӧны сӧветскӧйясӧн.
Став сӧветскӧй республикаясын му, фабрикаяс, заводъяс вӧлі мырддьӧма помещикъяслысь да капиталистъяслысь да кутісны принадлежитны народлы.
Уджалысь йӧз лоисны асланыс рӧдинаса озырлунъяс вылын кӧзяинъясӧн.
Ӧні найӧ уджалӧны оз капиталистъяс вылӧ, а став народ вылӧ, ас выланыс.
Капиталистъяслысь нартитӧмсӧ бырӧдӧма.
Сэтшӧм стройыс, кор му, фабрикаяс, заводъяс, кӧрт туйяс, рудникъяс, шахтаяс народ киын, кор йӧзыс уджалӧны ас выланыс, а оз кӧзяева вылӧ, кор абу рабочӧйясӧс да крестьянаӧс нартитӧм, шусьӧ социализмӧн.
А сы вӧсна мый сӧветскӧй республикаяс заводитісны стрӧитны социализм, то найӧ и кутісны шусьыны социалистическӧйясӧн.
Российскӧй Сӧветскӧй Республика вӧлі медся ыджыд социалистическӧй республикаяс пӧвстын, кодъяс лоисны миян странаын Великӧй Октябрьскӧй революция бӧрын.
Миян рӧдинаса народъяс важысянь ӧтлаын тышкасьлісны асланыс врагъяслы да нартитысьяслы паныд.
Ещӧ Степан Разинлӧн да Емельян Пугачёвлӧн отрядъясын на тышкасисны русскӧйяс и украинецъяс, татара и казахъяс, башкиръяс и мукӧд народъяс.
Уна вояс сайын роч народкӧд йитісны ассьыныс судьбанысӧ грузинъяс да Закавказьеса мукӧд народъяс.
Пыр ёнджыка и ёнджыка ёнмис Средньӧй Азияса народъяскӧд роч народлӧн дружбаыс.
Уна вояс чӧж миян странаса народъяс ӧтлаын тышкасисны асланыс общӧй врагъяслы паныд — русскӧй царлы, помещикъяслы да капиталистъяслы паныд.
1917 воын найӧ босьтчисны оружиеӧ да пыр кежлӧ путкыльтісны нартитысьяслысь властьсӧ.
Гражданскӧй война воясӧ миян странаса народъяс ӧтлаын тышкасисны иностраннӧй захватчикъяслы да белогвардеецъяслы паныд, ӧтлаын дорйисны сӧветскӧй власть да ӧтлаын победитісны тайӧ тышас.
Миян рӧдинаса народъяс гӧгӧрвоисны, мый найӧ кӧ кутасны овны дружнӧя, кутасны и водзӧ отсавны ӧта-мӧдыслы, то лоӧны ёнӧсь да вермыны позьтӧмӧсь.
Ставныс ӧтлаын найӧ регыдджык ладмӧдасны овмӧссӧ, и некутшӧм враг налы оз ло страшнӧй.
Та вӧсна став сӧветскӧй республикаяс решитісны ӧтувтчыны.
1922 воын найӧ заключитісны ас костаныс союз да котыртісны ӧти вынйӧра государство.
Миян страна кутіс шусьыны Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союзӧн.
Задание.
1. Кутшӧм воын вӧлі лӧсьӧдӧма Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслысь Союз?
2. Висьталӧй, мый лоӧ тайӧ нимыс.
3. Мыйла став сӧветскӧй республикаяс шуисны ӧтувтчыны?
45. В. И. Ленинлӧн кувсьӧм.
Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй государство создайтысьӧн да налӧн вождьӧн вӧлі Владимир Ильич Ленин.
Став олӧм чӧжыс сійӧ тышкасис уджалысь йӧзлӧн шуд вӧсна.
Ленин олӧмлӧн уна вояс вӧлі тырӧма опасностьясӧн да лишениеясӧн.
Сійӧ пукаліс тюрьмаясын, вӧлі ссылкаясын.
Ленин олӧм вылӧ вӧчлісны покушениеяс.
1918 воын уджалысь йӧзлӧн врагъяс сьӧкыда ранитісны Владимир Ильичӧс.
Ленинлысь здоровьесӧ вӧлі орӧдӧма.
Гражданскӧй война помасьӧм бӧрын регыд сійӧ сьӧкыда висьмис.
Сӧветскӧй народ тӧждысьӧмпырысь следитіс дона Ильичлӧн здоровье бӧрся.
Но и медбур врачьяс эз вермыны спаситны Ленинӧс.
1924 вося январь 21 лунӧ Горкиын, Москва дорын, великӧй Ленин кувсис.
Ыджыд шог шымыртіс уна миллион уджалысь йӧзӧс.
Став страна вӧлі траурын.
Ленинлысь гортсӧ вӧлі сувтӧдӧма Союзъяс Керкаса Колоннӧй залӧ.
Татчӧ локтісны уна сё тысяча йӧз.
Украинаса и Белоруссияса народъяс, ылі Кавказса, жар Средньӧй Азияса, кӧдзыд Сибирса олысьяс мӧдӧдісны Москваӧ ассьыныс делегатъясӧс.
Январь тӧлысся ыджыд кӧдзыдъяс дырйи уджалысь йӧз помасьлытӧг мунісны прӧщайтчыны радейтана вождькӧд.
Рабочӧйяс, крестьяна, красноармеецъяс, учёнӧйяс, студентъяс, школьникъяс ньӧжйӧ мунісны горт дорті.
Ленинлӧн соратникъяс да ученикъяс вежласисны горт дорын почётнӧй караулын.
Ленинӧс дзебисны Москваын, кремлёвскӧй стена дорын.
Гуалігас, стӧч 4 час лунын, шог выразитӧм могысь, странаын сувтліс став олӧмыс.
Вит минут кежлӧ дугӧдлісны уджсӧ фабрикаяс и заводъяс, сувтлісны туй вылын поездъяс, трамвайяс, автомобильяс.
Ыджыд шоглун шымыртіс и зарубежнӧй странаясса уджалысь йӧзӧс.
Ленинӧс гуалігӧн мукӧд государствоясса уна рабочӧйяс сідз жӧ дугӧдлісны уджсӧ.
Вот шофёр сувтӧдӧ машинасӧ Нью-Йоркса улича вылын.
Пассажир-капиталист видчӧ, но шофёр вӧрзьӧ места вывсьыс сӧмын вит минут мысти,
Францияын поезд вагонті мунӧ проводник да висьталӧ пассажиръяслы: «Кора сувтны.
Кувсис Ленин».
Траурнӧй чӧв-лӧньын сувтісны рабочӧйяс да крестьяна китайскӧй кар Пекин уличаяс вылын.
Найӧ пӧрччисны фуражкаяссӧ.
На чужӧм вылын ыджыд шог: кувсис Ленин.
Миян став народ, став мирса уджалысь йӧз пыдісянь шогсисны Ленин кувсьӧм вӧсна.
Народлӧн врагъяс, миян социалистическӧй рӧдиналӧн врагъяс мӧвпалісны, мый Ленинтӧг налы удайтчас бырӧдны миянлысь Сӧветскӧй государство.
Но врагъяс просчитайтчисны.
Ленин куліс, но сійӧ индіс туй, код кузя колӧ мунны водзӧ, шуда да вӧльнӧй олӧмӧ.
Ленин куліс, но колис сыӧн лӧсьӧдӧм партия.
Уджалысь йӧз ещӧ топыдджыка йитчисны Коммунистическӧй партия гӧгӧр.
Уна тысяча беспартийнӧй рабочӧйяс, кодъяс калитчӧмаӧсь революция да гражданскӧй война бойясын, пырисны партия радъясӧ.
Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет да сылӧн руководительяс — Ленинлӧн ученикъяс юрнуӧдӧм улын увереннӧя нуӧдіс миян странаса уджалысь йӧзӧс ленинскӧй туй кузя социализмлань.
Задание.
1. Уськӧдӧй тӧд вылӧ воддза урокъяс серти да вочавидзӧй вопросъяс вылӧ:
1) Кӧні да кор чужліс Ленин?
2) Кыдзи заводитчис Ленинлӧн революционнӧй уджыс?
3) Кыдзи царскӧй правительство преследуйтіс Ленинӧс?
4) Кор да мый вылӧ Ленин лӧсьӧдіс коммунистъяслысь — большевикъяслысь партия?
2. Висьталӧй сы йылысь, кыдзи Ленин веськӧдліс 1917 вося октябрын Петроградын восстаниеӧн.
3. Мыйла Ленин сетліс зэв ыджыд тӧдчанлун электростанцияяс стрӧитӧмлы?
4. Мыйла миян странаса народъяс да став мирса уджалысь йӧз сэтшӧма радейтӧны Ленинӧс?
5. Уськӧдӧй тӧд вылӧ, Ленин йылысь кутшӧм книгаяс либӧ торъя висьтъяс ті лыддьылінныд.
46. Социалистическӧй промышленность.
Сӧветскӧй йӧз тышкасисны социализм вӧсна.
Социализм дырйи народлӧн олӧмыс колӧ лоны бурджык да кокниджык.
Сы могысь, медым мездыны йӧзӧс нуждаысь, колӧ вӧлі вӧчны унджык сельскохозяйственнӧй прӧдуктаяс да промышленнӧй изделиеяс.
Му уджалӧм да урожай идралӧм вылӧ, паськӧм да кӧмкот вӧчӧм вылӧ, каръяс стрӧитӧм вылӧ колӧны машинаяс.
Та вӧсна Ленин велӧдіс, мый социализмлӧн тыр победа вылӧ медводз колӧ стрӧитны зэв уна быд сикас машинаяс.
Машинаяс стрӧитӧм вылӧ колӧ вӧлі лӧсьӧдны машиностроительнӧй заводъяс, вӧчны шахтаяс да рудникъяс, кодъяс эськӧ сетісны заводъяслы металл да из шом.
Сӧветскӧй йӧз разработайтісны великӧй уджъяслысь пятилетньӧй план да 1928 воын пӧся босьтчисны пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Первой пятилетньӧй план вӧлі тыртӧма нёль воӧн.
Сӧветскӧй народ и водзӧ уджаліс выль пятилетньӧй планъяс серти.
Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын сійӧ нуӧдіс героическӧй тыш СССР-ын социализм стрӧитӧм вӧсна.
Магнитная гӧра дорын.
Уралын эм Магнитная гӧра.
Сійӧ озыр кӧрт рудаӧн.
Тані, гӧра дорас, первой пятилетка план серти шуисны стрӧитны металлургическӧй комбинат — чугун да сталь сывдӧм кузя ыджыд завод.
Эз кокни вӧв первой строительяслы.
Кӧрт туй эз вӧв.
Мунісны телегаясӧн.
Туйын строительясӧс суис лым бушков.
Чизыр тӧв швачкис чужӧманыс.
Лым толаяс тыртісны туйсӧ.
Лымйӧ тыртчӧмӧн йӧзыс виччысисны бушков лӧньӧм.
Воисны тшыгӧсь да кынмӧмаӧсь.
А шонтысьны некӧн.
Первой восӧ олісны палаткаясын да кӧдзыд баракъясын.
Уджавны стройка вылын ковмыліс и тӧвся кӧдзыд дырйи, и арся зэръяс дырйи.
Эз тырмы продовольствие.
Но рабочӧйяс терпитісны став сьӧкыдлунъяссӧ.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый уджавтӧг ачыс аснас нинӧм оз артмы.
Выль олӧм стрӧитысьяслӧн героическӧй удж йылысь гижліс выдающӧйся сӧветскӧй поэт Владимир Маяковский:
Ме тӧда — кар тан лоӧ,
Ме тӧда — лоӧ сад,
Кор татшӧм йӧзлы олӧм
Сӧветскӧй восьтӧ кад!
Колис некымын во, и ставыс вежсис Магнитная гӧра дорын.
Кутісны тшынавны заводлӧн трубаяс, быдмис выль кар Магнитогорск.
Сӧветскӧй Союз пасьта поездъяс кутісны нуны чугун, сталь, кӧрт.
Карын лоисны театр, школаяс, мича керкаяс да паськыд уличаяс.
Днепрогэс.
Уна тысяча вояс Днепрлӧн ваясыс бузгӧмӧн писькӧдчылісны днепровскӧй порогъяс вомӧн.
Яра нӧйтчисны найӧ изъясӧ, быгъяссьылісны, пуисны да тӧвзисны водзӧ.
А мый эськӧ тшӧктыны кӧ Днепрсӧ уджавны морт вылӧ?
Днепр берегъяс вылын сӧветскӧй йӧз шуисны стрӧитны электростанция.
Лун и вой уджалісны йӧзыс.
Пӧкӧритчытӧм Днепр эз кӧсйы сетчыны мортлы.
Но сӧветскӧй йӧз метр бӧрся метр стрӧитісны зэв ыджыд плотина да помисны юсӧ.
Йӧзыс эз узьлыны войясын, кӧтасисны ваын.
Суткияс чӧж эз ланьтлыны машинаяс.
Эз выдержит Днепр морткӧд тыш — сетчис.
Пӧкӧритӧм ю берегъясын кыптіс Владимир Ильич Ленин нима вынйӧра электростанция — Днепрогэс.
Проводъяс кузя котӧртіс электрическӧй. ток.
Кутісны уджавны выль заводъясын выль станокъяс.
Ӧзйис электрическӧй би уна каръясын да сиктъясын.
Днепрогэс кутіс вырабатывайтны электроэнергия унджык царскӧй Россияса ӧтлаын босьтӧм став электрическӧй станцияяс дорысь.
Первой пятилеткаясса йӧз.
Социалистическӧй промышленность ӧдйӧ развивайтчис.
Сӧмын ӧти первой пятилетка чӧжӧн СССР-ын вӧлі стрӧитӧма 2400 выль предприятие.
Миян странаын кутісны вӧчны сэтшӧм станокъяс да машинаяс, кодъясӧс войдӧр вайлісны сӧмын заграницаысь.
Миян заводъяс кутісны первойысь на вӧчны тракторъяс, автомобильяс, самолётъяс.
Сӧветскӧй йӧз велӧдчисны применяйтны выль машинаяс.
Разнӧй предприятиеясса рабочӧйяс да инженеръяс ордйысисны ӧта-мӧдыскӧд.
Лунысь-лун найӧ перйисны унджык из шом да руда, унджык сывдісны металл, стрӧитісны машинаяс да станокъяс, паровозъяс да вагонъяс, вӧчисны тканьяс да кӧмкот.
1935 воын донецкӧй шахтёр Алексей Стаханов ӧти сменаӧн перйис из шом 14,5 пӧв унджык сыысь, мыйта перйылісны сылӧн ёртъясыс.
Стаханов бӧрся мукӧд шахтаясса да мукӧд заводъясса рабочӧйяс кутісны тышкасьны планъяс вевтыртӧм вӧсна.
Миян странаын заводитчис движение, коді кутіс шусьыны стахановскӧйӧн.
Донецкӧй шахтёр Никита Изотов пыдісянь изучитіс выль техника.
Сійӧ кужӧмӧн котыртіс ассьыс уджсӧ да квайт час уджалігӧн перйис сы мында из шом, мыйта сійӧс перйылісны тайӧ жӧ кад чӧжыс 30 морт.
Славнӧй забойщик передайтіс ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ да ассьыс опытсӧ мукӧд рабочӧйяслы.
Горьковскӧй автомобильнӧй заводӧ кузнечнӧй мӧлӧтъяс мавтысьӧн уджавны воис Александр Бусыгин.
Уджалігас сійӧ кутіс велӧдчыны да овладейтіс кузнечлӧн мастерствоӧн.
Войдӧр кӧрт вал дорлісны мӧлӧтӧн кызь кыкысь кучкӧмӧн.
Бусыгин велаліс дорны дасысь кучкӧмӧн.
Ткачихаяс Евдокия да Мария Виноградоваяс первойсӧ, кыдзи и фабрикаын налӧн став пӧдругаясыс, кыисны матерье ӧтпырйӧ кызь квайт станокӧн, но найӧ кӧсйисны вӧчны тканьсӧ сӧветскӧй йӧзлы унджык.
Виноградоваяс изучитісны техника да кутісны обслуживайтны сё нелямын нёль, а сэсся кыксё дас квайт станок.
Сійӧ, мый йылысь сёрнитліс Ленин, заводитіс пӧртсьыны олӧмӧ.
Став страна пасьта муніс великӧй стройка.
Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын миян социалистическӧй рӧдина кутіс лоны передӧвӧй промышленнӧй странаӧн.
Задание.
1. Заголовокъяс серти лӧсьӧдӧй висьт СССР-ын социалистическӧй строительство йылысь.
2. Уськӧдӧй тӧд вылад 45-ӧд лист бок вылысь рисунок.
Сравнитӧй, кыдзи используйтсьылісны войдӧр да кыдзи кутіс используйтсьыны миян кадӧ визувтысь валӧн выныс.
47. Колхозъяс котыртӧм.
Выль олӧм вӧсна тыш.
Сӧветскӧй властьлӧн первой воясӧ крестьяна воддза мозыс уджалісны торйӧн, быдӧн аслас му вылын.
Крестьянин гӧрис пу гӧрйӧн либӧ коннӧй плугӧн, вундіс няньсӧ чарлаӧн, вартіс чапӧн.
А уна крестьяналӧн весиг плугыс эз вӧв, урожайясыс вӧліны омӧльӧсь.
Кольлісны ещӧ сиктын и кулакъяс.
Найӧ нажӧвитчисны, пӧльзуйтчисны асланыс соседъясыслӧн нуждаӧн.
Сы могысь медым крестьяналӧн олӧмыс бурмис, а странаын вӧлі уна нянь, сакар, хлопок да мукӧд прӧдуктаяс, колӧ вӧлі вежны важ пӧрадокъяссӧ сиктын.
Медводз крестьяналы колӧ вӧлі ӧтувтчыны да уджавны не торйӧн, а ӧтув — коллективнӧя.
Ӧд сӧмын ыджыд овмӧсын позьӧ используйтны машинаяс, а ичӧтик мутор вылын тракторлы либӧ комбайнлы и бергӧдчынысӧ некӧн.
Коммунистическӧй партиялӧн чукӧстӧм серти быд сиктын крестьяна кутісны ӧтувтны ассьыныс посни овмӧсъяссӧ ӧти ыджыдӧ — общӧйӧ.
Татшӧм общӧй овмӧссӧ кутісны шуны коллективнӧй овмӧсӧн, либӧ, дженьыда, колхозӧн.
Колхозъясын крестьяналӧн уджыс лоис кокниджык, а урожайыс — унджык.
Крестьяна кутісны пыравны колхозъясӧ.
Но вӧліны и колхознӧй олӧмлӧн врагъяс — кулакъяс.
Кулакъяс гӧгӧрвоисны, мый найӧ оз вермыны нажӧвитчыны крестьяна тшӧт весьтӧ, крестьянаыс кӧ ӧтувтчасны колхозъясӧ.
Найӧ заводитісны тышкасьны сӧветскӧй властьлы да колхозъяслы паныд.
Ӧткымын кулакъяс дзебсясисны вӧръясын да котырталісны бандитскӧй отрядъяс.
Мукӧдъяс воддза мозыс олісны сиктъясын, весиг пырлісны колхозъясӧ.
Найӧ вредитісны гусьӧн, видзчысьӧмӧн, сідз, медым асьнысӧ не выдайтны.
Кулакъяс виалісны колхознӧй скӧтӧс, соталісны колхознӧй тэчасъяс, амбаръяс, виалісны медбур колхозникъясӧс.
Но врагъяслы эз удайтчы повзьӧдны крестьянаӧс.
Крестьяна гӧгӧрвоисны, мый сӧмын колхозъясын вермас лоны бур олӧм.
Но рабочӧйяслӧн веськӧдлытӧг да отсӧгтӧг крестьяна эз вермыны эськӧ лӧсьӧдны колхозъяс, стрӧитны выль олӧм.
Уна рабочӧйяс Коммунистическӧй партиялӧн чукӧстӧм серти мунісны каръясысь деревняясӧ да сиктъясӧ.
Рабочӧйяс крестьянакӧд ӧтлаын нуӧдісны тыш колхознӧй стройлӧн врагъяслы паныд, ёнмӧдісны колхозъяс.
abu
Сиктӧ воисны машинаяс.
Сы могысь, медым вӧдитны паськыд колхознӧй муяс, ковмисны уна машинаяс.
Выль заводъясын рабочӧйяс вӧчисны татшӧм машинаяссӧ.
Сиктӧ воисны тракторъяс, комбайнъяс, вартан машинаяс да мукӧд сельскохозяйственнӧй машинаяс.
abu
abu
abu
abu
Лоины выль профессияяс: тракторист, комбайнер, моторист, механик.
Тулыс заводитчӧм бӧрын тракторъяс петӧны му вылӧ.
Вундӧны ёсь плугъяс небыд му, небзьӧдӧны ёсь пиньяса агасъяс колхознӧй му.
Помасьӧ гӧрӧм.
Заводитчӧ кӧдзӧм.
Плуг пыдди воӧны кӧдзан машинаяс.
Киссьӧ муӧ бӧрйӧм кӧйдыс.
Матысмӧ урожай идралан кад, и тані машинаяс отсалӧны колхозникъяслы: муяс вылӧ петӧны комбайнъяс, вундан машинаяс, вартан машинаяс, тӧлӧдчан машинаяс.
abu
abu
abu
Кутшӧмсюрӧ машинаяс уджалӧны муяс вылын и тӧлын.
Вынйӧра тракторъяс, кодъяслы специальнӧ крепитӧны кӧрт щитъяс, чукӧртӧны лым.
Сійӧ ковмас на, кор воас тулыс.
Кыпыда кутасны визувтны шоръяс, кор мӧдасны сывны тайӧ лым толаясыс.
Тулысын ва зэв ёна колӧ муяслы.
СССР-ын содіс видз-му овмӧсса специалистъясӧс гӧтӧвитӧм.
Том агрономъясӧс, ветеринаръясӧс, зоотехникъясӧс мӧдӧдалісны сиктъясӧ, медым асланыс тӧдӧмлунъясӧн найӧ отсалісны видз-му овмӧслы.
Кыдзи и век — медся сьӧкыд участокъясын уджалісны коммунистъяс да комсомолецъяс.
Колхознӧй стройлӧн победа.
Коли некымын во.
Колхознӧй строй победитіс.
Крестьяналӧн став олӧмыс вежсис.
Кутісны кыптыны урожайяс да содны колхозникъяслӧн доходъяс.
Сиктъясын вӧлі стрӧитӧма школаяс, больничаяс, клубъяс.
Уна сиктын лоис электрическӧй би.
Но колхозникъяслы колӧ на вӧлі унатор вӧчны сы могысь, медым ёнмӧдны колхозъяс, а колхозникъяс мед олісны зажиточнӧя.
Но главнӧйсӧ вӧлі вӧчӧма — крестьяна мездысисны кулакъясысь, ӧтувтчисны колхозъясӧ да кутісны уджавны ӧтув.
Коммунистическӧй партиялӧн чукӧстӧм серти уджалысь йӧзӧн заводитӧм делӧ победитіс.
Ӧні не сӧмын промышленность, но и видз-му овмӧс лоис социалистическӧйӧн.
Задание.
1. Мыйла крестьяналы колӧ вӧлі ӧтувтчыны колхозъясӧ?
2. Висьталӧй сы йылысь, кыдзи муніс колхозъяс вӧсна тыш.
3. Коді отсаліс крестьяналы лӧсьӧдны выль олӧм?
abu
4. Висьталӧй картинкаяс серти, кыдзи вежсис крестьяналӧн уджыс колхозъясын.
48. СССР-ын культуралӧн дзоридзалӧм.
Царскӧй Россияын унджык рабочӧйясыс да крестьянаыс вӧліны неграмотнӧйӧсь.
Сэк, кор капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн челядь ветлісны школаясӧ, рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн челядьлы колӧ вӧлі нажӧвитны аслыныс нянь вылӧ.
Ичӧт арлыдсянь найӧ уджалісны заводъясын да фабрикаясын, медасьлісны пастукъясӧн кулакъяслы да помещикъяслы.
Царскӧй Россияса трудӧвӧй народ нэмъяс чӧж оліс пемыдын да вӧлі бӧрӧ кольӧма.
Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство водзын сувтіс мог вӧчны миянлысь народӧс грамотнӧйӧн, образованнӧйӧн, культурнӧйӧн.
Сӧветскӧй властьлӧн первой лунъяссянь жӧ миян странаын кутісны воссявны уна тысяча выль школаяс.
Рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн челядь вермисны, медбӧрын, босьтчыны книгаяс бердӧ.
Но мый вӧчны сійӧ верстьӧ йӧзыскӧд, кодъяс эз вӧвны грамотнӧйӧсь?
И татшӧм йӧзыслы восьтісны школаяс.
Шуисны найӧс ликбезъясӧн, мӧд ногӧн кӧ, безграмотность ликвидируйтӧм кузя школаясӧн.
И вот рытъясын, уджалан лун бӧрын, олӧма йӧз пуксьылісны партаяс сайӧ.
Сёрӧдз пукалісны верстьӧ йӧз букварь либӧ арифметика вылын.
Сы могысь, медым развивайтны миянлысь промышленность да видз-му овмӧс, медым стрӧитны машинаяс да велӧдны челядьӧс, колӧны вӧлі тӧдысь йӧз — уна разнӧй специалистъяс.
Миян странаын вӧлі восьтӧма уна сё техникумъяс да институтъяс.
Ӧні уна рабочӧйяс да крестьяна вермисны босьтны специальнӧй да высшӧй образование.
Но абу тырмымӧн велӧдны йӧзӧс гижны да лыддьысьны, абу тырмымӧн восьтыны выль школаяс да институтъяс.
Колӧ вӧлі стрӧитны уна библиотекаяс, клубъяс, восьтыны театръяс, пыр унджык лэдзны книгаяс, лэдзны кинофильмъяс.
Москваын вӧлі стрӧитӧма В. И. Ленин нима библиотекалысь ыджыд выль здание, коді странаын медся ыджыд.
Тайӧ библиотекасьыс позьӧ судзӧдны любӧй книга, газет либӧ журнал, кодъяс петӧны СССР-ын.
Выль библиотекаяс, клубъяс, театръяс лоисны странаса медся ылі пельӧсъясын.
СССР-ын книгаяс кутісны печатайтны сё дас ӧти кыв вылын.
Удж да подвигъяс вылӧ вдохновляйтісны сӧветскӧй йӧзӧс миян замечательнӧй писательяс да поэтъяс: Максим Горький, Владимир Маяковский да мукӧдъяс.
Сӧветскӧй народ стрӧитіс, уджаліс, велӧдчис.
Кызь во дорысь регыдджык кадӧн миян странаын лоисны зэв гырысь вежсьӧмъяс.
Пӧшти эз кольны безграмотнӧй йӧз.
Миян лоисны уна педагогъяс, врачьяс, инженеръяс, учёнӧйяс.
Миян рӧдиналӧн медся ылі пельӧсъясӧ воисны газетъяс да книгаяс, радио да электричество.
Тайӧ вӧлі сӧветскӧй йӧзлӧн ещӧ ӧти победа.
Задание.
1. Вӧчӧй письменнӧй план да лӧсьӧдӧй сы серти висьт.
2. 123-ӧд лист бок вылын диаграмма серти тӧдмалӧй, кымын пӧв содіс велӧдчысьяслӧн, библиотекаяслӧн да театръяслӧн лыдыс Сӧветскӧй Союзын 1936 во кежлӧ сы серти, мый вӧлі царскӧй Россияын.
3. Старайтчӧй олӧма йӧзкӧд сёрниясын тӧдмавны, кымын школа вӧлі тіян карын либӧ районын революцияӧдз.
49. Мый сетіс сӧветскӧй власть Сӧветскӧй Союзса народъяслы.
СССР-ын став народъяслӧн олӧмыс лоис свободнӧй.
Миян государствоын эз лоны нартитысьяс.
Кыдзи ыджыд, сідзи и посни народъяс кутісны веськӧдлыны асланыс странаӧн.
Вуніс вӧвлӧм лӧгалӧм, кодӧс ӧзтылісны народъяс костын царьяс, помещикъяс да капиталистъяс.
Дружнӧй ӧтувъя уджын миян социалистическӧй рӧдинаса став народъяс заводитісны стрӧитны выль олӧм, отсавны ӧта-мӧдыслы общӧй делӧын.
Средньӧй Азияын.
Миян рӧдиналӧн лунвылын расположитчӧмаӧсь Средньӧй Азияса республикаяс.
Тані джуджыд гӧраяс век вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн, а долинаясын сулалӧ лунвывса кузь гожӧм.
Средньӧй Азияын, плодороднӧй муяс, но гежӧда овлӧны зэръяс.
Тані уна нэмъяс чӧж муыс косьмис засухаысь.
Ещӧ ёна важ кадъясӧ Средньӧй Азияса олысьяс велӧдчисны стрӧитны оросительнӧй каналъяс.
Но васӧ мырддьылісны местнӧй богачьяс — байяс.
Найӧ нуӧдлісны васӧ асланыс муяс вылӧ.
Ваӧн пӧльзуйтчӧмысь беднякъяслы колӧ вӧлі уджавны байяс вылӧ либӧ сетны налы асланыс урожайлысь джынсӧ.
Октябрьскӧй революция бӧрын сӧветскӧй власть лоис и Средньӧй Азияын.
Озыръясӧс вӧлі вӧтлӧма.
Юяс, муяс, ва кутісны принадлежитны народлы.
Народ кутіс преобразуйтны ассьыс крайсӧ.
Средньӧй Азияын лоисны колхозъяс.
Посни му участокъяс ӧтлаасисны гырысь колхознӧй ыбъясӧ.
Сэтчӧ нуӧдӧма уна сё выль каналъяс.
Сӧмын ӧти Ыджыд Ферганскӧй каналлӧн кузьтаыс 270 километр.
160 тысяча морт стрӧитісны тайӧ каналсӧ.
Войдӧр, медым сійӧс стрӧитны, ковмис эськӧ уна во.
Сӧветскӧй йӧз помалісны строительствосӧ 45 лунӧн.
Ферганскӧй канал муніс куим среднеазиатскӧй республикалӧн — Узбекскӧй, Таджикскӧй, Киргизскӧй — муяс вывті.
Средньӧй Азияын заводитісны стрӧитны заводъяс, шоссейнӧй да кӧрт туйяс, школаяс да институтъяс.
Братскӧй народъяслӧн дружнӧй семьяын, равнӧйысь-равнӧйяс, олӧны да уджалӧны ӧні Средньӧй Азияса народъяс.
Кыдзи вежсис Ылі Войвывса народъяслӧн олӧмыс.
Ыджыд миян рӧдина.
Лунвылын жар, яра югдӧдӧ шонді, а войвылын кӧдзыд, пӧльтӧны чизыр тӧвъяс.
Царскӧй Россияын эз вӧвны ёнджыка забитӧй да бӧрӧ кольӧм народъяс, кыдзи Ылі Войвывса народъяс.
Найӧ олісны вӧралӧм да чери кыйӧм помысь.
Видзисны кӧръясӧс.
Налӧн эз вӧвны керкаясыс, а олісны шалашъясын да чумъясын, кодъясӧс вевттьӧма сюмӧдӧн либӧ кӧр куясӧн.
Йӧзыс тшӧкыда висьлісны сьӧкыд висьӧмъясӧн: пистиӧн, рахитӧн да мукӧдъясӧн.
Ылі Войвывса народъяслӧн весиг асланыс азбукаыс эз вӧв.
Найӧ эз тӧдлыны ни книгаяс, ни газетъяс.
Найӧс нартитісны ставӧн: и асланыс озыръяс, и роч купечьяс, и местнӧй попъяс — шаманъяс.
Но и Ылі Войвылын лоис сӧветскӧй власть.
И тані вӧтлісны нартитысьясӧс да лӧсьӧдісны колхозъяс.
Чери кыйысь колхозникъяс пӧлучитісны моторнӧй суднояс.
Войвылӧ кутісны ваявны машинаяс.
Тані стрӧитісны рыбоконсервнӧй да мукӧд заводъяс.
Чумъяс пыдди кутісны стрӧитны керкаяс.
Кӧнсюрӧ ӧзйис нин электричество.
Войвывса народъяс ӧні вермӧны лыддьыны газетъяс да книгаяс рӧднӧй кыв вылын.
Ылі Войвылын лоисны школаяс да больничаяс, детскӧй садъяс да яслияс.
Ылі Войвывса народъяс, кыдзи и миян рӧдинаса став мукӧд народъяс, кутісны овны выль, социалистическӧй олӧмӧн.
Задание.
1. Лӧсьӧдны висьт СССР-ын народъяслӧн олӧм йылысь.
2. СССР-са народъяслӧн олӧм йылысь кутшӧм книгаяс да висьтъяс ті лыддьылінныд?
Гижӧй налысь нимъяссӧ тетрадьясад.
50. Сӧветскӧй Конституция.
Уна нэмъяс чӧж уджалысь йӧз мечтайтісны сэтшӧм олӧм йылысь, кор эськӧ эз вӧвны нартитысьяс да власть бердын сулаліс ачыс народ.
И вот му шар вылын вӧлі лӧсьӧдӧма уджалысь йӧзлысь первой государство — Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслысь Союз.
Рабочӧйяс да крестьяна босьтісны властьсӧ асланыс киясӧ да преобразуйтісны страна.
Тайӧ эз артмы кокньыда.
Некымын во миянлысь рӧдинанымӧс мый вермисны жугӧдісны белогвардеецъяс да иностраннӧй захватчикъяс.
Народъяслы ковмис терпитны разруха да тшыгъялӧм.
Уна удж да вынъяс пуктісны рабочӧйяс да крестьяна сы могысь, медым лӧсьӧдны миян странаын тяжёлӧй промышленность, медым вӧчны миянлысь видзму овмӧс коллективнӧйӧн, медым миян став республикаясын, став народъяслӧн лоис выль, социалистическӧй олӧм.
И миян рӧдинаса народъяс ставсӧ тайӧс шедӧдісны.
Сӧветскӧй странаын социалистическӧй общество кызвыннас вӧлі стрӧитӧма.
Ленинскӧй план — пӧртны бӧрӧ кольӧм царскӧй Россияӧс рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн передӧвӧй государствоӧ — вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Сӧветскӧй йӧз кутісны вӧчны унджык прӧдуктаяс, паськӧм, кӧмкот, олӧм вылӧ став коланасӧ.
Вӧлі стрӧитӧма уна тысяча школаяс, уна театръяс, рабочӧй клубъяс, шойччан керкаяс.
Рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн олӧмыс кутіс лоны зажиточнӧйӧн.
1936 вося декабрын сӧветскӧй йӧз примитісны выль Конституция.
Конституцияӧн шусьӧ основнӧй закон (правилӧ), код серти олӧны государствоын йӧзыс.
Миян Конституцияын висьтавсьӧ став достижениеяс да победаяс йылысь, кодъясӧс шедӧдӧма Сӧветскӧй Союзса уджалысь йӧзӧн Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция кадсянь.
Эмӧсь-ӧ миян помещикъяс, капиталистъяс да мукӧд нартитысьяс?
Абу, миян абу да оз вермыны лоны нартитысьяс.
Миян асьныс уджалысь йӧз — рабочӧйяс да крестьяна — рӧдиналӧн кӧзяева.
Миян государство эм рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн социалистическӧй государство.
Сыӧн веськӧдлӧны уджалысь йӧз депутатъяслӧн Сӧветъяс.
Тайӧс и гижӧма Конституцияын.
Эм-ӧ миян народъяс костын вражда, ӧти народъясӧс мӧдъясӧн нартитӧм?
Абу.
СССР-са став народъяслӧн эмӧсь ӧткодь правояс, олӧны братскӧй дружбаын да асьныс веськӧдлӧны асланыс рӧдинаӧн.
Царскӧй Россияын народ оліс гӧля.
Крестьяна рӧзӧритчисны да корсисны удж.
Капиталист вермис любӧй минутӧ вӧтлыны рабочӧйӧс заводысь, лишитны заработокысь.
Странаын сэки вӧліны зэв уна йӧз, кодъяс эз вермыны корсьны удж.
Уджтӧмалысьяс терпитісны нужда, тшыгъялісны.
Эм-ӧ миян уджтӧмалӧм?
Абу.
Миян ставӧн вермасны имеитны удж.
Сӧветскӧй Конституцияын гижӧма удж вылӧ право.
Миян оз вермыны лоны неграмотнӧй йӧз.
Миян быдӧнлӧн эм позянлун да право велӧдчыны, быдӧнлӧн эм право пӧлучитны образование.
Та могысь лӧсьӧдӧма уна школаяс да высшӧй учебнӧй заведениеяс.
Конституцияын гижӧма образование вылӧ право.
Конституцияын гижӧма сідз жӧ шойччӧм вылӧ право да уджалысь йӧзлысь уна мукӧд правояс.
Но Конституцияын висьтавсьӧ не сӧмын сы йылысь, кутшӧм правояс миян эмӧсь.
Сэні висьтавсьӧ и сы йылысь, мый миянлы колӧ вӧчны.
Ми ставӧн обязанӧсь уджавны асланым рӧдиналӧн благо вылӧ.
Ми обязанӧсь видзны общественнӧй имущество — машинаяс, колхознӧй кӧдзаяс, школьнӧй партаяс, учебнӧй да мукӧд оборудование.
Став сӧветскӧй йӧзлӧн зэв важнӧй долг — олӧм жалиттӧг дорйыны ассьыным рӧдинаӧс врагъясысь.
Задание.
1. Кодлы революцияӧдз принадлежитісны миян странаын му, фабрикаяс да заводъяс да кодлы найӧ принадлежитӧны ӧні?
2. Коді веськӧдліс войдӧр да коді ӧні веськӧдлӧ миян странаӧн?
3. Юасьӧй олӧма йӧзлысь, кӧні да кыдзи найӧ велӧдчисны да кутшӧм образование пӧлучитісны революцияӧдз.
Сравнитӧй тайӧс сыкӧд, кӧні да кыдзи велӧдчӧны том йӧз ӧні.
4. Кутшӧмӧсь основнӧй обязанностьясыс сӧветскӧй йӧзлӧн?
Фашистскӧй захватчикъяслы паныд сӧветскӧй народлӧн Великӧй Отечественнӧй война.
51. Враг наступайтӧ.
Сӧветскӧй Союзса народъяс стрӧитісны выль олӧм да кӧсйисны овны мирӧн став мукӧд государствояскӧд.
Ӧд уджалысь йӧзлы война оз ков.
Но капиталистъяс ненавистьӧн видзӧдісны сӧветскӧй народлӧн успехъяс вылӧ.
Германияын немецкӧй народ вылын власть захватитісны фашистъяс — став уджалысь йӧзлӧн лютӧй врагъяс.
Фашистъяс мӧвпалісны подчинитны аслыныс став мирсӧ.
Найӧ захватитісны Чехословакия, Польша, Франция, вель уна мукӧд странаяс да угрожайтісны Англиялы.
Англиялы ковмис пырны фашистскӧй Германиялы паныд войнаӧ.
Англияӧс поддержитісны Америкаса Соединённӧй Штатъяс.
Заводитчис мӧд мирӧвӧй война.
Европаысь пӧшти став странаяс захватитӧм бӧрын немецкӧй фашистъяс вӧліны уверенӧсь асланыс вынъясын.
Найӧ лыддисны, мый ӧні налы коли жугӧдны СССР-ӧс и найӧ лоӧны став мир вылын кӧзяеваӧн.
1941 вося июнь 22 лунӧ, 4 час асылын, кор сӧветскӧй йӧз спокойнӧя узисны, миян каръяс да сиктъяс вылӧ усины уна сё вражескӧй бомбаяс.
Германскӧй фашистъяслӧн да налы пӧкӧритчӧм государствояслӧн зэв гырысь армияяс уськӧдчисны сӧветскӧй му вылӧ.
Коммунистическӧй партия чукӧстіс сӧветскӧй йӧзӧс дорйыны рӧдина.
СССР-са народъяс кыпӧдчисны Великӧй Отечественнӧй война вылӧ.
Но первой кадас вынъяс эз тырмыны.
Враглӧн вӧлі унджык самолётъяс, уна танкъяс да мукӧд оружие.
Сӧветскӧй Армиялӧн лоины гырысь воштӧмъяс фашистъяскӧд бойясын.
Миян частьяс бӧрыньтчисны.
Рабочӧйяс зэвтісны вынъяссӧ, медым нуны страна пытшкӧ заводъясысь машинаяс да мукӧд оборудование — видзны сійӧс захватчикъясысь.
Фашистскӧй полчищеяс мунісны миян страна пытшлань.
Найӧ кытшалісны Ленинград.
1941 вося арын фашистъяс матысмисны Москва дорӧ.
Сӧветскӧй столица дорйӧм вылӧ быдласянь тэрмасьӧмӧн локталісны войска, матыстчалісны танкъяс, ваялісны пушкаяс.
Дорйыны рӧднӧй кар отсалісны уна тысяча москвичьяс.
Быдӧн, коді вермис, босьтісны оружие.
Нывбабаяс, старикъяс, челядь кодйисны окопъяс, стрӧитісны укреплениеяс.
А дзик орччӧн, Москвасянь 30 километр сайын, мунісны чорыд, вир кисьтана бойяс.
Уна сӧветскӧй йӧз прославитчисны Москва дорын бойясын.
Фронтлӧн ӧти участок вылын фашистскӧй танкъяс, гусеницаяснас гальскӧдчигтыр, локтісны сӧветскӧй боецъяс вылӧ.
Окопын вӧліны кызь кӧкъямыс морт, а налы паныд ветымын вражескӧй танк.
Примитны бой — мунны вернӧй смерть вылӧ.
Но сӧветскӧй йӧзлы рӧдинаыс донаджык олӧмысь.
Генерал Панфиловлӧн дивизияысь кызь кӧкъямыс гвардеец заводитісны бой.
«Водзӧ бӧрыньтчыны некытчӧ — миян мышкын Москва», — шуалісны герой-панфиловецъяс.
Нёль час чӧж кыссис неравнӧй бой.
Сӧветскӧй воинъяс петкӧдісны стройысь танк бӧрся танк.
Сражение помасигкежлӧ 14 машина вӧлі бырӧдӧма.
Геройяс пӧгибнитісны, но враглысь наступлениесӧ вӧлі сувтӧдӧма.
Тайӧ бойын орччӧн сражайтчисны русскӧйяс, украинецъяс, казахъяс, киргизъяс.
Разнӧй национальностьяслӧн представительяс, ставныс найӧ вӧліны настӧящӧй сӧветскӧй йӧзӧн.
Став страна тӧдӧ Зоя Космодемьянскаялысь нимсӧ.
Тайӧ героиня-нылыс велӧдчис московскӧй школаын.
Сійӧ вӧлі пионеркаӧн, а сэсся пырис комсомолӧ.
Кор фашистъяс матысмисны Москва дорӧ, Зоя муніс партизанскӧй отрядӧ.
Врагъяс босьтісны том партизанкаӧс пленӧ да кутісны требуйтны, мед Зоя висьталіс, кӧні партизанскӧй лагерь.
Фашистъяс нӧйтісны сӧветскӧй нылӧс тасмаясӧн, вӧтлылісны пасьтӧгыс кӧдзыд вылӧ, кӧмтӧг новлӧдлісны лым вывті.
Комсомолка нинӧм эз висьтав.
Сійӧ эз предайт ассьыс ёртъяссӧ.
Зояӧс нуӧдісны казнь вылӧ.
Зоя шыӧдчис колхозникъяс дінӧ, кодъясӧс вӧтлалісны, видзӧдны казнь вылӧ, да горӧдіс: «Ме ог пов кулӧмысь, ёртъяс!
Прӧщайтлӧй, тышкасьӧй, эн полӧй!
Кувны рӧдина вӧсна — шуд.
Ми победитам!»
Лётчик Виктор Талалихин лэбис нёль тысяча да джын метр вылнаті.
Вӧлі вой.
Улын куйліс Москва, пемдӧдӧм, биястӧм.
Друг Талалихин казяліс фашистскӧй бомбардировщикӧс.
Сӧветскӧй лётчик смела заводитіс бой.
Но регыд сылӧн помасисны патронъясыс.
Мый вӧчны?
Враг матысмис Москвалань.
Ещӧ некымын минут — и фашист шыбитас бомбаяссӧ.
Сэки Талалихин вӧтӧдіс неприятельӧс да аслас самолёт винтӧн керыштіс фашистскӧй бомбардировщиклысь бӧжсӧ.
Бомбардировщик уси муӧ.
Талалихин вӧлі комсомолец.
Сійӧ воас, кор заводитчис война, сылы тыри 20 арӧс.
Сӧветскӧй йӧз мужественнӧя дорйисны да видзисны Москва.
Декабрын миян армия заводитіс наступление да шыбитіс фашистскӧй захватчикъясӧс карсянь ылӧдз.
Сӧветскӧй народ шедӧдіс первой ыджыд победа.
Задание.
1. Кутшӧмӧсь вӧліны германскӧй фашистъяслӧн планъясыс?
2. Кор заводитчис Великӧй Отечественнӧй война?
3. Висьталӧй СССР вылӧ враглӧн уськӧдчӧм йылысь.
4. Висьталӧй, кыдзи сӧветскӧй йӧз дорйисны рӧдина Москва вӧсна бойясын.
5. Уськӧдӧй тӧд вылад, мый ті лыддьылінныд, кывлінныд радио пыр либӧ аддзылінныд киноысь Великӧй Отечественнӧй война фронтъяс вылын сӧветскӧй воинъяслӧн подвигъяс йылысь.
52. Тылын и фронт вылын.
«Ставсӧ фронтлы, ставсӧ победа вылӧ!»
Москва дорын жугӧдӧм немецкӧй генералъяс решитісны вӧчны выль удар.
Найӧ кӧсйисны писькӧдчыны Волга дорӧ, босьтны Сталинград (ӧні Волгоград), орӧдны Москваӧс из шомӧн, нефтьӧн да няньӧн озыр районъясысь да матыстчыны сы дорӧ лунвывсянь.
Фашистъяс 1942 вося гожӧмын чукӧртісны зэв гырысь вынъяс да заводитісны наступление.
Враглы паныд тышын унатор зависитіс заводъяслӧн да колхозъяслӧн уджысь.
Армиялы колӧ вӧлі уна оружие, уна продовольствие да снаряжение.
Коммунистическӧй партия шыӧдчис призывӧн: «Ставсӧ фронтлы, ставсӧ победа вылӧ!»
И миян странаса народъяс вынъяссӧ жалиттӧг уджалісны.
Заводъясын рабочӧйяс тыртісны кык-куим нормаӧн.
«Ас пыдди да ёртъяс пыдди, кодъяс мунісны фронт вылӧ», — шулісны найӧ.
Колхознӧй муяс вылын зілисны чукӧртны кыдз позьӧ унджык нянь да хлопок.
Кӧрт туйяс вылын велалісны новлӧдлыны ёна унджык грузъяс, войнаӧдз дорысь.
Став страна пасьта заводитчис фронтлы шоныд кӧлуй чукӧртӧм.
Сӧветскӧй граждана сетлісны ассьыныс сбережениеяс танкӧвӧй колоннаяс да воздушнӧй армияяс стрӧитӧм вылӧ.
Станокъяс дорӧ сувтісны нывбабаяс, старикъяс, подростокъяс.
Лун и вой найӧ вӧчисны став коланасӧ победа вылӧ: пушкаяс, самолётъяс, танкъяс, снарядъяс, винтовкаяс.
«Верӧсъяслы отсӧг вылӧ», — шуалісны работницаяс.
«Батьяс аттьӧ шуасны», — думайтісны том рабочӧйяс.
Сӧветскӧй тыл лоис мӧд фронтӧн.
Волга вылын битва.
Коймӧд тӧлысь мунӧны упорнӧй, вир кисьтана бойяс Сталинград вӧсна.
Сотчӧ степ.
Би да тшын пыр фашистъяс усьласьӧны Волгалань.
Врагъяс писькӧдчисны жар окраинаясӧ, босьтісны центрсӧ.
«Водзӧ ог лэдзӧй», — шуисны сӧветскӧй воинъяс.
Сӧветскӧй йӧз гӧгӧрвоисны: тані, Волга вылын, решайтсьӧ войналӧн судьбаыс.
Решайтсьӧ, лоӧны-ӧ сӧветскӧй народъяс, а накӧд ӧтлаын и Европаса став народъяс свободнӧйӧсь либӧ веськаласны фашистскӧй рабствоӧ.
Сталинградскӧй рабочӧйяс эз мунны цехъясысь да противник би улын водзӧ вӧчалісны танкъяс.
Боецъяс дорйисны быд улича, быд керка.
Тайӧ напряжённӧй лунъясас миян военнӧй командование разработайтіс фашистскӧй захватчикъясӧс разгромитан план.
Вӧлі решитӧма кучкыны войвывсянь да лунвывсянь, кытшавны фашистъясӧс Сталинград районын, топӧдны найӧс зэв ыджыд кытшӧ да бырӧдны.
1942 вося ноябрь 19 лунӧ водз асылын пель поткӧдана гымалӧм вӧрзьӧдіс степъяссӧ.
Тайӧ заводитіс лыйлыны миян артиллерия.
Сэсся бойӧ уськӧдчисны грознӧй сӧветскӧй танкъяс.
Сӧветскӧй воинъяс мунісны войвывсянь и лунвывсянь ӧта-мӧдныслы воча, зілисны кытшавны враглысь армиясӧ.
Нёль лун танкистъяс, пехотинецъяс, артиллеристъяс, конникъяс наступайтісны да грӧмитісны фашистскӧй частьяс.
Лун и вой пуис Сталинградскӧй битва.
Миян танкъяс мунісны шоръяс да джуджыд рӧвъяс вомӧн, орйӧдлісны проволочнӧй заграждениеяс, талялісны вражескӧй пушкаяс да пулемётъяс да бара бойясӧн мунісны водзӧ и водзӧ.
И вот войвывсянь да лунвывсянь наступайтысь частьяс ӧтлаасисны.
Противниклысь зэв ыджыд куимсё тысяча лыда армиясӧ вӧлі кытшалӧма да разгромитӧма.
Сылӧн колясъясыс сетчисны пленӧ.
Враг тылын.
Сӧветскӧй Армиялы отсалісны партизанъяс.
Найӧ действуйтісны фашистъяс тылын.
Белорусскӧй народлӧн отважнӧй пи Константин Заслонов пырис уджавны паровознӧй депоӧ.
Ёртъясыскӧд ӧтлаын сійӧ кужӧмӧн вредитіс враглы, мешайтіс кӧрт туйвывса уджлы.
Кор Заслонов удж йылысь тӧдмалісны фашистъяс, сійӧ муніс белорусскӧй вӧръясӧ да лоис партизанскӧй отрядса командирӧн.
Украинаын партизанъяс подорвитісны война чӧжӧн вражескӧй войска да техника тыра уна тысяча поездъяс, взорвитісны уна посъяс, петкӧдісны стройысь уна сё заводъяс.
Фашистъяслы паныд тыш заводитчис наӧн поработитӧм став странаясын.
Уна лыда партизанскӧй отрядъяс действуйтісны Болгарияын, Югославияын, Францияын да мукӧд странаясын.
1943 вося гожӧмын Курск дорын фашистскӧй армияяс пӧлучитісны выль пасьвартана удар.
Сталинград да Курск дорын жугӧдӧм фашистъяс эз нин вермыны сувтны кок йылӧ.
Сӧветскӧй Армия вуджис наступлениеӧ.
Во мысти сӧветскӧй му вӧлі весалӧма захватчикъясысь.
Сӧветскӧй воинъяс вуджисны фашистскӧй Германиялысь границасӧ.
Задание.
1. Петкӧдлӧй карта вылын Великӧй Отечественнӧй войнадырся медся гырысь сражениеяслысь местаяс,
2. Подзаголовокъяс серти лӧсьӧдӧй висьтъяс сӧветскӧй народлӧн фронт вылын да тылын героическӧй тыш йылысь.
3. Великӧй Отечественнӧй война лунъясӧ сӧветскӧй йӧзлӧн олӧм да удж йылысь кутшӧм книгаяс да висьтъяс ті лыддьылінныд?
53. Фашизмӧс победитӧм.
Пуксис 1945 вося тулыс.
Сӧветскӧй командование лӧсьӧдіс врагӧс дзикӧдз жугӧдӧм кузя план.
Вӧлі дасьтӧма артиллерия, матыстӧма танкъяс.
Войын, индӧм часӧ, муыс сыркнитчис вынйӧра артиллерийскӧй биысь.
Артиллерия весаліс миян войскалы наступайтӧм вылӧ туй.
Тайӧ решающӧй наступлениенас командуйтісны маршалъяс Конев, Рокоссовский да Сӧветскӧй Армияса мукӧд славнӧй командиръяс.
Фашистъяслысь оборонасӧ жугӧдӧм бӧрын сӧветскӧй войска мӧдӧдчисны веськыда Берлин вылӧ.
Водзлань уськӧдчисны танкъяс.
«Берлинӧдз 75 километр», — асывнас лыддисны сӧветскӧй танкистъяс туй индалысьяс вылысь.
«Колис 50», — висьталісны найӧ луннас.
Сэсся вералісны: 25, 20, 15.
И друг танкъяс кежисны лунвывлань.
«Берлинсӧ ӧмӧй бокиті кытшовтам?» — мӧвпалісны боецъяс.
Но тайӧ вӧлі манёвр.
Колӧ вӧлі вӧчны вид, мый миян танкъяс оз мунны Берлин вылӧ, а сэсся войнас кежны да атакуйтны карсӧ мӧдарсянь, кысянь врагъяс медся омӧля виччысисны сӧветскӧй войскалысь наступайтӧм.
И вот войнас, пемыдын, кусӧдӧм биясӧн танкъяс кутісны бергӧдчыны.
Найӧ тӧвзисны сэтчань, кӧні ылі вӧр діяс сайын да тувсов ваӧн туӧм шоръяс сайын вӧлі Берлин.
Манёврсӧ вӧлі стӧча думыштӧма.
Танкъяс жуглісны вражескӧй укреплениеяс да пырмунігмоз пырисны карӧ.
А тайӧ жӧ кадас Берлин штурмуйтӧм вылӧ локтісны мукӧд сӧветскӧй армияяс.
Фронтлӧн зэв ыджыд участок вылын виччысьтӧг ӧзйисны вынйӧра уна сё прожекторъяс.
Югыдыс кучкис фашистскӧй салдатъяслы чужӧманыс, ёрис налысь синъяссӧ; сійӧ индіс миян боецъяслы туй.
Ӧттшӧтш рытыввывсянь наступайтісны США-лӧн, Англиялӧн да сэк кежлӧ фашистскӧй захватчикъясысь мездмӧм Франциялӧн войска.
Апрель 22 лунӧ сӧветскӧй войска бойӧн пырисны Берлинӧ.
Некымын лун мысти миян армиялӧн передӧвӧй частьяс, кодъяс наступайтісны асыввывсянь, паныдасисны американскӧй, английскӧй да французскӧй войскалӧн передӧвӧй частьяскӧд, кодъяс локтісны рытыввывсянь.
1945 вося май 8 лунӧ гитлеровскӧй генералъяс признайтісны асьнысӧ дзикӧдз победитӧмаӧн.
Фашистскӧй Германияӧс вӧлі жугӧдӧма.
Великӧй Отечественнӧй война помасис сӧветскӧй народлӧн победаӧн.
Сӧветскӧй йӧз победитісны, сы вӧсна мый сьӧлӧмсянь эскисны асланыс победаӧ, кӧсйисны тайӧ победасӧ, вӧчисны ставсӧ сы могысь, медым разгромитны захватчикъясӧс.
Найӧ победитісны сы вӧсна, мый Сӧветскӧй Союзса став народъяс ки-ки воча, братскӧй дружбаын да союзын, воюйтісны ӧти общӧй делӧ вӧсна.
Миян народ победитіс сы вӧсна, мый сылӧн тышнас веськӧдліс коммунистъяслӧн партия — став уджалысь йӧзлӧн великӧй вождь.
Задание.
1. Лӧсьӧдӧй висьт фашистскӧй Германия вылын победа йылысь.
2. Кымын во муніс Великӧй Отечественнӧй война?
Кымын во коли сылӧн помасьӧм бӧрын?
Сӧветскӧй йӧз стрӧитӧны коммунизм.
54. Миян планъяс.
1945 воӧ помасис Великӧй Отечественнӧй война.
Сӧветскӧй народ шедӧдіс ён да мудер враг вылын тыр победа.
Куим во чӧж, ассьыныс вынъяс жалиттӧг, уджӧн да кадӧн лыддьысьтӧг, сӧветскӧй йӧз восстанавливайтісны войнаӧн жуглӧм овмӧссӧ.
Но вот войналысь сьӧкыд ранаяссӧ вӧлі бурдӧдӧма.
Сӧветскӧй Союз вермис заводитны пӧртны олӧмӧ ассьыс выль планъяс.
Кутшӧм нӧ тайӧ планъясыс?
Сӧветскӧй народ зільӧ коммунизмӧ.
Сӧветскӧй йӧзӧс коммунизмӧ нуӧдӧ великӧй Коммунистическӧй партия.
Сійӧ сы вӧсна и шусьӧ Коммунистическӧйӧн, мый ассьыс главнӧй могӧн лыддьӧ стрӧитны миян странаын коммунизм.
abu
abu
abu
abu
abu
Ми кӧсъям, медым йӧзлӧн уджыс лои кокниджык да налӧн мездмис унджык кад шойччӧм вылӧ, спортӧн да музыкаӧн занимайтчӧм вылӧ, книгаяс лыддьӧм да велӧдчӧм вылӧ.
Ми зілям шедӧдны, медым став сӧветскӧй йӧз вӧліны велӧдчӧмаӧсь, медым быд морт уна тӧдіс да кужис вӧчны уна пӧлӧс удж.
1961 вося октябрь тӧлысьын Москваын, съездъяслӧн Дворецын муніс Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн 22-ӧд съезд.
Съезд вылын выступитіс Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитетса Первой секретарь да СССР Министръяс Сӧветса Председатель Никита Сергеевич Хрущёв.
Аслас докладъясын Н. С. Хрущёв ёрт висьталіс миян странаын коммунистическӧй общество стрӧитӧм йылысь.
22-ӧд съезд вылын вӧлі примитӧма миян партиялысь выль Программа да Устав.
Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн Программа торжественнӧя провозглашайтіс: «Сӧветскӧй йӧзлӧн ӧнія поколение кутас овны коммунизм дырйи!»
Съезд пӧдлалан лунӧ Н. С. Хрущёв чуксаліс став сӧветскӧй йӧзӧс упорнӧя уджавны, медым стрӧитны миян странаын коммунистическӧй общество.
Сӧветскӧй йӧз сетӧны ассьыныс став кужӧмлунсӧ да тӧдӧмлунсӧ общӧй делӧлы.
Миян стрӧитӧма да стрӧитсьӧны уна зэв бур машинаяс.
Войдӧр весиг гырысь стройкаяс вылын мусӧ кодйылісны зыръясӧн да нуавлісны тачкаясӧн.
Первой пятилеткаяс воясӧ зыръяссӧ да тачкаяссӧ вежисны экскаваторъяс да грузӧвикъяс.
А ӧні стройкаяс вылысь пыр частӧджык позьӧ аддзыны восьлалысь экскаватор.
Кӧшыс, кодӧн восьлалысь экскаватор кодйӧ мусӧ, сэтшӧм ыджыд, мый сэтчӧ свободнӧя вермасны тӧрны куим парта ученикъясӧн.
Сутки чӧжӧн ӧти татшӧм механическӧй му кодйысьыс вермас грузитны 40 ыджыд железнодорожнӧй состав.
Медся сьӧкыд уджӧн коркӧ лыддьывлісны шахтёръяслысь уджсӧ.
Прӧстӧй киркаӧн, пыдын му пытшкын, няйт пиын да буса сынӧд пӧвстын, уджалісны шахтёръяс — кипомысь перйылісны из шом.
Первой пятилеткаяс воясӧ миян шахтаясын вӧлі применитӧма отбойнӧй мӧлӧтъяс, лоины врубӧвӧй машинаяс.
А ӧні главнӧй шахтёрскӧй профессияӧн лои угольнӧй комбайнса машинистлӧн профессия.
Татшӧм комбайннас ӧти шахтёр перйӧ из шомсӧ сы мында, мыйта водзті перйылісны тайӧ жӧ каднас 50 морт.
Сӧветскӧй йӧз изобретитісны уна «тӧлка машинаяс».
Тайӧ автоматъяс.
Морт отсӧгтӧг найӧ вермӧны стӧча нуӧдны самолётъяс индӧм туй кузя, следитны, медым кӧрт туйяс вылын эз ло авария, да вӧчны уна мукӧдтор.
А неважӧн миян странаын кутісны стрӧитны завод-автоматъяс.
Тані рабочӧйяс сӧмын видзӧдӧны машинаяс удж бӧрся.
Машинаяс асьныс сывдӧны металл, асьныс кисьтӧны колана детальяс, асьныс шлифуйтӧны найӧс, мавтӧны техническӧй маслӧӧн да весиг упакуйтӧны.
Думыштӧй, мый миян унджык заводъяс лоасны завод-автоматъясӧн.
Кыдзи тайӧ кокньӧдас йӧзлысь уджсӧ!
Мыйта лоас налӧн кад мукӧд уджъяс вылӧ, выль каръяс да заводъяс стрӧитӧм вылӧ, велӧдчӧм да шойччӧм вылӧ.
Ӧнія кадся унджык машинаясыс уджалӧны электричество отсӧгӧн.
Та вӧсна миянлы колӧны уна электростанцияяс да колӧ вӧчны уна электрическӧй энергия.
Ӧні Сӧветскӧй Союзын стрӧитӧма некымын ыджыд электростанция.
Ставныс найӧ тӧдчымӧн гырысьджыкӧсь Днепрогэсысь.
Медся гырысь электростанцияяс стрӧитсьӧны Сибирын, Ангара да Енисей юяс вылын.
Миян стрӧитӧма электростанция, коді уджалӧ атомнӧй энергия вылын.
Мирын тайӧ первой атомнӧй электростанция.
Матысса воясӧ миян странаын лоӧ стрӧитӧма некымын атомнӧй электростанция.
Миян видз-му овмӧс — механизируйтӧм овмӧс.
Великӧй Отечественнӧй войнаӧдз миян страна сӧмын на заводитіс паськыда лэдзны комбайнъяс.
А ӧні комбайнъясӧн идралӧны и нянь, и картупель, и свеклӧ, и кукуруза, и хлопок, и шабді.
Ӧні комбайн — сӧветскӧй сиктын медся ёна применяйтсьысь машинаясысь ӧти.
А колхознӧй муяс вылын мыйта уджалӧны мукӧд пӧлӧс машинаяс — тракторъяс да кӧдзан машинаяс, плугъяс да ытшкан машинаяс!
Машинаӧн позьӧ пуктыны весиг капуста рӧсада.
Кызь во сайын на сиктын электричество пӧшти эз вӧв.
А ӧні миян сиктъясын стрӧитӧма уна районнӧй да весиг колхознӧй электростанцияяс.
Сідз, куим республика костын, Белорусскӧй, Латвийскӧй да Литовскӧй республикаяс костын, стрӧитӧма «Народъяслӧн дружба» электростанция.
Тайӧ республикаясса колхозникъяс сійӧс стрӧитісны ӧтвылысь, а ӧні ӧтвылысь пӧльзуйтчӧны электроэнергиянас.
Колхозъясӧ кутісны воавны электрическӧй тракторъяс, уналаын электричество отсӧгӧн качайтӧны ва, уджӧдӧны вартан да мукӧд машинаяс, шырӧны ыжъясӧс да лысьтӧны мӧсъясӧс.
Миян кадӧ наука да техника развивайтчӧны зэв ӧдйӧ.
Ми лӧсьӧдім нин Мулысь искусственнӧй спутникъяс.
Лэдзӧма Тӧлысь вылӧ сӧветскӧй ракета.
Человечество историяын сійӧс первойысь лои лэдзӧма Му вывсянь Тӧлысь вылӧ.
Абу ылын сійӧ кадыс, кор ми кутам вермыны лэччыны океанъяс пыдӧсӧ да тӧдмавны море пыдӧсысь олӧмсӧ.
Шонділысь жарсӧ, тӧвлысь вынсӧ, гырысь морскӧй гыяслысь кучкалӧмсӧ — ставсӧ морт тшӧктас уджавны ас вылас.
Уна шензьӧданаыс, смелӧйыс, выльыс виччысьӧ миянӧс водзын.
И тайӧ ставыс кутас лоны миян син водзын.
Ставсӧ тайӧс лоӧ вӧчӧма миян народ киясӧн, тіян киясӧн, коммунистическӧй общество том стрӧитысьяс.
Задание.
1. Мый вӧсна СССР-са уджалысь йӧзлӧн партияыс шусьӧ Коммунистическӧй партияӧн?
abu
2. Кор муніс Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн 22-ӧд съезд?
3. Лӧсьӧдӧй миян техникалӧн развивайтчӧм йылысь висьт.
4. Мыйла колӧны миянлы электростанцияяс?
55. Коммунистическӧя уджалысь бригадаяс.
Выль техника вежис рабочӧйяслысь уджсӧ.
Ӧні рабочӧй ӧти и сійӧ жӧ кадӧ вӧчӧ воддза серти унджык изделие.
Ёна кокниджык лои и ачыс уджыс.
Но вежсьӧ оз сӧмын рабочӧйяслӧн уджыс.
Век ёнджыка вежсьӧ рабочӧйяслӧн удж вылӧ видзӧдӧмыс.
Рабочӧйяс зільӧны уджавны кыдз позьӧ бурджыка.
Найӧ содтӧдӧн тыртӧны заданиеяснысӧ, бура дӧзьӧритӧны станокъясныс бӧрся, асьныс корсьӧны туйяс, кыдзи бурмӧдны уджсӧ, уджын ордйысьӧны ӧта-мӧдныскӧд.
Рабочӧйяс гӧгӧрвоӧны, мый кымын бурджыка найӧ кутасны уджавны, сымын и олӧмыс налӧн кутас лоны бурджык.
Сӧветскӧй йӧз кӧсйӧны овны да уджавны коммунистическӧя.
Миян странаын неважӧн кутісны чужавны коммунистическӧя уджалысь бригадаяс.
Первойӧн лӧсьӧдісны татшӧм бригадасӧ Москва-Сортировочная кӧрт туй депоса коммунистъяс да комсомолецъяс.
Мый жӧ сійӧ сэтшӧмыс, коммунистическӧя уджалысь бригадаыс?
Сы могысь, медым лоны коммунистическӧя уджалысь бригадаса членӧн, колӧ кужны не сӧмын бура уджавны, но и лоны примерӧн аслад олӧмын, олан сямын, колӧ дугдывтӧг велӧдчыны, кыпӧдны ассьыд мастерствотӧ да культуратӧ.
Коммунистическӧя уджалысь бригадаяслӧн лоины асланьыс правилӧяс.
Со ӧткымын правилӧяс на лыдысь: «Став радлунсӧ да шоглунсӧ юкны ӧтвылысь», «Не ӧтказывайтчыны некутшӧм уджысь — выгӧднӧй кӧть абу, сьӧкыд кӧть кокньыд», «Не кедзовтны ёрттӧ», «Велӧдчы.
Эм кӧ прӧст кад — босьт киад книга».
А со и ещӧ ӧти правилӧ: «Мун сэтчӧ, кӧні сьӧкыдджык».
Кыдзи тайӧс гӧгӧрвонысӧ?
Вышний Волочек карын эм ыджыд хлопчатобумажнӧй комбинат.
Уна разнӧй бригадаяс уджалӧны комбинатын.
Вӧліны на пӧвстын передӧвӧй бригадаяс.
Вӧліны и кольччысь бригадаяс.
И со передӧвӧй бригадаясысь уджалысь нывъяс шуисны мунны сэтчӧ, кӧні уджыс эз ладмы.
Мунісны и отсалісны асланыс пӧдругаяслы тшӧтш лоны передӧвӧй работницаясӧн.
Миян странаын ӧні уна нин коммунистическӧя уджалысь бригадаяс.
Найӧ эмӧсь заводъясын, стройкаяс вылын, эмӧсь и колхозъясын.
Но лоны коммунистическӧя уджалысь бригадаӧн абу зэв кокни.
Бригадаяс ордйысьӧны ас костаныс, медым шедӧдны коммунистическӧя уджалысь бригадалысь ним.
И татшӧм ордйысьӧмас сӧмын победительясыслы присваивайтсьӧ татшӧм вылын званиеыс.
Медым шусьыны коммунистическӧя уджалысь бригадаса членӧн, колӧ лоны и уджын, и велӧдчӧмын, и быд лунъя олӧмын передӧвӧйӧн, образцӧвӧйӧн, колӧ овны да уджавны коммунистическӧя.
Задание.
1. Мыйӧн торъялӧ сӧветскӧй йӧзлӧн уджыс царскӧй Россияса рабочӧйяслӧн уджысь?
2. Кутшӧмӧн колӧ лоны, медым лоны коммунистическӧя уджалысь бригадаса членӧн?
3. Кутшӧм правилӧяс ті тӧданныд коммунистическӧя уджалысь бригадаяслӧн олӧмысь?
56. Кыдзи бурмӧ сӧветскӧй йӧзлӧн олӧмыс.
Техника кокньӧдӧ йӧзлысь удж.
Выль машинаясӧн уджалігӧн йӧзлы ковмӧ пуктыны этшаджык вын, а сэк жӧ найӧ вӧчӧны унджык станокъяс, паськӧм, кӧмкот, сёян прӧдуктаяс да мукӧдтор.
Коммунистическӧй партиялӧн медся ыджыд могыс — бурмӧдны сӧветскӧй йӧзлысь олӧмсӧ.
Кор миян рӧдинаса рабочӧйяс да крестьяна вӧчисны Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция, найӧ сэк нин мӧвпавлісны кӧкъямыс часа уджалан лун йылысь.
А ӧні Сӧветскӧй странаын став рабочӧйясӧс да служащӧйясӧс вуджӧдӧма сизим да квайт часа дженьдӧдӧм уджалан лун вылӧ.
Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партия пуктіс мог шедӧдны сійӧс, медым матысса локтан кадӧ нин уджалысь йӧзлӧн вӧлі вежоннас эз ӧти, а кык шойччан лун.
Шуам, шойччыны и субӧтаӧ и вӧскресенньӧӧ.
Великӧй Октябрьскӧй революцияӧдз рабочӧйяс овлісны пӧлыньтчӧм важ керкаясын, пӧдвалъясын либӧ фабричнӧй баракъясын (уськӧдӧй тӧд выланыд тайӧ книгаысь глава «Капиталистическӧй фабрикаын»).
Сӧветскӧй власть воясӧ стрӧитӧма уна выль олан керкаяс.
Но миян странаын некор на эз стрӧитлыны сы мында выль, бур да удобнӧй керкаяс, мыйта стрӧитӧны ӧні, мыйта лоӧ стрӧитӧма сизим вося план серти.
15 миллион выль квартира пӧлучитасны сӧветскӧй йӧз.
15 миллион — тайӧ сэтшӧм уна, мый сьӧкыд весиг думыштнысӧ.
Например, чукӧртны кӧ став олысьсӧ татшӧм странаясысь, кыдзи Швеция, Норвегия да Финляндия, да овмӧдны найӧс тайӧ квартираясас, да быд квартираӧ кӧ овмӧдны сӧмын ӧти мортӧн, весиг быд кагалы сетны торъя квартира, то и сэки на эськӧ вичмис миллион кымын тыртӧм квартира.
Сӧветскӧй власть воясӧ миян странаын стрӧитӧма уна больнича, шойччан керка, клуб, библиотека, театр да кинотеатр.
Воысь воӧ найӧс стрӧитӧны век унджык и унджык.
Но Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство тӧждысьӧны оз сӧмын сы вӧсна, медым уджалысь йӧз вӧліны дзоньвидзаӧсь, вермисны велӧдчыны, гажаа да аслыныс пӧльза вылӧ шойччыны.
Миян странаын тӧждысьӧны и сы вӧсна, медым морт вермис тырвыйӧ овны, кор сійӧ пӧрысьмас.
Миян странаса быд уджалысь морт, кор сійӧ пӧрысьмас, вермӧ эновтны уджсӧ да босьтны пенсия.
Пӧрысь йӧзӧс миян уважайтӧны да тӧждысьӧны на вӧсна.
Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство торйӧн ёна тӧждысьӧны челядь вӧсна.
Миян странаын стрӧитӧны выль школаяс, восьталӧны выль пионерскӧй лагерьяс, лэдзӧны журналъяс да книгаяс.
Партия да правительство эскӧны, мый сӧветскӧй челядь быдмасны сэтшӧм йӧзӧн, кодъяс достойнӧя кутасны нуӧдны водзӧ асланыс батьясныслысь да мамъясныслысь великӧй делӧяссӧ.
Воысь воӧ бурмӧ сӧветскӧй йӧзлӧн олӧмыс.
Быд лун матыстӧ миянӧс заветнӧй цельӧ — коммунизмӧ.
Задание.
Вайӧдӧй примеръяс, кыдзи Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство тӧждысьӧны миян рӧдинаса уджалысь йӧз вӧсна; унджык примеръяс вайӧдӧй тіян рӧднӧй карса да сиктса уджалысь йӧзлӧн олӧмысь.
57. СССР-ын наукалӧн да культуралӧн дзоридзалӧм.
Кодъяс стрӧитісны мирын первой атомнӧй электростанция?
Сӧветскӧй йӧз.
Кутшӧм странаын вӧлі лэдзӧма Мулысь первой искусственнӧй спутник?
Сӧветскӧй Союзын.
abu
abu
Йӧз пӧвстысь коді первӧйӧн кыпӧдчис космическӧй пространствоӧ?
Сӧветскӧй морт, коммунист Юрий Гагарин.
Сӧветскӧй космическӧй корабльяс совершитісны эз этша замечательнӧй путешествиеяс.
Найӧ кыпӧдчылісны Тӧлысь вылӧдз, лэбзьылісны Шонділань.
Ылӧ нин коли сійӧ кадыс, кор Россия вӧлі бӧрӧ кольӧм, неграмотнӧй странаӧн.
Ӧні Сӧветскӧй Союз — страна, кӧні эм передӧвӧй социалистическӧй культура, передӧвӧй наука да техника.
Коркӧ Россияса том йӧз, медым шедӧдны тӧдӧмлунъяс, мунлісны велӧдчыны заграницаӧ.
А ӧні мукӧд государствоясса уна сё студентъяс, инженеръяс, учёнӧйяс воӧны миян ордӧ, медым велӧдчыны сӧветскӧй институтъясын, аддзӧдчывны миян выдающӧйся учёнӧйяскӧд, босьтны опыт сӧветскӧй заводъясын, тӧдмасьны миян колхозъяс уджӧн.
Миян странаса став челядь велӧдчӧны школаясын.
Школа дасьтӧ челядьӧс пырны ыджыд трудӧвӧй олӧмӧ.
Тіян пӧвстысь унаӧн, дерт, кывлісны нин школа-интернатъяс йылысь, а кодсюрӧ, гашкӧ, велӧдчӧны нин сэні.
Школа-интернатъясын челядь оз сӧмын велӧдчыны, но и олӧны.
Прилежнӧйясӧн, удж радейтысьясӧн найӧ быдмӧны татшӧм школаясас.
Налы оз ковны «нянькаяс».
Найӧ асьныс идралӧны ассьыныс крӧватьяснысӧ, видзӧдӧны, медым вӧлі сӧстӧм столӧвӧйын, ворсан да занимайтчан комнатаясын.
Школа-интернатъяс бердын эм аслас настӧящӧй овмӧс — либӧ мастерскӧй, либӧ град йӧр, либӧ сад, птице- либӧ свиноферма.
Гырысьяс веськӧдлӧм улын тані челядь быдмӧны смел, удж радейтысь, быдтор вӧчны кужысь йӧзӧн.
Школа-интернатъяс ӧні лыддьыссьӧны сёясӧн.
Регыд найӧ лоасны уна тысячаяс.
Но челядь велӧдчӧны уджавны оз сӧмын школа-интернатъясын.
Любӧй сӧветскӧй школаын уджлы сетсьӧ ыджыд внимание.
Миян странаын ёна культурнӧй, ёна велӧдчӧм мортӧн лыддьӧны оз сійӧс, коді, шуам, лыддьыліс уна книга либӧ прӧстӧ сідз кужӧ ӧдйӧ да бура решайтны математическӧй задачаяс.
А сійӧс, коді кужӧ ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ йитны уджкӧд, коді кужӧ используйтны ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ заводын, учреждениеын либӧ колхозын уджалігӧн.
Оз ӧд прӧстӧ народнӧй пӧслӧвичаын висьтавсьы: «Велӧдчӧм да удж орччӧн олӧны».
Кольӧ некымын во.
Талунъя школьникъяс лоасны верстьӧ йӧзӧн.
Найӧ лоасны ёна велӧдчӧм йӧзӧн.
Налы ковмас ещӧ вылӧ кыпӧдны миян страналысь культурасӧ, вӧчны выль открытиеяс миян наукаын да техникаын.
Задание.
1. Висьталӧй, мый ті тӧданныд Мулӧн первой искусственнӧй спутникъяс йылысь да космическӧй ракета йылысь.
2. Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны татшӧм кывъяс: «Велӧдчӧм да удж орччӧн олӧны»?
58. Социалистическӧй странаясса народъяслӧн дружба.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ миян странаса народъяс да мукӧд странаясысь накӧд ӧтвыв тышкасьысь народъяс спаситісны мирсӧ фашистскӧй порабощениеысь.
Странаяс, кодъяс дыр кад чӧж мучитчисны захватчикъяслӧн иго улын, медбӧрын лолыштісны свободнӧя.
Болгарияын, Польшаын, Чехословакияын да ӧткымын мукӧд странаясын вӧлі лӧсьӧдӧма народнӧй демократическӧй республикаяс.
Став тайӧ государствояснас кутіс веськӧдлыны народ.
Му-видз вӧлі мырддьӧма помещикъяслысь да сетӧма крестьяналы.
Фабрикаяс, заводъяс, кӧрт туйяс лоины государство киын — став уджалысь йӧз киын.
Уна вояс чӧж тышкасис аслас капиталистъяслы да помещикъяслы паныд, уна миллион лыда китайскӧй народ.
Сійӧ тышӧн веськӧдліс Китайса Коммунистическӧй партия.
Великӧй Отечественнӧй война бӧрын регыд Китайса уджалысь йӧз шедӧдісны свобода.
Великӧй Китай ӧтувтчис мездмӧм народъяслӧн братскӧй семья дінӧ.
Дружнӧй семьяӧн олӧны ӧні народно-демократическӧй странаяс.
Найӧ быдторйӧн отсалӧны ӧта-мӧдныслы, ӧтвыв стрӧитӧны выль, социалистическӧй олӧм.
Социалистическӧй странаясса уджалысь йӧз волывлӧны Сӧветскӧй Союзӧ, медым велӧдчыны сӧветскӧй йӧзлысь, кыдзи колӧ лӧсьӧдны овмӧссӧ.
Миян странаса рабочӧйяс, колхозникъяс, учёнӧйяс ветлывлӧны народно-демократическӧй странаясӧ, медым велӧдчыны асланыс другъясыслысь.
Ыджыдторйӧн и ичӧтторйӧн отсалӧны ӧта-мӧдныслы социалистическӧй странаяс: стрӧитны заводъяс, туйяс, вӧчавны выль машинаяс да станокъяс, корсьны да используйтны му пытшкӧсса озырлунъяс.
Но оз сӧмын уджын отсавны ӧта-мӧдныслы страна-вокъяс.
Врагъяс кӧ лысьтасны уськӧдчыны социалистическӧй странаяс пиысь ӧти вылӧ, сылы отсӧг вылӧ быть воасны став мукӧд странаясыс.
1917 воӧ, Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын, капиталистическӧй мирысь торъяліс миян страна, коді занимайтӧ став мулысь квайтӧд юкӧнсӧ.
Капиталистъяслӧн власть улысь сэки мынтӧдчисны 160 миллион морт.
А сы бӧрын, кор Сӧветскӧй Армия жугӧдіс фашистскӧй Германияӧс, став мирса населениелӧн матӧ коймӧд юкӧныс нин, пӧшти миллиард морт, бырӧдісны асланыс странаясын капиталистическӧй пӧрадокъяс да СССР-кӧд ӧтвылысь стрӧитӧны мездмӧм да шуда олӧм.
Задание.
1. Мый сетіс мукӧд странаяслы Великӧй Отечественнӧй войнаын сӧветскӧй народлӧн победаыс?
2. Кутшӧм странаяс ті тӧданныд, кӧні уджалысь йӧзыс стрӧитӧны социализм?
59. Капиталистическӧй странаясын уджалысь йӧзлӧн олӧм.
Му шарвывса унджык йӧзыс олӧны странаясын, кӧні властьыс капиталистъяс да помещикъяс киын.
Медся ыджыд да ён капиталистическӧй страна — Америкаса Соединённӧй Штатъяс (США).
Американецъяс сюсь да удж радейтысь йӧз.
Американскӧй уджалысь йӧз уджӧн Америкаса Соединённӧй Штатъяс лоины озыр, вынйӧра странаӧн.
Но абу уджалысь йӧз киын сылӧн озырлунъясыс.
Наӧн владейтӧны американскӧй капиталистъяс.
Кыдзи олӧны США-ын уджалысь йӧз?
Американскӧй Соединённӧй Штатъясын вит миллион уджтӧмалысь.
Уджтӧмалысь?
Да, уджтӧмалысь, мӧд ногӧн кӧ, сэтшӧм йӧз, кодъяс оз вермыны аддзыны аслыныс удж.
Делӧыс сыын, мый Америкаын заводъясыс да фабрикаясыс капиталистъяс киынӧсь.
Капиталистъяс мынтӧны рабочӧйяслы налӧн уджысь деньга.
Та вӧсна капиталистъяслы выгӧднӧ кутны асланыс заводъясын кыдз позьӧ этшаджык рабочӧйясӧс.
Зато найӧс, кодъясӧс кутӧны, капиталистъяс уджӧдӧны кык морт пыдди.
Америкаын не сӧмын уна миллион рабочӧйлӧн абу позянлун уджавны да нажӧвитны аслыныс кынӧмпӧт вылӧ.
Уна врач, педагог, инженер сідз жӧ уджтӧмалӧны.
Нужда, тшыгъялӧм — со мый вайӧ американскӧй уджалысь йӧзлы уджтӧмалӧмыс.
Но, а кыдзи олӧны сійӧ прӧстӧй йӧзыс, кодъяс уджалӧны?
Ставныс найӧ век полӧны сыысь, мый и найӧ вермасны кольны уджтӧг.
И сэки...
Американскӧй рабочӧй аслас удждонысь коймӧд юкӧнсӧ кымын мынтӧ оланінысь.
А ӧд таысь кындзи, рабочӧйлы лоӧ мынтыны государстволы разнӧй налогъяс.
Колӧ вердны да пасьтӧдны семьясӧ.
А сійӧ кӧ кӧсйӧ велӧдны ассьыс челядьсӧ, то лоӧ мынтысьны и таысь.
Висьмас кӧ, ковмас мынтысьны лечитӧмысь.
Американскӧй больничаясын висьысьяслы лӧсьӧдӧны специальнӧй карточкаяс, кытчӧ гижалӧны, кыдзи прӧйдитӧ висьӧмыс, да врачьяслысь заключениесӧ.
И сійӧ жӧ карточкаясас пасъялӧны, дона-ӧ сувтӧ лечитӧмыс.
Босьтӧны деньга больничаын куйлӧмысь, сэні сёйӧмысь; сыысь, мый висьысьӧс видлалӧ врач; сыысь, мый сы дінын дежуритӧ сестра; босьтӧны деньга операция вӧчӧмысь; бинтъясысь да ватаысь, кодъясӧс лои видзӧма операция вӧчигас; лекарствоясысь, кодъясӧс юис висьысьыс лечитчигас.
И со бурдас висьысьыс, лӧсьӧдчӧ петны больничаысь — и сылы сэн жӧ сетӧны счёт, уна-ӧ сувтіс лечитчӧмыс.
Унаысь овлӧ сідз, мый больничаысь петӧм бӧрын морт некымын тӧлысь чӧж, а то и вояс чӧж оз вермы мынтыны лечитчӧмсьыс долгсӧ.
Этша мыйӧнкӧ торъялӧ американскӧй рабочӧйлӧн олӧмысь Англияса, Францияса, Японияса да мукӧд капиталистическӧй странаясса уджалысь йӧзлӧн олӧмыс.
Но США-са, Англияса, Францияса да Японияса уджалысь йӧзлӧн олӧмыс абу на медся сьӧкыд.
Мирын эмӧсь странаяс да народъяс, кодъяс зависитӧны гырысь капиталистическӧй странаясысь.
Тайӧ — Африкаса, Азияса, Лунвыв Америкаса ӧткымын странаяс.
Американскӧй, английскӧй, французскӧй да мукӧд капиталистъяс нуӧны тайӧ странаяссьыс асланыс заводъяслы сырьё, асланыс магазинъяслы продовольственнӧй тӧваръяс.
Капиталистъяслы вылӧ тані уджалӧны сэтчӧс уджалысь йӧз.
Налӧн удждоныс некымын пӧв ичӧтджык американскӧй либӧ английскӧй рабочӧйлӧн удждон серти.
Оз этшаысь тані овлы, кор йӧз кулӧны тшыглы либӧ вывті сьӧкыд удж вӧсна.
Век частӧджык и частӧджык кыпӧдчӧны зависимӧй странаясса народъяс асьнысӧ мездӧм могысь тыш вылӧ.
Капиталистическӧй странаясса уджалысь йӧзлӧн олӧмын унатор зависитӧ сыысь, рабочӧйлӧн кутшӧм кучик рӧмыс.
Ставӧн ті, дерт, тӧданныд Америкаса Соединённӧй Штатъясын негръяслӧн праватӧм олӧм йылысь.
Трамвайясысь тані позьӧ аддзыны гижӧд: «Сӧмын еджыдъяслы»; паркъясӧ пыранінъясысь — вывескаяс: «Негръяслы пырны оз позь».
Тані и челядьӧс юкӧны сьӧдъяс да еджыдъяс вылӧ.
Школаяс, кӧні велӧдчӧны еджыд бать-мамлӧн челядь, пӧдсаӧсь налы, коді чужліс «сьӧдӧн».
Америкаса Соединённӧй Штатъясын оз лыддьыны ыджыд преступлениеӧн весиг негрӧс виӧм.
Капиталистическӧй странаясын век унджык и унджык уджалысь йӧз заводитӧны гӧгӧрвоны, коді мыжаыс налӧн сэтшӧм сьӧкыд олӧмсьыс.
Став капиталистическӧй странаясын уджалысь йӧз нуӧдӧны чорыд тыш асланыс правояс вӧсна.
Нянь да свобода вӧсна, мир да народъяслӧн шуд вӧсна тышлӧн первой радъясын сулалӧны коммунистъяс.
Задание.
1. Висьталӧй капиталистическӧй странаясын уджалысь йӧзлӧн олӧм йылысь.
2. Кыдзи олӧны уджалысь йӧз сійӧ странаясын, кодъяс зависитӧны гырысь капиталистическӧй государствоясысь?
3. Мый ті тӧданныд Америкаса Соединённӧй Штатъясын негръяслӧн олӧм йылысь?
60. Мир вӧсна тыш.
1945 воын, кар помасис мӧд мирӧвӧй война, светлӧн став юкӧнъясысь уна миллион салдат бӧр воалісны гортъясаныс да босьтчисны мирнӧй уджӧ.
Но аддзысисны йӧз, кодъяс оз кӧсйыны, медым народъяс олісны мирнӧя.
Америкаын да ӧткымын мукӧд капиталистическӧй странаясын кодсюрӧ кутісны чуксавны выль войнаӧ, Сӧветскӧй Союзлы да мукӧд социалистическӧй странаяслы паныд войнаӧ.
Но прӧстӧй йӧз зэв бура тӧдӧны, мый сэтшӧм войнаыс.
Война вайӧ народъяслы вывті сьӧкыд бедствиеяс.
Со мый вӧсна став странаясса медбур йӧз сувтісны выль войналы паныд.
Сӧветскӧй Союзса, Китайса, Польшаса, Чехословакияса да мукӧд государствоясса народъяс, Америкаса да Англияса уджалысь йӧз заявитісны, мый найӧ оз кӧсйыны да оз лэдзны война.
Францияса да Италияса рабочӧйяс сетісны клятва, мый найӧ некор оз кутны воюйтны Сӧветскӧй Союзса народъяслы паныд.
Найӧ кутісны ӧтказывайтчыны ректыны пароходъяс вылысь военнӧй грузъяс, мӧдісны лэдзавны мореӧ танкъяс да мукӧд вооружение.
Став мирса народъяс ыджыд вынӧн кыпӧдчисны выль войналы паныд.
Му шарлӧн разнӧй юкӧнъясын юрӧбтісны кывъяс: «Мирлы — мир!»
Мирса став странаясын чужисны мир вӧсна тышкасьысьяслӧн организацияяс.
Разнӧй государствоясса представительяс кутісны чукӧртчавлыны международнӧй съездъяс вылӧ.
Рабочӧйяс, крестьяна, учёнӧйяс, писательяс — мирса став медбур йӧзыс шуӧны: «Ог лэдзӧй выль война».
Мир вӧсна тышкасьысьяслӧн первой радъясын сулавлісны да сулалӧны сӧветскӧй йӧз.
Сӧветскӧй йӧз да миян правительство лыддьӧны, мый абуӧсь сэтшӧм, весиг медся спорнӧй вопросъяс, кодъяс йылысь оз позь эськӧ сёрнитчыны мирнӧя, войнатӧг.
Сӧветскӧй государство лоӧм первой лунъяссянь миян правительство нуӧдӧ мир да народъяс костын дружба политика.
1917 воын на том сӧветскӧй властьлӧн первой декретъяс лыдын ӧтиӧн вӧлі мир йылысь декрет.
Миян странаын эм мир дорйӧм йылысь закон.
Тайӧ законыс оз лэдз чуксавны выль войнаӧ.
Сӧветскӧй йӧз — мирнӧй йӧз.
Но миян народ да мукӧд странаясса медбур йӧзыс бура гӧгӧрвоӧны, мый шедӧдны мир позьӧ сӧмын мир вӧсна тышкасьӧмӧн.
Мир дорйысьяслӧн лыдыс век паськалӧ да содӧ.
Народъяс оз кӧсйыны война да вӧчасны ставсӧ сы могысь, медым му вылын вӧлі мир.
Задание.
1. Висьталӧй став мирын мир вӧсна тыш йылысь.
2. Мый вӧсна мирса став медбур йӧзыс тышкасьӧны войналы паныд?
3. Вайӧдӧй Сӧветскӧй правительстволӧн миролюбивӧй политика йылысь примеръяс.
Бӧркыв.
Со помасьӧ велӧдчан во.
Помасьӧ и тайӧ книгаыс.
Ті тӧдмалінныд сійӧ зэв ыджыд туй йывсьыс, кодӧс прӧйдитісны миян странаса народъяс, сы йылысь, кыдзи найӧ овлісны зэв важӧн, кыдзи уджавлісны, кыдзи дорйысьлісны ортсыса врагъясысь.
Ті тӧдмалінныд сы йылысь, кыдзи миян рӧдинаса народъяс тышкасисны бурджык олӧм вӧсна, кыдзи Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын найӧ путкыльтісны царлысь, помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть, стрӧитісны социализм да заводитісны лӧсьӧдны выль коммунистическӧй общество.
Регыд лоӧ каникул.
Сэки тіян лоас уна прӧст кад.
Судзӧдӧй миян рӧдиналӧн история кузя книгаяс.
Лыддьӧй найӧс.
Найӧ висьталасны тіянлы уна на выльтор да интереснӧйтор.
Сёрнитӧй олӧма йӧзкӧд.
Кодсюрӧ на пӧвстысь помнитӧны на сы йылысь, кыдзи овлісны революцияӧдз рабочӧйяс да крестьяна.
На пиысь унджыкыс стрӧитісны социалистическӧй общество.
Уна тысяча олӧма йӧз, кодъяскӧд ті аддзысьланныд быд лун, участвуйтісны фашистскӧй захватчикъяслы паныд Великӧй Отечественнӧй войнаын, нӧйтісны врагъясӧс фронт вылын да дорисны тылын победа.
Уна интереснӧйтор вермасны висьтавны тіянлы олӧма йӧз кольӧм вояс йылысь!
Помнитӧй, мый сійӧ шуда кадыс, кор ті оланіныд, эз во сідз ачыс.
Сійӧс завоюйтісны тіян дедъясныд да батьясныд чорыд тышын.
Уна тысяча йӧз тышкасисны тіян шуд вӧсна.
Казнитісны да ысталісны ссылкаӧ декабристъясӧс.
Краснӧй Пресняса рабочӧйяс тіян ради кулалісны баррикадаяс вылын.
Тіян ради оліс да уджаліс великӧй Ленин.
Эн вунӧдӧй, мый уна тысяча мужественнӧй сӧветскӧй йӧз, уна тысяча коммунист да комсомолец сетісны ассьыныс олӧмъяснысӧ тіян шуд вӧсна.
Врагъяслы паныд тышын пӧгибнитісны Сергей Лазо да Василий Чапаев, Зоя Космодемьянская да герой-панфиловецъяс, Домна Каликова да Николай Оплеснин.
Лоӧй достойнӧйӧн асланыд батьяслы.
Радейтӧй ассьыныд чудеснӧй рӧдинатӧ, миянлысь Коммунистическӧй партияӧс, миянлысь великӧй народӧс.
Помнитӧй, кор вӧліны тайӧ событиеясыс
1147 во — Первой казьтывсьӧ летописьын Москва йылысь.
1240 во — Киевӧс монголо-татарскӧй завоевательясӧн рӧзӧритӧм да Русьын монголо-татарскӧй иголӧн заводитчӧм.
1242 во — Немецкӧй рыцарьясӧс Чудскӧй ты йи вылын жугӧдӧм.
1380 во — Монголо-татарскӧй завоевательясӧс Куликовӧй поле вылын жугӧдӧм.
1480 во — Монголо-татарскӧй игоӧс путкыльтӧм.
1670–1671 вояс — Степан Разин веськӧдлӧм улын крестьяналӧн восстание.
1709 во — Полтавскӧй битва.
1773–1775 вояс — Емельян Пугачёв веськӧдлӧм улын крестьяналӧн восстание.
1812 во — Отечественнӧй война.
1825 во — Декабристъяслӧн восстание.
1861 во — Крепостнӧй праволӧн усьӧм.
1870–1924 вояс — Рабочӧйяс да став уджалысь йӧз вождьлӧн — В. И. Ленинлӧн олан вояс.
1903 во — Россияын Коммунистическӧй партия котыртӧм.
1905 во, январь 9 лун — Петербургын рабочӧйясӧс лыйлӧм.
Первой русскӧй революциялӧн заводитчӧм.
1917 во, февраль — Мӧд русскӧй революция.
Царлысь властьсӧ путкыльтӧм.
1917 во, октябрь 25 (ноябрь 7) лун — Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн победа.
1922 во — Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаясысь Союз котыртӧм.
1936 во — Сӧветскӧй Союзлысь Конституция примитӧм.
1941–1945 вояс — Великӧй Отечественнӧй война.
abu
1961 во — Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн 22-ӧд съезд.
Славянскӧй посёлокын.
Чер.
Чарла.
Гӧр.
Дань чукӧртӧм.
Петкӧдлӧй князьӧс да сылысь боярасӧ.
Тӧдмалӧй, кутшӧм паськӧмыс да вооружениеыс княжескӧй воинъяслӧн да кутшӧм паськӧмыс прӧстӧй народлӧн.
Видзӧдлӧй, мыйӧн мынтӧны даньсӧ.
Кӧрт сывдан важся пач.
Пач-домницасӧ тэчӧма изйысь.
Сэтчӧ кисьтлісны шом да руда кусӧкъяс.
Сотчысь шомсӧ пӧльтлісны пушканъясӧн.
Домницаын сывдылісны рудаысь кӧрт.
Княжескӧй суд.
Князь пукалӧ аслас терем водзын да судитӧ йӧзӧс.
Сы гӧгӧр сулалӧны бояра да дружинникъяс.
Князь да бояра лӧсьӧдісны ассьыныс правилӧяс, законъяс да на серти судитісны да расправляйтчисны.
Летописец.
Монголо-татарскӧй сборщикъяс чукӧртӧны роч карын дань.
Тадзи вӧлі стрӧитчӧмаӧсь войска Чудскӧй ты вылын битва дырйи.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Древньӧй Москва.
Мыльк йылын, Москва юӧ Неглинка усянінын, тыдалӧ кремль, кодӧс стрӧитіс Юрий Долгорукий.
Кремль стенъяс сайын — ремесленникъяслӧн да тӧргӧвечьяслӧн посёлок.
Карсяньыс дзик матын вӧр.
Москваын пушечнӧй двор.
Тані московскӧй мастер-оружейникъяс вӧчисны пушкаяс.
Видзӧдлӧй бурджыка гырысь пачьяс вылас.
Тайӧ домницаяс.
Сэні сывдісны металл.
Сравнитӧй найӧс Киевскӧй Русьса древньӧй домницаяскӧд.
Книга печатайтӧм.
Русскӧй государстволы ковмисны книгаяс.
Киӧн гижӧм книгаяс вӧліны донаӧсь, и сэтшӧм книгаясыс вӧлі этша.
16-ӧд нэмын Москваын лоины первой типографияяс.
Печатнӧй делӧын замечательнӧй мастерӧн вӧлі Иван Фёдоров.
Рисунок вылын Иван Фёдоров типографияын.
Тыдалӧны пӧвъяс, кӧні вӧліны гижӧдъяс, кодъясӧс набирайтісны торъя металлическӧй букваясысь.
Тайӧ пӧвъяссӧ пуктывлісны станок вылӧ, мавтлісны краскаӧн да пуктылісны на вылӧ бумага.
Пу винт топӧдӧ вӧлі бумагасӧ пӧв бердӧ.
Тадзи печатайтісны книгаяс.
Книгаяс паськӧдісны знаниеяс.
Найӧ ёна отсалісны страна развивайтчӧмлы.
15–16-ӧд нэмъясӧ русскӧй воинъяслӧн вооружение.
Мирнӧй кадӧ унджык дворянаыс олісны асланыс поместьеясын, но царлӧн первой чукӧстӧм серти найӧ долженӧсь вӧлі локны войскаӧ «<rus>конно, людно и оружно</rus>» (асланыс вӧвъясӧн, йӧзӧн да оружиеӧн).
Вооружайтчисны, коді кыдзи вермис.
Озырджыкъяс новлісны кольчуга.
Мукӧд дырйи сы вылӧ пасьтавлісны ной дӧрӧм, кытчӧ вӧлі вурӧма металлическӧй бляхаяс (1).
Кодлӧн эз вӧвны кӧртысь вӧчӧм доспехъясыс, пасьтавлісны стежитӧм кыз паськӧм — тегеляй (2).
Юрас пуктылісны шлем.
Бой дырйи керасьлісны мечьясӧн да сабляясӧн (3 да 4).
Ньӧвъяссӧ видзлісны колчанъясын.
Мукӧд дырйи ньӧввужйысь пыдди лыйсисны самострелъясысь.
Тайӧ вӧлі стальнӧй ньӧввуж, кодӧс крепитӧма пу прикладӧ; тетивасӧ зэвтлісны да пезьдӧдлісны курокӧн (5).
15-ӧд нэмын заводитіс паськавны огнестрельнӧй оружие (6).
Бой дырйи видзчысисны щитъясӧн (7), керасисны черъясӧн (8).
«Со тэныд, бабушка, и Юрий лун!»
abu
abu
Нижегородецъяс дінӧ Мининлӧн чукӧстчӧм.
(Художник К. Е. Маковскийлӧн картинаысь.)
Иван Сусанинлӧн подвиг.
Польскӧй отряд писькӧдчис Кострома карӧ.
Туйсӧ врагъяс эз тӧдны.
Найӧ пырисны сиктӧ да шуисны: «Нуӧдӧй миянӧс карӧ».
Пӧрысь крестьянин Иван Сусанин нуӧдіс захватчикъясӧс.
Вӧлі тӧв.
Сусанин вайӧдіс неприятельясӧс пемыд, шуштӧм вӧрӧ, кӧні эз вӧв некутшӧм туй.
Захватчикъяс гӧгӧрвоисны пӧръялӧмсӧ.
Найӧ кералісны старикӧс сабляясӧн, но и асьныс пӧгибнитісны.
Иван Сусанин сетіс ассьыс олӧмсӧ рӧдина вӧсна.
Украинскӧй крестьянакӧд польскӧй помещикъяслӧн расправа.
Крестьянин эз вермы мынтыны ыджыд оброк.
Помещик тшӧктіс лэдзавны крестьянскӧй телегаысь ӧшъяссӧ да вӧтлыны найӧс аслас дворӧ.
Том крестьянин сувтіс паныд.
Помещик расправитчис сыкӧд.
Курыд синваӧн бӧрдӧ виӧм крестьянинлӧн гӧтырыс.
Крестьяна скӧрпырысь кабралӧны кулакъяссӧ.
Мый вермасны найӧ ӧні вӧчны?
Но найӧ веритӧны: воас водзӧс мынтан кад.
Разин чуксалӧ крестьянаӧс кыпӧдны восстание.
Корабль стрӧитанінын.
Водянӧй двигателя заводын металл сывдӧм да дорӧм.
Медым дорны металл, сійӧс донӧдӧны джуджыд трубаа очагын (горнын).
Ва вынӧн уджалӧны пушканъяс да ыджыд мӧлӧт.
Ваыс визувтӧ жӧлӧбӧд да киссьӧ кӧлеса вылӧ.
Кӧлесаыс бергалӧ, двигайтӧ сы дорӧ прикрепитӧм механизмъяссӧ да пӧльтӧ пушканъяссӧ, а сідз жӧ кыпӧдӧ да лэдзӧ мӧлӧтсӧ.
Полтавскӧй битвалӧн план.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Роч салдатъяс Пётр Первый дырйи.
М. В. Ломоносов уджалӧ.
Ползуновлӧн «огневӧй машина».
Ломоносов эз вӧв ӧшас.
Россияын лоины уна асланым учёнӧйяс, путешественникъяс, художникъяс, музыкантъяс, артистъяс.
18-ӧд нэм шӧрын Россияын оліс замечательнӧй учёнӧй-техник Иван Иванович Ползунов.
Сійӧ вӧлі салдатлӧн пи.
Уджаліс Сибирын горнӧй заводын.
Ползунов изобретитіс да стрӧитіс усовершенствованнӧй парӧвӧй машина.
Царскӧй правительяс-дворяна эз интересуйтчыны тайӧ открытиенас.
Ползунов куліс, а сылысь машинасӧ вӧлі вунӧдӧма.
Ползуновлысь изобретениесӧ вӧлі вунӧдӧма сы вӧсна, мый помещикъяс эз ценитны асланыс народлысь достижениеяссӧ.
Крестьяна, уджалӧны помещик вылӧ.
Крепостнӧй крестьянаӧс вузавлӧм.
abu
А. В. Суворов сёрнитӧ салдатъяскӧд.
Крестьяна босьтӧмаӧсь пленӧ французскӧй салдатъясӧс.
Сенатскӧй площадь вылын декабристъяслӧн восстание.
А. С. Пушкин Михайловскӧйын.
Бездна сиктын крестьяналӧн восстание.
«Мужик ӧти кок вылас».
Капиталистическӧй фабрикаын.
Рабочӧйяслы удждон мынтӧм.
Креслӧын пукалӧ фабрикаса кӧзяин.
Сылӧн отсасьысьыс лыддьӧ доходъяс.
Рабочӧйяс воӧмаӧсь удждонла.
Сьӧкыд уджысь найӧ пӧлучайтӧны кӧпейкаяс.
Ӧти рабочӧй дзикӧдз петӧма терпениесьыс.
Сійӧ петкӧдлӧ ассьыс кияссӧ да шуӧ кӧзяиныслы: «Ми уджалам, а тэ нинӧм он вӧч да озырман».
Рабочӧйлӧн гӧтырыс повзьӧмӧн видзӧдӧ верӧсыс вылӧ.
Сійӧ полӧ, мый кӧзяин дӧзмас да вӧтлас фабрикаысь рабочӧйӧс.
Мукӧд рабочӧйясыс чӧв олӧны на, но найӧ кабыртӧны кулакъяссӧ да лӧгпырысь видзӧдӧны фабрикант вылӧ.
Морозовскӧй стачка водзвылын сёрнитчӧны рабочӧйяс.
Владимир Ильич Ленин.
В. И. Ленин Петербургса рабочӧй кружокын.
abu
abu
1905 вося январь 9 лунӧ мирнӧй шествие лыйлӧм.
1905 воын крестьяна жуглӧны помещичӧй усадьба.
Крестьяна жуглӧмаӧсь усадьба.
Ӧшинь рамаяссӧ нетшкӧма.
Дворӧ шыблалӧма мебель да мукӧд кӧлуй.
Карысь воӧма рабочӧй, сійӧ кыпӧдӧма гӧрд флаг.
Кильчӧ вылын сулаліг сійӧ висьталӧ крестьяналы, мый колӧ мунны царлы паныд.
Крестьяна думыштчӧмаӧсь, найӧ кывзӧны, но царлы паныд мунны оз кӧсйыны.
Русскӧй да немецкӧй салдатъяслӧн братайтчӧм.
Став фронт пасьтала чукльӧдлӧм кузь заборӧн кыссисны колючӧй проволока радъяс.
Найӧ торйӧдлісны русскӧй окопъяссӧ немецкӧйясысь.
Русскӧй окопъясын пукалісны русскӧй салдатъяс — рабочӧйяс да крестьяна.
Немецкӧйясын — немецкӧй салдатъяс, сідз жӧ рабочӧйяс да крестьяна.
Овлывліс сідз, мый русскӧйяс горзӧны немецъяслы: «Дугдӧй лыйлыны!»
А немецкӧй окопысь надзӧникӧн лыбӧ зіб.
Зіб вылын плакат: «Лоам вокъясӧн.
Петӧй дружнӧя сёрнитны да закуситны».
Лыйсьӧм лӧньӧ.
Окопъясысь петӧны салдатъяс, вуджӧны проволока вомӧн.
Русскӧй да немецкӧй салдатъяс костын пансьӧ сёрни.
Мирнӧя гартчӧ табак тшын.
Ленинлӧн воӧм.
Ленин Смольнӧйсянь веськӧдлӧ восстаниеӧн.
abu
abu
abu
abu
Зимньӧй дворец штурмуйтӧм.
Рабочӧйяс мырддьӧны капиталистъяслысь заводсӧ.
Крестьяна юклӧны помещичӧй му.
Краснӧй Армиялӧн первой отрядъяс.
Чапаев нуӧдӧ ассьыс дивизиясӧ бойӧ.
Колчак армиялы паныд бойясын торйӧн ёна прославитчис дивизия, кодӧн командуйтіс Василий Иванович Чапаев.
Уфа дорын решающӧй сражениеын миян войска водзвылын муніс чапаевскӧй дивизия.
Сылы воча воисны белӧйяс.
Чапаев прикажитіс боецъяслы водны да виччысьны врагӧс.
Белогвардеецъяс наступайтісны топыд радъясӧн, дзик орччӧн ӧта-мӧдныскӧд, ньӧти сайӧдчытӧг, чӧв олігтыр.
Кажитчис, локтӧ страшнӧй стена.
Белӧйяс думайтісны, мый чапаевецъяс повзясны.
Но Краснӧй Армияса боецъяс эз тӧдны полӧм.
Найӧ быттьӧ кынмисны пулемётъяс дорын.
Враг матыстчис век матӧджык и матӧджык.
Медбӧрын Чапаев сетіс приказ: «Огонь!»
Заводитісны сяргыны пулемётъяс.
Белӧйяс бӧр бӧрыньтчисны.
«Ура!» горзігтыр преследуйтісны найӧс миян боецъяс.
Бур вӧв вылын медводзын тӧвзис Чапаев.
Чапаев участвуйтіс уна сражениеясын.
Сійӧ пӧгибнитіс белӧйяслы паныд неравнӧй бойын.
Краснӧй Армия вуджӧ Сиваш вомӧн.
Ленин субботник вылын.
Сы могысь, медым ӧдйӧджык восстановитны война кадӧ став разрушитӧмсӧ, уджалысь йӧз вӧчлывлісны субботникъяс да вӧскресникъяс.
Векджык субӧтаӧ либӧ вӧскресенньӧӧ, мукӧд уджысь прӧст кадӧ, найӧ дон босьттӧг вӧчисны да грузитісны фабрикаяслы пес, ремонтируйтісны кӧрт туйяс да вӧчисны уна мукӧд уджъяс.
Субботникъяс вылӧ мунісны ставныс.
Ленин тшӧтш уджаліс ставныскӧд ӧтлаын.
Магнитогорскын доменнӧй пачьясысь ӧти.
Крестьяналӧн удж революцияӧдз да колхозын (кӧдзӧм, нянь идралӧм, вартӧм).
abu
abu
abu
abu
Диаграмма.
Горький челядь пӧвстын.
Сьӧкыд вӧлі олӧмыс том Горькийлӧн царскӧй Россияын.
Дас ӧти арӧссянь сійӧ кутіс нажӧвитны аслыс нянь вылӧ.
Сійӧ служитіс магазинын, уджаліс грузчикӧн, пилитчысьӧн, садовникӧн, пӧжасьысьӧн.
Сӧмын ыджыд талантыс да тӧдӧмлунъясӧ кыссьӧмыс отсалісны Горькийлы лоны писательӧн.
Горький вӧлі ыджыд другӧн сӧветскӧй челядьлӧн.
Сылӧн предложение серти миян странаын вӧлі восьтӧма специальнӧй детскӧй литература лэдзӧм кузя издательство.
Сійӧ кутіс лэдзны уна миллион книгаяс сӧветскӧй челядьлы.
Брестскӧй крепость дорйысьяс.
Брестскӧй крепость вылӧ фашистъяс уськӧдчисны войналӧн первой лунас жӧ.
Крепостьын эз тырмы ва, помасис сёян, эз вӧвны боеприпасъяс, но геройяс дорйысисны.
Фашистъяс пырисны крепостьӧ сӧмын сэки, кор сійӧс вӧлі дзикӧдз кисьтӧма.
Тайӧ вӧлі героическӧй обороналӧн кызь ӧкмысӧд лунӧ.
Нева дорӧ вала.
Тайӧ осаждённӧй Ленинградысь челядь.
Ладожскӧй ты йивывса сӧмын векни туйӧд вӧлі йитчӧма Ленинград став странакӧд.
Враг би улын тані лунын и войын, пурга и бушков дырйи ваялісны карӧ боеприпасъяс да продовольствие.
«Олӧмлӧн туйӧн» шулісны тайӧ туйсӧ ленинградецъяс.
Ӧкмыссё лун Ленинград вӧлі блокадаын.
Ӧкмыссё лун сійӧ сулаліс ранитчӧм, но неприступнӧй — великӧй кар-герой.
Партизанъяс.
Дас тысяча сайӧ километр мунісны враглӧн тылъясті украинскӧй партизанъяслӧн славнӧй командир С. А. Ковпаклӧн партизанскӧй частьяс.
Найӧ вӧліны кутны позьтӧмӧсь, пыр повтӧг да виччысьтӧг уськӧдчылісны враг вылӧ сэні, кӧні сійӧ медся омӧля виччысис найӧс.
Победалӧн знамя Берлин весьтын.
Сталь сывдӧм.
Веськыдвывса рисунок вылын петкӧдлӧма пач, кӧні сывдӧны металл.
Шуйгавывса рисунок вылын — рабочӧйӧс, коді ӧтнасӧн веськӧдлӧ тайӧ зэв ыджыд пачыслӧн уджӧн.
Видзӧдны пачлӧн удж бӧрся рабочӧйлы отсалӧны автоматъяс.
Азовстальса медбур доменщикъяс.
Коммунистическӧя уджалысь бригада.
abu
Тайӧ снимок вывсьыс ті аддзанныд Н. С. Хрущёвӧс, коді фотографируйтчис первойя космонавтъяскӧд.
Шуйгавылын — Г. С. Титов, веськыдвылын — Ю. А. Гагарин.
«Небеснӧй вокъяс» — шуис Н. С. Хрущёв космос отважнӧя исследуйтысьясӧс.
abu
abu
Ми мир вӧсна!