{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Kodko) @ Естествознание @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Первойя часть @ 1939 @ Лб.2.}
В. А. ТЕТЮРЕВ
ЕСТЕСТВОЗНАНИЕ
НАЧАЛЬНӦЙ ШКОЛАЛЫ УЧЕБНИК
ПЕРВОЙЯ ЧАСТЬ
ПЫРТӦД
Ми кутам изучайтны природа.
Природа йылысь наука шусьӧ естествознаниеӧн.
Ми кутам изучайтны му, ва да сынӧд; ми кутам изучайтны быдмӧгъяс, животнӧйяс да морт.
Природатӧ изучайтны колӧ не сӧмын сы могысь, медым тӧдны, мый вӧчсьӧ природаын.
Тайӧ колӧ тӧдны нӧшта сы могысь, медым гӧгӧрвоны, кыдзи морт аслас уджӧн вермалӧ природасӧ да аслыс колӧм серти используйтӧ сійӧс.
Ӧд ставыс мыйӧн ми вӧдитчам, — быдсяма уджалан кӧлуйыс, сёянтор, паськӧм, оланін, — вӧчӧма да лӧсьӧдӧма сійӧ торъясысь мый шедӧдӧма природаысь.
Естествознаниеыд миянлы вывті ёна колӧ.
Сійӧ велӧдӧ миянӧс веськыда гӧгӧрвоны природасӧ.
Сійӧ отсалӧ миян социалистическӧй стрӧительствоын.
Начальнӧй школаын нин миянлы колӧ овладейтны естествознание кузя медводдза тӧдӧмлунъясӧн.
I. МУСИН ДА ПОЛЕЗНӦЙ ИСКОПАЕМӦЙЯС.
МУСИН (почва).
Гӧрӧм му вылын ми аддзам сьӧд либӧ рудов му веркӧс.
Тайӧ му вылас кӧ ми кодъям джуджыд гу, сэки гу стенсьыс казялам сьӧд либӧ рудов му слӧй.
Тайӧ вылысса слӧйыс муыслӧн шусьӧ мусинӧн (почваӧн).
Ю бердса кырйысь либӧ джуджыд бужӧдысь позьӧ аддзыны не сӧмын куш мусин слӧйсӧ, но тшӧтш и сы улын куйлысь му слӧйяссӧ (1-ӧд серпас).
Бура кӧ видлавны мусин слӧйсӧ, сэсь позьӧ аддзыны ловъя да кулӧм быдмӧг вужъяс, мӧймуся турунъяслысь сісьман колясъяс, ловъя да кулӧм гагъяс, нидзувъяс да мукӧд сэтшӧм посни ловъя ловъяс.
Увдорас мусиныс вочасӧн пыр едждӧ, вежӧ сьӧд рӧмсӧ да сэсся тӧдчытӧг лоӧ сы улын куйлысь му слӧй кодь.
Мусин улас куйлысь тайӧ му слӧйыс шусьӧ материнскӧй породаӧн, либӧ подпочваӧн.
Подпочвасӧ вермӧны артмӧдны уна сикас породаяс: сёй, лыа, известняк да с. в.
Материнскӧй порода вылын сійӧ вылыс слӧйысь и артмӧ мусин (почва).
Материнскӧй породаысь нӧшта улынджык куйлӧны мукӧд сикас му слӧйяс.
Быдмӧгъяс олӧмын, сідз кӧ и видзму овмӧсын, мусинлӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Миянӧн вӧдитан быдмӧгъяслӧн урожайыс ёна зависитӧ мусин серти.
Мыйысь состоитӧ мусин.
Медым тӧдмавны, мыйысь состоитӧ мусин, вӧчам татшӧм опытъяс.
1 опыт.
Босьтам ва тыра стӧкан да лэдзам сэтчӧ неыджыд мусин комӧк.
Мусинысь петӧны да ватіыс кайӧны сынӧд больяс.
Ва йӧткис мусинысь сынӧдсӧ.
Сідзкӧ, мусинын эм сынӧд.
Сынӧдыс колӧ мусинын быдмысь быдмӧгъяслы.
2 опыт.
Пуктам кос пробиркаӧ паньтыр мусин да кутам сійӧс шонтыны спиртовка вылын, кыдз петкӧдлӧма 2-ӧд серпас вылын.
Недыр мысти пробирка пытшкӧсса стенъясас тыдовтчасны ва войтъяс.
Тайӧ ваыс петіс мусинысь.
Сідзкӧ, мусинын эм ва.
Ваыд сідз жӧ колӧ быдмӧгъяслы.
Асланыс вужъяснаныс быдмӧгъяс кыскӧны васӧ мусинысь, ватӧгыд найӧ косьмӧны.
3 опыт.
Пуктам паньтыр мусинсӧ дзоляник жӧч дозйӧ да кутам сотны примус вылын (3-ӧд серпас).
Мусин кутас трунтитны да тшынасьны.
Сідзкӧ, мусинын эмӧсь сотчан веществояс.
Водзӧ кутам сотны мусинсӧ.
Сьӧдов мусин бӧръяпом рудмас либӧ гӧрдӧдас.
Мый жӧ лои мусиныскӧд?
Сэсь сотчис перегной.
Тадзи шусьӧны мусинын сісьмысь быдмӧгъяслӧн да животнӧйяслӧн колясъясыс.
4 опыт.
Ӧні сэсся тӧдмалам, мый жӧ кольӧ сотчӧм мусинын.
Кисьтам тайӧ мусин коляссӧ ва тыра сулеяӧ, гудралам да пуктам сӧдзны.
Кор гудырыс сӧдзас, сулея пыдӧсас пуксяс кык слӧй: уліас — лыа, а сы вылын — сёй.
Ӧні сэсся босьтсьылам сёйсӧ торйӧдны лыаысь.
Та могысь гудыртам сёйсӧ да лыасӧ сулеяас, артмӧм гудыр васӧ кисьтам стӧканӧ.
Та бӧрын сулеяас бара кисьтам сӧстӧм ва, гудыртам да гудыр васӧ кисьтам стӧканӧ.
Тадзсӧ вӧчам сы мында пӧв. кытчӧдз сулеяас ваыс оз дугды гудыртчынысӧ.
Та бӧрын стӧкан пытшса васӧ кольлам сӧдзны.
Сулеяӧ кольӧ лыа, а стӧканын лоӧ сёй.
Сідз, перегнойысь кындзи мусинын эм сёй да лыа.
5 опыт.
Таысь ӧтдор мусинын нӧшта эмӧсь уна сикас совъяс.
Медым мусинысь шедӧдны совъяссӧ, вӧчам татшӧм опыт.
Стӧканӧ пуктам 2–3 паньтыр мусин, кисьтам сэтчӧ неуна чистӧй зэр ва да бура гудралам.
Стӧкансьыс гудыр васӧ кисьтам воронкаӧ, кытчӧ пуктӧма фильтровальнӧй бумагаысь вӧчӧм фильтр.
Бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр сӧдзалас югыд ва.
Тайӧ васӧ неуна босьтыштам фарфоровӧй чашечкаӧ либӧ мичаа мыськӧм жӧч дозйӧ да кутам спиртовка вылын шонтыны.
Кор ваыс ставнас пакталас, чашечкаӧ коляс сӧдзӧмтор (осадок).
Тайӧ и эм совъясыд, кодъясӧс ми ва отсӧгӧн шедӧдім муысь.
Ваын сылӧм совъяссӧ быдмӧгыд кыскӧ муысь аслас вужъяснас да вердчӧ наӧн.
Питательнӧй совъясыс мед эськӧ лоины мусинын унджык, мусинсӧ куйӧдалӧны, куйӧдыс сісьмӧ да кольӧны совъяс; нӧшта мусинтӧ вынсьӧдӧны уна сикас дась совъясӧн, кодъяс колӧны быдмӧгъясыдлы.
Мусин вынсьӧдӧмыс кыпӧдӧ культурнӧй быдмӧгъяслысь урожай, та вӧсна ӧд ми урожай вӧсна тышкасигӧн ёна и зілям вынсьӧдны мусинсӧ.
Перегной.
Перегнойыд мусинас артмӧ сэні находитчысь быдмӧг да животнӧй колясъяс сісьмӧмысь.
Быд мусинын эм перегнойыд, сӧмын мукӧдас унджык, а мукӧдас этшаджык.
Перегнойыд медуна овлӧ сьӧд муа (черноземнӧй) мусинъясын.
Перегнойыд — сьӧд, та вӧсна и мусиныс сьӧдов рӧма.
Сьӧдов-бархат рӧма муяс медозырӧсь перегнойӧн.
Сьӧд мусинъяс ёнджыка шоналӧны шонді улын едждов мусинъяс дорысь, а тайӧ вывті колана на вылын быдмысь быдмӧгъясыдлы, торъя нин водз тулысын.
Перегнойӧн озыр мусиныд — небыдик, пуркъялӧ.
Сэтчӧ бурджыка йиджӧны сынӧд да ва, кодъяс вывті ёна колӧны быдмӧгъяслы.
Посни комӧка сьӧд муа мусинтӧ кокниджык обработайтны.
Мусинын кымын унджык перегной, сымын сійӧ плодороднӧйджык.
Медым мусинын лои унджык перегной, сійӧс вынсьӧдӧны куйӧдӧн.
Куйӧдыс мусинас сісьмӧ, пӧрӧ перегнойӧ.
Перегной сісьмӧмысь кольӧны совъяс.
Ваӧ сылӧм тайӧ питательнӧй совъяссӧ быдмӧгъяс кыскӧны ас вужъяснаныс.
Та вӧсна сьӧд муяс бура вайӧны урожай.
Сёй.
Мукӧд мусинъясын эм уна сёй.
Татшӧм мусинъясыс шусьӧны сёйӧда муясӧн.
Сёйӧда мусинъяслӧн свойствоясыс ёна зависитӧны сёй свойствоясысь.
Миян ёнджыкасӧ паныдасьлӧ гӧрд сёй, но овлӧны и мукӧд рӧма сёйяс.
Босьтны кӧ кос сёйтор, лолалыштны сы вылӧ да дукыштны, сэки кылан аслыс сикас дук.
Тайӧ дук сертиыс кокни тӧдмавны сёйтӧ.
Сёйыд тэчсьӧ зэв уна бус кодь чиръясысь.
Тайӧс позьӧ казявны, босьтны кӧ кос сёйтор да нырны пызьӧдз либӧ пуртӧн вуштыштны.
Опыт.
Босьтам воронка, пуктам сэтчӧ паськӧдӧм гигроскопическӧй вата тор.
Воронкаас кисьтам пызьӧдз нырӧм сёй да кисьтам сэтчӧ ва (4-ӧд серпас).
Ва ёна сьӧкыда йиджӧ сёй пырыс.
Кор сёйыс кӧтасяс, сы вылын дыр пукалӧ ва слӧй.
Тадз жӧ сёйӧда мусинъяс вылын дыр олӧны ва гӧпъяс.
Воронкасьыс перъям уль сёйсӧ.
Тайӧ сёй теста.
Сёй тестаыс нюдз да зэв сибдысь.
Татшӧм жӧ нюдзӧсь да сибдысьӧсь сёйӧда мусинъясыд, сы вӧсна сьӧкыдджык найӧс обработайтны.
Косьтам уль сёйсӧ.
Сійӧ лоӧ чорыд, из кодь.
Косьмӧм бӧрын татшӧм жӧ чорыдӧсь овлӧны сёйӧда муяс, сійӧ сідз жӧ сьӧктӧдӧ найӧс обработайтнысӧ.
Та вӧсна найӧс шуӧны сьӧкыд мусинъясӧн.
Кыдзи уль, сідзи и кос сёйӧда муӧ омӧля йиджӧ сынӧд.
Быдмӧгыдлы тайӧ зэв омӧльтор; сынӧд тырмытӧм вӧсна сёйӧда муын зэв ньӧжйӧ мунӧ куйӧдлӧн сісьмӧм.
Сёйӧда уль муясыд тулысын дыр оз косьмыны да омӧля шоналӧны шондіӧн.
Та вӧсна найӧс шуӧны кӧдзыд муясӧн.
Лыа муяс вылын дорысь на вылын тулыснад дырджык оз тыдовтчыны быдмӧг петасъяс.
Но сёйӧда муясыд лыаа муяс серти озырджыкӧсь совъясӧн, кодъяс колӧны быдмӧгъяслы вердчыны.
Лыа.
Мусинын кӧ эм уна лыа, сэтшӧм мусинъясыс шусьӧны лыаа мусинъясӧн.
Лыаа мусинлӧн свойствоясыс ёна зэв зависитӧны лыа свойствоясысь.
Бумага лист вылӧ кисьтам мича вадор лыа да видлалам сійӧс.
Лыаысь аддзам зэв уна лыа чир, ӧтияс на пиысь гырысьджыкӧсь, мукӧдъяс посньыдджыкӧсь.
Но тайӧ став лыа чиръясыс тӧдчымӧн гырысьджыкӧсь сёйчиръясысь.
Лыа чиръяс пӧвсас мукӧдыс югыдӧсь да рӧмтӧмӧсь, эмӧсь и уна сикас рӧма лыа чиръяс.
Некымын гырысь лыа чир пуктам стеклӧтор вылӧ да чуньӧн ёна личкӧмӧн гижтам стеклӧ вывтіыс.
Тӧдчӧ, кыдзи лыа чиръясыс парсалӧны стеклӧсӧ.
Лыа чиръясыд чорыдӧсь, сы вӧсна лыаа мусин уджалігӧн ёна зыртчӧны да бырӧны найӧс обработайтысь орудиеяс — плугъяс, пиняяс.
Опыт.
Босьтам воронка, пуктам сэтчӧ гигроскопическӧй вата тор, кисьтам лыа да сы вылӧ кисьтам ва.
Ваыс ӧдйӧ йиджас лыа пыр да лыа пытшкас зэв этша и коляс.
Тайӧн лыаыд торъялӧ сёйысь.
Сідз жӧ лыаа мусин пырыд зэв бура визувтӧ ва.
На пытшкӧ зэв этша ӧшйӧ ва, и татшӧм муясыд ӧдйӧ косьмӧны.
Найӧс шуӧны кос муясӧн.
Босьтам воронкаысь уль лыасӧ да тӧдмӧдам сылысь свойствояссӧ.
Уль лыасьыд он вӧч сёйсьыд моз нюдз тестатӧ.
Уль лыа комӧкторсӧ кӧ косьтыны, косьмӧм бӧрас сійӧ оз измы, кыдзи сёй, а паськалӧ да киссьӧ.
Лыа сыпучӧй.
Та вӧсна лыаа муястӧ кокни обработайтны — найӧ шавъяланаӧсь (рассыпчатӧйӧсь).
Сійӧн и найӧс шуӧны кокни мусинъясӧн.
Сёйӧда мусинъяс серти лыаа мусинъясыд ёнджыка шоналӧны шондісянь.
Тулысын найӧ регыдджык косьмӧны, бура шоналӧны да ӧдйӧ вежӧдӧны быдмӧг петасъясӧн.
Лыаа мусинъяс вылын быдмӧгъяс ӧдйӧджык воӧны сёйӧда мусинъяс вылын дорысь.
Сёйӧда мусинъясын, торйӧн нин лыаа мусинъясын, перегнойыд этша.
Та вӧсна найӧ сьӧд муа мусинысь абуджык плодороднӧйӧсь.
Но и на вылысь позьӧ босьтны бур урожай, сӧмын колӧ бура обработайтны да вынсьӧдны.
__
Ӧні миян олӧмӧ пӧртсьӧ зэв ыджыд мог — тӧдчымӧн кыпӧдны миян колхозса да совхозса муяслысь урожайность.
Тайӧ могсӧ збыльысь олӧмӧ пӧртӧмын ыджыд тӧдчанлун кутӧны кужӧмӧн му обработайтӧм да му вынсьӧдӧм.
Миянын стрӧитӧм гырысь заводъяс вӧчӧны уна трактор да му уджалан быдсяма машинаяс да ӧрудиеяс.
Тракторъяс вӧчӧм кузя, а сідз жӧ видзму уджалан машинаяс да ӧрудиеяс вӧчӧм кузя Сӧветскӧй Союз ӧні босьтӧ мирын мӧд места.
1937 во кежлӧ миян колхозъяслы да совхозъяслы лои сетӧма 400 сюрс трактор, кодъяс вермӧны вӧчны 7500000 вӧвлысь уджсӧ.
Царскӧй Россияын крестьянскӧй овмӧс дзик эз тӧдлы искусственнӧй мувынсьӧданъяс.
Миян колхозъяс да совхозъяс найӧс паськыда применяйтӧны асланыс овмӧсын.
Искусственнӧй мувынсьӧданъяс вӧчӧм кузя Сӧветскӧй Союз босьтӧ ӧні мирын первойя местаясысь ӧтиӧс.
Царскӧй Россияын сьӧкыд уджӧн, пырся неурожайясӧн да петны позьтӧм нуждаӧн мучитчӧм крестьянин аслас вынтӧмлунлаыс эз этшаысь шыӧдчыв ен дорӧ отсӧгла.
Поп вӧчавліс муяс вылын молебенъяс.
Ен вылӧ надейтчӧмӧн, ылӧдӧм крестьяна эз принимайтлыны действительнӧй мераяс.
И та вӧсна — пыр сійӧ жӧ неурожай, пыр сійӧ жӧ нужда и пыр сійӧ жӧ долыдлунтӧм удж.
Абу сійӧ ӧні миян Сӧветскӧй Союзын.
Колхозъясӧ ӧтувтӧм крестьянствоӧс вооружитӧма водзынмунысь видзму овмӧсса техникаӧн.
Аслас уджын сійӧ мыджсьӧ ӧнія кадся наука вылӧ.
Колхознӧй да совхознӧй муяс вывса стахановецъяс тышкасьӧны вылын урожайяс вӧсна.
И царскӧй Россия кӧ вонас чукӧртліс 4–5 миллиард пуд нянь, то миян видзму овмӧс 1937-ӧд воын сетіс нин 7 миллиард пуд гӧгӧр нянь.
Народъяслӧн великӧй вождь Сталин ёрт веськӧдлӧм улын миян колхознӧй крестьянство олӧ шуда зажиточнӧй олӧмӧн.
ГРАНИТ.
Гранит векджык пыдын му пытшкын куйлӧ, сёй, лыа слӧйяс да мукӧд породаяс улын.
Но унаысь позьӧ граниттӧ аддзыны тшӧтш и му веркӧсысь.
Мукӧдлаын эмӧсь дзонь гранит гӧраяс.
Гранит изъяс (валунъяс) унаысь сюрлӧны муяс вылысь да вӧръясысь (5-ӧд серпас).
Тшӧкыдджыка сюрлӧ гӧрд да руд гранит.
Босьтам гранит тор, мӧлӧтӧн жугӧдам сійӧс да чегӧминсӧ видлалам.
Мый жӧ тыдалӧ гранитас?
Гранит чегӧминтіыс кокниа позьӧ казявны сылысь составнӧй частьяссӧ.
Найӧ пиысь ӧтияс гӧрдӧсь либӧ едждовӧсь, тайӧ — полевӧй шпат.
Гранитын полевӧй шпатыс медуна, сы вӧсна и гранитлӧн рӧмыс медсясӧ полевӧй шпат рӧм кодь: гӧрд либӧ руд.
Гранитын мукӧд частьясыс югыдӧсь, пӧшти прозрачнӧйӧсь, тайӧ — кварц.
Полевӧй шпат да кварц чиръяс пӧвстын гранитысь позьӧ аддзыны югъялана сьӧд слюда торъяс.
Сідзкӧ, гранит артмӧма кварцысь, полевӧй шпатысь да слюдаысь.
Кыдзи пазавлӧ (разрушайтчӧ) гранит.
Природаын ставыс вежсьӧ, сідз жӧ и гранит оз коль вежсьытӧг.
Кузяӧн гранит рыжмӧ, пазавлӧ, сыысь артмӧны сёй да лыа.
Гранит пазавлӧ шоныд да кӧдзыд вежласьӧмысь, ваысь да сынӧдысь.
Медым аддзыны, кыдзи гранит пазавлӧ шоныд да кӧдзыд вежласьӧмысь, вӧчам татшӧм опыт.
1 опыт.
Сутуга помӧ крепитам гранит тор.
Сутугалысь мӧд помсӧ гартыштам бумагаӧн, босьтам киӧ да спиртовка би вылын либӧ примус би вылын кутам донӧдны гранит торсӧ.
Гранитсӧ ёна кодь донӧдам да друг лэдзам кӧдзыд ваӧ.
Некымынысь кӧ ми тадзи вӧчам, гранит потласяс да пазавлас посньыдик торъяс вылӧ.
Медым эськӧ гӧгӧрвоны, мый вӧсна гранитыс донӧдӧмсьыс да друг кӧдзӧдӧмсьыс пазавлӧ, вӧчам татшӧм опыт.
2 опыт.
Босьтам ыргӧн витура, шыльыд пӧвтор да гоз кӧрттув.
Кӧрттувъяссӧ тувъялам пӧвъяс сэтшӧм ногӧн, медым витураыс тӧрис на костӧд, медым муртса мытшасьлӧмӧн ветліс сэті.
Ӧні щипцыӧн босьтам витурасӧ дорӧдыс да донӧдам спиртовка би вылын.
Донӧдӧм витурасӧ пуктам пӧв вылӧ да видзӧдлам, тӧрас-ӧ кӧрттувъяс костӧд.
Вӧлӧм кӧ, донӧдӧм витураыд кӧрттувъяс костӧдыд оз тӧр.
Мый вӧсна?
Да сы вӧсна, мый витураыс шонтӧмысь ыдждіс.
Некымын минута мысти сійӧ бӧр кӧдзалас да бара кутас тӧрны кӧрттувъяс костӧдыс.
Сідзкӧ, шонтӧмысь витураыс паськаліс, а кӧдзӧдӧмысь топаліс.
Татшӧм жӧ опытъяс вӧчавлісны и мукӧд чорыд телӧяскӧд, и век казявлісны, мый найӧ шонтӧмысь паськалӧны, а кӧдзӧдӧмысь топалӧны.
Сэсся разнӧй телӧяс бара жӧ оз ӧткодя паськавны: кодъяскӧ ёнджыка, кодъяскӧ омӧльджыка.
Сідз жӧ и гранит шонтӧмысь паськалӧ, а кӧдзӧдӧмысь топалӧ.
Кор ми гранитсӧ шонтім, и сійӧ ортсысяньыс паськаліс ёнджыка, а пытшкӧссяньыс омӧльджыка.
Кор жӧ ми ӧдйӧ кӧдзӧдім шонтӧм гранитсӧ, сійӧ топаліс — ортсысяньыс ёнджыка топаліс, а пытшкӧссяньыс омӧльджыка.
Та вӧсна сійӧ и потласьӧ да посни торъяс вылӧ дрӧбалӧ.
Сэсся ӧд гранитыд абу ӧти сикаса из: сы пытшкын эм полевӧй шпат, кварц да слюда.
Ӧткодя шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн гранитлӧн тайӧ составнӧй частьясыс оз ӧткодя паськавны да топавны.
Та вӧсна ёнджыкасӧ потласьӧ да чирйысьӧ гранитыс шонтӧмсьыс да друг кӧдзӧдӧмсьыс.
Татшӧмтор жӧ граниткӧд овлӧ природаын.
Луннас гранит ёна шоналӧ шонді улын да паськалӧ, войнас жӧ гранит кӧдзалӧ да топалӧ.
Кӧдзыд да шоныд ӧдйӧ вежласьӧмысь гранит тадзи пазавлӧ природаын пыр посньыдджык и посньыдджык торъяс вылӧ.
Гранит гӧраяс да скалаяс подйысь век позьӧ аддзыны посни да гырысь гранит торъяс.
Найӧ сэтчӧ веськавлісны гранит гӧраяс да скалаяс пазавлӧмысь.
Тадз жӧ пазавлӧны мукӧд изъя породаясысь артмӧм гӧраяс да скалаяс (6-ӧд серпас).
Гранит торъяссӧ водзӧ пазӧдлӧны гӧра вывса ёна визув юяс, тшӧтш и гӧра йывсянь ньӧжйӧ лэччысь йияс — ледникъяс.
Гӧравывса юяс да ледникъяс посни чиръясӧдз нырӧны гранит торъяссӧ.
Кузяӧн тадзи гранит пазавлӧ — лоӧны посни кварц чиръяс, полевӧй шпат чиръяс да слюда чешуйкаяс.
Кварц чиръясыс водзӧ нырсьӧны да артмӧ кварцевӧй лыа.
А поснялӧм полевӧй шпат да слюда сынӧд да ва действие улын пӧрӧ сёйӧ.
Артмӧм сёйсӧ да лыасӧ разӧдӧ ва, лэбӧдӧ тӧв.
Со кытысь босьтсисны сы мында сёйыс да лыаыс, кодъясӧс ми природаысь дзик быдлаысь аддзам.
Уна миллион во чӧжӧн найӧ артмисны гранит пазавлӧмысь (разрушайтчӧмысь).
Ми тӧдмалім гранит йылысь сёй да лыа йылысь, кодъяс артмӧны гранит пазавлӧмысь.
Гранит, сёй да лыа пырӧны мушар кора составӧ да шусьӧны горнӧй породаясӧн.
Кыдзи артмӧны сёйӧда сланец да песчаник.
Сёйысь да лыаысь, кодъяс артмӧны гранит пазавлӧмысь, природаын бара на артмӧны выль горнӧй породаяс.
Сэтшӧм породаяснас лоӧны сёйӧда сланец да песчаник.
Сёйӧда сланец — сьӧдов рӧма да слӧйяса горнӧй порода.
Сёйӧда сланец вылӧ кӧ лолалыштны, сэк кылам миянлы бура тӧдса сёй кӧр.
Сёйӧда сланецыд артмӧма сёйысь уна миллион во чӧжӧн.
Сёй вылас дыр личкывлӧмаӧсь сы вылын куйлысь мукӧд горнӧй породаяс.
Тайӧ личкӧм вӧснаыс дыр кадӧн сёйыс пӧри чорыд да топыд изйӧ.
Кымын пӧрысьджык сёйӧда сланецыс, сымын сійӧ чорыдджык да топыдджык.
Сёйӧда сланецтӧ перйӧны гӧраясысь.
Сланец плитаяснас горецъяс вевттьӧны ассьыныс керкаяс.
Некымын сикас ёна топыд сёйӧда сланецысь вӧчӧны грифельӧн гижан школьнӧй дӧскаяс, а небыдъяссьыс — грифельяс.
Песчаник артмӧма посни либӧ гырысь лыа чиръясысь, кодъяс мӧда-мӧдкӧд клейитчӧмаӧсь известнякӧн либӧ сёйӧн.
Песчаниктӧ чеган да чегӧминсьыс бура аддзан лыа чиръяссӧ.
Песчаник артмӧма лыаысь, коді сорласьлӧма мукӧд веществояскӧд да топалӧма сы вылын куйлысь горнӧй породаяс личкӧмысь.
Песчаниклӧн артмӧмыс муніс миллионъяс во чӧжӧн.
Песчаник перйӧны гӧраясысь.
Сійӧ мунӧ кыдз стрӧитчан из.
Сыысь вӧчӧны изкияс, тӧчилаяс да лэчтанъяс.
Гранит, сёйӧда сланец да песчаник примеръяс вылын ми тӧдмасим сыкӧд, кыдзи природаын вочасӧн пазавлӧны (разрушайтчӧны) ӧти горнӧй породаяс да артмӧны мӧд горнӧй породаяс.
НАРОДНӦЙ ОВМӦСЫН СЁЙ, ЛЫА ДА ГРАНИТ ИСПОЛЬЗУЙТӦМ.
Кыдзи сёйысь вӧчӧны кирпич.
Сёйысь вӧчӧны быдӧнлы тӧдса стрӧитчан кирпич.
Кирпичъястӧ вӧчӧны кирпич вӧчан заводъясын, кодъясӧс стрӧиталӧны сэтшӧминъясӧ, кӧні уна сёйыс.
Сёйтӧ гожӧмын перйӧны да чукӧрӧ тэчӧмӧн тӧвйӧдӧны, тайӧ каднас сійӧ лоӧ небыд (рыхлӧй).
Татшӧм сёйсьыс артмӧ бурджык сёй теста.
Медым вӧчны сёй теста, сёйсӧ сорлалӧны вакӧд да аслыс сикас машинаясӧн (глиномялкаясӧн) лойӧны.
Сэк жӧ сёй теста пытшкас содтӧны лыа.
Бура лойӧм сёй тесталы позьӧ сетны любӧй форма, сёйыс нюдз да.
Кирпич вӧчан заводъясын наросьнӧ вӧчӧм формовальнӧй станокъяс вылын сёй тестаысь вӧчӧны кирпичьястӧ.
Тайӧ уль кирпичьяссӧ сэсся косьтӧны, векджык прӧстӧ лэбувъясын сынӧд вылын.
Косьтӧм бӧрын кирпичьяссӧ ӧжигайтӧны наросьнӧ вӧчӧм пачьясын.
Ӧжигайтӧм кирпичыс ньӧжйӧникӧн кӧдзӧдсьӧ.
Ӧжигайтӧм кирпичыд чорыд. Ваысь сійӧ оз нин ньӧдзды да бӧр оз пӧр сёй тестаӧ.
Вӧчӧм кирпичыс ёна уна мунӧ стрӧитчӧм вылӧ.
Наысь лэптӧны фабрикаяслысь да заводъяслысь корпусъяс, общественнӧй зданиеяс да олан керкаяс.
Кирпичыд — миян стрӧительствоын вывті колана материал.
Кыдзи сёйысь вӧчӧны дозмук.
Сёйысь вӧчӧм обыкновеннӧй дозмукъястӧ (посуда) вӧчалӧны гончарнӧй заводъясын.
Водзынсӧ сёйысь дасьтасны теста, кодлы сэсся сетӧны колана форма.
Сёй дозмуктӧ тшӧкыдджыка формуйтӧны ки помысь, гончарнӧй круг вылын.
Сёйсӧ пуктӧны бергалана гӧгрӧс пызан вылӧ, код сайын уджалӧ гончар.
Кинас да формуйтчан инструментъясӧн гончар пызанкӧд тшӧтш бергалысь сёй тестаыслы сетӧ кашниклысь, латкалысь, тасьтілысь формасӧ.
Та бӧрын вӧчӧмторъяссӧ косьтӧны сынӧд вылын — лэбулын либӧ сы вылӧ вӧчӧм косьтысянінъясын.
Косьтӧм бӧрын дозмукъяссӧ мукӧд дырйи мавтӧны аслыс сикас мавтасӧн — глазурӧн. Тадзсӧ вӧчӧны сы вӧсна, медым дозмук пырыс эз кут йиджны ва.
Мукӧд дырйи глазурнас мавтӧм водзвылын дозмук вылын вӧчалӧны серпасъяс.
Та бӧрын дозмукъяссӧ ӧжигайтӧны специальнӧй пачьясын, кӧні найӧ калитчӧны.
Ӧжигайтӧм бӧрын дозмукъяссӧ ньӧжйӧник кӧдзӧдӧны.
Фарфоровӧй дозмукъяссӧ вӧчӧны чистӧй еджыд сёйысь (каолинысь) да чистӧй еджыд лыаысь мыйдакӧ мукӧд веществояс содтӧмӧн.
Татшӧм дозмукъяссӧ вӧчӧны фарфоровӧй заводъясын, кӧні пӧшти став уджыс вӧчсьӧ машинаясӧн.
СССР-ын гӧрд сёйыс зэв уналаын эм.
Еджыд сёй (каолин) медсясӧ эм УССР-ын, Уралын да Сибирын.
Кыдзи вӧчӧны стеклӧ да стеклӧ дозмукъяс.
Стеклӧ да стеклӧысь дозмукъяс вӧчӧны стекольнӧй заводъясын.
Стеклӧ вӧчӧм вылӧ босьтӧны чистӧй лыа, сорлалӧны известнякӧн либӧ мелӧн да содаӧн либӧ поташӧн; сэсся ёна шонтӧны ыджыд сёй дозъясын (гырничьясын) наросьнӧ лӧсьӧдӧм пачьясын.
Ён жар вӧсна, кор тайӧ сорасыс сылас да лоӧ кизьӧр, сыысь артмас стеклӧ.
Стеклӧысь дозмуктӧ унджыкысьсӧ вӧчӧны пӧльтӧмӧн.
Мастер босьтӧ металлическӧй трубка да ӧтар помнас босьтӧ кизьӧр стеклӧсӧ, а мӧдпомсяньыс заводитӧ пӧльтны.
Тадзи пӧльтӧмӧн стеклӧысь артмӧ неыджыд гадь.
Медым эськӧ артмис дозмук, сійӧ стеклӧ гадьсӧ мастер пуктӧ формаӧ да водзӧ пӧльтӧ.
Тані гаддьыс гӧгӧрбок топӧдсьӧ формаӧн, и стеклӧ чорзигас артмӧ дозмук (7-ӧд серпас).
Ӧні миян стекольнӧй заводъяс вылын мортлысь сьӧкыд пӧльтан уджсӧ пыр ёнджыка вежӧны машинаяс.
Мый вылӧ мунӧ гранит.
Гранит — зэв топыд из, сы вӧсна сійӧ бура шогмӧ кыдзи стрӧитчан материал.
Медъёнасӧ сійӧс миянын перйӧны Уралын, Карельскӧй республикаын да УССР-ын — Днепропетровщинаын.
Татысь гранитсӧ вайӧны стрӧитчанінъясӧ.
Гранитысь стрӧитӧны керкаяслы да ю посъяслы подувъяс.
Гранит плитаясӧн вольсалӧны тротуаръяс да набережнӧйяс.
Гранит изйӧн — булыжникӧн — вольсалӧны уличаяс.
Граниттӧ позьӧ полируйтны.
Полируйтӧм гранитыд зэв мича да мунӧ украшение пыдди.
Гранитысь жӧ вӧчӧны памятникъяслы подставкаяс.
________
Ми тӧдмасим гранитӧн, сёйӧн да лыаӧн, тшӧтш и сёйӧда сланецӧн да песчаникӧн.
Ми тӧдмалім, мый народнӧй овмӧсын налӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Найӧ пӧльза сетӧны.
Но медым тайӧ горнӧй породаяссӧ используйтны овмӧсын, колӧ найӧс шедӧдны му пытшкысь, колӧ кодйыны.
Та вӧсна гранитӧс, сёйӧс, лыаӧс, сёйӧда сланецӧс да песчаникӧс шуӧны полезнӧй ископаемӧйясӧн.
Водзӧ ми кутам изучайтны мукӧд полезнӧй ископаемӧйяс.
ИЗВЕСТНЯКЪЯС.
Известнякъяс — тайӧ обыкновеннӧй известняк, мел да мрамор.
Ставыс найӧ горнӧй породаяс, кодъяс зэв тшӧкыда сюрлӧны природаысь, торйӧн нин гӧраясысь.
Опыт.
Босьтам ваӧн сорлыштӧм солянӧй кислота да войтӧдам обыкновеннӧй известняк вылӧ.
Сійӧ кутас шыпитны да вевттьысяс больясӧн.
Тайӧтор жӧ казялам, кор ми кислотасӧ войтӧдам мел да мрамор вылӧ: найӧ кутасны шыпитны да вевттьысясны больясӧн.
Та вӧсна кокни тӧдмавны известнякъястӧ, на вылӧ войтӧдыштны кӧ кислота.
Мел ті быдӧн тӧданныд.
Сійӧн ми гижам класснӧй дӧска вылын.
Но мый жӧ сэтшӧм мелыс?
Микроскоп пыр кӧ видлавны меллысь посни порошок, сэк позьӧ аддзыны, мый мелыд артмӧма зэв уна да зэв посньыдик раковинаясысь, кодъяс куш синмӧн оз тыдавны (8-ӧд серпас).
Тайӧ раковинаясыс коркӧ олысь зэв посньыдик древньӧй ловъя ловъяслӧн.
Тайӧ животнӧйясыс овлӧмаӧсь мореясын.
Кулӧм бӧраныс раковинкаясыс море пыдӧсӧ лэччӧмаӧсь.
Колины нэм сайӧ нэмъяс, сюрс вояс сайӧ сюрс вояс.
Море пыдӧсас раковинкаясыс ӧтарӧ чукӧрмисны пыр унджык и унджык.
Вылыс слӧйясыс да ваыс личкӧны улыс слӧйясыс вылӧ — найӧ топаліны, мӧритчисны.
Тадзи и артмисны море пыдӧсъясын кыз слӧя мел пластъяс.
Мыйла нӧ эськӧ мелыс миянлы косінысь сюрӧ?
Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый ӧнія уна кос местаясыс ёна важӧн вӧвлӧмаӧсь море пыдӧсъясӧн.
Та йылысь висьталӧны раковинаяс да мореын олысь животнӧйяслӧн колясъяс, кодъяс сюравлӧны тайӧ местаяссьыс.
Ёна кузь кад чӧжӧн море пыдӧсыс мукӧдлаас вочасӧн кыпӧдчис, ва вешйис, и море пыдӧсын артмӧм мелыс коли косінӧ.
Косінлӧн да морелӧн татшӧм вежласьӧмыс мунӧ и миян олан кадын ӧні, сійӧс позьӧ казявны море берегъяс серти.
Мелыд эм миян Союзын уна местаын; мукӧдлаас весигтӧ артмӧдӧ дзонь мылькъяс да гӧраяс, например, Украинаын, Крымын.
Мел колӧ белитчыны.
Ёна бура посньӧдӧм да весалӧм мелысь лӧсьӧдӧны пинь весалан порошок.
Известняк векджык руд, но овлӧ тшӧтш и мукӧд рӧма.
Тшӧкыда сійӧ топыд из, но сюрлӧ и зэв небыдик известняк
Уна сикас известнякъяс, кыдзи и мел, состоитӧны морскӧй животнӧйяс раковинаясысь.
Известняк тшӧкыда паныдасьлӧ природаын.
Уна эм известнякыд Крымын, Украинаын, Войвыв Кавказын, Волга ю пӧлӧн да миян Союзса мукӧд местаясын.
Известняк — стрӧитчан из.
Сійӧ мунӧ керкаяс, посъяс, тротуаръяс стрӧитігӧн, сідз жӧ известь да цемент вӧчӧм вылӧ.
Мрамор — чорыд да топыд из, тэчсьӧма югъялана изъясысь.
Чегӧминас мрамор дзик жӧ сахар кодь.
Овлӧ и мукӧд рӧма мрамор.
Мрамортӧ миян перйӧны Карельскӧй республикаын, Уралын да мукӧдлаын.
Мрамор — мича из.
Та вӧсна сійӧн мичмӧдӧны керкаяслысь водзладоръяс. Сыысь вӧчӧны колоннаяс, керкаӧ пыран посъяс да мукӧд баситанторъяс.
Мраморысь вӧчӧны статуяяс да памятникъяс.
Известь.
Дась известьыд природаын абу, сійӧс вӧчӧны известнякысь.
Медым артмис известь, известняксӧ ӧжигайтӧны сы вылӧ вӧчӧм пачьясын.
Ӧжигайтӧм бӧрын известнякыс пӧрӧ негашонӧй известьӧ.
Сійӧ розьӧсь еджыд из кодь.
Известь вылӧ кӧ войтӧдны кислота, сійӧ оз нин кут пузьыны, кыдзи известняк.
Негашонӧй известьысь артмӧдӧны гашонӧй известь.
Негашонӧй известьсӧ кӧ киськавны ваӧн, известьыс сэк юӧ васӧ да ёна шоналӧ; недыр мысти негашонӧй известь ёкмыльясыс вардасны, да сійӧ пӧрӧ гашонӧй известьӧ, еджыд пуркъялан порошок кодь.
Гашонӧй известьысь сэсся вӧчӧны известка.
Известкатӧ вӧчӧны тадзи: гашонӧй известьсӧ сорлалӧны вакӧд да артмас известковӧй теста, сэтчӧ нӧшта лыа содтӧны; тайӧ сорасыс и лоӧ известка.
Кор кирпичьясысь мыйкӧ тэчӧны, сэк кирпичьяссӧ мӧда-мӧдыскӧд йитӧны известкаӧн.
Сынӧд вылын известка чорзьӧ да топыда йитӧ кирпичьяссӧ мӧда-мӧд бердас.
Стрӧитчан уджъясад известкаыд вывті колана материал.
Постройкаяс вылын миянын ёна уна вӧчӧны да видзӧны известкатӧ.
Цемент да бетон.
Кӧть эськӧ известкаысь позьӧ лӧсьӧдны кирпичьяс йитан вель бур материал, сӧмын сійӧ абу жӧ тырмымӧнъя топыд.
Ӧні стрӧйбаяс вылын ёнджыкасӧ пӧльзуйтчӧны цементӧн.
Цемент вӧчсьӧ цемент вӧчан заводъяс вылын — известнякысь да сёйысь либӧ мергельысь.
Мергель — горнӧй порода, коді артмӧма известнякысь да сёйысь.
Известняксӧ да сёйсӧ либӧ мергельсӧ водзын посниа изӧны да ваӧн сорлалӧны.
Тайӧ сорассьыс формуйтӧны кирпичьяс, — первойсӧ найӧс сынӧд вылын косьтӧны, а сэсся пачьясын ёна донӧдлӧны.
Кӧдзалӧм кирпичьяссӧ та бӧрын изӧны ёна посни порошокӧ.
Тайӧ артмӧм порошокыс и эм цемент.
Цемент, лыа да ва сорлалӧм бӧрын артмӧ теста, коді чорзьӧ не сӧмын сынӧдын, но и ваын.
Кизьӧр цемент зэв бура йитлӧ стрӧитчан материалъяс, тшӧтш и кӧрт.
Цементысь вӧчӧны нӧшта бетон.
Сорлавны кӧ цемент, лыа, посни изторъяс да содтыны ва, сэк тайӧ сорасыс сідз жӧ чорзьӧ оз сӧмын сынӧдын, но и ваын.
Цементысь, лыаысь, посни изторъясысь (щебеньысь) да ваысь артмӧдӧм татшӧм сорасыс шусьӧ бетонӧн.
Фабрикаяслысь, заводъяслысь да гырысь зданиеяслысь стенъяссӧ ӧні миянын лэптӧны железобетонысь.
Стрӧйбасӧ лэптӧны тадзи: кӧрт балкаясысь да кӧрт бедьясысь первой тэчӧны зданиелысь сюрӧссӧ, сэсся найӧс кисьтӧны бетонӧн.
Бетоныс чорзьӧ да кӧртыскӧд тшӧтш артмӧдӧ зэв топыд керка стенъяс.
Железобетонысь вӧчалӧны сідз жӧ ва пытшса сооружениеяс.
Железобетонысь нӧшта вӧчӧны военнӧй укреплениеяс.
СОВ.
Повареннӧй солыд, кодӧс ми пуктам сёян-юян пытшкӧ, сідз жӧ эм полезнӧй ископаемӧй.
Сійӧс перйӧны муысь, а сідз жӧ море ваысь да сола ваа тыясысь, солянӧй источникъясысь.
Сійӧ солыс, кодӧс перйӧны муысь, сэні куйлӧ чорыд массаӧн да шусьӧ из солӧн.
Мореяс, сола тыяс да источникъяс ваын солыс эм сылӧмӧн.
Совлысь сылӧмсӧ позьӧ наблюдайтны татшӧм опытын.
Опыт.
Босьтам стӧкан джын ва, кисьтам сэтчӧ неуна посни повареннӧй сов да гудралам.
Солыс торъявлӧ синлы тыдавтӧм вывті посньыдик юкӧнъяс вылӧ да разалӧ став ва пасьталаыс.
Валысь кӧть кутшӧм войт ми эгӧ босьтӧй, сылӧн лоӧ сола кӧр: сыын эм сов.
Миянӧн босьтӧм солыс сыліс ваас.
И ӧні миян стӧканын абу нин ва, а совлӧн слабыник раствор.
Кисьтам тайӧ растворас ещӧ неуна совсӧ да зэв бура гудралам.
Водзӧ пуктан совлысь быд порция кутам кисьтны сӧмын сы бӧрын, кор сылас кисьтӧм солыс нин.
Раствор лоӧ пыр крепыдджык и крепыдджык.
Медбӧрти кисьтӧм солыс оз нин кут сывны.
Сійӧ коляс стӧкан пыдӧсас.
Сэтшӧм растворыс, кодын солыс водзӧ оз сыв, шусьӧ насыщеннӧйӧн.
Солыд колӧ миянлы сёйны.
Сійӧ пырӧ миян телӧ составӧ, да миян вирным — кӧр вылас сола.
Но совтӧ оз сӧмын сёян-юанӧ пуктыны.
Уна сов видзсьӧ прӧдуктаясӧс хранитӧм могысь.
Солалӧм прӧдуктаяс, например яй, чери, оз нин тшыксьыны.
Солалӧмӧн ми вельдыр вермам шогманаӧн видзтыны уна прӧдуктаяс.
Из сов.
Из сов артмӧма косьмӧм сола тыясысь, кодъяс бара жӧ асьныс кольлӧмаӧсь древньӧй мореясысь.
Тыясысь ваыс вочасӧн пакталӧма ставнас, а ваас вӧвлӧм солыс кольӧма ты пыдӧсас.
Тадзи артмисны залежъясыс из совлӧн, кодъяс вӧліны вевттьысьӧмаӧсь разнӧй горнӧй порода слӧйясӧн.
Из солыд ёна уна эм миян СССР-ын Оренбург бердын, Илецкӧй защита дорын, а сідзжӧ Донецкӧй бассейнын.
Тані важысянь нин перйӧны совтӧ.
Му пытшкысь совтӧ перйӧны тадзи.
Му пытшлань кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахтаяс, кодъяс воӧны дзик сов пластъяс бердӧдз.
Совсӧ кокӧны киркаӧн либӧ врубӧвӧй машинаӧн, мукӧд дырйи применяйтӧны взрывчатӧй веществояс.
Сов пластъяс пытшкӧ пырӧдчиг моз вочасӧн кодъялӧны мупытшса коридоръяс.
Тайӧ коридоръяслӧн сводъясыс пыксьӧны из сов столбъясӧн — совсӧ сэтшӧминъясас кольӧны вӧрзьӧдтӧг.
Перйӧм совсӧ сэсся тачкаясӧн да вагонеткаясӧн нуӧны коридоръяс кузя да лэпталан машинаӧн кыпӧдӧны му веркӧс вылӧ.
Чистӧй из солыд стеклӧ кодь жӧ югыд, рӧмтӧм да пырыстыдалана.
Но мукӧд дырйи овлӧ и уна сикас рӧма, кор сорласьӧма быд сикас веществояскӧд.
Аспуксьӧм сов.
Природаын солыд паныдасьлӧ оз сӧмын чорыд видӧн — измӧм видӧн.
Уна сов сылӧма сола тыяс ваын.
Татшӧм тыясыд миян уна эм прикаспийскӧй степьясын.
Медся гырысьӧсь да солӧн медся озырӧсь сэні Баскунчак ты да Эльтон ты.
Ваыс сэні — насыщеннӧй сов раствор, а пыдӧсыс налӧн чорыд из солысь.
Прикаспийскӧй степьясын гожӧмыс овлӧ ёна кос да жар.
Тыясысь ва пакталӧм вӧсна солыс пуксьӧ берегъяс дорӧ да пыдӧсас.
Татшӧм солыс шусьӧ аспуксьӧм солӧн.
Важӧнтӧ сійӧс зыръясӧн чукӧртлӧмаӧсь, а ӧні гумлалӧны аслыс сикас машинаясӧн — экскаваторъясӧн.
Косьтӧм бӧрын совсӧ мӧдӧдӧны СССР пасьтала.
Та могысь Баскунчаксянь нуӧдӧма Волга дорӧ кӧрттуй.
Задание.
Лӧсьӧдӧй повареннӧй солысь насыщеннӧй раствор.
Раствор тыра стӧкансӧ пуктӧй шоныдінӧ некымын лун кежлӧ.
Видзӧдӧй, кыдзи стӧкан пыдӧсӧ да стенкаяс вылӧ артмӧны сов кристаллъяс; ва пакталӧм вӧсна сола тыяс берегдорӧ да пыдӧсӧ тадз жӧ пуксьӧны сов кристаллъяс.
Солянӧй источникъяс.
Солыд эм тшӧтш и солянӧй источникъяс ваын.
Тайӧ источникъясыс со кыдзи артмӧны.
Му пытшкӧ йиджӧм ва паныдасьӧ куйлан из совкӧд да сывдӧ сійӧс.
Сола ваыс сэсся бӧр петӧ му эрдӧ.
Солянӧй источникъясысь сідз жӧ перйӧны сов.
Насосъясӧн сэсь васӧ мӧдӧдӧны градирняясӧ (10-ӧд серпас).
Градирняясыд — пуысь вӧчӧм восьса сооружениеяс, кодъясӧс тыртӧма ньӧрйӧн, а уліас эм изъя бассейн.
Сола ваыс вывсянь киссьӧ ньӧрйыс вылӧ да войтӧн-войтӧн лэччӧ бассейнӧ.
Мыйкӧ-мында ваыс сэки пакталӧ.
Та вӧсна бассейнас чукӧрмӧ нин сук сола раствор.
Тайӧ сук растворсӧ насосъясӧн бара вывлань лэптӧны.
Сійӧ бара войтӧн-войтӧн лэччӧ бассейнӧ, мыйкӧ-мында ваыс бара пакталӧ, да бассейнӧ чукӧрмӧ нӧшта на сукджык раствор.
Тадзсӧ некымынысь вӧчӧны да бӧръяпом бассейнын чукӧрмӧ насыщеннӧй сола раствор.
Сійӧс сэсся паськыд дозъясӧ кисьтӧны да би вылын пактӧдӧны.
Ваыс пакталӧ, и дозъясын кольӧ кос сов.
Кыдзи артмӧ насыщеннӧй растворысь сов, позьӧ казявны татшӧм опытысь.
Опыт.
Кӧрт кружкаӧ кисьтам сола ва.
Дыр кутам шонтыны би вылын, медым ваыс ставыс пакталас.
Кружкаӧ кольӧ сов.
Растворысь татшӧм ногӧн сов перйӧмыс шусьӧ пактӧдан способӧн (выпариваниеӧн).
Солянӧй промышленностьын насыщеннӧй растворъясысь совтӧ перйӧны тадз жӧ.
Море ваысь сов перйӧм.
Море ваын солыд ёна уна сылӧма.
Но повареннӧй солысь ӧтдор сэні эмӧсь нӧшта мукӧд сикас курыд совъяс, та вӧсна и море ваыс курыд-сола.
Море ватӧ кӧ пактӧдны, то водзынсӧ пуксяс повареннӧй сов, а сы бӧрын нин курыд совъяс.
Та вылын и подулалӧма морскӧй ваысь повареннӧй сов перйӧмыс.
Море ваысь сов перйӧм могысь кодъялӧны посньыдик прудъяс, кодъясӧс янсӧдӧны — потшӧны море васьыс.
Шондіӧн сетӧм жарысла тайӧ прудъясысь ваыс пакталӧ да солыс пуксьӧ пруд пыдӧсӧ.
Мед эськӧ повареннӧй совкӧд тшӧтш эз пуксьыны курыд совъяс, васӧ оз помӧдз пактӧдны.
Кор пыдӧсас повареннӧй солыс уна нин пуксьӧма, курыд совъяса васӧ прудсьыс бӧр мореӧ лэдзӧны.
Пыдӧсас кольӧ сӧмын повареннӧй сов.
Море васьыд совтӧ миян ёна уна перйӧны.
Му вынсьӧдан совъяс.
Природаын эм не сӧмын повареннӧй сов, эмӧсь и мукӧд совъяс.
На пиысь некымынъяс мунӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Тайӧ совъяслӧн запасъяс кузя Сӧветскӧй Союз — мирын озырсьыс-озыр страна.
Войвылысь, Соликамск кар дорысь, аддзӧмаӧсь ёна уна калийнӧй сов залежъяс.
Ӧні сэтчӧ вӧчалӧма шахтаяс, да перйӧны тайӧ совсӧ.
Уна сюрс тонна калийнӧй сов сэсь мӧдӧдӧны миянлысь муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Пӧшти быд местаын миян паныдасьӧны фосфоритъяс.
Сійӧ — му сикаса изъяс, векджык пемыдруд рӧмаӧсь, мукӧд дырйи гӧгрӧскодь формааӧсь.
Фосфоритъяслӧн гырысь куйланінъяс эмӧсь Московскӧй да Горьковскӧй областьясын да уна мукӧдъясын.
Бӧръя вояснас фосфоритъяслысь зэв гырысь куйланінъяс вӧлі аддзӧма Средньӧй Азияын.
Зэв уна сикас фосфоритъясысь медбуръясӧн миян лоӧны Украинаын подольскӧй фосфоритъяс.
Заводъясын фосфоритъяссӧ дрӧбитӧны да пызьӧдз изӧны.
Артмӧм фосфоритнӧй пызьсӧ либӧ веськыда мӧдӧдӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ, либӧ унджыкысьсӧ водзӧ перерабатывайтӧны.
Сернӧй кислотаӧн обработайтӧм бӧрын фосфоритнӧй пызьысь артмӧдӧны медся бур мувынсьӧдантор (удобрение) — суперфосфат.
Некымын во сайын Кольскӧй полуостров вылын, Хибинскӧй гӧраясын, вӧлі аддзӧма апатитъяслысь вывті гырысь куйланінъяс.
Регыд мысти кутісны перйыны апатитъяссӧ, и перъянінас, коді коркӧ вӧлі пустыннӧй местаӧн, ӧдйӧ быдмис промышленнӧй кар Кировск.
Апатитъяс куйлӧны массаӧн, коді состоитӧ посньыдик кристаллъясысь.
Унджыкысьсӧ налӧн рӧмныс турунвиж, но овлӧны и мукӧд рӧмаӧсь.
Заводъясын апатитъясысь артмӧдӧны апатитовӧй пызь, а пызьсьыс сернӧй кислотаӧн обработайтӧмӧн вӧчӧны суперфосфат.
Суперфосфат вӧчӧм кузя царскӧй Россия босьтліс дас квайтӧд места, а Сӧветскӧй Союз босьтӧ ӧні коймӧд места мирын.
Калийнӧй солӧн, фосфоритнӧй да апатитовӧй пызьӧн, суперфосфатӧн мусин вынсьӧдігӧн содӧ мусинлӧн плодородиеыс.
Вынсьӧдӧм мусин вылын вӧдитан быдмӧгъяс кыскӧны мусинысь васӧ сы пытшкӧ сылӧм совъяснас да вердсьӧны наӧн.
Та вӧсна мусин вынсьӧдӧмысь ёна зэв содӧ сы вылын вӧдитан быдмӧгъяслӧн урожай.
МУЫСЬ ПЕРЪЯН ЛОМТАС.
Му пытшкын эмӧсь и сотчан породаяс: торф, изшом, нефть.
Тайӧ породаясыс зэв бура сотчӧны да сетӧны уна шоныд.
Та вӧсна народнӧй овмӧсын налӧн коланлуныс ёна ыджыд.
Торф — рудов рӧма рыхлӧй масса.
Ваӧ шыбытӧм кос торф оз вӧй, а гӧвкъялӧ, кыдзи пробка, — сійӧ кокньыд.
Сы пытшкысь кокни аддзыны уна сикас быдмӧгъяслысь колясъяс.
Кос торф зэв кокниа ӧзйӧ.
Изшом — сьӧд рӧма топыд масса.
Сійӧ сьӧкыд да чорыд, кыдзи прамӧй из.
Кучкан кӧ, пасьмунӧ посни торпыригъяс вылӧ.
Ваӧ вӧйӧ.
Сотчигас изшом торф дорысь шоныдсӧ унджык сетӧ.
Но став сотчан породаяссьыс медбур ломтас — нефть.
Изшом серти шоныдтӧ сійӧ сетӧ 1½ пӧв унджык, а торф серти куим пӧв унджык.
Нефтьыд — вый кодь сьӧдов кизьӧр масса.
Кыдзи артмӧ торф.
Торф артмӧ тыясын да нюръясын, кодъяс дыр кад кольӧм бӧрын пӧрӧны торфяникъясӧ.
Ты берег пӧлӧн ёна радейтӧны быдмыны эжӧр, тростник, камыш да торфянӧй нитш (11-ӧд серпас).
Нитшкыс босьтчӧ берегдоръяссянь паськавны да кузяӧн тысӧ ставнас вевттьӧ.
Татшӧм тыысь сэсся артмӧ кадъя нюр, шулӧны тай — тыыс пӧ нюрсяліс (12-ӧд серпас).
Воысь-воӧ торф эжӧдыс нюр вылын ӧтарӧ кызӧ и кызӧ.
Кулӧм быдмӧгъяс лэччӧны нюр пыдӧсӧ, сэні найӧ ӧтарӧ унджык чукӧрмӧны.
Вель кузь кадӧн тайӧ быдмӧг колясъясыс тыртӧны нюрсӧ дзоньнас.
Нюр пытшкын сынӧдыд абу, сы вӧсна нитш колясъяс оз сісьмыны, кыдзи сынӧдаинын.
Ва пытшкын наысь артмӧ торф.
Кыдзи перйӧны торф да кыдзи используйтӧны сійӧс.
Торфыд — бур ломтас.
Торф куйланінъясысь сійӧс перйӧны уна ногӧн.
Торф перъян важ способыс — кипомысь перйӧм.
Рабочӧйяс, мукӧд дырйи пидзӧс выйӧ ваын сулалӧмӧн, зыръясӧн кодйӧны торфсӧ да сэсся косьтӧны.
Татшӧм уджыд вывті сьӧкыд дай этша верман вӧчны, та вӧсна торф перъян уджсӧ миянын воысь-воӧ ёнджыка механизируйтӧны: торфтӧ перйӧны уна сикас машинаясӧн.
Машинаяс кокньӧдӧны рабочӧйяслысь удж да сетӧны бурджык результатъяс.
Торфтӧ перйыны медбур со кутшӧм ногӧн (13-ӧд серпас): ён ва струяӧн торфсӧ жугӧдлӧны, посньӧдлӧны да рок кодьӧдз кизьӧртӧны.
Артмӧм кизьӧр торфсӧ кыскӧны машинаясӧн да вӧсни слӧйӧн киськалӧны шыльыдінӧ, сэні сэсся сійӧ косьмӧ.
Тайӧ места вывтіыс сэсся ветлӧ аслыс сикас трактор, коді вундалӧ да кирпич ногӧн формуйтӧ косьмыштӧм торфсӧ.
Татшӧм кирпич нога торфсӧ кольӧны косьмыны.
Косьтӧм бӧрын торфсӧ мӧдӧдӧны электрическӧй станцияяс вылӧ, кодъясӧс векджык стрӧитӧны матӧ торф перъянінсянь.
Электрическӧй станция вылын торфсӧ сотӧны паровӧй котёлъяс топкаясын.
Артмӧм шоныдыс используйтсьӧ особӧй машинаяс отсӧгӧн электричество перйӧм вылӧ.
Сутугаяс кузя электричествоыс сэсся мӧдӧдсьӧ каръясӧ да сиктъясӧ.
Тадз, Москва дорын матын торф ломтасӧн уджалӧ Шатурскӧй электростанция.
Тайӧ станцияысь электричествосӧ мӧдӧдӧны проводъяс кузя Москваса фабрикаясӧ да заводъясӧ.
Ленинград дорын, Дубровкаын, Нева ю бердӧ вӧчӧма да лэдзӧма уджӧ С. М. Киров нима ыджыд электростанция, коді сідз жӧ уджалӧ торф вылын.
Тайӧ станцияысь электричествосӧ проводъяс кузя мӧдӧдӧны Ленинградӧ фабрикаясӧ да заводъясӧ.
СССР-ын миян торфыд ёна уна.
Торф перйӧм кузя ми мирас сулалам медводдза местаын.
Кыдзи артмӧма изшом.
Сэн, кӧні перйӧны изшом, му пытшса уна сикас горнӧй породаяс вылысь тшӧкыда аддзалӧны древньӧй быдмӧгъяс вывса коръяслысь туйтчӧмъяссӧ (отпечатокъяссӧ) (14-ӧд серпас), а мукӧд дырйи муас паныдасьлӧны весигтӧ измӧм древньӧй пуяслӧн дзонь стволъяс (15-ӧд серпас).
Татшӧм измӧм древньӧй пуяс серти да коръяс туйтчӧмъяс серти учёнӧйяс тӧдмалісны, мый изшомыд артмӧма древньӧй быдмӧгъясысь.
Кысь ӧні сюрӧны изшом пластъяс, тайӧ местаясас уна миллион во сайын быдмылӧмаӧсь гырысь пуяс, сэні вӧвлӧма вӧр (16-ӧд серпас).
Тайӧ вӧръясыс быдмылӧмаӧсь кадъя нюръяс вылын.
Сійӧ кадас ывлавылыс вӧлӧма ёна жар да ульруа.
Енэжыс тшӧкыда вевттьысьлӧма кыз кымӧръясӧн да тшӧкыда кисьтлісны проливнӧй зэръяс.
Татшӧм вӧръясас быдмылӧмаӧсь пу кодь папоротникъяс, хвощъяс да плаунъяс.
Миян вӧръясын татшӧм пуясыд оз быдмыны.
Ӧнія папоротникъясыд, хвощъясыд да плаунъясыд — сійӧ турунъяс (17-ӧд серпас).
Кулӧм пуясыс вӧлӧм усьӧны кадъя нюрас да вӧйӧны.
На местаӧ быдмисны выльяс.
Нюр пытшкас грудаясӧн чукӧрмисны кулӧм пуяс.
Но воис сэтшӧм кад, кор татшӧм увтас нюра местаяссӧ надзӧникӧн кутіс ойдӧдны море.
Море пыдӧсас ӧтарӧ ёнджыка кутӧма пуксьыны лыа да сёй.
Пыдӧсас куйлысь пуяс пыр ёнджыка кутӧмаӧсь тырны лыаӧн да сёйӧн.
Уна миллион во чӧжӧн тані, ваас, кӧні вывсянь личкӧмыс зэв ыджыд да сынӧдыс абу, тайӧ древньӧй быдмӧг колясъясысь измӧмаӧсь да пӧрӧмаӧсь изшомӧ.
Сэсся воис мӧд кад, кор мореыс вочасӧн кутӧма бӧр вешйыны.
Ёна кузь кад мысти море пыдӧсыс лоӧма сушаӧн.
Та вӧсна и аддзалӧны му пытшкысь сійӧ либӧ тайӧ джудждаинысь куйлысь изшом.
Тадзи учёнӧйяс объяснитісны, кыдзи уна миллион во чӧжӧн артмис изшом.
Мулысь историясӧ тӧдмалӧмӧн учёнӧйяс индісны, мый муыд олӧ оз сизим сюрс во саяс, кыдзи велӧдӧ религия, а уна миллион вояс нин.
Кыдзи перйӧны изшом.
Му пытшкын изшом куйлӧ пластъясӧн, кодъяс мӧда-мӧдсьыс торъялӧны быд сикас горнӧй породаясӧн.
Пластъяслӧн кызтаыс овлӧ разнӧй сикас — унджыкысьсӧ 2–3 метр мында.
Изшом перйӧм могысь кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахтаяс (18-ӧд серпас).
Шахтаясын ветлӧны подъёмнӧй машинаяс-клетьяс; наын рабочӧйяс лэччӧны да кайӧны, наын жӧ му вылӧ лэптӧны шахтаысь перйӧм изшом.
Шахтасянь быд бокӧ кежӧны му пытшса коридоръяс.
Сэті нюжӧдалӧма рельсъяс, на кузя посни вагонеткаясӧн новлӧны изшом.
Коридоръяслысь йирксӧ да стенъяссӧ крепитӧны топыд пу пыкӧдъясӧн.
Изшом перйян ыджыд шахтаясыд уличаяса да векни переулокъяса му пытшса каръяс кодьӧсь.
Шахтаясын уджалӧны углекопъяс.
Найӧ муысь перйӧны «сьӧд зарни» — изшом.
Важӧн изшомтӧ перйылісны пӧшти дзик кипомысь.
Аслас инструментнас — обушокнас — рабочӧй забойщик жуглывліс чорыд изшом пластысь кусӧкъяс.
Рабочӧй-катальщик тэчлывліс перйӧм изшомсӧ телегаӧ да кыскавліс сійӧс вӧвдоддьӧ грузитан местаӧдз.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд уджӧн медся лёк условиеясын.
Ӧні миян изшом перъян промышленностьын пыр ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка применяйтсьӧны отбойнӧй молотокъяс да врубовӧй машинаяс.
Татшӧм машинаясыс чорыд изшом породаястӧ кипомысь уджалысь забойщик серти уна пӧв ӧдйӧ жуглӧны (19-ӧд серп.)
Отбойнӧй молотокӧн уджалӧмӧн миян бурджык забойщикъяс воӧдчӧны пыр ыджыдджык и ыджыдджык удж производительностьӧ.
Медводдзаысь 1935 воӧ, Международнӧй юношескӧй лунлы паныд, донецкӧй забойщик Алексей Стаханов войнас лэччис шахтаӧ да 6 часа уджӧн перйис 102 тонна изшом.
Тайӧ вӧлі рекорднӧй выработка, коді 14 пӧв кыпӧдіс забойщиклысь пырся выработка нормасӧ.
Стахановлӧн бур починыс вӧрзьӧдіс шахтёрскӧй массаӧс.
Уна забойщикъяс босьтісны Алексей Стахановлысь примерсӧ, и на пиысь некымыныс кутісны сетны весигтӧ ыджыдджык выработка.
Тадзи чужис Донбассын могучӧй стахановскӧй движение, коді ӧдйӧ паськаліс став страна пасьта.
Миян странаса бурджык йӧзыс лоины стахановецъясӧн.
Важӧнсӧ перйӧм изшомсӧ рабочӧйяслы лоӧ вӧлі кыскавны ас выланыс да вӧвъяс вылын.
Ӧні тайӧ уджын паськыда применяйтсьӧны миян механическӧй транспортеръяс да конвейеръяс.
Тайӧ дугдывтӧг двигайтчысь полотнищеяс, кодъяс вылӧ шыблавсьӧ изшомыс.
Перйӧм шомыс электровоз отсӧгӧн вуджӧдсьӧ главнӧй шахтаӧ, сэсянь сэсся кыпӧдӧны му веркӧс вылӧ.
Изшомтӧ ёнджыкасӧ используйтӧны кыдзи ломтас.
Сыысь кындзи изшомысь вӧчӧны уна сикас колана прӧдуктаяс: изшомсӧ сынӧдтӧг донӧдӧмӧн артмӧдӧны сыысь кокс, изшом сир да светильнӧй газ.
Кокс колӧ чугун сывдыны.
Изшом сирысь вӧчӧны краскаяс, лекарствояс да мукӧд прӧдуктаяс.
Светильнӧй газ мунӧ уличаяс югдӧдӧм вылӧ да газӧвӧй кухняясӧ.
СССР ёна озыр изшомнад.
Миянын уна перйӧны изшомтӧ Донецкӧй бассейнын — лунвылын, да Кузнецкӧй бассейнын — Сибирын.
Изшом куйланінъяссӧ аддзӧма миян Союзса уна местаясысь.
Изшом запасъяс кузя Сӧветскӧй Союз босьтӧ мӧдӧд места, а сійӧс перйӧм кузя Союз петіс ӧні мирас нёльӧд местаӧ.
Кыдзи перйӧны нефть.
Нефтьӧс аддзӧны муысь разнӧй пыднаысь.
Сэні, кӧні му пытшкас нефтьыс уна, сійӧ тшӧкыда петӧ му веркӧсӧ.
Му пытшкысь петан нефтьтӧ важӧн кӧшъясӧн вӧлӧм чукӧртӧны.
Сэсся кутісны кодйыны наросьнӧ вӧчӧм юкмӧсъяс да ведраясӧн нефтьсӧ сэсь гумлавлісны.
Юкмӧсъяс кодйигӧн мукӧд дырйи нефтьыс ён вынӧн шыбытчӧ вывлань да фонтанӧн резӧ.
Сэки нефтьыс быд бокӧ разалӧ да уна вошӧ.
Ӧні нефтьтӧ мӧд ногӧнджык, бурджык способъясӧн перйӧны.
Нефть перйӧм могысь ӧні оз юкмӧсъяс кодйыны, а писькӧдӧны векньыдик буровӧй скважинаяс.
Писькӧдлӧминъясас вӧчӧны аслыс сикас вышкаяс.
Муӧ сюйӧны укладысь вӧчӧм писькӧдчан.
Электричество вынӧн сійӧ бергалӧ.
Мусӧ писькӧдігтыр писькӧдчаныс пыр пыдӧджык и пыдӧджык пырӧ.
Воас кӧ писькӧдчаныс чорыд изйӧдз, уклад писькӧдчансӧ вежӧны алмаза писькӧдчанӧн.
Алмаза писькӧдчаныд розьӧдлӧ медся чорыд изъяс.
Писькӧдчан бӧрся скважинаӧ (розьӧ) лэдзӧны металлическӧй труба, коді пыр пыдӧджык и пыдӧджык лэччӧ.
Первойя труба помӧ йитӧны мӧдӧс, коймӧдӧс, тадзсӧ йитласны сэтчӧдз, кытчӧдз оз воӧдчыны нефтя му слӧйясӧдз.
Скважинаысь труба кузя нефть тшӧкыда петӧ фонтанӧн да разалӧ.
Медым нефтьыс эз разав, трубаяс помӧ вӧчӧны кранъяс.
Кор нефтьыс вылӧсӧ ачыс оз кай, сійӧс кыскӧны насосъясӧн.
Шедӧдӧм нефтьсӧ кӧрт трубаясӧд мӧдӧдӧны перегоннӧй заводъяс вылӧ либӧ ёна гырысь, кӧрт тшанъясӧ, кӧні и видзӧны.
Тасянь нефтьсӧ мӧдӧдӧны страна пытшса сэтшӧм районъясӧ, кӧні сійӧ колӧ.
Изшом моз жӧ, нефтьыд абу сӧмын ломтас. Сэсь нӧшта перйӧны мукӧд сикас прӧдуктаяс.
Перегоннӧй заводъяс вылын нефтьысь шедӧдӧны бензин, карасин да мазут.
Мазутысь сэсся шедӧдӧны парафин, вазелин, машина мавтасъяс да мукӧд сэтшӧм колана прӧдуктаяс.
Нефть запасъяс серти Сӧветскӧй Союз — мирас медозыр страна.
Уна нефть перйӧны миян Закавказьеын, Средньӧй Азияын, Уралын, Сибирын и мукӧд местаясын.
Царскӧй Россиякӧд сравнитӧмӧн нефть перйӧм миян содіс куим пӧлысь унджык.
Нефть перйӧм кузя Сӧветскӧй Союз ӧні босьтӧ мирас мӧд места.
СССР-са народнӧй овмӧсын ломтас.
Миян народнӧй овмӧсын ломтаслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Уна ломтас сотӧны миян фабрик-заводъяс да электростанцияяс вылын.
Паровозъяс да пароходъяс, автомобильяс да аэропланъяс сідзжӧ оз вермыны ломтастӧг уджавны.
Ломтасыд тшӧтш колӧ видзму овмӧсын уджалысь тракторъяслы да комбайнъяслы.
Сэсся ломтасыд колӧ нӧшта оланінъяс югдӧдны да шонтыны.
Ломтас да металлъяс — странаса став овмӧслӧн подув.
Ми паськӧдам дай нӧшта на водзӧ ёна кутам паськӧдны ассьыным ломтас промышленность.
Ломтас перйӧм кузя ми суӧдам да панъям нин уна мукӧд капиталистическӧй государствоясӧс.
Кыдз ми тӧдам нин, торф перйӧм кузя Сӧветскӧй Союз сувтіс мирас медводдза местаӧ, изшом перйӧм кузя — нёльӧд местаӧ да нефть перйӧм кузя — мӧд местаӧ.
Ломтас промышленность паськӧдӧмӧн ми ёнмӧдам миян страналысь вынйӧрсӧ.
МЕТАЛЛЪЯС.
Кӧрт, ыргӧн, алюминий, свинец, зарни — ставыс тайӧ металлъяс.
Металлъяслӧн коланлуныс вывті ыджыд.
Металлысь вӧчӧны машинаяс да станокъяс, пароходъяс да паровозъяс, автомобильяс да аэропланъяс, рельсъяс да посъяс.
Торъя нин ыджыд коланлуныс кӧртлӧн.
Кутшӧмӧсь жӧ свойствоясыс металлъяслӧн?
Мыйӧн нӧ металлъясыс торъялӧны мукӧд сикас телӧясысь?
Пемдӧм ыргӧн монета-кӧ зыралыштны, сійӧ кутас югъявны.
Югъялӧны зарни, эзысь, ыргӧн, югъялӧны и мукӧд металлъяс.
Тайӧ югъялӧм серти кокни тӧдны металлтӧ.
Быд металл югъялӧ аслыссикас металлическӧй блескӧн.
Коді воліс кузнечаӧ, сійӧ аддзывліс, кыдзи мӧлӧт кучкалӧмысь доналӧм кӧрт торъясыс босьтӧны колана форма.
Изтӧ кӧ кутан мӧлӧтӧн кучкавны, сійӧ пасьмунӧ, посниа торъявлас.
Металлъястӧ позьӧ дорны, налӧн эм дорсяна свойство.
Донӧдӧм металлъястӧ позьӧ не сӧмын дорны, но и сутуга выйӧдз нюжӧдны.
Металлъястӧ позьӧ нюжӧдны, налӧн эм нюжалан свойство.
Металлъяс — ставыс чорыд веществояс, сӧмын ӧти металл — ртуть — кизьӧр.
Но шонтӧмӧн позьӧ чорыд металлъястӧ вӧчны кизьӧрӧн.
Тайӧс позьӧ со кыдзи тӧдмӧдны: босьтны озысь тор, пуктыны кӧрт паньӧ да сэсся шонтыны спиртовка либӧ примус би вылын.
Кор озысьыс ёна шоналас, сійӧ кизьӧрмас, сылас.
Металлъяслӧн эм сылана свойство (<rus>плавкость</rus>).
Босьтны кӧ кузьмӧс стеклӧ тор да ӧти помсӧ пуктыны спиртовка либӧ примус би вылӧ, сылӧн мӧд помыс, кыті ті кутанныд, оз шонав.
Босьтны кӧ сэтшӧм жӧ кызта да кузьта ыргӧн либӧ кӧрт сутуга да ӧти помсӧ пуктыны спиртовка либӧ примус би вылӧ, сутугалӧн мӧд помыс тшӧтш жӧ шоналӧ (кыт тай кинаныд кутанныд, сэт лоӧ пӧсь).
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый металлъяс пыр бура мунӧ шоныд.
Электрическӧй проводъяс вӧчӧны металлическӧй (унджыкысьсӧ ыргӧн) сутугаысь.
Тадзсӧ вӧчӧны сы вӧсна, мый металлъяс пыр бура мунӧ электричество.
Индӧм став свойствоясыс эм став металлъясыслӧн, но найӧ мӧда-мӧдсьыс торъялӧны.
Кӧрт торъялӧ ыргӧнысь.
Зарни торъялӧ ыргӧнысь и кӧртысь.
Кӧрт, сталь, чугун — сьӧд металлъяс.
Ыргӧн, свинец, алюминий — рӧма (цветнӧй) металлъяс.
Зарни — драгоценнӧй металл.
Дзик чистӧйӧн зэв этша металлъяс паныдасьлӧны природаын.
Унджык металлыс му пытшкын куйлӧны уна пӧлӧс рудаясын.
Рудаясыд — сэтшӧм горнӧй породаяс, кӧні эм металл да кодысь позьӧ перйыны тайӧ металлсӧ.
Рудаяс куйлӧны му пытшкын.
Мукӧд дырйи найӧ абу пыдынӧсь да веськыда му веркӧсӧ петӧны, но унджыкысьсӧ найӧ куйлӧны му пытшкын.
Кӧрт рудаяс.
Кӧрт перйӧны кӧрт рудаысь.
Ёнджыка ценнӧй рудаяс сюрӧны гӧраясысь.
Сэтшӧмъясыс — руд железняк, гӧрд железняк да магнитнӧй сьӧд железняк.
Магнитнӧй железняклӧн ӧткымын кусӧкъяс кыскӧны ас бердас кӧртысь вӧчӧм торъяс, кыдзи и магнит (22-ӧд серпас).
СССР-ын кӧрт рудаяс медсясӧ эмӧсь Уралын, Криворожьеын да Керч дінын матын — лунвылын да Кузбассын — Сибирын.
Уралын эмӧсь магнитнӧй железнякысь артмӧм дзонь гӧраяс, например <rus>Магнитная</rus> гӧра, Высокая гӧра, Благодать гӧра.
<rus>Магнитная</rus> гӧра дорын ӧні стрӧитӧма чугун кисьтан завод-гигант.
Тайӧ завод гӧгӧрыс быдмис ыджыд кар — Магнитогорск.
Кӧрт рудаяс перйӧм кузя ӧні Сӧветскӧй Союз босьтӧ мирас мӧд места.
Кыдзи перйӧны кӧрт руда.
Сэтшӧм гӧраясын, кӧні рудаыс оз пыдын куйлы, руда перйӧм могысь кодйӧны восьса паськыд гуяс — карьеръяс.
Рудаыд чорыд горнӧй порода, сы вӧсна кипомысь перйыны сійӧс ёна сьӧкыд дай абу выгӧднӧ.
Рудатӧ динамитӧн взрывайтӧны.
Взрывъяссӧ вӧчӧны сэк, кор рабочӧйяс петӧны рудник пытшкысь.
Му пытшкысь рудасӧ перйӧм могысь кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахтаяс.
Шахта пыдӧссяньыс руда босьтанінӧ вӧчалӧны туй вожъяс — коридоръяс.
Му пытшса уджъясыд сьӧкыдӧсь да ӧпаснӧйджыкӧсь эрдвывса уджъяс серти.
Век лоӧ буждӧмъяскӧд вермасьны, та могысь шахта пытшкӧсас вӧчӧны креплениеяс.
Сідзжӧ колӧ следитны ва качайтӧм бӧрся, а то ваыс вермас тыртны шахтасӧ.
Сідзжӧ шахтаысь век колӧ качайтны лёк сынӧдсӧ да пыртны сӧстӧм сынӧд.
Тадзи йӧз пырӧны му пытшкӧ да перйӧны му пытшса озырлунъяссӧ.
Кыдзи вӧчӧны чугун, сталь да кӧрт.
Кӧрт рудаысь медводз вӧчӧны чугун.
Чугун сывдӧны аслыссикас пачын, коді шусьӧ доменнӧй пачӧн либӧ домнаӧн (23-ӧд серпас).
Домнаыд — башня кодь зэв ыджыд пач, 20–30 метр джуджда кымын.
Домна «задувайтӧны» (пестӧны) сӧмын ӧтчыд, а сэсся сійӧ уна во чӧж уджалӧ дугдывтӧг.
Домнаӧ вылысянь сӧвтӧны изшом (кокс) да руда, нӧшта известь да лыа — рудаысь ковтӧмторъяссӧ весалӧм могысь.
А улысяньыс дугдывтӧг сыӧ пӧльтӧны чистӧй, пӧсь сынӧд.
Сійӧ колӧ шомыслы сотчӧм могысь.
Шом сотчигӧн рудаысь торъялӧ кӧрт да сорласьӧ сотчытӧм шом колясъяскӧд — артмӧ чугун.
Сылӧм чугуныс визувтӧ домна пыдӧсӧ.
Кор сылӧм чугуныс уна чукӧрмас, домна подйысь жугӧдӧны сёйӧн тупкӧм розьсӧ.
Сылӧм чугуныс сэті заводитӧ визувтны биа струяӧн, разалӧ жӧлӧбъяс кузя да чорзьӧ.
Быд 100 юкӧн чугун вылӧ воӧ 3–6 юкӧн шом.
Чугун ёна чорыд, но рӧшкыд, кучкалігӧн сійӧ жугласьӧ.
Чугунысь кисьтӧны уна пӧлӧс предметъяс.
Специальнӧй пачьясын чугунысь вӧчӧны сталь да кӧрт.
Сылӧм чугун пытшті пӧльтӧны ён сынӧд струя.
Мыйкӧ мында шомыс сэки сотчӧ.
100 юкӧн вылӧ кӧ коли ½–2 юкӧн шом, сэки артмӧ сталь.
Стальыд зэв чорыд да дорсяна.
Стальысь вӧчӧны машинаяс, инструментъяс да рельсъяс.
Сылӧм чугунысь кӧ пӧшти став шомыс сотчас, сэки артмас кӧрт.
Кӧртыд колӧ сэтшӧм уджъяс дырйи, кор колӧ сӧмын небыд металл, например вӧчӧны керка вевттян листъяс, ведраяс, тазъяс да мукӧд сэтшӧм тор.
Сынӧдын олӧмысь кӧртыд сімӧ.
Кӧртысь вӧчӧмторъястӧ сімысь видзӧм могысь краскаӧн мавтӧны либӧ вевттьӧны сімтӧм металлъясӧн — цинкӧн, никельӧн да мукӧдъясӧн.
Сталь сідзжӧ сімӧ, та вӧсна машинаясыд ӧдйӧджык киссьӧны.
Ковмис пуктыны уна вын, медым эськӧ сімтӧм сталь артмӧдны, и бӧръя каднас артмӧдісны сійӧс.
Сімтӧм сталь вӧчанног тӧдмалӧмыд — сӧветскӧй наукалӧн да техникалӧн вывті ыджыд вермӧм.
Царскӧй Россияын чугунтӧ, стальтӧ да кӧрттӧ вӧчлісны зэв этша.
Ӧні жӧ СССР-ын тэчӧны да пестӧны выльысь-выль домнаяс.
Сӧветскӧй Союз содтіс чугун вӧчӧмсӧ 3½ пӧв, а сталь вӧчӧмсӧ пӧшти нёль пӧв да чугун вӧчӧм кузя ӧні босьтӧ мӧд места, а сталь вӧчӧм кузя — коймӧд места мирас.
Ыргӧн.
Природаысь ыргӧн векджык рудаясӧн сюрӧ, но мукӧд дырйи аддзылӧны и чистӧй ыргӧн.
Сійӧ — самороднӧй ыргӧн.
Рудаысь ыргӧнтӧ сывдӧны дзик жӧ кӧртӧс моз.
Чистӧй ыргӧныд гӧрд рӧма.
Сійӧ ёна бура дорсьӧ да сутугаӧ нюжалӧ.
Но тайӧ металлыс зэв небыд, та вӧсна чистӧй ыргӧныд зэв шоча мунӧ изделиеяс вӧчӧм вылӧ.
Сылӧм ыргӧнсӧ кӧ сорлавны мукӧд металлъяскӧд, артмӧны чорыд сорасъяс — сплавъяс.
Ыргӧн да озысь сплав шусьӧ бронзаӧн.
Бронза применяйтсьӧ машиностроениеын.
Бронзаысь вӧчӧны статуяяс да мукӧд сэтшӧм украшениеяс.
Ыргӧн да цинк сплав шусьӧ латуньӧн.
Уна вещиясӧс, кодъясӧс векджык шуӧны ыргӧнӧн, збыльысьсӧ вӧчӧма латуньысь.
Торйӧдны латуньтӧ ыргӧнысь абу сьӧкыд, сійӧ торъялӧ аслас кольк виж рӧмнас.
Латуньыд ёна применяйтсьӧ машиностроениеын да военнӧй делӧын.
Алюминий.
Алюминий — выль металл: медводдзаысь сійӧс пӧлучитісны сё кымын во сайын.
Сійӧ кадӧ алюминий вӧлі вывті дона.
Ӧти килограмм вӧлі сулалӧ 1200 шайт. Тайӧ вӧлі сы вӧсна, мый донтӧмасӧ эз на кужны перйыны.
Сэки алюминийысь вӧчлісны сӧмын украшениеяс.
Зэв на неважӧн электричество отсӧгӧн велалісны шедӧдны алюминийсӧ донтӧм способӧн.
Алюминий лои вывті колана металлӧн.
Миян овмӧсын сылӧн тӧдчанлуныс пыр ӧтарӧ кыптӧ.
И позьӧ шуны, мый алюминий — сійӧ будущейлӧн металл.
Мый вӧсна жӧ алюминий зырӧ мукӧд металлъяссӧ?
Алюминий — му вылын медся ёна паськалӧм металл.
Дась алюминийыд природаысь оз сюр.
Но сійӧ уна эм быд сикас горнӧй породаясын.
Алюминий медсясӧ перйӧны боксит рудаысь.
Татшӧм рудаыс ёна уна эм Ленинградскӧй областьын да Уралын.
Рудаысь алюминийсӧ перйӧны электричество отсӧгӧн.
Алюминийыд — еджыд серебристӧй (эзысь кодь) металл.
Сынӧдын видзигӧн оз тупкысь сімӧн.
Алюминий ёна кокни, сы вӧсна аэропланъяс да дирижабльяс стрӧитӧмын сылӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Но алюминий небыд металл. Та вӧсна сійӧс век сорлалӧны мукӧд металлъяскӧд.
И сэтшӧм вещияс, кодъясӧс векджык шуӧны алюминиевӧйӧн, кыдз паньяс, кружкаяс, тасьтіяс, збыльысьсӧ найӧс вӧчӧма алюминийлӧн мукӧд металлъяскӧд сорасысь.
Царскӧй Россияын ньӧти эз вӧв ас алюминийыс.
Сӧветскӧй Союз лӧсьӧдіс алюминиевӧй промышленность да алюминий вӧчӧм кузя ӧні занимайтӧ мирын коймӧд места.
Свинец.
Природаысь свинецыд векджык рудаӧн сюрлӧ. Сэтшӧм рудаыс шусьӧ свинцовӧй блескӧн.
Свинец — зэв небыд металл, позьӧ пуртӧн кокниа вундавны.
Та вӧсна свинецтӧ векджык жӧ сорлалӧны мукӧд металлъяскӧд да вӧлисти нин вӧчӧны мый колӧ.
Свинец да озысь сплавыд кокниа сылӧ, — татшӧм сплавнас спояйтчӧны.
Свинец, озысь да сурьма сплавысь кисьтӧны типографскӧй букваяс.
Дозмукъястӧ свинецсьыд оз вӧчны сы вӧсна, мый сійӧ яда.
Чистӧй свинецысь вӧчӧны трубаяс, дрӧб, пуляяс да пломбаяс.
Зарни.
Природаысь зарни сюрӧ сӧмын дзик чистӧйӧн. Посни торъясӧн либӧ сӧнъясӧн сійӧ куйлӧ горнӧй породаяс пытшкын.
Мукӧд дырйи зарнитӧ аддзылӧны дзонь комӧкъясӧн — самородокъясӧн.
Горнӧй породаяс пазалігӧн зарни чиръясыс веськалӧны лыа пытшкӧ, да артмӧны зарни россыпьяс.
Кутшӧм лыаын эм зарни, сэтшӧмыс шусьӧ зарниа лыаӧн.
Татшӧм лыаысь зарнисӧ перйӧны пожъялӧмӧн.
Зарни — сьӧкыд металл, сы вӧсна пожъялігас лыаыс нусьӧ ванас, а зарни чиръяс кольӧны прибор пыдӧсӧ, кӧні пожъявсьӧ зарниа лыаыс.
Зарниа лыаын зарниыс зэв этша.
Выгоднӧйӧн нин лыддьыссьӧ сэтшӧм удж, кор 160 килограмм лыаысь шедӧ 1 грамм зарни.
Зарнитӧ шедӧдны зэв уна удж колӧ, сы вӧсна и сійӧ дона.
Чистӧй зарниыд — небыд металл, сійӧ вижов рӧма да ёна дзирдалӧ.
Сынӧдын видзӧмысь оз тупкысь сімӧн.
Зарнитӧ вывті кокни дорны да нюжӧдны.
Медсясӧ зарнисьыд чеканитӧны монетаяс да вӧчалӧны быдсяма украшениеяс.
Изделие кӧ вӧчӧны зарниысь, сэки сійӧс сорлалӧны эзыськӧд либӧ ыргӧнкӧд.
СССР-ын зарни перйӧны Уралын, Сибирын, Средньӧй Азияын да Дальне-Восточнӧй крайын.
Миянӧн перйӧм зарни пырӧ Сӧветскӧй Союзса зарни запасӧ.
Зарни перйӧм кузя миян страна ӧні босьтӧ мирас мӧд места.
СССР-са народнӧй овмӧсын металлъяс.
Миян народнӧй овмӧсын металлъяслӧн тӧдчанлуныс, кыдзи и ломтаслӧн, вывті ыджыд.
Металлъяслӧн медся ыджыд тӧдчанлуныс сыын, мый найӧ медсясӧ колӧны машинаяс вӧчны.
А машинаяс колӧны странаӧс индустриализируйтӧм вылӧ.
Ленин завет серти ми кыпӧдам ассьыным сьӧкыд индустрия, медся нин машинаяс вӧчӧм.
Сталинскӧй пятилеткаяс воясӧ сьӧкыд индустрия кыпӧдӧмын ми шедӧдім гырысь вермӧмъяс.
Миян странаын стрӧитӧма лои чугун кисьтан ыджыд заводъяс, кыдз, например, Магнитогорскын, Сталинскын да Макеевкаын.
Тайӧ куим гигантыс сывдӧны сы мында чугун, мыйла сывдывлісны сійӧс царскӧй Россияса став заводъясыс.
Стрӧитӧма лои рӧма (цветнӧй) металлъяс кисьтан гырысь заводъяс: например, уралса ыргӧн сывдан заводъяс, Волхов вывса алюминиевӧй заводъяс да мукӧдъяс.
Стрӧитӧма тракторъяс вӧчан Сталинградскӧй, Челябинскӧй да Харьковскӧй заводъяс, комбайнъяс вӧчан Саратовскӧй завод, видзму уджалан машинаяс вӧчан Ростовскӧй завод да мукӧдъяс.
Стрӧитӧма автомобильяс, самолётъяс, моторъяс, паровозъяс да вагонъяс вӧчан заводъяс.
Войнаӧдз серти СССР-ын машинаяс вӧчӧмыд кыптіс кызь кӧкъямыс пӧв, да овмӧслӧн тайӧ вывті колана отрасляс миян страна ӧні босьтӧ мирын мӧд места.
Коркӧ бӧрӧ кольӧм видзму уджалан странаысь миян Союз лои вынйӧра (могучӧй) передовӧй индустриальнӧй странаӧн.
II.
ВА.
Му вылын ва уна.
Синмӧн судзтӧм паськыд мореяс да океанъяс куйлӧны му веркӧсын.
Коді воліс море дорӧ, сійӧ аддзывліс, кутшӧм сійӧ помтӧм-дортӧм.
Сӧмын быттьӧ кӧнкӧ, ёна ылын, мореыс ӧтлаасьӧ енэжыскӧд.
Ёна уна юяс, гырысьяс и поснияс, быд боксянь визувтӧны му вылысті да нуӧны ассьыныс ваяссӧ мореясӧ да океанъясӧ.
Уна жӧ ваыд и му пытшкын.
Кор кодйӧны юкмӧс, кутшӧмкӧ пыднаысь век нин аддзӧны ва.
Тайӧ — грунтӧвӧй ва.
Мукӧд местаясын, шуам, оврагъясын, грунтӧвӧй ваыд му эрдӧ петӧ ключьясӧн.
Тшӧтш и му вевдорын, сынӧдын, эм ва.
Му вевдорті ветлысь кымӧръясыд — сійӧ ёна посни ва войтъяс либӧ йи кристаллъяс.
Лымйӧн да зэрӧн ваыс кымӧръясысь лэччӧ му вылӧ.
Природа олӧмын да народнӧй овмӧсын валӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Валӧн куим состояние.
Ваыд кизьӧр, но оз овлы век кизьӧрӧн.
Кор ва кынмӧ, сэк пӧрӧ йиӧ.
Йи — чорыд вещество.
Кор ва пакталӧ, сэк пӧрӧ парӧ.
Парыд — газ кодь вещество, миян гӧгӧрса сынӧд кодь жӧ.
Сідзкӧ, ва вермӧ лоны куим состояниеын: чорыдӧн, кизьӧрӧн да газообразнӧйӧн.
1 опыт.
Стӧканын кутам шонтыны йи.
Сійӧ сылӧ да пӧрӧ ваӧ.
Тадз шонтігӧн ва чорыд состояниеысь вуджӧ кизьӧрӧ.
2 опыт.
Стӧканысь васӧ кутам водзӧ шонтыны.
Ваыс пузяс да пӧрӧ парӧ.
Тадз шонтігӧн кизьӧр состояниеысь ва вуджӧ газообразнӧйӧ.
Но ваыд вуджӧ ӧти состояниесянь мӧдӧ оз сӧмын шонтігӧн, но и кӧдзӧдігӧн.
3 опыт.
Колбаӧ кисьтам ва, тупкам пробкаӧн, кодӧ сюйӧма дженьыдик стеклӧ трубка (24-ӧд серпас).
Колбасьыс васӧ шонтам пузьытӧдзыс.
Ваыс пакталӧ да пӧрӧ парӧ.
Но парыс колбаын ни трубка розь дорын оз тыдав.
Тані настоящӧй тыдавтӧм пар.
Тайӧ парыс кыптӧ вылӧ, ыркалӧ да пӧрӧ ёна посньыдик ва войтъясӧ.
Наысь и артмӧ ру (туман), коді тай тыдалӧ трубка вомдор весьтас.
Тадзи кӧдзӧдігӧн ва газообразнӧй состояниеысь вуджӧ кизьӧрӧ.
А ватӧ кӧ ёна кӧдзӧдны, сійӧ кынмас.
4 опыт.
Босьтам вӧсни стеклӧа ичӧтик сулея.
Кисьтам сэтчӧ неуна ва.
Ва тыра сулеяӧ пуктам лым да сов сорас.
Тайӧ сорасыс ёна кӧдзалӧ.
Сулеяын ваыс кынмас, пӧрӧ йиӧ.
Тадзи кӧдзӧдігӧн ва кизьӧр состояниеысь вуджӧ чорыдӧ.
Сӧстӧм-ӧ природнӧй ва?
Мореясысь, тыясысь, юясысь, шоръясысь васӧ шуӧны природнӧй ваӧн.
Природнӧй ваыд дзик сӧстӧмӧн (чистӧйӧн) некор оз овлы.
Сы пиын тшӧкыда овлӧ гудыр.
Торйӧн нин гудырӧсь овлӧны юяс тувсов ыджыд ва дырйи.
Таысь ӧтдор, ваад нӧшта эмӧсь мукӧд сылӧм веществояс.
Торъя нин море ваын уна эм быд сикас сылӧм веществоясыс.
Море ваыд курыд-сола, тайӧ сы вӧсна, мый ва пытшкас сэн уна сылӧмны курыд да сола совъяс.
Овмӧсӧ унаысь ковмывлӧ сэтшӧм ва, кодын мед эз вӧв гудыр.
Мукӧд дырйи тшӧтш ковмывлӧ сэтшӧм ва, кодын мед эз вӧвны некутшӧм совъяс.
Кыдзи жӧ позьӧ васӧ весавны гудырсьыс да сы пытшкӧ сылӧм совъяссьыс?
Босьтам стӧкантыр ва, пытшкас пуктам паньтыр сёй да паньтыр сов.
Бура гудралам.
Сёйыс ваын оз сыв. Сёйыс васӧ вӧчис гудырӧн.
Сов сылӧ ва пытшкын. Солыс вӧчис васӧ солаӧн.
Тадзи ми вӧчим сола гудыр ва.
Босьтсьылам ӧні васӧ весавны гудырсьыс да сы пытшкӧ сылӧм совсьыс.
Кыдзи ваысь весалӧны гудыр.
Опыт.
Ваысь гудырсӧ весалӧм могысь вӧчам фильтруйтӧм.
Чистӧй фильтровальнӧй бумагаысь вӧчам фильтр (25-ӧд серпас).
Бумагаысь вӧчӧм фильтрсӧ пуктам воронкаӧ.
Воронкасӧ сюям мыськӧм сулеяӧ.
Фильтр вылас кутам ньӧжйӧникӧн кисьтны дасьтӧм гудыр сола васӧ (26-ӧд серпас).
Ми фильтрӧ кисьтім гудыр ва, а фильтр увсьыд войталӧ югыд, сӧдз ва.
Сідзкӧ, фильтр кутӧ гудырсӧ да ас пырыс сӧдзӧдӧ чистӧй ва.
Фильтр весалӧ ваысь гудырсӧ.
Тайӧ и эм фильтруйтӧм.
Ми гудыр ва фильтруйтім бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Быд сикас гудыр кизьӧрторъясӧс тадзи жӧ фильтруйтӧны аптекаясын да лабораторияясын.
Водопроводнӧй станцияясын ватӧ весалӧны унджыкысьсӧ лыа фильтръяс пыр.
Гудыр ва кӧ кисьтны мича лыа слӧй вылӧ, лыа пырыс петас сӧдз да югыд ва, а гудырыс лыа пытшкас и кольӧ.
Водопроводнӧй станциясянь ми босьтам фильтруйтӧм ва нин.
Но вермӧ-ӧ фильтрыд весавны васӧ сы пытшкӧ сылӧм совсьыс?
Фильтруйтӧм васӧ видлам кывйӧн.
Сійӧ важ кодьыс на сола.
Сідзкӧ, фильтруйтӧмӧн ваысь позьӧ весавны сӧмын гудырсӧ.
Фильтруйтӧмнад весавны ватӧ сылӧм совъясысь он вермы.
Кыдзи ва весалӧны сы пытшкӧ сылӧм солысь.
Опыт.
Медым весавны ва сы пытшкӧ сылӧм солысь, вӧчам ва перегонка (27-ӧд серпас).
Колбаӧ кисьтам фильтруйтӧм сола ва.
Колбалысь розьсӧ топыда тупкам пробкаӧн, кытчӧ топыда сюйӧма стеклӧ трубкалысь помсӧ.
Трубкалысь мӧдар помсӧ лэдзам чистӧй пробиркаӧ.
Пробиркасӧ пуктам кӧдзыд ва тыра либӧ лым тыра стӧканӧ.
Колбаысь васӧ кутам шонтыны.
Пузьытӧдзыс сійӧс шонтам да пондам пузьӧдны.
Мыйкӧ дыра мысти пробиркаын лоӧ ва.
Пробиркаын ваыс пыр ӧтарӧ унджык и унджык чукӧрмӧ.
Кысь жӧ лои тайӧ ваыс?
Пуигӧн ваыс пӧрӧ парӧ.
Колбаысь парыс петӧ да кайӧ трубка кузя, сэсся веськалӧ кӧдзыд пробиркаӧ.
Кӧдзыд пробиркаын пар кӧдзалӧ да пӧрӧ ваӧ.
Тайӧ ваыс и чукӧрмӧ пробиркаӧ.
Кор пробиркаын ваыс уна чукӧрмас, дугдам колбасӧ шонтыны.
Мыйкӧ мында васӧ колбаысь ми тадзи вӧтлім пробиркаӧ, вӧчим ва перегонка.
Кутшӧм жӧ ва ӧні артмис перегонка бӧрас?
Кывнаным видлам пробиркаӧ чукӧртӧм тайӧ васӧ.
Сійӧ дзик кӧртӧм.
Солыс сэні абу нин.
Перегонкаӧн ми васӧ весалім сы пытшкӧ сылӧм солысь.
Татшӧм ваыс шусьӧ перегнаннӧй, либӧ дестиллированнӧй ваӧн.
Татшӧм ваыс дзик нин чистӧй.
Татшӧм жӧ ногӧн перегоняйтӧны васӧ аптекаясын да лабораторияясын.
Дестиллированнӧй ваӧн вӧчӧны лекарствояс да быдсяма растворъяс.
Зэр да лым.
Му вылысь да ва веркӧсысь каян ва пар чукӧрмӧ му бердсянь ёна вылын.
Сэні ва парыс ыркалӧ да артмӧны зэв посньыдик ва войтъяс. Наысь сэсся артмӧны кымӧръяс (28-ӧд серпас).
Посни ва войтъясыс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдыскӧд да лоӧны гырысьджыкӧсь, сьӧкыдджыкӧсь.
Тадзи артмӧ пемыд кымӧр, кодӧс шуӧны зэр кымӧрӧн.
Сьӧкыд ва войтъяс кымӧрсьыс усьӧны му вылӧ.
Зэрӧ.
Зэрыд овлӧ сӧмын шоныд кадӧ, а кӧдзыд кадӧ овлӧ лым.
Лым сідзжӧ артмӧ ва парысь. Кӧдзыд дырйи ва парысь артмӧны лым чиръяс (29-ӧд серпас).
Поводдяыс кӧ абу ёна кӧдзыд, сэки сынӧдын лым чиръяс мӧда-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧны, артмӧ шляка.
Лым усьӧ му вылӧ да вевттьӧ сійӧс еджыд эжӧдӧн.
Лысва да пуж.
Зэр да лым артмӧны ёна вылын му бердсянь, сэсся усьӧны му вылӧ.
Лысва да пуж артмӧны кӧдзалӧм чорыд предметъяс вылын.
Найӧс ми векджык аддзам турун вылысь, изъяс вылысь, пуяс вылысь да му вывса мукӧд предметъяс вылысь.
Лысваыд артмӧ тадзи.
Гожся рытӧ да войӧ му веркӧс да сы вывса предметъясыс кӧдзалӧны.
Накӧд инмӧдчӧмысь тшӧтш кӧдзалӧны на гӧгӧрса сынӧдыс да сы пытшса ва парыс.
Сынӧдса ва парыс пуксьӧ предметъяс вылӧ лысва войтъясӧн.
Му вывса предметъясыс кӧ ёна кӧдзыдӧсь, шуам сёр арын либӧ тӧлын, сэки сынӧдса ва парыс на вылӧ пуксьӧ оз ва войтъясӧн, а ёна посньыдик йи кристаллъясӧн.
Тадзи артмӧ пуж.
Природаын валӧн кытшлалӧм.
Шонді шонтӧ му.
Шонді шонтӧ мулысь веркӧссӧ да юяс, тыяс да мореяс вывса валысь веркӧссӧ.
Шонді шонтӧм вӧсна ваыс пакталӧ да пӧрӧ парӧ.
Ва пар кайӧ му веркӧссянь ёна вылӧ да сэні ыркалӧ: ӧд кымын вылын, сымын кӧдзыдджык сынӧдыс.
Кӧдзалӧм вӧсна ва парысь артмӧны зэв посньыдик ва войтъяс либӧ весиг вывті посньыдик йи кристаллъяс.
Тадзи мусянь ёна вылын посни ва войтъясысь либӧ йи кристалликъясысь артмӧны кымӧръяс.
Сійӧ кымӧръяссьыс ваыс сэсся зэрӧн либӧ лымйӧн бӧр усьӧ му вылӧ.
Зэр ва да лым ва мыйкӧ мында йиджӧ му пытшкӧ, мыйкӧ-мында руалӧ (пакталӧ), а мыйкӧ-мында визувтӧ шоръясӧд юӧ.
И юяс бара тайӧ васӧ кылӧдӧны мореясӧ.
И мореысь тайӧ ваыс бара пакталӧ.
Ва парыс бара кайӧ сынӧдӧ.
Бара на артмӧны кымӧръяс.
И ва бара лымйӧн либӧ зэрӧн усьӧ му вылӧ.
Тадзи дугдывтӧг мунӧ валӧн кытшлалӧмыс природаын.
Шонтігӧн валӧн паськалӧм да кӧдзӧдігӧн топалӧм.
Медым тӧдмавны валысь тайӧ свойствояссӧ, вӧчам татшӧмтор (30-ӧд серпас).
Босьтам колба да тыртам сійӧс краскаа ваӧн.
Колба розьсӧ топыда тупкам пробкаӧн, код пытшкӧ сюйӧма стеклӧ трубка.
Сэки мыйкӧ-мында ваыс каяс трубка пытшкӧ.
Пасъям, мый вылнаӧ кайӧма ваыс трубкаас, та могысь ва судта весьтас трубкасӧ сунисӧн кӧртыштам.
1 опыт.
Колбаысь краскаа васӧ ньӧжйӧникӧн кутам шонтыны.
Сы могысь колбасӧ пуктам пӧсь ва пытшкӧ.
Регыд мысти и казялам, кыдзи краскаа ваыс кайӧ трубка кузя.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн ва паськалӧ.
2 опыт.
Колбаысь краскаа васӧ кутам кӧдзӧдны.
Та могысь колбасӧ пуктам кӧдзыд ва либӧ лым пытшкӧ.
Ӧні тӧдчӧ, кыдзи краскаа ваыс лэччӧ трубка кузя.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый кӧдзӧдігӧн ва топалӧ.
Сідзкӧ, шонтӧмысь ва паськалӧ, а кӧдзӧдӧмысь топалӧ.
Татшӧмтор жӧ лоӧ быд сикас кизьӧр телӧяскӧд, шуам спирткӧд, ртутькӧд.
Но валӧн эм нӧшта аслыссикас торъялан свойство.
Кынмигас валӧн паськалӧм.
Опыт.
Сулея тыр кисьтам ва да топыда пробкаалам.
Сэсся сулеясӧ петкӧдам кӧдзыдінӧ.
Мыйкӧ дыра мысти ми казялам, мый сулеяын ваыс кынмӧма да сулеясӧ поткӧдӧма.
Мый вӧсна нӧ поткӧдӧма сулеясӧ?
Да сы вӧсна, мый кынмигӧн ваыс паськаліс.
Пӧшти став кизьӧр веществоясыд кынмиганыс топалӧны.
Ваыд кынмигас оз топав, а мӧдарӧ, паськалӧ.
Таын и лоӧ валӧн аслыспӧлӧслуныс.
Валысь тайӧ аслыссикас свойствосӧ овмӧсын уджалігӧн век лоӧ кутны тӧдвылын.
Ті, гашкӧ, аддзывлінныд, мый водопровод трубаястӧ век сюйӧны му пытшкӧ, медым тӧвнас на пытшкын эз кынмы ва.
Ваыс кӧ кынмас, сэки сійӧ поткӧдлас металлическӧй трубаяссӧ.
Сэтшӧм ыджыд выныс кынман валӧн.
Тайӧ выныс природаын поткӧдлӧ гырысь изъяс.
Из потасӧ кӧ чукӧрмас ва, кынмигас сійӧ паськалӧ да торпыригъяс вылӧ жуглӧ изсӧ.
Тадзи кынмысь ва пазӧдлӧ горнӧй породаяссӧ.
Термометр.
Термометр, либӧ градусник — сэтшӧм прибор, код отсӧгӧн тӧдмалӧны керка пытшса либӧ ывлавывса сынӧдлысь шоныдлун, кутшӧма шоналӧма ва либӧ кутшӧмкӧ мукӧд предметъяс.
Термометр отсӧгӧн мерайтӧны температура.
Термометртӧ вӧчӧма ёна вӧсньыд стеклӧ трубкаысь, кодлӧн улыс помас эм шарик.
Шарик пытшкас эм ртуть либӧ краситӧм спирт.
Термометр трубочкасӧ пуктӧма пӧв бердӧ.
Пӧв вылас пасъялӧма делениеяс, а на весьтӧ — лыдпасъяс.
Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны градусъяссӧ (31-ӧд серпас).
Кор термометрсӧ шонтӧны, сэк шарик пытшса ртутьыс паськалӧ да кайӧ трубка кузя.
Кор жӧ кӧдзӧдӧны, сэк шарик пытшкас ртутьыс топалӧ да лэччӧ трубка кузя.
Сэки видзӧдӧны, кутшӧм деление весьтӧ, кутшӧм лыдпас весьтӧ сувтіс термометрлӧн ртуть столбикыс.
1 опыт.
Термометрсӧ пуктам сылан йи пытшкӧ либӧ лым пытшкӧ.
Ртуть столбик сувтас сэтшӧм деление весьтӧ, кытчӧ пасйӧма 0 лыдпас, и сійӧ тані кутас сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз йиыс оз сыв.
Сідзкӧ, йи сылӧ 0 градус дырйи.
Сідзжӧ 0 градус дырйи кынмӧ дзик чистӧй ва.
0 градусыс — йи сылан да ва кынман тшупӧд (точка).
2 опыт.
Термометр пондам кутны пуан ва пар пытшкын.
Ртуть столбик сувтас сэтшӧм деление весьтӧ, кытчӧ пасйӧма 100 лыдпас.
И тані сійӧ кутас сэтчӧдз сулавны, кытчӧдз пуас ваыс.
Дзик чистӧй ва пуӧ 100 градус дырйи.
100 градус — ва пуан тшупӧд (точка).
Йи сылан тшупӧдсянь да ва пуан тшупӧдӧдз костсӧ термометр вылын юкӧны 100 ӧтгырся юкӧнъяс вылӧ.
Тайӧ делениеясыс и шусьӧны градусъясӧн.
Татшӧм жӧ делениеяс термометр вылӧ пасъялӧны 0 градусысь на улӧджык да 100 градусысь вылӧджык.
0-ысь вылынджык градусъяс шусьӧны шоныд петкӧдлысь градусъясӧн, а 0-ысь улынджык градусъяс — кӧдзыд петкӧдлысь градусъясӧн.
Дженьдӧдӧмӧн градустӧ пасйӧны ° пасӧн.
Тадзи гижӧны: йи сылӧ 0° дырйи, ва пуӧ 100° шоныд дырйи.
Татшӧм ртутнӧй термометрсӧ медводз вӧлі вӧчлӧма Цельсий учёнӧйӧн 190 во сайын кымын.
Тайӧ термометрыс сідзи и шусьӧ: Цельсийлӧн термометр.
Задание: 
Термометр отсӧгӧн колӧ тӧдмавны кӧдзыд валысь да дэбыд валысь температурасӧ.
Термометрлысь петкӧдлӧмсӧ гижны.
Природаын валӧн удж.
Природаын ваыд оз спокойын ов.
Сійӧ олӧ оръявлытӧм движениеын.
Аслас движениенас ва вӧчӧ природаын ёна ыджыд удж.
Ӧти кӧ, ва вӧчӧ кисьтана-пазӧдлана (разрушительнӧй) удж.
Сійӧ пазӧдлӧ горнӧй породаясӧс да вежӧ мулысь веркӧссӧ.
Прибой дырйи море тыяс локтӧны джуджыд берег дорӧ, швачкысьӧны сы бердӧ да жугӧдлӧны сійӧс.
Юлӧн ва кырӧдӧ да буждӧдӧ берегдоръяс, торъя нин ёна кырӧдӧны мусӧ гӧравывса визув юяс.
Уна жугӧдлӧмъяс ваыс вӧчӧ туигъясӧн да ытва дырйи.
Ыджыд пазӧдана удж вӧчӧны водопадъяс.
Мукӧд дырйи найӧ усьӧны ёна вылысянь да пыдӧ кодйӧны пыдӧссӧ.
Зэр да лым ва кырӧдӧны мулысь веркӧс, мукӧд дырйи кодйӧны джуджыд оврагъяс.
Гӧраяс вывсянь ньӧжйӧник лэччигӧн йияс — ледникъяс — шыльӧдӧны мулысь веркӧссӧ, быгльӧдлӧны да нырӧны ас увсьыныс изъяс.
Но ваыд природаын вӧчӧ тшӧтш и тэчана (созидательнӧй) удж.
Ыджыд визулӧн ва нуӧ посни изъяс, лыа, сёй да пуктӧ найӧс сэтчӧ, кӧн надзмӧ визулыс.
Тадзи юясын артмӧны косінъяс, діяс, берегъяс пӧлӧн артмӧны лажмыдінъяс.
Ледникъяс, кодъяс лэччӧны гӧраяс вывсянь, сьӧраныс сідзжӧ нуӧны уна из, лыа, сёй.
Коркӧ-не-коркӧ ледникъясыс сылӧны да кольӧны вайӧмторсӧ: шыльӧдӧм изъяс, лыа, сёй.
Тадзи ваӧн вӧчан уна нэм чӧжся уджӧн ёна вежсьӧ мулӧн веркӧсыс.
ОВМӦСЫН ВАЛЫСЬ ВЫН ИСПОЛЬЗУЙТӦМ.
Вӧвлі сэтшӧм кад, кор морт ас овмӧс гӧгӧрса уджъяссӧ вӧчліс сӧмын гортса животнӧйяс вынӧн да аслас вынӧн.
Сійӧ каднас морт уджӧдліс сӧмын живӧй двигательясӧс.
Но ёна важъя кадсянь нин морт ас овмӧсас уджалігӧн кутіс ассьыс да животнӧйяслысь вынсӧ вежны природа вынъясӧн.
Живӧй двигательяс пыдди морт кутіс уджӧдны водянӧй, ветрянӧй, а сэсся мукӧд сикас двигательясӧс.
Водянӧй двигательяс.
Медпрӧстӧй водянӧй двигательӧн лоӧ водянӧй кӧлеса (32-ӧд серпас).
Сійӧ применяйтчӧ, шуам, сиктса водянӧй мельничаын.
Водянӧй кӧлеса вылӧ усьӧ ва, та вӧсна и бергалӧ кӧлесаыс.
Водянӧй кӧлесасӧ йитӧма изкияскӧд, — кор кӧлесаыс бергалӧ, тшӧтш и изкияс бергалӧны.
Изкияс бергаліганыс зерносӧ изӧны пызьӧдз.
Водянӧй кӧлесатӧ ёна важӧн нин вӧлі изобретитӧма.
Но зэв на неважӧн, сӧмын на 100 во сайын кымын, Францияын вӧлі изобретитӧма водянӧй турбина.
Серпас вылын тыдалӧ, кыдзи установитӧма турбинасӧ (33-ӧд серпас).
Турбинасӧ вӧчӧма металлическӧй кык кӧлесаысь. Ӧти кӧлесасӧ пуктӧма мӧдас, ӧти кӧлесаыс вермӧ бергавны, а мӧдыс оз.
Труба кузя ыджыд вынӧн усьӧ ва да паныдасьӧ турбинакӧд.
Ыджыд вынӧн ва кучкӧ бергалан кӧлеса лопаткаясас да тадзи ӧдйӧ-ӧдйӧ бергӧдлӧ сійӧс.
Турбинасӧ йитӧма машинакӧд, турбина кӧлесалӧн бергалӧмыс вуджӧ тшӧтш и машиналы.
Электрическӧй станция вылын тайӧ машинаясыс вӧчӧны электричество.
Тадзи, водянӧй кӧлеса да турбина лӧсьӧдӧмӧн, морт аслас овмӧсас используйтӧ вывсянь усян валысь вынсӧ.
Миян водянӧй электрическӧй станцияяс.
Миян народнӧй овмӧсын водянӧй турбинаяслӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Натӧг оз уджав ни ӧти водянӧй электростанция.
Электрическӧй станцияяс вылын артмӧдӧны электричество.
Проводъяс кузя электричествосӧ мӧдӧдӧны фабрикаясӧ да заводъясӧ, совхозъясӧ да колхозъясӧ.
Сэні электричество вайӧдӧ движениеӧ станокъяссӧ да машинаяссӧ.
Ленин завет кузя, ми стрӧиталам уна электрическӧй станцияяс.
СССР-ын бӧръя кадӧдз медся мощнӧй электрическӧй станцияыс вӧлі Волховса воднӧй электростанция.
Сійӧс стрӧитӧма 1926 воӧ Волхов ю дорӧ.
Волховса станциясянь электричествосӧ проводъяс кузя мӧдӧдӧны Ленинградӧ фабрикаяс да заводъяс вылӧ.
1932 воӧ Днепр вылӧ вӧчӧма Днепровскӧй воднӧй электрическӧй станция.
Днепрогэсыд — не сӧмын СССР пасьтала медся мощнӧй воднӧй электрическӧй станция, но и Европаын медъён.
Сы вылын лӧсьӧдӧма ёна гырысь 9 турбина.
Тайӧ станция вылын вӧчан электричествосӧ проводъяс кузя мӧдӧдӧны уна фабрикаяс да заводъяс вылӧ, уна совхозъясӧ да колхозъясӧ.
Днепрогэс вермӧ вӧчны сы мында удж, мыйда вермасны вӧчны Волховса дас станция.
Сӧветскӧй правительство план серти миян кутасны стрӧитсьыны нӧшта на ёна мощнӧй воднӧй электрическӧй станцияяс Волга да Ангара вылын.
Тадзи ми вермалам природалысь вынъяссӧ да веськӧдам найӧс социализм стрӧитан уджъяс вылӧ.
Парӧвӧй двигательяс.
Аслас овмӧсас морт используйтӧ не сӧмын усян валысь вын, но тшӧтш и парӧвӧй двигательясын парлысь вын.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи парыс вӧчӧ удж, вӧчам татшӧм опыт.
Опыт.
Пробиркаӧ кисьтам нёльӧд юкӧныс ва да пробкаалам.
Крепитам пробиркасӧ да кутам сэсь васӧ пузьӧдны.
Мыйкӧ дыра мысти пробкаыс шыӧн лэбзяс пробиркасьыс.
Мый жӧ лои?
Кор ми васӧ пузьӧдам, ваыс пӧрӧ парӧ.
Парыс уна артмӧ да чукӧрмӧ пробирка пытшса пуан ва вылысӧ.
Тупкӧса пробиркаысь сылы некытчӧ петны, сійӧ топалӧма.
Топалӧм парыд личкӧ пробирка стенкаясӧ да пробка вылӧ.
Пар личкӧм вӧсна и лэбзьӧ пробиркаысь пробкаыс.
Топалӧм парлысь тайӧ вынсӧ и используйтӧны парӧвӧй машинаын.
Парӧвӧй машина изобретитӧм вылын уджалісны унаӧн.
Но тайӧ машинаясыс водзынсӧ вӧліны омӧля шогманаӧсь.
Англичанин Уатт 170 во сайын кымын усовершенствуйтіс парӧвӧй машинасӧ.
Та бӧрын вӧльысти кутісны овмӧсын используйтны парӧвӧй машинатӧ.
Парӧвӧй машина изобретитӧм бӧрын вӧлі изобретитӧма водзын пароход, а сэсся и паровоз.
Быдлаын кутісны используйтны парӧвӧй машинаяс.
Но кыдзи жӧ парӧвӧй машинаас парыс вӧчӧ уджсӧ?
Парӧвӧй машинаын эм ва тыра котёл (пӧрт).
Котёл пытшса васӧ ёна шонтӧны.
Ва пузьӧ.
Артмӧ уна пар.
Труба кузя парыс нуӧдсьӧ цилиндрӧ.
Ӧні видзӧдӧй 34-ӧд серпас вылӧ.
Цилиндрын эм поршень, сійӧ зэв топыда воӧ цилиндр пытшса стенъяс бердӧ.
Топалӧм пар ёна личкӧ поршень вылӧ да переменаӧн йӧткалӧ сійӧс водзӧ да бӧрӧ.
Поршень ветлӧ.
Но поршеньсӧ йитӧма кӧлесакӧд.
Поршень ветлігӧн движениеыс инмӧ кӧлесаӧ: кӧлеса бергалӧ.
Тадзи парӧвӧй машинаын парыс вӧчӧ уджсӧ.
Миян народнӧй овмӧсын парӧвӧй двигательяслӧн тӧдчанлуныс ыджыд.
Найӧ применяйтчӧны пароходъяс да паровозъяс вылын.
Найӧ уджалӧны уна миян фабрикаяс: да заводъяс вылын, совхозъясын да колхозъясын.
III.
СЫНӦД.
Кор мича шондіа лунӧ ми видзӧдам вылӧ, ми аддзам ас юр весьтысь кельыдлӧз енэж.
Кельыдлӧз енэжыс — сійӧ сынӧд, кодӧс югдӧдӧ шонді.
Мунымӧс сынӧд шебрӧдӧма 700 километр кыза слӧйӧн.
Сынӧдыд миян гӧгӧрын эм быдлаын.
Сынӧд босьтӧ места.
Сынӧдыд — рӧмтӧм да пырыстыдалана (прозрачнӧй) газ, та вӧсна и ми огӧ аддзӧ сынӧдтӧ.
Опыт.
Босьтам тыртӧм стӧкан да пыдӧснас вывлань кутӧмӧн лэдзам ва тыра паськыд дозйӧ.
Ва оз пыр стӧканӧ, сы вӧсна мый стӧкан пытшкас эм сынӧд.
Стӧкансӧ неуна пӧлыньтыштам.
Стӧкан пытшсьыс петӧны ва пытшкӧ сынӧд больяс (35-ӧд серпас).
Кымын ёнджыка пӧлыньтам стӧкансӧ, сымын унджык и унджык сынӧд кутас петны стӧканысь.
Сынӧдыс прӧстмӧдіс стӧкан пытшкӧссӧ, и сынӧд местаӧ сэтчӧ пырис ва.
Тадзи позьӧ тайӧ стӧканысь сынӧдсӧ вуджӧдны ва тыра мӧд стӧканӧ.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый сынӧд босьтӧ места.
Шулӧны: «тыртӧм» стӧкан, «тыртӧм» сулея, «тыртӧм» ведра.
Збыльысьсӧ эськӧ найӧ абу тыртӧмӧсь, а на пытшкын тырыс эм сынӧд.
Сынӧдлӧн эм сьӧкталун (вес).
Чорыд да кизьӧр телӧяслӧн эм сьӧкталун.
Эм-ӧ сьӧкталун сынӧдлӧн?
Медым тайӧс тӧдмавны, позьӧ вӧчны татшӧм опыт.
Опыт.
Босьтам вӧсни доръяса ыджыд колба, топыда пробкаалам, дӧратор вылӧ пуктӧмӧн сувтӧдам вески чашка вылӧ да ӧтсьӧктаалам.
Колбасӧ босьтам вески вывсьыс, шедӧдам пробкасӧ да спиртовка би вылын шонтам колбасӧ.
Шонтігӧн сынӧдыс паськалас да мыйкӧ-мында петас колбасьыс, кӧть эськӧ тайӧс ми огӧ и казялӧ.
Шонтӧм колбасӧ топыда тупкам сійӧ жӧ пробканас да пуктам воддза вески чашка вылас жӧ.
Колбаыс кокниджык лои, сы вӧсна мый шонтігӧн мыйкӧ-мында сынӧдыс петіс сэсь.
Сідзкӧ, сынӧдлӧн эм сьӧкталун (вес).
Сынӧдыд ва серти тӧдчымӧнъя кокни.
Литр ва 4° дырйи веситӧ 1000 грамм, сэтшӧм жӧ условиеяс дырйи литр сынӧд веситӧ сӧмын 1⅓ грамм.
Та вӧсна и шуӧны, мый сынӧдыд пӧ кокни.
Но сынӧдлӧн эм жӧ сьӧкталун (вес), кыдзи и природаса став телӧяслӧн.
Сынӧд топалана да упругӧй.
Сынӧдтӧ позьӧ топӧдны.
И кымын ёна ми сійӧс кутам топӧдны, сымын ёна сійӧ зільӧ паськавны.
Тайӧ свойствоыс шусьӧ упругостьӧн.
Медым тӧдмавны сынӧдлысь топаланлунсӧ да упругостьсӧ, вӧчам татшӧм опыт.
Опыт.
Босьтам 50 сантиметр кузя паськыд стеклӧ трубка.
Трубка вомсӧ сюям кыз картупель чӧланӧ.
Картупель чӧланыс коляс трубка пытшкас пробка кодьӧс да топыда сиптас сылысь розьсӧ.
Тадз жӧ картупель чӧланӧн топыда тупкам трубкалысь мӧд помсӧ.
Сэсся ӧти кианым босьтам трубкасӧ, а мӧдӧ — пу бедь.
Тайӧ бедьнас ӧтарсяньыс кутам йӧткыны картупель пробкасӧ трубка пытшкӧ.
Трубка джынйӧдзыс на ми эгӧ удитӧ йӧткыны тайӧ пробкасӧ, а мӧдыс трубкасьыс лэбзис нин.
Миян воздушнӧй пистолет лыйӧ (36-ӧд серпас).
Мӧд пӧв вӧчам тайӧ опытсӧ.
Мый вӧсна нӧ лыйӧ воздушнӧй пистолетыс?
Кор картупель пробкасӧ ми сюям трубка пытшкӧ, сэки сэн сынӧдыс топалӧ.
Трубка пытшкын сынӧдыс коли важ мында, но ичӧтджык местаӧ йӧршитчис.
Ми топӧдім сынӧдсӧ.
Но тайӧ топалӧм сынӧдыс упругӧй, сійӧ зільӧ паськавны.
Сійӧ йӧткӧ-личкӧ ӧтмӧдарӧ да кыкнан картупель пробка вылас.
Сынӧд личкӧм вӧсна и клопкӧ-лэбзьӧ ӧти пробкаыс, кодыс свободнӧй.
Вот мыйла лыйлӧ воздушнӧй пистолетыд.
Техникаын используйтӧны сынӧдлысь топавны верманлунсӧ да упругостьсӧ.
Тадз топалӧм сынӧдӧн действуйтӧны трамвайяслӧн да кӧрттуй вывса вагонъяслӧн тормозъяс.
Топӧдӧм сынӧдӧн пӧльзуйтчӧны постройкаяс вылӧ краска да белилӧ резӧм могысь.
Топӧдӧм сынӧд эм автомобиль шынаясын; сынӧдыд упругӧй да сы вӧсна видзӧ ёна зыркӧдӧмысь, кор автомобильыс мунӧ.
Ворсан мачьястӧ сідзжӧ топӧдӧм сынӧдӧн тыртӧма.
Топалӧм сынӧд упругость вӧсна ворсігӧн чужйӧм мачыд качӧ.
Задание.
Вӧчны 37-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм опыт.
Трубкасӧ колӧ вомӧ босьтны да сулеяас пӧльтны сынӧд, а сэсся друг колӧ вештыны бокӧ сулеясӧ.
Топӧдӧм сынӧд личкӧ ва вылӧ сулеяын, та вӧсна ва петӧ фонтанӧн трубка кузя.
Шонтігӧн сынӧдлӧн паськалӧм да кӧдзӧдігӧн топалӧм.
Мукӧд телӧяс моз жӧ сынӧдыд шонтӧмысь паськалӧ, а кӧдзӧдӧмысь топалӧ.
Сынӧдлысь тайӧ свойствояссӧ позьӧ тӧдмӧдны татшӧм опытъясӧн.
1 опыт.
Босьтам колба либӧ вӧсни стеклӧысь вӧчӧм сулея.
Розьсӧ топыда тупкам пробкаӧн, кодӧ сюйӧма кузь стеклӧ трубка.
Трубкалысь помсӧ сюям краскаа ва тыра стӧканӧ.
Колбасӧ либӧ сулеясӧ кутам шонтыны кинаным.
Трубка кузя колбаысь петӧны сынӧд больяс.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый шонтӧмысь сынӧд паськалӧ (38-ӧд серпас).
2 опыт.
Колбасьыс сынӧдсӧ сэсся ыркӧдам: дугдам кинаным шонтыны колбасӧ да пробкаӧдыс кутам чуньяснаным кутны.
Медым эськӧ колба пытшса сынӧдсӧ ёнджыка ыркӧдны, колба вылӧ позьӧ пуктыны кӧдзыд ваын кӧтӧдӧм рузумтор.
Стӧкан пытшса ваыс ӧні кайӧ нин трубка кузя вывлань.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый кӧдзӧдӧмысь сынӧд топалӧ.
Сынӧд ас пырыс шоныдсӧ омӧля нуӧдӧ.
Быдӧн ми тӧдам, мый тӧв кежлӧ керкаӧ век пуктӧны мӧд пӧвста ӧшинь рамаяс.
Тадзсӧ вӧчӧны сы вӧсна, медым унджык шоныд кутны керка пытшкын.
А гашкӧ бурджык лоӧ кык пӧвста ӧшиньяс пыдди пуктыны кыз стеклӧяса ӧти пӧвста ӧшиньяс? — вермас татшӧм юалӧм кыптыны.
Вӧлӧмкӧ, татшӧм ногӧн керка пытшкад шоныдтӧ он кут.
Колӧ сідзи вӧчны, мед эськӧ рамаяс костын вӧлі сынӧд слӧй.
Сӧмын тадзи бурджыка позьӧ кутны шоныдсӧ.
Тадзсӧ артмӧ сы вӧсна, мый сынӧд ас пырыс омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
Тайӧс позьӧ казявны татшӧм опытысь.
1 опыт.
Босьтам кык ӧткодь стеклӧ стӧкан, сӧмын ӧтиыс мед кыз стенкаяса, а мӧдыс вӧсни стенкаяса.
Кыкнан стӧкансӧ тыртам ӧткодь пӧсьлуна ваӧн да стеклӧясӧн вевттялам.
Кыкнан стӧкансӧ пуктам орччӧн.
Но ӧти стӧкансӧ пуктам пызан вылӧ, а мӧдсӧ пуктам стеклӧ банка пытшкӧ тыртӧм изтӧг кӧрӧбка вылӧ.
Сӧмын колӧ босьтны сэтшӧм банка, мед эськӧ тайӧ стӧкан стенкалӧн да банка стенкалӧн ӧтувъя кызтаныс вӧлі ӧткодь первойя стӧкан стенка кызтакӧд.
Тані торъялӧмыс сӧмын со мыйын: пӧсь ва тыра мӧд стӧкансӧ гӧгӧрбок кытшалӧ сынӧд слӧй, коді эм стӧкан стенка да банка стенка костын.
Мыйын тӧдчанлуныс тайӧ сынӧд слӧйыслӧн?
Термометр отсӧгӧн либӧ чуньӧн видлӧмӧн недыр мысти позьӧ нин тӧдны, мый стӧканъяс пытшкын ваыс эз ӧткодя кӧдзав.
Мӧд стӧканас ваыс омӧльджыка кӧдзалӧма, первойяас ёнджыка, сы вӧсна, мый мӧд стӧкан пытшса васӧ кӧдзалӧмысь видзис стӧкан стенка да банка стенка костса сынӧд слӧйыс.
Тайӧтор петкӧдлӧ нин, мый сынӧд ас пырыс омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
Та вӧсна и колӧ ӧшинь рамаяс костӧ кольны сынӧд слӧй, мед эськӧ бурджыка видзтыны керка пытшса шоныдсӧ.
Паськӧм тадзи жӧ кутӧ миян телӧлысь шоныдсӧ, медся нин гӧна паськӧм.
Паськӧма-телӧа костын эмӧсь сынӧд слӧйяс, и паськӧмӧн миянлы шоныдджык абу сы вӧсна, мый паськӧмыс шонтӧ, а сы вӧсна, мый паськӧм пытшса да паськӧма-телӧа костса сынӧдыс видзӧ миян телӧлысь шоныдсӧ.
Медым эськӧ бурджыка тайӧс гӧгӧрвоны, позьӧ вӧчны со кутшӧм опыт.
2 опыт.
Босьтам кык ӧткодь сулея да тыртам ӧткодь пӧсьлуна ваӧн, сэсся пробкаалам.
Ӧти сулеясӧ тубыртам мехтор либӧ ткань пытшкӧ, а мӧдсӧ пуктам орччӧн тубырттӧг.
Мыйкӧ дыра мысти позьӧ нин казявны, мый мехторйӧн либӧ тканьӧн тубыртӧм сулеяын ваыс омӧльджыка кӧдзаліс, а мӧдас ёнджыка.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый сулеяа да мехтор либӧ ткань костса сынӧдыс ас пырыс омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
Тайӧ наблюдениеясыс да опытъясыс висьталӧны сы йылысь, мый сынӧд омӧля нуӧдӧ шоныд.
Сынӧдлысь тайӧ свойствояссӧ используйтӧны овмӧсын и бытын.
Кутшӧм сынӧд кокньыдджык — шоныд али кӧдзыд.
Кор сынӧд шоналӧ да паськалӧ, сэк сійӧ кокнялӧ да кайӧ вылӧ.
Сідз, кор ломтысьӧ пач, сэк сы пытшкын шоналӧм сынӧдыс тшын да бикинь сорӧн кайӧ струба кузя вылӧ.
Ӧзъян карасин лампаын шоналӧм сынӧдыс сідзжӧ стеклӧ пыр кайӧ вывлань.
Лампа стеклӧ пытшкӧ кӧ лэдзны посньыдика вундалӧм папироснӧй бумага торъяс, найӧ оз усьны би вылӧ, а шоналӧм сынӧд сорӧн качӧны вывлань.
Ставыс тайӧ петкӧдлӧ, мый шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыд дорысь, та вӧсна сійӧ и кайӧ вывлань.
Опыт.
Класс пытшкын сынӧд век шоныдджык коридорын серти.
Класслысь ӧдзӧссӧ неуна восьтыштам коридорлань да джодж бердас кутам видзны ӧзъян сись (39-ӧд серпас).
Сисьлӧн биыс катовтчас класс пытшлань.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый кӧдзыд сынӧд, кыдз сьӧкыдджык, локтӧ уліті.
Сиська бисӧ лэптам сэсся вывлань да кутам видзны вылыс курич дорын.
Ӧні сисьлӧн биыс катовтчас коридорлань нин.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый шоныд сынӧд, кыдз кокньыдджык, мунӧ выліті.
Коридор ӧдзӧссӧ кӧ ми восьтам ывлавылӧ да бара жӧ вӧчам тайӧ сиська бинас опыт, сэтшӧм тор жӧ казялам.
Ставыс тайӧ петкӧдлӧ кӧдзыд да шоныд сынӧдлысь местаӧн вежласьӧм.
Кӧдзыд да шоныд сынӧдлӧн природаын дугдывтӧг пыр мунӧ местаӧн вежласьӧм (перемещайтчӧм).
Шонді шонтӧ му.
Шоналӧм мусянь тшӧтш шоналӧ сынӧд.
Шоныд сынӧд кокньыдджык, кайӧ вывлань, сы местаӧ локтӧ кӧдзыд сынӧд.
Тадзи шоналӧм да кӧдзалӧм вӧсна природаын сынӧдыд. пыр бергӧдчӧ.
Медводдза воздухоплавательяс.
Кыпӧдчыны сынӧдӧ, лэбавны сынӧдті — тайӧ важъя мӧвпъяс нин йӧзлӧн.
Тайӧторйӧ йӧз важысянь нин зільлісны.
Но медводзысь кыпӧдчылісны йӧзыс сӧмын сэки, кор тӧдмӧдісны, мый шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыд сынӧд дорысь.
150 во сайысь нин важӧнджык, Францияын, ӧти неыджыд карын, Монгольфье вокъяс вӧчисны ыджыд шар. Шарсӧ найӧ вӧчисны кокньыд дӧраысь да гӧгӧрбок бумагаӧн клеитісны.
Шар улӧ пестісны бипур да тыртісны шарсӧ шонтӧм сынӧдӧн.
Кор мынтӧдісны шар кутан кӧвсӧ, шарыс вылӧ качис сынӧдӧ да лэбзис.
Тайӧ вӧлі первой воздушнӧй шар.
Монгольфье вокъяс та бӧрын вӧчисны специальнӧй шар, код вылын вӧлі мортъяслы колӧ качӧдчыны сынӧдӧ.
Тайӧ вӧлі шоныд сынӧдӧн тыртӧм ыджыд шар (40-ӧд серпас).
1783 вося ноябрь 23-ӧд лунӧ Парижса ыджыд площадь вылын, уна сюрс йӧз синводзын, шарсӧ дасьтісны лэбзиг кежлӧ.
Сэтчӧ пуксисны кык учёнӧй.
Мынтӧдісны канат.
Йӧз горзӧм-радлӧм шыяс улын шарыс мортъяснас ӧдйӧ качис вывлань, пыр вылӧджык да вылӧджык.
Регыд мысти сійӧ дзикӧдз бердіс.
Мый жӧ лои шаркӧд да сы вылын качӧм войтырыскӧд?
Шар пытшса шоныд сынӧдыс ньӧжйӧникӧн ыркаліс, шар лои сьӧкыдджык и недыр мысти лэччис муӧ.
Тайӧ вӧлі йӧзлӧн медводдзаысь качӧдчылӧм воздушнӧй шар вылын.
Та бӧрын унаӧн кутісны качӧдчавны шоныд сынӧдӧн тыртӧм воздушнӧй шаръяс вылын.
Но татшӧм качӧдчылӧмъясыс унаысь лёка помасьлывлісны.
Сынӧдсӧ шонтӧм могысь тайӧ шаръяс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧны би видзанін — жаровняяс.
Таысь воздушнӧй шаръяс вылын унаысь вӧвліны пӧжаръяс.
Но регыд мысти лои лӧсьӧдӧма сэтшӧм шар, кодӧс кутісны тыртны не шоныд сынӧдӧн, а газӧн, коді кокньыдджык сынӧдсьыс.
Татшӧм воздушнӧй шаръясыс применяйтчӧны и ӧні.
Воздушнӧй шар.
Ӧнія воздушнӧй шартӧ тыртӧны кокни газӧн — водородӧн, коді пӧшти некутшӧма оз йидж оболочка пыр.
Оболочка вылітіыс шарсӧ тубыртӧма ён топыд сеткаӧн.
Сетка увдор помӧ йитӧма кӧрзинка, кытчӧ меститчӧны войтыр да налы колана кӧлуй.
Татшӧм шарыс кыптӧ сынӧдӧ сы вӧсна, мый сійӧ кокньыдджык сынӧд серти.
Воздушнӧй шарыд вермӧ кыпӧдчывны зэв вылӧ.
Но век жӧ обыкновеннӧй воздушнӧй шарнад — аэростатнад — йӧз вермывлісны кыпӧдчывны сӧмын 10800 метр вылнаӧдз.
Дай тайӧ вылнаас нин сынӧдыс сэтшӧм шоч (разреженнӧй), мый сэні олӧмыс морт олӧмлы ӧпаснӧ.
Медым кыпӧдчыны ёна вылӧ, колӧ наросьнӧ лӧсьӧдӧм (специальнӧй) воздушнӧй шар — стратостат (41-ӧд серпас).
Стратостат сійӧ ыджыдсьыс-ыджыд воздушнӧй шар, кодӧс тыртӧма сійӧ жӧ кокньыд газӧн — водородӧн, мыйӧн тыртлӧны и обыкновеннӧй воздушнӧй шар.
Уліас стратостатлӧн ӧшалӧ оз восьса кӧрзина, а дзикӧдз тупкысяна шармодаа металлическӧй гондола.
Гондолаын пукалысь йӧз лолалӧны сійӧ кислородӧн, кодӧс босьтӧны найӧ сьӧраныс наросьнӧ лӧсьӧдӧм приборъясын.
СССР-ын миян стратостат медводзысь вӧлі стрӧитӧма 1933-ӧд воын.
Сентябрь 30-ӧд лунся мича асылӧ «СССР» стратостат, кытчӧ пуксисны куим повтӧм исследователь, кыпӧдчис Москва весьтӧ.
4 час мысти сійӧ воис 19300 метр вылнаӧ.
Татшӧм вылӧсӧ мирас некод на эз кыпӧдчыв.
Воздухоплавательяс радио кузя рапортуйтісны стратостатсянь му вылӧ сынӧдын шедӧдӧм асланыс вермӧм йылысь.
Рытладорыс стратостат лючкиа пуксис Москва бердӧ неылӧ.
«СССР» стратостатлӧн лэбзьылӧмыс лои ыджыд событиеӧн став мирлы кыдзи сӧветскӧй наукалӧн да техникалӧн вермӧм.
Воздушнӧй корабль.
Воздушнӧй корабль, либӧ дирижабль, кузьмӧс формаа.
Татшӧм форманад дирижабль бура поткӧдӧ сынӧдсӧ (42-ӧд серпас).
Дирижабль оболочка пытшкын эм газ — водород.
Дирижабль улын крепитӧма гондола, сэтчӧ меститчӧны войтыр.
Дирижабль вылын эмӧсь моторъяс, та вӧсна найӧн позьӧ веськӧдлыны.
Воздушнӧй корабль вылын позьӧ вӧчавны ёна кузь перелётъяс.
1926 воӧ ёна тӧдчана учёнӧй путешественник Амундсен лэбзьыліс дирижабль вылын Войвыв полюсӧ.
Дирижабль оліс сынӧдас 71 час да дзоньвидзаӧн бӧр воис.
Бӧръя кадӧдз дирижабльясыд миян эз вӧвны.
Но ӧні ми стрӧитам нин найӧс и миян эмӧсь нин асланым дирижабльяс.
Дирижабльяс миянлы колӧны народнӧй овмӧсаным дай научнӧй исследованиеяс нуӧдны.
Дирижабльяс миянлы нӧшта колӧны дорйыны странанымӧс капиталистъясысь, кодъяс ненавидитӧны миянлысь Союзнымӧс да дасьтӧны миян вылӧ война.
Кутам ёнмӧдны миян страналысь оборонасӧ!
Тӧв.
Сынӧдыд некор абу лӧнь.
Сійӧ век кодарӧкӧ мунӧ.
Сынӧдлӧн тайӧ движениеыс и шусьӧ тӧлӧн.
Тӧв пӧльтӧ быд боксянь.
Лунвывсянь пӧльтӧ лунтӧв, войвывсянь — войтӧв да сідз водзӧ.
Тӧв пӧльтан направлениесӧ тӧдмӧдӧны аслыссикас приборӧн, коді шусьӧ флюгерӧн (43-ӧд серпас).
Тӧв пӧльтӧ уна пӧлӧс вынӧн.
Овлӧ ичӧт тӧв, сійӧ тӧкӧтьӧ вӧрӧдыштӧ пуяслысь коръяс.
Ён тӧв лайкйӧдлӧ пуяслысь гырысь лапъяс да увъяс.
Тайӧ и омлявлӧ ӧшинь саяд.
Нӧшта овлӧ и сэтшӧм вына тӧв, кор весигтӧ пуясӧс кусньӧдлӧ да мортӧс муніг костаыс сувтӧдӧ; тайӧ буря.
Му вылын овлӧны и ураганъяс.
Ураганыд нетшкӧ мусьыс пуяс, путкылялӧ керкаяс да вӧчӧ уна лёктор.
Ураганыд — ыджыд лёктор.
Ураганъяс медсясӧ лунвыв странаясын овлӧны, миянынтӧ найӧ ёна шоча овлӧны.
Ичӧт тӧв ӧти секундаӧн мунӧ 4–5 метр, ён тӧв — 11–13 метр.
Ураганыд жӧ вывті ӧдйӧ тювӧ — 35 метрысь на уна ӧти секундаӧн.
Природаын тӧв вӧчӧ ыджыд удж.
Сійӧ лэбӧдӧ-разӧдӧ сёй да лыа, кодъяс артмӧны горнӧй породаяс пазавлӧмысь, сэсся кольӧ найӧс кытчӧ веськалӧ.
Сідзи море берегъяс пӧлӧн артмӧны лыа дюнаяс, а пустыняясын — лыа барханъяс.
Вешъясьысь лыаясыд вайӧны овмӧслы вред, сы вӧсна и вермасьӧны накӧд.
Сы могысь садитӧны пуяс да кустарникъяс, кодъяс кутӧны лыалысь вешъясьӧмсӧ-мунӧмсӧ.
Овмӧсын тӧвлӧн удж.
Ёна важысянь нин мортыд заводитіс уджӧдны тӧвсӧ аслас овмӧсас.
Морт используйтӧ тӧвсӧ кыдзи двигательнӧй вынӧс.
Коркӧ важӧн нин морт лӧсьӧдіс паруса судно.
Тӧв пӧльтӧ паруссӧ да йӧткӧ судносӧ ва вывті.
Тадзи тӧв вежис сынысьясӧс.
Ёна важӧнтӧ паруса корабльясыд кутісны вывті ыджыд тӧдчанлун.
Сідз, 1492 воӧ паруса корабльяс вылын Колумб медводдзаысь на Европасянь вуджис Америкаӧ.
1519 воӧ Магеллан медводзысь мӧдӧдчис паруса корабльяс вылын жӧ мугӧгӧрса путешествиеӧ.
Океанъяс вывті куим во чӧж ветлӧм бӧрын Магелланлӧн вит корабльяс пытшкысь ӧтиыс кытшовтіс му шар гӧгӧр да бӧр воис ас муас (44-ӧд серпас).
Парӧвӧй машина изобретитӧм бӧрын вӧлі изобретитӧма «биа корабль».
Тадзи шулісны пароходтӧ первойя каднас.
Паруса корабльясӧс кутісны венны пароходъяс.
Но и ӧні на эмӧсь паруса корабльясыд.
45-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма миянлысь отважнӧй паруса корабль «Товарищ».
«Товарищ» унаысь ветліс океанъясӧд.
Мортыд важысянь нин тӧвлысь вынсӧ используйтӧ тшӧтш и му вылын.
Важъя кадӧ нин вӧвлӧмаӧсь тӧв мельничаяс (46-ӧд серпас).
Тӧв бергӧдлӧ мельнича бордъяссӧ.
Тайӧ бергӧдлӧмыс тшӧтш вуджӧ изкияслы.
Изкияс бергалӧны да изӧны зерносӧ пызьӧ.
Бӧръя каднас миянын вӧчалӧны мощнӧй тӧв двигательяс (47-ӧд серпас).
Тӧв бергӧдлӧ двигательлысь бордъяссӧ.
Тайӧ движениеыс вуджӧ машинаӧ, кӧні артмӧ электричество.
Проводъяс кузя электричествосӧ мӧдӧдӧны коланінӧ да сійӧн уджӧдӧны станокъяс, машинаяс.
Тадзи тӧвлӧн выныс используйтсьӧ народнӧй овмӧсын.
Мыйысь состоитӧ сынӧдыс.
Мыйысь состоитӧ сынӧд, сы йылысь вопрос медводз вӧлі тӧдмӧдӧма учёнӧйясӧн 150 во сайын.
Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый сынӧдлӧн составыс медсясӧ состоитӧ кык газысь.
Тайӧ газъясысь ӧтиыс отсалӧ сотчыны — сійӧ шусьӧ кислородӧн.
Мӧд газыс оз отсав сотчынысӧ — сійӧ шусьӧ азотӧн.
Сынӧдын сідзжӧ нӧшта эм мыйкӧ-мында и углекислӧй газ.
Ӧні первой тӧдмӧдам кислородлысь да углекислӧй газлысь свойствояссӧ, а сэсся опытӧн изучитам сынӧдлысь составсӧ.
Кислород.
Сынӧдын кислородыд азоткӧд ӧтлаасьӧма, та вӧсна шедӧдны чистӧй кислородсӧ сынӧдысь ёна сьӧкыд.
Ми мӧд ногӧн шедӧдам чистӧй кислородсӧ (48-ӧд серпас).
Опыт.
Пробиркаӧ пуктам паньджын сэтшӧм вещество, коді шусьӧ марганцевокислӧй калийӧн.
Пробиркасӧ пробкаалам, пробкаас мед вӧлі сюйӧма чукыльтӧм стеклӧ трубка.
Тайӧ трубкалысь помсӧ сюям паськыд дозйӧ кымыньтӧм ва тыра стӧкан улӧ.
Спиртовка вылын кутам виччысьӧмӧн шонтыны пробиркасӧ.
Трубка пытшкысь ваӧ петасны водзынсӧ сынӧд больяс, а сэсся кутасны петны кислород больяс.
Найӧ кыптӧны вывлань да вочасӧн зырӧны стӧкан пытшкысь васӧ.
Стӧканын пыр ӧтарӧ унджык чукӧрмӧ газ, пыр ӧтарӧ этшаджык кольӧ ваыс.
Виччысьлам, мед газыс став васӧ йӧткас стӧкан пытшсьыс. Та бӧрын трубка помсӧ босьтам стӧкан улысь да дугдам пробиркасӧ шонтӧмысь.
Газ тыра стӧкан вомсӧ улысяньыс тупкам бумагаӧн, стӧкансӧ лэптам ваысь, бергӧдам да пуктам пызан вылӧ.
Сюям тайӧ стӧканас чусалан сартас.
Сартас ӧзъяс.
Сідзкӧ, кислород отсалӧ сотчыны.
Чистӧй кислородын сартасыс сотчӧ югыдджыка, ёнджыка, сынӧдын дорысь.
Кислород колӧ лолалігӧн.
Кутшӧмкӧ животнӧйӧс, шуам шырӧс, йӧртны кӧ банкаӧ, кӧні кислородыс абу, сійӧ регыд и кулӧ.
Сідзжӧ морт оз вермы овны кислородтӧгыд.
Ёна висьысьяслы врачьяс больничаясын сетӧны лолавны чистӧй кислород.
Углекислӧй газ.
Кислородысь да азотысь ӧтдор сынӧдын нӧшта эм углекислӧй газ, кӧть эськӧ и сійӧ зэв этша.
1 опыт.
Сулеяӧ пуктам мел торъяс да кисьтыштам ваӧн сорлалӧм солянӧй кислота.
Сулея вомсӧ ӧдйӧ тупкам пробкаӧн, пробкаас мед сюйӧма кусыньтӧм трубка.
Тайӧ трубкалысь помсӧ лэдзам ва тыра стӧканӧ, кыдзи петкӧдлӧма 49-ӧд серпас вылын.
Трубкаысь ваӧ петӧны газ больяс.
Тайӧ петӧ углекислӧй газ.
Тайӧ бара жӧ рӧмтӧм газ.
Газ петан трубкалысь помсӧ лэдзам югыд известка ва тыра стӧканӧ.
Известка ваыс стӧканас гудырмӧ.
Сідзкӧ, известка васӧ гудыртӧ углекислӧй газ.
Газ петан трубкалысь помсӧ ӧні лэдзам «тыртӧм» стӧканӧ да вевттям сійӧс стеклӧӧн.
Трубка кузя петӧ углекислӧй газ да тыртӧ стӧкансӧ, но тайӧс ми огӧ аддзӧ сы вӧсна, мый тайӧ газыс рӧмтӧм.
Стӧканӧ сюям ӧзъян сартас.
Сартас кусӧ.
Стӧканын ӧні углекислӧй газ.
Углекислӧй газ оз отсав сотчыны.
Углекислӧй газсӧ ӧні сэсся пондывлам стӧканысь кисьтны мӧд, «тыртӧм» стӧканӧ.
Вӧчам тайӧс сідзи, кыдзи кисьтлӧны ва.
Сійӧ стӧканӧ, кӧні вӧлі сынӧд, сюям ӧзъян сартас.
Сартас кусӧ.
Сідзкӧ, тайӧ стӧканын сынӧд пыдди ӧні эм углекислӧй газ.
Сійӧ стӧканӧ, кӧн водзджык вӧлі углекислӧй газыс, сюям ӧзъян сартас.
Сартас оз кус, важ мозыс сотчӧ.
Сідзкӧ, тайӧ стӧканын <rus>углекислый газ</rus> пыдди ӧні эм сынӧд.
Углекислӧй газсӧ ми тадзи стӧканысь стӧканӧ ваӧс моз кисьтім.
Тадзсӧ ми вермим вӧчны сы понда, мый углекислӧй газыд сьӧкыдджык сынӧдысь.
Сынӧдын быдлаын эм углекислӧй газ.
Но медуна углекислӧй газыд йӧз оланінъяс пытшса сынӧдын.
Торйӧн нин уна сійӧ чукӧрмӧ сэтшӧм вежӧсъясӧ, кытчӧ чукӧрмывлӧны уна йӧз.
Тшӧтш и миян класса сынӧдын углекислӧй газыд уна.
Классаным пуктам югыд известковӧй ва тыра блюд.
Регыд мысти ми казялам, мый ва вылысас лои еджыд кень.
Тайӧ кеньыс лои углекислӧй газ вӧсна, коді эм сынӧдын.
Углекислӧй газыд ӧд гудыртӧ известка ватӧ.
Та серти углекислӧй газӧс век позьӧ казявны.
Мый вӧсна нӧ эськӧ углекислӧй газыс унджык йӧз оланінса сынӧдын?
2 опыт.
Босьтам югыд известковӧй ва тыра стӧкан.
Стеклӧ трубка либӧ идзас пыр кутам известковӧй ва пытшкас пӧльтны ас тыяссьыным сынӧд.
Стӧкан пытшса известкаа ваыс пыр и гудыртчас.
Сідзкӧ, лолалігӧн ми лэдзам уна углекислӧй газ.
3 опыт.
Сутуга йылын стӧканӧ лэдзам ломзьӧдӧм сись да стӧкансӧ стеклӧӧн тупкам.
Сись сотчӧ, но мыйкӧ дыра мысти кусӧ, сы вӧсна, мый стӧкан пытшса сынӧдсьыс дзикӧдз быри кислород.
Стӧканысь босьтам сисьсӧ, кисьтыштам сэтчӧ югыд известковӧй ва да солькйӧдлыштам.
Стӧкан пытшса ваыс гудырмас.
Сідзкӧ, сынӧдын сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ.
Ӧні гӧгӧрвоана нин, мый вӧсна йӧз оланін сынӧд пытшкын уна эм углекислӧй газ.
Сійӧ сынӧдас выделяйтчӧ лолалігӧн да мыйкӧ сотчигӧн.
Сынӧдлысь составсӧ тӧдмӧдан опыт.
Кислород да углекислӧй газ свойствояскӧд тӧдмасьӧм мысти вӧчам опыт, коді петкӧдлас сынӧдлысь составсӧ (50-ӧд серпас).
Опыт.
Паськыд стеклӧ дозйӧ кисьтам югыд известковӧй ва.
Ва вылас пуктам паськыд пробка, код вылӧ сувтӧдӧма ломзьӧдӧм неыджыд сись.
Сисьсӧ вевттям вундӧм пыдӧса бутыльӧн; бутыльлысь вомсӧ пробкаалам.
Бутыль пытшкын сиськыс заводитчӧ сотчыны, сы вӧсна мый сынӧдас сэн эм кислород.
Сись сотчигӧн кислородыс бырӧ да артмӧ углекислӧй газ.
Кор став кислородыс бутыльсьыс бырӧ, сэк сись кусӧ.
Сись сотчӧмысь артман углекислӧй газсӧ ас пытшкас кыскӧ известковӧй ва, та вӧсна бутыльын ваыс кыптӧ.
Бутыльын кыптысь ваыс сы мында кымын жӧ босьтӧ местасӧ, мыйдта босьтліс сотчигӧн рӧскодуйтӧм кислородыс.
Мукӧд местасӧ бутыльын медсясӧ босьтӧ азот.
Точнӧй опытъясӧн тӧдмалӧма, мый сынӧдын эм кык газ да мый кислородыс неуна унджык 1/5 юкӧнысь, а азотыс пӧшти 4/5 юкӧн.
IV.
ПРИРОДАЫН ЭЛЕКТРИЧЕСТВО.
Гым-чард мунӧм быдӧнлы тӧдса.
Енэжыс вевттьысьӧма сьӧд кымӧръясӧн, кисьтӧ зэр, дзирдалӧ чардби (51-ӧд серпас), чорыда йиркӧдӧ-гымалӧ.
Суевернӧй войтыр полӧны гымсьыд.
Важӧн йӧзыд чайтлісны, мый гымсӧ мӧдӧдӧ ен-громовержец. 
Скӧрмас енмыс да сэсся и койӧ му вылӧ чард да, гым.
Пемыд йӧзыд ӧні на чайтӧны, мый гымыд пӧ Илья-пророксянь. Илья-пророк пӧ гӧняйтлӧ аслас телегаӧн енэж кузя да шыблалӧ му вылӧ би ньӧвъяс — чардъяс.
Мый сійӧ чардыс да гымыс.
1752 вося гожӧмӧ, гымалігӧн, американскӧй учёнӧй Франклин петіс эрд вылӧ да качӧдіс ассьыс знаменитӧй змей.
Сійӧ вӧлі кӧсйӧ тӧдмӧдны, мый жӧ сэтшӧм чардыс.
Франклин ассьыс змейсӧ вӧчис паськыд шӧвк чышъянысь да вылыс помас лӧсьӧдіс ёсь металлическӧй стержень.
Змейсӧ качӧдіс зэв ён пыш сунис йылын. Сунислӧн помыс вӧлі кӧрталӧма металлическӧй ключӧ.
Ключас нӧшта вӧлі кӧрталӧма шӧвк чышъян, тайӧ чышъянӧдыс и кутіс Франклин ассьыс змейсӧ.
Кор кымӧр муніс змей весьтӧд, Франклин чуньсӧ вайӧдліс ключ бердӧ.
Ключысь чеччыштіс дзоляник чард — электрическӧй искра, сэки жӧ тшӧтш кылыштіс омӧлика трачнитӧм шы.
Тадзи медводдзаысь Франклин тӧдмаліс, мый чардыд — вывті ыджыд электрическӧй искра, а гымыд — тайӧ искралӧн трачкакылан ён шы.
Водзӧ учёнӧйяс нӧшта установитісны, мый чард да гым лоӧны ӧти здукӧ.
Ми кӧ чардыштӧмсӧ аддзам водзджык, а гымыштӧмсӧ бӧрынджык кылам, тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый югнитӧмыс (свет) водзджык воӧ миян дорӧдз, а гымыштӧм шыыс сёрӧнджык.
Мый сійӧ гымыс да чардыс тӧдмӧдӧмӧн наука эрдӧдіс гым да чард йылысь религиознӧй предрассудокъяслысь нелепостьсӧ.
Громоотвод.
Гымалігӧн чардыд чеччыштӧ кык кымӧр коластӧд либӧ кымӧр да му коластӧд.
Муӧ кучкигӧн чард вермас сотны керка, вины мортӧс.
Чардысь виччысьӧны громоотвод лӧсьӧдӧмӧн.
Громоотводтӧ медводз вӧлі изобретитӧма Франклинӧн.
Франклин вӧчис татшӧм опыт.
Пыдӧ му пытшкӧ кодйӧмӧн сійӧ сюйис кузь кӧрт бедь.
Гымалігӧн чардбиыс кучкӧ вӧлі тайӧ кӧртас да сы кузя мунӧ му пытшкӧ.
Тайӧ вӧлі медводдза громоотвод.
Франклин велӧдіс йӧзӧс вӧчавны татшӧм громоотводъяссӧ джуджыд керкаясӧ, медым видзны найӧс чард. кучкӧмысь.
Кор кутісны лӧсьӧдавны громоотводъяссӧ, сэк тыдовтчис, мый громоотвода керкаясад шочджыка кучкывлӧ чардыд, а кучкывлӧ кӧ, сӧмын громоотводас да сэсся сы кузя веськыда лэччӧ муӧ.
Громоотводъястӧ кутісны применяйтны первой Америкаын, а сы бӧрын и Европаын.
Ӧнія кадӧ громоотводъястӧ усовершенствуйтӧма да чардысь виччысьӧм могысь применяйтчӧны быдлаын (52-ӧд серпас).
Громоотводыд кӧ эм, чардысь оз ков повны.
Ӧні ми вермам нин чардбиӧн веськӧдлыны, чардбисӧ ми вӧчам кывзысьысьӧн (послушнӧйӧн).
Электричество народнӧй овмӧсын.
Владимир Ильич Ленин шуліс: «Коммунизм — сійӧ сӧветскӧй власть плюс странаӧс ставнас электрифицируйтӧм».
Ленинлӧн тайӧ индӧдыс збыльвылӧ пӧртсьӧ олӧмӧ миян строительствоын.
Миян страна тыри электрическӧй станцияяс сетьӧн.
Найӧ уджалӧны ломтас вылын, наын используйтсьӧ усян валӧн выныс и весигтӧ тӧвлӧн.
Электростанцияяс сетӧны электричество фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ, рабочӧйлы да крестьянинлы оланінъясӧ.
Электрификацияын миян страна воӧдчис зэв ыджыд вермӧмъясӧдз.
Ӧти Днепровскӧй электростанция ӧні вӧчӧ унджык электричество царскӧй Россияса став электростанцияяс серти.
А миян став электростанцияясыс вӧчӧны электричествосӧ пӧшти 18 пӧв унджык царскӧй Россияса электростанцияяс серти.
И дас витӧд местасянь, кодӧс занимайтліс царскӧй Россия электричество производитӧм кузя, Сӧветскӧй Союз ӧні петіс мирас коймӧд местаӧ.
V. БЫДМӦГЪЯСЛӦН ОЛӦМ.
Кыдзи быдмӧгъяс олӧны водз тулысын.
Воис тулыс.
Тувсовъя шонді ӧтарӧ ёнджыка шонтӧ.
Пуяс да кустарникъяс вӧрын век на пасьтӧмӧсь сулалӧны, на вылын коръяс ни цветъяс абуӧсь на, но на вылын пӧльтчӧны нин почкаяс, и регыд найӧ пушкыртчасны веж коръясӧн да цветъясӧн.
Почкаяс.
Нетшыштам бузина ветка.
Сы вылын эмӧсь уна почкаяс (53-ӧд серпас).
Но абу быд почка ӧткодь.
Ӧтияс гырысьджыкӧсь, мукӧдъяс — посньыдджыкӧсь.
Гырысьджыкъясыс — цветочнӧй почкаяс, посньыдджыкъясыс — коръя почкаяс.
Коръя почкасӧ кутам паськӧдны.
Ортсысяньыс сійӧ тупкысьӧма вӧсни кучик кодь кышъясӧн (чешуйкаясӧн).
Почка пытшкын эм залӧн да коръяслӧн петас (зачаток).
Коръя почкаысь сэсся быдмӧ веж коръяса ветка.
Цветочнӧй почка сідзжӧ тупкысьӧма чешуйкаясӧн.
Почка пытшкын эм цветлӧн петас.
Цветочнӧй почкаысь сэсся быдмӧ коръяса да цветъяса ветка.
Коръяссьӧм.
Интереснӧ наблюдайтны, кыдзи коръяссьӧны миян пуяс да кустарникъяс.
Почкаяс водзынсӧ пӧльтчӧны, найӧ ӧтарӧ гырысьджыкӧсь лоӧны.
Кучик кодь чешуйкаясыс паськалӧны, и, бӧръяпом, почкаысь писькӧдчӧ веж петас.
Почка потӧ.
Паськалысь почкаысь тыдовтчӧны зэв посньыдик да чукыртчӧм коръяс.
Вочасӧн найӧ паськалӧны да лоӧны сэтшӧмӧсь, кутшӧм коръяс ми векджык аддзам пуяс да кустарникъяс вылысь.
Быдмӧгъяс вылын лоӧны коръяс.
Тадзи овлӧ коръяссьӧм.
Цветитӧм.
Уна пуяс да кустарникъяс заводитӧны цветитны водз тулысын.
Серпасъяс вылын петкӧдлӧма некымын пуяслысь да кустарникъяслысь цветъяс: бадьлӧн «берба-бальӧ», орешниклӧн да топольлӧн «исергаяс» (серпас, 54, 55, 56).
Тайӧ быдмӧгъясыс заводитӧны цветитны водз тулысын, весиг ёна водзджык на коръяссян кадысь.
Медводдза тувсов цветъяс.
Водз тулысын жӧ цветитӧны и некымын турун быдмӧгъяс.
Кодъяс нӧ цветитӧны татшӧм водзсӧ?
Водз тулысӧ сёйӧда му вылысь дзик быдлаысь позьӧ аддзыны вижъюр (<rus>мать-и-мачеха</rus>) нима быдмӧг (57-ӧд да 58-ӧд серпасъяс).
Коръявтӧдзыс на босьтсьӧ цветитны вижъюр.
Цветъясыс сылӧн вижӧсь, миянлы тӧдса одуванчиклӧн (йӧла турунлӧн) кодь жӧ.
Вижъюрлӧн коръясыс сёрӧнджык петӧны.
Тайӧ коръяслӧн вылысладорыс виж да шыльыд, а улысладорыс быттьӧ еджгов гӧна.
Чужӧм бердӧ кӧ пуктывны вижъюрлысь корсӧ, сэки казялан, мый улысладорсяньыс шоныдджык, а вылыссяньыс кӧдзыдджык.
Та вӧсна и пуктісны тайӧ быдмӧгыслы ним: <rus>мать-и-мачеха</rus> (рочӧн).
Му пытшкын вижъюрлӧн эм уна вожа кыз вуждін, тайӧ вужъяс колян восянь на заптӧма питательнӧй веществояслысь запасъяс.
Му пытшса вужъясас питательнӧй вещество запасъясыс заптӧма и мукӧд быдмӧгъяслӧн, кодъяс водз тулысын жӧ цветитӧны: хохлаткалӧн клубеняс, а видзвыв луклӧн (гусинӧй луклӧн) лукъюрас (луковицаас).
Питательнӧй веществояслӧн запасъясыс быдмӧглы колӧны, медым заводитны овны водз тулысӧ на.
Водз тулысся цветъяс ӧдйӧ зэв кисьмӧны, сы вӧсна найӧс колӧ ас кадӧ аддзыны.
Гожӧмнад найӧс он нин аддзы.
Кыдзи чужӧ да быдмӧ кӧйдысысь быдмӧг.
Тулысын миян Союзса синмӧн судзтӧм паськыд муяс вылын нуӧдсьӧ кӧдзӧм.
Кӧдзаыд — видзму овмӧсад вывті тӧдчана удж.
Кӧдзӧм кӧйдысъясысь чужӧны быдмӧгъяс, кодъяс и сетӧны миянлы урожай.
Кор кӧйдысыс веськалӧ небыд да васӧд мусинмӧ, коді тырмымӧнъя шоныд, сійӧ босьтӧ мусьыс ва, польтчӧ дай чужӧ.
Быдмӧг чужӧ зародышысь, коді эм быд кӧйдысын.
Босьтны кӧ ваын кӧтӧдӧм анькытш кӧйдыс, кульны сылысь кучиксӧ (кожурасӧ) да торйӧдны воча воан кык семядолясӧ, сэк на костысь позьӧ аддзыны почечка да корешок.
Почечка да корешок семядоляяскӧд ӧтлаын составляйтӧны быдмӧглысь зародыш.
Сійӧ эм и рудзӧг кӧйдысын.
Зародышыс вердчӧ кӧйдыс пытшса веществоясӧн, зародышсьыс и артмӧ быдмӧгыс.
Опыт.
Медым аддзыны, кыдзи чужӧ кӧйдыс да кыдзи кӧйдысысь артмӧ том быдмӧг, вӧчам татшӧм опыт.
Босьтам кык стекляннӧй стӧкан.
Кыкнан стӧкансӧ вылыссяньыс гартам марляӧн либӧ гежӧд панаса кутшӧмкӧ дӧраӧн.
Марлясӧ либӧ дӧрасӧ неуна сюйыштам стӧкан пытшкас.
Кыкнан стӧканас кисьтам ва.
Васӧ кисьтам бурэтш сы мында, медым марлясӧ либӧ дӧрасӧ кӧтӧдіс.
Ӧти стӧканас марля вылӧ пуктам анькытш кӧйдысъяс, а мӧдас — рудзӧг либӧ шобді кӧйдысъяс.
Кадысь кадӧ стӧканъясас кутам содтыштавны васӧ.
Кутам видзӧдны, кыдз чужӧны кӧйдысъясыс да кыдзи кӧйдысысь петӧ том быдмӧг.
Быдмӧгъяслӧн вужъяс.
Чужан кӧйдыслӧн зародышыс вердчӧ кӧйдыс пытшса питательнӧй веществоясӧн.
Но, шуам, муӧ кӧдзӧм кӧйдысъяс чужисны нин.
Кӧйдысысь петісны том быдмӧгъяс.
Налӧн вужъясыс пырисны небыд муӧ.
Му вежӧдіс.
Кӧйдыслӧн запасъяс бырисны.
Ӧні нӧ кыдзи да мыйӧн вердчӧ том быдмӧгыс?
Ва да питательнӧй совъяссӧ быдмӧг босьтӧ муысь.
Аслас вужъяснас сійӧ судзӧдӧ найӧс.
Тӧдмалам, кутшӧм вужъяс овлӧны торъя быдмӧгъяслӧн.
61-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма некымын культурнӧй быдмӧгъяслысь вужъяссӧ.
Кутшӧм ыджыдӧсь вужъясыс?
Со кутшӧм паськыда да пыдӧдз найӧ пырӧдчӧны!
Со кутшӧма найӧ тывйыштӧмаӧсь мусинсӧ!
Подсолнечниклӧн эм ӧти шӧр вуж, коді сэсся ёна вожавлӧма.
Татшӧм вужйыс шусьӧ стержневӧй вужйӧн.
Свеклӧлӧн сідзжӧ стержневӧй вуж, бара жӧ ёна вожавлӧма.
Но тайӧ вужйыс кыз да сочнӧй.
Сы пытшкӧ заптӧма питательнӧй веществолысь запасъяс.
Свеклӧлӧн вужйыс быттьӧ сёян видзан кладӧвӧй.
Сёркни вуж сідзжӧ ас пытшкас видзӧ питательнӧй веществояс, сӧмын формаыс сылӧн мӧдджык.
Рудзӧглӧн вужъясыс абу нин подсолнечниклӧн да свеклӧлӧн кодьӧсь.
Рудзӧглӧн шӧр вужйыс абу.
Вужъясыс сылӧн мунӧны пучокӧн.
Татшӧм вужъясыс шусьӧны мочковатӧй вужъясӧн.
Ёна сюся кӧ видлавны быдмӧгъяслысь вужъяссӧ, на вылысь позьӧ аддзыны зэв посньыдик вуж сіяс (62-ӧд серпас).
Вуж сіяснас быдмӧг муысь кыскӧ ва да сы пытшкӧ сылӧм питательнӧй совъяс.
Орйӧдлыны кӧ вуж сіяссӧ, быдмӧг кулӧ.
Парникъясӧ да град вылӧ быдмӧг петасъяссӧ вуджӧдігӧн та вӧсна и колӧ ёна виччысьны, медым не орйӧдлыны вуж сіяссӧ.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыд уна.
Вужъяс вылын вуж сіясыс нӧшта на уна.
Та вӧсна быдмӧгыс муысь кыскӧ унджык ва да сы пытшкӧ сылӧм питательнӧй совъяс.
Но муад татшӧм питательнӧй солыд век жӧ абу уна, сы могысь и мутӧ колӧ вынсьӧдны, сюйны сэтчӧ быдмӧглы колана питательнӧй совъяс.
Бура да колананог му уджалӧмӧн да вынсьӧдӧмӧн содтам миян муяслысь урожай!
Быдмӧглӧн веж коръяс.
Коді нӧ эз нимкодясьлыв веж муӧн, цветитысь веж виддзӧн, вӧрса нюдзвиж коръясӧн!
Но быдӧн-ӧ тӧдӧны, мый вӧсна быдмӧгъяслӧн коръясыс вежӧсь?
Опыт.
Босьтам кык сёй гырнич либӧ кык жӧч доз да тыртам муӧн.
Мусӧ киськалам ваӧн да кӧдзам сэтчӧ кутшӧмкӧ быдмӧглысь кӧйдыс, шуам кӧть зӧрлысь либӧ анькытшлысь.
Ӧти гырничсӧ петкӧдам гожводзӧ, а мӧдсӧ — пемыдінӧ, кытчӧ оз вермы веськавны шонді югӧр.
Некымын лун мысти ми аддзам, мый кыкнан гырничас кӧйдысъясыс чужисны да наысь петісны том быдмӧгъяс.
Но кутшӧма найӧ торъялӧны!
(63-ӧд серпас).
Югыдінын быдмӧм быдмӧгъяс — вежӧсь, мичаӧсь, шаньӧсь.
Пемыдінын жӧ быдмӧм быдмӧгъяс — кузьӧсь, кельыдвижӧсь, нюдзвиж рӧмыс налӧн абу.
Сідзкӧ быдмӧгъясыд сӧмын югыдінын вежӧдӧны.
Вежӧдӧны быдмӧгъясыд сы вӧсна, мый югыдінын быдмиганыс на пытшкын артмӧ нюдзвиж рӧма вещество.
Та вӧсна и вежӧсь быдмӧгъяслӧн коръясыс.
Веж быдмӧгъясыд — шонділӧн пиян.
Шондітӧгыд найӧ оз вермыны овны.
Тайӧс тӧдӧ быд мууджалысь морт, и сійӧ некор оз кут быдтыны быдмӧгъястӧ сэтшӧминъясын, кытчӧ оз инмы шонді югӧр.
Урожайтӧ сэсь он босьт.
Быдӧн тӧдӧны, мый шонді югӧръястӧгыд веж быдмӧгъяс оз вермыны овны, но унаӧн на оз тӧдны, мый вӧсна веж быдмӧгъяслы колӧ югыдыс.
Сё кымын во сайын первойяысь вӧлі тӧдмалӧма, мый быдмӧгъяс вердчӧны оз сӧмын муысь сёянторъяс босьтӧмӧн, но и сынӧдысь.
Вӧлі установитӧма, мый веж быдмӧгъяс вердчӧны сынӧдысь босьтам углекислӧй газӧн и сійӧн найӧ вердчӧны сӧмын югыдінын.
Васӧ да ва пытшкӧ сылӧм питательнӧй совъяссӧ быдмӧг аслас вужъяснас кыскӧ муысь.
А углекислӧй газсӧ быдмӧг шедӧдӧ сынӧдысь аслас коръяснас.
Углекислӧй газысь да ваысь быдмӧг веж коръясын югыдінын артмӧ питательнӧй вещество — крахмал.
Вот мыйла веж быдмӧгъясыдлы колӧ югыдыд.
Кутшӧм заяс эмӧсь уна сикас быдмӧгъяслӧн.
Природаын быдмысь став быдмӧгъяссӧ позьӧ юкны куим гырысь чукӧрӧ: турун быдмӧгъяс, кустарникъяс да пуяс.
Турун быдмӧгъяс, либӧ прӧстӧ турунъяс, торъялӧны ас зананыс, быдӧнлӧн налӧн эм небыд турун за.
Кустарникъяслӧн да пуяслӧн заныс чорыд, пу.
Но мыйӧн жӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыс пуяс да кустарникъяс?
Ті кӧ видзӧдланныд кутшӧмкӧ пу вылӧ, шуам липа либӧ кыдз вылӧ, сэки аддзанныд, мый сылӧн эм ӧти шӧр за — ствол, коді сэсся вожавлӧма.
Кустарникъяслӧн жӧ, шуам бадьлӧн, орешниклӧн, татшӧм заыс: абу, налӧн заясыс позтырӧн (пучокӧн) петӧны ӧти вужйысь.
Заяс тэчасног (строение) серти и торйӧдӧны пуясӧс да кустарникъясӧс
Унджык быдмӧгыслӧн эм веськыда сулалана за.
Но мукӧд быдмӧгъяслӧн эмӧсь гартчан да вольсасян заяс.
Босьтны кӧ фасоль либӧ таг, налӧн заныс гартчанаӧсь.
Татшӧм заясыд небыдӧсь да кузьӧсь.
Татшӧм заыс гартчӧ кутшӧмкӧ ён пыкӧд гӧгӧр да сэтшӧм ногӧн петкӧдӧ коръяссӧ югыдінӧ.
Тыквалӧн либӧ огурецлӧн заныс вольсасяна.
Тайӧ заясыс сідз жӧ кузьӧсь да небыдӧсь, но найӧ му вывті вольсасьӧны.
Гартчан заа быдмӧгъяслы, шуам фасольлы, градъяс вылӧ сутшкалӧны пу пыкӧдъяс.
Вольсасяна заа быдмӧгъясӧс, шуам огурецӧс, пуктӧны мӧда-мӧдсьыс вель ыджыда косталӧмӧн, медым налӧн заясыс вермисны му вывті вольсасьны.
Заяс петкӧдӧны коръяссӧ югыдінӧ да кутӧны найӧс.
Но заясыд быдмӧгъяслы колӧны нӧшта и мӧдтор вӧсна.
Медым тайӧс тӧдны, вӧчам татшӧм опыт.
Опыт.
Сулеяӧ либӧ стӧканӧ кисьтыштам неуна ваӧн сорлыштӧм гӧрд чернила да сувтӧдам сэтчӧ коръя веткаяс.
Мӧд лунӧ веткасӧ колӧ босьтны чернила пытшкысь да вундавны кузяног и пасьтаног.
Сэки аддзам, кыдзи заыс краситчӧма гӧрд чернилаӧн.
Гӧрдӧсь лоины и корлӧн сӧнъясыс.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый за кузя вужъяссянь кайӧны коръясӧ ва да сы пытшкӧ сылӧм веществоясыс, кодъясӧс быдмӧг аслас вужъяснас кыскӧ муысь.
Быдмӧгъясӧн ва пактӧдӧм.
Муысь кыскӧм совъясыс кольӧны быдмӧг пытшкӧ.
Найӧс ми вермам аддзыны, кор быдмӧгсӧ сотам: артман пӧимыс и эм минеральнӧй совъясыд.
Ваыс, кодӧс быдмӧг кыскӧ муысь, оз ставнас коль быдмӧг пытшкӧ.
Быдмӧглӧн коръясыс пактӧдӧны уна ва.
Кыдзи быдмӧг пактӧдӧ ва, позьӧ аддзыны татшӧм опытысь.
Опыт.
Быдмӧглысь босьтам неыджыд коръяса ветка да пуктам ва тыра пробиркаӧ.
Ва вылысас кисьтыштам вый слӧй, мед ваыслӧн эз вӧв вылісяньыс пакталӧм.
Пробирка пытшса валысь судтасӧ пасъям.
Лун-мӧд мысти тыдовтчас, мый валӧн судтаыс пробиркаын чині.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый быдмӧгыс кыскӧ васӧ да ас коръяс пырыс пактӧдӧ.
Быдмӧгъяс пактӧдӧны ёна уна ва.
Культурнӧй быдмӧгъяскӧд тшӧтш васӧ пактӧдӧны сідзжӧ и ёг турунъяс да тадзикӧн найӧ косьтӧны мусӧ.
Сы вӧсна засухакӧд вермасьӧмын ёг турунъяскӧд вермасьӧмлӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Цветъяс, насекомӧйяс да тӧв йылысь.
Цветитысь вишня садйын.
Вишня цветитӧ тулысын.
Вишня веткаяс вылын петӧны уна-уна еджыд цветъяс.
Миян садйын найӧ — водз тулыслӧн медводдза петасъяс.
Цветъяс весьтын жувгӧны-бергалӧны малязіяс, лэбалӧны цветысь цветӧ.
Нетшыштам вишнялысь цветсӧ да кутам видлавны, кыдзи сійӧ тэчсьӧма (64-ӧд серпас).
Медводз синманым шыбытчӧны цветлӧн еджыд лепестокъяс.
Ставыс вит лепесток, найӧ ӧтлаын артмӧдӧны венчик.
Видзӧдлам цветок пытшкас.
Сэсь ми аддзам уна тычинка.
Быд тычинка артмӧма сунис кодьысь (нитьысь), сы йылын эм вижов пыльник.
Тайӧ пыльникас кисьмӧ вывті посньыдик пыльца.
Кор пыльцаыс кисьмас, пыльник потас, и сэки пыльца киссяс пыльник пытшкысь.
Цветок шӧрас тыдалӧ пестик.
Вишня цветокын сӧмын ӧти пестик.
Пестиклӧн улыс помыс паськалӧма.
Тайӧ — завязь.
Завязьсянь кайӧ столбик, столбик йылын эм рыльце.
Видзӧдлам кӧ цветоксӧ увсяньыс, аддзам посньыдик веж коръяс.
Тайӧ — чашечка коръяс (чашелистикъяс).
Ставыс вит.
Наысь артмӧма чашечка, коді ортсысянь вевттьӧ цветсӧ.
Ми ӧні тӧдам нин, кыдзи тэчсьӧма вишня цветок.
Мый жӧ цветъяс вылын вӧчӧны малязіясыс, кодъяс тырыс лэбалӧны садйын?
Вишнялысь еджыд цветъяссӧ малязіяс радейтӧны сы вӧсна, мый цветъяс пытшкын эм юмов сок.
Тайӧ чӧскыд сокысла и волӧны малязіясыд цветъяс вылӧ.
Но малязіяслӧн волӧмыс тшӧтш и быдмӧглы колӧ.
Кор малязі локтӧ цвет вылӧ юмов сокла, сэки пыльникысь киссьӧм пыльцаыс сибдӧ небыдик гӧн кодьӧн тырӧм малязі туша бердӧ.
Кор малязіыс сэсся лэбзяс да мӧд цвет вылӧ пуксяс, сьӧрас вайӧм пыльцаыс сибдас тайӧ цветса пестик рыльцеӧ.
Тадзи малязіяс разӧдӧны цветысь цветӧ пыльцасӧ.
Малязіяс отсӧгӧн тадзи опыляйтчӧны вишня цветъяс.
Цвет опылитчӧм бӧрын вӧльысти нин завязьысь заводитчӧ сӧвмыны да быдмыны тіянлы бура тӧдса вишнялӧн плод. Вишнялӧн плодыс кисьмӧ гожӧм шӧрын.
Розъялан рудзӧга му вылын.
Рудзӧгыд розъялӧ гожӧмын.
Рудзӧг розлӧн венчикыс абу (65-ӧд серпас).
Тайӧ розйыс артмӧма нюдзвиж чешуйкаясысь, куим тычинкаысь да перистӧй кык рыльцеа пестикысь.
Розъялан рудзӧга му вылысь ті онӧ аддзӧ розйысь розйӧ лэбалысь малязіясӧс.
Кыдзи нӧ эськӧ вермӧ веськавны рудзӧгыслӧн пыльцаыс розйысь розйӧ?
Мунӧй гожӧмын му вылӧ, кӧні розъялӧ рудзӧг.
Му вевдорсьыс ті казяланныд виж пыльцаысь артмӧм тшын-бус кымӧр кодьӧс.
Тайӧ — рудзӧгыслӧн пыльцаыс.
Потӧм пыльникъясысь тӧв новлӧдлӧ сійӧ да разӧдӧ розйысь розйӧ.
Венчиктӧм мукӧд быдмӧгъяс моз жӧ рудзӧгыд опыляйтчӧ тӧв отсӧгӧн.
Опылитчӧм бӧрын вӧльысти нин рудзӧг завязьысь босьтсьӧ быдмыны кӧйдыс, тайӧ кӧйдыс урожайсӧ чукӧртӧны гожӧм шӧрын.
Культурнӧй быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Миян уна быдмӧгъяс, кодъясӧс тулысын кӧдзам муяс либӧ градъяс вылӧ, сійӧ жӧ гожӧмнас цветитӧны да сетӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, зӧр, проса, шабді, анькытш, фасоль да мукӧдъяс.
Став тайӧ быдмӧгъясыс кӧйдыссянь кӧйдысӧдз воӧны ӧти гожӧмӧн да шусьӧны ӧти восяясӧн.
Мукӧд быдмӧгъяс, кыдз, например, свеклӧ, сёркни, морковь, кӧйдыссянь кӧйдысӧдз воӧны кык гожӧмӧн.
Ӧти гожӧмнас найӧ артмӧдӧны кыз вуж, дженьыдик за да сэсянь петысь коръяс.
Сӧмын мӧд вонас найӧ цветитӧны сетӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Став татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны кык восяясӧн.
Медбӧрын, эмӧсь быдмӧгъяс, кыдз, например, яблоняяс, грушаяс, кодъяс кутӧны цветитны аслас олігӧн сӧмын 5–6 во мысти, а мукӧд дырйи и сёрӧнджык.
Та бӧрын найӧ уна вося ас оліг чӧжыс быд во цветитӧны да сетӧны плод.
Татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны уна восяясӧн.
Миян культурнӧй быдмӧгъяс пӧвсысь, например шобдіяс пӧвсысь, важысянь торйӧдӧны ярӧвӧйясӧс да ӧзимӧйясӧс.
Ярӧвӧй шобді кӧдзӧны тулыснас, да сійӧ жӧ гожӧмнас шобді шепталӧ, цветитӧ да сетӧ кӧйдыс.
Ӧзимӧй шобдітӧ векджык кӧдзӧны арнас.
Но арнас сійӧ сӧмын вожавлӧ.
И сӧмын мӧд гожӧмнас, лым улын тӧвйӧм бӧрын, цветитас да сетас кӧйдыс.
И кӧдзан кӧ ӧзимӧй шобді тулыснас, сійӧ сідз жӧ шепталас, цветитас да сетас кӧйдыс сӧмын мӧд во гожӧмнас.
Но быдмӧгъясӧс быдтӧмӧн позьӧ веськӧдлыны.
Сідз, ӧзимӧй шобділысь кӧйдыссӧ кӧ неуна чужтыштан, а сэсся лун 40–50 кымын найӧс видзан кӧдзыдінын (2° шоныдын), то тулысын кӧдзӧм кӧйдысысь быдмасны быдмӧгъяс, кодъяс воӧны сійӧ жӧ гожӧмнас.
Быдмӧгъяс быдтӧмӧн управляйтан тайӧ способсӧ тӧдмаліс академик Т. Д. Лысенко да сетіс ним яровизация.
Бӧрынджык лои позянаӧн и ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧм.
Сылысь кӧйдыссӧ неуна чужтыштӧны, а сэсся 7-сянь 15 лунӧдз видзӧны ыркыдінын 5–10° шоныд дырйи.
Яровизируйтӧм кӧйдысысь быдмысь быдмӧгъяс воӧны кымынкӧ лунӧн водзджык, а — медколанаыс — сетӧны ыджыд урожай.
Шӧркодя Союзын ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧмысь лоӧ урожайлӧн кыптӧм пӧшти центнерӧн джынйӧн гектар вылӧ.
Сы понда, мый ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧм ӧні нуӧдсьӧ 10 миллион гектар гӧгӧр площадь вылын, то позьӧ лыддьыны, уна-ӧ содтӧд урожай сійӧ сетас миян страналы.
Яровизация — сӧветскӧй наукалӧн да видзму овмӧсса практикалӧн вывті гырысь вермӧмъяс пиысь ӧти.
Сійӧ миянлы сетӧ позянлун веськӧдлыны быдмӧгъяс быдтӧмӧн сідзи, кыдзи тшӧктӧны миян хозяйственнӧй могъяс.
VI.
ДЗОНЬВИДЗАЛУН КУТӦМ
Школаын удж да шойччӧг.
Классын сӧстӧмлун да пӧрадок — медводдза условие дзоньвидзалун видзӧм вылӧ да бура велӧдчӧм вылӧ.
Кор классын няйт да буса, сэк класс пытшса сынӧдын эм уна бус.
Ми лолалам тайӧ сынӧднас да сынӧдыскӧд тшӧтш кыскам буссӧ, бус веськалӧ ты пытшканым.
Бус пытшкад век эмӧсь микробъяс.
Найӧ — синлы тыдавтӧм, вывті посньыдик ловъя ловъяс.
Буса сынӧдад найӧ зэв уна.
Кор ми лолалам буса сынӧд, сэки ты пытшканым тшӧтш веськалӧны микробъяс.
Тайӧ микробъяс пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс вайӧдӧны висьӧм — тыяслысь туберкулёз, либӧ, нӧшта мӧд ног шулӧны чахотка.
Туберкулёз висьӧмысь кулӧны уна йӧз.
Медым эськӧ не лолавны буса сынӧдын, колӧ класстӧ обязательнӧ тӧлӧдны: частӧджык восьтлывлыны класслысь форточка, а бурджык кӧ поводдяыс, и дзоньнас ӧшиньсӧ.
Восьса форточка либӧ ӧшинь пыр петӧ тшыксьӧм, буса сынӧд да сы пыдди пырӧ сӧстӧм, бур сынӧд.
Классын уджалігӧн колӧ и правильнӧя пукавны.
Уна велӧдчысьяс шогмытӧма пукалӧны парта либӧ пызан сайын.
Мышкыртчӧмӧн, гӧрбыльтчӧмӧн пукалӧны.
Пыр кӧ тадзи пукалӧны, налӧн мышкуныс нюкыльтчӧ, да татшӧм нюкыльтчӧмыс вермас нэм чӧж кежлӧ кольны.
Колӧ велавны веськыда пукавны, мышкыртчытӧг да йӧжгыльтчытӧг.
Гижигӧн да лыддьысигӧн кодсюрӧ велӧдчысьяс копыртчӧны книга да тетрадь бердӧ.
Тадз кӧ пыр вӧчӧны, налӧн синмыс тшыкӧ.
Найӧ близорукӧйӧсь лоӧны да ылысь оз кутны нин аддзыны.
Уджалігад колӧ сідзи пукавны, медым югыдыс эз веськыда синманыд кучкы да медым лыддян книгаыд либӧ гижан тетрадьыд вӧлі бура югдӧдӧма.
Лэчыд югыдыс кӧ веськыда синманыд кучкӧ, таысь синмыд тшыксьӧ.
Югыдыс кӧ мышладорсяньныд кучкӧ, сэки юрсяньныд водан вуджӧрыс пемдӧдӧ тіянлысь книгатӧ либӧ тетрадьтӧ.
Югыдыс кӧ веськыдвывсянь кучкӧ, сэки гижан тетрадьнытӧ пемдӧдӧ кисянь усян вуджӧр.
Уджалігад медбур сэтшӧм ногӧн пукавны, медым югыдыс вӧлі шуйгаладорсянь кучкӧ.
Колӧ кужны не сӧмын лючкиа уджавны, но тшӧтш и лючкиа шойччыны.
Школаын кузя пукалӧм бӧрын бур вӧчавны физкультминуткаяс, мӧд ног кӧ вӧчны ӧшинь восьтӧмӧн кымынкӧ физкультурнӧй упражнение.
Сідзнад мортыд лоӧ долыдджык да бодрӧйджык.
Перемена дырйи колӧ шойччыны.
Ывла вылын ветлыштӧмыд да ворсыштӧмыд — медбур шойччӧг перемена кадӧ.
Татшӧм шойччӧг бӧрад бурджыка и мунӧ велӧдчӧмыд.
Гортын уджалӧм да шойччӧм.
Сӧстӧмлун да пӧрадок колӧ и гортын.
Колӧ пыр дӧзьӧритны, мед гортад бус ни няйт эз вӧв, мед гӧгӧр вӧлі сӧстӧм.
Оланін вежӧстӧ колӧ тӧлӧдны, медся нин асылын, садьмӧм бӧрын, да рытын, водтӧдз.
Гортсаясныд кӧ оз на тӧдны, колӧ налы висьтавны, мый вӧсна быть колӧ тӧлӧдны комнатаяс.
Зэв абу бур, кор гортад кыдзсюрӧ шыблалӧма кӧлуй, тетрадьяс, книгаяс.
Колӧ вӧчны гортад аслыд уджалан пельӧс, мед сэні позис видзны ассьыд велӧдчан кӧлуйтӧ да мед позис велӧдны сетӧм урокъястӧ.
Гортад не сӧмын колӧ велӧдны урокъяс да вӧчны вермана гортса удж, но тшӧтш и колӧ шойччыны.
Ывла вылын ветлыштӧмыд да ворсыштӧмыд — медбур шойччӧг.
А тӧвнад нӧшта спорт: йи кыр, дадь, коньки, лызь.
Час кык кымын быд лун колӧ овны ывла вылын, кӧні сынӧдыс сӧстӧм.
Сӧмын колӧ прӧстудаысь виччысьны.
Мед эськӧ не прӧстудитчыны, оз ков вывті шоныда пасьтасьны (гартчыны), а колӧ виччысьӧмпырысь да вочасӧн пыр водзӧ закаляйтны ассьыд телӧтӧ.
Рытнад колӧ кадын водны.
Тіян арлыда челядьлы узьны колӧ сутки пиас не этшаджык 10 часысь.
Производство вылын рабочӧйяслӧн удж да шойччӧг.
Войдӧртӧ, кор фабрикаяс да заводъяс вӧліны капиталистъяс киын, сэки рабочӧйяс уджавлісны луннас 10 час и весиг унджык на.
Кӧзяева-капиталистъяс эксплоатируйтісны рабочӧйясӧс.
Найӧ зілисны рабочӧйяс уджысь босьтны унджык прибыль (барыш).
Рабочӧйяс удж охрана йылысь найӧ эз тӧждысьлыны.
Фабрикаяс да заводъяс мыйӧн вуджисны Сӧветскӧй государство киӧ, сӧвет власть урчитіс кӧкъямыс часа уджалан лун.
Уна фабрикаяс да заводъяс вылын ӧні лӧсьӧдӧма сизим часа уджалан лун, а вреднӧй производствояс вылын — весигтӧ квайт часа уджалан лун.
Миян фабрикаяс да заводъяс вылын тӧждысьӧны рабочӧйяс удж охрана кутӧм вӧсна.
Медводз тӧждысьӧны сы вӧсна, мед гӧгӧр вӧлі сӧстӧм.
Торйӧн нин ёна зільӧны бырӧдны бус.
Уна фабрикаяс вылын, шуам кӧть текстильнӧй фабрикаясын, овлӧ аслыссикас производственнӧй бус.
Сійӧ артмӧ уджалігӧн.
Та вӧсна татшӧм машинаяс да станокъяс дорӧ, кӧні артмӧ тайӧ бусыс, лӧсьӧдӧны бускыскысьяс (пылесосъяс), мед бусыс эз веськав сынӧдӧ да рабочӧйяс тыясӧ.
Сынӧд весалӧм да сӧстӧммӧдӧм могысь лӧсьӧдӧны вентиляция.
Лӧсьӧдӧны сэтшӧм трубаяс, кодъяс кузя тшыксьӧм да буса сынӧдыс кыскыссьӧ ортсӧ, а сы пыдди локтӧ сӧстӧм да бур сынӧд.
Фабрикаяс да заводъяс вывса машинаяс да станокъяс дорын эмӧсь ӧпаснӧй местаяс, кытӧнъясын верман доймыны. Татшӧм местаяссӧ потшӧны решеткаясӧн, мед эськӧ рабочӧйяс кыдзкӧ эз доймыны.
Фабрикаяс да заводъяс вылын нӧшта тӧждысьӧны сы йылысь, мед эськӧ вӧлі колана югыд.
Югыдыд мед эз веськыда кучкы синмас рабочӧйлы, сэсся уджаланіныс мед вӧлі бура югдӧдӧма.
Тадзи синъясыс рабочӧйяслӧн дзоньвидзаӧсь кольӧны.
Фабрикаяс да заводъяс вылын уджалігӧн вӧчавлӧны шойччан костъяс.
Овлӧ ӧбед кежлӧ кузь кост, сэки рабочӧйяс сёйӧны фабрикаса либӧ заводса столовӧйын.
Рабочӧйяслӧн ӧтувъя сёйӧмыс миянын воысь воӧ пыр бурмӧ.
Быд фабрикаын да быд заводын эм врачебнӧй пункт, кӧні рабочӧйяслы сетӧны медицинскӧй отсӧг.
Микробъяс — заразнӧй висьӧмъяс возбудитысьяс.
Йӧзыд дыр эз вермыны тӧдмавны, мый вӧсна овлӧны заразнӧй висьӧмъяс.
Заразнӧй висьӧмъясыд важӧнтӧ вӧлі ёна паськалӧмаӧсь.
Писти, холера, чума эпидемияяс дырйи кувлісны уна миллион йӧз.
Каръяс да сиктъяс тыртӧммывлісны.
А ӧні ӧд писти, холера, чума ёна гежӧда нин овлӧны.
Ӧні ми тӧдам, мый вӧсна паськалӧны заразнӧй висьӧмъяс да кыдзи колӧ накӧд вермасьны.
Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый заразнӧй висьӧмъяс овлӧны микробъясысь.
Микробъясыд — синлы тыдавтӧм, вывті посньыдик ловъя ловъяс.
Найӧ сэтшӧм посньыдӧсь, мый весигтӧ ӧти ва войтӧ вермӧны тӧрны уна миллион (66, 67-ӧд серпасъяс).
Микробъяс йылысь тӧдмалісны сӧмын сы бӧрын, кор вӧлі изобретитӧма микроскоп (68-ӧд серпас).
Микроскоп — сэтшӧм прибор, код пыр позьӧ аддзыны вывті посни предметъяс.
Сійӧ ёна ыдждӧдӧ — 1000 пӧв дай унджык на.
Буса сынӧдын, няйт ваын да быд няйтын эм уна микробъяс.
Микробъяс, кодъяс веськалӧны морт телӧӧ, вайӧны висьӧмъяс.
Сідз, тифлӧн микроб вайӧ тиф висьӧм, туберкулёзлӧн микроб вайӧ туберкулёз (чахотка) висьӧм.
Висьӧмъяс разӧдысь микробъясыд — синлы тыдавтӧм миян смертельнӧй врагъяс, кодъяскӧд колӧ вермасьны, медым виччысьны заразнӧй висьӧмъясысь.
Буса сынӧд сорӧн, няйт заӧн да быдсяма няйтӧн микробъяс веськалӧны морт телӧӧ.
Заразнӧй висьӧмъясысь виччысьӧм могысь та вӧсна и колӧ овны пелька да сӧстӧма, Тайӧс колӧ медводз босьтны тӧдвылӧ.
Миян гӧгӧрын эм туберкулёзӧн (чахоткаӧн) висьысьяс.
Сэтшӧм висьысьлӧн шыжыс (сьӧлыштӧмыс) миянӧс вермас тшӧтш висьмӧдны: сэні ӧд туберкулёзлӧн микробъясыс миллионъясӧн.
Мортыд сьӧлыштас да шыжыс косьмӧ, но микробъясыд оз кувны.
Бус сорӧн найӧ кайӧны сынӧдӧ да буса сынӧднас веськалӧны миян тыясӧ.
Унаысь тадзи висьмӧны туберкулёзӧн.
Воддза каднас морт оз на казяв висьӧмсӧ, а сэсся сійӧ кутас косьмыны.
Оз кӧ понды бурдӧдчыны тайӧ висьӧмысь, сійӧ кулас.
Та вӧсна, медым виччысьны туберкулёзысь, колӧ овны пелька да сӧстӧма; колӧ видзӧдны мед джоджӧ эз сьӧлавны; колӧ частӧджык весавны комната пытшса сынӧдсӧ; колӧ кузьджыка овны ывла вылын, гожводзын — шонді югӧр виӧ микробъястӧ.
Челядь да гырысь йӧз гожӧмъясӧ унаысь висьлӧны дизентерияӧн — гырда мыт висьӧмӧн.
Няйт вакӧд да няйт сёянкӧд (няйт вотӧсӧн да пуктасӧн) тайӧ висьӧмлӧн микробъясыс веськалӧны рушкуӧ.
Морт висьмӧ дизентерияӧн, сійӧс босьтӧ да вӧдитӧ гырда мыт висьӧм.
Дизентерияысь виччысьнытӧ абу сьӧкыд; оз ков юны няйт ва.
Пузьӧдтӧм ватӧ юӧмысь колӧ виччысьны.
Оз ков сёйны мыськытӧм вотӧс да пуктас.
Сёйӧм водзвылын колӧ киястӧ мыськыны.
Сёйны да юны колӧ торъя дозъясысь.
Енлы эскысь йӧз унаысь асьныс висьмӧны дай мукӧдӧс висьмӧдӧны заразнӧй висьӧмъясӧн религиознӧй обрядъяс нуӧдігӧн.
Дзоньвидза войтыр и висьысьяс вичкоясын мӧда мӧд бӧрын «окалӧны» крест, ӧбраз.
«Даръясигӧн» дзоньвидзаяс и висьысьяс ӧти дозйысь (чашкаысь) да ӧти паньӧн юӧны вина да сёйӧны нянь.
Ыджыдлун дырйи дзоньвидза войтыр и висьысьяс «христосуйтчӧны», мӧда-мӧдкӧд окасьӧны.
Тадзи и вуджӧны висьӧмъясыд.
Колӧ висьтавлыны йӧзыслы, кутшӧм лёк вермас лоны дзоньвидзалунлы религиознӧй обрядъястӧ нуӧдӧмысь.
Религиознӧй обрядъяс мунӧны паныд наука велӧдӧмъяслы — гигиеналы, найӧ паськӧдӧны заразнӧй висьӧмъяс, и накӧд колӧ вермасьны.
Насекомӧйяс — заразнӧй висьӧмъяс разӧдысьяс.
Мукӧд насекомӧйыд разӧдӧны микробъясӧс да тадзи висьмӧдӧны миянӧс уна пӧлӧс висьӧмъясӧн.
И найӧ сэтшӧм насекомӧйяс, кодъяс частӧ овмӧдчылӧны дурк морт туша вылын, либӧ сійӧ оланінын, либӧ оланін гӧгӧрас.
Найӧ — гутъяс, тойяс да номъяс.
Гутъяс (69-ӧд серпас) лэбалӧны быдлаын.
Асланыс ныр да кокъяс вылын найӧ разӧдӧны висьӧм новлӧдлысь микробъясӧс.
Уна заразнӧй висьӧмъяс, кыдз дизентерия, брюшнӧй тиф, холера, паськӧдсьӧны гутъясӧн.
Гутъяскӧд колӧ тышкасьны.
Керка гӧгӧрын оз ков видзны ёг да куйӧд, сэні и рӧдмӧны гутъясыд.
Морт оланінъясысь найӧс колӧ бырӧдны.
Сёян-юантӧ колӧ вевттьӧмӧн видзны, мед гутъяс эз вермыны веськавны сэтчӧ.
Сёйӧм бӧрын пызан вылӧ оз ков кольны сёян мыльӧсъяс да нянь чиръяс.
Дурк морт туша вылын олӧ ӧпаснӧй враг. Сійӧ — той (70-ӧд серпас).
Той паськӧдӧ сыпнӧй тиф.
Той нёнялас висьысь мортлысь вирсӧ, сэсся вуджас дзоньвидза морт вылӧ да сійӧс кутас курччавны.
Сэки дзоньвидза мортлы вирас веськалӧны микробъяс, и сійӧ висьмӧ сыпнӧй тифӧн.
Колӧ пелька овны: частӧджык мыськывны юртӧ да ветлывны пывсянӧ, частӧджык вежлавны бельётӧ.
Морттӧ вермӧ висьмӧдны тшӧтш и малярийнӧй ном (71-ӧд серпас).
Первой висьысьӧс курччалӧмӧн, а сэсся дзоньвидза морт вылӧ вуджӧмӧн, сійӧ разӧдӧ малярия висьӧм.
Малярия медсясӧ нюръяса местаясын паськалӧма, сы вӧсна, мый номъяс рӧдмӧны сулалан ваын.
Малярийнӧй номъяскӧд вермасьӧм могысь косьтӧны нюръяссӧ, нефтьӧн киськалӧны найӧс, мед эськӧ сэсь кулалісны ном личинкаясыс.
Насекомӧйяс пӧвстын да на кодь жӧ ловъя ловъяс пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс асьныс вермӧны висьмӧдны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Пример, босьтны вывті дзоляник гагйӧс (клещ) — луддзӧдан гагйӧс (72-ӧд серпас).
Тайӧ гагйыс овмӧдчӧ кучик пытшкӧ да висьмӧдӧ кучиксӧ лудан висьӧмӧн — чесоткаӧн.
Лудан висьӧмсьыд кокни виччысьны.
Оз ков инмӧдчавны чесоткаӧн висьысьяс дінӧ.
Гожӧмын шойччӧм.
Школаын велӧдчӧм регыд помасяс, челядьӧс лэдзаласны гожӧм кежлӧ.
А лӧсьыд жӧ нин гожӧмнад!
Гожӧмын колӧ шойччыны да ёнмӧдны ассьыд дзоньвидзалунтӧ (здоровьетӧ).
Сӧстӧм, свежӧй сынӧд медбура ёнмӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ.
Кузьджыка колӧ овны свежӧй сынӧд вылын, зелень пӧвсын, кӧні бус ни микробъяс абуӧсь.
Гожӧмын колӧ ветлывлыны вӧрӧ, муяс вылӧ, ю дорӧ, пруд дорӧ.
Ывла вылын позьӧ быд ногыс ворсны.
Гожӧмнад сідзжӧ бур уджалыштны и видзму овмӧсбердса уджъяс вылын: градйӧрын, садйын, цветъяс быдтанінын.
Ывлавывса татшӧм уджыд ёна бур.
Сӧмын оз ков уджавны сэк, кор шондіыс ёна пӧжӧ, бурджык уджавны асывводзын да рытладор, кор абу сэтшӧм жар.
Гожӧмнад бур и купайтчыны: ва ёнмӧдӧ дзоньвидзалун.
Сӧмын бара жӧ колӧ кужны купайтчынытӧ.
Позьӧ кыкысь кымын купайтчыны луннас, медбур эськӧ асылын да рытъявыв.
Ваын колӧ овны не дырджык 10 либӧ 15 минутысь.
Купайтчигӧн колӧ велӧдчыны вартчыны: вартчӧмыд зумыдмӧдӧ тушатӧ да ёнмӧдӧ телӧтӧ.
Сідзжӧ шонді ёнмӧдӧ миянлысь дзоньвидзалун.
Сӧмын бара жӧ колӧ кужны гожводзад овны, оз ков ёна кузя гожйӧдчыны.
Дыр куйлыны гож водзын, кыдзи мукӧдъяс вӧчӧны, вреднӧ.
Вермас кучикыд сотчыны.
Гожводзын некымын минута куйлыштӧм мысти колӧ мунны вуджӧраинӧ да сэн олыштны, а сэсся нин купайтчыштны.
Сӧмын татшӧм ногӧн гожйӧдчӧмыд бур.
Гожӧмнад лунтӧ колӧ сідзжӧ лючки режим серти коллявны.
Асылын колӧ кадын чеччыны, лючкиа сёйны, аскадӧ узьны водны.
Правильнӧй режимыд — колана условие дзоньвидзалун кутӧмын да ёнмӧдӧмын.
Кыдзи сӧвет власть тӧждысьӧ уджалысь йӧз да найӧ челядь дзоньвидзалун вӧсна.
Уна сё сюрс рабочӧйяс СССР-ын вогӧгӧр чӧж, а торъя нин гожӧмын, ветлӧны шойччыны да дзоньвидзалун ёнмӧдны шойччан керкаясӧ и лечитчыны санаторийясӧ.
Шойччан керкаястӧ да санаторийястӧ миянын лӧсьӧдӧма медсясӧ вӧвлӧм барскӧй керкаясын да сэтшӧм курортъясын, кодъясӧн важӧн пӧльзуйтчыліс немуджтӧг олысь буржуазия.
Революцияӧдз рабочӧйяслы эз лӧсьӧдлыны шойччан керкаястӧ да санаторийястӧ, да и эз вермы вӧвсьыны, ӧд капиталистъясыд ньӧти эз тӧждысьны рабочӧйяслысь дзоньвидзалун бурмӧдӧм вӧсна.
Шойччан керкаясыд да санаторийясыд рабочӧйяслы — Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн перйӧмтор.
Уна сё сюрс челядь — школьникъяс да пионеръяс — гожӧмын ветлӧны шойччыны да дзоньвидзалун ёнмӧдны пионерскӧй лагерьясӧ, сиктӧ.
Вожатӧй веськӧдлӧм улын да врач дӧзьӧритӧм-индалӧм серти пионерскӧй лагерын лӧсьӧдсьӧ правильнӧй режим: шойччӧг, спорт, велӧдчӧм, уджалӧм, сёйӧм, узьӧм.
Карӧ кольччӧм челядьлы вӧчалӧны детскӧй площадкаяс, кӧні котыртсьӧны ворсӧмъяс, велӧдчӧм, уджалӧм, спортӧн занимайтчӧм.
Шойччӧм, ёнмӧм челядь арын локтӧны школаӧ велӧдчыны.
Капиталистъяс некор эз тӧждысьлыны уджалысь йӧз челядь дзоньвидзалун вӧсна.
Сӧмын сӧвет власть тӧждысьӧ уджалысь йӧз да найӧ челядь дзоньвидзалун вӧсна, сы вӧсна мый сӧвет властьыд — уджалысь йӧзлӧн власть.
Содтӧд.
МЫЙ КОЛӦ ЧУКӦРТНЫ ШКОЛАЫН УДЖАЛӦМ ВЫЛӦ.
I. «Мусин да полезнӧй ископаемӧйяс» раздел кузя.
1. Чукӧртны мусин образецъяс.
Та могысь колӧ му вылын, вӧрын либӧ градйӧрын кодйыны джуджыд гу.
Разнӧй пыднаысь колӧ босьтны мусин образецъяс да тубравны газет пытшкӧ.
Та бӧрын мусинсӧ колӧ ывла вылын косьтыны.
Косьтӧм мусинсӧ колӧ пуктыны тыртӧм изтӧг кӧрӧбкаясӧ либӧ картонысь наросьнӧ вӧчӧм кӧрӧбкаясӧ (бур эськӧ вӧчны стеклӧ вевтъясӧн).
Кӧрӧбкаяс вылӧ сэсся клеитны гижӧдторъяс, кытысь босьтӧма мусинсӧ.
2. Чукӧртны сёй да лыа образецъяс.
Чукӧртны тіян местаын паныдасьлысь сёй сикасъяс (гӧрд сёй, еджыд сёй да мукӧд).
Бур лоӧ чукӧртны сэтшӧм сёй образецъяс, кодъясысь вӧчӧны уна сикас изделиеяс (кирпич сёй, гончарнӧй сёй, фарфоровӧй сёй).
Колӧ чукӧртны уна сикас лыа (посни лыа, гырысь лыа).
Ывла вылын косьтӧм сёй да лыа образецъяссӧ колӧ пуктыны кӧрӧбкаясӧ.
Кӧрӧбкаяс вылӧ клеитны гижӧдторъяс, кысь да кор босьтӧма.
3. Чукӧртны гранит образецъяс.
Гранит торъястӧ позьӧ аддзыны муяс вылысь, шоссе туй пӧлӧнъясысь.
Граниттӧ кокни тӧдмавны, кор кутам видлавны выльӧн чегӧминсӧ.
Та могысь гранитсӧ колӧ мӧлӧтӧн жугӧдны.
Тшӧкыдджыка сюрлӧны руд да гӧрд гранитъяс.
Бур эськӧ чукӧртны пазалысь (разрушайтчысь) гранитлысь образецъяс.
Уна сорт гранитысь лӧсьӧдны коллекция.
4. Чукӧртны сёйысь да лыаысь вӧчӧм разнӧй изделиеяслысь образецъяс, например, кирпичьяс, быдсяма посньыдик гончарнӧй изделиеяс, стеклӧысь да фарфорысь вӧчӧмторъяс либӧ валысь жугавлӧм торпыригъяс.
Лӧсьӧдны татшӧм тема вылӧ коллекция: «Мый вӧчӧны сёйысь да лыаысь».
5. Чукӧртны известняк образецъяс.
Бур эськӧ чукӧртны быд сикас известнякъяс: разнӧй топыдлунаясӧс (топыдъясӧс, рыхлӧйясӧс), быдсяма рӧмаясӧс (рудъясӧс, еджыдъясӧс, гӧрдоватъясӧс да мукӧдъясӧс).
Бур эськӧ аддзыны посни раковинаяса известняк.
Татшӧм известнякыс артмӧма синлы тыдалана посньыдик раковинаясысь.
Колӧ корсьны мрамор образецъяс.
Лӧсьӧдны известнякъяслысь коллекция.
6. Чукӧртны известка да цемент образецъяс.
Негашёнӧй да гашёнӧй известка, сідзжӧ и цемент позьӧ судзӧдны стрӧитчанінъясысь.
Сӧмын колӧ тӧдвылын кутны, мый известьыд сёйӧ яй кучиктӧ.
Та вӧсна колӧ зэв виччысьӧмӧн вӧдитчыны сыкӧд.
Видзны сійӧс колӧ зэв топыда вевттьӧм стеклӧ банкаясын либӧ пробиркаясын.
Тайӧ коллекцияӧ бур пуктыны тшӧтш и мергель.
Мергельыд — горнӧй порода, артмӧма известнякысь да сёйысь.
Цемент вӧчан заводъяс вылын мергельыд мунӧ цемент вӧчӧм вылӧ.
7 Чукӧртны минеральнӧй удобрениеяслысь образецъяс: калийнӧй сов, фосфоритнӧй да апатитнӧй пызьяс, суперфосфат да мукӧд.
Найӧс позьӧ судзӧдны колхозысь либӧ совхозысь.
Тайӧ торъяссӧ колӧ пуктыны пробиркаясӧ да ляскыны сэтчӧ лӧсялана гижӧдторъяс.
Тайӧ коллекцияӧ бур эськӧ тшӧтш пуктыны образецъяс апатитлысь да фосфоритлысь, мыйясысь вӧчӧны заводъяс суперфосфатсӧ.
8. Чукӧртны му пытшкысь перъян ломтаслысь образецъяс: торф (косӧс), рудов шом, изшом, антрацит, нефть.
Лӧсьӧдны нефтьысь артман продуктъясысь коллекция: бензин, карасин, машина мавтас, вазелин, парафин.
Тайӧ продуктъяссӧ колӧ видзны бура тупкӧм дзоляник сулеяясын.
9. Чукӧртны кӧрт рудалысь образецъяс: рудов, гӧрд да магнитнӧй железняк, лӧсьӧдны наысь коллекция.
10. Чукӧртны чугун, сталь, кӧрт образецъяс да лӧсьӧдны наысь коллекция.
Лӧсьӧдны коллекция чугунысь, стальысь да кӧртысь вӧчӧм посньыдик изделиеясысь.
II.
«Быдмӧгъяслӧн олӧм» раздел кузя.
1. Тулыс вотӧдз на чукӧртны тіянын быдмысь кустарникъяслысь да пуяслысь веткаяс.
Веткаяссӧ пуктыны ва тыра банкаясӧ да сувтӧдны школаса «живӧй уголокӧ».
Ва колӧ вежлавны куим лун мысти.
Колӧ видзӧдны, кыдзи польтчӧны почкаясыс да кыдзи почкаяссьыс быдмӧны коръяса да цветъяса веточкаяс.
2. Водз тулысӧ чукӧртны водз цветитан кустарникъяслысь да пуяслысь веточкаяс.
Наысь лӧсьӧдны гербарий.
Та могысь колӧ вундавны газет листъяс да на костӧ мичаа пуктавны цветъяса веткаяс.
Бумага листъяссӧ быдмӧгъяснас колӧ пуктыны кык пӧв коластӧ да топӧдны кутшӧмкӧ сьӧкыдторйӧн, шуам кӧть, изйӧн.
Мыйкӧ дыра мысти бумагаыс кӧтасяс, бумагаыс ас пытшкас кыскӧ быдмӧгъяслысь васӧ.
Кӧтасьӧм бумагасӧ та вӧсна колӧ вежлавны лун кост мысти да косьтыны.
Кор быдмӧгъяс косьмасны, колӧ найӧс бумажнӧй полоскаясӧн клеитны бумага вылӧ.
Быд быдмӧг улӧ пасйыны: 1) быдмӧглӧн ним, 2) кытысь аддзӧма, 3) кор аддзӧма да 4) кодӧн аддзӧма.
Тайӧ лоӧ водз цветитан кустарникъясысь да пуясысь лӧсьӧдӧм гербарий.
3. Чукӧртны водз цветитысь турун быдмӧгъяс: вижъюр, хохлатка, видзвыв лук да мукӧд.
Видзӧдлыны бурджыка налысь му пытшса юкӧнъяссӧ, кытчӧ налӧн заптӧма питательнӧй веществояслӧн запасъясыс.
Перйӧм быдмӧгъяссӧ лӧсьыда колӧ пуктыны сёй гырничьясӧ либӧ жӧч банкаясӧ.
Быдмӧгъяссӧ колӧ перйыны му сорӧн да сідзи и пуктыны дозъясӧ.
«Живӧй уголокын» колӧ наблюдайтны налысь быдмӧмсӧ.
4. Чукӧртны мувывса да градвывса быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс, кодъясӧс вӧдитӧны тіян местаясын.
Кӧйдысъяссӧ пуктыны пробиркаясӧ либӧ дзоляник сулеяясӧ да на вылӧ клеитны лӧсялана гижӧдъяса бумагаяс.
Колӧ велӧдчыны тӧдмавны ортсысяньыс быдсикас культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс.
5. Лӧсьӧдны уна сикас вужъяса быдмӧгъяслысь гербарий.
Культурнӧй быдмӧгъясысь позьӧ босьтны рудзӧг, шобді, анькытш, а вӧля вылын быдмысьяс пӧвстысь — одуванчик, туйдорса лапкор.
6. Чукӧртны быдмӧгъяслысь быд сикас заяс: пулысь ствол кусӧк (позьӧ гӧгрӧс пескысь вундыны), кустарникъяслысь ветка вундӧгъяс, быд сикас турун заяс.
Турунъяслысь заяссӧ колӧ водзвыв косьтыны бумага листъяс костын.
Лӧсьӧдны татшӧм коллекция: «Быдмӧгъяслӧн заяс».
7. Чукӧртны да косьтыны быдсикас быдмӧгъяслысь коръяс.
Косьтӧм коръясысь лӧсьӧдны гербарий.
8. Чукӧртны да косьтыны сёрӧнджык цветитан быдмӧгъяслысь цвет ваян веткаяс (турун быдмӧгъяслысь, кустарникъяслысь да пуяслысь).
Лӧсьӧдны гербарий.
9. Му тыра гырничьясӧ либӧ ящикъясӧ пуктыны картупель клубеньяс, лук, морковь вуж, свеклӧ вуж, капуста кок.
Быдмӧгъяслӧн тайӧ частьясас заптӧма питательнӧй веществояс.
Наблюдайтны быдмӧгъяслысь быдмӧм-сӧвмӧмсӧ.
Оз ков вунӧдны мусӧ киськавны.
10. Школаын лӧсьӧдны гортын быдтан быдмӧгъяслысь пельӧс.
Быдтӧм могысь позьӧ босьтны гортса быдмӧгъяс: традесканция, примула, бегония да мукӧдӧс.
Татшӧм быдмӧгъястӧ позьӧ судзӧдны цвет вӧдитанінъясысь.
Гожӧм кежлӧ лэдзалігӧн тайӧ быдмӧгъяссӧ позьӧ велӧдчысьяслы сетны, кодъяс радейтӧны быдтыны гортса быдмӧгъясӧс, медым найӧ видзисны гожӧм каднас.
1-ӧд серпас.
Бужӧд.
2-ӧд серпас.
Мусинысь ва тӧдмалӧм.
3-ӧд серпас.
Мусин сотӧм.
4-ӧд серпас.
Кыдзи сёй да лыа пыр сӧдзӧ ва.
Шуйгавылас сёйкӧд опыт, а веськыдвылас лыакӧд опыт.
5-ӧд серпас.
Гранит изъяс (валунъяс) вӧрын.
6-ӧд серпас.
Пазавлысь скалаяс.
7-ӧд серпас.
Кыдзи вӧчӧны стеклӧ сулея.
8-ӧд серпас.
Микроскоп улын мел порошок (ёна ыдждӧдӧма).
9-ӧд серпас.
Аспуксьӧм совлӧн гырысь кристаллъяс.
10-ӧд серпас.
Градирня.
11-ӧд серпас.
Торфянӧй нитш.
12-ӧд серпас.
Кыдзи вочасӧн тыыс нюрсялӧ.
13-ӧд серпас.
Машинаясӧн торф перйӧм.
14-ӧд серпас.
Древньӧй быдмӧгъяслӧн коръясыс туйчӧмны сёйӧда сланец вылӧ.
15-ӧд серпас.
Древньӧй пуяслӧн ископаемӧй стволъяс.
16-ӧд серпас.
Древньӧй вӧр, мыйысь артмӧма изшом.
17-ӧд серпас.
Ӧнія вӧрын быдмысь папоротник.
18-ӧд серпас.
Изшом шахта.
19-ӧд серпас.
Врубовӧй машиналӧн шахтаын удж.
А. Г. Стаханов отбойнӧй молотокӧн.
20-ӧд серпас.
Нефтьлӧн муын куйлӧм.
21-ӧд серпас.
Нефтянӧй вышкаяс.
22-ӧд серпас.
Магнитнӧй железняк.
23-ӧд серпас.
Доменнӧй пач.
25-ӧд серпас.
Кыдзи вӧчӧны фильтр.
26-ӧд серпас.
Фильтруйтӧм.
27-ӧд серпас.
Ва перегонитӧм.
28-ӧд серпас.
Юра (кучевӧй) кымӧръяс.
29-ӧд серпас.
Лым чиръяс (ыдждӧдӧма).
30-ӧд серпас.
Шонтігӧн ва паськалӧ да кайӧ трубка кузя.
31-ӧд серпас.
Термометр.
32-ӧд серпас.
Водянӧй кӧлеса (наливнӧй).
33-ӧд серпас.
Днепрогэс вылын водянӧй турбиналӧн установка.
34-ӧд серпас.
Кыдзи пар личкӧ поршень вылӧ да бергӧдлӧ кӧлесасӧ.
35-ӧд серпас.
Сынӧд петӧ стӧканысь.
36-ӧд серпас.
Воздушнӧй пистолет.
37-ӧд серпас.
Кыдзи артмӧдны фонтан.
38-ӧд серпас.
Сынӧд шонтігӧн паськалӧ, кӧдзалігӧн топалӧ.
39-ӧд серпас.
Восьтыштӧм ӧдзӧс дорын опыт.
40-ӧд серпас.
Воздушнӧй шар медводдза воздухоплавательяслӧн.
41-ӧд серпас.
Стратостат «СССР».
42-ӧд серпас.
Дирижабль.
43-ӧд серпас.
Флюгер.
44-ӧд серпас.
Магелланлӧн корабль.
45-ӧд серпас.
«Товарищ».
46-ӧд серпас.
Тӧв мельнича.
47-ӧд серпас.
Тӧв двигатель.
48-ӧд серпас.
Кислород шедӧдӧм.
49-ӧд серпас.
Углекислӧй газ шедӧдӧм.
50-ӧд серпас.
Сынӧдлысь составсӧ тӧдмӧдан опыт.
51-ӧд серпас.
Чард (снимайтӧма войын).
52-ӧд серпас.
Фабрика труба бердын громоотвод.
53-ӧд серпас.
Поттӧм да бурэтш потан почкаяс бузиналӧн.
54-ӧд серпас.
Бадьлӧн цветъяс.
55-ӧд серпас.
Орешниклӧн цветъяс.
56-ӧд серпас.
Тополь цветъяс.
57-ӧд серпас.
Водз тулысся вижъюр (<rus>мать-и-мачеха</rus>).
58-ӧд серпас.
Вижъюр гожӧмнас.
59-ӧд серпас.
Рудзӧг кӧйдыслӧн чужӧм.
60-ӧд серпас.
Чужан подсолнечник кӧйдысыслӧн корешокыс пырӧ мусинӧ.
61-ӧд серпас.
Вужъяс подсолнечниклӧн, свеклӧлӧн да рудзӧглӧн.
62-ӧд серпас.
Горчица вужъяс вылын вуж сіяс.
63-ӧд серпас.
Пемыдінын (шуйгаас) да югыдінын (веськыдас) быдмӧм быдмӧгъяс.
64-ӧд серпас.
Вишнялӧн вундӧм цвет (ыдждӧдӧма).
68-ӧд серпас.
Микроскоп.
69-ӧд серпас.
Гут да сылӧн личинкаыс.
70-ӧд серпас.
Той.
71-ӧд серпас.
Прӧстӧй ном.
Малярийнӧй ном.
Пукалӧм сертиыс позьӧ торйӧдны найӧс.
72-ӧд серпас.
Луддзӧдан гаг.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Естествознание @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. .}
В. А. ТЕТЮРЕВ
ЕСТЕСТВОЗНАНИЕ
МӦДӦД ЧАСТЬ
НАЧАЛЬНӦЙ ШКОЛАСА 4-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпросӧн
ПЫРТӦД.
Колян воӧ ми изучитім ловтӧм (неживӧй) природаӧс: му, ва, сынӧд.
Ӧні ми кутам изучайтны ловъя природаӧс: быдмӧгъясӧс, животнӧйясӧс, мортӧс.
Ми тӧдмасям быдмӧгъяс пӧвсысь уна сикас представительяскӧд да видзӧдлам, кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) сійӧ условиеясас, кӧні найӧ быдмӧны.
Ми тӧдмалам тані, кыдзи морт лӧсьӧдіс и лӧсьӧдӧ культурнӧй быдмӧгъяслысь уна пӧлӧс сортъяс.
Ми тӧдмалам, кутшӧм тӧдчанлуныс культурнӧй быдмӧгъяслӧн миян народнӧй овмӧсын.
Водзӧ ми тӧдмасям уна сикас животнӧйяскӧд да видзӧдлам кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) сійӧ условиеясас, кӧні олӧны.
Ми тӧдмалам, кутшӧм тӧдчанлуныс тайӧяс пиысь уна животнӧйяслӧн, шуам черияслӧн, лэбачьяслӧн, зверьяслӧн, миян социалистическӧй овмӧсын.
Ми тӧдмасям сідзжӧ миян гортса животнӧйяс лоӧмкӧд.
Сы бӧрын ми кутам изучайтны морт телӧлысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ.
Сэк ми тӧдмалам, кутшӧм ӧткодьлун эм мортлӧн животнӧйяскӧд да мыйӧн морт торъялӧ животнӧйясысь.
Ми тӧдмалам и морт лоӧм йылысь.
Тайӧс ставсӧ миянлы колӧ изучайтны сы могысь, медым лючки гӧгӧрвоны природасӧ; медым велавны природасӧ босьтны ас киӧ да используйтны сійӧс миян социалистическӧй строительствоын.
Тайӧ став тӧдӧмлунъясыс миянлы быть коланаӧсь, медым лоны миян социалистическӧй общество стрӧитӧмын активнӧй да сознательнӧй строительясӧн.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Быдмӧгъяслӧн олӧм @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. .}
I. БЫДМӦГЪЯСЛӦН ОЛӦМ.
КЫДЗИ РАЗАЛӦНЫ БЫДМӦГЪЯС.
Коли гожӧм.
Муяс вылысь нянь идралӧма нин; сійӧс идралісны пыр жӧ, мыйӧн шепъясыс воисны.
Пӧшти став быдмӧгъясыс — пуяс, кустъяс, турунъяс — цветитісны нин да сетісны кӧйдыс.
А тайӧ кӧйдысъяссьыс мӧд во лоасны выль, том быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс плод пытшкын, а плодыс развивайтчӧ цветлӧн быдмӧм пестикысь сы бӧрын, кор цветыс лои опылитӧма.
Кӧйдысъяс вермасны чужны сӧмын сэки, кор найӧ веськаласны васӧд да шоныд му вылӧ.
Быдӧнлы тӧдса, кутшӧм кокниа пу вылысь гылалӧны воӧм яблокъяс: сӧмын колӧ неуна вӧрӧдыштны яблонясӧ, и плодъясыс зэр моз кутасны гылавны.
Кымынкӧ лун мысти тайӧ яблокъясыс, колӧкӧ эськӧ, и асьныс гылалісны пусьыс, торъя нин тӧла поводдя дырйи.
Сідз и овлӧ дикӧй яблоняяскӧд, кодъяс быдмӧны вӧрын: арнас на улысь ми аддзам уна гылалӧм плодъяс.
Тадз жӧ кокниа гылалӧны му вылӧ и мукӧд сочнӧй плодъяс да вотӧсъяс, кор найӧ дзикӧдз нин воасны.
Кор татшӧм сочнӧй плодъясыс веськалӧны му вылӧ, налӧн небыдіныс регыдӧн сісьмӧ.
Сэки сэн вӧлӧм кӧйдысъясыс лоӧны веськыда муас да вермасны чужны.
Сӧмын сэтшӧм быдмӧгъясыс, кодъяс вайӧны сочнӧй плодъяссӧ, миян сравнительнӧ абу уна.
Унджыкыс миян сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн, мӧдарӧ, воӧм плодъясыс косӧсь да чорыдӧсь.
Сэтшӧмӧсь плодъясыс, шуам, быдӧнлы тӧдса бобилӧн, анькытшлӧн, маклӧн да садйын быдмысь виж акациялӧн.
Татшӧм кос плодъясыс оз тшӧтш усьны кӧйдысъясыскӧд, а первой потӧны да воссьӧны.
Сэки воӧм кӧйдысъясыс кокниа торъялӧны косьмӧм плодсьыс да усьӧны му вылӧ.
Кӧйдысъяс отсӧгӧн быдмӧгъясыс вермӧны паськавны му пасьта да босьтны аслыныс ыджыд местаяс.
Сідз, шуам, пожӧм да кыдз вӧръяс быдмӧны и Рытыввыв Европаын, и миян Москва дорын, и Сибирын.
Быдмӧгъяслӧн кӧ кӧйдысъясыс век гылалісны му вылас сӧмын мам быдмӧг бердӧ, код вылын найӧ воисны, сэк эськӧ быдмӧгъясыс эз вермыны разавны, ӧта-мӧдсӧ пӧдтӧмӧн кулалісны эськӧ дзескыдысла.
Збыльвылассӧ быдмӧгъяслысь ми аддзам уна сикас приспособлениеяс, код отсӧгӧн налӧн кӧйдысъясыс вермӧны разавны ёна паськыда.
Кӧйдысъясӧс тӧлӧн разӧдӧм.
Быдсӧнлы бура тӧдса одуванчик (йӧла турун).
Абу сьӧкыд казявны, мыйла сылы сетӧмаӧсь сэтшӧм нимсӧ.
Видлавны кӧ сійӧ пушистӧй дзор юрсӧ, коді паськаліс косьмӧм сложнӧй цветок пыдди, сэк кутас тыдавны, мый сійӧ артмӧма зэв уна торъя посньыдик плодъясысь и мый быд плодиклӧн эм гӧна йыла кузь кок (1-ӧд серпас).
Сулалӧ сӧмын пӧльыштны ичӧтик тӧвлы, кыдз гӧна плодикъясыд кокниа торъялӧны одуванчик еджыд юрысь да лэбзьӧны сынӧдті.
Чужанінсяньыс найӧс тӧлыд вермас нуны уна дас километръяс сайӧ.
Тадз жӧ тӧлӧн разалӧны лэбалысь плодикъясыс чертополохлӧн, йӧнлӧн да некымын мукӧд ёгтурунъяслӧн.
Тӧв отсалӧ разавны и миян вӧрса уна пу кӧйдысъяслы (2-ӧд серпас).
Козлӧн да пожӧмлӧн воӧм кольясас кос поводдяӧ воссялӧны торъя чешуйкаяс да на улысь гылалӧны бордъя кӧйдысъяс, кодъясӧс нӧбӧдӧ тӧв.
Пипулӧн, топольлӧн да бадьлӧн кӧйдысъясыс сӧвмӧны ичӧтик плодъясын — кӧрӧбкаясын; гожӧм заводитчигас на сійӧ кӧрӧбкаясыс потласьӧны да на пытшкысь воӧм гӧна кӧйдысъяссӧ лэбӧдӧ тӧв.
Тайӧ кӧйдысъяс вылас эмӧсь уна вӧсни сіяс.
Сы вӧсна тайӧ кӧйдысъясыс дыр лэбалӧны сынӧдын да тӧв найӧс нуӧ-разӧдӧ быдлаӧ.
Клёнлысь, вязьлысь, ясеньлысь, кыдзлысь тӧв босьтӧ да нуӧ оз нин торъя кӧйдысъяс, а плодъяс: налӧн эмӧсь борд кодь отростокъяс, и кор плодъясыс воасны, сэк зэв кокниа торъялӧны асланыс веткаясысь (2-ӧд да 3-ӧд серпасъяс).
А липалӧн торъялӧ пусьыс оз торъя плод, а кымынкӧ посньыдик ӧрӧшкиа ичӧтик ветка, сы дінӧ топыда йитчӧм кузьмӧс корйӧн (4-ӧд серпас).
Тайӧ кор вӧснаыс плодъяса веткаыс оз дзик пыр му вылас усь, а ньӧжйӧник лэччӧ да дыр бергалӧ сынӧдын.
Кор плодъяса веткаыс усьӧ муӧ, сэк тӧлыс сійӧс век вӧтлӧ ылӧджык и ылӧджык, кытчӧдз, медбӧрын, оз гылавны торъя ӧрӧшкиясыс.
Животнӧйясӧн кӧйдысъяс разӧдӧм.
Уна плодъяс да кӧйдысъяс разалӧны животнӧйяс отсӧгӧн.
Разнӧй пӧлӧс быдмӧгъяслӧн артмӧ тайӧ разнӧй ногӧн.
Ӧрешки да жолудьяс.
И ӧрӧшки, и дублӧн жолудьяс урлы зэв чӧскыд сёянтор.
Тӧв кежлӧ уръяс чукӧртӧны аслыныс сёян запас.
Ур кыскалӧ аслыс позъяс ӧрӧшкияс либӧ жолудьяс да туй вылас мыйтӧмкӧ найӧс воштӧ.
Овлывлӧ, мый ур вылӧ уськӧдчас тулан (куница) либӧ кутшӧмкӧ мӧд зверь.
Ур шыбытӧ ӧрӧшкисӧ да уськӧдчӧ пышйыны.
Тадз урӧн воштӧм ӧрӧшки лоӧ кӧдзӧма быдман кустсяньыс ылӧ.
Урӧн воштӧм ӧрӧшкиясыс да жолудьясыс тулыснас чужӧны, сэтысь быдмасны том дубъяс да орешникъяс.
Кутчысян плодъяс.
Мунан кӧ арнас кутшӧмкӧ куш местаӧ быдмӧм сук ёгтурунъяс пӧвстті, паськӧм вылад ӧшъясны уна пӧлӧс ёгтурунлӧн плодъясыс.
Тан ми аддзам лягуша лапкорлысь (лопухлысь) гырысь сибдан юръяссӧ, посньыдджык плодъяс липучкалысь, кодъяслӧн эмӧсь зэв уна ёсь крукъяс.
Вермасны сюрны тась и череда ёгтурунлӧн кузьмӧс кӧйдысъясыс, кодъяс сутшкысьӧны паськӧмад пиньяса кык вожӧн (5-ӧд серпас).
Татшӧм жӧ сибдан юръяс да мукӧд кутчысян плодъяс позьӧ аддзыны пон, ыж да дикӧй животнӧйяс гӧнысь, пыравласны кӧ найӧ кузь ёгтурунъяс пӧвсӧ.
Сэсся сійӧ кутчысян плодъясыс кӧнкӧ торъяласны да веськаласны му вылӧ.
Тадзи тайӧ быдмӧгъясыслӧн кӧйдысъясыс животнӧйясӧн лоӧ кӧдзӧма уна местаын, мукӧд дырйиыс уна дас километр сайӧ сэсянь, кӧні найӧ воӧмаӧсь.
Сочнӧй вотӧсъяс.
Синмӧ шыбытчан рӧмыс да чӧскыд кӧрыс уна пӧлӧс вотӧсъяслӧн сідзжӧ вӧлӧма кӧйдыс разӧдӧм вылӧ приспособлениеӧн.
Воӧм вотӧсъясыс сибӧдӧны лэбачьясӧс.
Кор лэбачьяс вотӧссӧ кокалӧны, небыдыс налӧн сювъяс пусьӧ, а кӧйдысъясыс, кодъяслӧн эм чорыд кыш, оз пусьыны и оз воштыны ассьыныс чужанлуннысӧ.
Чӧскыд вотӧсъяс пӧттӧдз кокалӧм бӧрын лэбач мунас кытчӧкӧ мӧд местаӧ; сёяныд сылӧн сювъяс пусяс (переваривайтчас), а сійӧ, мый эз вермы пусьыны, петас бӧр.
Тадз лэбачьясӧн кӧйдысъяссӧ лоӧ кӧдзӧма быдлаӧ.
Быдмӧгъясӧн кӧйдысъяс шыблалӧм.
Садӧвӧй акациялӧн кос плодъясыс кокньыдика трачкакылӧмӧн потласьӧны гожся жар лунъясӧ.
Кыдз сӧмын артмас наын потасыс, кыкнан бокыс ӧдйӧ гартовтчасны, а найӧ пытшса кӧйдысъясыс шыбытчӧны бокӧ.
Дерт, найӧ ылӧ оз шыбытчыны, но век жӧ оз ставныс усьны ӧти местаӧ, а мыйкӧ мында ылнаӧ паськалӧны мам куст дінсяньыс.
Зэв интереснӧя разалӧны кӧйдысъясыс недотрогалӧн — виж ӧшалан цветъяса сочнӧй турун быдмӧглӧн, коді паныдасьлӧ васӧд да гожсайса коръя вӧръясын да паркъясын (6-ӧд серпас).
Инмӧдчан кӧ недотрогалӧн воӧм плод коробочка бердӧ, то плодыс дзик пыр потӧ, сылӧн стенкаясыс гартовтчасны, сэк жӧ кӧйдысъясыс вынӧн шыбытчасны бокӧ.
Тасянь и ачыс быдмӧгыс шусьӧ «недотрогаӧн».
_________
Ми тӧдмалім сы йылысь, кутшӧм унасикас способъясӧн паськалӧны быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс.
Ӧні лоӧ гӧгӧрвоана, кысь вермис лоны бузина куст важ каменнӧй ӧграда вылын либӧ том кыдз кутшӧмкӧ важӧн ремонтируйтлытӧм керка вылын.
Кокни висьтавны, кысь лои ичӧтик вӧр эновтӧм му вылын либӧ кысь лоины туруна быдмӧгъяс куш сёй вылын, коді тыдовтчис кутшӧмкӧ му уджъяс нуӧдӧм бӧрын.
Но, дерт, быдмӧгъясӧн вайӧм кӧйдысъяс пӧвсысь сӧмын зэв ичӧтик юкӧн вермӧ веськавны бурджык местаӧ, кӧні эськӧ сійӧ вермас чужны да сетны выль быдмӧг.
Унджык кӧйдысыс вошӧ.
Оз вермыны, шуам, быдмыны одуванчикъяс сэтшӧм кӧйдысъясысь, кодъясӧс тӧв вайис ваӧ, нюрӧ, уна йӧза улича вылӧ.
А мында быдсяма сикас кӧйдыс кокалӧны миян кӧйдыс сёйысь лэбачьяс да сёйӧны быдсяма пӧлӧс ичӧтик зверьяс — шыръяс, полевикъяс, сусликъяс, хомякъяс да уръяс!
Гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны уна кӧйдыс, вермӧны и ёнджыка паськавны.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс, кодъяс вайисны эськӧ вывті этша кӧйдыс, бырины эськӧ да эз лоны природаас.
Кӧйдысъясыс кӧть и веськаласны муӧ да чужласны, сійӧ оз на петкӧдлы, мый том быдмӧг тані быдмас да ачыс сетас плодъяс да кӧйдысъяс.
Шуам, уна кӧйдыс кӧ веськаласны ӧти местаӧ, петасъясыс лоӧны зэв сукӧсь, том быдмӧгъясыс ӧта-мӧдсӧ пондасны дзескӧдны и унджыкыс на пӧвсысь куласны.
Сійӧн и вермисны му вылын овмӧдчыны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн кӧйдысъясыс либӧ плодъясыс быд бокӧ вермӧны разавны либӧ тӧлӧн, либӧ животнӧйяс отсӧгӧн, либӧ нӧшта кутшӧмкӧ способӧн.
Культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ мортӧн кӧдзӧм.
Тадз овлӧ делӧыс мортӧн кӧдзтӧг быдмысь (дикорастущӧй) быдмӧгъяслӧн.
Но быдмӧгъяссӧ кӧ аслыс колӧм вылӧ вӧдитӧ морт, сійӧ вежӧртӧмӧн нин веськӧдлӧ найӧ олӧмӧн.
Зэв важӧнсянь нин морт казяліс, мый быдмӧгъяс бурджыка быдмӧны небзьӧдӧм да перегнойӧн озыр муын, да велаліс небзьӧдны да вынсьӧдны мусӧ.
Сійӧ оз виччысь, кор тӧв либӧ лэбачьяс ваясны сылы колана быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ, а ачыс чукӧртӧ сійӧ кӧйдысъяссӧ да кӧдзӧ сэтчӧ, кытчӧ сылы колӧ да кӧн найӧ вермасны чужны.
Кӧдзӧм вылӧ мунӧ сӧмын ичӧтик юкӧн став кӧйдыссьыс, кодӧс вайӧ быдмӧг, а став мукӧд урожайсӧ морт видзӧ аслас колӧм сертиыс.
Аскадӧ да правильнӧя кӧдзӧм — урожай кыпӧдӧм вылӧ быть колана условие.
Миян СССР-ын став совхозъяс да колхозъяс, став заводъяс, кодъяс уджалӧны видзму овмӧс вылӧ, водзвыв нин лӧсьӧдчӧны тувсов кӧдза кампание кежлӧ.
Гожӧм помын да ар заводитчигӧн кӧдзсьӧ арся рудзӧг да шобді.
Гожӧм помын нуӧдчыссьӧ и нянь идралан кампание, кор став выныс пуктыссьӧ сы вылӧ, мед став урожайсӧ идравны тырвыйӧ да аскадӧ.
Кӧдзан да идралан кампание успешнӧя нуӧдӧм сайын лоӧ, босьтам-ӧ таво вылӧ тырмымӧн нянь, градвыв пуктас да мукӧд видзму прӧдуктаяс, тырмымӧн сахар да тканьяс.
Став тайӧ уджыс нуӧдсьӧ миян общӧй план серти коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын.
МЫЙЛА МИЯН БЫДМӦГЪЯСЫС АБУ БЫДЛАЫН ӦТКОДЬӦСЬ.
И тӧв, и лэбачьяс, и нёль кока зверьяс отсалӧны природаын кӧйдысъяссӧ разӧдны да вермӧны найӧс нуны быд бокӧ, быдсяма сикас местаӧ.
Мыйла жӧ эськӧ сэки ӧти быдмӧгъяс быдмӧны вӧрын, мукӧдъяс — видзьяс вылын, коймӧдъяс — ваын?
Медым гӧгӧрвоны тайӧс, сувтлам ӧні ӧти быдмӧг вылӧ — миян обыкновеннӧй йӧла турун вылӧ.
Тӧдмасям, кыдзи сійӧ быдмӧ разнӧй местаясын (условиеясын).
Йӧла турун.
Мыйла йӧла турун вермӧ быдмыны изъяс костын мостовӧй вылын.
Зэв унаысь ми аддзывлам йӧла турунсӧ туй бокысь и весигтӧ мостовӧй изъяс пӧвсысь.
Сэті дугдывтӧг ветлӧны йӧз, найӧ талялӧмаӧсь пӧшти став турунсӧ.
Но йӧла турунлӧн став коръясыс куйлӧны му вылас.
Кӧть ми тальыштам сы вылӧ кокӧн, но векджык нинӧм сылысь ми огӧ вредитӧ.
А кузь да чегъясьысь заа турунъяс тані дзоньвидзаӧн кольны оз вермыны.
Быдсяма веж быдмӧглы колӧ югыд, и восьсаинын сылы югыдыс усьӧ уна.
Но сы пыдди восьсаинын шондіыс ёнджыка сотӧ; мусиныс регыдджык косьмӧ, да быдмӧгъяслы ещӧ лоӧ терпитны и васӧд (влага) тырмытӧмлун.
Но йӧла туруныд тані кос вӧсна оз кув.
Сылӧн веськыд да кузь вужъясыс пырӧны пыдӧ муӧ, кӧні муыс овлӧ васӧдджык.
Коръясыс сылӧн тані векньыдикӧсь, ичӧтӧсь да сыысь кындзи — топыда водӧмаӧсь му бердас, сы вӧсна найӧ васӧ пактӧдӧны этша, да йӧла турун оз косьмы.
Йӧла турунлы таысь гырысьджык коръясыс тані оз и ковны, сы вӧсна, мый восьсаинын и посньыдик коръясас югыдыс усьӧ тырмымӧн.
Кыдзи быдмӧ йӧла турун васӧдджык да гожсайса местаясын.
Йӧла турун, коді быдмӧма кӧнкӧ забор бокын либӧ кӧнкӧ ылын туй дорысь, сійӧ дзик нин мӧд сикаса.
Турунсӧ татысь этшаджык талялӧны, мусинас васӧдыс дырджык олӧ.
Йӧла турунлӧн кӧ и тані эськӧ коръясыс вӧліны паськалӧмаӧсь му бердас, сэк эськӧ сійӧс вевттисны мукӧд турунъяс, да быдмӧгыс эськӧ кулі югыд тырмытӧмыс вӧсна.
Йӧла туруныс тані овнысӧ вермис сӧмын сы вӧсна, мый васӧдджык да вуджӧраджык местаясад коръясыс сылӧн лоины гырысьджыкӧсь да паськыдджыкӧсь, да сыысь кындзи, кыссьӧны найӧ вывлань, кытӧні на вылӧ усьӧ унджык югыд.
Но век жӧ, кымын ылынджык туйсяньыс, сымын сукджык да джуджыдджык туруныс, сымын наын этшаджык йӧла туруныс.
Видзӧдлам, мыйла тадзисӧ овлӧ.
Мыйла йӧла турун оз вермы быдмыны сук, джуджыд турун пӧвсын.
Делӧыс сыын, мый йӧла турунлӧн сійӧ свойствоясыс, кодъяс сылы кокньӧдісны быдмӧмсӧ туй дорын, сэні — сук да джуджыд турун пӧвсын — не сӧмын оз вайны сылы пӧльза, но лоӧны нин невыгоднӧйӧн.
Сылӧн ӧд заыс коръяснас и тані лоӧ дженьыд, сы вӧсна сійӧс регыдӧн панйӧны став мукӧд турунъясыс да заводитӧны пӧдтыны.
Со мыйла йӧла турунлӧн петасъясыс сук да джуджыд турун пӧвсын югыд тырмытӧмысь регыд кулӧны.
Татысь артмӧ татшӧм вывод: йӧла турун — югыд радейтысь быдмӧг; сійӧ вермӧ быдмыны сэн, кӧні этша васӧд, кӧні сійӧс талялӧны, но сы пыдди кулӧ мукӧдкӧд орччӧн быдмигӧн, кодъяс джуджыдджыкӧсь да сетӧны ыджыдджык гожсай.
И кӧть эськӧ йӧла турунлӧн плодикъясыс тӧлӧн разалӧны быдлаӧ, сӧмын тай сійӧ быдмыны вермӧ сэтшӧм местаясын, кытӧн абуӧсь мукӧд пӧлӧс, сука да джуджыда быдмысь турунъяс.
Аслас оланінъяс гӧгӧр турунсӧ морт дугдывтӧг талялӧ да оз лэдз сылы сука да джуджыда быдмынысӧ, а тайӧн аслыс тӧдлытӧг отсалӧ йӧла турунлы овмӧдчыны сійӧ местаӧ.
Со мый вӧсна йӧла турун торъя тшӧкыда быдмӧ туйяс бокын да морт оланінъяс дорын.
Вӧрса пуяс.
Йӧла турун пример вылын ми аддзылім, мый сылӧн разнӧй местаын быдмӧмыс сы сайын, кутшӧм сылӧн формаыс, тэчасногыс да кутшӧм быдман условиеясыс.
Тайӧс жӧ ми аддзам миян вӧрса пуяслысь.
Восьсаинын пу да вӧрын пу.
Пуяс, кодъяс быдмӧны восьсаинын, ёна пашкыраӧсь на дорысь, кодъяс быдмӧны сук вӧрын.
Восьсаинын пу вермӧ босьтны югыдсӧ быд боксянь, сы вӧсна сылӧн гӧгӧрбок веткаяс, кодъяс пасьтасьӧмаӧсь коръясӧн.
А коръясыс — сійӧ орган, код пыр быдмӧгыс босьтӧ сынӧдысь сёянтор и вермӧ сійӧс босьтны сӧмын югыдінын.
Сы вӧсна пуыс восьсаинын быдмӧ кызджык да пашкыраджык (7-ӧд серпас).
Татшӧм пуыд стрӧитчӧм вылӧ оз шогмы.
Тайӧ жӧ порода пуыс дзик мӧд сикаса, сійӧ кӧ быдмӧма сук вӧрын (8-ӧд серпас).
Сэн быд пу кытшовтӧдӧма вӧлі мукӧд пуясӧн, и югыдыс сы гӧгӧр вӧлі этша.
Сы вӧсна пуяслы лои нюжӧдчыны вывлань — югыдлань.
Сӧмын йылас налӧн и кольӧны ловъя вожъясыс да турунвиж коръя веткаясыс.
Сука быдмысь пуясыд овлӧны веськыдӧсь да шыльыдӧсь; найӧ сетӧны бур стрӧитчан материал.
Тадзи мӧда-мӧд выланыс влияйтӧны пуясыс вӧрын либӧ паркын, найӧ кӧ быдмӧны мӧда-мӧдсяньыс матын.
Югыд радейтысь да гожсай выноситысь пӧрӧдаяс.
Сравнитам кӧ ми вӧрса пуяслысь уна сикас пӧрӧдаяс, сэки кокниа казялам, мый найӧ оз ставныс сетны ӧткодь гожсай.
Ичӧт гожсай сетӧ весиг медпашкыра кыдз сы вӧсна, мый сылӧн коръясыс посньыдӧсь, а вӧсньыдик веткаясыс, кӧн найӧ пукалӧны, ӧшӧдчӧны пусяньыс увлань.
Мӧдарӧ, липа, вязь да клён — ыджыд гожсая пуяс.
Налӧн коръясыс гырысьӧсь, пукалӧны ӧта-мӧдсьыс матын и пуксялӧмаӧсь веткаяс вылас сідз, мый пӧшти став югыдсӧ, коді усьӧ вывсянь, найӧ кутӧны асланыс турунвиж веркӧснаныс (9-ӧд серпас).
Пожӧм сетӧ сідзжӧ омӧль гожсай, сылӧн вӧсни лыскыс шонді югӧрсӧ зэв омӧля кутӧ.
Мӧдарӧ, турунвиж гырысь лапъя веткаяснас коз пу сетӧ сэтшӧм сук гожсай, мый сы улын оз нин вермыны быдмыны векджык некутшӧм турунвиж быдмӧгъяс: коз пулӧн «лапъясыс» став югыдсӧ налысь босьтісны аслыныс.
Кыдз жӧ коръясыслӧн тэчасногыс да налӧн веткаяс вылас пукаланногыс тӧдчас пуыслы олӧмас?
Пожӧм да кыдз сетӧны кӧ ичӧт гожсай, сідзнад найӧ коръяс бокті мунӧ уна шонді югӧр и сӧмын ичӧтик юкӧн шонді югӧръяслӧн лоӧ кутӧма найӧ посни коръясӧн.
Но югыдыс налы колӧ сы вӧсна, медым коръясас углекислӧй газыс разложитчис и быдмӧгыс вермис босьтны углеродсӧ.
Сідзнад, медым татшӧм быдмӧгыс вермис бура сёйны да быдмыны, сылы колӧ зэв уна югыд.
Пожӧм да кыдз — югыд радейтысь пуяс и вермӧны бура быдмыны сӧмын сэні, кӧні найӧс оз сайӧдны мукӧд пуяс.
Мӧдарӧ, коз, липа, клён, вязь, орешник асланыс сук коръяснас кутӧны пӧшти став шонді югӧрсӧ, коді усьӧ на вылӧ.
Тайӧ гожсай выноситысь пуяс.
Посньыдик коз пуяс вермӧны быдмыны пожӧм да кыдз вӧрын и вочасӧн зырны югыд радейтысь пӧрӧдаяссӧ, а том пожӧмъяс да кыдзьяс кулӧны коз вӧр либӧ липа вӧр гожсайын.
Мыйла абу став вӧрыс миян ӧткодь.
Коръяс не сӧмын вердӧны быдмӧгсӧ — найӧ нӧшта пактӧдӧны ва.
Кымын гырысь да сукджык корйыс да кымын ёна сійӧ мыччысьӧма шонді водзӧ, сымын унджык ва кутас пактӧдны быдмӧгыс.
Сідзнад, кос му вылын овны бурджыка вермӧны югыд радейтысь пожӧм да кыдз, гожсай выноситысь коз, липа да клён пуяс дорысь.
Пожӧмлӧн вӧсньыдик да чорыд лыскыс пактӧдӧ зэв этша ва, а вужъясыс сылӧн пырӧны муас зэв пыдӧ — сэтчӧ, кытӧні и кос поводдя дырйи эм унджык ва.
Лыа вылад коз косьмӧ, а пожӧм вермас быдмыны повтӧг; сэні и быдмӧны миян пожӧм ягъясыд, мукӧд дырйиыс кыдз пу сорӧн.
А сёйӧд местаясын ёнджыкасӧ миян быдмӧны коз да сора вӧръяс, либӧ сэтшӧм вӧр, кодъяс состоитӧны уна сикас коръя пӧрӧдаясысь.
Кос местаясса быдмӧгъяс.
Быдмӧг тэчасног да сійӧ олан места костын зависимостьсӧ позьӧ аддзыны и миян видзвывса турунъяс серти.
Бурджык турун пуктанінъяс миянладорын — сійӧ ойдлан видзьяс, мӧдногкӧ сэтшӧм видзьяс, кодъяс кыссьӧны ю пӧлӧн увтасінтіыс да быд во тулыснас ыджыд ва дырйи ойдлывлӧны.
Сэтшӧм видзьяс вылас мусиныс вына да васӧд, да туруныс сэні быдмӧ сука да джуджыда.
Найӧ пиысь уна быдмӧгъяслӧн паськыд да гырысь коръяс; налӧн зеленьыс югыд рӧма да сочнӧй.
Ю бердса увтасінсьыс кӧ каян веретя вылӧ да мунан кос видз кузя, дзик пыр казялан, мый тані быдмӧгыс дзик мӧд.
Ӧтик-кӧ, туруныс тані ойдлан видз серти лоӧ гежӧдджык.
Мӧд-кӧ, тані унджык быдмӧгыс векньыд, посньыд коръяса, либӧ уна пельӧ вожалӧм коръяса.
Татшӧм быдмӧгъясыс васӧ омӧльджыка пактӧдӧны, сы вӧсна бурджыка вермӧны быдмыны косджык да восьса местаясын.
Кутшӧмсюрӧ турунъяслӧн зеленьыс рудов оттенока (шуам полыньлӧн).
Бурджыка кӧ видзӧдлам тайӧ быдмӧг за да коръяс вылас, лӧсьыда тӧдчӧ, мый найӧ тупкысьӧмаӧсь посньыдик сіясӧн.
Татшӧм сіяснас тупкӧм коръясыс омӧльджыка пактӧдӧны васӧ.
Татшӧм быдмӧгъяслӧн вужъясыс пырӧны пыдӧ муӧ.
Тадзи лӧсьӧдчӧмнас (приспособитчӧмнас) быдмӧгыс и вермӧ овны васӧд тырмытӧм дырйи.
Нӧшта косджыкинъясын миянлы паныдасясны быдмӧгъяс, кодъяслӧн коръясыс водӧмаӧсь дзик му бердас — сідз, кыдзи одуванчиклӧн.
На пӧвсысь кокниа позьӧ тӧдмавны и ястребинкаӧс да каськокӧс.
Ястребинка — одуванчик рӧдысь да неуна аслас виднас сы вылӧ мунӧ; сӧмын сійӧ посньыдджык, да виж цветъясыс сылӧн кельыдджыкӧсь.
Каськок — муӧд кыссьысь неыджыд турун; сылӧн гӧна еджыд коръясыс куйлӧны му бердас, а цвета чорыд кокъясыс (заясыс) йылас помасьӧны кельыдгӧрд (розовӧй) либӧ едждов юръяса дзонь пучокӧн (10-ӧд серпас).
Татшӧм цвета побегсӧ кӧ нетшыштны, то сійӧ и коснас кольӧмӧн формасӧ да рӧмсӧ оз веж; сы вӧсна комнататӧ гажӧдӧм вылӧ каськок цветъясысь позьӧ лӧсьӧдны «вечнӧй» кос букет.
Нӧшта на интереснӧй быдмӧгъяс позьӧ аддзыны лыа вылысь, дзик восьса да кос местаясысь, кытӧн оз нин вермыны быдмыны мукӧд турунъяс.
Тайӧ — едкӧй очиток — ляпкыдик, муӧ водӧм турун, посньыдик, но зэв кыз коръяса, кодъяс зэв топыда пукалӧны за вылас (11-ӧд серпас).
Татшӧм коръясыс дыр ас пытшкас видзӧны ва запас и зэв этша сійӧс пактӧдӧны; сы вӧсна очиток и вермӧ быдмыны лыа либӧ изъя му вылын дзик гожводзас.
Но сы пыдди очитоклы ичӧт коръяснад колӧ зэв югыдін.
Колӧ шуны, мый миян быдмӧгъяс пӧвстын тайӧ лоӧ югыдсӧ медъёна радейтысьӧн.
Гожӧмнас едкӧй очиток цветитӧ виж цветъясӧн.
Очитоклӧн курыдлуныс сіӥӧс видзӧ пемӧсъясӧн сёйӧмысь.
Америкаса жар да кос областьясын быдмӧны аслыспӧлӧс чуткасян быдмӧгъяс, кодъяс лӧсьыда вермӧны овны этша ваӧн.
Тайӧ кактусъяс (12-ӧд серпас).
Ӧтикъяс на пӧвсысь муысь петӧм сюръяяс кодьӧсь, мукӧд дырйиыс дзонь пу судтаӧсь.
Мукӧдъяслӧн заыс вожӧссьӧ да ёнджыка мунӧ кыз, урӧд кодь коръяс вылӧ.
Коймӧдъяс шар кодьӧсь.
Кактусъяслӧн заыс пыр турунвиж рӧма.
Сынӧдысь сёян босьтӧмын кактус залӧн тайӧ турунвиж рӧмыс аслас тӧдчанлун сертиыс тырвыйӧ вежӧ сылы коръяссӧ.
Татшӧм тэчасног вӧснаыс кактусъяс асланыс кыз заас вермӧны кутны ыджыд запас ва.
Ваыс косьмыны вермас сӧмын веркӧссяньыс, а заыслӧн веркӧсыс абу нин сэтшӧм ыджыд, сійӧ ёна ичӧт, коръя быдмӧгъяс веркӧс серти.
Сідзнад, кактуслӧн турунвиж веркӧса заыс уджалӧ коръяс пыдди, а коръясыс, кодъяс пӧрӧмаӧсь ёсьясӧ, видзӧны сылысь сочнӧй засӧ животнӧйясӧн сёйӧмысь.
Став тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый кос местаясса быдмӧгъяслӧн эмӧсь сэтшӧм приспособлениеяс, кодъяс отсалӧны налы овны васӧд судзсьытӧм дырйи.
А быдмӧгъяс, кодъяс абу лӧсьӧдчӧмаӧсь татшӧм оланногас, кос местаясын кулалӧны.
Косінын овны вермысь быдмӧгъяслысь свойствояссӧ морт используйтіс, медым вермасьны шавъялан лыакӧд, кодъяс кӧнсюрӧ миянын босьтӧмаӧсь ыджыд местаяс да тӧв вынӧн локтӧны муяс, туйяс да сиктъяс вылӧ.
Тайӧ лыаяс вылас первой садитӧны вожъясӧн шелюга-бадь, а сы бӧрын, во мӧд мысти, кор шелюга заводитас паськавны нин, сы костӧ садитӧны посни пожӧмъяс.
Во 10–15 мысти мунан лыаяс местаын шувгӧ нин том пожӧм яг.
Васа быдмӧгъяс.
Ваын олан условиеяс дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧм кос лыа вылын, и быдмӧгъяс, кодъяс олӧны ваын, аслыссяма тэчасногаӧсь.
Запанки.
Тыясын да ю пӧлӧн визувттӧминъясын овлӧны уна запанкияс.
Налӧн гырысь да паськыд коръясыс плавайтӧны ва вылас, а гожӧмнас на пӧвсын мыччысьӧны тайӧ быдмӧгъяслӧн цветъясыс (13-ӧд серпас).
Зэв мичаӧсь гырысь цветъясыс еджыд запанкилӧн, либӧ «васа лилиялӧн»; виж запанкилӧн цветъясыс посньыдджыкӧсь, лепестокъясыс сылӧн вижӧсь.
Запанкилысь засӧ берегсянь ми ог аддзӧй — сійӧ саялӧма ва пыдӧсса нюйтас.
Тайӧ засяньыс ва вылысланьыс нюжалӧны коръяслӧн кузь кокъясыс да сэтшӧм жӧ кузь цвет кокъяс, кодъяс помын пукалӧны цветъясыс.
Запанкилысь корсӧ торйӧдан кӧ коксьыс, и сэк сійӧ оз вӧй, а кутас плавайтны ва вылас.
Кор пытшкӧсас эмӧсь тӧштшӧ местаяс, кодъяс тырӧмаӧсь сынӧдӧн, сы вӧсна сійӧ ваысь кокньыдджык да кокыслы корсӧ оз ков кутны ас вылас.
Ваысь кӧ корсӧ кыскан кокнас, сэки лӧсьыда тыдалӧ, мый корлӧн кокыс кыз да куснясьысь; сынӧдын сійӧ, кыдзи плеть, ӧшӧдчӧ увлань да оз вермы корсӧ кутны веськыдасӧ.
Заводитлан кӧ корйыслысь коксӧ орӧдны, казялан, мый сійӧ зэв ён; сійӧ, кыдз ён гез, кӧрталӧ корсӧ быдмӧг заыскӧд, да сы вӧсна весиг ыджыд тӧвъяс дырйи гыыс оз вермы корсӧ торйӧдны коксьыс.
Запанкилӧн сэтшӧм жӧ ёнӧсь да куснясьысьӧсь и цвет кокъясыс,
Запанкилӧн коръясыс ёнӧсь да кучикаӧсь, сы вӧсна найӧс оз косявлыны тыяс и оз розьӧдлыны ва вылӧ усьысь зэр войтъяс.
Запанкилӧн плодыс ичӧтик кувшинчик кодь.
Сылӧн воӧм кӧйдысъясыс вермӧны плавайтны ва вылын.
Быд кӧйдысӧс кытшалӧма сибдысь клей кодь кышӧн, сы вӧсна запанкилӧн кӧйдысъясыс сибдӧны быд сикас водянӧй лэбач бордъясӧ да ныръясӧ.
Лэбачьяс мӧдлаӧ лэбзигӧн, нуӧны ас выланыс кӧйдысъяссӧ мӧд местаӧ да тадзи отсалӧны запанкилы разавны мукӧд местаясӧ.
Лунвыв Америкаса тропическӧй областьясын Амазонка юын да сійӧ вожъясын быдмӧ исполинскӧй запанки — виктория-регия, кодлӧн коръясыс овлӧны метрӧн-джынйӧн да кык метр ыджда, а кельыдгӧрд (розовӧй) цветъясыслӧн пасьтаыс 40 сантиметр гӧгӧр.
Ванявда.
Миян прудъяс да куръяяс гожӧмын вевттьысьлӧны турунвиж ванявдаӧн.
Мукӧд дырйи ванявдаыс тані сэтшӧма паськалӧ, мый тупкӧ ва веркӧссӧ ставнас.
Ванявдалӧн видыс — турунвиж плавкӧс круг кодь, коді плавайтӧ ва веркӧс вылын да сысянь ваас ӧшӧдчӧма веськыд ичӧтик вуж (14-ӧд серпас).
Сійӧ, мый мукӧд быдмӧгъяслы лоӧ босьтны муысь, ванявда вермӧ босьтны веськыда прудса либӧ юса ваысь, кытӧні век эмӧсь быдмӧгъяслы колана растворитчӧм минеральнӧй веществояс.
Сы вӧсна ванявдалы оз ковны кузь уна вожа вужъяс, кутшӧм эмӧсь мукӧд быдмӧгъяслӧн.
А сійӧ зэв ичӧтик вужйыс, коді эм ванявдалӧн, ёнджыкасӧ сылы колӧ дзик мӧдтор вылӧ: сійӧ оз сет турунвиж пластинкалы пӧрны либӧ бергӧдчыны сэк, кор мунас тӧвныр и пруд вылысыс гызяс.
Ванявда зэв гежӧда цветитӧ да сетӧ кӧйдыс.
Унджыкысьсӧ ванявда рӧдмӧ торъявлӧмӧн.
Сылӧн турунвиж пластинкаыс первой паськалӧ да артмӧдӧ лопастьяс, либӧ доляяс, кодъяс сэсся торъявлӧны да быд тор лоӧ торъя быдмӧгӧн.
Тайӧ посньыдик быдмӧгъясыс сибдӧны лэбачьяслы кокъясас да бордъясас, а сідзжӧ ваын купайтчысь животнӧйяс гӧн бердӧ.
Ванявдалӧн кутшӧмсюрӧ пластинкаясыс сулалан ваа куръяясысь веськалӧны визув ва вылӧ да найӧс ваыс нуӧ выль местаӧ.
Тадзи тайӧ ичӧтик васа быдмӧгъясыс рӧдмӧны да разалӧны кӧйдыстӧг.
Гожӧм чӧжӧн крахмал чукӧрмӧм вӧснаыс ванявда арнас лоӧ сьӧкыдджык.
Сійӧ вӧйӧ ваӧ, лэччӧ пыдӧсас да сэні тӧвйӧ.
Тӧвйӧм быдмӧг тулыснас выльысь кыптӧ ва вылӧ.
Тадзи олӧмӧн ванявда оз сюрлы йи пытшкӧ и оз кынмыв.
Тадзикӧн, и васа быдмӧгъяс приспособитчӧмаӧсь сійӧ условиеясас, кӧні найӧ олӧны.
Тыясын да прудъясын васа быдмӧгъяс паськалӧны да вочасӧн тыртӧны найӧс ловъя юкӧнъяснас да кулӧм колясъяснас.
Ва пукаланіныс ньӧжйӧникӧн пӧрӧ нюрӧ.
Прудъяссӧ нюрӧ пӧрӧмысь видзӧм могысь ковмылӧ найӧс кадысь-кадӧ весавлыны васа быдмӧгъясысь.
Но сійӧ вапукаланінъясын, кодъяс важӧн нин пӧрӧмаӧсь нюрӧ, кулӧм быдмӧг колясъяссьыс артмис торф, коді миян промышленностьын мунӧ ломтас вылӧ.
________
Вель уна пример вылын ми аддзам, кутшӧм эм лӧсялӧм (соответствие) быдмӧг тэчасног да сійӧ олан места костын.
Ӧти пӧлӧс торъялӧмъяс ми аддзам кос лыа вылын олысь быдмӧгъяслысь, мӧд пӧлӧс торъялӧмъяс — видзвывса быдмӧгъяслысь, коймӧд пӧлӧс торъялӧмъяс — вӧрса быдмӧгъяслысь, нёльӧд пӧлӧс торъялӧмъяс — васа быдмӧгъяслысь.
Тайӧ приспособлениеяссӧ изучитӧмӧн морт тӧдмалӧ, кутшӧм му ёнджыка лӧсялӧ градвыв пуктасъяслы, кутшӧм шобділы, а кутшӧмӧс бурджык кольны вӧр улӧ.
Но, таысь кындзи, мортыд и ачыс вежлалӧ природнӧй условиеяссӧ, ладмӧдӧ сійӧс сэтшӧм быдмӧгъяслы, кодъясӧс сылы колӧ быдтыны-вӧдитны.
Сійӧ, шуам, косьтӧ нюр, обработайтӧмӧн да известкаалӧмӧн вежӧ сылысь мусинсӧ да сы бӧрын вӧдитӧ сэні сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс оз вермыны быдмыны нюръяс вылын.
Муяс вылысь да градйӧръясысь сійӧ бырӧдӧ ёгтурунъяс, кодъяс овмӧдчӧны сэтчӧ да торкӧны культурнӧй быдмӧгъяслы быдмынысӧ.
Куш, вешъясян лыа вылын сійӧ садитӧ пожӧм вӧр.
Но природа вылын ыджыдалӧмын морт мунӧ и нӧшта на водзӧ.
Сійӧ вежлалӧ нин и организмъяслысь природасӧ да аслас коланлун серти лӧсьӧдӧ дзик выль сорта быдмӧгъяс — сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъяс асьныс природаын некӧн оз быдмыны.
КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъясӧс вӧдитӧ да быдтӧ морт, шусьӧны культурнӧй быдмӧгъясӧн.
Унаӧн на пӧвсысь, шуам нянь культураяс, градвыв пуктасъяс, хлопчатник, шабді зэв тӧдчанаӧсь миян олӧмын.
Миянлы весиг ӧні сьӧкыд думыштны, кыдзи йӧзыс вермисны эськӧ овны тайӧ культурнӧй быдмӧгъястӧг, кодъяс миянӧс вердӧны да пасьтӧдӧны.
Но зэв важӧн, уна сюрс во сайын миянӧдз, морт сӧмын кужліс чукӧртны дикӧй быдмӧгъяслысь плодъяссӧ да кӧйдысъяссӧ.
Вӧдитны быдмӧгъяссӧ сійӧ эз на кужлы.
Сійӧ сӧмын сёрӧнджык казяліс, мый случайнӧ гылалӧм кӧйдысысь чужӧны быдмӧгъяс, кодъяс бара вермӧны сетны сэтшӧм жӧ кӧйдыс.
Сэки сійӧ кутіс вежӧртӧмӧн нин кӧдзны да вӧдитны быдмӧгъяссӧ.
Морт лои мууджалысьӧн.
Дерт, сійӧ быдмӧгъяссӧ, кодъясӧс заводитіс морт вӧдитны, сійӧ босьтіс ас гӧгӧрса природасьыс — дикӧй турунъяс, пуяс, кустъяс пӧвсысь.
Наысь и лоины сійӧ культурнӧй сортъясыс, кодъясӧс ӧні морт вӧдитӧ.
Медся коланаӧсь став миян культурнӧй быдмӧгъясысь зерновӧй няньяс — шобді, рудзӧг, ид, зӧр, кукуруза, проса.
Ӧнія кадын миян ставыс вӧчсьӧ сы могысь, медым миян странаын вӧдитны кыдз мый позьӧ унджык зерновӧй нянь.
Нянь вӧдитӧм — медыджыд мог миян видзму овмӧслӧн.
Первой пятилеткаын ми кӧдза площадьсӧ ёна паськӧдім.
Медся главнӧйыс ӧні — урожай ёна кыпӧдӧм да косьтӧмкӧд (засухакӧд) вермасьӧм.
Та могысь миян совхозъясын да колхозъясын заводитӧны вӧдитны ыджыдджык урожай сетысь да косьтӧмкӧд водзсасьысь сорта няньяс.
Миянын котыртӧм машинно-тракторнӧй станцияяс отсӧгӧн колхозъясын применяйтчӧ видзму уджалан передовӧй техника: и мууджалӧм, и кӧдзӧм, и урожай идралӧм нуӧдсьӧ тракторъясӧн да видзму уджалан машинаясӧн.
Миян гырысь нянь совхозъяс — сійӧ настоящӧй «нянь фабрикаяс».
Абу ичӧт тӧдчанлуныс сёйӧм-юӧмын и градвыв пуктасъяслӧн: капусталӧн, огурцылӧн, сёркнилӧн, морковлӧн, свеклӧлӧн, томатлӧн да мукӧдлӧн.
Найӧ сетӧны содтӧд сёян прӧдуктаяс — пуктасъяс.
Нянь культураяс кындзи зэв ыджыд тӧдчанлун кутӧны и техническӧй быдмӧгъяс.
Техническӧй быдмӧгъясӧн шусьӧны сэтшӧмъяс, кодъяс сетӧны сырьё миян фабрично-заводскӧй промышленностьлы.
Шабдіысь, пышысь, хлопчатникысь перйӧны сі (волокно), кытысь сэсся печкӧны шӧрт да кыӧны тканьяс.
Сійӧ жӧ быдмӧг кӧйдысъясысь, а сідзжӧ подсолнечник кӧйдысысь вӧчӧны вый.
Картупельысь вӧчӧны крахмал, патока, спирт.
Свеклӧысь вӧчӧны сахар.
Техническӧй быдмӧгъяслӧн культура — зэв ыджыд мӧд мог миян видзму овмӧслӧн.
Зерновӧй культураяс.
Шобді, рудзӧг, ид, зӧр — тайӧ став нянь быдмӧгъясыс ас модананыс мунӧны сійӧ турунъяс вылӧ, кодъяс быдмӧны миян восьса пӧскӧтинаяс да кос видзьяс вылын, да кодъяслӧн сэтшӧм жӧ векньыдик да кузь коръяс, заыс — идзас, код йылын эм посньыдик омӧлик цветъяса шеп.
Наукаын татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны злакъясӧн.
Торъя нин уна злак быдмӧгъясыд вӧртӧм степьясын, кодъяс паськалӧмаӧсь миян Союз лунвыв областьясын да накӧд орчча странаясын.
Сэтшӧм степьяссянь паськаліны и миян культурнӧй зерновӧй злакъяс.
Сӧмын миян зерновӧй няньяслӧн дикӧй рӧдвужъясыс ёна торъялӧны асланыс культурнӧй потомокъясысь.
Налӧн зерноясыс посньыдджыкӧсь.
Шепъясыс воӧны оз ӧти кадӧ и унаысь чегъясьӧны сэк, кор шепъясас уна кӧйдыс абу-на воӧма.
Кыдзи морт вежлалӧ да бурмӧдӧ зерновӧй злакъяссӧ.
Кор йӧз заводитісны чукӧртны дикӧй идлысь да шобділысь кӧйдыссӧ, дерт, найӧ зілисны босьтны гырысьджыкъяссӧ.
Сэтшӧм кӧйдыс найӧ и кӧдзлісны, кор найӧ асьныс нин кутісны вӧдитны да быдтыны тайӧ быдмӧгъяссӧ.
Гырысь кӧйдысысь чужӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс унджыкысьсӧ гырысьӧсь жӧ лоӧны.
Тадзи вочасӧн, нэмысь-нэмӧ, морт вӧчис быдмӧгъясӧс бӧрйӧм, и сы вӧсна культурнӧй нянь злакъяслӧн кузь кадӧн лоины сэтшӧм качествояс, кодъяс эз вӧвны кӧдзтӧг быдмысь рӧдвужыслӧн, — гырысьджык кӧйдыс, прочнӧйджык да ӧти кадӧ воысь шепъяс.
Водзынсӧ тайӧ бӧрйӧмыс мортӧн вӧчсис гӧгӧрвотӧг.
Артмыліс сідз, мый сэтшӧм кӧйдысъясыс, кодъяслӧн вӧліны мортлы ковтӧм свойствояс, шочджыка веськавлісны кӧдзан кӧйдысъяс пиас (шуам, чегъясьысь шепъяс гылавлісны нӧшта му вылас на, посни кӧйдыс тӧвзьыліс ёгкӧд да с. в.).
Сӧмын сёрӧнджык, кор йӧзыс бурджыка изучитісны быдмӧгъяслысь олӧмсӧ, видзму уджалысьяс да учёнӧй агрономъяс культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитігӧн кутісны вежӧртӧмӧн нин нуӧдны искусственнӧй бӧрйӧм.
Кӧдзӧм муяс вылысь, шуам, найӧ нарошнӧ корсисны гырысьджык шепъяса либӧ гырысьджык кӧйдыса быдмӧгъяс, чукӧрталісны найӧс торйӧн, да бӧрын кӧдзлісны торъя участокъясӧ, медым паськӧдны выль, бурмӧдӧм сорт.
Тадзи вӧчӧмнас быдмӧгъяслӧн вежсьӧмыс кутіс мунны ӧдйӧнджык важ дорсьыс да регыдӧн вӧлі лӧсьӧдӧма уна выль да бур сортъяс шобділысь, идлысь, рудзӧглысь да зӧрлысь.
Бӧръяпом, дзик на неважӧн, выль бурмӧдӧм сортъяс лӧсьӧдӧм могысь бӧрйӧм кындзи кутісны нуӧдны сідзжӧ скрещивание.
Ӧтик сорт шобділысь кӧ пестиксӧ киськалам мӧд сорта шобді цвет бусӧн (пыльцаӧн), наысь лоӧм быдмӧгын уна ногӧн вермасны йитчыны кыкнан сортыслӧн признакъясыс.
Мукӧд дырйиыс лоӧны и дзик выль торъялӧмъяс.
Ӧти сорт быдмӧгсянь цвет буссӧ мӧд сорта быдмӧг цвет вылӧ вуджӧдӧмыс и шусьӧ скрещиваниеӧн.
Ӧні СССР-ын татшӧм уджыс нуӧдсьӧ зэв паськыда.
Та вылӧ эмӧсь торъя научнӧй учреждениеяс — селекционнӧй станцияяс.
Сэні учёнӧй агрономъяс зільӧны лӧсьӧдны культурнӧй быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс бурджыка эськӧ лӧсялісны уна пӧлӧс район условиеясӧ да сетісны ыджыдджык урожайяс.
Тадз, скрещиваниеӧн да бӧрйӧмӧн удайтчис лӧсьӧдны быдмӧгъяслысь выль сортъяс, либӧ ӧдйӧнджык воысь либӧ засухакӧд водзсасьысь, либӧ вредительясысь омӧльджыка полысь да с. в. сортъяс.
Шобділӧн разнӧй сортъясыс мукӧд дырйиыс ёна торъялӧны и ортсыса форманас (15-ӧд серпас).
Зернояс качество серти торйӧдӧны небыд да чорыд шобді.
Рис.
Аслас происхождение сертиыс рис — жар поясса нюрвыв быдмӧг, миян тростник либӧ камыш кодь. Та вӧсна и риссӧ вӧдитны колӧ дзик мӧдногӧн мукӧд зерновӧй злакъяс серти, кодъяслӧн рӧдинаыс кос степнӧй местаяс.
Рис кӧдзӧм да быдтӧм вылӧ лоӧ мусӧ ойдӧдны ваӧн, вӧчны искусственнӧй нюр.
А сы вӧсна, мый нюрын оз нин позь кӧдзны обыкновеннӧй кӧдзан машинаӧн, то ӧні риссӧ кутісны кӧдзны аэроплансянь, коді лэбӧ невыліті ойдӧдӧм му весьтті.
Рис важысянь вӧдитӧны Индияын, Китайын, Японияын.
Сійӧ сэтчӧс йӧзлӧн главнӧй сёянтор.
Став мушарвывса йӧз пӧвсысь коймӧд юкӧныс вердчӧ (питайтчӧ) рисӧн.
Миянын риссӧ вӧдитӧны Средньӧй Азияын да Кавказын.
Неважӧн Кавказын вӧлі вӧчӧма удачнӧй опыт ойдӧдӧм рис мусӧ, ва улын олан каднас, карп быдтӧм вылӧ используйтӧм кузя.
Тадзнад вӧлӧм рис му вылысь позьӧ босьтны кык урожай — рисӧн дай чериӧн.
Градвывса культураяс.
Градйӧръясын вӧдитӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслы колӧ бурджык дӧзьӧритӧм да бура вынсьӧдӧм васӧд му.
Сы вӧсна градйӧръяс улӧ бӧрйӧны увтасджык места, юяс дорысь, кӧні муас ваыс унджык да кытчӧ ваыс вайӧ колана минеральнӧй веществояссӧ вывтасджык местаясысь.
Тӧдчанлуныс градвыв пуктасъяс пӧвсысь капусталӧн медыджыд.
Интереснӧй сійӧ и мӧдногӧн, мый морт кужис капустасӧ зэв ёна вежны да лӧсьӧдны зэв уна сикас сорт.
Капуста.
Зэв дыр кежлӧ, мукӧд дырйиыс ар помӧдзыс, капуста мачьяс кольӧны град вылын.
Найӧ быдмисны тані рӧсадаысь, мӧдногкӧ томиник быдмӧгъясысь, кодъяс чужисны му тыра ящикъясӧ тулысын кӧдзӧм капуста кӧйдысъясысь.
Первой найӧс быдтісны парникын, а сы бӧрын пуктӧма вӧлі градъяс вылӧ.
Град вылӧ пуктӧм быдмӧгъяс сӧвмисны, и гожӧм помын артмалісны гырысь мачьяс.
Тайӧ и эм сійӧ прӧдуктыс, кодӧс ми босьтам капуста градъяс вылысь.
Вундам кӧ мачсӧ кузьмӧсногыс, зэв мичаа кутас тыдавны, мый сійӧ артмӧма кыз, ӧти мӧд вылас водӧм едждов коръясысь, кодъяс петӧны кыз заысь. Засӧ капусталысь шуӧны «подйӧн».
Капуста коръясас да и заас чукӧрмӧма уна питательнӧй вещество.
Кӧчанасьӧм капустаыс лӧсьӧдчӧма тӧвйыны.
Гожӧмнас сійӧ эз цветит и кӧйдыс эз вай.
Цветитны сійӧ кутас сӧмын мӧд вонас.
Градйӧрын уджалысь (огородник) кӧсйӧ кӧ капусталысь босьтны кӧйдыс, сійӧ арсяньыс бурджык мача подъяссӧ кольӧдӧ, тӧвнас видзӧ найӧс кынмӧмысь, а тулыснас пуктӧ град вылӧ.
Сэки подйыс тупкыссьӧ турунвиж коръясӧн, да быдмӧг олӧ водзӧ, вайӧ дзоридзьяс да кӧйдысъяс, но мачыс мӧдысь оз нин быдмы.
Капуста — кык вося быдмӧг кыдзи и сылӧн рӧдняясыс — сёркни да галанка.
Сӧмын сёркнилӧн да галанкалӧн запасъясыс чукӧрмӧны вужъясас, а капусталӧн — мувывса юкӧнъясас.
Капусталӧн рӧдинаыс — шоныд да небыд климата странаяс.
Кӧдзтӧг быдмысь капуста быдмӧ море берегъяс дорын Рытыввыв Европаын.
Сэн сійӧс и заводитісны медводзсӧ вӧдитны.
Кӧдзтӧг быдман капустаысь кузь кадӧн бӧрйӧмӧн лои лӧсьӧдӧма зэв уна градвыв сортъяс (16-ӧд серпас).
Миян кӧчана (мача) капусталысь морт велӧдчис развивайтны зэв ыджыд почка, коді и мунӧ миянлы сёйӧм вылӧ.
Сёркниа капусталӧн, кодӧс мӧдногӧн шуӧны кольрабиӧн, быдмӧ кыз шар кодь да яя под (кочерыжка).
Сійӧ ас форманас мунӧ сёркни, галанка либӧ турнепс вужъяс вылӧ, но збыльвылассӧ сійӧ абу вуж, а кызӧм за, да пыр овлӧ му веркӧс вылас.
Брюссельскӧй капусталӧн быдмӧ джуджыд за, код вылын сука пукалӧны посньыдик да зэв нежнӧй мачьяс — бокыса почкаяс; тайӧ почкаяс вӧснаыс сійӧс и вӧдитӧны.
Сійӧ, мый цветнӧй капусталӧн мунӧ сёйӧм вылӧ, — тайӧ сылӧн развитчытӧм цветъясыс.
Ӧнія кад кежлӧ капусталӧн эм нин 120 сайӧ сорт.
Техническӧй быдмӧгъяс.
Хлопчатник.
Хлопчатниклӧн рӧдинаыс — жар поясса странаяс.
СССР-лӧн главнӧй хлопковӧй районъясыс — Средньӧй Азия да Закавказье.
Хлопководствоыс тані нуӧдсьӧ искусственнӧя муяссӧ орошайтӧмӧн (киськалӧмӧн).
Бӧръя воясӧ хлопчатник быдмӧг миянын заводитӧны вӧдитны выль районъясын: Крымын, Войвыв Кавказын, Украинаын да Нижньӧй Поволжьеын.
Тані искусственнӧй орошение нуӧдны оз нин ков.
Хлопчатниксӧ кӧдзӧны тулысын.
Медым хлопчатникыс бурджыка вермис быдмыны, сылысь петасъяссӧ шочмӧдӧны.
Кӧдзӧм бӧрас тӧлысь кык мысти хлопчатникыс заводитӧ дзоридзавны.
Опылитчӧм бӧрын завязьысь быдмӧ плод — грецкӧй ӧрӧшки ыджда кӧрӧбка, коді торъялӧма кымынкӧ поз вылӧ.
Быд позйын эмӧсь кӧйдысъяс, кодъяс тупкысьӧмаӧсь еджыд либӧ вижов рӧма сіясӧн.
Тайӧ сіясыс, коді эм приспособление кӧйдысъясӧс тӧлӧн разӧдӧм вылӧ, и эм сійӧ коланторйыс миянлы, мый вӧсна хлопчатниксӧ вӧдитӧны.
Но морт, дерт, оз виччысь, кор тӧв нуас хлопчатниклысь гӧна кӧйдысъяссӧ, а мыйӧн коробочкаясыс заводитасны потласьны, найӧс пыр жӧ чукӧртӧ.
Войдӧр хлопоксӧ чукӧртлісны сӧмын киӧн.
Ӧні хлопковӧй колхозъясын да совхозъясын уджалӧны миян инженеръясӧн изобретитӧм хлопок идралан машинаяс.
Хлопчатниклысь чукӧртӧм кӧйдысъяссӧ мӧдӧдӧны хлопок весалан заводъясӧ, кӧні сісӧ (волокносӧ) торйӧдӧны кӧйдыссьыс.
Кӧйдыссьыс вӧчӧны хлопковӧй вый, а сісьыс вӧчӧны хлопчатобумажнӧй тканьяс.
Царскӧй Россияын хлопчатник быдмӧгсӧ омӧля вӧлі паськӧдӧма, да зэв уна хлопок вайлісны заграницаысь.
Ӧні хлопководствосӧ паськӧдӧмӧн да бурмӧдӧмӧн, ми вермасям сы вӧсна, медым Сӧвет Союз вермис овны куш ас хлопокӧн.
Ми кӧдзам хлопоклысь бурджык сортъяссӧ.
Средньӧй Азияса колхозникъяс-передовикъяс петкӧдлісны делӧ вылын, мый бур дӧзьӧр дырйи быд гектар вылысь позьӧ босьтны нёльпӧв либӧ витпӧв унджык хлопок сійӧ серти, мыйда чукӧртлісны войдӧр.
Шабді.
Миян овмӧсын шабділӧн тӧдчанлуныс зэв жӧ ыджыд.
Шабді заысь перйӧны сі, кодысь вӧчӧны шӧрт да шабді тканьяс.
Шабді кӧйдысысь вӧчӧны шабді вый, кӧйдыссьыс выйсӧ пычкӧм бӧрын колясыс (жмыхыс) мунӧ скӧтлы зэв бур кӧрым пыдди.
СССР-ын, Союзса войвыв юкӧнын, вӧдитӧны шабді-долгунец, а шӧр юкӧнын — шабді-кудряш.
Шабді-долгунецлӧн зэв кузь за, сы вӧсна сійӧс ёнджыкасӧ вӧдитӧны сі перйӧм вылӧ.
Шабді-кудряшлӧн заыс дженьыдджык, но вожӧсьджык, сы вӧсна сійӧ вайӧ унджык цвет да плодъяс.
Та вӧсна шабді-кудряшсӧ вӧдитӧны медсясӧ кӧйдыс ради.
Шабді вӧдитӧм кузя СССР — медся озыр страна мирын.
Выль культурнӧй быдмӧгъяс.
Сійӧ быдмӧгъяс кындзиыс, кодъясӧс видзму овмӧсын вӧдитӧны зэв нин важӧн, миян заводитӧны вӧдитны выль быдмӧгъяс.
Соя.
Кымынкӧ во сайын миян этшаӧн на кывлісны тайӧ быдмӧг йывсьыс, кӧть эськӧ Японияын да Китайын сійӧс вӧдитӧны сюрс воясӧн-нин.
Соя мунӧ обыкновеннӧй фасольлань; сійӧ цветитӧ еджыд цветъясӧн да сетӧ боби кодь кӧйдысъяс.
Тайӧ кӧйдысъяс вӧснаыс, кодъяс зэв пӧтӧсӧсь, и вӧдитӧны соясӧ.
Соя кӧйдысъясысь лямӧдӧмӧн перйӧны «соевӧй йӧв», коді мунӧ сёйӧм вылӧ.
Соевӧй йӧлысь позьӧ вӧчны уна прӧдуктаяс: шомйӧв, рысь, сыр.
Соя кӧйдысысь вӧчӧны пызь, а пызьсьыс вӧчӧны уна пӧлӧс кондитерскӧй изделиеяс.
Сояысь вӧчӧны зэв уна пӧлӧс сёянъяс, кодъяс асланыс кӧр сертиыс да пӧтӧслун сертиыс этша торъялӧны яйысь вӧчӧм сёянъясысь.
Оз ӧд прӧста соятӧ шуны «быдмӧга яйӧн».
Кыдз тыдалӧ, соя зэв колана культурнӧй быдмӧг.
Та вӧсна соятӧ миян кутісны вӧдитны лунвыв районъясын, кӧні сійӧ вермӧ воны: Украинаын, Кавказын да Крымын.
Миянын соя кӧдзаыс босьтӧ нин миллион сайӧ гектар му.
Каучуконосъяс.
Каучук вӧчӧны некымын тропическӧй быдмӧгъяс сук йӧв кодь сокысь, коді пусьыс петӧ, сы вылӧ кӧ вӧчӧма джуджыд вундӧг.
Но СССР-ын тропическӧй областьясыс абуӧсь да миян сэтшӧм пуясыс оз быдмыны.
Став каучуксӧ, коді вӧлі колана миян резиновӧй промышленностьлы, миянлы ковмывліс вайны заграницаысь.
Ми мынтылім сыысь зарниӧн.
Но миянлы колӧ асланым, сӧветскӧй каучук.
Сійӧ колӧ миянлы вӧчавны галошияс, резинаалӧм тканьяс, медицинскӧй принадлежностьяс, пӧжарнӧй рукаваяс да с. в., а медъёнасӧ — автомобильяслы, грузовикъяслы, мотоциклетъяслы, велосипедъяслы шынаяс вӧчӧм вылӧ.
Каучук миянлы колӧ противогазъяс да резина паськӧм вӧчӧм вылӧ война дырйи отравляющӧй веществоясысь дорйысьӧм могысь.
Миян учёнӧйяс Сӧвет Союзса ыджыдысь-ыджыд пространствояс вылысь кутісны корсьны быдмӧгъяс, кодъясын эм каучук.
И вот Казахстан степьясысь да гӧраяс бердысь сюрины каучук сетысь миян быдмӧгъяс: хондрилла да тау-сагыз (17-ӧд серпас).
На пытшкын эм каучук, кытысь заводитісны нин вӧчны резиновӧй изделиеяс.
Ӧні тайӧ быдмӧгъяссӧ кутісны вӧдитны да наысь лӧсьӧдны сэтшӧм сортъяс, кодъяс озырджыкӧсь каучукӧн.
Такӧд ӧттшӧтш миян учёнӧйяс изобретитісны прӧстӧй спиртысь каучук вӧчан способ.
Тайӧ — сӧветскӧй наукалӧн зэв ыджыд вермӧм.
Ӧні миян стрӧитӧма нин искусственнӧй каучук вӧчан заводъяс.
Сідзкӧ, ӧні миян эм нин асланым, сӧветскӧй каучук.
И. В. Мичурин уджъяс йылысь.
Мый вермӧ вӧчны морт, кор сійӧ дугдывтӧг да кужӧмӧн зільӧ аслыс подчинитны природаӧс, петкӧдлӧны миянлы уджъясыс миян знаменитӧй садовод Иван Владимирович Мичуринлӧн, кодлысь нимсӧ ӧні тӧдӧны став мирас .
И. В. Мичурин кувсис 1935 юнь 7 лунӧ.
Ассьыс став кузь олӧмсӧ Иван Владимирович пуктіс ӧтик радейтана удж вылӧ.
Квайтымын во сайӧ уджаліс сійӧ выль, бурмӧдӧм сорта плодовӧй пуяс да вотӧс кустъяс лӧсьӧдӧм вылын.
Сэк жӧ сійӧ зілис овмӧдны лунвывса быдмӧгъясӧс миян кӧдзыд климатын, зілис вештыны найӧс войвывлань, кӧні водзджыксӧ найӧ эз вермыны быдмыны.
Зэв дыр — Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз — Мичурин уджаліс ӧткӧн, ичӧтик средствоясӧн, бокысянь отсӧгтӧг.
Сылӧн вӧлі неыджыд плодӧвӧй сад Воронежскӧй областьын Козлов нима ичӧтик провинциальнӧй кар бердын, тан сійӧ воысь-воӧ нуӧдіс ассьыс опытъяссӧ.
Тадзи сійӧ лӧсьӧдіс быдмӧгъяслысь сё саяс зэв ценнӧй да интереснӧй выль сортъяс.
Мичурин садйын быдмӧ да воӧ настоящӧй виноградлӧн некымын сорт.
Быдсӧн тӧдӧны, виноград миян вӧдитӧны сӧмын лунвылын — Кавказын, Крымын да Средньӧй Азияын.
Медым виноград кутіс быдмыны Козловын, И. В. Мичуринлы лои скрещивайтны американскӧй виноградӧс дальневосточнӧй крайса дикӧй виноградкӧд.
Медым сылӧн садъяс лоины первосортнӧй «крымскӧй» яблокъяс, И. В. Мичурин скрещивайтіс лунвыв сорта «кандиль» сибирскӧй «китайкакӧд» и лӧсьӧдіс выль сорт «кандиль-китайка», коді «кандильлысь» босьтіс чӧскыд дуксӧ, кӧрсӧ да соксӧ, а «китайкалысь» — кӧдзыдысь повтӧмлунсӧ.
Тадз жӧ вӧлі вештӧма войвывлань и бурджык сортъяс лунвыв грушалысь, персиклысь, абрикослысь, грецкӧй ӧрӧшкилысь.
Тайӧ ставыс быдмӧ мичуринскӧй садйын.
А мичуринскӧй садйысь тайӧ быдмӧгъяссӧ нуӧны мукӧд садъясӧ да паськӧдӧны СССР-са разнӧй районъясӧ.
Мичурин лӧсьӧдіс и дзик выль культурнӧй быдмӧг — зэв юмов да чӧскыд дука вотӧс — актинидия, кодлӧн дикӧй рӧдвужъясыс быдмӧны Асыввыв Азия вӧръясын.
Скрещиваниеӧн И. В. Мичурин лӧсьӧдіс вишня да льӧм костын помесь; плодъясыс сы вылын пукалӧны сэтшӧм жӧ тшӧкыда, кыдзи и льӧмпу вылын, а кӧрыс плодыслӧн вишнялӧн кодь (18-ӧд серпас).
Мый лӧсьӧдіс И. В. Мичурин аслас садйын, став йывсьыс тані, дерт, висьтавны он вермы.
Сӧвет власть И. В. Мичуринлысь уджъяссӧ да вермӧмъяссӧ бура донъяліс.
Сылӧн садйыс пӧри ыджыд научнӧй учреждениеӧ, кӧні Иван Владимирович веськӧдліс кувтӧдзыс.
Аслас научнӧй заслугаясысь И. В. Мичурин вӧлі бӧрйӧма почётнӧй академикӧн.
Правительство сійӧс наградитіс Трудӧвӧй краснӧй знамя орденӧн да Ленин орденӧн да шуис Иван Владимирович ним кузя вежны тшӧтш и карыслысь нимсӧ, кытӧн сійӧ сэтшӧм дыр да бура уджаліс.
Ӧні тайӧ карыс шусьӧ оз нин Козлов карӧн, а Мичуринскӧн.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Животнӧйяслӧн олӧм @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. 28–76.}
II.
ЖИВОТНӦЙЯСЛӦН ОЛӦМ
Животнӧй мир зэв озыр да разнӧй пӧлӧс.
Тані эмӧсь и гырысь зверьяс и сэтшӧм посни ловъя-ловъяс, кодъясӧс сӧмын позьӧ аддзыны микроскоп пыр.
Животнӧйяс мӧда-мӧд костаныс торъялӧны и ыджда сертиныс, и телӧ тэчасног сертиныс, и оланног сертиныс.
На пиысь ӧтияс олӧны мореясын да океанъясын, мӧдъяс юясын да тыясын, коймӧдъяс суша вылын.
Кротъяс да му нидзувъяс век кодйысьӧны муын, а лэбачьяс, бордъя шыръяс да бордъя насекомӧйяс вермӧны лэбавны сынӧдӧд.
Животнӧйяс пӧвсын эмӧсь и паразитъяс, мӧдногӧн сэтшӧм ловъя-ловъяс, кодъяс олӧны бокӧвӧй телӧын да вердчӧны аслас «кӧзяин» щӧт вылӧ.
Татшӧм паразитъясӧн лоӧны, шуам, быдсикас ковъяс, кодъяс олӧны морт да животнӧйяс сювйын.
Став животнӧйлы колӧ сёян да сійӧс аслыныс долженӧсь перйыны.
Бобувъяслӧн лёльӧясыс сёйӧны турунвиж коръяс; бобувъяс, мазіяс вердчӧны цветъяс юмов сокӧн; ыжъяс да мӧсъяс сёйӧны турун; пышкайяс да жоньяс кокалӧны кӧйдысъяс; ваын олысь улиткаяс йирӧны ва пытшса быдмӧгъясӧс.
Тайӧ став животнӧйясыс — быдмӧгсёйысьяс.
Зэв уна животнӧйяс кыйсьӧны мукӧд животнӧйяс бӧрся да наӧн вердчӧны.
Кӧин сёйӧ ыжӧс; чикышъяс, лёкгагъяс, чушканъяс, юрсигусьяс, чераньяс кыйӧны гагъясӧс; черияс сёйӧны нидзувъясӧс, номыръясӧс да ваын олысь мукӧд посньыдик животнӧйясӧс.
Эз кӧ му вылын вӧвны быдмӧгъяс, эз вӧвны эськӧ и быдмӧг сёйысь животнӧйясыс, а сэки нинӧмӧн вӧлі вердчынысӧ хищнӧй зверлы.
Ыжъяс турун кӧрым вылын тшӧгӧны, и кӧин кӧ сійӧс косявлӧ да сёйӧ сылысь яйсӧ, сідзнад артмӧ, мый и сылӧн кӧрымыс сэтшӧм жӧ веществоясысь, кодъясӧн вердчис ыж.
Сідзнад, и хищнӧй животнӧйяс да животнӧйяс, кодъяс сёйӧны мерлина да быдсяма кулӧм колясъяс, сідзжӧ эз вермыны эськӧ овны, эз кӧ му вылын вӧвны быдмӧгъясыс.
Животнӧйяс костын дугдывтӧг мунӧ тыш кӧрым вӧсна: ӧтик животнӧйяс усьласьӧны, мукӧдъясыс дорйысьӧны.
Разнӧй животнӧйяс асьнысӧ дорйӧны уна ногӧн.
Хищникъяслӧн оружие — пиньяс да гыжъяс; омӧлик да посньыдик зверьяс спасайтчӧны пышйӧмӧн; турун пӧвсӧ чиркӧс дзебӧ сылӧн турунвиж рӧмыс.
А водзсасьны вермытӧм лягуша уна врагъяснас важӧн нин эськӧ дзикӧдз вӧлі бырӧдӧма, эз кӧ эськӧ вӧв сійӧ сэтшӧм рӧдмысьӧн.
Уна лэбачьяс да зверьяс олӧны чукӧръясӧн.
Тайӧ налы отсалӧ и ӧтвылысь сёян перйыны да кадын спасайтчыны опасностьясысь: животнӧй, коді первой аддзис враглысь матысмӧмсӧ, сетӧ тревожнӧй горӧдӧм, да сэки чукӧрыс ставнас либӧ пыр жӧ спаситчас котӧртӧмӧн, либӧ ӧтвылысь сетасны отпор противниклы.
Туша тэчасногыс кӧ эськӧ животнӧйыдлӧн эз лӧсяв сійӧ оласногыскӧд да сійӧ местаыскӧд, кӧні сійӧ олӧ, сэки эськӧ став татшӧм животнӧйясыс либӧ куліны тшыгъялӧмысь либӧ кынмӧмысь, либӧ пыр кутісны сюрны врагъяслы.
Сы вӧсна животнӧйяс пӧвсын сідз жӧ, кыдзи и быдмӧгъяс пӧвсын, вермӧны овны да паськӧдны ассьыныс рӧдсӧ сӧмын сэтшӧм ловъя-ловъяс, кодъяс бура лӧсьӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) сійӧ условиеясас. кӧні найӧ олӧны.
Телӧ тэчасногнас животнӧйяс пӧвсысь торъялӧны позвоночнӧй животнӧйяс.
Позвоночнӧйясӧн шуӧны сэтшӧм животнӧйясӧс, кодъяслӧн эм лыяс либӧ гӧчьяс, мыйысь артмӧма пытшкӧс скелетыс да кодъяс сетӧны телӧыслы ён пыкӧд (опора).
Главнӧй юкӧнъясыс скелетлӧн юрлы (череп) да позвоночник, коді кыссьӧ юрлысянь туша бӧр помӧдз да артмӧма ас костас йитчӧм торъя лыторъясысь — позвонокъясысь.
Позвоночнӧйяс лыдӧ пырӧны черияс, лягушаяс, лёкгагъяс, лэбачьяс да зверьяс.
Позвоночник эм и мортлӧн.
Животнӧйяс, кодъяслӧн абу пытшкӧсса скелетыс, шусьӧны позвоночниктӧмъясӧн.
Позвоночниктӧмъяс лыдӧ пырӧны нидзувъяс, гагъяс, чераньяс, улиткаяс, слизеньяс да уна мукӧд животнӧйяс.
Ас тэчасногнас торъя нин уна сикасаӧсь ваын олысь позвоночниктӧм животнӧйяс.
Первой ми видзӧдлам найӧясӧс, кодъяс олӧны миян прудъясын да тыясын да кутӧны ыджыд тӧдчанлун сэні олысь черияслы, а бӧрынас тӧдмалам мореын да океанын олысь медся интереснӧй животнӧйясӧс.
ВАЫН ОЛЫСЬ ӦТКЫМЫН ПОЗВОНОЧНИКТӦМ ЖИВОТНӦЙЯС ЙЫЛЫСЬ.
Пресноводнӧй рачокъяс.
Гумовтан кӧ прудйысь стеклӧ дозйӧ ва да югыд водзын бура видзӧдлан, сэсь пӧшти век позьӧ аддзыны, мый сэні жӧдзӧны ичӧтик едждов либӧ вижов ловъя-ловъяс.
Ӧтикъясыс на пиысь ва питі ветлӧдлӧны чеччалӧмӧн да сы вӧсна найӧс шуӧны «ва пытшъясӧн».
Тайӧ ичӧтик рачокъяс — дафнияяс (19-ӧд серпас).
Паныдасьлӧны и ещӧ посньыдджык рачокъяс, кодъяс тыдалӧны еджыд ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлысь чутъяс видӧн, — тайӧ циклопъяс (20-ӧд серпас).
Дафнияяс да циклопъяс — главнӧй сёян посни черияслӧн (арпиянлӧн).
Но и уна гырысь черияс ёнджыкасӧ вердчӧны тайӧ ичӧтик ловъя-ловъяснас.
Сэтшӧмъясыс, шуам, сигъяс, кодъяс оз вермыны овны сэні, кӧні этша татшӧм рачокъясыс.
Асьныс дафнияясыс вердчӧны ваын олысь уна пӧлӧс микробъясӧн, кодъясӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп отсӧгӧн.
Микробъясыс ваас рӧдмӧны сэні, кӧні сісьмӧны быдмӧгъяслӧн либӧ животнӧйяслӧн кутшӧмкӧ колясъяс.
Васа гагъяс (насекомӧйяс).
Посни животнӧйяс кындзи, кодъяс лоӧны черияслы кӧрымӧн, ваын олӧны черияслы вред вайысь уна хищник гагъяс.
Ва тӧрӧкан (плавунец).
Медся ӧпаснӧйӧн тайӧ посни хищникъяс пӧвсысь лоӧ ва тӧрӧкан (плавунец) (21-ӧд серпас).
Ва тӧрӧкан — пемыд рӧма, дортіыс вижов каймаа ыджыд жук.
Сійӧ ваын уялӧ зэв ӧдйӧ, а бӧръя кузь кокъясыс уджалӧны быттьӧ веслӧяс.
Ва тӧрӧкан кокъясыслӧн тэчасногыс зэв лӧсялӧ тайӧ уджас: найӧ паськыдӧсь, а сы кындзи бокъясас пукалӧны кузь тшӧтьяс.
Кадысь кадӧ ва тӧрӧкан кыпӧдчывлӧ ва веркӧсӧ да васьыс мыччывлӧ рушкуыслысь бӧрладор помсӧ.
Тадзи ва тӧрӧкан босьтӧ сынӧд запас, кодӧн сійӧ лолалӧ.
Ва тӧрӧкан — зэв горш хищник.
Сійӧ не сӧмын сёйӧ ваын олысь уна пӧлӧс посни ловъя-ловъясӧс: даръюръясӧс, арпиянӧс да пӧкӧс, но уськӧдчывлӧ и черияс вылӧ, кодъяс весиг ас дорсьыс гырысьджыкӧсь.
Торъя нин ёна страдайтӧны ва тӧрӧканъясысь ньӧжмыд гычьяс да карпъяс.
Ловъя чери мышку вылӧ кутчысьӧмӧн, ва тӧрӧкан заводитӧ сійӧс йирны.
Ва тӧрӧканъяс бура лэбалӧны да войяснас мукӧд дырйи ӧти прудысь мунӧны мӧд прудӧ.
Тулыснас ва тӧрӧканлӧн эньыс пукталӧ колькъяс васа быдмӧг заяс вылӧ.
Колькъясысь вежон куим мысти кымын петӧны личинкаяс.
Ва тӧрӧканлӧн личинкаыс зэв омӧля мунӧ гырысь жук вылас.
Сійӧ кузь, куснясьысь нидзув модаа, куим гоз кока, кодъясӧн сійӧ ветлӧдлӧ ва пыдӧсӧдыс да плавайтӧ ваас.
Но хищничайтӧмнас ва тӧрӧканлӧн личинкаыс оз сетчы гырысь жукъяслы.
Сійӧ сутшкӧ ассьыс ёсь, яда черлыяссӧ добычаас да сійӧс вочасӧн нёнялӧ — сёйӧ.
Кор личинкаыс быдмас, сійӧ петӧ берег вылӧ, пырӧ му пытшкӧ да пӧрӧ куколкаӧ.
А кымынкӧ вежон мысти куколкасьыс петӧ ыджыд жук.
Гладыш.
Нӧшта ва тӧрӧканъяс дорысь тшӧкыдджыка на ваясын овлывлӧны эзысь кодь лудік-гладышъяс.
Сідз жӧ, кыдз и ва тӧрӧкан, гладыш плавайтӧ ваын аслас кузь бӧр кокъяснас, кодъясӧн сійӧ уджалӧ кыдз веслӧясӧн. Сӧмын гладыш плавайтӧ век мышку вылас.
Сійӧс унаысь позьӧ аддзывлыны ва веркӧсас ӧшалӧмӧн, кытчӧ сылы, кыдз и ва тӧрӧканлы, лоӧ кыпӧдчывлыны, медым босьтны свежӧй сынӧд.
Ва вывсяньыс жӧ сійӧ видзӧдӧ аслыс добыча.
А ачыс сійӧ улысяньыс, ва увсяньыс, эзысь моз югъялысь мышку радиыс омӧля тӧдчӧ.
Добыча вылӧ уськӧдчӧмӧн, лудік-гладыш чушкӧ сійӧс аслас ёсь хоботнас, а сы бӧрын хоботнас жӧ сійӧс нёнялӧ.
Сійӧ усьласьӧ васа гагъяс вылӧ, даръюръяс вылӧ да арпиян вылӧ.
Хоботокыс жӧ сылы колӧ водзсасьӧм-мездысьӧм вылӧ, и гладыш вермас доймытӧдз чушкыны, кужтӧг кӧ ми босьтам сійӧс киӧ.
Морскӧй животнӧйяс.
Уна интереснӧй да разнӧй сикас животнӧйяс олӧны мореса да океанъясса сола ваясын.
Ӧтикъяс тайӧ животнӧйяс пӧвсысь некор оз лэччывны море пыдӧсас, а мукӧдъяс сӧмын пыдӧсас и олӧны.
Кодсюрӧ олӧны оз ёна пыдын, а унаӧн олӧны кымынкӧ сюрс метр пыднаын.
Мореса ваын плавайтӧны югыд студень сяма медузаяс (22-ӧд серпас).
Найӧ ньӧти оз мунны сійӧ животнӧйяс вылӧ, кодъясӧс ми век аддзам: ни кок, ни бӧж, ни юр налӧн абу.
Ваын медуза восьтӧм зонтик кодь мича.
Улысладорас сылӧн эм вом да ӧшӧдчӧмаӧсь нильӧг чуньяс (щупальцеяс).
Наӧн медуза куталӧ ваын олысь уна пӧлӧс посни животнӧйясӧс да кыскӧ вомас.
Купайтчысь морт кӧ ваас зурасяс медуза вылӧ, сэк сійӧ доймымӧн сотас мортлысь кучиксӧ, дзик петшӧр моз.
Тайӧ способнас медуза асьсӧ видзӧ мореса хищникъясысь.
Зэв интереснӧйӧсь мореса ваын вӧртӧг олысь животнӧйяс: губкаяс да коралловӧй полипъяс.
Найӧ сэтшӧм ёна мунӧны быдмӧгъяс вылӧ, мый учёнӧйяс дыр найӧс эз лыддьыны животнӧйясӧн.
Полипъяс олӧны ыджыд чукӧръясӧн.
Чорыд известковӧй скелетъясыс коралловӧй полипъяслӧн чукӧрмӧны да артмӧдӧны ыджыд коралловӧй ляпкыдінъяс (мельяс).
А море пыдӧсыс кӧ тайӧ местаас дыр кадӧн кыптас, то коралловӧй ляпкыдінъясыс пӧрӧны коралловӧй діясӧ.
Море пыдӧсті кыскасьӧны ракъяс.
На пӧвсын эмӧсь зэв паськыд, плавкӧс тушаа ракъяс; найӧс шуӧны крабъясӧн.
Сідз жӧ, кыдзи и юса рак, краб вооружитчӧма клешниӧн.
Клешнинас сійӧ кватлалӧ добычасӧ да сюялӧ вомас.
Клешниясыс краблӧн кокниа чегъясьӧны, но бӧрас выльысь быдмӧны.
Крабъясысь вӧчӧны чӧскыд консервъяс.
Мореын олӧ рак-отшельник (23-ӧд серпас).
Тайӧ ракыслӧн сӧмын туша водзладорыс чорыд, а кынӧмыс небыд, нежнӧй.
Рак-отшельник море пыдӧсысь аддзас кутшӧмкӧ куш раковина да сюйӧ сэтчӧ ассьыс кынӧмсӧ.
Кокъясыс да клешниясыс мыччысьӧмаӧсь ортсӧ, и рак лӧсьыда ветлӧ раковинаыскӧд тшӧтш.
Повзигӧн рак-отшельник раковинаас кыскӧ тшӧтш и ассьыс кокъяссӧ.
Зэв тшӧкыда сійӧ раковина вылӧ овмӧдчӧ животнӧй — актиния.
Актиния зэв омӧля вӧрӧ и ортсысяньыс ёнджыкасӧ мунӧ цвет вылӧ, а оз животнӧй вылӧ.
Унджыкысьсӧ сійӧ олӧ ваувса изъясӧ да скалаясӧ крепитчӧмӧн.
Рак-отшельник раковина вылӧ овмӧдчӧмӧн, актиния босьтӧ позянлун ветлӧдлыны сыкӧд тшӧтш.
Рак-отшельник, пыдӧсӧдыс кыскасигӧн, клешнияснас гудыртӧ илсӧ, кӧні эмӧсь уна пӧлӧс посни животнӧйяс.
Актиния куталӧ найӧс аслас щупальцеяснас.
Но и рак-отшельниклы эм бурыс актиниякӧд ӧтувтчӧмысь: сійӧ видзӧ ракӧс врагъясысь аслас сотан щупальцеяснас.
Море пыдӧсын олӧны зэв мича морскӧй звездаяс (24-ӧд серпас).
Найӧ збыль ас формананыс зэв ёна мунӧны звездаяс (кодзувъяс) вылӧ.
Улысладорас, дзик туша шӧрас, налӧн эм вом.
Ветлігӧн налӧн лучъясыс вермӧны куснясьны.
Морскӧй звездаяс ньӧжйӧникӧн торъя присоскаяс отсӧгӧн кыскасьӧны море пыдӧсті да сёйӧны сэсь укшаль ракушкаясӧс да уна пӧлӧс кулӧм животнӧйясӧс.
Уна и мукӧд животнӧйяс олӧны мореса ваын: уна пӧлӧс нидзувъяс, ракушкаяс, мореса кубышкаяс.
ЧЕРИЯС.
Черилӧн став туша тэчасногыс лӧсьӧдӧма ваын олӧм вылӧ.
Чери плавайтӧ ваын, а ва ёна топыдджык сынӧдысь да ёна паныдалӧ мунӧмсӧ.
Но черилӧн юрыс водзсяньыс ёсьмӧ и сы вӧсна мунігас кокниа поткӧдӧ васӧ.
Черилӧн сьыліыс абу, а юрыс тушаыскӧд топыда йитчӧмнас артмӧдӧ ён клин.
Черилӧн вылысыс шыльыд да нильӧг.
Сійӧ бара жӧ отсалӧ черилы ӧдйӧ ветлӧдлыны ваті.
Ваӧд уявны черилӧн эмӧсь бордъяс.
Медколана уджсӧ черилӧн вӧчӧ бӧжса паськыд бордыс.
Аслас ён бӧжнас ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧдйӧ вӧрӧдӧмӧн, чери тювӧ водзӧ.
Сылӧн параа бордъясыс — кык морӧсса да кык кынӧмса — ёна слабджыкӧсь бӧжсасьыс.
Найӧс вӧрӧдӧмӧн чери вермӧ бергавны, кыпӧдчыны да лэччыны ваын.
Сыысь ӧтдор, найӧ черилы отсалӧны кутны тушасӧ, медым сійӧ эз пӧр бок вылас либӧ эз гатшась.
Чери бӧрся наблюдайтігӧн позьӧ аддзыны, мый чери дугдывлытӧг восьтӧ да тупкӧ вомсӧ и сыкӧд тшӧтш юр бокъясыс сылӧн топавлӧны да паськавлӧны, — тайӧ чериыс лолалӧ.
Сійӧ вомнас босьтӧ ва да сэсся лэдзӧ горшсьыс ортсӧ нёкчим щельяс пырыс, кодъяс юр бокасӧсь и тупкысьӧны нёкчим вевтъясӧн.
Ваыс нёкчимсӧ мыськӧ да матыстчылӧ виркӧд, коді нёкчимас воӧ тушасяньыс.
Вирыс нёкчимын освежайтчӧ: кислород, коді сылӧма (растворитчӧма) ваас, пырӧ вирас, а вирсьыс углекислӧй газыс петӧ ваӧ.
Нёкчимъясыс — сійӧ лолалан органъяс.
Кутшӧм бура лӧсьӧдӧма чериыслӧн став тэчасногыс ваын олӧм вылӧ!
И, мӧдарӧ, кутшӧм вермытӧмӧн лоӧ чери, сійӧс кӧ шыбытны берег вылӧ!
И сійӧ ӧдйӧ пӧдӧ, кыдз сӧмын сылӧн косьмасны нёкчимъясыс.
Уна быдсяма пӧлӧс чериыс олӧны юясын да тыясын.
Сыысь на уна найӧ олӧны мореясын да океанъясын.
Но мукӧд позвоночнӧй животнӧйясысь черияс торъялӧны сійӧн, мый найӧ пыр олӧны ваын да лолалӧны нёкчимъясӧн.
Водзӧ ми тӧдмасям миян пресноводнӧй кык черикӧд — гычкӧд да сиркӧд — да кымынкӧ морскӧй черияскӧд.
Миян пресноводнӧй черияс — гыч да сир.
Гыч.
Став миян черияс пӧвсысь гыч (25-ӧд серпас) медся бӧрйысьтӧм да винёв чери.
Гыч олӧ сэтшӧм нюйта да няйтчӧм прудъясын, кӧні оз вермыны овны некутшӧм мукӧд сикас черияс.
Сэні, няйт да нюйт пӧвсын, сійӧ аддзӧ аслыс зэв уна сёян, коді артмӧма уна сикас сісьмӧм колясъясысь, посньыдик нидзувъясысь да номыръясысь.
Гычьяс овлӧны и гырысьджык тыясын.
Сэні налы бур местаӧн лоӧны сук турунаинъяс.
Гычлӧн бурӧй рӧмыс лӧсялӧ сулалан ва да илӧсь пыдӧс рӧмыслы.
Гычыс тані врагъяслы омӧля тӧдчӧ.
Юясын гыч олӧ гежӧда да пыр зільӧ сэтысь мунны лӧньджык куръяясӧ.
Сылӧн кыз да укшаль тушаыс оз вермы водзсасьны ю визулыскӧд.
А юыслӧн пыдӧсыс кӧ лыаа либӧ изъя, сылы некысь корсьны аслыс сёянсӧ да и некытчӧ дзебсьыны хищнӧй чериясысь.
Тӧв кежлӧ гычьяс дзебсьӧны джуджыд гуранъясӧ, а ляпкыд прудъясын дзикӧдз пырӧны илас.
Тулыс помын гычьяс кульмӧны.
Гычьяс ӧтлаасьӧны чукӧръясӧ да матыстчӧны берегъяслань.
Тані сук быдмӧгъяс пӧвсын эньясыс лэдзӧны посньыдик вижов пӧк.
Айясыс ветлӧдлӧны сэн жӧ орччӧн да лэдзӧны ваас гудыр, едждов жидкость — нек.
Некыс кӧ веськалас пӧкас, сэки пӧкыс оплодотворитчас; оплодотворитчӧм пӧкысь заводитасны быдмыны зародышъяс, а сэсся лоӧны посньыдик черияс.
Кульмигӧн быд энь лэдзӧ уна дас сюрс пӧк.
Сӧмын оз став пӧкыс оплодотворяйтчы, а оплодотворитчытӧм пӧкысь зародышыд оз развивайтчы.
Уна пуктӧм пӧк сёйӧны васа гагъяс, разнӧй черияс да быдсяма пӧлӧс васа лэбачьяс.
Сійӧ посни арпиян пӧвсысь, кодъяс петасны дзоньвидза кольӧм пӧкъясысь, унджыкыс кулӧ быдсяма пӧлӧс хищникъясысь, кодъяс найӧн вердчӧны.
И, бӧръяпом, став позтырсьыс кольӧ да быдмӧ сӧмын зэв ичӧт юкӧн.
Гӧгӧрвоана, мый эз кӧ вӧв гычыд сэтшӧм рӧдмысь, хищникъяс эськӧ вермисны регыдъя кадӧн бырӧдны тайӧ черисӧ.
Сир.
Кутам кӧ ми ӧткодявны сирӧс гычкӧд, миянлы дзик пыр синмӧ шыбытчас тайӧ черияс костас зэв ыджыд торъялӧм.
Сирлӧн (26-ӧд серпас) кузь, ён туша да ыджыд вом, кӧні уна ёсь пинь.
Пиньясыс пукалӧны не сӧмын черлыясас, но весиг пинь анас да кыв вылас.
Аслас пиня вомнас тайӧ горш хищникыс куталӧ уна сикас чериясӧс, лягушаясӧс, васа крысаясӧс, том уткаясӧс.
Сир сёйӧ и ассьыс томджык рӧдсӧ — посни сир пиянъясӧс.
Сир унджыкысьсӧ сулалӧ вӧрзьӧдчытӧг ва пытшса сук турунъяс пӧвсын да кыйӧдӧ добыча.
Вомӧна визьяса турунвиж рӧма тушаыс сылӧн омӧля тӧдчӧ васа турунъяс пӧвсын.
Но со, кӧнкӧ матын мыччысис ичӧтик чери.
Ньӧв моз ӧдйӧ сирыс уськӧдчӧ сы вылӧ, и гежӧда удайччывлӧ кодлыкӧ пышйыны сійӧ ёсь пиньясысь.
Сир вермӧ овны кыксё воӧдз.
Ыджыд сиръяс овлывлӧны кык метр кузяӧдз да 20 да весигтӧ 30 килограмм сьӧктаӧдз.
Акулаяс.
Атлантическӧй океанын да тропическӧй мореясын олӧ ыджыд хищнӧй чери — лӧз акула (27-ӧд серпас).
Тушаыс сылӧн нёль метрысь кузьджык, зэв ыджыд чӧрс кодь.
Юрыс помасьӧ ёсьмӧм нырӧн, а страшнӧй пиня вомыс юр улысладор бокас вомӧна щель кодь.
Кузьмӧс тушаыс да торъя нин ыджыд ён бӧжыс сетӧны акулалы верманлун ветлӧдлыны ваӧд медся ӧдйӧ.
Аслас ыджданас, горшлуннас да ӧдйӧ ветлӧдлӧмнас лӧз акула зэв ыджыд враг весигтӧ мореса гырысь черияслы, а берегъяс дорын сійӧ оз гежӧда уськӧдчыв и морт вылӧ.
Аслас ыджда кындзи лӧз акулалӧн эмӧсь и мукӧд торъялӧмъяс, кодъяс торйӧдӧны сійӧс миянлы тӧдса чериясысь.
Акулалӧн скелетыс абу лыясысь, а гӧчьясысь.
Юр бокъясас сылӧн абуӧсь нёкчим вевтъясыс, а веськыда ортсӧ воссьӧны нёкчим щельяс — ӧтарас вит и мӧдарас вит.
Лӧз акула оз лэдз пӧк, а вайӧ ловъя пиянӧс.
Лӧз акула кындзи мореясын да океанъясын олӧны мукӧд пӧлӧс акулаяс.
Мукӧдъясыс на пиысь 12 метр кузьтаӧсь.
Эмӧсь акулаяс и миян Чёрнӧй мореын, но абу гырысьӧсь — сӧмын метр кузяӧсь кымын.
На пӧвсысь ёнджыкасӧ паныдасьлӧ катран, либӧ «морскӧй пон».
Тайӧ сідзжӧ ловйӧн рӧдитысь акула.
Мортыдлы сійӧ абу ӧпаснӧй, но сёйӧ уна ценнӧй чери.
Мӧд черноморскӧй акула — «морскӧй кань» — рӧдмӧ колькъясӧн.
Джуджыд ваын олысь черияс.
Кымынкӧ сюрс метр пыднаын ва пытшкын олан условиеыд дзик мӧд.
Татшӧм джуджыд море пыдӧс вылад вылысяньыс личкӧ зэв джуджыд ва слӧй, кодлӧн сьӧкталуныс вывті ыджыд.
Сы вӧсна, кор джуджыд васа животнӧйтӧ перъясны веркӧс вылӧ, найӧ ёна польтчӧны, весигтӧ потлӧны.
Налӧн тушаыс велалӧма овны ыджыд давление улын.
Ва веркӧсас на вылӧ личкӧмыс ёна чинӧ, и сэк найӧс паськӧдӧны сійӧ газъясыс, кодъяс эмӧсь на пытшкын.
Татшӧм джуджыдінъясӧдз шонді югӧръяс оз воны.
Тані нэмӧвӧйся пемыд да кӧдзыд.
Ваыслӧн температураыс тані улын: –2°-сянь +2°-ӧдз.
Тайӧ мореса кӧдзыд шуштӧминыс кадысь-кадӧ югдыштавлӧ слабиник, уна рӧма биясӧн.
Тайӧ югъялӧны джуджыд васа животнӧйяс.
Тані олӧны югъялан губкаяс, морскӧй звездаяс, мореса ёжъяс.
Тані плавайтӧны зэв мича югъялан черияс.
Ва пыдӧстіыс кыскасьӧны ракъяс, кодсюрӧяс на пӧвсысь сідзжӧ югъялӧны.
Торъя нин интереснӧйӧсь джуджыд васа черияс.
28-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма джуджыд васа чери — ыджыдвом.
Вомыс сылӧн нюжалӧ юр кузялаыс.
Лыясыс тайӧ чериыслӧн небыдӧсь.
29-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма мӧд джуджыд васа чери — хиазмод.
Рушкуыс (желудок) и кынӧмыс сылӧн вермӧны ёна паськавлыны.
Тайӧ червыс вермӧ ньылыштны добычасӧ ас дорсьыс ыджыдджыкӧс.
Джуджыд васа животнӧйяс вердчӧны сӧмын животнӧйяс помысь, сы вӧсна мый джуджыдінъясад абу некутшӧм быдмӧг.
Найӧ либӧ ӧти-мӧдсӧ сёйӧны, либӧ вердчӧны сійӧ кулӧм колясъяснас, коді лэччӧ вылысяньыс.
Промысловӧй чери кыйӧм.
Чери кыйӧны быдлаысь, кӧні сійӧ олӧ, но торъя нин ыджыд промыслӧвӧй тӧдчанлуныс чери кыйӧмыслӧн сэні, кӧні позьӧ кыйны регыдӧн уна чери, — мореын да ыджыд ю вомъясланьын.
Тан жӧ кыйӧм чериыс заптыссьӧ: медым сійӧс позяс нуны мукӧд районъясӧ, сійӧс солалӧны, коптитӧны, косьтӧны, маринуйтӧны либӧ запаяйтӧм жӧч банкаясӧ лӧсьӧдӧны консервъяс видӧн.
Тан жӧ торйӧн солалӧны кыйӧм чериыслысь босьтӧм пӧксӧ.
Промыслӧвӧй чери кыйӧм миян заводитчис медводз Волга да мукӧд ыджыд ю вомъясын.
Чери кыйысьяс важӧн нин казялӧмаӧсь, мый быд вося ӧти кадъясӧ уна пӧлӧс черияс, кодъяс олӧны мореын, ӧтувтчӧны ыджыд чукӧръясӧ да пырӧны ю вомъясӧ.
Тайӧ чериясыс локтӧны моресянь ю вомъясӧ кульмыны.
Татшӧм чериясыс шусьӧны проходнӧйясӧн.
Проходнӧй чериясӧн лоӧны: вобла, астраханскӧй сельди, осетр, белуга, севрюга, лосось да кета.
Сідзнад, ыджыд юяс вомланясджык чериыд ачыс пырӧ нюжӧдалӧм тывъясас.
Медуна тані черисӧ кыйӧны тулысын, сы вӧсна, мый миян унджык проходнӧй чериясыс кульмӧны тулысын.
Тайӧ кадыс шусьӧ тулысся путинаӧн.
Чери кыйӧм серти СССР босьтӧ мирас медводдза местаяс пиысь ӧтиӧс.
Сӧмын тай и тайӧ уна чериыс миян странаса уна миллион лыда йӧзыдлы оз на тырмы.
Сы вӧсна сӧвет власть нуӧдӧ уна мераяс сы могысь, медым содтыны чери кыйӧмсӧ.
Торъя ыджыд тӧдчанлун босьтӧ мореса чери кыйӧм паськӧдӧм.
Революцияӧдз мореса чери кыйӧм нуӧдсис важ, бӧрӧ кольӧм способъясӧн, ичӧтик паруснӧй суднояс вылын.
Ӧні миян мореяс вылын черисӧ кыйӧны усовершенствуйтӧм способӧн — тралъяс отсӧгӧн (30-ӧд серпас).
Трал сійӧ паськыд вома мешӧк кодь ыджыд тыв, кодӧс ас бӧрсяыс кыскӧ торъя пароход — тральщик.
Ӧнія тральщикъяс, либӧ траулеръяс, — сійӧ настоящӧй вавывса фабрикаяс: сэні эмӧсь машинаяс черисӧ керӧм вылӧ, черияслысь быдсяма пӧлӧс шыбласъяссӧ используйтӧм вылӧ, чери гос сывдӧм вылӧ.
Чери вӧдитӧм.
Чери вӧдитан заводъяс.
Быд во миян ваясысь кыйӧны зэв уна чери.
Сы могысь, медым чери запасъясыс эз чинны, колӧ бура нуӧдны чери овмӧс да черисӧ кыйны сідзи арталӧмӧн, медым кольӧм чериыс вермис рӧдмыны да вежны сійӧс, кодӧс вӧлі кыйӧма.
Та вӧсна сӧветскӧй правительство лэдзис торъя законъяс хищническӧя чери бырӧдӧмкӧд вермасьӧм могысь.
Но миянлы колӧ не сӧмын видзны, но и содтыны миян странаса ловъя чери запасъяссӧ.
Сы могысь миян котырталӧма чери вӧдитан торъя заводъяс, кӧні донаджык промысловӧй черияслысь быдтӧны (разводитӧны) арпиянсӧ.
А сыбӧрын арпиянсӧ лэдзӧны ваясӧ.
Кутшӧм ногӧн жӧ артмӧны заводас арпияныс?
Сы могысь эньсӧ кутӧны ваысь, сійӧс косӧдз чышкӧны полотенцыӧн, сэсся виччысьӧмӧн пычкӧны сылысь пӧксӧ эмалированнӧй тазйӧ.
Сэсся босьтӧны айсӧ да сідз жӧ пычкӧны сылысь нексӧ.
Та бӧрын пӧксӧ да нексӧ гудралӧны сӧстӧм бордйӧн.
Сэк айыслӧн некыс веськалӧ быд пӧк вылӧ, и пӧкйыс лоӧ оплодотворитӧма.
Оплодотворитӧм пӧксӧ бура мыськалӧны.
Сы бӧрын сійӧс пуктӧны чери быдтан торъя аппаратъясӧ, кодъяс пытшті визувтӧ ва, и сэні пӧкъясысь быдмӧны арпиян (31-ӧд серпас).
Искусственнӧя чери рӧдмӧдігӧн оплодотворитӧм вылӧ босьтӧм быд сё пӧкйысь этша пыдди артмӧ 70 кымын арпи.
Ваясын вӧляысь (естественнӧя) оплодотворитчигӧн пӧкйыслӧн ыджыдджык юкӧныс кольӧ оплодотворитчытӧг, сы вӧсна мый визулыс кизьӧр нексӧ нуӧ бокӧ.
Та кындзи уна пӧк сёйӧны животнӧйяс, и быдмӧ сӧмын ичӧтик юкӧн.
Прудӧвӧй овмӧс.
Зэв уна чери ми вермам босьтны бура пуктӧм прудӧвӧй овмӧсысь.
Кутшӧмсюрӧ чериясӧс — карп, ёді, гыч — позьӧ вӧдитны колхозъясын, совхозъясын да кар бердса овмӧсъясын сідз жӧ, кыдзи яй вӧсна вӧдитӧны гортса скӧтӧс либӧ лэбачьясӧс.
Эмӧсь весигтӧ карплӧн «гортса» торъя пӧрӧдаяс.
Татшӧмъясыс, шуам, зеркальнӧй карпъяс (32-ӧд серпас).
Зеркальнӧй карплӧн тушаас сьӧмыс зэв этша, сы вӧсна сійӧс кокни весавны.
Тушаыс налӧн яя, и найӧ быдмӧны ӧдйӧджык вӧлявывса карпъяс серти, кодъясӧс шуӧны сазанъясӧн
Черилы бур прудйыд, кыдзи скӧтлы видз, лоас водянӧй бур пӧскӧтинаӧн.
Прудйӧ чукӧрмӧны муысь мыськӧм уна пӧлӧс веществояс.
Татшӧм условиеяс дырйиыд прудса ваын рӧдмӧны зэв уна васа животнӧйяс да быдмӧгъяс, кодъяс и лоӧны черияслы сёянӧн.
Тулысын кӧ татшӧм прудъяс лэдзан чери, то ар кежлӧ сылӧн сьӧкталуныс ёна содӧ.
Медыджыд выгӧда прудӧвӧй овмӧсын сетас карп.
Сійӧ и ӧдйӧ быдмӧ и бура олӧ сулалан ваын.
Тулыснас — апрель помын либӧ май заводитчигӧн — прудйӧ лэдзӧны вося карпъясӧс.
А тайӧ вося карпъясыс миян ӧні быдтысьӧны наросьнӧ лӧсьӧдӧм карп быдтанінъясын.
Сэтысь жӧ найӧс позьӧ босьтны колхозса прудъясӧ лэдзӧм вылӧ.
Карпъясӧс, прудйӧ лэдзӧм бӧрын кольӧны сэтчӧ гожӧмбыд кежлӧ.
Арнас — октябрын кымын, йи лотӧдз на, — прудйысь васӧ лэдзӧны, а став черисӧ, коді чукӧрмӧма джуджыдджыкинын — чери гуранын — лэпталӧны сакъясӧн.
Косьтӧм прудсӧ кольӧны косӧн мӧдво тулысӧдз, кор сійӧс бӧр тыртасны ваӧн да выльысь лэдзасны сэтчӧ вося карп пиянӧс.
Прудсӧ кӧ оз позь косьтыны, сэк черисӧ кыйӧны тывйӧн либӧ кӧвтымӧн.
Уна прудъясын черисӧ лоӧ вердыштны.
Карпъясӧс позьӧ вердны сюӧн, чечевицаӧн, пуӧм картупельӧн да мукӧд видзму овмӧс шыбласъясӧн.
Карпъясӧс кындзи прудъясад сідзжӧ вӧдитӧны гычьясӧс.
Гычьясӧс вӧдитны позьӧ пӧшти быд колхозса прудйын.
Чериӧс бура вӧдитан удж корӧ бура видзӧдӧм не сӧмын чери бӧрся, во и прудъяс бӧрсяыс, кӧні сійӧ олӧ.
Прудъясыд дӧзьӧриттӧгыд тырӧны, нюрмӧны.
Сэтшӧм прудъясад сёян да сынӧд тырмытӧм вӧсна чериыд кулӧ.
ЗЕМНОВОДНӦЙЯС.
Лягуша.
Водз тулысын, кыдз сӧмын прудъяс вылысь да нюръяс вылысь сылас йи, заводитчасны лягуша концертъяс.
Сійӧ петкӧдлӧ, мый воӧма лягушаяслӧн кульман кад.
И регыд став сулалан ваясын кутасны довкъявны студень сяма зэв нильӧг лягуша пӧк комӧкъяс.
Сійӧ комокъясас тыдалӧны сьӧд чутъяс; тайӧ — лягушалӧн пӧкъясыс (33-ӧд серпас).
Тулысса шонді шонтӧ пӧкъяссӧ, и кымынкӧ лун мысти найӧ лоӧны нин оз «чутъяс» кодьӧн, а пӧрӧны запятаяясӧ: тайӧ пӧкъясысь артмисны зародышъяс.
Кольӧ нӧшта кымынкӧ лун, и зародышъяс пӧрасны ичӧтик даръюръясӧ (головастикъясӧ).
Даръюр ньӧти оз мун гырысь лягуша вылӧ.
Сылӧн абуӧсь кокъяс, сы пыдди эм кузь пелыс кодь бӧж, код отсӧгӧн сійӧ ваас и плавайтӧ.
Даръюр лолалӧ нёкчимъясӧн, чери моз жӧ.
Вомыс сылӧн ичӧтик, сійӧн сійӧ йирӧ ваувса быдмӧгъясӧс.
Став туша сертиыс и став оланног сертиыс даръюр ёнджыкасӧ мунӧ чери вылӧ.
Матыстчӧ гожӧм.
Даръюр быдмӧ, сылӧн мыччысьӧны ичӧтик кокъяс — первой бӧръяясыс, сэсся и водзкокъясыс.
Даръюр вочасӧн кутас пӧрны ичӧтик лягушаӧ.
Кокъясыс сылӧн лоасны кузьджыкӧсь, а бӧжыс дженьыдджык.
Нёкчимъяс бырӧны, и туша пытшкас лоӧны тыяс.
Вомыс лоӧ паськыд.
Ичӧтик лягуша тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутас петавлыны берегӧ.
Медбӧрын, гожӧм шӧрын нин, ичӧтик лягушалӧн бӧж колясыс ньӧтик оз кут тӧдчыны.
Даръюрлӧн лягушаӧ пӧрӧмыс помасис.
Ыджыд лягуша олӧ косын и ваын.
Сылӧн эмӧсь тыяс, и сійӧ лолалӧ атмосфернӧй сынӧдӧн.
Бӧр лапаса чуньяс костас лягушалӧн эмӧсь вартчан перепонкаяс.
Та вӧсна ваын лягуша бура вермӧ вартчыны и сунавны.
Но сійӧ сэтшӧм жӧ бура чеччалӧ и му вылын; сылӧн кокъясыс приспособитӧма и косінті ветлӧдлӧм вылӧ.
Аддзас кӧ гагӧс, сійӧ зэв ӧдйӧ лэдзӧ вомсьыс клей кодь сибдӧда кывсӧ да сійӧн кутӧ гагсӧ.
Но кадысь кадӧ лягушалы лоӧ пыравлыны ваӧ.
Кучикыс лягушалӧн куш да зэв вӧсни.
Жар, кос поводдяӧ сійӧ оз вермы видзны ассьыс тушасӧ косьмӧмысь, сы вӧсна лягушалы лоӧ овны матынджык ва дорсянь либӧ дзебсясьны гож сайясӧ.
Арнас лягушаяс лэччӧны прудъяс да тыяс пыдӧсӧ, пырӧны илас да сэні тӧвйӧны.
Кутшӧм животнӧйясӧс ми шуам земноводнӧйясӧн.
Лягушаӧс да сылы матыса мукӧд животнӧйясӧс, кодъяс воддза кадсӧ олігӧн мунӧны черияс вылӧ, лолалӧны нёкчимъясӧн да олӧны ваын, а бӧрын вежсьӧны и олӧны ваын и косын, шуӧны земноводнӧйясӧн.
Земноводнӧйяс лыдӧ тшӧтш пырӧны жабаяс да тритонъяс.
Жабаяс.
Жабаяс асланыс туша сертиыс мунӧны лягушаяс вылӧ, сӧмын кучикыс налӧн абу шыльыд, а мылькйӧсь да бӧръя кокъясыс дженьыдджыкӧсь да слабджыкӧсь лягушалӧн дорысь.
Лун кежлас найӧ дзебсьылӧны и сӧмын пемдігас петӧны добыча корсьны.
Жабаяс миянлы вайӧны уна пӧльза сійӧн, мый найӧ сёйӧны миянлы лёк вайысь лёльӧясӧс да номыръясӧс.
Тритонъяс.
Тритонъяс (34-ӧд серпас) олӧны прудъясын да сӧмын кадысь-кадӧ кыпӧдчывлӧны ва вылӧ, медым лэдзны тыяссьыс тшыкӧм сынӧдсӧ да босьтны сӧстӧмӧс.
Налӧн бӧжыс нэм кежлас кольӧ, и тритон ортсысяньыс неуна мунӧ лёкгаг вылӧ.
Но сылӧн тушаыс лёкгаглӧн дорысь омӧльджыка приспособитчӧма косінын овнысӧ.
Кучикыс налӧн вӧсньыдик и куш, кокъясыс зэв слабиникӧсь, бӧжыс, кыдзи и даръюрлӧн, веслӧ кодь, сы отсӧгӧн тритон и плавайтӧ.
Но косьмас кӧ ичӧтик вагураныс, кӧні олӧны тритонъяс, сэк найӧ вермӧны кыссьыны мӧд ва гуранӧ.
ПРЕСМЫКАЮЩӦЙЯС.
Сэтшӧм животнӧйяс, кыдз лёкгагъяс да змейяс, шусьӧны пресмыкающӧйясӧн.
Пресмыкайтчыны — сійӧ лоӧ кыссьыны, нуны тушатӧ муӧд кыскӧмӧн.
Змейяс муӧд кыссьӧны сы вӧсна, мый налӧн кокыс абу.
Лёкгаглӧн эськӧ кокъясыс и эмӧсь, но найӧ вывті дженьыдӧсь, и лёкгаг сідзжӧ кыссьӧ муӧд.
Пресмыкающӧйяслӧн тушаас температураыс абу постояннӧй, кыдзи миян да мукӧд шоныд вира животнӧйяслӧн — лэбачьяслӧн да зверьяслӧн.
Сы вӧсна налӧн олӧмыс ставнас йитчӧма ывлавывса температуракӧд, и миян кӧдзыд климатыс налы омӧля лӧсялӧ.
Пресмыкающӧйясыс миянын этша, и став пресмыкающӧйыс миян — тӧдчана ичӧт животнӧйяс.
Лёкгагъяс.
Лёкгагъяс (35-ӧд серпас) — миянын обыкновеннӧй пресмыкающӧйяс.
Торъя нин унаысь миян сюрлывлӧ вӧръясын ичӧтик, пемыд рӧма ловйӧнвайысь-лёкгаг, коді шусьӧ сідзи сы вӧсна, мый эньясыс вайӧны ичӧтик ловъя пиянӧс.
Мукӧд лёкгагъясыс рӧдмигас вайӧны колькъяс.
Мича гожся лунъясӧ лёкгаг петӧ шондіӧн югдӧдӧм местаӧ и пукалӧ шонді водзын.
Тані сійӧ кыйӧдӧ добыча — уна пӧлӧс гагъясӧс.
Лёкгаг повзяс кӧ, ӧдйӧ пышйӧ да дзебсьӧ кутшӧмкӧ щельӧ.
Лёкгаглӧн тушаыс тупкӧма топыд роговӧй чешуйкаӧн, коді сійӧс видзӧ косьмӧмысь да доймӧмысь.
Земноводнӧйясысь торъялӧ лёкгаг сійӧн, мый тайӧ — дзик косын олысь животнӧй.
Кӧть эськӧ кокъясыс лёкгаглӧн ичӧтикӧсь да слабиникӧсь, котралӧ сійӧ ӧдйӧ, аслас бӧжа тушанас веглясигтырйи.
Сы бӧрся вӧтчысь хищник кӧ удитас сійӧс бӧжӧдыс кутны, сэк сійӧ непроизвольнӧя дзик пыр тушасьыс бӧжсӧ торйӧдас.
Орӧм бӧжыс недыр кад веглясьӧ на, да, сыкӧд хищникӧн ноксиг костті, ачыс лёкгагыс удитӧ пышйыны да дзебсьыны.
Недыр кад мысти лёкгаглӧн бӧжыс выльысь быдмӧ, но оз нин овлы сэтшӧм кузь, кыдз первойыс.
Та вӧсна ми тшӧкыда аддзывлам дженьыд бӧжа лёкгагъясӧс.
Мисьтӧм да кӧдзыд лунъясӧ лёкгагъяс дзебсьӧны нитшкӧ либӧ пырӧны мыръяс улӧ.
А арсяньыс лёкгагъяс усьӧны узьӧмӧ.
Гыж кодь сьӧма кучикнад вевттьысьӧмла кутшӧмсюрӧ лёкгагъяс весигтӧ вермӧны овны кос степьясын да лыа пустыняясын.
Миян змейяс — уж да гадюка.
Миян странаын паськыда олӧны кык змей — уж да гадюка.
Колӧ велӧдчыны найӧс тӧдмавны, медым кадын асьтӧ видзны яда гадюкаысь и не повзьыны ядтӧм ужысь.
Уж.
Ужӧс (36-ӧд серпас) кокни тӧдны кык синмӧ шыбытчан виж пятнаяс серти, кодъяс эмӧсь сылӧн юр бӧрас.
Став тушаыс ужлӧн вылыссяньыс сьӧд рӧма.
Ужъяс паныдасьлӧны ёнджыкасӧ увтас да васӧд местаясын, прудъяс да нюръяс дорын.
Кыдз и став мукӧд змейяслӧн, ужлӧн кокыс абу.
Ассьыс кузь тушасӧ вегльӧдлӧмӧн, уж вель ӧдйӧ кыссьӧ муӧд.
Кыссьысь змей ныр нюжӧдӧма ассьыс кузь вожа кывсӧ да сійӧн видлалӧ ставсӧ, мый паныдасьӧ туй вылын.
Тайӧ кывсӧ тшӧкыда шулӧны «чушканӧн», но сылы сэтшӧм нимсӧ сетӧмыс дзик неправильнӧ.
Уж вердчӧ медъёнасӧ лягушаясӧн.
Кыйсигӧн либӧ врагъясысь пышйигӧн, уж бура плавайтӧ да суналӧ ваын.
Вомнас добычасӧ кутӧм бӧрын, уж ньылыштӧ сійӧс ставнас.
Став змейясыслӧн вомыс сэтшӧм ёна вермӧ паськавлыны, мый сійӧ вермӧ ньылыштны добыча, кодъяс ассьыс кызджык.
Гожӧмнас ужлӧн эньясыс пуктӧны колькъяс, кодъяс небыдик кучик кышаӧсь.
Тӧвнас ужъясыс усьӧны узьӧмӧ.
Гадюка.
Гадюка (37-ӧд серпас) пӧшти сы ыджда жӧ змей, кыдзи и уж.
Ёнджыкасӧ сійӧ олӧ вӧръясын.
Рӧмыс гадюкалӧн унджыкысьсӧ овлывлӧ рудов либӧ бурӧй, а мышку шӧрӧдыс став туша кузялаыс мунӧ сьӧд чукыльӧсь визь.
Мукӧд дырйиыс сюрлывлӧны и дзик сьӧд гадюкаяс.
Сӧмын найӧс кокниа позьӧ торйӧдны ужысь, сы вӧсна мый налӧн виж пятнаясыс юр вылас оз овлыны.
Вылыс черлыас гадюкалӧн пукалӧны кузь, вӧсни да зэв ёсь ядовитӧй пиньяс.
Кор гадюка абу скӧрмӧма, сэк сылӧн пиньясыс ёсьладор помъяснас водӧмаӧсь пытшкӧсланьыс.
Кор змейыс кодкӧ вылӧ уськӧдчигӧн либӧ водзсасигӧн вомсӧ паськӧдӧ, сэк сылӧн пиньясыс сувтӧны.
Аслас добыча вылӧ либӧ аслас враг вылӧ уськӧдчигӧн, гадюка ассьыс пиньяссӧ сюйӧ сылы тушаас, я сэки ранаас веськалас пиньсьыс змей ядыс.
Тайӧ ядыс виӧ сійӧ посни животнӧйяссӧ, кодъясӧс гадюка сёйӧ.
Мортӧс гадюкалӧн курччӧмыс кӧть эськӧ и оз ви, но ёна висьӧдӧ.
Гадюка ёнджыкасӧ кыйсьӧ войын.
Медъёна сійӧ кыйӧ вӧрса шыръясӧс.
Луннас сійӧ унджыксӧ куйлӧ шонді водзын.
Йӧз вылӧ сійӧ некор оз уськӧдчы и морт матыстчигӧн унджыкысьсӧ зільӧ пышйыны.
Гадюкаӧс кӧ дӧзмӧдан либӧ тӧдлытӧг тувччан сы вылӧ, сэк сійӧ ассьыс яда пиньяссӧ сутшкӧ и мортлы.
Водзсасьны лӧсьӧдчигӧн, сійӧ повзьӧдӧм могысь чушкӧ, гартыштчӧ, сэсся паськӧдӧм вома юрсӧ тэрыба шыбытӧ водзлань да яда пиньяснас бытшкӧ врагсӧ.
Арнас гадюка рӧдитӧ кымынкӧ пи — ичӧтик гадюкаясӧс, кодъяс кузьтанас и кызтанас карандаш ыдждаӧсь.
Жар странаясса пресмыкающӧйяс.
Став пресмыкающӧйясыс зэв ёна кылӧны шоныдсӧ да кӧдзыдсӧ.
Сы вӧсна медуна пресмыкающӧйясыс олӧны жар тропическӧй странаясын.
Сэн жӧ паныдасьлӧны и медся гырысь пресмыкающӧйяс.
Змейяс.
Тропическӧй странаясын уна эмӧсь быдсяма пӧлӧс ядовитӧй змейяс, миян войвывса гадюкаясысь ёна ӧпаснӧйджыкӧсь.
Налӧн курччӧмыс овлӧ кувтӧдз и мортлы и животнӧйяслы.
Эмӧсь тропическӧй странаясын и ядтӧм змейяс.
Медгырысьясыс на пӧвсысь — удавъяс, кузьтанас овлӧны 6 метрӧдз, а мукӧд дырйиыс и 10 метрӧдз.
Тайӧ змейясыс вермӧны ньылыштны дзоньнас кӧзаӧс либӧ порсьӧс, кӧть эськӧ унджыкысьсӧ вердчӧны посниджык животнӧйясӧн.
Ужъяс кӧ ассьыныс добычасӧ ньылыштӧны ловйӧн, удавъяс водзджык добычасӧ виӧны асланыс тушаӧн гартыштӧмӧн да ыджыд выннаныс топӧдӧмӧн.
Добычасӧ ньылыштӧм бӧрын, удав дыр сійӧс переваривайтӧ да кымынкӧ недель чӧж нинӧм оз сёйлы.
Крокодилъяс.
Африкаса, Лунвыв Азияса да Америкаса юясын да тыясын олӧны крокодилъяс (38-ӧд серпас).
Кутшӧмсюрӧ крокодилъяс овлывлӧны 8 метр кузьтаӧсь.
Налӧн тушаыс тупкысьӧма лы щитъясысь да роговӧй пластинкаясысь артмӧм топыд панцырӧн.
Кокниа да ӧдйӧ ветлӧдлӧ крокодил ваын.
Лапаясас сылӧн чуньяс костас эмӧсь вартчан перепонкаяс, а боксяньыс топӧдӧм ён бӧжыс сылы отсалӧ вартчыны.
Крокодилъяс — зэв горш хищникъяс.
Вердчӧны найӧ ёнджыкасӧ чериӧн, но унаысь уськӧдчывлӧны тшӧтш и косінын олысь животнӧйяс вылӧ.
Крокодил куйлӧ ва улын, ассьыс мылькъя синъяссӧ да ныр помсӧ (ныр розьяссӧ) сэтысь мыччӧмӧн.
Сідзнад, крокодил вермӧ лолавны, аддзыны, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, но ачыс берегсяньыс омӧля тӧдчӧ.
Но матыстчас кӧ ю дорӧ кутшӧмкӧ животнӧй юны, крокодил уськӧдчӧ сы вылӧ да зэв уна ёсь пиня паськыд вомнас кватитӧ сійӧс.
Овлӧ, мый крокодилъяс кыскывлӧны ваӧ и мортӧс.
Унаысь крокодилъяс петавлӧны берег вылӧ да куйлӧны сэн, шонді водзын шонтысьӧны.
Но косінад найӧ абуджык пелькӧсь и ичӧтик опасность дырйи зільӧны ӧдйӧджык пырны ваӧ.
Крокодиллӧн эньыс быд во пуктӧ кыксё гӧгӧр кольк, ил либӧ лыа пиӧ тыртӧмӧн.
Черепахаяс.
Черепахаяс (39-ӧд серпас) зэв ёна торъялӧны став мукӧд пресмыкающӧйяссьыс.
Налӧн тушаыс тупкӧма топыд лы панцырӧн, коді артмӧма мышкувывса да кынӧмувса щитъясысь.
Сӧмын юрыс, кокъясыс да бӧжыс мыччысьӧмаӧсь ортсӧ, но быд повзигӧн черепаха найӧс кыскӧ панцыр пытшкӧ.
Черепаха кыссьӧ зэв ньӧжйӧн.
Сылы оз ков пышйӧмӧн видзны асьсӧ хищникъясысь, сылӧн ён панцырыс бур защита.
Черепахалӧн панцырыс ӧтторъя сійӧ скелеткӧд.
Черепахаяс эмӧсь и СССР-са лунвыв областьясын.
ЛЭБАЧЬЯС.
Лэбачьяс став туша тэчасног вылӧ зэв ёна тӧдчис сылӧн лэбавны верманлуныс.
Лэбачлӧн тушаыс вевттьысьӧма перӧясӧн.
Перӧясыс да гӧныс эм юр вылас, голяас и туша вылас.
А медъён да медгырысь перӧясыс лоасны бордъясас да бӧжас.
Мыйла жӧ колӧны лэбачлы тайӧ перӧясыс да гӧныс?
Лэбачьяс, кыдзи и зверьяс, — шоныд вира животнӧйяс.
Перӧясыс да гӧнъясыс видзӧны лэбачлысь тушасӧ кӧдзыдысь.
Торъя перӧяс да гӧнъяс костын век кольӧны сынӧд слӧйяс, а, кыдз ми тӧдам, сынӧд омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
А бордъясас да бӧжас перӧясыслӧн коланлуныс мӧд нин.
Лэбач бордъясса ыджыд ён перӧяссӧ ми шуам ӧвтчан перӧясӧн, а бӧжсьыс перӧяссӧ — веськӧдланъясӧн.
Тайӧ нимъясыс нин петкӧдлӧны, мыйла колӧны лэбачьяслы тайӧ перӧясыс.
Лэбачьяслӧн пиньясыс абуӧсь, и сьӧкыд пиня черлыяс (челюсть) пыдди ми аддзам налысь кокньыдик роговӧй ныр (клюв).
Лэбачьяслӧн лыясыс ёнӧсь, но зэв вӧсньыдикӧсь.
Ыджыдджык лыяс пытшкас эм сынӧд.
Сынӧд тыра гадьяс куйлӧны и гырк пытшкӧсас.
Тайӧ ставыс вӧчӧ лэбачлысь тушасӧ кокньыдджыкӧн мувывса животнӧй туша серти.
Лэбавны вермӧм вӧсна став лэбачьяслӧн тэчасногын ӧткодьторйыс зэв уна.
Та вӧсна ми зэв кокниа вермам торйӧдны лэбачӧс став мукӧд животнӧйясысь.
Но аслыныс сёянсӧ разнӧй лэбачьяс судзӧдӧны разнӧй ногӧн, и тайӧ торъялӧмыс петкӧдчысьӧ найӧ ортсы тэчасног вылас.
Ӧти торъялӧмъяс ми аддзам хищнӧй лэбачьяслысь, мӧдъясӧс — кӧйдыс сёйысьяслысь, коймӧдъясӧс — гаг сёйысъяслысь да сідз водзӧ.
Хищнӧй лэбачьяс.
Хищнӧй лэбачӧс тӧдмавны абу сьӧкыд.
Сылӧн чукыля ныр, да ыджыд ёсь гыжъяса вына лапаяс.
Миян Союзын олӧны кутшъяс (орёлъяс), варышъяс, сюзьяс да мукӧд хищникъяс.
Кодсюрӧ хищнӧй лэбачьяс пӧвсысь мортлы вайӧны вред — усьласьӧны гортса лэбачьяс вылӧ, бырӧдӧны пӧткаясӧс.
Но уна хищникъяс, кыдз шуам сюзь, тупъюр варыш, вайӧны пӧльза: бырӧдӧны миян муяслы вред вайысь шыръясӧс, сусликъясӧс да мукӧд грызунъясӧс.
Кутш (40-ӧд серпас) — зэв ыджыд хищнӧй лэбач.
Кутшӧмсюрӧ кутшъяслӧн кузьтаыс (нырсяньыс да бӧж йылӧдзыс) овлӧ дзонь метрӧдз.
Кутшъяс кыйӧны кӧчьясӧс, крысаясӧс, уна пӧлӧс лэбачьясӧс да мукӧд животнӧйясӧс, мукӧд дырйиыс найӧ кыскылӧны стада пытшкысь том баляпиянӧс да кӧзапиянӧс.
Кутшъяс лэбалӧны зэв вылыті.
Аслас ёсь синъяснас сійӧ ылысянь аддзӧ ассьыс добычасӧ.
Ньӧв моз вылысянь уськӧдчӧ сы вылӧ хищник да шымыртӧ сійӧс ёсь гыжъяснас.
Крука ныр помнас кутш розьӧдӧ сылысь юрлысӧ, а кор сійӧ заводитас сёйны ассьыс добычасӧ, нырлӧн лэчыд доръясыс вундалӧны яйсӧ, быттьӧ ножичӧн.
Варыш позъялӧ миян вӧръясын.
Тайӧ вель ыджыд да ён хищник, но зэв виччысьысь.
Сійӧ некор оз лэбав вылыті, а век уськӧдчӧ сайсянь.
Кутшӧмкӧ пу увъяс костӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ кыйӧдӧ ассьыс жертвасӧ да сэсянь ӧдйӧ уськӧдчӧ сы вылӧ.
Варыш — вреднӧй лэбач.
Сійӧ бырӧдӧ мортӧн кыян дона пӧткаясӧс да тшӧкыда уськӧдчывлӧ миян гортса лэбачьяс вылӧ.
Кӧйдыс сёйысь лэбачьяс.
Жонь.
СССР шӧр юкӧнса вӧръяс бердын, паркъясын да садъясын тӧвнас тшӧкыда позьӧ аддзыны жонь чукӧръяс.
Жоньяслӧн лӧсьыда чипсӧмыс ылысянь петкӧдлӧ, кӧні найӧ пукалӧны.
Сьӧд югъялан бордъясыс да бӧжыс, еджыд бӧж вылысыс, айяслӧн гӧрд морӧсыс — тайӧ ставыс зэв мичаа торйӧдӧ жонь чукӧрӧс лымйӧн либӧ пужйӧн (гыӧрӧн) тупкысьӧм пу увъяс вылын.
Мукӧд дырйиыс жоньяс часъясӧн пукалӧны пу вылын да сёйӧны кӧйдыссӧ.
Пелысь, тусяпу вотӧсъясысь найӧ перъялӧны кӧйдысъяссӧ, а небыдсӧ шыблалӧны.
Оз гежӧда жоньяс вердчыны плодовӧй пу гаръясӧн.
Кыз ён нырнас зэв бура вермӧны найӧ перъявны тайӧ чорыд сёянсӧ.
Кӧрым корсьӧм могысь найӧ лэбалӧны садъясті, паркъясті, вӧр бердъясті, а тулыснас найӧ лэбзьӧны сук вӧръясӧ.
Тані найӧ вӧчӧны аслыныс позъяс да быдтӧны пиянсӧ.
Уркай.
Уркайяс вердчӧны коз пу кӧйдысъясӧн, кодъяс эмӧсь козпу коль чешуйкаяс костас (41-ӧд серпас).
Мортлы кольсьыс кӧйдыссӧ чуньнад кыскыны абу зэв кокни, а уркай аслас нырнас 2–3 минутӧн килльӧ кольсӧ.
Уркайлӧн нырыс приспособитӧма кольлысь кӧйдысъяс перъялӧм вылӧ: клювлӧн улысладор да вылысладор джынъясыс крестасьӧны да ӧти-мӧд саяс пырӧны.
Уркайлысь позсӧ пияннас либӧ колькъяснас позьӧ аддзыны весиг тӧвнас, сійӧ сы вӧсна мый налы тырмӧ сёяныс пиянсӧ вердны во чӧж.
Миян другъяс — гаг сёйысь лэбачьяс.
Лэбачьяс, кодъяс вердчӧны гагъясӧн, зэв вӧрысьӧсь (подвижнӧйӧсь).
Кодсюрӧ на пӧвсысь шобӧны пуяслысь стволъяссӧ, быдмӧгъяслысь коръяссӧ да сёйӧны уна пӧлӧс гагъяслысь лёльӧяссӧ, номыръяссӧ да куколкаяссӧ.
Мукӧдъяс дзонь чукӧръясӧн лэбалӧны сынӧдті гебъяс, номъяс, бобувъяс бӧрся, кодъясӧс найӧ лэбигмозыс и куталӧны.
Вред вайысь гагъясӧс бырӧдӧмӧн, тайӧ лэбачьясыс мортлы вайӧны ыджыд пӧльза.
Сы вӧсна найӧс колӧ быдног матыстны да видзны, да некутшӧм ногӧн оз ков жугӧдлыны налысь позъяс.
Чикыш (ласточка).
Тулыснас апрель помын либӧ май заводитчигӧн ылыс Африкаысь миянӧ локтӧ ӧдйӧ лэбалысь чикыш.
Воас, позтысяс сарайясӧ, картаясӧ, лэбувъясӧ и кутас быдтыны пиянсӧ.
Чикыш зэв ӧдйӧ лэбалӧ.
Сӧмын на удитан аддзыны сылысь еджыд морӧссӧ да сьӧд югъялан бордъяссӧ, кыдз миян синводзысь саялӧма нин.
Сійӧ лэбалӧ асывсяньыс сёр рытӧдз, кыялӧ гутъясӧс, номъясӧс да мукӧд гагъясӧс, кодъясӧс сійӧ ачыс сёйӧ да кодъясӧн вердӧ ассьыс пиянсӧ.
Чикышлӧн нырыс паськыд да ёсь, гагъясӧс кутавны зэв бур.
Гожӧм помын чикышъяс заводитӧны чукӧртчыны стаяясӧ.
Луннас найӧ лэбалӧны, кӧрым корсьӧны, а рытъяснас найӧ чукӧртчӧны ю, ты берегъяс дорӧ да узьӧны тростникъяс пӧвстын.
Арнас, кор гагъясыс лоӧны этша, чикышъяс ыджыд чукӧръясӧн лэбзьӧны Центральнӧй Африкаӧ.
Гагъяс бырӧдӧмӧн чикышъяс вайӧны мортлы ыджыд пӧльза.
Некор эн жугӧдлӧй тайӧ пӧльза сетысь лэбачьяслысь позъяссӧ!
Пыстаяс.
Пыстаяс — вӧръясын, паркъясын, садъясын олысьяс.
Налӧн чукӧръясыс лэбалӧны ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ, ӧти ув вывсянь мӧд ув вылӧ.
Тадзи найӧ корсьӧны гебъясӧс, жукъясӧс, уна пӧлӧс гагъяслысь куколкаяссӧ.
Аслас вӧсни ёсьмӧм нырнас найӧ кыскалӧны гагъясӧс пу потасъясысь, кырсь улысь.
Тайӧ гагъяссӧ найӧ асьныс сёйӧны и сійӧн жӧ вердӧны ассьыныс пиянсӧ.
Но сьӧкыд овлӧ пыстаяслы тӧвнас, кор пуясыд тупкысьӧмаӧсь лымйӧн да йиӧн.
Сэк найӧ оз вермыны корсьны аслыныс гагъястӧ.
Тӧвнас пыстаясыд ёна кулалӧны тшыгъялӧмысь.
Ми вермам видзны пыстаясӧс тшыгла кулӧмысь.
Тайӧ лэбачьяссӧ колӧ вердыштавны.
Ӧшӧдӧй ӧшинь улад кормушкаяс, пукталӧй сэтчӧ кутшӧмкӧ кӧйдысъяс, нянь крӧшкияс.
Пыстаяс — миян другъяс.
Кымын унджык лоӧ пыста, сымын унджык лоӧ бырӧдӧма гагъясӧс — градвывса да садса вредительясӧс.
Кыдзи рӧдмӧны лэбачьяс.
Став лэбачьясыс вайӧны колькъяс.
А колькъясысь петӧны пиян.
Медым тӧдмасьны кольк тэчасногнас, видлалам курӧглысь кольксӧ.
Колькъясыс вылыссяньыс вевттьысьӧмаӧсь чорыд известковӧй кышӧн.
Ньӧжйӧник поткӧдам кышсӧ да кисьтам пытшкӧссӧ тарелкаӧ.
Ми аддзам, мый кыш пытшкӧсладорсяньыс эм ещӧ вӧсньыдик еджыд кень кодь кучик.
Кольк пытшкӧсас эм кольквиж да белок.
Белокыс паськалі тарелкаас, а кольквижыс эз, сы вӧсна мый сійӧс кытшалӧма кень кодь кольквиж кучикӧн.
Кольквиж вылысладор бокас тыдалӧ югыд пятна, сэтысь и заводитӧ быдмыны лэбач пиыслӧн зародышыс (42-ӧд серпас).
Кольквижыс, кыдзи и белокыс, мунӧ зародышлы сёйӧм вылӧ.
Зародышлы быдмынысӧ колӧ шоныд.
Лэбач аслас тушанас кольксӧ шонтӧмӧн пӧжӧ пиянсӧ.
Кольк пытшкас быдмысь лэбачпиыс жугӧдӧ кышсӧ да сетысь петӧ.
Гортса лэбачьяс.
Гулюяс.
Чердакын, уна пӧлӧс стрӧйба вевтъяс улын тшӧкыда олӧны гулюяслӧн дзонь стаяяс.
Тані найӧ овмӧдчӧны гозйӧн, вӧчалӧны идзасъясысь да росторъясысь прӧстӧй позъяс, пуктӧны колькъяс да быдтӧны пиянсӧ.
Пияныс налӧн петӧны посньыдикӧсь, синтӧмӧсь, перӧястӧмӧсь.
Воддза кадсӧ бать-мамыс найӧс вердӧны торъя рысь кодь веществоӧн, коді налӧн артмӧ зобаныс.
Вежон кык мысти пияныс тупкысьӧны, перӧясӧн, а 4–5 вежон мысти лэбзьӧны позсьыс.
Гортса гулюяслӧн. эмӧсь уна пӧрӧдаяс.
Став тайӧ пӧрӧдаяссӧ морт лӧсьӧдіс дикӧй сизӧй гулюысь (43-ӧд серпас).
Кутшӧмсюрӧ гулю пӧрӧдаяс петкӧдлӧма 44-ӧд серпас вылын.
Дутыш торъялӧ сійӧн, мый сійӧ вермӧ пӧльтны ассьыс ыджыд зобсӧ.
Павлиний гулюлӧн эм зэв мичаа, паськӧдӧм веер модаа бӧж.
Турманлӧн эм сэтшӧм торъялӧм, мый сійӧ лэбигас патурликасьӧмӧн бергалӧ.
Якобинецлӧн эм голя гӧгӧрыс перӧясысь воротник.
Став тайӧ гулюясыс торъялӧны мичлунӧн, да найӧс видзӧны тешитчӧм (забава) вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ гулюяс вермӧны корсьны ассьыныс позсӧ весигтӧ сэк, кор найӧс нуӧны уна дас да сё километръяс сайӧ.
Тайӧ свойствосӧ налысь зэв нин важӧн казялісны да татшӧм гулюяснас кутісны мӧдӧдавны письмӧяс.
Ылі путешествиеяс дырйи сьӧрсьыныс босьтӧны гулюясӧс, и кор колӧ гортаныс мӧдӧдны письмӧ, сійӧс кӧрталӧны гулюлы.
Бӧр позъяс лэбзьӧмӧн сійӧ тшӧтш нуӧ и письмӧсӧ.
Тайӧ гулюяссӧ шуӧны почтовӧйясӧн.
Почтовӧй гулюясӧн пӧльзуйтчӧны и война дырйи.
Зэв унаысь збой разведчик, противниклы тылас пыригӧн, оз вермы йитчыны аслас йӧзкӧд ни телеграф ни телефон пыр.
Враг вундалӧ проводъяссӧ, кывзысьӧ.
Сы вӧсна война вылын юӧръяссӧ оз гежӧда мӧдӧдны гулюяскӧд.
Сы вылӧ разведчик босьтӧ аскӧдыс тшӧтш гулюӧс да сыкӧд мӧдӧдӧ письмӧ.
Абу кокни казявны да лыйны выліті лэбысь гулюӧс.
Челядьяс зэв унаысь быдтӧны гулюясӧс сӧмын забава могысь.
Найӧ вӧдитчӧны накӧд дзонь лунъясӧн, керкаяс вылӧ кавшасьӧмӧн вӧтлӧдлӧны найӧс.
Татшӧм сикаса «гулю видзӧмыд» туйтӧм.
Сэтысь абу некутшӧм пӧльза, сійӧ сӧмын босьтӧ зэв уна кад, а сы вӧсна весигтӧ вреднӧй.
Курӧгъяс.
Курӧглӧн лоӧмыс.
Асыв-лунвывса Азияса жар странаясын — Индияын, Цейлон вылын да Зондскӧй діяс вылын — сук кустъяс пӧвсын ӧні на олӧны дикӧй банкивскӧй курӧгъяс (45-ӧд серпас), кодъясын позьӧ кокниа тӧдмавны миян гортса курӧгъяслысь матыса рӧдвужсӧ.
Дикӧй банкивскӧй петуклӧн сэтшӧм жӧ мича рӧма перӧяс, кутшӧмъяс унаысь овлывлӧны миян пӧрӧдатӧм петукъяслӧн, а сідзжӧ кутшӧмсюрӧ культурнӧй пӧрӧдаяслӧн: зарниасян рӧма голя, гӧрдов мышку, сьӧдов бордъяс да бронзовӧй рӧма чарла модаа бӧж перӧяс.
А дикӧй банкивскӧй курӧгъяс, кыдз и миян таръяс, байдӧгъяс, перепелкаяс, пыр рудов рӧмаӧсь, мый вӧсна омӧля тӧдчӧны кустъяс пӧвсын; татшӧм «байдӧг» рӧмыс зэв унаысь паныдасьлӧ и миян гортса курӧгъяс пӧвсын.
Став дикӧй курӧг сяма лэбачьяс пӧвсысь сӧмын банкивскӧй петук сьылӧ «кукареку», тайӧ нӧшта висьталӧ, мый буретш банкивскӧй курӧгъясысь морт лӧсьӧдӧма ассьыс гортса курӧгсӧ.
Мый вӧчис курӧгӧс гортса лэбачӧн.
Кутшӧм жӧ ценнӧй качествояс морт аддзис аслыс миян дикӧй курӧгъяс прародительяслысь да кыдзи тайӧ качествояссӧ сійӧ используйтіс?
Ӧти-кӧ, став курӧгсяма лэбачьясыс — гырысь да яя лэбачьяс, найӧ сетӧны чӧскыд яй.
Мӧд-кӧ, дикӧй курӧгъяс лэбалӧны омӧля да унджык кадсӧ колльӧны му вылын.
Кор морт велӧдіс банкивскӧй курӧгӧс да вӧчис сійӧс гортса лэбачӧн, сылы зэв бур лои татшӧм особенностьясыс: миян гортса курӧгъяс вермӧны лунтыр овны кокувса кӧрым вылын и оз зільны керка дорысь лэбзьыны.
Медбӧрын, став курӧгъясыс относитчӧны выводковӧй лэбачьясӧ.
Сійӧ лоӧ, мый пияныс налӧн кольк пытшкӧссьыс петӧны сэтшӧм ёнӧсь нин, мый дзик пыр сувтӧны кок вылӧ и дзонь выводокӧн ветлӧны пӧжысь мам бӧрсяыс.
Тайӧс ми ог аддзӧй птенцовӧй лэбачьяслысь, шуам, гулюлысь, чавканлысь, — налӧн пияныс кольк пытшкысь петӧны омӧльӧсь да кушӧсь, да бать-мамыслы лоӧ дыр вердны найӧс позйын.
И ӧні ми гӧгӧрвоам, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун миянлы кутӧ сійӧ, мый курӧг абу птенцовӧй лэбач, а выводковӧй.
Птенцовӧй лэбачьяслӧн колькъясыс овлӧны посньыдикӧсь да и этшаджык, мӧдногӧн кӧ эськӧ бать-мамыс эз вермыны вердны ассьыныс слабиник пиянсӧ.
Мӧдарӧ, выводковӧй лэбачьяс пуктӧны гырысь колькъяс, — ӧд быд колькйысь колӧ быдмыны не ичӧтик куш лэбачпилы, а гырысьджык да ёнджык существолы — курӧгпилы.
А сы вӧсна, мый ми колькъяссӧ сёям, то миянлы, дерт, бурджык гырысь кольк вайысь лэбачьяс.
Но сійӧ этша на, мый курӧгсяма лэбачьяс вайӧны гырысь колькъяс, — найӧ пуктӧны колькъяссӧ дзонь десятка либӧ унджык — сы мында, мыйдтӧм пӧжсьысь мам вермас тупкыны аслас тушаӧн.
Выводковӧй лэбачьяслы тайӧ позьӧ сы вӧсна, мый тан мамыслы оз ков ваявны кӧрымсӧ позъяс, курӧгпиянлӧн асланыс кок вылын дзик пыр ветлӧмыс зэв ёна кокньӧдӧ мамыслы быдтыны ассьыс позтырсӧ.
Тайӧ зэв бур и мортлы, кор сійӧ быдтӧ курӧгпиянсӧ.
Морт кӧ курӧглысь олӧмсӧ эз лӧсьӧд ас коланлун сертиыс, то курӧг 10–15 кольк пуктӧм бӧрын заводитчис эськӧ пӧжсьыны, кыдзи и вӧчӧны дикӧй курӧгъяс.
Сӧмын тай морт, курӧглысь колькъяссӧ босьталӧмӧн да пӧжсьӧмсьыс кутӧмӧн, заставитіс курӧгӧс вайны кольксӧ век водзӧ и водзӧ, тадз содтіс сылысь кольк вайӧмсӧ дас кымын пӧв (вогӧгӧрнас 100–150 кольк) дай весиг унджык.
Курӧг пӧрӧдаяс.
Сы бӧрын, кор курӧг вӧлі пӧртӧма гортса лэбачӧ, морт искусственнӧй бӧрйӧм пыр лӧсьӧдіс уна пӧлӧс порода, кодъяс ӧта-мӧдсьыс торъялӧны и перӧяс рӧм серти, и сорс форма сертиыс, и ыджда сертиыс, и мукӧд признакъяс серти.
Миянлы коланаӧсьджык сэтшӧм пӧрӧдаяс, кодъяс бура колькъялӧны и тушанас гырысьӧсь, сыкӧд тшӧтш винёвӧсь и оз повны кӧдзыдысь да васӧдысь.
Татшӧм пӧрӧдаясӧн лоӧны леггорн (46-ӧд серпас), плимутрок (47-ӧд серпас), род-айланд (48-ӧд серпас).
Найӧясӧн медъёнасӧ ӧні миян и вежӧны пӧрӧдатӧм посни курӧгъясӧс.
Инкубация.
Колькъяс вылын пукалӧмӧн, пӧжсьысь курӧгыс шонтӧ найӧс аслас туша шоныднас и кадысь кадӧ найӧс бергӧдлӧ.
Татшӧм условиеясас кольк пытшкын быдмӧ зародыш, да 21-ӧд лунӧ кыш пытшкысь петӧ курӧгпи.
А кор курӧг пукалӧ колькъяс вылын да пӧжсьӧм бӧрас ветлӧдлӧ пияныскӧд, сэки сійӧ оз нин колькъяв.
Пӧжсян курӧглысь шоныдсӧ вӧлӧмкӧ позьӧ вежны искусственнӧя босьтӧм шоныдӧн, шуам, карасин лампаысь либӧ электрическӧй грелкаысь, либӧ трубаысь, код пыр мунӧ шоныд ва.
Та вылӧ лӧсьӧдӧма торъя приборъяс — инкубаторъяс.
Найӧ вӧчсьӧны ящик моз; на пытшкӧ пуктыссьӧны колькъяс, кодъясӧс шонтӧ на бокті мунысь шонтӧм сынӧд.
Сӧмын колӧ, медым инкубатор пытшкын температураыс вӧлі лэбач туша температуракӧд ӧткодь, мӧдногкӧ +40° гӧгӧр.
Колькъяссӧ кадысь кадӧ колӧ бергӧдлыны, сідз жӧ, кыдз вӧчӧ пӧжсьысь курӧг.
Курӧгпиянӧс инкубаторӧн пӧжӧм шусьӧ инкубацияӧн.
Инкубаторӧн уджалігӧн пӧжсьысь курӧгъяс оз ковны, и став курӧгъясыс пӧжсьӧм пыдди колькъялӧны.
Курӧгпияныс воддза кад олӧмас радейтӧны шоныд.
Кор курӧгпияныс петасны мам пӧжӧмӧн, сэки найӧ пырӧны мамыслы борд улас, да сійӧ сэні шонтӧ найӧс аслас туша шоныднас.
Курӧгпиянсӧ искусственнӧя пӧжигӧн налы вӧчӧны «искусственнӧй маткаяс», либӧ сідз шуана брудер.
Сійӧ ортсысяньыс зонтик кодь либӧ паськыд абажур кодь, кодӧс пуктӧма карасин лампа вылӧ либӧ ичӧтик пач вылӧ.
Тайӧ зонтик либӧ абажур гӧгӧрыс чукӧртчӧмӧн курӧгпиян и босьтӧны налы колана шоныдсӧ.
Миян ӧні эмӧсь курӧгпиян чужтан дзонь «фабрикаяс» — лэбач быдтан гырысь совхозъяс, кӧні видзӧны кымынкӧ сюрс колькъялысь курӧгӧс, а курӧгпиян пӧжсьӧны сӧмын искусственнӧй инкубация пыр.
Инкубаторъяс улын сэні дзонь керкаяс, и ӧтчыдысьӧн позьӧ пӧжны кымынкӧ дас сюрс курӧгпи.
МЛЕКОПИТАЮЩӦЙ ЖИВОТНӦЙЯС.
Млекопитающӧй животнӧйяс, либӧ зверьяс — сійӧ сэтшӧм животнӧйяс, кодъяслӧн тушаыс вевттьысьӧма гӧнӧн да кодъяслӧн эньыс пиянсӧ вердӧ йӧлӧн.
Став млекопитающӧйяс — шоныд вира животнӧйяс.
Гӧныс налы колӧ сы вылӧ, медым видзны ас тушаныслысь шоныдсӧ.
Млекопитающӧйяс шоныд вир радиыс, сідз жӧ кыдз и лэбачьяс, оз сэтшӧма повны оланног условиеяс вежсьӧмсьыс, кыдзи кӧдзыд вира животнӧйяс, кодъяс кӧдздӧдӧм бӧрын лоӧны ньӧжмыдӧсь, а бӧрын и дзик кынмӧны — усьӧны узьӧмӧ.
Сы вӧсна млекопитающӧйяслӧн торъя видъяс олӧны став му пасьталаын — жар и кӧдзыд странаясын.
Эмӧсь и мореса млекопитающӧй животнӧйяс — сійӧ тюленьяс да китъяс.
Млекопитающӧйяс пӧвсын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс вердчӧны быдмӧгъясӧн.
Тайӧ — турун сёйысьяс.
Эмӧсь и хищникъяс.
Найӧ сёйӧны животнӧйясӧс.
Ӧти зверьясӧс морт бырӧдӧ кыдз вреднӧйясӧс да ӧпаснӧйясӧс, мӧдъяс бӧрся кыйсьӧ яй вӧснаыс либӧ ку вӧснаыс, коймӧдъясӧс велӧдіс киӧ да вӧчис гортса животнӧйясӧн.
Жар да кӧдзыд странаясса дикӧй зверьяс.
Жирафа.
Жирафа — жар Африкаын олысь животнӧй (49-ӧд серпас).
Сылӧн зэв кузь голя да вӧсни кузь кокъяс, водз кокъясыс ёна кузьджыкӧсь бӧр кокъяссьыс.
Ичӧтик юр вылас кык дженьыдик сюр.
Тушаыс сылӧн вевттьысьӧма гырысь пемыдруд пятнаӧсь гӧнӧн.
Аслас рӧдинаас жирафалы лоӧ вердчыны пувывса коръясӧн, и сэн сылӧн джуджыд кокъясыс да кузь голяыс зэв коланаӧсь кӧрымсӧ корсьны.
Жирафа олӧ сэтшӧм областьясын, кӧні туруна степьясын гежӧдиника быдмӧны ӧтка пуяс.
Жар шонді улад турунъясыд ӧдйӧ косьмӧны, а пуяс вылын коръясыд пыр вежӧсь.
Тайӧ пувывса коръясыс и лоӧны главнӧй кӧрымӧн жирафалы.
Кор жирафа сулалӧ пу улын, сэк сылысь кузь голясӧ ылысянь верман чайтны пу стволӧн.
Синъясыс жирафалӧн вылысяньыд аддзӧны зэв ылӧ, сы вӧсна сійӧ вермӧ кадын казявны врагъястӧ.
Жирафа врагысь пышйӧ кыккокйыв, а врагыс кӧ сійӧс суӧдас, сійӧ водзсасьӧ ён гыжъя кокъяснас.
Слӧн.
Слӧнъяс (50-ӧд серпас) олӧны Индияса да Африкаса тропическӧй вӧръясын.
Найӧ медгырысь животнӧйяс косінын олысь став животнӧйяс пӧвсас.
Найӧ овлӧны 3,5 метр судтанас да 3 тоннаысь унджык сьӧктанас.
Зэв тӧдчана торъялӧм слӧнлӧн — сылӧн нюжалӧм веглясян нырыс, коді артмӧдӧ зэв ён да вына хобот.
Тайӧ хоботыслӧн коланлуныс слӧн олӧмын вывті ыджыд.
Слӧн хоботсӧ вермӧ лэдзны дзик муӧдзыс да быд бокӧ бергӧдлыны.
Аслас хоботнас сійӧ судзӧдӧ кӧрымсӧ — сійӧ чегыштӧ коръя ув либӧ нетшыштӧ турун чукӧр да пуктӧ аслыс вомас.
Ва юанінысь слӧн кыскӧ хоботас васӧ да сэсся кисьтӧ аслас вомас, а жар лунъясӧ хоботас васӧ босьтӧмӧн, сійӧ киськалӧ ассьыс мышкусӧ, медым ыркӧдчыштны.
Слӧн хоботнас вермӧ шамыртны да кыскавны сьӧкыд керъяс, вермӧ вужнас нетшыштны пуясӧс да вермӧ му вылысь лэптавны зэв ичӧтторъяс.
Сы вӧсна, мый слӧнлӧн голяыс зэв дженьыд да сійӧ оз вермы копыртны ассьыс юрсӧ муӧдз, хоботтӧг слӧн эськӧ эз вермы ни ва юны, ни кӧрым босьтны.
Вомсьыс слӧнлӧн чургӧдчӧны кык ыджыд бивень.
Сійӧ слӧнлӧн пиньясыс, миян вылысса водз пиньяс пыдди.
Слӧнлӧн быд татшӧм пиньыс кыскӧ 50 кг-ӧдз.
Наӧн слӧн водзсасьӧ врагъяскӧд, пӧрлӧдлӧ пуяс либӧ кульӧ налысь кырсьсӧ,
Кӧрымсӧ няклялӧм вылӧ слӧнлӧн эмӧсь юрпиньяс.
Найӧ сылӧн сӧмын нёль, но зато зэв гырысьӧсь да паськыдӧсь.
Слӧнлӧн ыджыд тушаыс кутсьӧ кыз кокъяс вылын, кодъяс сюръяяс кодьӧсь.
Коклапа дорӧдыс мыччысьӧмаӧсь гыжйӧн тупкысьӧм чуньяс.
Слӧн — рам животнӧй.
Но скӧрмӧдӧм слӧн повтӧг мунӧ враг вылӧ.
Слӧн кватитӧ сійӧс хоботнас да талялӧ кокъяснас либӧ вылӧ шыблалӧ аслас бивеньясӧн.
Сідз слӧн вермӧ весигтӧ тигръясӧс.
Африкаын слӧнъясӧс ёна бырӧдісны бивеньяс вӧснаыс, кодъяс сетӧны дона «слӧновӧй лы».
Индияын слӧнъясӧс зільӧны кыйны ловйӧн, сэсся велӧдӧны найӧс да уджӧдӧны сэтшӧм уджъяс вылын, кӧні колӧ ыджыд вын.
Киӧн велӧдӧм слӧн оз рӧдмы, сы вӧсна киӧ велӧдӧм (приручитӧм) слӧнъясӧс оз позь шуны гортса животнӧйясӧн.
Лев.
Африкаын да Рытыввыв Азияса жар степьясын олӧ ыджыд, скӧр хищник — лев (51-ӧд серпас).
Аслас туша мода сертиыс сійӧ зэв ёна мунӧ гортса кань вылӧ.
Ветлӧдлігас лев кыскӧ гыжъяссӧ лапа гӧн пиас да тувччалӧ небыдик, кыдзи каньлӧн, кокчунь подушкаяс вылас.
Сы вӧсна сійӧ зэв гусьӧн вермӧ матыстчыны аслас добыча дорӧ.
Рӧмыс левлӧн рудов-виж, лыа рӧма.
Та вӧсна сійӧ омӧля тӧдчӧ пустыняса лыаяс пӧвсын либӧ шондіӧн сотӧм быдмӧгъяс пӧвсын.
Лев торъялӧ лев-эньысь аслас голя гӧгӧрса ыджыд паськыд бурысьнас.
Пиньясыс левлӧн каньлӧн кодь, но найӧ, дерт, ёна гырысьӧсь.
Торъя нин ёнӧсь сылӧн ёсь клыкъясыс.
Левлӧн главнӧй сёянторйыс — степвывса турун сёйысь животнӧйяс.
Найӧясӧс сійӧ кыйӧдӧ ва юиганыс, кытчӧкӧ кустъяс либӧ изъяс сайӧ дзебсьӧмӧн.
Чеччыштӧмӧн левыс уськӧдчӧ кыйӧдӧм жертва вылас, кучкӧ сійӧс аслас ён лапаяснас да сюйӧ балябӧжас ёсь клыкъяссӧ.
Кыйсьыны лев петӧ пемдігӧн.
Оз гежӧда лев уськӧдчыв и гортса скӧт вылӧ.
Чеччыштӧ сійӧ джуджыд ӧграда вомӧн, ён лапанас вачкӧмӧн уськӧдӧ мӧскӧс либӧ ошкӧс да орӧдӧ валысь горшсӧ.
Энь-левыс вайӧ кык-куим пиӧс, кодъяс кань пиян кодьӧсь да вевттьысьӧмаӧсь пятнаясӧн.
Тигр.
Лев олӧ степьясын, а тигр олӧ сук тростникъяс да вӧръяс пӧвсын.
Миян СССР-ын тигръяс олӧны Уссурийскӧй крайын (Дальньӧй Востокын) да Средньӧй Азияса республикаясын.
Но медуна найӧ олӧны Индияын.
Тигр (52-ӧд серпас) нӧшта ёнджыка лев дорысь мунӧ кань вылӧ, сӧмын зэв ыджыд.
Сылӧн юрыс, кокъясыс, бӧжыс и став сямыс — каньлӧн кодь.
Гӧныс сылӧн гӧрдоват, сьӧд визьяса.
Шытӧм воськовъясӧн тигр мунӧ дикӧй заросльяс пӧвсті.
Сылӧн визя бокъясыс оз торъявны тростникъяс общӧй видысь.
Сук тростникъяс пӧвсӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ кыйӧдӧ добычасӧ: кабанъясӧс, кӧзаясӧс, кӧръясӧс да мукӧд животнӧйясӧс.
Пелька, ыджыда чеччыштӧмӧн тигр уськӧдчӧ аслас жертва вылӧ да кватитӧ сійӧс ёсь гыжъяснас да пиньяснас.
Тигр лапалӧн кучкӧмыс сэтшӧм ён, мый чегӧ весигтӧ вӧвлысь позвоночниксӧ.
Тигр вайӧ овмӧслы уна вред.
Мукӧд дырйиыс сійӧ овмӧдчӧ матӧ сикт дорӧ да уськӧдчывлӧ гортса скӧт вылӧ.
Тигрысь колӧ повны и мортлы.
Унджыкысьсӧ морт вылӧ уськӧдчывлӧны пӧрысь тигръяс, кодъяслы сьӧкыд кыйсьыны ӧдйӧ пышйысь ён животнӧйяс бӧрся.
Тигр кыйӧдӧ мортӧс тростникъясӧ дзебсьӧмӧн да, зэв ыджыда чеччыштӧмӧн, уськӧдчӧ виччысьтӧг мунысь охотник либӧ прӧстӧй ветлысь-мунысь вылӧ.
Еджыд ош.
Полярнӧй кӧдзыд странаясын олӧ еджыд ош (53-ӧд серпас).
Еджыд ошкыд ёна торъялӧ миян руд ошкысь.
Сійӧ дзик мӧдногӧн олӧ и зэв бура приспособитчӧма полярнӧй йияс да лымъяс пӧвсын олӧмӧ.
Еджыд гӧныс сливайтчӧ еджыд лымкӧд да сетӧ сылы позянлун гусьӧн кыйӧдны ассьыс добычасӧ.
Сійӧ сідзжӧ зэв бура видзӧ ошкӧс полярнӧй кӧдзыдысь.
Весигтӧ кокпыдӧсыс сылӧн вевттьысьӧма гӧнӧн да сы вӧсна кокъясыс оз кывны кӧдзыдсӧ.
Еджыд ошкӧс унаысь аддзывлӧны йияс вылысь Севернӧй Ледовитӧй океанын.
Сэн сійӧ кыйсьӧ тюленьяс бӧрся, кодъяс сылӧн медглавнӧй сёяныс.
Ош зэв бура уялӧ.
Водзсяньыс ёсьмӧм тушанас сійӧ поткӧдӧ васӧ да сынӧ ён лапаяснас, кодъясын чуньяс костас эмӧсь вартчан перепонкаяс.
Еджыд ошлӧн пӧшти абуӧсь сылы ӧпаснӧй врагъясыд, мортысь кындзи.
Еджыд ош бӧрся кыйсьӧны ку, яй да гос вӧснаыс.
Еджыд ошлӧн куыс медъёнасӧ мунӧ ковъёръяс вылӧ; яйыс да госыс мунӧ войвылын олысьяслы сёйӧм вылӧ.
Саридз пемӧсъяс
Тюлень.
Тюлень — морскӧй зверь (54-ӧд серпас).
Мукӧд зверьяскӧд сылӧн ӧткодьыс сійӧ, мый сылӧн тушаыс вевттьысьӧма гӧнӧн, мый лолалӧ атмосфернӧй сынӧдӧн да мый налӧн эньясыс вайӧны ловъя пиянӧс да кань либӧ порсь моз вердӧны найӧс асланыс йӧлӧн.
Тюлень — млекопитающӧй животнӧй.
Мукӧд зверьясыс унджыкыс олӧны му вылын да сэн жӧ корсьӧны аслыныс сёянсӧ; тюлень сёйӧ чери, сылы лоӧ добыча бӧрсяыс вӧтлысьны ваын, и тайӧ зверыслӧн туша тэчасногыс ёнджыкасӧ приспособитчӧма ваын уялӧм вылӧ, муӧд ветлӧм дорысь.
Тюленьлӧн тушаыс чери модаа, сӧмын чери бӧж пыдди сылӧн нюжалӧмаӧсь кык бӧръя кокыс, кодъяслӧн лапаяс пыддиыс паськыд ластаяс, чуньясыс сэн ас костаныс ӧтлаасьӧмаӧсь кыз кучикӧн.
Тайӧ бӧжса ластаясыс тюленьлы и лоӧны уявнысӧ главнӧй органӧн.
Тюленьлӧн гӧныс дженьыд, шыльыд и оз кут сылы ваӧд муннысӧ.
Му вывті тюленьяс ветлӧдлӧны зэв сьӧкыда, да налӧн плавательнӧй ластаясыс дзик оз шогмыны муӧд ветлӧдлыны.
Тюленьяс васяньыс ылӧсӧ оз и мунны, косінад петавлӧны сӧмын сы вылӧ, медым шойччыштны да узьыштны.
Дзонь стадаясӧн куйлӧны найӧ сэки берег вылын либӧ йи пласт вылын.
Весиг ичӧтик опасность дырйи найӧ тэрмасьӧны ваӧ.
Тані сылы повтӧмджык места косінын дорысь, кӧні сійӧ оз вермы ӧдйӧ ветлӧдлыны.
Водз тулысын тюлень эньяс мунӧны йияс либӧ діяс вылӧ саймовтчӧмджыкинъясӧ да сэні вайӧны пиянсӧ.
Тюленьяс олӧны миян войвыв мореясын, Каспийскӧй мореын, Байкальскӧй, Ладожскӧй да Онежскӧй тыясын.
Тюленьяс бӧрся кыйсьӧны гос да кучик вӧснаыс.
Мореясысь тюленьясӧс корсьӧны аэропланъясӧн.
Китъяс.
Китъяс (55-ӧд серпас) — став олысь животнӧйяс пӧвсысь медгырысьӧсь.
Эмӧсь китъяс, кодъяслӧн тушаыс овлывлӧ 30 метр кузьта, а сьӧктанас 150 тоннаӧдз.
Татшӧм китыс 250 пӧв сьӧкыдджык ошкысь и 50 пӧв сьӧкыдджык слӧнысь — косын олысь медыджыд животнӧйысь.
Китъяс олӧны океанъясын да ыджыд мореясын.
Важӧн китъясӧс лыддьылісны чериясӧн, сы вӧсна мый став туша тэчасног сертиыс сійӧ збыльысь зэв ёна мунӧ чери вылӧ и некор оз петавлы косінӧ.
Збыльвылассӧ кит — зэв ыджыд морскӧй зверь.
Сылӧн шоныд вир, лолалӧ сійӧ атмосфернӧй сынӧдӧн, пияныс сылӧн чужӧны ловйӧн, а мамыс найӧс вердӧ аслас йӧлӧн.
Кит — млекопитающӧй животнӧй.
Мыйла нӧ тайӧ зверыс оз мун став мукӧд млекопитающӧй животнӧйяс вылас?
Ми тӧдам нин, кыдз чери тушалӧн формаыс бура лӧсьӧдчӧма ваын олӧмӧ.
Кит олӧ сэтшӧм жӧ условиеясын, кыдзи чери, и ваын олысь морскӧй зверлы чери модаа тушаыс лоӧма медбурӧн.
Кыдз и черилӧн, китлӧн уялан главнӧй органӧн лоӧ бӧжыс. Сӧмын китлӧн тайӧ бӧжыс пуксьӧма плавкӧса, а оз сулав дорышног, кыдзи черилӧн.
Бӧръя кокъясыс китлӧн ниӧти абу, а воддзаясыс пӧрӧмаӧсь дженьыдик ластаясӧ (плавникъясӧ).
Тайӧ ластаясас лыясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм эмӧсь и мукӧд млекопитающӧй животнӧйяс ки-кокъясын.
Китлӧн кучикыс куш, но сы улын эм кыз слӧй гос.
Тайӧ госыс бура кутӧ шоныдсӧ кит тушаын, сы вӧсна кит вермӧ овны кӧдзыд полярнӧй мореясын.
Тыясыс китлӧн гырысьӧсь и вермӧны ас пытшкас босьтны зэв уна сынӧд. Сы вӧсна кит вермӧ минут 15–20 овны ва улын.
Кӧть эськӧ кит ачыс зэв ыджыд, но сійӧ вердсьӧ посньыдик животнӧйясӧн, ёнджыкасӧ слизнякъясӧн да рачокъясӧн, кодъяс зэв уна эмӧсь морскӧй ваын.
Ваӧдыс сійӧ мунӧ восьса вомӧн, коді сылӧн тыв моз кыйӧ посни добычасӧ.
Китлӧн пиньясыс абуӧсь, но пинянсяньыс улӧ ӧшӧдчӧны сырмӧм доръяса паськыд пластинкаяс.
Найӧс шуӧны «китовӧй усӧн».
Кор кит вомсӧ тупкӧ, сійӧ сэтысь васӧ пычкӧ.
Ваыс петӧ пож пыр моз китовӧй ус сырмӧминъясӧдыс, а сюрӧм добычаыс кольӧны вомас, и кит найӧс ньылыштӧ.
Китлӧн горшыс векни, сы вӧсна сійӧ ыджыд добыча ньылыштны оз вермы, да тайӧс вӧчнысӧ оз и заводитлы.
Но важӧнсӧ йӧзыс тайӧс эз тӧдны да думайтісны, быттьӧкӧ кит вермӧ ньылыштны мортӧс ставнас.
Сідз шусяна библияын, кодӧс енлы эскысьяс лыддьӧны «священнӧй» книгаӧн, висьтавсьӧ быттьӧкӧ Иона нима ӧти «святӧй» мортӧс вӧлӧм ньылыштӧма кит; сійӧ олӧма кит рушкуын куим лун, а сэсся, ловйӧн да дзоньвидзаӧн, китӧн вӧлӧм шыбытӧма берегӧ.
Тайӧ став выдумкаыслӧн нелепостьыс лишнӧй пӧв миянлы петкӧдлӧ, кутшӧм ылӧдчӧм висьтавсьӧ «священнӧй писаниеас».
Ӧти китысь позьӧ босьтны зэв уна ценнӧй гос да китовӧй ус, сы вӧсна кит бӧрся ёна кыйсьӧны.
Нала мӧдӧдавлӧны наросьнӧ лӧсьӧдӧм китобойнӧй пароходъясӧс и на вывсянь виалӧны китъясӧс торъя пушкаясысь лыйлӧмӧн.
Китобойнӧй выль суднояс вылын эм став коланторъясыс, медым кит тушасӧ переработайтны сэн жӧ, мореын.
Пуртъяс, кодъяс уджалӧны электрическӧй двигательӧн, вундалӧны тушасӧ, ыджыд пӧртъясын сывдӧны госсӧ, торъя машинаяс изӧны лысӧ да пӧртӧны сійӧс лы пызьӧ, коді мунӧ му вынсьӧдӧм вылӧ.
Миян СССР-ын китобойнӧй прӧмысыс государство киын и ӧдйӧ развивайтчӧ.
Животнӧйяс, кодъясӧс морт велӧдӧма горт гӧгӧрын овны.
Первобытнӧй йӧзлӧн эз на вӧвны гортса животнӧйяс, найӧ вӧліны кочуйтысь кыйсьысьясӧн.
Найӧ сёйлывлісны яйсӧ сійӧ дикӧй животнӧйяслысь, кодъясӧс налы удайтчывліс вины, а тайӧ животнӧйяс кучикъясысь вӧчлісны аслыныс паськӧм.
Таысь кындзи, древньӧй йӧз кужисны нин кыйны чери, а море берегъяс пӧлӧныс чукӧртісны сёйны позян ракушкаяс.
Кыйсигӧн мортлы сюрлывлі вины и дикӧй ыжъясӧс, дикӧй кӧзаясӧс, дикӧй ӧшъясӧс. мӧсъясӧс да дикӧй вӧвъясӧс.
Татшӧм виӧм животнӧй энь дінысь сюрлывлісны ловйӧн и сылӧн пияныс.
Ичӧтӧн босьтӧм животнӧйяс кокниа велалӧны овны горт дорын; кор найӧ быдмыштасны, то заводитӧны йирсьыны кӧнкӧ матын морт оланін дорын и йӧзысь омӧля полӧны.
А кор киӧ велалӧм животнӧйясыс кутісны рӧдмыны киын, сэк найӧ лоины гортса животнӧйясӧн.
Морт лои скӧтвидзысьӧн.
Различнӧй животнӧйясӧс горт дінӧ велӧдӧмыс лои эз другӧн, а муні дыр кад чӧжӧн.
Тайӧс учёнӧйяс тӧдмалісны лыяс колясъяс серти, кодъясӧс вӧлі аддзӧма древньӧй морт стоянкаясысь.
Гортса первой животнӧйӧн вӧлі пон — мортӧн горт дінӧ велӧдӧм кӧинъяслӧн потомок (ёна важсяджык гортса понъясыс и ортсысяньыс нӧшта омӧля на торъялісны дикӧй кӧинысь).
Бӧрынджык вӧлі горт дінӧ велӧдӧма порсьӧс, коді сёянын бӧрйысьтӧмлун вӧсна сідзжӧ кокниа вермис вердчыны морт дінын быдсикас шыбласъяс сёйӧмӧн.
Нӧшта сёрӧнджык горт дінӧ вӧлі велӧдӧма кӧзаӧс, сы бӧрын ыжӧс, а сэсся и гырысьджык животнӧйясӧс — сюра скӧтӧс да вӧлӧс.
Первойсӧ аслас гортса животнӧйяслысь морт босьтіс яйсӧ да кучиксӧ.
Вильӧдӧм да жугӧдӧм пон лыяс серти, кодъясӧс аддзӧма раскопкаяс дырйи, тыдалӧ, мый весиг понъяссӧ первобытнӧй морт виавлісны сёйӧм вылӧ.
Бӧрынджык морт велаліс пӧльзуйтчыны аслас гортса животнӧйясӧн и найӧ олігӧн — велаліс босьтны налысь йӧв, велаліс уджӧдны ӧшъясӧс да вӧвъясӧс, ыжъяслысь шырны вурунсӧ да с. в.
Тані, кыдзи и быдмӧгъяс вӧдитігӧн, морт кутіс нуӧдны бӧрйӧм, рӧд вылӧ кутіс кольны сэтшӧм животнӧйясӧс, кодъяс сылы кажитчисны бурджыкъясӧн, кодъясӧс сійӧ ёнджыка донъяліс.
Водзын тайӧ бӧрйӧмсӧ морт нуӧдіс гӧгӧрвотӧг, — шуам, омӧльджык животнӧйясӧс ӧдйӧнджык виавліс сёйӧм вылӧ, а бурджык животнӧйяссӧ морт дырджык видзліс, сідзӧн найӧ дырджык олӧмнад ёнджыка рӧдмисны и ассьыныс бур качествояссӧ тшӧтш сетісны пияныслы.
А бӧрын морт гӧгӧрвоӧмӧн нин кутіс нуӧдны искусственнӧй бӧрйӧмсӧ, и сэки лоины выль, бурджык да унджык сикас пӧрӧдаяс гортса животнӧйяслӧн: ён уджалан вӧвъяс — тяжеловозъяс, ӧдйӧ мунысь да легкӧвӧй вӧвъяс — рысакъяс да скакунъяс, торъя нин ёна йӧла мӧсъяс, торъя нин ёна госа порсьяс да с. в.
Мӧслӧн лоӧмыс.
Кымынкӧ сё во сайын Европаын вӧлӧмаӧсь на гырысь да ён дикӧй животнӧйяс, кодъясӧс миян предокъяс шулӧмаӧсь туръясӧн (56-ӧд серпас).
Туръяслӧн сюра юрлыясыс и ӧні на мукӧддырйиыс сюрлывлӧны муысь.
Дикӧй туръясысь зэв нин важӧн морт лӧсьӧдіс гортса сюра скӧт — ӧшъясӧс да мӧсъясӧс.
Водзын гортса сюра скӧт медъёнасӧ уджӧдсис мувывса уджъяс вылын, и сӧмын бӧрынджык морт кутіс донъявны мӧсъясӧс кыдз йӧв сетысь животнӧйясӧс.
Медбӧръя дикӧй туръясӧс вӧлі виӧма куимсё во сайын кымын.
Ыдждалун сертиыс и став туша тэчасног сертиыс дикӧй туръяс ёнджыкасӧ мунӧны сійӧ гырысь руд скӧт вылӧ, кодӧс видзӧны Украинаын мувывса уджъяс вылын да сьӧкыдторъяс кыскалӧм вылын, сӧмын украинскӧй скӧтлӧн рӧмыс югыдджык дикӧй предокъяс серти.
Мукӧд пӧрӧдаясыс, шуам, голландскӧй скӧт, холмогорскӧй, ярославскӧй, мортӧн ёнджыка нин вежӧма; найӧ абу сэтшӧм вынаӧсь, во зато сетӧны уна йӧв.
Бур рӧда мӧсъясыд важ кадӧ вӧвліны сӧмын гырысь помещик да кулак овмӧсъясын, а унджык крестьяналӧн вӧліны посньыдик мӧсъяс — мисьтӧмӧсь да этша йӧлаӧсь.
Дерт, татшӧм «рӧдтӧ» некод наросьнӧ эз лӧсьӧдлы, а тайӧ скӧтыс лои татшӧмӧн сы вӧсна, мый посни бедняцкӧй овмӧсъясад оз позь вӧлі рӧд вылас бӧрйыны, оз позь и разбирайтчыны, сулалӧ-ӧ кольны тайӧ куканьсӧ либӧ бурджык сійӧс начкыны.
Дай видзлісны тайӧ скӧтсӧ век тшыг нисьӧ пӧт, омӧлик кӧдзыд картаясын.
Сӧмын ӧні, гырысь колхозъясӧ ӧтувтчӧмӧн, крестьяна кутісны вермыны ассьыныс скӧтсӧ бурмӧдны да видзны найӧс бурджыкинын, колхозса скӧтнӧй дворъясын.
Вӧвлӧн лоӧмыс.
Квайтымын во сайын кымын знаменитӧй роч путешественник Пржевальский аддзис ылі степьясысь Азия пытшкын сэтчӧ кольӧм дикӧй вӧвъясӧс.
Тайӧ животнӧйсӧ учёнӧйяс сідз и шуисны Пржевальскӧй вӧлӧн.
Тайӧ дженьыдик бурыся неыджыд вӧв.
Рӧмыс сылӧн буланӧй, пустыняса лыа рӧм кодь либӧ шондіӧн сотӧм степвывса турун кодь.
Тайӧ вӧвъясыс африканскӧй зебраяс моз олӧны табунъясӧн (чукӧръясӧн) уж-вожак веськӧдлӧм улын и опасность матыстчигӧн котӧртӧны.
Мӧдногӧн асьсӧ видзны оз и позь степвывса ыджыд животнӧйлы, коді олӧ восьса местаын, кӧні сылы некытчӧ дзебсьыны.
Бӧрйӧм пыр морт нӧшта бурмӧдіс степвывса вӧвлысь ӧдйӧ мунны вермӧмсӧ, лӧсьӧдіс на пӧвсысь рысакъясӧс да скакунъясӧс.
А кор мортлы вӧлі колӧ не ӧдйӧ мунӧм, а ыджыд вын, сійӧ сэк бӧрйис гырысьджык тушаа да ёнджык вӧвъяс да лӧсьӧдіс вӧвъясӧс-тяжеловозъясӧс (57-ӧд серпас).
Порсьлӧн лоӧм.
Дикӧй порсь, либӧ кабан (58-ӧд серпас), ӧні на олӧ нюрвывса сук заросльяс пӧвсын миян страна лунвывджык районъясын, шуам, Кавказын да Средньӧй Азияын.
Тайӧ ён живӧтнӧй, кодлӧн вомас чурвидзӧны кык ыджыд ёсь пиньяс (клыкъяс), кодъясӧн сійӧ вермӧ дорйысьны хищникъяс уськӧдчӧмысь.
Кыз чорыд тшӧтьыс оз усь и оз крукасьлы быдмӧгъясӧ, кор сійӧ мунӧ сук чаща пӧвстті.
Татшӧм гӧныд омӧля видзӧ шоныдтӧ, но кабанлӧн кучик улас чукӧрмӧ гос слӧй, коді сійӧс видзӧ кӧдзыд сынӧдысь и нюрын келалігӧн кынмӧмысь.
Дикӧй порсь — быдтор сёйысь животнӧй: сійӧ ӧктӧ муысь жолудьяс, ӧрӧшкияс, став посни ловъя-ловсӧ, а аслас нырнас кодйысьӧ муын да судзӧдӧ сэтысь сёян вужъяс, нидзувъяс, номыръяс.
Сук вӧрын эньыс вӧчӧ аслыс поз — гуран да сэні вайӧ 5–10 порсьпи.
Тіянлы ӧні лоӧ гӧгӧрвоана уна аслыспӧлӧслунъясыс (особенностьяс) гортса порсьяслӧн.
Найӧ лоины нюрса олысьясысь, — вот мый вӧсна и гортса порсьяс радейтӧны няйтын туплясьны и вот мый вӧсна бура вердігӧн налӧн кучик улас чукӧрмӧ гос слӧй.
Порсьлӧн тшӧгны верманлуныс мортлы лои коланаӧн, и бӧрйӧмӧн сійӧ порсьӧс усовершенствуйтіс (59-ӧд серпас).
Дикӧй порсьлӧн быдтор сёйӧмыс сетіс миянлы позянлун и гортса порсьясӧс вердны быдсяма шыбласъясӧн.
Ӧдйӧ рӧдмӧмыс дикӧй порсьлӧн, коді ассьыс пиянсӧ вермӧ вердны сук вӧр пӧвсын, саймовтас местаясын, сідзжӧ ёна лӧсяліс мортлы: ӧдйӧ рӧдмӧмӧн гортса порсь сетӧ миянлы госа уна яй.
Сӧмын дикӧй кабанъяслӧн выныс да ёсь клыкъясыс мортлы лоины ковтӧмӧсь да ӧпаснӧйӧсь, и ми аддзам, мый гортса порсь слабджык да рамджык дикӧй порсьяс дорысь, да клыкъясыс сылӧн омӧльджыка развивайтчӧмаӧсь.
Кроликлӧн лоӧмыс.
Дикӧй кроликъяс олӧны Западнӧй Европаса лунвывджык областьясын.
Рӧм сертиыс и туша мода сертиныс найӧ мунӧны миян кӧчьяс вылӧ, но наысь посниджыкӧсь и неуна торъялӧны асланыс оланног сертиныс.
Кӧчьяс оз вӧчавны нораяс, а кроликъяс олӧны нораясын.
Сэні, хищникъясысь повтӧг, эньыс вайӧ 10–12 куш, омӧлик синтӧм пиянӧс.
Вердчӧны кроликъяс быдсяма пӧлӧс быдмӧг кӧрымӧн да оз шоча тшыкӧдлыны садъяс да вӧрса пуяс.
Кроликӧс гортса животнӧйӧ пӧртӧмӧн морт тайӧ зверлысь используйтіс ӧдйӧ рӧдмӧмсӧ: воӧн ӧти пара кроликысь позьӧ рӧдмӧдны кымынкӧ сё кролик да сійӧн босьтны зэв уна бур яй, коді кӧр сертиыс мунӧ курӧг яй вылӧ.
Яй кындзи гортса кроликъяслысь босьтӧны кусӧ, а кутшӧм-сюрӧ пӧрӧдаяслысь сыналӧны зэв небыд гӧн — пух, кытысь кыӧны шоныд торъяс (паськӧм).
Сідзӧн кролик вреднӧй грызунысь пӧри зэв колана гортса животнӧйӧ.
Тадзи морт, велӧдӧм гортса животнӧйяс природнӧй особенностьясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, вежлалӧ да бурмӧдӧ (усовершенствуйтӧ) найӧс аслас коланлун сертиыс.
Верблюд — пустыняса корабль.
Зэв этша животнӧйяс вермӧны овны сьӧкыд условиеясса ватӧм местаясын, кӧні пӧшти некутшӧм быдмӧг абу.
Татшӧм животнӧйяс лыдас пырӧ верблюд (60-ӧд серпас).
Верблюдлӧн паськыд, кос гаддя кодь кок пыдӧсыс оз вӧяв пустыняса лыаясын.
Морӧсас и пидзӧсъясас чорыд гадьяс жӧ, кодъяс вылӧ сійӧ водӧ пӧсь лыа бердӧ.
Оз пов верблюд и пустыняса ыджыд лыа бушковъясысь: ныр розьясыс сылӧн вермӧны тупкысьлыны торъя клапанъясӧн, кодъяс кутӧны лыасӧ нырас пырӧмысь,
Верблюд вермӧ вердчыны чуткасьысь турунъясӧн да кустарникъясӧн, кодъяс быдмӧны пустыняын и кодъясӧс оз кут сёйны мӧд животнӧй, шуам вӧв.
Верблюд вермӧ овны кымынкӧ лун кӧрымтӧг да ватӧг.
Тайӧ кадӧ сійӧ олӧ аслас гӧрбъяс счёт вылӧ, кытӧні сылӧн эм уна гос.
Тайӧ госыс чукӧрмӧ сэк, кор кӧрымыс верблюдлӧн тырмымӧн.
Верблюд кӧ дыр оз аддзы аслыс сёянсӧ, то сылӧн гӧрбъяссьыс гос запасыс кутас бырны. Сэки омӧльтчӧм гӧрбъясыс ӧшӧдчӧны бок вылас.
Зэв нин важӧн верблюдӧс мортӧн вӧлі пӧртӧма гортса животнӧйӧ да используйтӧма пустыняяс вомӧн ветлыны да грузъяс новлӧдлыны.
Сӧмын верблюд отсӧгӧн морт вермыліс вуджавны зэв гырысь лыа пустыняяс вомӧн.
Миян СССР-ын верблюдъясӧс видзӧны Средньӧй Азияын, Казахстанын да Волга сайса степьясын.
Тані сійӧ — быдсӧнлы тӧдса гортса животнӧй.
Сэні олысь колхозникъяс сыӧн уджалӧны мувывса уджъяс, кыскалӧны сьӧкыдторъяс, ветлӧдлӧны сы вылын верзьӧмӧн.
Гӧнсьыс вӧчӧны ной, кыӧны кепысьяс, фуфайкаяс, чулкияс.
Верблюдлӧн яйыс сэтшӧм жӧ чӧскыд да пӧтӧс, кыдзи и мӧслӧн.
Верблюдлысь йӧвсӧ юӧны.
Войвыв кӧр.
Сьӧкыд весиг думыштны войвывса кӧртӧг (61-ӧд серпас) тундраса йӧзлысь олӧмсӧ.
Медъёнасӧ войвыв кӧр сёйӧ лишайник — кӧр нитш, либӧ яла, коді зэв уна быдмӧ тундраын.
Некутшӧм мӧд животнӧй, войвыв кӧр кындзи, оз вермы овны тайӧ кӧрым вылас.
Кӧрлӧн быд кокын эм нёль гыж — кык ыджыд да паськыд и бокъясас кык ичӧтик.
Кор кӧр сувтӧ лым вылӧ либӧ нитш вылӧ, шӧр чуньясыс паськалӧны, кокпыдӧсыс ыдждӧ, да кокыс сылӧн оз вӧй.
Сідзнад войвывса олысьяс вермӧны кӧрӧн ветлӧдлыны и тӧлын и гожӧмын.
Войвыв кӧрлысь тушасӧ вевттьӧма шоныд сук гӧн, коді зэв бура видзӧ сійӧс ёна кӧдзыдъясысь.
Юр вылас войвыв кӧрлӧн эм уна вожа кык сюр.
Тулыснас сюръясыс усьӧны, а арнас быдмӧны выльысь.
Йӧзӧс да грузъяс кыскалӧм кындзи войвыв кӧр вайӧ мукӧд пӧлӧс бур.
Сылӧн чӧскыд яйыс войвывса олысьяслы медрадейтана сёян.
Кӧр куысь вӧчӧны паськӧм, кӧм да оланінъяс.
Сӧнъяснас вурсьӧны сунис пыдди, а сюръясыс да гыжъясыс мунӧны клей вӧчӧм вылӧ.
Царскӧй Россияын омӧля тӧждысьлісны Войвылын кӧрвидзӧм вӧсна, да сійӧ вӧлі омӧль состояниеын.
Сы понда уна кӧр кувлі висьӧмъясысь да кӧрымтӧм ради.
Ӧнія кадӧ Войвылын котырталӧма кӧрвидзан совхозъяс да колхозъяс.
Сэні ёна тӧждысьӧны кӧръяс вӧсна, корсялӧны бурджык пӧскӧтинаяс, дӧзьӧритӧны пиалігас, видзӧдӧны том кӧръяс быдмӧм бӧрся, вермасьӧны кӧр висьӧмъяскӧд.
Мый вӧчӧ сӧветскӧй власть скӧтвидзӧм бурмӧдӧм могысь.
Сӧветскӧй власть зэв уна вӧчис сы могысь, медым кыпӧдны да бурмӧдны миянлысь скӧтвидзӧм.
Та могысь важ пӧрӧдатӧм скӧтыс вочасӧн вежсьӧ бурмӧдӧм да местнӧй условиеяслы лӧсялана скӧтӧн.
Бурмӧдӧма скӧтвидзан условиеяссӧ бура вӧчӧм колхознӧй скӧтнӧй дворъясын.
Сы могысь, медым скӧтӧс обеспечитны кӧрымӧн, паськӧдсьӧны кормовӧй культураяс кӧдзӧм да вӧчсьӧны силоснӧй ямаяс да силоснӧй башняяс, кӧні скӧтлы дасьтысьӧ шоммӧдӧм кӧрым.
Миян сӧветскӧй учёнӧйяс дженьыдик кад коластӧн удитісны петкӧдны выль пӧрӧдаяс ыжъяслысь да порсьяслысь, кодъяс лоины асланыс продуктивностьӧн ёна выгоднӧйӧсьджык воддза породаяс серти.
Ӧні тайӧ выль породаяссӧ паськӧдӧма нин кымынкӧ сюрс юрлыдӧдз да разӧдӧма колхозъясӧ.
Учёнӧйяс сідзжӧ аддзисны способъяс, кодъяс сетӧны позянлун ыжъясысь босьтны потомство вонас оз ӧтчыд, кыдзи векджык рӧдмӧны ыжъяс, а кык либӧ куим пӧв вонас.
Паськалӧ порсьяс да кроликъяс вӧдитӧм, кодъяс аслыныс ёна рӧдмӧм вӧсна регыдъя кадӧн вермӧны миянлы сетны уна яй.
Торъя нин ыджыд внимание пуктыссьӧ вӧвлы, кодлӧн тӧдчанлуныс ыджыд и видзму овмӧсын и странаӧс доръян делӧын — Краснӧй Армияын.
Обезьянаяс.
Зоопаркын, сійӧ клеткаяс водзын, кытчӧ йӧртӧмаӧсь да кӧні олӧны обезьянаяс, пыр чукӧрмӧ зэв уна йӧз.
Йӧз бура дырӧн сулалӧны на водзын и оз вермыны синнысӧ вештыны пельк обезьянаясысь да найӧ тешкодь чукрасьӧмъясысь.
Видзӧдысьясӧс медъёна чуймӧдӧ налӧн морт вылӧ мунӧмыс.
И збыльвылӧ, зверь лапаяс пыдди ми обезьяналысь аддзам кияс, кодъяс мунӧны миян кияс вылӧ.
Чуньясас налӧн абу зверьяслӧн кодь ёсь гыжъяс, а мортлӧн кодь гыжъяс.
Уна обезьянаяслӧн и чужӧмыс мунӧ морт чужӧмлань.
Но такӧд тшӧтш обезьянаяс и уна ногӧн торъялӧны мортысь.
Тушаыс налӧн вевттьысьӧма гӧнӧн.
Кокъясыс налӧн абу миян кодь, налӧн кокыс мӧд гоз ки пыдди.
Пӧшти став обезьяналӧн эм кузь бӧж.
Тайӧ животнӧйясыс зэв бура вермӧны овны пуяс вылын.
Веткаяс вывті и му кузя найӧ котралӧны нёль кокӧн.
Мартышкаяс.
Мартышка-обезьянаяс (62-ӧд серпас) пелькӧсь и лунтыр найӧ котралӧны да чеччалӧны веткаысь веткаӧ, пуысь пуӧ.
Зэв ӧдйӧ обезьяна кавшасьӧ пу кузя.
Обезьяна кокньыдик тушалы 8–10 метр чеччыштны ньӧти абу сьӧкыд.
Мартышкалӧн, кыдзи и мукӧд обезьяналӧн, сёяныс — уна пӧлӧс плодъяс, гаръяс, коръяс, заяс, колькъяс, лэбач пиян.
Мартышкаяс оз гежӧда уськӧдчывлыны кӧдзӧм муяс вылӧ.
Вожак юрнуӧдӧм улын чукӧрӧн мӧдӧдчӧны нянь му вылӧ.
Вожак пыр видзӧдӧ, абу-ӧ матын кутшӧмкӧ опасность.
Муртса кӧ мыйкӧ казялас сійӧ, дзик пыр жӧ ёна горӧдӧмӧн сетӧ тревога.
Сэк ставныс чукӧрмӧны ӧтилаӧ да лӧсьӧдчӧны пышйыны.
Опасностьыс кӧ бырӧ, сэки вожак сетӧ спокойнӧя овны сигнал, да найӧ бара водзӧ мӧдӧдчӧны.
Муяс вылын обезьянаяс вӧчӧны зэв уна вред.
Оз сы мында найӧ сёйны, мыйда тшыкӧдӧны.
Нетшкӧны да чегъялӧны быдмӧгъяссӧ, шыблалӧны плодъяссӧ да кӧйдыссӧ.
Содзтырнас найӧ сюялӧны вомас кӧйдысъяссӧ да плодъяссӧ, дзеблалӧны найӧс торъя мешӧкъясӧ, кодъяс налӧн эмӧсь тшӧка пытшкӧсладорас.
Тадзи сёянсӧ заптӧм бӧрын обезьянаяс кутасны нӧшта ёнджыка бӧрйысьны.
Найӧ нетшкӧны быдмӧгъяс да муртса видлӧм бӧрын шыблалӧны муӧ да босьтӧны выльысь.
Быдмӧгъяссӧ пӧттӧдзыс сёйӧм да тшыкӧдлӧм бӧрын найӧ чукӧрӧн бӧр мӧдӧдчӧны вӧрӧ.
Пуяс вылӧ пуксьӧм бӧрын, обезьянаяс заводитӧны весавны асьнысӧ.
Найӧ кыскалӧны ӧти-мӧдыслысь гӧн пӧвсысь гагъяс, лежнӧгъяс да с. в.
Пуяс вылын пельк обезьянаясыд му вылын абу сэтшӧм пелькӧсь.
Тані найӧ оз вермыны сэтшӧм ӧдйӧ ветлӧдлыны.
Обезьяналӧн эньясыс вайӧны ӧти, гежӧда нин кык челядьӧс.
Чужӧм бӧрас регыд пиыс ӧшӧдчӧ мамыслы сьыліас, чорыда сылы кутчысьӧ, а мамыс сійӧс аскӧдыс быдлаӧ тшӧтш кыскалӧ.
Кымынкӧ вежон мысти пиыс кыскасьӧ нин мам гӧгӧрыс да регыд заводитӧ ачыс кавшасьны пуяс вылӧ.
Повзигӧн пиыс зэв ӧдйӧ котӧртӧ мамысь дінӧ да корсьӧ сы ордысь дорйӧм.
Обезьяна бать-мамыс зэв бура дӧзьӧритӧны ассьыныс пияннысӧ.
Мортнога обезьянаяс.
Высшӧй, либӧ мортнога, обезьянаясӧн лыддьыссьӧны: шимпанзе, горилла, орангутан.
Шимпанзе да горилла олӧны Африкаын.
Орангутанлӧн рӧдинаыс лоӧ Борнео да Суматра діяс.
Тайӧ обезьянаяссӧ мортногаясӧн шуӧны сы вӧсна, мый найӧ ёнджыка мунӧны морт вылӧ, став мукӧд обезьянаяс серти.
И асланыс юрвежӧр сертиныс найӧ мукӧд дорысь сулалӧны вылынджык.
Мукӧд мортнога обезьянаяс дорысь бурджыка изучитӧма шимпанзеӧс (63-ӧд серпас).
Тайӧ обезьянаыс олӧ Центральнӧй Африкаса сук вӧръясын.
Сылӧн тушаыс, кыдзи и мукӧд мортнога обезьянаяслӧн, вевттьысьӧма вель кузь гӧнӧн, кипыдӧс, кокпыдӧс да чужӧм кындзиыс.
Семьяясӧн либӧ неыджыд чукӧръясӧн шимпанзеяс ветлӧдлӧны вӧрӧд — корсьӧны сёян. Найӧ сёйӧны уна сикас плодъяс.
Шимпанзеяс зэв лӧсьыда ветлӧдлӧны пуяс вывті ки-кокса кузь чуньяснас веткаясӧ кутчысьӧмӧн.
Но оз став кадсӧ найӧ овны пуяс вылын.
Кор найӧ лэччывлӧны му вылӧ, ветлӧдлӧны нёль кокӧн, киса да кокса кусыньтӧм чуньяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Эмӧсь зэв уна наблюдениеяс киын видзан шимпанзеяс вылын.
Налӧн радлӧм, чуймӧм, скӧрмӧм петкӧдчӧ дзик мортлӧн моз.
Том шимпанзеяслӧн ворсӧмыс зэв ёна мунӧ челядь ворсӧм вылӧ.
Найӧ туплясьӧны джодж кузя, новлӧдлӧны мышку выланыс ӧта-мӧдныссӧ.
Найӧ радейтӧны чачаяс да быдсяма пӧлӧс синмӧ шыбытчан торъяс.
Любуйтчӧмӧн шимпанзе асьсӧ видзӧдӧ зеркалӧ пыр.
Ӧти кывйӧн кӧ, не сӧмын туша тэчасногнас (шуам, бӧж абутӧмнас), но и найӧ олӧмын мукӧд особенностьясӧн мортнога обезьянаяс мунӧны морт вылӧ, и тайӧ индӧ, мый обезьяна матысса рӧдвуж мортлы.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Морт телӧлӧн тэчасногыс да олӧмыс @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. 77–121.}
III.
МОРТ ТЕЛӦЛӦН ТЭЧАСНОГЫС ДА ОЛӦМЫС.
Ми кутам ӧні изучайтны морт телӧлысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ.
Миян телӧлысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ изучайтігӧн ми тшӧтш тӧдмасям сыкӧд, кыдзи колӧ видзны миянлысь дзоньвидзалун да кыдз колӧ бура котыртны миянлысь удж.
Морт телӧ йылысь наука миянлы кутӧ ыджыд тӧдчанлун.
Уна ӧткодьыс эм морт да животнӧй телӧ тэчасногын, торъя нин морт да млекопитающӧй животнӧйяс тэчасногын.
И мортлӧн и уна млекопитающӧй животнӧйяслӧн телӧыс юксьӧ юр вылӧ, сьылі вылӧ, туша да конечностьяс вылӧ (бӧръя да воддза кокъяс животнӧйяслӧн, кияс да кокъяс мортлӧн).
И мортлӧн и млекопитающӧй животнӧйяслӧн кучикыс вевттьысьӧма гӧнӧн.
Но животнӧйяслӧн куыс тшӧкыда вевттьысьӧма сук гӧнӧн, а морт кучик вылын ловгӧнъясыс унджыкысьсӧ овлывлӧны посниӧсь да зэв гежӧдӧсь.
Конечность чуньяс помын и мортлӧн и млекопитающӧй животнӧйяслӧн эм роговӧй придатокъяс: мортлӧн — гыжъяс, а животнӧйяслӧн — копытаяс либӧ ёсь гыжъяс.
Мортлӧн да млекопитающӧй животнӧйяслӧн и пытшкӧсса телӧ тэчасногас эм уна ӧткодьыс.
Тайӧс кокни установитны 64-ӧд да 65-ӧд серпасъяс видлалӧмӧн, кодъяс вылын восьтӧмӧн петкӧдлӧма мортлӧн да животнӧйлӧн телӧясыс.
И морт и млекопитающӧй животнӧйяс телӧын эм пытшкӧс, коді торъялӧ диафрагмаӧн кык юкӧн вылӧ — морӧс пытшкӧс да кынӧм пытшкӧс вылӧ.
Морӧс пытшкӧсын эм сьӧлӧм, тыяс, а кынӧм пытшкӧсын — рушку, сювъяс, мус, вӧркъяс да мукӧд органъяс.
Артмӧ, мый морт телӧын и животнӧйяс телӧын эм ӧткодь органъяс.
Быд орган вӧчӧ став телӧлы колана определённӧй удж.
Сідз, сьӧлӧм вайӧдӧ движениеӧ вирӧс, тыяс колӧны лолалӧм вылӧ, рушкуын да сювъясын переваривайтчӧ сёян, вӧркъясын артмӧ кудз да с. в.
Тадз, мортлысь телӧсӧ да млекопитающӧй животнӧйяслысь телӧсӧ ӧткодялігӧн ми аддзам уна ӧткодьӧс.
Но морт телӧ тэчасногын эм ӧтик ыджыд торъялӧм.
Тайӧ торъялӧмыс сыын, мый млекопитающӧй животнӧйяс ветлӧдлӧны нёль кок вылын, налӧн тушаыс горизонтальнӧй положениеын. Мортлӧн жӧ веськыд походка, сійӧ ветлӧдлӧ кык кок вылын, сылӧн тушаыс вертикальнӧй положениеын.
Веськыд походка вӧсна мортлӧн киясыс прӧстӧсь, кодъяслӧн коланлуныс морт уджалӧмын зэв ыджыд.
Мортлысь телӧ тэчасногсӧ да олӧмсӧ водзӧ велӧдігӧн ми аддзам, кыдзи мортлӧн веськыд походкаыс тӧдчис сійӧ телӧ тэчасног вылӧ да кутшӧм влияние сетӧ уджыс уна сикас органъяс деятельность вылӧ.
СКЕЛЕТ.
Мортлӧн, а сідзжӧ и животнӧйлӧн скелетыс эм чорыд мыджӧд телӧ небыд органъяслы (66-ӧд серпас).
Скелет дінӧ крепитчӧны мышцаяс, скелет кутӧ пытшкӧсса органъяссӧ.
Скелетлӧн кутшӧмсюрӧ юкӧнъяс лоӧны нӧшта видзысьясӧн пытшкӧсса органъяслы.
Сідз, юрлы видзӧ доймӧмысь юрвем, груднӧй клетка видзӧ сьӧлӧм да тыяс.
Скелетлӧн медтӧдчана юкӧныс — позвоночник.
Сійӧ артмӧма ӧти-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧм позвонокъясысь.
Вылысладор помнас позвоночник ӧтлаасьӧ юрлыкӧд.
Шӧр юкӧнас позвоночниккӧд йитчӧны ордлыяс.
Унджык ордлыыс водзсяньыс ӧтлаасьӧны морӧспань лыкӧд.
Позвоночниклӧн тайӧ шӧр юкӧныс ордлыяскӧд да морӧспань лыкӧд ӧттшӧтш артмӧдӧны груднӧй клетка.
Груднӧй клеткакӧд лопатка да ключица пыр йитчӧны вылыс конечностьяслӧн лыясыс.
Улыс конечностьяслӧн лыясыс йитчӧны тазкӧд.
Татшӧм жӧ юкӧнъяс ми аддзам и млекопитающӧй животнӧйяслысь (67-ӧд серпас).
Кыдзи йитчӧны ас костаныс лыясыс.
Ставыс морт скелетын лыддьысьӧ 220 лыӧдз.
Тайӧ лыясыс ӧти-мӧдыскӧд йитчӧны уна ногӧн.
Бура кӧ видзӧдлыны юрлы вылӧ, ми сэсь аддзам вурысъяс.
Вурысъясӧн йитчӧны ӧта-мӧд дінас водӧм лыясыс.
Тайӧ — лыяслӧн вӧртӧм (неподвижнӧя) йитчӧм.
Позвоночникын торъя позвонокъяс ӧти-мӧдкӧд йитчӧны гӧч отсӧгӧн.
Гӧч куснясьысь да упругӧй, сы вӧсна позвоночникын и вермӧны лоны вӧрӧмъяс: кусыньтчӧм да веськӧдчӧм.
Но тайӧ — лыяслӧн джынвыйӧ вӧрана йитчӧм, сы вӧсна мый лыясыс тані уна ног вӧрны оз вермыны.
Лыясыс ӧти-мӧдныскӧд вӧрӧм вылӧ йитчӧны суставъяс отсӧгӧн.
Пример вылӧ видлалам сустав, кодӧн пельпом лы йитчӧ лопаткакӧд (68-ӧд серпас).
Серпас вылын тыдалӧны кык инмысь веркӧс: пельпом лылӧн мылькъя веркӧсыс (юрыс) да лопаткалӧн лайков веркӧсыс (впадина).
Кыкнан веркӧсыс вевттьысьӧмаӧсь шыльыд гӧчӧн да мавтӧмаӧсь торъя кизьӧрторйӧн, коді артмӧ суставас.
Тайӧ кизьӧрторйыс видзӧ сустав лы вылысъяссӧ вреднӧй зыртчӧмысь.
Ортсысяньыс суставыс топыда тупкӧма зэв ён суставнӧй сумкаӧн.
Сустав сумкаыс, а сідзжӧ сӧнъясыс (связкаяс) лыяссӧ топыда кӧрталӧны.
Суставъяс эмлун вӧсна миян лыяс кокниа вешъясьӧны (вӧрӧны), сӧмын ӧтик суставъясын лыяслӧн вешъясьӧмыс ыджыд, а мукӧдъясын — ичӧтджык.
Тайӧс позьӧ аддзыны уна сикас аслад суставъясын лы вӧрӧмсӧ наблюдайтӧмӧн.
Лылӧн тэчасногыс.
Медым тӧдмасьны лы тэчасногкӧд, видлалам животнӧйяслысь конечностьса кутшӧмкӧ кузь лылысь пилитӧмин (69-ӧд серпас).
Пилитӧминтіыс тыдалӧ, мый сійӧ абу ӧтырышъя, а трубчатӧй лы.
Трубчатӧй лыыд ӧтырышъя дорсьыд кокньыдджык, кӧть эськӧ и сы кузя и сы кызта жӧ.
Такӧд тшӧтш трубчатӧй лыыд вӧлӧмкӧ сэтшӧм жӧ ён, кутшӧм и ӧтырышъя лы.
Пилитӧминтіыс тыдалӧ, мый лыыслӧн веществоыс абу быдлаын ӧткодь.
Лы юрыс губчатӧй веществоысь, а лы бокъясыс — топыд веществоысь.
Лы пытшкас эм лы вемӧн шусян вещество.
Ортсысяньыс лыыс тупкӧма вӧсньыдик кучикӧн — лыэжӧн.
Сылӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс лы олӧмын.
Лыэж пыр вирсӧнъяс кузя локтӧ вир, коді вердӧ лысӧ.
Лыэж уджалӧм ради жӧ мунӧ лылӧн кызӧмыс.
Лыэж удж вӧсна жӧ бурдӧны чегӧм лыяс.
Лыэжӧс жуглӧм-дойдӧм вайӧдӧ лы киссьӧмӧ.
Татысь тыдалӧ, кутшӧма колӧ виччысьны лыэж доймӧмысь.
Кутшӧм веществоясысь артмӧма лы.
Лылӧн свойствоыс абу сӧмын сійӧ тэчасног сайын, но и сы сайын, кутшӧм веществоясысь сійӧ артмӧма.
Медым тӧдмавны, кутшӧм веществояс эм лыын, вӧчам татшӧм опыт (70-ӧд серпас).
1 опыт.
Босьтам кутшӧмкӧ лы, шуам ыджыд черилысь ордлы.
Крепитам тайӧ лысӧ сутуга помӧ да сюям спиртовка биӧ.
Лы сотчӧ.
Сэк жӧ лы сьӧдасьӧ, шомассьӧ.
Сэсся лыыслӧн шомыс вочасӧн сотчӧ, и сійӧ лоӧ еджыдӧн.
Сэн кольӧны сӧмын сотчытӧм веществояс.
Сідзӧн, лыын эмӧсь сотчан органическӧй веществояс да сотчытӧм минеральнӧй веществояс (пӧим).
Тӧдмалам, кыдз вежсисны сотӧм бӧрас лыыслӧн свойствоясыс.
Кыскам сотӧм лысӧ бисьыс да кӧдзӧдам.
Видлам киӧн: лы кокниа жугласьӧ-чегьясьӧ да киссьӧ.
Сотӧм лы чорыд и рӧшкыд.
2 опыт.
Босьтам мӧд лы (сідзжӧ чери ордлы) да лэдзам сійӧс ва сора солянӧй кислота тыра пробиркаӧ.
Кислотаын сылӧны лыысь минеральнӧй веществоясыс, сэки петӧны углекислӧй газлӧн больяс.
Колям лысӧ кислотаас час-мӧд кежлӧ либӧ весиг мӧд урокӧдз.
Кислотаын дыр видзӧм бӧрын лыас кольӧны сӧмын органическӧй веществояс.
Кыскам лысӧ кислотаысь, мыськалам ваын да видлам. кутшӧм сійӧ лоӧма.
Кислотаын видзӧм лы небыд да нюдз (упругӧй): сійӧс позьӧ кусыньтны да весиг гӧрддзавны.
Сідзӧн, минеральнӧй веществояс сайын лылӧн чорыдлуныс да рӧшкыдлуныс, а органическӧй веществояс сайын — лылӧн небыдлуныс да упругостьыс.
Том да пӧрысь лыяс.
Миян олӧм чӧж лыяслӧн составыс ёна вежласьӧ.
Челядьяслӧн лыясас зэв уна органическӧй веществояс, сы вӧсна налӧн лыясыс небыдӧсь, сетчысьӧсь.
И тайӧ каднас торъя нин колӧ видзны лыястӧ.
Неладнӧ пукалӧмысь либӧ сулалӧмысь, сьӧкыдторъяс новлӧдлӧмысь кагалӧн либӧ подростоклӧн лыясыс вермасны кусыньтчыны и сэтшӧм кусыняӧн кольны нэмыс кежлӧ.
Лыяслӧн чукыльтчӧм да вредитчӧм овлывлӧ и аслыспӧлӧс челядь висьӧмысь — рахитысь.
Рахитӧн челядь висьӧны омӧль сёянысь, омӧль условиеясын олӧмысь.
Царскӧй Россияын рабочӧйяс эз гежӧда овлыны пемыд, васӧд пӧдвалъясын и сёйлісны омӧля; сэтшӧм оланногъясад унаысь быдмывлісны рахита челядь.
СССР-ын рабочӧйяс да налӧн челядьыс олӧны дзик мӧд оласногын, да ӧні челядьяс гежӧдджыка висьӧны рахитӧн.
Дыр кадӧн миян лыясыд пыр ёнджыка и ёнджыка йиджтысьӧны минеральнӧй веществоясӧн.
И челядьлӧн кӧ лыясыс зэв сетчысьӧсь, старикъяслӧн, мӧдарӧ, лыясыс чегъясьысьӧсь, сы вӧсна мый на пытшкын этша органическӧй веществоясыс и зэв уна минеральнӧй веществоясыс.
Сы вӧсна пӧрысь йӧзлӧн унджыкысь и овлывлӧ лы чегӧмъяс.
Тадз олӧм чӧж вежсьӧ миян лыяслӧн составыс да свойствоыс.
Позвоночник.
Кыдз водзын висьтавсьыліс нин, позвоночник — сійӧ скелетлӧн медглавнӧй юкӧныс.
Мортлӧн позвоночникыс артмӧма 33 либӧ 34 позвонокысь.
Сыын эм 5 юкӧд: 1) сьыліса, 2) морӧсса, либӧ мышкуса, 3) косса, 4) крестцовӧй да 5) бӧжса, либӧ копчиковӧй (71-ӧд серпас).
Сьыліса юкӧд артмӧма 7 позвонокысь.
Интереснӧ, мый пӧшти став млекопитающӧй животнӧйяслӧн сідзжӧ 7 сьыліса позвонок.
Зэв ыджыд жирафалӧн сійӧ кузь сьыліас сы мында жӧ сьыліса позвонокыс, мыйтӧм и дженьыдик сьыліа ичӧтик шырлӧн.
Тайӧ индӧ морт да млекопитающӧй животнӧйяс кост матыслун вылӧ.
Сьыліса позвонокъяс — посньыдикӧсь, налы сӧмын лоӧ кутны юрлысь сьӧктасӧ.
На костын жӧ гӧчыс бура кыз.
Сы вӧсна сьыліса юкӧныс и вермӧ вӧчны уна пӧлӧс вӧрӧмъяс.
Тайӧс кокни прӧверитны ас вылад.
Морӧсса, либӧ мышкуса, юкӧд артмӧма 12 позвонокысь.
Тайӧ сійӧ позвонокъяс, кодъяскӧд мышсяньыс йитчӧны ордлыяс.
Морӧсса позвонокъяс гырысьджыкӧсь голяса дорысь, налы лоӧ кутны ыджыдджык груз.
Найӧ йитчӧны ас костаныс сідзжӧ гӧчӧн, но морӧсса юкӧнын вӧрӧмъяссӧ ёна падмӧдӧны позвонокъясӧ йитчӧм ордлыясыс.
Морӧсса юкӧд улын эм косса юкӧд.
Сійӧ артмӧма 5 позвонокысь.
Тайӧ нӧшта гырысьджык позвонокъяс, найӧ кутӧны нӧшта ыджыдджык сьӧкта.
Косса позвонокъяс костын эм кыз слӧй гӧч.
Тайӧ юкӧнын вермӧны лоны вель ыджыд вӧрӧмъяс.
Гӧчьяс, кодъяс эмӧсь сьыліса, морӧсса да косса позвонокъяс костын, кутӧны и мӧд ыджыд тӧдчанлун.
Найӧ, кыдзи упругӧй рессоръяс, небзьӧдӧны дзенгӧмсӧ, коді овлывлӧ миян тушаын ветлӧдлігӧн, котралігӧн, чеччалігӧн.
Эз кӧ вӧвны гӧчьясыс, став тойыштчӧмъясысь ми эськӧ зэв ёна доймалім да кылім дзенгӧмсӧ.
Косса юкӧд улын эм крестцовӧй юкӧд, либӧ крестец.
Сійӧ артмӧма вит ӧтлаасьӧм позвонокъясысь, кодъяс артмӧдӧмаӧсь ӧти лы.
Крестецыс йитчӧ таз лыкӧд да лоӧ ён мыджӧдӧн тушалы.
Позвоночникыс мортлӧн помасьӧ копчик юкӧдӧн, либӧ копчикӧн.
Млекопитающӧй животнӧйяслӧн тайӧ юкӧдыс зэв ыджыд, сійӧ лоӧ бӧжлӧн лыыс.
Мортлӧн жӧ копчик артмӧма 4 либӧ 5 ӧтлаасьӧм позвонокъясысь — тайӧ быдмытӧм бӧжлӧн коляс.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый морт матын бӧжа животнӧйяслы.
Мортлӧн тайӧ быран бӧж колясыс ӧти йӧзлӧн артмӧма 5 позвонокысь, мукӧдыслӧн 4 позвонокысь.
Вот мый вӧсна абу быд мортлӧн ӧтмында позвонок: ӧтияслӧн 33, мукӧдъяслӧн 34.
Мортлысь став позвоночниксӧ видлалігӧн кокни казявны, мый сійӧ абу веськыд, — сылӧн эм кык кусынь: ӧтикыс сьыліса юкӧдын, мӧдыс косса юкӧдын.
71-ӧд серпас вылын стрелкаясӧн петкӧдлӧма сійӧ кусыньяссӧ.
Найӧ артмӧны челядь кадӧ.
Кор кага велалӧ кутны юрсӧ веськыда, сэк артмӧ кусыньыс позвоночник сьыліса юкӧдын.
Сэсся, кор кага заводитӧ ветлӧдлыны, сылӧн артмӧ кусыньыс позвоночник косса юкӧдын.
Ми видлалім позвоночниклысь нормальнӧй формасӧ, но мукӧддырйиыс йӧзлӧн позвоночникыс овлывлӧ чукыльтчӧма.
Велӧдчысьяслӧн позвоночник чукыльтчӧмыс оз гежӧда овлывлы классын лёкногӧн пукалӧм вӧсна (72 ӧд серпас).
Позвоночниклӧн чукыльтчӧмыс дзоньвидзалунлы вреднӧ.
Позвоночник чукыльтчӧмла топалӧны гыркпытшкӧсса органъяс, лолавны лоӧ сьӧкыдджык, телӧын вирыс пондас ветлыны омӧльджыка.
Удж сайын пукавны либӧ сулавны колӧ лӧсьыда.
Удж дырйи колӧ вӧчавны физкультминуткаяс.
Колӧ котыртчӧмӧн (организованнӧя) занимайтчыны физкультураӧн.
Груднӧй клетка.
Морӧсса, либӧ мышкуса, позвонокъяскӧд сайсяньыс йитчӧны ордлыяс.
Мортлӧн овлывлӧ 12 гоз ордлы, водзсяньыс найӧ унджыкыс йитчӧны морӧспанькӧд да артмӧдӧны груднӧй клетка.
Сы вӧсна мый позвонокъяскӧд ордлыяс мышкусяньыс йитчӧны суставъяс пыр, а водзсяньыс — морӧспанькӧд гӧчьяс пыр, то груднӧй клетка неуна вермӧ вӧрны: кыпавлӧ лолыштігӧн да лэдзчывлӧ бӧр лолыштігӧн.
Кыдз лёкногӧн туша кутӧмысь овлывлӧ позвоночниклӧн чукыльтчӧм, сы вӧсна жӧ овлывлӧ груднӧй клетка формалӧн нелючки тэчасног.
Сідз, пыр кӧ пукавны морӧсӧн пызан дорӧ ӧшӧдчӧмӧн, сэк груднӧй клеткаыс вермас лоны плавкӧсӧн.
Тайӧ вреднӧ, та вӧсна омӧльтчӧ тыяслӧн да сьӧлӧмлӧн уджыс.
Уджалігӧн колӧ пукавны либӧ сулавны лӧсьыда.
Конечность лыяс.
Морт конечность — ки да кок — тэчасногын эм уна ӧткодьтор.
И ки и кок юксьӧны куим юкӧд вылӧ.
Киын торйӧдӧны пельпом, сой да кисть.
Кокын торйӧдӧны лядьвей, кокчер да коклапа.
И кокын и киын лыыс ӧтмындаӧн — 30-ӧн.
Но кияс да кокъяс вӧчӧны оз ӧткодь удж.
Кокъяс — сійӧ органъяс, кодъяс кутӧны тушанымӧс да кодъясӧн ми ветлӧдлам.
Кияс жӧ вӧчӧны зэв уна сикас вӧрӧмъяс: ми найӧн вермам босьтны предметъяс, найӧс вештавны да с. в.
Сы вӧсна миян уджалӧмын кияслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Абу ӧткодьӧсь и кияслӧн да кокъяслӧн лыясыс.
Ки лыяс вӧсньыдджыкӧсь и кокньыдджыкӧсь.
Кок лыяс сьӧкыдджыкӧсь и кызджыкӧсь.
Кистьяс йитчӧмаӧсь ӧти-мӧд дінас вӧранаӧнджык кок лыяс дорысь.
Торъя нин ыджыд торъялӧмыс кисть да коклапа тэчасногын.
Медыджыд торъялӧмыс кистьлӧн коклапаысь сыын, мый килӧн ыджыд чуньыс зэв вӧрысь и сулалӧ воча мукӧдыслы.
Ыджыд чуньлӧн (певлӧн) татшӧм положение вӧсна миян ки лоӧ кватлалан органӧн.
Коклӧн ыджыд чуньыс топӧдчӧма мукӧд кокчуньяс дінӧ, да коклапа миян лоӧ мыджӧд органӧн.
Мортлӧн нормальнӧй коклапаыс кусыньтчыштӧма свод моз, сы вӧсна сійӧ упругӧй рессора кодь.
Та вӧсна небзьӧ дзенгӧмыс, коді миян овлӧ ветлӧдлігӧн, котралігӧн.
Но оз гежӧда овлывлыны плавкӧс, сводтӧм коклапаа йӧз (73-ӧд серпас).
Плавкӧс коклапа овлывлӧ векньыд, дзескыд кӧмкот новлӧмысь, но сійӧ вермӧ лоны и профессиональнӧй уджын, шуам рабочӧй-грузчикъяслӧн, кодъяслы лоӧ новлӧдлыны ыджыд грузъяс.
Йӧзлы, кодъяслӧн артмӧма плавкӧс кок лапа, зэв сьӧкыд ветлӧдлыны.
Ки да кок скелетлысь тэчасногсӧ видлалӧмӧн ми аддзам, мый найӧ тэчасногын торъялӧмыс йитчӧма сыкӧд, мый ки да кок вӧчӧны оз ӧткодь удж.
Оз ӧткодь удж найӧ вӧчны сы вӧсна, мый мортлӧн веськыд походка, мый сылӧн тушаыс сувтса (вертикальнӧй).
Лыяс, кодъяс отсӧгӧн конечностьяс йитчӧны тушакӧд.
Кияс тушакӧд йитчӧны лопатка да ключицаяс пыр.
Ключицаяс ӧтлаасьӧны морӧспань лыкӧд.
Найӧс кокни малыштӧмӧн аддзыны аслад морӧс вевдор юкӧнысь.
Быд ключица йитчӧ лопаткакӧд.
Лопаткаястӧ позьӧ малыштӧмӧн аддзыны аслад мышку вылысладорсьыд.
Кыкнан лопаткакӧд суставӧн йитчӧ пельпом лы.
Кокъяс тушакӧд йитчӧмаӧсь таз лы отсӧгӧн.
Таз лы артмӧма кык ыджыд тазӧвӧй лыысь.
Водзсяньыс найӧ топыда йитчӧны ӧти-мӧдыскӧд, а бӧрладорсяньыс — крестецкӧд.
Быд таз лыын эм ыджыд гуран — впадина, кытчӧ пырӧ лядьвей лылӧн юрыс.
Сідзнад, таз лыӧ мыджсьӧмӧн, миян коклыяс ас выланыс кутӧны тушалысь став сьӧкталунсӧ.
Юрлы.
Морт юрлыын торйӧдӧны кык юкӧн: юрчашка да чужӧмбан лыяс (74-ӧд серпас).
Юрчашка артмӧма ньӧти вӧртӧг йитчӧм лыясысь.
Сы пытшкын куйлӧ юр вем.
Пӧшти став чужӧмбан лыясыс ӧти-мӧд костаныс йитчӧмаӧсь вӧртӧг жӧ, сӧмын ӧти лы — улыс черлы — йитчӧма вӧрӧм вылӧ.
Млекопитающӧй животнӧйяс юрлыысь торйӧдӧны сэтшӧм жӧ юкӧнъяс, да сэні пӧшти сійӧ жӧ лыяс.
А век жӧ, кутшӧма мортлӧн юрлыыс торъялӧ животнӧй юрлыысь!
Млекопитающӧй животнӧйяслӧн чужӧмбан лыясыс водзӧ чургӧдчӧны, а мортлӧн тайӧ лыясыс лоӧны ёна развитчӧм юрчашка улын.
Водзӧ чургӧдчӧм черлыясыс животнӧйяслы колӧны враг вылӧ уськӧдчыны, врагъяскӧд водзсасьны, кӧрым чукӧртны да с. в.
Мортлӧн жӧ сійӧ веськыд походка да прӧст кияс вӧснаыс став тайӧ уджсӧ вӧчӧны киясыс.
Сідзӧн, морт юрлылӧн тэчасногыс йитчӧма сыкӧд, мый сылӧн юр вемыс ёна развитчӧма да мый сійӧ ветлӧ кык кокӧн да сылӧн эмӧсь прӧст кияс.
Скелетлысь тэчасногсӧ видлалігӧн ми аддзам, мый морт да млекопитающӧй животнӧйяс скелет тэчасногын эм уна ӧткодьыс.
Но такӧд тшӧтш ми установитім, мый морт скелет тэчасногын эм зэв уна торъялӧмъяс, кодъяс лоӧмаӧсь мортлӧн сувтсӧн ветлӧм ради.
МЫШЦАЯС ДА НАЛӦН УДЖ.
Ми дугдывтӧг вӧчалам разнӧй сикас вӧрӧмъяс киясӧн, кокъясӧн, юрӧн, став миян телӧӧн.
Миян став вӧрӧмыс вӧчсьӧ мускулъяс, либӧ мышцаяс отсӧгӧн.
Мышцаястӧ кокни малыштны ас вывсьыд, на пӧвсысь зэв унаӧн йитчӧны миян скелеткӧд.
Мышцаясыс йитчӧны лыяс бердӧ кос сӧнъясӧн (сухожилиеясӧн), кодъясӧс сідзжӧ кокни аддзыны ас вывсьыд, шуам килапаысь.
Мышцаяс вермӧны дженьдавлыны, сэк найӧ лоӧны дженьыдӧсь, но кызджыкӧсь.
А сы вӧсна, мый мышцаыс унджыкысьсӧ йитчӧмаӧсь лыяс бердӧ, то асланыс дженьдігӧн найӧ вӧрӧдӧны и лыяссӧ.
75-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма килӧн лыясыс да кыкъюра (двуглавӧй) мышца (став мукӧд мышцаяссӧ серпас вылын абу петкӧдлӧма).
Тайӧ стӧч сійӧ мышцаыс, кодӧс видлывлӧны мукӧддырйи, кор кӧсйӧны тӧдмӧдны ён-ӧ киыс, ӧд кымын кызӧсь мышцаясыс, сымын найӧ ёнджыкӧсь.
Серпас вылын тыдалӧ, мый мышцаыс дженьдігас лоӧ дженьыд, но кызджык.
Дженьдавлігас мышцаыс кыскӧ лысӧ, код бердӧ сійӧ йитчӧма, да киыд гырддзаӧдыс кусыньтчылӧ сэки.
Мышцаяслӧн дженьдавлӧм.
Мышцаяс дженьдавлӧмӧн позьӧ тӧдмасьны татшӧм опытъяс вылын.
1 опыт.
Дӧрӧм сос лэптӧмӧн, кушӧдам кинымӧс дзоньнас.
Увлань лэдзӧмӧн, мерайтам кыкъюра мышца вывті сойлысь кызтасӧ.
Сэсся, суниссӧ мернӧй линейка вылӧ пуктӧмӧн, тӧдмалам, кымын сантиметр кыза сойным.
Ӧні гырддзаӧдз ёна кусыньтам сойнымӧс.
Кыкъюра мышцаыс зэв ёна дженьдіс.
Выльысь мерайтам сойлысь кызтасӧ сійӧ жӧ местаӧд да тӧдмалам, кымын сантиметр кызта сійӧ лоӧ.
Мышца дженьдавлӧм дырйи сойлӧн кызтаыс лоӧ кызджык.
Тайӧ мерайтӧмъясыс петкӧдлӧны, мый мышцаыс дженьдавлігӧн лоӧ кыз, но дженьыдджык, сы вӧсна и сійӧ кыпӧдӧ сойлысь увладор юкӧнсӧ.
Тадз жӧ дженьдавлӧны миян телӧлӧн мукӧд мышцаясыс.
2 опыт.
Босьтам сӧмын на виӧм лягушалысь вундӧм бӧр коксӧ.
Вундӧминтіыс кучик дорӧдыс трапкаторйӧн босьтам да ӧдйӧ нетшыштӧмӧн кулям лягуша лапаысь кучиксӧ.
Кучикыс чувки моз шедӧ.
Кульӧм кучика кок вылын лӧсьыда тыдалӧны мышцаясыс да еджыд югъялан коссӧнъясыс, кодъясӧн найӧ крепитчӧмаӧсь лыясас.
Мышцаяс пӧвсын эм ыджыд пӧкъя мышца — татшӧм мышцаыс эм и морт кокын.
Ваӧн кӧтӧдам лягушалысь лапасӧ да сійӧс пуктам стеклӧ тор вылӧ.
Пӧкъя мышца вылас пуктам сов чепель (76-ӧд серпас).
Недыр кад мысти сов действуйтӧм вӧсна лягушалӧн мышцаыс кутас дженьдыны.
Тадз ми аддзам, кыдзи дженьдавлӧ мышца.
Кыдз морт телӧын, сідз жӧ и животнӧйяс телӧын сӧмын мышцаяс вермӧны дженьдавлыны.
Дженьдавлӧм — мышцаяслӧн свойство.
Мышцалӧн удж.
Кыдз ми шулім нин, унджык мышцаыс крепитчӧ лыяс бердӧ, тайӧ — скелетлӧн мышцаяс.
Но эмӧсь мышцаяс, кодъяс гыркпытшкӧсса органъясын: сьӧлӧмын, рушкуын, сювъясын, кудз гаддьын, тайӧ — гыркпытшкӧсса мышцаяс.
Ӧтикыс и мӧдыс вермӧ дженьдавлыны; таӧн став мышцаясыс ӧткодьӧсь.
Торъялӧмыс налӧн сыын, мый скелетса мышцаяс вермӧны дженьдавны миян вӧля серти, а гыркпытшкӧсса мышцаяс дженьдавмӧны миян вӧляысь зависиттӧг.
Гыркпытшкӧсса мышцаяслӧн гыркпытшкӧсса органъяс уджын тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Сідз, мышца дженьдавлӧмӧн уджалӧ миян сьӧлӧм да миян телӧ кузя тойлалӧ вирсӧ.
Сідз, мышцаяс дженьдавлӧмӧн жӧ, кодъяс эмӧсь рушку да сюв стенкаясын, сёяныс мунӧ-вешйӧ рушкуӧд да сювъясӧд.
Скелетлӧн мышцаяс (77-ӧд серпас) миян уджалӧмын кутӧны зэв ыджыд тӧдчанлун.
Сӧмын тайӧ мышцаяс дженьдавлӧмӧн ми вермам уджавны.
Мышцаяс развивайтӧмын уджлӧн да физкультуралӧн тӧдчанлуныс.
Ми тӧдам нин, кутшӧм тӧдчанлуныс уджлӧн да физкультуралӧн скелет развивайтӧмын да ёнмӧдӧмын.
Торъя нин ыджыд налӧн тӧдчанлуныс миян мыщцаяс развивайтӧмын да ёнмӧдӧмын.
Ми кӧ мышцаяссӧ унаысь упражняйтам, найӧ лоӧны ёнджыкӧсь да эбӧсаджыкӧсь.
Мӧдарӧ, упражняйтчытӧмысь найӧ лоӧны жебӧсь, омӧльӧсь.
Миянлы колӧ ёнмӧдны ассьыным мышцаяснымӧс.
Ӧткодялам мортӧс, коді уджалӧ физическӧй удж вылын, шуам, кузнец-молотобоецӧс, морткӧд, коді оз уджав физическӧй удж вылын да оз занимайтчы физкультураӧн.
Кутшӧм ён да чорыд мышцаясыс кузнецлӧн!
Сійӧ найӧс дугдывтӧг упражняйтӧ уджын.
Тадз, физическӧй удж тӧдчӧ мышцаяс ёнмӧм вылӧ.
Но профессиональнӧй уджын оз став мышцаясыс участвуйтны, а сӧмын кодсюрӧ.
Тайӧ мышцаясыс упражняйтчӧны лунысь лунӧ да ёнмӧны, а мукӧд мышцаясыс оз ёнмыны.
Сы вӧсна, медым став мышцаясыс ёнмисны, колӧ занимайтчыны физкультураӧн.
Физкультура не сӧмын ёнмӧдӧ мышцаяс, но и ёнмӧдӧ став организмсӧ.
Бура котыртӧм физическӧй культура сэтшӧма жӧ колӧ, кыдзи и умственнӧй.
СЁЙӦМ.
Медым овны да уджавны, мортлы колӧ сёйны.
Употребляйтӧм сёян щӧт вылӧ ми быдмам да содам весӧн
Сёян щӧт вылӧ ми вӧчам удж.
Первой тӧдмалам, мыйысь артмӧма миян сёянным.
Мыйысь артмӧма миян сёян.
Ми сёям зэв уна сикас сёян.
Уна ми сёям быдмӧга сёян.
Нянь, рок, пуктасъяс, плодъяс, вотӧсъяс — тайӧ ставыс быдмӧгъясысь лоӧм прӧдуктаяс.
Ми сідзжӧ сёям и животнӧй сёян.
Яй, йӧв, сливочнӧй вый, гос, колькъяс — тайӧ ставыс животнӧйясысь лоӧм продуктаяс.
Та кындзи, ми сёям и минеральнӧй сёян: повареннӧй сов, а сідзжӧ мукӧд совъяс.
Миянлы сідзжӧ колӧ и ва.
Тӧдмалам, кутшӧм веществояс эмӧсь быдмӧгъясысь да животнӧйясысь вӧчӧм прӧдуктаясын.
1 опыт.
Веситам 25 граммӧн посниа торйӧдлӧмӧн прӧдуктаяс, шуам яй, картупель.
Веситӧм прӧдуктаяссӧ косьтам пачын либӧ центральнӧй отопление батарея вылын.
Мӧд урок вылын веситам косьтӧм прӧдуктаяссӧ.
Косьтӧм бӧрын найӧ веситӧны ёна этшаджык сы вӧсна, мый на пытшкысь косьмис ваыс.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый сёян прӧдуктаясын эм ва.
2 опыт.
Босьтам неыджыд тор косьтӧм прӧдукта (яй, картупель).
Крепитам сійӧс сутуга помӧ да сюям спиртовка биӧ.
Косьтӧм яй да картупель сотчӧны, сэк жӧ найӧ шомассьӧны.
Босьтӧм кусӧксӧ-кӧ сэсся пуктыны фарфоровӧй чашкаӧ да донӧдны дыркодь би вылын, то бӧръяпом сыысь кольӧ сӧмын пӧим.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый сёян прӧдуктаясын эмӧсь сотчан органическӧй веществояс да сотчытӧм минеральнӧй веществояс, сӧмын органическӧй веществоясыс ёна унджык, минеральнӧй веществояс дорысь.
Тӧдмалам ӧні, мый асаныс представляйтӧны сёян прӧдуктаясса органическӧй веществоясыс.
Крахмал.
Органическӧй веществояс пӧвсысь, кодъяс эмӧсь сёян-юанын, тшӧкыда паныдасьлӧ крахмал.
3 опыт.
Ва тыра пробиркаӧ шыбытам чепель крахмал да гудралам.
Крахмала васӧ шонтам спиртовка би вылын пузьытӧдз.
Артмас кизьӧр крахмальнӧй клестер.
Пробиркаысь кизьӧрторсӧ кӧдзӧдам да войтӧдыштам сэтчӧ гоз-мӧд войт иода раствор: иодысь крахмал лӧзӧдӧ.
А кисьтан кӧ иодсӧ унджык, крахмалыс сьӧдӧдӧ.
Тадз иодӧн позьӧ тӧдмавны крахмал.
4 опыт.
Войтӧдам иодсӧ еджыд няньтор вылӧ, пуӧм картупель вылӧ — артмӧ лӧз чут.
Сідзнад, тайӧ прӧдуктаясын эм крахмал.
Сійӧ тшӧкыда овлывлӧ быдмӧга прӧдуктаясын.
Крахмалӧн озыр прӧдуктаяс — нянь, рок, картупель.
Сахар.
Быдмӧга прӧдуктаясын тшӧкыда паныдасьлӧ сідзжӧ сахар.
Сахарыс кӧ прӧдуктаас уна, сійӧс абу сьӧкыд тӧдмӧдны кӧр сертиыс.
Медуна сахарыд сахарнӧй свеклӧын, сідзжӧ сійӧ эм юмов вотӧсъясын, плодъясын, градйӧр пуктасъясын.
Сахар эм и животнӧй прӧдуктаясын, шуам, йӧлын.
Крахмал да сахарӧс торйӧдӧны ӧти группа веществоясӧ да шуӧны углеводъясӧн.
Госъяс.
Госъяс эмӧсь и быдмӧгъясысь и животнӧйясысь лоӧм прӧдуктаясын, сы вӧсна и торйӧдӧны быдмӧга да животнӧй госъяс.
Быдмӧга госъяс — сійӧ подсолнечнӧй вый, шабді вый, кӧнтусь вый да мукӧд.
Животнӧй госъяс — сійӧ сливочнӧй вый, порсь гос, мӧс гос да мукӧд.
Гостӧ зэв кокниа позьӧ тӧдмавны.
5 опыт.
Босьтам кышсьыс весалӧм подсолнечнӧй кӧйдыс либӧ кӧнтусь, пуктам сійӧс еджыд кабала вылӧ, вевттям сійӧ жӧ кабаланас да личкам кутшӧмкӧ чорыд торйӧн, шуам бутылкаӧн.
Кабала вылын кольӧны госа чутъяс.
Подсолнечнӧй, кӧнтусь, а сідзжӧ шабді да мукӧд уна быдмӧг кӧйдысъясын эм гос.
Сливочнӧй вый либӧ гос тор кӧ личкан кабала вылын, то сэн кольӧ сэтшӧм жӧ гос чут.
Тадзӧн позьӧ тӧдмавны госаджык прӧдуктаясысь госсӧ.
Белокъяс.
Животнӧй да быдмӧга прӧдуктаясын сідзжӧ эмӧсь белокъяс.
Тайӧ миянлы вывті колана питательнӧй веществояс.
Быдсӧнлы тӧдса курӧг кольклӧн белокыс — тайӧ животнӧй белок.
Белокъяс эмӧсь сідзжӧ яйын, йӧлын, рыськын, сырын.
Тайӧ ставыс животнӧй прӧдуктаяс.
Но белокъяс эмӧсь и быдмӧга прӧдуктаясын.
Медым тӧдмасьны быдмӧга белокъясӧн, вӧчам татшӧм опыт.
6 опыт.
Пуктам блюд вылӧ паньтыр шобді пызь, кисьтыштам неуна ва да вӧчам теста.
Гартыштам сійӧс марляӧ либӧ гежӧда кыӧм ситеч рузумӧ, лэдзам сійӧс ва тыра чашкаӧ да кутам чуньясӧн чабравны.
Ваыс чашкаас лоӧ гудыр.
Сійӧ лоӧ сы вӧсна, мый пызьсьыс марля пырыс петӧны крахмаллӧн зэв посньыдик торъясыс.
Минута 10–15 кутам чабравны тестасӧ ва тыра чашкаын, медым пызьсьыс торйӧдны пӧшти став крахмалсӧ.
Та бӧрын васьыс кыскам рузумсӧ теста коляснас, паськӧдам да видлам, мый кольӧма.
Тестасӧ ваын пожъялӧм бӧрын кольӧма сибдалысь, нюжъялысь вещество.
Тайӧ — быдмӧга белок, клейковина.
Сідзӧн, миян сёянын эмӧсь углеводъяс, госъяс, белокъяс, минеральнӧй совъяс да ва.
Тайӧ став веществоясыс колӧны миянлы сёйӧм-юӧм вылӧ.
Пищеварение.
Сёянторйыс, кодӧс ми сёям, уна ног вежсьӧ вомын, рушкуын, сювъясын.
Сёяныслысь тайӧ вежсьӧмсӧ шуӧны пищеварениеӧн.
Тӧдмасям, кыдзи вочасӧн вежсьӧ сёянторйыс пищеварительнӧй органъясын.
Сёянторсӧ пиньясӧн обработайтӧм.
Вом пытшкӧсын сёян торйыс первойсӧ посньӧдсьӧ пиньясӧн.
Пиньясыс миян абу ставыс ӧткодь (78-ӧд серпас).
Водз пиньяс — резцы. Сёянторсӧ найӧн ми курччалам, орйӧдлам.
Водз пиньяс ӧтар-мӧдар бокас эмӧсь ёсь пиньяс (клыкъяс).
Ылынджык эмӧсь гырысь вуж пиньяс (мӧдногӧн кӧ юр пиньяс), кодъясӧн ми сёянторсӧ няклялам.
Пиньяс кагалӧн мыччысьӧны во тыригӧн.
Куим арӧс кежлӧ сылӧн быдмӧны 20 йӧв пинь.
Тайӧ абу векся пиньяс: сизим арӧс бӧрын найӧ вочасӧн усялӧны да вежсьӧны векся пиньясӧн.
Сідзи, 12–13 арӧс тыриг кежлӧ быдмӧ 28 векся пинь, а 17 арӧс бӧрын нӧшта быдмӧны нёль пинь.
Тайӧ сідз шусяна мудрость пиньяс.
Кымын посниа ми няклялам сёянторсӧ, сымын сійӧ кокниа ньылыштчӧ да переваривайтчӧ.
Сы вӧсна колӧ сёянторсӧ бура няклявны.
Пиньясӧс дӧзьӧритӧм.
Миян дзоньвидзалунлы пиньясӧс дӧзьӧритӧм кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Сёйӧм бӧрын вомтӧ колӧ пожъявны шоныд ваӧн, медым сёянтор колясъяссӧ весавны, мӧдногӧн на пиын овмӧдчасны микробъяс да сёянтор колясъясыс кутасны сісьмыны.
Сідзжӧ колӧ велӧдчыны весавны пиньястӧ щӧткаӧн да порошкиӧн.
Бурджык тайӧс вӧчны асывнас да рытнас, водтӧдз.
Вом пытшкын олысь микробъяс пӧвсын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс тшыкӧдӧны да кисьтӧны пиньяс, пиньясыд сэки зэв ёна висьӧны.
Висян пиньястӧ колӧ лечитны.
Жугласьӧм пиня морт омӧля няклялӧ да омӧля переваривайтӧ сёянсӧ.
Вом пытшкӧсын пищеварение.
Няклялӧм сёянтор кӧтасьӧ дулльӧн, коді артмӧ дуль железаӧн да торъя трубкаясӧд — протокъясӧд — мунӧ вомӧ.
Дуль железаясыс миян куим гоз (79-ӧд серпас).
Но дуль не сӧмын кӧтӧдӧ сёянторсӧ, но мыйтӧмкӧ и переваривайтӧ сійӧс.
Ті, кӧнкӧ, казявлід, мый няньтӧ дыр няклялігӧн сійӧ юммӧ.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый дуль отсӧгӧн крахмал, коді эм няньын, мыйтӧмкӧ пӧрӧ сахарӧ.
Дуль — сійӧ пищеварительнӧй сок, коді переваривайтӧ крахмал.
Сідзӧн, пищеварение заводитчӧ вом пытшкӧсын.
Ньылалӧм.
Няклялӧм да дулльӧн кӧтӧдӧм сёянторйыс вом пытшкӧсса да кыв мышцаяс дженьдавлӧмӧн тойыштчӧ горшӧ да ньылыштчӧ.
Ньылыштӧм сёянтор веськалӧ пищеводӧ, коді трубка кодь да куйлӧ лолалан горш сайын.
Сёянтор ньылалан горш кучикас эмӧсь мышцаяс, найӧ дженьдавлӧны и тойлалӧны сёянсӧ рушкуӧ (80-ӧд серпас).
Рушкуын пищеварение.
Диафрагма кучик улын кынӧм пытшкӧс шуйга вылысладор юкӧнас куйлӧ рушку.
Рушкулӧн кучикыс артмӧма мышцаясысь да пытшкӧссяньыс эжсьӧма нильӧга оболочкаӧн.
Сэні эмӧсь зэв уна посньыдик железаяс, кодъясын артмӧ рушкуса (желудочнӧй) сок.
Тайӧ — пищеварительнӧй сок, тайӧ сок отсӧгнас рушкуын неуна переваривайтчӧны и белокъяс.
Унаӧн мӧвпалӧны, мый сёянторйыс ёнджыкасӧ переваривайтчӧ рушкуын, но тайӧ абу веськыд.
Сёянторлӧн составнӧй веществоясысь рушкуын переваривайтчӧ сӧмын белок, да и сійӧ этшаник.
Сёянторйыслӧн переваривайтчӧмыс ёнджыкасӧ мунӧ сювъясын.
Сювъясӧдыс сёянторйыс тойыштчӧ рушку мышцаяс дженьдавлӧмӧн.
Сювъясын пищеварение.
Рушкусянь заводитчӧ кузь вӧсни сюв.
Вӧсни сюв воддза юкӧдас петӧ рушкуувса сок, коді артмӧ рушку улын куйлысь рушкуувса железаын.
Вӧсни сюв тайӧ жӧ юкӧдас петӧ сӧп, коді артмӧ мускын; мус — сійӧ зэв ыджыд железа, коді куйлӧ кынӧм пытшкӧс веськыдладор вылыс юкӧнас, диафрагма улын.
Вӧсни сюв нильӧга кучикын эмӧсь зэв уна посньыдик железаяс, кодъяс артмӧдӧны да выделяйтӧны сювйӧ сюв сок.
Рушкуувса да сювса сокъяс, а сідзжӧ сӧп действуйтӧмысь вӧсни сювйын дзикӧдз переваривайтчӧны сёянторйысь став веществоясыс: госъяс, углеводъяс да белокъяс.
Пищеварение вӧсна белокъяс, госъяс да углеводъяс пӧрӧны сылан (растворимӧй) веществоясӧ.
Тайӧ веществоясыс вӧсни сювйын йиджтысьӧны вирӧ да разалӧны став туша пасьтала.
Переваривайтчытӧм торъясыс вӧсни сювйысь тойлавсьӧны кыз сювйӧ.
Сійӧ стенкаясын йиджтыссьӧ ва, и став пусьытӧм сёян колясъясыс сэні вочасӧн пыр топалӧны.
Сэсся веськыд сюв ныр найӧ шыбытсьӧны ортсӧ.
Пӧтӧса (питательнӧй) веществоясӧс усвоитӧм.
Пӧтӧса веществоясыс, кодъяс вӧсни сювйын йиджтысьӧны, веськалӧны вирӧ да сыӧн разӧдсьӧны туша пасьтала.
Наысь сэсся артмӧ миян телӧлӧн веществоыс.
Сідз миянӧн сёйӧм сёянторъясыс бӧръя помнас усваивайтчӧны, мӧдногӧн пӧрӧны миян телӧ веществоясӧ.
Главнӧй правилӧяс сёйигӧн.
Сёйӧм-юӧмлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс миян дзоньвидзалунлы да сы вӧсна сійӧс колӧ бура организуйтны.
Сёйны колӧ ӧти кадӧ, суткиын нёльысь кымын.
Лёкногӧн сёйӧм омӧльтӧ дзоньвидзалун.
Оз ков вунӧдны, мый сёянторкӧд ӧттшӧтш миян телӧӧ вермасны веськавны висьӧм чужтысь микробъяс. Сы вӧсна колӧ, медым сёянтор вӧлі сӧстӧма лӧсьӧдӧма и абу няйтчӧдӧма.
Сёйигӧн сійӧ вермас няйтчыны киясысь, сы вӧсна сёйӧм водзвылад киястӧ колӧ мыськыны.
Сёйны да юны колӧ торъя дозъясысь, мӧдногнад верман висьмыны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Сёйигӧн колӧ бура няклявны сёянсӧ, ӧд омӧля няклялӧмӧн сёяныд рушкуад да сювъяд дырджык переваривайтчӧ да омӧльджыка усваивайтчӧ.
Правильнӧй сёйӧмад ыджыд тӧдчанлун кутӧ сёянторлӧн составыс.
Миян сёйӧм-юӧмын колӧны белокъяс, госъяс, углеводъяс, минеральнӧй совъяс да ва.
Торъя ыджыд тӧдчанлуныс белокъяслӧн.
Позьӧ зэв уна сёян сёйны, но сёянас кӧ абуӧсь тырмымӧн белокъяс, организм кутас страдайтны, ӧд белокъясыс колӧны миян телӧ тэчӧм вылӧ да нинӧмӧн найӧс оз позь вежны.
Тіян арлыда челядьлы колӧ суткиӧн 80 грамм белок.
Но тайӧ индӧм веществояс кындзи миянлы колӧны сідзжӧ аслыспӧлӧс веществояс — витаминъяс.
Морт кӧ тырмымӧн сёйӧ белокъяс, госъяс, углеводъяс, а сідзжӧ минеральнӧй совъяс да ва, но сійӧ сёянас абу кӧ витаминъясыс, то сылӧн лоӧны разнӧй висьӧмъяс, шуам, цынга, рахит да мукӧд.
Тайӧ висьӧмъяссьыс медбур лечитчӧмӧн лоӧ сэтшӧм прӧдуктъяс сёйӧм, кӧні уна витамин.
Шуам, рахитӧн висьысь челядьлы врачьяс сетӧны юны чери вый, кытӧні витаминыс уна.
Уна витаминыс свежӧй пуктасъясын, свежӧй плодъясын, свежӧй йӧлын, сливочнӧй выйын.
Миян сёян-юанъясын быть колӧны витаминъясыд.
Бура сёйӧм котыртігӧн сёян колӧмсӧ колӧ артавны удж серти.
Кымын ыджыд удж морт вӧчӧ, сымын уна видзсьӧ сійӧ телӧысь веществоясыс и сымын унджык сёян-юан ковмас сійӧ вошӧмъяссӧ выльмӧдныс.
Сідзӧн, ёна уджалігӧн миянлы колӧ унджык сёян-юан, кокни удж вӧчигӧн дорысь.
Миян странаын, кӧні вужсяньыс вежсьӧ став овмӧсыс да оласногыс, выльногӧн котыртчӧ и сёйӧмыс.
Гортын сёйӧмысь ми ёнджыка и ёнджыка вуджам ӧтувъя сёйӧмӧ.
Промышленнӧй каръясын миян стрӧитӧма гырысь няньзаводъяс, зэв гырысь фабрика-кухняяс, кодъяс лэдзӧны нянь да ӧбедъяс ӧтувъя столовӧйяслы.
Век ёнджыка и ёнджыка школаясын паськалӧны пӧсь завтракъяс.
Пӧшти став миян фабрикаяс, заводъяс бердын восьталӧма рабочӧй столовӧйяс.
Миян совхозъясын, колхозъясын вуджӧны ӧтувъя сёйӧмӧ.
Ӧтувъя сёйӧмӧн миян шымыртӧма йӧзсӧ миллионъясӧн.
Сӧмын миян социалистическӧй странаын тадз тӧждысьӧны уджалысьяс сёйӧм йылысь, сы вӧсна миян сэтшӧм ёна и паськалӧма ӧтувъя сёйӧм.
Миянлы сійӧс колӧ нӧшта на ёнмӧдны, бурмӧдны да паськӧдны.
ЛОЛАЛӦМ.
Сёянысь да ваысь кындзи мортлы овнысӧ колӧ сынӧд.
Сёянтӧг морт вермас овны кымынкӧ вежон, ватӧг — кымынкӧ лун, а сынӧдтӧг сійӧ оз вермы овны и некымын минута.
Суткиӧн ми ас пытшкӧ лолыштам 10000 литрысь унджык сынӧд.
Тайӧ сынӧдсьыс миян тыясын ми босьтам олӧм вылӧ колана кислород.
Кутшӧм туйӧд сынӧд пырӧ тыясӧ.
Ми лолыштам сынӧдсӧ ныр пыр либӧ вом пыр.
Ныр да вом пытшкысь лолыштӧм сынӧд веськалӧ гортаньӧ (81-ӧд серпас).
Гортань — сійӧ лолалан горшлӧн заводитчаніныс.
Сійӧ артмӧма гӧчьясысь.
Гортаньсянь сынӧдыс пырӧ лолалан горшӧ, коді сідзжӧ артмӧма гӧчьясысь.
Лолалан горш юксьӧ кык гӧч трубкаяс (бронхияс) вылӧ.
Тыясын бронхияс вожавлӧны пыр посньыдджык и посньыдджык вожъяс вылӧ, кодъяс медбӧрын помасьӧны ты больясӧн.
Ты больясӧ и пырӧ миян лолыштӧм сынӧдыс.
Тайӧ уна больяссьыс, кодъяслӧн стенкаясас эмӧсь зэв посньыдик вирсӧнъяс, и артмӧмаӧсь миян тыясыс (82-ӧд серпас).
Кыдз артмӧ лолыштӧм да бӧр лолыштӧм.
Быдсӧн, дерт, казявлісны, кыдз лолыштігӧн кыптӧ морӧс и лэдзчӧ бӧр лолыштігӧн.
Лолалігӧн груднӧй клетка пытшкӧслӧн объёмыс вежласьӧ.
Тайӧ позьӧ аддзыны татшӧм опыт вылын.
1 опыт.
Зэв пыдысянь бӧр лолыштӧм бӧрын сунисӧн мерайтӧй морӧс гӧгӧр.
Сы бӧрын зэв ыджыда лолыштӧй, и сідзжӧ мерайтӧй морӧс гӧгӧр.
Тайӧ мерайтӧмсьыс лыдпасъяссӧ ӧткодялӧмысь тыдалӧ, мый лолыштігӧн груднӧй клетка пытшкӧслӧн объёмыс ыдждӧ, а бӧр лолыштігӧн — чинӧ.
Сэк жӧ вежласьӧ и тыяслӧн объёмыс: лолыштігӧн сынӧдыс пырӧ тыясӧ да найӧ паськалӧны, бӧр лолыштігӧн тыясысь сынӧдыс петӧ, да найӧ чинӧны.
Но став сынӧдыс тыясысь некор оз пет.
Кӧть нӧшта пыдысянь бӧрсӧ лолышт, этшаник сынӧд пыр кольӧ тыясад.
Кыдз жӧ артмӧ лолыштӧмыс да бӧр лолыштӧмыс?
Медводз кӧ, дженьдавлӧны лолалан мышцаяс, кодъяс медъёнасӧ эмӧсь ордлыяс костын.
Тайӧ мышцаясыс дженьдавлігӧн ордлыясыс кыпалӧны, груднӧй клетка сэк паськалӧ.
Такӧд тшӧтш паськалӧны тыяс, кытчӧ пырӧ сынӧд.
Тадз, артмӧ лолыштӧм.
Кор лолалан мышцаясыс личалӧны, груднӧй клетка лэдзчӧ.
Та бӧрся топалӧны тыяс, да наысь петӧ сынӧдыс.
Тадз артмӧ бӧр лолыштӧм.
Лолалігӧн тшӧтш уджалӧ диафрагма.
Быд лолыштігӧн сійӧ лэдзчӧ, а бӧр лолыштігӧн кыптӧ (83-ӧд серпас).
Быд лолыштӧм бӧрын мунӧ бӧр лолыштӧм.
Чӧв олігӧн ыджыд морт вӧчӧ 15 кымын лолыштӧм минутаӧ.
Уджалігӧн, торъя нин ёна уджалігӧн, лолалӧм ӧддзӧ, лолыштӧм и бӧр лолыштӧм лоӧ пыдысяньджык.
Тайӧс позьӧ прӧверитны ас вылад татшӧм опыт серти.
2 опыт.
Лыддьӧй, кымынысь лолыштад ті ӧтик минутаӧ.
Та бӧрын кияснад зэв ёна ӧвтчӧй минута кык-куим, да бӧрас сідзжӧ лыддьӧй, кымынысь ӧні лолыштад ӧти минутаӧ.
Вӧлӧмкӧ, ёна уджалігӧн лолыштӧмыд да бӧр лолыштӧмыд овлӧ тшӧкыдджыка.
Тайӧ сы вӧсна, мый уджалігӧн унджык колӧ кислородыс да унджык выделяйтчӧ углекислӧй газыс.
Кыдзи вежсьӧ тыясын сынӧдыс лолалігӧн.
Ми лолалам миян гӧгӧрса сынӧдӧн.
Ті тӧданныд, мый тайӧ сынӧдас ⅕ юкӧныс кислород, а ⅘ юкӧныс азот и мый тайӧ сынӧдас эм зэв этшаник углекислӧй газ.
Татшӧм миянӧн лолыштан сынӧдлӧн составыс.
Миянӧн бӧр лолыштан сынӧдлӧн составыс неуна мӧд.
Тайӧс позьӧ аддзыны татшӧм опытъяс вылын.
1 опыт.
Югыд известкаа ва тыра стӧканӧ стеклӧ трубка пыр либӧ идзас пыр пӧлялӧй бӧр лолыштан сынӧд.
Недыр кад мысти стӧканын известкаа ваыс лоӧ гудыр.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый бӧр лолыштан сынӧдын уна углекислӧй газ.
Тӧдмалӧма, мый бӧр лолыштан сынӧдын углекислӧй газыс 150 пӧв унджык, лолыштан сынӧдын дорысь.
Сідз жӧ бӧр лолыштан сынӧдын, лолыштан сынӧд серти, этшаджык кислородыс.
А азотыс лолыштан сынӧдын пӧшти сы мында жӧ, мыйда и бӧр лолыштан сынӧдын.
Сідзӧн, тыясын босьтсьӧ кислород, а лэдзсьӧ углекислӧй газ.
2 опыт.
Босьтны кӧдзыд, кос стеклӧ, вайӧдны сійӧс вом дорӧ да лолавны сы вылӧ.
Стеклӧ вылӧ пуксьӧны зэв посньыдик ва войтъяс, стеклӧыс «пӧсялӧ».
Тайӧ петкӧдлӧ, мый бӧр лолыштан сынӧдын уна ва руыс.
Сідзӧн, углекислӧй газ кындзи тыясысь петӧ ва (ва ру кодьӧн).
Но кытчӧ вошӧ тыясӧ лолыштан кислородыс да кысь на пытшкын лоӧ сэтысь петан углекислӧй газыс?
Миянӧн лолыштан сынӧдыс тыртӧ ты больяссӧ; налӧн стенкаясас эмӧсь зэв уна посньыдик вирсӧнъяс, кытъясті и ветлӧ вирыс.
Ты больясын кислородсӧ вир босьтӧ да разӧдӧ туша пасьтала.
Вир сетӧ кислородсӧ быд органъяслы да ас пытшкас налысь босьтӧ углекислӧй газсӧ, коді артмӧ тайӧ органъяс уджалігӧн.
Сідз, миян телӧса быд органъяс босьтӧны кислород да лэдзӧны (выделяйтӧны) углекислӧй газ.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧм.
Сынӧдлӧн тӧдчанлуныс миянлы зэв ыджыд.
Быд лун миян гӧгӧрса сынӧдысь ми босьтам 600 литр гӧгӧр кислород да пӧшти сы мында жӧ лэдзам углекислӧй газ.
Та вӧсна миян гӧгӧрса сынӧдлӧн вежсьӧ составыс.
И тайӧс ми ас вылын тӧдам.
Кор пыр лоӧ овны комнатаын, кӧні уна йӧз да кӧні абу вентиляция, сэні делӧ лолавны, заводитӧ висьны юр да он кут вермыны уджавны.
Но сӧмын петан сійӧ жырйысь да лолыштан сӧстӧм сынӧд вылын, сэк тэныд лӧсьыдджык нин лоӧ.
Татысь тыдалӧ, кутшӧм вред вайӧ миян организмлы тшыкӧм сынӧд да кутшӧм бура действуйтӧ сӧстӧм сынӧд.
Сы вӧсна и колӧ дугдывлытӧг выльмӧдны сынӧдсӧ комнатаясысь, кӧні ми олам, да керкаясысь, кӧні ми уджалам.
Колӧ унджыкысь восьтавлыны ӧшиньяс да форточкаяс кыдз гортын, сідз жӧ и школаын.
Колӧ ёнджыка овны сӧстӧм сынӧд вылын.
Организмлы вред вайӧ и буса сынӧд.
Бус лэбалӧ сынӧдын.
Лолалан сынӧдкӧд тшӧтш сійӧ веськалӧ тыясӧ, ёгӧсьтӧ да раздражайтӧ найӧс.
Кутшӧм-сюрӧ производствоын артмӧ нӧшта сідз шусяна производственнӧй бус: изшом, цемент, металл, табак да мукӧд сикас бус.
Ёсьдорыша бусчиръясыс лолыштігад дойдалӧны тыястӧ.
Бускӧд вермасьӧм могысь фабрикаяс да заводъяс вылын уджалан местаяссӧ систематическӧя весавлӧны, сувтӧдалӧны пылесосъяс, лӧсьӧдӧны правильнӧй вентиляция да с. в,
Бус пытшкын пыр эм уна микробъяс, да на пӧвсын миян медӧпаснӧй врагыс — туберкулёзлӧн (чахоткалӧн) микроб (84-ӧд серпас).
Буса сынӧдӧн лолалігӧн туберкулёзлӧн микробъясыс веськалӧны тыясӧ.
Тадзи аслыс тӧдлытӧг морт заразитчӧ ӧпаснӧй висьӧмӧн — туберкулёзӧн.
Туберкулёзкӧд вермасьӧм могысь миянлы медводз колӧ вермасьны бускӧд.
Туберкулёз — заразнӧй висьӧм.
Окасигӧн, ӧти дозйысь сёйигӧн либӧ юигӧн да с. в. туберкулёзлӧн микробъясыс вермасны веськавны висьысьсянь дзоньвидза организмӧ да висьмӧдны туберкулёзӧн.
Та вӧсна колӧ виччысьны туберкулёзӧн висьыськӧд ӧтлаын олігӧн.
Туберкулёзӧс лечитӧм вылӧ миян восьталӧма туберкулёзнӧй диспансеръяс, туберкулёзнӧй санаторийяс.
Уджалысь йӧзлы татшӧм учреждениеясыс революцияӧдз эз вӧвны, — татшӧм учреждениеяссӧ лӧсьӧдіс сӧветскӧй власть.
Сынӧд, кодӧн ми лолалам, пырӧ миянлы тыясӧ ныр пыр либӧ вом пыр.
Вӧлӧмкӧ, кор сынӧдыс пырӧ ныр пыр, сійӧ бурджыка весасьӧ бусысь да микробъяссьыс.
Сынӧдса бусыс сибдӧ гӧнъясас да нильӧгас, кодъяс эмӧсь миян нырын, да тыясӧ веськалӧ сӧстӧмджык сынӧд.
Та кындзи, ныр пыр мунігӧн, лолалан кӧдзыд сынӧдыс бурджыка шоналӧ, да сійӧ видзӧ миянлысь лолалан органъяссӧ вреднӧй кӧдзалӧмысь.
Колӧ велӧдчыны ныр пыр лолавны.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧмкӧд ӧттшӧтш колӧ нуӧдны куритчӧмкӧд вермасьӧм.
Куритчӧм — сійӧ асьтӧ отравляйтӧм; табак тшынын эм чорыд яд — никотин.
Никотин вочасӧн отравляйтӧ организмтӧ.
Торъя нин вреднӧй куритчӧмыд челядьлы да подростокъяслы.
Куритчысьяс вайӧны вред и ас гӧгӧрсаяслы; табак тшыннас найӧ тшыкӧдӧны, отравляйтӧны сынӧдсӧ.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧм эм ыджыд мог общественнӧй благоустройство нуӧдӧмын, торъя нин гырысь каръясын да промышленнӧй центръясын, кӧні сынӧдыс унаысь няйтчӧма бусӧн, тшынӧн да с. в.
Бускӧд вермасьӧм могысь сэні кадысь кадӧ нуӧдсьӧ площадьяс да уличаяс киськалӧм.
Сэн паськыда нуӧдсьӧ «зелёнӧй строительство»: лӧсьӧдавсьӧны выль паркъяс, скверъяс, бульваръяс, паськӧдсьӧ площадьыс турунвиж быдмӧгъяслӧн.
Турунвиж быдмӧгъяс югыдын босьтӧны сынӧдысь углекислӧй газ и лэдзӧны кислород и сійӧн бурмӧдӧны тшыксьӧм сынӧдсӧ.
Миянлы колӧ видзны садитӧм турунвиж быдмӧгъяссӧ да садитавны выльясӧс.
Не ичӧт отсӧг тайӧ уджын вермасны сетны велӧдчысьяс.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧм — миян ӧтувъя мог.
Боевӧй отравляющӧй веществоясысь видзчысьӧм.
Войнаясын, кодъясӧс нуӧдӧны капиталистъяс, найӧ кутісны йӧзсӧ бырӧдны нӧшта ӧти средствоӧн — боевӧй отравляющӧй веществоясӧн.
Медводз кутісны применяйтны хлор.
Тайӧ кольк-турунвиж рӧма сьӧкыд газ.
Сійӧ мунӧ му бердті да пырӧ окопъясӧ.
Хлор — пӧдтысь газ.
Лолалігӧн сійӧ действуйтӧ тыяс вылӧ; уна хлорӧн лолалӧмысь кулан.
Таысь на ёна действуйтысь боевӧй отравляющӧй веществоӧн лоӧ иприт.
Тайӧ — вый сяма кизьӧр вещество, коді зэв кокниа пакталӧ сынӧдын.
Ипритлысь русӧ лолалігӧн разрушайтчӧны тыясыд.
Кучик вылӧ веськалігӧн сійӧ ёна сотӧ да кучикад лоӧны гадьяс да нарывъяс.
Сідзӧн, иприт — пӧдтысь да кучик сотысь вещество.
Ипритӧн отравитчӧм унаысь вайӧдӧ кулӧмӧдз.
Эмӧсь и уна мукӧд отравляющӧй веществояс.
Позьӧ виччысьны, мый лоӧ кӧ война, боевӧй отравляющӧй веществоясыс кутасны применяйтчыны не сӧмын фронт вылын, но и тылын.
Сы вӧсна миянлы колӧ тӧдны, кыдзи видзчысьны боевӧй отравляющӧй веществоясысь.
Боевӧй отравляющӧй веществоясысь медбура позьӧ дорйысьны противогазӧн.
Тайӧ резиновӧй маска, коді топыда пасьтавсьӧ юр вылӧ.
Резина трубкаӧн сійӧ ӧтлаавсьӧ металлическӧй кӧрӧбкакӧд, кытӧні эмӧсь различнӧй веществояс, кодъяс сынӧдсӧ весалӧны отравляющӧй веществоясысь — шуам, аслыспӧлӧс ногӧн лӧсьӧдӧм шом.
Тайӧ весалӧм сынӧднас и противогаза йӧзыс лолалӧны.
Та кындзи, боевӧй отравляющӧй веществоясысь дорйысьӧм могысь, кодъяс действуйтӧны сідзжӧ и кучик вылӧ, эмӧсь наросьнӧ резинаалӧм паськӧм, кӧм да кепысь, кодъяс пыр тайӧ веществоясыс оз вермыны йиджны.
Миянлы колӧ кужны вӧдитчыны противогазӧн да защитнӧй паськӧмӧн.
ВИРВЕТЛӦМ.
Вирлӧн тӧдчанлуныс миян телӧын зэв ыджыд.
Сійӧ миян телӧын разӧдӧ питательнӧй веществояс да кислород да телӧысь бӧр петкӧдӧ сэтӧн артмӧм уна сикаса вреднӧй да ковтӧм веществояс: углекислӧй газ да мукӧд.
Тӧдмалам ӧні, мый сійӧ лоӧ вирыс и кыдз сійӧ ветлӧдлӧ миян телӧын.
Вир.
Кор миян кыткӧ доймывлӧ, сэк дойсьыс рудзтӧ вир.
Тайӧ — сук гӧрд жидкость.
Вир войт вылӧ кӧ видзӧдлам микроскоп пыр, то позьӧ аддзыны, мый представляйтӧ миян вирыс.
Кровянӧй жидкостьын эмӧсь гӧрд да еджыд кровянӧй тельцаяс (85-ӧд серпас).
Гӧрд кровянӧй тельцаясыс вирын зэв уна.
Налӧн формаыс ичӧтик гӧгыль кодь.
Зэв уна гӧрд кровянӧй тельцаяс вӧсна и артмӧ вирлӧн гӧрд рӧмыс.
Гӧрд кровянӧй тельцаясыс разӧдӧны миян телӧын кислород.
Еджыд кровянӧй тельцаясыс миян вирын ёна этшаджык.
Найӧ гырысьджыкӧсь гӧрдъяссьыс да налӧн абу ӧти пӧлӧс формаыс.
Отростокъяс лэдзалӧмӧн, найӧ вермӧны мунны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Еджыд кровянӧй тельцаясыс миянлысь телӧсӧ видзӧны микробъясысь.
Найӧ вермӧны кватитны да бырӧдны миян телӧӧ веськалӧм микробъясӧс.
Вирын сідзжӧ эмӧсь веществояс, кодъяс отсӧгӧн вирыс ёдмӧ.
Ранаысь вир петігӧн, вирсьыс выделяйтчӧны зэв посньыдик сіяс (волокнояс), кодъяс тупкӧны дойсӧ, та вӧсна вирыс петӧ этшаджык.
Уна вир петӧм вӧсна верман кувны.
Вирын эм питательнӧй веществояс, кодъяс вирас йиджтысьӧны сювъясысь, а сідзжӧ сэтшӧм веществояс, кодъяс артмӧны миян телӧын уна сикас органъяс уджалігӧн (углекислӧй газ да м.).
Кыдзи миян телӧын ветлӧдлӧ вир.
Миян телӧын вир век ветлӧ.
Та йылысь тӧдлісны зэв важ кадся учёнӧйяс, но найӧ эз бура тӧдлыны, кыдз сійӧ ветлӧ телӧас.
Медводз тайӧс тӧдмаліс английскӧй учёнӧй Вильям Гарвей 1628 воын.
Тайӧ вӧлі зэв ыджыд научнӧй открытие.
1928 воын ставмувывса учёнӧйяс празднуйтісны Гарвейӧн вирветлӧмсӧ тӧдмӧдӧмлы куимсё во тырӧм.
Медглавнӧй вир двигательнас (тойлалысьнас) миян телӧын лоӧ сьӧлӧм (86-ӧд серпас).
Сійӧ куйлӧ груднӧй клетка пытшкын, тыяс костын, помнас неуна бергӧдӧма шуйгаладорӧ.
Сьӧлӧм артмӧма мышцаясысь.
Сійӧ кузьтаногыс вежӧсӧн юксьӧ кык пельӧ — веськыдвыв и шуйгавыв, кодъяс аскостаныс оз ӧтлаасьны.
Сьӧлӧмлӧн быд джын юксьӧ кык судта вылӧ: вылыс судтаыс — предсердие, улыс судтаыс — желудочек.
Быд предсердие да желудочек костын эм розь, коді вермӧ тупкысьны клапанӧн.
Кыкнан предсердиеас пырӧны вирсӧнъяс, кодъяс кузьта вир локтӧ сьӧлӧмӧ, — тайӧ венаяс.
Кыкнан желудочекъяссянь мунӧны вирсӧнъяс, кодъяс кузьта вир петӧ сьӧлӧмысь, — тайӧ артерияяс.
Видзӧдлам, кыдзи вирыс ветлӧ миян телӧын (87-ӧд серпас).
Тыясысь венаяс кузьта кислородӧн озыр вир локтӧ шуйга предсердиеӧ, сійӧ алӧй гӧрд рӧма.
Шуйга предсердие мышцаяс дженьдавлігӧн восьсаинӧд вирыс шуйга предсердиесьыс петӧ шуйга желудочекӧ.
Кор дженьдавлӧны мышцаясыс шуйга желудочеклӧн, клапаныс тупкысьӧ, и вирыс вынӧн шыбытчӧ ыджыд артерияӧ — аортаӧ.
Аорта вожалӧ пыр посньыдджык и посньыдджык артерияяс вылӧ, кодъяс кузя вирыс мунӧ став телӧ органъясӧ.
Медбӧрын посньыдик артерияяс вожавлӧны зэв посньыдик трубочкаяс вылӧ — капилляръяс вылӧ, кодъяс эмӧсь миян став телӧын.
Тайӧ капилляръясас вирыс сетӧ миян телӧлы кислород да питательнӧй веществояс и босьтӧ углекислӧй газ да телӧын артмӧм мукӧд ковтӧм да вреднӧй веществояс.
И сэки жӧ вежсьӧ вирыслӧн рӧмыс: алӧй гӧрдысь сійӧ лоӧ сьӧдов гӧрдӧн.
Капилляръяс сэсся бӧр заводитӧны ӧтлаасьны и артмӧдӧны венаяс.
Посньыдик венаяс вочасӧн ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны пыр гырысьджык и гырысьджык венаяс.
Венаяс кузьта углекислӧй газӧн озыр вир воӧ веськыд предсердиеӧ.
Веськыд предсердие мышцаяс дженьдавлігӧн восьсаинӧд веськыд предсердиеысь вирыс петӧ веськыд желудочекӧ.
Кор дженьдавлӧны веськыд желудочеклӧн мышцаясыс, сійӧ восьсаинсӧ тупкӧ клапан, и вирыс артерияяс кузя мунӧ тыясӧ.
Тыясын вирыс сетӧ углекислӧй газ и босьтӧ кислород.
Сьӧдов гӧрдысь сійӧ выльысь лоӧ алӧй гӧрдӧн.
Тыясысь вирыс венаяс кузьта выльысь локтӧ сьӧлӧм шуйгаладор джынйӧ, а сэтысянь артерияяс кузя выльысь разалӧ телӧ пасьтала.
Тадз, кытчӧдз уджалас сьӧлӧм, дугдывтӧг телӧті ветлӧдлас вир.
Сьӧлӧм сувтлытӧг уджалӧ миян олӧм чӧж.
Но оз ков думайтны, мый сьӧлӧм уджалӧ шойччывтӧг.
Оз, сьӧлӧм мышцаяс дженьдавлӧм кад бӧрын овлӧны личавлан да шойччан моментъяс.
Миян сьӧлӧм уджын пыр вежласьӧ уджалӧм шойччӧмкӧд.
Вот мый вӧсна миян сьӧлӧм и уджалӧ сувтлытӧг олӧм чӧж.
Колӧ сьӧлӧмтӧ видзны.
Ми тӧдмалім нин, кыдз уджалӧм влияйтӧ тыяс вылӧ: сьӧкыд удж дырйи ми тшӧкыдджыка лолалам.
Сідз жӧ уджалігӧн и сьӧлӧмыд унджыкысь топавлӧ-паськавлӧ да миян телӧын вирыс ӧдйӧджык ветлӧдлӧ.
Тайӧ позьӧ аддзыны со кутшӧм опытъяс вылын.
1 опыт.
Лыддьӧй, кымынысь топавлӧ-паськавлӧ сьӧлӧмыд чӧв олігӧн.
Гырысь йӧзлӧн чӧв олігӧн сьӧлӧмыс топавлӧ-паськавлӧ минутанас 75-ысь кымын.
Челядь да подростокъяслӧн неуна унджыкысь.
2 опыт.
Минута кык-куим чӧж вӧчӧй некымын энергичнӧй физическӧй упражнениеяс.
Та бӧрын сідзжӧ лыддьӧй, кымынысь топавлӧ-паськавлӧ сьӧлӧмыд минутанас.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый сьӧлӧмлӧн уджыс ӧддзӧ, кор ми уджалам; сідзӧн, ёна уджалігӧн и вирыс миян телӧын ветлӧ ӧдйӧджык.
Тайӧ и гӧгӧрвоана: ёна уджалігӧн телӧлы унджык колӧ питательнӧй веществоыс и кислородыс, и сэн унджык артмӧны быдсяма ковтӧм да вреднӧй веществояс.
А-ӧд став тайӧ веществоясыс вирӧн вайсьӧны и нусьӧны.
Колӧ видзны сьӧлӧмтӧ.
Оз позь сійӧс тыртны сьӧкыд, вермытӧм уджӧн.
Оз позь сійӧс сідзжӧ мудзтӧдны сэтшӧм сьӧкыд ворсӧмъясӧн, кыдз футбол да с. в.
Сэтысь сьӧлӧм мудзӧ и киссьӧ кадысь войдӧр.
Вреднӧя действуйтӧны сьӧлӧм вылӧ сідзжӧ сэтшӧм веществояс, кыдз алкоголь, никотин, сук чай, сук кофе.
Челядьяслы да подростокъяслы тайӧ веществоясыд торъя нин вреднӧйӧсь.
КЫДЗ ВЫДЕЛЯЙТЧӦНЫ МИЯН ТЕЛОЫСЬ СЭНІ АРТМЫСЬ КОВТӦМ ДА ВРЕДНӦЙ ВЕЩЕСТВОЯСЫС.
Миян телӧын дугдывтӧг артмӧны уна сикас ковтӧм да вреднӧй веществояс: углекислӧй газ да мукӧд.
Тайӧ веществоясыс, воӧны вирӧ, а сэсся петкӧдсьӧны телӧысь.
Тайӧ веществоясысь миянлысь телӧнымӧс весалӧны выделяйтан органъяс: вӧркъяс, кучик, а сідзжӧ и тыяс, кодъяс выделяйтӧны углекислӧй газ да ва ру.
Тыяс выделительнӧй уджӧн ми тӧдсаӧсь нин.
Ӧні тӧдмасям ми вӧркъяс да кучик выделительнӧй уджӧн.
Вӧркъяс да налӧн удж.
Вӧркъясыс миян кык, найӧ куйлӧны позвоночник ӧтар-мӧдар бокын кос юкӧнас (88-ӧд серпас).
Вирсӧнъяс кузя вӧркъясӧ локтӧ вир, кытӧні уна сикас ковтӧм да вреднӧй веществояс.
Вӧркъясын вирыс весавсьӧ тайӧ веществояссьыс, да наысь артмӧ кудз.
Вӧркъясысь петӧ нин весассьӧм вир.
Вӧркъясын артмӧм кудз торъя трубкаяс кузьта — мочеточникъяс кузьта — лэччӧ кудз гаддьӧ, кытысь сэсся кадысь кадӧ петӧ ортсӧ.
Кучик.
Кучик — сійӧ миян телӧлӧн эжыс, сійӧ видзӧ миянлысь телӧнымӧс доймӧмысь; но сійӧ такӧд ӧттшӧтш выделяйтан орган: кучик пыр петӧ ньылӧм.
Ньылӧмыс артмӧ зэв посньыдик ньылӧм железаясын, кодъяс эмӧсь кучикын.
Ньылӧм, кыдзи и кудз, артмӧма ваысь, кытӧні сылӧмаӧсь ковтӧм да вреднӧй веществояс, но сӧмын ёна этшаджык кудзын серти.
Ньылӧм миян петӧ дугдывтӧг, но уна петӧ сэк, кор миянлы жар.
Жар миянлы овлывлӧ либӧ ортсыса шоныдысь, шуам, шондіысь, пачысь, либӧ пытшкӧсса шоныдысь, шуам, кор миян телӧ шоналӧ ёна уджалігӧн.
Медым тӧдмӧдны, кутшӧм тӧдчанлуныс ньылӧмлӧн, позьӧ вӧчны татшӧм опыт.
Опыт.
Кӧтӧдны китӧ спиртӧн да ӧвтны сійӧн сынӧдын.
Кылан, кыдз спирт косьмигӧн киыд кӧдзалӧ.
Тадз жӧ кӧдзалӧ ньылӧм косьмигӧн телӧ.
Ӧні лои гӧгӧрвоана, кутшӧм тӧдчанлуныс ёна ньылӧм петӧмлӧн сэки, кор миянлы пӧсь.
Ньылӧм косьмигӧн миян телӧ кӧдзалӧ и сійӧн видзсьӧ лишнӧй ёна шоналӧмысь.
Кучикӧс дӧзьӧритӧм.
Кучик бӧрся дӧзьӧритӧм миянлы колӧ дзоньвидзалун видзӧм вӧсна.
Бускӧд да няйткӧд ӧттшӧтш кучик вылӧ веськалӧны микробъяс да мукӧд посньыдик ловъя-ловъяс, кодъяс помысь овлывлӧны кучик висьӧмъяс.
Тіянлы тӧдса нин кучик висьӧм — чесотка, коді лоӧ зэв ичӧтик клещ помысь — чесоточнӧй зудень (луддзӧдан гаг) помысь. Эмӧсь и уна мукӧд кучик висьӧмъяс.
Медым видзчысьны сійӧ висьӧмъяссьыс, колӧ кучиктӧ сӧстӧма видзны.
Торъя нин тшӧкыда колӧ китӧ мыськыны, найӧ ёнджыка няйтчӧны.
Колӧ тшӧкыдджыка мыськыны юртӧ.
Кадысь кадӧ, шуам быд вежонын колӧ пывсьыны.
Ӧпаснӧйӧсь кучик доймӧмъяс.
Мукӧддырйиыс ичӧтик дой пыр телӧӧ веськалӧны висьӧдысь микробъяс.
Та вӧсна колӧ видзчысьны быдсяма дойясысь.
А кучикыд кӧ доймас, то лоӧм дойсӧ сотны ёдӧн да кӧртавны марляӧн либӧ сӧстӧм рузумӧн.
Ёднас лоӧ виӧма дойӧ веськалӧм микробъясӧс, а сӧстӧм кӧртӧдыс дойсӧ видзас няйтчӧмысь.
Колӧ тӧдны, мый дой няйтчӧмысь вермасны лоны зэв омӧльторъяс.
НЕРВНӦЙ СИСТЕМА.
Миян телӧын мунӧ дугдывлытӧм удж, и став миян органъясыс уджалӧны ӧтсӧгласӧн.
Мый жӧ ладмӧдӧ миян телӧ органъяслысь сложнӧй уджсӧ?
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс таын нервнӧй системалӧн.
Нервнӧй система — сійӧ юр вем да сюрса вем став нервъясыскӧд (89-ӧд серпас).
Юр вем меститчӧма вем чашкаын, а сюрса вем — позвоночник каналын.
Тадзнад вем бура дорйӧма ортсысянь доймӧмъясысь.
Юр вемысь да сюрса вемысь мунӧны нервъяс, кодъяс вожавлӧны да йитӧны вемсӧ став телӧ органъяскӧд.
Нервлӧн свойствоясыс.
Вемлысь уджсӧ тӧдмавтӧдз, тӧдмасям нерв свойствоясӧн.
Опытъяс.
Босьтам бӧръя лапасӧ, кодӧс вундӧма сӧмын на виӧм лягушалысь.
Лапасьыс кулям кучиксӧ.
Паськӧдыштам лядьвей мышцаяссӧ.
На костысь ми аддзам еджыд югъялысь седалищнӧй нерв.
Татшӧм нервыс эм и мортлӧн.
Виччысьӧмӧн нерв помсӧ торйӧдам мышцаясысь.
Пуктам лапасӧ сӧстӧм стеклӧ вылӧ, кодӧс кӧтӧдӧма шоныд ваӧн.
Нервыслысь помсӧ пуктам сӧстӧм кабала вылӧ, медым сійӧ эз инмы мышцаас (90-ӧд серпас).
1. Чепельтам нервыслысь помсӧ пинцетӧн.
Тыдалӧ, кыдзи сійӧ каднас лапалӧн мышцаясыс дженьдавлӧны.
2. Вундам нерв помсӧ ножичӧн.
Сідзжӧ тыдалӧ, кыдз сійӧ кадас лапалӧн мышцаясыс дженьдавлӧны.
3. Пуктам нерв вылас чепель сов да виччысям кымынкӧ минута.
Недыр кад мысти, кор солыс йиджас нервас, позьӧ аддзыны, кыдзи лапаыслӧн мышцаыс дженьдавлӧ.
Тайӧ опытъясас ми раздражайтім. нервъяссӧ уна ногӧн: чепельтӧмӧн, вундӧмӧн, солӧн.
Кӧть кыдзи ми эгӧ раздражайтӧй нервсӧ, сійӧ возбуждайтчӧ.
Возбуждениеыс нерв кузя мунӧ мьшщаясӧ, да мышцаясыс дженьдавлӧны.
Тайӧ опытъясыс миянӧс тӧдмӧдӧны нерв свойствоясӧн: найӧ вермӧны возбуждайтчыны (кывны) и нуӧдны возбуждениесӧ (кылӧмсӧ).
Кылӧмыс — миян телӧын нуӧдсьӧ ӧти нервъяс кузя чувство органъяссянь вемӧ, а мукӧд нервъяс кузя — вемсянь мышцаясӧ да железаясӧ.
Нерв свойствоясӧн тӧдмасьӧм бӧрын, вуджам сюрса вемлысь да юр вемлысь тэчасногсӧ да уджсӧ тӧдмалӧмӧ.
Сюрса вем да сылӧн тӧдчанлуныс.
Сюрса вем мунӧ кузь еджыд шнур вылӧ, кодсянь петӧны 31 гоз нерв.
Сюрса вемлӧн нервъясыс вожалӧны кучикын, сьылі, туша да конечностьяс мышцаясын, а сідзжӧ кутшӧмсюрӧ гыркпытшкӧсса органъясын,
Опытъяс серти учёнӧйяс установитісны, мый сюрса вемлӧн ыджыд тӧдчанлуныс сэтшӧм вӧрӧмъясын, кодъяс лоӧны миян вежӧрысь зависиттӧг (вежӧрттӧг).
Такӧд тӧдмасям примеръяс вылын.
Шуам, ті тӧдлытӧг кинаныд инмӧдчинныд кутшӧмкӧ зэв пӧсь тор дінӧ.
Ті эн на удитӧй мӧвпыштны, мый лои, а кинытӧ зэв ӧдйӧ кыскыштанныд нин.
Либӧ, шуам, тӧдлытӧг ті чуткид чуньнытӧ емӧн.
Ті сідзжӧ эн-на удитӧй и гӧгӧрвоны, мый лои, а кинытӧ дзик пыр жӧ кыскыштанныд.
Став тайӧ движениеяссӧ, кодъяс лоӧны раздражение вылӧ воча, ми вӧчам сюрса вем удж вӧсна.
Но ми раздражение вылас движениесӧ вермам и сувтӧдны.
Шуам, ті босьтід кинад пӧсь чай тыра стӧкан.
Киыдлы зэв пӧсь, но кӧть эськӧ и сідз, ті кисьыд стӧкантӧ онӧ лэдзӧй, а пуктад сійӧс пызан вылӧ.
Либӧ, шуам, тіян чуняд пырис жельтор да калитӧм емӧн сійӧс чуньсьыд перйӧны.
Емыд бытшкӧ, киыд доймӧ, но ті онӧ кыскыштӧй китӧ, ті кутад сійӧ движениесӧ.
Мыйла тайӧ лоӧ?
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый асланым вӧляӧн ми сувтӧдам сійӧ раздражениеяс вылас воча движениеяссӧ.
Тан уджалӧ нин юрвем.
Сюрса вем аслас уджын подчиняйтчӧ юр вемлы.
Юрвем — сійӧ высшӧй орган миян нервнӧй системаын.
Юрвем да сылӧн тӧдчанлуныс.
Морт юрвемлӧн тэчасногыс зэв сложнӧй (91-ӧд серпас).
Сэн торйӧдӧны ыджыд вем, мозжечок и вем ствол.
Вем стволыс лоӧ сюрса вемлӧн нюжалӧм вылысса юкӧныс.
Вем стволыскӧд йитчӧны мозжечок да ыджыд вем.
Юр вемсянь петӧны 12 гоз нерв.
Найӧ вожавлӧны медъёнасӧ кучикын, сьылі да чужӧм мышцаясын, синъясын, пельясын, ныр нильӧг кучикын, кывйын, вомдоръясын, пиньясын да с. в.
Ӧти нерв гоз вожавлӧ гырк пытшкӧсса органъясын: сьӧлӧмын, тыясын, рушкуын, сювъясын да с. в.
Сюрса вем да сетысь петан нервъяс пыр юр вем йитчӧма миян телӧ став мукӧд органъяскӧд.
Тӧдмасям юр вем торъя юкӧнъяс тӧдчанлункӧд.
Вемлӧн ствол.
Вем стволлӧн сійӧ юкӧныс, коді лоӧ сюрса вем нюжалӧмысь, шусьӧ продолговатӧй вемӧн.
Сылӧн тӧдчанлуныс олӧмын зэв ыджыд.
Животнӧйлысь кӧ босьтны либӧ жугӧдны продолговатӧй вемсӧ, то сійӧ дзик пыр кулӧ.
Кулӧмыс лоӧ сьӧлӧм сувтӧм да лолавны дугдӧм вӧсна.
Сідзнад, продолговатӧй вемлӧн ыджыд тӧдчанлуныс сьӧлӧм да лолалан органъяс уджын.
Вем ствол мукӧд юкӧнъясыслӧн тӧдчанлуныс ыджыд миян телӧын разнӧй частьяслысь ӧтсӧгласа движениеяс лӧсьӧдӧмын.
Животнӧйяслӧн, кодъяслысь сійӧ вем юкӧнъяссӧ босьтавлісны, торксьылісны движениеясыс, и найӧ эз вермыны ветлӧдлыны, котравны, уявны, лэбавны да с. в.
Тайӧ петкӧдлӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс тайӧ вем ствол юкӧнъяслӧн.
Мозжечок.
Бӧрсяньыс вем стволкӧд йитчӧ мозжечок, сійӧ юр балябӧжладорын.
Животнӧйлысь кӧ босьтны либӧ жугӧдны мозжечоксӧ, то сылӧн торксялӧны движениеясыс и сійӧ воштӧ равновесие.
Татысь тыдалӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс мозжечоклӧн.
Ыджыд вем.
Ыджыд вем сідзжӧ йитчӧма вем стволкӧд, сійӧ босьтӧ юрчашкалысь став вылысладор юкӧнсӧ и вевттьӧ сійӧ улын куйлысь юр вем юкӧнъяссӧ.
Джуджыд кузяланог потасӧн ыджыд вем юксьӧ кык полушарие вылӧ, кодъяс ӧти-мӧдыскӧд йитчӧны (92-ӧд серпас).
Ыджыд вем полушарие вылысъясыс абу: шыльыдӧсь: на вылын зэв уна чукыръяс да гуранъяс.
Сійӧ артмӧма руд вема веществоысь да шусьӧ ыджыд вем полушариеяс кораӧн.
Ыджыд вемлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс миян олӧмын.
Став миян движениеясыс, кодъясӧс ми ас вӧляысь вӧчам, сідз шусяна произвольнӧй движениеяс, лоӧны ыджыд вем уджалӧм ради.
Став вежӧртана уджыс миян йитчӧма ыджыд вем уджалӧмкӧд.
Ыджыд вем — сійӧ миян мӧвпалан орган.
И кымын ёнджыка развитчӧма ыджыд вем, сымын ёнджыка развитчӧма мӧвпалӧм (мышление).
Ыджыд вем удж сайын жӧ миян сёрнитны верманлунным.
Ыджыд вем полушарие коралысь определённӧй юкӧн дойдӧмӧн, морт оз нин вермы сёрнитны.
Ӧткодявны кӧ юр вем уна пӧлӧс животнӧйяслысь да мортлысь, то аддзам, мый мортлӧн ыджыд вемыс медся развитӧй.
Торъя нин мортлӧн развитӧйӧсь вем кымӧс юкӧнъясыс.
Сӧмын ёна развитӧй ыджыд вем вӧсна мортлӧн эм вежӧр, сы вӧсна сійӧ вермӧ тӧдмавны (познавайтны) и изучайтны природалысь да обществолысь законъяс.
Тайӧ законъяссӧ тӧдӧмӧн, ми вермам овладейтны ывлавыв вынъясӧн да общественнӧй олӧм явлениеясӧн.
Нервнӧй системалысь уджсӧ изучитӧмӧн, наука эрдӧдӧ религия велӧдӧмлысь став лӧжсӧ душа йылысь, коді быттьӧ веськӧдлӧ морт телӧӧн.
Такӧд тшӧтш наука эрдӧдӧ сійӧ вредсӧ, кодӧс вайӧ уджалысь йӧзлы религиялӧн душа йылысь, сійӧ кувлытӧм йылысь, мӧдар югыдын олӧм йылысь учениеыс.
Душа спаситӧм йылысь проповедуйтӧмӧн, религия чуксалӧ уджалысь йӧзӧс дугдыны му вылын бурджык олӧм вӧсна вермасьӧмысь, и сідзнад, кывшутӧг терпитны нартитӧмсӧ буржуазиялысь, эксплоатируйтӧм да безработица.
Кывзысьяслы, шуӧ религия, лоӧ мӧдар югыдын (райын) бур олӧм, а кывзытӧмъяслы адын лоӧ помтӧг мучитчыны.
Душа спаситӧм йывсьыд религиялысь тайӧ велӧдӧмсӧ капиталистъяс быдсяма ногӧн зільӧны кыпӧдны, паськӧдны, сійӧ налы отсалӧ уджалысь йӧзӧс падмӧдны революционнӧй тышъясысь да отсалӧ уджалысь йӧзӧс видзны ас киподуланыс да найӧс эксплоатируйтны.
Тайӧ религиознӧй проповедьыс, кыдзи дурман, отравляйтӧ уджалысь йӧзлысь вежӧрсӧ.
Сы вӧсна миянлы колӧ вермасьны религиякӧд: религия — сійӧ миян классӧвӧй враглӧн орудие.
Чувствуйтан органъяс.
Мортлӧн, кыдзи и мукӧд высшӧй животнӧйяслӧн, 5 ортсыса чувствуйтан орган: аддзан орган — син, кылан орган — пель, дук кылан орган — ныр, кӧр кылан орган — кыв, осязательнӧй орган — кучик.
Аддзан орган.
Синъяс пукалӧны син гуранъясын и сы гӧгӧрса лыясӧн да син тупкысь синлапъясӧн найӧ бура дорйӧмаӧсь.
Кыдз сӧмын синмӧ инмыштас кутшӧмкӧ предмет, синлапъясыс асьныс зэв ӧдйӧ тупкысьӧны.
Синлапъяс вӧригӧн син веркӧсыс пыр кӧтӧдсьӧ синва жидкостьӧн, коді артмӧ синва железаясын.
Тайӧ жидкостьыс мыськӧ синмӧ веськалӧм буссӧ да микробъяссӧ.
Син пӧшти шар кодь формаа.
Сылӧн стенкаясыс артмӧмаӧсь некымын оболочкаысь, сы пытшкын эмӧсь прозрачнӧй (пырыстыдалана) веществояс.
Синсӧ ортсысяньыс видзӧдігӧн ми аддзам еджыд белковӧй оболочка, коді водзсяньыс вежсьӧ прозрачнӧй розовӧй оболочкаӧн.
Белковӧй оболочка улын куйлӧ пемыд сосудистӧй оболочка, кытӧні эмӧсь зэв уна посньыдик вирсӧнъяс, кодъяс вердӧны синсӧ (93-ӧд серпас).
Водзсяньыс роговӧй оболочка улын тыдалӧ рӧма гӧгыль — тайӧ радужнӧй оболочка, коді эм сосудистӧй оболочкалӧн продолжениеыс.
Радужнӧй оболочка овлӧ уна рӧма: руд, голубӧй, лӧз, коричневӧй да с. в.
Радужнӧй оболочка рӧмысь и зависитӧ «синлӧн рӧмыс».
Радужнӧй оболочка шӧрын тыдалӧ сьӧд гӧгыль — синакань.
Сійӧ лоӧ радужнӧй оболочкаын восьсаин.
Ёна югыдінын синакань векнялӧ, омӧля югыдінын паськалӧ.
Синакань сайын син пытшкын куйлӧ прозрачнӧй чечевица кодь телӧ — хрусталик. Син пытшкӧслӧн став мукӧд юкӧныс сідзжӧ тыртӧма прозрачнӧй веществоӧн.
Синакань пыр синмӧ пырӧны югӧръяс.
Югыд югӧръясыс мунӧны синпытшса прозрачнӧй вещество пыр, воӧны син бӧрладорса стенкаӧдз да раздражайтӧны сы вылын куйлысь пытшкӧсса оболочкасӧ — сетчаткасӧ, коді артмӧма ёна вожавлӧм аддзан нервысь.
Нерв кузя возбуждениеыс нуӧдсьӧ юр вемӧ, сы вӧсна ми аддзам видзӧдан предметъяссӧ.
Аддзӧмлӧн тӧдчанлуныс миян олӧмын да уджалӧмын зэв ыджыд, и миянлы колӧ видзны синъяснымӧс быдсяма доймӧмъясысь да висьӧмъясысь.
Нинӧм вылӧ оз ков синтӧ тільны няйт киясӧн, чышкыны найӧс няйт чышъянӧн либӧ няйтӧсь кузьчышъянӧн.
Няйткӧд вермасны веськавны микробъяс, кодъяс синъястӧ висьмӧдасны.
Торъя нин ӧпаснӧй вуджан синвисьӧм — трахома.
Оз гежӧда сы вӧсна синтӧммывлыны.
Зэв ӧпаснӧйӧсь син ранитӧмъяс да дойдӧмъяс.
Синмӧс видзӧм могысь колӧ уджавны правильнӧй освещение дырйи.
Пемыдінын уджалӧмысь синъяс мудзӧны, и синмыд омӧльтчӧ.
Но синъяслы вред вайӧ и вывті югыдыс — сійӧ разрушайтӧ сетчатка.
Син висьмигӧн век колӧ мунны врач дінӧ.
Кылан орган.
Сійӧс, мый шуӧны пельӧн, сійӧ сӧмын пельыслӧн ортсыса юкӧныс — ортсы пель, кысянь пель пытшкас пырӧ кылан проход.
Пытшкас пель куйлӧ кӧсича лы пытшкын.
Пытшкӧс пельын эм кылан нервлӧн помъясыс, кодъясӧн сійӧ и кылӧ шыяссӧ.
Пель — зэв колана орган, и кылӧм воштӧм мортлы зэв ыджыд шог.
Морт, коді чужлӧма пельтӧмӧн, лоӧ глухонемӧйӧн, ӧд сійӧ мортыд сёрнисӧ кывтӧг оз вермы велӧдчыны сёрнитнысӧ.
Пельтӧммӧм овлывлӧ любӧй возрастын пель доймӧмысь либӧ висьмӧмысь.
Сы вӧсна колӧ пельястӧ видзны быдсяма доймӧмысь.
Дук кылан орган.
Дук кылан органӧн миян лоӧ вылысладор ныр пытшкӧсын нильӧг кучикыс.
Сэн вожавлӧны дук кылан нервъяслӧн помъясыс.
Дука веществояслӧн зэв ичӧтик торъясыс, ныр нильӧг кучикӧ веськалӧмӧн, раздражайтӧны дук кылан нерв помъяссӧ.
Нерв кузя возбуждениеыс нуӧдсьӧ юр вемӧ, и ми кылам дук.
Дук кылан органӧн ми тӧдмӧдам сӧстӧм абу сынӧдыс, кодӧс ми лолалам, бур качествоа абу сёяныс, кодӧс ми сёям.
Тадзнад, ми асьнымӧс видзам яда веществоясӧн отравитчӧмысь, но сӧмын наысь, кодъяслӧн эм дук.
Кӧр кылан орган.
Кӧр кылан органӧн лоӧ кыв, кодлӧн нильӧг кучик вылас эмӧсь кӧр кылан сосокъяс.
Сэн вожавлӧны кӧр кылан нервлӧн помъясыс.
Дулльын сылӧм сёянторъясыс действуйтӧны кӧр кылан нерв помъяс вылӧ, нерв кузя возбуждениеыс нуӧдсьӧ юр вемӧ, и ми кылам кӧръяс: юмов, шома, сола, курыд.
Кӧр кылан органӧн ми видзам асьнымӧс сёянкӧд миян телӧӧ яда веществояс веськалӧмысь.
Осязательнӧй орган.
Кучик, коді лоӧ миянлы эжӧн, миянлысь телӧнымӧс ортсыса дойясысь видзысьӧн, сыкӧд жӧ тшӧтш лоӧ и осязательнӧй орган.
Кучикын быдлаын вожавлӧны чувствуйтысь нервъяслӧн помъясыс, кодъяс вермӧны кывны уна пӧлӧс раздражениеяс; сы вӧсна ми кылам инмӧдчӧм, шоныд и кӧдзыд, доймӧм.
Осязаниеыслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд миян телӧӧс ортсыса воздействиеясысь видзӧмын.
Торъя нин ыджыд осязаниелӧн тӧдчанлуныс синтӧмъяслы, кодъяслы сійӧ унаторйын вежӧ налысь аддзыны вермытӧмлунсӧ.
________________
Ми тӧдмасим морт телӧ тэчасногӧн и олӧмӧн.
Сідзжӧ ми унаысь ӧткодялім мортлысь телӧсӧ высшӧй животнӧйяс телӧкӧд да аддзылім уна ӧткодьторъяс.
Тайӧ ӧткодьторъясыс индӧны мортлысь животнӧй природасӧ.
Морт да животнӧйяс телӧ тэчасногын ӧткодьлуныс вылӧ учёнӧйяс важӧн нин пуктылісны вниманиенысӧ.
И животнӧйяссӧ группаяс вылӧ юклӧмӧн, найӧ во кыксё сайын кымын мортсӧ первой сюйисны животнӧйяс мирӧ.
Ӧнія наука мортсӧ относитӧ позвоночнӧй млекопитающӧй животнӧйяс дінӧ, и именнӧ сійӧ налӧн высшӧй группаӧ, кытчӧ принадлежитӧны мортнога обезьянаяс.
Тайӧӧн наука отвергайтӧ мортлӧн «божественнӧй природа» йылысь религиялысь «учениесӧ».
Но, животнӧйяс да морт телӧ тэчасногын ӧткодьлунсӧ установитӧмӧн, наука сыкӧд тшӧтш устанавливайтӧ и мортлысь животнӧйясысь торъялӧмсӧ.
Мортлысь телӧсӧ высшӧй животнӧйяс телӧкӧд ӧткодялігӧн ми пасйылім мортлысь торъялӧмсӧ — сылысь веськыд походкасӧ.
Сы вӧсна, мый морт ветлӧдлӧ кык кок вылын, сылӧн киясыс прӧстӧсь уджалӧм вылӧ.
Удж — главнӧй торъялӧм мортлӧн животнӧйясысь.
Морт ачыс вӧчӧ да употребляйтӧ уджалан ӧрудиеяссӧ.
Татчӧдз эз во ни ӧти животнӧй.
Животнӧйяс сӧмын чукӧртӧны сійӧс, мый сетӧ природаыс дасьӧн.
Морт жӧ уджалан орудиеяс отсӧгӧн вӧчӧ сэтшӧм продуктаяс, кодъяс дасьӧн природаын абуӧсь.
Мортлӧн уджыс — вежӧра (сознательнӧй) удж.
Татшӧм вежӧра уджыс животнӧйяслӧн абу.
Удж — вот мый торйӧдӧ мортӧс животнӧйясысь.
И удж — абу ёрӧм грекъясысь, кыдзи велӧдӧ религия, а бытьколантор морт олӧмын.
Миян странаын удж лои «честьлӧн делӧӧн, славалӧн делӧӧн, доблестьлӧн да геройстволӧн делӧӧн».
МОРТ ЛОӦМ ЙЫЛЫСЬ.
Кыдзи лои му вылын мортыс? — Со юалӧм, код вылын зэв нин важысянь йӧз мӧвпалісны и код вылӧ зілисны корсьны вочакыв.
Уна пӧлӧс йӧзъяс лӧсьӧдлісны уна сикас легендаяс му вылын морт лоӧм йылысь.
Но став тайӧ висьтъясыс (легендаясыс), дерт, выдумка.
Уна пӧлӧс религияяс сідзжӧ зілисны сетны вочакыв тайӧ вопросыс вылӧ.
Став религияясыс висьтавлӧны, мый морт лӧсьӧдӧма енмӧн.
Татшӧм взглядас и кутчысьӧны енлы эскысьяс.
Важӧн и учёнӧйяс тадз жӧ чайтлісны, мый морт вӧчӧма енмӧн.
Сійӧ каднас наука вӧлі религия нартитӧм улын, да вичко чорыда накажитліс учёнӧйясӧс, найӧ кӧ велӧдісны эз сідз, кыдз шуӧма «священнӧй писаниеын».
Коли уна кад сэтчӧдз, кор естествознание орӧдчис религияысь.
Уна вӧчис естествознаниеӧс религияысь мездӧм могысь великӧй английскӧй учёнӧй Чарльз Дарвин (94-ӧд серпас).
Дарвин медводз петкӧдліс, мый морт абу лӧсьӧдӧма енмӧн, а зэв нин важӧн естественнӧй ногӧн лоӧма животнӧйлӧн предокъясысь.
Дарвин аслас учениенас ёна кучкис религия кузя и церковникъяс Дарвин учениекӧд нуӧдісны ён тыш.
И миян кадӧ на вичко да сылы отсасьысь буржуазия нуӧдӧны тыш Дарвин велӧдӧмкӧд (учениекӧд), сы вӧсна, мый сылӧн велӧдӧмыс вужсяньыс нетшыштӧ религиясӧ.
Мый йылысь висьталӧны морт телӧын коляс органъясыс.
Морт телӧын эмӧсь, сідз шусяна, коляс органъяс.
Став йӧзыслӧн, кодлӧн ёнджыка, кодлӧн омӧльджыка, пӧшти став тушаыс вевттьысьӧма ловгӧнӧн.
А кутшӧм коланлуныс ловгӧнъяслӧн морт телӧ вылын?
Млекопитающӧй животнӧйяслысь тушасӧ тупкысь гӧныс налы колана.
Сійӧ видзӧ налысь телӧсӧ кӧдзыдысь.
Морт телӧ вылын ловгӧнъяс некутшӧм пӧльза оз вайны, сы вӧсна мый найӧ оз видзны сійӧс кӧдзыдысь.
Тайӧ ловгӧнъясыс морт телӧ вылын лоӧны колясӧн сійӧ гӧна эжысь, коді коркӧ сука тупкылӧма мортлысь животнӧй предокъяссӧ.
Но гежӧдіника и ӧні чужлывлӧны йӧз, кодъяслӧн телӧыс ставнас тупкысьӧма сук гӧнӧн.
Арлыд содӧм серти налӧн гӧныс зэв ёна быдмӧ-паськалӧ (95-ӧд серпас).
Тадзи мортлӧн петкӧдчылӧны сійӧ животнӧй предокъясыслӧн признакъясыс.
Мортлӧн коляс органӧн лоӧ сідзжӧ позвоночник бӧж юкӧдыс.
Животнӧйяслӧн, кодъяслӧн эм бӧж, позвоночниклӧн тайӧ юкӧдыс артмӧма уна позвонокъясысь.
Мортлӧн жӧ сійӧ артмӧма 4–5 позвонокысь.
Мортлӧн тайӧ быдмытӧм пытшкӧс бӧжас эм коляс сійӧ бӧжлӧн, коді вӧлӧма сійӧ животнӧй предокъясыслӧн.
Но овлывлӧ, мый чужлывлӧны йӧз и ортсыса бӧжӧн (96-ӧд серпас).
Унджыкысьсӧ сійӧ небыд бӧж, лытӧм.
На кӧть эськӧ зэв гежӧда, мортлӧн сэтшӧм бӧжас овлывлӧны позвонокъяс, кыдзи и животнӧйяслӧн.
Татӧн дзик жӧ сідз мыччысьӧны морт телоын сійӧ животнӧй предокъясыслӧн признакъясыс.
Уна и мукӧд органъяс кольӧмаӧсь морт телоын, кодъяс серти учёнӧйяс тӧдмалӧны, мый морт лоӧма животнӧй предокъясысь.
Мый вылӧ индӧ мортлӧн да мортнога обезьянаяслӧн ӧткодьлуныс.
Водзын ми тӧдмасьлім нин сыкӧд, кутшӧм уна ӧткодьторйыс морт да высшӧй животнӧйяс телӧ тэчасногын.
Но став животнӧйяс пӧвсысь мортлӧн медуна ӧткодьлуныс мортнога обезьянаяскӧд.
Абу прӧста найӧс шуӧма: мортногаӧн.
Мортнога обезьянаяс олӧны жар странаясса вӧръясын пуяс вылын.
Унджык кадсӧ найӧ олӧны пуяс вылын, но мукӧддырйиыс найӧ лэччывлӧны му вылӧ и заводитлӧны ветлӧдлыны конечностьяс вылын, кыдзи и морт.
Ветлӧдлӧны найӧ зэв сьӧкыда, кияс вылас бедьяс вылӧ моз пыксьӧмӧн, либӧ найӧӧн сынӧдас ӧвтчӧмӧн.
Юрыс мортнога обезьянаяслӧн зэв ёна мунӧ морт юр вылӧ.
Черлыясыс налӧн оз сэтшӧм ёна водзӧ чургӧдчыны, кыдз мукӧд животнӧйяслӧн.
Телӧыс налӧн тупкӧма сук гӧнӧн, но чужӧмас, ки да кок пыдӧсъясас налӧн сідзжӧ, кыдзи и мортлӧн, абу гӧныс.
Гыжъясыс налӧн мортлӧн кодь жӧ.
Мортнога обезьянаяслӧн, кыдзи и мортлӧн, абу ортсыса бӧжыс.
Нӧшта унджык ӧткодьторъясыс морт да мортнога обезьянаяслӧн гырк пытшкӧс тэчасногас.
Морт да мортнога обезьяна скелетъяслӧн зэв уна ӧткодьторйыс тэчасногас.
Мортнога обезьянаяслӧн сійӧ жӧ мышцаясыс, мый и мортлӧн.
Став гыркпытшкӧс органъясыс мортнога обезьянаяслӧн сійӧ жӧ, мый и мортлӧн, и тӧдчанлуныс налӧн сэтшӧм жӧ.
И юр вемыс мортнога обезьянаяслӧн ёнджыка мунӧ морт юр вем вылӧ, кӧть эськӧ ёна ичӧт морт вем серти, и сы вылын абу сы мында чукырыс, кыдзи морт юр вем вылын.
Сідзӧн ми аддзам, мый морт да мортнога обезьянаяс костын эм зэв уна ӧткодьторйыс.
Став животнӧйяс пӧвсысь мортнога обезьянаяс медматынӧсь морт дінӧ.
Тайӧ индӧ миянлы, мый морт да мортнога обезьянаяс петӧмаӧсь ӧти рӧдысь.
Но позьӧ-ӧ та серти вӧчны вывод, мый морт лоӧма ӧнія олысь мортнога обезьянаясысь?
Оз, кыдзи аддзам водзынджык, татшӧм выводсӧ наука оз вӧч.
Кодъяс жӧ вӧліны мортлӧн предокъясыс?
Уна пӧлӧс му пластъясысь раскопкаяс дырйи учёнӧйяс аддзӧны уна сикас коркӧ овлысь животнӧйяслысь лыяссӧ.
Кымын му пластыс пыдынджык, сымын сійӧ важсяджык и сымын сэтысь сюрӧм лыясыс важсяджык животнӧйяслӧн.
Раскопкаяс дырйи учёнӧйяс сідзжӧ аддзӧны древньӧй обезьянаяслысь да древньӧй мортлысь лыяссӧ.
И вӧлӧмкӧ, древньӧй обезьянаяслӧн лыясыс сюрлывлӧны пыдысьджык, ёна водзджыкса му пластъясысь, важ морт лыяс серти.
Сідзнад артмӧ, мый обезьянаяс морт серти важджык животнӧйяс.
Ӧти раскопка дырйи азияса ді Ява вылысь учёнӧйяс аддзӧмаӧсь кымынкӧ лы древньӧй существолысь, кодӧс найӧ шуӧмаӧсь обезьяна-мортӧн.
Тайӧ существоас ӧтлаасьӧмаӧсь мортлӧн да обезьяналӧн признакъясыс.
Сюрӧм лыяс серти позьӧ казявны, кутшӧм вӧлі тайӧ обезьяна-мортыс.
Тушаыс обезьяна-мортлӧн вӧлӧма пӧшти мортлӧн кодь.
Лядьвей лы серти позьӧ шуны, мый обезьяна-мортыс ветлӧдлӧма абу нин нёль кок вылас, а кык кок вылын.
Кӧть эськӧ сійӧ ветлӧдлӧма сьӧкыда, омӧля на, абу морт моз, но абу нин сэтшӧм омӧля, кыдз обезьяна.
Юрлыяс серти позьӧ шуны, мый юр вемыс обезьяна-мортлӧн вӧлӧма обезьяна серти ёна ыджыдджык, но век жӧ ёна ичӧтджык мортлӧн дорысь.
Мӧдногӧн кӧ, тайӧ абу обезьяна и абу морт, а обезьяна-морт, кодын эмӧсь и мортлӧн и обезьяналӧн признакъясыс.
Бӧръя кадӧ Китайын аддзӧма обезьяна-морт дінӧ матын сулалысь существолысь лыяс, но ещӧ унджык на сылӧн вӧліны морт признакъясыс.
Уна местаын аддзӧма сідзжӧ не этша лыяс первобытнӧй мортлысь.
Тайӧ сюрӧм лыяс сертиыс учёнӧйяс установитісны, кутшӧмӧн вӧлӧма первобытнӧй мортыс.
Первобытнӧй мортлӧн уна на вӧлӧма обезьяналӧн кодь признакъясыс.
Асланыс вежӧр сертиыс найӧ вӧлӧмаӧсь обезьяна-мортысь вылынджыкӧсь, но, дерт, ёна улынджыкӧсь ӧнія мортысь.
Первобытнӧй мортлӧн юр вем лыясыс вӧлӧмаӧсь ыджыдджыкӧсь обезьяна-морт серти.
Сідзнад, юр вемыс сылӧн обезьяна-морт серти вӧлӧма развитӧйджык.
Первобытнӧй мортлӧн вӧлӧма веськыд походка.
Сійӧ ветлӧдлӧма ёна бурджыка нин обезьяна-морт серти, но абу жӧ сэтшӧм бура, кыдзи ӧнія морт.
Лыяс тэчасног серти тыдалӧ, мый сійӧ ветлӧдлӧма гӧрбыльтчыштӧмӧн, и кокъясыс сылӧн пыр вӧлӧма пидзӧсӧдыс кусыньтчыштӧма.
Киясыс сылӧн вӧлӧма прӧстӧсь, и сійӧ вӧдитчӧма уджалан ӧрудиеясӧн, кодъясӧс сійӧ ачыс вӧчавлӧма изйысь.
Тадз, важ обезьянаяслысь да важ йӧзлысь аддзылӧм колясъяссӧ тӧдмалӧмӧн, наука воис выводӧ, мый морт лои важ, ӧні нин бырӧм, обезьянаясысь.
Сійӧ важ обезьянаясыс и эмӧсь предокъяс и мортлӧн и ӧні олысь мортнога обезьянаяслӧн.
Ми дженьыдика тӧдмасим сійӧн, мыйӧ велӧдӧ морт лоӧм йылысь наука.
Сійӧ доказывайтӧ, мый морт естественнӧй ногӧн зэв нин важӧн лои животнӧйясысь, обезьяноподобнӧй предокъясысь.
Наука отвергайтӧ мортӧс енмӧн сотворитӧм йылысь религиялысь «учениесӧ», кыдз отвергайтӧ сійӧ и кутшӧм бы эз вӧв ен существуйтӧм йылысь представление.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Заданиеяс аскежын уджалӧм вылӧ @ природа @ В. А. Тетюрев.
Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. 121–123.}
Приложение.
ЗАДАНИЕЯС АСКЕЖЫН УДЖАЛӦМ ВЫЛӦ.
1. Быдмӧгъяслӧн олӧм.
А. «Кыдзи разалӧны быдмӧгъяс» тема кузя.
1. Корсьны йӧла турунлысь кӧйдыса юрсӧ да лыддьыны, уна-ӧ сэні торъя кӧйдыс плодикыс.
Артавны, уна-ӧ эськӧ артмис быдмӧг, ни ӧти кӧйдыс кӧ эз кув и быд кӧйдысысь кӧ мӧд во быдмис сэтшӧм жӧ быдмӧг.
Артавны, уна-ӧ ӧти йӧла турунысь лоӧм йӧла турунъяс ваясны кӧйдыссӧ мӧд вонас.
Мӧвпыштам, мый тадз и водзӧ лоӧ, — артавны, уна-ӧ лоӧ йӧла туруныс нӧшта во мысти, кык во мысти.
2. Чукӧртны да видлавны лэбалан соплодиеяс, плодъяс да кӧйдысъяс липалысь, кыдзлысь, йӧла турунлысь (одуванчиклысь), чертополохлысь.
Чукӧртны сідзжӧ воӧм, но воссьытӧм кольяс пожӧмлысь, козлысь.
Лӧсьӧдны коллекция «Тӧв отсӧгӧн кӧйдысъяслӧн разалӧм» тема вылӧ.
3. Чукӧртны да видлавны крукасян плодъяслысь да соплодиеяслысь образецъяссӧ — репейниклысь, сибдан турунлысь, чередалысь да с. в.
Чукӧртӧм образецъяссӧ сортъясӧн пукталӧй торъя коробочкаясӧ.
Лӧсьӧдны коллекция «Животнӧйяслӧн кӧйдыс разӧдӧм».
4. Чукӧртны да видлавны кос потласян коробкаяса плод образецъяс — маклысь юръяссӧ, колокольчиклысь, бобовӧй быдмӧгъяслысь плодъяссӧ да с. в.
Лӧсьӧдны коллекция.
Б. «Мыйла быдмӧгъясыс миян абу быдлаын ӧткодьӧсь» тема кузя.
1. Чукӧртны да косьтыны образецъяссӧ йӧла турунлысь, кодъяс быдмӧмаӧсь уна пӧлӧс условиеясын: а) восьса кос местаын быдмысь йӧла турунъяс, кодъяслӧн коръясыс куйлӧны му бердын да ёна изрезаннӧйӧсь; б) гожсайынджык да васӧдджыкинын быдмӧм йӧла турун, коді вылӧ лэптысьӧм гырысь коръяса.
Быдмӧгъяссӧ перйыны вужъяснас да косьтыны.
Косьтӧм быдмӧгъяслысь бурджык образецъяссӧ клеитны кабала лист вылӧ, вӧчны колана гижӧдъяс да ӧшӧдны классын стенас.
2. Босьтны живӧй уголокӧ едкӧй очитоклысь гоз-мӧд чукӧр эжанас.
Торъя быдмӧгъяссӧ ӧшинь вылӧ пуктыны мутӧг да наблюдайтны, дыр-ӧ найӧ оз кувны.
В. Арся заданиеяс «Культурнӧй быдмӧгъяс» тема кузя.
1. Градйӧрын арын урожай идралігӧн колӧ видзӧдлыны капуста да мукӧд пуктас сортъяс вылӧ.
2. Лӧсьӧдны коллекция уна пӧлӧс сорта культурнӧй злакъяслысь.
3. Судзӧдны колхозъясысь либӧ совхозъясысь тайӧ районлы выль культура образецъяс да выль бурмӧдӧм сорта культурнӧй быдмӧгъяс.
II.
Животнӧйяслӧн олӧм.
А. «Черияс» да «Ваын олысь позвоночниктӧм животнӧйяс» темаяс кузя.
1. Кутавны живӧй уголокӧ ичӧтик чериясӧс — гычьясӧс, гуринаясӧс, сынпиянӧс да мукӧдӧс.
Лӧсьӧдны налы аквариум либӧ стекляннӧй банка.
Аквариум пыдӧсас пуктыны бура мыськӧм вадорса лыа слӧй, лыаас пуктыны элодея либӧ мукӧд васа быдмӧгъяс (турунвиж быдмӧгъяс югыдын лэдзӧны черияслы колана кислород).
Вердны чериясӧс «мотыльӧн» (васа гӧрд номыръясӧн), нидзувъясӧн, посньыдик рачокъясӧн (дафнияясӧн да циклопъясӧн), еджыд нянь крӧшкиясӧн (не шыблавны ӧтпырйӧ уна, медым кольӧм кӧрымыс эз заводит шоммыны).
2. Кулӧм свежӧй чериӧс босьтӧмӧн, корсьны сы вылысь синъяс, вом, ныр розьяс, нёкчим вевтъяс да нёкчимъяссӧ, парнӧй бордъяссӧ (морӧсса да кынӧмса) да непарнӧйсӧ (бӧжса, мышкуса, бӧжувса).
Рисуйтны черисӧ бордъяснас да гижны быд бордлысь нимсӧ.
Кусыньтлыны бӧжсӧ веськыдлань да шуйгалань, а сэсся мӧдарӧ — вылӧ и улӧ, — кодарӧ бӧжыс кокньыдджыка да ёнджыка куснясьӧ?
Кутшӧм тӧдчанлуныс талӧн чери плавайтігӧн?
3. Видзӧдны аквариумын чери ветлӧм бӧрся.
Кутшӧм бордъяс нуӧдӧны медыджыд удж?
Сынӧ-ӧ чери ӧдйӧ ветлігӧн аслас парнӧй бордъяснас?
Кутшӧм бордъясӧн вӧрӧдӧ чери, кор сійӧ сулалӧ спокойнӧя ӧти местаын?
4. Сравнитны ӧти-мӧдыскӧд бадькор мыкӧс либӧ сынпиӧс щиповкакӧд либӧ вьюнкӧд.
Коді на пӧвсысь ветлӧдлӧ ёнджыка да коді унджык куйлӧ ва пыдӧсас?
Кутшӧм рӧмыс овлывлӧ вапыдӧсса черияслӧн да кутшӧм тӧдчанлун сійӧ налы кутӧ?
5. Кутавны сачокӧн прудысь ва тӧрӧканъясӧс да лудік-гладышъясӧс.
Гожӧмнас кутавны сэсь жӧ ва тӧрӧканлысь да юрсигусьяслысь номыръяссӧ.
Пуктавны тайӧ хищникъяссӧ ичӧтик банкаясӧ, вердны гагъясӧн, нидзувъясӧн, посньыдик чериясӧн да даръюръясӧн.
Видзӧдны, кыдзи став тайӧ хищникъясыс кватитӧны да сёйӧны добычасӧ.
Наблюдайтны, кыдз ва тӧрӧкан да лудік-гладыш заптысьӧны сынӧдӧн, кыдз найӧ плавайтӧны ваын, а бӧрынас кутавны найӧс банкасьыс да лэдзны пызан вылӧ, — кыдз найӧ тай ветлӧдлӧны?
Б. «Земноводнӧйяс» да «Пресмыкающӧйяс» тема кузя.
1. Босьтны живӧй уголокын видзӧм вылӧ уна пӧлӧс лягушаясӧс да жабаясӧс, налы колана оланін — террариум лӧсьӧдӧмӧн.
Колӧ, медым террариумын вӧлі ва доз, кытчӧ лягушаяс вермисны эськӧ сунавны (васӧ вежлавны да видзны сӧстӧма).
Вердны лягушаясӧс да жабаясӧс гагъясӧн (гутъясӧн, тӧрӧканъясӧн, номыръясӧн да нидзувъясӧн).
Наблюдайтны, кыдз лягушаяс да жабаяс лолалӧны, кыдз найӧ кватитӧны да ньылалӧны кӧрымсӧ.
Босьтӧны оз найӧ кулӧм вӧртӧм гагъясӧс?
2. Живӧй уголокӧ прудысь кутны тритонъясӧс.
Овмӧдны найӧс аквариумын (банкаын); вылысладор дорышсӧ пытшкӧсладорсяньыс мавтны госӧн либӧ выйӧн, медым тритонъяс эз вермыны пышйыны.
Вердны «мотыльӧн», посньыдик рачокъясӧн, нидзувъясӧн.
Наблюдайтны, кыдзи тритонъяс уялӧны да кыдзи ветлӧдлӧны пыдӧсӧдыс, — кутшӧм органъясӧн найӧ ветлӧдлӧны ӧти случаяс да мӧдас?
Мый серти позьӧ шуны, мый тритонъяс лолалӧны тыясӧн?
3. Тулыснас босьтны лягуша пӧк, пуктыны банкаӧ да наблюдайтны даръюръяслысь быдмӧмсӧ.
4. Босьтны живӧй уголокӧ лёкгагӧс.
Вердны гагъясӧн (тӧрӧкан-прусакӧн, гутъясӧн), сетлыны юны ва.
Наблюдайтны, кыдзи ветлӧдлӧ лёкгаг, кыдзи сійӧ видлалӧ паныдасьысь предметъяссӧ кывнас, кыдзи кватитӧ да сёйӧ добычасӧ кыдзи юӧ ва.
В. «Лэбачьяс» тема кузя.
1. Кыйны либӧ ньӧбны живӧй уголокӧ кымынкӧ лэбачӧс: кӧйдыс сёйысьясӧс (жонькайӧс, уркайӧс) да гаг сёйысьясӧс (пыстаясӧс).
Сетавны налы колана кӧрым: кӧйдыс сёйысьясӧс вердны кӧйдысъясӧн да нянь крӧшкиясӧн (арсяньыс налы заптыны кӧйдысъяссӧ сурепалысь, репейниклысь, кыдзлысь да с. в.); гаг сёйысьясӧс вердны небыд кӧрымӧн — посньӧдӧм кӧтӧдӧм сукар сорӧн пӧсь ва пиын видзӧм «кодзувкот колькъясӧн» (кодзувкот куколкаясӧн), косьтӧм да бӧрас пӧжӧм бузина вотӧсъясӧн.
Пыстаясӧс вердны яй да гос торъясӧн, номыръясӧн, нидзувъясӧн.
Сравнитны нырсӧ гаг сёйысь лэбачлысь кӧйдыс сёйысь лэбач ныркӧд.
Сравнитны кӧйдыс сёйысь да гаг сёйысь лэбачьяслысь оланногсӧ, кодъяс на пӧвсысь ёнджыка вӧрысьӧсь да кутшӧм тӧдчанлун кутӧ сійӧ найӧ олӧмын?
2. Ветлыны лэбач видзан совхозӧ, тӧдмасьны инкубациякӧд да сійӧн, кыдзи. видзӧны да быдтӧны сэні курӧгпиянсӧ.
3. Гожӧмнас наблюдайтны курӧгпиянлысь быдмӧм, — кыдз налӧн быдмӧны перӧясыс, кыдз быдмӧны петукъяслӧн шпораясыс, кор кутас тӧдчыны курӧгъяс да петукъяс кост торъялӧмыс, кор курӧг эновтӧ пиянсӧ?
Г. «Млекопитающӧй животнӧйяс» тема кузя.
1. Ветлыны скӧтвидзан совхозӧ либӧ колхозӧ.
Тӧдмасьны скӧтвидзанінъяснас да вердӧмнас, том скӧт быдтӧмнас.
2. Ветлыны племеннӧй крольчатникӧ, кӧні рӧдмӧдӧны уна порода кроликъясӧс.
Тӧдмавны, мыйӧн торъялӧ ӧти порода мӧд пӧрӧдаысь, кутшӧм рӧмаӧсь разнӧй пӧрӧдалӧн синъясыс.
3. Вӧчны крольчатник школа бердӧ.
Котыртны кроликъяс бӧрся дӧзьӧритӧм.
Велӧдчыны лӧсьӧдавны кӧрым норма ыджыд кроликъяслы, кролик-мамъяслы, кодъяс нёньӧдӧны пиянсӧ, да кроликпиянлы, кор найӧс торйӧдӧма мам бердсьыс (вердан нормаяссӧ тӧдмӧдны кролик видзӧм кузя торйӧн гижӧм книгаясысь).
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Естествознание @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. .}
1-ӧд серпас.
Одуванчиклӧн тӧлӧн лэбысь плодъясыс.
2-ӧд серпас.
Пуяслӧн лэбалысь кӧйдысъяс да плодъяс: 1 — козлӧн кӧйдыс, 2 — пожӧмлӧн кӧйдыс, 3 — кыдзлӧн плодик, 4 — клёнлӧн плод, 5 — ясеньлӧн плод, 6 — бадьлӧн воссьӧм кӧрӧбкаясыс лэбалысь гӧна кӧйдысъясӧн.
3-ӧд серпас.
Вязьлӧн плодъяс.
4-ӧд серпас.
Липалӧн соплодие.
5-ӧд серпас.
Кутчысян плодъяс: 1 — череда,2 — липучка, 3 — лягуша лапкор.
6-ӧд серпас.
Недотрога: шуйгавылас — цветъяса ветка, веськыдвылас — кык плод (ӧтиыс на пӧвсысь воссьӧ да шыблалӧ кӧйдысъяссӧ).
7-ӧд серпас.
Восьсаинын быдмӧм пожӧм.
8-ӧд серпас.
Вӧрын мукӧд пуяс пӧвсын быдмӧм пожӧм.
9-ӧд серпас.
Вязьлӧн ветка.
10-ӧд серпас.
Каськок.
11-ӧд серпас.
Едкӧй очиток.
12-ӧд серпас.
Кактусъяс.
13-ӧд серпас.
Запанки (кувшинка) (чинтӧма 12 пӧв).
14-ӧд серпас.
Ванявда (натуральнӧй ыджданас).
15-ӧд серпас.
Шепъясыс разнӧй пӧлӧс шобділӧн: сандомиркалӧн, банаткалӧн, чорыд шобділӧн.
16-ӧд серпас.
Капусталӧн разнӧй сортъяс: 1 — кӧчана капуста, 2 — кольраби, 3 — брюссельскӧй, 4 — цветнӧй капуста.
17-ӧд серпас.
Тау-сагыз.
18-ӧд серпас.
Шуйгавылас — льӧмлӧн плодъясыс, веськыдвылас — вишнялӧн плодъясыс; шӧрас — вишня да льӧм кост помесьлӧн плодъясыс.
(Серпас вылын став плодъясыс петкӧдлӧма збыль дорсьыс кыкпӧв ичӧтджыкӧн).
19-ӧд серпас.
Дафния (ёна ыдждӧдӧма).
20-ӧд серпас.
Циклоп (ёна ыдждӧдӧма).
21-ӧд серпас.
Ва тӧрӧкан: шуйгавылас — сылӧн личинкаыс, веськыдвылас — куколкаыс.
22-ӧд серпас.
Медузаяс.
23-ӧд серпас.
Рак-отшельник и актинияяс, кодъяс овмӧдчӧмаӧсь займитӧм раковина вылӧ.
24-ӧд серпас.
Морскӧй звезда.
25-ӧд серпас.
Гыч.
26-ӧд серпас.
Сир.
27-ӧд. серпас.
Акула.
28-ӧд серпас.
Джуджыд васа чери — ыджыдвом.
29-ӧд серпас.
Джуджыд васа чери хиазмод, ньылыштӧма ыджыд чери.
30-ӧд серпас.
Тралӧн чери кыйӧм.
31-ӧд серпас.
Пӧкысь арпилӧн развивайтчӧм.
32-ӧд серпас.
Обыкновеннӧй да зеркальнӧй карп.
33-ӧд серпас.
Лягушалӧн развивайтчӧм.
34-ӧд серпас.
Тритонъяс (водзас айыс, бӧрас сылӧн эньыс).
35-ӧд серпас.
Лёкгаг.
36-ӧд серпас.
Уж.
37-ӧд серпас.
Гадюка
38-ӧд серпас.
Крокодил.
Ваас тыдалӧны синъясыс да ныр розьясыс мӧд крокодиллӧн.
39-ӧд серпас.
Черепаха.
40-ӧд серпас.
Кутш (орёл).
41-ӧд серпас.
Уркай (клёст).
42-ӧд серпас.
Кольк пытшкын развивайтчысь курӧгпилӧн зародыш.
43-ӧд серпас.
Дикӧй гулю.
44-ӧд серпас.
Гулюяслӧн уна сикас пӧрӧдаяс: вылас — дутыш да павлиний гулюяс, уліас — турман да якобинец.
45-ӧд серпас.
Банкивскӧй дикӧй петук да курӧг
46-ӧд серпас.
Леггорн курӧгъяс.
47-ӧд серпас.
Плимутрок курӧгъяс.
48-ӧд серпас.
Род-айланд курӧгъяс.
49-ӧд серпас.
Жирафа.
50-ӧд серпас.
Индийскӧй слӧн.
51-ӧд серпас.
Лев да львица.
52-ӧд серпас.
Тигр.
53-ӧд серпас.
Еджыд ош.
54-ӧд серпас.
Тюленьяс (ыліас эньыс аслас пикӧд — «белёккӧд»).
55-ӧд серпас.
Кит.
Море веркӧс вылӧ кыпӧдчӧмӧн сійӧ ныр пырыс лэдзӧ сынӧд, коді сорлассьӧма ва руӧн да ваа посни брызгиясӧн.
56-ӧд серпас.
Тур — йывмӧм (вымершӧй) дикӧй ӧш (зэв важся картинавывса изображение серти).
57-ӧд серпас.
Скакун да тяжеловоз.
58-ӧд серпас.
Дикӧй порсь
59-ӧд серпас.
Английскӧй еджыд порсь.
60-ӧд серпас.
Верблюд.
61-ӧд серпас.
Войвыв кӧр.
62-ӧд серпас.
Мартышкаяс кукурузнӧй му вылӧ ветлӧм бӧрын.
63-ӧд серпас.
Шимпанзе.
64-ӧд серпас.
Мортлӧн пытшкӧсса органъяс.
Тыдалӧ диафрагмаыс (1), коді торйӧдӧ телӧлысь пытшкӧссӧ кык пельӧ.
Морӧс пытшкӧсас эмӧсь тыяс (2) да сьӧлӧм (3); тыяс инмӧны морӧс пытшкӧс стенъяс дорӧ, тыяс костын эм сьӧлӧм, сійӧ вевттьысьӧма сьӧлӧм гӧгӧрса сумкаӧн (4); сьӧлӧмсянь мунӧны вирновлӧдлан сосудъяс (5).
Кынӧм пытшкӧсын эм: рушку (6), вӧсни сювъяс (7) да кыз сювъяс (8), мус (9) сӧп гаддьыскӧд (10), кудз гадь (11) да мукӧд органъяс (серпас вылын найӧ оз тыдавны).
65-ӧд серпас.
Вскрытӧй кролик.
Диафрагмасӧ босьтӧма.
Тыдалӧны пытшкӧсса органъяс: 1 — пищевод, 2 — рушку, 3 — вӧсни сюв (сійӧ зэв кузь, серпас вылын петкӧдлӧма сӧмын заводитчаніныс да помыс); 4 — слепӧй сюв (кроликлӧн сійӧ зэв кузь), 5 — кыз сюв, 6 — мус, 7 — сӧп гадь, 8 — рушкуувса железа, 9 — гортань да лолалан горш, 10 — тыяс, 11 — сьӧлӧм, 12 — вӧркъяс, 13 — кудз гадь.
66-ӧд серпас.
Мортлӧн скелет: 1 — юрлы, 2 — ключица, 3 — лопатка, 4 — ордлыяс, 5 — морӧспань, 6 — позвоночник, 7 — таз, 8 — пельпом лы, 9 — гырддза лыяс, 10 — кисти лыяс, 11 — лядьвей лы, 12 — кокчер лыяс, 13 — коклапа лыяс.
67-ӧд серпас.
Кроликлӧн скелет: 1 — юрлы, 2–6 — позвоночник, 7 — таз, 8 — лядьвей лы, 9 — кокчер лы, 10 — коклапа лыяс, 11 — кисть лыяс, 12 — предплечье лыяс, 13 — пельпом лы, 14 — лопатка, 15 — ключица, 16 — морӧспань, 17 — ордлыяс.
68-ӧд серпас.
Пельпом сустав (вундӧмӧн): 1 — пельпом лылӧн юрыс, 2 — лопаткалӧн лайковыс, 3 — сустав сумка.
69-ӧд серпас.
Лы (вундӧмӧн): 1 — гӧч, коді тупкӧ лы юрсӧ, 2 — лылӧн губчатӧй вещество, 3 — лылӧн плотнӧй вещество, 4 — лы вем, 5 — лыэж.
70-ӧд серпас.
Лыкӧд опыт: 1 — лы сотӧм, 2 — лысӧ кислотаын кӧтӧдӧм.
71-ӧд серпас.
Мортлӧн позвоночник (вундӧмӧн): 1 — сьыліса позвонокъяс, 2 — морӧсса, либӧ мышкуса, 3 — косса. 4 — крестцовӧй, 5 — копчик.
72-ӧд серпас.
Лёкногӧн пукалігӧн (джуджыд пызан сайын) позвоночниклӧн чукыльтчӧм.
73-ӧд серпас.
1 — нормальнӧй коклапалӧн туйясыс, 2 — плавкӧс (плоскӧй) коклапалӧн туйясыс.
74-ӧд серпас.
Мортлӧн юрлы.
Тыдалӧны вурысъяс, кодъясӧн ӧти-мӧд дінас йитчӧмаӧсь лыясыс.
75-ӧд серпас.
Кыкъюра (двуглавӧй) мышца дженьдавлӧмъяслӧн разнӧй моментъяс.
76-ӧд серпас.
Мышца вылын опыт: мышца вылӧ пуктӧма сов.
77-ӧд серпас.
Мортлӧн мышцаяс.
Лыдпасъясӧн индӧма: 1 — кыкъюра (двуглавӧй) мышца, 2 — дельтовиднӧй мышца, 3 — морӧсса ыджыд мышца, 4 — ягодичнӧй ыджыд мышца, 6 — пӧкъя мышца.
78-ӧд серпас.
Мортлӧн пиньясыс: 1 — ыджыд вуж пиньяс, 2 — ичӧт вуж пиньяс, 3 — клыкъяс, 4 — водз пиньяс.
79-ӧд серпас.
Дуль железаяс.
80-ӧд серпас.
Мортлӧн пищеварительнӧй органъяс: 1 — пищевод, 2 — рушку, 3 — мус, 4 — сӧп гадь, 5 — рушкуувса железа, 6 — вӧсни сюв, 7 — кыз сюв, 8 — веськыд сюв.
81-ӧд серпас.
Гортань, лолалан горш да бронхияс, кодъяс вожавлӧны тыясын.
82-ӧд серпас.
Мортлӧн тыясыс.
83-ӧд серпас.
Груднӧй клетка пытшкӧс: I — бӧр лолыштігӧн, II — лолыштігӧн.
Тыдалӧ, мый лолыштігӧн диафрагма лэдзчӧ.
84-ӧд серпас.
Чахоткаӧн висьысь мокротаын туберкулёз микробъяс.
85-ӧд серпас.
Морт вир микроскоп пыр.
Тыдалӧны уна гӧрд и кымынкӧ еджыд кровянӧй тельцаяс.
36-ӧд серпас.
Мортлӧн сьӧлӧм.
87-ӧд серпас.
Мортлӧн вирветлан органъяс:сьӧлӧм да вирсӧнъяс.
Стрелкаясыс петкӧдлӧны, кодарӧ мунӧ вирыс артерияясті (сьӧлӧмсянь), венаясті (сьӧлӧмӧ).
88-ӧд серпас.
Мортлӧн кудз органъяс: вӧркъяс, насянь петӧны мочеточникъяс, кодъяс пырӧны кудз гаддьӧ.
89-ӧд серпас.
Мортлӧн нервнӧй система.
90-ӧд серпас.
Нервъяскӧд опыт: нерв вылӧ пуктӧма сов.
91-ӧд серпас.
Мортлӧн юрыс да голяыс (вундӧмӧн).
Тыдалӧны ыджыд вем, мозжечок, вемлӧн стволыс да сюрса вемлӧн вылысладор юкӧныс.
92-ӧд серпас.
Мортлӧн юр вем полушариеяс (вылыссяньыс видзӧдӧмӧн).
93-ӧд серпас.
Мортлӧн синмыс.
Роговӧй оболочкасӧ босьтӧма, белковӧй оболочкасӧ вундӧма и кусыньтӧма.
Тыдалӧ радужнӧй оболочка, синакань, сосудистӧй оболочка, аддзан нерв.
94-ӧд серпас.
Чарльз Дарвин (1809–1882 вв.).
95-ӧд серпас.
Гӧна морт — Адриан Евтихиев.
96-ӧд серпас.
Бӧжа детина.
==n
М.Н. СКАТКИН
ПРИРОДОВЕДЕНИЕ
4-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдіс РСФСР-са просвещение кузя министерство
{В. Лебедев-Кумач (комиӧдіс Kodko) @ Менам Рӧдинаӧй ёна паськыд @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 3}
Менам Рӧдинаӧй ёна паськыд.
В. Лебедев-Кумач.
Менам Рӧдинаӧй ёна паськыд,
Уна сэні вӧр и ю, и му!
Мӧд странаӧс сэтшӧмӧс он аддзы,
Кӧні мортлӧн татшӧм ыджыд шуд!
Москва карсянь быдлаӧдз, быд помӧдз,
Жар лунвывсянь йияс пӧвстӧдз пыр
Мортным ыджыд Рӧдинаті мунӧ,
Кыдз кӧзяин, сійӧ шудӧн тыр.
Вӧльнӧй, тыр-бур олӧм гӧгӧр миян,
Быттьӧ Волга, паськыд сылӧн от.
Туйыс восьса быдлаӧ том йӧзлы,
Пӧрысь йӧзлы быдлаын почёт.
==ВВЕДЕНИЕ
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый сійӧ природаыс да мыйла сійӧс изучайтӧны @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 4-6}
Мый сійӧ природаыс да мыйла сійӧс изучайтӧны.
Таво ті кутанныд велӧдны выль учебнӧй предмет — природоведение.
Тӧданныд-ӧ ті, мый сійӧ природаыс?
Шонді, му, лыа, изъяс, ва, кымӧръяс, быдмӧгъяс, животнӧйясӧс — ставсӧ тайӧс шуӧны ӧти кывйӧн — природа.
А мый сійӧ «природоведениеыс»?
Ведение — сійӧ тӧдӧмлун.
Природоведение — природа йылысь тӧдӧмлун.
Природоведение велӧдігӧн ті тӧдмаланныд формасӧ Мулысь, код вылын ми олам, тӧдмасянныд рӧднӧй странаса природаӧн, сӧветскӧй йӧз олӧмӧн да уджӧн, мӧд ногӧн кӧ, босьтанныд география кузя медводдза тӧдӧмлунъяс.
Мый могысь нӧ изучайтӧны природасӧ?
Природа йылысь тӧдӧмлунъяс кокньӧдӧны мортлысь олӧмсӧ.
Кытчӧдз йӧз эз тӧдны, кыдзи перйыны металлъяс, найӧ вӧчавлісны аслыныс черъяс, ньӧв йывъяс да мукӧдторъяс изйысь.
Мыйӧн тӧдмалісны, кытысь да кыдзи перйыны металлъяс, йӧзыс велалісны вӧчны наысь пуртъяс, черъяс, пилаяс да быд сикас машинаяс, кодъяс тӧдчымӧн кокньӧдісны мортлысь уджсӧ.
Природа изучайтӧмӧн морт велаліс ветлыны ва вывті, му вывті да лэбавны сынӧдті.
Природа йылысь тӧдӧмлунъяс отсалісны мӧдӧдны Тӧлысь вылӧ ракета.
Йӧз тӧдмалісны, кутшӧм быдмӧгъясысь артмӧ пызь, кутшӧмъясысь вый, кутшӧмъясысь шыдӧс, сакар, сунис.
Кор йӧзыс кутісны тӧдны быдмӧгъяс йылысь, найӧ кутісны бурджыка обрабатывайтны быдмӧгъяс улӧ мусӧ, колана ног дӧзьӧритны найӧс да кутісны босьтны ыджыд урожайяс.
Кор бурджыка тӧдмалісны животнӧйяс йылысь, велалісны пӧлучайтны уна йӧв, яй, вурун да мукӧд прӧдуктаяс.
Природасӧ изучайтӧмыс отсалӧ мортлы используйтны сылысь озырлунъяссӧ ассьыс олӧм бурмӧдӧм могысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Лыддьӧдлӧй 1 рисунок вылын петкӧдлӧм природаса став предметъяссӧ.
2. Природаса кутшӧм предметъяс ті аддзанныд асланыд класса ӧшинь пыр?
3. Мый сійӧ «природоведениеыс»?
4. Мыйла йӧзыс велӧдӧны природасӧ?
5. Природоведение кузя тетрадь корка вылӧ клеитӧй либӧ рисуйтӧй природаса разнӧй предметъяс петкӧдлысь мича картинка.
6. Тетрадь поманыд торйӧдӧй некымын лист бок словарик улӧ.
Сэтчӧ кутанныд гижавны сэтшӧм кывъяс, кодъяс паныдасьӧны первойысь на.
Гижӧй тайӧ словарикас: природа, природоведение, география.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи тӧдмавлісны природа йылысь да му вылын йӧзлӧн олӧм йылысь @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 6-11}
Кыдзи тӧдмавлісны природа йылысь да му вылын йӧзлӧн олӧм йылысь.
1. Ставсӧ, мый колӧ мортлы олӧм вылӧ, сійӧ босьтӧ природаысь аслас уджӧн.
Медым вӧлі сёян-юан да паськӧм, йӧз быдтӧны быдмӧгъяс, рӧдмӧдӧны животнӧйясӧс.
Медым стрӧитны кирпичнӧй керка, перйӧны сёй да сыысь вӧчӧны кирпичьяс.
Кор йӧзыс уджалӧны, найӧ унатор тӧдмалӧны природаса предметъяс йылысь.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, например, мый ті тӧдмалінныд сёй йылысь, кор вӧчалінныд сыысь ворсан кирпичьяс да разнӧй чачаяс; мый тӧдмалінныд быдмӧгъяс йылысь, кор уджалінныд школьнӧй цветникын да град йӧрын?
Сідзкӧ, удж отсалӧ мортлы тӧдмавны природа йылысь.
2. Разнӧй местаясын йӧз оз ӧткодя уджавны.
Кӧні быдмӧ уна вӧр, сэні лэдзӧны вӧр, кералӧны пес, кыйӧны зверьясӧс, вотӧны тшак да ягӧд.
Степъясын, кӧні эм уна бур му, вӧдитӧны шобді, кукуруза, сакарнӧй свеклӧ.
Гӧраясын перйӧны рудаяс, кытысь сывдӧны металлъяс.
Важысянь нин йӧзыс вежласьлісны налы колана предметъясӧн.
Например, степъясысь, кӧні вӧдитӧны уна шобді, нулісны сійӧс вӧра районъясӧ, кӧні шобдіыс этша.
Вӧра районъясысь керъяс да зверь куяс нулісны сэтшӧм местаясӧ, кӧні вӧрыс оз быдмы.
Мукӧд дырйи тӧваръясысла ковмывліс мунны зэв ылӧ —  уна сё да тысяча километр сайӧ, мореяс кузя ылі странаясӧ.
Ылі муясӧ ветлігъясӧн йӧзыс тӧдмасьлісны разнӧй странаясса природаӧн да сэтчӧс йӧзлӧн олӧмӧн.
Ставсӧ, мый ылі муӧ ветлысьясыс аддзылісны, найӧ гижлісны книгаясын.
Сідзкӧ, и путешествуйтӧмыс отсаліс тӧдмавны природа да йӧзлысь олӧмсӧ.
3. Природа йылысь уна тӧдӧмлунъяс йӧзыс босьтісны наблюдениеяс да опытъяс отсӧгӧн.
Поводдя наблюдайтӧм сетіс позянлун тӧдмавны, кутшӧм сійӧ овлӧ тӧлын да гожӧмын, тулысын да арын, кыдзи да мый вӧсна сійӧ вежласьӧ.
Быдмӧгъяс да животнӧйяс бӧрся наблюдайтігӧн тӧдмалісны, кӧні да кыдзи найӧ олӧны, мый сёйӧны, кутшӧм пӧльза либӧ вред вермасны вӧчны мортлы.
Наблюдайтӧм да опытъяс отсӧгӧн йӧз тӧдмалісны, мый овлӧ вакӧд да воздухкӧд, кор найӧ шоналӧны да кӧдзалӧны, мыйла тӧвзьысьлӧ, руавлӧ, зэрлывлӧ, усьлывлӧ лысва, пужъявлӧ.
4. Тайӧ книгасӧ лыддигӧн ті кутанныд пӧльзуйтчыны сійӧ тӧдӧмлунъяснас, кодъясӧс тіянӧдз на йӧз босьтісны уна вояс чӧжӧн удж, путешествуйтӧм, наблюдениеяс да опытъяс отсӧгӧн.
Медым бурджыка тӧдмавны природа, колӧ оз сӧмын лыддьысьны.
Зэв важнӧ наблюдайтны сійӧс, ветлывлыны экскурсияясӧн, чукӧртны коллекцияяс, вӧчавны опытъяс, уджавны природа уголокын да школаса учебно-опытнӧй участок вылын, гортын.
Та могысь книгаын сетсьӧны заданиеяс, кодъясӧс колӧ быть вӧчны.
Заданиеяс вӧчӧм вылӧ ковмасны цветнӧй карандашъяс, линейкаяс, компас, коллекцияяс улӧ кӧрӧбкаяс, опытъяс нуӧдӧм вылӧ приборъяс.
Прӧстӧйджык приборъяссӧ верманныд асьныд вӧчны труд урокъяс вылын описаниеяс серти, кодъяс сетсьӧны Приложениеын.
Экскурсияясӧ мунігӧн класс вылӧ ковмас мышкын новлӧдлан некымын мешӧк (рюкзак).
Рюкзаксӧ сідз жӧ позьӧ вӧчны аслыныд.
Быд велӧдчысьлӧн медым вӧлі картоннӧй папка, карандаш да ученическӧй резинка.
Коллекцияяссӧ, рисунокъяссӧ, альбомъяссӧ, приборъяссӧ, кодъясӧс ті вӧчанныд, чукӧртӧй природоведение кузя школаса да гортса уголокӧ.
2 рисунок вылын петкӧдлӧма «Природаын ва» тема кузя школьнӧй уголок.
Кор темасӧ велӧдӧмыс помасяс, став материалъяссӧ идралӧны шкапӧ, а природоведение уголокӧ пукталӧны выль тема кузя коллекцияяс, приборъяс, альбомъяс.
Школаса участок вылын гырысьяс отсӧгӧн вӧчӧй географическӧй площадка (3 рис.).
Сэні ті кутанныд нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Уль лыаысь позьӧ вӧчны гӧраяслысь, мылькъясысь, оврагъяслысь (сёнъяслысь) макетъяс.
Кӧдзыд да зэра поводдя дырйи уль лыаысь модельяссӧ ковмас вӧчавны классын.
Та могысь вӧчӧй пу ящик (видзӧд Приложение).
Вопрос да задание.
1. Кыдзи йӧз тӧдмалӧны природа?
2. Нуӧдӧй природа да удж кузя календарь.
Класснӧй календарӧ дежурнӧйяс кутасны пасъявны поводдя, быдмӧгъяс да животнӧйяс олӧмын вежсьӧмъяс, град йӧрын, садйын, му вылын, вӧрын, ю вылын, улича вылын да с. в. йӧзлысь уджъяс.
Календарыс медым вӧлі тшӧтш быд велӧдчысьлӧн (5 рис).
Торйӧдӧй сы вылӧ природоведение кузя тетрадьлысь некымын лист бок.
Наблюдениеяссӧ нуӧдӧй да гижалӧй быд лун.
Тӧлысь помын артыштӧй, кымын лун вӧлі сэзь да кымӧра, осадокъяса да осадокъястӧм, кӧдзыд да шоныд, вой тӧла, лун тӧла да мукӧд пӧлӧс тӧвъяса.
Сравнитӧй ас костаныс арся, тӧвся да тувсов тӧлысьясса поводдяяс.
==ПЛАН ДА КАРТА
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Школагӧгӧрса местность @  школа гижӧд @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 12-14}
Школагӧгӧрса местность.
Ӧти арся лунӧ учитель шуис челядьлы:
— Аски природоведение урок оз ло классын.
Ми кутам тӧдмасьны школагӧгӧрса местностьӧн.
Тайӧ урокыс кежлӧ быдӧн вайӧй сьӧрсьыныд компас, бумага листъяса картоннӧй папка, линейка, карандаш да резинка.
Кор мӧд луннас ставӧн петісны школаысь, учитель тшӧктіс челядьлы видзӧдлыны школа здание вылӧ да рисуйтны сійӧс ичӧтмӧдӧмӧн бумага лист шӧрӧ.
— Ӧні, — шуис учитель, — компас отсӧгӧн тӧдмалӧй, кодарланьын войвылыс.
Сувтӧй войвывлань чужӧмӧн да видзӧдлӧй, мый эм сыладорын.
— Школасянь войвылын — колхозса клуб, — вочавидзисны челядь.
— Ставсӧ, мый эм школасянь войвывланьын, колӧ петкӧдлыны бумага лист вылысладор юкӧнас, — висьталіс учитель. —  Рисуйтӧй ичӧтмӧдӧмӧн клуб.
— А мый тыдалӧ школасянь лунвывланьын? — юаліс учитель.
— Школасянь лунвылын тыдалӧ школьнӧй участок.
— Ставсӧ, мый эм школасянь лунвывланьын, колӧ петкӧдлыны лист улысладор юкӧнас, — водзӧ висьталіс учитель. — Рисуйтӧй сэтчӧ школьнӧй участок.
Сэсся челядь тӧдмалісны, мый школасянь асыввылын вӧлі пруд, да рисуйтісны сійӧс лист веськыдладорас.
Школасянь рытыввылын вӧлі сикт, кӧні олісны велӧдчысьяс.
Лист шуйгаладорас челядь рисуйтісны керкаяс (6 рис.).
— А кытчӧ нӧ рисуйтны детскӧй садсӧ? — юаліс Митя. —  Сійӧ сулалӧ колхозса клуб да пруд костын, абу войвывланьын ни абу асыввывланьын, а шӧракостас.
— Детскӧй сад сулалӧ асыв-войвылын, — вочавидзис учитель да петкӧдліс, мый сійӧс колӧ рисуйтны лист вылӧ школаысь вылӧджык да веськыдладорӧджык.
Та бӧрын челядь велӧдчисны тӧдмавны компас серти рытыв-войвыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв.
Заданиеяс.
1. Компас отсӧгӧн тӧдмалӧй, мый эм тіян школасянь лунвылын, войвылын, рытыввылын да асыввылын, да рисуйтӧй сійӧс.
2. Лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) асланыд звенокӧд вӧчӧй школагӧгӧрса местностьлысь макет.
Керкаяс петкӧдлӧм могысь пукталӧй пуысь вӧчӧм да краситӧм брусокъяс либӧ истӧг кӧрӧбъяс; вӧр петкӧдлӧм могысь — нитш либӧ пу увъяс, тыяс петкӧдлӧм могысь — стеклӧ тор либӧ югъялысь жӧч тор.
Муяс, видзьяс да веськыд туйяс позьӧ петкӧдлыны лыа вылӧ цветнӧй бумага либӧ матерье торъяс вольсалӧмӧн.
Чукыльӧсь туйяс да юяс позьӧ бура петкӧдлыны цветнӧй шнуръяс либӧ ленточкаяс отсӧгӧн.
Телеграфнӧй столбъяс петкӧдлӧй лыаӧ истӧг тувъяс сутшйӧдлӧмӧн.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Рисунок да план @  школа гижӧд @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 14-17}
Рисунок да план.
1. Медым бура аддзыны кар либӧ сикт, колӧ кайны мыльк либӧ джуджыд керка вылӧ.
Сэсянь кутасны тыдавны паркъяс да бульваръяс, площадьяс, уличаяс да найӧс вомӧналысь переулокъяс.
Тыдалӧ ю, коді чукльӧдлӧ, быттьӧ лента.
Вылісянь зэв кокни тӧдмавны, кыті матынджык да кокньыдджык мунны карлӧн ӧти местасянь мӧдӧ.
Босьтны кӧ карандаш да бумага, абу сьӧкыд чертитны уличаяс, переулокъяс да площадьяс, юлысь чукыльяс.
Улича позьӧ петкӧдлыны кык веськыд визьӧн.
Сэні, кӧні уличаыс кежӧ, визьяссӧ колӧ нуӧдны угол вӧчӧмӧн.
Ю чертитӧны лентаӧс моз сэтшӧм чукыльясӧн, кутшӧмӧсь найӧ юыслӧн.
Миян артмис чертёж, кытысь кокни аддзыны, кыдзи мунӧны уличаяс, кыті визувтӧ ю, кӧнъясӧ стрӧиталӧма сы вомӧй посъяс.
Позьӧ, некодлысь юавтӧг, мунны любӧй улича вылӧ.
Медым татшӧм чертёжыс вӧлі точнӧй, колӧ мерайтны став уличаяссӧ, площадьяссӧ, ю чукыльяссӧ да ичӧтмӧдӧмӧн чертитны найӧс бумага вылӧ.
Татшӧм чертёжыс шусьӧ планӧн (7 рис.).
Первой тӧдмасям, кыдзи чертитӧны прӧстӧй предметъяслысь, например истӧг кӧрӧблысь, кубиклысь, шкаплысь да пызанлысь, планъяс.
2. Пуктӧй бумага лист вылӧ истӧг кӧрӧб да кубик (8 рис.).
Гижтӧй на гӧгӧр карандашӧн.
Тіян артмасны тайӧ предметъясыслӧн планъяс (9 рис.).
Сравнитӧй истӧг кӧрӧблысь да кубиклысь планъяс да рисунокъяс.
Мыйӧн торъялӧ планыс рисунокысь?
Рисунок вылын предметыс петкӧдлыссьӧ сідзи, кыдзи сійӧс аддзӧны ас водзысь.
Например, тіян водзын кӧ куйлӧ истӧг кӧрӧб, сылысь ті аддзанныд вылыссӧ да кык боксӧ.
Корсьӧй найӧс рисунокысь.
А план вылын предметсӧ петкӧдлӧма быттьӧкӧ вылісянь.
Планыс петкӧдлӧ, кутшӧм места босьтӧ предметыс.
3. Кор ті чертитінныд истӧг кӧрӧблысь да кубиклысь планъяс, тайӧ предметъяссӧ петкӧдлінныд сы ыдждаӧн жӧ, кутшӧмӧсь найӧ збыль вылас.
А кыдзи вӧчны плансӧ ыджыд предметлысь, коді оз тӧр бумага лист вылӧ?
Кыдзи чертитны планъяссӧ, например шкаплысь да пызанлысь?
Та могысь налысь планъяссӧ колӧ вӧчны ичӧтмӧдӧмӧн.
Мерайтӧй шкаплысь да пызанлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыдзи ті кольӧм во арифметика урокъяс вылын ичӧтмӧдӧмӧн рисуйтлінныд туйлысь, керкалысь, заборлысь кузьтасӧ.
Например, 15 м кузьта туй бумага вылын петкӧдлінныд 15 см кузьтаӧн, 12 м кузьта забор петкӧдлінныд 12 см кузьтаӧн.
Сідзи жӧ ичӧтмӧдӧмӧн ӧні кутам чертитны шкаплысь да пызанлысь планъяс.
Медым тайӧ предметъясыслӧн планъяс тӧрисны тетрадь лист вылӧ, колӧ ичӧтмӧдны налысь кузьтасӧ да пасьтасӧ дас пӧв: быд 10 см пыдди ті кутанныд рисуйтны сӧмын 1 см кузьта отрезок.
Планъясыс артмасны гырысьӧсь да босьтасны лист боксӧ пӧшти ставнас.
Ті кӧ кӧсъянныд, медым шкаплӧн да пызанлӧн планъясыс босьтісны этшаджык места, колӧ налысь кузьтасӧ да пасьтасӧ ичӧтмӧдны оз 10, а, например, 20 пӧв.
Вӧчӧй тайӧс: рисуйтӧй 1 см кузьта отрезокъяс 20 см кузьта отрезокъяс пыдди.
Видлӧй чертитны шкаплысь да пызанлысь планъяссӧ ещӧ посниджыка.
Та могысь рисуйтӧй 1 см кузьта отрезокъяс 40 см кузьта отрезокъяс пыдди.
Медым тіян планъяс серти быд морт вермис тӧдмавны шкаплысь да пызанлысь збыльысь ыдждасӧ, колӧ пасйыны, кутшӧм масштабын найӧс чертитӧма, например 1 см — 10 см либӧ 1 см — 40 см.
Масштаб — сійӧ ичӧтик мерка, коді вежӧ настӧящӧйсӧ, ыджыдсӧ.
Заданиеяс.
1. Рисуйтӧй кутшӧмкӧ негырысь предметъяс, например: ученическӧй резинка, нёль пельӧса пенал, зубнӧй порошок улысь кӧрӧбка.
Рисунокъясыскӧд орччӧн чертитӧй тайӧ предметъясыслысь планъяс.
2. Рисуйтӧй 1 см — 40 см масштабын крӧватьлысь, пызанлысь планъяс.
3. Гижӧй словарикӧ: масштаб.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Класслӧн да школьнӧй участоклӧн план @  школа гижӧд @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 17}
Класслӧн да школьнӧй участоклӧн план.
(Классын да гортын аслыныд вӧчӧм вылӧ заданиеяс.)
1. Сравнитӧй класслысь рисунок да план (10 рис.).
2. Планын индӧм масштаб серти тӧдмалӧй кузьтасӧ да пасьтасӧ класслысь да пызанлысь.
Мерайтӧмлысь результатъяссӧ гижӧй тетрадьӧ.
3. План вылын вӧчӧм стрелка серти тӧдмалӧй, кодарлань видзӧдӧны класслӧн ӧшиньясыс (войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ али рытыввылӧ).
4. Чертитӧй асланыд класслысь план сійӧ жӧ масштабын, кутшӧмын сетӧма учебникын.
5. Сравнитӧй школьнӧй участоклысь рисунок да план (11 рис.).
Корсьӧй план вылысь школа здание, географическӧй да спортивнӧй площадкаяс, фруктӧвӧй сад.
Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй налысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Мерайтӧмлысь результатъяссӧ гижӧй тетрадьӧ.
6. Гортаныд чертитӧй план комнаталысь, кӧні ті оланныд.
7. Классӧ воӧм мысти видзӧдлӧй парта сайын орччӧн пукалысь ёртныдлысь комната плансӧ.
Ёртныдлӧн план серти тӧдмалӧй сійӧ комнаталысь кузьтасӧ да пасьтасӧ; тӧдмалӧй, кодарлань видзӧдӧны сійӧ комнаталӧн ӧшиньясыс.
Мед орччӧн пукалысь ёртныд вӧчас татшӧм жӧ удж тіян комнаталӧн план серти.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Туй петкӧдлӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 20-21}
Туй петкӧдлӧм.
1. Урокъяс помасисны.
Челядь кутісны лӧсьӧдчыны мунны гортаныс.
— Аски мунам экскурсияӧ, — висьталіс учитель. — Быдӧнлӧн медым вӧлі: бумага листъяса чорыд папка, прӧстӧй карандаш, резинка, компас.
Кодлӧн эмӧсь рюкзакъяс да чукӧртӧм изъяс улӧ кӧрӧбкаяс, босьтӧй сьӧрсьыныд.
Пасьтасьӧй сідзи, медым позьӧ видзчысьтӧг ветлӧдлыны вӧрті да васӧд местаясті.
Миян экскурсиялӧн мог: тӧдмасьны школагӧгӧрса местаясӧн; велӧдчыны петкӧдлыны бумага вылын местность да туй.
Чукӧртам разнӧй изъяс — найӧ миянлы ковмасны природоведение кузя занятиеяс кежлӧ.
Мӧд лунас ыджыд перемена бӧрын велӧдчысьяс, кодъяслӧн мышканыс вӧліны рюкзакъяс, сувтісны школа дорын стройӧ.
— Сиктӧд ми мунам, кыдзи и век, орччӧн кыкӧн-кыкӧн, — шуис учитель.
Кор петісны сиктысь, учитель тшӧктіс челядьлы мунны сідзи, кыдзи ветлывлӧны туристъяс: ӧта-мӧд бӧрся ӧтикӧн-ӧтикӧн; медводзын — ведущӧй, медбӧрын — замыкающӧй.
— Стройысь энӧ петалӧй, энӧ разӧдчӧй! — водзвыв ӧлӧдіс учитель. — Сӧмын сэні, кытчӧ сувтлам да ме лэдза тіянӧс, ті верманныд кыкӧн-кыкӧн, куимӧн-куимӧн мунны ӧтар-мӧдарӧ, медым выполнитны заданиеяс.
2. Учитель тшӧктіс мунны войвывланьӧ.
Компас серти челядь тӧдмалісны, кӧні войвылыс.
Туристскӧй стройӧн найӧ мӧдӧдчисны войвывлань.
Недыр мысти тыдовтчис кыдз пу рас.
Челядь кыскисны папкаяс да лист улысладорас пасйисны школа да сикт, а неуна вылӧджык — рас (12 рис.).
Рас дорті мунӧм бӧрын учитель шуис:
— Ӧні ми мӧдӧдчам асыввылӧ.
Челядь видзӧдлісны асланыс компасъяс вылӧ.
Водзын мунысьыс кежис, и ставныс мӧдӧдчисны сы бӧрся ордым кузя.
Асыввылӧ мунігӧн недыр мысти воисны шор дорӧ.
Челядь чертитісны рассянь веськыдладорӧ шор.
Шор берегын куйліс ыджыд из-валун.
Сійӧ вӧлі гӧрдов рӧма, артмӧма посни чиръясысь.
— Видзӧдлӧй тайӧ изсӧ, — висьталіс учитель, — сійӧ шусьӧ гранитӧн.
Ми кутам сійӧс велӧдны, тӧдмалам, мыйысь сійӧ, мый сыысь вӧчӧны.
Челядь рисуйтісны из.
Шор берегын вӧліны уна пӧлӧс изъяс, куйліс сӧстӧм лыа.
Кыръя берегысь аддзисны сёй.
Учитель тшӧктіс кыскыны кӧрӧбкаяс да сетіс удж — ӧти звенояслы пуктыны сэтчӧ изъяс, мӧдъяслы — лыа, коймӧдъяслы — сёй.
Шор дорсянь бара мӧдӧдчисны компас серти войвылӧ.
Тані найӧ туй вылын паныдасис козъя вӧр.
Рисуйтісны сійӧс план вылын шорсьыс вылӧджык.
Козъя вӧрсянь кежисны рытыввылӧ.
Воисны нюр дорӧдз, кодӧс сідз жӧ рисуйтісны тетрадьӧ лист шуйгаладорӧ, козъя вӧр весьтӧ.
Нюр дорын кӧрӧбкаясӧ чукӧртісны природоведение урокъяс кежлӧ торф торъяс да мӧдӧдчисны лунвылӧ.
Воисны сора вӧрӧ, кӧні орччӧн быдмисны лыска да коръя пуяс.
Тетрадьясӧ пасйисны нюрысь улӧджык и тайӧ вӧрсӧ.
Сора вӧрті мунӧм бӧрын челядь мӧдӧдчисны асыв-лунвылӧ да петісны школа дорӧ.
— Тетрадьын тіян быдӧнлӧн, — висьталіс учитель, — лои петкӧдлӧма местность, кыті ми мунім.
Ӧні стрелкаясӧн петкӧдлӧй миянлысь туй.
Ми кӧ эськӧ мерайтім сійӧ туйсӧ, кыті мунім, вермим чертитны сылысь точнӧй план.
Мерайттӧгыс миян артмис сӧмын неточнӧй чертёж, но и сійӧ отсалӧ аддзыны тӧдтӧм местаясын туй.
Задание.
Чертитӧй туйсӧ асланыд экскурсиялысь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Велӧдчӧй лыддьыны местностьлысь план @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 22-23}
Велӧдчӧй лыддьыны местностьлысь план.
Кор йӧз веськалӧны тӧдтӧм местаӧ, найӧ тшӧкыда пӧльзуйтчӧны планӧн.
Эм кӧ план, он вош!
Сійӧ отсалас бӧрйыны колан местаӧ медся дженьыд да удобнӧй туй, аддзыны ю вомӧн вуджанін да с. в.
Местностьлӧн план колӧ агрономлы, лесоводлы, вӧралысьлы, туристлы, шофёрлы да уна мукӧд йӧзлы.
Колӧ чайтны, и тіянлы оз ӧтчыд ковмыв пӧльзуйтчыны планӧн.
Но та могысь колӧ велӧдчыны сійӧс лыддьыны.
Корсьӧй местностьлысь плансӧ картаяс пӧвстысь, кодъясӧс пуктӧма учебник помӧ.
План вылын гижӧма зэв этша кыв, кодъясӧс позьӧ лыддьыны.
Сэні сӧмын некымын сиктлӧн, юлӧн да тылӧн нимъяс.
Но планас эм уна условнӧй знак, кодъяс серти кокни тӧдмавны, кутшӧм туйяс мунӧны сійӧ местаті да кодарланьӧ, кӧні быдмӧны лыска да коръя вӧръяс да паськыд-ӧ налӧн площадьыс, кӧні куйлӧны муяс, видзьяс, фруктӧвӧй садъяс да град йӧръяс, кӧні паныдасьлӧны нюръяс да сёнъяс, кытчӧ вӧчӧма юяс вомӧн посъяс да уна мукӧдтор.
Но условнӧй знакъяс серти плансӧ лыддьытӧдз уськӧдӧй тӧд выланыд, мыйӧн сійӧ торъялӧ рисунокысь.
Та могысь сравнитӧй местностьлысь рисунок да план.
Рисунок вылын местностьсӧ петкӧдлӧма сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ми аддзам сійӧс, кор местностьыс миян син водзын.
Планыс петкӧдлӧ местностьсӧ сідзи, быттьӧ сійӧс видзӧдан вылісянь.
План вылын индӧма масштаб: 1 см — 140 м.
Сантиметръяс да миллиметръяс вылӧ юклӧм линейкаӧн мерайтӧмӧн план вылысь позьӧ точнӧя тӧдмавны, ылынӧсь-ӧ ӧта-мӧдсянь сиктъяс, паськыд-ӧ вӧрыс, муясыс да с. в.
Рисунок серти тайӧс вӧчны оз позь, сы вӧсна мый сійӧс рисуйтӧма абу масштаб серти: ставсӧ, мый матынджык миянлань, петкӧдлӧма гырысьджыка, а мый ылынджык — посниджыка.
Стрелкаыс, коді эм план вылын, петкӧдлӧ направлениеяс (войвыв, лунвыв).
Рисунок вылын горизонт сторонаяс оз петкӧдлыссьыны.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Корсьӧй условнӧй знакъяс, кодъясӧн ті тӧдмасинныд «Туй петкӧдлӧм» статьяын.
Петкӧдлӧй местностьлӧн план вылын школа, шор, лыска, коръя да сора вӧръяс, нюр.
2. Видзӧдлӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧны карса да сиктса посёлокъяс.
Корсьӧй Ленино рабочӧй посёлок, Окатово да Берёзки сиктъяс.
3. Кутшӧм населённӧй пункт сулалӧ Лениносянь лунвылын?
4. Окатовосянь кодарланьын сулалӧ Берёзки сикт?
5. Масштаб отсӧгӧн тӧдмалӧй расстояниеяс Ленино рабочӧй посёлоксянь «Коммунар» совхозӧдз, Окатово сиктсянь Берёзки сиктӧдз.
6. Видзӧдлӧй разнӧй стрӧйбаяслысь условнӧй знакъяс: заводлысь, электростанциялысь, ремонтно-техническӧй станциялысь, скӧт карталысь.
Корсьӧй тайӧ стрӧйбаяссӧ план вылын.
7. Пӧльзуйтчӧй условнӧй знакъясӧн да корсьӧй план вылын кӧрт туй, шоссе, грунтӧвӧй (изйӧн вольсавтӧм) туй, трӧпа, посъяс.
8. План вылын корсьӧй Быстрӧй ю.
9. План вылын корсьӧй Длиннӧй ты да сён.
10. Корсьӧй план вылын кералӧм вӧр да кустарник, видз, пӧскӧтина, му, град йӧр, сад.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Самолёт вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 23-24}
Самолёт вылын.
Миян страна — СССР — зэв ыджыд да паськыд.
Водзті колӧ вӧлі уна вежон да тӧлысь, медым мунны сылӧн ӧти помсянь мӧд помӧдз.
Важӧн Москвасянь Сибирӧ вӧвъясӧн мунлісны некымын тӧлысь.
Сэсся стрӧиталісны кӧрт туйяс.
Москвасянь Владивостокӧдз (корсьӧй карта вылысь) поезд мунӧ 8 сутки.
Ӧні тайӧ костсӧ самолётӧн позьӧ лэбны 10—12 часӧн.
Кор путешественникъяс мунлісны вӧвъясӧн, на син водзын вежласисны муяс, вӧръяс да сиктъяс.
Вӧвъяс мунісны ньӧжйӧн.
Позьӧ вӧлі аддзыны быд ичӧтик ю, быд керка.
Вагон ӧшинь пыр тыдалан местаяс вежласьӧны тӧдчымӧн ӧдйӧджык.
Муртса казялан, кыдзи вуджӧртас ыджыд сикт, кутшӧмкӧ рас, ю, ты.
Но поездсянь век жӧ позьӧ аддзыны торъя стрӧйбаяс, пуяс.
Но со вылӧ-вылӧ кыпӧдчинныд ті самолётӧн.
Кор абуӧсь кымӧръяс, уліысь тыдовтчӧ зэв мича серпас (13 рис.).
Унаӧн на пӧвстысь, кодъяс первойысь на лэбӧны самолётӧн, шензьӧмӧн горӧдӧны: «Видзӧдлӧй, муыс улын, быттьӧ карта вылын!»
Со паськыд сьӧдоввеж кытш (пятно).
Тайӧ вӧр.
Та вылнасянь ни ӧти пу он вермы аддзыны.
Со уна рӧма прямоугольникъяс.
Тайӧ гӧран муяс.
На пӧвстын, быттьӧ сунисъяс, нюжӧдчӧмаӧсь шоссейнӧй да кӧрт туйяс.
Юыс кажитчӧ чукльӧсь лентаӧн.
Задание.
13 рисунок серти висьталӧй, мый тыдалӧ самолёт вывсянь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Географическӧй карта @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 24-25}
Географическӧй карта.
Карлысь либӧ сиктлысь план вӧчлывлӧны 1 см — 100, 200 либӧ 300 м масштабын.
Татшӧм план вылын позьӧ петкӧдлыны уличаяс, переулокъяс, площадьяс, посъяс, торъя керкаяс.
Но колӧ кӧ петкӧдлыны паськыд места, кытчӧ веськалӧ некымын кар, юяс, гӧраяс, ыдждасӧ лоӧ ичӧтмӧдны уна тысяча да весиг миллион пӧв.
Татшӧм случайяс дырйи босьтӧны мӧд масштаб, например 1 см — 300 км.
Татшӧм масштаб дырйи он вермы петкӧдлыны уличаяс, переулокъяс, площадьяс, торъя керкаяс, посъяс.
Местностьсӧ зэв ёна ичӧтмӧдӧмӧн петкӧдлӧм шусьӧ оз планӧн, а географическӧй картаӧн.
Ыджыд местностя карта вылын оз нин позь петкӧдлыны и сиктъяс, деревняяс, посни юяс.
Татшӧм карта вылын петкӧдлӧны сӧмын гырысь каръяс, гырысь юяс, тыяс, мореяс.
План вылын войвылӧ-лунвылӧ направление петкӧдлыссьӧ стрелкаӧн, карта вылын — визьясӧн, кодъяс мунӧны улісянь вывлань.
Карта вылын ва петкӧдлыссьӧ кельыдлӧз рӧмӧн: пемыдджыкӧн — джуджыд местаяс, кельыдӧн — ляпкыдджык местаяс.
Суша петкӧдлыссьӧ разнӧй рӧмъясӧн: турунвижӧн — низменностьяс (увтас местаяс), вижӧн — возвышенностьяс, коричневӧйӧн — гӧраяс.
Карта вылын условнӧй знакъясӧн петкӧдлыссьӧны вӧръяс, нюръяс, тыяс, юяс, каналъяс, каръяс, государственнӧй границаяс, кӧрт туйяс да шоссейнӧй туйяс.
Учебник помӧ пуктӧма картаяс, кодъясӧн ті кутанныд пӧльзуйтчыны заданиеяс вӧчигӧн.
Тіянлы ковмасны сідз жӧ и контурнӧй картаяс.
На вылӧ абу гижӧма нимъяссӧ мореяслысь, тыяслысь, юяслысь, каръяслысь да с. в.
Ті гижанныд найӧс асьныд.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй Москва шӧр юкӧнлысь план (14 рис.) да СССР-са Европейскӧй юкӧнлӧн центрлысь карта (15 рис.).
Кутшӧм масштабъяс примитӧма планын да картаын?
2. Мый позьӧ аддзыны карлӧн план вылысь да оз позь аддзыны карта вылысь?
3. Кутшӧм масштабӧн сетӧма полушариеяс карта?
4. Гижӧй словарикӧ: географическӧй карта, низменность, возвышенность.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Путешествуйтігӧн видз карта да компа @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 26-27}
Путешествуйтігӧн видз карта да компас.
(Висьт.)
Классӧ локтіс путешественник.
— Висьтала тіянлы, — заводитіс сійӧ, — ӧти случай йылысь, коді лои мекӧд, кор ме вӧлі зэв на том да ичӧт опыта зонмӧн.
Ме дыр муні лыска сук вӧрті, сьӧкыдпырысь восьлалі пуяс пӧвстті да, медбӧрын, петі сиктлань, коді сулаліс ю берег дорын.
Тасянь колӧ вӧлі мунны карӧ, кывтны пыжӧн.
Кык лун кывті лючки-ладнӧ.
Мӧд лунас рытланьыс ме домалі пыжӧс ва дорын быдмысь пуӧ да узьмӧдчи юсянь неылӧ.
Войнас менӧ садьмӧдіс ыджыд тӧв.
Гымаліс, ёна зэрис.
Медводз ме уськӧдчи пыж дінӧ, медым сійӧс бурджыка домавны.
Но вӧлі сёр нин.
Пыжыс мынӧма да кывтӧма.
Тайӧ вӧлі ыджыд неприятность.
Но медся омӧльторйыс вӧлі сыын, мый пыжӧ коли компасӧй да карта.
Ме вунӧді путешественниклысь главнӧй правилӧсӧ: компас да карта новлӧдлыны сьӧрысь.
Мый вӧчны?
Сиктсянь ме вӧлі ылын нин, но и карӧдз эз вӧв матын.
Сёян-юан тыра мешӧк да ружье вӧлі сьӧрысь: ме петкӧдлі найӧс пыжысь ужын водзын.
Но мый вӧчны компастӧг да картатӧг?
Поводдя тшыксис.
Шонді дзебсис кымӧръяс сайӧ да сы серти оз вӧлі позь тӧдмавны горизонтлысь сторонаяссӧ.
Мунны карӧдз ю берег пӧлӧн?
Но тайӧс вӧчны оз позь: ю пӧлӧн кыссисны нюръяс.
Ковмис корсьны туйсӧ вӧр пыр.
Сьӧкыдпырысь ме восьлалі сук вӧрті, вуджлывлі пӧрӧм пуяс вомӧн.
Ме вӧлі тӧда, мый карыс рытыввылын.
Но кӧні рытыввылыс?
Лунтыр ме шӧйті вӧрті да зэв ёна мудзи.
Рытланьыс паныдасис зэв паськыд нюр.
Ме эг тӧд, кодар боксянь бурджык сійӧс кытшовтны, да бара куті шогсьыны, мый сьӧрысь эз ло карта.
Ӧд сэтчӧ быдтор пасйӧма: и нюр, и ю, и вӧр, и кар.
Карта серти кокни тӧдмавны, нюр кодарлабоктіыс бурджык мунны.
Шуд вылӧ, меным паныдасис вӧралысь.
Сійӧ петкӧдіс менӧ трӧпа вылӧ, коді вайӧдіс карӧ.
Вот ті, школьникъяс, лоанныд верстьӧ йӧзӧн.
Вермас лоны, тіян пӧвстысь уналы, кыдзи и меным, ковмас путешествуйтны.
Энӧ вунӧдӧй, мый путешественниклӧн медбур другъяс —  компас да карта.
Найӧ век петкӧдласны сылы, кодарлань колӧ мунны.
Путешествуйтігӧн некор энӧ торйӧдчылӧй тайӧ другъясыскӧд.
Вопросъяс.
1. Мыйла путешественник коли картатӧг да компастӧг?
2. Кыдзи путешественник воис карӧдз картатӧгыс да компастӧгыс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Му — шар @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 27-28}
Му — шар.
1. Ёна важӧн йӧз думайтлісны, мый Му — сійӧ ыджыд плавкӧс круг: дыр кад чӧж кӧ мунны ӧтарлань, воан Му помӧ.
Но вот йӧз кутісны путешествуйтны.
Уна лун, вежон да весиг толысь найӧ мунісны либӧ кывтісны ӧти направлениеын, но некор да некӧн эз аддзывны Мулысь помсӧ.
Мыйла нӧ йӧзыс некысь эз аддзыны Му помсӧ?
2. Босьтӧй мач либӧ шар.
Мелӧн пасйӧй сы вылӧ чут да нуӧдӧй сэсянь визь, кыдзи петкӧдлӧма рисунок вылын.
Визьыс кытшовтас мач гӧгӧр да воас сійӧ жӧ чутӧдз (16 рис.).
Мел тор быттьӧкӧ вӧчис шар гӧгӧр ичӧтик путешествие.
Ӧні тіянлы гӧгӧрвоана, мыйла путешественникъяс некысь эз аддзывны Му помсӧ?
Мулӧн формаыс шар кодь.
Йӧз важӧн нин кутісны казявны, мый Му абу плавкӧс.
Но Муыс кӧ — шар, мӧвпалісны найӧ, сійӧс позьӧ гӧгӧрыс кытшовтны: мӧдӧдчан кутшӧмкӧ местасянь ӧтарлань да воан сійӧ жӧ местаӧ мӧдарладорсянь.
Вӧчны татшӧм путешествиесӧ позьӧ вӧлі сӧмын океанъяс кузя.
Ни кӧрт туйяс, ни самолётъяс сэки эз на вӧвны.
Первой кадас йӧзыс эз лысьтлыны ылыстчыны берегъяссянь ылӧдз.
Океанын овлӧны гырысь гыяс, а ветлыны ковмыліс посньыдик суднояс вылын.
Нёльсёысь унджык во сайын Магеллан командование улын мореплаватель-испанецъяслы удайтчис кытшовтны став му шар гӧгӧрыс — вӧчны кругосветнӧй путешествие.
Путешествиеыс кыссис куим во да вӧлі зэв сьӧкыд.
265 мортысь гортӧ бӧр воисны сӧмын 17-ӧн.
Та бӧрын мукӧд воясӧ путешественникъяс унаысь кытшовтлісны Му гӧгӧр разнӧй направлениеясын.
Кругосветнӧй путешествиеяс збыльмӧдісны чайтӧм сы йылысь, мый Му — сійӧ зэв ыджыд шар.
Сёрӧнджык торъя приборъяс отсӧгӧн учёнӧйяс тӧдмалісны сылысь ыдждасӧ.
Медым кытшовтны Му гӧгӧрыс, колӧ мунны 40 тысячаысь унджык километр.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм формаыс Мулӧн?
2. Кыдзи йӧз тӧдмалісны та йылысь?
3. Арталӧй, уна-ӧ колӧ кад, медым кытшовтны Мусӧ подӧн, пароход вылын да скорӧй поездӧн, самолётӧн.
Кутам лыддьыны, мый пода морт луннас мунӧ 40 км; пароходлӧн скоростьыс часнас 30 км, скорӧй поездлӧн — 100 км, а самолётлӧн — 800 км.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Глобус @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 28-29}
Глобус.
1. Глобус — Му шарлӧн уна пӧв ичӧтмӧдӧм модель.
Глобус вылын кельыдлӧз рӧмӧн петкӧдлӧма океанъяс да мореяс.
Океанъяс — сійӧ зэв паськыд местаяс, кодъяс тырӧмаӧсь ваӧн.
Му шар вылын нёль океан: Севернӧй Ледовитӧй, Атлантическӧй, Тихӧй, Индийскӧй.
Став океаныс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, та вӧсна ва кузя позьӧ веськавны ӧти океанысь мукӧдъясӧ.
Разнӧй местаясын океанъяс пырӧмаӧсь сушаӧ да артмӧдӧмаӧсь мореяс.
Океанъясын да мореясын ваыс курыд-сола.
Океанъяс босьтӧны му веркӧслысь кык коймӧд юкӧнсӧ, ӧти коймӧд юкӧныс воӧ суша вылӧ.
Суша юксьӧ квайт свет юкӧн вылӧ.
Быд юкӧнлӧн эм аслас ним.
Глобус ӧтар бокас петкӧдлӧма нёль свет юкӧн: Европа, Азия, Африка да Австралия; мӧдарас — Америка.
Квайтӧд свет юкӧныс шусьӧ — Антарктида.
Сушасӧ глобус вылын петкӧдлӧма сэтшӧм жӧ рӧмӧн, кутшӧмӧн и карта вылын.
Му шар вылын медся войвыв точкаыс шусьӧ Войвыв полюсӧн, а медся лунвывсаыс — Лунвыв полюсӧн.
Глобус вылын позьӧ нуӧдны кытшалысь визь кыкнан полюс пырыс сэтшӧм ногӧн, мый сійӧ юкас му шарсӧ кык ӧтыджда джын (юкӧн) вылӧ — рытыввыв да асыввыв полушариеяс вылӧ.
Тайӧ полушариеяссӧ петкӧдлӧма карта вылын, кодӧс пуктӧма учебник помӧ.
2. Кыдзи нӧ йӧзыс вермисны петкӧдлыны глобус вылын став океанъяссӧ да свет юкӧнъяссӧ?
Таӧ найӧ велалісны вочасӧн, эз друг.
Важӧн-важӧн йӧз вермылісны петкӧдлыны сӧмын ассьыныс местность.
Лыа вылын, сёй вылын, пу кырсь, кучик вылын найӧ рисуйтлыны юяс, туйяс, тыяс да вӧръяс, кодъяс дорын найӧ овлісны.
Кор йӧз велалісны путешествуйтны, найӧ кутісны петкӧдлыны бумага вылын эз сӧмын матысса, но и ылысса местаяс.
Мореплавательяс, кодъяс ветлісны ылі крайясӧ, петкӧдлісны карта вылын мореяс, океанъяс да разнӧй муяс, кытчӧ налы удайтчыліс волыны.
Кор йӧз тӧдмалісны, мый Му — сійӧ шар, найӧ петкӧдлісны глобус вылын став океанъяссӧ да свет юкӧнъяссӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяслӧн контурнӧй карта вылысь океанъяс.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
2. Корсьӧй глобус вылысь да полушариеяслӧн контурнӧй карта вылысь свет юкӧнъяс.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
3. Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны асыввыв полушариеын?
4. Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны рытыввыв полушариеын?
5. Корсьӧй, кутшӧм полушариеын да кутшӧм свет юкӧнъясын СССР?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миян Рӧдина карта дінын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 29-30}
Миян Рӧдина карта дінын.
Видзӧдлӧй миян Рӧдина карта вылӧ.
Мирын СССР ыджда абу ни ӧти страна.
И ни ӧти государстволӧн абуӧсь татшӧм кузь границаяс: налӧн кузьтаыс 60 000-ысь унджык км.
Миян странанымӧс кытшалӧны уна мореяс.
Видзӧдлӧй, миян кутшӧм уна гырысь ю да ты!
Уна ю вылӧ стрӧиталӧма электростанцияяс.
Миян странаын уна зэв гырысь равнинаяс, возвышенностьяс да джуджыд гӧраяс.
Видзӧдлӧй сы вылӧ, мый став юясыс визувтӧны сэтшӧм местаяссянь, кодъясӧс петкӧдлӧма карта вылын виж да коричневӧй рӧмъясӧн, местаяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма турунвиж рӧмӧн.
Думыштлӧй, мыйла сідзи.
СССР-ын эм зэв уна вӧр, видзьяс да плодороднӧй муяс.
Му пытшкын куйлӧ зэв уна озырлун: металл рудаяс, из шом, нефть, сов да уна мукӧдтор.
И ставыс тайӧ — трудӧвӧй народлӧн, коді Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын стрӧитӧ выль, шуда олӧм.
Заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылын СССР-лысь границаяс.
2. Сравнитӧй СССР-лӧн да полушариеяслӧн картаяслысь масштабъяс.
3. Корсьӧй карта вылын СССР-лысь столица — Москва.
{И. С. Никитин (комиӧдіс В. А. Попов) @ Русь @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 30}
Русь.
И. С. Никитин.
Джуджыд енэжлӧн Чим лӧз вевт улын, —
Аддза — паськыд степ Бара вежӧдӧ.
А степ дорышас, Кымӧр вевдорын,
Великанъяс кодь Джуджыд гӧраяс.
Степті, морелань, Юяс шлывгӧны,
И дзик быдлаӧ Туйяс нуӧны.
Со тай, лунвылын, Няня ыбъясыс,
Быттьӧ сук камыш, Гыӧн ветлӧны;
Небыд туруна Видзьяс пласьтнитчӧм,
Виноградыс сэн Кисьмӧ садъясын.
Ылі войвылын, Шуштӧм эрдъясын
Еджыд пух кодь лым Гартчӧ-бергалӧ;
Скӧра морӧссӧ Лэптӧ мореыс,
Еджыд гӧра кодь Йияс ветлӧны.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «План да карта» повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 30-31}
«План да карта» повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Чертитӧй тайӧ книгалысь план 1 см — 5 см масштабын.
2. Учебник помӧ пуктӧм местностьлӧн план серти тӧдмалӧй, Окатово сиктсянь кодарланьын сулалӧ Берёзки сикт.
3. Масштаб отсӧгӧн сійӧ жӧ план серти мерайтӧй, ылын-ӧ Ленино рабочӧй посёлоксянь «Коммунар» совхозӧдз да Берёзки сиктӧдз.
4. Кыдзи йӧзыс тӧдмалісны, мый Муыс шар кодь?
5. Корсьӧй глобус да полушариеяс карта вылын свет юкӧнъяс да океанъяс.
6. Корсьӧй глобус да полушариеяс карта вылын СССР-ӧс кытшалысь океанъяс.
7. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Сӧветскӧй Союзлысь рытыввывса да лунвывса сухопутнӧй границаяс.
8. Лыддьӧй словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ, мый найӧ петкӧдлӧны.
==СУША ДА СЫЛӦН ВЕРКӦС
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Восточно-Европейскӧй равнина @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 32}
Восточно-Европейскӧй равнина.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый ті тӧдмалінныд ІІІ-ӧд классын равнинаяс да гӧраяс йылысь.
Физическӧй карта вылын корсьӧй Восточно-Европейскӧй равнина.
Тайӧ нимсӧ сетӧма сылы сы вӧсна, мый сійӧ куйлӧ Европа асыввыв юкӧнын.
Тайӧ равнинаыс зэв паськыд.
Сійӧ кыссьӧ войвывсянь лунвылӧ — Белӧй моресянь Чёрнӧй мореӧдз, а рытыввывсянь асыввылӧ — Балтийскӧй моресянь Уральскӧй гӧраясӧдз.
Видзӧдлӧй физическӧй карта вылысь, кутшӧм рӧмӧн краситӧма Восточно-Европейскӧй равнинасӧ.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс турунвиж рӧма.
Тайӧ — низменностьяс.
Но карта вылысь ті аддзанныд и уна вижов пятнояс.
Тайӧ — возвышенностьяс.
Восточно-Европейскӧй равниналӧн веркӧсыс абу быдлаын рӧвнӧй.
Сэні тшӧкыда паныдасьлӧны мылькъяс да сёнъяс.
Восточно-Европейскӧй равниналӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма вӧрӧн.
Лунвылас эмӧсь степъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Корсьӧй Восточно-Европейскӧй равнинасӧ полушариеяс карта вылын; Европалӧн кутшӧм юкӧнын сійӧ куйлӧ?
2. Мыйла физическӧй карта вылын Восточно-Европейскӧй равнинасӧ краситӧма турунвиж да виж рӧмъясӧ?
Гижӧй Восточно-Европейскӧй равниналысь нимсӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылӧ.
3. Видзӧдлӧй физическӧй карта вылын, кутшӧм каръяс эмӧсь Восточно-Европейскӧй равнина вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Равнинасянь гӧраясӧ @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 33-34}
Равнинасянь гӧраясӧ.
(Школьниклӧн дневникысь.)
Июнь 1 лун.
Ме вуджи нёльӧд классӧ.
Ми олам Москвасянь неылын.
Менам мам — врач, уджалӧ больничаын.
Июнь 2 лун.
Мамӧс вуджӧдӧны Кавказӧ.
Ми регыд мунам.
Меным и жаль торйӧдчыны школаса ёртъяскӧд и окота ӧдйӧджык аддзыны Кавказ.
Июнь 4 лун.
Чукӧртім нин кӧлуй.
Мам шуис:
— Мунам прӧститчам радейтана местаяскӧд.
Ми ветлім вӧрӧ, пруд дорӧ, муяс вылӧ, видз вылӧ.
— А Кавказыс кутшӧмджык? — юалі ме мамлысь.
— Сэні местаясыс мӧд пӧлӧсӧсь, — вочавидзис мам. —  Сэні джуджыд гӧраяс.
— Сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь Москваын Ленинскӧй гӧраяс?— юалі ме.
— Абу, мый тэ, — шуис мам. — Ленинскӧй гӧраяс — сійӧ Москва юлӧн джуджыд берег, а абу гӧраяс.
Гӧраясыд ёна джуджыдджыкӧсь.
— А мыйла нӧ шуӧны Ленинскӧй гӧраясӧн?
— Тайӧ местасӧ гӧраясӧн шуисны важӧн, сы вӧсна мый Москваын сійӧ медся джуджыдін, — висьталіс мам.
— Видзӧдлы, гӧгӧр кутшӧм рӧвнӧй места, — шуис мам. —  Сӧмын кӧнсюрӧ эмӧсь ляпкыдик мылькъяс.
Школаын тэ велӧдін нин, мый ӧні олан Восточно-Европейскӧй равнина вылын?
— Восточно-Европейскӧй равнина йылысь ми эгӧ на велӧдӧй, — вочавидзи ме.
Ми локтім гортӧ.
Мам матыстчис карта дінӧ.
— Со сійӧ, Восточно-Европейскӧй равнинаыд.
Видзӧдлы жӧ, кутшӧм сійӧ паськыд!
Тайӧ равнинаӧдыс ми кутам мунны Кавказӧдз пӧшти кык лун.
Мый петкӧдліс меным мам карта вылын, ме эг на гӧгӧрво.
Ми регыд кутам велӧдны картасӧ.
А мый татшӧм дыр кутам мунны поездӧн — сійӧ зэв интереснӧ.
Ме дугдывтӧг кута видзӧдны ӧшиньӧд.
Июнь 10 лун, асыв.
Ми пукалам поездын.
Мунім быдса вой.
Москвасянь ылыстчим 300 километр.
Ӧшинь пыр аддзам сиктъяс, вӧръяс, муяс, видзьяс, заводъяс, бара вӧръяс, бара заводъяс.
— Мамӧ, регыд воасны гӧраясыс? — юалі ме.
— Мый тэ, — вочавидзис мам, — ми сӧмын на Москвасянь ылыстчим.
Поездным дыр на кутас мунны равнинаӧд.
Июнь 10 лун, рыт.
Пыр мунам и мунам.
Ӧшиньӧд тыдалӧ шыльыд степ.
Сэні ветлӧдлӧны гырысь мӧс да ыж стадаяс.
Кӧнсюрӧ тыдалӧны мылькъяс, сёнъяс.
Июнь 11 лун.
Асывнас ме садьми да ӧдйӧджык ӧшинь дорӧ, а сэні — море.
Миян сусед висьталіс, мый тайӧ Азовскӧй море.
Ме первойысь аддзи море.
Сійӧ паськыд, мӧдар берегыс оз тыдав.
Бӧрӧ колис море.
— А кӧні нӧ гӧраясыс?
— Регыд аддзан, — вочавидзис мам. — Москвасянь ми мунім 1300 километр нин.
Июнь 11 лун, луннас.
Ура!
Ылын-ылын тыдовтчисны гӧраяс.
Июнь 16 лун.
Ми олам гӧраяс пӧвстын.
Больнича, кӧні уджалӧ мамӧй, сулалӧ горнӧй сикт помын.
Миян комната ӧшиньӧд тыдалӧны и матысса и ылысса гӧраяс, джуджыдысь-джуджыдӧсь.
Ме рисуйті кык рисунок: кӧні ми овлім водзті (17 рис.) да кӧні олам ӧні (18 рис.).
Заданиеяс.
1. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй кӧрт туй, код кузя детинка воис Москвасянь Кавказӧдз.
2. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) макетъяс сійӧ местностьяслысь, кодъяс йылысь мунӧ сёрни дневникын (17 да 18 рис.).
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Западно-Сибирскӧй низменность @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 34-35}
Западно-Сибирскӧй низменность.
СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Западно-Сибирскӧй низменность.
Тайӧ зэв жӧ паськыд равнина (19 рис.).
Но Восточно-Европейскӧй равнинаысь сійӧ торъялӧ сійӧн, мый Западно-Сибирскӧй низменностьыс шыльыдджык.
Тайӧ бура тыдалӧ карта вылын.
Западно-Сибирскӧй низменностьыс ставнас турунвиж рӧма, да сэтчӧ рисуйталӧма зэв уна посньыдик черточка.
Черточкаяснас пасйӧны нюръяс.
Западно-Сибирскӧй низменностьлысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны вӧръяс да нюръяс.
Тайӧ зэв ыджыд край, кӧні зэв ӧдйӧ быдмӧ видз-му овмӧс, стрӧитсьӧны фабрикаяс да заводъяс.
Тані кӧдзӧны шобді, рудзӧг, шабді, подсолнечник, сакарнӧй свеклӧ, быдтӧны овощи да фрукты.
Видзӧны уна мӧс.
Ӧткымын местаясын — кӧръясӧс.
Сэні олысьяс пӧвстысь унаӧн вӧралӧны да кыйӧны чери, уджалӧны вӧр лэдзанінын.
Задание.
СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй юяс, кодъяс визувтӧны Западно-Сибирскӧй низменность вывті; кӧні найӧ заводитчӧны; кытчӧ усьӧны?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Уральскӧй гӧраяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 35-39}
Уральскӧй гӧраяс.
1. Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ.
Корсьӧй Восточно-Европейскӧй равнина да Западно-Сибирскӧй низменность.
Тайӧ кык зэв паськыд равнинасӧ торйӧдӧны Уральскӧй гӧраяс (20 рис.).
Полушариеяс карта вылын корсьӧй тайӧ гӧраяссӧ.
Найӧ торйӧдӧны Европаӧс Азияысь.
Видзӧдлӧй, кутшӧм рӧмӧн краситӧма Уральскӧй гӧраяссӧ СССР-лӧн карта вылын.
Сӧветскӧй Союзын найӧ абу медся джуджыдӧсь: налӧн сӧмын некымын гӧра йыв 1500—1800 м джуджда.
Войвыв Уралын тӧлыс зэв кӧдзыд, а гожӧмыс дженьыд.
Гӧраясыс тані шуштӧмӧсь: быдлаын чурвидзӧны из гӧра йывъяс да скалаяс, кодъяс вылын быдмӧны нитшъяс.
Волӧн унджык кадас гӧраяс вылын куйлӧ лым.
2. Лунвывланьын гожӧмыс лоӧ шоныдджык, тӧлыс дженьыдджык.
Гӧраясыс тані вевттьысьӧмаӧсь сук, пемыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны пожӧм, коз, ньыв пу, сибирса сус пу, ниа, а ещӧ лунвылынджык — нин пу, дуб, клён.
Сибирса сус пу мунӧ пожӧмлань, сӧмын сылӧн лыскыс да колльыс гырысьджыкӧсь.
Кольясас эм чӧскыд кӧйдыс — сус коль (кедрӧвӧй ӧрешки).
Ньыв пу мунӧ козлань, сӧмын емъясыс сылӧн плавкӧсӧсь да небыдӧсь (оз сутшкасьны).
Лыска пуяссӧ — пожӧм, коз, сус пу да ньыв пу шуӧны вогӧгӧрся веж быдмӧгъясӧн, сы вӧсна мый тӧв пуксигӧн налӧн лыскыс оз гылав.
Лыскыс усьӧ да вежсьӧ выльӧн, вочасӧн, некымын во чӧжӧн.
Ниа сідз жӧ мунӧ козлань, но сылӧн лыскыс быд ар вижӧдӧ да гылалӧ, кыдзи коръя пуяслӧн.
Та вӧсна рочӧн сійӧс шуӧны лиственницаӧн.
Вӧръясын олӧны уна животнӧй.
На пиысь медся ыджыдыс йӧра.
Гожӧмын сійӧ сёйӧ турун, а тӧвнас кустарник да пу увъяс, налысь кырсьсӧ.
Пемыд сук тайгаын олӧны бурӧй ошъяс.
Найӧ сёйӧны вотӧсъяс, тшакъяс, куталӧны гагъясӧс, нидзувъясӧс, радейтӧны чӧсмасьыштны малязі маӧн.
Мукӧд дырйи ош косявлӧ и гырысь животнӧйясӧс, торйӧн нин гортсаясӧс — мӧсъясӧс, вӧвъясӧс.
Посни животнӧйясысь уралса вӧръясын олӧны ур да низь.
Низьыс — неыджыд кань ыджда зверь.
Сылӧн куыс зэв дона.
Низь сёйӧ посни животнӧйясӧс, окотапырысь сёйӧ пелысь, сус коль.
3. Уральскӧй гӧраясын перйӧны металл рудаяс, сов, зарни, дона изъяс.
Тані эм уна завод: ӧтиясын рудаысь сывдӧны металлъяс, мӧдъясын вӧчалӧны машинаяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижтӧй коричневӧй визь, коді петкӧдлас, кӧні Уральскӧй гӧраясыс.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧмджыкӧсь гӧраясыс Войвыв Уралын?
3. Кыдзи вежсьӧны Уральскӧй гӧраясыс войвывсянь лунвылӧ мунігӧн?
4. Мый перйӧны Уральскӧй гӧраясын?
5. Гижӧй словарикӧ: ньыв пу, сус пу, ниа, йӧра, низь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кавказскӧй гӧраяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 39-42}
Кавказскӧй гӧраяс.
1. Кавказскӧй гӧраяс кыссьӧны Чёрнӧй моресянь Каспийскӧй мореӧдз.
Найӧ тӧдчымӧн джуджыдджыкӧсь Уральскӧй гӧраясысь.
Кавказскӧй гӧраясын лымйыс куйлӧ тӧв и гожӧм, сы вӧсна мый вылын, весиг гожӧмын, зэв кӧдзыд.
Корсюрӧ зэв уна чукӧрмӧм лымйыс гӧра вылысь буждӧ да зэв ӧдйӧ исковтӧ увлань.
Татшӧм лым лавинаясыс (21 рис.) зэв опаснӧйӧсь.
Кавказскӧй гӧраяслӧн медся джуджыд йывъясыс — Эльбрус да Казбек (22 рис.) — кыпалӧмаӧсь 5000 м-ысь вылӧджык.
Джуджыд гӧраяс вылын лымйыс вочасӧн топалӧ, чорзьӧ да пӧрӧ йиӧ.
Тадзи гӧраясын артмӧны зэв кыз ледникъяс, кодъяс гӧра пӧкатъяс кузя ньӧжйӧник исковтӧны увлань.
Лым да йи улысладор помыс вочасӧн сылӧ.
Сылӧм лым да йи ваыс артмӧдӧны горнӧй потокъяс, кодъяс ыджыд шыӧн визувтӧны ущельеясті.
Ӧткымын местаясын ваыс усьӧ веськыда увлань да артмӧдӧ водопадъяс (23 рис.).
2. Мукӧд дырйи ва да тӧв вӧрзьӧдӧны гӧра пӧкатъясын куйлысь изъяс.
Найӧ гӧгыльтчӧны увлань да нуӧны сьӧрсьыныс мукӧд изъяссӧ.
Кымын увланьджык, сымын унджык да унджык из гӧгыльтчӧны.
Артмӧ зэв ыджыд из обвал, коді зэв ӧдйӧ лэччӧ ыджыд шыӧн.
Улын сулалысь сиктъясӧдз воӧм бӧрын сійӧ вермас найӧс жуглыны.
3. Кавказын море берегын гӧраяс подулын гожӧмнас жар, а тӧвнас оз овлыны ёна кӧдзыд лун-войяс.
Тані быдмӧны пыр веж пальмаяс, мандаринъяс да мукӧд быдмӧгъяс.
Вылынджык, гӧраясын, быдмӧны коръя вӧръяс, а наысь вылынджык — лыска вӧръяс.
Ещӧ вылынджык заводитчӧны видзьяс, сэні кӧнсюрӧ быдмӧны кустарникъяс.
На весьтын кыпалӧны утёсъяс — ёсь выступъяса отвеснӧй скалаяс.
Джуджыд гӧра йывъясын да пӧкатъясын куйлӧны лым да йи (24 рис.).
4. Кавказса вӧръясын эмӧсь кӧръяс.
Найӧ мича сюръяса статя животнӧйяс.
Кӧръяс сёйӧны коръяс, пу да кустарник увъяс, турун.
Кавказса вӧръясын, кӧръяс кындзи, паныдасьлӧны дикӧй порсьяс —  кабанъяс.
Тушаыс налӧн вевттьысьӧма чорыд щӧтьӧн, вомсьыс чурвидзӧны клыкъяс.
Кабанъяс сёйӧны быдмӧг вужъяс, жёлудьяс, вӧрса яблӧгъяс, нидзувъясӧс, лягушаясӧс, змейясӧс, гагъясӧс да налысь личинкаяссӧ.
Медся ылі сук вӧръясын олӧны бурӧй ошъяс да вӧр-каньяс — ыджыд дикӧй каньяс.
Скалаяс да джуджыд пуяс вылӧ вӧчӧ аслыс поз кутш.
Тайӧ — кузь ныра, ёсь гыжъяса да сюсь синъяса ыджыд хищнӧй лэбач.
Сёян корсигӧн кутш ньӧжйӧник вӧчалӧ кытшъяс — сынӧдті лэбӧ бордъяснас шенасьтӧг.
Муысь неыджыд животнӧйӧс аддзӧм бӧрын из моз уськӧдчӧ увлань да кватитӧ сійӧс аслас вына лапаясӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижтӧй коричневӧй визь, коді петкӧдлас, кӧні Кавказскӧй гӧраясыс.
Гижӧй налысь нимсӧ.
2. Мыйла джуджыд гӧра йывъяс весиг гожӧмын вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн?
3. Мыйла да кыдзи артмӧны из об валъяс?
4. Географическӧй площадка вылын асланыд звенокӧд вӧчӧй джуджыд гӧралысь макет.
Коръя пу увъяс да лыска пу лапъяс, турун, нитш отсӧгӧн 24 рисунок серти петкӧдлӧй, кыдзи вежсьӧны быдмӧгъясыс гӧра вылӧ кыпӧдчигӧн.
5. Гижӧй словарикӧ: лым лавина, ледник, поток, водопад, из обвал, пальмаяс, мандаринъяс, кабан, вӧркань.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Памир @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 43-45}
Памир.
(Висьт.)
1. Памирын эмӧсь миян странаын медся джуджыд гӧра йывъяс.
На пиысь ӧткымынъяслӧн джудждаыс 7000-ысь унджык метр.
Со мый висьталӧны Памир гӧраясті путешествуйтӧм йылысь.
Зэв векньыдик да муртса тӧдчан трӧпа кытшлалӧ скалаяс пӧвстті, кӧні нинӧм оз быдмы.
Видзӧдлан вывлань — зэв джуджыд гӧраяс кыпӧдчӧны вылӧ пемыдлӧз небесаас асланыс лымъя йывъяснас.
Видзӧдлан увлань...
Но увлань бурджык не видзӧдны: сэні пыдӧстӧм пропастьяс, куш скалаяс, бузгысь потокъяслӧн грымакылан шы.
Весиг оз эскыссьы, мый сӧмын на тӧрыт ми мунім машинаӧн дзоридзалан садъяс пӧвстті, паськыд муяс да виноградникъяс пӧлӧн.
Ставыс тайӧ коли сэтчӧ, улӧ, паськыд долинаясӧ.
А тані?
Куш изъяс да лым.
Ызгигтырйи юяс швачкысьӧны изъя берегӧ.
Найӧ торйӧдалӧны изъя берегысь торъяс да шыблалӧны найӧс ю пыдӧсӧ.
Зэв гырысь изъяс чеччалӧны, быттьӧ мачьяс, дзулькйӧн пуан ваын.
Миян водзын ичӧтик пос.
Сійӧс вӧчӧмаӧсь гезйӧн кӧрталӧм некымын керйысь.
Видзчысьӧмӧн!
Сы вывті колӧ мунны ӧтикӧн-ӧтикӧн.
Быд воськовтігӧн поскыс качайтчыштӧ, а сы улын — бузгысь ва.
Медбӧрын, поскыс коли бӧрӧ.
Но кӧні нӧ трӧпаыс?
Неужели тайӧ векньыдик тшупӧдыс, кодӧс вӧчӧма изъяс пӧвстӧ, и эм миян туйным?
Да, мӧд туй оз тыдав!..
Зэв ньӧжйӧник, кӧдзыд скала бердӧ жмитчигтыр, ми мунам водзлань да вывлань.
Юыс шумитӧ пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык.
Из туй помасьӧ да заводитчӧ пуысь вольсалӧм туй, коді ӧшалӧ пропасть весьтын (25 рис.).
Вӧчӧны сійӧс тадзи.
Скалаӧ вӧчалӧны розьяс, сэтчӧ сюйӧны ёсьтӧм пома керъяс.
Керъяс вылӧ пукталӧны потшъяс, пу увъяс, изъяс.
Татшӧм туйяссӧ повтӧм стрӧитысьясыс векджык ӧшалӧны крепыд гезъяс йылын, кодъясӧс кӧрталӧны скала йылӧ.
Но со миян векньыдик трӧпаным помасис.
Водзын сулаліс пемыдруд скала.
Водзӧ колӧ кавшасьны скала бердӧ крепитӧм пу пос кузя (26 рис.).
Поскыс помасьӧ неыджыд площадка вылын, кӧні позьӧ шойччыштны сьӧкыд туй бӧрын.
Тӧкӧтьӧ лолыштӧм бӧрын мунам водзӧ.
Ӧні трӧпаыс мунӧ увлань да помасьӧ зэв ӧдйӧ визувтысь ю берег дорын.
А кӧні нӧ поскыс?
Сійӧ оз тыдав.
Йи кодь кӧдзыд ваа тайӧ ызгысь юсӧ колӧ вуджны келӧмӧн.
Мӧд туй абу...
2. Уна нэмъяс чӧж сӧмын тадзи и позьӧ вӧлі мунны Памир вывті, медым веськавны гӧраясын ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь сиктъясӧ.
1940 вося тулысӧ 22 тысяча колхозник петісны стрӧитны выль туй.
Найӧ взрывайтісны скалаяс, вӧчисны пропастьяс вомӧн ён посъяс.
Пыр водзлань и водзлань нюжаліс гӧраясӧ паськыд шоссе.
Тайӧ вӧлі первой настӧящӧй туй, кыті позьӧ вӧлі мунны телегаясӧн да машинаясӧн (27 рис.).
3. Памир — Сӧветскӧй Союзлӧн медся лунвыв местаясысь ӧти.
Гожӧмнас тані сэтшӧм жар, мый шонді югӧрыс вермас сотны яйтӧ.
Но сӧмын на мунан гож сайӧ — колӧ нин пасьтавны шоныд паськӧм.
Тӧвнас овлӧны нелямын градуса кӧдзыдъяс.
Зэра сьӧкыд кымӧръяс оз вермыны вуджны джуджыд гӧраяс вомӧн, та вӧсна долинаясын зэрлывлӧ шоча.
Муыс тані изъя.
Но и татшӧм условиеясын олӧны да уджалӧны сӧветскӧй йӧз.
Уна горнӧй долинаын колхозникъяс кӧдзӧны ид, быдтӧны овощи да садиталӧны садъяс.
Медым чукӧртны урожай, став град йӧръяссӧ, садъяссӧ да муяссӧ колӧ киськавны.
Гӧраяссянь визувтӧны уна шор да ю.
Но медым вайӧдны васӧ муяс вылӧ, тшӧкыда ковмывлӧ взрывайтны скалаяс да кодйыны изъя муӧд канаваяс — некымын километр кузьта арыкъяс.
Юяспӧлӧнса да тыяспӧлӧнса совхозъясын да колхозъясын видзӧны ыжъясӧс, кӧзаясӧс да якъясӧс.
Ылісянь яксӧ позьӧ сорлавны мӧскӧд.
Но кор матыстчан, аддзан, мый сылӧн кокъясыс дженьыдджыкӧсь да кызджыкӧсь, гӧныс кузь, пӧшти муӧдзыс.
Якӧн кыскалӧны сьӧкыд грузъяс сэтшӧм местаясті, кӧні вӧвъясыс зэв ӧдйӧ мудзӧны.
Якъяслӧн госа да чӧскыд йӧлысь вӧчӧны нӧк, вый.
Тайӧ животнӧйяслӧн шоныд гӧнысь вӧчӧны паськӧм.
Якъяс оз повны тӧвъясысь да ёна кӧдзыдъясысь, азымӧсь.
Найӧ окотапырысь сёйӧны чорыд кос быдмӧгъяс, тшӧкыда перйӧны сёянсӧ лым улысь.
Якъясӧн позьӧ гӧрны сэтшӧм муяс, кытчӧ оз сибавны тракторъяс.
Быд выль гӧрӧм му, выль стада, кодӧс быдтісны пастукъяслӧн тӧждысяна киясыс, — Памирлӧн суровӧй природа вылын мортлӧн ыджыд победа.
Заданиеяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Памир.
СССР-лӧн контурнӧй карта вылын Памир местаӧ гижтӧй некымын коричневӧй визь.
Гижӧй сылысь нимсӧ.
2. Висьталӧй, кыдзи водзті путешествуйтлыны Памир гӧраясын.
3. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) гӧраяслысь да ущельелысь макет; вӧчӧй сэтчӧ трӧпа, код йылысь сёрнитсьӧ висьтын (ю весьтын ӧшалысь пос, из туй, пуысь вӧчӧм туй, пос).
4. Висьталӧй Памир горнӧй долинаясын природа йылысь да сэні олысь йӧзлӧн удж йылысь.
5. Гижӧй словарикӧ: як.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Суша да сылӧн веркӧс» тема повторитӧм вылӧ заданиеяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 46}
«Суша да сылӧн веркӧс» тема повторитӧм вылӧ заданиеяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын петкӧдлӧй Восточно-Европейскӧй равнина да Западно-Сибирскӧй низменность.
2. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Уральскӧй да Кавказскӧй гӧраяс, Памир.
3. Учебникса рисунокъяс серти висьталӧй горнӧй местность йылысь.
4. Висьталӧй ас места йывсьыныд, эмӧсь-ӧ тіян гӧраяс, мылькъяс, равнинаяс?
5. Лыддьӧй словарикысь кывъяс, кодъясӧс гижинныд «Суша да сылӧн веркӧс» тема кузя.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый найӧ петкӧдлӧны.
==ПОЛЕЗНӦЙ ИСКОПАЕМӦЙЯС
{С. Болотин (комиӧдіс В. А. Попов) @ Вӧр-валӧн разведчикъяс @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 47}
Вӧр-валӧн разведчикъяс.
С. Болотин.
Сьыланкыв походнӧйӧс,
Тӧвру, сьылышт вай!
Лӧсьыд жӧ разведайтны
Ассьыд чужан край.
Изъяс кӧні кутшӧмӧсь —
Стӧча пасйы, ёрт.
Вермам татысь восьтыны
Мыйкӧ ыджыдтор.
Гашкӧ, тан ми из шомлысь
Аддзам куйланін.
Сетасны выль шахталы
Миянлысь сэк ним.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Полезнӧй ископаемӧйяс корсьӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 47-49}
Полезнӧй ископаемӧйяс корсьӧм.
1. Миян странаын стрӧитсьӧны выль каръяс, уна тысяча завод, зэв уна олан керка.
Найӧс стрӧитӧм вылӧ колӧ зэв уна из, лыа, сёй, цемент.
Фабрикаяслы, заводъяслы, кӧрт туйяслы колӧ уна ломтас: из шом, нефть, сотчан газ, торф.
Миянлы колӧны рудаяс, кодъясысь сывдӧны металлъяс.
Медым кыпӧдны муяслысь да град йӧръяслысь урожайность, совхозъяслы да колхозъяслы колӧны удобрениеяс.
Кытысь нӧ ставсӧ тайӧс босьтӧны?
Перйӧны муысь.
Ставыс тайӧ полезнӧй ископаемӧйяс.
Миян страна му пытшкын эмӧсь полезнӧй ископаемӧйяслӧн зэв гырысь запасъяс.
Ӧткымынъясӧс на пиысь восьтӧма нин, но уна на колӧ корсьны.
Быд во уна тысяча учёнӧй-разведчик мӧдӧдчӧны Рӧдина пасьтала найӧс корсьӧм могысь.
2. Разведчикъяслӧн отряд ньӧжйӧник мунӧ сибирлӧн нюръяса равнинаӧд.
Йӧзыс сетчатӧй маскааӧсь: мӧд ногӧн он мынтӧдчы номъясысь да гебйысь.
Кокъяс вӧйласьӧны нюрӧ.
Тайӧ жӧ кадас ылын лунвылын мунӧ разведчикъяслӧн мӧд отряд.
Векньыдик горнӧй трӧпа чукльӧдлӧ пропасть весьтті.
Колӧ мунны видзчысьӧмӧн!
И йӧзыс мунӧны из стенӧ став тушананыс жмитчигтырйи.
Став страна пасьтала уджалӧны разведчикъяс.
Мый налы удайтчис корсьны?
Каракумы пустыняын разведчикъяс аддзисны тешкодь мылькторъяс.
Кор найӧс кодйисны, тыдовтчис, мый мылькъясыс лыа сора сераысь.
Сера миянлы колӧ резина да бумага вӧчигӧн.
Сераӧн киськалӧны виноград да хлопчатник, медым спаситны найӧс вредительясысь.
Войдӧр серасӧ вайлісны граница сайысь.
Ӧні сійӧс перйӧны миян странаын.
Сибирын да Казахстанын разведчикъяс аддзисны кӧрт да мукӧд металлъяслысь рудаяс, из шом.
Волга да Урал костысь сюри нефть.
Быдлаын нуӧдӧны разведка.
Стальнӧй да алмазнӧй буръяс писькӧдлӧны му, розьӧдлӧны из, матыстчӧны озырлунъясӧдз, кодъяс куйлӧны уна дас да сё метр кызта лыа, сёй, из улын.
3. Унаӧн тіян пӧвстысь мечтайтӧны ылі странаясӧ путешествуйтӧм йылысь.
Но тӧданныд-ӧ ті сійӧ районсӧ, кӧні оланныд?
Верманныд-ӧ висьтавны, кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс сюрисны районысь, эм-ӧ сэні торф, известнякъяс, кирпич да гырнич вӧчӧм вылӧ сёй, строительнӧй лыа?
Колӧ чайтны, мый тайӧс ті онӧ тӧдӧй.
Медвойдӧр ті ветлӧй асланыд кар либӧ сиктгӧгӧрса местаясӧ!
Медым корсьны природалысь мупытшса озырлунъяс, найӧс колӧ тӧдны.
И сӧмын книгаяс лыддьӧм та вылӧ этша.
Быд ископаемӧй колӧ бура видзӧдлыны, тӧдмавны опытъяс отсӧгӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм ископаемӧйяс йылысь сёрнитсьӧ статьяын; мыйла найӧ шусьӧны полезнӧйясӧн?
2. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Каракумы пустыня.
3. Гижӧй словарикӧ: полезнӧй ископаемӧйяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыркӧтш дорӧ экскурсия @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 49-51}
Кыркӧтш дорӧ экскурсия.
(Велӧдчысьлӧн висьт.)
Экскурсия вылӧ мунӧм водзвылын учитель висьталіс:
— Талун ми мунам ю берег дорӧ, медым видзӧдлыны му слӧйяс.
Трӧпа кузя ми лэччим ю дорӧ.
Миян водзын вӧлі кыръя берег (28 рис.).
Ми пыр жӧ казялім, мый сэні разнӧй рӧма да разнӧй кызта некымын слӧй.
— Видзӧдлӧй медся вылысса слӧй вылас, кӧні быдмӧ турун, — шуис учитель. — Мерайтӧй сылысь кызтасӧ.
Вылысса слӧйыс вӧлі мукӧдъяс серти пемыдджык рӧма.
Ми видзчысьӧмӧн кавшасим кыркӧтш вылӧ да мерайтім сылысь кызтасӧ.
— Мыйысь нӧ тайӧ слӧйыс? — юаліс учитель.
— Буракӧ, тайӧ му, — шуис Митя. — Сійӧ дзик град йӧрса му кодь, сӧмын сыысь югыдджык.
— Вылысса пемыд слӧйыс, кытчӧ паськалӧмаӧсь быдмӧг вужъяс, шусьӧ почваӧн, — висьталіс учитель. — Босьтыштӧй сійӧс неуна кӧрӧбкаӧ да нуӧй природоведение уголокӧ.
Почваысь улынджык вӧлі виж лыаысь кыз слӧй.
Ми мерайтім сылысь кызтасӧ да неуна босьтыштім коллекция вӧчӧм могысь.
Ещӧ улынджык куйліс гӧрдов сёй слӧй, а сы улын кутшӧмкӧ руд изъяс.
Ми мерайтім и тайӧ слӧйяссӧ.
Кӧрӧбкаясӧ босьтыштім неуна сёй да из торъяс.
Сэсся ми кыркӧтшсӧ рисуйтім да гижалім быд слӧйлысь кызтасӧ.
Экскурсия помасигӧн учитель миянлы висьталіс, мый мулӧн разнӧй местаясын слӧйясыс абу ӧткодьӧсь.
Ӧтилаын почва улын овлӧ лыа слӧй, мӧдлаын — сёй слӧй, мукӧд дырйи овлӧны изъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый аддзисны велӧдчысьяс юлӧн кыръя берегысь?
Сравнитӧй налысь аддзылӧмторсӧ сыкӧд, мый ті асьныд аддзылінныд экскурсия дырйи.
2. Природоведение уголокӧ вӧчӧй асланыд звенокӧд макет кыркӧтшлысь, кодӧс ті аддзылінныд экскурсия дырйи.
Та могысь картон либӧ фанера лист вылӧ масштабын чертитӧй став слӧйяссӧ.
Мавтӧй вылысса слӧйсӧ клейӧн да киськалӧй косьтӧм да посниа чирсӧм почваӧн: тадзи жӧ клеитӧй лыа, сёй да посньыдик изъяс, кодъясӧс вайинныд экскурсия вылысь локтігӧн (29 рис.).
3. Словарикӧ гижӧй: почва.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Гранит @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 51-53}
Гранит.
1. Гранит векджык куйлӧ пыдын му пытшкын.
Мукӧд дырйи сійӧ петлывлӧ му веркӧсӧ да артмӧдӧ быдса гӧраяс.
Гранитнӧй изъяс тшӧкыда паныдасьлывлӧны муяс да видзьяс вылын, вӧръясын (30 рис.).
Ӧткымынлаын найӧ овлӧны сэтшӧм уна, мый мешайтӧны гӧрны мусӧ.
Гранит — абу роч ни абу коми кыв, а итальянскӧй да лоӧ — чиръясысь.
Тадзи сійӧс шуисны сы вӧсна, мый гранитыс артмӧма разнӧй рӧма зэв посни чиръясысь.
Босьтӧй кианыд гранит тор и бура видлалӧй.
Сэні медся уна гӧрд да руд рӧма чиръяс.
Тайӧ полевӧй шпат, код рӧмысь медсясӧ и артмӧ гранитлӧн рӧмыс.
Мукӧд чиръясыс, джынвыйӧ пырыс тыдаланаӧсь, еджгов либӧ вижов рӧмаӧсь, гудыр стеклӧ торъяс кодьӧсь, — кварц.
Медбӧрын, гранитын эмӧсь дзирдалысь пластинкаяс кодь чиръяс — слюда.
Пуртӧн кӧ ми заводитлам торйӧдны гранит чиръяс, аддзам, мый тайӧс вӧчны он вермы: найӧ крепыда йитчӧмаӧсь (сибдӧмаӧсь) ӧта-мӧдныскӧд.
Гранит — зэв крепыд из.
2. Гранитысь вӧчӧны гырысь керкаясӧ фундаментъяс, кӧрт туй посъясӧ мыджӧдъяс, кышӧны ю да канал берегъяс, вӧчӧны пос тшупӧдъяс да с. в.
Гранитысь вӧчӧны памятникъяс.
Гранитысь стрӧитӧмторъяс зэв крепыдӧсь да кузь нэмаӧсь.
Гранит торъясысь, кодъяс шусьӧны булыжникӧн, вӧчӧны каръясын да сиктъясын мостӧвӧйяс, стрӧитӧны туйяс.
Гранитсӧ позьӧ полируйтны; сылӧн веркӧсыс лоӧ зэв шыльыд да зэв мича, и татшӧм гранитнас мичмӧдӧны керкаяс.
Гранитсӧ перйӧны Уралын, Сибирын да мукӧд местаясын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи тӧдмавны гранит мукӧд сикас изъяс пӧвстысь?
2. Тіян местаясын кӧ эм гранит, чукӧртӧй природоведение уголокӧ сылӧн образецъясысь коллекция.
3. Мыйӧн торъялӧны ас костаныс гранитлӧн составнӧй юкӧнъяс?
4. Лӧсьӧдӧй природоведение уголокӧ «Гранит да сылӧн юкӧнъяс» коллекция (31 рис.).
5. Мый вӧчӧны гранитысь?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи жугласьӧны гӧраяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 53-55}
Кыдзи жугласьӧны гӧраяс.
1. — Вермӧны ӧмӧй гӧраяс жугласьны? — юаланныд ті статья нимсӧ лыддьӧм бӧрын. — Ӧд гӧраясыс артмӧмаӧсь изъясысь, кодъяс зэв ёнӧсь.
Кор кӧсйӧны стрӧитны крепыд керка, пос либӧ памятник, найӧс вӧчӧны изйысь.
Кольӧ уна дас да сё во, йӧзыс чужӧны, олӧны да кулӧны, а изйысь вӧчӧм стрӧйбаяс сулалӧны да накӧд нинӧм оз ло.
А из гӧраяс дерт нин кажитчӧны нэмӧвӧйяясӧн: сулалӧны найӧ зэв гырысьӧсь да вӧрзьывлытӧмӧсь да кутасны сулавны век.
Но тайӧ абу тадзи.
Кӧть кутшӧм крепыдӧсь изъяс да наысь артмӧм гӧраяс, налӧн нэм помыс эм жӧ.
Гӧраясыс вочасӧн, кӧть и зэв ньӧжйӧ, жугласьӧны.
Кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?
2. Ӧти важ книгаын гижсьӧ татшӧм вӧвлӧмтор йылысь.
Куйліс вӧрын зэв ыджыд из.
Вӧрас вӧлі стрӧитӧны туй, и ковмис изсӧ вештыны.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд да сьӧкыд, мый эз позь ни лэптыны, ни нуны.
Ӧти крестьянин босьтчис изсӧ идравны да сы гӧгӧр пестіс зэв ыджыд бипур.
Кор изйыс доналіс, крестьянин кутіс сійӧс киськавны кӧдзыд ваӧн.
Сэсся бара пестіс бипур да бара киськаліс дон изсӧ ваӧн.
Кор сійӧ вӧчис тадзи некымынысь, изйыс потласис торъяс вылӧ.
Сэки крестьянин воис телегаа вӧлӧн да некымын лунӧн нуаліс из торъяссӧ.
3. Мыйла потіс изйыс?
Медым вочавидзны тайӧ юалӧмыс вылӧ, вӧчам некымын опыт.
1 опыт.
Шыльыд пу пӧвйӧ тувъялӧй кык булавка (либӧ кык кӧрт тув) сідзи, медым на костӧд муртса тӧрис вит кӧпейкаа деньга (32 рис.).
Босьтӧй деньгасӧ щипцыӧн да донӧдӧй сійӧс би вылын.
Ӧні деньгаыс булавкаяс костӧдыс оз тӧр.
Донӧдӧмысь сійӧ паськаліс.
Некымын минут мысти деньгаыс кӧдзалас, векнялас да бара кутас тӧрны булавкаяс костӧд.
Оз сӧмын деньга, но и став мукӧд чорыд телӧяс паськалӧны шонтігӧн да векнялӧны кӧдзӧдігӧн.
2 опыт.
Спиртовка би весьтын донӧдӧй гранит тор да лэдзӧй сійӧс кӧдзыд ва тыра стӧканӧ.
Минут-мӧд мысти гранит торсӧ кыскӧй стӧканысь, выльысь донӧдӧй сійӧс да бара лэдзӧй кӧдзыд ваӧ.
Ещӧ ӧтчыд донӧдӧй да кӧдзӧдлӧй (33 рис.).
Ӧні видлӧй чегны гранит торсӧ.
Сійӧ кутас крӧшитчыны посни торъяс вылӧ.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн гранит чиръясыс паськавлісны, а кӧдзӧдігӧн топавлісны.
Ӧти чиръяс паськавлӧны ёнджыка, мӧдъяс — омӧльджыка.
Йитӧдыс на костын торксьӧ, и гранитыс лоӧ слаб, кокниа жугласьысь.
Ёна шонтӧмысь да ӧдйӧ кӧдзӧдӧмысь гранит воштӧ ассьыс крепыдлунсӧ да жугласьӧ.
4. Лунын гранитнӧй скалаяс ёна шоналӧны шонді югӧр улын, а войын ӧдйӧ кӧдзалӧны.
Гранит чиръяс паськалӧны шонтігӧн да векнялӧны кӧдзӧдігӧн.
Чиръяслӧн паськалӧмыс да векнялӧмыс мунӧ оз ӧткодя.
Та вӧсна гранитыс потласьӧ.
Му вылын абу сэтшӧм гранитнӧй гӧра либӧ скала, коді эськӧ эз вӧв потласьӧма кузяла ног и вомӧн ног.
Первойсӧ потасъясыс зэв векньыдикӧсь, муртса тӧдчӧны.
Зэрӧм бӧрын либӧ лым сылӧм бӧрын ваыс веськалӧ потасас да вочасӧн сійӧс паськӧдӧ.
Дерт, татшӧмторйыс вӧчсьӧ зэв ньӧжйӧ — уна дас да сё во чӧжӧн.
Ваыслы жуглыны отсалӧ кӧдзыд.
Гранит потасӧ веськалӧм ваыс кынмӧ.
Кынмигас сійӧ сэтшӧм вынӧн паськалӧ, мый ыдждӧдӧ потассӧ.
Тайӧ овлывлӧ унаысь.
Быд пӧрйӧ потасӧ ваыс пырӧ унджык и унджык.
Сылӧн жуглан выныс ӧтарӧ содӧ.
Потасъясыс паськалӧны, вомӧнасьлӧны.
И со гранитнӧй гӧраясысь заводитӧны гылавны торъяс (34 рис.).
Найӧ ӧти бӧрся мӧд быгыльтчӧны увлань.
5. Скалаысь торъялӧм гранит торъяссӧ водзӧ жуглӧны ӧдйӧ визувтысь горнӧй юяс, а сідз жӧ гӧраяссянь ньӧжйӧник исковтысь ледникъяс.
Юяс да ледникъяс посньӧдлӧны да зыртӧны гранит торъяссӧ, кодъяс лоӧны пыр посниджыкӧсь.
Зыртчигӧн кварц чиръяс артмӧдӧны кварцевӧй лыа.
Поснялӧм полевӧй шпат да слюда, воздух да ва отсӧгӧн, пӧрӧны сёйӧ.
Сёйсӧ да лыасӧ разӧдӧны ва да тӧв.
Со кытысь артмисны зэв уна лыа да сёй, кодъясӧс природаысь ми быдлаысь аддзам.
Уна миллион во чӧж найӧ артмӧны гранит жугласигӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла жугласьӧ гранит?
2. Мый артмӧ гранит жугласьӧм бӧрын?
3. Вӧчӧй природоведение уголокӧ «Кыдзи жугласьӧ гранит» коллекция (35 рис.).
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лыа да сёй @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 56-59}
Лыа да сёй.
1. Лыа артмӧма чиръясысь.
Чиръясыс абу ӧтгырсяӧсь: ӧтияс гырысьджыкӧсь, мӧдъяс — посниджыкӧсь.
Лыа чиръясыс ӧта-мӧдныскӧд нинӧмӧн оз йитчыны.
Лыасӧ позьӧ кисьтны.
Сёй артмӧма бус кодь посни чиръясысь, кодъяс ӧта-мӧдыскӧд йитчӧмаӧсь.
Медым найӧс торйӧдны ӧта-мӧдысь, кос сёй торсӧ колӧ чирсны.
2. Медся тшӧкыда паныдасьлӧ виж лыа.
Сійӧс позьӧ аддзыны кыръя ю берегысь, оврагысь.
Виж лыаӧн киськалӧны садъясса, паркъясса, бульваръясса туйяс.
Но овлывлӧ и мукӧд сикас рӧма лыа: еджыд, руд.
Торйӧдӧй гырысьджык лыа чиръяс, видзӧдлӧй найӧс увеличительнӧй стеклӧ пыр.
Сэтысь ті аддзанныд джынвыйӧ пырыс тыдалана, еджыд, гудыр стеклӧ кодь чиръяс.
Тайӧ кварц чиръяс.
Паныдасьлӧны и полевӧй шпатлӧн гӧрдов чиръяс.
Сёй овлӧ разнӧй рӧма жӧ: коричневӧй, виж, еджыд, гӧрд, руд, сьӧд.
Медся тшӧкыда паныдасьлӧ югыдкоричневӧй рӧма сёй.
Сійӧс позьӧ аддзыны канаваысь, гуысь, кыръя ю берегысь, оврагысь.
3. Вӧчӧй лыаӧн да сёйӧн некымын опыт.
1 опыт.
Кисьтӧй стеклӧ тор вылӧ неуна лыа.
Ньӧжйӧник чуньӧн лыасӧ личкигтыр зырыштӧй сійӧн стеклӧсӧ.
Чышкыштӧй лыасӧ да видзӧдлӧй стеклӧсӧ югыд водзын.
Стеклӧ вылысь ті аддзанныд гижтӧд туйяс.
Сідзкӧ, лыа чиръясыс чорыдджыкӧсь стеклӧысь.
Вӧчӧй татшӧм жӧ опыт кос сёй торйӧн.
Сыысь стеклӧ вылын некутшӧм гижтӧд туйяс оз кольны.
Сідзкӧ, сёйыс небыдджык стеклӧысь.
2 опыт.
Исыштӧй сӧстӧм лыа.
Сэтысь некутшӧм дук оз кыв.
Лолалыштӧй кос сёй тор вылӧ да исыштӧй сійӧс.
Ті кыланныд кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дук.
Тайӧ дукыс серти кокни тӧдмавны сёйсӧ.
3 опыт.
Штативъясӧ крепитӧй кык ӧткодь воронка да сувтӧдӧй на улӧ стӧканъяс (36 рис.).
Кыкнан воронкаас пуктӧй неуна вата.
Ӧти воронкаас джынйӧдзыс кисьтӧй лыа, а мӧдас — сы мында жӧ чирсӧм кос сёй.
Воронкаясӧ чукйӧн кисьтӧй ва.
Видзӧдӧй, мый сыкӧд лоӧ.
Ваыс ӧдйӧ йиджӧ лыа пырыс да кольӧ сэтчӧ этша.
Сёй пырыс ваыс йиджӧ зэв ньӧжйӧ.
Уна ва босьтӧны сёй чиръяс.
Тайӧс кокни аддзыны: сёй тыра воронкаувса стӧканын ваыс ёна этшаджык сы серти, мыйта сійӧ визувтіс лыа тыра воронкаувса стӧканӧ.
Ӧні тіянлы лоӧ гӧгӧрвоана, мыйла сёйӧд Туйяс вылын зэр бӧрын дыр сулалӧны ва гӧпъяс.
4. Васӧд лыаысь чабралӧмӧн позьӧ вӧчны пирожок.
Но мыйӧн сӧмын лыаыс косьмас, пирожокыс киссяс.
Васӧд сёй пластичнӧй, сылы позьӧ сетны любӧй форма, сыысь позьӧ вӧчавны разнӧй предметъяс.
Васӧд сёй нюдз да кӧласьысь.
Зэрӧм бӧрын сёйӧд туйяс кузя сьӧкыд ветлыны: кокъяс сибдалӧны да сёйыс кӧласьӧ на бердӧ.
Кор сёйыс косьмас, сылӧн чиръясыс ёна сибдӧны ӧта-мӧд бердӧ.
Та вӧсна сёйысь вӧчӧм чачаяс оз киссьыны лыаысь вӧчӧм пирожокъяс моз да лоӧны чорыдӧсь.
Сёйысь вӧчӧм чача либӧ кирпич кӧ ӧжигайтны ӧгыр вылын, сёйыс лоӧ из кодь чорыд да ён.
5. Лыаысь вӧчӧны кӧрт туй насыпъяс.
Сійӧс содтӧны сёй пытшкӧ кирпич да дозмук вӧчигӧн.
Лыасӧ сорлалӧны известькӧд да цементкӧд.
Артмӧ ляти, кодӧс пуктӧны кирпич да изъяс костӧ керкаяс стрӧитігӧн.
Лыа мунӧ и стеклӧ вӧчигӧн.
Вӧлі кад, кор йӧзыс эз на кужны вӧчны стеклӧ.
Ичӧтик ӧшиньясӧ стеклӧ пыдди пуктывлісны слюда пластинкаяс.
На пыр югыдыс муртса-муртса пырис. Керкаын пыр вӧлі рӧмыд.
Ӧні стеклӧ лоис медся обыкновеннӧй предметӧн.
Видзӧдлӧй классным.
Со ӧшиньяс.
Сэні уна стеклӧ.
Стеклӧ пырыс классӧ пырӧ югыд.
Стеклӧысь вӧчӧма чернила дозъяс, электрическӧй лампочкаяс, спиртовкаяс.
Ӧчки, лупаяс сідз жӧ вӧчӧма стеклӧысь.
Эз кӧ эськӧ вӧв стеклӧыс, ми эгӧ вермӧй стрӧитны югыд фабрикаяс да заводъяс, здоровӧй оланінъяс, удобнӧй югыд школаяс да клубъяс.
Стеклӧ вӧчӧны кварцевӧй лыаысь, мелысь, содаысь да мукӧд веществоясысь, кодъясӧс сорлалӧны.
Найӧс ёна донӧдӧны зэв гырысь пачьясын.
Тайӧ веществоясыс сылӧны, да артмӧ нюдз стекляннӧй масса.
Тайӧ массасьыс вӧчӧны ӧшинь стеклӧ, стӧканъяс, графинъяс, кувшинъяс, бутылкаяс.
6. Кирпичнӧй заводъясын сёйысь вӧчӧны кирпич.
Машинаӧн сёйысь торйӧдӧны изъяс да лойӧны сійӧс.
Мӧд машинаын сёйсӧ гудралӧны лыакӧд да вакӧд.
Коймӧд машина артмӧм лятисӧ ёна топӧдӧ; сэтысь дугдывтӧг петӧ кыз да векньыдик сёй лента.
Лентасӧ вундалӧны кирпичьяс вылӧ, кодъясӧс нуӧны сушилкаӧ.
Мыйӧн кирпичьясыс косьмыштасны, найӧс ӧжигайтӧны гырысь пачьясын.
Ӧжигайтӧм кирпичыс зэв крепыд да оз нёдзды ваын.
Кирпичысь стрӧиталӧны фабрика да завод зданиеяс, олан керкаяс, пачьяс.
Гончарнӧй заводъясын сёйысь вӧчӧны дозмук.
Прӧстӧй гӧрд сёйысь вӧчӧны цвет гырничьяс, кринчаяс, тасьтіяс да мукӧд дозмук.
Еджыд сёйысь вӧчӧны фарфорӧвӧй чашкаяс, блюдъяс, тарелкаяс, чайникъяс.
Татшӧм сёйыс уна Украинаын, Уралын, Сибирын.
Эм торъя сёй, кодысь вӧчӧны огнеупорнӧй кирпич да дозмук, коді оз потлась весиг зэв ыджыд температура дырйи.
Вопрос да заданиеяс.
1. Сравнитӧй лыа да сёй.
2. Чукӧртӧй природоведение уголокӧ лыаясысь да сёйясысь коллекция, кодъяс паныдасьлӧны тіян местаясын.
3. Кытчӧ мунӧ лыа да сёй?
4. Гижӧй словарикӧ: киссьысь, нюдз, фарфорӧвӧй дозмук, огнеупорнӧй кирпич.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Известнякъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 59-61}
Известнякъяс.
Известнякъяс куйлӧны му пытшкын зэв кыз слӧйясӧн.
Известнякъясӧн лоӧны тіянлы зэв бура тӧдса мел, обыкновеннӧй известняк да мрамор.
Торйӧдны известнякъяссӧ мукӧд пӧлӧс изъясысь зэв кокни.
Опыт.
Босьтӧй мел тор, мрамор тор да обыкновеннӧй известняк тор.
Войтӧдыштӧй на вылӧ некымын войт уксус либӧ разведитӧм солянӧй кислота.
Кутас дзижгыны да заводитас торъявлыны газ *. Видлӧй войтӧдны уксуссӧ либӧ кислотасӧ гранит да мукӧд изъяс вылӧ.
Дзижгӧм шысӧ ті онӧ кылӧй.
*Тайӧ газыс шусьӧ углекислӧйӧн.
Сы йылысь да мукӧд газъяс йылысь ті тӧдмаланныд, кор кутанныд велӧдны «Воздух» тема.
Обыкновеннӧй известняк — еджыд, руд либӧ вижов рӧма топыд из.
Мукӧд дырйи паныдасьлӧны сыысь артмӧм быдса гӧраяс.
Известняк слӧйясыс бура тыдалӧны кыръя ю берегъясысь.
Известнякысь стрӧиталӧны керкаяс, вӧчӧны тротуаръяс.
Войдӧр Москваын сыысь стрӧитавлыны уна керка, та вӧсна Москвасӧ шулывлісны белокаменнӧйӧн.
Известняк мунӧ извёстка вӧчӧм вылӧ.
Извёсткаӧн йитлӧны керкаяс стрӧитігӧн кирпичьяс, штукатуритӧны оланінъяс.
Мел — медся небыд известняк.
Сійӧс позьӧ чегны киӧн, зыртны пызьӧдз.
Мелӧн гижӧны дӧска вылӧ.
Чирсӧм мелӧн мавтӧны стенъяс.
Весалӧм мелысь вӧчӧны зубнӧй порошок.
Мрамор — чорыд да топыд из.
Сійӧс кӧ поткӧдны, позьӧ казявны, мый мраморыс артмӧма дзирдалысь торъя чиръясысь.
Мрамор овлывлӧ уна пӧлӧс рӧма.
Сійӧ бура полируйтсьӧ.
Мраморӧн мичмӧдӧны зданиеяс; сыысь вӧчӧны статуяяс, колоннаяс, пос тшупӧдъяс, ӧшинь пӧдушкаяс, мыссян доз пӧвъяс, письменнӧй приборъяс да с. в.
Московскӧй, Ленинградскӧй да Киевскӧй метрополитенъяслысь уна станцияяс кышӧма уна сикас рӧмъяса мраморӧн (37 рис.).
Миян страна зэв озыр мраморӧн.
Тайӧ изсӧ перйӧны Крымын, Кавказын, Уралын, Алтайын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм известнякъяс йылысь мунӧ сёрниыс статьяын?
2. Кыдзи торйӧдӧны известнякъяссӧ мукӧд изъясысь?
3. Тіян местаясын кӧ эм известнякъяс, чукӧртӧй наысь природоведение уголокӧ коллекция.
4. Мый вӧчӧны обыкновеннӧй известнякысь, мраморысь, мелысь?
5. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй местаяссӧ, кӧні перйӧны мрамор.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
6. Гижӧй словарикӧ: мел, обыкновеннӧй известняк, мрамор, извёстка.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Повареннӧй сов @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 61-63}
Повареннӧй сов.
1. Сов, кодӧс ми пуктам сёянӧ, шусьӧ повареннӧйӧн.
Мед оз тшыксьы, солалӧны яй, овощи, тшак да мукӧд прӧдуктаяс, совсӧ содтӧны сода да майтӧг вӧчигӧн.
Сов артмӧма чорыд торъя чиръясысь.
Торйӧдӧй солысь медся гырысь чиръяссӧ да видзӧдлӧй увеличительнӧй стеклӧ пыр.
Ті казяланныд, мый чиръясыслӧн формаыс шыльыд дзирдалысь веркӧса кубикъяс кодь.
Тайӧ — совлӧн кристаллъяс.
Найӧ рӧмтӧмӧсь да стеклӧ кодь пырыс тыдаланаӧсь.
Но пуктыны кӧ чукӧрӧ уна кристалл, солыслӧн рӧмыс лоӧ еджыд.
Видлӧй совсӧ кывнаныд.
Сійӧ сола.
Повареннӧй совсӧ перйӧны сола тыясысь, море ваысь, му пытшкысь.
2. СССР-ын эм уна сола ты.
Медся гырысь тыясыс — Эльтон да Баскунчак — Каспийскӧй мореысь войвылынджык.
Баскунчак ты — мирын медся гырысь сола тыясысь ӧти.
Сылӧн кузьтаыс 20 км-ӧдз, а пасьтаыс 10 кымын км.
Ты пыдӧсын куйлӧны совлӧн зэв гырысь запасъяс.
Ваыс сэні зэв сола.
Революцияӧдз сола тыясысь совсӧ перйӧмыс вӧлі сьӧкыд уджӧн.
Рабочӧйяс кӧмтӧг сулалісны ваын да шыблалісны совсӧ зыръясӧн.
Сола ваыс сёйис кок кучиксӧ.
Ӧні тыясысь совсӧ лэптӧны машинаясӧн (38 да 39 рис.).
3. Сов паныдасьлӧ и муын, кӧні сійӧ куйлӧ кыз слӧйясӧн.
Тайӧ из сов.
Чистӧй из сов — пырыс тыдалана, рӧмтӧм, йи тор кодь.
Но примесьяс вӧсна тшӧкыда сійӧ овлӧ разнӧй рӧма.
Кучкӧмысь из солыс торъявлӧ кристаллъяс вылӧ — шыльыд дзирдалысь веркӧса кубикъяс вылӧ (40 рис.).
Из солыс мукӧд дырйи куйлӧ зэв пыдын, а мукӧд дырйи дзик му веркӧс бердас.
Урал лунвылын, Соль-Илецк кар бердын, му веркӧссянь матын эм из совлӧн зэв ыджыд пласт.
Сылӧн кузьтаыс 2 км да пасьтаыс 1 км-ысь унджык.
Донбассын из совлӧн зэв ыджыд пласт куйлӧ зэв пыдын.
Со мый висьталӧ ӧти путешественник Донбассын из сов перйӧм йылысь.
«Пырам подъёмнӧй машинаӧ.
Сійӧ ӧдйӧ лэччӧ, и ми лэбам увлань 120 кымын метр пыднаӧ.
Тані машина сувтӧ.
Пета и гӧгӧрбок видзӧдла.
Ме водзын ёна югдӧдӧм коридор, сэтшӧм кузь, мый сылӧн помыс оз тыдав.
Коридорсӧ вӧчӧма из сов пластъясын.
Коридор стенъясыс рудов рӧма (41 рис.).
Местасӧ, кӧні перйӧны сов, ёна югдӧдӧма электрическӧй лампаӧн.
Тані уджалӧ машина.
Электрическӧй мотор бергӧдлӧ ён ёсь пиньяса стальнӧй труба.
Трубаыс пырӧ сов стенӧ да ӧдйӧ вундӧ ӧти метр кузьта сов кусӧк.
Тайӧ кусӧксӧ дрӧбитӧны да нуӧны подъёмнӧй машина дінӧ.
Му веркӧсӧ лэптӧм совсӧ мӧдӧдӧны мельничаӧ.
Тані совсӧ изӧны.
Изӧм совсӧ сӧвтӧны кӧрт туйвывса вагонъясӧ да нуалӧны Сӧветскӧй Союз пасьтала».
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кытчӧ мунӧ повареннӧй сов?
2. Лупа пыр видзӧдлӧй повареннӧй сов да висьталӧй сы йылысь (кристаллъяслӧн ыджда йылысь, рӧм да дзирдалӧм йылысь, кӧр йылысь).
3. Кыдзи перйылісны совсӧ сола тыясысь войдӧр да кыдзи сійӧс перйӧны ӧні?
4. Мый висьтавсьӧ статьяын из сов йылысь?
5. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй Баскунчак ты да Соль-Илецк кар.
6. Гижӧй словарикӧ: повареннӧй сов, сола ты, кристалл.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Торф @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 64-66}
Торф.
1. Вӧчӧй торфӧн некымын опыт.
1 опыт.
Босьтӧй кос торф тор да гӧгӧрбок видзӧдлӧй, тӧдмалӧй рӧмсӧ да чорыдлунсӧ.
Торфысь тшӧкыда позьӧ аддзыны джынвыйӧ сісьмӧм быдмӧг колясъяс.
Торф коричневӧй либӧ бурӧй, мукӧд дырйи пӧшти сьӧд рӧма.
2 опыт.
Видлӧй ӧзтыны кос торф тор.
Сійӧ ӧзйӧ, но сотчӧ оз югыда, ёна тшынӧдӧ.
Торф сотчӧм бӧрын кольӧ уна пӧим.
Торф кыскӧ жидкость, та вӧсна сійӧс тшӧкыда пуктӧны вольӧс пыдди скӧт картаясӧ да конюшняясӧ.
Торф — бур удобрение; сыысь вӧчӧны торфоперегнойнӧй горшочекъяс, кӧні быдтӧны овощи рӧсада.
Торфысь вӧчӧны сотчан газ.
2. Торф артмӧ нюръясын (42 рис.).
Нюр пӧшти ставнас вевттьысьӧма нитшкӧн, коді шусьӧ торфянӧйӧн.
Ӧткымын местаясын быдмӧны эжӧр, куз да мукӧд быдмӧгъяс, паныдасьлӧны и посньыдик пуяс — чукля пожӧмъяс да кыдзьяс.
Торфянӧй нитш ёна паськалӧ.
Ваӧ вӧйӧм сылӧн юкӧнъяс вочасӧн кулӧны, вӧйӧны нюр пыдӧсӧ да чукӧрмӧны зэв уна.
Нитшлӧн тайӧ юкӧнъясыс да нюрвывса мукӧд быдмӧгъяс ваас оз сісьмыны, кыдзи сісьмӧны воздух вылын.
Наысь и артмӧ торф, коді чукӧрмӧ нюр пыдӧсӧ.
Тані сійӧ овлывлӧ некымын метр кызта.
Кымын пыдын куйлӧ торфыс, сымын ёнджыка топалӧ да сьӧдӧдӧ.
Кымын матынджык веркӧссянь, сымын сійӧ небыдджык да югыдджык рӧма, сымын бурджыка сэні тыдалӧны быдмӧг заяс.
Ӧткымын торфянӧй нюръяс косьмӧны.
Найӧс колӧ видзны пӧжар лоӧмысь.
Лоӧ кӧ косьмӧм торфянӧй нюрын пӧжар, сійӧс сьӧкыд кусӧдны.
Сэсянь биыс вермас вуджны орчча вӧръясӧ да сиктъясӧ.
3. Войдӧр торфтӧ перйылісны зыръясӧн (43 рис.).
Рабочӧйяслы ковмыліс уджавны пидзӧсӧдз ваын сулалігтыр.
Ӧні торфсӧ перйӧны машинаясӧн.
Векджык торфсӧ перйӧны тадзи.
Насосысь лэдзӧны зэв ён ва струя.
Сійӧ кодйӧ торфсӧ да кизьӧртӧ (44 рис.).
Тайӧ кизьӧр торфсӧ трубаясӧд качайтӧны шыльыд площадка вылӧ да разӧдӧны сэтчӧ вӧсньыдик слӧйӧн.
Тані торфыс косьмӧ.
Сэсся площадка вывті мунӧ машина, коді вундалӧ торфсӧ кирпичьяс вылӧ.
Тайӧ кирпичьяссӧ косьтӧны да нуӧны электрическӧй станцияясӧ.
Тшӧкыда электрическӧй станцияяссӧ стрӧитӧны сійӧ местаясӧ, кӧні перйӧны уна торф.
Сэки сійӧс оз ков нуны ылӧ кӧрт туй кузя.
Электрическӧй станцияясын торфсӧ сотӧны.
Артмӧм шоныдыс васӧ пӧртӧ парӧ.
Пар бергӧдлӧ машинаяс, кӧні артмӧ электрическӧй ток.
Проводъяс кузя электричество мунӧ каръясӧ да сиктъясӧ.
Торф вылын уджалӧны уна электростанцияяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый ті тӧдмалінныд торфлӧн свойствояс йылысь?
2. Мыйысь да кыдзи артмӧ торф?
3. Тіян местаясын кӧ перйӧны торф, чукӧртӧй торф торъяссӧ коллекция вӧчӧм могысь.
Природоведение уголокӧ косьтӧй торфянӧй нитш, куз да мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧны нюрын.
4. Кыдзи перйӧны торф?
5. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй сійӧ районъяссӧ, кӧні перйӧны торф.
6. Мый вылӧ мунӧ торф?
7. Гижӧй словарикӧ: торф, торфянӧй нитш, эжӧр.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Из шом @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 68-71}
Из шом.
1. Уналаын му пытшкын эм из шом.
1 опыт.
Босьтӧй кианыд из шом да торф торъяс, сравнитӧй найӧс.
Кыдзи найӧ торъялӧны рӧм, дзирдалӧм да чорыдлун серти?
Торф тшӧкыдджыка овлӧ бурӧй либӧ коричневӧй рӧма; из шом векджык пемыдджык рӧма, тшӧкыда овлӧ сьӧд.
Торф оз дзирдав, а из шомлӧн уна сорт дзирдалӧны.
Из шомыс торфысь чорыдджык.
2 опыт.
Видлӧй киӧн чегны из шом да торф тор.
Торф жугласьӧ.
Из шом оз чег, но сійӧс кокниа позьӧ жуглыны посни торъяс вылӧ мӧлӧтӧн, сы вӧсна мый сійӧ дрӧбалысь.
3 опыт.
Крепитӧй проволока йылӧ из шом тор да вайӧдӧй сійӧс спиртовка би весьтӧ.
Тадзи жӧ вӧчӧй торф торйӧн.
Из шом ӧзъяс торф серти сьӧкыдджыка, сотчӧ югыдджык биӧн да сетӧ торф серти унджык шоныд.
Из шом сотчӧм бӧрын кольӧ этшаджык прим торф серти.
Из шомлӧн медбур портъясысь ӧти — антрацит.
Сійӧ сьӧд рӧма, ёна дзирдалӧ да сетӧ уна шоныд.
2. Му пытшкын из шомыс куйлӧ слӧйясӧн.
Медым перйыны из шом, стрӧиталӧны из шом перъян шахтаяс.
Первой кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахта стволъяс.
Сэні эмӧсь подъёмнӧй машинаяс, кодъяс лэдзӧны да лэптӧны йӧзӧс да грузъяс.
Шахта стволсянь разнӧй бокӧ вӧчалӧны мупытшса коридоръяс.
Татчӧ вольсалӧны рельсъяс.
Рельсъяс кузя ичӧтик вагонеткаясын перйӧм из шомсӧ вайӧны шахта ствол дорӧ.
3. Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз из шом перйысьяслы ковмыліс уджавны сьӧкыд условиеясын.
Сэки из шом перйылісны ки помысь.
Дзескыдінын, тшӧкыда мыш вылын куйлігтыр, забойщик чуктӧдаліс киркаӧн из шом торъяс (45 рис.).
Шахтаын вӧлі жар, дука, бусӧсь.
Уджаланіныс муртса-муртса югдӧдсис рудничнӧй лампа биторйӧн.
Забойщиклӧн чуктӧдалӧм из шомсӧ сӧвтлісны даддьӧ, кодӧс ас вылас кыскыліс саночник, тшӧкыда бауӧн (46 рис.).
Сӧветскӧй кадӧ киркасӧ вежисны отбойнӧй молоток (47 рис.), врубовӧй машина (48 рис.) да угольнӧй комбайн.
Вагонеткаясӧ сӧвтӧм из шомсӧ электровоз (49 рис.) нуӧ подъёмнӧй машина дінӧ.
Из шом лэптӧны му веркӧсӧ.
Сэні сійӧс сӧвтӧны вагонъясӧ да мӧдӧдӧны миян страна пасьтала.
4. Из шом мунӧ кыдзи ломтас фабрикаясӧ, заводъясӧ, кӧрт туйяс вылӧ.
Торъя пачьясын из шомсӧ воздухтӧг ёна шонтӧны.
Из шомысь торъялӧ светильнӧй газ да из шом сир.
Из шомыс лоӧ ёна кокниджык да оз кут дзирдавны.
Тайӧ — кокс.
Кокс мунӧ кӧрт рудаысь чугун сывдігӧн.
Светильнӧй газӧн войдӧр югдӧдлісны уличаяс да керкаяс.
Ӧні сійӧ мунӧ ломтас пыдди заводъясын.
Из шом сирысь вӧчӧны краскаяс, лекарствояс да уна мукӧд пӧлезнӧй веществояс.
Вопрос да заданиеяс.
1. Сравнитӧй из шом да торф.
2. Учебникса рисунокъяс серти висьталӧй, кыдзи войдӧр перйылісны из шом да кыдзи сійӧс перйӧны ӧні.
3. Кытчӧ мунӧ из шом, мый сыысь вӧчӧны?
4. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй местаяс, кӧні перйӧны из шом.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
5. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй из шом да торф торъясысь коллекция.
6. Гижӧй словарикӧ: из шом, антрацит, из шом шахта, врубӧвӧй машина, отбойнӧй молоток, угольнӧй комбайн, светильнӧй газ, из шом сир, кокс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Нефть @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 71-73}
Нефть.
1. Босьтӧй кианыд нефть тыра бутылка.
Мыйӧн нефтьыс торъялӧ тіянӧн велӧдӧм став полезнӧй ископаемӧйясысь?
Нефть — выйлань мунысь жидкость.
Рӧмыс сылӧн гӧрдов-коричневӧй, овлывлӧ вижовтурунвиж да сьӧд, мукӧд дырйи паныдасьлывлӧ рӧмтӧм нефть.
Нефтьлӧн эм аслыссикас дук, код серти сійӧс кокни тӧдмавны мукӧд жидкостьяс пӧвстысь.
1 опыт.
Ва тыра стӧканӧ кисьтыштӧй неуна нефть.
Сійӧ вӧсни слӧйӧн паськалас ва веркӧсӧ да ваыскӧд оз сорлась.
Нефть оз вӧй: ваысь сійӧ кокниджык.
2 опыт.
Жӧч банкаӧ кисьтыштӧй неуна нефть.
Лэдзӧй сэтчӧ вата тор да ӧзтӧй.
Нефть кутас сотчыны тшыналысь биӧн.
Сотчигӧн нефть сетӧ шоныдсӧ из шом да торф серти унджык.
Нефть — зэв бур ломтас.
2. Медсясӧ нефть лоӧ перйыны пыдысь му пытшкысь.
Та могысь муас писькӧдӧны стальнӧй бурӧн векньыдик скважинаяс, кытчӧ сюйӧны трубаяс (50 рис.).
Кор бурӧвӧй скважина воас нефть слӧйӧдз, мукӧд дырйи нефтьыс ачыс кайӧ трубаӧд вывлань, и сійӧс нуӧдӧны специальнӧй хранилищеясӧ.
Нефть кӧ ачыс оз кай, сійӧс перйӧны насосъясӧн.
Уна нефть перйӧны Баку дорын.
Сӧветскӧй учёнӧйяс восьтісны нефтьлысь озыр запасъяс Каспийскӧй мореувса му слӧйясысь.
Мореын стрӧиталісны кузь мӧстилӧяс (посъяс), кытчӧ сувтӧдалісны скважинаяс буритан вышкаяс да нефть качайтан насосъяс.
Став Кавказ вомӧн нюжӧдӧма трубаяс.
Тайӧ трубаясыс кузя нефтьсӧ качайтӧны Бакуысь Чёрнӧй море дорӧ, а сэні сӧвтӧны суднояс вылӧ да мӧдӧдалӧны странаса разнӧй районъясӧ да граница сайӧ.
Сӧветскӧй власть воясӧ кутісны перйыны нефтьсӧ Волга да Урал костса зэв паськыд местаын.
Нефтьыс тані тӧдчымӧн унджык Баку дорын серти.
Гырысь нефтянӧй промыселъяс эмӧсь сідз жӧ Дальньӧй Востокын, Средньӧй Азияын да Казахстанын.
3. Нефтьысь пӧлучайтӧны карасин, бензин, машиннӧй маслӧ да уна мукӧд колана продуктъяс.
Карасин мунӧ кыдзи ломтас самолётъяслы.
Таысь кындзи, карасин видзӧны и гортса овмӧсын: сійӧ сотчӧ лампаясын, керосинкаясын да примусъясын.
Бензин колӧ моторъяслы, кодъяс отсӧгӧн ветлӧны автомобильяс да самолётъяс.
Машиннӧй маслӧӧн мавтӧны машинаяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй нефть да из шом.
2. Кыдзи перйӧны нефть?
3. Мый вӧчӧны нефтьысь?
4. Кытчӧ мунӧ карасин, бензин, машиннӧй маслӧ?
5. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй сійӧ местаяссӧ, кӧні перйӧны нефть.
Пасйӧй найӧс контурнӧй карта вылын.
6. Гижӧй словарикӧ: нефть, бурӧвӧй скважина, карасин, бензин, машиннӧй маслӧ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сьӧд карын @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 73-75}
Сьӧд карын.
(Висьт.)
1. Ми мӧдӧдчим Москвасянь Бакуӧ.
Миянӧс колльӧдіс тӧдсаным, коді ёна радейтіс путешествуйтны.
Вокзал вылын сійӧ висьталіс, мый эм интереснӧйторйыс Бакуын.
— Да, ветлӧй ещӧ Сьӧд карӧ, — содтіс сійӧ.
— А кӧні нӧ сійӧ карыс?
И мыйла сійӧ шусьӧ Сьӧдӧн? —  юалім ми.
Но сэк кості электровоз тутӧстіс, и ми вӧрзим.
Миян тӧдсаным прӧщайтчис миянкӧд кинас ӧвтчӧмӧн да мыйкӧ горӧдіс.
Поездыс муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, и ми нинӧм эгӧ кылӧй.
Ми кутім мӧвпавны: мыйсяма сійӧ Сьӧд кар?
— Часлы, — шуис миянкӧд ӧтлаын мунысь, — воам Бакуӧ, петкӧдла тіянлы Сьӧд карсӧ.
2. Бакуӧ поездыс воис рытнас.
Мӧд луннас миянкӧд ӧти вагонын воысь пырис миянла.
Ми пуксим трамвайӧ да мунім Баку кар помӧ.
Татысь ми аддзим зэв гырысь заводъяс, кӧні нефтьысь вӧчӧны карасин, бензин, машинаяс мавтан маслӧ.
Сэсся ми мӧдӧдчим улича кузя, код пӧлӧн садиталӧма пуяс да цветъяс.
Тані зымвидзисны гырысь керкаяс, на гӧгӧр сідз жӧ быдмисны цветъяс, кустъяс, пуяс.
Заводъяс дінын да карса уличаяс вылын сӧстӧм, ставыс еджыд да югыд рӧма.
— А кӧні нӧ Сьӧд карыс? — юалім ми.
— Да ӧд тайӧ и эм Сьӧд кар.
— Но тані став керкаясыс еджыдӧсь! — чуймим ми.
— И век жӧ тайӧ Сьӧд кар, — вочавидзис миянкӧд мунысь.
Сійӧ висьталіс, мый войдӧр тані вӧліны дзик мӧд сикас заводъяс.
Найӧ сідз жӧ нефтьысь вӧчисны карасин, бензин да мукӧд продуктъяс, но лун и вой сэтшӧма тшыкӧдісны, мый найӧс нимтісны «дзузганъясӧн».
Тшын пуркйис уна дас трубаысь, и рабочӧй посёлокыс вӧлі пыр вӧйӧма сьӧд тшын кымӧр пытшкӧ.
И завод стенъяс, и рабочӧйяслӧн керкашойяс — ставыс вӧлі сьӧд, быдлаын куйліс кыз са слӧй.
Со мыйла Бакулысь тайӧ юкӧнсӧ нимтісны Сьӧд карӧн.
Сэтшӧм жӧ сьӧд да шуштӧм вӧлі рабочӧйяслӧн керка пытшкӧсъясыс.
Ӧшиньӧ пырліс са, да ещӧ кухняясас да комнатаясас тшынӧдісны нефтянӧй горелкаяс: на вылын пулісны сёян, найӧ жӧ шонтылісны оланіннысӧ.
Горелкаяс вӧсна квартираясын вӧлі карасин вузалан лавкаясын кодь дука.
Тшыныс да нефть дукыс эз сетлы спокой ставныслы, коді тані оліс, ни уджаланінын, ни гортын, ни ывлаын.
Тшынысла йӧзсӧ пыр кызӧдіс, найӧ тшӧкыда висьлісны.
Со кутшӧм вӧлі сійӧ, Сьӧд карыд!
3. Ӧні, Сӧветскӧй власть дырйи, тані ставыс вежсис.
Стрӧитісны центральнӧй отоплениеа югыд керкаяс, кухняясӧ нуӧдісны газ.
Заводъяс, школаяс да клубъяс — ставыс тані выльӧн стрӧитӧм.
Ми пырим клубӧ.
Сійӧ вӧлі настӧящӧй дворец.
Стенъяссӧ кышӧма мраморӧн, сэні ӧшалӧны мича картинаяс.
Паркетнӧй джоджыс дзирдалӧ.
Улӧсъяссӧ кышӧма бархатӧн.
— Ӧні тшын оз мешайт рабочӧйяслы овны, — шуис миянӧс колльӧдысь. — Аддзанныд, воздухыс дзик сӧстӧм.
Ми петім клубысь да мӧдӧдчим посёлокӧд.
Ӧтилаын москисӧ вӧлі потшӧма.
Таті выльӧн вевттисны асфальтӧн, и машина рӧвняйтіс да шыльӧдіс сійӧс сьӧкыд катокӧн.
Пӧсь сьӧд асфальт кӧдзаліс, чорзис, а недыр мысти сы вывті позьӧ нин вӧлі ветлӧдлыны.
Асфальтсӧ вӧчисны нефтьысь.
Нефтьысь вӧчисны и маслӧ, кодӧн мавтӧны машинаяс, медым чинтыны сійӧ частьяслысь трение.
Машина пытшкӧсын сотчис карасин да нуис сійӧс пӧсь сьӧд моски кузя.
Карасинсӧ вӧчисны нефтьысь жӧ.
Миян юр весьтті выліті лэбис самолёт.
Улича кузя муніс автобус.
Самолётлӧн да автобуслӧн моторъясыс уджалӧны бензин вылын.
Миян дорті, мачӧн ворсігтыр, котӧртіс детинка.
Магазинын воссис ӧдзӧс и сэтысь ӧвтыштіс духи дукӧн.
И бензин, и мач, и лӧз краска, кодӧн вӧлі краситӧма мачсӧ, и духи, и автобус шинаяс, и мастика, кодӧн мавтӧны паркет, и ещӧ уна мукӧд коланаторъяс вӧчӧны нефтьысь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧн вӧлі Сьӧд карыс войдӧр да кутшӧмӧн лои Сӧветскӧй власть дырйи?
2. Мый вӧчӧны нефтьысь Сьӧд карса заводъясын?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чугун, сталь да кӧрт @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 75-79}
Чугун, сталь да кӧрт.
1. Дедлӧн вӧлі кӧрӧбка, кӧні сійӧ видзлывліс винтикъяс, кнопкаяс, гайкаяс, бритва лезвиеяс, озысь, свинеч торъяс да быд сикас мукӧд металлическӧй посни кӧлуй.
Кор школаын кутім велӧдны металлъяс, учитель тшӧктіс челядьлы вайны классӧ кӧрт, стальнӧй да чугунысь вӧчӧм предметъяс.
Коля юаліс дедыслысь, оз-ӧ позь босьтны кӧрӧбкасьыс тайӧ металлъясысь вӧчӧм посни кӧлуйсӧ.
— Бӧрйы, мый тэныд колӧ, — вочавидзис дед.
Коля босьтіс сэтысь разнӧй винтикъяс, колесикояс, гайкаяс.
Видзӧдліс на вылӧ дедыс, ӧтарӧ-мӧдарӧ довкйӧдлыштіс юрнас да шуӧ:
— Тэ, Коля, босьтін уна ковтӧмтор.
Ӧд видзӧдӧм серти кӧрттӧ, стальтӧ да чугунтӧ мукӧд дырйи сьӧкыд торйӧдны мукӧд металлъясысь.
— А кыдзи нӧ найӧс тӧдмавны? — юаліс Коля.
— Колӧ видлыны магнитӧн, — вочавидзис дед.
Аслас шкапысь дед босьтіс магнит да кутіс сійӧн инмӧдчавны металлическӧй предметъясас.
Коля казяліс, мый на пиысь ӧткымынъяс кыссьӧны магнитланьыс, сибдӧны сы бердӧ, а мукӧдъясыс куйлӧны кӧрӧбкаас.
Дед торйӧдіс ставсӧ, мый вӧлі сибдӧ магнит бердас, да шуӧ:
— Со тайӧс тэныд, Коля.
Тані сӧмын кӧрт, стальнӧй да чугуннӧй предметъяс — мукӧд пӧлӧсъяс абуӧсь.
Тадзи Коля тӧдмаліс, мый кӧрт, сталь да чугун сибдӧны магнит бердӧ.
2. Вӧчӧй некымын опыт кӧртӧн, стальӧн да чугунӧн.
1 опыт.
Босьтӧй чугун тор, пуктӧй сійӧс мӧлӧт вылӧ, а мӧд мӧлӧтӧн чугунас ёна кучкӧй.
Тадзи жӧ вӧчӧй кӧрт тувйӧн.
Чугун жугалас торпыригӧдз — сійӧ рӧшкыд.
Кӧрт оз чегъясь, а лямалӧ — сійӧ абу рӧшкыд; сійӧс позьӧ дорны.
Стальсӧ позьӧ жӧ дорны, но кӧртысь омӧльджыка.
2 опыт.
Босьтӧй стальысь вӧчӧм пурт да чугун тор.
Гижтӧй наӧн кӧрт тор кузя.
Кӧрт вылысь аддзанныд визь, сы вӧсна мый стальысь да чугунысь сійӧ небыдджык.
Стальыс овлӧ разнӧй сорта.
Ӧткымын сортъяс зэв чорыдӧсь да найӧн обработайтӧны мукӧд металлъяс да изъяс.
3 опыт.
Босьтӧй стальнӧй пружина да чуньясӧн топӧдӧй кык помӧдыс.
Сійӧ топалас.
Лэдзӧй пружинасӧ — сійӧ веськалас да лоӧ важ кодьыс.
Стальлӧн уна сорт упругӧйӧсь, та вӧсна пружинаяссӧ век вӧчӧны стальысь.
Кӧрт да чугун абу упругӧйӧсь, наысь пружина оз позь вӧчны.
4 опыт.
Босьтӧй кӧртысь вӧчӧм пластинка либӧ проволока да видлӧй найӧс кусыньтны.
Тайӧс ті верманныд вӧчны: кӧрт кокниа куснясьӧ.
Чугун кусыньтны оз позь.
3. Чугун, кӧрт да сталь вӧчӧны кӧрт рудаысь.
Мукӧд дырйи рудаыс куйлӧ му веркӧссянь матын да перйӧны сійӧс восьса паськыд гуясын — карьеръясын.
Тшӧкыда рудаыс овлӧ зэв чорыд.
Жугӧдны сійӧс лӧмӧн либӧ киркаӧн сьӧкыд, сы вӧсна рудасӧ взрывайтӧны.
Кор взрыв кежлӧ ставсӧ дасьтӧма, кылӧ кӧлӧкӧлӧ троньӧдӧм шы.
Рабочӧйяс петӧны карьерысь да дзебсьӧны сайӧдӧ.
Грымӧбтӧ взрыв.
Сы местаӧ артмӧ дрӧбалӧм руда чукӧръяс.
Кор взрывъясыс помасьӧны, рабочӧйяс лэччӧны карьерӧ.
Машина-экскаваторъяс заводитӧны сӧвтны рудасӧ вагонъясӧ либӧ грузӧвӧй машинаясӧ (51 рис.).
Мукӧд дырйи рудаыс куйлӧ пыдын муын.
Сэки сійӧс перйӧм могысь стрӧитӧны шахтаяс.
СССР-ын кӧрт рудаыс эм Уралын, Украинаын, Сибирын да Казахстанын.
Сӧветскӧй учёнӧйяс зэв уна кӧрт руда аддзисны Курскӧй областьысь.
4. Кыдзи рудаысь артмӧ чугун?
Заводын, быттьӧ башняяс, сулалӧны доменнӧй пачьяс.
Домнаыслӧн джудждаыс — дас-дас вит судта керкалӧн кодь.
Доменнӧй пачсӧ тэчӧма огнеупорнӧй кирпичьясысь да кышӧма стальнӧй листъясӧн (52 рис.).
Домна вылӧ дугдывтӧг кайӧны руда да кокс тыра тележкаяс.
Рудасӧ да кокссӧ сӧвтӧны домнаӧ слӧйӧн-слӧйӧн (53 рис.).
Улісяньыс домнаӧ дугдывтӧг пӧльтӧны чистӧй пӧсь воздух, медым коксыс бурджыка сотчис.
Домнаын сэтшӧм жар, мый сэні весиг из сылӧ, лоӧ кизьӧрӧн.
Пач улі юкӧнас температура овлӧ 1700—1800 градусӧдз.
Видзӧдлыны кӧ домна пытшкӧ ичӧтик ӧшинь пыр, тыдалӧ, кыдзи сэні жваркйӧ-пуӧ дон масса.
Сылӧм массаыс визувтӧ домна пыдӧсӧ.
Кор сійӧ чукӧрмас уна, пач уліас восьтӧны розь.
Пырысьтӧм-пыр жӧ тыдовтчӧ яръюгыд, гӧрд би киньясӧн резысь шор.
Кажитчӧ, мый тайӧ визувтӧ кизьӧр би.
Збыль вылас тайӧ сывдӧм металл — чугун.
Домнаысь би шор визувтӧ зэв ыджыд кӧшӧ, кодӧс сувтӧдӧма кӧрт туйвывса тележка вылӧ (54 рис.).
Сывдӧм чугун тыра кӧшсӧ рельсъяс кузя нуӧны машинаяс дорӧ, кодъяс кисьталӧны сійӧс формаясӧ.
Формаясын чугун кӧдзалӧ да чорзьӧ.
Но тшӧкыдджыка чугунсӧ нуӧны мукӧд пачьяс дорӧ, кодъясын чугунысь сывдӧны сталь да кӧрт.
5. Чугунысь вӧчӧны машина частьяс да хозяйственнӧй кӧлуй — скӧвӧрӧдаяс, утюгъяс, пачьяс.
Стальысь вӧчӧны станокъяс, машинаяс, рельсъяс да с. в.
Сыысь вӧчалӧны инструментъяс да быд сикас кӧлуй: вурсян емъяс, гижан перӧяс, пуртъяс, ножичьяс, пилаяс, черъяс.
Кӧртысь вӧчӧны кӧрт тувъяс, ведраяс, воръяс, керка вевттьӧм вылӧ листъяс, водосточнӧй трубаяс.
Вопрос да заданиеяс.
1. Тэчӧй чукӧрӧ разнӧй металлическӧй посни кӧлуй: конторскӧй скрепкаяс, кнопкаяс, булавкаяс, кӧрт тувъяс, монетаяс, ученическӧй перӧяс, жӧч торъяс, чугун торъяс, алюминий, свинеч, озысь торъяс да с. в.
Магнит отсӧгӧн торйӧдӧй чугунысь, кӧртысь да стальысь вӧчӧм предметъяс.
2. Сравнитӧй ӧта-мӧдыскӧд чугун, кӧрт да сталь.
3. Кыдзи перйӧны кӧрт руда?
4. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй местаяс, кӧні перйӧны кӧрт руда.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
5. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй чугун, кӧрт да сталь торъяс либӧ тайӧ металлъясысь вӧчӧм посни предметъяс.
6. Гижӧй словарикӧ: магнит, карьер, доменнӧй пач.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Алюминий @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 80}
Алюминий.
Чистӧй алюминий — еджыд рӧма эзысьӧн лӧсталысь металл.
Сійӧ пӧшти куим пӧв кокни кӧрт серти, небыдджык сыысь да кокниа куснясьӧ.
Алюминий оз сім.
Сы пыр зэв бура мунӧ электрическӧй ток.
Мукӧд металлъяскӧд алюминийлӧн сплавъяс пӧшти сэтшӧм жӧ чорыдӧсь да крепыдӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны медбур сорта стальяс.
Тайӧ сплавъяссьыс вӧчӧны предметъяс, кодъяслы колӧ лоны крепыдӧн да кокниӧн.
Алюминийлӧн торйӧн уна сплавъяс мунӧны самолётъяс стрӧитӧм вылӧ, электрическӧй проводъяс вӧчӧм вылӧ, машина частьяс, гортса дозмук вӧчӧм вылӧ.
Медпервойысь алюминийсӧ йӧз пӧлучитісны эз зэв важӧн: сё кымын во сайын.
Алюминийсӧ перйыны вӧлі сьӧкыд, та вӧсна сійӧ вӧлі зэв дона.
Войдӧр тайӧ металлсӧ видзлісны сӧмын украшениеяс вӧчӧм вылӧ.
Природаын чистӧй алюминий оз паныдасьлы, сійӧс перйӧны рудаысь.
Миян страна зэв озыр алюминиевӧй рудаясӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Алюминий сравнитӧй кӧрткӧд рӧм, дзирдалӧм, чорыдлун, куснясьӧм серти.
2. Мыйысь пӧлучайтӧны алюминий?
3. Мый вылӧ мунӧны алюминий да сылӧн сплавъяс?
4. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй алюминийысь да сылӧн сплавъясысь вӧчӧмторъяс.
5. Полезнӧй ископаемӧй карта вылын корсьӧй местаяс, кӧні перйӧны алюминиевӧй рудаяс.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
6. Гижӧй словарикӧ: сплав.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миян местностьса полезнӧй ископаемӧйяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 80}
Миян местностьса полезнӧй ископаемӧйяс.
(Классын да гортын самостоятельнӧй удж вӧчӧм вылӧ заданиеяс.)
1. Природоведение уголокӧ лӧсьӧдӧй коллекция полезнӧй ископаемӧйясысь, кодъясӧс перйӧны тіян местностьын.
2. Природоведение кузя тетрадьӧ гижӧй сы йылысь, кыдзи тіян местностьын перйӧны, переработайтӧны да используйтӧны кутшӧмкӧ ӧти полезнӧй ископаемӧй.
3. Природоведение уголокӧ лӧсьӧдӧй коллекция полезнӧй ископаемӧйясысь, кодъясӧс вайӧны тіян районӧ мукӧд местаясысь.
4. Тӧдмалӧй, кытысь вайӧны тіян районӧ полезнӧй ископаемӧйяс.
Пасйӧй тайӧ местаяссӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Полезнӧй ископаемӧйяс» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 81}
«Полезнӧй ископаемӧйяс» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс перйӧны тіян местностьын?
Кыдзи найӧс перйӧны, переработайтӧны, используйтӧны?
(Висьталінныд используйтӧй чукӧртӧм коллекцияяс.)
2. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй местаяс, кӧні перйӧны кӧрт руда, из шом, нефть, сов.
3. Висьталӧй гранит йылысь татшӧм план серти: 1) кӧні паныдасьлӧ природаын;
2) мыйясысь артмӧма;
3) кытчӧ мунӧ;
4) мыйла да кыдзи жугласьӧ;
5) мый артмӧ жугласьӧм бӧрас гранитысь.
(Висьталінныд используйтӧй коллекцияяс.)
4. Сравнитӧй лыа да сёй.
5. Висьталӧй, мыйысь да кыдзи вӧчӧны стеклӧ, кирпич.
6. Висьталӧй известнякъяс йылысь татшӧм план серти: 1) кутшӧмӧсь овлӧны;
2) кыдзи торйӧдны известнякъяссӧ мукӧд изъясысь;
3) кӧні паныдасьлӧ природаын;
4) кытчӧ мунӧны?
(Висьталінныд используйтӧй коллекция.)
7. Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый ті тӧдмалінныд повареннӧй сов йылысь.
8. Гӧтӧвитӧй торф, из шом да нефть йылысь висьтъяс.
(Висьталінныд используйтӧй коллекцияяс.)
9. Лыддьӧдлӧй тіянлы тӧдса металлъяс.
10. Висьталӧй чугун, сталь, кӧрт, алюминий йылысь; мый вӧчӧны тайӧ металлъяссьыс?
11. Кыдзи сывдӧны кӧрт рудаысь чугун?
12. Лыддьӧй «Полезнӧй ископаемӧйяс» тема кузя словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый на улын гӧгӧрвосьӧ.
==ПРИРОДАЫН ВА
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природаын да морт олӧмын валӧн тӧдчанлун @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 82}
Природаын да морт олӧмын валӧн тӧдчанлун.
Мӧвпыштлӧй, мый эськӧ лои тіян местностьса природаын, сэтысь кӧ дзикӧдз быри ва.
Кӧні абу ва, сэні абу и олӧмыс.
Комнатаса быдмӧг кӧ ньӧти огӧ киськалӧй, сійӧ косьмас.
Турун, пуяс, животнӧйяс оз вермыны овны ватӧг.
И морт ватӧгыд кулас жӧ.
Мортлы колӧ ваыд оз сӧмын юӧм вылӧ да сёян пуӧм вылӧ.
Ваӧн ми мыссям, сэні песлалам белльӧ.
Сійӧ колӧ оланінъясын да общественнӧй зданиеясын, уличаяс вылын сӧстӧмлун кутӧм могысь.
Ва вывті морт ветлӧдлӧ пыжъясӧн да пароходъясӧн, нуӧ прӧдукта да машинаяс, кылӧдӧ вӧр.
Ва бергӧдлӧ машинаяс, кодъяс вӧчӧны электрическӧй ток.
Ваыс колӧ фабрикаяслы, заводъяслы да кӧрт туйяслы.
Природаын ваыс зэв уна.
Сійӧ быдлаын: суша веркӧс вылын, океанъясын, мореясын, тыясын да юясын; му пытшкын; му весьтын воздухын.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс валӧн морт олӧмын?
2. Кытчӧ йӧзыс видзӧны васӧ тіян местностьын?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 83-87}
Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс.
1. Ті тӧданныд нин, мый войвывсянь миян странанымӧс кытшалӧ Севернӧй Ледовитӧй океан.
Ачыс «ледовитӧй» нимыс петкӧдлӧ, мый сійӧ кӧдзыд.
Тані овлӧ зэв кузь кӧдзыд тӧв да дженьыд гожӧм.
Гожӧмын шондіыс шонтӧ омӧля.
Весиг июльын мукӧд дырйи усьлӧ лым.
Океанлӧн ыджыдджык юкӧныс во гӧгӧр чӧж тупкысьӧма йиясӧн.
Войвывса дженьыд гожӧм чӧжӧн найӧ оз удитны сывны.
Медым мунны пароходъяслы Ледовитӧй океан кузя, тшӧкыда ковмывлӧны ледоколъяс.
Тайӧ зэв гырысь да ён суднояс, кодъяс вермӧны жугӧдлыны йи.
Сӧветскӧй Союзын стрӧитӧма мирын первой атомнӧй ледокол «Ленин» (55 рис.).
Тайӧ ледоколыс вермӧ дыр плавайтны берег дорӧ ломтасла матыстчывтӧг.
Суднояслӧн ломтасыс — нефть либӧ из шом.
Ледокол «Ленин» уджалӧ аслыспӧлӧс, атомнӧй ломтас вылын.
Суткинас сылы колӧ сӧмын 45 г татшӧм ломтасыс — сы мында, мыйта тӧрӧ ӧти истӧг кӧрӧбӧ.
Тайӧ ломтассӧ во чӧж содтӧд босьттӧг ледокол вермас вӧчны некымын кругосветнӧй путешествие!
Севернӧй Ледовитӧй океанын олӧны гырысь морскӧй зверьяс — моржъяс да тюленьяс.
Моржлӧн тушаыс мукӧд дырйи овлӧ 5 м-ӧдз, а сьӧктаыс 2 т-ӧдз.
Моржъяслӧн да тюленьяслӧн кокъясыс мунӧны чери бордлань.
На отсӧгӧн тайӧ животнӧйясыс зэв бура уялӧны.
Йияс вывті шӧйтӧны еджыд ошъяс.
Найӧ зэв жӧ бура кужӧны уявны.
Ошъяс кыйӧны тюленьясӧс, чери.
Шочиника паныдасьлӧны китъяс — мирын медся гырысь животнӧйяс.
Китъяс, моржъяс да тюленьяс абу черияс, а млекопитающӧй животнӧйяс: найӧ оз пуктыны пӧк, а чужтӧны ловъя китпи, моржпи либӧ тюленьпи да вердӧны найӧс йӧлӧн.
Тайӧ животнӧйясыслӧн кучик улас эм кыз гос слӧй, коді видзӧ найӧс кӧдзыдысь.
Таысь кындзи, ошлӧн эм сук гӧн.
Гожӧмын Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн да сійӧ мореяслӧн берегъяс дорӧ чукӧртчӧны зэв уна каляяс да мукӧд морскӧй лэбачьяс.
Найӧ бура уялӧны да суналӧны.
Тайӧ лэбачьясыс сёйӧны чери, рачокъясӧс, мореса разнӧй посни животнӧйясӧс.
Поздысьӧны джуджыд кыръя берегъясӧ.
Мукӧд дырйи тані овлӧ сы мында лэбач, мый найӧ вевттьӧны став скалаяссӧ.
Асланыс горзӧмӧн найӧ вевттьӧны море гыяслысь шысӧ.
Тайӧ поздысянінъясыс шусьӧны лэбач базарӧн (56 рис.).
Севернӧй Ледовитӧй океан артмӧдӧ СССР берегъяс дорын уна море.
2. Карта вылын корсьӧй Баренцево море, а сы вылысь гӧрд стрелкаяс.
Стрелкаяснас пасйӧма шоныд валысь визувтӧм.
Сійӧ быттьӧкӧ океанын шоныд ю.
Тайӧ ваыс визувтӧ жар странаясысь да вайӧ уна шоныд.
Шоныд визулыс шонтӧ Баренцево морелысь лунвыв юкӧнсӧ да оз сет сылы кынмыны (57 рис.).
Весиг медся кӧдзыд тӧвъясӧ сэні эмӧсь местаяс, кодъяс абу тупкысьӧмаӧсь йиӧн.
Баренцево море берегын сулалӧ Мурманск кар.
Корсьӧй сійӧс карта вылын.
Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм залив дорын, сылӧн эм кынмывлытӧм порт — корабльяслы сулаланін.
Баренцево мореын олӧ уна чери.
Тані кыйӧны треска, морскӧй ёкыш, камбала, сельди да мукӧд чери.
Во гӧгӧр — и гожӧмын и тӧлын — Мурманскӧй портысь петӧны мореӧ чери кыян суднояс.
Чери тырӧн найӧ воӧны портӧ.
3. Карскӧй море куйлӧ Баренцево моресянь асыввылынджык.
Тайӧ мореяссӧ торйӧдӧны Новӧй Земля діяс, кодъяс куйлӧны шоныд визув туй вылын.
СССР-лӧн физическӧй карта вылын тыдалӧ, мый гӧрд визьясыс, кодъясӧн пасйӧма шоныд визувсӧ, Карскӧй мореӧдз оз воны.
Таысь ті верманныд водзвыв шуны, мый тайӧ мореыс Баренцевоысь кӧдзыдджык.
И збыльысь тайӧ сідзи.
Карскӧй мореын поводдяыс кӧдзыд, вежласьысь.
Арын да тӧлын тшӧкыда овлӧны ён бушковъяс — штормъяс.
Гожӧмыс дженьыд, руа; вель тшӧкыда усьлӧ лым.
Йи заводитӧ сывны сӧмын июньын.
Карскӧй море абу сэтшӧм озыр чериӧн, кыдзи Баренцево море.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын корсьӧй Севернӧй Ледовитӧй океан, сылысь мореяс, Новӧй Земля діяс, Мурманск кар.
Гижӧй налысь нимъяссӧ.
2. Висьталӧй Севернӧй Ледовитӧй океанын тӧв да гожӧм йылысь.
3. Мыйла колӧны ледоколъяс, мыйӧн тӧдчана «Ленин» ледокол?
4. Мый висьтавсьӧ статьяын Севернӧй Ледовитӧй океанса лэбачьяс да млекопитающӧйяс йылысь?
5. Мыйла Баренцево морелӧн лунвыв юкӧныс оз кынмывлы?
6. Кутшӧм чери кыйӧны Баренцево мореын?
7. Мыйла Карскӧй море кӧдзыдджык Баренцевоысь?
8. Гижӧй словарикӧ: морж, тюлень, млекопитающӧй животнӧйяс, шоныд визув, порт, шторм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чери кыян траулеръяс вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 87-88}
Чери кыян траулеръяс вылын.
Быд во зэв гырысь чери чукӧръяс шоныд визув кузя мунӧны Баренцево море асыввылӧ.
Тані и промышляйтӧны миян чери кыйысьяс.
Черисӧ найӧ кыйӧны тывйысь вӧчӧм зэв гырысь мешӧкъясӧн — тралъясӧн.
Тралсӧ лэдзӧны чери кыян судно — траулер вывсянь ваӧ зэв пыдӧдз.
Гезъяс йылын сійӧ кыссьӧ судно бӧрын пӧшти море пыдӧсӧдыс (58 рис.).
Тралӧвӧй мешӧк воссьӧ, и сэтчӧ веськалӧ чери.
Чери тыра тралсӧ лэптӧны судно вылӧ машина отсӧгӧн (59 рис.).
Баренцево мореын кыйӧны уна треска.
Чери вый, кодӧс сывдӧны сыысь, зэв пӧлезнӧй челядьлы.
Тайӧ черилӧн чигыс пӧтӧс.
Черисӧ солалӧны, кынтӧны, коптитӧны либӧ вӧчӧны сыысь консервъяс.
Быд лун Мурманскысь мунӧны поездъяс, вагон-холодильникъясын нуӧны став Сӧветскӧй Союз пасьтала уна чери да чериысь вӧчӧм консервъяс.
Вопрос да задание.
1. Кыдзи кыйӧны Баренцево мореын треска?
2. Гижӧй словарикӧ: трал, траулер.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Атлантическӧй океанса мореяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 88-89}
Атлантическӧй океанса мореяс.
Рытыввывсянь СССР-ӧс кытшалӧ Балтийскӧй море, страна лунвылын эм Чёрнӧй море.
Кыкнан мореыс — Атлантическӧй океанлӧн юкӧнъяс.
1. Балтийскӧй море ляпкыд.
Унджык юкӧнас джудждаыс оз овлы 100 м-ысь унджык.
Атлантическӧй океаныс лунвылынджык Севернӧй ледовитӧй океанысь, и ваыс сэні ёна шоныдджык.
Балтийскӧй морелӧн шӧр да лунвыв юкӧнъясас тӧлын йиыс пӧшти некор оз овлы.
Сӧветскӧй портъяс, кодъяс сулалӧны море лунвыв юкӧнын, уджалӧны во гӧгӧр.
Балтийскӧй мореса портъяс пыр СССР тӧргуйтӧ му шарса уна странакӧд.
Балтийскӧй мореын эм уна сельди, треска да мукӧд сикас чери.
Сылӧн лунвыв юкӧнас, кӧні море пыдӧсыс рӧвнӧй, черисӧ кыйӧны тралъяс отсӧгӧн.
Мукӧд местаясас, кӧні пыдӧсас эмӧсь изъяс, кыйӧны гырысь тывъясӧн.
Тӧлын Балтийскӧй море берегъяссянь неылын важысянь кыйӧны йи улысь посни чери — салака.
Чери кыйысьяс вӧчалӧны юкмӧсъяс да сэті вӧйтӧны тыв.
Войдӧр сійӧс кыскывлісны ки помысь.
Сӧветскӧй власть дырйи тайӧ сьӧкыд уджсӧ кутісны вӧчны машинаяс.
2. Чёрнӧй море джуджыдджык Балтийскӧйысь.
Уна местаын сылӧн джудждаыс овлӧ 2000—2200 м-ӧдз.
Балтийскӧй мореын серти Чёрнӧй мореын чериыс этша.
Чёрнӧй морелысь тӧдчана юкӧнсӧ кӧдзыд войвывса тӧвъясысь сайӧдӧны гӧраяс.
Тайӧ миян медся шоныд море.
Тӧлын сылӧн кынмывлӧ сӧмын войвыв юкӧныс, Одесса кар дорті, да и сійӧ регыдик кежлӧ.
Пассажирскӧй да грузӧвӧй суднояс Чёрнӧй море кузя ветлӧны во чӧж.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй Балтийскӧй да Чёрнӧй мореяслысь нимъяссӧ.
2. Полушариеяс контурнӧй карта вылын пасйӧй Ленинградсянь Одессаӧ морскӧй туй.
3. Став миян мореяс пытшкысь кутшӧм море медся шоныд да мыйла?
4. Кыдзи кыйӧны чери Балтийскӧй мореын?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс миян страналы Балтийскӧй мореса портъясӧн?
6. Гижӧй словарикӧ: тыв.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тихӧй океанса мореяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 89-90}
Тихӧй океанса мореяс.
Тихӧй океан — му шарвывса медся ыджыд океан.
Та вӧсна и шуӧны сійӧс Великӧй океанӧн.
Сӧветскӧй Союз асыввывса берегъяс дінын сійӧ артмӧдӧ Берингово, Охотскӧй да Японскӧй мореяс.
Охотскӧй море ляпкыдджык мукӧдъясысь.
Берингово да Японскӧй мореяслӧн джудждаыс торъя местаясын овлӧ 4000 м-ысь унджык.
Мореыс кымын войвылынджык, сымын сійӧ кӧдзыдджык.
Медся кӧдзыдыс — Берингово море: вонас 10 тӧлысь сійӧ тупкысьӧма йиӧн.
Охотскӧй мореыс лунвылынджык да та вӧсна шоныдджык: сэні йиыс овлӧ 7 кымын тӧлысь.
Ещӧ лунвылынджык — Японскӧй море.
Куим море пытшкын сійӧ медся шоныд.
Ваыс сылӧн кынмывлӧ сӧмын войвыв юкӧнъясас да заливъясын.
Тихӧй океанса мореяс озырӧсь чериӧн.
Тані кыйӧны уна лосось, сельди, треска да мукӧд сикас дона чери.
Консервнӧй заводъясын вӧчӧны уна чери консерв да гӧрд пӧк.
Охотскӧй да Японскӧй мореясын кыйӧны крабъясӧс.
Вавывса фабрикаясын наысь вӧчӧны чӧскыд консервъяс.
Берингово мореын тшӧкыда паныдасьлӧны китъяс.
Найӧс кыйӧны специальнӧй суднояс вывсянь.
Кит яйысь вӧчӧны скӧтлы вердан пызь.
Кит госысь вӧчӧны маргарин, майтӧг, лекарствояс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижалӧй Берингово, Охотскӧй да Японскӧй мореяслысь нимъяссӧ.
2. Куим море пытшкысь кутшӧм море медся кӧдзыд да кутшӧм медся шоныд, мыйла?
3. Кутшӧм животнӧйяс олӧны мореясын?
4. Кытчӧ мунӧ кит яй да гос?
5. Словарикӧ гижӧй: лосось, краб.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи морт тшӧктіс ваӧс уджавны @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 90-93}
Кыдзи морт тшӧктіс ваӧс уджавны.
Быдӧн, кодлы ковмыліс ваявны ведраясӧн ва, тӧдӧны, кутшӧм сійӧ сьӧкыд.
Аслас сьӧкта вӧснаыс сійӧ визувтӧ вывтасджык местаясысь увтасінъясӧ.
Визувтысь ва туй вылӧ кӧ сувтӧдны кӧлеса (60 рис.), ваыс сійӧс кутас бергӧдлыны.
Тайӧ кӧлесасӧ позьӧ йитны гӧгрӧс изъяскӧд —  изкияскӧд, кодъяс нянь тусь изӧны пызьӧ.
Тадзи морт важысянь васӧ уджӧдіс мельничаясын.
Ӧні ва отсӧгӧн уджалӧны машинаяс, кодъяс сетӧны электричество.
Тайӧ машинаясыс сулалӧны гидроэлектростанцияясын.
«Гидро» — сійӧ лоӧ «ва».
Гидроэлектростанцияясын электричествоыс артмӧ усьысь ваӧн вӧчӧм уджысь.
Ва, кодӧс вылӧ лэптӧма плӧтинаӧн, аслас сьӧктаӧн личкӧ машина кӧлеса вылӧ. Тайӧ машинаыс шусьӧ турбинаӧн.
Зэв ыджыд давление улын турбина кӧлеса бергалӧ.
Турбинаыс бергӧдлӧ мукӧд машинаяс — генераторъяс, кӧні и артмӧ электрическӧй токыс (61 рис.).
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз миян вӧлі зэв этша электрическӧй станция.
В. И. Ленин индӧд серти вӧлі лӧсьӧдӧма Россияӧс электрифицируйтӧм кузя план да заводитӧма стрӧитны выль станцияяс.
Медводдза гидростанциясӧ вӧлі стрӧитӧма Волхов ю вылын 1926 воын.
Сёрӧнджык вӧлі стрӧитӧма зэв гырысь электростанцияяс Днепр, Волга, Обь, Иртыш, Ангара да СССР-са мукӧд юяс вылын.
Найӧ сетӧны электричество, коді проводъяс кузя мунӧ каръясӧ да бергӧдлӧ заводъясын да фабрикаясын станокъяс, новлӧдлӧ метрополитенса поездъяс, троллейбусъяс да трамвайяс, югдӧдӧ уличаяс (62 рис.) да керкаяс, используйтсьӧ бытӧвӧй приборъясын: пылесосъясын, песласян машинаясын, холодильникъясын, плиткаясын, чайникъясын да с. в.
Гырысь станцияяс кындзи, миян странаын стрӧитсьӧны уна шӧркодь да посни электростанцияяс (63 рис.).
Негырысь колхознӧй электростанцияяс югдӧдӧны колхозникъяслысь керкаяс, бергӧдлӧны вартан машинаяс, идзас шыран да видз-му овмӧсса мукӧд машинаяс, качайтӧны водопроводлы ва.
Ӧткымын школаяс стрӧиталӧны аслыныс ичӧтик гидроэлектростанцияяс шоръяс да негырысь юяс вылын.
Тайӧ станцияяссяньыс проводъяс кузя токыс локтӧ школа зданиеӧ.
Пемдӧм бӧрын ломзьӧны лампочкаяс став классъясас, кабинетъясын да мастерскӧйясын.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кыдзи морт уджӧдӧ ваӧс?
2. Труд урокъяс вылын, «Кужысь кияс» кружокын либӧ гортын вӧчӧй ва кӧлесалысь модель.
Тулыснас шор вылын вӧчӧй плӧтина, медым вылісянь визувтысь ваыс кутіс бергӧдлыны ва кӧлесалысь модель.
Плӧтина дорӧ сувтӧдӧй электростанциялысь макет.
Сійӧс позьӧ вӧчны пӧвторъясысь либӧ сёйысь.
Тасянь бедьторъяс йылын нюжӧдӧй сунис — электрическӧй проводъяс.
3. Гижӧй словарикӧ: электричество, электрификация, гидроэлектростанция, турбина, генератор, плӧтина.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Восточно-Европейскӧй равнинаса юяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 93}
Восточно-Европейскӧй равнинаса юяс.
Восточно-Европейскӧй равнина вывті визувтӧ уна ю.
На пӧвстын медся ыджыдыс — Волга.
Сійӧ усьӧ Каспийскӧй мореӧ.
Чёрнӧй мореӧ усьӧ мӧд зэв ыджыд ю — Днепр, Азовскӧй мореӧ — Дон.
Заданиеяс.
1. Карта вылын корсьӧй Волга, Днепр, Дон.
Гижӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
2. Корсьӧй карта вылын Волгалысь ю вожъяс — Кама да Ока, тӧдмалӧй, кодыс на пиысь веськыдладорса да кодыс шуйгаладорса.
Гижӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Волга @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 93-98}
Волга.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын виж рӧмӧн петкӧдлӧма Валдайскӧй возвышенность.
Сылӧн мылькъяс пӧвстын эм уна ты да нюр.
Ӧти нюр вылын, Волгино-Верховье сикт дорын, сулалӧ неыджыд пу стрӧйба.
Сы пытшкын эм метр джуджда кымын юкмӧс.
Юкмӧс пыдӧсысь тюргӧ-петӧ ыджыд ключ, кодӧс лыддьӧны Волга ю заводитчанінӧн (64 рис.).
Первойсӧ Волга визувтӧ муртса тӧдчана шорӧн.
Муртса тӧдчыштӧ векньыдик шор,
Сэн Валдайын бур туй сійӧ босьтӧ.
Ӧдва кылан тэ тёльгӧмсӧ, кор
Шорыс писькӧдчӧ изъясыс костӧд.
Боксьыс лыасӧ мыськалігмоз,
Сійӧ виччысьтӧг вошлӧ куст пиӧ.
Ичӧт шорыс ӧд оз на тӧд, оз,
Мый сэн, водзынджык виччысьӧ сійӧс.
Кымын верст вуджас шор, сёльгигтыр,
Кутшӧм мытшӧдъяс венас на эстӧн,
Кымын ю сыкӧд ӧтувтас сыв,
Кымын бергалас каля сы весьтын.
Кымын кольӧ и тулыс, и ар,
Кымын гы сылӧн веркӧсӧ сӧлас.
Лыбас-кыпӧдчас кымын выль кар
Сылӧн крут, мича берегъяс пӧлӧн.
Вочасӧн Волга паськалӧ.
Волга кузя ветлӧны пассажирскӧй теплоходъяс да грузӧвӧй суднояс — баржаяс (65 да 66 рис.).
2. Волга вылын Симбирск карын чужис да оліс челядь дырйиыс Владимир Ильич Ленин.
Революционеръяс ассьыныс овнысӧ пырджык вежлывлісны.
Владимир Ильичлӧн настӧящӧй овыс Ульянов.
Ленин ним кузя Волга вылын Симбирск карлы вӧлі сетӧма Ульяновск ним.
3. Лӧсьыд кывтны Волга кузя теплоходӧн мича гожся лунӧ!
Кутшӧм вынӧн да тэрмасьтӧг сійӧ визувтӧ!
Кутшӧм мичаӧсь яръюгыд шонді югӧр улын берегъясыс!
Быдлаын, кытчӧ кӧть он видзӧдлы, кыссьӧны помасьлытӧм муяс, кокньыдик тӧвруысь копрасьӧны воысь шепъяс, шувгӧны вӧръяс, шыльквидзӧны веж видзьяс, кӧні быдмӧ сук турун.
Тадзи кольӧ и лун, и мӧд, и коймӧд...
Но юыс кежӧ лунвылӧ, и гӧгӧр ставыс вежсьӧ.
Куйбышев кар бӧрын веськыдладор берегас кӧнсюрӧ тыдалӧны на вӧръяс, но шуйгаладорас шоча аддзан весиг ӧтка путор.
Кор бӧрӧ кольӧ Волгоград, кыкнанладор берегас помтӧг кыссьӧ гажтӧм степ, кӧні тыдалӧ сӧмын шондіӧн сотӧм руд косьмӧм турун.
Муыс потласьӧма косысла.
Тані зэрлывлӧ шоча.
Тулысын, лым сылӧм бӧрын, ваыс тырмӧ на.
Но мыйӧн сӧмын пуксяс гожӧм, кутасны косьмыны ӧта-мӧд бӧрся юяс, ямӧны прудъяс.
А ватӧг оз вермыны овны быдмӧгъяс.
Ещӧ лунвылынджык, Астраханьлань матӧджык, он аддзы гӧрӧм мутор.
Кыкнанладор берегас, кӧть кытчӧ он видзӧдлы, сӧмын лыа да сёй.
Сӧмын азым ыжъяс корсялӧны лыа мылькъяс пӧвстын виж турун кустъяс.
И жарысла да ватӧмысла мучитчысь тайӧ муясыс пӧлӧн дыша да тэрмасьтӧг визувтӧ Волга.
Сійӧ вермис эськӧ пӧттӧдзыс юктавны уна миллион гектар муяс, видзьяс, садъяс да град йӧръяс.
Но Волга визувтӧ водзлань.
Ассьыс свежӧй сӧстӧм васӧ сійӧ нуӧ веськыда Каспийскӧй мореӧ.
Мӧвпыштлӧй: позьӧ-ӧ миритчыны, медым зэв паськыд муяс, кыті визувтӧ Европаса зэв паськыд ю, колисны ватӧг да пӧрисны пустыняӧ, кӧні нинӧм оз быдмы?
Дерт, оз!
И сӧветскӧй йӧз, Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын, смела босьтчисны Волга выль ног лӧсьӧдӧмӧ.
4. Медым Волга васӧ используйтны электричество пӧлучитӧм да муяс, видзьяс, садъяс да град йӧръяс орошайтӧм вылӧ, великӧй русскӧй ю вылӧ стрӧитісны зэв гырысь плӧтинаяс.
На пиысь ӧтикӧс стрӧитӧма Куйбышев карсянь неылӧ, мӧдӧс — Волгоград кар дорӧ.
Плӧтинаяс дорын артмисны зэв гырысь водохранилищеяс.
Например, Куйбышевскӧй водохранилищелӧн кузьтаыс 600 сайӧ километр да пасьтаыс 40 километр.
5. Плӧтинакӧд орччӧн стрӧитӧма зэв гырысь гидроэлектростанцияяс (дженьыда — ГЭС).
Куйбышев да Волгоград дінын ГЭС-яс кындзи, Волга вылын водзынджык вӧлі стрӧитӧма нёль ыджыд плӧтина да электростанция (67 рис.).
Медым бура гӧгӧрвоны, кутшӧм гырысьӧсь машинаясыс, кодъяс вӧчӧны электричество медся гырысь волжскӧй ГЭС-ясын, сравнитӧй найӧс керкалӧн ыдждакӧд (68 рис.).
6. Плӧтинаяс кыпӧдісны Волга валысь уровеньсӧ.
Сійӧ лои тӧдчымӧн джуджыдджык да гожӧмын ӧні некӧн ляпкыдінъяс оз овлыны.
Ю кузя вермӧны ветлӧдлыны грузӧвӧй да пассажирскӧй суднояс.
Нуны грузъяс ю кузя ёна донтӧмджык кӧрт туй кузя серти.
Волга кузя нуӧны вӧр, нефть, нянь, сов, автомобильяс, тракторъяс, видз-му овмӧсса машинаяс да уна мукӧд пӧлӧс грузъяс.
Вопрос да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын краситӧй Валдайскӧй возвышенность; гижалӧй сылысь да Волга пӧлӧн сулалысь каръяслысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧм пӧльза сетӧны волжскӧй водохранилищеяс?
3. Гижӧй словарикӧ: водохранилище.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Днепр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 99-102}
Днепр.
1. Днепр — ыджда серти мӧд ю, коді визувтӧ Восточно-Европейскӧй равнина кузя.
Сійӧ заводитчӧ Валдайскӧй возвышенностьвывса неыджыд нюрсянь.
Первойсӧ Днепр визувтӧ ичӧтик юӧн ляпкыдик берегъяс костӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн, нюръясӧн.
Ю вожъяс ӧтлаасьӧм бӧрын сійӧ вочасӧн паськалӧ.
Шӧр течениеын Днепрыс визувтӧ паськыд долина кузя.
Сылӧн веськыдладор берегыс кыръя, торйӧн нин Киев кар дорын.
Улыс течениеын ю руслоыс торъявлӧ уна лыда вожъяс вылӧ — протокъяс вылӧ.
Паськыд долинаын ӧткымынлаын артмӧмаӧсь нюръяслӧн участокъяс.
Миян знаменитӧй писатель Н. В. Гоголь тайӧ ю йывсьыс гижліс со мый.
«Днепр шензьӧдана мича лӧнь поводдя дырйи, кор тэрмасьтӧг да паськыда нуӧ ассьыс уна васӧ вӧръяс да гӧраяс пыр.
Оз вӧрышт ни шы оз сет.
И кажитчӧ, быттьӧ ставнас сійӧс вӧчӧмаӧсь стеклӧысь, и быттьӧ кельыдлӧз зеркальнӧй туй, помтӧм паськыд да помтӧм кузь, чукльӧдлӧ-мунӧ веж мирті.
Днепр шензьӧдана мича и гожся шоныд войӧ, кор ставыс узьӧ — и морт, и зверь, и лэбач.
Кодзувъяс сотчӧны да дзирдалӧны мир весьтын и ставныс ӧтпырйӧ тыдалӧны Днепрын.
А кор енэжті, быттьӧ гӧраяс, мӧдӧдчасны лӧз кымӧръяс, сьӧд вӧрыс шатласьӧ вужйӧдзыс, дубъяс трачкакылӧны, чардби, коді сявкнитлӧ кымӧръяс костын, ӧтпырйӧ югдӧдӧ мирсӧ ставнас — сэки Днепрыс страшнӧй!
Зэв гырысь гыяс грымакылӧны-швачӧдӧны гӧраясӧ да дзирдалігтыр да ойзігтыр котӧртӧны бӧр, и бӧрдӧны-лимзалӧны кӧнкӧ ылын».
2. Днепр ю йывсянь Чёрнӧй мореӧдз, кытчӧ Днепрыс усьӧ, 2000-ысь унджык километр.
Юас ваыс уна, но сьӧкыд вӧлі сэті кывтны-катны.
Суднояслы ветлыны мешайтісны косьяс —  зэв гырысь изъяс, кодъяс чурвидзисны ю пыдӧссянь (69 рис.).
1928 во заводитчигкежлӧ Днепр берегъясӧ воисны сӧветскӧй йӧз, медым кӧртвомавны сылысь визув васӧ да тшӧктыны уджавны морт вылӧ.
Тайӧс вӧчны эз вӧв кокни.
Ковмис стрӧитны плӧтина — пӧшти километр кузьта джуджыд каменнӧй стен.
Весиг косінын кыпӧдны татшӧм стенсӧ сьӧкыд, а сійӧс стрӧитісны ю вомӧн, кодлӧн ваыс оз сулав ӧти местаын.
Уджъясыс мунісны вештӧм ю пыдӧсын.
Кыдзи нӧ Днепрсӧ вештісны тайӧ местасьыс?!
Ӧд сӧмын мойдкывйын позьӧ тшӧктыны: «Юӧй, вешйы!»
Со кыдзи тайӧс вӧчисны.
Юыслысь юкӧнсӧ кытшалісны стенъясӧн — перемычкаясӧн.
Вына насосъяс перемычкаясӧн кытшалӧминсьыс васӧ кыскисны.
Ю пыдӧсыс тыдовтчис, и сэні уджалісны кос берегын моз (70 рис.).
Но юыс вермис кырӧдны перемычкасӧ, пӧдтыны йӧзсӧ да машинаяссӧ!
И вӧвлі случай, кор ваыс писькӧдчыліс да ойдӧдліс косьмӧминсӧ.
Йӧзыс муртса удитісны петны да кыскыны машинаяссӧ.
Лэдзисны водолазъясӧс тӧдмавны, мый лои.
Вӧлӧмкӧ, юыс кырӧдӧма перемычка улӧдыс 10 квадратнӧй метр пасьта зэв паськыд розь.
Сьӧкыдпырысь дӧмисны тайӧ кырӧдӧминсӧ идзас тыра мешӧкъясӧн да изъясӧн да бара кутісны качайтны сэтысь васӧ.
Кызь сизим лун чӧж ковмис дзоньтыны сійӧс, мый юыс вӧчис ӧти часӧн.
3. Йӧзлӧн уджыс эз вош.
Дас судта керка джуджда паськыд плӧтина нюжӧдчис берегсянь берегӧдз.
Плӧтина вывті ветлӧны йӧз и автомобильяс, быттьӧ улича кузя.
Колӧ дас вит минут, медым мунны плӧтина ӧти помсянь мӧд помӧдз.
Веськыдладор берег пӧлӧн кольӧма юлы визувтанін.
Татчӧ визувтӧ юыс.
Зэв гырысь трубаясӧд сійӧ воӧ турбинаясӧ да бергӧдлӧ найӧс.
Турбинаясыс бергӧдлӧны машинаяс, кӧні артмӧ электрическӧй ток.
Плӧтинаыс ёна кыпӧдіс Днепрлысь васӧ да ойдӧдіс косьяссӧ.
Днепр кузя кутісны вермыны ветлӧдлыны суднояс.
Сы кузя нуӧны вӧр, нянь, машинаяс, нефть, из шом да мукӧд сикас грузъяс.
Днепровскӧй ГЭС гӧгӧр стрӧиталӧма уна зэв гырысь заводъяс.
Став тайӧ заводъясыслы уджалӧм вылӧ электричествосӧ сетӧ Днепрогэс.
Великӧй Отечественнӧй война кадӧ немецкӧй фашистъяс жугӧдісны Днепрогэссӧ.
Мыйӧн сӧмын Сӧветскӧй Армия вӧтліс захватчикъясӧс, заводитчис гидроэлектростанция восстановитӧм кузя удж.
Регыд мысти электрическӧй ток бара кутіс котӧртны проводъяс кузя каръясӧ да сиктъясӧ, фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй, кыдзи сӧветскӧй йӧз кӧртвомалісны Днепр да тшӧктісны уджавны ас выланыс.
2. Словарикӧ гижӧй: косьяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Дон @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 102-103}
Дон.
1. Дон заводитчӧ Москвасянь примернӧ 180 км лунвывланьын.
Донлӧн шӧр течениеын берегъяс пӧлӧн быдмӧны зэв бур садъяс да виноградникъяс.
Сылӧн видзьяс вылын йирсьӧны зэв уна гырысь скӧт стадаяс да донскӧй вӧвъяс.
Улыс течениеас кыссьӧны плодороднӧй степнӧй муяс.
Тулыснас сэні быдмӧ скӧтӧс вердӧм вылӧ зэв бур кӧрым.
Но тані шоча зэрлӧ.
Ёна пӧжӧ жар лунвыв шонді, тшӧкыда пӧльтӧны пӧсь кос тӧвъяс.
Чорзьӧ да потласьӧ муыс, косьмалӧны посни юяс, косьмӧны быдмӧгъяс, ямӧ Дон.
Гожӧм шӧрын нин улыс течениеын пӧшти оз вермыны ветлӧдлыны суднояс.
Сӧветскӧй йӧз эз вермыны миритчыны татшӧмторкӧд.
2. 1952 воын ыджыд сикт дорын — Цимлянскӧй станица дорын Дон юӧс помисны 13 км кузьта плӧтинаӧн.
Юын ваыс кыптіс да артмис ыджыд ты — Цимлянскӧй водохранилище.
Сійӧ нюжаліс Дон йывлань 200 км, а сылӧн пасьтаыс ӧткымынлаын лоис 30 км.
Плӧтина дінӧ стрӧитісны гидроэлектрическӧй станция.
Цимлянскӧй водохранилищесянь нуӧдалӧны колхознӧй да совхознӧй муяс орошайтӧм вылӧ каналъяс.
Цимлянскӧй плӧтина кыпӧдіс Дон юын васӧ, сійӧс ёна джудждӧдіс.
Ӧні ю кузя вермӧны кокниа ветлыны грузӧвӧй да пассажирскӧй суднояс.
Видзӧдлӧй СССР-лӧн карта вылӧ.
Корсьӧй сійӧ местасӧ, кӧні Дон медся ёна матыстчылӧ Волга дінӧ.
Тані ӧти юсяньыс мӧдӧдзыс сӧмын 80 км.
Йӧзыс важысянь нин мечтайтлісны йитны найӧс каналӧн.
Сэки суднояс, кодъяс кывтӧны Волга кузя, вермисны эськӧ веськавны эз сӧмын Каспийскӧй мореӧ, но и Азовскӧйӧ да Чёрнӧй мореясӧ.
Тайӧ мечтаыс пӧртсис олӧмӧ сӧмын Сӧветскӧй власть дырйи.
1952 воын вӧлі восьтӧма Волго-Донскӧй канал и сэті кутісны ветлыны суднояс.
Каналыслы сетісны В. И. Ленинлысь ним.
Ӧні Кама да Волга вылысь вӧр позьӧ нуны ва туйӧд каръясӧ да сиктъясӧ, кодъяс сулалӧны Дон, Азовскӧй да Чёрнӧй море берегъяс пӧлӧн.
Донсянь из шом вайӧны ва туйӧд каръясӧ, кодъяс сулалӧны Волга да сылӧн ю вожъясса берегъяс пӧлӧн.
Тадзи сӧветскӧй йӧз йитісны Волгакӧд Дон.
Дон ю вылын сулалӧ Ростов кар.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кутшӧм пӧльза сетіс страналы Волго-Донскӧй канал да Цимлянскӧй водохранилище стрӧитӧм?
2. Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ, кыдзи позьӧ мунны пароходӧн Москвасянь Батуми карӧдз, коді сулалӧ Чёрнӧй море берегын.
3. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижалӧй нимъяс: Волго-Донскӧй канал, Цимлянскӧй водохранилище.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сибирса медгырысь юяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 103-105}
Сибирса медгырысь юяс.
Сибирса медгырысь юяс — Обь, Енисей, Лена да Амур.
1. Обь заводитӧ визувтны Алтайскӧй гӧраяссянь.
Сійӧ визувтӧ Западно-Сибирскӧй низменность кузя нюръяс да вӧръяс пӧвстті.
Обь абу визув.
Обӧ усьӧ уна ю.
Медся ыджыдыс на пиын — Иртыш.
Сӧветскӧй власть дырйи Обь да сылӧн вожъяс пӧлӧн стрӧитісны уна завод да из шом перъян шахтаяс.
Воддза серти Обь кузя ӧні ветлӧны уна судно.
Обь ю вылын сулалӧ ыджыд кар — Новосибирск.
2. Енисей первой визувтӧ гӧраяс пӧвстті.
Ӧтар-мӧдар боксяньыс скалаясӧн топӧдӧм уна ваа ю сэті визувтӧ зэв ӧдйӧ.
Юыс грымакылӧ-ызгӧ да коясьӧ гыясӧн косьяс вывті.
Гӧраяса местаті уна сё километр визувтӧм бӧрын Енисей петӧ равнина вылӧ.
Тані сійӧ шлывгӧ-визувтӧ ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг (71 рис.).
Енисейлӧн медся ыджыд ю вож — Ангара.
Сы вылӧ, Иркутск кар дорын, стрӧитісны Иркутскӧй гидроэлектростанция.
Ангара вылын 400 сайӧ километр улынджык стрӧитсьӧ мирын медся ыджыд Братскӧй ГЭС.
Сыкӧд орччӧн ӧдйӧ быдмӧ выль кар — Братск.
Енисей да сылӧн вожъяс кузя нуӧны уна грузъяс: вӧр, нянь, из шом, нефтепродуктъяс.
Енисей вылын сулалӧны Красноярск да Игарка каръяс.
3. Лена заводитчӧ гӧраясын Байкал ты дорын.
Сылӧн берегъясыс унджыклаас гӧраясысь.
Лена визувтӧ кӧдзыд крайӧд, кӧні тӧвнас кӧдзыдыс овлывлӧ 68 градусӧдз.
Суднояс вермӧны ветлыны ю кузя вонас сӧмын 4—4,5 тӧлысь чӧж.
Сійӧ кадас Лена пӧлӧн сулалысь каръясӧ да сиктъясӧ вайӧны уна грузъяс: машинаяс, сёян прӧдукта, промышленнӧй тӧваръяс.
Лена да сійӧ вожъяслӧн берегъяс пӧлӧн быдмӧны вӧръяс.
Вӧръясас олӧ уна пушнӧй зверь.
Учёнӧйяс аддзисны татысь зэв уна зарни, слюда, алюминиевӧй да кӧрт руда, из шом, алмазъяс да мукӧд сикас полезнӧй ископаемӧйяс.
Став тайӧ озырлунъяссӧ нуӧны Лена кузя да мӧдӧдалӧны СССР-са разнӧй областьясӧ.
Лена ю шуйгаладор берегын сулалӧ Якутск кар.
4. Миян Рӧдиналӧн медся асыввывса областьяс, кодъяс куйлӧны Тихӧй океан берег пӧлӧн, шусьӧны Дальньӧй Востокӧн.
Татчӧс медыджыд юыс — Амур.
Амур ю кузя мунӧ Китайкӧд миян границалӧн юкӧн.
Амур — СССР-ын медся кузь ю — 450 сайӧ км.
Китаецъяс сійӧс шуӧны Сьӧд драконлӧн юӧн, сы вӧсна мый Амурыс зэв визув.
Со, например, мый лоис Амур ю вылын 1960 воын.
Юыс дыр кад чӧж вӧлі тупкысьӧма йиӧн.
Кор йиыс кутіс кылавны, артмисны зэв гырысь йи поромъяс.
Йиыс помис юсӧ.
Ва петіс берегъясысь, уна сикт ойдӧдіс.
Йи чукӧръясыскӧд ковмис нуӧдны прамӧй тыш — взрывайтны найӧс самолётъяс отсӧгӧн.
Йӧзӧс да эмбур спаситӧм могысь мӧдӧдлісны вертолётъяс.
Сёрӧнджык, май помын — июнь заводитчигӧн, Амур мӧдысь петкӧдліс ассьыс кывзысьтӧм вынсӧ.
Гӧраясын зэв ёна зэраліс.
Юыс бара туис.
Ваыс быгльӧдліс зэв гырысь изъяс, бергӧдліс, быттьӧ чачаӧс, кузьысь-кузь пуяс, орйӧдліс да жугліс пуръяс.
Ойдісны зэв гырысь кӧдза площадьяс, жугласисны уна скӧт видзан фермаяс.
Сӧмын водзвыв примитӧм мераяс понда эз пӧдны йӧзыс.
Ю берегъяспӧлӧнса пемыд вӧръясын эм зарни.
Амур кузя пароходъяс нуӧны уна груз.
Амур ю веськыдладор берегын сулалӧ Хабаровск кар.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй сійӧ юяссӧ, кодъяс йылысь муніс сёрни статьяын.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылӧ.
2. Кодарлань визувтӧны Обь, Енисей, Лена, Амур; кытчӧ усьӧны тайӧ юясыс?
3. Кутшӧм гырысь каръяс сулалӧны Обь, Енисей, Лена да Амур берегъясын?
Гижалӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи стрӧитісны Иркутскӧй ГЭС @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 105-108}
Кыдзи стрӧитісны Иркутскӧй ГЭС.
(Том мортлӧн гижӧдъяс.)
1. Лои помалӧма средньӧй школа.
Ме мӧдӧдчи Сибирӧ.
Москваысь Владивостокӧ мунысь миян поездын эм уна ныв да зон, кодъяс сідз жӧ мунӧны Сибирса стройкаяс вылӧ.
Вит лун мысти ме поездысь петі Иркутскса вокзалӧ.
Сэсянь неылын визувтӧ Ангара.
Тайӧ зэв визув да паськыд ю.
Татчӧ стрӧитӧны Иркутскӧй гидроэлектростанция.
Пукси автобусӧ да муні знаменитӧй сибирскӧй стройка вылӧ.
Сійӧ ылын кар сайын, Ангара ю катыдын.
Стройка бердын сулалӧ неыджыд чистӧй кар.
Асфальтируйтӧм уличаяс, кык судта керкаяс.
Ылынджык тыдалӧны башеннӧй кранъяс.
Тані ме тӧдмаси том рабочӧй Леонидкӧд.
Сійӧ корис менӧ аслас плӧтникъяс бригадаӧ.
— Со видзӧдлы, — висьталіс сійӧ, — тайӧ керкаяссӧ стрӧитіс менам бригада.
Тані ме первой лунсяньыс!
— Кывзы, — вочавидзи сылы, — да ӧд ме и черсӧ ог куж киын кутны!
— Велӧда! — шуӧ сійӧ.
Леонидлӧн вӧлі прӧст кад.
Сійӧ босьтчис петкӧдлыны меным стройкасӧ.
2. — Со тані стрӧитӧны плӧтина да электростанциялы здание.
Ми будущӧй море пыдӧсынӧсь.
Сувт, эн мун, сэні взрывайтӧны!
Водзланьын грымакылісны взрывъяс да вывлань качисны посни изъяс.
Тайӧ жуглісны скала.
Леонид нуӧдіс менӧ главнӧй инженер ордӧ.
Инженер эновтіс ассьыс уджсӧ, нюмъёвтіс, видзӧдліс ме вылӧ.
— Ӧні, Лёня, колӧны оз плӧтникъяс, а бетонщикъяс.
Ме куті уджавны бетонщикӧн.
3. Меным сетісны резинӧвӧй сапӧг да уджалан выль сьӧд костюм.
Локті удж вылӧ.
Подъёмнӧй кран дінын сулалісны рабочӧйяс да налӧн бригадирныс — ныв.
Тайӧ местаас волісны машинаяс.
Налӧн кузовыс катовтчыліс, и бетон — изъясӧн сорлалӧм сибдысь руд масса — киссис крайӧ ӧшӧдӧм бадьяӧ.
Меным тшӧктісны зырйӧн весавны кузовӧ кольысь бетонсӧ да гижавны, кымынысь волас быд машина.
Бадьяыс качлывліс вывлань да кисьтліс бетонсӧ.
Рабочӧйяс тэчисны сійӧс плотинаӧ.
Первой луннас ме ёна мудзи, но дугдывтӧг думайті: оз ков сетчыны, оз ков сетчыны!
Вочасӧн ме велалі уджас, омӧльджыка куті мудзны.
4. Вӧлі гожся шоныд рыт.
Йӧзыс тэрмасисны сыланьӧ, кӧні кутасны помны Ангарасӧ.
Зэв гырысь из чукӧръяс да бетонысь вӧчӧм кубъяс дорын сулалӧны уна сё самосвал.
Тайӧ зэв гырысь грузӧвӧй автомашинаяс, кодъяслӧн кузовыс пӧлыньтчӧ.
Кор торъя механизм пӧлыньтӧ кузовсӧ, сӧвтӧм грузыс сэтысь ачыс гылалӧ.
Ӧти экскаватор пуктіс самосвалӧ кӧш тыр из.
Машинаыс ӧдйӧ вӧрзис да мӧдӧдчис Ангара вомӧн лӧсьӧдӧм вавывса пос кузя.
Экскаваторъяс дорӧ матыстчис мӧд, коймӧд да мукӧд машинаяс.
Из тыра машинаяс локтісны пос вылӧ, бӧрыньтчисны да грузсӧ лэдзисны юӧ (72 рис.).
Берег вылын сулалысь йӧз пӧвстын кылісны горӧдӧмъяс:
— Вот и визув!
Изъясыс ю пыдӧсӧдзыс оз воны!
Самосвалъяс тӧвзисны ӧти бӧрся мӧд ӧдйӧ-ӧдйӧ, весиг ӧти здук эз коставлыны.
Вавывса поскыс катласис уна сё машина сьӧктаысь.
Изйыс юӧ гылаліс да гылаліс.
А визулыс сійӧс кылӧдіс увлань.
Пемдіс виччысьтӧг друг.
Ломзисны уна сё прожектор.
Найӧ бура югдӧдісны.
Колис час, мӧд, коймӧд...
Кодкӧ, кылӧ, юалӧ:
— Збыльысь ӧмӧй юыс став изъяссӧ нуӧ?
— Нуӧ!
Ӧні миян изъясным, гашкӧ, дзик Иркутск дорын нин!
— Мыйла нӧ, сідзкӧ, лэдзалӧны?
— А вот кутам сэтчӧдз лэдзавны, кытчӧдз огӧ венӧй Ангарасӧ!
Матыстчӧ вой шӧр кад.
Йӧзыс, кылӧ, сёрнитӧны:
— Кубъяс кутісны лэдзавны!
Со кор заводитчис главнӧйыс!
Ӧні самосвалъяс ваялісны зэв гырысь бетоннӧй кубъяс.
Ызгысис ваӧ первой куб.
Вылӧдз резыштіс ва.
Кубсӧ бергӧдіс, качӧдліс да кутіс кылӧдны истӧг кӧрӧбӧс моз.
Берег вылын пыдісянь ойӧстісны:
— Весиг бетонсӧ Ангараыд нуӧ!
Ӧти бӧрся мӧд пыр тшӧкыдджыка гылалісны юӧ кубъяс.
Нинӧм он гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ ю шӧрас.
А кубъяссӧ ӧтарӧ лэдзалӧны да лэдзалӧны.
И друг горӧдісны:
— Мыччысис, мыччысис!
Ваӧ лэдзӧм кубыс эз вӧй дзикӧдз да мыччысис васьыс ю шӧрас.
Кытчӧ сійӧ ӧшйис?
Сійӧ куйліс изъяс да мукӧд кубъяс вылын.
Но ещӧ уна куб чӧвтісны самосвалъяс.
Ангарасӧ помисны сӧмын сутки мысти.
5. Тіянлы кӧ удайтчас волыны Иркутскӧй ГЭС-ӧ, тӧдӧй: руд стенъяссӧ, кодъяс вомӧналісны Ангарасӧ да кыпӧдісны сылысь васӧ 30 метр вылнаӧ, вӧчим ми, бетонщикъяс.
Задание.
Гижӧй словарикӧ: прожектор, самосвал.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ СССР-са гырысь тыяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 108-109}
СССР-са гырысь тыяс.
1. СССР-ын эм уна гырысь да посни ты.
Мирын медся ыджыд ты — Каспийскӧй.
Вывті ыджыд вӧснаыс сійӧс неправильнӧ шуӧны мореӧн.
Море — сійӧ океанлӧн юкӧн, коді пырӧ сушаӧ.
А Каспийскӧй море оз йитчы океаныскӧд.
Каспийскӧй море гӧгӧрын эм нефть.
Торйӧн уна сійӧ Баку кар дорын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи сійӧс перйӧны суша вылын да мореын.
Каспийскӧй море озыр чериӧн.
Берег пӧлӧныс эм чери Кыян уна колхоз.
2. Асыввыв Сибирын эм зэв ыджыд да му шар вылын медся джуджыд ты — Байкал (73 рис.).
Сэтчӧс олысьяс мукӧд дырйи сійӧс сідз жӧ шуӧны мореӧн.
Байкалӧ усьӧ 300 сайӧ посньыдик ю, а сэтысь визувтӧ уна ваа сӧмын ӧти Ангара ю — Енисейлӧн ю вож.
Тысӧ кытшалӧны джуджыд гӧраяс.
Ваыс сэні сӧстӧм, сӧдз да кӧдзыд.
Байкалын олӧны уна сикас черияс.
Ты кузя ветлӧны пароходъяс.
Задание.
СССР-лӧн карта вылын корсьӧй Каспийскӧй море да Байкал ты.
Гижӧй налысь нимъяссӧ контурнӧй карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ва — жидкость @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб.109-110}
Ва — жидкость.
Гортса уджъяс.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм рӧма ва.
Сравнитӧй валысь да йӧвлысь рӧмъяссӧ.
2. Пуктӧй ӧти чайнӧй пань ва тыра стӧканӧ, а мӧд пань — йӧв тыра стӧканӧ.
Тыдалӧны-ӧ паньясыс?
Мыйӧн торъялӧны ас костаныс йӧлыс да ваыс?
1. Мыйӧн ваыс торъялӧ пу торйысь либӧ изйысь?
Пу да из — чорыдӧсь.
Найӧс позьӧ босьтны киӧ, пуктыны пызан вылӧ, банкаӧ, чӧвтны джоджӧ.
Таысь найӧ оз вежсьыны, формаыс кольӧ важыс.
Медым вежны чорыд предметлысь формасӧ, колӧ жуглыны сійӧс торпыригӧдз мӧлӧтӧн, керавны черӧн, вундавны пуртӧн либӧ швачкыны мыйкӧ бердӧ.
Та дырйи колӧ пуктыны кутшӧмкӧ вын.
А эм абу кутшӧмкӧ форма валӧн?
Позьӧ-ӧ сійӧс пуктыны пу тор либӧ из моз пызан вылӧ?
Оз, ваыд паськалас пызан пасьталаыс, пызан вылысь визувтас джоджӧ.
Васӧ кӧ кисьтны стӧканӧ, сылӧн формаыс лоӧ стӧкан форма кодь.
Сійӧс кӧ кисьтны сулеяӧ, формаыс лоӧ сулея форма кодь.
Ва — жидкость.
Жидкостьяслӧн асланыс формаыс абу, найӧ босьтӧны формасӧ сійӧ дозлысь, кытчӧ найӧс кисьтӧмаӧсь.
Жидкостьяс кокниа вежӧны форманысӧ, паськалӧны, визувтӧны.
Та вӧсна найӧс видзӧны дозъясын: бӧчкаясын, ведраясын, банкаясын, бутылкаясын, стӧканъясын да с. в.
2. Медым бурджыка тӧдмасьны ваӧн, сравнитам сійӧс мукӧд жидкостьяскӧд.
Гортын вӧчӧм опытысь ті тӧдмалінныд, мый ва — пырыс тыдалана, а йӧв — абу пырыс тыдалана (74 рис.).
Уна юын да тыын ваыс сэтшӧм сӧстӧм да сӧдз, мый шондіа гожся лунӧ ми аддзам зэв пыдын ветлысь черияссӧ.
Тувсовъя ытва дырйи гудыр ваын черияс оз тыдавны.
Гудыр ва — абу пырыс тыдалана.
Кутшӧм рӧма ваыс?
Ӧткымын йӧз шуӧны: «Еджыд».
Правильнӧ-ӧ тайӧ?
Гортаныд йӧвкӧд сравнитігӧн ті тӧдмалінныд, мый йӧв еджыд, а ва рӧмтӧм.
Опыт.
Восьтӧй нефть тыра, карасин тыра, бензин тыра да ва тыра бутылкаяс.
Исыштӧй найӧс.
Уна жидкость, например нефть, карасин, бензин дукаӧсь.
Чистӧй валӧн некутшӧм дук абу.
Мый нӧ ми тӧдмалім ва йылысь?
Ва — пырыс тыдалана, рӧмтӧм жидкость, кодлӧн абу некутшӧм дук.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Лыддьӧдлӧй тіянлы тӧдса некымын жидкость.
2. Мыйӧн жидкость торъялӧ чорыд телӧясысь?
3. Валысь кутшӧм свойствояс ті тӧдмалінныд опытъясысь?
4. Гижӧй словарикӧ: пырыс тыдалана, рӧмтӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи весавны ва, мед сійӧ эз ло гудыр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 110-111}
Кыдзи весавны ва, мед сійӧ эз ло гудыр.
Гортса уджъяс.
1. Ва тыра стӧканӧ пуктӧй неуна му, сёй либӧ зубнӧй порошок да гудралӧй.
Тіян лоӧ гудыр жидкость.
2. Видлӧй сійӧс весавны вата либӧ промокательнӧй бумага пыр сӧдзӧдӧмӧн.
Кор ва визувтӧ, сійӧ кырӧдӧ мусӧ да сьӧрсьыс нуӧ лыа чиръяс, зэв посньыдик сёй либӧ сісьмӧм быдмӧг чиръяс.
Татшӧм васӧ юны оз позь, сійӧс колӧ весавны, мед эз ло гудыр.
Кыдзи нӧ тайӧс вӧчны?
1 опыт.
Ва тыра стӧканӧ пуктӧй сёй тор, гудралӧй васӧ, мед сійӧ лоӧ гудыр.
Стӧкансӧ пуктӧй ӧшинь вылӧ да видзӧдӧй, мый кутас вӧчсьыны гудыр ваыскӧд.
Ті казяланныд, мый сёй чиръясыс кутасны пуксьыны стӧкан пыдӧсас да недыр мысти ваыс лоӧ сӧдз.
Сідзкӧ, васӧ позьӧ весавны, мед сійӧ эз ло гудыр, сулӧдӧмӧн.
Ті, дерт, казявлінныд, мый медся сӧстӧм, сӧдз ваыс овлӧ ключын, коді петӧ муысь.
Кыдзи ті думайтанныд, мыйла?
Медым вочавидзны та вылӧ, вӧчӧй опыт.
2 опыт.
Дасьтӧй прибор, кыдзи петкӧдлӧма 36 рисунок вылын.
Босьтӧй марля тор.
Пуктӧй сійӧс воронкаӧ, сэсся сэтчӧ пуктӧй 3/4 мында юдорса бура мыськӧм лыа.
Марляыс колӧ сы могысь, медым лыаыс эз пет.
Лыа вылӧ кисьтӧй гудыр ва.
Видзӧдлӧй, мый сыкӧд лоӧ.
Стӧканӧ воронкаысь визувтӧ сӧдз ва, а став няйтыс кольӧ лыаас.
Гудыр васӧ тадзи весалӧмыс шусьӧ фильтруйтӧмӧн.
Ті фильтруйтінныд гудыр васӧ лыа фильтр пыр.
Тіян вермас кыптыны вопрос: а эз-ӧ марляыс кут няйтсӧ?
Прӧверитӧй тайӧс: вӧчӧй фильтрсӧ сӧмын марляысь, лыатӧг.
Ті аддзанныд, мый сы пыр гудыр ваыс кокниа прӧйдитӧ.
Сідзкӧ, воддза опытас фильтрнас вӧлі лыа, а эз марля.
Васӧ фильтруйтны позьӧ оз сӧмын лыа пыр.
3 опыт.
Вӧчӧй фильтр промокательнӧй бумагаысь 75 рисунок серти.
Пуктӧй фильтрсӧ воронкаӧ.
Васӧ сэтчӧ кисьтӧй ньӧжйӧникӧн стекляннӧй палочка кузя.
Тадзи колӧ вӧчны сы могысь, медым гудыр жидкостьыс случайнӧ эз веськав промокательнӧй бумага да воронка костӧ.
Ваыс кокниа прӧйдитӧ фильтр пыр, а став няйтыс коляс бумага вылӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйла юын ваыс шоча овлӧ дзик чистӧйӧн?
2. Кыдзи весалӧны гудыртчӧм васӧ?
3. Кутшӧм фильтр бурджыка весалӧ васӧ: лыа, промокательнӧй бумага или вата фильтр?
4. Гижӧй словарикӧ: фильтр, фильтруйтӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Юан ва @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 111-112}
Юан ва.
1. Уналаын юӧм вылӧ васӧ босьтӧны юясысь да тыясысь.
Татшӧм ваыд абу век чистӧй.
Сійӧ няйтчӧ сы вӧсна, мый сэні пожъялӧны белльӧ, купайтчӧны йӧз да животнӧйяс.
Зэр бӧрын да сылӧм лымйысь артмӧм шоръяс вайӧны юясӧ да тыясӧ уна ёг да няйт.
Няйт ва юӧмысь позьӧ висьмыны.
Медым асьтӧ видзны висьмӧмысь, юясысь да тыясысь васӧ колӧ гумовтны берегсянь ылысьджык (мостик вывсянь) да сійӧ местаяссянь ылысьджык, кӧні пожъясьӧны да купайтчӧны.
Юан васӧ колӧ быть пузьӧдны.
2. Юкмӧсъясын ва чистӧйджык юысь босьтӧм ва серти.
Сійӧ бура весавсьӧ, кор йиджӧ му веркӧсысь кыз лыа слӧй пыр (уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи ті весалінныд васӧ лыа фильтр пыр).
Но юкмӧссӧ кӧ вылісяньыс абу тупкӧма пу вевтӧн, сэтчӧ вермас веськавны бус да ёг.
Та вӧсна юкмӧсъяс вылӧ бурджык вӧчны вевтъяс. .
Юкмӧсъяс дорӧ кӧ матӧ кисьталӧны помӧй, матын пожъялӧны белльӧ, юкталӧны вӧвъясӧс, сэтчӧ вермас йиджны няйт ва.
Со мый вӧсна юкмӧс дорӧ оз позь вӧчны помӧй кисьталан гуяс.
Скӧтӧс юкталанінъяс колӧ вӧчны юкмӧссянь 4 м-ысь оз матӧджык.
Белльӧ пожъялан места колӧ индыны юкмӧссянь ылӧджык.
Медым няйт ваыс визувтіс кытчӧкӧ бокӧджык, колӧ кодйыны канава.
Медым юкмӧсӧ эз йидж няйт ва, сы гӧгӧр пуктӧны кыз сёй слӧй, трамбуйтӧны сійӧс да ва визувтӧм вылӧ вӧчӧны юкмӧссянь пӧкат.
Мукӧд дырйи сёйсӧ вевттьӧны цементӧн либӧ асфальтӧн.
Корсюрӧ юкмӧссьыс васӧ гумлалӧны ведраӧн, кодӧс вайисны керкаысь, кӧні эм, например, дизентерияӧн висьысь морт.
Та бӧрын кӧ васӧ кутасны юны здоров войтыр, найӧ висьмӧны дизентерияӧн.
Со мыйла юкмӧс дінӧ колӧ лӧсьӧдны общӧй ведра либӧ чепня.
Ещӧ бурджык лӧсьӧдны ва лэптан насос.
3. Каръясын да гырысь сиктъясын векджык пӧльзуйтчӧны водопроводнӧй ваӧн.
Сійӧ ваыс локтӧ юысь либӧ тыысь.
Фабрикаясӧс да заводъясӧс стрӧга ӧлӧдӧма, медым эз няйтчӧдны сійӧ юсӧ либӧ тысӧ асланыс производствоса шыбласъясӧн.
Водопроводнӧй трубаясӧ веськавтӧдз тайӧ ваыс мунӧ решётка пыр, кодъяс кутӧны сэтчӧс гырысь предметъяс.
Сэсся васӧ сулӧдӧны гырысь бассейнъясын.
Тані няйтыс пуксьӧ пыдӧсас.
Та бӧрын васӧ сӧдзӧдӧны фильтр пыр.
Водопроводнӧй фильтр — сійӧ муувса ыджыд бассейн, код пыдӧсӧ пуктӧма лыа слӧй.
Весалӧм васӧ насосъясӧн лэптӧны джуджыд местаын сулалысь водонапорнӧй башняӧ.
Тасянь ваыс трубаяс кузя ачыс визувтӧ карса став зданиеясӧ.
Каръясын, кӧні лӧсьӧдӧма бур водопровод, йӧзыс этшаджык висьлӧны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Юясын да тыясын кытысьджык колӧ гумовтны юан васӧ?
2. Кыдзи видзны няйтӧсьтӧмысь юкмӧс ва?
3. Кыдзи весалӧны водопроводса ва?
4. Гижӧй словарикӧ: юкмӧс, водопровод, водонапорнӧй башня, бассейн.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ваын растворитчысь да растворитчытӧм веществояс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 113-114}
Ваын растворитчысь да растворитчытӧм веществояс.
Гортса уджъяс.
1. Ва тыра стӧканӧ пуктӧй чайнӧй пань тыр сакарнӧй песок да гудралӧй.
Мый лоӧ песок чиръясыскӧд?
Кытчӧ найӧ лоисны?
Позьӧ-ӧ шуны, мый сакарнӧй песокыс воши (видлӧй васӧ кывнаныд).
Вежсис-ӧ ваыслӧн рӧмыс?
Кольӧ-ӧ сійӧ сӧдзӧн?
2. Юмов васӧ лэдзӧй бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Видлӧй кывнаныд.
Весасис-ӧ ваыс сэтчӧ гудралӧм сакарысь?
3. Пуктӧй ва тыра стӧканӧ бура мыськӧм юдорса лыа да гудралӧй сійӧс.
Лоӧ-ӧ мыйкӧ лыа чиръясыскӧд?
Вежсис-ӧ ваыслӧн рӧмыс да лои эз сӧдзӧн?
4. Лыаа васӧ лэдзӧй бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Весассьӧ-ӧ ваыс фильтр отсӧгӧн лыаысь?
Эм татшӧм мойдкыв.
Кык осёл мунісны туй кузя грузӧн.
Ӧтиыслӧн мыш вылас вӧлі сов тыра, а мӧдыслӧн — вата мешӧк.
Первой осёлыс муртса восьлаліс: сэтшӧм сьӧкыд вӧлі грузыс.
Мӧдыс муніс гажаа да кокниа.
Мыйкӧ дыра мысти осёлъяслы ковмис вуджны ю вомӧн.
Сійӧ осёлыс, коді вӧлі нуӧ сов, сувтіс ва шӧрас да кутіс купайтчыны: сійӧ то водлас ваас, то бара сувтлас кок йылас.
Кор осёл петіс ваысь, сылӧн грузыс лои тӧдчымӧн кокниджык.
Мӧд осёлыс видзӧдіс-видзӧдіс ёртыс вылӧ да тшӧтш кутіс купайтчыны.
Но кымын дырджык сійӧ купайтчис, сымын ёнджыка сьӧктаммис ватаыс.
Мыйла нӧ купайтчӧм бӧрын первой осёлыслӧн грузыс кокняммис, а мӧдыслӧн лои сьӧкыдджык?
Мый эськӧ лоис, мӧд осёлыслӧн мыш вылас кӧ вӧлі эз вата, а сакар?
Сувтӧдӧм вопросъяс вылӧ вочавидзны тіянлы отсаласны опытъяс.
1 опыт.
Ва тыра стӧканӧ пуктӧй чистӧй сов да гудралӧй паньӧн.
Видзӧдӧй, мый лоӧ сов кристаллъяскӧд.
Найӧ вочасӧн чинӧны да регыд мысти дзикӧдз бырасны.
Но вошис-ӧ солыс?
Видлӧй васӧ кывнаныд.
Сійӧ сола.
Солыс эз вош, но эз кут тыдавны.
Сійӧ растворитчис.
Лэдзӧй васӧ фильтр пыр.
Фильтр вылын нинӧм эз пуксьы, а ваыс коли сола.
Уськӧдӧй тӧд выланыд сакарӧн вӧчӧм опыт, кодӧс ті нуӧдінныд статьясӧ лыддьӧм водзвылын.
Ваын гудралӧм бӧрын сакарыс оз жӧ кут тыдавны, мӧд ногӧн кӧ, сійӧ растворяйтчӧ.
2 опыт.
Вӧчӧй юан содаӧн сэтшӧм жӧ опыт, кутшӧмӧс вӧчинныд сакарӧн да солӧн.
Растворитчӧ-ӧ ваын сода?
Кор ті гортаныд вӧчинныд опыт юдорса лыаӧн, казявлінныд, мый лыа чиръясыс пуксьӧны стӧкан пыдӧсӧ да куйлӧны сэні вежсьытӧг.
Ті лэдзинныд васӧ фильтр пыр.
Ваыс визувтіс сы пыр, а лыа колис фильтр вылын.
Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны вывод, мый ваын лыаыс оз растворитчы.
3 опыт.
Видлӧй растворитны сёй да зубнӧй порошок.
Тайӧ вещество чиръясыс кутасны ваын бергавны, да ваыс лоӧ гудыр.
Ваыс кӧ сулыштас, сёйыс да зубнӧй порошокыс пуксясны стӧкан пыдӧсӧ.
Вӧрӧшитӧм бӧрын чиръясыс бара кыптасны, а сэсся лэччасны пыдӧсас.
Лэдзӧй гудыр васӧ бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Ваыс лоӧ чистӧй да сӧдз, а сёй да зубнӧй порошок чиръясыс колясны фильтр вылӧ.
Сідзкӧ, тайӧ веществоясыс, кыдзи и лыа, ваын оз растворитчыны.
Ӧні ті асьныд верманныд босьтны любӧй вещество да тӧдмавны, растворитчӧ сійӧ али оз.
Ваын кӧ сылӧн чиръясыс оз кутны тыдавны да сыкӧд тшӧтш петасны фильтр пыр, то тайӧ растворитчысь вещество.
Чиръясыс кӧ бергалӧны ваас либӧ пуксьӧны пыдӧсас да оз петны фильтр пыр, то тайӧ растворитчытӧм вещество.
Ва, кытчӧ растворитӧма кутшӧмкӧ вещество, шусьӧ растворӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый лоӧ ваын совкӧд, сакаркӧд, содакӧд?
2. Мый ваын лоӧ лыакӧд?
3. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, растворитчӧ-ӧ вещество ваын?
4. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй растворитчысь да растворитчытӧм веществояслысь коллекция, пуктӧй найӧс истӧг кӧрӧбъясӧ да гижӧй нимъяссӧ.
5. Гижӧй словарикӧ: раствор, растворитчысь да растворитчытӧм веществояс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Совлӧн насыщеннӧй раствор @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 114-115}
Совлӧн насыщеннӧй раствор.
1 опыт.
Стӧканӧ кисьтӧй 1/4 мында ва.
Вочасӧн пукталӧй сэтчӧ чистӧй повареннӧй сов да гудралӧй паньӧн.
Видзӧдӧй, мый лоӧ солыскӧд.
Первойсӧ солыс растворитчӧ бура, сэсся кутас растворитчыны пыр ньӧжйӧджык да, медбӧрын, оз кут растворитчыны, кӧть мыйта ми огӧ гудралӧй.
Ваыс быттьӧкӧ пӧтас совсьыс да сійӧс сэсся оз примит.
Татшӧм растворыс шусьӧ насыщеннӧйӧн.
2 опыт.
Кисьтӧй совлысь насыщеннӧй растворсӧ блюдйӧ либӧ джуджыд тарелкаӧ да сувтӧдӧй сійӧс шоныдінӧ.
Видзӧдлывлӧй, мый сыкӧд лоӧ.
Ваыс испаряйтчӧ, а блюд вылӧ пуксьӧны сов кристаллъяс.
Найӧ вочасӧн ыдждӧны.
Кор став ваыс испаритчас, видзӧдлӧй кристаллъяссӧ лупа пыр.
Налӧн формаыс посньыдик кубъяс кодьӧсь.
Сійӧ, мый ми казялім блюдйысь, артмӧ и природаын, например, Эльтон да Баскунчак тыясын, кодъяс йылысь ті лыддинныд «Повареннӧй сов» статьяын.
Гожӧмыс сійӧ местаясын, кӧні тайӧ тыясыс, кос да жар.
Ваыс ӧдйӧ испаритчӧ, и тыясын артмӧ совлӧн насыщеннӧй раствор.
Кор ваыс водзӧ испаритчӧ, ты пыдӧсын артмӧны сов кристаллъяс.
Тыас кӧ сюйны бедь, 2 лун мысти нин и сійӧ вевттьысяс уна сё посньыдик кристаллӧн.
Тыяс пыдӧсысь совсӧ перйӧны машинаясӧн.
Вопрос да заданиеяс.
1. Гортаныд выльысь вӧчӧй опытъяссӧ, кодъяс йылысь висьталӧма статьяын.
2. Кутшӧм раствор шусьӧ насыщеннӧйӧн?
3. Гижӧй словарикӧ: насыщеннӧй раствор.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый лоӧ жидкостьяскӧд найӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 115-116}
Мый лоӧ жидкостьяскӧд найӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн.
1 опыт.
Кисьтӧй колбаӧ чукйӧн ва, кытчӧ водзвыв войтӧдыштӧй чернила.
Колбасӧ тупкӧй трубочкаа пробкаӧн (76 рис.).
Ваыс мыйкӧ мында пырас трубочкаас.
Трубочка вылӧ клеитӧй бумагатор сійӧ местаас, кытчӧдз воис ваыс.
Колбасӧ лэдзӧй пӧсь ваӧ.
Недыр мысти трубочкаын ваыс кыптас.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн ваыс паськалӧ.
2 опыт.
Колбасӧ пуктӧй лым тыра тарелкаӧ (76 рис.).
Недыр мысти трубочкаын ваыс кутас лэччыны.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый кӧдзӧдігӧн ваыс топалӧ.
Татшӧм опытъяссӧ учёнӧйяс вӧчлісны уна сикас жидкостъясӧн — спиртӧн, ртутьӧн, кослунъя выйӧн да с. в.
Опытъясысь тӧдмалісны, мый став жидкостьяс шонтігӧн паськалӧны, а кӧдзӧдігӧн топалӧны.
Уськӧдӧй тӧд выланыд монетаӧн опыт.
Сійӧ опытсӧ вӧчӧм бӧрын ті вӧчинныд вывод, мый чорыд телӧяс паськалӧны найӧс шонтігӧн да топалӧны кӧдзӧдігӧн.
Ӧні ті аддзанныд, мый сэтшӧмтор жӧ лоӧ и жидкостьясӧн.
Задание.
Опытъяссӧ рисуйтӧй да гижӧй опытысь артмӧм вывод.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Термометр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 116-117}
Термометр.
Ваӧ кинытӧ сюйӧм бӧрын ті висьталанныд, шоныд сійӧ али кӧдзыд.
Но стӧча тӧдмавны, ёна-ӧ шонтӧма васӧ, мӧд ногӧн кӧ, кутшӧм сылӧн температураыс, ті он вермӧй.
Температура стӧча тӧдмалӧм вылӧ эм торъя прибор, коді шусьӧ градусникӧн, либӧ термометрӧн (77 рис.).
Термометр — сійӧ кузь трубочкаа стекляннӧй шарик, кодъясӧс крепитӧма пӧвтор вылӧ.
Шариксӧ да трубочкалысь юкӧн тыртӧма ртутьӧн либӧ краситыштӧм спиртӧн.
Трубочкаысь воздухсӧ кыскӧма, а вылысладор помсӧ спояйтӧма.
Сы могысь, медым пӧвтор вылӧ пасъявны градусъяс, термометрса шариксӧ сюйӧны сылысь йи пытшкӧ.
Кӧдзалӧм вӧсна ртутьыс топалӧ да трубочкаысь заводитӧ ӧдйӧ лэччыны, а сэсся сувтӧ.
Сійӧ местасӧ, кытчӧ сувтіс ртуть столбиклӧн вылысладор помыс, пӧвтор вылын пасйӧны черточкаӧн да сыкӧд орччӧн гижӧны 0 цифра.
Тайӧ цифраыс петкӧдлӧ йи сылӧмлысь температура.
Сэсся термометрсӧ видзӧны пуан ва парын.
Шонтӧмысь ртутьыс паськалӧ, заводитӧ ӧдйӧ кайны трубочка кузя да, медбӧрын, сувтӧ.
Сійӧ местасӧ, кытчӧ сувтіс ртуть столбиклӧн вылысладор помыс, пӧвтор вылын пасйӧны черточкаӧн да сыкӧд орччӧн гижӧны 100 цифра.
Тайӧ цифраыс петкӧдлӧ пуан валысь температурасӧ.
Энӧ вунӧдӧй: термометр вылын 0 цифраӧн петкӧдлӧма йи ветлӧмлысь температура, а 100 цифраӧн — пуан валысь температура.
Черточкаясӧн пасйӧм костсӧ юкӧны ӧтыджда 100 юкӧн вылӧ — градусъяс вылӧ.
Черточкаясӧн татшӧм жӧ костъясӧн пасйӧны и нульысь улынджык градусъяс.
Нульысь улынджык градусъясыс петкӧдлӧны кӧдзыд, нульысь вылынджык градусъяс — шоныд.
Кӧсъян кӧ тӧдмавны, кутшӧм температураыс ывлаын, ӧшӧд термометрсӧ ӧшинь сайӧ да видзӧдлы, кутшӧм черточка весьтӧ сувтас ртуть столбикӧн вылысладор помыс.
Сійӧ кӧ лоас нульысь улынджык 10 цифраа черточка весьтын, сідзкӧ, воздухлӧн температураыс 10 градус кӧдзыд.
Дженьыда тайӧс гижӧны тадзи: —10°. Ртуть столбиклӧн вылысладор помыс кӧ сувтас нульысь вылӧджык витӧд черточка весьтӧ, сідзкӧ, температураыс 5 градус шоныд.
Дженьыда тайӧс гижӧны тадзи: +5°.
Термометрӧн мерайтӧны температура воздухлысь (комнатаын да ывлаын), валысь (мореын, юын, ваннаын), морт телӧлысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла колӧ термометрыс?
2. Кымын градус петкӧдлӧ термометр сылысь йиын, пуан ва парын?
3. Термометр отсӧгӧн тӧдмалӧй воздухлысь температурасӧ классын да ывлаын; мерайтӧй температурасӧ водопроводса либӧ юкмӧсса валысь.
Гижӧй.
4. Лыддьӧй, кутшӧм температура татчӧ гижӧма: +8°, —8°, —25°, +17°, +100°, —12°. 5. 77, 78 да 79 рисунокъяс вылын петкӧдлӧма воздухлысь, валысь да морт телӧлысь температура мерайтан термометръяс.
Сравнитӧй найӧс да висьталӧй, мый налӧн ӧткодьторйыс да мыйӧн торъялӧны.
6. Гижӧй словарикӧ: термометр, температура.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Валӧн испаряйтчӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 118-119}
Валӧн испаряйтчӧм.
Гортса удж.
1. Блюдйӧ пуктӧй ва да пуктӧй сійӧс шоныдінӧ.
Быд лун видзӧдлывлӧй, уна-ӧ блюдйын ваыс.
Мыйла сійӧ чинӧ?
Кытчӧ сійӧ вошӧ?
2. Ӧтмында ва кисьтӧй стӧканӧ да тарелкаӧ.
Пуктӧй найӧс орччӧн шоныдінӧ.
Видзӧдлывлӧй, кытысь ӧдйӧджык чинӧ ваыс.
1. Класснӧй пӧв чышкисны ва ветьӧкӧн.
Некымын минут мысти пӧвйыс лои кос.
Кытчӧ нӧ воши сэтысь ваыс?
Сійӧ испаритчис, пӧри парӧ.
Зэригӧн уличаяс да керка вевтъяс кӧтасьӧны.
Но петас шонді, и ставыс косьмас.
Кытчӧ вошӧ ваыс?
Сійӧ испаритчас, пӧрас тыдавтӧм парӧ, коді разалӧ воздухӧ.
Тадзи жӧ испаряйтчӧ ваыс и юысь, и тыысь, и мореысь.
Кымын ёнджыка пӧжӧ шонді, сымын ӧдйӧджык испаряйтчӧ ва.
Ваыс испаряйтчӧ и зэв кӧдзыд поводдя дырйи, сӧмын надзӧнджык шоныд поводдя серти.
Опыт дырйи, кодӧс ми вӧчим статья лыддьӧм водзвылын, ті казялінныд, мый тарелкаысь ваыс испаритчис ӧдйӧджык стӧканысь серти.
Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны вывод: кымын паськыдджык ва веркӧсыс, сымын ӧдйӧджык испаряйтчӧ ваыс.
2. Тӧдмасям парлӧн свойствоясӧн.
Опыт.
Колбаӧ кисьтӧй этшаника ва.
Пробкаалӧй сійӧс стекляннӧй трубочкаа пробкаӧн (80 рис.).
Сувтӧдӧй колбасӧ подставка вылӧ да заводитӧй шонтыны спиртовка би вылын.
Колба пыдӧсын да стенкаясас артмасны воздухлӧн посньыдик дзулькъяс.
Водзӧ шонтӧй.
Кор ваыс пузяс, колба пыдӧсын артмасны гырысь дзулькъяс.
Найӧ артмӧмаӧсь парысь.
Дзулькъясыс ӧдйӧ кыптӧны вывлань да потласьӧны.
Недыр мысти колбаыс ставнас тырӧ парӧн, но сійӧ оз тыдав.
Парсӧ, кыдзи и воздухсӧ, аддзыны он вермы.
Парсӧ ваӧс моз оз позь кутны восьса стӧканын, банкаын, кастрюляын — сійӧ ӧдйӧ разалӧ быдлаӧ.
Телӧяс, кодъяс кокниа разалӧны быдлаӧ (например, воздух, пар), шусьӧны газообразнӧйясӧн.
Ва пар — тыдавтӧм да рӧмтӧм газ.
Испаритчигӧн жидкӧй состояниеысь ва вуджӧ газообразнӧй состояниеӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Кытчӧ воши ваыс класснӧй пӧв вылысь, кодӧс чышкисны ва ветьӧкӧн?
2. Позьӧ-ӧ аддзыны пар?
3. Мыйла парсӧ оз позь видзны восьса дозйын?
4. Кыдзи шусьӧны телӧяс, кодъяс разалӧны быдлаӧ?
5. Гижӧй словарикӧ: газ, газообразнӧй телӧ, газообразнӧй состояние.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Пар служитӧ мортлы @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 119}
Пар служитӧ мортлы.
1. Ті тӧданныд нин, кыдзи морт тшӧктіс уджавны ваӧс: сійӧ бергӧдлӧ кӧлесаяс ва мельничаяслысь да турбинаяс электростанцияяслысь.
Оз-ӧ позь уджӧдны парсӧ?
Опыт.
Пробиркаӧ кисьтӧй этшаник ва.
Пробкаалӧй да пуктӧй пробиркасӧ спиртовка би весьтӧ.
Недыр мысти ваыс пузяс да пробкаыс чеччыштас (81 рис.).
Мыйла тайӧ лоис?
Ёна шонтігӧн ва пузьӧ да пӧрӧ парӧ.
Пар босьтӧ ва серти ёна унджык места.
Кор ва пузьӧдӧны вевттӧм дозйын, парыс свободнӧя разалӧ быд бокӧ.
Дозйыс кӧ тупкӧса, парлы воштысьнысӧ некытчӧ и сійӧ заводитӧ ыджыд вынӧн личкыны доз стенкаяс вылӧ.
Йӧз важӧн нин казялісны парлысь тайӧ свойствосӧ да пӧльзуйтчисны сійӧн сы могысь, Медым парсӧ уджӧдны.
Изобретитісны парӧвӧй машинаяс, кодъяс отсӧгӧн ветлӧдлӧны паровозъяс да пароходъяс.
2. Кор вӧчисны первой пароход, вель дыр сійӧн некод эз кӧсйы мунны.
Унаӧн думайтлісны, мый сійӧ ветлӧ «нечистӧй сила» отсӧгӧн.
Оз вӧлі сюр смел морт, коді эськӧ лысьтіс пуксьыны пароход вылӧ.
Кор, медбӧрын, сэтшӧм повтӧм мортыс сюри, пароходсӧ стрӧитысьыс радысла весиг бӧрддзис.
Пӧшти сэтшӧмтор жӧ вӧлі и паровозӧн.
Пемыд йӧз эз ветлыны кӧрт туй кузя, найӧ лыддисны, мый поездсӧ кыскӧ «биа змей», «нечистӧй сила».
Вопрос да задание.
1. Мыйла пуан ва тыра колбаысь чеччыштӧ пробкаыс?
2. Гижӧй словарикӧ: паровоз, пароход.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Газообразнӧй состояниеысь жидкӧй состояниеӧ валӧн вуджӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 120-121}
Газообразнӧй состояниеысь жидкӧй состояниеӧ валӧн вуджӧм.
Гортса удж.
1. Лолыштӧй кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Мыйӧн сійӧ вевттьысис?
2. Ывлаысь шоныд комнатаӧ пыртӧй лым либӧ йи тыра стӧкан.
Видзӧдӧй, мыйӧн вевттьысяс стӧкан ортсыладорыс?
Ті, дерт, энӧ ӧтчыд аддзывлӧй турун вылысь, пу да кустарник коръяс вылысь, изъяс, кӧрт вевт вылысь лысва.
Мыйла да кыдзи сійӧ артмӧ?
Опыт.
Пуан ва тыра колба весьтын видзыштӧй кос кӧдзыд стеклӧ.
Сійӧ ӧдйӧ «ньылӧдас», мӧд ногӧн кӧ, вевттьысяс ва войтъясӧн.
Кытысь нӧ лои стеклӧ вылын ваыс?
Сійӧ артмис парысь, мыйӧн парыс инмӧдчис кӧдзыд стеклӧ бердӧ.
Парыс век эм воздухын, кӧть ми сійӧс и огӧ аддзӧй.
Парсӧ кӧ кӧдзӧдам, сійӧ бара пӧрас ваӧ.
Гожся сэзь войясӧ му, изъяс, коръяс, турун кӧдзалӧны.
Ва парыс, коді лунтырӧн уна чукӧрмис воздухас, инмӧ кӧдзалӧм предметъясӧ да пуксьӧ на вылӧ лысва войтъясӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Волӧн кутшӧм кадӧ овлӧ лысва?
2. Кыдзи лысваыс артмӧ?
3. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Рытнас му вылӧ пуксьӧ, войсӧ коллялӧ сэн жӧ, асывнас сэтысь бӧр лэбзьӧ».
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ру да кымӧръяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 121}
Ру да кымӧръяс.
1. Удайтчывліс-ӧ тіянлы аддзывны ру?
Гожся жар лун бӧрын пуксьӧ ыркыд рыт.
И вот ю весьтын, нюр весьтын, увтас местаяс весьтын кыпӧдчӧ еджыд ру.
Руыс овлывлӧ и тӧлын кӧдзыд поводдя дырйи.
Сук ру пытшкӧ веськалӧм йӧзлӧн паськӧмыс лоӧ васӧд, найӧ оз кутны аддзыны ас гӧгӧрса предметъяссӧ.
Поездъяс, автомобильяс, трамвайяс ньӧжмӧдӧны мунан ӧдсӧ да сеталӧны сигналъяс, медым не талявны ветлысь-мунысьясӧс да не зурасьны ӧта-мӧдыскӧд.
Мый сійӧ сэтшӧм руыс, кыдзи сійӧ артмӧ?
Опыт.
Выльысь вӧчӧй сійӧ опытсӧ, код йылысь висьталӧма «Валӧн испаряйтчӧм» статьяын.
Видзӧдӧй, мый вӧчсьӧ паркӧд, коді петӧ колбаысь.
Сійӧ кӧдзалӧ да пӧрӧ зэв посньыдик ва войтъясӧ.
Воздухын ӧшалысь татшӧм зэв посньыдик ва войтъясысь и артмӧма ру.
Сійӧс позьӧ аддзыны.
Му вылын ваыс уна.
Тайӧ ваыс дугдывтӧг испаряйтчӧ.
Тыдавтӧм ва парыс воздухын век эм.
Кор кӧдздӧдӧ, пар пӧрӧ руӧ да заводитӧ тыдавны.
2. Кымӧръяс — му весьтын, вылын чукӧрмӧм, сэтшӧм жӧ ру.
Йӧз тӧдмалісны тайӧс, кор кыпӧдчылісны джуджыд гӧраяс вылӧ, лэбалісны самолётъясӧн да воздушнӧй шаръясӧн.
Кымӧръяс дугдывтӧг вешйӧны — найӧс вӧтлӧ тӧв.
Сук, сьӧд кымӧръяс, кодъясысь усьӧ зэр либӧ лым, шусьӧны зэра кымӧръясӧн.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн ру торъялӧ парысь?
2. Кыдзи артмӧ ру?
3. Мыйысь артмӧмаӧсь кымӧръяс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природаын валӧн кытшлалӧм @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 121-122}
Природаын валӧн кытшлалӧм.
1. Учитель сувтӧдіс треножник вылӧ ва тыра жӧч банка да кутіс сійӧс шонтыны.
Кор ваыс пузис, учитель матыстіс пар весьтас лым тыра тарелка.
Недыр мысти тарелка пыдӧсыс ньылӧдіс, вевттьысис ва войтъясӧн.
Войтъясыс вочасӧн ыдждісны.
Со ӧти войт оз нин вермы кутчысьны тарелка вылас, торъялӧ да войтыштӧ —  веськалӧ бӧр банкаас.
Сы бӧрын мӧд, коймӧд...
— Видзӧдлӧй жӧ!
Ваыс вӧчӧ кытш, — шуис Сеня. — Первой кайӧ вывлань, сэсся усьӧ бӧр; улісяньыс бара кыпӧдчӧ.
— Миян артмӧ валӧн кытшовтӧм, — висьталіс учитель.
2. Ваыс кытшлалӧ и природаын.
Муяс, видзьяс вылысь, вӧръясысь, шоръясысь да тыясысь ваыс испаряйтчӧ да парӧн кайӧ вывлань.
Вылын му весьтын пар кӧдзалӧ, и сыысь артмӧны кымӧръяс.
Кымӧръяссьыс зэр войтъяс усьӧны муӧ.
Му вылысь ваыс бара испаряйтчӧ.
Но кымӧръясысь зэрыс лэччӧ оз век сійӧ местаясас, кӧні кымӧръясыс артмисны.
Ва паръяс да кымӧръяс векджык путешествуйтӧны.
Торйӧн ёна ваыс да парыс вежласьӧны суша да океанъяс костын.
3. Быд боксянь уна ю визувтӧны мореясӧ.
Кажитчӧ, мый мореясыс тырасны да ойдӧдасны сушасӧ.
Но тадзи оз овлывлы.
Шонді шонтӧ васӧ мореясысь да океанъясысь, и сійӧ испаряйтчӧ.
Тӧв нуӧ тыдавтӧм ва парсӧ да кымӧръяссӧ океанъяс да мореяс весьтысь суша весьтӧ.
Тані кымӧръясысь зэрӧ.
Кытчӧ нӧ вошӧ зэр ваыс?
Сылӧн мыйкӧ мында юкӧныс испаритчӧ, мӧд юкӧн визувтӧ увтасджык местаясӧ — юясӧ да тыясӧ, а коймӧд юкӧн йиджӧ муӧ да ортсыӧ вермас петны кӧдзыд сӧдз ключӧн.
Ключ ваыс визувтӧ юясӧ, а юясыс бара нуӧны ассьыныс васӧ мореӧ.
Заданиеяс.
1. 82 рисунок серти висьталӧй, кыдзи природаын кытшлалӧ ва.
2. Гижӧй словарикӧ: валӧн кытшлалӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Йи @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 123-124}
Йи.
Гортса уджъяс.
1. Консервнӧй банкаын, блюдйын либӧ тарелкаын петкӧдӧй ва кӧдзыдінӧ.
Мый лоӧ ваыскӧд?
2. Босьтӧй кианыд йи тор.
Кутшӧм рӧма сійӧ?
(Сравнитӧй лым рӧмкӧд).
Газет вылӧ пуктӧй йи тор да бумага тор.
Мыйӧн йиыс торъялӧ бумагаысь?
3. Кучкӧй мӧлӧтӧн йи торйӧ да уль сёй торйӧ.
Мый накӧд лоӧ?
Мыйӧн йиыс торъялӧ сёйысь?
4. Пыртӧй керкаӧ йи тор, пуктӧй сійӧс тарелка вылӧ да видзӧдӧй.
Мый ті казялінныд?
Кӧдзыдінын жидкӧй состояниеысь ва вуджӧ чорыд состояниеӧ, мӧд ногӧн кӧ, пӧрӧ йиӧ.
Вӧсньыдик йи тор рӧмтӧм.
Тыясын да юясын кыз йи турунвижов либӧ кельыдлӧзов рӧма.
Йи — пырыс тыдалана, кыдзи и ва либӧ стеклӧ.
Войдӧр войвыв странаясса олысьяс тӧлын пуктывлісны йи пластинкаяссӧ ӧшиньӧ стеклӧ пыдди.
Йиыс кокниа жугласьӧ.
1 опыт.
Жуглӧй йисӧ посньыдик торъяс вылӧ да лэдзӧй ва тыра стӧканӧ.
Сартас торйӧн видлӧй йисӧ вӧйтны.
Ті казяланныд, мый ваӧ сійӧ оз вӧй.
Уськӧдӧй тӧд выланыд йи кылалӧм.
Йи пластъяс оз вӧйны, найӧ ва вывті кывтӧны.
2 опыт.
Босьтӧй кианыд йи тор.
Видзӧдлӧй сылысь веркӧссӧ.
Сійӧ шыльыд да вильыд.
Шоныдінын йиыс сылӧ да пӧрӧ ваӧ.
Чорыд состояниеысь жидкӧй состояниеӧ валысь вуджӧмсӧ позьӧ аддзыны и природаысь тулысын, кор шонді заводитӧ пӧжны.
Задание.
Висьталӧй ставсӧ, мый ті тӧдмалінныд чорыд состояниеса ва йылысь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мыйла потіс бутылка @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 124-125}
Мыйла потіс бутылка.
Зэв кӧдзыд дырйи ывлаӧ петкӧдісны ва тыра бутылка, кодӧс вӧлі топыда пробкаалӧма.
Кор ваыс кынмис, бутылкаыс поті да жугаліс торъяс вылӧ (83 рис.).
Тайӧ лоис сы вӧсна, мый кынмигас ваыс паськалӧ.
Ӧтчыд вӧчисны татшӧм опыт: босьтісны чугуннӧй шар, тыртісны сійӧс ваӧн, розьсӧ тупкисны винта пробкаӧн да петкӧдісны зэв кӧдзыдінӧ.
Кынмигас ваыс жугӧдіс шарсӧ.
Сэтшӧм ыджыд выныс паськалысь валӧн.
Ӧні ті верманныд гӧгӧрвоны, мыйла зэв кӧдзыд дырйи помасьлӧны водопроводнӧй трубаяс.
Кор ваыс кынмӧ да пӧрӧ йиӧ, сійӧ паськалӧ да поткӧдлӧ трубаяссӧ.
Медым трубаяссӧ видзны тӧлын тшыксьӧмысь, найӧс нуӧдӧны му пытшті.
Уськӧдӧй тӧд выланыд «Кыдзи жугласьӧны гӧраяс» статья.
Сэні муніс сёрни валӧн вын йылысь, коді кынмӧ скала да из потасъясын.
Вопросъяс да задание.
1. Мый лоӧ вакӧд, кор сійӧ кынмӧ?
2. Мыйла водопроводнӧй трубаяс нуӧдӧны му пытшті?
3. Гортаныд вӧчӧй сэтшӧм опыт, код йылысь висьталӧма статьяын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лым @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 125-126}
Лым.
1. Помасис зэра ар.
Пуксис лымъя да бушковъяса кӧдзыд тӧв.
Еджыд эшкынӧн вевттьысисны муяс да видзьяс.
Пуяс, кустъяс да мыръяс вылын артмисны лым шапкаяс.
Шонді водзын лымйыс дзирдалӧ да пӧртмасьӧ уна пӧлӧс рӧмъясӧн.
Кытысь босьтчӧ лымйыс?
Шоныд поводдя дырйи кымӧръясысь киссьӧ зэр, а кӧдзыд дырйи —  усьӧ лым.
Кымӧръясын ва парысь первойсӧ артмӧны зэв посньыдик емъяс кодь йи торъяс.
Сэсся найӧ ӧта-мӧд бердӧ кынмӧны да артмӧдӧны лым чиръяс.
Унджыкысьсӧ лым чиръясыс овлӧны мича звёздочкаяс кодьӧсь.
Сӧмын на усьӧм лым вылӧ кӧ шыбитны бедь, сійӧ вӧяс.
Лымйыс небыд.
Татшӧм лым вывті сьӧкыд мунны —  кокъясыд пыдӧдз вӧйласьӧны.
Небыд лым вылӧ кольӧны мортлӧн да животнӧйяслӧн кок туйяс.
Туйяс вылын, кӧні лымсӧ талялӧны, сійӧ лоӧ топыд, южмӧ.
Южмӧм лым вылӧ шыбитӧй бедь.
Сійӧ оз вӧй, а куйлӧ веркӧсас.
Южмӧм лым вывті кокниджык мунны подӧн, лӧсьыд мунны доддьын.
Кӧдзыд поводдяӧ лымйыс овлӧ шавгысьысь.
Стрӧйбаяс, потшӧсъяс дорын, вӧр дорын лым чиръясыс чукӧрмӧны.
Тані артмӧны лым толаяс.
Шоныд поводдя дырйи лымйыс лоӧ васӧд да сибдысь.
Сэки челядь ворслӧны лым мачӧн да вӧчлывлӧны лым морт.
2. Тӧлын муяс вевттьысьӧны лымйӧн.
Лымйыс видзӧ кӧдзаяссӧ кынмӧмысь.
Мукӧд дырйи ён тӧв нӧбӧдӧ лымсӧ муяс вылысь, и кӧдзаяс вермасны кынмыны.
Тулысын шоныдысла лым сылӧ да пӧрӧ ваӧ.
Лым ваыс йиджӧ муӧ.
Тӧлын кӧ усьлас уна лым, тулысын муас лоӧ тырмымӧн ва.
Сэтшӧм воясас быдмӧгъяс бура быдмӧны да сетӧны ыджыд урожай.
Медым муяс вылын чукӧрмис уна лым, сійӧс кутӧны.
Та могысь муяс вылӧ кольӧны кукуруза да подсолнечник заяс либӧ аслыссикас плуг отсӧгӧн вӧчалӧны лым валъяс.
Заяс да валъяс дорӧ чукӧрмӧны гырысь лым толаяс.
Татшӧм му вылас тулысын лоӧ тырмымӧн ва да урожайыс содас.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Лымъялігӧн видзӧдлӧй кепысь, пальто сос либӧ мукӧд сьӧд предметъяс вылӧ усьӧм лым чиръяслысь формасӧ.
2. Видзӧдлӧй небыд лым вылысь йӧзлысь да животнӧйяслысь кок туйяссӧ.
Велӧдчӧй кок туй серти тӧдмавны, кутшӧм животнӧй мунӧма, кодарлань да надзӧн али ӧдйӧ.
3. Кутшӧм пӧльза сетӧ лымйыс быдмӧгъяслы?
4. Мый вермас лоны быдмӧгъяскӧд, тӧлыс кӧ нӧбӧдас му вылысь лымсӧ?
5. Кыдзи кутӧны лымсӧ муяс вылын?
6. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Еджыд пызан дӧра вевттис став светсӧ».
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Природаын ва» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 126}
«Природаын ва» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Физическӧй карта вылын корсьӧй Севернӧй Ледовитӧй, Тихӧй да Атлантическӧй океанъясса мореяс, кодъяс кытшалӧны миян странанымӧс.
2. Физическӧй карта вылын корсьӧй СССР-лысь гырысь юяс.
Быд тайӧ ю йылысь висьталӧй татшӧм план серти: 1) кысянь заводитчӧ да кодарланьӧ визувтӧ, 2) кутшӧм мореӧ усьӧ, 3) кутшӧм гырысь каръяс да гидроэлектростанцияяс тайӧ ю вылас сулалӧны.
3. Кыдзи сӧветскӧй йӧз выльмӧдӧны Волгаӧс?
4. Кутшӧм куим состояниеын овлӧ ва?
5. Мыйӧн ӧта-мӧдсьыныс торъялӧны ва, йи да пар?
6. Кыдзи морт используйтӧ васӧ жидкӧй, чорыд да газообразнӧй состояниеясын?
7. Кыдзи вӧчӧма термометрсӧ да мый вылӧ сійӧ колӧ?
8. Кыдзи природаын кытшлалӧ ва?
9. Кыдзи торйӧдны растворитчытӧм веществоысь растворитчысь веществосӧ?
10. Мый колӧ вӧчны, медым юан ва вӧлі чистӧй?
11. Лыддьӧй «Природаын ва» тема кузя словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд выланыд налысь значениесӧ.
==ВОЗДУХ
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миянӧс кытшалӧ воздух @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 127-129}
Миянӧс кытшалӧ воздух.
Гортса уджъяс.
1. Посни торъяс вылӧ косявлӧй бумага.
Пуктӧй бумага торъяссӧ пызан пӧв помӧ.
Сетыштӧй на весьтын тетрадьӧн.
Мый лои бумага торъясыскӧд?
Мыйла найӧ лэбзисны джоджӧ?
2. Сетыштӧй тетрадьӧн чужӧмланьныд.
Мый ті казяланныд?
3. Ва тыра стӧканӧ лэдзӧй кирпич тор, сакар, мел, кос сёй тор.
Ті казяланныд, мый на пытшкысь петӧны да кыпӧдчӧны вывлань кутшӧмкӧ дзулькъяс.
Кыдзи ті думайтанныд, мый сійӧ сэтшӧмыс?
4. Стӧканӧ либӧ банкаӧ кисьтӧй кӧдзыд ва да сулӧдыштӧй сійӧс.
Недыр мысти пӧсуда пытшкӧсладор стенкаяс вылас лоасны посньыдик дзулькъяс.
Мый сійӧ сэтшӧмыс?
1. Классысь ми аддзам класснӧй пӧв, парта, чернила, а ӧшинь сайысь — керкаяс, пуяс, кымӧръяс.
А вермам-ӧ ми аддзыны воздух?
Огӧ, ми ог аддзӧй миянӧс кытшалысь воздухсӧ.
Но синмӧн век жӧ корсюрӧ ми вермам казявны сійӧс.
Ті аддзылінныд воздухлысь зэв посньыдик дзулькъяс, кодъяс чукӧрмылісны колба либӧ стӧкан стенкаяс вылӧ, петлісны кирпич, сакар, мел да сёй торъясысь.
Вӧчам опыт, медым видзӧдлыны воздухлысь гырысьджык дзулькъяс.
1 опыт.
Ва тыра банкаӧ кымыньтӧмӧн лэдзӧй стӧкан.
Надзӧникӧн сійӧс пӧлӧстӧй.
Мый ті аддзанныд?
Стӧканысь петӧны воздух дзулькъяс, а стӧканӧ пырӧ ва (84 рис.).
2. Ми кылам пӧвйӧ мелӧн таркӧдӧм шы, кранын визувтан валысь шы.
Вермам-ӧ ми кывны воздухсӧ?
2 опыт.
Босьтӧй резинӧвӧй груша.
Чабыртӧй сійӧс сідзи, медым сэтысь заводитіс петны воздухыс.
Воздухсӧ ті он аддзӧй, но кыланныд, кыдзи сійӧ петӧ.
Татшӧм опыт позьӧ вӧчны и розялӧм резинӧвӧй мачӧн, и велосипеднӧй насосӧн.
3. Ми инмӧдчам кӧ киӧн партаӧ, книгаӧ, ваӧ, чувствуйтам тайӧс чунь кучикӧн, осязайтам.
Позьӧ-ӧ осязайтны воздух?
3 опыт.
Чабыртӧй резинӧвӧй груша да веськӧдӧй воздух струясӧ чужӧманыд.
Ті кутанныд чувствуйтны кучикӧ воздухлысь инмӧмсӧ.
Воздухсӧ позьӧ осязайтны, кор сійӧ ӧвтӧ чужӧмад.
4. Кор ми личкам пызан вылӧ либӧ кутшӧмкӧ мӧд чорыд предмет вылӧ киӧн, ми чувствуйтам, мый сійӧс мыйкӧ оз лэдз.
Позьӧ-ӧ тадзи жӧ киӧн чувствуйтны воздух?
4 опыт.
Крепыда тупкӧй резинӧвӧй грушалысь розьсӧ да личкӧй грушасӧ кинаныд.
Ті кутанныд чувствуйтны, мый грушаыс абу тыртӧм, а сэні мыйкӧ эм.
Тайӧ воздух.
Сідзкӧ, воздухсӧ позьӧ чувствуйтны ки мышцаяс напрягайтӧмӧн.
Гортын да классын вӧчӧм опытъясысь ті тӧдмалінныд, мый миянӧс кытшалӧ воздух, но ми сійӧс огӧ казялӧй: сійӧ оз тыдав, кыдзи ва пар.
Воздух — газообразнӧй телӧ, коді тыртӧ предметъясысь став костъяссӧ, потасъяссӧ да щельяссӧ.
Воздухыс эм не сӧмын чорыд телӧясын, но и ваын.
Кӧть кытчӧ ми ог мунӧй, море кузя либӧ суша кузя, кӧть кутшӧм вылӧ кыпӧдчам самолётӧн, кӧть кутшӧм пыдӧ лэччам шахтаӧ — быдлаын эм воздух.
Ставнас му шарсӧ кытшалӧ воздух слӧй, кодлӧн кызтаыс 1000 кымын км.
Воздухӧн лолалӧны йӧз, животнӧйяс да быдмӧгъяс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ петкӧдлыны, мый миянӧс кытшалӧ воздух.
2. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый воздух овлӧ чорыд и жидкӧй телӧясын?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Воздух босьтӧ места @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 129-130}
Воздух босьтӧ места.
1. Быд предмет босьтӧ кутшӧмкӧ места.
Сійӧ местаас, кӧні сулалӧ шкап, оз позь, сійӧс кӧ он вешты, сувтӧдны пызан.
Бутылкаӧ, кодӧс тыртӧма йӧлӧн, он вермы кисьтны вый.
Ва тыра стӧканӧ кӧ лэдзны из, ваыс мыйкӧ мында петас, сы вӧсна мый изйыс босьтас ваыслысь местасӧ.
Босьтӧ-ӧ места воздух?
1 опыт.
Лэдзӧй ва тыра банкаӧ кымыньтӧм стӧкан.
Стӧканӧ ваыс оз пыр.
Сійӧс оз лэдз сэтчӧ воздух, коді эм стӧканас.
Видзчысьӧмӧн стӧкансӧ пӧлыньтӧй.
Сэтысь кутасны петны воздух дзулькъяс; сы пыдди стӧканӧ пырас ва.
2 опыт.
Воронка розьсӧ тупкӧй чуньӧн да воронкасӧ	кымыньтӧмӧн лэдзӧй ваӧ (85 рис.).
Воронкаӧ ваыс оз пыр, сы вӧсна мый сэні эм воздух.
Розь весьтысь вештӧй чуньнытӧ.
Ваыс йӧткас воронкаысь воздухсӧ да босьтас сылысь местасӧ.
Сійӧ кадӧ кӧ воронка розь дінӧ ті матыстанныд ки пыдӧснытӧ, кутанныд чувствуйтны петысь воздухсӧ.
3 опыт.
Бутылка топыда тупкӧй резинӧвӧй пробкаӧн, кӧні эм розь.
Тайӧ розяс сюйӧма векньыдик пома неыджыд стекляннӧй воронка (86 рис.).
Кисьтӧй воронкаас ва.
Бутылкаӧ ваыс оз визувт, сы вӧсна мый сэні эм воздух.
Перйӧй пробкасӧ сідзи, медым лои кост.
Сійӧ костӧдыс бутылкаысь воздухсӧ ваыс вӧтлас да босьтас сылысь местасӧ.
2. Воздух, кыдзи и став мукӧд телӧяс, босьтӧ места.
Воздухлысь тайӧ свойствосӧ йӧз велалісны используйтны.
Кор мыйкӧ колӧ стрӧитны ю либӧ море пыдӧсын, ва пыдӧсӧ лэдзӧны ыджыд кымыньтӧм железобетоннӧй ящик.
Воздух, коді эм ящикас, оз лэдз сэтчӧ васӧ.
Йӧз уджалӧны ва улын тайӧ ящикас (87 рис.).
Трубаясті вылісяньыс качайтӧны налы свежӧй воздух, коді колӧ лолалӧм вылӧ.
Вопрос да задание.
1. Босьтӧй кутшӧмкӧ ичӧтик бутылка, например лекарство улысь, да опыт вӧчӧмӧн докажитӧй, мый сэні эм воздух, коді босьтӧ места.
2. Мыйла железобетоннӧй ящикӧ (87 рис.) оз пыр ваыс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сьӧкыд задача @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 130-131}
Сьӧкыд задача.
(Висьт.)
Петя да Серёжа чай юисны.
Петя юаліс:
— Верман-ӧ тэ лэдзны ва тыра банка пыдӧсӧ сакар тор сідзи, медым сійӧ эз кӧтась?
Серёжа думыштчис.
— Тэ сетін зэв сьӧкыд задача.
Ме ногӧн, сійӧс оз позь вӧчны.
— Позьӧ, — шуис Петя.
Сійӧ босьтіс ва тыра банка, пуктіс сэтчӧ неыджыд, но кыз пу кружок да пуктіс сы вылӧ сакар тор.
Кружоксӧ вевттис кымыньтӧм стӧканӧн да видзчысьӧмӧн заводитіс лэдзны ваӧ (88 рис.).
Серёжа сюся видзӧдіс, мый лоӧ сакарыскӧд.
Стӧканыскӧд тшӧтш пу кружокыс лэччис пыр улӧджык да улӧджык, кытчӧдз эз во банка пыдӧсӧдзыс.
— Со, аддзан, сакарыс банка пыдӧсас, ва улын, — шуис Петя.
Сійӧ видзчысьӧмӧн кутіс перйыны стӧкансӧ.
Тшӧтш жӧ кыпӧдчис и сакара кружокыс.
Кор сійӧ лои ва веркӧсын, Петя лэптыштіс стӧкансӧ да босьтіс сакарсӧ.
— Видлы, — мыччис сійӧс Серёжалы, — кос.
Серёжа видлаліс сакарсӧ.
Сакарыс вӧлі кос, кӧть и веськавліс ва тыра банка пыдӧсӧ.
Вопрос да задание.
1. Мыйла ва эз пыр стӧканӧ?
2. Вӧчӧй опытсӧ, код йылысь мунӧ висьтын сёрни.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Воздухсӧ позьӧ топӧдны, сійӧ упругӧй @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 131-132}
Воздухсӧ позьӧ топӧдны, сійӧ упругӧй.
Ті ворслінныд мачӧн да тӧданныд, мый джоджӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ чеччыштӧ вывлань.
Мыйла тайӧ артмӧ?
1 опыт.
Кыз стеклӧысь вӧчӧм паськыд трубкаӧ вундӧй да сюйӧй кыкнанладор помас путӧм картупель чӧлан.
Босьтӧй бедьтор да ньӧжйӧникӧн йӧткӧй картупельысь вӧчӧм ӧти пробкасӧ трубка пытшланьыс.
Недыр мысти мӧд пробкаыс клопнитӧмӧн чеччыштас (89 рис.).
Пробкасӧ йӧткигӧн ми топӧдім трубкаысь воздух.
Топӧдӧм воздухыс личкис трубкаса стенъяс да кыкнан пробка вылӧ.
Тайӧ личкӧм вӧснаыс ӧти пробкаыс и чеччыштіс трубкаысь.
2 опыт.
Ещӧ ӧтчыд вӧчӧй трубка кыкнанладор помас путӧм картупельысь пробкаяс.
Трубкалысь ӧти помсӧ жмитӧй стенӧ либӧ пызанӧ, медым пробкаыс эз вермы чеччыштны.
Ӧні видлӧй йӧткыны мӧд пробкасӧ трубка пытшкӧ.
Ті ӧдва йӧтканныд сійӧс трубка джынйӧдзыс: топӧдӧм воздухыс мешайтӧ сылы вешйыны водзлань.
Дугдӧй личкыны пробкасӧ да кыскӧй бедьторсӧ.
Пробка кутас петны бӧр.
Пробкасӧ йӧткигӧн ми топӧдім трубкаысь воздухсӧ.
Но воздухыс упругӧй: кор сійӧс топӧдӧмысь дугдім, воздухыс паськаліс да пробкасӧ йӧткыштіс бӧр.
Кор мач шыбитам джоджӧ, сы пытшкын воздухыс топалӧ.
Но сы вӧсна мый воздухыс упругӧй, сійӧ зільӧ паськавны, и мачыс бӧр чеччыштӧ джоджысь.
Воздухсӧ качайтӧны велосипеднӧй да автомобильнӧй шинаясӧ, медым мунігӧн эз сэтшӧма пыркӧд.
Топӧдӧм воздухлысь ыджыд упругостьсӧ используйтӧны пӧжарнӧйяс, медым вӧчны би кусӧдӧм вылӧ валысь ён струя.
Топӧдӧм воздух отсӧгӧн маляръяс резӧны краска да вевттьӧны сійӧн керка стенъяс.
Топӧдӧм воздухӧн уджалӧ отбойнӧй молоток, кодӧн шахтёръяс чуктӧдӧны из шом.
Топӧдӧм воздух отсӧгӧн уджалӧны трамвайяслӧн да поездъяслӧн тормозъяс.
Вопрос да задание.
1. Кытчӧ применяйтӧны топӧдӧм воздухсӧ?
2. Гижӧй словарикӧ: упругӧй.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый лоӧ воздухкӧд сійӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 132}
Мый лоӧ воздухкӧд сійӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн.
1 опыт.
Пробкаалӧй колба стекляннӧй трубочкаа пробкаӧн (90 рис.).
Трубочка помсӧ сюйӧй ва тыра стӧканӧ.
Шонтӧй колбасӧ кияснаныд.
Недыр мысти ті казяланныд, мый трубочкаысь кутасны петны воздух болькъяс.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн воздухыс паськалӧ да колбаӧ оз кут тӧрны.
2 опыт.
Колба вылӧ, кодӧн ті вӧчинныд первой опытсӧ, пуктӧй кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм ветьӧк.
Стӧканысь ваыс кутас пырны трубкаӧ да каяс сэті (91 рис.).
Сідзкӧ, кӧдзӧдігӧн воздухыс топалӧ.
Медым бурджыка тыдаліс, кыдзи ваыс кайӧ трубкаті, ваас водзвыв позьӧ содтыштны кутшӧмкӧ краска.
Воздух, сідз жӧ кыдзи и жидкӧй да чорыд телӧяс, шонтігӧн паськалӧ да кӧдзӧдігӧн топалӧ.
Вопрос да задание.
1. Мый лоӧ воздухкӧд сійӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн?
2. Рисуйтӧй вӧчӧм опытъяссӧ.
Опытысь вӧчӧм выводъяссӧ гижӧй.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Воздухлӧн эм сьӧкта @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 133-136}
Воздухлӧн эм сьӧкта.
1. Став чорыд да жидкӧй телӧяслӧн эм сьӧкта.
Эм-ӧ сьӧктаыс воздухлӧн?
Ӧтчыд босьтісны крана металлическӧй шар да веситісны.
Воздушнӧй насосӧн шарысь воздухсӧ кыскисны.
Крансӧ тупкӧм бӧрын шарсӧ бара веситісны.
Шарыс лои кокньыдджык.
Тадзи вӧлі докажитӧма, мый воздухлӧн эм сьӧкта.
1 опыт.
Босьтӧй пробкаа ыджыд колба да ӧшӧдӧй сійӧс вески вылӧ, кыдзи петкӧдлӧма 92 рисунок вылын.
Лӧсьӧдӧй вескисӧ лыа отсӧгӧн сідзи, медым лыаыс да колбаыс вӧліны ӧтвесьтынӧсь.
Перйӧй пробкасӧ да колбасӧ шонтӧй спиртовка би весьтын.
Шонтӧм колбасӧ топыда пробкаалӧй да бара ӧшӧдӧй вески вылӧ.
Ті казяланныд, мый колбаыс лои кокньыдджык.
Мыйла?
Воздухыс шонтігӧн паськаліс да сылӧн мыйкӧ мында юкӧн колбаысь петіс.
Та вӧсна и колбалӧн сьӧктаыс чиніс.
Перйӧй колбаысь пробкасӧ.
Кор колбаыс кӧдзалас, пробкаалӧй.
Лыаыс да колбаыс лоӧны бӧр ӧтвесьтынӧсь.
Тайӧ лои сы вӧсна, мый колбаӧ пырис воздух да сійӧ лои сы мында жӧ, мыйта вӧлі шонтытӧдзыс.
2. Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый 1 куб. м воздухлӧн сьӧктаыс 1 кг 293 г, 1 куб. м валӧн сьӧктаыс 1000 кг, либӧ 1 т.
Сідзкӧ, воздух уна пӧв кокньыдджык ваысь.
Ваысь кокньыдджык предметъяс ваас оз вӧйны.
Тыртны кӧ воздухӧн резинӧвӧй камера, пу бӧчка либӧ металлическӧй кӧрӧбка да топыда тупкыны, найӧ оз вӧйны, лоасны ва веркӧсас.
Кор челядь велӧдчӧны варччыны, найӧ пӧльтӧны воздухӧн автомобильнӧй камера либӧ топыд материалысь мешӧкъяс.
Тайӧ предметъясыс, кор найӧс тыртӧма воздухӧн, гӧвкъялӧны ва веркӧсын да кутӧны мортӧс.
Воздухӧн тыртӧны резинӧвӧй пыжъяс, кодъяс вылын плавайтӧны юын либӧ тыын.
Ю вомӧн кӧ колӧ лӧсьӧдны регыд кадся пос, ваӧ лэдзӧны воздухӧн тыртӧм резинӧвӧй камераяс либӧ гырысь металлическӧй ящикъяс, кодъясӧс быд боксянь спояйтӧма.
Найӧс йитлӧны ӧта-мӧдныскӧд да выліас вольсалӧны пӧвъяс.
Артмӧ вавывса регыд кадся пос (93 рис.).
2 опыт.
Лекарство улысь неыджыд стекляннӧй бутылка вомладорас кӧрталӧй неыджыд груз (кӧрт тув, из).
Груза бутылкасӧ лэдзӧй ва тыра стекляннӧй дозйӧ (94 рис.).
Сэсся бутылка вомас сюйӧй резинӧвӧй либӧ стекляннӧй трубочкалысь помсӧ.
Мӧд помӧдыс пӧльтӧй.
Кор бутылкаыс тырӧ воздухӧн, сійӧ кыптас ва веркӧсӧ да кыпӧдас сы бердӧ кӧрталӧм грузсӧ.
Воздух отсӧгӧн позьӧ кыпӧдавны ю либӧ море пыдӧсъясысь вӧйӧм корабльяс.
1919 воын, Краснӧй Армияысь пышйигӧн, белӧйяс вӧйтісны Чёрнӧй мореӧ уна подводнӧй лодка.
Сӧветскӧй водолазъяс корсисны найӧс.
Ва пытшкын подводнӧй лодкаясыс абу тшыкӧмаӧсь; найӧс позьӧ вӧлі ремонтируйтны да сетны миян флотлы.
Но кыдзи подводнӧй лодкаяссӧ кыпӧдны море пыдӧсысь?
Водолазъяс лэччисны море пыдӧсӧ.
Тані ӧти подводнӧй лодка бердӧ найӧ крепитісны зэв гырысь резинӧвӧй мешӧкъяс — понтонъяс.
Вылісянь трубаяс пыр понтонъясӧ кутісны пӧльтны воздух.
Кор понтонъясыс тырисны воздухӧн, найӧ кыптісны да кыскисны ас бӧрсяыс подводнӧй лодкасӧ.
Тадзи сӧветскӧй водолазъяс кыпӧдісны воздух отсӧгӧн море пыдӧсысь став подводнӧй лодкаяссӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Кымын пӧв воздух кокньыдджык ваысь?
2. Кыдзи йӧзыс используйтӧны воздухлысь кокнилунсӧ?
3. Гижӧй словарикӧ: понтон.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тӧв @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 136-138}
Тӧв.
1. Шонтыны кӧ воздух, сійӧ лоӧ кокньыдджык да кыпӧдчӧ вывлань.
Тайӧс позьӧ казявны, кутыштанныд кӧ кинытӧ ӧзйысь сись либӧ электроплиткалӧн доналӧм спираль весьтын.
Кинаныд кыланныд шоныд воздухлысь вывлань кайысь струя.
Ӧні думыштӧй, мыйла трубаысь тшыныс кайӧ вывлань.
Сійӧс нуӧ шоныд воздухыс, коді артмӧ пачын пес сотчигӧн.
2. Воздухлысь мунӧмсӧ позьӧ казявны, восьтны кӧ ӧдзӧс шоныд комнатаысь кӧдзыд посводзӧ либӧ коридорӧ.
Ми чувствуйтам, кыдзи кӧдзыд посводзысь пӧльтӧ кӧдзыд тӧв, мӧд ногӧн кӧ, мунӧ воздух шоныд комнатаӧ.
Опыт.
Неуна восьтыштӧй ӧдзӧс да ӧзтӧм сись сувтӧдӧй класс порог вылӧ (95 рис.).
Биыс катовтчас комнаталаньыс.
Сідзкӧ, кӧдзыд воздухыс, сы вӧсна мый сійӧ кӧдзыдджык, коридорысь пырӧ улітіыс.
Лэптӧй сисьсӧ вывлань.
Биыс катовтчас коридорланьыс.
Тайӧ петӧ комнатаысь вылітіыс кокни, шоныд воздухыс.
3. Природаын воздухыс дугдывтӧг вешйӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ.
Шонді шонтӧ мусӧ, но оз быдлаын ӧткодя.
Сійӧ местаясас, кӧні муыс шоналӧ ёнджыка, воздухыс лоӧ шоныдджык да кайӧ вывлань.
Сы пыдди воӧ кӧдзыд воздух.
Воздухыс дугдывтӧг вешъялӧ.
Воздухлӧн татшӧм мунӧмыс, либӧ вешйӧмыс, и шусьӧ тӧлӧн.
Мукӧд дырйи тӧлыс муртса тӧдчыштӧ, а корсюрӧ пӧльтӧ зэв ыджыд вынӧн.
Зэв ён тӧлыс шусьӧ ураганӧн (бушколӧн).
Сійӧ косявлывлӧ керка вевтъяс, чегъявлӧ пуяс, унатор жуглывлӧ.
Бушколыс торйӧн нин опаснӧй океанын.
Сійӧ кыпӧдӧ вывті гырысь гыяс, чегъялӧ корабль мачтаяс, вӧйтавлӧ чери кыян пыжъяс да гырысь пароходъяс.
4. Тӧлыс кӧ пӧльтӧ пустынясянь, сійӧ овлӧ кос, сэні этша ва паръясыс.
Сійӧ оз вай зэр, косьтӧ муяс, сотӧ кӧдзаяс.
Океансянь векджык пӧльтлӧ уль тӧв: сэні уна ва пар.
Татшӧм тӧлыс тшӧкыда вайӧ зэр либӧ лым.
Тӧв пӧльтлывлӧ уналадор боксянь.
Тӧвлысь направлениесӧ тӧдмалӧны флюгер отсӧгӧн.
Тайӧ — кӧрт флажок, коді кокниа бергӧдчӧ тӧв ньылыд (96 рис.).
Флюгерыс кӧ бергӧдчас лунвывлань, сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ войвывсянь.
Татшӧм тӧлыс шусьӧ вой тӧлӧн.
Кор пӧльтӧ лун тӧв, флюгерыс индӧ войвылӧ.
Ті тӧданныд, мый миян странасянь войвылын эм Севернӧй Ледовитӧй океан.
Сійӧ вевттьысьӧма йиясӧн.
Воздух сэні кӧдзыдджык СССР лунвылын дорысь.
Та вӧсна вой тӧв век вайӧ кӧдзыд поводдя.
Рытыввылын эм Атлантическӧй океан.
Ваыс сэні шоныдджык Севернӧй Ледовитӧй океанын серти.
Кор вой тӧлыс вежсьӧ рытыв тӧлӧн, поводдяыс векджык шондӧдӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый шоныд воздух кокньыдджык кӧдзыдысь?
2. Мыйла овлывлӧ тӧв?
3. Кутшӧм лёкторъяс вӧчлывлӧ бушков?
4. Флюгер бергӧдчис асыввылӧ.
Кысянь пӧльтӧ тӧлыс; кыдзи сійӧ шусьӧ?
5. Флюгер индӧ рытыввылӧ.
Кысянь пӧльтӧ тӧлыс; кыдзи сійӧ шусьӧ?
6. Гижӧй улынджык сетӧм таблицасӧ асланыд тетрадьясӧ да содтӧй сэтчӧ, мый индӧма, кольӧм тӧлысь кузя поводдя йылысь календарь серти.
Тайӧ таблицаыс серти тӧдмалӧй, кутшӧм тӧвъяс тшӧкыдджыка вайлісны шоныд, кутшӧмъяс — кӧдзыд, кутшӧмъяс — зэр либӧ лым.
7. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Китӧм, коктӧм, а ворота восьталӧ».
8. Гижӧй словарикӧ: флюгер, бушков.
Тӧв ним
Тӧлысьын кымын лун пӧльтіс татшӧм тӧлыс
Сы лыдысь кымын лун вӧлі
температураӧн
зэра
лымъя
0°-ысь шоныдджык
0°-ысь кӧдзыдджык
Вой тӧв
Асыв тӧв
Рытыв тӧв
Лун тӧв
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природаын да народнӧй овмӧсын тӧвлӧн тӧдчанлун @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 138-140}
Природаын да народнӧй овмӧсын тӧвлӧн тӧдчанлун.
1. Природаын кӧ воздухыс эз вешъяв местаысь местаӧ, жар странаясын, кӧні шондіыс вывті ёна пӧжӧ, лои ещӧ жарджык.
Кӧдзыд странаясын лои эськӧ ещӧ кӧдзыдджык.
Но тӧлыс нуӧ жар странаясысь шоныд воздухсӧ кӧдзыд странаясӧ, а кӧдзыд воздухсӧ — жар странаясӧ.
Та вӧсна жар странаясын лоӧ ыркыдджык, а кӧдзыд странаясын — шоныдджык.
2. Тӧв вешталӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ кымӧръяс, разӧдӧ васӧ став му пасьта.
Тӧлыс кӧ эз вӧв, кос местаясӧ эз эськӧ воны кымӧръяс.
Сэні эз эськӧ зэрлы да эз лымъявлы.
Косьмисны эськӧ юяс, тыяс да юкмӧсъяс.
3. Йӧз лолалӧмысь, бусысь, фабричнӧй да заводскӧй трубаясысь петан тшынысь воздухыс тшыксьӧ.
Эз кӧ вӧв тӧлыс, гырысь каръясын эськӧ чукӧрмис уна лёк воздух.
Но тӧлыс дугдывтӧг нуӧ тшыксьӧм воздухсӧ да сы пыдди вайӧ вӧръясысь да муяс вылысь сӧстӧм воздух.
4. Тӧв — ыджыд вын, кодӧн пӧльзуйтчӧны йӧз.
Миян Рӧдина лунвылын, восьса степъясын, кӧні тшӧкыда пӧльтӧ тӧв, сійӧ бергӧдлӧ ветрянӧй двигательяс, кодъяс бергӧдлӧны мельнича изкияс, лэптӧны юкмӧсысь либӧ прудысь ва, вӧчӧны электричество (97 рис.).
Миян учёнӧйяс, кодъяс изучайтӧны Севернӧй Ледовитӧй океан да тшӧкыда олӧны сылӧн йияс вылын, ветрянӧй двигательяс отсӧгӧн вӧчӧны электричество.
5. Морт велаліс вӧчны пыжъяс да корабльяс зэв нин важӧн.
Найӧ вӧлі мунӧны зэв ньӧжйӧ — пелысъяс отсӧгӧн.
Пелысӧн сыннысӧ вӧлі сьӧкыд.
Сэсся йӧзыс велалісны пӧльзуйтчыны тӧлӧн.
Корабльяс вылӧ кутісны сувтӧдавны парусъяса мачтаяс.
Тӧлыс пӧльтіс трусъяссӧ да йӧткис корабльясса водзлань (98 рис.).
Заданиеяс.
1. 99 да 100 рисунокъяс серти вӧчалӧй вертушкаяс да видзӧдӧй, кыдзи найӧ бергалӧны тӧв вынӧн.
2. Пуысь либӧ жӧчысь вӧчӧм вертушкаяс тулыснас сувтӧдӧй град йӧрӧ: найӧ кутасны повзьӧдлыны лэбачьясӧс, кодъяс кокалӧны градъяс вылысь кӧйдыс, рӧсада, том петасъяс.
3. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Бордъясӧн ӧвтчӧ, а места вылысь оз вӧрзьы».
4. Гижӧй словарикӧ: ветрянӧй двигатель, паруснӧй корабль.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи йӧз пӧльзуйтчӧны воздухӧн, медым асьнысӧ видзны кӧдзыдысь @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 140-141}
Кыдзи йӧз пӧльзуйтчӧны воздухӧн, медым асьнысӧ видзны кӧдзыдысь.
Медым керкаын вӧлі шоныдджык, тӧв кежлӧ ӧшиньясӧ пуктӧны мӧд пӧвста рамаяс.
Позьӧ думыштны, мый кык рама пыдди кокниджык вӧчны ӧтиӧс, но пуктыны сэтчӧ кыз стеклӧ.
Вӧлӧмкӧ, тадзи видзны шоныдсӧ комнатаын оз позь.
Колӧ, медым рамаяс костас вӧлі воздух слӧй.
Сійӧ бура видзӧ керкасӧ кӧдзыдысь.
Дзик татшӧм ногӧн жӧ видзӧ миян телӧлысь шоныдсӧ и паськӧм, торйӧн нин пасьяс.
Пасьын эм зэв уна гӧн.
Гӧнъяс костас эм воздух.
Кор ми шапкаалам гӧна шапка либӧ пасьталам пась, воздухыс, коді эм гӧнъяс костас, оз лэдз петны миян телӧлысь шоныдсӧ ортсӧ.
Валеги бурджыка видзӧ кокъяснымӧс кӧдзыдысь кучик либӧ резинӧвӧй сапӧгъяс серти.
Сы вӧсна мый гынын, кодысь вӧчӧма валегисӧ, воздухыс унджык кучикын либӧ резинаын серти.
Ыджыдджык башмакын коклы шоныдджык дзескыдын серти, сы вӧсна мый ыджыдджыкас телӧ да кӧмкот костын воздух слӧйыс кызджык.
Сійӧ видзӧ шоныдсӧ петӧмысь.
Ті тӧданныд нин, мый лым видзӧ кынмӧмысь кӧдзаяс.
Лым чиръяс костын эм воздух.
Сійӧ и оз сет кӧдзыдлы воны быдмӧгъясӧдз.
Вопросъяс да задание.
1. Кыдзи йӧзыс пӧльзуйтчӧны воздухӧн, медым видзны асьнысӧ кӧдзыдысь?
2. Мыйла валеги бурджыка видзӧ кӧдзыдысь кучик либӧ резинӧвӧй сапӧгъяс серти?
3. Кутшӧм башмакын ёнджыка кынмӧны кокъяс: дзескыдын али прӧстджыкын; мыйла?
4. Мерайтӧй температура лым улысь да лым веркӧсысь; кӧні шоныдджык?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сотчыны колӧ воздух @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 141-142}
Сотчыны колӧ воздух.
Тӧданныд-ӧ ті, мыйла вӧчӧны розьяс карасин лампа горелкаын, самӧварын?
Вочавидзны тайӧ юалӧмыс вылӧ тіянлы отсаласны опытъяс.
1 опыт.
Босьтӧй куим сись, сувтӧдӧй пызан вылӧ да ӧзталӧй.
Ӧти сисьсӧ вевттьӧй стӧканӧн, мӧдсӧ банкаӧн, а коймӧдсӧ энӧ вевттьӧй.
Стӧканӧн вевттьӧм сисьыс пыр жӧ кусӧ; банкаын кутас ломзьыны дырджык, но мыйкӧ дыра мысти и сійӧ кусас.
Вевттьытӧм сисьыс кутас сотчыны сэтчӧдз, кытчӧдз оз быр (101 рис.).
Стӧканын серти банкаын воздухыс унджык, та вӧсна сисьыс и сотчӧ дырджык.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый сотчыны колӧ воздух.
2 опыт.
Сувтӧдӧй ӧзтӧм сисьсӧ пызан вылӧ, вевттьӧй сійӧс лампа стеклӧӧн.
Сисьыс кутас тшынӧдны да регыд мысти кусас.
Выльысь ӧзтӧй сисьсӧ да вевттьӧй сійӧс лампа стеклӧӧн, кодӧс сувтӧдӧй кык ӧткызта пӧвторъяс вылӧ сэтшӧм ногӧн, медым воздухыс кокньыда вермис пырны стеклӧ увтіыс.
Ӧні сисьыс сотчӧ да оз кус (102 рис.).
Мӧд опытыс петкӧдлӧ, мый сотчӧм вылӧ колӧ, медым век воис свежӧй воздух.
Ӧні ті гӧгӧрвоинныд, мыйла вӧчӧны розьяс карасин лампа горелкаӧ, а сідз жӧ самӧварлӧн улі юкӧнас.
Тайӧ розьясӧдыс локтӧ свежӧй воздух, коді колӧ сотчигӧн.
Пачын та могысь вӧчсьӧ поддувало.
Кор кӧсйӧны дугӧдны сотчӧмсӧ, тупкӧны сотчантор дінӧ воысь воздухсӧ.
Биа ӧгыр кӧ пуктам гырничӧ да топыда вевттям, найӧ кусасны.
Татшӧмтор жӧ артмӧ шойыскӧд самӧварын, кор сійӧс тупкӧны вевтӧн.
Морт вылын кӧ ӧзъяс паськӧмыс, сійӧс пыр жӧ колӧ вевттьыны эшкынӧн, пальтоӧн либӧ кутшӧмкӧ паськӧмӧн, медым бисӧ кольны воздухтӧг.
Вопросъяс.
1. Мыйла карасин лампа горелкаын вӧчӧма розьяс?
2. Мыйла пачын вӧчӧны поддувало?
3. Мыйла кусӧ биа ӧгыр гырничын, кор сійӧс топыда вевттям?
4. Мый колӧ вӧчны, мортлӧн кӧ ӧзйис паськӧмыс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кислород @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 142-143}
Кислород.
Учёнӧйяс вӧчалісны опытъяс воздухӧн да тӧдмалісны, мый сійӧ артмӧма разнӧй газъясысь.
Тӧдмасям кык газлӧн —  кислородлӧн да углекислӧй газлӧн свойствоясӧн.
Опыт.
Чукӧртӧй прибор, кыдзи петкӧдлӧма 103 рисунок вылын.
Пуктӧй пробиркаӧ пань джын марганцовокислӧй калий.
Пробиркасӧ шонтӧй спиртовка биӧн.
Недыр мысти трубкаысь кутасны петны кислород болькъяс.
Кислородыс — пырыс тыдалана да рӧмтӧм газ.
Болькъясыс кыпӧдчӧны да вочасӧн йӧткӧны пробиркаысь васӧ.
Мыйӧн пробиркаыс тырас кислородӧн, лэптӧй пробиркасӧ да сюйӧй сы пытшкӧ ӧгыралысь сартас.
Сартасыс ломзяс югыд биӧн.
Сідзкӧ, кислород поддерживайтӧ сотчӧм.
Со мыйла сотчигӧн пыр колӧ свежӧй воздух.
Ещӧ интереснӧйджык на стальнӧй проволокаӧн опыт.
Босьтӧны вӧсньыдик проволока тор, сы помӧ крепитӧны шом тор да ӧзтӧны спиртовка биын.
Проволокасӧ ӧдйӧ сюйӧны кислород тыра бутылкаӧ.
Шомыс пырысь-пыр жӧ кутас ӧзйыны яръюгыд биӧн да ӧзтӧ проволокасӧ.
Проволокаыс сотчӧ зэв югыд би киньяс резігтыр (104 рис.).
Кислородыс колӧ оз сӧмын сотчигӧн, но и лолалӧм вылӧ.
Кор йӧз кыпӧдчӧны зэв вылӧ, налы кислородыс оз кут тырмыны.
Медым не кувны, налы сьӧрсьыныс лоӧ босьтны тайӧ газыс тыра приборъяс.
Ӧткымын висьӧмъяс дырйи врачьяс сетӧны висьысьяслы лолавны чистӧй кислород.
Вопрос да задание.
1. Мый ті тӧдмалінныд кислород йылысь?
2. Гижӧй словарикӧ: кислород.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Углекислӧй газ @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 143-144}
Углекислӧй газ.
1 опыт.
Чукӧртӧй прибор, кыдзи петкӧдлӧма 105 рисунок вылын.
Колбаӧ пуктӧй мел да кисьтыштӧй разведитӧм солянӧй либӧ уксуснӧй кислота.
Мелыс чилснитас, и сэтысь кутас торъявны углекислӧй газ да чукӧрмыны пробиркаӧ.
Кор газыс чукӧрмас пробирка тырыс, тупкӧй сійӧс чуньӧн да васьыс кыскӧй.
Пробиркаӧ сюйӧй биа сартас.
Сійӧ кусас.
Углекислӧй газыс оз поддерживайт сотчӧм.
2 опыт.
Сувтӧдӧй дозйӧ куим сись: ӧтисӧ ичӧтӧс, мӧдсӧ ыджыдджыкӧс, коймӧдсӧ ещӧ ыджыдджыкӧс.
Лэдзӧй дозйӧ трубка, кодӧс нюжӧдӧма колбасянь, кӧні артмӧ углекислӧй газ (106 рис.).
Сисьясыс кутасны кусны: первойӧн кусас медічӧтыс, сэсся шӧркодьыс да медбӧрын — ыджыдыс.
Мыйла сисьясыс эз кусны ӧттшӧтш?
Углекислӧй газ сьӧкыдджык воздухысь.
Первойсӧ газыс чукӧрмис дозлӧн улыс юкӧнас — и сэки кусіс медічӧт сисьыс.
Сэсся газыс воис доз шӧрӧдзыс — эз кут ломзьыны шӧркодь сисьыс.
Кор углекислӧй газыс тыртіс дозсӧ ставнас, кусіс медыджыд сисьыс.
Углекислӧй газ тыдавтӧм да рӧмтӧм.
Углекислӧй газ тыра банкаӧ кӧ йӧртны шырӧс, сійӧ ӧдйӧ кулас.
Углекислӧй газыс оз поддерживайт лолалӧм.
Вопросъяс да задание.
1. Кыдзи перйӧны углекислӧй газ?
2. Мый ӧткодьыс углекислӧй газлӧн да кислородлӧн?
3. Мыйӧн углекислӧй газ торъялӧ кислородысь?
4. Гижӧй словарикӧ: углекислӧй газ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи вежсьӧ лолалігӧн да сотчигӧн воздухлӧн состав @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 144-145}
Кыдзи вежсьӧ лолалігӧн да сотчигӧн воздухлӧн состав.
1 опыт.
Лэдзӧй трубка помсӧ приборлысь, кӧні артмӧ углекислӧй газ (105 рис.), известкӧвӧй ва тыра стӧканӧ (известкӧвӧй васӧ позьӧ ньӧбны аптекаысь).
Ваыс лоӧ гудыр.
Сідзкӧ, углекислӧй газыс гудыртӧ известкӧвӧй васӧ.
2 опыт.
Ас пытшканыд ыджыда лолыштӧй.
Босьтӧй воманыд стекляннӧй трубка либӧ идзас пом.
Ньӧжйӧникӧн сы пыр пӧльтӧй сӧдз известкӧвӧй ваӧ, кодӧс кисьтӧма пробиркаӧ.
Известкӧвӧй ваыс лоӧ гудыр.
Сідзкӧ, миянӧн бӧр лолыштӧм воздухын эм уна углекислӧй газ.
3 опыт.
Стӧканӧ, кытчӧ пыдӧсас кисьтӧма известкӧвӧй ва, проволока йылын лэдзӧй биа сись.
Стӧкансӧ вевттьӧй стеклӧӧн.
Сисьыс недыр мысти кусас, сы вӧсна мый стӧканысь став кислородыс бырас сотчӧм вылӧ.
Известкӧвӧй васӧ солькйӧдлыштам.
Сійӧ лоӧ гудыр.
Сідзкӧ, сись сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ.
Углекислӧй газ артмӧ и пес, карасин да мукӧдтор сотчигӧн.
Вопросъяс.
1. Мый лоӧ известкӧвӧй ваӧн, сы пыр кӧ лэдзны углекислӧй газ?
2. Кутшӧм газ артмӧ бӧр лолыштігӧн; кыдзи ті тайӧс тӧдмалінныд?
3. Кыдзи вежсьӧ воздухлӧн составыс мыйкӧ сотчигӧн; кутшӧм газ сэки бырӧ, а кутшӧм артмӧ?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Воздухӧс пӧкӧритӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 145-149}
Воздухӧс пӧкӧритӧм.
1. Важысянь йӧз мечтайтлісны сы йылысь, медым лэбавны воздухӧд.
Найӧ вӧчлывлісны быд сикас аппаратъяс, кодъяс вӧліны бордъяс сямаӧсь.
Но муысь кыпӧдчыны эз удайтчыв.
Воздухӧ первой мортӧн кыпӧдчис воздушнӧй шар вылын Рязаньса олысь Крякутной 1731 воын.
Кыпӧдчынысӧ сійӧ используйтіс пӧсь воздух.
Крякутной вӧчис топыд матерьеысь ыджыд шар, кодлӧн вӧлі уліас розь да петля.
Розьӧдыс шарсӧ тыртіс пӧсь воздухӧн да пуксис петляас.
Сы вӧсна мый пӧсь воздухыс кокни, шарыс кутіс кыпӧдчыны.
Кор воздухоплаватель качис кыдз пуясысь вылӧджык, тӧлыс нӧбӧдіс сійӧс кӧлӧкӧльня вылӧ.
Сэтчӧ швачкысьӧм бӧрын Крякутной муртса эз пӧгибнит.
Шуд вылад, сійӧ удитіс кутчысьны кӧлӧкӧлъясӧ кӧрталӧм гезйӧ да тадзи коли ловйӧн (107 рис.).
Пемыд, велӧдчытӧм йӧз сэкся кадӧ повлісны быдсяма выльторйысь да вӧвлытӧмторйысь.
Найӧ лыддьывлісны, мый ен кӧ абу сетӧма йӧзлы бордъяс, нинӧмла и лэбавны воздухӧд.
Рязаньын кутісны сёрнитны, мый Крякутной кутӧ йитӧд «нечистӧй силакӧд», «дявӧлкӧд».
Повтӧм воздухоплавательӧс вӧтлісны карысь.
XIX нэмын воздушнӧй шаръяс вылын лэбзьылісны уна повтӧм роч йӧз.
Но шаръяссӧ пӧльтлывлісны эз нин пӧсь воздухӧн, а зэв кокни газӧн.
2. Кызьӧд нэмын зэв вылӧ кыпӧдчӧм могысь кутісны вӧчны стратостатъяс (108 рис.).
Стратостат — сійӧ воздушнӧй шар, но сэтчӧ крепитӧма абу восьса кӧрзина, а быд боксянь топыда тупкӧм гондола.
Зэв вылын воздухын кислородыс зэв этша да морт вермас пӧдны.
Гондолаын йӧзыс лолалӧны сэтшӧм жӧ воздухӧн, кутшӧм и му вылын.
Сылӧн составыс вӧчсьӧ ӧткодьӧн торъя аппаратъясӧн.
Гондолаӧ сувтӧдӧны мувывса йӧзкӧд йитӧд кутӧм могысь радио да научнӧй наблюдениеяс нуӧдӧм вылӧ разнӧй приборъяс.
Стратостатъяс вылын сӧветскӧй учёнӧйяс кыпӧдчылісны 22 км вылнаӧ.
3. Воздушнӧй шарӧн оз позь веськӧдлыны: сійӧ лэбзьӧ сэтчӧ, кытчӧ нуӧ тӧв.
Знаменитӧй русскӧй изобретатель Александр Фёдорович Можайский смела босьтчис вӧчны сэтшӧм аппарат, коді эськӧ вермис лэбзьыны морт вӧля серти, а эз лэбзьы сэтчӧ, кытчӧ нуӧ тӧв.
Ассьыс опытъяссӧ Можайский заводитіс бумагаысь вӧчӧм змейсянь, кутшӧмӧн ворслывлӧны челядь.
Змейыс воздухысь сьӧкыдджык, мыйла нӧ сійӧ вермӧ лэбзьыны?
Воздухас сійӧс кутӧ тӧв, коді кучкӧ сыӧ улісяньыс.
А оз-ӧ вермы змейыс кыпӧдны воздухӧ и мортӧс?
Можайский вӧчис зэв ыджыд змей, кытчӧ лӧсьӧдіс мортлы пуксянін, змейсӧ кӧрталіс тройка вӧла телега бердӧ.
Вӧвъяс кыккокйыв кутісны гӧнитны шыльыд видз вывті.
Змей, кӧні пукаліс морт, качис воздухӧ.
Змейӧн вӧчӧм опыт бӧрын Можайский вӧчис лэбалан аппарат — первой самолёт.
1882 вося гожӧмын Петербургсянь неылын ставсӧ вӧлі дасьтӧма лэбзигкежлӧ.
Можайскийлӧн отсасьысьыс пуксис самолётӧ.
Кутіс кывны уджалысь машиналӧн да пропеллеръяслӧн шы.
Со аппаратыс вӧрзис местасьыс, котӧртіс вольсалӧм пу туй кузя, торйӧдчис мусьыс да кыпӧдчис воздухӧ (109 рис.).
Видз весьтті 200 кымын м лэбзьӧм бӧрын аппарат лючки-ладнӧ лэччис муӧ.
Тайӧ вӧлі мирын самолёт вылын первойысь лэбзьылӧм.
4. Царскӧй Россияын самолётъяссӧ ньӧблісны граница сайысь.
Сӧветскӧй власть дырйи разнӧй каръясын вӧлі стрӧитӧма авиационнӧй заводъяс.
Ӧні миян странаын эм уна зэв бур самолёт, кодъяс лэбалӧны выліті, ылӧдз да ӧдйӧ.
Быд лун Москваысь да СССР-лӧн мукӧд каръясысь лэбзьӧны миян зэв паськыд Рӧдина быд помӧ пассажирскӧй да грузӧвӧй самолётъяс.
Самолётъяс отсӧгӧн нуӧдсьӧ тыш видз-му овмӧсса вредительяскӧд (100 рис.), киськалӧны удобрениеяс быдмӧгъяс вылӧ, кӧдзӧны вӧр пу да кустарник кӧйдысъяс.
Лётчикъяс видзӧны миянлысь вӧръяснымӧс пӧжаръясысь.
Самолётъяс вывсянь мореын тӧдмалӧны, кытчӧ мунӧны чери кӧсякъяс.
Санитарнӧй авиация нуӧ ылі районъясӧ врачьясӧс, медым ӧдйӧ сетны отсӧг висьысьлы, нуалӧны висьысьясӧс да лекарствояс.
СССР-са военнӧй воздушнӧй флот видзӧ сӧветскӧй йӧзлысь мирнӧй удж.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла пӧсь воздухӧн пӧльтӧм шар кыпӧдчӧ вывлань?
2. Кыдзи стрӧитісны первой самолёт?
3. Мый вылӧ используйтӧны самолётъяссӧ?
4. 111, 112 да 113 рисунокъяс серти вӧчӧй парашютлысь, планёрлысь (мотортӧм да пропеллертӧм лэбалан аппарат) да «гут» вертолётлысь модельяс.
5. Гижӧй словарикӧ: воздушнӧй шар, стратостат, гондола, самолёт, пропеллер.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Воздух» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 152}
«Воздух» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс.
1. Кыдзи докажитны, мый миян гӧгӧр эм воздух?
2. Кыдзи докажитны, мый воздух босьтӧ места?
3. Мый лоӧ воздухкӧд сійӧс шонтігӧн да сійӧс кӧдзӧдігӧн?
4. Кыдзи тӧдмалісны, мый воздухлӧн эм сьӧкта?
5. Кутшӧм воздух кокньыдджык: шоныд али кӧдзыд; кыдзи тайӧс прӧверитны?
6. Мыйла тӧвзьысьлӧ?
7. Кутшӧм тӧвъяс овлӧны?
8. Кыдзи морт используйтӧ тӧвлысь вын?
9. Мый ӧткодьторйыс кислородлӧн да углекислӧй газлӧн да мыйӧн найӧ торъялӧны?
10. Кыдзи вежсьӧ воздухлӧн составыс сотчигӧн да лолалігӧн?
11. Лыддьӧй «Воздух» тема кузя словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый найӧ петкӧдлӧны.
==МИЯН СТРАНАЫН ПРИРОДА да УДЖ ЙЫЛЫСЬ КАРТИНАЯС
==МИЯН МЕСТНОСТЬ
{М. Матусовский (комиӧдіс В. А. Попов) @ Том натуралистъяслӧн марш @ сьыланкыв @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 153-154}
Том натуралистъяслӧн марш.
М. Матусовский.
1. Чужан му кузя восьлавны кыпыд,
Пӧрт да ноп миян мыш сайын — со.
Туйын ми асывводзсянь да рытӧдз,
Вӧльнӧй мунымлы помыс оз ло.
Ыджыд книга моз воссьӧ рыт сёрӧдз
Миян водзын ас мунымлӧн эрд.
Татшӧм книгасӧ мӧвпалігсорӧн,
Нимкодь миянлы лыддьыны, дерт.
Припев:
Мунам следопытъяс быттьӧ,
Туйыс восьса тай кӧть кытчӧ,
И став туйсӧ аддзам ми.
Ми — юннатъяс,
Чужим-быдмим шуда кадӧ
Югыд мунымлӧн ныв-пи.
2. Лӧсьыд миянлы вой кольны вонйын,
Вуджны яг пырыс веськыда век.
Лэбач оланног стӧч гӧгӧрвоны,
Лэбач сёрнисӧ тӧдмавны сэк.
Сьылысь лэбачьяс ыстӧны чолӧм,
Коръя пуяскӧд радлӧ збой шор.
Тадзи восьлавны му кузя колӧ,
Нимкодь быдторсӧ тӧдмавны, ёрт.
Припев.
3. Челядь, ассьыд став сямтӧ кӧ сетны,
Мӧвпкӧд йитны кӧ сьӧлӧмлысь би,
Сэк кружковец-юннатъясысь петны
Ӧд учёнӧйясӧн вермам ми.
Сетчас вӧр-ваыс мортлы, мед бура
Кужис дзордзавны ас чужан му.
Йӧзлӧн шуд вылӧ уджавны сюрӧ —
Нимкодь миянлы, кыдз кӧть эн шу!
Припев.
Задание.
«Мӧд ступеня пионерлӧн песенник» серти велӧдчӧй пионерскӧй отрядын сьывны «Том натуралистъяслӧн марш» сьыланкыв.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ассьыныд местность изучитӧм кузя заданиеяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 154}
Ассьыныд местность изучитӧм кузя заданиеяс.
1. Дженьыдика гижӧй асланыд школагӧгӧрса местность йылысь.
2. Природа йылысь календарьяс серти, кодъясӧс ті нуӧдінныд, гижӧй «Миян местностьын волӧн кадъяс» тема вылӧ сочинение.
3. Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм полезнӧй ископаемӧйяс эмӧсь тіян районын, кыдзи найӧс перйӧны да используйтӧны.
4. Чукӧртӧй коллекция дикӧй да культурнӧй быдмӧгъяслысь, кодъяс медъёна паныдасьлӧны тіян школа матігӧгӧрын.
5. Тӧдмалӧй, кутшӧм дикӧй животнӧйяс олӧны тіян местностьын, кутшӧм пӧльза либӧ вред найӧ вӧчӧны.
Ставсӧ, мый тӧдмаланныд, дженьыдика гижалӧй.
6. Гижӧй сочинение «Мыйӧн занимайтчӧны миян местностьса олысьяс» тема вылӧ.
7. Тӧдмалӧй да гижӧй, коді да кыдзи тіян районын тӧждысьӧ природа видзӧм вӧсна.
Асьныд заводитӧй участвуйтны тайӧ уджас.
Юклӧй тайӧ заданиеяссӧ торъя звенояс костын.
Звеноясса уджъясысь лӧсьӧдӧй класслысь альбом да котыртӧй «Миян местность» выставка.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кутам тӧждысьны лэбачьяс — миян другъяс вӧсна @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 155-157}
Кутам тӧждысьны лэбачьяс — миян другъяс вӧсна.
(Пионеръяс да школьникъяс дінӧ учёнӧй-биолог П. А. Мантейфельлӧн шыӧдчӧмысь.)
Тля, гут-гагъяс да налӧн номыръяс, разнӧй бобувъяслӧн лёльӧяс — садъяслӧн, град йӧръяслӧн, муяслӧн, вӧръяслӧн, став веж мирыслӧн зэв лёк врагъяс.
Найӧ нёнялӧны да йирӧны коръяс, сёйӧны бутонъяс да дзоридзьяс, сёйӧны турун, жуглӧны пуяслысь весиг медся кыз да чорыд кырсьсӧ.
Коді нӧ петӧ дорйыны веж царствосӧ?
Лэбачьяс.
Лэбачыс зэв уна, и найӧ отсалӧны мездысьны тайӧ врагъяссьыс.
Миянлы ковмис эськӧ лыддьӧдлыны нимъяссӧ зэв уна лэбачлысь, кодъяс видзӧны колхознӧй урожай.
Со мыйла тіянлы, челядь, колӧ тӧждысьны лэбачьяс вӧсна.
Мыйӧн ті верманныд налы отсавны?
Лунвылӧ лэбалысь лэбачьяслы колӧны уна вожа кустъяс, сук лапъя коз пуяс, гырысь пуяс, джуджыд турунаинъяс.
Тіян сиктын либӧ карын кӧ пуясыс этша, садиталӧй найӧс, школа дінӧ лӧсьӧдӧй парк, дӧзьӧритӧй пуяссӧ.
Эн лэдзӧй кӧзаясӧс йирны пуяссӧ.
Тулысын быд керка дорӧ ӧшӧдӧй скворечникъяс, тӧлын, тувсовъя да арся лёк поводдяяс дырйи лэбачьясӧс вердыштлывлӧй.
А медся главнӧйыс — некор энӧ косявлӧй позъяссӧ да энӧ вӧрӧдӧй сэтысь колькъяссӧ, энӧ виалӧй лэбачьясӧс.
Энӧ лэдзӧй тайӧс вӧчны ёртъяснытӧ, посниджык чой-вокнытӧ.
Лэбачьяс — миян медбур, вернӧй другъяс.
Заданиеяс.
1. Тшӧтш вӧчалӧй лэбачьяслы оланінъяс (114 рис.) да участвуйтӧй Лэбач лун нуӧдӧмын.
Сьӧкыд кӧ вӧчны аслыныд, корӧй, медым тіянлы отсалісны гырысьджыкъяс.
2. Видзӧдӧй 115 рисунок.
Гижалӧй тетрадяныд тӧвйысь лэбачьяслысь нимъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Почва @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 157-159}
Почва.
1. Уськӧдӧй тӧд выланыд юлӧн кыръя берег дорӧ экскурсия.
Сэні ті аддзылінныд му слӧйяс.
Найӧ вӧліны разнӧй рӧмаӧсь да разнӧй кызтаӧсь.
Вылысса слӧйыс — пемыд рӧма да небыдджык, сэтчӧ паськалӧмаӧсь быдмӧг вужъяс.
Сійӧ шусьӧ почваӧн.
Почва колӧ быдмӧгъяслы.
Гылалӧм коръяс, косьмӧм турун, кулӧм животнӧйяс сісьмӧны да почваын артмӧдӧны перегной.
Сійӧ пемыд рӧма.
Босьтӧй неуна почва да бура видзӧдӧй.
Абу-ӧ кольӧма сэтчӧ быдмӧгъяслӧн да животнӧйяслӧн сісьмытӧм колясъяс?
1 опыт.
Гуталин улысь дозйӧ пуктыштӧй неуна почва да видзыштӧй сійӧс би весьтын (116 рис.).
Недыр мысти почваысь кутас петны лӧзоват тшын, и ті кыланныд сотчӧм дук.
Тайӧ сотчӧ перегной, коді артмӧма быдмӧг да животнӧй колясъясысь.
Опытсӧ кӧ вӧчны примус вылын, перегнойыс сотчас ставнас да почва рӧмыс лоӧ югыд.
Перегнойыс эм быд почваын, сӧмын ӧтиясын сійӧ этша, мӧдъясын — уна.
Кымын унджык перегнойыс почваын, сымын сійӧ пемыдджык рӧма.
Почва, кӧні эм уна перегной, шусьӧ чернозёмнӧйӧн.
Татшӧм почваас быдмӧгъяс быдмӧны торйӧн бура да сетӧны озыр урожайяс.
2 опыт.
Ки тыр почва, кытысь сотӧмаӧсь перегнойсӧ, кисьтӧй ва тыра стӧканӧ да гудралӧй сартас торйӧн.
Ваыс лоӧ гудыр.
Сулӧдыштӧй васӧ.
Кор ваыс лоӧ пӧшти сӧдз, стӧкан пыдӧсысь ті аддзанныд лыа, а сы вылысь — сёй (117 рис.).
Сідзкӧ, почваын эм лыа да сёй.
Почваын кӧ сёйыс уна, сійӧс шуӧны сёйӧд почваӧн.
Сёй пыр омӧля йиджӧ ва.
Со мыйла тулысын лым сылӧм бӧрын сёйӧд почваясӧ ёна чукӧрмӧ ва да найӧ дыр оз косьмыны.
Сёйӧд почваясыс тулысын дыр оз шонавны.
Та вӧсна быдмӧг петасъясыс сэні мыччысьӧны сёрӧнджык лыа почва вылын серти.
Кос гожӧмӧ сёйӧд почваяс лоӧны из кодь чорыдӧсь.
Татшӧм топыд почваас воздухыс этша.
Сэні омӧля паськалӧны быдмӧг вужъяс.
Сёйӧд почвасӧ зэв сьӧкыд гӧрны-пинёвтны: зэригъясӧн сійӧ сибдӧ, а кос дырйи зэв чорыд.
Почваяс, кӧні эм уна лыа, шусьӧны лыа почваӧн.
Лыа киськасьӧ да сы пыр бура йиджӧ ва.
Та вӧсна лыа почваясыс ӧдйӧ .косьмӧны да бура шоналӧны.
Татшӧм почваяс вылас быдмӧг петасъяс мыччысьӧны водзджык сёйӧд почва вылын серти.
Но лыа почваяс гӧльӧсь ваӧн.
3 опыт.
Жӧч банкаӧ пуктӧй неуна почва да шонтӧй сійӧс спиртовка вылын.
Кутыштӧй почва весьтас кӧдзыд стеклӧ тор.
Сэні артмасны ва войтъяс (118 рис.).
Кытысь нӧ лои ваыс?
Сійӧ вӧлӧма почваын.
Шонтігӧн ваыс пӧри тыдавтӧм парӧ, коді кӧдзыд стеклӧ вылын бара вуджис жидкӧй состояниеӧ.
Сідзкӧ, почваын эм ва.
Ваыс колӧ быдмӧгъяслы, кодъяс ватӧгыс косьмӧны.
4 опыт.
Ва тыра стӧканӧ пуктӧй неыджыд кос почва тор.
Ті казяланныд, мый сыысь петӧны воздух болькъяс.
Сідзкӧ, почваын эм воздух.
Сійӧ сідз жӧ колӧ быдмӧг олӧм вылӧ.
2. Медым босьтны бур урожай, почвасӧ йӧзыс обрабатывайтӧны: гӧрӧны да пинёвтӧны.
Та бӧрын сійӧ лоӧ небыдджык.
Почваас бура йиджас ва, кокниа ветлӧдлас воздух.
Небыд муын кӧйдысыс ӧдйӧ чужӧ, петасъясыс кокниа мыччысьӧны ортсыӧ, а вужъясыс бура паськалӧны.
Почвасӧ обработайтӧмыс бырӧдӧ ёг турун.
Вреднӧй гагъяслӧн колькъясыс да лёльӧясыс мусӧ гӧригӧн веськалӧны веркӧсӧ.
Тані на пиысь унаӧн кулӧны жарла либӧ кӧдзыдла, косла либӧ вывті васӧд вӧсна.
Выльӧн гӧрӧм почва вылысь тшӧкыда позьӧ аддзыны сьӧд ракаясӧс, ракаясӧс, чавканъясӧс, скворечьясӧс, чипанъясӧс.
Тайӧ лэбачьясыс сёйӧны вреднӧй гагъясӧс.
3. Медым босьтны озыр урожай, почвасӧ вынсьӧдӧны.
Медбур удобрение — куйӧд.
Зэв бур удобрение — лэбач куйӧд.
Почва вынсьӧдӧм могысь тшӧкыда вӧчӧны компост (абу коми ни абу роч кыв, лоӧ — сорлалӧмтор).
Сійӧс вӧчӧны разнӧй быдмӧг да животнӧй шыбласысь, торфысь, перегнойнӧй муысь, куйӧдысь.
Миян странаын зэв тшӧкыда применяйтӧны минеральнӧй удобрениеяс.
На лыдысь ӧткымынъясӧс перйӧны му пытшкысь — тайӧ полезнӧй ископаемӧйяс; мукӧдъяссӧ вӧчӧны искусственнӧя.
Муӧ пыртӧны и пуысь артмӧм пӧим.
Тайӧ сідз жӧ минеральнӧй удобрение.
Пӧимсӧ чукӧртӧны паньясысь да видзӧны косінын.
Куйӧдысь да лэбач куйӧдысь, ваӧ гудралӧмӧн, вӧчӧны кизьӧр удобрение.
Сійӧс кисьталӧны ляпкыдик канаваясӧ, кодъясӧс кодйӧны капуста, томатъяс да мукӧд быдмӧгъяс пӧлӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйысь артмӧма почва?
2. Мыйысь артмӧ перегной?
3. Мыйӧн торъялӧны лыа почваяс сёйӧд почваясысь?
4. Кыдзи докажитны, мый почваын эм ва да воздух?
5. Мый могысь мусӧ гӧрӧны да пинёвтӧны?
6. Мыйла да мыйӧн мусӧ вынсьӧдӧны?
7. Чукӧртӧй пӧим школаса град йӧр да колхозса муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
8. Гижӧй словарикӧ: перегной, чернозёмнӧй почва, компост, минеральнӧй удобрениеяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Школаса участок вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 160}
Школаса участок вылын.
Лунысь лунӧ тувсовъя шонді шонтӧ пыр ёнджыка.
Косьмис му, вежӧдіс турун, пуяс вылын паськалісны коръяс.
Воис кад школаса град йӧрын пуктыны картупель.
Зыръясӧн да кӧрт куранъясӧн школьникъяс петісны асланыс участокӧ да пӧся босьтчисны уджӧ.
Челядь небзьӧдісны мусӧ да вӧчисны гуранъяс.
Участок ӧти джынъяс найӧ быд гуранӧ пуктісны ки тыр пач пӧим да ӧти картупельӧн.
Участок мӧд джынъяс найӧ пуктісны картупельсӧ удобрениетӧг.
Гожӧм чӧж школьникъяс картупельсӧ бура дӧзьӧритісны: быд куст гӧгӧр мусӧ небзьӧдісны, мудйисны сійӧс.
Арнас участок кыкнан джынсьыс урожайсӧ чукӧртісны торйӧн да сійӧс веситісны.
Тыдовтчис, мый сійӧ почваас, кодӧс вынсьӧдісны пӧимӧн, урожайыс лои унджык да картупельыс сэні вӧлі гырысьджык.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм опыт вӧчисны челядь да мый сыысь найӧ тӧдмалісны?
2. Вӧчӧй картупельӧн татшӧм жӧ опыт школаса участок вылын либӧ асланыд град йӧрын.
3. Вӧчӧй опыт кукурузаӧн.
Участок ӧти джынъяс пуктӧй быд гуранӧ ки тыр перегной да 1—2 пань тыр пӧим; гудралӧй ставсӧ муыскӧд.
Участок мӧд джынъяс мусӧ эн вынсьӧдӧй.
==ЫЛІ ВОЙВЫЛЫН
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Седовлӧн путешествуйтӧм @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 160-163}
Седовлӧн путешествуйтӧм.
(Висьт.)
1. Йӧзыс важысянь нин зільлісны волыны му шарса медся войвыв точкаӧ — Войвыв полюсӧ.
Корсьӧй сійӧс глобус вылын.
Войвыв полюс да сы бердын зэв паськыд места вевттьысьӧмаӧсь йиясӧн.
Тайӧ вӧлі революцияӧдз.
Роч мореплаватель Георгий Седов решитіс котыртны Войвыв полюсӧ экспедиция додьяс вылын, кытчӧ доддялӧма понъясӧс.
Царскӧй правительство та вылӧ деньгасӧ эз сет.
Ковмис сійӧс чукӧртны разнӧй йӧзлысь.
Чукӧртӧм деньгаыс вылӧ Седов медаліс парусно-парӧвӧй судно.
1912 вося августын экспедицияса мукӧд йӧзкӧд сійӧ петіс Архангельскӧй портысь Белӧй мореӧ да веськӧдіс ассьыс судносӧ войвывлань.
2. Заводитчис суровӧй войвыв ваясын плавайтӧм.
Новӧй Земля берегъяс дорын судно веськаліс ён штормӧ.
Аслас дневникын Седов сы йылысь гижӧма: «Штормыс вӧлі зэв чорыд, весиг страшнӧй.
Миянӧс нуис берег дорысь.
Джын командаыс висьмис судно качайтӧмысь.
Мостик вылын ме дзикӧдз кӧтаси.
Кӧдзыд, лымйыс швачкӧ чужӧмӧ.
Судноӧ кутіс ёна пырны ва.
Ме чорыда решиті не сетчыны, кытчӧдз ог матыстчӧй берегӧдз.
Парусъяссӧ тӧлыс зэв ёна зэлӧдіс.
Чилзӧм, чипсӧм да понъяслӧн нора омлялӧм.
Мореыс судно гӧгӧрын пуӧ еджыд быгйӧн».
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг судноыс муніс войвывлань.
Новӧй Земля берегъяс дорын Седов сувтӧдіс судносӧ тӧвйыны (119 рис.).
3. Локтан гожӧм чӧжыс судно вӧлі йи пытшкын.
Сӧмын 1913 вося сентябрын Седов вермис мӧдӧдчыны водзӧ, войвывлань.
Сентябрь шӧрын судно матыстчис Земля Франца-Иосифа берегъяс дорӧ.
Тані ковмис бара тӧвйыны.
Ломтасыс эз вӧв.
Судноса парӧвӧй котёлъяс кусісны.
Пуксисны кӧдзыдъяс.
Пачьяссӧ ломтісны жуглӧм ящикъясӧн да морскӧй животнӧйяслӧн — моржъяслӧн госӧн.
Омӧля сёйӧм вӧсна уна матрос висьмисны цингаӧн: пыкталісны пинь анъяс, кутісны шатласьны пиньяс.
Висьмис и Седов.
Та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ зіля кутіс лӧсьӧдчыны мунны водзӧ понъясӧн.
4. Войвыв полюслань Седов мӧдӧдчис кык матроскӧд.
Туйыс вӧлӧма зэв сьӧкыд: бушколӧн нӧбӧдӧма лым толаяс, и нартъясыс (додьяс) вӧйласисны джуджыд небыд лым пытшкӧ (120 рис.).
Коли сизим лун.
Седовлӧн здоровьеыс ӧтарӧ омӧльтчис.
Поводдяыс эз кут бурмыны.
Ӧти матросыслӧн кутіс петны нырсьыс вир, мӧдыс кынтіс кок чуньяссӧ.
Мунны лои лунысь-лун сьӧкыдджык.
Седов куйліс нарт вылын узьлан мешӧкын да тшӧкыда воштывліс садьсӧ.
Кор воліс ас садяс, тӧждысьӧмӧн босьтлывліс компас.
Седов поліс, мый матросъяс вермасны воштыны туй визьсӧ либӧ бӧр бергӧдчыны.
Коли 3 вежон.
Седовлӧн дзикӧдз бырисны вынъяс, и сійӧ куліс.
Матросъяс гуалісны сійӧс матысса ді вылӧ, а асьныс мӧдӧдчисны бӧр, суднолань.
Полюсӧдз Седов сідз эз и во.
Но сылӧн путешествиеыс вайис зэв ыджыд пӧльза.
Седов лӧсьӧдіс картаяс сійӧ местаясыслысь, кытчӧ сійӧ воліс, да чукӧртіс Севернӧй Ледовитӧй океанса природа йылысь сведениеяс.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй Седов экспедиция йылысь да видзӧдлӧй сылысь туйсӧ карта вылысь (121 рис.).
2. Гижӧй словарикӧ: экспедиция.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Йи пласт вылын @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 163-166}
Йи пласт вылын.
(Висьт.)
1. Сӧветскӧй правительство решитӧм серти 1937 вося тулысын зэв гырысь нёль самолёт кыпӧдчисны Москваысь.
Сэні лэбзисны учёнӧйяс, кодъяслы вӧлі тшӧктӧма изучайтны Севернӧй Ледовитӧй океан.
Нёльнан самолётыс пуксисны ӧти ді вылӧ.
Май 21 лунӧ ӧти самолёт кыпӧдчис ді вылысь да мӧдӧдчис Войвыв полюслань.
Самолётыс муніс кымӧръяс пӧвстті, кодъяс кытшалісны сійӧс сук руӧн.
Но вот самолёт петіс кымӧръясысь.
Улын тыдовтчис йи.
Самолёт лэччис увлань да пуксис шыльыд йи пласт вылӧ.
Учёнӧйяс да лётчикъяс чеччисны Войвыв полюсӧ.
Матысса лунъясас йи пласт вылӧ пуксисны ӧстальнӧй самолётъясыс.
Вӧчисны лагерь.
Лётчикъяс виччысисны бур поводдя пуксьӧм да лэбзисны Москваӧ.
2. Бӧрйӧм йи пластыс вӧлӧма зэв бур.
Сылӧн кузьтаыс вӧлі 4 километр, кызтаыс 3 метрысь унджык.
Татшӧм йи пласт вылас позьӧ дзик повтӧг паськӧдны лагерь да уджавны уна тӧлысь чӧж.
Сӧветскӧй Рӧдина, коді мӧдӧдіс йӧзӧс полюс вылӧ, тӧждысис, медым налӧн быдтор вӧлі тырмымӧн.
Учёнӧйяс олісны ыджыд палаткаын, кодӧс кышӧма куим чехолӧн.
Шӧрсасӧ эжӧма гага гӧнӧн.
Гага — войвывса морскӧй лэбач.
Сылӧн кокни гӧныс бура видзӧ кӧдзыдысь.
Йи вылӧ вӧлі зэвталӧма и хозяйственнӧй палаткаяс.
Артмис неыджыд городок (122 рис.).
Сылӧн вӧлі аслас радиостанция.
Электричествоыс радиостанцияӧ да югдӧдӧм вылӧ воис ветрянӧй двигательсянь.
Йӧзыслӧн вӧлі шоныд да удобнӧй паськӧм — найӧ эз повны ён тӧвъяса войвывса кӧдзыдысь.
Сёяныс вӧлі уна сикас, пӧтӧс да чӧскыд.
Учёнӧйяс дугдывтӧг нуӧдісны наблюдениеяс поводдя бӧрся, мерайтісны воздухлысь да валысь температура.
Найӧ тӧдмалісны океанлысь джудждасӧ, сы пыдӧсысь судзӧдалісны му, изучайтісны визувтӧмсӧ.
3. Лун и вой зіля уджалісны экспедицияса йӧз.
Ӧбед бӧрын кывзісны радио пыр, мый вӧчсьӧ Сӧветскӧй му вылын.
Йи пластыс дугдывтӧг вешйис, либӧ, кыдз шуӧны, дрейфуйтіс, океан вывті сійӧс нуис ва визулыс да тӧв (121 рис.).
Быд боксянь сійӧс топӧдісны мукӧд йиясыс.
Тшӧкыда кыптывліс пурга — ыджыд лым бушков.
Палаткаяссӧ тыртліс лымйӧн; лымсӧ весавны оз вӧлі тырмыны ни кад, ни вынъяс.
Ковмис кодйыны лым пытшкас туннель (коридор) палатка ӧдзӧссянь ортсӧ.
Тайӧ петанінсӧ шмонитӧмӧн нимтісны «метроӧн».
Сэті ветлыны вӧлі зэв удобнӧ.
4. 8 тӧлысь мысти йиыс кутіс жугласьны.
Ӧти войӧ палатка мышладорас кутіс ёна тратшкакывны.
Кыдзкӧ тешкодя кутіс дзуртыштавны и ачыс палаткаыс.
Кӧнкӧ ылын кутісны зыркакывны-зурасьлыны йияс.
Ставӧн зэв тэрыба петісны узьлан мешӧкъясысь да уськӧдчисны видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ.
Йи пластыс потӧма некымын пельӧ.
Потӧминъясыс вочасӧн паськалісны.
Ӧти потасыс муніс хозяйственнӧй склад увті, заводитіс вӧйны уна эмбур.
Ковмис тэрыба найӧс сӧвтны нартъяс вылӧ да нуавны бокӧджык.
Мӧд потасыс торйӧдіс олан палаткаысь ломтас да сёян видзан складъяс.
Учёнӧйяс юӧртісны радио пыр, мый найӧ ӧні олӧны 300 метр кузьта да 200 метр пасьта йи пласт вылын, мый кутіс тӧдчыны потасыс и олан палатка улын да мый найӧ заводитісны вуджны лымйысь вӧчӧм керкаӧ.
А сэк кості йиыс потласис водзӧ.
Сійӧ лоис нин 50 метр кузьта да 30 метр пасьта.
Татшӧм ичӧт йи пласт вылын овны лои опаснӧ.
Йӧзлы отсӧг сетӧм могысь Сӧветскӧй правительство мӧдӧдіс ледоколъяс да мукӧд суднояс.
5. Мыйкӧ дыра мысти йиясыс эз кутны жмитны да йи пластыс дугдіс жугласьны.
Суднояслысь воӧм виччысигмоз учёнӧйяс спокойнӧя водзӧ нуӧдісны наблюдениеяс.
Ӧтчыд йи пласт вылӧ волісны куим еджыд ош.
Найӧс удайтчис лыйны.
Вӧчисны свежӧй яйлысь ыджыд запас.
Сэк кості ледокол матыстчис йи пластлань.
Тыдовтчисны сылӧн бияс.
Корабльяс вӧліны зэв нин матынӧсь.
Учёнӧйяс ломзьӧдісны ыджыд бипур да кыпӧдісны гӧрд знамя.
Кор ледоколса прожекторлӧн яръюгыд биыс югдӧдіс йи пластсӧ, знамяыс еджыд пустыняын кажитчис гӧрд дзоридзӧн (123 рис.).
Корабльяс матыстчисны пӧшти дзик йи пласт бердӧдзыс.
Найӧ босьтісны учёнӧйясӧс да став эмбурсӧ.
Кывтысь йи пластвывса городоксӧ вӧлі шуӧма «Войвыв полюс-1» дрейфуйтысь станцияӧн.
6. Дрейфуйтысь йияс вылын сёрӧнджык вӧлі котырталӧма мукӧд станцияяс.
Ӧні сӧветскӧй учёнӧйяс бура изучитісны Севернӧй Ледовитӧй океанса природасӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кыдзи олісны да уджалісны учёнӧйяс йи вылын?
2. Кыдзи учёнӧйясӧс мездісны йи вылысь?
3. 122 рисунок серти природоведение уголокӧ ӧтвылысь вӧчӧй «Войвыв полюс-1» дрейфуйтысь станциялысь макет.
4. Мый ті тӧданныд Севернӧй Ледовитӧй океанса природа йылысь (уськӧдӧй тӧд выланыд «Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс» статья).
5. Гижӧй словарикӧ: дрейфуйтысь йияс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тундраса природа @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 167-170}
Тундраса природа.
1. СССР-лӧн природнӧй зонаяс карта вылын корсьӧй тундра.
Сійӧ кыссьӧ Севернӧй Ледовитӧй океанса берегъяс пӧлӧн.
Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ, кутшӧм рӧмӧн краситӧма сійӧ местасӧ, кӧні куйлӧ тундраыс.
Пӧшти быдлаысь ті аддзанныд турунвиж рӧм, кодӧн петкӧдлӧны низменность.
Тундраын кӧнсюрӧ паныдасьлӧны мылькъяс да ляпкыдик гӧраяс.
2. Тундра — суровӧй, кӧдзыд край.
Тӧлыс тані кыссьӧ 8—9 тӧлысь.
Кымын матын тӧлыс, сымын лунъясыс лоӧны дженьыдджыкӧсь, а войясыс — кузьджыкӧсь.
Тӧв шӧрын шонді оз кут кыпӧдчывны енэжӧ да заводитчӧ полярнӧй вой.
Ылі Войвылын полярнӧй войыс кыссьӧ некымын тӧлысь.
Сэки зэв паськыд лымъя тундрасӧ югдӧдӧны сӧмын тӧлысь да кодзувъяс.
Мукӧд дырйи овлывлӧ севернӧй сияние (122 рис.).
Тӧв тундраын кӧдзыд.
Ӧткымын лунъясӧ температураыс овлывлӧ —50°-ӧдз.
Восьса да рӧвнӧй местаын эм кӧні пӧльтны тӧвъяслы, та вӧсна тані тшӧкыда овлӧны турӧбъяс.
Мукӧд дырйи кыптывлӧ лымъя бушков — пурга.
Сэки тӧлыс пӧльтӧ сэтшӧм вынӧн, мый пӧрӧдӧ кокъяс йылысь мортӧс да животнӧйясӧс.
Пургаыс корсюрӧ кыссьӧ некымын лун.
Но со тыдовтчывлӧ шонді.
Лунъяс лоӧны пыр кузьджыкӧсь да кузьджыкӧсь.
Гожӧм шӧрын шондіыс оз пыравлы да войыс оз овлы.
Тундра лунвылын суткичӧжся татшӧм луныс, либӧ полярнӧй лун, овлӧ некымын недель чӧж, а войвылын — некымын тӧлысь.
Гожӧмыс тундраын дженьыд да ыркыд.
Весиг лун шӧр кадӧ шондіыс кыпӧдчывлӧ енэжас оз вылӧ, шонді югӧръяс омӧля шонтӧны мусӧ, та вӧсна 50—100 см пыднаын куйлӧ некор сывлытӧм кын му.
3. Кын му слӧй пырыс оз вермы йиджны ваыс, коді артмӧ лым сылӧмысь.
Та вӧсна тундраын эм уна нюр да ты.
Уна ваа вель уна ю визувтӧны тундра вомӧн.
На лыдысь унджыкыс заводитчӧны ылын лунвылын.
Тайӧ юясыс усьӧны Севернӧй Ледовитӧй океанса мореясӧ.
4. Быдмӧгъясӧн тундра абу озыр (124 рис.).
Нюръяса местаясын быдмӧ нитш.
Нитш пӧвстын эм уна мырпом, пув да чӧдлач.
Арланьыс тайӧ быдмӧгъяс вылас кисьмӧ зэв уна ягӧд.
Тундраын лыа да изъя почваяс вылын медсясӧ быдмӧны нитш сяма быдмӧгъяс.
На пӧвстысь ӧти шусьӧ ялаӧн.
Тайӧ быдмӧгыс быдмӧ зэв паськыд местаясын, сэні йирсьӧны войвывса кӧр стадаяс.
Но тундраын быдмӧны оз сӧмын нитшъяс да яла.
Ю долинаясын, кытчӧ оз веськавны кӧдзыд тӧвъяс, паныдасьлӧны уна сикас кузь туруна видзьяс.
Вӧръяс тундраын оз быдмыны.
Пуяс лыдысь паныдасьлӧ сӧмын карликӧвӧй кыдз пу.
Сылӧн вӧсньыдик чукля стволыс водӧма му бердӧ да дзебсьӧма нитш пытшкӧ.
Вывлань кыпӧдчӧмаӧсь сӧмын посньыдик коръяса дженьыдик увъясыс.
Быдмӧ сідз жӧ полярнӧй бадь.
Судтаыс сылӧн кыдз пуысь ляпкыдджык.
Кор пуксьӧ тӧв, лымйыс дзикӧдз тыртӧ тайӧ ляпкыдик пуяссӧ да видзӧ найӧс веж кӧдзыдысь да ён тӧвъясысь.
5. Гожӧмын тундраӧ воӧны зэв уна лэбач: уткаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс.
Юясын, тыясын да нюръясын найӧ аддзӧны аслыныс уна сёян: быдмӧгъяс, посни чери, гагъясӧс.
Лэбачыс сэтшӧм уна, мый тундраса тыяс да юяс то лоӧны сьӧдӧсь уткаясысь, то еджыдӧсь дзодзӧгъясысь.
Тайӧ кадас быдлаын кылӧ лэбачьяслӧн герчкӧм да горзӧм.
Гожӧмын нюръяса тундраын кыпӧдчӧ лыдтӧм-тшӧттӧм ном да геб.
Быдса кымӧръясӧн найӧ дзизгӧны-лэбалӧны сынӧдын, усьласьӧны йӧз да животнӧйяс вылӧ, оз сетны налы спокой лунын ни войын.
Йӧзыс ӧзталӧны бипуръяс, медым тшыннас вӧтлыны ном-гебсӧ, либӧ пуктӧны юраныс ном дӧраяс да кепысясьӧны.
Тӧлыс тундраын суровӧй.
Унджык лэбачыс лэбзьӧны лунвылӧ.
Шочиника мунас войвывса дикӧй кӧръяслӧн стада.
Лым улысь найӧ кокъяснас кодйӧны аслыныс сёян — яла.
Корсюрӧ котӧртас кынь — неыджыд полярнӧй руч, кодлӧн куыс небыд да лым кодь еджыд.
Шочиника шытӧг лэбзяс еджыд полярнӧй сюзь.
Сійӧ кыйӧ полярнӧй байдӧгъясӧс да пеструшкаясӧс — полярнӧй шыръясӧс.
Тундраса став животнӧйсӧ кӧдзыдысь видзӧ сук гӧн.
Тӧлын налӧн гӧныс еджыд.
Та вӧсна лым вылысь найӧс сьӧкыд казявны, тайӧ налы отсалӧ дзебсьыны врагъясысь да матыстчыны сёянтор дінӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй тундра йылысь татшӧм план серти: а) кӧні куйлӧ тундраыс; б) сылӧн веркӧс; в) мыйӧн торъялӧ сэтчӧс тӧв да гожӧм; г) юяс, тыяс да нюръяс; д) быдмӧгъяс; е) животнӧй мир.
2. Сравнитӧй тундраса природасӧ тіян местностьса природакӧд.
3. Заводитӧй лӧсьӧдны природоведение уголокӧ «Тундра» ӧтувъя альбом.
Пыртӧй сэтчӧ тундра йылысь висьтъяс да кывбуръяс, рисунокъяс.
4. Мӧдӧдӧй тундраса кутшӧмкӧ ӧти школаӧ IV класса велӧдчысьяслы «Миян местность» альбомысь выдержкаяс.
Корӧй налысь, медым мӧдӧдасны тіянлы тундра опишитӧм, яла да сэні быдмысь мукӧд быдмӧгъяслысь образецъяс.
5. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) тундра макет.
6. Гижӧй словарикӧ: тундра, севернӧй сияние, полярнӧй лун, пурга, карликӧвӧй кыдз пу, кынь, пеструшка.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тундраын йӧзлӧн олӧм да удж @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 170-173}
Тундраын йӧзлӧн олӧм да удж.
1. Тундраын йӧзыс этша.
Ӧти сикт мӧд сиктсянь сулалӧ уна дас, а мукӧд дырйи и уна сё километр сайын.
Каръясыс сэні абу уна, и найӧ абу гырысьӧсь.
Йӧзыс олӧны кӧр видзӧм помысь, вӧралӧм да чери кыйӧм помысь.
Зэв важысянь тундраын олӧны ненецъяс.
Найӧ видзӧны кӧръясӧс.
Войвывса кӧр вежӧ вӧлӧс, мӧскӧс и ыжӧс.
Кӧръясӧн ветлӧны, налысь йӧвсӧ да яйсӧ сёйӧны, кӧр куясысь вурӧны шоныд кӧмкот да паськӧм, куяснас вевттьӧны оланінъяснысӧ — чумъяс (125 рис.).
2. Кӧрыс зэв винёв.
Во гӧгӧр сійӧ ачыс перйӧ аслыс кӧрым: яла, турун, кустарник коръяс, тшакъяс, ягӧд.
Кӧръяслӧн кок гыжъясыс ёна паськалӧны. Та вӧсна кӧр оз вӧйлась лымйӧ да оз сибды нюръясӧ.
Сук гӧныс сійӧс бура видзӧ войвывса кӧдзыдъясысь да тӧвъясысь.
Кӧр стада оз вермы дыр сулавны ӧти местаын.
Кӧръяс ӧдйӧ сёйӧны став быдмӧгъяссӧ, и пастукъяс вӧтлӧны найӧс выль пӧскӧтинаяс вылӧ, кӧні эм унджык кӧрым.
Йӧзлы отсасьӧны понъяс: найӧ видзӧны стадасӧ кӧинъясысь, оз лэдзны кӧръяслы разӧдчыны.
Гожӧмын кӧръясӧс ёна ӧбидитӧ лӧдз-ном.
Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс дорын, кӧні пӧльтӧны ён тӧвъяс, лӧдз-номйыс этшаджык.
Татчӧ и вайӧдлывлӧны кӧръясӧс.
Тӧв кежлӧ стадаяс локтӧны тундра лунвылӧ, вӧръяс дорӧ матӧджык.
Тані йӧзыслы кокниджык корсьны ломтас да дзебсьыны войвывса кӧдзыд тӧвъясысь.
Тундраын туйясыс этша.
Нюрӧсь местаті он вермы мунны гӧгыльяса сьӧкыд телегаясӧн.
Та вӧсна во гӧгӧр ветлӧны кокньыдик додьяс-нартъяс вылын, кодъяс бура исковтӧны кыдзи лым вывті, сідзи и нитш вывті (126 рис.).
Нартъяс вылын ненец-кӧр видзысьяс нуӧны косялӧмӧн ассьыныс чумъяснысӧ.
Ненецъяс, кӧр видзӧм кындзи, кыйӧны кыньясӧс, кӧинъясӧс да мукӧд зверьясӧс, лэбачьясӧс.
3. Царскӧй Россияын ненецъяс овлісны зэв омӧля.
Купечьяс, кодъяс волывлісны тундраӧ, ылӧдлісны найӧс, юктӧдлісны винаӧн да донтӧм донысь ньӧблісны кӧръяссӧ да дона зверь куяссӧ.
Тундраын эз вӧвны школаяс ни больничаяс.
Став ненецъяс вӧліны неграмотнӧйӧсь.
Уна верстьӧ йӧз да челядь кувлісны заразнӧй висьӧмъясысь.
Ветеринарнӧй врачьяс, кодъяс лечитӧны животнӧйясӧс, сідз жӧ тундраын эз вӧвны. Та вӧсна разнӧй висьӧмъясысь тшӧкыда кулавлісны гырысь кӧр стадаяс.
Ӧні ненецъяслӧн олӧмыс ёна вежсис.
Найӧ ӧтувтчалісны колхозъясӧ.
Котырталісны ӧти местаын олан сиктъяс.
Олан керкаяс кындзи, сэні стрӧитсьӧны школаяс да интернатъяс, больничаяс, клубъяс, магазинъяс, почта (127 рис.).
Воысь воӧ колхозъясын содӧ кӧръяслӧн лыдыс, котыртсьӧны молочнотоварнӧй фермаяс, а сідз жӧ дона куа зверьясӧс рӧдмӧдан фермаяс.
Ненецъяс, кодъяс олӧны ю да море берегъяс пӧлӧн, ӧтувтчалісны чери кыян колхозъясӧ.
Сӧветскӧй власть сетӧ налы бур моторнӧй суднояс, тывъяс да мукӧд пӧлӧс угоддьӧ, коді колӧ чери кыйӧм вылӧ.
4. Тундраын кутіс паськавны и видз-му овмӧс.
Учёнӧйяс вӧчисны разнӧй быдмӧгъяс быдтӧм кузя опытъяс.
Колхозъясын кутісны кӧдзны ид, зӧр да мукӧд сикас нянь культураяс, кутісны быдтыны картупель, капуста, сёркни, турнепс да лук.
Ӧткымынлаын кутісны садитавны ягӧднӧй кустарникъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс тундраса олысьяслы кӧрлӧн?
2. Кӧр видзӧм кындзи, мыйӧн занимайтчӧны тундраса олысьяс?
3. Кыдзи вежсис ненецъяслӧн олӧмыс Великӧй Октябрьскӧй революция бӧрын?
4. Асланыд звенокӧд вӧчӧй природоведение уголокӧ «Тундраын посёлок» макет.
5. Гижӧй словарикӧ: чум, нарт, кӧр видзӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Норильск @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 173-174}
Норильск.
Норильск кар СССР-лӧн карта вылын лоис сӧмын на 1853 воын.
Таӧдз сэні вӧлі рабочӧй посёлок.
Норильск гӧгӧрысь учёнӧйяс аддзисны уна из шом да металлическӧй рудаяс.
Коммунистическӧй партия чукӧстӧм серти страна быд помысь татчӧ воисны уна том йӧз, медым стрӧитны кар да сэні уджавны.
Дженьыд кадӧн быдмисны шахтаяс да заводъяс, стрӧитісны уна судта олан керкаяса, школаяса, клубъяса, библиотекаяса ыджыд кар.
Карӧ стрӧитісны театр, стадион, тӧвся спортивнӧй зал.
Уличаяс кузя ветлӧны автобусъяс да автомобильяс.
Карын да сы гӧгӧрын эмӧсь тыяс, кӧні олысьясыс купайтчӧны гожся жар лунъясӧ.
Норильскын олысьыс уна.
Овощиӧн да йӧлӧн найӧс снабжайтӧм могысь кар помас котыртӧма ыджыд совхоз.
Теплицаясын да градъяс вылын воӧны томатъяс, ӧгурцы, капуста, редис.
Му вылын, кӧні уна нэм чӧж быдмис нитш, ӧні быдмӧны зӧр, ид да мукӧд нянь культураяс.
Эмӧсь совхозын и мӧсъяс.
Норильскӧ Енисей берегъяссянь стрӧитӧма мирын медся войвывса кӧрт туй.
Тадзи сӧветскӧй йӧз побеждайтӧны Ылі Войвывлысь суровӧй природасӧ сылӧн веж морозъясӧн, пургаясӧн да кузь полярнӧй войясӧн.
Задание.
Природнӧй зонаяс карта вылын корсьӧй Норильск кар, гижӧй сылысь нимсӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
==ВӦРЪЯС ПОЛОСАЫН
{Е. Бекетова (комиӧдіс В. А. Попов) @ Пожӧм вӧрын @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 174}
Пожӧм вӧрын.
Е. Бекетова.
Босьтӧ тан ойбыр, оз шыав дзор вӧр...
Пожӧмъяс веськыдӧсь, стволъясныс гӧрд,
Сувтӧмны, быттьӧ колоннаяс, радӧн.
Лапъясныс костӧд и сэтӧн, и татӧн
Енэжыс лӧзалӧ — синнад он судз;
Гусьӧник котӧртлӧ вильшасьысь луч...
Ӧвтыштӧ ыркыдӧн...
Вӧрын зэв лӧнь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр полосалӧн природа @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 175-177}
Вӧр полосалӧн природа.
1. Тундраысь лунвылынджык — Балтийскӧй моресянь Тихӧй океан берегъясӧдз кыссьӧ 9000 км кузьта вӧр полоса.
Сійӧ босьтӧ СССР-лӧн став площадьлысь джынсьыс унджыксӧ.
Мирын ни ӧти странаын абу миян мында вӧр.
Вӧръяс быдмӧны Восточно-Европейскӧй равнина вылын, Уральскӧй гӧраясын, Западно-Сибирскӧй низменность вылын да сысянь асыввылын дзик Тихӧй океанӧдз.
2. Гожӧмыс вӧр полосаын тӧдчымӧн шоныдджык да кузьджык тундраын серти.
Рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Атлантическӧй океансянь, вайӧны уна ва да небзьӧдӧны тӧвся кӧдзыдъяссӧ.
Но кымын ылӧджык асыввылӧ мунан океансянь, сымын тӧлыс лоӧ кӧдзыдджык.
3. Вӧр полосаті визувтӧ уна ю.
Юяс пӧлӧныс тшӧкыда паныдасьлӧны зэв бур ойдлан видзьяс, кӧні быдмӧ уна турун.
Эм уна ты.
На лыдысь ӧтиӧс, зэв ыджыдӧс, ті тӧданныд нин — тайӧ Байкал.
Увтас местаясын тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс, кодъяс мукӧд дырйи кыссьӧны уна дас километр.
4. Вӧр полоса войвыв юкӧнын быдмӧны тшӧкыд лыска вӧръяс, кыті сьӧкыд прӧйдитны.
Тайӧ — тайга (128 рис.).
Сибирса тайгаын, коз пу да пожӧм пу кындзи, эмӧсь уна мукӧд сикас лыска пуяс: сибирса сус пуяс, ньыв пуяс, ниа пуяс.
Сук тайгаті сьӧкыд мунны, сы вӧсна мый сэні абуӧсь ни туйяс ни подӧн ветлан трӧпаяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны зэв гырысь пуяс, кодъясӧс пӧрӧдӧма бушков либӧ кодъяс олӧмаӧсь ассьыныс нэмнысӧ да пӧрӧмаӧсь пӧрысьысла.
Мукӧд дырйи туйсӧ потшӧны нюръяс.
Тайгаысь лунвылынджык быдмӧны сора вӧръяс (129 рис.).
Сэні быдмӧны коръя пуяс да лыска пуяс.
Ещӧ лунвылынджык воӧны коръя вӧръяс.
Сэні быдмӧны: дуб, клён, нинпу, кыдз пу, пипу.
5. Вӧр полосаын олӧны уна зверь да лэбач.
Ӧткымынъяс йылысь — йӧраяс, ошъяс, низьяс йылысь — ті лыддьылінныд «Уральскӧй гӧраяс» статьяын.
Тайгаса хищникъясӧн лоӧны вӧркань, кӧин, руч.
Вӧркань — ыджыд кань, коді чеччыштӧ аслас добыча вылӧ пу вывсянь.
Тайгаын эм уна ур.
Тайӧ посньыдик зверьясыс кокниа чеччалӧны пусянь пуӧ, корсьӧны аслыныс сёян — ӧрешки, кольяс.
Вӧр зонаын паныдасьлӧ сутшласьысь ёж, коді корсялӧ посни зверьясӧс, усьласьӧ змейяс вылӧ: гадюкаяс, ужъяс вылӧ.
Тані эм и уна кӧч.
Сійӧ сёйӧ быдмӧгъяс.
Кӧч тшӧкыда вӧчӧ вред овмӧслы, сы вӧсна мый сёйӧ му выв быдмӧгъяслысь петасъяссӧ да тӧлын йирӧ плодӧвӧй пуяслысь кырсьсӧ.
Пуяс вылын да кустарникъясын поздысьӧны лэбачьяс.
Торйӧн озырӧсь наӧн коръя вӧръяс.
Тулыснас сэні оз ланьтлы соловейяслӧн, пинькайяслӧн, пелыськайяслӧн сьылӧмыс, сизьяслӧн котшкӧдчӧмыс.
Вӧрын олӧны сідз жӧ и гырысьджык пӧткаяс: таръяс, сьӧлаяс, дозмӧръяс.
Лэбачьяс сёйӧны гагъясӧс, кӧйдыс, гаръяс, ягӧд.
Вӧрса вредительясӧс — гагъясӧс бырӧдӧмӧн лэбачьяс вайӧны мортлы ыджыд пӧльза.
Со мыйла колӧ видзны лэбачьяссӧ — оз ков кыйны да виавны, оз ков косявлыны налысь позъяссӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Лӧсьӧдӧй устнӧй висьт татшӧм план серти: а) СССР карта вылын вӧръяс полосалӧн положение; б) веркӧс; в) мыйӧн торъялӧны гожӧм, ар, тӧв да тулыс; г) юяс, тыяс да нюръяс; д) быдмӧгъяс; е) животнӧйяс.
2. Мыйла СССР Европейскӧй юкӧнса вӧръясын шоныдджык Азиатскӧй юкӧнса вӧръясын серти?
3. Мыйӧн торъялӧ вӧр полосаыс тундраысь?
4. Ӧтвылысь лӧсьӧдӧй «Вӧр полоса» альбом.
Чукӧртӧй сэтчӧ открыткаяс да картинкаяс, кытчӧ рисуйтӧма вӧр, вӧр йылысь кывбуръяс, сьыланкывъяс, нӧдкывъяс, пӧслӧвичаяс да поговоркаяс.
5. ӧтвылысь чукӧртӧй «Вӧр полоса» выставка кежлӧ: лапъяс, коръяс, кольяс, пуяслысь да кустарникъяслысь плодъяс да кӧйдысъяс, быдмӧгъяс да животнӧйяс петкӧдлысь рисунокъяс.
6. Заводитӧй лӧсьӧдчыны Вӧрлысь вежон нуӧдігкежлӧ.
Думыштлӧй, кутшӧм общественно пӧлезнӧй удж ті верманныд вӧчны (например, пуяс садитӧм, школаса участок вылын вӧрса быдмӧгъяслысь питомник лӧсьӧдны заводитӧм да с. в.).
7. Гижӧй словарикӧ: тар, сьӧла.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кутшӧм пӧльза сетӧ вӧр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 178-179}
Кутшӧм пӧльза сетӧ вӧр.
1. Вӧр сетӧ мортлы зэв ыджыд пӧльза.
Вӧр сетӧ бур стрӧитчан материал — керъяс, пӧвъяс.
Пуясысь вӧчӧны кӧрт туй шпалъяс, шахтаясын мупытшса коридоръясӧ пыкӧдъяс.
Пуысь вӧчӧны мебель, бӧчкаяс, фанера, тӧваръяс улӧ ящикъяс, истӧг да истӧг кӧрӧбъяс, карандашъяс да ручкаяс.
Бумага, код вылӧ ті гижанныд, да книгаяс, кодъяс серти ті велӧдчанныд, сідз жӧ вӧчӧмаӧсь пуысь.
Сэтысь жӧ вӧчӧны уксуснӧй кислота, скипидар, дьӧгӧдь.
Сійӧ местаясас, кӧні вӧрыс уна, сійӧс видзӧны ломтас пыдди.
Вӧр сетӧ мортлы сёян: тшак, ягӧд, зверь да пӧтка яй.
Вӧрса животнӧйяс куысь вӧчӧны шоныд паськӧм.
Вӧръясын быдмӧ уна быдмӧг, кодъясысь вӧчӧны быдсяма лекарствояс.
2. Вӧрын муыс вевттьысьӧма нитшкӧн, гылалӧм лыскӧн, сісьмӧм коръясӧн.
Найӧ бура кутӧны зэр да лым васӧ.
Пуяс да кустарникъяс вуджӧрын ваыс испаритчӧ восьса местаын серти тӧдчымӧн надзӧнджык.
Муӧ йиджӧм ваыс визувтӧ шоръясӧ да юясӧ.
Та вӧсна вӧраинъясын юясыс гырысьджыкӧсь.
Вӧръяс бура видзӧны засухаысь муяс.
Со мыйла кос местаясын муяс гӧгӧр садиталӧны защитнӧй вӧр полосаяс.
Вӧрсӧ садитӧны шавъялысь лыаяскӧд тыш нуӧдігӧн.
Пуяслӧн да кустарникъяслӧн вужъясыс ёна паськалӧны лыа пытшкас да кутӧны сійӧс ас бердас.
Та вӧсна тӧлыс оз вермы нуны лыасӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ да оз вермы тыртны лыанас муяс, садъяс да град йӧръяс.
3. Вӧрса воздухын бусыс этша.
Каръясса воздух серти сэні кислородыс унджык да углеродыс этшаджык.
Вӧрса воздух зэв пӧлезнӧй здоровьелы.
Та вӧсна вӧръясӧ лӧсьӧдалӧны пионерскӧй лагерьяс, висьысь челядьлы вӧрса школаяс, уджалысь йӧзлы шойччан керкаяс да санаторийяс.
Вӧрса трӧпаясӧд радейтӧны путешествуйтны туристъяс.
4. Царскӧй Россияын озырмӧм ради капиталистъяс вӧръяссӧ нем жалиттӧг керавлісны.
Та вӧсна ямисны юяс, местаыс кутіс лоны косджык, чинліс видз-му овмӧсса быдмӧгъяслӧн урожайыс.
Сӧветскӧй Союзын, кӧні став муыс народлӧн, вӧр овмӧсыс нуӧдсьӧ план серти.
Вӧръяссӧ видзӧны керавлӧмысь да пӧжаръясысь.
Вӧр лэдзӧм вылӧ быд во сетсьӧны торъя участокъяс.
Вӧрсӧ кералігӧн тӧждысьӧны сы вӧсна, медым сэтчӧ вӧрыс бӧр быдмис.
Вопрос да заданиеяс.
1. Висьталӧй вӧрлӧн пӧльза йылысь.
2. Кыдзи нуӧдлісны вӧр овмӧссӧ водзті да кыдзи тӧждысьӧны вӧр вӧсна Сӧветскӧй Союзын?
3. «Вӧр полоса» выставка кежлӧ асланыд звенокӧд лӧсьӧдӧй «Вӧрлӧн пӧльза» таблица.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧралӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 179-180}
Вӧралӧм.
1. Вӧръясын олӧны уна зверь да лэбач.
Сэтчӧс йӧзыс важысянь найӧс кыйлісны.
Торйӧн нин унаӧн мӧдӧдчӧны вӧравны тӧлын, кор зверьяслӧн овлӧ сук да мича гӧна ку, кодысь вурӧны шоныд паськӧм.
Уна зверлысь да пӧткалысь яйсӧ сёйӧны.
Медым не вӧйласьны джуджыд лымйӧ, ветлӧдлӧны лямпа вылын.
Вӧралысь сьӧрсьыс босьтӧ понйӧс.
Пон отсалӧ корсьны кыйдӧссӧ, вайӧ сійӧс кӧзяинлы.
Вӧралысьяс векджык мӧдӧдчӧны вӧрӧ артельӧн.
Найӧ мунӧны оланінсянь уна дас километр сайӧ, мукӧд дырйи тӧвбыд кежлӧ.
Вӧралысьяс лунтыр шӧйтӧны вӧрӧд да кыйӧны ур, кӧч, руч, тар, сьӧла.
Зверь-пӧткасӧ оз сӧмын лыйлыны, но и кыйӧны капканъясӧн да лэчьясӧн.
Вӧралысьяс олӧны вӧралан керкаясын, кодъясӧс вӧчӧны вӧрӧ разнӧй местаясӧ.
2. Царскӧй Россияын вӧравлісны правилӧястӧг.
Дона куясыс ради йӧзыс нем жалиттӧг бырӧдісны зверӧс.
Та вӧсна вӧръясын зверьяслӧн лыдыс ёна чиніс, а ӧткымынъясӧс дзикӧдз бырӧдісны.
Сӧветскӧй власть дырйи вӧлі лӧсьӧдӧма стрӧг правилӧяс: кыйсьыны позьӧ сӧмын индӧм кадӧ, кор том зверьясыс да пӧткаясыс быдмыштасны нин.
Вӧр-заповедникъясын кыйсьыны ньӧти оз позь.
Сійӧ районъясас, кӧні зверыс да пӧткаыс лои этша, найӧс вайӧны мукӧдлаысь.
Котырталӧма фермаяс да питомникъяс, кӧні рӧдмӧдӧны медся дона зверьяссӧ —  сьӧд ручьясӧс, низьясӧс да мукӧдъясӧс (130 рис.).
Вопросъяс.
1. Кутшӧм зверьясӧс да пӧткаӧс кыйӧны вӧръясын?
2. Кыдзи кыйсьывлісны водзті да мый вӧчсьӧ миян кадӧ сы могысь, медым зверьяслӧн да пӧткалӧн лыдыс эз чин?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр лэдзӧм да кылӧдӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 181-183}
Вӧр лэдзӧм да кылӧдӧм.
1. Сьӧкыд вӧлі вӧр лэдзысьяслӧн олӧмыс царскӧй власть дырйи.
Вӧр лэдзигӧн став уджъясыс вӧчсьылісны ки помысь — черӧн да пилаӧн.
Керъяссӧ вӧрысь ковмыліс кыскыны омӧль туйяс вывті вӧвъясӧн.
Вӧр лэдзысьясыс овлісны медсясӧ землянкаясын, а корсюрӧ узьлісны гуясын либӧ му вылын бипур дінын.
Кӧзяева-вӧр промышленникъяс уджӧдлісны вӧр лэдзысьяссӧ пемыдсянь пемыдӧдз зэв ичӧт дон вылӧ.
2. Сӧветскӧй власть дырйи вӧр лэдзысьяслы отсӧг вылӧ воисны машинаяс.
Ӧні вӧрсӧ пилитӧны электрическӧй да моторнӧй пилаясӧн (131 рис.).
Пӧрӧдӧм пуяссӧ трактор петкӧдлӧ туй вылӧдз (132 рис.).
Тасянь найӧс нуӧны ю дінӧ автомобильясӧн, тракторъяс отсӧгӧн либӧ временнӧй узкоколейнӧй кӧрт туй кузя.
Пуяссӧ сӧвтӧны да ректӧны ӧні сідз жӧ машинаясӧн (133 рис.).
Пемыд вӧръяс шӧрын уджыс пуӧ во гӧгӧр.
Ёна вежсис вӧр лэдзысьяслӧн и олӧмыс.
Налы стрӧиталісны лӧсьыд олан керкаяс, магазинъяс, столӧвӧйяс, пывсянъяс, клубъяс, медицинскӧй пунктъяс.
Рабочӧйяс вермӧны кывзыны радио, видзӧдны кино, лыддьыны газетъяс, журналъяс, книгаяс, велӧдчыны рытъя школаын.
3. Кор воас тулыс, сылӧ лым да воссясны юяс, ваыс кылӧдас тӧлын дасьтӧм керъяссӧ ю кывтчӧс.
Пуръявтӧм керъясыс вермӧны кывтны сӧмын сэті, кӧні оз ветлыны пароходъяс.
Пароходъяс ветлан участокъясын машинаяс отсӧгӧн керъяссӧ пуръялӧны.
Мукӧд дырйи пурйыс овлывлӧ некымын сё метр кузьта да некымын дас метр пасьта.
Пуръяссӧ ю кузя кыскӧны пароходъяс либӧ теплоходъяс.
Керъяссӧ кылӧдӧны вӧр пилитан заводъясӧ.
Тані наысь вӧчӧны пӧвъяс, шпалъяс да с. в.
Миян странаным зэв ыджыд.
И быдлаын колӧны пу материалъяс.
Но вӧрыс оз быдлаын быдмы.
Степъясын, тундраын, пустыняясын кутӧны лыд вылын быд бедьтор; быд ичӧтик кер — зэв донатор.
Вот и кылӧдӧны пуръяссӧ сук вӧръяс полосаысь ылі лунвылӧ, жар степъясӧ, Чёрнӧй море дорӧ да войвылӧ — тундраӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Кыдзи олісны да уджалісны вӧр лэдзысьяс царскӧй Россияын, кыдзи вежсис налӧн олӧмыс Сӧветскӧй власть дырйи?
2. Кыдзи да кытчӧ кылӧдӧны вӧрсӧ?
3. Кутшӧм пуяс да кустарникъяс быдмӧны тіян местаын?
4. Гижӧй словарикӧ: пур, сплав.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр полосаын видз-му овмӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 183-184}
Вӧр полосаын видз-му овмӧс.
1. Вӧр полосаын ыджыд места босьтӧны кӧдза муяс.
Сэні вӧдитӧны рудзӧг, шобді, гречиха, шабді, картупель, кормӧвӧй бобы.
Воысь воӧ унджык кутісны кӧдзны кукуруза.
Сійӧ зэв ценнӧй быдмӧг.
Вӧр полосаын кукурузасӧ вӧдитӧны скӧтлы веж кӧрым вылӧ, силосуйтӧм вылӧ; быдтӧны и сэтшӧм сортъяс, кодъяслӧн воӧ кӧйдыс.
Мӧсъяс, кодъясӧс вердӧны силосӧн, унджык лысьтӧны.
Вӧр полосаын эм уна град йӧр да сад.
Медым босьтны ыджыд урожайяс, мусӧ вынсьӧдӧны торфӧн, минеральнӧй удобрениеӧн, а сідз жӧ и известьӧн.
Мусӧ гӧригӧн-пинёвтігӧн, быдмӧгъяссӧ дӧзьӧритігӧн да урожай идралігӧн колхозъясын да совхозъясын уджалӧны уна сикас машинаяс.
2. Юяс пӧлӧн тшӧкыда кыссьӧны видзьяс.
Видзвывса туруныс — скӧтлы бур кӧрым.
Вӧрса эрдъяс вылысь турунсӧ пуктӧны жӧ.
Вӧр полосаын тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс.
Нюрвывса туруныс абу пӧтӧс, сійӧс скӧтыс сёйӧ омӧля.
Сӧветскӧй власть дырйи нуӧдісны гырысь уджъяс нюръяссӧ косьтӧм кузя.
Ӧні сійӧ местаясас, кӧні водзті вӧліны нюръяс, позьӧ вӧдитны картупель, кукуруза, капуста, шабді да мукӧд быдмӧгъяс.
Вӧр полосаын скӧтлы эм уна кӧрым.
Колхозъясын да совхозъясын видзӧны мӧсъясӧс, ыжъясӧс, порсьясӧс.
Скӧтлӧн юр лыдыс воысь воӧ содӧ.
Вӧр полосаын эмӧсь уна юяс, тыяс.
Сэні рӧдмӧдӧны ваын олысь пӧткаясӧс — уткаясӧс, дзодзӧгъясӧс.
Ёна видзӧны курӧгъясӧс.
Ӧткымын колхозъясын да совхозъясын вӧдитӧны мазіясӧс.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй вӧр полосаын видз-му овмӧс йылысь.
2. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) вӧр полосаса местностьлысь макет: петкӧдлӧй вӧр, ю, туй, код пӧлӧн сулалӧны телеграфнӧй столбъяс, му, неыджыд сикт.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр полосаын фабрикаяс да заводъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 184-187}
Вӧр полосаын фабрикаяс да заводъяс.
1. Вӧр полосаын йӧзыс оз сӧмын вӧравны да видз-му вӧдитны.
Зэв унаӧн уджалӧны фабрикаясын да заводъясын.
Сӧветскӧй власть дырйи стрӧиталісны зэв гырысь выль заводъяс.
Сэні вӧчӧны автомобильяс, станокъяс, видз-му овмӧсса машинаяс, тепловозъяс, радиоприёмникъяс, телевизоръяс, дозмук да мукӧдторъяс.
Сы вӧсна мый вӧр полосаын эм уна нюр, ёна паськаліс торфянӧй промышленность.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи перйӧны торфсӧ да кытчӧ сійӧс видзӧны.
Торфа нюръяс гӧгӧр, а сідз жӧ юяс вылӧ Сӧветскӧй власть дырйи стрӧиталісны гырысь электростанцияяс.
2. Интереснӧ волыны заводӧ, кӧні вӧчӧны автомобильяс.
Сэні эм ыджыд цех, кӧні сулалӧны некымын радӧн станокъяс.
Уна станок джуджыдджыкӧсь морт тушаысь.
Станокъяс костын эмӧсь проходъяс.
Сэті дугдывтӧг мунӧны детальяс —  будущӧй автомобильлӧн частьяс.
Ӧтияс мунӧны вагонеткаясын, мӧдъяс — вешйы сь лентаяс вылын, коймӧдъяс исковтӧны пӧката жӧлӧбъяс кузя.
Мунігас тайӧ частьясыс сувтлӧны станокъяс дорӧ.
Ӧти станок найӧс стружитас, мӧд — тӧчитас, коймӧд — шлифуйтас да с. в.
Металл кусӧк мунӧ станоксянь станокӧ, вочасӧн вежсьӧ да лоӧ автомобиль частьӧн.
Мыйта тӧдӧмлун, кужӧмлун да киподтуй колӧ, медым веськӧдлыны ыджыд да сложнӧй станокнас.
Миян эмӧсь рабочӧйяс, кодъясӧс тӧдӧ став странаным.
Найӧ тшӧктӧны уджавны станоксӧ вӧвлытӧм ӧдӧн.
Тайӧ передӧвӧй рабочӧйясыс йылысь гижӧны газетъясын, висьтавлӧны радио пыр.
На ордӧ волывлӧны велӧдчыны мастерствоӧ мукӧд фабрикаясысь да заводъясысь.
3. Вӧчӧм детальясысь чукӧртӧны автомобиль.
Тайӧ вӧчсьӧ сборочнӧй цехын.
Цех ӧти помсянь мӧд помӧдз мунӧ шензьӧдана туй.
Сійӧ шусьӧ сборочнӧй конвейерӧн.
Тайӧ — кӧлесаяс вылын паськыд стальнӧй лента.
Кӧлесаясыс бергалӧны да вештӧны лентасӧ.
Прӧстӧй туйыд оз вешйы, сы вывті новлӧдлӧны кӧлуйсӧ.
Тайӧ туйыс вешйӧ да ас вылас нуӧ частьяссӧ.
Конвейер кузяла сулалӧны разнӧй инструментъяса рабочӧйяс (134 рис.).
Со дзик сборочнӧй конвейер помас пуктісны четырёхугольнӧй рама.
Рамаыс вешйӧ лента вылын ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧйӧдз, и быд рабочӧй мыйкӧ сэтчӧ вӧчӧ.
Ӧти рабочӧй крепитӧ воддза кӧлесаяс, мӧд — бӧръя кӧлесаяссӧ, коймӧд сувтӧдӧ руль, нёльӧд — мотор.
Видзӧдлан — рамаыс абу нин рама, а автомобиль.
Руль сайӧ пуксьӧ рабочӧй.
И сӧмын на краситӧм выль машина петӧ завод воротаысь.
Подъёмнӧй кран отсӧгӧн сійӧс лэптӧны тӧварнӧй поезд платформа вылӧ (135 рис.).
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый вӧчӧны вӧр полосаса фабрикаясын да заводъясын?
2. Кыдзи вӧчӧны автомобильяс?
3. «Вӧр полоса» альбомӧ чукӧртӧй отрывнӧй календарса листъяс да газетъясысь вырезкаяс, кӧні висьтавсьӧ вӧр полосаса фабрикаяс да заводъяс йылысь.
4. Гижӧй словарикӧ: деталь, сборочнӧй конвейер.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Москва — СССР-лӧн столица @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 187-190}
Москва — СССР-лӧн столица.
Москва — миян Рӧдиналӧн — Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлӧн — столица.
Сійӧ сулалӧ Восточно-Европейскӧй равнинаса вӧр полосаын.
Столицаын олӧны уна миллион морт.
Тані уджалӧ Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет да миян страналӧн правительство.
Дзик Москва шӧрас кыпалӧны Кремльлӧн каменнӧй стенъясыс; башняяс вылын дзирдалӧны гӧрд звездаяс (138 рис.).
Кремльса дворечьясын овлывлӧны партиялӧн съездъяс, Верховнӧй Сӧветлӧн заседаниеяс.
Кремльсянь быд бокӧ мунӧны уличаяс.
Москваын эм уна завод да фабрика, кӧні вӧчалӧны быд пӧлӧс машинаяс, тканьяс, паськӧм да мукӧдторъяс.
Москваын эм СССР-са наукаяс академия, кӧні уджалӧны учёнӧйяс. Найӧ изучайтӧны природа, история да уна мукӧд наука.
Москваын медся джуджыд местаас — Ленинскӧй гӧраяс вылын — сулалӧ М. В. Ломоносов нима университет.
Столицаса высшӧй учебнӧй заведениеяс гӧтӧвитӧны учительясӧс, врачьясӧс, инженеръясӧс, агрономъясӧс да мукӧд специалистъясӧс.
Москваын эм уна сё школа, уна детскӧй сад да ясли.
Миян Рӧдинасянь зэв ылӧдз ёна кывсьӧны библиотекаяс, музейяс да театръяс, а сідз жӧ Народнӧй овмӧслӧн достижениеяслы всесоюзнӧй выставка.
Выставка вылын эм и юнӧй натуралистъяслӧн выставка (137 рис.).
Сэтысь позьӧ аддзыны быдмӧгъясӧн вӧчӧм опытъяслысь результатъяссӧ, животноводство юкӧнын челядьлысь достижениеяссӧ.
Тані жӧ петкӧдлыссьӧны и юнӧй техникъяслӧн уджыс.
Революцияӧдз Москва шӧрсянь ылыссаджык местаяссӧ, кӧні олісны рабочӧйяс, эз вӧв благоустроитӧма.
Важ пу керкаяс сулалісны чукля няйт уличаяс пӧлӧн.
Эз вӧвны водопровод, электрическӧй би, трамвай да автобусъяс.
Ӧні Москва гӧгӧрса местаяссӧ он тӧд.
Веськыд мича уличаяс пӧлӧн, кытчӧ садитӧма пуяс, стрӧиталӧма уна судта керкаяс, школаяс, магазинъяс, клубъяс, кинотеатръяс (138 рис.).
Кар помъяссӧ йитӧма кар шӧрыскӧд метрополитенӧн, троллейбуснӧй да автобуснӧй линияясӧн.
Москваын эм уна мича парк да бульвар, площадьяс да уличаяс вылын — цветникъяс.
Москвасянь быд бокӧ мунӧны кӧрт туйяс — лунвылӧ и войвылӧ, рытыввылӧ и асыввылӧ.
Быд лун москваса аэродромъяссянь страна быд помӧ да граница сайӧ лэбзьӧны самолётъяс.
Москва быдмӧ, и сылы оз вӧлі тырмы ва.
Сӧветскӧй власть дырйи стрӧитӧма канал, коді йитіс Москва юсӧ Волгакӧд.
Карын лои уна ва.
Ӧні Москвасӧ шуӧны вит морелӧн портӧн: сэсянь каналъясӧд да юяс кузя позьӧ мунны Белӧй, Балтийскӧй, Каспийскӧй, Азовскӧй да Чёрнӧй мореясӧ.
Вопрос да заданиеяс.
1. Москвалысь нимсӧ гижӧй СССР-са контурнӧй карта вылын.
2. Москвалӧн план вылын (14 рис.) корсьӧй Кремль, Москва ю, Горький нима культура да шойччан центральнӧй парк, Садовӧй кольцо.
3. Полезнӧй ископаемӧйяс карта вылын корсьӧй кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Москвасянь Балтийскӧй морелань, Белӧй морелань, Чёрнӧй морелань, Кавказӧ, Тихӧй океанлань.
4. Тіянсянь кодарланьын сулалӧ Москва, кыдзи позьӧ сэтчӧ мунны (видзӧдӧй мунан туйсӧ карта серти, пасйӧй, кутшӧм гырысь каръяс пыр сійӧ мунӧ)?
5. Корсьӧй карта вылын Москвасянь туй юяс кузя да каналъясӧд статьяын индӧм вит мореӧ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ленинград @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 190-191}
Ленинград.
Ленинград — Сӧветскӧй Союзса каръясысь ыджда серти мӧд кар (139 рис.).
Сійӧ сулалӧ вӧр полосаын Нева ю берегъяс да діяс вылын, Балтийскӧй мореӧ ю усянінсянь неылын.
Тайӧ карыс водзті шусьыліс Петербургӧн.
Ленинградын эм уна завод да фабрика.
Гырысь заводъясысь ӧтиын стрӧитӧны морскӧй суднояс.
«Ленин» атомнӧй ледоколcӧ, код йылысь ті лыддинныд «Севернӧй Ледовитӧй океанса мореяс» статьяын, стрӧитісны тайӧ заводас.
Мукӧд заводъясас вӧчӧны быд сикас машинаяс, станокъяс да приборъяс, а фабрикаясын — кӧмкот, паськӧм да мукӧдторъяс.
Ленинград — Балтийскӧй мореса порт.
Мирса уна странаысь сэтчӧ воӧны морскӧй суднояс, и миян суднояс тасянь мӧдӧдчӧны му шарлӧн быд помӧ.
Революцияӧдз Петербургын оліс царь, сылӧн рӧдвужыс да матысса йӧз.
Найӧ олісны мича дворецъясын, кодъяс гӧгӧр вӧліны мичаысь-мича паркъяс.
Ӧні и дворецъясыс и паркъясыс — народлӧн.
Сэтчӧ лӧсьӧдӧма музейяс, картиннӧй галереяяс.
Ӧти дворец сетісны ленинградса пионеръяслы.
Сэні 300 сайӧ комната, кӧні уджалӧны уна лыда кружок да мастерскӧй.
Ленинградын эм уна школа, высшӧй учебнӧй заведениеяс, библиотекаяс, клубъяс, культура дворецъяс да керкаяс.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи Ленинградсӧ пӧшти быд боксянь кытшавлісны немецко-фашистскӧй войска.
Кар вылӧ найӧ самолётъяссянь шыблалісны бомбаяс, лыйлісны сійӧс гырысь орудиеясысь.
Унатор терпитісны миян войска да ленинградса олысьяс: эз тырмы сёян-юан, ломтас.
9000 лун карыс водзсасис враглы паныд.
Фашистъяс сідз эз и вермыны пырны карас.
Ленинград — кар-герой.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кӧні сулалӧ Ленинград?
Гижӧй сылысь нимсӧ СССР-лӧн контурнӧй карта вылын да тӧдмалӧй, сысянь кодарланьын сулалӧ Москва.
Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, ылын-ӧ Ленинградсянь Москваӧдз.
2. Мый вӧчӧны ленинградса заводъясын да фабрикаясын?
3. Мыйла Ленинградсӧ шуӧны кар-геройӧн?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Новосибирск @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 192}
Новосибирск.
Вӧр полосаын, коді кыссьӧ Западно-Сибирскӧй низменность кузя, Обь ю вылын сулалӧ ыджыд Новосибирск кар (140 рис.).
Революцияӧдз тайӧ вӧлі посньыдик пу керкаяса неыджыд тӧргӧвӧй кар.
Сӧветскӧй власть дырйи карас стрӧитісны гырысь заводъяс, кӧні вӧчӧны станокъяс, инструментъяс; фабрикаяс, кӧні вӧчӧны тканьяс, паськӧм, кӧмкот.
Обь ю вылӧ стрӧитісны ыджыд электростанция.
Новосибирскын уджалӧ СССР-са наукаяс академиялӧн Сибирскӧй отделение.
Восьтӧма университет.
Кар дорас быдмис гырысь мича да удобнӧй зданиеясын быдса кар, кӧні уджалӧны да олӧны учёнӧйяс.
Карын эм уна высшӧй учебнӧй заведение, техникумъяс да школаяс, библиотекаяс да клубъяс.
Карса уличаяс да площадьяс пӧлӧн быдмисны уна судта мича олан керкаяс.
Задание.
СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй Новосибирск карлысь нимсӧ, масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, ылын-ӧ Новосибирсксянь Москваӧдз.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Владивосток @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 193-194}
Владивосток.
Вӧр полоса асыввыв юкӧнын, Японскӧй море берег дорын, сулалӧ ыджыд Владивосток кар.
Тані помасьӧ мирын медся кузь кӧрт туй, коді йитӧ тайӧ карсӧ Москвакӧд.
Владивостокын эм уна завод да фабрика.
Тані вӧчӧны машинаяс, ремонтируйтӧны суднояс, лэдзӧны строительнӧй материалъяс, обрабатывайтӧны пу, кыйӧны китъясӧс (141 рис.), вӧчӧны чери консервъяс.
Владивосток — порт.
Тасянь быд во петӧны мореӧ суднояс кыйны китъясӧс (141 рис.).
Тайӧ портсьыс нуӧны уна миллион тонна груз сӧветскӧй каръясӧ, кодъяс сулалӧны Тихӧй да Севернӧй океанъясса берегъяс да діяс вылын.
Владивосток пыр нуӧны тӧваръяс азияса да америкаса странаясӧ да вайӧны грузъяс мукӧд странаясысь.
Сӧветскӧй власть воясӧ карын стрӧитісны уна судта мича керкаяс, вӧчисны водопровод, восьтісны стадионъяс, культура да шойччан паркъяс.
Заливса зэв гажа берег пӧлӧн садитісны паркъяс, стрӧиталісны шойччан керкаяс, санаторийяс, пионерскӧй лагерьяс, дачаяс.
Задание.
СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй Владивосток карлысь нимсӧ.
==СТЕПЪЯСЫН
{А. В. Кольцов (комиӧдіс В. А. Попов) @ Степын @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 194}
Степын.
А. В. Кольцов.
Алӧй кыаыс Вежтас пасьтала,
Быттьӧ зарни ю, Бара паськалӧ,
Гӧгӧр куйлӧ степ Паськыд, мичаник,
И чӧв-лӧньыс тай Сійӧс личкӧма...
Сук ковыльясысь Степыс едждӧдӧм,
Шӧвк кодь турунӧн Сійӧ вежӧдӧ.
Вӧльнӧй степӧй, тэ Мичтӧ восьтӧмыд.
Локтас гожӧмыс, Гӧгӧр косьтас ӧд:
Сотас гӧгӧрбок Сэки шондіыс,
Турун-дзоридзыд Нэрмас-дзугыльмас!
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Степнӧй полосалӧн природа @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 195-198}
Степнӧй полосалӧн природа.
1. Вӧр полосасянь лунвылын куйлӧны степъяс (142 рис.).
Найӧ кыссьӧны СССР-лӧн рытыввыв границаяссянь сибирса Обь юӧдз.
Лунвылын стенъясыс воӧны Чёрнӧй, Азовскӧй да Каспийскӧй мореясӧдз, Кавказскӧй гӧраясӧдз.
Степнӧй полоса босьтӧ Восточно-Европейскӧй равниналысь лунвыв юкӧнсӧ.
Степнӧй полоса веркӧслӧн ыджыдджык юкӧныс шыльыд, мукӧдлаас мылькйӧсь, кӧнсюрӧ эмӧсь врагъяс.
Степъяс вомӧн визувтӧны гырысь юяс: Волга, Дон, Днепр да Обь аслас притокъясӧн.
2. Степнӧй полосаын шонді кыпӧдчывлӧ вылӧджык вӧр полосаын серти да шонтӧ ёнджыка.
Степын гожӧмыс кузьджык да жарджык, а тӧлыс дженьыдджык.
Гожӧмын воздухыс кос.
Зэрлывлӧ шоча.
Кымын ылӧджык асыввывлань, сымын жарджык да косджык гожӧмыс.
Сэтчӧ оз во Атлантическӧй океансянь васӧд воздухыс.
Жарысла косьмалӧны шоръяс да юяс, потласьӧ муыс.
Корсюрӧ пӧльтлӧны жар кос тӧвъяс — суховейяс.
Тӧлын тшӧкыда овлӧны ён лым бушковъяс — пургаяс.
3. Степъясса почваыс абу быдлаын ӧткодь.
Уналаын сійӧ зэв озыр перегнойӧн да сьӧд рӧма.
Татшӧм почваа степъясыс шусьӧны чернозёмнӧйясӧн.
Мукӧдлаас, косінъясын, почваас перегнойыс этшаджык, сэні почваыс руд да абу сэтшӧм плодороднӧй.
Тайӧ кос степъяс.
4. Ва тырмытӧм вӧсна степъясын вӧръяс оз быдмыны.
Тулысын, кор муыс васӧд на, чернозёмнӧй степ вевттьысьӧ веж турунӧн, сэні дзоридзалӧны фиалкаяс, тюльпанъяс.
Кор пуксьӧ гожӧм, на пыдди быдмӧны быдмӧгъяс, кодъяс оз повны жарысь да ва тырмытӧмысь, например ковыль.
Кос степъясын гожӧмын вермӧны быдмыны сӧмын жарысь ещӧ повтӧмджык быдмӧгъяс — полынь, верблюжӧй колючка.
Полынь — дука быдмӧг, видлыны кӧ кывйӧн — сійӧ курыд.
Сылӧн коръясыс вевттьысьӧмаӧсь эзысь рӧма гӧнӧн, коді видзӧ быдмӧгсӧ косьмӧмысь.
Верблюжӧй колючка — посни коръяса да ёсь шипъяса турун.
Сылӧн вужъясыс зэв кузьӧсь, на отсӧгӧн сійӧ судзӧдӧ васӧ пыдысь муысь.
5. Степъясын олӧны уна му шыръяс, сусликъяс, хомякъяс.
Найӧ сёйӧны культурнӧй быдмӧг кӧйдыс да тайӧн вӧчӧны ыджыд вред видз-му овмӧслы.
Кос степъясын олӧны сайгакъяс.
Сёян да торйӧн нин ва корсигӧн налы асланыс тэрыб кокъясӧн ковмывлӧ мунны зэв ылӧдз.
Тані олӧны и кӧинъяс, и степнӧй ручьяс.
Кос степьясса животнӧйяслӧн рӧмыс тшӧкыда овлӧ кос турунлӧн рӧм кодь.
Тайӧ отсалӧ налы дзебсясьны врагъясысь да гусьӧн матыстчыны кыянтор дінас.
Му вылын вӧчӧны ассьыныс позъяснысӧ жаворонокъяс — посньыдик лэбачьяс, кодъяс гораа сьылӧны ассьыныс сьыланкывъяснысӧ вылын воздухын.
Сук турун пӧвстын дзебсясьӧны байдӧгъяс да квайтпаличьяс.
Найӧ ӧдйӧ котралӧны муті, корсюрӧ лэбзьывлӧны; сёйӧны кӧйдысъяс, петасъяс, гаръяс да гагъясӧс.
Степын паныдасьлӧны и гырысь лэбачьяс — метр кузьтаӧсь да кузьджыкӧсь — дрофаяс.
Векджык найӧ надзӧникӧн ветлӧдлӧны кузь турун пытшті либӧ муяс вывті няньяс пӧвстті.
Найӧ сёйӧны турун, том анькытш, овощи кор, капуста, гагъясӧс, му шыръясӧс да мукӧд посни животнӧйясӧс.
Степъясын олӧны лёкгагъяс, змейяс, черепахаяс.
Степъясын эм зэв уна насекомӧй, торйӧн нин чиркъяс да гагъяс.
Водзті тані овлывлісны зэв гырысь саранча чукӧръяс, кодъяс сёйлісны зэв паськыд площадьяс вылысь кӧдзаяс.
Сійӧ местаясас, кӧні саранчаыс рӧдмылім сыкӧд нуӧдісны чорыд тыш.
Ӧні тайӧ насекомӧйыс паныдасьлӧ шоча.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй степнӧй полосалӧн природа йылысь татшӧм план серти: а) кӧні куйлӧны степъяс; б) веркӧс; в) юяс; г) арлӧн, тӧвлӧн, тулыслӧн да гожӧмлӧн торъялӧм; д) почва; е) быдмӧгъяс; ж) животнӧйяс.
2. Мыйла степъясын шоныдджык вӧр полосаын серти?
3. Кос степъясын олысь животнӧйяслы кутшӧм тӧдчанлуныс рудов да вижов рӧмлӧн?
4. Заводитӧй ӧтвылысь лӧсьӧдны «Степ» альбом.
Чукӧртӧй сэтчӧ картинкаяс, висьтъяс, кывбуръяс.
5. Гижӧй словарикӧ: суховей, пурга, ковыль, верблюжӧй колючка, дрофа, сайгак.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Степъясын видз-му овмӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 198-199}
Степъясын видз-му овмӧс.
Чернозёмнӧй степъяссӧ шуӧны Сӧветскӧй Союзлӧн нянь йӧртӧдӧн: сэтысь мӧдӧдӧны няньсӧ уна районӧ.
Степъясса чернозёмнӧй почва вылын быдмӧны озыр урожайяс шобділӧн, кукурузалӧн, сакарнӧй свеклӧлӧн, подсолнечниклӧн.
Тані быдмӧны помидоръяс, дыняяс да арбузъяс.
Садъясын быдтӧны яблоняяс, грушаяс, сливаяс, вишняяс.
Степъяслӧн лунвыв юкӧнас вӧдитӧны виноград.
Колхозъясса да совхозъясса стадаясын уна мӧс да порсь.
Кос степъясын рӧдмӧдӧны ыжъясӧс да верблюдъясӧс.
Колхозъяс да совхозъяс тышкасьӧны сы вӧсна, медым муясыс эз косьмыны: тӧлын сэтчӧ чукӧртӧны лым; мусӧ гӧрӧны да кӧдзӧны сідзи, медым сэні дырджык оліс ваыс; бырӧдӧны ёг турунъяс.
Уналаын муяс гӧгӧрыс садиталӧны полезащитнӧй полосаяс.
Сэні, кӧні ваыс вывті этша, вӧчӧны искусственнӧй орошение — юясысь нуӧдӧны васӧ муяс вылӧ, град йӧръясӧ, садъясӧ.
Сӧветскӧй учёнӧйяс лӧсьӧдісны быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс оз повны жарысь да ва тырмытӧмысь.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйла чернозёмнӧй степъяссӧ шуӧны миян странаса нянь йӧртӧдӧн?
2. Мый вӧдитӧны чернозёмнӧй степъясын?
3. Мый вӧчӧны колхозъяс да совхозъяс муяс косьмӧмкӧд тыш нуӧдӧм могысь?
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи используйтӧны Волгалысь да Донлысь васӧ степъяс ожигайтӧм могысь.
4. Гижӧй словарикӧ: полезащитнӧй полоса, искусственнӧй орошение.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Эжа муяс вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 199-200}
Эжа муяс вылын.
Миян странаса ӧткымын местаясын, торйӧн нин Сибирын да Казахстанын, эм плодороднӧй муа уна степ, кодъясӧс некор эз гӧрлыны.
Мортӧн вӧрзьӧдлытӧм тайӧ муяссӧ шуӧны эжа муясӧн.
1954 восянь эжа муяс вылын кутісны котыртавны гырысь совхозъяс.
Коммунистическӧй партия чукӧстӧм серти найӧс стрӧитны воалісны рабочӧйяс, колхозникъяс, агрономъяс, инженеръяс миян страна быд помысь.
Торйӧн пӧся босьтчисны уджӧ том йӧз.
Первой кадас эз вӧв кокни овны выльӧн воысьяслы йӧзтӧминын, каръяссянь да кӧрт туйяссянь ылын.
Узьлісны палаткаясын да землянкаясын, сёянсӧ пуисны бипуръяс вылын.
Тшӧкыда эз вӧв тырмымӧн ва, ломтас.
Но сӧветскӧй йӧз оз повны сьӧкыдлунъясысь.
Дженьыд кадӧн, машинаяс отсӧгӧн, вӧлі гӧрӧма да кӧдзӧма уна миллион гектар эжа му (143 рис.).
Помтӧм паськыд степъясын кутіс шептасьны нянь.
Эжа муяс вылысь няньсӧ кутісны мӧдӧдны миян странаса уна карӧ.
Эжа муяс вылӧ воысьяслы стрӧиталісны благоустроеннӧй посёлокъяс, кӧні эмӧсь школаяс, клубъяс, библиотекаяс да больничаяс (144 рис.).
Вопрос да заданиеяс.
1. Мый шусьӧ эжа муӧн?
2. Классаныд чукӧртӧй книгаяс, медым мӧдӧдны пӧсылкаӧн эжа муяс вылӧ кутшӧмкӧ совхозса школалы.
3. Заводитӧй гижны письмӧяс тайӧ школаса IV классын велӧдчысьяслы.
Мӧдӧдӧй налы «Миян местность» альбомысь выдержкаяс.
Корӧй, медым найӧ гижасны асланыс совхоз да сы гӧгӧрса местаяс йылысь.
4. Гижӧй словарикӧ: эжа муяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Донбасса шахтаясын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 201-202}
Донбасса шахтаясын.
1. Степнӧй полосаса уна местаын перйӧны из шом, кӧрт руда, сов да мукӧд полезнӧй ископаемӧйяс.
Степнӧй полосаса гырысь каръясын йӧзыс уджалӧны заводъясын да фабрикаясын.
Из шомнас торйӧн озыр сійӧ районыс, коді куйлӧ Донлӧн улі течениеысь рытыввылынджык.
Тайӧ местаыс ставнас шусьӧ Донецкӧй из шом бассейнӧн либӧ дженьыда Донбассӧн.
Революцияӧдз капиталистъяс татчӧ стрӧиталісны шахтаяс.
Шахтаясӧ уджавны воалісны странаса разнӧй местаясысь помещикъясӧн рӧзӧритӧм крестьяна.
Шахтаясын олӧмыс да уджыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Капиталистъяс лӧсьӧдісны 12—14 часа уджалан лун да мынтысисны таысь зэв этша.
Уджавны ковмыліс ки помысь, сы вӧсна мый машинаяс эз вӧвны.
Кӧзяева вӧтлысисны ыджыд прибыль бӧрся да жалитісны деньга шахтаяссӧ крепитӧм вылӧ, найӧс проветривайтӧм, пӧжаръяскӧд да мупытшса ваяскӧд тыш нуӧдӧм вылӧ.
Та вӧсна уна шахтёр кувлісны несчастнӧй случайясысь: буждӧмъясысь, гремучӧй газ взрывъясысь, пӧжаръясысь, шахтаяс ойдӧмысь.
Шахтёръяс олісны землянкаясын, няйт да дзескыд баракъясын.
Унаӧн эз тӧдлыны грамота.
Мупытшса сьӧкыд уджъясысь да сьӧкыд олӧмысь йӧзыс тшӧкыда висьлывлісны, ӧдйӧ пӧрысьмылісны да томӧн кувлісны.
2. Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын капиталистъясӧс вӧтлісны, а налӧн шахтаясыс лоины государство киын.
Шахтёръяслысь уджалан лунсӧ вӧлі дженьдӧдӧма.
Ӧні найӧ уджалӧны луннас 6 час, а удждоныс налы воӧ воддза серти уна пӧв унджык.
Ки помысь уджалан кӧлуй пыдди воисны машинаяс (уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧмъяс).
Найӧ кокньӧдісны йӧзлысь уджсӧ.
Шахтаясын сувтӧдалӧны ён креплениеяс, медым эз бужды.
Забойяссӧ бура проветривайтӧны.
Стӧча пӧртӧны олӧмӧ пӧжаръясысь да ойдӧмъясысь видзчысьӧм кузя правилӧяс.
Шахтаяс бердын (145 рис.) лӧсьӧдалӧма душъяс, столӧвӧйяс.
Донбассын стрӧиталісны удобнӧй югыд олан керкаяса, школаяса, клубъяса, культура дворецъяса посёлокъяс.
Донбасс сетӧ страналы уна из шом, коді колӧ фабрикаяслы, заводъяслы, электростанцияяслы.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мый петкӧдлӧ «Донбасс» кыв?
2. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын пасйӧй Донбасс.
3. «Из шом» статья бердӧ рисунокъяс серти уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи перйисны из шомсӧ царскӧй кадӧ, кыдзи перйӧны сійӧс ӧні?
4. Кыдзи овлісны шахтёръяс революцияӧдз, кыдзи вежсис налӧн олӧмыс Сӧветскӧй власть дырйи?
5. Донбасса ӧти школаӧ IV класса велӧдчысьяслы мӧдӧдӧй «Миян местность» альбомысь выдержкаяс, косьмӧм быдмӧгъяс, полезнӧй ископаемӧйясысь коллекция.
Корӧй, медым найӧ мӧдӧдісны тіянлы шахта йылысь гижӧд да из шом образецъясысь коллекция.
6. Гижӧй словарикӧ: Донецкӧй из шом бассейн —  Донбасс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Волгоград @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 202-204}
Волгоград.
Степнӧй полосаса гырысь каръясысь ӧти — Волгоград сулалӧ Волга улі течениеын.
Сійӧ нюжӧдчӧма ю веськыдладор берегӧд некымын дас километр кузьта.
Волгоградын эм зэв ыджыд тракторнӧй завод.
Тайӧ первой тракторнӧй заводъясысь ӧти, кодъясӧс вӧлі стрӧитӧма Сӧветскӧй Союзын.
Тайӧ заводас вӧчӧм уна сё тысяча трактор уджалӧны странаса колхозъясын да совхозъясын.
Волгоград славитчӧ и ыджыд заводӧн, коді вӧчӧ сталь.
Карас стрӧиталӧны теплоходъяс да баржаяс.
Вӧр пилитан заводъясын пилитӧны вӧр, кодӧс кылӧдӧны Волга кузя вӧр полосаысь.
Карса заводъясын да фабрикаясын вӧчӧны керка детальяс, кирпич, кучик, паськӧм, растительнӧй вый, макарон, консервъяс да уна мукӧдтор.
Волгоградсянь неылӧ стрӧитӧма зэв ыджыд гидроэлектростанция.
Плӧтина, коді потшис Волгасӧ, лэптіс валысь уровеньсӧ 26 м вылнаӧ.
Артмис 600 км кузьта да 6—30 км пасьта водохранилище.
Сэтысь ваыс каналъяс кузя мунас матігӧгӧрса кос степъясӧ муяс, садъяс да град йӧръяс орошайтӧм вылӧ.
Карсянь неылын заводитчӧ В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй канал.
Уна грузъяс нуӧны Волгоград пыр Волга кузя, Волго-Донскӧй канал кузя, вит кӧрт туй кузя, кодъяс ӧтлаасьӧны карас.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи немецко-фашистскӧй войска матыстчылісны тайӧ кар дорӧдзыс да кӧсйисны сійӧс босьтны.
Некымын тӧлысь чӧж кыссис чорыд кось.
Сӧветскӧй Армия да рабочӧйяс мужественнӧя дорйисны карсӧ.
1943 вося февральын миян войска кытшалісны куимсё тысяча морта немецко-фашистскӧй армияӧс да жугӧдісны сійӧс.
Мужественнӧй оборонаысь Волгоград карсӧ шуӧны кар-геройӧн.
Карсӧ да сылысь заводъяссӧ немецъяс зэв ёна жуглісны.
Дзонь уличаяс вӧлі пӧртӧма кирпич торъяс чукӧрӧ.
Ӧні карсӧ стрӧитісны выль пӧв, и сійӧ лои воддза серти на мичаджык (146 рис.).
Сы гӧгӧр вӧчсьӧ веж быдмӧгъясысь кытш.
Вопросъяс да задание.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй Волгоградлысь нимсӧ, масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, кымын километр Волгоградсянь Москваӧдз.
2. Мый вӧчӧны волгоградса заводъясын да фабрикаясын?
3. Сообщайтчан кутшӧм туйяс мунӧны кар пыр?
4. Мыйысь Волгоградсӧ шуӧны кар-геройӧн?
==МИЯН СТРАНА ЛУНВЫЛЫН
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Каракумы пустыня @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 204-207}
Каракумы пустыня.
1. Степъяссянь лунвылын СССР-лӧн Азиатскӧй юкӧнын кыссьӧны пустыняяс.
Найӧ куйлӧны Атлантическӧй да Индийскӧй океанъяссянь ылын.
Джуджыд гӧраяс тупкӧны мореса васӧд тӧвъяслы туйсӧ.
Та вӧсна пустыняясын зэв кос да жар.
Тані эмӧсь сэтшӧм местаяс, кӧні гожӧм чӧжӧн ньӧтчыд оз зэрлы.
Температураыс весиг гож сайын кыптылӧ +50°-ӧдз, а гож водзын лыаыс доналӧ +80°-ӧдз.
Татшӧм пӧсь лыа пытшкас позьӧ пӧжавны кольк.
Войясыс кӧдзыдӧсь.
Гожӧмыс тані кыссьӧ 5—6 тӧлысь, а тӧлыс дженьыд, но кӧдзыд.
Кӧдзыдъяс овлӧны —20°-ӧдз.
2. Азиатскӧй пустыняясысь медся ыджыдыс — Каракумы (147 рис.).
Сылӧн веркӧсыс рӧвнӧй, вевттьысьӧма посньыдик мылькъясӧн.
Гӧраяссянь пустыняӧ визувтӧны посньыдик юяс, кодъяс гожӧмнас векджык ковмылӧны.
Сӧмын ӧти ыджыд ю — Аму-Дарья визувтӧ Каракумы помӧд.
Пустыняын паныдасьлӧны и тыяс.
Но тшӧкыда гожся жарысь тыяссьыс ваыс дзикӧдз косьмӧ да пыдӧсас кольӧ лым кодь еджыд сов.
3. Быдмӧгъясыс Каракумыын ещӧ этшаджык кос степъясын серти.
Тані эм тіянлы тӧдса полынь да верблюжӧй колючка.
Солассьӧм почваяс вылын быдмӧны солянкаяс — югыд веж рӧма курыд-сола быдмӧгъяс.
Паныдасьлӧны и пуяс — саксаул.
Сылӧн стволыс чукля, потласьӧма; коръясыс сьӧм сямаӧсь.
Татшӧм пу улад шондіысь он сайӧдчы: сійӧ оз сет ыджыд гож сайсӧ.
Пустыняын паськыд местаясын пӧшти нинӧмтор оз быдмы, найӧ вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн.
Татшӧм местаясас тӧлыс вӧчӧ барханъяс — лыа мылькъяс, кодъяслӧн формаыс подков либӧ чарла кодь.
Тӧлыс дугдывтӧг нуӧ лыасӧ бархан ӧтиладор боксьыс мӧдарас.
Та вӧсна мылькйыс вочасӧн вешйӧ, аслас туй вылысь тырталӧ ставсӧ: муяс, садъяс, стрӧйбаяс.
4. Каракумыын олӧны уна лёкгаг, змей да черепаха.
Гырысь животнӧйясысь паныдасьлӧны дикӧй осёлъяс — куланъяс да антилопаяс — джейранъяс, кодъяс вермӧны ӧдйӧ да ылӧдз котравны ва да сёян корсигӧн.
Пустыняса пӧшти став животнӧйясыс лыа рӧмаӧсь.
Тайӧ отсалӧ налы дзебсясьны врагъясысь да гусьӧн матыстчыны кыянтор дінӧ.
5. Каракумыса олысьяс — туркменъяс — важысянь видзӧны скӧт.
Найӧ рӧдмӧдӧны ыжъясӧс, верблюдъясӧс да вӧвъясӧс.
Верблюд — кузь кокъяса да кузь голяа ыджыд животнӧй.
Мышкас сылӧн эм ӧти либӧ кык гӧрб, кытчӧ чӧжсьӧ гос.
Верблюд абу писка: сійӧ сёйӧ солянкаяс, полынь, бытшкасьысь кустарникъяс.
Некымын лун вермӧ овны сёянтӧг да ватӧг.
Верблюдъяс вылын нуӧны грузъяс.
Тайӧ животнӧйяслысь йӧвсӧ да яйсӧ сёйӧны; гӧнсьыс вӧчӧны шоныд кӧлуй.
Сӧветскӧй власть отсӧгӧн колхозъяс пустынясӧ выльмӧдӧны: найӧ крепитӧны вешъялысь лыаяссӧ пуяс садитӧмӧн, кодйисны уна юкмӧс, стрӧиталісны гырысь водохранилищеяс, кодйисны каналъяс да орошайтӧны мусӧ.
Орошайтан му вылын гырысь урожайяс сетӧны хлопчатник, рис, виноград, персикъяс, абрикосъяс, дыняяс.
Заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй нимъяс: Каракумы, Аму-Дарья.
2. Каракумы йылысь висьталӧй татшӧм план серти: а) кӧні куйлӧ пустыняыс; б) сылӧн веркӧс; в) мыйӧн торъялӧны гожӧм да тӧв; г) юяс да тыяс; д) быдмӧгъяс; е) животнӧй мир; ж) мый помысь олӧны сэтчӧс йӧзыс; з) сӧветскӧй йӧзӧн пустынясӧ выльмӧдӧм.
3. Гижӧй словарикӧ: барханъяс, саксаул.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ферганаса хлопкӧвӧй муяс вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 207-211}
Ферганаса хлопкӧвӧй муяс вылын.
1. Ферганскӧй долина куйлӧ Сыр-Дарья ю пӧлӧн (148 рис.).
Джуджыд гӧраяс кытшалӧны долинасӧ да видзӧны сійӧс тӧвъясысь.
Тані зэв шоныд да уна шонді югӧрыс.
Революцияӧдз долинаыслӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі пустыннӧй, сы вӧсна мый оз вӧлі тырмы ва.
Каналъяс, кодъяс кузя юысь визувтіс ваыс муяс вылӧ, да юкмӧсъяс вӧліны озыръяс киын.
Гӧль йӧзлы, медым налӧн муяс вылӧ сетісны ва, ковмыліс уджавны кулакъяс вылӧ — байяс вылӧ да сетны налы асланыс муяс вылысь пӧшти став урожайсӧ.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын му да ва вылын кӧзяеваӧн лоины крестьяна.
Вӧлі стрӧитӧма Ыджыд Ферганскӧй канал да водохранилище.
Ва ороситіс паськыд муяс.
Ыдждісны хлопкӧвӧй муяс, дыня бахчаяс, фруктӧвӧй садъяс да виноградникъяс.
Ферганскӧй долина лои дзоридзалысь крайӧн (149 рис.).
Сійӧс лӧсьӧдісны сӧветскӧй народъяс: узбекъяс, таджикъяс, киргизъяс.
2. Кельыдлӧз сэзь небеса, пӧсь шонді.
Ылын тыдалӧны лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс.
Туй пӧлӧн кышӧдчӧны топольяс.
На сайын — колхозъяслӧн зэв паськыд хлопкӧвӧй муяс.
Найӧ ӧкуратнӧйӧсь, четырёхугольнӧйӧсь, быд бокӧ садиталӧма пуяс, кодъяс видзӧны муяссӧ пустыняса лыа бушковъясысь.
Хлопчатник мусӧ колӧ дугдывтӧг да бура дӧзьӧритны.
Узбекъяс да таджикъяс — опытнӧй му вӧдитысьяс.
Уна сё во сайын найӧ заводитісны му вӧдитны пустыняын.
Тайӧ мастеръясыс ёна старайтчӧмӧн обработайтӧны быд мутор да бура тӧдӧны, уна-ӧ ва колӧ быдмӧгъяслы.
Узбекскӧй пӧслӧвича висьталӧ:
«Хлопчатник — шонділӧн кага.
Сійӧ радейтӧ кокъяснас сулавны ваын, а юрнас лоны гож водзын».
Хлопчатник ёна паськалӧ, быдмӧ коскысь вылӧджык да заводитӧ дзоридзавны.
Дзоридзыс олӧ сӧмын ӧти лун да ас бӧрас кольӧ ичӧтик веж кӧрӧбка сяма плод.
Сійӧ быдмӧ, а сэні артмӧны еджыд сіяс, кодъяс и шусьӧны хлопокӧн.
Коробочкаясыс потласьӧны.
Кузь, вӧсньыдик сіясыс мыччысьӧны плодъяссьыс, вата моз ӧшӧдчӧны.
Ӧні хлопоксӧ колӧ ӧдйӧ чукӧртны, не то тӧлыс нӧбӧдас да разӧдас кокни сіяссӧ кытчӧ веськалӧ.
3. Водз асыв.
Вӧрзьӧдчӧны хлопок идралан машинаяс (150 рис.).
Петӧны му вылӧ колхозникъяс.
Жургӧны моторъяс.
Машинаясыс быттьӧкӧ кывтӧны еджыд хлопок гыяс вывті.
Сэсянь неылын хлопок урожайсӧ чукӧртӧны кипомысь.
Колхозницаяс-нывъяслӧн звено разӧдчис му вылӧ.
Найӧ чукӧртӧны хлопоксӧ ӧтпырйӧ кыкнан кинаныс (151 рис.).
Ни ӧти лишнӧй движение.
Партукъясныс ӧдйӧ тырӧны.
— Колӧ тэрмасьны, — шуӧны колхозникъяс. — Водз кӧ кутас зэравны, зэрыс вермас тшыкӧдны урожайсӧ.
Заводъясӧ да фабрикаясӧ выль туйяс кузя мунӧны автомобильяс.
Найӧ нуӧны урожайсӧ хлопок весалан заводъясӧ.
Колхозса муяс вылысь вайӧм хлопок-сырецыс завод йӧрын кыпалӧ быттьӧкӧ лым еджыд гӧра.
Заводъясын машинаяс весалӧны еджыд сіяссӧ кӧйдысысь.
Весалӧм хлопоксӧ прессуйтӧны тюкъясӧ да нуӧны сэтчӧс текстильнӧй фабрикаясӧ, а сідз жӧ Москваӧ, Ленинградӧ да мукӧд каръясӧ.
Сэні хлопокысь вӧчӧны мича да крепыд тканьяс.
Вопрос да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй Ферганскӧй долиналысь нимсӧ.
2. Кутшӧм вӧлі Ферганскӧй долинаыс царскӧй кадӧ да кыдзи сійӧ вежсис Ыджыд Ферганскӧй канал стрӧитӧм бӧрын?
3. Труд кузя урокъяс вылын природоведение уголокӧ вӧчӧй хлопокысь кыӧм тканьясысь коллекция.
4. Заводитӧй ӧта-мӧдлы гижны да вежсьӧй коллекцияясӧн Ферганскӧй долинаса кутшӧмкӧ ӧти школаысь IV класса велӧдчысьяскӧд.
Корӧй, медым найӧ гижисны тіянлы асланыс места йылысь да мӧдӧдісны косьтӧм хлопчатник быдмӧг, хлопок-сырец, а налы мӧдӧдӧй быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧны тіян районын.
5. Гижӧй словарикӧ: бахча, хлопчатник, хлопок идралан машинаяс, хлопок весалан завод, хлопок-сырец, прессуйтӧны, тюкъяс.
{Кудрат Хисматов (комиӧдіс В. А. Попов) @ Ва @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 211}
Ва.
Кудрат Хисматов.
Сӧдз валы нинӧм оз тай сор,
Век сёльгӧ, тэрмасьӧ, кӧть кор.
Каналысь дзирдалыштігтыр
Арыкӧ * кежис пырысь-пыр.
И сэні, кытчӧ локтӧ ва,
Выль вынӧн дзордзалӧ страна.
Зэв ылысь,
Гӧравывса юысь
Ва локтӧ мортӧн индӧм туйӧд,
Хлопчатник юкталыштны мед,
Мед ванас мыссис мича цвет,
Плуг вӧтліс эжа муысь чӧв,
Пустыня ньӧти мед эз вӧв.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чёрнӧй морелӧн Кавказскӧй побережье вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 211-215}
Чёрнӧй морелӧн Кавказскӧй побережье вылын.
1. Чёрнӧй морелӧн Кавказскӧй побережье — сійӧ му полоса, коді кыссьӧ тайӧ морелӧн асыввыв берег пӧлӧн.
Ӧтиладорсянь сійӧс кытшалӧ море, а мӧдарсянь — кыпалӧны джуджыд гӧраяс, кӧні быдмӧ сук вӧр.
Кавказскӧй гӧраяс оз лэдзны побережьеас войвывсянь воысь кӧдзыд тӧвъяссӧ, и тані тӧлыс пӧшти оз пуксьыв.
Лым усьлывлӧ шоча да ӧдйӧ сылӧ.
Чёрнӧй мореса шоныд ваыс ёна испаритчӧ.
Побережьеын тшӧкыда ёна зэрлывлӧ.
Но дугдас зэрны — и бара нин яръюгыда дзирдалӧ пӧсь шонді.
Кавказскӧй побережьеын эм зэв уна сад и парк. Сэні быдмӧны уна сэтшӧм пу да кустарник, кодъясӧс вайӧмаӧсь шоныд да жар странаясысь.
Тані ставыс веж, уна шонді югӧрыс (152 рис.).
Сулалӧны пемыдвеж рӧма веськыд кипарисъяс.
Веськыд туйяс пӧлӧн быдмӧны пальмаяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧ пыр веж лавр.
Сылӧн корйыс чӧскыд дука, сійӧс пуктӧны разнӧй сёян пытшкӧ.
Мукӧд дырйи паныдасьлӧны гож сай сетысь бамбук расъяс.
Ті, колӧ чайтны, аддзывлінныд бамбуксьыс вӧчӧмторъяс: вугыр шатинъяс, лыжи бедьяс.
2. Кавказскӧй побережьеын эмӧсь чайнӧй плантацияяс.
Рӧвнӧй радъясӧн сулалӧны ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм веж чайнӧй кустъяс. Коръясыс налӧн шыльыдӧсь, пемыд рӧмаӧсь, дзоридзьясыс — розӧвӧйӧсь либӧ еджыдӧсь.
Быд быдмӧгӧс ёна дӧзьӧритӧны.
Увъяссӧ тшӧтшӧдалӧны сэтшӧм ногӧн, мед шондіыс ӧткодя югдӧдіс кустсӧ быд боксянь.
Коръяссӧ чукӧртӧны вонас некымынысь ки помысь либӧ машинаясӧн.
Сӧмын на мыччысяс шонді, а плантация вылӧ воӧны нин колхозникъяс.
Найӧ паськыд шляпаясаӧсь, кодъяс видзӧны юрнысӧ лунвыв шонділӧн сотысь югӧрысь.
Колхозникъяс ветлӧдлӧны чайнӧй куст радъяс костӧд да нетшкӧны медся том, нежнӧй коръяссӧ.
Коръяс тыра кӧрзинаяссӧ петкӧдӧны шоссе вылӧ, кӧні сулалӧ грузӧвик. Машинаыс нуӧ чайсӧ чайнӧй фабрикаӧ.
Сэні коръяссьыс вӧчӧны чай.
3. Ляпкыдик мандарин пуяс вевттьысьӧмаӧсь сук корйӧн.
Чӧскыд дук кылӧ тулысын лым еджыд дзоридзьясысь.
Арся шондіа лунӧ пемыдвеж коръяс пӧвстын воӧм плодъясыс быттьӧкӧ ломзьӧны югыдоранжевӧй биӧн.
Пу увъясыс нюкыльтчӧны налӧн сьӧктаысь.
Плодъяссӧ заводитӧны чукӧртны октябрь помын да помалӧны сӧмын декабрын.
Ӧти неыджыд пуыс сетӧ некымын сё, а мукӧд дырйи и тысячаысь унджык плод.
Колхозникъяс сувтӧдӧны пос да видзчысьӧмӧн нетшкӧны найӧс, сортируйтӧны ыджда серти да тэчӧны ящикъясӧ, кодъясӧс мӧдӧдалӧны миян странаса разнӧй каръясӧ.
Мандаринъяс кындзи, тані быдтӧны лимонъяс.
Побережье вылын эм уна виноградник да сад.
4. Лӧз небеса, сӧдз ваӧн дзирдалысь море, уна сикас быдмӧгъяс, целебнӧй источникъяс кыскӧны Кавказскӧй побережьеӧ лечитчыны да шойччыны уджалысь йӧзӧс.
Веж пуяс пӧвстын тыдалӧны санаторийяслӧн да шойччан керкаяслӧн еджыд зданиеяс.
Санаторийясыс да шойччан керкаясыс торйӧн нин уна Сочи карын (153 рис.).
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Чёрнӧй морелысь Кавказскӧй побережье да Сочи кар.
2. Мыйла Кавказскӧй побережьеӧ оз веськавны вой тӧвъяс?
3. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны Кавказскӧй побережьеын?
4. Висьталӧй картина серти (152 рис.), кыдзи уджалӧны чайнӧй плантация вылын.
5. Мый ті тӧдмалінныд мандарин йылысь?
6. Заводитӧй ӧта-мӧдлы гижны да вежласьӧй коллекцияясӧн Кавказскӧй побережьеса кутшӧмкӧ школаысь IV класса велӧдчысьяскӧд.
Мӧдӧдӧй налы «Миян местность» альбомысь выдержкаяс.
Корӧй, медым найӧ гижисны асланыс местность йылысь да мӧдӧдісны косьтӧм чай, мандарин кор да мукӧд быдмӧгъяслысь коръяс, кутшӧмъяс налӧн быдмӧны.
7. Гижӧй словарикӧ: бамбук, целебнӧй источникъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чёрнӧй море вывті @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 215-217}
Чёрнӧй море вывті.
(Школьниклӧн дневникысь.)
Август 5 лун.
Мамӧлы сетісны отпуск, и ми мӧдӧдчим Чёрнӧй море вылӧ.
Медым веськавны сэтчӧ миян горнӧй сиктсянь, колӧ первой мунны автобусӧн, а сэсся поездӧн.
Ме эг вешйыв ӧшинь дорысь.
Гӧраясын быдмӧ уна пожӧм пу.
Кор матысмим море дорӧ, лои шоныдджык.
Ме аддзи гырысь пальмаяс (154 рис.).
Август 7 лун.
Ми сувтім Гагры карӧ, коді сулалӧ дзик море дорас.
Чёрнӧй море ньӧти абу сьӧд рӧма.
Талун ми мамӧкӧд кыкысь лэччылім море дорӧ.
Луннас сійӧ вӧлі лӧз-лӧз, а рытнас пемдіс, лои руд.
Луннас купайтчим.
Ваыс шоныд, весиг петны эз вӧв окота.
Миянкӧд орччӧн купайтчисны асланыс бать-мамныскӧд кык детинка.
Ми тӧдмасим.
Найӧ висьталісны, мый найӧ олӧны Балтийскӧй море берег дорын.
— А позьӧ сэні купайтчыны? — юалі ме.
— Миян зэв лӧсьыд купайтчынытӧ, сӧмын абу сэтшӧм шоныд, кыдзи тані.
Август 10 лун.
Ми быд лун гожйӧдчим да купайтчим.
Берегыс кузяла вевттьысьӧма посньыдик изйӧн.
Море гыясыс гӧгльӧдлӧны найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Найӧ лоӧмаӧсь шыльыдӧсь да зэв мичаӧсь.
Ме чукӧрті ичӧтик мешӧк тыр разнӧй рӧма изъяс.
Но джын изъяссӧ мам шыбитіс.
Миянлы ковмас уна на путешествуйтны, а изъясыс сьӧкыдӧсь.
Август 11 лун.
Талун рытнас ми ветлӧдлім экскурсантъяскӧд ӧтлаын.
Экскурсовод висьталіс:
— Видзӧдлӧй гӧраяс вылас.
Найӧ джуджыд стен моз сайӧдӧны берегсӧ кӧдзыд вой тӧвъясысь.
Жар гожӧм чӧжӧн Чёрнӧй мореын ваыс ёна шоналӧ.
Тӧвнас сійӧ ньӧжйӧник сетӧ ассьыс шоныдсӧ.
Та вӧсна миян оз овлыны кӧдзыд тӧвъясыс.
Правда, лымйыс усьлывлӧ, но пыр жӧ и сылӧ.
Татчӧс олысьяс оз лӧсьӧдавны шоныд пасьяс да валегияс.
Август 14 лун.
Гагрыысь ми мунім Батумиӧ.
Сэні пуксим теплоход вылӧ (155 рис.).
Август 15 лун.
Ме пукала мамӧкӧд вылысса палуба вылын.
Палубаясыс юкӧны ӧти судта мӧд судтаысь.
Гӧгӧр ва, берегъяс оз тыдавны.
Друг мореысь мыйкӧ чеччыштіс да бӧр уси ваас.
— Дельфинъяс!
Дельфинъяс! — ставныс кутісны горзыны палуба вылын.
Мамӧй висьталіс, мый дельфинъяс — морскӧй животнӧйяс.
Кӧть найӧ и чери кодьӧсь, но абу черияс.
Найӧ вердӧны ассьыныс пияннысӧ йӧлӧн.
Тайӧ млекопитающӧй животнӧйяс.
Август 17 лун.
Ӧні ми олам Крымын, Ялта карын.
Тайӧ карыс дзик море дорын жӧ.
И тані гӧраясыс видзӧны берегсӧ кӧдзыд тӧлысь.
Ялтаын абу сэтшӧм жар, кыдзи Батумиын.
Бара гожйӧдчам да купайтчам Чёрнӧй мореын.
Август 19 лун.
Ми ветлім Артекӧ (156 рис.).
Тайӧ —  Ялтасянь неылын зэв ыджыд пионерскӧй лагерь.
Сэні уна челядь.
Найӧ купайтчӧны, ворсӧны, уджалӧны, ветлывлӧны походъясӧ.
Татчӧ воалӧны челядь Сӧветскӧй Союзса разнӧй местаясысь да весиг мукӧд странаясысь.
Артексянь неылысь ми аддзылім зэв интереснӧй гӧра.
Сійӧс шуӧны Медведь-гӧраӧн.
И збыльысь, сійӧ дзик ыджыд ош кодь, коді куйлӧ берегын да юӧ мореысь ва.
Вопрос да задание.
1. Карта вылын корсьӧй Батуми да Ялта.
Налысь нимъяссӧ гижӧй СССР-лӧн контурнӧй карта вылын.
Пасйӧй сійӧ туйсӧ, кыті детинка муніс Батумисянь Ялтаӧ.
2. Мыйла Чёрнӧй море берегын оз пуксьыв кӧдзыд тӧв?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ялта @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 217-219}
Ялта.
Ялта — кар, коді сулалӧ Чёрнӧй морелӧн Крымскӧй побережье вылын.
Ялтаса да сы гӧгӧрса местаяссӧ сайӧдӧны гӧраяс кӧдзыд тӧвъясысь.
Тані сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и Кавказскӧй побережьеын.
Быдмӧны кипарисъяс, пальмаяс да мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс полӧны ёна кӧдзыдъясысь.
Ялта гӧгӧрын эмӧсь колхозъяс да совхозъяс.
Сэні быдтӧны виноград, яблӧгъяс, грушаяс, сливаяс, персикъяс, абрикосъяс.
Гӧраяс вылын, кодъяс кытшалӧны Ялтасӧ, быдмӧны пожӧма да коръя вӧръяс.
Тані заводитчӧ заповедник, коді кыссьӧ гӧраясӧ уна километр сайӧ.
Сэні оз позь пӧрӧдны пуяссӧ да вӧравны.
Заповедникын олӧны кӧръяс, косуляяс да мукӧд животнӧйяс.
Ялтаын да сы гӧгӧрса местаясын Великӧй Октябрьскӧй революцияӧдз вӧліны уна мича дворец (157 рис.). Тайӧ дворечьясыс вӧліны царлӧн, сійӧ рӧдвужлӧн да сылы матысса йӧзлӧн.
Ӧні тайӧ дворецъясас — санаторийяс да шойччан керкаяс; сэні лечитчӧны да шойччӧны уджалысь йӧз.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын гижӧй Ялта карлысь нимсӧ.
2. Мыйла Ялтаын шоныд?
3. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны Ялтаын да сы гӧгӧрын?
4. Кутшӧм быдмӧгъяс быдтӧны Ялта гӧгӧрса колхозъяс да совхозъяс?
5. Октябрьскӧй революцияӧдз кодлӧн вӧліны Ялтаса да сы гӧгӧрса дворецъясысь мый сійӧ дворецъясас ӧні?
6. Заводитӧй ӧта-мӧдлы гижны да вежласьӧй коллекцияясӧн Чёрнӧй морелӧн Крымскӧй побережьеса кутшӧмкӧ школаысь IV класса велӧдчысьяскӧд.
7. Гижӧй словарикӧ: заповедник, кипарис, абрикос.
==МУ ВЫВТІ. ВА ВЫВТІ ДА ВОЗДУХТІ
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ "Миян странаным зэв ыджыд..." @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 219-222}
1. Миян странаным зэв ыджыд.
Разнӧй местаясын сылӧн природаыс абу ӧткодь.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм природнӧй зонаяс ті велӧдінныд.
Разнӧя уджалӧны йӧзыс тундраын да вӧрын, степъясын да пустыняясын.
Разнӧй местаясын олысь йӧз дугдывтӧг вежласьӧны тӧваръясӧн.
Вӧр зонаысь нуӧны вӧрсӧ тундраӧ да стенъясӧ, кӧні вӧрыс абу.
Каръясысь мӧдӧдӧны машинаяс видз-му овмӧсса районъясӧ, а сэсянь мӧдӧдӧны каръясӧ нянь, овощи, фрукты, йӧв, яй да мукӧд прӧдуктаяс.
Медым позьӧ вӧлі ветлӧдлыны да новлӧдлыны разнӧй грузъяс ӧти местасянь мӧдлаӧ, страналы колӧны бур сообщайтчан туйяс, транспортлӧн разнӧй видъяс: кӧрт туй, ва туй, автомобильнӧй, воздушнӧй.
Царскӧй Россияын ветлан туйясыс вӧліны омӧльӧсь: кӧрт туйыс да шоссейнӧй туйыс вӧлі этша, юясыс, тӧждысьтӧм вӧсна, гожӧмын зэв ёна ляпкавлісны, автомобильяссӧ да самолётъяссӧ странаын эз вӧчлыны.
2. Сӧветскӧй власть вояс чӧжӧн стрӧитісны уна выль кӧрт туй.
Войдӧр поездъясыс ветлісны сӧмын паровозъясӧн.
Ӧні стрӧиталӧма заводъяс, кӧні вӧчӧны электровозъяс да тепловозъяс (158 рис.), кодъяс тӧдчымӧн выгӧднӧйджыкӧсь паровозъясысь да регыд вежасны став паровозъяссӧ.
3. Уна грузъяс нуӧны юяс да мореяс кузя.
Ті тӧданныд нин, мый ва туйӧд нуӧмыс сувтӧ ёна донтӧмджык кӧрт туй кузя нуӧм серти.
СССР-са уна ю вылӧ стрӧитӧма плотинаяс, лӧсьӧдӧма гырысь водохранилищеяс (уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм плотинаяс да водохранилищеяс йылысь ті лыддьылінныд).
Та вӧсна юясын ваыс кыптіс, найӧ эз кутны ямны да лоины шогманаӧсь суднояслы ветлӧм вылӧ.
Кодйисны каналъяс, кодъяс йитісны ас костаныс гырысь юяс.
Йитӧма ва туйӧн вит море, кодъяс кытшалӧны СССР-лысь Европейскӧй юкӧнсӧ.
Сӧветскӧй власть дырйи морскӧй суднояс кутісны ветлӧдлыны Севернӧй Ледовитӧй океанса кӧдзыд мореяс кузя.
Тадзи лоис Севернӧй морскӧй туй.
Медым нуӧдны сэті суднояссӧ йияс пытшті, стрӧиталісны вынйӧра ледоколъяс.
Таті ветлӧ первой атомнӧй ледокол «Ленин».
Севернӧй морскӧй туй кузя петкӧдӧны Сибирысь вӧр да полезнӧй ископаемӧйяс, вайӧны сэтчӧ машинаяс, прӧдуктаяс, паськӧм, кӧмкот да мукӧдтор.
4. Революцияӧдз Россияын эз вӧв ни ӧти завод, кӧні вӧчӧны автомобильяс.
Найӧс ньӧблісны граница сайысь.
Сӧветскӧй власть дырйи стрӧитісны зэв гырысь заводъяс, кодъяс лэдзӧны уна грузӧвӧй да легкӧвӧй автомобиль, автобусъяс.
Автомашинаяслы колӧны асфальтируйтӧм бур туйяс.
Царскӧй Россияын татшӧм туйыс вӧлі зэв этша.
Сӧветскӧй власть дырйи автомобильнӧй туйяслӧн кузьтаыс содіс уна пӧв.
5. Царскӧй Россияын эз вӧвны и авиационнӧй заводъяс.
Сӧветскӧй власть воясӧ стрӧитісны уна татшӧм завод.
Найӧ лэдзӧны самолётъяс (159 рис.), кодъяс новлӧдлӧны йӧзӧс да грузъяс страна пытшкын да заграницаӧ.
Пыр паськыдджыка заводитӧны применяйтны вертолётъяс (160 рис.).
Воздушнӧй линияяс кузьта серти СССР сулалӧ мирын первой местаын.
6. Эмӧсь сэтшӧм грузъяс, кодъясӧс выгӧднӧджык нуны ылӧ не кӧрт туй кузя да ва туйӧд, а трубаясӧд.
Колӧ чайтны, ті гӧгӧрвоанныд нин, мый тайӧ грузъяс лыдас пырӧны нефть, карасин, газ.
Сӧветскӧй власть дырйи стрӧитісны зэв гырысь трубопроводъяс.
Например, ӧти трубопроводӧд мӧдӧдӧны нефтьсӧ Баку карысь, коді сулалӧ Каспийскӧй море дорын, Батуми карӧдз, коді сулалӧ Чёрнӧй море дорын.
Тайӧ трубопроводыслӧн кузьтаыс 822 км.
Мӧд трубопроводӧд мунӧ газ Саратовсянь Москваӧ (843 км).
1700 км кузьта газопроводӧд воӧ газ Ставропольсянь Москваӧ.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй СССР-лӧн сообщайтчан туйяс йылысь.
2. СССР-лӧн контурнӧй карта вылын пасйӧй сійӧ туйсӧ, кыдзи позьӧ мунны Ленинградсянь Владивостокӧ кӧрт туй кузя да ва туйӧд.
3. Гижӧй словарикӧ : ветлан туйяс, транспорт — кӧрт туй, ва туй, автомобильнӧй да воздушнӧй, трубопроводъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Миян странаын природа да удж йылысъ картинаяс» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 222}
«Миян странаын природа да удж йылысъ картинаяс» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Лӧсьӧдӧй «Миян местность» класснӧй выставка.
2. Гӧтӧвитӧй устнӧй висьт тіян местность йылысь.
Висьталанныд используйтӧй альбом да выставкасӧ.
3. Лӧсьӧдӧй «СССР-лӧн природнӧй зонаяс» класснӧй выставка.
4. Корсьӧй карта вылын СССР-лысь природнӧй зонаяс.
5. Гӧтӧвитӧй устнӧй висьт тундра йылысь татшӧм план серти: а) карта вылын места; б) веркӧс; в) вогӧгӧрся кадъяслӧн торъялӧм; г) юяс; д) быдмӧгъяс; е) животнӧй мир; ж) йӧзлӧн олӧм да удж.
6. Татшӧм жӧ план серти гӧтӧвитӧй висьтъяс вӧр полоса йылысь, степъяс йылысь, Каракумы пустыня йылысь, Ферганскӧй долина йылысь, Чёрнӧй морелӧн Кавказскӧй побережье йылысь.
7. Висьталӧй СССР-лӧн ветлан туйяс йылысь.
8. Лыддьӧй сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс гижинныд словарикӧ «Миян странаын природа йылысь картинаяс да удж йылысь картинаяс» тема кузя.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый найӧ петкӧдлӧны.
==ЗДОРОВЬЕ ВИДЗӦМ
{В. Лебедев-Кумач (комиӧдіс В. А. Попов) @ Спортивнӧй марш @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 223}
Спортивнӧй марш.
В. Лебедев-Кумач.
Ноко, шонді, резышт содтӧд,
Зарни югӧрнад сотыштны эн пов!
Эй, тэ збодерджыка, ёртӧй!
Суӧд, восьлав, ӧд кольччыны оз ков!
Ноко, тӧвру, малав кучик,
Ыркӧд миянлысь морӧс, ыркӧд юр!
Быдӧн томӧн лоны кужас,
Вильыш тӧврунас лолалыштны бур!
Медым лов да вир-яй век томӧн лоисны,
Томӧн лоисны, томӧн лоисны,
Тэн ни кӧдзыдысь, ни жарысь нем повнысӧ,
Асьтӧ калит, кыдз сталь!
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи Ваня да Петя коллялӧны лунсӧ @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 223-225}
Кыдзи Ваня да Петя коллялӧны лунсӧ.
1. Ваня садьмис да дыр туплясис вольпасяс.
Мамыс чукӧстіс сійӧс завтракайтны.
Сійӧ чеччис, тэрмасигтыр сёйыштіс да котӧртіс школаӧ.
Урокъяс бӧрын Ваня эз пырысьтӧм-пыр мун гортас, а кежис ёртыс ордӧ да пуксис сыкӧд ворсны доминоӧн, ӧбед йылысь вунӧдіс.
Гортас Ваня воис сёрмӧмӧн.
Школа бӧрын сійӧ эз гуляйтышт свежӧй воздух вылын да ӧбедайтіс эз ас кадӧ, та вӧсна сылӧн аппетитыс вӧлі омӧль.
Ӧбед бӧрын Ваня пыр жӧ босьтчис велӧдны урокъяс.
Колӧ вӧлі решитны арифметическӧй задача да велӧдны кывбур.
Но Ваня эз вермы уджавны, сы вӧсна мый ӧбедайтӧм бӧрын эз шойччышт.
Задачаыс эз артмы, и Ваня дӧзмӧмӧн шеныштіс кинас да решитіс неуна лыддьысьыштны.
Книгаыс вӧлі интереснӧй, и сійӧ эз вермы книгасӧ эновтны.
Ужнайтӧм бӧрын Ваня бара кутіс лыддьысьны.
Сӧмын кор верстьӧ йӧз кутісны лӧсьӧдчыны узьны да кусӧдісны би, водіс и Ваня.
Урокъяссӧ сійӧ эз велӧд.
Тадзи Ваня колляліс лун бӧрся лун.
Сылӧн вӧлі омӧль аппетит, тшӧкыда висьлывліс юрыс.
Ванялӧн кутісны лоны омӧль отметкаяс, и сійӧ коли мӧд во кежлӧ.
2. Шонді пырис ӧшиньӧд, и тӧвру ӧвтыштіс восьса форточкаӧ.
Петя садьмис долыд да гажа.
Вӧлі 7 час.
Тайӧ кадас Петя век чеччывліс.
Сійӧ нюжӧдчыліс крӧватяс да ӧдйӧ чеччис.
Раз-два, раз-два!
Бура вӧчис Петя асъя гимнастика да котӧртіс мыссьыны.
Сійӧ весаліс пиньяс, мыськаліс чужӧмсӧ, чышкаліс тушасӧ кӧтӧдӧм ки чышкӧдӧн, ӧдйӧ пасьтасис да пуксис завтракайтны.
Вӧлі сизим час да джын.
Завтракайтӧм бӧрын Петя муніс школаӧ.
Урокъяс помасьӧм бӧрын сійӧ, некытчӧ кежавтӧг, локтіс гортас да ӧбедайтіс.
Петя ӧбедайтліс век ӧти кадӧ; сылӧн аппетитыс вӧлі бур.
Сэсся кык час да джын Петя колляліс ывлаын.
Тайӧ каднас сійӧ удитіс и керка бокысь туйсӧ чышкыны, и садйын пу гӧгӧрысь мусӧ небзьӧдны, и ичӧт чойсӧ коляскаын катайтыштны, и ёртъясыскӧд ворсыштны.
И кӧть зэв окота вӧлі ещӧ ворсыштны, Петя эз вунӧд, мый кад босьтчыны урокъяс велӧдӧмӧ.
Гортас пырӧм бӧрын сійӧ юис булкиӧн стӧкан чай.
Сы вӧсна мый Петя ас кадӧ сёйис, школа бӧрын шойччис да бура гуляйтіс, сылы кокни вӧлі занимайтчыны.
Урокъяс велӧдӧм вылӧ муніс часӧн-джынйӧн.
Уроксӧ велӧдігӧн Петя вӧчлывліс быд 45 минут мысти 10 минута перерывъяс.
Гортса уджъяссӧ вӧчӧм бӧрын Петя ужнайтіс, кыдзи и век, 8 час 30 минутын.
Ужнайтӧм бӧрын Петя лыддьысьышта, весаліс паськӧмсӧ да кӧмкотсӧ, проветритіс комната, мыссис да 9 часын водіс узьны.
Петя некор эз висьлы, вӧлі долыд да бура велӧдчис.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйӧн торъялӧны кык детинкалӧн лунся распорядокъясыс? Индӧй, кутшӧм ӧшыбкаяс сэні вӧчис Ваня.
2. Кыдзи Ванялӧн лунся неправильнӧй распорядокыс тӧдчис сылӧн здоровье да велӧдчӧм вылӧ?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кучик да сійӧс дӧзьӧритӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 225-226}
Кучик да сійӧс дӧзьӧритӧм.
1. Миян телӧным вевттьысьӧма кучикӧн, коді видзӧ сійӧс доймӧмъясысь.
Зэв посньыдик розьяс пыр кучик веркӧсӧ дугдывтӧг петӧны ньылӧм да гос.
Ньылӧмкӧд тшӧтш телӧысь торъялӧны разнӧй вреднӧй веществояс.
Кор овлӧ вывті жар, мортыс ёна пӧсялӧ.
Ньылӧмыс кучик вылысь испаряйтчӧ, и мортлӧн телӧыс ыркалӧ, сылы лоӧ кокниджык терпитны жарсӧ.
Гос, коді петӧ кучикысь, небзьӧдӧ сійӧс.
Кучиксӧ кӧ ог мыськалӧй, сійӧ няйтчӧ бусысь, ньылӧмысь да госысь.
Татшӧм кучик вылас вермасны овмӧдчыны микробъяс.
2. Микробъяс — сійӧ зэв посньыдик ловъя существояс.
Найӧ сэтшӧм посниӧсь, мый верман аддзыны сӧмын микроскоп пыр (161 рис.).
На пиысь ӧткымынъяс овмӧдчӧны кучик вылын да артмӧдӧны ора да мукӧд висьӧмъяс.
Ӧтчыд вӧчисны татшӧм опыт.
Бура мыськӧм ки кучик вылӧ вуджӧдісны микробъясӧс.
20 минут мысти пӧшти став микробыс кулісны.
Сэтшӧм жӧ микробъясӧс вуджӧдісны няйт ки вылӧ.
20 минут мысти пӧшти став микробыс вӧліны ловъяӧсь.
Мыссигӧн няйтыскӧд тшӧтш ми вӧтлам уна микробӧс.
А сійӧ микробъясыс, кодъяс веськалӧны чистӧй кучик вылӧ, ӧдйӧ кулӧны.
Со мыйла колӧ тшӧкыдджыка мыськавны кияс.
Вежонын ӧтчыдысь колӧ ветлывлыны пывсянӧ либӧ мыссьыны гортын пӧсь ваӧн, майтӧгӧн да мочалкаӧн.
3. Гожӧмын зэв бур быд лун купайтчыны юын либӧ тыын.
Купайтчыны оз ков дыр.
Кор челядь дыр олӧны ваын, налӧн телӧыс ёна кӧдзалӧ, найӧ заводитӧны тіравны.
Тайӧ зэв вреднӧ здоровьелы.
Асъя зарядка бӧрын пӧлезнӧ телӧтӧ чышкавны ки чышкӧдӧн, кодӧс кӧтӧдӧма кӧдзыд ваӧн, а сэсся зыравны кос ки чышкӧдӧн.
Тадзи вӧчӧм бӧрас кучикыс гӧрдӧдӧ: кучикас воӧ вир да вайӧ сылы унджык питательнӧй веществояс.
Кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм ки чышкӧднас зырасьӧмыс закаливайтӧ телӧсӧ: мортыс шочджыка прӧстудитчӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс кучиклӧн?
2. Лупа пыр видзӧдлӧй ки кучикнытӧ.
3. Мыйла кучиксӧ колӧ видзны сӧстӧма?
4. Висьталӧй кучик дӧзьӧритӧм кузя правилӧяс, кодъяс йылысь висьталӧма статьяын.
5. Гижӧй словарикӧ: микробъяс, ора висьӧмъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Скелет @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 226-229}
Скелет.
1. Миян телӧ пытшкын эм скелет.
Сійӧ артмӧма уна лыысь.
Лыясыс чорыдӧсь.
Кинаныд видлӧй найӧс асланыд телӧысь.
Скелетын эмӧсь: 1) туша лыяс — сюрса столб, ордлыяс;
2) юр чашка лыяс;
3) ки да кок лыяс (162 рис.).
2. Сюрса столб, либӧ прӧстӧ сюрса, артмӧма посньыдик торъя лыторъясысь — сюрса лыясысь.
Кинаныд видлӧй найӧс асланыд мышкысь.
Сюрса лыяс костын эм ён гӧч слӧй.
Тайӧ сетӧ сюрса столблы позянлун кокниа кусыньтчыны.
Парта сайын пукалігӧн видлӧй кусыньтны да веськӧдны сюрса столбсӧ.
Кусыньтлӧй сійӧс веськыдвылӧ да шуйгавылӧ.
Сюрсакӧд йитчӧмаӧсь ордлыяслӧн бӧрладор помъясыс, водзладор помъяссӧ налысь крепитӧма морӧс лы бердӧ.
Кинаныд видлӧй ассьыныд ордлыяс.
Сюрса, морӧс лы да ордлыяс артмӧдӧны морӧс клетка.
Сійӧ видзӧ дойдӧмысь сьӧлӧм, тыяс.
Кыкнан кинытӧ пуктӧй асланыд морӧс клетка вылӧ.
Кузя лолыштӧй пытшлань да бӧр лолыштӧй.
Ті казяланныд, мый пытшлань лолыштігӧн морӧс клеткаыс паськавлӧ, а бӧр лолыштігӧн чинӧ.
3. Юр чашка артмӧма некымын лыысь, кодъяс крепыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да бура видзӧны дойдӧмысь юр вемсӧ.
Став юр чашкаас вермӧ вешъявны сӧмын ӧти лы —  улыс черлы.
Та вӧсна ми вермам восьтавны да пӧдлавны вомнымӧс, кор сёям либӧ сёрнитам.
4. Ки артмӧма куим юкӧнысь: пельпомысь, сой гумысь да киысь.
Видлӧй шуйга кинытӧ.
Ті казяланныд, мый пельпомын ӧти кыз лы — сійӧс шуӧны пельпом лыӧн, сой гумын — кык, а киын — уна посни лы.
Видзӧдлӧй тайӧ лыяссӧ рисунок вылысь.
Ки йитчӧ туша вылі юкӧнса лыяскӧд лопатка да вотшлы отсӧгӧн.
Видлӧй кинаныд тайӧ лыяссӧ ас вылысь.
Коклӧн сідз жӧ эм куим юкӧн: лядьвей, кокчӧр да кок лапа.
Лядьвейын ӧти кыз лы — лядьвей лы, кокчӧрын —  кык, а кок лапаын, кыдзи и киын, — уна посни лы.
Кок лыяс йитчӧны кадж лыяскӧд, а каджыс — сюрсакӧд.
Видлӧй кинаныд ассьыныд кок лыяснытӧ; видзӧдлӧй найӧс рисунок вылысь.
Ки да кок лыяс йитчӧны ӧта-мӧдныскӧд подвижнӧя.
Та вӧсна кияссӧ да кокъяссӧ ми вермам быд ног вештавны.
Мый ті вӧчанныд киӧн да кутшӧм местаясті сылӧн вешъялӧ?
Прӧверитӧй ассьыныд, кутшӧм местаясті да кыдзи вермӧ вешъявны кок.
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс скелетлӧн мортлы?
Скелет лоӧ мыджӧдӧн: сы вылын кутчысьӧны мышцаяс да телӧлӧн мукӧд небыд юкӧнъяс.
Сійӧ видзӧ доймӧмысь пытшкӧсса органъяс — вем, сьӧлӧм, тыяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Рисунок вылын да ас вылысь корсьӧй скелетлысь главнӧй юкӧнъяс.
2. Мыйысь артмӧма сюрса столб?
3. Кутшӧм лыяс артмӧдӧны морӧс клетка?
4. Кутшӧм лыясысь артмӧмаӧсь килӧн да коклӧн скелетъяс?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс скелетлӧн морт телӧын?
6. Сравнитӧй мортлысь да понлысь скелетъяс (163 рис.).
Позьӧ-ӧ пон скелетысь аддзыны сюрса, юр чашка, морӧс клетка?
Эм абу ӧткодьторйыс морт ки-кок да пон кокъяс строениеын?
7. Гижӧй тетрадьясӧ скелетлӧн юкӧнъяслысь да лыяслысь нимъяссӧ, кодъяс йылысь ті лыддинныд статьяын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мыйысь артмӧмаӧсь лыяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 229-231}
Мыйысь артмӧмаӧсь лыяс.
Медым тӧдмавны, кутшӧм веществоысь артмӧмаӧсь лыяс, вӧчӧй некымын опыт.
1 опыт.
Видзыштӧй ыджыд чери лы (например, ордлы) спиртовка би вылын.
Лыыс кутас сотчыны: сійӧ сьӧдасяс, лоӧ шом, ті кутанныд кывны чӧскыдтӧм дук.
Лыысь кутасны сотчыны кутшӧмкӧ веществояс, но сылӧн формаыс оз вежсьы.
Вочасӧн лыыс едждӧдас да дугдас сотчыны: сотчан дукыс бырӧ.
Тайӧ опытсьыс тыдалӧ, мый лыыс артмӧма кык веществоысь: сотчанысь да сотчытӧмысь.
2 опыт.
Тӧдмалӧй сотчытӧм веществоыслысь свойствояссӧ.
Видлӧй кусыньтны сотӧм бӧрын едждӧдӧм лысӧ.
Сійӧ чегъясьӧ.
Пуктӧй лы торъяссӧ бумага лист вылӧ.
Личкыштӧй найӧс карандашлӧн ёсьтытӧм помнас.
Найӧ дрӧбитчӧ-ны порошокӧдз.
Сідзкӧ, лыыслӧн сотчытӧм веществоыс чорыд, сетӧ сылы колана форма, но сійӧ зэв рӧшкыд.
3 опыт.
Чукӧртӧй лыыслысь сотчытӧм веществосӧ да пуктӧй сійӧс солянӧй кислоталӧн слаб растворӧ.
Сійӧ ӧдйӧ растворитчас.
Солянӧй кислота растворӧ пуктӧй чери ордлы либӧ чипан скелетса вӧсньыдик лы тор.
Сотчытӧм веществоыс, коді эм лыас, кутас растворяйтчыны ньӧжйӧ, та вӧсна кислотаысь лысӧ кыскӧй сӧмын мӧд луннас.
Лысӧ мыськалӧй чистӧй ваын.
Сотчытӧм веществоыс ставнас колис кислотаӧ.
Лыас коли сӧмын сотчан веществоыс.
Тӧдмалӧй сылысь свойствояссӧ.
Кислотаысь перйӧм лысӧ видлӧй чегны.
Сійӧ оз чег, но куснясьӧ.
Кор дугданныд кусыньтны, сійӧ веськалӧ.
Опытысь тыдалӧ, мый сотчан веществоыс оз вермы видзны лы формасӧ, сійӧ кокньыда куснясьӧ, упругӧй.
Став тайӧ опытъяссьыс позьӧ вӧчны вывод: лыыслы формасӧ да сылы чорыдлунсӧ сетӧ сотчытӧм веществоыс; сотчан веществоыс сетӧ лыыслы упругость.
Лылӧн крепыдлуныс зависитӧ сыысь, уна-ӧ сэні сотчан да сотчытӧм веществоыс.
Зэв крепыд лыыс верстьӧ мортлӧн (164 рис.).
Сылӧн быд кык юкӧн сотчытӧм вещество вылӧ воӧ ӧти юкӧн сотчан вещество.
Пӧрысьладор лыясын содӧ сотчытӧм веществоыс и найӧ лоӧны рӧшкыдӧсь, тшӧкыда чеглывлӧны.
Челядьлӧн, мӧдарӧ, лыясас уна сотчан веществоыс да челядьлӧн лыыс зэв кокньыда кусыньтчӧ.
Челядь кӧ босьтӧны да новлӧдлӧны сьӧкыдторъяс, торйӧн нин ӧти киӧн, либӧ парта сайын пукалӧны мышкыртчӧмӧн, найӧ кокниа вермӧны вежыньтны ассьыныс сюрсанысӧ.
Челядь кӧ новлӧны дзескыд кӧмкот, налӧн вежыньтчыны кок лапа лыяс.
Вежыньтчӧмыс вермас кольны нэм кежлӧ да тӧдчыны здоровье вылӧ.
Видзӧй скелет лыяснытӧ вежыньтчӧмысь.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм веществоясысь артмӧмаӧсь лыяс?
2. Кыдзи вежсьӧ арлыд содӧмкӧд лыяслӧн составыс?
3. Усигӧн челядь тшӧкыда ёна доймывлӧны, но лыясыс оз чегны.
Мыйла?
4. Мукӧд дырйи младшӧй классъясса велӧдчысьяс моздорын новлӧдлӧны ассьыныс посни чой-вокнысӧ.
Мыйла тайӧс оз ков вӧчны?
5. Гижӧй словарикӧ: сотчан вещество, сотчытӧм вещество.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый колӧ вӧчны, медым быдмыны статяӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 231-232}
Мый колӧ вӧчны, медым быдмыны статяӧн.
1. Сравнитӧй кык нывкасӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма 165 рисунок вылын.
На пиысь кодыс статяджык?
Дерт, сійӧыс, коді шуйгавылас.
Юрсӧ сійӧ кутӧ веськыда, мышкыс сылӧн абу кусыня, пельпомъяссӧ неуна кыскыштӧма бӧрлань, кынӧмсӧ абу чургӧдӧма.
Татшӧм статя ныв йылысь шуӧны, мый сылӧн правильнӧй осанка.
Веськыдвывса нывкаыслӧн осанкаыс неправильнӧй: юрсӧ сійӧ копыртӧма да быттьӧкӧ кыскӧма пельпомъясас, кодъяс чургӧдчӧмаӧсь водзлань, мышсӧ гӧрбыльтыштӧма, кынӧмыс чургӧдчӧма.
Правильнӧй осанкаыс мортлы колӧ оз сӧмын сы вылӧ, медым лоны статяӧн да мичаӧн.
Правильнӧй осанка дырйи нормальнӧя лолавсьӧ, бура уджалӧ сьӧлӧм, телӧті свободнӧя ветлӧ вир.
Правильнӧй осанка босьтны отсалӧны подвижнӧй ворсӧмъяс, гимнастика, спорт.
Следитӧй асланыд осанна бӧрся.
2. Челядьлӧн осанкаыс тшӧкыда тшыксьывлӧ парта сайын либӧ гортын урок велӧдігӧн неправильнӧя пукалӧмысь.
166 рисунок вылын петкӧдлӧма кык детинкаӧс: шуйгавывсаыс пукалӧ правильнӧя, веськыдвывсаыс — неправильнӧ.
Парта либӧ пызан сайын кӧ дыр пукавны копыртчӧмӧн либӧ морӧсӧн мыджсьӧмӧн либӧ, мӧдарӧ, веськыд пельпомтӧ кыпӧдыштӧмӧн, сюрсаыд вочасӧн пӧлӧстчас, морӧс клеткаыд топалас.
Позьӧ нэм кежлӧ лоны мышкыраӧн, пӧлӧс бокаӧн, векни, ичӧт да слаб морӧс клеткааӧн.
Тайӧ вермӧ лоны сы вӧсна, мый челядьлӧн лыясыс абу на тырмымӧн чорыдӧсь да крепыдӧсь.
Верстьӧ йӧзлӧн серти найӧ кусыньтчӧныджык, сы вӧсна мый наын этша чорыд сотчан веществоыс.
Медым тіянкӧд татшӧмторйыс эз ло, энӧ вунӧдӧй да стрӧга пӧртӧй олӧмӧ пукалӧм кузя правилӧяс.
1. Пукалӧй веськыда, юрнытӧ неуна копыртыштӧй водзлань, но эн лэдзӧй улӧдз.
2. Морӧснаныд энӧ мыджсьӧй пызан дорышӧ: пызан да морӧс костӧ медым вӧлі тӧрӧ ки.
3. Медым омӧльджыка мудзны, мыджсьӧй пуклӧс мыш вылӧ.
4. Кыкнан кокнытӧ пуктӧй джоджас став кок пыдӧснас, а энӧ сӧмын ныръяснас либӧ коклябӧръяснас.
5. Кыкнан кинытӧ пуктӧй пызан вылӧ сідзи, медым найӧ свободнӧя куйлісны; пельпомъяснытӧ кутӧй ӧтвесьтын.
6. Кор кывзанныд учительӧс, позьӧ кокньыдика лэдзчысьны парта бӧр вылӧ да киястӧ пуктыны мышканыд.
Вопрос да заданиеяс.
1. 165 рисунок серти висьталӧй, мыйӧн торъялӧ правильнӧй осанка неправильнӧйысь.
2. 166 рисунок серти висьталӧй, кыдзи колӧ правильнӧ пукавны пызан сайын.
3. Кутшӧм вред вермас вӧчны неправильнӧя пукалӧм?
4. Гижӧй словарикӧ: осанка, мышкыра.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мышцаяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 233-234}
Мышцаяс.
1. Лыяс асьныс оз вермыны вешъявны.
Найӧс вешталӧны мышцаяс, либӧ мускулъяс.
Кусыньтӧй кинытӧ, кыдзи петкӧдлӧма 167 рисунок вылын.
Ті казяланныд, мый тіян кианыд мыйкӧ польдіс да чорзис.
Тайӧ и эм мышцаыс.
Кусыньтігӧн мышцаясыс сократитчыны, мӧд ногӧн кӧ, лоисны чорыдджыкӧсь, кызджыкӧсь, дженьыдджыкӧсь да матыстісны ӧта-мӧд бердӧ ки лыяссӧ.
Мышцаяс эмӧсь быдлаын: чужӧмлӧн, кияслӧн, кокъяслӧн, сьылілӧн, морӧслӧн, кынӧмлӧн, сьӧлӧмлӧн да мукӧд органъяслӧн эмӧсь аслас мышцаяс.
Мышцаяс сокращайтӧмӧн морт вӧчӧ разнӧй движениеяс — ветлӧдлӧ, котралӧ, уджалӧ.
2. Со улича кузя мунӧны физкультурникъяс.
Статяӧсь да веськыдӧсь, найӧ кокниа восьлалӧны гажа марш шыяс улӧ.
Кокниа да свободнӧя мунӧны физкультурникъяс сы вӧсна, мый налӧн бура развитчӧмаӧсь телӧса став мышцаяс.
Видзӧдлӧй йӧз вылӧ, кодъяс этша двигайтчӧны, уна пукалӧны, зэв шоча занимайтчӧны физическӧй уджӧн, физкультураӧн да спортӧн.
Налӧн мышцаясыс небыдӧсь да слабӧсь, движениеясыс абу пелькӧсь, телӧыс абу статя.
Татшӧм йӧзыс уджысь ӧдйӧ мудзӧны, частӧ висьлӧны.
Медым мышцаяс бура развивайтчисны да вӧліны ёнӧсь, найӧс колӧ дугдывтӧг упражняйтны.
Став мышцаяссӧ ӧткодя развивайтӧм могысь колӧ вӧчны разнӧй движениеяс.
Бура развивайтчӧны став телӧса мышцаяс ветлӧдлігӧн, котралігӧн, гимнастика вӧчигӧн, мачӧн ворсігӧн да конькиӧн ислалігӧн, пыжын сынігӧн, град йӧрын, садйын уджалігӧн да мукӧд сикас физическӧй уджъяс вӧчигӧн.
Торйӧн пӧлезнӧйӧсь свежӧй воздух вылын физическӧй упражнениеяс да удж.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс мышцаяслӧн?
2. Кутшӧм лоӧ мышцаыс, кор сійӧ сократитчас?
Мерайтӧй пельпом мышцалысь кызтасӧ веськӧдӧм да кусыньтӧм ки дырйи.
3. Мый вӧчсьӧ ки лыясӧн, кор налӧн мышцаясыс сокращайтчӧны да кор дугдӧны сократитчыны?
4. Кыдзи позьӧ развивайтны став телӧ мышцаяссӧ ӧткодя?
5. Гижӧй словарикӧ: мышца, мускул, сокращайтчӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Пытшкӧсса органъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 234}
Пытшкӧсса органъяс.
Морт телӧ пытшкын эм: сьӧлӧм, тыяс, желудок, сювъяс да мукӧд органъяс.
Тыяс — лолалан органъяс.
Желудокын да сювъясын мунӧ пищеварение.
Видзӧдлӧй тайӧ органъяссӧ 168 рисунок вылысь да корсьӧй асланыд телӧ веркӧс вылысь местаяс, кодъяс весьтын найӧ куйлӧны.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Пищеварение органъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 234}
Пищеварение органъяс.
1. Мортлы олӧм вылӧ, воздух кындзи, колӧны сёян да ва, натӧг сійӧ кулас.
Кор мортыс дыр оз сёйлы, сійӧ чувствуйтӧ тшыгъялӧм, мудзӧм да слабитӧм.
Сійӧ кӧ сёйыштас, лоас кыпыдджык да ёнджык, бура уджалӧ.
Сёяныс мортлы колӧ уджалӧм вылӧ, а челядьлы тшӧтш и быдмӧм вылӧ.
Кыдзи нӧ сёяныс воӧ сійӧ органъясӧдзыс, кодъяслы колӧ сёяныс?
Сёяныс медводз веськалӧ вомӧ.
Тані сійӧс ми курччалам пиньясӧн, кӧтӧдам дулльӧн да ньылыштам.
Ньылыштӧм сёяныс мунӧ пищевод пыр да веськалӧ желудокӧ, а сэсся сювъясӧ.
Желудокӧд да сювъясӧд мунігкості сёяныс кӧтасьӧ разнӧй пищеварительнӧй сокъясӧн.
Дуль да тайӧ сокъяс отсӧгӧн сёяныс переваривайтчӧ, мӧд ногӧн кӧ, пӧрӧ растворитчан веществоясӧ.
Ваын растворитчӧм тайӧ веществоясыс йиджӧны сюв да кровеноснӧй сосуд стенкаяс пыр вирӧ, коді разӧдӧ найӧс став органъясӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс сёянлӧн?
2. Мый лоӧ сёянкӧд желудокын да сювъясын?
3. Кыдзи питательнӧй веществоясыс веськалӧны телӧса став органъясӧ?
4. Гижӧй тетрадяныд пищеварение органъяслысь нимъяс, кодъяс йылысь мунӧ сёрниыс статьяын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Видзӧй пиньяснытӧ @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 236-237}
Видзӧй пиньяснытӧ.
1. Мамыс Катялы пыр шулывліс: «Некор эн сёй да эн ю зэв пӧсь либӧ зэв кӧдзыд сёян-юан.
Эн йир чорыдтор.
Пиньясыд вевттьысьӧмаӧсь ён веществоӧн, коді шусьӧ эмальӧн.
Сійӧ вермас потласьны».
Но Катя эз кывзысь: пӧсь бӧрын юис зэв кӧдзыд ва, пиньнас поткӧдліс крепыд ӧрешки.
Та вӧсна ӧткымын пиньяс вылын артмисны посньыдик потасъяс.
Мамыс унаысь висьтавліс Катялы: «Сёйӧм бӧрын пожъяв вомтӧ шоныд ваӧн.
Вой кежлӧ пиньястӧ весав, медым эз кольны сэтчӧ сёян колясъяс».
Но Катя эз вӧч и тайӧс.
Пиньяс костӧ да потасъясӧ сибдывлісны сёян колясъяс, кодъяс сэні тшыксьывліcны.
Потасъясыс вочасӧн паськавлісны.
Ӧти пиньын артмис джуджыд дупло, и сійӧ кутіс висьны.
Мамыс кӧсйис нуӧдлыны Катяӧс зубнӧй врач дінӧ.
Катя поліс доймӧмсьыс да эз кӧсйы мунны.
Но пиньыс сэтшӧм ёна висьмис, мый век жӧ ковмис мунны поликлиникаӧ.
— Мыйла нӧ тэ татшӧм дыр эн лок? — шуис врач. — Ӧти пинь дзикӧдз тшыкӧма.
Сійӧс колӧ нетшыштны.
Тэ кӧ локтін водзджык, став пиньыд эськӧ лоисны дзоньӧсь да эз висьны.
2. Медым пиньяс эз висьмыны, пӧртӧй олӧмӧ татшӧм правилӧяс:
1. Сёйӧм бӧрын пожъялӧй вомнытӧ шоныд ваӧн.
2. Быд лун весалӧй пиньяснытӧ зубнӧй щӧткаӧн да порошокӧн.
3. Щӧткасӧ новлӧдлӧй энӧ сӧмын веськыдвывсянь шуйгавылӧ, но и вылісянь увлань.
Весалӧй пиньяснытӧ кыкнанладорсяньыс: ортсысянь и пытшкӧссянь (169 рис.).
4. Быдӧнлӧн медым вӧлі аслас зубнӧй щӧтка.
Некор энӧ весалӧй пиньяснытӧ йӧз щӧткаӧн.
5. Зубнӧй щӧтканытӧ видзӧй сӧстӧма.
Вопросъяс.
1. Мыйла Катялӧн тшыксисны пиньясыс?
2. Мый колӧ вӧчны, медым пиньяс эз висьмыны?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миян сёян @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 237-238}
Миян сёян.
1. Морт сёйӧ животнӧй да растительнӧй сёян.
Животнӧй сёян — сійӧ яй, чери, йӧв, рысь, мӧс вый, кольк.
Растительнӧй сёян — нянь, шыдӧс, овощи, картупель, фрукты, растительнӧй вый, тшак, сакар, ягӧд.
Здоровье видзӧм могысь мортлы колӧ уна сикас сёян, кӧні эмӧсь миян телӧлы колана став питательнӧй веществоясыс.
Морт кӧ эськӧ дыр кад чӧж сёйис сӧмын кутшӧмкӧ ӧти сикас сёян, сылӧн телӧыс эз получит став веществояссӧ, кодъяс колӧны олӧм да уджалӧм вылӧ.
Организмлы колӧ ва.
Мыйкӧ мында ваыс воӧ сёянын, а сідз жӧ мортыс юӧ чай, ырӧш, фруктӧвӧй сокъяс.
2. Зэв важнӧ, медым морт сёянын вӧліны овощи да фрукты.
Наын эмӧсь торъя веществояс — витаминъяс.
Прӧдуктаясын витаминыс зэв этша, но найӧ кӧ морт сёянын оз лоны, заводитчасны сьӧкыд висьӧмъяс, например цинга.
Цингаӧн висьысь мортлӧн ӧдӧны пинь анъясыс, сэтысь петӧ вир, заводитӧны вӧрны да гылавны пиньяс.
Войдӧр тайӧ висьӧмыс вӧлі паськалӧма Войвылын, кӧні эз вӧвны овощи да фрукты, кодъясын витаминыс унджык няньын, рокъясын серти да с. в.
Ӧні тані цингаӧн висьлӧны шоча, сы вӧсна мый и Войвылын кутісны вӧдитны овощи.
Таысь кындзи, татчӧ вайӧны витаминъясӧн озыр прӧдуктаяс.
3. Челядь быдмӧны.
Верстьӧ йӧзлы серти налы колӧ ещӧ унджык сикаса сёян: яй да овощи, йӧв да рысь, разнӧй рокъяс, компотъяс, кисельяс, фрукты, кольк, мӧс вый, чери да мукӧд прӧдуктаяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тетрадьӧ чертитӧй таблица да гижӧй сэтчӧ некымын растительнӧй да животнӧй прӧдукталысь нимъяс.
Растительнӧй прӧдуктаяс.
Животнӧй прӧдуктаяс.
2. Мыйла колӧ, медым сёяныс вӧлі разнӧй сикас?
3. Мыйла колӧны витаминъяс?
4. Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм висьӧмӧн висьмисны Войвыв полюслань путешествие дырйи Седов да матросъяс; мый налы эз тырмы сёянас?
5. Гижӧй словарикӧ: растительнӧй да животнӧй сёян, витаминъяс, цинга.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сёйӧм кузя правилӧяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 239-240}
Сёйӧм кузя правилӧяс.
Медым сёйӧмысь вӧлі ыджыдджык пӧльза да медым видзны асьтӧ желудочнӧй висьӧмъясысь, колӧ тӧдны сёйӧм кузя правилӧяс.
Со тайӧ правилӧясыс:
1. Сёйӧй уна сикас сёян.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мыйла колӧ уна сикас сёян.
2. Луннас сёйӧй нёльысь, ӧткодь кадколаст мысти, ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ.
Ӧткымын челядьлӧн эм вреднӧй привычка быд час джын мысти кватлавны нянь тор да сёйны сійӧс ворсігӧн, лыддьысигӧн либӧ ывлаын гуляйтігӧн.
Кор воас сёян кад, татшӧм челядьыслӧн аппетитыс абу, найӧ сёйны ӧткажитчӧны.
Тадзи найӧ и олӧны пӧшти ӧти нянь вылын, мый зэв вреднӧ здоровьелы, сы вӧсна мый организмыдлы оз веськавны став колана питательнӧй веществоясыс.
3. Сёйӧм водзвылын кинытӧ мыськалӧй майтӧгӧн.
Ворсігӧн да уджалігӧн кияснаныд ті дугдывтӧг инмӧдчывланныд разнӧй предметъясӧ.
Та вӧсна кияс няйтчӧны.
На бердӧ вермасны сибдыны и заразнӧй висьӧмъяслӧн микробъяс.
Кор няйтӧсь киӧн ті вӧрӧданныд сёян да пӧсуда, на вылӧ колянныд микробъяс.
Тасянь найӧ кокньыда веськалӧны организм пытшкӧ.
Медым видзчысьны заразнӧй висьӧмъясысь, колӧ быд сёйӧм водзвылын кияснытӧ быть мыськавны майтӧгӧн.
4. Сёйӧй сӧстӧм торъя дозмукысь.
5. Сёйӧм водзвылын кын овощи да фрукты бура мыськӧй пуан ваӧн.
Овощи тшӧкыда няйтчӧма муӧн.
Сэні овлӧны вреднӧй микробъяс да ков колькъяс.
Ковъяс — вреднӧй нидзувъяс, кодъяс олӧны морт да животнӧй пытшкӧсса органъясын.
6. Сёйӧй тэрмасьтӧг, сёянсӧ бура курччалӧй, сёйигӧн кутӧй асьнытӧ культурнӧя.
Желудокӧ кӧ веськалас омӧля посньӧдлӧм сёян, сійӧ омӧля переваривайтчӧ, оз мун пӧльза вылӧ, оз содты вынъяс да здоровье.
Гырысь торъяс ёна сьӧктӧдӧны желудоклысь уджсӧ да вермасны вайӧдны желудок висьмӧмӧ.
Сёйигӧн энӧ лыддьысьӧй.
Тайӧ чинтӧ внимание да мешайтӧ бура курччавны сёянсӧ.
Велӧдӧй асьнытӧ, медым сёян курччалігӧн вомнытӧ ёна не восьтавны.
Энӧ тяпкӧдчӧй — тайӧ абу лӧсьыд кывзыны мукӧдъяслы.
Пызан сайын пукалӧй веськыда; энӧ мыджсьӧй сы вылӧ гырддзаӧн.
Кор сёянныд вилкаӧн да пуртӧн, вилкасӧ кутӧй шуйга кианыд, а пуртсӧ веськыд кианыд.
Котлет да чери оз ков вундавны пуртӧн.
Оз позь вайны вом дорӧ сёянсӧ пурт йылын.
Тайӧ абу мича да опаснӧ — позьӧ вундыны вом доръястӧ, кывтӧ.
Сов босьтӧй энӧ чуньнаныд да энӧ асланыд пуртӧн, а специальнӧй ичӧт паньӧн либӧ лопаточкаӧн.
Яй да чери лыяс да фрукты изъяс пукталӧй торъя тарелка вылӧ, а сійӧ кӧ абу, то асланыд тарелка дор вылӧ.
Видзӧдӧй, медым сёян колясъяс, нянь крӧшки эз гылавны пызан вылӧ да джоджӧ.
7. Завтрак, кодӧс босьтанныд школаӧ, гартыштӧй чистӧй бумагаӧ либӧ салфеткаӧ.
Завтраксӧ оз позь нуны гартышттӧг.
Сійӧ вевттьысяс бусӧн, коді овлӧ зептын, ранецын, портфельын.
Таысь кындзи, гартышттӧм завтракыс вермас лякӧсьтны книгаяс да тетрадьяс, паськӧм.
Завтраксӧ кӧ ті нулывланныд салфеткаын, ӧтиладор бокас вӧчӧй пас.
Сёянсӧ пуктӧй век ӧтиладор веркӧсас, сы вӧсна мый мӧдарыс, ортсыладорын няйтӧссьӧ сумкаын либӧ портфельын первой жӧ луннас.
Салфеткасӧ тшӧкыдджыка песлалӧй.
Задание.
Гижӧй сёйӧм кузя правилӧяссӧ, кодъясӧс печатайтӧма сьӧдджык шрифтӧн, торъя бумага лист вылӧ да ӧшӧдӧй сійӧс гортын асланыд пельӧсӧ.
Тайӧ правилӧяссӧ стрӧга пӧртӧй олӧмӧ асьныд да велӧдӧй таӧ ассьыныд посньыдджык вокъяснытӧ да чойяснытӧ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лолалӧй свежӧй, чистӧй воздухӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 241-243}
Лолалӧй свежӧй, чистӧй воздухӧн.
1. Лолавны колӧ воздух.
Сытӧг мортыд кулас ӧдйӧджык сёянтӧг серти.
Кор ми лолыштам ас пытшкӧ воздухсӧ, сійӧ пырӧ тыясӧ.
Миян морӧсын эм кык ты — веськыдладорса да шуйгаладорса.
На пыр кровеноснӧй сосудъясті дугдывтӧг ветлӧдлӧ вир.
Следитӧй асланыд лолалӧм бӧрся.
Ті казяланныд, кыдзи тіян ордлыяс да кынӧмныд то кыптыштлӧны, то бӧр лэччӧны.
Тайӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ лолыштӧм.
Ас пытшкӧ лолыштігӧн тыясӧ пырӧ чистӧй воздух; вирыс босьтӧ воздухысь кислород да нуӧ сійӧс став телӧ пасьта.
Бӧр лолыштігӧн тыясысь петӧ тшыксьӧм воздух: сэні кислородыс этша, а уна углекислӧй газ, кодӧс вайис татчӧ вир.
2. Кор комнатаӧ чукӧртчӧны уна йӧз, воздухыс сэні ӧдйӧ тшыксьӧ.
Лолалӧм вӧсна сэні чукӧрмӧ углекислӧй газ да чинӧ кислородыс.
Татшӧм воздухнас лолавны вреднӧ: мортлӧн заводитӧ бергӧдчыны юрыс, пемдӧ син водзыс, сійӧ висьмӧ.
Помещениеясын воздухыс тшыксьӧ сідз жӧ куритчӧмысь, примусъяс, керосинкаяс да карасин лампаяс сотчӧмысь, испаряйтчӧмысь да с. в.
3. Мортлы лоӧ уна кад коллявны помещениеясын, кӧні сійӧ велӧдчӧ, уджалӧ, сёйӧ, узьлӧ.
Колӧ тӧждысьны, медым сэні век вӧлі чистӧй да свежӧй воздух.
Помещениесӧ колӧ тшӧкыдджыка да дырджык проветривайтны, медся бур —  сквозняк лӧсьӧдӧмӧн.
Сквӧзнякыс артмӧ помещение паныда бокъясысь ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс ӧттшӧтш восьтӧмӧн.
Медым не прӧстудитчыны, сійӧ кадас комнатасьыс колӧ петавны.
Бура проветривайтсьӧ комнатаыс, сэні кӧ ломтысьӧ пач да восьсаӧсь форточкаяс.
Тшыксьӧм воздухсӧ кыскӧ пачӧ, а сы пыдди форточка пыр воӧ свежӧй воздух.
Торйӧн нин бура комнататӧ колӧ проветривайтны узьӧм водзвылын.
Свежӧй воздух дырйи узьӧмыс зэв пӧлезнӧ здоровьелы.
Узигӧн некор энӧ шебрасьӧй эшкынӧн юр вывтіныд.
Зэв пӧлезнӧ гуляйтны вӧрын, муяс да видзьяс вылын.
Сэні торйӧн нин свежӧй да чистӧй воздухыс.
Но и карын эмӧсь веж быдмӧгъясыд: ӧшинь увъясын, скверъясын, бульваръяс вылын, паркъясын.
Буретш сэні и колӧ челядьлы прӧст кадӧ гуляйтны, ворсны, занимайтчыны спортӧн.
4. Помещениеясса воздухын век эм бус.
Сійӧ артмӧма зэв посни сёй чиръясысь, тшын, кучик, ткань чиръясысь да с. в.
Лолалігӧн бусыс веськалӧ нырӧ да лолалан горшӧ.
Воздухын кӧ бусыс зэв уна, миянӧс заводитӧ кызӧдны.
Бусыс мыйкӧ мында артмӧ помещениеын (торъявлӧ паськӧмысь, кӧмкотысь, разнӧй кӧлуйысь), а сідз жӧ сэтчӧ сійӧ пырӧ ӧшинь пыр либӧ йӧзыс пыртлӧны кокъяснаныс.
Кыдзи нӧ комнатаясын мездысьны буссьыс?
Оз ков восьтавны ӧшиньяс, кор ывлаас ёна буса.
Помещениеӧ пыригӧн колӧ бура чышкавны кокъяс: первой скребокӧ, сэсся пу решёткаӧ либӧ резинӧвӧй коврикӧ да, медбӧрын, ичӧтик джодж дӧраӧ либӧ ветьӧкӧ.
Сійӧ кӧмкотсӧ, кодӧн ветлӧдланныд ывлаті, комнатаын колӧ пӧрччыны да кӧмавны тапочки либӧ гортса туфли.
Комнатаын оз позь ёгӧсьтчыны, весавны паськӧм да кӧмкот, пыркӧдны эшкынъяс, прӧстыняяс.
Колӧ тшӧкыдджыка джоджъяссӧ зыравны мастикаӧн либӧ мыськавны.
Чышкыны колӧ васӧд ветьӧкӧн гартыштӧм щӧткаӧн.
Чышкӧм водзвылын джоджсӧ бур эськӧ киськавны уль пилипызьӧн.
Буссӧ разнӧй предметъяс вылысь, кодъяс сулалӧны комнатаын, колӧ быд лун чышкавны васӧд ветьӧкӧн.
Зэв бур применяйтны пылесос.
5. Воздухын эмӧсь и заразнӧй висьӧмъяслӧн тыдавтӧм микробъяс.
Тайӧ микробъясыс воздухӧ веськалӧны висьысь йӧзсянь.
Мортыс кӧ кызӧ да вомсӧ оз тупкышт носӧвикӧн либӧ сьӧлалӧ джоджӧ, слизьыскӧд да дулльыскӧд тшӧтш веськалӧ уна микроб.
Дуль да слизь косьмасны, а микробъясыс бускӧд ӧтлаын кыпӧдчӧны воздухӧ.
Здоровӧй йӧз, тайӧ воздухнас лолалігӧн, вермасны заразитчыны.
Морт лолалан органъясӧ воздухкӧд тшӧтш веськавлӧны микробъяс, кодъяс висьмӧдӧны туберкулёзӧн, гриппӧн, корйӧн, скарлатинаӧн да мукӧд висьӧмъясӧн.
Некор энӧ сьӧлалӧй джоджӧ асьныд да энӧ лэдзӧй сьӧлавны мукӧдлы.
Кор тіянӧс кызӧдӧ либӧ несйӧдлӧ, тупкыштӧй вомнытӧ да нырнытӧ носӧвикӧн.
Энӧ лолалӧй чужӧмас мортлы, кодкӧд сёрнитанныд.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм органъясӧн морт лолалӧ?
2. Мерайтӧй морӧс гӧгӧртӧ ас пытшкӧ воздух лолыштӧм бӧрын да бӧр лолыштӧм бӧрын.
3. Кыдзи вежласьӧ воздухлӧн составыс тыясын?
4. Мый колӧ вӧчны, медым помещениеын воздухыс вӧлі свежӧй да чистӧй?
5. Кытысь босьтчӧ помещениеын бусыс, кыдзи позьӧ сыкӧд тышкасьны?
6. Мый колӧ вӧчны, медым воздухӧ веськаліс этшаджык микроб?
7. Гижӧй словарикӧ: тыяс, туберкулёз, грипп, скарлатина.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Куритчӧмысь вред йылысь @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 243-244}
Куритчӧмысь вред йылысь.
Пельк еджыд кролик кыпыда котраліс да йирис свежӧй капуста коръяс.
Но кор сылы сёянас содтісны сӧмын ӧти войт кутшӧмкӧ сӧдз сук жидкость, кроликыс пыр жӧ пӧрис бок вылас, эз кут лолавны да куліс (170 рис.).
Виысь жидкостьыс — никотин.
Тайӧ — зэв ён яд, коді эм табакын.
Папирос тшыныскӧд ядыс веськалӧ морт тыясӧ.
Быд кыскыштмӧн куритчысьяс пыртӧны ас пытшкас никотин.
Сы мында никотин, мыйта эм ӧти папиросын, кувмӧн оз ло.
Но век жӧ куритчӧмыд вӧчӧ здоровьелы вред.
Никотиныс казявтӧг орӧдӧ мортлысь здоровьесӧ, сыысь заводитӧ бергӧдчыны юр, оз узьсьы, висьӧ юр.
Куритчӧмысь вочасӧн сьӧктаммӧ пель, омӧльджыка аддзӧны синъяс.
Куритчысь морт кокниджыка висьмӧ туберкулёзӧн.
Пӧшти став куритчысьӧс ёна кызӧдӧ.
Пиньясныс налӧн вижӧдӧны да тшыксьӧны.
Торйӧн ыджыд вред вӧчӧ никотиныд челядьлы.
А ӧд эмӧсь велӧдчысьяс, кодъяс лыддьӧны кутшӧмкӧ торъя удальствоӧн куритны папирос.
Найӧ оз думыштлыны, кутшӧм дона тайӧ сувтӧ налӧн здоровьелы.
Корсюрӧ позьӧ аддзывны и татшӧмтор.
Мунӧ детинка, вомас сылӧн чигарка, а бӧрсяньыс вӧтчӧ мӧд да корӧ:
— Кольышт помсӧ...
Коль-ы-ышт!..
Шыбитас кодкӧ муӧ тшынасьысь чигарка пом, детинка лэптас сійӧс — и вомас.
Тайӧ кыкнан случаяс кык пӧвста вред: и никотинысь, и сійӧ микробъясысь, кодъяс вермасны веськавны йӧз вомысь дулькӧд ӧтлаын.
Шуӧны, мый куритчӧмысь сьӧкыд дугдыны.
Эм ӧти зэв бур средство — не велӧдчыны куритчынысӧ!
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм вреднӧй вещество эм табакын?
2. Кыдзи тайӧ веществоыс действуйтіс кролик вылӧ?
3. Кутшӧм вред вӧчӧ куритчӧмыс мортлы?
4. Гижӧй словарикӧ: никотин.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи видзны да ёнмӧдны сьӧлӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 244-245}
Кыдзи видзны да ёнмӧдны сьӧлӧм.
1. Дугдывтӧг, лун и вой уджалӧ сьӧлӧм.
Сьӧлӧм — тайӧ мышечнӧй мешӧк.
Мортлӧн сьӧлӧмыс примернӧ кулак ыджда.
Сокращайтчигӧн да бӧр личавлігӧн сьӧлӧмыд, насос моз, кыскӧ да йӧткӧ вирсӧ.
Сьӧлӧмӧ вирыс локтӧ гырысь трубкаясыс — кровеноснӧй сосудъясысь.
Мукӧд гырысь сосудъясӧ сьӧлӧмыс вирсӧ вӧтлӧ.
Тайӧ сосудъясыс вожавлӧны пыр посниджыкъяс вылӧ да воӧны став органъясӧдз.
Органъясын сосудъясыс сэтшӧм векньыдикӧсь, мый найӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскопӧн.
Татшӧм сосудъясыс зэв уна.
Кӧть кутшӧм места ми огӧ сутшкыштӧй булавкаӧн, сылӧн ёсь помыс быть орӧдас некымын сосуд, и наысь петыштас вир.
Зэв вӧсни сосудлӧн стенкаяс пыр вирысь органӧ воӧны питательнӧй веществояс да кислород, а органысь вирӧ воӧны углекислӧй газ да мукӧд вреднӧй веществояс.
Органъясын сосудъясыс заводитӧны ӧтлаасявны ӧта-мӧдныскӧд, лоӧны пыр паськыдджыкӧсь да, медбӧрын, ӧтлаасьӧны сійӧ гырысь трубкаясас, кодъясӧд вирыс кыскыссьӧ сьӧлӧмӧ.
Кор сьӧлӧм дугдӧ уджавны, органъяслы оз кут воны питание да кислород и морт кулӧ.
Здоров верстьӧ мортлӧн сьӧлӧмыс минутӧн сокращайтчӧ 60—70-ысь.
Веськыд ки чуньястӧ пуктӧй шуйга ки сосудъяс бердӧ, кыдзи петкӧдлӧма 171 рисунок вылын. Чуньясӧн ті кыланныд пульс кучкалӧм.
Пульсыс кучкӧ сы мындаысь жӧ, кымынысь сократитчӧ сьӧлӧм.
Лыддьӧй ассьыныд пульс.
Быд сократитчылігӧн морт сьӧлӧм йӧткыштӧ сосудъясӧ 60—80 куб. см вир.
2. Кымын сьӧкыдджык уджыс мышцалӧн, сымын унджык питательнӧй веществояс да кислород сылы колӧ.
Тайӧ лоӧ, мый сьӧлӧм кутас мӧдӧдны мышцалы унджык вир.
Котӧртігӧн, физическӧй упражнениеяс да физическӧй удж дырйи сьӧлӧм тшӧкыдджыка сокращайтчӧ да быд сократитчигӧн тӧдчымӧн унджык вир йӧткыштӧ кровеноснӧй сосудъясӧ.
Та вӧсна сійӧ качайтӧ вит-квайт пӧв унджык вир сы серти, кор организмыс шойччӧ.
Слаб сьӧлӧм оз вермы мӧдӧдны уджалысь мышцаяслы тырмымӧн вир.
Татшӧм сьӧлӧма мортыс висьлывлӧ разнӧй висьӧмӧн тӧдчымӧн сьӧкыдджыка.
Медым сьӧлӧм вӧлі здоров да ён, колӧ тӧждысьны сы вӧсна, видзны сійӧс да развивайтны.
3. Сьӧлӧм развивайтӧм да ёнмӧдӧм могысь сійӧс колӧ упражняйтны — тшӧктыны тшӧкыдджыка да ёнджыка сократитчыны.
Та могысь колӧ ёнджыка ветлӧдлыны, гуляйтны, физическӧя уджавны, занимайтчыны гимнастикаӧн, спортӧн.
Сьӧлӧм мышцасӧ бура развивайтӧ асъя зарядка, сы вӧсна мый тшӧктӧ сійӧс ёна уджавны.
Сьӧлӧм развивайтӧм да ёнмӧдӧм могысь зэв пӧлезнӧ купайтчыны да варччыны.
Но колӧ видзчысьны сьӧлӧм мышцасӧ перегрузитӧмысь.
Некор оз ков котравны да уджавны жуявтӧдз — тайӧ вӧчӧ сьӧлӧмлы вред.
Сьӧлӧм мышцасӧ развивайтны да ёнмӧдны позьӧ сӧмын врачлӧн контроль улын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм удж вӧчӧ сьӧлӧм?
2. Лыддьӧй пульснытӧ минут чӧж асъя зарядка водзын да сы бӧрын.
3. Мый колӧ вӧчны, медым ёнмӧдны сьӧлӧм?
4. Мыйла сьӧлӧм ёнмӧдӧм позьӧ нуӧдны сӧмын врачлӧн наблюдайтӧм улын?
5. Гижӧй словарикӧ: сьӧлӧм, кровеноснӧй сосудъяс, пульс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вем да нервъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 245-246}
Вем да нервъяс.
1. Миян телӧлӧн став движениеясӧн веськӧдлӧ юр вем, коді куйлӧ юр чашкаын, да сюрса вем, коді эм сюрсаын (172 рис.).
Юр да сюрса вемсянь став телӧ пасьтала разалӧны нервъяс.
Найӧ шнуръяс да сунисъяс кодьӧсь.
Нервъяс, кодъяс мунӧны мускулъясӧ, тшӧктӧны найӧс сокращайтчыны.
Учёнӧйяс докажитісны, мый юр вем отсӧгӧн ми думайтам, сознавайтам ассьыным поступокъяс.
Енлы веруйтысь йӧз шуӧны, мый мортлӧн эм лов, коді быттьӧкӧ и веськӧдлӧ морт телӧӧн да поступокъясӧн.
Но тайӧ абу правильнӧ.
Йӧз, кодъяслӧн ранитчӧм либӧ висьӧм вӧсна мыйкӧ лои вемкӧд, воштӧны паметь, а мукӧд дырйи дугдӧны сёрнитны, оз вермыны правильнӧя думайтны, веськӧдлыны движениеясӧн да поступокъясӧн.
Вем висьӧмсӧ кӧ лечитасны, мортлӧн паметьыс бӧр лоӧ, сійӧ бара кутас сёрнитны, заводитасны лючки-ладнӧ уджавны став органъяс.
Сідзкӧ, мортлӧн умереннӧй да физическӧй уджыс зависитӧ вемысь.
2. Мортлӧн вемыс вӧчӧ зэв ыджыд удж, кодысь сійӧ мудзӧ.
Мудзӧм вема морт чувствуйтӧ мудзӧм, омӧля уджалӧ, ӧдйӧ скӧрмӧ.
Ёна мудзӧм бӧрын висьӧ юр, он вермы унмовсьны, тшыкӧ аппетит.
Мый колӧ вӧчны, медым татшӧмторйыс эз ло?
Колӧ вемлы да нервъяслы сетны шойччӧг.
Медводз тіянлы колӧ суткинас узьны 10 часысь оз этшаджык.
Зэв важнӧ вӧчлывлыны неыджыд перерыв (10—12 минут) гортса уджъяс вӧчигӧн.
Занятиеясыс прӧст кадӧ колӧ петавлыны ывлаӧ, ворсны подвижнӧй ворсанторъясӧн, занимайтчыны спортӧн, гимнастикаӧн, физическӧй уджӧн.
Оз позь вывті тшӧкыда ветлыны киноӧ да театръясӧ.
Став органъяс вылӧ, да торйӧн нин вем вылӧ, зэв вреднӧя действуйтӧны ядъяс, кодъяс эмӧсь табакын да винаын.
Найӧ отравляйтӧны организмсӧ.
Энӧ куритчӧй да энӧ юӧй вина, энӧ лэдзӧй вӧчны тайӧс ёртъясыдлы.
Вопрос да задание.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс вемлӧн да нервъяслӧн морт телӧын?
2. Гижӧй словарикӧ: юр вем, сюрса вем, нервъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чувство органъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 247-249}
Чувство органъяс.
1. Видзӧдан орган — синъяс (173 рис.).
Синъясӧн ми вермам аддзыны предметлысь рӧм, форма да ыджда; тӧдмавны, мунӧ сійӧ али сулалӧ места вылас, кӧні сійӧ — веськыдвылын али шуйгавылын, ылын али матын.
Синъяс отсӧгӧн ми лыддям учебникъяс, книгаяс, газетъяс.
Синъяслӧн эм найӧс видзысь.
Син лапъяс, кӧні эмӧсь син лысъяс, синсӧ видзӧны югыд биысь да бусысь.
Синкымъяс мешайтӧны ньылӧм войтъяслы визувтны синмӧ.
Синмӧ кӧ веськалас ёгтор, петӧ синва, коді сійӧс нуӧ син вылысь.
Воштӧм синтӧ нинӧмӧн он веж.
Тшыкӧм синтӧ сьӧкыд вӧчны важ кодьӧн.
Та вӧсна синъястӧ колӧ видзны.
Видзчысьӧмӧн вӧдитчӧй ёсь предметъясӧн, эн шенасьӧй наӧн син дорын, эн кутӧй карандаш да ручка ёсь помнас да перӧнас вывлань.
Энӧ копыртчӧй улӧдз морт дінӧ, коді вӧласьӧ, пуртӧн ёсьтӧ карандаш, вурсьӧ.
Энӧ ворсӧй опаснӧй ворсанторъясӧн (рогаткаӧн, ньӧввужйӧн, самопалӧн).
Вреднӧ уджавны, лыддьысьны, гижны пемыд би дырйи.
Следитӧй, медым гижигӧн югыдыс уси шуйгаладорсянь, сы вӧсна мый мӧд ногӧн веськыд кисянь вуджӧрыс кутас водны тетрадь вылӧ (174 рис.).
Книга да тетрадь медым вӧліны синсянь 30—35 см ылнаын.
Та ылнасьыс кӧ тіянлы сьӧкыд лыддьыны да окота копыртчыны, шыӧдчӧй син лечитысь врач дінӧ — сійӧ тӧдмалас, кутшӧм ӧчки тіянлы колӧ.
Синъяс мудзӧны омӧльджыка, кор книгасӧ пуктӧма неуна пӧкатӧн.
Та вӧсна парта вевтсӧ вӧчӧны пӧкатӧн.
Гортын лыддьысьӧм вылӧ вӧчӧй специальнӧй подставка, кыдзи петкӧдлӧма рисунок вылын, либӧ книгалӧн вылысладор пом улас пукавлӧй 2—3 книга (175 рис.).
Лыддьысигӧн быд 20—30 минут мысти колӧ вӧчны неыджыд перерывъяс, медым синъясныд шойччисны.
Вреднӧ лыддьысьны водсӧн.
Медым видзны синъяснытӧ висьӧмысь, оз ков найӧс ниртны киӧн либӧ няйт носӧвикӧн; колӧ чышкысьны сӧмын асланыд да чистӧй ки чышкӧдӧн; узьлыны колӧ торъя вольпась вылын, тшӧкыдджыка вежлавны юрлӧс эжӧд.
2. Кылан орган — пельяс.
Тайӧ орган пырыс морт кылӧ мукӧд йӧзлысь сёрни, музыка, сьылӧм, природа шыяс: шорлысь жборгӧм, лэбач сьылӧм, коръяслысь кышакылӧм, гымалӧм.
Сьӧкыд овны пельтӧм мортлы, та вӧсна кылан органсӧ колӧ видзны.
Энӧ гудйӧй пельнытӧ истӧг тувъясӧн, булавкаясӧн да мукӧдторйӧн.
Видзӧй юрнытӧ кучкӧмъясысь, кодъяс вермасны тшыкӧдны кылан органсӧ.
Видзчысьӧй гора да лэчыд шыясысь: на бӧрын заводитӧны кывны омӧльджыка.
Пельӧ кӧ веськалас кутшӧмкӧ чорыд предмет либӧ пырас гаг либӧ кутас ёнтыны, пыр жӧ шыӧдчӧй врач дінӧ.
3. Нырис орган — ныр.
Сы отсӧгӧн ми тӧдмалам предметъяссӧ дук серти; вермам висьтавны, абу-ӧ тшыкӧма сёян.
Насмука дырйи весалӧй слизьсӧ то ӧти ныр розьсӧ, то мӧдсӧ тупкӧмӧн.
Пӧльзуйтчӧй чистӧй носӧвикӧн.
Тіянлы кӧ сьӧкыд лолавны ныр пыр либӧ нырӧ веськаліс посторонньӧй предмет, шыӧдчӧй врач дінӧ.
4. Вкус орган — кыв.
Сійӧ куйлӧ вом пытшкын да тані прӧверяйтӧ сёянлысь качествосӧ.
Вомӧ веськалас кӧ сёйны шогмытӧмтор либӧ тшыкӧм сёян, морт сійӧс сьӧлыштас.
Кывкӧд тшӧтш сёянлысь качествосӧ прӧверяйтӧны видзӧдан да нырис органъяс.
Кыв отсӧгӧн ми тӧдмалам солатор, юмовтор, шоматор да курыдтор.
5. Осязание орган — кучик.
Предмет бердӧ чуньясӧн инмӧдчӧмӧн ми тӧдмалам, шыльыд сійӧ али сарӧгӧсь, чорыд, небыд али кизьӧр.
Кор мортлӧн бура развитчӧмаӧсь став чувство органъяс, сійӧ вермӧ бурджыка уджавны, велӧдчыны, ӧдйӧджык казявны, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, ас кадӧ видзчысьны опасностьясысь.
Видзӧй ассьыныд чувство органъяснытӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм чувство органъяс эмӧсь мортлӧн, мый сійӧ тӧдмалӧ быд чувство органӧн?
2. Кыдзи колӧ видзны синъяс?
3. Мый колӧ вӧчны, медым эз тшыксьы пель?
4. Гижӧй словарикӧ: чувство органъяс, аддзӧм, кылӧм, нырис, вкус, осязание.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи видзны асьтӧ да мукӧдъясӧс заразнӧй висьӧмъясысь @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 249-251}
Кыдзи видзны асьтӧ да мукӧдъясӧс заразнӧй висьӧмъясысь.
1. Висьӧмъяс овлӧны незаразнӧйӧсь да заразнӧйӧсь.
Рахит, сотчӧм, близорукость, желудок язва, сьӧлӧм висьӧм — незаразнӧй висьӧмъяс: найӧ оз вуджны висьыссянь здоров мортлы.
Кор, дифтерия, скарлатина, туберкулёз, грипп — тайӧ ставыс заразнӧй висьӧмъяс: найӧ кокниа вуджӧны висьыссянь здоров мортлы.
Заразнӧй висьӧмъясӧн висьӧдӧны микробъяс, кодъяс пырӧны морт организмӧ.
Телӧ пытшкӧ веськалӧм бӧрын микробъяс ӧдйӧ рӧдмӧны да лэдзӧны ядӧвитӧй веществояс, кодъясысь мортыс и висьмӧ.
2. Кыдзи нӧ микробъясыс веськалӧны висьыссянь здоров мортыслы?
Микробъяс, кодъяс висьмӧдӧны скарлатинаӧн, корйӧн, дифтерияӧн, туберкулёзӧн, гриппӧн, вуджӧны воздух пыр.
Кор висьысь сёрнитӧ, кызӧ, несъялӧ, сійӧ резӧ ас гӧгӧрса воздухас дульлысь да ныр слизьлысь зэв посни войтъяс, кӧні эмӧсь висьмӧдысь микробъяс (176 рис.).
Сюв висьӧмъяслӧн — дизентериялӧн, брюшнӧй тифлӧн микробъяс — здоров морт телӧӧ пырджык веськалӧны няйтӧсьтӧм сёянкӧд да вакӧд.
Сы йылысь, кыдзи морт заразитчӧ ва пыр, ті лыддинныд «Юан ва» статьяын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд тайӧс.
Сёян вылӧ вуджӧдӧ микробъяссӧ висьысь, кор инмӧдчӧ сы дінӧ мыськытӧм киясӧн.
Ӧткымын заразнӧй висьӧмъяссӧ паськӧдӧны насекомӧйяс, например гутъяс, номъяс, тойяс.
3. Медым видзны асьнытӧ заразнӧй висьӧмъясысь, колӧ пӧртны олӧмӧ татшӧм правилӧяс.
1. Дугдывтӧг ёнмӧдӧй ассьыныд здоровье.
Та могысь колӧ стрӧга пӧртны олӧмӧ лунся распорядок, правильнӧя сёйны, уна гуляйтны, занимайтчыны физическӧй уджӧн, гимнастикаӧн да спортӧн.
Зэв пӧлезнӧ гожӧмын вӧчавны солнечнӧй да воздушнӧй ваннаяс, но водзвыв колӧ та кузя сӧветуйтчыны врачкӧд.
Здоров, ён организм озджык висьмы заразнӧй висьӧмъясӧн, озджык прӧстудитчы.
2. Олӧй сӧстӧма.
Следитӧй, медым вӧлі сӧстӧм телӧныд, торйӧн нин киясныд, медым вӧліны чистӧйӧсь сёян, ва, пӧсуда, паськӧм, помещение.
Сӧстӧмлун — заразнӧй висьӧмъяслӧн враг.
3. Пӧльзуйтчӧй сӧмын ас кӧлуйӧн.
Пӧльзуйтчӧм сӧмын асланыд носӧвикӧн, ки чышкӧдӧн, юрлӧсӧн, зубнӧй щӧткаӧн да с. в.
Энӧ вӧдитчӧй сэтшӧмторъясӧн, кытчӧ вермас веськавны висьысьлӧн дуль либӧ слизь.
4. Бырӧдалӧй насекомӧйясӧс, кодъяс паськӧдӧны висьмӧдысь микробъясӧс.
Ӧткымын заразнӧй висьӧмъясысь вӧчӧны предохранительнӧй прививкаяс.
Прививка вӧчӧм бӧрын, например пистиысь, мортыс сійӧ висьӧмнас оз нин висьмы.
Энӧ пышъялӧй татшӧм прививкаяссьыс.
Найӧ видзасны тіянлысь здоровьенытӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Мыйла йӧзыс висьмӧны заразнӧй висьӧмъясӧн?
2. Кыдзи вуджӧны заразнӧй висьӧмъяс ӧти мортсянь мӧдлы?
3. Кыдзи видзны асьтӧ заразнӧй висьӧмъясысь?
4. Челядьлысь да верстьӧ йӧзлысь здоровье видзӧм кузя кутшӧм удж нуӧдсьӧ тіян сиктын либӧ карын?
5. Гижӧй тетрадяныд пӧслӧвича: «Видз здоровьетӧ: здоровьелы доныс абу, сійӧс он ньӧб».
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Бырӧдалӧй гутъясӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 251-252}
Бырӧдалӧй гутъясӧс.
1. Гутъяс паськӧдӧны дизентерия, брюшнӧй тиф, туберкулёз, дифтерия да 100 кымын мукӧд сикас висьӧмъяслысь микробъяс.
Гут вермӧ новлӧдлыны и ковлысь колькъяссӧ.
Кор гутыс ветлӧдлӧ разнӧй нечистотаяс вывті, сы телӧ бердӧ няйткӧд тшӧтш сибдӧны и микробъяс.
Зэв уна микроб олӧны сылӧн кишечникын.
Кор гутыс пуксьӧ сёян прӧдуктаяс вылӧ, сійӧ кольӧ сэтчӧ микробъяссӧ, кодъяс вермасны веськавны морт организмӧ да висьмӧдны.
2. Зэв уна гут лэбалӧны гожӧмын.
Тӧв пуксигӧн найӧ пӧшти ставныс кулӧны.
Ловйӧн кольӧны этшаӧн.
Найӧ тӧвйӧны комната пемыд пельӧсъясын.
Тулысын гутъяс лэбӧны уборнӧйясӧ, помӧй кисьталанінъясӧ, скӧтнӧй дворъясӧ да сэні пуктӧны колькъяснысӧ шыбласъяс пытшкӧ, куйӧдӧ, сісьманторъясӧ (177 рис.).
Поводдяыс кӧ шоныд, 8—12 час мысти нин колькъясысь петӧны личинкаяс — посньыдик еджыд нидзувъяс.
5 сутки мысти, а ыркыд поводдяӧ некымын вежон мысти, личинкаясысь артмӧны куколкаяс.
5—7-ӧд луннас, мукӧд дырйи сёрӧнджык, куколкаысь артмӧ том гут.
Сійӧ петӧ сісьмысь веществояс пытшкысь, веськӧдалӧ бордъяссӧ да лэбзьӧ комнатаясӧ корсьны сёян.
Лун 10 мысти гутыс бӧр лэбзьӧ сэтчӧ, кӧні чужис, да пукталӧ сэтчӧ колькъяс.
Ӧти учёнӧй арталіс, мый тӧвйӧм гут кӧ апрель 15 лунӧ пуктас 120 кольк, май 1 лун кежлӧ чужас 120 гут.
Найӧ сідз жӧ пуктасны колькъяс.
Тадзи кутас вӧчсьыны дзик арӧдзыс.
Сэк кежлӧ чужасны некымын миллиард гут.
Дерт, разнӧй помкаяс вӧсна мыйкӧ мында кольк, личинка да гут куласны.
Но ловйӧн кольӧ зэв на уна гут.
3. Гутъяссӧ колӧ бырӧдавны.
Бырӧдны колӧ оз сӧмын гырысь насекомӧйяссӧ, но и налысь колькъяссӧ, личинкаяссӧ, куколкаяссӧ.
Та могысь киськалӧны карасинӧн либӧ нефтьӧн уборнӧй гуяс.
Помӧй кисьталанінъяс да уборнӧйяс киськавлыны хлорнӧй известьӧн, муӧн либӧ посни торфӧн.
Оланінъясын ӧшлӧны сибдан листъяс, вӧчалӧны гутъяслы ловушкаяс.
Медым гутъяс эз пырны комнатаӧ, ӧшиньясӧ пуктӧны сеткаяс.
Сёян прӧдуктаяссӧ идралӧны шкапӧ либӧ вевттьӧны марляӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм вред вӧчӧны гутъяс?
2. Кыдзи да кӧні рӧдмӧны гутъяс?
3. Кыдзи колӧ тышкасьны гутъяскӧд?
4. Котыртӧй гутъяскӧд тыш гортаныд, школаын, пионерскӧй лагерын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Здоровье видзӧм» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 252-253}
«Здоровье видзӧм» тема повторитӧм вылӧ вопросъяс да заданиеяс.
1. Лунся кутшӧм распорядок колӧ соблюдайтны IV класса велӧдчысьлы?
2. Кыдзи колӧ дӧзьӧритны кучикнытӧ?
3. 162 рисунок вылысь корсялӧй скелетлысь тіянлы тӧдса лыяс.
4. 168 рисунок вылысь корсялӧй тыяс, сьӧлӧм, мус, желудок да сювъяс.
5. Петкӧдлӧй, кыдзи колӧ правильнӧ сулавны, парта сайын пукавны; мыйӧ вайӧдӧ неправильнӧй осанка?
6. Мый колӧ вӧчны, медым мышцаяс вӧліны ёнӧсь?
7. Кыдзи да мый колӧ сёйны, медым лоны здоровӧйӧн?
8. Кутшӧм правилӧяс колӧ пӧртны олӧмӧ, медым пиньяс эз висьмыны?
9. Мый колӧ вӧчны, медым помещениеын воздухыс вӧлі чистӧй?
10. Кыдзи позьӧ видзны да ёнмӧдны сьӧлӧм?
11. Кутшӧм вред вайӧ куритчӧм?
12. Кутшӧм чувство органъяс эмӧсь мортлӧн; кутшӧм тӧдчанлуныс быд органлӧн; кыдзи найӧс колӧ видзны?
13. Кыдзи видзны асьнытӧ да мукӧдъясӧс заразнӧй висьӧмъясысь?
14. Кутшӧм вред вайӧны гутъяс да кыдзи накӧд тышкасьны?
15. Лыддьӧй кывъяссӧ, кодъясӧс ті гижинныд словарикӧ «Здоровье видзӧм» тема кузя.
Уськӧдӧй тӧд выланыд налысь значениесӧ.
==Приложение
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природоведение кузя занятиеяс нуӧдӧм вылӧ ас вӧчӧм оборудование @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 254-257}
ПРИРОДОВЕДЕНИЕ КУЗЯ ЗАНЯТИЕЯС НУӦДӦМ ВЫЛӦ АС ВӦЧӦМ ОБОРУДОВАНИЕ
Пробиркалы штатив позьӧ вӧчны ыргӧн звонкӧвӧй (либӧ пач вӧчан донӧдлӧм) 30 см кузьта проволокаысь да неыджыд пӧвторйысь (примернӧ 10 см×15 см).
Проволока ӧти помсӧ напильникӧн ёсьтӧны да тувъялӧны пӧвторйӧ, мӧд помсӧ спираль моз гартлӧны пробирка кызта пу бедь вылӧ.
Бедьсӧ перйӧм бӧрын спиральӧн неуна топӧдӧны, медым сійӧ бурджыка кутіс пробиркасӧ (178 рис.).
Со ещӧ кыдзи позьӧ вӧчны штативсӧ: бутылкаӧ кисьтӧны лыа да бутылка вом дорас крепитӧны проволокаӧн пробирка (179 рис.).
Пробиркаын жидкость позьӧ шонтыны и штативтӧг.
Сэки пробиркасӧ кутӧны киын пу держалка — белльӧ зажим отсӧгӧн либӧ некымын пӧвста бумага полоскаӧн (180 рис.).
Треножник медся кокни вӧчны 35 см кузьта куим проволокаысь.
Проволокаяссӧ кусыньтӧны «П» буква моз.
Помъяссӧ неуна паськӧдыштӧны да кыклаті (вылітіыс да улітіыс) кӧрталӧны вӧсни ыргӧн проволокаӧн, кыдзи петкӧдлӧма 181 рисунок вылын.
Спиртовка артмӧ лекарство улысь ичӧтик бутылкаысь (182 рис.).
Бутылкасӧ колӧ босьтны ляпкыдикӧс, паськыдӧс, медым эз пӧрлась.
Сэсся жӧч торйысь вундӧны кружок, коді эськӧ мед вӧлі неуна паськыдджык бутылка вомысь.
Кружок шӧрас напильник ёсь помнас либӧ кыз кӧрт тувйӧн писькӧдӧны розь.
Вундӧны 3 см × 3 см ыджда жӧч тор да карандаш вылӧ гартыштӧмӧн вӧчӧны трубка либӧ босьтӧны металлическӧй трубка важ ученическӧй ручкаысь.
Трубкасӧ джынйӧдзыс сюйӧны кружок розьӧ.
Петельсӧ вӧчӧны ватаысь.
Би кусӧдӧм вылӧ колпачок пыдди позьӧ босьтны ыджыд чуньлыс.
Вескиын эм подставка, коромысло да кык чашка (183 рис.).
Подставка пыдди позьӧ босьтны лыа тыра бутылка.
Бур чашкаяс артмӧны истӧг кӧрӧбкаясысь либӧ сапӧг мавтан крем улысь жӧч банкаясысь.
Коромысло вылӧ колӧ босьтны шыльыда стружитӧм бедь.
Лыаысь модельяс вӧчӧм вылӧ ящик (184 рис.) вӧчӧны 1—1,5 см кызта пӧвъясысь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Серпасувса гижӧдъяс @ серпасувса гижӧдъяс @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Небӧг пасьтала}
[1 рис.]
[2 рис. Природа уголок.]
[3 рис. Географическӧй площадка.]
[4 рис. Природа йылысь класснӧй календарлӧн образец.]
[5 рис. Природа йылысь ученическӧй календарлӧн лист бок.]
[6 рис. Школагӧгӧрса местность.]
[7 рис. Карлӧн рисунок да план.]
[8 рис. Истӧг кӧрӧблӧн да кубиклӧн рисунокъяс.]
[9 рис. Истӧг кӧрӧблӧн да кубиклӧн планъяс.]
[10 рис. Класслӧн рисунок да план.]
[11 рис. Школьнӧй участоклӧн рисунок да план.]
[Масштаб 1 см-ын-8 м]
[условнӧй знакъяс]
[Школа]
[Пу забор]
[Фруктовӧй сад]
[Цветник]
[Торйӧн быдмысь пуяс]
[Град йӧр]
[Газон]
[Ӧграда]
[Географическӧй площадка]
[Спортивнӧй площадка]
[12 рис. Экскурсиялӧн туй.]
[13 рис. Самолётсянь вид.]
[14 рис. Москва шӧр юкӧнлӧн план.]
[15 рис. СССР-са Европейскӧй юкӧн центрлӧн карта.]
[16 рис. Мач гӧгӧр мел торйӧн «путешествуйтӧм».]
[17 рис. «Места, кӧні ми овлім водзті».]
[18 рис. «Места, кӧні ми олам ӧні».]
[19 рис. Западно-Сибирскӧй низменность.]
[20 рис. Уральскӧй гӧраяс.]
[Сибирса сус пу.]
[Ньыв пу.]
[Ниа.]
[Йӧра.]
[Низь.]
[21 рис. Лым лавина.]
[22 рис. Казбек.]
[Мандарин.]
[Кабан.]
[23 рис. Водопад.]
[24 рис. Гӧраяс джуджда серти быдмӧгъяслӧн вежсьӧм.]
[Рысь.]
[Лым, йи да скалаяс, кӧні нинӧм оз быдмы.]
[Видзьяс да кустарникъяс.]
[Лыска вӧр.]
[Коръя вӧр.]
[Пыр веж быдмӧгъяс.]
[Море.]
[Кутш.]
[25 рис. Пуысь вӧчӧм туй.]
[26 рис. Горнӧй трӧпа вылын пос.]
[27 рис. Памирын шоссе.]
[Як.]
[28 рис. Юлӧн кыръя берег.]
[29 рис. Кыркӧтшлӧн макет.]
[30 рис. Гранит.]
[31 рис. «Гранит да сылӧн юкӧнъяс» коллекция.]
[32 рис. Деньгаӧн опыт.]
[33 рис. Гранит жуглӧмӧн опыт.]
[34 рис. Гранитнӧй гӧраяслӧн жугласьӧм.]
[35 рис. «Кыдзи жугласьӧ гранит» коллекция.]
[36 рис. Лыа пыр ваыс йиджӧ бура, а сёй пыр — омӧля.]
[37 рис. Московскӧй метролӧн мраморӧн кышӧм станция.]
[38 рис. Важся кадӧ сола тыысь сов перйӧм.]
[39 рис. Ӧнія кадӧ машинаясӧн сов перйӧм.]
[40 рис. Из сов кристаллъяс.]
[41 рис. Из сов пластын коридор.]
[42 рис. Торфянӧй нюр.]
[Торфянӧй горшочек.]
[Торфянӧй нитш.]
[Эжӧр.]
[Куз.]
[Ош нитш.]
[43 рис. Ки помысь торф перйӧм.]
[44 рис. Ва струяӧн торф перйӧм.]
[45 рис. Войдӧр забойщиклӧн удж.]
[46 рис. Саночник.]
[47 рис. Отбойнӧй молотокӧн удж.]
[48 рис. Врубӧвӧй машина.]
[49 рис. Шахтаын электровозӧн из шом нуӧм.]
[50 рис. Нефтянӧй промысел.]
[51 рис. Руда сӧвтӧм.]
[52 рис. Доменнӧй пач (ортсысянь).]
[53 рис. Доменнӧй пач (разрезын): вылысса стрелка — домнаысь газъяслы петанін; улі юкӧнас — сывдӧм чугун.]
[54 рис. Двинаысь чугун лэдзӧм.]
[55 рис. Атомнӧй ледокол «Ленин».]
[Кит.]
[Морж.]
[Тюлень.]
[Еджыд ош.]
[56 рис. Лэбач базар.]
[57 рис. Баренцево море.]
[58 рис. Тралӧн чери кыйӧм.]
[59 рис. Озыр кыйдӧс.]
[60 рис. Ва мельничаса кӧлеса.]
[61 рис. Гидроэлектростанция разрезын.]
[62 рис. Москва войын.]
[63 рис. Колхознӧй гидроэлектростанция.]
[64 рис. Волга ю заводитчанінын.]
[65 рис. Волга вылын пассажирскӧй теплоход.]
[66 рис. Волга вылын нефть тыра баржаяс.]
[67 рис. Выль Волгалӧн карта.]
[68 рис. Машина, коді вӧчӧ электричество.]
[69 рис. Днепрса косьяс.]
[70 рис. Юлысь юкӧн потшалісны перемычкаясӧн.]
[71 рис. Енисей.]
[72 рис. Ангара помӧм.]
[73 рис. Байкал.]
[74 рис. Ва — пырыс тыдалана, йӧв — абу пырыс тыдалана.]
[75 рис. Бумагаысь вӧчӧм фильтр: букваясӧн петкӧдлӧма сійӧс вӧчан пӧрадок.]
[76 рис. Ва паськалӧ шонтігӧн (а) да топалӧ кӧдзӧдігӧн (б).]
[77 рис. Воздухлысь температура мерайтан термометр.]
[78 рис. Валысь температура мерайтан термометр.]
[79 рис. Медицинскӧй термометр.]
[80 рис. Валӧн пуӧм.]
[81 рис. Пар тойыштіс пробиркаысь пробка.]
[Испаряйтчӧ]
[Визувтӧ]
[Йиджӧ]
[82 рис. Природаын валӧн кытшлалӧм.]
[83 рис. Кынмигас ва жугӧдіс бутылка.]
[84 рис. Стӧканысь петӧны воздух дзулькъяс.]
[85 рис. Ваыс воронкаӧ оз пыр —  сійӧс оз лэдз воздух.]
[86 рис. Ваыс бутылкаӧ оз визувт — сійӧс оз лэдз воздух.]
[87 рис. Йӧз уджалӧны ва улын.]
[89 рис. Воздушнӧй пистолет.]
[88 рис. Ва тыра банка пыдӧсын сакар тор.]
[90 рис. Шонтігӧн воздух паськалӧ.]
[91 рис. Кӧдзӧдігӧн воздух топалӧ.]
[92 рис. Колба, кытысь кыскисны мыйкӧ мында воздух, лои кокньыдджык.]
[93 рис. Вавывса пос.]
[94 рис. Бутылка, кодӧс тыртӧма воздухӧн, кыптӧ ва веркӧсӧ да лэптӧ груз.]
[95 рис. Восьтыштӧм ӧдзӧс дорын сисьӧн опыт.]
[96 рис. Ас вӧчӧм флюгер.]
[97 рис. Ветрянӧй двигатель.]
[98 рис. Паруснӧй корабль.]
[99 рис. Ветрянӧй кӧлесалӧн модель, кодӧс вӧчӧма бумагаысь.]
[100 рис. Ветрянӧй кӧлесалӧн модель, кодӧс вӧчӧма пуысь.]
[101 рис. Сотчыны колӧ воздух.]
[102 рис. Лампа стеклӧ пытшкын сисьлӧн сотчӧм.]
[103 рис. Кислород перйӧм вылӧ прибор.]
[104 рис. Стальнӧй проволока сотчӧ кислородын.]
[105 рис. Углекислӧй газ перйӧм вылӧ прибор.]
[106 рис. Углекислӧй газ сьӧкыдджык воздухысь.]
[107 рис. Крякутной лэбзьӧ воздушнӧй шар вылын.]
[108 рис. Стратостат.]
[109 рис. Можайскийлӧн самолёт.]
[110 рис. Видз-му овмӧсса вредительяскӧд тышын авиация используйтӧм.]
[111 рис. Парашют модель.]
[112 рис. Планер модель:
А — выкройка;
Б — вӧчӧм модель;
В — джоджсянь планерӧс лэдзӧм, а Г — вылісяньыс.]
[113 рис. «Гут» вертолёт модель: букваясыс петкӧдлӧны, мый бӧрти мыйджык колӧ вӧчны.]
[114 рис. Лэбачьяслы оланін:
1 — воддза, 2 — бокъясса да 3 — бӧръя стенъяс;
4 — вевт;
5 — пӧвтор, коді тувъявсьӧ вевт улысладорас; б — пыдӧс.]
[115 рис. Тӧвйысь лэбачьяс:
1 — пыста московка;
2 пыста;
3 — лазоревка;
4 — жонькай, энь;
5 — щегол;
6 — сизь;
7 —жонькай, ай;
8 — воробей, энь;
9 — воробей, ай;
10 — поползень.]
[117 рис. Почваын эм лыа да сёй.]
[118 рис. Почваын эм ва.]
[119 рис. Г. Я. Седовлӧн судно тӧвъянінын.]
[120 рис. Седов да сылӧн матросъяс мунӧны Войвыв полюслань]
[121 рис. Войвыв полюслань экспедициялӧн карта.]
[Гага.]
[122 рис. «Войвыв полюс-1» дрейфуйтысь станция; енэжын севернӧй сияние.]
[123 рис. Ледоколса прожекторлӧн вына югӧр вундіс войся пемыдсӧ да югдӧдіс йи пласт вылысь повтӧм учёнӧйясӧс.]
[124 рис. Тундраын гожӧм.]
[Мырпом.]
[Пув.]
[Чӧдлач.]
[Яла (кӧр нитш).]
[Карликӧвӧй кыдз-пу.]
[Кынь.]
[Полярнӧй сюзь.]
[Полярнӧй байдӧг.]
[Полярнӧй бадь.]
[Петрушка.]
[125 рис. Чумъяс.]
[126 рис. Кӧръясӧн.]
[127 рис. Тундраын посёлок.]
[Норильск.]
[Гадюка.]
[Уж.]
[128 рис. Тайга.]
[Сизь.]
[Тар.]
[Дозмӧр.]
[129 рис. Сора вӧр.]
[130 рис. Звероводческӧй ферма.]
[131 рис. Пуяссӧ пилитӧны мотопилаӧн.]
[132 рис. Трактор петкӧдлӧ пуяссӧ туй вылӧ.]
[133 рис. Машинаӧн пуяс сӧвтӧм.]
[Анькытш.]
[Ид.]
[Гречиха.]
[Картупель.]
[Кормӧвӧй бобы.]
[Кукуруза.]
[134 рис. Грузӧвӧй машинаяс чукӧртӧм.]
[135 рис. Автомобильяссӧ лэпталӧны тӧварнӧй поезд платформа вылӧ.]
[136 рис. Москваса Кремль.]
[137 рис. СССР-са народнӧй овмӧслӧн достижениеяслы выставка вылын юнӧй натуралистъяслӧн павильон.]
[138 рис. Москвалӧн выль районъясысь ӧти.]
[139 рис. Ленинград.]
[140 рис. Новосибирск.]
[141 рис. Виӧм китсӧ лэптӧны «Алеут» судно вылӧ.]
[142 рис. Степ.]
[Ковыль.]
[Фиалка.]
[Тюльпан.]
[Верблюжӧй колючка.]
[Полынь.]
[Сайгак.]
[Хомяк.]
[Суслик.]
[Жаворонок.]
[Руд байдӧг.]
[Квайтпалич.]
[Дрофа.]
[Черепаха.]
[Саранча.]
[Шобді.]
[Сакарнӧй свеклӧ.]
[Дыня да арбуз.]
[Подсолнечник.]
[143 рис. Эжа му вылын урожай идралӧм.]
[144 рис. Эжа му вылын посёлок.]
[145 рис. Шахта Донбассын.]
[146 рис. Волгоград.]
[Солянка.]
[Саксаул.]
[147 рис. Каракумыын.]
[Кулан.]
[Джейран.]
[Рис.]
[Верблюд.]
[Виноград.]
[Абрикосъяс да персик.]
[148 рис. Ферганскӧй долиналӧн карта.]
[149 рис. Ферганскӧй долинаын.]
[Хлопчатник.]
[150 рис. Машинаясӧн хлопок идралӧм.]
[151 рис. Кипомысь хлопок чукӧртӧм.]
[152 рис. Чёрнӧй морелӧн Кавказскӧй побережье.]
[Кипарис.]
[Лавр.]
[Бамбук.]
[Чайнӧй куст.]
[153 рис. Сочи.]
[154 рис. Чёрнӧй море берегын пальмаяс.]
[155 рис. Теплоход.]
[Дельфинъяс.]
[156 рис. Артек, ылын тыдалӧ Медведь-гӧра.]
[157 рис. Крымын дворец.]
[Косуля.]
[158 рис. Тепловоз.]
[159 рис. Самолёт.]
[160 рис. Вертолёт.]
[161 рис. Микробъяс.]
[162 рис. Мортлӧн скелет:
1 — ки лыяс;
2 — сой гум лыяс;
3 — пельпом лы;
4 — морӧс лы;
5 — вотшлы;
6 — юр чашка;
7 — лопатка;
8 — ордлы;
9 — сюрса;
10 — кадж;
11 — лядьвей лы;
12 — кокчӧр лыяс;
13 — кок лапа лыяс.]
[163 рис. Понлӧн скелет.]
[164 рис. Морт лы зэв крепыд: груз, кодӧс выдержитӧ кокчӧрса ӧти лы.]
[165 рис. Осанка: шуйгавылас — правильнӧй; веськыдвылас — неправильнӧй; сьӧд рӧмӧн петкӧдлӧма сюрса.]
[166 рис. Пукалӧм: шуйгавылас — правильнӧй; веськыдвылас — неправильнӧй.]
[167 рис. Ки мышцаяс: шуйгавылын — нюжӧдӧм ки; веськыдвылын — гырддзаті кусыньтӧм ки.]
[168 рис. Пытшкӧсса органъяс:
1 — лолалан горш;
2 — сьӧлӧм да сэсянь мунысь сосудъяс;
3 — тыяс (павтыртӧма);
4 — мус;
5 — желудок;
6 — сювъяс.]
[169 рис. Кыдзи колӧ весавны пиньяс.]
[Пылесос.]
[170 рис. Кролик, коді куліс никотин войтысь.]
[171 рис. Кыдзи корсьны киысь пульс.]
[172 рис. Вем да нервъяс.]
[173 рис. Мортлӧн син:
1 — син лысъяс;
2 — вылысса син лап;
3 — синкым.]
[174 рис. Колӧ, медым югыдыс усис шуйгаладорсянь.]
[175 рис. Книгаяс улӧ подставка.]
[176 рис. Гора сёрнитігӧн, несъялігӧн, кызӧдігӧн висьысь морт вомысь резсьӧны дуль войтъяс, кӧні эмӧсь микробъяс.]
[177 рис. Гут да сылӧн колькъяс.]
[178 рис. Проволокаысь штатив.]
[179 рис. Бутылкаысь штатив.]
[180 рис. Кыдзи пробиркасӧ кутны бумажнӧй полоска отсӧгӧн.]
[181 рис. Проволокаысь треножник.]
[182 рис. Кыдзи вӧчны спиртовка.]
[183 рис. Вески: А, Б, В, Г, Д, Е — вески вӧчан пӧрадок; Ж да 3 — разнӧй штативъяс вылын да разнӧй чашечкаяса коромыслояс.]
[184 рис. Лыаысь модельяс вӧчӧм вылӧ пу ящик.]
{В. А. Тетюрёв (комиӧдіс Г. И. Терентьев) @ Ботаника @ природа @ В. А. Тетюрёв. Ботаника : семилетньӧй да средньӧй школаса V–VI классъяслы учебник @ 1952 @ Лб. 2-218.}
В. А. ТЕТЮРЁВ
БОТАНИКА
СЕМИЛЕТНЬӦЙ ДА СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА V-VI КЛАССЪЯСЛЫ УЧЕБНИК
Утвердитӧма РСФСР-са Просвещение кузя министерствоӧн
Тайӧ учебниксӧ составитӧма 1948-ӧд воын РСФСР-са Просвещение кузя министерствоӧн утвердитӧм учебнӧй программа серти.
Учебникыслысь текстсӧ, ХІ главаысь кындзи, гижис В. А. Тетюрёв.
ХІ глава — «В. Р. Вильямс учениелӧн основаяс» — гижис Н. А. Макаров.
Автор.
ВВЕДЕНИЕ.
Ботаника — быдмӧгъяс йылысь да наӧн веськӧдлӧм йылысь наука.
Миянлы колӧ изучитны тайӧ наукаыслысь основаяссӧ.
Миян рӧдинаын быдмысь быдмӧгъяс зэв унасикасӧсь.
Быдмӧгъяс босьтӧны сушалысь вывті ыджыд пространствояс да артмӧдӧны тундраяс, вӧръяс, степьяс, видзьяс.
Быдмӧгъяс эмӧсь прудъясын, тыясын, нюръясын, а сідзжӧ куръяясын, мореяс да океанъяс берег пӧлӧн.
Весиг куш скалаяс вылын да шавъялан лыаяс вылын эмӧсь быдмӧгъяс.
Тайӧ ставыс — дикорастущӧй быдмӧгъяс.
Тайӧ быдмӧгъясыс быдмӧны разнӧй условиеясын.
Сідз, еджыд кувшинка да виж кубышка быдмӧны ляпкыд водоёмъясын; тайӧ васа быдмӧгъяс, и ми найӧс ог аддзӧй суша вылысь.
Ландыш быдмӧ вӧрын, гож сайын, и ми ог аддзӧй сійӧс жар шонді водзысь, степысь.
А степын быдмӧ тюльпан, коді ньӧтчыд оз паныдасьлы вӧрын.
Быд быдмӧг быдмӧ сэні, кӧні эмӧсь сылы овнысӧ колана условиеяс.
Мулысь зэв ыджыд площадьяс миян босьтӧны культурнӧй быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧны муяс вылын, садъясын, йӧръясын.
И разнӧй климатическӧй условиеясын вӧдитӧны разнӧйсикас быдмӧгъяс.
Сідз, шондіа лунвылын быдтӧны хлопчатник, а войвылын — шабді.
Васӧдджык районъясын быдтӧны анькытш, а лунвывса кос районъясын сійӧс вежӧ фасоль.
Лунвывса садъясын быдмӧ виноград, а войвывсаясын сы пыдди — крыжовник.
Быд культурнӧй быдмӧг вӧдитӧны сэтшӧм условиеясын, кутшӧмъяс колӧны сылы овнысӧ.
Сӧмын сэтшӧм условиеясын сійӧ сетӧ ыджыд урожай.
Кыдзи дикорастущӧй, сідзи и культурнӧй быдмӧгъяс составляйтӧны миян великӧй да могучӧй рӧдиналысь озырлунсӧ.
Медым содтыны тайӧ озырлунсӧ, медым босьтны век ыджыдджык урожайяс, колӧ тӧдны быдмӧгъяслысь олӧмсӧ да кужны наӧн веськӧдлыны.
Миян великӧй народ сетіс замечательнӧй учёнӧйясӧс, кодъяс создайтісны быдмӧгъяс йылысь да быдмӧгъясӧн веськӧдлӧм йылысь миянлысь отечественнӧй наука.
Великӧй русскӧй учёнӧй Климент Аркадьевич Тимирязев ассьыс став олӧмсӧ сиис быдмӧгъяслысь олӧмсӧ изучитӧм вылӧ.
Сійӧ первой индіс, кыдзи позьӧ веськӧдлыны: быдмӧгъяс олӧмӧн, медым босьтны кыдзи позьӧ ыджыдджык урожай.
К. А. Тимирязев велӧдіс, мый та могысь быд быдмӧглы колӧ сетны сэтшӧм условиеяс, кутшӧмъяс колӧны сылы овнысӧ.
К. А. Тимирязев пуктіс основа урожай йылысь миян наукалы.
Природаӧс великӧй преобразуйтысь Иван Владимирович Мичурин аслас став олӧм чӧжыс уджаліс быдмӧгъясӧс бурмӧдӧм вылын.
Сійӧ первой петкӧдліс, мый морт вермас создайтны бурджык быдмӧгъяс природаӧн найӧс создайтӧм серти.
Сійӧ выведитіс плодӧвӧй да ягоднӧй быдмӧгъяслысь уна сорт, кодъяс сетӧны вывті бур плодъяс да кодъяс вермӧны быдмыны сэтшӧм местаясын, кӧні тӧлыс кӧдзыд.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс И. В. Мичуринӧдз сэні эз вӧвны.
Сійӧ озырмӧдіс культурнӧй быдмӧгъяслысь мирсӧ.
И. В. Мичурин создайтіс быдмӧгъясӧс преобразуйтӧм йылысь наука.
Сійӧ велӧдіс: «Ми ог вермӧй виччысьны природалысь милӧстьяс; босьтны найӧс сылысь — миян мог».
И сійӧ петкӧдліс, кыдзи позьӧ переделайтны, бурмӧдны быд быдмӧг.
Мичуринскӧй учение вооружайтӧ миянӧс природа вылын властьӧн.
Татшӧм могущественнӧй учениеыс, кутшӧмӧс колис миян великӧй соотечественник, абу мирын некутшӧм мӧд народлӧн.
Мичуринскӧй учение водзӧ нуӧдысьӧн являйтчӧ миян выдающӧйся учёнӧй академик Трофим Денисович Лысенко.
Миян странаса медбур учёнӧйяскӧд ӧтлаын сійӧ разрабатывайтӧ тайӧ учениесӧ.
Урожай кузя миян медбур мастеръяскӧд ӧтлаын сійӧ применяйтӧ тайӧс социалистическӧй видзму овмӧс практикаын.
Сӧветскӧй правительство да коммунистическӧй партия, народлӧн великӧй вождь Иосиф Виссарионович Сталин сувтӧдісны зэв ыджыд мог — лӧсьӧдны миян странаын видзму овмӧсса прӧдуктаяслысь изобилие.
Природалысь колӧ лишкаӧн босьтны ставсӧ, мый колӧ миян народлӧн тырбур да шуда олӧм вылӧ.
Миян странаын ыджыд уджъяс нуӧдсьӧны тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь.
И налы, коді ӧні велӧдчӧ школаын, бӧрынджык ковмас участвуйтны тайӧ уджъясас.
Кутам гӧтӧвитчыны тайӧ уджъяс кежлас.
Кутам изучайтны быдмӧгъяс йылысь наука, кутам овладевайтны урожай йылысь наукаӧн.
I. МИЯН ДИКОРАСТУЩӦЙ ДА КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Веж цветковӧй быдмӧг.
Природаын быдмысь разнӧйсикас быдмӧгъяс пиысь ми тшӧкыдджыка аддзывлам сэтшӧмъясӧс, кодъяслӧн эм вуж, за да коръяс.
Асланыс олӧмын определённӧй кадӧ найӧ цветитӧны, а сэсся артмӧдӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Татшӧмӧсь миян культурнӧй быдмӧгъяс: шобді, рудзӧг, шабді, картупель, оз, ӧмидз, яблоня.
Татшӧмӧсь зэв уна дикорастущӧй быдмӧгъяс: йӧла турун, лапкор, орешник, кыдз пу, пипу, дуб да мукӧдъяс.
Тайӧ ставыс веж цветковӧй быдмӧгъяс.
Найӧ — миян быдмӧгъяслӧн медся уна лыда да медся ёна паськалӧм группа.
Вуж, за, кор, цветок — быдмӧглӧн органъяс.
Быдмӧг олӧмын быд орган имеитӧ ассьыс тӧдчанлун.
Сідз, вужнас быдмӧг кутчысьӧ почваӧ да босьтӧ сэтысь ва да питательнӧй веществояс.
Кыдзи ми тӧдмалам бӧрынджык, быдмӧгъяс питайтчӧмын ыджыд тӧдчанлун имеитӧны сідзжӧ за да коръяс.
Вуж, за да коръяс шусьӧны быдмӧглӧн вегетативнӧй органъясӧн.
Быдмӧг олӧмын цветоклӧн тӧдчанлуныс дзик мӧд.
Кыдзи тӧдса, быдмӧглӧн цветокъяс местаӧ артмӧны кӧйдысъяса плодъяс, а кӧйдысъяссьыс быдмӧны выль быдмӧгъяс.
Цветок — быдмӧглӧн размножение орган.
Сідзкӧ, быдмӧгыс стрӧитсьӧма органъясысь.
Найӧ ставыс артмӧдӧны единӧй целӧй — организм.
Быдмӧг — ловъя организм: сійӧ олӧ, размножайтчӧ да медбӧрын кулӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм органъяс эмӧсь веж цветковӧй быдмӧглӧн?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс вужлӧн быдмӧг олӧмын?
3. Кутшӧм органъяс шусьӧны вегетативнӧйясӧн?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс цветоклӧн быдмӧг олӧмын?
Вӧрын быдмысь быдмӧгъяс.
Зарни ар...
Вӧрыс пасьтасьӧма аслас арся паськӧмӧн.
Сӧмын пожӧмъяс да козъяс важмозыс сулалӧны вежӧсь.
Кыдз пуяс, пипуяс, нин пуяс, клёнъяс вылын шонді водзын дзирдалӧны пемыдгӧрд да зарни-виж коръяс.
Вӧрын кор усян кад.
То тані, то сэні пуяс вылысь надзӧник гылалӧны арся коръяс да вевттьӧны мусӧ.
Найӧ кышакылӧны кок улын.
«Тэ нора кад!
Ас мичнад менсьым синмӧс вежысь!
Мем долыд аддзыны прӧщальнӧй тэнсьыд мич! —
Ме радейта зэв ывлалысь шӧвк паськӧм вежсьӧм,
Виж зарни рӧмӧн кышсьӧм вӧръяс, расъяс, видз...”
(А. С. Пушкин.)
Пуяс.
Вӧрын медводз син улӧ усьӧны пуяс.
Ӧти пуяс ляпкыдӧсь, мӧдъяс джуджыдӧсь. Мукӧд дырйи заыс — стволыс — зэв кыз да вожавлӧ.
Пулӧн став веткиясыс коръясыскӧд тшӧтш артмӧдӧны крона.
Орччӧн сулалысь пуяслӧн кронаясыс, торъя нин сук вӧрын, ӧта-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны сідз шусяна вӧр полог.
Тайӧ полог улас и быдмӧны став мукӧд быдмӧгъясыс.
Пожӧм да коз.
Войвыв да средньӧй полосаса вӧръясын миян тшӧкыда паныдасьлӧны пожӧм да коз; тайӧ лыска пуяс.
Коръясыс налӧн ем кодьӧсь да шусьӧны лыскӧн.
Лыаа кос местаясын тшӧкыда быдмӧны сӧмын пожӧмъяс.
Татшӧм вӧрыс шусьӧ пожӧма ягӧн.
Пожӧм — ӧдйӧ быдмысь да югыд радейтысь пу, та вӧсна сук вӧръясын сылӧн лыскыс эм сӧмын медся вылыс веткаяс вылас; сайӧдӧм улыс веткиясыс косьмӧны.
Козлы, мӧдарӧ, югыдыс оз сэтшӧм уна ков, и сылӧн весиг мубердса веткаясыс вежӧсь.
Тайӧ — теневыносливӧй пу.
Вӧр, кӧні быдмӧны сӧмын козъяс, пемыд да гажтӧм.
Кыдз пу да пипу.
Миян вӧръясын ёна паськалӧмаӧсь кыдз пу да пипу.
Тайӧ кыкнан пуыс посньыдик коръяӧсь да шусьӧны посни коръяса пуясӧн.
Кыдз пу — русскӧй народлӧн радейтана пу.
Аслас мича вид вӧснаыс народнӧй сьыланкывъясын сійӧс меліа шуӧны «берёзонькаӧн».
Кыдз пу — зэв этшатор требуйтысь пу; сійӧ быдмӧ быдсикас почва вылын, и кос местаясын и васӧд местаясын.
Но сылы колӧ уна югыд.
Сылӧн увлань ӧшӧдчӧм, «бӧрдысь» веткаяса да прошви кодь коръяса кронаыс расположитчӧма дзик пу йылас.
Сувтны кӧ кыдз пу улӧ, то крона пырыс позьӧ аддзыны небесасӧ.
Татшӧм жӧ ёна югыдсӧ радейтӧ пипу.
Сылӧн коръясыс ӧшалӧны кузь черешокъяс йылын да дзӧрӧны весиг ичӧтик тӧв пӧльыштӧмысь.
Тасянь и артмис поговорка: «пипу кор моз дзӧрӧ».
Тайӧ кыкнан пуыс, и кыдз пу и пипу, быдмӧны ӧдйӧ да асланыс кронаясӧн артмӧдӧны вӧр полог, кӧні найӧ тырмымӧн босьтӧны шонді югыд.
Дуб да нин пу.
Средньӧй полосаын да торйӧн нин лунвывджык районъясын, степьяслань, вӧръясын тшӧкыда паныдасьлӧны дуб да нин пу.
Тайӧ паськыд коръяса пуяс.
Вӧръяс, кодъяс состоитӧны дубысь, шусьӧны дубраваясӧн.
На йылысь сьылӧны народнӧй сьыланкывъясын, на йылысь висьтавсьӧ важся мойдкывъясын.
Наын дуб шусьӧ «могучӧйӧн».
Дуб — югыд радейтысь пу.
Сы гӧгӧрын кӧ эмӧсь мукӧд пуяс, сэк сійӧ быдмӧ джуджыда да омӧля вожавлӧ.
Восьса местаясын, торйӧн нин бур почва вылын, дублӧн артмӧ кыз ствол да паськыд крона.
Именнӧ татшӧм дубыс овлӧ могучӧйӧн да кузь нэмаӧн.
Нин пу — теневыносливӧй пу.
Сылӧн гырысь, паськыд коръясыс ветка вылас ӧшалӧны ӧта-мӧдсяньыс матын, и нин пу крона пыр небесаыс пӧшти оз тыдав.
Нин пуа вӧрын пемыд.
Подрост.
Том пуясыс сійӧ породаясыслӧн, кодысь состоитӧ вӧрыс, шусьӧны подростӧн.
Подрост быдмӧ вӧр полог улын, и югыд йылысь вопрос — сійӧ олӧмын медся ыджыд вопрос.
Торйӧн нин ёна вуджӧрсьыс страдайтӧны югыд радейтысь породаяс — том кыдз пуяс да пипуяс.
Теневыносливӧй нин пуяс быдмӧны и орччӧн сулалысь пуяссянь усьысь вуджӧр улын.
Арнас и том и пӧрысь пуяс гылӧдӧны коръяснысӧ, кушмӧны.
Но видзӧдлӧй ветка вывсьыс сійӧ местаяссӧ, кытчӧ вӧлі крепитчӧмаӧсь усьӧм коръясыс.
Сэтчӧ колины почкаяс.
Наысь тулыснас петасны коръяса да цветъяса том веткаяс.
Тулыс кежлӧ пуясыс дасьтісны не сӧмын почкаяс, но и плодъяс да кӧйдыс.
Кыдз пулӧн да пипулӧн найӧ гылалісны нин; тайӧ пуясыс кӧйдыссӧ сетӧны гожӧмнас.
А дублӧн жолудьясыс да нин пулӧн ӧрешкиясыс мыйтакӧ гылалісны нин, а мыйтакӧ ӧшалӧны на пуяс вылас.
Тӧвйӧм бӧрын, тулыснас, пуяслӧн кӧйдысъясысь заводитас быдмыны подрост.
Кустарникъяс.
Подростысь кындзи вӧр полог улын быдмӧны кустарникъяс.
Джуджыд стволъяса пуясысь торъялӧмӧн кустарникъяслӧн эм зэв дженьыдик тыдавтӧм ствол; заясыс сысянь петӧны чукӧрӧн, дзик му дінсяньыс.
Вӧрын кустарникъяс артмӧдӧны сідз шусяна подлесок.
Подлесок пай вылӧ югыдыс воӧ сы мында, мыйта пырӧ вӧр полог пырыс.
Коръя вӧръясын, гож сайын, тшӧкыда паныдасьлӧ неыджыд теневыносливӧй кустарник — бородавчатӧй бересклет.
Сійӧс кокниа позьӧ тӧдны веткаясвывса уна лыда бородавкаясыс серти да мича плодъясыс серти, кодъяс исергаяс моз ӧшӧдчӧны вӧсни кузь нитьяс йылӧ.
Бересклет вужъясысь неважӧн аддзисны гуттаперча, и ӧні бересклет используйтсьӧ промышленностьын тайӧ веществосӧ перйӧм могысь.
Шондіа местаясын, эрд вылын, вӧрдоръясын да вӧрса кушинъясын, быдмӧ тожӧ неыджыд, но югыд радейтысь кустарник — лежнӧг (12-ӧд табл.).
Арланьыс сылӧн кисьмӧны гӧрдоввиж плодъяс, кодъяс зэв озырӧсь здоровьелы полезнӧй веществоясӧн — витаминъясӧн.
Лежнӧглӧн плодъясыс используйтсьӧны промышленностьын тайӧ веществояссӧ получитӧм могысь.
Турунъяс.
Ещӧ на этшаджык югыдыс вӧрын воӧ туруна быдмӧгъяс пай вылӧ, сы вӧсна мый налысь югыдсӧ мырддьӧны не сӧмын пуяс, но и кустарникъяс.
Тайӧ вӧрса турунъясыс олӧны ёна вуджӧраинын.
Сэтшӧм, например, ландыш (2-ӧд табл.), коді цветитӧ куст улын май тӧлысьӧ.
Татшӧм олан условиеясын и петкӧдліс сійӧс миян великӧй поэт:
«Мем кустъяс увсянь ландыш эзысь рӧма
Приветливӧя копрӧдлыштӧ юр».
(М. Ю. Лермонтов.)
Но ӧні, арнас, ландышлӧн коръясыс вижӧдісны, и чӧскыд дука еджыд цветъяс пыдди сылӧн ӧшалӧны гӧрдоввиж рӧма кисьмӧм ягӧдъяс.
Сэтшӧм жӧ вороний глаз (1-ой рис.) — векджык ӧтлаын куйлысь нёль коръя да за йылас дзик ӧти сьӧд ягӧда неыджыд быдмӧг.
Тайӧ ягӧд вӧснаыс вороний глаз и получитіс ассьыс нимсӧ.
И ландышлӧн, и вороний глазлӧн мувывса органъясыс ар пом кежлӧ вижӧдӧны да кулӧны. Тӧвйӧны сӧмын налӧн мупытшса органъясыс, кодъясысь бӧрыннас, тулыснас, быдмӧны коръяса да цветокъяса заяс.
Но миян вӧръясын эмӧсь и сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс тӧвйӧны веж коръясӧн.
Тайӧ — миян «век веж» быдмӧгъяс.
Сідз, лыска вӧръясын пуяс улысь позьӧ аддзыны тройчатӧй коръяса ичӧтик быдмӧг; сылӧн коръясыс петӧны мупытшса засянь.
Тайӧ кислица (2-ӧд рис.), нимсӧ сылы сетӧма шома коръясыс вӧсна.
И сёр арын сылӧн коръясыс вежӧсь.
Весиг тӧлын, локтам кӧ ми сійӧ жӧ местаас да кодъям лымсӧ, аддзам, мый кислицалӧн коръясыс вежӧсь.
Тайӧ нежнӧй быдмӧгыс вӧлӧмкӧ зэв зимостойкӧй сійӧ оз пов кӧдзыд тӧлысь.
Коръя вӧръясын тшӧкыда паныдасьлӧ копытень (3-ӧд рис.), коді получитіс ассьыс нимсӧ копытообразнӧй (гыж модаа) коръясыс вӧсна.
Найӧ петӧны му вылын куйлысь засянь.
Быдмӧгыслӧн дукыс перец кодь.
Копытень и ӧні веж, сэтшӧм жӧ веж сійӧ лоӧ и тӧвнас, гылалӧм коръяс да лым улын.
Ландыш да вороний глаз, кислица да копытень уна нэмъяс чӧж олӧны вӧрын гож сайын.
И тайӧ условиеясыс вайӧдісны сэтчӧ, мый став индӧм быдмӧгъясыс лоины гожсай радейтысь быдмӧгъясӧн.
Гожсай — налы овнысӧ колана условие.
И кор кераласны вӧрсӧ да туруна быдмӧгъясыс лоӧны шонді югӧръяс улын, гожсай радейтысьяслы лоӧ лёк: найӧ либӧ куласны, либӧ кутасны овны зэв омӧля.
Ӧд тайӧ быдмӧгъясыслӧн эз ло найӧ олӧмлы колана гожсайыс.
И сӧмын сэки, кор быдмас подрост, гожсай радейтысьяс получитасны асланыс развивайтчӧм вылӧ колана условиеяс.
И ми кӧ кӧсъям гожсай радейтысь кутшӧмкӧ быдмӧг, кӧть шуам сійӧ жӧ ландыш, вӧрысь пересадитны школабердса участок вылӧ, ми долженӧсь сетны сылы колана гожсай.
Мӧдногӧн сійӧ омӧля кутас быдмыны.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм лыска, посни коръяса да паськыд коръяса пуяс быдмӧны тіян гӧгӧрса вӧрын?
2. Кутшӧмъяс сійӧ пуяс пиысь лоӧны югыд радейтысьясӧн да кутшӧмъяс теневыносливӧйясӧн?
Кыдзи тайӧс позьӧ казявны?
3. Кутшӧм пуяс артмӧдӧны вӧр полог?
Кутшӧм пуяс быдмӧны вӧр полог улын?
4. Эм-ӧ вӧрас подрост?
Мыйысь сійӧ артмӧма?
5. Мыйӧн кустарник торъялӧ пуысь?
6. Кутшӧм кустарникъяс быдмӧны подлесокын?
Кутшӧмъяс на пиысь лоӧны теневыносливӧйясӧн да кутшӧмъяс югыд радейтысьясӧн?
7. Кутшӧм быдмӧгъяслы вӧрын воӧ медся этша югыд?
8. Гожсай радейтысь кутшӧм турунъяс быдмӧны вӧрын?
9. Кутшӧм быдмӧгъяс тӧвйӧны вӧрын веж коръясӧн?
10. Мый лоӧ гожсай радейтысь быдмӧгъяскӧд вӧрсӧ кералӧм бӧрын?
Му вылын, град йӧрын, садйын быдмысь быдмӧгъяс.
Ар...
И культурнӧй быдмӧгъяслӧн воисны плодъяс да кӧйдысъяс.
Муяс вылын, град йӧръясын, садъясын мунӧ урожай идралӧм.
Ӧти быдмӧгъясӧс идралӧма нин, мукӧдъясӧс идралӧны.
Урожайсӧ колӧ идравны ас кадын да воштӧмъястӧг — татшӧм законыс миян колхозъяслӧн да совхозъяслӧн.
Нимкодь идравны озыр урожай.
Быдмӧгъяслысь плодъяссӧ чукӧртігӧн му вӧдитысьяс чукӧртӧны асланыс уджлысь плодъяссӧ.
И урожайсӧ арталӧмыс, коді нуӧдсьӧ урожайсӧ идралӧм бӧрын, выявляйтӧ Социалистическӧй Уджвывса выль Геройясӧс — ыджыд урожай кузя мастеръясӧс.
Му вылын быдмысь быдмӧгъяс.
Миян муяс вылын медтӧдчана быдмӧгъясӧн лоӧны шобді да рудзӧг.
Найӧ миянлы сетӧны основнӧй сёян — нянь.
Шобділысь да рудзӧглысь ӧтипӧлӧс сортъяс кӧдзӧны водз тулысын да налысь урожайсӧ чукӧртӧны гожӧм помын.
Тайӧ ярӧвӧй быдмӧгъяс.
А мукӧд сортъяссӧ кӧдзӧны гожӧм помын либӧ ар заводитчигӧн, да мӧд гожӧмын найӧ сетӧны урожай.
Лым улын тӧвйысь тайӧ быдмӧгъясыс шусьӧны ӧзимӧйясӧн.
Ӧзимӧйяс воӧны ярӧвӧйясысь водзджык, да найӧс и идралӧны водзджык.
Ярӧвӧйясысь ӧзимӧйяс торъялӧны татшӧм особенностьясӧн.
Ӧзимӧй рудзӧг либӧ ӧзимӧй шобді кӧ кӧдзны тулысын, сэк найӧ оз шептасьны да кӧйдысыс оз артмы.
Ӧзимӧй шобді да ӧзимӧй рудзӧг вӧдитӧны важысянь нин, и быд во найӧ тӧвйӧны лым улын.
Тайӧ тӧвйӧмыс и лои найӧ развивайтчӧмын колана условиеӧн: сытӧг найӧ оз шептасьны да оз сетны урожай.
Сы вӧсна ӧзимӧйясӧс кӧдзӧны арын.
Тіян гӧгӧрса колхозъясын найӧс либӧ кӧдзисны нин, либӧ кӧдзӧны на.
Мича овлӧ ӧзимӧй му, коді вевттьысьӧма веж петасъясӧн.
И ярӧвӧй, и ӧзимӧй быдмӧгъяс олӧны сӧмын ӧти во; плодъяс воӧм бӧрын найӧ вижӧдӧны да кулӧны.
Тайӧ ӧти вося быдмӧгъяс.
Ӧти вося быдмӧгъяс дінӧ принадлежитӧны миян муясвывса унджык быдмӧгъясыс: просо, кукуруза, гречиха, анькытш, подсолнечник, шабді да уна мукӧдъяс.
Но мувывса быдмӧгъяс пӧвстын эмӧсь и кык восяяс.
Сэтшӧм, например, сахарнӧй свекла, кодӧс вӧдитӧны сакар вӧчӧм могысь.
Первой вонас сійӧ сетӧ коръяса еджыд корнеплод (видзӧд 87-ӧд рис.).
Корнеплодъяссӧ босьтӧны арын.
Медбуръяссӧ на пиысь бӧрйӧны да видзӧны тулысӧдз, медым садитны.
Тайӧ сідз шусяна «семенникъяс».
Мӧд вонас корнеплодсьыс быдмӧ коръяса да цветокъяса за (видзӧд 88-ӧд рис.).
Плодъяс воӧм бӧрын быдмӧгъясыс кулӧны.
Сэні, кӧні сахарнӧй свекласӧ быдтӧны корнеплодъяс получитӧм могысь, особӧй семеннӧй участокъяс вылын сійӧс быдтӧны и кӧйдыс получитӧм могысь.
Уна вося быдмӧгъяс пиысь муяс вылын ёна паськалӧма клевер (видзӧд 95-ӧд рис.).
Сійӧс кӧдзӧны, и тайӧ местаас сійӧ быдмӧ куим во.
Лунвылын клевер пыдди вӧдитӧны уна вося турун — люцерна (видзӧд 96-ӧд рис.).
Но уна вося быдмӧгӧн колӧ лыддьыны и картупель.
Арнас, кор картупельлӧн коръяса заыс вижӧдӧ да кулӧ, сылӧн кольӧны не сӧмын кӧйдысъяса веж плодъяс, но почваас кольӧны и клубеньяс.
Тайӧ клубеньясыс кӧ эськӧ тӧвнас эз кынмыны, тулыснас эськӧ клубеньяссьыс сійӧ жӧ местаас развитчисны выль быдмӧгъяс.
Но сы вӧсна мый тайӧ клубеньяссӧ арнас идралӧны, ми чайтам, мый картупель — ӧти вося быдмӧг.
Збыльвылӧсӧ тайӧ быдмӧгыс уна вося.
Град йӧрын быдмысь быдмӧгъяс.
Ӧти вося быдмӧгъяс пиысь град йӧръясын быдлаын вӧдитӧны ӧгурцы.
Тайӧ быдмӧгыс развивайтчӧ ӧдйӧ; гожӧм помын сійӧ заводитӧ вижӧдны да косьмыны.
Мӧдарӧ, томатъяс (помидоръяс) развивайтчӧны ньӧжйӧ; найӧ дыр вежӧсь.
Но первойя арся кынмылӧм бӧрын пыр жӧ томатъяс рудӧдӧны да сьӧдӧдӧны.
Кӧдзыдыс виӧ тайӧ шоныд радейтысь быдмӧгъяссӧ, кодъясӧс миянӧ вайӧма лунвылысь.
Ӧгурцылысь да томатъяслысь плодъяссӧ чукӧртӧны оз ӧтчыд, а некымынысь, воӧм серти.
Ӧгурцылысь плодъяссӧ чукӧртӧны вотӧдзыс, кор найӧ вежӧсь на, а томатъяслысь сэки, кор найӧ воасны да лоӧны гӧрдӧсь либӧ вижӧсь.
Медся ёна паськалӧм кык вося быдмӧгъясӧн град йӧръясын лоӧны капуста, морковь да столӧвӧй свекла.
Первой вонас капуста артмӧдӧ кӧчан. Кӧчаныс состоитӧ кыз за-подйысь да ӧта-мӧд вылас топыда куйлысь еджыд коръясысь.
Кӧчан — сійӧ зэв ыджыд почка.
Первой вонас морковь артмӧдӧ коръяса гӧрдоввиж корнеплод, а столӧвӧй свекла — коръяса пемыдгӧрд корнеплод.
Капуста, морковь да свекла — холодостойкӧй быдмӧгъяс да кӧдзыд дырйи оз кувны.
Но найӧс, торйӧн нин свеклаӧс да морковӧс, идралӧны первойя кынмалӧмъясӧдз, сы вӧсна мый кынмылӧм корнеплодъясыс ӧдйӧ портитчӧны.
Идралӧм капуста кӧчанъясысь, морковь да свекла корнеплодъясысь бӧрйӧны медся буръяссӧ да видзӧны найӧс тулысӧдз, медым садитны.
Водз тулысын капусталысь вундӧм подъяссӧ, морковлысь да свеклалысь корнеплодъяссӧ садитӧны семеннӧй участок вылӧ, и найӧ сетӧны цветоноснӧй заяс, кодъяс вылын ар кежлӧ воӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Уна вося быдмӧгъясысь град йӧрын, кыдзи и му вылын, быдтӧны картупель.
Садйын быдмысь быдмӧгъяс.
Муяс вылын да град йӧръясын кӧ вӧдитӧны сӧмын туруна быдмӧгъяс, то садъясын турунъяскӧд тшӧтш быдтӧны и кустарникъяс, и пуяс.
И ставыс тайӧ — уна вося быдмӧгъяс.
Садъясын ёна паськалӧма гырысь плодъяса оз.
Сылысь плодъяссӧ важӧн нин чукӧртӧма, но коръясыс вежӧсь на.
Веж коръяснас сійӧ и кутас тӧвйыны лым улын.
Оз — миян садъяслӧн «век веж» быдмӧг.
Кустарникъяс пиысь паськалӧмаӧсь ӧмидз, сэтӧр, крыжовник.
Вишня, слива, а лунвылын черешня паныдасьлӧны кыдзи кустарникъяс видын, сідзи и пуяс видын.
abu
Миян садъясын медся главнӧй плодӧвӧй пуясӧн лоӧны яблоняяс да грушаяс.
Лунвылын на дінӧ ӧтлаасьӧны абрикосъяс да персикъяс.
Бур плодъяса пуяс коркӧ миян быдмылісны сӧмын лунвылын, кӧні налы быдмынысӧ отсалӧ кузь да жар гожӧм да кӧні оз овлы кӧдзыд тӧв.
Средньӧй да торъя нин войвыв полосаясса садъясын быдмылісны шӧркоддем плодъяса пуяс.
Лунвыв сортъяс татчӧ вайны став босьтчылӧмъяс помасьлісны неудачаӧн — бур условиеясӧ велалӧм лунвывса пуяс кӧдзыдыс вӧсна кынмылісны первойя тӧвнас жӧ.
Но природаӧс великӧй преобразуйтысь И. В. Мичурин выльмӧдіс миянлысь отечественнӧй садоводство.
Сійӧ создайтіс яблоняяслысь да грушаяслысь сортъяс, кодъяс терпитӧны кӧдзыд тӧв да такӧд тшӧтш сетӧны зэв бур плодъяс.
Мичуринскӧй сортъяс ӧні век ёнджыка и ёнджыка паськалӧны миян садъясын.
Садъясын быдмысь оз, ӧмидз, сэтӧр, яблоня, груша асланыс происхождение сертиыс — вӧрса быдмӧгъяс.
Коркӧ найӧс вӧрысь босьтіс морт да дыр кад чӧжӧн бурмӧдіс.
Тайӧ став быдмӧгъясыс вӧрын быдмӧны джуджыд пуяс защита улын.
Та вӧсна и садъясын налы вӧчӧны защита, — на гӧгӧр садиталӧны джуджыд стволъяса пуяс да сук кустарникъяс.
Найӧ дорйӧны садсӧ и гожся кос тӧвъясысь, и тӧвнас кӧдзыд тӧвъясысь, кодъяс нӧбӧдӧны садсьыс лымсӧ; тайӧ дорйӧ плодово-ягоднӧй быдмӧгъясӧс кынмӧмысь.
Вопросъяс.
1. Ӧти вося кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны тіян районса муяс вылын?
2. Кутшӧм ӧзимӧй быдмӧгъяс кӧдзӧны матігӧгӧрса муяс вылӧ?
3. Мыйӧн ӧзимӧй шобді торъялӧ ярӧвӧйысь?
4. Кык вося кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны муяс вылын да град йӧръясын?
5. Уна вося кутшӧм быдмӧгъяс быдтӧны муяс вылын, град йӧръясын да садъясын?
6. Местнӧй культурнӧй быдмӧгъясысь кутшӧмъяс тӧвйӧны веж коръясӧн?
ІІ. БЫДМӦГЛӦН КЛЕТОЧНӦЙ СТРОЕНИЕ.
Быдмӧгъяслысь ортсыса строениесӧ изучайтӧмыс заводитчис зэв нин важӧн.
Ӧд сійӧс вермас вӧчны быд наблюдатель.
Быдмӧгъяслысь пытшкӧсса строениесӧ изучайтны кутіс позьны сӧмын сы бӧрын, кыдзи лои изобретитӧма микроскоп (4-ӧд рис.).
Тадзи шусьӧ прибор, код отсӧгӧн позьӧ видзӧдны зэв посни предметъяс.
Микроскоп пыр ми найӧс аддзам ёна ыдждӧдӧмӧн.
Кор микроскоп пыр первойысь кутісны видзӧдны быдмӧглысь разнӧй органъяс, сэк установитісны, мый быдмӧглӧн эм пытшкӧсса строение, коді дзик мазі соты кодь.
Быдмӧгыс артмӧма ӧта-мӧд бердын куйлысь ичӧтик «ячейкаясысь».
Тайӧ микроскопически ичӧтик «ячейкаяссӧ» шуисны клеткаясӧн.
Быдмӧгъяслысь клеточнӧй строениесӧ аддзӧмыс наукаын вӧлі ыджыд открытиеӧн.
Быдмӧг клеткалӧн строение.
Быдмӧг клеткаяс пӧшти век зэв ичӧтикӧсь.
Сӧмын ӧткымын быдмӧгъяслысь найӧс позьӧ аддзыны прӧстӧй синмӧн.
Сэтшӧмӧсь, например, воӧм арбуз да томат мякотьлӧн вель ыджыд клеткаясыс.
Тайӧ клеткаясыс торъявлӧм посньыдик гадьяс кодьӧсь.
Обыкновеннӧй луклысь еджыд чешуя вывсьыс кӧ ми кульыштам кожицасӧ да видзӧдлам микроскоп пыр, позьӧ аддзыны, мый сійӧ состоитӧ ӧта-мӧд бердын топыда куйлысь зэв уна клеткаысь (5-ӧд рис.).
Ӧта-мӧдыскӧд топыда йитчӧм татшӧм клеткаясыс векджык уна пельӧсаӧсь.
Тырмымӧн ыдждӧдігӧн микроскоп восьтӧ миянлы и клеткалысь строениесӧ.
Быдмӧглӧн быд ловъя клеткаысь позьӧ аддзыны оболочка, протоплазма да ядро.
Оболочкаыс вевттьӧ клеткасӧ.
Клеткапытшса протоплазмаыс — прозрачнӧй, рӧмтӧм, сук жидкость.
Протоплазмаын эмӧсь полостьяс — вакуоляяс, кодъяс тырӧмаӧсь клеточнӧй сокӧн.
Тайӧ сійӧ сокыс и эм, коді визувтӧ арбуз, томат да мукӧд сочнӧй плодъяс вундігӧн.
Клеточнӧй сокын растворитчӧма сакар да кислотаяс, сы вӧсна сійӧ юмов либӧ шома.
Протоплазмаын эм ядро.
Сійӧ артмӧма плотнӧйджык веществоысь да векджык гӧгрӧс.
Быдмӧглӧн клеточнӧй строение.
Первойсӧ тӧдмасьӧм могысь ми видлалім арбуз мякотьлысь торъя клеткаяс да луклысь плёнкаӧ йитчӧм клеткаяс.
Но ми кӧ лэчыд бритваӧн быдмӧглӧн любӧй органысь вундам пырыстыдалана вӧсньыдик тор да видзӧдлам сійӧс микроскоп пыр, ми аддзам клеткаяс.
abu
Но быдмӧглӧн разнӧй органъясын клеткаясыс абу ӧткодьӧсь.
Ӧтисикас клеткаяс ми аддзам вужйысь, мӧдсикас клеткаяс — корйысь, коймӧдсикас клеткаяс — заысь да с. в.
Таысь кындзи, ӧти и сійӧ жӧ органысь ми аддзам разнӧй клеткаяс.
И тайӧ клеткаяс пиысь быдӧн быдмӧг олӧмын имеитӧ ассьыс тӧдчанлун.
Сідз, яблок кожицалӧн клеткаясыс дорйӧны мякотьсӧ косьмӧмысь, а мякоть клеткаясас чӧжсьӧны питательнӧй веществояс.
Татшӧм ногӧн, не сӧмын быд орган, но и быд клетка быдмӧг олӧмын имеитӧ ассьыс тӧдчанлун.
Клеткаяс — микроскопически ичӧт органъяс.
Вопросъяс.
1. Кор вӧлі восьтӧма быдмӧглысь клеточнӧй строение?
2. Мый сэтшӧм микроскопыс?
Петкӧдлӧй сылысь частьяссӧ 4-ӧд рисунок серти.
3. Кутшӧм строениеыс клеткалӧн?
Объяснитӧй 5-ӧд рисунок серти.
Заданиеяс.
1. Видлалӧй воӧм арбузлысь кусӧк.
Кӧйдысъяс дінас, ичӧтик гуранъясын, сылӧн векджык овлӧны ӧта-мӧдсьыс торйӧдӧм клеткаяслӧн чукӧръяс.
Найӧ гӧрдоват крупинкаяс кодьӧсь.
2. Петкӧдӧй томатлысь воӧм плод.
Мякотяс, кожица улас, тыдалӧны гӧгрӧс, гӧрдоввиж клеткаяс; найӧ ичӧтик гадьяс кодьӧсь.
ІІІ. КӦЙДЫС ДА СЫЛӦН ЧУЖӦМ.
Кӧйдысъяс, кодъясӧс кӧдзӧны му вылӧ, град йӧрӧ, садйӧ, бур условиеясын чужӧны, — наысь быдмӧны выль, том быдмӧгъяс.
Быдмӧг развивайтчӧ кӧйдысысь.
Кӧйдысъяслӧн строение.
Разнӧйсикас культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ видлалігӧн ми аддзам, кутшӧм найӧ унасикасӧсь.
Ас костаныс найӧ торъялӧны и рӧм серти, и форма серти, и ыджда серти, и строение серти.
Тайӧ признакъяс сертиыс ми и тӧдмалам кӧйдысъяссӧ миянлы тӧдса быдмӧгъяслысь: шобділысь, рудзӧглысь, зӧрлысь, просолысь, кукурузалысь, анькытшлысь, фасольлысь, ӧгурцылысь, шабділысь да мукӧдъяслысь.
Но кӧть кутшӧм унапӧлӧсӧсь эз вӧвны тайӧ кӧйдысъясыс, найӧ строениеысь позьӧ аддзыны ӧткодьторъяс.
Фасоль кӧйдыслӧн строение.
Фасольлӧн кӧйдысыс ортсысяньыс вевттьысьӧма кышӧн.
Кӧтӧдӧм кӧйдыслӧн кышыс кокниа кульсьӧ.
Кӧйдыс кышсӧ кульыштӧм бӧрын ми аддзам кыз еджыд кык семядоля, кодъяс содержитӧны питательнӧй веществояс.
Сійӧ местаас, кӧні йитчӧны семядоляясыс, куйлӧны ичӧтик вуж, ичӧтик за да ичӧтик почка (6-ӧд рис.).
Вужйыс, заыс да почкаыс семядоляяскӧд ӧтлаын артмӧдӧны зародыш.
Тайӧ зародышсьыс и развивайтчӧ выль, том быдмӧг.
Пӧшти татшӧм жӧ строениеыс анькытш, ӧгурцы, тыква, капуста да уна мукӧд быдмӧгъяс зародышлӧн.
Став лыддьӧдлӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс ӧткодьӧсь сійӧн, мый найӧ зародышын эм кык семядоля.
Быдмӧгъяс, кодъяслӧн кӧйдысъясас эм кык семядоля, артмӧдӧны двудольнӧйяслысь группа.
Шобді кӧйдыслӧн строение.
Шобділӧн кӧйдысыс вевттьысьӧма не сӧмын кӧйдыс кышӧн, но и сыкӧд срӧститчӧм плодӧвӧй оболочкаӧн.
Кӧйдыслӧн улыс помас эм неыджыд зародыш.
Сійӧ состоитӧ вужйысь, заысь, почкаысь да ӧти семядоляысь (7-ӧд рис.).
Тайӧ семядоляас питательнӧй веществояслӧн запасыс абу.
Питательнӧй веществоясыс чукӧрмӧмаӧсь сы дінын куйлысь эндоспермын.
Татшӧмкодь жӧ строениеыс рудзӧг, зӧр, ид, кукуруза да кутшӧмсюрӧ мукӧд быдмӧгъяс зародышъяслӧн.
Став лыддьӧдлӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс ӧткодьӧсь сійӧн, мый найӧ зародышын сӧмын ӧти семядоля.
Быдмӧгъяс, кодъяслӧн кӧйдысъясас эм ӧти семядоля, пырӧны однодольнӧйяс группаӧ.
Разнӧйпӧлӧс культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ видлалігӧн ми обратитім внимание найӧ унасикаслун вылӧ.
Сійӧ медвойдӧр шыбитчӧ синмад.
Но ӧні, разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн кӧйдыс строениекӧд тӧдмасьӧм бӧрын, ми вермам аддзыны не сӧмын торъялӧмсӧ, но и ӧткодьторсӧ.
Став быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс ӧткодьӧсь сійӧн, мый быд кӧйдыс сійӧ эм зародыш, кӧні эмӧсь питательнӧй веществояслӧн запасъяс.
Ӧтипӧлӧс быдмӧгъяслӧн (например, фасольлӧн) тайӧ веществоясыс зародышас — семядоляясас, мӧдъяслӧн (например, шобділӧн) — зародышсьыс бокын, эндоспермын.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм строениеыс фасоль кӧйдыслӧн?
Объяснитӧй 6-ӧд рисунок серти.
2. Кутшӧм строениеыс фасоль зародышлӧн?
3. Кӧні фасоль кӧйдысын чукӧрмӧмаӧсь питательнӧй веществояс?
4. Кутшӧм строениеыс шобді кӧйдыслӧн?
Объяснитӧй 7-ӧд рисунок серти.
5. Кутшӧм строениеыс шобді зародышлӧн?
6. Кӧні шобді зародышын чукӧрмӧмаӧсь питательнӧй веществояс?
7. Мыйӧн двудольнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс торъялӧны однодольнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясысь?
8. Мыйӧн ӧткодьӧсь став быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс?
Заданиеяс.
1. Чукӧртӧй разнӧйпӧлӧс культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ.
Кӧйдысъяслысь образецъяссӧ пуктӧй бумагаысь вӧчӧм пакетикъясӧ.
На пиысь быд вылӧ гижӧй быдмӧглысь нимсӧ.
Ортсыса вид сертиыс велӧдчӧй тӧдмавны видзму овмӧсса тӧдчанаджык быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ.
2. Видлалӧй фасольлысь либӧ анькытшлысь, ӧгурцылысь, редислысь кӧйдыс строениесӧ.
Кӧйдысъяссӧ первой кӧтӧдӧй ваын.
Кӧйдыссьыс кульӧй кышсӧ.
Торйӧдӧй семядоляяссӧ.
Видлалӧй вужсӧ, засӧ да почкасӧ.
3. Видлалӧй шобді либӧ рудзӧг кӧйдысъяслысь строениесӧ.
Кӧйдысъяссӧ пуктӧй блюдйӧ ва рузум вылӧ, вевттьӧй найӧс стеклӧӧн да 1½–2 лун кежлӧ кольлӧй шоныдінӧ.
Энӧ вунӧдӧй косьмысь рузумсӧ кӧтӧдны.
Кор кӧйдысъясыс нырсяласны, вундӧй найӧс потас кодьӧдыс кузяланог.
Видлалӧй кӧйдыслысь строениесӧ 7-ӧд рисунок отсӧгӧн.
Используйтӧй лупа.
Вундӧй кос кӧйдысъяссӧ пӧперег да видлалӧй эндоспермсӧ.
Рудзӧглӧн сійӧ век мучнистӧй, а шобділӧн овлӧ и мучнистӧй и стекловиднӧй.
Кӧйдысъяслӧн состав.
Медым тӧдмавны кӧйдысъяслысь составсӧ, колӧ тӧдмавны, кутшӧм веществояс наын эмӧсь.
Ва.
Му вылысь либӧ град йӧрысь чукӧртӧм кӧйдысъяс кажитчӧны дзик косӧн.
Збыльвылӧсӧ наын век эм мыйтакӧ ва.
Сідз, кос пробиркаӧ кӧ пуктыны кымынкӧ шобді кӧйдыс да видзчысьӧмӧн найӧс шонтыны спиртовка би вылын, то пробиркалӧн пытшкӧсса кӧдзыд стенка вылас регыд тыдовтчасны ва войтъяс.
Тайӧ ваыс выделитчис кӧйдысъяссьыс.
Нормальнӧсӧ кӧйдысъясын ваыс абу уна: шобді кӧйдысъясын 13–15%, шабді кӧйдысъясын 7–8% да с. в.
Ульджык кӧйдыссӧ колӧ косьтыны, он кӧ косьты, видзигад найӧ кутасны тшыкны.
Органическӧй да минеральнӧй веществояс.
Шобділысь косьтӧм кӧйдысъяссӧ кӧ ми кутам сотны би вылын, ми регыд аддзам, мый кӧйдысъясыс пӧрӧны шомӧ.
Водзӧ сотігӧн шомӧ пӧрӧм кӧйдысъясыс кутасны сотчыны, и медбӧрын кӧйдысъяссьыс кольӧ сӧмын неуна руд пӧим, коді состоитӧ сотчытӧм веществоясысь.
Сідзкӧ, тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый кӧйдысъясын эмӧсь, ӧти-кӧ, шомӧ пӧрысь, сотчысь веществояс да, мӧд-кӧ, сотчытӧм веществояс, кодъяс оз пӧрны шомӧ.
Шомӧ пӧрысь, сотчысь веществоясыс шусьӧны органическӧйясӧн, а сотчытӧмъясыс, кодъяс оз пӧрны шомӧ, — минеральнӧйясӧн.
Кыдзи шобді кӧйдысъясын, сідзи и мукӧд быдмӧг кӧйдысъясын органическӧй веществоясыс минеральнӧйясыс серти тӧдчымӧн унджык.
Та йылысь позьӧ висьтавны и этша пӧим сертиыс, коді кольӧ кӧйдысъяслӧн органическӧй веществояс сотчӧм бӧрын.
Ӧні юавсьӧ: кутшӧм нӧ органическӧй веществояс эмӧсь кӧйдысъясын?
Шобді пызьысь лӧсьӧдам ичӧтик теста ёкмыль, гартыштам сійӧс рузум пиӧ да, чуньясӧн чабралігтырйи, кутам пожъявны ваын.
Ваыс пыр жӧ гудыртчас.
Тыдалӧ, пожъялан тестаысь петӧ кутшӧмкӧ вещество.
Кор шобді тестасьыс тадзи лоӧ торйӧдӧма тайӧ став веществосӧ, сэк рузумас кольӧ клей кодь нюжъялысь масса.
Тайӧ растительнӧй белок — клейковина, сыысь торйӧдӧм веществоыс — крахмал.
Посньыдик крахмал чиръясыс плавайтӧны пожъялӧм ваас, а мыйтакӧ крахмалыс пуксис нин доз пыдӧсас.
Пробиркаӧ ичӧтика босьтам тайӧ пожъялӧм васӧ да спиртовка би вылын шонтам сійӧс пузьытӧдзыс.
Пӧсь ваас крахмал чиръясыс польдчӧны да торъявлӧны — пробиркаас артмӧ крахмал клестер.
Кӧдзалӧм крахмал клестерас кӧ некымынысь войтӧдны иодлысь слабӧй раствор, сэк жидкостьыс лоӧ лӧз: иодысь крахмал лӧзӧдӧ.
Крахмаллӧн тайӧ особӧй свойство.
Та вӧсна, иодӧн действуйтӧмӧн век позьӧ тӧдны, эм-ӧ сетӧм веществоас крахмал.
Шобді кӧйдысъясын сідзжӧ эм неуна жир.
Крахмалыс да белокыс кӧ медъёнасӧ содержитчӧны эндоспермын, то жирыс — медъёнасӧ зародышын.
Сідзкӧ, шобді кӧйдысъяслысь составсӧ позьӧ представитны татшӧм ногӧн:
Кӧйдысъяс
Ва
Минеральнӧй веществояс (пӧим)
Органическӧй веществояс
белок крахмал жир
Индӧм веществоясыс эмӧсь и мукӧд быдмӧг кӧйдысъясын.
Белокӧн озырӧсь бобылӧн, анькытшлӧн, фасольлӧн, чечевицалӧн, соялӧн кӧйдысъясыс.
Уна крахмал эм рудзӧг, рис, просо, кукуруза, гречиха кӧйдысъясын.
Жирыс зэв уна эм подсолнечник, пыш, шабді да мукӧд масличнӧй быдмӧг кӧйдысъясын.
Кӧйдысъясын куйлысь органическӧй веществояс получитӧм могысь и вӧдитӧны зэв уна быдмӧгъяс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ кӧйдысъясысь тӧдмавны ва?
2. Кыдзи позьӧ кӧйдысъясысь тӧдмавны органическӧй да минеральнӧй веществояс?
3. Кутшӧм веществояс шусьӧны органическӧйясӧн да кутшӧмъяс минеральнӧйясӧн?
4. Кутшӧм органическӧй веществояс эмӧсь кӧйдысъясын?
5. Кыдзи позьӧ кӧйдысъясысь тӧдмавны крахмал?
6. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс озырӧсь белокӧн? жирӧн? крахмалӧн?
7. Кутшӧм быдмӧгъясӧс медсясӧ вӧдитӧны кӧйдыс получитӧм могысь?
Лыддьӧдлӧй найӧс.
Заданиеяс.
1. Кутшӧм органическӧй веществояс эмӧсь шобді кӧйдысъясын?
Чайнӧй паньӧн блюдйӧ ичӧтика пуктӧй шобді пызь, кисьтӧй сэтчӧ неуна ва да гудралӧй сук теста ёкмыль.
Тестасӧ гартыштӧй вӧсни рузумӧ, лэдзӧй ва тыра паськыд дозйӧ да чабралӧй чуньяснаныд.
Тестасьыс рузум пырыс пыр жӧ кутас выделяйтчыны крахмал.
Ваыс сы вӧсна гудыртчас.
Тестасӧ пожъялӧй минута 10–15 либӧ дырджык, медым торйӧдны став крахмалсӧ.
Та бӧрын рузумас кольӧ клей кодь нюжъялысь вещество.
Перйӧй сійӧс рузум письыс да нюжӧдӧй.
Тайӧ веществоыс — растительнӧй белок, клейковина.
2. Пробиркаӧ кисьтӧй ¼ мында гудыр ва, коді коли тестасӧ пожъялӧм бӧрын.
Спиртовка би вылын шонтӧй сійӧс пузьытӧдзыс.
Кӧдзалӧм бӧрас сэтчӧ войтӧдӧй иодлысь 1–2 войт слабӧй раствор.
Кутшӧм рӧма лои жидкостьыс иодсӧ войтӧдӧм бӧрын?
3. Подсолнечник либӧ пыш кӧйдысъяслысь торйӧдӧй кышсӧ да лямӧдӧй кӧйдысъяссӧ бумага вылӧ.
Мый кольӧ бумага вылас?
Кутшӧм вещество ті казялінныд босьтӧм кӧйдысъяссьыс?
Кӧйдыслы чужны колана условиеяс.
Кӧдзӧм вылӧ мунысь кӧйдысъяс кажитчӧны весиг овтӧмъясӧн, сэтшӧм тӧдчытӧг мунӧ наын олӧмыс.
Но вот тайӧ кӧйдысъяссӧ кӧдзисны небыд, васӧд, шондіӧн бура шонтӧм почваӧ.
И регыд найӧ чужӧны да сетӧны петасъяс.
Тыдалӧ, мый тані, почваас, кӧйдысъяс аддзӧны став условиеяссӧ, медым чужны.
Юавсьӧ: кутшӧм условиеяс колӧны кӧйдыс чужӧм вылӧ?
Ва да воздух.
Босьтам куим чайнӧй стӧкан да быд стӧканӧ пуктам 10 гырысь кӧйдыс; кӧйдысъяссӧ босьтам анькытшлысь либӧ фасольлысь.
Первой стӧканас кӧйдысъяссӧ колям косӧн, мӧдсьыс неуна кӧтӧдыштам, а коймӧдас васӧ кисьтам сы мында, медым кӧйдысъяс дінас воздухыс эз инмы.
Кӧйдыс тыра стӧканъяссӧ пуктам шоныдінӧ.
3–4 лун мысти позьӧ аддзыны опытлысь результатсӧ (8-ӧд рис.).
Мӧд стӧканас, кӧні вӧлі ва и воздух, кӧйдысъясыс польдчисны да чужисны.
Первой стӧканас кӧйдысъяслы тырмымӧн эм воздух, но абу ва, та вӧсна найӧ эз польдчыны и эз чужны.
Коймӧд стӧканас, мӧдарӧ, кӧйдысъяслы эм ва, но абу воздух, та вӧсна найӧ польдчисны, но эз чужны.
Опытысь тыдалӧ, мый кӧйдыс чужӧм вылӧ колӧны ва да воздух, стӧчджыка — кислород, коді содержитчӧ воздухын.
Ва колӧ став быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс чужӧм вылӧ, но разнӧйпӧлӧс быдмӧг кӧйдысъяслы ваыс оз ӧтмында ков.
Сідз, анькытш кӧйдысъяс чужӧм вылӧ ваыс колӧ сы мында жӧ, мыйта веситӧны кӧйдысъясыс, да весиг унджык.
Шобді кӧйдысъяслы ваыс колӧ кыкпӧв этшаджык, а просо кӧйдысъяслы весиг нёльпӧв этшаджык анькытш кӧйдысъяслы серти.
Дзик тадзи жӧ воздухыс колӧ став быдмӧг кӧйдысъяс чужӧм вылӧ.
Но ӧтипӧлӧс быдмӧг кӧйдысъяслы, например, анькытшлы, фасольлы, колӧ уна воздух и найӧ ньӧти оз чужны ва улын.
Мӧдпӧлӧс быдмӧг кӧйдысъяслы — рислы, тимофеевкалы — тырмымӧн и сійӧ кислородыс, коді растворитчӧма ваас, а сы вӧсна найӧ чужӧны и ва улас.
Рис да тимофеевка кӧйдысъяслӧн тайӧ особенностьыс лоӧ гӧгӧрвоана, тӧдвылӧ кӧ уськӧдны сійӧ условиеяссӧ, кутшӧмъясын уна нэмъяс чӧж олӧны тайӧ быдмӧгъясыс.
Рис быдтӧны ваӧн ойдӧдан муяс вылын.
Тимофеевка быдмӧ тувсов ваӧн ойдлан видзьяс вылын.
Та вӧсна тайӧ быдмӧгъясыслӧн кӧйдысъясыс и вермӧны чужны ва улын.
Шоныд.
Кӧйдысъяслы кӧ сетны тырмымӧн ва да воздух, но пуктыны найӧс кӧдзыдінӧ, сэк найӧ оз чужны.
Ваысь да воздухысь кындзи кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ колӧ шоныд.
Разнӧйсикас быдмӧг кӧйдысъяс чужӧм вылӧ шоныдыс оз ков ӧтмында.
Сідз, рудзӧглӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 0°-ысь неуна вылынджык температура дырйи, а дынялӧн кӧйдысъясыс 15°-ысь не улынджык температура дырйи.
Вообще кӧйдысъясыс сійӧ быдмӧгъяслӧн, кодъясӧс миянӧ вайӧма лунвывсянь, шоныдсӧ требуйтӧны ёнджыка умереннӧй климатса быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс серти.
Сідзкӧ, кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колӧны ва, воздух да шоныд.
Видзму овмӧс практикаын тайӧ условиеясыс сетсьӧны небзьӧдӧм да васӧд почваӧ кӧйдысъяссӧ ас кадӧ кӧдзӧмӧн.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ докажитны, мый кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колӧ ва да воздух?
2. Ӧтмында-ӧ колӧ ваыс разнӧйпӧлӧс быдмӧг кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ?
Вайӧдӧй примеръяс.
3. Ӧтмында-ӧ колӧ воздухыс разнӧйпӧлӧс быдмӧг кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ?
Вайӧдӧй примеръяс.
4. Мыйла рислӧн да тимофеевкалӧн кӧйдысъясыс вермӧны чужны ва улын?
5. Кутшӧм температура дырйи заводитӧны чужны рудзӧглӧн да дынялӧн кӧйдысъясыс?
Мыйла дыня кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колӧ вылынджык температура?
6. Кыдзи видзму овмӧс практикаын сетӧны кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колана условиеяс?
Заданиеяс.
1. Колӧны-ӧ кӧйдыс чужӧм вылӧ ва да воздух?
Босьтӧй куим стӧкан да быд стӧканӧ пуктӧй анькытшлысь 10 кӧйдыс.
Первой стӧканас кӧйдысъяссӧ кольӧй косӧн.
Мӧдас неуна кисьтыштӧй ва, медым кӧйдысъясыс сӧмын джынвыйӧ вӧліны ваын.
Тайӧ стӧканас ичӧтикаӧн васӧ ковмас содтавны.
Коймӧд стӧканас васӧ кисьтӧй сы мында, медым кӧйдысъясыс дзоньнас лоины ваын.
Кӧйдыс тыра стӧканъяссӧ лун 3–4 кежлӧ кольӧй шоныдінӧ.
Наблюдайтӧй, мый лоӧ кӧйдысъясыскӧд разнӧй условиеясын.
Объяснитӧй, мыйла эз польдчыны да эз чужны кӧйдысъясыс первой стӧканас.
Мыйла польдчисны, но эз чужны кӧйдысъясыс коймӧд стӧканас?
Мыйла чужисны кӧйдысъясыс мӧд стӧканас?
Кутшӧм условиеяс колӧны кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ?
2. Ӧтмында-ӧ колӧ ва анькытш да шобді кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ?
Веситӧй 10 г-ӧн шобді да анькытш кӧйдысъяс да пуктӧй найӧс торйӧн кык блюдйӧ.
Блюдъясас кисьтӧй ва, быдӧ 5 куб. см-ӧн, да бура гудралӧй найӧс.
Кӧйдысъяссӧ топыда вевттьӧй стеклӧясӧн да пуктӧй шоныдінӧ.
Первой кадас кӧйдысъяссӧ ещӧ гудралӧй 2–3 пӧв, медым ставныс найӧ ӧткодя ас пытшкас босьтісны васӧ.
3–4 лун мысти лыддьӧй, кымын кӧйдыс вӧлі пуктӧма быд блюдйӧ да на пиысь кымын чужис.
Объяснитӧй: мыйла шобділӧн пӧшти став кӧйдысъясыс чужисны, а анькытшлӧн кӧйдысъясыс эз чужны?
3. Ӧтмында-ӧ колӧ воздухыс разнӧйпӧлӧс быдмӧг кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ?
Босьтӧй ва тыра кык стӧкан да ӧтиас пуктӧй 15–20 рис кӧйдыс, а мӧдас — сы мында жӧ шобді кӧйдыс.
Тӧдвыланыд босьтӧй, мый ваын кислородыс растворитчӧма зэв этша.
Кӧйдыс тыра стӧканъяссӧ кольӧй шоныдінӧ.
Наблюдайтӧй, чужасны-ӧ рислӧн да шобділӧн кӧйдысъясыс ва улас.
Сідзкӧ: кутшӧм кӧйдысъяслы — рислы али шобділы — чужнысӧ колӧ унджык кислород?
4. Ӧткодь температура дырйи-ӧ чужӧны кӧйдысъясыс разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн?
Блюдйӧ ва рузум вылӧ пуктӧй рудзӧглысь да ӧгурцылысь 30–40 кӧйдысӧн.
Вевттьӧй найӧс стеклӧӧн да кольӧй ыркыдінӧ (+ 5° гӧгӧр температура дырйи).
Мӧд блюдйӧ ва рузум; вылӧ пуктӧй рудзӧглысь да ӧгурцылысь сы мында жӧ кӧйдыс.
Сідзжӧ вевттьӧй сійӧс стеклӧӧн, но кольӧй шоныдінӧ (+ 20° гӧгӧр температура дырйи).
Следитӧй, медым блюдъясас рузумъясыс эз косьмыны.
Наблюдайтӧй кӧйдысъяс чужӧм бӧрся.
7 лун мысти лыддьӧй, кымын кӧйдыс чужис температуралӧн разнӧй условиеясын.
Сідзкӧ: кутшӧм кӧйдысъяслы — рудзӧглы али ӧгурцылы — чужнысӧ колӧ унджык шоныд?
Кӧйдысъяслӧн чужӧм да петасъяслӧн мыччысьӧм.
Почваӧ кӧдзӧм кӧйдысъяс первой босьтӧны ва да сэтчӧ растворитчӧм кислород да вочасӧн польдчӧны.
Кӧть кӧйдысыс век польдчӧ чужӧм водзвылас, но польдчӧмсӧ некутшӧм ногӧн оз позь лыддьыны олан признакӧн; сы вӧсна мый польдчӧны и кулӧм, и ловъя кӧйдысъяс.
Фасоль кӧйдыс чужӧм бӧрся наблюдайтігӧн (9-ӧд рис.) позьӧ аддзыны, мый первой сылӧн тыдовтчӧ вуж, коді развивайтчӧ зародышевӧй вужйысь.
Сійӧ ӧдйӧ быдмӧ увлань да артмӧдӧ боковӧй вужъяс, кодъяс отсӧгӧн проростокыс ёнджыка кутчысьӧ почваас.
Недыр мысти кутас быдмыны и заыс.
Кусыньтчӧмӧн сійӧ петӧ почва веркӧсӧ да югыд вылӧ петкӧдӧ семядоляяссӧ.
Семядоляясыс ӧтлаынӧсь, но регыд найӧ торъялӧны.
Семядоляяскостса почкасьыс сэсся развивайтчӧ настоящӧй коръяса за.
Анькытш кӧйдыс чужигӧн, кыдзи и фасоль кӧйдыс чужигӧн, медводз мыччысьӧ вуж, коді развивайтчӧ зародышевӧй вужйысь.
Тайӧ вужйыс сідзжӧ быдмӧ увлань да артмӧдӧ боковӧй вужъяс.
Заыс анькытш зародышлӧн быдмӧ сэтшӧм ичӧтика, мый весиг почва веркӧсӧ оз петкӧд семядоляяссӧ.
Семядоляясыс кольӧны почваас.
А почва веркӧсӧ анькытшлӧн петӧ заыс, коді развивайтчӧ семядоляяскостса почкаысь.
За вылын быдмӧны настоящӧй коръяс.
Шобді либӧ рудзӧг кӧйдысъяс чужигӧн (10-ӧд рис.) медвойдӧр тыдовтчӧ вуж, коді развивайтчӧ зародышевӧй вужйысь.
Но сыкӧд тшӧтш зародышевӧй за основание дінсянь ещӧ быдмӧ кымынкӧ вуж.
Ставыс ӧтлаын найӧ артмӧдӧны пучок.
Главнӧй вуж петӧм бӧрын неуна сёрӧнджык тыдовтчӧ росток.
Сійӧ тупкысьӧма трубкаӧ гартыштчӧм, рӧмтӧм, прозрачнӧй корйӧн, коді шила моз писькӧдӧ почвасӧ.
Сэсся тайӧ корйыс потӧ, и сыысь петӧ первой настоящӧй, веж кор.
Сы бӧрын петӧны и мукӧд коръяс.
Ставыс найӧ развивайтчӧны зародышевӧй почкаысь.
Шобділӧн да рудзӧглӧн семядоляыс почва веркӧсӧ оз пет.
Сійӧ кольӧ кӧйдыс пытшкас да эндоспермысь кыскӧ питательнӧй веществояссӧ, кодъясӧс используйтӧ зародышысь развивайтчысь проросток.
Вопросъяс.
1. Мыйла кӧйдысъяслысь польдчӧма оз позь лыддьыны олан признакӧн?
2. Кыдзи чужӧны фасольлӧн кӧйдысъясыс да кыдзи сылӧн петасъясыс мыччысьӧны почва веркӧсӧ?
Объяснитӧй 9-ӧд рисунок серти.
3. Кыдзи чужӧны анькытшлӧн кӧйдысъясыс да кыдзи сылӧн петасъясыс мыччысьӧны почва веркӧсӧ?
4. Кутшӧм двудольнӧй быдмӧгъяслӧн семядоляясыс петӧны почва веркӧсӧ да кутшӧмъяслӧн кольӧны почваас?
5. Кыдзи чужӧны шобділӧн либӧ рудзӧглӧн кӧйдысъясыс да кыдзи налӧн петасъясыс мыччысьӧны почва веркӧсӧ?
Объяснитӧй 10-ӧд рисунок серти.
6. Кутшӧм тӧдчанлуныс рудзӧг да шобді семядоляяслӧн?
Заданиеяс.
1. Пуктӧй тарелкаӧ ва рузум вылӧ разнӧй быдмӧгъяслысь — шобділысь, рудзӧглысь, шабділысь, подсолнечниклысь, анькытшлысь, фасольлысь — 2–3 кӧйдысӧн.
Тарелкасӧ вевттьӧй стеклӧӧн да пуктӧй шоныд местаӧ, югыдінӧ кӧть пемыдінӧ — ӧткодь.
Рузумсӧ кӧтӧдыштлӧй, мед сійӧ эз косьмы.
Наблюдайтӧй кӧйдысъяс польдчӧм бӧрся, а сэсся и кӧйдысъяс чужӧм бӧрся.
2. Почва тыра гырничӧ кӧдзӧй тайӧ жӧ быдмӧгъяслысь 2–3 кӧйдысӧн.
Посни кӧйдысъяссӧ почваас эн пыдӧ сюйӧй — 1,5–2 см пыднаӧ, ӧстальнӧйсӧ пыдӧджык — 3–4 см пыднаӧ.
Гырничсӧ кӧдзӧм кӧйдысъяснас пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
Почвасӧ умереннӧя кӧтӧдӧй.
Наблюдайтӧй петасъяс мыччысьӧм бӧрся.
Кыдзи петасъясыс мыччысьӧны почва веркӧсӧ?
Петкӧдӧны-ӧ почвасьыс семядоляяссӧ?
Кыдзи воссьӧны семядоляясыс?
Быдмӧны-ӧ найӧ?
Следитӧй водзӧ, кыдзи зародышевӧй почкаысь развивайтчӧ коръяса за.
Проростокъяслӧн питайтчӧм.
Зародышысь развивайтчысь проросток первой каднас питайтчӧ сійӧ органическӧй да минеральнӧй веществояснас, кодъяс эмӧсь кӧйдысас.
Кӧйдыс пытшкын находитчысь веществоясыс унджыкыс оз растворяйтчыны, но кӧйдыс чужигӧн найӧ вочасӧн пӧрӧны растворитчысь веществоясӧ.
Сідз, например, растворитчытӧм крахмал чужысь кӧйдысын пӧрӧ растворитчысь сакарӧ.
Видлӧй кӧр сертиыс первой чужтӧм, а сэсся чужӧм да косьтӧм кӧйдысъяссӧ шобділысь либӧ рудзӧглысь.
Ті казяланныд, мый чужӧм кӧйдысъясыс лоины юмовкодьӧсь.
Наын крахмалыс мыйтакӧ пӧри нин сакарӧ.
Тайӧ сакарсӧ и потребляйтӧ проростокыс.
Проростокыс потребляйтӧ кӧйдыссьыс питательнӧй веществояссӧ, и сы вӧсна эндоспермас питательнӧй веществоыс кольӧ век этшаджык и этшаджык.
Сідз, перйыны кӧ почвасьыс шобділысь либӧ рудзӧглысь 3–4 неделься проростокъяссӧ, позьӧ аддзыны, мый эндоспермысь став питательнӧй веществояссӧ расходуйтӧма нин.
Найӧс расходуйтіс проростокыс.
Кокни гӧгӧрвоны, мый кымын унджык питательнӧй веществоыс чукӧрмӧма кӧйдысас, сымын ёнджык проросток развитчас сэтысь.
Таын кокни убедитчыны, почваӧ кӧ кӧдзны шобділысь либӧ рудзӧглысь быдса кӧйдысъяс да накӧд орччӧн сэтшӧм кӧйдысъяс, кодъяслысь вундӧма эндосперм юкӧнсӧ.
Почваӧ кӧ кӧдзны шобділысь либӧ рудзӧглысь дзик эндоспермтӧм зародыш, то сійӧ кӧть и заводитлас быдмыны, но регыд кулӧ тшыгла.
Торйӧдӧм зародыш вермас быдмыны сӧмын особӧй растворын, кӧні эмӧсь кыдзи органическӧй, сідзи и минеральнӧй веществояс.
Татшӧм растворыс зародышлы вежӧ вундӧм эндоспермсӧ.
Сідзкӧ, зародышысь развивайтчысь проросток первойсӧ питайтчӧ дась питательнӧй веществоясӧн, кодъясӧс чукӧртіс материнскӧй быдмӧгыс кӧйдысас.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн первой каднас питайтчӧ зародышысь развивайтчысь проросток?
2. Кыдзи позьӧ казявны, мый шобділӧн либӧ рудзӧглӧн чужысь кӧйдысъясас крахмалыс пӧрӧ сакарӧ?
3. Мыйла шобділӧн либӧ рудзӧглӧн быдса кӧйдысысь развивайтчӧ ыджыдджык проросток, а эндоспермлысь кӧ мыйтакӧ юкӧн шыбитны, сэк сэтшӧм кӧйдысысь развивайтчӧ ичӧтджык проросток?
4. Кыдзи позьӧ быдтыны проросток эндоспермтӧм зародышысь?
Заданиеяс.
1. Блюдйын ва рузум вылын чужтӧй шобділысь либӧ рудзӧглысь кӧйдысъяс.
Кор налӧн вужъясыс быдмасны 1,5–2 см вылӧ, косьтӧй кӧйдысъяссӧ, а сэсся торйӧдӧй найӧс ростокъяссьыс да вужъяссьыс.
Видлӧй кӧрсӧ чужӧм, косьтӧм кӧйдысъяслысь.
Видлӧй, кутшӧм кӧрыс чужтӧм кос кӧйдысъясыслӧн.
Мыйӧн найӧ торъялӧны?
2. Пильнӧй пызь тыра гырничӧ кӧдзӧй шобділысь либӧ рудзӧглысь кӧйдысъяссӧ.
Кор мыччысясны петасъяс, быд 5–6 лун мысти перйӧй 2–3 кӧйдысӧн да видлалӧй налысь эндоспермсӧ.
Объяснитӧй: кытчӧ лоӧны веществоясыс, кодъяс эмӧсь эндоспермас?
Проростокъяслӧн лолалӧм.
Быдмӧгъяслӧн торъя лолалан органъяс абуӧсь, кутшӧмъяс эмӧсь уна животнӧйяслӧн.
Налӧн абуӧсь и лолалан движениеяс, кодъяс эмӧсь сійӧ жӧ животнӧйяслӧн.
Та вӧсна, гашкӧ, весиг оз и чайтны, мый быдмӧгъяс лолалӧны.
Но быдмӧгъяс — ловъя существояс, и животнӧйяс моз жӧ найӧ лолалӧны.
Весиг чужны заводиттӧм, покой состояниеын олысь кӧйдысъяс лолалӧны.
Но налӧн лолалӧмыс сэтшӧм слаб, мый прӧстӧй способъясӧн сійӧс казявны оз позь.
Но мыйӧн сӧмын кӧйдысъясыс заводитасны чужны, найӧ кутасны ёна лолавны.
Ёна лолалӧны и быдмысь проростокъяс — налӧн лолалӧны став органъясыс: и вужйыс, и заыс, и коръясыс.
Мыйын нӧ тыдовтчӧ быдмӧгъяслӧн лолалӧмыс?
Быдмӧгъяс лолалігӧн кислород босьтӧм да углекислӧй газ выделяйтӧм.
Чужӧм кӧйдысъяс либӧ мыйтакӧ развитчӧм проростокъяс пуктам стекляннӧй банкаӧ, тупкам сійӧс пробкаӧн да пуктам шоныд пемыд местаӧ.
Мӧд луннас видлам: вежсис-ӧ быдмӧгъяса банкаас воздухыс?
Быдмӧгъяса банкаас лэдзам биа сартас — сартасыс пыр жӧ кусӧ.
Быдмӧгъястӧм татшӧм жӧ банкаын сартасыс кутас ломзьыны.
Тыдалӧ, быдмӧгъяса банкаас воздухыс вежсис: кислородыс сэні лои этшаджык, углекислӧй газыс унджык.
Опыт петкӧдлӧ, мый лолалігӧн быдмӧгъяс босьтӧны кислород да выделяйтӧны углекислӧй газ.
Висьталӧмсьыс тыдалӧ, мый быдмӧгъяслы лолалӧм вылӧ колӧ кислород.
Быдмӧглысь мувывса органъяссӧ — засӧ да коръяссӧ — кытшалӧ атмосфернӧй воздух, и кислород тырмытӧм найӧ оз тӧдны.
Быдмӧглӧн мупытшса органъясыс — вужъяс, кодъяс пыдӧ пырӧны почваас, вермӧны страдайтны кислород тырмытӧмла.
Медым вужъяс дінӧ локтіс воздух, быдмӧгъясӧс дӧзьӧритігӧн почвасӧ некымынпӧв небзьӧдӧны.
Быдсикас быдмӧг та вӧсна содтӧ урожайсӧ.
Быдмӧгъяс лолалігӧн шоныд выделяйтчӧм.
Стекляннӧй банка тыртам чужӧм кӧйдысъясӧн, сюям сэтчӧ термометр да пуктам шоныдінӧ.
Кык-куим час мысти позьӧ нин наблюдайтны кӧйдысъяслысь температура содӧмсӧ.
Тайӧ температура содӧмыс лоӧ тӧдчанаджык, кӧйдыс тыра банкасӧ кӧ шоныдсӧ кутӧм могысь мыйӧнкӧ вевттьыны.
Татшӧм лоӧ результатыс чужӧм кӧйдысъяскӧд опыт вӧчигӧн.
Но температураыс ньӧти оз сод, опыт вылас кӧ босьтны кос, чужтӧм кӧйдысъяс.
Тыдалӧ, шоныдсӧ выделяйтӧны сӧмын чужӧм кӧйдысъяс, мӧдног кӧ сэтшӧм кӧйдысъяс, кодъяс ёна лолалӧны.
Сідзкӧ, вӧчӧм опытыс петкӧдлӧ, мый лолалігӧн кӧйдысъяс выделяйтӧны шоныд.
Кӧйдыс шоналӧмкӧд позьӧ паныдасьны и практика вылын.
Кор нянь идралӧны зэра кадӧ, сэк чукӧртӧм кӧйдысыс уль.
Татшӧм кӧйдысъясыс кос кӧйдысъяс серти лолалӧны ёнджыка нин, а та вӧсна гумла вылын чукӧрас ӧдйӧ шоналӧны.
Чукӧрас кӧ сюян китӧ, термометртӧг казялан, мый кӧйдысъясыс шоналӧмаӧсь.
Дерт, татшӧм кӧйдысъяссӧ пыр жӧ колӧ косьтыны.
Та могысь найӧс гудралӧны зырйӧн, лэдзӧны веялка пыр, косьтӧны шонді водзын.
Видзӧм вылӧ пуктӧны сӧмын кос кӧйдыс.
И видзӧны найӧс кос, бура проветривайтчан помещениеясын.
Видзӧм вылӧ кӧ лоӧ пуктӧма уль кӧйдыс, то найӧ ёна лолалӧны, шоналӧны да, кыдз шуӧны, «сотчӧны».
Тадзи видзигӧн кӧйдысыс тшыкӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм газ босьтсьӧ да кутшӧм газ выделяйтсьӧ чужысь кӧйдысъяс да развивайтчысь проростокъяс лолалігӧн?
Кыдзи тайӧс позьӧ докажитны?
2. Мый вӧчӧны сы могысь, медым проростокъяс вуж дінӧ да гырысь быдмӧгъяс вуж дінӧ локтіс воздух?
3. Кыдзи позьӧ докажитны, мый чужысь кӧйдысъяс лолалігас выделяйтӧны шоныд?
4. Мыйла шоналӧ гумла вылӧ чукӧрӧ кисьталӧм уль кӧйдыс?
Кыдзи позьӧ дугӧдны тайӧ шоналӧмсӧ?
5. Кутшӧм условиеясын колӧ видзны кӧйдысъяссӧ?
Задание.
Тарелкаын васӧд рузум вылын водзвыв чужтӧй китыр кӧйдыс.
Кор кӧйдысъясыс чужасны, пуктӧй найӧс стекляннӧй банкаӧ, топыда тупкӧй сійӧс пробкаӧн либӧ рузумӧн да пуктӧй шоныд да пемыд местаӧ.
Мӧд луннас восьтыштӧй пробкасӧ да кӧйдыс тыра банкаас лэдзӧй биа сартас.
Мыйла сійӧ кусас?
Биа сартассӧ лэдзӧй татшӧм жӧ мӧд банкаӧ, но кӧйдыстӧмӧ.
Кусас-ӧ сэні биыс?
Опытыс петкӧдлӧ кӧйдысъяслысь лолалӧм.
Чужӧм кӧйдысъяс ёна лолалӧны: воздухысь найӧ босьтӧны кислород да выделяйтӧны углекислӧй газ.
Кӧдза кежлӧ кӧйдысъяс дасьтӧм.
«Омӧль кӧйдысысь эн виччысь бур петас».
(Народнӧй пословица.)
Тайӧ пословицаас петкӧдсьӧ миян народлӧн уна нэмъясса опыт.
Сӧмын бур кӧйдысъяс сетӧны ыджыд, бур урожай.
Но мый лоӧ: «бур кӧйдысъяс»?
Медвойдӧр тайӧ лоӧ кӧйдысъяслӧн колана сорт.
Миян эмӧсь видзму овмӧсса быдмӧгъяслӧн уна сортъяс.
Сідз, например, эм шобділӧн уна сорт.
Но на пиысь быд районӧ бӧрйыссьӧ сійӧ, коді тайӧ районса природнӧй условиеясын сетӧ медся бур урожай.
Сӧмын татшӧм сортӧвӧй кӧйдысъяс и употребляйтсьӧны кӧдзӧм вылӧ.
Водзӧ, кӧдзӧм вылӧ употребляйтсьӧны особӧй семеннӧй участокъяс вылысь босьтӧм кӧйдысъяс.
Тайӧ — медся плодороднӧй почваа участокъяс; почвасӧ бура обрабатывайтӧны, удобряйтӧны.
Семеннӧй участокъяс вылын быдмӧгъяссӧ зэв ёна дӧзьӧритӧны.
Татшӧм условиеясын быдмӧгсӧ быдтігас артмӧны бур кӧйдысъяс.
Семеннӧй участокъяс вылысь чукӧртӧм кӧйдысъяссӧ, кодъясӧс тшӧкыда шуӧны посевнӧй материалӧн, сэсся дасьтӧны кӧдзигкежлӧ.
Кӧйдыс весалӧм.
Сӧмын на вартӧм кӧйдыс пӧшти век ёгӧсь.
Йикикӧд, му торпыригкӧд да мукӧдпӧлӧс татшӧм кулӧм ёгкӧд тшӧтш паныдасьлӧны и ёг турунъяслӧн кӧйдысъяс — сідз шусяна ловъя ёг.
Кӧдзӧм вылӧ колӧ чистӧй кӧйдыс.
Ёгсӧ торйӧдӧм могысь кӧйдыссӧ весалӧны.
Та могысь эмӧсь специальнӧй машинаяс; татшӧм машинаясыс ӧні эмӧсь быдлаын.
Сы вӧсна мый кӧйдыссӧ весалігӧн культурнӧй быдмӧгъяс освобождайтсьӧны ёг турунъясысь, то гӧгӧрвоана, мый тайӧ вайӧдӧ урожай кыптӧмӧ.
Кӧйдыс сортируйтӧм.
Ёгсӧ весалӧм бӧрын ми аддзам, мый кӧйдысъяс пиын эмӧсь гырысьяс и поснияс.
Торйӧн кӧ кӧдзны медся гырысь да медся посни кӧйдысъяссӧ, то регыд позяс казявны, мый гырысь кӧйдысъяссьыс развивайтчӧны ёнджык быдмӧгъяс (11-ӧд рис.).
Татшӧм быдмӧгъясыс бӧрынджык сетасны ыджыдджык урожай.
Та вӧсна гӧгӧрвоана, мый кӧдзны колӧ гырысь кӧйдыс.
Та могысь кӧйдыс весалӧм бӧрын сійӧс сортируйтӧны.
Сійӧ вӧчсьӧ специальнӧй машинаясӧн, кодъяс кӧйдыссӧ сортируйтӧны ыджда сертиыс либӧ сьӧкта сертиыс.
Медым кӧдзӧм вылӧ бӧрйыны медся гырысь кӧйдысъяс, урожай кузя миян мастеръяс кӧйдыссӧ сортируйтӧны унапӧв.
Та вӧсна урожайыс тӧдчымӧн содӧ.
Кӧйдысъяслысь чужанлунсӧ тӧдмалӧм.
Гӧгӧрвоана, мый кӧдзӧм вылӧ туйӧны сӧмын чужан кӧйдысъяс, мӧдногӧн кӧ сэтшӧмъяс, кодъяслӧн эм ловъя зародыш.
Та вӧсна кӧдзны лӧсьӧдӧм кӧйдысъяслысь обязательнӧ прӧверяйтӧны чужанлунсӧ.
Кӧйдысъяссӧ прӧверяйтӧны государственнӧй контрольно-семеннӧй лабораторияясын, кодъяс эмӧсь быд районын.
Кӧйдысъяслысь чужанлунсӧ тӧдмалӧны тадзи.
Бӧрйытӧг, подряд, лыддьӧны сё кӧйдыс да тэчӧны найӧс васӧд фильтровальнӧй бумага вылӧ либӧ васӧд лыа вылӧ, торъя дозйӧ — растальняӧ.
Кӧйдыс тыра растильнясӧ вевттьӧны стеклӧӧн да пуктӧны шоныд шкапӧ.
Фильтровальнӧй бумагасӧ либӧ лыасӧ колӧм серти кӧтӧдӧны.
Кыкысь, урчитӧм кадъясӧ, чужӧм кӧйдысъяссӧ бӧрйӧны да лыддьӧны.
Муяс вылын быдмысь культураяслы тайӧс вӧчӧны 3 да 7 лун мысти (опыт заводитӧмсяньыс).
Первой лыддьӧмыс петкӧдлӧ предварительнӧй чужанлунсӧ, мӧдыс — окончательнӧй чужанлунсӧ.
Сідз, 100 кӧйдысысь кӧ 7 луннас чужас 99, сідзкӧ, кӧйдысъяслӧн чужанлуныс 99%.
Но медым стӧчджыка тӧдмавны кӧйдысъяслысь чужанлунсӧ, контрольно-семеннӧй лабораторияяс практикаын векджык чужтӧны оз сё кӧйдыс, а нёльсё кӧйдыс да артмӧм результатъяссьыс арталӧны средньӧй арифметическӧй.
Сідз, шуам, первой сёсьыс чужис 99 кӧйдыс, мӧдсьыс — 96, коймӧдсьыс — 98 да нёльӧдсьыс — 95.
Средньӧй арифметическӧйыс лоӧ: 99 + 96 + 98 + 95 = 97.
Сідзкӧ, прӧверяйтан кӧйдысъяслӧн чужанлуныс 97%.
Тайӧ лоӧ, мый кӧдзӧм вылӧ дасьтӧм став кӧйдысъяссьыс сӧмын 97%-ыс вермасны чужны да сетны петасъяс.
Но обязательнӧ-ӧ тайӧ став 97%-ыс чужысь кӧйдысъяслӧн, кодъясӧс лоӧ кӧдзӧма му вылӧ либӧ град йӧрӧ, чужасны да сетасны петасъяс?
Тайӧ кутас зависитны сыысь, кыдзи ми кӧдзам кӧйдысъяссӧ да кыдзи кутам дӧзьӧритны кӧдзасӧ.
Урожай кузя мастеръяс добивайтчӧны сійӧс, мый пӧшти став чужысь кӧйдысъясыс сетӧны петасъяс.
Вопросъяс.
1. Видзму овмӧсса быдмӧгъяслысь кутшӧм сортъяс колӧ кӧдзны тайӧ либӧ мӧд районын?
2. Кутшӧм условиеясын колӧ быдтыны кӧйдысъяссӧ?
3. Кутшӧм ёг векджык овлӧ кӧйдыс пытшкын?
4. Мыйла кӧйдыс весалӧмыс кыпӧдӧ урожайсӧ?
5. Мый вӧсна кӧдзӧм водзвылын кӧйдыссӧ сортируйтӧны?
6. Мыйла колӧ кӧдзны гырысь кӧйдыс?
7. Мыйла кӧдзӧм вылӧ дасьтӧм кӧйдысъяслысь обязательнӧ колӧ прӧверитны чужанлунсӧ?
8. Кыдзи тӧдмалӧны кӧйдысъяслысь чужанлунсӧ?
Заданиеяс.
1. Веситӧй шобділысь либӧ рудзӧглысь, зӧрлысь, идлысь 50 г весавтӧм кӧйдыс.
Кӧйдысъяссӧ пуктӧй еджыд бумага вылӧ да сэтысь бӧрйӧй сетӧм культураыслысь став кӧйдысъяссӧ.
Кольӧм ёгсьыс торйӧдӧй мукӧдсикас культурнӧй быдмӧгъяслысь да ёг турунъяслысь кӧйдысъяссӧ.
Кольӧ кулӧм ёг.
Веситӧй босьтӧм культураыслысь торйӧдӧм кӧйдысъяссӧ.
Арталӧй, кутшӧм чистотаыс босьтӧм кӧйдысъясыслӧн.
2. Подряд лыддьӧй шобділысь, рудзӧглысь либӧ мукӧд быдмӧглысь 100 кӧйдыс.
Разӧдӧй найӧс блюдйӧ ва рузум вылӧ, вевттьӧй стеклӧӧн да пуктӧй шоныдінӧ.
3 лун мысти бӧрйӧй да лыддьӧй чужӧм кӧйдысъяссӧ.
Лыддьӧмыс петкӧдлас предварительнӧй чужанлунсӧ.
7 лун мысти лыддьӧй, кымын кӧйдыс чужис став каднас.
Тадзи тӧдмалӧны кӧйдысъяслысь окончательнӧй чужанлунсӧ.
3. Бӧрйӧй шобділысь медся гырысь 100 кӧйдыс да медся посни 100 кӧйдыс.
Кӧдзӧй найӧс почва тыра разнӧй гырничьясӧ да пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
15–20 лун чӧж наблюдайтӧй, кутшӧм быдмӧгъяс быдмасны гырысь кӧйдысъяссьыс да кутшӧмъяс посни кӧйдысъяссьыс.
Объяснитӧй, мыйла гырысь кӧйдысъяссьыс быдмӧны гырысьджык быдмӧгъяс, посни кӧйдысъяссьыс — посньыдджык быдмӧгъяс.
Кӧдзӧм.
Тулыс — гӧран-кӧдзан пӧсь кад.
Век ёнджыка шонтӧ шонді.
Гӧрӧм васӧд почвасянь шоналӧм воздухкӧд тшӧтш вералан визьясӧн кыпӧдчӧ пар.
Лунысь лунӧ, часысь часӧ почваыс пыр унджык воштӧ васӧ.
Сёрӧн кӧ кӧдзан — сідзкӧ, этшаджык урожай босьтан.
Тайӧ напряжённӧй кадас миян рӧдиналӧн помтӧм-дортӧм муяс вылын мунӧ кӧдзӧм.
Кӧдзӧмлӧн срокъяс.
Видзму овмӧсса разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны разнӧй срокъясӧ.
Сідз, муяс вылын анькытш, шобді, зӧр, град йӧръясын морковь, лук кӧдзӧны медся водз.
Кӧйдысъясыс налӧн чужӧны ичӧт температура дырйи, а петасъясыс налӧн оз кынмыны тувсовъя кынмавлӧмъясысь; тайӧ холодостойкӧй быдмӧгъяс.
Водз кӧ кӧдзан, найӧ бурджыка используйтӧны почвалысь тувсовъя влагасӧ да кос поводдя пуксигкежлӧ лоӧны тырмымӧн ёнӧсь.
Мукӧд быдмӧгъяс, кыдзи просо, кукуруза — муяс вылын, ӧгурцы, тыква — град йӧръясын, кӧдзӧны сёрӧнджык, кор почваыс ёнджыка шоналас да оз нин кут кынмавлыны; тайӧ шоныд требуйтысь быдмӧгъяс.
Тайӧ быдмӧгъяссӧ миянӧ вайӧмаӧсь лунвылысь.
Сэні, асланыс рӧдинаын, найӧ век быдмисны жар климат условиеясын, и тайӧ условиеясыс налы лоины потребностьӧн.
Та вӧсна кӧйдысъясыслы чужнысӧ колӧ ыджыдджык температура, а петасъясыслы развивайтчынысӧ — жар поводдя; найӧ кулӧны нин ичӧтик тувсовъя кӧдзыдъясысь.
Сідзкӧ, видзму овмӧсса разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслысь кӧдзан срокъяссӧ тӧдмалігӧн арталӧны налысь природнӧй особенностьяссӧ.
Кӧдзан способъяс.
Важӧн векджык кӧдзлісны киӧн.
Петліс му вылӧ кӧдзысь пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм кудйӧн, дозсьыс китырнас босьтліс кӧйдыссӧ да коявліс му вылӧ.
Сэсся пинёвтлісны мусӧ, медым тыртны шыблалӧм кӧйдысъяссӧ.
Киӧн кӧдзӧмыс омӧля производительнӧй, зэв отсталӧй; ӧні тадзи оз кӧдзны.
Ӧні миян колхозъясын да совхозъясын кӧдзӧны машинаӧн, рядӧвӧй сеялкаясӧн — тракторнӧйясӧн да коннӧйясӧн.
Сеялкаыс кӧйдысъяссӧ кӧдзӧ радъясӧн да сюйӧ почваас колана пыднаӧ.
Радъясӧн кӧдзигӧн кӧйдыс радъяссӧ позьӧ располагайтны ӧта-мӧдсяньыс ылӧджык либӧ матӧджык.
Рад костъяссӧ шуӧны междурядиеясӧн.
Ӧти быдмӧгъяс, например, шобді, рудзӧг, зӧр, ид, кӧдзигӧн радъяс костсӧ кольӧны 13,5–15 см.
Тайӧ — векни радъясӧн кӧдзӧм.
Мукӧд быдмӧгъяс, например, кукуруза, подсолнечник, кӧдзигӧн радъяс костсӧ кольӧны 60 см дай унджык.
Тайӧ паськыд радъясӧн кӧдзӧм.
Быд быдмӧг кӧдзигӧн радъяс костсӧ колӧ кольны сэтшӧмӧс, код дырйи местнӧй условиеясын быдмӧгыс сетас медбур урожай.
Пыдӧ-ӧ почваас колӧ сюйны кӧйдысъяссӧ.
Кӧдзигӧн разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ почваас сюйӧны разнӧй пыднаӧ.
Сідз, например, просолысь кӧйдысъяссӧ почваас сюйӧны 3–4 см пыднаӧ, а кукурузалысь кӧйдысъяссӧ — 7–8 см пыднаӧ да весиг пыдӧджык.
Тайӧ объясняйтчӧ сійӧн, мый тайӧ быдмӧгъясыслӧн кӧйдысъясыс абу ӧтгырсяӧсь.
Просолӧн кӧйдысъясыс посниджыкӧсь, наын питательнӧй веществоясыс этшаджык, а сы вӧсна и наысь развивайтчысь проростокъясыс слабджыкӧсь кукурузалӧн серти.
Просолысь кӧйдысъяссӧ кӧ сюйны не 3–4 см пыднаӧ, а 7–8 см пыднаӧ, то та пыднасянь налӧн проростокъясыс вермасны почва веркӧс вылас и не мыччысьны.
Кукурузалӧн кӧйдысъясыс гырысьджыкӧсь, питательнӧй веществоясыс наын унджык, а сы вӧсна и наысь развивайтчысь проростокъясыс ёнджыкӧсь.
Татшӧм проростокъясыс почва веркӧсӧ мыччысясны не сӧмын 3–4 см пыднасянь, но и 7–8 см пыднасянь да весиг пыдысяньджык.
Та вӧсна кукурузалысь кӧйдысъяссӧ просо кӧйдысъяс серти сюйӧны пыдӧджык, почвалӧн васӧдджык слӧйӧ.
Но оз век гырысьджык кӧйдысъяссӧ поснияс сертиыс пыдӧджык сюйны.
Сідз, например, фасольлӧн кӧйдысъясыс анькытш кӧйдысъясысь тшӧкыда гырысьджыкӧсь, а почваас найӧс сюйӧны 3–4 см пыднаӧ, сэки кор анькытшлысь кӧйдысъяссӧ сюйӧны 6–8 см пыднаӧ.
Тайӧ объясняйтчӧ сійӧн, мый фасольлӧн проростокъясыс зэв ыджыдӧсь — найӧ петкӧдӧны семядоляяссӧ почва веркӧсӧ, а сы вӧсна 6–8 см пыднасянь вермасны и не мыччысьны.
Анькытшлӧн семядоляясыс кольӧны почваас, а сы вӧсна и сійӧ проростокъяслы пыдісяньыс мыччысьнысӧ кокньыдджык: на вылын куйлысь почвасянь найӧ паныдалӧны ичӧтджык сопротивление.
* * *
Кӧдзӧм — видзму овмӧсын зэв ответственнӧй кампания.
Кӧдзигӧн пуктыссьӧ основа лоан урожайлы.
«Мый кӧдзан, сійӧ и вундан» — висьталӧ народнӧй пословица.
Кӧдзӧмсӧ колӧ нуӧдны ас кадӧ, дженьыд срокъясӧ.
Ӧд лунысь-лун почваыс воштӧ влагасӧ.
Кӧдзны кӧ сёрман кӧть ӧти лун, сэк быдмӧгъяс пай вылӧ почваас влагаыс кольӧ этшаджык.
А тайӧ чинтас урожайсӧ.
Оз ӧд прӧста шу пословица, мый кӧдзигӧн «ӧти луныс во вердӧ».
Кӧдзӧм колӧ нуӧдны вылын качествоӧн, кыдзи сійӧс требуйтӧ наука.
Медым быдтыны озыр урожай, кӧдзигӧн нин колӧ сетны быдмӧгъяслы колана условиеяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла морковлысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны водз тулысын, а ӧгурцылысь кӧйдысъяссӧ ёна сёрӧнджык?
Мый лоас, ӧгурцылысь кӧйдысъяссӧ кӧ кӧдзны водз тулысын, морковь кӧйдысъяскӧд тшӧтш?
2. Шоныд требуйтысь кутшӧм быдмӧгъяс вӧдитӧны тіян районын?
3. Кутшӧм быдмӧгъяс тіян районын кӧдзӧны векни междурядьеясӧн да кутшӧмъясӧс паськыд междурядьеясӧн?
4. Мыйла кукурузалысь кӧйдысъяссӧ почваас сюйӧны пыдӧджык просо кӧйдысъяс серти?
5. Фасольлӧн кӧйдысъясыс векджык гырысьджыкӧсь анькытш кӧйдысъясысь.
Сідзкӧ, мыйла нӧ фасольлысь кӧйдысъяссӧ почваас сюйӧны матӧджык анькытш кӧйдысъяс серти?
6. Кутшӧм кӧйдысъяс — маклысь али подсолнечниклысь — ті кутанныд кӧдзны почваас пыдӧджык?
Мыйла?
Задание.
Почваӧ разнӧй пыднаӧ кӧдзӧй кукурузалысь да просолысь, либӧ подсолнечниклысь да шабділысь, либӧ анькытшлысь да викалысь кӧйдысъяссӧ.
Кӧдзны удобнӧджык нёль пельӧса стекляннӧй банкаӧ.
Сэтчӧ вочасӧн, 2 см кызта слӧйясӧн, тэчӧй васӧд почва да быд слӧйӧ кӧдзӧй кык кӧйдыс.
Банка ӧтарладорбокас, дзик стенка бердас, кӧдзӧй гырысь кӧйдысъяс, например, кукурузалысь, а мӧдарладорбокас — посни кӧйдысъяс, например, просолысь.
(12-ӧд рис.).
Кӧйдысъяса банкасӧ вевттьӧй стеклӧӧн да пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
Наблюдайтӧй кӧйдысъяс чужӧм да петасъяс лоӧм бӧрся.
Кутшӧм быдмӧглӧн кӧйдысъясыс петасъяссӧ сетӧны пыдісяньджык?
IV.
ВУЖ.
БЫДМӦГЛӦН ПОЧВАЫСЬ ПИТАЙТЧӦМ.
Кӧдзӧм помасис...
Со муыс вевттьысис нин веж петасъясӧн.
Налӧн веськыд кузь радъясыс нюжӧдчисны му кузя да стройнӧя мунӧны ылӧ; сэні найӧ ӧтлаасьӧны сплошнӧй веж ковёрӧ.
Шонді сетӧ веж петасъяслы уна шоныд да югыд.
Муяс весьтын кылӧ колипкайлӧн кыпыд сьыланкыв.
«О мичаӧсь ті, рӧднӧй мулӧн кӧдза муяс!»
(М. Ю. Лермонтов.)
Проростокъяс потребляйтӧны кӧйдыслысь питательнӧй вещество запасъяссӧ да ӧдйӧ развивайтчӧны: налӧн быдмӧны вужъяс, паськалӧны коръяс.
Но вот кӧйдыссьыс питательнӧй вещество запасъясыс бырины.
Кытысь да кыдзи босьтӧны том быдмӧгъясыс налы колана питательнӧй веществояссӧ?
Питательнӧй веществояссӧ быдмӧг вермӧ босьтны сӧмын сійӧс окружайтысь средаысь.
И татшӧм среданас медвойдӧр лоӧ почва.
Почва — быдмӧглы питательнӧй веществояс сетысь источник.
Кыдзи ми тӧдам, почваӧн шуӧны мулысь вылыс слӧйсӧ, кӧні быдмӧны быдмӧгъяс.
Быд почва кутшӧмакӧ плодороднӧй, мӧдногӧн кӧ сылӧн эм урожай сетан свойство.
Почвалӧн состав.
Босьтны кӧ неуна почва да сотны сійӧс би вылын, то сэтысь позьӧ казявны кыдзи органическӧй, сідзи и минеральнӧй веществояс.
Сотігӧн органическӧй веществояс пӧрӧны шомӧ да сотчӧны, минеральнӧйясыс кольӧны.
Минеральнӧй колясъясыс серти позьӧ шуны, мый минеральнӧй веществоясыс почваас тӧдчымӧн унджык органическӧйясыс серти.
Почвалӧн органическӧй веществояс артмӧны сэні сісьмӧм животнӧйяслӧн да быдмӧгъяслӧн колясъясысь.
Почваас сісьмӧны быдмӧгъяслӧн кулӧм вужъясыс, гӧрӧм идзапод, кулӧм нидзувъяс да насекомӧйяс.
Ставсьыс таысь артмӧ перегной.
Перегной артмӧмсӧ позьӧ наблюдайтны кытчӧкӧ бокӧ тэчӧм куйӧд чукӧрысь; дыр мысти сійӧ пӧрӧ сьӧд перегнойӧ.
Стӧч сідзи жӧ перегнойӧ пӧрӧ и куйӧд, кодӧс сюйӧны почваӧ.
Перегной эм быдсикас почваын — тайӧн почва торъялӧ горнӧй породаысь.
Но разнӧй почваын перегнойыс абу ӧтмында: подзолистӧй почваясын 2–4%, чернозёмнӧйясын 6–10%, а тучнӧй чернозёмъяс вылын (например, Украинаын) перегнойыс овлӧ 16–20%-ӧдз.
Кымын унджык почваас перегнойыс, сымын почваыс сьӧдджык.
Почвалӧн минеральнӧй колясын уна лыа да сёй.
Разнӧй почваясын лыаыс да сёйыс абу ӧтмында.
Почваяс, кӧні уна лыа, шусьӧны песчанӧйясӧн да супесчанӧйясӧн, кӧні уна сёй — глинистӧйясӧн да суглинистӧйясӧн.
abu
Почвалӧн минеральнӧй колясын сідзжӧ эмӧсь разнӧйпӧлӧс минеральнӧй совъяс.
Почвалӧн минеральнӧй коляс дінӧ кӧ кисьтыштны дистиллированнӧй ва да ёна солькйӧдлыны, а сэсся тайӧ жидкостьсӧ лэдзны фильтр пыр да пактӧдны, сэк стеклӧ вылас кольӧ еджговат вещество.
Тайӧ минеральнӧй совъяс, кодъясӧс ваыс босьтіс почвасьыс.
Ваын растворитчан минеральнӧй совъяс почваын зэв этша, но быдмӧглы налӧн тӧдчанлуныс, кыдзи ми аддзам водзын, зэв ыджыд.
Почваын эм ва да воздух.
Васӧд почваысь васӧ зэв кокни казявны почвасӧ кинад прӧста чабралӧмӧн.
Воздухыс почваас эм не сӧмын комӧкъяс костас, но и комӧкъясас.
Сійӧс кокни казявны, кос комӧксӧ кӧ лэдзны ваӧ: сыысь выделяйтчӧны ваӧн йӧткӧм воздух больяс.
Кыдзи тӧдса, почваын ваыс абу век ӧтмында, сійӧ зависитӧ поводдяысь.
Но такӧд йитӧдын почваас и воздухыс сідзжӧ абу век ӧтмында.
Сідзкӧ, почваын эм перегной, лыа, сёй да минеральнӧй совъяс, а сідзжӧ ва да воздух.
Мый быдмӧг босьтӧ почваысь.
Быдӧнлы тӧдса, мый быдмӧгъяс асланыс вужнаныс почваысь босьтӧны ва да мый ва тырмытӧмла найӧ нярмӧны да косьмӧны.
Но тӧдса сідзжӧ, мый омӧля плодороднӧй почва вылын быдмӧгъяс оз сетны бур урожай, кӧть почваас ваыс и тырмымӧн.
Вакӧд тшӧтш почваысь быдмӧгъяс босьтӧны минеральнӧй совъяс.
Найӧ колӧны быдмӧгъяслы питайтчӧм вылӧ.
Таысь кындзи, почваса воздухысь быдмӧгъяслӧн вужъясыс босьтӧны кислород.
Сійӧ колӧ вужъяслы лолалӧм вылӧ.
Сідзкӧ, быдмӧгъяс асланыс вужъясӧн почваысь босьтӧны ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс, а сідзжӧ кислород.
Вопросъяс.
1. Мый шусьӧ почваӧн?
2. Кутшӧм основнӧй свойствоыс почвалӧн?
3. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый почваын эмӧсь органическӧй да минеральнӧй веществояс?
4. Мый сэтшӧм перегнойыс?
Мыйысь сійӧ артмӧ?
5. Кутшӧм минеральнӧй веществояс эмӧсь почваын?
6. Кыдзи почваысь позьӧ добывайтны ваын растворитчан минеральнӧй совъяс?
7. Кутшӧм веществояс быдмӧг босьтӧ почваысь вужнас?
Вуж да сылӧн строение.
Вужнас быдмӧг кутчысьӧ почваӧ да босьтӧ сэтысь ва да ваын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Татшӧм тӧдчанлуныс вужлӧн быдмӧг олӧмын.
Стержневӧй да мочковатӧй вужъяс.
Ми тӧдам нин, мый главнӧй, вужйыс развивайтчӧ кӧйдыслӧн зародышевӧй вужйысь.
Главнӧй вужсяньыс быдмӧны боковӧй вужъяс.
Ӧти быдмӧгъяслӧн, кыдзи подсолнечниклӧн (13-ӧд рис.), главнӧй вужйыс ёна быдмӧ да сійӧн зэв ёна торъялӧ боковӧйяссьыс.
Татшӧм вужйыс шусьӧ стержневӧйӧн.
Сійӧ паныдасьлӧ уна двудольнӧй быдмӧгъяслӧн.
На пиысь кутшӧмсюрӧлӧн, например свеклалӧн, главнӧй вужъяс чукӧрмӧны питательнӧй веществояслӧн запасъяс, и быдмӧгыслы сійӧ лоӧ быттьӧ кладӧвӧйӧн.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн, кыдзи шобділӧн да рудзӧглӧн, главнӧй вужйыс развивайтчӧ омӧля, но сы пыдди налӧн быдмӧны вужъяс залӧн мупытшса юкӧнсянь.
Найӧ артмӧдӧны пучок.
Татшӧм вужъясыс шусьӧны пучковатӧйясӧн, либӧ мочковатӧйясӧн.
Найӧ тшӧкыдджыка овлӧны однодольнӧй быдмӧгъяслӧн.
Кыдзи тыдалӧ, вужъяс вермӧны быдмыны не сӧмын вужсянь, но и мупытшса засянь.
Тайӧ овлӧ не сӧмын однодольнӧй быдмӧгъяслӧн, кыдзи шобділӧн либӧ рудзӧглӧн, но и двудольнӧйяслӧн.
Сідз, например, подсолнечник залысь улыс юкӧнсӧ кӧ тыртыштны васӧд почваӧн, сэк сысянь быдмасны вужъяс.
Вужъяс, кодъяс быдмӧны засянь, шусьӧны придаточнӧйясӧн.
Придаточнӧй вужъясысь быдмӧмсӧ кокни наблюдайтны тополь либӧ бадь ветка вылын, кодӧс пуктӧма ва тыра банкаӧ.
Вужлӧн быдмӧм.
Вуж быдмӧ йывнас (помнас).
Медся кокни тайӧс казявны, кутшӧмкӧ проростоклысь кӧ вундыны либӧ орӧдны главнӧй вуж йывсӧ.
Вужйыс кузьтаногыс быдмынысӧ дугдӧ, но кутас кызны да артмӧдас уна боковӧй вуж.
Главнӧй вужйыслысь йывсӧ векджык тадзи орӧдӧны пикировка дырйи, мӧдногӧн кӧ капуста да томат (помидор) рӧсада пересадитігӧн.
Вуж йывсӧ кӧ орӧдан, ӧти-кӧ, кокньыдджык лоӧ пересадитнысӧ, сы вӧсна мый дженьыд вужъя быдмӧгтӧ садитнысӧ кокниджык кузь вужъя серти.
Мӧд-кӧ, вуж йывсӧ кӧ орӧдан, ёна быдмӧны боковӧй вужъяс, кодъяс паськалӧны почвалӧн вылыс слӧйын, коді питательнӧй веществояснас озырджык.
Йывнас быдмӧны сідзжӧ и боковӧй, и придаточнӧй вужъяс; быд вуж быдмӧ аслас йывнас.
Вужъяслӧн пыдӧ да бокъясӧ быдмӧм.
Вужъясыс быдмӧны почваын миян син сайын, а сы вӧсна ми ог тӧдӧй, ёна-ӧ пыдӧ пырӧны вужъясыс почваас да ёна-ӧ паськалӧны.
Вужъяслысь збыль размеръяссӧ ми тӧдмалам специальнӧй исследованиеясӧн.
Му вылын либӧ град йӧрын кодйӧны джуджыд канава, лэччӧны сэтчӧ да ва струяӧн вочасӧн мыськалӧны почвасӧ, мед тыдовтчасны став вужъясыс, весиг медпосни вожъясыс.
Татшӧм исследованиеясыс петкӧдлісны, мый видзму овмӧсса разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн вужъясыс почваас пырӧны разнӧй пыднаӧ: ӧгурцылӧн 0,4–0,6 м пыднаӧ, просолӧн да гречихалӧн 0,8–1,0 м пыднаӧ, шобділӧн да рудзӧглӧн 1,0–2,2 м пыднаӧ, клеверлӧн 1–3 м пыднаӧ, а люцерналӧн весиг 3–5 м пыднаӧ да пыдӧджык.
Вужъяс паськалӧны и пасьтаногыс.
Сідз, кукурузалӧн вужъясыс паськалӧны 1,5–1,8 м вылӧ, а тыквалӧн — весиг 5 м вылӧ.
Гӧгӧрвоана, мый кымын пыдӧджык пырӧны вужъясыс почваас да кымын ёнджыка паськалӧны, сымын унджык найӧ босьтӧны сэтысь ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Вуж сіяс.
Том вужъяс вылын, йывсьыс неуна вылынджык, эмӧсь зэв уна вуж сіяс (14-ӧд рис.).
На отсӧгӧн быдмӧгыс почвасьыс кыскӧ ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Сідз, ӧти шобді быдмӧг вужъяслӧн кӧ став кузьтаыс шӧркодя лоӧ 0,5 км гӧгӧр, то став вуж сіясыслӧн кузьтаыс лоӧ 20 км да весиг унджык.
Татшӧм ыджыд кыскан (всасывающӧй) поверхностьыс быдмӧг вужлӧн.
Таысь кындзи, вужъяс вылын вуж сіясыс век ӧтарӧ вежсьӧны.
Вужлӧн ӧти юкӧнъяс вылын найӧ кулӧны, а мӧд юкӧнъяс вылын, кодъяс сӧмын на быдмисны, артмӧны.
Та вӧсна быдмысь вужкӧд ӧттшӧтш почваас передвигайтчӧны и вуж сіясыс, кодъяс босьтӧны почвасьыс пыр выль и выль участокъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс вужлӧн быдмӧг олӧмын?
2. Кутшӧм вуж шусьӧ главнӧйӧн?
Кыдзи шусьӧны сысянь быдмысь вужъясыс?
3. Мыйӧн стержневӧй вужъяс торъялӧны мочковатӧйясысь?
4. Кутшӧм вужъяс шусьӧны придаточнӧйясӧн?
5. Кыдзи позьӧ докажитны, мый вужйыс быдмӧ йывнас?
6. Мыйла рӧсада пикируйтігӧн вуж йывсӧ орӧдӧны?
7. Кыдзи разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн вужъясыс быдмӧны пыдӧ да бокъясӧ?
Кутшӧм тӧдчанлуныс талӧн быдмӧг олӧмын?
8. Кӧні вужъяс вылас куйлӧны вуж сіясыс?
Кутшӧм налӧн тӧдчанлуныс?
Заданиеяс.
1. Чужтӧй блюдйын ва рузум вылын кымынкӧ анькытш кӧйдыс.
Кор вужъясыс налӧн лоӧны 2 см кузьтаӧсь, на пиысь кымынлыськӧ вундӧй вуж йывъяссӧ.
Кутасны-ӧ йывъястӧм вужъясыс быдмыны кузьтаногыс?
Кутшӧм участокӧн быдмӧ вужйыс?
2. Стӧкан вомсӧ тупкӧй марляӧн да тыртӧй сійӧс ваӧн.
Кӧтасьӧм марля вылас пуктӧй шобділысь кымынкӧ чужӧм кӧйдыс.
Стӧкансӧ пуктӧй шоныдінӧ.
Наблюдайтӧй вужъяс быдмӧм да на вылын вуж сіяс артмӧм бӧрся.
Вужлӧн пытшкӧсса строение.
Медым тӧдмасьны вужлӧн пытшкӧсса, клеточнӧй, строениеӧн, видзӧдлам микроскоп пыр том вужлысь кузяланог разрез (15-ӧд рис.).
Вуж йылас эм корневӧй чехлик.
Чуньлыс моз сійӧ вевттьӧ быдмысь вужлысь нэр йывсӧ да видзӧ сійӧс почвалӧн чорыд частицаясысь, кодъяс паныдасьӧны сійӧ туй вылын.
Кор вужйыс пырӧ почваӧ, корневӧй чехликлӧн ортсыса клеткаясыс вочасӧн кульсьӧны, найӧс вежӧм могысь пытшкӧсас дугдывтӧг артмӧны выльяс.
Сідзкӧ, корневӧй чехликыс имеитӧ защитнӧй значение.
Дзик вуж йылас эмӧсь клеткаяс, кодъяс юксьӧны.
Юксьӧм вӧснаыс ӧти клеткасьыс лоӧ кык ичӧтджык клетка.
Тайӧ клеткаясыс быдмӧны, нюжалӧны, наын артмӧны клеточнӧй сока вакуоляяс.
Клеткаяс юксьӧм да быдмӧм тшӧт весьтӧ и быдмӧ вужйыс.
Вужлӧн сійӧ участокыс, кодӧн сійӧ быдмӧ, шусьӧ быдмысь участокӧн.
Быдман участоксьыс вылынджык куйлӧ вужлӧн вуж сіяса участок.
Быд вуж сі сійӧ эм вужса поверхностнӧй клеткалӧн вырост (16-ӧд рис.).
Кыдзи висьталӧма нин вӧлі, вуж сіясыс кыскӧны почвасьыс ва да сэні растворитчӧм совъяс.
Та вӧсна вужлӧн вуж сіяса участокыс шусьӧ кыскысь (всасывающӧй) участокӧн.
Вылынджык куйлысь вуж участокын вуж сіяс абуӧсь нин; коркӧ тані найӧ вӧліны, но куліны.
Тайӧ важ участокыс вочасӧн вевттьысьӧ рудов пробкаӧн.
Сійӧ видзӧ вужсӧ косьмӧмысь, но сыкӧд тшӧтш вужйыс оз кут вермыны кыскыны ва да сэні растворитчӧм совъяс.
Вужлӧн тайӧ участок пытшкас куйлӧны видсӧ вежӧм клеткаясысь артмӧм трубочкаяс, кодъяс шусьӧны сосудъясӧн.
На кузя кайӧ улынджык куйлысь вуж сіясӧн кыскӧм ва да сы пытшкын растворитчӧм совъяс.
Та вӧсна вужлӧн тайӧ участокыс и шусьӧ проводящӧйӧн.
Сідзкӧ, вужйын торйӧдӧны со кутшӧм куим участок: быдмысь, кыскысь (всасывающӧй) да проводящӧй.
Вопросъяс.
1. Кӧні куйлӧ корневӧй чехлик да кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс?
2. Кыдзи вужйыс быдмӧ?
3. Мый сэтшӧм вуж сіыс?
Объяснитӧй 16-ӧд рисунок серти.
4. Кутшӧм участокъяс торйӧдӧны вужйысь да кутшӧм налӧн тӧдчанлуныс?
Петкӧдлӧй 15-ӧд рисунок вылын.
Быдмӧгӧн ва босьтӧм.
Быдмӧгъяс васӧ кыскӧны вужнас.
Тайӧс позьӧ наблюдайтны татшӧм опыт вылын (17-ӧд рис.).
Приборлӧн паськыдладорпомӧ пробка отсӧгӧн крепитӧны том быдмӧг сідзи, медым вужйыс сылӧн вӧлі ваын.
Ванас тыртӧма и приборлысь векниладорпомсӧ.
Быдмӧга приборсӧ крепитӧны штатив зажимӧ да пуктӧны шоныдінӧ.
Регыд позьӧ аддзыны, кыдзи приборлӧн векниладорпомас валӧн уровеньыс мӧдас лэччыны.
Ваыс приборас лоӧ этшаджык.
Юавсьӧ: кытчӧ нӧ ваыс лоӧ приборсьыс?
Дерт, приборсьыс васӧ кыскӧ вужйыс.
Вужйӧн васӧ кыскӧмыс ёна зависитӧ температураысь: шоныд поводдяӧ сійӧ содӧ, а кӧдзыдӧ чинӧ.
Та вӧсна быдмӧгъясӧс колӧ киськавны шоныд, шонді водзын шонтӧм ваӧн.
Кӧдзыд ваӧн киськалігӧн вужъясыс кӧдзалӧны да васӧ кыскӧны омӧльджыка — та вӧсна быдмӧгъясыс весиг вермасны кувны.
Быдмӧглы ваыс колӧ кӧйдыс чужӧмсянь, но торйӧн нин уна ваыс быдмӧглы колӧ быдман кадас.
Ваыс кӧ оз тырмы, сэки быдмӧгыс быдмӧ омӧля.
Тайӧ кадас быдмӧгсӧ киськалӧны.
Плодъяс да кӧйдысъяс воигӧн быдмӧглы ваыс колӧ этшаджык.
Сэки кӧ лоӧ зэра поводдя, то уна быдмӧгъяс дырджык оз воны.
Плодъяслы да кӧйдысъяслы вонысӧ колӧ кос да шоныд поводдя.
Ва колӧ став быдмӧгъяслы, но разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслы ваыс оз ӧтмында ков.
Сідз, тӧдчымӧн этша ва колӧ просолы.
Урожайсӧ сійӧ сетӧ и кос гожӧмын, кор зэв уна быдмӧгъяс ёна страдайтӧны засухаысь.
Мӧдарӧ, капуста требуйтӧ зэв уна ва.
Васӧ сійӧ босьтӧ почвасьыс зэв уна.
Овощеводъяс капуста йылысь шуӧны, мый «васӧ сійӧ юӧ вӧв моз».
Ваыс кӧ оз тырмы, капуста весиг оз кӧчанась.
Та понда капуста улӧ бӧрйӧны васӧд почваа увтасджык местаяс, матӧджык водоёмъяс дінӧ, да капустасӧ киськалӧны.
Быдмӧгъяслы ва сетӧм — миян видзму овмӧслӧн зэв ыджыд мог.
Сӧмын войвыв полосаын, васӧд районъясын, быдмӧгъяслы тырмӧ почваса ваыс.
Средньӧй полосаын, косджык районъясын, быдмӧгъяслы кутшӧмсюрӧ периодъясӧ почваса ваыс оз тырмы.
А лунвыв полосаын, засушливӧй районъясын, миян видзму овмӧсса быдмӧгъяс тшӧкыда ёна страдайтӧны засухаысь.
Ӧні миян нуӧдсьӧ засуха вылӧ большевистскӧй наступление.
Сӧветскӧй правительстволӧн да коммунистическӧй партиялӧн план серти миян странаын засушливӧй районъясса муяс вылӧ садитӧны вӧр полосаяс.
Найӧ долженӧсь потшны миянлысь муяс суховейяслӧн губительнӧй действиеысь.
Суховейясӧн шусьӧны асыв-лунвывсянь пӧльтысь кос тӧвъяс.
Вӧр полосаяс кутасны сідзжӧ отсавны муяс вылӧ лым чукӧрмӧмлы да почваын ва чукӧрмӧмлы.
Кос климата районъясын миян заводитӧма зэв ыджыд уджъяс уна миллион гектар кӧдза му орошайтӧм кузя.
И засуха — миян видзму овмӧслӧн нэмӧвӧйся зло — лоӧ победитӧма.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм опыт вылын позьӧ петкӧдлыны, мый быдмӧг васӧ кыскӧ вужйӧн?
Объяснитӧй 17-ӧд рисунок серти.
2. Кыдзи температура влияйтӧ вужйӧн ва кыскӧм вылӧ?
Мыйла оз ков быдмӧгъясӧс киськавны кӧдзыд ваӧн?
3. Ӧтмында-ӧ быдмӧглы колӧ ваыс сійӧ олӧмлӧн разнӧй периодъясӧ?
4. Ӧтмында-ӧ колӧ ваыс видзму овмӧсса разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслы?
Вайӧдӧй примеръяс.
abu
abu
Быдмӧгӧн минеральнӧй совъяс босьтӧм.
Вакӧд тшӧтш быдмӧгъяс босьтӧны почваысь и тайӧ ваас растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Почваын эмӧсь разнӧйсикас совъяс; на пиысь ӧтияс быдмӧгъяслы колӧны, а мӧдъяс оз ковны.
Сідз, например, повареннӧй сов, кодӧс ми потребляйтам быд лун да коді миянлы зэв колана, быдмӧгъяслы оз ков: быдмӧг вермас овны тайӧ совсӧ босьттӧг.
Кутшӧм совъяс колӧны быдмӧглы?
Кузя исследуйтӧмӧн тӧдмалӧма, мый быдмӧгъяслы овнысӧ колӧны азотнӧй, фосфорнӧй да калийнӧй совъяс, а сідзжӧ ещӧ кутшӧмсюрӧ совъяс, кодъяс йылысь ми ог гижӧй, сы вӧсна мый тайӧ совъясыс почваас быдмӧгъясыслы тырмымӧн.
Тайӧ став совъясыс ӧткодя колӧны быдмӧгъяслы.
Сідз, быдмӧгсӧ кӧ быдтыны раствор тыра банкаын, а растворас эмӧсь став колана совъясыс, сэки быдмӧгыс нормальнӧя развивайтчӧ, цветитӧ да вайӧ плодъяс (18-ӧд рис.).
Но тайӧ растворас кӧ оз ло сӧмын ӧти колана сов (кӧть кутшӧм), то быдмӧгыс оз кут развивайтчыны.
Стӧчджыка кӧ шуны, сійӧ быдмас сы мында, мыйта тырмас кӧйдысас тайӧ солыслӧн запасыс.
Но мыйӧн сӧмын тайӧ ичӧтик запасъяссӧ лоӧ бырӧдӧма, быдмӧгыс кулӧ.
Татшӧм опытъяс серти и вӧлі установитӧма, кутшӧм минеральнӧй совъяс колӧны быдмӧгъяс олӧм вылӧ.
Кыдзи висьталӧма нин, быдмӧгъяслы колана став совъяс пиысь почваас тшӧкыдджыка оз тырмыны азотнӧй, фосфорнӧй да калийнӧй совъяс.
Дерт, тайӧ совъяс тырмытӧмыс влияйтӧ урожай вылӧ.
Медым сетны быдмӧгъяслы тайӧ совъяссӧ, сюйӧны колана удобрениеяс.
Кӧть эськӧ удобрениесӧ сюйӧны почваас, но удобряйтӧны оз почвасӧ, а быдмӧгъяссӧ, сы вӧсна мый удобрение — быдмӧгъяслӧн сёян.
Быдмӧгыс минеральнӧй совъяссӧ заводитӧ босьтны почваысь, мыйӧн сӧмын чужысь кӧйдыслӧн лоӧ вуж.
Но кӧйдыс чужигас да петасъяс мыччысигас тайӧ совъясыс быдмӧглы колӧны зэв этша.
Минеральнӧй совъяс ёна кутасны ковны бӧрынджык, кор быдмӧгыс кутас ёна быдмыны.
Плодъяс да кӧйдысъяс воан кадӧ совъясыс колӧны этшаджык.
Та вӧсна ыджыд урожай кузя миян мастеръяс и пыртісны удобрение сюйӧмлысь выль приём — быдмӧгъясӧс подкормитӧм.
Найӧ кутісны удобрениеяссӧ сюйны быдмӧг быдман кадӧ, мӧдногӧн кӧ сэки, кор быдмӧгъяслы торйӧн нин ёна колӧны минеральнӧй совъяс.
Тайӧ приёмыс тӧдчымӧн содтӧ урожайсӧ да та вӧсна сійӧс паськыда применяйтӧны колхозъясын да совхозъясын.
Кыдзи висьтавсьыліс нин, азотнӧй, фосфорнӧй да калийнӧй совъяс колӧны став быдмӧгъяслы, но, вӧлӧмкӧ, разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслы тайӧ совъясыс оз ӧтмында ковны.
Сідз, например, капусталы колӧ уна азотнӧй сов, томатлы (помидорлы) — уна фосфорнӧй сов, а картупельлы — уна калийнӧй сов.
Гӧгӧрвоана, тайӧ быдмӧгъяссӧ быдтігӧн налы сетӧны унджык сійӧ удобрениеяссӧ, кутшӧмъяс налы колӧны.
Та вӧсна быдмӧгъяслӧн содӧ урожайыс.
Вопросъяс.
1. Почваса кутшӧм минеральнӧй совъяс колӧны быдмӧгъяс олӧм вылӧ?
2. Кыдзи установитісны, кутшӧм совъяс колӧны быдмӧгъяс олӧм вылӧ?
Объяснитӧй 18-ӧд рисунок серти.
3. Быдмӧгъяслы колана кутшӧм совъяс тшӧкыдджыка оз тырмыны почваын?
4. Ӧтмында-ӧ быдмӧглы колӧны минеральнӧй совъясыс сійӧ олӧмлӧн разнӧй периодъясӧ?
5. Мый сэтшӧм быдмӧгъясӧс подкормитӧмыс?
6. Ӧтмында-ӧ колӧны минеральнӧй совъясыс видзму овмӧсса разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслы?
Вайӧдӧй примеръяс.
Удобрение.
Удобрениесӧ почваас сюйӧны сы могысь, медым сетны быдмӧгъяслы колана питательнӧй совъяс. Та вӧсна найӧ и сетӧны ыджыдджык урожай.
Миян медся ёна паськалӧм органическӧй удобрениеӧн лоӧ куйӧд.
Сэні эмӧсь и азотнӧй, и фосфорнӧй, и калийнӧй совъяс.
Но сы вӧсна мый тайӧ совъясыс быдмӧгъяслы тырвыйӧ доступнӧйӧн лоӧны сӧмын куйӧд сісьмӧм бӧрын, то куйӧд лоӧ ньӧжйӧ действуйтысь удобрениеӧн.
Та вӧсна почваас куйӧдсӧ сюйӧны кӧдзтӧдз, векджык арсяньыс.
Сійӧ действуйтӧ и локтан воясӧ.
Такӧд тшӧтш миян паськыда применяйтсьӧны и минеральнӧй удобрениеяс.
Сы серти, кутшӧм совъяс эмӧсь тайӧ либӧ мӧд удобрениеын, различайтӧны азотнӧй, фосфорнӧй да калийнӧй удобрениеяс.
Азотнӧй удобрениеясысь медся ёна паськалӧма сульфат аммония, фосфорнӧйясысь — суперфосфат, калийнӧйясысь — калийнӧй сов.
Куйӧдысь тайӧ удобрениеясыс торъялӧны сійӧн, мый унаӧн на пиысь являйтчӧны ӧдйӧ действуйтысьясӧн, та вӧсна найӧс почваас сюйӧны либӧ дзик кӧдзӧм водзвылын, либӧ весиг кӧдзӧм бӧрын, быдмӧгъяс быдман периодӧ.
Тайӧ став удобрениеяссӧ вӧчӧны заводъясын да та вӧсна найӧ шусьӧны искусственнӧйясӧн.
Искусственнӧй удобрениеяскӧд тшӧтш колӧ паськыда применяйтны и местнӧй минеральнӧй удобрение — пач пӧим.
Сійӧ являйтчӧ калийнӧй удобрениеӧн, а мыйтакӧ и фосфорнӧй удобрениеӧн.
Удобрение да быдмӧгъясӧс подкормитӧм — урожай вӧсна тышын зэв важнӧй мероприятие.
Найӧс применяйтігӧн учитывайтӧны, кыдзи разнӧйпӧлӧс совъяс действуйтӧны быдмӧг вылӧ.
Сідз, азотнӧй совъяс ньӧжмӧдӧны быдмӧмсӧ, и та вӧсна быдмӧгъясыс воӧны сёрӧнджык.
Фосфорнӧй да калийнӧй совъяс, мӧдарӧ, отсалӧны быдмӧгъясыслы водзджык воны.
Та вӧсна практикаын азотнӧй удобрениеяссӧ векджык сюйӧны гожӧм первой джынйын, а фосфорнӧйяссӧ да калийнӧйяссӧ — мӧд джынйын.
Сідзжӧ установитӧма, мый фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн удобряйтӧм вӧсна быдмӧгъясыс бурджыка тӧвйӧны.
Та вӧсна тӧвйыны кольысь быдмӧгъяслы — ӧзимӧй шобділы да рудзӧглы, садйын плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслы — арланьыс векджык сетӧны фосфорнӧй да калийнӧй удобрениеяс.
Сідз, удобрениеяс отсӧгӧн веськӧдлӧны быдмӧгъясӧн ыджыдджык да бурджык урожай босьтӧм могысь.
Миян социалистическӧй видзму овмӧсса передӧвӧй работникъяс, кодъяс зільӧны получитны ыджыд, весиг мирӧвӧй рекорднӧй урожайяс, применяйтӧны органическӧй да минеральнӧй удобрениеяслысь ыджыд нормаяс да сочетайтӧны кӧдзӧмводзвывса удобрениесӧ быдмӧгъясӧс подкормитӧмкӧд.
Гӧгӧрвоана, татшӧм урожай вӧсна тышын найӧ применяйтӧны и уна мукӧд приёмъяс, кодъясӧс рекомендуйтӧ миян передӧвӧй сӧветскӧй наука.
abu
Вопросъяс.
1. Мыйла удобрение содтӧ урожайсӧ?
2. Кутшӧм питательнӧй совъяс эмӧсь куйӧдын?
3. Кутшӧм минеральнӧй удобрениеяс ті тӧданныд?
Кутшӧм питательнӧй совъяс эмӧсь сійӧ удобрениеясас?
4. Кутшӧм удобрениеяс лоӧны ньӧжйӧ действуйтысьясӧн да кутшӧмъяс — ӧдйӧ действуйтысьясӧн?
Кор применяйтӧны ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ?
5. Кыдзи разнӧйпӧлӧс удобрениеяс действуйтӧны быдмӧгъяс развивайтчӧм вылӧ?
Кутшӧм периодъясӧ сюйӧны азотнӧй да фосфорно-калийнӧй удобрениеяс?
6. Кыдзи разнӧйпӧлӧс удобрениеяс влияйтӧны быдмӧгъяс тӧвйӧм вылӧ?
Задание.
Котыртӧй школабердса участоклы местнӧй удобрениеяс дасьтӧм.
Лэбач куйӧд чукӧртӧй пу ящикӧ.
Куйӧдсӧ тупкӧй небыд муӧн, медым эз улетучивайтчы сэтысь выделяйтчысь газ — аммиак.
Пач пӧим чукӧртӧй мӧд ящикӧ.
Кыкнансикас удобрениесӧ видзӧй кос местаын, вевт улын, медым зэр ва либӧ лым ва эз мыськы сэтысь питательнӧй веществояссӧ.
V. КОР.
ОРГАНИЧЕСКӦЙ ВЕЩЕСТВО АРТМӦМ.
Мыйӧн сӧмын почва веркӧсӧ мыччысьӧм петасъяс, кодъясӧс югдӧдӧ шонді, вежӧдасны, быдмӧг олӧмын лоӧ ыджыд вежсьӧм.
Сэтчӧдз быдмӧгыс питайтчис дась органическӧй веществоӧн, коді вӧлі кӧйдысас.
Ӧні, кор быдмӧгыс лои веж, сійӧ ачыс заводитӧ артмӧдны сылы колана органическӧй вещество.
И органӧн, кӧні артмӧ органическӧй веществоыс, лоӧ веж кор.
Кор да сылӧн строение.
Черешковӧй да сидячӧй коръяс.
Зэв уна быдмӧгъяслӧн, кыдзи подсолнечниклӧн, гречихалӧн, коръясыс имеитӧны листӧвӧй пластинка да черешок, код отсӧгӧн найӧ йитчӧны за дінӧ.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн, например, шабділӧн, маклӧн, коръясыс черешоксӧ оз имеитны да за дінӧ йитчӧны листӧвӧй пластинка улыс юкӧннас.
Черешковӧйясысь торъялӧмӧн татшӧм коръясыс шусьӧны сидячӧйясӧн.
Коръяслӧн жилкование.
Листӧвӧй пластинкаын эмӧсь жилкаяс.
Сы серти, кыдзи расположитчӧмаӧсь тайӧ жилкаясыc, различайтӧны корлысь ӧтинога либӧ мӧднога жилкование (19-ӧд рис.).
Жилкаясыс кӧ куйлӧны мыйтакӧ параллельнӧя, кыдзи шобді корйын, то сэтшӧм жилкованиеыс шусьӧ параллельнӧйӧн.
Ландыш корйын жилкаясыс куйлӧны дугаясӧн; татшӧм жилкованиеыс шусьӧ дугӧвӧйӧн.
Параллельнӧй да дугӧвӧй жилкование овлӧ однодольнӧй быдмӧгъяслӧн.
Унджык двудольнӧй быдмӧгъяслӧн жилкаясыс векджык ёна вожавлӧны, йитчӧны мӧда-мӧдныскӧд да артмӧдӧны сук сеть.
Татшӧм жилкованиеыс шусьӧ сетчатӧйӧн.
Прӧстӧй да сложнӧй коръяс.
Коръяс, кодъяслӧн эм сӧмын ӧти листӧвӧй пластинка, шусьӧны прӧстӧйясӧн.
Найӧ зэв унапӧлӧсӧсь.
Листӧвӧй пластинка форма серти различайтӧны игольчатӧй, линейнӧй, ланцетовиднӧй, яйцевиднӧй, сердцевиднӧй, стреловиднӧй да с. в. коръяс (20-ӧд рис.).
Но кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн, кыдзи озлӧн, ӧмидзлӧн, анькытшлӧн, конскӧй каштанлӧн, коръясас некымын листӧвӧй пластинка (посньыдик кор).
Татшӧм коръясыс шусьӧны сложнӧйясӧн.
Найӧ сідзжӧ зэв унапӧлӧсӧсь (21-ӧд рис.).
Кӧть разнӧйсикас быдмӧгъяслӧн коръясыс зэв унапӧлӧсӧсь, но унджыкыслы характернӧ сійӧ, мый найӧ плоскӧйӧсь да налӧн поверхностьыс ёна развитчӧма.
Татшӧм строение вӧснаыс коръясыс ёнджыка соприкасайтчӧны воздухкӧд, на вылӧ унджык усьӧ шонді югӧрыс.
Листорасположение.
Зэв уна быдмӧгъяслӧн, кыдзи нинпулӧн, дублӧн, кыдз пулӧн, орешниклӧн, льӧм пулӧн да мукӧдъяслӧн, коръясыс за вылас располагайтчӧны ӧчередьӧн, ӧта-мӧд бӧрысь; татшӧм листорасположениеыс шусьӧ ӧчереднӧйӧн.
Уна быдмӧгъяслӧн, кыдзи, например, клёнлӧн, сиреньлӧн, бузиналӧн, коръясыс за вылас располагайтчӧны гозйӧн-гозйӧн, ӧта-мӧдыслы воча; татшӧм листорасположениеыс шусьӧ супротивнӧйӧн.
Медбӧрын, кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн, например миянлы тӧдса нин вороний глазлӧн, за гӧгӧрыс ӧтлаын располагайтчӧны некымын кор да артмӧдӧны мутовка (мутӧй); татшӧм листорасположениеыс шусьӧ мутовчатӧйӧн.
Кӧть за вылас ӧти коръяс располагайтчӧны вылынджык, мӧдъяс улынджык, найӧ омӧля сайӧдӧны ӧта-мӧднысӧ, сы вӧсна мый вылысса коръясыс векджык куйлӧны улысса коръяс костъясас.
Тайӧс кокни казявны, видзӧдны кӧ йӧла турунлысь либӧ подорожниклысь коръяссӧ.
Тайӧс позьӧ наблюдайтны, видзӧдны кӧ вылісяньыс, например, глухӧй петшӧр вылӧ либӧ паськыд коръяса кутшӧмкӧ мӧд туруна быдмӧг вылӧ.
Тайӧс жӧ позьӧ аддзыны уна кустарникъяс да пуяс (вяз, нин пу да мукӧд) веткаяс вылын, кӧні коръясыс векджык ӧшалӧны сідз, мый ӧта-мӧдсӧ оз сайӧдны (22-ӧд рис.).
Тадзи ӧшалігӧн коръяссӧ бурджыка югдӧдӧ шонді.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн характеризуйтчӧны черешковӧй да сидячӧй коръяс?
2. Тіянлы тӧдса кутшӧм быдмӧгъяслӧн эмӧсь черешковӧй коръяс?
Кутшӧмъяслӧн — сидячӧй коръяс?
3. Кутшӧм жилкование овлӧ разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн?
Объяснитӧй 19-ӧд рисунок серти.
4. Мыйӧн характеризуйтчӧны прӧстӧй да сложнӧй коръяс?
Объяснитӧй 20-ӧд да 21-ӧд рисунокъяс серти.
5. Кутшӧм листорасположение овлӧ разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн?
Объяснитӧй примеръяс вылын.
Заданиеяс.
Видлалӧй коръяссӧ комнатнӧй быдмӧгъяслысь, кодъяс эмӧсь школаын да гортаныд.
1. Кутшӧм быдмӧгъяс имеитӧны черешковӧй коръяс да кутшӧмъяс — черешоктӧм, сидячӧй коръяс?
2. Кутшӧм быдмӧг коръясын жилкаясыслӧн расположениеыс параллельнӧй? дугӧвӧй? сетчатӧй?
3. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн коръясыс прӧстӧйӧсь да кутшӧмъяслӧн сложнӧйӧсь?
4. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн коръясыс расположитчӧмаӧсь ӧткӧн-ӧткӧн да кутшӧмъяслӧн гозйӧн-гозйӧн, супротивнӧя?
Корсьӧй быдмӧгъяс, кодъяслӧн коръясыс располагайтчӧны мутовка артмӧдӧмӧн.
5. Ті кӧ аддзанныд пеларгония, то видзӧдлӧй, кыдзи сылӧн коръясыс располагайтчӧны югыд водзын.
Корлӧн пытшкӧсса строение.
Медым тӧдмасьны корлӧн пытшкӧсса, клеточнӧй, строениеӧн, микроскоп пыр видзӧдлам корлысь пӧперега вӧсньыдик срез (23-ӧд рис.).
Вылісяньыс корйыс вевттьысьӧма кожицаӧн.
Сійӧ состоитӧ ӧта-мӧд дінын топыда куйлысь рӧмтӧм да прозрачнӧй клеткаясысь; клеткаясыслӧн ортсыладор стенкаясыс кызджыкӧсь.
Кожицаыс видзӧ корлысь мякотьсӧ косьмӧмысь.
Кожицаыс прозрачнӧй, сы вӧсна кор мякотьӧ югыдыс пырӧ свободнӧя.
Корлӧн мякотьыс состоитӧ некымын рад клеткаысь.
Вылысса клеткаясыс рӧвнӧй столбикъяс кодьӧсь.
Улысса клеткаясыс гӧгрӧсджыкӧсь да ӧта-мӧдныскӧд абу топыда йитчӧмаӧсь; на костын эмӧсь клеткаяскостса пространствояс, либӧ межклетникъяс.
Кор мякотьлӧн став клеткаясыс протоплазмаас имеитӧны гӧгрӧскодь хлорофиллӧвӧй зернояс, кӧні содержитчӧ веж вещество — хлорофилл.
Хлорофиллысь зависитӧ коръяслӧн веж рӧмыс.
Характернӧ, мый быдмӧгын хлорофилл артмӧ сӧмын югыд вылын.
Сы вӧсна сӧмын югыд вылын быдтігӧн быдмӧгъяслӧн вежӧдӧны коръясыс.
Пемыдінын быдтігӧн сылӧн коръясыс лоӧны кельыдвижӧсь, хлорофиллтӧмӧсь.
Улісяньыс корйыс сідзжӧ вевттьысьӧма кожицаӧн.
Корлӧн кожицаас куйлӧны особӧй парнӧй клеткаяс, кодъяс костын эм щель.
Тайӧ клеткаясыс артмӧдӧны сідз шусяна устьице (24-ӧд рис.).
Устьицеыс корйын зэв уна.
Унджык быдмӧгъясыслӧн устьицеясыс овлӧны восьсаӧсь сӧмын лунын, югыд дырйи.
Вой кежлас найӧ тупкысьӧны.
Восьса устьицеяс пыр углекислӧй газа воздух пырӧ корйӧ да межклетникъясӧд воӧ мякотьса веж клеткаяс дінӧ.
Корлӧн пӧперега срез вылын сідзжӧ тыдалӧ вундӧм жилка.
Сэні эмӧсь видсӧ вежӧм кузь клеткаяс — сіяс да сосудъяс.
Сіясыс корйыслы сетӧны ёнлун, а сосудъяс кузя корйӧ локтӧ ва да сы пытшкын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм пытшкӧсса, клеточнӧй, строениеыс корлӧн?
Объяснитӧй 23-ӧд рисунок серти.
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс кор кожицалӧн?
3. Мыйысь состоитӧ корлӧн мякотьыс?
4. Мый сэтшӧм хлорофилл?
Кӧні сійӧ находитчӧ?
5. Мый сэтшӧм устьице?
Объяснитӧй 24-ӧд рисунок серти.
6. Мый эм корлӧн жилкаын?
Задание.
Кутшӧм условиеясын быдмӧгъяс вежӧдӧны?
Почва тыра кык гырничӧ быдӧ кӧдзӧй зӧрлысь 60–80 кӧйдыс, а мӧд кыкӧ — анькытшлысь 15–20 кӧйдыс.
Быд кык гырнич пиысь ӧтисӧ пуктӧй югыдінӧ, а мӧдсӧ пемыдінӧ.
Гырничьяссьыс почвасӧ киськалӧй.
Наблюдайтӧй, кутшӧмӧсь лоасны быдмӧгъясыс югыдінын да пемыдінын.
Кутшӧм условиеясын быдмӧгын артмӧ веж вещество — хлорофилл?
Югыдінӧ пуктӧй пемыдінын быдтӧм быдмӧгъяс.
Мый накӧд лоас недыр мысти?
Югыдінын веж быдмӧгӧн углекислӧй газ босьтӧм да кислород выделяйтӧм.
Веж быдмӧгъяс югыдінын босьтӧны углекислӧй газ да выделяйтӧны кислород.
Тайӧс позьӧ наблюдайтны татшӧм опытъяс вылын.
Мувывса быдмӧгкӧд опыт.
Стекляннӧй банкаӧ пуктӧны кутшӧмкӧ комнатнӧй быдмӧглысь, например примулалысь, сомын на нетшыштӧм веж коръяс, а сэсся банкасӧ тыртӧны бӧр лолыштӧм воздухӧн.
Тайӧ воздухас 4,5% гӧгӧр углекислӧй газ, а та вӧсна банкаас лэдзӧм биа сартас пыр жӧ кусӧ.
Банкасӧ топыда тупкӧны пробкаӧн да пуктӧны югыдінӧ — шонді водзӧ либӧ электрическӧй би водзӧ.
Кымынкӧ час мысти позьӧ наблюдайтны, мый банкаас лэдзӧм биа сартас оз нин кус, кыдзи водзынсӧ, а ломтысьӧ.
Тӧдӧмысь, коръяса банкаас воздухыс югыдінас вежсис.
Сэні углекислӧй газыс лои этшаджык, а кислородыс унджык.
Опытысь тыдалӧ, мый веж коръяс югыдінын босьтӧны углекислӧй газ да выделяйтӧны кислород.
Мӧд сэтшӧм жӧ воздух тыра да веж коръяса банка кӧ сы дыра жӧ видзны не югыдінын, а пемыдінын, сэк тыдовтчас, мый сэтчӧ лэдзӧм биа сартас воддзамоз кусӧ.
Тайӧ контрольнӧй опытыс петкӧдлӧ, мый веж коръяс углекислӧй газсӧ босьтӧны сӧмын югыдінын; пемыдінын тайӧ оз ло.
Васа быдмӧгкӧд опыт.
Комнатнӧй температураа свежӧй ва тыра стекляннӧй банкаӧ воронка пытшкын сюйӧны васа быдмӧг элодеялысь вундалӧм веткаяс.
Воронка помас сюйӧны пробирка, кодӧс тыртӧма сэтшӧм жӧ ваӧн.
Мыйӧн сӧмын тайӧ банкаса быдмӧгсӧ лоӧ петкӧдӧма югыдінӧ, ветка вундӧминъясысь кутасны выделяйтчыны кутшӧмкӧ газлӧн больяс; найӧ кыпӧдчӧны ва пырыс да чукӧрмӧны пробиркаас (25-ӧд рис.).
Кор пробиркаас тырмымӧн чукӧрмас газыс, сійӧс кыскӧны васьыс да сэні находитчысь газ пытшкас лэдзӧны ӧгыра сартас.
Сартасыс ӧзъяс.
Опытыс петкӧдлӧ, мый веж быдмӧгъяс югыдінын выделяйтӧны кислород.
Васа быдмӧг тыра сэтшӧм жӧ банка кӧ видзны не югыдінын, а пемыдінын, сэк кислородыс оз кут выделяйтчыны.
Сідзкӧ, быдмӧгъяс кислородсӧ выделяйтӧны сӧмын югыдінын.
Быдмӧгъяс оз кутны выделяйтны кислородсӧ и сэки, найӧс кӧ пуктыны пузьӧдӧм ва тыра банкаӧ, кӧть эськӧ найӧ и югыдінынӧсь.
Тайӧ объясняйтчӧ сійӧн, мый пузьӧдӧм ваын углекислӧй газыс абу: воздухлӧн мукӧд газъяскӧд тшӧтш сійӧ выделитчис васӧ пузьӧдігӧн.
Тайӧ содтӧд опытыс петкӧдлӧ, мый веж быдмӧгъяс югыдінын выделяйтӧны кислородсӧ сӧмын сэки, кор найӧ босьтӧны углекислӧй газ.
Мувывса быдмӧгъяс углекислӧй газсӧ босьтӧны атмосфернӧй воздухысь.
Быдмӧгъясас сійӧ пырӧ устьицеяс пыр, кодъяс эмӧсь кор улысладорбокас, а кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн и кор вылысладорбокас.
Атмосфернӧй воздухысь углекислӧй газсӧ босьтӧны и плавайтысь коръяса васа быдмӧгъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, еджыд да виж кувшинка, кодъяслӧн гырысь коръясыс тшӧкыда тупкӧны миян прудъясын валысь веркӧссӧ.
Тайӧ быдмӧгъясас углекислӧй газыс сідзжӧ пырӧ устьицеяс пыр.
Но устьицеясыс тані куйлӧны корлӧн сӧмын вылысладорбокас, кодӧн сійӧ соприкасайтчӧ атмосфернӧй воздухкӧд.
Дзик мӧднога делӧыс сэтшӧм васа быдмӧгъяслӧн, кодъяслӧн коръясыс ва пытшкас, например, элодеялӧн либӧ роголистниклӧн, кодъяс сідзжӧ быдмӧны миян прудъясын.
Углекислӧй газсӧ найӧ босьтӧны ваын растворитчӧм воздухысь.
Сы вӧсна мый тайӧ быдмӧгъясыслӧн устьицеясыс абуӧсь, то углекислӧй газыс на пытшкӧ пырӧ наӧн кыскан вакӧд ӧтлаын.
Сідзкӧ, кӧть кутшӧм средаын эз ов веж быдмӧг, сійӧ босьтӧ тайӧ средасьыс углекислӧй газ.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ петкӧдлыны, мый мувывса веж быдмӧгъяс югыдінын босьтӧны углекислӧй газ да выделяйтӧны кислород?
2. Кыдзи позьӧ петкӧдлыны, мый мувывса веж быдмӧгъяс босьтӧны углекислӧй газ да выделяйтӧны кислород сӧмын югыдінын?
3. Кыдзи позьӧ петкӧдлыны, мый васа веж быдмӧгъяс югыдінын выделяйтӧны кислород?
Объяснитӧй 25-ӧд рисунок серти.
4. Кыдзи позьӧ петкӧдлыны, мый васа веж быдмӧгъяс выделяйтӧны кислородсӧ сӧмын сэки, кор найӧ босьтӧны углекислӧй газ?
5. Кытысь да кыдзи босьтӧны углекислӧй газсӧ мувывса да васа быдмӧгъяс?
Заданиеяс.
1. Комнатнӧй температураа ва тыра пробиркаӧ вундӧминнас вывлань сюйӧй элодеялысь веж веточка.
Матыстӧй сійӧс ӧзйысь электрическӧй лампочка дінӧ.
Кымынкӧ минута мысти за вундӧминсьыс кутасны выделяйтчыны газлӧн посни больяс.
Тайӧ кислород (26-ӧд рис.).
Элодея веткаа пробирка водзын кутыштӧй книга либӧ тетрадь.
Мый лоас веткаыскӧд югыдсьыс сійӧс сайӧдігӧн?
Бӧр югдӧдӧй сійӧс.
Сідзкӧ: кутшӧм условиеяс дырйи элодеялӧн веткаыс выделяйтӧ кислород?
2. Тулыснас наблюдайтӧй, кыдзи элодея выделяйтӧ кислородсӧ аквариумын, кодӧс пуктӧма шонді водзӧ.
Быдмӧгӧн органическӧй вещество артмӧдӧм.
Коръясӧн босьтан углекислӧй газысь да вужъясӧн босьтан ваысь веж быдмӧгын югыдінын артмӧ органическӧй вещество.
Веж быдмӧгъяс олӧмын тайӧ замечательнӧй явлениенас позьӧ тӧдмасьны татшӧм опытъяс вылын.
Опыт вылӧ индӧм комнатнӧй быдмӧг, например примула, кымынкӧ лун водзвыв видзӧны пемыдінын, а сэсся кутшӧмкӧ ногӧн быдмӧг корйыслысь юкӧнсӧ тупкӧны да пуктӧны быдмӧгсӧ югыдінӧ — шонді водзӧ либӧ электрическӧй би водзӧ.
Кымынкӧ час мысти корсӧ вундӧны да обрабатывайтӧны пуан спиртын.
Коръяс содержитчысь хлорофиллыс спиртын растворяйтчӧ, и корйыс лоӧ рӧмтӧм.
Рӧмтӧм корсӧ ваӧн мыськӧм бӧрын паськӧдӧны блюдйӧ либӧ тарелкаӧ да киськалӧны иодлӧн слабӧй растворӧн.
Иодыс миянлы восьтӧ интереснӧй картина (27-ӧд рис.).
Иод действуйтӧмысь корйыслӧн сійӧ юкӧныс, коді вӧлі югыдінын, лоӧ пемыдлӧз рӧма: сэні эм крахмал.
А корйыслӧн сійӧ юкӧныс, коді вӧлі пемыдінын, иоднас краситчӧ виж рӧмӧн: крахмалыс сэні абу.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый веж быдмӧгын югыдінын артмӧ крахмал.
Дзик мӧд результат лоӧ, сэтшӧм жӧ быдмӧг кӧ пуктыны югыдінӧ, но кутны углекислӧй газтӧм воздухын.
Та могысь быдмӧгкӧд орччӧн пуктӧны известкаа ва да вевттьӧны быдмӧгсӧ ыджыд стекляннӧй колпакӧн: известкаа прозрачнӧй ваыс воздухсьыс поглощайтӧ углекислӧй газ.
Вӧлӧмкӧ, воздухын, кӧні абу углекислӧй газ, быдмӧгыс и югыдінын крахмалсӧ оз артмӧд.
Сідзкӧ, веж быдмӧгын югыдінын крахмал артмӧ сӧмын сэки, сійӧ кӧ босьтӧ углекислӧй газ.
Быдмӧгӧн крахмал артмӧдӧм могысь колӧ углекислӧй газ.
Быдмӧгӧн крахмал артмӧдӧм могысь сідзжӧ колӧ и ва.
Сідз, веж быдмӧгын югыдінын крахмал артмӧ углекислӧй газысь да ваысь.
Мӧд кывъясӧн: ва, углекислӧй газ да шонді югыд — веж быдмӧгӧн крахмал артмӧдӧм вылӧ колана условиеяс.
Кыдзи ми тӧдам нин, васӧ быдмӧг босьтӧ вужъяснас почваысь.
Ваыс кӧ оз тырмы, ми вермам быдмӧгсӧ киськавны.
Углекислӧй газсӧ быдмӧг босьтӧ коръяснас воздухысь.
Воздухын углекислӧй газыс зэв этша — 0,03%.
Но, вӧлӧмкӧ, и сійӧс быдмӧглы позьӧ сетны содтӧд, почваас кӧ сюйны куйӧд.
Куйӧд сісьмигӧн выделяйтчысь углекислӧй газыс озырмӧдӧ быдмӧгъяс гӧгӧрысь воздухсӧ, и быдмӧгъяс используйтӧны сійӧс крахмал артмӧдӧм вылӧ.
Углекислӧй газ выделяйтчӧ и уна вося турун колясъяс сісьмигӧн, кодъясӧс почваас сюйӧны гӧрӧмӧн.
Тайӧ ставыс содтӧ урожайсӧ.
Шонді югыд колӧ веж быдмӧгъяслы кыдзи хлорофилл артмӧдӧм вылӧ, сідзи и крахмал артмӧдӧм вылӧ.
Веж быдмӧгӧс кӧ пуктыны пемыдінӧ, сійӧ ӧдйӧ кулас.
Веж быдмӧгъяс — Шонділӧн челядь.
Коръясын артман крахмал регыд пӧрӧ сакарӧ, коді сэсся мунӧ жиръяс, белокъяс да быдмӧглӧн мукӧд органическӧй веществояс артмӧдӧм вылӧ.
Быдмӧгӧн артмӧдӧм веществоясысь стрӧитсьӧ сылӧн став телӧыс, сылӧн став быдмысь органъясыс.
Тайӧ жӧ веществоясысь стрӧитсьӧны и кӧйдысъяс, кодъясысь быдмӧны выль быдмӧгъяс.
Сідзкӧ, быдмӧг асьсӧ стрӧитӧ сійӧ веществоясысь, кодъясӧс сійӧ усваивайтӧ ас гӧгӧрса средасьыс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ докажитны, мый веж быдмӧгын югыдінын артмӧ крахмал?
2. Кыдзи позьӧ докажитны, мый крахмал артмӧдӧм вылӧ веж быдмӧгъяслы колӧ югыд?
3. Кыдзи позьӧ докажитны, мый крахмал артмӧдӧм вылӧ веж быдмӧглы колӧ углекислӧй газ?
4. Кутшӧм веществоясысь веж быдмӧгын югыдінын артмӧ крахмал?
Кыдзи позьӧ сетны быдмӧглы тайӧ веществояссӧ?
5. Мыйысь артмӧны быдмӧгын став мукӧд органическӧй веществоясыс?
6. Мыйысь быдмӧг стрӧитӧ ассьыс телӧсӧ, а сідзжӧ ассьыс кӧйдысъяссӧ?
Задание.
Медым бурджыка тӧдмавны, кыдзи веж быдмӧгъяслы колӧ югыд, тулыснас либӧ гожӧмнас вӧчӧй татшӧм опыт.
Почва тыра куим гырничӧ кӧдзӧй быдӧ 10 кӧйдыс гречихалысь либӧ кутшӧмкӧ мӧд быдмӧглысь — шабділысь, редислысь да с. в.
Кор мыччысясны да вежӧдасны петасъясыс, быд гырничӧ кольӧй 5 быдмӧгӧн, мукӧдсӧ нетшкӧй.
Первой гырничса быдмӧгъяссӧ кольӧй югыдінӧ, мӧд гырничса быдмӧгъяссӧ 5 лун видзӧй пемыдінын, а коймӧд гырничса быдмӧгъяссӧ пемыдінын видзӧй 10 лун.
Та бӧрын найӧс бара пуктӧй югыдінӧ.
Наблюдайтӧй, кыдзи переноситӧны том быдмӧгъяс пемыдсӧ.
Ставыс-ӧ на пиысь справитчисны пемыдінас олӧм бӧрын?
Объяснитӧй, мыйла кулӧны веж быдмӧгъяс пемыдінын дыр олӧм бӧрын.
Природаын веж быдмӧгъяслӧн тӧдчанлун.
Мыйӧн сӧмын петас горизонт весьтӧ шонді да югдӧдас аслас югӧръясӧн вӧръяс, видзьяс, муяс, заводитчӧ веж быдмӧгъясын органическӧй вещество артмӧмлӧн величественнӧй процесс.
Тайӧ процессыс мунас сэтчӧдз, кытчӧдз югдӧдас шонді, да дугдас, кор шондіыс бердас горизонт сайӧ.
Углекислӧй газысь да ваысь органическӧй вещество артмӧдӧм — сӧмын веж быдмӧгъяслӧн свойство.
Му вылын олысь став ловъя существояс пиысь тайӧ свойствоыс эм сӧмын веж быдмӧгъяслӧн.
Та вӧсна налӧн татшӧм ыджыд тӧдчанлуныс природаын.
Веж быдмӧгъясӧн углекислӧй газ босьтӧмлӧн да кислород выделяйтӧмлӧн тӧдчанлун.
Воздухын, кытысь веж быдмӧгъяс босьтӧны углекислӧй газ, сійӧ ставыс сӧмын 0,03%.
Но природаын атмосфераӧ век локтӧ углекислӧй газ.
Сутки чӧжӧн бӧр лолыштӧм воздухкӧд тшӧтш морт выделяйтӧ 500 л углекислӧй газ.
Му шар вылын олӧ кык миллиардысь унджык морт.
Кутшӧм уна углекислӧй газ выделяйтӧны йӧз асланыс лолалігӧн!
А ӧд лолалӧны и животнӧйяс, лолалӧны и быдмӧгъяс.
И ставныс найӧ лолаліганыс выделяйтӧны углекислӧй газ.
Углекислӧй газ — став ловъяыслӧн спутник.
Не сӧмын организмъяс олігӧн, но и кулӧм бӧраныс артмӧ углекислӧй газ.
Мукӧд газъяскӧд тшӧтш сійӧ выделяйтчӧ атмосфераӧ йӧзлӧн, животнӧйяслӧн, быдмӧгъяслӧн шойяс сісьмигӧн.
Му вылын быд во сотсьӧ вывті уна ломтас — изшом, нефть, торф, пес.
Та дырйи атмосфераӧ локтӧ вывті уна углекислӧй газ.
Атмосфераӧ углекислӧй газ локтӧ и вулканъяс извергайтчигӧн, кодъяс овлӧны кадысь кадӧ.
Атмосфераӧ кӧ дугдывтӧг локтӧ татшӧм уна углекислӧй газ, то юавсьӧ: оз-ӧ сійӧ чукӧрмы воздухас век унджык и унджык?
Тайӧ кӧ тадзи, то водзӧ юавсьӧ: оз-ӧ ло коркӧ сідз, мый углекислӧй газыс воздухас чукӧрмас сы мында, мый весиг кутас грӧзитны Му вылын став олысьяслы?
Кӧть эськӧ атмосфераӧ дугдывтӧг локтӧ уна углекислӧй газ, но воздухас сійӧ ньӧти оз чукӧрмы.
Чукӧрмынысӧ оз лэдзны веж быдмӧгъяс.
Углекислӧй газ босьтӧмӧн да кислород выделяйтӧмӧн веж быдмӧгъяс «исправляйтӧны атмосфернӧй воздухсӧ да вӧчӧны сійӧс олӧм вылӧ туянаӧн.
Веж быдмӧгъясӧн органическӧй вещество артмӧдӧмлӧн тӧдчанлун.
Органическӧй веществосӧ Му вылын артмӧдӧны сӧмын веж быдмӧгъяс.
Сӧмын найӧ артмӧдӧны органическӧй веществосӧ минеральнӧй веществоясысь — углекислӧй газысь да ваысь.
А животнӧйяс сӧмын потребляйтӧны органическӧй веществояссӧ, кодъясӧс артмӧдӧны веж быдмӧгъяс.
Быдмӧг сёйысь животнӧйяс, кыдзи кӧч, органическӧй веществояссӧ получайтӧны быдмӧга сёянысь.
А плотояднӧй животнӧйяс, кыдзи кӧчӧс сёйысь кӧин, органическӧй веществояссӧ получайтӧны животнӧй кӧрымкӧд тшӧтш.
И сы вӧсна мый плотояднӧй животнӧйяс олӧны быдмӧг сёйысьяс тшӧт весьтӧ, то, вӧлӧмкӧ, и найӧ олӧны быдмӧгъяс тшӧт весьтӧ.
Сідзкӧ, став животнӧйяс олӧны сійӧ органическӧй веществояс тшӧт весьтӧ, кодъясӧс артмӧдӧны быдмӧгъяс.
Сідзкӧ, веж быдмӧгъяс лоӧны животнӧйяс олӧм вылӧ условиеӧн.
Веж быдмӧгъястӧг природаын животнӧйяс эз вермыны эськӧ существуйтны.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм исключительнӧй свойство эм веж быдмӧгъяслӧн?
2. Кытысянь атмосфернӧй воздухӧ дугдывтӧг воӧ углекислӧй газ?
3. Мыйла атмосфернӧй воздухын оз чукӧрмы углекислӧй газ?
4. Кытысь разнӧйпӧлӧс животнӧйяс босьтӧны налы олӧм вылӧ колана органическӧй веществояссӧ?
Народнӧй овмӧсын веж быдмӧгъяслӧн тӧдчанлун.
Веж быдмӧгъяслӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс и мортлы.
Медвойдӧр тайӧ тыдалӧ сыысь, мый миян унджык сёяныс быдмӧга прӧдуктаясысь — няньысь, шыдӧсысь, овощиысь, фруктъясысь да с. в.
Но и животнӧй прӧдуктаяс (яй, гос, йӧв) сёйигӧн ми потребляйтам органическӧй веществояс, кодъясӧс первойсӧ артмӧдісны веж быдмӧгъяс.
Ӧд и мӧскӧс, и ыжӧс, и порсьӧс, кодъяслысь яйсӧ ми сёям, вердӧма быдмӧга кӧрымӧн.
Веж быдмӧгъяс — источник став органическӧй веществояслӧн, кодъяс колӧны миянлы существуйтӧм вылӧ.
Вот мый вӧсна татшӧм ыджыд тӧдчанлуныс веж быдмӧгъяслӧн миян народнӧй овмӧсын.
Быдмӧгъяс вӧдитӧмлӧн тӧдчанлун.
Веж быдмӧгъяс, кодъясӧс ми быдтам муяс вылын, град йӧръясын, садъясын, углекислӧй газысь да ваысь артмӧдӧны миянлы колана органическӧй веществояс — крахмал, сакар, а сэсся жиръяс, белокъяс да мукӧдъяс.
Таын и состоитӧ быдмӧгъяс вӧдитӧмлӧн тӧдчанлуныс.
Быдмӧгъяс вӧдитӧм — миян продовольственнӧй база.
Быдмӧгъяс миянлы сетӧны сійӧс, мый колӧ миян олӧм вылӧ, — мӧдногӧн кӧ сёян.
Миян медся главнӧй продовольственнӧй быдмӧгъяс — шобді, рудзӧг, просо, кукуруза, гречиха, анькытш да мукӧдъяс.
Быдмӧгъяс вӧдитӧм являйтчӧ скӧтвидзӧмлы кормӧвӧй базаӧн.
Та вӧсна сӧмын кормӧвӧй база лӧсьӧдӧмӧн позьӧ водзӧ развивайтны миянлысь скӧтвидзӧм.
Основнӧй кормӧвӧй быдмӧгъясӧн лоӧны зӧр да ид, кормӧвӧй свекла да турнепс да турунъяс — средньӧй да войвыв полосаын тимофеевка сора клевер, лунвыв полосаын — житняк сора люцерна.
Медбӧрын, быдмӧгъяс вӧдитӧм являйтчӧ сырьевӧй базаӧн промышленностьлӧн медся различнӧй отрасльяслы.
Быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны промышленностьлы сырьё, шусьӧны техническӧйясӧн.
Татшӧмӧсь, например, хлопчатник, шабді да мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны текстильнӧй промышленностьлы сі.
Татшӧмӧсь кок-сагыз да тау-сагыз, кодъяс сетӧны резинӧвӧй промышленностьлы каучук.
Техническӧй быдмӧгъясӧн лоӧны и сахарнӧй свекла, кодӧс быдтӧны сакар получитӧм могысь, да картупель, кодӧс перерабатывайтӧны крахмал, патока, спирт получитӧм могысь, да мукӧдъяс.
Урожай вӧсна тыш.
Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство миян народ водзӧ сувтӧдісны зэв ыджыд мог — дженьыд кадӧн странаын создайтны видзму овмӧсса прӧдуктаяслысь изобилие.
Миян колхознӧй крестьянство, коді босьтчис пӧртны олӧмӧ тайӧ могсӧ, нуӧдӧ мудзлытӧм тыш ыджыд да устойчивӧй урожайяс вӧсна.
Миян сӧветскӧй наука возглавляйтӧ тайӧ тышсӧ.
Сійӧ индалӧ туйяс, кыдзи шедӧдны ыджыд да устойчивӧй урожайяс.
Быдмӧгъяс олӧм йылысь миян передӧвӧй наукалӧн бать К. А. Тимирязев велӧдіс, мый, медым босьтны ыджыд урожай, медвойдӧр колӧ тӧдны, кутшӧм условиеяс колӧны культурнӧй быдмӧгъяслы.
Тайӧ являйтчӧ главнӧйӧн и академик В. Р. Вильямс учениеын.
«Быдмӧгӧс кӧ обеспечитны, — велӧдіс сійӧ, — олӧм вылӧ став колана условиеясӧн, то урожайсӧ нинӧмӧн оз позь ограничитны».
Тӧдмавны разнӧйсикас культурнӧй быдмӧгъяслысь олан условиеяс дінӧ требованиеяссӧ да удовлетворитны тайӧ требованиеяссӧ — тадзи велӧдіс и быдмӧгъясӧс великӧй преобразуйтысь И. В. Мичурин.
Тадзи велӧдӧ И. В. Мичуринлысь делӧсӧ водзӧ нуӧдысь — академик Т. Д. Лысенко.
Ми тӧдмасим нин сійӧ условиеясӧн, кодъяс колӧны веж быдмӧгъяс олӧм вылӧ.
Медвойдӧр — тайӧ ва да минеральнӧй совъяс, кодъясӧс быдмӧгъяс босьтӧны почваысь, а сэсся углекислӧй газ да кислород, кодъясӧс найӧ босьтӧны воздухысь.
Водзӧ — югыд да шоныд, кодъяс быдмӧгъясӧ воӧны Шондісянь.
Тайӧ условиеясыс колӧны став веж быдмӧгъяслы.
Но разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн эмӧсь асланыс особенностьяс.
Ми паныдасьлім нин сійӧн, мый ӧти быдмӧгъяслы колӧ уна ва, мӧдъяслы — тӧдчымӧн этшаджык.
Ӧти быдмӧгъяслы колӧны уна азотнӧй совъяс, мӧдъяслы — унджык калийнӧйяс, коймӧдъяслы — унджык фосфорнӧйяс.
Ӧти быдмӧгъяс радейтӧны югыд, мӧдъяс — гожсай.
На пиысь ӧтияс холодостойкӧйяс, мӧдъяс, мӧдарӧ, шоныд требуйтысьяс.
Быдмӧгъяс вӧдитігӧн колӧ тӧдны да удовлетворяйтны вӧдитан быдмӧгъяслысь став потребностьяссӧ.
Татшӧм туйыс урожай вӧсна тышлӧн.
Царскӧй Россияын векся неурожайӧн да гӧльлунӧн мучитчӧм крестьянин аслас вынтӧмлун вӧсна шыӧдчыліс отсӧгла существуйттӧм ен дінӧ.
Му вылӧ воліс поп, лыддьыліс молитва, жеб быдмӧгъясӧс резліс «вежа» ваӧн.
Но и молебен бӧрын урожай эз артмыв.
Абу тадзи миян Сӧветскӧй Союзын.
Колхозъясӧ котыртчӧм крестьянство мыджсьӧ передӧвӧй наука вылӧ да мощнӧй машиннӧй техника вылӧ.
Колхознӧй сиктса медбур йӧз шедӧдӧны ыджыд да устойчивӧй урожайяс.
Великӧй рӧдиналӧн вернӧй пияныс да нывъясыс воодушевитчӧмаӧсь единӧй стремлениеӧн — ёнмӧдны сылысь мощсӧ, содтыны сылысь озырлунсӧ, лӧсьӧдны шуда да гажа олӧм.
На пиысь уналӧн морӧс выланыс дзирдалӧ Социалистическӧй Уджвывса Геройлӧн зӧлӧтӧй звезда.
Медся бур мастеръяс пиысь медбуръясыс босьтӧны сэтшӧм урожайяс, кодъяс йылысь весиг эз думайтлыны миян наукалӧн медся передӧвӧй йӧз.
Олӧмыс панйӧ думъяссӧ.
Сідз, 1942-ӧд воын Казахстанын Актюбинскӧй областьса «Курман» колхозын Чаганак Берсиев 6 гектар вылын быдтіс просо 175 ц-ӧн.
А 1943-ӧд воын 4 гектар вылысь сійӧ босьтіс нин прососӧ 201 ц-ӧн.
Некор, некутшӧм странаын, ни ӧти народлӧн некод эз получитлы зернолысь татшӧм ыджыд урожай.
И Чаганак Берсиев эз вӧв ӧтнас.
Сійӧ кыскис ас бӧрсяыс передӧвӧй йӧзӧс и мукӧд колхозъясысь.
На пиысь кодсюрӧ получитісны весиг ыджыдджык урожайяс.
Сідз, сійӧ жӧ 1943-ӧд воын колхозник Сокуров чукӧртіс просо 203 ц-ӧн, а Уксукбай Ашимбаев — 206 ц-ӧн гектар вылысь.
1944-ӧд воын урожай кузя великӧй мастер кулі.
Актюбинск карын сылы сувтӧдісны памятник, а рӧднӧй степын, кӧні сійӧ быдтіс мирӧвӧй рекорднӧй урожай, сылы вӧчисны мавзолей.
Уна культураяс кузя урожайяслӧн мирӧвӧй рекордъясыс ӧні принадлежитӧны Сӧветскӧй Союзлы.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс веж быдмӧгъяслӧн народнӧй овмӧсын?
2. Лыддьӧдлӧй тіянлы тӧдса продовольственнӧй, кормӧвӧй да техническӧй быдмӧгъяс.
3. Кутшӧм мог пуктӧма миян видзму овмӧс водзӧ?
4. Ыджыд урожай вӧсна тышын кутшӧм туйяс индӧны миян передӧвӧй учёнӧйяс?
5. Кутшӧм олан условиеяс колӧны быд культурнӧй быдмӧглы?
6. Мыйӧн знаменитӧй Чаганак Берсиев?
Великӧй русскӧй учёнӧй К. А. Тимирязев.
Великӧй русскӧй учёнӧй Климент Аркадьевич Тимирязев являйтчӧ быдмӧгъяс олӧм йылысь миянлысь отечественнӧй наука лӧсьӧдысьӧн.
Том дырйиыс на К. А. Тимирязев аслас специальностьӧн бӧрйис веж быдмӧг олӧм йылысь наука.
Ветымын во чӧж сійӧ изучайтіс хлорофилл, быдмӧгӧн углекислӧй газ потребляйтӧм, быдмӧгын органическӧй вещество артмӧм, быдмӧгъяс олӧмын югыдлысь роль да уна мукӧд вопросъяс.
Тайӧ уджъяс основа вылын К. А. Тимирязев создайтіс природаын веж быдмӧгъяс тӧдчанлун йылысь учение.
К. А. Тимирязевлысь научнӧй достижениеяссӧ чукӧртӧма сылӧн замечательнӧй книгаӧ «Шонді, олӧм да хлорофилл».
Найӧс тӧдӧ став учёнӧй мирыс.
Царизмлӧн шуштӧм кадӧ К. А. Тимирязев лэптіс передӧвӧй наука вӧсна тышлысь знамя.
И аслас олӧмлӧн медбӧръя лунъясӧдз сійӧ тышкасис наука вӧсна, коді служитӧ народлы, коді нуӧдӧ сійӧс водзӧ — бурджык олӧмӧ.
Наукалӧн да народлӧн союз — со мый гижӧма передӧвӧй наука знамя вылӧ.
Наука сы вылӧ и эм, медым отсавны му вӧдитысьлы быдтыны ыджыд урожай.
Сійӧ сы вылӧ и эм, медым отсавны му вӧдитысьлы быдтыны кык шеп сэні, кӧні ӧні быдмӧ ӧти.
Тадзи К. А. Тимирязев определяйтіс быдмӧгъяс олӧм йылысь наукалысь главнӧй могсӧ.
Миян збыль вердысьыс — абу му, а быдмӧг, — велӧдіс К. А. Тимирязев.
И та вӧсна сійӧ лыддис, мый му вӧдитысьлы медвойдӧр колӧны быдмӧгъяс йылысь тӧдӧмлунъяс.
Мый нӧ колӧ ыджыд урожай получитӧм могысь?
— юавліс К. А. Тимирязев.
И ӧтвечайтліс: ӧти-кӧ, колӧ тӧдны быдмӧгъяслысь потребностьяссӧ да, мӧд-кӧ, колӧ кужны найӧс удовлетворяйтны.
Но кыдзи тӧдмавны, мый колӧ быдмӧглы бура развивайтчӧм вылӧ?
— водзӧ юавліс К. А. Тимирязев.
И ӧтвечайтліс: таӧ велӧдасны лабораторияын да му вылын быдмӧгкӧд опытъяс.
Уна опыт сійӧ вӧчис и опытнӧй поле вылын, и научнӧй лабораторияын сы могысь, медым изучитны быдмӧгъяслысь потребностьяссӧ.
К. А. Тимирязев пуктіс основаяс урожай йылысь отечественнӧй наукалы.
Миян учёнӧй агрономъяс шуӧны сійӧс «агрономиялӧн батьӧн».
К. А. Тимирязев, мудзлытӧг зілис, медым быдлаын вӧлі котыртӧма опытнӧй станцияяс да опытнӧй полеяс, кӧні разрабатывайтсисны эськӧ урожай кыпӧдан способъяс.
Сійӧ зілис, медым сиктса быд школа дорын вӧлі опытнӧй участок, кӧні эськӧ велӧдчысьяс осваивайтісны урожай йылысь наука.
Сійӧ кӧсйис аддзыны народлысь быдмысь поколениеяссӧ природаӧн овладейтӧмӧ подготовленнӧйясӧн.
Но царскӧй Россияын К. А. Тимирязевлӧн зільӧмъясыс эз вермыны пӧрны олӧмӧ.
Найӧс олӧмӧ пӧртӧма сӧмын миянын, Сӧветскӧй Союзын.
К. А. Тимирязев, ыджыд мывкыда да чистӧй сӧвестя морт, ненавидитіс сійӧ общественнӧй неправдасӧ, код вылын кутчысис царизм.
Учёнӧй-революционер, сійӧ тышкасис олӧм переустроитӧм вӧсна.
И царскӧй правительство преследуйтіс сійӧс.
1892-ӧд воын профессор К. А. Тимирязевӧс вӧтлӧны Петровскӧй (ӧні Тимирязевскӧй) сельскохозяйственнӧй академияысь.
А 1911-ӧд воын сійӧ протестуйтӧ царскӧй правительстволӧн действиеяслы паныд да 125 профессоркӧд тшӧтш ачыс эновтӧ Московскӧй университет.
Крупнейшӧй передӧвӧй учёнӧй эз вермы аддзыны царскӧй Россияын уджалан места.
И кор лои Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция, К. А. Тимирязев, коді нэм чӧжыс служитіс наукалы да народлы, сувтіс сылӧн краснӧй знамя улӧ.
К. А. Тимирязев, вӧлі зэв нин пӧрысь, но сійӧ ставнас пырис уджӧ.
Рабочӧйяс бӧрйӧны сійӧс Московскӧй Сӧветӧ депутатӧн.
«Уджавны, уджавны и уджавны!»
— призывайтӧ быдӧнӧс могучӧй духа сӧветскӧй учёнӧй.
Великӧй Ленин вылӧ донъяліс К. А. Тимирязевӧс наукалы да народлы служитӧмысь.
Дзик кулӧм водзвылас К. А. Тимирязев получитіс В. И. Ленинсянь татшӧм письмӧ.
Дона Климентий Аркадьевич.!
Ыджыд аттьӧ Тіянлы Тіян книгаысь да бур кывъясысь.
Ме вӧлі вывті рад, кор лыдди буржуазиялы паныд да Сӧветскӧй власть вӧсна Тіянлысь замечаниеястӧ.
Топыда, топыда кутла Тіянлысь кинытӧ да став сьӧлӧмсянь желайта Тіянлы здоровье, здоровье и здоровье!
Тіян В. Ульянов (Ленин).
Кулігас К. А. Тимирязев чолӧм кывъясӧн шыасис Владимир Ильич Ленин да большевикъяслӧн Коммунистическӧй партия дінӧ.
«Большевикъяс, кодъяс олӧмӧ пӧртӧны ленинизм, уджалӧны народлы шуд вылӧ да вайӧдасны сійӧс шуда олӧмӧ», — татшӧмӧсь вӧліны кулӧмводзвывса кывъясыс Тимирязевлӧн — учёнӧйлӧн, коді прославитіс миянлысь наука да миянлысь великӧй народӧс.
Благодарнӧй сӧветскӧй народ сувтӧдіс аслас учёнӧй-революционерлы памятник.
Передӧвӧй наукалӧн победнӧй знамя улын, кодӧс царскӧй Россияын лэптіс К. А. Тимирязев, миянын, Сӧветскӧй Союзын, ӧні развивайтчӧ великӧй мичуринскӧй учение.
Вопросъяс.
1. Коді сэтшӧмыс миян великӧй соотечественник Климент Аркадьевич Тимирязев?
2. Быдмӧгъяс олӧм йылысь наукалысь кутшӧм вопросъяс разрабатывайтіс К. А. Тимирязев?
3. Урожай йылысь наукалысь кутшӧм вопросъяс разрабатывайтіс К. А. Тимирязев?
4. Кутшӧм условиеясын уджаліс К. А. Тимирязев царскӧй Россияын?
5. Кыдзи великӧй Ленин да сӧветскӧй народ донъялісны К. А. Тимирязевлысь заслугаяссӧ?
VI.
ЗА.
БЫДМӦГЫН ВЕЩЕСТВОЯСЛӦН ПЕРЕДВИГАЙТЧӦМ ДА ЧУКӦРМӦМ.
За — тайӧ орган, код отсӧгӧн быдмӧгыс югыд вылӧ петкӧдӧ коръяссӧ.
Таын медвойдӧр быдмӧгъяс олӧмын залӧн тӧдчанлуныс.
Но залӧн эм и мӧд тӧдчанлун.
Кыдзи ми тӧдам, васӧ да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяссӧ кыскӧ вуж.
Но ӧд и ва, и совъяс колӧны быдмӧглӧн и мукӧд органъяслы.
Водзӧ тӧдам, мый органическӧй веществояс артмӧны коръясын.
Но ӧд и тайӧ веществоясыс колӧны быдмӧгъяслӧн став органъяслы.
Сідзкӧ, быдмӧгын должен мунны веществояслӧн передвигайтчӧм: вужсянь — валӧн да минеральнӧй совъяслӧн, коръяссянь — органическӧй веществояслӧн.
И став тайӧ веществоясыс передвигайтчӧны заӧд.
Почкаысь побеглӧн развивайтчӧм.
За петкӧдӧ коръяссӧ югыд вылӧ.
И сы вӧсна мый коръясыс овлӧны сӧмын за вылас, то засӧ коръясыскӧд ӧтлаын шуӧны побегӧн.
Почкаысь побеглӧн развивайтчӧм.
Первойя, главнӧй побегыс, кыдзи ми тӧдам нин, развивайтчӧ зародышевӧй почкаысь кӧйдыс чужигӧн.
Побег вылӧ быдмӧны коръяс, а на дінын артмӧны почкаяс.
Туруна быдмӧгъяслӧн почкаясыс векджык овлӧны му пытшкын либӧ кулӧм коръяслӧн колясъяс пӧвстын.
Кустарникъяслысь да пуяслысь почкаяссӧ кокньыдджык аддзыны да видлавны.
Ортсысяньыс сійӧ вевттьысьӧма кожистӧй чешуйкаясӧн.
Тайӧ чешуйкаяссӧ торйӧдӧм бӧрын позьӧ аддзыны, мый на улын эм зачаточнӧй коръяса зачаточнӧй за; зачаточнӧй коръяс дінын куйлӧны зачаточнӧй почкаяс (28-ӧд рис.).
Сідзкӧ, почка — сійӧ зачаточнӧй побег.
Быд побег вылын эм верхушечнӧй почка, а сыысь улынджык куйлӧны боковӧй почкаяс.
Сы вӧсна мый почкаяс куйлӧны коръяс дорын, налӧн расположениеыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и коръяслӧн.
Тополь веткаяс вылын, например, найӧ куйлӧны ӧтикӧн-ӧтикӧн, ӧчередьӧн, а сирень либӧ бузина веткаяс вылын — гозйӧн-гозйӧн, супротивнӧ.
Быдмӧгъяслӧн почкаяс овлӧны кыксикасӧсь — листӧвӧйяс да цветочнӧйяс.
Та вӧсна и наысь развивайтчысь побегъясыс шусьӧны листоноснӧйясӧн да цветоноснӧйясӧн.
Тайӧс кокни наблюдайтны тулысын миян пуяслӧн да кустарникъяслӧн кор потігӧн.
Залӧн быдмӧм да вожавлӧм.
Анькытшлӧн том быдмӧглысь кӧ вундыны за йывсӧ, сэк сылӧн судтаыс оз кут быдмыны.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый заыс, кыдзи и вуж, быдмӧ йывнас.
Татшӧм орӧдӧм йыла анькытшыслӧн ӧдйӧ заводитасны быдмыны почкаяс, кодъяс эмӧсь кольӧм коръяс дінас.
Тайӧ почкаяссьыс развивайтчӧны боковӧй побегъяс.
Быдмӧгыс вожавлӧ (29-ӧд рис.).
Дзик жӧ тадзи лоӧ и кустарникъяслӧн, и пуяслӧн.
Медым быдмӧгыс лои уна вожа, садъясын сэтӧрлӧн да крыжовниклӧн том кустъяслысь, а сідзжӧ степнӧй да лесостепнӧй полезащитнӧй полосаясын быдтан акацияяслысь да мукӧд кустарникъяслысь вундалӧны йывъяссӧ.
Уличаяс вылын, бульваръяс вылын, скверъясын быдмысь декоративнӧй пуяслӧн том веткаяслысь вундалӧны йывъяссӧ, медым пуясыс лоины уна вожаӧсь да артмӧдісны сукджык крона.
Интереснӧй явление овлӧ кутшӧмсюрӧ пуяслысь стволсӧ пилитӧм бӧрын.
Сідз, например, кыдзлӧн, клёнлӧн, бадьлӧн кольӧм мыр вылын кутасны быдмыны сідз шусяна «узьысь почкаяс».
Наысь мыччысясны побегъяс.
Тайӧс позьӧ наблюдайтны вӧрын, кытысь неважӧн пуяссӧ кералісны.
Вопросъяс.
1. Мыйысь развивайтчӧны главнӧй да боковӧй побегъяс?
2. Мый сэтшӧм почкаыс?
3. Кутшӧм строениеыс почкалӧн?
Объяснитӧй 28-ӧд рисунок серти.
4. Кутшӧм участокӧн быдмӧ за?
Кыдзи тайӧс позьӧ докажитны?
5. Мый колӧ вӧчны, медым кустарникъясыс да пуясыс лоины уна вожаӧсь?
6. Кыдзи мыръяссянь быдмӧны побегъяс?
Заданиеяс.
1. Видлалӧй сирень почкалысь ортсыса видсӧ да строениесӧ.
Торйӧдӧй сійӧс вевттьысь чешуяяссӧ.
Нетшкӧй сылысь коръяссӧ.
Эрдӧдӧй зачаточнӧй засӧ.
2. Видлалӧй бузина ветка вылысь почкаяссӧ.
Корсьӧй на пиысь кузьмӧс да гӧгрӧс почкаяс.
Видлалӧй строениесӧ ӧтиыслысь и мӧдыслысь.
Мыйӧн найӧ торъялӧны?
3. Видлалӧй, кыдзи расположитчӧмаӧсь почкаясыс разнӧйпӧлӧс кустарникъяслӧн да пуяслӧн, например, топольлӧн, бадьлӧн, сиреньлӧн, клёнлӧн да мукӧд быдмӧгъяслӧн.
Аддзӧй налысь верхушечнӧй да боковӧй почкаяссӧ.
4. Ва тыра банкаӧ пуктӧй разнӧйпӧлӧс кустарникъяслысь да пуяслысь, например, топольлысь, бадьлысь, сиреньлысь, бузиналысь, нин пулысь, дублысь да мукӧдлысь веткаяс.
Наблюдайтӧй, кыдзи польдчӧны почкаяс да наысь развивайтчӧны побегъяс.
Тіянӧн босьтӧм кустарникъяслӧн да пуяслӧн ставыслӧн-ӧ почкаясыс заводитісны быдмыны?
Кутшӧмсюрӧ породаяслӧн, кыдз, например, нин пулӧн, почкаясыс переживайтӧны покой период на.
5. Почва тыра гырничӧ кӧдзӧй анькытшлысь кымынкӧ кӧйдыс.
Кор почва вылӧ петӧм ростокъясыс лоӧны 5–6 см судтаӧсь, на пиысь некымынлысь вундӧй за йывсӧ.
Наблюдайтӧй, кутасны-ӧ водзӧ быдмыны вундӧм йыла заясыс.
Сідзкӧ: кутшӧм участокӧн быдмӧ заыс?
Наблюдайтӧй водзӧ, вожавлӧны-ӧ быдса да вундӧм заяс.
6. Гожӧмын корсьӧй вӧрысь разнӧйпӧлӧс пуяслысь мыръяс, кодъяссянь быдмӧны побегъяс.
Тӧдмалӧй, кутшӧм породаяслӧн мыръяссяньыс быдмӧны побегъяс.
Заяслӧн унасикаслун.
Кыдзи ми тӧдам нин, быдмӧгъяслӧн заясыс овлӧны деревянистӧйӧсь да травянистӧйӧсь.
Унджык быдмӧгъясыслӧн кыдзи деревянистӧй, сідзи и травянистӧй заясыс сулалӧны веськыда.
Татшӧм заа быдмӧгъяссӧ ми аддзам быдлаысь: и вӧрысь, и видз вылысь, и му вылысь.
Но сэні жӧ ми аддзам слаб заа быдмӧгъяс; налӧн заыс веськыда сулавны оз вермы.
Татшӧм быдмӧгъяслысь ми тшӧкыда аддзам разнӧйпӧлӧс приспособлениеяс, кодъяс отсӧгӧн слаб заыс век жӧ кыпӧдчӧ вывлань да петкӧдӧ коръяссӧ югыд вылӧ.
Гартчысь заяс.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн заыс гартчӧ кутшӧмкӧ мыджӧд гӧгӧр.
Татшӧм заыс шусьӧ гартчысь заӧн.
Гартчысь заа быдмӧгъясыс абу этша.
Сідз, муяс вылысь да град йӧръясысь ми тшӧкыда аддзывлам неыджыд быдмӧг — полевӧй вьюнок (30-ӧд рис.), кодлӧн заыс гартчӧ культурнӧй быдмӧгъяс за гӧгӧр.
Вьюноклӧн заыс ӧти быдмӧг вывсянь вуджӧ мӧдӧ да дзугӧ найӧс.
Вӧръясын паныдасьлысь таг аслас кузь сарӧга занас гартчӧ пуяс да кустарникъяс гӧгӧр.
Плантация вылын таг быдтігӧн сылы нарошнӧ сувтӧдалӧны кузь майӧгъяс, кодъяс гӧгӧр и гартчӧны сылӧн заясыс.
Гартчысь заа кутшӧмсюрӧ быдмӧгъясӧс быдтӧны кыдзи декоративнӧйясӧс.
Татшӧм заборнӧй вьюнок — гырысь еджгов-розӧвӧй цветъяса быдмӧг, ипомея — фиолетӧвӧй цветъяса быдмӧг; тайӧ цветъяссӧ челядь шуӧны «граммофончикъясӧн».
Татшӧм гартчысь фасоль — уна лыда яргӧрд цветъяса быдмӧг, мый вӧсна сійӧс шуӧны «огонёкӧн».
Нарошнӧ нюжӧдӧм бечева гӧгӧр гартчӧмӧн тайӧ быдмӧгъяслӧн заясыс кайӧны керка вевтъясӧдз да мичмӧдӧны керкаяслысь водзладорсӧ — фасадсӧ.
Лазящӧй заяс.
Уна быдмӧгъяслӧн заясыс кыпӧдчӧны разнӧйсикас усикъяс отсӧгӧн.
Татшӧм заясыс шусьӧны лазящӧйясӧн.
Анькытшлӧн да викалӧн усикъясыс эмӧсь коръяс вылас.
Сідз, град йӧрын анькытш тайӧ усикъяснас гартчӧ бедьяс гӧгӧр, кодъясӧс оз шоча сувтӧдлыны сы дінӧ, медым сійӧ эз вод.
Му вылын вика аслас усикъяснас гартчӧ зӧр за гӧгӧр, кодӧс векджык кӧдзӧны викакӧд ӧтлаын.
Куйлысь да кыссьысь заяс.
Быдмӧглӧн кӧ слаб заыс оз вермы гартчыны да усикъясыс кӧ абуӧсь, медым кутчысьнысӧ, то сійӧ, дерт, кутас куйлыны му вылын.
Татшӧм заясыс шусьӧны куйлысь заясӧн.
Насянь кӧ быдмӧны придаточнӧй вужъяс, то сэтшӧм заясыс шусьӧны кыссьысь заясӧн.
Куйлысь заясыс эмӧсь турипувлӧн, коді быдмӧ нитшка нюръясын.
Сылӧн деревянистӧй кузь заясыс «век веж» коръясӧн тӧвйӧны лым улын.
Кыссьысь заяс, кодъясӧс векджык шуӧны усъясӧн, эмӧсь озлӧн, коді миян быдлаын паныдасьлӧ вӧрса кушинъясын (видзӧд 40-ӧд рис.).
Усъяс вылас сылӧн эмӧсь почкаяс, кодъясысь развивайтчӧны коръяс, тайӧ местаясас быдмӧны и придаточнӧй вужъяс.
Озлӧн усъясыс травянистӧйӧсь да тӧвнас кулӧны. А коръяслӧн вужъясьӧм розеткаясыс лым улын тӧвйӧны вежӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм быдмӧгъяслы характернӧйӧсь деревянистӧй заяс да кутшӧмъяслы травянистӧйяс?
2. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн заясыс сулалӧны веськыда?
3. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн заясыс гартчӧны?
4. Кутшӧм быдмӧгъяс имеитӧны лазящӧй заяс?
5. Мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны ӧта-мӧдсьыс гартчысь да лазящӧй заяс?
6. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн эмӧсь куйлысь да кыссьысь заяс?
7. Мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны ас костаныс тайӧ заясыс?
Заданиеяс.
1. Видлалӧй разнӧйпӧлӧс комнатнӧй быдмӧгъяс.
Кодъяслӧн на пиысь деревянистӧй заяс да кодъяслӧн травянистӧй заяс?
Кутшӧм комнатнӧй быдмӧгъяслӧн заясыс сулалӧны веськыда да кутшӧмъяслӧн куйлӧны?
2. Гожӧмнас корсьӧй разнӧйпӧлӧс заяса быдмӧгъяс.
Тіянӧн чукӧртӧм интереснӧйджык быдмӧгъяссӧ арнас вайӧй школаӧ.
3. Корсьӧй, оз-ӧ сюрны тіянлы гожӧмнас рощаысь либӧ вӧрысь срӧститчӧм стволъяса либӧ веткаяса пуяс.
Видлалӧй да рисуйтӧй найӧс (31-ӧд рис.).
Торйӧн нин интереснӧ аддзыны разнӧй пӧрӧдаа срӧститчӧм пуяс.
Залӧн пытшкӧсса строение.
Залӧн пытшкӧсса строениеӧн тӧдмасьӧм могысь босьтам кутшӧмкӧ кустарниклысь либӧ пулысь ветка, например, нин пулысь, да первой видлалам сійӧс прӧстӧй синмӧн, а сэсся вӧсньыдик срез видзӧдлам микроскоп пыр (32-ӧд рис.).
Кожица да пробка.
Ортсысяньыс веткаыс вевттьысьӧма рӧмтӧм вӧсньыдик прозрачнӧй кожицаӧн.
Том быдмысь веткалӧн кожица пырыс тыдалӧ сы улын куйлысь веж кырсь, та вӧсна татшӧм веткаыслӧн рӧмыс веж.
Но быдмыны дугдӧм бӧрын, ар кежлӧ, кожица улас артмӧ пробка слӧй, и веж веткаыс рудӧдӧ.
Кырсь.
Ӧти вося веткалӧн кожица улас, а пӧрысьджык веткаяслӧн пробка улас эм кырсь.
Клеткаясыс сылӧн вежӧсь, сы вӧсна мый сэні эм хлорофилл.
Кырсь улын куйлӧ луб.
Лубын эмӧсь видсӧ вежӧм кузь клеткаяс.
На пиысь ӧтияс — сіяс.
Найӧс быдӧн тӧдӧны мочалӧ серти.
Том нин пуысь кульӧм мочалӧыс и состоитӧ лубянӧй сі пучокъясысь.
Лублӧн видсӧ вежӧм мукӧд клеткаяс — ситовиднӧй трубкаяс (33-ӧд рис.).
Найӧ сідзи шусьӧны сы вӧсна, мый найӧс торйӧдлысь пӧперега перегородкаясыс пож кодь розяӧсь.
Древесина.
Веткалӧн основнӧй массаыс — плотнӧй древесина.
Разнӧйпӧлӧс клеткаяс пӧвстын сэні эмӧсь трубка кодь кузь сосудъяс.
Кос веткаысь найӧс позьӧ казявны, на пыр кӧ пӧльтны ваӧ воздух.
Сьӧмӧс (сердцевина).
Веткалысь шӧр юкӧнсӧ босьтӧ сьӧмӧс.
Нин пулӧн сійӧ плӧтнӧй, а кутшӧмсюрӧ пӧрӧдаяслӧн, например, сиреньлӧн да бузиналӧн, зэв рыхлӧй.
А кор сійӧ жугласяс, заыс лоӧ тӧщӧ.
Камбий.
Залӧн кызтаног быдмӧм.
Луб да древесина костын куйлӧ камбийлӧн вӧсни слӧй.
Камбийлӧн клеткаясыс вермӧны юксьыны.
Клеткаяс юксьӧм вӧсна гожӧм чӧжӧн камбий ӧтарладорбокас артмӧ лублӧн слӧй, а мӧдарладорбокас — древесиналӧн слӧй.
Тадзи заыс быдмӧ кызтаногыс.
Камбийлӧн уджыс мунӧ тулысын да гожӧмын, а ар кежлӧ дугдӧ.
Мӧд вонас, тулыс пуксьӧмсянь, тайӧ уджыс бара заводитчӧ.
Камбий быд во откладывайтӧ древесина слӧй.
И сы вӧсна мый древесиналӧн быд вося слӧйяс костын эм тӧдчана граница, то древесиналӧн вося кольчаяс серти вомӧнног пилитӧминӧд пӧшти век позьӧ тӧдмавны сылысь арлыдсӧ.
Таысь кындзи, сійӧ кольчаяс кызта серти позьӧ тӧдны, питание кузя кутшӧм условиеясын торъя воясӧ оліс тайӧ пуыс (34-ӧд рис.).
abu
Вопросъяс.
1. Мыйӧн вевттьысьӧма пулӧн либӧ кустарниклӧн веткаыс?
Мыйла веж веткаыс ар кежлӧ рудӧдӧ?
2. Кутшӧм строениеыс кырсьлӧн?
Объяснитӧй 32-ӧд рисунок серти.
3. Мый сэтшӧм ситовиднӧй трубкаясыс?
Объяснитӧй 33-ӧд рисунок серти.
Кӧні найӧ находитчӧны быдмӧгас?
4. Кутшӧм строениеыс древесиналӧн?
Объяснитӧй 32-ӧд рисунок серти.
5. Мый сэтшӧм сосудъясыс?
Объяснитӧй 32-ӧд рисунок серти.
Кӧні найӧ находитчӧны быдмӧгас?
6. Кӧні заас куйлӧ камбий?
Петкӧдлӧй 32-ӧд рисунок серти.
Кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс быдмӧг олӧмын?
7. Кыдзи позьӧ тӧдмавны быдмӧглысь арлыдсӧ?
Объяснитӧй 34-ӧд рисунок серти.
8. Кыдзи позьӧ пулӧн пилитӧмин серти тӧдны, питание кузя кутшӧм условиеясын сійӧ оліс тайӧ либӧ мукӧд воясын?
Объяснитӧй 34-ӧд рисунок серти.
Заданиеяс.
1. Видлалӧй кутшӧмкӧ комнатнӧй быдмӧглысь деревянистӧй за.
Кутшӧм рӧма сылӧн том, вылыс участокыс да кутшӧм рӧма улынджык куйлысь, пӧрысьджык участокъясыс?
Заметитӧй, мый залӧн вылыс участокыс вевттьысьӧма прозрачнӧй кожицаӧн, а улысыс — руд пробкаӧн.
2. Босьтӧй нин пулысь сӧмын на орӧдӧм ветка, вундӧй сійӧс пӧперег да видлалӧй сылысь строениесӧ.
Кульӧй кожицасӧ да пробкасӧ.
Сы улын куйлӧ веж кырсь да еджговат луб.
Заводитлӧй торйӧдны сійӧс да юклыны сіяс вылӧ.
Сравнитӧй найӧс мочалӧкӧд.
Видлалӧй древесинасӧ да сьӧмӧссӧ.
Заводитлӧй наӧ сюйны булавка.
Кодыс плотнӧйджык — древесинаыс али сьӧмӧсыс?
3. Косьтӧй дублысь ветка тор.
Ӧти помсӧ сылысь босьтӧй воманыд да ветка пырыс ва тыра стӧканӧ пӧльтӧй воздух.
Мый казяланныд?
Мый йылысь тайӧ висьталӧ?
Быдмӧгын валӧн да минеральнӧй совъяслӧн передвигайтчӧм.
Кыдзи ми тӧдам нин, васӧ да сы пытшкын растворитчӧм минеральнӧй совъяссӧ почваысь босьтӧ вуж, но тайӧ веществоясыс веськалӧны быдмӧглӧн став органъясӧ.
Сідз, кор ми косьтам гербарий вылӧ коръяса да цветъяса веткаяс, сэк казялам, кыдзи кӧтасьӧ бумагаыс наӧн выделяйтан ваысь.
А кор би вылын ми сотам пуяслысь да кустарникъяслысь кос веткаяс, ми казялам наысь минеральнӧй веществояс — найӧ кольӧны пӧимӧн.
Тыдалӧ, вужйӧн босьтан ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс оз кольны вужъяс, а передвигайтчӧны быдмӧгъяслӧн став органъясӧ.
Тыдалӧ сідзжӧ, мый тайӧ веществоясыс вужсяньыс передвигайтчӧны заӧд.
Заӧд валӧн да минеральнӧй веществояслӧн передвигайтчӧм.
Кутшӧм ногӧн заӧд передвигайтчӧны ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс?
Та вылӧ ӧтветсӧ сетӧ татшӧм прӧстӧй опыт.
Краситӧм ва тыра банкаӧ пуктам кутшӧмкӧ пулысь либӧ кустарниклысь коръяса ветка.
Кымынкӧ лун мысти веткасӧ кыскам краситӧм васьыс да вундам кымынкӧ местаӧд.
Ветка вундӧминъясӧдыс тыдалӧ, мый краситӧм ваыс кайӧма за кузяыс да краситӧма сӧмын древесинасӧ.
Кырсьыс да сьӧмӧсыс абу краситчӧмаӧсь.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый ваыс да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъясыс заас передвигайтчӧны древесинаӧд, стӧчджыка — древесина сосудъясӧд.
Коръяссӧ видлалігӧн позьӧ аддзыны, мый налӧн краситчисны жилкаясыс.
Кыдзи черешокын, сідзи и жилкаясын эмӧсь сосудъяс, на кузя и локтӧны засянь коръясӧ -ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Коръясӧн ва испаряйтӧм.
Кыдзи тыдалӧ, ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс засянь локтӧны коръясӧ.
Но коръясас и найӧ кольӧны али оз?
Та вылӧ ӧтветсӧ сетӧ татшӧм опыт.
Кутшӧмкӧ быдмӧглысь вундам коръяса ветка да сюям сійӧс ва тыра бутылкаӧ.
Бутылкасьыс ва уровеньсӧ пасъям бутылка юрас сунис кӧрталӧмӧн.
Медым бутылкасьыс ваыс эз испаряйтчы, ва веркӧс вылас кисьтам вӧсньыдик вый слӧй.
Веткаа бутылкасӧ веситам да пуктам сійӧс шоныдінӧ.
Мӧд луннас нин позьӧ аддзыны, мый бутылкаас ваыс чиніс.
Бутылкасьыс ваыс испаритчыны эз вермы; испаритчынысӧ эз лэдз васӧ вевттьысь вый слӧйыс.
Сідзкӧ, васӧ веткаыс юис.
Ваыс ветка кузя кайис коръясӧ.
Но коли-ӧ тайӧ ваыс коръясас?
Выльысь веситам веткаа бутылкасӧ.
Сьӧкта чинӧмыс петкӧдлӧ, мый коръясыс испаряйтӧны васӧ (35-ӧд рис.).
Коръясыс васӧ испаряйтӧны медсясӧ устьицеяс пыр.
Та вӧсна быдмӧгъясӧн ва испаряйтӧмыс зависитӧ устьицеяс состояниеысь.
Зэв уна культурнӧй быдмӧгъяслӧн, например, свеклалӧн, картупельлӧн, анькытшлӧн, кор налы эм тырмымӧн ва, устьицеясыс овлӧны восьсаӧсь и лунын, и войын.
Но такӧд тшӧтш эмӧсь уна быдмӧгъяс, кодъяслӧн устьицеясыс восьсаӧсь сӧмын лунын, югыд вылын.
Пемдігӧн, вой кежлӧ, найӧ тупкысьӧны.
Кос поводдяӧ, кор быдмӧгъяс страдайтӧны ва тырмытӧмла, устьицеясыс тупкысьӧны и лунын, торйӧн нин луншӧр кадся жар часъясӧ.
Испарениеыс оз кут мунны, и быдмӧгъясыс оз нярмыны да оз косьмыны.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ казявны васӧ быдмӧглӧн разнӧйпӧлӧс органъясысь?
2. Кыдзи позьӧ казявны сійӧ жӧ органъясысь минеральнӧй веществояс?
3. Кыдзи заӧд передвигайтчӧны ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс?
Кутшӧм опытӧн тайӧс позьӧ докажитны?
А. Кыдзи засьыс коръясас веськалӧ ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс?
Кыдзи позьӧ тайӧс петкӧдлыны?
5. Мый лоӧ коръясас ваыскӧд?
6. Кыдзи выделяйтчӧ коръясӧн испаряйтан ва?
7. Суткилӧн кутшӧм кадӧ разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн овлӧны восьсаӧсь устьицеясыс?
8. Кыдзи засуха влияйтӧ быдмӧгъяслӧн устьицеяс состояние вылӧ?
Заданиеяс.
1. Кыдзи заӧд кайӧны ва да сэні растворитчӧм совъяс?
Кисьтӧй банкаӧ ва да краситӧй сійӧс гӧрд чернилаӧн.
Пуктӧй сэтчӧ разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслысь веткаяс, и кортӧмъясӧс, и коръяясӧс.
3–4 лун мысти кыскӧй веткаяссӧ да мыськӧй ваӧн.
Вундӧй найӧс разнӧй местаті.
Кыдзи краситчӧма заыс вундӧминтіыс?
Мый йылысь тайӧ висьталӧ?
Видзӧдлӧй, эз-ӧ краситчыны корлӧн жилкаясыс?
Сідзкӧ, кытчӧ воӧны за кузя кайысь веществоясыс?
2. Тӧдмалӧй, восьсаӧсь али тупкӧсаӧсь корлӧн устьицеясыс?
Кор улысладорбокӧ войтӧдӧй сернӧй эфир либӧ весиг карасин.
Видзӧдлӧй корсӧ югыд водзын.
Артмис кӧ прозрачнӧй пятно, то сійӧ петкӧдлӧ, мый устьицеясыс восьсаӧсь да жидкостьыс на пыр пырис коръяс.
Татшӧм пятноыс кӧ оз артмы, устьицеясыс тупкӧсаӧсь.
3. Индӧм способнас пӧльзуйтчӧмӧн гожӧмын вӧчӧй, со мый:
а) тӧдмалӧй, корлӧн кутшӧм поверхность вылын находитчӧны устьицеясыс разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн;
б) тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяслӧн устьицеясыс восьсаӧсь и лунын и войын; та дырйи пӧльзуйтчӧй карманнӧй электрическӧй фонарикӧн.
Быдмӧгын органическӧй веществояслӧн передвигайтчӧм да чукӧрмӧм.
Кыдзи тӧдса, органическӧй веществояс артмӧны коръясын, но найӧ лоӧны быдмӧглӧн став органъясын.
Кыдзи кор сотігӧн, сідзи и быдмӧглысь любӧй орган сотігӧн ми сыын казялам шомӧ пӧрысь да сотчысь веществояс, мӧдногӧн кӧ органическӧй веществояс.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслысь найӧс кокни казявны весиг кӧр серти; анькытшлысь веж кӧйдысъяссьыс, яблонялысь воӧм плодъяссьыс, морковь корнеплодысь, картупель клубеньясысь да с. в.
Тыдалӧ, мый коръясын артмӧм органическӧй веществояс оз кольны сэні, а передвигайтчӧны быдмӧглӧн став органъясӧ.
Тыдалӧ сідзжӧ, мый тайӧ веществоясыс коръяссянь передвигайтчӧны заӧд.
Заӧд органическӧй веществояслӧн передвигайтчӧм.
Кыдзи заӧд передвигайтчӧны органическӧй веществояс?
Та вылӧ ӧтветсӧ позьӧ получитны татшӧм прӧстӧй опытысь, кодӧс вӧчӧны расын либӧ вӧрын.
Тулысын, кор пуяс да кустарникъяс вевттьысясны коръясӧн, веткаяс пиысь ӧтилысь, коръяс увтіыс, кырсьсӧ гӧгӧрыс вундӧны.
Древесинасьыс кырсьыслысь колясъяссӧ осторожнӧя вуштӧны.
Кымынкӧ лун мысти нин позьӧ наблюдайтны, кыдзи кырсь вундӧм местасьыс вылынджык заводитӧ артмыны наплыв.
Наплывыс вочасӧн содӧ да гожӧм пом кежлӧ лоӧ тӧдчымӧн ыджыд (36-ӧд рис.).
Вундӧм кырся веткасӧ кӧ пу вылас кольны кык-куим во кежлӧ, то наплывыс лоӧ зэв ыджыд.
Тайӧ опытсьыс кокни гӧгӧрвоны, мый коръясын артмӧм органическӧй веществояс визувтӧны жилкаяс да черешок кузя заӧ да сэні передвигайтчӧны кырсьӧд.
Кырсь вундӧминас воӧм бӧрын тайӧ веществоясыс задерживайтчӧны да чукӧрмӧны сэні.
Та вӧсна кырсь вундӧминсьыс вылынджык кырсьыс быдмӧ — артмӧ наплыв.
Сідзкӧ, наплыв артмӧмыс висьталӧ сы йылысь, мый органическӧй веществояс заын передвигайтчӧны кырсьӧд, стӧчджыка — лублӧн ситовиднӧй трубкаясӧд.
Коръясын артмысь органическӧй веществоясыс передвигайтчӧны быдмӧглӧн став органъясӧ, разнӧй направлениеясын: и залӧн быдман йылӧ, и вужлӧн быдман йылӧ.
Коръяссянь локтысь органическӧй веществоясыс мунӧны органъяс быдмӧм вылӧ да выль органъяс артмӧм вылӧ.
Быдмӧгын органическӧй веществояс чукӧрмӧм.
Коръясын артмысь да заӧд визувтысь органическӧй веществояс не сӧмын видзсьӧны органъяс артмӧм да быдмӧм вылӧ, но и чукӧрмӧны запасӧ.
Став быдмӧгъяслӧн органическӧй вещество запасъясыс чукӧрмӧны кӧйдысъясӧ, а кутшӧмсюрӧяслӧн сідзжӧ и плодъясӧ.
Муяс вылын, град йӧръясын, садъясын унджык быдмӧгъяссӧ вӧдитӧны плодъяс да кӧйдысъяс получитӧм могысь.
Но сӧмын ӧти вося быдмӧгъяс органическӧй: веществояслысь запассӧ чукӧртӧны плодъясӧ да кӧйдысъясӧ.
Кык вося да уна вося быдмӧгъяслӧн органическӧй вещество запасъясыс чукӧрмӧны сідзжӧ и вегетативнӧй органъясын.
Кык вося уна быдмӧгъяс, кыдзи морковь, свекла, первой воас органическӧй веществояслысь запассӧ чукӧртӧны вужйӧ.
Кӧчана капуста тайӧ веществояссӧ чукӧртӧ кызӧм заӧ да сы вылын куйлысь уна лыда еджыд коръясӧ.
Тайӧ став быдмӧгъяссӧ вӧдитӧны сійӧ вегетативнӧй органъяс получитӧм могысь, кытчӧ чукӧрмӧ питательнӧй веществояслӧн запасыс.
Уна вося туруна быдмӧгъяс пиысь унаӧн органическӧй веществояслысь запасъяссӧ чукӧртӧны мупытшса органъясӧ.
Татшӧмӧсь картупельлӧн клубеньяс, луклӧн да чесноклӧн луковицаяс да с. в.
Лыддьӧдлӧм быдмӧгъяслӧн тайӧ органъясыс и лоӧны урожайӧн.
Кустарникъяслӧн да пуяслӧн органическӧй вещество запасъясыс тӧв кежлӧ чукӧрмӧны вужъяс да заас.
Тулыснас найӧ локтӧны быдмыны заводитчӧм почкаясӧ да наысь развивайтчысь побегъясӧ.
Органическӧй вещество запасъяслысь тайӧ тувсовъя передвижениесӧ позьӧ наблюдайтны, например, кыдз пулысь.
Тулыс...
Вӧрын муртса на сыліс лым.
Эмӧсь на ва гӧпъяс.
А кыдзлӧн заводитчис нин сокодвижение.
Сійӧ миянлы оз тыдав.
Но кытыськӧ кӧ матысь ми аддзам выльӧн пилитӧм кыдз пулысь мырсӧ, то казялам, мый мырсьыс зэв ёна петӧ сок:
«Кералӧм кыдз пулӧн пӧрысь дзор стволысь
Синва прӧщальнӧй киссис сӧдз шорӧн».
(Н. А. Некрасов.)
Сідз тайӧ явлениеыс и шусьӧ «быдмӧглӧн бӧрдӧмӧн».
Быдмӧгысь визувтысь сокыс шусьӧ зараваӧн (пасокаӧн).
Тувсовъя зараваын, ваысь да минеральнӧй совъясысь кындзи, эм сакар.
Тайӧ сакар вӧснаыс вӧрса районъясын и чукӧртӧны кыдзлысь заравасӧ.
Сідзкӧ, миян пуяс да кустарникъяс тулыссӧ встречайтӧны арсянь чукӧртӧм органическӧй веществояс запасӧн.
Вопросъяс.
1. Кыдзи позьӧ казявны быдмӧглӧн разнӧй органъясысь органическӧй веществояссӧ?
2. Кыдзи заӧд передвигайтчӧны органическӧй веществоясыс?
Кутшӧм опытӧн тайӧс позьӧ докажитны?
Петкӧдлӧй 36-ӧд рисунок вылын.
3. Кыдзи органическӧй веществоясыс коръяссьыс веськалӧны заас?
4. Кытчӧ заӧд передвигайтчӧны органическӧй веществоясыс?
5. Кытчӧ чукӧрмӧ органическӧй веществояслӧн запасыс ӧти вося быдмӧгъяслӧн?
6. Кутшӧм органъясӧ чукӧрмӧны органическӧй веществоясыс кык вося да уна вося быдмӧгъяслӧн?
Вайӧдӧй примеръяс.
7. Кытчӧ тӧв кежлӧ чукӧрмӧны органическӧй веществояслӧн запасъясыс миян пуяслӧн да кустарникъяслӧн?
8. Мый сійӧ лоӧ «быдмӧгъяслӧн, тувсовъя бӧрдӧмыс»?
Кутшӧм веществояс эмӧсь кыдз пулӧн тувсовъя зараваын?
Задание.
Тулысын, кор пуясыс вӧрын вевттьысясны коръясӧн, бӧрйӧй пу вылысь ӧти неыджыд ветка да коръяс улӧдыс гӧгӧрыс вундӧй сылысь кырсьсӧ.
Кырсьыслысь колясъяссӧ вуштӧй древесинасӧ вредиттӧг.
Арнас, кор усьӧм бӧрын, вундӧй тайӧ веткасӧ.
Мыйла ветка вылас кырсь вундӧминсьыс вылынджык артмис наплыв?
Веткасӧ нуӧй школаӧ.
Мупытшса заяс.
Уна быдмӧгъяслӧн мувывса заяскӧд тшӧтш эмӧсь мупытшса заяс — корневищеяс, клубеньяс, луковицаяс.
Корневище.
Вӧрса зэв уна быдмӧгъяслӧн, кыдзи ландышлӧн, вороний глазлӧн, а сідзжӧ видзвывса турунъяслӧн, например, пырейлӧн (видзӧд 97-ӧд рис.), эм корневище.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн, например, ляпкыд водоёмъясын быдмысь кувшинкалӧн, корневищеыс зэв ыджыд.
Корневище векджык куйлӧ горизонтальнӧя.
Мувывса за моз жӧ сылӧн петӧны вожъяс, но оз вертикальнӧй, а горизонтальнӧй направлениеын.
Корневищесянь петӧны придаточнӧй вужъяс.
Кӧть эськӧ ним сертиыс да общӧй вид сертиыс корневищеыс вуж кодь, но тайӧ абу вуж, а мупытшса за.
Йылас сылӧн абу корневӧй чехлик, а верхушечнӧй почка.
Корневище вылас эмӧсь рудоват чешуйчатӧй коръяс.
Найӧ кӧ усьӧны, то наысь кольӧны туйяс (рубецъяс).
Корневищеас арсянь чукӧрмӧны органическӧй веществояслӧн запасъяс.
Тӧвйӧм бӧрын, тулыснас, тайӧ органическӧй веществояс тшӧт весьтӧ верхушечнӧй почкаысь развивайтчӧ мувывса побег.
Ачыс корневищеыс ӧтиладорпомсяньыс, верхушечнӧйсяньыс, быдмӧ, мӧдарладорпомсяньыс кулӧ.
Клубень.
Быдӧнлы бура тӧдса быдмӧгӧн, коді артмӧдӧ клубеньяс, являйтчӧ картупель.
Клубеньыс сылӧн — мупытшса залӧн кызӧм верхушечнӧй юкӧн.
Клубеньысь колӧ торйӧдны выпуклӧй верхушка да основание, кӧні эм ичӧтик гуран.
Тайӧ ичӧтик гуранас тшӧкыда кольлӧ мупытшса залӧн отрезокыс, кодӧн клубеньыс йитчыліс мамыскӧд.
Клубень йылас эм уна син.
Найӧ куйлӧны и клубень шӧр юкӧнын.
Но основание дінас синъясыс абуӧсь нин.
Быд синмын векджык эм куим почка.
Том клубень вылын почкаяс улас эм развитчытӧм чешуйчатӧй кор, но воӧм клубеньлӧн сійӧ усьӧ, да сыысь кольӧ туй — сідз шусяна «бровка».
Воӧм клубеньыс вевттьысьӧма пробкаӧн, коді мякотьсӧ видзӧ косьмӧмысь.
Клубеньлӧн мякотьыс представляйтӧ аснас кырсьлысь, древесиналысь да сьӧмӧслысь видсӧ вежӧм клеткаяс, кодъяс озырӧсь крахмалӧн.
Кырсь да древесина костас эм камбий, мый вӧсна и быдмӧ клубеньыс материнскӧй быдмӧг «позйын».
Клубеньсӧ садитӧм бӧрын сэні чукӧрмӧм органическӧй веществояс (крахмал) тшӧт весьтӧ почкаяссьыс развивайтчӧны мувывса побегъяс.
Луковица.
Быдӧнлы тӧдса луковичнӧй быдмӧгӧн являйтчӧ репчатӧй лук.
Сыӧн артмӧдан луковицалӧн (37-ӧд рис.) эм плоскӧй кыз за — сідз шусяна донце, код дінӧ прикрепляйтӧны видсӧ вежӧм уна лыда коръяс — чешуяяс.
Ортсыса чешуяясыс — косӧсь, кожистӧйӧсь, бурӧйӧсь либӧ кутшӧмкӧ мӧд рӧмаӧсь; рӧмыс зависитӧ сортысь.
Найӧ артмӧдӧны «дӧрӧм», коді видзӧ пытшкӧсса еджыд, яя, сочнӧй чешуяяссӧ косьмӧмысь.
Сэні чукӧрмӧмаӧсь органическӧй веществояслӧн (сакарлӧн) запасъяс.
Донце вылас том чешуяяс костас куйлӧны ӧти либӧ кымынкӧ почка.
Донцесянь увланьӧ быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Луковицасӧ садитӧм бӧрын сыын чукӧрмӧм органическӧй веществояс тшӧт весьтӧ почкаясысь развивайтчӧны мувывса побегъяс.
Сідзкӧ, миянӧн видлалӧм мупытшса заяс оз нин петкӧдны коръяссӧ югыд вылӧ.
Тайӧс вӧчӧны насянь быдмысь мувывса побегъяс.
Асьныс корневищеясыс, клубеньясыс, луковицаясыс кольӧны почваас.
Дерт, му пытшкас тайӧ заясыс ёна вежисны ассьыныс видсӧ.
Но и наын колины залӧн характернӧй признакъяс — почкаяс да коръяс, кӧть и ёна вежсисны.
Вопросъяс.
1. Тіянлы тӧдса кутшӧм быдмӧгъяслӧн эмӧсь корневищеяс?
2. Мыйӧн корневище торъялӧ вужйысь?
3. Кутшӧм строениеыс картупель клубеньлӧн?
4. Кутшӧмджык картупель клубеньлӧн мякотьыс?
5. Кутшӧм строениеыс репчатӧй лук луковицалӧн?
Объяснитӧй 37-ӧд рисунок серти.
6. Кутшӧм строениеыс тюльпан луковицалӧн?
Объяснитӧй 5-ӧд таблица серти.
Заданиеяс.
1. Видлалӧй картупель клубеньлысь строениесӧ.
Мыйӧн вевттьысьӧма клубеньыс?
Аддзӧй сылысь верхушкасӧ да основаниесӧ.
Кӧні унджык синмыс?
Видлалӧй ӧти син.
Аддзӧй сы улысь «бровкасӧ» — усьӧм корлысь туйсӧ.
Позьӧ-ӧ тӧдмавны, кымын почка синмас?
Клубеньсӧ пуктӧй югыдінӧ да наблюдайтӧй, кыдзи почкаясысь развивайтчӧны побегъяс.
2. Видлалӧй репчатӧй лук луковицалысь строениесӧ.
Мыйӧн вевттьысьӧма луковицаыс?
Вундӧй луковицасӧ кузяланог.
Зэв ёна кутас петны лук дук, и, дерт, тіян петас синваныд.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый лукысь выделяйтчӧны летучӧй веществояс.
Заметитӧй, тайӧ веществоясыс виӧны бактерияясӧс.
Видлалӧй, кыдзи видсӧ вежӧм коръясыс — сочнӧй чешуяясыс — куйлӧны видсӧ вежӧм за вылын — донце вылын.
Мый эм донце вылас еджыд чешуйкаяс костас?
Мый быдмӧ донцесянь увланьӧ?
Сюйӧй луковицасӧ ва тыра банка вомӧ да пуктӧй сійӧс шоныдінӧ югыд вылӧ.
Наблюдайтӧй побегъяс петӧм да придаточнӧй вужъяс быдмӧм бӧрся.
VII.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН РАЗМНОЖАЙТЧӦМ.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН ВЕГЕТАТИВНӦЙ РАЗМНОЖАЙТЧӦМ.
Ми тӧдам нин, мый быд орган — вуж, за, кор — имеитӧ быдмӧг олӧмын ассьыс тӧдчанлун.
Но, вӧлӧмкӧ, кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн тайӧ органъясыс имеитӧны и мӧд тӧдчанлун.
Сідз, например, вундыны кӧ топольлысь кымынкӧ ветка да сатшкыны найӧс васӧд почваӧ, то найӧ вужъясясны да лоасны самостоятельнӧй быдмӧгъясӧн.
Кыдзи тыдалӧ, тайӧ быдмӧгыслӧн заыс сідзжӧ являйтчӧ размножение органӧн.
Сы вӧсна мый вуж, за да кор шусьӧны вегетативнӧй органъясӧн, то и тайӧ органъяс отсӧгӧн размножайтчӧмыс шусьӧ вегетативнӧйӧн.
Быдмӧгъяслӧн заясӧн размножайтчӧм.
За черенокъясӧн размножайтчӧм.
Уна быдмӧгъяс размножайтчӧны за отрезокъясӧн — за черенокъясӧн.
Татшӧм размножайтчӧмсӧ медся кокни наблюдайтны комнатнӧй быдмӧгъяслысь.
Унджыкыс тайӧ тропическӧй быдмӧгъяс, кодъясӧс миян комнатаясын быдтӧны кыдзи декоративнӧйясӧс.
Сідз, например, традесканциялысь кӧ вундыны кымынкӧ ветка да пуктыны найӧс ва тыра банкаӧ, то на вылын зэв ӧдйӧ быдмасны придаточнӧй вужъяс.
Сэсся тайӧ вужъясьӧм веткаяссӧ садитӧны почва тыра гырничьясӧ, и тані найӧ лоӧны самостоятельнӧй быдмӧгъясӧн.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн черенокъясыс требуйтӧны унджык кислород, коді колӧ придаточнӧй вужъяс быдмӧм вылӧ.
Та вӧсна татшӧм черенокъяссӧ вужйӧдӧны оз ва тыра банкаын, а гырничын, кытчӧ пуктӧны васӧд лыа да небыд перегнойнӧй му.
Тадзи размножайтӧны уна садовӧй декоративнӧй быдмӧгъяс, например, хризантемаяс.
За черенокъясӧн размножайтӧны кутшӧмсюрӧ ягоднӧй кустарникъяс, например, сэтӧр.
Сылысь черенокъяссӧ вундӧны ӧти вося побегъясысь, сы бӧрын кор на вылысь гылаласны коръясыс.
Арын либӧ водз тулысын черенокъяссӧ садитӧны питомникӧ (38-ӧд рис.), и тані найӧ вужъясьӧны.
Тайӧ черенокъяссьыс развитчӧм сэтӧр кустъяссӧ кык во мысти садитӧны садйӧ.
За черенокъясӧн размножайтчӧны и кутшӧмсюрӧ пуяс.
Сідз, юяс да прудъяс берегъяс пӧлӧн миян тшӧкыда паныдасьлӧ бадь пу — ракита.
Ыджыд тӧв чегъялӧ сылысь зэв рӧшкыд том веткаяссӧ да нуӧ найӧс бокӧ.
На пиысь кутшӧмсюрӧяс сатшкысясны васӧд муӧ, вужъясясны да кутасны быдмыны.
Мӧд бадь пу — верба — быдмӧ лыа вылын.
Сылысь гӧрд веткаяссӧ вундалӧны черенокъяс вылӧ да садитӧны лыаа местаясӧ, медым сэні кутісны быдмыны бадь пуяс, а сідзжӧ тайӧ черенокъяссӧ употребляйтӧны тувсовъя ваясӧн мыськан оврагъяс укрепитӧм могысь.
Тайӧ уджъясыс ӧні ёна нуӧдсьӧны миян Союзлӧн Европейскӧй юкӧнса степнӧй районъясын.
Отводокъясӧн размножайтчӧм.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн, например, крыжовниклӧн, вундӧм черенокъясыс зэв омӧля вужъясьӧны.
Та вӧсна сійӧс векджык размножайтӧны отводокъясӧн.
Водз тулысын му бердӧ нюкыльтӧны крыжовник кустлысь ӧти вося ён побегъяссӧ, крепитӧны найӧс да тыртӧны муӧн.
Побег йывсӧ кӧрталӧны бедьтор дінӧ (39-ӧд рис.).
Йывса почкаясысь развивайтчӧны побегъяс, а муас быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Арнас отводокъяссӧ торйӧдӧны кустсьыс, а сэсся пересадитӧны питомникӧ.
Тані найӧ быдмӧны кык во, та бӧрын наысь артмӧм кустъяссӧ садитӧны садйӧ.
Озлӧн усъясӧн размножайтчӧм.
Цветитігас озлӧн заводитӧны быдмыны кыссьысь побегъяс — сідз шусяна усъяс.
Усъяс вылас эмӧсь почкаяс.
Наысь развивайтчӧны коръяслӧн розеткаяс, кодъяс небыд да васӧд почваын кокниа вужъясьӧны (40-ӧд рис.).
Гожӧм помын садйын быдмысь озлысь гырысь, бура вужъясьӧм розеткаяссӧ торйӧдӧны материнскӧй быдмӧгсьыс да сэсся пересадитӧны садйӧ выль участок вылӧ.
Вӧрын быдмысь озлӧн усъясыс тӧвйӧм бӧрас сісьмӧны, да вужъясьӧм розеткаясыс торъялӧны материнскӧй быдмӧгсьыс.
Мупытшса заясӧн размножайтчӧм.
Мупытшса заясӧн размножайтчысь быдмӧгъясысь быдӧнлы бура тӧдса картупель.
Овмӧсын сійӧс векджык размножайтӧны либӧ быдса, либӧ вундалӧм клубеньясӧн.
Но сійӧс позьӧ размножайтны и синъясӧн, да весиг ростокъясӧн.
Тадзи сійӧс векджык размножайтӧны селекционнӧй станцияясын, кӧні выводитӧны картупельлысь выль сортъяс.
Сы вӧсна мый быд почкаысь вермӧ быдмыны быдмӧг, то ӧти клубеньысь зільӧны быдтыны сы мында быдмӧг, кымын почка сэні.
Тайӧ отсалӧ ӧдйӧджык паськӧдны сӧмын на выведитӧм сортъяссӧ.
Вопросъяс.
1. Быдмӧгъяслӧн кутшӧм размножайтчӧм шусьӧ вегетативнӧйӧн?
2. Кыдзи комнатнӧй быдмӧгъясӧс размножайтӧны за черенокъясӧн?
3. Кыдзи за черенокъясӧн размножайтӧны сэтӧр?
4. Кыдзи за черенокъясӧн размножайтчӧ ракита?
Мый могысь за черенокъясӧн размножайтӧны гӧрд верба?
5. Кыдзи отводокъясӧн размножайтӧны крыжовник?
Объяснитӧй 39-ӧд рисунок серти.
6. Кыдзи размножайтчӧ усъясӧн вӧрын быдмысь оз?
Кыдзи размножайтӧны садйын быдмысь оз?
Объяснитӧй 40-ӧд рисунок серти.
7. Кыдзи размножайтӧны картупель?
Заданиеяс.
1. Комнатнӧй быдмӧгъясӧс за черенокъясӧн размножайтӧм.
Вундӧй традесканциялысь, пеларгониялысь, бирючиналысь либӧ мукӧд комнатнӧй быдмӧгъяслысь 10–12 см кузьта веткаяс да пуктӧй найӧс ва тыра банкаӧ, сӧмын энӧ пыдӧ.
Видзӧй найӧс шоныдінын югыд вылын.
Васӧ вежлалӧй.
Кор за черенокъяс вылас тырмымӧн быдмасны придаточнӧй вужъясыс, быдмӧгъяссӧ пересадитӧй почва тыра гырничьясӧ.
Почвасӧ ёна киськалӧй.
Быдмӧгъяссӧ первой кадас вевттьӧй стӧканъясӧн да видзӧй слабӧй свет вылын.
Кор быдмӧгъясыс заводитасны быдмыны, стӧканъяссӧ босьтӧй да пуктӧй быдмӧгъяссӧ ёна югыдінӧ.
Используйтӧй быдтӧм быдмӧгъяссӧ школанытӧ озеленитӧм могысь.
2. Синъясӧн картупель размножайтӧм.
Уджсӧ заводитӧй лун 25–30 водзджык картупель пуктытӧдз.
Вундалӧй ыджыд клубеньлысь став синъяссӧ неыджыд мякоть кусӧкыскӧд тшӧтш.
Садитӧй найӧс удобритӧм почва тыра ящикӧ ӧта-мӧдсяньыс 5–6 см сайӧ.
Садитігас синъяссӧ личкыштӧй почваас, а сэсся тыртӧй почванас 1,5–2 см пыднаӧ.
Ящиксӧ пуктӧй лунвывладорӧ видзӧдысь ӧшинь вылӧ.
Почвасӧ умереннӧя киськалӧй.
Синъясвывса почкаясысь развивайтчӧны побегъяс.
Побегъяс быдмигӧн найӧс вочасӧн вевттьӧй 1 см кызта почва слӧйӧн.
Быдмӧгъяссӧ подкармливайтӧй.
Шоныд поводдяӧ быдмӧгъяссӧ петкӧдӧй ывлаӧ.
Быдтӧм рӧсадасӧ садитӧй школадінса участок вылӧ.
Кымын быдмӧг тіянлы удайтчис быдтыны картупельлӧн ӧти клубеньысь?
Быдмӧгъяслӧн вужъясӧн размножайтчӧм.
Вуж черенокъясӧн размножайтчӧм.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяс размножайтчӧны вуж отрезокъясӧн — вуж черенокъясӧн.
Сідз, тулысын кӧ перйыны йӧла турун, вундавны сылысь вужсӧ черенокъяс вылӧ да садитны найӧс почва тыра гырничьясӧ, то тайӧ черенокъяс вылас регыд лоӧны придаточнӧй почкаяс.
Почкаяссьыс сэсся развивайтчӧны побегъяс (41-ӧд рис.).
Тайӧ жӧ свойствонас обладайтӧны и каучуконоснӧй йӧла турунлӧн — кок-сагызлӧн — вужъясыс.
Тайӧ быдмӧгсӧ миян неважӧн аддзисны природаысь да ӧні кутісны вӧдитны.
Первойсӧ кок-сагызӧс размножайтісны сӧмын кӧйдысъясӧн.
Но бӧрас тыдовтчис, мый вуж черенокъясӧн размножайтігӧн сійӧ сетӧ ыджыдджык урожай.
Бӧръя кадӧ академик Т. Д. Лысенко веськӧдлӧм улын разработайтӧма вуж черенокъясӧн кок-сагызӧс размножайтӧмлысь выль способ.
Тайӧ способ сертиыс черенокъяссӧ садитӧны оз ӧткӧн, а «позъясӧн», кымынкӧ штукаӧн ӧтлаӧ.
Колхозъяс практикаын прӧверка петкӧдліс, мый кок-сагызӧс позъяснас садитігӧн позьӧ босьтны вужъяслысь ёна ыджыдджык урожай.
Вуж отпрыскъясӧн размножайтчӧм.
Пӧрысь тополь бердысь тшӧкыда позьӧ аддзыны том быдмӧгъяс.
Том быдмӧгъяс гӧгӧрысь кӧ мусӧ ми кодйыштам, то казялам, мый найӧ развитчӧмаӧсь абу кӧйдысъясысь, а придаточнӧй почкаясысь, кодъяс эмӧсь важ быдмӧглӧн мувывса вужъяс вылын.
Тайӧ том быдмӧгъясыс шусьӧны вуж отпрыскъясӧн.
Кор кулӧ вужйыслӧн юкӧныс, коді йитӧ вуж отпрыскъяссӧ материнскӧй быдмӧгыскӧд, найӧ лоӧны самостоятельнӧй быдмӧгъясӧн.
Зэв уна вуж отпрыскъяс артмӧны и кутшӧмсюрӧ кустарникъяслӧн, например, ӧмидзлӧн (видзӧд 73-ӧд рис.).
Та вӧсна вӧрса ӧмидз быдмӧ ӧтлаӧ зэв сука.
Садйын быдмысь ӧмидзӧс татшӧм сука быдмынысӧ оз лэдзны.
Сылысь ӧти вося вуж отпрыскъяссӧ гожӧм помын перйӧны материнскӧй вуж кусӧккӧд, а сэсся садитӧны садъяс выль участок вылӧ.
Тадзи вуж отпрыскъясӧн векджык и размножайтӧны ӧмидзӧс садъясын.
Кутшӧмсюрӧ туруна быдмӧгъяс, например, ёна паськалӧм ёг турунъяс — полевӧй вьюнок, полевӧй бодяк (3-ӧд таблица), виж йӧн (4-ӧд таблица), сідзжӧ размножайтчӧны вуж отпрыскъясӧн.
Тайӧс кокни казявны, перйыны кӧ быдмӧгсӧ.
Сійӧ вужъяс вылысь позьӧ аддзыны и почкаяс, и ёна либӧ омӧля развитчӧм побегъяс.
Татшӧм ёг турунъясыс размножайтчӧны и вуж черенокъясӧн.
Йӧнлысь вужъясьӧм черенокъяссӧ позьӧ аддзыны, например, школабердса участок выльысь кодйигӧн.
Медым почваысь бырӧдны татшӧм «злостнӧй» ёг турунъяссӧ, почвасӧ колӧ правильнӧя обрабатывайтны.
Быдмӧгъяслӧн коръясӧн размножайтчӧм.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяс размножайтчӧны коръясӧн.
Татшӧм, например, бегония.
Тайӧ — металлическӧй блеска мича, гырысь, гӧрдоват коръяса комнатнӧй быдмӧг.
Бегония корлысь кӧ вундыштавны ыджыд жилкаяссӧ да улысладорбокнас пуктыны сійӧс васӧд лыа вылӧ, то недыр мысти жилкаяс вундӧминас артмасны придаточнӧй почкаяс.
Наысь развивайтчӧны том быдмӧгъяс (42-ӧд рис.).
Сэсся найӧс торйӧдӧны да пересадитӧны почва тыра гырничьясӧ.
Цвет быдтігӧн бегонияӧс тшӧкыдджыка размножайтӧны оз быдса коръясӧн, а кор кусӧкъясӧн — кор черенокъясӧн.
Найӧс вундалӧны сідзи, медым быд черенокын вӧлі ыджыд, жилка.
Черенокъяссӧ сюйӧны васӧд лыаӧ.
Жилкаяс вундӧминас артмӧны придаточнӧй почкаяс, кодъясысь развивайтчӧны том быдмӧгъяс.
Сэсся найӧс пересадитӧны почваӧ.
Вопросъяс.
1. Мый сэтшӧм вуж черенокыс?
2. Кутшӧм быдмӧгъяс размножайтчӧны вуж черенокъясӧн?
3. Мый сэтшӧм кок-сагызӧс позйӧн садитӧмыс?
4. Мый сэтшӧм вуж отпрыскыс?
5. Кутшӧм быдмӧгъяс размножайтчӧны вуж отпрыскъясӧн?
6. Кыдзи размножайтӧны садйын быдмысь ӧмидз?
7. Кыдзи бегонияӧс размножайтӧны коръясӧн да кор черенокъясӧн?
Заданиеяс.
1. Йӧла турунӧс да кок-сагызӧс вуж черенокъясӧн размножайтӧм.
Вундалӧй йӧла турунлысь да кок-сагызлысь вужъяссӧ 2 см кузьта черенокъяс вылӧ.
Садитӧй найӧс горизонтальнӧя 2 см пыднаӧ почва тыра гырничьясӧ.
Пуктӧй найӧс шоныдінӧ югыд вылӧ.
Почвасӧ умереннӧя киськалӧй.
Наблюдайтӧй побегъяс лоӧм бӧрся.
Перйӧй ӧти-кык черенокӧн да видлалӧй, кысянь налӧн мыччысьӧны побегъясыс.
Кок-сагызлы да обыкновеннӧй йӧла турунлы характернӧ, мый налӧн побегъясыс быдмӧны вуж череноклӧн: пӧперега разрезсянь.
2. Йонӧс, вьюнокӧс, молочайӧс вуж черенокъясӧн размножайтӧм.
Вундалӧй тайӧ ёг турунъяслысь вужъяссӧ 3–4 см кузьта черенокъяс вылӧ.
Садитӧй найӧс торйӧн почва тыра гырничьясӧ да пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
Наблюдайтӧй побегъяс лоӧм бӧрся.
Перйӧй ӧти-кык черенокӧн да видзӧдлӧй, кысянь налӧн мыччысьӧны побегъясыс.
Йӧнлы, вьюноклы, молочайлы характернӧ сійӧ, мый налӧн побегъясыс быдмӧны оз пӧперегӧн вундӧминъяссянь, а вуж черенокъяс поверхностьсянь.
3. Бегонияӧс коръясӧн размножайтӧм.
Вундӧй бегониялысь ӧти ыджыдджык кор, вундӧй сылысь черешоксӧ, листӧвӧй пластинкасӧ улысладорбокнас пуктӧй тарелкаӧ мыськӧм васӧд лыа вылӧ.
Лэчыд бритваӧн кымынкӧлаті вундӧй гырысьджык жилкаяссӧ.
Корсӧ крепитӧй васӧд лыа дінӧ, тарелкасӧ тупкӧй стеклӧӧн да пуктӧй сійӧс шоныдінӧ югыд водзӧ.
Наблюдайтӧй побегъяс развивайтчӧм бӧрся.
Кор побегъясыс тырмымӧн быдмасны, пересадитӧй найӧс почва тыра гырничьясӧ да вевттьӧй стӧканъясӧн.
Мыйӧн сӧмын быдмӧгъясыс босьтчасны быдмыны, стӧканъяссӧ босьтӧй да быдмӧгъяссӧ пуктӧй шонді водзӧ.
Быдтӧм быдмӧгъяссӧ используйтӧй школанытӧ озеленитӧм могысь.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН КӦЙДЫСЪЯСӦН РАЗМНОЖАЙТЧӦМ.
Быд цветковӧй быдмӧг аслас олӧмын определённӧй кадӧ цветитӧ, а сэсся, цветитӧм бӧрас, артмӧдӧ кӧйдысъяса плодъяс.
Кӧйдысъяс отсӧгӧн сійӧ и размножайтчӧ.
Быд цветковӧй быдмӧг вермӧ размножайтчыны кӧйдысъясӧн; вермӧны кӧйдысъясӧн размножайтчыны и найӧ, кодъяс размножайтчӧны вегетативнӧй органъясӧн.
Став тайӧ быдмӧгъясыслӧн специальнӧй размножайтчан органӧн лоӧ цветок.
Цветок.
Вишнялӧн цветок.
Вишня цветитӧ тулысын.
Пучокъясӧ чукӧрмӧм гырысь еджыд цветокъясыс сука вевттьӧны веткаяссӧ, кодъяс вылын коръясыс ещӧ омӧля на петалӧмаӧсь.
Мича тайӧ каднас вишневӧй сад.
«Кыдз быттьӧ йӧлӧн киськалӧм,
Тан садъясыс со вишнялӧн,
Чуть кылӧ налӧн шы...»
(И. А. Некрасов.)
Быд цветок (43-ӧд рис.) куйлӧ неыджыд за йылын, коді шусьӧ цветоножкаӧн.
Сылӧн паськалӧм вылыс юкӧныс, коді лоӧ цветоклӧн основаниеӧн, шусьӧ цветоложеӧн.
Вишня цветокын эм чашечка, коді состоитӧ вит веж чашелистикысь, венчик, кодӧс артмӧдӧны вит еджыд лепесток, уна тычинка да шӧрас ӧти пестик.
И чашечка и венчик ӧтлаын артмӧдӧны сідз шусяна околоцветник.
Чашечкаыс видзӧ воссьытӧм цветоксӧ — бутонсӧ, а венчикыс воссьӧм цветоксӧ вӧчӧ тыдаланаджыкӧн насекомӧйяслы, кодъяс локтӧны тайӧ цветокъяс дінас.
Цветоклӧн главнӧй органъясӧн лоӧны тычинкаяс да пестик.
Быд тычинка состоитӧ тычиночнӧй нитьысь да пыльникысь, кӧні артмӧ пыльца.
Кор пыльникыс воас, сійӧ потласьӧ, и сэтысь петӧ пыльца.
Пестиклӧн эм завязь да сысянь петысь столбик, коді помасьӧ паськалӧм рыльцеӧн.
Завязьын эмӧсь семяпочкаяс.
Сы вӧсна мый завязьысь артмӧ («гӧрддзысьӧ») плод, то пестиксӧ мукӧд дырйи шуӧны сідзжӧ плодникӧн.
Рудзӧглӧн цветок.
Рудзӧг цветитӧ гожӧмын.
Сылӧн синмӧ шыбитчытӧм цветокъясыс, 30–50 штукаӧн, располагайтчӧны шепъясын.
Шепсьыс кӧ ми торйӧдам ӧти татшӧм цветок, то аддзам, мый сылӧн цветоножкаыс абу.
Рудзӧг цветокын абу ни чашечка, ни венчик.
Околоцветникыс сылӧн состоитӧ кык цветочнӧй чешуяысь, кодъяс костын эм куим тычинка да ӧти пестик (44-ӧд рис.).
Рудзӧглӧн быд тычинка состоитӧ кузь тычиночнӧй нитьысь да ортсӧ ӧшӧдчӧм ыджыд пыльникысь, кӧні воӧ зэв уна посни, кокни пыльца.
Ичӧтик тӧв дырйи цветитысь рудзӧг му весьтын пыльцаыс векджык ӧшалӧ кокньыдик виж кымӧр моз.
Рудзӧг цветокын пестикыс состоитӧ завязьысь да кык перистӧй рыльцеысь, кодъяс веськыда петӧны завязьсьыс; столбикыс тані абу.
Завязяс эм семяпочка.
Цветокъяс да соцветиеяс.
Сӧмын зэв этша быдмӧгъяслӧн, кыдзи маклӧн да тюльпанлӧн, эмӧсь ӧтка цветокъяс.
Унджык быдмӧгъясыслӧн цветокъясыс куйлӧны группаясӧн сійӧ либӧ мӧд порядокын.
Цветокъяслӧн татшӧм группаясыс шусьӧны соцветиеясӧн.
Разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн найӧ абу ӧткодьӧсь.
Сідз, вишнялӧн соцветиеыс зонтик, рудзӧглӧн шеп.
Водзӧ миянлы паныдасясны быдмӧгъяс и мукӧдпӧлӧс соцветиеясӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм строениеыс вишня цветоклӧн?
Объяснитӧй 43-ӧд рисунок серти.
2. Кутшӧм строениеыс рудзӧг цветоклӧн?
Объяснитӧй 44-ӧд рисунок серти.
3. Кутшӧмӧсь цветоклӧн главнӧй органъясыс?
4. Мыйысь артмӧ плод?
5. Мый эм пыльникъясын?
6. Мый эм завязьын?
7. Кутшӧм тӧдчанлуныс чашечкалӧн да венчиклӧн?
abu
Заданиеяс.
1. Видлалӧй разнӧйпӧлӧс комнатнӧй быдмӧг цветокъяслысь строениесӧ, кыдзи тайӧс индӧма учебникас.
2. Следитӧй, дыр-ӧ овлӧны восьсаӧсь сійӧ либӧ мӧд комнатнӧй быдмӧгъяслӧн цветокъясыс.
Медым вӧлі удобнӧджык наблюдайтны, быд цветок вылӧ ӧшӧдӧй этикетка да сы вылӧ гижӧй сійӧ лунсӧ, кор воссяс цветокыс, да сійӧ лунсӧ, кор сійӧ заводитас нярмыны.
3. Тулыснас да гожӧмнас видлалӧй цветокъяссӧ разнӧйпӧлӧс дикорастущӧй быдмӧгъяслысь, а сідзжӧ сійӧ быдмӧгъяслысь, кодъясӧс быдтанныд школабердса участок вылын.
4. Следитӧй гожӧмнас кутшӧмсюрӧ культурнӧй быдмӧгъяслысь цветитӧмсӧ.
Дыр-ӧ овлӧ восьса ӧти цветокыс?
Дыр-ӧ цветитӧ торъя быдмӧгыс?
5. Наблюдайтӧй гожӧмнас, кутшӧм быдмӧгъяслӧн цветокъясыс тупкысьлӧны вой кежлӧ.
Клумбаяс вылысь корсьӧй быдмӧгъяс, кодъяслӧн цветокъясыс, мӧдарӧ, воссьӧны рытын.
Опыление.
Кыдзи ми тӧдам нин, быдмӧглӧн, плодыс артмӧ завязьысь, но, вӧлӧмкӧ, медым завязьысь артмис плод, цветокас медводз должен лоны опыление.
Тадзи шусьӧ тычинкасянь пестик рыльце вылӧ пыльцалӧн вуджӧмыс.
Опыление — плод артмӧмлӧн первой условие.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн тычинкасяньыс пыльцаыс веськалӧ орчча пестик рыльце вылӧ.
Тычинкасянь сійӧ жӧ цветокса пестик рыльце вылӧ пыльцалӧн татшӧм веськалӧмыс шусьӧ самоопылениеӧн (45-ӧд рис.).
Самоопыление овлӧ, например, шобділӧн, идлӧн, анькытшлӧн, шабділӧн, томатлӧн да мукӧд быдмӧгъяслӧн.
Тайӧ — самоопыляйтчысь быдмӧгъяс.
Зэв уна быдмӧгъяслысь пыльцасӧ тӧв либӧ насекомӧйяс вуджӧдӧны ӧти цветок вывсянь мӧд цветок вылӧ.
Пыльцасӧ ӧти цветок тычинкасянь мӧд цветок пестиклӧн рыльце вылӧ татшӧм вуджӧдӧмыс шусьӧ перекрёстнӧй опылениеӧн.
Перекрёстнӧй опыление овлӧ, например, рудзӧглӧн, гречихалӧн, клеверлӧн, морковлӧн, озлӧн, ӧмидзлӧн, вишнялӧн, яблонялӧн да мукӧд быдмӧгъяслӧн.
Ставыс тайӧ — перекрёстноопыляйтчысъ быдмӧгъяс.
Медым тӧдмавны, быдмӧгыс самоопыляйтчысь али перекрёстноопыляйтчысь, вӧчӧны тадзи.
Бутонъяссӧ тупкӧны марляысь либӧ пергаментнӧй бумагаысь вӧчӧм мешочекъясӧн.
Мешочекъясыс видзӧны цветокъяссӧ, медым тӧв либӧ насекомӧйяс эз вайны на вылӧ пыльцасӧ.
Бӧрынджык кӧ тайӧ мешочекъясас артмасны плодъяс, то сідзкӧ тайӧ быдмӧгыслӧн лок самоопыление.
Тайӧ мешочекъясас кӧ плодъясыс оз артмыны, то сійӧ петкӧдлӧ, мый тайӧ быдмӧгыслы колӧ перекрёстнӧй опыление.
Самоопыляйтчысь быдмӧгъяс.
Самоопылениеыс ӧти быдмӧгъяслӧн мунӧ цветокъяс воссьытӧдзыс на, мӧдъяслӧн цветокъяс воссьӧм бӧрас нин.
Воссьытӧм цветокын самоопыление.
Посевнӧй анькытш цветитӧ гырысь еджыд цветокъясӧн.
Ми кӧ восьтам сылысь воссьытӧм цветоксӧ, сэк аддзам, мый пестиклӧн гӧна рыльцеыс инмӧ тычинкаяслӧн пыльникъяс дінӧ да сплӧш тупкысьӧма виж пыльцаӧн (46-ӧд рис.).
Цветокыс эз на воссьы, а опылениеыс лои нин.
Цветокыс воссяс самоопылённӧйӧн.
Восьса цветокын самоопыление.
Шабді цветитӧ нежноголубӧй цветокъясӧн.
Сылӧн найӧ воссьӧны водз асылын, шонді петӧм бӧрын регыд.
Муртса на воссьӧм шабді цветокын пыльникъясыс ылысмӧмаӧсь пестик рыльцеысь да видзӧдӧны ортсӧ (47-ӧд рис.).
Пыльцаыс кӧ киссис тайӧ пыльникъяссьыс, то сійӧ эськӧ эз вермы веськавны пестик рыльце вылӧ.
Кыдзи тыдалӧ, самоопыление тані оз кокниа ло.
Тыдалӧ, тані колӧ виччысьны перекрёстнӧй опыление.
Но водз асывнас, кор ыркыд на, опыляйтысь насекомӧйяс оз на ещӧ лэбавны, и сэки шабділысь цветокъяссӧ опыляйтнысӧ некодлы.
Шонді век ёнджыка шонтӧ.
И шабді цветокъясын пыльникъясыс вочасӧн косьмӧны, а сэсся воссьӧны да инмӧдчӧны рыльце дінӧ.
Веськыда миян син водзын лоӧ самоопыление.
Зэв шоч цветокӧс удитӧны опылитны насекомӧйяс.
Луншӧр кад кежлӧ шабділӧн лепестокъясыс гылалӧны нин.
Найӧ вевттьӧны мусӧ пасьталаыс.
Самоопылениелӧн вред.
Кӧть кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн, кыдзи правилӧ, и мунӧ самоопыление, но потомствоыслы сійӧ вреднӧ.
Танӧ позьӧ аддзыны, следитны кӧ шобділӧн кутшӧмсюрӧ важ сортъяслысь судьбасӧ.
Коркӧ миян вӧлі паськалӧмаӧсь шобділӧн сэтшӧм сортъяс, кыдзи Улька, Гирка да мукӧдъяс.
Ас кадӧ найӧ сетлісны бур урожайяс, но бӧрынджык, кад кольӧм бӧрын, налӧн урожайясыс мӧдісны чинны.
И сэсся найӧс дугдісны кӧдзнысӧ.
Татшӧм сортъяс йылысь шуӧны, мый найӧ выродитчисны.
Академик Т. Д. Лысенко петкӧдліс, мый шобді важ сортъяслӧн вырождайтчӧмыс лоӧ кузь кад чӧж дугдывлытӧм самоопыление вӧсна.
Медым дугӧдны шобді выль сортъяслысь вырождайтчӧмсӧ, сійӧ предложитіс вӧчны сійӧ жӧ сорт пыльцаӧн искусственнӧй перекрёстнӧй опыление.
Перекрёстнӧй опылениелӧн пӧльза.
Шобділӧн цветокыс состоитӧ кык цветочнӧй чешуяысь, кык перистӧй рыльцеа пестикысь да куим тычинкаысь.
Шобділӧн пыльникъясыс векджык потласьӧны воссьытӧм цветокын на да сэтчӧ кисьтӧны пыльца юкӧнсӧ.
Сэсся цветокыс воссьӧ, пыльникъяс шыбитчӧны и кольӧм пыльцаыс киссьӧ ортсӧ.
Шобділысь искусственнӧй перекрёстнӧй опыление вӧчӧны тадзи.
Цветиттӧдзыс на му вылысь бӧрйӧны быдмӧгъяслысь труппа, восьтӧны налысь цветочнӧй чешуяяссӧ да нетшкӧны быд цветок вылысь веж пыльникъяссӧ.
Кор цветокъясыс воссясны, ортсӧ мыччысьӧны сӧмын пестикъяслӧн рыльцеясыс.
На вылӧ и веськалӧ сійӧ жӧ сорт шобді мӧд быдмӧглӧн пыльцаыс.
Кӧйдысъяссӧ, кодъяс лоины перекрёстнӧй опылениеысь, чукӧртӧны торйӧн.
Найӧс размножайтӧны, а сэсся сетӧны кӧдзны.
Татшӧм кӧйдысъясыс сетӧны ёнджык быдмӧгъяс, кодъяс вайӧны ёна ыджыдджык урожай.
Вопросъяс.
1. Мый сэтшӧм опылениеыс?
Кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс плод артмӧмын?
2. Мыйӧн самоопыление торъялӧ перекрёстнӧй опылениеысь?
Объяснитӧй 45-ӧд рисунок серти.
3. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, быдмӧгыс самоопыляйтчысь али перекрёстноопыляйтчысь?
4. Культурнӧй быдмӧгъясысь кутшӧмъяс лоӧны самоопылительясӧн?
5. Кыдзи мунӧ самоопылениеыс анькытшлӧн воссьытӧм цветокын?
Объяснитӧй 46-ӧд рисунок серти.
6. Кыдзи мунӧ самоопылениеыс шабділӧн, восьса цветокын?
Объяснитӧй 47-ӧд рисунок серти.
7. Кыдзи самоопыление отражайтчӧ потомство вылӧ?
8. Мыйӧн объясняйтчӧ шобді важ сортъяслӧн вырождайтчӧмыс?
9. Кыдзи вӧчӧны шобділысь перекрёстнӧй опыление?
10. Кыдзи перекрёстнӧй опыление влияйтӧ потомство вылӧ?
Заданиеяс.
1. Марляӧн кӧрталӧй некымын комнатнӧй быдмӧглысь торъя бутонъяс.
Следитӧй, артмасны-ӧ тайӧ цветокъясас плодъяс.
2. Гожӧмнас школабердса участок вылын вӧчӧй татшӧм опытъяс:
а) Марляӧн кӧрталӧй анькытшлысь, шабділысь, маклысь, капусталысь, яблонялысь, вишнялысь да мукӧд быдмӧгъяслысь торъя бутонъяс.
Кутшӧм быдмӧгъяслӧн тайӧ условиеясас артмасны плодъяс?
б) Бумагаысь вӧчӧм колпачокӧн кӧрталӧй шобділысь да рудзӧглысь цветитны заводиттӧм торъя шепъяс.
Кутшӧм кӧйдысъяс артмасны тайӧ условиеясас шобділӧн да кутшӧмъяс артмасны рудзӧглӧн?
3. Школабердса участок вылын гожӧмнас наблюдайтӧй анькытшлысь да шобділысь самоопылениесӧ, кыдзи тайӧс опишитӧма учебникын.
4. Шобді му вылысь торйӧдӧй кымынкӧ быдмӧг искусственнӧй перекрёстнӧй опыление вылӧ.
Вӧчӧй сійӧс сідзи, кыдзи индӧма учебникас.
Тайӧ быдмӧгъяссӧ кутшӧмкӧ ногӧн пасйӧй.
Тайӧ быдмӧгъяссьыс кӧйдысъяссӧ чукӧртӧй торйӧн.
Видзӧй найӧс размножайтӧм вылӧ.
Тайӧ лоӧ выльмӧдӧм, бурмӧдӧм кӧйдыс.
Насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧгъяс.
Унджык быдмӧгъяслӧн перекрёстнӧй опылениеыс лоӧ насекомӧйяс отсӧгӧн.
Насекомӧйяс локтӧны цветокъяс вылас сёянла. Сёяннас налы лоӧ юмов сок — нектар, а сідзжӧ пыльца.
Нектарыс цветокас выделяйтчӧ вочасӧн да чукӧрмӧ ичӧтик войтӧ.
Та вӧсна насекомӧйяслы ковмӧ волыны уна цветок вылӧ.
Видзӧдлам, кыдзи мунӧ опылениеыс насекомӧйясӧн опыляйтчысь разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн.
Вишня.
Миянлы тӧдса вишнялӧн цветокъясыс ёнджыкасӧ опыляйтчӧны мазіясӧн.
Найӧ дзизгигтырйи бергалӧны цветитысь вишня весьтын.
Кор мазі пуксьӧ цветок вылас да хоботокнас судзӧдӧ нектар, сійӧ инмӧдчӧ пыльникъясӧ, и пыльцаыс сибдӧ мазі телӧ бердӧ.
Кор мазі лэбас мӧд цветок вылӧ, сійӧ инмӧдчас пестиклӧн сибдалысь рыльце дінӧ да сы вылӧ коляс вайӧм пыльцасӧ.
Тадзи, сёян корсигӧн, цветоксянь цветок вылӧ лэбалігӧн, мазіяс пӧпуттьӧ вӧчӧны перекрёстнӧй опыление.
Но вишнялӧн зэв уна сортъяс плодъяслысь урожайсӧ вайӧны сӧмын мӧд сорт пыльцаӧн опыляйтчигӧн.
Тайӧс кутӧны тӧдвылын садсӧ садитігӧн на, да та вӧсна вишня садитӧны сідзи, медым мӧда-мӧдсӧ опыляйтысь сортъясыс вӧліны орччӧн.
Тадзи жӧ садитӧны и яблоняяслысь разнӧйпӧлӧс сортъяс.
Медым содтыны урожай, плодӧвӧй садъясын векджык вӧчӧны пасекаяс.
Клевер.
Гӧрд клевер — миян медся тӧдчана кормӧвӧй турунъяс пиысь ӧти (14-ӧд таблица).
Клеверлӧн гӧрдоват цветокъясыс чукӧртчӧмаӧсь соцветиеӧ, коді шусьӧ юрӧн.
Клеверлӧн цветокъясыс кузьӧсь, и нектарыс наын выделяйтчӧ венчик пыдӧсын.
Та вӧсна сійӧс судзӧдны вермасны сӧмын кузь хобота насекомӧйяс — мазіяс.
Нектарсӧ судзӧдігӧн найӧ инмӧны пыльникъяс дінӧ, а сэсся вуджӧдӧны пыльцасӧ мукӧд цветок пестикъяс рыльце вылӧ — вӧчӧны перекрёстнӧй опыление.
Унджык цветок опылитӧм могысь клевер муяс вылӧ петкӧдӧны мазіяса улейяс.
Муяс кузя кочуйтысь пасекаясыс отсалӧны содтыны клевер кӧйдыслысь урожай, коді ёна колӧ турун кӧдзӧм вылӧ.
Мак.
Маклӧн бутонъясыс ӧшалӧны нюкыльтчӧм кузь цветоножкаяс йылын, но бӧрыннас цветоножкаясыс веськалӧны, бутонсӧ вевттьысь чашелистикъясыс гылалӧны, и цветокыс воссьӧ.
Маклӧн цветокъясыс ӧткаӧсь, гырысьӧсь, венчикыс еджыд либӧ яръюгыд рӧма.
Пестикыс состоитӧ ыджыд завязьысь да веськыда сы вылын куйлысь паськыд рыльцеысь; столбикыс тані абу.
Тычинкаясыс зэв уна, и пыльцаыс на вылын артмӧ зэв уна.
Мак цветокъясын нектарыс абу.
И насекомӧйяс, медсясӧ жукъяс, на вылӧ пуксьылӧны пыльцала.
Жук сёйӧ пыльцасӧ сэні жӧ, цветок вылас, пачкайтчӧ пыльцанас да бара лэбзьӧ мӧд цветок вылӧ.
Сибдалысь рыльце вывті ветлігас жук сэтчӧ кольӧ вайӧм пыльцасӧ.
Тадзи лоӧ перекрёстнӧй опыление.
Насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧг цветокъяслӧн особенностьяс.
Насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧгъяслӧн цветокъясыс векджык имеитӧны еджыд либӧ яръюгыд рӧма венчик.
Посни цветокъясыс налӧн, кыдзи, например, клеверлӧн, ӧтлаасьӧмаӧсь соцветиеясӧ, кодъяс ёна торъялӧны веж коръяс пӧвстын.
Та вӧсна цветокъясыс ёнджыка тыдалӧны насекомӧйяслы.
Уна быдмӧгъяслӧн цветокъясыс чӧскыд дукаӧсь.
Торйӧн нин чӧскыд дукаӧсь сідз шусяна «войся цветокъяс», мӧдногӧн кӧ сэтшӧмъяс, кодъяс воссьӧны вой кежлӧ, кыдзи, например, душистӧй табаклӧн цветокъяс.
Тайӧ дук сертиыс найӧс кокньыда аддзӧны тайӧ дуксӧ бура кылысь опыляйтысь насекомӧйяс.
Насекомӧйясӧн опыляйтчысь уна быдмӧгъяслӧн главнӧй особенностьыс сыын, мый найӧ выделяйтӧны нектар.
Нектарнас найӧ и кыскӧны ас дінаныс насекомӧйясӧс, кодъяс нектар вӧснаыс и волӧны цветокъяс вылӧ.
Нектар, а сідзжӧ пыльца — опыляйтысь насекомӧйяслӧн сёян (6-ӧд таблица).
Кыдзи ми тӧдам нин, насекомӧйясӧн вӧчӧм опыление бӧрын артмӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Насекомӧйяс кӧ эськӧ эз опыляйтны цветокъяссӧ, то тайӧ быдмӧгъясыс эськӧ эз сетны потомство да бырины.
Та вӧсна колӧ шуны, мый опыляйтысь насекомӧйяс являйтчӧны колана условиеӧн насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧгъяс олӧмлы.
Вопросъяс.
1. Мыйла насекомӧйяс волӧны цветокъяс вылӧ?
2.. Мыйла насекомӧйяслы ковмӧ волыны уна цветок вылӧ?
3. Кыдзи мунӧ вишнялӧн опылениеыс?
4. Опылениелӧн кутшӧм условиеяс дырйи вишня сетӧ плодъяслысь урожай?
5. Мыйла плодӧвӧй садъясӧ вӧчӧны пасекаяс?
6. Кыдзи мунӧ клеверлӧн опылениеыс?
7. Мый вӧчӧны клевер кӧйдыслысь урожайсӧ содтӧм могысь?
8. Кыдзи мунӧ маклӧн опылениеыс?
9. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧг цветокъяслӧн?
10. Кутшӧм тӧдчанлун опыляйтысь насекомӧйяс имеитӧны насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧгъяслы?
Заданиеяс.
1. Учитель индӧд серти школьнӧй садйысь вундӧй вишнялысь цветочнӧй почкаяса веточка да пуктӧй сійӧс ва тыра бутылкаӧ; бутылкасӧ пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
Тайӧ условиеясын 10–15 лун мысти веточкаыс кутас цветитны.
Видлалӧй вишня цветокъяслысь строениесӧ.
2. Тулыснас да гожӧмнас наблюдайтӧй, кутшӧм насекомӧйяс опыляйтӧны цветокъяссӧ разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслысь, кодъяс быдмӧны школабердса участок вылын, например, озлысь, вишнялысь, маклысь, ӧгурцылысь, подсолнечниклысь, гречихалысь, клеверлысь да мукӧдлысь.
Тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧгъяс.
Ассьыныс особенностьяс имеитӧны тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧгъяслӧн цветокъясыс.
Видлалам, кыдзи мунӧ опылениеыс тӧлӧн опыляйтчысь кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн.
Рудзӧг.
Рудзӧглӧн цветокъясыс, векджык кыкӧн-кыкӧн, куйлӧны колосокъясын, да артмӧдӧны соцветие — сложнӧй шеп (48-ӧд рис.).
Мича шоныд асылӧ позьӧ наблюдайтны рудзӧг цветитӧмлысь интереснӧй картина.
Рудзӧглӧн первой воссьӧны цветокъясыс шеп шӧрас.
Первой чургӧдчӧ цветочнӧй чешуяыс, да цветоксьыс тыдовтчӧны куим тычинкалӧн виж пыльникъясыс.
Тычиночнӧй нитьясыс налӧн быдмӧны зэв ӧдйӧ, веськыда син водзын, да шыбитӧны пыльникъяссӧ ортсӧ.
Пыльникъясыс пыр жӧ потласьӧны, да наысь киссьӧ посни, кокни, кос пыльца.
Тӧв нуӧ сійӧс орчча быдмӧг пестикъяслӧн мыччысьӧм перистӧй рыльцеяс вылӧ.
Ставыс тайӧ мунӧ кымынкӧ минутаӧн.
Татшӧм перекрёстнӧй опыление вӧснаыс рудзӧг сетӧ плодъяс — тусьяс.
Рудзӧг опыляйтчӧмлы медся бур условиеӧн лоӧ ичӧтик тӧла шоныд поводдя.
Тӧлыс нуӧ пыльцасӧ орчча быдмӧгъяс вылӧ.
Ыджыд тӧв пыльцасӧ нуӧ кӧдза мусьыс бокӧ.
Тӧлыс кӧ абу, пыльникъясысь пыльцаыс киссьӧ му вылӧ некутшӧм пӧльза сеттӧг.
Та вӧсна лӧнь поводдяӧ вӧчӧны рудзӧглы содтӧд искусственнӧй опыление.
Та могысь му кузя мунӧны нюжӧдӧм гезйӧн да копыртӧны сійӧн цветитысь быдмӧгъяссӧ.
Киссьысь пыльцаыс кыдз быттьӧ шебралӧ быдмӧгъяссӧ да пуксигас веськалӧ пестикъяс рыльце вылӧ.
Тайӧ приёмыс содтӧ урожайсӧ да ӧні ёна применяйтчӧ колхозъяс да совхозъяс практикаын.
Рудзӧг цветитігӧн зэра поводдя зэв абу бур.
Татшӧм поводдя дырйи сылӧн цветокъясыс оз воссьыны да пыльникъясыс оз потласьны.
Пыльцаыс кӧ киссяс цветок пытшкас, то самоопыление вӧсна рудзӧгыс либӧ сӧвсем оз гӧрддзысь, либӧ сетас посни тусь.
Та вӧсна гӧгӧрвоана, мый цветитан кадӧ дыр нюжалысь лёк поводдя абу бур рудзӧг урожайлы.
Кукуруза.
Кукурузалӧн цветокъясыс кыкпӧлӧсӧсь: ӧтиясын сӧмын тычинкаяс, мӧдъясын сӧмын пестик.
Сылӧн тычинковӧй цветокъясыс, кодъяс гозйӧн-гозйӧн ӧтлаасьӧмаӧсь колосокъясӧ, артмӧдӧны соцветие — метёлка, коді находитчӧ быдмӧг йылас (49-ӧд рис.).
Пестичнӧй цветокъясыс куйлӧны сійӧ жӧ быдмӧг вылас, метёлкасьыс улынджык.
Найӧ чукӧртчӧмаӧсь соцветиеӧ — початокӧ, коді вевттьысьӧма веж коръясӧн.
Цветитігас початоксьыс мыччысьӧны рыльцеа сунис кодь кузь столбикъяс.
Кор воссясны метёлка вылын куйлысь цветокъяс, наысь шыбитчӧны пыльникъяс, кодъяс ӧшалӧны кузь тычиночнӧй нитьяс йылын.
Пыльникъясыс потласьӧны, и наысь киссьӧ пыльца.
Тӧлыс сійӧс нуӧ орчча быдмӧгъяс рыльце вылӧ.
Опыление вӧсна початокын завязьясысь артмӧны плодъяс — тусьяс.
Кукуруза миян вӧдитӧны лунвыв районъясын, кӧні гожӧмнас зэв жар да овлӧны засухаяс.
Вӧлӧмкӧ, татшӧм поводдяыс кукуруза опыляйтчӧмлы зэв абу бур.
Тайӧ условиеясын тычинкӧвӧй цветокъясыс воссьӧны кымынкӧ лунӧн водзджык цветочнӧй цветокъясысь рыльцеяс мыччысьӧм дорысь.
Киссьӧм да тӧлӧн нуан пыльцаыс аслас туй вылын оз паныдав рыльцеяссӧ да вошӧ прӧста.
Уна пестичнӧй цветокъяс кольӧны опылитчытӧг да оз сетны кӧйдыс — кукурузалӧн урожайыс чинӧ (50-ӧд рис.).
Урожай кыпӧдӧм могысь вӧчӧны содтӧд, искусственнӧй опыление.
Та могысь чукӧртӧны бурджык быдмӧгъяслӧн «пылящӧй» метёлкаяс вылысь пыльцасӧ, а сэсся, кор початокъясысь тыдовтчасны рыльцеяс, мунӧны радъяс пӧлӧныс да небыд щёткаӧн инмӧдӧны рыльцеяс вылас пыльцалысь смесьсӧ.
Та вӧсна початокъясын артмӧ унджык кӧйдыс, и урожайыс содӧ.
Тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧг цветокъяслӧн особенностьяс.
Тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧгъяслӧн цветокъясыс венчиктӧмӧсь, оз имеитны некутшӧм дук да оз выделяйтны нектар.
Став тайӧ качествоясыс, кодъяс колӧны насекомӧйясӧн опыляйтчысь быдмӧгъяслы, тані вӧліны эськӧ ковтӧмъясӧн, лишнӧйясӧн.
Тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧгъяслӧн синмӧ шыбитчытӧм цветокъясыс характеризуйтчӧны ӧшалысь да качайтчысь пыльникъясӧн да цветокъясысь мыччысьӧм перистӧй либӧ гӧна рыльцеясӧн, кодъяс вылӧ бура кутчысьӧ пыльцаыс.
Тайӧ цветокъясыс артмӧдӧны зэв уна посни, кокни, кос пыльца, кодӧс кокниа нуӧ тӧв.
Пыльцасӧ позьӧ наблюдайтны водз тулысын орешниклысь (1-ой таблица), а сідзжӧ ловпулысь, коді миян тшӧкыда паныдасьлӧ пруд берегъяс пӧлӧн.
«Друг кыптӧ тані, котӧртӧ
Эрд вывті вильыш тӧв:
И синлӧ кустъяс ловпулысь,
Пыльцаяс лэптӧ дзоридзлысь
Му весьтӧ кымӧр моз,
Веж ставыс — воздух, ва!»
(Н. А. Некрасов.)
Кокни гӧгӧрвоны, мый кымын унджык пыльца артмӧдас тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧг, сымын унджык цветок сылӧн лоӧ опылитӧма да сымын унджык потомство сійӧ коляс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи мунӧ рудзӧглӧн опылениеыс?
2. Поводдялӧн кутшӧм условиеяс бурӧсь да кутшӧмъяс абу бурӧсь рудзӧг опыляйтчӧм вылӧ?
3. Кыдзи рудзӧглы вӧчӧны содтӧд, искусственнӧй опыление?
4. Кыдзи мунӧ кукурузалӧн опылениеыс?
5. Кутшӧм условиеяс дырйи кукурузалы ковмӧ вӧчны содтӧд, искусственнӧй опыление?
Кыдзи сійӧ вӧчсьӧ?
6. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧг цветокъяслӧн?
Заданиеяс.
1. Вундӧй орешниклысь либӧ ловпулысь кык-куим ветка да пуктӧй найӧс ва тыра банкаӧ.
Шоныдінын югыд вылын тайӧ быдмӧгъяслӧн серёжкаясыс 7–10 лун мысти кутасны «пылитны».
Пыркнитӧй найӧс.
Корсьӧй, абуӧсь-ӧ веткаяс вылас пестичнӧй цветокъяс.
2. Гожӧмнас рудзӧг му дінын наблюдайтӧй, кыдзи сылӧн воссялӧны цветочнӧй чешуяясыс, кыдзи шыбитчӧны да «пылитӧны» пыльникъясыс, кыдзи сэсся цветочнӧй чешуяясыс ӧтлаасьӧны.
Цветитан кадас кӧ сулалӧ лӧнь поводдя, сэк рудзӧглы вӧчӧй содтӧд, искусственнӧй опыление, кыдзи индӧма учебникас.
Вӧчӧй татшӧм уджсӧ колхозын.
3. Гожӧмнас кукуруза му вылын наблюдайтӧй, кыдзи воссьӧны метёлкаясын тычинковӧй цветокъяс да початокъяссьыс тыдовтчӧны пестикъяслӧн рыльцеяс.
Вӧчӧй кукурузалы содтӧд, искусственнӧй опыление пыльца смесьӧн, кыдзи индӧма учебникас.
Вӧчӧй татшӧм уджсӧ колхозын.
Оплодотворение.
Плод да кӧйдыс артмӧм.
Но мый лоӧ пыльцакӧд, коді кутшӧмкӧ ногӧн веськаліс пестик рыльце вылӧ?
Пестик рыльце вылӧ веськалӧм пыльцасӧ кутӧны мыльк кодьяс, кодъяс эмӧсь рыльце вылас, кыдзи вишнялӧн, либӧ сиясӧн, кыдзи рудзӧглӧн.
Сійӧс кутӧ сідзжӧ сибдалысь жидкостьыс, кодӧс выделяйтӧ рыльцеыс, кор сійӧ дась опыление кежлӧ.
Тані, тайӧ жидкостяс, и чужӧ пыльцаыс.
Ва, коді вермас веськавны зэригӧн либӧ лысва дырйи пестик рыльце вылӧ, абу бур пыльца чужӧм вылӧ: сэні пыльцаыс польдчӧ да потӧ.
Пестик рыльце вылӧ векджык веськалӧ уна пыльца разнӧйсикас быдмӧгъяслӧн.
Тані пыльцаыс аддзӧ бур условиеяс да чужӧ.
Быд чужысь цветочнӧй пылинка артмӧдӧ вӧсньыдик пыльцевӧй трубочка, коді пырӧ столбикӧ.
Пыльцевӧй трубочкаяс пиысь сійӧ, коді бурджыка быдмӧ, мукӧдсьыс водзджык воӧ завязьӧ да пырӧ семяпочкаӧ (51-ӧд рис.).
Кор пыльцевӧй трубочкалӧн помыс пырас семяпочкаӧ, трубочкасьыс освободитчас мужскӧй клетка.
А семяпочкаын эм женскӧй клетка, либӧ яйцеклетка.
Мужскӧй клетка паныдасьӧ яйцеклеткакӧд да ӧтлаасьӧ сыкӧд.
Мужскӧй клеткалӧн яйцеклеткакӧд ӧтлаасьӧмыс шусьӧ оплодотворениеӧн.
Оплодотворение бӧрын кык клеткаысь артмӧ ӧти — оплодотворитчӧм яйцеклетка.
Завязьын кӧ эм некымын семяпочка, то оплодотворениеыс лоӧ быд семяпочкаын, кытчӧ пырас пыльцевӧй трубочка.
Оплодотворение бӧрын венчиклӧн лепестокъясыс нярмӧны да гылалӧны, тычинкаясыс да пестиклӧн рыльцеыс косьмӧны, — цветокыс дугдӧ цветитнысӧ.
Заводитчӧ плод артмӧм.
Коръяссянь завязьӧ локтӧны органическӧй веществояс.
Локтысь веществояс тшӧт весьтӧ завязьыс быдмӧ да пӧрӧ плодӧ.
Завязяс находитчысь семяпочкаыс пӧрӧ кӧйдысӧ.
Завязяс кӧ ӧти семяпочка, сэк артмӧ ӧти кӧйдыса плод, кыдзи вишнялӧн либӧ рудзӧглӧн.
Завязяс кӧ уна семяпочка, сэк артмӧ уна кӧйдыса плод, кыдзи ӧгурцылӧн либӧ маклӧн.
Сідзкӧ, плод артмӧ завязьысь, а кӧйдыс артмӧ семяпочкаысь.
Водзынджык ми шулім, мый плодъяс да кӧйдысъяс артмӧмлӧн первой условиеӧн лоӧ опыление.
Ӧні ми вермам шуны, мый плодъяс да кӧйдысъяс артмӧмлӧн мӧд условиеӧн лоӧ оплодотворение.
Сідзкӧ, плодъяслӧн да кӧйдысъяслӧн сійӧ урожайыс, кодӧс ми чукӧртам муяс вылысь, град йӧръясысь да садъясысь, артмӧ опыление да оплодотворение бӧрын.
Сы бӧрын, кор быдмӧг вылын воасны плодъяс да кӧйдысъяс, найӧ торъялӧны сы дінысь да тшӧкыда лоӧны ылын материнскӧй быдмӧгсяньыс.
Сідз, плодъяс да кӧйдысъяс разалӧм вӧсна быдмӧгъяс паськалӧны да занимайтӧны выль местаяс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи пыльца кутчысьӧ пестик рыльце вылын?
2. Кыдзи мунӧ оплодотворение?
Объяснитӧй 51-ӧд рисунок серти.
3. Мый сэтшӧм оплодотворениеыс?
4. Мый лоӧ цветоккӧд оплодотворение бӧрын?
5. Мыйысь артмӧны плод да кӧйдыс?
Задание.
Гожӧмнас наблюдайтӧй, кыдзи школабердса участок вылын воӧны шобділӧн плодъясыс, а сідзжӧ мукӧд быдмӧгъяслӧн плодъясыс.
Кор шобді дугдас цветитнысӧ, быд 3–5 лун мысти нетшкӧй шеплӧн шӧр юкӧнсьыс ӧти колосокӧн да видлалӧй воысь тусьяссӧ.
Первойсӧ тусьыс сылӧн веж да тырӧма сідз шусяна «йӧлӧн»: тайӧ — клеточнӧй сок, кӧні плавайтӧны крахмальнӧй зернояс.
Татшӧм тусьыс молочнӧй спелостьын.
Сэсся тусьыс вочасӧн вижӧдӧ, а сылӧн содержимӧйыс лоӧ сук косьмӧм теста кодь.
Тусьыс небыд.
Татшӧм сійӧ восковӧй спелостьын.
Медбӧрын, тусьыс лоӧ дзик чорыд да воӧ тыр спелостьӧдз.
Плодъяслӧн да кӧйдысъяслӧн разалӧм.
Воссьысь плодъясӧн кӧйдысъяс шыблалӧм.
Лӧнь жар июльскӧй лунӧ садйын, акацияяс пӧвстын позьӧ кывны ньӧжйӧник трачкӧдчӧм.
Тайӧ потласьӧны сылӧн воӧм да косьмӧм плодъясыс.
Плодъясыслӧн створкаясыс зэв ӧдйӧ гартыштчӧны да шыбитӧны ортсӧ кӧйдысъяссӧ, кодъяс вӧліны на пытшкын.
Татшӧмтор жӧ вермис лоны и анькытшлӧн либӧ фасольлӧн, но хозяйственнӧй морт найӧс идралӧ водзджык, плодъяс потласьны заводиттӧдз на, да тайӧн видзӧ урожайсӧ воштӧмъясысь.
Вуджӧра васӧд местаясысь миян тшӧкыда позьӧ аддзывны прозрачнӧй сочнӧй заа да нежнӧй коръяса аслыссикас быдмӧг.
Коръяс улӧ «дзебсьӧны» (зэрысь) гырысь виж цветокъяс, а сёрӧнджык — кузьмӧс сочнӧй плодъяс (52-ӧд рис.).
Тайӧ быдмӧгыс — недотрога.
И сылы тырвыйӧ лӧсялӧ аслас нимыс.
Муртса кӧ инмӧдчыштан тайӧ быдмӧглӧн воӧм плод дінӧ, то плодыс пыр жӧ воссяс, створкаясыс гартыштчӧны да шыбитӧны кӧйдысъяссӧ.
Естественнӧй условиеясын татшӧмторйыс лоӧ ыджыд тӧв дырйи, а сідзжӧ животнӧй инмӧдчигӧн, кор сійӧ пырӧ недотрогаяс пӧвстӧ.
Плодъяс да кӧйдысъяс тӧлӧн разӧдӧм.
Уна пуяслӧн плодъясыс да кӧйдысъясыс разӧдсьӧны тӧлӧн.
Сідз, тӧв ылӧ нуӧ топольлысь гӧн пучока уна лыда посньыдик кӧйдысъяссӧ.
Гожӧмнас восьса ӧшиньяс пыр найӧ тшӧкыда пырӧны комнатаясӧ.
Ылӧдз нуӧ тӧв и кыдзлысь уна лыда посньыдик плодъяссӧ, кодъяслӧн эмӧсь ичӧтик борд кодьяс.
Мукӧд дырйи найӧ веськалӧны важмӧм каменнӧй строениеяс потасъясӧ, кытчӧ чукӧрмӧма тӧлӧн вайӧм почва.
Тані кӧйдысъясыс чужӧны и наысь развивайтчӧны томиник кыдз пуяс.
Тӧлӧн разӧдсьӧны плодъясыс да кӧйдысъясыс и туруна быдмӧгъяслӧн.
Быдӧн, дерт, тӧдӧны йӧла турун, коді паныдасьлӧ эрд вылын, шондіа местаясын (8-ӧд таблица).
Мича майскӧй лунӧ видз вылын гӧгӧр тыдалӧны сылӧн югыдвиж кӧрзинкаясыс, кӧні зэв уна посньыдик цветок.
Но видз вылас кӧ ми локтам кык-куим вежон мысти, сэк кӧрзинкаясыс пыдди йӧла турунлысь ми аддзам дзор шаръяс.
Пӧльыштас кӧ тӧв, шарсьыс торъялӧны парашютъяса ичӧтик плодъяс.
Найӧ вель дыр кутчысьӧны воздухын да му вылӧ лэччӧны кытчӧкӧ ылӧ материнскӧй быдмӧгсяньыс.
Каучуконоснӧй йӧла турунлӧн — кок-сагызлӧн, кодӧс быдтӧны муяс вылын, воигас сідзжӧ артмӧ дзор шар.
Но, гӧгӧрвоана, шарсӧ артмӧдысь посньыдик плодъяссӧ тані оз лэдзны разавнысӧ.
Найӧс чукӧртӧны парашютъяс воссьытӧдз на.
Зэв аслысногӧн разалӧны плодъясыс да кӧйдысъясыс кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн, кодъяс паныдасьлӧны миян чернозёмнӧй степьясын.
Тайӧ быдмӧгъясыс вожавлӧны дзик му бердтіыс да та вӧсна шар кодь формааӧсь.
Кор гожӧм помын найӧ воасны, ыджыд тӧв чегӧ найӧс дзик вуж бердтіыс да быгльӧдлӧ му кузя.
Быдмӧгъясыс туй вылас разӧдӧны ассьыныс плодъяссӧ да кӧйдысъяссӧ.
Став татшӧм быдмӧгъясыс получитісны ним «перекати-поле».
Кор степын пӧльтӧны арся ыджыд тӧвъяс, став тайӧ «перекати-полеясыс» зэв ӧдйӧ быгыльтчӧны му вывті, вӧтӧдӧны ӧта-мӧднысӧ да сибдӧны ӧта-мӧдыс дінӧ.
Тайӧ двигайтчысь валъясыс мукӧд дырйи овлӧны морт судтаӧсь.
Плодъяс да кӧйдысъяс животнӧйясӧн разӧдӧм.
Уна быдмӧгъяслӧн, торйӧн нин ёг турунъяслӧн, плодъясас эмӧсь разнӧйпӧлӧс крук кодьяс (прицепъяс).
Гожӧм помын — ар заводитчигӧн кӧ мунны ёг турунъясӧн тырӧм местаӧд, сэк паськӧм вылад петкӧдан татшӧм плодъясыслысь быдса коллекция.
Тані лоӧны и липучкалӧн, и дурнишниклӧн плодъяс, и лопухлӧн быдӧнлы тӧдса сложнӧй плодъяс.
Васӧд канава бокӧд мунігӧн паськӧм вылад позьӧ петкӧдны чередалысь плодъяс.
Тадзи жӧ тайӧ быдмӧгъясыслӧн плодъясыс сибдӧны и животнӧйяс гӧнӧ, и животнӧйяс нуӧны плодъяссӧ выль местаясӧ.
Сочнӧй плодъяспытшса кӧйдысъяс разӧдсьӧны тайӧ плодъяссӧ сёйысь лэбачьясӧн.
Уна вӧрса лэбачьяс, кодъяс сёйӧны насекомӧйясӧс, гожӧм помын, кор воасны сочнӧй плодъяс, заводитӧны сёйны тайӧ плодъяссӧ.
Сідз, дроздъяс сёйӧны ӧмидз, льӧм, пелысь; дроздъяс пиысь ӧти, коді радейтӧ пелысь, весиг кутіс шусьыны пелысь сёйысь дроздӧн.
Скворецъяс кокалӧны вишня, а ичӧтик лэбачьяс — славкаяс — радейтӧны сэтӧрлысь да бузиналысь вотӧсъяссӧ.
Мякотьыскӧд тшӧтш лэбачьяс ньылалӧны сы пытшкысь кӧйдысъяссӧ.
Мякотьыс переваривайтчӧ, а топыд кыша кӧйдысъясыс кишечник пыр мунӧны портитчытӧг да помётыскӧд тшӧтш петӧны ортсӧ.
Татшӧм ногӧн, найӧс лоӧ кӧдзӧма да, сыысь кындзи, удобритӧм почваӧ.
Кӧйдысъяс разӧдӧмын участвуйтӧны и зверьяс.
«Яблоко яблонясянь оз ылӧ усь», — висьталӧ народнӧй пословица.
И тайӧ збыль.
Но век жӧ яблокъяс оз кольны яблоня улас.
Сідз, Кавказса вӧръясын яблонялысь, а сідзжӧ грушалысь, алычалысь, ӧмидзлысь плодъяссӧ сёйӧны ошъяс.
Сэні жӧ алычалысь да ӧмидзлысь плодъяссӧ сёйӧны туланъяс.
Мякоть переваритчӧм бӧрас тайӧ быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс помётыскӧд тшӧтш петӧны животнӧй кишечникысь ортсӧ да тӧвйӧм бӧрын, веськаласны кӧ бур условиеясӧ, чужӧны.
Тадзи разӧдсьӧны плодъясыс да кӧйдысъясыс дикорастущӧй быдмӧгъяслӧн.
Разӧдӧм кӧйдысъясыс веськалӧны зэв унапӧлӧс условиеясӧ. И оз ставыс на пиысь чужны.
Да и оз став чужӧм кӧйдысъяссьыс быдмыны быдмӧгъяс.
Омӧль условиеяс вӧсна зэв уна быдмӧгъяс кулӧны.
Абу тадзи культурнӧй быдмӧгъяслӧн.
Морт оз лэдз разавны налысь плодъяссӧ да кӧйдысъяссӧ: сійӧ ас кадӧ чукӧртӧ урожайсӧ.
Кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны определённӧй план серти, сэтшӧм расчётӧн, медым быд кӧйдысысь быдмис быдмӧг.
Быдтан быдмӧгъяслы создайтӧны бур условиеяс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи киссьӧны кӧйдысъясыс кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяслӧн?
2. Кыдзи морт предупреждайтӧ культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыс киссьӧмсӧ?
3. Кутшӧм пуяслӧн плодъясыс да кӧйдысъясыс разӧдсьӧны тӧлӧй?
4. Кутшӧм приспособлениеяс эмӧсь йӧла турунлӧн плодъяс разалӧм вылӧ?
5. Кыдзи морт предупреждайтӧ кок-сагызлысь плодъяс разалӧмсӧ?
6. Кыдзи разалӧны сибдалысь плодъяс?
7. Кыдзи разалӧны сочнӧй плодъяспытшса кӧйдысъяс?
Заданиеяс.
1. Гожӧмнас, жар июльскӧй лунӧ, наблюдайтӧй, кыдзи киссьӧны кӧйдысъясыс садовӧй акациялӧн плодъяс потласигӧн да паськалігӧн.
2. Гожӧмнас васӧд местаысь корсьӧй воӧм плодъяса недотрогалысь заросльяс.
Босьтӧй чуньяснаныд плодлысь помсӧ.
Мый лоӧ?
3. Наблюдайтӧй, кутшӧм быдмӧгъяслӧн плодъясыс да кӧйдысъясыс разӧдсьӧны тӧлӧн.
Чукӧртӧй коллекция татшӧм быдмӧг плодъяслысь да кӧйдысъяслысь.
4. Наблюдайтӧй, кутшӧм быдмӧгъяслӧн плодъясыс да кӧйдысъясыс имеитӧны крук кодьяс да разӧдсьӧны животнӧйясӧн.
Чукӧртӧй коллекция татшӧм плодъяслысь да кӧйдысъяслысь.
5. Наблюдайтӧй вӧрын, кутшӧм быдмӧгъяслысь сочнӧй плодъяссӧ кокалӧны лэбачьяс.
6. Быдмӧны-ӧ тіян местаясын быдмӧгъяс, кодъясӧс шуӧны «перекати-поле»?
Татшӧм быдмӧгъясыс кӧ тіян паныдасьлӧны, то наблюдайтӧй, кыдзи найӧ быгыльтчӧны му вывті.
Вайӧй найӧс школаӧ.
VIII.
И. В. МИЧУРИН УЧЕНИЕЛӦН ОСНОВАЯС.
Ни ӧти странаын, ни ӧти народлӧн некор эз вӧвлы татшӧм учёнӧй, кутшӧмӧн являйтчӧ миян соотечественник Иван Владимирович Мичурин.
Сійӧ лӧсьӧдіс природа преобразуйтӧм йылысь учение.
Природаӧс великӧй преобразуйтысь.
Иван Владимирович Мичурин чужис 1855-ӧд вося октябрь 27-ӧд лунӧ Рязанскӧй областьын, Долгое (Мичуровка) сиктын.
Батьыс сылӧн зэв ёна радейтліс быдтыны сад, и пиыс томысянь зэв окотапырысь кутіс уджавны садйын гырысьяскӧд тшӧтш.
Ичӧтик Мичурин быдмис вӧльнӧй, паськыд, гажа местаясын.
Сиреньлӧн веткаяс асывводзсянь таркӧдісны ӧшиняс да садьмӧдісны детинкаӧс.
И сійӧ мунліс садйӧ, пруд дінӧ.
Разнӧйсикас кӧйдысъяс чукӧртӧм, найӧс кӧдзӧм, быдмӧгъясӧс быдтӧм — ичӧтысянь вӧліны Мичуринлӧн радейтана уджӧн.
Бӧрвылас Иван Владимирович казьтывліс: «Ме, кыдзи помнита ачымӧс, век да став сьӧлӧмсянь зіли ӧтиторйӧ — быдтыны быдмӧгъяс».
Быдтыны быдмӧгъяс, а сэсся бурмӧдны найӧс тайӧ зэв водз чужӧм зільӧмыс имеитіс природаӧс будущӧй преобразуйтысь воспитаниеын зэв ыджыд тӧдчанлун.
И. В. Мичурин велӧдчис Рязанскӧй гимназияын, но помавны сэкся средньӧй школасӧ сылы эз удайтчы: сійӧс вӧтлісны велӧдчӧмысь дон мынтытӧмла.
Сійӧ кутіс гӧтӧвитчыны, медым пырны высшӧй школаӧ.
Но семьяыс дзикӧдз гӧльмис, и сылы ковмис корсьны удж.
И природаӧс будущӧй преобразуйтысь заводитӧ ассьыс самостоятельнӧй олӧмсӧ кӧрттуйвывса ичӧтик служащӧйсянь; сійӧ уджалӧ Тамбовскӧй губернияса ичӧтик глухӧй Козлов карын.
Быдмӧгъясӧс быдтыны зільӧмыс И. В. Мичуринлӧн тыдовтчис и тані.
Сійӧ ӧтказывайтӧ асьсӧ медколанторъясысь, чӧжӧ грӧшъяс да сы вылӧ ньӧбӧ ичӧтик сад лӧсьӧдӧм вылӧ места.
Тайӧ ичӧтик куш му участок вылас И. В. Мичурин кызь арӧссянь заводитіс миянлысь отечественнӧй садоводствоӧс выльмӧдан великӧй делӧ.
Луннас служба вылын, контораын, став прӧст кадсӧ — садйын уджалӧ.
И тадзи лунысь-лун, воысь-во.
Дас куим во быд боксянь, теоретически и практически, И. В. Мичурин изучайтӧ быдмӧгъяслысь олӧмсӧ.
Сійӧ ветлӧдлӧ Россиялӧн средньӧй полосаса садъясӧд да аддзӧ сортъяслысь гӧльлунсӧ.
А ӧд лунвывсянь вайӧны сэтшӧм бур плодъяс!
«Вӧвлӧм русскӧй садоводстволӧн лёк картинаыс, — гижліс бӧрыннас И. В. Мичурин, — кыпӧдіс меын вывті ыджыд кӧсйӧм переделайтны тайӧс ставсӧ».
Именнӧ сэки сійӧ выдвинитіс ассьыс знаменитӧй лозунг: «Ми ог вермӧй виччысьны природалысь милӧстьяс; босьтны найӧс сылысь — миян мог».
И. В. Мичурин ас водзас пуктіс кык ыджыд мог.
Первойыс — лӧсьӧдны плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь бур качествоа плодъяса ыджыд урожай сетысь сортъяс.
Мӧдыс — лунвывса плодово-ягоднӧй быдмӧгъясӧс вайӧдны ылӧ войвылӧ.
Но кыдзи пӧртны олӧмӧ тайӧ могъяссӧ?
Первой кадас И. В. Мичурин разнӧйсикас способъясӧн заводитліс аслас садйын быдтыны лунвылысь вайӧм плодӧвӧй быдмӧгъяс.
Но тӧвйыны найӧ эз вермывны да кынмылісны.
Ӧд лунвывса быдмӧгъяс важысянь олӧны кузь жар гожӧм да дженьыд шоныд тӧв условиеясын, а та вӧсна и требуйтӧны тайӧ условиеяссӧ.
Бур условиеясӧ велалӧм лунвывса быдмӧгъяс Козловын веськавлісны выль суровӧй условиеясӧ, а та вӧсна и кынмылісны.
Аслас олӧмлӧн став мукӧд воясӧ И. В. Мичурин мудзлытӧг корсис, кыдзи вӧчны быдмӧгъясӧс вежӧмъяслы сетчысьясӧн.
И сійӧ разработайтіс быдмӧгъясӧс переделайтӧм кузя сэтшӧм способъяс, кутшӧмъясӧс сыӧдз некод эз тӧдлы.
Сійӧ создайтіс быдмӧгъясӧс преобразуйтӧм йылысь учение.
Тайӧ учение основа вылас сійӧ и выведитіс плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь ассьыс замечательнӧй сортъяссӧ.
Царскӧй Россияын И. В. Мичуринлӧн уджалан условиеясыс вӧліны вывті сьӧкыдӧсь.
Тані сійӧс некод эз гӧгӧрволы, сійӧ вӧлі ӧтнас.
Нуждаысь петны эз вермыв.
Некысянь эз вӧв ни отсӧг, ни поддержка.
Радейтана делӧыс унаысь вӧвлі пӧгибнитан выйын.
И. В. Мичуринлӧн сьӧкыд положениеӧн пытайтчылісны воспользуйтчыны американецъяс.
1913-ӧд воын найӧ корисны сійӧс вузавны сыӧн выведитӧм став сортъяссӧ да мунны Америкаӧ.
Та могысь найӧ вӧліны дасьӧсь сетны весиг торъя пароход.
Но И. В. Мичурин эз примит иностранецъяслысь предложениесӧ.
Аслас рӧднӧй народлӧн вернӧй да преданнӧй пи, сійӧ кӧсйис служитны сӧмын сылы.
И кор лои Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция, И. В. Мичурин локтіс Козловскӧй земельнӧй отделӧ да висьталіс: «Кӧсъя уджавны выль властьлы».
Тані сійӧ первойысь получитіс и отсӧг и поддержка.
1922-ӧд воын, мирын первой Сӧветскӧй государство устроитӧм кузя трудъяс вылӧ видзӧдтӧг, великӧй Ленин заинтересуйтчис И. В. Мичурин уджъясӧн.
И. В. Мичурин висьталӧм серти, Владимир Ильич Ленин сетіс сылы путёвка социалистическӧй олӧмӧ.
Сӧмын большевикъяслӧн коммунистическӧй партия да сӧветскӧй власть вылӧ донъялісны И. В. Мичурин уджъяслысь став тӧдчанлунсӧ.
Сійӧс вӧлі кытшалӧма вниманиеӧн да заботаӧн.
Сылы сетісны колана средствояс да велӧдчӧм сотрудникъясӧс.
Коркӧ вӧвлӧм неыджыд сад местаӧ вӧлі лӧсьӧдӧма зэв ыджыд научнӧй учреждение бура оборудуйтӧм лабораторияясӧн, ыджыд садъясӧн да питомникъясӧн.
Козлов карлысь нимсӧ вӧлі вежӧма ӧнісянь знаменитӧй Мичуринск вылӧ.
Сійӧ лои научнӧй да промышленнӧй садоводстволӧн мирӧвӧй центрӧн.
Тані Иван Владимирович выведитіс миян отечественнӧй плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь 300 сайӧ сорт.
Тасянь найӧ паськалісны колхозъяс да совхозъяс садъясӧ.
Наука да видзму овмӧс областьын аслас заслугаясысь И. В. Мичуринӧс Сӧветскӧй правительство наградитіс Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орденӧн да Ленин орденӧн.
Сылы вӧлі присвоитӧма наука да техника кузя заслуженнӧй деятельлысь звание.
Сӧветскӧй Союзлӧн Академия наук бӧрйис сійӧс аслас почётнӧй членӧн.
1934-ӧд вося сентябрь 20-ӧд лунӧ тырис 60 во И. В. Мичуринлӧн научнӧй деятельностьлы.
Тайӧ лунӧ пӧрысь учёнӧй получитіс сӧветскӧй народлӧн великӧй вождь Сталин ёртсянь приветственнӧй телеграмма.
Иван Владимирович Мичурин ёртлы.
Сьӧлӧмсянь приветствуйта Тіянӧс, Иван Владимирович, миян великӧй рӧдиналы пӧльза вылӧ Тіян плодотворнӧй уджлӧн квайтымын во тырӧмкӧд йитӧдын.
Желайта Тіянлы здоровье да выль успехъяс плодоводство преобразуйтӧм делӧын.
Топыда кутла кинытӧ.
И. Сталин.
Тайӧ вӧлі природа преобразуйтӧм йылысь миян передӧвӧй отечественнӧй наукалӧн торжество лун.
1935-ӧд вося июнь 7-ӧд лунӧ Сӧветскӧй правительство да коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитет шогсьӧмӧн юӧртісны народлы Иван Владимирович Мичурин кулӧм йылысь.
Вопросъяс.
1. Коді сэтшӧмыс миян великӧй соотечественник Иван Владимирович Мичурин?
2. Кутшӧм зільӧм ичӧт дырсяньыс вӧлі И. В. Мичуринлӧн?
3. Кутшӧм могъяс сувтӧдіс ас водзас И. В. Мичурин сэкся садоводствоӧн тӧдмасьӧм бӧрын?
4. Кутшӧм условиеясын уджаліс И. В. Мичурин царскӧй Россияын?
5. Кутшӧм ӧтвет сетіс патриот И. В. Мичурин американецъяслы?
6. Кыдзи вежсисны И. В. Мичуринлӧн уджалан условиеясыс Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн победа бӧрын?
7. Кыдзи донъялісны И. В. Мичуринӧс сӧветскӧй народлӧн великӧй вождьяс Ленин ёрт да Сталин ёрт?
Скрещивание.
Плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитӧм кузя аслас уджын И. В. Мичурин паськыда применяйтіс скрещивание, мӧдногӧн кӧ специальнӧ бӧрйӧм быдмӧгъясӧс искусственнӧя опыляйтӧм.
Сійӧ вӧчсьӧ со кыдз.
Материнскӧй быдмӧг вылысь бӧрйӧны кымынкӧ бутон.
Быд бутонысь паськӧдӧны лепестокъяссӧ да пинцетӧн нетшкӧны пыльникъяссӧ, медым эз ло самоопыление (53-ӧд рис, — 1).
Сэсся тайӧ цветоксӧ тупкӧны марля мешочекӧн, медым насекомӧйяс эз вӧчны перекрёстнӧй опыление.
Отцовскӧй быдмӧгсьыс чукӧртӧны пыльцасӧ.
Та могысь воссьӧм цветокъяссьыс нетшкӧны пыльникъяссӧ да видзӧны найӧс стекляннӧй банкаын косінын.
Потласьысь пыльникъяссьыс тані киссьӧ пыльца.
Мӧд луннас тупкӧм цветокъяссӧ видлалӧны.
Цветокыс кӧ воссис да пестик рыльце вылын мыччысис сибдалысь жидкостьлӧн войт, сэк заводитӧны вӧчны опыление.
Небыд кисточкаӧн отцовскӧй быдмӧглысь пыльцасӧ вуджӧдӧны материнскӧй быдмӧг цветоклӧн пестичнӧй рыльце вылӧ (53-ӧд рис. — 2).
Искусственнӧй опыление бӧрын цветоксӧ бара тупкӧны марля мешочекӧн.
Сэні и воӧ плодыс (53-ӧд рис. — 3).
Грушалысь Бере зимняя Мичурина сорт выведитӧм.
И. В. Мичурин ас водзас сувтӧдіс мог выведитны грушалысь сэтшӧм сорт, коді сетіс эськӧ чӧскыд плодъяс да сыкӧд тшӧтш эз пов Россиялӧн средньӧй полосаса кӧдзыд тӧвъясысь.
Грушалӧн татшӧм сортыс сэки ещӧ эз на вӧв.
Тайӧ сортсӧ выведитігӧн материнскӧй быдмӧгнас И. В. Мичурин бӧрйис дикӧй уссурийскӧй груша (9-ӧд табл.).
Тайӧ быдмӧгыс, кодлӧн рӧдинаыс суровӧй Уссурийскӧй край, зэв зимостойкӧй, но сетӧ посни, омӧль плодъяс.
Отцовскӧй быдмӧгнас сійӧ босьтіс культурнӧй груша Бере рояль.
Тайӧ — лунвывса быдмӧг.
Сійӧ сетӧ зэв бур плодъяс, но абу зимостойкӧй.
Быдмӧгъяссӧ татшӧм бӧрйӧмыс, кодъяс ёна торъялӧны асланыс чужан либӧ олан места серти, зэв характернӧ И. В. Мичуринлы.
Сійӧ установитіс, мый татшӧм разнӧйпӧлӧс быдмӧгъяслӧн потомствоыс век лоӧ ёнджыка сетчысьӧн, сійӧ бурджыка сетчӧ воспитаниелы, вежӧмлы.
Медвойдӧр И. В. Мичурин аслас садйын кӧйдысысь быдтӧ уссурийскӧй груша.
1903-ӧд воын, кор том пу первой на кутіс цветитны, сылысь кымынкӧ цветок сійӧ опылитіс Бере рояль груша пыльцаӧн.
Гожӧм помын уссурийскӧй груша вылын, марля мешочекъясын, воисны плодъяс.
Видзӧднысӧ найӧ вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧд плодъясыс тайӧ пу вылас.
Арнас плодъяссьыс кӧйдысъяссӧ перъялісны да кӧдзисны почва тыра неыджыд ящикӧ.
Тані кӧйдысъясыс и тӧвйисны садйын лым улын.
Тӧвйӧм кӧйдысъясыс тулыснас сетісны петасъяс.
На пиын вӧлі вӧчӧма отбор.
Вӧлі бӧрйӧма гырысьджык да кызджык семядольнӧй коръяса да дженьыдджык да кызджык заа петасъяссӧ.
И. В. Мичурин наблюдениеяс серти, именнӧ татшӧм петасъясыс бӧрыннас сетӧны культурнӧйджык быдмӧгъяс.
Бӧрйӧм петасъяссӧ бӧрыннас садитісны садйӧ, «вынтӧм», омӧля плодороднӧй почваӧ.
Тайӧ условиеясын водзӧ и воспитывайтсисны гибридъясыс, мӧдног кӧ скрещивайтӧмӧн получитӧм быдмӧгъясыс.
Суровӧй условиеясын гибридъясӧс воспитайтӧм являйтчӧ зимостойкӧй сортъясӧс выведитомлӧн мичуринскӧй способӧн.
Ещӧ водзджык на И. В. Мичурин установитіс, мый лунвывса да войвывса быдмӧгъяслӧн гибридъясыс плодороднӧй почва вылын кынмӧны, а вынтӧм почва вылын быдмӧны, лоӧны зимостойкӧйясӧн.
Сідзкӧ, плодороднӧй почва вылын быдмигӧн налӧн ёнджыка развивайтчӧны лунвывса родительыслӧн свойствоясыс, а вынтӧм вылын быдмигӧн — войвывсаыслӧн.
Сідз, лунвывса да войвывса грушалӧн гибридъясыс быдмисны садйын вынтӧм почва вылын.
Ставыс вӧлі вит быдмӧг.
1911-ӧд воын кык быдмӧг цветитісны да сетісны посни чӧскыдтӧм плодъяс.
И. В. Мичурин найӧс бракуйтіс.
1914-ӧд воын кутіс цветитны медбӧръя, витӧд быдмӧгыс, коді сетіс зэв бур плодъяс.
Иван Владимирович сійӧс и бӧрйис.
Тайӧ гибридыс асас ӧтлааліс материнскӧй быдмӧглысь зимостойкостьсӧ да отцовскӧй быдмӧг плодъяслысь бур качествояссӧ.
Тадзи вӧлі выведитӧма грушалысь замечательнӧй сорт Бере зимняя Мичурина.
Бере зимняя Мичурина — бур качествоа плодъяса ыджыд урожай сетысь сорт; плодъяссӧ сылысь босьтӧны сентябрын, но дзикӧдзсӧ найӧ воӧны тӧлын, куйлігас.
Та вӧсна тайӧ сортсӧ и нимтӧма зимньӧйӧн.
Ӧні сійӧ ёна паськалӧма Сӧветскӧй Союзлӧн средньӧй полосаын.
Тані сійӧ являйтчӧ грушалӧн медся бур сортӧн.
Вопросъяс.
1. Мый сэтшӧм скрещиваниеыс?
Кыдзи сійӧс вӧчӧны?
Объяснитӧй 53-ӧд рисунок серти.
2. Кутшӧм материнскӧй да кутшӧм отцовскӧй быдмӧгъяс босьтіс И. В. Мичурин бур плодъяса зимостойкӧй груша выведитӧм могысь?
3. Мыйла И. В. Мичурин босьтіс сэтшӧм материнскӧй да отцовскӧй быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧмаӧсь разнӧй, мӧда-мӧдсьыс зэв ылын куйлысь местаясын?
4. Кыдзи И. В. Мичурин выведитіс грушалысь замечательнӧй сорт Бере зимняя Мичурина?
5. Кутшӧм признакъяс серти И. В. Мичурин вӧчис петасъяслысь отбор?
6. Мыйла И. В. Мичурин воспитывайтіс том гибриднӧй быдмӧгъяссӧ суровӧй условиеясын?
7. Кутшӧм признакъяс серти плодъяс артман кадӧ И. В. Мичурин вӧчис гибриднӧй быдмӧгъяслысь отбор?
8. Кутшӧмӧсь свойствоясыс Бере зимняя Мичурина груша сортлӧн?
Прививка.
Плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитігӧн И. В. Мичурин сідзжӧ паськыда пӧльзуйтчис прививкаӧн.
Зэв тшӧкыда прививкасӧ вӧчӧны синмӧн, мӧдногӧн кӧ почкаӧн.
Сійӧ быдмӧгыс, кодлысь босьтӧны прививка вӧчӧм могысь почкасӧ, шусьӧ привойӧн.
Прививка вӧчӧм могысь бӧрйӧм почкалысь медвойдӧр вундӧны корсӧ, сӧмын ичӧтика кольӧны черешоксӧ.
Сэсся вундӧны почкасӧ щитокыскӧд ӧтлаын, мӧдног кӧ кырсьыскӧд да древесиналӧн вӧсни слӧйыскӧд ӧтлаын (54-ӧд рис.).
Почкасӧ прививайтӧны либӧ том быдмӧглӧн за основаниеӧ, либӧ пу веткаас.
Сійӧ быдмӧгыс, код дінӧ прививайтӧны, шусьӧ подвойӧн.
За вывсьыс либӧ подвой ветка вывсьыс кырсьсӧ вундӧны Т буква моз.
Тайӧ кырсь саяс сюйӧны щиток, а сэсся сійӧс кӧрталӧны рӧгӧзаӧн.
Прививкасӧ вӧчӧны гожӧм мӧд джынъяс, и почкаыс регыд кутас быдмыны.
Тулыснас почка выліӧдыс засӧ либӧ веткасӧ вундӧны.
Почкаыс мӧдас быдмыны, и сыысь развивайтчӧ побег.
Яблонялысь Ренет бергамотный сорт выведитӧм.
Тайӧ сортсӧ выведитігӧн И. В. Мичурин применитіс синмӧн прививка.
Ещӧ водзджык на сійӧ выведитіс фунтӧн-джынйӧна, либӧ квайтсё грамма, Антоновка яблоня сорт; тадзи сійӧс шуӧма аслас зэв ыджыд плодъясыс вӧсна (55-ӧд рис.).
Тайӧ сортлӧн плодъясас кӧйдысъясыс векджык кузьмӧсӧсь, но на пӧвстын мукӧд дырйи паныдасьлӧны и гӧгрӧс кӧйдысъяс.
1893-ӧд воын кӧдзисны квайтсё грамма Антоновкалысь ӧти татшӧм кӧйдыс, и мӧд вонас сэтысь развитчис том быдмӧг.
Тайӧ ӧти вося яблоняыслысь кымынкӧ почка привитісны куим вося груша пулӧн веткаяс вылӧ, ӧти почкаӧн быд ветка вылӧ.
Кыдзи тыдалӧ, привойыс (яблоняыс) тані вӧлі тӧдчымӧн томджык подвойсьыс (грушасьыс).
Кыдзи установитіс И. В. Мичурин, том привойыс ёнджыка сетчӧ пӧрысьджык подвой влияниелы.
Антоновкалӧн привитӧм почкаясыс заводитісны быдмыны груша вылын, и наысь кутісны развивайтчыны побегъяс.
Кокни гӧгӧрвоны, мый Антоновкалӧн развивайтчысь побегъясыс питайтчисны груша сокъясӧн.
Кык во мысти тайӧ побегъясыс артмӧдісны мича крона.
А грушалысь став веткаяссӧ тайӧ кад чӧжнас вочасӧн вундалісны.
1898-ӧд воын пуыс кутіс цветитны да сетіс первой плодъяс.
И кӧть коръясыс да плодъясыс быдмисны Антоновка веткаяс вылын, найӧ вӧлі ёнджыка мунӧны груша коръяс да плодъяс вылӧ.
Ӧд яблонялӧн веткаясыс питайтчисны груша сокъясӧн.
Тадзи влияйтіс грушевӧй подвойыс яблоневӧй привой вылӧ.
Но локтан воясас, грушалысь став веткаяссӧ вундалӧм бӧрын, тайӧ влияниеыс эз нин ло сэтшӧм ыджыд.
И всё-таки выль быдмӧглӧн ни коръясыс, ни плодъясыс эз вӧвны привитӧм Антоновка коръяс да плодъяс кодьӧсь (сравнитӧй 55-ӧд да 56-ӧд рисунокъяс).
Тадзи вӧлі выведитӧма яблонялысь выль сорт Ренет бергамотный, коді асас ӧтлаӧдіс яблонялысь и грушалысь свойствояссӧ.
Тайӧ сортсӧ 50 во сайӧ нин вӧдитӧны миян рӧдиналӧн средньӧй полосаса садъясын.
Плодъяссӧ сылысь идралӧны арын, но дзикӧдзсӧ найӧ воӧны тӧвнас, куйлігас.
Бере зимняя Мичурина груша пример вылын ми аддзылім, мый скрещивание отсӧгӧн получитӧм гибрид асас ӧтлаӧдӧ материнскӧй да отцовскӧй быдмӧгъяслысь свойствояссӧ.
Ӧні Ренет бергамотный яблоня пример вылын аддзам, мый прививка бӧрын сідзжӧ артмӧ гибрид, коді асас ӧтлаӧдӧ привойлысь да подвойлысь свойствояссӧ.
Татшӧм гибридъясыс шусьӧны вегетативнӧйясӧн.
Сідзкӧ, Ренет бергамотный — тайӧ вегетативнӧй гибрид.
Вопросъяс.
1. Кыдзи вӧчӧны синмӧн прививка?
Объяснитӧй 54-ӧд рисунок серти.
2. Мый сэтшӧм привойыс да подвойыс?
Индӧй 54-ӧд рисунок вылын.
3. Кыдзи И. В. Мичурин выведитіс яблонялысь сорт Ренет бергамотный?,
4. Мыйла Антоновка почкаясысь, кодъясӧс привитӧма груша вылӧ, развитчисны побегъяс, кодъяслӧн коръясыс да плодъясыс грушалӧн кодьӧсь?
Сравнитӧй 55-ӧд да 56-ӧд рисунокъяс.
abu
И. В. Мичуринлӧн достижениеяс.
Кор И. В. Мичурин заводитіс отечественнӧй садоводство преобразуйтӧм кузя ассьыс уджсӧ, сійӧ ас водзас сувтӧдіс кык мог.
Первойыс — лӧсьӧдны плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь бур плодъяса ыджыд урожай сетысь сортъяс.
Мӧдыс — лунвывса плодово-ягоднӧй быдмӧгъясӧс вештыны ылӧ войвылӧ.
Аслас олӧм чӧжӧн сійӧ выведитіс плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь 300-ысь унджык сорт да тайӧн разрешитіс ас водзас пуктӧм кыкнан могсӧ.
И. В. Мичуринӧн выведитӧм яблоня сортъясысь торъялӧ Кандиль-китайка.
Плодъясыс сылӧн аслас мичлун да кӧр сертиыс зэв матынӧсь крымскӧй яблокъяс дінӧ, а быдмӧ сійӧ весиг 300 км вылӧ войвылынджык Мичуринсксянь.
Китайка золотая ранняя сетӧ негырысь золотистӧй чӧскыд плодъяс, кодъяс удитӧны воны весиг войвывса зэв дженьыд гожӧмӧ.
Тайӧ зэв зимостойкӧй да ӧдйӧ воысь яблоняыс вештіс миян садоводстволысь границасӧ войвылӧ этша вылӧ 300 км сайӧ.
Зэв бур аслас урожайность да зимостойкость серти вишнялӧн сорт Плодородная Мичурина.
Дыр кад чӧж сы кодьыс эз вӧв ни миянын, ни заграницаын.
Но аслас олӧмлӧн бӧръя воясӧ И. В. Мичурин выведитіс вишнялысь сорт, кодӧс нимтіс «Ультраплоднӧйӧн» да коді вайис зэв ыджыд урожайяс.
Но Мичурин тӧждысис не сӧмын ыджыд урожай вӧсна, но и веткаяслӧн ёнлун вӧсна, кодъяслы колӧ кутны татшӧм урожайсӧ.
Интереснӧй особенностьӧн торъялӧ вишнялӧн сорт Идеал.
Тайӧ вишняыс торъялӧ сійӧн, мый быдмынысӧ оз требуйт бур условиеяс.
Садитны кӧ сылысь вуж отпрыскъяссӧ, найӧ быдмасны да дзик дӧзьӧриттӧг кутасны быд во сетны урожай.
Не сӧмын яблоня, груша, вишня да слива переделывайтіс И. В. Мичурин да получайтіс сортъяс, кодъяс Сӧветскӧй Союзса средньӧй да весиг войвыв полосаясын сетӧны бур качествоа плодъяслысь зэв ыджыд урожайяс.
Но весиг сэтшӧм лунвывса быдмӧгъясӧс, кыдзи абрикос да виноград, кодъяс тані некор эз быдмывны, сійӧ вештіс ылӧ войвылӧ.
Именнӧ тайӧ смыслын шуӧны, мый И. В. Мичурин лунвывсӧ вештіс войвылӧ.
Плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслӧн 300-ысь унджык отечественнӧй сорт — татшӧм итогыс И. В. Мичурин олӧмлӧн.
Сылысь достижениеяссӧ тӧдӧ став мирыс.
Миян великӧй соотечественник вевтыртіс миян рӧдина пределъяссайса став учёнӧйяслысь достижениеяссӧ.
Природаӧс великӧй преобразуйтысь колис миянлы плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь не сӧмын ассьыс замечательнӧй сортъяс, но и культурнӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитан замечательнӧй способъяс.
Сійӧ колис быдмӧгъясӧс преобразуйтӧм йылысь ассьыс учение.
И. В. Мичурин велӧдіс, мый быдмӧгӧс колӧ видлавны сылӧн олан условиеяскӧд ӧтлаын.
Быд быдмӧглы колӧны сэтшӧм олан условиеяс, кодъясын нэмъясӧн олісны сылӧн предокъясыс.
Сідз, лунвывса плодӧвӧй быдмӧгъяс уна нэмъяс чӧж олӧны кузь жар гожӧм да дженьыд небыд тӧв условиеясын, а сы вӧсна и требуйтӧны тайӧ условиеяссӧ.
Войвывса зэв важся плодӧвӧй быдмӧгъяс терпитӧны и кӧдзыд тӧв.
Такӧд тшӧтш И. В. Мичурин велӧдіс, мый быд быдмӧг позьӧ вежны, переделайтны, бурмӧдны.
Ренет бергамотный яблоня сорт да мукӧд сортъяс выведитӧм пример вылын сійӧ петкӧдліс, кыдзи позьӧ быдмӧгсӧ переделайтны прививкаӧн.
Грушалысь Бере зимняя Мичурина сорт да мукӧд сортъяс выведитӧм пример вылын сійӧ петкӧдліс, кыдзи скрещиваниеӧн быдмӧгсӧ позьӧ вӧчны вежӧмъяслы сетчысьӧн.
А водзӧ, аслас садйын том гибридъясӧс воспитайтӧм пример вылын, сійӧ петкӧдліс, мый кужӧмӧн кӧ вежны олан условиеяссӧ, позьӧ вежны и асьсӧ быдмӧгсӧ.
Кор И. В. Мичурин установитіс, мый том, сетчысь гибридъясӧс суровӧй условиеясын воспитайтӧм вӧчӧ найӧс зимостойкӧйясӧн, сійӧ вӧчис решительнӧй воськов.
1900-ӧд воын, местнӧй садоводъяслы шензьӧм вылӧ, сійӧ ӧткажитчис плодороднӧй чернозёмнӧй почваа участокысь да ассьыс став питомецъяссӧ аслас пельпомъяс вылас новліс вынтӧм песчанӧй почваа выль участок вылӧ, воддза участоксьыс 6 км сайӧ бокӧ.
«Мӧдног, — бӧрас шуліс И. В. Мичурин, — ме некор эськӧ эг шедӧд успехсӧ плодӧвӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитӧмын».
Вопросъяс.
1. Кутшӧм могъяс сувтӧдіс ас водзас И. В. Мичурин?
2. Плодӧвӧй быдмӧгъяслысь кутшӧм мичуринскӧй сортъяс ті тӧданныд?
Висьталӧй на йылысь.
3. Кутшӧм итогыс И. В. Мичурин достижениеяслӧн?
4. Быдмӧгъяс переделайтӧмлысь кутшӧм способъяс разработайтіс И. В. Мичурин?
5. Мыйла И. В. Мичурин ассьыс став гибридъяссӧ плодороднӧй чернозёмнӧй почваа участок вылысь вуджӧдіс вынтӧм песчанӧй почваа участок вылӧ?
IX.
АКАДЕМИК Т. Д. ЛЫСЕНКОЛӦН УДЖЪЯС.
И. В. Мичурин велӧдіс, мый быдмӧгӧс колӧ видлавны сылӧн олан условиеяскӧд ӧтлаын.
Быд быдмӧглы колӧны сійӧ условиеясыс, кодъясын уна нэмъяс чӧж олісны сылӧн предокъясыс.
Такӧд тшӧтш И. В. Мичурин велӧдіс, мый быдмӧглысь кӧ олан условиеяссӧ кужӧмӧн вежны, позьӧ вежны и асьсӧ быдмӧгсӧ.
Тайӧс сійӧ докажитіс ассьыс замечательнӧй зимостойкӧй сортъяссӧ выведитӧмӧн.
Быдмӧгъясӧс преобразуйтӧм йылысь Мичуринлысь учениесӧ разрабатывайтӧ да водзӧ развивайтӧ миян выдающӧйся сӧветскӧй учёнӧй академик Трофим Денисович Лысенко.
И. В. Мичурин уджаліс садйын быдмысь уна вося быдмӧгъяс вылын.
Академик Т. Д. Лысенко ёнджыкасӧ уджалӧ муясвывса ӧти вося быдмӧгъяс вылын.
Лысенко изучайтіс найӧс да создайтіс быдмӧгъяс развивайтчӧм йылысь учение.
Тайӧ учениеыс — быдмӧгъяс олӧм йылысь миян передӧвӧй сӧветскӧй наукалӧн зэв ыджыд достижение.
Ярӧвӧй да ӧзимӧй шобділӧн развивайтчӧм.
Важысянь нин миян муяс вылӧ кӧдзӧны шобділысь ярӧвӧй да ӧзимӧй сортъяс.
Ярӧвӧй шобділӧн развивайтчӧм.
Кыдзи ми тӧдам нин, яровӧй шобді кӧдзӧны водз тулысын.
Регыд сылӧн кӧйдысъясыс чужасны, и мыччысясны петасъяс (57-ӧд рис. — 1).
Мыччысьӧм побегъяс вылас первой кор паськалӧм бӧрын быдмӧны мӧд да коймӧд кор (57-ӧд рис. — 2).
Сэсся главнӧй побеглӧн мупытшса засянь кутасны быдмыны боковӧй побегъяс (57-ӧд рис. — 3).
Тайӧ боковӧй побегъяслӧн быдмӧмыс шусьӧ кущениеӧн.
Ӧні шобдіыс ичӧтик куст кодь нин.
Сэсся заводитӧ быдмыны мувывса за.
Первой заводитас быдмыны мувывса заыс главнӧй побегыслӧн, а сэсся и боковӧй побегъясыслӧн (57-ӧд рис. — 4).
Быд за йылын артмӧ шеп.
Сійӧ дыр олӧ трубкаӧ гартыштчӧм коръяс пиын, а сэсся петӧ ортсӧ.
Трубкаӧ гартыштчӧм коръяс пиысь шеплӧн петӧмыс шусьӧ шептасьӧмӧн (57-ӧд рис. — 5).
Шептасьӧм шобді регыд заводитӧ цветитны, а сы бӧрын воӧны кӧйдысъяс.
Гожӧм шӧрын либӧ гожӧм помын идралӧны урожай.
Ӧзимӧй шобділӧн развивайтчӧм.
Ӧзимӧй шобді, кыдзи ми тӧдам нин, кӧдзӧны гожӧм помын либӧ ар заводитчигӧн.
Ярӧвӧй шобді моз жӧ сійӧ сетӧ петасъяс, артмӧдӧ мӧд да коймӧд кор, а сэсся куститчӧ.
Характернӧ, мый ӧзимӧй шобділӧн и главнӧй побегыс и боковӧй побегъясыс арнас куйлӧны му вылын.
Тадзи куститчӧмнас сійӧ и тӧвйӧ лым улын.
Тӧвйӧм бӧрас ӧзимӧй шобділӧн заводитӧ быдмыны мувывса за, а сэсся шобді кутас шептасьны, цветитны да воны.
Ӧзимӧй шобді воӧ век водзджык ярӧвӧйысь, и сылысь урожайсӧ идралӧны водзджык.
Сідз, ӧзимӧй шобді, ярӧвӧйысь торъялӧмӧн, кӧдзӧны оз тулысын, а арын.
Но кыдзи нӧ кутас развивайтчыны ӧзимӧй шобді, сійӧс кӧ кӧдзны не арын, а тулысын?
Татшӧм опытъяссӧ ӧзимӧй шобдікӧд вӧчлісны унаысь.
И век лолі тадзи: тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді сетӧ петасъяс, артмӧдӧ коръяс да сэсся сӧмын куститчӧ.
Сійӧ куститчӧ гожӧмбыд, а шептасьны сідзи оз и заводитлы.
Куститчӧмнас сійӧ и тырӧ лым улӧ.
Юавсьӧ: мыйла нӧ оз шептась тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді?
Тайӧ вопросыс вылӧ ӧтветсӧ первой сетіс академик Т. Д. Лысенко.
Вопросъяс.
1. Кор кӧдзӧны ярӧвӧй да ӧзимӧй шобді?
Кыдзи развивайтчӧ тулысын кӧдзӧм ярӧвӧй шобді?
Объяснитӧй 57-ӧд рисунок серти.
3. Кыдзи развивайтчӧ арын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді?
Объяснитӧй 57-ӧд рисунок серти.
4. Кыдзи кутас развивайтчыны ӧзимӧй шобді, сійӧс кӧ кӧдзны тулысын?
Быдмӧгъяс развивайтчӧм йылысь учение.
Вопрос сы йылысь, мыйла оз шептась тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді, — быдмӧгъяс йылысь наукаын важ вопрос нин.
Сійӧс дыр кад чӧж изучайтісны разнӧй странаясса уна учёнӧйяс.
Но сӧмын миян сӧветскӧй учёнӧй академик Т. Д. Лысенко разрешитіс тайӧ вопроссӧ.
Сійӧ не сӧмын объяснитіс, мыйла оз шептась тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді.
Сійӧ петкӧдліс сідзжӧ, кыдзи тулысын кӧдзӧм шобдісӧ позьӧ заставитны шептасьны.
Условиеяс, кодъяс колӧны ӧзимӧй шобділы первой периодас развивайтчӧм вылӧ.
1929-ӧд воын академик Т. Д. Лысенко вӧчис татшӧм опыт.
Ӧзимӧй шобділысь кӧйдысъяссӧ водзвыв кӧтӧдісны, а сэсся, кор найӧ нырсялісны, найӧс петкӧдісны кӧдзыдінӧ.
Тані, 0-сянь +2°-ӧдз температура дырйи, найӧ вӧліны 40 лун чӧж, кӧдзны заводиттӧдз.
Тулыснас тайӧ кӧйдысъяссӧ кӧдзисны, и наысь развитчисны быдмӧгъяс, кодъяс шептасисны сійӧ жӧ гожӧмнас (58-ӧд рис.).
Тадзи академик Т. Д. Лысенко тӧдмаліс, мый ӧзимӧй шобділы первой периодас развивайтчӧм вылӧ колӧ кӧдзыдлӧн тӧдчымӧн кузя воздействуйтӧм.
Арын кӧдзигӧн кӧдзыдлысь тайӧ воздействуйтӧмсӧ ӧзимӧй шобді получайтӧ тӧвйигас, код бӧрын сійӧ и помалӧ ассьыс развивайтчӧмсӧ.
Тулысын кӧдзигӧн кӧдзыдлысь воздействуйтӧмсӧ ӧзимӧй шобді оз получайт, а сы вӧсна сійӧ оз шептась.
Такӧд тшӧтш академик Т. Д. Лысенко объяснитіс, мыйла ӧзимӧй шобділы колӧ кӧдзыдлӧн кузя воздействуйтӧм.
Уна нэмъяс чӧж сійӧ тӧвйыліс лым улын.
Лым улын тӧвъян условиеяссӧ и требуйтӧ ӧні ӧзимӧй шобді.
Шобді развивайтчӧмлӧн миянӧн видлалӧм первой периодыс получитіс яровизация периодлысь ним.
Условиеяс, кодъяс колӧны ӧзимӧй шобділы мӧд периодас развивайтчӧм вылӧ.
Сідз, ӧзимӧй шобділы первой периодас развивайтчӧм вылӧ колӧ улын температура (кӧдзыд).
Юавсьӧ ӧні: кутшӧм условиеяс — сэтшӧмъяс жӧ али мукӧдъяс — колӧны ӧзимӧй шобділы мӧд периодас развивайтчӧм вылӧ?
Ӧзимӧй шобдісӧ кӧ, коді помаліс нин аслас развивайтчӧмлысь первой периодсӧ, и водзӧ быдтыны улын температура дырйи, то сійӧ оз шептась.
Развивайтчӧмлӧн мӧд периодын сылы колӧ нин вылынджык температура.
Мӧд кывъясӧн, сылы колӧ сійӧ температураыс, коді векджык му вылын овлӧ тулысын да гожӧмын.
Водзӧ, развивайтчӧмлӧн мӧд периодас, ӧзимӧй шобділы колӧ югыд.
Шобдісӧ, коді помаліс нин развивайтчӧмлысь первой периодсӧ, видзисны югыд вылын суткинас 8 либӧ 10 час.
Ӧстальнӧй кадсӧ, суткинас 16 либӧ 14 час, сійӧс видзисны пемыдінын.
И вӧлӧмкӧ, татшӧм дженьыд лун дырйи шобді оз шептась.
Сійӧ шептасьӧ сӧмын кузь лун дырйи, кор югыд вылын суткинас сійӧ олӧ 12 час да унджык.
Татшӧм условиеяссӧ сійӧ векджык аддзӧ му вылысь тулысын да гожӧмын.
Шобді развивайтчӧмлӧн мӧд периодыс, кодӧс тані видлалім, шусьӧ светӧвӧйӧн.
Сідзкӧ, ӧзимӧй шобді развивайтчӧмын эм кык период: 1) яровизация период да 2) светӧвӧй период.
Первой периодас сылы колӧ улын температура (кӧдзыд), а мӧд периодас — вылынджык температура да кузь лун.
Развивайтчӧмлӧн татшӧм жӧ кык период эм и мукӧд быдмӧгъяслӧн, но на пиысь быд быдмӧг первой периодас и мӧдас развивайтчынысӧ требуйтӧ ассьыс условиеяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла оз шептась тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді?
2. Кыдзи тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобдісӧ позьӧ заставитны шептасьны?
3. Мыйла первой периодас ӧзимӧй шобді развивайтчӧм вылӧ колӧ кӧдзыд?
4. Кутшӧм условиеяс колӧны ӧзимӧй шобді развивайтчӧм вылӧ мӧд периодас?
5. Кутшӧм кык период эм ӧзимӧй шобді развивайтчӧмын?
Ярӧвӧй шобдіӧс ӧзимӧйӧ переделайтӧм.
Дзик неважӧн на уна учёнӧйяс лыддисны, мый ярӧвӧй шобді сідзи век и лоас ярӧвӧйӧн да мый сійӧс некыдз оз позь пӧртны ӧзимӧйӧ.
Стӧч тадзи жӧ лыддисны, мый ӧзимӧй шобдіӧс оз позь пӧртны ярӧвӧйӧ.
Но мичуринскӧй учение восьтіс быдмӧгъясӧс переделайтӧмлысь туйяссӧ.
И академик Т. Д. Лысенко аслас опытъясӧн докажитіс, мый ярӧвӧй шобдіӧс позьӧ переделайтны ӧзимӧйӧ, а ӧзимӧйӧс — ярӧвӧйӧ.
Тайӧ вӧлі зэв ыджыд открытиеӧн наукаын.
Видлалам ярӧвӧй шобдіӧс ӧзимӧйӧ переделайтӧм кузя медпрӧстӧй опытъяс.
Ярӧвӧй шобділысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны сёр арын, тӧв улӧ.
Татшӧм сёр кадӧ кӧдзигӧн найӧ удитӧны сетны сӧмын петасъяс.
Регыд усьӧ лым да кӧдздӧдӧ.
И ярӧвӧй шобді петасъяслы ковмӧ тӧвйыны лым улын.
Тулыснас тыдовтчӧ, мый уна петасъяс кулӧмаӧсь.
Тӧвйигас ловйӧн кольӧ петасъяслӧн сӧмын 2–3%.
Тайӧ и гӧгӧрвоана, сы вӧсна мый ярӧвӧй шобдісӧ тӧв улӧ оз кӧдзлыны.
Ловйӧн кольӧм быдмӧгъясыс развивайтчӧны да гожӧмнас сетӧны урожай.
Чукӧртӧм кӧйдысъяссӧ мӧдысьсӧ кӧдзӧны арын, но водзджык нин первой вонас серти.
Тайӧ кӧйдысъяслӧн петасъясыс бурджыка нин тӧвйӧны, но век жӧ уна петас тӧвйигас кулӧ.
Ловйӧн кольӧм быдмӧгъясыс гожӧмнас сетӧны урожай.
Чукӧртӧм кӧйдысъяссӧ коймӧдысьсӧ кӧдзӧны арын, но ещӧ на водзджык.
Тайӧ кӧйдысъясысь развитчӧм быдмӧгъясыс ещӧ бурджыка тӧвйӧны.
Но и найӧ ёна кулӧны тӧвйигас.
Ловйӧн кольӧм быдмӧгъясыс гожӧмнас сетӧны урожай.
Медбӧрын, нёльӧдысь кӧдзӧны чукӧртӧм кӧйдысъяссӧ.
Кӧдзӧны сэки, кор примитӧма кӧдзны ӧзимӧй шобдісӧ.
Тайӧ кӧйдысъяссьыс развивайтчысь быдмӧгъясыс петкӧдлӧны ещӧ ыджыдджык зимостойкость.
Гожӧмнас найӧ сетӧны урожай.
Сідз, нёль во подряд ярӧвӧй шобді кӧдзисны арын.
Медбӧръя вося урожайсьыс кӧйдыссӧ босьтісны ичӧтика да кӧдзисны тулысын.
И тыдовтчис, мый сійӧ гожӧмнас шептасисны сӧмын ӧткымын быдмӧгъяс.
Унджык быдмӧгыс гожӧм чӧжнас сӧмын куститчис.
Тайӧ быдмӧгъясыслы развивайтчӧмлӧн первой периодӧ ӧні колӧ нин вӧлі кӧдзыдлӧн воздействуйтӧм.
Кӧдзыд воздействуйттӧгыс найӧ эз вермыны шептасьны.
Найӧ шептасисны сӧмын тӧвйӧм бӧрын.
Тадзи тӧвъян условиеясын нёль вося воспитаниеӧн ярӧвӧй шобдіӧс вӧлі пӧртӧма ӧзимӧйӧ.
Водзӧ кӧ сідзжӧ кутам кӧдзны арын, вӧвлӧм ярӧвӧй шобді дзикӧдз пӧрӧ ӧзимӧйӧ.
Ӧзимӧй шобді, кодӧс переделайтӧма ярӧвӧйысь, кокниа сетчӧ воспитайтӧмлы.
Сыысь позьӧ получитны зэв зимостойкӧй ӧзимӧй шобді.
Именнӧ татшӧм ногӧн ярӧвӧй шобдіысь ӧні выводитӧны ӧзимӧй шобді, кодӧс быдтӧны Сибирса восьса степьясын.
Сідзкӧ, тайӧ медся зимостойкӧй ӧзимӧй шобді мирын.
Ӧд тӧвйигас сылы ковмӧ переноситны веж морозъяс.
Ярӧвӧй шобдіӧс ӧзимӧйӧ, а ӧзимӧйӧс — ярӧвӧйӧ переделайтӧмыс являйтчӧ миян передӧвӧй сӧветскӧй наукалӧн ыджыд победаӧн, мичуринскӧй учениелӧн победаӧн.
Вопросъяс.
1. Кыдзи ярӧвӧй шобдіӧс пӧртӧны ӧзимӧйӧ?
2. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый ярӧвӧй шобді лои ӧзимӧйӧн?
3. Кутшӧм ногӧн выводитсьӧ сверхзимостойкӧй ӧзимӧй шобді Сибирса восьса степьяслы?
Академик Т. Д. Лысенко уджъяслӧн видзму овмӧслы тӧдчанлун.
Аслас научнӧй деятельность заводитчӧмсянь академик Т. Д. Лысенко кыпӧдіс тыш быдмӧгъяс олӧм йылысь передӧвӧй сӧветскӧй наука вӧсна, урожай йылысь передӧвӧй сӧветскӧй наука вӧсна.
Аслас научнӧй уджын Т. Д. Лысенко топыда йитчӧма миян социалистическӧй видзму овмӧсса передовикъяскӧд.
Миян видзму овмӧслы ыджыд тӧдчанлун имеитӧ кӧдзӧм водзвылын кӧйдысъясӧс яровизируйтан способ, кодӧс разработайтіс академик Т. Д. Лысенко.
Сідз, например, ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧны татшӧм ногӧн.
Медвойдӧр сылысь кӧйдысъяссӧ, мыйта колӧ, кӧтӧдӧны.
Медым став кӧйдысъясыс ӧткодя кӧтасисны, васӧ пуктӧны оз ӧтчыд, а куимпӧрйӧ.
Кӧйдыссӧ гудралӧны зырйӧн.
Кор став кӧйдысъясыс польдчасны, а кутшӧмсюрӧяс весиг нырсяласны, кымынкӧ лун кежлӧ найӧс кольӧны вевт улӧ.
Чорыд шобділысь кӧйдысъяссӧ видзӧны 3–5° температура дырйи, а небыд шобділысь кӧйдысъяссӧ 10–12° температура дырйи.
Тайӧ условиеясас найӧ, кӧдзтӧдзыс на прӧйдитӧны асланыс развитиелысь первой период — яровизация период.
Яровизируйтӧм кӧйдысъяссӧ сэсся кӧдзӧны му вылӧ.
Наысь развивайтчысь быдмӧгъясыс воӧны 3–4 лунӧн водзджык да сетӧны ыджыдджык урожай.
Яровизируйтӧм шобдіыс Союз пасьта быд гектар вылысь шӧркодя сетӧ 120–150 кг-ӧн унджык яровизируйттӧм сертиыс.
Шобдісӧ миян яровизируйтӧны уна миллион гектар вылын.
Позьӧ думыштны, кымын тысяча тонна содтӧд нянь быд во сійӧ сетӧ миян страналы.
Колхозъясын да совхозъясын яровизируйтӧны кӧйдысъяссӧ и мукӧд видзму овмӧсса быдмӧгъяслысь — просолысь, кукурузалысь, хлопчатниклысь да с. в.
И тайӧ быдмӧгъясыс яровизируйтӧм вӧсна сетӧны содтӧд урожай.
Вывті ыджыд тӧдчанлун миян видзму овмӧслы имеитӧ гожӧмын картупель садитӧм, кодӧс предложитіс академик Т. Д. Лысенко.
Миян страна лунвылын картупель важысянь нин сетліс омӧль урожайяс.
Торъя нин омӧль урожайяс волісны сэки, кор картупельсӧ садитлісны сэні жӧ, лунвылын, быдтӧм клубеньясӧн.
Та вӧсна садитӧм вылас клубеньяссӧ быд во сэтчӧ вайлісны войвылысь.
Но и вайӧм клубеньясӧн садитігӧн картупельыс воысь воӧ посняліс да сетіс век омӧльджык и омӧльджык урожайяс.
Сійӧ вырождайтчис.
Кор академик Т. Д. Лысенко босьтчис тайӧ уджас, сійӧ медвойдӧр обратитіс вниманиесӧ сы вылӧ, мый картупель — абу лунвывса быдмӧг.
Тайӧ — умереннӧй климатса быдмӧг.
И сійӧ установитіс, мый картупель клубеньяс артмӧм вылӧ колӧ ыркыд поводдя.
А лунвылын клубеньясыс артмӧны жар поводдяӧ.
Та вӧсна лунвылын картупельыс выродитчис.
Та бӧрын академик Т. Д. Лысенко предложитіс лунвыв районъясын картупельсӧ садитны не тулысын, а гожӧмын.
Гожӧмын садитігӧн картупельлӧн клубеньясыс артмӧны арся ыркыд поводдяӧ, и картупельыс сетӧ гырысь клубеньяс.
Картупельсӧ гожӧмын садитӧмыс ӧні ёна практикуйтсьӧ Сӧветскӧй Союзса лунвыв районъясын.
Сійӧ сетӧ здоровӧй выродитчытӧм клубеньяслысь бур урожайяс.
Академик Т. Д. Лысенко аслас сотрудникъяскӧд разработайтіс видзму овмӧсса уна зэв важнӧй быдмӧгъяслысь — шобділысь, просолысь, кок-сагызлысь, хлопчатниклысь да мукӧдлысь — урожайностьсӧ кыпӧдан способъяс.
Тайӧ способъясыс ӧні паськыда применяйтсьӧны колхозъясын да совхозъясын.
Наука да видзму овмӧс областьын заслугаясысь академик Т. Д. Лысенкоӧс наградитӧма Сӧветскӧй Союзлӧн высшӧй орденъясӧн.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ выдающӧйся уджъясысь сылы присвоитӧма Социалистическӧй Уджвывса Геройлысь звание.
Вопросъяс.
1. Кыдзи яровизируйтӧны ярӧвӧй шобді?
2. Кутшӧм тӧдчанлун миян видзму овмӧслы имеитӧ шобдіӧс да мукӧд быдмӧгъясӧс яровизируйтӧм?
3. Мыйла тулысын садитігӧн картупельыс лунвылын вырождайтчӧ?
4. Мый предложитіс академик Т. Д. Лысенко картупель вырождайтчӧмкӧд тышкасьӧм могысь?
X. КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯС
ОВОЩНӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Капуста.
Став овощнӧй быдмӧгъясысь миян медся ёна паськалӧма еджыд кӧчана капуста.
Еджыд кӧчана капуста — кык вося быдмӧг.
Первой воас сылӧн артмӧ кӧчан, а мӧд воас быдмӧ цветоноснӧй за, и сійӧ сетӧ плодъяс да кӧйдысъяс.
Капуста быдтӧны кӧчансӧ получитӧм вӧсна.
Ӧтипӧлӧс сортъяслӧн кӧчаныс воӧ водз, а мӧдпӧлӧсъяслӧн — тӧдчымӧн сёрӧнджык.
Тайӧ признак сертиыс различайтӧны капусталысь ранньӧй, средньӧй да поздньӧй сортъяс.
Кӧдзӧм.
Капуста — тырмымӧн холодостойкӧй быдмӧг.
Но сы вӧсна мый ранньӧй да поздньӧй капуста лоӧ кӧдзны тулыснас зэв водз, кор ещӧ зэв на кӧдзыд, то сійӧс кӧдзӧны шоныд парникъясӧ; парникъяссӧ шонтӧны куйӧдӧн.
Средньӧй капуста кӧдзӧны тӧдчымӧн сёрӧнджык, кор лоӧ шоныдджык.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны кӧдзыд рассадникъясӧ, мӧдног кӧ градъяс вылӧ, кодъясӧс вой кежлас позьӧ вевттявны.
Кӧдзнысӧ бӧрйӧны гырысь кӧйдысъяс, кӧдзӧны найӧс сука.
Кӧйдысъяссьыс парникъясын да рассадникъясын быдтӧны рӧсада.
Рӧсада быдтӧм.
Капусталӧн чужысь кӧйдысъясыс сетӧны петасъяс, кодъяс петкӧдӧны семядоляяссӧ му веркӧсӧ.
Семядоляясыс торъялӧны, вежӧдӧны да быдмӧны.
Кор капусталӧн петас первой настоящӧй кор, сійӧс шочмӧдӧны.
Кутшӧмсюрӧ быдмӧгъясӧс, первой слабъяссӧ, нетшкӧны.
Ёнджык быдмӧгъясыс, кодъяс колисны, получайтӧны ыджыдджык места да быдмӧны гырысьджыка.
Кор рӧсадалӧн быдмас 4–5 настоящӧй кор, сійӧс садитӧны участок вылӧ, восьса грунтӧ (59-ӧд рис.).
Капусталы колӧ зэв уна ва, та вӧсна участокъяссӧ сылы торйӧдӧны васӧдджык, увтасджык местаясысь.
Коръяс быдмӧм да кӧчан артмӧм.
Восьса грунтӧ садитӧм капусталӧн кутасны быдмыны коръяс.
Найӧ быдмӧны кыз дженьыд за вылӧ, кодӧс шуӧны капуста подйӧн.
Капусталӧн артмӧ зэв уна гырысь кор.
Сы вӧсна мый устьицеясыс налӧн куйлӧны кыкнанладорбокас, найӧ испаряйтӧны зэв уна ва.
Та вӧсна капустаӧс колӧ киськавны.
Ваӧн киськалӧмкӧд тшӧтш киськалӧны и удобрениеӧн — вӧчӧны подкормка, торъя нин азотнӧй совъясӧн.
Сійӧ участокас, кӧні быдмӧ капуста, почваыс должен лоны небыд да ёг турунъястӧм.
Капустаӧс зэв полезнӧ окучивайтны, мӧдног кӧ капуста под дінӧ чукӧртны васӧд му.
Та бӧрын подсяньыс быдмӧны придаточнӧй вужъяс, и сы вӧсна быдмӧгыс кутас унджык получайтны ва да минеральнӧй совъяс.
Капусталӧн став настоящӧй коръясыс артмӧны почкаысь, коді находитчӧ под йылын.
Первойя коръясыс почкасьыс торъялӧны, а мукӧдыс кольӧны почка гӧгӧрыс.
Тадзи заводитӧ артмыны кӧчан.
Капуста йылысь нӧдкыв шуӧ: «Нелямын паськӧм да ставыс кизьтӧм».
Но поздньӧй капусталӧн ыджыд кӧчанын корйыс ёна унджык.
Капусталӧн ортсыса коръясыс югыд вылынӧсь да вежӧдӧны.
А сійӧ коръясыс, кодъяс артмӧдӧны кӧчансӧ, пемыдінынӧсь, а сы вӧсна и еджыдӧсь.
Веж коръясас югыд вылын артмӧны органическӧй веществояс.
Найӧ воӧны еджыд коръясӧ, кӧчанӧ, и сэні чукӧрмӧ запас.
Тырвыйӧ артмӧм кӧчан — сійӧ ыджыд почка, коді лӧсьӧдчӧма тӧвйыны (60-ӧд рис.).
Ранньӧй капусталӧн кӧчаныс абу ёна ыджыд.
А поздньӧй капусталӧн, коді быдмӧ зэв дыр, кӧчаныс мукӧд дырйи овлӧ 16 кг-ӧдз.
Бур условиеясын быдтігӧн да бура дӧзьӧритігӧн капуста вермӧ сетны ыджыд урожайяс.
Ранньӧй капусталысь медся ыджыд урожай, гектар вылысь 100 т, 1944-ӧд воын миян получитіс К. С. Чехонина Московскӧй областьын, Раменскӧй районса Ильич нима колхозын.
Средньӧй капусталысь медся ыджыд урожай получитіс 1945-ӧд воын Е. Н. Лебедева Московскӧй областьын, Сталиногорскӧй районса «Комбайн» колхозын.
Сылӧн урожайыс — гектар вылысь 205 т.
Тайӧ — мирӧвӧй рекорд.
Капустаӧс кӧйдыс вылӧ быдтӧм.
Кӧйдыс вылӧ быдтыны бӧрйӧны медся ыджыд урожай сетысь быдмӧгъяс.
Тайӧ сідз шусяна семенникъяс.
Найӧс нетшкӧны вужнас, чегъялӧны ортсыса коръяссӧ да тулысӧдз видзӧны кӧдзыдінын, 0°-ысь неуна вылынджык температура дырйи.
Тайӧ условиеясас тӧв чӧжнас капуста прӧйдитӧ яровизация период.
Татӧг гожӧмнас сійӧ оз кут цветитны да вайны плодъяс.
Водз тулысын кӧчансьыс вундӧны подсӧ верхушечнӧй почкаыскӧд (61-ӧд рис.).
Подъяссӧ садитӧны плодороднӧй участокӧ.
Верхушечнӧй почкасьыс развивайтчӧ джуджыд, уна вожа цветоноснӧй за.
Сы вылын артмӧны соцветиеяс — тугъяс (62-ӧд рис.).
Капуста цветитӧ гожӧм заводитчигӧн.
Сылӧн цветокас эм 4 чашелистик, 4 кельыдвиж лепесток, 4 кузь да 2 дженьыд тычинка да ӧти пестик.
Цветокъясыс сылӧн выделяйтӧны нектар да опыляйтсьӧны насекомӧйясӧн.
Капусталӧн плодыс — стручок (пуртӧс).
Сылӧн эм кык, створка да на костын перегородка.
Тайӧ перегородкаас и куйлӧны кӧйдысъясыс.
Капусталысь стручокъяссӧ чукӧртӧны воӧм бӧрас, но потласьтӧдзыс.
Вопросъяс.
1. Капусталысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
2. Кор кӧдзӧны капустасӧ?
3. Кыдзи быдтӧны капусталысь рӧсадасӧ?
Видлалӧй 59-ӧд рисунок.
4. Кыдзи быдтӧны капустасӧ участок вылын?
5. Кыдзи артмӧ капусталӧн кӧчаныс?
6. Мый сэтшӧм капуста кӧчаныс?
Объяснитӧй 60-ӧд рисунок серти.
7. Мыйла капусталысь семенникъяссӧ видзӧны кӧдзыдінын?
8. Кыдзи капустасӧ быдтӧны кӧйдыс вылӧ?
Видлалӧй 61-ӧд рисунок.
9. Кутшӧм строениеыс капуста цветоклӧн?
Объяснитӧй 62-ӧд рисунок серти.
10. Кыдзи опыляйтсьӧны капусталӧн цветокъясыс?
11. Кутшӧм строениеыс капуста плодлӧн?
Объяснитӧй 62-ӧд рисунок серти.
Томат.
Томат, либӧ помидор, миянын являйтчӧ выль, но ёна нин паськалӧм овощнӧй культураӧн.
Томат — лунвывса быдмӧг, ёна радейтӧ шоныд.
Такӧд тшӧтш тайӧ быдмӧгыслӧн развивайтчан периодыс кузь.
Та вӧсна сійӧс первой лоӧ быдтыны парникъясын.
Миян сӧмын неважӧн на выведитӧма холодостойкӧй да ӧдйӧ воысь томатъяс, кодъясӧс позьӧ веськыда кӧдзны участок вылӧ, восьса грунтӧ.
Парниковӧйясысь торъялӧмӧн татшӧм томатъясыс шусьӧны грунтӧвӧйясӧн.
Кӧдзӧм.
Парникӧ томатсӧ кӧдзӧны водз тулысын, кор зэв на кӧдзыд.
Кӧйдысъяссӧ сылысь кӧдзӧны зэв сука, но муас оз пыдӧ сюйны.
Наысь быдтӧны рӧсада.
Рӧсада быдтӧм.
Томатлӧн петасъясыс му веркӧсӧ петкӧдӧны кык векньыдик кузь семядоля.
Найӧ торъялӧны, вежӧдӧны да неуна быдмыштӧны.
Кор мыччысяс первой настоящӧй кор, быдмӧгъяссӧ пересадитӧны мукӧд парникъясӧ; садитӧны найӧс шоча.
Татшӧм пересадкаыс шусьӧ пикировкаӧн.
Сійӧ применяйтсьӧ шочмӧдӧм пыдди.
Пикировка дырйи вӧчӧны прищипка — орӧдӧны вуж йывсӧ.
Та бӧрын главнӧй вужйыс кузьтаногыс быдмынысӧ дугдӧ да ёна вожавлӧ.
Боковӧй вужъяс быдмӧмыс вӧсна быдмӧгыс унджык кутас босьтны ва да минеральнӧй совъяс.
Парникъясын быдмӧгъяссӧ, мыйта требуйтчӧ, киськалӧны да подкармливайтӧны.
Томатлы торйӧн нин колӧны фосфорнӧй совъяс.
Парникын томатлӧн быдмӧ сиясӧн вевттьысьӧм джуджыдкодь за; за вылас 7–9 кор.
Первой корйыс сылӧн абу ыджыд, 3 долькаа, а мукӧд коръясыс лоӧны век гырысьджыкӧсь да сложнӧйджыкӧсь.
Садитӧм водзвылас быдмӧгъяссӧ парникас лун и вой видзӧны восьса воздух вылын.
Восьса грунт вылӧ рӧсадасӧ садитӧны сэки, кор пуксяс шоныд поводдя.
Томат улӧ торйӧдӧны бура удобритӧм, плодороднӧй почваа участок.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Парникъясын рӧсадасӧ быдтігӧн быд томат сортлӧн быдмӧ веськыда сулалысь за.
Но водзӧ, участок вылын быдтігӧн, кутшӧмсюрӧ сортъяслӧн заыс водӧ.
Татшӧм водысь заяссӧ кӧрталӧны бедьяс бердӧ.
Участок вылын быдтігӧн томатлӧн заыс ёна вожавлӧ.
Но сӧмын лунвыв районъясын сетӧны позянлун развивайтчыны став боковӧй побегъяслы.
Кузь гожӧм чӧжӧн плодъясыс воӧны и тайӧ побегъяс вылас.
Средньӧй да торйӧн нин войвыв полосаясса районъясын главнӧй заыскӧд тшӧтш кольӧны сӧмын 1–2 боковӧй побег.
Став мукӧд побегъясыс дженьыд гожӧмын плодъяссӧ сетны оз удитны.
Та вӧсна найӧс водзвыв вундалӧны.
Лишнӧй боковӧй побегъяссӧ вундалӧмыс шусьӧ пасынкованиеӧн (63-ӧд рис.).
Пасынкование бӧрас кольӧм побегъясвывса плодъясас локтӧ унджык питательнӧй вещество.
Цветитӧм.
Водз воысь томат сортъяслӧн унджыкыслӧн первой соцветиеыс лоӧ 9 кор артмӧм бӧрын.
Сёрӧн воысь сортъяслӧн соцветиеыс лоӧ сёрӧнджык — 12–14 кор быдмӧм бӧрын.
Быд соцветиеын эм кымынкӧ виж цветок.
Дикорастущӧй томат цветоклӧн эм 5 чашелистика чашечка, 5 лепестока венчик, 5 тычинка да ӧти пестик.
Но культурнӧй томатлӧн татшӧм цветокъясыс шочӧсь.
Тшӧкыда цветокъясас сылӧн овлӧ унджык чашелистик да лепесток, унджык тычинка да пестик.
Средньӧй да войвыв полосаын томатлӧн мунӧ самоопыление.
Но лунвылын сылӧн вермӧ лоны и перекрёстнӧй опыление.
Сійӧс вӧчӧны уна лыда посни насекомӧйяс — трипсъяс.
Воӧм.
Первойсӧ томатлӧн плодъясыс вежӧсь.
Виж плодъяса сортъяслӧн бӧрыннас найӧ вижӧдӧны, а гӧрд плодъяса сортъяслӧн — гӧрдӧдӧны.
Найӧс чукӧртӧны воӧм сертиыс.
Медбӧръя срокас чукӧртӧны и вотӧм, веж плодъяссӧ.
Шоныдінын куйлігас найӧ воӧны.
Ыджыд урожай сетысь быдмӧгъяслысь тырвыйӧ воӧм плодъяссьыс кӧйдысъяссӧ босьтӧны кӧдзны.
Характернӧ, мый гожӧм помӧдз томат кольӧ вежӧн.
Сійӧс виӧны первойя арся кӧдзыдъяс.
И сэки сійӧ сулалӧ рудӧдӧм да сьӧдӧдӧм коръяса.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь природнӧй потребностьясыс томатлӧн?
2. Мыйла томатсӧ первой быдтӧны парникъясын?
3. Мый сэтшӧм грунтӧвӧй томатъясыс?
4. Томатлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
5. Кыдзи томатсӧ быдтӧны парникын?
6. Кутшӧмӧсь заыс да коръясыс томатлӧн?
7. Мый сэтшӧм пасынкованиеыс?
Мыйла сійӧс вӧчӧны?
Объяснитӧй 63-ӧд рисунок серти.
8. Кор лоӧ томатлӧн первой соцветиеыс?
9. Кутшӧм строениеыс томат цветокъяслӧн?
10. Кыдзи опыляйтчӧны томатлӧн цветокъясыс?
11. Кыдзи воӧны томатлӧн плодъясыс?
12. Кутшӧм плодъясысь кӧйдысъяссӧ босьтӧны кӧдзӧм вылӧ?
Ӧгурцы.
Ӧгурцы — миян важся овощнӧй культура.
Тайӧ — лунвывса быдмӧг, ёна радейтӧ шоныд.
Но сы вӧсна мый сылӧн развивайтчан периодыс дженьыд, сійӧс быдтӧны Союзса средньӧй да весиг войвыв полосаын.
Ӧгурцы удитӧ сетны урожайсӧ и дженьыд гожӧмын.
Ӧгурцылы колӧ свежӧй куйӧдӧн удобритӧм плодороднӧй почва.
Кӧдзӧм.
Огурцылӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 12–15° температура дырйи, а петасъясыс сылӧн 0° дырйи кынмӧны нин.
Та вӧсна ӧгурцысӧ кӧдзӧны сёрӧн, кор почваыс шоналас и пуксяс шоныд поводдя.
Кӧдзнысӧ употребляйтӧны «куйлӧм» кӧйдыс, кодӧс видзӧма 2–3 во.
Кӧдзнысӧ кӧ босьтӧны свежӧй кӧйдыс, то сійӧс косьтӧны 45° гӧгӧр температура дырйи.
Татшӧм кӧйдысъясыс сетӧны ыджыдджык урожай.
Петасъяс лоӧм.
Шоныд поводдяӧ кӧйдысъясыс ӧдйӧ чужӧны да сетӧны петасъяс.
Ӧгурцылӧн семядоляясыс петӧны почва веркӧсӧ.
Сэсся найӧ торъялӧны, вежӧдӧны да быдмӧны.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Семядоляяс костас куйлысь почкасьыс развивайтчӧ коръяса за.
Бӧрынджык коръяскӧд орччӧн артмӧны гартчысь усъяс.
Теплицаын быдтігӧн усъяснас ӧгурцы кутчысьӧ нюжӧдӧм гезйӧ либӧ сутугаӧ (64-ӧд рис.).
Но сы вӧсна мый град йӧрын тайӧ усъясыслы кутчысьнысӧ некытчӧ, огурцылӧн заыс оз вылӧ кыпӧдчы, а водӧ му бердӧ.
Та вӧсна сійӧс и шуӧны плетьӧн.
Ӧгурцы залысь основаниесӧ окучивайтӧны — сы дінӧ чукӧртӧны васӧд почва.
Сысянь быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Кокниа позьӧ быдтыны придаточнӧй вужъяссӧ и плеть вылас.
Та могысь сійӧс крепитӧны му бердӧ да крепитӧминтіыс тыртӧны васӧд муӧн.
Придаточнӧй вужъяс быдмӧм вӧснаыс быдмӧгыс получайтӧ унджык ва да минеральнӧй совъяс.
Ӧгурцы быдмигас быдмӧгъяссӧ киськалӧны да подкармливайтӧны.
Ӧгурцы медся бура быдмӧ зэра жар поводдяӧ.
Кӧдзыд да кымӧра поводдяӧ сійӧ быдмӧ омӧля.
Цветитӧм.
Ӧгурцылӧн цветокъясыс кыкпӧлӧсӧсь: ӧтиясас сӧмын тычинкаяс, мӧдъясас сӧмын пестик (65-ӧд рис.).
Найӧ ёна вежласьӧны.
Пестичнӧй цветокъясысь ми аддзам 4–9 чашелистик да лепесток да куимпельӧ торъялӧм рыльцеа ӧти пестик; тычинковӧй цветокъясысь — 2–8 чашелистик да лепесток да 5 тычинка.
Первой цветокъясыс петӧны главнӧй за вылас.
Унджыкыс, тайӧ тычинковӧй цветокъяс.
Найӧс векджык шуӧны пустоцветъясӧн, сы вӧсна мый плодъяссӧ найӧ оз сетны.
Пестичнӧй цветокъясыс векджык артмӧны боковӧй побегъяс вылын.
Найӧс кокни казявны завязь сертиыс, коді ичӧтик ӧгурцы кодь.
Медым ӧдйӧджык да унджык получитны пестичнӧй цветокъяссӧ, за йывсӧ орӧдӧны.
Та бӧрын заыс кузьтаногыс быдмынысӧ дугдӧ да ёна вожавлӧ.
Быдмысь боковӧй побегъяс вылас лоӧ уна пестичнӧй цветок.
Гӧгӧрвоана, мый быдмӧг вылас артмас унджык плод.
Ӧгурцылӧн цветокъясыс воссьӧны асылын.
Найӧ выделяйтӧны нектар; опыляйтӧны найӧс мазіяс.
Опылениеын участвуйтӧны и кодзувкотъяс.
Воӧм.
Ӧгурцылысь плодъяссӧ чукӧртӧны вежӧн, вотӧдзыс.
Вижӧдӧм плодъясыс воштӧны нин ассьыныс кӧрсӧ.
Медым плодъясыс эз вижӧдны, найӧс чукӧртӧны быд 1–2 лун мысти.
Ыджыдджык урожай сетысь быдмӧгъяслысь тырвыйӧ воӧм плодъяссьыс кӧйдысъяссӧ босьтӧны кӧдзӧм вылӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь природнӧй потребностьясыс ӧгурцылӧн?
2. Мыйла ӧгурцы позьӧ быдтыны Союзлӧн средньӧй да весиг войвыв полосаын?
3. Ӧгурцылысь кутшӧм сортъяс вӧдитӧны тіян районын?
4. Мыйла ӧгурцысӧ кӧдзӧны сёрӧн?
5. Ӧгурцылысь кутшӧм кӧйдысъяс употребляйтӧны кӧдзӧм вылӧ?
6. Кутшӧм ӧгурцылӧн заыс?
Объяснитӧй 64-ӧд рисунок серти.
7. Мыйла ӧгурцысӧ окучивайтӧны да засӧ крепитӧны му бердӧ?
8. Кутшӧмӧсь ӧгурцылӧн цветокъясыс?
Объяснитӧй 65-ӧд рисунок серти.
9. Кыдзи позьӧ содтыны ӧгурцылысь пестичнӧй цветок лыдсӧ?
10. Кыдзи опыляйтчӧны ӧгурцылӧн цветокъясыс?
11. Кутшӧмӧн чукӧртӧны ӧгурцылысь плодъяссӧ?
12. Кутшӧм плодъясысь кӧйдысъяссӧ босьтӧны кӧдзӧм вылӧ?
Морковь.
Столовӧй морковь являйтчӧ миянын зэв ёна паськалӧм овощнӧй быдмӧгӧн.
Тайӧ — кык вося быдмӧг.
Первой воас морковлӧн артмӧ корнеплод, а мӧд воас быдмӧ цветоноснӧй за и артмӧны плодъяс да кӧйдысъяс (11-ӧд табл.).
Морковлы колӧ небыд да плодороднӧй почва.
Но свежӧй куйӧд морковлы оз туй; сэки сылӧн артмӧ зэв мисьтӧм, уна вожа корнеплод.
Кӧдзӧм.
Морковь — холодостойкӧй быдмӧг.
Кӧйдысъясыс сылӧн чужӧны 2–3° шоныд дырйи, а петасъясыс оз кынмыны весиг −5° дай ыджыдджык кӧдзыд дырйи.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны зэв водз.
Морковлӧн кӧйдысъясыс чужӧны зэв ньӧжйӧ.
Медым чужӧмсӧ ӧддзӧдны, кӧдзӧм водзвылас кӧйдысъяссӧ кӧтӧдӧны ваын да нырсялӧм бӧрас лун 10–15 видзӧны кӧдзыдінын 0° гӧгӧр температура дырйи.
Татшӧм кӧйдысъясыс ӧдйӧджык сетасны петасъяссӧ.
Морковь кӧдзӧны зэв сука.
Сылысь посни кӧйдысъяссӧ муас сюйӧны матӧ — 1,5–2 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Морковлӧн петасъясыс посниӧсь да слабӧсь.
Почва веркӧсӧ найӧ петкӧдӧны кык семядоля.
Семядоляясыс торъялӧны, вежӧдӧны, и наысь быдмӧны кузь векни коръяс (66-ӧд рис.).
Коръяс быдмӧм.
Почкаысь, коді эм семядольнӧй коръяс костын, заводитӧны быдмыны настоящӧй коръяс.
Семядольнӧй коръясысь найӧ торъялӧны не сӧмын асланыс ыдждаӧн, но и рассечённӧй пластинкаӧн.
Первой коръяс петӧм бӧрын морковсӧ шочмӧдӧны.
Медвойдӧр нетшкӧны слаб быдмӧгъяссӧ.
Кольӧны ёнджыкъяссӧ.
Морковь — ньӧжйӧ быдмысь быдмӧг, коръясыс сылӧн петӧны надзӧн, и морковӧс вермасны пӧдтыны ёг турунъяс.
Та вӧсна морковь пӧвстысь ёг турунъяссӧ колӧ обязательнӧ нетшкыны.
Морковлы ёна лӧсялӧ почвасӧ небзьӧдӧм да подкормкаяс.
Корнеплод артмӧм.
Быдмысь коръясын югыд вылын артмӧны органическӧй веществояс.
Найӧ воӧны семядоляясувса заӧ да сы дінӧ воысь вужйӧ.
Тайӧ веществояс тшӧт весьтӧ и артмӧ морковлӧн корнеплодыс.
Корнеплод заводитӧ артмыны семядоляясувса за кынӧмсянь.
Сэсся кызӧ и сы дінӧ воысь вужйыс.
Сідзкӧ, морковлӧн корнеплодыс артмӧ семядоляясувса заысь да вуж основаниеысь.
Морковь корнеплодлӧн за юкӧнас вужъяс абуӧсь.
Найӧ быдмӧны сылӧн вуж юкӧнсянь.
Характернӧ, мый сунис кодь боковӧй вужъясыс тані куйлӧны кузяланог нёль радӧн.
Вундыны кӧ корнеплодсӧ шӧри, то позьӧ аддзыны сылысь, строениесӧ.
Сылӧн пытшкӧсса кельыдвиж юкӧныс — древесина, ортсыса вижовгӧрд юкӧныс — кора.
Питательнӧй веществоясыс ёнджыкасӧ чукӧрмӧны кораас.
Корнеплодлӧн тайӧ юкӧныс медъюмов (11-ӧд табл.).
Кор быдмӧны морковлӧн коръясыс, сэки сылӧн ёна быдмӧ и корнеплодыс. Кор коръясыс вижӧдасны да нярмасны, сэк корнеплодыс быдмынысӧ кутас надзӧнджык.
Тайӧ лоӧ признакӧн, мый корнеплодыс заводитіс воны.
Воӧм корнеплодъяссӧ керӧны.
Морковӧс кӧйдыс вылӧ быдтӧм.
Кӧйдыс вылӧ быдтыны бӧрйӧны ыджыдджык урожай сетысь быдмӧгъяслысь корнеплодъяссӧ.
Тулысӧдз найӧс видзӧны кӧдзыдінын, 0°-ысь неуна вылынджык температура дырйи.
Тайӧ условиеясас быдмӧгъясыс прӧйдитӧны яровизация период.
Татӧг найӧ бӧрыннас оз вермыны цветитны да сетны плодъяс.
Корнеплодъяссӧ садитӧны водз тулысын, бура удобритӧм почваа участок вылӧ.
Корнеплод «юрас» первой петӧны коръяс, сэсся верхушечнӧй почкасьыс развивайтчӧ джуджыдкодь за.
Сылӧн йылас артмӧ соцветие.
Сійӧ шусьӧ сложнӧй зонтикӧн.
Морковлӧн сложнӧй зонтикас овлӧ 1000 дай унджык еджыд цветок.
Цветокъясас эм нектар, найӧс опыляйтӧны насекомӧйяс.
Морковлӧн плодъясыс кык кӧйдысаӧсь, вевттьысьӧмаӧсь ем кодьясӧн.
Косьтӧм бӧрас найӧс ниртӧны, медым кӧйдысъяссӧ ӧта-мӧдсьыс торйӧдны да освободитны ем кодьяссьыс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь морковлӧн природнӧй потребностьясыс?
2. Морковлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
3. Мыйла морковсӧ кӧдзӧны медся водз?
4. Мыйӧн морковлӧн настоящӧй коръясыс торъялӧны семядольнӧй коръясысь?
Объяснитӧй 66-ӧд рисунок серти.
5. Мыйла быдмигас морковсӧ колӧ весавны?
6. Мыйысь артмӧ морковлӧн корнеплодыс?
Объяснитӧй 66-ӧд рисунок серти.
7. Кутшӧм пытшкӧсса строениеыс морковь корнеплодлӧн?
Объяснитӧй 11 -ӧд таблица серти.
8. Мыйла морковлысь садитӧм вылӧ бӧрйӧм корнеплодъяссӧ колӧ видзны кӧдзыдінын?
9. Кыдзи шусьӧ морковлӧн соцветиеыс?
10. Кыдзи опыляйтчӧны морковлӧн цветокъясыс?
11. Кутшӧмӧсь морковлӧн плодъясыс?
Объяснитӧй 11-ӧд таблица серти.
Лук.
Репчатӧй лук — миян важнейшӧй овощнӧй быдмӧгъяс пиысь ӧти.
Сійӧ мунӧ не сӧмын сёянӧ, но и являйтчӧ целебнӧй быдмӧгӧн.
Лукын эмӧсь веществояс, кодъяс виӧны висьмӧдысь бактерияясӧс.
Лук — кык вося быдмӧг.
Первой воас сылӧн артмӧ луковица, а мӧд воас быдмӧ цветочнӧй стрелка да артмӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Лунвыв районъясын первой вонас жӧ лук сетӧ ыджыд луковица — репка.
Войвывджык районъясын луковицасӧ быдтӧмыс оз шоча нюжав кык во чӧж.
Первой воас получайтӧны посньыдик луковицаяс — севок, а мӧд воас сэтысь быдтӧны гырысь луковицаяс — репка.
Тадзи быдтігас лук цветитӧ да вайӧ плодъяссӧ коймӧд воас.
Кӧдзӧм.
Лук — холодостойкӧй быдмӧг, сылы колӧ плодороднӧй да васӧд почва.
Кӧдзӧны сійӧс водз тулысын.
Луклӧн кӧйдысъясыс чужӧны ньӧжйӧ.
Медым кӧйдысъясыс чужисны ӧдйӧджык, кӧдзӧм водзвылас найӧс оз шоча кӧтӧдны да весиг нырсьӧдӧны.
Почваас найӧс оз пыдӧ сюйны.
Петасъяс лоӧм.
Кӧйдыс чужигӧн почва веркӧсӧ мыччысьӧ сідз шусяна «петля» (67-ӧд рис.).
Сійӧ зэв частӧ овлӧ древньӧй оружие кодь — лук кодь.
Тыдалӧ, тайӧ сходство вӧснаыс быдмӧгыс и получитіс лук нимсӧ.
Коръяс быдмӧм.
Регыд лук залӧн основаниеыс паськалӧ и сыысь заводитӧ артмыны сідз шусяна донце.
Донцесянь быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
За вылас лоӧ первой настоящӧй кор.
Сэсся быдмӧны и мукӧд коръяс.
Первой каднас лук быдмӧ зэв ньӧжйӧ да вермӧ тырны ёг турунъясӧн.
Но ёг турунъяссӧ нетшкӧны.
Медым лукыс быдмис ӧдйӧджык, почвасӧ небзьӧдӧны, киськалӧны, быдмӧгсӧ подкармливайтӧны.
Бур дӧзьӧр дырйи лук артмӧдӧ гырысь коръяслысь пучок.
Ставыс найӧ трубчатӧйӧсь да быдмӧны основание дінсяньыс.
Луковица артмӧм.
Веж коръясас югыд вылын артмӧны органическӧй веществояс.
Найӧ локтӧны коръяс основание дінын артмысь луковицаӧ.
Гожӧм помын луклӧн коръясыс, йывсяньыс заводитӧмӧн, вижӧдӧны да косьмӧны.
Луковицаяс вевттьысьӧны кос, руд либӧ виж кышӧн.
Луковицаяс воӧны.
Луковицаыс ӧдйӧджык воас, быдмӧгсӧ кӧ ас кадын подкармливайтны фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн.
Талы сідзжӧ отсалӧ шоныд кос поводдя.
Зэра поводдяӧ луковицаяс вермасны не воны.
Сука кӧдзигӧн лук артмӧдӧ посни луковицаяс — «севок».
Шоча кӧдзигӧн, бур условиеясын быдтігӧн, лук сетӧ ыджыд, луковица — «репка» (68-ӧд рис.).
Кӧйдыс вылӧ лук быдтӧм.
Чукӧртӧм луковицаясысь бурджыкъяссӧ бӧрйӧны кӧйдыс вылӧ садитӧм могысь.
Тайӧ бӧрйӧм луковицаяссӧ шуӧны маткаӧн.
Лук-маткасӧ видзӧны кӧдзыдінын, 0°-ысь неуна вылынджык температура дырйи.
Тайӧ условиеясас быдмӧгъясыс тӧв чӧжнас прӧйдитӧны яровизация период да дасьтысьӧны цветитны да сетны плод.
Тулысын садитӧм луковицаясыс артмӧдӧны не сӧмын коръяс, но и цветочнӧй стрелка.
Быд стрелка йылын эм соцветие — зонтик.
Первойсӧ тайӧ соцветиеыс тупкысьӧма еджыд вевтӧн.
Сэсся сійӧ потӧ да зонтикас цветокъясыс воссьӧны (69-ӧд рис.).
Луклӧн цветокъясыс посниӧсь, еджыд лепестокъясаӧсь.
Найӧс опыляйтӧны насекомӧйяс.
Луклӧн плодыс — ичӧтик коробочка.
Быд плодын воӧ 2–3 сьӧд кӧйдыс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс луклӧн?
2. Луклӧн кутшӧм сортъяс паськалӧмаӧсь тіян районын?
3. Мый сэтшӧмыс лук-«севок» да мый сэтшӧмыс лук-«репка»?
4. Ӧти воӧн али кык воӧн быдтӧны тіян районын лук-«репкасӧ»?
5. Кыдзи кӧдзӧны луксӧ?
6. Кыдзи мыччысьӧны луклӧн петасъясыс?
Объяснитӧй 67-ӧд рисунок серти.
7. Кыдзи луклӧн артмӧ луковица?
8. Лукӧс быдтігӧн кутшӧм условиеясын лоӧ «севок» да кутшӧм условиеясын «репка»?
Видлалӧй 68-ӧд рисунок.
9. Кутшӧм условиеяс отсалӧны луклы вонысӧ?
10. Мыйла лук-маткасӧ тӧлын видзӧны кӧдзыдінын?
11. Кыдзи опыляйтчӧны луклӧн цветокъясыс?
Видлалӧй 69-ӧд рисунок.
12. Кутшӧмӧсь луклӧн плодъясыс да кӧйдысъясыс?
КАРТУПЕЛЬ.
Картупель являйтчӧ шобді да рудзӧг бӧрын миян важнейшӧй продовольственнӧй культураӧн.
Но такӧд тшӧтш сійӧ и техническӧй быдмӧг.
Сійӧ клубеньясысь вӧчӧны крахмал, патока, спирт да мукӧд продуктъяс.
Картупель — уна вося быдмӧг, но сійӧс быдтӧны кыдзи ӧти восяӧс.
Картупель вӧдитӧны быдлаын.
Но сы вӧсна мый картупель — умереннӧй климатса быдмӧг, то медся ыджыд урожайяс сійӧ сетӧ Союзлӧн средньӧй полосаса районъясын.
Садитӧм.
Пуктӧм вылӧ бӧрйӧны здоровӧй шӧркодь клубеньяс, 60–80 г сьӧктаясӧс.
Пуктытӧдзыс клубеньяссӧ яровизируйтӧны.
Та могысь найӧс разӧдӧны кос, югыд, бура проветривайтчан помещениеӧ да тайӧ условиеясас видзӧны 30–40 лун.
Медым югыдыс ӧткодя веськаліс быд почка вылӧ, быд 7–10 лун мысти клубеньяссӧ бергӧдлӧны.
Тайӧ каднас почкаяссьыс развивайтчӧны дженьыдик, кыз, веж ростокъяс; ростокъяс основание дінас эмӧсь зэв уна вуж бугорокъяс (70-ӧд рис.).
Картупельӧс яровизируйтӧм ӧддзӧдӧ быдмӧгъяслысь развивайтчӧмсӧ да содтӧ урожайсӧ.
Картупельлысь клубеньяссӧ пуктӧны тырмымӧн шоналӧм да васӧд почваӧ.
Найӧс садитӧны радъясӧн, междурядьеясыс 60–70 см, радъясас клубеньяссӧ ӧта-мӧдсяньыс садитӧны 30–35 см ылнаӧ.
Небыд почваясӧ найӧс сюйӧны 10–12 см пыднаӧ, сёя почваясӧ — 6–8 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Клубеньйывса почкаясысь развивайтчӧны побегъяс.
Почва веркӧсӧ быд клубеньлӧн петӧ кымынкӧ побег.
Побегъяс основаниесянь почваас быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Петасъяс лоӧм бӧрын регыд почвасӧ небзьӧдӧны.
Небзьӧдӧм вӧснаыс почваас сохраняйтчӧ ва да локтӧ воздух.
Та вӧсна ӧдйӧджык быдмӧны побегъясыс.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Почва веркӧсӧ мыччысьӧм побегъясыс быдмӧны да вевттьысьӧны пемыдвеж коръясӧн.
abu
Быдмӧм побегъясыс артмӧдӧны куст.
Мукӧд дырйи кустас овлӧ 4–5 за и налӧн судтаыс 50–60 см.
Картупельлӧн мувывса побегъяс основаниесянь быдмӧны мупытшса боковӧй побегъяс.
Тайӧ побегъяс йылӧ и артмӧны клубеньяс (10-ӧд табл.).
Клубеньяс артмӧм.
Картупельлӧн клубеньясыс векджык заводитӧны артмыны бутонъяс лоигӧн.
Медым бурджыка быдмисны мупытшса побегъясыс, картупельсӧ окучивайтӧны: картупель за основание дінӧ чукӧртӧны васӧд му.
Первойсӧ окучивайтӧны сэки, кор картупельыслӧн заыс лоӧ 15–20 см джуджда.
Муӧн тыртӧм участокъяс вылас налӧн быдмӧны мупытшса побегъяс, кодъяс йылӧ артмӧны клубеньяс.
Сэсся, цветиттӧдзыс, мӧдысь окучивайтӧны, а мукӧд дырйи и коймӧдысь.
Кыдзи тыдалӧ, окучивайтӧмыс отсалӧ клубеньяс артмӧмлы.
Клубеньяс артмӧны сійӧ органическӧй веществояс тшӧт весьтӧ, кодъяс артмӧны коръясас.
Картупель коръясын артмӧ крахмал.
Крахмалыс сэсся пӧрӧ сакарӧ, коді мунӧ клубеньясас да сэні бара пӧрӧ крахмалӧ.
Тайӧ запаснӧй крахмалыс и чукӧрмӧ клубеньясас.
Картупель — югыд радейтысь быдмӧг да крахмалсӧ артмӧдӧм могысь требуйтӧ уна югыд.
Кымӧра поводдя картупельлы абу бур.
Но сылы абу бур и жар поводдя.
Татшӧм поводдя дырйи коръясас крахмалыс артмӧ ёна этшаджык.
Такӧд тшӧтш надзӧнджык артмӧны и клубеньясыс.
Медся ӧдйӧ клубеньясыс быдмӧны шондіа, но не жар поводдяӧ, кутшӧм овлӧ гожӧм помын — ар заводитчигӧн.
Цветитӧм да плод вайӧм.
Картупельлӧн соцветиеясыс артмӧны му весьтас кыпӧдчысь кузь цветоносъяс йылын.
Быд соцветиеын еджыд, розӧвӧй либӧ фиолетӧвӧй рӧма кымынкӧ цветок.
Картупель цветокын эм 5 чашелистика чашечка, 5 лепестока венчик, 5 тычинка да 1 пестик.
Цветокъясыс векджык ӧшӧдчӧны, и тычинкаяссьыс пыльцаыс кокниа веськалӧ пестик рыльце вылӧ.
Тадзи лоӧ самоопыление (10-ӧд табл.).
Картупельлӧн плодыс — веж ягӧд, коді воигас едждӧ.
Мукӧд картупель сортъяслӧн цветокъясыс да гӧрддзысьӧм плодъясыс гылалӧны.
Сӧмын кутшӧмсюрӧ сортъяс сетӧны воӧм плодъяс.
Клубеньяс идралӧм.
Картупель коръясын крахмал артмӧм да клубеньясӧ сылӧн чукӧрмӧм мунӧ коръяс вижӧдтӧдз да нярмытӧдз.
Та бӧрын и идралӧны картупельлысь урожайсӧ.
Сӧветскӧй Союзын чукӧртӧны картупельлысь медся ыджыд урожайяс.
Миян медся бур картофелеводъяс гектар вылысь получайтӧны 1000 да унджык центнер клубень.
1943-ӧд воын зэв ыджыд урожай босьтіс А. К. Юткина Кемеровскӧй областьын, Мариинскӧй районса «Красный Перекоп» колхозын.
Сылӧн урожайыс, гектар вылысь 1414 ц, — мирӧвӧй рекорд.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс картупельлӧн?
2. Картупельлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
3. Кыдзи яровизируйтӧны картупельсӧ?
Кыдзи сійӧ влияйтӧ урожай вылӧ?
4. Кыдзи садитӧны картупельсӧ?
5. Кутшӧмӧсь петасъясыс картупельлӧн?
6. Кыдзи быдмӧ картупель?
7. Мыйла окучивайтӧны картупельсӧ?
8. Кыдзи артмӧны картупельлӧн клубеньясыс?
9. Кутшӧм условиеяс медбурӧсь коръясын крахмал артмӧм вылӧ да клубеньяс быдмӧм вылӧ?
10. Кутшӧмӧсь цветокъясыс да плодъясыс картупельлӧн?
11. Кор идралӧны картупель?
12. Кутшӧмӧсь картупельлӧн медся ыджыд урожайясыс Сӧветскӧй Союзын?
ПЛОДОВО-ЯГОДНӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Яблоня.
Яблоня являйтчӧ миян медся ёна паськалӧм плодӧвӧй пуӧн.
Сійӧ быдмӧ миян садъясын и войвыв областьясын и лунвылын.
Сылӧн уна сортъяс приспособитчӧмаӧсь олӧмлӧн разнӧйпӧлӧс условиеяс дінӧ — ӧтияс лунвыв условиеяс дінӧ, мӧдъяс войвыв условиеяс дінӧ.
И. В. Мичурин озырмӧдіс миян страналӧн средньӧй да войвыв полосаясысь садъяссӧ замечательнӧй сортъясӧн.
Сылӧн последовательясыс выводитӧны яблонялысь выль сортъяс, кодъяс вермӧны быдмыны Зауральеса да Сибирса суровӧй условиеясын, кӧні войдӧр садъясыс сӧвсем эз вӧвны.
Аслас происхождение серти яблоня — вӧрса быдмӧг.
Вӧрын сійӧ быдмӧ мукӧд джуджыдджык пуяс сайӧд улын.
Та вӧсна садъяс гӧгӧр садитӧны джуджыд пуяс да кустарникъяс, кодъяс видзӧны яблоняӧс тӧвъясысь, отсалӧны кутны лым да чукӧртны почваӧ ва.
Яблоняӧс размножайтӧм.
Культурнӧй яблоня, например Антоновка обыкновенная, кӧйдысъясысь кӧ быдтыны пуяс, то на пиысь унаӧн сетасны омӧль качествоа плодъяс.
Та вӧсна культурнӧй яблоняӧс кӧйдысъясӧн оз размножайтны.
Сійӧс размножайтӧны прививкаӧн.
Вӧрса дикӧй яблоня кӧйдысъясысь первой быдтӧны том пуяс — сідз шусяна дичокъяс.
Мӧд вонас тайӧ выносливӧй дичокъяс дінас прививайтӧны почкаяссӧ культурнӧй яблонялысь, кодӧс кӧсйӧны размножитны.
Прививкасӧ вӧчӧны гожӧмлӧн мӧд джынъяс.
Прививка вылӧ босьтӧны ыджыд урожай сетысь культурнӧй яблоня пулысь ӧти вося побегъяс.
Побегъяс вывсьыс вундалӧны коръяссӧ, почкаяс дінас кольӧны дженьыдик черешокъяс (видзӧд 54-ӧд рисунок).
Прививкасӧ заводитӧны сысянь, мый дичок стволик вылас, почва веркӧссянь 5 см-ысь не вылӧджык, кырсьсӧ вомӧнног вундӧны Т буква моз.
Кырсь доръяссӧ кусыньтӧны бокъяслань.
Сэсся культурнӧй побег вылысь вундӧны почкасӧ щитокыскӧд ӧтлаын, мӧдног кӧ кырсьыскӧд да древесиналӧн векни, вӧсни полоскакӧд ӧтлаын.
Щитоксӧ сюйӧны дичоклӧн кусыньтӧм кырсь сайӧ да кӧрталӧны рӧгӧзаӧн.
Регыд, щитокыс ловзяс.
Тӧвйӧм бӧрын, водз тулысын, привитӧм почка выліӧдыс дичокъяссӧ вундӧны.
Дичоксьыс кольӧ неыджыд мыр.
Культурнӧй яблонялӧн привитӧм почкаыс та бӧрын заводитӧ быдмыны, и сыысь развивайтчӧ побег.
Быдмӧгсӧ кольӧны питомникӧ ещӧ ӧти во кежлӧ.
Мӧд во помас питомниксьыс быдмӧгъяссӧ перйӧны да пересадитӧны садйӧ.
Тайӧ кык вося культурнӧй быдмӧгъясыс, кодъясӧс быдтӧма дичок вужъяс вылын, шусьӧны саженецъясӧн.
Яблоня садитӧм.
Яблоняясӧс садитӧны водз тулысын, кор почкаясыс ещӧ эз на заводитны быдмынысӧ, либӧ арын, кор пуяс вылысь коръясыс гылалісны нин.
Пуяссӧ садитӧны радъясӧн, междурядьеясыс 6–10 м. Радас ӧти пусянь мӧд пуӧдз костыс 4-сянь 6 м-ӧдз.
Войвывса, васӧд районъясын найӧс садитӧны сукджыка, лунвывса, кос районъясын — шочджыка.
Яблоняясӧс садитӧны 60–70 см судта, 100–120 см пасьта гӧгрӧс гуясӧ (71-ӧд рис.).
Садитӧм бӧрас пуяссӧ ёна киськалӧны да на гӧгӧрысь почвасӧ вевттьӧны куйӧдӧн либӧ торфӧн.
Тайӧ видзӧ почвасӧ косьмӧмысь да оз сет быдмыны ёг турунъяслы.
Садитӧм пуяссӧ кӧрталӧны бедьяс бердӧ, медым слабиник вужъя пуясыс эз катласьны тӧла дырйи.
Садитӧм яблоняяссӧ дӧзьӧритӧны — почвасӧ небзьӧдӧны, быдмӧгсӧ киськалӧны да подкормитӧны.
Фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн гожӧмын подкормитӧм ӧддзӧдӧ побегъяслысь воӧмсӧ да видзӧ найӧс тӧвйигас кынмӧмысь.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Первой каднас яблоняяс быдмӧны да артмӧдӧны крона, мӧдногӧн кӧ артмӧдӧны коръяса веткаяс.
Кронасӧ правильнӧя быдтӧм могысь побегъяссӧ вундалӧны, медым найӧ эз сайӧдны ӧта-мӧднысӧ.
Правильнӧя расположитчӧм веткаяса да коръяса бура развитчӧм крона лоӧ колана условиеӧн водзӧ лоан бур урожайлы.
Цветитӧм да плод вайӧм.
Яблонялӧн сӧмын кутшӧмсюрӧ сортъяс, кыдзи Антоновка обыкновенная, Анис полосатый, плодсӧ сетны заводитӧны садитӧм бӧрас 5–6 во мысти.
Унджык сортыс плодсӧ сетны заводитӧны садитӧм бӧрас 10–12 во мысти.
Яблоня цветитӧ тулысын, коръяс петігӧн.
Быд соцветиеын сылӧн некымын розӧвӧй цветок.
Быд цветокын эм 5 либӧ унджык чашелистика чашечка, 5 либӧ унджык лепестока венчик, уна тычинка да некымын рыльцеа пестик (72-ӧд рис.).
Цветокъясыс чӧскыд дукаӧсь, выделяйтӧны нектар; найӧс ёнджыкасӧ опыляйтӧны мазіяс.
Яблонялӧн плодыс — быдӧнлы тӧдса яблок.
Ӧти сортъяслӧн плодъясыс воӧны гожӧмын, мӧдъяслӧн арын.
Кыдзи тӧдса нин, эмӧсь сортъяс, кодъяслӧн плодъясыс воӧны тӧлын, чукӧрын куйлігас.
Бура дӧзьӧритігӧн яблоняяс ыджыд урожай сетӧны уна во чӧж.
Но кымын пӧрысьджык лоӧ пуыс, сымын надзӧнджык сійӧ кутас быдмыны и плодъяссӧ кутас сетны этшаджык.
Садъясын яблоняяс олӧны 70–80 во.
Вопросъяс.
1. Яблонялысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районса садъясын?
2. Кутшӧм условиеясын быдтӧны садъясын яблоняяссӧ?
3. Мыйла яблоняясӧс размножайтӧны оз кӧйдысъясӧн, а прививкаӧн?
4. Кыдзи культурнӧй яблонялысь почкасӧ прививайтӧны дичок ствол вылӧ?
Объяснитӧй 54-ӧд рисунок серти.
5. Кыдзи садитӧны яблонясӧ?
Объяснитӧй 71-ӧд рисунок серти.
6. Кыдзи дӧзьӧритӧны садитӧм яблоняяссӧ?
7. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ быдмысь яблоня кроналӧн формируйтчӧмыс?
8. Кор яблоня заводитӧ сетны плодъяс?
9. Кутшӧмӧсь цветокъясыс яблонялӧн?
Объяснитӧй 72-ӧд рисунок серти.
Кыдзи найӧ опыляйтчӧны?
abu
Ӧмидз.
Ӧмидз — миян садъясын ёна паськалӧм ягоднӧй кустарник.
Дженьыдик стволсяньыс сылӧн петӧ уна побег, мукӧд дырйи 10–12.
Ӧмидз — уна вося быдмӧг, но сылӧн быд побег олӧ кык во, а сэсся косьмӧ.
Ӧмидзлӧн мупытшса засянь петӧны придаточнӧй вужъяс.
На пиысь ӧтияс пырӧны пыдӧ, мӧдъяс куйлӧны горизонтальнӧя, почва веркӧс улын.
Ӧмидзӧс размножайтӧм.
Ӧмидзлӧн горизонтальнӧя куйлысь вужъяс вылас артмӧны придаточнӧй почкаяс.
Наысь развитчӧм веж побегъясыс тулыснас петӧны почва веркӧсӧ.
Гожӧмнас найӧ ӧдйӧ быдмӧны.
Быдман кадас найӧс киськалӧны да подкармливайтӧны.
Ар кежлӧ найӧ вевттьысьӧны пробкаӧн; коръясыс гылалӧны.
Воӧм вуж отпрыскъяссӧ арнас торйӧдӧны материнскӧй быдмӧгсьыс, перйӧны вуж торйыскӧд ӧтлаын да пересадитӧны (73-ӧд рис.).
Ӧмидз садитӧм.
Ӧмидз садитӧны водз тулысын, почкаяс быдмыны заводиттӧдз на.
Но ӧмидз позьӧ садитны и водз арын, сы бӧрын, кор сійӧ дугдас быдмынысӧ.
Садитӧм водзвылын ӧмидзлысь засӧ вундӧны.
15–20 см кузьта кольӧм мырсянь сэсся быдмӧны побегъяс.
Засӧ вундӧмыс вӧсна кустыс артмӧ ӧдйӧджык.
Ӧмидз садитӧны радъясӧн, междурядьеясыс 1,5–2 м.
Радъясас быдмӧгъяссӧ садитӧны ӧта-мӧдсяньыс 70–90 см сайӧ.
Быдмӧгъяссӧ садитӧны гуясӧ.
Садитӧм бӧрас быдмӧг гӧгӧрыс почвасӧ киськалӧны да вевттьӧны куйӧдӧн.
Куйӧдыс видзӧ почвасӧ косьмӧмысь да оз лэдз быдмыны ёг турунъяслы.
Такӧд тшӧтш куйӧдыс лоӧ и удобрениеӧн.
Сійӧ участоксьыс, кӧні быдмӧ ӧмидз, почвасӧ век небзьӧдӧны, ёг турунъяссӧ нетшкӧны.
Кос поводдяӧ быдмӧгъяссӧ киськалӧны.
Гожӧмнас найӧс подкармливайтӧны фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн.
Татшӧм подкормкаыс отсалӧ быдмӧгъясыслы бурджыка тӧвйыны.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Кольӧм мырвывса почкаясысь первой воас развивайтчӧны кузькодь побегъяс.
На вылын эмӧсь сӧмын коръяс да почкаяс.
Мӧд вонас тайӧ побегъясвывса почкаяссьыс развивайтчӧны боковӧй побегъяс, кодъяс вылын артмӧны цветокъяс да плодъяс.
Цветитӧм да плод вайӧм.
Ӧмидз цветитӧ гожӧмын, садитӧм бӧрас мӧд воас.
Цветокъясас сылӧн эм 5 либӧ унджык чашелистик, 5 либӧ унджык лепесток, уна тычинка да уна пестик.
Сы вӧсна мый ӧмидз цветокын уна пестик, то цветок местаас сылӧн артмӧны уна плодъяс.
Ставныс ӧтлаын найӧ составляйтӧны сійӧ, мый векджык шуӧны ягӧдӧн.
Но тайӧ абу ягӧд.
Ӧмидзлӧн сборнӧй плод (74-ӧд рис.).
Унджык сортыслӧн плодъясыс гӧрдӧсь, «малинӧвӧйӧсь», кутшӧмсюрӧ сортъяслӧн вижӧсь.
Найӧ нежнӧйӧсь, чӧскыд дукаӧсь, чӧскыдӧсь.
Плод сетӧм бӧрас кык вося побегъяс косьмӧны.
Найӧс сэсся вундӧны дзик основание бердтіыс.
Тӧвйӧны ӧмидзлӧн ӧти вося побегъясыс.
Тӧв кежлас найӧс нюкыльтлӧны.
Лымйыс найӧс видзӧ кынмӧмысь.
Бура дӧзьӧритігӧн ӧмидз сетӧ ыджыд урожайяс 12–15 во чӧж.
Та бӧрын быдмӧгъясыс пӧрысьмӧны, и урожайыс ёна чинӧ.
Вопросъяс.
1. Ӧмидзлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
2. Кутшӧм строениеыс ӧмидз кустлӧн?
3. Кыдзи размножайтӧны ӧмидзсӧ?
Объяснитӧй 73-ӧд рисунок серти.
4. Кыдзи садитӧны ӧмидзсӧ?
5. Кыдзи развивайтчӧны ӧмидзлӧн побегъясыс?
6. Кутшӧм строениеыс ӧмидз цветоклӧн?
7. Кутшӧмӧсь плодъясыс ӧмидзлӧн?
Объяснитӧй 74-ӧд рисунок серти.
Оз.
Гырысь плодъяса оз ёна паськалӧма миян садъясын.
Тайӧ — уна вося туруна быдмӧг, коді тӧвйӧ веж коръясӧн.
Аслас происхождение серти оз — вӧрса быдмӧг.
Вӧрса кушинъясын сійӧ олӧ пуяс да кустарникъяс сайӧд улын да тӧвйӧ джуджыд лым улын.
Та вӧсна и садйын сійӧс кытшалӧны пуясӧн да кустарникъясӧн да тӧвнас тупкӧны лымйӧн.
Этша лымъя кӧдзыд тӧлын сійӧ вермас кынмыны.
Почваын озлӧн эм кыз дженьыд корневище, коді помасьӧ почкаӧн.
Сыысь развивайтчӧны сложнӧй тройчатӧй коръяс.
Найӧ быдмӧны важ коръяс пыддиыс, кодъяс гожӧм чӧжӧн вочасӧн кулӧны.
Корневищесянь улӧ быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Озйӧс размножайтӧм.
Кыдзи тӧдса, озйӧс размножайтӧны усъясӧн, мӧдногӧн кӧ кыссьысь побегъясӧн.
Усъяс вылас артмӧны придаточнӧй вужъяса коръяслӧн розеткаяс (видзӧд 40-ӧд рис.).
Медым лоины ёнджык розеткаяс, ус помъяссӧ нетшкӧны.
Та вӧсна выль, слаб розеткаясыс артмынысӧ дугдӧны, и став питательнӧй веществоясыс локтӧны кольӧм розеткаясас.
Том быдмӧгъяссӧ торйӧдӧны материнскӧйсьыс, перйӧны мусьыс да садитӧны (75-ӧд рис.).
Оз садитӧм.
Оз садитӧны либӧ водз тулысын, либӧ водз арын.
Оз садитӧны радъясӧн, междурядьеясыс 80 см.
Радъясас быдмӧгъяссӧ садитӧны гуранъясӧ, ӧта-мӧдсяньыс 15–20 см ылнаӧ.
Оз садитігӧн следитӧны, медым сылӧн верхушечнӧй почкаыс вӧлі почва веркӧсын.
Вужъяссӧ колӧ паськӧдны бокъясӧ.
Садитӧм бӧрас быдмӧгъяссӧ киськалӧны, а сэсся вевттьӧны перегнойӧн.
Сійӧ видзӧ быдмӧгъяссӧ чорыд почвеннӧй корка артмӧмысь.
Сійӧ участоксьыс, кытчӧ садитӧны озсӧ, почвасӧ частӧ небзьӧдӧны, ёг турунъяссӧ нетшкӧны.
Цветитӧм да плод вайӧм.
Первой вонас жӧ, торйӧн нин озсӧ кӧ садитан арын, сылӧн быдмӧны цветоносъяс.
Быдмӧгъясыс кӧ тырмымӧн ёнӧсь, сэк цветоносъяссӧ кольӧны.
Слаб быдмӧгъяслысь цветоносъяссӧ вундалӧны, медым найӧ ещӧ ёнджыка эз слабмыны.
Та могысь жӧ налысь вундалӧны и быдмысь усъяссӧ.
Цветитігас кӧ кӧдздӧдлас, озлӧн бутонъясыс да цветокъясыс зэв ӧдйӧ вермӧны кынмыны.
Кӧдзыдысь видзӧм могысь вой кежлас найӧс вевттьӧны идзасӧн.
Быд цветонос вылын эм кымынкӧ цветок.
Оз цветокын 5 либӧ унджык чашелистик, 5 либӧ унджык еджыд лепесток, уна тычинка да уна пестик.
Цветокъяссӧ опыляйтӧны насекомӧйяс.
Опыление да оплодотворение бӧрын заводитӧны воны плодъяс.
Первойсӧ найӧ вежӧсь, сэсся едждӧдӧны да, медбӧрын, гӧрдӧдӧны.
Озлысь плодсӧ векджык шуӧны ягӧдӧн.
Но тайӧ абу ягӧд.
Сочнӧй гӧрд мякотьыс, код вӧсна и быдтӧны озсӧ, — сійӧ ыдждӧм цветоложе.
Завязьясысь развитчӧм настоящӧй плодъясыс сылӧн косӧсь да посниӧсь.
Найӧ куйлӧны мякоть вылас (76-ӧд рис.).
Озлысь плодъяссӧ чукӧртӧны воӧм сертиыс.
Оз сетӧ урожайсӧ 4–5 во чӧж.
Сэсся быдмӧгъясыс пӧрысьмӧны, и урожайыс налӧн ёна чинӧ.
Вопросъяс.
1. Садовӧй озлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
2. Кутшӧм условиеяс колӧ создайтны озйӧс садйын быдтӧм могысь?
3. Кутшӧм строениеыс озлӧн?
4. Кыдзи размножайтӧны озсӧ?
Объяснитӧй 40-ӧд да 75-ӧд рисунокъяс серти.
5. Кыдзи садитӧны озсӧ?
6. Кор оз заводитӧ цветитны?
7. Кутшӧм строениеыс оз цветоклӧн?
8. Мыйысь артмӧ озлӧн плодыс?
Объяснитӧй 76-ӧд рисунок серти.
ЗЕРНӦВӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Ярӧвӧй шобді.
Сӧветскӧй Союзлӧн народнӧй овмӧсын став культурнӧй быдмӧгъясысь аслас тӧдчанлун сертиыс медся важнӧйӧн лоӧ шобді.
Сійӧ сетӧ миянлы основнӧй сёян — нянь.
Миян помтӧм-дортӧм муяс вылын быдтӧны и ярӧвӧй шобді и ӧзимӧй шобді.
Медся ёна паськалӧма ярӧвӧй шобді.
Кӧдзӧм.
Ярӧвӧй шобді — тырмымӧн холодостойкӧй быдмӧг, и сійӧс кӧдзӧны водз тулысын.
Водз кӧ кӧдзан, сійӧ бурджыка используйтӧ почваысь васӧ, быдмӧгъясыс лоӧны ёнджыкӧсь да сетӧны бурджык урожай.
Сёрӧн кӧ кӧдзан, быдмӧгъяслы ваыс оз кут тырмыны и найӧ сетӧны ичӧтджык урожай.
Кӧдзӧм водзвылын ярӧвӧй шобділысь кӧйдысъяссӧ яровизируйтӧны.
Та могысь кӧйдысъяссӧ первой кӧтӧдӧны ваӧн, а сэсся, кор на пиысь кутшӧмсюрӧ кӧйдысъяс нырсяласны, кымынкӧ лун видзӧны вевт улын.
Чорыд шобділысь кӧйдысъяссӧ яровизируйтӧны 2–5° температура дырйи 10–14 лун чӧж, а небыд шобділысь 10–12° температура дырйи 5–7 лун чӧж.
Кӧйдысъяссӧ яровизируйтӧмыс ӧддзӧдӧ быдмӧгъяслысь развивайтчӧмсӧ да содтӧ урожайсӧ.
Шобді кӧдзӧны сука — радъясӧн, междурядьеясыс 13,5–15 см.
Войвывса васӧд районъясын квадратнӧй метр вылӧ кӧдзӧны 600–700 шобді кӧйдыс.
Лунвывса кос районъясын кӧдзан нормаыс чинӧ квадратнӧй метр вылӧ 300–350 кӧйдысӧдз.
Кутшӧмсюрӧ районъясын применяйтӧны перекрёстнӧй кӧдзӧм: джын кӧйдыссӧ кӧдзӧны му кузяланогыс, а мӧд джынсӧ — му вомӧнногыс.
Тадзи кӧдзигас быдмӧгъясыс расположитчасны, равномернӧйджыка.
Шобділысь кӧйдысъяссӧ почваас сюйӧны 5–6 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Шобді кӧйдыс чужигӧн почва веркӧсӧ мыччысьӧ побег, коді вевттьысьӧма прозрачнӧй рӧмтӧм корйӧн.
Регыд сыысь петас настоящӧй веж кор.
Первойсӧ сійӧ гартыштчӧма трубочкаӧ, а сэсся паськалӧ (видзӧд 57-ӧд рис.).
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Первой кор бӧрас шобділӧн петӧны мӧд да коймӧд настоящӧй коръяс.
Тайӧ кадас сійӧ быдмӧ ньӧжйӧ, и сійӧс вермӧны пӧдтыны ёг турунъяс.
Та вӧсна ёг турунъяссӧ нетшкӧны.
Мупытшса засянь регыд быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Ӧнӧдз шобділӧн вӧліны сӧмын первичнӧй вужъяс, кодъяс артмисны кӧйдыс чужигӧн.
Ӧні сылӧн артмӧны вторичнӧй вужъяс — шобдіыс вужъясьӧ.
Медсясӧ тайӧ вужъяснас шобді и босьтӧ почваысь ва да сыын растворитчӧм совъяс.
Коймӧд кор быдмӧм бӧрын шобді куститчӧ, мӧдногӧн кӧ артмӧны боковӧй побегъяс.
Векджык артмӧ 2–3 побег.
Водзӧ заводитӧны быдмыны мувывса заяс — первойсӧ главнӧй побегъясыслӧн, а сэсся и боковӧй побегъясыслӧн.
За быдмӧмкӧд тшӧтш сы йылын артмӧ шеп.
Быдмысь заыс петкӧдӧ сійӧс ортсӧ.
Заводитчӧ шептасьӧм (77-ӧд рис.).
Шобділӧн заыс — идзас.
Пытшкӧсыс сылӧн тыртӧм.
Ортсысяньыс сы вылын эмӧсь кызінъяс.
Тайӧ сідз шусяна гӧрӧдъяс.
На дінӧ прикрепляйтчӧны кузь векни коръяс.
Шобді за вылын векджык 5–6 кор.
Кокни гӧгӧрвоны, мый ёна быдмигӧн шобділы колӧны унджык питательнӧй совъяс.
Та вӧсна кущение заводитчӧмсяньыс сійӧс подкармливайтӧны.
Видзму овмӧсса передовикъяс вӧчӧны 4–5 подкормка.
Кыдзи шуӧны, найӧ тшӧгӧдӧны шобдісӧ.
Тайӧ ёна содтӧ урожайсӧ.
Цветитӧм.
Кыдзи ми тӧдам нин, шеп эм соцветие, кӧні куйлӧны колосокъяс.
Быд колосокын векджык 3 цветок, но на пиысь шӧрсаыс тшӧкыда овлӧ плодтӧм.
Шобді цветокын эм кык цветочнӧй чешуя, куим тычинка да кык перистӧй рыльцеа пестик.
Шобділӧн пыльникъясыс потласьӧны воссьытӧм цветокас на.
Наысь пыльцаыс неуна киссьӧ да веськалӧ пестик рыльце вылӧ.
Сідз, воссьытӧм цветокас на лоӧ самоопыление.
Сэсся цветочнӧй чешуяясыс воссьӧны и ортсӧ мыччысьӧны пестикъяслӧн рыльцеяс да кузь нитьяс йылӧ ӧшӧдчӧм пыльникъяс.
Наысь киссьӧ зэв уна посни кокни кос пыльца.
И водзджыксӧ кӧ пыльцаыс цветокас эз киссьы, то сэтшӧм цветокъясыслӧн тӧв отсӧгӧн ӧні вермас лоны перекрёстнӧй опыление.
Воӧм.
Оплодотворение бӧрын коръяссьыс завязяс кутасны воны органическӧй веществояс.
Завязьыс вочасӧн пӧрӧ плодӧ.
Шобді воӧ.
Первойсӧ шобді тусьыс веж, да сэні содержитчӧ сідз шусяна «йӧв».
Сэсся шобді тусьыс вочасӧн чорзьӧ.
Гӧрд туся шобділӧн сійӧ лоӧ гӧрдоват, еджыд туся шобділӧн — кельыдвиж.
Кӧйдыс воӧмкӧд тшӧтш тыртӧммӧны да вижӧдӧны коръясыс.
Сідз, сійӧ веществояссьыс, кодъясӧс быдмӧгыс ас кадӧ босьтіс асгӧгӧрса средасьыс, артмӧны кӧйдысъяс.
Урожайсӧ идравны колӧ ас кадын.
Дыр вундытӧм небыд шобділӧн тусьясыс киссьӧны, а чорыд шобділӧн вермасны гылавны весиг быдса шепъяс.
Миян передӧвӧй колхозникъяс нуӧдӧны мудзлытӧм тыш шобділӧн ыджыд урожайяс вӧсна.
Ярӧвӧй шобділысь медся ыджыд урожай 1939-ӧд воын босьтіс А. С. Сергеева Алтайскӧй крайын, Андреевскӧй районса Политотдел нима колхозын.
Гектар вылысь сійӧ босьтіс 102 ц.
Тайӧ — мирӧвӧй рекорд.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс шобділӧн?
2. Ярӧвӧй шобділысь кутшӧм сортъяс кӧдзӧны тіян районын?
3. Кыдзи яровизируйтӧны ярӧвӧй шобділысь кӧйдысъяссӧ?
Кыдзи яровизацияыс влияйтӧ урожай вылӧ?
4. Кыдзи кӧдзӧны шобді?
5. Кыдзи мыччысьӧны шобділӧн петасъясыс?
Объяснитӧй 57-ӧд рис. серти.
6. Мый сэтшӧм вужъясьӧмыс?
Объяснитӧй 57-ӧд рисунок серти.
7. Кыдзи куститчӧ шобді?
Объяснитӧй 57-ӧд рисунок серти.
8. Кутшӧм шепъяс овлӧны шобділӧн?
Объяснитӧй 77-ӧд рисунок серти.
9. Кутшӧмӧсь цветокъясыс шобділӧн?
10. Кыдзи опыляйтчӧ шобді?
11. Кыдзи воӧ шобділӧн тусьыс?
12. Кутшӧм миян медся ыджыд урожайыс шобділӧн?
Ӧзимӧй шобді.
Ӧзимӧй шобділы оз быдлаысь сюрны тӧвйӧм вылӧ бур условиеяс.
Та вӧсна сійӧ омӧльджыка паськалӧма ярӧвӧй шобді серти.
Но ӧзимӧй шобді бурджыка используйтӧ почвасьыс и арся, и тувсовъя васӧ.
Та вӧсна ярӧвӧй шобді серти сійӧ сетӧ ёна устойчивӧйджык урожайяс.
Кӧдзӧм.
Кыдзи ми тӧдам нин, ӧзимӧй шобділы развивайтчынысӧ колӧ кӧдзыдлӧн кузя воздействуйтӧм.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны гожӧм помын — ар заводитчигӧн.
Вывті водз кӧдзигӧн шобдіыс ёна быдмӧ, а сэтшӧм быдмӧгъясыс омӧля тӧвйӧны лым улас.
Мӧдарӧ, ёна сёрӧн кӧдзигӧн лым улас шобді веськалӧ слабӧн да сідзжӧ омӧля тӧвйӧ.
Быд районын практика основа вылын лӧсьӧдӧма ӧзимӧй шобді кӧдзӧмлысь лӧсялана срокъяс.
Ӧзимӧй шобді кӧдзӧны сука.
Войвывса васӧд районъясын сійӧс кӧдзӧны сукджыка, а лунвывса кос районъясын — шочджыка.
Ӧзимӧй шобділысь кӧйдысъяссӧ почваас сюйӧны неуна пыдӧджык ярӧвӧй шобділысь серти.
Тайӧ колӧ, медым быдмӧгыслы бурджык вӧлі тӧвйынысӧ.
Кӧдзӧм бӧрын ӧзимӧй шобділӧн развивайтчӧм.
Кӧдзӧм ӧзимӧй шобді регыд чужӧ да сетӧ петасъяс.
Петасъясыслӧн коръяс вылас сиясыс пӧшти некор оз овлыны да та вӧсна петасъясыс югыдвеж рӧмаӧсь.
Коймӧд кор петӧм бӧрын мупытшса засяньыс быдмӧны вторичнӧй придаточнӧй вужъяс, а сэсся боковӧй побегъяс.
Шобді вужъясьӧ да куститчӧ.
Характернӧ, мый ӧзимӧй шобділӧн арся побегъясыс водӧны.
Ӧзимӧй шобді вермӧ страдайтны ёг турунъясысь, кодъяс тӧвйӧны сыкӧд ӧтлаын.
Та вӧсна передӧвӧй колхозъясын арнас мусӧ весалӧны.
Арнас жӧ ӧзимӧй шобдісӧ подкармливайтӧны фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн.
Та вӧсна быдмӧгъясыс бурджыка тӧвйӧны.
Ӧзимӧй шобділӧн тӧвйӧм.
Ӧзимӧй шобді яровизация периодсӧ прӧйдитӧ 0-сянь 10°-ӧдз температура дырйи 20–60 лун чӧж.
Разнӧй сортъяслӧн тайӧ периодыс абу ӧткузьта.
Та вӧсна ӧзимӧй шобділӧн ӧти сортъяс яровизация периодсӧ вермасны помавны арын, кӧдздӧдтӧдз.
Мукӧд сортъяс сійӧс помалӧны водз тулысын.
Кӧть эськӧ ӧзимӧй шобді — зимостойкӧй быдмӧг, но и сійӧ вермӧ страдайтны тӧвйигас.
Кӧдзыд да этша лымъя районъясын тӧвнас сійӧ тшӧкыда кынмывлӧ.
Кынмӧмысь видзӧм могысь муяс вылас сувтӧдалӧны щитъяс, кодъяс кутӧны лымсӧ, медым эз ну тӧв.
Лымйӧн вевттьӧм шобді бура тӧвйӧ.
Такӧд тшӧтш лымсӧ кутӧмыс вӧсна почваас чукӧрмӧ ва.
Урожай вӧсна тышын тайӧ правильнӧй туй.
Тӧвйӧм бӧрын ӧзимӧй шобділӧн развивайтчӧм.
Водз тулысын, кыдз сӧмын сылас лым, шобдісӧ подкармливайтӧны азотнӧй совъясӧн.
Тайӧ отсалӧ быдмыны тӧвйигас слабмӧм быдмӧгъясыслы.
Топалӧм почвалысь веркӧссӧ бӧрынджык небзьӧдӧны.
Ставыс тайӧ содтӧ урожайсӧ.
Регыд шобді бара заводитас быдмыны.
Кыпӧдчӧны арнас петӧм важ побегъясыс да быдмӧны выльяс.
Ярӧвӧй шобді серти ӧзимӧй шобділӧн эм унджык боковӧй побег.
Сійӧ кустистӧйджык.
Водзӧ ӧзимӧй шобді развивайтчӧ сідзи жӧ, кыдзи и ярӧвӧй: сылӧн быдмӧны заяс, сійӧ шептасьӧ, цветитӧ да воӧ.
Ӧзимӧй шобді воӧ водзджык ярӧвӧйысь.
Вопросъяс.
1. Ӧзимӧй шобділысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
2. Мыйла ӧзимӧй шобді кӧдзӧны гожӧм помын — ар заводитчигӧн?
Кутшӧм срокъясӧ кӧдзӧны сійӧс тіян районын?
3. Кыдзи ӧзимӧй шобді развивайтчӧ кӧдзӧм бӧрас?
4. Кыдзи дӧзьӧритӧны ӧзимӧй шобдісӧ арнас?
5. Кутшӧм условиеясын ӧзимӧй шобді прӧйдитӧ яровизация периодсӧ му вылын?
6. Кутшӧм тӧдчанлун ӧзимӧй шобділы имеитӧ муяс вылын лымсӧ кутӧмыс?
7. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ ӧзимӧй шобдіӧс тулыснас подкормитӧмыс?
8. Кыдзи ӧзимӧй шобді развивайтчӧ тӧвйӧм бӧрас?
Ӧзимӧй рудзӧг.
Сӧветскӧй Союзын рудзӧг являйтчӧ аслас тӧдчанлун серти мӧд культурнӧй быдмӧгӧн.
Сійӧ сідзжӧ сетӧ миянлы основнӧй сёян — нянь.
Миян ёна паськалӧма ӧзимӧй рудзӧг.
Ярӧвӧй рудзӧг кӧдзӧны зэв шоча.
Ӧзимӧй шобдікӧд сравнитӧмӧн ӧзимӧй рудзӧг абуджык требовательнӧй да быдмӧ разнӧйсикас почваяс вылын.
Такӧд тшӧтш сійӧ зимостойкӧйджык и та вӧсна сійӧс кӧдзӧны ылын войвылын, кӧні шобді оз нин быдмы.
Кӧдзӧм.
Ӧзимӧй шобді моз жӧ ӧзимӧй рудзӧг аслас развивайтчӧм вылӧ требуйтӧ кӧдзыдлысь кузя воздействуйтӧм.
Та вӧсна сійӧс и кӧдзӧны гожӧм помын — ар заводитчигӧн.
Быд районын практикаӧн установитӧма срок, кор бурджык кӧдзны ӧзимӧй рудзӧгсӧ.
Рудзӧг кӧдзӧны радъясӧн, междурядьеясыс 13,5–15 см.
Войвывса васӧд районъясын сійӧс кӧдзӧны сука, быд квадратнӧй метр вылӧ 600–700 кӧйдыс.
Лунвывса да асыв-лунвывса кос районъясын сылӧн кӧдзан нормаясыс чинӧны квадратнӧй метр вылӧ 400 кӧйдысӧдз.
Ӧзимӧй рудзӧг омӧльджыка страдайтӧ кынмӧмысь, сы вӧсна сылысь кӧйдысъяссӧ оз сэтшӧм пыдӧ сюйны, кыдзи ӧзимӧй шобділысь.
Кӧдзӧм бӧрын ӧзимӧй рудзӧглӧн развивайтчӧм.
Кӧйдыс чужигӧн почва веркӧсӧ мыччысьӧ побег, коді сэсся артмӧдӧ первой настоящӧй кор.
Ӧзимӧй рудзӧглӧн петасъясыс фиолетово-коричневӧй рӧмаӧсь.
Тайӧ рӧмыс овлӧ синмӧ шыбитчанаджык сэки, кор петасъясыс мыччысьӧны ыркыд поводдяӧ.
Коймӧд кор мыччысьӧмкӧд пӧшти ӧттшӧтш мупытшса засянь заводитӧны быдмыны вторичнӧй придаточнӧй вужъяс.
Ӧзимӧй рудзӧглӧн найӧ зэв ёна паськалӧны да бура обеспечивайтӧны быдмӧгъяссӧ ваӧн да минеральнӧй совъясӧн.
Коймӧд кор быдмӧм бӧрас лоӧ кущение.
Ӧзимӧй рудзӧг куститчӧ паськыдджыка ӧзимӧй шобді серти, и кущениеыс помасьӧ арнас нин.
Ӧзимӧй рудзӧг — зэв ыджыд быдмӧг.
Сійӧ быдмӧ джуджыдджыка ёг турунъясысь, и найӧ оз мешайтны сылы быдмынысӧ.
Ёг турунъясӧн сӧмын ёна тырӧм участокъяс арнас весалӧны.
Медым быдмӧгъяс бурджыка тӧвйисны, найӧс полезнӧ подкормитны фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн.
Ӧзимӧй рудзӧглӧн тӧвйӧм.
Ещӧ арнас на 0-сянь 10°-ӧдз температура дырйи ӧзимӧй рудзӧг прӧйдитӧ яровизация период.
Кор кӧдздӧдас, яровизацияыс дугдас.
Сійӧ помасьӧ водз тулысын.
Кӧть эськӧ ӧзимӧй рудзӧг оз пов кынмӧмысь, но и сылы зэв колана лым кутӧмыс.
Лымсӧ кутӧны этша лымъя районъясын, медым почваас чукӧртны ва.
Тайӧ содтӧ урожайсӧ.
Тӧвйӧм бӧрын ӧзимӧй рудзӧглӧн развивайтчӧм.
Водз тулысын, лым сылӧм бӧрын регыд, быдмӧгъяссӧ подкормитӧны азотнӧй совъясӧн.
Тайӧ отсалӧ быдмыны тӧвйигас слабмӧм быдмӧгъяслы.
Сёрӧнджык почвасӧ небзьӧдӧны.
Тулыснас рудзӧг зэв водз заводитӧ быдмыны.
Сылӧн быдмӧны заяс, кодъяс йылӧ бӧрыннас петӧ шеп.
Рудзӧглӧн шептыс век йикиа (78-ӧд рис.).
Колосокъясас сылӧн векджык кык цветок.
Рудзӧг цветокъясын эм кык цветочнӧй чешуя, куим тычинка да кык перистӧй рыльцеа пестик (видзӧд 44-ӧд рис.).
Рудзӧг заводитӧ цветитны асылын.
Цветокъясыс первой воссьӧны шеп шӧрсьыс.
Цветочнӧй чешуяясыс налӧн паськалӧны, и пыльникъясыс шыбитчӧны ортсӧ.
Найӧ пыр жӧ потласьӧны да заводитӧны «пылитны».
Пыльцаыс веськалӧ орчча быдмӧг пестикъяслӧн мыччысьӧм рыльцеяс вылӧ.
Оплодотворение бӧрын коръяссянь завязьӧ кутасны локны органическӧй веществояс.
Лоӧ налив, а сэсся рудзӧглӧн тусьясыс воӧны.
Первойсӧ рудзӧглӧн тусьыс веж да содержитӧ сук кремӧвӧй масса.
Сэсся сійӧ вочасӧн чорзьӧ.
Веж тусьяса сортъяслӧн тусьыс век лоӧ веж, а виж туся сортъяслӧн сійӧ вижӧдӧ.
Ӧзимӧй рудзӧг пӧшти век воӧ водзджык ӧзимӧй шобдіысь.
Сы вӧсна мый воӧм бӧрас рудзӧглӧн тусьясыс киссьӧны, то сійӧс колӧ идравны ас кадӧ, сёрмытӧг.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс рудзӧглӧн?
2. Ӧзимӧй рудзӧглысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
3. Мыйла ӧзимӧй рудзӧг кӧдзӧны гожӧм помын — ар заводитчигӧн?
Корджык сійӧс кӧдзӧны тіян районын?
4. Мыйӧн торъялӧны ӧзимӧй рудзӧглӧн петасъясыс?
5. Кыдзи ӧзимӧй рудзӧг развивайтчӧ арын?
6. Кор ӧзимӧй рудзӧг прӧйдитӧ яровизация периодсӧ тӧвйигас?
7. Кутшӧм тӧдчанлун ӧзимӧй рудзӧглы имеитӧ лым кутӧмыс?
8. Кыдзи ӧзимӧй рудзӧг развивайтчӧ тулыснас?
9. Кутшӧм соцветиеыс рудзӧглӧн?
Объяснитӧй 78-ӧд рисунок серти.
10. Кутшӧм строениеыс рудзӧг цветоклӧн?
Объяснитӧй 44-ӧд рисунок серти.
11. Кыдзи мунӧ рудзӧглӧн опылениеыс?
12. Кыдзи воӧ рудзӧг тусь?
Зӧр.
Кӧдза площадьяс серти Сӧветскӧй Союзын зӧр босьтӧ коймӧд места, шобді да рудзӧг бӧрын.
Тайӧ миян основнӧй зернӧвӧй кормӧвӧй культура.
Зӧр — тӧдчымӧн холодостойкӧй быдмӧг; сылы колӧ уна ва.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны водз, векджык ярӧвӧй шобді бӧрын.
Сійӧ ёна полӧ засухаысь.
Кӧдзӧм.
Кӧдзӧм водзвылын зӧрлысь кӧйдысъяссӧ яровизируйтӧны.
Первой найӧс кӧтӧдӧны ваӧн, а кор найӧ польдчасны, видзӧны 2–5° температура дырйи 10–14 лун.
Яровизацияыс ӧддзӧдӧ быдмӧгъяслысь развивайтчӧмсӧ да содтӧ урожайсӧ.
Зӧр кӧдзӧны радъясӧн, междурядьеясыс 13,5–15 см.
Войвывса васӧд районъясын кӧдзӧны быд квадратнӧй метр вылӧ 700 кӧйдыс.
Лунвывса да асыв-лунвывса кос районъясын кӧдзан нормасӧ чинтӧны ӧти квадратнӧй метр вылӧ 300–400 кӧйдысӧдз.
Зӧрлысь кӧйдысъяссӧ оз пыдӧ сюйны: сёйӧда сьӧкыд почва вылын 2–3 см пыднаӧ, лыаа кокни почва вылын — 4–5 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Кӧйдысъяс чужигӧн почва веркӧсӧ мыччысьӧ побег, коді вевттьысьӧма прозрачнӧй рӧмтӧм корйӧн.
Регыд йылыс сылӧн потӧ да сэтысь петӧ первой настоящӧй кор.
Зӧрлӧн петасъясыс кельыдвеж рӧмаӧсь.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Первой кор бӧрся мыччысьӧ мӧд настоящӧй кор.
Мӧд кор быдмӧмкӧд тшӧтш зӧрлӧн заводитӧны быдмыны вторичнӧй вужъяс.
Бӧрвылас найӧ ёна паськалӧны.
Тайӧ колӧ сы могысь, медым быдмӧгъясыслы тырмымӧн сетны ва да минеральнӧй совъяс.
Коймӧд кор петӧм бӧрын заводитӧны быдмыны боковӧй побегъяс, мӧдногӧн кӧ заводитчӧ кущение.
Зӧр быдмӧ ӧдйӧ, артмӧдӧ уна кор да та вӧсна вермӧ тышкасьны ёг турунъяскӧд.
Ёг турунъясӧн сӧмын ёна тырӧм участокъяс колӧ весавны.
Зӧрлы бура лӧсялӧ удобряйтӧм, торйӧн нин азотнӧй совъясӧн.
Та вӧсна зӧр быдмигӧн вӧчӧны подкормкаяс.
Быдмысь за йылас зӧрлӧн артмӧ соцветие — метёлка.
Коръяс трубкаысь метёлкалӧн мыччысьӧмыс шусьӧ метёлка петӧмӧн.
Цветитӧм.
Разнӧйсикас зӧр сортъяслӧн метёлкаыс овлӧ разнӧй — раскидистӧй либӧ односторонньӧй (79-ӧд рис.).
Односторонньӧй метёлкаа зӧр шуӧны «одногривӧйӧн».
Метёлка веточкаяс вылын куйлӧны колосокъяс.
Быд колосокын векджык кык-куим цветок.
Цветокыс состоитӧ кык цветочнӧй чешуяысь, куим тычинкаысь да кык перистӧй рыльцеа пестикысь.
Цветитӧмыс заводитчӧ метёлка йывсяньыс.
Тайӧ метёлкайывса цветокъясыс воссьӧны медводз, и наысь шыбитчӧны тычинкаяс.
Зӧр — самоопыляйтчысь быдмӧг.
Сылӧн пыльникъясыс векджык потласьӧны воссьытӧм цветокъясас на; цветок пытшкас мыйтакӧ пыльцаыс и киссьӧ.
Ӧстальнӧй пыльцаыс киссьӧ пыльникъяссӧ ортсӧ шыбитӧм бӧрын.
Пыльцаыс кӧ цветок пытшкас эз киссьы, то татшӧм цветокъясас лоас перекрёстнӧй опыление.
Воӧм.
Оплодотворение бӧрын коръяссянь завязьӧ кутасны локны органическӧй веществояс.
Лоӧ налив.
Воигас первойсӧ зӧр тусьыс веж да содержитӧ сідз шусяна «йӧв».
Сэсся сійӧ вижӧдӧ да чорзьӧ.
Обыкновеннӧй зӧрлӧн воӧм тусьясыс и вартӧм бӧрас кольӧны цветочнӧй чешуяяс пытшкын, кӧть эськӧ тусьыскӧд найӧ абу срӧститчӧмаӧсь.
Татшӧм зӧрйыс шусьӧ плёнчатӧйӧн.
Голозёрнӧй зӧрлӧн тусьясыс вартігас гылалӧны цветочнӧй чешуяяс пытшсьыс.
Та вӧсна сійӧ и получитіс ассьыс нимсӧ.
Зӧр идралӧны сэки, кор тырвыйӧ воасны тусьясыс вылысса колосокъясас.
Му вылысь дыр вундытӧм зӧрлӧн тусьясыс киссьӧны.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс зӧрлӧн?
2. Кутшӧмӧсь природнӧй потребностьясыс зӧрлӧн?
3. Зӧрлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны тіян районын?
4. Кыдзи яровизируйтӧны зӧрсӧ кӧдзӧм водзвылын?
5. Мыйӧн торъялӧны зӧрлӧн петасъясыс?
6. Кор заводитӧны быдмыны зӧрлӧн вторичнӧй вужъясыс?
7. Кор заводитӧны быдмыны зӧрлӧн боковӧй побегъясыс?
8. Мый сэтшӧм метёлка петӧмыс?
9. Кутшӧм строениеыс зӧр метёлкалӧн?
Объяснитӧй 79-ӧд рисунок серти.
10. Кутшӧм строениеыс зӧр цветокъяслӧн?
Кыдзи найӧ опыляйтчӧны?
11. Кыдзи воӧны зӧр тусьяс?
12. Мыйӧн торъялӧны плёнчатӧй да голозёрнӧй зӧр?
Просо.
Просо являйтчӧ миянын медся ёна паськалӧм крупянӧй культураӧн.
Сійӧ сетӧ быдӧнлы тӧдса пшено, кытысь пуӧны рок.
Просо — медся засухоустойчивӧй быдмӧгъясысь ӧти.
Сійӧс медся ёна вӧдитӧны лунвывса да асыв-лунвывса засушливӧй районъясын.
Тані сійӧ сетӧ урожай и засухаяс дырйи, кор мукӧд быдмӧгъяс ёна страдайтӧны.
Такӧд тшӧтш просо — шоныд требуйтысь быдмӧг.
Но сы вӧсна мый сылӧн развивайтчан периодыс дженьыд, то сійӧ удитӧ воны и средньӧй да весиг войвыв полосаса районъясын.
Кӧдзӧм.
Просолысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧм водзвылас яровизируйтӧны.
Та могысь найӧс первой кӧтӧдӧны да сы бӧрын, кор кутшӧмкӧ юкӧн налӧн нырсялас, лун 7–10 видзӧны 18–20° температура дырйи.
Яровизируйтӧмыс содтӧ урожайсӧ.
Сы вӧсна мый просолӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 8–10° дырйи, а петасъясыс вермасны кынмыны тувсовъя кӧдзыдъясысь, то сійӧс кӧдзӧны сёрӧн.
Медым кӧдзтӧдзыс почваыс эз косьмы да эз тыр ёг турунъясӧн, муыслысь веркӧссӧ некымынысь небзьӧдӧны.
Просо кӧдзӧны и обычнӧй междурядьеясӧн (13,5–15 см) и сдвоеннӧй междурядьеясӧн (27–30 см).
Кӧдзӧны и ещӧ паськыдджык междурядьеясӧн, торйӧн нин лунвыв да асыв-лунвыв районъясын.
Васӧд почваӧ кӧйдысъяссӧ сюйӧны 2–3 см пыднаӧ, а кос почваӧ — 4–5 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Просо кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колӧ найӧ сьӧкта серти 25% гӧгӧр ва.
Тайӧ кыкпӧв этшаджык сыысь, мыйта колӧ шобділы, да нёльпӧв этшаджык сыысь, мыйта колӧ анькытшлы.
Тайӧ нин петкӧдлӧ, мый просолы ваыс колӧ этша.
Просо чужигӧн почва веркӧсӧ мыччысьӧ побег, коді вевттьысьӧма рӧмтӧм прозрачнӧй корйӧн.
Сэсся петӧ первой настоящӧй веж кор.
Шобділӧн, рудзӧглӧн, зӧрлӧн тайӧ корйыс векджык кузьмӧс, векньыдик да сулалӧ веськыда.
Просолӧн сійӧ, мӧдарӧ, дженьыд, паськыд да куйлӧ му бердас.
Шобді, рудзӧг, зӧр петасъясысь торъялӧмӧн просолӧн петасъясыс имеитӧны оз вужъяслысь пучок, а ӧти стержневӧй вуж.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Первой кор бӧрын быдмӧны мӧд да коймӧд настоящӧй коръяс.
Характернӧ, мый просолӧн тайӧ коръясыс, кыдзи и водзӧ лоысь мукӧд коръяс, вевттьысьӧмаӧсь сук чорыд сиясӧн.
Тайӧ сиясыс видзӧны сійӧс кутшӧмсюрӧ насекомӧй-вредительясысь.
Почваыс кӧ тырмымӧн васӧд, то просо том быдмӧгъяслӧн мупытшса засяньыс быдмӧны вторичнӧй вужъяс (80-ӧд рис.).
Почваыс кӧ кос, сэк вторичнӧй вужъясыс зэртӧдз оз быдмыны.
Водзӧ лоӧ кущение.
Сука, векни междурядьеясӧн кӧдзигӧн просо куститчӧ омӧля.
Паськыд междурядьеясӧн кӧдзигӧн быдмӧгъяс босьтӧны унджык югыд, ва да питательнӧй совъяс да та вӧсна артмӧдӧны уна боковӧй побегъяс.
Петасъяс лоӧмсянь да кущение помасьтӧдз просо быдмӧ зэв надзӧн да вермӧ тырны ёг турунъясӧн.
Ёг турунъясысь просоӧс дорйӧм могысь ёг турунъяссӧ нетшкӧны.
Кущение помасьӧм бӧрын просолӧн зэв ӧдйӧ кутасны быдмыны заяс.
Заясыс не сӧмын быдмӧны, но и вожавлӧны.
Торъя нин ёна просо вожавлӧ сэки, кор сійӧс кӧдзӧны паськыд междурядьеясӧн.
Быдмысь за йылӧ артмӧ соцветие — метёлка.
Сійӧ петӧ трубкаӧ гартыштчӧм коръяс пиысь.
Тайӧ явлениеыс шусьӧ метёлка петӧмӧн.
Цветитӧм.
Просо разнӧйсикас сортъяслӧн метёлкаыс овлӧ разнӧй: раскидистӧй, поникшӧй, комовӧй (81-ӧд рис.).
Метёлкаяс веточкаяс вылын куйлӧны колосокъяс.
Быд колосокын кык цветок, но на пиысь ӧтиыс плодтӧм.
Просолӧн цветокъясыс зэв посниӧсь.
Быд цветокын эм кык цветочнӧй чешуя, на костын куим тычинка да гӧна кык рыльцеа пестик.
Просолӧн векджык овлӧ самоопыление воссьытӧм цветокын.
Воӧм.
Медводз воӧны метёлкайывса тусьясыс.
Тайӧ тусьяс воӧм бӧрас прососӧ идралӧны.
Муяс вылын дыр сулалігӧн просо киссьӧ.
Просолӧн тусьясыс овлӧны еджыдӧсь, вижӧсь, коричневӧйӧсь, гӧрдӧсь да мукӧд рӧмаӧсь; рӧмыс зависитӧ сортсьыс.
Бур условиеясын просо вермас сетны ыджыд урожайяс.
1933–1935 воясын просолӧн шӧркодь урожайыс вӧлі гектар вылысь 5 ц.
1939-ӧд воын академик Т. Д. Лысенко предложитіс просо вӧдитӧмлысь бурджык способъяс.
И 1939-ӧд воын 500 000 га площадь вылын вӧлі чукӧртӧма гектар вылысь 15 ц-ӧн.
Урожайыс содіс куимпӧв.
Кутшӧм ыджыд урожайяс вермас сетны просо, петкӧдліс знаменитӧй Чаганак Берсиев.
Казахскӧй ССР-ын, Актюбинскӧй областьса Уильскӧй районса «Курман» колхозын некымын во чӧж сійӧ босьтіс мирӧвӧй рекорднӧй урожайяс.
1943-ӧд воын сылӧн урожайыс вӧлі гектар вылысь 201 ц.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс просолӧн?
2. Кутшӧмӧсь природнӧй особенностьясыс просолӧн?
Кутшӧм районъясын медся ёна вӧдитӧны прососӧ?
3. Кыдзи яровизируйтӧны просолысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧм водзвылын?
4. Мыйла прососӧ кӧдзӧны сёрӧн?
5. Кутшӧмӧсь петасъясыс просолӧн?
Мыйӧн найӧ торъялӧны шобді, рудзӧг да зӧр петасъясысь?
6. Кыдзи быдмӧ просо?
Кыдзи колӧ дӧзьӧритны прососӧ?
7. Кыдзи куститчӧ да вожавлӧ просо паськыд междурядьеясӧн кӧдзигӧн да векни междурядьеясӧн кӧдзигӧн?
8. Мый сэтшӧм метёлка петӧмыс?
9. Кыдзи опыляйтчӧ просо?
10. Кыдзи воӧ просо?
11. Мыйла просоӧс торъя нин важнӧ идравны ас кадӧ?
12. Кутшӧмӧсь просолӧн миян медся ыджыд урожайясыс?
Кукуруза.
Кукуруза — миянын зэв колана продовольственнӧй культура.
Но сылысь зерносӧ не сӧмын сёйӧны; сійӧ мунӧ и промышленностьӧ кыдзи сырьё.
Сыысь получайтӧны крахмал да жир, глюкоза да спирт да мукӧд продуктъяс.
Кукуруза — шоныд требуйтысь да засухоустойчивӧй быдмӧг.
Та вӧсна сійӧс вӧдитӧны медсясӧ Союзлӧн Европейскӧй юкӧнса лунвыв районъясын.
Кӧдзӧм.
Кукурузалӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 10° температура дырйи.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны сёрӧн, кор почваыс тырмымӧн шоналас.
Бӧръя кадӧ ёнджыкасӧ кӧдзӧны гибриднӧй кӧйдысъяс, мӧдногӧн кӧ сэтшӧм кӧйдысъяс, кодъясӧс получитӧма разнӧй сортъяс скрещивайтігӧн.
Татшӧм кӧйдысъясыс сетӧны ыджыдджык урожай.
Кукуруза быдмӧ джуджыда, сы вӧсна сійӧс кӧдзӧны паськыд междурядьеясӧн; междурядьеясыс 70 см да унджык.
Применяйтсьӧ и чукӧрӧн кӧдзӧм — кымынкӧ кӧйдысӧн ӧтлаӧ.
Кӧйдысъяссӧ сюйӧны пыдӧ — 8–12 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Кӧйдысъяс чужигӧн почва веркӧсӧ петӧ ёсь побег, коді вевттьысьӧма прозрачнӧй рӧмтӧм корйӧн.
Сійӧ шила моз писькӧдӧ почвалысь кыз слӧйсӧ.
Сэсся побег вылас мыччысьӧ да паськалӧ первой настоящӧй кор.
Кукурузалӧн сійӧ ыджыд да сулалӧ веськыда (82-ӧд рис.).
Кукуруза петасъяслӧн вужйыс стержневӧй, сысянь петӧны зэв уна боковӧй вужъяс.
Петасъяс лоӧм бӧрын регыд быдмӧгъяссӧ шочмӧдӧны.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Первой кор петӧм бӧрын кукурузалӧн петӧны мӧд да коймӧд коръяс.
Та бӧрын мупытшса засянь быдмӧны вторичнӧй придаточнӧй вужъяс (83-ӧд рис.), а сэсся и боковӧй побегъяс.
Но почваас кӧ ваыс оз тырмы, кукурузалӧн боковӧй побегъясыс бур урожай оз сетны.
Та вӧсна засушливӧй районъясын кукурузалысь боковӧй побегъяссӧ вундалӧны, медым найӧ эз слабмӧдны быдмӧгсӧ.
Тайӧ условиеясын кукурузалысь лишнӧй побегъяссӧ вундалӧмыс содтӧ урожайсӧ.
Кукурузалӧн заыс овлӧ 1,5–2 м судта, а мукӧд дырйи и джуджыдджык.
Пытшкӧсыс сылӧн абу тыртӧм, сэні эм небыд сьӧмӧс.
Кукурузалӧн уна кузь паськыд кор.
Характернӧ, мый кукуруза засянь быдмӧны мувывса придаточнӧй вужъяс.
Тайӧ вужъяс вӧснаыс быдмӧгсӧ оз вермы водтӧдны тӧв, сы вӧсна найӧ и шусьӧны мыджӧдъясӧн.
Медым вужйыс быдмис унджык, быдмӧгъяссӧ окучивайтӧны, мӧдногӧн кӧ за основание дінас чукӧртӧны васӧд му.
Кукурузаӧс дӧзьӧритӧмын медся главнӧйыс — почвалысь веркӧссӧ кадысь кадӧ небзьӧдӧм.
Сійӧ отсалӧ сохранитны почваас ва.
Цветитӧм.
Кыдзи тӧдса, кукурузалӧн цветокъясыс кыкпӧлӧсӧсь — тычинковӧйяс да пестичнӧйяс (видзӧд 49-ӧд рис.).
Сылӧн тычинковӧй цветокъясас кык цветочнӧй чешуя да куим тычинка.
Найӧ кыкӧн-кыкӧн пукалӧны колосокъясас, кодъяс расположитчӧмаӧсь соцветие вылын — метёлка вылын.
Кукурузалӧн пестичнӧй цветокъясыс куйлӧны мӧд соцветиеын — початокын, коді вевттьысьӧма веж коръясӧн.
Тайӧ цветокъясыслӧн эм завязь да зэв кузь столбик, коді помасьӧ рыльцеӧн.
Кукурузалӧн тычинковӧй цветокъясыс «пылитнысӧ» векджык заводитӧны водзджык, пестичнӧй цветокъясын рыльцеяс лотӧдз на.
Засуха дырйи да жар поводдяӧ пестикъяслӧн рыльцеясыс лоӧны сэтшӧм сёрӧн, мый найӧ пай вылӧ пыльцаыс кольӧ этша.
Та вӧсна пыльцасӧ ас кадӧ чукӧртӧны, а кор лоӧны пестикъяслӧн рыльцеясыс, чукӧртӧм пыльцасӧ на вылӧ инмӧдӧны кепысьӧн.
Кукурузалӧн содтӧд, искусственнӧй опылениеыс ёна содтӧ урожайсӧ.
Воӧм.
Воигкежлас початокъяссӧ вевттьысь коръясыс лоӧны еджыдӧсь.
Початокъясас воысь тусьясыс кукуруза разнӧй сортъяслӧн разнӧй формааӧсь да разнӧй рӧмаӧсь.
Миян видзму овмӧсса передовикъяс добивайтчӧны кукурузалысь ыджыд урожайяс.
Торйӧн нин ыджыд урожайяс воысь воӧ босьтӧ Днепропетровскӧй областьын, Лиховскӧй районса «Червоный партизан» колхозын Марк Озёрный.
Сідз, 1946-ӧд воын сійӧ чукӧртіс гектар вылысь 158 ц, а 1948-ӧд воын — 208 ц-ысь унджык.
Тайӧ рекорд, кутшӧм ещӧ мирын эз на вӧвлы.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс кукурузалӧн?
2. Кутшӧмӧсь природнӧй особенностьясыс кукурузалӧн?
Кутшӧм районъясын миян быдтӧны кукурузасӧ?
3. Мыйла кукурузасӧ кӧдзӧны сёрӧн?
Мыйла сійӧс кӧдзӧны паськыд междурядьеясӧн?
4. Мый сэтшӧм гибриднӧй кӧйдысъясыс?
Мыйла найӧс применяйтӧны кукуруза кӧдзигӧн?
5. Кутшӧмӧсь петасъясыс кукурузалӧн?
Объяснитӧй 82-ӧд рис. серти.
6. Кыдзи быдмӧ кукуруза?
7. Кутшӧм условиеяс дырйи вундалӧны кукурузалысь лишнӧй побегъяссӧ?
8. Мыйла окучивайтӧны кукурузасӧ?
9. Кутшӧмӧсь кукурузалӧн соцветиеясыс да цветокъясыс?
10. Мыйла да кыдзи кукурузалы вӧчӧны содтӧд, искусственнӧй опыление?
11. Кутшӧмӧсь Сӧветскӧй Союзын кукурузалӧн рекорднӧй урожайясыс?
Рис.
Рис являйтчӧ миянын зэв колана зернӧвӧй культураӧн.
Сылысь весалӧм еджыд зерносӧ сёйӧны.
Рис — ва радейтысь быдмӧг, требуйтӧ шоныд да югыд.
Та вӧсна сійӧс быдтӧны ойдлан либӧ ёна орошайтан муяс вылын.
Рис медся ёна быдтӧны Средньӧй Азияса да Закавказьеса республикаясын.
Сійӧс быдтӧны и Союзса Европейскӧй юкӧнлӧн лунвыв районъясын.
Рис заводитӧны быдтыны и войвывджык районъясын.
Кӧдзӧм.
Рис заводитӧны кӧдзны сэки, кор почваыс да ваыс шоналӧны 12–14°-ӧдз.
Сійӧс кӧдзӧны либӧ ойдӧм му вылӧ либӧ сэтшӧм му вылӧ, кодӧс ойдӧдӧны кӧдзӧм бӧрас.
Му вылас лэдзӧны визувтысь ва. Ваыслӧн слӧйыс 15 см гӧгӧр.
Рислысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны сука.
Почваас найӧс сюйӧны зэв матӧ — 1,5–2 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Почва веркӧсӧ петысь ростокъясыс вевттьысьӧмаӧсь рӧмтӧм прозрачнӧй корйӧн.
Кор сійӧ потӧ, сэтысь петӧ первой настоящӧй веж кор.
Первойсӧ сійӧ гартыштчӧма трубкаӧ, а сэсся паськалӧ.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Первой кор бӧрас петӧны мӧд да коймӧд коръяс.
Та бӧрын мупытшса засянь заводитӧны быдмыны вторичнӧй придаточнӧй вужъяс.
Характернӧ, мый ойдӧдан рислӧн на пытшкын эмӧсь клеткаяс, кодъяс тырӧмаӧсь воздухӧн.
Сійӧ колӧ вужъяслы лолалӧм вылӧ.
Характернӧ сідзжӧ, мый рис вужъясын вуж сіясыс зэв этша.
Мупытшса засянь водзӧ быдмӧны боковӧй побегъяс.
Лоӧ кущение.
Медводз главнӧй побегыслӧн, а сэсся и боковӧй побегъясыслӧн быдмӧ мувывса за.
Сы вылын располагайтчӧны кузь векньыдик коръяс.
Веж рӧмкӧд тшӧтш найӧ векджык имеитӧны и мӧд рӧм — розӧвӧй, гӧрд, пемыдфиолетӧвӧй.
Рислӧн заыс — идзас.
Йылас сылӧн петӧ соцветие — метёлка (84-ӧд рис.).
Рис быдмигӧн му вывсьыс ёг турунъяссӧ нетшкӧны.
Злостнӧй ёг турунъясӧн рис муяс вылын лоӧны татшӧм быдмӧгъяс, кыдзи камыш, тростник, рогоз, стрелолист.
Ляпкыда ойдӧдӧм рисӧвӧй му вылын найӧ аслыныс аддзӧны бур условиеяс.
Быдман кадас быдмӧгъяссӧ сідзжӧ подкармливайтӧны.
Тайӧ кад кежлас ваыслысь уровеньсӧ му вывсьыс векджык чинтӧны.
Цветитӧм.
Метёлка веточкаяс вылын куйлӧны колосокъяс.
Быд колосокын ӧти цветок.
Рис цветокын кык цветочнӧй чешуя, 6 тычинка да кык перистӧй рыльцеа пестик.
Рис цветокъясын векджык овлӧ самоопыление.
Но тӧв отсӧгӧн сылӧн вермас лоны и перекрёстнӧй опыление.
Воӧм.
Воны заводитігас рисӧвӧй му вылын ваыслысь уровеньсӧ чинтӧны, а сэсся и ньӧти оз кутны лэдзны васӧ му вылас.
Рислӧн первой воӧны вылысса плодъясыс.
Рис идралӧны сэки, кор тырвыйӧ воасны плодъясыс метёлка шӧр юкӧнас.
Рислӧн плодыс — зерновка.
Сійӧ плотнӧя йитчӧ сійӧс вевттьысь цветочнӧй чешуяяскӧд.
Сӧветскӧй Союзын босьтӧны рислысь медся ыджыд урожайяс, ыджыдджыкӧс Италияын да Испанияын серти.
Рис вӧдитысь миян медся бур передовикъяс гектар вылысь босьтӧны урожайсӧ 100 ц дай унджык.
Медся ыджыд урожай 1946-ӧд воын Кзыл-Ординскӧй областьын, Чиилийскӧй районса Кзыл-Ту колхозын босьтіс колхозник Ибрай Жахаев.
Гектар вылысь риссӧ сійӧ босьтіс 160 ц.
Тайӧ — мирӧвӧй рекорд.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь рислӧн природнӧй потребностьясыс?
2. Кӧні миян быдтӧны риссӧ?
3. Кыдзи кӧдзӧны риссӧ?
4. Кыдзи быдмӧ рис?
5. Кыдзи дӧзьӧритӧны риссӧ быдмигас?
6. Кутшӧмӧсь соцветиеясыс да цветокъясыс рислӧн?
Объяснитӧй 84-ӧд рисунок серти.
7. Кутшӧм плодыс рислӧн?
8. Кутшӧмӧсь Сӧветскӧй Союзын рислӧн урожайясыс?
БОБОВӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Анькытш.
Анькытш — миян зэв колана продовольственнӧй культура (13-ӧд табл.).
Тайӧ — холодостойкӧй быдмӧг, та вӧсна сійӧс позьӧ быдтыны и войвылын.
Такӧд тшӧтш сылы колӧ уна ва, та вӧсна лунвылын анькытш страдайтӧ засухаысь.
Анькытш медся бура быдмӧ тырмымӧн васӧд чернозёмнӧй почваа районъясын.
Кӧдзӧм.
Анькытшлӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 2–4° шоныд дырйи, а петасъясыс сылӧн оз кынмыны −5° кӧдзыд дырйи.
Та вӧсна сійӧс позьӧ кӧдзны водз.
Такӧд тшӧтш анькытш кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колӧ найӧ сьӧкта серти 100%-ысь унджык ва; сідзжӧ уна ва колӧ петасъясыслы.
Та вӧсна анькытшсӧ не сӧмын позьӧ, но и обязательнӧ колӧ кӧдзны кыдз позьӧ водзджык, васӧд почваӧ.
Анькытш медбура быдмӧ паськыд междурядьеясӧн кӧдзигӧн, междурядьеяссӧ вӧчӧны 27–30 см.
Кӧйдысъяссӧ сылысь сюйӧны пыдӧ — 6–8 см пыднаӧ да весиг пыдӧджык.
Медым анькытшлӧн заясыс эз водны, мукӧд дырйи сыкӧд тшӧтш кӧдзӧны зӧр.
Петасъяс лоӧм.
Анькытш кӧйдыс чужигӧн почва веркӧсӧ мыччысьӧ сӧмын побег, коді развитчис зародышевӧй почкаысь.
Семядоляясыс кольӧны почваас.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Анькытшлӧн мыччысьӧм побегъясыс имеитӧны сӧмын неыджыд прилистникъяс.
Сӧмын сёрӧнджык прилистникъясыскӧд тшӧтш сылӧн артмӧны и коръяс.
Анькытшлӧн коръясыс сложнӧйӧсь.
Медея улыссаясыс состоитӧны кык долькаысь.
Выліджыкас мыччысьӧны нёль долькаа коръяс, а ещӧ вылынджык — квайт долькаа коръяс.
Коръяс йылас артмӧны гартчысь усикъяс.
Найӧ кутчысьӧны орччӧн быдмысь зӧрйӧ да кутӧны засӧ вертикальнӧй положениеын.
Татшӧм мыджӧдыс кӧ абу, то анькытшлӧн слабиник заыс водӧ.
Анькытшлӧн заыс и коръясыс вевттьысьӧмаӧсь еджыд восковӧй слӧйӧн.
Анькытшлӧн вужйыс стержневӧй, сысянь паськалӧны боковӧй вужъяс.
Анькытш вужъясӧ почваысь пырӧны клубеньковӧй бактерияяс.
Таысь вужъяс вылас артмӧны кызінъяс — сідз шусяна клубенёкъяс (13-ӧд табл.).
Клубенёкъясас олысь бактерияясыс почваса воздухысь босьтӧны азот да артмӧдӧны азотнӧй совъяс.
Совъясыс чукӧрмӧны клубенёкъясас.
Тайӧ совъяснас бӧрыннас питайтчӧ быдмӧгыс.
Сы вӧсна мый азотнӧй совъяссӧ анькытш используйтӧ клубенёкъяссьыс, то сійӧс оз ков подкармливайтны азотнӧй совъясӧн.
Анькытш подкармливайтӧны сӧмын фосфорнӧй да калийнӧй совъясӧн.
Сы вӧсна мый анькытшлы колӧ уна ва, кос поводдяӧ сійӧс колӧ киськавны.
Цветитӧм.
Анькытшлӧн первой соцветиеыс лоӧ 10–15 кор петӧм бӧрын.
Бӧръя соцветиеясыс артмӧны быд кор бердын.
Анькытшлӧн соцветиеыс — туг, унджыкысьсӧ сэні овлӧ кык цветок.
Анькытш цветокын эм 5 коръя чашечка, 5 еджыд лепестока венчик, 10 тычинка да гӧна рыльцеа пестик.
Пыльникъясыс потласьӧны цветокъяс воссьытӧдзыс на, да пыльцаыс на вылысь веськалӧ пестик рыльце вылӧ.
Сідз, воссьытӧм цветокын на анькытшлӧн лоӧ самоопыление.
Мукӧд дырйи еджыд цветокъяса анькытш му вылын паныдасьлӧ гӧрдов-фиолетӧвӧй цветокъяса анькытш.
Тайӧ бокӧвӧй быдмӧгъяссӧ нетшкӧны.
Воӧм.
Первой воӧны сійӧ плодъясыс, кодъяс артмисны первойя цветокъяс местаӧ.
Вылынджык куйлысь плодъясыс воӧны сёрӧнджык.
Анькытш плодын эм кык створка, кодъяс дінӧ прикрепитчӧмаӧсь кӧйдысъяс.
Татшӧм плодыс шусьӧ бобӧн.
Бобъясыс первойсӧ вежӧсь, а сэсся вочасӧн едждӧны.
Воӧм плодъясыс косьмигас вермӧны потласьны.
Но овмӧсын тайӧс лоны оз лэдзны и анькытшсӧ идравны заводитӧны сэки, кор воасны сылӧн улысса плодъясыс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь анькытшлӧн природнӧй потребностьясыс?
2. Анькытшлысь кутшӧм сортъяс кӧдзӧны тіян районын?
3. Мыйла анькытшсӧ кӧдзӧны водз?
4. Кутшӧмӧсь анькытшлӧн петасъясыс?
5. Кутшӧмӧсь анькытшлӧн заыс да коръясыс?
6. Кыдзи артмӧны анькытш вуж вылын клубенёкъяс?
Кутшӧм тӧдчанлун найӧ имеитӧны быдмӧгыслы?
7. Кӧні артмӧ анькытшлӧн первой соцветие?
8. Кутшӧм строениеыс анькытш цветоклӧн?
9. Кыдзи мунӧ анькытшлӧн опыление?
10. Кор идралӧны анькытш?
Фасоль.
Фасоль пырӧ продовольственнӧй культураяс лыдӧ.
Фасоль — шоныд требуйтысь быдмӧг да такӧд тшӧтш зэв устойчивӧй засухалы паныд.
Та вӧсна фасоль медся ёна быдтӧны лунвылын, шоныд да кос климата местаясын.
Кӧдзӧм.
Фасольлӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 8° температура дырйи, а сылӧн петасъясыс, муртса кӧ кӧдздӧдыштлас, кынмӧны нин.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны сёрӧн, кор почваыс шоналас.
Фасоль кӧдзӧны паськыд междурядьеясӧн, междурядьеясыс 35–40 см.
Кӧйдысъяссӧ оз пыдӧ сюйны — 3–4 см пыднаӧ.
Кӧйдысъяссӧ кӧ сюйны пыдӧджык, гырысь петасъясыслы петнысӧ сьӧкыдджык.
Петасъяс лоӧм.
Фасольлӧн петасъясыс семядоляяссӧ петкӧдӧны почва веркӧсӧ.
Тані найӧ торъялӧны, но оз вежӧдны и оз быдмыны.
Регыд найӧ косьмӧны да гылалӧны.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Семядоляяс костын куйлысь почкаысь развивайтчӧ побег.
Первой кык корйыс сы вылын прӧстӧйӧсь да пукалӧны супротивнӧя.
Став мукӧд коръясыс сложнӧйӧсь, тройчатӧйӧсь, да куйлӧны ӧткӧн-ӧткӧн.
Овлӧны и 4 да 5 листочека коръяс.
Обыкновеннӧй фасольлӧн заыс зэв дженьыд, уна вожа.
Сійӧ артмӧдӧ ичӧтик куст (85-ӧд рис.).
Фасольлӧн вужъясыс вӧсниӧсь.
На вылын анькытшлӧн моз жӧ артмӧны кызінъяс — клубенёкъяс, кытчӧ клубеньковӧй бактерияяс чукӧртӧны азотнӧй совъяс.
Найӧс потребляйтӧ быдмӧг.
Фасоль быдмигӧн междурядьеяссьыс почвасӧ небзьӧдӧны.
Небыд вылыс слӧйыс видзӧ почвасӧ косьмӧмысь.
Небзьӧдӧмыс сідзжӧ бырӧдӧ ёг турунъяссӧ.
Цветитӧм.
Фасольлӧн первойя соцветиеясыс артмӧны зэв водз — первойя кык кор петӧм бӧрын.
Соцветиеыс сылӧн — туг; сэні кымынкӧ еджыд либӧ розӧвӧй цветок.
Фасоль цветоклӧн строениеыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и анькытш цветоклӧн.
Сылӧн эм 5 коръя чашечка, 5 лепестока венчик, 10 тычинка да ӧти пестик.
Воссьытӧм цветокас на лоӧ самоопыление.
Воӧм.
Фасольлӧн воӧны плодъяс — бобъяс.
Сылӧн бобъясыс кузьӧсь да векниӧсь да тшӧкыда ӧшӧдчӧны му бердӧдз.
Идралӧны фасольсӧ сэки, кор унджык плодъясыс воасны.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь фасольлӧн природнӧй потребностьясыс?
2. Фасольлысь кутшӧм сортъяс кӧдзӧны тіян районса муяс вылӧ?
3. Мыйла фасольсӧ кӧдзӧны сёрӧн?
4. Мыйла фасольлысь гырысь кӧйдысъяссӧ муас оз пыдӧ сюйны?
5. Кутшӧмӧсь петасъясыс фасольлӧн?
6. Кутшӧмӧсь фасольлӧн заыс да коръясыс?
Объяснитӧй 85-ӧд рисунок серти.
7. Кутшӧмӧсь фасольлӧн соцветиеясыс да цветокъясыс?
8. Кыдзи опыляйтчӧ фасоль?
9. Кутшӧмӧсь фасольлӧн плодъясыс?
ТЕХНИЧЕСКӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Сахарнӧй свекла.
Сахарнӧй свекла — зэв колана техническӧй культура.
Став сакарыс, кодӧс вӧчӧны миян заводъяс, добывайтсьӧ тайӧ быдмӧг корнеплодъясысь.
Сахарнӧй свекла — кык вося быдмӧг.
Первой вонас сійӧ артмӧдӧ гырысь коръяса корнеплод.
Мӧд вонас сылӧн быдмӧ цветоноснӧй за, и сійӧ сетӧ кӧйдысъяса плодъяс.
Сахарнӧй свекласӧ медся ёна быдтӧны Союзлӧн чернозёмнӧй областьясын.
Кӧдзӧм.
Свеклалысь кӧдзӧны сідз шусяна «клубочекъяс».
Быд клубочекын 2–3 срӧститчӧм плод.
Быд плодын ӧти кӧйдыс.
Кӧдзӧм вылӧ бӧрйӧны гырысьджык клубочекъяс, сэні кӧйдысъясыс гырысьджыкӧсь.
Свекла кӧйдысъяс чужӧм вылӧ колӧ зэв уна ва — клубочек сьӧкта серти 150% гӧгӧр.
Чужӧны найӧ зэв ньӧжйӧ.
Та вӧсна кӧдзӧм водзвылын клубочекъяссӧ кӧтӧдӧны да, кор кутшӧмсюрӧ кӧйдысъяс нырсяласны, лун 10 найӧс видзӧны 6–8° температура дырйи.
Татшӧм подготовка бӧрас кӧйдысъясыс чужӧны ӧдйӧджык да петасъясыс мыччысьӧны ӧти кадӧ.
Свекла — тырмымӧн холодостойкӧй быдмӧг, и сійӧс кӧдзӧны водз.
Кӧдзӧны сійӧс радъясӧн, междурядьеясыс паськыдӧсь.
Клубочекъяссӧ почваас сюйӧны 2–3 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Кӧйдыс чужигӧн почва веркӧсӧ петӧ розӧвӧйкодь за, коді петкӧдӧ кык семядоля.
Найӧ торъялӧны, вежӧдӧны да быдмӧны.
Ёнджык петасъяс лоӧны клубочекъяссӧ нормальнӧй пыднаӧ сюйигӧн.
Клубочекъяссӧ пыдӧ сюйигӧн петасъясыс слабӧсь (86-ӧд рис.).
Сы вӧсна мый клубочекъяссӧ кӧдзӧны сука да уна клубочекысь лоӧ 2–3 петас, быдмӧгъяссӧ регыд шочмӧдӧны.
Коръяс быдмӧм да корнеплод артмӧм.
Семядоляяскостса почкаысь развивайтчӧны настоящӧй коръяс.
Свеклалӧн первой коръясыс быдмӧны кыкӧн-кыкӧн.
Нёль гоз кор петӧм бӧрын найӧ кутасны быдмыны ӧтикӧн-ӧтикӧн.
Свеклалӧн — кудриа веж пластинкаа черешковӧй коръяс.
Веж коръясас югыд вылын артмӧны органическӧй веществояс.
Коръяссяньыс найӧ локтӧны семядоляясувса заӧ да вужйӧ, и тайӧ веществояс тшӧт весьтӧ артмӧ корнеплод.
Корнеплод артмӧмыс заводитчӧ семядоляясувса за кызӧмсянь.
Сэсся кызӧ и вужлӧн основаниеыс.
Татшӧм ногӧн, свеклалӧн корнеплодыс артмӧ семядоляясувса заысь да вуж основаниеысь.
Вуж основаниесяньыс свеклалӧн быдмӧны вӧсни боковӧй вужъяс.
Найӧ быдмӧны семядольнӧй коръяс улӧ кузяланога кык радӧн.
Стержневӧй вужйыс пырӧ пыдӧ, 140 см-ӧдз.
Сысянь петысь боковӧй вужъясыс ёна паськалӧны (87-ӧд рис.).
Татшӧм вужъясыс плодороднӧй почваын бура снабжайтӧны быдмӧгсӧ ваӧн да минеральнӧй совъясӧн.
Кыдзи тулысын, сідзи и гожӧмын быдмӧгъяссӧ дӧзьӧритӧны: почвасӧ небзьӧдӧны, весалӧны, быдмӧгъяссӧ подкармливайтӧны, а кос поводдяӧ и киськалӧны.
Та вӧсна быдмӧгъясыс содтӧны урожайсӧ.
Гожӧмбыднас свеклалӧн быдмӧ 50–60 да унджык кор.
Водзджык быдмӧм коръясыс арнас вижӧдӧны да косьмӧны.
Томджык коръясыс кольӧны вежӧн идравтӧдзыс.
Сахарнӧй свекла идралӧны арын.
Сылӧн еджыд корнеплодъясас сакарыс содержитчӧ 20–24%.
Сӧветскӧй Союзын босьтӧны сахарнӧй свеклалысь ыджыд урожайяс.
1935-ӧд воын знаменитӧй киевскӧй колхозница Мария Демченко заводитіс тышкасьны гектар вылысь 500 ц урожай босьтӧм вӧсна.
И 1936-ӧд воын нин свекловичнӧй муясвывса медбур стахановецъяс босьтісны гектар вылысь 1000 ц-ӧн.
Свеклалӧн мӧд вонас развивайтчӧм.
Кӧйдыс вылӧ быдтӧм могысь босьтӧны ыджыдджык урожай сетысь быдмӧгъяслысь корнеплодъяссӧ да видзӧны найӧс кӧдзыдінын.
Татшӧм условиеясас быдмӧгъясыс тӧвбыднас прӧйдитӧны яровизация период.
Тайӧ дасьтӧ найӧс цветитігкежлӧ да плод сетігкежлӧ.
Тулыснас корнеплодъяссӧ садитӧны.
Первойсӧ налӧн быдмӧны коръяс, а сэсся и за.
Сы вылын чукӧрӧн, ӧтлаын некымын, куйлӧны посни цветокъяс (88-ӧд рис.).
Опыляйтсьӧны найӧ тӧлӧн да насекомӧйясӧн.
Воигас свеклалӧн плодъясыс мӧда-мӧдыскӧд срӧститчӧны да артмӧдӧны миянлы тӧдса нин клубочекъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс сахарнӧй свеклалӧн?
2. Кутшӧмӧсь свеклалӧн клубочекъясыс?
3. Кыдзи свеклалысь кӧйдысъяссӧ дасьтӧны кӧдзигкежлӧ?
Кыдзи кӧдзӧны?
4. Кутшӧмӧсь сахарнӧй свеклалӧн петасъясыс?
Объяснитӧй 86-ӧд рисунок серти.
5. Кыдзи свеклалӧн быдмӧны настоящӧй коръяс?
6. Мыйысь артмӧ свеклалӧн корнеплодыс?
7. Кутшӧм свеклалӧн вужйыс?
Объяснитӧй 87-ӧд рисунок серти.
8. Кыдзи дӧзьӧритӧны свеклаӧс?
9. Кутшӧм сахарнӧй свеклалӧн корнеплодыс?
10. Кыдзи быдтӧны сахарнӧй свекласӧ кӧйдыс вылӧ?
abu
11. Кутшӧмӧсь сахарнӧй свеклалӧн урожайясыс Сӧветскӧй Союзын?
Подсолнечник.
Подсолнечник — миян зэв колана масличнӧй быдмӧг.
Сійӧ сетӧ выйӧн озыр кӧйдысъяс.
Ёнджыкасӧ сійӧс быдтӧны степнӧй полосаын, чернозёмнӧй почваяс вылын.
Кӧдзӧм.
Подсолнечниклӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 4–6° температура дырйи, а петасъясыс сылӧн вермӧны переноситны тувсовъя кӧдздӧдлӧмъяс.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны водз.
Сы вӧсна мый подсолнечниклӧн быдмӧгъясыс зэв гырысьӧсь, сійӧс кӧдзӧны паськыд междурядьеясӧн; междурядьеясыс — 60–70 см.
Но радъясас сійӧс кӧдзӧны сука.
Кӧйдысъяссӧ сюйӧны пыдӧ — 6–8 см пыднаӧ.
Петасъяс лоӧм.
Подсолнечниклӧн петасъясыс мыччысьӧны тӧдчымӧн сёрӧн — кӧдзӧм бӧрас 10–12 лун мысти.
Семядоляяссӧ найӧ петкӧдӧны почва веркӧсӧ.
Семядоляясыс торъялӧны, вежӧдӧны да первой кадас быдмӧны.
Петасъяс лоӧм бӧрын регыд быдмӧгъяссӧ шочмӧдӧны, а сэсся подкормитӧны.
Та вӧсна найӧ ӧдйӧджык быдмӧны.
Подсолнечниклӧн быдмӧм.
Семядоляяскостса почкаысь развивайтчӧ побег.
Сійӧ зэв ӧдйӧ быдмӧ, петӧны коръяс.
Первой коръясыс сылӧн располагайтчӧны гозйӧн-гозйӧн, супротивнӧя, а став мукӧд коръясыс — ӧткӧн-ӧткӧн, ӧчередьӧн.
Кыдзи заыс, сідзи и коръясыс вевттьысьӧмаӧсь чорыд сиясӧн.
Подсолнечниклӧн заыс 1,5–2 м судта.
Коръясыс сідзжӧ гырысьӧсь, торйӧн нин залӧн шӧр юкӧнас.
Подсолнечниклӧн вужйыс зэв ыджыд.
Муас сійӧ пырӧ 1,5 м пыднаӧ да ёна паськалӧ.
Кузь да ёна паськалӧм вужъяс ради подсолнечник бура используйтӧ васӧ почвалӧн пыді слӧйясысь да мукӧд быдмӧгъяс серти бурджыка переноситӧ засуха.
Подсолнечник дӧзьӧритігӧн междурядьеяссьыс почвасӧ колӧ небзьӧдны.
Тайӧ видзӧ почвасӧ косьмӧмысь, а сідзжӧ сэтчӧ кокньыдджыка кутасны локны ва да воздух.
Цветитӧм водзвылас быдмӧгъяссӧ подкармливайтӧны.
Цветитӧм.
Культурнӧй подсолнечниклы характернӧ сійӧ, мый заыс сылӧн векджык оз вожавлы.
Та вӧсна и соцветиеыс сылӧн векджык ӧти — главнӧй за йылас.
Тайӧ соцветиеыс шусьӧ корзинкаӧн (89-ӧд рис.).
Корзинкасӧ тупкӧ обвёртка, коді состоитӧ веж коръясысь.
Корзинка доръясӧд ӧти радӧн располагайтчӧны язычковӧй цветокъяс.
Найӧс тадзи шуӧны зарни-виж венчикыс вӧсна, коді дзик кузь кыв кодь (язычок кодь).
Тайӧ цветокъясас абуӧсь ни тычинкаяс, ни пестик и сы вӧсна найӧ оз вермыны сетны плодъяс.
Цветокъяс вӧсна корзинкаыс ёнджыка тыдалӧ опыляйтысь насекомӧйяслы.
Таын налӧн тӧдчанлуныс.
Корзинкалысь став ӧстальнӧй юкӧнсӧ босьтӧны трубчатӧй цветокъяс, кодъясӧс тадзи шуӧма сы вӧсна, мый налӧн венчикыс артмӧдӧ трубочка.
Найӧ располагайтчӧны общӧй цветоложеын.
Корзинкаас татшӧм цветокыс овлӧ 500-ӧдз дай унджык.
Цветокъясас эмӧсь и тычинкаяс и пестик.
Подсолнечниклӧн цветокъясыс выделяйтӧны нектар да опыляйтсьӧны мазіясӧн да мукӧд насекомӧйясӧн.
Но мукӧд дырйи опыляйтысь насекомӧйясыс оз тырмыны, и сэки корзинкаас лоӧ уна тыртӧм плод.
Урожайсӧ кыпӧдӧм могысь подсолнечниклы вӧчӧны содтӧд, искусственнӧй опыление.
Междурядьеясӧдыс мунӧны небыд щӧткаӧн; щӧтканас инмӧдчылӧны корзинкаяс дінас да пыльцасӧ ӧти корзинкасянь вуджӧдӧны мӧдӧ.
Тайӧ ёна содтӧ урожайсӧ.
Воӧм.
Опыление да оплодотворение бӧрын питательнӧй веществоясыс коръяссяньыс локтӧны завязьӧ.
Коръясыс вижӧдӧны.
Вижӧдӧ улысладорсяньыс и корзинкаыс.
Корзинкаас воӧны плодъяс.
Подсолнечниклӧн плодъясыс ӧти кӧйдысаӧсь.
Найӧ шусьӧны семянкаясӧн.
Наын 30–35% жир.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс подсолнечниклӧн?
2. Мыйла подсолнечниксӧ кӧдзӧны водз?
3. Кутшӧмӧсь петасъясыс подсолнечниклӧн?
4. Кыдзи быдмӧ подсолнечник?
5. Кыдзи колӧ дӧзьӧритны подсолнечниксӧ быдмигас?
6. Кутшӧм строениеыс подсолнечник корзинкалӧн?
Объяснитӧй 89-ӧд рисунок серти.
7. Кыдзи опыляйтчӧны подсолнечниклӧн цветокъясыс?
8. Кыдзи сылы вӧчӧны содтӧд, искусственнӧй опыление?
9. Кутшӧмӧсь плодъясыс подсолнечниклӧн?
Шабді.
Шабді являйтчӧ и прядильнӧй, и масличнӧй быдмӧгӧн.
Сӧветскӧй Союзлӧн средньӧй да войвыв полосаса районъясын быдтӧны шабді-долгунец (90-ӧд рис.), коді сетӧ кузь вӧсни сі.
Лунвывса районъясын быдтӧны, шабді-кудряш, кодысь получайтӧны выйӧн озыр уна кӧйдыс.
Кӧдзӧм.
Шабді — тӧдчымӧн холодостойкӧй быдмӧг.
Сылӧн кӧйдысъясыс заводитӧны чужны 5° температура дырйи, а петасъясыс вермӧны переноситны 3–5° кӧдзыд.
Такӧд тшӧтш шабді кӧйдысъяслы чужнысӧ колӧ уна ва.
Та вӧсна найӧс кӧдзӧны водз тулысын, васӧд почваӧ.
Шабді-долгунецсӧ кӧдзӧны зэв сука, квадратнӧй метр вылӧ 3000 да унджык кӧйдыс.
Татшӧм сука кӧдзигӧн заыс быдмӧ кузя да оз вожавлы.
Тайӧ колӧ кузь лубянӧй сі получитӧм могысь.
Шабді-кудряш кӧдзӧны 4–5 пӧв шочджыка.
Тайӧ условиеясас заыс ёна вожавлӧ да артмӧдӧ уна цветок, а сэсся и кӧйдысъяса плодъяс.
Найӧ колӧны вый получитӧм могысь.
Петасъяс лоӧм.
Шабділӧн кӧйдысъясыс ӧдйӧ чужӧны да сетӧны петасъяс.
Почва веркӧсӧ найӧ петкӧдӧны семядоляяс, кодъяс торъялӧны да вежӧдӧны.
Мыйтакӧ быдмыштӧм сидячӧй семядольнӧй коръясыс тӧдчымӧн дыр кольӧны за вылас.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Семядоляяскостса почкаысь развивайтчӧ посни сидячӧй коръяса за.
Первой кадас шабді быдмӧ зэв надзӧн, и сійӧс вермасны пӧдтыны ёг турунъяс.
Та вӧсна петасъяс лоны заводитчӧмсянь бутонъяс лотӧдз шабдісӧ кыкысь либӧ куимысь весалӧны.
Медым отсавны шабділы быдмынысӧ, сэки жӧ быдмӧгъяссӧ подкармливайтӧны.
Первой кадас кӧ шабді быдмӧ зэв надзӧн, то бутонъяс лоигкежлӧ сійӧ олӧмын лоӧ ыджыд вежсьӧм.
Тайӧ кадсяньыс быдмӧгъясыс заводитӧны быдмыны зэв ӧдйӧ.
Тадзи овлӧ цветитӧм помасьтӧдзыс.
Но шабділӧн вужйыс слаб.
Цветитӧм.
Шабді-кудряшлӧн уна лыда ветка йывъясас артмӧ зэв уна цветок.
А шабді-долгунецлӧн быдмӧг вылас оз шоча овлы сӧмын ӧти-кык цветок.
Шабді цветокын эм 5 чашелистика чашечка, 5 гӧлубӧй лепестока венчик, 5 тычинка да вит лопастя рыльцеа пестик (видзӧд 47-ӧд рис.).
Шабділӧн цветокъясыс воссьӧны водз асылын.
Муртса на воссьӧм цветокын тычинкаяслӧн пыльникъясыс ылынӧсь пестик рыльцесянь да видзӧдӧны ортсӧ.
Но сэсся, кор кутас шонтыны шонді, пыльникъясыс косьмӧны, потласьӧны, матысмӧны да инмӧдчӧны пестик рыльце дінӧ.
Тадзи шабділӧн лоӧ самоопыление.
Цветокъяслысь сӧмын 2–3% удитӧны опылитны насекомӧйяс.
Опыление да оплодотворение бӧрын шабділӧн гӧлубӧй лепестокъясыс гылалӧны.
Луншӧр кад кежлӧ найӧ вевттьӧны мусӧ пасьталаыс.
Воӧм.
Шабді-долгунец быдтігӧн следитӧны заяс вижӧдӧм бӧрся да коръяс косьмӧм да гылалӧм бӧрся.
Кор залӧн улысладор юкӧнсьыс коръясыс гылаласны, а вылысладор юкӧнас заводитасны вижӧдны, сэки шабді-долгунецсӧ идралӧны.
Тайӧ кадӧ идралӧм шабді сетӧ зэв бур сі.
Сылӧн кӧйдысъясыс тырвыйӧ туйӧны кӧдзӧм вылӧ.
Шабді-кудряш быдтігӧн следитӧны плодъяс воӧм бӧрся.
Шабділӧн плодыс шусьӧ коробочкаӧн.
Первойсӧ коробочкаясыс вежӧсь, сэсся найӧ вочасӧн рудӧдӧны да косьмӧны.
Тырвыйӧ воӧм коробочкаын кӧйдысъясыс шумитӧны.
Тайӧ кадӧ и идралӧны масличнӧй шабдісӧ.
Шабді вӧдитысь передовикъяс миян босьтӧны зэв ыджыд урожайяс.
Наӧн босьтӧм медся ыджыд урожайясыс — гектар вылысь 33–39 ц шабді сі да 19–21 ц шабді кӧйдыс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм шабділӧн тӧдчанлуныс?
2. Мыйӧн торъялӧны ас костаныс шабді-долгунец да шабді-кудряш?
Объяснитӧй 90-ӧд рисунок серти.
3. Мыйла шабдісӧ кӧдзӧны водз?
4. Мыйла шабді-долгунецсӧ кӧдзӧны сука, а шабді-кудряшсӧ тӧдчымӧн шочджыка?
5. Кутшӧмӧсь шабділӧн петасъясыс?
6. Кыдзи быдмӧ шабді?
7. Кыдзи цветитӧ да опыляйтчӧ шабді?
8. Кор идралӧны шабді-долгунец да шабді-кудряш?
9. Кутшӧмӧсь шабді сілӧн да шабді кӧйдыслӧн миян медся ыджыд урожайясыс?
Хлопчатник.
Хлопчатник — миян важнейшӧй культура.
Сійӧ сетӧ кӧйдысъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь кузь вӧсни сіясӧн.
Сіяссьыс вӧчӧны хлопчатобумажнӧй тканьяс, а кӧйдысъяссьыс вӧчӧны хлопкӧвӧй вый.
Хлопчатник — жар климатса уна вося быдмӧг.
Сы вӧсна мый сылы колӧ уна шоныд да тӧвнас кынмӧ, сійӧс быдтӧны кыдзи ӧти вося быдмӧгӧс, кӧдзӧны быд во.
Хлопчатник быдтан основнӧй районъяс — Средньӧй Азияса да Закавказьеса республикаяс.
Но сӧветскӧй власть воясӧ хлопчатник кутісны быдтыны и выль районъясын — Союзлӧн Европейскӧй юкӧн лунвылын.
Кӧдзӧм.
Кӧдзӧм водзвылын кӧйдысъяссӧ яровизируйтӧны.
Первой найӧс кӧтӧдӧны ваӧн, а сэсся 12–20 лун видзӧны шоныдінын, 25–300 температура дырйи.
Кӧйдысъяссӧ яровизируйтӧмыс ӧддзӧдӧ быдмӧгъяслысь развивайтчӧмсӧ.
Кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны бура шоналӧм почваӧ.
Междурядьеясыс паськыдӧсь.
Тшӧкыда хлопчатниксӧ кӧдзӧны чукӧръясӧн — ӧти гуранӧ кымынкӧ кӧйдыс.
Петасъяс лоӧм.
Кӧйдыс чужигӧн почва веркӧсӧ заыс петкӧдӧ кык семядоля (91-ӧд рис.).
Найӧ торъялӧны, вежӧдӧны да быдмӧны.
Петасъяс лоӧм бӧрын регыд шочмӧдӧны найӧс.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Семядоляяскостса почкаысь развивайтчӧ настоящӧй коръяса за.
Коръясыс сы вылын куйлӧны ӧтикӧн-ӧтикӧн.
Первой кык корйыслӧн листӧвӧй пластинкаыс ӧтторъя.
Став мукӧдыслӧн — 3–5 лопастя.
Характернӧ, мый тайӧ коръясыс лыбыштӧмаӧсь и пластинкаясыс налӧн куйлӧны шонді югӧръяслы перпендикулярнӧя.
Быдмигас хлопчатниклӧн заыс, основаниесяньыс заводитӧмӧн, вочасӧн чорзьӧ (лоӧ древесина кодь) и оз ло веж, а гӧрдоват-коричневӧй.
Сійӧ овлӧ 75–100 см судта да ёна вожавлӧ.
Первой сылӧн быдмӧны листоноснӧй, ростовӧй побегъяс.
А сэсся наысь вылынджык лоӧны цветоноснӧй, плодӧвӧй побегъяс.
Хлопчатниклӧн вужйыс стержневӧй да почваас пырӧ 2–2,5 м-ӧдз.
Та вӧсна быдмӧгъясыс васӧ босьтӧны почвалӧн пыді слӧйясысь да вермӧны переноситны засуха.
Но хлопчатниклы киськалӧмыс зэв бур.
Первойысьсӧ киськалӧны бутонъяс артман кадӧ, а мукӧдысьсӧ — цветитігас.
Сэк жӧ вӧчӧны подкормкаяс.
Цветитӧм.
Хлопчатниклӧн цветокъясыс гырысьӧсь да куйлӧны группаясӧн.
Налӧн эм чашечка, 5 югыдвиж лепестока венчик, трубкаӧ срӧститчӧм уна тычинка да пестик, коді находитчӧ трубка шӧрас (92-ӧд рис.).
Цветокъясыс воссьӧны водз асылын.
Тшӧкыда наын лоӧ самоопыление.
Цветокъяслӧн сӧмын неыджыд юкӧн перекрёстнӧя опыляйтсьӧ насекомӧйясӧн.
Рыт кежлас цветокъясыс нярмӧны нин.
А мӧд луннас воссьӧны мӧдъяс, кодъяс куйлӧны вылынджык.
Хлопчатник цветитӧ зэв дыр, кӧдздӧдтӧдз.
Зэв тшӧкыда хлопчатниклӧн гылавлӧны завязьясыс.
Сыкӧд тышкасьӧм могысь паськыда применяйтсьӧ хлопчатникӧс чеканитӧм, кодӧс предложитіс академик Т. Д. Лысенко.
Та могысь быдмӧгъяс вылас кольӧны сӧмын сійӧ плодӧвӧй побегъяссӧ, кодъяс вылын вермӧны воны плодъяс.
Быдмӧгъяслысь первой вундалӧны став улысса ростовӧй побегъяссӧ да почкаяссӧ.
А кымынкӧ лун мысти орйӧдлӧны быдмӧгъяслысь йывъяссӧ, медым эз быдмыны выль плодӧвӧй побегъяс.
Та бӧрын став питательнӧй веществоясыс кутасны локны кольӧм плодӧвӧй побегъясӧ, и найӧ сетӧны ыджыдджык урожай (93-ӧд рис.).
Воӧм.
Хлопчатниклӧн завязьсьыс артмӧ плод — коробочка.
Воӧм бӧрас сійӧ потласьӧ, и сэтысь мыччысьӧны еджыд сиясӧн тупкысьӧм кӧйдысъяс.
Тайӧ сиясыс — кӧйдысъяссӧ тӧлӧн разӧдӧм вылӧ приспособление.
Но культурнӧй хлопчатниклӧн татшӧм разалӧмыс оз овлы — сійӧс идралӧны ас кадын.
Неважӧн миян учёнӧйяс выведитісны хлопчатниклысь цветнӧй сіяса сортъяс.
Коробочкаясыс воӧны оз ӧттшӧтш.
Кодсюрӧяс на пиысь воссьӧны весиг первойя кӧдздӧдлӧмъяс бӧрын.
Та вӧсна хлопоксӧ идралӧны некымынысь.
Сӧветскӧй Союзын босьтӧны хлопчатниклысь ыджыд урожайяс.
1935–1936 воясын нин миян урожайясыс вӧліны ыджыдджыкӧсь Америкаын да Индияын серти.
Медся бур хлопководъяс гектар вылысь хлопоксӧ ӧні босьтӧны 100 ц-ӧн да унджык.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс хлопчатниклӧн?
2. Мыйла уна вося хлопчатник кӧдзӧны быд во?
3. Мыйла да кыдзи яровизируйтӧны хлопчатниклысь кӧйдысъяссӧ?
4. Кутшӧмӧсь петасъясыс хлопчатниклӧн?
Объяснитӧй 91-ӧд рисунок серти.
5. Кыдзи быдмӧ хлопчатник?
6. Кӧні хлопчатниклӧн артмӧны ростовӧй да плодӧвӧй побегъяс?
7. Кыдзи цветитӧ хлопчатник?
8. Кыдзи чеканитӧны хлопчатникӧс?
Объяснитӧй 93-ӧд рисунок серти.
9. Кутшӧм плодыс хлопчатниклӧн?
Мый аснаныс представляйтӧны хлопчатник кӧйдыс вылын сиясыс?
10. Кутшӧмӧсь Сӧветскӧй Союзын хлопчатниклӧн урожайясыс?
Кок-сагыз.
Дикорастущӧй кок-сагызӧс неважӧн миян исследовательяс аддзисны Тянь-Шань гӧраясысь, Казахстанысь.
Сійӧ вужъясысь вӧлі аддзӧма каучук.
И 1936-ӧд восянь кок-сагызӧс заводитісны вӧдитны.
Тайӧ выль культурнӧй быдмӧгыс ӧні миянын являйтчӧ главнӧй каучуконосӧн.
Кок-сагыз — туруна уна вося быдмӧг, зэв ёна мунӧ обыкновеннӧй йӧла турун вылӧ.
Тайӧ — умереннӧй климатса быдмӧг и медся бура быдмӧ средньӧй полосаса районъясын.
Кӧдзӧм.
Кок-сагыз кӧдзӧны водз тулысын либӧ весиг арын.
Кӧйдысъясыс сылӧн зэв посниӧсь да чужӧны зэв надзӧн.
Почваас найӧс лоӧ сюйны зэв матӧ — 1 см пыднаӧ кымын.
Почвалӧн тайӧ вылысса слӧйыс зэв ӧдйӧ косьмӧ.
Та вӧсна кӧйдысъяслысь чужӧмсӧ да петасъяслысь мыччысьӧмсӧ колӧ ӧддзӧдны.
Та могысь кок-сагызлысь кӧйдысъяссӧ кӧтӧдӧны, а сэсся тӧлысь кымын видзӧны кӧдзыд вылын — 0°-ысь неуна вылынджык температура дырйи.
Кок-сагызлысь кӧйдысъяссӧ первой кӧдзлісны радъясӧн.
Но сылӧн слабиник петасъясыслы ӧткӧнсӧ почва веркӧсас писькӧдчынысӧ сьӧкыд.
И петасъясыс тшӧкыда вӧліны зэв шочӧсь.
Медым петасъясыс мыччысисны ӧттшӧтш, академик Т. Д. Лысенко предложитіс кок-сагызсӧ кӧдзны чукӧръясӧн, 100–200 кӧйдысӧн ӧтлаӧ.
Чукӧръяссӧ векджык располагайтӧны ӧта-мӧдсяньыс 40–60 см сайӧ.
Чукӧръясас кӧйдысъяссӧ вевттьӧны перегнойӧн.
Петасъясыс петӧны ӧттшӧтш.
Кӧйдысъясӧн кӧдзӧм кындзи колхозъясын да совхозъясын кок-сагызӧс садитӧны вуж черенокъясӧн.
Тайӧ способсӧ разработайтіс академик Т. Д. Лысенко.
Сійӧ сетӧ ыджыдджык урожайяс.
Петасъяс лоӧм.
Кок-сагызлӧн петасъясыс почва веркӧсӧ петкӧдӧны кык зэв ичӧтик гӧгрӧс семядоля.
Найӧ торъялӧны, вежӧдӧны да быдмӧны.
Татшӧм слабиник петасъясыс, кор найӧ унаӧн петасны ӧтлаын, бурджыка вермасны тышкасьны ёг турунъяскӧд.
Кок-сагызлӧн первой вонас развивайтчӧм.
Семядоляяс костса почкаысь заводитӧны быдмыны настоящӧй коръяс.
Но первой кадас быдмӧгъясыс быдмӧны зэв надзӧн.
Тайӧ кадас торйӧн нин ёна колӧ небзьӧдны почвасӧ, вӧчны подкормка да нетшкыны ёг турунъяссӧ.
Кок-сагыз зэв ёна ёгӧссьӧ обыкновеннӧй йӧла турунӧн.
Водзӧ кок-сагыз кутас быдмыны ӧдйӧджык.
Кузь рудов-веж коръясыс артмӧдӧны му бердын куйлысь розетка.
Том коръяс быдмӧмкӧд ӧттшӧтш важъясыс вижӧдӧны да кулӧны.
Кок-сагыз быдмӧгъяслӧн 20–30%-ыс векджык цветитӧ первой вонас.
Кок-сагыз артмӧдӧ кыз стержневӧй вуж.
Сійӧ быдмӧ коръяслӧн розетка быдмӧм бӧрын.
Вужъяс чукӧрмӧ каучук, каучукыс чукӧрмӧ сёр арӧдз.
Сёр арын вужъяссӧ перъялӧны.
Кок-сагызлӧн мӧд вонас развивайтчӧм.
Кӧйдысъяс получитӧм могысь, а сідзжӧ и вужъяслысь урожайсӧ получитӧм могысь, кок-сагызсӧ му вылас кольӧны тӧвйыны.
Водз тулысын быдмӧгъясыс бара заводитӧны быдмыны.
Коръяс петӧм бӧрас налӧн кутасны петны цветочнӧй стрелкаяс (94-ӧд рис.).
Быд цветочнӧй стрелка йылын эм соцветие — корзинка.
Корзинкаыс тупкысьӧма рудов-веж коръяс обвёрткаӧн.
Корзинкаас общӧй цветоложеас эм кельыдвиж венчика, тычинкаяса да пестика 30–40 цветок.
Цветокъясыс опыляйтсьӧны насекомӧйясӧн, но налӧн вермас лоны и самоопыление.
Цветитӧм бӧрас цветокъясыс тупкысьӧны обвёрткаӧн.
Плодъяс воӧм бӧрын обвёрткасьыс чургӧдчӧны плодъяс дінӧ прикрепитчӧм парашютикъяс.
Парашютикъяс вӧснаыс плодикъяссӧ вермис эськӧ нуны тӧв, кыдзи и йӧла турунлысь.
На кок-сагызлы тадзи лонысӧ оз сетны.
Сылысь плодъяссӧ парашютикъясыскӧд тшӧтш ас кадын чукӧртӧны.
Плодъяссӧ чукӧртӧм бӧрын регыд, но плодоношение помасьтӧдз, вужъяссӧ перъялӧны.
Миян видзму овмӧсса передовикъяс босьтӧны кок-сагызлысь ыджыд урожайяс.
Сідз, 1945-ӧд воын Сумскӧй областьын, Белопольскӧй районса «Большевик» колхозын колхозница Агриппина Пармузина чукӧртіс гектар вылысь 132 ц вуж.
Тайӧ — мирӧвӧй рекорд.
Вопросъяс.
1. Кытысь миян аддзисны кок-сагыз?
2. Кутшӧм условиеяс колӧны кок-сагыз быдтӧм вылӧ?
3. Кыдзи позьӧ ӧддзӧдны кок-сагызлысь кӧйдысъяс чужӧмсӧ да петасъяс мыччысьӧмсӧ?
4. Кыдзи кӧдзӧны кок-сагызӧс?
5. Мыйӧн бурджык чукӧрӧн кӧдзӧмыс радъясӧн кӧдзӧм серти?
6. Кыдзи быдмӧ кок-сагыз первой вонас?
7. Кыдзи развивайтчӧ кок-сагыз мӧд вонас?
8. Кыдзи чукӧртӧны кок-сагызлысь кӧйдысъяссӧ?
9. Кутшӧм вещество чукӧрмӧ кок-сагыз вужъясын?
10. Кутшӧмӧсь Сӧветскӧй Союзын кок-сагызлӧн урожайясыс?
ХІ.
АКАДЕМИК В. Р. ВИЛЬЯМС УЧЕНИЕЛӦН ОСНОВАЯС.
Выдающӧйся русскӧй учёнӧйяс агрономъяс Василий Васильевич Докучаев да Павел Андреевич Костычев колян нэм помын на ещӧ создайтісны почва йылысь наука.
Почва йылысь наука — тайӧ миян, русскӧй наука.
Почва йылысь наукасӧ водзӧ разработайтіс крупнейшӧй сӧветскӧй учёнӧй Василий Робертович Вильямс.
Ассьыс научнӧй уджсӧ сійӧ заводитіс важ кадӧ на.
Петровскӧй (ӧні Тимирязевскӧй) сельскохозяйственнӧй академиялӧн опытнӧй поле вылын В. Р. Вильямс 20 во чӧж подряд чукӧртіс ӧзимӧй рудзӧглысь урожай гектар вылысь 70 ц-ӧн.
Сӧветскӧй кадӧ сійӧ создайтіс почвалӧн плодородие йылысь да урожайяс дугдывтӧг содтӧм йылысь ассьыс замечательнӧй учение.
Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство отсӧгӧн В. Р. Вильямс паськӧдіс ассьыс научнӧй уджсӧ колхозъяскӧд да совхозъяскӧд топыд йитӧдын.
Ассьыс достижениеяссӧ сійӧ прӧверяйтіс социалистическӧй муяс вылын.
Колхозникъяс сійӧс шуисны Сӧветъяс Страналӧн старшӧй агрономӧн.
Учёнӧйяс бӧрйисны сійӧс академикӧ.
Наукаын да видзму овмӧсын аслас заслугаясысь академик В. Р. Вильямсӧс вӧлі наградитӧма Сӧветскӧй Союзлӧн высшӧй орденъясӧн.
Ассьыс заветнӧй мечтасӧ академик В. Р. Вильямс выразитіс татшӧм кывъясӧн: «Му кутас уджавны, социализм вылӧ.
Мирын аддзывлытӧм урожайяс вермас чукӧртны Сӧветъяслӧн Страна, и ме верита, мый абу ылын сійӧ часыс, кор гектар вылысь 100 центнер лоӧ менам Рӧдиналӧн шӧркодь урожайӧн».
Социалистическӧй видзму овмӧсса передовикъяс подтвердитісны академик В. Р. Вильямс учениелысь правильностьсӧ ыджыд урожайясӧн.
Честнӧй, самоотверженнӧй уджӧн найӧ докажитісны, мый и рекорднӧй урожайяссӧ позьӧ дугдывтӧг кыпӧдны.
Почвалӧн плодородие.
Академик В. Р. Вильямс велӧдӧ: «Омӧль почваяс абуӧсь, а эмӧсь омӧль кӧзяинъяс.
Быдсикас почва вылысь позьӧ получитны кутшӧм колӧ урожай.
Урожайяс вермасны содны помтӧг».
Медым воысь воӧ содтыны урожайяс, колӧ велӧдчыны создавайтны плодороднӧй почва.
Мый сэтшӧм плодороднӧй почваыс.
Почваысь быдмӧгъяс босьтӧны ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй питательнӧй совъяс.
Быдмӧгъяс быдмигӧн да развивайтчигӧн вуж сіясыс васӧ да совъяссӧ кыскӧны дугдывтӧг.
Та вӧсна, ыджыд урожайяс получитӧм могысь, почваас век должен лоны уна ва да уна питательнӧй совъяс.
Почва, коді дугдывтӧг сетӧ культурнӧй быдмӧгъяслы тырмымӧн ва да питательнӧй совъяс, шусьӧ плодороднӧйӧн.
Почва плодородиелы перегнойлӧн тӧдчанлун.
Урожайсӧ идралӧм бӧрын почваас кольӧны вужъяс.
Найӧ кулӧны да бактерияяс вӧсна сісьмӧны.
Тадзи почваас артмӧ перегной.
Почва плодородиелы перегной имеитӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Ӧти-кӧ, кор почваас эм ва да воздух, то бактерияяс перегнойсӧ пӧртӧны минеральнӧй совъясӧ, кодъяс колӧны быдмӧгъяслы.
Мӧд-кӧ, перегной клеиталӧ почвалысь бус кодь посни частицаяссӧ комокъясӧ.
Комӧкъясыс лоӧны разнӧй формааӧсь да ыдждаӧсь — просо тусьсянь вӧрса ӧрешки ыдждаӧдз.
Татшӧм почваыс шусьӧ комӧкаӧн, либӧ структурнӧйӧн.
abu
abu
Академик В. Р. Вильямс докажитіс, мый структурнӧй почва, коді артмӧма посни комӧкъясысь, медся плодороднӧй.
Мыйла комӧка почваыс медся плодороднӧй.
Комӧка почва — рыхлӧй.
Лым сылігӧн либӧ зэригӧн татшӧм почваас кокниа пырӧ ва.
Комӧкъяс костӧдыс мунігӧн сійӧ кӧтӧдӧ найӧс.
Быд комӧкӧ ваыс пырас тырмымӧн.
Жар да тӧла лунъясӧ косьмӧны сӧмын вылысса комӧкъясыс.
Улын куйлысь комӧкъясыс оз косьмыны.
Та вӧсна комӧка почваас ваыс эм не сӧмын зэра поводдяӧ, но и кос поводдяӧ.
Комӧка почваын век эмӧсь и питательнӧй совъяс.
Найӧ артмӧны перегнойысь, коді йитлӧ почва чиръяссӧ комӧкъясӧ.
Комӧка почваын тшӧтш эм и ва и воздух.
Ваыс находитчӧ комӧкъясас, а воздухыс — комӧкъяс костас.
Татшӧм условиеяс дырйи перегнойсӧ бактерияяс и пӧртӧны минеральнӧй совъясӧ.
Тайӧ совъяснас питайтчӧны быдмӧгъяс — вакӧд тшӧтш кыскӧны найӧс вуж сіяснас.
Сідзкӧ, комӧка почва любӧй поводдяӧ быдмӧгъяслы сетӧ тырмымӧн ва да питательнӧй совъяс.
Комӧка почвалӧн разрушайтчӧм.
Комӧка почва нэм кежлӧ лӧсьӧдны оз позь.
Почва дугдывтӧг вежласьӧ, и сылӧн комӧкъясыс жугласьӧны.
Видзму овмӧсса уджъяс нуӧдігӧн найӧ личкыссьӧны машинаясӧн, орудиеясӧн, телегаясӧн, уджалан скӧтӧн, йӧзӧн.
Личкысьӧмсьыс жугавлӧны комӧкъясыс гӧран слӧйлӧн выліса джынсьыс, 10 см джудждаысь кымын.
Комӧкъяссӧ сідзжӧ мыськӧны зэр да лым ва.
abu
Таысь кындзи, комӧкъясыс вочасӧн поснялӧны сы вӧсна, мый найӧс йитлысь перегнойсӧ бактерияяс пӧртӧны минеральнӧй совъясӧ.
Почва, кодлӧн комӧкъясыс жугласьӧмаӧсь, лоӧ распылённӧй, либӧ бесструктурнӧй.
Распылённӧй почва омӧля плодороднӧй.
Распылённӧй почва — плотнӧй.
Татшӧм почваас бус кодь чиръяс костас костъясыс зэв векниӧсь — юрсиысь вӧсньыдджыкӧсь.
Та вӧсна лым сылігӧн да зэригӧн став ваыс татшӧм почваас пырны оз удит.
Уна зэр ва да лым ва визувтас распылённӧй почва веркӧс кузя пӧкатлань.
Жар да тӧла поводдяӧ татшӧм почваыс ӧдйӧ косьмӧ.
Почваыслӧн вылыс слӧйыс пӧрӧ чорыд коркаӧ.
Тайӧ корка пырыс почвалӧн улыс слӧйысь ваыс кайӧ быттьӧ фитиль кузя да испаряйтчӧ атмосфераӧ.
Распылённӧй почваын быдмӧгъяслы ваыс эм сӧмын водз тулысын да зэр бӧрын первой лунъясӧ.
Ӧстальнӧй кадас ваыс оз тырмы.
Распылённӧй почваын питательнӧй совъясыс тожӧ оз тырмыны.
Зэра кадӧ питательнӧй совъясыс сӧвсем оз артмыны, сы вӧсна мый тайӧ кадас почваас воздухыс абу.
А кос поводдяӧ совъясыс эськӧ и артмӧны, но почваас сэки ваыс этша.
Сідзкӧ, распылённӧй почва — абу плодороднӧй, абу культурнӧй.
Сэні либӧ ваыс уна, но этша питательнӧй совъясыс, либӧ совъясыс уна, но этша ваыс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм учение создайтіс академик В. Р. Вильямс?
2. Кутшӧм почва шусьӧ плодороднӧйӧн?
3. Кутшӧм тӧдчанлун перегной имеитӧ почва плодородиелы?
4. Мыйла комӧка почва медся плодороднӧй?
5. Кутшӧм помкаяс вӧсна почвалӧн комӧкъясыс жугласьӧны?
6. Мыйла распылённӧй почва омӧля плодороднӧй?
Полевӧй травосеяние.
Мый йылысь висьталӧ му вӧдитӧмлӧн история.
Важысянь нин йӧз вӧдитӧны му.
Важӧн, кор муяс вылын урожайясыс заводитлісны чинны, сійӧ муяссӧ дугдылісны гӧрны, эновтлісны.
Найӧ тырлісны видзвывса уна вося турунъясӧн.
20–30 во мысти эновтӧм муяссӧ бара гӧрлісны да сэтчӧ бара кӧдзлісны ӧти вося быдмӧгъяс.
Помся 5–6 во найӧ сетлісны ыджыд урожайяс, сы вӧсна мый почваыс уна вося турунъяс бӧрын лолі комӧка.
Но сэсся комӧкъясыс вочасӧн жугласьлісны, и урожайясыс заводитлісны чинны.
Сэки тайӧ муяссӧ бара дугдылісны гӧрны, и найӧ бара тырлісны турунӧн.
Тадзи важӧн восстанавливайтсьыліс почвалӧн плодородиеыс.
Муяс вылӧ уна вося турунъяс кӧдзӧм.
Академик В. Р. Вильямс докажитіс, мый распылённӧй почвасӧ позьӧ пӧртны комӧка почваӧ оз 20–30 воӧн, а 2–3 воӧн.
Та вӧсна СССР-лӧн войвыв да средньӧй полосаясса муяс вылӧ колӧ кӧдзны тимофеевкалысь да гӧрд клеверлысь смесь, а лунвыв кос полосаын — медсясӧ житняклысь да люцерналысь смесь.
Ставныс найӧ — уна вося турунъяс (95-ӧд да 96-ӧд рис.).
Муяс вылӧ уна вося турунъяссӧ кӧдзӧмыс шусьӧ полевӧй травосеяниеӧн.
Ӧні сійӧс применяйтӧны миян рӧдиналӧн став колхозъясын да совхозъясын.
Тимофеевка да житник.
Тайӧ — уна вося злакӧвӧй турунъяс.
Вужъясыс налӧн оз пыдӧ пырны да ёнджыкасӧ паськалӧны почвалӧн гӧран слӧйын.
Найӧ вӧсниӧсь да ёна вожавлӧны.
abu
3 воӧн перегнойыс чукӧрмӧ уна.
Тӧвнас вужъясыс кулӧны. Выль вужъясыс быд во быдмӧны залӧн мупытшса юкӧнъяссянь, кодъяс тӧвйӧны лым улын.
Кулӧм вужъясыс вочасӧн пӧрӧны перегнойӧ.
Сійӧ йитлӧ почвалысь посни чиръяссӧ ичӧтик комӧкъясӧ.
Почваыс лоӧ комӧка, структурнӧй.
Гӧрд клевер да люцерна.
Академик В. Р. Вильямс докажитіс, мый злакӧвӧй турунъяслӧн кулӧм вужъясысь артмӧм перегнойыс комӧкъяссӧ оз топыда клеитлы.
Зэр ваын да лым ваын найӧ ӧдйӧ нёдздӧны.
Почваыс лоӧ распылённӧй, бесструктурнӧй.
Но тимофеевкакӧд либӧ житняккӧд сорӧн кӧ кӧдзны уна вося бобовӧй турун — гӧрд клевер либӧ люцерна, то почвалӧн комӧкъясыс лоӧны ёнджыкӧсь.
Зэр да лым ваын найӧ оз нин нёдздыны.
Бобовӧй турунъяслӧн вужъясыс кызӧсь. Найӧ пырӧны 3 метр пыднаӧ да пыдӧджык.
abu
abu
abu
abu
abu
Тӧвнас мукӧд вужъясыс кулӧны. Кулӧм вужъясыс вочасӧн пӧрӧны перегнойӧ.
Сідзкӧ, почва, кӧні помся 2–3 во быдтӧны уна вося злаклысь да уна вося бобовӧйлысь смесь, лоӧ комӧка; комӧкъясыс ёнӧсь.
Регыдъя кадӧн почваыс бӧр лоӧ плодороднӧй.
Татшӧм почваяс вывсьыс колхозъясын да совхозъясын чукӧртӧны няня, техническӧй да мукӧд быдмӧгъяслысь ыджыд урожайяс.
Бобовӧй турунъяс, сыысь кындзи, почвасӧ озырмӧдӧны азотнӧй совъясӧн.
Тайӧ турунъяслӧн вужъяс вылас быдмӧны ичӧтик клубеньяс.
Сэтчӧ чукӧрмӧны азотнӧй веществояс.
Тайӧ веществояссьыс почваас артмӧны уна азотнӧй питательнӧй совъяс.
Полевӧй травосеяниеыс не сӧмын бӧр вӧчӧ почвасӧ плодороднӧйӧн, но и озырмӧдӧ сійӧс азотнӧй совъясӧн.
Уна вося турунъяслӧн смесьыс сетӧ ёна питательнӧй турун да тайӧн бурмӧдӧ миян социалистическӧй животноводстволысь кормӧвӧй базасӧ.
Вопросъяс.
1. Мый важӧн вӧчлісны, медым почваыс бӧр лои плодороднӧй?
2. Мый сэтшӧм полевӧй травосеяниеыс?
3. Кутшӧмӧсь особенностьясыс тимофеевка да житняк вуж системалӧн?
Кутшӧм тӧдчанлун почва плодородиелы имеитӧ муяс вылӧ тайӧ турунъяссӧ кӧдзӧмыс?
4. Кутшӧмӧсь особенностьясыс гӧрд клевер да люцерна вуж системалӧн?
Кутшӧм тӧдчанлун почва плодородиелы имеитӧ муяс вылӧ тайӧ турунъяссӧ кӧдзӧмыс?
5. Мыйла колхозъяс да совхозъяс муяс вылӧ кӧдзӧны уна вося злаклысь да уна вося бобовӧй быдмӧглысь смесь?
Севооборот.
Полевӧй севооборот.
Колхозъяс пиысь ӧтиын став мусӧ юклӧма 7 ӧткодь участок вылӧ.
Найӧс нумеруйтӧма да шусьӧны муясӧн.
Колхозын ставыс 7 му: первой, мӧд, коймӧд да с. в.
Первой му вылас нинӧм абу кӧдзӧма.
Тулыснас да гожӧмнас сійӧс некымынпӧв обрабатывайтӧны да почваас сюйӧны куйӧд.
Тайӧ муыс шусьӧ коськӧмӧн.
Гожӧм помын сэтчӧ кӧдзӧны ӧзимӧй рудзӧг.
Мӧд му вылас гожӧмнас шептасьӧ ӧзимӧй рудзӧг.
Татчӧ сійӧс кӧдзисны колян во.
Рудзӧг пӧвстысь ми аддзам клеверлысь да тимофеевкалысь неыджыд быдмӧгъяс.
Тимофеевкасӧ татчӧ кӧдзисны рудзӧгыскӧд тшӧтш, а клеверсӧ — тулыснас водз, рудзӧг радъясыслы вомӧнногӧн.
Первой вонас тайӧ турунъясыс быдмӧны омӧля.
Коймӧд да нёльӧд муяс вылас вежӧдӧны клевер да тимофеевка.
Коймӧд му вылас тайӧ турунъясыслӧн смесьыс быдмӧ мӧд во, а нёльӧд му вылас — коймӧд во.
Быд гожӧм найӧс ытшкӧны турун вылӧ.
Ытшкӧм бӧрас найӧ бара быдмӧны.
Витӧд му вылас быдмӧ ярӧвӧй шобді, квайтӧд вылас — картупель, сизимӧд вылас — зӧр.
Став сизимнан мусӧ позьӧ изобразитны татшӧм схемаӧн:
1-ӧй му 2-ӧд му 3-ӧд му 4-ӧд му 5-ӧд му 6-ӧд му 7-ӧд му
Коськӧм Ӧзимӧй рудзӧг турун сорӧн Турунъяс Турунъяс Ярӧвӧй шобді Картупель Зӧр
Мӧд вонас быд му вылысь ми аддзам выль быдмӧг, ог сійӧс, коді сэні вӧлі колян во.
Сӧмын турунъяс кольӧны сійӧ жӧ муяс вылӧ помся кык во.
Быдмӧгъяссӧ быд му вылысь воысь-во чередуйтӧны.
Муяс вылысь быдмӧгъяссӧ определённӧй порядокын чередуйтӧмыс шусьӧ севооборотлӧн.
Колхозын, кодӧс ми босьтім пример вылӧ, полевӧй севооборотын семипольнӧй.
Татшӧм севооборот дырйиыс быд быдмӧг, например ярӧвӧй шобді, сійӧ жӧ му вылас бӧр воас 7 во мысти.
Разнӧй колхозъясын да совхозъясын лӧсьӧдӧны разнӧй полевӧй севооборотъяс.
Найӧс разрабатывайтӧны агрономъяс.
Севооборотсӧ бӧрйӧмыс зависитӧ государственнӧй планысь да местнӧй условиеясысь.
Кутшӧмсюрӧ колхозъясын да совхозъясын турунсӧ кӧдзӧны коськӧм вылӧ.
Турунсӧ ытшкӧм бӧрын тайӧ му вылас кӧдзӧны ӧзимӧйяс.
Мыйла быдмӧгъяссӧ муяс вылас чередуйтӧны.
«Нянь нянь вылӧ кӧдзны — ни вартны, ни тӧлӧдны», — шуӧ народнӧй пословица.
Тайӧ пословицаыс правильнӧй.
Сійӧ лои уна воясся наблюдениеясысь.
Ӧти и сійӧ жӧ му вылӧ кӧ кымынкӧ во кӧдзны шобді, сылӧн урожайясыс 2–3 во мысти кутасны чинны.
Тадзи лоӧ сы вӧсна, мый почвалӧн комӧкъясыс жугласьӧны да питательнӧй совъясыс сэні артмӧны зэв этша.
Тайӧ му вылас размножайтчӧны шобділы вреднӧй насекомӧйяс да ёг турунъяс.
Ичӧт урожайяс лоӧны и мукӧд муяс вылас, на вылӧ кӧ быд во кӧдзны ӧти и сійӧ жӧ быдмӧгъяс.
Быдмӧгъясӧс правильнӧя чередуйттӧг, севообороттӧг, ыджыд, урожайяс босьтны оз позь.
Кормӧвӧй севооборот.
Полевӧй севооборотын скӧтлы кӧрымыс артмӧ этша.
Медым социалистическӧй животноводство воысь-во быдмис да медым уджалысь йӧз имеитісны тырмымӧн, йӧв, яй да мукӧд прӧдуктаяс, быд колхозын да совхозын, полевӧй севооборотысь кындзи, организуйтӧны кормӧвӧй севооборот.
Кормӧвӧй севооборотын уна вося турунъяс улӧ босьтӧны оз кык му, а нёльӧс, витӧс, квайтӧс.
Первой вояснас турунсӧ ытшкӧны, а сэсся тайӧ муяссӧ используйтӧны пӧскӧтина пыдди.
Тайӧ севооборотас, турунысь кындзи, кӧдзӧны кормӧвӧй корнеплодъяс да силоснӧй быдмӧгъяс.
Силоснӧй быдмӧгъяс дінӧ относитчӧны подсолнечник, кукуруза, кормӧвӧй капуста да мукӧдъяс.
Найӧс идралӧны томӧн, вотӧдзыс да шоммӧдӧны силоснӧй башняясын.
Шоммӧдӧм кӧрымыс шусьӧ силосӧн.
Скӧтӧс сійӧн вердӧны медсясӧ тӧлын.
Кормӧвӧй севооборотын сідзжӧ быдтӧны овощнӧй, прядильнӧй да масличнӧй быдмӧгъяс, картупель, просо да чорыд ярӧвӧй шобді.
Вопросъяс.
1. Мый шусьӧ севооборотӧн?
2. Мыйла быдмӧгъяссӧ муяс вылас чередуйтӧны?
3. Кутшӧм быдмӧгъяс быдтӧны полевӧй севооборотын?
4. Мыйла полевӧй севооборотын быдтӧны уна вося турунъяс?
5. Кутшӧм быдмӧгъяс быдтӧны кормӧвӧй севооборотын?
6. Мыйла кормӧвӧй севооборотын быдтӧны уна вося турунъяс?
Почва обработайтӧм.
В. Р. Вильямс учение серти должен лоны почвалӧн основнӧй да кӧдзӧмводзвывса обработка.
Почвалӧн основнӧй обработка.
Почвалӧн тайӧ обработкаыс заводитчӧ урожай идралӧм бӧрын.
Сійӧ вӧчсьӧ тӧв улӧ «зябь вылӧ», та вӧсна шусьӧ зяблевӧйӧн.
Почвасӧ первой небзьӧдӧны 5 см пыднаӧдз.
Тайӧ небзьӧдӧмыд шусьӧ лущитӧмӧн.
Лущитігӧн артмӧм небыд слӧйыс медвойдӧр видзӧ косьмӧмысь почвалысь улысджык слӧйяссӧ.
Но почвасӧ лущитӧмыс имеитӧ тӧдчанлун и ёг турунъяскӧд тышын.
На пиысь кутшӧмсюрӧяслӧн кӧйдысъясыс воӧны водзджык культурнӧй быдмӧгъяслӧн серти, кодъяс пӧвстын найӧ быдмӧны (7-ӧд табл.).
Татшӧм ёг турунъясыслӧн кӧйдысъясыс му вылӧ киссьӧны культурнӧй быдмӧгъяссӧ идравтӧдз на, а торйӧн нин урожай идралігас.
Мукӧд ёг турунъяслӧн, например, кыссьысь пырейлӧн, культурнӧй быдмӧг идралӧм бӧрын почва вылыс слӧяс кольӧны корневищеяс (97-ӧд рис.).
Небзьӧдӧм почва вылас киссьӧм кӧйдысъясыс регыд сетасны петасъяс, а почваас кольӧм корневищеясыс артмӧдӧны побегъяс.
Кыдзи сӧмын мыччысясны ёг турунъяс, почвасӧ гӧрӧны тыр пыднаӧдз, мӧдногӧн кӧ 20 см пыдна.
Гӧрӧны предплужника плугӧн (98-ӧд рис.).
Предплужник крепитӧны плуглӧн водзладор юкӧнас.
Сійӧ вундӧ почвалысь вылыс слӧйсӧ 10 см пыднаӧдз да шыбитӧ сійӧс улӧ, бӧрӧзда пыдӧсас.
Плугыс вундӧ почвалысь улыс слӧйсӧ да вылісяньыс сійӧн вевттьӧ сійӧ слӧйсӧ, кодӧс шыбитіс предплужникыс.
Кыкнан слӧйыс вежсьӧны местаяснаныс (99-ӧд рис.).
Та вӧсна ёг турунъясыс вевттьысьӧны почвалӧн кыз слӧйӧн да кулӧны.
Предплужника плугӧн гӧригӧн почвалӧн вылыс слӧйыс, кодлӧн комӧкъясыс гожӧм чӧжнас жугласисны, веськалӧ улӧ, а улысса слӧйыс, кодлӧн комӧкъясыс ёнӧсь, кыптӧ вылӧ.
Татшӧм почваас ёна пырӧ арся зэр ва.
Сідзкӧ, почвалӧн основнӧй обработка дырйи бырӧдсьӧны ёг турунъяс, бурмӧ сылӧн структураыс да сэтчӧ чукӧрмӧ арся зэр ва.
Муяссӧ, кодъяс вылын помасис турунъяс быдтӧмыс, оз лущитны, а кӧдздӧдтӧдзыс сӧмын гӧрӧны.
Туруна муяссӧ тожӧ гӧрӧны предплужника плугӧн.
abu
Перегнойсьыс, коді чукӧрмис турунӧн кӧдзӧм му вылын, вочасӧн артмӧны питательнӧй совъяс.
Почвалӧн кӧдзӧмводзвывса обработка.
Почвалысь кӧдзӧмводзвывса обработкасӧ заводитӧны водз тулысын.
Почвасӧ первой шыльӧдӧны да сыкӧд тшӧтш небзьӧдӧны 3–4 см пыднаӧдз, медым сохранитны, либӧ, кыдзи шуӧны, «тупкыны» сэтчӧ влага.
Ярӧвӧйясӧс кӧдзӧм водзвылын почвасӧ небзьӧдӧны сы пыдна, мый пыднаӧ лоӧ кӧдзӧма кӧйдысъяссӧ.
Почваӧс тадзи небзьӧдӧмыс шусьӧ культивацияӧн.
Ӧзимӧйясӧс кӧдзӧм могысь коськӧмсӧ тулыснас да гожӧмнас обрабатывайтӧны некымынпӧв.
Первойсӧ обрабатывайтӧны 6–7 см пыдна, а водзӧ быд обработка вӧчӧны 3–4 см вылӧ пыдӧдзджык.
Татшӧм слӧя обработка дырйиыс выліас век веськалӧ почвалӧн выль слӧй.
Ёг турунъяслӧн кӧйдысъясыс, кодъяс эмӧсь тайӧ слӧяс, быдмӧны.
Мӧдысь обрабатывайтігас налӧн петасъясыс бырӧдсьӧны.
Слӧя обработкаӧн бырӧдсьӧны и ёг турунъяс, кодъяс размножайтчӧны вужъясӧн (осот, вьюнок да с. в.).
Коськӧм обрабатывайтігӧн 13–15 см пыднаӧ почваас ӧтчыд сюйӧны куйӧд.
Ӧзимӧйяссӧ кӧдзтӧдз лун 20–30 водзджык почвасӧ гӧрӧны тыр пыднаӧдз.
Вопросъяс.
1. Кор да кыдзи нуӧдсьӧ почвалӧн основнӧй обработка?
2. Мый сэтшӧм лущитӧмыс да кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс почва плодородиелы?
3. Кыдзи гӧрӧны предплужника плугӧн да кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс почва плодородиелы?
4. Кыдзи обрабатывайтӧны почвасӧ ярӧвӧй быдмӧгъяс улӧ?
5. Кыдзи обрабатывайтӧны коськӧм?
6. Кыдзи бырӧдӧны ёг турунъяс почвасӧ правильнӧя обрабатывайтӧмӧн?
Удобрениеяс применяйтӧм.
Мыйла почваӧ колӧ сюйны удобрениеяс.
Уна вося турунъяс кӧдзлӧм бӧрын почваыс муяс вылын лоӧ комӧка, плодороднӧй.
Татшӧм почваас быдмӧгъяслы тырмӧ и ва, и питательнӧй совъяс.
Но ӧти вося быдмӧгъясӧс водзӧ кӧдзигӧн почваын комӧкъясыс вочасӧн жугласьӧны.
Почваыс лоӧ распылённӧй, омӧльджыка плодороднӧй.
Татшӧм почваас питательнӧй совъясыс ыджыд урожай получитӧм вылӧ оз нин кутны тырмыны.
Медым урожайясыс эз чинны, а быд во содісны, почваас сюйӧны органическӧй да минеральнӧй удобрениеяс, кодъясын эмӧсь быдмӧгъяслы колана питательнӧй веществояс.
Органическӧй удобрениеяс.
Колхозъясын да совхозъясын органическӧй удобрениеясысь применяйтӧны куйӧд, торф, компост да птичӧй помёт.
Тайӧ удобрениеясыс шусьӧны местнӧйясӧн.
Куйӧд сюйӧны и ӧзимӧй быдмӧгъяс улӧ — коськӧм вылӧ — и ярӧвӧй быдмӧгъяс улӧ.
Ярӧвӧйяс улӧ сюйӧны сотчӧм куйӧд.
Татшӧм куйӧдас уна дась перегнойыс да бактерияясыс.
Гӧрӧм бӧрас перегнойсӧ бактерияяс ӧдйӧ пӧртӧны питательнӧй совъясӧ.
Торфсӧ идзас сорӧн первой применяйтӧны скӧтлы вольӧс пыдди, а сэсся петкӧдӧны му вылӧ да гӧригӧн сюйӧны му пытшкӧ.
Компост вӧчӧны разнӧйпӧлӧс растительнӧй да животнӧй отбросъясысь да ёгысь.
Сійӧс медся ёна применяйтӧны овощнӧй быдмӧгъяс улӧ.
Компост быд во сюйӧны дзик кӧдзӧм водзвылас либӧ садитӧм водзвылас, а сідзжӧ и быдмӧгъяс быдмигӧн.
Птичӧй помёт чукӧртӧны да видзӧны кос местаын, медым питательнӧй веществоясыс сэтысь эз мыськыссьыны.
Помёт применяйтӧны сідз жӧ, кыдзи и компост.
Минеральнӧй удобрениеяс.
Миян промышленность вӧчӧ видзму овмӧслы азотнӧй, фосфорнӧй да калийнӧй удобрениеяс.
Найӧс сюйӧны став быдмӧгъяс улӧ быд во.
Сійӧ удобрениеяссӧ, кодъяс ваын растворяйтчӧны ньӧжйӧ, сюйӧны почвалӧн основнӧй обработка дырйи, мӧдногӧн кӧ арын.
Ваын ӧдйӧ растворяйтчысь удобрениеяссӧ сюйӧны дзик кӧдзӧм либӧ садитӧм водзвылын, а сідзжӧ быдмӧгъяс быдмигӧн.
Минеральнӧй удобрениеяссӧ разӧдӧны машинаясӧн либӧ ки помысь.
Сӧветскӧй Союзын ӧзимӧй быдмӧгъяссӧ водз тулысын подкармливайтӧны сідзжӧ самолётъяссянь.
Тулыс да гожӧм чӧжнас быдмӧгъяссӧ подкармливайтӧны некымынысь.
Быдпӧрйӧ почваас сюйӧны сэтшӧм удобрениеяс, кодъяс ёнджыка колӧны быдмӧгъяслы.
Минеральнӧй удобрениеяс дінӧ относитчӧ и пач пӧим.
Сэні эм известь, калийнӧй да фосфорнӧй совъяс.
abu
abu
Органическӧй да минеральнӧй удобрениеяс ӧттшӧтш применяйтӧм.
Минеральнӧй удобрениеясын перегной да полезнӧй бактерияяс абуӧсь.
Та вӧсна ыджыд урожайяс получитӧм могысь академик В. Р. Вильямс рекомендуйтіс ӧттшӧтш применяйтны и органическӧй и минеральнӧй удобрениеяс.
Ыджыд урожай кузя мастеръяс сідзи и вӧчӧны.
Почваас найӧ сюйӧны и органическӧй и минеральнӧй удобрениеяс да воысь воӧ получайтӧны век ыджыдджык урожайяс.
Торъя нин полезнӧйӧсь гранулированнӧй удобрениеяс.
Найӧ посньыдик тусьяс кодьӧсь; вӧчӧны найӧс фосфорнӧй да калийнӧй совъясысь перегной сорӧн.
Вопросъяс.
1. Мыйла почваӧ колӧ сюйны удобрениеяс?
2. Кутшӧм органическӧй удобрениеяс сюйӧны почваӧ?
3. Кыдзи севооборотын применяйтӧны куйӧд?
4. Кутшӧм удобрениеяс сюйӧны почвалӧн основнӧй обработка дырйи?
5. Кутшӧм удобрениеяс почваас сюйӧны кӧдзӧм водзвылын да быдмӧгъяс быдмигӧн?
6. Мыйла рекомендуйтсьӧ органическӧй да минеральнӧй удобрениеяссӧ сюйны ӧттшӧтш?
Полезащитнӧй лесонасаждениеяс.
Мый сэтшӧм полезащитнӧй лесонасаждениеясыс.
Степнӧй да лесостепнӧй районъясын засухакӧд тышкасьӧм могысь муяс вылас садитӧны вӧр, 10-сянь 20 м-ӧдз пасьта полосаясӧн.
Найӧс садитӧны севооборотлӧн быд му граница кузя, а муясыс кӧ зэв ыджыдӧсь, то и му шӧрӧдыс.
Полезащитнӧй вӧр полосаяссӧ первой заложитіс русскӧй учёнӧй агроном В. В. Докучаев Воронежскӧй областьын, Таловскӧй районса Каменнӧй степса опытнӧй поле вылын.
Тайӧ вӧлі 1892-ӧд воын.
Ӧні найӧ ёна быдмисны (100-ӧд рис.).
Вӧр полосаясӧн потшӧм муяс вылын зернӧвӧй няньяслӧн урожайясыс ёна ыджыдджыкӧсь восьса местаясын серти.
Весиг кос воясӧ татшӧм муяс вылас урожайясыс омӧля чинӧны.
Вӧр полосаяс отсалӧны получитны ыджыд урожайяс поводдяысь зависиттӧг.
Вӧр полосаяс отсалӧны муяс кӧтасьӧмлы.
Вӧрын почваыс вевттьысьӧма вӧр вольӧсӧн.
Сійӧ артмӧма кулӧм коръясысь, веткаясысь, кырсь торъясысь да с. в.
Вӧр вольӧсыс бура кутӧ ва.
Вӧрын лымйыс сылӧ надзӧн.
Лым сылӧмыс тані заводитчӧ водзджык, а помасьӧ недель кыкӧн сёрӧнджык восьса местаясын серти.
Та вӧсна став лым ваыс удитӧ йиджны вӧр вольӧсас да сы улын куйлысь почваас.
Зэригӧн ваыслӧн сӧмын ичӧтик юкӧн кольӧ кронаяс вылас да бӧр испаряйтчӧ атмосфераӧ.
Ваыслӧн унджык юкӧныс крона пырыс виялӧ вӧр вольӧсас да почваас.
Лым ваыс да зэр ваыс вӧрын кутсьӧ зэв уна.
Гож сайясын сійӧ сохраняйтчӧ испаряйтчӧмысь.
Тайӧ ваыс вочасӧн вуджӧ орчча муяс вылас да кӧтӧдӧ почвалысь гӧран слӧйсӧ.
Вӧр полосаясӧн дорйӧм муяс вылын лымйыс кутсьӧ 1½–2 пӧв унджык восьса местаясын серти.
Бурджыка сэні кутсьӧ и зэр ва.
Сідзкӧ, вӧр полосаясӧн дорйӧм муяс кӧтасьӧны бурджыка восьса местаясса муяс серти.
Вӧр полосаяс видзӧны почвалысь веркӧссӧ ваӧн мыськӧмысь.
Зэрӧ кӧ омӧлика, надзӧник, то восьса местаын зэр ваыс удитӧ йиджны почваас.
Но лоӧ кӧ ливень, ваыслӧн юкӧныс почва веркӧсӧд визувтас увтас местаясӧ.
Стӧч тадзи жӧ визувтӧ и лым ва.
Сійӧ векджык визувтӧ ӧдйӧ, мыськӧ почвасӧ да вылысса плодороднӧй слӧйсӧ сылысь нуӧ увтасінъясӧ да юясӧ.
Ваыс почвасӧ кырӧдӧ.
Кырӧминъясыс воысь-во ыдждӧны да пӧрӧны оврагъясӧ.
Муяссӧ кӧ дорйӧма вӧр полосаясӧн, сэк почвасӧ ваыс оз кырӧд да сылысь вылыс слӧйяссӧ оз ну.
Муяс вылысь ваыслы визувтнысӧ оз лэдзны орччӧн сулалысь полезащитнӧй полосаяс.
Вӧр полосаяс видзӧны почвалысь веркӧссӧ косьмӧмысь да тӧлӧдӧмысь.
Тулысын да гожӧмын оз шоча пӧльтны тӧвъяс.
Восьса местаясын найӧ пӧльтӧны ёнджыка.
Миян степнӧй районъясын овлӧны пӧсь да кос тӧвъяс.
Найӧс шуӧны суховейясӧн.
Найӧ татчӧ локтӧны асыв-лунвывсянь — Средньӧй Азияса жар пустыняяссянь.
Кор пӧльтӧны суховейяс, почваыс зэв ӧдйӧ косьмӧ.
Быдмӧгъясыс ва тырмытӧмла нярмӧны.
Суховейыс кӧ нюжалас дыр, найӧ кулӧны.
Таысь кындзи, муяс вылысь суховей нуӧ почвалысь вылын куйлысь частицаяссӧ.
Татшӧм кадас воздухыс тырӧма сук чернозёмнӧй бусӧн.
Суховейыс пӧрӧ «сьӧд буряӧ».
Почва вылыс слӧйяскӧд ӧттшӧтш тайӧ буряясыс муяс вывсьыс нуӧны и быдмӧгъяссӧ, торйӧн нин тулысын, кор найӧ слабиникӧсь на.
Муяс вылын кӧ эмӧсь вӧр полосаяс, тӧлыс кучкӧ пуяслӧн сук кронаясӧ да кустарникъяслӧн заросльясӧ.
Ӧдыс сылӧн чинӧ, выныс слабмӧ.
Тадзи вӧр полосаясыс муяс вылысь почвасӧ видзӧны косьмӧмысь да тӧлӧдӧмысь.
Вӧр полосаяслы древеснӧй пӧрӧдаяс бӧрйӧм.
Полезащитнӧй вӧр полосаясын быдтӧны пуяс да кустарникъяс.
Быд районлы бӧрйӧны сэтшӧм пӧрӧдаяс, кодъяс бурджыка быдмасны тайӧ условиеясас.
Сідз, лунвыв степнӧй районъясын главнӧй пӧрӧданас босьтӧны дуб.
Тайӧ югыд радейтысь пу, олӧ зэв дыр.
Дубъясыс вылӧ кыпӧдчӧны вӧр полоса весьтын.
Дубъяскӧд ӧттшӧтш быдтӧны и ляпкыд пуяс, кодъяс вермӧны быдмыны гож сайын, — вяз, клён, нин пу.
Кустарникъяс пиысь быдтӧны виж акация, лежнӧг, орешник да мукӧдъясӧс.
Быд полосаӧ 10–15% садитӧны плодово-ягоднӧй быдмӧгъяс: яблоня, груша, абрикос, вишня, золотистӧй сэтӧр.
Пуяссӧ да кустарникъяссӧ полосаяс вылас либӧ кӧдзӧны кӧйдысъясӧн, либӧ садитӧны саженецъясӧн, кодъясӧс быдтӧны вӧр питомникъясын.
Кӧдзӧны да садитӧны сука — позъясӧн, медым том петасъяссӧ да саженецъяссӧ эз пӧдтыны ёг турунъяс.
Кытчӧдз сеянецъясыс да том пуясыс оз ёнмыны да вуджӧрсӧ сетӧны омӧля, найӧс вермасны пӧдтыны ёг турунъяс.
Ёг турунъяскӧд тышкасьӧм могысь пуяс да кустарникъяс радъяс костӧ первой нёль вонас кӧдзӧны мувывса быдмӧгъяс: ӧзимӧй рудзӧг, подсолнечник, кукуруза, корнеплодъяс.
Вӧр полосаясӧ овмӧдчӧны лэбачьяс.
Найӧ бырӧдӧны вреднӧй насекомӧйясӧс и вӧрсьыс, и муяс вывсьыс.
Вопросъяс.
1. Мый сэтшӧм полезащитнӧй лесонасаждениеясыс?
2. Кыдзи вӧр полосаяс отсалӧны муяс кӧтасьӧмлы?
3. Кыдзи вӧр полосаяс дорйӧны муясвывса почвалысь веркӧссӧ мыськӧмысь?
4. Кыдзи вӧр полосаяс дорйӧны муясвывса почвалысь веркӧссӧ косьмӧмысь да тӧлӧдӧмысь?
5. Кутшӧм пуяс да кустарникъяс бӧрйӧны полезащитнӧй вӧр полосаяслы?
6. Кыдзи садитӧны муяс вылӧ вӧр полосаяссӧ?
7. Мыйла первой воясас вӧр полосаясас быдмысь пуяс костас кӧдзӧны мувывса быдмӧгъяс?
Природаӧс преобразуйтӧм кузя Великӧй Сталинскӧй план.
1948-ӧд вося октябрь 20-ӧд лунӧ СССР-са Министръяслӧн Сӧвет да ВКП(б) Центральнӧй Комитет примитісны засуха вылӧ да суховейяс вылӧ всенароднӧй наступлениелысь Великӧй Сталинскӧй план, СССР Европейскӧй юкӧнса степнӧй да лесостепнӧй районъясын природасӧ кореннӧя преобразуйтӧмлысь план.
Тайӧ планыс шымыртӧ 120 миллион гектар кӧдза площадь.
abu
Природаӧс преобразуйтӧм кузя Великӧй Сталинскӧй план являйтчӧ сӧветскӧй народлӧн гордостьӧн.
Сійӧс разработайтӧма видзму овмӧслӧн травопольнӧй система йылысь учение основа вылын, кодӧс создайтӧма миян выдающӧйся учёнӧйяс — В. В. Докучаев, П. А. Костычев да В. Р. Вильямс — трудъясӧн.
Капиталистическӧй странаясса учёнӧйяс эз вермыны разработайтны татшӧм учениесӧ.
Зарубежнӧй наука служитӧ оз уджалысь йӧзлы, а капиталистъяслы да помещикъяслы.
Уна сё, тысяча километр кузя паськыд вӧр полосаяс садитсьӧны Урал, Волга, Дон, Севернӧй Донец юяс водоразделъясӧ да тайӧ юяс берег пӧлӧн.
Вӧрсӧ сідзжӧ садитӧны балкаясӧ, оврагъясӧ да лыаяс вылӧ.
1950 воын Сталин ёрт предложение серти заводитчис степьяслысь да пустыняяслысь природасӧ орошайтӧмӧн преобразуйтӧм.
Та могысь Волга вылын, Днепр вылын да Аму-Дарья вылын сооружайтчӧны зэв ыджыд плотинаяс да гидроэлектростанцияяс.
Украина лунвылын, войвыв Крымын да Туркменияын стрӧитсьӧны уна сё километр кузьта паськыд каналъяс.
Тайӧ каналъясас кутас визувтны волжскӧй, днепровскӧй да амударьинскӧй ва.
Сійӧ ороситас 25 миллион гектар Заволжьеса муяс, Украинаса, Крымса степьяс да Кара-Кумы пустыня.
Водзӧ нуӧдсьӧ Волго-Донскӧй канал стрӧитӧм, Ростовскӧй да Сталинградскӧй областьясын оросительнӧй каналъяс сооружайтӧм.
Социалистическӧй видзму овмӧслӧн уна миллион труженик ыджыд воодушевлениеӧн пӧртӧны олӧмӧ Великӧй Сталинскӧй план.
Найӧ отсалӧны сооружайтны плотинаяс, гидроэлектростанцияяс, каналъяс.
Организуйтӧны вӧр питомникъяс.
Садитӧны колхозъяс да совхозъяс муяс вылӧ вӧр полосаяс.
Стрӧитӧны прудъяс да водоёмъяс.
Пыртӧны травопольнӧй севооборотъяс.
Почвасӧ правильнӧя обрабатывайтӧны да удобряйтӧны.
Кӧдзӧны отборнӧй, ыджыд урожай сетысь кӧйдысъяс.
Быдмӧгъяссӧ ёна дӧзьӧритӧны.
Дугдывтӧг, воысь-во, содтӧны урожайяс.
Ни ӧти капиталистическӧй страна оз вермы олӧмӧ пӧртны природа преобразуйтӧм кузя татшӧм ыджыд план, кутшӧм ӧні олӧмӧ пӧртсьӧ СССР-ын.
Коляс кымынкӧ во.
Пустынясӧ да степьяссӧ кутасны вомӧнавны каналъяс.
Социалистическӧй муяс вевттьысясны вӧр полосаяслӧн сук сетьӧн.
Юяс да каналъяс берег пӧлӧн, водоразделъясын кутасны шувгыны сук вӧръяс.
Найӧ потшасны туйсӧ пӧсь тӧвъяслы да видзасны быдмӧгъяслы почвасьыс васӧ.
Климатыс степьяслӧн да пустыняяслӧн вежсяс.
Сійӧ лоӧ васӧдджык.
Засуха да неурожайяс лоӧ бырӧдӧма нэм кежлӧ.
Вӧръясӧн дорйӧм да каналъясӧд локтан ваӧн орошайтан муяс вылын кутасны воны ыджыд урожай вайысь культурнӧй быдмӧгъяс — шобді, хлопчатник, виноград да мукӧдъяс.
Странаын лоӧ вывті уна ставпӧлӧс прӧдуктаыс, кодъясӧс вермӧ сетны видзму овмӧс.
Засуха йылысь да неурожайяс йылысь кутасны сӧмын казьтывны.
Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын сӧветскӧй йӧз, кодъяс вооружитчӧмаӧсь передӧвӧй наукаӧн да техникаӧн, преобразуйтӧны природасӧ да заставляйтӧны сійӧс служитны коммунизмлы.
ХІІ.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН ОСНОВНӦЙ ГРУППАЯС.
Ӧнӧдз ми изучайтім быдмӧгъяс, кодъяслӧн эм вуж, за да коръяс, кодъяс асланыс олӧмын определённӧй кадӧ цветитӧны, а сэсся артмӧдӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Ми изучайтім веж цветковӧй быдмӧгъяс.
Но миянӧс гӧгӧртысь природаын эмӧсь уна мукӧдпӧлӧс быдмӧгъяс.
Водзӧ ми тӧдмасям быдмӧгъяслӧн основнӧй группаясӧн.
БАКТЕРИЯЯС.
Бактерияяс — зэв посни ловъя существояс, кодъяс пырӧны быдмӧгъяс мирӧ.
Природаын найӧ эмӧсь быдлаын: почваын, ваын, воздухын.
Сы вӧсна мый бактерияяс зэв посниӧсь, ми найӧс ог аддзӧй вооружитчытӧм синмӧн.
Но быд воськолын ми казялам вежсьӧмъяс, кодъясӧс найӧ вӧчӧны миян гӧгӧрын.
Яй тшыкӧм, йӧв шоммӧм, капуста шоммӧм, кӧрымъяс силосуйтӧм, быдмӧгъяс да животнӧйяс шойяслӧн сісьмӧм — ставсӧ тайӧс вӧчӧны разнӧйсикас бактерияяс.
Висьмӧдысь бактерияяс висьмӧдӧны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Бактерияяслӧн строение да олӧм.
Бактерияяслӧн форма да строение.
Бактерияясӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр.
Асланыс форма сертиыс найӧ зэв разнӧйсикасӧсь.
Ӧтияс гӧгрӧсӧсь, мӧдъяс — палочка кодьӧсь, коймӧдъяс — чукыль-мукыль кодьӧсь.
Кутшӧмсюрӧяслӧн на пиысь эмӧсь жгутикъяс, кодъяс отсӧгӧн найӧ вермӧны передвигайтчыны васӧд средаын (101-ӧд рис.).
Став организмъяс пиысь бактерияяслӧн строениеыс медся прӧстӧй.
Бактерияяслӧн микроскопически ичӧт телӧыс состоитӧ оболочкаысь да протоплазмаысь.
Эм-ӧ бактерияяслӧн ядро, тӧдмавны пока эз на удайтчы.
Бактерияяслӧн питайтчӧм.
Бактерияяслӧн хлорофилл абу, сы вӧсна найӧ питайтчӧны дась органическӧй веществоӧн.
Найӧ сійӧс кыскӧны ваыскӧд тшӧтш асланыс телӧлӧн став поверхностьнас.
Бактерияяс пиысь ӧтияс, кыдзи, например, сісьмӧдысь бактерияяс, органическӧй веществояссӧ босьтӧны организмъяслӧн сісьман колясъясысь.
Мукӧдъясыс, кыдзи, например, висьмӧдысь бактерияяс, питайтчӧны ловъя организмъяс веществоясӧн.
Татшӧм бактерияясыс шусьӧны паразитъясӧн.
Спораяс артмӧм.
Бактерияяс олӧны васӧд средаын.
Но кор на гӧгӧрын лоӧ кос, найӧ аслысногӧн вежсьӧны.
Протоплазмаыс топалӧ да вевттьысьӧ топыд оболочкаӧн, коді артмӧ клетка оболочка улас.
Бактерия дугдӧ передвигайтчыны да питайтчыны.
Бактерия пӧрӧ спораӧ.
Спораяс зэв устойчивӧйӧсь.
Найӧ выдерживайтӧны и косьтӧм, и жар, и кӧдзыд.
Найӧ оз кувны весиг пуан ваын.
Сідз, покоящӧйся спораяс видын бактерияяс переживайтӧны ас гӧгӧрсьыныс неблагоприятнӧй условиеяссӧ.
Кор лоасны бур условиеяс, спораяс пӧрӧны бактерияясӧ.
Найӧ заводитӧны передвигайтчыны да питайтчыны.
Бактерияяслӧн размножайтчӧм.
Ми тӧдам, мый шоныдінӧ кӧ кольны йӧв, то сійӧ регыд шоммас.
Шоммӧм йӧлас зэв уна бактерия.
Юавсьӧ: кыдзи нӧ йӧлас лоины бактерияясыс?
Бактерияяс эмӧсь быдлаын.
Уна разнӧйпӧлӧс бактерияяс эмӧсь и миян гӧгӧрса воздухын.
На пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс шоммӧдӧны йӧв.
Тайӧ бактерияясыс йӧлас веськалӧны ещӧ лысьтігас на.
И кор йӧвсӧ кольӧны шоныдінӧ, сэні находитчысь бактерияясыс размножайтчӧны.
Бактерияяс размножайтчӧны юксьӧмӧн.
Юксьӧм вӧсна ӧти бактерияысь лоӧ кык ичӧтджык бактерия.
Бактерияяс зэв ӧдйӧ быдмӧны да 20–30 минута мысти асьныс заводитӧны юксьыны.
Тадзи бактерияяслӧн лыдыс йӧлас век содӧ и содӧ.
Тайӧ бактерияясыс и шоммӧдӧны йӧвсӧ.
Бактерияяс размножайтчӧм вылӧ колӧ ва, питательнӧй веществояс, а сідзжӧ шоныд.
Кӧдзыдінын найӧ оз размножайтчыны, та вӧсна йӧвсӧ видзӧны кӧбрегын.
Вопросъяс.
1. Мый сэтшӧм бактерияясыс да кӧні найӧ эмӧсь?
2. Кутшӧм ыдждаыс да формаыс бактерияяслӧн?
Объяснитӧй 101-ӧд рисунок серти.
3. Кутшӧм строениеыс бактериялӧн?
4. Кыдзи питайтчӧны разнӧй бактерияяс?
5. Кутшӧм условиеясын бактерия пӧрӧ спораӧ?
6. Кутшӧм условиеясын спора пӧрӧ бактерияӧ?
7. Кыдзи размножайтчӧны бактерияяс?
Природаын, овмӧсын да морт олӧмын бактерияяслӧн тӧдчанлун.
Природаын бактерияяслӧн тӧдчанлун.
Разнӧйсикас бактерияясысь торъя ыджыд тӧдчанлун природаын имеитӧны почвеннӧй бактерияяс, а на пиысь — сісьмӧдысь бактерияяс.
Эз кӧ вӧв сісьмӧмыс, почваыс эськӧ вевттьысис быдмӧгъяс да животнӧйяс шойясӧн.
Но почвеннӧй бактерияяс вӧчӧны ассьыныс уджсӧ.
На пиысь ӧтияс быдмӧгъяслысь да животнӧйяслысь шойяссӧ пӧртӧны перегнойӧ, а мукӧдъяс перегнойсӧ пӧртӧны минеральнӧй совъясӧ.
Тайӧ превращениеяс вӧснаыс артмӧны газъяс, кодъяс веськалӧны атмосфераӧ, да минеральнӧй совъяс, кодъяс кольӧны почваӧ.
Углекислӧй газсӧ да минеральнӧй совъяссӧ потребляйтӧны веж быдмӧгъяс; найӧ мунӧны быдмӧгъяслысь телӧсӧ стрӧитӧм вылӧ.
А быдмӧгъяс — животнӧйяслӧн кӧрым.
И вот сійӧ веществоясыс, кодъяс коркӧ вӧвліны быдмӧгъяс да животнӧйяс шойясын, ӧні лоӧны ловъя быдмӧгъяс да животнӧйяс телӧясын.
Тайӧ веществояс тшӧт весьтӧ и стрӧитсьӧ налӧн телӧыс.
Сідз, почвеннӧй бактерияяс вӧсна кулӧм организмъяслӧн веществоясыс используйтсьӧны ловъя организмъясӧн телӧсӧ стрӧитӧм вылӧ.
Висьталӧмсьыс кокни гӧгӧрвоны, мый почвеннӧй бактерияяс, кодъяс артмӧдӧны перегной, а сыысь минеральнӧй совъяс, имеитӧны ыджыд тӧдчанлун почвалысь плодородиесӧ кыпӧдӧм вылӧ.
Сӧмын колӧ сетны налы колана материал.
Кыдзи ми тӧдам нин, муяс вылӧ та могысь кӧдзӧны смесь уна вося злакӧвӧй да бобовӧй турунъяслысь, кодъяс почваас кольӧны зэв уна вуж.
Та могысь жӧ почваас сюйӧны куйӧд да мукӧд органическӧй удобрениеяс.
Овмӧсын бактерияяссянь пӧльза да вред.
Бактерияяс, кодъяс сэтшӧм ёна паськалӧмаӧсь природаын, имеитӧны и овмӧсын ыджыд тӧдчанлун.
Кутшӧмсюрӧ бактерияяс используйтсьӧны разнӧйсикас прӧдуктаяс дасьтігӧн.
Сідз, пуктасъяс шоммӧдӧм, кӧрымъяс силосуйтӧм, шомйӧв, нӧк, сыр вӧчӧм, уксус да мукӧд прӧдуктъяс вӧчӧм мунӧ сійӧ либӧ мӧд бактерияяс участвуйтігӧн.
Но такӧд тшӧтш кутшӧмсюрӧ бактерияяс вӧчӧны овмӧслы вред.
Найӧ тшыкӧдӧны уна сёян прӧдуктаяс.
Тшыкӧмысь видзӧм могысь прӧдуктаяссӧ косьтӧны, кынтӧны, коптитӧны, солалӧны да с. в.
Тайӧ вӧчӧны сы могысь, медым тайӧ прӧдуктаясас веськалысь бактерияяслы размножайтчынысӧ лоины омӧль условиеяс.
Висьмӧдысь бактерияяскӧд тыш.
Абуӧсь мукӧд сэтшӧм существояс, кодъяс эськӧ мортлы вӧчисны сы мында вред, мыйта вӧчӧны висьмӧдысь бактерияяс.
Морт организмӧ веськалӧм бӧрын найӧ висьмӧдӧны мортӧс разнӧйсикас висьӧмъясӧн — туберкулёзӧн, тифӧн, дифтеритӧн да мукӧдъясӧн.
Кольӧм нэмъясын заразнӧй висьӧмъяслӧн, торъя нин холералӧн да чумалӧн, эпидемияяс нулісны уна морт олӧм.
Найӧ тыртӧммӧдлісны сиктъяс да каръяс.
Тайӧ эпидемияяс лоӧмлысь помкаяссӧ эз тӧдлыны да найӧс объясняйтлісны «ен наказаниеӧн».
Ӧні йӧз тӧдӧны нин, кутшӧм ногӧн морт организмӧ веськалӧны разнӧйсикас висьмӧдысь бактерияяс да кыдзи наысь видзчысьны.
Миян быд велӧдчысь тӧдӧ личнӧй гигиеналысь правилӧяс.
Ӧні выработайтӧма дезинфекциялысь, мӧдногӧн кӧ висьмӧдысь бактерияясӧс разнӧйсикас ядъясӧн бырӧдӧмлысь, совершеннӧй способъяс.
Дезинфекция медводз вӧчӧны олан керкаясын, кӧні эмӧсь висьысьяс.
Вӧчӧны предохранительнӧй прививкаяс, — и мортыс оз висьмы сійӧ либӧ мӧд висьӧмӧн.
Вӧчӧны лекарствояс, кодъяс ӧдйӧ лечитӧны ӧпаснӧй заразнӧй висьӧмъясысь.
Передӧвӧй сӧветскӧй наука шедӧдіс ыджыд успехъяс уджалысь йӧзлысь здоровьесӧ видзӧм кузя.
Весиг Великӧй Отечественнӧй войналӧн сьӧкыд воясӧ заразнӧй висьӧмъяс миян эз паськавны.
Сӧветскӧй врачебнӧй наука нуӧдӧ мудзлытӧм тыш миян тыдавтӧм врагкӧд — висьмӧдысь бактерияяскӧд.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлун бактерияяс имеитӧны природаын?
2. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧны бактерияяс почвалысь плодородиесӧ кыпӧдӧм вылӧ?
3. Кыдзи бактерияяс используйтсьӧны овмӧсын?
4. Кыдзи видзӧны тшыкӧмысь сёян прӧдуктаяс?
5. Кыдзи нуӧдсьӧ тыш висьмӧдысь бактерияяскӧд?
ВОДОРОСЛЬЯС.
Водоросльяс — ваын олысьяс.
Найӧ олӧны преснӧй ваясын — прудъясын, юясын, тыясын, и торйӧн нин — мореясын да океанъясын.
На пиысь сӧмын кутшӧмсюрӧяс овмӧдчисны суша вылӧ, но и тані олӧны васӧд местаясын.
Водоросльяс зэв унасикасӧсь.
На пӧвстысь мукӧдыс зэв ичӧтӧсь, мукӧдыс зэв гырысьӧсь, кодъяслӧн кузьтаыс овлӧ уна дас метр.
Татшӧм водоросльясыс быдмӧны мореяс да океанъяс берегъяс дорын.
Веж водоросльяс.
Хламидомонада.
Сулалан ваа прудъясын да ляпкыд водоёмъясын тшӧкыда паныдасьлӧ микроскопически ичӧт веж водоросль хламидомонада (102-ӧд рис.).
Мукӧд водоросльяскӧд тшӧтш мукӧд дырйи тані сійӧ размножайтчӧ сы мында, мый ваыс лоӧ веж.
Татшӧм ва йылысь шуӧны, мый сійӧ «цветитӧ».
Хламидомонадалӧн телӧыс состоитӧ ӧти клеткаысь.
Сійӧ вевттьысьӧма оболочкаӧн да содержитӧ ядроа рӧмтӧм протоплазма.
Хламидомонадалӧн клетка водзладорпомас эм кык ӧткузьта жгутик, кодъяс отсӧгӧн сійӧ передвигайтчӧ ваын.
Хламидомонадалӧн эм хлорофилл, кодысь и зависитӧ сылӧн рӧмыс.
Хламидомонада босьтӧ ас гӧгӧрса средасьыс ва да углекислӧй газ да югыд вылын наысь артмӧдӧ органическӧй вещество — крахмал.
Интереснӧ, мый такӧд тшӧтш ас гӧгӧрса средасьыс хламидомонада босьтӧ и дась органическӧй вещество.
Сідзкӧ, тайӧ водоросльыслӧн питаниеыс смешаннӧй.
Размножайтчӧм водзвылас хламидомонада сувтӧ да воштӧ жгутикъяссӧ.
Протоплазмаыс да ядроыс сылӧн юксьӧны шӧри.
Ӧти клеткаысь лоӧ кык.
Водзӧ найӧ бара юксьӧны кыкпельӧ.
Сідзи материнскӧй оболочка улын артмӧны нёль ичӧтик клетка — спораяс (видзӧд 102-ӧд рис.).
Тайӧ став спораясыс регыд вевттьысьӧны асланыс оболочкаӧн, артмӧны жгутикъяс.
Косяссьӧм материнскӧй оболочкасьыс петӧм бӧрын найӧ заводитӧны передвигайтчыны.
Подвижнӧй спораяс ӧдйӧ быдмӧны да пӧрӧны верстьӧ хламидомонадаясӧ, кодъяс сэсся сідзжӧ юксьӧны.
Спирогира.
Ёна паськалӧма миян прудъясын веж водоросль спирогира.
Мукӧд нитевиднӧй водоросльяскӧд тшӧтш сійӧ артмӧдӧ веж нюйт.
Спирогиралӧн нитьясыс кузьӧсь, вожтӧмӧсь, вӧсниӧсь да состоитӧны уна гырысь кузь клеткаясысь.
Тайӧ — уна клеткаа водоросль.
Спирогиралӧн быд клетка имеитӧ оболочка, протоплазма да ядро (103-ӧд рис.).
Протоплазмаас эм читкыля югыдвеж лентаяс, кӧні содержитчӧ хлорофилл.
Та вӧсна углекислӧй газысь да ваысь югыд вылын спирогира артмӧдӧ органическӧй вещество — крахмал.
Мича гожся лунӧ водоём дінын позьӧ наблюдайтны, кыдзи выделяйтчысь кислородыс чукӧрмӧ спирогира нитьяс костӧ да лэптӧ найӧс ва веркӧсӧ.
Спирогиралӧн став клеткаясыс вермӧны юксьыны вомӧнног.
Юксьӧм клеткаясыс сэсся быдмӧны кузьтаног.
Та вӧсна нюжалӧ нитьыс ставнас.
Спирогира размножайтчӧ зэв аслысногӧн.
Орччӧн куйлысь кык нитьыс первойсӧ вевттьысьӧны общӧй слизьӧн.
Сэсся противоположнӧй клеткаяссяньыс ӧта-мӧдыслы паныд быдмӧны отростокъяс (104-ӧд рис.).
Кор налӧн помъясыс срӧститчасны, на костысь перегородкаыс растворяйтчӧ.
Артмӧм канал кузяыс содержимӧйыс ӧти клеткасьыс визувтас мӧдас.
Та бӧрын ӧти клеткасьыс протоплазмаыс ӧтлаасьӧ мӧд клеткаса протоплазмаыскӧд, ӧти клеткасьыс ядроыс — мӧд клеткаса ядроыскӧд.
Кык клетка ӧтлаасьӧм вӧсна артмӧ ӧти — сідз шусяна зигота.
Быд зиготаысь сэсся быдмӧ спирогиралӧн выль нить.
Вопросъяс.
1. Кӧні олӧ хламидомонада?
2. Кутшӧм сылӧн строениеыс?
Объяснитӧй 102-ӧд рисунок серти.
3. Кыдзи питайтчӧ хламидомонада?
4. Кыдзи размножайтчӧ хламидомонада?
Объяснитӧй 102-ӧд рисунок серти.
5. Кӧні паськалӧма спирогира?
6. Кутшӧм сылӧн строениеыс?
Объяснитӧй 103-ӧд рисунок серти.
7. Кыдзи питайтчӧ спирогира?
8. Кыдзи сійӧ быдмӧ?
9. Кыдзи размножайтчӧ спирогира?
Объяснитӧй 104-ӧд рисунок серти
Руд водоросльяс.
Руд водоросльяс олӧны пӧшти сӧмын мореясын.
На пиысь миян войвыв мореясын ёна паськалӧма ламинария (105-ӧд рис.).
Сійӧ быдмӧ берегъяс пӧлӧн да мукӧд водоросльяскӧд ӧтлаын артмӧдӧ ваувса «вӧръяс».
Ламинария — уна клеткаа ыджыд водоросль; кузьтаыс сылӧн некымын метр.
Ламинариялӧн телӧыс расчленитчӧма.
Сылӧн эмӧсь вуж сяма выростъяс, кодъяс шусьӧны ризоидъясӧн.
Наӧн сійӧ ёна кутчысьӧ море пыдӧсӧ.
Ламинариялӧн эм за кодь да кор кодьяс.
Но тайӧ абу настоящӧй за да коръяс, сы вӧсна мый налӧн строениеыс дзик абу сэтшӧм, кутшӧм залӧн да коръяслӧн.
Ламинария клеткаясын эм хлорофилл.
Но сыкӧд тшӧтш эмӧсь и руд веществояс.
Та вӧсна сылӧн рӧмыс абу веж, а руд.
Татшӧм рӧм вӧснаыс тайӧ водоросльясыс и получитісны рудъяслысь ним.
Хлорофилл вӧсна ламинария клеткаясын углекислӧй газысь да ваысь артмӧ органическӧй вещество — сакар.
Дерт, тайӧ процессыс вермас мунны сӧмын югыд вылын.
Та вӧсна ламинария вермас овны сӧмын сэтшӧм пыднаын, кытчӧ пырӧ тырмымӧн шонді югӧр.
Листовиднӧй органъяс вылын, особӧй клеткаясын, ламинариялӧн артмӧны жгутика подвижнӧй спораяс.
Найӧ артмӧны сэтшӧм уна, мый артмӧм спораяссьыс ламинария заросльясын ваыс лоӧ гудыр.
Подвижнӧй спораяснас и размножайтчӧ ламинария.
Ламинария — уна вося быдмӧг, но листовиднӧй органъясыс сылӧн быд во вежсьӧны.
Природаын да овмӧсын водоросльяслӧн тӧдчанлун.
Быд водоросльлӧн эм хлорофилл и быд водоросль углекислӧй газысь да ваысь артмӧдӧ органическӧй вещество.
Та вӧсна водоросльяс имеитӧны водоёмъясын олӧмлы сэтшӧм жӧ тӧдчанлун, кутшӧмӧс имеитӧны веж быдмӧгъяс суша вылын олӧмлы.
Водоросльяс — водоёмъясын органическӧй вещество артмӧдысьяс.
Животнӧйяс, кодъяс олӧны тайӧ водоёмъясас, олӧны сійӧ органическӧй веществояс тшӧт весьтӧ, кодъясӧс вырабатывайтӧны водоросльяс.
Водоросльяслӧн тӧдчанлуныс торъя нин ыджыд мореясын, кӧні найӧ являйтчӧны быдмӧгъяслӧн господствуйтысь группаӧн.
Морскӧй водоросльяс имеитӧны тӧдчанлун и народнӧй овмӧсын.
Приморскӧй районъясын найӧс чукӧртӧны буряяс бӧрын берегъяс вылысь, отлив дырйи ытшкӧны да используйтӧны скӧтлы кӧрым пыдди, а сідзжӧ удобрение пыдди.
Наысь добывайтӧны разнӧй продуктъяс — спирт, уксуснӧй кислота да с. в.
Торъя ыджыд тӧдчанлун имеитӧ ламинария пӧимысь да мукӧд руд водоросльяс пӧимысь иод добывайтӧм.
Миян ӧні создайтӧма асланым иоднӧй промышленность.
Вопросъяс.
1. Кӧні паськалӧма ламинария?
2. Кутшӧм сылӧн строениеыс?
Объяснитӧй 105-ӧд рисунок серти.
3. Кыдзи питайтчӧ ламинария?
4. Кыдзи размножайтчӧ ламинария?
5. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧны природаын водоросльяс?
6. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧны морскӧй водоросльяс миян народнӧй овмӧсын?
Заданиеяс.
1. Гожӧмнас корсьӧй «цветитысь» ваа водоём.
Банкаӧн гумовтӧй сэтысь васӧ да видзӧдлӧй сы вылӧ югыд водзын.
Сэні размножитчӧм зэв уна водоросльяс вӧсна ваыс кажитчӧ вежӧн.
Тайӧ водоросльяс пӧвстас эмӧсь уна ӧти клеткааяс.
Чистӧйджык ваын вермасны лоны и уна клеткаа водоросль волчоклӧн веж шарикъяс, кодъясӧс позьӧ аддзыны прӧстӧй синмӧн.
2. Корсьӧй веж нюйта водоём, беддьӧн лэптӧй нюйтсӧ да видлалӧй тайӧ нюйтсӧ артмӧдысь нитевиднӧй веж водоросльяссӧ.
На пиын вермас лоны и тіянлы тӧдса нин спирогира.
ТШАКЪЯС.
Тшакъяс — быдмӧгъяслӧн уна лыда группа.
На пӧвстын эмӧсь асланыс ортсыса вид сертиыс зэв разнӧйсикас тшакъяс.
Быдӧнлы тӧдса шляпочнӧй тшакъяскӧд тшӧтш природаын быдмӧны и сэтшӧм тшакъяс, кодъяслӧн абу ни шляпка, ни кок.
Бак.
Еджыд бак.
Перегноя почваысь, а торйӧн нин сісьмӧм куйӧд вылысь тшӧкыда позьӧ аддзыны сук кузь еджыд нитьяс.
Тайӧ — еджыд бак.
Сійӧс позьӧ аддзыны и горт гӧгӧрысь — кӧтасьӧм нянь вылысь, вывті ёна воӧм сочнӧй плодъяс вылысь да мукӧд сёян прӧдуктаяс вылысь.
Кокни казявны уль вӧв куйӧд вылын еджыд бак лоӧм.
Сійӧс кӧ пуктыны стеклӧ вылӧ да вевттьыны стӧканӧн, то куйӧдыс регыд вевттьысяс быттьӧ еджыд пухӧн (105-ӧд рис.).
Еджыд баклӧн телӧыс — грибница, коді состоитӧ вожавлысь нитьясысь.
Наын эм протоплазма да уна ядро.
Нитьясас некутшӧм перегородка абу.
Грибницаыс ставнас — вожавлӧм ӧти ыджыд клетка.
Еджыд баклӧн, кыдзи и став тшакъяслӧн, хлорофилл абу, и сійӧ питайтчӧ дась органическӧй веществоӧн.
Грибнӧй нитьясыс сійӧс кыскӧны куйӧдысь.
Еджыд баклӧн кутшӧмсюрӧ нитьяс быдмӧны вывлань да асланыс йылӧ артмӧдӧны гӧгрӧс юръяс.
Та вӧсна еджыд баксӧ и шуӧны сідзжӧ юраӧн.
Юръясын воӧны зэв уна спораяс.
Воӧм спораясыс нильӧгкӧд тшӧтш петӧны ортсӧ, а сэсся косьмӧны, и найӧс разӧдӧ тӧв.
Бур условиеясӧ веськалӧм бӧрын найӧ чужӧны, и наысь петӧны выль тшакъяс.
Веж бак.
Сісьмысь веществояс вылын, сёян прӧдуктаяс вылын да весиг чернила вылын тшӧкыда овлӧ мӧдсикас бак — веж бак (107-ӧд рис.).
Тайӧ тшакыслӧн телӧыс сідзжӧ состоитӧ вожавлысь нитьясысь.
Но тайӧ нитьясыс перегородкаясӧн торъявлӧны торъя клеткаяс вылӧ.
Нитьяснас тшакыс ас гӧгӧрса средасьыс кыскӧ ва да сэні растворитчӧм органическӧй веществояс.
Веж баклӧн кутшӧмсюрӧ нитьяс быдмӧны вывлань да йылас артмӧдӧны спораяслысь тугъяс.
Та вӧсна веж бак шусьӧ сідзжӧ тугъяӧн.
Интереснӧ, мый неважӧн веж бакысь аддзӧма вещество, коді виӧ висьмӧдысь бактерияясӧс, но коді морт организмлы абу ӧпаснӧй.
Тайӧ веществосьыс миян учёнӧйяс ӧні вӧчӧны замечательнӧй лекарство — пенициллин.
Пенициллинӧн ӧдйӧ лечитӧны ӧпаснӧй висьӧмъясысь.
Вопросъяс.
1. Кӧні паныдасьлӧ еджыд бак?
2. Кутшӧм строениеыс тайӧ тшак телӧлӧн?
Объяснитӧй 106-ӧд рис. серти.
3. Кыдзи питайтчӧ еджыд бак?
4. Кыдзи размножайтчӧ еджыд, либӧ юра, бак?
5. Кӧні паныдасьлӧ веж бак?
С Кутшӧм строениеыс тайӧ тшакыслӧн?
Объяснитӧй 107-ӧд рис. серти.
7. Кыдзи размножайтчӧ веж, либӧ тугъя, бак?
8. Мый сэтшӧм пенициллиныс да кӧні сійӧс применяйтӧны?
Заданиеяс.
1. Стеклӧ вылӧ пуктӧй ичӧтик свежӧй вӧв куйӧд тор да тупкӧй сійӧс стӧканӧн.
Наблюдайтӧй, кыдзи сійӧ регыд вевттьысяс еджыд бак нитьясӧн.
Наблюдайтӧй, кыдзи нитьясыс быдмӧны вылӧ, кыдзи нитьяс йылас артмӧны спораяса сьӧд юръяс.
Видзӧдӧй найӧс микроскоп пыр.
2. Босьтӧй нянь кусӧк, кӧтӧдыштӧй сійӧс да восьсаинын видзӧй ӧти-кык лун.
Бара кӧтӧдыштӧй сійӧс, пуктӧй стеклӧ вылӧ да тупкӧй стӧканӧн.
Кӧтасьӧм нянь вылас чужӧны сы вылӧ веськалӧм спораясыс разнӧй баклӧн.
На пӧвстын вермас лоны и веж бак, коді артмӧдӧ спораяслысь тугъяс.
Видлалӧй найӧс микроскоп пыр.
Шляпочнӧй тшакъяс.
Шляпочнӧй тшакъяс медся ёна быдмӧны вӧръясын.
Татшӧмӧсь быдӧнлы тӧдса белӧй гриб, гӧрд гоб, кӧч гоб, ельдӧг да уна мукӧдъяс.
Видзьяс вылын да пӧскӧтинаяс вылын, а сідзжӧ оланінъяс дінын тшӧкыда паныдасьлӧны шампиньонъяс (15-ӧд табл.).
Шляпочнӧй тшаклӧн строение.
Тшакӧн векджык шуӧны сӧмын шляпкасӧ да коксӧ, мӧдногӧн кӧ сылысь мувывса органъяссӧ.
Но тшаклӧн эм и мупытшса орган — грибница.
Сійӧ состоитӧ почваӧ пырысь еджыд грибнӧй нитьясысь.
Татшӧм жӧ еджыд нитьясысь состоитӧ и шляпкаыс, и кокыс, но сӧмын тані найӧ топыда йитчӧны ӧта-мӧдыскӧд да артмӧдӧны пучокъяс.
Грибнӧй нитьясыс состоитӧны кузь клеткаясысь.
На пиысь быдын эм протоплазма да кымынкӧ ядро.
Сідзкӧ, шляпочнӧй тшакъяслӧн клеткаясыс уна ядроаӧсь.
Ва да питательнӧй веществояс босьтӧм.
Тшак быдмӧм вылӧ колӧ васӧд почва, коді озыр органическӧй веществоясӧн.
Мый тшакъяслы колӧ уна ва, тыдалӧ сыысь, мый шляпкаыс да кокыс налӧн тыдовтчӧны сӧмын ёна зэрӧм бӧрын.
Тайӧ быдӧнлы бура тӧдса явлениеыс весиг нырис поговоркаӧ: «Быдмӧны, быттьӧ зэр бӧрын тшакъяс».
Кос гожӧмӧ вӧрын тшакъяс оз овлыны.
Аслас ёна паськалӧм да почваӧ пырысь нитьяснас грибницаыс сэтысь кыскӧ ва.
Ваыскӧд тшӧтш почвасьыс сійӧ кыскӧ минеральнӧй совъяс да органическӧй веществояс.
Дась органическӧй веществоясысь, кодъясӧс коркӧ артмӧдісны веж быдмӧгъяс, тшакъяс и стрӧитӧны ассьыныс телӧнысӧ.
Размножайтчӧм.
Тшакъяслӧн шляпкаыс лоӧ спораяс артман местаӧн.
Кутшӧмсюрӧ тшакъяслӧн, например, уртшаклӧн, рыжиклӧн, ельдӧглӧн, шляпка улысладорбокас эм лучеобразнӧя паськалысь пластинкаяс.
На вылын расположитчӧмаӧсь клеткаяс, кодъяс сетӧны спораяс.
Татшӧм тшакъясыс шусьӧны пластинчатӧйясӧн.
Мукӧд тшакъяслӧн, кыдзи, например, белӧй гриблӧн, гӧрд гоблӧн, кӧч гоблӧн, шляпка улысладорбокас эм уна посни розь.
Тайӧ розьясӧдыс пытшкӧ пырӧны векни трубочкаяс.
Тайӧ трубочкаяс стенка вылас эмӧсь клеткаяс, кодъяс сетӧны спораяс.
Татшӧм тшакъясыс шусьӧны трубчатӧйясӧн.
Воӧм спораясыс природаын разалӧны тӧлӧн.
Бур условиеясын найӧ чужӧны, и наысь быдмӧны выль тшакъяс.
Спораяссӧ сетӧм бӧрын шляпкаыс да кокыс кулӧны.
Почваас кольӧм грибницаыс олӧ уна во.
Тшакъяс быдтӧм.
Унаысь заводитлісны вӧрса тшакъясӧс быдтыны искусственнӧй условиеясын.
Но сы вӧсна мый вӧрын тайӧ тшакъясыс векджык йитчӧмаӧсь пу вужъяскӧд, то вӧрысь бокын найӧс быдтыны оз удайтчы.
Сӧмын куйӧдвывса тшак шампиньонӧс быдтӧны специальнӧй, векджык мупытшса теплицаясын.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм условиеясын быдмӧны шляпочнӧй тшакъяс?
2. Кутшӧм строениеыс шляпочнӧй тшаклӧн?
Объяснитӧй 15-ӧд табл. серти.
3. Кыдзи питайтчӧны тшакъяс?
4. Кыдзи размножайтчӧны тшакъяс?
5. Кӧні артмӧны спораясыс пластинчатӧй да трубчатӧй тшакъяслӧн?
Объяснитӧй 15-ӧд таблица серти.
6. Кутшӧм шляпочнӧй тшакъяс быдтӧны искусственнӧй условиеясын?
Заданиеяс.
1. Корсьӧй вӧрысь разнӧйсикас шляпочнӧй тшакъяс.
Видлалӧй найӧс, велӧдчӧй тӧдмавны найӧс ортсыса вид сертиыс.
Кутшӧмсюрӧ тшакъяслысь перйӧй да видлалӧй почваас дзебсьӧм грибницасӧ.
Пу стволъяс вылысь корсьӧй трутовикъяс.
Налӧн грибницаыс паськалӧ пу кырсяс да древесинаас.
2. Гортаныд вундӧй кутшӧмсюрӧ тшакъяслысь воӧм шляпкаяссӧ да пуктӧй найӧс улысладорбокнас еджыд бумага вылӧ.
Недыр мысти бумага вылас лоӧны киссьӧм спораяс.
Найӧ кутасны куйлыны сідзи, кыдзи шляпкаас куйлӧны пластинкаясыс либӧ трубочкаясыс.
Овмӧсын тшакъяслӧн тӧдчанлун.
Тшакъяс — культурнӧй быдмӧгъяслӧн паразитъяс.
Тшакъяс, кодъяс питайтчӧны ловъя организмъяслӧн дась органическӧй веществоясӧн, шусьӧны паразитъясӧн.
Ыджыд вред миян овмӧслы вайӧны тшакъяс — культурнӧй быдмӧгъяслӧн паразитъяс.
Зэв вреднӧй паразитӧн лоӧ картофельнӧй грибок, коді олӧ картупель вылын (108-ӧд рис.).
Картофельнӧй грибокӧн заразитчӧм коръяс рудӧдӧны, сьӧдӧдӧны да кулӧны.
Заразитчӧны сідзжӧ и клубеньясыс да заводитӧны сісьмыны.
Картофельнӧй грибок размножайтчӧ жгутикъяса подвижнӧй спораясӧн (видзӧд 108-ӧд рис.).
Передвигайтчыны найӧ вермӧны сӧмын ваын.
Та вӧсна картофельнӧй грибок торйӧн нин ёна паськалӧ зэра гожӧмӧ.
Медым дугӧдны картупель сісьмӧмсӧ, садитнысӧ бӧрйӧны здоровӧй, заразитчытӧм клубеньяс.
Зэв колана выведитны картупельлысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс оз сісьмыны.
Первой татшӧм сортъяссӧ миян учёнӧйяс выведитісны нин.
Шобді, зӧр, просо да мукӧд злакъяс вермасны заразитчыны головняӧн.
Пыльнӧй головняӧн заразитчӧм быдмӧглӧн тусьяс местаас артмӧ уна сьӧд спора.
Спораяс вӧсна шептыс либӧ метёлкаыс лоӧны шом кодьӧсь.
Воӧм спораясыс вартігӧн веськалӧны здоровӧй кӧйдысъяс вылӧ да накӧд тшӧтш сохраняйтчӧны кӧдзтӧдз.
Тулыснас кӧйдысъясыскӧд тшӧтш чужасны и на бердӧ сибдӧм спораясыс.
Быдмӧгыс чужӧмсяньыс заразитчӧ головняӧн.
Головнякӧд тышкасьӧм могысь кӧдзӧм водзвылас кӧйдысъяссӧ протравливайтӧны ядъясӧн.
Ядъяс виӧны тшакыслысь спораяссӧ, но кӧйдыс зародышлы вред оз вӧчны.
Миян учёнӧйяс выводитӧны головнялы паныд век устойчивӧйджык быдмӧг сортъяс.
Рудзӧг заражайтчӧ спорыньяӧн.
Заражайтчӧ завязьыс.
Та вӧсна тусь пыддиыс сыысь артмӧ пемыдкоричневӧй рожок, коді состоитӧ топыда йитчӧм грибнӧй нитьясысь.
Гылалӧм рожокъясыс тӧвйӧны.
Тулыснас найӧ чужӧны да рудзӧг цветитігкежлӧ артмӧдӧны спораяса юръяс.
Спораясыс разалӧны тӧлӧн да веськалӧны цветокъяс вылӧ.
Спорыньякӧд тышкасьӧм могысь кӧйдысъяссьыс рожокъяссӧ кӧдзӧм водзвылас торйӧдӧны.
Найӧс сдайтӧны аптекаӧ лекарствояс вӧчӧм вылӧ.
Сёян тшакъяс да ядӧвитӧй тшакъяс.
Тшакъяс пиын эмӧсь уна сёян тшакъяс.
Вӧра районъясын миян чукӧртӧны белӧй гриб, гӧрд гоб, кӧч гоб, ельдӧг, рыжик, масленик, опёнок да колананог дасьтӧм бӧрын сёйӧны.
Свежӧй тшакын 90% ва.
Кос тшакын уна белок — 40% да унджык.
Но вӧрын паныдасьлӧны и ядӧвитӧй тшакъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, блед поганка, гут кулан тшак да мукӧдъяс.
Найӧс кӧ сёян — отравитчан.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тшакъяс шусьӧны паразитъясӧн?
2. Кутшӧм вред вайӧ картофельнӧй грибок да кыдзи сыкод тышкасьны?
Объяснитӧй 108-ӧд рисунок серти.
3. Кутшӧм вред злакъяслы вайӧ пыльнӧй головня?
4. Мыйла да кыдзи кӧдзӧм водзвылын кӧйдысъяссӧ протравливайтӧны?
5. Кутшӧм вред спорынья вайӧ рудзӧглы?
Кыдзи сыкӧд тышкасьны?
6. Кутшӧм сёян тшакъяс да кутшӧм ядӧвитӧй тшакъяс ті тӧданныд?
Заданиеяс.
Гожӧмнас нянь воан кадӧ муяс вылысь корсьӧй паразитнӧй тшакъясӧн заразитчӧм быдмӧгъяс.
1. Корсьӧй ӧзимӧй шобділысь либӧ рудзӧглысь спорынья рожокъясӧн заразитчӧм шепъяс.
2. Корсьӧй головняӧн заразитчӧм шобділысь шепъяс, зӧрлысь да просолысь метёлкаяс.
Чукӧртӧм быдмӧгъяссӧ вайӧй школаӧ.
ЛИШАЙНИКЪЯС.
Лишайникъяс — зэв неприхотливӧй быдмӧгъяс да природаын занимайтӧны медся бесплоднӧй местаяс.
Найӧ быдмӧны вӧръясын.
Найӧ занимайтӧны зэв ыджыд пространствояс тундраын.
Найӧ олӧны и джуджыд гӧраяс вылын — куш изъяс да скалаяс вылын, кӧні оз вермыны быдмыны мукӧд быдмӧгъяс.
Лишайникъяслӧн унасикаслун.
Форма сертиыс лишайникъяс зэв унапӧлӧсӧсь.
Медся тшӧкыда паныдасьлӧны кос корка кодь лишайникъяс.
Найӧ быдмӧны пу кырсь вылын, изъяс вылын да сӧмын муртса тыдыштӧны ортсыас.
Уна лишайникъяс пу кырсь вылын да изъяс вылын артмӧдӧны разнӧй рӧма листоватӧй пластинкаяс.
Татшӧм лишайникъяс пиысь пипу кырсь вылын быдлаын паныдасьлӧ стеннӧй золотянка (109-ӧд рис.).
Кутшӧмсюрӧ лишайникъяслӧн формаыс кустик кодь.
Сэтшӧм, например, тошка лишайник, коді ӧшӧдчӧ пӧрысь коз пу лапъяс вывсянь.
Сэтшӧм кӧр лишайник, коді быдмӧ миян лыска вӧръясын кос почваяс вылын (110-ӧд рис.).
Лишайниклӧн строение да оланног.
Дыр эз тӧдны, мый сэтшӧм лишайникыс.
Кольӧм нэмын квайтымынӧд воясын лишайник йылысь удайтчис тӧдмавны русскӧй учёнӧйяс А. С. Фаминцынлы да О. В. Баранецкийлы.
Найӧ установитісны, мый лишайник состоитӧ водоросльысь да тшакысь.
Лишайниклысь срезсӧ микроскоп пыр видзӧдігӧн позьӧ аддзыны водоросльяслысь гӧгрӧс веж клеткаяс да тшакъяслысь найӧс гартлысь нитьяс (111-ӧд рис.).
Тшакыс аслас нитьяснас ас гӧгӧрса скуднӧй средасьыс кыскӧ ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Но тайӧ средасьыс органическӧй веществояссӧ тшӧкыда сійӧ оз аддзы да найӧс получайтӧ водоросльсьыс, коді органическӧй веществояссӧ артмӧдӧ югыд вылын углекислӧй газысь да ваысь.
Водоросльыс ачыс пӧльзуйтчӧ ваӧн да минеральнӧй совъясӧн, кодъясӧс добывайтӧ тшакыс.
Природаын да овмӧсын лишайникъяслӧн тӧдчанлун.
Лишайникъяс — став быдмӧгъяс пиысь медся неприхотливӧйяс.
Сідз, найӧ овмӧдчӧны куш изъяс да скалаяс вылӧ.
Кулӧм бӧраныс лишайникъяс татчӧ кольӧны перегнойлысь слӧй.
Сы вылын вермасны быдмыны нин и мукӧд быдмӧгъяс — первой нитшъяс, а сэсся и ёнджыка требовательнӧй цветковӧй быдмӧгъяс.
Сідзкӧ, лишайникъяс лоӧны медводдза овмӧдчысьясӧн.
Найӧ дасьтӧны почва мукӧд быдмӧгъяслы.
Таын налӧн главнӧй тӧдчанлуныс природаын.
Медся ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун лишайникъяс имеитӧны тундраын.
Кӧр лишайник да мукӧд лишайникъяс сэні босьтӧны зэв паськыд местаяс.
Тайӧ лишайникъясыс — кӧр видзӧмлӧн кормӧвӧй база, а кӧр видзӧм — тундраса олысьяслӧн главнӧй занятие.
Вопросъяс.
1. Кӧні природаын паськалӧмаӧсь лишайникъяс?
2. Кыдзи лишайникъяс торъялӧны телӧ форма сертиыс?
Объяснитӧй 109-ӧд да 110-ӧд рисунокъяс серти.
3. Кутшӧм строениеыс лишайниклӧн?
Объяснитӧй ІІІ-ӧд рисунок серти.
4. Кутшӧмӧсь лишайникын отношениеясыс тшак да водоросль костын?
5. Кутшӧм тӧдчанлун лишайникъяс имеитӧны природаын?
6. Кутшӧм тӧдчанлун лишайникъяс имеитӧны овмӧсын?
Заданиеяс.
1. Видлалӧй ва изъяс, кодъяс эмӧсь юяс да шоръяс дорын: абуӧсь-ӧ на йылын лишайникъяс?
Сэтшӧм из торъяссӧ вайӧй школаӧ.
2. Пипу да мукӧд пу стволъяс вылысь корсьӧй разнӧйсикас лишайникъяс.
Вундӧй найӧс кырсьыскӧд ӧтлаын да вайӧй школаӧ.
3. Пӧрысь коз лапъяс вылысь корсьӧй насянь ӧшӧдчӧм тошка лишайник.
Веткаыскӧд ӧтлаын вайӧй сійӧс школаӧ.
4. Лыска вӧрысь му вывсьыс корсьӧй кӧр лишайниклысь еджыд кусӧкъяс да исландскӧй лишайниклысь пемыдкоричневӧй кусӧкъяс.
Чукӧртӧй найӧс школалы.
НИТШЪЯС.
Нитшъяс ёна паськалӧмаӧсь миян вӧръясын, торйӧн нин лыскаясын, кыдзи му вылын, сідзи и пу стволъяс вылын.
Вывті паськыд местаяс найӧ босьтӧны тундраын.
Ёна быдмӧны найӧ и нитшка нюръясын.
Кутшӧмсюрӧ нитшъяс овмӧдчӧны ва изъяс да скалаяс вылӧ да лишайникъяскӧд ӧтлаын являйтчӧны сэні медводдза быдмӧгъясӧн.
Веж нитшъяс.
Миян вӧръясын тшӧкыда паныдасьлӧ кукушкин лён нитш, коді артмӧдӧ эжа пластъяс.
Кукушкин ленлӧн строение да оланног.
Кукушкин лён — веськыд заа неыджыд быдмӧг. За вылас сука быдмӧны векни пемыдвеж коръяс.
Татшӧм ногӧн, сылӧн строениеыс сложнӧйджык нин водоросльяслӧн серти.
Тайӧ листостебельнӧй быдмӧг (112-ӧд рис.).
Кукушкин лёнлӧн вужъяс абуӧсь.
На пыдди за улыс юкӧнсянь петӧны вуж кодь уна клеткаа нитьяс — сідз шусяна ризоидъяс.
Ризоидъяснас нитшкыс кутчысьӧ почваас да босьтӧ сэтысь ва да сыын растворитчӧм совъяс.
Кукушкин лён коръясын эм хлорофилл.
Та вӧсна югыд вылын углекислӧй газысь да ваысь коръясас артмӧ органическӧй вещество.
Кукушкин ленлӧн размножайтчӧм.
Кукушкин лёнлӧн эжа пласт вылын эмӧсь кыкпӧлӧс быдмӧгъяс — мужскӧйяс да женскӧйяс (113-ӧд рис.).
Мужскӧй быдмӧг заяслӧн йывъясыс гӧрдовруд рӧмаӧсь.
Водз тулысын за йывъясын артмӧны размножение органъяс, кодъяс ичӧтик кузьмӧс мешочекъяс кодьӧсь.
Сэні развивайтчӧны жгутикъяса клеткаяс — живчикъяс.
Женскӧй быдмӧгъяслӧн размножение органъясыс артмӧны сідзжӧ за йылас да имеитӧны бутылкаяслысь форма.
Сэні развивайтчӧны яйцеклеткаяс.
Зэригӧн ва войтъяскӧд тшӧтш живчикъясыс веськалӧны женскӧй быдмӧгъяс йылӧ.
Жгутикъяс отсӧгӧн ваын передвигайтчӧмӧн живчикъясыс пырӧны яйцеклеткаӧ, да на пиысь ӧти ӧтлаасьӧ сыкӧд.
Лоӧ оплодотворение.
Сідзкӧ, кӧть кукушкин лён и мувывса быдмӧг, но оплодотворениеыс сылӧн вермӧ лоны сӧмын ваын.
Ватӧг живчикъяс оз вермыны веськавны женскӧй быдмӧгъяс вылӧ да пырны яйцеклеткаӧ.
Ва — нитшъяс размножайтчӧм вылӧ колана условие.
Оплодотворитчӧм яйцеклеткасьыс женскӧй быдмӧг вылын гожӧм чӧжӧн развивайтчӧ спораяса коробочка.
Сійӧ расположитчӧма кузь кок йылын да вевттьысьӧма сияса еджговат колпачокӧн (114-ӧд рис.).
Коробочкаас спораясыс воӧны сӧмын мӧд гожӧмнас.
Сэки колпачокыс усьӧ, вевтыс усьӧ и коробочкасьыс спораясыс киссьӧны.
Кукушкин лёнлӧн спораясыс разалӧны тӧлӧн.
Бур условиеясӧ веськалӧм бӧрын спораыс чужӧ да артмӧдӧ веж нить, кодӧс шуӧны нитшлӧн предростокӧн (115-ӧд рис.).
Предростокыс быдмӧ, вожавлӧ.
Кутшӧмсюрӧ веточкаяс сылӧн пырӧны почваӧ.
Предросток вылас артмӧны почкаяс, кытысь водзӧ развивайтчӧны нитшлӧн листостебельнӧй быдмӧгъяс.
Вопросъяс.
1. Кӧні быдмӧны нитшъяс?
2. Кутшӧм строениеыс кукушкин лёнлӧн?
Объяснитӧй 112-ӧд рис. серти.
3. Кыдзи питайтчӧ сійӧ?
4. Мый артмӧ кукушкин лёнлӧн мужскӧй да женскӧй быдмӧгъясын?
Объяснитӧй 113-ӧд рисунок серти.
5. Кутшӧм условиеясын кукушкин лёнлӧн лоӧ оплодотворение?
6. Кӧні воӧны сылӧн спораясыс?
Объяснитӧй 114-ӧд рисунок серти.
7. Мый артмӧ кукушкин лёнлӧн спора чужигӧн?
Объяснитӧй 115-ӧд рисунок серти.
8. Мыйысь развивайтчӧны кукушкин лёнлӧн листостебельнӧй быдмӧгъясыс?
Заданиеяс.
1. Гожӧмын вӧрысь корсьӧй кукушкин лёнлысь эжа пласт.
Перйӧй кымынкӧ быдмӧг да видлалӧй налысь улысса кулан юкӧнсӧ да вылысса быдман юкӧнсӧ.
Нетшыштӧй кымынкӧ мужскӧй быдмӧг, кодъяс торъялӧны асланыс паськалӧм гӧрдов-руд йылӧн.
Нетшыштӧй кукушкин лёнлысь женскӧй быдмӧгъяс.
Бӧрйӧй кымынкӧ быдмӧг, кодлӧн: 1) коробочкаыс вевттьысьӧма войлочнӧй колпачокӧн, 2) коробочкаыс вевттьысьӧма сӧмын вевтӧн да 3) коробочкаыс кисьтӧ воӧм спораяс.
Чукӧртӧй воӧм спораяса кымынкӧ коробочка да видзӧй найӧс бумажнӧй пакетикын.
2. Нитшлысь спораяссӧ кӧдзӧй пуан ваын пуӧдӧм торфянӧй пластинка вылӧ, пуктӧй сійӧс джуджыд тарелкаӧ, тупкӧй стеклӧӧн да пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
Торфянӧй пластинкасӧ, мыйта колӧ, кӧтӧдӧй.
Кӧдзнысӧ позьӧ водз арын либӧ тулысын.
Сэки спораясыс зэв ӧдйӧ чужӧны да артмӧдӧны веж вожавлысь нитьяс — нитшлысь предростокъяс.
Еджыд, либӧ торфянӧй, нитшъяс.
Вӧрын, васӧд местаясын, тшӧкыда паныдасьлӧ еджыд, либӧ торфянӧй, нитш сфагнум.
Торйӧн нин ёна сійӧ быдмӧ нитшка нюръясын.
Сфагнум.
Тайӧ нитшкыс — вожавлӧм слабӧй заа да еджговат коръяса неыджыд быдмӧг (116-ӧд рис.).
Коръяслӧн сӧмын кутшӧмсюрӧ клеткаяс ловъяӧсь да содержитӧны хлорофилл.
Тайӧ клеткаясас югыд вылын углекислӧй газысь да ваысь артмӧ органическӧй вещество.
Коръясас мукӧд клеткаясыс абу ловъяӧсь да тыртӧмӧсь, розьясаӧсь.
Татшӧм жӧ клеткаяс эмӧсь и заас.
Та вӧсна сфагнум босьтӧ зэв уна ва — 20–25 пӧв унджык аслас сьӧкта серти.
Та вӧсна кӧнкӧ вӧрын либӧ видз вылын овмӧдчӧм сфагнум вӧчӧ сійӧ местасӧ васӧдӧн, кыдзи шуӧны, пӧртӧ сійӧс нюрӧ.
Сфагнум олӧ васӧд местаясын да нюръясын; кукушкин лёнысь торъялӧмӧн, ризоидъясыс сылӧн абуӧсь.
Найӧ сылы вӧліны эськӧ лишнӧйӧн.
Почваас сійӧ оз укрепляйтчы, а ваыс сэтчӧ пырӧ коръяслӧн да залӧн восьса клеткаяс пыр.
Кыдзи и кукушкин лён, сфагнум — уна вося быдмӧг.
Сылӧн мужскӧй да женскӧй размножение органъясыс куйлӧны ӧти быдмӧг вылын, но разнӧй веткаясын.
Оплодотворение бӧрас быдмӧг вылас артмӧны спораяса коробочкаяс.
Наӧн и размножайтчӧ сфагнум.
Торф артмӧм.
Сфагнумысь да мукӧд еджыд нитшъясысь артмӧ торф, сы вӧсна найӧ и получитісны торфянӧй нитшъяс ним.
Нитшъяс первой быдмӧны нюр берегъяс пӧлӧн, а сэсся паськалӧны и нюр веркӧс вылӧ да тупкӧны сійӧс сплошнӧй ковёрӧн.
Вылыс юкӧныс налӧн быдмӧ, улысыс кулӧ.
Налӧн кулӧм юкӧнъясыс лэччӧны пыдӧсас да чукӧрмӧны сэні.
Ваас, кӧні воздухыс абу, нитшъяслӧн да нюрса мукӧд быдмӧгъяслӧн колясъясыс кад кольӧм мысти пӧрӧны торфӧ.
Торф имеитӧ зэв ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун.
Торфлысь унджык юкӧнсӧ используйтӧны ломтас пыдди.
Торф вылын уджалӧны уна гырысь электрическӧй станцияяс.
Видзму овмӧсын сійӧ используйтсьӧ удобрение пыдди.
Промышленностьын торфысь получайтӧны спирт да мукӧд ценнӧй продуктъяс.
Торф запасъяс да добыча серти Сӧветскӧй Союз занимайтӧ мирын первой места.
Вопросъяс.
1. Кӧні быдмӧ сфагнум?
2. Кутшӧм строениеыс сфагнумлӧн?
Объяснитӧй 116-ӧд рисунок серти.
3. Мыйла сфагнум вермӧ босьтны уна ва?
4. Эмӧсь-ӧ сылӧн ризоидъяс?
5. Кыдзи размножайтчӧ сфагнум?
6. Кыдзи артмӧ торф?
7. Кутшӧм тӧдчанлуныс торфлӧн миян народнӧй овмӧсын?
Заданиеяс.
1. Корсьӧй васӧд вӧрысь сфагнумлысь эжа пласт.
Бӧрйӧй синмӧ шыбитчана быдмӧгъяссӧ да видлалӧй налысь строениесӧ: засӧ да коръяса веткаяссӧ.
Вылысджык веткаяс вывсьыс корсьӧй коробочкаяс, кодъяс куйлӧны дженьыдик кокъяс йылын.
Чабыртӧй кианыд тіянӧн босьтӧм быдмӧгъяссӧ — оз-ӧ пет наысь ва?
2. Гортаныд нуӧй сфагнумлысь кымынкӧ быдмӧг да вӧчӧй накӧд татшӧм опыт.
Орччӧн пуктӧй кык стӧкан — ӧтиыс ва тыра, мӧдыс — тыртӧм.
Сфагнумлысь улысладорпомъяссӧ сюйӧй ва тыра стӧканас, а йывъяссӧ нюкыльтӧй тыртӧмас.
Наблюдайтӧй, кыдзи сфагнумӧн босьтан ваыс ӧти стӧкансьыс вуджӧ мӧдас.
ПАПОРОТНИКЪЯС.
Папоротникъяс миян быдмӧны гожсая да васӧд вӧръясын да оврагъясын.
Папоротниклӧн строение да оланног.
Обыкновеннӧй папоротник — туруна уна вося быдмӧг (16-ӧд табл.).
Почваас сылӧн дзебсьӧма видсӧ вежӧм мупытшса за — корневище.
Вывланьӧ сысянь петӧны коръяс.
Папоротниклӧн том коръясыс гартыштчӧмаӧсь спираль моз, а гырысь коръясыс мичаа кыпӧдчӧны вылӧ асланыс кузь черешокъяс йылын.
Коръясыс сылӧн арнас кулӧны, а тулыснас корневищелӧн верхушечнӧй почкаысь быдмӧны выльяс.
Углекислӧй газысь да ваысь коръясын югыд вылын артмӧ органическӧй вещество.
Корневищесянь улӧ быдмӧны придаточнӧй вужъяс, кодъясӧн быдмӧгыс почвасьыс босьтӧ ва да сыын растворитчӧм совъяс.
Сідзкӧ, нитшъясысь торъялӧмӧн, папоротникъяслӧн эм не сӧмын за да коръяс, но и вужъяс.
Водоросльяскӧд сравнитӧмӧн папоротникъяс имеитӧны ещӧ сложнӧйджык строение нитшъяс серти.
Папоротниклӧн размножайтчӧм.
Аслас ортсыса вид сертиыс папоротник мунӧ цветковӧй быдмӧг вылӧ.
Эм весиг важся легенда сы йылысь, мый сійӧ быттьӧкӧ цветитӧ Иван Купала лунлы паныда войӧ да мый сылӧн цветокыс обладайтӧ кладъяс восьтавны волшебнӧй свойствоясӧн.
Но тайӧ мича легендасӧ лӧсьӧдӧма папоротниклысь природасӧ тӧдтӧмла.
Папоротник некор оз цветит да оз артмӧд ни плодъяс, ни кӧйдысъяс.
Сійӧ размножайтчӧ спораясӧн.
Гожӧмнас папоротник коръяс улысладорбокын артмӧны руд мыльк кодьяс.
Тані и воӧны спораясыс.
Воӧм спораясыс киссьӧны да разӧдсьӧны тӧлӧн.
Бур условиеясын спораыс чужӧ да артмӧдӧ сьӧлӧм кодь формаа ичӧтик, сантиметрысь ичӧтджык, веж пластинка.
Тайӧ — папоротниклӧн заросток.
Ризоидъяс отсӧгӧн заростокыс крепитчӧ почваӧ.
Заростоклӧн почва бердӧ водӧм, улысладор поверхность вылас артмӧны размножение органъяс.
Ӧти органъясын — живчикъяс, мӧдъясын — яйцеклеткаяс.
Кор заростоклӧн улысладор поверхность вылас эм ва, живчикъяс вешйӧны яйцеклеткаяслань да ӧтлаасьӧны накӧд.
Лоӧ оплодотворение.
Кыдзи тыдалӧ, и папоротниклӧн оплодотворениеыс лоӧ сӧмын сэки, кор эм ва.
Оплодотворитчӧм яйцеклеткаысь заросток вылас сэсся развивайтчӧ папоротниклӧн том листостебельнӧй быдмӧг.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм условиеясын быдмӧ папоротник?
2. Кутшӧм строениеыс папоротниклӧн?
Объяснитӧй 16-ӧд таблица серти.
3. Кыдзи питайтчӧ папоротник?
4. Кӧні воӧны сылӧн спораясыс?
Объяснитӧй 16-ӧд таблица серти,
5. Мый артмӧ папоротниклӧн спора чужигас?
Объяснитӧй 16-ӧд таблица серти.
6. Кутшӧм условиеясын лоӧ сылӧн оплодотворениеыс?
7. Мый развивайтчӧ папоротниклӧн оплодотворитчӧм яйцеклеткаысь?
Объяснитӧй 16-ӧд таблица серти.
Заданиеяс.
1. Гожӧм помын вӧрысь корсьӧй папоротник да перйӧй сійӧс мусьыс.
Видлалӧй сылысь корневищесӧ сысянь улӧ лэччысь придаточнӧй вужъясӧн да вывлань быдмысь коръясӧн.
Паськӧдӧй улитка моз гартыштчӧм том коръяссӧ.
Гырысь коръяс улысладорбоксьыс аддзӧй руд мыльк кодьяс.
Нетшыштӧй некымын сэтшӧм кор, гартыштӧй бумага пиӧ да нуӧй гортаныд.
Мыйкӧ дыра мысти чукӧртӧй киссьӧм спораяссӧ да видзӧй найӧс бумажнӧй пакетикын.
2. Кӧдзӧй (эн сука!) папоротниклысь спораяссӧ пуан ваын пуӧдӧм торфянӧй пластинка вылӧ, пуктӧй сійӧс джуджыд тарелкаӧ, вевттьӧй стеклӧӧн да пуктӧй шоныдінӧ югыд вылӧ.
Торфянӧй пластинкасӧ умереннӧя кӧтӧдӧй.
Кӧдзнысӧ рекомендуйтсьӧ либӧ водз арын, либӧ тулысын.
Сэки ӧдйӧджык чужӧны спораясыс.
Пластинкаыс вевттьысьӧ заростокъясӧн, кодъяс вылын сэсся развивайтчӧны папоротниклӧн ичӧтик быдмӧгъяс.
Урбӧж да кӧчвӧнь.
Асланыс строение да размножение серти зэв матынӧсь папоротник дінӧ урбӧжъяс да кӧчвӧньяс.
Урбӧж.
Мувывса урбӧж тшӧкыда паныдасьлӧ муяс вылын кыдзи ёг турун, быдмӧ сійӧ и обработайттӧм почваяс вылын.
Тайӧ — кузь да вожавлысь корневищеа уна вося быдмӧг; корневищеыс тӧвйӧ почваын.
Водз тулысын корневищесянь сылӧн быдмӧны посни коръяса кельыдвиж побегъяс (117-ӧд рис.).
Тайӧ побег йывъясас эмӧсь колосокъяс, кӧні воӧны спораяс.
Воӧм спораясыс разӧдсьӧны тӧлӧн, и наысь быдмӧны том быдмӧгъяс.
Спороноснӧй побегъяс кулӧм бӧрын сійӧ жӧ корневищесянь быдмӧны веж побегъяс (видзӧд 117-ӧд рис.).
Налӧн эм хлорофилл да югыд вылын артмӧдӧны органическӧй веществояс.
Тайӧ побегъясыс олӧны арӧдз да корневищеас, а сідзжӧ сы вывса клубеньясын чукӧртӧны органическӧй веществояс.
Кӧчвӧнь.
Лыска вӧръясысь тшӧкыда позьӧ аддзыны обыкновеннӧй кӧчвӧнь (118-ӧд рис.).
Тайӧ — уна вося, век веж быдмӧг.
Сылӧн эм кузь кыссьысь за, коді сплӧш вевттьысьӧма посни югыдвеж коръясӧн.
Засянь увланьӧ петӧны придаточнӧй вужъяс, а вывланьӧ быдмӧны неыджыд, вилки моз вожавлӧм веткаяс.
За йылас эмӧсь колосокъяс, кӧні воӧны югыдвиж спораяс.
Спораясыс разалӧны тӧлӧн, и наысь быдмӧны том быдмӧгъяс.
Кӧчвӧнь артмӧдӧ зэв уна спора.
Вӧра районъясын олысьяс чукӧртӧны кӧчвӧньлысь колосокъяссӧ да киссьӧм спораяссӧ сдайтӧны аптекаӧ.
Древньӧй папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс.
Му пытшкысь, торйӧн нин сэтысь, кытысь перйӧны изшом, тшӧкыда аддзывлӧны древньӧй быдмӧгъяслысь отпечатокъяс (119-ӧд рис.).
А мукӧддырйи аддзылӧны древньӧй пуяслысь изйӧ пӧрӧм быдса стволъяс.
Татшӧм находкаяс сертиыс и установитісны, мый Му олӧмлӧн древньӧй периодъясысь ӧтиын папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс вӧліны медся ёна паськалӧм быдмӧгъясӧн.
Найӧ быдмылісны сэки, кор климатыс вӧлі шоныд да васӧд, да составляйтісны зэв гырысь вӧръяс (120-ӧд рис.).
Тайӧ древньӧй папоротникъясыс, урбӧжъясыс да кӧчвӧньясыс и сетісны сійӧ материалсӧ, мыйысь артмисны изшомлӧн залежьяс.
Кулӧм быдмӧгъясыс пӧрласисны нюръясас да чукӧрмисны ва улас.
Найӧс нулісны юяс да морскӧй течениеяс да тыртлісны разнӧйсикас наносъяс — ил, сёй, лыа да с. в.
Тані, ва улас да горнӧй породаяс слӧй улын, кӧні воздухыс абу, тайӧ древньӧй быдмӧгъясыс уна миллион вояс чӧжӧн пӧрисны изшомӧ.
Сідзкӧ, кор ми ӧні сотам изшом, ми получайтам шоныдсӧ древньӧй быдмӧгъяссянь.
Изшомлӧн вывті ыджыд тӧдчанлуныс миян страналӧн народнӧй овмӧсын.
Сы вылын уджалӧны электростанцияяс, фабрикаяс, заводъяс.
Сыысь получайтӧны разнӧйсикас полезнӧй продуктъяс.
Изшом озырлун серти Сӧветскӧй Союз занимайтӧ мирын мӧд места.
Вопросъяс.
1. Кӧні быдмӧ мувывса урбӧж?
2. Кутшӧм сылӧн строениеыс?
Объяснитӧй 117-ӧд рисунок серти.
3. Кӧні артмӧны сылӧн спораясыс?
4. Кӧні быдмӧ кӧчвӧнь?
5. Кутшӧм сылӧн строениеыс?
Объяснитӧй 118-ӧд рисунок серти.
6. Кӧні артмӧны сылӧн спораясыс?
7. Мыйысь да кыдзи артмис изшом?
Используйтӧй 119-ӧд да 120-ӧд рис.
Заданиеяс.
1. Водз тулысын корсьӧй мувывса урбӧжлысь спороноснӧй побегъяс.
Перйӧй сійӧс му пытшсьыс.
Видлалӧй сылысь клубеньяса корневищесӧ да сысянь петысь придаточнӧй вужъяссӧ.
Обратитӧй внимание, кыдзи корневищелӧн, сідзи и мувывса залӧн членистӧй строение вылӧ.
Нетшыштӧй да гартыштӧй бумага пиӧ кымынкӧ спороноснӧй колосок.
Гортӧ локтӧм бӧраныд паськӧдӧй бумагасӧ да видлалӧй, кутшӧмӧсь колосокъяссьыс киссьӧм спораясыс.
Налӧн эмӧсь особӧй выростъяс-пружинкаяс; киссигас спораясыс выростъяснас кутчысьӧны ӧта-мӧд дінас да артмӧдӧны пух кодь небыд масса.
Осторожнӧя лолыштӧй сы вылӧ.
Уль руа воздух действуйтӧмысла спораясыс воӧны движениеӧ: пружинкаясыс налӧн гартыштчӧны.
Косьмигас найӧ разьсьӧны.
Та вӧсна спораясыс кутчысьӧны да чужӧны ӧтлаын, чукӧрӧн.
2. Гожӧмнас сійӧ жӧ местасьыс аддзӧй мувывса урбӧжлысь веж побегъяс да видлалӧй налысь особенностьяссӧ.
3. Гожӧмнас лыска вӧрысь аддзӧй кӧчвӧнь.
Видлалӧй, кыдзи сійӧ кутчысьӧ почваас.
Кутшӧмӧсь сылӧн заыс да коръясыс?
Кыдзи располагайтчӧны сылӧн спороноснӧй колосокъясыс?
Нетшыштӧй кӧчвӧньлысь кымынкӧ спороноснӧй колосок, гартыштӧй найӧс бумага пиӧ да вайӧй гортаныд.
Видлалӧй киссьӧм спораяссӧ.
Чукӧртӧй найӧс бумажнӧй пакетикӧ да сдайтӧй школаӧ.
ГОЛОСЕМЕННӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Голосеменнӧйясӧн шусьӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс артмӧдӧны кӧйдысъяс, но плодъяс оз артмӧдны.
Сэтшӧмӧсь, например, пожӧм да коз, кодъяс миян Северын артмӧдӧны зэв паськыд лыска вӧръяс.
Пожӧм.
Пожӧмлӧн оланног.
Пожӧм — неприхотливӧй быдмӧг и тшӧкыда быдмӧ кос да питательнӧй веществоясӧн гӧль почваяс вылын, кӧні мукӧд пуяс оз вермыны быдмынысӧ.
Аслас кузь вужъяснас сійӧ судзӧдӧ васӧ почвалӧн пыді слӧйясысь.
Такӧд тшӧтш пожӧм — югыд радейтысь быдмӧг.
И тайӧ тӧдчӧ сылӧн ортсыса видас.
Сук вӧрын сылӧн артмӧны джуджыд да веськыд стволъяс, йылас — неыджыд крона.
Эрд вылын сылӧн быдмӧ зэв ыджыд, паськыд кронаа кыз да увйӧсь ствол (121-ӧд рис.).
Обыкновеннӧй пожӧмлӧн ем кодь коръясыс пукалӧны гозйӧн-гозйӧн да оз сука.
Найӧ зэв этша испаряйтӧны вужъясӧн добывайтан васӧ.
Пу вылас найӧ олӧны 2–3 во, а сэсся гылалӧны.
Размножайтчӧм.
Пожӧмлӧн размножение органъясӧн лоӧны кольяс.
Найӧ лоӧны водз тулысын.
Пожӧмлӧн ӧти побегъяс йылын куйлӧны гӧрдоват кольяс, кодъяс состоитӧны чешуйкаясысь.
Быд татшӧм чешуйкалӧн пытшкӧсладорас эм кык семяпочка, кодъясын развивайтчӧ ӧти яйцеклеткаӧн (122-ӧд рис.).
Мукӧд, боковӧй, побегъяс вылас эмӧсь вижов-веж кольяс.
Тайӧ кольясас быд чешуйка вылын эм кык пыльцевӧй мешӧк, кӧні воӧ пыльца (122-ӧд рис.).
Пожӧмлӧн пыльцаыс зэв уна.
Сійӧ зэв кокни, кос, разалӧ тӧлӧн, веськалӧ семяпочкаяс вылӧ да сибдӧ липкӧй жидкостяс.
Лоӧ опыление.
Опыление бӧрас тайӧ кольяслӧн чешуйкаясыс сибалӧны ӧта-мӧд дінас, а на костын щельясыс клеитчӧны ортсӧ петӧм сирӧн.
Тупкысьӧм кольясыс быдмӧны да лоӧны вежӧсь да деревянистӧйӧсь.
Сӧмын мӧд вонас пыльцаыс чужӧ.
Пыльцевӧй трубочкаыс нырӧ семяпочкаӧ.
Пыльцевӧй трубочкасьыс петысь мужскӧй клеткаыс ӧтлаасьӧ женскӧй клеткакӧд — яйцеклеткакӧд.
Лоӧ оплодотворение.
Оплодотворение бӧрас семяпочкасьыс артмӧ кӧйдыс.
А сы вӧсна мый пожӧмлӧн, кыдзи и став голосеменнӧйяслӧн, завязьыс абу, то сылӧн плодъясыс оз артмыны.
А кор мӧд вонас, тулыснас, пожӧмлӧн коричневӧй кольясыс воссясны, позьӧ аддзыны, мый кӧйдысъясыс сэні куйлӧны восьсӧн.
Татшӧм куш кӧйдысъясыс, мӧдног кӧ плодтӧм кӧйдысъясыс, характернӧйӧсь став голосеменнӧй быдмӧгъяслы.
Пожӧм кӧйдысъяслӧн эм борд да найӧ ылӧ разалӧны тӧлӧн.
Интереснӧ, мый найӧ сетӧны уна семядоляа петасъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь пожӧмлӧн природнӧй особенностьясыс?
2. Мыйӧн торъялӧны асланыс ортсыса вид сертиыс эрд вылын быдмӧм пожӧм да сук вӧрын быдмӧм пожӧм?
Объяснитӧй 121-ӧд рисунок серти.
3. Кутшӧмӧсь размножение органъясыс пожӧмлӧн?
Объяснитӧй 122-ӧд рисунок серти.
4. Кыдзи сылӧн лоӧ опылениеыс да оплодотворениеыс?
5. Кутшӧмӧсь пожӧмлӧн кӧйдысъясыс?
6. Мыйла пожӧм шусьӧ голосеменнӧй быдмӧгӧн?
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй, кутшӧм стволыс да кронаыс сук вӧрын быдмысь пожӧмлӧн.
Сравнитӧй сійӧс эрд вылын быдмысь пожӧмкӧд.
Рисуйтӧй ӧтисӧ и мӧдсӧ.
2. Водз тулысын видлалӧй пожӧмлысь сӧмын на артмӧм кольяссӧ.
Паськӧдыштӧй налысь торъя чешуйкаяссӧ да ӧти кольясысь корсьӧй семяпочкаяс, а мӧдъясысь — пыльцевӧй мешӧкъяс.
Ёна пыркнитӧй ыджыд пожӧм ветка.
Мый казяланныд?
3. Корсьӧй вотӧм веж кольяс да коричневӧй воӧм кольяс, кодъяс воссьӧмаӧсь да сэтысь киссьӧны кӧйдысъяс.
Чукӧртӧй пожӧмлысь кӧйдысъяссӧ да видлалӧй налысь строениесӧ.
Мый отсалӧ налы разавнысӧ?
4. Пожӧмлысь кӧйдысъяссӧ кӧдзӧй почва тыра гырничӧ.
Наблюдайтӧй петасъяс лоӧм бӧрся.
Рисуйтӧй найӧс.
Пожӧм да коз.
Миян лыска вӧръясын пожӧмкӧд ӧттшӧтш тшӧкыда быдмӧ и коз.
Кутшӧма торъялӧны тайӧ пӧрӧдаясыс!
Пожӧмлӧн да козлӧн природнӧй особенностьяс.
Пожӧмлӧн кронаыс йылас.
Лыскыс сылӧн шоч.
Тайӧ — югыд радейтысь пӧрӧда.
Козлӧн кронаыс заводитчӧ веськыда мусяньыс да помасьӧ пирамида кодь ёсь йылӧн.
Лыскыс сук.
Тайӧ — теневыносливӧй пӧрӧда.
Пожӧм оз требуйт бур почва; сылы тырмӧ почваса ваыс.
Сійӧ вермӧ быдмыны и кос, питательнӧй веществоясӧн гӧль почваяс вылын, кодъяс козлы оз туйны.
Коз требуйтӧ бур почва да уна ва.
Пожӧм — ӧдйӧ быдмысь пӧрӧда.
А коз, мӧдарӧ, ньӧжйӧ быдмысь пӧрӧда.
Пожӧмлӧн кузь стержневӧй вуж, и сы вӧсна сійӧс оз вермы пӧрӧдны тӧв.
Козлӧн вужъясыс куйлӧны му веркӧс дінын матын да вӧрдоръясын тӧв тшӧкыда пӧрӧдалӧ найӧс.
Пожӧм да коз костын отношениеяс.
Интереснӧ наблюдайтны, кутшӧмӧсь лоӧны коз да пожӧм костын отношениеясыс разнӧй условиеясын быдмигӧн.
Пожӧма вӧрын, коді быдмӧ кос да лыаа почваяс вылын, коз оз аддзы аслыс быдмынысӧ колана условиеяс.
Ваыс да питательнӧй веществоясыс кӧ оз тырмыны, коз быдмӧ омӧля да некыдз оз во пожӧм судтаӧдз.
Сійӧ сідзи и кольӧ джуджыд пожӧмъяс вевт улын.
Тані, вӧрас, пожӧмыс быдмӧ ёнджыка козйысь.
Но дзик мӧдпӧлӧсӧсь лоӧны отношениеясыс пожӧм да коз костын бурджык да васӧдджык почваяс вылын.
Тані коз быдмӧ нормальнӧя да вермӧ сайӧдны югыд радейтысь пожӧмӧс.
Медводз сійӧ сайӧдӧ да пӧдтӧ посньыдик пожӧмъясӧс, кодъяс некыдз оз вермыны быдмыны гож сайын, сук козъяс вевт улын.
Но коз вермӧ сайӧдны и орччӧн быдмысь гырысь пожӧмъясӧс.
Та вӧсна югыд радейтысь пожӧм косьмӧ да кулӧ.
Тадзи благоприятнӧй условиеясын коз быдмӧ пожӧмысь ёнджыка.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь пожӧмлӧн да козлӧн природнӧй потребностьясыс?
2. Кутшӧмӧсь отношениеясыс пожӧм костын да коз костын вӧрын, кос да питательнӧй веществоясӧн гӧль почваяс вылын?
3. Кутшӧмӧсь отношениеясыс пожӧм костын да коз костын бурджык да васӧдджык почваяс вылын?
ПОКРЫТОСЕМЕННӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Покрытосеменнӧйясӧн шусьӧны быдмӧгъяс, кодъяслӧн эмӧсь цветокъяс, а кӧйдысъясыс артмӧны плодъясын.
Покрытосеменнӧйяс — быдмӧгъяслӧн миян медся уна лыда да медся ёна паськалӧм группа.
Кӧйдыс строение серти покрытосеменнӧй быдмӧгъяс юксьӧны кык ыджыд группа вылӧ — двудольнӧй быдмӧгъяслӧн класс да однодольнӧй быдмӧгъяслӧн класс.
Двудольнӧй да однодольнӧй быдмӧгъяс.
Двудольнӧй быдмӧгъяс характеризуйтчӧны сійӧн, мый зародышас налӧн кык семядоля.
А однодольнӧй быдмӧгъяслӧн зародышас ӧти семядоля.
Таын главнӧй торъялӧмыс.
Но такӧд тшӧтш торъялӧмъяс эмӧсь и вегетативнӧй органъяс строениеын.
Сідз, унджык двудольнӧйясыслӧн (но абу ставыслӧн!) вужйыс стержневӧй, стебеляс эм камбий, а коръясыс сетчатӧй жилкованиеаӧсь.
Унджык однодольнӧйясыслӧн (но абу ставыслӧн!) мочковатӧй вужъяс, камбийтӧм стебель, а коръясыс параллельнӧй либӧ дугӧвӧй жилкованиеаӧсь.
Кыдзи двудольнӧй, сідзи и однодольнӧй быдмӧгъяс юксьӧны группаяс вылӧ, кодъяс шусьӧны семействоясӧн.
Основнӧй признакӧн, код серти быдмӧгъясӧс ӧтувтӧны ӧти семействоӧ, лоӧ цветоклӧн да плодлӧн строение.
Злакъяслӧн семейство.
Тӧдвылӧ уськӧдам миянӧн водзджык велӧдӧм шобді, рудзӧг, зӧр, просо, кукуруза, рис. Став тайӧ быдмӧгъясыслӧн цветокъясыс зэв сходнӧйӧсь.
Найӧ ӧтикӧн-ӧтикӧн либӧ — тшӧкыдджыка — некымынӧн куйлӧны колосокъясын, кодъяс ӧтлаасьӧны соцветиеӧ — шептӧ либӧ метёлкаӧ.
Рудзӧглӧн цветокыс состоитӧ кык цветочнӧй чешуяысь, куим тычинкаысь да кык перистӧй рыльцеа пестикысь (видзӧд, 44-ӧд рис.).
Татшӧмӧсь жӧ цветокъясыс шобділӧн, зӧрлӧн, просолӧн.
Рис цветокъясын тычинкаясыс кыкпӧв унджык (видзӧд 84-ӧд рис.).
Кукурузалӧн пестикыс да тычинкаыс куйлӧны разнӧй цветокъясын (видзӧд 49-ӧд рис.).
Став индӧм быдмӧгъясыслӧн плодыс кос, ӧти кӧйдыса.
Сійӧ шусьӧ зерновкаӧн.
Став лыддьӧдлӧм да накӧд сходнӧй быдмӧгъясыс артмӧдӧны злакъяслысь семейство.
На дінӧ относитчӧны и миянлы тӧдса турунъяс — тимофеевка да житняк.
Злакъяслы сідзжӧ характернӧ сійӧ, мый заыс налӧн векджык тыртӧм — идзас.
Сӧмын шочиника, кыдзи кукурузалӧн, сы пытшкын эм рыхлӧй сьӧмӧс.
Коръясыс налӧн кузьӧсь да векниӧсь.
Бобовӧйяслӧн семейство.
Видзӧдлам миянлы тӧдса анькытш да фасоль.
Ставныс найӧ имеитӧны строение сертиыс да весиг форма сертиыс сходнӧй цветокъяс.
Сідз, цветокас налӧн эм чашечка, коді состоитӧ 5 срӧститчӧм корйысь.
Венчиксӧ артмӧдӧны 5 свободнӧй лепесток.
Лепестокъясыс имеитӧны аслыссикас форма да расположение (13-ӧд табл.).
Вылыссаыс, на пиысь медся ыджыдыс, шусьӧ парусӧн.
Кык боковӧйыс шусьӧны пелысъясӧн, а улысса кыкыс срӧститчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд да артмӧдӧны лодочка.
Тайӧ быдмӧгъясыслӧн цветокас эм 10 тычинка.
На пиысь 9-ыс срӧститчӧмаӧсь асланыс нитьяснас, а 10-ӧдыс торъя.
Тычинкаясыс: гӧгӧртӧны пестиксӧ да сыкӧд тшӧтш помещайтчӧны лодочкаын.
И анькытшлӧн, и фасольлӧн плодыс — боб.
Сылӧн эм кык створка, кодъяс дінӧ прикрепляйтчӧны кӧйдысъяс.
Некутшӧм: перегородка плодас абу.
Став лыддьӧдлӧм да накӧд сходнӧй быдмӧгъясыс артмӧдӧны бобовӧйяслысь семейство.
Бобовӧйяс дінӧ относитчӧны сідзжӧ миянлы тӧдса клевер да люцерна.
Бобовӧйяслӧн коръясыс сложнӧйӧсь.
Вужъяс вылас налӧн тшӧкыда овлӧны клубенёкъяс.
Розоцветнӧйяслӧн семейство.
Тайӧ семействоас относитчӧны миянлы тӧдса яблоня, вишня, ӧмидз, оз (видзӧд 43-ӧд, да 72-ӧд рис.).
Налӧн цветокыс пятернӧй строениеа, мӧдногӧн кӧ цветокас 5 чашелистик да 5 лепесток, но вермас лоны и унджык.
Тычинкаыс цветокас уна — кыкпӧв либӧ нёльпӧв унджык лепестокъяс серти.
Пестикыс либӧ ӧти, кыдзи яблонялӧн да вишнялӧн, либӧ уна, кыдзи ӧмидзлӧн да озлӧн.
Плодъясыс налӧн унасикасӧсь.
Яблонялӧн, вишнялӧн, ӧмидзлӧн плодъясыс сочнӧйӧсь, а озлӧн косӧсь.
Сочнӧй сылӧн ёна быдмӧм цветоложеыс.
Сійӧ либӧ мӧд семействоӧ быдмӧгъясӧс ӧтувтӧм висьталӧ не сӧмын сходство йылысь, но и на костын родство йылысь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм быдмӧгъяс шусьӧны покрытосеменнӧйясӧн?
2. Кутшӧм классъяс вылӧ юксьӧны покрытосеменнӧй быдмӧгъяс?
3. Кутшӧм группаяс вылӧ юксьӧны покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн классъясыс?
4. Кутшӧмӧсь характернӧй признакъясыс однодольнӧй да двудольнӧй быдмӧгъяслӧн?
5. Тіянлы тӧдса кутшӧм быдмӧгъяс пырӧны злакъяслӧн семействоӧ?
6. Кутшӧм признакъяс характернӧйӧсь злакъяслы?
7. Тіянлы тӧдса кутшӧм быдмӧгъяс пырӧны бобовӧйяслӧн семействоӧ?
8. Кутшӧм признакъяс характернӧйӧсь бобовӧйяслы?
9. Мый характернӧ розоцветнӧй быдмӧгъяслы?
Растительнӧй мирлӧн развивайтчӧм.
Сідзи, ми видлалім растительнӧй мирлысь основнӧй группаяссӧ.
Ми тӧдмасим кыдзи веж быдмӧгъясӧн, кодъяслӧн эм хлорофилл, сідзи и абу веж, хлорофиллтӧм быдмӧгъясӧн.
Веж быдмӧгъясысь медся прӧстӧйясӧн асланыс строение серти лоӧны водоросльяс.
На пиын абу этша ӧти клеткааяс.
А уна клеткаа водоросльяслӧн телӧыс оз торъяв за да коръяс вылӧ.
Сӧмын кутшӧмсюрӧ руд водоросльяслӧн муртса тӧдчыштӧ татшӧм торъялӧмыс.
Водоросльяслы зэв характернӧ сійӧ, мый найӧ — ваын олысьяс.
Найӧ век олісны ваын.
Такӧд ӧттшӧтш водоросльяс — веж быдмӧгъяс пиысь медся древньӧй группа.
Коркӧ овлӧм водоросльяслысь колясъяссӧ аддзӧны ӧні мулӧн медся пыді, мӧдногӧн кӧ медся древньӧй слӧйясысь.
Сэні абуӧсь мукӧд быдмӧгъяслӧн некутшӧм колясъяс.
Таысь заключайтӧны, мый зэв важся кадъясӧ Му вылын водоросльяс вӧліны быдмӧгъяслӧн нач ӧти группаӧн.
Водоросльяскӧд сравнитӧмӧн нитшъяслӧн строениеыс сложнӧйджык.
Унджыкыслӧн на пиысь телӧыс торъялӧ за да коръяс вылӧ.
Ещӧ сложнӧйджык строениеыс папоротникъяслӧн да, накӧд сходнӧй урбӧжъяслӧн да кӧчвӧньяслӧн.
Заысь да коръясысь кындзи налӧн эмӧсь нин настоящӧй вужъяс.
Тайӧн найӧ ещӧ ёнджыка торъялӧны водоросльясысь.
Водоросльяс — васа быдмӧгъяс.
Нитшъяс да папоротникъяс овнысӧ вуджисны Му вылӧ.
Но и найӧ эз дзикӧдз торйӧдчыны ваысь.
Оплодотворениеыс налӧн вермӧ лоны сӧмын ваын.
Сідзкӧ, ватӧг найӧ эз кольны эськӧ потомство.
Характернӧ сідзжӧ, мый древньӧй нитшъяслӧн да папоротникъяслӧн колясъясыс паныдасьлӧны сёрӧнджык отложитчӧм му слӧйясын.
Сідзкӧ, Му вылын найӧ лоины водоросльясысь ёна сёрӧнджык.
Кыдзи ми тӧдам нин, папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс аслас кадӧ вӧліны быдмӧгъяслӧн господствуйтысь группаӧн.
Медся ёна наысь и артмисны изшомлӧн залежьясыс.
Наука признайтӧ, мый кыдзи нитшъяс, сідзи и папоротникъяс важӧн лоины водоросльясысь.
Талы причинаӧн вӧлі олан условиеяс вежсьӧм — ваын олӧмсянь му вылын олӧмӧ вуджӧм.
Му вылын голосеменнӧй быдмӧгъяс лоины папоротникъясысь сёрӧнджык.
Голосеменнӧйяслӧн прародительясӧн лыддьыссьӧны семеннӧй папоротникъяс (123-ӧд рис.).
Тайӧ важӧн кулӧм быдмӧгъясыслӧн коръяс вылас вӧліны семяпочкаяс, кодъясысь развивайтчисны кӧйдысъяс.
Ещӧ сёрӧнджык Му вылын лоины покрытосеменнӧй быдмӧгъяс.
Голосеменнӧйяскӧд сравнитӧмӧн налӧн строениеыс сложнӧйджык: налӧн эмӧсь цветокъяс, а кӧйдысъясыс артмӧны плодъясын.
Покрытосеменнӧйяс — растительнӧй мирлӧн ӧні медся ёна паськалӧм да господствуйтысь группа.
Сідзкӧ, и ӧні олысь, и ископаемӧй быдмӧгъясӧс изучайтӧм вайӧдӧ ӧти выводӧ: Мулӧн история чӧжӧн растительнӧй мир развивайтчис.
Олан условиеяс вежсьӧмкӧд йитӧдын вежсисны и быдмӧгъяс, а тайӧ вайӧдіс выль быдмӧгъяс лоӧмӧ, кодъяс водзджык эз вӧвны.
Лоалісны век сложнӧйджык и сложнӧйджык строениеа быдмӧгъяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла водоросльясӧс лыддьӧны веж быдмӧгъясысь медся прӧстӧйясӧн да древньӧйясӧн?
2. Кытысь тыдалӧ, мый нитшъяслӧн да папоротникъяслӧн строениеыс водоросльяслӧн строение серти сложнӧйджык?
3. Кытысь тыдалӧ нитшъяслӧн да папоротникъяслӧн воднӧй средакӧд йитчӧмыс?
4. Кутшӧм быдмӧгъясысь лоины нитшъяс да папоротникъяс?
5. Кутшӧм быдмӧгъясысь лоины голосеменнӧйяс?
6. Кутшӧм быдмӧгъяс миян кадӧ являйтчӧны господствуйтысьясӧн?
7. Кытысь тыдалӧ покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн голосеменнӧйяс серти сложнӧйджык строениеыс?
КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯСЛӦН ЛОӦМ.
Древньӧй морт вӧлі кыйсьысьӧн.
Животнӧйяс бӧрся кыйсьӧмысь кындзи, сійӧ чукӧртліс быдмӧгъяслысь плодъяс, кодъясӧс аддзыліс сійӧс кытшалысь природаысь.
И сӧмын бӧрынджык нин быдмӧгъяс чукӧртӧмсянь сійӧ вуджис аслас оланін дінын найӧс быдтӧмӧ.
Тадзи важӧн лои му уджалӧм.
Тадзи заводитчис быдмӧгъяс быдтӧм.
Татысь кокни гӧгӧрвоны, мый культурнӧй быдмӧгъяс нуӧдӧны ассьыныс началосӧ дикӧйяссянь.
Уна тысяча во коли сійӧ кадсянь, кор дикорастущӧй быдмӧгъясӧс кутісны культивируйтны.
Но дикорастущӧй быдмӧгъясӧс культурнӧйясӧ пӧртӧны и ӧні.
Сідз, неважӧн на, веськыда миян син водзын, миян кутісны быдтыны дикорастущӧй каучуконоснӧй йӧла турун — кок-сагыз, кодӧс некӧн мирын эз на быдтывны.
Быдмӧгъясӧс быдтігӧн налы сетӧны колана условиеяс.
Найӧс колана ногӧн дӧзьӧритӧны.
Налы быдногӧн «угождайтӧны», медым удовлетворитны налысь природнӧй потребностьяссӧ.
А найӧ та вылӧ ӧтвечайтӧны ыджыд урожайӧн.
Ми тӧдам нин, кок-сагызлысь да мукӧд культураяслысь кутшӧм рекордно-ыджыд урожайяс получайтӧны миян странаын видзму овмӧсса передовикъяс.
Сетны кӧ быдмӧгъяслы бурджык условиеяс сы серти, кутшӧмъяс налӧн вӧліны природаын, то тайӧ вайӧдӧ найӧс вежсьӧмӧ, бурмӧмӧ.
Культурнӧй кок-сагыз артмӧдӧ ӧні ёна ыджыдджык вужъяс, чем сэки, кор сійӧ дикӧя быдмыліс Казахстанын.
Но не сӧмын культура бурмӧдӧ быдмӧгъясӧс.
Бурмӧдӧ найӧс и мортӧн планомернӧя вӧчан отбор.
Кок-сагызлысь бӧрйӧны медся ыджыд урожай сетысь быдмӧгъяссӧ, медся гырысь вужъяснас, кодъяс медозырӧсь каучукӧн.
Именнӧ налысь кӧйдысъяссӧ чукӧртӧны кӧдзӧм вылӧ.
Медся ыджыд урожай сетысь быдмӧгъясӧс воысь-во дугдывтӧг бӧрйӧмыс (отборыс) вочасӧн бурмӧдӧ найӧс, вӧчӧ найӧс век ёнджыка и ёнджыка урожайнӧйясӧн.
Культурнӧй быдмӧгъясӧс бурмӧдан способӧн лоӧ сідзжӧ скрещивание.
Сійӧ кутіс применяйтсьыны тӧдчымӧн сёрӧнджык быдмӧгъясӧс дӧзьӧритӧм да искусственнӧй отбор серти.
Скрещиваниеыс дӧзьӧритӧмкӧд да отборкӧд ӧтлаын ӧддзӧдіс культурнӧй быдмӧгъяслысь бурмӧмсӧ.
Кӧчана дикӧй капуста — уна вося быдмӧг, коді быдмӧ Ламанш берег пӧлӧн.
Сійӧ артмӧдӧ неыджыд кӧчан.
А миян культурнӧй капуста — кык вося быдмӧг.
Поздньӧй сортъяслӧн кӧчаныс овлӧ 16–20 кг сьӧкта.
Дикӧй свекла — ӧти вося быдмӧг, коді быдмӧ Средиземнӧй море берег пӧлӧн.
Сылӧн вужъясас сакарыс зэв этша.
А миян культурнӧй сахарнӧй свекла — кык вося быдмӧг.
Сійӧ артмӧдӧ гырысь корнеплодъяс, сакарыс наын 20–24%-ӧдз.
Дикӧй картупель сетӧ анькытш гырся клубеньяс.
А кутшӧм гырысь да крахмалистӧй клубеньяс сетӧны миян культурнӧй сортъяс!
Сравнитӧй вӧрын быдмысь дикӧй яблонялысь посньыдик шома яблокъяссӧ миян культурнӧй сортъяслӧн гырысь юмов плодъяскӧд!
Сравнитӧй вӧрын быдмысь дикӧй озлысь посньыдик плодъяссӧ садовӧй озлӧн гырысь плодъяскӧд!
Культурнӧй быдмӧгъяслысь, налӧн дикӧй родичьяскӧд сравнитӧмӧн, ми аддзам выль свойствояс.
Культурнӧй быдмӧгъяс являйтчӧны творениеясӧн не сӧмын природалӧн, но и мортлӧн.
Культурнӧй быдмӧгъясӧс кореннӧя бурмӧдӧмлысь выль туйяс индіс миян соотечественник — природаӧс великӧй преобразуйтысь И. В. Мичурин.
Ми тӧдам нин, кутшӧм туйяс индӧ мичуринскӧй учение.
Медым вежны сійӧ либӧ мӧд быдмӧгӧс сувтӧдӧм цель серти, медводз колӧ сійӧс вӧчны тайӧ вежсьӧмъясыслы сетчысьӧн.
А быдмӧгӧс сетчысьӧн вӧчны позьӧ куим ногӧн: 1) прививкаӧн, 2) скрещиваниеӧн, торйӧн нин ёна разнӧйсикас быдмӧгъясӧс скрещивайтӧмӧн, да 3) воспитайтӧмӧн.
Тайӧ туйяслысь правильностьсӧ докажитӧма И. В. Мичурин уджъясӧн да мичуринскӧй делӧ продолжайтысь — академик Т. Д. Лысенко — уджъясӧн.
Сідз, яблоняӧс груша вылӧ прививайтӧмӧн И. В. Мичурин выведитіс яблонялысь зэв ценнӧй сорт Ренет бергамотный.
Сідз, войвывса грушаӧс лунвывсакӧд скрещивайтӧмӧн да гибридъясӧс воспитайтӧмӧн сійӧ выведитіс средньӧй полосаын грушалысь непревзойдённӧй сорт Бере зимняя Мичурина.
Сідз, тӧв улӧ кӧдзигӧн кӧдзыдӧн воздействуйтӧмӧн академик Т.Д. Лысенко ярӧвӧй шобдіӧс пӧртӧ ӧзимӧйӧ да создайтӧ ӧзимӧй шобділысь медся зимостойкӧй сорт.
Мичуринецъяс-учёнӧйяс, мичуринецъяс-опытникъяс, юнӧй мичуринецъяс водзӧ нуӧдӧны миян радейтана великӧй рӧдиналысь культурнӧй быдмӧгъяссӧ бурмӧдӧм да выльмӧдӧм кузя великӧй удж, кодӧс завещайтіс Мичурин.
Вопросъяс.
1. Кыдзи заводитчис быдмӧгъяслӧн культура?
2. Кутшӧм способъясӧн бурмӧдісны культурнӧй быдмӧгъясӧс?
3. Культурнӧй быдмӧгъясӧс сравнитӧй налӧн дикӧй родичьяскӧд.
4. Миянлысь культурнӧй быдмӧгъясӧс бурмӧдӧм да выльмӧдӧм кузя кутшӧм туйяс индіс природаӧс великӧй преобразуйтысь И. В. Мичурин?
Пояснитӧй примеръяс вылын.
ОГЛАВЛЕНИЕ.
Стр.
Введение .... 3
I. Миян дикорастущӧй да культурнӧй быдмӧгъяс .... 5
II.
Быдмӧглӧн клеточнӧй строение .... 13
III.
Кӧйдыс да сылӧн чужӧм .... 15
IV.
Вуж.
Быдмӧглӧн почваысь питайтчӧм .... 33
V. Кор.
Органическӧй вещество артмӧм .... 44
VI.
За.
Быдмӧгын веществояслӧн передвигайтчӧм да чукӧрмӧм .... 60
VII.
Быдмӧгъяслӧн размножайтчӧм .... 75
VIII.
И. В. Мичурин учениелӧн основаяс .... 97
IX.
Академик Т. Д. Лысенколӧн уджъяс .... 108
X. Культурнӧй быдмӧгъяс .... 116
XI.
Академик В. Р. Вильямс учениелӧн основаяс .... 170
XII.
Быдмӧгъяслӧн основнӧй группаяс .... 186
1-ой рис.
Вороний глаз, торйӧн — сылӧн плодыс.
2-ӧд рис.
Кислица.
3-ӧд рис.
Копытень.
4-ӧд рис. Школьнӧй микроскоп:
1 — окуляр, 2 — труба, 3 — объектив, 4 — винт, 5 — предметсӧ пуктан пызан, 6 — зеркальце, 7 — штатив.
5-ӧд рис.
Лук кожицалӧн клеткаяс: 1 — оболочка, 2 — протоплазма, 3 — ядро, 4 — клеточнӧй сока вакуоля.
6-ӧд рис.
Фасольлӧн кӧйдыс: 1 — вуж, 2 — за, 3 — почка, 4 — семядоля.
7-ӧд рис.
Шобділӧн кузяланог поткӧдӧм кӧйдыс: 1 — ичӧтик вуж, 2 — ичӧтик за, 3 — ичӧтик почка, 4 — семядоля, 5 — эндосперм.
8-ӧд рис.
Опыт, коді петкӧдлӧ, мый кӧйдыс чужӧм вылӧ колӧ ва да воздух.
9-ӧд рис.
Фасоль кӧйдыслӧн чужӧм.
10-ӧд рис.
Рудзӧг кӧйдыслӧн чужӧм.
11-ӧд рис.
Шобділӧн быдмӧгъяс, кодъяс развивайтчӧмаӧсь посни да гырысь кӧйдысъясысь.
12-ӧд рис.
Кукурузалӧн кӧйдысъясыс разнӧй пыднасянь сетісны петасъяс.
13-ӧд рис.
Подсолнечниклӧн, свеклалӧн, рудзӧглӧн вужъяс.
14-ӧд рис.
Горчица проростокъяслӧн вуж сіяс.
15-ӧд рис.
Кузяланог вундӧм вуж (микроскоп пыр): 1 — корневӧй чехлик, 2 — 3 — вужлӧн быдмысь участок, 4 — вужлӧн кыскысь (всасываюшӧй) участок.
16-ӧд рис.
Вуж сі — ва да минеральнӧй совъяс кыскан (всасывайтан) орган.
17-ӧд рис.
Вужйӧн ва кыскӧм.
18-ӧд рис.
Гречиха, кодӧс быдтӧма раствор тыра банкаын; растворас эмӧсь ставпӧлӧс питательнӧй совъясыс, кодъяс колӧны быдмӧглы.
Веськыдвылас — гречиха, кодӧс быдтӧма банкаын, кӧні растворас оз вӧлі тырмы калийнӧй сов.
19-ӧд рис.
Коръяслӧн жилкование: 1 — дугӧвӧй (ландышлӧн). 2 — сетчатӧй (дублӧн).
20-ӧд рис.
Прӧстӧй коръяс: 1 — игольчатӧй; 2 — линейнӧй; 3 — ланцетовиднӧй; 4 — яйцевиднӧй; 5 — сердцевиднӧй; 6 — почковиднӧй; 7 — лопатчатӧй; 8 — стреловиднӧй.
21-ӧд рис.
Сложнӧй коръяс: 1 — озлӧн; 2 — конскӧй каштанлӧн; 3 — сочевичниклӧн; 4 — еджыд акациялӧн.
22-ӧд рис.
Вязлӧн ветка.
23-ӧд рис.
Корлӧн пӧперега разрез (микроскоп пыр): 1 — вылысса кожица; 2 да 3 — корлӧн мякоть; 4 — улысса кожица; 5 — устьице.
24-ӧд рис.
Устьице кор кожицаын: 1 да 2 — замыкайтысь клеткаяс; 3 — на костын щель.
25-ӧд рис.
Васа быдмӧг элодеялӧн веткаясыс югыд вылын выделяйтӧны кислород.
26-ӧд рис.
Элодеялӧн веткаыс югыдінын выделяйтӧ кислород.
27-ӧд рис.
Шуйгавылас — кор, кодӧс вевттьӧма пробкаӧн.
Веськыдвылас — сійӧ жӧ корйыс югыдінын вӧлӧм бӧрын: корлӧн сійӧ юкӧныс, коді вӧлі югыдінын, иоднас краситчис пемыдлӧз рӧмӧн, сэні артмис крахмал; корлӧн вевттьӧм юкӧнас крахмалыс эз артмы.
К. А. Тимирязев (1843–1920).
28-ӧд рис.
Почка разрезын: 1 — зачаточнӧй залӧн йыв; 2 — зачаточнӧй коръяс; 3 да 4 — боковӧй почкаяслӧн зачатокъяс.
29-ӧд рис.
Анькытшлӧн том быдмӧг.
Йывсӧ вундӧм бӧрын залӧн судтаыс эз кут быдмыны, боковӧй почкаысь заводитіс развивайтчыны боковӧй побег.
30-ӧд рис.
Полевӧй вьюнок — гартчысь заа быдмӧг.
31-ӧд рис.
Срӧститчӧм кыдзьяс.
32-ӧд рис.
Нин пу куим вося веткалӧн пӧперега срез (микроскоп пыр). 1 — кожица; 2 — пробка; 3 — кырсь; 4 — луб; 5 — камбий; 6 — тавося древесиналӧн слӧй; 7 — колян вося древесиналӧн слӧй; 8 — воддза вося древесиналӧн слӧй; 9 — сьӧмӧс (сердцевина).
Древесинаас тыдалӧны сосудъяслӧн разрезъяс.
33-ӧд рис.
Лублӧн ситовиднӧй трубкаяс: 1 — векни юкӧн; 2 — розьӧсь перегородкаа паськалӧм юкӧн.
34-ӧд рис.
Коз стволлӧн пӧперега разрез.
Тайӧ пуыс 160 во олӧма питание кузя лёк условиеясын, но бӧръя 30 вонас, орччӧн сулалысь пуяссӧ пӧрӧдӧм бӧрын, питание условиеясыс сылӧн бурмисны.
35-ӧд рис.
Опыт, коді петкӧдлӧ коръясӧн ва испаряйтӧм.
36-ӧд рис.
Ветка вылын кодлысь кырсьсӧ гӧгӧрыс вундӧма, наплыв.
37-ӧд рис.
Луковица: 1 — донце; 2 — 3 — почкаяс.
38-ӧд рис.
Сэтӧрлӧн черенокъяс, кодъясӧс садитӧма почваӧ.
39-ӧд рис.
Крыжовникӧн отводокъяс.
40-ӧд рис.
Озлӧн усъяс.
41-ӧд рис.
Йӧла турунлӧн побег, коді развитчис за черенок вылын.
42-ӧд рис.
Бегония кор вылын развитчӧм побегъяс.
43-ӧд рис.
Вишнялӧн цветокъяс.
Веськыдвылас — торъя цветок: 1 — цветоложе;
2 — чашелистикъяс; 3 — лепестокъяс; 4 — тычинкаяс; 5 — рыльце; 6 — столбик; 7 — завязь.
44-ӧд рис.
Рудзӧглӧн цветок.
45-ӧд рис.
Схема, коді петкӧдлӧ самоопыление (шуйгавылас) да перекрёстнӧй опыление (веськыдвылас).
46-ӧд рис.
Анькытшлӧн самоопыление.
Околоцветниксӧ шыбитӧма.
47-ӧд рис.
Шабділӧн самоопыление.
Околоцветниксӧ шыбитӧма.
48-ӧд рис.
Рудзӧглӧн соцветие — сложнӧй шеп.
Шуйгавылас — кык цветока торъя шеп.
49-ӧд рис.
Кукуруза: 1 — быдмӧг йылас метёлка — тычинковӧй цветокъяса соцветие; улынджык — початок — пестичнӧй цветокъяса соцветие; 2 — кык тычинковӧй цветока торъя шеп; 3 — восьса початок, тыдалӧны кузь столбикъяса завязьяс.
50-ӧд рис.
Шуйгавылас — кукурузалӧн початокъяс естественнӧй опыление дырйи; веськыдвылас — содтӧд, искусственнӧй опыление дырйи.
51-ӧд рис.
Пестик рыльце вылын пыльцалӧн чужӧм.
52-ӧд рис.
Недотрога.
Веськыдвылас сылӧн плодъясыс.
И. В. Мичурин (1855–1935).
53-ӧд рис.
Искусственнӧй опыление-скрещивание: 1 — восьтӧм бутонысь нетшкӧны тычинкаяссӧ; 2 — пестик рыльце вылӧ вуджӧдӧны пыльца; 3 — опылитӧм бӧрын цветокъяссӧ кольӧны марля мешочекӧ; веткаас ӧшӧдӧны этикетка, кытчӧ гижӧны скрещивайтӧм вылӧ босьтӧм сортъяслысь нимъяссӧ.
54-ӧд рис.
Синмӧн прививка.
55-ӧд рис.
Фунтӧн-джынйӧна (квайтсё грамма) Антоновкалӧн ветка.
56-ӧд рис.
Ренет бергамотныйлӧн ветка.
Сійӧ развитчис фунтӧн-джынйӧна Антоновка почкаысь, кодӧс привитӧма груша вылӧ.
Академик Т. Д. Лысенко.
57-ӧд рис.
Шобділӧн вочасӧн развивайтчӧм: 1 — петасъяслӧн тыдовтчӧм; 2 — коймӧд корлӧн быдмӧм; 3 — боковӧй побегъяслӧн быдмӧм (кущение); 4 — залӧн быдмӧм; 5 — трубкаӧ гартыштчӧм корйысь шеплӧн петӧм (шептасьӧм).
58-ӧд рис.
Ӧзимӧй шобділӧн быдмӧгъяс: шуйгавылас — развитчисны яровизируйтӧм кӧйдысъясысь, веськыдвылас — яровизируйттӧм кӧйдысъясысь.
59-ӧд рис.
Капуста рӧсада.
60-ӧд рис.
Капусталӧн кузяланог вундӧм кӧчан.
61-ӧд рис.
Капуста под, кодӧс вундӧма садитӧм вылӧ.
62-ӧд рис
Капусталӧн цветокъяса да плодъяса ветка.
Торйӧн — воссьӧм плод-стручок.
63-ӧд рис.
Томатлӧн пасынокъяса куст.
64-ӧд рис.
Ӧгурцылӧн быдмӧг, кодӧс быдтӧны теплицаын.
Сылӧн заыс усикъяснас кутчысьӧ нюжӧдӧм сутугаӧ.
65-ӧд рис.
Ӧгурцылӧн цветокъяс: шуйгавылас — тычинковӧй, веськыдвылас — пестичнӧй, сійӧс кокни торйӧдны завязь сертиыс.
66-ӧд рис.
Морковь кӧйдыслӧн чужӧм да проростоклӧн развивайтчӧм.
Цифраясыс петкӧдлӧны, кымын лун коли кӧдзӧмсяньыс.
67-ӧд рис.
Лук кӧйдыслӧн чужӧм да проростоклӧн развивайтчӧм.
68-ӧд рис.
Репчатӧй луклӧн луковицаяс:шуйгавылас — «севок», веськыдвылас — «репка».
69-ӧд рис.
Луклӧн соцветие да торъя цветок.
70-ӧд рис.
Картупельлӧн яровизируйтӧм клубень.
71-ӧд рис.
Яблонялӧн садитӧм кык вося пу.
72-ӧд рис.
Яблонялӧн цветокъяса ветка.
Торйӧн — цветокыс разрезын.
73-ӧд рис.
Ӧмидзлӧн вуж отпрыск.
74-ӧд рис.
Ӧмидзлӧн плодъяса ветка (Волжанка сорт).
75-ӧд рис.
Озлӧн рӧсада.
76-ӧд рис.
Озлӧн плодъяса ветка (Комсомолка сорт).
77-ӧд рис.
Йикитӧм шепта шобді (шуйгавылас) да йикиа шепта шобді (веськыдвылас).
78-ӧд рис.
Рудзӧг шепъяс.
79-ӧд рис.
Зӧрлӧн метёлкаяс: шуйгавылас — раскидистӧй, веськыдвылас — односторонньӧй.
80-ӧд рис.
Просолӧн том быдмӧг: 1 — первичнӧй, стержневӧй вуж, коді развитчӧма кӧйдыслӧн зародышевӧй вужйысь; 2 — вторичнӧй, придаточнӧй вужъяс, кодъяс развитчӧмаӧсь мупытшса заысь.
81-ӧд рис.
Просолӧн метёлкаяс: 1 — раскидистӧй; 2 — поникшӧй; 3 — комовӧй.
82-ӧд рис.
Кукурузалӧн чужӧм кӧйдыс да петас.
83-ӧд рис.
Кукурузалӧн том быдмӧг: 1 — первичнӧй стержневӧй вуж, коді развитчис кӧйдыслӧн зародышевӧй вужйысь; 2 — вторичнӧй придаточнӧй вужъяс, кодъяс быдмисны мупытшса засянь.
84-ӧд рис.
Рислӧн метёлкаяс.
Торйӧн — цветок.
85-ӧд рис.
Фасольлӧн том быдмӧг.
86-ӧд рис.
Сахарнӧй свеклалӧн петасъяс: шуйгавылас — клубочекъяссӧ пыдӧ сюйигӧн, веськыдвылас — клубочекъяссӧ нормальнӧй пыднаӧ сюйигӧн.
87-ӧд рис.
Сахарнӧй свекла первой вонас.
88-ӧд рис.
Сахарнӧй свекла мӧд вонас.
89-ӧд рис.
Подсолнечник: 1 — кӧрзинка, 2 — корзинкалӧн обвёртка, 3 — корзинкаыс вундӧмӧн.
90-ӧд рис.
Шабді: Веськыдвылас — кудряш, шуйгавылас — долгунец.
91-ӧд рис.
Хлопчатник: 1 — петас, 2 — первой настоящӧй коръя том быдмӧг.
92-ӧд рис.
Хлопчатниклӧн ветка.
Торйӧн — плод, воссьӧм коробочка.
93-ӧд рис.
Коробочкаяса хлопчатник: шуйгавылас — чеканиттӧг, веськыдвылас — чеканитӧм бӧрын.
94-ӧд рис.
Кок-сагыз мӧд вонас.
Академик В. Р. Вильямс (1863–1939).
95-ӧд рис.
Клевер да тимофеевка.
96-ӧд рис.
Люцерна да житняк.
97-ӧд рис.
Пырей: корневищесяньыс сылӧн быдмӧны побегъяс.
Пунктирӧн петкӧдлӧма почвалысь уровеньсӧ.
98-ӧд рис.
Предплужника плуг: 1 — плуглӧн корпус, 2 — пурт, 3 — предплужник.
99-ӧд рис.
Предплужника плугӧн гӧрӧм: 1 — предплужник, 2 — пурт, 3 — плуглӧн корпус.
100-ӧд рис.
Каменнӧй степын му вылас вӧр полоса.
101-ӧд рис.
Разнӧй бактерияяс.
Шуйгавывса чертаыслӧн кузьтаыс равняйтчӧ юрси кызталы микроскопӧн сэтшӧма жӧ ыдждӧдігӧн.
102-ӧд рис.
Ӧти клеткаа веж водоросль хламидомонада.
Веськыдвылас — хламидомонада оболочка улын артмисны нёль спора.
103-ӧд рис.
Уна клеткаа водоросль спирогира н итьысь клетка.
104-ӧд рис.
Спирогиралӧн размножайтчӧм:
1 — клеткаяслӧн артмӧны отростокъяс;
2 — отростокъясыс йитчӧны;
3 — отростокъяс костсьыс перегородкаыс растворяйтчӧ;
4 — протоплазмаыс да ядроыс ӧти клеткасьыс визувтӧны мӧдас;
5 — кык клетка ӧтлаасьӧмысь артмӧ зигота.
105-ӧд рис.
Морскӧй водоросль ламинария.
106-ӧд рис.
Еджыд, либӧ юра, бак.
Торйӧн — спораяса юр.
107-ӧд рис.
Веж, либӧ тугъя, бак.
108-ӧд рис.
Картофельнӧй грибокӧн заразитчӧм картупель кор (микроскоп пыр).
Торйӧн — картофельнӧй грибоклӧн подвижнӧй спора (ёна ыдждӧдӧма).
109-ӧд рис.
Лишайник «стеннӧй золотянка».
110-ӧд рис.
Кӧр лишайник.
111-ӧд рис.
Лишайниклӧн пӧперега срез (микроскоп пыр).
112-ӧд рис.
Веж нитш кукушкин лен: шуйгавылас — мужскӧй быдмӧгъяс, веськыдвылас — женскӧй быдмӧгъяс.
113-ӧд рис.
Кукушкин лен быдмӧгъяслӧн йывъяс:шуйгавылас — мужскӧй размножение органъяса, веськыдвылас — женскӧй размножение органъяса.
114-ӧд рис.
Кукушкин лёнлӧн коробочкаяс: 1 — вевттьысьӧма колпачокӧн, 2 колпачокыс усьӧма, 3 — вевтыс усьӧма, киссьӧны спораяс.
115-ӧд рис.
Кукушкин лёнлӧн предросток.
116-ӧд рис.
Еджыд нитш — сфагнум.
117-ӧд рис.
Мувывса урбӧж: веськыдвылас — тувсовъя побег, шуйгавылас — гожся, веж побег.
118-ӧд рис.
Кӧчвӧнь.
119-ӧд рис.
Древньӧй папоротникообразнӧй быдмӧгъяслӧн сёй сланецъяс вылын отпечатокъяс.
120-ӧд рис.
Древньӧй папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс (восстановитӧма ископаемӧй остатокъяс серти).
121-ӧд рис.
Пожӧм: шуйгавылас — сук вӧрын быдмӧм пожӧм; веськыдвылас — эрд вылын быдмӧм пожӧм.
122-ӧд рис.
Пожӧмлӧн мужскӧй (м) да женскӧй (ж) кольяса ветка.
123-ӧд рис.
Древньӧй семеннӧй папоротник (восстановитӧма ископаемӧй остатокъяс серти).
1-ой ТАБЛИЦА
Обыкновеннӧй орешник
1. Серёжкаясыс цветиттӧдзыс.
2. Тычинковӧй да пестичнӧй цветокъясыс цветитігас (уліджыкас — тычинковӧйяссӧ ыдждӧдӧма).
3. Торъя тычинковӧй цветок.
4. Пестичнӧй цветок.
5. Плодъяса ветка.
6. Плод — ӧрешки.
2-ӧд ТАБЛИЦА
Ландыш
1. Мувывса да мупытшса побегъяса быдса быдмӧг: том побегъясыс мыччысьӧны почвасьыс.
2. Кык коръя да цветокъяса побег.
3. Цветокыс вундӧмӧн.
4. Плодъяс-ягӧдъяс.
5. Плодыс вундӧмӧн.
3-ӧд ТАБЛИЦА
Лилӧвӧй осот (полевӧй бодяк)
1. Залӧн вылысса юкӧныс соцветиеяснас.
2. Кор.
3. Торъя цветок.
4-ӧд ТАБЛИЦА
Виж йӧн
1. Залӧн вылысса юкӧныс соцветиеяснас.
2. Залӧн улысса юкӧныс вужъяснас.
5-ӧд ТАБЛИЦА
Гиацинт да тюльпанъяс
1. Гиацинтлӧн. строение.
2. Тюльпанлӧн цветок.
3. Тюльпанлӧн завязьыс вундӧмӧн.
4. Тюльпанлӧн воссьӧм плод-коробочка, киссьӧны кӧйдысъяс.
5. Тюльпанлӧн луковица.
6-ӧд ТАБЛИЦА
Бадь — бредина
1. Коръяса ветка гожӧмнас.
2. Тычинковӧй серёжкаяс водз тулысын: шуйгавылас — цветиттӧдзыс, веськыдвылас — цветитігас.
3. Торъя тычинковӧй цветок.
4. Пестичнӧй серёжкаяс водз тулысын: шуйгавылас — цветиттӧдзыс, веськыдвылас — цветитігас.
5. Торъя пестичнӧй цветок.
6. Пестикыс вундӧмӧн: тыдалӧны семяпочкаяс.
7. Плод — коробочка.
8. Сияса кӧйдыс.
7-ӧд ТАБЛИЦА
Пастушья сумка (1) да полевӧй ярутка (2) цветокъяснас да плодъяснас
Пастушья сумкалысь цветоксӧ (3) да плодсӧ (4) ыдждӧдӧма.
8-ӧд ТАБЛИЦА
Йӧла турун
1. Быдмӧгыслӧн общӧй видыс.
2. Соплодие (шуйгавылас) да плод-семянка (веськыдвылас).
3. Торъя цветок.
9-ӧд ТАБЛИЦА
Бере зимняя Мичурина груша
1. Уссурийскӧй дикӧй груша.
2. Лунвыв груша — Бере рояль.
3. Бере зимняя Мичурина.
10-ӧд ТАБЛИЦА
Картупель
1. Картупельлӧн мувывса побег коръяснас да цветокъяснас.
2. Картупельлӧн мупытшса органъяс: важ клубень, сысянь петӧны заяс да му пытшса побег помъясын выль клубеньяс.
3. Цветокыс вундӧмӧн.
4. Плодъяс.
6. Плод-ягода вундӧмӧн.
11-ӧд ТАБЛИЦА
Морковь
1. Быдмӧглӧн общӧй видыс (развитиелӧн мӧд во).
2. Зонтик шӧрсьыс морковлӧн цветок.
3. Зонтик дорсьыс морковлӧн цветок (куим тычинкалысь пыльникъяссӧ нетшкӧма).
4. Плод-двусемянка.
5. Семянкалӧн вомӧннога разрез.
6. Корнеплодлӧн вомӧннога разрез.
12-ӧд ТАБЛИЦА
Лежнӧг
1. Лежнӧглӧн цветитысь ветка.
2. Цветокыс вундӧмӧн.
3. Ложнӧй плод.
4. Ложнӧй плодыс вундӧмӧн: тыдалӧны плодикъяс-ӧрешкияс.
5. Торъя плодик-ӧрешки — ичӧтика ыдждӧдӧмӧн.
13-ӧд ТАБЛИЦА
Анькытш
1. Коръяса, цветокъяса да плодъяса за.
2. Клубеньяса вуж.
3. Цветок.
4а. Цветокыс вундӧмӧн.
4б. Тычинкаяс (9-ыс срӧститчӧмаӧсь, 10-ӧдыс торъя).
6. Плод-боб.
14-ӧд ТАБЛИЦА
Клевер
1. Быдмӧгыслӧн общӧй видыс.
2. Вужъяс вылас клубенёкъяс.
3. Татшӧм положениеыс коръяслӧн войын.
4. Прилистникъяс.
5. Цветок.
6. Косьмӧм околоцветника плод.
15-ӧд ТАБЛИЦА
Шляпочнӧй тшакъяс
1. Белӧй гриб (губчатӧй).
2. Шампиньон (пластинчатӧй).
16-ӧд ТАБЛИЦА
Папоротник
1. Быдмӧгыслӧн общӧй видыс.
2. Корлӧн улысладорбокыс, тыдалӧны мыльк кодъяс.
3. Сійӧ жӧ корйыс лупа пыр ичӧтика ыдждӧдӧмӧн.
4. Мыльк кодьлӧн вомӧннога разрез микроскоп пыр ыдждӧдӧмӧн: тыдалӧны спораяса мешочекъяс.
5. Спораяс тыра воӧм мешочек.
6. Папоротниклӧн заросток.
7. Оплодотворитчӧм яйцеклеткаысь папоротниклӧн развивайтчӧм.
{Б. В. Всесвятскӧй (комиӧдіс В. Н. Сельков) @ Ботаника @ природа @ Б. В. Всесвятский. Ботаника : средньӧй школаса V–VI классъяслы учебник @ 1957 @ Лб. 3-206.}
Б. В. ВСЕСВЯТСКИЙ
БОТАНИКА
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА V–VI КЛАССЪЯСЛЫ УЧЕБНИК
Мӧд издание
ВВЕДЕНИЕ.
Мый сійӧ ботаникаыс?
«Ботаника» кывйыс артмис «ботанэ» греческӧй кывйысь, мый означайтӧ — турун, быдмӧг.
Ботаника — быдмӧгъяс йылысь наука.
Дикорастущӧй да культурнӧй быдмӧгъяс.
Миян Рӧдиналӧн помтӧм-дортӧм просторъяс вылын аддзам помтӧм сук вӧръяс да югыд веж лудъяс, кос степьяс да зыбуч нюръяс, зарниасьысь муяс да дзоридзалысь садъяс.
Быдлаын быдмӧны унасикас быдмӧгъяс.
Унджык быдмӧгыс природаын быдмӧ морт отсӧгтӧг.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны дикорастущӧй быдмӧгъясӧн.
Найӧ быдмӧны вӧръясын, степьясын, видзьяс да нюръяс вылын.
Культурнӧй быдмӧгъяс быдмӧны муяс вылын, садъясын да град йӧръясын.
Найӧс быдтӧ морт.
Морт олӧмын быдмӧгъяслӧн тӧдчанлун.
Морт олӧмын быдмӧгъяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
СССР-ын зэв важнӧй культурнӧй быдмӧгӧн являйтчӧ шобді.
Шобді зерноысь пӧлучайтӧны шобді пызь, пызьысь пӧжалӧны еджыд нянь.
Рудзӧг зерноысь пӧлучайтӧны рудзӧг пызь.
Сыысь пӧжалӧны сьӧд нянь.
Мортлы колӧны сідзжӧ картупель, овощнӧй быдмӧгъяс (капуста, свекла, морковь, ӧгурцы, помидор) да плодово-ягоднӧй быдмӧгъяс (яблоня, оз, виноград).
Кукуруза — зэв бур быдмӧг.
Сійӧ сетӧ зернолысь зэв ыджыд урожай; таысь кындзи, кукуруза — зэв бур кӧрым скӧтлы.
Сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ мунӧны сідзжӧ картупель, кормовӧй да сахарнӧй свекла, клевер.
Уна культурнӧй быдмӧгъяс сетӧны сырьё заводъясын да фабрикаясын обработайтӧм вылӧ.
Сідз, например, сакарнӧй свекла вужъясысь заводъясын вӧчӧны сакар, подсолнечник кӧйдысысь — растительнӧй вый.
Хлопчатник да шабді сетӧны сырьё унасикас тканьяс вӧчӧм вылӧ.
Морт используйтӧ и дикорастущӧй быдмӧгъяс.
Турунъяс мунӧны сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ, пуяс — керкаяс стрӧитӧм вылӧ, мебель да мукӧд хозяйственнӧй предметъяс вӧчӧм вылӧ, бумага да искусственнӧй шӧвк вӧчӧм вылӧ.
Ӧткымын быдмӧгъясысь вӧчӧны лекарствояс.
Медым пӧлучитны унджык прӧдукта населениелы сёйӧм вылӧ, унджык кӧрым скӧтлы да унджык сырьё промышленностьлы, колхозникъяс да совхозъясса работникъяс нуӧдӧны тыш культурнӧй быдмӧгъяслысь ыджыд урожайяс шедӧдӧм вӧсна.
Водзті гӧрлытӧм (эжа) муяс ӧні гӧрӧны, кӧдзӧны сэтчӧ ценнӧй культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс да быдтӧны сэні озыр урожайяс.
Медым пӧлучайтны культурнӧй быдмӧгъяслысь ыджыд урожайяс, медым бурджыка используйтны дикорастущӧй быдмӧгъяс народлы пӧльза вылӧ, колӧ тӧдны кыдзи олӧны быдмӧгъясыс, колӧ велӧдны ботаника.
Ботаникасӧ велӧдӧмыс отсалас тіянлы тӧдмасьны быдмӧгъяс олӧмӧн да участвуйтны культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитӧм кузя, миянлысь каръяс да посёлокъяс озеленитӧм кузя, вӧръяс да садъяс садитӧм да найӧс видзӧм кузя, няньлысь, овощилысь, плодъяслысь да ягӧдъяслысь ыджыд урожайяс пӧлучитӧм кузя общӧй уджын.
Вопросъяс.
1. Мый сійӧ лоӧ «ботаника» кывйыс?
2. Кутшӧм дикорастущӧй быдмӧгъяс ті тӧданныд?
Мыйла найӧ шусьӧны дикорастущӧйясӧн?
3. Кутшӧм культурнӧй быдмӧгъяс ті тӧданныд?
Кутшӧм прӧдукта наысь пӧлучайтӧны?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс быдмӧгъяслӧн морт олӧмын?
I глава.
ПРИРОДАЫН ДА ВИДЗ-МУ ОВМӦСЫН БЫДМӦГЪЯС.
1 §. Вӧрса быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяс пӧвстын эмӧсь пуяс, кустарникъяс да турунъяс.
Пуяс.
Вӧрын быдмӧны унасикас пуяс.
Со миян водзын еджыд ствола кыдз (1-ӧд рис.).
Вылӧдз кыпӧдчӧма главнӧй заыс — кыдзлӧн стволыс.
Кыдзи и мукӧд пуяслӧн, кыдзлӧн стволыс чорыд, деревянистӧй.
Кыдз стволлӧн эмӧсь вожъяс; помъясыс налӧн вӧсниӧсь да ӧшӧдчӧмаӧсь увлань.
Вожъяс вылас — югыдвеж, лӧсталысь посни коръяс.
Кыдз быдмӧ ӧдйӧ.
Ветымын воӧн сійӧ вермӧ быдмыны 20 м джудждаӧдз.
Кыдз олӧ сё воысь дырджык.
Кыдз вермӧ быдмыны не сӧмын плодороднӧй почва вылын, но и лыа вылын, изйӧсь кос почваяс вылын да нюръяс вылын.
Вужъясыс сылӧн оз пыдӧ пырны, но зэв сука вожавлӧны почваас.
Кыддза вӧръяс век югыдӧсь, шондіаӧсь.
Кыдзлы югыдыс колӧ унджык мукӧд пуяслы серти.
Гож сайын сійӧ оз ов: мукӧд пуяс кӧ сайӧдӧны, — сійӧ кулӧ.
Вӧрса пуяс пӧвстын торъялӧ дуб (2-ӧд рис.).
Сылӧн стволыс зэв ён, вожъясыс чукляӧсь да кызӧсь.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь гырысь, чорыд коръясӧн да артмӧдӧны тшӧкыд корнас пемыд шатёр.
Томдырйиыс дубыс кӧть быдмӧ и надзӧн, 150–200 во мысти сійӧ вермӧ лоны 40 м джуджда.
Дублы олӧм вылӧ шоныдыс колӧ унджык кыдзлы серти.
Тулысын дублӧн том коръясыс петӧны сёрӧнджык мукӧд пуяслӧн серти.
И век жӧ дуб мукӧддырйи страдайтӧ тувсов кынмалӧмъясысь.
Дуб быдмӧ бура сӧмын плодороднӧй почваяс вылын, торйӧн бура — джуджыд чернозём вылын.
Дублы югыдыс колӧ этшаджык кыдзлы серти, но сійӧ оз радейт вывсянь сайӧдӧм.
Гож сайын дуб дзикӧдз дугдӧ быдмыны.
Дуб бура быдмӧ вывлань, сійӧс кӧ кытшалӧны мукӧд пуяс да вывсяньыс кӧ югыдыс инмӧ.
Лесоводъяслӧн эм поговорка: «Дуб бура быдмӧ пась пиын (мукӧд пуяс кытшын), но восьса юрӧн» (вывсяньыс кӧ инмӧ югыдыс).
Дуб, кыдзи и кыдз, паськыда используйтсьӧ муяс гӧгӧр вӧр полосаяс садитігӧн, медым видзны муяссӧ тӧвъясысь.
Пыдӧ пырысь вына вужъясӧн дуб крепыда кутчысьӧ муӧ да оз пов тӧвъясысь.
Дуб олӧ зэв дыр, сійӧ ён.
Сійӧ олӧ мукӧддырйиыс 2000 воӧдз.
Кустарникъяс.
Вӧрын ми аддзам уна кустарникъяс.
Пуяскӧд кустарникыс ӧткодь сійӧн, мый сійӧ олӧ уна во да сылӧн чорыд деревянистӧй заяс.
Кустарник торъялӧ пуысь сійӧн, мый кустарниклӧн абу главнӧй заыс — стволыс.
Сылӧн некымын деревянистӧй за, кодъяслӧн кызтаыс и джудждаыс пӧшти ӧткодь, вожалӧ вужсяньыс дзик почва бердӧдыс.
Кустарникъяс ёна ляпкыдджыкӧсь пуяс серти да налӧн джудждаыс 2–5 м.
Вӧрса кустарникъясысь позьӧ индыны орешник (3-ӧд рис.).
Орешник — гож сайын бура быдмысь быдмӧг, сы вӧсна сійӧ вермӧ бура быдмыны дубъясӧн да мукӧд пуясӧн сайӧдӧминын.
Кыдзи и дуб, орешник бура быдмӧ сӧмын плодороднӧй почва вылын.
Орешник сідзжӧ используйтсьӧ муяс гӧгӧр вӧр полосаяс садитігӧн.
Пуяс да кустарникъяс — уна вося быдмӧгъяс.
Турунъяс.
Пуясысь да кустарникъясысь кындзи, вӧрын паныдасьлӧны унасикас турунъяс.
Пуясысь да кустарникъясысь турунъяс торъялӧны сійӧн, мый налӧн сочнӧй травянистӧй заяс.
Арын травянистӧй заясыс мыйкӧ мында либӧ ставнас кулӧны.
Турунъяс пӧвстын позьӧ аддзыны кыдзи ӧти вося, сідзи и уна вося быдмӧгъяс.
Ӧти вося турунъяс вӧрын паныдасьлӧны шоча.
На лыдысь позьӧ вайӧдны пример вылӧ тӧдса вӧрса быдмӧг иван-да-марья.
Тайӧ быдмӧгыслӧн цветокъясыс виж рӧмаӧсь, а быдмӧг йывладорас коръясыс лӧз да фиолетӧвӧй рӧмаӧсь.
Ӧти вося турунъяс олӧны ӧти воысь не дырджык, цветитӧны, сетӧны кӧйдыс да кулӧны.
Кӧйдыссьыс быдмӧны выль быдмӧгъяс.
Уна вося турунъяс тӧвнас оз кувны.
Лым улын тӧвйигӧн найӧ кольӧны ловъяӧсь.
Уна вося турунъяс олӧны некымын во.
Уна вося вӧрса турунъясӧ относитчӧ ландыш.
Ландыш цветитӧ тулысын чӧскыд дука еджыд цветокъясӧн (4-ӧд рис.).
Сійӧ бура быдмӧ гож сайын да паныдасьлӧ сӧмын вӧрын, пуяслӧн да кустарникъяслӧн вуджӧр улын.
Восьса видзьяс да муяс вылысь ландыштӧ он аддзыв.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй дуб да кыдз пу: мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны тайӧ пуясыс?
2. Кутшӧм пуяс да кустарникъяс ті тӧданныд, кодъяс йылысь абу гижӧма учебникын?
3. Мыйӧн кустарник торъялӧ пуысь?
4. Мыйӧн торъялӧ травянистӧй быдмӧг кустарникысь да пуысь?
5. Чукӧртӧй вӧрын пуяслысь да кустарникъяслысь усьӧм коръяс, косьтӧй найӧс.
Клеитӧй найӧс тетрадьясӧ векньыдик бумажнӧй полоскаясӧн да гижӧй на улӧ быдмӧгъяслысь нимъяссӧ.
2 §. Садйын да град йӧрын культурнӧй быдмӧгъяс.
Садйын быдмӧны плодӧвӧй пуяс — яблоняяс (10-ӧд таблица) да грушаяс.
Вӧрын сідзжӧ быдмӧны яблоняяс да грушаяс.
Но тайӧ — дикорастущӧй быдмӧгъяс, налӧн плодъясыс посниӧсь, чорыдӧсь да шомаӧсь.
А садъясын быдтӧны культурнӧй яблоняяс да грушаяс, кодъясӧс выведитіс морт дикорастущӧй быдмӧгъясысь.
Найӧ сетӧны гырысь, ароматнӧй да чӧскыд плодъяс.
Торйӧн нин бур плодъяс сетӧны яблоняяс да грушаяс, кодъясӧс выведитісны И. В. Мичурин да сылӧн ученикъясыс (ІІ-ӧд таблица).
Плодӧвӧй пуясысь кындзи, садйын быдтӧны ягоднӧй кустарникъяс, например сьӧд да гӧрд сэтӧр.
Вӧръясын мукӧддырйи паныдасьлӧны дикорастущӧй сьӧд да гӧрд сэтӧр кустъяс.
А садъясын быдтӧны культурнӧй ягоднӧй кустарникъяс, кодъясӧс тӧдчымӧн бурмӧдӧма да кодъяслӧн урожайыс ыджыдджык асланыс дикорастущӧй родичьяслӧн серти.
Садйын быдтӧны и травянистӧй культурнӧй быдмӧгъяс, например оз (5-ӧд рис.).
Гожӧмын вӧр бердъясысь да вӧр пӧвстын куш местаясысь либӧ керасъяс вылысь чукӧртӧны дикорастущӧй озлысь плодъяс.
На серти садӧвӧй культурнӧй озлӧн плодъясыс гырысьджыкӧсь да юмовджыкӧсь.
Озлысь культурнӧй сортъяссӧ сідзжӧ выведитӧма дикорастущӧй быдмӧгъясысь.
Лым улын озйыс тӧвйӧ.
Тулыснас гаръяссьыс быдмӧны выль коръяс да цветокъяс.
Гожӧмнас артмӧны плодъяс.
Оз — уна вося травянистӧй быдмӧг.
Культурнӧй озсӧ быдтӧны ӧти и сійӧ жӧ местаын ёнджыкасӧ 5 воысь не дырджык.
Ӧти местаын дыр быдтігӧн быдмӧгъяс пӧрысьмӧны, найӧс поражайтӧны вредительяс да висьӧмъяс, мый вӧсна плодъяслӧн урожайыс чинӧ.
Плодӧвӧй да ягоднӧй культурнӧй быдмӧгъяс быдтӧм вылӧ колӧны татшӧм условиеяс: шондіӧн бура югдӧдӧмин, плодороднӧй му да бур уход.
Тайӧ условиеяс дырйи найӧ сетӧны бур урожайяс.
Овощнӧй быдмӧгъяслы сідзжӧ колӧ югыд, плодороднӧй почва, ва да уход.
Овощнӧй быдмӧгъяссӧ быдтӧны град йӧръясын да муяс вылын.
Культурнӧй морковь — кык вося быдмӧг (6-ӧд рис.).
Тулысын морковь кӧйдыс кӧдзӧны участок вылын.
Первой гожӧм пом кежлӧ быдмӧгъяслӧн кӧйдысысь быдмӧ да артмӧ кыз вуж, кӧні чӧжсьӧны питательнӧй веществояс.
Тайӧ вужйыс и мунӧ сёйӧм вылӧ.
Кӧйдыс пӧлучитӧм могысь вужъяссӧ тӧвнас видзӧны пӧдвалъясын да мӧд во тулыснас садитӧны участок вылӧ.
Мӧд вонас морковь быдмӧглӧн быдмӧ коръяса кузь за, артмӧны цветокъяс да кӧйдыса плодъяс.
Мӧд во арнас помасьӧ тайӧ быдмӧгыслӧн олӧмыс, сійӧ ачыс кулӧ, а ас бӧрас кольӧ кӧйдысыс.
Кык вося овощнӧй быдмӧгъясӧн лыддьыссьӧны сідзжӧ капуста (8-ӧд таблица) да свекла.
Уна овощнӧй быдмӧгъяс — ӧти восяӧсь.
Найӧ вайӧны плодсӧ да кӧйдыссӧ первой вонас олігӧн жӧ да сэсся кулӧны.
Сэтшӧмъясыс — помидор да ӧгурцы, кодъяс сетӧны сочнӧй, сёян плодъяс.
Анькытш да фасоль — сідзжӧ ӧти вося быдмӧгъяс.
Найӧ сетӧны питательнӧй кӧйдыс.
Вывод.
Быдмӧгъяслӧн эм куим форма: пуяс, кустарникъяс да турунъяс.
Пуяс да кустарникъяс — деревянистӧй заа уна вося быдмӧгъяс.
Турунъяслӧн заясыс вӧсниӧсь, вежӧсь, травянистӧйӧсь.
Овлӧны уна вося, кык вося да ӧти вося турунъяс.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кутшӧм быдмӧгъяс шусьӧны уна восяясӧн?
2. Вайӧдӧй пример вылӧ уна вося травянистӧй быдмӧгъяс.
3. Вайӧдӧй пример вылӧ кык вося быдмӧгъяс.
4. Вайӧдӧй пример вылӧ ӧти вося быдмӧгъяс.
3 §. Быдмӧглӧн органъяс.
Быдмӧг строениеӧн бурджыка тӧдмасьӧм могысь видлалам фасоль да шобді.
Фасольлысь (7-ӧд рис.) ми аддзам вуж, коді пыдӧдз пырӧма почваӧ.
Вуж отсӧгӧн быдмӧг босьтӧ почваысь сёян да ва.
Заыс кыпӧдчӧ мусяньыс вывлань.
Сійӧ кыпӧдӧ югыдланьыс веж коръяс.
Залӧн шӧрса да вылысса юкӧнъясын тыдалӧны некымын цветъяса неыджыд вожъяс.
Цветитӧм помасьӧм бӧрын цвет местаын артмӧ плод — боб.
Плод пытшкын эм кӧйдыс.
Кӧдзӧм бӧрын сыысь быдмӧ выль быдмӧг.
Вужйыс, заыс, коръясыс, цветъясыс, плодъясыс да кӧйдысыс шусьӧны быдмӧглӧн органъясӧн.
Став органъясыс имеитӧны ыджыд тӧдчанлун быдмӧг олӧмын.
Вужъясыс да заясыс быдмӧг олігчӧжыс быдмӧны.
Коръяслӧн лыдыс содӧ.
Вужъяс, коръяс да заяс отсӧгӧн быдмӧгыс питайтчӧ.
Сы вӧсна найӧ шусьӧны быдмӧглӧн питайтчан да быдман органъясӧн.
Кӧйдысыс артмӧ плодъясын цветъяс местаын.
Кӧйдыснас быдмӧгъясыс размножайтчӧны.
Та вӧсна цветъясыс, плодъясыс да кӧйдысыс шусьӧны размножение органъясӧн.
Шобділӧн сідзжӧ эмӧсь быдман да питайтчан органъяс (вуж, за, кор) да размножение органъяс (цветъяс, плодъяс, кӧйдыс).
Сідз, шобділӧн артмӧ вӧсни вужъяслӧн сук пучок.
Найӧ пыдӧдз пырӧны почваас.
Шобділӧн заыс кыпӧдчӧ дзик веськыда, тӧщӧ пытшкӧса (идзас), коръясыс — векниӧсь, кузьӧсь.
Гожӧмнас шобді цветитӧ.
Цветъясыс шобділӧн за йылас, шептас.
Цветитӧм бӧрас артмӧны плодъяс — зернояс.
Быд зерноын эм сӧмын ӧти семя.
Разнӧй быдмӧг органъяслӧн строениеыс абу ӧткодь.
Став органъясыс имеитӧны ыджыд тӧдчанлун быдмӧгъяс олӧмын: ӧти органъяс отсӧгӧн быдмӧгыс питайтчӧ, мӧдъяс отсӧгӧн — размножайтчӧ.
Вопрос да заданиеяс.
1. Кутшӧм органъяс эмӧсь быдмӧглӧн?
2. Лыддьӧдлӧй быдмӧглысь быдман да питайтчан органъяссӧ.
3. Лыддьӧдлӧй быдмӧглысь размножение органъяссӧ.
4. Косьтӧй ӧти быдса быдмӧг.
Крепитӧй сійӧс альбом листӧ гербарий вылӧ.
Гижӧй улысас быдмӧглысь да сылӧн органъяслысь нимъяссӧ.
ВЫВОДЪЯС.
Быдмӧг питайтчӧ вужъяс, заяс да коръяс отсӧгӧн.
Размножение органъяс (цветокъяс, плодъяс да кӧйдыс) отсӧгӧн быдмӧг размножайтчӧ.
Быдмӧг — ловъя организм: сійӧ питайтчӧ, быдмӧ да размножайтчӧ.
Быдмӧглы олӧм вылӧ колӧны определённӧй условиеяс (почва, ва, югыд, шоныд); натӧг сійӧ оз вермы овны.
Разнӧй быдмӧгъяслы олӧм вылӧ колӧны различнӧй условиеяс.
Кыдзлы олӧм вылас колӧ уна югыд, но сійӧ миритчӧ кӧдзыдкӧд да гӧль почвакӧд.
Дублы колӧ не сӧмын югыд, но и шоныд да плодороднӧй почва.
Тайӧн объясняйтсьӧ, мый кыдз паныдасьлӧ ылын войвылын, а дуб быдмӧ сӧмын СССР-са лунвыв да центральнӧй районъясын.
Ландыш быдмӧ вӧрын, пуясӧн да кустарникъясӧн сайӧдӧм местаясын.
Зернӧвӧй, овощнӧй да плодӧвӧй быдмӧгъяс, мӧдарӧ, оз радейтны гож сай да вермӧны быдмыны сӧмын восьса местаясын.
Быдмӧг вермӧ овны сӧмын сэні, кӧні эмӧсь сылы олӧм вылӧ колана условиеяс.
Морт должен пыр тӧждысьны быдмӧгъяс вӧсна да видзны найӧс.
Культурнӧй быдмӧгъяслы колӧ сетны став условиеяссӧ, кодъяс колӧны налы олӧм вылӧ.
ІІ глава.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН КЛЕТОЧНӦЙ СТРОЕНИЕ.
Кыдзи аддзыны быдмӧглысь пытшкӧсса строениесӧ?
Позьӧ вундыны фасольлысь засӧ некымын юкӧн вылӧ да быд юкӧн видлавны торйӧн.
Но прӧстӧй синмӧн этша мый позьӧ аддзыны: быдмӧглӧн пытшкӧсса юкӧныс кажитчӧ сплошнӧй сочнӧй массаӧн.
Сы вӧсна быдмӧгъяслысь пытшкӧсса строениесӧ изучайтӧны увеличительнӧй приборъяс — лупа да микроскоп — отсӧгӧн.
4 §. Лупалӧн устройство.
Быдмӧглысь строениесӧ лупа пыр видзӧдӧм.
Лупа — сійӧ прӧстӧй увеличительнӧй прибор.
Лупалӧн главнӧй юкӧныс — увеличительнӧй стеклӧ.
Кыкнан боксяньыс сійӧ выпуклӧй.
Та вӧсна сійӧс шуӧны двояковыпуклӧй стеклӧӧн.
Ручнӧй лупа.
Медым лупаӧн вӧлі удобнӧджык пӧльзуйтчыны, увеличительнӧй стеклӧ гӧгӧр вӧчсьӧ кытш, код дінӧ крепитсьӧ вороп.
Воропӧдыс лупасӧ позьӧ кутны киӧн да вайӧдны сійӧс предмет дінӧ сэтшӧм расстояние вылӧ, кор предметыс тыдалӧ медся бура.
Татшӧм прӧстӧй лупаясыс шусьӧны ручнӧй лупаясӧн (8-ӧд рис.).
Найӧ ыдждӧдӧны оз ёна, векджыксӧ — 3–5 пӧв.
Штативнӧй лупа.
Эмӧсь сложнӧйджык лупаяс — штативнӧйяс (9-ӧд рис.).
Налӧн эм подставка — штатив, код вылӧ крепитӧма увеличительнӧй стеклӧ (лупа).
Винт отсӧгӧн позьӧ лэдзны да лэптыны лупасӧ колана джуджда вылӧ.
Видлалан предметыс пуктыссьӧ предметнӧй столик вылӧ.
Предметнӧй столик улын эм ичӧтик зеркалӧ, код отсӧгӧн позьӧ веськӧдны югыдсӧ видлалан предмет вылӧ, медым сійӧ тыдаліс бурджыка.
Предмет видлалігӧн лупаыс лэдзсьӧ сідзи, медым предметсӧ позис бура аддзыны.
Штативнӧй лупа ыдждӧдӧ 10–25 пӧв.
Быдмӧглысь строениесӧ лупа пыр видлалӧм.
Босьтам бура воӧм арбуз да вундам сылысь вӧсньыдик слӧй.
Видзӧдлам сійӧс первой прӧстӧй синмӧн.
Ми бура аддзам посни дзирдалысь чиръяс либӧ пузырёкъяс.
Пуктам арбуз слӧйсӧ стеклӧ вылӧ да видзӧдлам сы вылӧ ручнӧй либӧ штативнӧй лупа пыр.
Ӧні ми бура аддзам, мый арбузлӧн гӧрд мякотьыс состоитӧ ичӧтик пузырёкъясысь (8-ӧд рис.).
Тайӧ пузырёкъясыс шусьӧны клеткаясӧн.
Ми кӧ видзӧдлам лупа улын яблӧклӧн либӧ помидорлӧн вӧсниа вундӧм слӧй вылӧ, то аддзам, мый и сійӧ сідзжӧ состоитӧ клеткаясысь, мӧдногӧн кӧ, сылӧн строениеыс клеточнӧй.
Осторожнӧя кулям луклӧн сочнӧй чешуяысь вӧсни прозрачнӧй кожицасӧ да видзӧдлам сы вылӧ югыд вылын прӧстӧй синмӧн.
Клеткаяссӧ ми ог аддзӧй, сы вӧсна мый найӧ зэв ичӧтӧсь.
Сӧмын ва войтын, штативнӧй лупа улын луклысь кожицасӧ видзӧдігӧн, позьӧ аддзыны ичӧтик клеткаяс.
Налӧн формаыс абу сэтшӧм, кутшӧм арбузнӧй мякотьын: найӧ плоскӧйджыкӧсь да нюжмӧсджыкӧсь (10-ӧд рис.).
Лук кожицалӧн клеткаясыс топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас.
Сідзкӧ кожицалӧн строениеыс сідзжӧ клеточнӧй.
Быдмӧглӧн унджык клеткаясыс зэв посниӧсь.
Аддзыны найӧс лупа пыр зэв сьӧкыд.
Медым бурджыка аддзыны да изучитны клеткалысь строениесӧ да быдмӧглысь клеточнӧй строениесӧ, пӧльзуйтчӧны микроскопӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Кутшӧм устройствоыс штативнӧй лупалӧн?
2. Кымынпӧв ыдждӧдӧны разнӧй лупаяс?
3. Видлалӧй лупа пыр яблӧклысь либӧ помидорлысь вӧсниа вундӧм слӧйяс да рисуйтӧй клеткаяссӧ.
4. Мый ті аддзинныд арбузлысь, яблӧклысь либӧ помидорлысь вӧсниа вундӧм слӧйяс лупа улын видлалігӧн?
5. Мыйысь состоитӧ арбузлӧн мякотьыс?
5 §. Микроскоплӧн устройство да препарат гӧтӧвитӧм.
Микроскоп * — сійӧ некымын увеличительнӧй стеклӧа сложнӧй прибор.
Микроскоп отсӧгӧн позьӧ аддзыны зэв посни предметъяс, кодъяс прӧстӧй синмӧн оз тыдавны да омӧля тыдалӧны лупа пыр.
* Микроскоп — греческӧй кыв, коді артмӧма кык кывйысь: «микрос» — ичӧт, «скопэо» — видзӧда.
Микроскоп кывйыс означайтӧ — зэв ичӧт предметъяс видзӧдан прибор.
Микроскоп ыдждӧдӧ 100-сянь 2000-ӧдз пӧв.
Микроскоп кӧ ыдждӧдӧ 200 пӧв, сэки мортлӧн юрсиыс кажитчӧ карандаш кызта, а булавка йыв — чунь кызта.
Микроскоплӧн устройство.
Микроскоплӧн главнӧй юкӧныс — увеличительнӧй стеклӧяса зрительнӧй трубка (11-ӧд рис.).
Трубкалӧн вылысладор помӧ сюйӧма кык увеличительнӧй стеклӧа окуляр*.
* Латинскӧй кыв «окулус» лоӧ — син.
Тайӧ кывсьыс лоӧма окуляр нимыс.
Окулярӧ видзӧдӧны ӧти синмӧн.
Улыссяньыс трубкаас винтитчӧ некымын увеличительнӧй стеклӧа объектив *.
Объективсӧ веськӧдӧма видзӧдан предметлань.
* Латинскӧй кыв «объектум» лоӧ — предмет.
Зрительнӧй трубкасӧ крепитӧма штативӧ.
Сійӧс позьӧ кыпӧдны да лэдзны винт отсӧгӧн.
Предметнӧй столик вылӧ, кодлӧн шӧрас эм розь, пуктыссьӧ предметнӧй стеклӧ, а сы вылын — видлалан предметыс.
Столик улын эм бергалысь зеркалӧ.
Зеркалӧ отсӧгӧн югыдыс веськӧдсьӧ предметнӧй столиклӧн розь весьтӧ предметсӧ югдӧдӧм вылӧ.
Микроскоп пыр видлалӧм вылӧ препарат лӧсьӧдӧм.
Микроскоп пыр позьӧ видлавны сӧмын вӧсни прозрачнӧй предметъяс, кодъяс пыр прӧйдитӧ югыдыс.
Та вӧсна микроскоп пыр быдмӧглысь пытшкӧсса строениесӧ видлалӧм могысь сыысь первой вӧчӧны препарат.
Препаратсӧ позьӧ кокниа гӧтӧвитны лук кожицаысь (12-ӧд рис.).
Та могысь босьтӧны сӧстӧма мыськӧм да чышкӧм предметнӧй стеклӧ.
Пипеткаӧн либӧ стекляннӧй палочка отсӧгӧн войтӧдӧны сы вылӧ войт-мӧд сӧстӧм ва.
Ваас пуктӧны лук кожицалысь ичӧтик кусӧк.
Лук кожицасӧ ваас паськӧдӧны емӧн, медым сэні эз вермыны артмыны чукыръяс.
Медым кожицалӧн клеткаясыс бурджыка тыдалісны, найӧс первой краситӧны йодӧн.
Та могысь предметнӧй стеклӧвывса ваас содтӧны йодлысь ӧти войт слабиник раствор.
Ва войтсӧ, кӧні эм кожицаыс, осторожнӧя вевттьӧны зэв вӧсни покровнӧй стеклӧторйӧн.
Покровнӧй стеклӧ вылысас ваыс мед эз веськав.
Сэсся препаратсӧ пуктӧны микроскоплӧн предметнӧй столик вылӧ сідзи, медым лук чешуя кожицалӧн кусӧкыс веськаліс столиклӧн розь весьтӧ.
Ӧні позьӧ препаратсӧ видлавны микроскоп пыр.
Микроскоп отсӧгӧн вӧлі восьтӧма природалысь уна тайнаяс.
Быдмӧглысь пытшкӧсса строениесӧ сідзжӧ вӧлі изучитӧма микроскоп отсӧгӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм устройствоыс микроскоплӧн?
2. Кымынпӧв вермӧ ыдждӧдны микроскоп?
3. Кыдзи гӧтӧвитны лук чешуялӧн кожицалысь препарат микроскоп пыр сійӧс видзӧдӧм могысь?
6 §. Быдмӧг клеткалӧн строение.
Видзӧдлам лук кожицалӧн препарат вылӧ микроскоп пыр.
Ми аддзам, мый кожицаыс состоитӧ ӧта-мӧд бердас топӧдчӧм зэв уна клеткаысь (13-ӧд рис.).
Быд клеткалӧн эм кузьта, пасьта да кызта.
Клеткаыс ортсыладорсяньыс зэв вӧсни, прозрачнӧй оболочкаа.
Сы пыр бура тыдалӧ клеткалӧн пытшкӧсса содержимӧйыс.
Клетка пытшкас, оболочка улас эм слизистӧй ловъя вещество — протоплазма*.
* Протоплазма — греческӧй кыв, коді артмӧма кык кывйысь: «протас» — первичнӧй, «плазма» — образование.
Протоплазма кыв означайтӧ клеткалӧн первичнӧй, либӧ основнӧй вещество.
Протоплазма пытшкас клеткаас эм гӧгрӧс ядро, коді состоитӧ плотнӧйджык веществоысь.
Йод действие улын протоплазмаыслӧн рӧмыс лоӧ зарни-вижов, а ядроыс лоӧ рудов.
Протоплазмаыс клеткаас абу тырыс.
Сійӧ пространствоыс, кӧні протоплазмаыс абу, тырӧма клеточнӧй сокӧн.
Сійӧ шусьӧ вакуоляӧн.
Мукӧддырйиыс сокыс овлӧ сэтшӧм уна, мый вакуоляыс тыртӧ пӧшти став клеткасӧ, а протоплазмаыс сӧмын вӧсни слӧйӧн эжӧ пытшкӧссяньыс клеткалысь оболочкасӧ.
Микроскоп пыр позьӧ видзӧдлыны арбуз мякотьлӧн клеткаясысь препарат (14-ӧд рис.).
Сэні сідзжӧ быд клеткаын позьӧ аддзыны оболочка, протоплазма, ядро да клеточнӧй сӧка вакуоляяс.
Кор вундалӧны воӧм арбуз, повредитӧм клеткаясысь зэв ёна петӧ юмов клеточнӧй сӧкыс.
Вывод.
Быд клеткаын эмӧсь татшӧм юкӧнъяс: 1) протоплазма, 2) ядро, 3) клеточнӧй сока вакуоляяс, 4) оболочка.
Вопрос да задание.
1. Видлалӧй микроскоп пыр лук кожицалысь торъя клетка, рисуйтӧй сійӧс да гижӧй сылӧн юкӧнъяслысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧм строениеыс клеткалӧн?
7 §. Быдмӧглӧн клеточнӧй строение.
Позьӧ вундыны лэчыд бритваӧн быдмӧглӧн любӧй органысь (вужсьыс, засьыс, корсьыс) пырыстыдалана вӧсни кусӧк, вӧчны препарат, видзӧдлыны сійӧс микроскоп пыр да убедитчыны, мый быдмӧглӧн быд орган состоитӧ клеткаясысь.
Быдмӧглӧн став органъясыс имеитӧны клеточнӧй строение.
Быдмӧгъяслысь клеточнӧй строениесӧ вӧлі тӧдмалӧма 100 воысь унджык сайын.
Мыйла нӧ быдмӧгыс, коді состоитӧ торъя клеткаясысь, кольӧ быдсаӧн?
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый клеткаясыс топыда куйлӧны ӧта-мӧд бердас да йитчӧмаӧсь ас костаныс межклетнӧй веществоӧн.
Межклетнӧй веществоыс кӧ разрушитчас, клеткаясыс вермасны торъявлыны ӧта-мӧд бердсьыс.
Ловъя быдмӧгын тайӧ оз овлы, сы вӧсна мый межклетнӧй веществоыс крепыда йитӧ клеткаяссӧ.
Вопросъяс.
1. Мый ті аддзинныд микроскоп пыр лук чешуялысь кожицасӧ видлалігӧн?
2. Мыйла ловъя быдмӧглӧн клеткаясыс оз торъявлыны ӧта-мӧд бердсьыс?
ВЫВОДЪЯС.
Быд быдмӧг да сылӧн быд орган имеитӧны клеточнӧй строение.
Клеткаяс ёна топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас да йитчӧмаӧсь ас костаныс межклетнӧй веществоӧн.
Растительнӧй клеткалӧн строениеыс сложнӧй.
Ортсыладорсяньыс клетка вевттьысьӧма оболочкаӧн.
Клетка пытшкӧсас протоплазма да ядро.
Наысь кындзи, клеткаын эмӧсь клеточнӧй сока вакуоляяс.
ІІІ глава.
КӦЙДЫС ДА КӦДЗӦМ.
Кос кӧйдыс оз чуж да дыр вермӧ куйлыны вежсьытӧг.
Сійӧ кажитчӧ безжизненнӧйӧн, кулӧмаӧн.
Но тырмана сетны сылы ва да шоныд, кыдзи сійӧ быттьӧ садьмӧ узянінысь да ловзьӧ.
Мый нӧ сійӧ ачыс кӧйдысыс?
Кутшӧм строениеыс кӧйдыслӧн?
Кутшӧм условиеяс дырйи сійӧ чужӧ?
Кыдзи колӧ кӧдзны кӧйдыссӧ, медым босьтны ыджыд урожай?
Ставсӧ тайӧс колӧ тӧдны, медым кужны быдтыны кӧйдыссьыс быдмӧгъяс.
8 §. Кӧйдыслӧн строение.
Фасоль кӧйдыслӧн строение.
Фасольлӧн кӧйдысыс абу посни да та вӧсна сылысь став юкӧнъяссӧ позьӧ бура аддзыны.
Ортсысяньыс кӧйдысыс вевттьысьӧма топыд, шыльыд, югъялысь кышӧн.
Фасоль кӧйдыслӧн кышас тыдалӧ рубчик.
Тайӧ местанас кӧйдысыс вӧлі крепитчӧма плодлӧн створкаӧ.
Кӧйдыслӧн топыд кышыс видзӧ кӧйдыслысь нежнӧй юкӧнъяссӧ косьмӧмысь да разнӧй доймалӧмъясысь.
Фасоль кӧйдыс чужигӧн кышыс потӧ.
Кӧйдыслӧн пытшкӧсса юкӧнсьыс быдмӧ выль быдмӧг.
Кӧйдыслысь тайӧ главнӧй юкӧнсӧ шуисны зародышӧн.
Зародышсӧ позьӧ аддзыны, ваын кӧтӧдӧм кӧйдыслысь кӧ кульны кышсӧ.
Фасольлысь зародышсӧ видлалігӧн медводз ми аддзам кык гырысь семядоля.
Торйӧдны кӧ семядоляяссӧ, позьӧ аддзыны лупа пыр зародышлысь мукӧд органъяс: зародышевӧй вуж, за да ичӧтик коръяса гар (15-ӧд рис.).
Зародыш оз вермы ачыс перйыны аслыс сёянсӧ.
Сійӧ питайтчӧ гӧтӧвӧй сёян запасъясӧн, кодъяс эмӧсь семядоляясын.
Фасоль, анькытш, ӧгурец, подсолнечник зародышъяслӧн семядоляыс кык.
Татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны двудольнӧйясӧн.
Шобді кӧйдыслӧн строение.
Шобді плодлӧн — зерновкалӧн (кӧйдыслӧн) — формаыс кузьмӧс.
Ортсыладорсяньыс кӧйдысыс вевттьысьӧма виж зӧлӧтистӧй оболочкаӧн.
Шобді кӧйдысысь оболочкасӧ кульны сьӧкыд, сы вӧсна мый сійӧ топыда сроститчӧма кӧйдыслӧн кучикыскӧд.
Шобді кӧйдыслӧн зародышыс зэв ичӧт; сійӧ куйлӧ кӧйдыслӧн улыс помас (16-ӧд рис.).
Шобділысь зерносӧ кӧ вундыны кузяногыс, то позьӧ аддзыны, мый кӧйдыс пытшкас, зародышысь кындзи, эм еджыд мучнистӧй юкӧн.
Сійӧс нимтісны эндоспермӧн*.
* «Эндӧ» — пытшкӧсса, «сперма» — кӧйдыс; эндосперм сійӧ лоӧ — кӧйдыс пытшкас.
abu
abu
Эндосперм клеткаясын эмӧсь питательнӧй веществояслӧн запасъяс.
Видлавны шобді зародышлысь строениесӧ позьӧ бур лупа либӧ микроскоп пыр.
Зародышыс состоитӧ ӧти ичӧтик семядоляысь, зародышевӧй вужйысь, заысь да гарйысь.
Зародышлӧн семядоляыс топыда куйлӧ эндосперм бердын.
Чужигас зародышыс кыскӧ эндоспермсьыс семядоля отсӧгӧн питательнӧй веществояс.
Шобді кӧйдыслӧн кодь жӧ строениеыс рудзӧг, кукуруза, ид, зӧр кӧйдыслӧн.
Тайӧ быдмӧгъяслӧн зародышын ӧти семядоля.
Татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны однодольнӧйясӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Видлалӧй фасольлысь кӧйдыссӧ ортсыладорсяньыс да рисуйтӧй сійӧс.
Осторожнӧя кульӧй кышсӧ кӧтӧдӧм кӧйдыслысь.
Польдігас кӧ кышыс абу потӧма, сійӧс розьӧдӧй емӧн.
Кышсӧ кульӧм бӧрын видлалӧй зародышсӧ.
Корсьӧй зародышыслысь кык семядоля, зародышевӧй засӧ, гарсӧ да зародышевӧй вужсӧ.
Рисуйтӧй зародышсӧ да гижӧй сылӧн органъяслысь нимъяссӧ.
2. Видлалӧй шобділысь либӧ кукурузалысь кос, польдӧм да чужны заводитӧм зернояссӧ да рисуйтӧй найӧс.
Вундӧй зерносӧ бороздка кузяногыс да видлалӧй сылысь строениесӧ.
Кӧйдыс разрезысь аддзӧй эндоспермсӧ да зародышсӧ.
Рисуйтӧй кӧйдыслысь разрезсӧ да сравнитӧй учебникын рисуноккӧд.
3. Сравнитӧй ас костаныс кӧйдысъяслысь строениесӧ: анькытшлысь, тыквалысь, кукурузалысь, рудзӧглысь.
Кӧтӧдӧй кӧйдысъяссӧ да заводитӧй кульны налысь кышсӧ.
Кутшӧм кӧйдыслӧн кышыс кульсьӧ кокниа?
Индӧм быдмӧгъяс пиысь кутшӧм быдмӧгъяс двудольнӧйӧсь да кутшӧм быдмӧгъяс однодольнӧйӧсь?
4. Кутшӧм строениеыс фасоль кӧйдыслӧн?
5. Кутшӧм строениеыс шобді кӧйдыслӧн?
6. Мыйӧн ӧткодь фасольлӧн кӧйдысыс шобді кӧйдыскӧд?
7. Мыйӧн торъялӧ шобді кӧйдыс фасоль кӧйдысысь?
9 §. Кӧйдысъяслӧн состав.
Ва.
Весиг дзик косӧн кажитчысь кӧйдысъясын эм ва.
Кос кӧйдыс кӧ шонтыны пробиркаын слаб би вылын, то регыд мысти пробиркалӧн стенкаясын, сылӧн вылысладор шонавтӧм юкӧнас, артмасны ва войтъяс.
Ваыс, коді эм кӧйдысас, шонтігӧн испаряйтчӧ, а сэсся пуксьӧ войтъясӧн пробиркалӧн кӧдзыд стенкаӧ.
Разнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысын ваыс абу ӧтмында.
Минеральнӧй веществояс.
Кӧйдыссӧ кӧ водзӧ шонтыны би вылын, то кӧйдыслӧн веществоясыс сотчасны да кольӧ зэв этшаник пӧим.
Пӧим состоитӧ минеральнӧй веществоясысь.
Сідзкӧ, кӧйдысын эмӧсь мыйкӧ мында минеральнӧй веществояс.
Органическӧй веществояс.
Шобді кӧйдыс изігӧн артмӧ пызь.
Шобді пызьлысь составсӧ изучитӧмӧн позьӧ тӧдмавны, кутшӧм питательнӧй веществояс пырӧны шобді кӧйдыс составӧ.
Та могысь шобді пызьысь вӧчӧны ичӧтик теста ёкмыль да сійӧс пожъялӧны ваын.
Ваыс лоӧ гудыр.
Ваас кӧ войтыштӧдны йодлысь раствор, ваыс лоӧ лӧз; тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый шобді пызьын эм крахмал.
Теста пожъялӧм бӧрын кольӧ клей кодь масса — клейковина.
Йодысь сійӧ оз лӧзӧд, сідзкӧ, сэні крахмалыс абу.
Клейковинаыс курӧг кольклӧн белок кодь да шусьӧ растительнӧй белокӧн.
Сідзкӧ, теста пожъялігӧн пызьысь позьӧ аддзыны кык вещество: крахмал да белок (клейковина).
Белокысь да крахмалысь кындзи, шобді зерноясын эм ещӧ жир, но сійӧ сэні зэв этша.
Пызьысь жирсӧ позьӧ аддзыны эфир отсӧгӧн, сы вӧсна мый эфирыс растворяйтӧ жирсӧ.
Бутылкаӧ пуктыссьӧ пызь да сэтчӧ кисьтсьӧ эфир.
Бутылкаыс топыда тупкыссьӧ пробкаӧн, медым эфирыс эз испаритчы.
Пызь сора эфирсӧ солькйӧдлӧны, медым жирыс бурджыка растворитчис эфир пытшкас.
Сэсся сулӧдӧны.
Недыр мысти эфирсӧ позьӧ кисьтны тарелка вылӧ, кытчӧ вольсалӧма еджыд бумага.
Эфир испаритчӧм бӧрын бумага вылын кольӧны жирнӧй пятнаяс.
Тайӧ висьталӧ, мый шобді кӧйдысын эм жир.
Став тайӧ веществоясыс — крахмал, белокъяс, жиръяс — артмӧны быдмӧглӧн организмын.
Сы вӧсна найӧ шусьӧны органическӧй веществоясӧн.
Кӧйдыссӧ би вылын калитігӧн органическӧй веществоясыс пӧрӧны шомӧ да сотчӧны.
Тайӧ признак сертиыс (шомӧ пӧрӧм сертиыс) позьӧ торйӧдны органическӧй веществояссӧ минеральнӧйясысь.
Вывод.
Кӧйдысъясын эмӧсь татшӧм веществояс: 1) органическӧйяс (крахмал, белок, жиръяс), 2) минеральнӧйяс, 3) ва.
Став тайӧ веществоясыс колӧны зародышлы питайтчӧм вылӧ.
Разнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс асланыс состав сертиыс абу ӧткодьӧсь.
Сідз, например, бобӧвӧй быдмӧг (фасольлӧн, анькытшлӧн, соялӧн) кӧйдысъясын эм уна белок.
Хлебнӧй злак (шобділӧн, рудзӧглӧн, кукурузалӧн) кӧйдысъясын эм уна крахмал.
А масличнӧй быдмӧг (подсолнечниклӧн, шабділӧн, пышлӧн) кӧйдысъясыс озырӧсь растительнӧй жиръясӧн.
Масличнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ кӧ личкыны еджыд бумага бердӧ, сы вылын кольӧ жирнӧй пятна.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Шобді пызь тестаысь вӧчӧй неыджыд ёкмыль, гартыштӧй сійӧс марляӧн да лэдзӧй ва тыра стӧканӧ.
Чуньяснаныд ёкмыльсӧ чабралӧмӧн пожъялӧй сійӧс ва пиас сэтчӧдз, кытчӧдз марля пытшкас теста ёкмыльсьыс оз коль клей кодь резина моз нюжъялысь масса (клейковина).
Теста пожъялігӧн стӧканас ваыс гудыртчас.
Кисьтӧй сійӧ васӧ пробиркаӧ да пузьӧдӧй.
Кӧдзалӧм бӧрас войтӧдыштӧй сэтчӧ йодлысь слабиник раствор.
Кутшӧм рӧма лои жидкостьыс, кодӧс пӧлучитӧма теста пожъялӧм бӧрын?
Мыйла?
2. Таблицаӧн пӧльзуйтчӧмӧн тӧдмалӧй, кутшӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысын медся уна: 1) крахмал, 2) белок, 3) жир.
Быдмӧгъяслӧн ним
Содержание процентъясӧн
ва белок жир
крахмал да сахар
мукӧд органическӧй веществояс
пӧим
Шобді .... 13,4 13,6 2,0 67,3 1,8 1,9
Рудзӧг .... 15,1 11,5 1,8 67,8 2,1 1,7
Кукуруза... 13,3 9,6 5,1 68,0 2,6 1,4
Шабді .... 8,9 22,8 34,4 22,9 6,8 4,2
Подсолнечник .... 6,7 26,3 44.3 16,4 2,8 3,5
Анькытш ....  13,8 23,4 1,9 52,6 5,5 2,8
Фасоль .... 11,2 23,7 1,9 55,6 3,9 3,7
Соя .... 10,1 33,7 19,2 27,1 5,2
3. Кутшӧм органическӧй веществояс эмӧсь шобді кӧйдысын?
4. Мыйӧн торъялӧны разнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс асланыс состав серти?
5. Мый ещӧ эм кӧйдысын, органическӧй веществоясысь кындзи?
6. Кыдзи торйӧдны органическӧй веществояс минеральнӧйясысь?
10 §. Кӧйдыслы чужны колана условиеяс.
Кос кӧйдысъяс вермасны дыр куйлыны зернохранилищеын пӧшти вежсьытӧг.
А му вылӧ кӧдзӧм бӧрын найӧ ӧдйӧ чужӧны да артмӧдӧны петасъяс.
Кутшӧм жӧ условиеяс колӧны налы чужнысӧ?
Валӧн тӧдчанлуныс.
Босьтам кык стӧкан.
Ӧти стӧканас неуна пуктам шобділысь либӧ анькытшлысь кос кӧйдыс да тупкам стеклӧӧн.
Мӧд стӧкан пыдӧсас пуктам кӧтӧдӧм фильтровальнӧй (промокательнӧй) бумага либӧ кӧтӧдӧм вата да сы вылӧ тэчам шобді либӧ анькытш кӧйдыс.
Мӧд стӧкансӧ сідзжӧ вывсяньыс вевттям стеклӧӧн, медым ваыс сэтысь эз испаритчы.
Видзӧдлам, мый лоас кӧйдысыскӧд куим-нёль лун мысти.
Первой стӧканас кос кӧйдысыс ватӧм вӧснаыс оз чуж.
Мӧд стӧканас (кӧні вӧлі кӧтӧдӧм бумага) кӧйдысыс чужас.
Сідзкӧ, кӧйдыслы чужнысӧ колӧ ва (17-ӧд рис., 1, 2).
Ваыс колӧ кӧйдысыслы польдӧм вылӧ.
Польдігас кӧйдыслӧн кышыс потӧ да зародышлӧн вужйыс да заыс петӧны.
Ваыс колӧ сідзжӧ кӧйдыслысь питательнӧй веществояссӧ растворитӧм вылӧ.
Зародыш вермӧ всасывайтны питательнӧй веществояссӧ сӧмын кизьӧртӧмӧн.
Разнӧй быдмӧг кӧйдысъяслы чужны ваыс колӧ оз ӧтмында.
Торйӧн нин уна колӧ ваыс бобӧвӧй быдмӧгъяслӧн (анькытшлӧн, фасольлӧн) кӧйдысъяслы.
Та вӧсна бобӧвӧй да ӧткымын мукӧд овощнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ кӧдзтӧдзыс кӧтӧдӧны.
Воздухлӧн тӧдчанлуныс.
Миян опытъясысь кындзи, вӧчам ещӧ ӧти наблюдение.
Пуктам коймӧд стӧкан пыдӧсӧ шобді либӧ анькытш кӧйдыс да тыртам стӧкансӧ ваӧн.
Сэні кӧйдысъясыс сӧмын польдчасны, но оз чужны (17-ӧд рис., 3).
Мыйла жӧ?
Стӧканас ӧд ваыс уна.
Но сэні этша воздухыс.
Воздух колӧ кӧйдыслы лолалӧм вылӧ.
Ва пиын чужӧны сӧмын нюрвыв быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс да рис кӧйдыс.
Тайӧ кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ тырмымӧн лоӧ сійӧ неуна воздухыс, коді растворитчӧма ваас.
Шоныдлӧн тӧдчанлуныс.
Кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ колӧ ещӧ и шоныд.
Разнӧй быдмӧгъяслы шоныдыс оз ков ӧтмында.
Хлебнӧй злакъяслӧн (шобділӧн, рудзӧглӧн, зӧрлӧн) кӧйдысъяс заводитӧны чужны улын температура дырйи (1–2° шоныд).
Кукуруза кӧйдыс чужӧм вылӧ колӧ вылынджык температура (10–12° шоныд).
Ӧткымын овощнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяслы шоныдыс колӧ ещӧ унджык; сідз, например, ӧгурцы да тыква кӧйдысъяс заводитӧны чужны +12° температура дырйи.
Кӧйдыс чужӧм вылӧ вылын температура колӧ сійӧ быдмӧгъяслы, кодъяслӧн рӧдинаыс жар климата странаяс.
Сідз, ӧгурцылӧн рӧдинаыс — Индия.
Тыква да кукуруза вайӧма Центральнӧй да Южнӧй Америкаысь, кӧні климатыс сідзжӧ шоныд.
Лунвывса быдмӧгъяслӧн кӧйдыслы чужӧм вылас колӧ уна шоныд.
Сы серти, кыдзи относитчӧны разнӧй быдмӧгъяс шоныд дінӧ, лӧсьӧдсьӧны и найӧс кӧдзан срокъясыс.
Вывод.
Кӧйдыс чужӧм вылӧ колӧ куим условие: медым вӧлі ва, воздух да шоныд.
Оз кӧ ло на лыдысь кӧть ӧти условие, кӧйдысыс оз чуж.
Та вӧсна кӧйдыс колӧ кӧдзны влажнӧй небзьӧдӧм почваӧ, коді шоналӧма колана температураӧдз.
Разнӧй быдмӧгъяслы сы серти, уна-ӧ налы колӧ шоныдыс, лӧсьӧдӧны разнӧй кӧдзан срокъяс: водз, шӧркодь либӧ сёр срокъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Босьтӧй фасольлысь 20 кӧйдыс тусь либӧ анькытшлысь 30 кӧйдыс тусь да веситӧй найӧс аптекарскӧй вески вылын.
Сы бӧрын пуктӧй найӧс ва пиӧ да сетӧй налы польдчыны.
Мӧд луннас выльысь веситӧй польдӧм кӧйдыссӧ.
Кымын грамм вылӧ содас кӧйдыслӧн сьӧктаыс?
Мыйла?
2. Босьтӧй шобділысь либӧ рудзӧглысь 50 кӧйдыс тусь да вӧчӧй тайӧс жӧ.
3. Босьтӧй 4 блюд да пыдӧсас пуктӧй кӧтӧдӧм фильтровальнӧй бумага либӧ юысь босьтӧм да калитлӧм кӧтӧдӧм лыа.
Первой кык блюдъяс пуктӧй 25 анькытш кӧйдыс тусьӧн, а мӧд кык блюдъяс сідзжӧ 25 кӧйдыс тусь ӧгурцылысь.
Анькытш кӧйдыса ӧти блюд да ӧгурцы кӧйдыса ӧти блюдсӧ пуктӧй кӧдзыд помещениеӧ, а мукӧд кык блюдсӧ шоныд помещениеӧ.
Кыкнан помещениеыслысь мерайтӧй температурасӧ.
Наблюдайтӧй кӧйдыс чужӧм бӧрсяыс.
Сравнитӧй опытъяслысь результатъяссӧ да вӧчӧй выводъяс.
4. Кутшӧм последовательностьӧн колӧ кӧдзны татшӧм быдмӧгъяслысь кӧйдыс школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын:
Быдмӧгъяслӧн ним
Кутшӧм температура дырйи заводитӧны чужны
Быдмӧгъяслӧн ним
Кутшӧм температура дырйи заводитӧны чужны
Шобді .... 1–2°
Рудзӧг .... 1–2°
Кукуруза .... 10–12°
Анькытш .... 2–4°
Фасоль .... 8–9°
Шабді .... 1–4°
Тыква .... 12°
Подсолнечник .... 4–6°
Ӧгурцы .... 12°
Дыня .... 12–15°
5. Кутшом условиеяс колӧны кӧйдысъяслы чужӧм вылӧ?
6. Кутшӧм быдмӧг кӧйдысъяслы чужигас колӧ унджык ва?
7. Мыйла ӧгурцы да морковь кӧдзӧны разнӧй срокъясӧ?
11 §. Воздух да сылӧн состав.
Воздух колӧ сотчӧм да лолалӧм вылӧ.
Воздух прозрачнӧй да рӧмтӧм.
Сійӧ колӧ сотчӧм вылӧ.
Ломалысь сись кӧ ми тупкам неыджыд банкаӧн, то сисьыс регыд мысти кусӧ.
Тупкам кӧ ломалысь сисьсӧ ыджыд банкаӧн, сійӧ кутас ломавны дырджык, но мыйкӧ дыра кад мысти сідзжӧ кусӧ.
Колям кӧ ломалысь сисьсӧ восьсаинӧ, сійӧ кутас ломавны сэтчӧдз, кытчӧдз дзоньнас оз быр (18-ӧд рис.).
Первой, неыджыд банкаас воздухыс вӧлі этша, та вӧсна сись ломаліс регыд; мӧд, ыджыд банкаас воздухыс вӧлі унджык, та вӧсна сись ломаліс дырджык.
Восьсаинын сись ломаліс дыр сы вӧсна, мый сы гӧгӧр воздухыс вӧлі уна.
Сідзкӧ, сотчӧм вылӧ быть колӧ воздух.
Воздух колӧ сідзжӧ лолалӧм вылӧ.
Кор уна йӧз чукӧртчасны ичӧтик комнатаӧ, сэки лолавны лоӧ сьӧкыд, сы вӧсна мый оз тырмы чистӧй воздухыс.
Медым пӧлучитны лолалӧм вылӧ шогмана воздух, комнатасӧ проветривайтӧны.
Воздухлӧн состав.
Мыйла жӧ воздухтӧг оз вермы мунны ни сотчӧм, ни лолалӧм?
Медым вочавидзны тайӧ вопрос вылӧ, колӧ тӧдны воздухлысь составсӧ.
Босьтам пыдӧстӧм бутыль да лэдзам сійӧс известкӧвӧй ва* тыра паськыд дозйӧ.
* Ва, кытчӧ растворитӧма гашёнӧй известка, шусьӧ известкӧвӧйӧн.
Ваыс бутыляс сувтас сэтшӧм жӧ уровеньӧ, кутшӧм уровеньын ваыс дозъяс (19-ӧд рис.).
Ӧстальнӧй пространствоыс бутыляс — воздух.
Перъям недыр кежлӧ бутыльсӧ дозсьыс.
Ичӧтик чаг либӧ пробка вылӧ пуктам сись, ӧзтам сійӧс да лэдзам плавайтны сосудас.
Тупкам ломалысь сисьсӧ бутыльӧн да пробкаалам сійӧс.
Недыр мысти сисьыс кусӧ.
Сэк жӧ известкӧвӧй ваыс сосудсьыс вуджас бутыльӧ: уровеньыс сылӧн бутыляс кыптас.
Бутыляс ваыс босьтас примернӧ ⅕ юкӧнсӧ сійӧ пространствоысь, кодӧс водзті босьтліс воздух.
Тыдалӧ, сись ломалӧм вылӧ муніс воздухлӧн ⅕ юкӧныс.
Тайӧ вӧлі кислород.
Кислородыс сотчигӧн чинӧ либӧ бырӧ.
Бутыльын ӧні кислородыс эз коль.
Сылысь местасӧ босьтіс ва.
Сись ломалігӧн артмис углекислӧй газ, кодӧс поглотитіс известкӧвӧй ваыс.
Известкӧвӧй ваыс та вӧсна лоис гудыр.
Бутыльын пространстволысь кольӧм ⅘ юкӧнсӧ ӧні занимайтӧ прозрачнӧй да рӧмтӧм газ.
Тайӧ газыс шусьӧ азотӧн.
Азот оз поддерживайт сотчӧмсӧ, та вӧсна и сисьыс сэні оз сотчы.
Сідзкӧ, воздух состоитӧ сорлалӧм кык газысь — кислородысь (воздухлӧн ⅕ юкӧныс) да азотысь (воздухлӧн ⅘ юкӧныс).
Таысь кындзи, воздухын эм неуна углекислӧй газ да ва пар.
Кислородлӧн свойствояс.
Кислород пӧлучитны абу сьӧкыд.
Та могысь кисьтам пробиркаӧ неуна (чайнӧй паньджын) марганцевокислӧй калий да заводитам шонтыны спиртӧвӧй горелкалӧн би вылын (20-ӧд рис.).
Шонтігас марганцевокислӧй калийысь выделяйтчӧ кислород.
Пӧлучитӧм кислород позьӧ чукӧртны трубка пыр мӧд пробиркаӧ либӧ сосудӧ.
Кислород — рӧмтӧм газ.
Вӧчам некымын опыт кислородкӧд.
Босьтам ӧгыра сартас да сюям сійӧс кислород тыра пробиркаӧ либӧ сосудӧ.
Сійӧ югыда ломзяс.
Лэдзам кислородӧ ичӧтик ӧгыр, сійӧ сідзжӧ югыда ломзяс.
Тайӧ опытъясыс петкӧдлӧны, мый кислород поддерживайтӧ сотчӧм.
Вӧчам вывод кислородлӧн свойствояс йылысь:
1. Кислород — рӧмтӧм газ.
2. Кислород — поддерживайтӧ сотчӧм.
Углекислӧй газлӧн свойствояс.
Азотысь да кислородысь кындзи, воздухын эм углекислӧй газ.
Углекислӧй газ позьӧ пӧлучитны мраморысь, мелысь да известнякысь.
Известняк тор вылӧ кӧ лэдзны слабӧй солянӧй кислота войт, известняк вылын артмасны полькъяс.
Тайӧ торйӧдчӧ известняксьыс углекислӧй газ.
Известнякысь, мраморысь, мелысь позьӧ шедӧдны уна углекислӧй газ.
Та могысь паськыд голяа склянкаӧ пукталӧны мрамор, известняк либӧ мел торъяс.
Склянкасӧ тупкӧны кык розя пробкаӧн.
Пробкалӧн ӧти розяс сувтӧдсьӧ кузь стекляннӧй трубка, вылысладор помас — воронка (21-ӧд рис.).
Мӧдас сюйӧны нюкыльтӧм стекляннӧй трубка.
Тайӧ трубкаӧдыс кутас петны банкаысь углекислӧй газ.
Тайӧ трубкаыс шусьӧ газоотводнӧйӧн.
Воронкаӧд банкаӧ кисьтӧны разведитӧм солянӧй кислота.
Известнякысь выделяйтчысь углекислӧй газ мунӧ газоотводнӧй трубкаӧд сосудӧ, коді водзджык тыртсьӧ ваӧн.
Сійӧ вӧтлӧ бутылкасьыс васӧ да надзӧникӧн тыртӧ бутылкасӧ.
Кутшӧмӧсь жӧ свойствоясыс углекислӧй газлӧн?
Углекислӧй газ тыра бутылкаӧ кӧ ми сюям ломзьӧдӧм сартас, биыс сартассьыс пыр жӧ кусӧ.
Тайӧ висьталӧ, мый углекислӧй газ оз поддерживайт сотчӧмсӧ.
Тайӧ свойствонас углекислӧй газ торъялӧ кислородысь, коді поддерживайтӧ сотчӧмсӧ.
Ортсыса вид сертиыс торйӧдны углекислӧй газсӧ кислородысь сьӧкыд.
Кыкнан газыс рӧмтӧмӧсь.
Лэдзны кӧ углекислӧй газсӧ известкӧвӧй ва пыр, ваыс гудырмӧ: лоӧ кизьӧртӧм йӧв кодь еджыд.
Известкӧвӧй ва пыр кислород лэдзигӧн ваыс оз гудыртчы, сійӧ лоӧ сэтшӧм жӧ сӧдз, кутшӧм и вӧлі.
Известкӧвӧй ва тыра блюд кӧ пуктыны классын пызан вылӧ, ваыс муртса гудырмӧ.
Сідзкӧ, классын воздухас эм неуна углекислӧй газ.
Вӧчам вывод углекислӧй газлӧн свойствояс йылысь:
1. Углекислӧй газ рӧмтӧм.
2. Углекислӧй газ оз поддерживайт сотчӧм.
3. Углекислӧй газысь известкӧвӧй ва гудырмӧ.
Лолалігӧн воздух составлӧн вежсьӧм.
Мыйла комнатаын, кытчӧ чукӧртчасны уна йӧз, лолавнысӧ лоӧ сьӧкыд?
Мыйла колӧ проветривайтны помещение?
Пробиркаӧ пуктам ва, сылысь отверстиесӧ тупкам чуньӧн да пӧрӧдам сійӧс ва тыра сосудӧ (22-ӧд рис.).
Пробиркасьыс ваыс оз киссьы.
Трубочка пыр заводитам пӧлявны пробиркаӧ воздух.
Воздухыс пузырёкъясӧн прӧйдитас ва пырыс, чукӧрмас пробиркаын да вӧтлас сэтысь васӧ.
Тупкам пробиркасӧ чуньӧн, лэптам сійӧс васьыс, сувтӧдам пробиркасӧ да лэдзам сэтчӧ ломалысь сартас.
Сартасыс кусӧ (23-ӧд рис.).
Сідзкӧ, тыдалӧ, миян тыясысь петан воздухын этша кислородыс да уна углекислӧй газыс.
Заводитлам пӧлявны воздухсӧ известкӧвӧй ва пыр.
Та могысь стекляннӧй трубкалысь ӧти помсӧ лэдзам известкӧвӧй ваӧ, а мӧд помсӧ босьтам вомӧ да кутам пӧлявны воздух.
Известкӧвӧй ва регыд гудырмӧ (24-ӧд рис.).
Сідзкӧ, сійӧ воздухас, кодӧс морт бӧр лолыштӧ ас пытшсьыс, эм уна углекислӧй газ.
Сідзкӧ, йӧз лолалігӧн помещениеын воздухлӧн составыс вежсьӧ: сэні этшаджык лоӧ кислород да унджык углекислӧй газ.
Та вӧсна йӧзӧн тырӧм ичӧт комнатаын лолавны лоӧ сьӧкыд.
Лолалӧм вылӧ колӧ кислород.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм газъясысь состоитӧ воздух?
2. Кутшӧмӧсь свойствоясыс кислородлӧн?
3. Кутшӧмӧсь свойствоясыс углекислӧй газлӧн?
4. Кыдзи вежсьӧ воздухлӧн составыс лолалігӧн?
12 §. Кӧйдыслӧн лолалӧм.
Тӧдмалам опыт вылын, лолалӧ оз кӧйдыс.
Босьтам кык сосуд.
Ӧти сосудас пуктам анькытшлысь чужны заводитӧм кӧйдысъяс, топыда вевттям сійӧс да пуктам шоныд местаӧ.
Мӧд, сэтшӧм жӧ тупкӧм сосудӧ кӧйдыссӧ ог пуктӧй.
Ӧти лун мысти первой да мӧд сосудас сюям биа сартас либӧ сись.
Чужысь кӧйдыса сосудын сисьыс пыр жӧ кусӧ.
Кӧйдыстӧм сосудын сійӧ кутас ломзьыны (25-ӧд рис.).
Сідзкӧ, чужны заводитӧм кӧйдыса сосудын воздухлӧн составыс вежсис: этшаджык лои кислородыс да унджык углекислӧй газыс.
Медым таын убедитчыны, сосудӧ кольӧм газсӧ лэдзам газоотводнӧй трубкаӧд известкӧвӧй ва пыр.
Известкӧвӧй ваыс лоӧ гудыр.
Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны вывод, мый чужны заводитӧм кӧйдысъяс босьтӧны кислород да выделяйтӧны углекислӧй газ, мӧдногӧн кӧ, лолалӧны.
Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла кӧйдысыслы чужнысӧ колӧ воздух, стӧчджыка кӧ — воздухысь кислород.
Лолалӧны не сӧмын чужны заводитӧм, но и кос кӧйдысъяс, кытчӧдз налӧн зародышыс ловъя.
Сӧмын лолалӧны кос кӧйдысъясыс зэв слаба, муртса тӧдчымӧн.
Став ловъя существояс — и морт, и животнӧйяс, и быдмӧгъяс — лолалӧны дугдывтӧг, лунын и войын.
Лолавтӧг олӧмыс оз вермы лоны.
Лолалігӧн став организмъяс босьтӧны кислород да выделяйтӧны углекислӧй газ.
Лолалігӧн кӧйдысъясӧн шоныд выделяйтӧм.
Банкаӧ кӧ пуктыны чужны заводитӧм да ваӧн неуна кӧтӧдӧм кӧйдыс, сюйны сэтчӧ термометр, а банкасӧ гартыштны газетнӧй бумага, вата либӧ войлок пытшкӧ, то некымын час бӧрын нин позьӧ казявны, мый банкаын температураыс кыптӧ.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый чужны заводитӧм кӧйдысъясыс лолалігас выделяйтӧны шоныд.
Лолалігас кӧйдысыс воштӧ питательнӧй веществояссӧ.
Мукӧддырйи зэра поводдяӧ урожай идралігӧн кӧйдысыс лоӧ уль.
Чукӧрӧ тэчӧмӧн сійӧ ӧдйӧ шоналӧ, сы вӧсна мый сэки ёна лолалӧ.
Сэтшӧм кӧйдыссӧ дыр видзны он вермы: сійӧ кадысь водз чужӧ да тшыкӧ.
Медым уль кӧйдысыс эз тшык, сійӧс колӧ пыр жӧ косьтыны.
Видзны кӧйдыссӧ колӧ сӧмын косӧн.
Вывод.
Кӧйдыс лолалігӧн поглощайтчӧ кислород да выделяйтчӧ углекислӧй газ.
Та дырйи рӧскодуйтчӧ кӧйдысысь питательнӧй веществояслӧн юкӧн да выделяйтчӧ шоныд.
13 §. Кӧйдысъяслӧн чужӧм, проростокъяслӧн питайтчӧм да петасъяслӧн мыччысьӧм.
Кӧйдыслӧн чужӧм.
Кӧйдыс пытшкын эм быдмӧглӧн ловъя зародыш.
Сетны кӧ сылы колана условиеяс — ва, кислород да шоныд, зародыш заводитӧ ёна лолавны, питайтчыны да быдмыны.
Кӧйдысыс васьыс польдӧ, да кышыс сылӧн потӧ.
Зародышевӧй вужйыс да заыс мыччысьӧны ортсӧ.
Зародыш пӧрӧ проростокӧ (26-ӧд рис.).
Проростоклӧн питайтчӧм.
Быдмыны заводитӧм бӧрын первой каднас проросток питайтчӧ питательнӧй веществояслӧн сійӧ запасъяснас, кодъяс эмӧсь кӧйдысас.
Фасольлӧн, анькытшлӧн, тыквалӧн да уна мукӧд двудольнӧй быдмӧгъяслӧн питательнӧй веществоясыс семядоляясас; шобділӧн, кукурузалӧн, унджык однодольнӧй быдмӧгъяслӧн — эндоспермас.
Фасоль зародышлысь кӧ вундыны кыкнан семядолясӧ, то сійӧ регыд мысти тшыгъялӧмысла кулӧ.
Вундыны кӧ ӧти семядолясӧ, зародышыс кутас омӧля быдмыны сёян тырмытӧм вӧсна да сыысь артмас зэв жебиник проросток.
Торйӧдны кӧ шобділысь зародышсӧ эндосперм бердысь да садитны сійӧс почваӧ, сійӧ сідзжӧ пӧгибнитас.
Вундыны кӧ эндоспермлысь мыйкӧ мында юкӧн, шобділӧн проросток вермас быдмыны водзӧ, но лоӧ слаб.
Фасольлӧн проростокыс быдмигас пыр вочасӧн босьтӧ запаснӧй питательнӧй веществояссӧ, семядоляясыс нюкыртчӧны да торъялӧны.
Шобділӧн проростокыс быдмӧм вылас рӧскодуйтӧ питательнӧй веществояссӧ эндоспермысь.
Петасъяслӧн мыччысьӧм.
Фасоль, шобді да мукӧд быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясын чужӧм бӧрас первой артмӧны вужъяс, кодъяс отсӧгӧн проростокъяс заводитӧны босьтны почваысь ва да сэні растворитчӧм питательнӧй веществояссӧ.
Вужъяс лоӧм бӧрын заводитӧны быдмыны заыс да коръясыс.
Почва веркӧсын тыдовтчӧны петасъяс (27 да 28-ӧд рис.).
Тайӧ кадсяньыс том быдмӧг заводитӧ питайтчыны самостоятельнӧя.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Мыйӧн питайтчӧны быдмӧгъяслӧн проростокъяс?
Кӧні запаснӧй питательнӧй веществоясыс фасольлӧн, анькытшлӧн, тыквалӧн?
Кӧні запаснӧй питательнӧй веществоясыс шобділӧн да кукурузалӧн?
2. Видзӧдӧй, кыдзи чужӧ анькытш (либӧ фасоль) кӧйдыс.
Та могысь кӧдзӧй му тыра ящикӧ анькытшлысь (либӧ фасольлысь) 15 кӧйдыс тусь.
Быд кык лун мысти перйӧй ӧти кӧйдысӧн, внимательнӧя видлалӧй да рисуйтӧй найӧс.
Рисунокъяссӧ тетрадьӧ вӧчӧй ӧти визьӧ.
Быд рисунок улӧ гижӧй тӧлысьлысь сійӧ лунсӧ, кор вӧчӧма наблюдениесӧ.
Перйӧм быдмӧгъяссӧ косьтӧй да вӧчӧй наысь гербарий.
3. Тадзи жӧ наблюдайтӧй шобді кӧйдыс чужӧм бӧрся.
4. Сравнитӧй проростокъяссӧ однодольнӧй да двудольнӧй быдмӧгъяслысь.
Мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
5. Велӧдчӧй тӧдмавны разнӧй злакъяслысь проростокъяссӧ вужъяслӧн лыд серти.
Та могысь чужтӧй кӧтӧдӧм фильтровальнӧй бумага вылын разнӧй злакъяслысь (идлысь, шобділысь, рудзӧглысь, зӧрлысь, просолысь, кукурузалысь) кӧйдысъяссӧ да лыддьӧй, кымын вуж проростокъясыслӧн.
Рисуйтӧй разнӧй злакъяслысь проростокъяссӧ.
6. Велӧдчӧй тӧдмавны рӧм сертиыс разнӧй злакъяслысь петасъяссӧ.
Та могысь кӧдзӧй му тыра гырничьясӧ разнӧй злакъяслысь (шобділысь, кукурузалысь, рудзӧглысь, идлысь) кӧйдыссӧ.
Сравнитӧй лоӧм петасъяссӧ рӧм сертиыс.
Вӧчӧй разнӧй злакъяслӧн петасъясысь гербарий.
7. Велӧдчӧй тӧдмавны овощнӧй быдмӧгъяслысь (морковлысь, свеклалысь, кушманлысь, капусталысь да мукӧдлысь) петасъяссӧ семядоляяслӧн форма сертиыс.
Вӧчӧй гербарий важнӧйджык овощнӧй быдмӧгъяслӧн петасъяслысь.
14 §. Кӧдза кежлӧ кӧйдыс гӧтӧвитӧм.
Кӧдзан материал пӧлучитӧм вылӧ быдмӧгъяс быдтӧм.
Быд районлы бӧрйыссьӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс ёнджыка лӧсялӧны местнӧй условиеяслы.
Сідз, засушливӧй районъясын быдтыссьӧны засухаысь повтӧм быдмӧгъяс, дженьыд гожӧма войвыв районъясын — водз воысь быдмӧгъяс.
Совхозъясын да колхозъясын эмӧсь семеннӧй участокъяс, кӧні быдтыссьӧны местнӧй климатӧ да почваӧ велалӧм ыджыд урожай сетысь сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс.
Сійӧ быдмӧгъяссьыс чукӧртӧны кӧйдыс колхоз либӧ совхоз муяс вылын кӧдзӧм вылӧ.
Семеннӧй участокъяс улӧ торйӧдӧны бурджык муяс, сійӧ участокъяс вылын бура обработайтӧны почвасӧ, петкӧдӧны сэтчӧ колана удобрениеяс, гожӧмын быдмӧгъяссӧ бура дӧзьӧритӧны.
Тайӧ условиеяс дырйи быдмӧны здоровӧй да урожайнӧй быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны кӧдзӧм вылӧ бур кӧйдыс.
Кӧйдыс весалӧм.
Урожай идралӧм да вартӧм бӧрын кӧйдыс пиын овлӧ ёг турунъяслӧн кӧйдыс да мукӧдсикас ёг (изторъяс, ичӧтик му комӧкъяс, идзаслӧн торпыригыс).
Кӧдзны кӧ сэтшӧм кӧйдыссӧ, ёг турун кӧйдыссьыс быдмасны ёг турунъяс, кодъяс кутасны сайӧдны культурнӧй быдмӧгъяссӧ, мырддясны почвалысь влага да питательнӧй веществояс.
Колхозъясын да совхозъясын кӧдзан материалсӧ бура весалӧны ёг турун кӧйдысысь да мукӧдсикас ёгысь.
Весалӧны кӧйдыссӧ кӧйдыс весалан машинаясӧн.
Кӧйдыс сортируйтӧм.
Видзӧдлам весалӧм кӧйдыс.
Кӧйдысъясыс абу ӧткодьӧсь гырся да сьӧкта сертиыс.
Торйӧдам 25 медся гырысь кӧйдыс тусь да 25 медся посни кӧйдыс тусь.
Кӧдзам тайӧ кӧйдыссӧ му тыра кык ӧткодь гырничӧ.
Бӧрйӧм гырысь кӧйдысысь быдмасны ён да рӧвнӧй петасъяс, сы вӧсна мый сійӧ кӧйдысъясас вӧліны питательнӧй веществояслӧн ыджыд запасъяс да ён зародышъяс.
А посни кӧйдысъясыс чужасны оз ӧти кадӧ, петасъясыс налӧн лоасны слабӧсь да оз лоны рӧвнӧйӧсь.
Тыдалӧ, сійӧ кӧйдысъясас питательнӧй веществоясыс вӧлі этша, да налӧн зародышъясыс вӧліны слабӧсь.
Опытысь тыдалӧ, мый кӧдзӧм вылӧ колӧ бӧрйыны сӧмын рӧвнӧй, гырысь да сьӧкыд кӧйдысъяс.
Найӧ сетӧны ён петасъяс, а наысь быдмӧм быдмӧгъяс — ыджыдджык урожай.
Гырысь да сьӧкыд кӧйдыс бӧрйӧм шусьӧ сортируйтӧмӧн.
Видз-му овмӧсын кӧйдыс сортируйтӧны кӧйдыс весалан да сортируйтан сложнӧй машинаясӧн.
Овощнӧй быдмӧгъяслысь, например ӧгурцылысь, кӧйдыссӧ школьнӧй учебно-опытнӧй участокӧ кӧдзӧм вылӧ бӧрйыны позьӧ зэв кокниа.
Та могысь кӧйдыссӧ кисьтӧны ваӧ.
Сьӧкыд кӧйдыс тусьясыс вӧясны ва пыдӧсӧ, а кокниясыс кыптасны ва веркӧсӧ.
Кокни кӧйдысъяссӧ шыбитӧны, а сьӧкыдъяссӧ босьтӧны кӧдзӧм вылӧ.
Кӧйдыслысь чужанлунсӧ тӧдмалӧм.
Оз став кӧдзӧм кӧйдысыс чуж.
Мукӧддырйиыс кӧйдысъяслӧн юкӧн оз сет петасъяссӧ, кӧть почваас и эм тырмымӧн ва, воздух да шоныд.
Татшӧм чужтӧм кӧйдысас зародышыс унджыкысьсӧ овлӧ кулӧмаӧн.
Ӧти кӧйдысъяс воштӧны чужанлунсӧ сы вӧсна, мый идралісны найӧс зэв водз, да найӧ эз воны.
Мӧд кӧйдысъяс лишнӧй дыр куйлісны зернохранилищеын, и на пытшкын зародышъясыс кулісны.
Разнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс сохраняйтӧны чужанлунсӧ оз ӧтдыра.
Зернӧвӧй быдмӧгъяслӧн, например шобділӧн, рудзӧглӧн, кӧйдысъясыс сохраняйтӧны чужанлунсӧ 10–12 во, а мукӧддырйиыс и дырджык.
Овощнӧй быдмӧгъяслӧн унджык кӧйдысъяс сохраняйтӧны чужанлунсӧ 3–4 во.
Кӧдзӧм водзвылын колӧ тӧдмавны кӧйдыслысь чужанлунсӧ.
Кӧйдысыс кӧ абу уна, чужанлунсӧ тӧдмалӧм могысь босьтӧны 100 кӧйдыс тусь.
Сійӧс разӧдӧны блюд либӧ тарелка вылӧ, кытчӧ пуктӧма кӧтӧдӧм рузум либӧ фильтровальнӧй бумага, тупкӧны стеклӧӧн, медым ваыс эз испаритчы да кӧйдысыс эз косьмы.
Блюдсӧ либӧ тарелкасӧ пуктӧны шоныд местаӧ, сэсся лыддьӧны, кымын кӧйдыс тусь чужис первой 10 луннас.
Чужӧм кӧйдыслӧн лыдыс и кутас петкӧдлыны чужанлунлысь процентсӧ.
Например, редислӧн 100 кӧйдыс тусьысь кӧ 10 лунӧн чужис 98, редис кӧйдыслӧн чужанлуныс лоӧ 98%.
Колхозъясын да совхозъясын кӧйдыслысь чужанлунсӧ тӧдмалӧм могысь чужтӧны нёль проба 100 кӧйдыс тусьӧн быдӧнын.
Сэсся тӧдмалӧны чужанлунлысь шӧркодь процентсӧ.
Первой пробаяс кӧ чужис 97 кӧйдыс тусь, мӧдас 96, коймӧдас 95 да нёльӧдас 96, то кӧйдыслӧн шӧркодь чужанлуныс лоӧ 97 + 96 + 95 + 96 / 4 = 96%.
Кӧйдыслӧн кӧ чужанлуныс ичӧт, кӧдзӧм вылӧ сійӧ оз шогмы.
Вывод.
Медым пӧлучитны ыджыд урожай, колӧ кӧдзны бурджык кӧйдыс.
Кӧдзӧм водзвылын колӧ весавны кӧйдыссӧ ёгысь да ёг турун кӧйдысысь, бӧрйыны медся гырысь да сьӧкыд кӧйдыссӧ да тӧдмавны сылысь чужанлунсӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Мый колӧ вӧчны кӧйдыссӧ кӧдзигкежлӧ гӧтӧвитӧм могысь?
2. Кыдзи тӧдмавны кӧйдыс чужанлунлысь процентсӧ?
3. Босьтӧй шобді, рудзӧг, либӧ кукуруза кӧйдыслысь проба 100 кӧйдыс тусьӧн.
Разӧдӧй сійӧс тӧрелка либӧ блюд вылӧ.
Тӧрелкаас первой пуктӧй кӧтӧдӧм промокательнӧй бумага либӧ юысь босьтӧм да пожъялӧм васӧд лыа.
Тупкӧй кӧйдыссӧ стеклӧӧн либӧ блюдйӧн.
Тӧдмалӧй налӧн чужанлунлысь процентсӧ.
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс кӧйдыс весалӧмлӧн?
5. Мыйла сортируйтӧны кӧйдыс?
15 §. Кӧйдыс кӧдзӧм.
Кӧдзан срокъяс.
Кӧдзӧм вылӧ гӧтӧвитӧм кӧйдысъяс кӧдзсьӧны разнӧй срокъясӧ.
Кӧдзыдысь повтӧм быдмӧгъяслысь, сэтшӧмъяслысь, кыдзи ярӧвӧй шобділысь, зӧрлысь, идлысь, шабділысь, кӧйдысъяссӧ тулысын кӧдзӧны кыдз позьӧ водзджык, кор почваыс эз на шонав, но сэні уна влагаыс.
Шоныд радейтысь быдмӧгъяслысь, кыдзи например, кукурузалысь кӧйдыссӧ, кӧдзӧны сёрӧнджык, кор почваыс шоналас 10 градусӧдз.
Овощнӧй быдмӧгъяс пиысь водзджык кӧдзӧны морковь, петрушка, укроп, кодъяслӧн кӧйдысъясыс чужӧны надзӧн.
Тайӧ быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс чужӧны 2–3° шоныд дырйи да оз повны весиг 3–5° кӧдзыдысь.
Кӧдзыдысь повтӧм быдмӧгъяс лыдӧ овощнӧйясысь пырӧны сідзжӧ анькытш, лук, сёркни, редис.
Найӧс кӧдзӧны водз срокъясӧ.
Шоныдсӧ ёнджыка радейтысь овощнӧй быдмӧгъяслысь (фасольлысь, ӧгурцылысь, тыквалысь, дынялысь) кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны сёрджык срокъясӧ, кор асывъясын оз нин кынмавлы да сувтас шоныд поводдя.
Весиг неуна кынмалігъясын тайӧ быдмӧгъяслӧн петасъясыс кулӧны.
Быд культуралысь кӧйдыс кӧдзӧны кыдзи позьӧ дженьыдджык срокъясӧ.
Кыдзи сӧмын лоасны шобді кӧдзӧм вылӧ благоприятнӧй условиеяс, колӧ ӧдйӧ эштӧдны кӧдзасӧ (2–3 лунӧн), мӧдногӧн, почваыс косьмас да шобділӧн петасъясыс веськаласны омӧльджык условиеясӧ.
Тайӧ вермас чинтыны урожайсӧ.
Сэки быд лун дона.
Кӧдзӧмӧн кӧ лоӧ сёрмӧма 10 лун, сэки урожайыс чинӧ кыкпӧв.
Кӧдзан способъяс.
Водзті крестьянскӧй овмӧсъясын кӧдзлісны кипомысь коялӧмӧн (29-ӧд рис.).
Кӧдзысь петліс му вылӧ кӧйдыс тыра кудйӧн да коявліс му вылӧ кӧйдыссӧ кинас.
Сэсся пинёвтӧмӧн тыртлісны кӧйдыссӧ.
Тадзи кӧдзигӧн ӧти местаӧ кӧйдысыс веськавліс зэв тшӧкыда, да сэсся быдмӧм бӧрас быдмӧгъясыс сайӧдлісны ӧта-мӧднысӧ.
Мӧд местаӧ кӧйдысыс веськавліс этша, да на костын быдмылісны ёг турунъяс.
Разнӧй пыднаӧ веськалӧм кӧйдыслӧн петасъясыс эз вӧвны рӧвнӧйӧсь, урожайыс воліс ичӧт.
Татшӧм способнас ӧні оз нин кӧдзны.
Ӧні кӧдзӧны машинаясӧн — сеялкаясӧн, кодъяс разӧдӧны кӧйдыссӧ рӧвнӧй радъясӧн да ӧти пыднаӧ.
Татшӧм кӧдзаыс шусьӧ рядӧвӧйӧн.
Рядӧвӧй кӧдза дырйи петасъясыс лоӧны рӧвнӧйӧсь, дружнӧйӧсь.
Быдмӧгъясыс бурджыка обеспечивайтсьӧны влагаӧн да сёянторъясӧн.
Та вӧсна и урожайыс воӧ ыджыдджык.
Рядӧвӧй способӧн кӧдзӧны ёнджыкасӧ хлебнӧй злакъяслысь кӧйдыссӧ: шобділысь, рудзӧглысь, идлысь, зӧрлысь.
Ӧткымын быдмӧгъяслысь, например подсолнечниклысь, кӧйдыссӧ кӧдзӧны некымын штукаӧн ӧти ичӧтик гуранӧ либӧ, кыдзи шуны, ӧти гнездоӧ.
Гнездояссӧ вӧчалӧны правильнӧй радъясӧн ӧта-мӧдсяньыс ӧтылнаын.
Татшӧм кӧдзаыс шусьӧ гнездӧвӧйӧн (29-ӧд рис.).
Квадратно-гнездӧвӧя кӧдзигӧн гнездояссӧ вӧчалӧны рӧвнӧй радъясӧн кыдзи кузяногыс, сідзи и вомӧнногыс (30-ӧд рис.).
Нёль орчча гнездосӧ кӧ йитлыны линияясӧн, артмас квадрат.
Та дырйи быдмӧгъясыс лоӧны квадрат пельӧсъясас.
Квадратно-гнездӧвӧй кӧдза дырйи машинаяс обрабатывайтӧны почвасӧ кузяног и вомӧнног.
Быдмӧгъяс бердын почваыс пыр небыд, ёг турунъяс оз лоны, мый вӧсна урожайыс содӧ.
Квадратно-гнездӧвӧй способӧн кукуруза кӧдзигӧн гнездояс костыс босьтсьӧ 70 см.
Быд гнездоӧ пуктӧны 4 кӧйдыс тусь.
Петасъяс лоӧм бӧрын гнездоӧ кольӧны кык медся ён быдмӧгсӧ, а слабъяссӧ нетшкӧны.
Пыдӧ-ӧ кӧдзсьӧ кӧйдысыс почваас.
Кӧйдыссӧ кӧдзӧны муӧ пыдӧджыка либӧ ляпкыдджыка сы серти, кутшӧмӧсь почваыслӧн свойствоясыс.
Почва кӧ сёйӧд либӧ, кыдз шуӧны, сьӧкыд, проростокъяслы сьӧкыд писькӧдчыны му веркӧсӧ.
Таысь кындзи, топыд сёйӧд почваын воздухыс овлӧ этша.
Сы вӧсна татшӧм почваас кӧйдыссӧ пыдӧ кӧдзны оз рекомендуйтсьы.
Почваыс кӧ лыа сора либӧ, кыдз шуӧны, кокни, кӧйдыс колӧ кӧдзны пыдӧджык, сы вӧсна мый татшӧм почвалӧн вылыс слӧйясас влагаыс этша.
А лыа сора почвалӧн пыдіджык слӧйясас влагаыс дырджык сохраняйтчӧ.
Воздухыс свободнӧя пырӧ лыа сора почваӧ.
Татшӧм почваас кӧ кӧйдыссӧ сюйны ляпкыда, торйӧн нин засушливӧй районъясын, петасъясыс тшӧкыда страдайтӧны ва тырмытӧмла.
Разнӧй пыднаӧ кӧйдыссӧ сюйӧны сідзжӧ и сы серти, гырысь-ӧ сійӧ.
Овощнӧй быдмӧгъяслысь посни кӧйдыс (например морковлысь, луклысь) кӧдзӧны 1–2 см пыднаӧ, шӧркодь кӧйдыс (свеклалысь, ӧгурцылысь) — 2–4 см пыднаӧ, гырысь кӧйдыс (анькытшлысь, бобылысь) — 4–5 см пыднаӧ.
Гырысь кӧйдысын питательнӧй веществояслӧн запасъясыс унджык, посниын серти.
Гырысь кӧйдыслӧн петасъясыс кокниа петӧны му веркӧсӧ, да та вӧсна сійӧс позьӧ кӧдзны пыдӧджык, посни кӧйдыс серти.
Вывод.
Медым босьтны ыджыд урожай, колӧ кӧйдыссӧ кӧдзны дженьыд срокъясӧ, правильнӧя кӧдзны кӧйдыссӧ ӧта-мӧдсяньыс определённӧй костӧн да колана пыднаӧ, сы серти, кутшӧмӧсь быдмӧгъяслӧн особенностьясыс да почвалӧн свойствоясыс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Вӧчӧй опыт кӧйдыссӧ разнӧй пыднаӧ сюйӧмӧн (2, 4, 6, 8, 10 см).
Та могысь почва тыра ӧти стекляннӧй банкаӧ садитӧй разнӧй пыднаӧ шобді кӧйдыс, мӧдӧ — разнӧй пыднаӧ редис кӧйдыс да видзӧдӧй петасъяс лоӧм бӧрся.
Кӧйдысъяссӧ пукталӧй дзик стенка бердас, медым позис аддзыны проростокъяссӧ кӧйдыс чужны заводитӧмсяньыс жӧ.
Кутшӧм пыднаӧ медбур кӧдзны тайӧ культураяссӧ?
2. Арнас кӧдзӧй учебно-опытнӧй участок вылын плодӧвӧй пуяслысь (яблонялысь, грушалысь, вишнялысь, сливалысь) кӧйдысъяс.
Тулыснас наблюдайтӧй петасъяс мыччысьӧм бӧрся.
3. Кынмавтӧдз (тӧв кежлӧ) кӧдзӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын кос кӧйдысъяс морковлысь, петрушкалысь, салатлысь, анькытшлысь, подсолнечниклысь.
Тулыснас наблюдайтӧй петасъяс лоӧм бӧрся, быдмӧгъяслӧн быдмӧм да развивайтчӧм бӧрся.
4. Тӧв помас нин гӧтӧвитӧй кӧйдыссӧ школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын тулысын кӧдзӧм вылӧ.
Та могысь весалӧй да сортируйтӧй зернӧвӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыс, тӧдмалӧй чужанлунсӧ зернӧвӧй да овощнӧй быдмӧгъяс кӧйдыслысь, вӧчӧй разнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс определённӧй срокъясӧ кӧдзӧм кузя план.
5. Кутшӧм быдмӧг кӧйдысъяс кӧдзӧны тулысын водзджык?
6. Кутшӧм быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ кӧдзӧны сёрӧнджык?
7. Кутшӧм эмӧсь кӧйдыс кӧдзан способъяс?
8. Мыйла разнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ кӧдзӧны разнӧй пыднаӧ?
ВЫВОДЪЯС.
Чужан кӧйдысын эм ловъя зародыш.
Кӧйдысын сідзжӧ эмӧсь питательнӧй веществояслӧн запасъяс.
Зародышысь развивайтчӧ проросток, коді первой каднас питайтчӧ кӧйдыс пытшкӧсса органическӧй да минеральнӧй веществоясӧн.
Зародыш да проросток лолалӧны, кыдзи быд ловъя организм.
Кӧйдыслы чужнысӧ колӧ куим условие: медым вӧлі ва, шоныд, кислород.
Разнӧй быдмӧг кӧйдыслы чужнысӧ ваыс, шоныдыс да кислородыс оз ков ӧтмында.
Кӧдзны бӧрйӧны медся урожайнӧй, местнӧй климатӧ да почваӧ велалӧм сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяслысь бурджык кӧйдыс.
Кӧйдыссӧ бура гӧтӧвитӧны кӧдзигкежлӧ: весалӧны ёгысь да ёг турун кӧйдысысь, сортируйтӧны, мӧдногӧн кӧ, бӧрйӧны медся гырысь, сьӧкыд кӧйдыс, кодлӧн чужанлун процентыс медся вылын.
Быд культуралысь кӧйдыс кӧдзӧны определённӧй срокъясӧ.
Кӧдзӧны рядӧвӧй либӧ гнездӧвӧй способъясӧн, колана пыднаӧ.
Ставыс тайӧ кутӧ ыджыд тӧдчанлун урожай кыпӧдӧмын.
IV глава.
ВУЖ.
БЫДМӦГЛӦН ПОЧВАЫСЬ ПИТАЙТЧӦМ.
Кӧйдыслы чужнысӧ колӧ куим условие — медым вӧлі ва, шоныд да кислород.
Первой лунъяссӧ олігӧн проросток вермӧ овны почватӧг: сійӧ питайтчӧ органическӧй да минеральнӧй веществоясӧн, кодъяс эмӧсь кӧйдысас.
Но регыд мысти кӧйдыслӧн питательнӧй веществоясыс бырӧны.
Сэки том быдмӧглы ва, шоныд да кислород кындзи, колӧ почва.
Почваысь быдмӧг заводитӧ всасывайтны питательнӧй веществояс вужъяс отсӧгӧн.
Медым тӧдмавны, кыдзи быдмӧгыс питайтчӧ почваысь, колӧ тӧдмасьны почваыскӧд да быдмӧг вужъяскӧд.
16 §. Почва да сылӧн состав.
Быдмӧгъяс топыда йитчӧмаӧсь почвакӧд.
Найӧ крепитчӧны сы пытшкын асланыс вужъясӧн да пӧлучайтӧны сэтысь колана питательнӧй веществояс.
Мый жӧ сійӧ лоӧ почваыс?
Почва.
Почва — сійӧ мулӧн вылысса слӧйыс, коді вевттьысьӧма быдмӧгъясӧн.
Почваын зэв уна быдмӧг вужъяс.
Кодъям му вылын либӧ видз вылын метраджын джуджда неыджыд гу.
Гуыслысь ӧти бок вундам отвеснӧя да внимательнӧя сійӧс видлалам.
Мерайтам почвалӧн вылысса пемыд слӧйлысь кызтасӧ.
Сэні зэв уна быдмӧг вужъяс.
Почвалӧн пыдыссаджык слӧйясыс ёна югыдджыкӧсь.
Сэні вужъясыс этшаджык.
Почва улын ёнджыкасӧ овлӧ лыа, сёй, изъяс (31-ӧд рис.).
Почвалӧн перегной.
Босьтам неуна почвасӧ вылысса, пемыд слӧйсьыс да внимательнӧя сійӧс видлалам.
Почвалӧн разнӧй гырся комочекъяс да лыа чиръяс пӧвстысь ми аддзам вужъяс, заяслысь торпыригъяс да быдмӧгъяслысь мукӧд колясъяс.
Быдмӧгъяслӧн тайӧ колясъясыс надзӧникӧн сісьмӧны почваас.
Наысь артмӧ перегной.
Сійӧ и сетӧ почва вылысса слӧйыслы пемыд рӧмсӧ.
Торйӧн нин уна перегнойыс чернозёмнӧй почваын.
Пуктам неуна почвасӧ жӧч банкаӧ да калитам сійӧс би вылын.
Калитӧм бӧрын почваыс лоӧ югыд, сы вӧсна мый перегнойыс сотчис.
Сідзкӧ, перегнойыс состоитӧ органическӧй веществоясысь.
Лыа да сёй.
Калитӧм бӧрын кисьтам почвасӧ ва тыра стӧканӧ да заводитам сійӧс гудравны.
Вочасӧн стӧкан пыдӧсӧ кутас пуксьыны лыа.
А ваыс стӧканас лоӧ гудыр сы вӧсна, мый почваас вӧлі сёй.
Кисьтам гудыр васӧ банкаӧ, а стӧканас кисьтам чистӧй ва.
Кутам повторяйтны тайӧс сэтчӧдз, кытчӧдз ваыс стӧканас оз ло сӧдз.
Тадзи ми торйӧдам сёйсӧ лыаысь.
Пуктам гудыр ва тыра банкасӧ сулӧдны.
Сёйыс надзӧникӧн пуксяс пыдӧсас, а ваыс сӧдзас.
Выльысь гудыртам васӧ лыа да сёй тыра стӧканъясын.
Сэки кутас тыдавны, мый сёйлӧн да лыалӧн посни чиръясыс эз растворитчыны ваын.
Минеральнӧй совъяс.
Стӧканӧ джынйӧдзыс пуктам почва да кисьтам сэтчӧ тырыс ва.
Ваас почвасӧ гудралам да сулӧдам сійӧс ӧти сутки.
Тайӧ каднас ваын растворитчытӧм веществоясыс (лыа, сёй) пуксясны пыдӧсас, а растворитчысьяс — растворитчасны ваын.
Мӧд лунас бара гудрыштам стӧкан пыдӧсӧ пуксьӧм почвасӧ.
Ваыс лоӧ гудыр.
Сёйлӧн, лыалӧн да перегнойлӧн чиръясыс кутасны гӧвкъявны ваын.
Лэдзам васӧ ватаысь либӧ промокательнӧй бумагаысь вӧчӧм фильтра воронка пыр.
Фильтруйтӧм васӧ неуна кисьтыштам фарфорӧвӧй чашечкаӧ.
Васӧ пузьӧдам.
Ва испаритчӧм бӧрын чашечка пыдӧсын кольӧ еджгов налёт, кодлӧн доръясыс вижов рӧма.
Тайӧ — почвалӧн минеральнӧй совъяс.
Минеральнӧй совъясыс ваын растворяйтчӧны.
Растворитчӧм бӧрын найӧ прӧйдитісны фильтр пыр, а кор ваыс пузис, колисны чашечка пыдӧсын.
Почвалӧн состав.
Сідзкӧ, почва состоитӧ перегнойысь, лыаысь, сёйысь да ваын растворяйтчысь минеральнӧй совъясысь.
Почваын минеральнӧй совъясыс зэв этша.
Босьтны кӧ почва тыра литрӧвӧй банка, совъясыс сэні лоӧ сӧмын чуньлыс мында.
Разнӧй почваясын совъясыс абу ӧтмында.
Найӧ медся уна чернозёмнӧй почваын.
Ва да воздух.
Почвалысь кусӧксӧ пуктам пробиркаӧ.
Пробиркасӧ заводитам шонтыны спиртӧвӧй горелка вылын.
Регыд мысти ми аддзам, мый пробиркалӧн вылысса кӧдзыд юкӧнӧ пуксясны посни ва войтъяс.
Найӧ торъялісны почваысь.
Сідзкӧ, почваас эм ва.
Чӧвтам ва тыра банкаӧ кос почва комӧк.
Пырысьтӧм-пыр жӧ почвасьыс кутасны кыпӧдчыны воздухлӧн пузырёкъяс.
Сідзкӧ, почваас эм воздух.
Разнӧй почваясын ваыс да воздухыс абу ӧтмында.
Ваыс да воздухыс колӧ быдмӧгъяслы овны.
Ваыс колӧ минеральнӧй совъяс растворитӧм вылӧ.
Воздухысь кислород колӧ вужъяслы лолалӧм вылӧ.
Кутшӧм веществояс почваын лыддьыссьӧны быдмӧгъяслы сёянторйӧн?
Медым вочавидзны тайӧ юалӧм вылас, колӧ вӧчны опыт.
Ӧти банкаӧ кисьтам некутшӧм примесьястӧг сӧстӧм дистиллированнӧй ва.
Мӧд банкаӧ кисьтам почваса минеральнӧй совъяслысь раствор.
Почвеннӧй растворыс водзджык фильтруйтсьӧ, пузьӧдсьӧ да кизьӧртсьӧ ваын, кытчӧдз оз ло кизьӧр чай рӧма.
Кыкнан банкасӧ тупкам пробкаясӧн либӧ вевтъясӧн, кӧні эм кык розь.
Кыкнан банкаас ӧти розяс пуктам фасольлысь (либӧ анькытшлысь, либӧ помидорлысь) ӧти проростокӧн.
Мӧд розяс пуктам стекляннӧй трубочкаяс.
На пыр пӧлявсьӧ ваас воздух, коді колӧ быдмӧг вужъяслы лолалӧм вылӧ.
Кыкнан банкасӧ пуктам югыдінӧ.
Проростокыс кутас бура быдмыны да развивайтчыны сійӧ банкаын, кытӧн минеральнӧй совъяслӧн растворыс.
А мӧд банкаас, кӧні минеральнӧй совъясыс абуӧсь, проростокыс быдмӧ сӧмын первой каднас, сэтчӧдз, кытчӧдз оз бырны кӧйдысысь питательнӧй веществояслӧн запасъясыс.
А сы бӧрын сійӧ оз кут быдмыны (32-ӧд рис.).
Тайӧ опытыс висьталӧ, мый быдмӧглы питайтчӧм вылӧ почваысь колӧ не сӧмын ва, но и колӧны сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм веществоясысь состоитӧ почва?
2. Кыдзи петкӧдлыны, мый почваын эм лыа, сёй да органическӧй веществояс (перегной)?
3. Кыдзи петкӧдлыны, мый почваын эмӧсь минеральнӧй совъяс?
17 §. Стержневӧй да мочковатӧй вужъяс.
Фасольлӧн стержневӧй вужъяс.
Фасоль кӧйдыс чужигӧн первой заводитӧ быдмыны зародышлӧн вужйыс.
Сійӧ быдмӧ веськыда увлань да вочасӧн пырӧ почваӧ (32-ӧд рис.).
Зародышевӧй вужсьыс развивайтчӧ быдмӧглӧн главнӧй вужйыс.
Главнӧй вужсяньыс быдмӧны бокъясӧ бокӧвӧй вужъяс.
Бокӧвӧй вужъясыс вожавлӧны да насянь артмӧны уна вӧсни вужъяс, кодъяс уна вожӧн разалӧны почваын.
Вужъяс, кодъяслӧн эм развитчӧм главнӧй вуж, шусьӧны стержневӧйясӧн.
Стержневӧй вужъяс эмӧсь унджыксӧ двудольнӧй быдмӧгъяслӧн, например фасольлӧн, анькытшлӧн, морковлӧн, йӧлатурунлӧн.
Шобділӧн мочковатӧй вужъяс.
Шобділӧн зародышевӧй вужйыс пӧшти оз развивайтчы, а уна вуж паськалӧ залӧн улысса, мупытшса юкӧнсяньыс.
Ӧтилаас найӧ артмӧдӧны сук пучок.
Татшӧм, пучок кодь вужъясыс шусьӧны мочковатӧй вужъясӧн (34-ӧд рис.).
Мочковатӧй вужъяс эмӧсь унджык однодольнӧй быдмӧгъяслӧн, например рудзӧглӧн, зӧрлӧн, кукурузалӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Видлалӧй разнӧй быдмӧгъяслысь (анькытшлысь, морковлысь, подсолнечниклысь, йӧлатурунлысь, рудзӧглысь, зӧрлысь, кукурузалысь) вужъяс.
Кутшӧм быдмӧгъяслӧн стержневӧй, кутшӧм быдмӧгъяслӧн мочковатӧй вужъяс?
2. Мыйӧн торъялӧны мочковатӧй вужъясыс стержневӧйясысь?
18 §. Вужъяслӧн быдмӧм да почваын налӧн паськалӧм.
Фасоль вужлӧн быдмӧм.
Босьтам фасольлысь проросток да сылӧн вужйӧ пасъялам тушӧн ӧткузьта юкӧнъяс.
Бытшкам проростоксӧ булавкаӧн пробка бердӧ да лэдзам сійӧс банкаӧ.
Вуж вермӧ быдмыны сӧмын влажнӧй средаын.
Та могысь банкалысь пытшкӧсладор стенкасӧ эжам фильтровальнӧй бумагаӧн, а банка пыдӧсас кисьтыштам неуна ва.
Влажнӧй воздуха татшӧм банкаыс шусьӧ влажнӧй камераӧн.
Лун либӧ кык мысти аддзам, мый фасольлӧн главнӧй вужйыс нюжалӧма.
Торйӧн нин ёна содӧмаӧсь деление костъясыс вуж йывладорас (35-ӧд рис.).
Сідзкӧ, вужйыс быдмӧ аслас йывнас.
Вужлӧн тайӧ юкӧныс шусьӧ быдман участокӧн.
Главнӧй вужйыслысь йывсӧ кӧ вундыны, вужйыс быдмынысӧ дугдӧ.
Но сысянь регыд мысти заводитӧны быдмыны зэв уна бокӧвӧй вужъяс.
Вужлӧн татшӧм быдман свойствонас частӧ пӧльзуйтчӧны быдмӧгъяс пересадитігӧн.
Капусталысь рӧсадасӧ пересадитігӧн орӧдӧны главнӧй вужйыслысь йывсӧ (36-ӧд рис.).
Тайӧс вӧчӧм бӧрын ӧдйӧ заводитӧны быдмыны бокӧвӧй вужъяс.
Бокӧвӧй вужъясыс паськалӧны почвалӧн вылысса плодороднӧйджык слӧяс, мый вӧсна быдмӧглӧн питаниеыс бурмӧ.
Корневӧй чехлик.
Видзӧдлам югыд весьтын фасоль том вужлысь йывсӧ.
Ми кокниа казялам, мый вужлӧн йылыс торъялӧ сылӧн мукӧд юкӧнъясысь пемыдджык рӧмӧн да топыдджык строениеӧн.
Тайӧ сы вӧсна, мый том вужлӧн йылыс вевттьысьӧма клеткаяс слӧйӧн, кыдзи колпачокӧн.
Вуж йылын клеткаяслӧн тайӧ слӧйыс шусьӧ корневӧй чехликӧн (37-ӧд рис.).
Почваын вуж быдмигӧн вуж йылыслы паныдасьлывлӧны ёсь лыа чиръяс, изторъяс да почвалӧн мукӧд чорыд частицаяс, сылы лоӧ вештавны найӧс да пыр пыдӧджык пырны почваӧ.
Тадзи водзӧ мунігас корневӧй чехликлӧн ортсыса клеткаясыс вочасӧн бырӧны да кулӧны.
Найӧс вежӧны дугдывтӧг артмысь выль клеткаяс.
Корневӧй чехликыс вужйыслы лоӧ защита пыдди: сійӧ видзӧ вужйыслысь нежнӧй быдмысь йывсӧ почвалӧн грубӧй частицаяскӧд паныдасьлігӧн доймалӧмъясысь.
Кыдзи почваын паськалӧны вужъяс.
Пыр вочасӧн быдмысь вужъяс пырӧны пыдӧ почваӧ.
Сідз, морковлӧн муверкӧсса юкӧныс овлӧ муртса 30–35 см, а вужъясыс пырӧны почва пытшкӧ 2 метрӧдз.
Найӧ кузьджыкӧсь муверкӧсса юкӧн серти 7 пӧв.
Вужъясыс вермӧны всасывайтны ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяссӧ почвалӧн пыді слӧйясысь.
Пустыняса быдмӧглӧн — верблюжья колючкалӧн — вужъясыс овлӧны кузьтанас 15–20 метрӧдз.
Тайӧ лоӧ, мый вужйыс 15–20 пӧв кузьджык быдмӧглӧн муверкӧсса юкӧн сертиыс (38-ӧд рис.).
Бокӧвӧй вужъяс сідзжӧ ылӧдз паськалӧны гӧгӧр.
Коз либӧ кутшӧмкӧ мӧд пулӧн ствол бердсянь кӧ мунны 15–18 метр, то и сэні позьӧ аддзыны пулысь бокӧвӧй вужъяссӧ (39-ӧд рис.).
Травянистӧй быдмӧгъяслӧн бокӧвӧй вужъясыс дженьыдджыкӧсь, но и найӧ сідзжӧ ёна паськалӧны почваын.
Сідз, например, кукурузалӧн найӧ паськалӧны бокӧ 2 м вылӧ, а тыквалӧн — весиг 8 м вылӧ.
Кыдзи артмӧны придаточнӧй вужъяс.
Шобділӧн да мукӧд хлебнӧй злак вужъясыслӧн массаыс артмӧ оз зародышевӧй вужсяньыс, а быдмӧ том залӧн улысса юкӧнсяньыс.
Сэтшӧм вужъяс, кодъяс быдмӧны засянь, шусьӧны придаточнӧй вужъясӧн (40-ӧд рис.).
Медым артмӧдны придаточнӧй вужъяс да тадзи бурмӧдны почваысь быдмӧгъяслысь питайтчӧм, уна быдмӧгъяс, например помидоръяс, кукуруза, подсолнечник, окучивайтӧны.
Та дырйи заясыслысь улысса юкӧнсӧ тыртӧны влажнӧй почваӧн.
Залӧн сійӧ юкӧнас, кодӧс лоӧ тыртӧма, быдмӧны уна выль придаточнӧй вужъяс.
Вопросъяс да задание.
1. Быдтӧй фасольлысь либӧ анькытшлысь 4 проросток.
На пиысь кыкыслысь вундӧй вуж йывъяссӧ.
Мӧд кыкыслысь кольӧй вундытӧг сравнитӧм вылӧ (контроль вылӧ).
Пуктӧй найӧс влажнӧй камераӧ.
Наблюдайтӧй, кыдзи кутасны быдмыны вужъясыс первой да мӧд случаяс.
Опытлысь результатъяссӧ оформитӧй гербарий вӧчӧмӧн.
Гижӧй опытыслысь темасӧ.
Вурыштӧй бумага либӧ картон лист вылӧ опытнӧй да контрольнӧй быдмӧгъяссӧ.
Вӧчӧй уліас надписьяс да гижӧй вывод.
2. Кыдзи тӧдмавны, кутшӧм юкӧнӧн быдмӧ вужйыс?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс корневӧй чехликлӧн?
4. Кутшӧм вужъяс шусьӧны придаточнӧй вужъясӧн?
5. Мыйла орӧдӧны рӧсада пересадитігӧн вужъяслысь йывъяссӧ?
6. Мый колӧ вӧчны, медым ӧддзӧдны придаточнӧй вужъяслысь быдмӧмсӧ?
19 §. Вужлӧн клеточнӧй строение.
Вуж сіяс.
Анькытш проросток вуж вылын, вуж йывсяньыс неылын эмӧсь зэв уна вӧсни да прозрачнӧй сіяс.
Тайӧ сіясыс шусьӧны вуж сіясӧн.
Вуж сілысь строениесӧ позьӧ видлавны микроскоп пыр.
Вужлӧн кожицаыс мыйкӧ мында мунӧ лук кожицалань, но торъялӧ сыысь сійӧн, мый вуж кожицалӧн уна клеткаяс кузьмӧсӧсь: найӧ артмӧдӧны кузь, вӧсни выростъяс (41-ӧд рис.).
Вуж сіыс и эм вуж кожицалӧн нюжмӧс клеткаыс.
Кыдзи и быд клетка, сійӧ вевттьысьӧма оболочкаӧн, оболочка улас расположитчӧма протоплазма, протоплазмаас эм ядро; наысь кындзи, эмӧсь клеточнӧй сок тыра вакуоляяс.
Надзӧникӧн перъям почваысь шобділысь проросток.
Вужлӧн сійӧ юкӧн вылын, кӧні эмӧсь вуж сіяс, ӧшйӧмаӧсь на бердӧ сибдӧм почвалӧн комочекъяс (42-ӧд рис.).
Почваыс сэтшӧм топыда сибдӧ вуж сіяс бердӧ, мый торйӧдны сійӧс вуж бердсьыс оз удайтчы сіяссӧ дойдтӧг.
Почвалӧн частицаяс бердӧ топыда сибдӧмӧн вуж сіяс кыскӧны сэтысь ва да растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Вуж сіясыс вуж вылын быдмӧны зэв тшӧкыда.
Например, кукуруза вужлӧн 1 кв. мм поверхность вылын эм 700 гӧгӧр вуж сі.
Вуж сіяс абу кузь нэмаӧсь.
Уна быдмӧгъяслӧн найӧ кулӧны артмӧм бӧрас 15–20 лун мысти.
Вужъяслӧн важ сіясыс вочасӧн вежсьӧны выльясӧн.
Выль вуж сіясыс, кодъяс быдмӧны матӧджык вуж йывланьыс, кыскӧны ва да минеральнӧй совъяс почвалӧн выль слӧйясысь.
Вуж сіяс — быдмӧглӧн зэв важнӧй органъяс.
Быдмӧгъяс пересадитігӧн колӧ вужъяскӧд вӧдитчыны бережнӧя.
Быдмӧгсӧ медбур пересадитны почва комӧккӧд, медым эз оръясьны вуж сіясыс.
Вуж сіястӧг быдмӧг кутас страдайтны ва да сёянтор тырмытӧм вӧсна сэтчӧдз, кытчӧдз оз быдмыны вужъяслӧн выль сіяс.
Вужлӧн пытшкӧсса строение.
Медым изучитны вужлысь пытшкӧсса строениесӧ, вужсӧ бритваӧн вомӧнногыс вӧсньыдика вундалӧны да видлалӧны микроскоп пыр.
Микроскоп пыр тыдалӧ, мый ортсысяньыс вужйыс вевттьысьӧма кожицаӧн (43-ӧд рис.).
Кожицалӧн ӧткымын клеткаяс быдмӧмаӧсь кузьмӧса да наысь артмӧмаӧсь вуж сіяс.
Кожица улын эмӧсь разнӧй формаа да разнӧй ыджда клеткаяс.
Вужлӧн центральнӧй юкӧнын тыдалӧны вӧсни трубочкаяслӧн пӧперечнӧй разрезъяс, кодъяс мунӧны вуж кузялаыс.
Тайӧ трубочкаясыс шусьӧны сосудъясӧн.
Ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс всасывайтсьӧны вуж сіясӧн да веськалӧны мукӧд клеткаясӧ.
Ӧти клеткасянь мӧдӧ вуджӧмӧн найӧ, медбӧрын, веськалӧны вуж сосудъясӧ.
Сосудъясӧдыс ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс мунӧны вужсяньыс заас да быдмӧг коръясӧ.
Вужлӧн участокъяс.
Вужйын эмӧсь татшӧм участокъяс (44-ӧд рис.):
1. Вуж йыв, коді вевттьысьӧма вуж чехликӧн.
2. Вужлӧн быдмысь участок, коді матын вуж йыв дінын.
3. Вуж сіяса участок.
Тайӧ — вужлӧн всасывайтысь участокыс.
4. За дінын матын эм вужлӧн проводящӧй участок, кӧні вуж сіясыс абуӧсь нин.
Вуж сіясӧн поглотитӧм минеральнӧй совъяслӧн растворъяс мунӧны тайӧ участокса сосудъясӧдыс вужсянь заас.
Вопросъяс да задание.
1. Чужтӧй влажнӧй камераын анькытшлысь, шобділысь, зӧрлысь, редислысь, тыквалысь либӧ мукӧд быдмӧгъяслысь кӧйдыс да видлалӧй проросток вужъяс вылысь вуж сіяссӧ прӧстӧй синмӧн да лупа пыр.
Вужлӧн кутшӧм участок вылын эмӧсь вуж сіяс?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс вуж сіяслӧн быдмӧгъяс олӧмын?
3. Кутшӧм рольыс вужйын сосудъяслӧн?
4. Кутшӧм участокъяс эмӧсь вужйын?
20 §. Быдмӧгъяслӧн почваысь питайтчӧм.
Вужъясӧн ва да минеральнӧй совъяс босьтӧм.
Вуж сіяс кыскӧны ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
А почваса ваын растворитчытӧм веществоясӧн быдмӧгъяс питайтчыны оз вермыны.
Почваын эмӧсь ваын растворяйтчысь разнӧй минеральнӧй совъяс.
Но найӧ частӧ оз тырмывны быдмӧгъяслы. Та вӧсна, ыджыд урожай пӧлучитӧм могысь, лоӧ пыртны тайӧ совъяссӧ почваас.
Удобрение.
Почваӧ пыртсьӧны разнӧй удобрениеяс.
Овлӧны органическӧй да минеральнӧй удобрениеяс.
Органическӧй удобрениеяс пытшкысь медся частӧ применяйтсьӧ куйӧд.
Почваын куйӧд сісьмигӧн сыысь выделяйтчӧны минеральнӧй совъяс (азотнӧйяс, фосфорнӧйяс, калийнӧйяс), кодъясӧн и озырмӧ почваыс.
Куйӧд пыртӧм бӧрын муыс лоӧ небыдджык.
Куйӧдлӧн органическӧй веществоясыс клеитӧны почвалысь частичкаяссӧ посни комӧкъясӧ.
Татшӧм посньыдик комӧкъяса почваыс бурджыка кутӧ васӧ, сэні унджык воздухыс да питательнӧй веществоясыс.
Куйӧдысь кындзи, органическӧй удобрениеясӧ жӧ пырӧны торф, перегной, курӧг куйӧд.
Органическӧй веществояскӧд ӧттшӧтш почваӧ пыртӧны минеральнӧй удобрениеяс.
Минеральнӧй удобрениеяс овлӧны азотнӧйяс, фосфорнӧйяс да калийнӧйяс, сы серти, кутшӧм минеральнӧй совъяс сэні эмӧсь.
Азотнӧй удобрениеясысь частӧджык употребляйтсьӧ селитра, фосфорнӧйясысь — суперфосфат, калийнӧйясысь — калийнӧй сов.
Пач пӧимын эмӧсь калийнӧй да фосфорнӧй совъяс.
Быдмӧгъяслысь питание бурмӧдӧм могысь почваӧ лоӧ пыртны некымынпӧлӧс минеральнӧй удобрение.
Разнӧй быдмӧгъяслы почваӧ пыртӧны разнӧй удобрениеяс.
Торйӧн нин уна питательнӧй веществояс колӧны овощнӧй быдмӧгъяслы.
Коръяс быдмӧм вылӧ сэтшӧм быдмӧгъяслы, кыдзи капусталы, колӧны азотнӧй совъяс.
Та вӧсна капуста улӧ пыртӧны куйӧд либӧ селитра.
Плодъяс быдмӧм вылӧ, например помидоръяслы, колӧны фосфорнӧй совъяс.
Та вӧсна помидоръяс улӧ мукӧдсикас удобрениеясысь кындзи, быть колӧ пыртны суперфосфат.
Быдмӧгъяслӧн вужъяс да клубеньяс быдмӧм вылӧ колӧны калийнӧй совъяс.
Та вӧсна корнеплодъяс да картупель улӧ, мукӧд удобрениеясысь кындзи, быть колӧ пыртны калийнӧй сов либӧ пӧим.
Сэтшӧм органическӧй удобрениеяс, кыдзи куйӧд да торф, медбур петкӧдны му вылӧ арнас, почвасӧ обработайтігӧн.
Кӧдзигкежлӧ найӧ бурджыка сісьмасны муас.
Ваын кокниа растворитчысь минеральнӧй удобрениеяс пыртӧны муӧ ёнджыкасӧ дзик кӧдзӧм водзвылын либӧ кӧдзигас, сы вӧсна мый найӧс кокниа вермас нуны лым ва либӧ зэр ва.
Минеральнӧй удобрениеяс почваӧ пыртӧны кыкногӧн: либӧ порошокӧн, либӧ негырысь зерно кодьӧн — гранулъясӧн.
Гранулируйтӧм удобрение, например суперфосфат, пыртӧны сеялкаӧн кӧйдыссӧ кӧдзигӧн жӧ.
Гранулируйтӧм удобрениесӧ колхозъясын да совхозъясын частӧ гӧтӧвитӧны некымынпӧлӧс минеральнӧй удобрение посньӧдлӧм органическӧй удобрениеяскӧд (перегнойкӧд, торфкӧд, курӧг куйӧдкӧд) сорлалӧмӧн.
Минеральнӧй да органическӧй удобрениеяссӧ ӧттшӧтш пыртӧм сетӧ медся бур результатъяс урожай кыпӧдан делӧын.
Войдӧр царскӧй Россияын минеральнӧй удобрениеяс крестьянскӧй муяс вылын эз применяйтсьыны.
Куйӧдыс крестьянскӧй овмӧсъясын сідзжӧ вӧлі этша, сы вӧсна мый скӧтыс вӧлі этша.
Сӧветскӧй Союзын, промышленность да видз-му овмӧс развивайтӧмкӧд йитӧдын, минеральнӧй удобрениеяс вӧчӧм содӧ воысь во.
Животноводство развивайтігӧн лоӧ унджык органическӧй удобрение (куйӧд).
Татшӧм ногӧн, СССР-ын лӧсьӧдсьӧны бур условиеяс колхознӧй да совхознӧй муяс вылысь ыджыд урожайяс пӧлучитӧм вылӧ.
Быдмӧгъяс подкормитӧм.
Удобрениеяс пыртӧны почваӧ не сӧмын мусӧ гӧригӧн да кӧйдыс кӧдзигӧн, но и быдмӧгъяс быдмигӧн, найӧс дӧзьӧритігӧн.
Удобрениеяссӧ тадзи пыртӧмыс шусьӧ подкормкаӧн.
Подкормка вылӧ используйтӧны разнӧй минеральнӧй да органическӧй удобрениеяс: пӧим, куйӧд ва, курӧг куйӧд.
Быдмӧгъяс олан разнӧй кадколастъясӧ налы колӧ разнӧй сёянтор.
Например, помидор коръяслы да заяслы быдмӧм вылӧ торйӧн ёна колӧны азотнӧй удобрениеяс.
Цветитӧм да плодъяс артмӧм водзвылын помидоръяслы торйӧн нин колӧны фосфорнӧй удобрениеяс.
Морковлӧн корнеплодъяс да картупельлӧн клубеньяс артман да ёна быдман кадӧ быдмӧгъяс рӧскодуйтӧны уна калийнӧй удобрениеяс.
Подкормкасӧ составляйтӧны сэтшӧм удобрениеясысь, кутшӧмъяс колӧны быдмӧгъясыслы найӧ олӧмлӧн разнӧй периодъясӧ.
Медся бур подкормкаӧн лыддьыссьӧ органическӧй да минеральнӧй удобрениеяслӧн сорас.
Быдмӧгъяс подкормитӧм вылӧ удобрениеяссӧ применяйтӧны ваын ёна кизьӧртӧмӧн.
Подкормка водзвылын рекомендуйтсьӧ почвасӧ киськавны ваӧн, медым удобрениеыс ӧдйӧ йиджис почваас.
Подкормка тӧдчымӧн содтӧ сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяслысь урожайсӧ.
Киськалӧм.
Ыджыд урожайяс пӧлучитӧм вылӧ этша лоӧ сӧмын вынсьӧдны почвасӧ.
Почвасӧ кӧ лоӧ бура вынсьӧдӧма, но сійӧ лоӧ кос, быдмӧгыс не сӧмын оз сет некутшӧм урожай, но и пӧгибнитас, сы вӧсна мый сійӧ вермӧ питайтчыны сӧмын ваын растворитӧм совъясӧн.
Сідзкӧ, удобрениеясысь кындзи, быдмӧгъяслы колӧ сетны и ва.
Ваыс муяс вылӧ веськалӧ оз равномернӧя, осадокъясӧн.
Асыв-лунвывса степнӧй полосаын зэръяс овлӧны гежӧда, ваыс ӧдйӧ испаряйтчӧ да почваыс ёна косьмӧ.
Сы могысь, медым вӧчны тайӧ муяссӧ плодороднӧйӧн, колӧ найӧс ороситны.
СССР-ын зэв ыджыд площадьяс вылын нуӧдсьӧ удж почва ороситӧм кузя.
Вӧчсьӧны прудъяс да водоёмъяс, юяс вылын вӧчӧны джуджыд плӧтинаяс, насоснӧй станцияяс, водохранилищеяс.
Водохранилищеясысь васӧ лэдзӧны оросительнӧй каналъясӧд, кодъяссянь нуӧдӧма муяс вылӧ посни каналъяс.
Ӧткымын овмӧсъясын быдмӧгъяссӧ киськалӧны разнӧй устройствоа зэрысь аппаратъясӧн.
Овощнӧй быдмӧгъяс киськавны колӧ тшӧкыда.
Киськавны овощи рекомендуйтсьӧ рытнас.
Сэки му веркӧссьыс ваыс испаряйтчӧ ёна омӧльджыка да киськалігас став ваыс йиджӧ почваас.
Киськавны колӧ сідзи, медым ваыс пыдӧдз йиджис почваас, а эз кӧтӧд сӧмын сылысь вылысса слӧйсӧ.
Кымын ыджыдджыкӧсь лоӧны быдмӧгъясыс, сымын унджык колӧ налы ваыс.
Му небзьӧдӧм.
Почвалӧн веркӧсыс косьмигас топалӧ, да сы вылын артмӧ корка.
Та вӧсна быдмӧг омӧля питайтчӧ да быдмӧ омӧля.
Коркаыс оз лэдз пырны почваас воздухлы да сьӧктӧдӧ вужъясыслысь лолалӧмсӧ.
Кымын унджык веськалӧ кислородыс вужъяслы лолалӧм вылӧ, сымын бурджыка быдмӧны вужъясыс да унджык босьтӧны почвасьыс питательнӧй веществояссӧ.
Таысь сідзжӧ зависитӧ урожайыс.
Та вӧсна почва топалігӧн да сы вылын корка артмигӧн колӧ небзьӧдны почвалысь вылысса слӧйсӧ.
Небзьӧдны почвасӧ колӧ не сӧмын та вӧсна.
Небзьӧдігӧн омӧльджыка испаряйтчӧ ваыс почвалӧн пыді слӧйяссьыс да ваыс почваас дырджык олӧ.
Та вӧсна му небзьӧдӧмыс мыйкӧ мында вылӧ отсалӧ почва киськалӧмыслы.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Видлалӧй минеральнӧй удобрениеяс (селитра, суперфосфат, калийнӧй удобрениеяс).
Мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
2. Тулысын вӧчӧй опытъяс комнатнӧй быдмӧгъяс подкормитӧм кузя, используйтӧй та вылӧ пӧим, курӧг куйӧд да минеральнӧй удобрениеяс (селитра, суперфосфат, калийнӧй совъяс).
Та могысь бӧрйӧй кык ӧткодь быдмӧг (кык комнатнӧй лимон, кык примула).
Быдмӧгъясысь ӧтисӧ (опытнӧйсӧ) систематическӧя подкормитӧй недельнас ӧтчыд, мӧд быдмӧгсӧ (контрольнӧйсӧ) киськалӧй сӧмын ваӧн, подкормкатӧг.
Тӧдмалӧй, кыдзи влияйтӧ подкормкаыс быдмӧглӧн быдмӧм да цветитӧм вылӧ.
3. Тулысын да гожӧмын школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын вӧчӧй опытъяс разнӧй быдмӧгъяс подкормитӧмӧн.
4. Кутшӧм органическӧй удобрениеяс пыртӧны почваӧ?
5. Кутшӧм минеральнӧй удобрениеяс овлӧны?
6. Кутшӧм видъясын пыртӧны удобрениесӧ почваӧ?
7. Мыйла подкормитӧны быдмӧгъяссӧ?
8. Мыйла киськалӧны быдмӧгъяссӧ?
9. Мыйла небзьӧдӧны почвасӧ.
ВЫВОДЪЯС.
Вуж являйтчӧ быдмӧглӧн зэв важнӧй органӧн.
Вужнас быдмӧгыс крепитчӧ почваас, босьтӧ почвасьыс ва да ваын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Главнӧй вужйыс развивайтчӧ зародышевӧй вужйысь.
Главнӧй вужсяньыс вожалӧны бокӧвӧй вужъяс.
Придаточнӧй вужъясыс быдмӧны за вылас.
Быдмӧг питаниеын торйӧн ыджыд тӧдчанлуныс вужйын всасывающӧй юкӧныслӧн, кӧні эмӧсь вуж сіяс.
Вуж сіясыс босьтӧны почвасьыс ва да минеральнӧй совъяс.
Разнӧй быдмӧгъяслы колӧ разнӧй сёянтор. Ваыс сідзжӧ оз ков ӧтмында.
Ми тӧдам, кутшӧм сёянтор да уна-ӧ ва колӧ быдмӧгыслы да пыртам тайӧ веществояссӧ почваӧ: вынсьӧдам сійӧс, киськалам, небзьӧдам почвасӧ, подкормитам быдмӧгъяссӧ.
Быдмӧгъяслысь питаниесӧ бурмӧдӧмӧн позьӧ пӧлучитны ыджыдджык урожай.
V глава.
КОР.
БЫДМӦГЫН ОРГАНИЧЕСКӦЙ ВЕЩЕСТВО АРТМӦМ.
Тулысын ми нимкодясям быдмӧгъяслӧн мича веж паськӧмӧн.
Кузь тӧв бӧрын нимкодь аддзыны пуяс вылын том, паськалысь коръяс.
Кутшӧм жӧ тӧдчанлуныс коръяслӧн быдмӧгъяс олӧмын?
Кутшӧм пӧльза вайӧны найӧ быдмӧглы?
21 §. Коръяслӧн ортсыса строение да форма.
Корлӧн строение.
Корлӧн эм листӧвӧй пластинка да черешок.
Черешок отсӧгӧн кор йитчӧ заыс дінӧ.
Абу став быдмӧгъяслӧн коръясыс черешокаӧсь.
Ӧткымын полевӧй быдмӧгъяслӧн, например шабділӧн да сэтшӧм комнатнӧй быдмӧгъяслӧн, кыдзи столетник (алоэ) да традесканция, коръясыс черешоктӧмӧсь.
Найӧ йитчӧмаӧсь за дінас веськыда листӧвӧй пластинканас.
Черешокӧн йитчысь коръяс шусьӧны черешкӧвӧй коръясӧн, а листӧвӧй пластинкаӧн йитчысь коръяс — сидячӧй коръясӧн (45-ӧд рис.).
Листӧвӧй пластинка вылын, торйӧн нин улысладорас, бура тыдалӧны жилкаяс.
Листӧвӧй пластинкасянь жилкаясыс вуджӧны черешокӧ.
Кутшӧм коръяс овлӧны.
Кыдзлӧн, дублӧн, шобділӧн коръясыс сӧмын ӧти листӧвӧй пластинкааӧсь.
Татшӧм коръясыс шусьӧны прӧстӧйясӧн.
Пелысьлӧн, фасольлӧн, озлӧн — сложнӧй коръяс (46-ӧд рис.).
Налӧн некымын листӧвӧй пластинка, кодъяс йитчӧмаӧсь ӧти главнӧй черешок дінӧ.
Сравнитам разнӧй быдмӧгъяслысь прӧстӧй коръяс.
Листӧвӧй пластинкаясыс налӧн абу ӧткодьӧсь.
Сідз, например, пипулӧн найӧ гӧгрӧсӧсь, сиреньлӧн — сердцевиднӧйӧсь, шобділӧн — кузьӧсь да векниӧсь (линейнӧй коръяс).
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Видлалӧй разнӧй пуяслысь да кустарникъяслысь арын чукӧртӧм коръяс.
Кутшӧм быдмӧгъяслӧн коръясыс прӧстӧйӧсь?
Кутшӧм быдмӧгъяслӧн коръясыс сложнӧйӧсь?
2. Видлалӧй комнатнӧй быдмӧгъяслысь коръяссӧ.
Висьталӧй, кутшӧм быдмӧгъяслӧн коръясыс черешокаӧсь да сидячӧйӧсь?
22 §. Кыдзи за вылын быдмӧны коръяс да кыдзи быдмӧгъяс относитчӧны югыд дінӧ.
Кыдзи быдмӧны коръяс.
Уна быдмӧгъяслӧн коръясыс неыджыдӧсь.
Но быд быдмӧг вылын, торйӧн нин пуяс вылын, корйыс овлӧ зэв уна.
Став коръясыс ӧтлаын артмӧдӧны быдмӧглысь зэв ыджыд листӧвӧй веркӧс.
Паськыд дублӧн либӧ клёнлӧн татшӧм коръя шатёр улӧ шонді югӧрыс пӧшти оз веськав.
Сійӧс кутӧ пулӧн листӧвӧй веркӧсыс.
Видзӧдлӧй любӧй комнатнӧй быдмӧг вылӧ вылісянь.
Ті аддзанныд, мый коръясыс пӧшти оз тупкыны ӧта-мӧднысӧ: улыссаджык коръясыс занимайтӧны местасӧ вылысса коръяс костын.
Та вӧсна став коръяс вылӧ бура веськалӧ шонді югӧрыс.
Тайӧ шедӧдсьӧ сійӧн, мый за вылын коръясыс быдмӧны определённӧй порядокӧн.
Кыдзлӧн да дублон коръясыс пукалӧны за вылас ӧтиӧн-ӧтиӧн, ӧчередьӧн.
Коръяслӧн татшӧм быдмӧмыс шусьӧ ӧчереднӧйӧн.
Клёнлӧн, сиреньлӧн да комнатнӧй быдмӧг фуксиялӧн коръясыс быдмӧны гозйӧн-гозйӧн, ӧта-мӧдыслы воча.
Коръяслӧн тадзи быдмӧмыс шусьӧ супротивнӧйӧн.
Ӧткымын быдмӧгъяслӧн, например олеандрлӧн, завывса быд узелсянь вожалӧ куим кор.
Коръяслӧн тадзи быдмӧмыс шусьӧ мутовчатӧйӧн (47-ӧд рис.).
Коръяслӧн шонділань бергӧдчӧм.
Ӧшинь вылӧ пуктӧм комнатнӧй быдмӧгъяслысь, например пеларгониялысь, позьӧ казявны, мый став листӧвӧй пластинкаясыс бергӧдчӧмаӧсь югыдлань банӧн.
Быдмӧг тыра гырничсӧ кӧ бергӧдны, коръяслӧн черешокъясыс мыйкӧ дыра кад мысти кусыньтчасны сідзи, мый листӧвӧй пластинкаясыс бара лоӧны югыдлань банаӧсь (48-ӧд рис.).
Коръясыс тадзи бергӧдчӧны сы вӧсна, мый листӧвӧй черешокъяслӧн сайӧдӧм юкӧныс быдмӧ ӧдйӧджык сійӧ юкӧн сертиыс, кытчӧ веськалӧ югыдыс.
Та вӧсна коръяслӧн черешокъясыс копыртчӧны югыдладорӧ, а листӧвӧй пластинкаяс вылӧ кутас бурджыка инмыны югыдыс.
Татшӧм жӧ явление позьӧ аддзыны вӧр доръясысь, кӧні пуяс да кустарникъяс вылӧ шонді югӧрыс инмӧ сӧмын ӧти боксянь.
Тані мукӧддырйиыс артмӧ коръяссьыс сплошнӧй веж стена.
Пулӧн либӧ кустарниклӧн вожъяс вылын коръясыс быдмӧны орччӧн да топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, та дырйи посни коръясыс тыдалӧны гырысьяс костас.
Коръяслӧн тадзи расположитчӧмыс шусьӧ листӧвӧй мозаикаӧн.
Листӧвӧй мозаикаыс тшӧкыда артмывлӧ нинпулӧн (1-ой табл.), вязлӧн, клёнлӧн, орешниклӧн.
Тадзи расположитчигас коръясыс оз пемдӧдны ӧта-мӧднысӧ да на вылӧ бурджыка веськалӧ шонді югӧрыс.
Югыд радейтысь да гож сайысь повтӧм быдмӧгъяс.
Веж быдмӧгъяс оз вермыны овны югыдтӧг.
Разнӧй быдмӧгъяслы югыдыс оз ков ӧтмында: ӧтияслы югыдыс колӧ уна да найӧ оз вермыны овны весиг неыджыд гож сайын, мӧдъяс, мӧдарӧ, бура быдмӧны да развивайтчӧны сӧмын сэки, найӧс кӧ мыйкӧ мында сайӧдӧма.
Первой быдмӧгъясыс шусьӧны югыд радейтысьясӧн, мӧдъясыс — гож сайысь повтӧм быдмӧгъясӧн.
Югыдсӧ медся ёна радейтысь пуяс — ниа, кыдз, пожӧм.
Дублы кӧть и колӧ югыдыс, но озджык сэтшӧма, кыдзи кыдз пулы.
Гож сайын медся бура вермӧны быдмыны коз, нинпу.
Вӧрын быдмысь пуяслысь улысса вожъяссӧ сайӧдӧны вылысса вожъясыс либӧ орччӧн сулалысь пуясыс.
Татшӧм условиеясын коръясыс дыр овны оз вермыны да надзӧникӧн кулӧны, а вожъясыс косьмӧны.
Татшӧм пуясыслӧн веж коръяса вожъясыс кольӧны сӧмын йывланяс.
Миян культурнӧй быдмӧгъяслы (зернӧвӧйяслы, овощнӧйяслы, плодӧвӧйяслы) югыдыс колӧ уна.
Найӧ бура быдмӧны сӧмын восьса местаясын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм комнатнӧй быдмӧгъяслӧн коръясыс быдмӧны ӧчередьӧн, супротивнӧя да мутовчатӧя?
2. Наблюдайтӧй сы бӧрся, кыдзи бергӧдчӧны югыдланьӧ пеларгониялӧн (либӧ мукӧд комнатнӧй быдмӧгъяслӧн) коръясыс.
3. Кутшӧм быдмӧгъяс шусьӧны югыд радейтысьясӧн да кутшӧмъяс гож сайысь повтӧмъясӧн?
Вайӧдӧй пример вылӧ ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ.
4. Кыдзи ті пуктанныд ловъя природа уголокын комнатнӧй быдмӧгъяссӧ югыд дінӧ налӧн требовательность серти?
23 §. Корлӧн клеточнӧй строение.
Быдмӧгъяслӧн коръясыс вылісяньыс и улісяньыс вевттьысьӧмаӧсь кожицаӧн.
Ӧткымын быдмӧг коръяс вылысь, например традесканция да обыкновеннӧй огороднӧй лук коръяс вылысь, кожицасӧ кокниа позьӧ кульны ёсь емӧн.
Корлӧн кожицаыс пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и луклӧн кожицаыс, кодӧс ті водзынджык кульлінныд луковичнӧй чешуяяс вылысь: сійӧ сэтшӧм жӧ вӧсни, прозрачнӧй, сы пыр бура прӧйдитӧ югыдыс.
Кожица улас быд корйын эм сочнӧй веж мякоть (1-ой табл.).
Корлӧн кожица.
Лук корлӧн либӧ кутшӧмкӧ мӧд быдмӧг корлӧн кожицаысь позьӧ вӧчны препарат.
Та могысь сӧстӧма мыськӧм предметнӧй стеклӧ вылӧ ва войтӧ пуктӧны прозрачнӧй кожицалысь ичӧтик тор да вевттьӧны препаратсӧ покровнӧй стеклӧӧн.
Микроскоп пыр тыдалӧ, мый корлӧн кожицаын клеткаясыс расположитчӧмаӧсь ӧти слӧйӧн.
Найӧ рӧмтӧмӧсь да прозрачнӧйӧсь.
Татшӧм прозрачнӧй кожица пыр югыдыс вермӧ свободнӧя веськавны кор мякотьлӧн клеткаясӧ.
Корлӧн кожицаыс, коді вевттьӧ корсӧ, видзӧ кор мякотьлысь нежнӧйджык пытшкӧсса клеткаяссӧ доймалӧмъясысь да медсясӧ косьмӧмысь.
Устьицеяс.
Корлӧн кожицаын рӧмтӧм клеткаяс пӧвстын эмӧсь веж рӧма клеткаяс.
Найӧ расположитчӧмаӧсь гозйӧн-гозйӧн, да формаыс налӧн изогнутӧй.
Тайӧ клеткаяс костас артмӧ щель.
Кор кожицалӧн кык веж клеткаыс, кодъяс костын артмӧ щельыс, составляйтӧны устьице (49-ӧд рис.).
Устьицелӧн щельыс вермӧ тупкысьны и воссьыны.
Восьса щельӧдыс воздухыс кокниа пырӧ кор мякоть клеткаяс костӧ, а мукӧд газъясыс петӧны кор пытшсьыс ортсӧ.
Уна быдмӧгъяслӧн устьицеясыс унджык кор улысладор бокас.
Кор веркӧс вылын устьицеыс зэв уна.
Например, нинпулӧн ӧти кор вылын сійӧ миллионысь унджык, капусталӧн ӧти кор вылын сійӧ некымын миллион.
Корлӧн мякоть.
Кожица улын эм корйыслӧн мякоть.
Корлысь мякотьсӧ позьӧ видлавны элодея корйысь вӧчӧм препарат вылын (50-ӧд рис.).
Элодея — васа быдмӧг.
Сылӧн коръясыс ичӧтӧсь да вӧсниӧсь.
Ортсысяньыс найӧ вевттьысьӧмаӧсь прозрачнӧй кожицаӧн.
Корлӧн мякотьыс состоитӧ вӧсни оболочкаяса клеткаясысь.
Тайӧ клеткаяслӧн протоплазмаын куйлӧны югыдвеж рӧма гӧгрӧскодь зернояс.
Наын эм веж краситысь вещество — хлорофилл (коръяслӧн веж рӧмыс).
Та вӧсна найӧс шуӧны хлорофиллӧвӧй зерноясӧн.
Хлорофиллсӧ кокниа позьӧ торйӧдны корсьыс.
Та могысь корсӧ колӧ пуктыны спирт пытшкӧ.
Хлорофиллыс бурджыка растворяйтчӧ пӧсь спиртын.
Веж корсӧ кӧ сюйны пӧсь спирт пытшкӧ да пузьӧдны, растворыс лоӧ югыдвеж рӧма.
Сідзкӧ, корлӧн хлорофиллыс растворитчис спиртас.
Та бӧрын корйыс лоӧ рӧмтӧм.
Кор мякотьын эмӧсь жилкаяс.
Жилкаясын эмӧсь трубочкаяс — сосудъяс, кодъясӧд мунӧны ва да питательнӧй веществояс.
Кыдзи артмӧ хлорофилл.
Фасольлысь кӧйдыссӧ кӧ чужтыны пемыдінын, проростокъясыс лоӧны кельыдвиж рӧмаӧсь (1 табл.).
Тырмымӧн лоӧ петкӧдны проростокъяссӧ югыдінӧ, медым побегъясыс да на вылын коръясыс заводитісны вежӧдны.
Кор клеткаясын артмас хлорофилл.
Опыт петкӧдлӧ, мый коръясын хлорофиллыс артмӧ сӧмын югыдінын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс корвывса кожицалӧн?
Кутшӧм сылӧн строениеыс?
2. Кутшӧм строениеыс кор мякоть клеткаяслӧн?
3. Мыйла корйыс веж рӧма?
4. Мый сэтшӧм устьицеыс?
5. Кӧдзӧй почва тыра кык цветочнӧй горшокӧ зӧр, редис либӧ анькытш кӧйдыс да киськалӧй найӧс.
Пуктӧй ӧти горшоксӧ пемыдінӧ (шкапӧ либӧ топыд ящикӧ).
Мӧд горшоксӧ пуктӧй лунвылӧ видзӧдысь ӧшинь вылӧ.
Наблюдайтӧй петасъяс бӧрсяыс.
Мыйӧн кутасны найӧ торъявны да мыйӧн сійӧ объясняйтсьӧ?
6. Садитӧй ва тыра банкаясӧ кык лук сідзи, медым луклӧн улысладор юкӧныс инмис ваас.
Та могысь вундӧй кык картонӧ розьяс сідзи, медым сэтчӧ тӧрис луклӧн улысладор юкӧныс, да тупкӧй тайӧ картонкаяснас банкаяссӧ.
Ӧти банкасӧ лукнас пуктӧй сайӧдӧминӧ, а мӧдсӧ — югыдінӧ.
Наблюдайтӧй коръяслӧн быдмӧм бӧрся.
Кутшӧм лоӧ налӧн рӧмыс?
Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны тайӧ опытсьыс?
24 §. Коръясын югыдінын органическӧй веществояслӧн артмӧм.
Кутшӧм жӧ тӧдчанлуныс быдмӧгъяс олӧмын коръяслӧн?
Медым вочавидзны тайӧ вопрос вылас, миянлы ковмас первой уськӧдны тӧдвылӧ ставсӧ органическӧй веществояс йылысь.
Быдмӧг телӧын органическӧй веществояс.
Органическӧй веществоясӧ относитчӧны крахмал, сахар, растительнӧй белок, жир.
Органическӧй веществояс сотчӧны да сотчигас пӧрӧны шомӧ.
Зэв уна органическӧй веществояс эмӧсь быдмӧгъяслӧн кӧйдысын: семядоляясын да эндоспермын.
Таысь кындзи, органическӧй веществояслӧн запасъяс эмӧсь быдмӧглӧн и мукӧд органъясын.
Вундам картупельлысь клубень, войтыштӧдам вундӧминас йодлысь слаб раствор: йодсьыс крахмалыс лӧзӧдас.
Босьтам вомӧ арбузлысь, яблӧклысь, морковлысь либӧ свеклалысь кусӧктор.
Ми казялам, мый найӧ юмов кӧраӧсь; тайӧ висьталӧ, мый сэні эм сахар.
Быдмӧглӧн косьтӧм коръясыс, вожъясыс да вужъясыс сотчӧны да пӧрӧны шомӧ.
Тыдалӧ, сэні сідзжӧ эмӧсь органическӧй веществояс.
Сідзкӧ, быдмӧг телӧын эмӧсь уна органическӧй веществояс.
Кыдзи жӧ быдмӧгын артмӧны органическӧй веществоясыс?
Коръясын югыдінын крахмал артмӧм.
Пуктам кутшӧмкӧ комнатнӧй быдмӧг пемыд шкапӧ да видзам сэні пемыдінас кык лун.
Перъям быдмӧгсӧ шкапысь.
Корйыслысь юкӧн тупкам югыдсьыс кык пробкӧвӧй пластинкаӧн либӧ сьӧд бумага листъясӧн сідзи, медым корйыслӧн сійӧ юкӧнас югыдыс эз веськав.
Та бӧрын пуктам быдмӧгсӧ сэтшӧм местаӧ, кытчӧ инмӧ шонді югӧр.
(Тӧлын та могысь используйтсьӧ электрическӧй би.)
Лун помасигӧн вундам корсӧ да босьтам сы вылысь пробкаяссӧ.
Пуктам корсӧ спирт пиӧ да пузьӧдам сійӧс.
Пӧсь спиртын хлорофилл ӧдйӧ растворитчас да корйыс лоӧ рӧмтӧм.
Кисьтам рӧмтӧм кор вылас йодлысь слаб раствор.
Корлӧн сійӧ юкӧныс, кытчӧ инмис югыдыс, йодӧн кӧтӧдӧм бӧрын, лоӧ лӧз рӧма (51 -ӧд рис.).
Сідзкӧ, сэні артмис крахмал.
А корлӧн сійӧ юкӧныс, кодӧс вӧлі тупкӧма пробкаясӧн, кольӧ виж рӧмаӧн; сідзкӧ, сэні крахмалыс абу.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый органическӧй вещество — крахмал артмӧ веж коръясын сӧмын югыдінын.
Углекислӧй газтӧг крахмал оз артмы.
Вӧчам ещӧ опыт.
Пеларгонияа либӧ примулаа горшок пуктам стеклӧ вылӧ да тупкам стекляннӧй кӧлӧкӧлӧн.
Кӧлӧкӧл улӧ пуктам едкӧй щелочь раствора стӧкан.
Сійӧ веществоыс босьтӧ воздухсьыс углекислӧй газ.
Медым кӧлӧкӧл улӧдыс эз пыр ортсыса воздухыс, кӧлӧкӧл доръяссӧ мавтам вазелинӧн.
Регыд мысти кӧлӧкӧл пытшкын углекислӧй газыс оз коль: сійӧс босьтас ас пиас едкӧй щелочь.
Пуктам быдмӧгсӧ шонді водзӧ либӧ электрическӧй свет вылӧ.
Лун помын босьтам кӧлӧкӧлсӧ, вундам ӧти кор, пузьӧдам спирт пиын, сы бӧрын корйыс лоӧ рӧмтӧм, а сэсся кисьтам сы вылӧ йодлысь слаб раствор.
Корйыс кольӧ вижӧн.
Тыдалӧ, углекислӧй газтӧг веж коръясын крахмалыс оз артмы весиг югыдінын.
Сідзкӧ, органическӧй веществоясыс коръясын артмӧны сӧмын сэки, сы гӧгӧрса воздухын кӧ эм углекислӧй газ.
Югыдінын коръясӧн углекислӧй газ босьтӧм да кислород выделяйтӧм.
Босьтам васа быдмӧг — элодеялысь вожъяс да пуктам ва тыра банкаӧ.
Ва пырыс водзджык лэдзам углекислӧй газ, коді бура растворяйтчӧ ваын.
Та бӧрын тупкам элодеясӧ воронкаӧн.
Воронка голяас сюям ва тыра пробирка.
Та бӧрын пуктам приборсӧ шонді водзӧ либӧ электрическӧй свет вылӧ.
Зэв регыд мысти элодея заводитас выделяйтны кутшӧмкӧ газлысь посни пузырёкъяс (52-ӧд рис.).
Газыс чукӧрмӧ пробиркаӧ.
Некымын час мысти пробиркаыс тырас газӧн.
Сэки пробирка вомсӧ колӧ топыда тупкыны да перйыны пробиркасӧ банкасьыс.
Сюям пробиркаас ӧгыра сартас.
Сартасыс ӧзъяс зэв югыд биӧн.
Таысь вӧчам вывод, мый веж быдмӧг югыдінын выделяйтӧ кислород.
Пробуйтлам опыт вӧчигӧн сайӧдны банкасӧ пемыд бумагаӧн либӧ картон листӧн.
Сэки кислородлӧн пузырёкъяс пыр жӧ дугдӧны выделяйтчыны.
Вештам пемыд бумагасӧ бокӧ, и элодея выльысь заводитӧ выделяйтны кислород.
Сідзкӧ, кислородсӧ веж быдмӧгыс выделяйтӧ сӧмын югыдінын.
Тайӧ опытъясыс висьталӧны, мый югыдінын коръясас артмӧ крахмал.
Крахмал артмигӧн быдмӧг босьтӧ углекислӧй газ да выделяйтӧ кислород.
Хлорофиллӧвӧй зерноясын органическӧй веществояс артмӧм.
Ёна ыдждӧдана микроскоп пыр кӧ видзӧдлыны югыдінын олысь элодеялысь корсӧ, кор мякотьлӧн клеткаясын, хлорофиллӧвӧй зернояс пытшкысь, позьӧ аддзыны крахмаллысь югъялысь чиръяс.
Крахмал артмӧ хлорофиллӧвӧй зерноясын.
Корлӧн кожицаыс прозрачнӧй, сы пыр кор мякотьлӧн клеткаясӧ, хлорофиллӧвӧй зерноясӧ, свободнӧя пырӧ югыд.
Устьице щельясӧд корйӧ пырӧ углекислӧй газ, воӧ кор мякотьлӧн клеткаясӧдз да поглощайтсьӧ наӧн.
Мякотьын эмӧсь корлӧн жилкаяс.
Жилкаясӧд мякотьлӧн клеткаясӧ воӧ ва.
Югыдінын хлорофиллӧвӧй зерноясын углекислӧй газысь да ваысь артмӧны органическӧй веществояс.
Сідзкӧ, кор мякотьлӧн клеткаясын, хлорофиллӧвӧй зерноясын, мунӧ быдмӧг олӧмын зэв важнӧй явление — артмӧны органическӧй веществояс.
Тайӧ органическӧй веществоясыс мунӧны быдмӧглысь телӧсӧ стрӧитӧм вылӧ, сылысь клеткаяс артмӧдӧм вылӧ, да чӧжсьӧны запасӧ — кӧйдысын, плодъясын да быдмӧглӧн мукӧд органъясын.
Мыйӧн торъялӧ быдмӧгъяслӧн лолалӧмыс югыдінын воздухысь налӧн питайтчӧмысь.
Быд организм лолалӧ да питайтчӧ.
Быдмӧгъяслӧн лолалӧм вылӧ торъя органъяс абуӧсь.
Быдмӧг лолалӧ аслас став органъясӧн дугдывтӧг, и лунын, и войын.
Лолалігас поглощайтчӧ кислород да выделяйтчӧ углекислӧй газ.
Чужтан кӧйдыслӧн лолалігас органическӧй веществояслӧн юкӧн рӧскодуйтсьӧ, сійӧ лоӧ этшаджык.
Тадзи жӧ артмӧ веж быдмӧгъяслӧн лолалігӧн.
Воздухысь быдмӧгыс питайтчӧ сӧмын югыдінын.
Югыдінын питайтчигӧн поглощайтчӧ углекислӧй газ да выделяйтчӧ кислород.
Та дырйи быдмӧгас артмӧ крахмал.
Питайтчигас органическӧй веществоясыс быдмӧгас содӧны, быдмӧгыс чӧжӧ органическӧй веществояссӧ, артмӧдӧ выль клеткаяс, быдмӧ.
Кыдзи лолалӧмыс, сідзи и югыдінын воздухысь питайтчӧмыс — быдмӧгъяс олӧмын колана процессъяс.
Тайӧ кык процессыслӧн ӧта-мӧдсьыс торъялӧмыс бура тыдалӧ татшӧм таблицаысь:
Югыдінын воздухысь быдмӧглӧн питайтчӧм
1. Поглощайтсьӧ углекислӧй газ.
2. Выделяйтсьӧ кислород.
3. Мунӧ тайӧ сӧмын югыдінын.
4. Мунӧ хлорофиллӧвӧй зерноа клеткаясын.
5. Артмӧны органическӧй веществояс.
Быдмӧглӧн лолалӧм
1. Поглощайтсьӧ кислород.
2. Выделяйтсьӧ углекислӧй газ.
3. Мунӧ тайӧ и луннас югыдінын, и войнас пемыдінын.
4. Мунӧ быдмӧглӧн став клеткаясын.
5. Рӧскодуйтсьӧны органическӧй веществояс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм условиеяс колӧны корйын органическӧй веществояслӧн артмӧм вылӧ?
2. Кутшӧм веществоясысь артмӧ быдмӧгын крахмал?
3. Быдмӧглӧн кутшӧм органын артмӧ крахмал?
Кӧні именнӧ?
4. Кутшӧм газ поглощайтсьӧ веж быдмӧгӧн воздухысь югыдінын питайтчигӧн да кутшӧм газ выделяйтсьӧ?
5. Мыйӧн торъялӧ быдмӧглӧн лолалӧмыс воздухысь югыдінын наӧн питайтчӧмысь?
25 §. Природаын да мортлӧн олӧмын веж быдмӧгъяслӧн тӧдчанлун.
Быдмӧгъясӧн углекислӧй газ босьтӧмлӧн да кислород выделяйтӧмлӧн тӧдчанлун.
Став йӧз да животнӧйяс лолалӧны кислородӧн да выделяйтӧны углекислӧй газ.
Воздухын углекислӧй газыс сідзжӧ содӧ пачьяс ломтӧмысь, быдмӧгъяслӧн да животнӧйяслӧн кулӧм колясъяс сісьмӧмысь, вулканъяслӧн извержениеысь.
Веж быдмӧгъяс югыдінын босьтӧны углекислӧй газ да выделяйтӧны кислород.
Найӧ чинтӧны углекислӧй газсӧ да озырмӧдӧны воздухсӧ кислородӧн, коді колӧ мортлы да животнӧйяслы олӧм вылӧ.
Веж быдмӧгъястӧг му вылын эськӧ олӧмыс эз вӧв.
Медым каръясысь да посёлокъясысь воздухсӧ озырмӧдны кислородӧн, уличаяссӧ да дворъяссӧ озеленяйтӧны.
Та могысь жӧ олан комнатаясын да школа помещениеясын быдтыссьӧны комнатнӧй быдмӧгъяс.
Быд школьник должен лоны веж насаждениеяслӧн другӧн: садитны выль быдмӧгъяс, дӧзьӧритны найӧс, видзны найӧс повреждениеясысь.
Веж быдмӧгъясӧн органическӧй веществояс артмӧдӧмлӧн тӧдчанлун.
Сӧмын веж быдмӧгъяс артмӧдӧны органическӧй веществояс.
Животнӧйяс да морт аслыныс сёйӧм вылӧ пӧлучайтӧны органическӧй веществояссӧ дасьнас веж быдмӧгъясысь.
Морт быдтӧ культурнӧй быдмӧгъяс.
Урожай чукӧртӧмӧн — зерно, плодъяс, картупельлысь клубеньяс, морковь да свекла вужъяс босьтӧмӧн — морт заготовляйтӧ аслыс сёйӧм вылӧ органическӧй веществояслысь ыджыд запасъяс.
Сельскохозяйственнӧй животнӧйяслӧн кӧрымын — зерноын, силосын, турунын — сідзжӧ эмӧсь питательнӧй органическӧй веществояс.
Вермас кажитчыны, мый яй вылын олысь животнӧйяс вермасны овны быдмӧгъястӧг.
Но тайӧ абу правильнӧ.
Ӧд найӧ питайтчӧны травояднӧй животнӧйясӧн, кодъяс сёйӧны веж быдмӧгъяс.
К. А. Тимирязевлӧн ыджыд тӧдчанлуна научнӧй уджъяс.
Быдмӧглӧн веж корйын мунысь сложнӧй явление исследуйтӧмлы сиис ассьыс олӧмсӧ русскӧй учёнӧй Климент Аркадьевич Тимирязев (1843–1920).
Сійӧ тӧдмаліс органическӧй веществояс артмӧмын хлорофиллысь да шонді югӧрлысь зэв ыджыд рольсӧ.
К. А. Тимирязевлӧн научнӧй достижениеясыс отсалӧны миянлы бурджыка тӧдмавны веж быдмӧгъяслысь олӧмсӧ, отсалӧны бурмӧдны земледелие, кыпӧдны быдмӧгъяслысь урожайность, лӧсьӧдны миян странаын прӧдуктаяслысь изобилие.
Сӧветскӧй народ вылӧ донъялӧ К. А. Тимирязевлысь заслугаяссӧ.
Сылысь нимсӧ сетӧма Москваын сельскохозяйственнӧй академиялы, коді гӧтӧвитӧ видз-му овмӧсса специалистъясӧс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс быдмӧгъяслӧн животнӧй олӧмын?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс быдмӧгъяслӧн морт олӧмын?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс веж насаждениеяслӧн каръясын да посёлокъясын?
26 §. Коръясӧн ва испаряйтӧм.
Коръяслӧн усьӧм.
Быдмӧгъяслы валӧн тӧдчанлун.
Ловъя быдмӧгын ваыс 80% кымын.
Ваыс кӧ оз тырмы, быдмӧгъяс быдмӧны надзӧнджык.
Ватӧг быдмӧгыс нярмӧ, коръясыс ӧшӧдчӧны ветек моз, травянистӧй заясыс водӧны му бердӧ, да быдмӧгыс кулӧ.
Быдмӧг босьтӧ почваысь минеральнӧй совъяс, кодъяс растворитчӧмаӧсь ваын.
Ваыс колӧ сідзжӧ быдмӧгын питательнӧй веществояссӧ новлӧдлӧм, разӧдӧм вылӧ.
Медбӧрын, ваыс колӧ быдмӧгыслы органическӧй веществояс артмӧдӧм вылӧ.
Валӧн ӧти юкӧныс мунӧ органическӧй веществояс артмӧм вылӧ, а унджык ваыс испаряйтчӧ воздухӧ быдмӧг коръясӧн.
Коръясӧн ва испаряйтӧм.
Гӧгӧрвоны сійӧс, мый коръясысь испаряйтчӧ ва, зэв кокни.
Вывлань пыдӧсӧн крепитам штатив вылӧ паськыд голяа пробирка либӧ колба.
Сувтӧдам штативсӧ комнатнӧй быдмӧгъяскӧд — пеларгониякӧд либӧ традесканциякӧд орччӧн.
Коръяса вожсӧ сюям пробиркаӧ либӧ колбаӧ да тупкам розьсӧ ватаӧн.
Недыр кад кольӧм мысти ми аддзам, мый пробирка стеклӧ вылӧ пуксисны ва войтъяс.
Тайӧ васӧ испаритісны быдмӧглӧн коръясыс.
Позьӧ тӧдмавны, уна-ӧ ва испаряйтӧны коръясыс ӧти суткиӧн.
Та могысь любӧй быдмӧглысь коръя вожсӧ сюям ва тыра бутылкаӧ.
Ва вылысас кисьтам неуна вый, медым ваыс бутылкасьыс эз испаряйтчы.
Бутылкасӧ пуктам вески вылӧ да ӧтсьӧктаалам гираясӧн (53-ӧд рис.).
Ваыс вочасӧн кутас испаряйтчыны коръясӧн, и вескилӧн быдмӧг тыра чашкаыс кутас кайны вывлань.
Стӧч сутки мысти выльысь рӧвняйтам вескилысь чашкаяссӧ, мый могысь вескилӧн быдмӧг тыра чашкаас содтам гираяс.
Гираяслӧн сьӧкта сертиыс ми стӧча тӧдмалам, уна-ӧ ва испаритісны коръясыс суткиӧн.
Быдмӧгъяс испаряйтӧны зэв уна ва.
Сідз, например, кукурузалӧн ӧти быдмӧг ӧти луннас испаряйтӧ васӧ 1-сянь 4 стӧканӧдз, а гожӧм чӧжӧн — ведра 17 кымын;
1 га шобді кӧдза гожӧм чӧжӧн испаряйтӧ 200 000 гӧгӧр ведра ва.
Ваыс испаряйтчӧ медсясӧ кор устьице щельясӧд.
Ваыс кӧ оз тырмы, устьице щельясыс тупкысьӧны да ваыс испаряйтчыны оз кут.
Быдмӧг олӧмын ва испаряйтчӧмлӧн тӧдчанлун.
Веж быдмӧгын органическӧй веществояс артмӧм вылӧ колӧ шонді югӧр.
Но шонді югӧръяс ёна шонтӧны предметъяссӧ.
Жар лунъясӧ шонді жарсьыс быдмӧгъяс вермасны шонавны вывті ёна.
Тайӧ вермас вӧчны быдмӧгъяслы ыджыд вред да найӧ весиг вермасны кувны.
Збыльысьсӧ жӧ, жар дырйи кӧ вӧрын ми инмӧдчам пулӧн коръясӧдз, найӧ кажитчасны ыркыдӧн.
Коръяс век ӧтарӧ кӧдзалӧны ва испаряйтчӧм вӧсна.
Коръяслӧн усьӧм.
Разнӧй быдмӧгъяслӧн коръясыс олӧны оз ӧтдыра.
Миян уна пуяслӧн да кустарникъяслӧн став коръясыс гылалӧны арнас кынмавтӧдзыс на.
Тайӧ явлениеыс шусьӧ коръяслӧн усьӧмӧн.
Усигкежлас коръясыс лоӧны вижӧсь, оранжевӧйӧсь, гӧрдӧсь либӧ фиолетӧвӧйӧсь.
Коді эз нимкодясьлы арын кыдз пулӧн зарни кодь виж коръясӧн либӧ клёнлӧн вир гӧрд коръясӧн?
Коръяслӧн усьӧмыс — быдмӧгъяс олӧмын зэв важнӧй явление.
Усьысь коръяскӧд быдмӧгъясысь удаляйтсьӧны коръясын олысь быдмӧгъяслы ковтӧм, а мукӧддырйиыс и налӧн олӧмлы вреднӧй, веществояс.
Таысь кындзи, ёна чинӧ быдмӧгӧн ва испаряйтӧм, а тайӧ колӧ сы вӧсна, мый тӧвнас вужъясыс оз вермыны босьтны васӧ кӧдзыд почвасьыс.
Пуяс, кодъяслӧн коръясас кожицаыс кыз да устьицеясыс этша, тӧв кежлӧ кольччӧны веж паськӧмнас, например пожӧм, коз.
Тайӧ быдмӧгъясыслӧн коръясыс (лыскыс) вожъяс вылас олӧны 2-сянь 7 воӧдз да гылалӧны оз ӧттшӧтш.
Вывод.
Сідзкӧ, корйыс абу сӧмын быдмӧглӧн питайтчан да сэні органическӧй веществояс артмӧдан орган, но и ва испаряйтан орган.
Испарениеыс мунӧ устьице щельяс пыр.
Валӧн испаряйтчӧмыс кӧдзӧдӧ коръяссӧ да тайӧн оз лэдз найӧс ёна шонавны шонді водзын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тӧдмалӧй, зависитӧ оз валӧн испаряйтчӧмыс вож вылын коръяслӧн лыдысь?
Та могысь босьтӧй куим пробирка.
Кисьтӧй сэтчӧ ӧтмындаӧн ва.
Пасйӧй ваыслысь уровеньсӧ карандашӧн либӧ бумага полоскаӧн.
Ӧти пробиркаӧ сувтӧдӧй быдмӧглысь 4–6 коръя вож, мӧдӧ — кык коръяӧс, коймӧдӧ — коръястӧм вож.
Став случаяс босьтӧй вожъяссӧ ӧти и сійӧ жӧ быдмӧглысь да примернӧ ӧтгырсяӧс.
Пробиркаясӧ ва веркӧсас кисьтӧй неуна растительнӧй вый сы могысь, медым ваыс эз испаряйтчы.
Пасъялӧй куимнан пробиркаас валӧн уровеньлысь вежсьӧмсӧ.
Кутшӧм пробиркаысь медся уна испаритчис ваыс?
Вӧчӧй сідзжӧ опыт, кодӧс петкӧдлӧма 53-ӧд рисунок вылын.
2. Кутшӧм тӧдчанлун быдмӧг олӧмын испарениелӧн?
3. Кутшӧм тӧдчанлун коръяс усьӧмлӧн миян пуяслӧн да кустарникъяслӧн олӧмын?
ВЫВОДЪЯС.
Ми тӧдмалім, мый югыдінын быдмӧг коръясын артмӧны органическӧй веществояс.
Хлорофиллӧвӧй зерноясын органическӧй веществояс артмӧны сӧмын югыдінын, кор эм углекислӧй газ да ва.
Сідзкӧ, веж быдмӧглы олӧм вылӧ колӧ шонді югӧр.
Шондітӧг веж быдмӧгъяс овны оз вермыны.
Таысь кындзи, корйыс являйтчӧ сэтшӧм органӧн, код пыр быдмӧгыс испаряйтӧ ва.
Коръясӧн ва испаряйтӧмыс оз лэдз вывті ёна шонавны налы шонді югӧр улын.
Животнӧйяс питайтчӧны дась органическӧй веществоясӧн, кодъяс артмӧны веж быдмӧгъясын.
Быдмӧгъястӧг животнӧйяс эз вермыны эськӧ овнысӧ.
Веж быдмӧгъяслӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс морт олӧмын.
Найӧ сетӧны сылы сёян, паськӧм, ломтас, промышленностьлы сырьё, сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрымъяс.
Муяс вылысь чукӧртӧм урожай — сійӧ быдмӧгъясӧн чукӧртӧм органическӧй веществояслӧн запасъяс.
Быдмӧгъяс выделяйтӧны кислород да босьтӧны углекислӧй газ, тайӧн найӧ освежайтӧны воздух.
Каръяс да посёлокъяс озеленитӧмын активнӧя колӧ участвуйтны став школьникъяслы.
Содтӧд вопросъяс.
1. Мыйла теплицаясын декабрын — февральын лӧсьӧдӧны содтӧд электрическӧй би?
2. Кор бурджык вундавны салатлысь коръяс — асылын али рытын?
3. Мыйла комнатнӧй быдмӧгъяслысь коръяс колӧ кадысь кадӧ мыськавны ваӧн?
VI глава.
ЗА.
БЫДМӦГЫН ВЕЩЕСТВОЯСЛӦН ПЕРЕДВИГАЙТЧӦМ ДА ЧУКӦРМӦМ.
Быдмӧг вужъяс пыдӧ пырӧны почваӧ да босьтӧны сэтысь ва да минеральнӧй совъяс.
Минеральнӧй совъяслӧн растворъясыс мунӧны вужъяссяньыс коръясӧ за кузяыс.
Коръясас шонді югӧр улын артмӧны органическӧй веществояс.
Органическӧй веществоясыс колӧны не сӧмын корлы, но и быдмӧгыслы дзоньнас, сылӧн став клеткаяслы.
Органическӧй веществоясыс коръяссянь вужйӧдзыс мунӧны сідзжӧ заӧдыс.
Быдмӧг олӧмын залӧн эм и мӧд ыджыд тӧдчанлун: заыс коръяссӧ петкӧдӧ югыд вылӧ.
27 §. Гарйысь побеглӧн развивайтчӧм.
Побег.
Видлалам льӧм пулысь либӧ сиреньлысь вожсӧ.
Сы вылын ми аддзам заяс да коръяс.
Заыс сы вылын быдман коръясӧн шусьӧ побегӧн.
За вылас, коръясысь кындзи, тыдалӧны гаръяс.
Побег йылас эм верхушечнӧй гар.
Коръяслӧн за дінас йитчан местаясысь вылынджык быдмӧны бокӧвӧй гаръяс.
Льӧм пу побег вылын бокӧвӧй гаръясыс расположитчӧмаӧсь ӧта-мӧд бӧрся, сирень побег вылын — ӧта-мӧдлы паныд.
Гожӧмын гаръяс тӧдчымӧн ыдждӧны, быдмӧны.
Арын побеглӧн коръясыс усьӧны, а гаръясыс кольӧны ловйӧн тӧв чӧж.
Гарйысь побеглӧн развивайтчӧм.
Ортсысяньыс гар вевттьысьӧма чорыд кожистӧй чешуйкаясӧн.
Татшӧм защита улын гаръяс бура тӧвйӧны: оз повны температура резкӧя вежсьӧмъясысь, ён тӧвъясысь, ва тырмытӧмысь.
Вундам гарсӧ кузяланогыс да лупа пыр видзӧдлам сылысь пытшкӧсса строениесӧ.
Гар шӧрын тыдалӧ ичӧтик за.
Сысянь вожалӧны нежнӧй зачатокъясыс коръяслӧн.
Гарйыс сійӧ и эм зародышевӧй побег.
Листӧвӧй гаръясысь кындзи, быдмӧгъяс вылын овлӧны гырысьджык цветочнӧй гаръяс.
Татшӧм гарсӧ вундӧминын тыдалӧны ичӧтик за вылын цветокъяслӧн бутонъяс.
Кутам наблюдайтны сы бӧрся, кыдзи паськалӧны гаръяс да быдмӧны том побегъяс.
Та вылӧ миянлы оз ков виччысьны тулыслысь воӧм.
Ми вермам заставитны корсӧ потны ещӧ тӧвнас на классын либӧ гортын.
Вундам льӧм пулысь вож да пуктам сійӧс ва тыра бутылкаӧ.
Ми регыд казялам, мый вож вылын гаръясыс заводитасны содны, «польдыны».
Гарлӧн ортсыса чешуйкаясыс паськаласны, тыдовтчас веж коръяса том побег (54-ӧд рис.).
Чукыртчӧм коръясыс ещӧ гартчӧмаӧсь на да ёна топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд дінас.
Заыслӧн быдмигӧн коръяс костас расстояниеыс содӧ, найӧ паськалӧны, а гарлӧн ортсыладорса чешуйкаясыс усьӧны.
Верхушечнӧй гарйысь быдмӧ быдмӧглӧн верхушечнӧй, либӧ главнӧй побегыс, бокӧвӧй гаръясысь — бокӧвӧй побегъяс, цветочнӧй гаръясысь — цветочнӧй побегъяс.
Травянистӧй быдмӧгъяслӧн сідзжӧ эмӧсь гаръяс: наысь быдмӧны побегъяс.
Сідз, фасоль проростоклӧн верхушечнӧй гарйысь быдмӧ главнӧй побегыс.
Главнӧй побегвывса гаръясысь быдмӧны бокӧвӧй побегъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Пуктӧй ва тыра бутылкаясӧ увъяссӧ нинпулысь, топольлысь, клёнлысь, сиреньлысь, бузиналысь, сэтӧрлысь либӧ кутшӧмкӧ мӧд пулысь либӧ кустарниклысь.
Видзӧдӧй, кыдзи гаръяссьыс кутасны развивайтчыны верхушечнӧй да бокӧвӧй побегъяс.
Рисуйтӧй воссьытӧм гар, воссьӧм гар да сыысь быдмӧм побег.
2. Видлалӧй бузиналысь увсӧ.
Аддзӧй сы вылын листӧвӧй да цветочнӧй гаръяс.
3. Мый сійӧ лоӧ побегыс?
4. Кутшӧм строениеыс гарлӧн?
5. Мый развивайтчӧ гарйысь?
28 §. Залӧн кузьтаног быдмӧм.
Залӧн йывнас быдмӧм.
Быдмӧгъяс олӧмын медся тӧдчана явление — сійӧ налӧн быдмӧмыс.
Медым тӧдмавны, залӧн кутшӧм юкӧн быдмӧ кузьтаногыс, колӧ тушӧн вӧчны пасйӧдъяс ӧткодь костъясӧн фасольлӧн, подсолнечниклӧн, картупельлӧн либӧ кутшӧмкӧ мукӧд двудольнӧй быдмӧглӧн том стебель кузяла.
За быдмигӧн пасйӧдъясыс медся ёна костасясны залӧн медся йылас, сы вӧсна мый тані клеткаясыс тшӧкыдджыка юксьӧны да ӧдйӧджык содӧны асланыс размеръясын (55-ӧд рис.).
Ӧдйӧ-ӧ да джуджыда-ӧ быдмӧ заыс.
Бура питайтчигӧн да бур температурнӧй условиеяс дырйи травянистӧй быдмӧг тулысын быдмӧ суткинас примернӧ 1 см.
Пуяс пӧвстысь зэв ӧдйӧ быдмӧ лунвывса быдмӧг — эвкалипт.
Эвкалиптъяс садитӧны миян странаса лунвылын нюръяс вылӧ найӧс косьтӧм могысь.
Вит воӧн эвкалиптлӧн том быдмӧг быдмӧ 10 м-ысь джуджыдджыка.
Асланыс чужанінын, Австралияын, эвкалиптъяс быдмӧны 150 м вылнаӧдз.
Татшӧм джуджыд эвкалиптыс пӧшти 5 пӧв джуджыдджык медся джуджыд кыддзысь да 4 пӧв джуджыдджык медся джуджыд козйысь (56-ӧд рис.).
Быдмӧгъяс быдмӧмӧн веськӧдлӧм.
Вундыны кӧ побеглысь йывсӧ, бокӧвӧй гаръясысь заводитасны ӧдйӧ быдмыны бокӧвӧй побегъяс.
Тӧв помасигӧн пуяслысь да кустарникъяслысь, например виж акациялысь, йывъяссӧ векджык вундалӧны.
Вундалӧм бӧрын кустарниклӧн артмӧны уна бокӧвӧй побегъяс: кустарник лоӧ уна да тшӧкыд вожъяса.
Та могысь жӧ тшӧтшӧдӧны пуяс уличаяс да бульваръяс вылын.
Водз тулысын вундалӧны плодӧвӧй пуяслысь йывъяссӧ.
Том яблонялӧн кӧ быдмӧны кузь верхушечнӧй побегъяс, то йывъяссӧ налысь тшӧтшӧдӧны, медым дугӧдны яблонялысь вывлань быдмӧмсӧ да сетны позянлун быдмыны бокӧвӧй побегъяслы.
Вожъясыс кӧ быдмасны зэв тшӧкыда да кутасны пемдӧдны ӧта-мӧдсӧ, побегъяслысь юкӧнсӧ, кодъяс быдмӧны пу ствол бердын, вундалӧны.
Таысь кындзи, вундалӧны вӧсни да жеб, доймалӧм да кос побегъяссӧ.
Побегъяссӧ вундалӧны дзик основание бердӧдыс.
Быдмӧглы унджык шоныд да влага сетӧмӧн, шоныд радейтысь быдмӧгъяс парникӧ либӧ теплицаӧ пуктӧмӧн да найӧс ёна киськалӧмӧн ми вермам ӧддзӧдны налысь быдмӧмсӧ.
А кӧдзыдінын да омӧля киськалӧмӧн ми вермам надзмӧдны сылысь быдмӧмсӧ.
Та могысь, например, восьтывлӧны парникъяслысь рамаяссӧ.
Гож сайын быдмигӧн заводитӧ ӧдйӧ быдмыны заыс: шонді водзӧ петкӧдӧмӧн ми лӧсьӧдам сылӧн быдмӧм да развивайтчӧм вылӧ нормальнӧй условиеяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Быдтӧй му тыра гырничьясын фасольлысь, подсолнечниклысь, картупельлысь петасъяс.
Пуктӧй сідзжӧ ва тыра бутылкаӧ топольлысь, льӧм пулысь увъяс.
Пасъялӧй тушӧн том побегъяслысь заяссӧ, кыдзи тайӧс вӧлі вӧчӧма вуж быдмӧм бӧрся наблюдайтігӧн.
Тӧдмалӧй, залӧн кутшӧм участок быдмӧ ӧдйӧджык.
2. Фасоль проростокъясысь ӧтилысь вундӧй йывсӧ, мӧд проросток кольӧй быдсанас.
Сравнитӧй, кыдзи найӧ кутасны быдмыны.
3. Тшӧтшӧдалӧй кустарникъяссӧ школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын.
Побегъяссӧ вундалӧй ортсыладорӧ веськӧдчӧм бокӧвӧй гаръяс весьтысь.
4. Тшӧтшӧдалӧй комнатнӧй быдмӧгъяс: пеларгония, фуксия, лимон.
Дженьдӧдалӧй кузь увъяссӧ, вундалӧй слаб увъяссӧ, рӧвняйтӧй кронасӧ.
5. Кутшӧм юкӧнӧн за быдмӧ кузьтаногыс?
6. Мый лоас, вундыны кӧ быдмӧг побеглысь йывсӧ?
29 §. Кутшӧм заяс овлӧны.
Деревянистӧй да травянистӧй заяс.
Разнӧй быдмӧгъяслӧн заясыс зэв унасикасӧсь.
Пуяслӧн чорыд деревянистӧй заяс.
Турунъяслӧн — дженьыдджык да нежнӧй веж травянистӧй заяс.
Веськыда сулалысь заяс.
Унджык быдмӧгъяслӧн — веськыда сулалысь заяс.
Веськыда сулалысь заяс тырмымӧн крепыдӧсь; найӧ кутӧны ас выланыс зэв уна коръяс да ён тӧвъясысь оз повны.
Веськыда сулалӧны заясыс пуяслӧн, кустарникъяслӧн, а сідзжӧ уна травянистӧй быдмӧгъяслӧн, например кукурузалӧн, подсолнечниклӧн (57-ӧд рис.).
Лианаяс.
Ӧткымын быдмӧгъяс, кӧть налӧн заыс и слаб, кыпӧдӧны ассьыныс коръяссӧ вылӧ, югыдінӧ.
Тайӧ шедӧдсьӧ разнӧй способъясӧн.
Гартчысь заяс гартчӧны кутшӧмкӧ мыджӧд гӧгӧр.
Татшӧмӧсь заясыс фасоль ӧткымын сортъяслӧн, таглӧн, вьюноклӧн (57-ӧд рис.).
Лазающӧй быдмӧгъяслӧн эмӧсь мукӧд приспособлениеяс, кодъяс отсӧгӧн налӧн заясыс кыпӧдчӧны вывлань.
Например, анькытш коръяслӧн эмӧсь усикъяс, кодъясӧн сійӧ гартчӧ да кутчысьӧ опораас (57-ӧд рис.).
Плющлӧн побегъяс кыпӧдчӧны вылӧ каменнӧй стенӧд да пуяслӧн заӧд дженьыд да чорыд придаточнӧй вужъяс отсӧгӧн.
Сійӧ придаточнӧй вужъясыс пырӧны потӧминъясӧ да тшупӧдъясӧ.
Гартчысь да лазающӧй заа быдмӧгъяс шусьӧны лианаясӧн.
Торйӧн озырӧсь лианаясӧн тропическӧй вӧръяс.
Кыссьысь побегъяс.
Слаб да кузь побегъяс, кодъяслӧн абуӧсь приспособлениеяс вывлань кыпӧдчӧм вылӧ, кыссьӧны му веркӧсӧд.
Татшӧм побегъясыс шусьӧны кыссьысь побегъясӧн (мӧдногӧн найӧс шуӧны плетьясӧн, усъясӧн).
Кыссьысь побегъяс позьӧ аддзыны ӧгурцылысь, тыквалысь, озлысь (57-ӧд рис.).
Озлӧн кыссьысь побегъясыс вужъясьӧны придаточнӧй вужъяс отсӧгӧн.
Дженьыд заяс.
Ӧткымын быдмӧгъяслӧн, например подорожниклӧн да одуванчиклӧн, заясыс сэтшӧм дженьыдӧсь, мый муртса тыдалӧны.
Татшӧм заяссӧ шуӧны дженьыд заясӧн.
На вылын коръясыс паськалӧны гӧгӧрбок розетка моз.
Морковлӧн да свеклалӧн дженьыд заясыс овлӧны быдман первой вонас (57-ӧд рис.).
Вопрос да задание.
1. Вайӧдӧй пример вылӧ веськыда сулалысь, гартчысь, лазающӧй, кыссьысь да дженьыд заяса быдмӧгъяс.
2. Кыдзи шусьӧны гартчысь да лазающӧй заяса быдмӧгъяс?
30 §. Залӧн строение.
Кырсь, древесина, сьӧмӧс.
Нинпу залӧн пӧперега разрезын тыдалӧ куим слӧй: ортсыса, небыдджык слӧйыс лоӧ кырсь, пытшкӧссаджык чорыд слӧйыс — древесина; залӧн шӧрас рыхлӧй сьӧмӧс (58-ӧд рис.).
Кырсь.
Кырсь состоитӧ кожицаысь, пробкӧвӧй слӧйысь да лубысь.
Прозрачнӧй кожица вевттьӧ залысь том юкӧнсӧ ортсысяньыс.
Сы улын эм коричневӧй рӧма пробкӧвӧй слӧй.
Пробкӧвӧй слӧйлӧн клеткаясыс абу ловъяӧсь.
Налӧн оболочкаясыс пропитайтчӧмаӧсь торъя веществоӧн, коді оз лэдз ас пырыс ва да газъяс.
Кырсьлӧн пробкӧвӧй слӧйыс видзӧ залысь пытшкӧсса юкӧнъяссӧ косьмӧмысь да температура ёна вежласьӧмысь.
Кырсьлӧн пытшкӧсладор юкӧныс кельыдвиж рӧма.
Сійӧс шуӧны лубӧн.
Кырсьлысь лубянӧй юкӧнсӧ сьӧкыд орӧдны вомӧнногыс, но кузяногыс сійӧс кокниа позьӧ юклыны кузь вӧсни сіяс вылӧ.
Лубянӧй сіяс сетӧны заыслы крепыдлун.
Кырсьлӧн лубянӧй юкӧнысь вӧчӧны рӧгӧза, мочалкаяс.
Древесина.
Древесина — быдмӧг залӧн да вожъясыслӧн основнӧй юкӧн; сійӧ унапӧв кызджык кырсь сертиыс.
Древесина состоитӧ топыд одревесневевшӧй оболочкаяса клеткаясысь.
Клеткаяслӧн формаыс да ыдждаыс разнӧй.
Кузь, векни клеткаяс йитчӧм бӧрас артмӧны сосудъяс.
Наӧд ветлӧдлӧ ва да сэні растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Древесинаын ӧткымын клеткаяслӧн оболочкаясыс кызджыкӧсь.
Тайӧ — древеснӧй сіяс.
Найӧ сетӧны пу заыслы крепыдлун.
Сьӧмӧс.
За шӧрас эм сьӧмӧс.
Сійӧ состоитӧ вӧсни оболочкаяса гырысь клеткаясысь.
Клеткаяс костын эмӧсь клеткакостса гырысь пространствояс.
Сьӧмӧслӧн клеткаясын чӧжсьӧ питательнӧй веществояслӧн запас.
Камбий.
За вылысь кулям кырсьсӧ да видлам чуньӧн древесиналысь ортсыса поверхностьсӧ: сійӧ нильӧг, кыдз быттьӧ вевттьысьӧма кутшӧмкӧ слизьӧн.
Тайӧ объясняйтсьӧ сійӧн, мый залӧн кырсь да древесина костын эм нежнӧй оболочкаяса ловъя клеткаяслӧн вӧсни слӧй — камбий.
Кырсьсӧ кулигӧн камбийлӧн клеткаясыс разрушайтчӧны да сэтысь содержимӧйыс визувтӧ.
Кор заыс быдмӧ кызтаногыс, камбийлӧн клеткаясыс юксьӧны да наысь артмӧны ӧтарладорбокас (за пытшкӧсланьыс) древесиналӧн том клеткаяс да мӧдарладорбокас (ортсыладорас) кырсьлӧн клеткаяс.
Та вӧсна камбийсӧ шуӧны образовательнӧй слӧйӧн.
Вывод.
Залӧн строениеыс сложнӧй.
Заыслӧн эм: 1) кырсь, 2) древесина, 3) сьӧмӧс да 4) камбий.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Вӧчӧй пӧперега разрезъяс бузина да дуб заяслысь.
Аддзӧй лупа отсӧгӧн кырсьсӧ, древесинасӧ да сьӧмӧссӧ.
Тӧдмалӧй, кӧні налӧн камбийыс.
Вундӧй засӧ кузяногыс да аддзӧй сійӧ жӧ слӧйяссӧ.
Рисуйтӧй залысь кузянога да вомӧннога разрезъяссӧ да гижӧй уліас слӧйяслысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧм слӧйяс эмӧсь залӧн?
3. Кутшӧм слӧйяс эмӧсь кырсьлӧн?
4. Мыйла камбий шусьӧ образовательнӧй слӧйӧн?
31§. Залӧн кызтаног быдмӧм.
Быдмӧгъяс быдмӧны не сӧмын кузьтаног, но и кызтаног.
Воысь воӧ пулӧн заыс да увъясыс кызӧны.
Артмӧ тайӧ сы вӧсна, мый тулысын шондӧдӧм бӧрын да гожӧм чӧж камбийлӧн клеткаясыс юксьӧны.
Клеткаяслӧн лыдыс ӧдйӧ содӧ.
Камбий пытшкӧсладорас сылӧн клеткаясысь артмӧны древесиналӧн выль клеткаяс, а ортсыладорас — лублӧн клеткаяс.
Татшӧм ногӧн быд во содӧ древесиналӧн да кырсьлӧн кызтаыс.
Та вӧсна пулӧн заыс да сылӧн увъясыс воысь во лоӧны кызджыкӧсь.
Важ нэмӧвӧйся дублӧн окружностьыс овлӧ 20 м-ӧдз, ӧткымын эвкалиптъяслӧн 30 м-ӧдз.
Татшӧм пу гыркӧсас вермасны тӧрны куим верзьӧма вӧла.
Пулысь арлыдсӧ тӧдмалӧм.
Пилитӧм пуын древесинаас бура тыдалӧны уна лыда слӧйяс.
Сійӧ слӧйясыс шусьӧны вося кытшъясӧн (59-ӧд рис.).
Быд во тулыснас, гожӧмнас да арнас камбийлӧн клеткаясыс юксьӧны, быдмӧны да артмӧдӧны древесиналысь ӧти выль кытш.
Тулыснас да арнас камбийысь артмӧны древесиналӧн вӧсни оболочкаяса гырысь клеткаяс, арнас — кыз оболочкаяса ичӧтджык клеткаяс.
Сы вӧсна вося кытшъяс костын бура тыдалӧ резкӧй граница.
Мыр вылысь вося кытшъяссӧ лыддьӧмӧн позьӧ тӧдмавны пулысь арлыдсӧ.
Тадзи тӧдмалісны, мый ӧткымын пуяс олӧны зэв дыр.
Например, нинпу бур условиеясын олӧ 1000 воӧдз, а дуб — 2000 воӧдз.
Вося кытшъяс вылӧ внимательнӧя видзӧдігӧн ми аддзам, мый найӧ абу ӧткодьӧсь: ӧтияс паськыдджыкӧсь, мӧдъяс векниджыкӧсь.
Паськыд кытшъясыс артмисны пу быдмӧм вылӧ благоприятнӧй (шоныд да влажнӧй) воясӧ, векни кытшъясыс — кос либӧ кӧдзыд гожӧма воясӧ.
Тадзи пилитӧм пулӧн вося кытшъяс серти ми вермам лыддьыны сылысь кольӧм историясӧ да тӧдмавны, кутшӧм вояс вӧліны пулы быдмӧм вылӧ медся благоприятнӧйӧсь да кутшӧм вояс омӧльӧсь, тӧдмавны, быдмис-ӧ пуыс гож сайын либӧ тырмымӧн-ӧ босьтіс югыдсӧ.
Вопрос да задание.
1. Кыдзи пу быдмӧ кызтаногыс?
2. Лыддьӧй пилитӧм пу мыр вылысь вося кытшъяссӧ да тӧдмалӧй сы серти пулысь арлыдсӧ.
32 §. Быдмӧгын питательнӧй веществояслӧн передвигайтчӧм.
Валӧн да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяслӧн передвигайтчӧм.
Вуж кыскӧ почваысь ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Минеральнӧй совъяслӧн растворъяс вужсяньыс кыпӧдчӧны заӧдыс коръяс дінӧ.
Тӧдмалам, залӧн кутшӧм юкӧнъясӧд найӧ передвигайтчӧны: кырсьӧдыс, древесинаӧдыс али сьӧмӧсӧдыс?
Сувтӧдам нинпулысь либӧ кутшӧмкӧ мӧд пулысь вожсӧ ваӧ, кодӧс сорлалӧма гӧрд чернилаӧн.
Лун мысти перъям вожсӧ васьыс.
Заыслысь юкӧн вундам кузьтаногыс.
Вундӧминтіыс тыдалӧ, мый краситчӧма сӧмын древесинаыс: кырсяс да сьӧмӧсас краскаыс абу веськалӧма.
Ва да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъяс сідзжӧ кыпӧдчӧны вужсяньыс коръяс дінӧ древесинаӧдыс.
Залӧн древесинаас эмӧсь кузь трубкаяс.
Найӧ шусьӧны древесина сосудъясӧн.
Древесина сосудъясӧд и мунӧны ваыс да сыын растворитчӧм минеральнӧй совъясыс.
Заӧд органическӧй веществояслӧн передвигайтчӧм.
Чужысь кӧйдысъяс питайтчӧны да быдмӧны органическӧй веществояслӧн гӧтӧвӧй запасъяс щӧт вылӧ.
Топольлӧн да бадьлӧн ваӧ пуктӧм вожъясыс не сӧмын сетӧны коръяса побегъяс, но и артмӧдӧны придаточнӧй вужъяс.
Выль органъясыс тані быдмӧны сідзжӧ органическӧй веществояслӧн сійӧ запасъяс щӧт вылӧ, кодъяс эмӧсь вожъясын.
Залӧн кутшӧм юкӧнӧд передвигайтчӧны быдмӧгын органическӧй веществояс?
Тайӧс позьӧ гӧгӧрвоны татшӧм опытысь.
Вундам топольлысь либӧ бадьлысь вожсӧ.
Вожлӧн улыс помсяньыс неыліті осторожнӧя кулям кырсьсӧ кытшӧн.
Сюйны кӧ сэсся тайӧ вожсӧ ваӧ, некымын вежон мысти кырсь вундӧмин вылысладорас артмас наплыв (шмакасяс), код вылын регыд петасны придаточнӧй вужъяс (60-ӧд рис.).
Вундӧмин улысладорас вужъясыс либӧ ньӧти оз лоны, либӧ быдмасны зэв дженьыда.
Тыдалӧ, кырсьсӧ кытшӧн вундӧмыс мешайтӧ органическӧй веществояслы прӧйдитны коръяссяньыс вужъясас.
Органическӧй веществоясыс чукӧрмӧны кырсяс кытшӧн вундӧминсьыс вылынджык.
Та вӧсна вундӧминсяньыс вылынджык артмӧ наплыв да петӧны придаточнӧй вужъяс.
Таысь позьӧ вӧчны вывод, мый органическӧй веществоясыс передвигайтчӧны за кырсьӧдыс.
Органическӧй веществояс мунӧны медсясӧ быдмӧглӧн том, быдмысь органъяслы питайтчӧм вылӧ.
Найӧ мунӧны коръяссянь не сӧмын вужъяс дінӧ заӧдыс увлань, но и заӧдыс вывлань, быдмысь побегъяс дінӧ, паськалысь цветъяс дінӧ, воысь плодъяс дінӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Пуктӧй гӧрд чернилаӧн сорлалӧм ва тыра бутылкаӧ либӧ стӧканӧ бальзаминлысь либӧ фуксиялысь, топольлысь либӧ нинпулысь побегъяс.
Мӧд луннас видзӧдлӧй коръяс вылӧ.
Корлӧн кутшӧм юкӧн краситчӧма?
Перйӧй краситӧм ва пиысь вожъяссӧ да мыськӧй налысь улыс помъяссӧ.
Вундӧй найӧс вомӧнногыс некымын местаӧд.
Залӧн кутшӧм юкӧн краситчӧма: кырсьыс, сьӧмӧсыс али древесинаыс?
Вундӧй сійӧ жӧ вожъяссӧ кузьтаногыс да видзӧдлӧй, залӧн кутшӧм юкӧн краситчӧма?
2. Вӧчӧй опыт бадьлысь либӧ топольлысь кырсьсӧ кытшӧн вундӧмӧн, кыдзи гижӧма учебникын.
Вундӧй побеглысь йывсӧ да посни бокӧвӧй вожъяссӧ, медым найӧ эз босьтны уна питательнӧй веществояс.
Кытшсӧ вундӧй 2,5 см пасьта кымын, осторожнӧя, сідзи, медым не дойдны древесиналысь том юкӧнсӧ.
Наблюдайтӧй наплыв да придаточнӧй вужъяс артмӧм бӧрся.
3. Залӧн кутшӧм юкӧнӧд мунӧ ваыс растворитчӧм минеральнӧй совъясӧн?
Кыдзи тайӧс докажитны?
4. Залӧн кутшӧм юкӧнӧд передвигайтчӧны органическӧй веществоясыс?
Кыдзи тайӧс докажитны?
33 §. Органическӧй веществояслӧн запас артмӧм.
Органическӧй веществояс, кодъяс артмӧны коръясын югыдінын, мунӧны не сӧмын быдмӧглӧн органъяслы питайтчӧм да быдмӧм вылӧ.
Уна органическӧй веществояс чукӧрмӧны водзӧвылӧ запасӧ.
Кык вося быдмӧгъяслӧн запаснӧй питательнӧй веществоясыс чӧжсьӧны разнӧй органъясын: морковлӧн да свеклалӧн — вужъясас, кӧчана капусталӧн — заас да коръясас.
Морковлысь да свеклалысь вужъяссӧ да капусталысь кӧчанъяссӧ позьӧ сохранитны тӧлын пӧдвалын.
Тулысын, кор оз нин лоны кынмалӧмъяс, найӧс садитӧны почваӧ участок вылӧ.
Гаръяссьыс быдмасны коръяса да цветъяса заяс, а сэсся артмасны кӧйдыса плодъяс.
Выль вужъяс, заяс да коръяс быдмӧм вылӧ используйтсьӧны запаснӧй питательнӧй веществояс, кодъяс чукӧрмисны тайӧ быдмӧгъяслӧн важ вужъясын да заясын.
Пустырьяс вылын либӧ керкаяс бердын паныдасьлӧ йӧн (репейник).
Тайӧ сідзжӧ — кык вося быдмӧг.
Первой вонас сылӧн быдмӧ кыз вуж да дженьыдик за, кысянь паськалӧны зэв паськыд коръяс.
Тӧлын вужъясас сохраняйтчӧны гожӧм чӧжӧн чукӧртӧм питательнӧй веществояслӧн запасъяс.
Мӧд тулыснас тӧвйӧм гаръясысь быдмӧ паськыд коръяса джуджыд чорыд за.
Тайӧ органъяс быдмӧм вылӧ мунӧны вужйын сохранитчӧм питательнӧй веществояслӧн запасъясыс.
Гожӧмнас йӧн цветитӧ да сетӧ плодъяс да кӧйдыс.
Ӧти вося быдмӧгъясын органическӧй веществояслӧн запасъясыс чукӧрмӧны плодъясас да кӧйдысас.
34 §. Мупытшса побегъяс.
Уна травянистӧй быдмӧгъясын питательнӧй веществояслӧн запасъясыс чукӧрмӧны мупытшса побегъясын.
Мупытшса побегъяс быдмӧны дзик мӧд условиеясын, мувывса побегъяс серти: найӧ почва пытшкасӧсь, кытчӧ югыдыс оз веськав.
Мупытшса побегъясыс овлӧны со кутшӧмъяс: корневище, клубень да луковица.
Корневище.
Корневище — сійӧ быдмӧглӧн мупытшса побег.
Корневищеяс эмӧсь ландышъяслӧн, ирисъяслӧн, аспидистръяслӧн, флоксъяслӧн да уна мукӧд быдмӧгъяслӧн.
Корневище аслас ортсыса вид сертиыс ёна торъялӧ сійӧ жӧ быдмӧглӧн мувывса побегъясысь.
Корневищелӧн рӧмыс абу веж, а еджыд либӧ руд.
Коръясыс абу развитчӧмаӧсь, найӧ ичӧтик чешуйкаяс кодьӧсь.
Мупытшса засянь паськалӧны уна лыда придаточнӧй вужъяс.
Корневищелӧн за вылын эм верхушечнӧй гар да бокӧвӧй гаръяс.
Корневищеын чукӧрмӧны органическӧй веществояслӧн запасъяс.
Корневищеа быдмӧгъясыс уна восяӧсь.
Арнас неблагоприятнӧй условиеяс лоӧм бӧрын налӧн мувывса побегъясыс кулӧны, а корневищеясыс тӧвйӧны почваын гылалӧм коръяс улын да лым улын.
Тулысын, кыдзи сӧмын почваыс шоналас, гаръясыс корневище вылын ловзьӧны да наысь развивайтчӧны мувывса том побегъяс.
Тайӧ побегъясыс питайтчӧны корневищеын чукӧрмӧм органическӧй веществояслӧн запасъясӧн.
Ӧткымын декоративнӧй быдмӧгъяс позьӧ размножайтны корневищеяснас.
Та могысь корневищеяссӧ вундалӧны торъя юкӧнъяс вылӧ.
Быд юкӧнын медым вӧлі гар.
Корневищелысь юкӧнъяс почваӧ садитӧм бӧрын сійӧ гаръяссьыс артмӧны мувывса побегъяс.
Уна корневищнӧй ёг турунъяс, например пырей (61-ӧд рис.), вермӧны артмӧдны выль быдмӧгъяс корневищелӧн ичӧтик торъясысь, кодъяс вылын сохранитчисны гаръясыс.
Клубень.
Мувывса побегысь ещӧ ёнджыка торъялӧ клубень.
Картупельлӧн клубеньяс быдмӧны мупытшса вӧсни заяс помын.
Кызӧны клубеньясыс сы вӧсна, мый сэтчӧ воӧны зэв уна органическӧй веществояс.
Клубеньлӧн сійӧ местаыс, кодӧн сійӧ йитчӧ мупытшса заыскӧд, шусьӧ основаниеӧн, а клубеньлӧн мӧдар помыс — сылӧн верхушкаӧн.
Клубень вылын ӧчередьӧн быдмӧны почкаяс (синъяс) (62-ӧд рис.).
Почкаыс медся уна клубеньлӧн йывладорас, этшаджык — сылӧн основаниеладорас.
Картупель клубеньын эмӧсь крахмаллӧн ыджыд запасъяс.
Тулысын клубень почкаясысь быдмӧны мувывса том побегъяс, кодъяс коръяс артмытӧдзыс питайтчӧны клубеньын чукӧртӧм органическӧй веществояслӧн запасъясӧн.
Луковица.
Луковица эм не сӧмын обыкновеннӧй луклӧн, но и уна мукӧд быдмӧгъяслӧн, например тюльпанлӧн, гиацинтлӧн, нарцисслӧн (2-ӧд табл.).
Луковица неуна муныштӧ гар вылӧ (63-ӧд рис.).
Луковицасӧ кӧ вундыны кузьтаногыс, сылӧн основание бердас кутас тыдавны дженьыдик плавкӧс за либӧ донце.
Донце вылас эмӧсь мясистӧй чешуяяс.
Тайӧ — видсӧ вежӧм коръяс, кӧні чукӧртӧма питательнӧй веществояслысь запасъяс (например сахар).
Чешуяяс топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд дінас.
Косьмӧмысь луковица вевттьысьӧма ортсысяньыс кос кожистӧй чешуйкаясӧн.
Чешуяяс костас за вылас эмӧсь гаръяс.
Тулыснас почкаясысь быдмӧны выль побегъяс, кодъяс первой каднас питайтчӧны луковицаын чукӧрмӧм дась органическӧй веществоясӧн.
Луковичнӧй быдмӧгъяс — уна восяӧсь.
Тулыснас да гожӧмнас найӧ чукӧртӧны сочнӧй луковичнӧй чешуяясын органическӧй веществоясысь ыджыд запасъяс.
Неблагоприятнӧй условиеяс лоӧм бӧрын гожӧмнас либӧ арнас быдмӧгъяслӧн мувывса органъясыс кулӧны, а луковицаясыс сохраняйтчӧны почваас.
Быдмӧглысь органическӧй веществояс народнӧй овмӧсын используйтӧм.
Быдмӧгъяс артмӧдӧны да чукӧртӧны органическӧй веществояссӧ ассьыныс олӧмсӧ сохранитӧм могысь да асланыс потомстволы олӧм вылӧ.
Урожай чукӧртӧмӧн морт используйтӧ быдмӧгъясӧн чукӧртӧм органическӧй веществояссӧ аслыс питайтчӧм вылӧ, сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ, пӧлучитӧм сырьёсӧ фабрикаясын да заводъясын переработайтӧм вылӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Видлалӧй корневищеяс ландышлысь, купеналысь, вороньӧй глазлысь, пырейлысь.
Аддзӧй корневище вывсьыс посни чешуйчатӧй коръяс, гаръяс да придаточнӧй вужъяс.
Рисуйтӧй корневищесӧ тетрадь вылӧ.
2. Видзӧдлӧй лупа пыр картупель клубень вылысь синъяссӧ.
Быд синмӧ зургӧй истӧг да йитӧй истӧгъяссӧ сунисӧн, кыдзи петкӧдлӧма 62-ӧд рисунок вылын.
Кыдзиджык расположитчӧмаӧсь синъясыс?
Кӧні унджык синъясыс: клубеньлӧн верхушкаас али сылӧн основаниеладорас?
Вундӧй картупельлысь клубеньсӧ да войтыштӧдӧй вундӧминас йодлысь слабӧй раствор.
Объяснитӧй, мый сэки лоас.
3. Вундӧй кузьтаногыс репчатӧй луклысь луковица.
Аддзӧй: 1) донце, 2) мясистӧй чешуяяс, 3) гаръяс.
Рисуйтӧй луковицалысь разрезсӧ да улысас гижӧй нимсӧ.
4. Кутшӧм органъясын чукӧрмӧны органическӧй веществояслӧн запасъясыс разнӧй быдмӧгъяслӧн?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс залӧн быдмӧгъяс олӧмын?
ВЫВОДЪЯС.
За — быдмӧглӧн важнӧй орган: сійӧ петкӧдӧ коръяссӧ югыдінӧ; заӧд передвигайтчӧны быдмӧгъясын питательнӧй веществояс.
Заын чукӧрмӧны запаснӧй органическӧй веществояс.
Заыс вывлань быдмӧ аслас йывнас.
Кызтаногыс за быдмӧ камбий клеткаяслӧн юксьӧм да быдмӧм вӧсна.
Быдмӧгъяслӧн овлӧны зэв унасикас заяс.
Эмӧсь деревянистӧй да травянистӧй, мувывса да мупытшса заяс.
За вылын быдмӧны коръяс да гаръяс.
Коръяса да гаръяса заыс шусьӧ побегӧн.
Минеральнӧй совъяслӧн растворъяс мунӧны за древесиналӧн сосудъясӧд.
Органическӧй веществоясыс передвигайтчӧны ёнджыкасӧ кырсьӧдыс.
Быдмӧгъясӧн чукӧртӧм органическӧй веществояс (крахмал, белокъяс, сахар, жир) используйтсьӧны мортлы питайтчӧм вылӧ, промышленностьлӧн разнӧй отрасльясын, сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ.
VII глава.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН РАЗМНОЖАЙТЧӦМ.
Быдмӧг не сӧмын питайтчӧ, лолалӧ да быдмӧ, но и размножайтчӧ.
Воас кад, и быдмӧг заводитӧ цветитны.
Цветъясысь артмӧны плодъяс да кӧйдыс.
Кӧйдысысь определённӧй условиеяс дырйи быдмӧны выль быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяслӧн татшӧм размножениеыс шусьӧ кӧйдысӧн размножайтчӧмӧн.
Но выль быдмӧг вермас быдмыны и кӧйдыстӧг.
Быдмӧглы началосӧ вермас сетны любӧй орган: частӧджык за, вуж, гежӧдджыка кор.
Став тайӧ органъясыс (за, вуж, кор) шусьӧны вегетативнӧй органъясӧн*.
* «Вегетация» кывйыс сійӧ лоӧ быдмӧм.
«Вегетативнӧй органъяс» — быдмысь органъяс да питание органъяс.
Вегетативнӧй органъяс отсӧгӧн быдмӧгъяслысь размножайтчӧмсӧ шуӧны вегетативнӧй размножениеӧн.
Размножениелӧн хозяйственнӧй тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Размножениеӧн ми вермам пӧлучитны миянлы колана быдмӧгъяс сы мында, мыйтӧм миянлы колӧ, кӧдзны муяс, садитны вӧр, садъяс, цветникъяс.
35 §. Природаын быдмӧгъяслӧн вегетативнӧя размножайтчӧм.
Мупытшса побегъясӧн размножайтчӧм.
Ми сӧмын на велӧдім мупытшса побегъяс (корневище, клубень, луковица), кӧні чукӧрмӧны питательнӧй веществояслӧн запасъяс.
Тайӧ органъяснас быдмӧгъяс сідзжӧ и размножайтчӧны, а налӧн запасъясыс мунӧны том побегъяслы питайтчӧм вылӧ.
Сідз, например, ландыш размножайтчӧ корневищенас.
Ландышлӧн корневищеын эм некымын гар, кодъясысь быдмӧны мувывса побегъяс.
Корневищелӧн важмӧм юкӧнъясыс кад воӧм бӧрын кулӧны.
Торъя побегъяс костын йитӧдыс орӧ, и быд побегысь артмӧ самостоятельнӧй быдмӧг.
Корневищеяс отсӧгӧн размножениеыс вайӧдӧ сэтчӧ, мый вӧрын ландышъяс быдмӧны оз ӧткӧн-ӧткӧн, а чукӧръясӧн.
Ёг турунъяс пӧвстын сідзжӧ эмӧсь быдмӧгъяс, кодъяс размножайтчӧны корневищеясӧн.
Пырейлӧн, например, эмӧсь кузь корневищеяс, кодъяс паськалӧмаӧсь почваын.
Зырйӧн либӧ плугӧн кӧ (ляпкыда гӧригӧн) вундавны тайӧ корневищеяссӧ, торъясвывса гаръяссьыс быдмасны выль быдмӧгъяс.
Та вӧсна корневищнӧй ёг турунъяскӧд колӧ тышкасьны дугдывтӧг, настойчивӧя.
Мувывса побегъясӧн размножайтчӧм.
Оз размножайтчӧ му веркӧсті кыссьысь побегъясӧн — усъясӧн.
Усъяс вожалӧны материнскӧй быдмӧгсянь гӧгӧрбок.
Усъясвывса гаръяссьыс быдмӧны том быдмӧгъяс, кодъяс вужъясьӧны почваын придаточнӧй вужъяс отсӧгӧн.
Сійӧ заясыс, кодъяс йитӧны том быдмӧгъяссӧ мам быдмӧгъясыскӧд, тӧвнас кулӧны.
Та бӧрын выль быдмӧгъясыс заводитӧны быдмыны асьныс.
Усъяс отсӧгӧн размножайтчӧмӧн, вӧрын, вӧр доръясын, керасъяс вылын оз быдмӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн, быдмӧгъясыс ӧта-мӧд дінсяньыс зэв матынӧсь.
Уна пуяслӧн да кустарникъяслӧн улысса вожъясыс мукӧддырйи инмӧны почва бердӧ.
Ва почвакӧд инманінын бадьлӧн, нинпулӧн, дублӧн да ӧткымын мукӧд пуяслӧн да кустарникъяслӧн вожъясыс вужъясьӧны да артмӧдӧны выль побегъяс.
Первой каднас тайӧ побегъясыс йитчӧмаӧсь мам быдмӧгыскӧд.
А кор важ вожыс кулас, найӧ заводитӧны быдмыны асьныс.
Быдмӧгъяслӧн тадзи размножайтчӧмыс шусьӧ отводокъясӧн размножайтчӧмӧн.
Корневӧй отпрыскъясӧн размножайтчӧм.
Ӧткымын быдмӧгъяслӧн вужъяс вылас артмӧны гаръяс.
Тайӧ гаръяссьыс вермасны быдмыны выль том быдмӧгъяс.
Найӧс шуӧны корневӧй отпрыскъясӧн.
Тадзи размножайтчӧны, например, медся вреднӧй ёг турунъяс — полевӧй йӧн да бодяк.
Бодяк (4-ӧд табл.) цветитӧ лилӧвӧй цветокъясӧн, йӧн — виж цветокъясӧн.
Налӧн вужъясас эм зэв уна гар.
Ёг турунъяс весалігӧн бодяклӧн мувывса побегъясыс кокниа орӧны вужъяс бердсьыс, а вужса гаръяссьыс бара артмӧны выль побегъяс.
Татшӧм ёг турунъясыскӧд лоӧ ёна тышкасьны.
Та могысь культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ кӧдзӧм водзвылын бура весалӧны ёг турун кӧйдысысь.
Арнас мусӧ джуджыда гӧрӧны.
Та дырйи ёг турунъясыс пыдӧ тыртсьӧны му слӧйӧн, медым налӧн побегъясыс эз вермыны петны му веркӧсӧ.
Таысь кындзи, муяс вылын почвасӧ унапӧрйӧ небзьӧдлӧны.
Небзьӧдігас бырӧдсьӧны ёг турунъяслӧн петасъясыс.
Ӧмидз размножайтчӧ сідзжӧ корневӧй отпрыскъясӧн, кодъяс быдмӧны вужъясвывса гаръясысь (64-ӧд рис.).
Со мый вӧсна ӧмидз быдмӧ тшӧкыд кустъясӧн.
Корневӧй отпрыскъясӧн размножайтчӧны пипу да пелысь пу (65-ӧд рис.).
Пӧрӧдӧм пипу гӧгӧр артмӧ 60-ӧдз корневӧй отпрыск, а пипуа вӧр кералӧм бӧрын сы местаӧ выльысь быдмӧ том вӧр.
Гаръясӧн размножайтчӧм.
Уна пуяслӧн ствол дінладор помас эмӧсь узьысь гаръяс.
Обычнӧй условиеясын найӧ покойынӧсь да оз быдмыны.
Мыйӧн пусӧ пилитасны, узьысь гаръясыс заводитӧны быдмыны мырсяньыс да наысь артмасны выль побегъяс.
Тадзи выльысь быдмӧ кыдз, дуб, нинпуа вӧр (66-ӧд рис.).
Коръясӧн размножайтчӧм.
Ӧткымын быдмӧгъяс размножайтчӧны коръяснас.
Тыяс да канаваяс пӧлӧн тшӧкыда быдмывлӧ лугӧвӧй сердечник.
Тайӧ уна вося травянистӧй быдмӧгыслӧн эмӧсь сложнӧй коръяс да гырысь еджыд цветокъяс.
Тӧвнас сійӧ тӧвйӧ лым улын.
Тулыснас сердечниклӧн коръясыс усьӧны ваӧ да ваыс нуӧ найӧс мӧд местаӧ.
Кор вылас артмӧ гар, кодысь быдмӧны придаточнӧй вужъяс да мувывса побег.
Татшӧм том быдмӧгыс вужъясьӧ выль местаын (67-ӧд рис.).
Вывод.
Быдмӧгъяс размножайтчӧны побегъясӧн (мувывса да мупытшса побегъясӧн) да вужъясӧн, гежӧдджыка — коръяснас.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм быдмӧгъяс размножайтчӧны мупытшса побегъясӧн?
2. Кутшӧм быдмӧгъяс размножайтчӧны мувывса побегъясӧн?
3. Кыдзи быдмӧгъяс размножайтчӧны корневӧй отпрыскъясӧн?
Вайӧдӧй примеръяс.
4. Кыдзи быдмӧг размножайтчӧ отводокъясӧн?
Вайӧдӧй примеръяс.
5. Кыдзи выльысь артмӧны быдмӧгъяс узьысь гаръясысь?
6. Кутшӧм мераяс применяйтсьӧны ёг турунъяскӧд тыш нуӧдӧм могысь?
36 §. Быдмӧгъяслысь вегетативнӧй размножение видз-му овмӧсын используйтӧм.
Морт важӧн нин тӧдмаліс природаын быдмӧгъяслысь вегетативнӧя размножайтчан унасикас способъяссӧ да заводитіс применяйтны найӧс культурнӧй быдмӧгъяс размножайтӧм вылӧ.
Мупытшса побегъясӧн быдмӧгъяслӧн размножайтчӧм.
Картупель важысянь нин пуктӧны клубеньясӧн либӧ клубеньлӧн юкӧнъясӧн.
Картупель пуктігӧн клубеньясыс кӧ оз тырмыны, сійӧс позьӧ размножайтны почкаясӧн.
Та могысь клубеньсьыс вундалӧны синъяссӧ (почкаяссӧ) неыджыд мякоть кусӧкъясӧн (68-ӧд рис.) да пуктӧны найӧс почва тыра ящикъясӧ либӧ парникъясӧ.
Тадзи быдтӧны картупельлысь рӧсада.
Кор рӧсадаыс бура вужъясяс, сійӧс пуктӧны грунтӧ, постояннӧй местаӧ.
Кор кӧсйӧны ӧдйӧ рӧдмӧдны картупельлысь ценнӧй сортсӧ, сійӧс быдтӧны ростокъясӧн.
Нырсьӧдӧм клубеньясысь ростокъяссӧ чегъялӧны.
Кузь побегъяссӧ вундалӧны некымын юкӧн вылӧ.
Побеглӧн быд юкӧнын должен лоны почка.
Вундалӧм юкӧнъяссӧ пуктӧны ящикъясӧ либӧ парникъясӧ.
Вужъясьӧм бӧрас найӧс пересадитӧны участок вылӧ.
Клубеньясӧн размножайтӧмысь кындзи, видз-му овмӧсын быдмӧгъяссӧ паськыда размножайтӧны луковицаясӧн (лук, чеснӧк) да корневищеясӧн (спаржа).
Отводокъясӧн быдмӧгъяслӧн размножайтчӧм.
Крыжовник да сэтӧр размножайтӧны отводокъясӧн водз тулысын, кор поттӧдз.
Та могысь бӧрйӧны ёна развитӧй кык вося некымын побег да кырсьсӧ вундыштӧны, медым сэтчӧ чукӧрмисны органическӧй веществояс.
Та бӧрын побегсӧ нюкыльтӧны му бердӧ да крепитӧны некымын местаӧд пу шпилькиӧн, а сэсся вылыссяньыс тыртӧны влажнӧй небыд муӧн.
Отводокъясвывса гаръясысь быдмӧны том побегъяс да артмӧны придаточнӧй вужъяс (69-ӧд рис.).
Отводокъяссӧ бура дӧзьӧритӧны: небзьӧдӧны почвасӧ, киськалӧны, подкормитӧны.
Вужъясьӧм да развитчӧм том побегъяссӧ 1–2 во мысти торйӧдӧны мам быдмӧг бердсьыс да садитӧны торйӧн.
Черенокъясӧн быдмӧгъяслӧн размножайтчӧм.
Видз-му овмӧсын быдмӧгъясӧс ёна размножайтӧны черенокъясӧн.
Черенок — сійӧ ӧти вося побеглӧн, вужлӧн либӧ корлӧн отрезок.
Пуктыны кӧ топольлысь либӧ бадьлысь черенокъяссӧ ваӧ, то налӧн улыс помас артмасны придаточнӧй вужъяс.
Черенокъяссӧ позьӧ садитны муӧ, и найӧ кутасны быдмыны водзӧ.
Черенокъяс вылӧ частӧджык вундавлӧны 20 см кузьта ӧти вося побегъяс.
Медся бур лоӧ, быд черенок вылын кӧ вӧлі 4 гар.
Садитігас 1–2 гар кольӧны почва веркӧсын.
Черенокъяссӧ копыртыштӧмӧн пуктӧны лыаӧ либӧ почваӧ.
Тайӧс вӧчӧны сы могысь, медым череноклӧн улыс помыс, кӧні артмӧны вужъясыс, вӧлі матынджык му веркӧссяньыс да босьтіс унджык кислород том вужъяслы лолалӧм вылӧ.
Черенокъясӧн размножайтӧны сэтӧр (70-ӧд рис.), виноград, бадь, тополь, розаяс да уна комнатнӧй быдмӧгъяс.
Культурнӧй ӧмидз позьӧ размножайтны вужсьыс вундалӧм черенокъясӧн.
Та дырйи вуж отрезокъяс вылын гаръяссьыс артмӧны побегъяс.
Коръясӧн размножайтчӧм.
Бегонияӧс — гырысь мича да унапӧлӧс рӧма коръяса тайӧ комнатнӧй быдмӧгсӧ — позьӧ размножайтны вундалӧм коръясӧн.
Та могысь вундӧны бегониялысь корсӧ, пуктӧны сійӧс пызан вылӧ уласладор бокнас вывлань да вундалӧны лэчыд пуртӧн либӧ бритва лезвиеӧн сідзи, медым корлӧн быд торйын вӧлі кыз жилкаяса участок.
Тадзи гӧтӧвитӧм пластинкаяссӧ векниладор помнас пуктӧны 1 см кымын пыднаӧ юысь босьтӧм чистӧй кӧтӧдӧм лыаӧ.
Влажнӧй среда артмӧдӧм могысь корлысь отрезокъяссӧ вевттьӧны стӧканӧн либӧ стекляннӧй банкаӧн да пуктӧны шоныд местаӧ.
Колӧ видзӧдны, медым лыаыс пыр вӧлі васӧд.
Корйысь вундӧм черенок вылын артмӧны гаръяс да вужъяс.
Кор гарсьыс лоӧ быдмӧг, сійӧс пересадитӧны вынсьӧдӧм почва тыра цветочнӧй гырничӧ.
Вывод.
Быдмӧгъясӧс вегетативнӧя размножайтан унасикас способъяс паськыда применяйтсьӧны видз-му овмӧсын культурнӧй быдмӧгъяс разведитӧм могысь.
Торйӧн нин частӧ размножайтӧны быдмӧгъяссӧ заысь вундалӧм черенокъясӧн, отводокъясӧн, клубеньясӧн да корневищеясӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Вӧчӧй опытъяс картупель разнӧй способъясӧн быдтӧм кузя.
Быдтӧй рӧсада картупель синъясысь либӧ ростокъясысь (черенокъясысь).
Тулысын садитӧй сійӧс школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылӧ да дӧзьӧритӧй сійӧс.
Пасйӧй, кор сійӧ заводитас цветитны да кор лоӧ чукӧртӧма урожайсӧ.
Веситӧй чукӧртӧм клубеньяссӧ.
Кутшӧм урожай чукӧрмис ӧти кустысь да 1 кв. м площадь вылысь?
2. Мартын вундӧй капусталысь подсӧ вомӧнногыс торъя юкӧнъяс вылӧ сідзи, медым быд юкӧнын вӧліны гаръяс, да садитӧй найӧс кӧтӧдӧм лыаӧ.
Майын тайӧ быдмӧгъяссӧ садитӧй участок вылӧ.
3. Быдтӧй вундалӧм коръясысь бегония, кыдзи индӧма учебникын.
4. Заводитлӧй быдтыны вундалӧм коръясысь кутшӧмкӧ мукӧд быдмӧгъяс, например: очиток, молодило, бриофиллум, глоксиния.
5. Мый сійӧ черенокыс?
Кыдзи быдмӧгъяс размножайтчӧны черенокъясӧн?
6. Кутшӧм быдмӧгъяс размножайтчӧны заысь, вужйысь да коръясысь вундӧм черенокъясӧн?
7. Вундӧй комнатнӧй быдмӧгъяслысь (традесканциялысь, пеларгониялысь, фуксиялысь) веж черенокъяс, кӧні медым вӧлі 3–4 кор.
Садитӧм водзвылын улысса кык корсӧ вундӧй.
Садитӧй черенокъяссӧ пӧлӧсӧн сувтӧдӧмӧн кӧтӧдӧм лыаӧ сідзи, медым кык кор колисны лыа веркӧсас.
Первой каднас черенокъяссӧ тупкывлӧй стӧканӧн либӧ стекляннӧй банкаӧн.
Кадысь кадӧ воздухсӧ стӧкан увсьыс вежлалӧй.
Кор черенокъясыс ловзясны да заводитасны быдмыны, стӧкансӧ босьтӧй.
Вужъясьӧм бӧрас черенокъяссӧ пересадитӧй цветочнӧй гырничьясӧ.
8. Водз тулысын сэтӧрлӧн ӧти вося побегъясысь вундалӧй черенокъяс (20 см кузьтаӧн) да видзӧй найӧс кӧдзыд пӧдвалын либӧ пӧгребын.
Сёрӧнджык садитӧй найӧс радъясӧн учебно-опытнӧй участоклӧн небыд, бура вынсьӧдӧм град вылӧ.
Черенокъяс да радъяс костын кольӧй 20 см.
Быд кык рад бӧрын кольсьӧ паськыд кост — 70 см.
9. Кыдзи размножайтӧны быдмӧгъяссӧ отводокъясӧн?
37 §. Быдмӧгъяслӧн цветитӧм.
Природаын быдмӧгъяс заводитӧны цветитны водз тулыссянь.
Абу на сылӧма лымйыс муяс вылын да вӧръясын, а орешник да ловпу вылын мыччысьӧны нин муртса тӧдчана посни цветокъяс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь ӧшалысь серёжкаясӧ.
Сёйӧд логъясын да канаваяс бердын тыдалӧны мать-и-мачехалӧн виж цветокъяс.
Регыд и вӧрын тыдовтчӧны унасикас быдмӧгъяслӧн лӧз, фиолетӧвӧй, виж, еджыд цветокъяс.
Став тайӧ водз цветитысь быдмӧгъясыслӧн эмӧсь на органическӧй веществояслӧн кольӧм вося запасъяс: травянистӧй быдмӧгъяслӧн — асланыс мупытшса органъясын, а пуяслӧн — заясын да вужъясын.
Сы вӧсна найӧ ӧдйӧ заводитӧны цветитны, кыдзи сӧмын шондіыс шонтыштас мусӧ.
Сёрӧнджык заводитӧны цветитны плодӧвӧй пуяс.
Сійӧ каднас цветитӧ льӧм.
Вишневӧй пуяс гӧгӧрбок вевттьысьӧны еджыд цветокъясӧн.
Яблоняяс вылын паськалӧны кельыдрозӧвӧй цветокъяс.
Заводитӧ цветитны чӧскыд дука сирень.
Тайӧ — медбур тувсов кад.
Ми вермам водзджык заставитны цветитны пуяслысь — льӧм пулысь, вишнялысь, яблонялысь вожъяссӧ.
Та могысь мартын вундӧм вожъяссӧ колӧ пуктыны ва тыра бутылкаясӧ да видзны шоныдінын, комнатнӧй температура дырйи.
Льӧм пу цветоклӧн строение.
Льӧм пулӧн — чӧскыд дука посни еджыд цветокъяс. Найӧ дзоридзалӧны розъясӧн.
Быд цветок — дженьыдик за йылын, коді шусьӧ цветоножкаӧн.
Цветоножкалӧн вылысса юкӧныс кызджык да артмӧдӧ цветоложе.
Видлалам льӧм пулысь торъя цветок.
Ортсыладорсяньыс цветоклӧн эм веж чашечка.
Чашечкаын — вит ичӧтик, пинь кодь, веж кор — чашелистик.
Чашечка вылысас эм венчик.
Сійӧ состоитӧ вит еджыд лепестокысь.
Чашечка да венчик ӧтлаын составляйтӧны околоцветник.
Околоцветник видзӧ бутонлысь пытшкӧсса нежнӧй юкӧнъяссӧ зэрысь, кӧдзыдысь да шонділӧн пӧсь югӧръясысь.
Цветоклӧн шӧрланяс эм 20 гӧгӧр тычинка.
Быд тычинка состоитӧ пыльникысь (либӧ пыльцевӧй мешӧкысь) да нитьысь.
Пыльникын — пыльцалӧн зэв уна зэв посни крупинка.
Быдӧн на пиысь — сійӧ торъя клетка.
Цветок шӧрас тыдалӧ пестик, либӧ плодник.
Пестикын ми аддзам куим юкӧн.
Пестиклӧн основаниеыс кызджык, и сійӧ шусьӧ завязьӧн.
Завязьсянь кыпӧдчӧ столбик, коді вылысас помасьӧ булавка юр кодь рыльцеӧн.
Завязь пытшкын эм ӧти семяпочка.
Завязьсьыс цветитӧм бӧрас артмӧ плод, а семяпочкасьыс — кӧйдыс.
Цветоклӧн медся главнӧй органъясыс — тычинкаяс да пестикъяс.
Тычинкалӧн пыльникын артмӧ пыльца, а пестиклӧн завязьын эм ӧти либӧ некымын семяпочка.
Строение сертиыс льӧм пулӧн кодь жӧ, но ыджыдджык цветок позьӧ видлавны вишнялысь (71-ӧд рис.).
Тычинкӧвӧй да пестичнӧй цветокъяс.
Оз став быдмӧгъяслӧн овлыны цветокас и тычинкаяс, и пестикъяс.
Паныдасьлӧны быдмӧгъяс, кодъяслӧн ӧти цветокъясын сӧмын тычинкаяс, мӧдъясын — сӧмын пестикъяс.
Первойясыс шусьӧны тычинкӧвӧй цветокъясӧн, мӧдъясыс — пестичнӧй цветокъясӧн.
Татшӧм цветокъяссӧ позьӧ аддзыны, например, ӧгурцылысь (72-ӧд рис.).
Плодъяс развивайтчӧны сӧмын пестичнӧй цветокъясысь, мӧдногӧн кӧ, цветокъясысь, кодъяслӧн эмӧсь завязьяс.
Тычинкӧвӧй цветокъяс плодъяссӧ оз сетны, мый вӧсна найӧс тшӧкыда шулӧны пустоцветӧн.
Но найӧ колӧны ӧгурцылысь урожай пӧлучитӧм могысь, сы вӧсна мый сетӧны пыльца.
Тычинкӧвӧй да пестичнӧй цветокъяс позьӧ аддзыны тыквалысь, дынялысь, кукурузалысь, а сідзжӧ уна пуяслысь да кустарникъяслысь (кыдз пулысь, орешниклысь).
Соцветиеяс.
Ӧткымын случайясын быдмӧгъяслӧн овлӧны ӧтка цветокъяс.
Татшӧмъясыс медсясӧ овлӧны гырысь цветокъяс, кыдзи, например, тюльпанлӧн да маклӧн.
Унджык быдмӧгъяслӧн цветокъясыс посниджыкӧсь, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь ӧтлаӧ соцветиеясӧ.
Соцветиеясыс зэв унасикасӧсь.
Подорожниклӧн уна лыда цветокъяс быдмӧны кузь за вылын.
Цветокъяслӧн эмӧсь зэв дженьыд, муртса тыдалысь цветоножкаяс.
Татшӧм соцветиеыс шусьӧ прӧстӧй шептӧн (73-ӧд рис.).
Шобділӧн, рудзӧглӧн сложнӧй шептын (74-ӧд рис.) цветочнӧй заас пукалӧны неыджыд колосокъяс, кодъяс состоитӧны некымын цветокысь.
Льӧм пулӧн, ландышлӧн, капусталӧн цветокъясыс сідзжӧ чукӧртчӧмаӧсь соцветиеӧ — кистьӧ.
Кистьын торъя цветокъяс расположитчӧмаӧсь яснӧя тыдалысь цветоножкаяс вылын, кодъяс вожалӧны кузь стебельсянь (75-ӧд рис.).
Примулалӧн да вишнялӧн цветокъясыс чукӧртчӧмаӧсь соцветиеӧ — прӧстӧй зонтикӧ (76-ӧд рис.).
Налӧн цветоножкаясыс паськалӧны за йывсянь, кыдзи зонтиклӧн спицаяс.
Морковлӧн, укроплӧн, петрушкалӧн соцветиеыс — сложнӧй зонтик, коді состоитӧ некымын прӧстӧй зонтикысь (77-ӧд рис.).
Йӧлатурунлӧн, подсолнечниклӧн, катшасинлӧн да уна мукӧд быдмӧгъяслӧн посни цветокъяс топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд дінас да чукӧртчӧмаӧсь соцветиеӧ — кӧрзинкаӧ.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Февральын-мартын пуктӧй ваӧ пуяслысь вожъяссӧ (льӧм пулысь, вишнялысь).
Наблюдайтӧй налӧн цветитӧм бӧрся.
Видлалӧй налӧн цветъяслысь строениесӧ (аддзӧй чашечка, венчик, тычинкаяс да пестик).
Рисуйтӧй цветоклысь, тычинкалысь да пестиклысь общӧй видсӧ.
2. Видлалӧй фасоль либӧ анькытш цветоклысь строениесӧ.
Аддзӧй чашечка, венчик, тычинка, пестик.
Кымын чашелистик, лепесток, тычинка да пестик тайӧ цветокъясас?
3. Видлалӧй кутшӧмкӧ комнатнӧй быдмӧг (примула, пеларгония, амариллис) цветоклысь строениесӧ.
Гӧтӧвитӧй рассказ цветок строение йылысь.
4. Кутшӧм быдмӧгъяслӧн эмӧсь тычинкӧвӧй да пестичнӧй цветокъяс?
5. Кутшӧмӧсь соцветиеясыс: льӧм пулӧн, амариллислӧн, шобділӧн, морковлӧн?
38 §. Опыление.
Цветитӧм бӧрын цветоклӧн завязьысь развивайтчӧ плод, а семяпочкаясысь — кӧйдыс.
Плод да кӧйдыс артмӧм могысь пыльца должен веськавны пестиклӧн рыльце вылӧ, мӧдногӧн кӧ, должен лоны опыление.
Опыление мунӧ разнӧй способъясӧн.
Пыльца вермас веськавны пестиклӧн рыльце вылӧ аслас цветоксьыс жӧ.
Татшӧм опылениеыс шусьӧ самоопылениеӧн (78-ӧд рис.).
Пыльцаыс кӧ вуджӧ быдмӧглӧн мӧд цветоксянь, опылениеыс кутас шусьыны перекрёстнӧй опылениеӧн.
Кыдзи жӧ мунӧ опылениеыс?
Заводитам перекрёстнӧй опылениесянь, коді природаын паськалӧма ёнджыка.
Насекомӧйяс отсӧгӧн перекрёстнӧя опыляйтчӧм.
Тулысын яблоняяс вылын воссьӧны еджыд либӧ розӧвӧй ароматнӧй цветокъяс (10-ӧд табл.).
Зэв уна мазіяс, чушканзіяс да мукӧд насекомӧйяс пуксьӧны цветокъяс вылӧ.
Найӧ лэбалӧны ӧти цветоксянь мӧдӧ, ӧти яблонясянь мӧд вылӧ.
Мый жӧ найӧс татчӧ кыскӧ?
Яблоня цветок пытшкын выделяйтчӧ юмов сок — нектар.
Насекомӧйяс сёйӧны тайӧ соксӧ.
Мазіяс чукӧртӧны нектарсӧ да пӧртӧны сійӧс маӧ ассьыныс личинкаяссӧ вердӧм вылӧ.
Нектарысь кындзи, мазіяс чукӧртӧны цветокъяс вывсьыс пыльцасӧ, кодӧс сідзжӧ нуӧны личинкаяслы кӧрым вылӧ.
Водз асывсянь сёр рытӧдз лэбалӧны мазіяс, пуксьӧны яблонялӧн уна тысяча цветок вылӧ.
Найӧ судзӧдӧны нектарсӧ цветок пытшкысь асланыс кузь хоботокӧн.
Та дырйи пыльцаыс сибдӧ мазіяс бердӧ, и мазіяс нуӧны сійӧс асланыс кынӧм вылын, морӧс вылын да посни сук гӧна кокъяс вылас.
Мӧд цветок вылӧ пуксьӧм бӧрын мазіяс инмӧдчӧны асланыс телӧӧн сибдалысь рыльце бердӧ.
Та дырйи пыльца юкӧн сибдӧ рыльце вылӧ.
Насекомӧйяс вуджӧдӧны пыльцасӧ ӧти цвет вывсянь мӧд вылӧ, ӧти яблоня цветокъяс вывсянь мӧд цветокъяс вылӧ.
Тадзи яблоня перекрёстнӧя опыляйтчӧ насекомӧйяс отсӧгӧн.
Уна быдмӧгъясса венчиклӧн яркӧй рӧм серти насекомӧйяс ылісянь казялӧны цветоксӧ.
Цветокъясысь паськалан дукыс сідзжӧ отсалӧ насекомӧйяслы аддзыны сёян.
Душистӧй табаклӧн гырысь еджыд цветокъясыс воссьӧны сӧмын рытнас, рӧмдігӧн, а луннас найӧ тупкӧсаӧсь.
Табаклысь цветокъяссӧ опыляйтӧны рӧмыд дырйи лэбалысь бобувъяс.
Цветокъяслӧн ёна паськалысь дукыс зэв ылісянь кыскӧ насекомӧйясӧс.
Венчиклӧн еджыд рӧмыс бура тыдалӧ рӧмдӧм бӧрын.
Огурецлӧн цветокъяс опыляйтсьӧны сідзжӧ насекомӧйясӧн, медсясӧ мазіясӧн.
Теплицаясын, кӧні мазіяс абуӧсь, водз воысь ӧгурцы быдтігӧн, цветокъяссӧ опыляйтны ковмыліс ки помысь, мӧдногӧн кӧ, новлыны кисточкаӧн пыльцасӧ ӧти цветок вывсянь мӧд вылӧ, татӧг ӧгурцы эськӧ эз сет плодъяссӧ.
Тайӧ кропотливӧй уджыс босьтліс рабочӧйяслысь уна кад.
Ӧні теплицаясӧ сувтӧдӧны неыджыд улейяс мазіясӧн, кодъяс и вӧчӧны ӧгурецлысь цветокъяссӧ перекрёстнӧя опылитӧм кузя став уджсӧ.
Уна быдмӧгъяслӧн, например подсолнечниклӧн, посни цветокъясыс ӧтлаасьӧмаӧсь соцветиеясӧ.
Та вӧсна найӧ ылісянь бура тыдалӧны насекомӧйяслы.
Тайӧ ёна кокньӧдӧ насекомӧйяс отсӧгӧн перекрёстнӧя опыляйтчӧмсӧ.
Тӧлӧн перекрёстнӧя опыляйтчӧм.
Абу став быдмӧгъяслӧн цветыс нектара, яркӧй рӧма да чӧскыд дука.
Ӧткымын быдмӧгъяслӧн, например полевӧй злакъяслӧн (рудзӧглӧн, зӧрлӧн), уна пуяслӧн (кыдз пулӧн, дублӧн) да кустарникъяслӧн (орешниклӧн), цветокъясыс абу тыдаланаӧсь, найӧ нектартӧмӧсь да дуктӧмӧсь.
Татшӧм цветокъяс вылас насекомӧйяс оз пуксьыны.
Найӧ перекрёстнӧя опыляйтчӧны тӧв отсӧгӧн.
Гожӧмын интереснӧ видзӧдны, кыдзи опыляйтчӧ рудзӧг.
Медся бур локны рудзӧг му вылӧ шондіа водз асылӧ.
Шондіыс петӧма нин да заводитӧ шонтыны мусӧ.
Тычинкаясыс кузь везъяс вылын нюжӧдчӧмаӧсь да ӧшйӧмаӧсь увлань (79-ӧд рис.).
* Рудзӧглӧн да унджык мукӧд злакъяслӧн — куим тычинка.
Налӧн пыльникъясыс, кӧні эм пыльца, вӧрӧдчӧны слаб тӧвлӧн быд пӧльыштігӧн.
Но вот пыльник потіс, да сы пытшкысь лэбӧ кос пыльцалӧн вижов кымӧртор.
Борд кодь рыльцеяс цветитігас сідзжӧ чургӧдчӧмаӧсь цветоксьыс.
Ӧти быдмӧглӧн цветокъяс вылысь пыльцаыс кокниа веськалӧ мукӧд быдмӧгвывса цветок рыльце вылӧ.
Тадзи мунӧ перекрёстнӧй опыление тӧв отсӧгӧн.
Гӧгӧрвоана, мый тадзи вермасны опыляйтчыны быдмӧгъясыс сэки, найӧ кӧ ӧта-мӧдсяньыс матынӧсь, кыдзи тайӧ и овлӧ рудзӧг му вылын.
Водз тулысын вӧрын заводитӧ цветитны орешник (80-ӧд рис.).
Сылӧн увлань ӧшйӧм серёжкаясыс тырӧмаӧсь пыльцаӧн.
Сулалӧ сӧмын неуна вӧрӧдыштны вожсӧ, кыдзи петас быдса кымӧр виж пыльца.
Тӧлыс нуӧ пыльцасӧ да вайӧ яркӧй рӧма нитевиднӧй рыльцеяс вылӧ.
Орешник кустъяс вӧрын векджык быдмӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн, ӧта-мӧдсяньыс неылын.
Тайӧ условие дырйи перекрёстнӧй опыление мунӧ кокниа.
Орешник цветитӧ водз, пуяс да кустарникъяс вылын коръяс лотӧдз на.
Тайӧ отсалӧ тӧлыслы разӧдны пыльцасӧ.
Самоопыление.
Шобді, анькытш да ӧткымын мукӧд быдмӧгъяс векджык опыляйтчӧны асьныс, мунӧ самоопыление.
Тайӧ лоӧ, мый тычинкаясысь пыльцаыс веськалӧ сійӧ цветокса пестиклӧн жӧ рыльце вылӧ.
Самоопыление природаын паныдасьлӧ шочджыка перекрёстнӧй опыление серти.
Содтӧд, искусственнӧй опыление.
Природаын оз пыр став цветокъясыс опыляйтчыны.
Зэр вӧсна либӧ жар да засуха вӧсна пыльцаыс частӧ портитчӧ.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс, кодъяс опыляйтчӧны тӧв отсӧгӧн, вермасны кольны опылитчытӧг, тӧлыс кӧ абу либӧ тӧлыс кӧ зэв ыджыд.
Та вӧсна кукурузалӧн початокъясыс мукӧддырйиыс оз овлыны тыраӧсь (81-ӧд рис.), а рудзӧг шепъясын овлӧны недоразвитӧй зернояс.
Кӧдзыд да зэра поводдяӧ насекомӧйяс лэбалӧны зэв омӧля.
Та вӧсна подсолнечниклӧн овлӧны тыртӧм кӧйдыс тусьяс.
Тырвыйӧ опылитчытӧм вӧсна культурнӧй быдмӧгъяслӧн урожайыс чинӧ.
Медым бырӧдны тайӧ тырмытӧмторсӧ, нуӧдӧны содтӧд, искусственнӧй опыление.
Содтӧд опыление отсӧгӧн кӧйдыслӧн урожайыс тӧдчымӧн содӧ.
Перекрёстнӧя опыляйтчигӧн кӧйдыслӧн качествоыс бурмӧ.
Сэтшӧм кӧйдысысь быдмӧгъясыс пыр овлӧны ёнджыкӧсь да урожайнӧйджыкӧсь.
Сы могысь, медым пӧлучитны кукурузалысь пыльца искусственнӧй опыление нуӧдӧм вылӧ, соцветиеяссӧ пыркӧдӧны да пыльцасӧ чукӧртӧны неыджыд воронкаӧ (82-ӧд рис.), кӧрӧбкаӧ либӧ топыд бумагаысь вӧчӧм паськыд стӧканӧ.
Та бӧрын прӧйдитӧны кукуруза радъясӧдыс да пыдӧсас вӧчӧм розьясӧд кисьтӧны пыльцасӧ пестичнӧй цветокъяслӧн рыльце вылӧ.
Рудзӧг искусственнӧя опыляйтӧны асылын, кор пыльникъясын пыльцаыс овлӧ медся уна да пыльцаыс эз на киссьы.
Кык морт кыскӧны цветитысь рудзӧг му вылӧд кӧв ӧтар-мӧдар помӧдыс кутӧмӧн.
Цветитысь шепъяс кузя кӧвнас неуна кучкышталӧмӧн тракйӧдлӧны быдмӧгъяссӧ, да сэки киссьӧ уна пыльца.
Пыльцасӧ тӧв разӧдӧ му пасьта, да татшӧм ногӧн рудзӧг полнӧйджыка опыляйтсьӧ.
Тадзи колхозникъяс, быдмӧгъяс йылысь наукалысь достижениеяссӧ используйтӧмӧн, пыр водзӧ кыпӧдӧны сельскохозяйственнӧй культураяслысь урожай.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Примула, коді быдтыссьӧ комнатаын, кӧйдыссӧ оз сет, сы вӧсна мый абуӧсь опылитысьясыс — насекомӧйяс.
Шедӧдӧй, медым примула сетіс кӧйдыссӧ искусственнӧя опылитӧмӧн.
Та могысь цветокъяс паськалӧм бӧрын кисточкаӧн судзӧдӧй ӧти цветоклӧн тычинкаясысь пыльцасӧ да вуджӧдӧй мӧд цветоклӧн рыльце вылӧ.
Та дырйи колӧ тӧдны, мый примулалӧн ӧти цветокъясын эмӧсь пестикъяслӧн кузь столбикъяс да тычинкаяслӧн дженьыд нитьяс, мӧд цветокъясын мӧдарӧ: дженьыд столбикъяс да кузь тычинкаяс.
Опыление сетӧ бурджык результатъяс, вуджӧдны кӧ разнӧй цветокъяслысь пыльцасӧ кузь тычинкаясысь кузь столбикъяса пестикъяслӧн рыльцеяс вылӧ да дженьыд тычинкаясысь дженьыд столбикъяса пестикъяслӧн рыльцеяс вылӧ.
2. Опылитӧй искусственнӧя амариллис да босьтӧй сылысь кӧйдыс.
3. Мыйӧн торъялӧ перекрёстнӧй опылениеыс самоопылениеысь?
4. Кыдзи содтӧд, искусственнӧя опылитны рудзӧг да кукуруза да кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс видз-му овмӧсын?
39 §. Оплодотворение.
Мый жӧ артмӧ цветокас сы бӧрын, кыдзи пыльцаыс веськалас пестик рыльце вылӧ?
Рыльце вылӧ веськалӧм бӧрын, пыльцевӧй клетка чужӧ да артмӧдӧ кузь да зэв вӧсни пыльцевӧй трубка (83-ӧд рис.).
Сэтчӧ вуджӧ клеткалӧн содержимӧйыс: протоплазма да ядро.
Трубка быдмӧ водзӧ, пырӧ столбик пытшкӧ, воӧ завязьӧдз да семяпочкаӧдз.
Семяпочка пытшкын эм протоплазмаа да ядроа яйцевӧй клетка.
Сійӧс шуӧны яйцеклеткаӧн.
Кор пыльцевӧй трубка воас яйцеклеткаӧдз, сылӧн содержимӧйыс (протоплазмаыс да ядроыс) киссьӧ яйцеклетка пытшкӧ.
Та дырйи пыльцевӧй клеткалӧн протоплазмаыс да ядроыс ӧтлаасьӧны яйцеклетка протоплазмакӧд да ядрокӧд.
Кык клеткалӧн — пыльцевӧй клеткалӧн яйцеклеткакӧд — тайӧ ӧта-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧмыс шусьӧ оплодотворениеӧн.
Оплодотворение бӧрын кык разнӧй клеткаысь артмӧ ӧти выль, жизнеспособнӧй клетка.
Оплодотворитчӧм бӧрын яйцеклетка заводитӧ ӧдйӧ юксьыны: ӧти клеткаысь артмӧ кык, кыкысь — нёль, нёльысь — кӧкъямыс да с. в.
Сідзкӧ, ӧти клеткаысь развивайтчӧ уна клетка, кодъяс артмӧдӧны быдмӧглысь зародыш.
Сійӧ жӧ кадӧ быдмӧ и завязь.
Завязьысь артмӧ плод, а семяпочкаяс пӧрӧны кӧйдысӧ.
Вопросъяс.
1. Кыдзи оплодотворяйтчӧны быдмӧгъяс?
2. Мый артмӧ семяпочкаысь оплодотворитчӧм бӧрын?
3. Мый артмӧ завязьысь оплодотворитчӧм бӧрын?
40 §. Плодъяс да кӧйдыс.
Овлӧны зэв унасикас плодъяс.
Видлалам плодъяслысь кык группа: 1) сочнӧй да 2) кос плодъяс.
Сочнӧй плодъяс.
Сочнӧй плодлӧн примерӧн вермасны лоны сэтӧрлӧн плодъяс (84-ӧд рис.).
Налӧн эм ортсыса топыд кучик, а пытшкӧсас сочнӧй мякоть да уна кӧйдыс.
Татшӧм плодыс шусьӧ ягӧдӧн.
Сэтӧр кындзи, ягӧдъяс эмӧсь крыжовниклӧн, виноградлӧн, помидорлӧн да мукӧд быдмӧгъяслӧн.
Мукӧд сочнӧй плодъяслӧн пытшкас кӧйдысыс сӧмын ӧти.
Татшӧм плодъясыс овлӧны вишнялӧн, сливалӧн, льӧм пулӧн.
Слива плодлӧн сочнӧй мякотьын эм чорыд кыш (косточка), код пытшкын и эм кӧйдысыс да коді видзӧ сійӧс доймалӧмъясысь.
Татшӧм плодыс шусьӧ костянкаӧн (рис. 84).
Кос плодъяс.
Шобділӧн, рудзӧглӧн, кукурузалӧн да мукӧд злакъяслӧн быд плодын ӧти кӧйдыс, а плодлӧн стенкаясыс помсяӧсь кӧйдысыскӧд.
Татшӧм плодыс шусьӧ зерновкаӧн (зерноӧн).
Подсолнечник плодъясын эм сідзжӧ ӧти кӧйдысӧн, но зерновкаысь торъялӧны сійӧн, мый подсолнечник плодлӧн кожистӧй стенкаясыс абу помсяӧсь кӧйдысыскӧд.
Татшӧм плодыс шусьӧ семянкаӧн.
Сідз жӧ кыдзи семянкалӧн, плодлӧн стенкаясыс абу ӧтпомсяӧсь кӧйдысыскӧд и ӧрешкилӧн.
Но ӧрешкилӧн кышыс деревянистӧй, и тайӧн сійӧ торъялӧ семянкаысь.
Эмӧсь уна кос плодъяс, кодъяслӧн кӧйдысыс зэв уна.
Примерӧн вермас лоны маклӧн плодыс.
Татшӧм плодыс шусьӧ коробочкаӧн.
Кӧйдыс воӧм бӧрын мак коробочка вылысас артмӧны розьяс, кыті и киссьӧ кӧйдысыс.
Фасольлӧн, анькытшлӧн (16-ӧд табл.), виж акациялӧн плодъясыс шусьӧны бобъясӧн.
Боб пытшкын кӧйдысъясыс расположитчӧмаӧсь кык радӧн.
Кӧйдыс воӧм бӧрын боблӧн пуртӧсъясыс гартыштчӧны да воссьӧны.
Капусталӧн, сурепкалӧн (15-ӧд табл.), левкойлӧн пуртӧсъясыс ортсысяньыс кажитчӧны ӧткодьӧн бобъяскӧд, но торъялӧны наысь сійӧн, мый пытшкас эм кузянога перегородка, код бердӧ ӧтар-мӧдарсяньыс крепитчӧмаӧсь кӧйдысъяс.
Кӧйдысъясыс сэні расположитчӧмаӧсь нёль радӧн.
Природаын кӧйдыслӧн паськалӧм.
Кӧйдысъяс да плодъяс колӧны не сӧмын быдмӧгъяс размножайтчӧм, но и налы паськалӧм вылӧ.
Мукӧддырйиыс асьныс быдмӧгъясыс шыблалӧны ассьыныс кӧйдыссӧ ылӧ бокӧ.
Гожӧм помын либӧ ар заводитчигӧн мича шондіа лунӧ виж акация аллеяын кылӧ кокньыдика трачкӧдчӧм.
Тайӧ потласьӧны бобъясыс акация кустъяс вылын.
Косьмигас налӧн створкаясыс гартыштчӧны да шыбитӧны кӧйдыссӧ ылӧ бокӧ (3-ӧдтабл.).
Маклӧн коробочкаясыс вылынӧсь джуджыд за йылын (3-ӧд табл.).
Кор заводитас пӧльтны тӧв, заясыс нюкыльтчӧны, а сэсся ӧдйӧ бӧр веськалӧны.
Та дырйи коробочкалӧн посни розьясӧдыс кӧйдысыс ылӧкодь койыштсьӧ.
Гожӧм заводитчигӧн уличаяс, дворъяс, бульваръяс да скверъяс лымйӧн моз вевттьысьӧны топольясысь гылалысь еджыд гӧнӧн.
Тополь кӧйдысын эмӧсь сіяслӧн пучокъяс, тӧв отсӧгӧн кӧйдысыс разалӧ зэв паськыда да, бур условиеясӧ веськалӧм бӧрын, чужӧ.
Быдӧнлы тӧдсаӧсь йӧлатурунлӧн плодикъясыс (3-ӧд табл.). Найӧ тулыссянь да гожӧм чӧж чукӧръясӧн лэбзьӧны асланыс ичӧтик «парашютъясӧн» уна направлениеын.
Тӧв отсӧгӧн жӧ разалӧны и уна мукӧд быдмӧг кӧйдысъяс.
Кыдз пулӧн посни плодикъясын бокъясас эм ичӧтик бордъяс кодь плёнчатӧй каёмка (3-ӧд табл.).
Клён плодын эмӧсь борд кодь гырысь придатокъяс (3-ӧд табл.).
Кыдз пулӧн да клёнлӧн плодъясыс прочнӧя ӧшалӧны пу увъяс вылын сёр арӧдз, а мукӧддырйи и тӧлӧдз.
Сійӧ кад кежлас коръясыс гылалӧны нин, тӧлыс свободнӧя прӧйдитӧ коръясысь кушмӧм вӧр пӧвстӧд да некутшӧм препятствиетӧг ылӧ разӧдӧ пуяслысь кӧйдыссӧ.
Арся вӧрын зэв уна сочнӧй плодъяс: тані плодъясыс льӧм пулӧн, пелысь пулӧн, пувлӧн, ландышлӧн да уна мукӧд быдмӧгъяслӧн.
Воӧм плодъясыс яркӧй рӧмаӧсь да тыдалӧны ылісянь.
Арнас лэбачьяс стаяясӧн кочуйтӧны вӧрӧдыс, мунӧны ӧти местасянь мӧдӧ.
Найӧ окотапырысь сёйӧны сочнӧй плодъяссӧ.
Чорыд оболочкаӧн бура вевттьысьӧм кӧйдысъясыс сьылысь лэбачьяслӧн кишечникын оз переваривайтчыны да, кишечник пыр некутшӧм вежсьытӧг прӧйдитӧм бӧрын, шыбитсьӧны ортсӧ, мукӧддырйиыс зэв ылӧдз сійӧ местасянь, кӧні найӧс сёйисны.
Тадзи уна кӧйдыс разалӧ лэбачьяс отсӧгӧн.
Ӧткымын быдмӧгъяс паськалӧны мукӧд животнӧйяс отсӧгӧн.
Налӧн плодъясыс пысасьӧны либӧ клеитчӧны животнӧйяс гӧнас да животнӧйяс нуӧны найӧс разнӧй местаясӧ.
Ӧдйӧ пысасьысь крукъяс либӧ ёсь шипъяс эмӧсь, например, лапкор да череда плодъяслӧн (3-ӧд табл.).
Вопрос да задание.
1. Висьталӧй пример пыдди сочнӧй да кос плодъяс.
2. Кутшӧм способъясӧн паськалӧны природаын плодъяс да кӧйдысъяс?
Вайӧдӧй примеръяс.
ВЫВОДЪЯС.
Быдмӧгъяс размножайтчӧны кык способӧн: 1) вегетативнӧя да 2) кӧйдысӧн.
Вегетативнӧй размножение дырйи выль быдмӧглы заводитчӧмсӧ вермас сетны быдмӧглӧн любӧй орган (за, вуж, кор).
Кӧйдысӧн размножайтчигӧн быдмӧгъясыс первой цветитӧны.
Цветитігас мунӧ опыление: тычинкаясысь пыльцаыс веськалӧ цветок пестиклӧн рыльце вылӧ.
Унджык быдмӧгъясыс опыляйтчӧны перекрёстнӧя тӧв либӧ насекомӧйяс отсӧгӧн.
Опыление бӧрын артмӧ оплодотворение.
Оплодотворение дырйи пыльцалӧн ядро да протоплазма ӧтлаасьӧны яйцеклеткалӧн ядрокӧд да протоплазмакӧд.
Пестик завязьысь артмӧ плод, семяпочкаысь — кӧйдыс.
Кӧйдысъяс да плодъяс паськалӧны тӧв, ва, лэбачьяс да зверьяс отсӧгӧн.
Бур условиеясӧ веськалӧм бӧрын кӧйдыс чужӧ да заводитӧ быдмыны выль быдмӧг.
VIII глава.
БЫДМӦГ — ЛОВЪЯ ОРГАНИЗМ.
41 §. Ловъя организмлӧн признакъяс.
Быдмӧгъяслӧн питайтчӧм да лолалӧм.
Быдмӧгъяс питайтчӧны почваысь да воздухысь.
Вужъяснас найӧ кыскӧны почваысь ва да ваын растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Коръяснас найӧ босьтӧны воздухысь углекислӧй газ.
Коръясас югыдінын неорганическӧй веществоясысь (углекислӧй газысь да ваысь) артмӧны органическӧй веществояс.
Органическӧй веществоясыс мунӧны быдмӧг телӧӧд да усваивайтсьӧны сылӧн став органъясӧн, став клеткаясӧн.
Быдмӧг усваивайтӧ органическӧй веществояссӧ да быдмӧ.
Сійӧ чукӧртӧ органическӧй веществояслысь запасъяс плодъясын, кӧйдысын, мупытшса да муверкӧсса заясын, вужъясын.
Быдмӧгъяс не сӧмын питайтчӧны, но и лолалӧны.
Лолалӧны быдмӧгъяс, кыдзи и став ловъя существояс, кислородӧн да выделяйтӧны лолалігас углекислӧй газ.
Лолалӧм вылӧ специальнӧй органъяс быдмӧгъяслӧн абуӧсь.
Быдмӧгъяс лолалӧны коръяснас, вужъяснас, заяснас.
Цветокъясыс, плодъясыс да кӧйдысъясыс сідзжӧ лолалӧны.
Быдмӧгъяс лолалӧны асланыс став органъясӧн, став клеткаясӧн.
Быдмӧгъяслӧн быдмӧм да движение.
Быдмӧглӧн олӧмын медся тӧдчана явление сійӧ сылӧн быдмӧмыс.
Быдмӧглӧн вужйыс быдмӧ, заыс быдмӧ, корйыс быдмӧ.
Быдмӧны цветоклӧн юкӧнъясыс да плодъясыс.
Быдмӧ и быдмӧгыс ставнас.
Пу быдмӧ кызтаногыс да кузьтаногыс, мукӧддырйиыс зэв ыджыда.
Томдырйиыс пуяс быдмӧны ӧдйӧджык верстьӧ дырйиыс серти.
Быдмӧг быдмӧ сы вӧсна, мый клеткаясыс юксьӧны да быдмӧны.
Медся ӧдйӧ юксьӧны том клеткаясыс вуж помас (йылас) да побеглӧн йывладор юкӧнас.
Та вӧсна вужъясыс да заясыс быдмӧны асланыс йывъяснаныс.
А кызтаногыс пу быдмӧ камбийлӧн клеткаяс юксьӧм вӧсна.
Позьӧ наблюдайтны быдмӧгъяслысь и движениесӧ.
Дерт, быдмӧгъяс двигайтчӧны оз сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи животнӧйяс.
Но движениеыс, кӧть и ньӧжмыд, но эм.
Тӧдса, мый ӧшинь вылӧ пуктӧм комнатнӧй быдмӧгъяс копыртчӧны югыдлань.
Дозсӧ бергӧдігӧн найӧ веськавлӧны.
Подсолнечниклӧн соцветиеяс лун чӧжӧн бергӧдчӧны шонді бӧрся.
Душистӧй табаклӧн цветокъясыс рытын воссьӧны, а асыв кежлас бӧр тупкысьӧны.
Уна быдмӧгъяслӧн цветокъяс воссьӧны ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ, сідзкӧ на серти позьӧ ылӧсас тӧдмавны кад.
Сідз, например, йӧлатурун восьтӧ ассьыс зӧлӧтистӧй соцветиеяссӧ-кӧрзинкаяссӧ асывнас вит да квайт час костын, а йӧн — квайт да сизим часъяс костын.
Лунлӧн мӧд джынйын да зэригъясын йӧлатурунлӧн кӧрзинкаясыс тупкыссьӧны (85-ӧд рис.).
Та вӧсна местаыс, коді асывнас йӧлатурун цветъяс вӧсна вӧлі зарни рӧма, рыт кежлас лоӧ вежӧн.
Быдмӧгъяслӧн размножайтчӧм.
Став ловъя организмъяс размножайтчӧны.
Быдмӧгъяс сідзжӧ размножайтчӧны.
Вегетативнӧй размножениеын вермасны участвуйтны заяс, вужъяс, коръяс.
Сложнӧйджык размножениеыс кӧйдыс помысь.
Та дырйи быдмӧгыс цветитӧ, опыляйтчӧ, оплодотворяйтчӧ, артмӧдӧ кӧйдыс да плодъяс, кӧйдысыс распространяйтчӧ природаын.
Быдмӧгъяс олӧмын размножениелӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Размножитчӧмӧн быдмӧгъяс кольӧны ас бӧрас потомство да водзӧ олӧны Му вылын уна тысяча вояс.
Вывод.
Быдмӧгъяс олӧмын ыджыд тӧдчанлуна явлениеяс (питание, лолалӧм, быдмӧм да размножайтчӧм) зэв бура петкӧдлӧны, мый быдмӧгъяс — ловъя организмъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Висьталӧй ловъя организмлысь признакъяссӧ.
2. Мыйӧн объясняйтсьӧ быдмӧгъяслӧн быдмӧмыс?
3. Быдмӧгъяслысь кутшӧм движениеяс ті тӧданныд?
4. Кутшӧм питайтчан органъяс эмӧсь быдмӧгъяслӧн?
5. Кутшӧм размножайтчан органъяс эмӧсь быдмӧгъяслӧн?
6. Кыдзи лолалӧны быдмӧгъяс?
42 §. Кутшӧм условиеяс колӧны быдмӧгъяслы олӧм вылӧ.
Веж быдмӧглы олӧм вылӧ колӧны татшӧм условиеяс: югыд да шоныд, ва да минеральнӧй совъяс почваын, углекислӧй газ да кислород воздухын.
Югыд.
Быдмӧг босьтӧ югыдсӧ шондісянь.
Югыдтӧг быдмӧгъясын хлорофилл оз артмы.
Югыдтӧг да хлорофиллтӧг быдмӧг оз вермы питайтчыны воздухысь углекислӧй газӧн, оз вермы вӧчны ваысь да углекислӧй газысь органическӧй веществояс.
Оз ӧткодя относитчыны югыд дінӧ разнӧй быдмӧгъяс.
Югыд радейтысь быдмӧгъяслы колӧ яркӧй шонді югӧр.
Гож сайын быдмысь быдмӧгъяс оз повны сайӧдӧмысь.
Миян культурнӧй быдмӧгъяс кызвыннас югыд радейтысьяс.
Картупель кӧ пуктыны гож сайӧ либӧ пуктыны сійӧс сэтшӧм тшӧкыда, мый ӧти быдмӧгъяс кутасны сайӧдны мӧдъясӧс, то картупельлӧн заясыс лоасны кузьӧсь, а клубеньясыс артмасны этша да найӧ лоӧны посниӧсь.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс бур урожай оз сетны.
Шоныд.
Шоныдсӧ быдмӧгъяс босьтӧны сідзжӧ шондісянь.
Шонділӧн лучьяс шонтӧны мусӧ, воздухсӧ да му вылын став предметъяссӧ.
Ӧткымын быдмӧгъяс ёна радейтӧны шоныд.
Налӧн предокъясыс водзті быдмылісны лунвыв странаясын — тропикъясын либӧ субтропикъясын.
Татшӧмӧсь — ӧгурцы, тыква, арбуз, дыня.
Паныдасьлӧны кӧдзыдысь повтӧм уна быдмӧгъяс.
Кыдз пу да бадь пу паськалӧмаӧсь ылӧ войвылӧдз — Белӧй море берегъясӧдз.
Асыввыв Сибирса сурӧвӧй условиеясын бура быдмӧ ниа пу.
Шоныд радейтысь быдмӧгъяс войвылын быдтыссьӧны искусственнӧй условиеясын — парникъясын, теплицаясын, оранжереяясын.
Тані быдмӧгъяссӧ шонтӧны да найӧс содтӧд югдӧдӧны электрическӧй биӧн.
Ва.
Ватӧг быдмӧгъяс овны оз вермыны.
Ваыс колӧ быдмӧгъяслы почваысь минеральнӧй совъяслысь растворъяссӧ кыскӧм вылӧ, органическӧй веществояс артмигӧн, испарение дырйи быдмӧгӧд питательнӧй веществояслы мунӧм вылӧ.
Ваыс сетӧ быдмӧг клеткаяслы, сылӧн став органъяслы упругость.
Оз ӧтмында ков ваыс разнӧй быдмӧгъяслы.
Степвывса да пустынявывса быдмӧгъяс оз повны засухаысь: найӧ босьтӧны да испаряйтӧны васӧ сравнительнӧ этша.
Мӧдарӧ, влажнӧй субтропикъясса быдмӧгъяс босьтӧны да испаряйтӧны зэв уна ва.
Ӧткымын культурнӧй быдмӧгъяслы, например просолы да идлы, ва колӧ сравнительнӧ этша.
Уна ва колӧ капусталы, ӧгурцылы, сахарнӧй свеклалы да мукӧд корнеплодъяслы.
Питательнӧй веществояс.
Почваысь быдмӧг босьтӧ минеральнӧй совъяс да ва, воздухысь — углекислӧй газ.
Быдмӧгъяслы колӧны унасикас минеральнӧй совъяс: ӧти быдмӧгъяслы торйӧн ёна колӧны ӧти совъяс, мӧдъяслы — мӧдъяс.
Сідз, например, быдмӧгъяслы, кодъясӧс вӧдитӧны коръяслысь урожайсӧ пӧлучитӧм вылӧ (капуста, салат, шпинат), торйӧн ёна колӧны азотнӧй совъяс.
Быдмӧгъяслы, кодъяс артмӧдӧны питательнӧй веществояслысь запасъяссӧ вужъясас (свекла, морковь) да клубеньясас (картупель), торйӧн ёна колӧны калийнӧй совъяс.
Быдмӧгъяслы, кодъяс артмӧдӧны питательнӧй плодъяс (помидоръяс, анькытш, фасоль), колӧны фосфорнӧй совъяс.
Воздухын углекислӧй газлӧн мыйкӧ мында содӧм бурмӧдӧ быдмӧг олӧмлысь условиеяссӧ.
Почваӧ куйӧд петкӧдігӧн да сылӧн разложитчигӧн воздухӧ выделяйтчӧ тӧдчымӧн мында углекислӧй газ, мый сідзжӧ бура влияйтӧ быдмӧглӧн быдмӧм вылӧ.
Выль том клеткаяс артмӧм да налы быдмӧм вылӧ колӧны тырмымӧн минеральнӧй совъяс, ва да углекислӧй газ.
Воздухлӧн кислород.
Быдмӧглы олӧм вылӧ колана условиеӧн являйтчӧ кислород, сы вӧсна мый кислороднас быдмӧгъясыс лолалӧны.
Воздухын кислородыс ⅕ юкӧныс.
Но быдмӧглы мукӧддырйиыс кислородыс веськалӧ оз тырмымӧн.
Торйӧн ёна колӧ кислородыс чужысь кӧйдысъяслы.
Кор тулысын кӧдзӧм му ойдӧ ваӧн да воздухысь кислородыс кӧйдыс дінӧ оз веськав, тайӧ вреднӧя отражайтчӧ петасъяс вылын: найӧ вермасны пӧгибнитны.
Кислородыс колӧ быдмӧглӧн став органъяслы, на лыдын и вужъяслы.
Почваыс кӧ ёна топалӧма либӧ коркаасьӧма, кислородыс быдмӧгъяс вуж бердӧ оз кут воны.
Сэки вужъясыс дугдӧны быдмыны, дугдӧ быдмыны и быдмӧгыс.
Вывод.
Быдмӧглы олӧм вылӧ колана условиеясӧн лоӧны югыд, шоныд, ва, минеральнӧй совъяс, углекислӧй газ да кислород (86-ӧд рис.).
Югыдлӧн да шоныдлӧн источникӧн являйтчӧ шонді.
Ва, минеральнӧй совъяс, углекислӧй газ, кислородсӧ быдмӧг босьтӧ почваысь да асгӧгӧрса воздухысь.
Кыдзи и став ловъя организмъяслы, быдмӧгъяслы олӧм вылӧ колӧны определённӧй условиеяс.
Разнӧй быдмӧгъяслӧн олан условиеясыс абу ӧткодьӧсь.
Та вӧсна быдмӧгъяс правильнӧя быдтӧм вылӧ колӧ тӧдны, кутшӧм условиеяс колӧны быд быдмӧглы.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм условиеяс колӧны быдмӧглы олӧм вылӧ?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс югыдлӧн веж быдмӧг олӧмын?
3. Уськӧдӧй дум выланыд, кутшӧм пуяс радейтӧны югыд да кутшӧмъяс быдмӧны гож сайын.
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс валӧн быдмӧг олӧмын?
5. Кутшӧм веществоясӧн питайтчӧ быдмӧг?
Кытысь пӧлучайтӧ быдмӧгыс сёянсӧ?
6. Ӧткодя-ӧ относитчӧны разнӧй быдмӧгъяс налӧн асгӧгӧрса условиеяс дінӧ?
7. Вайӧдӧй пример вылӧ быдмӧгъяс, кодъяс оз ӧткодя относитчыны налӧн асгӧгӧрса условиеяс дінӧ: шоныд, югыд, ва, минеральнӧй удобрениеяс дінӧ.
IX глава.
КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯС БЫДТАН УСЛОВИЕЯС.
Быдмӧгъяслысь урожайность кыпӧдӧм.
Видз-му овмӧслӧн главнӧй могыс сыын, медым босьтны став сельскохозяйственнӧй культураяслысь ыджыд урожай.
Миян видз-му овмӧсын ыджыд внимание сетсьӧ зернӧвӧй культураяслы: шобділы, рудзӧглы, кукурузалы.
Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн ХХ-ӧд съезд сувтӧдіс мог вайӧдны 1960 воын зернолысь сборсӧ 11 миллиард пудйӧдз.
Миян социалистическӧй земледелиеса передӧвикъяс асланыс трудӧн докажитісны, мый позьӧ ёна кыпӧдны урожайсӧ став культураяслысь.
Оз гежӧда найӧ шедӧдны урожайсӧ унапӧв ыджыдджыкӧс планын индӧм серти.
Быдмӧгъяс быдтан условиеяс.
Веж быдмӧгъяс вӧчӧны органическӧй веществояссӧ неорганическӧйясысь.
Кымын унджык органическӧй веществояс вӧчӧ быдмӧг, сымын ыджыдджык лоӧ урожайыс.
А та могысь колӧ лӧсьӧдны быдмӧгыслы став условиеяс, кодъяс колӧны сылы олӧм вылӧ: югыд, шоныд, ва, минеральнӧй совъяс, углекислӧй газ да кислород.
Аслас сёянлысь тӧдчана юкӧнсӧ — ва да минеральнӧй совъяс — быдмӧг босьтӧ почваысь.
Та вӧсна колӧ пыр ӧтарӧ бурмӧдны муяс вылын почвасӧ.
43 §. Плодородие да почвалӧн структура.
Почвалӧн плодородие.
Культурнӧй быдмӧгъяс быдтӧм вылӧ почваыс мед вӧлі небыд, медым сійӧ бура босьтіс ас пытшкас васӧ да сохраняйтіс сійӧс, медым сэні вӧліны тырмымӧн минеральнӧй совъяс, кодъяс колӧны быдмӧгъяслы питание вылӧ.
Таысь кындзи, медым сэні вӧлі воздух, коді колӧ вужъяслы лолалӧм вылӧ.
Татшӧм почваыс шусьӧ плодороднӧйӧн.
Плодороднӧй почваын эмӧсь ӧттшӧтш питательнӧй совъяс, ва да воздух сы мында, мыйта колӧ быдмӧгыслы.
Почваын кӧ уна питательнӧй совъяс, но абу ва, сійӧ оз вермы могмӧдны культурнӧй быдмӧгъяслысь сёянторъясын потребностьсӧ.
Почваын кӧ лоӧ уна ва, но оз лоны минеральнӧй совъяс, сэтшӧм почвасӧ сідзжӧ оз позь шуны плодороднӧйӧн.
Плодороднӧй почва должен могмӧдны быдмӧгъяслысь потребностьсӧ сёянӧн, ваӧн да кислородӧн дугдывтӧг, быдмӧг олігчӧжыс.
Почвеннӧй микробъяслӧн тӧдчанлун.
Почваын олӧны зэв уна разнӧй микробъяс — зэв посни организмъяс, кодъяс прӧстӧй синмӧн оз тыдавны.
Найӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр ыджыда ыдждӧдӧмӧн.
Ӧти грамм чернозёмнӧй почваын эм 10 миллиардӧдз почвеннӧй микроб.
Почвеннӧй микробъяслӧн ыджыд тӧдчанлуныс почвалысь плодородиесӧ бурмӧдӧмын.
Ӧтипӧлӧс микробъяс разрушайтӧны почваӧ веськалӧм быдмӧгъяслысь да животнӧйяслысь кулӧм колясъяссӧ, отсалӧны артмыны почвалӧн перегнойлы.
Мӧдпӧлӧс микробъяс водзӧ разлагайтӧны перегнойсӧ да выделяйтӧны сыысь минеральнӧй совъяс.
Татшӧм ногӧн, уна лыда пӧлезнӧй микробъяс вӧчӧны почвасӧ плодороднӧйӧн.
Микробъястӧг быдмӧгъяслӧн колясъясыс оз разлагайтчыны, а чукӧрмӧны почваын кыдзи кулӧм груз.
Микробъястӧг культурнӧй быдмӧгъяслӧн оз ло налы лӧсялана сёяныс.
Найӧ оз вермыны питайтчыны да овны.
Та вӧсна колӧ лӧсьӧдны колана условиеяс почваын не сӧмын культурнӧй быдмӧгъяслы олӧм вылӧ, но и пӧлезнӧй почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ.
Медым лӧсьӧдны бурджык условиеяс культурнӧй быдмӧгъяслы да пӧлезнӧй почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ, почвасӧ обрабатывайтӧны да вынсьӧдӧны.
Почвалысь вылыс слӧйсӧ небзьӧдӧмыс сохраняйтӧ почваас влагасӧ, коді колӧ культурнӧй быдмӧгъяслы да микробъяслы олӧм вылӧ, да озырмӧдӧ почвасӧ воздухӧн, коді колӧ культурнӧй быдмӧг вужъяслы да уна почвеннӧй микробъяслы лолалӧм вылӧ.
Куйӧд озырмӧдӧ почвасӧ культурнӧй быдмӧгъяслы да микробъяслы сёянӧн да содтӧ микробъяслысь лыдсӧ, сы вӧсна мый куйӧдас олӧ зэв уна микроб.
Структурнӧй почва да сылӧн свойствояс.
Кулям видз вылысь эжасӧ да сы улысь босьтам китыр му.
Пуктам сійӧс бумага вылӧ да видзӧдлам.
Личкыштны кӧ эжа му вылӧ чуньясӧн, сійӧ кокниа торъявлӧ комочекъяс вылӧ гырсянас просо кӧйдыссянь вӧрса ӧрешки гырсяӧдз, мӧдног кӧ, 2,5 мм-сянь 10 мм гырсяӧдз.
Татшӧм посни комочекъясысь состоитысь почваыс шусьӧ мелкокомковатӧй, либӧ структурнӧй почваӧн (87-ӧд рис.).
Структурнӧй почвалӧн быд комочекын сёй да лыа чиръясыс топыда клеитчӧмаӧсь перегнойӧн.
Татшӧм комочекыс ваын оз нильзьы.
Структурнӧй почва вермӧ ӧти кадӧ кутны уна ва, минеральнӧй совъяс да воздух, кодъяс колӧны веж быдмӧгъяслы да почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ.
Небыд почваӧ комочекъяс костас пырӧ воздух.
Та вӧсна структурнӧй почваын уна воздух.
Тайӧн кокняммӧ вужъяслӧн да микробъяслӧн лолалӧмыс.
Лым сылігӧн да зэрӧм бӧрын структурнӧй почвалӧн комочекъясыс васӧ босьтӧны ас пытшканыс.
Та дырйи быд комочек пропитывайтчӧ влагаӧн.
Лишнӧй ваыс кокниа пырӧ комочекъяс костӧд почвалӧн пыдіджык слӧйясӧ да сэні сохраняйтчӧ.
Небыд структурнӧй почва васӧ испаряйтӧ этша, да та вӧсна сэні кольӧны валӧн ыджыд запасъяс.
Урожай идралӧм бӧрын почваӧ кольӧны быдмӧгъяслӧн вужъяс да мукӧд колясъяс.
Ваӧн да воздухӧн озыр почваын быдмӧг колясъяслӧн органическӧй веществоясыс микробъяс влияние улын сісьмӧны.
Медбӧрын артмӧ перегной, коді пропитывайтӧ почвалысь комочекъяссӧ, крепаммӧдӧ найӧс.
Перегной разлагайтчӧ водзӧ, сыысь надзӧникӧн артмӧны минеральнӧй совъяс, кодъяс мунӧны быдмӧгъяслы сёян вылӧ.
Выдающӧйся сӧветскӧй учёнӧй В. Р. Вильямс докажитіс, мый структурнӧй почва, кӧні эм быдмӧглы да почвеннӧй микробъяслы уна ва, воздух да сёян, лыддьыссьӧ плодороднӧйӧн.
Структуратӧм почва да сылӧн свойствояс.
Почвалӧн структураыс надзӧникӧн вежсьӧ.
Почвалӧн перегнойыс пыр ӧтарӧ разрушайтчӧ да дугдӧ клеитны комочекъяссӧ.
Почвалӧн комочекъяс жугавлӧны медсясӧ почвасӧ быд во гӧрӧм вӧсна.
Плуглӧн, агаслӧн да мукӧд орудиеяслӧн действие улын почвалӧн комочекъясыс топалӧны, изсьӧны да наысь артмӧны бус кодь посни частицаяс.
Татшӧм распылитчӧм почваыс шусьӧ структуратӧм почваӧн.
Структуратӧм почваын посни частицаясыс топыда куйлӧны ӧта-мӧд бердас.
Та вӧсна на костын воздухыс этша.
Лым ва да зэр кӧтӧдӧны структуратӧм почвалысь сӧмын вылыссӧ да оз пырны му пытшкас.
Валӧн унджык юкӧныс татшӧм муяс вывсьыс визувтӧ увтас местаясӧ да оврагъясӧ.
Зэр бӧрын почва веркӧсын артмӧ корка, почваыс ӧдйӧ косьмӧ (88-ӧд рис.).
Татшӧм почваас пӧшти оз пыр воздух, коді колӧ вужъясыслы лолалӧм вылӧ.
Структуратӧм почваын перегнойыс да минеральнӧй совъясыс этша.
Сідзкӧ, структуратӧм почваясын сы мында ваыс, воздухыс да минеральнӧй веществоясыс абу, мыйта колӧ быдмӧгъяслы.
Татшӧм почваясыс сетӧны ичӧт да неустойчивӧй урожайяс, та вӧсна найӧ абу плодороднӧйӧсь.
Вывод.
Ыджыд урожай шедӧдӧм могысь колӧ восстановитны почвалысь структурасӧ, вӧчны сійӧс плодороднӧйӧн.
Любӧй почва позьӧ вӧчны плодороднӧйӧн, выльмӧдны сылысь структурасӧ да сохранитны сійӧс кузь кад чӧж.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Босьтӧй видз вылын эжа пласт улысь структурнӧй, комӧкъяса, почвалысь проба да туй бокысь — структуратӧм, распылитчӧм, почвалысь проба.
Кыкнан почваыслысь неыджыд комӧкъяссӧ пуктӧй бумага листъяс вылӧ.
Сравнитӧй ӧта-мӧдыскӧд тайӧ почваяссӧ.
Мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
2. Босьтӧй кык стекляннӧй воронка да вылыссяньыс тупкӧй налысь отверстиеяссӧ ватаӧн.
Пуктӧй воронкаяссӧ стекляннӧй банкаясӧ.
Пуктӧй ӧтмындаӧн ӧти воронкаас структурнӧй почва, мӧдас — структуратӧм почва.
Почва вылас кисьтӧй быд воронкаӧ ӧти стӧкан ва.
Наблюдайтӧй, кыдзи кутасны босьтны васӧ ӧтиыс и мӧд почваыс да кыдзи на пыр кутас йиджны ваыс.
Кутшӧм почва ӧдйӧджык босьтӧ да лэдзӧ ас пырыс васӧ?
3. Кутшӧм почва шуӧны структурнӧйӧн да кутшӧм почва структуратӧмӧн?
4. Мыйла посни комӧкъяса почва плодороднӧй, а структуратӧм почва абу плодороднӧй?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс почвапытшса пӧлезнӧй микробъяслӧн почвалысь плодородиесӧ бурмӧдӧмын?
44 §. Турунъяс кӧдзӧм.
Почва вылӧ быдмӧгъяслӧн влияние.
Кыдзи жӧ восстановитны почвалысь плодородиесӧ да сохранитны сылысь структурасӧ?
Вӧлӧмкӧ, не сӧмын почва влияйтӧ быдмӧгъяс вылӧ, но и асьныс быдмӧгъясыс влияйтӧны почвалысь плодородиесӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Почваын структурасӧ вӧчӧны асьныс быдмӧгъясыс.
Войдӧр сэтшӧм муяссӧ, кӧні почваыс лоліс структуратӧмӧн, эндӧдлісны некымын во кежлӧ.
Сійӧ муяссӧ эз гӧрны, эз кӧдзны.
Татшӧм эжмӧдӧм муясыс тырлісны видзвывса дикорастущӧй турунъясӧн.
Видзвывса турунъяслӧн вужъясыс пырлісны почваӧ да юклісны сійӧс посни комочекъяс вылӧ.
Вужъяслӧн юкӧныс быд во кувліс да надзӧникӧн, микробъяс действие улын, пӧрліс перегнойӧ.
Перегной йиджліс почваса комочекъясӧ да вӧчліс сійӧс прочнӧйӧн.
Тадзи асьныс быдмӧгъясыс восстанавливайтлісны почвалысь структурасӧ.
Во 20 кымын мысти сійӧ эжмӧдӧм муяссӧ выльысь гӧрлісны да найӧ некымын во чӧж сетлісны озыр урожай.
Тайӧ зэв важся опытыс петкӧдліс, мый асьныс быдмӧгъясыс вермӧны восстанавливайтны плодородиесӧ да почвалысь структурасӧ.
Почва бурмӧдан татшӧм способъясыс ӧні оз нин применяйтсьыны.
Найӧ абу выгӧднӧйӧсь, сы вӧсна мый уна му дыр кад чӧж оз используйтсьы культурнӧй быдмӧгъяс быдтӧм вылӧ.
В. Р. Вильямс докажитіс, мый почвалысь структурасӧ позьӧ восстановитны и дженьыдджык срокъясӧн: не кызь воӧн, а кык-куим воӧн.
Та могысь муяс вылӧ колӧ кӧдзны уна вося турунъяс.
Уна вося турунъяс кӧдзӧм.
Миян странаса центральнӧй да рытыв-войвыв районъясын почвалысь структурасӧ восстановитӧм могысь векджык кӧдзӧны уна вося турунъяс — тимофеевка да гӧрд клевер сорлалӧмӧн.
Тимофеевкаыс (89-ӧд рис.) — ёна развитӧй мочковатӧй вужъяса уна вося злак.
Сылӧн зэв сук вужъясыс пырӧны почваӧ да торйӧдлӧны сійӧс торъя комочекъяс вылӧ.
Тимофеевка вужъяслӧн юкӧн быд во кулӧ.
Кулӧм вужъясыс разлагайтсьӧны почвеннӧй микробъясӧн, да артмӧ перегной.
Перегной клеитӧ почвалысь частичкаяссӧ комочекъясӧ.
Татшӧм ногӧн, тимофеевка отсалӧ вӧчны почвасӧ структурнӧйӧн.
Но сӧмын тимофеевка вужъясӧн артмӧдӧм комочекъясыс абу прочнӧйӧсь.
Клевер (89-ӧд рис.) — уна вося бобӧвӧй быдмӧг.
Клеверлӧн стержневӧй вужъясыс почваӧ пырӧны зэв пыдӧдз.
Почвалӧн пыдіса слӧйясысь найӧ босьтӧны известка, коді чукӧрмӧ клевер вужъясын.
Клевер вужъяс кулӧм бӧрын известка да перегной йиджӧны почваса комочекъясӧ да найӧс крепыда клеитӧны.
Таысь кындзи, торъя микробъяс артмӧдӧны клевер вужъяс вылын посни клубеньяс.
Клубенькӧвӧй микробъяс босьтӧны воздухысь азот да чукӧртӧны посни клубеньясын азотнӧй веществояс.
Та вӧсна клевер бӧрын почва лоӧ озыр азотистӧй совъясӧн.
Сідзкӧ, травянистӧй быдмӧгъяс (уна вося злакъяс да бобӧвӧйяс) кык-куим воӧн вежӧны почвасӧ: вӧчӧны сійӧс структурнӧйӧн да плодороднӧйӧн.
Ӧти вося турунъяс кӧдзӧм.
Бӧръя кадӧ тыдовтчис, мый почва вермӧны бурмӧдны не сӧмын уна вося, но и ӧти вося травянистӧй быдмӧгъяс.
Найӧ сідзжӧ чукӧртӧны почваын перегной, бурмӧдӧны структура да кыпӧдӧны почвалысь плодородиесӧ.
Но быд во гӧрӧм разрушайтӧ почвалысь структурасӧ.
Та вӧсна Зауральеса да мукӧд районъясса уна колхозъясын джуджыда гӧрӧны оз быд во, а 4–5 воӧн ӧтчыд.
А культурнӧй быдмӧгъяс кӧдзӧм водзвылын быд во сӧмын ляпкыдика небзьӧдӧны почвасӧ.
Вопросъяс.
1. Кыдзи войдӧр восстанавливайтлісны почвалысь плодородиесӧ?
2. Кыдзи восстанавливайтсьӧ почвалӧн плодородиеыс ӧнія кадӧ?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс уна вося турунъяс кӧдзӧмлӧн?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс ӧти вося турунъяс кӧдзӧмлӧн?
45 §. Севооборот.
Ӧти и сійӧ жӧ культура кӧ некымын во дорвыв быдтыны ӧти и сійӧ жӧ му вылын, то почваыс регыд изӧрмас, а урожайыс воысь во кутас чинны.
Ӧтипӧлӧс культураяс, например зернӧвӧй злакъяс, почваысь босьтӧны медся уна фосфорнӧй да азотнӧй совъяс, мукӧдъяс, кыдзи, например, картупель, — унджык калийнӧй совъяс, капуста — азотнӧйясӧс.
Та вӧсна, ӧти и сійӧ жӧ быдмӧгъяссӧ ӧти местаын вӧдитігӧн, почва воштӧ сійӧ питательнӧй веществояссӧ, кодъясӧс медся уна босьтӧ почваысь тайӧ культураыс аслас вужъяснас.
Таысь кындзи, ӧти местаын вӧдитігӧн быдмӧгъяс ёна страдайтӧны вредительясысь да висьӧмъясысь.
Быд культурнӧй быдмӧг страдайтӧ определённӧй вредительясысь да висьӧмъясысь.
Некымын во кӧ дорвыв ӧти и сійӧ жӧ культура кӧдзсьӧ ӧти мувылын, сылӧн вредительясыс да висьӧмъясыс вермасны вӧчны кӧдзаяслы ыджыд ущерб да ёна паськавны.
Сідзкӧ, ыджыд да устойчивӧй урожайяс босьтӧм могысь колӧ быдтан культураяссӧ муяс вылын быд во чередуйтны.
Культураяссӧ определённӧй порядокын муяс вылын чередуйтӧмыс шусьӧ севооборотӧн.
Быд колхозын либӧ совхозын лӧсьӧдсьӧ культураяс вежлалан определённӧй порядок.
Та могысь став гӧран муыс юксьӧ некымын поле вылӧ.
Полеяслӧн лыдыс разнӧй районъясын абу ӧткодь.
Местнӧй условиеяс артыштӧмӧн торйӧдлӧны нёль, вит, сизим да унджык поле (90-ӧд рис.).
Колхозъясын да совхозъясын частӧ применяйтӧны некымын разнӧй севооборот.
Полевӧй севооборот лӧсьӧдӧны медсясӧ нянь быдтӧм вылӧ, кормовӧй севооборот — скӧтӧс кӧрымӧн обеспечитӧм вылӧ, овощнӧй севооборот — овощи быдтӧм вылӧ.
Миян странаса центральнӧй да рытыв-войвывса районъясын быд севооборотын позьӧ пыртны уна вося да ӧти вося турунъяслысь кӧдзаяс.
Турунъяс бурмӧдӧны почвалысь структурасӧ, вӧчӧны сійӧс плодороднӧйджыкӧн да сэк жӧ сетӧны, торйӧн нин влажнӧй умереннӧй климата районъясын, уна турун.
Турунъяс бӧрын векджык кӧдзӧны ценнӧйджык культураяс (например, шобді, шабді).
Севооборотӧ сідзжӧ тшӧкыда пыртӧны картупель. Картупель — пропашнӧй культура.
Мусӧ, кытчӧ кӧдзӧны пропашнӧй культураяс, унапӧрйӧ гӧрӧны да небзьӧдӧны: садитӧм водзвылын, петасъяс лоӧм бӧрын, окучивайтігӧн, урожай идралігӧн.
Почва небзьӧдігӧн жӧ бырӧдсьӧны культурнӧй быдмӧгъяслӧн лёк врагъясыс — ёг турунъяс.
Ёг турунъяскӧд тышкасьны отсалӧ севооборотӧ коськӧм пыртӧдӧм.
Коськӧм му вылӧ нинӧм оз кӧдзны, а кольӧны чистӧйнас — чистӧй коськӧм.
Коськӧм пыдіа гӧрӧны да гожӧм чӧжӧн некымынысь небзьӧдӧны.
Небзьӧдігӧн не сӧмын бырӧдсьӧны ёг турунъяс, но тайӧ отсалӧ сохранитны почваын влага, мый торъя нин колана засушливӧй районъяслы.
Чистӧй коськӧмъяс вылын кӧдзӧм хлебнӧй злакъяс сетӧны ыджыд урожайяс.
Влажнӧйджык районъясын севооборотӧ чистӧй коськӧм пыдди пыртӧны занятӧй коськӧм.
Занятӧй коськӧмъяс вылын быдтыссьӧны водз воысь культураяс, кодъясӧс позьӧ идравны водз — ӧзимӧйяс кӧдзтӧдз, например вика сора зӧр, кукуруза (веж кӧрым вылӧ), водз воысь картупель да мукӧд.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тӧдмасьӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участоквывса севооборотӧн.
Чертитӧй сылысь план.
Объяснитӧй, мыйӧн выгӧднӧй татшӧм севооборотыс.
2. Тӧдмасьӧй матысса колхознӧй севооборотъясӧн.
Чертитӧй севооборотъяслысь схема да лӧсьӧдӧй рассказ колхозлӧн севооборотъяс йылысь.
3. Мыйла колӧ чередуйтны быдмӧгъяссӧ муяс вылын?
4. Кутшӧм севооборотъяс применяйтсьӧны колхозъясын?
46 §. Почва обработайтӧм.
Кӧдзӧм водзвылын почвасӧ обработайтӧны.
Обработайтан орудиеяс.
Почва обработайтӧны разнӧй орудиеясӧн.
Школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын применяйтсьӧны ручнӧй орудиеяс (зыръяс, куранъяс, коканъяс), ыджыд видз-му овмӧсын — коннӧй да тракторнӧй орудиеяс (плугъяс, агасъяс, лущильникъяс, культиваторъяс да мук.).
Зырйӧн почвасӧ кодйӧны кӧдзтӧдзыс 20–22 см джуджда.
Та дырйи почвалысь пластсӧ бергӧдӧны да почвалысь гырысь глыбаяссӧ посньӧдлӧны торпыриг вылӧ.
Сэки почваыс лоӧ небыд, а ёг турунъяслӧн кӧйдысыс да петасъясыс тырӧны пыдӧ почваӧ да сэні кулӧны.
Кодйӧм бӧрын му веркӧссӧ шыльӧдӧны да почвалысь вылысса слӧйсӧ небзьӧдӧны куранъясӧн.
Небыд, обработайтӧм почваын сохраняйтсьӧ унджык воздух да ва, кодъяс колӧны культурнӧй быдмӧгъяслы да почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ.
Быдмӧгъяссӧ водзӧ дӧзьӧритігӧн лоӧ пӧльзуйтчыны коканӧн.
Коканӧн жугӧдсьӧ зэр бӧрын артмӧм корка, небзьӧдсьӧ почвалӧн вылысса слӧйыс, орӧдсьыны ёг турунъяслӧн петасъясыс.
Колхозъяслӧн да совхозъяслӧн муяс вылын почва гӧрӧны разнӧй устройствоа плугъясӧн.
Плуглӧн главнӧй частьясыс — амӧсь да отвал (91-ӧд рис.).
Амӧсьнас почвалӧн пластыс вундыссьӧ улісяньыс 22–23 см-ысь не ляпкыдджыка.
Мукӧддырйи гӧрӧмлӧн джудждаыс овлӧ 27–30 см.
Отвалыс плугас сы вылӧ, медым бергӧдны вундӧм пластсӧ.
Унджык плугъясын основнӧй плуг водзвылас эм ичӧтик плуг, коді шусьӧ предплужникӧн.
Предплужник вундӧ почвалысь вылысса топалӧм слӧйсӧ 10 см джуджда да шыбитӧ сійӧс орчча бӧрӧзда пыдӧсӧ.
Предплужник бӧрся мунысь основнӧй плуг вундӧ почвалысь улысса пластсӧ 22–23 см джуджда да тыртӧ бӧрӧздасӧ вылыссяньыс небыд, бура крӧшитчӧм муӧн.
Сідзкӧ, предплужника плугӧн гӧригӧн почвалӧн слӧйясыс вежсьӧны местанас: вылысса слӧйыс веськалӧ уліас, а улыссаыс кыпӧдсьӧ выліас.
Сы могысь, медым ещӧ ёнджыка джудждӧдны гӧрӧмсӧ, применяйтсьӧ отвалтӧм плуг.
Татшӧм плугнас позьӧ небзьӧдны почвасӧ 40–50 см джуджда.
Отвалтӧм плуг сӧмын вундӧ да небзьӧдӧ почвасӧ, а оз бергӧд почвалысь пластсӧ.
Та дырйи почвалӧн вылысса, неоднороднӧйджык слӧйясыс оз гӧрыштсьыны почва пытшкӧ, а кольӧны веркӧсас.
Тадзи пыдіа гӧрӧм бӧрын почвалысь вылысса слӧйсӧ некымынысь небзьӧдӧны ёг турунъяс бырӧдӧм могысь.
Миян ыджыд социалистическӧй видз-му овмӧсын основнӧй почва обработайтан орудиеыс — тракторъяс.
Гӧрӧны оз ӧтка плугъясӧн, а некымын плугӧн, кодъясӧс йитӧма ӧти тракторнӧй плугӧ (92-ӧд рис.). Тракторнӧй плугыс мусӧ гӧрӧ паськыд полосаясӧн.
Гӧрӧмысь кындзи, почвасӧ небзьӧдӧны.
Тайӧ уджсӧ нуӧдӧны агасъясӧн, лущильникъясӧн, культиваторъясӧн.
Дискӧвӧй лущильникъяслӧн (93-ӧд рис.) эмӧсь вогнутӧй дискъяс, кодъяс асланыс форма сертиыс металлическӧй тарелка кодьӧсь.
Му вылӧд лущильник кыскигӧн дискъясыс ӧдйӧ бергалӧны.
Татшӧм ногӧн найӧ небзьӧдӧны почвалысь вылысса слӧйсӧ 5–7 см джуджда да вундалӧны быдмысь ёг турунъяссӧ.
Культиваторъяс сідзжӧ асланыс «лапаясӧн» (94, 95-ӧд рис.) небзьӧдӧны почвасӧ, сӧмын джуджыдджыка (5–12 см).
Культиваторъяс используйтсьӧны ёг турунъяскӧд тыш нуӧдӧм могысь сэтшӧм пропашнӧй культураяс междуряднӧя обработайтігӧн, кыдзи картупель, сахарнӧй свекла, кукуруза.
Квадратно-гнездӧвӧй кӧдза дырйи почвасӧ обработайтӧны кык направлениеын — кузяног да вомӧнног.
Почва обработайтӧм.
Почвасӧ обработайтӧны быдмӧгъяссӧ кӧдзтӧдз ёна водзджык.
Сійӧс заводитӧны урожай идралӧм бӧрын сразу жӧ либӧ, частӧджык, урожайсӧ идралігӧн жӧ.
Урожай идралӧм бӧрын почва ӧдйӧ косьмӧ да топалӧ.
Медым почваыс эз ёна косьмы, идзаподсӧ лущитӧны, мӧдног кӧ, небзьӧдӧны почвалысь вылысса слӧйсӧ 4–5 см джуджда.
Лущитӧны дискӧвӧй лущильникъясӧн.
Лущение дырйи ёг турун кӧйдысъяс, кодъяс гылалісны водзынджык либӧ урожай идралігӧн, ляпкыдика тыртсьӧны небыд почваӧ.
Сэні эм уна влага да воздух.
Татшӧм благоприятнӧй условиеясын ёг турунъяслӧн гылалӧм кӧйдыс ӧдйӧ чужӧ.
Кор налӧн лоасны петасъяс, лущитӧм бӧрын примернӧ лун 15–20 мысти, нуӧдсьӧ арся гӧрӧм, код дырйи и бырӧдсьӧны чужӧм ёг турунъясыс.
Тайӧ арся гӧрӧмыс шусьӧ зябь улӧ гӧрӧмӧн, либӧ зяблевӧй гӧрӧмӧн.
«Зябь» лоӧма «зябнуть» кывйысь, сы вӧсна мый зябь улӧ гӧрӧны тӧвся кӧдзыдъяс пуксьытӧдз.
Зяблевӧй гӧрӧмлӧн да почва лущитӧмлӧн ыджыд тӧдчанлуныс абу сӧмын ёг турунъяскӧд тышын.
Найӧ отсалӧны озырмыны почваыслы влагаӧн да воздухӧн.
Почвалӧн вылысса небыд слӧйыс бура босьтӧ ас пытшкас арся зэр васӧ, а тулыснас — лым васӧ.
Воздухыс гӧрӧм почваын сідзжӧ уна, мый вӧсна быдмӧгъяслӧн почваӧ кольӧм юкӧнъясыс (вужъяс, заяс) микробъяс отсӧгӧн разлагайтчӧны, да наысь артмӧ перегной.
Тулыснас ярӧвӧй культураяс кӧдзӧм водзвылын почвасӧ выльысь небзьӧдӧны лущильникъясӧн либӧ культиваторъясӧн, медым сохранитны почваын влагасӧ да бырӧдны кольӧм ёг турунъяссӧ.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн торъялӧ предплужника плуглӧн уджыс прӧстӧй плуглӧн уджысь?
2. Мый вылӧ применяйтсьӧ отвалтӧм плуг?
3. Мыйла почвалӧн веркӧсыс пыр должен лоны небыдӧн?
4. Кутшӧм орудиеясӧн небзьӧдӧны почвалысь вылысса слӧйсӧ?
5. Мыйла колӧ жуглыны коркасӧ, коді артмӧ почва веркӧсын?
6. Кутшӧм способъясӧн нуӧдӧны ёг турунъяскӧд тыш?
7. Кор да мыйла лущитӧны идзапод?
8. Кутшӧм гӧрӧм шусьӧ зябь улӧ гӧрӧмӧн?
9. Кыдзи обработайтӧны почвасӧ тулысын ярӧвӧй культураяс кӧдзӧм водзвылын?
10. Кутшӧм орудиеясӧн обрабатывайтсьӧ почва школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын?
47 §. Му вынсьӧдӧм.
Быдмӧгъяслы нормальнӧя быдмӧм вылӧ почваын частӧ оз тырмыны либӧ азотнӧй, либӧ фосфорнӧй, либӧ калийнӧй совъяс.
Тайӧ питательнӧй совъяссӧ позьӧ пыртны почваӧ минеральнӧй либӧ органическӧй удобрениеяс пыртӧмӧн.
Медся бур пыртны почваӧ органическӧй удобрениеяссӧ (куйӧд да торф) минеральнӧй удобрениеяскӧд ӧттшӧтш.
Удобрениеяс ӧттшӧтш пыртӧмӧн лоӧ лӧсьӧдӧма бурджык условиеяс почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ.
Воысь воӧ миян промышленность сетӧ пыр унджык минеральнӧй удобрениеяс.
Животноводство развивайтӧмкӧд тшӧтш содӧ и куйӧд.
Промышленностьӧн вӧчӧм минеральнӧй удобрениеяскӧд тшӧтш колхозъясын да совхозъясын паськыда применяйтсьӧны местнӧй удобрениеяс: куйӧд, торф, перегной да пач пӧим.
Удобрениеяс пыртан срокъяс зависитӧны уна условиеясысь.
Ваын бура растворяйтчысь минеральнӧй удобрениеяс (например селитра) гожӧм чӧжӧн подкормка пыдди пыртсьӧны кыкысь-куимысь неыджыд порцияясӧн.
Ӧтчыдӧн кӧ пыртны селитралысь ыджыд порция, сійӧ растворитчас ваын да ваыс регыдӧн пожъялас сійӧс почвасьыс.
Ваын надзӧн растворяйтчысь минеральнӧй удобрениеяс, а сідзжӧ органическӧй удобрениеяс пыртсьӧны водзджык, мусӧ гӧригӧн.
Почваӧ куйӧд да торф ярӧвӧй культура улӧ пыртан медбур срок — ар, зябь улӧ гӧригӧн.
Арнас да тулыснас почвеннӧй микробъяс влияние улын куйӧд удитӧ разложитчыны да пӧрны минеральнӧй совъясӧ.
Ӧткымын удобрениеяс пыртӧны кӧйдыс кӧдзигӧн радъясӧ да гнездоясӧ.
Та могысь удобрениеясысь гӧтӧвитӧны шобді кӧйдыс гырся топыд комочекъяс — гранулъяс.
Гранулируйтӧм удобрение, кӧні эм уна фосфорнӧй совъяс да перегной, сеялкаясӧн пыртсьӧ радъясӧ либӧ гнездоясӧ кӧдзан кӧйдысыскӧд жӧ.
Удобрениеяс тадзи разӧдігӧн проростокъяс босьтӧны колана сёян.
Таысь кындзи, гранулируйтӧм удобрение сохраняйтӧ ассьыс питательнӧй ценностьсӧ дырджык порошок кодь минеральнӧй удобрениеяс серти.
Почва бурмӧдны ёна отсалӧ почваӧ известка пыртӧм.
Торйӧн ыджыд пӧльзаыс сійӧ почваяс известкуйтӧмысь, кӧні эм уна кислота (кислӧй почваяс).
Татшӧм кислӧй почваясыс частӧ паныдасьлӧны нечернозёмнӧй полосаын.
Нечернозёмнӧй полосаса почваяс, торйӧн нин лыаа почваяс, бурмӧдӧм вылӧ зэв бур средствоӧн лоӧ веж удобрение.
Та могысь муяс вылын быдтӧны бобӧвӧй быдмӧгъяс (люпин) да сэсся найӧс гӧрӧмӧн тыртӧны почваас.
Веж удобрение озырмӧдӧ почвасӧ органическӧй веществоясӧн да кыпӧдӧ почвалысь плодородиесӧ.
Вывод.
Ыджыд урожайяс пӧлучитӧм могысь колӧ пыр тӧждысьны почвалысь плодородиесӧ бурмӧдӧм вӧсна, правильнӧя сійӧс обрабатывайтны да вынсьӧдны.
Почвасӧ культурнӧя обработайтӧмыс вӧчӧ почвасӧ небыдӧн, отсалӧ озырмӧдны почвасӧ ваӧн, воздухӧн да бырӧдны ёг турунъясӧс да вредительясӧс.
Удобрение озырмӧдӧ почвасӧ питательнӧй веществоясӧн, кодъяс колӧны культурнӧй быдмӧгъяслы да пӧлезнӧй почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм удобрениеяс пыртсьӧны зябь улӧ почва обработайтігӧн?
2. Кутшӧм удобрениеяс бурджык пыртны кӧдзӧм водзвылын да подкормкаясӧн?
3. Кутшӧм удобрениеяс шусьӧны гранулируйтӧм удобрениеясӧн?
Кор найӧ пыртсьӧны?
Мыйӧн найӧ бурӧсь?
4. Мый сійӧ веж удобрениеыс?
5. Кутшӧм удобрениеяс применяйтсьӧны школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын?
48 §. Вӧр полосаяс садитӧм.
Сӧветскӧй Союз лунвылын да асыв-лунвылын степнӧй да лесостепнӧй районъяс частӧ страдайтлӧны засухаысь.
Почваын влага сохранитӧм могысь нуӧдӧны унасикас мероприятиеяс: джуджыда гӧрӧны зябь улӧ, кутӧны лым, небзьӧдӧны почвалысь вылысса слӧйсӧ, орошайтӧны муяс да садитӧны вӧр.
Тайӧ мероприятиеяс пӧвстын засухакӧд тышын ыджыд тӧдчанлуныс вӧр садитӧмлӧн.
Вӧрлӧн тӧдчанлун.
Вӧр кутӧ уна лым.
Вӧрын лымйыс сылӧ надзӧнджык восьса муяс вылын серти, надзӧникӧн сетӧ лым васӧ почвалы, лыалӧн да сёйлӧн пыдысса слӧйяслы.
Вӧр сідзжӧ кутӧ да босьтӧ ас пытшкас зэр васӧ.
Вӧр сідзжӧ кутӧ тӧв да надёжнӧя видзӧ муяссӧ кос тӧвъясысь, кодъяс косьтӧны воздухсӧ да почвасӧ да мырддьӧны быдмӧгъяслысь влагасӧ.
Найӧ видзӧны муверкӧсса почвалысь плодороднӧй слӧйсӧ ваӧн да тӧлӧн нуӧмысь.
Вӧр влияйтӧ воздухлӧн температура вылӧ: лунвылын жар поводдяӧ вӧр бердын ыркыдджык, а войвылын вӧрыс видзӧ муяссӧ кӧдзыд тӧвъясысь.
Вӧрын воздухыс влажнӧйджык восьса местаясын серти.
Вӧр оз лэдз косьмыны водоёмъяслы да юяслы, кодъяс снабжайтӧны матігӧгӧрса муяссӧ ваӧн.
Со мый вӧсна зэв коланатор садитны вӧр полосаяссӧ (96-ӧд рис.) муяс гӧгӧр, юяс, тыяс да прудъяс берег пӧлӧн.
Вӧр полосаяс садитӧм.
Садитӧм вӧрыс да кустарникъяс видзӧны оврагъяслысь склонъяссӧ лым ваӧн, ливеньясӧн кырӧдӧмысь, видзӧны лыаяссӧ да кутӧны найӧс выль местаӧ нуӧмысь.
Вӧр полосаясын садитӧны кыдзи ӧдйӧ быдмысь пуяс, сідзи и надзӧн быдмысь, но кузь нэма пуяс.
Ӧдйӧ быдмысь пуяс — сійӧ кыдз пу, тополь, пожӧм; кузь нэмаяс — дуб, нинпу.
Таысь кындзи, быдтӧны ясень, вяз, клён, еджыд акация, яблоня, груша, абрикос.
Кустарникъясысь вӧр полосаясын садитӧны виж акация, орешник, зӧлӧтистӧй сэтӧр.
Вӧр полосаясын овмӧдчӧны уна пӧлезнӧй лэбачьяс, кодъяс отсалӧны бырӧдны муяс вылын вреднӧй насекомӧйясӧс.
Миян странаса леснӧй да лесостепнӧй районъясысь колхозъяс да совхозъяс нуӧдӧны ыджыд уджъяс асланыс муяс гӧгӧр вӧр полосаяс садитӧм да на бӧрся уход котыртӧм кузя.
Вӧр полосаяс садитӧм вылӧ колӧны пуяслӧн да кустарникъяслӧн уна кӧйдыс да саженецъяс.
Тайӧ ыджыд тӧдчанлуна уджас колӧ активнӧя участвуйтны школьникъяслы.
Кымын унджык кӧйдыс сдайтасны школаяс лесничестволы, кымын унджык пуяслӧн да кустарникъяслӧн саженец лоӧ быдтӧма школьнӧй участокъяс вылын, сымын ёнджыка школьникъяс отсаласны асланыс Рӧдиналы ыджыд урожайяс босьтӧм вӧсна тышын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Кутшӧм мераяс применяйтсьӧны видз-му овмӧсын засухакӧд тыш нуӧдӧм кузя?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс вӧрлӧн урожай кыпӧдӧмын?
3. Мыйла садитӧны вӧр полосаяс?
4. Кутшӧм пуяс да кустарникъяс садитӧны вӧр полосаяс вылӧ?
5. Чукӧртӧй пуяслысь да кустарникъяслысь кӧйдыс да сдайтӧй найӧс лесничестволы.
6. Лӧсьӧдӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын пуяслысь да кустарникъяслысь саженецъяс быдтан древеснӧй питомник да наблюдайтӧй налӧн петасъяс да водзӧ быдмӧм бӧрся.
7. Садитӧй асланыд школьнӧй участок гӧгӧр пуяс да кустарникъяс медводз сыладор бокӧ, кысянь пӧльтӧны кос либӧ кӧдзыд тӧвъяс.
ВЫВОДЪЯС.
Медым пӧлучитны культурнӧй быдмӧгъяслысь ыджыд урожай, колӧ лӧсьӧдны налы став колана условиеяс: югыд, шоныд, ва, сёян, воздух.
Торъя нин важнӧ обеспечитны культурнӧй быдмӧгъясӧс почва пырыс ваӧн да сёянӧн.
Та могысь почвасӧ колӧ вӧчны плодороднӧйӧн.
Плодороднӧй почваыс мелкокомковатӧй структураа да сэні уна минеральнӧй совъяс, ва да воздух, кодъяс колӧны культурнӧй быдмӧгъяслы да почвеннӧй микробъяслы олӧм вылӧ.
Почвалысь плодородиесӧ кыпӧдӧмын зэв ыджыд тӧдчанлуныс пӧлезнӧй почвеннӧй микробъяслӧн.
Почва веществоясысь найӧ вӧчӧны быдмӧгъяслы сёян.
Почвалысь структурасӧ создайтӧны асьныс быдмӧгъясыс, да не сӧмын уна вося, но и ӧти вося турунъяс.
Ыджыд тӧдчанлун имеитӧны почвалысь плодородиесӧ сохранитӧмын да ёг турунъяскӧд тыш нуӧдӧмын севооборот, культурнӧй обработка да му вынсьӧдӧм.
Почваын влага сохранитӧм могысь да засухакӧд тыш нуӧдӧм могысь муяс гӧгӧр садитӧны вӧр полосаяс.
X глава.
КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯС ДА НАЙӦС БЫДТӦМ.
Культурнӧй быдмӧгъяслӧн тӧдчанлуныс йӧз олӧмын зэв ыджыд.
Медводз найӧ колӧны населениелы сёйӧм вылӧ.
Уна культурнӧй быдмӧгъяс используйтсьӧны сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ, а сідзжӧ промышленностьын техническӧй цельяс вылӧ: тканьяс, каучук, вый, сахар, крахмал, спирт да мукӧд прӧдуктаяс вӧчӧм вылӧ.
Культурнӧй быдмӧгъяс лоисны дикорастущӧйясысь.
На лыдысь унаӧс морт заводитіс рӧдмӧдны ёна важысянь.
Уна нэмъяс чӧж культивируйтігӧн быдмӧгъяс ёна вежсисны.
Мортӧн лӧсьӧдӧм бурджык условиеяс вӧсна налӧн пыр ӧтарӧ бурмисны пӧлезнӧй качествоясыс.
Зернӧвӧй культураяс кутісны сетны гырысьджык да питательнӧйджык зерно, картупель — гырысьджык клубеньяс, овощнӧй быдмӧгъяс — унджык ценнӧй питательнӧй веществояс да витаминъяс, кормӧвӧй быдмӧгъяс — унджык веж масса, плодӧвӧй да ягӧднӧй быдмӧгъяс — унджык чӧскыд да питательнӧй плодъяс да ягӧдъяс, техническӧй быдмӧгъяс — ценнӧйджык сырьё промышленностьлы.
Йӧзлысь унасикас потребностьяс могмӧдӧм могысь вӧлі выведитӧма культурнӧй быдмӧгъяслысь разнӧй сортъяс: водзджык да сёрджык воысьясӧс, войвывлӧн суровӧй условиеясӧ либӧ лунвывлӧн жар климатӧ, асыв-лунвывса кос климатӧ либӧ рытыв-войвывлӧн влажнӧй климатӧ ёнджыка приспособитчӧмъясӧс.
Ӧнія кадӧ культурнӧй сортъясыс артавсьӧны уна тысячаясӧн.
Быд культурнӧй быдмӧглы колӧны торъя условиеяс.
Сідз, например, ӧгурцы да тыква быдтӧм вылӧ колӧ уна шоныд, капусталы — уна влага да азотнӧй удобрениеяс, картупельлы да корнеплодъяслы — унджык калийнӧй удобрениеяс.
Та вӧсна быд культурнӧй быдмӧг быдтігӧн колӧ кыдзи позьӧ тырвыйӧджык могмӧдны сылысь потребностьяссӧ.
Сӧмын тайӧ условие дырйи быдмӧгъяс сетасны ыджыд урожай.
49 §. Шобді.
Зернӧвӧй быдмӧгъясысь СССР-ын медся ыджыд тӧдчанлуныс шобділӧн.
Сійӧ сетӧ сёйӧм вылӧ колана продукт — нянь.
Шобді — культурнӧй быдмӧгъясысь медся важся.
Первобытнӧй морт шобді кӧдзӧм вылӧ мусӧ обработайтліс изйысь да пуысь вӧчӧм орудиеясӧн.
Дыр кад чӧж вӧдитігӧн шобді сэтшӧма вежсис, мый ӧні сьӧкыд тӧдмавны, кутшӧм дикӧй быдмӧгъясысь сійӧ лоис.
Царскӧй Россияын шобдісӧ шулісны «барскӧй няньӧн».
Ӧні сійӧ СССР-са населениелы питание вылӧ основнӧй культура.
Шобділӧн строение да сылӧн олан условиеяс (5-ӧд табл.).
Шобді — травянистӧй быдмӧг.
Сылӧн, кыдзи и мукӧд злакъяслӧн, вужъясыс мочковатӧйӧсь.
Шобді вужъяслӧн ыджыдджык юкӧныс почвалӧн вылысса гӧран слӧйын.
Шобді быдтӧм вылӧ колӧ плодороднӧй, бура обработайтӧм да вынсьӧдӧм почва, кӧні эмӧсь влагалӧн запасъясыс.
Заыс шобділӧн веськыд, тыртӧм пытшкӧса (идзас).
За вылын эмӧсь топыд гӧрӧдъяс.
Сійӧ местаясас за пытшкас эмӧсь перегородкаяс.
Узелъясыс вӧчӧны стебельсӧ устойчивӧйӧн тӧвлы паныд.
Гӧрӧдъяс костын заяслӧн юкӧнъясыс шусьӧны гӧрӧдкостъясӧн.
Шобділӧн заыс быдмӧ не сӧмын аслас йывнас, но и быд гӧрӧдкостӧн дінладорнас.
Сы вӧсна мый шобді залӧн эм некымын быдмысь участок, сійӧ быдмӧ зэв ӧдйӧ.
Гӧрӧдъяссянь вожалӧны кузь коръяс.
Корйыслӧн улыс юкӧныс гартыштчӧма трубочкаӧ да шымыртӧ засӧ.
Корлӧн тайӧ юкӧныс шусьӧ влагалищеӧн, сы вӧсна мый сэтчӧ кыдзи быттьӧ «пуктӧма» засӧ.
Тайӧ влагалище вӧснаыс заыс лоӧ ещӧ прочнӧйджык да устойчивӧйджык, сійӧ сідзжӧ видзӧ гӧрӧдкостыслысь нежнӧй быдмысь юкӧнсӧ доймалӧмъясысь.
Соцветиеыс шобділӧн — сложнӧй шеп, коді состоитӧ торъя колосокъясысь.
Быд колосоклӧн эм кык колоскӧвӧй чешуйка, кодъяс костын эм кыксянь сизим цветокӧдз.
Шобді цветоклӧн абу ни чашечка, ни венчик.
Шобділӧн уна сортъяслӧн ортсыса цветковӧй чешуйкасянь вожалӧ кузь йики (йикиа шобдіяс).
Шобді цветокын — куим тычинка да ӧти пестик.
Пестиклӧн эм завязь да кык перистӧй рыльце.
Столбикыс абу: рыльцеяс пукалӧны веськыда завязь вылас.
Шобділӧн векджык мунӧ самоопыление.
Опыление бӧрын артмӧ плод — зерновка.
Воӧм кӧйдысын эм зародыш да запаснӧй питательнӧй веществояса эндосперм.
Шобді, кыдзи и став злакъяс, относитчӧ однодольнӧй быдмӧгъясӧ: сійӧ зародышлӧн эм ӧти семядоля.
Шобді — ӧти вося быдмӧг.
Эм ӧзимӧй да ярӧвӧй шобді.
Ӧзимӧй шобдісӧ кӧдзӧны арнас, да сійӧ тӧвйӧ лым улын.
Ярӧвӧй шобді кӧдзӧны тулыснас водз.
Шеплӧн да колоскӧвӧй чешуйкаяслӧн форма серти, зерно состав серти шобді овлӧ кыкпӧлӧс: небыд, либӧ обыкновеннӧй шобді да чорыд шобді (97-ӧд рис.).
Небыд шобділӧн овлӧны кыдзи ӧзимӧй, сідзи и ярӧвӧй сортъяс, чорыд шобділӧн сортъясыс сӧмын ярӧвӧйяс.
Небыд шобділӧн зерноясыс небыдӧсь, еджыдӧсь, вундӧминтіыс мучнистӧйӧсь.
Чорыд шобділӧн зерноясыс гырысьджыкӧсь, топыдӧсь, вундӧминтіыс стекловиднӧйӧсь, прозрачнӧйӧсь.
Крахмалысь кындзи, налӧн эм уна белок.
Чорыд шобді зерноысь вӧчӧны медся бур сортъяса пызь да маннӧй шыдӧс.
Чорыд шобдіяс быдтыссьӧны медсясӧ миян странаса асыв-лунвыв степнӧй районъясын.
Ӧзимӧй шобділӧн быдмӧм да развивайтчӧм.
Ӧзимӧй шобді кӧдзӧны арын сэтшӧм расчётӧн, медым кӧдзыдъяс пуксьытӧдз том быдмӧгъяс бура крепаммисны.
Кӧдзӧм бӧрын мыйкӧ дыра кад мысти лоӧны петасъяс.
Кор петасъяслӧн артмас коймӧд корйыс, шобді заводитчӧ куститчыны, мӧдногӧн кӧ артмӧдны бокыса побегъяс.
Куститчӧ ӧзимӧй шобді арнас.
Тайӧ зэв важнӧй кад быдмӧг олӧмын, сы вӧсна мый сэки содӧ побегъяслӧн да вужъяслӧн лыдыс.
Арын ӧзимӧй шобді торйӧн нуждайтчӧ фосфорнӧй да калийнӧй питаниеын.
Арын лунъясыс пыр ӧтарӧ дженьдаммӧны да заводитӧ кӧдздӧдны.
Та дырйи быдмӧгъяс закалитчӧм да бура тӧвйӧны.
Шобді тӧвйӧ куститчан состояниеын.
Тӧвйӧм бӧрын шобді овлӧ слаб.
Та вӧсна зэв бур водз тулысын, кыдзи сӧмын сылас лымйыс, умереннӧя подкормитны быдмӧгъяссӧ азотнӧй совъясӧн.
Азотнӧй удобрение кӧ лоӧ лишнӧй уна, сэки шобділӧн побегъясыс кутасны быдмыны ӧдйӧ да заясыс слабмасны да кутасны пӧрны.
Тулысын шобді куститчӧ водзӧ.
Куститчӧм бӧрын мыйкӧ дыра кад мысти заводитӧны ӧдйӧ быдмыны заясыс: быдмӧг сэки петӧ трубкаӧ.
Тайӧ каднас шобділы ва да сёян колӧ тӧдчымӧн унджык.
Та вӧсна сійӧс подкормитӧны фосфорнӧй да калийнӧй удобрениеясӧн.
Трубкаӧ петӧм бӧрын регыд мысти вылысса корлӧн влагалищеысь петӧ шобділӧн шептыс, шобді заводитӧ шептасьны.
Сійӧ каднас ӧдйӧ быдмӧм вӧсна шобді рӧскодуйтӧ медся уна ва.
Гожӧмын шобді цветитӧ.
Сэки питательнӧй сокъясыс мунӧны медсясӧ шептас, джуджданогыс заыс оз нин быдмы.
Опыление бӧрын заводитӧ воны кӧйдысыс.
Зернолӧн спелостьыс овлӧ куим состояниеын: молочнӧй, воскӧвӧй да полнӧй спелостьын.
Молочнӧй спелость дырйи зерноыс веж, пычиктігӧн петӧ йӧв кодь еджыд сук жидкость.
Воскӧвӧй спелость дырйи зерноын ваыс тӧдчымӧн чинӧ да пычиктігӧн зерноысь жидкостьыс оз пет.
Зерноыс лоӧ виж рӧма.
Сійӧ нюдз, вундыссьӧ гыжйӧн, кыдзи воск, да кокниа чегӧ.
Полнӧй спелость дырйи зерно лоӧ чорыд да кокниа киссьӧ колосокъяссьыс.
Зерноын питательнӧй веществояслӧн чукӧрмӧм помасьӧ воскӧвӧй спелость дырйи.
Та вӧсна урожайсӧ идравны колӧ заводитны воскӧвӧй спелость заводитчигӧн.
Воскӧвӧй спелость дырйи уборка нуӧдсьӧ разнӧй уборочнӧй машинаясӧн.
Полнӧй спелость дырйи уборка колӧ нуӧдны дженьыд срокъясӧ сӧмын комбайнъясӧн, мӧдногӧн, уна зерно вермас киссьыны.
Сідзкӧ, ӧзимӧй шобді развивайтчигӧн быдмӧгын лоӧны уна ортсыса вежсьӧмъяс.
Тайӧ ортсыса вежсьӧмъясыс шусьӧны быдмӧгъяслӧн быдман фазаясӧн.
Ӧзимӧй шобділӧн быдман фазаясыс татшӧмӧсь: 1) петасъяслӧн лоӧм, 2) куститчӧм, 3) трубкаӧ петӧм, 4) шептасьӧм, 5) цветитӧм, 6) кӧйдыс воӧм (молочнӧй спелость, воскӧвӧй спелость, полнӧй спелость) (98-ӧд рис.).
Арын кӧдзигӧн ӧзимӧй шобді чужӧ да куститчӧ воздухлӧн температура вочасӧн чинігӧн да лун дженьдаммигӧн.
Тӧвйӧ ӧзимӧй шобді лым улын куститчӧм состояниеын, улын температура дырйи.
Водзӧ сійӧ быдмӧ (куститчӧ, петӧ трубкаӧ, шептасьӧ, цветитӧ да воӧ) локтан тулысын да гожӧмын.
Кыдзи жӧ кутас развивайтчыны ӧзимӧй шобді, сійӧс кӧ кӧдзны тулыснас да заставитны развивайтчыны дзик мӧд условиеясын?
Вӧлӧмкӧ, тулысын кӧдзигӧн, ӧзимӧй шобді сетӧ петасъяс, а сэсся гожӧмнас да арнас сӧмын куститчӧ; сійӧ оз шептась, оз цветит, оз сет плодсӧ.
Тайӧ явлениеыслысь помкасӧ тӧдмаліс академик Т. Д. Лысенко.
Уна лыда опытъяс вӧчӧмӧн сійӧ докажитіс, мый ӧзимӧй шобділы нормальнӧя развивайтчӧм вылӧ, ваысь, питательнӧй веществоясысь да кислородысь кындзи, первой каднас колӧ пониженнӧй температура.
Арын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді сёр арбыд, тӧвнас да водз тулысбыд естественнӧй условиеясын, пониженнӧй температура дырйи развивайтчӧ нормальнӧя да сетӧ урожай.
А тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобділы оз лоны колана условиеясыс да аслас развитиеын сійӧ сувтӧ — оз цветит да оз сет плодсӧ.
Академик Т. Д. Лысенко вӧчис татшӧм опытъяс: тулысся кӧдзтӧдз 50 лунӧн водзджык сійӧ чужтіс ӧзимӧй шобділысь кӧйдысъяс да видзис найӧс 0-сянь +2°-ӧдз температура дырйи.
Тулысын кӧйдысыс кӧдзсьыліс му вылӧ.
Кӧдзаводзвывса обработайтӧм кӧйдысӧн кӧдзӧм ӧзимӧй шобді развивайтчис нормальнӧя да гожӧм помын сетіс урожай.
Тулысын кӧдзаводзвывса кӧйдыссӧ обработайтан татшӧм способыс шусьӧ яровизацияӧн (99-ӧд рис.).
Ярӧвӧй шобді.
Ярӧвӧй шобді быдмигас прӧйдитӧ сійӧ жӧ фазаяссӧ, кутшӧмъясӧс прӧйдитӧ ӧзимӧй шобдіыс.
Торъялӧмыс сӧмын фазаяс воан срокъясын.
Ярӧвӧй шобді кӧдзӧны водз тулысын, кор почваас влагаыс уна.
Шоныд поводдя дырйи кӧйдыс чужӧ ӧдйӧ да петасъясыс мыччысьӧны ӧттшӧтш.
Петасъяс лоӧм бӧрын кык вежон мысти ярӧвӧй шобді воӧ куститчан фазаӧ.
Сійӧ каднас быдмӧгсӧ подкормитӧны.
Сэсся последовательнӧя воӧны трубкаӧ петан, шептасян, цветитан да кӧйдыс воан фазаясыс.
Ярӧвӧй шобді торъялӧ ӧзимӧй шобдіысь сійӧн, мый вермӧ развивайтчыны вылынджык температура дырйи (+5-сянь +12°-ӧдз) да кӧдзыд лунъяслӧн дженьыдджык кадколаст дырйи (5–15 лун).
Сы вӧсна сылы развивайтчӧм вылӧ тырмымӧн сійӧ пониженнӧй температураыс, коді овлӧ водз тулысын сійӧс кӧдзӧм бӧрын.
Шобді быдтӧм.
Кыдзи ярӧвӧй, сідзи и ӧзимӧй шобді вужъяслӧн ыджыдджык юкӧныс — почвалӧн вылысса гӧран слӧяс.
Та вӧсна шобділы колӧ плодороднӧй почва, коді озыр перегнойӧн, минеральнӧй совъясӧн да ваӧн.
Таысь кындзи, шобдіыс первой каднас развивайтчӧ надзӧн, та вӧсна ёгӧссьӧм почва вылын сійӧс кокниа вермасны пӧдтыны ёг турунъясыс.
Шобді кӧдзӧны джуджыда обработайтӧм, бура вынсьӧдӧм структурнӧй почваяс вылӧ, кӧні абуӧсь ёг турунъясыс.
Татшӧм почваясыс овлӧны турунъяс быдтӧм бӧрын, а сідзжӧ чистӧй да занятӧй коськӧмъяс вылын.
Шобдіыслысь бур урожайяс босьтӧны обработайтӧм эжа да эжмӧм муяс вылын.
Шобдісӧ кӧдзӧны дженьыд срокъясӧ рядӧвӧй способӧн; бурджык результатъяс сетӧ узкоряднӧй кӧдза 6–7,5 см междурядьеясӧн.
Та дырйи кӧйдыс распределяйтсьӧ равномернӧйджыка да тшӧкыдджыка.
Колӧ кӧдзны ас кадӧ, отборнӧй гырысь кӧйдысӧн.
Петасъяссӧ колӧ ас кадӧ весавны ёг турунъясысь да подкормитны.
Урожайсӧ колӧ идравны медся дженьыд срокъясӧ, медым шептыс эз киссьы.
Уборка нуӧдӧм бӧрын гылалӧм шепъяссӧ чукӧртӧны коннӧй куртан машинаӧн.
Шеп ӧктігӧн ыджыд отсӧг колхозъяслы сетӧны школьникъяс.
Ӧти квадратнӧй метр вылын кӧ лоӧ воштӧма 5 шеп, став зерноыс ӧти гектар вылысь вошӧ кык центнер гӧгӧр.
Та вӧсна колӧ бура идравны да вартны няньсӧ.
Урожайӧн колӧ лыддьыны не сійӧ зерносӧ, коді быдмис му вылын, а сійӧс, кодӧс идралӧма йӧртӧдъясӧ.
Шобділӧн шӧркодь урожайыс лыддьыссьӧ 10–13 ц га вылысь.
Быдтігӧн да идралігӧн колана условиеяс соблюдайтӧмӧн колхозникъяс шедӧдӧны шобділысь ыджыдджык урожайяс.
Уна передӧвӧй колхозъяс пӧлучайтӧны урожайсӧ 30 ц га вылысь, а ӧткымын колхозъяс весиг 60 ц да унджык.
Сідз, Винницкӧй областьысь ӧти колхозын вӧлі чукӧртӧма ӧзимӧй шобділысь урожайсӧ 111 ц га вылысь, а Новосибирскӧй областьысь ӧти колхозын ярӧвӧй шобділысь урожайсӧ чукӧртісны 101 ц га вылысь.
Тайӧ — шобділысь урожайсӧ пӧлучитӧм кузя мирӧвӧй рекордъяс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Арнас кӧдзӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын ӧзимӧй шобді.
Видзӧдӧй петасъяс лоӧм да куститчӧм бӧрся.
Тетрадьясын пасйӧй кӧдзан кад, петасъяслысь лоӧм, первой корлысь лоӧм, коймӧд корлысь лоӧм да куститчыны заводитчӧм.
Вӧчӧй гербарий да рисуйтӧй шобділысь петасъяссӧ да кустъяссӧ.
2. Ӧзимӧй шобділӧн делянкакӧд орччӧн обработайтӧй да вынсьӧдӧй куим сэтшӧм жӧ делянка да кӧдзӧй сэтчӧ тулысын: 1) ӧзимӧй шобді яровизируйтӧм кӧйдысӧн, 2) ӧзимӧй шобді яровизируйттӧм кӧйдысӧн, 3) ярӧвӧй шобді.
3. Кутшӧм фазаяс прӧйдитӧ шобді аслас быдмигӧн?
Шобді быдмӧм да развивайтчӧм бӧрся наблюдайтігӧн гижӧй быдман фазаяс заводитчӧмлысь кадсӧ.
4. Мыйӧн торъялӧ ӧзимӧй шобділӧн развивайтчӧмыс ярӧвӧй шобді развивайтчӧмысь?
5. Мыйла тулысын кӧдзӧм ӧзимӧй шобді оз шептась?
6. Кыдзи яровизируйтны ӧзимӧй шобді кӧйдыс?
7. Кутшӧм условиеяс колӧ лӧсьӧдны шобділысь ыджыд урожай босьтӧм могысь?
50 §. Кукуруза.
Кукурузалӧн тӧдчанлун.
Кукуруза сетӧ питательнӧй зернолысь ыджыд урожайяс да сыкӧд тшӧтш скӧтлы кӧрым вылӧ уна веж масса.
Кукуруза зерноын уна крахмал, белок да жир.
Аслас питательность серти кукурузалӧн ӧти килограмм зерноыс вежӧ пӧшти килограммӧн-джынйӧн зӧр.
Ӧти гектар кукуруза бур уход дырйи, зерноысь кындзи, сетӧ 300-сянь 1000 ц-ӧдз веж масса.
Кукурузалысь заяссӧ да коръяссӧ посньӧдлӧны да шоммӧдӧны торъя силоснӧй сооружениеясын — облицуйтӧм траншеяясын, гуясын, башняясын.
Татшӧм ногӧн, кукурузаысь гӧтӧвитӧны силос, кодӧс зэв окотапырысь сёйӧны йӧла скӧт да мукӧд сельскохозяйственнӧй животнӧйяс.
Кукурузалӧн ценностьыс сыын и эм, мый сійӧ ӧти кадӧ сетӧ зерно да бур силос.
Заясысь да коръясысь кындзи, посньӧдлӧмӧн да торйӧн силосуйтӧны молочно-воскӧвӧй спелостьӧ воӧм зерноа початокъяссӧ.
Татшӧм зернонас тшӧгӧдӧны порсьясӧс, птицаӧс да мукӧд сельскохозяйственнӧй животнӧйясӧс.
Кукурузалӧн строение да олан условиеяс.
Кукурузалӧн рӧдинаыс — Центральнӧй да Лунвыв Америкалӧн тропическӧй странаяс.
Сійӧс зэв нин важӧнсянь вӧдитісны индеецъяс.
Миян СССР-ын неважӧн на лыддьыссьыліс, мый кукуруза, кодлы быдмӧм вылас колӧ уна шоныд, позьӧ вӧдитны сӧмын лунвылын.
Ӧні кукурузалӧн культура паськаліс миян помтӧм-дортӧм Рӧдиналӧн ылі пельӧсъясӧдз: сійӧс быдтӧны и войвылын — Белӧй море дорын, и асыввылын — Сибирса да Дальньӧй Востокса муяс вылын.
Кукуруза, кыдзи и шобді, — злакӧвӧй культура, но сійӧ ёна торъялӧ шобдіысь (6-ӧд табл.).
Сылӧн вына заыс быдмӧ 3–5 метрӧдз, а мукӧддырйи и джуджыдджыка.
Мукӧд злакъясысь сійӧ торъялӧ ещӧ сійӧн, мый кукуруза кыз заын эм сьӧмӧс.
Сы серти, кутшӧм сортыс кукурузаыслӧн, за вылас эм 20 узелӧдз. Узелъяссянь вожалӧны кузь да паськыд коръяс.
Мочковатӧй вужъясыс кукурузалӧн ёна развитӧйӧсь.
Найӧ ёна паськалӧны да пырӧны почваӧ.
Таысь кындзи, вуж бердӧдыс за вылас быдмӧны придаточнӧй (опорнӧй) вужъяс, кодъяс видзӧны кукурузасӧ ён тӧвъяс дырйи пӧрӧдӧмысь да лоӧны быдмигӧн почваысь питайтчан содтӧд органъясӧн.
Кукурузалӧн тычинкӧвӧй цветокъясыс торъяӧсь пестичнӧйясысь.
Тычинкӧвӧй цветокъясыс чукӧртчӧмаӧсь за йылас соцветиеӧ — метёлкаӧ.
Пестичнӧй цветокъясыс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь соцветиеясӧ — початокъясӧ, расположитчӧмаӧсь за вылас разнӧй джуджда вылын коръяслӧн пазухаясас (кор да за костас).
Початокас кыз ось вылын уна пестичнӧй цветокъяс.
Быд пестичнӧй цветоклӧн эм кузь нитевиднӧй столбик, кодлӧн помас эм рыльце.
Пестичнӧй цветокъяслӧн рыльцеясыс тыдалӧны ортсыын початоксӧ тупкысь коръяс улысь.
Кукуруза опыляйтчӧ тӧв отсӧгӧн.
Тычинкӧвӧй цветокъяс заводитӧны цветитны некымын лунӧн водзджык пестичнӧйясысь.
Та вӧсна кукурузалӧн самоопылениеыс оз ло.
Шобдіысь сійӧ торъялӧ сійӧн, мый кукуруза — перекрёстнӧя опыляйтчысь быдмӧг.
Мукӧддырйиыс пыльцаыс оз веськав пестичнӧй цветокъяс вылӧ.
Сэки наын зерноыс оз артмы.
Медым тайӧ эз ло, нуӧдӧны содтӧд, искусственнӧй опыление.
Кукурузасӧ содтӧд опыляйтӧны разнӧй способъясӧн.
Водз асылын позьӧ прӧйдитны радъяс костӧд да тракйӧдлыштавны шуйгавылысь и веськыдвылысь кукурузалысь заяссӧ.
Та дырйи тычинкӧвӧй цветокъясысь пыркалӧ уна пыльца, кодлӧн юкӧныс веськалӧ орчча быдмӧгъясысь пестикъяслӧн рыльце вылӧ.
Мукӧддырйи кукурузасӧ содтӧд кӧдзӧны неыджыд участок вылӧ, лун дас кымын сёрджык основнӧй участок вылын серти.
Тані тычинкӧвӧй цветокъясыс заводитасны цветитны ӧти кадӧ основнӧй участок вылын пестичнӧй цветокъяскӧд.
Сэки позьӧ чукӧртны пыльцасӧ содтӧд участок вывсьыс да вуджӧдны сійӧс основнӧй участокса кукурузалӧн пестичнӧй цветокъяс вылӧ.
Медым пӧлучитны бурджык качествоа кӧйдыс, искусственнӧя опыляйтӧны кукуруза разнӧй сортъяслысь босьтӧм пыльцаӧн.
Та могысь семеннӧй участокъяс вылын быдтӧны кык сорта кукуруза.
Цветитӧм водзвылын ӧти сорта быдмӧгъяслысь вундалӧны тычинкӧвӧй цветокъяса метёлкаяссӧ.
Сэки кукуруза вермас опылитчыны сӧмын мӧд сортлӧн пыльцаӧн.
Медым опыление вӧлі полнӧйджыкӧн, нуӧдӧны искусственнӧй доопыление.
Мӧд сорта пыльцаӧн опылитӧм бӧрын пӧлучитӧм кӧйдыс шусьӧ гибриднӧйӧн*.
* Латинскӧй кыв «гибрид» означайтӧ — помесь.
Кукурузалӧн гибриднӧй кӧйдыс сетӧ урожайсӧ ёна ыджыдджыкӧс ӧти сорта быдмӧг опылитӧм кӧйдыс серти.
Та вӧсна кукуруза кӧдзӧны гибриднӧй кӧйдысӧн.
Кукуруза быдтӧм.
Медым кукурузалӧн вужъясыс, заясыс, коръясыс да початокъясыс бура быдмисны, колӧны уна питательнӧй веществояс.
Та вӧсна кукурузасӧ быдтӧны плодороднӧй почва вылын.
Кукуруза улӧ органическӧй да минеральнӧй удобрениеяссӧ ӧттшӧтш пыртӧмыс тӧдчымӧн содтӧ сылысь урожайсӧ.
Почвасӧ ёна джуджыда (27–30 см) обработайтӧны арнас зябь улӧ.
Кукурузалысь кӧйдыса початокъяссӧ тӧлын видзӧны кос помещениеын.
Уль руа помещениеын кукурузалӧн кӧйдысыс босьтӧ уна ва, бакшасьӧ да воштӧ чужанлунсӧ.
Кӧдзтӧдз початокъяссӧ вартӧны особӧй вартан машинаясӧн либӧ киӧн (кӧдзтӧдз 7–10 лун водзджык).
Зерноясыс початокас абу ӧткодьӧсь: початок йылас зерноясыс посниӧсь, шӧр юкӧнас — ӧткодьӧсь да гырысьӧсь, улысас — гырысьӧсь, но абу ӧткодьӧсь.
Кӧдзӧм вылӧ бӧрйӧны зерносӧ початоклӧн шӧр да улыс юкӧнсьыс да сортируйтӧны найӧс кык группа вылӧ (шӧркодь да гырысь).
Гырысь да шӧркодь зернояссӧ кӧдзӧны разнӧй участокъяс вылӧ, медым петасъясыс лоисны рӧвнӧйӧсь.
Чужанлунсӧ кыпӧдӧм могысь кукурузалысь бӧрйӧм кӧйдыссӧ кӧдзӧм водзвылын шонтӧны кык-куим сутки 35–40 градусысь не вылынджык температура дырйи.
Ыджыдджык температура дырйи кӧйдысыс чужанлунсӧ воштӧ.
Кукуруза кӧйдыс заводитӧ чужны, кор температураыс 10–12° шоныд.
Та вӧсна найӧс кӧдзӧны сёрджык срокъясӧ шобді кӧйдыс серти.
Тайӧ срокыс векджык лӧсялӧ вишня цветитӧмкӧд.
Нюжӧдны кӧдзан срокъяссӧ оз ков, сы вӧсна мый тулысын почваыс ӧдйӧ косьмӧ.
Кукуруза кӧдзӧны квадратно-гнездӧвӧй способӧн.
Гнездояс костын кольсьӧ 70 см.
Быд гнездоӧ пуктӧны 4–5 кӧйдыс тусь.
Петасъяс лоӧм бӧрын гнездоын кольӧны кык медся ён быдмӧгсӧ.
Слаб петасъяссӧ нетшкӧны.
Кукурузасӧ скӧтлы веж кӧрым вылӧ быдтігӧн кӧдзӧны тшӧкыдджыка 45 × 45 см костӧн.
Быд гнездоӧ пуктӧны 5–6 кӧйдыс тусь.
Петасъяссӧ сэки оз шочмӧдны.
Став требованиеяс соблюдайтігӧн кӧдзӧм бӧрын 6–8 лун мысти кукурузалӧн лоӧны дружнӧй петасъяс.
Кукурузалысь кӧдзаяс колӧ бура дӧзьӧритны да охраняйтны.
Кӧдзаяслы частӧ вредитӧны сьӧд ракаяс.
Найӧ кокалӧны кӧйдыссӧ да том петасъяссӧ.
Та вӧсна кӧдзӧм бӧрын кукурузалысь участокъяссӧ охраняйтӧны водз асывсянь сёр рытӧдз.
Кукурузалӧн том петасъяс ёна страдайтӧны ёг турунъясысь.
Квадратно-гнездӧвӧй способӧн кӧдзигӧн ёг турунъяскӧд тышкасьны кокниджык, сы вӧсна мый культиваторъяс вермӧны прӧйдитны му кузьтаногыс и вомӧнногыс.
Кӧдзаяс культивируйтігӧн быдмӧгъяссӧ подкормитӧны минеральнӧй да азотнӧй удобрениеясӧн либӧ кизьӧртӧм куйӧд ваӧн.
Азотнӧй удобрениеяс ӧддзӧдӧны заяслысь быдмӧмсӧ да коръяслысь артмӧмсӧ.
Медым артмисны содтӧд придаточнӧй вужъяс, кукурузасӧ мудйӧны.
Кукурузалӧн частӧ быдмывлӧны бокӧвӧй побегъяс — пасынокъяс, кодъяс мырддьӧны початокъяслысь питательнӧй веществояссӧ.
Кукурузасӧ зерно вылӧ быдтігӧн пасынокъяссӧ колӧ вочасӧн нетшкыны.
Идралӧны кукурузалысь урожайсӧ кынмалӧмъяс заводитчытӧдз.
Полнӧя воӧм зернояса початокъяссӧ чукӧртӧны торйӧн, косьтӧны да ӧшлӧны кос, бура проветривайтчысь помещениеясын.
Молочно-воскӧвӧй спелостьӧ воӧм початокъяссӧ шырӧны силосорезкаясӧн да силосуйтӧны торйӧн заяссьыс да коръяссьыс.
Початокъяс идралӧм бӧрын кукурузалысь заяссӧ вундалӧны, шырӧны да силосуйтӧны облицуйтӧм силоснӧй траншеяясын, гуясын либӧ башняясын.
Кукурузаысь вӧчӧм силос, торйӧн нин кукурузалӧн молочно-воскӧвӧй спелостьӧ воӧм початокъясысь вӧчӧм силос, — зэв ценнӧй кӧрым скӧтлы.
Миян странаса разнӧй районъясын колхозъяс чукӧртӧны кукурузалысь озыр урожайяс.
Кукурузалӧн шӧркодь урожайыс — 20 ц га вылысь.
Кукуруза урожайлысь мирӧвӧй рекорд — 231 ц га вылысь — установитӧма Закарпатьеса колхозын 1949 воын.
Веж массалысь медбур урожай 1500 ц 1 га вылысь вӧлі босьтӧма Архангельскӧй областьса совхозъясысь ӧтиын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Бӧрйӧй школьнӧй участок вылын быдтӧм гибриднӧй кӧйдыса кукурузалысь тырвыйӧ воӧм медбур початокъяссӧ да кольӧдӧй найӧс локтан воын кӧдзӧм вылӧ.
2. Видлалӧй кукурузалысь быдса быдмӧгсӧ.
Торйӧн видзӧдлӧй, кутшӧм строениеыс вужъяслӧн, заыслӧн, коръяслӧн, початоклӧн, метёлкалӧн.
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс народнӧй овмӧсын кукуруза быдтӧмлӧн?
4. Кутшӧм срокъясӧ колӧ кӧдзны кукуруза?
5. Кутшӧм способӧн кӧдзӧны кукуруза?
6. Кыдзи опыляйтсьӧ кукуруза?
7. Кукурузалысь кутшӧм кӧйдыс колӧ бӧрйыны кӧдзӧм вылӧ?
51 §. Шабді.
Народнӧй овмӧсын шабділӧн тӧдчанлун.
Шабді — СССР-ын зэв важнӧй прядильнӧй да масличнӧй культураясысь ӧти.
СССР-са нечернозёмнӧй полосаын да рытыв-войвылын вӧдитӧны шабді-долгунец.
Тайӧ прядильнӧй быдмӧгсьыс вӧчӧны унасикас тканьяс.
Шабді полотно лыддьыссьӧ медся бур тканьӧн аслас ёнлун да дыр новлӧм серти.
Сыысь вурӧны бельё, прӧстыняяс, полотенцеяс.
Таысь кындзи, шабдіысь вӧчӧны грубӧй, но зэв ён, техническӧй тӧдчанлуна тканьяс, например брезент, парусина, авиационнӧй, автомобильнӧй, резинӧвӧй да кожевеннӧй промышленностьлы техническӧй тканьяс.
СССР-лӧн лунвылын да асыв-лунвылын кӧдзӧны шабді-кудряш.
Тайӧ быдмӧглӧн кӧйдысысь пӧлучайтӧны вый, коді используйтсьӧ кыдзи сёйӧм вылӧ, сідзи и техническӧй цельяс вылӧ: олифа, маслянӧй краскаяс, лак, клеёнкаяс, линолеум, непромокаемӧй тканьяс вӧчӧм вылӧ.
Жмых, коді кольӧ кӧйдыссьыс вый пычкӧм бӧрын, используйтсьӧ сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ.
СССР-ын медся ыджыд тӧдчанлуныс шабді-долгунецлӧн.
Шабділӧн происхождение, строение да олан условиеяс.
Шабді заводитісны вӧдитны зэв важӧн, доисторическӧй кадъясӧ, Европалӧн рытыв-лунвылын.
Францияын, Испанияын да Италияын ӧні на паныдасьлӧ дикӧй видын векни коръя шабді — травянистӧй ӧти вося быдмӧг.
Шабді-долгунец бура быдмӧ да развивайтчӧ умеренно-кӧдзыд да влажнӧй климатын.
Шабді-кудряшлы колӧ шоныдджык климат.
Шабді-долгунецлӧн (9-ӧд табл.) вужйыс стержневӧй, но развитчӧма слаба; черешокъястӧм векни коръяс расположитчӧмаӧсь за вылас ӧчередьӧн.
Заыс джуджыд, вӧсни, веськыда сулалысь, пӧшти вожъястӧм.
Шабді-кудряшлӧн (9-ӧд табл.), мӧдарӧ, заыс ляпкыд да ёна вожавлӧ.
Шабді залӧн лубянӧй юкӧнын эмӧсь сіяс.
Тайӧ — кыз оболочкаяса зэв кузь клеткаяс.
Налӧн формаыс чӧрс кодь.
10–40 клеткаа сіяс топыда гартчӧны ас костаныс да клеитчӧны пучокӧ — волокноӧ.
Тайӧ пучокъясыс зэв крепыдӧсь да нюдзӧсь.
Та вӧсна и шабділӧн заыс крепыд да нюдз.
Шабді обработайтігӧн лубянӧй волокноясыс торъялӧны залӧн мукӧд юкӧнъясысь.
За йылас эмӧсь лӧз, неуна копыртчыштӧм цветокъяс (9-ӧд табл.).
Шабділӧн цветокын вит чашелистик, вит лепесток, вит тычинка да ӧти пестик.
Шабділӧн цветокыс бур поводдяӧ воссьӧ водз асылын, а лун пом кежлӧ сылӧн лепестокъясыс гылалӧны.
Плодыс шабділӧн — коробочка.
Унджык случаяс мунӧ самоопыление.
Жизнеспособнӧйджык кӧйдыс пӧлучитӧм могысь рекомендуйтсьӧ шабдісӧ опыляйтны искусственнӧя.
Шабді быдтӧм.
Сы вӧсна, мый шабділӧн вужйыс развитчӧма омӧля да первой каднас том быдмӧгъяс быдмӧны зэв надзӧн, шабді быдтӧм вылӧ колӧ плодороднӧй да ёгтӧм почва.
Та вӧсна сійӧс кӧдзӧны уна вося турунъяс — тимофеевка да клевер бӧрын, кодъяс вӧчӧны почвасӧ плодороднӧйӧн да озырмӧдӧны перегнойӧн.
Бур результатъяс сетӧ сідзжӧ шабдісӧ эжа либӧ эжмӧм муяс вылӧ кӧдзӧм.
Шабділы колӧ влага, торйӧн нин кӧйдыс чужигӧн да петасъяс лоигӧн.
Та вӧсна тулысын кӧдзӧны сійӧс кыдзи позьӧ водзджык; шабділӧн петасъясыс омӧлика кынмалӧмъясысь оз повны.
Медым пӧлучитны кузь заяс да вӧсни волокно, шабді-долгунец кӧдзӧны тшӧкыда.
Кӧдзӧны шабдісӧ шабді кӧдзан машинаӧн. Рад костъясыс векниӧсь (7 см).
Медым шабділысь петасъяссӧ эз пӧдтыны ёг турунъяс, найӧс колӧ тулысын да гожӧм заводитчигӧн некымынысь бура весавны ёг турунъясысь.
Цветитӧм бӧрын шабділӧн улысса коръясыс заводитӧны косьмыны, а быдмӧгыс ставнас кольӧ вежӧн.
Та бӧрын улысса коръясыс гылалӧны, а шӧрсаясыс заводитӧны вижӧдны.
Вижӧдӧны и коробочкаяслӧн дорышъясыс (реброясыс).
Тайӧ — шабділӧн воддза (виж) спелость фаза.
Тайӧ каднас шабдіӧн кӧдзӧм муыс ставнас лоӧ веж-вижолӧн.
Сэки и идралӧны шабдісӧ.
Полнӧй спелость дырйи став коръясыс гылалӧны, заясыс да юръясыс рудӧдӧны, кӧйдысыс чорзьӧ, а волокноыс лоӧ омӧльджык качествоа.
Шабді-кудряш кӧйдыс вылӧ идралӧны полнӧй спелость дырйи, кор кӧйдысыс воас.
Шабдісӧ оз ытшкыны, кыдзи зернӧвӧй культураяс, а нетшкӧны почвасьыс.
Татшӧм идралӧмыс шусьӧ тереблениеӧн.
Войдӧр, Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз шабді идравлісны киӧн.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд удж.
Ӧні колхозъяслӧн да совхозъяслӧн муяс вылын шабдісӧ идралӧны шабді идралан машинаясӧн да льнокомбайнъясӧн.
Комбайн нетшкӧ шабдісӧ, торйӧдӧ юръяссӧ да кӧртавлӧ заяссӧ кольтаясӧ.
Идралӧм бӧрын шабділысь волокносӧ древесинасьыс торйӧдӧм могысь тыӧдӧны, мыськалӧны, няръялӧны да ниралӧны.
Став тайӧ уджсӧ ӧні вӧчӧны машинаясӧн.
Шӧркодь урожай дырйи сійӧ сетӧ 3 ц волокно 1 га вылысь.
Передӧвӧй колхозникъяс петкӧдлісны, мый агротехникалысь став правилӧяс соблюдайтӧмӧн шабділысь урожайсӧ позьӧ пӧлучитны тӧдчымӧн ыджыдджыкӧс.
Например, Житомирскӧй областьысь ӧти колхоз пӧлучитіс шабді-долгунецлысь урожай 23 ц га вылысь.
Тайӧ — шабді-долгунец урожайлӧн мирӧвӧй рекорд.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сравнитӧй ас костаныс шабді-долгунец да шабді-кудряш.
Мый налӧн ӧткодьыс да мыйӧн найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс?
2. Видзӧй шабді-долгунецлысь заяссӧ шоныд ваын +25-сянь +35°-ӧдз (не вылынджык) температура дырйи.
Мӧд лунсянь заводитӧй содтавны сэтчӧ свежӧй ва.
Квайтӧд луннас заяссӧ мыськалӧй да торйӧдӧй лубянӧй сіяссӧ древесинасьыс, сэсся косьтӧй, чабралӧй кияснаныд да сыналӧй сынанӧн, медым лубянӧй сіясыс дзикӧдз торъялісны древесиналӧн колясъясысь.
3. Перйӧй шабді юръяссьыс кӧйдыссӧ.
Лямӧдӧй найӧс бумага вылын.
Мый ті аддзанныд?
4. Кутшӧм народнохозяйственнӧй тӧдчанлуныс шабділӧн?
5. Кутшӧм строениеыс шабді-долгунецлӧн?
6. Кутшӧм олан условиеяс колӧны шабді-долгунец да шабді-кудряш быдтӧм вылӧ?
Кутшӧм районъясын найӧс вӧдитӧны?
7. Кутшӧм требованиеяс йылысь оз ков вунӧдны шабді кӧдзигӧн да кӧдзаяс дӧзьӧритігӧн.
8. Кутшӧмӧсь особенностьясыс шабді идралӧмлӧн?
52 §. Картупель.
Картупельлӧн народнохозяйственнӧй тӧдчанлун.
Картупель — зэв колана сельскохозяйственнӧй быдмӧгъясысь ӧти.
Картупельлӧн клубеньяс используйтсьӧны не сӧмын населениелы продовольствие вылӧ, но и сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы кӧрым вылӧ, а сідзжӧ техническӧй цельяс вылӧ.
Картупель сетӧ крахмал.
Крахмалысь заводъясын вӧчӧны патока, глюкоза, спирт.
А спирт перерабатывайтӧны искусственнӧй каучукӧ.
Картупельлӧн строение да олан условиеяс.
Дикӧй картупель быдмӧ Южнӧй да Центральнӧй Америкаса горнӧй районъясын.
Культурнӧй картупель кустлӧн эм 4–8 мувывса джуджыдкодь за.
За вылын сьӧрся-бӧрся быдмӧны пемыдвеж коръяс.
Цветитігкежлас картупель заыслӧн улысса юкӧнсянь быдмӧны еджыд рӧма мупытшса заяс.
Мупытшса за помъясын артмӧны утолщениеяс — клубеньяс.
Клубеньясас чукӧрмӧны запаснӧй питательнӧй веществояс, медсясӧ крахмал.
Заяслӧн улысса юкӧнсянь паськалӧны сідзжӧ уна лыда придаточнӧй вужъяс; найӧ быдмӧны ёнджыкасӧ оз почва пытшланьыс, а пасьтаногыс (7-ӧдтабл.).
Гожӧмнас картупель цветитӧ еджыд, фиолетӧвӧй либӧ лӧз цветъясӧн (сорт серти).
Быд цветоклӧн эм чашечка вит йитчӧм чашелистикысь да плоскӧй венчик вит йитчӧм лепестокысь.
Цветокын — вит тычинка да ӧти пестик завязьӧн, столбикӧн да рыльцеӧн.
Картупельлӧн векджык мунӧ самоопыление.
Тычинкаясысь пыльцаыс веськалӧ веськыда сійӧ жӧ цветоклӧн рыльце вылӧ да опыляйтӧ сійӧс.
Оплодотворитчӧм бӧрын артмӧ веж плод — ягӧд уна лыда посни кӧйдысӧн (7-ӧд табл.).
Картупельлӧн уна сортъяслӧн цветокъясыс оз тырвыйӧ развивайтчыны да бутон артмӧм бӧрын на гылалӧны.
Картупельлы зэв ёна колӧ югыд; гож сайӧ пуктӧм картупельлӧн заясыс зэв ёна нюжалӧны да пӧрӧны, мый вӧсна клубеньяслӧн урожайыс чинӧ.
Сы вӧсна мый картупель первойсӧ быдмыны заводитіс шоныд климата горнӧй районъясын, сылы колӧ умереннӧй шоныд, умереннӧй влажность да почваын кислород.
Пуктыны кӧ картупельсӧ ёна васӧд почваӧ, кӧні кислородыс этша, сійӧ висьмӧ да сісьмӧ.
Клубеньяс медся бура артмӧны +17° температура дырйи.
Вылынджык температура дырйи, кутшӧм овлӧ гожӧмнас лунвылын, да кор оз тырмы влагаыс, клубеньяс дугдӧны быдмыны, мый вӧсна урожайыс ёна чинӧ да картупельлӧн клубеньясыс вырождайтчӧны.
Миян странаса лунвыв да асыв-лунвыв областьясын картупельсӧ пуктӧны гожӧмнас.
Картупельсӧ гожӧмын пуктӧмӧн клубеньясыс заводитӧны артмыны гожӧм помын да ар заводитчигӧн, кор почвалӧн температураыс чинӧ да унджык лоӧны осадокъяс.
Тайӧ условиеясын клубеньясыс быдмӧны бура.
Картупель быдтӧм.
Картупельлысь клубеньяс пуктӧм вылӧ колӧ гӧтӧвитны небыд да органическӧй да минеральнӧй удобрениеясӧн бура вынсьӧдӧм почва.
Азотнӧй да фосфорнӧй удобрениеясысь кындзи, картупельлы торйӧн ёна колӧны калийнӧй удобрениеяс да пӧимӧн подкормитӧм.
Пуктытӧдз 20–35 лун водзджык клубеньяс яровизируйтӧны югыдінын.
Та могысь найӧс разӧдӧны ӧти слӧйӧн югыд да шоныд помещениеын (+16-сянь +18°-ӧдз температура дырйи).
Татшӧм условиеясын клубеньяслӧн почкаясысь (синъясысь) заводитӧны быдмыны дженьыдик веж побегъяс (100-ӧд рис.).
Яровизация ӧддзӧдӧ быдмӧгъяслысь развитиесӧ да отсалӧ содтыны урожай.
Кор почваыс шоналас 7–8° температураӧдз, картупельлысь клубеньяс пуктӧны муӧ.
Тайӧ температура дырйи картупель ныръясыс заводитӧны быдмыны.
Векджык тайӧ кадыс лӧсялӧ кыдз пу коръяс артмӧмкӧд да цветитӧмкӧд.
Пуктӧны картупельсӧ квадратно-гнездӧвӧй способӧн, ӧти гнездосянь мӧд гнездоӧдз 70×70 см костӧн.
Быд гнездоӧ пуктӧны кык клубеньӧн.
Медым босьтны ыджыд урожай, пуктӧны картупельлысь шӧркодь да гырысь яровизируйтӧм клубеньяс (сьӧктанас 70-сянь 100 г-ӧдз).
Колхозъясын да совхозъясын клубеньяссӧ садитӧны оз киӧн, а аслыссикас машинаясӧн — картофелесажалкаясӧн.
Механизированнӧя пуктӧм вылӧ бӧрйӧны 70 г сьӧкта ӧткодь клубеньяс.
Клубеньвывса почкаясысь быдмӧны картупельлӧн побегъяс да лоӧны петасъяс.
Первой каднас быдмӧг питайтчӧ питательнӧй веществоясӧн, кодъяс эмӧсь мам клубеньын.
Вужъяс лоӧм бӧрын сійӧ заводитӧ босьтны влагасӧ да сёянсӧ почваысь, да, медбӧрын, веж коръяс артмӧм бӧрын, сійӧ усваивайтӧ югыд дырйи воздухысь углекислӧй газ.
Петасъяс лоӧм бӧрын радъяс костсӧ небзьӧдӧны, а сэсся быдмӧгъяссӧ окучивайтӧны.
Картупель окучивайтігӧн заяслысь улысса юкӧнъяссӧ тыртӧны небыд муӧн.
Та дырйи артмӧны выль придаточнӧй вужъяс.
Муӧн тыртӧм за вылын почкаясысь быдмӧны мупытшса заяс, кодъяс вылын артмӧны клубеньяс.
Небзьӧдігӧн да окучивайтігӧн бырӧдсьӧны ёг турунъяс.
Картупельсӧ кӧ пуктӧма квадратно-гнездӧвӧй способӧн, мусӧ небзьӧдӧны да окучивайтӧны тракторнӧй орудиеясӧн.
Тракторнӧй культиватор (окучник) вермас прӧйдитны му вылӧд кыдзи кузяногыс, сідзи и вомӧнногыс да гӧгӧрбок окучивайтны картупельлысь кустъяссӧ.
Ставыс тайӧ отсалӧ кыпӧдны картупельлысь урожайсӧ.
Развивайтчыны заводитігӧн картупель нуждайтчӧ азотнӧй удобрениеясын.
Тайӧ каднас ёна быдмӧны картупельлӧн муверкӧсса заясыс да коръясыс.
Цветитігкежлӧ заводитӧны быдмыны мупытшса заясыс да том клубеньяс.
Массӧвӧя цветитігӧн картупель босьтӧ почваысь васӧ да минеральнӧй совъяссӧ медся уна.
Та вӧсна медбӧръяысь окучивайтігӧн, цветитӧм водзвылас, картупельыс подкормитсьӧ калийнӧй да фосфорнӧй совъясӧн.
Калийнӧй совъяслӧн растворъясыс отсалӧны мунны органическӧй веществоясыслы (крахмаллы) коръяссяньыс клубеньясӧ.
Картупель развивайтчыны заводитігӧн коръясын артмысь органическӧй веществояс рӧскодуйтсьӧны заяс, коръяс, вужъяс да цветокъяс быдмӧм вылӧ да сэсся, цветитны заводитігас, мунӧны мупытшса побегъяс (клубеньяс) артмӧм вылӧ.
Арнас картупельлӧн мувывса побегъясыс кулӧны.
Кольӧны сӧмын сылӧн мупытшса побегъясыс — клубеньясыс, кӧні чукӧрмӧны органическӧй веществояслӧн (крахмаллӧн) запасъяс.
Водз воысь картупель идралӧны июньын-июльын, сёрӧн воысьӧс — сентябрын-октябрын.
Колхозъясын да совхозъясын картупельсӧ идралӧны тракторнӧй орудиеясӧн.
Тракторнӧй картофелекопательӧн идралігӧн клубеньяссӧ ӧктӧны киӧн; уборка полнӧя механизируйтсьӧ картофелеуборочнӧй комбайн применяйтӧмӧн.
Босьтӧм бӧрын клубеньяссӧ тӧв чӧж видзӧны кос пӧдвалын 0°-ысь вылынджык температура дырйи.
Сӧветскӧй кад чӧжӧн картупельлӧн урожайыс революцияӧдзса кад серти содіс кыкпӧв.
Видз-му овмӧсса передӧвикъяс, олан определённӧй условиеясын картупельлысь потребность внимательнӧя изучитӧмӧн, шедӧдӧны урожайяс 10 пӧв ыджыдджыкӧс шӧркодь нормаяс серти.
Сідз, например, Кемеровскӧй областьысь колхозникъяс 1949 воын картупельлысь урожай чукӧртісны 1414 ц гектар вылысь.
Миян социалистическӧй видз-му овмӧслӧн ӧти ыджыд тӧдчанлуна мог лоӧ сыын, медым ыджыд урожайяс босьтны быдлаын, став колхозъясын.
Картупель улын площадьяс СССР-ын воысь во содӧны.
Революцияӧдзса Россияын серти картупель улын площадьыс содіс кыкпӧв.
Картупельлӧн сортъяс.
Картупельлӧн эм 2000 сайӧ сорт.
Найӧ торъялӧны клубеньяслӧн ортсыса вид, рӧм да форма сертиыс да мукӧд свойствояс серти.
На лыдын эмӧсь столӧвӧй сортъяс, кодъяс используйтсьӧны населениелы сёйӧм вылӧ, кормӧвӧй сортъяс, кодъяс мунӧны скӧтлы кӧрым вылӧ, да техническӧй сортъяс, кодъяс мунӧны крахмал, патока да спирт вӧчӧм вылӧ.
Эмӧсь сідзжӧ сортъяс, кодъяс торъялӧны воӧм сертиыс: водз воысьяс (например, Ранньӧй Роза), шӧркодя воысьяс (например, Лорх) да сёр воысьяс (например, Вольтман).
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Тӧдмасьӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылысь чукӧртӧм разнӧй сорта картупель клубеньясӧн: видзӧдлӧй, кутшӧмӧсь клубеньясыслӧн формаыс да рӧмыс да кыдзи сэні расположитчӧмаӧсь синъясыс.
Сравнитӧй картупельлӧн разнӧй сортъяслысь гербарий вылӧ косьтӧм коръясыслысь формасӧ да рӧмсӧ.
2. Картупельлӧн медся урожайнӧй кустъясысь бӧрйӧм клубеньяссӧ видзӧй локтан воын пуктӧм вылӧ.
3. Чукӧртӧй картупельлысь плодъяссӧ да торйӧдӧй наысь кӧйдыс школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылӧ тулысын кӧдзӧм вылӧ.
4. Картупельлысь кутшӧм сортъяс быдтӧны местнӧй районын?
5. Кутшӧм условиеяс колӧны картупельлысь ыджыд урожай пӧлучитӧм могысь?
6. Кыдзи яровизируйтӧны картупельлысь клубеньяс?
7. Кутшӧм способӧн пуктӧны картупель?
8. Повторитӧй материал картупель клубеньлӧн строение йылысь (84-ӧд стр.).
53 §. Капуста.
Капусталӧн тӧдчанлун.
Овощнӧй быдмӧгъясысь медся ёна паськалӧма капуста.
СССР-ын сійӧс быдтӧны унджык Рытыввыв Европаса став странаясын серти да нёльпӧв унджык США-ын серти.
Капуста паськыда используйтсьӧ населениелы сёйӧм вылӧ пуӧмӧн, солалӧмӧн да свежӧйнас.
Капустаын эмӧсь органическӧй веществояс (белок, сахар да витаминъяс) да минеральнӧй веществояс (фосфорнӧй совъяс).
Капусталӧн происхождение.
Дикӧй состояниеын капуста быдмӧ Европаын Средиземнӧй морелӧн да Атлантическӧй океанлӧн берегъяс пӧлӧн.
Дикорастущӧй капусталӧн вуж бердас эм коръяслӧн розетка, кӧчаныс сылӧн оз артмы.
Морт заводитіс вӧдитны капустасӧ зэв важӧн, 4000-ысь унджык во сайын.
Сійӧ вӧлі радейтана сёянӧн древньӧй грекъяслӧн да римляналӧн.
Капуста нимыс артмӧма латинскӧй «капут» кывйысь, мый означайтӧ юр.
«Юрнас» шулісны капуста кӧчансӧ.
Капуста шоммӧдан способ изобретитісны славянскӧй народъяс.
Капусталӧн строение да олан условиеяс.
Уна нэмъяс чӧж культивируйтӧмӧн морт ёна вежис тайӧ быдмӧгыслысь ортсыса видсӧ.
Медся ёна паськалӧм еджыд кӧчана капусталӧн эм кыз дженьыдик за (8-ӧд табл.).
Сійӧс шуӧны подйӧн.
Залӧн вылысладор юкӧнас эмӧсь ӧта-мӧд бердас ёна топӧдчӧм уна лыда коръяс.
Коръяс костас за вылас эмӧсь верхушечнӧй да бокӧвӧй почкаяс.
Коръясыс артмӧдӧны кӧчан, коді мунӧ сёйӧм вылӧ.
Кӧчанлӧн ортсыса коръясыс вежӧсь: шонді югӧр улын наын артмӧ хлорофилл.
Кӧчан пытшкын коръясыс еджыдӧсь (та вӧсна и нимыс сылӧн сэтшӧм — еджыд кӧчана).
Хлорофиллыс сэні оз артмы, сы вӧсна мый ортсыса коръясыс найӧс тупкӧны шонді югӧрсьыс.
Еджыд коръясас чукӧрмӧны веж коръясын артмӧм органическӧй веществояслӧн запасъяс да вужъясӧн босьтӧм минеральнӧй совъяс.
Капусталӧн вужъясыс паськалӧны почвалӧн вылыссаджык плодороднӧй слӧяс.
Капустасӧ влажнӧй муӧн мудйӧм бӧрын за улыс помас быдмӧны придаточнӧй вужъяс.
Капуста испаряйтӧ зэв уна ва — луннас ведраджынсянь быдса ведраӧдз.
Та вӧсна сійӧс быдтӧны влажнӧй, увтас участокъяс вылын, водоёмъяс дінын матын да ёна киськалӧны.
Такӧд тшӧтш капусталы колӧны уна питательнӧй веществояс.
Та вӧсна сійӧс быдтӧны почва вылын, кодӧс бура вынсьӧдӧма куйӧдӧн да минеральнӧй удобрениеясӧн.
Коръяссӧ артмӧдӧм вылӧ капусталы торйӧн ёна колӧны азотнӧй совъяс.
Ортсыса вид сертиыс капусталысь позьӧ тӧдмавны, кутшӧм удобрение сылы оз тырмы.
Почваын кӧ этша азотнӧй совъяс — капуста коръясыс быдмӧны надзӧн да налӧн рӧмыс сэки кельыдвиж.
Оз кӧ тырмыны калийнӧй совъяс — коръяс вылын артмӧны коричневӧй пятнаяс.
Оз кӧ тырмыны фосфорнӧй совъяс, коръясыс улысладорсяньыс лоӧны лӧзовфиолетӧвӧйӧсь.
Кӧчана капуста быдтӧм.
Капусталӧн сёрӧн воысь сортъяс быдмӧны 150 лун гӧгӧр, а сійӧ кадыс, кор оз овлыны кынмалӧмъяс, РСФСР-са шӧр полосаын артавсьӧ 100 лун гӧгӧр.
Та вӧсна капуста первой быдтӧны парникъясын рӧсадаӧн, а сэсся шоныд поводдя сувтӧм бӧрын рӧсадасӧ пуктӧны грунт вылӧ.
Видз-му овмӧсса передӧвикъяс капусталысь рӧсадасӧ быдтӧны питательнӧй торфоперегнойнӧй горшочекъясын, кӧні эмӧсь уна органическӧй удобрениеяс.
Сэтшӧм горшочекъясас рӧсадаыс бура быдмӧ.
Грунт вылӧ пуктӧм бӧрын сійӧ оз вись сы вӧсна, мый сылӧн вужъясыс да вуж сіясыс пересадитігас оз оръясьны.
Колхозъясын да совхозъясын капуста рӧсада садитӧны оз киӧн, а рӧсада садитан машинаясӧн.
Садитӧны капустасӧ квадратнӧй способӧн, ӧти быдмӧгӧн лункаӧ, ӧта-мӧдсяньыс 50-сянь 80 см-ӧдз (сы серти, кутшӧм сортыс).
Тадзи пуктысигӧн почвасӧ рыхлитны да окучивайтны капустасӧ позьӧ культиваторъясӧн кык направлениеын: кузяног да вомӧнног.
Такӧд тшӧтш бырӧдсьӧны ёг турунъяс.
Капуста дӧзьӧритігӧн сійӧс киськалӧны да подкормитӧны, а сідзжӧ нуӧдӧны систематическӧй тыш ёг турунъяскӧд да насекомӧй-вредительяскӧд.
Капуста вермӧ терпитны кынмалӧмъяс −5°-ӧдз.
Сёрӧн воысь сорта капусталысь кӧчанъяссӧ идралӧны кынмалӧмъяс заводитчигӧн.
Еджыд кӧчана капусталӧн шӧркодь урожайыс 200–400 ц 1 га вылысь.
Видз-му овмӧсса передӧвикъяс, наукалысь медся выль достижениеяссӧ применяйтӧмӧн, шедӧдӧны ёна ыджыдджык урожайяс.
Сідз, например, Московскӧй областьысь колхоз босьтіс еджыд кӧчана капусталысь рекорднӧй урожай 2050 ц 1 га вылысь, мӧдногӧн кӧ, шӧркодь урожай серти 7 пӧв унджык.
Капусталӧн сортъяс.
Уна нэмъяс культивируйтӧмӧн выведитӧма капусталысь уна лыда сортъяс.
Разнӧй сорта капусталысь сёйӧм вылӧ используйтӧны разнӧй органъяс: коръяс, заяс, цветокъяслысь да соцветиеяслысь зачатокъяс.
Еджыд кӧчана да гӧрд кӧчана капусталӧн уна лыда сортъясыс артмӧдӧны ӧти ыджыд кӧчан (8-ӧд табл.).
Кӧчана капуста сортъяс пӧвстын овлӧны водз воысь, шӧркодя воысь да сёрӧн воысь сортъяс.
Брюссельскӧй сортъяса капусталӧн (8-ӧд табл.) ӧти еджыд кӧчан пыдди за вылас быдмӧ грецкӧй ӧрешки гырся уна посни кӧчан.
Листа капусталӧн сортъясыс кӧчансӧ ньӧти оз артмӧдны, налӧн быдмӧны гырысь коръяс, кодъяс мунӧны скӧтлы кӧрым вылӧ.
Листа капуста ӧткымын сортъяслӧн быдмӧны мича рӧма кудритчӧм коръяс.
Татшӧм быдмӧгъяссӧ быдтӧны цветникъясын декоративнӧй быдмӧгъяс пыдди.
Цветнӧй капуста (8-ӧд табл.) сідзжӧ оз артмӧд кӧчансӧ.
Сёйӧм вылӧ сылӧн мунӧны недоразвитӧй цветокъяса топыд еджыд соцветиеясыс.
Кольраби капуста аслас ортсыса вид сертиыс ёнджыкасӧ мунӧ галанка вылӧ, а оз капуста вылӧ.
Сёйӧм вылӧ мунӧ сылӧн мувывса кыз заыс.
Капусталысь кӧйдыс босьтӧм.
Еджыд кӧчана капуста — кык вося быдмӧг.
Первой вонас сійӧ артмӧдӧ кӧчан да чукӧртӧ коръясас да плодъясас органическӧй веществояс.
Мӧд вонас сійӧ цветитӧ да артмӧдӧ плодъяс да кӧйдыс.
Капусталысь кӧйдыс пӧлучитӧм могысь арнас бӧрйӧны бурджык, развитчӧмджык кӧчанъяс.
Быдмӧг-семенникъяссӧ перйӧны вужъяснас да тӧвнас видзӧны 0°-ысь неуна вылынджык температураа пӧдвалъясын.
Пӧдвалын, улын температура дырйи видзигӧн, капуста яровизируйтсьӧ.
Водз тулысын му вылӧ садитӧм водзвылын кӧчансӧ осторожнӧя вундӧны сідзи, медым не дойдны медся важнӧй верхушечнӧй да бокӧвӧй почкаяссӧ, кодъяс расположитчӧмаӧсь за (под) йывладорын (101-ӧд рис.).
Заяссӧ садитӧны бура вынсьӧдӧм почваӧ.
Верхушечнӧй да бокӧвӧй почкаясысь быдмӧны цветочнӧй побегъяс.
Капусталӧн кельыдвиж цветокъясыс чукӧртчӧмаӧсь соцветиеӧ — кистьӧ.
Быд цветоклӧн эм 4 чашелистик, 4 лепесток, 6 тычинка да 1 пестик.
Опылитчӧм бӧрын завязьысь быдмӧ плод — пуртӧс, кодлӧн пытшкӧсас эм перегородка.
Капусталӧн семенникъяс бӧрся котыртӧны бур уход: подкормитӧны, бырӧдӧны ёг турунъяс, небзьӧдӧны почвасӧ, киськалӧны, сувтӧдлӧны бедьяс, кӧртавлӧны, нуӧдӧны тыш насекомӧйяс-вредительяскӧд.
Сӧмын тайӧ условиеяс дырйи позьӧ босьтны бур да гырысь кӧйдыс.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын бӧрйӧй капусталысь бурджык кӧчанъяс воан гожӧмын кӧйдыс вылӧ быдтӧм могысь.
Тӧвнас видзӧй гӧтӧвитӧм быдмӧгъяссӧ пӧдвалын 0°-ысь неуна вылынджык температура дырйи.
Водз тулысын, садитӧм водзвылын, осторожнӧя вундалӧй кӧчансӧ гӧгӧрбок.
Та дырйи видзӧй верхушечнӧй да бокӧвӧй почкаяссӧ доймалӧмъясысь.
2. Бӧрйӧй ӧткодь кӧчанъяса кык капуста быдмӧг да пересадитӧй найӧс цветочнӧй горшокъясӧ.
Ӧти быдмӧгсӧ кольӧй ловъя природа уголокын комнатнӧй температураын видзӧм вылӧ.
Мӧдсӧ видзӧй некымын тӧлысь кӧдзыд пӧдвалын (температураыс медым вӧлі 0°-ысь неуна вылынджык), а январын пыртӧй сійӧс помещениеӧ.
Наблюдайтӧй сы бӧрся, кыдзи развивайтчӧны кыкнан быдмӧгыслӧн цветочнӧй побегъясыс.
3. Кутшӧм условиеяс колӧ лӧсьӧдны капусталы быдмӧм вылас, медым босьтны ыджыд урожай?
4. Мыйла кӧчанлӧн ортсыладорас коръясыс вежӧсь, а пытшкӧсас — еджыдӧсь?
Кутшӧм тӧдчанлуныс быдмӧг олӧмын тайӧ кыкнансикас корйыслӧн?
5. Кыдзи босьтны капуста кӧйдыс?
Мыйла семенникъяс вылӧ бӧрйӧм быдмӧгъяс колӧ видзны улын температура дырйи?
54 §. Яблоня.
Культурнӧй яблонялӧн тӧдчанлун да сылӧн происхождение.
Культурнӧй яблоня — медся ёна паськалӧм плодӧвӧй быдмӧг: СССР-ын садъяслӧн став площадьысь сійӧ занимайтӧ джынсьыс унджыксӧ.
Культурнӧй яблонялӧн сочнӧй плодъясын эм сахар, органическӧй кислотаяс да витаминъяс.
Та вӧсна уна яблӧкъяслӧн кӧрыс шома-юмов.
Лунвылын быдмӧм яблӧкъясын унджык сахар (например, крымскӧй яблӧк — Кандиль-Синап), средньӧй полосаын быдмӧм яблӧкын унджык кислотаяс (например, Антоновка).
Яблӧкъяс зэв полезнӧйӧсь морт здоровьелы.
Найӧс сёйӧны свежӧйнас да переработайтӧмӧн.
Сыысь гӧтӧвитӧны варенье, компот, мармелад, пастила.
Культурнӧй яблоня лоис дикӧйысь.
Сылӧн предокъясыс — дикӧй яблоняяс — быдмисны Европаса, Азияса да Севернӧй Америкаса умереннӧй климатын.
Ӧні на ещӧ Гималайясса, Тянь-Шаньса вӧръясын да Кавказын паныдасьлӧны уна дикорастущӧй яблоня.
Яблонялӧн строение да олан условиеяс.
Яблоня — уна вося древеснӧй быдмӧг (10-ӧд табл.).
Культурнӧй яблоня олӧ 80 воӧдз.
Яблоня стволлӧн эмӧсь уна лыда вожъяс.
Пулӧн вылысладор юкӧныс, кодӧс артмӧдӧны вожъясыс, шусьӧ кронаӧн*.
* Крона кыв артмӧма латинскӧй «корона» кывйысь.
Унджык культурнӧй яблоняяслӧн кронаыс паськыд, пушкыра.
Коръясыс прӧстӧйӧсь, гырысьӧсь, гӧнакодьӧсь.
Вужъясыс пырӧны почваӧ кык метрсянь вит метр пыднаӧдз.
Бокъясӧ найӧ паськалӧны пусяньыс 11 метрӧдз: ӧти да джын — кыкпӧв ылӧджык пуыслӧн бокӧвӧй вожъяс серти.
Вужъяслӧн медся важнӧй всасывающӧй юкӧныс — вуж помъяссяньыс матын, метрджын гӧгӧр пыднаын.
Арнас яблонялӧн муверкӧсса юкӧныс шыбитӧ коръяссӧ да дугдӧ быдмыны.
Сійӧ жӧ кадӧ яблонялӧн вужъясыс арнас ёна быдмӧны, артмӧдӧны выль всасывайтысь участокъяс.
Та вӧсна арнас колӧ пуяссӧ подкормитны фосфорнӧй, калийнӧй да азотнӧй удобрениеясӧн, а засуха дырйи — киськавны.
Тулысын заводитӧ ӧдйӧ быдмыны яблонялӧн муверкӧсса юкӧныс.
Юксьӧны камбийлӧн клеткаяс, мый вӧсна пулӧн стволыс да вожъясыс кызӧны.
Гаръясысь развивайтчӧны коръяса да цветокъяса побегъяс.
Побегъяслы, коръяслы да цветокъяслы быдмӧм вылӧ колӧны уна питательнӧй веществояс.
Яблоня тулыснас используйтӧ кольӧм гожӧмын да арын чукӧртӧм питательнӧй веществояслысь запасъяс.
Тайӧ запасъяссӧ содтӧм могысь яблоня подкормитӧны тулыснас да гожӧмнас некымынпӧв.
Медым пӧлучитны коръяса вожъясыслысь бур прирост, яблонясӧ быд во тшӧтшӧдӧны — вӧчӧны обрезка.
Та дырйи видзӧдӧны, медым вожъясыс эз сайӧдны ӧта-мӧдсӧ да коръяс вылӧ бурджыка веськаліс югыдыс да воздухыс.
Таысь бурмӧ коръяслӧн питаниеыс да лолалӧмыс.
Яблоня коръяслы да вужъяслы олӧм вылӧ бур условиеяс обеспечитӧмӧн позьӧ пӧлучайтны быд во гырысь да юмов плодъяслысь ыджыд урожайяс.
Яблоня цветитӧ тулыснас.
Цветокъяс паськалӧны цветочнӧй гаръясысь, кодъяс медсясӧ овлӧны дженьыдик плодӧвӧй вожъяс вылын (102-ӧд рис.).
Быд гарйысь быдмӧны коръяса да куим-кӧкъямыс цветока цветочнӧй побег.
Околоцветникыс яблонялӧн ыджыд, еджыд, ортсыладорсяньыс розӧвӧй, сылӧн эм вит чашелистик, вит лепесток (10-ӧд табл.).
Цветокын эм завязя да вит столбика ӧти пестик, 15–20 тычинка.
Опыляйтчӧ перекрёстнӧя, насекомӧйяс (мазіяс) отсӧгӧн.
Самоопыление оз мун, сы вӧсна мый цветокас водзджык воӧ пестикыс, а тычинкаясыс — сёрӧнджык.
Яблонялысь быд сорт колӧ опыляйтны оз кутшӧмсюрӧ мӧд сорт пыльцаӧн, а стӧча урчитӧм сорт-опылительӧн.
Та вӧсна яблоневӧй садсӧ садитігӧн колӧ быд сортлы бӧрйыны сорт-опылительӧс, татӧг яблоняяс оз кутны сетны плодсӧ.
Плод артмӧмын участвуйтӧ не сӧмын завязь, но и цветоложе, кодкӧд завязьыс ӧтпомся (10-ӧд табл.).
Завязьысь развивайтчӧ яблӧклӧн шӧр юкӧныс, кӧні артмӧ кӧйдысыс, а яблӧклысь сочнӧй мякотьсӧ артмӧдӧ быдмӧм цветоложеыс, коді кытшалӧ завязьсӧ.
Чашечкаыс сохраняйтчӧ яблӧклӧн вершинаас.
Сеянецъясӧс быдтӧм.
Яблоня рӧдмӧдӧны кыдзи кӧйдысӧн, сідзи и вегетативнӧя, прививкаяс да отводокъяс отсӧгӧн.
Кӧдзыдысь повтӧм дикӧй либӧ полудикӧй яблоня кӧйдысысь, а сідзжӧ культурнӧй яблонялӧн ӧткымын сортъясысь (например, Антоновкаысь да Анисысь) быдтӧны сеянецъяс.
Медым кӧйдысыс чужис, сійӧс стратифицируйтӧны, мӧдногӧн кӧ, тӧвнас дыр кад чӧж видзӧны кӧдзыдінын.
Та могысь кӧйдыссӧ сорлалӧны юысь босьтӧм чистӧй лыаӧн (1 юкӧн кӧйдыс да 2–3 юкӧн лыа).
Кӧйдыссӧ видзӧны 5°-ысь не шоныдджык температура дырйи ӧтисянь куим тӧлысьӧдз.
Кадысь кадӧ кӧйдыссӧ кӧтӧдӧны да гудралӧны.
Тулысын яблонялысь стратифицируйтӧм кӧйдыссӧ частӧ кӧдзӧны град вылӧ.
Регыдъя кадӧн кӧйдысыс чужӧ.
Наысь быдмӧны ӧти побега сеянецъяс.
Мӧд вонас сеянецъяссӧ садитӧны гежӧдджыка.
Яблоня глазокӧн прививка нуӧдӧм.
Медым быдтыны культурнӧй яблоня, сеянецъяссӧ прививайтӧны.
Медся ёна паськалӧма глазокӧн, мӧдногӧн кӧ, гарйӧн прививайтӧм.
Сеянецсӧ глазокӧн прививайтӧны гожӧмын июль тӧлысь помын, кор побегъяс вылын лоасны том гаръяс да заас ветлӧдлӧ сокыс.
Прививка вӧчӧм вылӧ вундалӧны культурнӧй яблоняысь ӧти вося побег (103-ӧд рис.).
Листӧвӧй пластинкаяссӧ сы вылысь сідзжӧ вундалӧны да кольӧны сӧмын черешокъяслысь подъяссӧ.
Сеянец за вылын, дінладорас, окулировочнӧй пуртӧн вӧчӧны кырсяс Т буква кодь надрез.
Кырсяс вундӧминсӧ паськӧдыштӧны.
Та бӧрын ӧти вося побег вылысь вундӧны бокӧвӧй гарсӧ (глазоксӧ) тшӧтш и кырсьсӧ да древесинасӧ неуна босьтыштӧмӧн пуктӧны сійӧс вундӧминас.
Привитӧм гарсӧ ёна топӧдӧны сеянец за бердӧ.
Кырсьын разрезлысь доръяссӧ правитӧны.
Прививка вӧчан местасӧ бинтуйтӧны мочалоӧн (104-ӧд рис.).
Гарсӧ, кодӧс прививайтӧны, шуӧны привойӧн.
Сеянецсӧ, код вылӧ прививайтӧны, шуӧны подвойӧн.
Медым прививкаыс удайтчис, колӧ лоны ёна ӧкуратнӧйӧн; уджавны колӧ чистӧй киясӧн, бура лэчтӧм окулировочнӧй пуртӧн.
Ӧд прививка — сійӧ «хирургическӧй операция».
Прививкасӧ кӧ вӧчӧма правильнӧя, яблонялӧн гарйыс (привойыс) кык-куим вежон мысти йитчӧ подвойыскӧд.
Локтан тулыснас привитӧм гарсьыс быдмӧ побег, код бӧрын дичоклысь стебельсӧ привитӧм местасьыс вылынджыкті вундӧны.
Татшӧм ногӧн, дичоксьыс (подвойсьыс) кольӧ сӧмын вужйыс да заыслӧн діныс.
А привитӧм яблонялӧн став му веркӧсвывса юкӧныс занас, вожъяснас, коръяснас, цветокъяснас да плодъяснас развивайтчӧ дзик ӧти гарйысь — привойысь.
Кык вося прививайтӧм яблонькаяссӧ садитӧны садйӧ постояннӧй места вылӧ.
Татшӧм яблонькаясыс шусьӧны саженецъясӧн.
Яблоня садитӧм.
Яблоняяс садитӧны либӧ арнас, коръяс усьӧм бӧрын, либӧ тулысын, кор поттӧдз.
Садитӧм вылӧ кодйӧны гӧгрӧс либӧ квадратнӧй гуяс, например, 6 м × 6 м костӧн, 50–60 см джуджда да 100–150 см пасьта.
Почвалысь вылысса, плодороднӧйджык слӧйсӧ тэчӧны ӧти чукӧрӧ, почвалысь улысса слӧйсӧ — мӧд чукӧрӧ (105-ӧд рис.).
Садитӧм водзвылын гу пыдӧсӧ — шӧрас тувъялӧны майӧг.
Гу пыдӧсӧ кисьтӧны чукӧрӧ плодороднӧй му, кодӧс сорлалӧма эжа муӧн либӧ перегнойӧн.
Садитны яблонясӧ бурджык кык мортлы.
Ӧти морт кутӧ яблонясӧ, мӧд тыртӧ зырйӧн.
Яблоня сувтӧдсьӧ вужнас гу пыдӧсӧ кисьтӧм му слӧй вылӧ.
Вужъяссӧ яблоняыслысь паськӧдӧны сійӧ му слӧй вылас.
Надзӧникӧн гусӧ тыртӧны муӧн (106-ӧд рис.).
Яблонялӧн корневӧй шейкаыс, мӧдногӧн кӧ, сійӧ местаыс, кӧні ӧтлаасьӧ заыс вужйыскӧд, должен лоны почва уровеньысь 4–5 см вылынджык.
Сы бӧрын, кыдзи муыс пуксяс, корневӧй шейкаыс лоӧ почва уровеньын.
Садитӧм пу гӧгӧр почвасӧ топыда трамбуйтӧны да ёна киськалӧны.
Медым пусӧ эз пӧлыньт тӧв, сійӧс кӧрталӧны майӧг бердас (107-ӧд рис.).
Яблоня бӧрся уход.
Садитӧм бӧрын яблонясӧ колӧ бура дӧзьӧритны.
Медым почваыс эз косьмы, сійӧс небзьӧдӧны не сӧмын яблоняяслӧн крона улын, но и паськыдджыка, сы вӧсна мый вужъясыс паськалӧны ёна ылӧджык яблоня бокӧвӧй вожъяс сертиыс.
Кос пӧраӧ мусӧ киськалӧны.
Киськалӧмыс торйӧн нин ёна колӧ вужъясыслы быдмӧм вылӧ тулысын, гожӧм заводитчигӧн да арнас кор усигӧн.
Органическӧй да минеральнӧй удобрениеяссӧ пыртӧны ӧтлаын арнас радъяс костсӧ пыдіа гӧригӧн.
Подкормка нуӧдӧны 2–3 пӧв тулыснас да гожӧмнас.
Первойысь подкормитны бурджык лун 15–20 водзджык яблоня цветиттӧдзыс, мӧдысь — цветитӧм бӧрас да коймӧдысь — тӧлысь мысти мӧдысьсӧ подкормитӧм бӧрын.
Ыджыд урожай пӧлучитӧм могысь быд во тулыснас, кор поттӧдзыс, яблонясӧ тшӧтшӧдӧны.
Та дырйи вундалӧны кос, чегӧм да слаб вожъяссӧ, а сідзжӧ крона пытшлань быдмысь вожъяссӧ.
Сэтшӧм вожъясыс вӧчӧны кронасӧ вывті тшӧкыдӧн да коръяссӧ сайӧдӧны шонді югӧрсьыс.
Вожъяссӧ вундалӧны пулӧн дзик ствол бердӧдыс (кыдзи шуӧны, «на кольцо») вундӧм вожъяслысь дінсӧ кольтӧг.
Тадзи вундалӧмӧн ранаясыс ӧдйӧ бурдӧны.
Вундӧминъяссӧ мавтӧны садӧвӧй варӧн.
Быдса вожъяс вундалӧмысь кындзи, тшӧтшӧдӧны побегъяслысь вося приростъяссӧ налӧн кузьталӧн ⅓ либӧ ¼ вылӧ.
Тшӧтшӧдӧны побегъяссӧ ортсыладорса гарйысь вылітіджык.
Тадзи вундалӧм бӧрын гарйысь быдмӧм выль побегыс кутас быдмыны оз крона пытшлань, а ортсылань.
Таысь яблонялӧн листӧвӧй поверхностьыс содӧ.
Войдӧр садоводъяс лыддьылісны, мый яблоняяс вермасны плодоноситны сӧмын во косталӧмӧн.
Передӧвӧй колхозъяс да совхозъяс, яблоняяс бӧрся правильнӧй уход применяйтӧмӧн, быд во босьтӧны налысь ыджыд урожайяс.
Садлӧн вежон.
Сӧветскӧй правительстволӧн решение серти быд ар миян странаса центральнӧй да асыв-войвыв районъясын октябрь тӧлысьлӧн первой вежонӧ, а лунвыв районъясын — ноябрь тӧлысьлӧн первой вежонӧ нуӧдсьӧ садлӧн вежон, код дырйи став йӧзыс участвуйтӧны плодӧвӧй пуяс, медводз яблоняяс садитӧмын.
Школьникъяс долженӧсь активнӧя участвуйтны садлӧн вежонын.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Садлӧн вежонӧ садитӧй медбур сорта яблоняяс школалӧн учебно-опытнӧй участок вылӧ.
Участвуйтӧй колхозъясын, совхозъясын да тіян олан керкаяслӧн дворъясын плодӧвӧй да ягоднӧй культураяс садитӧмын.
2. Нуӧдӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участокъяс вылын яблоняяс бӧрся арся уход.
3. Видлалӧй яблӧклысь строениесӧ.
Аддзӧй чашечкасӧ да плодоножкасӧ.
Вундӧй яблӧксӧ шӧрӧдыс кузяногӧн.
Тӧдмалӧй яблӧклысь сійӧ юкӧнсӧ, коді развитчис завязьысь, да сійӧ юкӧнсӧ, коді артмис цветоложесьыс.
Рисуйтӧй яблӧклысь разрезсӧ тетрадьӧ.
А. Чукӧртӧй медбур сорта яблоняяслысь кӧйдыссӧ, пуктӧй сійӧс юысь босьтӧм кӧтӧдӧм лыа тыра ящикӧ да видзӧй 5° шоныд температура дырйи.
Тулыснас кӧдзӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участоклӧн градъяс вылӧ стратифицированнӧй кӧйдыс да видзӧдӧй сеянецъяс быдмӧм бӧрся.
5. Кыдзи яблонясӧ прививайтӧны глазокӧн?
Упражняйтчӧй прививка нуӧдӧмын бадь вожъяс вылын.
6. Кыдзи колӧ садитны яблоня?
7. Кутшӧм условиеяс колӧны яблонялы олӧм вылӧ?
8. Кутшӧм уход колӧ яблоня бӧрся?
ВЫВОДЪЯС.
Культурнӧй быдмӧгъяс (продовольственнӧй, кормӧвӧй, техническӧй) используйтсьӧны народнӧй овмӧслӧн медся унасикас потребностьяс вылӧ.
Медся ыджыд тӧдчанлуныс зернӧвӧй культураяслӧн, и на лыдын первой места босьтӧны шобді да кукуруза.
Разнӧй культурнӧй быдмӧгъяслысь морт используйтӧ разнӧй органъяс: плодъяс, кӧйдыс, вужъяс, заяс, коръяс, соцветиеяс, залысь сіяс.
Культурнӧй быдмӧгъяс паськалісны разнӧй климата местаясысь.
Татшӧм происхождение вӧснаыс разнӧй культурнӧй быдмӧгъяс нуждайтчӧны разнӧй олан условиеясын (шоныдын, влагаын, югыдын, питательнӧй веществоясын).
Культурнӧй быдмӧгъяслы питательнӧй веществоясыс колӧны ёна унджык налӧн дикорастущӧй родичьяслы серти.
Унджык культурнӧй быдмӧгъяслы, торйӧн нин овощнӧй да ӧткымын техническӧй быдмӧгъяслы, колӧ уна ва.
Ӧткымын быдмӧгъяс быдтігӧн колӧ почвасӧ орошайтны искусственнӧя.
Уна культурнӧй быдмӧгъясӧс быдтӧны районъясын, кӧні климатыс кӧдзыдджык сы серти, кутшӧмын быдмылісны налӧн предокъясыс (например, кукуруза), и татшӧм ногӧн морт заставляйтӧ надзӧник лоны найӧс кӧдзыдысь повтӧмджыкӧн.
Ыджыд урожай босьтӧм могысь колӧ бура тӧдны быд культуралысь потребностьсӧ да тырвыйӧджык найӧс удовлетворяйтны.
Наука тӧдмалӧ разнӧй культураяслысь урожайностьсӧ кыпӧдан туйяс да передайтӧ ассьыс открытиеяссӧ колхозъяслы да совхозъяслы.
Видз-му овмӧсса передӧвикъяс, наукалысь достижениеяссӧ практика вылын применяйтӧмӧн, шедӧдӧны шобді, кукуруза, картупель, капуста, шабді урожайлысь мирӧвӧй рекордъяс.
Могыс сыын, медым босьтны ыджыд урожайяс не сӧмын торъя участокъяс вылын, но и став колхознӧй да совхознӧй муяс вылын, да тадзи обеспечитны миян странаын сельскохозяйственнӧй продуктаяслысь изобилие.
ХІ глава.
ПЛОДӦВӦЙ БЫДМӦГЪЯСЛЫСЬ ВЫЛЬ СОРТЪЯС И. В. МИЧУРИНӦН ВЫВЕДИТӦМ.
Великӧй учёнӧй, природа преобразуйтысь Иван Владимирович Мичуринлӧн нимыс миян странаын бура тӧдса.
Ассьыс став олӧмсӧ И. В. Мичурин сиис не сӧмын быдмӧгъяслысь олӧмсӧ изучитӧмлы, но и аслас народлы пӧльза вылӧ быдмӧгъяс переделайтӧмын.
55 §. И. В. Мичуринлӧн олӧм да удж.
И. В. Мичуринлӧн челядьдыр да юность.
И. В. Мичурин чужис 1855 воын Рязанскӧй областьын.
Челядьдырся кадыс сылӧн колис сиктса обстановкаын.
Уна кад коллявліс сійӧ садйын, ю дорын, вӧрын.
Ичӧтик Мичурин зэв ёна радейтіс природа.
Тулысын да гожӧмын сійӧ наблюдайтіс цветокъяс паськалӧм бӧрся, ягӧдъяс кисьмӧм бӧрся, вӧрын тшак петӧм бӧрся.
Сійӧ чукӧрталіс кӧйдысъяслысь коллекцияяс, бӧрйис медбур плодӧвӧй да ягоднӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс да кӧдзис найӧс аслас садйын.
8 арӧссянь сійӧ кужис нин мастерскӧя вӧчны плодӧвӧй пуяслы прививкаяс.
Школаын Мичурин вӧлі зэв прилежнӧй да способнӧй велӧдчысьӧн.
Но помавны школа да пӧлучитны высшӧй образование сылы эз удайтчы средствояс тырмытӧм вӧсна.
Кор Мичуринлы вӧлі 17 арӧс, сійӧ пырис служитны кӧрт туйлӧн контораӧ.
Сійӧ заводитіс нажӧвитны аслыс олӧм вылас.
Но став прӧст кадсӧ Мичурин колльӧдіс садъяс аслас радейтана делӧӧн занимайтчӧмӧн.
Сійӧ каднас средньӧй Россияын плодӧвӧй пуяслӧн бур сортъяс вӧлі этша.
Мичурин решитіс выведитны плодӧвӧй пуяслысь да ягоднӧй кустарникъяслысь выль сортъяс, а сэтшӧм лунвывса быдмӧгъяс, кыдзи абрикос, виноград, черешня, заводитны быдтыны войвылын.
И. В. Мичуринлӧн Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз олӧм да удж.
62 во И. В. Мичурин оліс царскӧй Россия условиеясын.
Сійӧ оліс постояннӧй нуждаын да уджаліс некутшӧм поддержкатӧг.
Царскӧй чиновникъяс эз интересуйтчывны И. В. Мичуринлӧн достижениеясӧн.
Попъяс грӧзитісны И. В. Мичуринлы «ен ёрӧмӧн» сыысь, мый сійӧ мунӧ «ен волялы паныд да жуглӧ енмӧн вӧчӧмторъяссӧ» да «панласьӧ аскӧдыс — господь-енкӧд» выль быдмӧгъяс лӧсьӧдӧмын.
Сӧмын характерлӧн жугӧдны позьтӧм вын да Мичуринӧн ассьыс делӧсӧ радейтӧм отсалісны сылы водзӧ нуӧдны уджсӧ.
Царскӧй Россияын Мичуринӧс эз признавайтлыны, сійӧс тӧдісны сӧмын ӧткымын специалист-садоводъяс.
Мичуринлӧн нимыс кольліс народлы тӧдтӧмӧн.
Сійӧ жӧ кадӧ предприимчивӧй американецъяс зэв ёна заинтересуйтчисны И. В. Мичуринӧн выведитӧм быдмӧгъясӧн.
Найӧ предложитісны сылы переселитчыны плодӧвӧй быдмӧгъяслӧн аслас питомникӧн Америкаӧ, кӧсйысисны сылы сетны сыысь ыджыд вознаграждение.
Но Мичурин вӧлі аслас страналӧн пламеннӧй патриотӧн да скӧрмӧмпырысь ӧткажитчис американецъяслӧн предложениеысь.
Мичурин уджаліс аслас рӧдиналы да аслас уджлысь плодъяссӧ кӧсйис сетны аслас народлы.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын И. В. Мичуринлӧн олӧм да удж.
Козлов карын Сӧветскӧй власть установитӧм бӧрын мӧд луннас И. В. Мичурин локтіс местнӧй Сӧветӧ да заявитіс: «Ме кӧсъя уджавны выль властьлы».
Сійӧ кадсяньыс заводитчис Мичуринлӧн выль олӧм.
Мичуринлӧн лоисны отсасьысьяс.
Сылы вӧлі сетӧма денежнӧй средствояс.
Мичуринскӧй садик бердын вӧлі торйӧдӧма му участок сылы опытъяс нуӧдӧм вылӧ.
Радпырысь босьтчис Мичурин водзӧ нуӧдны ассьыс радейтана уджсӧ.
Владимир Ильич Ленин, кор тӧдмаліс Мичуринлӧн уджъяс йылысь, пӧся поддержитіс сылысь делӧсӧ, коді сійӧ кадсяньыс лоис общенароднӧйӧн.
Сӧветскӧй власть дырйи Мичуринӧс вӧлі признайтӧма великӧй учёнӧйӧн, природа преобразуйтысьӧн.
Сӧветскӧй власть дырйи 18 во уджалігӧн Мичурин вӧчис унапӧв унджык сы серти, мый вӧчис царскӧй Россияын 42 вочӧжся напряжённӧй уджӧн.
Мичуринлӧн ичӧтик питомник местаын лӧсьӧдӧма сылӧн нима научнӧй лаборатория, зэв ыджыд совхоз-сад, котыртӧма плодово-ягоднӧй овмӧслысь научно-исследовательскӧй институт да высшӧй учебнӧй заведение.
Сӧветскӧй правительство наградитіс И. В. Мичуринӧс Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орденӧн, Ленин орденӧн да присвоитіс сылы наукалӧн заслуженнӧй деятельлысь звание.
СССР-са наукаяслӧн академия бӧрйис сійӧс аслас почётнӧй членӧн.
Мичуринлысь 80 вося юбилей лун празднуйтіс став Сӧветскӧй страна.
Козлов карлы вӧлі сетӧма выль ним — Мичуринск.
Тадзи донъялісны Коммунистическӧй партия, Сӧветскӧй правительство да народ ассьыс великӧй учёнӧйӧс.
И. В. Мичуринлӧн завет.
Мичурин кулі 1935 воын.
Но сылӧн уна лыда ученикъяс да последовательяс водзӧ развивайтӧны Мичуринлысь делӧсӧ миян народлы благо вылӧ.
Мичурин мечтайтліс пӧртны миянлысь странанымӧс дзоридзалысь садйӧ, озеленитны каръяс пуясӧн да кустарникъясӧн, мичаа цветитысь быдмӧгъясӧн, вӧчны миянлысь странанымӧс мирын медся мичаӧн да озырӧн.
Мичурин колис том йӧзлы завещание: «Менам том другъяс, ми олам сэтшӧм кадӧ, кор мортлӧн высшӧй призваниеыс состоитӧ сыын, медым не сӧмын объясняйтны, но и вежны мирсӧ, — вӧчны сійӧс бурджыкӧн, интереснӧйджыкӧн, осмысленнӧйджыкӧн, коді эськӧ тырвыйӧджык ӧтвечайтіс олӧмлӧн потребностьяслы...
Уна ковмас вӧчны локтан поколениеяслы, торйӧн нин тіянлы, менам том другъяс...
Быд сельскохозяйственнӧй быдмӧг, весиг, кыдзи кажитчӧ, медся бурсӧ нин, позьӧ да колӧ бурмӧдны».
Вопросъяс.
1. Кутшӧм условиеясын уджаліс И. В. Мичурин царскӧй Россияын?
2. Кыдзи вежсисны И. В. Мичуринлӧн олан да уджалан условиеясыс Сӧветскӧй власть дырйи?
3. Кыдзи донъяліс сӧветскӧй народ природа великӧй преобразуйтысьлысь уджсӧ?
4. Кутшӧм завет колис миянлы И. В. Мичурин?
56 §. Мичуринӧн тӧвся Бере сорта груша выведитӧм.
Мичуринӧн сувтӧдӧм мог.
Войдӧр Сӧветскӧй Союзлӧн войвывса да средньӧй полосаын эз вӧв грушалӧн ни ӧти бур сорт, кодлысь плодъяссӧ позис эськӧ видзны свежӧйнас тӧвся кадӧ.
Та вӧсна И. В. Мичурин сувтӧдіс ас водзас мог выведитны грушалысь выль сорт, коді эськӧ эз кынмы тӧвнас да аслас плодъяслӧн качествояс сертиыс — лёжкость, аромат да ыджда серти — эз вӧв омӧльджык лунвывса сортъяс серти.
Скрещивание.
Грушалысь выль сорт выведитӧм вылӧ Мичурин бӧрйис кык быдмӧг.
Ӧтиыс на лыдысь — уссурийскӧй грушалӧн квайт вося том пу быдмис сылӧн садъяс да цветитіс первойысь.
Дикӧй уссурийскӧй грушалӧн рӧдинаыс — Дальньӧй Востоклӧн вӧръяс.
Тайӧ грушаыслӧн плодъясыс посниӧсь (11-ӧд табл.), ёна вяжущӧй кӧра, сёйны шогмытӧмӧсь.
Но сы пыдди уссурийскӧй груша бура тӧвйӧ и ёна кӧдзыдъяс дырйи.
Мӧд быдмӧг — груша Бере рояль — нежнӧй, лунвывса сорт.
Сійӧс быдтӧны Европа лунвылын.
Плодъясыс тайӧ грушаыслӧн гырысьӧсь (11-ӧд табл.), зэв чӧскыдӧсь, лёжкӧйӧсь.
Но пуыс зэв ёна полӧ кӧдзыдъясысь.
Бере рояль пу быдмис Мичуринлы тӧдса ӧти любитель-садовод ордын тепличнӧй условиеясын.
Мичурин решитіс пӧлучитны грушалысь выль сорт, коді эськӧ ӧтлааліс ас пиас кыкнан рӧдительыслысь ценнӧй качествояссӧ: сурӧвӧй тӧвся условиеяс дінӧ уссурийскӧй грушалысь выносливостьсӧ да Бере рояль грушалӧн плодъяслысь качествосӧ (лёжкость, кӧр да гырся).
Выль сорт босьтӧм могысь Мичурин опылитіс Бере рояль лунвывса сортлӧн пыльцаӧн том уссурийскӧй груша пулысь цветоксӧ.
Та могысь уссурийскӧй грушалӧн бутонъясысь вӧлі вундалӧма став тычинкаяссӧ, медым эз ло самоопыление.
Сэсся цветокъяссӧ, кытчӧ колисны сӧмын пестикъяс, тупкисны марлевӧй мешӧкъясӧн, медым сэтчӧ эз во мукӧд цветокъяс вылысь пыльцаыс.
Кор цветокъясыс воссисны да пестикъясыс воисны, Мичурин вӧчис искусственнӧй опыление: бать быдмӧглӧн (Бере рояль) цветокъяс вылысь чукӧртӧм пыльцасӧ пукталіс кисточкаӧн мам быдмӧгыслӧн (уссурийскӧй груша) рыльце вылӧ.
Опылитӧм цветокъяссӧ выльысь тупкис марлевӧй мешочекъясӧн.
Быдмӧгъяслысь разнӧй сортъяс тадзи искусственнӧя опылитӧм шусьӧ скрещиваниеӧн (108-ӧд рис.).
Воӧм бӧрас гибриднӧй кӧйдыссӧ, кодӧс босьтӧма уссурийскӧй груша да Бере рояль груша скрещивайтӧмысь, Мичурин чукӧртіс да кӧдзис лыа тыра ящикӧ сеянецъяс пӧлучитӧм могысь.
Скрещивайтӧм бӧрын пӧлучитӧм кӧйдысысь быдмӧм быдмӧгъяс шусьӧны гибридъясӧн (помесьясӧн).
Гибридъяссӧ, кодъясӧс пӧлучитӧма лунвывса да войвывса быдмӧгъяс скрещивайтӧмысь, Мичурин быдтіс торъя условиеясын.
Ичӧтсяньыс сійӧ велӧдіс найӧс кӧдзыдӧ.
Медым кӧдзыд тӧлын гибридъяс бурджыка перенеситісны кӧдзыдсӧ, налы том возрастын эз сетны уна питание.
Сӧмын цветитіг да плодъяс лоигкежлӧ почваӧ пыртлісны удобрениеяс.
Сійӧ каднас гибриднӧй быдмӧгъяслы унджык сёяныс колӧ ыджыд урожай пӧлучитӧм да плодъяслысь ыдждасӧ содтӧм могысь.
Гибридъясӧс тадзи воспитайтігӧн налӧн ёнмисны пӧлезнӧй свойствоясыс: морозоустойчивость да ыджыд урожайность.
Мичуринӧн кӧдзӧм гибриднӧй кӧйдысысь быдмис вит гибриднӧй сеянец.
Найӧ быдмисны, кутісны цветитны да сетісны плодъяс.
Ӧні позьӧ вӧлі аддзыны, кутшӧмӧсь налӧн свойствоясыс.
Тыдовтчис, мый вит гибридысь кык гибридыс сетісны посни да чӧскыдтӧм плодъяс.
Найӧс ковмис бракуйтны.
Мукӧд куим гибридыс сетісны бур плодъяс.
Тайӧ куим быдмӧгсьыс Мичурин бӧрйис бурджыксӧ да нимтіс сійӧс Мичуринлӧн тӧвся Береӧн.
Тайӧ пусяньыс заводитчис тайӧ жӧ нима грушалӧн выль сортыс.
Сортсӧ рӧдмӧдӧм вылӧ пусьыс босьтісны почкаяссӧ (синъяссӧ) да прививайтісны сеянецъяс-дичокъяс вылӧ.
Тадзи Мичурин создайтіс СССР-лӧн средньӧй да войвыв полосаясса садъяслы грушалысь замечательнӧй сорт; сурӧвӧй тӧв дінӧ выносливость серти, нежнӧй вкус серти да, медся нин, плодъяссӧ дыр видзӧм серти сэтшӧм сортыс сэсся абу.
Мичуринлӧн тӧвся Бере сорта плодъяс позьӧ видзны свежӧйнас тӧв чӧж тулысӧдз.
Вывод.
Мичуринлӧн тӧвся Бере выль сорт пӧлучитӧм вылӧ Мичурин нуӧдіс сложнӧй удж: 1) сійӧ бӧрйис сэтшӧм рӧдительскӧй быдмӧгъяслысь пара, коді зэв ылын аслас географическӧй происхождение сертиыс;
2) скрещивайтіс сійӧ быдмӧгъяссӧ да пӧлучитіс гибридъяс;
3) быдтіс (воспитайтіс) гибридъяссӧ особӧй условиеясын;
4) бӧрйис медся бур гибридсӧ;
5) рӧдмӧдіс Мичуринлысь тӧвся Бере выль сортсӧ прививкаяс нуӧдӧмӧн.
Вопросъяс.
1. Кыдзи скрещивайтсьӧны быдмӧгъяс?
2. Кутшӧм быдмӧг вӧлі материнскӧйӧн Мичуринлӧн тӧвся Бере сорта груша выведитігӧн?
Кутшӧмӧсь вӧліны сылӧн свойствоясыс?
3. Кутшӧм быдмӧг вӧлі отцовскӧйӧн тайӧ жӧ сортсӧ выведитігӧн?
Кутшӧмӧсь вӧліны сылӧн свойствоясыс?
4. Кыдзи Мичурин воспитывайтіс том гибридъяссӧ, кодъясӧс пӧлучитіс лунвывса да войвывса сортъяс скрещивайтӧмӧн?
5. Кутшӧм способъяс применяйтіс Мичурин Мичуринлысь тӧвся Бере груша выведитігӧн?
57 §. Бергамотнӧй ренет сорта яблоня выведитӧм.
Тайӧ яблонялӧн нимыс артмӧма татшӧм кывъясысь: Ренет (яблонялӧн сорт) да Бергамот (грушалӧн сорт).
Бергамотнӧй ренет нимыс и лоӧ — «грушевӧй яблоня».
Збыльысь, тайӧ сорта яблоня плодыслӧн формаыс да сылӧн рӧмыс мыйкӧ мында груша плодъяслӧн кодь.
Тайӧ сортсӧ пӧлучитӧма особӧй способӧн.
Мичурин садйын быдмис сыӧн выведитӧм яблоня — пунтӧнджынйӧна Антоновка, либӧ квайтсё граммаа Антоновка, кодлӧн быд яблӧк 600 г сьӧкта.
Тайӧ яблоня кӧйдысысь быдмис крепыд сеянец.
Мичурин босьтіс тайӧ сеянецысь гарсӧ да вӧчис прививка куим вося том грушалӧн дичок вылӧ.
Прививка удайтчис, и яблоня гарйысь (привойысь) быдмис груша (подвой) вылын яблонялӧн крепыд да здоровӧй побег.
Но регыд мысти грушевӧй пу висьмис.
Медым спаситны привойсӧ, Мичурин копыртіс грушевӧй пу да яблонялысь побегсӧ му бердӧ.
Яблонялӧн побегысь сылӧн грушакӧд йитчӧм местаын сійӧ пӧлучитіс отводок.
Отводокыс вужъясис, код бӧрын вӧлі торйӧдӧма материнскӧй быдмӧг бердысь.
Тайӧ отводоксьыс быдмис яблоня, коді кутіс сетны грушевиднӧй формаа страннӧй плодъяс.
Плодлӧн сійӧ местаас, мыйӧн сійӧ крепитчыліс плодоножкаӧ, артмис сэтшӧм жӧ мыльк, кутшӧм овлӧ груша плодъяслӧн (109-ӧд рис.).
Обычнӧй яблӧклӧн сійӧ местаас абу мыльк, а гуран.
Том яблонясянь артмис выль сорт — Бергамотнӧй ренет.
Сідзкӧ, Мичурин восьтіс интереснӧй явление: позьӧ пӧлучитны разнӧй сортъяс костын гибридъяссӧ (помесьяс) не сӧмын скрещивайтӧмӧн, но и прививкаяс вӧчӧмӧн.
Татшӧм гибридыс шусьӧ вегетативнӧй гибридӧн.
Бергамотнӧй ренет сорт пӧлучитӧм пример вылын ми аддзам подвойлысь (грушалысь) привой (яблоня) вылӧ ыджыд влияние.
Грушасянь воысь питательнӧй сокъяс вежисны яблоня побеглысь природасӧ да сетісны сылы грушалысь ӧткымын свойствояс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи вӧчсьӧ прививкаыс быдмӧг синмӧн?
2. Кутшӧм быдмӧгъясысь вӧлі пӧлучитӧма Бергамотнӧй ренет яблоня сорт?
3. Кутшӧм способӧн вӧлі выведитӧма сійӧ сортсӧ?
4. Мыйӧн торъялӧны Бергамотнӧй ренет яблонялӧн плодъясыс Антоновка яблонялӧн плодъясысь?
58 §. И. В. Мичуринӧн шедӧдӧм достижениеяслӧн тӧдчанлун.
Культурнӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитлісны и Мичуринӧдз.
Но водзті выль сортъяс пӧлучитӧм вӧлі прӧстӧй случайностьӧн.
Шочиника, случайнӧя босьтӧм быдмӧгъяс скрещивайтӧм бӧрын, артмылісны выль сортъяс, кодъяслӧн вӧліны пӧлезнӧй признакъяс.
Сы бӧрын пӧлучитӧм сеянецъясысь бӧрйисны бурджыкъяссӧ да размножайтісны найӧс.
Удачнӧй сорт выведитӧм вӧлі сэтшӧм жӧ шоч событиеӧн, кыдзи клад аддзӧм.
Мичурин нимтыліс выль сортъяс плантӧг выведитӧмсӧ шуда случайысь зависитан кладоискательствоӧн.
Сійӧ шуліс: «Ми ог вермӧй виччысьны природалысь милӧстьяс; босьтны сійӧс сылысь — миян мог».
Мичурин эз виччысь кыдзи «природалысь милӧсть» быдмӧглӧн выль сортлысь случайнӧя артмӧм, а ачыс создавайтліс выль сортъяс водзвыв вӧчӧм план серти, научнӧй подувъяс вылын.
Сійӧ заставляйтліс быдмӧгъясӧс, налысь олан условиеяссӧ вежӧмӧн, вежсьыны миянлы пӧлезнӧй направлениеын.
Быдмӧгъяслӧн развитиеӧн план серти веськӧдлӧмӧн Мичурин шедӧдіс замечательнӧй успехъяс налысь природасӧ вежӧмын да выльмӧдӧмын.
Аслас 60 вося уджӧн И. В. Мичурин выведитіс 300 сортысь унджык выль культурнӧй быдмӧгъяс, на лыдын плодӧвӧй пуяслысь да ягӧднӧй кустарникъяслысь уна прекраснӧй сортъяс.
Тамбовскӧй областьса Мичуринск карын морозъясыс мукӧддырйиыс овлӧны −40°-ӧдз.
Но мичуринскӧй питомникын зэв бура быдмӧны да сетӧны плодъяс виноград, абрикосъяс, черешня, шелковица да мукӧд лунвывса быдмӧгъяс.
Мичурин выведитіс не сӧмын уна лыда выль сортъяс; сійӧ пӧлучитіс сыӧдз некодӧн на тӧдтӧм выль быдмӧгъяс, например, помесьяс вишнялысь японскӧй льӧм пукӧд, грушалысь пелыськӧд, миндальлысь персиккӧд.
Ӧні мичуринскӧй яблоняяс, грушаяс, вишняяс ёна паськалӧны СССР-лӧн шӧр полосаса колхознӧй садъясын.
Мичуринлӧн ӧткымын сортъяс сэтшӧм стойкӧйӧсь морозъяс дінӧ, мый найӧс быдтӧны ылын войвылын.
Мичурин велӧдіс, мый быд месталы, быд районлы колӧ выведитны плодово-ягоднӧй да мукӧд культурнӧй быдмӧгъяслысь ассьыныс местнӧй сортъяс.
Тайӧ направлениеын колӧ на вӧчны ыджыд удж.
Лоны мичуринецӧн — сійӧ лоӧ пыр ӧтарӧ мунны водзӧ, стрӧга прӧверяйтны пӧлучитӧм результатъяс да упорнӧй уджӧн шедӧдны выль успехъяс миян народлы пӧльза вылӧ.
Мичуринскӧй учениеыс отсалӧ успешнӧя решайтны миян странаын муяслысь да садъяслысь урожайность кыпӧдӧм да прӧдуктаяслысь изобилие шедӧдӧм кузя мог.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Плодӧвӧй быдмӧгъяслысь кутшӧм сортъяс выведитіс И. В. Мичурин?
2. Кутшӧм тӧдчанлуныс миян Рӧдиналы И. В. Мичурин уджъяслӧн?
3. И. В. Мичуринлысь заветсӧ выполняйтӧмӧн заводитӧй лӧсьӧдчыны школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь питомник заложитігкежлӧ.
Та могысь чукӧртӧй плодӧвӧй да ягӧднӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыс.
Яблӧк, груша, слива, вишня, арбуз, дыня сёйӧм бӧрын эн шыбитӧй налысь кӧйдыссӧ, а сохраняйтӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын кӧдзӧм вылӧ.
4. Яблоняяслысь, грушаяслысь кӧйдыс, вишняяслысь, сливаяслысь косточкаяс пуктӧй кӧтӧдӧм лыа тыра ящикъясӧ, видзӧй найӧс тӧвнас влажнӧй лыаын +5° температура дырйи.
Сійӧ кӧйдыссӧ кӧдзӧй тулыснас школьнӧй учебно-опытнӧй участок градъяс вылӧ.
5. Чукӧртӧй дикорастущӧй плодово-ягоднӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыс тулысын найӧс школьнӧй учебно-опытнӧй участокӧ кӧдзӧм вылӧ.
6. Чукӧртӧй местнӧй пуяслысь да кустарникъяслысь кӧйдыс сы могысь, медым заложитны школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын древеснӧй питомник да кӧдзны полезащитнӧй полосаяс вылӧ.
7. Чукӧртӧй школьнӧй учебно-опытнӧй участок вылын быдтӧм вылӧ дикорастущӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыс, луковицаяс, вужъяс.
Быдтӧй найӧс сэтшӧм условиеясын, кутшӧмын найӧ быдмисны природаын (ландышъяс колӧ сайӧдны гожйысь, степнӧй быдмӧгъяс — тюльпанъяс, лилияяс, ковыльяс — пуктыны восьса местаясӧ).
8. Бӧрйӧй посадочнӧй материал картупельлӧн, капусталӧн, морковлӧн медбур урожай сетысь сортъяслысь да заложитӧй овощнӧй быдмӧгъяслысь семеннӧй участок.
9. Тулысын быдтӧй помидоръяслысь да картупельлысь, дыняяслысь да тыкваяслысь рӧсада да вӧчӧй тайӧ быдмӧгъясыслы прививкаяс.
10. Котыртӧй асланыд школаын быдмӧгъяслысь природа переделайтӧм кузя мичуринскӧй кружокъяс.
Вӧчӧй кружокын тувсовъя да гожся уджъяслысь план.
Вӧчӧй опытъяс ягӧднӧй, плодӧвӧй, декоративнӧй, овощнӧй, да техническӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитӧм кузя опытъяс.
Первой каднас, кыдзи сӧветуйтліс Мичурин, босьтӧй опытъяс вӧчӧм вылӧ обычнӧй овощнӧй быдмӧгъяс: ӧгурцы, тыква, сёркни, морковь, анькытш, бобы, редис.
Декоративнӧй быдмӧгъясысь босьтӧй опыт вӧчӧм вылӧ анютины глазки, львинӧй зев, флокс, настурция, мак, ипомея (вьюнок), левкой, катшасин, колокольчикъяс, ландышъяс.
ХІІ глава.
БЫДМӦГЪЯСЛӦН ОСНОВНОЙ ГРУППАЯС.
Быдмӧгъяслӧн мирыс зэв разнообразнӧй.
Сійӧ ёна разнообразнӧйджык сыысь, кутшӧмӧн вермас кажитчыны сыкӧд первойысь тӧдмасигӧн.
Оз став быдмӧгъясыслӧн овлыны цветокъяс, кӧйдыс да плодъяс.
Оз став быдмӧгъяс овлыны вежӧсь.
Овлӧны быдмӧгъяс, кодъяслӧн хлорофиллыс абу, например тшакъяс.
Мукӧд быдмӧгъясыс сэтшӧм ичӧтӧсь, мый найӧс оз позь аддзыны прӧстӧй синмӧн.
Видлавны найӧс позьӧ сӧмын микроскоп пыр, ёна ыдждӧдӧмӧн.
Сэтшӧм посни быдмӧгъясыслӧн абуӧсь ни вужъяс, ни заяс, ни коръяс.
Мукӧддырйиыс найӧ состоитӧны сӧмын ӧти клеткаысь.
Тӧдмасям быдмӧгъяслӧн важнӧйджык, основнӧй группаяснас.
Заводитам быдмӧгъяссянь, кодъяслӧн строениеыс медся прӧстӧй.
59 §. Бактерияяс.
Почва изучитігӧн ті тӧдмасинныд зэв посни быдмӧгъясӧн — почвеннӧй микробъясӧн.
Микробъяс пӧвстын медся ёна паськалӧмаӧсь бактерияяс.
Бактерияяс — медся посни быдмӧгъяс.
Найӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр 500–1000 пӧв зэв ёна ыдждӧдӧмӧн.
Бактерияяслӧн паськалӧм.
Бактерияяс эмӧсь быдлаын: воздухын, ваын, почваын, кулӧм телӧясын и ловъя организмъясын.
Миян полярникъяс, кодъяс дрейфуйтлісны войвыв полюс районын, аддзисны Севернӧй Ледовитӧй океан ваясын зэв уна разнӧй бактерияяс.
Бактерияяссӧ вӧлі аддзӧма весиг океан пыдӧссьыс, некымын тысяча метр пыднаысь.
Торйӧн уна бактерия олӧ почваын сісьмысь органическӧй колясъясын, няйт ваын, проветривайттӧм помещение воздухын.
Сеннӧй палочка.
Бактерияяслӧн примерӧн вермас лоны сеннӧй палочка.
Турун кӧ сулӧдны ваын, сэні овмӧдчасны зэв уна микробъяс.
На пӧвстын зэв уна сеннӧй палочка-бактерия.
Сійӧ гырысьджык мукӧд бактерияяссьыс, сы вӧсна сійӧс позьӧ видлавны школьнӧй микроскоп пыр.
Сеннӧй палочка-бактериялӧн формаыс бедь кодь.
Сійӧ состоитӧ ӧти клеткаысь.
Ортсыладорсяньыс клеткаыс вевттьысьӧма вӧсни, но топыд оболочкаӧн.
Та вӧсна сійӧ сохраняйтӧ ассьыс постояннӧй формасӧ.
Пытшкас эм протоплазма.
Ядроыс абу.
Абу и хлорофиллыс.
Клетка пытшкӧсас содержимӧйыс рӧмтӧм.
Бактерияяслӧн формаыс да строениеыс.
Унджык бактерияяслӧн формаыс бедь кодь.
Ачыс «бактерия» кывйыс артмӧма «бактерион» греческӧй кывйысь, мый означайтӧ бедь.
Но уна бактерияяс овлӧны шарик кодьӧсь, кусыньтӧм бедь, запятая либӧ спираль кодьӧсь (110-ӧд рис.).
Асланыс строение серти бактерияяс сеннӧй палочка кодьӧсь жӧ.
Найӧ состоитӧны топыд оболочкаа ӧти клеткаысь.
Клетка пытшкын эм протоплазма.
Ядроыс абу.
Абу и хлорофиллыс.
Бактерияяслӧн питайтчӧм.
Бактерияяслӧн хлорофиллыс абу.
Сідзкӧ, югыд дырйи найӧ оз вермыны асьныс создавайтны питание вылӧ колана органическӧй веществояс.
Унджык бактерияясыс весиг оз вермыны овны шонді югӧр улын да олӧны пемыдінын.
Кыдзи жӧ бактерияясыс питайтчӧны?
Вӧлӧмкӧ, унджык бактерияясыс аслыныс питание вылӧ используйтӧны дась органическӧй веществояс.
Растворъяссӧ найӧ нёнялӧны асланыс телӧлӧн став веркӧснас.
Уна бактерияяс овмӧдчӧны кулӧм животнӧйяс да быдмӧгъяс вылын.
Сэтшӧм бактерияясыс, кодъяс питайтчӧны кулӧм организмъяслӧн органическӧй веществоясӧн, шусьӧны сапрофитъясӧн.
Найӧ отсалӧны сісьмыны шойяслы да кулӧм быдмӧг колясъяслы.
Мукӧд бактерияяс олӧны ловъя организм телӧын.
Найӧ овмӧдчӧны мортлӧн, животнӧйлӧн телӧӧ, мукӧддырйиыс быдмӧгъясӧ.
Аслыныс питайтчӧм вылӧ найӧ нёнялӧны органическӧй веществояссӧ ловъя организм клеткаясысь.
Сэтшӧм бактерияясыс шусьӧны паразитъясӧн.
Ӧткымынъясысь на пиысь морт вермӧ висьмыны заразнӧй висьӧмъясӧн, например холераӧн, дифтеритӧн, брюшнӧй тифӧн, туберкулёзӧн, чумаӧн.
Бактерияяслӧн размножайтчӧм.
Бактерияяс быдмӧны да рӧдмӧны зэв ӧдйӧ.
Холернӧй бактерия юксьӧ кык клетка вылӧ быд 20 минута мысти.
Выль клеткаяс быдмӧны верстьӧ бактерияяс размерӧдз да бара юксьӧны.
Бур условиеяс дырйи ӧти холернӧй бактерияысь 30 час мысти нин вермас лоны сы мында бактерия, кодъяс эськӧ вермисны вевттьыны плёнкаӧн му шарлысь став поверхностьсӧ.
Тадзисӧ кӧ збыльысьсӧ оз овлы, то сӧмын сы вӧсна, мый бактерияяс оз аддзыны аслыныс тырмымӧн сёян да, неблагоприятнӧй условиеясӧ веськалӧм бӧрын, найӧ быдса чукӧръясӧн пӧгибайтӧны.
Неблагоприятнӧй условиеяс дырйи бактерияяслысь олӧмсӧ сохраняйтӧм.
Бактерияяс нуждайтчӧны сёянын, влагаын, определённӧй температураын.
Кор лоасны налӧн олӧм вылӧ неблагоприятнӧй условиеяс, например оз кут тырмыны сёяныс, влага либӧ резкӧя лэччас либӧ содас температура, бактериялӧн протоплазмаыс топалӧ, лоӧ шарик кодь да вевттьысьӧ выль пытшкӧсса крепыд оболочкаӧн.
Бактерияяслӧн татшӧм состояниеыс шусьӧ спораӧн.
Спора состояниеын бактерия оз сёй и оз ветлӧдлы — сійӧ сэки покойын.
Уна бактерияяслӧн спораясыс выдерживайтӧны кузь кад чӧж косьтӧм, пузьӧдӧм, кыптӧм, а сідзжӧ разнӧй ядъяслысь действие.
Унджык бактерияяс пӧгибнитӧны нин +85° да −100° дырйи.
А ӧткымын бактерияяслӧн спораяс вермӧны терпитны 140 градусӧдз шоныд да 253 градусӧдз кӧдзыд.
Влажнӧй питательнӧй средаӧ веськалӧм бӧрын спораяс польдӧны да сэсся заводитӧны быдмыны.
Спораысь бара артмӧ бактерия, коді заводитӧ ветлӧдлыны, сёйны да размножайтчыны.
Татшӧм ногӧн, спораяс отсӧгӧн бактерияяс сохраняйтӧны ассьыныс олӧмсӧ.
Сісьмӧдысь да шоммӧдысь бактерияяс.
Уна бактерияяс портитӧны да сісьмӧдӧны сёян прӧдуктаяс.
Например, яй да чери, шоныдінын найӧс видзигӧн, сісьмӧдысь бактерияяслӧн действие улын ӧдйӧ портитчӧны.
Сы могысь, медым регыд портитчысь прӧдуктаяс дырджык видзны сісьмӧмысь, найӧс шонтӧны вылын температура дырйи, код дырйи пӧгибайтӧны не сӧмын бактерияяс, но и налӧн спораясыс.
Шонтігас прӧдуктаяс тыра жӧч банкаяссӧ спояйтӧны, медым сэсся прӧдуктаясӧ эз веськавны бактерияясыс воздухысь.
Татшӧм ногӧн гӧтӧвитӧм консервъяс дыр кад чӧж оз портитчыны.
Сёян прӧдуктаяс позьӧ видзны портитчӧмысь сідзжӧ косьтӧмӧн, кынтӧмӧн, солалӧмӧн, маринуйтӧмӧн, сакаралӧмӧн, сы вӧсна мый кос дырйи, улын температура дырйи, совлӧн либӧ сакарлӧн крепыд растворын бактерияяс овны оз вермыны.
Эмӧсь уна пӧлезнӧй сапрофитнӧй бактерияяс.
На дорӧ относитчӧны унджык бактерияяс, кодъяс шоммӧдӧны.
Быдӧнлы тӧдса, мый йӧв, кодӧс видзӧны шоныдінын, шоммӧ.
Йӧлысь вӧчӧны шомйӧв да кефир, сливкиысь — нӧк.
Йӧлыс шоммӧ торъя шоммӧдысь бактерияяс вӧсна.
Татшӧм шоммӧмыс мунӧ и капуста солалігӧн, кукуруза да мукӧд быдмӧгъяс силосуйтігӧн.
Почвеннӧй бактерияяс.
Пӧлезнӧй бактерияяс лыдын сідзжӧ и почвеннӧй бактерияяс.
Почваын татшӧм бактерияясыс зэв уна.
Например, 1 г чернозёмын эм 10 миллиардӧдз бактерия.
Найӧ разлагайтӧны органическӧй веществояс, кодъяс колисны быдмӧгъясысь да кулӧм животнӧйясысь, да артмӧдӧны перегной.
Торйӧн уна перегной артмӧдӧны бактерияяс почвасӧ куйӧдӧн вынсьӧдігӧн, уна вося да ӧти вося турунъяс быдтігӧн, кодъяслӧн кулӧны зэв уна вужъяс.
Почваын кӧ эм кислород, сэки бактерияясыс ӧдйӧ пӧртӧны перегнойсӧ минеральнӧй веществоясӧ, кодъясӧн питайтчӧны культурнӧй быдмӧгъяс.
Бобӧвӧй быдмӧг вужъясын овмӧдчӧны бактерияяс, кодъяс артмӧдӧны ичӧтик клубеньяс.
Клубенькӧвӧй бактерияяс усваивайтӧны воздухысь азот да озырмӧдӧны почвасӧ азотнӧй веществоясӧн.
Висьмӧдысь бактерияяс.
Водзті, кор йӧз нинӧм на эз тӧдны бактерияяс да налӧн олӧм йылысь, унаӧн зільлісны лечитчыны знахарьяслӧн заклинаниеясӧн, молитваясӧн да «святӧй ваӧн».
Заразнӧй висьӧмъяслысь, кыдзи, например, холералысь, чумалысь, тифлысь, эпидемияяс друг паськалӧм объясняйтлісны сійӧн, мый йӧзӧс «ёрис ен» налӧн «грекъясысь».
Ӧні ми тӧдам, мый мортлӧн да гортса животнӧйяслӧн уна висьӧмъяс овлӧны бактерияяс-паразитъяс вӧсна, кодъяс овмӧдчӧны животнӧйяслӧн да мортлӧн телӧын.
Например, туберкулёзнӧй бактерияяс висьмӧдӧны туберкулёзӧн, дифтеритнӧй бактерияяс — дифтеритӧн, холернӧй бактерияяс — холераӧн.
Висьмӧдысь бактерияяс благоприятнӧй условиеяс дырйи ӧдйӧ паськалӧны да разрушайтӧны организмлысь ловъя клеткаяссӧ, кӧні найӧ овмӧдчисны.
Ӧткымын бактерияяс, например дифтерит да столбняк дырйи, выделяйтӧны организм вирӧ ядӧвитӧй веществояс.
Ядӧвитӧй веществоясыс паськалӧны виркӧд тшӧтш висьысьлӧн став телӧ пасьта да отравляйтӧны сійӧс.
Организм кӧ ёна отравитчас сійӧ ядъяснас, вермас воны смерть.
Висигас морт принимайтӧ разнӧй лекарствояс.
Лекарствоясыс виӧны бактерияяссӧ морт телӧын да татшӧм ногӧн мездӧны мортлысь организмсӧ заразаысь.
Йод, код растворӧн векджык мавтӧны ранаяс, виӧ ранаӧ веськалӧм бактерияяссӧ.
Медым заразнӧй висьӧмъяс паськӧдысь бактерияяс эз паськавны, помещениеяс дезинфицируйтӧны.
Дезинфекция дырйи бактерияяссӧ виӧны разнӧй химическӧй средствоясӧн.
Бур дезинфицирующӧй средствоӧн лоӧ шонді югӧр, сы вӧсна мый уна бактерияяс, например туберкулёзлӧн бактерияяс, оз вермыны овны веськыд шонді лучьяс улын да пӧгибнитӧны.
Вывод.
Бактерияяс — сійӧ зэв прӧстӧй строениеа зэв посни быдмӧгъяс.
Унджыкыс на лыдысь — ӧти клеткаа организмъяс.
Бактерияяс медсясӧ питайтчӧны органическӧй веществоясӧн; на пӧвстын паныдасьлӧны сапрофитъяс да паразитъяс.
Бактерияяс быдмӧны да рӧдмӧны зэв ӧдйӧ.
Та вӧсна найӧ ӧдйӧ паськалӧны.
Уна бактерияяс вӧчӧны ыджыд вред, ёна висьмӧдӧны мортӧс, животнӧйясӧс, быдмӧгъясӧс, портитӧны прӧдуктаяс.
Наука разработайтіс вреднӧй бактерияяскӧд тыш нуӧдан способъяс.
Уна бактерияяс вӧчӧны пӧльза.
Видз-му овмӧсын ыджыд тӧдчанлуныс почвеннӧй бактерияяслӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Сеннӧй палочкалысь культура пӧлучитӧм могысь пуктӧй ва тыра колбаӧ неуна турун.
Колбасӧ тупкӧй ватаӧн да пузьӧдӧй 10 минута чӧж.
Та дырйи разнӧй бактерияяс да микроскопическӧй животнӧйяс, кодъяс веськалісны колбаӧ, пӧгибнитасны, а сеннӧй палочкалӧн спораясыс регыдик пузьӧдӧмысь оз повны да кольӧны ловъяӧн.
Пузьӧдӧм бӧрын пуктӧй колбасӧ шоныд местаӧ, кӧні температураыс медым вӧлі +20°-сянь +30°-ӧдз шоныд.
Спораясыс ӧдйӧ быдмасны да бактерияясыс заводитасны ӧдйӧ рӧдмыны.
Лун кык мысти ва веркӧсас артмас бактериальнӧй плёнка, коді тыдалӧ прӧстӧй синмӧн.
Пуктӧй тайӧ плёнкаыслысь ичӧтик кусӧк ва войтӧ предметнӧй стеклӧ вылӧ да видзӧдлӧй микроскоп пыр ыджыд увеличение дырйи сеннӧй палочкалысь бактерияяссӧ.
2. Кутшӧм строениеыс бактерияяслӧн?
3. Кутшӧм формаыс бактерияяслӧн?
4. Кыдзи торъялӧны бактерияясыс питайтчан способ серти?
5. Кутшӧм условиеяс колӧны бактерияяслы олӧм да размножайтчӧм вылӧ?
6. Кыдзи размножайтчӧны бактерияяс?
7. Кыдзи видзны прӧдуктаяс бактерияясӧн портитӧмысь?
8. Кутшӧм тӧдчанлуныс бактерияяслӧн видз-му овмӧсын?
9. Кыдзи тышкасьӧны висьмӧдысь бактерияяскӧд?
60 §. Водоросльяс.
Частӧ позьӧ аддзыны, кыдзи «цветитӧ» ва прудъясын да гӧпъясын.
Ваыс сэки лоӧ кельыдвеж рӧма.
Гумовтны кӧ татшӧм васӧ стӧканӧ да видзӧдлыны югыд вылын, то тыдалӧ, мый ваас уялӧны лыдтӧм-щӧттӧм кутшӧмкӧ зэв посни организмъяс.
Мукӧддырйиыс найӧ сэтшӧм посниӧсь, мый прӧстӧй синмӧн оз тыдавны.
Найӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр.
Сэки син водзын воссяс разнӧй ловъя организмъяслӧн дзик выль мир; сійӧ организмъясыс веж шарик кодьӧсь либӧ вӧсни веж сунис кодьӧсь, либӧ разнӧй формаа да разнӧй гырся пластинкаяс кодьӧсь.
Тайӧ веж быдмӧгъясыслӧн строениеыс прӧстӧй; найӧ шусьӧны водоросльясӧн.
Водоросльяс олӧны ваын: найӧ овмӧдчӧны прудъясын, тыясын, юясын, мореясын да океанъясын.
Сӧмын ӧткымын водоросльяс олӧны суша вылын васӧд местаясын.
Ӧти клеткаа веж водоросль — хламидомонада.
Ва гӧпъясын олысь водоросльясысь ӧти — хламидомонада* (111-ӧд рис.).
* Хламидомонада кыв означайтӧ: «монада» — прӧстейшӧй организм, «хламида» — паськӧм, мӧдногӧн кӧ, паськӧма (оболочкаа) прӧстейшӧй организм.
Микроскоп пыр видзӧдігӧн хламидомонадаӧс ми аддзим кыдзи ичӧтик веж шарикӧс.
Хламидомонада ӧдйӧ ветлӧдлӧ кык жгутик отсӧгӧн, кодъяс эмӧсь сылӧн водзладор помас.
Быд хламидомонада состоитӧ ӧти клеткаысь.
Ортсыладорсяньыс сійӧ вевттьысьӧма прозрачнӧй оболочкаӧн.
Оболочка улас эм протоплазма да сэні расположитчӧма ядро.
Хламидомонада веж рӧма сы вӧсна, мый сылӧн эм веж телӧ — хроматофор.
Сылӧн формаыс чаша кодь да хлорофилл вӧсна веж рӧма.
Сы вӧсна, мый эм хлорофиллыс, хламидомонада вермӧ питайтчыны шонді югӧр улын, кыдзи став веж быдмӧгъяс, да артмӧдны органическӧй веществояс.
Хламидомонада аслас став поверхностьнас нёнялӧ минеральнӧй совъяслысь растворъяс да углекислӧй газ.
Югыд дырйи углекислӧй газ да ва усваивайтӧмӧн хламидомонада артмӧдӧ хроматофорын крахмал да мукӧд органическӧй веществояс.
Хламидомонада, кыдзи и став ловъя организмъяс, лолалӧ ваын растворитчӧм кислородӧн.
Сійӧ частӧ размножайтчӧ некымын клетка вылӧ прӧстӧя юксьӧмӧн.
Быд татшӧм клеткаыс, материнскӧй клеткалӧн оболочкаысь петӧм бӧрын, заводитӧ овны самостоятельнӧя да быдмӧм бӧрас лоӧ ыджыд хламидомонадаӧн.
Мукӧддырйи хламидомонада размножайтчӧ сложнӧйджыка: ӧтлаасьӧны кык клетка, артмӧдӧны спора да сы бӧрын юксьӧ споралӧн содержимӧйыс.
Хламидомонадаысь кындзи, ваын паныдасьлӧны уна мукӧд разнӧй формаа ӧти клеткаа водоросльяс.
Уна клеткаа веж водоросль — спирогира.
Прудъясын, тыясын да юясын берег бердсьыс позьӧ аддзыны уна веж нюйт.
Нюйтлысь кусӧк кӧ мыськавны ваын, а сэсся веськӧдлыны сійӧс емӧн стеклӧтор вылын, блюдйын либӧ бумага вылын, то позьӧ аддзыны, мый нюйт состоитӧ вӧсни веж нитьясысь.
Тайӧ — уна клеткаа веж водоросль.
Нитевиднӧй формаа татшӧм уна клеткаа водоросльяс пӧвстын частӧ паныдасьлӧ спирогира.
Микроскоп пыр тыдалӧ, мый спирогира состоитӧ ӧти радӧн расположитчӧм гырысь клеткаясысь, кодъяс артмӧдӧны вожавлытӧм кузь нить (112-ӧд рис.).
Быд клеткалӧн эм оболочка, протоплазма, ядро да хроматофор.
Хроматофор тыдалӧ кыдзи гартчӧм веж лента.
Сэні эм веж хлорофилл.
Пуктӧй спирогирасӧ ва тыра банкаӧ да сувтӧдӧй банкасӧ шонді югӧр улӧ.
Регыд кутас тыдавны, мый югыдінын спирогира выделяйтӧ кислородлысь пузырёкъяс, кодъяс кутасны чукӧрмыны спирогира нить вылын да банка стенкаяс вылын.
Кыдзи став веж быдмӧгъяс, спирогира босьтӧ югыдінын ваын растворитчӧм углекислӧй газ, выделяйтӧ кислород да артмӧдӧ та дырйи органическӧй вещество (крахмал).
Спирогира мукӧддырйиыс размножайтчӧ нитьсӧ некымын кусӧк вылӧ орӧдӧмӧн.
Сложнӧйджыка размножайтчигӧн нитьлӧн кык клеткаысь содержимӧйыс ӧтлаасьӧ да артмӧ спора.
Спораыс чужӧ да сэсянь заводитчӧ выль быдмӧг.
Водоросльяслӧн тӧдчанлун.
Водоёмъяслӧн олӧмын веж водоросльяслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Найӧ выделяйтӧны ваӧ кислород да босьтӧны васьыс углекислӧй газ.
Татшӧм ногӧн, водоросльяс лӧсьӧдӧны благоприятнӧй условиеяс водоемъясын олысь животнӧйяслы, торйӧн кӧ, черияслы лолалӧм вылӧ.
Таысь, кындзи, водоросльясӧн питайтчӧны ваын олысь посни животнӧйяс, а сэсся тайӧ посни животнӧйяссӧ сёйӧны черияс.
Ӧткымын черияс сёйӧны сідзжӧ и водоросльсӧ.
Та вӧсна миян водоёмъясын чериясӧс рӧдмӧдігӧн колӧ лӧсьӧдны благоприятнӧй условиеяс и водоросльяслы олӧм вылӧ.
Водоросльяслысь питаниесӧ бурмӧдӧм могысь водоёмъясӧ лэдзӧны минеральнӧй совъяс.
Уна клеткаа морскӧй водоросльяс да найӧс используйтӧм.
Уна клеткаа водоросльяс торйӧн нин уна мореясын да океанъясын.
Унджык морскӧй водоросльяслӧн рӧмыс бурӧй да гӧрд.
Бурӧй водоросльяс овлӧны зэв гырысьӧсь — 100 метрӧдз, весиг джуджыд пуясысь кузьджыкӧсь.
Миян войвыв мореясса да Дальньӧй Востокса мореясса водоросльяслӧн эм ыджыд практическӧй тӧдчанлун.
Гырысь гыясӧн уна водоросль шыбитсьӧ ванас берегӧ.
На пӧвстын овлӧ бурӧй водоросль — сахарнӧй ламинария (113-ӧд рис.), кодлӧн телӧыс состоитӧ коръяс кодь кузь пластинкаясысь*.
* «Ламина» рочӧн лоӧ пластина.
Сахарнӧй ламинария вӧлӧмкӧ бур кӧрым сельскохозяйственнӧй животнӧйяслы.
Китайын ӧткымын водоросльяс, кодъяс шусьӧны «морскӧй капустаӧн», мунӧны населениелы сёйӧм вылӧ; наысь гӧтӧвитӧны разнӧй сёянторъяс.
Уна морскӧй водоросльяслӧн пӧимысь вӧчӧны йод.
Сісьмысь водоросльяссӧ используйтӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Войвывса да асыввывса мореясысь водоросльяс сійӧ зэв ыджыд озырлун миян социалистическӧй овмӧслы.
Вывод.
Унджык водоросльыс олӧ ваын.
Водоросльяс пӧвстын овлӧны ӧти клеткаа да уна клеткаа водоросльяс.
Водоросльяслӧн, кыдзи и мукӧд веж быдмӧгъяслӧн, эм хлорофилл.
Тайӧн найӧ торъялӧны бактерияясысь.
Цветковӧй быдмӧгъясысь водоросльяс торъялӧны сійӧн, мый налӧн абуӧсь ни заяс, ни коръяс, ни вужъяс.
Найӧ оз цветитны, оз сетны кӧйдыс.
Водоросльяслӧн практическӧй тӧдчанлуныс ыджыд.
Найӧ выделяйтӧны ваӧ кислород, коді колӧ ваын олысь животнӧйяслы лолалӧм вылӧ.
Найӧс сідзжӧ сёйӧны животнӧйяс, торйӧн кӧ, черияс.
Морскӧй водоросльяс используйтсьӧны сёйӧм вылӧ, скӧтлы кӧрым вылӧ, муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Наысь вӧчӧны йод.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Видлалӧй ӧти клеткаа водоросль хламидомонада да кутшӧмкӧ нитчатӧй водоросль микроскоп пыр.
Рисуйтӧй налысь строениесӧ.
2. Кӧні быдмӧны водоросльяс?
3. Мыйӧн ӧти клеткаа водоросльяс торъялӧны бактерияясысь?
4. Кутшӧм тӧдчанлуныс водоросль олӧмын хроматофорлӧн?
5. Видлалӧй лупа пыр ӧти клеткаа водоросльяслысь веж налёт пу кырсь вылын либӧ му вылын цветочнӧй горшокъясын.
6. Видлалӧй водоросльяслысь веж налёт аквариумлӧн стенкаяс вылын.
7. Сувтӧдӧй спирогира тыра банка шонді югӧр вылӧ да наблюдайтӧй кислород выделяйтчӧм бӧрся.
8. Кутшӧм практическӧй тӧдчанлуныс водоросльяслӧн?
61 §. Тшакъяс.
Быдӧн тӧдӧны вӧрын быдмысь тшакъяс.
Но оз быдӧн тӧдны, мый бак, коді пушистӧй налётӧн артмӧ нянь, овощи, куйӧд вылын, — сійӧ жӧ тшак.
Мукор тшак.
Свежӧй вӧв куйӧд вылын шоныдінын артмӧ еджыд баклӧн чераньвез кодь налёт.
Тайӧ бакыс мукор тшак.
Ловъя природалӧн уголокын быдтыны татшӧм тшаксӧ зэв кокни.
Та могысь джуджыд тарелкаӧ пыдӧсас колӧ кисьтны кыз слӧйӧн уль лыа, а сы вылӧ пуктыны свежӧй вӧв куйӧд либӧ еджыд нянь кусӧк.
Тарелкасӧ тупкӧны стекляннӧй банкаӧн, кодлӧн пытшкӧсса стенкаясас ляскӧма кӧтӧдӧм промокательнӧй бумага.
Тарелкасӧ пуктӧма шоныд местаӧ.
Татшӧм васӧд камераас некымын лун мысти куйӧд вылын либӧ нянь вылын артмӧны еджыд вӧсни вожавлысь нитьяс, быттьӧ гӧн.
Тшаклы олӧм вылӧ колӧны органическӧй веществояс, влажнӧй воздух да шоныд.
Бак ёнджыкасӧ лоӧ уль, пемыд да шоныд помещениеясын.
Видлавны кӧ мукорсӧ штативнӧй лупа либӧ микроскоп пыр, позьӧ аддзыны рӧмтӧм вожавлысь нитьяс, кодъяслӧн абуӧсь некутшӧм перегородкаяс.
Быд сэтшӧм нитьыс — ӧти ёна быдмӧм клетка.
Грибнӧй нитьясыс артмӧдӧны сплетениеяс, кодъяс шусьӧны грибницаӧн.
Грибницасянь вывлань мунӧны нитьяс, кодъяслӧн йылас эмӧсь сьӧд юръяс.
Микроскоп пыр позьӧ аддзыны, мый тайӧ юръясас тырыс эм посни овальнӧй «зёрнышкояс» — спораяс (114-ӧд рис.).
Быд спора — сійӧ ловъя клетка.
Ортсысяньыс сійӧ вевттьысьӧма топыд оболочкаӧн, пытшкас эм протоплазмаа ядро.
Мукор, кыдзи и мукӧд тшакъяс, размножайтчӧ спораяснас.
Воӧм мыстиыс сьӧд юръясыс потӧны, а спораяссӧ тӧлӧн паськӧдӧ зэв ылӧ.
Куйӧд вылӧ либӧ быдмӧгъяслӧн сісьмысь колясъяс вылӧ веськалӧм бӧрын спораясыс чужӧны да артмӧдӧны грибница.
Тшакыслӧн нитьясыс рӧмтӧмӧсь, налӧн хлорофиллыс абу.
Тайӧн тшак медсясӧ и торъялӧ нитчатӧй водоросльысь.
Сы вӧсна, мый хлорофиллыс абу, тшак оз вермы вӧчны органическӧй веществосӧ.
Сійӧ питайтчӧ гӧтӧвӧй органическӧй веществоясӧн, босьтӧ найӧс быдмӧгъяслӧн сісьмысь колясъясысь, тайӧ случайын кӧ, — куйӧдысь.
Питайтчан способ сертиыс тшакъяс ӧткодьӧсь бактерия-сапрофитъяскӧд.
Мукор бура развивайтчӧ не сӧмын куйӧд вылын, но и сісьмысь овощи, фрукты, нянь да мукӧд органическӧй веществояс вылын.
Шляпочнӧй тшакъяс.
Ставлы бура тӧдсаӧсь шляпочнӧй тшакъяс, например, уртшакъяс, рыжикъяс, еджыдгобъяс, шампиньонъяс (12-ӧд табл.).
Медсясӧ найӧ паныдасьлӧны вӧрын, пуясӧн сайӧдӧминъясын.
Тшакъяс бура быдмӧны влажнӧй да шоныд поводдя сувтӧм бӧрын.
Тшакъяслы шонді югӧрыс оз ков, сы вӧсна мый хлорофиллыс налӧн абу.
Найӧ питайтчӧны кулӧм быдмӧгъяслӧн дась органическӧй веществоясӧн.
Сійӧ, мый шусьӧ тшакӧн (кокыс да шляпкаыс), збыльысьсӧ сӧмын плодӧвӧй телӧыс, а ачыс грибницаыс му пиас.
Тшак бердӧд кӧ осторожнӧя кодйыштны почвалысь вылысса слӧйсӧ, то тыдалӧ, мый грибницалӧн кузь вожавлысь нитьясыс паськалӧны плодӧвӧй телӧсянь гӧгӧрбок да переплетайтӧны вӧрса подстилкасӧ.
Шляпочнӧй тшакъяс торъялӧны мукорысь сійӧн, мый шляпочнӧй тшакъяслӧн нитьясыс торъявлӧмаӧсь вомӧна перегородкаясӧн клеткаяс вылӧ, кодъяс расположитчӧмаӧсь ӧти радӧ.
Шляпочнӧй тшакъяс — уна клеткаяса организмъяс.
Важӧн тӧдмалӧма, мый уна шляпочнӧй тшакъяс паныдасьлӧны пуяслӧн определённӧй породаяс дінын матын.
Сідз, например, кӧчгоб частӧ быдмӧ кыдз пу дінын матын, гӧрдгоб — пипу дінын, масленик — пожӧм дінын матын, рыжик — коз пу бердын.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шляпочнӧй тшаклӧн грибницаыс йитчӧ определённӧй пу вужъяскӧд.
Шляпочнӧй тшакъяслӧн пуяскӧд йитчӧмыс вайӧ пӧльза тшакыслы и пуыслы.
Шляпочнӧй тшаклӧн грибницаыс, коді йитчӧма пу вожъяскӧд, отсалӧ пуыслы босьтны ва да питательнӧй веществояс.
А тшакыс босьтӧ пу вожъяссьыс органическӧй веществояс.
Тӧдмалӧма, мый уна пуяс оз вермыны быдмыны нормальнӧя, налӧн кӧ вужъясыс абу йитчӧмаӧсь тшакъяскӧд.
Та вӧсна степьясын пуяс садитігӧн, кӧні абуӧсь соответствующӧй тшакъяс, почваас пыртӧны неуна вӧрса му, кӧні эм грибницаыс.
Ӧткымын тшакъяслӧн (уртшаклӧн, рыжиклӧн, шампиньонлӧн) шляпкаас улысладорас эмӧсь подсяньыс лучьясӧн мунысь вӧсни пластинкаяс.
Татшӧм тшакъясыс шусьӧны пластинчатӧй тшакъясӧн.
Мукӧд тшакъяслӧн шляпкаас улысладорас эмӧсь зэв уна посни розьяс, кодъяс нуӧдӧны векни трубкаясӧ (белӧй гриб, гӧрдгоб).
Сэтшӧм тшакъясыс шусьӧны трубчатӧй тшакъясӧн (115-ӧд рис.).
Вундыны кӧ тшаклысь шляпкасӧ, пуктыны сійӧс улысладор бокнас еджыд бумага вылӧ да тупкыны стӧканӧн либӧ банкаӧн, то мыйкӧ дыра кад бӧрын бумага вылын ми аддзам зэв уна посни спораяс, кодъяс гылалісны плодӧвӧй телӧсьыс.
Пластинчатӧй тшаклӧн (например, шампиньонлӧн) шляпка улын спораяс расположитчасны бумага вылын лучистӧй визьясӧн, а трубчатӧй тшаклӧн (еджыдгоблӧн) шляпка улын — шляпкабердса трубкаяслӧн розь весьтын ичӧтик чукӧръясӧн.
Сідзкӧ, спораясыс пластинчатӧй тшакъяслӧн артмӧны пластинкаяс вылас, трубчатӧй тшакъяслӧн — шляпкалӧн трубкаяс пытшкын, кытысь и гылалӧны найӧ воӧм бӧрас.
Влажнӧй му вылӧ веськалӧм бӧрын спораяс чужӧны да артмӧдӧны грибница.
Быд тшаклӧн грибницаыс сетӧ оз ӧти, а некымын, мукӧддырйиыс уна плодӧвӧй телӧ.
Со мый вӧсна тшакъяс чукӧртігӧн колӧ старайтчыны не жугӧдны грибницасӧ, не перйыны сійӧс почвасьыс да не орйӧдлыны сійӧс, мый вермас лоны тшаксӧ лёкногӧн нетшыштігӧн.
Вӧрса тшакъяс правильнӧя вотігӧн плодӧвӧй телӧяссӧ перйӧны мусьыс осторожнӧя, тшаклысь подсӧ сылӧн ось гӧгӧр бергӧдлышталӧмӧн либӧ вундӧны лэчыд пуртӧн плодӧвӧй телӧсӧ сылӧн вуж бердӧдыс.
Татшӧм способӧн вотчигӧн тшака участокъяс вылын тшаклӧн урожайыс пыр лоӧ.
Сёйтӧм да ядӧвитӧй тшакъяс.
Сёян шляпочнӧй тшакъясысь кындзи, вӧрын овлӧны сёйтӧм да ядӧвитӧй тшакъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, лӧжнӧй опёнокъяс (настӧящӧй опёнокысь торъялӧ сійӧн, мый кокас плёночнӧй кытшыс абу), лӧжнӧй лисичка (шляпкаыс оранжевӧй, гӧрдоват рӧма; настӧящӧй лисичкалӧн шляпкаыс вижовъеджыд рӧма).
Медся ядӧвитӧй тшакъясыс — гуткулантшак (гӧрд да коричневӧй шляпкаа) да кельыд понтшак (поганка).
Кельыд понтшак кызвыннас шампиньон кодь.
Но шампиньонысь сійӧ торъялӧ сійӧн, мый шляпкалӧн улысладорбокса пластинкаясыслӧн рӧмыс еджыд (шампиньонлӧн пластинкаясыс розӧвӧйӧсь) да кокыслӧн подладорас эм торъя оторочка (шампиньонлӧн сэтшӧм оторочкаыс абу).
Отравитчыны позьӧ любӧй пӧрысьмӧм тшакъясӧн, сы вӧсна мый налӧн телӧын сісьмыны заводитігас нин артмӧны ядъяс.
Тшакъяс-паразитъяс.
Став тайӧ видлалӧм тшакъясыс питайтчан способ сертиыс — сапрофитъяс, мӧдногӧн кӧ, организмъяс, кодъяс питайтчӧны кулӧм быдмӧг колясъясӧн.
Сапрофитъясысь кындзи, оз гежӧда паныдасьлыны тшакъяс-паразитъяс.
Найӧ овмӧдчӧны ловъя быдмӧгъяс вылын да питайтчӧны быдмӧг-«кӧзяиныслӧн» ловъя клеткаясысь органическӧй веществоясӧн.
Тайӧн найӧ вӧчӧны ыджыд вред быдмӧгыслы.
Уна тшакъяс-паразитъяс являйтчӧны сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяслӧн опаснӧй вредительясӧн, паськӧдӧны на пӧвстын заразнӧй висьӧмъяс.
Картупель, зӧр, рудзӧг, шобді поразитӧмӧн найӧ чинтӧны налысь урожай.
Медым успешнӧя тышкасьны тайӧ вреднӧй тшакъясыскӧд, колӧ бура тӧдны, кыдзи найӧ олӧны.
Тшакъяс-паразитъясысь паськыда тӧдсаӧсь головнёвӧй тшакъяс.
Головнёвӧй тшакъяс поражайтӧны зӧр, шобді да мукӧд злакъяс.
Головняыс мукӧддырйиыс паськалӧ сэтшӧм ёна, мый бырӧдӧ урожайлысь унджык юкӧнсӧ.
Злакъяслӧн, кодъяс висьмӧны головнёвӧй тшакӧн, соцветиеясыс вевттьыссьӧны зэв посни спораяслӧн сьӧд массаӧн, кыдзи быттьӧ сійӧ соцветиеясыс сотчӧмаӧсь (та вӧсна и висьӧмыс шусьӧ головняӧн) (116-ӧд рис.).
Головнялӧн ачыс грибницаыс злаклӧн за пытшкас.
Головнялӧн спораясыс веськалӧны злакъяслӧн кӧйдыс вылӧ уборка дырйи, сибдӧны на бердӧ да вермӧны сохранитчыны выль кӧдзаӧдз.
Быдмӧгъясыс заразитчӧны головняӧн медсясӧ кӧдзӧм бӧрын кӧйдыс чужигас.
Головнякӧд тыш нуӧдӧм могысь кӧйдыссӧ кӧдзтӧдзыс медсясӧ кӧтӧдӧны формалин растворӧн.
Головнякӧд тыш нуӧдан татшӧм способыс шусьӧ кӧйдыс протравитӧмӧн.
Та дырйи зерно бердӧ сибдӧм тшаклӧн спораясыс пӧгибнитӧны.
Бакатшакъяс.
Пуяс частӧ висьмывлӧны бакатшакъясӧн (117-ӧд, 118-ӧд рис.).
Тайӧ тшакыслӧн плодӧвӧй телӧыс прочнӧя пукалӧ пу ствол вылын.
Сылӧн грибницаыс пырӧ древесинаас да разрушайтӧ сійӧс.
Бакатшак — уна вося тшак.
Сылӧн плодӧвӧй телӧыс чорыд.
Воысь во сійӧ лоӧ пыр ыджыдджык.
Плодӧвӧй телӧлӧн улісяньыс тыдалӧны трубочкаяслӧн розьясыс, кодъясысь киссьӧны спораясыс.
Тӧлӧн найӧ паськалӧны мукӧд пуяс вылӧ да заражайтӧны найӧс.
Пу косьмӧм бӧрас бакатшак олӧ водзӧ да питайтчӧ древесинанас.
Вывод.
Тшакъяслӧн, кыдзи и водоросльяслӧн, строениеыс прӧстӧй.
Налӧн абуӧсь ни вужъяс, ни заяс, ни коръяс, ни цветокъяс.
Тшаклӧн телӧыс состоитӧ кысьӧм рӧмтӧм нитьясысь, кодъяс артмӧдӧны грибница.
Тшакъяс торъялӧны водоросльясысь медсясӧ сійӧн, мый налӧн абу хлорофиллыс да вермӧны овны пемыдінын.
Тшакъяслы колӧ умереннӧй влажность.
Тшакъяс овлӧны либӧ сапрофитъясӧн либӧ паразитъясӧн: найӧ питайтчӧны кулӧм либӧ ловъя быдмӧгъяслӧн органическӧй веществоясӧн.
Размножайтчӧны тшакъясыс спораясӧн, тӧв отсӧгӧн.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Быдтӧй влажнӧй камераын еджыд бак (мукор) куйӧд вылын, еджыд нянь вылын, овощи вылын да видзӧдӧй сылӧн развитие бӧрся.
abu
Рисуйтӧй мукорлысь грибнӧй нитьяссӧ да спора тыра юръяссӧ.
2. Вундӧй гожӧмын тшаклысь шляпкасӧ (например, шампиньонлысь либӧ уртшаклысь) да пуктӧй сійӧс улысладор бокнас еджыд бумага вылӧ, кодӧс неуна мавтыштӧма клейстерӧн.
Медым шляпкаыс эз сибды, пуктӧй сы улӧ кык истӧг тув.
Тупкӧй шляпкасӧ стӧканӧн либӧ стекляннӧй банкаӧн.
Наблюдайтӧй спораяс киссьӧм бӧрся.
3. Мыйӧн торъялӧны бакатшакъяс водоросльясысь?
4. Кутшӧм условиеясын олӧны тшакъяс?
5. Кутшӧм вред вӧчӧны тшакъяс народнӧй овмӧсын?
6. Кутшӧм пӧльза сетӧны тшакъяс?
7. Висьталӧй, кутшӧм сёян да ядӧвитӧй тшакъяс паныдасьлӧны вӧрын.
8. Кыдзи нуӧдсьӧ тыш головнякӧд?
62 §. Лишайникъяс.
Кутшӧм лишайникъяс овлӧны.
Ортсыса вид да рӧм сертиыс овлӧны унасикас лишайникъяс.
Пипу кырсь вылысь позьӧ аддзыны стеннӧй золотянка (119-ӧд рис.).
Видыс сылӧн гӧгрӧс пластинка кодь, а рӧмыс ярко-оранжевӧй.
Коз пулӧн пӧрысь увъясысь частӧ ӧшйывлӧны увлань паськыд тошъяс.
Тайӧ лишайникъяс — бородач (рой) либӧ вислянка (120-ӧд рис.).
Пожӧма ягъясын косінын почваыс мукӧддырйиыс дорвыв вевттьысьӧма рудоват, пӧшти еджыд посни кустъясӧн, кодъяс кос поводдя дырйи дзуртӧны кок улын.
Тайӧ — кӧр лишайник (121-ӧд рис.).
Лишайникъяслӧн паськалӧм.
Лишайникъяс олӧны разнӧй условиеясын.
Найӧс позьӧ аддзыны куш изъяс да скалаяс вылын, пуяслӧн кырсь да важ заборъяс вылын, а мукӧддырйи найӧ быдмӧны почва веркӧсын.
Найӧ овмӧдчӧны гӧраяс вылын да занимайтӧны зэв ыджыд пространствояс войвывса тундраясын (например, кӧр лишайник).
Лишайниклӧн строение.
Лишайниклӧн вӧсни срез вылын микроскоп улын тыдалӧ, мый сылӧн телӧыс состоитӧ рӧмтӧм нитьясысь, кодъяс пӧвстын эмӧсь гӧгрӧс веж клеткаяс (122-ӧд рис.).
Рӧмтӧм нитьясыс — сійӧ тшаклӧн грибницаыс, а веж клеткаясыс — ӧти клеткаа водоросльяс.
Лишайниклӧн ӧти организмын ӧтлаын олӧны кык организм — тшак да водоросль.
Тайӧ кык организмыс йитчӧны ас костаныс сэтшӧм топыда, мый артмӧдӧны лишайниклысь ӧти организм.
Кыдзи питайтчӧ да олӧ лишайник.
Лишайниклӧн ӧти телӧын кык организмлӧн ӧтлаын олӧм сылы зэв выгӧднӧ.
Тшаклӧн грибницаыс босьтӧ ас пиас ва да минеральнӧй совъяс; водоросль вӧчӧ углекислӧй газысь да ваысь органическӧй вещество.
abu
Лишайник босьтӧ влагасӧ аслас став поверхностьнас, медсясӧ зэр ваысь, руысь да лысваысь.
Питательнӧй веществояссӧ сійӧ босьтӧ сідзжӧ аслас поверхностьӧн не сӧмын почваысь да воздухысь, но и сы вылӧ пуксьысь бусысь.
Лишайник зэв неприхотливӧй да винёв.
Кос пӧраӧ сійӧ косьмӧ сэтчӧдз, мый инмӧдчигӧн крӧшитчӧ.
Зэр бӧрын сійӧ бара ловзьӧ.
Аслас неприхотливость вӧсна лишайник вермӧ овны сэтшӧм бесплоднӧй местаясын, кӧні оз вермыны овны мукӧд быдмӧгъясыс.
Природаын да овмӧсын лишайникъяслӧн тӧдчанлун.
Лишайникъяс, кыдзи неприхотливӧй быдмӧгъяс, медводзын овмӧдчӧны сійӧ местаясын, кӧні растительностьыс абу.
Найӧ овмӧдчӧны куш изъяс да скалаяс вылӧ да частӧ кулӧны.
Налӧн кулӧм местаын кольӧ перегной, код вылын вермӧны овмӧдчыны мукӧд быдмӧгъяс.
Тадзи лишайникъяс гӧтӧвитӧны почва мукӧд быдмӧгъяслы олӧм вылӧ.
Став лишайникъясысь медся ыджыд практическӧй тӧдчанлуныс кӧр лишайниклӧн.
Сійӧ быдмӧ войвывса тундраын зэв ыджыд пространствояс вылын да лоӧ зэв колана кӧрымӧн войвывса кӧръяслы.
Вывод.
Лишайник — единӧй организм, коді состоитӧ тшакысь да ӧти клеткаа водоросльясысь.
Тшаклӧн да водоросльлӧн ӧти организмын олӧмыс лишайниклы вайӧ пӧльза.
Тшакыс босьтӧ ва да минеральнӧй совъяслысь растворъяс, водоросль артмӧдӧ югыдінын углекислӧй газысь да ваысь органическӧй вещество.
Лишайникъяс зэв неприхотливӧйӧсь.
Найӧ медводзын овмӧдчӧны сійӧ местаясын, кӧні абу некутшӧм быдмӧг.
Изъяс вылын перегной артмӧдӧмӧн найӧ гӧтӧвитӧны почва мукӧд быдмӧгъяслы олӧм вылӧ.
Вопросъяс да задание.
1. Чукӧртӧй школалы матысса вӧрысь лишайникъяслысь коллекция.
Косьтӧй лишайникъяслысь чукӧртӧм экземпляръяс да пуктӧй найӧс ӧтлаӧ стеклӧалӧм кӧрӧбкаясӧ сійӧ предметъяслӧн кусӧкъяскӧд (из, кырсь, му торъяс), кодъяс вылын найӧс аддзӧма.
2. Кутшӧм строениеыс лишайниклӧн?
3. Кыдзи питайтчӧ лишайник?
4. Кӧні быдмӧны лишайникъяс?
5. Кутшӧм практическӧй тӧдчанлуныс лишайникъяслӧн?
63 §. Нитшъяс.
Кӧк шабді.
Васӧд вӧръясын да нюрзьӧм видзьяс вылын частӧ паныдасьлывлӧ веж нитш — кӧк шабді.
Сылӧн заясыс быдмӧны зэв тшӧкыда да артмӧдӧны веж эшкынъяс да вутшъяс.
Видлалам кӧк шабділысь ӧти быдмӧг (123-ӧд рис.).
Сылӧн эм вӧсни за, коді быдмӧ вертикальнӧя вывлань.
За вылын зэв тшӧкыда быдмӧны веж векни коръяс.
Нитшлысь корсӧ микроскоп пыр видлалігӧн сылӧн мякоть клеткаясын тыдалӧны хлорофиллӧвӧй зернояс.
Вужъясыс нитшлӧн абуӧсь.
Вужъяс пыддиыс залӧн мупытшса юкӧнын эмӧсь вӧсни нитевиднӧй вожъяс.
Найӧ шусьӧны ризоидъясӧн.
Ризоидъяс отсӧгӧн нитш кыскӧ почвасьыс ва да минеральнӧй совъяслысь растворъяс.
Нитш питайтчӧ сідз жӧ, кыдзи и мукӧд веж быдмӧгъяс.
Почваысь сійӧ пӧлучайтӧ ва да минеральнӧй совъяслысь растворъяс, воздухысь босьтӧ углекислӧй газ.
Углекислӧй газысь да ваысь хлорофиллӧвӧй зерноясын артмӧ органическӧй вещество.
Нитш ёна торъялӧ бактерияясысь, водоросльясысь, тшакъясысь, лишайникъясысь сійӧн, мый сылӧн телӧыслӧн эмӧсь за да коръяс.
Но настӧящӧй вужъясыс нитшлӧн абуӧсь.
Нитшлӧн олан условиеяс.
Нитшъяс — зэв неприхотливӧй быдмӧгъяс.
Найӧ оз повны ыджыд морозъясысь да шонділӧн ыджыд жарысь.
Неблагоприятнӧй условиеяс лоигӧн (кӧдзыд, кос пӧра) найӧ дугдӧны быдмыны, но кольӧны ловъяӧн.
Кор заводитчас зэра поводдя да выльысь шондӧдас, нитшъяс ӧдйӧ ловзьӧны.
Асланыс выносливость вӧсна найӧ частӧ быдмӧны сэні, кӧні мукӧд быдмӧгъяс овны оз вермыны.
Лишайникъяс бӧрын найӧ овмӧдчӧны скалаяс вылын, пу стволъяс вылын, важ керка стенъяс да вевтъяс вылын.
Благоприятнӧй условиеяс дырйи, например войвывса влажнӧй хвойнӧй вӧръясын, нитшъяс веж эшкынӧн дорвыв вевттьӧны почвасӧ.
Та дырйи найӧ вытесняйтӧны мукӧд быдмӧгъяссӧ, мукӧддырйиыс губитӧны быдса вӧръяс да артмӧдӧны на местаын нюръяс.
Нитшлӧн спораясӧн размножайтчӧм.
Гожӧмын кӧк шабді залӧн вылыс помысь позьӧ аддзыны кузь вӧсни кок, а сы йылын руд коробочка, код пытшкын эмӧсь зэв посни спораяс.
Вывсяньыс коробочка вевттьысьӧма торъя войлочнӧй колпачокӧн, коді видзӧ сійӧс косьмӧмысь.
Спораяс воӧм бӧрын колпачок усьӧ, коробочкалӧн вевтыс воссьӧ, спораяс заводитӧны киссьыны ортсӧ.
Ва му вылӧ веськалӧм бӧрын спораяс регыд мысти чужӧны да артмӧдӧны вӧсни вожавлысь нитьяс (124-ӧд рис.).
Тайӧ нитьяс вылас артмӧны гаръяс, кодъясысь быдмӧны нитшлӧн заяс коръяснас.
Тайӧ нитьясыс асланыс строение сертиыс нитчатӧй веж водоросль кодьӧсь.
Сійӧ, мый воддза стадияын развивайтчигӧн нитшкыс водоросль кодь, висьталӧ сы йылысь, мый нитшъясыс водорослькӧд ылісянь родствоынӧсь.
Быдмӧм бӧрас нитшъяслӧн строениеыс водоросль серти ёна сложнӧйджык, сы вӧсна мый налӧн эмӧсь за да коръяс.
Цветковӧй быдмӧгъясысь нитш торъялӧ сійӧн, мый цветокъясыс сылӧн абуӧсь да оз артмӧд кӧйдыс; сійӧ размножайтчӧ спораясӧн.
Нитш сфагнум.
Нитш сфагнум (125-ӧд рис.) шуӧны сідзжӧ еджыд нитшкӧн сы вӧсна, мый косьмӧм бӧрас сылӧн рӧмыс лоӧ еджыд.
Сфагнум коръясын эмӧсь ловъя клеткаяс, кӧні эмӧсь хлорофиллӧвӧй зернояс.
Ловъя клеткаяс костын эмӧсь кулӧм клеткаяс, кодъяслӧн эмӧсь розьяс.
Кӧс состояниеын кулӧм клеткаясын эм воздух.
Та вӧсна косьтӧм сфагнумлӧн рӧмыс еджыд.
Зэригӧн тайӧ клеткаясыс босьтӧны ас пиас зэв уна ва.
Та дырйи нитшлӧн сьӧктаыс содӧ 30–40 пӧв.
Торф артмӧм.
Миян войвылын, асыввылын (Сибирын да Уралын), рытыввылын, а сідзжӧ Сӧветскӧй Союзса мукӧд юкӧнъясын торфянӧй нюръяслысь зэв ыджыд пространствояс артмӧдіс торфянӧй нитш, либӧ сфагнум.
Векджык сфагнум вевттьӧ сплошнӧй сук эшкынӧн став торфянӧй нюрсӧ.
Нитшлӧн заясыс быдмӧны асланыс йывнаныс.
Заяслӧн улысса юкӧнъясын ризоидъясыс абуӧсь.
Найӧ вочасӧн кулӧны.
Кулӧм юкӧнъясыс надзӧник разлагайтчӧны этша кислород дырйи.
Дыр кад кольӧм бӧрын торфянӧй нюрын чукӧрмӧны сфагнумлӧн да мукӧд болотнӧй быдмӧгъяслӧн джынвыйӧ разложитчӧм юкӧнъяслӧн зэв ыджыд запасъяс.
Тадзи артмӧ торф.
Торфлӧн запасъясыс миян странаын зэв ыджыдӧсь.
СССР-ын став площадьысь 7 процентыс нюръяс.
Торф являйтчӧ миян промышленностьлы ломтаслӧн источникъясысь ӧтиӧн.
Торф используйтсьӧ сідзжӧ муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Торйӧн нин бур торфыс удобрение вылӧ сійӧс скӧтлы вольсавлӧм бӧрын, сы вӧсна мый сійӧ бура босьтӧ ас пиас кизьӧр отбросъяс.
Вывод.
Нитш — высокоорганизованнӧйджык быдмӧг водоросль да тшак серти: сылӧн эмӧсь за да коръяс.
Но настӧящӧй вужъяс нитшлӧн абуӧсь.
Найӧс вежӧны ризоидъяс.
Размножайтчӧны нитшъясыс спораясӧн.
Нитшъяс — неприхотливӧй быдмӧгъяс.
Найӧ частӧ овмӧдчӧны изъяс вылын, лишайникъяс бӧрын.
Ыджыд народнохозяйственнӧй тӧдчанлуныс торф залежъяслӧн, кодъясӧс артмӧдӧ торфянӧй нитш — сфагнум.
Вопросъяс да заданиеяс.
1. Вӧчӧй опытъяс, кӧні медым вӧлі тыдалӧ торфянӧй нитшӧн ва поглощайтӧм.
а) Пуктӧй сфагнумлысь засӧ стӧканӧ, кӧні эм неуна ва.
Залӧн йылыс ӧшӧдчас стӧкан дор вывті да сэтысь регыд мысти кутас войтавны ва.
Тадзи позьӧ стӧкансьыс васӧ ставнас «кисьтны» мӧд дозйӧ.
б) Веситӧй аптекарскӧй вески вылын 10 г косьтӧм торфянӧй нитш.
Пуктӧй сійӧс ваӧ да сэсся бара веситӧй.
Кымынпӧв содіс влажнӧй торфянӧй нитшлӧн сьӧктаыс кос нитшлӧн сьӧкта серти?
2. Кӧдзӧй нитшлысь спораяссӧ влажнӧй торфянӧй пластинка вылӧ.
Пластинкасӧ водзвыв пуӧдӧй, медым вины бактерияяслысь, водоросльяслысь да тшакъяслысь спораяссӧ.
Кӧдзӧм бӧрын пластинкасӧ пуктӧй влажнӧй камераӧ.
Видзӧдӧй, кыдзи спорасьыс развивайтчӧ нитш.
3. Кутшӧм условиеясын олӧны нитшъяс?
4. Кыдзи размножайтчӧ нитш?
5. Мыйӧн ӧткодьӧсь да мыйӧн торъялӧны нитшъясыс водоросльясысь?
6. Кутшӧм особенностьясыс торфянӧй нитшлӧн?
7. Кутшӧм хозяйственнӧй тӧдчанлуныс нитшъяслӧн?
64 §. Папоротникообразнӧйяс.
Папоротникъяс.
Папоротникъяс частӧджык быдмӧны гож сайын васӧд вӧръясын да васӧд оврагъяс пыдӧсын.
Ёна гежӧдджыка найӧ паныдасьлӧны восьса местаясын.
Папоротниклӧн муверкӧсса заыс дженьыдик.
Сійӧ засяньыс вожалӧны кузь да паськыд коръяс.
Папоротниклӧн муверкӧсса заыс эм мупытшса побеглӧн — корневищелӧн продолжение.
Корневищесянь вожалӧны придаточнӧй вужъяс.
Папоротникъяс питайтчӧны сідз жӧ, кыдзи и мукӧд веж быдмӧгъяс: коръясас югыдінын найӧ артмӧдӧны органическӧй веществояс.
Органическӧй веществоясыс мунӧны не сӧмын быдмӧглы питайтчӧм вылӧ, но и налӧн юкӧныс чӧжсьӧ корневищеас.
Папоротник — уна вося быдмӧг.
Сёр арын сылӧн муверкӧсса юкӧнъясыс кулӧны, а корневищеыс тӧвйӧ лым улын.
Тулысын, кор почваыс сылас да шоналас, корневищелӧн верхушечнӧй гарйысь быдмӧ дженьыдик за, а за вылас коръяс.
Нитш серти папоротникъяслӧн строениеыс сложнӧйджык: налӧн эмӧсь не сӧмын за да коръяс, но и вужъяс.
Папоротник коръяслӧн улысладор бокас гожӧмнас артмӧны коричневӧй бугорокъяс.
Микроскоп пыр препарат (корлысь вомӧннога разрез) видлалігӧн тыдалӧ, мый тайӧ бугорокъясыс ичӧтик зонтикъяс кодьӧсь.
На улын эмӧсь спораяс тыра посни мешочекъяслӧн чукӧръяс (13-ӧд табл.).
Спораяс отсӧгӧн папоротник размножайтчӧ.
Воӧм бӧрас спораяс веськалӧны васӧд почва вылӧ, кӧні абуӧсь мукӧд быдмӧгъяс, да чужӧны.
Урбӧжъяс.
Урбӧжъяс — папоротникъяслы родственнӧй быдмӧгъяс (126-ӧд рис.).
Найӧ паныдасьлӧны васӧд вӧръясын, нюръяс вылын, васӧд муяс да видзьяс вылын.
Урбӧжъясыс ичӧтик веж козъяс кодьӧсь.
Налӧн заясыс быдмӧны вертикальнӧя вывлань.
Главнӧй засяньыс вожалӧны бокӧвӧй побегъяс.
За вылас найӧ расположитчӧмаӧсь мутовчатӧя.
Засӧ да бокӧвӧй побегъяссӧ внимательнӧя видлалігӧн позьӧ аддзыны зачаточнӧй коръяс, кодъяс ӧтлаасьӧмаӧсь чешуйчатӧй бахромкаӧ за гӧгӧрыс.
Урбӧжъяслӧн заяс йылас эмӧсь спора тыра мешочекъяса колосокъяс.
Кыдзи и папоротникъяс, урбӧжъяс размножайтчӧны спораясӧн.
Муверкӧсса побегъясысь кындзи, урбӧжлӧн эм кузь вожавлысь корневище, кодсянь паськалӧны вужъяс.
Кӧчвӧньяс.
Кӧчвӧньяс (127-ӧд рис.) паныдасьлӧны медсясӧ лыска вӧръясын.
Налӧн эмӧсь кузь кыссьысь заяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь тшӧкыд веж посни коръясӧн.
Кӧчвӧньяслӧн заяс йылас эмӧсь кузь колосокъяс, кодъяс состоитӧны посни коръясысь.
Коръяслӧн пытшкӧсладор боксьыс позьӧ аддзыны спора тыра мешочекъяс.
Папоротникъяслӧн, урбӧжъяслӧн да кӧчвӧньяслӧн торъялӧмъяс.
Папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс асланыс ортсыса вид сертиыс ӧта-мӧдыскӧд абу ӧткодьӧсь.
Но став тайӧ быдмӧгъясыслӧн эмӧсь настӧящӧй заяс, муверкӧссаяс и мупытшсаяс, кодъяслӧн строениеыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм цветковӧй быдмӧг заяслӧн.
Ставныслӧн эмӧсь коръяс да настӧящӧй вужъяс, а абу ризоидъяс.
Водоросль да нитш строение серти папоротникообразнӧйяслӧн строениеыс сложнӧйджык.
Но цветковӧй быдмӧгъясӧн найӧс шуны оз позь, сы вӧсна мый найӧ размножайтчӧны оз кӧйдысӧн, а спораясӧн.
Кутшӧмӧсь вӧліны древньӧй папоротникообразнӧйяс?
Папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс заводитісны быдмыны Му вылын зэв важся кадъяссянь нин — уна сё миллион во сайын.
Найӧ паськавлісны зэв ёна, артмӧдлісны вӧръяссӧ зэв ыджыд пространствояс вылын (128-ӧд рис.).
Древньӧй кадъясӧ нюръяс вылын кыпӧдчылісны быдса заросльяс ыджыд пуяслӧн — ӧнія урбӧжъяслӧн предокъясыс.
Ӧнія кӧчвӧньяслӧн предокъясыс сідзжӧ вӧліны пуясӧн-гигантъясӧн, кодъяслӧн кызтаыс сывйыштӧмӧн вӧлі 2 м, судтаыс 30 метрӧдз.
Тайӧ древньӧй вӧръясас паныдасьлісны кузь стволъясыс древовиднӧй папоротникъяслӧн, кодъяслӧн йылас вӧліны перистӧй коръяслӧн пушкыртчӧм пучокъяс.
Тропическӧй вӧръясын ӧнӧдз на эмӧсь древовиднӧй папоротникъяс, кодъяс мыйкӧ мында ӧткодьӧсь асланыс древньӧй предокъяскӧд.
Из шом артмӧм.
Зэв гырысь древовиднӧй папоротникообразнӧйяслӧн древньӧй вӧръяс быдмисны ваӧн ойдӧдӧм болотистӧй почва вылын.
Кулӧм пуяс пӧрласисны ваӧ.
Ытва дырйи вына юяс нулісны пуяслысь массаяссӧ ӧти местаӧ да тыртлісны найӧс илӧн либӧ лыаӧн.
Бактерияяслӧн действие улын пуясыс ва улас надзӧник разлагайтчисны да вочасӧн артмӧдлісны из шомлысь слӧйяс.
Тырӧм вӧр местаын дыр кад кольӧм мысти быдмыліс выль вӧр, кодлӧн участокыс вӧлі сэтшӧм жӧ.
Горнӧй породаын, коді вевттьӧ из шомлысь кыз слӧйсӧ, частӧ сюрлывлӧны древньӧй папоротник коръяслӧн, кырсьлӧн да вожъяслӧн отпечатокъяс (129-ӧд рис.).
Мукӧддырйиыс сюрлывлӧны кулӧм пуяслӧн сохранитчӧм быдса стволъяс да вужъяс.
Из шомсӧ микроскоп пыр исследуйтігӧн сэні аддзӧма древньӧй папоротникъяслысь зэв уна спораяс.
Древньӧй папоротникообразнӧйяслысь ископаемӧй колясъяс изучитӧм петкӧдліс, мый климатыс сэки вӧлӧма шоныд да влажнӧй.
Сэтшӧм климатыс вӧлі ёна паськалӧма Му пасьта да войвылын воліс Шпицбергенӧдз да Новӧй Земляӧдз.
Ми тайӧс тӧдам сы вӧсна, мый ӧні аддзӧны сэні из шомлысь залежьяс.
Зэв уна-уна во мысти Европалӧн войвылын да средньӧй полосаын кӧдздӧдіс.
Шоныд радейтысь древовиднӧй папоротникообразнӧйяс кулісны.
На лыдысь унаӧн тайӧ уна сё миллион вонас ёна вежсисны да ӧні ёна торъялӧны асланыс древньӧй предокъясысь.
Му пластъясӧ тырӧм древньӧй вӧръяс используйтсьӧны миян социалистическӧй овмӧсын кыдзи ломтас.
Ломтасъяслӧн став запасъясысь, кодъяс миян эмӧсь, 65 процентсӧ сетӧ каменноугольнӧй промышленность.
Миян эмӧсь тайӧ ценнӧй ломтаслӧн зэв ыджыд запасъяс.
Сӧветскӧй учёнӧйяс аддзӧны СССР-ын из шомлысь пыр выль месторождениеяс.
Вывод.
Папоротникообразнӧйяс — ещӧ на высокоразвитӧйджык быдмӧгъяс, нитшъяс серти.
Налӧн эмӧсь му веркӧсса да мупытшса заяс, коръяс да настӧящӧй вужъяс.
Папоротникообразнӧйяс размножайтчӧны спораясӧн.
На лыдӧ пырӧны папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс.
Зэв важ кадъясӧ Му вылын вӧліны болотистӧй вӧръяс, кӧні быдмисны древовиднӧй папоротникъяс, урбӧжъяс да кӧчвӧньяс.
Из шом залежьяслӧн, кодъяс артмисны древньӧй папоротникообразнӧйясысь, народнохозяйственнӧй тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Вопросъяс.
1. Кӧні быдмӧны папоротникъяс да кӧчвӧньяс?
2. Кутшӧм строениеыс папоротниклӧн?
3. Кутшӧм ӧткодь чертаяс эмӧсь папоротникъяслӧн, урбӧжъяслӧн да кӧчвӧньяслӧн?
4. Мыйӧн торъялӧны папоротникообразнӧйяс водоросльясысь да нитшъясысь?
5. Кутшӧм предокъяс вӧліны ӧнія папоротникообразнӧйяслӧн?
6. Кыдзи артмис из шом?
Кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс миян народнӧй овмӧсын?
65 §. Голосеменнӧй быдмӧгъяс.
Став голосеменнӧй быдмӧгъяс — сійӧ пуяс да кустарникъяс.
Тайӧ группаас пырӧны хвойнӧй пуяс, кодъяс распространитчӧмаӧсь зэв паськыда.
Голосеменнӧйяскӧд ми тӧдмасям миян обыкновеннӧй пуяс — пожӧм да коз пример вылын.
Пожӧм.
Пожӧм абу ёна требовательнӧй почва да влага дінӧ.
Сылӧн вына вужъясыс пыдӧ пырӧны муӧ.
Та вӧсна пожӧм вермӧ пӧлучайтны васӧ да питательнӧй веществояссӧ мулӧн пыді слӧйясысь.
Сійӧ частӧ быдмӧ кос, пӧшти бесплоднӧй, лыа почва вылын.
Пожӧмъяс частӧ овмӧдчӧны лыаяс вылын, кӧні кульӧма вылысса плодороднӧй слӧйсӧ, например кӧрт туй пӧлӧн гуранъясын.
Пожӧм садитӧны степнӧй районъясын лыаяс закрепитӧм да лыа вылын вӧр массивъяс лӧсьӧдӧм могысь.
Пожӧм — югыд радейтысь пу.
Сійӧ оз терпит весиг неыджыд гож сай.
Тшӧкыд туруна местаясын пожӧмлысь петасъяссӧ пӧдтӧны турунъяс; оз вермы быдмыны сійӧ и пуясӧн сайӧдӧминын.
Пожӧмъяс овлӧны зэв гырысьӧсь.
Оз шоча позь аддзывлыны 40 м джуджда пожӧмъяс.
Пожӧмъяс олӧны 400 во, а мукӧддырйи и дырджык на, да артмӧдӧны сплошнӧй вӧръяс — ягъяс.
Вӧрын пожӧм быдмӧ веськыд да стройнӧй (130-ӧд рис.).
Сылысь улысса вожъяссӧ сайӧдӧны вылыссаясыс; югыд тырмытӧм вӧсна налӧн регыд гылалӧ веж лыскыс, вожъясыс косьмӧны да усьӧны.
Тадзи стволсьыс бырӧны бокӧвӧй вожъясыс.
Вожъясыс кольӧны сӧмын пу йылас.
Вӧр шӧрын быдмӧм пожӧмлӧн древесинаыс ёна ценнӧйджык восьса местаясын быдмӧм ёна вожавлӧм пожӧм древесина серти (131-ӧд рис.).
Пожӧм вожъяслӧн том йывъяс вылын быдмӧны лӧзоввеж емъяс, либӧ лыс.
Найӧ быдмӧны гозйӧн-гозйӧн быд пучокын.
Лыс кывсьыс и лои нимыс — «лыска» пуяс.
Емъясыс — сійӧ пожӧмыслӧн коръясыс.
Найӧ зэв векниӧсь да та вӧсна испаряйтысь веркӧсыс налӧн ичӧт; таысь кындзи, найӧ вевттьысьӧмаӧсь кыз стенкаяса клеткаяслӧн кожицаӧн, кӧні устьицеясыс абу уна.
Та вӧсна пожӧм испаряйтӧ васӧ зэв надзӧн.
Пожӧм — типичнӧй засухоустойчивӧй пу.
Пожӧмлӧн лыскыс быдмӧ сӧмын вож йывъясас, мӧдногӧн кӧ, медся том участокъяс вылын (ӧти вося, кык вося да мукӧддырйи куим вося вожъяс вылын).
Куим воысь пӧрысьджык вожъяслӧн участокъяс вылысь лыскыс усьӧ.
Сідзкӧ, лыскыс кутчысьӧ вожъяс вылас сӧмын кык-куим во.
Тулыснас, май тӧлысь помын, пожӧм лэдзӧ «бус».
Сэки тӧв ӧвтыштігъясын пожӧмъяс вылысь лыбӧны виж пыльцалӧн быдса кымӧръяс.
Пожӧмлӧн пыльцаыс мукӧддырйи вевттьӧ сплошнӧй налётӧн мусӧ, ва гӧпъяс, прудъяс, тыяс.
Йӧз, кодъяс оз тӧдны тайӧ явлениеыслысь помкасӧ, шуӧны тайӧс «сернӧй зэрӧн».
Сійӧ каднас пожӧмъяс вылысь кокни аддзыны югыдвеж да гӧрдов кольяс (14-ӧд табл.).
Югыдвеж рӧма кольяс быдмӧны том побегъяс вылын.
Быд коль состоитӧ чешуйкаясысь.
Быд чешуйка вылын развивайтчӧ кык пыльник.
Воӧм бӧрас найӧ потласьӧны.
Пыльца киссьӧ ортсӧ да разӧдсьӧ тӧлӧн.
Пожӧмлӧн пыльцаас эм кык воздушнӧй пузырёк.
Та вӧсна сійӧ вермӧ дыр кутчысьны воздухын да ылӧдз мунны воздушнӧй течениеясӧн.
Пожӧм, кыдзи и мукӧд голосеменнӧйяс, — тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧг.
Гӧрдов кольяс быдмӧны сійӧ жӧ пулӧн мукӧд том побег йывъясас.
Быд коль состоитӧ чешуйкаясысь.
Чешуйкаяслӧн пытшкӧсладорас эм кык семяпочка.
Голосеменнӧй быдмӧгъяслӧн пестикыс абу.
Налӧн семяпочкаясыс куйлӧны оз пестиклӧн завязьын, а восьсӧн (кушнас), и пыльцаыс веськыда веськалӧ на вылӧ.
Опылитчӧм бӧрын кольлӧн чешуйкаясыс топыда топалӧны да клеитчӧны ас костас сирӧн.
Пожӧмлӧн кӧйдысыс кисьмӧ опылитчӧм бӧрас 1½ во мысти.
Найӧ гылалӧны водз тулысын.
Шондіа лунъясӧ кольясыс воссьӧны, налӧн чешуяясыс паськалӧны да кольяссьыс кӧйдысыс гылалӧ.
Сы вӧсна мый кӧйдысыслӧн эмӧсь бордъяс, то найӧс тӧлыс нуӧ зэв ылӧдз.
Пожӧм используйтсьӧ народнӧй овмӧсын.
Пожӧмлӧн древесинаыс сетӧ ценнӧй материал стрӧйбаяс да пуа кӧлуй вӧчӧм вылӧ.
Сійӧ мунӧ ломтас вылӧ.
Сыысь вӧчӧны дьӧгӧдь, сир, скипидар.
Коз.
Лыска пуяс лыдын сідзжӧ и обыкновеннӧй коз.
Сылӧн сідзжӧ лыскыс ем кодь, но дженьыдджык (132-ӧд рис.).
Коз вожъяс вылын лыскыс кутчысьӧ 6–7 во.
Козлӧн вужъясыс оз пырны пыдӧдз, а паськалӧны почвалӧн вылысса слӧйясын.
Та вӧсна козлы колӧ плодороднӧй да васӧд почва.
Коз торъялӧ пожӧмысь сійӧн, мый оз пов гож сайысь.
Перекрёстнӧй опыление мунӧ тӧв отсӧгӧн, кыдзи и пожӧмлӧн.
Семяпочкаяс куйлӧны восьсӧн кольлӧн семеннӧй чешуйкаяс вылын.
Кӧйдыссӧ зэв паськыда разӧдӧ тӧв.
Козлӧн древесина используйтсьӧ бумага вӧчӧм вылӧ.
Вывод.
Голосеменнӧй быдмӧгъяслӧн пестикъясыс абуӧсь.
Семяпочкаясыс налӧн куйлӧны оз пестик завязьын, а расположитчӧмаӧсь восьсӧн (кушнас) кольяслӧн чешуйкаяс вылын.
Опылениеыс мунӧ тӧв отсӧгӧн.
Та дырйи пыльца непосредственнӧ веськалӧ семяпочкаяс вылӧ.
Сы вӧсна мый голосеменнӧй быдмӧгъяслӧн пестикыс абу, найӧ плодсӧ оз артмӧдны.
Кӧйдысыс налӧн куйлӧ восьсӧн (кушнас) кольлӧн одеревенейтӧм чешуйкаяс вылын.
Та вӧсна и шуӧны найӧс голосеменнӧйясӧн.
Вопросъяс да задание.
1. Видлалӧй местнӧй лыска пуяслысь — пожӧмлысь, козлысь, ньыв пулысь, ниа пулысь — вожъяссӧ.
Сравнитӧй найӧс ас костаныс.
Рисуйтӧй, кыдзи расположитчӧмаӧсь лысъясыс вож вылас, да лыскыслысь формасӧ.
Тӧдмалӧй вожъясыслысь арлыдсӧ.
Тӧдмалӧй, кымын во кутчысьӧ вожъяс вылас лыскыс разнӧй лыска пуяслӧн.
2. Кутшӧмӧсь главнӧй признакъясыс голосеменнӧйяслӧн?
3. Мыйӧн торъялӧны условиеясыс, кор вермӧны быдмыны коз да пожӧм?
66 §. Покрытосеменнӧй (цветковӧй) быдмӧгъяс.
Покрытосеменнӧй, либӧ цветковӧй быдмӧгъяслӧн эмӧсь ыджыд преимуществояс быдмӧгъяслӧн мукӧд группаяс водзын.
Найӧ овмӧдчӧмаӧсь став Му пасьта, кӧні эм кӧть кутшӧмкӧ позянлун быдмӧгъяс олӧм вылӧ.
Ылі войвылын да гӧраясын, кос степьясын да жар пустыняясын позьӧ аддзыны покрытосеменнӧй быдмӧгъяс.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн эм не сӧмын вуж, за, коръяс, цветокъяс, но и плодъяс.
Цветокас эм пестик, семяпочкаясыс тупкысьӧмаӧсь пестик завязь пытшкын.
Та вӧсна и шусьӧны покрытосеменнӧй быдмӧгъясӧн.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн цветокъясыс зэв унасикасаӧсь.
Найӧ вермӧны перекрёстнӧя опыляйтчыны не сӧмын тӧв отсӧгӧн, но и насекомӧйяс отсӧгӧн.
Насекомӧйясӧн опыляйтчан унджык быдмӧгъясын цветокъяслӧн околоцветникыс яркӧй рӧма.
Яблоня да вишня цветокъяслӧн лепестокъясыс розӧвӧйӧсь, клеверлӧн югыдгӧрдӧсь, колокольчиклӧн — лӧзӧсь. Душистӧй табак цветоклӧн лепестокъясыс еджыдӧсь, найӧ паськалӧны пемдігӧн да лэдзӧны ылӧдз кылысь дук.
Яркӧй рӧм, дук, юмов сок (нектар) вӧсна цветокъяс вылӧ воӧны насекомӧй-опылительяс.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн опылитчӧм да оплодотворитчӧм бӧрын пестик завязьысь развивайтчӧ плод, а семяпочкаясысь — кӧйдыс.
Плодӧ дзебсьӧм кӧйдысъяс оз повны унасикас неблагоприятнӧй условиеясысь.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн эмӧсь унасикас приспособлениеяс кӧйдыссӧ разӧдӧм вылӧ.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяс — медся высокоорганизованнӧй быдмӧгъяс.
Тайӧ группасӧ позьӧ шуны Му вылын господствуйтысьӧн.
Ставсикас быдмӧгъясысь покрытосеменнӧй быдмӧгъяс медся унасикасаӧсь.
Мортлӧн овмӧсын налӧн и тӧдчанлуныс медся ыджыд.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн торъялӧны покрытосеменнӧй быдмӧгъясыс голосеменнӧй быдмӧгъясысь?
2. Быдмӧгъяслысь кутшӧм группа позьӧ шуны Му вылын господствующӧйӧн?
3. Мыйын преимуществоыс тайӧ группаыслӧн мукӧд быдмӧгъяс водзын?
67 §. Быдмӧгъясӧс группаяс вылӧ юкӧм.
Сы могысь медым гӧгӧрвоны зэв унасикас быдмӧгъяссӧ, найӧс юкӧны группаяс вылӧ.
Быд группаӧ ӧтвывтчӧны быдмӧгъяс, кодъяс ӧткодьӧсь асланыс ортсыса форма, пытшкӧсса строение, размножайтчан способъяс серти.
Ті тӧдмасинныд нин быдмӧгъяслӧн некымын ыджыд группаӧн: бактерияясӧн, водоросльясӧн, тшакъясӧн, лишайникъясӧн, нитшъясӧн, папоротникообразнӧйясӧн, голосеменнӧйясӧн да покрытосеменнӧйясӧн.
Тайӧ группаясысь быдӧнлӧн эмӧсь асланыс характернӧй особенностьяс.
Однодольнӧй да двудольнӧй быдмӧгъяс.
Медся ыджыдӧн да хозяйство боксянь миянлы медся важнӧйӧн являйтчӧ покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн группа.
А покрытосеменнӧй быдмӧгъяс юксьӧны кык класс вылӧ: однодольнӧйяс да двудольнӧйяс вылӧ.
Однодольнӧй быдмӧгъяслӧн кӧйдысас эм ӧти семядоляа зародыш.
Татшӧм строениеа кӧйдысыс, кыдзи нин ми аддзылім, шобділӧн да мукӧд злакъяслӧн.
Однодольнӧй быдмӧг коръясын унджыкысьсӧ овлӧны жилкаяс, кодъяс мунӧны параллельнӧя кор кузяногыс.
Однодольнӧй быдмӧг классӧ пырӧны злакъяс (шобді, кукуруза, рудзӧг, рис, тимофеевка), ӧткымын овощнӧй быдмӧгъяс (лук, чеснӧк), уна декоративнӧй (лилияяс, ландышъяс, гладиолусъяс, ирисъяс) да комнатнӧй быдмӧгъяс (алоэ, амариллисъяс, кливияяс).
Двудольнӧй быдмӧг кӧйдысын эм кык семядоляа зародыш.
Двудольнӧйяслӧн коръясас жилкаясыс расположитчӧмаӧсь сеткаӧн (сетчатӧй жилкование).
Двудольнӧй классӧ пырӧны вӧрса лиственнӧй пуяс (дуб, кыдз пу, нинпу, клён), плодӧвӧй пуяс (яблоня, груша, вишня), унасикас овощнӧй быдмӧгъяс (фасоль, анькытш, капуста, морковь, свекла), кормӧвӧй быдмӧгъяс (клевер, вика), техническӧй быдмӧгъяс (шабді, хлопчатник, пыш), уна декоративнӧй (душистӧй табак, астра, георгинъяс) да комнатнӧй быдмӧгъяс (лимон, фикус, пеларгония, фуксия).
Цветковӧй быдмӧгъяслӧн семействояс.
Классъясыс бара юксьӧны посниджык группаяс вылӧ — семействояс вылӧ.
Семействоӧ ӧтвывтчӧны ас костаныс ӧткодь быдмӧгъяс.
Ӧти семействоӧ пырысь быдмӧгъяс медсясӧ ӧткодьӧсь цветокъяслӧн строение сертиыс.
Шобді, например, унаторйӧн ӧткодь рудзӧгкӧд.
Та вӧсна тайӧ разнӧй быдмӧгъясыс ӧтувтсьӧны ӧти семействоӧ — злакъясӧ.
Злакъяслӧн семействоӧ пырӧны сідзжӧ просо да кукуруза, ид да зӧр.
Капуста цветъяслӧн да плодъяслӧн строениеыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и кушманлӧн.
Мукӧд органъясыслӧн (вужйыслӧн, коръясыслӧн) строениеыс кӧть и абу ӧткодь, тайӧ быдмӧгъясыс ӧткодь цветъяс да плодъяс серти ӧтувтсьӧны ӧти семействоӧ — крестоцветнӧйяслӧн семействоӧ.
Анькытш да фасоль цветъяслӧн да плодъяслӧн строениеыс унаторйӧн жӧ ӧткодь.
Найӧ ӧтувтсьӧны бобӧвӧйяслӧн семействоӧ.
Ӧти семействоса быдмӧгъяс костын сходствоыс объясняйтсьӧ налӧн родствоӧн.
Рудзӧг да шобді ас костаныс родственнӧйӧсь.
Коркӧ, ёна важ кадъясӧ, шобді да рудзӧг петлісны общӧй предокъясысь — древньӧй злакъясысь.
Ортсыса условиеяс вӧсна найӧ ёна вежсисны.
Но ӧткодь признакъясыс налӧн колисны.
Тайӧ сходствоыс и индӧ ӧти семействоӧ принадлежитысь быдмӧгъяс костын ылысса родство вылӧ.
Вывод.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяс юксьӧны кык класс вылӧ — однодольнӧй да двудольнӧй быдмӧгъяс вылӧ.
Быд класс юксьӧ семействояс вылӧ.
Однодольнӧйяс классысь медся ыджыд тӧдчанлуныс видз-му овмӧсын злакъяс семействолӧн.
Двудольнӧйяс классын ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлуныс крестоцветнӧйяс да бобӧвӧйяс семействояслӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм признакъяс серти торъялӧны двудольнӧй быдмӧгъяс однодольнӧйясысь?
2. Мыйӧн объясняйтсьӧ ӧти семействоса быдмӧгъяс костын сходствоыс?
68 §. Злакъяслӧн семейство.
Злакъяслӧн семействоысь характернӧй быдмӧгъяс — шобді да рудзӧг.
Рудзӧглӧн да шобділӧн вужъясыс мочковатӧйӧсь.
Рудзӧглӧн да шобділӧн заыс — идзас (тӧщӧ пытшкӧса).
Сы вылын позьӧ кокниа казявны топыд пӧльтчӧм гӧрӧдъяс, тайӧ местаясас за пытшкын эмӧсь перегородкаяс.
Гӧрӧдъясыс вӧчӧны вӧсни нюклясьысь засӧ устойчивӧйджыкӧн.
Гӧрӧдъяс местаті за бердӧ крепитчӧны векни, кузь коръяс, кодъяс шымыртӧны засӧ асланыс улыс юкӧнӧн — влагалищеӧн.
Шобділӧн да рудзӧглӧн коръясыс, кыдзи и мукӧд однодольнӧй быдмӧгъяслӧн, характеризуйтчӧны кор кузяногыс параллельнӧя мунысь жилкаясӧн.
Сійӧ местаын, кӧні корлӧн пластинкаыс вуджӧ влагалищеӧ, внимательнӧя видлалігӧн позьӧ аддзыны язычок — вӧсни прозрачнӧй плёнка.
Тайӧ язычокыс мыйкӧ мында кутӧ за да сійӧс шымыртысь кор костӧ ва пырӧмысь.
Видлалам внимательнӧя рудзӧг либӧ шобді соцветиелысь да цветоклысь строениесӧ.
Соцветиенас налӧн лоӧ сложнӧй шеп, коді быдмӧ за йылас.
Сылӧн эмӧсь уна лыда колосокъяс.
Торъя колосоклӧн ортсыладорас эм кык колоскӧвӧй чешуйка, а пытшкас — прӧстӧй строениеа кык либӧ куим цветок (5-ӧд табл.).
Шобділӧн да рудзӧглӧн цветокыс имеитӧ цветковӧй чешуяяс, кодъяс створкаяс моз тупкӧны цветоклысь пытшкӧсса юкӧнъяссӧ.
Цветковӧй чешуяяс лыдысь ӧтилӧн шӧрса жилкаыс нюжалӧма кузь йикиӧ.
Рудзӧг цветокысь розъялігас увлань ӧшйӧны куим тычинка.
Весиг зэв кокни тӧлысь тычинкаясыс заводитӧны мовкъявны да пыльникъяссьыс лэбӧ кос пыльцалӧн кокни вижов кымӧртор.
Рудзӧг цветитӧм позьӧ бура аддзыны му вылын гожся асылӧ, мича поводдяӧ.
Тычинкаясысь кындзи, рудзӧг цветокын позьӧ аддзыны завязя да кык перистӧй рыльцеа пестик.
Рыльцеясыс цветитігас чургӧдчӧны цветочнӧй чешуяясысь.
Тӧлӧн разӧдан пыльца кокниа веськалӧ рыльце вылӧ.
Сідзкӧ, рудзӧг — тӧлӧн опыляйтчан быдмӧг.
Яркӧй рӧма венчикыс, нектарыс да ароматыс рудзӧглӧн абу; кос пыльцаа тычинкаяс да перистӧй рыльцеяс ёна чургӧдчӧны цветоксьыс, мый вӧсна кокниджыка опыляйтчӧ тӧв отсӧгӧн.
Шобділӧн мунӧ самоопыление.
Опылитчӧм бӧрын развивайтчысь плодлӧн лоӧ ӧти кӧйдыс, кодлӧн оболочкаыс топыда йитчӧма завязьлӧн стенкаяскӧд.
Татшӧм плодыс шусьӧ зерновкаӧн.
Рудзӧг да шобді вужлӧн, залӧн, коръяслӧн, цветоклӧн да плодлӧн строение кодь и мукӧд злакъяслӧн строениеыс.
Тайӧ признакъяс серти позьӧ торйӧдны злакъяссӧ мукӧд семействоясса быдмӧгъясысь.
Злакъяслӧн семействоӧ, рудзӧгысь да шобдіысь кындзи, пырӧны ыджыд тӧдчанлуна зернӧвӧй культураяс: кукуруза, рис, просо, ид, зӧр.
Тайӧ зернӧвӧй быдмӧгъясысь кындзи, злакъяслӧн семействоӧ пырӧны быдмӧгъяс, кодъяс артмӧдӧны миян видзьяслысь да степьяслысь основнӧй покровсӧ.
Сійӧ злакъяс пӧвстын паныдасьлӧны уна ценнӧй кормӧвӧй турунъяс, например тимофеевка, мятлик да мукӧд.
Злакъясӧ жӧ пырӧны уна злостнӧй ёг турунъяс, например пырей да овсюг, коді ортсыса вид сертиыс зӧр кодь (133-ӧд рис.).
Овсюг ёгӧсьтӧ нянь кӧдзаяс да ёна чинтӧ налысь урожайсӧ.
Тайӧ ёг турунлӧн кӧйдысыс воӧ нянь идравтӧдз, киссьӧ муӧ да ёгӧсьтӧ мусӧ.
69 §. Крестоцветнӧйяслӧн семейство.
Крестоцветнӧй семействоӧ пырысь быдмӧгъяс торъялӧмъясӧн позьӧ тӧдмасьны тулысын частӧ паныдасьлысь ёг турун обыкновеннӧй сурепка пример вылын (15-ӧд табл.).
Тайӧ ёг турунсӧ кокни тӧдмавны чӧскыд дука виж цветокъяслӧн роз серти да лӧсталысь коръяс серти, кодъясысь улыссаясыс потласьӧмаӧсь некымын гоз бокӧвӧй долька вылӧ.
Внимательнӧя кӧ видлавны цветоклысь строениесӧ, то кокни аддзыны чашечкасӧ, кодлӧн эм нёль чашелистик; чашелистикъяскӧд чередуйтчӧны венчиклӧн крестӧн расположитчӧм нёль лепесток.
Та вӧсна быдмӧгъяс, кодъяслӧн цветокыс татшӧм строениеа, шусьӧны крестоцветнӧй быдмӧгъясӧн.
Цветок пытшкӧсын эм ӧти пестик да квайт тычинка, кодъяс лыдысь кыкыс дженьыдджыкӧсь мукӧдсьыс.
Цветокъяслӧн мича рӧмыс, чӧскыд дукыс да нектар — ставыс тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый сурепкалӧн цветокъясыс опыляйтчӧны насекомӧйясӧн.
И збыльысь, цветитысь сурепка вылысь ми аддзам уна гутъясӧс, мазіясӧс, бобувъясӧс да мукӧд насекомӧйясӧс.
Сурепкалӧн опыляйтчӧм цветокъясысь развивайтчӧны кузь плодъяс, кодъяслӧн эм пытшкӧсса перегородка.
Воӧм бӧрас плодъяс потласьӧны кузяногыс да наысь киссьӧ кӧйдыс.
Татшӧм плодыс шусьӧ стручокӧн.
Сурепкалысь кӧйдыссӧ кӧ лямӧдны бумага вылын, сэні кольӧ выйӧсь пятна; тайӧ петкӧдлӧ, мый сурепка кӧйдысын эм уна вый.
Муяс вылын кӧ овмӧдчас сурепка, сійӧ висьталӧ, мый омӧля котыртӧма ёг турунъяскӧд тыш.
Крестоцветнӧйяслӧн семействоӧ пырӧны уна мукӧд ёг турунъяс.
Налӧн цветокъясыс да плодъясыс строение сертиыс кызвыннас сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и сурепкалӧн.
Налӧн цветокъясын 4 чашелистик да 4 лепесток, 6 тычинка да 1 пестик.
Плодыс — пуртӧс либӧ пуртӧстор (дженьыдик пуртӧс).
Ӧти вося ёг турунъяс пӧвстын частӧ паныдасьлӧ пастушья сумка.
Пастушья сумка — ляпкыдик быдмӧг, еджыд цветъясыс сылӧн посниӧсь да плодъясыс-пуртӧсъясыс куим пельӧсаӧсь, форма сертиыс сумка кодьӧсь, кутшӧмӧс важӧн новлӧдлісны пастухъяс.
Пастушья сумка важӧнсянь применяйтсьыліс народнӧй медицинаын кыдзи вир петӧм дугӧдан средство.
Бӧръяджык исследованиеяс подтвердитісны сылысь лекарственнӧй ценностьсӧ.
Лечебнӧй цельясын чукӧртӧны быдмӧглысь муверкӧсса юкӧнсӧ цветитігас, да тайӧ турунсьыс лӧсьӧдӧны отвар.
Уна овощнӧй быдмӧгъяс пырӧны тайӧ жӧ семействоӧ, например капуста, галанка, сёркни, редиска, кушман, турнепс.
Сійӧс, мый тайӧ быдмӧгъясыс пырӧны крестоцветнӧй семействоӧ, кокни тӧдмавны налӧн цветокъяслӧн да плодъяслӧн строение серти, кодъяс кызвыннас ӧткодьӧсь сурепкалӧн цветокъяскӧд да плодъяскӧд.
70 §. Бобӧвӧйяслӧн семейство.
Бобӧвӧйяслӧн семействоысь типичнӧй быдмӧгӧн лоӧ кӧдзан анькытш (16-ӧд табл.).
Быдӧнлы бура тӧдсаӧсь сылӧн кык створка вылӧ воссьысь плодъясыс, кӧні пытшкӧсса перегородкаясыс абуӧсь.
Плодлӧн татшӧм типыс шусьӧ бобӧн, кытысь и лои бобӧвӧйяс семействолӧн нимыс.
Анькытш кӧйдысын, кыдзи и мукӧд бобӧвӧйяслӧн кӧйдысын, эмӧсь уна белкӧвӧй веществояс, мыйын и эм сылӧн пищевӧй ценностьыс.
Анькытш цветоклӧн строениеыс зэв аслыссяма, ортсыса вид сертиыс пукалысь бобув кодь.
Анькытш цветокын эм вит лепесток, кодъяс пиысь быдӧнлӧн эм аслас ним.
Вылысса лепестокыс шусьӧ парусӧн, бокса кыкыс — пелысъясӧн, а улысса кык йитчӧм лепестокыс артмӧдӧны ичӧтик пыж.
Венчиксӧ подувтіыс шымыртӧма вит пиня чашечкаӧн.
Цветоклысь венчиксӧ восьтӧм бӧрын ми аддзам нюкыльтчӧм столбика пестик да дас тычинка, кодъяс лыдысь ӧкмысыс сроститчӧмаӧсь асланыс нитьясӧн да ӧти кольӧма свободнӧйӧн.
Анькытшлӧн самоопылениеыс мунӧ ещӧ бутонъясас на.
Цветоклӧн да плодлӧн строение серти пыр кокни тӧдмавны бобӧвӧйяс семействоӧ пырысь быдмӧгъясӧс.
Анькытшлӧн коръясыс сложнӧйӧсь, мӧдногӧн кӧ, ӧти черешок вылын пукалӧ некымын гоз посни кор.
Коръяс йылас эмӧсь вожавлысь усикъяс, кодъяс гартчӧны мыджӧдъясӧ либӧ орччӧн сулалысь быдмӧгъясӧ да тадзи кутӧны анькытшлысь вӧсни засӧ.
Видлавны кӧ анькытшлысь либӧ мукӧд бобӧвӧй быдмӧгъяслысь вужъяссӧ, на вылысь позьӧ кокниа аддзыны посни наростъяс — ичӧтик клубеньяс.
Тайӧ ичӧтик клубеньясыс артмӧны бобӧвӧйяслӧн вужъяс вылын сы вӧсна, мый вужъясыс заражайтчӧны торъя клубенькӧвӧй бактерияясӧн.
Вужйӧ пырӧм бӧрын найӧ размножайтчӧны сылӧн клеткаяс пытшкын, мый вӧсна вужъясыс кызӧны пыкӧс модаӧн.
Клубенькӧвӧй бактерияяс босьтӧны воздухысь азот да кулӧм бӧрас озырмӧдӧны почвасӧ азотнӧй веществоясӧн.
Сідзкӧ, бобӧвӧйяс бӧрын вӧдитан культураяс пӧлучайтӧны азотнӧй удобрениеяс.
Та вӧсна бобӧвӧйяс бӧрын кӧдзӧм нянь злакъяс сетӧны бур урожай.
Бобӧвӧйяслӧн семействоӧ пырӧны бобы, фасоль, соя, клевер, виж акация.
Заданиеяс.
1. Видлалӧй злакъяслӧн, бобӧвӧй да крестоцветнӧй цветокъяслысь строениесӧ.
Висьталӧй тайӧ семействоса быдмӧг цветокъяслысь характернӧй признакъяссӧ.
2. Висьталӧй быдмӧгъяслысь главнӧй признакъяссӧ: 1) злакъяс семействоысь, 2) бобӧвӧйяс семействоысь, 3) крестоцветнӧйяс семействоысь.
ВЫВОДЪЯС.
Быдмӧгъяслӧн мир вывті разнообразнӧй.
Уна быдмӧгъяслӧн эмӧсь вужъяс, заяс да коръяс.
Сэтчӧ пырӧны покрытосеменнӧй, голосеменнӧй да папоротникообразнӧй быдмӧгъяс.
Мукӧд быдмӧгъяслӧн, например нитшъяслӧн, эмӧсь за да коръяс, но абуӧсь вужъяс.
Став быдмӧгъяс (нитшъяс, папоротникообразнӧйяс, голосеменнӧй да покрытосеменнӧй), кодъяслӧн телӧын эмӧсь заяс да коръяс, шусьӧны высшӧй быдмӧгъясӧн.
Уна быдмӧгъяслӧн абуӧсь ни заяс, ни коръяс.
Татшӧм группаясас пырӧны бактерияяс, водоросльяс, тшакъяс, лишайникъяс.
Татшӧм быдмӧгъясыс, кодъяслӧн телӧын абуӧсь за да коръяс, шусьӧны низшӧй быдмӧгъясӧн.
Ӧткымын низшӧй быдмӧгъяслӧн строениеыс зэв прӧстӧй: найӧ состоитӧны ӧти клеткаысь.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс — бактерияяс, ӧти клеткаа водоросльяс да низшӧй тшакъяс.
Унджык быдмӧгъясыс веж рӧмаӧсь сы вӧсна, мый сэні эм хлорофилл.
Веж быдмӧгъяс вӧчӧны органическӧй веществояссӧ неорганическӧйясысь.
Но ӧткымын быдмӧгъяслӧн хлорофиллыс абу.
Найӧ питайтчӧны гӧтӧвӧй органическӧй веществоясӧн.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс — бактерияяс да тшакъяс.
Уна быдмӧгъяс размножайтчӧны спораясӧн.
Татшӧмӧсь став низшӧй быдмӧгъясыс, а высшӧйясысь — нитшъяс да папоротникообразнӧйяс.
Кӧйдысъясӧн размножайтчӧны голосеменнӧй быдмӧгъяс.
Став быдмӧгъясысь покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн организацияыс медся вылын.
Найӧ медся ёна паськалӧмаӧсь природаын.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяс являйтчӧны Му вылын господствуйтысь быдмӧг группаӧн.
Народнохозяйственнӧй тӧдчанлуныс медся ыджыд медся высшӧй — покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн да медся низшӧйяслӧн — бактерияяслӧн.
ХІІІ глава.
МУ ВЫЛЫН БЫДМӦГЪЯС МИРЛӦН РАЗВИВАЙТЧӦМ.
Кутшӧм местаын Му вылын первой лоисны быдмӧгъяс?
Зэв важся кадӧ, ёна важӧнджык сыысь, кор Му вылын лоисны древньӧй папоротникъяслӧн, урбӧжъяслӧн да кӧчвӧньяслӧн вӧръяс, му шар поверхностьлӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі ва улын.
Тайӧ вӧліны Му вылын первичнӧй мореяс да океанъяс.
Тайӧ первичнӧй мореясас да океанъясас 1 миллиард во сайын кымын чужисны первой ловъя организмъяс.
Древнейшӧй организмъяс вӧліны ӧти клеткааӧсь. Найӧ торъявлісны ӧнія ӧти клеткаа быдмӧгъясысь ещӧ прӧстӧйджык строениеӧн: найӧ вӧліны нильӧг комочекъяс кодьӧсь.
Сійӧ вӧліны ловъя комочекъяс.
Тайӧ первичнӧй ловъя организмъяссьыс лоисны древньӧй быдмӧгъяс: ӧтияс на лыдысь колисны рӧмтӧмӧн да вӧліны бактерияяс кодьӧсь, мукӧдъясыс вӧліны веж рӧмаӧсь да ӧти клеткаа водоросльяс кодьӧсь.
Медся древньӧй быдмӧгъяслӧн рӧдинанас вӧлі ва.
Ваын олан условиеясын ыджыд развитиеӧдз да разнообразиеӧдз воӧдчисны водоросльяс.
Васянь суша вылӧ быдмӧгъяслӧн вуджӧм.
Дыр кад кольӧм мысти первичнӧй мореяс ыджыд пространствояс вылын заводитісны косьмыны, а сушалӧн площадьыс — содны.
Олан условиеяслӧн вежсьӧм ёна влияйтіс уна водоросльяс вылӧ.
Ӧткымын древньӧй водоросльяс вежсисны выль олан условиеяс вӧсна.
Найӧ кутісны овны сушалӧн васӧд местаясын, водоемъяслӧн берегъясын.
Тайӧ древньӧй сухопутнӧй веж водоросльясыс лоисны древньӧй нитшъяслӧн да папоротникообразнӧйяслӧн предокъясӧн.
Папоротникообразнӧйяслӧн развивайтчӧм.
Древньӧй папоротникообразнӧйяс лоисны ёна сёрӧнджык, 300 миллион гӧгӧр во сайын.
Сійӧ каднас му шар вылын пуксис рӧвнӧй, влажнӧй да шоныд климат.
Небесаыс вӧлі вевттьысьӧма сук кымӧръясӧн, код пыр эз прӧйдитны шонділӧн югӧръяс.
Почваыс вӧлі пропитайтчӧма ваӧн, воздухыс тырӧма испарениеясӧн, сук ру тупкис Мусӧ.
Тайӧ влажнӧй да шоныд атмосфераас пышнӧя быдмисны нюрвывса древньӧй быдмӧгъяс.
Тайӧ вӧліны пемыд, мрачнӧй да ӧтисикас вӧръяс.
Найӧ состоитісны древньӧй гигантскӧй плаунъясысь.
Тані жӧ быдмисны вына древньӧй урбӧжъяс.
Налӧн заясыс чурвидзисны нюрвывса ваысь да ляпкыд ваа морскӧй заливъясысь.
Вӧръясын зэв уна вӧліны гырысь перистӧй коръяса унасикас папоротникъяс.
Тайӧ вӧліны джуджыд пуяс сяма да ляпкыдик травянистӧй папоротникъяс.
Уна папоротникъяс гартчисны асланыс гартчысь заяснас древньӧй вӧрса мукӧд быдмӧгъяслӧн ствол гӧгӧр.
Голосеменнӧй да покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн лоӧм.
Дыр кад кольӧм бӧрын климатыс Му вылын вежсис: сійӧ лоис косджык да кӧдзыдджык.
Кос климат действие улын нюрвывса вӧръяс кутісны надзӧникӧн бырны.
Древньӧй папоротникообразнӧйяслӧн ыджыдджык юкӧныс кулі.
Найӧс вежисны засухаысь повтӧм быдмӧгъяс, первой голосеменнӧй, а сэсся покрытосеменнӧй быдмӧгъяс.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяс вӧлӧмаӧсь приспособленнӧйӧсьджык олан унасикас условиеяс дінӧ.
Найӧ паськалісны разнӧй местаясӧ войвылын да лунвылын, гӧраясын да увтас местаясын, пустыняясын да нюръясын.
Найӧ артмӧдісны коръя вӧръяс, степьяс, видзьяс.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяс лоисны Му вылын быдмӧгъяслӧн господствуйтысь группаӧн.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяслӧн видз-му овмӧсын тӧдчанлун.
Культурнӧй быдмӧгъяссӧ морт выведитіс дикӧй быдмӧгъясысь 15 тысяча кымын во сайын.
Первобытнӧй морт первой охотитчис дикӧй животнӧйяс бӧрся, кыйис чери, чукӧртіс дикорастущӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс, плодъяс, клубеньяс.
Сэсся сійӧ ачыс заводитіс быдтыны сёян быдмӧгъяс.
Культивируйтӧм вылӧ ценнӧйджыкӧсь вӧліны покрытосеменнӧй быдмӧгъяс.
Европаын да Азияын медся древньӧй культурнӧй быдмӧгъясысь ӧтиӧн вӧлі шобді, Азиялӧн асыв-лунвылын — рис, Америкаын — кукуруза.
Быдмӧгъяссӧ уна тысяча вояс чӧж морт быдтіс культурнӧй быдмӧгъясӧдз. Дикӧй предокъяс серти найӧ ёна вежсисны.
Постояннӧя дӧзьӧритӧм вӧсна содісны быдмӧгъяслӧн размеръясыс, гырысьджыкӧн да питательнӧй веществоясӧн  озырджыкӧсь лоисны быдмӧглӧн сёян юкӧнъясыс, надзӧникӧн содіс плодъяслӧн да кӧйдыслӧн лыдыс.
Культурнӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс выведитӧмын ыджыд тӧдчанлуныс вӧлі разнӧй быдмӧгъяс скрещивайтӧмлӧн, ценнӧйджык быдмӧгъяс бӧрйӧмлӧн да колана направлениеын найӧс воспитайтӧмлӧн.
Татшӧм ногӧн вӧлі лӧсьӧдӧма культурнӧй быдмӧгъяслысь разнӧй сортъяс.
Выль сортъяс выведитӧм кузя торйӧн ыджыд удж нуӧдсьӧ миян Сӧветскӧй Союзын, кӧні наукасӧ сувтӧдӧма народлы служба вылӧ.
Наука опровергайтӧ быдмӧгъяслӧн мир лоӧм да развивайтчӧм йылысь религиознӧй сказаниеяс.
Ми дженьыдика изложитім быдмӧгъяслӧн мир развивайтчӧм йылысь наукалысь даннӧйяс.
А религиялӧн утверждениеясыс сы йылысь, мый животнӧйясӧс да быдмӧгъясӧс «сотворитіс ен», — абу правильнӧйӧсь да противоречитӧны наукалӧн даннӧйяслы.
Религия велӧдӧ, мый быттьӧкӧ «ен» вӧчис быдмӧгъяссӧ 7,5 тысяча во сайын, сэки кор быдмӧгъясыс, наукалӧн даннӧйяс серти, лоисны Му вылын ӧти миллиард во сайын кымын.
Религия велӧдӧ, мый «енмӧн» вӧлі сразу вӧчӧма «кӧйдыс кӧдзысь» турунъяс и «плодъяс вайысь» пуяс.
Наукалӧн даннӧйяс серти покрытосеменнӧй быдмӧгъяс (кытчӧ пырӧны кӧйдысӧн размножайтчысь турунъяс и плодъяс имеитысь пуяс) развитчисны папоротникообразнӧйясысь 100 миллион кымын во сайын.
Религия велӧдӧ, мый «мир сотворитӧм» бӧрын быдмӧгъяс эз вежсьыны да пыр на сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧн найӧс вӧлі создайтӧма.
А ископаемӧй древньӧй быдмӧгъяс изучитӧм подув вылын наука докажитіс, мый быдмӧгъяс уна миллион вояс чӧж вежсисны, мый быдмӧгъяслӧн мир имеитӧ аслас развитиелысь кузь история и мый сӧмын быдмӧг мирлӧн историческӧй развитие бӧрын лоис быдмӧгъяслӧн зэв ыджыд разнообразиеыс.
Наука сідзжӧ опровергайтӧ религиялысь мойдъяссӧ сы йылысь, мый «ен» сотворитіс культурнӧй быдмӧгъяссӧ «мортлы потреба вылӧ».
Збыльысьсӧ жӧ культурнӧй быдмӧгъяссӧ морт выведитіс дикӧй быдмӧгъясысь.
Татшӧм ногӧн, наукалӧн даннӧйяс ставнас опровергайтӧны религиялысь вымыселъяс быдмӧгъяслысь мир сотворитӧм да сылӧн вежласьтӧм йылысь.
Вывод.
Быдмӧгъяслӧн мир развивайтчис уна миллион вояс чӧж.
Медводдза быдмӧгъясӧн вӧліны древньӧй бактерияяс да водоросльяс.
Найӧ олісны мореяслӧн да океанъяслӧн ваын.
Дыр кад кольӧм бӧрын олӧмыс чужис и суша вылын.
Первой сухопутнӧй быдмӧгъяс заводитчисны древньӧй водоросльяссянь.
Сухопутнӧй быдмӧгъясысь ещӧ древньӧй кадъясӧ на ёна развитчисны папоротникообразнӧйяс, спорӧвӧй быдмӧгъясысь медся сложнӧйяс.
Медся бӧрын Му вылын лоисны настӧящӧй сухопутнӧй быдмӧгъяс: первой голосеменнӧйяс, сэсся покрытосеменнӧй быдмӧгъяс.
Покрытосеменнӧй быдмӧгъяс — став быдмӧгъясысь медся уна лыда группа.
Сійӧ лои быдмӧгъяслӧн господствуйтысь группаӧн.
Культурнӧй быдмӧгъяс лоисны дикӧй быдмӧгъясысь мортӧн лӧсьӧдӧм условиеяс вӧсна.
Наукалӧн даннӧйяс ставнас опровергайтӧны религиознӧй мойдъяс быдмӧгъяслысь мир чудеснӧя сотворитӧм да сылӧн вежласьтӧм йылысь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм быдмӧгъяс медся древньӧйӧсь?
Кӧні найӧ лоисны?
2. Кутшӧм помкаяс влияйтӧм улын ваын олысь быдмӧгъяс вуджисны мувывса олӧмӧ?
3. Кыдзи надзӧникӧн пыр лоис сложнӧйджыкӧн веж быдмӧгъяслӧн строениеыс?
4. Кутшӧм условиеясын овлісны древньӧй папоротникообразнӧй быдмӧгъяс?
5. Кутшӧм быдмӧгъясысь лоисны культурнӧй быдмӧгъяс?
6. Кыдзи используйтсьӧны покрытосеменнӧй быдмӧгъяс видз-му овмӧсын?
ОГЛАВЛЕНИЕ
Введение .... 3
I глава.
Природаын да видз-му овмӧсын быдмӧгъяс .... 5
II глава.
Быдмӧгъяслӧн клеточнӧй строение .... 14
III глава.
Кӧйдыс да кӧдзӧм .... 21
IV глава.
Вуж.
Быдмӧглӧн почваысь питайтчӧм .... 43
V глава.
Кор.
Быдмӧгын органическӧй вещество артмӧм .... 58
VI глава.
За.
Быдмӧгын веществояслӧн передвигайтчӧм да чукӧрмӧм .... 73
VII глава.
Быдмӧгъяслӧн размножайтчӧм .... 88
VIII глава.
Быдмӧг — ловъя организм .... 108
IX глава.
Культурнӧй быдмӧгъяс быдтан условиеяс .... 113
X глава.
Культурнӧй быдмӧгъяс да найӧс быдтӧм .... 130
ХІ глава.
Плодӧвӧй быдмӧгъяслысь выль сортъяс И. В. Мичуринӧн выведитӧм .... 159
XII глава.
Быдмӧгъяслӧн основнӧй группаяс .... 168
XIII глава.
Му вылын быдмӧгъяс мирлӧн развивайтчӧм .... 204
1-ӧд рис.
Кыдз (веськыдвылас кыдзлӧн вожыс).
2-ӧд рис.
Дуб (шуйгавылас дублӧн вожыс).
3-ӧд рис.
Орешник.
4-ӧд рис.
Ландыш.
5-ӧд рис.
Оз.
6-ӧд рис.
Морковь: 1 — первой вося; 2 — мӧд вося.
7-ӧд рис.
Фасоль.
8-ӧд рис.
Арбузлӧн кусӧк лупа пыр видзӧдігӧн.
9-ӧд рис.
Штативнӧй лупа: 1 — увеличительнӧй стеклӧ; 2 — штатив; 3 — предметнӧй столик; 4 — зеркалӧ.
10-ӧд рис.
Лук чешуяысь кожицалӧн клеткаяс лупа пыр.
11-ӧд рис.
Микроскоп: 1 — окуляр; 2 — объектив; 3 — штатив; 4 — предметнӧй столик; 5 — зеркалӧ.
12-ӧд рис.
Препарат гӧтӧвитӧм: 1 — предметнӧй стеклӧ вылӧ ва войтыштӧдӧм; 2 — ва войтӧ лук чешуялысь кожица пуктӧм; 3 — предметсӧ покровнӧй стеклӧӧн тупкӧм.
13-ӧд рис.
Лук кожицалӧн клетка микроскоп пыр: 1 — оболочка; 2 — протоплазма; 3 — ядро; 4 — вакуоля.
14-ӧд рис.
Арбуз мякотьлӧн клеткаяс микроскоп пыр: 1 — оболочка; 2 — протоплазма; 3 — ядро; 4 — вакуоля.
15-ӧд рис.
Фасоль кӧйдыслӧн строение (1) да чужӧм (2): 1 — семядоляяс; 2 — ичӧтик гар; 3 — зародышевӧй вуж.
16-ӧд рис.
Шобді кӧйдыслӧн строение (1, 2) да чужӧм (3):  — эндосперм; 2 — зародыш; 3 — семядоля; 4 — ичӧтик гар; 5 — зародышевӧй вуж.
17-ӧд рис.
Опыт, коді петкӧдлӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс кӧйдыс чужигӧн валӧн да воздухлӧн: 1 — кос кӧйдыс; 2 ваӧн кӧтӧдӧм кӧйдыс; 3 — ва пиӧ пуктӧм кӧйдыс.
18-ӧд рис.
Опыт, коді петкӧдлӧ, мый сотчӧм вылӧ колӧ воздух.
19-ӧд рис.
Опыт, кодӧн тӧдмавсьӧ воздухлӧн составыс.
20-ӧд рис.
Кислород пӧлучитӧм.
21-ӧд рис.
Углекислӧй газ пӧлучитӧм.
22-ӧд рис.
Выдыхайтан воздух пробиркаӧ чукӧртӧм.
23-ӧд рис.
Ломалысь сартас кусӧ углекислӧй газ тыра пробиркаын.
24-ӧд рис.
Известкӧвӧй ва гудырмӧ выдыхайтан углекислӧй газысь.
25-ӧд рис.
Кӧйдыслӧн лолалӧм: 1 — чужны заводитӧм кӧйдыс тыра банкаын сись кусӧ; 2 — тыртӧм банкаын сись кутас ломзьыны.
26-ӧд рис.
Разнӧй злакъяслӧн чужӧм кӧйдысъяс: 1 — шобділӧн; 2 — зӧрлӧн; 3 — рудзӧглӧн; 4 — идлӧн; 5 — просолӧн; 6 — кукурузалӧн.
27-ӧд рис.
Морковлӧн петасъяс.
(Цифраясыс петкӧдлӧны, кымын лунсяӧсь петасъясыс.)
28-ӧд рис.
Свеклалӧн петасъяс.
29-ӧд рис.
Кӧдзӧма кипомысь (1), рядӧвӧя (2) да гнездӧвӧя (3).
30-ӧд рис.
Квадратно-гнездӧвӧй кӧдзалӧн схема.
31-ӧд рис.
Почвалӧн разрез: 1 — почва; 2 — подпочва.
32-ӧд рис.
Гречихалӧн воднӧй культураяс: 1 — ваас растворитӧма почвеннӧй совъяс; 2 — ваас совъясыс абуӧсь.
33-ӧд рис.
Фасольлӧн стержневӧй вуж.
34-ӧд рис.
Шобділӧн мочковатӧй вужъяс.
35-ӧд рис.
Фасоль вужлӧн быдмӧм.
36-ӧд рис.
Капуста рӧсадалысь главнӧй вуж йывсӧ орӧдӧм.
37-ӧд рис.
Вужлӧн йылыс корневӧй чехликӧн.
38-ӧд рис.
Верблюжья колючка вужлӧн кузьтаыс.
39-ӧд рис.
Козлӧн паськалӧм бокӧвӧй вужъяс.
40-ӧд рис.
Кукуруза за вылын придаточнӧй вужъяс (а).
41-ӧд рис.
Анькытшлӧн вуж вылын корневӧй волосокъяс.
42-ӧд рис.
Шобділӧн вужъяс, кытчӧ сибдӧмаӧсь почвалӧн частицаяс.
43-ӧд рис.
Вужлӧн пӧперечнӧй разрез микроскоп улын: 1 — кожица; 2 — вуж сіяс; 3 — сосудъяс (стрелкаясӧн петкӧдлӧма, кыдзи мунӧ ваыс корневӧй волосокъяссянь сосудъясӧ).
44-ӧд рис.
Вужлӧн участокъяс: 1 — вужлӧн чехлик; 2 — быдмысь участок; 3 — всасывайтысь участок; 4 — проводящӧй участок.
45-ӧд рис.
Пеларгониялӧн черешкӧвӧй кор (1) да столетниклӧн сидячӧй кор (2).
46-ӧд рис.
Пипулӧн да сиреньлӧн (1, 2) прӧстӧй коръяс; ясеньлӧн да пелысь пулӧн (3, 4) сложнӧй коръяс.
47-ӧд рис.
За вылын коръяслӧн быдмӧм: 1 — фикуслӧн ӧчереднӧй; 2 фуксиялӧн — супротивнӧй; 3 — олеандрлӧн — мутовчатӧй.
48-ӧд рис.
Коръяслӧн югыдланьӧ банӧн бергӧдчӧм (стрелкаясыс петкӧдлӧны, кысянь локтӧ югыдыс).
49-ӧд рис.
Корлӧн кожица устьицеясӧн микроскоп пыр: 1 — устьицелӧн щельыс восьса; 2 — устьицелӧн щельыс пӧдса.
50-ӧд рис.
Элодеялӧн кор микроскоп пыр.
51-ӧд рис.
Опыт, коді петкӧдлӧ, мый югыдінын коръясын артмӧ крахмал.
52-ӧд рис.
Элодеялӧн коръясыс югыдінын выделяйтӧны кислород.
53-ӧд рис.
Веситӧмӧн позьӧ тӧдмавны, уна-ӧ испаряйтӧ васӧ быдмӧгыс.
54-ӧд рис.
Льӧм пу побеглӧн гарйысь развивайтчӧм: 1 — гарлӧн кузьтаног разрез; 2 — гаръяса побег; 3 — гаръясысь том побегъяслӧн развивайтчӧм.
55-ӧд рис.
Фасоль проросток залӧн йывнас быдмӧм: а — быдман участок.
56-ӧд рис.
Эвкалиптлӧн (а), кыдзлӧн (б) да козлӧн (в) сравнительнӧй джуджда.
57-ӧд рис.
Муверкӧсса заяслӧн унасикас формаяс: 1 — вьюноклӧн гартчысь за; 2 — свеклалӧн тшӧтшкӧртӧм за (а); 3 — подсолнечниклӧн веськыда сулалысь за; 4 — анькытшлӧн лазающӧй за; 5 — ӧгурцылӧн кыссьысь за.
58-ӧд рис.
Куим вося нинпу залӧн пӧперега разрезыс микроскоп пыр: 1 — кырсь; 2 — камбий; 3 — древесиналӧн сосудъяс; 4 — сьӧмӧс.
59-ӧд рис.
Коз пу мыр вылын вося кытшъяс.
60-ӧд рис.
Кырсьсӧ кытшӧн вундӧм бӧрын за вылын артмӧ наплыв да петӧны вужъяс.
61-ӧд рис.
Ползучӧй пырей: а — корневище.
62-ӧд рис.
Картупель клубень вылын почкаяс (синъяс).
63-ӧд рис.
Луклӧн шӧрӧдыс вундӧм луковица: 1 — донце; 2, 3 — гаръяс.
64-ӧд рис.
Ӧмидз вуж вылын корневӧй отпрыскъяс.
65-ӧд рис.
Пелысь пулӧн корневӧй отпрыскъяс ыджыд пуыскӧд орччӧн.
66-ӧд рис.
Ӧти мырсянь узьысь гаръясысь быдмӧм кыдз пуяс.
67-ӧд рис.
Лугӧвӧй сердечник кор вылын гарйысь выль быдмӧглӧн артмӧм.
68-ӧд рис.
Картупель размножайтан способъяс: 1 — клубеньлӧн верхушкаӧн; 2 — ростокъясӧн; 3 — клубеньлӧн почкаа юкӧнъясӧн.
69-ӧд рис.
Отводокъясӧн крыжовник размножайтӧм.
70-ӧд рис.
Черенокъясӧн сэтӧр размножайтӧм.
71-ӧд рис.
Вишнялӧн цветок: 1 — лепестокъяс; 2 — тычинкаяс; 3 — пестик; 4 — чашелистикъяс; 5 — цветоложе; 6 — цветоножка.
72-ӧд рис.
Ӧгурцылӧн тычинкӧвӧй (1) да пестичнӧй (2) цветокъяс.
73-ӧд рис.
Подорожниклӧн прӧстӧй шеп: шуйгавылас — соцветиелӧн схема.
74-ӧд рис.
Шобділӧн сложнӧй шеп: шуйгавылас — соцветиелӧн схема.
75-ӧд рис.
Капусталӧн кисть: шуйгавылас соцветиелӧн схема.
76-ӧд рис.
Вишнялӧн прӧстӧй зонтик: уліас — соцветиелӧн схема.
77-ӧд рис.
Морковлӧн сложнӧй зонтик: шуйгавылас — соцветиелӧн схема.
78-ӧд рис.
Самоопылениелӧн (1) да перекрёстнӧй опылениелӧн (2) схема.
79-ӧд рис.
Тӧлӧн опыляйтчысь быдмӧглӧн (рудзӧглӧн) цветитӧм: 1 — шеп; 2 — торъя колосок; 3 — рудзӧглӧн цветок.
80-ӧд рис.
Орешниклӧн цветитӧм: 1 — пестичнӧй цветок; 2 — тычинкӧвӧй (а) да пестичнӧй (б) цветокъяса вож.
81-ӧд рис.
Кукурузалӧн неполнӧй початокъяс.
82-ӧд рис.
Кукурузаӧс содтӧд опылитан прибор.
83-ӧд рис.
Быдмӧгъяслӧн оплодотворяйтчан схема: 1 — пыльца; 2 — пыльцевӧй трубка; 3 — яйцеклетка; 4 — завязь.
84-ӧд рис.
Плодъяс: 1 — сэтӧрлӧн ягӧдъяс; 2 — вишнялӧн костянкаяс; 3 — маклӧн коробочка; 4 — подсолнечниклӧн семянка; 5 — кукурузалӧн зерновка.
85-ӧд рис.
Йӧлатурунлӧн тупкӧса да восьса соцветие.
86-ӧд рис.
Схема: асгӧгӧрса условиеяскӧд быдмӧглӧн йитӧд.
87-ӧд рис.
Структурнӧй почва: уліас — структурнӧй почвалӧн схема.
88-ӧд рис.
Структуратӧм почва веркӧсын корка: уліас — структуратӧм почвалӧн схема.
89-ӧд рис.
Клевер (шуйгавылас) да тимофеевка (веськыдвылас).
90-ӧд рис.
Кӧкъямыс полеа севооборотлӧн схема: 1 — коськӧм; 2 — ӧзимӧй шобді клевер подсевайтӧмӧн; 3 — уна вося турунъяс; 4 — уна вося турунъяс; 5 — шабді-долгунец; 6 — кукуруза; 7 — зӧр; 8 — картупель.
91-ӧд рис.
Предплужника коннӧй плуг.
92-ӧд рис.
Уна корпуса тракторнӧй плуг.
93-ӧд рис.
Дискӧвӧй лущильник.
94-ӧд рис.
Культиватор.
95-ӧд рис.
Культиваторлӧн рабочӧй юкӧн — «лапа».
96-ӧд рис.
Муяс защищайтысь вӧр полосаяс.
97-ӧд рис.
Чорыд (1) да небыд (2) шобді шепъяс.
98-ӧд рис.
Ӧзимӧй шобділӧн быдман фазаяс: 1 — петасъяс; 2 — куститчӧм; 3 — трубкаӧ петӧм; 4 — шептасьӧм; 5 — цветитӧм; 6 — кӧйдыс воӧм.
99-ӧд рис.
Тулысын кӧдзӧм яровизированнӧй (1) да яровизируйттӧм (2) ӧзимӧй шобділӧн развивайтчӧм.
100-ӧд рис.
Картупельлӧн яровизируйтӧм (1) да яровизируйттӧм (2) клубень.
101 -ӧд рис.
Садитігкежлӧ лӧсьӧдӧм капусталӧн под.
102-ӧд рис.
Яблонялӧн быдмысь (1) да плодӧвӧй (2) побегъяс.
103-ӧд рис.
Яблонялысь глазок (гар) вундӧм.
104-ӧд рис.
Яблоня глазокӧн прививка нуӧдӧм.
105-ӧд рис.
Яблоня садитӧм вылӧ гу гӧтӧвитӧм.
106-ӧд рис.
Яблоня садитӧм.
107-ӧд рис.
Яблонялӧн садитӧм пу.
108-ӧд рис.
Скрещивайтӧм: вылысас — пыльникъяс вундалӧм; улысас — пестиклӧн рыльце вылӧ пыльца тэчӧм.
109-ӧд рис.
Бергамотнӧй ренет яблонялӧн плод.
110-ӧд рис.
Бактерияяслӧн разнӧй формаяс.
111-ӧд рис.
Хламидомонада: 1 — жгутик; 2 — хроматофор; 3 — оболочка.
112-ӧд рис.
Спирогира: 1 — хроматофор: 2 — ядро; 3 — оболочка.
113-ӧд рис.
Ламинария.
114-ӧд рис.
Мукор тшак (веськыдвылас — спораяса тшак юр).
115-ӧд рис.
Пластинчатӧй (1) да трубчатӧй (2) тшакъяслӧн шляпкаяс: а — трубчатӧй тшак шляпкалӧн улысладор юкӧныс.
116-ӧд рис.
Головняӧн висьмӧм зӧр (шуйгавылас) да ид (веськыдвылас).
117-ӧд рис.
Бакатшак.
118-ӧд рис.
Бакатшакъяс кыдз пу вылын.
119-ӧд рис.
Лишайник — стеннӧй золотянка.
120-ӧд рис.
Лишайник — вислянка (рой).
121-ӧд рис.
Кӧр лишайник.
122-ӧд рис.
Лишайниклӧн пӧперечнӧй разрез: 1 — веж водоросль; 2 — тшаклӧн нитьяс.
123-ӧд рис.
Нитш — кӧк шабді: 1, 2 — нитшлӧн заяс; 3 — колпачок улын коробочка; 4 — колпачоктӧм коробочка.
124-ӧд рис.
Нитшлӧн чужӧм спора.
125-ӧд рис.
Нитш сфагнум.
126-ӧд рис.
Урбӧж: 1 — тувсов петас; 2 — гожся петас.
127-ӧд рис.
Кӧчвӧнь.
128-ӧд рис.
Древньӧй папоротникообразнӧй быдмӧгъясысь нюрвывса вӧръяс.
129-ӧд рис.
Древньӧй папоротник корлӧн отпечаток.
130-ӧд рис.
Вӧрын быдмӧм пожӧмъяс.
131-ӧд рис.
Восьса местаын быдмӧм пожӧм.
132-ӧд рис.
Козлӧн кольяса вож.
133-ӧд рис.
Овсюг.
К. А. Тимирязев.
И. В. Мичурин.
{В. Ф. Шалаев, Н. А. Рыков (комиӧдісны Т. Н. Дзюба, Н. А. Елькина) @ Зоология @ природа @ В. Ф. Шалаев да Н. А. Рыков. Зоология : средньӧй школаса 6-7-ӧд классъяслы учебник @ 1952 @ Лб. 3-276.}
В. Ф. ШАЛАЕВ да Н. А. РЫКОВ
ЗООЛОГИЯ
СРЕДНЬӦЙ ШКОЛАСА 6–7 КЛАССЪЯСЛЫ УЧЕБНИК
Нёльӧд издание
Утвердитӧма РСФСР-са Просвещение кузя министерствоӧн
Переводсӧ утвердитӧма Коми АССР-са Просвещение кузя министерствоӧн
Переведитісны Т. Н. Дзюба да Н. А. Елькина
ИЗДАТЕЛЬСТВОСЯНЬ.
Учебниксӧ гижӧма зоология кузя выль программа серти, кодӧс составитӧма мичуринскӧй учение подув вылын да утвердитӧма РСФСР-са Просвещение кузя министерствоӧн 1948 воын.
Учебниклӧн авторъяс, РСФСР-са педагогическӧй наукаяс кузя Академиялӧн старшӧй научнӧй сотрудникъяс, юкисны ас костаныс уджсӧ татшӧм ногӧн:
В. Ф. Шалаев гижис: Введение, I, VII, VIII, IX, X, ХІ, ХІІ главаяс да заключение;
Н. А. Рыков гижис ІІ, ІІІ, IV, V, VI да гожся заданиеяс.
ВВЕДЕНИЕ.
Животнӧйяслӧн налӧй олан условиеяскӧд единство.
Сідз жӧ кыдз ботаника изучайтӧ быдмӧгъясӧс, зоология изучайтӧ животнӧйясӧс.
Животнӧйяс олӧны став му шар пасьтала: полярнӧй странаяссянь жар тропикъясӧдз, море пыдӧсъяссянь гӧра йывъясӧдз.
Животнӧйяслӧн олан средаыс да налы олӧм вылӧ колан условиеясыс зэв унапӧлӧсӧсь.
Ӧтисикас животнӧйяс олӧны ваын, мӧдъяс олӧны му вылын (вӧрын, муяс вылын, видзьяс вылын), коймӧдъяс овмӧдчӧны почваӧ.
Не этша животнӧйясӧс позьӧ аддзыны воздухысь.
Эмӧсь и сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс олӧны паразитъясӧн мукӧд животнӧйяс вылын либӧ налӧн пытшкӧсса органъясын.
Татшӧм унапӧлӧс условиеясын олысь животнӧйяслӧн строениеыс да ыдждаясыс мӧда-мӧдсьыс зэв ёна торъялӧны.
Животнӧй-великанъяскӧд тшӧтш (кыдз, например, кутшӧмсюрӧ китъяс, кодъяс овлӧны 30 м кузьта) паныдасьлӧны зэв посни животнӧйяс, кодъясӧс оз позь аддзыны микроскоптӧг да лупатӧг.
Эмӧсь сложнӧй строениеа животнӧйяс, кыдз, например, млекопитающӧйяс (мӧс, вӧв), да животнӧйяс, кодъяслӧн телӧыс ставнас состоитӧ сӧмын ӧти клеткаысь.
Быд животнӧй вермӧ овны сӧмын определённӧй условиеясын, кодъястӧг сійӧ пӧгибайтӧ.
Например, оз позь думыштны, мый чери вермас овны ватӧг.
Черияс ставныс олӧны ваын, но быдсикас черилы колӧны торъя условиеяс.
Ӧтияслы колӧ мореса да океанса сола ва, мӧдъяслы — преснӧй ваа водоём.
Ӧтияс олӧны ваын пыдын, мӧдъяс — валӧн вылысса слӧйясын.
Черияслӧн абу ӧткодь и сёяныс.
Эмӧсь хищнӧй черияс, кодъяс сёйӧны мукӧд чериясӧс, эмӧсь и «мирнӧй» черияс, кодъяс питайтчӧны быдмӧгъясӧн да быдсяма посни животнӧйясӧн.
Условиеясыс, кодъяс колӧны быд животнӧйлы олӧм вылӧ, унапӧлӧсӧсь.
На дінӧ относитчӧны: неорганическӧй природа, быдмӧгъяс, мукӧд животнӧйяс.
Кыдз ми аддзам, быд черилы олӧм вылӧ колӧ оз кутшӧмсюрӧ ва, а сэтшӧм, кодын эм колана мында кислород да растворитчӧм совъяс.
Быд черилы колӧ определённӧй температура да сёян.
Животнӧйяслӧн олӧмыс йитчӧма растительнӧй миркӧд.
Животнӧйяс, быдмӧгъясысь торъялӧмӧн, оз вермыны питайтчыны неорганическӧй веществоясӧн.
Найӧ питайтчӧны либӧ быдмӧгъясӧн, либӧ быдмӧгъяс сёйысь животнӧйясӧн.
Животнӧйяс йитчӧмаӧсь и мукӧд животнӧйяскӧд, кодъяс олӧны накӧд ӧтлаын.
Ӧтиясӧс найӧ сёйӧны, мӧдъяс — налӧн врагъяс.
Олан условиеяс вӧсна животнӧйяслӧн вежсьӧм.
Быд организмлы торъя олан условиеяс колӧмыс да организмлӧн олан условиеяскӧд единствоыс абу случайнӧйӧсь.
Тайӧ единствоыс артмис сы вӧсна, мый животнӧйяслӧн предокъяс дыр олісны татшӧм жӧ условиеясын.
Быд животнӧйлӧн потребностьясыс тэчсисны ортсыса условиеяс действуйтӧм вӧсна.
Например, китъяс пырӧны млекопитающӧй животнӧйяс лыдӧ: налӧн чужӧны пиян, кодъясӧс мамыс вердӧ йӧлӧн.
Мореясын да океанъясын олігӧн китъяс лолалӧны атмосфернӧй воздухӧн.
Лолавны найӧ кайӧны ва веркӧсӧ.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый китъяслӧн ылысса предокъясыс вӧліны мувывса животнӧйясӧн.
Но уна миллион во нин китъяс олӧны ваын.
Ваын олӧм вӧсна китъяс организмын лоины вежсьӧмъяс.
Водз конечностьясыс пӧрины паськыд ластъясӧ, а бӧръяясыс дзикӧдз бырины.
Телӧлӧн формаыс вежсис, да ортсысяньыс китъяс лоины чери кодьӧсь.
Бӧжыс форманас лои кык лопастя плавник кодь да мунӧ чери плавник вылӧ.
Ортсыса условиеяс вӧсна животнӧйяслӧн вежсьӧмыс торъя бура тыдалӧ гортса животнӧйяс вылын.
Гортса животнӧйяс, кодъясӧс видзӧ морт, тӧдчымӧн торъялӧны асланыс дикӧй предокъясысь.
Тайӧ вежсьӧмъясыс лоины сійӧ олан условиеяс вӧсна, кодъясӧс налы сетіс морт, а медводз ёна вердӧм да бура дӧзьӧритӧм вӧсна.
Сӧветскӧй учёнӧйяс, совхозъясса да колхозъясса передовикъяс, мичуринскӧй учениеӧн пӧльзуйтчӧмӧн, велалісны колана ногӧн вежлавны гортса животнӧйясӧс, мӧдногӧн кӧ развивайтны налысь природасӧ сійӧ направлениеын, кыдзи колӧ мортлы.
Например, сюра гырысь скӧтлысь выль костромскӧй пӧрӧда выведитігӧн вӧлі пуктӧма мог вежны животнӧйясӧс сідз, мед найӧ лоины гырысьӧсь да сетісны уна йӧв.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма.
Выль костромскӧй пӧрӧдаа мӧсъяс зэв йӧлаӧсь (шӧркодя вонас сетӧны йӧвсӧ 6000 л-ӧдз, а бурджык мӧсъясыс весиг 10 000 л дай унджык) да ыджыд тушааӧсь (сьӧктаыс 600 кг-ысь унджык).
И. В. Мичурин, Т. Д. Лысенко да налӧн последовательяс докажитісны, мый олан условиеяс вежӧмӧн быдмӧгъяс да животнӧйяс организмын позьӧ вӧчны соответствующӧй вежӧмъяс.
Тайӧ лоӧ, мый олан условиеясыс влияйтӧны животнӧйяс вылӧ, вежӧны налысь природасӧ.
Важ кадъясын животнӧй мирлӧн вежсьӧм.
Зоология изучайтӧ оз сӧмын животнӧйясӧс, кодъяс олӧны Му вылын ӧнія кадӧ, но и сійӧ животнӧйясӧс, кодъяс овлісны сы вылын важӧн.
Учёнӧйясӧн установитӧма, мый животнӧйяс существуйтӧны Му вылын уна миллион во.
Кыдз петкӧдлӧны ископаемӧй колясъяс, важ кадъясса животнӧйяс торъявлісны ӧніяясысь.
Та дырйи, кымын важсяджыкӧсь колясъясыс, сымын ёнджыка тӧдчӧ торъялӧмыс.
Тайӧ вайӧдӧ выводӧ, мый Му вылын животнӧй мир вежласис да развивайтчис.
Прӧстӧй животнӧйясысь развитчисны ёнджыка высокоорганизованнӧйяс.
Животнӧй мир развивайтчӧмлы помкаӧн вӧліны климатическӧй да животнӧйяс олӧмын мукӧд условиеяслӧн вежсьӧмъяс.
Социалистическӧй овмӧслы зоологиялӧн тӧдчанлун.
Унапӧлӧс животнӧйяс пытшкын эмӧсь уна кыдз полезнӧй животнӧйяс, сідз и вреднӧйяс.
Животнӧйяссянь ми босьтам сёян прӧдуктаяс — яй, йӧв, кольк, ма да с. в.
Животнӧйясыс жӧ сетӧны миянлы паськӧм да кӧмкот вӧчӧм вылӧ материал — вурун, натуральнӧй шӧвк, куяс, кучик.
Вӧвъяс, осёлъяс, верблюдъяс да мукӧд используйтсьӧны транспорт пыдди.
Такӧд тшӧтш эм уна животнӧй, кодъяс вайӧны тӧдчана вред.
Тайӧ — видзму овмӧсса разнӧйпӧлӧс вредительяс, кодъяс бырӧдӧны культурнӧй быдмӧгъяс да прӧдукта запасъяс; висьӧмъяс паськӧдысьяс да висьӧмъяс возбуждайтысьяс.
Ботаника изучайтӧм петкӧдліс, мый быдмӧгъяслысь олӧмсӧ тӧдӧм отсалӧ нуӧдны тыш ёг турунъяскӧд да босьтны бур урожайяс, правильнӧя ухаживайтны культурнӧй быдмӧгъяс бӧрся.
Сідз жӧ артмӧ и зоологиякӧд.
Животнӧйясӧс да налысь олан условиеяссӧ тӧдӧм сетӧ позянлун нуӧдны тыш вреднӧй животнӧйяскӧд да отсалӧ паськӧдны полезнӧйясӧс, босьтны на помысь унджык продукция.
Сӧветскӧй зоология топыда йитчӧма практикакӧд да отсалӧ сылы.
Сідз, фруктӧвӧй пуяс вылысь корсӧ да гарсӧ бырӧдысь гусеницаяслысь («червьяслысь») олан условиеяс тӧдӧм сетӧ позянлун успешнӧя тышкасьны накӧд.
Медъёна паськалӧм гусеницаяс (кодъясысь бӧрыннас развивайтчӧны бобувъяс, — боярышница да златогузка), кыдзи тӧдмаліс зоология, тӧвйӧны пуяс вылас ӧшалысь кос коръясын.
Сёр арын либӧ тӧлын татшӧм «позъяссӧ» кӧ чукӧртны да сотны, вредительӧс лоӧ бырӧдӧма.
Колӧ тӧдны и полезнӧй животнӧйяслысь олан условиеяссӧ, медым видзны да паськӧдны найӧс.
Животнӧй мир водзӧ изучайтігӧн тайӧ кутас бура тыдавны.
Сӧветскӧй зоология — передӧвӧй наука.
Сідзкӧ, миян сӧветскӧй зоология изучайтӧ животнӧй мирсӧ оз сӧмын сы могысь, медым объяснитны торъя животнӧйяслысь происхождение да особенностьяс.
Сӧветскӧй зоология — передӧвӧй наука.
Сійӧ отсалӧ управляйтны животнӧй мирӧн, медым босьтны сыысь унджык пӧльза мортлы.
Сӧветскӧй зоология изучайтӧ животнӧйясӧс налӧн олан условиеяскӧд единствоын, изучайтӧ животнӧйяслысь вежсьӧм да развивайтчӧм олан условиеяс вежласьӧм дырйи да тӧдмалӧ, кутшӧм ногӧн позьӧ вежны миянлы колана направлениеын природасӧ торъя животнӧйяслысь (гортсаяслысь и дикӧйяслысь) да животнӧй мирсӧ дзоньнас.
I глава.
ЖИВОТНӦЙ ОРГАНИЗМКӦД ДА СІЙӦ ОЛӦМЛӦН УСЛОВИЕЯСКӦД ОБЩӦЙ ТӦДМАСЬӦМ.
1 §. Кроликлӧн ортсыса вид да олан условиеяс.
Кролик пример вылын ми общӧя тӧдмасям животнӧй организмкӧд да сылы олӧм вылӧ определённӧй условиеяс быть колӧмкӧд.
Кролик пырӧ гортса животнӧйяс лыдӧ, мӧдногӧн кӧ сэтшӧм животнӧйяс лыдӧ, кодъясӧс морт велӧдіс ки помӧ да паськӧдӧ найӧс гортса условиеясын.
Кролик сетӧ чӧскыд яй, бур ку, а мукӧд пӧрӧдаясыс — и пух.
Кроликъясӧс дӧзьӧритны абу сьӧкыд, да найӧс тшӧкыда видзӧны велӧдчысьяс, юнӧй натуралистъяс.
Унджык велӧдчысьыс, дерт, аддзывлісны ловъя кроликъясӧс.
Кроликлӧн эм: юр, голя, туловище, дженьыдик бӧж да кык гоз конечность (кокъяс) — воддзаяс да бӧръяяс.
Телӧыс вевттьысьӧма небыд гӧнӧн, коді видзӧ сійӧс кынмӧмысь.
Та вӧсна кроликъяс тӧвнас вермӧны овны клеткаясын восьса воздух вылын либӧ ломтытӧм крольчатникъясын.
Гӧн рӧмыс разнӧй пӧрӧдаяслӧн разнӧйпӧлӧс.
Эмӧсь еджыд, сьӧд, руд, эзысь-кельыдлӧз гӧна кроликъяс.
Кроликъяс бӧрся наблюдайтігӧн ми аддзам, мый найӧ ветлӧны чеччышталӧмӧн.
Водз кокъясыс бӧръяяс серти ёна дженьыдджыкӧсь да абу сэтшӧм ёнӧсь.
Кролик чеччалӧ ён бӧр кокъяснас мусяньыс йӧткыштчалӧмӧн.
Сы вӧсна мый кроликлӧн кокъясыс колӧны двигайтчӧм вылӧ, найӧс позьӧ шуны движение органъясӧн.
Ветлӧдлыны кроликлы колӧ, медым корсьны сёян.
Вӧля вылын кролик ветлӧдлӧ местаысь местаӧ сёйны туяна быдмӧгъяс корсигтыр.
Кроликъяс сёйӧны турун, быдсямапӧлӧс пуктас, вӧсньыдик пу вожъяс.
Растительнӧй сёян — быть колана условие кролик олӧм вылӧ.
Кролик, кыдз и мукӧд животнӧйяс, сёйтӧг овны оз вермы.
Сёянсӧ вомас босьтӧм бӧрын кролик курччалӧ сійӧс пиньяснас да ньылыштӧ.
Вом пытшкӧсыс пиньяснас да кывнас пырӧ пищеварение органъяс лыдӧ.
Пищеварениелӧн главнӧй органъяс куйлӧны телӧ пытшкын, да найӧс лоӧ видлалӧма водзынджык.
Сёянсӧ корсьны кроликлы отсалӧны чувство органъяс, кодъяс эмӧсь юр вылас: синъяс — зрение органъяс, пельяс — слух органъяс, ныр (ныр розьясӧн) — обоняние орган, чорыд кузь сіяс вылысса пар вылас (усъяс) — осязание органъяс.
Чувство органъясыс сідзжӧ сетӧны сылы позянлун корсьны мукӧд кроликъясӧс да тӧдмавны врагъяс матыстчӧм йылысь.
Татшӧм ногӧн, кролик ветлӧдлӧ, сёйӧ, кылӧ дукъяс, шыяс, аддзӧ югыд.
Сылӧн телӧыс состоитӧ унапӧлӧс органъясысь.
Быд органлӧн эм тӧдчанлун кролик олӧмын, быд орган вӧчӧ торъя удж (функция).
Кроликлы олӧм вылӧ колӧны аслыссикас условиеяс, кодъястӧг сійӧ оз вермы овны да кулӧ.
Найӧс шуӧны олан условиеясӧн.
Кыдз ми тӧдмалім, тайӧ условиеяс пиысь ӧтиӧн лоӧ сёян, коді лӧсялӧ кролик организмлӧн потребностьяслы, сійӧ — быдсямапӧлӧс быдмӧгъяс.
Кроликлы олӧм вылӧ колан мӧд татшӧм жӧ условиеӧн лоӧ кислород сійӧс кытшалысь воздухын, коді колӧ лолалӧм вылӧ.
Кроликлы колӧны и мукӧд условиеяс, например: абу вывті кӧдзыд климат, сэтшӧм места, кытчӧ сійӧ вермас сайӧдчыны да лӧсьӧдны пиянасигкежлас поз.
Быд животнӧйлы олӧм вылӧ колӧны торъя условиеяс, разнӧйпӧлӧс животнӧйяслы найӧ абу ӧткодьӧсь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм пӧльза вайӧ кролик?
2. Кроликъяслӧн кутшӧм органъяскӧд ті тӧдмасинныд да кутшӧм удж найӧ вӧчӧны?
3. Кутшӧм медся важнӧй условиеяс колӧны кроликъяслы олӧм вылӧ?
Задание.
Наблюдайтыштӧй кроликъяс бӧрся: а) кыдзи найӧ ветлӧдлӧны, б) кыдзи сёйӧны сёян, в) кыдзи относитчӧны друг лыбӧм шум либӧ горзӧм дінӧ.
2 §. Движение органъяс — мышцаяс да скелет.
Кролик, чеччалӧм кындзи, вӧчӧ унасикас движениеяс.
Сійӧ лапаяснас весалӧ нырвомсӧ, ас гӧгӧрсӧ видзӧдігӧн кыпӧдчыштлӧ да бергӧдлӧ юрсӧ либӧ вӧрӧдӧ пельяссӧ, кор кывзысьӧ кутшӧмкӧ шыясӧ.
Сёян курччалігӧн кролик вӧрӧдӧ черлыяссӧ.
Став тайӧ унапӧлӧс движениеясыс вӧчсьӧны мышцаяс, либӧ мускулъяс, отсӧгӧн.
Кроликлысь мышцаяссӧ позьӧ аддзыны, кульны кӧ сы вылысь кусӧ.
Сэки тыдовтчас, мый кроликлӧн телӧыс зэв «яя».
Тайӧ яйыс и лоӧ мышцаяснас.
Бура изучайтігӧн тыдовтчӧ, мый кроликлӧн яйыс артмӧма торъя мышцаясысь; ыджда да форма сертиыс найӧ абу ӧткодьӧсь.
Мышцаяс помасьӧны топыдджык сухожилиеясӧн, кодъясӧн найӧ крепитчӧны лыяс дінӧ.
Быд мышца аслас сухожилиеяснас крепитчӧ векджык кык лы дінӧ, кодъяс ӧта-мӧдыскӧд йитчӧмаӧсь подвижнӧя.
Мышцаяс вермӧны сокращайтчыны, мӧдногӧн кӧ вермӧны дженьдаммыны да лоны кызджыкӧн.
Сокращайтчигӧн мышца вайӧдӧ движениеӧ сійӧ лыяссӧ, кодъяс дінӧ сійӧ крепитчӧма.
Сідз, например, кроликлӧн кокыс кусыньтчӧ ӧтипӧлӧс мышцаяс сокращайтчигӧн; мӧдпӧлӧс мышцаяс сокращайтчигӧн — сійӧ веськалӧ.
Коксӧ кусыньтысь мышцаяс сэки слабмӧны.
Кокъяс либӧ юр вӧрӧдігӧн пырджык участвуйтӧ оз ӧти, а кымынкӧ мышца.
Кроликлӧн ставыс некымын сё торъя мышца.
Медуна мышцаясыс да медъёна найӧ развитчӧмаӧсь кокъясас.
Татшӧм ногӧн, кролик движениеясын участвуйтӧны мышцаяс да лыяс, кодъяс бердӧ найӧ крепитчӧмаӧсь.
Лыяс артмӧдӧны пытшкӧсса скелет (1-ой рис.).
Найӧ состоитӧны чорыд лы веществоысь.
Скелет сетӧ кролик телӧлы аслыспӧлӧс форма да двигайтчыны позянлун.
Кроликлӧн скелет основание лоӧ позвоночник; сійӧ нюжалӧ став телӧ кузяыс, юрсяньыс бӧж йылӧдзыс.
Позвоночник артмӧма торъя лыясысь — позвонокъясысь, найӧ крепыда йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдыскӧд, но сэк жӧ вермӧны мыйтакӧ вӧрны.
Та вӧсна позвоночник лоӧ ён мыджӧдӧн став телӧыслы да оз мешайт сылы нюклясьны.
Быд позвонокын позьӧ торйӧдны позвоноклысь телӧ да сійӧ вылысладорсянь кайысь мегыр (дужка).
Морӧс позвонокъяскӧд йитчӧны парнӧй ордлыяс.
Ордлыяс кытшалӧны морӧссӧ бокъяссяньыс.
Улысладорас найӧ ӧтлаасьӧны морӧс лыкӧд да артмӧдӧны сідз шусяна груднӧй клетка.
Сійӧ бура видзӧ доймалӧмысь сэтшӧм важнӧй пытшкӧсса органъяс, кыдзи тыяс да сьӧлӧм.
Юрлӧн лыяс артмӧдӧны юр лы; юрын лыыс уна.
Юр лыын водзладорса лыясыс кытшалӧны вом пытшкӧссӧ да ныр пытшкӧссӧ.
Бӧрладорса лыясыс артмӧдӧны сідз шусяна юр лы кӧрӧбка, код пытшкын куйлӧ юр вем.
Водз кокъяслӧн да бӧр кокъяслӧн скелет артмӧма сідзжӧ унасикас лыясысь.
Уна лы ӧта-мӧдыскӧд йитчӧны подвижнӧя суставъяс отсӧгӧн.
Татшӧм лыяслӧн помъясыс вевттьысьӧмаӧсь шыльыд гӧчӧн.
Кроликъяс, кыдзи и унджык мукӧд животнӧйяс, торъялӧны быдмӧгъясысь сійӧн, мый налӧн эм ёна тӧдчана способность двигайтчыны местаысь местаӧ.
Самостоятельнӧй, активнӧй двигайтчӧм эм животнӧйяслӧн характернӧй особенностьясысь ӧти.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм органъяс отсӧгӧн кролик двигайтчӧ?
2. Кутшӧм особенностьӧн торъялӧны мышцаяс кыдз движение органъяс?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс скелетлӧн?
4. Мый вӧсна кроликлӧн позвоночникыс крепыд да нюклясьысь?
3 §. Сёйӧм да пищеварение органъяс.
Кроликлы, кыдзи и мукӧд животнӧйяслы, колӧ пыр, став олӧм чӧжыс, сёйны.
Сёйтӧг животнӧйяс оз вермыны овны.
Кролик сёйӧ унапӧлӧс быдмӧгъяс.
Сійӧ сёйӧ быдсикас туруна быдмӧгъяс, корнеплодъяс, пу вожъяс.
Кроликлӧн вом гӧгӧрыс — небыд паръяс.
Вылыс парйыс шӧрӧдыс вожалӧма да оз мешайт йирны чорыд сёянтор.
Ёсь водз пиньяснас — резецъяснас кролик кокниа йирӧ весиг пу кырсь да ув вожъяс.
Резецъясӧн йирӧм растительнӧй сёянлӧн торъясыс няклявсьӧны юр пиньясӧн, кодъяс пукалӧны пыдын вом пытшкӧсын.
Няклялігӧн сёяныс кӧтӧдсьӧ дулльӧн.
Няклялӧм да дулльӧн кӧтӧдӧм сёяныс горш да пищевод пыр кокниа йӧткыссьӧ желудокӧ (видз. I таблица).
Дуль действуйтӧм улын сёянлӧн кутшӧмкӧ юкӧн заводитӧ вежсьыны, либӧ, кыдз шуӧны, переваривайтчыны.
Кролик желудокын сёяныс мыйкӧ дыра кежлӧ задерживайтчӧ.
Желудоклӧн стенкаясыс выделяйтӧны пищеварительнӧй сок, коді шусьӧ желудочнӧйӧн.
Желудочнӧй сок действуйтӧм улын, кыдз и дуль действуйтӧм улын, переваривайтчӧ сёянлӧн сӧмын юкӧныс.
Дзикӧдз переваритчытӧм сёяныс желудокын ичӧтикаӧн мунӧ сювъясӧ.
Сювъяс кроликлӧн зэв кузьӧсь: найӧ 15 пӧв кузьджыкӧсь сійӧ тушаысь.
Сювъяслӧн стенкаяс выделяйтӧны пищеварительнӧй сюв сок.
Сыысь кындзи, сювъяслӧн заводитчанінас воӧ сок поджелудочнӧй железаысь да сӧп мускысь.
Став тайӧ сокъяс действуйтӧм улын сёяныс переваривайтчӧ дзикӧдз.
Переваритчӧм сёян всасывайтсьӧ сюв стенкаясӧн да йиджӧ вирӧ.
Вир сійӧс разӧдӧ телӧса став органъясӧ.
Сёянлӧн переваритчытӧм колясъясыс шыбитсьӧны ортсӧ заднепроходнӧй отверстие пыр, кодӧн помасьӧны сювъясыс.
Сёянсӧ няклялӧмыс, пищеварительнӧй сокъяс действуйтӧм улын сёянлӧн вежсьӧмыс да раствор и мӧй состояниеӧ вуджӧмыс шусьӧ пищеварениеӧн.
Органъяс, кодъяс выполняйтӧны тайӧ уджсӧ, артмӧдӧны пищеварение органъяслысь система.
Вопросъяс.
1. Куттӧм пищеварение органъяс пыр вочасӧн мунӧ кроликлӧн сёяныс?
2. Кутшӧм пищеварительнӧй сокъяс выделяйтчӧны кроликлӧн пищеварение органъясын?
3. Кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧны сёянын пищеварительнӧй система кузя мунігӧн?
4. Кутшӧм пиньяс эмӧсь кроликлӧн да кутшӧм удж найӧ вӧчӧны?
4 §. Лолалӧм да лолалан органъяс.
Ми индылім нин, мый, сёян кындзи, кроликлы олӧм вылӧ колӧ кислород, кодӧс сійӧ босьтӧ воздухысь.
Вӧрзьытӧг пукалысь кроликӧс наблюдайтігӧн позьӧ аддзыны, кыдзи сійӧ лолалӧ, груднӧй клеткасӧ переменаӧн то лэптылӧмӧн, то лэдзлӧмӧн.
Сэки груднӧй клеткаыс паськавлӧ да топавлӧ, мый вӧсна воздухыс переменаӧн пырӧ лолалан органъясӧ да бӧр петӧ наысь.
Кроликлӧн главнӧй лолалан органъясыс — тыяс.
Найӧ куйлӧны груднӧй клетка пытшкын (видз. I таблица).
Воздухыс пырӧ тыясӧ ныр розьяс пыр, первой веськалӧ ныр пытшкӧсӧ, а сэсся — кузь трубкаӧ — трахеяӧ.
Ныр пытшкӧсын воздухыс весассьӧ бусысь, лоӧ васӧдӧн да шоналӧ, мый торъя колана кӧдзыд поводдя дырйи.
Трахеялӧн стенкаясыс оз топавны, сы вӧсна мый наын эмӧсь гӧчысь не тыр кольчаяс.
Трахеялӧн улысса юкӧныс вожалӧ кык вӧсниджык трубка вылӧ, кодъяс шусьӧны бронхъясӧн.
Бронхъяс бара жӧ асьныс унапӧв вожавлӧны.
Медпосни вожъяслӧн помъясыс паськалӧны — артмӧны ты пузырёкъяс (2-ӧд рис.).
Бронхъяс да ты пузырёкъяс тырӧмаӧсь воздухӧн.
Тылысь тор пуктыны кӧ ваӧ, сійӧ оз вӧй.
Тайӧ кокнилун вӧснаыс и тыяс шусьӧны рочӧн «лёгкӧйясӧн».
Ты пузырёкъяслӧн стенкаясыс артмӧмаӧсь клеткаяслӧн ӧти слӧйысь; тайӧ слӧйсӧ кытшалӧ кровеноснӧй сосудъяслӧн сук сеть.
Вӧсни перепонка пыр, коді торйӧдӧ вирсӧ воздухысь, свободнӧя пырӧны газъяс.
Воздухысь, кодӧн тырӧма ты пузырёкыс, вирӧ воӧ кислород, а вирысь воздухӧ петӧ углекислӧй газ.
Вирыс разӧдӧ кислородсӧ став телӧ пасьта, а углекислӧй газыс петӧ ортсӧ тыясысь воздухсӧ бӧр лолыштігӧн.
Татшӧм ногӧн, тыясын мунӧ газообмен.
Кроликлӧн лолалӧмыс, кыдз и мукӧд животнӧйяслӧн, мунӧ дугдывтӧг, лунын и войын.
Сёйтӧг кӧ кролик вермас овны мыйкӧ дыра кад, лолавтӧг сійӧ оз вермы овны весиг некымын минута.
Кроликлы кӧ оз ло лолавны позянлун, сійӧ, кыдзи и мукӧд животнӧйяс, ӧдйӧ пӧгибайтӧ.
Кроликлы олӧм вылӧ быть колан условиеӧн лоӧ кислород, коді эм сійӧс кытшалысь воздухын; тайӧ условиетӧг сійӧ овны оз вермы.
Кислород сідзжӧ колӧ лолалӧм вылӧ и быдмӧгъяслы.
Таын животнӧйяс ӧткодьӧсь быдмӧгъяскӧд.
Торъялӧмыс сӧмын сыын, мый кроликлӧн эм лолалан органъяслӧн торъя система (ныр, трахея, тыяс), а быдмӧгъяс босьтӧны кислородсӧ став органъяснас (вужнас, занас, коръяснас).
Вопросъяс.
1. Газъяслӧн кутшӧм обмен мунӧ тыясын?
2. Кутшӧм строениеыс кролик лолалан органъяслӧн?
3. Мыйӧн ӧткодь да мыйӧн торъялӧ животнӧйяслӧн да быдмӧгъяслӧн лолалӧмыс?
5 §. Вир да кровообращение.
Переваритчӧм сёян да кислород йиджӧны вирӧ да кровеноснӧй сосудъясӧд разӧдсьӧны телӧса став органъясӧ.
Видзӧдлыны кӧ вир войт микроскоп пыр, сэк тыдовтчас, мый вирыс состоитӧ прозрачнӧй, пӧшти рӧмтӧм жидкостьысь — вир плазмаысь да посньыдик кровянӧй тельцеясысь — гӧрдъясысь и еджыдъясысь (3-ӧд рис.).
Вирлӧн кизьӧр плазмаын эмӧсь питательнӧй веществояс, кодъяс йиджӧны сыӧ пищеварение органъясысь да разӧдсьӧны став телӧ пасьта.
Гӧрд кровянӧй тельцеяс тыясын босьтӧны кислород, коді вир ветлігӧн сідзжӧ разалӧ став органъясӧ.
Еджыд кровянӧй тельцеяс видзӧны организм сы пытшкӧ веськалӧм бактерияясысь да бырӧдӧны найӧс.
Вирсӧ вайӧдӧ движениеӧ сьӧлӧм (видз. I таблица), коді куйлӧ груднӧй клеткаын веськыд да шуйга тыяс костын.
Сьӧлӧм состоитӧ мышцаясысь.
Сійӧ сокращайтчӧ да сэсся бӧр лоӧ воддза ыдждаыс.
Кролик сьӧлӧмлӧн строениеыс вель сложнӧй.
Сійӧ состоитӧ нёль камераысь, сылӧн пытшкыс торъялӧ сплошнӧй перегородкаӧн веськыд да шуйга джынъяс вылӧ.
Сьӧлӧм сокращайтчигӧн вирыс йӧткыссьӧ сыысь кровеноснӧй сосудъясӧ, кодъяс кузя вир визувтӧ сьӧлӧмсянь.
Тайӧ сосудъясыс шусьӧны артерияясӧн.
Сьӧлӧмлӧн шуйга джынсяньыс вир разӧдсьӧ став телӧ пасьта (4-ӧд рис.).
Гырысь артерияяс вожавлӧны посниджыкъяс вылӧ, а найӧ асьныс бара жӧ вожавлӧны ещӧ посниджык артерияяс вылӧ.
Мышцаясын да мукӧд органъясын артмӧны зэв посни, юрсиысь на вӧсниджык, сосудъяс.
Найӧс шуӧны волоснӧй, либӧ капиллярнӧй, сосудъясӧн.
Телӧса капилляръясын вир визувтӧ ньӧжйӧ.
Сэки плазмаын растворитчӧм питательнӧй веществояс да кислород, коді эм гӧрд кровянӧй тельцеяс пытшкын, пырӧны вирысь сійӧ органъясӧ, код пыр сійӧ визувтӧ.
Органъясысь вирӧ локтӧ углекислӧй газ да мукӧд веществояс, кодъясӧс колӧ петкӧдны организмсьыс.
Капилляръяс пыр прӧйдитӧм бӧрын вир визувтӧ сьӧлӧмлань.
Та дырйи капилляръясыс ӧтлаасьӧны гырысьджык сосудъясӧ, кодъяс шусьӧны венаясӧн.
Телӧса посни венаяс ӧтлаасьӧны гырысьджыкъясӧ, найӧ пырӧны сьӧлӧмлӧн веськыд джынйӧ.
Сьӧлӧмлӧн веськыд джынйысь вир йӧткыссьӧ особӧй артерияяс кузя тыясӧ.
Тані тыясса капилляръясын вир весассьӧ углекислӧй газысь да, кислород босьтӧм бӧрын, особӧй тыясса венаяс кузя бӧр воӧ сьӧлӧмлӧн шуйга джынъяс.
Татшӧм ногӧн, сьӧлӧм да кровеноснӧй сосудъяс (артерияяс, венаяс, капилляръяс) артмӧдӧны кровообращение органъяслысь система.
Вир ветлӧ кролик телӧ пытшті дугдывтӧг сійӧ олӧм чӧжыс да дугдӧ ветлыны сӧмын животнӧй кулӧм бӧрын.
Кролик телӧ пытшті вир ветлӧмыслӧн эм зэв ыджыд тӧдчанлун став органъяслӧн правильнӧй уджлы.
Виркӧд быд орган получайтӧ сювъясысь сылы колана питательнӧй веществояс, а тыясысь — кислород.
Вир вайӧ тыясӧ углекислӧй газ, коді артмӧ став органъясын, а мукӧд ковтӧмторъяссӧ вайӧ особӧй выделение органъясӧ (видзӧд водзысь).
Вопросъяс
1. Мый позьӧ аддзыны микроскоп пыр вир войтысь?
2. Кутшӧм туйӧд вир мунӧ телӧ пытшті?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс кровообращениелӧн?
Задание.
Кролик морӧс вылӧ китӧ (либӧ пельтӧ) пуктӧмӧн кывзӧй, кыдзи тіпкӧ сылӧн сьӧлӧмыс.
6 §. Выделение органъяс.
Веществояслӧн обмен.
Тыясӧн выделяйтан углекислӧй газ кындзи, кролик организмын артмӧны мукӧд ковтӧм веществояс, кодъясӧс колӧ сэтысь петкӧдны.
Тайӧ веществоясыс артмӧны став органъясас да пырӧны сэсся вирӧ.
Вирысь найӧс босьтӧны торъя выделение органъяс — вӧркъяс.
Кроликлӧн вӧркъясыс куйлӧны телӧ пытшкас кос юкӧнын, ӧтар-мӧдар бокас позвоночникысь улынджык (5-ӧд рис.).
Тайӧ неыджыд парнӧй органъясыс форманас боби либӧ фасоль кӧйдыс кодьӧсь.
Вӧркъяссянь мунӧны трубочкаяс — мочеточникъяс, кодъяс пырӧны мочевӧй гаддьӧ.
Вӧркъясӧ воӧны гырысь кровеноснӧй сосудъяс да вожавлӧны на пытшкын.
Веществояс, кодъясӧс колӧ петкӧдны организмысь, выделяйтсьӧны вирысь вӧркъясын; артмӧ моча.
Тайӧ процессыс мунӧ дугдывтӧг.
Моча визувтӧ мочеточникъяс кузя мочевӧй гаддьӧ да чукӧрмӧ сэні.
Чукӧрмӧм бӧрас мочевӧй гадь ректыссьӧ.
Мочаын эмӧсь организмлы вреднӧй веществояс.
Вӧркъяс кӧ дугдасны уджавны висьӧм вӧсна, кымынкӧ лун мысти кролик кулас ас пытшса вреднӧй веществоясӧн отравитчӧмысь.
Вӧркъяс, мочеточникъяс да мочевӧй гадь артмӧдӧны выделение органъяслысь система.
Татшӧм ногӧн, кроликлы олӧм вылӧ колӧ, мед сійӧ организмӧ пыр воисны питательнӧй веществояс да кислород.
Питательнӧй веществоясӧн да кислородӧн, кодъяс воӧны вирысь, олӧны организмлӧн став органъясыс, став клеткаясыс.
Органъяс уджалігӧн веществояс расходуйтсьӧны да артмӧ углекислӧй газ да мукӧд ковтӧм веществояс, кодъяс шыбитсьӧны организмысь.
Артмӧ сідзжӧ шоныд, коді колӧ кроликлы олӧм вылӧ да деятельность вылӧ.
Став тайӧ сложнӧй процессъясыс шусьӧны веществояслӧн обменӧн.
Веществояслӧн обменын мунӧ быд ловъя организмын, кыдз животнӧйяс телӧын, сідз и быдмӧгъясын.
Тайӧн ловъя организмъяс ёна торъялӧны неживӧй природаса телӧясысь.
Неживӧй природаса телӧяс, ортсыса среда (ва, воздух) воздействуйтӧмысь разрушайтчигӧн, бӧр оз восстанавливайтчыны.
Ловъя телӧ, мӧдарӧ, пыр ачыс асьсӧ выльмӧдӧ сійӧ веществоясӧн, кодъясӧс босьтӧ ортсыса средаысь.
Веществояслӧн дугдывтӧг мунысь обмен и эм олӧмлӧн главнӧй признак.
Мыйӧн помасяс веществояслӧн обмен кутшӧмкӧ помка вӧсна, помасьӧ и олӧм.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм удж (функция) вӧчӧны выделение органъяс?
2. Мый вӧсна колӧ петкӧдны организмысь мочасӧ?
3. Мыйын заключайтчӧ организмын веществояслӧн обменыс?
7 §. Нервнӧй система да чувство органъяс.
Кроликлӧн ловъя организмын став органъясыс уджалӧны мӧда-мӧдыскӧд ӧтув действуйтӧмӧн, согласованнӧя.
Например, ӧдйӧ котӧртігӧн мышцаяслӧн ёна уджалӧмыс сопровождайтсӧ лолалан органъяслӧн да кровообращение органъяслӧн ёна уджалӧмӧн.
Став органъяслӧн мӧда-мӧдыскӧд ӧтув действуйтӧмыс кызвыннас нуӧдсьӧ нервнӧй система пыр.
Кроликлӧн нервнӧй системаыс состоитӧ юр вемысь да спиннӧй вемысь да насянь мунысь нервъясысь (6-ӧд рис.).
Юр вем куйлӧ юр лы кӧрӧбкаын.
Юр вемлӧн строениеыс сложнӧй, сійӧ веськыда вуджӧ спиннӧй вемӧ.
Спиннӧй вем кыссьӧ телӧ кузяла юрсяньыс туша помлань.
Сійӧ куйлӧ позвоночнӧй каналын, коді артмӧма позвонок мегыръясысь.
Татшӧм ногӧн, юр вемӧс да спиннӧй вемӧс бура дорйӧма доймалӧмъясысь лыясӧн.
Юр вемсянь да спиннӧй вемсянь мунӧны зэв уна лыда нервъяс, найӧ видзӧднысӧ абу ӧткызта еджыд сунисъяс кодьӧсь.
Нервъяс вожавлӧны да пырӧны телӧса став органъясӧ.
Нервъяс пыр нуӧдсьӧ став органъяс вылӧ юр вемлӧн воздействуйтӧм да обеспечивайтсьӧ налӧн согласованнӧй удж.
Например, вундыны кӧ нерв, коді мунӧ спиннӧй вемсянь кокӧ, сэки кролик оз нин кут вермыны пӧльзуйтчыны кокнас.
Кокыс ӧшалӧ чегӧм кодь, кӧть став лыясыс да мышцаясыс дзоньӧсь и кровеноснӧй сосудъясӧд наӧ воӧны питательнӧй веществояс да кислород.
Ортсыса средаыс кролик нервнӧй система вылӧ воздействуйтӧ чувство органъяс пыр.
Унджыкыс на пиысь — юр вылын, коді занимайтӧ тушалысь водз помсӧ.
Зрение органъясӧн — синъясӧн — кролик аддзӧ ас гӧгӧрса предметъяссӧ, слух органъясӧн кылӧ быдсямасикас шыяс.
Бура развитчӧм слух органъяс, зрениекӧд ӧтлаын, отсалӧны кроликлы ас кадӧ казявны опасность да дзебсьыны врагъясысь.
Ыджыд тӧдчанлуныс обоняние да вкус органъяслӧн.
Обоняние органъяс куйлӧны ныр пытшкӧсын.
Наӧн кролик тӧдмалӧ торъя дукъяс.
Вкус органъяс — кыв вылын.
Дук кылӧм да кӧр тӧдӧм отсалӧны кроликлы корсьны сёйны туяна быдмӧгъяс да не вӧрзьӧдны ядӧвитӧйясӧс да сёйӧм вылӧ туйтӧмъясӧс.
Кролик пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдлӧ нырсӧ, быттьӧ исасьӧ.
Кузь усъяс да торъя нерв помъяс, кодъяс эмӧсь кучикас, лоӧны кроликлӧн осязание органъясӧн.
Чувство органъясӧн кроликъяс тӧдмалӧны став явлениеяссӧ, кодъяс мунӧны на гӧгӧр.
Чувство органъяс йитчӧмаӧсь кролик вемкӧд нервъясӧн, кодъяс кузя вемӧ воӧны сигналъяс ставтор йылысь, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧр.
Та вылӧ воча вемсянь мукӧд нервъясӧд мунӧны возбуждениеяс унапӧлӧс органъясӧ, мый вӧсна животнӧй вежӧ ассьыс поведениесӧ сідз, кыдз колӧ обстоятельствояс сертиыс.
Например, кролик мирнӧя йирсьӧ луд вылын либӧ йӧрын, корсьӧ сылы колана сёян.
Друг неылын тыдовтчӧ пон.
Кролик аддзӧ сійӧс, кылӧ сылысь кокшысӧ, гашкӧ, кылӧ сылысь дуксӧ.
Сылӧн синъясыс, пельясыс, нырыс получитісны раздражениеяс сы гӧгӧрса средаысь, и тайӧ вайӧдіс возбуждениеӧ, коді нервъяс кузя воис вемӧ.
Вемсянь мукӧд нервъяс кузя возбуждениеыс мунӧ конечностьяс мышцаясӧ.
Мышцаяс заводитӧны двигайтчыны, и кролик спасайтчӧ пышйӧмӧн.
Ортсыса средаысь локтан раздражениеяс вылӧ организмлӧн татшӧм ӧтветыс (либӧ реакцияыс), коді артмӧ нервнӧй система отсӧгӧн, шусьӧ рефлексӧн.
Тайӧ рефлексыс существуйтӧ чужӧмсяньыс да пыр овлӧ ӧткодь обстоятельствояс дырйи, мый вӧсна и шусьӧ безусловнӧй рефлексӧн.
Нервнӧй система да чувство органъяс лоӧны животнӧй организмлӧн характернӧй особенностьясӧн, кодъясӧн сійӧ торъялӧ быдмӧгъясысь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм органъяс артмӧдӧны кроликлысь нервнӧй системасӧ?
2. Кутшӧм роль выполняйтӧ организмын нервнӧй системаыс?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс кролик олӧмын чувство органъяслӧн?
Задание.
Вайӧдӧй пример кролик бӧрся наблюдениеясысь, коді петкӧдлӧ согласованнӧй уджсӧ сылӧн торъя органъяслысь.
8 §. Кроликлӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм.
Энь кролик вонас некымынысь чужтӧ 5-сянь 8 кроликпиӧдз.
Кроликпиян чужӧны гӧнтӧмӧсь да синтӧмӧсь да оз на вермыны самостоятельнӧя котравны.
Мамыс лӧсьӧдӧ налы поз, вольсалӧ сійӧс аслас гӧнӧн.
Тані, позъяс, сійӧ вердӧ пиянсӧ йӧлӧн, кодӧс выделяйтӧны млечнӧй железаяс; найӧ расположитчӧмаӧсь кынӧмладорас.
Кроликпиян быдмӧны, синмасьӧны, вевттьысьӧны гӧнӧн да примернӧ 3 вежон мысти эновтӧны позсӧ.
Сэки найӧ ортсысяньыс мунӧны нин верстьӧ кроликъяс вылӧ да ӧдйӧ котралӧны.
Чужӧмсяньыс 5–6 тӧлысь мысти кроликпиян лоӧны нин верстьӧ кроликъясӧн да асьныс вермӧны размножайтчыны.
Размножение органъяс ай да энь кроликъяслӧн абу ӧткодьӧсь.
Найӧ куйлӧны кынӧм пытшкас.
Энь кроликлӧн эм ӧти гоз яичник, кодъясын артмӧны яйцевӧй клеткаяс.
Зрелӧй клеткаяс петӧны яичникысь да трубочкаяс — яйцеводъяс — кузя лэччӧны торъя мускулистӧй органӧ — маткаӧ.
Ай кроликъяслӧн эмӧсь сідзжӧ парнӧй органъяс — семенникъяс.
На пиын артмӧны подвижнӧй семеннӧй клеткаяс — живчикъяс.
Яйцеводын лоӧ оплодотворение; сійӧ кызвыннас ӧткодь быдмӧгъяслӧн оплодотворениекӧд.
Яйцевӧй клетка да семеннӧй клетка (живчик) ӧтлаасьӧны.
Тайӧ кык клеткаысь артмӧ ӧти выль клетка, сыысь развивайтчӧ зародыш.
Развивайтчыны заводитӧм зародыш срӧститчӧм матка стенкаяскӧд.
Мамыслӧн кровеноснӧй сосудъясыс, кодъяс ёна вожавлӧмаӧсь матка стенкаясын, инмӧны зародыш кровеноснӧй сосудъяс дінӧ.
Сосудъяслӧн вӧсни стенкаяс пыр мам вирысь вуджӧны зародыш вирӧ сылы колана питательнӧй веществояс да кислород.
Та вӧсна зародыш развивайтчӧ сымын бурджыка, кымын бурджыка питайтчӧ мамыс сійӧ развивайтчигӧн.
Татшӧм ногӧн, маткаын зародыш получайтӧ ставсӧ, мый сылы колӧ развивайтчӧм вылӧ: сёян, кислород, ва, шоныд да быдсямапӧлӧс ортсыса лёкторъясысь дорйӧм.
Маткаын зародыш развивайтчӧ тӧлысь чӧж да чужӧ векджык 30-ӧд луннас.
Вопросъяс.
1. Кыдзи размножайтчӧны кроликъяс?
2. Кутшӧм размножение органъяс эмӧсь энь кроликлӧн да ай кроликлӧн?
3. Мыйын заключайтчӧ оплодотворениеыс?
4. Мыйын заключайтчӧны маткаын зародыш развивайтчӧмлы бур условиеясыс?
9 §. Гортса кроликъяслӧн происхождение.
Гортса кроликъяс лоисны дикӧй кроликысь (видз. ІІ таблица).
Дикӧй кролик эм и ӧні Европа лунвылын.
Ортсысяньыс сійӧ мунӧ миян кӧч вылӧ.
Кролик кӧчысь ичӧтджык да мыйӧнсюрӧ торъялӧ сыысь.
Дикӧй кроликъяс олӧны мылькъя кос местаясын.
Овмӧдчӧны шонділань бана мыльк бокъясын, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь ляпкыдик кустъясӧн либӧ том пожӧм вӧрӧн.
Врагъясысь дзебсьыны да пиянасьны найӧ кодйӧны ён гыжъяснас нораяс.
Нора пытшкас медпыдіинас лӧсьӧдӧны поз, кодсянь му веркӧслань мунӧ некымын туй.
Питайтчӧны кроликъяс быдсямапӧлӧс быдмӧга сёянӧн, коді эм найӧ оланін гӧгӧрын.
Татшӧм жӧ сёян колӧ и гортса кроликъяслы.
Сёйӧмын гортса кроликъяслӧн потребностьясыс колины сійӧяс жӧ, кутшӧмъяс вӧліны найӧ дикӧй предокъяслӧн.
Кроликъяс оланінсянь матын эмӧсь кӧ муяс, садъяс да град йӧръяс, найӧ бырӧдӧны и культурнӧй быдмӧгъясӧс да сэки вайӧны тӧдчана вред.
Размножайтчӧны дикӧй кроликъяс, кыдз и гортсаяс, зэв ӧдйӧ.
Февральсянь — мартсянь ноябрӧдз быд вит недель мысти энь кролик вайӧ 4-сянь 12 кроликпиӧдз ӧтпырйӧ.
Синтӧм да гӧнтӧм ичӧтик кроликпиян олӧны пухӧвӧй позйын, кодӧс эньыс вӧчӧ пыдӧ нора пытшкас.
Гортса кроликъяс унаследуйтісны асланыс дикӧй предокъяссянь пияныслы поз вӧчны потребность.
Кроликъясӧс клеткаясын видзигӧн пиянасьӧм водзвылас сэтчӧ сувтӧдӧны сідз шусяна маточникъяс; тайӧ — фанераысь вӧчӧм, югыдысь сайӧдӧм неыджыд ящикъяс.
Сэтчӧ энь кролик лӧсьӧдӧ кроликпияныслы поз, кыдз дикӧй кроликъяс лӧсьӧдӧны сійӧс нораын.
Дикӧй кроликъяслӧн уна враг.
Найӧс бырӧдӧны ручьяс, хорёкъяс, хищнӧй лэбачьяс.
Культурнӧй быдмӧгъяслы вӧчан вредысь йӧз сідзжӧ ёна кыйӧны найӧс да травитӧны понъясӧн.
Дикӧй кроликъясӧс кыйӧны ку вӧснаыс да яй вӧснаыс.
Но, уна враг вылӧ видзӧдтӧг, кроликъясӧс дзикӧдз абу на бырӧдӧма.
Сійӧ оз вермы дорйысьны да сы вӧсна мӧдногӧн спасайтчӧ сы вылӧ уськӧдчигӧн.
Кроликлӧн бура развитчӧмаӧсь чувство органъяс: слух, обоняние, зрение.
Сёян корсьны сійӧ петӧ сӧмын рӧмдігӧн да войын, луннас дзебсясьӧ нораясын.
Рытын да войын гӧн рӧм вӧснаыс сійӧ омӧля тыдалӧ.
Кролик пыр олӧ видзчысьӧмӧн.
Кӧть кутшӧм ичӧт опасностьыс, сійӧ спасайтчӧ пышйӧмӧн да, ӧдйӧ чеччалӧмӧн, уськӧдчӧ норалань.
Кроликъяс олӧны колонияясӧн.
Нораясӧ нуӧдысь туйясыс вомӧнасьӧны мӧда-мӧдныскӧд да артмӧдӧны сложнӧй сеть.
Та вӧсна кроликъяс вермӧны спасайтчыны врагъясысь, кор весиг найӧ пырасны нораясас.
Опасность казялӧм мысти кролик ёна кучкалӧ муӧ бӧр кокъяснас.
Сэки став колонияыс зэв ӧдйӧ дзебсьӧ нораясас.
Та кындзи, кроликъяслӧн ӧдйӧ размножайтчӧмыс вевттьӧ врагъясӧн бырӧдӧм вӧсна чинӧмсӧ.
Сэні, кӧні кроликъяслӧн абуӧсь врагъясыс, налӧн лыдыс зэв ӧдйӧ содӧ.
Сідз вӧлі, например, Австралияын, кытчӧ найӧс вайисны Европаысь.
Дикӧй кроликъяс сэні сэтшӧма рӧдмисны, мый кутісны вӧчны видзму овмӧслы зэв ыджыд урон, да ковмис найӧс бырӧдӧм могысь нуӧдны чорыд мераяс.
Дикӧй кролик олӧмкӧд тӧдмасьӧм бӧрын лоӧ гӧгӧрвоана, мыйла морт пӧртіс сійӧс гортса животнӧйӧ.
Морт вермӧ гортса условиеясын сетны ставсӧ, мый колӧ кроликлы.
Кроликъяс сёйӧны быдмӧга сёян, кодӧн абу сьӧкыд вердны найӧс и гортса условиеясын.
Вӧлі эськӧ ёна сьӧкыдджык удовлетворитны сёйӧмын потребностьяс кутшӧмкӧ хищнӧй животнӧйлысь, кодлы колӧ свежӧй яй.
Кролик — рам животнӧй, сійӧ оз усьлась морт вылӧ.
Сы кындзи, сійӧ ӧдйӧ рӧдмӧ.
Сыысь позьӧ получитны чӧскыд, пӧтӧс яй да шоныд гӧна вель ён ку.
Та вӧсна кролик сетӧ тӧдчана пӧльза.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм дикӧй животнӧйсянь лоины гортса кроликъяс?
2. Кроликлӧн кутшӧм особенностьяс отсалісны пӧртны сійӧс гортса животнӧйӧ?
3. Мый видзӧ дикӧй кроликӧс дзикӧдз бырӧдӧмысь?
10 §. Дикӧй кроликлысь природасӧ вежӧм.
Кроликъяслӧн пӧрӧдаяс.
Став дикӧй кроликъяс ӧткодь руд гӧнаӧсь, туша ыджданас пӧшти ӧткодьӧсь жӧ, весыс налӧн абу ыджыд (сӧмын 2–3 кг).
Гортса кроликъяслӧн гӧн рӧмыс унасикас, дикӧй кроликъясысь найӧ ыджыдджыкӧсь тушанас, вердасаӧсьджык да торъялӧны гӧн качествонас.
Кроликӧс гортса животнӧйӧ пӧртӧм бӧрын морт вежис сылысь природасӧ да лӧсьӧдіс уна пӧрӧда (7-ӧд рис.).
Кроликъясӧс рӧдмӧдӧны яй вӧснаыс да ку вӧснаыс.
Гортса кроликъяслӧн эм уна пӧрӧда.
Эмӧсь сэтшӧм пӧрӧдаяс, кодъяс торъялӧны гырысь тушанас да сетӧны уна яй.
Сэтчӧ пырӧ еджыд великан.
Тайӧ еджыд гӧна гырысь кроликъясыс веситӧны шӧркодя 5,5-сянь 7 кг-ӧдз.
Найӧс видзӧны ёнджыкасӧ яй вӧсна, но, дерт, используйтӧны и кусӧ.
Мӧд яя пӧрӧдаа кроликъяс — фландръяс — овлӧны ещӧ на гырысьджыкӧсь.
Налӧн весыс овлӧ 6–8 кг, а торъя кроликъяслӧн — 9 кг.
Фландръяслӧн гӧн рӧмыс унапӧлӧс: сьӧд, кӧчлӧн кодь руд да мукӧд.
Тайӧ пӧрӧдаа нёль тӧлысся кроликъяс (мӧдногӧн кӧ сійӧ жӧ гожӧмнас, кор чужӧны) веситӧны нин 3,5 кг-ӧдз.
Мукӧд пӧрӧдаа кроликъяс ыджданас ичӧтджыкӧсь (веситӧны 3-сянь 5 кг-ӧдз), но сы пыдди налӧн мичаӧсь куясыс.
Тайӧ сідз шусяна шкуркӧвӧй пӧрӧдаяс.
Русскӧй горностаевӧй пӧрӧдаа кролик еджыд рӧма.
Но пельясыс да бӧжыс сылӧн сьӧдӧсь; сьӧд пятна эм и нырвомас.
Гӧн рӧмнас сійӧ мунӧ зэв дона пушнӧй зверь — сьӧдбӧж — вылӧ.
Венскӧй гӧлубӧй пӧрӧдаа кроликъяслӧн гӧн рӧмыс мича рудов-гӧлубӧй.
Эмӧсь уна мукӧд быдсяма рӧма пӧрӧдаяс.
Шкуркӧвӧй пӧрӧдаяс кындзи, эмӧсь и сідз шусяна пухӧвӧй пӧрӧдаяс, кодъяс торъялӧны зэв кузь да вӧсни гӧнӧн.
Татшӧм небыд да нежнӧй гӧнсӧ шуӧны пухӧн да используйтӧны сійӧс шапкаяс, шарфъяс, перчаткияс да мукӧд татшӧмторъяс вӧчӧм вылӧ.
Медбур пухӧвӧй пӧрӧданас лоӧны еджыд рӧма ангорскӧй кроликъяс.
Сӧветскӧй Союзын лӧсьӧдсьӧны выль пӧрӧдаяс.
Сідз, неважӧн лӧсьӧдӧма пӧрӧдаяс: сӧветскӧй мардер, эзысь-вуалевӧй да чернобурӧй кролик.
Тайӧ пӧрӧдаа кроликъяслӧн куясыс мунӧны дона зверь куяс вылӧ.
Татшӧм ногӧн, кроликъяслӧн гортса пӧрӧдаяс ёна торъялӧны асланыс дикӧй предокъясысь.
Морт вежис дикӧй кроликлысь природасӧ сідз, кыдзи колӧ сылы.
Сійӧ шедӧдіс сійӧс, мый содіс кролик тушалӧн ыдждаыс (торъя нин яя пӧрӧдаяслӧн), вежсис гӧн рӧмыс (шкуркӧвӧй пӧрӧдаяслӧн), гӧныс лои кузьджык да вӧсниджык (пухӧвӧй пӧрӧдаяслӧн).
Кроликъяслысь природа вежӧм вылӧ медводз влияйтіс бурджыка вердӧм, видзӧм да дӧзьӧритӧм.
Рӧд вылӧ пырджык кольлісны медбур кроликъясӧс, мӧдногӧн кӧ нуӧдісны отбор сэтшӧм кроликъяслысь, кутшӧмъяс медъёна колісны мортлы.
Сэсся кутісны намереннӧя бӧрйыны родительскӧй параяс.
Нуӧдісны сідзжӧ разнӧй породаясӧс скрещивайтӧм.
Татшӧм способъясӧн, кодъяскӧд ми подробнӧйджыка тӧдмасям видзму овмӧсса животнӧйясӧс изучайтігӧн, вӧлі выведитӧма быдсямапӧлӧс кролик пӧрӧдаяс.
Татшӧм ногӧн, морт, животнӧйясӧс да налысь олан условиеяс изучитӧм бӧрын, велаліс вежлавны налысь природасӧ.
Торъя ыджыд успехъяс сӧветскӧй йӧз шедӧдісны сы бӧрын, кор И. В. Мичурин быдмӧгъяс вылын разработайтіс ассьыс учение организмъяслысь природа преобразуйтӧм йылысь.
Вопросъяс.
1. Кроликъяслӧн кутшӧм пӧрӧдаяс медбурӧсь?
2. Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины гортса кроликъяслӧн дикӧй кроликъяс серти?
3. Кутшӧм ногӧн морт вежис кроликъяслысь природасӧ?
ІІ глава.
ПРОСТЕЙШӦЙЯС.
11 §. Тыдавтӧм организмъяссӧ аддзӧм.
Ӧтчыд, XVII нэм мӧд джынйын, увеличительнӧй стеклӧяс вӧчӧм кузя мастер голландец Левенгук зэв вӧсньыдик стекляннӧй трубка тыртіс бӧчкаын дыр сулалӧм зэр ваӧн.
Тайӧ васӧ сійӧ кутіс видзӧдны сыӧн вӧчӧм зэв ёна ыдждӧдан лупаӧн.
Первой Левенгук аддзис ва пытшкысь нинӧмӧн абу замечательнӧй гудыр чиръяс.
Друг сылы кутіс кажитчыны, мый ил чиръясыс вӧрӧны.
Внимательнӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ аддзис прӧстӧй синмӧн тыдавтӧм беспорядочнӧя жуысь зэв уна животнӧйясӧс.
Тайӧ страннӧй, таӧдз некодлы абу тӧдса организмъясӧс аддзигӧн чуймӧмыс Левенгуклӧн вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ весиг горӧдіс шензьӧмысла.
Тадзи, историкъяс гижӧм серти, вӧлі восьтӧма прӧстӧй синмӧн аддзытӧм зэв посни животнӧйясӧс — восьтӧма сыӧдз некодлы тӧдтӧм мир ва войтын.
Тайӧ животнӧйяс пытшкын вӧліны сэтшӧмъяс, кодъяслӧн телӧыс состоитіс сӧмын ӧти клеткаысь.
Левенгук шуис найӧс «ничтожнейшӧй зверюшкаясӧн», а сёрджыкся учёнӧйяс — простейшӧйясӧн.
Сэсся тыдовтчис, мый простейшӧйыс природаын зэв уна.
Найӧ эмӧсь быдлаын.
На пиысь ӧткымынъяс олӧны весиг морт организмын да сьӧкыда висьмӧдӧны.
Простейшӧйясӧс изучайтны ми и босьтчам.
Задание.
Пуктыны дозйӧ видзвывса посньӧдӧм кос турун да тыртны сійӧс пузьӧдтӧм, бурджык юса либӧ прудса, ваӧн.
Пуктыны шоныдінӧ.
2–3 вежон мысти видзӧдлыны микроскоп пыр лоӧм простейшӧйясӧс да рисуйтны найӧс.
12 §. Инфузория-туфелька.
Туфелькалӧн олан условиеяс.
Туфелька (8-ӧд рис.) — сулалан преснӧй ваын обычнӧй олысь.
Татшӧм ваыс — сылӧн природнӧй олан среда.
Но туфелька сюрлӧ и турун вылын сулӧдӧм ваын.
Та вӧсна сійӧс шуӧны инфузорияӧн, мый, коми кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн, лоӧ: «сулӧдӧмъяс».
Сісьмысь органическӧй веществояс вылын сулӧдӧм ваын, торйӧн нин веркӧс дінас матынджык, ӧдйӧ размножайтчӧны да лоӧны помтӧм уна быдсямасикас бактерияяс.
Найӧ и кыскӧны ас дінаныс туфелькаясӧс.
Тайӧ — инфузорияяслӧн сёянторйыс.
Туфелькалы олӧм вылӧ, сёян кындзи, колӧ кислород.
Та вӧсна туфелькаяс ёнджыкасӧ олӧны валӧн вылысса слӧяс, кӧні медводз растворяйтчӧ атмосфернӧй воздух да эмӧсь бактерияяс.
Туфелькалы развивайтчӧм вылӧ колӧ определённӧй температура: медбур 14-сянь 22°-ӧдз шоныд Ц серти.
Сылы сідзжӧ абу веськодь, кутшӧм веществояс растворитчӧмаӧсь ваас.
Нюр ваын туфелькаяс пӧгибайтӧны.
Та вӧсна лабораторияясын найӧс получитӧм вылӧ нюр турун оз туй.
Мӧдарӧ, посньӧдӧм видзвывса турун вылын либӧ салат коръяс вылын сулӧдӧм ваын найӧ бура развивайтчӧны.
Сола морскӧй ваын туфелькаяс сідзжӧ пӧгибайтӧны.
Туфелькалӧн строение.
Наблюдайтны кӧ микроскоп пыр ва войтын туфелька бӧрся, сэк кажитчас, мый сійӧ ӧдйӧ уялӧ.
Тайӧ жӧ туфелькаӧс прӧстӧй синмӧн наблюдайтігӧн тыдовтчӧ, мый збыльысьсӧ сійӧ — муртса тӧдчысь, ичӧтик еджгов чут кодь — вешъялӧ местаысь местаӧ сӧмын микроскопически ичӧт расстояниеяс вылӧ.
Мед изучитны туфелькалысь строениесӧ, сійӧс колӧ сувтӧдны.
Та могысь сулӧдӧм ва войт, кӧні эмӧсь туфелькаяс, вевттьӧны покровнӧй стеклӧӧн.
Сэсся фильтровальнӧй бумага торйӧн видзчысьӧмпырысь кыскӧны сы улысь лишнӧй васӧ.
Сэки стеклӧыс лэччыштас да личкас туфелькаясӧс.
Туфелькаӧс видзӧдігӧн кокни гӧгӧрвоны, мый вӧсна сійӧс тадзи шуӧны.
Ваын уялӧмкӧд йитӧдын сылӧн телӧыс кузьмӧс, водзсяньыс и бӧрсяньыс ёсьмыштӧм, форманас мунӧ туфли вылӧ.
Туфелькалӧн телӧыс состоитӧ протоплазмаысь, код пытшкын эм ыджыд кузьмӧс ядро.
Ыджыд ядрокӧд орччӧн куйлӧ ичӧт ядро.
Протоплазмалӧн вылысса слӧйыс топалӧма да вежӧ сійӧ оболочкасӧ, коді растительнӧй клеткаяслӧн состоитӧ клетчаткаысь.
Татшӧм ногӧн, кӧть туфелька аслас строение серти зэв ёна мунӧ растительнӧй клетка вылӧ, но сылӧн эмӧсь и не этша торъялӧмъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь сійӧ олан условиеяскӧд.
Двигайтчӧм.
Туфелькалӧн став телӧыс вевттьысьӧма зэв посньыдик ресничкаясӧн.
Ресничкаяс, зэв уна микроскопическӧй пелысъяс моз, йӧткӧны сылысь телӧсӧ векниджык помнас водзлань.
Двигайтчигас туфелька пыр бергалӧ аслас телӧлӧн кузьтаногса ось гӧгӧр.
Питайтчӧм.
Туфелька питайтчӧ, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, быдсямапӧлӧс бактерияясӧн, а сідзжӧ ӧти клеткаа посни водоросльясӧн да дрожжевӧй грибокъясӧн.
Ресничкаясӧн кучкалӧм вӧсна найӧ веськалӧны вом водзладорса углублениеӧ, код пыдӧсын эм вом отверстие.
Вом пырыс сёян веськалӧ протоплазмаӧ пырӧм кузь каналӧ — горшӧ.
Горш пыдӧсас артмӧ пищеварительнӧй сок тыра ичӧтик гадь — пищеварительнӧй вакуоль.
Кор вакуольыс тырас горш пыр локтысь сёянӧн, сійӧ торъялӧ горш дінсьыс.
Сэсся протоплазма токъяскӧд, вакуольыс двигайтчӧ туфелька телӧ пытшкын.
Сёяныс вакуольын перерабатывайтчӧ растворимӧй веществоясӧ.
Найӧ йиджӧны: туфелька организмӧ да пӧрӧны сылӧн телӧ веществоясӧ.
Туфелькалӧн переваритчытӧм сёян колясъясыс шыбитсьӧны оз телӧлӧн любӧй местаті, а торъя отверстие — порошица — пыр.
Зэв уна бактерияяс сёйӧмӧн туфелька весалӧ наысь быдпӧлӧс водоёмъяс.
Туфелькаясӧс кӧ пуктыны кизьӧртӧм тушь пытшкӧ, недыр мысти наын кутасны тыдавны тушь чиръясӧн тырӧм пищеварительнӧй вакуольяс (9-ӧд рис.).
Выделение.
Туфелькалӧн выделение нуӧдсьӧ кык сократительнӧй вакуольӧн, кодъясӧс кытшалӧны звезда моз расположитчӧм приводящӧй каналъяс.
Кизьӧр выделение продуктъяс первой тыртӧны каналъяссӧ.
Тырӧм каналъяс сокращайтчӧны, и кизьӧрторйыс киссьӧ вакуольлӧн центральнӧй пузырёкӧ.
Сэсся сокращайтчӧ пузырёк.
Сэтысь выделение продуктъяс киссьӧны ортсӧ.
Лолалӧм.
Васа быдмӧгъяс югыдінын, торъя нин шондіа лунӧ, выделяйтӧны кислородлысь эзысь рӧма пузырёкъяс; сійӧ растворяйтчӧ ваын, кыдзи и атмосфернӧй воздухса кислород, сымын бурджыка, кымын кӧдзыдджык ваыс.
Ва шонтігӧн сыын растворитчӧм кислородыс петӧ воздухӧ.
Та вӧсна, пуктыны кӧ туфелькаӧс пузьӧдӧм, кӧть и кӧдзӧдӧм ваӧ, кодын кислород абу, сійӧ пӧгибнитас.
Сідзкӧ туфелькалы, кыдз и быд животнӧйлы, колӧ кислород.
Сідзкӧ сійӧ лолалӧ.
Лолалӧмыс мунӧ телӧ поверхность пыр.
Ваын растворитчӧм кислород телӧ поверхность пыр веськалӧ протоплазмаӧ.
Раздражимость.
Турун вылын сулӧдӧм ва войтӧ, кӧні эмӧсь туфелькаяс, пуктыны кӧ повареннӧй совлысь ичӧтик кристалл, найӧ вуджасны войтлӧн сійӧ юкӧнӧ, кӧні растворыс слабджык.
Первой войткӧд орччӧн лэдзны кӧ мӧд войт совтӧмӧс да ӧтлаавны найӧс протокӧн, сэк туфелькаяс недыр мысти вуджасны протокӧд турун вылын сулӧдӧм совтӧм ва войтӧ. (10-ӧд рис.).
Унапӧлӧс опытъясӧн докажитӧма, мый туфелькаяс вермӧны торйӧдны шоныд, югыд, сьӧкталысь сила, электрическӧй да химическӧй слаб раздражениеяс.
Найӧ вермӧны воны деятельнӧй состояниеӧ, раздражениеяс дырйи, кодъясӧс сетӧ кытшалысь средаыс, — найӧ вермӧны возбуждайтчыны да ӧтвечайтны тайӧ раздражениеяс вылӧ.
Сідзкӧ, налӧн эм раздражимость свойство.
Быдсяма раздражениеяс дырйи туфелькаяс передвигайтчӧны местаысь местаӧ да сідзи мездысьӧны лёк условиеясысь.
Тадзи жӧ вӧчӧны, кыдзи ми тӧдам, и кроликъяс.
Тайӧ особенность унджык животнӧйыслӧн.
Размножайтчӧм.
Кор эм уна сёян, инфузорияяс бура питайтчӧны да быдмӧны зэв ӧдйӧ.
Предельнӧй ыдждаӧдз быдмӧм бӧрын найӧ размножайтчӧны.
Сэки инфузориялӧн телӧыс заводитӧ шӧрӧдыс вӧснявны.
Тайӧ вӧснялӧмыс пырӧ век пыдӧджык да юкӧ протоплазмасӧ.
Такӧд тшӧтш юксьӧны кыкпельӧ и кыкнан ядроыс.
Медбӧрын инфузория торъялӧ пӧшти ӧткодь кык клетка вылӧ, быд клетка быдмӧ да развивайтчӧ самостоятельнӧй организмӧ — выль туфелькаӧ.
Инцистируйтчӧм.
Водоёмъяс косьмигӧн туфелькалӧн телӧыс вевттьысьӧ протоплазмалӧн зэв топыд слӧйӧн.
Артмӧ защитнӧй оболочка — циста.
Сійӧ видзӧ туфелькаӧс быдпӧлӧс лёк условиеясысь.
Татшӧм, кыдз шуӧны, инцистированнӧй состояниеын простейшӧйяс оз повны не сӧмын косьмӧмысь, но и улын температураысь.
Тӧлыс кӧ нуас найӧс бускӧд тшӧтш мукӧд водоёмъясӧ, цистаясысь бара лоӧны жизнедеятельнӧй туфелькаяс.
Воздухлӧн токъяс кокниа нуӧны цистаясӧс вель ылӧ.
Тайӧн объясняйтчӧ турун вылын сулӧдӧм ваын туфелькаяслӧн тшӧкыда лоӧм, кытчӧ найӧ веськалӧны воздухысь инцистированнӧй состояниеын.
Тані туфелькаяс аддзӧны уна сёян — бактерияясӧс, кодъяс шусьӧны сеннӧй палочкаясӧн, да ӧдйӧ размножайтчӧны +14–22°Ц серти температура дырйи.
Турун вылын сулӧдӧм ваын туфелькаясӧс и рӧдмӧдӧны.
2–3 вежон мысти найӧс позьӧ аддзыны сэтысь весиг прӧстӧй синмӧн.
Найӧ бура тыдалӧны кыдз ичӧтик кузьмӧс беспорядочнӧя жуысь еджгов чутъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм условиеяс колӧны туфелькаяслы олӧм вылӧ?
2. Кыдзи туфелькаяс передвигайтчӧны?
3. Кыдзи туфелькаяс размножайтчӧны?
Задание.
Велӧдчӧй рисуйтны туфелькаӧс паметь серти.
13 §. Амёба обыкновеннӧй.
Амёбалӧн олан условиеяс.
Амёба — микроскопическӧй животнӧй, кодлӧн строениеыс туфелькалӧн серти ещӧ на прӧстӧйджык.
Сійӧ сюрлывлӧ ляпкыд прудъяс, ва гуранъяс да канаваяс пыдӧсъясысь, но тшӧкыдджыка олӧ валӧн вылысса слӧйын, кӧні бурджыка растворяйтчӧ кислород да олӧны уна бактерияяс.
Амёбаясӧс позьӧ аддзыны и ваын быдмысь турунъяс вылысь, кодъяс костын олӧны водоросльяс; бактерияяскӧд тшӧтш найӧ лоӧны амёбалӧн сёянторйӧн.
Амёбалӧн обычнӧй олан средаӧн лоӧны преснӧй ваяс.
Тані амёбалӧн предокъяс олісны уна миллион во чӧж.
Та вӧсна сола морскӧй ваын — сылы овны туйтӧм условиеясын — амёба пӧгибайтӧ.
Сійӧ пӧгибайтӧ сідзжӧ и нюр ваын, коді вывті няйтчӧма сісьмысь веществоясӧн.
Морт либӧ животнӧй желудокӧ случайнӧ ва сорӧн сюрӧм амёба сідзжӧ пӧгибайтӧ.
Амёба тшӧкыдджыка сюрлывлӧ неджуджыд водоёмъясысь.
Тайӧ объясняйтчӧ сійӧн, мый ваыс сэні регыдджык шоналӧ.
Амёбалы, сідз жӧ кыдз и туфелькалы, развивайтчӧм вылӧ медбур температураӧн лоӧ +14–22° Ц серти.
Амёбалӧн строение.
Амёбалӧн телӧыс, туфелькалӧн моз жӧ, состоитӧ ваӧн сорласьтӧм, нильӧг веществоысь — протоплазмаысь.
Протоплазмаын куйлӧ кольк кодь формаа ядро (11-ӧд рис.).
Аслас строение серти амёбалӧн телӧыс сідзжӧ мунӧ растительнӧй клетка вылӧ.
Но клетчаткаысь артмӧм оболочка амёбалӧн абу.
Сідзжӧ абу протоплазмалӧн топалӧм слӧйыс, коді сетӧ туфелька телӧлы торъясикас формасӧ.
Двигайтчӧм.
Амёба вермӧ кыссьыны местаысь местаӧ, ӧти часӧн вешйӧ 10 см вылӧ (Цельсий серти +20 гӧгӧр температура дырйи).
Амёба двигайтчигӧн позьӧ аддзыны, кыдз сійӧ телӧ вылын артмӧ тшупӧд, коді шусьӧ ложноножкаӧн.
Сійӧ вочасӧн содӧ да нюжалӧ кузьтаногыс.
Сэтчӧ и визувтӧ протоплазма.
Амёбалӧн телӧыс ставнас ньӧжйӧник вешйӧ артман ложноножкалань.
Татшӧм ногӧн двигайтчигӧн амёбалӧн телӧ формаыс дугдывтӧг вежласьӧ.
Та вӧсна и сійӧс шуӧмаӧсь: «амёба», мый лоб, греческӧй кыв вылысь вуджӧдӧмӧн, «вежласьысь».
Протоплазма визувтігӧн артман тшупӧдъяс вермӧны лоны амёба телӧ вылын быдладорын.
Амёба кокниа вежлалӧ двигайтчан направлениесӧ.
Протоплазмалӧн выль тшупӧдъяс, кодъяс артмӧны телӧ мӧдар бокас, сэки вочасӧн ыдждӧны; важъясыс — дзикӧдз бырӧны.
Двигайтчигӧн недыр кежлӧ артмылӧм протоплазмалӧн тшупӧдъясыс та вӧсна и шусьӧны ложноножкаясӧн.
Питайтчӧм.
Передвигайтчигӧн кӧ амёба паныдасьӧ ӧти клеткаа водоросльяскӧд да бактерияяскӧд, сэки сійӧ шымыртӧ найӧс аслас ложноножкаяснас.
Та дырйи протоплазма вочасӧн кытшалӧ сёянсӧ кык боксянь.
Недыр мысти сёяныс лоӧ телӧ пытшкас.
Протоплазма выделяйтӧ пищеварительнӧй сок, коді гӧгӧртӧ сёянсӧ да артмӧдӧ пищеварительнӧй вакуоль.
Вакуольын сёян переваривайтчӧ, сэсся всасывайтчӧ да усваивайтсьӧ протоплазмаӧн.
Переваритчытӧм колясъясыс йӧткысьӧны ортсӧ, и та бӧрын вакуоль бырӧ.
Кыдз сёянсӧ босьтӧм, сідз и пищеварительнӧй вакуольясысь переваритчытӧм колясъяссӧ шыбитӧм амёбалӧн мунӧ телӧса любӧй местаӧд; тайӧн сійӧ торъялӧ туфелькаысь.
Выделение.
Лишнӧй ва да выделение продуктъяс амёба телӧысь шыбитсьӧны сократительнӧй вакуольӧн.
Вакуоль — сійӧ прозрачнӧй ичӧтик пузырёк, коді куйлӧ протоплазмаын.
Тайӧ пузырёкыс оз коль вежсьытӧг.
Сійӧ вочасӧн ыдждӧ да, кор воас предельнӧй ыдждаӧдз, сокращайтчӧ.
Кизьӧрторйыс, коді вӧлі сы пытшкын, петӧ ортсӧ.
Лишнӧй вакӧд тшӧтш телӧысь шыбитсьӧны и организмлы ковтӧм кизьӧр веществояс.
Простейшӧйяслӧн ложноножкаяс, ресничкаяс, пищеварительнӧй да сократительнӧй вакуольяс, мед торйӧдны найӧс уна клеткаа животнӧйяслӧн двигайтчан, пищеварительнӧй да выделяйтан сложнӧй органъясысь, шусьӧны органеллаясӧн, мый лоӧ ичӧтик органъяс.
Лолалӧм.
Кыдз тыдалӧ амёбаӧс изучайтӧмысь, лолалан органеллаяс сылӧн абуӧсь.
Амёба лолалӧ став телӧ поверхностьнас.
Раздражимость.
Ва войт дінӧ кӧ, кӧні эмӧсь амёбаяс, пуктыны бокас повареннӧй совлысь ичӧтик кристалл, сэк амёбаяслӧн двигайтчӧм надзмӧ.
Найӧ гӧгрӧсмӧны, оз лэдзавны ложноножкаяс, дугдӧны вӧрны.
Таысь позьӧ вӧчны вывод, мый и амёбаяс вермӧны ӧтвечайтны раздражение вылӧ.
Налӧн, кыдз и мукӧд простейшӧйяслӧн, эм раздражимость свойство.
Размножайтчӧм.
Размножайтчӧ амёба сідзжӧ юксьӧмӧн.
Первой сійӧ нюжалӧ да лоӧ кузьмӧс.
Амёбалӧн ядроыс та дырйи юксьӧ кыкпельӧ.
Ядролӧн ӧти джынйыс вуджӧ телӧ ӧти помас, мӧд джынйыс — телӧ мӧд помас.
Амёба шӧрас артмӧ вӧснялӧм.
Медбӧрын вӧснялӧмыс юкӧ протоплазмасӧ, да лоӧ кык выль амёба.
Инцистируйтчӧм.
Водоём косьмигӧн амёбалӧн телӧыс, сідз жӧ кыдз и туфелькалӧн, вевттьысьӧ цистаӧн.
Тӧлыс кӧ нуас цистаясӧс мукӧд водоёмъясӧ, наысь артмасны жизнедеятельнӧй амёбаяс.
Вопросъяс.
1. Кӧні олӧны амёбаяс да кутшӧм олан условиеяс налы колӧны?
2. Мыйын выражайтчӧ амёбалӧн прӧстӧйджык строениеыс туфелька строение серти?
3. Кыдзи размножайтчӧны амёбаяс?
Задание.
Рисуйтны амёбаӧс да рисунок вылын пасъявны (паметь серти) сылысь органеллаяссӧ.
14 §. Веж эвглена.
Шоныд пӧраын сулалан ваа водоёмъясын, торъя нин посньыдик ва гӧпъясын, кодъяс няйтчӧмаӧсь органическӧй веществоясӧн, ваыс лоӧ веж рӧма.
Видзӧдлыны кӧ татшӧм ва войт ёна ыдждӧдысь микроскоп пыр, сэк позьӧ аддзыны, мый збыльвылас ваыс рӧмтӧм, но сыын плавайтӧны зэв уна либӧ ӧти клеткаа веж водоросльяс, либӧ веж рӧма посньыдик простейшӧйяс, тшӧкыдджыка — эвгленаяс.
Найӧ туфелька дорысь ичӧтджыкӧсь да ньӧти оз тыдавны прӧстӧй синмӧн.
Веж эвгленалӧн телӧыс кузьмӧс. (12-ӧд рис.).
Сійӧ ёсьмӧма водзсяньыс и бӧрсяньыс.
Водз помас эм упругӧй жгутик.
Жгутикнас эвглена дугдывтӧг вӧчалӧ вращательнӧй движениеяс, быттьӧ винтитчӧ ваас.
Жгутик отсӧгӧн сійӧ вешъялӧ местаысь местаӧ.
Жгутик заводитчанінас эвгленалӧн эм сократительнӧй вакуоль, кодӧс кытшалӧны дженьыдик приводящӧй каналецъяс.
Тані жӧ эм гӧрд чут — глазок.
Сійӧн эвглена аддзӧ югыд да пырджык вешйӧ югыдлань.
Эвглена телӧын эмӧсь ичӧтик кузьмӧс тельцеяс, кодъяс пиӧ чукӧрмӧ, сідз жӧ кыдз и быдмӧгъяслӧн, веж вещество — хлорофилл.
Югыд вылын эвглена, быдмӧгъяс моз жӧ, усваивайтӧ углекислӧй газ.
Татшӧм ногӧн, эвглена зэв ёна мунӧ ӧти клеткаа водоросль — хламидомонада — вылӧ, кодӧс изучайтӧны ботаника курсын.
Но эвглена и тӧдчымӧн торъялӧ хламидомонадаысь.
Эвглена вермӧ дыр овны пемыдын, животнӧй моз органическӧй веществоясӧн питайтчӧмӧн.
Сэки сійӧ кыскӧ ас пиас ваын растворитчӧм органическӧй веществояссӧ телӧ став поверхностьнас.
Та вӧсна пищеварительнӧй вакуольяс эвглена телӧын оз артмыны.
Хлорофилл пемыдінын бырӧ.
Эвглена лолалӧ телӧ став поверхностьнас.
Размножайтчӧ юксьӧмӧн.
Та дырйи сылӧн телӧыс юксьӧ оз пӧперегног, туфелькалӧн моз, а кузяланогыс.
Омӧль условиеяс дырйи эвглена инцистируйтчӧ.
Высшӧй организмъяс пӧвстын животнӧйяслӧн да быдмӧгъяслӧн мӧда-мӧдсьыс торъялӧмыс ёна тӧдчӧ.
Ӧтияс питайтчӧны органическӧй сёянӧн, мӧдъяс — неорганическӧйӧн.
Ӧтияс зэв подвижнӧйӧсь, мӧдъяс — пӧшти ньӧти оз вӧрны.
Но низшӧй организмъяс пӧвстын, кыдз тыдалӧ эвгленакӧд тӧдмасьӧмысь, торъялӧмыс абу сэтшӧм ыджыд.
Эвгленалӧн эмӧсь животнӧйяслӧн кодь чертаяс (вӧрӧм да пемыдын органическӧй веществоясӧн питайтчӧм), но эмӧсь сылӧн и быдмӧгъяслӧн кодь чертаяс (хлорофилл да югыд водзын неорганическӧй веществоясӧн питайтчӧм).
Та вӧсна ӧткымын ботаникъяс относитӧны сійӧс быдмӧгъяс лыдӧ, а геологъяс — животнӧйяс лыдӧ.
Природаын эвглена кодь организмъяслӧн существуйтӧм доказывайтӧ, мый низшӧй животнӧйяс да низшӧй быдмӧгъяс костын эм родство.
Вопросъяс.
1. Мыйын выражайтчӧ эвгленалӧн быдмӧгъяскӧд ӧткодьлуныс?
2. Мыйла эвгленаӧс относитӧны животнӧйяс дінӧ?
3. Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны сыысь, мый эвгленалӧн эмӧсь животнӧйяслӧн кодь и быдмӧгъяслӧн кодь свойствояс?
4. Мыйӧн эвглена торъялӧ амёбаысь да туфелькаысь?
Задание.
Рисуйтны эвгленаӧс да пасйыны сылысь органеллаяс (паметь серти).
15 §. Висьмӧдысь простейшӧйяс.
Малярия.
Малярия, кодӧн тшӧкыда висьӧны нюръяса местаясын, тӧдса зэв важысянь.
Рочӧн сійӧ шусьӧ болотнӧй лихорадкаӧн.
Малярияӧн висьмӧм мортӧс зэв ёна кынтӧ, ӧти случайясын — быд лун, мӧд случайясын — лун космос либӧ кык лун мысти.
Кынтыны заводитӧ векджык ӧти и сійӧ жӧ часӧ.
Сэки температура ӧдйӧ кайӧ + 40–41°-ӧдз Ц серти.
Мукӧд дырйи тайӧ висьӧмсьыс мортыс кулӧ.
Став му шар пасьта: малярияысь кулӧ быд во 3,5 кымын миллион морт, а висьмӧны сійӧн матӧ 170 миллион морт.
Малярийнӧй паразит.
Малярияӧн висьысьлысь вирсӧ микроскоп пыр видзӧдігӧн учёнӧйяс аддзисны мортлӧн гӧрд кровянӧй тельцеясысь висьмӧдысь микроорганизмъяс.
Найӧс шуисны малярийнӧй паразитъясӧн.
Кыдз бӧрыннас тыдовтчис, паразитъяс питайтчӧны морт вирлӧн гӧрд кровянӧй тельцеясӧн.
Кор найӧ быдмасны да тыртасны тельцесӧ, заводитӧны размножайтчыны.
Паразит юксьӧ, и пыр жӧ лоӧ 6-сянь 32 выль паразитӧдз.
Разрушитчӧм кровянӧй тельцеяссӧ эновтӧм бӧрын том паразитъяс петӧны вир плазмаӧ, а сэсся пырӧны выль кровянӧй тельцеясӧ (13-ӧд рис.).
Сійӧ кадӧ, кор найӧ петӧны тельцеясысь да отравляйтӧны организмсӧ асланыс ядъясӧн, наблюдайтсьӧ лихорадкалӧн приступ.
Малярияӧс вуджӧдысь.
Сы бӧрын, кор вӧлі стӧча докажитӧма, мый висьӧм возбудитысьӧн лоӧ малярийнӧй паразит, кыптіс вопрос: кыдзи веськалӧ паразитыс морт вирӧ?
Оз-ӧ вуджӧд кодкӧ паразитъяссӧ мортсянь мортлы?
Подозрение усис номъяс вылӧ.
Учёнӧйяс трудъясӧн вӧлі докажитӧма, мый морт збыльысь получайтӧ паразитъяссӧ номсянь.
Та дырйи тыдовтчис, мый маляриясӧ вуджӧдӧны оз став номъясыс, а сӧмын некымынъяс, сідз шусяна малярийнӧйяс.
Малярийнӧй ном обыкновеннӧй номйысь абу ыджыдджык, но, кыдз петкӧдлӧма 40-ӧд рисунок вылын, торъялӧ телӧсӧ кутан ногнас да юр строениенас.
Сылӧн личинкаяс, кыдз и обыкновеннӧй номлӧн личинкаяс, развивайтчӧны ваын: шоръясын да ва гӧпъясын.
Та вӧсна малярияӧн висьӧм тшӧкыда овлӧ нюръяса местаясын, торъя нин лунвылын, кӧні шоныд да васӧд.
Малярийнӧй паразитъясӧс ном получайтӧ ӧтлаын висьысь йӧз виркӧд.
Ном организмын паразитъясыс размножайтчӧны да чукӧрмӧны дуль железаясын.
Курччигӧн, дулльыскӧд тшӧтш, ном пыртӧ здоровӧй морт организмӧ малярийнӧй паразитъясӧс.
СССР-ын маляриякӧд тышкасьӧм.
Царскӧй Россияын малярияысь йӧз кулалісны уна тысячаясӧн.
Мукӧд лунвыв районъясын сыысь кулалісны дзонь поселениеяс; например, Колхидаса нюрмӧм вӧръясын, Закавказьеын.
Дзик мӧдпӧлӧс условиеяс лоины Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Сӧветскӧй правительство нуӧдіс да водзӧ нуӧдӧ зэв ыджыд удж малярийнӧй висьӧм паськалӧм предупредитӧм кузя.
Нуӧдсьӧ нюръяс косьтӧм, торйӧн кӧ босьтны — Колхидскӧй низменностьын.
Лунвывса нюръяс пӧрӧны субтропическӧй эвкалиптӧвӧй вӧръясӧ, цитрусӧвӧй садъясӧ да чайнӧй плантацияясӧ.
Районъясын, кӧні паськалӧма малярия, ном личинкаясӧс бырӧдӧм могысь водоёмъяссӧ киськалӧны нефтьӧн.
Сы могысь жӧ нуӧдсьӧ прудъясын чери рӧдмӧдӧм, торйӧн нин карпъясӧс, кодъяс сёйӧны номлысь личинкаяссӧ.
Малярия лечитігӧн главнӧй бурдӧдан средствоӧн лоӧ хинин.
Но хиннӧй пу быдмӧ Индонезия діяс вылын да Южнӧй Америкаын.
Сӧветскӧй Союзлы войдӧр лоӧ вӧлі хининсӧ вайны заграницаысь.
Сӧветскӧй Союзлӧн правительство важӧн нин сувтӧдіс учёнӧйяс водзӧ мог — сетны страналы маляриякӧд вермасьӧм вылӧ ассьыным надежнӧй средствояс.
Отечественнӧй да донтӧм сырьёысь вӧлі получитӧма хининысь абу омӧльджык вещество.
Сійӧс вӧлі шуӧма акрихинӧн.
Тайӧ ценнӧй средствосӧ массӧвӧя вӧчӧм могысь Сталин ёртлӧн индӧдъяс серти вӧлі стрӧитӧма специальнӧй завод, коді ӧні тырвыйӧ удовлетворяйтӧ лечебнӧй учреждениеяслысь запросъяссӧ.
Сӧветскӧй Союзын малярияысь лечитӧм вылӧ пуктыссьӧ торъя внимание.
Став висьысьяс дон босьттӧг получайтӧны медицинскӧй отсӧг.
Найӧс учитывайтӧны, на вылын нуӧдсьӧны наблюдениеяс, вирсӧ налысь исследуйтны да ас кадын лекарствоясӧн предупреждайтӧны висьӧмлысь выль петкӧдчӧмъяс.
Малярияӧн висьысьясӧс лечитӧм предупреждайтӧ и малярия паськалӧмсӧ.
Малярийнӧй ном лоӧ ӧпаснӧйӧн сӧмын кутшӧмкӧ кад кольӧм мысти сы бӧрын, кор сійӧ юас висьысь мортлысь вирсӧ.
Татшӧм ногӧн, маляриякӧд тышкасьӧм нуӧдсьӧ кык визьӧд: номъясӧс — малярия вуджӧдысьясӧс — бырӧдӧмӧн да асьнысӧ висьӧм возбудитысьяссӧ — малярийнӧй паразитъяссӧ — бырӧдӧмӧн.
Тайӧ результатын СССР-ын висьмӧмъяслӧн лыдыс царскӧй Россияын серти ёна чиніс.
Простейшӧй животнӧйяс.
Кыдз петкӧдлӧ туфелькаӧс, амёбаӧс, эвгленаӧс да малярийнӧй паразитӧс изучайтӧм, налӧн эмӧсь вель уна общӧй отличительнӧй особенностьяс.
Ставыс найӧ — ӧти клеткаа животнӧйяс.
Унджыкыс — зэв посньыдикӧсь да прӧстӧй синмӧн омӧля тыдалӧны.
Найӧ вермӧны овны сӧмын кизьӧр средаын: ӧтияс — ва пытшкын, мӧдъяс — вир пытшкын.
Уна простейшӧйяс олӧны паразитъясӧн морт да животнӧйяс телӧын да быдмӧгъясын.
Вопросъяс 1.
Кутшӧм животнӧй висьмӧдӧ малярияӧн?
2. Кыдзи паськалӧ малярия?
3. Кыдзи размножайтчӧ малярийнӧй паразитыс морт организмын?
4. Кыдзи нуӧдсьӧ маляриякӧд тышкасьӧмыс СССР-ын?
5. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь став простейшӧй животнӧйяслӧн?
6. Мый отсӧгӧн двигайтчӧны туфелькаяс, амёбаяс да эвгленаяс?
ІІІ глава.
КИШЕЧНОПОЛОСТНӦЙЯС.
16 §. Гидра.
Прудъясын, тыясын да юясса лӧнь куръяясын гожӧмын сюрлӧны неыджыд животнӧйяс — гидраяс.
Медым шедӧдны найӧс, чукӧртам васа быдмӧгъяс да пуктам ва тыра банкаӧ.
Кор ваыс успокоитчас, банка бокъясын да быдмӧгъяс вылын лоӧны бурӧй, руд либӧ турунвиж рӧма животнӧйяс: видзӧднысӧ найӧ вӧсньыдик турун сіяс кодьӧсь, кузьтанас 1,5 см-ӧдз, кодъяслӧн эмӧсь ещӧ на вӧсниджык щупальце пучокъяс (14-ӧд рис.).
Тайӧ и эм гидраяс.
Гидра олӧ ӧти местаын пукалӧмӧн да та вӧсна сійӧ ёнджыка мунӧ васа быдмӧг вылӧ, а оз животнӧй вылӧ.
Но внимательнӧя кӧ изучитны строениесӧ, позьӧ аддзыны, мый быдмӧг вылӧ сійӧ мунӧ сӧмын ортсысяньыс.
Гидралӧн телӧыс — цилиндрическӧй формаа ичӧтик мешӧк, коді стебелёкнас крепитчӧма ваувса предметъяс дінӧ.
Стебелёкыслӧн предметладорса юкӧныс шусьӧ подошваӧн.
Телӧ мӧд помас, подошваыслы вочаас, эм вом.
Сійӧс кытшалӧны 6–12 сунис кодь вӧсньыдик щупальцеяс.
Наӧн гидра куталӧ ловъя добычасӧ.
Сы вӧсна мый сылӧн щупальцеясыс пукалӧны вом отверстие гӧгӧр ставладорас, то кодарсянь кӧть оз во гидра дінӧ добычаыс, сійӧс щупальцеясыс век кутасны.
Вом пыр сёяныс веськалас кишечнӧй полостьӧ.
Переваритчытӧм колясъяссӧ шыблалӧм вылӧ торъя отверстие гидралӧн оз тыдав: найӧ шыбитсьӧны вом пырыс.
Цилиндрическӧй кишечнӧй полость, кытчӧ веськалӧ сёяныс, нюжалӧ и щупальцеяс пытшкӧ.
Быд щупальце — сійӧ абу сунис кодь, кыдз кажитчӧ ортсысянь, а зэв вӧсньыдик, помӧдыс тупкыссьӧм трубочка.
Тайӧ трубочкаясыс вермӧны куснясьны, нюжавны да бӧр кыскыссьыны.
Сыкӧд йитӧдын, мый гидра; пӧльзуйтчӧ наӧн оз сӧмын сёян кватитігӧн, но и двигайтчигӧн, щупальцеяссӧ войдӧр шулісны гидра «кокъясӧн».
Тасянь артмӧ гидралӧн мӧд, тшӧкыда паныдасьлан ним — пресноводнӧй полип.
«Полип» кывйыс вуджӧдӧмӧн лоӧ «уна кока».
Медым убедитчыны, мый гидра абу быдмӧг, а животнӧй, наблюдайтыштам мыйкӧ дыра сы бӧрся ва тыра банка дінын сулалӧмӧн.
Миянлысь внимание медводз кыскас гидра щупальцеяслӧн вӧрӧм.
Гидра кутас кусньӧдлыны найӧс да, ньӧжйӧник нюкльӧдліг, веськӧдас ставладорӧ.
Банкасӧ кӧ неуна вӧрзьӧдны, либӧ инмӧдчыны гидра дінӧ, сылӧн щупальцеясыс и став телӧыс, ӧдйӧ сократитчасны.
Телӧыс лоӧ кубышка кодь, а щупальцеясыс — дженьыдик сіяса туг кодьӧсь.
Тані тыдовтчӧ животнӧйяслӧн пыр овлан безусловнӧй рефлекс кыдзи раздражение вылӧ ӧтвет.
Кымынкӧ лун мысти ми аддзам гидраӧс банка стенкаӧ мӧд местаӧ крепитчӧмӧн.
Дыр наблюдайтӧм бӧрын ми тӧдмалам, кыдзи сійӧ вежис местасӧ.
Гидра двигайтчӧ телӧыслысь то бӧръя, то воддза помсӧ переменаӧн крепитӧмӧн (15-ӧд рис.).
Аквариумӧ кӧ пуктыны кымынкӧ ловъя «ва пытшӧс» (52-ӧд рис.), гидраяс кутасны найӧс кватлавны да ньылавны.
Гидра вомкӧд сравнивайтігӧн быд пытш кажитчӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі эськӧ мортлы сійӧ юр ыджда груша.
Морт вермис эськӧ сёйны татшӧм «грушасӧ» сӧмын торйӧдлӧмӧн.
Гидралӧн жӧ пиньяс абуӧсь.
Вомсӧ ёна паськӧдӧмӧн сійӧ ньылыштӧ пытшсӧ дзоньнас.
Гидра сэтшӧм горш, мый сійӧ вермӧ ньылыштны ӧти бӧрся мӧдӧс дюжина пытш.
Сійӧ вермӧ ньылыштны весиг сэтшӧм животнӧйясӧс, кодъяс сыысь ыджыдджыкӧсь — номъяслысь личинкаясӧс да чери малёкъясӧс.
Татшӧм ногӧн, аквариумын гидра бӧрся наблюдайтігӧн позьӧ установитны, мый тайӧ — животнӧй да ещӧ и хищнӧй.
Вопросъяс.
1. Кӧні олӧны гидраяс да кыдзи найӧс шедӧдны?
2. Кутшӧм рольыс гидра щупальцеяслӧн?
3. Кыдзи докажитны, мый гидра — животнӧй, а абу быдмӧг?
Задание.
Живӧй природа уголокын наблюдайтны, кыдзи гидраяс питайтчӧны.
17 § Гидра — уна клеткаа животнӧй.
Микроскоп пыр тыдалӧ, мый гидра телӧлӧн стенкаясыс артмӧмаӧсь клеткаяслӧн кык слӧйысь (16-ӧд рис.): ортсыладор слӧйысь — эктодермаысь да пытшкӧсладор слӧйысь — энтодермаысь (экто — ортсын, энто — пытшкын, дерма — кучик).
Найӧс торйӧдӧ ӧта-мӧдсьыс перепонка, кодлӧн абу клеточнӧй строениеыс.
Тайӧ перепонкаыс шусьӧ опорнӧй пластинкаӧн.
Эктодермаса унджык клеткаыс — покровнӧйяс.
На пиысь ӧткымынъяслӧн клеткалӧн сійӧ юкӧныс, коді инмӧ опорнӧй пластинка дінӧ, артмӧдӧ мускульнӧй отростокъяс да нюжалӧ гидра телӧ кузяла.
Татшӧм клеткаясыс шусьӧны кожно-мускульнӧйясӧн.
Кор тайӧ клеткаяслӧн став мускульнӧй отростокъяс ӧтпырйӧ сокращайтчӧны, гидралӧн телӧыс дженьдаммӧ.
Дженьыд мускульнӧй волокнояса клеткаяс эмӧсь и энтодермаын.
Энтодермаса клеткаяслӧн мускульнӧй волокноясыс мунӧны телӧ пӧперегногыс да артмӧдӧны кыдз быттьӧ кольцевӧй мускулатура.
Кор найӧ сокращайтчӧны, гидралӧн телӧыс лоӧ вӧсньыдджык да нюжалӧ.
Эктодермаса покровнӧй клеткаяс улын куйлӧны звезда кодь формаа клеткаяс, кодъяс ёна торъялӧны мукӧдъясысь.
Тайӧ — нервнӧй клеткаяс.
Найӧ кыдзсюрӧ разалӧмаӧсь гидралӧн став телӧ пасьта.
Татшӧм клеткаыс медуна подошваын да вом отверстие дорын.
Нервнӧй клеткаяс, помъяснас ӧтлаасьӧмӧн, артмӧдӧны нервнӧй сеть.
Татшӧм сетьыс эм медся прӧстӧй нервнӧй система.
Гидралӧн став телӧ пасьтаыс разалӧмаӧсь сідз шусяна крапивнӧй клеткаяс.
Торъя уна найӧ щупальцеяс вылын.
Быд крапивнӧй клеткаын куйлӧ пузырёк, кодын эм гартыштчӧм спиральнӧй нить.
Ортсыас клеткалӧн эм чувствительнӧй вырост (17-ӧд рис.).
Гидра дінті мунысь ва пытш либӧ мукӧд неыджыд животнӧй инмӧдчас кӧ тайӧ вырост дінас, спиральӧн гартыштчӧм нить шыбитчӧ, ортсӧ да ранитӧ животнӧйӧс.
Крапивнӧй клеткалӧн ядӧвитӧй жидкость веськалӧ ранаӧ да ӧдйӧ парализуйтӧ животнӧйӧс.
Щупальцеяс кватитӧны сійӧс да нуӧны вомас.
Гидралӧн крапивнӧй клеткаясыс зэв ичӧтӧсь да сы вӧсна мортлы ньӧти абу ӧпаснӧйӧсь.
Но гидраӧс найӧ видзӧны хищникъясысь (например, чериясысь).
Гидра оз вермы спасайтчыны пышйӧмӧн; та пыдди сійӧ дорйысьӧ.
Добыча ньылыштӧм бӧрын гидралӧн телӧ ёна польдчӧ.
Гидра дыр пукалӧ вӧрзьытӧг.
Энтодерма клеткаясӧн выделяйтан сокъяс действуйтӧмысь добыча, коді веськалӧма гидралӧн кишечнӧй полостьӧ, переваривайтчӧ.
Сёянлӧн переваритчӧм юкӧныс всасывайтсьӧ тайӧ клеткаясӧн.
Переваритчытӧм юкӧныс шыбитсьӧ ортсӧ вом пырыс.
Сы вӧсна мый ва мыськалӧ и ортсыса, и пытшкӧсса слӧйяслысь клеткаяссӧ, гидралӧн лолалан да выделяйтан торъя органъяс абуӧсь.
Гожӧмын бура питайтчигӧн гидралӧн телӧ вылас артмӧ мыльктор, код пытшкӧ пырӧ пищеварительнӧй полость.
Тайӧ мылькторйыс, коді артмӧ клеткаяслӧн кыкнан слӧйысь, шусьӧ почкаӧн (быдмӧг почка вылӧ кутшӧмакӧ мунӧм вӧсна).
Почка вочасӧн ыдждӧ.
Мыйкӧ дыра мысти почка йылас воссьӧ вом отверстие да быдмӧны щупальцеяс (видз. 16-ӧд рис.).
Почка пӧрӧ том гидраӧ, коді торъялӧ да заводитӧ овны самостоятельнӧя.
Татшӧм ногӧн гидралӧн мунӧ бесполӧй размножение — почкование.
Гидраӧс кӧ вундыны пӧперегногыс, кык юкӧн вылӧ, сэк бур условиеяс дырйи быд вундӧм тор восстанавливайтӧ телӧлысь судзсьытӧм юкӧнсӧ.
Гидраӧс позьӧ вундавны весиг уна юкӧн вылӧ, и быд юкӧн кутшӧмкӧ кад кольӧм бӧрын пӧрӧ торъя организмӧ.
Воштӧм органъясӧс татшӧм восстановитӧмыс шусьӧ регенерацияӧн (тайӧ кывйыс вуджӧдӧмӧн лоӧ — восстановитӧм).
Сы вӧсна мый гидралӧн эм торъя ыджыд способность регенерация вылӧ, сійӧ оз пӧгибайт, кутшӧмкӧ животнӧй кӧть и орӧдас сійӧ телӧлысь юкӧнсӧ.
Пресноводнӧй гидралӧн, кыдз и мукӧд низшӧй организмъяслӧн, регенерация вылӧ способность сэтшӧм ыджыд, мый гидраясӧс позис эськӧ размножайтны вундалӧмӧн, быдмӧгъясӧс моз, бесполӧй ногӧн.
Гидралӧн бесполӧй размножениеыс зэв ёна мунӧ быдмӧгъяслӧн вегетативнӧй размножение вылӧ.
Ставыс тайӧ петкӧдлӧ, мый гидралӧн организацияыс ёна прӧстӧй.
Аръявылыс, кор лоӧ кӧдзыд, а ваын животнӧйяслӧн лыдыс, кодъясӧн питайтчӧ гидра, чинас, сійӧ телӧ вылын артмӧны мылькторъяс.
Ӧні найӧ артмӧны сӧмын эктодермаысь.
На пиысь ӧтиясын развивайтчӧны ӧткӧн-ӧткӧн гырысь яйцеклеткаяс, мӧдъясын — зэв уна посни подвижнӧй живчикъяс.
Гидралӧн мужскӧй и женскӧй клеткаяс артмӧны ӧти и сійӧ жӧ животнӧй телӧ вылын, кӧть и оз ӧти кадӧ.
Гидраяс — двуполӧй животнӧйяс.
Созревшӧй живчикъяс пырӧны яйцеклеткаясӧ.
Артмӧ оплодотворение.
Оплодотворитчӧм яйцеклетка эжсьӧ топыд кышӧн, усьӧ водоём пыдӧсӧ да сэні тӧвйӧ.
А ачыс гидра-мамыс арнас кулӧ.
Локтан тулыснас оплодотворитчӧм яйцоысь юксьӧмӧн образуйтчӧ уна клеткаа организм — выль гидра.
Вопросъяс.
1. Клеткаяслӧн кутшӧм слӧйяс артмӧдӧны гидралысь телӧсӧ?
2. Гидралысь телӧ артмӧдысь став клеткаясыс-ӧ ӧткодьӧсь?
3. Кыдзи мунӧ гидралӧн размножайтчӧмыс?
4. Мый сэтшӧм регенерацияыс да кутшӧм сылӧн тӧдчанлуныс гидра олӧмлы?
Задание.
Рисуйтӧй (паметь серти) гидралысь кузяланога разрез да пасъялӧй обозначениеяссӧ.
18 §. Медузаяс.
Коралловӧй полипъяс.
Медузаяс.
Гидраысь торъялӧмӧн, медузаяс олӧны мореясын, кӧні нуӧдӧны свободнӧя плавайтан оланног.
Найӧ то пассивнӧя катласьӧны гыяс вылын, то ӧдйӧ передвигайтчӧны йӧткасьӧмӧн.
Медузалӧн телӧыс мунӧ восьтӧм зонтик вылӧ, кодӧс увлань воропӧн лэдзӧмаӧсь ваӧ (18-ӧд рис.).
Плавайтігӧн выпуклӧй дорыс бергӧдчӧма вывлань.
Увлань ӧшӧдчӧ, зонтик вороп моз, вом стебелёк.
Сылӧн улысса помас эм вом отверстие.
Сійӧ нуӧдӧ кишечнӧй полостьӧ.
Медузалӧн, сідз жӧ кыдз и гидралӧн, переваритчытӧм сёян колясъясыс шыбитсьӧны ортсӧ вом пырыс.
Телӧыслӧн стенкаыс сідзжӧ артмӧма клеткаяслӧн кык слӧйысь.
На костын вӧсньыдик опорнӧй пластинка пыдди эм стеклӧ кодь студенистӧй масса.
Та вӧсна медузалӧн телӧыс прозрачнӧй, а тайӧ сылы зэв тӧдчанатор.
Ва пытшкын сійӧ лоӧ пӧшти тыдавтӧмӧн.
Кор медуза дінӧ матысмас кутшӧмкӧ животнӧй, например, неыджыд чери, да инмӧдчас зонтик дор гӧгӧрыс ӧшалысь уна лыда щупальцеяс дінӧ, сэк наысь шыбитсьӧны стрекательнӧй нитьяс.
Найӧ ранитӧны да парализуйтӧны животнӧйсӧ, а щупальцеясыс сійӧс вайӧдӧны сэсся кишечнӧй полостьӧ.
Гырысь медузаяслӧн, кодъяс мукӧд дырйи овлӧны пӧперегногыс 1 метр пасьтаӧсь, крапивнӧй клеткаясыс ранитӧны мортлысь кучиксӧ, да сэті заводитӧ сотчӧмӧн доймыны, быттьӧ ёна петшӧрассьӧмысь.
Та вӧсна и нимыс: «крапивнӧй клетка».
Медуза кӧ резкӧя сокращайтӧ кольцевӧй мускулатурасӧ, ва шыбитсьӧ зонтик увсьыс.
Сэк животнӧй йӧткыштчӧмӧн вешйӧ мӧдарӧ.
Та бӧрын кӧлӧкӧл паськалӧ.
Кор эм явнӧй опасность, кӧлӧкӧлыс сокращайтчӧ зэв частӧ, и медуза йӧткасьӧмӧн ӧдйӧкодь мунӧ выпуклӧйладорнас водзӧ.
Сравнитны кӧ медузалысь строениесӧ гидра строениекӧд, позьӧ аддзыны, мый медуза мунӧ гидра вылӧ, кор гидраыс аслас вом отверстиенас бергӧдчӧма увлань.
Подошваыс тайӧ гидралӧн бергӧдчӧма вывлань.
Сійӧ быттьӧкӧ ыдждӧма да пӧрӧма зонтикӧ — плавайтан органӧ.
Щупальцеяс вуджӧмаӧсь зонтик доръясас.
Медузалӧн гидраысь медглавнӧй торъялӧмъяс йитчӧмаӧсь сылӧн подвижнӧй оланногкӧд — плавайтӧмкӧд.
Колониальнӧй коралловӧй полипъяс.
Колониальнӧй полипъяс торъялӧны ӧткаясысь сійӧн, мый найӧ олӧны ӧтлаын — колонияясӧн, да та дырйи кишечнӧй полостьясыс колонияса став членъясыслӧн йитчӧны ас костаныс.
Мед гӧгӧрвоны, кыдзи артмӧ полипъяслӧн колония, тырмымӧн уськӧдны тӧдвылӧ ӧтка полипӧс — гидраӧс некымын торъявтӧм на, но оформитчӧм нин почкаӧн.
Колониальнӧй коралловӧй полипъяслӧн почкаясысь развитчӧм животнӧйясыс оз торъявны мам организмсьыс, а олӧны ӧтув.
Та вӧсна и кольӧ став олӧм чӧжыс найӧ кишечнӧй полостьяс костын йитӧдыс.
Сёянтор, кодӧс кутас ӧти полип, лоӧ общӧйӧн, и таысь колонияса став животнӧйяс сӧмын выигрывайтӧны.
Медся известнӧй гӧрд кораллӧн (19-ӧд рис.) колонияяс олӧны шоныд мореясын.
Морскӧй ваын эм уна растворитчӧм минеральнӧй совъяс.
Полипъяс усваивайтӧны найӧс да артмӧдӧны гӧрд рӧма чорыд минеральнӧй скелет.
Сійӧ лоӧ мыджӧдӧн развивайтчысь колониялы да крепитӧ сійӧс ӧти местаӧ.
Минеральнӧй скелет сідзжӧ вӧчӧ колониясӧ хищникъяслы сёйӧм вылӧ туйтӧмӧн да та вӧсна ворсӧ защитнӧй роль.
Гӧрд кораллӧн колонияяс паныдасьлӧны сӧмын 60 м-сянь 200 м-ӧдз пыднаын, кытчӧдз пӧшти оз во югыдыс, кӧні абуӧсь гыяс да кӧні ваын этшаджык кислородыс.
Найӧ быдмӧны вывлань да вожавлӧны.
Вожавлӧм скелет вӧснаыс найӧ мунӧны гӧрд ствола да вожъяса неыджыд пу вылӧ, коді ставнас вевттьысьӧма посньыдик еджыд цветъясӧн.
Уна лыда «цветъясыс» — сійӧ торъя полипъяс, а налӧн «лепестокъясыс» — щупальцеяс.
Кадысь кадӧ полипъяс лэдзлӧны ассьыныс щупальцеяссӧ да кватлалӧны наӧн дінтіыс мунысь животнӧйӧс.
Шоныд мореясын гӧрд кораллъяссӧ кыйӧны.
Кыйсьысьяс петӧны мореӧ да мыйкӧ дыра кыскӧны море пыдӧсӧдыс груз сы дінӧ крепитӧм сеткаӧн.
Сэки кораллӧн уна вожа кокниа чегъясьысь скелетыс жугласьӧ.
Жугласьӧм торъясыс шедӧны сеткаӧ.
Шедӧдӧм кораллысь скелетсӧ весалӧны полипъяслӧн небыд телӧысь, торйӧдлӧны, шлифуйтӧны да вӧчӧны сыысь мича сикӧтшъяс да мукӧд изделиеяс.
Колониальнӧй коралловӧй полипъяс лыдысь торъя ёна тӧдчанаӧсь рифообразующӧй кораллъяс, кодъяс паныдасьлӧны тропическӧй мореясын.
Гӧрд кораллысь торъялӧмӧн, найӧ овмӧдчӧны сэні, кӧні уна югыд да кислород — берегъяс дорын, ляпкыдінъясын, прилив полосаын (20-ӧд рис.).
Тайӧ олан условиеясын кокниа чегъясьысь да ёна вожавлӧм скелетъяс эз эськӧ вермыны выдержитны гыяс кучкалӧмсӧ.
Та вӧсна тані кольӧны сӧмын топыд да массивнӧй, ёнджыкасӧ известковӧй, скелетъяса колонияяс.
Татшӧм колонияяслӧн скелетыс пырджык кӧрыш кодь, кодлӧн вылысас эмӧсь ичӧтик чашкаяс.
Тайӧ чашкаясас пукалӧны торъя полипъяс.
Налӧн эктодермаыс и выделяйтӧ известковӧй скелетсӧ.
Известковӧй «кӧрышъяс», кодъяс вылысын олӧ колония, сійӧ быдмӧмкӧд тшӧтш ыдждӧны да вермасны лоны диаметрын кык метрысь паськыдджыкӧн.
Мыйкӧ дыра мысти наысь артмӧны уна лыда подводнӧй рифъяс, кодъяс зэв ӧпаснӧйӧсь суднояслы.
Мукӧд океаническӧй діяс дзоньнас артмӧмаӧсь кулӧм коралловӧй колонияясысь.
Кишечнополостнӧйяс.
Сравнитны кӧ гидраӧс да медунаӧс, а сідзжӧ колонияысь торъя полипӧс, позьӧ аддзыны, мый налӧн ставныслӧн эм нач ӧти полость — кишечнӧй.
Таысь и артмӧ налӧн нимыс — кишечнополостнӧй животнӧйяс.
Кишечнополостнӧйяслӧн телӧ стенкаыс состоитӧ клеткаяслӧн кык слӧйысь — эктодермаысь да энтодермаысь.
Кишечнополостнӧйяс олӧны ёнджыкасӧ мореясын да океанъясын.
Унджык кишечнополостнӧйясыс нуӧдӧны ӧти местаын пукалан оланног.
Татшӧм животнӧйяс дінӧ добычаыс локтӧ быдладорсянь.
Такӧд йитӧдын добыча кватлалан органъяс развивайтчӧны кыдз венчикӧн пукалысь щупальцеяс; щупальцеяс нюжалӧны ставладорӧ лучьяс моз.
Кишечнополостнӧй животнӧйяслысь телӧсӧ позьӧ вундавны некымын плоскостьӧн лучьяс направление серти симметричнӧй — дзик ӧткодь — торъяс вылӧ.
Татшӧм симметрияыс шусьӧ лучевӧйӧн.
Сійӧ артмис пукалан оланногкӧд йитӧдын.
Лучевӧй симметрия — сідзжӧ характернӧй особенность кишечнополостнӧйяслӧн.
Вопросъяс.
1. Кӧні олӧны медузаяс да кутшӧм налӧн оланногыс?
2. Мыйӧн ӧткодь медузалӧн да гидралӧн строениеыс?
3. Кутшӧм олан условиеяс вӧсна рифообразующӧй кораллъяслӧн артмӧ массивнӧй известковӧй скелетыс?
4. Кутшӧм особенностьяс характернӧйӧсь став кишечнополостнӧй животнӧйяслы?
IV глава.
ЧЕРВЬЯС.
19 §. Зэр нидзувлӧн оланног да ортсыса строение.
Зэр нидзувъяс (21-ӧд рис.) олӧны небыд, васӧд да перегнойӧн озыр муын.
Му веркӧсӧ найӧ петалӧны векджык войын, кор усяс лысва да почваыс кӧтасяс.
Сы вӧсна мый тайӧ нидзувъясыс тшӧкыда петавлӧны му веркӧсӧ зэр бӧрын, найӧс шуӧны зэр нидзувъясӧн.
Луннас зэр нидзувъяс олӧны цилиндрическӧй мупытшса розьясын — норкаясын.
Кӧдзыд либӧ кос пӧраӧ найӧ тупкӧны норкаас пыранінсӧ му комӧкъясӧн.
Сы понда норкаясын температура да влажность оз ёна вежласьны.
Зэр нидзувъяс кодйӧны норкаяссӧ телӧыслӧн мускулистӧйджык да ёсьджык водз помнас, почвалысь рыхлӧй куйлысь частицаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталӧмӧн.
Топыд почвасӧ найӧ быттьӧкӧ «сёйӧны» мунігмозыс, сылысь частицаяссӧ трубка кодь кишечник пырыс лэдзӧмӧн.
Зэр нидзувлысь телӧсӧ лупа пыр видзӧдігӧн водзладор помсьыс позьӧ аддзыны вом отверстие, бӧрладорсьыс — заднепроходнӧй отверстие.
Вом отверстиеыс вылыссяньыс тупкысьӧма кучик складкаӧн, кодӧс шуӧны вылыс парйӧн.
Зэр нидзув парнас босьтӧ дорӧдыс быдмӧглысь усьӧм сісьмысь корсӧ да, вом дінас сійӧс топӧдӧмӧн, кыскӧ норкаас.
Норкаӧ пыртігӧн корйыс унджыкысьсӧ сибдӧ пыранінас.
Сэки нидзув заводитӧ орйӧдлыны сыысь неыджыд торъяс.
Тайӧ торъяссӧ сійӧ ньылалӧ.
Но сісьмысь пищевӧй веществояссӧ нидзув медуна босьтӧ сійӧ почваысь, кодӧс лэдзӧ кишечник пырыс.
Телӧлӧн вӧсниджык, бӧрладор пом вылас кокньыдика личкыштӧм бӧрын позьӧ аддзыны, кыдзи кизьӧр, му кодь масса, кодӧн тырӧма кишечникыс, заднепроходнӧй отверстие пыр петӧ ортсӧ.
Зэр нидзувъяс вайӧны пӧльза видзму овмӧслы.
Коркаяс пытшкӧ гылалӧм коръяссӧ пыртлӧмӧн найӧ содтӧны почваын перегной да способствуйтӧны чернозём артмӧмлы.
Му пытшкӧ пырӧмӧн нидзувъяс сорлалӧны почва слӧйяссӧ.
Подпочваысь найӧ петкӧдӧны му частицаяссӧ да дыр кадӧн содтӧны плодороднӧй слӧйсӧ, кодын паськалӧны быдмӧгъяслӧн вужъясыс.
Сыысь кындзи, нидзув норкаясӧд почваӧ кокниа пырӧны ва да воздух.
Знаменитӧй английскӧй учёнӧй Чарлз Дарвин сравнивайтӧ зэр нидзувъяслысь уджсӧ плуг уджкӧд.
Сійӧ гижӧ, мый плуг кӧть и пырӧ мортлӧн медся древньӧй изобретениеяс лыдӧ, но сійӧс вӧчтӧдз ёна водзджык на почваыс «обрабатывайтсис нин нидзувъясӧн» да век кутас обрабатывайтсьыны наӧн.
Нидзулӧс ортсысянь видлалігӧн телӧлӧн водзладорса коймӧд юкӧнсьыс казялам кызӧмин, коді шусьӧ поясокӧн.
Размножайтчан кадӧ поясок вылын артмӧ муфточка сяма топыд, руд, вель кыз плёнка.
Кор муфточка исковтас поясок вывсьыс телӧ юрладор помас, сы пытшкӧ пуктыссьӧны колькъяс.
Колькъяс пуктӧм бӧрын торъялӧм муфточкаыс кольӧ норкаас.
Помъясыс сылӧн топалӧны, да артмӧ кокон, коді видзӧ колькъяссӧ лёк условиеясысь.
Зэр нидзувлысь абу сьӧкыд тӧдмавны телӧ кынӧмладорсӧ да мышладорсӧ.
Телӧыслӧн плавкӧсджык да югыдджык рӧма бокыс — кынӧмладор.
Сійӧ бергӧдчӧма мулань, кор нидзулыс кыссьӧ му веркӧсӧд.
Телӧлӧн выпуклӧйджык да пемыдджык рӧма бокыс — мышладор.
Зэр нидзувлӧн телӧ водзладорыс да бӧрладорыс, а сідзжӧ кынӧмыс да мышкуыс торъялӧны ас костаныс (обособитчӧмаӧсь), та вӧсна сійӧс позьӧ вундыны сӧмын кык симметричнӧй, мӧда-мӧдыскӧд дзик ӧткодь джынъяс вылӧ: веськыдвывса да шуйгавывса вылӧ.
Татшӧм животнӧйяссӧ шуӧны двусторонне-симметричнӧйясӧн, мед торйӧдны найӧс лучисто-симметричнӧй животнӧйясысь, кодъяс дінӧ относитчӧны кишечнополостнӧйяс (гидра, медуза, колониальнӧй полипъяс).
Зэр нидзувлӧн телӧ вылас тӧдчӧны пӧперега вӧйтчӧмъяс, кодъяс быттьӧкӧ юкӧны сійӧс зэв уна кольча вылӧ — членикъяс, либӧ сегментъяс, вылӧ.
Нуӧдны кӧ чуньясӧн телӧ кузя, бӧрладорсяньыс водзлань, сэк казялан, мый сійӧ абу шыльыд, сарӧга.
Быд членик вылын эм 4 гоз зэв дженьыдик щетинка, кодъяс пыксьӧны норка стенъясӧ да оз лэдзны кыскыны нидзувсӧ ортсӧ.
Щетинкаяс ворсӧны ыджыд роль и кыссигӧн.
Нидзув кыссигӧн щетинкаяс крукасьлӧны почва ёкмыльясӧ, да та вӧсна нидзув вермӧ му частицаясӧ мыджсьӧмӧн, кыскыны ассьыс телӧсӧ водзӧ.
Ки улын нидзувлӧн кучикыс вильсъялӧ: сійӧ вевттьысьӧма нильӧгӧн.
Татшӧм кучикыс ворсӧ ыджыд роль телӧ став поверхностьнас лолалігӧн.
Весиг зэв внимательнӧя видлалігӧн нидзувлысь оз позь аддзыны некутшӧм чувство органъяс.
Сы могысь, медым тӧдмавны, эмӧсь-ӧ чувство органъясыс да вермӧ-ӧ нидзулыс чувствуйтны шыяс, югыд, инмӧдчӧм, дукъяс, сёян прӧдуктаяслысь кӧр да с. в., Дарвин вӧчис уна опытъяс да наблюдениеяс.
Мед ӧтветитны вопрос вылӧ, кылӧны-ӧ нидзувъяс шыяс, Дарвин ворсіс рояль вылын, трубаӧн, гораа тутсіс металлическӧй свистокӧн.
Та дырйи сійӧ установитіс, мый нидзувъяс оз кывны: найӧ дзик пельтӧмӧсь.
Мед выяснитны, чувствуйтӧны-ӧ нидзувъяс югыд да рӧм, вермӧны-ӧ найӧ тӧдмавны предметъяслысь ыджда да форма, Дарвин вевттис нидзувъясӧс, кодъяс вӧліны сосудын, стеклӧӧн, мед найӧс эз беспокоит воздухлӧн движениеыс.
Сэсся сійӧ кутіс новлӧдлыны на весьтті быдсикас рӧма, формаа да ыдждаа предметъяс, вештавны найӧс ӧдйӧ и ньӧжйӧ, ылыстны да матыстны.
Ставыс тайӧ нидзувъяс вылӧ некутшӧма эз влияйт.
Яръюгыдысь жӧ найӧ зэв тэрыба дзебсьывлісны норкаясӧ.
Сідзкӧ, найӧ вермӧны различайтны яръюгыд.
Но весиг медся яркӧй рӧмъяс нидзувъяс аддзыны оз вермыны.
Найӧ оз вермыны торйӧдны предметъяслысь ыдждасӧ да формасӧ.
Став яркӧй, уна рӧма ортсыса мирсӧ, сідз жӧ кыдз и унапӧлӧс шыяссӧ, нидзувъяс чувствуйтны оз вермыны.
Зрение да слух органъяс, кодъяс эмӧсь му веркӧсын олысь высшӧй животнӧйяслӧн, нидзувлӧн, коді олӧ му пытшкын, абуӧсь.
Чувствояслӧн сійӧ органъяс пыдди, кодъяс отсалӧны животнӧйяслы торйӧдны зэв матысса предметъяссӧ: осязание, обоняние да вкус органъяс пыдди — нидзувлӧн кучикас эмӧсь чувствуйтысь клеткаяс.
Обоняние отсӧгӧн нидзувъяс дук сертиыс корсьӧны сёян.
Тыдалӧ, найӧ вермӧны торйӧдны разнӧй быдмӧг коръяслысь кӧрсӧ.
Торъя ёна найӧ реагируйтӧны му сыркалӧм вылӧ да инмӧдчӧм вылӧ.
Асланыс пыр олан условиеясын нидзувъяс та вӧсна тырмымӧн бура ориентируйтчӧны ас гӧгӧрса средаас: найӧ вермӧны корсьны сёян, вермӧны ас кадын пышйыны опасностьысь.
Вопросъяс.
1. Куттӧм оланногыс зэр нидзувлӧн?
2. Мыйын выражайтчӧ единствоыс зэр нидзувлӧн строение да сылӧн олан условиеяс костын?
Заданиеяс.
1. Коръя вӧрын 1 га вылын лыддьыссьӧ шӧркодя 30 000 зэр нидзув.
Во чӧжӧн ӧти нидзув нуалӧ норкаясас да перерабатывайтӧ коръяссӧ 800 г-ӧдз.
Артавны, кымын килограмм кор переработайтасны во чӧжнас став нидзувъясыс ӧти гектар ыджда площадь вылысь.
2. Пуктыны ловъя зэр нидзулӧс ваӧн либӧ выйӧн кӧтӧдӧм стеклӧ вылӧ.
Наблюдайтны, кыдзи сійӧ кутас кыссьыны.
3. Стекляннӧй банкаӧ ⅔-ас пуктыны мӧда-мӧдсьыс резкӧя торъялысь куим слӧй: чернозём, лыа да бара чернозём.
Лэдзны сэтчӧ 10 нидзув.
Наблюдайтны, кыдзи сорласясны слӧйясыс.
Рисуйтны картина, кыдзи слӧйясыс распределяйтчӧны опытӧдзыс и опыт бӧрас.
20 §. Зэр нидзувлӧн пытшкӧсса строение.
Зэр нидзувлӧн зэв ёна тӧдчӧмӧн мӧда-мӧдсьыс торъялӧны (обособляйтчӧны) различнӧй тканьясыс.
Зоологияын «ткань» кывлӧн значениеыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ботаникаын.
Тайӧ кывйӧн обозначайтӧны клеткаяслысь чукӧр, кодъяслӧн ӧткодь строениеыс да сходнӧйӧсь функцияясыс.
Нидзув телӧын кокниа позьӧ аддзыны мышечнӧй, покровнӧй да нервнӧй тканьяс.
Нидзувлӧн мышцаяс куйлӧны кучик улас.
Найӧ состоитӧны аслыссикас клеткаясысь; тайӧ — кузь веретенообразнӧй волокнояс, кодъяс вермӧны сокращайтчыны.
Сійӧ волокноясыс, кодъяс куйлӧны матынджык телӧ поверхность дінас, расположитчӧмаӧсь кольчаясӧн.
На улын эмӧсь продольнӧй волокнояс.
Кольцевӧй мышцаяс сокращайтчигӧн нидзувлӧн телӧыс лоӧ вӧсниджык да нюжалӧ.
Продольнӧй мышцаяс сокращайтчигӧн — дженьдаммӧ да лоӧ кызджык.
Кольцевӧй Да продольнӧй мускулатуралӧн сокращайтчӧмъяс овлӧны переменаӧн.
Та дырйи щетинкаяс мыджсьӧны муӧ да отсалӧны нидзувлы то нюжӧдны телӧлысь водзладор помсӧ, то кыскыштны бӧрладор помсӧ.
Сійӧ здукӧ, кор щетинкаяс кутӧны телӧлысь бӧрладор помсӧ места вылас, водзладор помыс вӧснялӧ да нюжалӧ водзӧ.
Сійӧ здукӧ, кор водзладор помыс крукасяс щетинкаяснас почва ёкмыльясӧ, продольнӧй мышцаяс сокращайтчӧны, да бӧр помыс кыскыштчӧ.
Вундыны кӧ телӧлысь кожно-мышечнӧй стенкасӧ кузяланогыс, воссяс кизьӧрторйӧн тырӧм телӧлӧн пытшкӧсыс, кӧні куйлӧны нидзувлӧн гыркпытшкӧсса органъяс.
Зэр нидзувлӧн телӧ пытшкӧсыс торйӧдлӧма пӧперега вежӧсъясӧн участокъяс вылӧ, кодъяс ӧтыдждаӧсь телӧлӧн ортсыса членикъяскӧд.
Вежӧсъяс пыр прӧйдитӧны кишечник, кровеноснӧй сосудъяс, нервнӧй нитьяс (22-ӧд рис.) да выделение органъяс.
Нидзувлӧн вом отверстие нуӧдӧ мускулистӧй горшӧ, коді и кыскӧ сёянсӧ.
Горш бӧрын мунӧ вӧсни пищевод, а сы бӧрын ыджыд зоб, кӧні чӧжсьӧ сёяныс.
Зобйысь сійӧ веськалӧ кыз стенкаяса мышечнӧй желудокӧ да сэні ниртчӧ.
Желудокысь сёян мунӧ сювйӧ, кодын дзикӧдз переваривайтчӧ да йиджӧ организмас.
Татшӧм ногӧн, гидраысь торъялӧмӧн, нидзувлӧн эмӧсь вель уна пищеварение органъяс, кодъяс расположитчӧмаӧсь определённӧй системаын.
Найӧ артмӧдӧны пищеварение органъяслысь система.
Зэр нидзувлӧн кровеноснӧй система артмӧ кузяланог мунысь кык главнӧй сосудысь: мышвывсаысь да кынӧмувсаысь, кодъяс куйлӧны кишечникысь вылынджык и улынджык.
Мышвывса сосуд тыдалӧ кучик пырыс сьӧдов визь моз.
Кыкнан сосудыс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд бокыса вожъясӧн, кодъяс кузя вирыс мышвывса сосудысь вуджӧ кынӧмувсаӧ.
Мышвывса сосудӧд вир визувтӧ телӧ бӧрладор помсянь водзладорсаӧ, а кынӧмувсаӧд — мӧдарӧ.
Вирлӧн ветлӧм артмӧ кровеноснӧй сосудъяслӧн стенкаяс сокращайтчӧм вӧсна.
Пищевод кытшалысь медся гырысь кольцевӧй сосудъясыс та понда шусьӧны сьӧлӧмъясӧн.
Кислород босьтӧм да углекислӧй газ выделяйтӧм, мӧдногӧн кӧ лолалӧм, нидзувлӧн мунӧ сӧмын нильӧг кучик пыр, кодын вожавлӧ кровеноснӧй сосудъяслӧн тшӧкыд сеть.
Нидзувлӧн лолалан органъяслӧн торъя система абу.
Выделительнӧй система артмӧма некымын дас гоз гартчӧм трубочкаысь.
Трубочкаяс заводитчӧны телӧ пытшкӧсас воронка кодь паськалӧмӧн да петӧны ортсӧ кынӧмладорас.
Пӧшти быд сегментын эм кык татшӧм трубочка.
Найӧ куйлӧны кишечниксянь веськыдвылас и шуйгавылас.
Воронка дор гӧгӧрын эмӧсь ресничкаяс, найӧ вӧрӧм вӧсна кизьӧрторйыс визувтӧ телӧ пытшкӧсысь воронкаӧ, а сэтысь — трубочкаясӧ, кодъяс кузя выделение продуктъяс петкӧдсьӧны ортсӧ.
Нервнӧй система куйлӧ телӧ пытшкӧсын кынӧмладорас, сійӧ цепочка кодь.
Быд членикын куйлӧ кыкпӧвста нервнӧй гӧрӧд — нервнӧй клеткаяслӧн чукӧрмӧм.
Орчча членикъяслӧн гӧрӧдъяс йитчӧны мӧда-мӧдыскӧд да артмӧдӧны кынӧмувса нервнӧй цепочка.
Первой нервнӧй гӧрӧд куйлӧ горш выліас да шусьӧ горшвывсаӧн.
Сійӧ мукӧдъясысь ыджыдджык, сысянь водзӧ мунӧ уна нервнӧй нить.
Тайӧн и объясняйтсьӧ телӧ водзладор помлӧн ыджыдджык чувствительностьыс.
Гортвывса гӧрӧдсянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ мунысь кык перемычка кытшалӧны горшсӧ да, гортувса гӧрӧдкӧд ӧтлаасьӧмӧн, артмӧдӧны горшгӧгӧрса нервнӧй кольча.
Кыдзи тыдалӧ нервнӧй система опишитӧмысь, нервнӧй клеткаяслӧн чукӧрмӧмъяс, кодъяс шусьӧны нервнӧй гӧрӧдъясӧн, куйлӧны ӧткодя нидзувлӧн став телӧ кузя.
Быд членикын эм нервнӧй клеткаяслӧн аслас чукӧр — аслас нервнӧй центр.
Зэр нидзулӧс кӧ вундыны, например, кӧртзырйӧн, шӧри, то кыкнан джынйыс дыр никлясьӧны, кольӧны ловйӧн да сэсся бӧр восстанавливайтӧны воштӧм органъяссӧ.
Ӧти нидзулысь артмас татшӧм ногӧн кык выль нидзув.
Воштӧм органъяс восстановитӧм (регенерация) ми наблюдайтім и гидралысь.
Кӧть торъя чувство органъяс — зрение, обоняние да мукӧдъяс — кыдзи пасйыссьыліс нин, зэр нидзувлӧн абуӧсь, но кучикын вожавлысь нерв помъясыс зэв чувствительнӧйӧсь.
Сы вӧсна мый кыссигӧн быдсикас мытшӧдъяскӧд медводз паныдасьӧ телӧлӧн водзладорса помыс, то сійӧ и лоӧ, кыдз индыссьыліс нин, медся чувствительнӧйӧн.
Горш вевдорын куйлысь нервнӧй гӧрӧдъяслысь первой гозсӧ позьӧ лыддьыны простейшӧй юр вемӧн.
Быд зэр нидзувлӧн эмӧсь мужскӧй половӧй железаяс — семенникъяс да женскӧйяс — яичникъяс.
Сідзкӧ, зэр нидзувъяс — двуполӧй животнӧйяс.
Нидзувъяслӧн, кыдз и кишечнополостнӧйяслӧн, оплодотворитчӧм яйцеклеткаысь юксьӧм пыр артмӧ уна клеткаа организм.
Зэр нидзулӧс гидракӧд сравнивайтігӧн позьӧ аддзыны, мый нидзувъяслӧн строениеыс ёна сложнӧйджык кишечнополостнӧйяслӧн строение серти.
Нидзувлӧн эмӧсь тырвыйӧ торъялӧм (обособитчӧм) тканьяс, а сідзжӧ пытшкӧсса органъяслӧн унапӧлӧс системаяс.
Нидзувлӧн подвижнӧй оланног вӧсна торъялісны (обособитчисны) телӧлӧн водзладорса да бӧрладорса помъясыс да выработайтчис двусторонньӧй симметрия.
Вопросъяс.
1. Мыйын тыдовтчӧ зэр нидзувлӧн гидра серти сложнӧйджык строениеыс?
2. Кутшӧм ногӧн нидзув кыссьӧ?
3. Мыйын заключайтчӧ зэр нидзувъяслӧн регенерацияыс?
21 §. Мортлӧн аскарида.
Аскарида пырӧ червьяс лыдӧ.
Сійӧ олӧ морт организмын, паразиталӧ сювъясын.
Сылӧн телӧыс топыд да нюклясьысь, еджыд либӧ виж нисьӧ розӧвӧй рӧма; кузьтанас сійӧ 20 см гӧгӧр, форма сертиыс мунӧ кыкнан помсяньыс ёсьтӧм, гӧгрӧс карандаш вылӧ (23-ӧд рис.).
Пищевӧй массаяс бура мунӧны сы гӧгӧр.
Упругӧй телӧсӧ вегльӧдлігтырйи аскарида кокниа двигайтчӧ сювъяс пытшті и водзӧ и бӧрӧ.
Водзладор помас аскаридалӧн эм вом отверстие.
Сійӧс кытшалӧны куим пар, кодъясӧн аскарида вермӧ крепитчыны сюв стенкаӧ.
Телӧ бӧрладор помас эм заднепроходнӧй отверстие.
Аскаридалӧн кишечникыс, кыдз и зэр нидзувлӧн, трубка кодь.
Питайтчӧ аскарида мортлысь джынвыйӧ переваритчӧм да дзикӧдз переваритчӧм сёян ньылалӧмӧн.
Морт организмын аскарида пыр олӧ шоныдын да дорйӧма омӧль олан условиеясысь.
Но морт кишечникын вермӧны ловйӧн кольны сӧмын животнӧйяс, кодъяслӧн вевттьӧдъясыс видзӧны налысь телӧсӧ переваритчӧмысь.
Збыль, аскаридалӧн став телӧыс вевттьысьӧма защитнӧй оболочкаӧн, некутшӧм пӧперега вӧйтчӧмъяс: сылӧн абуӧсь.
Аскаридалӧн эньыс торъялӧ зэв ыджыд плодовитостьӧн.
Сутки чӧжӧн сійӧ пуктӧ морт кишечникӧ 200 000 гӧгӧр вывті посни кольк.
Вылыссяньыс колькъяс вевттьысьӧмаӧсь зэв топыд да кыз оболочкаӧн.
Испражнениеяскӧд тшӧтш найӧ петӧны ортсӧ.
Град йӧръясӧс уборнӧйясысь петкӧдӧм куйӧдӧн удобряйтігӧн колькъясыс веськалӧны почваӧ.
Тані найӧ долженӧсь мыйкӧ дыра куйлыштны воздух вылын, кислороднӧй средаын.
Мӧдногӧн морт кишечникын найӧ оз развивайтчыны.
Та вӧсна пӧшти оз вермы лоны йӧз костын аскаридаясӧн мӧда-мӧдсяньыс ӧдйӧ заражайтчӧм.
Заражениеыс лоӧ сӧмын сэки, кор колькъясыс веськаласны град йӧрӧ либӧ юӧ, сэсся омӧля мыськалӧм градвыв пуктаскӧд, например морковкӧд, либӧ юан вакӧд сюрасны мортлы вомас.
Сэні, кӧні йӧзыс оз чистӧя овны, аскаридаясӧн заразитчӧма населениелӧн став 100%-ыс.
Тайӧ жӧ помка вӧсна челядьлӧн аскаридаяс овлӧны тшӧкыдджыка верстьӧ йӧз серти.
Аскаридоз — медтшӧкыд челядь висьӧмъяс пиысь ӧти, сы вӧсна мый челядь верстьӧ йӧз дорысь омӧльджыка соблюдайтӧны сӧстӧмлун.
Морт кишечникӧ веськалӧм аскаридаяслӧн личинкаяс оз друг сэн овмӧдчыны.
Найӧ пырӧны кишечник стенкаясӧ, веськалӧны кровеноснӧй сосудъясӧ да дыр путешествуйтӧны быдпӧлӧс органъяс кузя, пыралӧны весиг юр вемӧ.
Бӧръявылыс найӧ веськалӧны тыясӧ да сэсянь, мокротакӧд тшӧтш, кодӧс морт ньылыштӧ кызӧдӧм бӧрын, бара воӧны кишечникӧ да сэні пӧрӧны верстьӧ аскаридаясӧ.
Дыр кад чӧж йӧз эз тӧдны став вредсӧ, кодӧс вайӧны аскаридаяс мортлы.
Дыр кад чӧж йӧз думайтісны, мый аскаридаяс, либӧ, прӧстӧя кӧ шуны, ковъяс, сӧмын мырддьӧны наӧн заразитчӧм мортлысь мыйкӧ мында сёянсӧ.
Ӧнія кадся наука петкӧдліс, мый тайӧ абу сідз.
Челядь, кодъяслӧн кишечникас олӧны аскаридаяс, овлӧны бледӧсь, ньӧжмыдӧсь, узигас шыбласьӧны да йирӧны пиньсӧ, тшӧкыда воштӧны уджавны верманлунсӧ да мукӧд дырйи кольччӧны велӧдчӧмын.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый аскаридаяс выделяйтӧны морт кишечникӧ ядӧвитӧй веществояс, кодъяс отравляйтӧны организмсӧ.
Ёна заразитчигӧн, кор аскаридаыс развивайтчӧ зэв уна, найӧ лоӧны помкаӧн сэтшӧм висьӧмъяслы, кыдз, например, кишечниклӧн закупорка.
Татшӧм случайяс дырйи морт вермас кувны.
Ӧтчыд больничаӧ вайисны зэв ёна висьысь вит арӧса сиктса нывкаӧс, сылысь чайтісны аппендицит (слепӧй сюв отростоклӧн воспаление).
Но нывка куліс операция вӧчтӧдз.
Вундалігӧн аддзисны сювъяслысь непроходимость, найӧ вӧлі тырӧмаӧсь аскарида ёкмыльясӧн.
Мӧда-мӧдыскӧд гартчӧм да кузьмӧс ёкмыльӧ чукӧрмӧм аскаридаяс, лыднас сёысь унджык, ставыс вӧлі кулӧмаӧсь нин да заводитӧмаӧсь сісьмыны.
Тайӧ примерыс петкӧдлӧ, мый аскаридаяс мортлы абу безопаснӧй паразитъяс.
Вот мыйла зэв важнӧ соблюдайтны сӧстӧмлун, сёйӧм водзвылын мыськыны ки, не сёйны омӧля мыськалӧм путӧм градвыв пуктасъяс.
Тайӧ видзӧ мортӧс аскаридалӧн прӧстӧй синмӧн аддзытӧм колькъяс вомӧ веськалӧмысь.
Подозрительнӧй случайяс дырйи колӧ ветлыны врач дінӧ.
Врач направление кузя, специальнӧй лабораторияясын, микроскоп отсӧгӧн висьысьлӧн испражнениеясысь корсьӧны аскарида колькъяс.
Медициналӧн ӧнія кадся развитие дырйи аскаридаясӧс вӧтлӧм мунӧ успешнӧя.
Висьысьлы куим лун чӧж сетӧны сантонин, 3 порошокӧн лун.
Сэсся висьысь юӧ слабительнӧй.
Сантонинӧн отравитчӧм аскаридаяс петӧны ортсӧ.
Сы могысь, медым вины колькъяссӧ морт испражнениеясысь да вӧчны найӧс безвреднӧйӧн, тайӧ зэв бур удобрениесӧ рекомендуйтӧны сорлавны торфӧн да кольны чукӧръясын ӧти во кежлӧ.
Сэки колькъясыс во чӧжнас воштӧны олан способностьсӧ, а смесьыс лоӧ ещӧ бурджык удобрениеӧн.
Дурка олысь челядьлӧн кишечникас тшӧкыда овлӧны сідзжӧ и гӧгрӧс ковъяс — острицаяс, посньыдик еджыд червячокъяс.
Войясын острицаяс петӧны задньӧй проходӧд да пукталӧны колькъяссӧ кучик вылас.
Та вӧсна сэті заводитӧ лудны.
Лудан местаяс гыжъялігӧн колькъяс веськалӧны гыжъяс улӧ.
Та бӧрын кӧ босьтны мыськытӧм киясӧн сёян либӧ йирны гыжъяс, сэки колькъясыс веськаласны, вомӧ.
Желудокын наысь лоӧны том острицаяс.
Йӧз, кодъяс оз соблюдайтны сӧстӧма олӧм кузя правилӧяс, дугдывтӧг заражайтӧны асьнысӧ и мукӧд йӧзӧс.
Кишечникысь острицаясӧс вӧтлӧм нуӧдсьӧ сідз жӧ кыдз и аскаридаясӧс вӧтлӧм, паразитъяслы ядӧвитӧй веществояс отсӧгӧн.
Вопросъяс.
1. Аскаридалӧн кутшӧм особенностьяс торйӧдӧны сійӧс зэр нидзулысь?
2. Кутшӧм мераяс эмӧсь аскаридаяскӧд тышкасьӧм вылӧ?
3. Аскаридалӧн кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь паразитическӧй оланногыскӧд?
4. Мыйын выражайтчӧ аскаридаясӧн ваян вредыс?
22 §. Порсь солитер.
Морт кишечникын сюрлывлӧ кузь да плавкӧс, еджыд лента кодь червь — солитер, либӧ цепень (24-ӧд рис.).
Сылӧн кузьтаыс векджык овлӧ 2–3 м.
Солитерлӧн водзладор помас эм булавка юр ыджда гӧгрӧс юр.
Юр вылас крестӧн моз пукалӧны 4 присоска.
Та кындзи порсь солитерлӧн юр помас эм неыджыд йӧг кык рада посни ёсь крукъясӧн.
Присоскаяснас да крукъяснас порсь солитер крукасьӧ кишечник стенкаясӧ да крепыда кутчысьӧ на дінӧ.
Юр бӧрын мунӧ шейка, а сэсся — цепеньлӧн телӧ, коді тэчсьӧма зэв уна торъя членикысь.
Лыдыс налӧн содӧ солитер быдмигчӧжыс да волӧ 1 000-ӧдз.
Выль членикъяс артмӧны телӧ водзладор помас.
Найӧ петӧны шейка бӧрладор юкӧнысь.
Водзладорса, томджык, членикъясыс бӧръяяссьыс посниджыкӧсь.
Медся зрелӧйӧсь да гырысьӧсь — бӧръя членикъясыс.
Строение сертиыс быд членик мунӧ мукӧд членикъяс вылӧ.
Солитерлысь пытшкӧсса строение изучайтігӧн позьӧ аддзыны, мый сылӧн эм сӧмын нервнӧй, выделительнӧй да половӧй органъяслӧн системаяс.
Кишечникын олігӧн солитер вӧйтчӧма мортӧн переваривайтан сёянӧ да нёнялӧ сійӧс аслас плавкӧс телӧ став поверхностьнас.
Такӧд йитӧдын солитерлӧн абу ни пищеварительнӧй, ни кровеноснӧй системаяс.
Но сылӧн ёна развитчӧма половӧй система.
Быд зрелӧй членикын (бӧръяяс лыдысь) овлӧ 50 тысячаӧдз зэв посньыдик кольк.
Медся бӧръя членикъясыс орӧны да петкӧдсьӧны морт телӧысь.
Порсь солитер колькъяслӧн водзӧ развивайтчӧмыс мунӧ порсь телӧ пытшкын.
Куйӧдын паръясигӧн порсь сёяс кӧ солитерлысь колькъяс тыра членик, сэк порсь кишечникын чужӧны посньыдик, гӧгрӧс зародышъяс, кодъяслӧн эм куим гоз ичӧтик ёсь крукъяс.
Крукъяс отсӧгӧн зародышъяс розьӧдӧны кишечниклысь стенкасӧ да веськалӧны вирӧ.
Вирнас найӧ разӧдсьӧны став телӧ пасьта.
Быдпӧлӧс органъясӧ, тшӧкыдджыка мускулъясӧ, сибдӧмӧн найӧ недыр мысти пӧрӧны анькытш ыджда еджгов, джынвыйӧ прозрачнӧй гадъясӧ.
Татшӧм гадь пытшкӧ, перчатки чунь моз, пырӧма солитерлӧн юрыс.
Тайӧ гадъясыс шусьӧны финкаясӧн.
Веськалас кӧ морт кишечникӧ омӧля пусьӧм либӧ жаритчӧм порсь яй, кӧні эмӧсь финкаяс, морт заражайтчӧ солитерӧн.
Пищеварительнӧй сокъяс да вылын температура влияние улын заводитчӧ финкалӧн водзӧ развивайтчӧм, да сійӧ пӧрӧ цепеньӧ.
Финкалы развивайтчӧм вылӧ аслыссикас условиеяс колӧм позьӧ аддзыны татшӧм опытысь.
Пуктыны кӧ финкаӧс ваӧн сорлалӧм сӧп пытшкӧ, +25°Ц серти температура дырйи, сэк 4–5 час мысти гадь кодь личинкаысь — финкаысь — петас юрыс.
Аслас присоскаяснас да крукъяснас кишечник стенкаӧ кутчысьӧмӧн том солитер кыскӧ ас пытшкас мортӧн переваритӧм сёянсӧ да быдмӧ сы щӧт вылӧ.
Гадь, кытысь петіс юрыс, вочасӧн бырӧ — рассасывайтчӧ, а шейкаас заводитӧны артмыны членикъяс.
3–4 тӧлысь мысти солитер лоӧ 2–3 м кузьта.
Солитерлысь развитие изучайтӧм петкӧдлӧ, мый сійӧ олӧ кык организмын: морт и порсь организмъясыс.
Морт, код организмын солитер размножайтчӧ, шусьӧ сылӧн основнӧй кӧзяинӧн.
Порсь лоӧ шӧракостса кӧзяинӧн.
Солитеркӧд тышкасьӧм нуӧдсьӧ медвойдӧр бойняяс вылын.
Тані врачьяс бракуйтӧны финознӧй яй да оз лэдзны сійӧс вузавны.
Мортъяс кишечникысь цепеньӧс вӧтлӧны врач наблюдайтӧм улын унасикас лекарствоясӧн.
Бӧръя вояснас папоротник корневищеысь специальнӧ челядьлы учёнӧйяс вӧчисны солитеръясӧс вӧтлан выль, чӧскыд кӧра порошок — филицилен.
Вопросъяс.
1. Строениеын кутшӧм особенностьясӧн солитер торъялӧ аскаридаысь да зэр нидзулысь?
2. Солитер строениелӧн кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь паразиталӧмкӧд?
3. Кыдзи тышкасьӧны солитеръяскӧд?
23 §. Червьяс-паразитъяс да СССР-ын накӧд тышкасьӧм.
Аскарида да солитер — червьяс-паразитъяс зэв уна лыда группалӧн медся типичнӧй представительяс.
Найӧс изучайтӧм медбура сетӧ позянлун гӧгӧрвоны, мый сійӧ лоӧ паразитыс.
Паразит сійӧ сэтшӧм организм, кодлы мӧд организм лоис олан средаӧн.
Тайӧ средатӧг паразит овны оз вермы.
Ни кузь ленточнӧй червь, ни верстьӧ аскарида морт организмысь ортсын существуйтны оз вермыны.
Кишечникысь вӧтлӧм бӧрын, кор кольӧны мортӧн переваритӧм сёянтӧг, ватӧг, шоныдтӧг, — найӧ кулӧны.
Налӧн строениеыс приспособитчӧма сӧмын налы обычнӧй условиеясын олӧм вылӧ — морт кишечникын олӧм вылӧ.
Кутшӧмкӧ организмлӧн мӧд организмын паразитическӧй олӧмыс вайӧдӧ, кыдз правилӧ, сылысь строение упроститӧмӧ.
Тайӧ торъя бура тыдалӧ солитер пример вылын, кодлӧн дзик абу пищеварительнӧй системаыс.
Сы пыдди кӧзяин организмын олӧм вӧсна сылӧн развитчисны сійӧ органъясыс, кодъяс отсалӧны сылы бурджыка тані овны: присоскаяс, крукъяс, защитнӧй оболочкаяс.
Паразитъяслӧн содӧ и колькъяс лыдыс, кодъясӧс найӧ пуктӧны; талӧн эм ыджыд тӧдчанлун размножайтчан да развивайтчан сложнӧй условиеясын, кор уна кольк пӧгибайтӧ.
Мӧдарӧ, кольк лыд содӧ паразитъясӧн зэв бура питайтчӧм вӧсна.
Различнӧй исследовательяс тӧдмалісны, мый природаын эм зэв уна паразитическӧй червь.
Найӧ олӧны паразитъясӧн и животнӧйясын, и быдмӧгъясын, и мортын.
Наӧн заразитчыны опасность грӧзитӧ быдладорсянь: путӧм градвыв пуктасъяс, омӧля пусьӧм яй да чери сёйигӧн да с. в.
Вӧлі сідзжӧ установитӧма, мый мортлы грӧзитӧ опасность заразитчыны паразитическӧй червьясӧн ёнджыкасӧ понъяссянь.
Дурк челядь, кодъяс ёна ноксьӧны понъяскӧд да весиг окавлӧны найӧс, вермӧны заразитчыны насянь ковъясӧн.
Пон гӧн вылысь мортлы вомас веськалӧны колькъяс неыджыд ленточнӧй червлӧн — эхинококклӧн, коді олӧ пон кишечникын.
Морт органъясын наысь лоӧны гадьяс, кодъяс пытшкын эмӧсь уна ичӧтик юръяс.
Гадьясыс овлӧны вывті гырысьӧсь, мукӧд дырйи кага юр ыдждаӧсь.
Татшӧм случайясын йӧз вывті ёна мучитчӧны да мукӧд дырйи кулӧны.
Уна паразитическӧй червь овмӧдчӧ видзму овмӧсса животнӧйяс организмын.
На пиысь зэв ыджыд урон животноводстволы вӧчӧны тыпытшса ковъяс.
Тайӧ — гӧгрӧс червьяс, кузьтанас 3-сянь 15 сантиметрӧдз.
Найӧ мунӧны кыз еджыд сунис торъяс вылӧ, кодъяс тыртӧны ыжъяслысь да куканьяслысь тыяссӧ.
Тыясын овмӧдчӧмӧн червьяс разрушайтӧны ты стенкаяссӧ; животнӧйясӧс заводитӧ кызӧдны, найӧ омӧльтчӧны да бӧръявылыс кулӧны.
Миян тӧдчана сӧветскӧй учёнӧй, Сталинскӧй премия кузя лауреат, академик Константин Иванович Скрябин, аслас ученикъяскӧд да животноводствоса передовикъяскӧд ӧтлаын, дыр корсис средствояс, медым тышкасьны животноводстволы тайӧ вред вӧчыськӧд.
Тӧдмалӧм бӧрын, мый ковъяс чукӧрмӧны тыяслӧн бӧрладор юкӧнъясас, учёнӧй предложитіс впрыскивайтны тыясӧ специальнӧй раствор.
Тайӧ методсӧ вӧлі видлӧма совхозъясын да колхозъясын.
Сӧмын 1940 вося арын вӧлі вӧчӧма квайт миллионысь унджык впрыскивание.
Такӧд йитӧдын тыпытшса ковйӧн висьӧмысь воштӧмъяс чинісны куимпӧв.
Червьяс-паразитъясӧн животнӧйяслӧн заразитчӧмкӧд тышкасьӧм кузя татшӧм паськыд мероприятиеяс некӧн мирын, Сӧветскӧй Союзын кындзи, ӧнӧдз эз нуӧдсьывлыны.
Да тайӧ и гӧгӧрвоана.
Сӧмын миян странаын, кӧні лӧсьӧдӧма гырысь животноводческӧй совхозъяс да колхозъяс, кӧні эм зэв топыд йитӧд наукалӧн практикакӧд, позьӧ нуӧдны тышкасьӧмсӧ татшӧм ыджыд масштабъясын.
Тӧдчана успехъяс эмӧсь сідзжӧ муспытшса ковйӧн висьӧмкӧд тышкасьӧмын.
Бӧръя кадӧдз животноводъяс эз тӧдны действуйтан средствояс мӧсъяс да ыжъяс мускын олысь муспытшса сосальщикъяскӧд тышкасьӧм вылӧ.
А скӧт тшӧкыда заразитчӧ наӧн васӧд лугъяс вылысь турун сёйигӧн.
Шочиника муспытшса ковъясӧн висьмылӧны и йӧз, кодъяс питайтчӧны зеленьӧн.
Ӧнія кадӧ сӧветскӧй учёнӧйяслы удайтчис аддзыны сэтшӧм вещество, коді дзикӧдз виӧ мускын олысь червьясӧс.
Сосальщикъяслӧн личинкаяс развивайтчӧны васӧд лугъяс вылын, да сы вӧсна, заразитчӧмысь видзчысьӧм могысь, нуӧдсьӧ пӧскӧтинаяс вежлалӧм, а сідзжӧ найӧс косьтӧм.
Татшӧм ногӧн, паразитъяскӧд тышкасьӧмыс нуӧдсьӧ и найӧ развитиелӧн воддза стадияясын.
Сӧветскӧй Союзын паськаліс ыджыд удж и морт паразитъяскӧд тышкасьӧм кузя.
Медводз зільӧны бырӧдны ковъясӧн заразитчӧмсӧ школаясын да детскӧй домъясын.
Челядьлы вӧчалӧны систематическӧй медицинскӧй осмотръяс, врачьяс нуӧдӧны накӧд беседаяс.
Паразитъяскӧд тышкасьӧм нуӧдсьӧ налӧн развитие став стадияясын.
Академик Константин Иванович Скрябин да сылӧн уна лыда ученикъяс разработайтісны паразитическӧй червьясӧс дзикӧдз бырӧдӧм кузя мероприятиеяслысь система, коді успешнӧя нуӧдсьӧ СССР-са торъя районъясын.
Тайӧ мероприятиеясыс зэв важнӧйӧсь, сы вӧсна мый, ӧти-кӧ, отсалӧны животноводстволысь продуктивность кыпӧдӧмлы, а, мӧдкӧ, найӧс веськӧдӧма уджалысь йӧз здоровье вӧсна тышкасьӧм вылӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм вред вайӧны червьяс-паразитъяс?
2. Кыдзи нуӧдсьӧ СССР-ын ковйӧн висьӧмкӧд тышкасьӧм?
3. Кутшӧмӧсь главнӧй особенностьясыс животнӧй-паразитъяслӧн?
V глава.
НЕБЫД ТЕЛӦАЯС, ЛИБӦ МОЛЛЮСКЪЯС.
24 §. Перловица.
Юясса да тыясса лыаа да ила кӧсаяс вылын олӧ ньӧжмыд вӧраса пресноводнӧй ракушка — перловица (25-ӧд рис.).
Сылӧн небыд телӧыс ортсысяньыс вевттьысьӧма кык створкаа чорыд раковинаӧн — ракпаньӧн.
Кокни наблюдайтны, кыдзи муртса инмӧдчыштӧмысь створкаяс топыда тупкысьӧны да дзебӧны ас пытшкас животнӧйлысь телӧсӧ.
Перловицалӧн ракпаньыс — мукӧд животнӧйясысь дорйысян орган, но сэк жӧ сійӧ видзӧ ракушкалысь небыд телӧсӧ и механическӧй повреждениеясысь.
Ракпаньлӧн быд створка ортсысяньыс вевттьысьӧма вӧсньыдик югъялысь пемыд рӧма рогӧвӧй слӧйӧн, коді разнӧй перловицаяслӧн аслыспӧлӧс оттенока.
Рогӧвӧй слӧйыс видзӧ улынджык куйлысь слӧйяссӧ разрушайтчӧмысь.
Кутшӧмкӧ помка вӧсна кӧ рогӧвӧй слӧйыс бырас, улысса слӧйясыс заводитӧны разрушайтчыны, быттьӧ розявлыны.
Пӧрысь моллюскъяслӧн ракпань вылас медся выпуклӧй юкӧнас рогӧвӧй слӧйыс унджыкысьсӧ оз овлы.
Тані тыдалӧ мӧд, матӧвӧй, еджыд рӧма слӧй — фарфорӧвӧй.
Медбӧрын, створкасӧ кӧ бергӧдны, позьӧ аддзыны, мый пытшкӧстіыс сійӧ вевттьысьӧма шыльыд, радуга рӧмъясӧн югъялысь, коймӧд — перламутрӧвӧй слӧйӧн.
Ракпань вылысь позьӧ торйӧдны паськыдджык — водзладорса — пом да векньыдджык — бӧрладорса.
Ракпаньлӧн створкаясыс мышладорас подвижнӧя йитчӧны ӧта-мӧдыскӧд упругӧй связкаӧн.
Кынӧмладорас найӧ воссьӧны.
Ловъя ракушкалӧн связкаыс пыр зэлалӧма да восьтӧ ракпаньсӧ животнӧйӧн некутшӧм вын пуктытӧг.
Таын кокни убедитчыны ракпань восьтігӧн.
Кыскыны кӧ ракпаньысь перловицалысь телӧсӧ, сэк колӧ пуктыны вын, медым кутны створкаяссӧ тупкӧмӧн, — татшӧм ёна кыскӧ найӧс ӧтар-мӧдарӧ, мышвывса упругӧй связкаыс.
Пӧдлассьӧны створкаясыс кык замыкательнӧй мышца отсӧгӧн.
На пиысь ӧтиыс — водзладор помас, мӧдыс — бӧрладор помсяньыс неылын.
Кыкнан мышцаыс мунӧны телӧ пӧперегногыс, ӧти створкасянь мӧд дінӧ.
Кор найӧ сокращайтчӧны, створкаяс матысмӧны, и ракпань тупкыссьӧ.
Перловицалӧн мукӧд органъяскӧд тӧдмасьӧм бурджык заводитны ловъя моллюск вылын наблюдениеяссянь.
Пуктам перловицаӧс ва тыра банкаӧ, кӧні пыдӧсас эм лыа.
Первой ракушка кутас куйлыны бок вылас.
Успокоитчӧм бӧрын сійӧ восьтыштас створкаяссӧ да мыччас ортсӧ кыв вылӧ мунысь мускулистӧй орган — кок.
Вочасӧн кокыс нюжалас да пырыштас лыаас.
Сэсся мышцаяс сократитчасны.
Телӧ воас вертикальнӧй положениеӧ да кыскыштчас сійӧ местаӧдз, кӧні укрепитчӧма кокыс.
Татшӧм кыскыштчӧмнас ракушка вешйӧ водзӧ 2–3 см вылӧ да кольӧ лыаас джуджыд бӧрӧзда.
Перловицалысь двигайтчӧмсӧ мукӧд дырйи сравнивайтӧны му вылын куйлысь морт двигайтчӧмкӧд, кор сійӧ кутчысьӧ кияснас сы водзын сулалысь предметӧ да, кокъяс отсӧгтӧг, кыскыштчӧ сы дінӧ.
Видзӧдны кӧ кыссьысь перловица вылӧ, сэк сійӧ телӧ бӧрладорса помысь, створкаяс костысь, позьӧ аддзыны вертикальнӧй щель, коді дорӧдыс гӧгӧртӧдӧма сьӧд сыръясӧн.
Тайӧ сыръя дорыс сідз шусяна мантиялӧн — торъя органлӧн, коді овлӧ сӧмын моллюскъяслӧн да меститчӧма раковина улас.
Мантия — сійӧ кучиклӧн кык складка, кодъяс ӧшйӧны увлань моллюск мышку вывсянь веськыдладорсяньыс и шуйгаладорсяньыс.
Кыкнан складкаыс форманас дзик ракпань створкаяс кодьӧсь да торъялӧны сӧмын сійӧн, мый створкаясыс чорыдӧсь, а мантиялӧн складкаясыс небыдӧсь.
Найӧ плащ моз вевттьӧны моллюсклысь небыд телӧсӧ.
Та вӧсна и найӧс шуӧны мантияӧн.
Мантия выделяйтӧ ракпаньсӧ, кодлӧн створкаясыс топыда вевттьӧны сійӧс став поверхность пасьталаыс.
Мантиялӧн веськыдвывса да шуйгавывса складкаяскостса пространствоыс шусьӧ мантийнӧй полостьӧн.
Мантийнӧй полостьын куйлӧ моллюсклӧн телӧыс, сійӧ небыд.
Тасянь и животнӧйяслӧн нимыс: небыд телӧаяс.
Клин кодь кок бокъясас эмӧсь нёкчимъяс, найӧ гӧрдов-виж рӧма кык гоз пластинка кодьӧсь.
Тайӧ — лолалан органъяс, кодъяс босьтӧны ваын растворитчӧм кислородсӧ (26-ӧд рис.).
Перловицалӧн юрыс, тайӧ кывлӧн обычнӧй смыслын, абу.
Кок заводитчанінас, водзладорас эм сӧмын вом отверстие, сійӧс кытшалӧны кык гоз неыджыд небыд лопастьяс — вом щупальцеяс.
Мантийнӧй полостьын куйлысь став органъяс вевттьысьӧмаӧсь ракпаньӧн да тыдовтчӧны сӧмын сэки, кор сійӧс восьтан.
Видзӧдлыны кӧ лыаӧ пырӧм ракушкалӧн телӧ бӧрладор пом вылас, позьӧ казявны, мый створкаяскостса вертикальнӧй щельыс, код йылысь вӧлі висьталӧма нин, мантиялӧн сыръяса дорнас торйӧдӧма кык юкӧн вылӧ: вылысса да улысса вылӧ.
Аквариумӧ кӧ лэдзны ӧти войт тушь, сэк позьӧ аддзыны, мый сылӧн струйкаыс пырас мантийнӧй полостьӧ улысса щель пырыс да лоӧ шыбитӧма вылысса щельӧдыс.
Та вӧсна улысса щельыс шусьӧ вводнӧй, а вылыссаыс выводнӧй сифонъясӧн.
Арталӧма, мый перловица татшӧм ногӧн лэдзӧ мантийнӧй полость пыр ас сертиыс зэв уна ва — 40 л-ӧдз суткиӧн.
Мантийнӧй полость пыр валӧн ёна мунӧмыс артмӧ ресничкаяс вӧрӧм вӧсна, кодъясӧн тшӧкыда вевттьысьӧмаӧсь нёкчимъясыс.
Вундыны кӧ ловъя перловица нёкчимысь ичӧтик тор да пуктыны сійӧс микроскоп улӧ, сэк позьӧ аддзыны, мый ресничкаяс дугдывтӧг нюклясьӧны пыр ӧтиладорӧ да бӧр веськалӧны.
Ресничкаяслӧн татшӧм вӧрӧм вӧсна нёкчимъяс дінӧ пыр локтӧ свежӧй ва.
Тайӧ жӧ ваыскӧд вом дінас вайӧдсьӧны и ваын олысь быдсямапӧлӧс зэв посни животнӧйяс, быдмӧгъяс, сісьмысь органическӧй частицаяс.
Сідзкӧ, перловица получайтӧ сёянсӧ места вывсьыс вӧрзьывтӧг.
Татшӧм ногӧн, перловицалӧн став строениеыс тырвыйӧ лӧсялӧ сылӧн ваын олан условиеяслы.
Сылы кӧ оз лоны татшӧм условиеясыс, сійӧ пӧгибнитас.
Ловъя перловицаясӧс восьтӧм водзвылын лэдзӧны Цельсий серти 50°-ӧдз шонтӧм ваӧ, кӧні абу растворитчӧм кислородыс.
Моллюскъяс заводитӧны судорожнӧя восьтавны да пӧдлавны створкаяссӧ, мыччавны кыв кодь коксӧ.
Ракпаньӧс пӧдлалысь мышцаяс слабмӧны, да створкаяс медбӧрын кольӧны восьсӧн.
Валӧн вылын температура вӧсна да сэні кислород тырмытӧм вӧсна перловицаяс кулӧны.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм олан условиеяс колӧны перловицалы?
2. Мыйӧн перловица торъялӧ червьясысь?
3. Кутшӧм рольыс моллюскъяс раковиналӧн?
Заданиеяс.
1. Перйыны перловицалысь телӧсӧ ракпаньысь да корсьны сылысь органъяс.
2. Нуӧдны наблюдениеяс ловъя ракушка вылын.
3. Нёкчим тор видзӧдлыны микроскоп пыр.
25 §. Винограднӧй улитка.
Му вылын олысь моллюскъяс примерӧн вермас лоны винограднӧй улитка (27-ӧд рис.).
Перловицаысь торъялӧмӧн, сылӧн раковинаыс спиральнӧй.
Му вывті кысъясьӧмкӧд йитӧдын сійӧ телӧлӧн кынӧмладорыс представляйтӧ подошва кодь паськыд мускулистӧй образование — кок.
Та вӧсна улиткаясӧс относитӧны брюхоногӧй моллюскъяс дінӧ.
Кор улитка кыссьӧ, сійӧ кокын лоӧны волнообразнӧй сокращениеяс.
Кыссьысь улитка чургӧдӧ раковинасьыс не сӧмын коксӧ, но и телӧыслысь водзладор юкӧнсӧ кык гоз щупальцеясӧн.
Тайӧ — улиткалӧн юрыс.
Юрвывса щупальцеясыс — сійӧ тӧщӧ пытшкӧса ичӧтик трубочкаяс.
Щупальцеяссӧ кӧ вӧрзьӧдны, найӧ пыр жӧ кыскыссьӧны телӧ пытшкас, кыдзи перчатки чуньяс.
Сэки улитка дзебсьӧ аслас раковинаӧ.
Щупальцеяснас улитка видлалӧ сёянсӧ да почвасӧ, а сідзжӧ тӧдмалӧ быдпӧлӧс дукъяс.
Кузьджык щупальцеяс йылас эмӧсь ичӧтик пемыд рӧма синъяс.
Тайӧ синъяснас улитка не сӧмын торйӧдӧ югыд да пемыд, но аддзӧ и предметъяс.
Но улиткалӧн зрение развитчӧма омӧля.
Опасностьсӧ сійӧ казялӧ сӧмын матысянь, а предметъяслысь рӧм дзик оз вермы торйӧдны.
Зэр нидзувлӧн зрительнӧй способностьяскӧд сравнитігӧн век жӧ и тайӧ ыджыд воськов водзӧ.
Кыссьысь улиткалӧн бокас, раковина веськыдвывса дор улас, тыдалӧ гӧгрӧс лолалан отверстие.
Сійӧ нуӧдӧ мантийнӧй полостьӧ.
Мантийнӧй полостьлӧн стенкаясыс ячеистӧйӧсь да сэні эм уна кровеноснӧй сосуд.
Тані мунӧ газообмен.
Му вылын олӧмкӧд йитӧдын винограднӧй улиткалӧн мантийнӧй полость пӧрӧма атмосфераса воздухӧн аслыспӧлӧс лолалан органӧ.
Тайӧ органсӧ позьӧ условнӧ шуны тыӧн.
Улиткалӧн вомыс первой гоз щупальцеяс улын.
Вомсьыс кадысь кадӧ мыччысьлӧ кыв.
Сійӧ вевттьысьӧма некымын рада ёсь чорыд зубчикъясӧн — тертукаӧн.
Тертуканас улитка вуштӧ быдмӧгъяслысь тканьяс.
Культурнӧй быдмӧгъяс бырӧдӧм вӧсна сійӧ лоӧ видзму овмӧсса вредительӧн.
Сыкӧд колӧ нуӧдны чорыд тыш.
Медся кокни чукӧртны улиткаясӧс быдмӧгъяс вылысь да виавны найӧс.
Винограднӧй улиткалӧн, му вылын олӧмкӧд йитӧдын, эмӧсь вель уна особенностьяс, кодъяс абуӧсь васа моллюскъяслӧн.
Кучикыс сылӧн вевттьысьӧма сибдалысь нильӧгӧн, код вӧсна ньӧжйӧджык мунӧ испарениеыс.
Зэр нидзув моз жӧ улитка олӧ ёнджыка войын, а луннас дзебсясьӧ сотысь шонді лучьясысь.
Вывті кос поводдя дырйи раковиналӧн отверстиеыс топыда тупкыссьӧ косьмӧм нильӧгысь артмӧм вӧсни плёнкаӧн.
Чери пӧк вылӧ мунысь прозрачнӧй колькъяссӧ улитка пукталӧ чукӧръясӧн васӧд муӧ.
Му вылын сьӧкыд раковинаыс ёнджыка сьӧктӧдӧ моллюскъяслысь двигайтчӧмсӧ ваын дорысь, кӧні сылӧн весыс (Архимедлӧн закон серти) ичӧтджык.
Му вылын олысь ӧткымын моллюскъяслӧн раковинаыс бырис (видзӧд 29-ӧд рис.).
Сідз, например, муясса да град йӧръясса ӧпаснӧй вредительлӧн — голӧй слизеньлӧн — эм сӧмын мышку вылас неыджыд кызӧмин, коді казьтылӧ сы йылысь, мый коркӧ предокъясыслӧн тані вӧлі раковина.
Вопрос.
Кутшӧмӧсь особенностьясыс винограднӧй улиткалӧн му вылын олӧмкӧд йитӧдын?
26 §. Моллюскъяс, насянь пӧльза да вред.
Перловицаӧс да улиткаӧс мӧда-мӧдыскӧд сравнивайтігӧн ми вермам аддзыны, мый моллюскъясӧн шуӧны животнӧйясӧс, кодъяслӧн небыд телӧыс йӧршитчӧма раковинаӧ.
Кутшӧмсюрӧ моллюскъяслӧн раковинаыс кӧ бырӧ, сылӧн туйясыс век жӧ кольӧны.
Моллюскъяс зэв унапӧлӧсӧсь.
На пиысь ӧтияс используйтсьӧны мортӧн унапӧлӧс цельяс вылӧ, мӧдъяс вайӧны вред.
Торйӧн кӧ, перловица, кодлӧн ракпаньыс чорыд, лоӧ бур сырьёӧн перламутрӧвӧй кизьяс вӧчӧм вылӧ; сылӧн эм промышленнӧй тӧдчанлун.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз перламутр миян странаын эз добывайтсьы.
Перламутрӧвӧй кизьяс вайлісны сӧмын заграницаысь.
Ӧнія кадӧ ракушкаясӧс — кизь вӧчӧм вылӧ сырьё — заготовляйтӧны Союзса уна юясысь кыйӧмӧн.
Кыйӧм перловицаяслысь вундалӧны замыкательнӧй мышцаяссӧ да перйӧны телӧлысь небыд юкӧнъяссӧ, кодъясӧс киськалӧны пуан ваӧн, косьтӧны, изӧны пызь кодьӧдз да употребляйтӧны порсьясӧс да гортса лэбачьясӧс тшӧгӧдӧм вылӧ.
Ракпаньяссӧ тэчӧны кӧрзинаясӧ да мӧдӧдӧны кизь вӧчан фабрикаяс вылӧ.
Тані торъя станокъяс вылын ракпань створкаясысь пилитӧны перламутрӧвӧй гӧгыльяс.
Найӧс весалӧны, вӧчӧны ӧткызаӧн, сверлитӧны дор гӧгӧрыс визьяс, сунислы розьяс да шлифуйтӧны.
Гӧгыльясысь артмӧны кизьяс.
Ракушка створкаясысь вӧчӧны сідзжӧ известковӧй пызь , кодӧс содтӧны скӧт кӧрымӧ.
Чорзьытӧм створкаяса том перловицаясӧс окотапырысь сёйӧны ваын уялысь лэбачьяс, черияс, посни пушнӧй зверёкъяс — ондатра, выхухоль да мукӧд.
Татшӧм унаногӧн используйтӧны перловицаӧс.
Но перловицаяс быдмӧны зэв ньӧжйӧ.
Мукӧд местаясын, ёна кыйӧм вӧсна, тӧдчӧ перловица лыд чинӧм.
Найӧс видзӧм могысь ӧні юясын торйӧдсьӧны участокъяс, кодъяс вылын кыйӧм мыйкӧ дыра кежлӧ запрещайтсьӧ.
Кык створкаа мӧд полезнӧй моллюскӧн лоӧ жемчужница.
Жемчужницалӧн эм способность ӧдйӧ вевттьыны перламутр слӧйӧн быдсяма бокӧвӧй телӧяс, например: лыа чиръяс, кодъяс веськалӧны мантия да раковина створкаяс костӧ.
Татшӧм ногӧн артмӧны жемчужинаяс.
Морскӧй жемчужницаӧс кыйӧны шоныд ваясын, Краснӧй море, Индийскӧй да Тихӧй океанъяс берегъяс дорысь.
Юса жемчужница сюрлывлӧ ӧткымын миян войвывса юясысь.
Древньӧй Русьын юса жемчужницаяслӧн жемчугыс вылӧ донъявсис, муніс нывбабаясӧн юр вылын новлан уборъяс мичмӧдӧм вылӧ, сикӧтшъяс вӧчӧм вылӧ да с. в.
Жемчуг весиг петкӧдсьыліс граница сайӧ.
Но сэсся, капиталистическӧй хозяйство развитчӧм бӧрын, юса жемчужницаясӧс вӧлі хищническӧя бырӧдӧма, и жемчуг кыян промысел миян войвывса юясын помасис.
Чегны кӧ равниналысь тор да пуктыны кислоталӧн слаб раствор тыра пробиркаӧ, сэки кутасны выделяйтчыны газлӧн больяс.
Недыр мысти раковинаысь кольӧ сӧмын коричневӧй рогӧвӧй плёнка, раковиналӧн еджыд массаыс бырас.
Пробирка вылысса юкӧнӧ лэдзӧм истӧгтув кусас.
Лоӧ сійӧ жӧ, мый и известьысь углекислӧй газ получитігӧн (уськӧдлам тӧдвылӧ опыт).
Тайӧ способӧн абу сьӧкыд докажитны, мый моллюскъяс раковиналӧн еджыд слӧйясыс — известковӧйӧсь.
Мореын небыд телӧаяс торъя унасикасаӧсь. Сэні небыд телӧаыс суша вылын дорысь ёна унджык.
Море пыдӧсӧ пуксьысь быдсямапӧлӧс моллюскъяслӧн уна лыда раковинаяс, кыдз и кораллъяслӧн скелетъяс, ворсӧны ыджыд роль горнӧй породаяс — известнякъяс — артмӧмын.
Полезнӧй животнӧйяс эмӧсь и улиткаяс пӧвстын.
Пресноводнӧй моллюскъяс: прудовикъяс, катушкаяс да лужанкаяс (28-ӧд рис.) — лоӧны зэв бур сёянӧн черияслы, торъя нин карпъяслы, кодъясӧс рӧдмӧдӧны прудъясын.
Но мукӧд моллюскъяс вайӧны вред.
Видзму овмӧсын торъя ӧпаснӧй вредительясӧн лоӧны голӧй слизеньяс (29-ӧд рис.).
Накӧд нуӧдӧны тышкасьӧм.
Ыркыд рытъя пӧраӧ, кор слизеньяс петӧны лунся дзебсянінъясысь, найӧс пызйӧны дикорастущӧй быдмӧгъяс вылысь железнӧй купорослӧн 10 процента растворӧн.
Купоросыс сотӧ слизеньяслысь раковинаӧн вевттьытӧм кучиксӧ.
Найӧс киськалӧны сідзжӧ посниа изӧм суперфосфатӧн, коді ӧтпырйӧ лоӧ и град йӧръяслы да муяслы удобрениеӧн.
Вопросъяс.
1. Кыдзи используйтсьӧны моллюскъяс СССР-са народнӧй овмӧсын?
2. Кыдзи нуӧдсьӧ вреднӧй моллюскъяскӧд тышкасьӧмыс?
Заданиеяс.
1. Кислота тыра пробиркаӧ лэдзны моллюсклысь посньӧдӧм раковина.
Тӧдмавны, мый лоӧ, да объяснитны явлениесӧ.
2. Проследитны аквариумын пресноводнӧй уличаяслысь питайтчӧм, лолалӧм, двигайтчӧм да колькйысь развивайтчӧм.
3. Сравнитны прудовиклысь, катушкалысь да лужанкалысь аквариумын поведениесӧ.
Установитны, коді на пиысь лолалӧ нёкчимъясӧн, а коді — тыясӧн.
4. Лэдзны аквариумӧ индӧм моллюскъяс дінӧ пиявкаӧс да тӧдмавны, век-ӧ раковинаыс защищайтӧ моллюскъясӧс.
VI глава.
ЧЛЕНИСТОНОГӦЙЯС.
Членистоногӧйясӧн шуӧны ракъясӧс, чераньясӧс, многоножкаясӧс да насекомӧйясӧс.
Нервъяслӧн моз, став тайӧ животнӧйяслӧн телӧыс двусторонне-симметричнӧй, ёнджыка либӧ омӧльджыка членикъяс вылӧ юклӧм.
Нервъясысь торъялӧмӧн, членистоногӧйяслӧн телӧыс ортсысянь вевттьысьӧма топыд покровӧн органическӧй веществоысь — хитинысь, коді артмӧдӧ защитнӧй панцырь.
Движение органъясӧн налӧн лоӧны членистӧй конечностьяс — кокъяс.
Тасянь нимыс — членистоногӧйяс.
Членистоногӧйяс пиысь медуна лыдаӧсь — насекомӧйяс.
Найӧс изучайтӧмсянь ми и заводитам тӧдмасьны тайӧ зэв ыджыд да зэв унасикаса животнӧйяс группакӧд.
27 §. Майскӧй жуклӧн оланног да ортсыса строение.
Тулысын, майын кымын, природаын петкӧдчӧны гырысь жукъяс, кодъясӧс шуӧны майскӧйясӧн (видз. ІІІ таблица).
Луннас майскӧй жукъяс олӧны пу йывъясын, торъя ёна кыдзьяс вылын; кыдз пу корнас найӧ питайтчӧны.
Жукъяслӧн медся деятельнӧй олӧм заводитчӧ рӧмдігӧн.
Тайӧ кадас, ньӧжйӧника жужгӧмӧн, найӧ лэбалӧны местаысь местаӧ да тшӧкыда дасъясӧн гӧгралӧны пуяс весьтын.
Сӧмын асъядорыс, кор лоӧ кӧдзыд, жукъяс турдӧны да дугдӧны лэбавны.
Водз асылын кӧ кокньыдика пыркӧдыштны пусӧ, код вылын пукалӧны турдӧм жукъяс, найӧ ӧрешки моз гылалӧны улӧ.
Босьтам киӧ майскӧй жукӧс да тӧдмасям сійӧ строениекӧд.
Жукӧс видлалӧм бӧрын позьӧ казявны, мый сылӧн телӧыс вевттьысьӧма топыд хитиновӧй покровӧн, код вылын эмӧсь пӧперега тшупӧдъяс (насечкаяс).
Тасянь и лоӧма нимыс насекомӧйяс.
«Насечкаяс» местаын хитиновӧй покровыс артмӧдӧ складкаяс.
Тані сійӧ вӧсниджык да нюклясьысьджык.
Тайӧ сетӧ подвижность ортсыса органъяслы, кодъяс сочленяйтчӧны мӧда-мӧдыскӧд.
Сэки жӧ жуклӧн телӧыс дзоньнас надежнӧя вевттьысьӧма топыд панцырӧн, коді видзӧ пытшкӧсса органъяссӧ доймалӧмъясысь.
Зэр нидзулӧс кӧ дырджык видзны шонді водзын да воздух вылын, сійӧ пӧгибнитас.
Шондіысь дзебсьӧм могысь зэр нидзув кыссьӧ норкаӧ.
Майскӧй жук лунтыр олӧ шонді водзын да тӧв вылын пу йывъясын.
Татшӧм ногӧн, воздушнӧй средаын олігӧн хитиновӧй покровлӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд кыдз средстволӧн коді видзӧ телӧсӧ ёна испаряйтчӧмысь, торъя нин лэбалігӧн.
Майскӧй жуклӧн эмӧсь юр, морӧс да кынӧм.
Юр вылас эмӧсь бура развитчӧм чувство органъяс.
Юр ӧтар-мӧдар бокас куйлӧны синъяс.
Быд син состоитӧ зэв уна вывті посни доляясысь — фасеткаясысь (30-ӧд рис.), кодъяс тыдалӧны сӧмын микроскоп пыр.
Татшӧм синъясыс шусьӧны сложнӧйясӧн, либӧ фасеточнӧйясӧн.
Исследованиеясӧн установитӧма, мый синлӧн ӧти долька аддзӧ сӧмын неыджыд юкӧн сійӧ предметлысь, код вылӧ видзӧдӧ насекомӧй.
Орчча долькаыс аддзӧ мӧд юкӧн тайӧ предметыслысь да с. в.
Татшӧм ногӧн, предметыслӧн дзонь образ насекомӧйлӧн сложнӧй синмын артмӧ зэв уна торъясысь.
Татшӧм зрениеыс шусьӧ мозаичнӧйӧн.
Мукӧд насекомӧйяскӧд сравнивайтӧмӧн майскӧй жуклӧн синъяс абу ыджыдӧсь.
Майскӧй жук аддзӧ омӧля.
Сійӧ, кыдз вӧлі казьтылӧма, ёнджыкасӧ войся животнӧй да ортсыса средаын ориентируйтчӧ оз сэтшӧма синъяс отсӧгӧн, мыйта усикъяс отсӧгӧн.
Усикъяс бура развитчӧмаӧсь да мунӧны ичӧтик веер вылӧ.
Тайӧ — обоняние (дукъяс тӧдмалан) органъяс да, мыйкӧ мында, — осязание органъяс.
Майскӧй жукъяс дук сертиыс ылісянь аддзӧны сёянсӧ.
Мукӧд дырйи найӧ лэбзьылӧны километрысь ылынджык ӧткӧн сулалысь пуяс дінӧ.
Верстьӧ жук сёйӧ пу коръяс, медсясӧ кыдз пу кор, шочджыка — мукӧд пуяслысь кор.
Корйысь корйӧ ветлӧмӧн майскӧй жук осязайтӧ найӧс аслас щупикъясӧн (не сорлавны усикъяскӧд).
Щупикъяс — тайӧ вом органъяслӧн членистӧй содтӧдъяс, кодъясӧн жук видлалӧ сёянсӧ.
Сёйны туяна кор бӧрйӧм бӧрын жук кутчысьӧ коръяс гыжъяснас, кодъясӧн помассьӧны кокъясыс, да чорыда сы дінӧ крепитчӧ.
Сэсся черлыяснас йирӧ корлысь дорсӧ.
Жуклӧн черлыяс ньӧти абу миян черлыяс кодьӧсь.
Тайӧ — пиньяса чорыд хитиновӧй пластинкаяс, кодъяс куйлӧны вом отверстие бокъясас.
Черлыяссӧ то матыстлӧмӧн, то ӧтар-мӧдарӧ вешталӧмӧн жук кыскӧ вомас корлысь дорсӧ, орйӧдлӧ сыысь торъяс да вочасӧн посньӧдлӧ найӧс.
Вылыссяньыс черлыяс вылӧ ӧшйӧ хитин складка, коді шусьӧ вылыс парйӧн.
Уліас эм улыс пар.
Паръяссӧ кӧ вундыны, сёян тор усяс черлыяссьыс, сы вӧсна мый нинӧмӧн лоӧ кутны орӧдӧм кор торъяссӧ.
Сёянторсӧ дзикӧдз посньӧдны майскӧй жуклӧн вом органъяс оз вермыны.
Сійӧ сёянсӧ оз някляв.
Та вӧсна кишечникӧ веськалӧны вель гырысь торъяс.
Юр саяс эм морӧс.
Сійӧ состоитӧ куим членикысь: водз морӧсысь, шӧр морӧсысь да бӧр морӧсысь.
Морӧсвывса хитиновӧй кольчаяс вылын эмӧсь, кыдз вӧлі индӧма, кык гоз конечность, либӧ кокъяс.
Шӧр морӧс вылысладорас эмӧсь чорыд вылыс бордъяс — надкрыльеяс.
Найӧс кӧ лэптыштны, тыдовтчас бордъяслӧн мӧд гоз — небыд бордъяс, кодъяс йитчӧны бӧр морӧс дінӧ.
Лэбзьӧм водзвылын жук лэптыштӧ надкрыльеяссӧ, паськӧдӧ небыд улысса бордъяссӧ да лэбзьӧ лэптӧм надкрыльеясӧн.
Пу вылӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ бӧр дзебӧ небыд бордъяссӧ надкрыльеяс улӧ.
Майскӧй жуклӧн кынӧмыс состоитӧ кымынкӧ хитиновӧй долькаысь, кодъяс йитчӧмаӧсь подвижнӧя.
Кынӧм бокъясас эмӧсь куимпельӧса еджыд пятнаяс.
Тайӧ пятнаясысь вылынджык первойя вит членикас позьӧ аддзыны неыджыд розьяс.
Хитиновӧй панцырь вӧсна лолалӧмыс кучик пыр лоны оз вермы; та вӧсна насекомӧйяслӧн развитчӧма сложнӧй лолалан система, кодӧ и нуӧдӧны тайӧ розьясыс.
Найӧ шусьӧны дыхальцеясӧн.
Кынӧм помас эмӧсь заднепроходнӧй да половӧй отверстиеяс.
Майскӧй жукъяс раздельнополӧйӧсь.
Айсӧ аньысь позьӧ торйӧдны ортсысянь видлалӧмӧн сійӧ пластинкаяс лыд да ыджда серти, кодъясысь состоитӧ усикъяслӧн веерыс.
Эньыслӧн — квайт неыджыд пластинка, айыслӧн — сизим гырысьджык пластинка.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь медглавнӧй особенностьясыс майскӧй жук ортсыса строениеын?
2. Кыдзи и мыйӧн питайтчӧ майскӧй жук?
3. Пӧгибнитас-ӧ майскӧй жук, кодлӧн юрыс лэдзӧма ваӧ, а кынӧмыс да морӧсыс ва вылысас?
Задание.
Торйӧдлыны виӧм насекомӧйлысь телӧсӧ, клеитны картон вылӧ да гижавны нимъяссӧ.
28 §. Майскӧй жуклӧн пытшкӧсса строение.
Медым тӧдмавны, кутшӧм органъяс эмӧсь майскӧй жук либӧ мукӧд насекомӧй телӧ пытшкын, колӧ вӧчны вундалӧм (вскрытие).
Та могысь насекомӧйсӧ виӧны.
Сэсся ичӧтик ёсь йыла ножичӧн вундӧны надкрыльеяс да бордъяс.
Дыхальцеясысь неуна вылітіджык кыклаті кузяланог вундӧны бокъяссӧ.
Кузяланог вундӧмъяссӧ ӧтлаалӧны пӧперегнога вундӧмъясӧн телӧ водзладорса да бӧрладорса помъясас.
Сэсся насекомӧйсӧ булавкаясӧн сатшкалӧны препаровальнӧй ванночкалӧн воскӧвӧй пыдӧсӧ да видзчысьӧмӧн торйӧдӧны панцырлысь мышвывса вундӧм юкӧнсӧ.
Сыкӧд тшӧтш пырджык перйыссьӧ и насекомӧйлӧн сьӧлӧмыс.
Та бӧрын ванночкасӧ тыртӧны ваӧн.
Пытшкӧсса органъясыс кыптӧны да кутасны бура тыдавны, торъя нин лупа пыр.
Ванночкасӧ кокньыдика довкйӧдлӧмӧн да емӧн действуйтӧмӧн аддзӧны органъяс, кодъясӧс петкӧдлӧма 31-ӧд рис. вылын.
Пищеварительнӧй системаыс майскӧй жуклӧн, кыдз и мукӧд насекомӧйяслӧн, трубка кодь.
Хитиновӧй черлыясӧн посньӧдлӧм быдмӧг коръяслӧн торъяс веськалӧны первой горшӧ, а сэсся пищеводӧ.
Тані сёяныс мыйкӧ дыра задерживайтчӧ да кӧтасьӧ.
Сэсся неыджыд порцияясӧн сійӧ веськалӧ жевательнӧй желудокӧ.
Пытшкас сылӧн эмӧсь хитиновӧй тшупӧдъяс, кодъяс изӧны черлыясӧн омӧля посньӧдлӧм сёянсӧ.
Жевательнӧй желудок стенкаясын эм вына кольцевӧй мускул.
Сійӧ кӧ сократитчас, сёян водзӧ мунны оз вермы.
Тайӧн регулируйтсьӧ кишечниклӧн мӧд отделӧ — шӧр сювйӧ — сёянлӧн неыджыд порцияясӧн воӧм.
Сылӧн стенкаясыс выделяйтӧны кишечник пытшкӧ пищеварительнӧй жидкостьлысь войтъяс.
Тайӧ жидкость действуйтӧм вӧсна сёян вуджӧ растворимӧй усваивайтан состояниеӧ.
Та вӧсна шӧр сюв шусьӧ сідзжӧ пищеварительнӧй желудокӧн.
Насекомӧйясӧс быдсяма безвреднӧй краскаясӧн вердӧм петкӧдлӧ, мый краскаяс веськалӧны организмӧ шӧр сюв стенкаяс пыр.
Сідзкӧ сыын мунӧ не сӧмын переваривайтӧм, но и переваритчӧм сёянсӧ всасывайтӧм.
Шӧр сюв бӧрын мунӧ бӧр сюв, коді лоӧ местаӧн, кӧні чӧжсьӧны сёянлӧн переваритчытӧм колясъясыс.
Тані мунӧ ёнджыкасӧ ва всасывайтӧм, коді кольӧма сёянлӧн переваритчытӧм юкӧнын.
Шӧр сюв да бӧр сюв костын эм зэв вӧсньыдик трубочкаяслӧн чукӧр.
Тайӧ трубочкаяслӧн ӧти помыс тупкӧса, а мӧдыс воссьӧ кишечникӧ.
Тайӧ трубочкаяс пытшкӧ, найӧ стенкаяс пыр, воӧны выделение продуктъяс.
Трубочкаяс кузя найӧ петкӧдсьӧны кишечникӧ.
Сідзкӧ, тайӧ трубочкаясыс лоӧны выделение органъясӧн.
Майскӧй жуклӧн сьӧлӧмыс — сійӧ вӧсни стенкаяса кузь трубка, коді куйлӧ телӧлӧн мышладорса юкӧнын.
Сьӧлӧмыс состоитӧ торъя камераясысь, кодъяслӧн бокъясас эмӧсь розьяс (32-ӧд рис.).
Водзладорсяньыс сьӧлӧм помасьӧ кузь сосудӧн — аортаӧн; бӧрладорсяньыс сьӧлӧм тупкӧса.
Кор сьӧлӧм камераяс вочасӧн сокращайтчӧны, вирыс йӧткыссьӧ юрланьыс да пырӧ аортаӧ; аорта оз вожавлы артерияяс да капилляръяс вылӧ.
Аортаысь вирыс киссьӧ органъяскостса промежутокъясӧ.
Татшӧм кровеноснӧй система шусьӧ незамкнутӧйӧн.
Сьӧлӧм личалігӧн вир пырӧ сы пытшкӧ телӧ полостьысь камераясса стенкаясын розьяс пырыс.
Сьӧлӧм сокращайтчигӧн тайӧ розьясыс тупкыссьӧны.
Майскӧй жуклӧн дыхальцеяссянь телӧ пытшкӧ мунӧны вӧсньыдик трубочкаяс, кодъяслӧн стенкаясас эмӧсь спиральнӧй хитиновӧй нитьяс.
Та вӧсна трубочкаяслӧн стенкаясыс оз топавны да оз тупкыны налысь коластсӧ.
Трубочкаяс пытшкӧ век кокниа пырӧ воздух.
Тайӧ лолалан трубочкаяс — трахеяяс (33-ӧд рис.).
Насекомӧйяс телӧ пытшкын трахеяяс артмӧдӧны кык главнӧй ствол, кодъяс мунӧны веськыдладорсянь и шуйгаладорсянь.
Тайӧ стволъяссяньыс став органъясӧ мунӧны трахеяяслӧн пучокъяс.
Найӧ унапӧв вожавлӧны да, вочасӧн вӧснялӧмӧн, гартӧны асланыс помъяснас став органъяссӧ, пырӧны весиг усикъясӧ да кокъясӧ.
Татшӧм ногӧн, майскӧй жуклӧн, кыдзи и мукӧд насекомӧйяслӧн, кислород веськалӧ став органъясӧ трахеяяс пыр.
А вирыс татчӧ вайӧ сӧмын питательнӧй веществояс.
Кынӧм объём чинігӧн да трахеяяс топалігӧн лоӧ воздухсӧ бӧр лолыштӧм (выдох).
Паськалігӧн — лолыштӧм.
Майскӧй жуклӧн кынӧмыс дугдывтӧг ритмичнӧя сокращайтчӧ.
Тайӧ — лолалан движениеяс.
Кишечник улын майскӧй жуклӧн, кыдзи и мукӧд насекомӧйяслӧн, эм кынӧмпытшкӧсса нервнӧй цепочка.
Зэр нидзулысь торъялӧмӧн, майскӧй жуклӧн кынӧмпытшкӧсса нервнӧй цепочкалӧн гӧрӧдъясыс оз разавны равномернӧя телӧ пасьтала, а ӧтлаасьӧны морӧсас.
Уна мукӧд насекомӧйяслӧн найӧ овлӧны и кынӧмас.
Майскӧй жуклӧн парнӧй горшвывса гӧрӧдыс овлӧ торъя ыджыд; тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый майскӧй жуклӧн телӧ водзладор помлӧн строениеыс, нидзувъяслӧн серти, сложнӧйджык.
Насекомӧйяслӧн сійӧ ворсӧ юр вемлысь роль, коді регулируйтӧ налысь поведение.
Тайӧ гӧрӧдсӧ кӧ повредитны, майскӧй жук, пӧгибайтӧ, кӧть морӧсса нервнӧй гӧрӧдъяс мыйкӧ дыра кутасны действуйтны да конечностьяс та вӧсна кутасны сокращайтчыны.
Майскӧй жукӧс вундалӧм петкӧдлӧ, мый насекомӧйяслӧн пытшкӧсса скелет абу.
Скелет пыддиыс налӧн эм топыд хитиновӧй покров, код дінӧ пытшкӧссяньыс крепитсьӧны мышцаяс.
Татшӧм скелетыс шусьӧ ортсысаӧн.
Сокращайтчигӧн да личалігӧн мышцаяс вӧрӧдӧны бордъяс, конечностьяс, вом органъяс, усикъяс да телӧлысь торъя членикъяс.
Червьяслӧн, кыдзи ми помнитам, чорыд скелетыс абу.
Налӧн эз вермыны лоны ни членистӧй кокъяс, ни бордъяс, ни усикъяс, ни вом органъяс.
Хитиновӧй скелета животнӧйяслӧн став тайӧ органъясыс эмӧсь.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн торъялӧ майскӧй жуклӧн строениеыс зэр нидзувлӧн строениеысь?
2. Мыйӧн ӧткодь майскӧй жуклӧн да зэр нидзувлӧн строениеыс?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс майскӧй жук хитиновӧй покровлӧн?
29 §. Майскӧй жуклӧн развитие да превращение.
Майын-июньын корсьны кӧ кымынкӧ энь майскӧй жукӧс да пуксьӧдны садӧкӧ кыдз пу коръяс вылӧ, сэки 2–3 лун мысти садӧк стенкаяс вылын да пыдӧсас лоӧны кӧнтусь ыджда джынвыйӧ прозрачнӧй чиръяс.
Тайӧ — майскӧй жуклӧн колькъяс.
Вӧля вылын майскӧй жукъяс пукталӧны колькъяссӧ муӧ.
Наысь гожӧм помасигӧн петӧны червьяс кодь еджыд личинкаяс, ортсысяньыс найӧ омӧля мунӧны насекомӧйяс вылӧ.
Первойя вояс олігӧн том насекомӧй быттьӧкӧ дзебсясьӧ червь маска либӧ, кыдз шуӧны, — «личина» улын.
Тасянь и нимыс сылӧн — личинка.
Кольӧ 3–4 во, и личинкаысь некымын превращение бӧрын петас верстьӧ жук (видз. ІІІ таблица).
Майскӧй жуклӧн личинкаяс олӧны муын да питайтчӧны быдмӧг вужъясӧн.
Найӧ питайтчӧны да писькӧдӧны аслыныслы туй паськыд да крепыд хитиновӧй черлыяс отсӧгӧн.
Личинкалӧн куим гоз членистӧй конечностьыс таын отсасьӧны омӧля.
Синъяс личинкалӧн абуӧсь.
Еджыд телӧ бокъясас бура тыдалӧны гӧрдоввиж пятнаяс — дыхальцеяс, кодъяс дум вылад уськӧдӧны сійӧс, мый личинка абу червь, а насекомӧй.
Татшӧм ногӧн, кӧть личинкалӧн телӧыс и червлӧн кодь, внимательнӧя сійӧс изучайтігӧн ми вермам аддзыны и сылысь вель уна особенностьяс, кодъяс свойственнӧйӧсь быд насекомӧйлы (хитиновӧй покров, телӧ расчленитӧм, членистӧй конечностьяс, дыхальцеяс, вом органъяс да с. в.).
Небыд почваын олігӧн майскӧй жуклӧн личинкаяс сёяныскӧд тшӧтш босьтӧны кишечникӧ и му.
Муыс тыдалӧ верстьӧ личинкалӧн кызджык бӧрладор помса стенкаяс пырыс пемыд пятнаясӧн йӧв еджыд фон вылын.
Майскӧй жуклӧн личинкаяс питайтчӧны быдмӧг вужъясӧн да вочасӧн ыдждӧны — быдмӧны.
Налӧн хитиновӧй покровыс мыйкӧ дыра мысти лоӧ дзескыд.
Сэки важ покровыс мыш вылӧдыс потӧ да усьӧ.
Хитиновӧй покров усьӧмыс шусьӧ линькаӧн (кучик вежӧмӧн).
Важ покров шыбитӧм водзвылын телӧыс вевттьысьӧ хитинлӧн выль вӧсни слӧйӧн.
Майскӧй жук быдмӧ буретш личинка стадияын, кор сійӧ зэв бура питайтчӧ.
Личинкаӧн чӧжӧм веществояс тшӧт весьтӧ мунӧ оз сӧмын быдмӧмыс, но и развитиеыс.
Вель унаысь линяйтӧм бӧрын муын личинка пӧрӧ вӧрзьытӧг куйлысь куколкаӧ.
Личинка вевттьӧд улын на сійӧ телӧын заводитӧны развивайтчыны верстьӧ насекомӧйлӧн органъяс.
Куколкалысь ми аддзам нин кокъяслысь, бордъяслысь, усикъяслысь да жуклӧн мукӧд органъяслысь зачатокъяс.
Недыр мысти куколка пӧрӧ верстьӧ насекомӧйӧ.
Верстьӧ жукъяс ыджданас оз содны.
Найӧ петӧны свет вылас 2–2,5 см кузьтаӧн, да татшӧмӧн жӧ и кулӧны.
Нидзув кодь личинкаысь оз вермы друг петны кокъяса, бордъяса, усикъяса да с. в. сложнӧй насекомӧй.
Татшӧм ногӧн, насекомӧй не сӧмын быдмӧ, но и превращайтчӧ личинкаысь куколкаӧ, куколкаысь — жукӧ.
Майскӧй жукъясӧс и став мукӧд насекомӧйясӧс, кодъяс асланыс развивайтчигӧн прӧйдитӧны куколкалысь стадия, шуӧны полнӧй превращениеа насекомӧйясӧн.
Майскӧй жукъяс куколкаысь петӧны пырджык нёльӧд во вылас арнас.
Жукъяс тӧвйӧны му пытшкысь петавтӧг.
Мӧд во тулыснас найӧ петӧны мупытшса керкаяссьыс.
Асланыс паськыд плавкӧс юрнас найӧ уджалӧны, зырйӧн моз.
Юрнас да конечностьяснас перйысьӧмӧн жукъяс петӧны тӧвъянінъясысь.
Ортсыса условиеясысь, медся нин температураысь да сёйӧмысь зависитӧмӧн, жуклӧн развитиеыс вермас нюжавны 3 восянь лунвылын 5 воӧдз войвылын.
Быд 3–5 во мысти овлӧ жукъяслӧн лэбалан во, кор жукъясыс лоӧны торъя уна.
Тайӧ — «майскӧй жукъяслӧн во».
Быдмӧг вужъясӧн питайтчӧмӧн майскӧй жукъяслӧн личинкаяс вайӧны ыджыд вред вӧр овмӧслы.
Торъя ёна найӧ тшыкӧдӧны пожӧмлысь том петасъяс.
Лунвылын, кӧні лӧсьӧдӧны полезащитнӧй вӧр полосаяс, найӧс колӧ торъя ёна видзны вредитӧмысь.
Майскӧй жукъяскӧд тышкасьӧмын ыджыд пӧльза вайӧ асывъясын верстьӧ насекомӧйясӧс чукӧртӧм.
Асывнас, кор войся кӧдзыдысь турдӧм жукъяс абу пелькӧсь да омӧля вӧрӧны, найӧс пыркӧдӧны пу улӧ вольсалӧм брезент вылӧ.
Тадзи позьӧ ӧдйӧ чукӧртны уна тысяча жукӧс.
Сэсся найӧс виӧны пуан ваӧн да вердӧны порсьяслы.
Мукӧд дырйи майскӧй жукъясӧс косьтӧны да вӧчӧны питательнӧй порошок, кодӧс тӧвнас содталӧны скӧт кӧрымӧ.
Вопросъяс.
1. Кыдзи мунӧ майскӧй жуклӧн развитиеыс?
2. Кутшӧм вред вайӧ майскӧй жук?
3. Кыдзи тышкасьӧны майскӧй жукъяскӧд?
Задание.
Тулысын кутны кымынкӧ майскӧй жукӧс да следитны, кыдзи найӧ пукталӧны колькъяс.
Сэсся вины найӧс банкаын ДДТ порошокӧн либӧ гексахлоранӧн (вузассьӧ аптекаясын) да косьтыны бумага лист вылын.
Косьтӧм жукъяссӧ сетны школалы.
30 §. Перелётнӧй саранча.
Перелётнӧй саранча (34-ӧд рис.) ортсысяньыс мунӧ ыджыд чирк вылӧ, но торъялӧ сыысь медсясӧ дженьыд усикъяснас.
Саранчалӧн коймӧд гоз конечностьясыс медъёнӧсь да медкузьӧсь.
Тайӧ — саранчалӧн чеччалан кокъясыс.
Векньыдик чорыд надкрыльеяс улӧ саранча дзебӧ веер моз тэчсьысь паськыд небыд бордъяссӧ.
Верстьӧ саранча вермӧ и чеччавны, и лэбавны.
Та вӧсна сылӧн бура развитчӧмаӧсь вылынджык индӧм передвижение органъясыс: бӧр кокъясыс да улысса бордъясыс.
Зэв ыджыд стаяясӧ чукӧртчӧмӧн саранча вермӧ лэбзьыны вель ылӧ, садъясын, муяс вылын да град йӧръясын ыджыд опустошениеяс вӧчӧмӧн.
Важ кадъясӧ саранча волӧм бӧрын бур кӧдзаяс да плодӧвӧй садъяс местаын тшӧкыда кольліс куш муа да йирӧм быдмӧгъяса пустыня.
Перелётнӧй саранчалӧн массӧвӧя рӧдман местаясыс Сӧветскӧй Союзын куйлӧны асыв-лунвывса тыяслӧн берегъяс пӧлӧн да юяслӧн улысса юкӧнъяс пӧлӧн.
Тані сук тростникъяс пӧвстын перелётнӧй саранча гожӧм мӧд джынъяс пукталӧ колькъяссӧ.
Небыд, васӧд, бура шонтӧм почваас эньыс рушку помнас вӧчӧ гӧптор да сэтчӧ пуктӧ кымынкӧ десятка сю кӧйдыс кодь кольк.
Колькъяс вевттьысьӧны нильӧгӧн, коді чорзьӧ да му чиръяскӧд ӧтлаасьӧмӧн артмӧдӧ ичӧтик мешӧк; сійӧ шусьӧ кубышкаӧн.
Муысь перйӧм кубышка мунӧ муысь вӧчӧм ичӧтик колбаска вылӧ.
Быд кубышка пытшкын радъясӧн куйлӧны колькъяс.
Кубышкаыс найӧс бура видзӧ и вывті ёна ульсалӧмысь и косьмӧмысь.
Кубышкаясын колькъяс куйлӧны мӧд во тулысӧдз.
Тулыснас ытва дырйи найӧс ойдӧдӧ ва.
Водзӧ развивайтчыны колькъяс заводитӧны тувсов ва ямӧм бӧрын.
Колькъясысь петӧм том личинкаяс регыд лоӧны пемыд рӧмаӧсь да му вылын оз кутны тӧдчыны.
Татшӧм рӧмыс насекомӧйлӧн олан среда рӧм кодь да шусьӧ покровительственнӧйӧн.
Саранча том личинкаяслӧн бордъясыс первой оз развивайтчыны.
Личинкаяс местаысь местаӧ передвигайтчӧны сӧмын чеччалӧмӧн.
Найӧ шусьӧны пода саранчаӧн.
Пода саранча мунӧ верстьӧ вылас да торъялӧ сыысь сӧмын телӧлӧн ичӧтджык размеръясӧн да бордъяс абутӧмӧн, кодъяс вочасӧн развивайтчӧны бӧрынджык.
Пода саранча вывті горш.
Чужан местасянь сійӧ вуджӧ матысса кӧдза муяс вылӧ.
Кӧдза бырӧдӧм бӧрын сійӧ мунӧ орчча муяс вылӧ да град йӧръясӧ.
Саранча ӧдйӧ быдмӧ, витысь линяйтӧ хитин шыбитӧмӧн.
Саранчалӧн бордъясыс первой заводитӧны развивайтчыны шӧр да бӧр морӧсас неыджыд хитиновӧй складкаяс моз.
Медыджыд арлыда личинкаяслӧн найӧ бура тӧдчӧны да содӧны быд линяйтігӧн.
Хитиновӧй складкаяс пытшкын пыр яснӧйджыка тӧдчӧны сӧнъяс.
Тайӧ тыдалӧ борд зачатокъяслӧн трахейнӧй сетьыс.
Витӧдысь линяйтӧм бӧрын личинкаяс бордъяссьӧны.
Татшӧм ногӧн, куколка стадия прӧйдиттӧг саранча пӧрӧ верстьӧ — лэбалысь саранчаӧ.
Сэтшӧм насекомӧйяс, кыдзи саранча, кодъяслӧн абу куколка стадияыс, шусьӧны неполнӧй превращениеа насекомӧйясӧн.
Йӧзлӧн став зільӧмъяс мынтӧдчыны саранчаӧн ваян бедствиеясысь дыр кад чӧж кольлісны весьшӧрӧ.
Революцияӧдзся пемыд роч крестьянин саранча воӧм вылӧ пырджык видзӧдіс кыдзи енсянь наказание вылӧ, кодӧс дугӧдны оз позь.
Природаын том саранчалӧн поведениеыс, збыль, корсюрӧ вайӧдліс сознательнӧйджык крестьянаӧс мӧвп вылӧ кодйыны кыйсян канаваяс.
Пода саранча, кор сылы туй вылас паныдасясны веськыд стенъяса канаваяс, усьӧ канава пыдӧсас да оз вермы бӧр сэтысь петны.
Стенъяс пӧлӧн мунігӧн сійӧ гылалӧ канава пыдӧсӧ кодйӧм джуджыд гуясӧ да кулӧ сэн тшыгйысла.
Октябрьскӧй революцияӧдз саранчакӧд тышкасьӧм мукӧд ногӧн, канаваяс кодйӧм кындзи, пӧшти эз нуӧдсьы.
Канаваяс кодйыссьылісны ки помысь уна километръяс кузьта.
Уджыс вӧлі сьӧкыд, эбӧсысь уськӧдана.
Сэк жӧ татшӧм ногӧн тышкасьӧмсьыс ыджыд пӧльза эз вӧв.
Саранча век кольліс видзму овмӧслӧн медӧпаснӧй вредительӧн, сы вӧсна мый авиациятӧг да крупнӧй химическӧй промышленностьтӧг сыкӧд тышкасьӧм массӧвӧя чужан местаясас эз вермы нуӧдсьыны.
Дзик мӧд положение лои сӧветскӧй власть дырйи.
Странаын лои авиация.
Вӧлі создайтӧма асланым химическӧй промышленность.
Сӧветскӧй Союз медводз применитіс самолётъяс саранчалысь массӧвӧя чужан местаяссӧ отравляйтысь веществоясӧн опыливайтӧм могысь.
Ӧні тышкасьӧм нуӧдсьӧ сэні, кӧні саранчаыс чужӧ, мӧдногӧн кӧ лунвыв юясса ляпкыд берегъясын да діяс вылын.
Тайӧн тырвыйӧ бырӧдсьӧ миян лунвыв муяс вылӧ саранчалӧн массӧвӧй воӧм.
Перелётнӧй саранча, кыдзи видзму овмӧслы ыджыд урон вайысь, Сӧветскӧй Союзын дугдіс существуйтны.
Ёна ӧпаснӧйӧсь саранча стаяяс, кодъяс волӧны миянӧ Иранысь, Индияысь, Турцияысь, Афганистанысь, Китайысь, кӧні тышкасьӧмыс нуӧдсьӧ миянын дорысь омӧльджыка.
Сӧветскӧй Союз не ӧтчыд сетліс отсӧг аслас соседъяслы саранчаӧс бырӧдӧмын.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм вред вайӧ саранча да СССР-са кутшӧм районъясын?
2. Мыйла саранчалысь развивайтчӧмсӧ шуӧны неполнӧй превращениеа развивайтчӧмӧн?
3. Кыдзи нуӧдсьӧ саранчакӧд тышкасьӧм СССР-ын?
31 §. Вреднӧй черепашка.
Миян лунвывса муяс вылӧ тшӧкыда уськӧдчылӧны вреднӧй черепашкаяс (35-ӧд рис.).
Тайӧ — рудов-турунвиж рӧма лудікъяс, кодъяслӧн надкрыльеясыс мраморнӧй рисунокаӧсь.
Найӧ укшаля да ньӧжйӧ ветлӧдлӧны нянь быдмӧгъяслӧн коръяс, заяс да шепъяс вывті.
Тулыснас тайӧ лудікъясыс сёйӧны кӧдзаяслысь том петасъяссӧ, а сёрӧнджык — нянь тусьяссӧ.
Нянь тусьясас либӧ веж коръясас лудікъяс сатшкӧны ассьыныс хоботокъяссӧ.
Лудікъяслӧн едкӧй дулльыс переваривайтӧ нянь тусьяслысь пытшкӧссӧ, кодӧс найӧ сэсся нёнялӧны.
Нянь тусьяс лоӧны жебӧсь, кокниӧсь, воштӧны чужанлунсӧ.
Татшӧм нянь тусьясысь артмӧ курыд, омӧль качествоа пызь.
Том быдмӧгъяслӧн коръяс вижӧдӧны да косьмӧны.
Та вӧсна ньӧжмыд черепашка и шусьӧ вреднӧйӧн.
Нянь идралӧм бӧрын муяс вылысь лудікъяс вуджӧны расъяс доръясӧ.
Тані найӧ пырӧны тӧвйыны усьӧм коръяс улӧ.
Тулыснас, кор муыс шоналас, лудікъяс бӧр воӧны муяс вылӧ да уськӧдчӧны том нянь быдмӧгъяс вылӧ.
Нянь шептасигӧн шобді, рудзӧг да ид вылысса коръяслӧн улысладорас черепашкаяс пукталӧны чукӧръясӧн колькъяс.
Колькъясысь регыд петӧны бордтӧм том лудікъяс, кодъяс ёна мунӧны аймам вылас.
Налӧн оланногыс дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и верстьӧ черепашкаяслӧн.
Куколка стадия налӧн абу.
Кымыныськӧ линяйтӧм бӧрын найӧ пӧрӧны верстьӧ лудікъясӧ.
Дыр эз тӧдны, кыдзи тышкасьны вреднӧй черепашкаяскӧд.
Саранчаӧс бырӧдан методъяс оз позь применитны черепашкаӧс бырӧдӧм вылӧ.
Быдмӧгъясӧс ядӧвитӧй порошокъясӧн киськалӧм оз отсав.
Черепашка оз йир быдмӧгъяссӧ, сійӧ нёнялӧ сёянсӧ корсьыс.
Ядыс кольӧ куйлыны ортсыас да лудікӧс оз отравляйт.
Авиация да химия черепашкалы паныд нинӧм оз вермыны вӧчны.
Кыйсян канаваяс сійӧс оз кутны.
Академик Трофим Денисович Лысенко предложитіс Украинаса муяс вылын черепашкакӧд тышкасьӧм могысь сэтчӧ лэдзлыны кокасьны курӧгъясӧс.
Арнас курӧгъясӧс нарошнӧ вӧчӧм курӧг позъясын новлӧдлісны местаысь местаӧ.
Курӧгъяс тысячаясӧн сёйисны вреднӧй черепашкаясӧс муясдінса расъясысь, кытчӧ черепашкаяс пыравлісны тӧвйыны.
Колхозъяс таысь босьтлісны кыкпӧвста пӧльза.
Курӧгъяс используйтісны питательнӧй кӧрым, бурджыка быдмисны да развивайтчисны, а муяс мынлісны ӧпаснӧй вредительясысь.
Учёнӧйяс сідзжӧ тӧдмалісны, мый вреднӧй черепашка колькъясын паразитӧн олӧ прӧстӧй синмӧн муртса тыдалысь, пӧшти микроскопическӧй насекомӧй, — наездник-теленомус.
Теленомус аньлӧн эм ёсь трубочка кодь яйцеклад.
Черепашка кольк вылӧ кайӧмӧн сійӧ быттьӧ пуксьӧ сы вылӧ верзьӧмӧн.
Татысь и сылӧн нимыс — наездник (верзьӧма) (36-ӧд рис.).
Сэсся эньыс розьӧдӧ черепашка кольклысь оболочкасӧ.
Лудік колькйӧ яйцеклад пыр исковтӧ наездниклӧн зэв ичӧтик кольк.
Личинкаыс, коді петӧ теленомуслӧн ичӧтик колькйысь, сёйӧ черепашка кольклысь пытшкӧссӧ да кольк пытшкас пӧрӧ куколкаӧ, а сэсся и верстьӧ наездникӧ.
Татшӧм ногӧн теленомусъяс бырӧдӧны зэв уна черепашкаӧс вредительяс чужтӧдзыс на.
Академик Т. Д. Лысенко индӧдъяс серти, быдмӧгъяс дорйӧм кузя станцияяс да хата-лабораторияяс сӧветскӧй учёнӧйяс веськӧдлӧм улын ӧні паськӧдӧны теленомусъясӧс зэв уна да успешнӧя применяйтӧны найӧс черепашкакӧд тышкасьӧмын.
Тайӧ уджын колхозъяслы зіля отсасьӧны школьникъяс — юнӧй натуралистъяс.
Казялісны, мый няньяс кӧ лоӧ кӧдзӧма водз, а лудік личинкаяслӧн петӧм сёрмис, сэки мӧд вонас черепашкаяс колькъяссӧ оз пуктавны.
Тыдовтчӧ, мый налӧн половӧй созреваниелы быть колӧ, мед черепашкаяс личиночнӧй состояниеын питайтчисны чорзьытӧм на нянь тусьясӧн.
Оз кӧ ло найӧ олӧмын тайӧ условиеыс, черепашкаяс кольӧны половӧя незрелӧйясӧн да колькъяссӧ оз пуктавны.
Та вӧсна черепашкакӧд тышкасян мераяс пиысь ӧтиӧн лоӧ кыдз позьӧ водзджык няньяс кӧдзӧм.
Вопросъяс.
1. Кыдзи питайтчӧ черепашка, кӧні да кутшӧм вред вӧчӧ?
2. Кутшӧм превращениеыс черепашкалӧн?
3. Кыдзи мунӧ черепашкалӧн развивайтчӧмыс да кӧні сійӧ тӧвйӧ?
4. Кутшӧм тышкасьӧм нуӧдсьӧ черепашкакӧд СССР-ын?
Мыйын сійӧ состоитӧ?
32 §. Капустник.
Гожӧмнас капуста градъяс весьтын лэбалӧны еджыд бобувъяс (37-ӧд рис.).
Корсюрӧ найӧ пуксьылӧны быдмӧгъяс вылӧ да капуста кор улысладорас пукталӧны посньыдик виж кольк чукӧръяс.
Мыйкӧ дыра мысти колькъясысь петӧны гусеницаяс, кодъяс питайтчӧны капуста коръяснас.
Тасянь и бобувъяслӧн нимыс — капустницаяс.
Капустницалӧн паськыд нёль бордйыс вевттьысьӧмаӧсь посньыдик еджгов чешуйкаясӧн.
Торъя нин бура тайӧ тыдалӧ микроскоп пыр.
Борд дінӧ чуньӧн инмӧдчигӧн чешуйкаясыс сибдӧны сы дінӧ, быттьӧ еджыд бус, а борд вылас сійӧ местаын кольӧ уна сӧнъяса прозрачнӧй остов.
Энь капустницаяслӧн бордъяс вылас тыдалӧны гырысь сьӧд пятнаяс, кодъяс артмӧмаӧсь сьӧд чешуйкаясысь.
Бобув юр вылын (38-ӧд рис.) тыдалӧ кык зэв ыджыд фасеточнӧй син.
Тан жӧ эмӧсь булавка кодь кузь усикъяс — обоняние да осязание органъяс.
Зрение да обоняние отсӧгӧн верстьӧ капустница рӧм да дук серти кокниа корсялӧ цветъяс, кодъяс нектарӧн сійӧ питайтчӧ.
Сійӧ нёнялӧ нектарсӧ кузь хоботокӧн; спокойнӧй состояниеын хоботокыс гартыштчӧма спираль моз.
Емӧн позьӧ кокниа веськӧдны бобувлысь юр улас гартыштчӧм кузь небыд да омӧля тӧдчана хоботоксӧ.
Татшӧм хоботокыс туйӧ сӧмын нёнявны кизьӧр сёян.
Изучитӧм насекомӧйяслысь вом органъяс сравнивайтігӧн абу сьӧкыд аддзыны, мый унаногӧн питайтчӧм вӧсна налӧн строениеыс абу ӧткодь.
Луннас, кос, мича поводдя дырйи, бобув унджык кадсӧ лэбалӧ цветсянь цвет вылӧ да корсьӧ нектар.
Нерӧвнӧя лэбалӧмыс сійӧс спасайтӧ лэбачьясысь.
Кор бобув пуксяс быдмӧгъяс вылӧ да топӧдас бордъяссӧ, сійӧ пыр жӧ оз кут тыдавны.
Бордъяс улысладорлӧн вижов-веж рӧмыс вӧчӧ сійӧс быдмӧгъяс вылын тӧдчытӧмӧн.
Мукӧд дырйи бобув заводитӧ лэбавны цветъястӧм быдмӧгъяс весьтӧд, быттьӧ мыйкӧ корсьӧ.
Йӧла турун, лапкор, вӧв шомкор, петшӧр да мукӧдъяс дінысь сійӧ регыд бӧр лэбзьӧ.
Капуста, брюква да крестоцветнӧйяс семействоысь жӧ ёг турунъяс дінысь сійӧ оз друг лэб, гӧгралӧ, пуксьылӧ коръяс вылас, бара лэбзьылӧ да бара пуксьӧ.
Тыдалӧ, бобув татысь аддзис сійӧс, мый корсис.
Збыль, лӧсьыдджыка пуксьӧмӧн сійӧ пукталӧ кор улысладорас ассьыс колькъяссӧ.
Лоӧ сэтшӧм впечатление, мый бобув нарошнӧ корсьӧ быдмӧгъяс, кодъяс лоӧны сёянторйӧн сійӧ личинкаяслы.
А збыльвылас бобулӧс капуста дінӧ кыскӧ сӧмын крестоцветнӧйяслӧн курыд сӧк дукыс; крестоцветнӧйяснас жӧ питайтчӧны капустницалӧн гусеницаясыс.
Сійӧ сӧкнас кӧ ёна кӧтӧдны бумага, сэк капустница и сы вылӧ пуктас колькъяссӧ.
Вӧліны случайяс, мый сійӧ пуктавліс колькъяссӧ и пӧв вылӧ, кодӧс ёна кӧтӧдлісны капуста сӧкӧн.
Дзик гӧгӧрвоана, мый гусеницаяс йылысь татшӧм «тӧждысьӧмсӧ» оз позь сравнитны мортлӧн аслас потомство йылысь сознательнӧя тӧждысьӧмкӧд.
Насекомӧй, мортысь торъялӧмӧн, действуйтӧ бессознательнӧя — инстинктивнӧя.
Насекомӧй бура ориентируйтчӧ сӧмын сійӧ обстановкаын, код дінӧ велалӧма.
Но вежны кӧ неуна условиеяссӧ, сэк насекомӧйлӧн действиеясыс лоӧны дзик бесполезнӧйӧсь да весиг вреднӧйӧсь.
Гожӧм чӧжӧн капустницалӧн овлӧ кык поколение.
Бобувъяслӧн первой поколениеыс петӧ тӧвйӧм куколкаясысь — тулыснас, мӧдыс — гожся куколкаясысь — гожӧмнас.
Куколкаясӧ пӧрӧм водзвылын гусеницаяс кайӧны керка стенъясӧ, заборъясӧ, пуяс вылӧ.
Тані найӧ крепитчӧны везъясӧн да пӧрӧны куколкаясӧ.
Арся куколкаясысь бобувъяс петасны сӧмын мӧд во тулыснас, кӧдзыдінын тӧвйӧм бӧрын.
Тайӧ куколкаяс вылӧ кӧ оз действуйтны улын температураяс, бобувъяс, кыдз правилӧ, оз петны.
Капустницалӧн гожся куколкаясысь бобувъяс петӧны, кӧть найӧ и оз кӧдзавлыны.
Мукӧд дырйи позьӧ наблюдайтны, кыдзи капустницалӧн гусеница телӧысь кучик пырыс петӧны 30–40, весиг унджык, червьяс кодь ичӧтик еджыд личинкаяс.
Гусеницаяс сэки кулӧны, а еджыд личинкаяс гартчӧны зарни-виж рӧма везъясӧн да артмӧдӧны ичӧтик коконъяс, кодъяс мунӧны рудзӧг тусьяс вылӧ.
Мыйкӧ дыра мысти коконъясысь петӧны нёль прозрачнӧй бордъя посни насекомӧйяс.
Тайӧ — наездникъяс-мелкобрюхъяс.
Сідзкӧ, капустницалӧн гусеницаясыс вӧліны заразитчӧмаӧсь наездникъясӧн.
Мукӧд дырйи гусеница телӧысь петӧны кымынкӧ гырысь еджыд личинкаяс, кодъяс регыд мысти окукливайтчӧны да пӧрӧны пемыд рӧма зэв ичӧтик бӧчка кодьясӧ.
Мыйкӧ дыра мысти наысь петӧны гутъяс, найӧ вевттьысьӧмаӧсь ён хитиновӧй щӧтьясӧн, кодъяс чурвидзӧны ёжлӧн емъяс моз.
Та вӧсна найӧс шуӧны еже-мухаясӧн, либӧ тахинаясӧн.
Тайӧ гутъясыс, сідз жӧ кыдз и наездникъяс, пукталӧны колькъяссӧ гусеницаясӧ да сійӧн вайӧны ыджыд пӧльза.
Мукӧд дырйи еже-мухаяс да наездниклӧн пӧшти дзикӧдз бырӧдӧны вредительясӧс.
Вопросъяс 1.
Кыдзи мунӧ капустницалӧн развивайтчӧмыс?
2. Позьӧ оз сылысь рӧмсӧ шуны покровительственнӧйӧн (видзӧд 30 §)?
3. Кутшӧм примерӧн позьӧ докажитны, мый бобувлӧн сознание абу?
4. Став паразитъяс-ӧ вайӧны миян овмӧслы вред?
Задание.
Заборъяс вылысь либӧ керка стенъяс вылысь, кодъяс сулалӧны орччӧн град йӧръяскӧд, корсьны капустницалысь тӧвйысь куколкаяссӧ.
Пуктыны марляӧн кӧрталӧм банкаӧ да наблюдайтны бобувъяс петӧм бӧрся.
33 §. Сӧветскӧй Союзын видзму овмӧсса вредительяскӧд тышкасьӧм.
Майскӧй жук, саранча, вреднӧй черепашка да капустница — видзму овмӧсса вредительяс.
Насекомӧй-вредительыс эм зэв уна.
Сӧмын куш шобділы вредитӧ 200 гӧгӧр быдсямасикас насекомӧй.
Найӧ вермӧны чинтыны урожайность 10–15% вылӧ да унджык.
Кыдзи вӧлі петкӧдлӧма черепашка, майскӧй жук, саранча, капустница да боярышница пример вылын, вреднӧй насекомӧйяскӧд тышкасьӧм подулассьӧ налысь олӧм тӧдӧм вылын.
Вреднӧй насекомӧйяскӧд медпрӧстӧй тышкасян способӧн лоӧ найӧс чукӧртӧм да бырӧдӧм.
Но и чукӧртнысӧ колӧ кужӧмӧн.
Боярышницалӧн посньыдик гусеницаяс тӧвйӧны быдса колонияясӧн везйысь вӧчӧм позйын гартыштчӧм виж кор пытшкын (39-ӧд рис.).
Кушмӧм увъяс вылысь татшӧм корсӧ казявны зэв кокни.
Плодӧвӧй садйын боярышницакӧд тышкасьӧм вылӧ используйтӧны кузь потш, код помӧ кӧрталӧма вилка.
Пу вылын кольӧм коръяссӧ тӧвнас чукӧртӧны да гусеницаяскӧд ӧтлаын сотӧны.
Тулыснас водз сотӧны сідзжӧ садйын му вылын куйлысь ёгсӧ, кодын тӧвйӧны мукӧд вреднӧй насекомӧйяс.
Капустницакӧд тышкасьӧм медбур нуӧдны, кор сійӧ пукталӧ колькъяссӧ.
Сэки, быдмӧгъяс видлалігӧн, чуньӧн ӧтчыд личкыштӧмӧн позьӧ ӧтпырйӧ бырӧдны 30–40 кольк.
Тайӧс кӧ ас кадӧ он вӧч, лоӧ чукӧртны 30–40 визъялысь гусеницаӧс.
Садса вредительяскӧд тышкасьӧм могысь пу стволъяс вылӧ вӧчалӧны кутшӧмкӧ клеитчысь жидкостьысь кытшъяс — кыйсян кольчаяс.
Тайӧ жидкостяс сибдӧны жукъяс, гусеницаяс да кутшӧмсюрӧ бордтӧм бобувъяс, кодъяс ветлӧдлӧны пуяс кузя.
Жучок свекловичнӧй долгоносик, ӧзимӧй совка бобувлӧн гусеницаяс да вель уна мукӧд насекомӧйяс оз вермыны кайны веськыда сулалысь стенъяс кузя.
Та вӧсна накӧд тышкасьӧм могысь вӧчалӧны кыйсян канаваяс, кодъяс йылысь сёрни муніс водзынджык.
Кыйсян канаваяс ӧні кодйӧны оз ки помысь, кыдзи вӧлі важӧн, а специальнӧй машинаясӧн.
Вредительясӧс чукӧртӧм, кыйсян канаваяс вӧчӧм да вредительясӧс бырӧдан вылынджык индӧм мукӧд способъяс лоӧны механическӧй мераясӧн тышкасьӧмӧн.
А быдсямапӧлӧс отравляйтысь веществоясӧн тышкасьӧм пырӧ химическӧй мераясӧн тышкасян группаӧ.
Отравляйтысь веществояс — ДДТ да гексахлоран — вӧчӧм бӧръя воясӧ СССР-ын сувтӧдӧма зэв паськыда.
Тайӧ кыкнан веществоыс — порошокъяс.
Насекомӧйясӧс бырӧдігӧн порошокъяссӧ киськалӧны сійӧ местаясын, кӧні найӧ олӧны.
Порошокъяс действуйтӧмсӧ кокни прӧверитны лудікъяс, пытшъяс да тӧрӧканъяс вылын, кодъяскӧд ковмывлӧ тышкасьны кадысь кадӧ.
Мукӧд отравляйтысь веществояссӧ употребляйтӧны растворъясын.
Кор кизьӧр отравляйтысь веществояссӧ колӧ пызйыны уна, сэки пӧльзуйтчӧны опрыскивательясӧн, а порошок кодь ядъяс кисьталігӧн — опыливательясӧн.
Ыджыд площадьяс опыливайтӧны самолётъяссянь.
Индӧм тышкасян мераяс кындзи, ӧні пыр паськыдджыка и паськыдджыка используйтсьӧны вредительяскӧд тышкасьӧмын биологическӧй мераяс.
Сэтчӧ пырӧ наездникъясӧс, божья коровкаясӧс, насекомӧй сёйысь лэбачьясӧс да мукӧдӧс применяйтӧм.
Вреднӧй насекомӧйяскӧд позьӧ тышкасьны и агротехническӧй методъясӧн.
Тайӧ методнас зэв тшӧкыда тышкасьӧны капустнӧй гуткӧд — капусталӧн обычнӧй вредителькӧд.
Тайӧ гутыс пукталӧ ассьыс колькъяссӧ му вылӧ капуста за дінӧ.
Колькъяссьыс петӧны еджыд личинкаяс.
Найӧ сёйӧны вужъяссӧ да тшӧкыда дзикӧдз виӧны быдмӧгсӧ.
Но капустасӧ кӧ окучитны, сэк артмӧ вужъяслӧн мӧд рад, да быдмӧг справитчӧ.
Окучивайтӧмыс и лоӧ быдмӧгъяс доръян агротехническӧй мераӧн, кӧть тайӧ случайын насекомӧйяс и оз бырӧдсьыны.
Агротехническӧй мераяс лыдӧ сідзжӧ пырӧны муяс да град йӧръяс ас кадын гӧрӧм да копайтӧм; межаяс бырӧдӧм; урожай босьтӧм бӧрын быдмӧгъяслысь заяс да коръяс му вылысь петкӧдӧм; ӧти случайясын водз кӧдзӧм, мӧдъясын — сёр кӧдзӧм; вредительяслы паныд сулавны вермысьджык быдмӧгъяс кӧдзӧм да с. в.
И. В. Мичурин сетліс ыджыд тӧдчанлун уджъяслы сэтшӧм сортъяс выведитӧм кузя, кодъясӧс омӧльджыка тшыкӧдӧны насекомӧй-вредительяс.
Войдӧр, Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз, миян странаын эз применяйтсьы ни авиация, ни химия, ни специальнӧй машинаяс, ни бур отравляйтысь веществояс, ни паразитическӧй насекомӧйяс.
Ставыс тайӧ кутіс применяйтсьыны сӧмын сӧветскӧй власть победа бӧрын.
Странаын индустриализация да коллективизация нуӧдӧм подув вылын Сӧветскӧй правительствоӧн вӧлі лӧсьӧдӧма дзик выль условиеяс вреднӧй насекомӧйяскӧд тышкасьӧм вылӧ.
Видзму овмӧсын уджалысьяс киӧ сӧветскӧй власть сетіс став коланторсӧ, медым найӧ вермисны олӧмӧ пӧртны ассьыныс основнӧй мог — урожайность кыпӧдӧм.
Вопросъяс.
1. Кыдзи вреднӧй насекомӧйяслысь олан условиеяс тӧдӧм отсалӧ нуӧдны накӧд тыш?
2. Кутшӧмӧсь успехъясыс СССР-ын вреднӧй насекомӧйяскӧд тыш нуӧдӧмын?
Задание.
Обследуйтны комнатаын быдмысь быдмӧгъяс да, сюрасны кӧ на вылын кутшӧмкӧ насекомӧй-вредительяс, нуӧдны накӧд тышкасьӧм ДДТ порошок киськалӧмӧн.
34 §. Висьӧмъяс вуджӧдысьяс.
Зоологическӧй наука развивайтчӧмкӧд ӧттшӧтш учёнӧйяс век унджык и унджык аддзалӧны насекомӧйяс пӧвстысь быдсяма висьӧмъяс вуджӧдысьясӧс.
Ми тӧдам нин ӧти вуджӧдысьӧс.
Тайӧ — малярийнӧй ном (40-ӧд рис.).
Ассьыс колькъяссӧ малярийнӧй ном пукталӧ неыджыд ляпкыд водоёмъяс веркӧсӧ, кӧні оз овлыны ыджыд гыяс.
Колькъясысь ваын петӧны нидзув сяма посньыдик ном личинкаяс.
Малярийнӧй номлӧн личинкаяс унджык кадсӧ куйлӧны ва вылысса слӧяс горизонтальнӧя.
Найӧ ньылалӧны ваын уялысь простейшӧйясӧс, бактерияясӧс да водоросльясӧс.
Му сыркалӧмысь, например автомобиль мунігӧн, повзьӧм личинкаяс пырысь-пыр жӧ ставныс, телӧсӧ зэв ӧдйӧ нюкльӧдлігтыр, зигзагъясӧн лэччӧны увлань.
Успокоитчӧм бӧрын найӧ ӧти мӧд бӧрся бара кайӧны ва веркӧслань.
Малярийнӧй ном личинкаяскӧд ӧтлаын сюрлӧны обыкновеннӧй номлӧн личинкаяс.
Малярийнӧй ном личинкаясысь торъялӧмӧн, ваас найӧ куйлӧны оз горизонтальнӧя, а ӧшалӧны ва веркӧс дінас мый ыдждакӧ угол артмӧдӧмӧн.
Обыкновеннӧй ном личинкалӧн телӧ бӧрладор помас эм лолалан трубочка.
Трубочка йылас эмӧсь трахеяясӧ нуӧдысь лолалан отверстиеяс.
Тайӧ трубочкаӧ ва веркӧсӧ чургӧдӧмӧн личинка лолалӧ атмосфернӧй воздухӧн.
Малярийнӧй ном личинкалӧн лолалан трубочкаыс абу.
Тайӧн сійӧ ёна торъялӧ обыкновеннӧй ном личинкаысь.
Но лолалан отверстиеяс телӧ помас и сылӧн эмӧсь.
Сійӧ сідзжӧ лолалӧ атмосфернӧй воздухӧн.
Вот мый вӧсна личинкаяс, а сідзжӧ и номъяслӧн подвижнӧй куколкаяс олӧны ва веркӧс дорын (видзӧд 40-ӧд рис.).
Та вылын и подулалӧма ном личинкаяскӧд да куколкаяскӧд тышыс.
Унджыкысь водоёмъяссӧ киськалӧны нефтьӧн.
Нефтьыс кӧ вӧсни слӧйӧн вевттяс водоёмсӧ, сэки личинкаяс оз кутны вермыны лолавны да пӧгибнитасны.
Абу сьӧкыд убедитчыны, мый посньыдик личинкаяс, кодъяс тшӧкыда чужлӧны зэр ва тыра бӧчкаясын, — тайӧ и эм номъяслӧн личинкаяс; найӧ ньӧти оз мунны верстьӧ насекомӧйяс вылас.
Мед тайӧс докажитны, колӧ гумовтны васӧ личинкаясыскӧд тшӧтш стекляннӧй банкаӧ да кӧртавны сійӧс марляӧн.
Кымынкӧ лун мысти личинкаясыс банкаын пӧрасны куколкаясӧ, а куколкаясыс — верстьӧ номъясӧ.
Номъяскӧд успешнӧя тышкасьӧм кузя опыт нуӧдӧны миян сӧветскӧй учёнӧйяс рис вӧдитан лунвывса районъясын.
Рис быдмӧ ляпкыд ваа водоёмъясын.
Рисӧвӧй муясті мунӧны зэв уна ичӧтик канаваяс, кодъясӧ нарошнӧ лэдзӧны ва.
Вот тані и лоӧ номъяслы паськыд оланін.
Опыт пыдди первой вӧлі недыр кежлӧ косьтӧма канаваяссӧ.
Кор рисӧвӧй канаваясысь первойысь лэдзисны васӧ, жар гожся шонді косьтіс кольӧм гӧпъяссӧ да делӧсӧ ӧдйӧ вайӧдіс помӧдз.
Рисӧвӧй канаваясын развивайтчысь номъяслӧн став поколениеыс пӧгибнитіс.
Бӧръявылас тыдовтчис, мый канаваяссӧ кадысь кадӧ косьтылӧм ёна чинтӧ номъяслысь лыд.
Малярияӧн висьӧм лоӧ шочджык, а рисӧвӧй муяслӧн урожайность оз чин.
Вуджан висьӧмъяс ӧпаснӧй паськӧдысьӧн лоӧ сідзжӧ комнатаса гут.
Комнатаса гутлӧн еджыд личинкаясыс (41 -ӧд рис.) мукӧд дырйи жуӧны куйӧд чукӧръясын да нечистотаясын, кытчӧ гут пукталӧ колькъяссӧ.
Личинкаяс татысь аддзӧны аслыныслы уна сёян да ӧдйӧ быдмӧны да развивайтчӧны.
Куколкаясӧ пӧрӧм водзвылын личинкаяс петӧны нечистотаяссьыс, писькӧдчӧны почваӧ да пӧрӧны пемыдруд рӧма ичӧтик бӧчкаяс кодь куколкаясӧ.
Наысь петӧм гутъяс сёянсӧ корсигӧн лэбалӧны быдлаті.
Помойнӧй ямаяс вывсянь найӧ унаысь лэбзьылӧны тупкытӧм сёян-юан вылӧ да няйтӧсьтӧны найӧс.
Та дырйи гутъяс паськӧдӧны брюшнӧй тифлысь бактерияяссӧ да мукӧд желудочно-кишечнӧй висьӧмъяс возбуждайтысьясӧс.
Асланыс кокъяс вылын гутъяс вуджӧдалӧны и ковъяслысь колькъяссӧ.
Гутъяс зэв рӧдмысьӧсь.
Гожӧм чожӧн гутъяслӧн быд гоз вайӧ ӧкмыс поколениеӧдз.
Та вӧсна ар кежлӧ гут чужӧ зэв уна.
Бур, мый найӧс виӧны кӧдзыдъяс да на костын ёна паськалӧм заразнӧй висьӧмъяс.
Тӧвйыны кольӧны сӧмын некымын гут, кодъяс кӧнъясынкӧ спаситчӧны кӧдзыдысь.
Век жӧ воан гожӧмын тайӧ некымын гутысь вочасӧн бара паськалӧны лыдтӧм уна потомокъяс — заразнӧй висьӧмъяс новлӧдлысьяс.
Брюшнӧй тифлӧн да мукӧд кишечнӧй висьӧмъяслӧн эпидемияяс, торъя нин челядь пӧвстын, век кыптӧны аръявылыс, кор овлӧ уна гут.
Тайӧ петкӧдлӧ гутъясӧн заразнӧй висьӧмъяс паськӧдӧмсӧ.
Висьталӧмсьыс тыдалӧ, мыйла зэв важнӧ пелька видзны уборнӧйяс, киськавны найӧс хлорнӧй известьӧн, тупкавны гутъясысь сёян-юан, мыськавны сёйӧм водзвылын градвыв пуктасъяс да фруктъяс.
Гутъяскӧд тышкасьӧм колӧ нуӧдны став способъясӧн.
Гутысь абу омӧльджыка ӧпаснӧй мортлӧн мӧд паразит — той (42-ӧд рис.).
Сійӧ — ещӧ сьӧкыдджык висьӧм — сыпнӧй тиф — вуджӧдысь.
Сыпнӧй тифсӧ той вуджӧдӧ мортсянь мортлы курччигӧн, сідз жӧ кыдзи малярийнӧй ном вуджӧдӧ малярия.
Кытчӧдз йӧз эз тӧдны тайӧс, найӧ эз вермыны видзчысьны заразитчӧмысь да кулалісны уна дас тысячаясӧн.
Торъя уна йӧз висис воддза войнаяс дырйи, кор лёк санитарнӧй условиеяс вӧсна ёна тойӧссьылісны.
Колян нэмын Крымскӧй война дырйи виӧмъясӧн воштӧм вӧлі нёль да джынпӧв ичӧтджык сійӧ салдат лыдысь, кодъяс пӧгибнитісны той курччалӧмысь, стӧчджыка — тифысь, кодӧн тойясыс заразитісны йӧзӧс.
Тойыс вӧлӧма прӧтивник штыкъяс да пуляяс дорысь опаснӧйджыкӧн.
Морт телӧ вылын тойяс овмӧдчӧны либӧ юрсиын, либӧ паськӧм складкаясын.
Сэтчӧ найӧ пукталӧны колькъяссӧ, кодъяс шусьӧны серовъясӧн.
Серовъясысь петӧны том насекомӧйяс, кодъяс ортсысяньыс нинӧмӧн оз торъявны верстьӧ насекомӧйясысь.
Сыпнӧй тифӧн висьысь морт вирӧн питайтчӧмӧн вирыскӧд тшӧтш той нёнялӧ зэв посньыдик микробъясӧс, висьӧм возбуждайтысьясӧс.
Татшӧм тойыс лоӧ ӧпаснӧйӧн.
Здоровӧй морт вылӧ кайӧмӧн той заражайтӧ сійӧс тифӧн.
Заражайтӧ не сӧмын тойлӧн дулльыс, но и сійӧ жидкостьыс, коді лоӧ сійӧс виигӧн, торъя нин жидкостьыс кӧ веськалас син, ныр либӧ вом слизистӧй оболочкаяс вылӧ да йиджас наӧ.
Татшӧм ногӧн тыдовтчӧ, мый мортлӧн тойыс смертельнӧ ӧпаснӧй, и та вӧсна, кӧні сійӧ петкӧдчас, колӧ нуӧдны сыкӧд пӧщадатӧм тыш.
Вот та понда, торъя нин армияын, ӧні сувтӧдӧма чорыд медицинскӧй контроль да нуӧдсьӧны мероприятиеяс, кодъяс дзикӧдз дугӧдӧны той паськалӧм.
Тойяскӧд тышкасьӧм могысь колӧ шырны юрси, тшӧкыдджыка вежлавны бельё, складкаяссӧ утюжитны пӧсь утюгӧн, вылысса паськӧм сюйлыны пӧсь воздух пиӧ санпропускникса торъя камераясын.
Ставыс тайӧ видзӧ тойясысь, оз лэдз паськавны ӧпаснӧй эпидемияяслы.
Сідзжӧ ӧпаснӧй и мортлӧн пытш (43-ӧд рис.).
Сійӧ вуджӧдӧ мортлы чума, медсясӧ крысаяссянь.
Средньӧй нэмъясӧ тайӧ висьӧмыс вайліс сійӧ кадъясӧ дзик гӧгӧрвотӧм «сьӧд смерть», либӧ, кыдз сэки шулісны, «морӧвӧй поветрие».
Пытшъясӧс бырӧдан зэв бур средствоясӧн лоӧны, кыдз индыссьыліс нин, ДДТ да гексахлоран, кодъясӧс киськалӧны комнатаын.
Йӧз дзик на неважӧн тӧдмалісны сьӧкыд висьӧмъяслысь збыль помкаяссӧ.
Сыӧдз найӧ эз кужлыны ни видзчысьны висьӧмъясысь, ни лечитчыны наысь.
Царскӧй Россияын народнӧй здравоохранение вӧлі пуктӧма омӧля.
А ӧнія сӧветскӧй медициналысь вынсӧ зэв бура вермас петкӧдлыны сійӧ прӧстӧй факт, мый Великӧй Отечественнӧй война чӧж миян странаын эз вӧвлы сыпнӧй тифлӧн эпидемия ни войскаясын, ни население пӧвстын.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм ногӧн насекомӧйяс паськӧдӧны заразнӧй висьӧмъяс?
2. Кутшӧм заразнӧй висьӧмъяс паськӧдсьӧны насекомӧйясӧн?
3. Кыдзи колӧ тышкасьны висьӧмъяс паськӧдысьяскӧд?
4. Кыдзи позьӧ объяснитны, мый Великӧй Отечественнӧй война чӧжӧн эз вӧвны сыпнӧй тифлӧн эпидемияяс?
35 §. Мазі.
Мазіяслӧн семья.
Мазіяс олӧны семьяясӧн улейясын.
Ӧти и сійӧ жӧ семьяын мазіясыс абу ӧткодьӧсь.
Улейын медыджыд да векджык дзик ӧти энь-мазіыс, кузь да векньыдик кынӧма, — матка (44, 2-ӧд рис.).
Улейын медуна рабочӧй мазіяс (44, 1-ӧд рис.).
Ӧти семьяын найӧ овлӧны 10-сянь 50 тысячаӧдз.
Ыджда сертиныс найӧ посньыдджыкӧсь мукӧд мазіясысь да лоӧны эньясӧн, кодъяс оз вермыны оплодотворяйтчыны.
Ыджда сертиыс шӧркоддем мазіяс — трутеньяс (44, 3-ӧд рис.).
Тайӧ айяс.
Матка.
Маткалӧн улейын дзик ӧти мог — колькъяс пукталӧм.
Гожӧмнас ӧти лунӧ сійӧ пуктӧ 1000–1200 кольк.
Лун чӧжӧн пуктӧм колькъясыс веснас сьӧкыдджыкӧсь сійӧ телӧысь — сэтшӧм ӧдйӧ созревайтӧны колькъясыс матка телӧын.
Личинкаясӧс дӧзьӧритӧм, найӧс да маткаӧс вердӧм, ячейкаяс вӧчӧм, улей видзӧм да нектар чукӧртӧм вӧчсьӧ рабочӧй мазіясӧн.
Рабочӧй мазіяс.
Кӧть рабочӧй мазіяс и эньяс, но размножение органъяс налӧн абу тырвыйӧ развитчӧмаӧсь.
Та вӧсна улейын вӧчны сійӧ жӧ удж, кутшӧмӧс вӧчӧ матка, найӧ оз вермыны.
Цветысь цветӧ лэбалӧмӧн рабочӧй мазіяс нёнялӧны юмов нектар.
Налӧн нюжалӧм вом органъясыс артмӧдӧны трубка — хоботок.
Трубка пытшкӧд увлань да вывлань вешъялӧ кыв.
Форманас сійӧ жӧлӧб кодь да вевттьысьӧма тшӧкыд сіясӧн.
Кывнас мазі кыскӧ нектарсӧ хоботокас.
Цветъяслӧн юмов сокыс чӧжсьӧ пищевод паськалӧминын, коді мазілӧн шусьӧ ма желудочекӧн.
Сэні нектар пӧрӧ маӧ.
Улейӧ бӧр воӧм бӧрын мазі лэдзӧ масӧ воскӧвӧй ячейкаясӧ.
Тані маыс вочасӧн сукмӧ да используйтсьӧ кыдзи сахаристӧй сёянлӧн запас став семьяыслы.
Цветъяс вылысь рабочӧй мазіяс чукӧртӧны сідзжӧ и пыльца — белкӧвӧй сёян.
Такӧд йитӧдын мазіяслӧн развитчисны пыльца чукӧртӧм вылӧ приспособлениеяс.
Мазілӧн телӧыс вевттьысьӧма тшӧкыд сіясӧн, кодъяс костын чукӧрмӧ пыльцаыс.
Кокъяснас мазі чышкалӧ тайӧ пыльцасӧ, вӧчалӧ сыысь шарикъяс да пукталӧ найӧс бӧрладорса кок голеньясын торъя гуранторъясӧ — кӧрзиночкаясӧ (45, 1-ӧд рис.).
Улейын мазіяс чышкӧны ас вывсьыс вайӧм пыльца запассӧ воскӧвӧй ячейкаясӧ да татшӧм ногӧн дасьтӧны семьялы бур белкӧвӧй сёян.
Кӧрзиночка ректыссьӧ коклӧн медводдза паськалӧм членикӧн, коді вевттьысьӧма чорыд хитиновӧй сіяс радъясӧн — щёточкаӧн (45,2-ӧд рис.).
Пыльцаыс мыйтакӧ сибдӧ сідзжӧ и мазі телӧ вылӧ, тшӧкыд сіяс костӧ.
Первой ӧти цветлӧн пыльник дінӧ инмӧдчылӧмӧн, а сэсся мӧд цвет пестиклӧн рыльце дінӧ инмӧдчӧмӧн мазі опыляйтӧ тайӧ пыльцанас быдмӧгъясӧс.
Ма чукӧртысь мазі, медоноснӧй быдмӧгъясӧн озыр местаысь воӧм мысти, гӧгралӧ соты весьтын да паськӧдӧ пыльцалысь да нектарлысь дук.
Тайӧ — мазіяслӧн сигнальнӧй йӧктӧм.
Та бӧрын кӧ сійӧ лэбзяс видзьяс вылӧ, сы бӧрся уськӧдчӧ ма чукӧртысь уна мазі.
Рабочӧй мазілӧн кынӧм улысладорас эмӧсь сіястӧм местаяс — зеркальцеяс (44,6-ӧд рис.).
Тані желёзкаясысь выделяйтчӧ воск.
Кор сійӧ артмас уна, мазі нюкыльтӧ юрсӧ кынӧм улас да вылысса черлыяснас йирӧ воск торъяссӧ.
Сэсся тайӧ жӧ черлыяснас, ичӧтик зыръясӧн моз, мазіяс вӧчӧны соты; сотыас зэв уна квайт грана ячейка.
Соты вӧчӧны ӧтпырйӧ зэв уна рабочӧй мазі, да стрӧитӧмыс мунӧ ӧдйӧ.
Врагъясысь дорйысьӧм вылӧ рабочӧй мазіяс пӧльзуйтчӧны яйцекладӧн, коді пӧрӧма жалоӧ.
Сійӧ артмӧма зэв чорыд, ёсь да пиньӧсь хитиновӧй емъясысь, кодъясӧс мазі бытшкӧ мукӧд животнӧйяс телӧӧ.
Яйцеклад, либӧ жало, йитчӧ яд тыра пузырёккӧд — ядӧвитӧй железакӧд.
Ранаӧ яд веськалігӧн посни животнӧйяс пӧгибайтӧны, а гырысь животнӧйяслӧн сэті зэв ёна доймӧ.
Кор мазі бытшкӧ млекопитающӧйяслысь да мортлысь кучик, сэк пиньӧсь жалоыс сибдӧ упругӧй кучикӧ да перйигас орӧ ӧтлаын гырк пытшкӧс юкӧныскӧд.
Мазі пӧгибайтӧ.
А мазіӧн чушкӧм насекомӧйяс хитинын жало оз сибды, сы вӧсна мый сійӧ кокниа перйыссьӧ вӧчӧм розьсьыс.
Кор ёна ковмас, рабочӧй мазіяс вермӧны пуктавны колькъяс, но наысь петӧны сӧмын трутеньяс.
Трутеньяс.
Гырысь синъяса да ёна развитӧй морӧса шӧркоддем ыджда мазіяс — трутеньяс.
Тайӧ айяс; трутеньыс улейын овлӧ некымын сё.
Мазіяслӧн оплодотворение овлӧ лэбигӧн.
Трутеньлы колӧ аддзыны маткаӧс мукӧд мазіяс пытшкысь да вӧтӧдны сійӧс.
Сравнитны кӧ трутеньлысь юрсӧ матка либӧ рабочӧй мазі юркӧд, сэк позьӧ казявны, мый синъясыс ыджда сертиыс ёна торъялӧны.
Рабочӧй мазілӧн да маткалӧн фасеточнӧй синъяс пукалӧны юр бокъясас.
Трутеньлӧн найӧ вевттьӧны юрйывсӧ да ӧтлаасьӧны балябӧжас.
Сідзжӧ и морӧсыс трутеньлӧн объём серти ёна ыджыдджык мукӧд мазіяслӧн дорысь.
Зрение органъяс да лэбалан мускулатура ёна развитчӧм вӧсна трутень бурджыка вермӧ вӧчны мазі семья олӧмын зэв важнӧй мог — маткаӧс оплодотворитӧм.
Мазіяслӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм.
Соты видлалігӧн позьӧ аддзыны, мый налӧн квайт грана ячейкаясыс ыджда сертиыс абу ӧткодьӧсь.
Медся посни ячейкаясысь петӧны рабочӧй мазіяс; неуна гырысьджыкъясысь — будущӧй трутеньяс; а медся гырысьясысь, кодъяс мунӧны воскӧвӧй мисочкаяс вылӧ, — петӧны маткаяс.
Медпосни да медгырысь ячейкаясӧ матка пукталӧ оплодотворитчӧм колькъяс, шӧркоддем ыджда ячейкаясӧ — оплодотворитчытӧм колькъяс.
Колькъяссьыс став ячейкаясын петӧны коктӧм еджыд личинкаяс.
Первой лунъяснас ставнысӧ найӧс вердӧны молочкоӧн — питательнӧй веществоӧн; сійӧ выделяйтӧ особӧй железаясӧн, кодъяс эмӧсь рабочӧй мазі юръясын.
Посньыдик ячейкаясын развивайтчысь личинкаясӧс сэсся вуджӧдӧны пыльцаӧн да маӧн вердӧм вылӧ.
Маткалысь жӧ личинкасӧ сійӧ развитие чӧжыс вердӧны куш питательнӧй молочкоӧн да сетӧны сійӧс мыйта сылы колӧ.
Тайӧ зэв ёна тӧдчӧ личинка развитие вылын.
Сійӧ ӧдйӧ быдмӧ да лоӧ мукӧд личинкаяс дорысь ёна ыджыдджык.
Обычнӧй вердӧм результатын посньыдик ячейкаясын лоӧны рабочӧй мазіяс.
Личинкаясысь жӧ, кодъяс развивайтчӧны гырысь мисочкаясын да получайтӧны олӧм чӧжыс сӧмын питательнӧй молочко, вель уна превращение бӧрын петӧны маткаяс.
Оплодотворитчытӧм колькъясысь развивайтчӧны трутеньяс.
Ячейкаяссӧ, кодъясын личинкаяс помалісны ассьыныс развитие, рабочӧй мазіяс печатайтӧны.
Печатайтӧм ячейкаясын личинкаяс пӧрӧны куколкаясӧ, а сэсся и том мазіясӧ.
Мазіяс йирӧны воскӧвӧй вевтсӧ да петӧны вӧля вылӧ.
Том мазіяс первой олӧны улей пытшкын, весалӧны ячейкаяс, шыблалӧны ёг, босьталӧны ма чукӧртысь мазіяслысь кӧрым запасъяс.
Сэсся нуӧны стӧрӧжитан удж, оз лэдзны пырны улейӧ быдсямапӧлӧс врагъясӧс.
Бӧръявылыс заводитӧны лэбавны видзьяс вылӧ.
Татшӧм ногӧн, мазіяслӧн эм арлыд серти удж вежлалӧм.
Роитчӧм.
Мазіяс стрӧитӧны маточникъяс сӧмын сэки, кор семьяыслӧн лыдыс вывті ёна содас да улейын лоӧ дзескыд.
Выль матка петӧм водзвылын мыйтакӧ мазі важ маткаыскӧд ӧтлаын лэбзьӧ.
Улейысь лэбзьӧм матка пуксьӧ сэки сыысь неылын, например, пу вылӧ.
Мазіяс чукӧртчӧны сы гӧгӧр топыд комӧкӧ — ройӧ (46-ӧд рис.).
Мазі вӧдитысьлӧн могыс ӧні сыын, мед ас кадӧ кутны лэбзьӧм ройсӧ да пуксьӧдны выль улейӧ.
Том матка петӧм бӧрын мыйкӧ дыра мысти овлӧ сылӧн улейысь лэбзьылӧм да оплодотворение.
Оплодотворитчӧм матка бӧр локтӧ улейӧ.
Оплодотворение дырйи получитӧм семеннӧй жидкостьлысь запас сійӧ видзӧ нэм чӧжыс торъя пузырёкын — семяприёмникын.
2–3 во мысти кӧ тайӧ запасыс бырӧ, матка кутас пуктавны сӧмын оплодотворитчытӧм колькъяс.
Татшӧм семья олӧмӧ кӧ оз сюйсьы морт, сійӧ выродитчас.
Мортлӧн отсӧгыс лоӧ важ маткасӧ выльӧн вежӧмын.
Трутеньясӧс, кодъяс тӧвнас лоины эськӧ семьялы дзик ковтӧмӧсь, мазіяс арнас вӧтлӧны либӧ бырӧдӧны.
Таысь семьялы омӧльыс нинӧм оз ло, сы вӧсна мый оплодотворитчытӧм колькъясысь тулыснас выльысь петасны трутеньяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм мазіяс пырӧны семья составӧ?
2. Мазіяслӧн кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь быдмӧгъяс опыляйтӧмкӧд да сёян запасъяс чукӧртӧмкӧд?
3. Кыдз мунӧ мазіяслӧн развивайтчӧм?
4. Мый вӧсна ӧти случайын колькйысь петӧ матка, мӧдын — трутень, коймӧдын — рабочӧй мазі?
36 §. Мазі видзӧм.
Мазіяслӧн улейяс.
Древньӧй Русьын дикӧй мазіяслӧн уна рой овмӧдчыліс вӧръясын тӧщӧ пуяс пытшкын.
Миян предокъяс — славяна — важӧн нин думыштісны дикӧй мазіӧс пӧртны гортсаӧ.
Первой найӧ вӧчлывлісны мазіяслы искусственнӧй горсъяс пуясын.
Медводдза улейяс лӧсьӧдлісны пу стволлӧн неыджыд торъясӧ, кодъяслысь перйылісны пытшкӧссӧ, вӧчлісны пыдӧс, вевт да лэбалан розь.
Найӧ шусьылісны улей-колодаясӧн.
Татшӧм улейясӧн пӧльзуйтчыны вӧлі зэв лӧсьыдтӧм.
Ма да воск перйигӧн мазіясӧс лоӧ вӧлі виавны.
Мазі видзӧмын настоящӧй революция вӧчис разборнӧй рамочнӧй улей изобретитӧм.
Мирын медводдза разборнӧй улейсӧ вӧчис 1814 воын знаменитӧй украинскӧй мазі видзысь Пётр Иванович Прокопович.
Сэсся тайӧ улейсӧ вӧлі усовершенствуйтӧма.
Семьяяслысь лыд содтӧм.
Казявлісны, мый маткаӧс кӧ недыр кежлӧ босьтны улейысь, сэк ячейкаясысь ӧтикӧс, кодын пукалӧны рабочӧй мазіяслӧн том личинкаяс, мазіяс пӧртӧны маточникӧ.
Тайӧ личинкаыслы мазіяс сетӧны бурджык сёян да ёнджыка дӧзьӧритӧны, та вӧсна сійӧ развивайтчӧ выль маткаӧ.
Такӧд йитӧдын кутісны нарошнӧ вуджӧдны мӧд улейӧ мыйтакӧ рамка рабочӧй мазіясыскӧд ӧтлаын да пуксьӧдлісны сэтчӧ маткасӧ, мӧдногӧн кӧ вӧчлісны искусственнӧй роитчӧм.
Та понда шочмис ройяс воштӧм, да семьяяслысь лыд содтӧм кузя уджыс пасека вылын кутіс нуӧдсьыны планӧвӧя.
Опыление вылӧ мазіясӧс используйтӧм.
Пыр ыджыдджык тӧдчанлун босьтӧ удж мазіясӧс кыдзи сельскохозяйственнӧй быдмӧгъяс опылитысьясӧс используйтӧм кузя.
Совхозъяс да колхозъяс ӧні тшӧкыда нарошнӧ лӧсьӧдлӧны пасекаяс, медым кыпӧдны муяслысь урожайность.
Мазі видзӧм паськӧдтӧг колхозъяслы да совхозъяслы оз позь обеспечитны асьнысӧ ӧткымын кормӧвӧй турун кӧйдысъясӧн да успешнӧя пӧртны олӧмӧ видзму овмӧсын травопольнӧй система пыртӧм кузя мог.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧмын видзму овмӧсса передовикъяслы отсалӧны учёнӧйяс.
Мазі видзӧм кузя Всесоюзнӧй институтысь сотрудник А. Ф. Губин докажитіс, мый мазіясӧс позьӧ заставитны опыляйтны именнӧ сійӧ быдмӧгъяс, кодъясӧс миянлы колӧ.
Та могысь сахарнӧй сироп тыра банкаӧ колӧ пуктыны определённӧй быдмӧгъяслысь цвет венчикъяссӧ да банкасӧ сувтӧдны улейӧ рамкаяс вылӧ.
Мазіяс, кодъяс сёйисны тайӧ сиропсӧ, кутасны корсьны да волывлыны буретш тайӧ быдмӧгъяс вылас.
Татшӧм ногӧн быдмӧгъяс опыляйтчӧны ёнджыка.
Губинлысь методсӧ торъя нин колӧ используйтны гӧрд клевер опыляйтӧм вылӧ мазіясӧс привлекайтӧм могысь.
Тайӧ быдмӧг цветъясыслӧн венчикъясыс трубка кодьӧсь, найӧ мазі хоботокысь кузьджыкӧсь.
Мазіяслы сэтысь нектар босьтны сьӧкыд, да клевер вылӧ найӧ мукӧд цветитан быдмӧгъяс дорысь волывлӧны шочджыка.
Но мазіясӧс кӧ вердыштавны сиропӧн, кытчӧ пуктӧма клевер цветъяс, сэк найӧ заводитӧны ёна волывлыны клевер вылӧ.
Клевер кӧйдыслӧн урожай унапӧв содӧ.
Миян уна мазі видзысьяс, пасека гӧгӧр медоноснӧй быдмӧгъяс кӧдзӧмӧн да мазіяслы медся бур олан условиеяс лӧсьӧдӧмӧн, шедӧдӧны гырысь успехъяс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи паськӧдӧны мазіясӧс пасека вылын?
2. Кутшӧм ногӧн мазі видзысьяс содтӧны ма чукӧртӧм?
3. Кыдзи мазі видзӧм кыпӧдӧ быдмӧг кӧйдыслысь урожайностьсӧ?
37 §. Тутӧвӧй шелкопряд.
Тутӧвӧй шелкопряд бобувлӧн (47-ӧд рис.) рӧдинаыс — Китайса вӧръяс.
Китайын быдмӧ шелковица, либӧ мӧдногӧн тутӧвӧй пу.
Тайӧ пу коръяссӧ сёйӧны шелкопрядлӧн гусеницаяс.
Гусеницаяслӧн эм зэв тӧдчана свойство — выделяйтны аслыспӧлӧс жидкость, коді воздух вылын ӧдйӧ чорзьӧ да пӧрӧ шӧвк сунисӧ.
Тайӧ свойствоыс мыйкӧ мында эм и уна мукӧд гусеницаяслӧн, но шӧвкыслӧн качествоыс абу ӧткодь.
Тутӧвӧй шелкопрядлӧн шӧвк сунисъясыс торъя ёнӧсь да мичаӧсь.
Наысь вӧчӧны зэв бур тканьяс.
Шӧвк лэдзан железаяс воссьӧны ортсӧ общӧй, непарнӧй отверстиеӧн улысса пар вылас.
Куколкаӧ пӧрӧм водзвылас шелкопрядлӧн гусеница лэдзӧ тайӧ отверстиесьыс ӧти войт жидкость да инмӧдчӧ сыӧн чорыд предмет дінӧ.
Войтыс сибдӧ, пырысь-пыр жӧ сукмӧ, нюжалӧ да пӧрӧ шӧвк сунис заводитчӧмӧ.
Гусеница вешъялігӧн сунисыс нюжалӧ пыр кузьджыка и кузьджыка, гартӧ сылысь телӧсӧ.
Кымынкӧ лун чӧж мунӧ шӧвк сунис дугдывтӧг лэдзан процессыс.
Зэв унапӧв бергӧдчӧмӧн гусеница гартӧ асьсӧ сук шӧвк везъясӧн.
Артмӧ кокон, код пытшкын гусеница пӧрӧ куколкаӧ.
Шелкопряд куколкаӧс коконыс дорйӧ быдпӧлӧс омӧль условиеясысь.
Сэк жӧ — тайӧ тупыль, ён шӧвк сунисысь, кодлӧн кузьтаыс овлӧ 1500 м-ӧдз.
Та вӧсна коканыс миянлы коланатор кыдзи тканьяс вӧчӧм вылӧ сырьё.
Шӧвк сунис вӧснаыс коконъясын куйлысь куколкаясӧс виӧны пӧсь парӧн.
Куколкаясӧс кӧ не вины, сэки коконъясысь петысь бобувъяс вӧчалӧны наын розьяс да орйӧдлӧны суниссӧ зэв уна дженьыдик торъяс вылӧ.
Пӧсь парӧн обработайтӧм коконъяссӧ косьтӧны да мӧдӧдӧны шӧвк быдмалан фабрикаяс вылӧ.
Тані шӧвк суниссӧ разьӧны.
Суниссьыс кыӧны шӧвк тканьяс.
Китайскӧй купечьяс шӧвк получитан способсӧ дыр видзисны секретын мукӧд народъясысь.
Уна нэм чӧж весьшӧрӧ старайтчисны тӧдмавны китаецъяслысь, кыдзи найӧ вӧчӧны шӧвк.
Шӧвк вӧчӧм йылысь тайна йӧзӧдӧмысь накажитлісны смертьӧн.
VI нэмын кык путешественник, олӧмнас рискуйтӧмӧн, петкӧдісны шелкопрядлысь колькъяссӧ тӧщӧ пытшкӧса бедьясын Великӧй китайскӧй стена сайӧ.
Сійӧ кадсянь шӧвк получитан секретыс эз нин ло секретӧн.
Йӧз гӧгӧрвоисны, мый торъя сьӧкыдтор тайӧ уджын абу.
СССР-ын шелководство паськалӧма лунвылын, кӧні быдмӧ шелковица.
Нарошнӧ лӧсьӧдӧм сарайясын, ньӧръясысь кыӧм либӧ парусинаысь вӧчӧм джаджъяса этажеркаяс вылӧ, тулысын вольсалӧны бумага листъяс.
На вылӧ кисьтӧны грена — шелкопрядлысь гырысь колькъяс, кодъясысь регыд колӧ петны ичӧтик гусеницаяслы.
Колькъяс вылас пукталӧны тутӧвӧй пулысь веткаяс.
Колькъясысь петысь гусеницаяс кайӧны веж коръяс вылас да заводитӧны найӧс сёйны.
Этажеркаяс весалігӧн гусеницаясӧн йирӧм важ веткаяс вылӧ пукталӧны коръяса свежӧй веткаяс.
Кор гусеницаяс вуджасны выль веткаяс вылас, найӧс недыр кежлӧ пуктылӧны мӧд джадж вылӧ.
Рекмӧм джаджъяс вылысь шыблалӧны йирӧм веткаяс, босьтӧны няйтчӧм бумагасӧ да вежӧны чистӧй листъясӧн.
Сэсся бӧр пукталӧны свежӧй веткаяссӧ гусеницаяснас.
Инмӧдчыны киӧн гусеницаяс дінӧ оз позь.
Местаысь местаӧ найӧс вешталӧны сӧмын веткаяс да коръяс вылын.
Гусеницаяс петӧм бӧрын тӧлысь мысти этажеркаяс вылӧ пукталӧны кортӧм кос ньӧр чукӧръяс — коконникъяс.
Верстьӧ гусеницаяс вуджӧны на вылӧ.
Кос ньӧръяс костын найӧ гартӧны коконъяс, кодъясын закукливайтчӧны.
Коконъяс кӧ оз используйтчыны шӧвк получитӧм вылӧ, наысь куим вежон мысти петӧны гырысь бобувъяс.
Найӧ пӧшти оз вермыны лэбавны, таын тыдовтчӧ гортын видзӧмлӧн да дыр кад чӧж невӧляын найӧс рӧдмӧдӧмлӧн влияниеыс.
Бобувъяс пукталӧны зэв уна кольк.
Тайӧ колькъясысь локтан тулысын бара петасны гусеницаяс.
Гренасӧ (шелкопрядлысь колькъяссӧ) получайтӧны сідз шусяна гренажнӧй станцияясын.
Тайӧ станцияясыс сеталӧны гренасӧ колхозник-шелководъяслы гусеницаясӧс быдтӧм да коконъяс получитӧм вылӧ.
Колхозъясын грена получайтны запрещайтсьӧ, мед оз паськавны шелкопряд гусеницаяслӧн висьӧмъяс.
Юнӧй натуралистъяслӧн уна кружокъяс учёнӧйяс задание серти уджалӧны войвылын шелководство паськӧдӧм кузя задача разрешитӧм вылын.
Тані эм тӧдчанлун китайскӧй дубӧвӧй шелкопряд бобувлӧн (48-ӧд рис.), коді сёйӧ дуб коръяс.
Сылӧн гусеницаяс сідзжӧ сетӧны бур шӧвк-чесуча.
Найӧс позьӧ вӧдитны Россияса шӧр полосаын.
Ӧткымын натуралистъяс уджалӧны увлекательнӧй задача вылын — дубӧвӧй шелкопрядӧс вуджӧдны кыдз пу корйӧн вердӧм вылӧ (49-ӧд рис.).
Тайӧс кӧ удайтчас вӧчны ыджыд размеръясын, сэк СССР-ын шелководство паськалас войвывлань ещӧ на ылӧджык.
Вопросъяс.
1. Кыдзи получайтӧны шӧвк?
Кӧні сійӧ артмӧ гусеница телӧын?
3. Кутшӧм превращениеыс тутӧвӧй шелкопрядлӧн?
38 §. Рак сямаяс.
Рак сямаяс пиысь унджыкыс олӧны ваын.
Налӧн строениеыс тӧдчымӧн торъялӧ насекомӧйяс строениеысь.
Рак сямаясысь медтшӧкыда паныдасьлысь — юса рак (50-ӧд рис.) ортсысяньыс торъялӧ насекомӧйясысь.
Заводитлыны кӧ кусыньтны раклысь кынӧмсӧ морӧс улас, тайӧ артмас кокниа.
Но сылысь юрсӧ кусыньтны морӧс улас оз позь.
Насекомӧйясысь торъялӧмӧн, раклӧн юрыс да морӧсыс ӧтлаасьӧмаӧсь.
Найӧ артмӧдӧны юрморӧс, коді вевттьысьӧма известьӧн йиджтысьӧм хитиновӧй панцырӧн.
Юрморӧс вылас эмӧсь чувствояслӧн парнӧй органъяс.
Раклӧн фасеточнӧй синъясыс пукалӧны вӧрны вермысь кузь стебелёкъяс вылын.
Тайӧ мыйкӧ мында вештӧ юрлысь неподвижностьсӧ.
Рак вермӧ вӧрӧдны синъяссӧ да бергӧдчытӧг видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Насекомӧйясысь торъялӧмӧн, раклӧн эм кык гоз усик, кодъяс лоӧны раклӧн обоняние да осязание органъясӧн.
Раклӧн вомыс кытшалӧма квайт гоз хитиновӧй пластинкаясӧн: черлыясӧн (куим гоз) да кокчерлыясӧн (куим гоз).
Вылысса черлыяс посньӧдлӧны сёянсӧ, кык гоз улысса черлыяс кутӧны сёянторсӧ, а кокчерлыяс вешталӧны сійӧс вом дорас.
Дженьыдик усикъяс заводитчанінас эм гадь кодь ичӧтик мешӧк, кодлӧн пытшкӧсса стенкаясыс вевттьысьӧмаӧсь хитиновӧй сіясӧн.
Сы пытшкын куйлӧны лыа чиръяс.
Кор рак бергӧдчӧ бок вылас, лыа чиръясыс личкӧны мешӧк стенка вылас.
Раклы лоӧ лӧсьыдтӧм.
Сійӧ вежӧ положениесӧ да бергӧдчӧ сэтчӧдз, кытчӧдз лыа чиръяс оз кутны личкыны мешӧк пыдӧс вылас.
Татшӧм ногӧн, лыа чиръяса гадь лоӧ равновесие органӧн.
Сэк жӧ сійӧ и слух орган.
Тайӧ органӧ пыранінсӧ кокниа позьӧ аддзыны, нуӧдны кӧ ем йылӧн дженьыдик кык вожа усикъяслӧн медыджыд, первой члениклӧн вылысса тшӧтшкӧс поверхность кузяыс.
Членик заводитчанінас емыс пырас небыд кучик улӧ, коді вевттьӧ мешӧклысь отверстиесӧ.
Ва пыдӧсӧд ветлӧдлігӧн рак мыджсьӧ вит гоз морӧсвывса членистӧй ветлӧдлан конечностьяс вылӧ.
Налӧн первой гозйыс лоӧ сідзжӧ кватлалан органӧн.
Сійӧ пӧрӧма клешняясӧ, кодъясӧн рак кватлалӧ васа посни животнӧйясӧс либӧ торйӧдлӧ шойяс.
Раклӧн кынӧмыс членистӧй.
Кынӧмса торъя членикъясын эмӧсь зэв дженьыдик, кык вожа конечность гозъяс.
На вылын энь ракыс быдтӧ пӧкчиръяссӧ.
Раклӧн кынӧмса членикъясыс вермӧны вӧрны.
Кынӧмыс помасьӧ паськыд бӧж плавникӧн — аслысногӧн вежсьӧм кынӧмвывса кокъяслӧн медбӧръя гозйӧн.
Ас улас кынӧмсӧ тэрыба куснялӧмӧн да плавникӧн сынӧмӧн рак йӧткасьӧмӧн уйӧ бӧрлань.
Тадзи сійӧ спасайтчӧ и хищнӧй черияс вӧтлысьӧмысь.
Та дырйи хищник кватитас кӧ ракӧс клешняӧдыс, сійӧ орӧ, а сэсся быдмӧ выльысь (регенерируйтӧ).
Насекомӧйясысь торъялӧмӧн, кодъяс пиысь унджыкыс олӧны му вылын, раклӧн трахеяяс абуӧсь.
Лолалӧ сійӧ нёкчимъясӧн.
Нёкчимъяс куйлӧны юрморӧс бокъясын, юрморӧс панцырь улын.
Раклысь юрморӧс улыссянь видзӧдігӧн, ветлӧдлан кокъяс заводитчанінсьыс позьӧ казявны щельяс, кодъяс пыр ваыс пырӧ нёкчим полостьӧ да мыськалӧ нёкчимъяссӧ.
Рак олӧ сайласьӧмӧн.
Луннас сійӧ дзебсясьӧ норкаясын, изъяс да вужляяс улын ю пыдӧсын.
Сёян корсьны петӧ медсясӧ рӧмдігӧн.
Тайӧ кадас ракъясӧс и кыйӧны.
Найӧс кыйӧны специальнӧй тывъясӧн — рачняясӧн.
Юса ракъясӧс сёйӧны.
Мореясын сідзжӧ эмӧсь сёйны туяна рак сямаяс.
На лыдӧ пырӧ, например, дальневосточнӧй краб, кодӧс кыйӧны консервнӧй производство вылӧ.
Крабъяслӧн кынӧмыс дженьыд да кусыньтчӧма юрморӧс улас (51-ӧд рис.).
Посни рак сямаяс, кыдзи ва пытш — дафния, код йылысь сёрниыс мунліс нин, полезнӧйӧсь мӧдногӧн.
Найӧ лоӧны сёянӧн унапӧлӧс чери малёкъяслы.
Дафния нуӧдӧ свободнӧя плавайтан оланног.
Сылӧн ичӧтик, джынвыйӧ прозрачнӧй тельцеыс, ыджданас булавка юр кодь, кокниа кутчысьӧ ваын.
Ветлӧдлан конечностьяс тані воштӧны ассьыныс тӧдчанлунсӧ.
Найӧ оз вӧчны сэтшӧм движениеяс, кыдзи ю пыдӧсті кысъясьысь юса раклӧн конечностьяс, да та понда оз развитчыны тырвыйӧ.
Двигайтчан органъяс пыдди дафниялӧн лоӧны усикъяс (52-ӧд рис.).
Усикъяснас ӧвтчӧмӧн дафния пытш моз чеччалӧ ваын да йӧткасьӧмӧн вешъялӧ местаысь местаӧ.
Такӧд йитӧдын дафниялӧн усикъяс ёна развитчӧны да вожавлӧны.
Питайтчӧ дафния простейшӧй животнӧйясӧн да мукӧд микроскопическӧй организмъясӧн.
Посни ракообразнӧйястӧг, сэтшӧмъястӧг кыдзи дафния, черияслӧн уна видъяс существуйтны эз эськӧ вермыны — татшӧм ыджыд тӧдчанлуныс тайӧ посни рачокъяслӧн водоёмъяс олӧмын.
Ӧнія кадӧ, природа преобразуйтӧм кузя Великӧй Сталинскӧй план олӧмӧ пӧртігӧн, странаын вӧчӧны уна выль прудъяс да водоёмъяс.
Наын кутасны рӧдмӧдны карпъясӧс.
Такӧд йитӧдын сувтӧ вопрос и дафнияясӧс малёкъяслы кӧрым вылӧ разведитӧм йылысь.
Сӧветскӧй учёнӧйяс разработайтісны прӧстӧй способъяс дафнияясӧс быдтӧм кузя.
Та могысь колӧ водоёмсянь неылын, например, шондіӧн бура шонтан пруд берег вылын, кодйыны гу.
Сэтчӧ пуктыны уль мӧс куйӧд да турунчир.
Сэсся тыртны гусӧ прудса ваӧн, кӧні эм прудйысь кыйӧм мыйтакӧ дафния.
+18–28°Ц серти температура дырйи дафнияяс зэв ӧдйӧ размножайтчӧны, и найӧс позьӧ употребляйтны чери малёкъясӧс вердӧм вылӧ.
Вопросъяс.
1. Строениеын кутшӧм особенностьясӧн рак сямаяс торъялӧны насекомӧйясысь?
2. Кыдзи вежсьӧ рак сямаяслӧн конечностьяс строениеыс найӧ функцияясысь зависитӧмӧн?
3. Кыдзи используйтсьӧны рак сямаяс народнӧй овмӧсын?
4. Строениеын кутшӧм особенностьяс вӧсна ва «пытшӧс» относитӧны оз насекомӧйяс дінӧ, а рак сямаяс дінӧ?
39 §. Черань сямаяс.
Черань сямаясӧс кокни торйӧдны насекомӧйясысь да рак сямаясысь ортсысяньыс нин.
Быдӧнлы тӧдса крестовик-чераньлӧн (53-ӧд рис.), кыдзи и юса раклӧн, эм юрморӧс да кынӧм.
Но чераньлӧн ветлӧдлан членистӧй конечностьыс юрморӧс вылын нёль, а абу вит гоз, кыдзи раклӧн.
Усикъяс чераньлӧн абуӧсь.
Выпуклӧй точкаяс кодь, кӧкъямыс прӧстӧй син куйлӧны юрморӧс водзладорас.
Крестовик-черань — хищнӧй членистоногӧй.
Аслас жертва вылӧ уськӧдчӧмӧн черань виӧ сійӧс вылысса черлыяснас, кодъяс помасьӧны ёсь крукъясӧн.
Крукъяс пытшкас эм желобок, код кузя ранаӧ визувтӧ дуль железаясӧн выделяйтан яд.
Крестовик-чераньлӧн кынӧм вылас, коді абу торъявлӧма сегментъяс вылӧ, мышладорас эм крест кодь еджыд рисунок.
Тасянь и нимыс сылӧн — крестовик.
Чераньяслӧн особенность — жидкость выделяйтӧм, коді воздухын пӧрӧ чераньвезйӧ.
Тайӧ жидкостьыс вырабатывайтчӧ кынӧм пытшкас куйлысь чераньвез железаясӧн.
Чераньвез вӧчигӧн железаысь жидкостьыс вӧсньыдик трубочкаяс — протокъяс — кузя петӧ ортсӧ куим гоз чераньвез лэдзан бородавка йылӧд, кодъяс эмӧсь кынӧм помас. Воздухын тайӧ жидкостьыс ӧдйӧ чорзьӧ.
Артмӧ зэв уна вывті вӧсньыдик вез, кодъяс бӧр кок гыжъяс отсӧгӧн ӧтлаавсьӧны ӧти общӧй чераньвезйӧ.
Кыйсян сеть кыигӧн крестовик-черань первой вӧчӧ уна пельӧса рама.
Сэсся ӧтлаалӧ сылысь бокъяссӧ диагональясӧн.
Центрсянь нуӧдалӧ кӧлеса паличьяс кодь радиальнӧй везъяс.
Артмӧ сибдавтӧм чераньвезлӧн панас.
Сэсся тайӧ панасыс унапӧв кытшавсьӧ кыйсян сибдалысь чераньвезйысь концентрическӧй многоугольникъясӧн.
Чераньвезйӧ кӧ веськалас гут либӧ кутшӧмкӧ мӧд насекомӧй да кутас пессьыны, черань уськӧдчӧ сы дінӧ, курччӧ сійӧс, ранаас ӧдйӧ действуйтан яд лэдзӧмӧн, да гартыштӧ ассьыс жертвасӧ косяссьӧм чераньвезъяс.
Сэсся эновтӧ добычасӧ.
Яд действуйтӧмысь жертвалӧн гырк пытшкӧсыс ӧдйӧ переваривайтчӧ.
Недыр мысти черань бӧр локтӧ добыча дінас да нёнялӧ сійӧс.
Насекомӧйысь чераньвезйын кольӧ сӧмын хитиновӧй покровыс.
Ортсыса средаын черань ориентируйтчӧ омӧля.
Юрморӧс водзладорас, кыдзи индыссьыліс нин, эм нёль гоз югъялысь, былькъёв син.
Тайӧ прӧстӧй, абу фасеточнӧй синъяс.
Чераньлӧн кӧть и кӧкъямыс син, но сійӧ наӧн аддзӧ омӧля.
Добыча вылӧ чераньвезйысь бокын черань оз усьлась.
Весиг чераньвезйысь сійӧ казялӧ сӧмын вӧрӧшитчысь добычасӧ да дугдӧ аддзыны, сійӧ кӧ оз кут пессьыны.
Чераньлӧн эньыс вӧчӧ чераньвезйысь шар кодь кокон, кытчӧ пукталӧ колькъяссӧ.
Коконысь петӧм посньыдик чераньяс разӧдчӧны чераньвезъяс вылын да овмӧдчӧны мӧда-мӧдсяньыс ылӧкодь.
Сӧмын на свет вылас петасны, а найӧ кужӧны нин кыны везъяс да вӧчавны сетьяссӧ сідзи жӧ, кыдзи тайӧс вӧчлісны налӧн аймамыс.
Чужӧмсяньыс существуйтысь тайӧ способностьыс некодӧн велӧдтӧг вӧчавны сложнӧй действиеяс шусьӧ инстинктӧн.
Зэв тӧдчана сӧветскӧй зоолог Владимир Александрович Вагнер петкӧдліс, мый инстинктлысь сущностьсӧ медся кокни гӧгӧрвоны черань-серебрянкалысь олӧмсӧ аквариумын наблюдайтӧмӧн (54-ӧд рис.).
Суша вылын тайӧ чераньлӧн рӧмыс тӧдчытӧм, рудіник.
Ваын сійӧ дзикӧдз вежсьӧ да лоӧ вӧрысь ртуть войт кодь.
Сійӧ телӧлӧн эзысь кодь рӧмыс объясняйтчӧ сійӧн, мый телӧсӧ кытшалӧ воздухлӧн вӧсни слӧй, коді ваын югъялӧ эзысь моз.
Пуксьӧдны кӧ тулысын серебрянка гоз аквариумӧ, кытчӧ садитӧма васа быдмӧгъяс, сэк чераньяс вӧчӧны ва улын аслыныслы зэв бур оланін — чераньвезйысь прозрачнӧй кӧлӧкӧл.
Ва веркӧсӧ зэв тшӧкыда петавлӧмӧн да сэсся бӧр чераньвез улӧ лэччылӧмӧн, найӧ кольӧны сэні мыйтакӧ воздух запас.
Воздухлӧн больясыс кайигас крукасьӧны чераньвезйӧ, да сійӧ лоӧ выпуклӧйӧн.
Тадзи ва улын артмӧ воздушнӧй кӧлӧкӧл, сэтшӧм кодь жӧ, кутшӧмӧн мукӧд дырйи пӧльзуйтчӧны водолазъяс мореяс да юяс пыдӧсын уджалігӧн.
Кызджык стенкаяса воздушнӧй кӧлӧкӧлӧ эньыс пукталӧ колькъяссӧ.
Инстинкт йылысь вопрос выяснитӧм могысь В. А. Вагнер рекомендуйтӧ верстьӧ чераньясӧс переведитны мӧд местаӧ, мед посньыдик чераньясыс петісны натӧг.
Регыд аквариумыс тырас посньыдик чераньясӧн да кутас дзирдавны уна эзысь войтъясӧн.
Кор быд томиник черань вӧчас аслыс воздушнӧй кӧлӧкӧл, аквариумын лоӧ быттьӧ зэв уна ӧшалысь парашют.
Та дырйи чераньпиян кутасны стрӧитны ассьыныс воздушнӧй кӧлӧкӧлъяс дзик жӧ сідзи, кыдзи стрӧитлісны налӧн батьмамыс, — торъялӧмыс лоӧ сӧмын сыын, мый налӧн кӧлӧкӧлъясыс ичӧтджыкӧсь да ляпкыдджыкӧсь.
Сы вӧсна мый аквариумын верстьӧ чераньяс эз вӧвны, то яснӧ, мый чераньпиянлы велӧдчыны строительнӧй искусствоӧ вӧлі некодсянь.
Найӧ чужӧмсяньыс нин «кужӧны» вӧчны ставсӧ, мый колӧ олӧм вылас.
Серебрянкалысь строительнӧй инстинкт изучитӧм подув вылын абу сьӧкыд вӧчны вывод, мый инстинкт — тайӧ чужӧмсяньыс существуйтысь способность вӧчавны олӧм вылӧ полезнӧй, сложнӧй действиеяс.
Инстинктъяс — тайӧ сложнӧй безусловнӧй рефлексъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь медтӧдчана особенностьясыс крестовик-чераньлӧн ортсыса строениеын?
2. Мый сійӧ лоӧ инстинктыс?
3. Инстинкт петкӧдчӧмлысь кутшӧм примеръяс вӧлі изучитӧма водзджык?
Задание.
Корсьны черань-серебрянкаясӧс, пуктыны ва тыра банкаӧ да тулысын нуӧдны наблюдениеяс, кыдзи чераньяслӧн петкӧдчӧ строительнӧй инстинктыс.
40 §. Вреднӧй черань сямаяс.
Черань сямаяс пытшкын эмӧсь уна ӧпаснӧй да вреднӧй животнӧйяс.
Амбарса микроскопическӧй клещьяс тшыкӧдӧны кӧйдыс да пызь.
Клещиясӧн тшыкӧдӧм кӧйдыс воштӧ чужанлунсӧ.
Пызь лоӧ омӧля питательнӧйӧн да чӧскыдтӧмӧн.
Чесоточнӧй клещьяс, мортлӧн няйт кучикын овмӧдчӧмӧн, висьмӧдӧны чесотка висьӧмӧн; сы дырйи кучикыс заводитӧ терпитны вермытӧма лудны.
Клещьяслӧн ӧткымын видъяс вуджӧдӧны морт вылӧ смертельнӧ ӧпаснӧй висьӧмъяслысь возбудительясӧс.
Клещьясӧс кыдзи мортлысь да гортса животнӧйяслысь висьӧмъяс вуджӧдысьясӧс изучайтӧмын ыджыд заслугаяс эмӧсь зэв тӧдчана сӧветскӧй учёнӧй Е. Н. Павловскийлӧн.
Природалысь тайнаяс тӧдмавны зэв ыджыд кӧсйӧм да морт влияниелы сійӧс подчинитны благороднӧй стремление определитісны учёнӧйлысь судьбасӧ.
Ассьыс став олӧмсӧ сійӧ пуктіс ядӧвитӧй животнӧйясӧс да быдсямапӧлӧс заразнӧй висьӧмъяс вуджӧдысьясӧс изучайтӧм вылӧ.
Медся интереснӧй вопросъясысь ӧтиӧн, код вылын уджалісны Е. Н. Павловский да мукӧд учёнӧйяс, вӧлі таёжнӧй энцефалит вуджӧдысь йылысь вопрос.
Дальний Востокын, омӧля овмӧдӧм тайгаса районъясын наблюдайтчисны тӧдтӧм сьӧкыд висьӧмлӧн случайяс.
Тайӧ висьӧм заводитчигӧн морт лоліс унзіляӧн, ньӧжмыдӧн, эбӧстӧммыліс да омӧльтчыліс, а помасьліс висьӧмыс параличьясӧн да морт кулӧмӧн.
Но тайӧ висьӧмъяслысь причинасӧ некод эз вермы тӧдмавны.
Сӧмын ӧтитор вӧлі дзик яснӧйӧн — мый висьӧмыс заводитчӧ овмӧдтӧм тайга районъясын да висьмӧдӧ юр вем.
Тайӧ висьӧмсӧ медицинаын шулісны таёжнӧй энцефалитӧн.
Е. Н. Павловский котыртіс специальнӧй экспедиция Дальний Востокӧ.
Висьӧм паськалан районъясын экспедиция тӧдмаліс, мый энцефалит заводитӧ паськавны водз тулысын, кор абуӧсь на ещӧ бордъя насекомӧйяс.
Но тайӧ кадас петӧны нин тӧвъянінъяссьыс таёжнӧй клещьяс.
Шондіыс сӧмын на заводитас шонтыны тувсовъяног, а найӧ кайӧны нин мӧймуся турун йывъясӧ да, водз кокъяссӧ вывлань лэптӧмӧн, виччысьӧны на дінті мунысь животнӧйясӧс либӧ йӧзӧс.
Морт вылӧ веськалӧм бӧрын, клещьяс пырӧны паськӧм улӧ да кутчысьӧны яяс, та дырйи найӧ польдчӧны анькытш ыдждаӧдз да весиг ещӧ на ыджыдджыка.
Водзӧ вӧчалан опытъясыс петкӧдлісны, мый лязӧдӧм клещьясысь босьтӧм жидкостьсӧ еджыд шыръяслы да морскӧй свинкаяслы вирас впрыскивайтӧм бӧрын тайӧ животнӧйяслӧн лоӧны параличьяс — энцефалит висьӧмлӧн признакъяс.
Экспедицияса некымын член пӧгибнитіс энцефалитысь тайӧ висьӧмсӧ изучайтігӧн.
Е. Н. Павловский и ачыс рискуйтіс олӧмнас.
Сӧветскӧй учёнӧйяслӧн самопожертвование, кодъяс сознательнӧя сетӧны наукалы жертваӧ ставсӧ, весиг ассьыныс олӧмсӧ, отсаліс ёнджыка гӧгӧрвоны энцефалит висьӧмлысь сущностьсӧ.
Ӧні, кор лои тӧдмалӧма, мый заразаыс вуджӧдсьӧ клещьясӧн, йӧз тӧдӧны, мыйысь колӧ видзчысьны.
Тӧдмалісны, мый организмӧ кӧ веськалас заразитчӧм жидкостьлӧн ичӧт доза, сэк мортӧс висьӧдӧ кокниа да водзӧ сійӧ энцефалит висьӧмӧн оз заразитчы (артмӧ висьӧм дінӧ невосприимчивость).
Тайӧ сетӧ позянлун вӧчавны противоэнцефалитнӧй прививкаяс, кодъяс видзӧны висьмӧмысь.
Удайтчис тӧдмавны, мый кутшӧмсюрӧ ён дука жидкостьяс повзьӧдлӧны клещьяссӧ.
Энцефалитӧс изучайтӧм кузя уджъяссьыс акад. Е. Н. Павловский наградитӧма первой степеня Сталинскӧй премияӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм вред вайӧны черань сямаяс?
2. Кутшӧм помкаяс вӧсна лоӧ таёжнӧй энцефалитӧн висьмӧмыс да кыдзи сыкӧд тышкасьны?
41 §. Членистоногӧйяслӧн тип да сылӧн классъяс вылӧ юксьӧм.
Животнӧйяслӧн сэтшӧм группаяс, кыдзи простейшӧйяс, кишечнополостнӧйяс, черияс, моллюскъяс да членистоногӧйяс, шусьӧны типъясӧн.
Типъяс — сійӧ мӧда-мӧдсьыс медъёна торъялысь животнӧйяслӧн группаяс.
Быд типса животнӧйяслӧн характернӧй особенностьяс, кыдзи правилӧ, оз паныдасьлыны мукӧд животнӧйясын.
Сідз, например, став ӧти клеткаа животнӧйяс пырӧны сӧмын простейшӧйяс типӧ.
Сӧмын членистоногӧйяс вевттьысьӧмаӧсь хитиновӧй покровӧн да имеитӧны членистӧй конечностьяс.
Животнӧйясӧс ӧти типӧ ӧтувтӧм вӧчсьӧ налӧн мӧда-мӧд вылӧ мунӧм (сходство) серти, коді индӧ животнӧйяс костын родство вылӧ.
Членистоногӧйяс типкӧд тӧдмасьӧм помалігӧн ми аддзам, мый тайӧ типӧ ӧтувтӧны век жӧ зэв унапӧлӧс животнӧйясӧс.
Та вӧсна быд типын позьӧ бара жӧ торйӧдны вель уна посниджык родственнӧй группаяс, кодъяс зэв ёна торъялӧны ас костаныс.
Например, членистоногӧйяс типын ми торйӧдлім насекомӧйясӧс, рак сямаясӧс да черань сямаясӧс.
Майскӧй жук, саранча, вреднӧй черепашка, капустница, малярийнӧй ном, гут, мазі да шелкопряд — ставыс тайӧ насекомӧйяс.
Найӧ телӧын эмӧсь мӧда-мӧдыскӧд подвижнӧя йитчысь: юр, морӧс да кынӧм.
Кыдзи тайӧ насекомӧйяслӧн, сідзи и мукӧдъяслӧн эм куим гоз членистӧй конечность.
Ортсыса строениеын тайӧ особенностьяснас найӧ торъялӧны став мукӧд членистоногӧйясысь.
Сыкӧд йитӧдын, мый насекомӧйяс олӧны ёнджыкасӧ му веркӧсын, ставныс найӧ лолалӧны трахеяясӧн.
Обоняние органъясӧн налӧн лоӧ ӧти гоз усик, а зрение органъясӧн — фасеточнӧй синъяс.
Рак сямаяс, насекомӧйясысь торъялӧмӧн, ёнджыкасӧ олӧны ваын да лолалӧны нёкчимъясӧн.
Налӧн конечностьяс лыдыс абу сэтшӧм постояннӧй, кыдзи насекомӧйяслӧн.
Сы кындзи, налӧн конечностьясыс унджыкысь помасьӧны кык вожӧн, да тайӧ, кык гоз усиккӧд тшӧтш, торйӧдӧ найӧс мукӧд членистоногӧйясысь.
Черань сямаяс, сідз жӧ кыдзи и насекомӧйяс, торъялӧны кокъяслӧн век ӧткодь лыдӧн.
Сӧмын насекомӧйяслӧн кокыс куим гоз, а черань сямаяслӧн — нёль гоз.
Черань сямаяслӧн, рак сямаясысь да насекомӧйясысь торъялӧмӧн, фасеточнӧй синъяс да усикъяс абуӧсь.
Синъясыс налӧн прӧстӧйӧсь.
Насекомӧйяс, рак сямаяс да черань сямаяс кындзи, членистоногӧйяс типӧ пырӧны и уна кокаяс (55-ӧд рис.).
Тайӧ животнӧйясыслӧн телӧыс кузь, червьяслӧн кодь, торъявлӧма членикъяс вылӧ.
Быд членик вылын эм ӧти гоз либӧ мукӧдъяслӧн — кык гоз членистӧй кок.
Юр вылас эм усик гоз да вом органъяс.
Уна кокаяс пырджык олӧны пу кырсь улын да почвеннӧй ёгын.
СССР-ын медтшӧкыда паныдасьлӧ костянка да сколопендра.
Лунвывса гырысь сколопендраяслӧн курччӧмыс мортлы ӧпаснӧй, а посни позвоночнӧйяс сыысь кулӧны.
Насекомӧйяс, рак сямаяс, черань сямаяс да уна кокаяс — тайӧ членистоногӧйяс типлӧн классъяс.
Вообще классъясӧн шусьӧны животнӧйяслӧн медся гырысь группаяс, кодъясӧс позьӧ торйӧдны (обособитны) тип пытшкын.
Насекомӧйяслӧн, рак сямаяслӧн, черань сямаяслӧн да уна кокаяслӧн эмӧсь строениеын уна ӧткодь особенностьяс: хитиновӧй покров, членистӧй конечностьяс, сьӧлӧм, коді куйлӧ мышку юкӧнас, да нервнӧй цепочка — кынӧм юкӧнас.
Тайӧ и сетӧ позянлун ӧтувтны найӧс ӧти типӧ — членистоногӧйяс типӧ, кыдзи ас костаныс родственнӧй животнӧйясӧс.
Членистоногӧйяслӧн эмӧсь кольчатӧй червьяс вылӧ мунӧмлӧн ӧткымын признакъяс.
Телӧыс ӧтиясыслӧн и мӧдъясыслӧн двусимметричнӧй да членистӧй.
Червь кодь формааӧсь не сӧмын червьяс, но и уна кокаяс, а сідзжӧ насекомӧйяслӧн ӧткымын личинкаяс.
Членистоногӧйяслӧн, кыдзи и червьяслӧн, эм мышкувывса кровеноснӧй сосуд да кынӧмувса нервнӧй цепочка.
Червьяслысь да членистоногӧйяслысь строениеын татшӧм мӧда-мӧд вылӧ мунӧмсӧ оз позь лыддьыны случайностьӧн.
Животнӧйяслысь кыкнан типсӧ зэв бура изучайтӧм да сравнивайтӧм бӧрын учёнӧйяс воисны выводӧ червьяс да членистоногӧйяс костын родство йылысь да членистоногӧйяслӧн, кыдз сложнӧйджык строениеа животнӧйяслӧн, прӧстӧйджык древньӧй кольчатӧй червьясысь происходитӧм йылысь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧмӧсь характернӧй чертаясыс членистоногӧйяс типа животнӧйяс строениелӧн?
2. Кутшӧмӧсь медглавнӧй торъялан признакъясыс членистоногӧйяс типысь торъя классъяслӧн?
Кутшӧм ӧткодь чертаяс петкӧдлӧны членистоногӧйяслысь кольчатӧй червьяскӧд родство вылӧ?
ГОЖӦМ КЕЖЛӦ ЗАДАНИЕЯС.
Гожся прӧст кад колӧ используйтны сы вылӧ, медым содтыны зоология кузя тӧдӧмлунъяс, кодъясӧс вӧлі получитӧма тӧвнас школаын, да вӧчны практическӧй уджъяс да наблюдениеяс, кодъяс позянаӧсь сӧмын гожӧмын.
Тайӧ уджъяссӧ выполнитӧм сетас позянлун гожся каникулъяс бӧрын локны школаӧ не сӧмын выль впечатлениеясӧн, но и кутшӧмсюрӧ материалӧн, коді колӧ занятиеяс дырйи: ловъя животнӧйясӧн, повреждённӧй быдмӧгъяс образецъясӧн, вреднӧй насекомӧй коллекцияясӧн.
Водзынджык вайӧдан заданиеясыс состоитӧны примернӧй темаясысь наблюдениеяс да практическӧй занятиеяс вылӧ, кодъяс кутасны нуӧдсьыны животнӧйяс вылын природаын и видзму овмӧсын.
1. Корсьны матігӧгӧрса водоёмъясысь ловъя гидраясӧс, пуктыны найӧс аквариумӧ да нуӧдны наблюдениеяс найӧ олӧм бӧрся (питайтчӧм, передвигайтчӧм).
Рисуйтны найӧс.
Ловъя гидраясӧс вайны школаӧ.
2. Наблюдайтны зэр нидзувъяслысь почва образуйтан уджсӧ.
Рисуйтны налысь норкаяссӧ природаын, кишечник пыр лэдзӧм му комӧкъяссӧ да с. в.
Пуктыны стекляннӧй сосудӧ куим слӧйӧн му: чернозём, лыа да бара чернозём.
Пуктыны сосудӧ нидзувъясӧс.
Наблюдайтны ӧти слӧйысь мӧдӧ частицаяссӧ нуалӧм.
Ловъя нидзувъяссӧ вайны школаӧ.
3. Корсьны водоёмъясысь моллюскъясӧс (перловицаясӧс, прудовикъясӧс, катушкаясӧс да мук.), пуктыны найӧс аквариумӧ да наблюдайтны найӧ олӧм бӧрся.
Чукӧртны школалы раковинаяслысь коллекция.
Нуӧдны природаын наблюдениеяс слизеньяс бӧрся да участвуйтны накӧд тышкасьӧмын.
4. Ветлыны пасека вылӧ, нуӧдны наблюдениеяс мазіяс олӧм бӧрся.
Участвуйтны мазіясӧс дӧзьӧритӧм кузя уджъясын.
Вӧчны мазі развивайтчӧм кузя коллекция да маа быдмӧгъяслысь гербарий.
5. Быдтыны тутӧвӧй либӧ дубӧвӧй шелкопрядлысь гусеницаясӧс да вӧчны коллекция найӧ развитие кузя.
Вӧчны опыт дубӧвӧй шелкопрядлысь гусеницаясӧс кыдз пу корйӧн вердӧм кузя.
6. Обследуйтны школабердса да колхозса сад, град йӧр, овощнӧй участок.
Тӧдмавны, кутшӧм вредительяс эмӧсь.
Наблюдайтны налысь олӧм.
Участвуйтны накӧд тышкасьӧмын.
Вӧчны вредительяслысь коллекция.
7. Чукӧртны петшӧр вылысь крапивницалысь гусеницаясӧс да пуктыны найӧс садӧкӧ.
Вердны найӧс веж петшӧр корйӧн.
Сувтӧдны садӧкын кымынкӧ кос ньӧр.
Наблюдайтны куколкаясӧ пӧрӧм да бобувъяс петӧм.
Вӧчны коллекция либӧ альбом найӧ развивайтчӧм йылысь рисунокъясысь.
8. Татшӧм жӧ удж нуӧдны капустницакӧд.
Видлавны, абуӧсь-ӧ наездникъясӧн заразитчӧм капустницалӧн гусеницаяс да куколкаяс.
Вайны наездниклысь коконъяссӧ школаӧ.
9. Обследуйтны местнӧй водоёмъяс.
Корсьны сэтысь номлысь личинкаяссӧ.
Абуӧсь-ӧ на костын малярийнӧй номлӧн личинкаяс.
Личинкаяссӧ чукӧртны спирт тыра либӧ повареннӧй совлӧн насыщеннӧй раствор тыра пробиркаӧ.
Обыкновеннӧй ном личинкаяслысь юкӧн пуктыны ва тыра дозйӧ, кӧртавны марляӧн да видзӧдны найӧ развивайтчӧм бӧрся.
10. Кыйны ловъя чериясӧс да лӧсьӧдны налы аквариум.
Наблюдайтны аквариумын найӧ олӧм бӧрся.
11. Матын кӧ эм чери вӧдитан овмӧс, ветлыны сэтчӧ да тӧдмасьны чери быдтӧмкӧд.
12. Наблюдайтны аквариумын, кӧні эмӧсь быдмӧгъяс, головастиклысь лягушкаӧ пӧрӧм.
Арнас вайны школаӧ ловъя лягушкаясӧс.
13. Кутны лёкгаг либӧ уж (змей), пуктыны террариумӧ да наблюдайтны налӧн олӧм да ветлӧдлӧм бӧрся.
14. Ветлыны птицефермаӧ либӧ инкубаторнӧй станция вылӧ.
Тӧдмасьны курӧгпиян пожӧмкӧд, найӧс быдтӧмкӧд да лэбачьясӧс видзӧмкӧд да дӧзьӧритӧмкӧд.
Лӧсьӧдны курӧгпиян да быдтыны найӧс гожӧм чӧжнас.
15. Тӧдмавны, кутшӧм лэбачьяс овмӧдчисны лэбач керкаясын (скворечникъясын, дуплянкаясын), кодъясӧс ӧшӧдалісны «Лэбач лунӧ».
Наблюдайтны лэбачьяс бӧрся.
Лыддьыны, кымынысь часнас волӧны сёянӧн лэбачпиян дінӧ аймамыс.
16. Тӧдмасьны колхозса либӧ совхозса животноводческӧй фермаӧн, животнӧйясӧс видзӧмкӧд да дӧзьӧритӧмкӧд.
Участвуйтны молоднякӧс быдтӧмын.
17. Лӧсьӧдны ичӧтик кроликӧс да быдтыны сійӧс гожӧм чӧжнас школаса живӧй природа уголоклы.
ПОЗВОНОЧНӦЙЯС.
Позвоночнӧйясӧс юкӧны вит класс вылӧ: 1) черияс, 2) земноводнӧйяс, 3) пресмыкайтчысьяс, 4) лэбачьяс да 5) млекопитающӧйяс вылӧ.
VII глава.
1 класс.
ЧЕРИЯС.
Черияс — ваын олысь позвоночнӧй животнӧйяс.
Найӧ ёна паськалӧмаӧсь му шарвывса став водоёмъясын да олӧны кыдзи преснӧй ваын — юясын да тыясын, сідзи и сола ваын — мореясын да океанъясын.
Черияс ассьыныс став олӧмнысӧ колльӧны ваын.
Налӧн строениеыс, а сідзжӧ оланногыс лӧсялӧны ваын олан условиеяслы.
Ваын найӧ уялӧны сёян корсьӧм могысь, лолалӧны ваын растворитчӧм кислородӧн, ваын найӧ размножайтчӧны.
Черияс босьтӧны ваысь кислород да сэтчӧ выделяйтӧны углекислӧй газ, коді колӧ васа быдмӧгъяслы питайтчӧм вылӧ.
Черияс тырвыйӧ йитчӧмаӧсь воднӧй средакӧд, да ватӧг овны найӧ оз вермыны.
Морт олӧмын черияслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Налӧн яйыс да пӧкйыс лоӧны основнӧй сёянторъясысь ӧтиӧн.
Берегдорса местаясын уна олысьяслы чери кыйӧм да сійӧс обрабатывайтӧм составляйтӧ трудӧвӧй деятельностьлысь основнӧй вид.
Морт велаліс прудъясын искусственнӧя рӧдмӧдны чери да кутшӧмсюрӧ чериясӧс вӧчис гортсаясӧн.
Торъя нин ыджыд перспективаяс рыбоводство областьын восьтӧ прудъяс стрӧитӧм, коді СССР-ын осуществляйтчӧ природа преобразуйтӧм кузя грандиознӧй планкӧд йитӧдын.
42 §. Юса ёкышлӧн оланног да ортсыса строение.
Черияс олӧмкӧд да строениекӧд тӧдмасьӧм могысь видлалам юса ёкышӧс.
Ёкыш олӧ юясын да тыясын.
Сійӧ телӧлӧн строениеыс тырвыйӧ лӧсялӧ ваын олан условиеяслы (56-ӧд рис.).
Уялӧм.
Телӧлӧн форма.
Ёкышлӧн кузьмӧс, бокъяссяньыс топалӧм телӧыс приспособитчӧма ваын уялӧмӧ.
Сійӧ состоитӧ» юрысь, туловищеысь да бӧжысь.
Водзладорӧдыс ёсьмӧм юрыс неподвижнӧя йитчӧма туловищеыскӧд, коді вочасӧн вуджӧ бӧжӧ.
Юр да туловище костын границаыс мунӧ нёкчим вевт бӧрладорӧд, а туловище да бӧж костын границаыс — заднепроходнӧй отверстие дінті.
Телӧлӧн татшӧм форма вӧсна (водзладорӧдыс сійӧ ёсьмӧ да бӧрладорӧдыс векняммӧ) ёкыш кокниа вундӧ плотнӧй ва.
Главнӧй органӧн, код отсӧгӧн ёкыш уялӧ, лоӧ бӧж кык лопастя бӧж плавникӧн.
Бӧжсӧ кусыньтӧмӧн да сэсся ӧдйӧ бӧр веськӧдӧмӧн ёкыш кыдз» быттьӧ мыджсьӧ ваас, йӧткыштчӧ да мунӧ водзӧ.
Бӧж плавникысь кындзи, ёкышлӧн эм кык мышвывса да ӧти бӧжувса плавник, коді куйлӧ рушкуладорас, заднепроходнӧй отверстие сайын.
Тайӧ куим плавникыс шусьӧны непарнӧйясӧн.
Найӧ отсалӧны ёкышлы веськыда кутчысьны ваын да не пӧрны бок вылас.
Лыддьӧдлӧм плавникъясысь кындзи, ёкышлӧн эмӧсь парнӧй плавникъяс: морӧсувсаяс да кынӧмувсаяс.
Найӧ соответствуйтӧны му вылын олысь позвоночнӧйяслӧн конечностьяслы.
Морӧсувса плавникъяс куйлӧны туловище ӧтар-мӧдар бокас, дзик юр бӧрас, а наысь улынджык — кынӧмувса плавникъяс.
Парнӧй плавникъяслӧн рольыс разнообразнӧй.
Кор чери вӧрӧдӧ найӧс, сэки сійӧ кутӧ телӧсӧ веськыда: вундыны кӧ парнӧй плавникъяссӧ либӧ кӧртавны найӧс туловище бердас, сэк чери бергӧдчӧ кынӧмнас вывлань.
То ӧтар боксьыс, то мӧдар боксьыс плавникъяссӧ топӧдлӧмӧн чери вермӧ бергӧдчыны.
Плавникъяссӧ артмӧдӧны лыторъяс, кодъяс шусьӧны плавниковӧй лучьясӧн; плавниковӧй лучьяс костын эм вӧсньыдик кучик.
Унджык плавникъясыслӧн плавниковӧй лучьясыс небыдӧсь, артмӧмаӧсь торъя юкӧнъясысь.
Ёсь, чорыд лучьясыс мышвывса водз плавникыслӧн, коді вермӧ лэптысьны да лэччыны, дорйӧны ёкышӧс врагъясысь — гырысьджык хищнӧй чериясысь.
Чувство органъяс.
Ваӧд кокниа да ӧдйӧ уялӧмыс ёкышлы зэв колана.
Ёкыш — хищнӧй чери; сійӧ сёйӧ мукӧд чериясӧс, васа насекомӧйясӧс, нидзувъясӧс.
Но и асьсӧ ёкышӧс сёйӧны гырысьджык хищникъяс — сомъяс, сиръяс.
Ёкышлы колӧ корсьны да кыйӧдны добычасӧ да сэк жӧ дзебсясьны врагъясысь.
Таын сылы отсалӧны чувство органъяс.
Юр ӧтар-мӧдар бокас эм кык ыджыд син.
Му вылын олысь позвоночнӧйяслӧн синъясысь торъялӧмӧн, ёкышлӧн синъясыс син лапъястӧмӧсь да аддзӧны сӧмын матысянь.
Синъясысь водзланьынджык эмӧсь обоняние органъяс — кык обонятельнӧй ямка; найӧ оз ӧтлаасьны вом пытшкӧскӧд.
Быд ямкаын эм кык ортсы розь — ныр розьяс.
Ёкышлӧн слух органыс куйлӧ юр лылӧн бокса стенкаясын.
Сійӧ состоитӧ сӧмын сідз шусяна пытшкӧс пельысь да ортсысяньыс оз тыдав.
Звукыс передайтсьӧ став телӧ пырыс, кодлӧн плотностьыс валӧн кодь жӧ.
Черияслӧн слух органыс ӧттшӧтш являйтчӧ и равновесие органӧн.
Ёкышлӧн телӧ кузялаыс кыкнан бокас тыдалӧны кыдз быттьӧ точкаяслӧн радъяс.
Тайӧ особӧй чувство органъяс — боковӧй линия органъяс.
На отсӧгӧн ёкыш ощущайтӧ ва визувлысь направление да вын, а сідзжӧ ваувса чорыд предметъяс дінӧ матыстчӧм.
Быд боковӧй линия артмӧма каналысь, коді куйлӧ кучикас; сэні эмӧсь уна ортсы розьяс, кодъяс петӧны сьӧм пырыс.
Канал пытшкас эм чувствуйтысь клеткаяс, кодъяс дінӧ воӧны нервъяслӧн вожъяс.
Сьӧм.
Рӧм.
Ёкышлӧн телӧыс вевттьысьӧма лы сьӧмӧн. Сьӧмнас абу вевттьысьӧма сӧмын юрыслӧн вылысладор юкӧныс.
Быд сьӧм водзладор помнас пырӧ кучикас, а бӧрладор помнас найӧ куйлӧны ӧта-мӧд вылас, быттьӧ керка вевт вылын черепица.
Татшӧм расположение дырйи сьӧмыс видзӧ ёкышлысь телӧсӧ и оз мешайт уявнысӧ.
Вылыссяньыс найӧс вевттьӧ вӧсньыдик нильӧг слӧй, коді чинтӧ вакӧд трениесӧ.
Вылыссяньыс ёкышлӧн телӧыс пемыдвеж рӧма, бокъясыс югыдджыкӧсь, эмӧсь пӧперега пемыд визьяс, а улысыс еджговвиж.
Татшӧм рӧмыс вӧсна ваын ёкыш тыдалӧ омӧля.
Черияс, кодъяс уйӧны ёкышысь вылітіджык, оз аддзыны сійӧс, сы вӧсна мый сылӧн пемыдвеж мышкыс оз торъяв ю пыдӧслӧн пемыд рӧмысь.
Черияс, кодъяс уйӧны ёкышысь улітіджык, ёкышӧс сідзжӧ оз аддзыны, сы вӧсна мый кынӧмладорыс сылӧн ва поверхность кодьыс жӧ югыд.
Бокъясса пӧперега сьӧд визьясыс кажитчӧны вуджӧръясӧн васа быдмӧгъяссянь, кодъяс пӧвстын ёкыш векджык вӧрзьӧдчывтӧг кыйӧдӧ ассьыс добычасӧ.
Разнӧй юясса ёкышъяс тӧдчымӧн торъялӧны рӧмнаныс.
Вӧрса юясын, кодъяс визувтӧны надзӧн, ю пыдӧсас уна ил да перегной да ваыс кажитчӧ сьӧдӧн, ёкышъяс пемыдджык рӧмаӧсь.
Визув юясын, кодъяслӧн ю пыдӧсас куйлӧ лыа, ёкышъяс тӧдчымӧн югыдджык рӧмаӧсь.
Лолалан органъяс.
Юр да туловище костын кыкнанладор бокас эмӧсь нёкчим отверстиеяс, кодъясӧс вевттьӧны нёкчим вевтъяс.
Ловъя ёкышлӧн нёкчим вевтъясыс то кайлӧны, то лэччӧны — то восьтылӧны, то тупкылӧны нёкчим отверстиеяссӧ.
Нёкчим вевтъяссӧ кӧ ми перъям, позьӧ аддзыны нёкчимъяссӧ; найӧ дзик югыдгӧрд лепестокъяс кодьӧсь, кодъяс крепитчӧмаӧсь нёкчим лы мегыръяс дінӧ (57-ӧд рис.).
Нёкчим мегыръяс костын эмӧсь нёкчим щельяс.
Нёкчим мегыръясыс да нёкчим щельясыс тыдалӧны сідзжӧ пытшкӧссяньыс, восьтыны кӧ ёкышлысь вомсӧ.
Нёкчим лепестокъяссӧ бура позьӧ аддзыны, вундыны кӧ нёкчим мегырсӧ да лэдзны ва тыра блюдйӧ.
Нёкчим лепестокъясыс югыдгӧрд рӧмаӧсь сы вӧсна, мый сэні эмӧсь кровеноснӧй сосудъяс; найӧс ортсысяньыс вевттьӧ сӧмын вӧсни нильӧг оболочка.
Тайӧ лепестокъясас и мунӧ ваын растворитчӧм кислородсӧ вирӧн поглощайтӧм да вирсьыс углекислӧй газсӧ удаляйтӧм.
Воздухын нёкчим лепестокъяс ӧдйӧ косьмӧны, и сы вӧсна ваысь перйӧм ёкыш кулӧ.
Нёкчимъясыс кислородсӧ поглощайтны вермӧны сӧмын ваысь.
Кор ми наблюдайтам ваын ёкыш бӧрся (либӧ кутшӧмкӧ мӧд чери бӧрся), ми аддзам, кыдзи сылӧн вомыс то воссьӧ, то бӧр пӧдлассьӧ и нёкчим вевтъясыс то кайлӧны, то бӧр лэччӧны.
Кор нёкчим вевтъясыс вӧрӧны, сэк ваыс вом пырыс дугдывтӧг пырӧ горшӧ нёкчим лепестокъяс дінӧ да нёкчим отверстиеясӧд петӧ ортсӧ.
Пытшкӧсладорас нёкчим мегыръяс бокын эмӧсь неыджыд выростъяс, кодъяс шусьӧны нёкчим тычинкаясӧн. Тычинкаясыс артмӧдӧны кыдз быттьӧ сысъясян, коді задерживайтӧ горшас чорыд телӧяссӧ да видзӧ нёкчим лепестокъяссӧ ёг веськалӧмысь.
Вопросъяс.
1. Ёкышлӧн ортсыса строениеын кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь ваын олӧмкӧд?
2. Кутшӧм чувство органъяс характернӧйӧсь ёкышлы кыдзи ваын олысь животнӧйлы да кутшӧм налӧн тӧдчанлуныс?
3. Мыйын выражайтчӧ ёкышлӧн покровительственнӧй рӧмыс?
4. Кутшӧм строение имеитӧны ёкышлӧн лолалан органъясыс?
Заданиеяс.
1. Видзӧдлӧй черияслысь ортсыса строениесӧ да аквариумын налысь уялӧмсӧ.
2. Кыз сунисӧн либӧ марляӧн кӧрталӧй черияслысь разнӧйсикас плавникъяссӧ да тӧдмалӧй, кутшӧм налӧн рольыс чери уялігӧн.
Медым тӧдмавны бӧж юкӧдлысь рольсӧ, кыкнанладорбоксяньыс кӧрталӧй вӧсньыдик сартасторъяс, мед найӧ эз лэдзны бӧжыслы куснясьнысӧ.
43 §. Юса ёкышлӧн пытшкӧсса органъяс.
Кучик.
Мышцаяс.
Ёкышлӧн телӧыс ортсысяньыс ставнас вевттьысьӧма зэв уна сьӧма плотнӧй кучикӧн.
Кучик улын куйлӧ мышцаяслӧн слӧй.
Мышцаясыс и составляйтӧны черилысь яй, кодӧс ми сёям.
Кор ми кучиксӧ кулям, свежӧй черилӧн и пуӧм черилӧн мышцаясыс бура тыдалӧны.
Торъя нин ёна развитчӧмаӧсь мышцаясыс туловищелӧн мышладорбокас да бӧжас. Кор найӧ сокращайтчӧны, ёкыш передвигайтчӧ.
Торъя неыджыд мышцаяс эмӧсь и мукӧд подвижнӧй органъясын: парнӧй плавникъясын, нёкчим вевтъясын, черлыясын.
Пищеварение органъяс.
Вундам кӧ ми кынӧмладорсьыс ёкышлысь кучиксӧ да мышцаяссӧ, сэк аддзам гырк пытшкӧссӧ, кӧні куйлӧны пытшкӧсса органъяс — пищеварение органъяс, кровообращение органъяс да мукӧдъяс (58-ӧд рис.).
Пищеварение органъясысь гырк пытшкысь ми медводз аддзам мешӧк кодь желудок.
Ёкыш кватитӧ добычасӧ уна пиня паськыд вомнас и горш да пищевод пыр курччавтӧг йӧткыштӧ желудокӧ.
Вундалӧм ёкышъяслысь желудоксьыс тшӧкыда позьӧ аддзыны быдса, переваритчытӧм на посни черияс.
Желудоксянь мунӧ сюв.
Сюв заводитчанінас, дзик желудок бӧрас, ёкышлӧн эм куим слепӧй придаток, кодъяс ыдждӧдӧны пищеварительнӧй поверхностьсӧ.
Сюв артмӧдӧ кымынкӧ петля да воссьӧ ортсӧ заднепроходнӧй отверстиеӧн.
Желудок да сюв стенкаясын эмӧсь железаяс, кодъяс выделяйтӧны пищеварительнӧй сок.
Желудок дорын куйлӧ мус.
Мус выделяйтӧ сӧп, коді чукӧрмӧ сӧп гаддьӧ.
Татысянь проток кузя сійӧ локтӧ кишечникӧ.
Сӧп отсалӧ пищеварениелы.
Сёянторъяслӧн переваритчытӧм колясъясыс шыбитсьӧны заднепроходнӧй отверстие пыр ортсӧ.
Плавательнӧй гадь.
Желудокысь вылынджык ёкышлӧн тыдалӧ особӧй орган, коді эм сӧмын черияслӧн, — плавательнӧй гадь.
Сійӧ цилиндр формаа кузь мешӧк кодь либӧ еджыд нисьӧ эзысь рӧма гадь кодь; сы пытшкын эм газ, коді состоитӧ азотлӧн, кислородлӧн да углекислоталӧн смесьысь.
Ёкышлӧн плавательнӧй гаддьыс оз йитчы кишечниккӧд, кӧть эськӧ первойсӧ развивайтчӧ кыдзи вырост кишечник стенкасянь.
Кутшӧмсюрӧ черияслӧн, например карплӧн, тайӧ йитӧдыс эм.
Плавательнӧй гадь вермӧ топавны да паськавны.
Кор гаддьыс топалӧ, ёкыш телӧлӧн объёмыс неуна чиныштӧ и телӧыс лоӧ васьыс сьӧкыдджык.
Сэки ёкыш кокниа вӧйтчӧ пыдӧ.
Мӧдарӧ, кор гаддьыс паськалӧ, ёкыш кокниа кыпӧдчӧ вылӧ, сы вӧсна мый телӧыслӧн объёмыс ыдждӧ, и телӧыс лоӧ васьыс кокньыдджык.
Ёкышлысь плавательнӧй гадьсӧ перйыны сьӧкыд, сы вӧсна мый сійӧ срӧститчӧма гырк пытшкӧс стенкаяскӧд.
Карплӧн сійӧ перйыссьӧ кокниа.
Кровообращение органъяс.
Веществояс, кодъяс артмисны желудокын да кишечникын сёянторсӧ переваривайтӧм бӧрын, йиджӧны вирӧ.
Нёкчимъяс пыр вирӧ воӧ кислород.
Питательнӧй веществояссӧ да кислородсӧ вир новлӧдлӧ став телӧ пасьта.
Вирыс ёкышлӧн ветлӧдлӧ кровеноснӧй сосудъясӧд; сійӧс йӧткалӧ сьӧлӧм (59-ӧд рис.).
Неыджыд сьӧлӧм куйлӧ гырк пытшкӧс водзладор юкӧнын, нёкчимъясысь бӧрланьынджык.
Ёкышлӧн, кыдзи и мукӧд черияслӧн, сійӧ состоитӧ мускульнӧй плотнӧй стенкаяса желудочекысь да предсердиеысь, кодлӧн стенкаясыс тӧдчымӧн вӧсньыдджыкӧсь.
Та вӧсна черилӧн сьӧлӧмыс шусьӧ двухкамернӧйӧн.
Сьӧлӧмланьыс вирыс воӧ кровеноснӧй сосудъясӧд, кодъяс шусьӧны венаясӧн, да пырӧ предсердиеӧ.
Кор предсердиеыс сокращайтчӧ, вирыс йӧткыштчӧ желудочекӧ.
Кор желудочекыс сокращайтчӧ, вирыс йӧткыштчӧ сосудъясӧ, кодъяс петӧны сьӧлӧмысь да шусьӧны артерияясӧн.
Вирыс ветлӧ сӧмын тайӧ направлениеын, мӧдарӧ мунны оз вермы, сы вӧсна мый мешайтӧны особӧй клапанъяс, кодъяс эмӧсь сьӧлӧмын.
Артерияӧд, коді петӧ сьӧлӧмысь, вир мунӧ нёкчимъясӧ; тані васьыс вирас веськалӧ кислород да ваас выделяйтчӧ углекислӧй газ.
Тасянь кислородӧн озыр вирыс спиннӧй аортаӧд да мукӧд артерияясӧд разӧдсьӧ став телӧ пасьта.
Артерияяс вочасӧн вожавлӧны мышцаясын да органъясын да артмӧдӧны медся вӧсньыдик сосудъяслысь — капилляръяслысь — сеть.
Капилляръясын кислородыс да питательнӧй веществоясыс вирысь выделяйтчӧны мышцаясӧ да мукӧд органъясӧ, а вирӧ веськалӧ углекислӧй газ да мукӧд продуктъяс, кодъясӧс колӧ петкӧдны организмысь.
Капилляръясысь вирыс бара веськалӧ гырысьджык сосудъясӧ — венаясӧ, кодъяс вирсӧ нуӧны сьӧлӧмлань нин.
Сьӧлӧмӧ веськалӧ вир, коді озыр углекислӧй газӧн; сылӧн рӧмыс ёна пемыдджык.
Вирыс ёкыш телӧын ветлӧ ӧти замкнутӧй кытшӧд; вирыс сосудъяс пытшкын.
Членистоногӧйяслӧн незамкнутӧй кровеноснӧй системаысь торъялӧмӧн, черияслӧн кровеноснӧй системаыс шусьӧ замкнутӧйӧн.
Сьӧлӧмыс ёкышлӧн сокращайтчӧ ыджыд коставлӧмъясӧн, и вирыс сосудъясӧдыс ветлӧ ньӧжйӧ.
Ёкыш телӧлӧн температураыс, кыдзи и мукӧд черияслӧн, абу постояннӧй.
Сійӧ вежласьӧ валӧн температура вежсьӧмкӧд тшӧтш да овлӧ вылынджык сыысь Цельсий серти 1–2° вылӧ.
Кишечник петляын эм гӧрд рӧма неыджыд орган — лоп, коді сідзжӧ являйтчӧ кровообращение органӧн, сы вӧсна мый сэні артмӧны кровянӧй тельцеяс.
Сьӧлӧм став кровеноснӧй сосудъясыскӧд ӧтлаын артмӧдӧ кровообращение органъяслысь система.
Выделение органъяс.
Углекислӧй газысь кындзи, вирӧ веськалӧны и мукӧд веществояс, кодъяс петӧны телӧысь выделение органъяс пыр — вӧркъяс пыр.
Ёкышлӧн вӧркъясыс куйлӧны гырк пытшкӧс вылыс юкӧнын; найӧ пемыдгӧрд рӧма кык лента сяма органъяс кодьӧсь.
Вӧркъяссянь петӧны парнӧй мочеточникъяс, кодъяс мунӧны мочевӧй гаддьӧ; мочевӧй гаддьыс воссьӧ ортсӧ заднепроходнӧй отверстие сайын.
Видлалӧм органъясысь кындзи, гырк пытшкӧсын ещӧ эмӧсь размножение органъяс, кодъяс йылысь лоӧ гижӧма водзынджык.
Вопросъяс.
1. Ёкышлӧн кутшӧм мышцаяс развитчӧмаӧсь ёнджыка да мыйла?
2. Кутшӧм строение имеитӧны ёкышлӧн пищеварение органъяс?
3. Кыдзи плавательнӧй гадь отсалӧ уялігас?
4. Кутшӧм кровеноснӧй сосудъяс шусьӧны артерияясӧн да кутшӧмъяс — венаясӧн?
5. Кыдзи мунӧ ёкышлӧн кровообращение?
(Рисуйтны схема.)
Задание.
Вундавны ёкышӧс либӧ кутшӧмкӧ мӧд чериӧс да индавны; пытшкӧсса органъяссӧ.
44 §. Ёкышлӧн скелет да нервнӧй система.
Скелет.
Пытшкӧсса органъяссӧ да став мускулатурасӧ перйӧм бӧрын позьӧ аддзыны, мый телӧ пытшкас эм скелет, коді составляйтӧ телӧлысь опора.
Татшӧм скелетыс шусьӧ пытшкӧсса скелетӧн.
Сійӧ эм быд позвоночнӧй животнӧйлӧн.
Тӧдвылӧ уськӧдам, мый членистоногӧйяслысь скелетсӧ артмӧдӧ ортсыса хитиновӧй покровыс и сы вӧсна скелетыс шусьӧ ортсысаӧн.
Ёкышлӧн скелетыс лы.
Сійӧ состоитӧ мӧда-мӧдкӧд йитчӧм зэв уна лыысь (60-ӧд рис.).
Ёкыш скелетысь позьӧ различитны: 1) туловищелысь осевӧй скелет — позвоночник;
2) юрлысь скелет — юр лы;
3) непарнӧй плавникъяслысь скелет;
4) парнӧй плавникъяслысь скелет.
Позвоночник состоитӧ зэв уна торъя позвонокъясысь, кодъяс ӧта-мӧдныскӧд йитчӧмаӧсь топыда, но подвижнӧя.
Та вӧсна позвоночник лоӧ став телӧлы опораӧн да вермӧ куснясьны, а тайӧ куснясьӧмыс колӧ уялігӧн.
Торъя позвонокын различайтӧны позвоноклысь телӧ да сы вылын куйлысь мегыр.
Позвоноклӧн телӧыс неыджыд цилиндр кодь, сійӧ гурана водзсяньыс и бӧрсяньыс.
Ӧта-мӧд бердын куйлысь став позвонокъяслӧн мегыръясыс артмӧдӧны позвоночнӧй канал, кӧні куйлӧ спиннӧй вем.
Бӧж юкӧдса позвонокъяслӧн вылысса мегырысь кындзи эм ещӧ мегыр, коді позвонок телӧсянь лэччӧ улӧ (61 -ӧд рис.).
Улыс мегыръяснас артмӧдӧм каналын куйлӧны кровеноснӧй сосудъяс.
Туловищеса позвонокъясас улыс мегыръяс пыдди эмӧсь вомӧна неыджыд отростокъяс, кодъяс дінӧ крепитчӧны ордлыяс.
Ордлыяс кытшалӧны гырк пытшкӧссӧ, но улітіыс ӧта-мӧдныскӧд оз ӧтлаасьны.
Та вӧсна ёкыш туловищелӧн улыс юкӧныс вермӧ кокниа паськавны, а тайӧ ковмывлӧ ыджыд добыча ньылыштігӧн да плавательнӧй гадь паськалігӧн.
Такӧд тшӧтш ордлыяс бура видзӧны пытшкӧсса органъяссӧ.
Пӧкйысь чери развивайтчигӧн сылӧн оз дзик пыр артмы лы позвоночник.
Первой артмӧ плотнӧй шнур, сідз шусяна хорда, либӧ спиннӧй струна, а сэсся бӧрвылас нин хорда гӧгӧрыс развивайтчӧны позвонокъяс.
Верстьӧ ёкышлӧн хорда остатокъясыс сохраняйтчӧны позвонокъяс костас.
Ёкыш юрлысь скелетсӧ артмӧдӧны зэв уна лы.
На пиысь главнӧйясыс: 1) лыяс, кодъяс артмӧдӧны юр лы кӧрӧбка; юр лы кӧрӧбкаын куйлӧ юр вем;
2) вылыс да улыс черлыяслӧн лыяс;
3) нёкчим мегыръяслӧн да нёкчим вевтъяслӧн лыяс.
Скелет эм и плавникъясын.
Непарнӧй плавникъясын, плавниклысь перепонкасӧ кутысь лыторъясысь кындзи, эмӧсь телӧ пытшкӧ пырӧм лыторъяс, кодъяс сетӧны плавникъяслы опора.
Скелет лыяс дінӧ крепитчӧны унапӧлӧс мышцаяс.
Мышцаясыс да лыясыс артмӧдӧны движение органъяслысь система.
Нервнӧй система.
Юр лы кӧрӧбкаын да позвоночнӧй канал пытшкын куйлӧны юр вем да спиннӧй вем.
Вемсянь петӧны зэв уна нервъяс, кодъяс помассьӧны чувство органъясын да ёкыш телӧлӧн став мукӧд органъясын.
Юр вемыс да спиннӧй вемыс нервъясыскӧд ӧтлаын артмӧдӧны нервнӧй система.
Нервнӧй система ӧтувтӧ да регулируйтӧ телӧса став органъяслысь уджсӧ.
Нервнӧй система да чувство органъяс отсӧгӧн ёкышлӧн организмыс йитчӧма ортсыса средакӧд.
Например, добыча аддзигӧн ёкышлӧн зрительнӧй нервъяс кузя возбуждениеыс передайтсьӧ юр вемӧ.
Сэсянь мукӧд нервъяс кузя возбуждениеыс передайтсьӧ бӧж да мукӧд плавникъяс мышцаясӧ, а сідзжӧ сійӧ мышцаясӧ, кодъяс вӧрӧдӧны черлыяссӧ.
Тайӧ возбуждение вӧснаыс вылын индӧм мышцаясыс сокращайтчӧны.
Вомсӧ ёна паськӧдӧмӧн ёкыш уськӧдчӧ добыча вылӧ.
Татшӧм сяма безусловнӧй рефлексъясыс (видзӧд 15 листбок), кодъяс врождённӧйӧсь да действуйтӧны постояннӧ, составляйтӧны ёкыш поведениелысь подувсӧ.
Ёкышлӧн юр вемыс абу ёна ыджыд (62-ӧд рис.).
Сэні различайтӧны: а) передньӧй вем, кысянь водзӧ мунӧны неыджыд выростъяс — обонятельнӧй доляяс, кодъяс водзӧ вуджӧны обонятельнӧй нервъясӧ; б) промежуточнӧй вем; в) средньӧй вем, коді медся бура развитчӧма черияслӧн; г) мозжечок да д) продолговатӧй вем.
Продолговатӧй вем вочасӧн вуджӧ спиннӧй вемӧ, коді нюжалӧ туловище помӧдз.
Вундавны кӧ ёкышӧс, позьӧ аддзыны еджыд сунис кодь нервъяс; найӧ петӧны спиннӧй вемсянь да юр вемсянь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм роль ворсӧ ёкышлӧн пытшкӧсса скелетыс?
2. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ сійӧ, мый позвоночник состоитӧ оз ӧти лыысь, а торъя позвонокъясысь?
3. Кутшӧм строениеыс торъя позвоноклӧн?
4. Кутшӧм торъя органъясысь состоитӧ нервнӧй система?
5. Кутшӧм торъя юкӧдъясысь состоитӧ черилӧн юр вемыс?
45 §. Ёкышлӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм.
Ёкыш размножайтчӧ да ас бӧрас кольӧ потомство.
Ёкышъяс раздельнополӧйӧсь, мӧдногӧн кӧ эмӧсь ай ёкышъяс да энь ёкышъяс.
Ортсыса вид сертиыс ӧта-мӧдсьыныс найӧ оз торъявны.
Торйӧдны найӧс позьӧ сӧмын телӧсӧ вундалӧм бӧрын размножение органъяс серти.
Энь ёкыш гырк пытшкын эм яичник, кӧні зэв уна посни пӧкчир.
Яичник торъя нин ыджыд пӧк лэдзӧм водзвылын, кор воасны колькъясыс — пӧкчиръясыс.
Яичникыс ортсӧ воссьӧ половӧй отверстиеӧн.
Быд пӧкчир — сійӧ кольк, кытысь вермас развитчыны выль ёкыш.
Унджык чериясыслӧн абу ӧти яичник, кыдзи ёкышлӧн, а кык.
Айыслӧн эм йӧв кодь еджыд рӧма кык семенник, кодъяс шусьӧны некъясӧн, да сідзжӧ куйлӧны гырк пытшкӧсын.
Семенникъяс, кыдзи и яичникъяс, ортсӧ петӧны отверстиеӧн.
Семенникъясын артмӧны зэв посни мужскӧй половӧй клеткаяс — подвижнӧй живчикъяс.
Водз тулысын, апрель помын либӧ май заводитчигӧн, кор кутас цветитны кыдз, ёкышъяс кульмӧны.
Найӧ гырысь чукӧръясӧн чукӧртчӧны быдмӧгъясӧн тырӧм ляпкыдик куръяясӧ.
Тані эньясыс лэдзӧны студень кодь кузь лентаяс — пӧк, коді сибдӧ ваувса быдмӧгъяс дінӧ (63-ӧд рис.), а айясыс тайӧ кадас семенникъясысь лэдзӧны живчикъяса жидкость.
Подвижнӧй живчикъясыс ваын локтӧны пӧкчиръяс дінӧ, и лоӧ оплодотворение.
Та дырйи пӧкчирйыс ӧтлаасьӧ живчиккӧд да кык клеткаысь лоӧ ӧти клетка, кытысь развивайтчӧ выль организм.
Оплодотворитчӧм колькйыс юксьӧ кык клетка вылӧ, сэсся нёль вылӧ, кӧкъямыс вылӧ да с. в.
Артмӧ уна клеткаа зародыш.
Сійӧ телӧын развивайтчӧны унапӧлӧс органъяс, и вочасӧн зародышыс получайтӧ черилысь форма.
Развивайтчӧмыс мунӧ пӧкчирса питательнӧй веществояс запас тшӧт весьтӧ.
Пӧкчиръяс, кодъяс кольӧны оплодотворитчытӧг, пӧгибайтӧны.
5–7 лун мысти пӧкчирсьыс петӧны личинкаяс (64-ӧд рис.).
Личинкалӧн, коді сӧмын на петіс пӧкчирйысь, кынӧм вылас эм желточнӧй гадь; желточнӧй гаддьын эм гос — питательнӧй веществояслӧн коляс.
Первой лунъяссӧ сійӧ питайтчӧ тайӧ запасъяснас, а сэсся дафнияясӧн да мукӧд посни животнӧйясӧн.
Местаясыс, кӧні ёкышъяс лэдзӧны пӧк, озырӧсь малёкъяслы колана сёянӧн.
Быд энь ёкыш лэдзӧ зэв уна пӧкчир.
Неыджыд ёкыш (200 г сьӧкта) яичникъясас содержитӧ, а сідзжӧ и лэдзӧ 200-сянь 300 тысяча пӧкчирйӧдз.
Живчикъяслӧн лыдыс, кодъясӧс лэдзӧны ай ёкышъяс, ещӧ на унджык да лыддьыссьӧ уна дас миллионъясӧн.
Ёкышлӧн татшӧм уна пӧк лэдзӧмыс йитчӧма пӧк развивайтчан да малёкъяс олан условиеяскӧд.
Мыйтакӧ пӧк пӧгибнитӧ оплодотворитчытӧг.
Оплодотворитчӧм пӧк вермас пӧгибнитны водоём косьмигӧн, кислород тырмытӧмла.
Уна пӧк сёйӧны мукӧд черияс, а сідзжӧ ваын уялысь лэбачьяс.
Оз этша враг виччысь и малёкъясӧс.
На пиысь унджыкыс лоӧны добычаӧн мукӧд черияслы, и сӧмын зэв этшаӧн быдмӧны верстьӧ ёкышӧдз.
Ёкышъяс олӧны 10–12 во. Кузьтанас найӧ овлӧны 50 см-ӧдз да сьӧктанас 3–4 кг-ӧдз.
Унджык чериыс пӧксӧ лэдзӧ уна, а кутшӧмсюрӧяс и вывті нин уна.
Сідз, треска лэдзӧ 8-сянь 10 миллион пӧкчирйӧдз.
Но эмӧсь черияс, кодъяс лэдзӧны сӧмын некымын дас пӧкчир, кыдзи, например, колюшка (80–100 пӧкчир).
Колюшка пӧксӧ этша лэдзӧ сы вӧсна, мый тайӧ чериясыслӧн томуловыс развивайтчӧ ёна бурджык условиеясын.
Ай колюшка ваас стрӧитӧ васа быдмӧгъясысь ваувса поз, кытчӧ эньясыс лэдзӧны пӧксӧ.
Лэдзӧм пӧксӧ оплодотворитӧм бӧрын айыс видзӧ сійӧс, а первой кадас видзӧ и малёкъясӧс.
Но черияслӧн «потомство вӧсна» тайӧ аслыссикас «тӧждысьӧмыс» нинӧм ӧткодьсӧ оз имеит аслас челядь вӧсна йӧзлӧн сознательнӧй тӧждысьӧмкӧд.
Айыслӧн, коді стрӧитӧ позсӧ да видзӧ пӧксӧ да посни малёкъяссӧ, уджыс бессознательнӧй, инстинктивнӧй.
Тайӧ — прирождённӧй безусловнӧй рефлексъяс, кодъяс проявляйтчӧны сӧмын сэки, кор малёкъясыс посниӧсь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм размножение органъяс эмӧсь энь ёкышъяслӧн да ай ёкышъяслӧн?
2. Кутшӧм процесс шусьӧ оплодотворениеӧн да кыдзи сійӧ мунӧ черияслӧн?
3. Мый лоӧ оплодотворитчытӧм пӧкчиръясыскӧд водзӧсӧ?
46 §. Олӧмлӧн различнӧй условиеяс дінӧ черияслӧн приспособитчӧм.
Черияс олӧны унапӧлӧс условиеясын: сола мореясын да преснӧй ваа тыясын да юясын, ваас пыдын и ва веркӧс дорас матын.
Черияслӧн сёян способъясыс сідзжӧ абу ӧткодьӧсь: ӧтияс сёйӧны быдмӧг колясъяс да омӧля подвижнӧй животнӧйясӧс, мӧдъяс кыйӧны подвижнӧй добыча.
Сы вӧсна мый организм да сійӧ олӧмлӧн условиеяс составляйтӧны единӧй целӧйӧс, то черияс олӧмлӧн различнӧй условиеяскӧд лӧсялӧмын налӧн строениеыс да поведениеыс сідзжӧ абу ӧткодь.
Хищнӧй черияс.
Сир.
Преснӧй ваын олысь черияс пиысь медся хищнӧйӧн лыддьыссьӧ сир.
Сійӧ векджык вӧрзьытӧг сулалӧ ваувса быдмӧгъяс пӧвстын, — кыйӧдӧ добыча.
Кор матысмӧ посни черияслӧн чукӧр, сир уськӧдчӧ ньӧв моз да кватитӧ укшальджык чериясӧс аслас ёсь пиня вомнас (видзӧд IV таблица).
Тадзи кыйсьынысӧ отсалӧ сир телӧлӧн строениеыс.
Бокъясас пемыд пятнаяса телӧыслӧн вежоват рӧмыс вӧчӧ сійӧс омӧля тӧдчанаӧн васа быдмӧгъяс пӧвстын.
Кыдзи и ёкышлӧн, разнӧйсикас юясын олысь сиръяслӧн рӧмыс абу ӧткодь да вермас лоны и пемыдвежӧн, и югыдджыкӧн — вижоватӧн, тайӧ зависитӧ ю пыдӧс рӧмысь да ва рӧмысь.
Сир ӧдйӧ уялӧ да пельк сы вӧсна, мый сылӧн ёна развитчӧма бӧжыс да телӧыслӧн формаыс кузьмӧс, ньӧв кодь.
Пытшкӧсладорӧ крукыльтчӧм уна лыда ёсь пиньяса (пиньясыс пукалӧны не сӧмын черлыяс вылын, но и мукӧд лыяс вылын) паськыд вомыс бура кутӧ сэтчӧ веськалӧм нильӧг добычасӧ.
Сиръяс зэв горшӧсь.
Прудъясын, кӧні рӧдмӧдӧны чериясӧс, найӧ вайӧны вред.
Медым сир быдмис 1 кг вылӧ, сылы колӧ сёйны 21–22 кг мукӧдпӧлӧс чери.
Мӧдарӧ, водоёмъясын, кӧні олӧны сёйны омӧля туяна посньыдик черияс, сирӧс позьӧ лыддьыны полезнӧйӧн, сы вӧсна мый черияссӧ сёйӧмысла сійӧ ӧдйӧджык быдмӧ да сетӧ питательнӧй да чӧскыд яй.
Мирнӧй черияс.
Карп, либӧ сазан.
Строениеын мукӧдпӧлӧс особенностьяс эмӧсь сідз шусяна «мирнӧй черияслӧн», кодъяс оз кыйсьыны мукӧд черияс бӧрся, а сёйӧны быдмӧгъяс да укшаль животнӧйясӧс.
На дінӧ относитчӧ миян юясын обычнӧй олысь сазан, либӧ карп (65-ӧд рис.).
Карп олӧ ньӧжйӧ визувтысь ваясын.
Юяслӧн да тыяслӧн лӧнинъясын сійӧ тэрмасьтӧг сёйӧ том быдмӧгъяс либӧ гудйысьӧ юса илын — корсьӧ насекомӧйяслысь личинкаяс, нидзувъяс, моллюскъяс.
Трубкаӧ нюжалӧм вомыс сылӧн кытшалӧма дженьыдик нёль усикӧн, кодъяс отсалӧны корсьны сёян.
Вомас сылӧн ёсь пиньяс абуӧсь.
Сӧмын горш пытшкӧсас эмӧсь ныж глоточнӧй пиньяс да лы пластинка.
Наӧн карп жугӧдлӧ моллюскъяслысь раковинаяссӧ да «курччалӧ» чорыд сёян.
Карплӧн «мирнӧй» олӧмлы лӧсялӧ и сылӧн ортсыса видыс.
Карплӧн телӧыс кыз, бӧж юкӧдыс развитчӧма омӧля.
Карп уялӧ надзӧн.
Карпъяс гырысьӧсь — кузьтанас 1 м-ӧдз.
Тӧв кежлӧ карпъяс пырӧны ва пыдӧсса гуранъясӧ да пӧшти нинӧм оз сёйны.
«Мирнӧй» черияс дінӧ сідзжӧ относитчӧны гычьяс.
Валӧн вылі слӧйясын олысь черияс.
Сельдьяс.
Кутшӧм кокни ортсыса вид сертиыс торйӧдны хищнӧй чериӧс мирнӧйысь, сэтшӧм жӧ кокни тӧдмавны валӧн вылі слӧйясын да ва пыдӧсын олысь чериясӧс.
Валӧн вылыс слӧйясын олысь чериясӧн лоӧны сельдьяс — восьса мореясын олысьяс (66-ӧд рис.).
Сьӧд мыш вӧснаыс найӧ омӧля тыдалӧны вылісянь, а эзысь кодь еджыд бокъясыс, шонді югӧръяс отражайтӧмӧн, дзебӧны найӧс на бокті либӧ на увті уйысь хищникъясысь.
Развитӧй бӧжа векни, кузь телӧыс висьталӧ сы йылысь, мый сельдь ӧдйӧ вермӧ уявны, а тайӧ колӧ паськыд морскӧй просторъясын олысь черияслы.
Морелӧн вылыс слӧйясын сельдьяс аддзӧны уна сёян — посни рак сямаясӧс, кодъяс мореас овлӧны зэв уна.
Рачок чукӧръяс бӧрся вӧтлысигӧн сельдьяс чукӧртчӧны ыджыд стаяясӧ.
Миян юясын валӧн вылыс слӧйясын олысь чериӧн лоӧ эзысь рӧма подвижнӧй уклейка, коді кватлалӧ ваӧ усьӧм насекомӧйясӧс.
Валӧн вылыс слӧйясын олысь черияслӧн вомыс видзӧдӧ вывлань, а тайӧ отсалӧ кватлавны сёянсӧ да являйтчӧ полезнӧй приспособлениеӧн, коді лои сёйӧмлӧн особӧй условиеяс вӧсна.
Ва пыдӧсын олысь черияс.
Камбалаяс.
Ва пыдӧсын олысь чериясысь торйӧн нин интереснӧйӧсь камбалаяс.
Найӧ не сӧмын уялӧны морелӧн пыді слӧйясӧд, а лыа пиӧ джынвыйӧ пырӧмӧн да сёян кыйӧдігтыр, векджык куйлӧны море пыдӧсын.
Камбала строениекӧд тӧдмасьӧм петкӧдлӧ, мый сійӧ приспособитчӧма олӧмлӧн аслыссикас условиеяс дінӧ — ва пыдӧсын олӧм дінӧ.
Камбалалӧн дженьыдик телӧыс сэтшӧма топалӧма бокъяссяньыс, мый лоӧма плавникъясӧн кытшалӧм гӧгрӧс пластинка кодь.
Камбала куйлӧ бок вылас да уялӧ сэтшӧм жӧ положениеын.
Та вӧсна кыкнан синмыс да ныр розьясыс сылӧн куйлӧны сыладорбокас, коді видзӧдӧ вывлань (67-ӧд рис.).
Вылысладорбокыс сьӧдов-руд, а сыладорбокыс, коді видзӧдӧ увлань, еджгов.
Кор камбала мунӧ мӧдсикас рӧма грунта местаӧ, сэк телӧ вылысладорбокыслӧн рӧмыс вежсьӧ — лоӧ выль местаса грунт рӧм кодь жӧ.
Верстьӧ камбалалӧн плавательнӧй гадь абу.
Интереснӧ, мый камбала пӧкчиръясысь петӧны обычнӧй формаа малёкъяс, синъясаӧсь, кодъяс куйлӧны туловище кыкнанладорбокас.
Первойсӧ найӧ олӧны валӧн вылыс слӧйясын.
И сӧмын бӧрвылас нин налӧн телӧыс топалӧ, синъясыс вешйӧны ӧтарладорбокас, и том камбалаяс лэччӧны ва пыдӧсӧ.
Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый камбалалӧн предокъясыс имеитлісны телӧлысь обычнӧй форма да синъяс, кодъяс вӧлі симметричнӧя куйлӧны юр кыкнанладорбокас.
Камбала строениеын вежсьӧмъясыс лоины море пыдӧсын олан условиеяс влияйтӧм вӧсна.
Камбалаяс — вель ыджыд черияс; найӧ овлӧны 30–50 см кузьтаӧсь.
Вопросъяс.
1. Сир строениеын кутшӧм особенностьяс индӧны сылӧн хищнӧй оланног вылӧ?
2. Карплӧн кутшӧм особенностьяс индӧны сылӧн мирнӧй оланног вылӧ?
3. Кутшӧм признакъяс серти позьӧ тӧдмавны, мый сельдь являйтчӧ валӧн вылыс слӧйясын олысь чериӧн?
4. Камбалалӧн кутшӧм особенностьяс индӧны, мый сійӧ являйтчӧ ва пыдӧсын олысь чериӧн?
Задание.
Видзӧдӧй уклейка да пескарь вылӧ да ортсыса вид сертиыс тӧдмалӧй, кодыс тайӧ черияс пиысь олӧ ва пыдӧсын да кодыс олӧ валӧн вылыс слӧйясын.
47 §. Гӧча да лыа-гӧча черияс.
Гӧча черияс.
Гӧлубӧй акула.
Видлалӧм черияслӧн эм лы скелет и найӧ относитчӧны лыа черияс дінӧ.
Но эмӧсь черияс, кодъяслӧн скелетыс гӧч.
Лыа чериясысь найӧ торъялӧны и мукӧд признакъясӧн.
Мореясын да океанъясын паныдасьлӧ хищник — гӧлубӧй акула (68-ӧд рис.).
Гырысь акулаяс, кодъяс овлӧны 4 м кузьтаӧсь да кузьджыкӧсь, оз шоча мунлыны корабльяс бӧрся сёян колясъяс ӧктіг.
Акулаяс сёйӧны чери, но мукӧд дырйи уськӧдчылӧны и морт вылӧ.
Неӧткодь лопастьяса плавникӧн помасьысь ён бӧжа чӧрс модаа кузь телӧ сертиыс ми пыр жӧ тӧдмалам, мый сійӧ зэв бура уялӧ.
Бӧжнас акула вермӧ кучкыны сэтшӧм ёна, мый кор лэптан сійӧс палуба вылӧ, сійӧ вермас чегны кокъяссӧ видзчысьтӧм морякъяслысь.
Акулалӧн юрыс ёна нюжалӧма водзӧ, а вомыс куйлӧ юр улысладорбокас, быттьӧ вомӧна щель.
Акула вылӧ видзӧдігӧн синмад пыр жӧ шыбитчӧны нёкчим щельяс, кодъяс ортсӧ петӧны юр ӧтар-мӧдар бокӧдыс.
Нёкчим вевтыс абу; тайӧ — став акулаяслӧн характернӧй признак.
Аслыссикасӧсь акулалӧн и сьӧмъясыс: найӧ куйлӧны оз мӧда-мӧдыс вылын да бӧрӧ крукыльтчӧм ёсь пиньяса пластинкаяс кодьӧсь.
Та вӧсна акулалӧн кучикыс сарӧгӧсь.
Акулалӧн медся характернӧй особенностьӧн лоӧ сійӧ, мый скелетыс сылӧн абу лы, а гӧч.
Гӧлубӧй акула размножайтчӧ ловъя пиянӧс вайӧмӧн.
Выльӧн чужӧм акулаяс пыр жӧ заводитӧны овны самостоятельнӧя.
Акулаяс относитчӧны гӧча черияс дінӧ, кодъяслы характернӧйӧсь татшӧм особенностьяс: 1) гӧч скелет; 2) нёкчим вевтъяс абуӧсь, 3) неӧткодь лопастьяса бӧж плавник, 4) сьӧмъясыс пиньяса лы пластинкаяс кодьӧсь.
Лыа-гӧча черияс.
Русскӧй осётр.
Лыа-гӧча черияс пиысь тӧдса русскӧй осётр (69-ӧд рис.).
Сійӧ олӧ Каспийскӧй, Чёрнӧй да Азовскӧй мореясын.
Осётрлӧн телӧыс кынӧмладорбокӧдыс плоскӧй; тайӧ индӧ ва пыдӧсын олӧм вылӧ.
Та йылысь жӧ висьталӧны пиньтӧм вом гӧгӧрыс куйлысь кык гоз усик; вомыс куйлӧ юр улысладорбокас.
Усикъяснас море пыдӧссӧ видлалӧмӧн осётр корсьӧ ил пытшсьыс нидзувъясӧс, насекомӧйяслысь личинкаяссӧ, кватлалӧ и посни чериясӧс.
Такӧд тшӧтш осётр бура уялӧ.
Сылӧн водзӧ нюжалӧм юра кузь телӧыс имеитӧ неӧткодь лопастя бӧж плавника ён бӧж.
Осётрлӧн нёкчим щельясыс ортсысяньыс оз тыдавны; найӧс вевттьӧны нёкчим вевтъяс.
Осётр кучикын эмӧсь аслыссикас лы сьӧмъяс, найӧ абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь лыа черияслӧн, и абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь акулалӧн.
Телӧ кузяыс мунӧ гырысь лы сьӧмъяслӧн вит рад, а на костын куйлӧны посни сьӧмъяс.
Осётр скелетын водзынджык видлалӧм черияс серти сідзжӧ эмӧсь торъялӧмъяс.
Туловище кузяыс нюжалӧ хорда, кодӧс гӧгӧртӧма плотнӧй оболочкаясӧн.
Позвонокъясыс абу развитчӧмаӧсь, и эмӧсь сӧмын негырысь гӧч мегыръяс.
Хордаыс, кодысь лыа черияслӧн позвонокъяс костас сохранитчӧны сӧмын колясъясыс, осётр телӧлы лоӧ главнӧй опораӧн.
Гӧч юр лыыс вывсяньыс вевттьысьӧма плоскӧй лыясӧн.
Лыясысь состоитӧ и нёкчим вевтыс.
Осётрлысь скелетсӧ позьӧ шуны лыа-гӧча скелетӧн.
Осётр размножайтчӧ сьӧд рӧма посни пӧкйӧн.
Пӧксӧ лэдзӧм могысь Каспийскӧй мореысь сійӧ пырӧ Волгаӧ да мукӧд юясӧ.
Пӧксӧ лэдзӧм бӧрын осётръяс ю кывтыд бӧр мунӧны мореӧ.
Татшӧм черияссӧ, кодъяс пӧксӧ лэдзӧм могысь мореясысь пырӧны юясӧ, шуӧны проходнӧйясӧн.
Осётр — вель ыджыд чери, кузьтанас векджык овлӧ метрысь кузьджык.
Осётр относитчӧ лыа-гӧча, либӧ осетровӧй черияс дінӧ.
Найӧ характеризуйтчӧны татшӧм особенностьясӧн:
1) скелетыс гӧч, юр лыас эмӧсь плоскӧй лыяс;
2) позвонокъясыс абу развитчӧмаӧсь, сохраняйтчӧ хорда;
3) эмӧсь лы нёкчим вевтъяс;
4) бӧж плавникыс неӧткодь лопастя;
5) эмӧсь гырысь лы сьӧмъяс.
Осетровӧй черияс дінӧ сідзжӧ относитчӧны: белуга, кодлӧн: кузьтаыс овлӧ 9 м-ӧдз (сьӧктаыс 1400 кг), севрюга да стерлядь, коді олӧ юясын.
Став осетровӧйясыс шусьӧны «краснӧй чериясӧн».
Тайӧ нимыс лои эз яй рӧм вӧснаыс (яйыс налӧн еджыд), а «прекраснӧй» кывйысь, коді петкӧдлӧ, мый яйыс налӧн зэв чӧскыд.
Осетровӧй черияс медся ёна сохранитчисны Сӧветскӧй Союзын.
Западнӧй Европаын да Америкаын осетровӧй черияс пӧшти абуӧсь.
Гӧча да лыа-гӧча черияслӧн древность.
Гӧча да лыа-гӧча чериясӧс лыа черияскӧд сравнивайтігӧн первойяяслысь ми аддзам кутшӧмсюрӧ особенностьяс, кодъяс индӧны сы вылӧ, мый асланыс строение серти найӧ сулалӧны развитиелӧн улынджык ступень вылын.
Тайӧ йитчӧма налӧн древньӧйджык происхождениекӧд.
Прӧстӧйджык строениесӧ медвойдӧр петкӧдлӧ скелет.
Гӧча черияслӧн скелетыс ставнас гӧч.
Осетровӧйяслӧн гӧч скелет дінӧ содтӧд развивайтчӧны лыяс.
Лыа черияслӧн скелетыс дзоньнас состоитӧ лыясысь.
Хордаыс лыа черияслӧн эм сӧмын позвонокъяс костас.
А осетровӧйяслӧн сійӧ тырвыйӧ развитчӧма да служитӧ телӧыслы опораӧн.
Сплошнӧй шнур кодьӧн, кӧть эськӧ и позвонокъяс пытшкын, хордаыс сохраняйтчӧ и гӧча черияслӧн, сэки кор лыа черияслӧн верстьӧ состояниеын эмӧсь сӧмын хордалӧн колясъясыс, кодъяс находитчӧны позвонок телӧяс костын.
Древньӧйджык черияслӧн телӧ опоранас вӧлі хорда.
Сэсся сы гӧгӧр артмис гӧч скелет да сэсся бӧрвылас нин — лы скелет.
Гӧча черияслӧн нёкчим вевтыс абу; тайӧ сідзжӧ индӧ налӧн прӧстӧйджык строение вылӧ.
Мый гӧча да лыа-гӧча черияс лоины зэв нин важӧн, подтверждайтсьӧ и черияслӧн ископаемӧй колясъясӧн, кодъяс сохранитчисны му пластъясын.
Тайӧ колясъяссӧ изучайтӧмыс петкӧдліс, мый гӧча черияс лоины медводз, сійӧ кадӧ, кор мукӧд черияс ещӧ эз на вӧвны.
Сэсся лоины лыа-гӧча черияс да неуна сёрӧнджык — лыа черияс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь гӧлубӧй акула строениеын?
2. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь осётр строениеын?
3. Гӧча да лыа-гӧча черияс строениеын кутшӧм особенностьяс индӧны налӧн древньӧй происхождение вылӧ?
4. Кутшӧм черияс Му вылын лоины медводз?
Задание.
Тетрадяныд чертитӧй таблицасӧ да гижалӧй особенностьяссӧ гӧча, лыа-гӧча да лыа черияслысь татшӧм форма серти:
Гӧча черияс
Лыа-гӧча черияс
Лыа черияс
1. Скелет …. гӧч
2. Хорда …. эм
3. Сьӧмъяс ….
4. Нёкчим вевтъяс…. абу
5. Бӧж плавник…. неӧткодь лопастя
48 §. СССР-ын чери кыйӧм.
Сӧветскӧй Союзлӧн чери озырлунъяс.
Сӧветскӧй Союзӧс быд боксянь кытшалӧны мореяс, кодъяс зэв озырӧсь чериӧн.
Абу этша чериыс и уна лыда тыясын, ыджыд да ичӧт юясын, кодъяс вомӧналӧны Сӧветскӧй Союзӧс различнӧй направлениеясын.
Великӧй Отечественнӧй война водзын СССР-ын быд во кыйлісны быдсямапӧлӧс черисӧ 16 миллион центнерысь унджык.
Черияслӧн яйыс составляйтӧ 14% животнӧй происхождениеа питание продуктъясысь, кодъяс потребляйтсьӧны СССР-ын.
Рыбнӧй продуктъяс да изделиеяс.
Чери сёйӧны унаногӧн: свежӧйӧн, солалӧмӧн, коптитӧмӧн, консервируйтӧмӧн, косьтӧмӧн.
Свежӧй чери важӧн сёйлісны сӧмын чери кыянінас.
Ӧні, холодильникъяс да вагон-ледникъяс стрӧитӧм вӧсна, свежӧй чери эм быдлаын.
Зэв уна заготовляйтсьӧ сола чери (сельдь, судак да с. в.) да кос чери (тарань, вобла).
СССР-ын чери обрабатывайтан промышленность развивайтчӧмкӧд да выль консервнӧй заводъяс стрӧитӧмкӧд йитӧдын ёна содіс рыбнӧй консервъяс вӧчӧм.
Кыдзи питательнӧй продукт используйтсьӧ и черияслӧн пӧкйыс.
Торъя нин ценитсьӧ осетровӧй черияслӧн (белугалӧн, осётрлӧн) сьӧд пӧкйыс.
Треска мускысь вӧчӧны лечебнӧй чери вый (<rus>рыбий жир</rus>).
Промышленнӧй обработка дырйи используйтсьӧ сідзжӧ черияслӧн скелетыс да пытшкӧсыс; наысь вӧчӧны: рыбий клей, желатин, чери пызь (гортса животнӧйяслы сёян), удобрительнӧй тукъяс (почва удобряйтӧм вылӧ).
Гырысь черияслӧн обработайтӧм кучикыс употребляйтсьӧ кокни кӧм да посни кожанӧй изделиеяс — сумкаяс, кӧшельяс да с. в. — вӧчӧм вылӧ.
Весиг уклейкаяслӧн да мукӧд черияслӧн эзысь кодь сьӧмыс используйтсьӧ искусственнӧй жемчуг вӧчӧм вылӧ.
Ставыс тайӧ петкӧдлӧ, кутшӧм ценнӧйӧсь черияс.
Промыслӧвӧй черияс.
Черияс, кодъясӧс кыйӧны зэв уна, шусьӧны промыслӧвӧй чериясӧн (70-ӧд рис.).
Промыслӧвӧй черияс унасикаслун серти Сӧветскӧй Союз сулалӧ первой местаын.
Медся главнӧй прӧмыслӧвӧй чериӧн лоӧны сельдьяс; сельдьяс став кыйӧм черисьыс миян составляйтӧны 15%.
Унапӧлӧс сельдьясӧс кыйӧны Сӧветскӧй Союзса став мореясысь.
Войвыв мореясын медся ыджыд тӧдчанлун имеитӧ треска.
Тайӧ ыджыд хищнӧй чериыс (кузьтаыс 1 м-ӧдз) матыстчӧ миян войвыв берегъяс дорӧ Атлантическӧй океанысь, сельдь да мукӧд чери стаяяс бӧрся вӧтлысиг, кодъясӧс сійӧ сёйӧ.
Торъя ценнӧйӧсь осетровӧй черияс — белуга, осётр, севрюга, кодъясӧс ёнджыкасӧ кыйӧны Каспийскӧй мореын.
Сӧветскӧй Союзын кыйӧны тайӧ черияссӧ став мирӧвӧй добычасьыс 95%.
Ёна ценитсьӧны асланыс вкусӧвӧй качествояс серти лососёвӧйяс: войвыв лосось, либӧ сьӧмга, дальневосточнӧй лососьяс — кета да горбуша.
Тайӧ черияслӧн зэв жирнӧй яйыс да пӧкйыс розӧвӧй нисьӧ гӧрд рӧмаӧсь.
Промыслӧвӧй черияс дінӧ относитчӧны и уна мукӧдъяс: вобла, либӧ тарань, ёді, судак, сазан, камбала да мукӧдъяс.
Чери кыйӧм.
Медым кыйны чери, колӧ медводз тӧдны налысь олӧмсӧ.
Унапӧлӧс черияс пӧксӧ лэдзӧм могысь чукӧртчӧны волӧн определённӧй кадӧ гырысь стаяясӧ да матыстчӧны берегъяс дінӧ либӧ пырӧны юясӧ.
Дальневосточнӧй лососьяс — кета да горбуша — сэтшӧм уна кайӧны Амур ю кузя, мый, аддзылысь висьталӧм серти, «кутшӧмсюрӧ местаясын ваыс быгзьӧ котёлын моз, сы вӧсна мый чериыс вывті уна и найӧ зурасьлӧны ӧта-мӧдыскӧд да чеччалӧны васьыс».
Татшӧм «ход» дырйиыс черисӧ кыйӧны вывті уна — путиннӧй лов.
Сӧветскӧй Союзын черисӧ кыйӧны не сӧмын кутшӧмкӧ ӧти сезонӧ.
Черисӧ во гӧгӧр чӧж кыйӧны восьса мореын.
Та дырйи применяйтсьӧны унапӧлӧс кыйсян орудиеяс.
Ва пыдӧсын да валӧн улыс слӧйясын олысь чериясӧс кыйӧм могысь применяйтсьӧ трал (71-ӧд рис.).
Трал — паськыд мешӧк кодь, сійӧс море пыдӧсӧд кыскӧны специальнӧй суднояс.
Ыджыд тралӧн ӧтчыдысьӧн кыйӧны 2,5-сянь 7 т-ӧдз чери.
Валӧн вылыс слӧйясын олысь чериясӧс кыйӧны кӧшель кодь тывйӧн либӧ плавнӧй сетьясӧн.
Кӧшель кодь тывнас чери стаяыс, кодӧс аддзас судно, гӧгӧртсьӧ.
Сэсся кӧшельыс улітіыс тупкыссьӧ и сэтысь бӧрйӧны кыйӧм черисӧ.
Плавнӧй сетьясын чериясыс, например, сельдьяс, дзугсьӧны сеть синъясас.
Сетьсӧ вочасӧн кыскӧмӧн бӧрйӧны шедӧм черисӧ.
Чери кыйӧм важӧн да ӧні.
Царскӧй Россияын рыбнӧй промыселъяс вӧліны частнӧй йӧз киын.
Рыбопромышленникъяс, кодъяс вӧтлысисны сӧмын асланыс прибыль бӧрся, хищническӧя истребляйтісны черисӧ, эз принимайтны мераяс, медым сійӧс видзны, а тайӧ вайӧдіс странаын чери запасъяс чинӧмӧ.
Черисӧ кыйлісны сӧмын берегъяс дорысь.
Чери кыйӧм бурмӧдӧм кузя учёнӧйяслӧн предложениеясыс пыдди эз пуктывсьыны.
Например, известнӧй русскӧй учёнӧй проф. Н. М. Книпович медводз докажитіс, мый чери кыйны позьӧ восьса мореын парӧвӧй судноясӧн трал отсӧгӧн.
Но царскӧй Россияын черисӧ тадзсӧ пӧшти эз кыйлыны.
Сӧмын Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын чери кыйӧм, кодӧс организуйтӧма социалистическӧй началояс вылын, получитіс паськыда развивайтчыны позянлун.
Сӧветскӧй Союзын организуйтӧма государственнӧй рыбопромышленнӧй трестъяс.
Чери кыйысьясӧс ӧтувтӧма рыболовецкӧй колхозъясӧ.
Налы отсӧг вылӧ организуйтӧма моторно-рыболовнӧй станцияяс.
Сӧветскӧй власть воясӧ стрӧитӧма могучӧй рыболовнӧй флот, коді состоитӧ специальнӧй, бура оборудуйтӧм промыслӧвӧй судноясысь.
Чери кыйӧм да сійӧс обработайтӧм механизируйтӧма.
Тайӧ мероприятиеясыс сетісны позянлун кыйны черисӧ восьса мореын во гӧгӧр чӧж.
Восьса мореясысь чери стаяяс корсьӧм могысь применяйтсьӧ самолётъяссянь воздушнӧй разведка.
Сӧветскӧй Союзса чери кыйысьяс оз виччысьны «природасянь милӧсть» либӧ случай, кор чери матыстчас берегъяс дінӧ, кыдзи ковмывліс вӧчны царскӧй кадся чери кыйысьяслы.
Найӧ кыйӧны черисӧ во гӧгӧр чӧж.
Кӧть Сӧветскӧй Союзын воысь воӧ черисӧ кыйӧны пыр унджык и унджык, но чери запасъяс оз бырны, сы вӧсна мый применяйтсьӧны мераяс чери озырлунъяс видзӧм да найӧс содтӧм кузя.
Чери кыйӧм ограничивайтсьӧ соответствующӧй правилӧясӧн.
Например, индӧма местаяс, кытысь черисӧ кыйны оз позь, установитӧма чери кыян срокъяс, определитӧма тывъясын синъяслысь ыдждасӧ, медым не кыйны вывті посни чери, да с. в.
Законӧн запретитӧма чериӧс виӧм (глушитӧм) могысь взрывчатӧй веществояс применяйтӧм.
Черияслысь лыдсӧ содтӧм могысь стрӧитӧма специальнӧй чери рӧдмӧдан заводъяс, кӧні быдтӧны ценнӧй черияслысь малёкъяссӧ да лэдзӧны найӧс юясӧ да тыясӧ.
Та могысь пӧк лэдзан кадӧ куталӧны айяссӧ да эньяссӧ, кодъяс абу на лэдзӧмаӧсь пӧксӧ.
Сэсся кос тазйӧ ӧкуратнӧя пычкӧны аньяслысь пӧксӧ да айяслысь семеннӧй жидкостьсӧ.
Тазйын пӧксӧ да семеннӧй жидкостьсӧ гудралігӧн лоӧ оплодотворение.
Оплодотворитчӧм пӧксӧ пуктӧны ваӧ, кӧні сыысь развивайтчӧны малёкъяс.
Искусственнӧй оплодотворениелысь тайӧ, кыдз шуӧны, «кос русскӧй способсӧ», восьтіс русскӧй рыбовод В. П. Врасский.
Тайӧ способыс сетӧ зэв бур результатъяс.
Ещӧ на важнӧйджык да интереснӧйджык мероприятиеӧн, коді применяйтсьӧ Сӧветскӧй Союзын, лоӧ ценнӧй чериясӧс ӧти водоёмъясысь мӧдъясӧ вуджӧдӧм.
Сідз, Кавказын Севан тыӧ вуджӧдӧма Чудскӧй тыысь сиг, коді сэні рӧдмис.
Черноморскӧй кефальӧс вуджӧдісны Каспийскӧй мореӧ, кӧні сійӧ сэтшӧма рӧдмис, мый ӧні сійӧс кыйӧны кыдзи промыслӧвӧй чериӧс.
Вуджӧдӧны мӧд местаӧ и животнӧйясӧс, кодъясӧс сёйӧны черияс.
Сідз, например, морскӧй нидзувъясӧс (нереидаясӧс) вуджӧдісны Азовскӧй мореысь Каспийскӧйӧ.
Социалистическӧй государствоын не сӧмын видзӧны чери озырлунъяссӧ, но морт лоӧ водоёмъяс олӧмын тыр кӧзяинӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм черияс Сӧветскӧй Союзса мореясын да юясын промыслӧвӧй отношениеын лоӧны медся важнӧйясӧн?
2. Кыдзи кыйӧны валӧн пыді слӧйясын олысь чериясӧс да валӧн вылыс слӧйясын олысь чериясӧс?
3. Мыйӧн торъялӧ Сӧветскӧй Союзын чери кыйӧм организуйтӧмыс царскӧй Россиякӧд сравнитӧмӧн?
4. Кутшӧм мероприятиеяс нуӧдсьӧны Сӧветскӧй Союзын, медым содтыны водоёмъясын черисӧ?
5. Кутшӧм чериясӧс Сӧветскӧй Союзын вуджӧдісны ӧти моресянь мӧдӧ?
49 §. Чери рӧдмӧдӧм.
Мореяслысь да юяслысь естественнӧй чери озырлунъяссӧ используйтӧмкӧд тшӧтш чериӧс рӧдмӧдӧны кыдзи гортса животнӧйясӧс.
Та могысь используйтӧны визувттӧм водоёмъяс, кытысь чери оз вермы петны, а сідзжӧ стрӧитӧны специальнӧй прудъяс.
Зеркальнӧй карп.
Медся уна рӧдмӧдӧны зеркальнӧй карп (видзӧд, 65-ӧд рис.).
Зеркальнӧй карп дикӧй карп, либӧ сазан, кодь.
Дикӧй карп моз жӧ сійӧ сёйӧ быдмӧгъяс да ва пыдӧсса илысь корсялӧ насекомӧйяслысь личинкаяс да нидзувъяс.
Гырысь сьӧмыс оз сплӧш вевттьы зеркальнӧй карплысь телӧсӧ, а артмӧдӧ кыкнанладорбокас гырысь сьӧмъяслысь сӧмын куим кузяланога рад.
Ӧстальнӧй местаас кучикыс куш.
Зеркалӧ моз югъялысь гырысь сьӧмъясыс вӧсна карп и получитіс ассьыс нимсӧ.
Карп — шоныд радейтысь чери; Цельсий серти +13°-ысь улынджык температура дырйи сійӧ слабитӧ да омӧля сёйӧ.
Тӧлын карп узян состояниеын, оз сёй да олӧ пыдіджык местаясын, ва пыдӧс бердын.
Прудӧвӧй овмӧс.
Зеркальнӧй карпъясӧс позьӧ рӧдмӧдны быд водоёмын.
Весиг сэтшӧм прудъясын, кодъясысь ваыс некытчӧ оз визувт, позьӧ быдтыны зеркальнӧй карпъясӧс, лэдзны кӧ сэтчӧ «вося» негырысь карпъясӧс.
Полнӧй прудӧвӧй овмӧсын лӧсьӧдӧны уна прудъяс.
Ӧти прудъясын карпъяс лэдзӧны пӧк — кульмӧны, мӧдъясын быдтӧны малёкъясӧс, коймӧдъясын «тшӧгӧдсьӧны» гырысьджык карпъяс.
Карпъяслы тӧвйӧм вылӧ вӧчӧны специальнӧй джуджыдджык прудъяс — «тӧвъянінъяс».
Татшӧм полнӧй карпӧвӧй овмӧсъясын быдтӧны черисӧ не сӧмын вузалӧм вылӧ, но найӧ жӧ снабжайтӧны колхозъясӧс рыбопосадочнӧй материалӧн — вося карпъясӧн.
Вося карпъяс колхознӧй прудъясын мӧд гожӧм пом кежлӧ лоӧны 500–1000 г сьӧктаӧсь, и сэк найӧс кыйӧны вузалӧм вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ овмӧсъясын гырысьджык черияс получитӧм могысь карпъясӧс кольӧны коймӧд во кежлӧ.
Коймӧд гожӧмнас бура вердӧмнад карпъяс лоӧны 2500 г сьӧктаӧсь.
Прудъясын карпъясӧс ӧдйӧджык быдтӧм могысь найӧс содтӧд вердӧны.
Сёян пыдди используйтӧны унапӧлӧс продуктъяс: кукуруза, анькытш, жмыкъяс, чери пызь, пуӧм картупель да с. в.
Содтӧд вердігӧн сьӧкта сертиыс чериясыс лоӧны кымынкӧпӧв (2–5 пӧв) сьӧкыдджыкӧсь естественнӧй питание вылын дорысь.
Сӧветскӧй учёнӧй, проф. В. А. Мовчан, различнӧй возрастын карпъяслысь питаниесӧ подробнӧя изучитӧмӧн, разработайтіс мероприятиеяс, кодъяс отсалӧны карпъяслы ещӧ на ӧдйӧджык быдмыны (прудъяс удобряйтӧм, карпъясӧс вердӧм могысь посни рак сямаясӧс быдтӧм, ӧти и сійӧ жӧ прудйын томуловӧс да тшӧгӧдӧм карпъясӧс паськӧдӧм).
Украинаын, кӧні сійӧ уджалӧ, первой воас нин карпъяс лолісны 600 г сьӧктаӧсь.
Ӧти гектар прудйысь удайтчис получитны 20 да весиг 40 ц-ӧдз чери; тайӧ являйтчӧ мирӧвӧй рекордӧн.
Карпъясӧс рӧдмӧдны позьӧ разнӧйсикас водоёмъясын.
СССР-ын В. Р. Вильямслысь видзму овмӧслӧн травопольнӧй система пыртӧмкӧд тшӧтш карпъясӧс кутасны рӧдмӧдны ещӧ ёнджыка.
Карплысь природасӧ мортӧн вежӧм.
Зеркальнӧй карп — настоящӧй гортса чери.
Дикӧй состояниеын сійӧ оз паныдасьлы.
Зеркальнӧй карп лои дикӧй карпысь, либо сазанысь.
Сазанлысь природасӧ морт вежис аслас потребностьяскӧд лӧсялӧмын да пӧртіс сійӧс гортса карпӧ.
Зеркальнӧй карп сылӧн дикӧй предок серти сетӧ чӧскыдджык да госаджык яй да ӧдйӧджык быдмӧ.
Вежсис и карпъяслӧн поведениеыс.
Дикӧй карп полысь да видзчысьысь.
Зеркальнӧй карп кокниа велалӧ локны сёянінӧ определённӧй кадӧ определённӧй сигнал серти.
Тані ортсыса средасянь раздражение вылӧ ӧтвет, либӧ рефлекс, черияслӧн наблюдайтсьӧ сэки, кор вердан кадыс совпадайтӧ сигналкӧд.
Татшӧм рефлексыс оз овлы чужӧмсяньыс, а вырабатывайтсьӧ олӧм чӧжӧн.
Сійӧ шусьӧ условнӧй рефлексӧн.
Сёянсӧ кӧ не сетны, недыр мысти карпъяс локнысӧ дугдӧны, и условнӧй рефлексыс бырӧ.
Карпъяслӧн оланногыс вежсис ки помӧ велӧдігӧн мортӧн лӧсьӧдӧм олан условиеяс да медводз питание условие влияйтӧм улын.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн зеркальнӧй карп торъялӧ дикӧй сазанысь?
2. Мыйла зеркальнӧй карпӧс позьӧ лыддьыны гортса чериӧн?
3. Кутшӧм прудъяс стрӧитӧны чери рӧдмӧдан овмӧсъясын?
VIII глава.
2 класс.
ЗЕМНОВОДНӦЙЯС, ЛИБӦ АМФИБИЯЯС.
Земноводнӧйясӧн лоӧны лягушкаяс, жабаяс, тритонъяс да кутшӧмсюрӧ мукӧд животнӧйяс.
Земноводнӧйяс олӧны ваын и му вылын.
Атмосфернӧй воздухнас найӧ лолалӧны тыяс отсӧгӧн, но размножайтчӧны да заводитӧны ассьыныс олӧмсӧ сӧмын ваын.
Земноводнӧйяс занимайтӧны промежуточнӧй положение ваын олысь позвоночнӧйяс — черияс — костын да му вылын олысь настоящӧй позвоночнӧйяс — пресмыкайтчысьяс, лэбачьяс, млекопитающӧйяс — костын.
Земноводнӧйяслысь строениесӧ да развивайтчӧмсӧ изучайтӧмыс отсалӧ гӧгӧрвоны, мый му вылын олысь позвоночнӧйяс лоины ваын олысь предокъясысь.
Уна земноводнӧйяс бырӧдӧны вреднӧй насекомӧйясӧс да тайӧн вайӧны пӧльза.
50 §. Турунвиж лягушкалӧн оланног да ортсыса строение.
Лягушкаяс — земноводнӧйяс классысь медся тӧдса животнӧйяс.
Ӧти лягушкаясӧс гожӧмнас позьӧ аддзыны прудъяс да юяс берегъяс вылысь, а мӧдъясӧс — нюръясысь, васӧд видзьяс вылысь, пемыд да васӧд вӧръясысь.
Турунвиж лягушкаяс векджык пукалӧны берег вылын.
Опасность дырйи найӧ ыджыда чеччыштӧны, шумӧн шыбитчӧны ваӧ да ӧдйӧ дзебсьӧны.
Недыр мысти найӧ кыпӧдчасны бӧр, муртса мыччыштасны ваысь юрсӧ, код вылысь ми аддзам былькъя синъяссӧ да ныр розьяссӧ.
А недыр мысти, ставыс кӧ спокойнӧ, лягушкаяс бара петасны берег вылӧ.
Лягушкаясӧс позьӧ аддзыны сӧмын сэки, кор шоныд.
Кӧдздӧдігӧн найӧ лэччӧны юяс да нюръяс пыдӧсъясӧ либӧ пырӧны ил пытшкӧ да тӧвсӧ колльӧдӧны узьӧмӧн.
Лягушкаяс олӧны ваын и суша вылын.
Налӧн олӧмыс да телӧ строениеыс тырвыйӧ лӧсялӧны тайӧ олан условиеяслы.
Телӧлӧн форма.
Передвигайтчӧм.
Турунвиж лягушкалӧн паськыд дженьыдик телӧыс состоитӧ туловищеысь да юрысь (72-ӧд рис.).
Бӧжыс сӧвсем абу.
Передвигайтчӧ лягушка ёна развитчӧм парнӧй конечностьяс — водз да бӧр кокъяс — отсӧгӧн.
Найӧ соответствуйтӧны черияслӧн парнӧй плавникъяслы, но строениеыс налӧн мӧдпӧлӧс, ёна сложнӧйджык.
Чери плавникъясысь торъялӧмӧн, лягушка конечностьясын эмӧсь торъя юкӧнъяс.
Бӧр кокыс состоитӧ бедроысь, голеньысь да ступняысь, коді помасьӧ вит чуньӧн.
Водз кокыс состоитӧ плечоысь, предплечьеысь да нёль чуня кистьысь.
Суша вылын олысь став позвоночнӧйяслӧн конечностьясас сідзжӧ эмӧсь торъя юкӧнъяс.
Передвигайтчигӧн главнӧй тӧдчанлунсӧ имеитӧны ёнджык бӧр кокъясыс.
Кор турунвиж лягушка чеччалӧ, сійӧ вынӧн веськӧдӧ найӧс да йӧткыштчӧ му бердсьыс.
Чеччыштӧм бӧрын лягушка усьӧ водз кокъясыс вылӧ, кодъяс видзӧны сылысь телӧсӧ муӧ кучкысьӧмысь.
Водз кокъяс вылас мыджсьӧмӧн сійӧ пукалӧ туловищеыслысь водзладор юкӧнсӧ да юрсӧ лэптыштӧмӧн.
Ваын турунвиж лягушка передвигайтчӧ сідзжӧ бӧр конечностьяс отсӧгӧн; витнан кузь чунь костас сылӧн эмӧсь плавательнӧй перепонкаяс.
Лягушкалӧн сьыліыс абу.
Ёсьмӧм юрыс, коді тӧдчытӧг вуджӧ туловищеӧ, тӧдчымӧн кокниа поткӧдӧ плотнӧй васӧ.
Лягушкалӧн телӧыс нильӧг, вевттьысьӧма слизьӧн да ичӧтика лямалыштӧма вылыссяньыс.
Тайӧ сідзжӧ отсалӧ сылы передвигайтчыны ваын.
Добыча кыйӧм.
Турунвиж лягушка — хищнӧй животнӧй: сійӧ куталӧ насекомӧйясӧс, слизеньясӧс; ваын сёйӧ черияслысь пӧксӧ.
Чери кульман прудъясын, кӧні зеркальнӧй карпъяс лэдзӧны пӧк, лягушкаяс вермасны вайны ыджыд вред.
Но и асьнысӧ лягушкаясӧс, торъя нин томъяссӧ, да налысь личинкаяссӧ — головастикъяссӧ — сёйӧны черияс да нюрвывса лэбачьяс.
Омӧля подвижнӧй да видзӧднысӧ укшаль турунвиж лягушка кокниа куталӧ насекомӧйясӧс.
Добыча матысмигӧн сійӧ чеччыштӧ, вомсьыс нюжӧдӧ кузь сибдалысь кыв, коді помӧдыс вожа.
Насекомӧйыс сибдӧ кыв бердас да веськалӧ паськыда восьтӧм вомӧ.
Тайӧс кокниа позьӧ наблюдайтны, лягушкаяс тыра стекляннӧй банкаӧ кӧ лэдзны кымынкӧ гут.
Лягушкалӧн кывйыс да вомыс приспособитчӧмаӧсь татшӧм кыйсьӧмас.
Паськыд да сибдалысь кывйыс прикрепитчӧма вомас водз помнас.
Шыбитсьӧ вомсьыс вожалӧм бӧр помыс.
Паськыда воссьысь вомыс оз мешайт шыбитны кывсӧ.
Лягушкалӧн зэв посни пиньяс эмӧсь сӧмын вылыс черлыас да нёбоас.
Черлы вылас найӧ пӧшти оз тыдавны, и сӧмын кор черлы дорӧдыс нуӧдам чуньӧн, позьӧ найӧс казявны.
Чувство органъяс.
Кыйӧдны добычасӧ да тӧдмавны враг матыстчӧм йылысь лягушкалы отсалӧны чувство органъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь нервъясӧн вемкӧд.
Юрлӧн вылыс юкӧнын эм былькъя кык ыджыд син.
Чериясысь торъялӧмӧн, лягушка синъясын эмӧсь син лапъяс: вылыссаыс омӧля подвижнӧй да улыссаыс джынвыйӧ прозрачнӧй, коді тупкӧ синсӧ.
Син лапъяс эмӧсь став позвоночнӧйяслӧн, кодъяс олӧны суша вылын.
Найӧ видзӧны синлысь поверхностьсӧ ёг пырӧмысь да вештӧны син вылӧ веськалӧм бус чиръяс.
Синъясысь водзланьынджык, дзик юр помас, вом весьтын эм кык ныр розь.
На пыр воздухыс веськалӧ ныр пытшкӧ, код стенкаясын вожавлӧ обонятельнӧй нерв.
Лягушкаяслӧн ныр пытшкӧсыс, чериясысь торъялӧмӧн, ӧтлаасьӧ вом пытшкӧскӧд.
Ныр розьяс пыр воздух веськалӧ лолалан органъясӧ — тыясӧ.
Ныр розьясын эмӧсь клапанъяс, кодъяс отсӧгӧн ныр розьяс вермӧны тупкысьны.
Сійӧ, мый лягушкалӧн синъясыс да ныр розьясыс куйлӧны юрлӧн вылыс выпуклӧй юкӧнын, лӧсялӧ сылӧн олан условиеяслы.
Васьыс юрсӧ ичӧтика мыччӧмӧн лягушка вермӧ лолавны воздухӧн да видзӧдны гӧгӧрбок.
Слух органыс лягушкалӧн сідзжӧ приспособитчӧма воздухысь звукъяс воспринимайтӧм вылӧ.
Синъясысь бӧрланьынджык: тыдалӧ гӧгрӧс барабаннӧй перепонка.
Воздушнӧй звукӧвӧй волнаяс вызывайтӧны сылысь колебаниеяс, кодъяс передайтсьӧны пытшкӧс пельӧ слухӧвӧй косточка отсӧгӧн, коді куйлӧ сідз шусяна шӧр пельын.
Кучик.
Рӧм.
Турунвиж лягушкалӧн телӧыс ортсысяньыс вевттьысьӧма сьӧмтӧм нильӧг кучикӧн.
Кучикыс оз сӧмын видз лягушалысь телӧсӧ, но и отсалӧ лолавны.
Кучикас вожавлӧны гырысь кровеноснӧй сосудъяс, кытчӧ веськалӧ кислород.
Васӧдінъяс — лягушкаяс олӧмын колана условие.
Кучик косьмигӧн лягушка кулӧ.
Миян паныдасьлӧны унапӧлӧс лягушкаяс, кодъяс торъялӧны асланыс рӧмӧн да ыдждаӧн.
Гырысьджык турунвиж лягушкаяс овлӧны различнӧй оттенока турунвиж рӧмаӧсь.
Та вӧсна найӧ омӧля тыдалӧны ваын да берегъяс вылын турунвиж быдмӧгъяс пӧвстын.
Ыджданас ичӧтджык травянӧй лягушка, коді олӧ нюръясын да васӧд вӧръясын, почва рӧм кодь жӧ руд рӧма.
Но лягушкаяслӧн рӧмыс, кыдзи и ёкышъяслӧн да сиръяслӧн рӧмыс, вежласьӧ.
Вопросъяс.
1. Мыйла лягушкаӧс позьӧ шуны земноводнӧй животнӧйӧн?
2. Ортсыса строениеын кутшӧм особенностьяс индӧны лягушкалӧн ваын овны приспособитчӧм вылӧ да кутшӧмъяс — суша вылын овны приспособитчӧм вылӧ?
3. Кутшӧм главнӧй особенностьыс лягушка конечностьяслӧн черияслӧн парнӧй плавникъяскӧд сравнитӧмӧн?
4. Мыйла лягушка оз вермы овны кос местаясын?
Задание.
Живӧй природа уголокын наблюдайтны, кыдзи лягушка передвигайтчӧ суша вылын да ваын.
Видлавны сылысь ортсыса строениесӧ.
Наблюдайтны, кыдзи лягушка кыйӧ добычасӧ.
51 §. Турунвиж лягушкалӧн пытшкӧсса органъяс.
Скелет.
Лягушкалӧн скелетыс состоитӧ лыясысь (73-ӧд рис.).
Телӧлӧн главнӧй опораӧн являйтчӧ дженьыдик позвоночник (сӧмын 9 позвонокысь), коді помасьӧ кузь копчикӧвӧй лыӧн.
Сійӧ артмӧма бӧж позвонокъясысь, кодъяс развитчӧмаӧсь омӧля.
Став позвонокъяслӧн вылысса мегыръясыс, черияслӧн моз жӧ, артмӧдӧны канал, кӧні куйлӧ спиннӧй вем.
Ордлыяс лягушкалӧн абуӧсь.
Чериясысь торъялӧмӧн, лягушкалӧн юр лыыс медводдза позвонокыскӧд йитчӧма подвижнӧя.
Юр лыыс ыджыд, сы вӧсна мый сылысь бокса доръяссӧ артмӧдӧны паськалӧм черлыяс.
Но юр лы кӧрӧбка абу ыджыд: сійӧ босьтӧ юр лылысь сӧмын шӧр юкӧнсӧ.
Конечностьяслы опораӧн лоӧны сідз шусяна поясъяс: плечевӧй пояс — водз кокъяслы да тазӧвӧй — бӧр кокъяслы.
Плечевӧй пояс состоитӧ кык лопаткаысь, кодъяс куйлӧны мышку вылын, кык ключицаысь да кык вороньӧй лыысь.
Тайӧ лыясыс гӧгӧртӧны телӧсӧ вӧнь моз да кынӧмладорын ӧтлаасьӧны морӧс лыкӧд.
Плечевӧй пояскӧд йитчӧмаӧсь водз кокъяслӧн лыяс, кодъяс состоитӧны плечевӧй лыысь, предплечье лыысь да кистьлӧн уна лыда лыясысь.
Тазӧвӧй пояслӧн, либӧ тазлӧн, формаыс двойнӧй вилка кодь, коді артмӧма срӧститчӧм лыясысь.
Таз йитчӧ крестцӧвӧй позвоноккӧд.
Тазӧвӧй пояскӧд йитчӧны бӧр коклӧн лыяс.
Сэні эмӧсь татшӧм лыяс: бедреннӧй, голень лы да стопалӧн уна лыяс.
Сы вӧсна мый лягушка кокъясын эм некымын лы, кодъяс йитчӧны ӧта-мӧдыскӧд подвижнӧя, лягушка вермӧ передвигайтчыны му вывті.
Мышцаяс.
Кучик улын куйлӧны мышцаяс.
Медся ёна развитчӧмаӧсь бӧр конечностьяслӧн мышцаяс.
Кутшӧмсюрӧ странаясын (Франция, США да мук.) гырысь лягушкаяслысь бӧр кокъяссьыс яйсӧ сёйӧны.
Кынӧмладорбоксьыс вӧсньыдик стенкасӧ вундӧм бӧрын ми аддзам гырк пытшкӧссӧ сэні куйлысь пытшкӧсса органъясыскӧд (74-ӧд рис.).
Пищеварение органъяс.
Кыдзи и черияслысь, лягушкалысь ми аддзам пищевод, мешӧк кодь желудок да сювъяс, кодъяс артмӧдӧны кымынкӧ петля.
Желудок дорын куйлӧ пемыдгӧрд рӧма мус да сӧп гадь.
Желудок да вӧсни сюв костын куйлӧ поджелудочнӧй железа, кодлӧн сокыс кишечнӧй соккӧд да сӧпкӧд ӧтлаын переваривайтӧ сёянсӧ.
Лолалан органъяс.
Воздухысь кислород поглощайтӧмыс лягушкалӧн мунӧ тыяс отсӧгӧн.
Вундалӧм лягушкалӧн найӧ пемыдруд рӧма неыджыд комӧкъяс кодьӧсь.
Тыясӧ воздух веськалӧ гортаннӧй щель пыр, коді куйлӧ пыдын вом пытшкӧсын.
Гортаннӧй щель пыр тыясӧ позьӧ пӧльтны воздух, босьтны кӧ та могысь стекляннӧй трубка либӧ идзас си.
Пӧльтӧм тыяс вылын тыдалӧ, мый налӧн формаыс вӧсньыдик стенкаяса мешӧк кодь; стенкаясас вожавлӧны кровеноснӧй сосудъяс.
Сы вӧсна мый лягушка тыяслӧн поверхностьыс ичӧт, найӧ оз вермыны тырмымӧн сетны вирӧ кислород.
Содтӧд лолалан органӧн лоӧ кучик, кодын вожавлӧны кровеноснӧй сосудъяс.
Лягушкаяс дыр кад чӧж вермӧны овны ваын, сэк найӧ лолалӧны сӧмын кучикӧн.
Найӧ дыр олӧны весиг сэки, кор вундан налысь тыяссӧ.
Лолалігӧн тыясас воздухыс веськалӧ ныр розьяс пыр, кодъяс вермӧны тупкыссьыны особӧй клапанъясӧн.
Ловъя лягушка вылын тыдалӧ, кыдзи вом пытшкӧсыслӧн улыс стенкаыс то лэччылӧ, то кайлӧ.
Кор сійӧ лэччылӧ, вом пытшкӧсыс ыдждӧ да восьса ныр розьяс пыр тырӧ воздухӧн.
Сы бӧрын вом пытшкӧслӧн пыдӧсыс кыптӧ.
Такӧд ӧттшӧтш ныр розьясыс пытшкӧссяньыс тупкыссьӧны клапанъясӧн, и воздухыс гортань пыр пырӧ тыясӧ.
Кровообращение органъяс.
Вундалӧм лягушкалысь мукӧд дырйи удайтчывлӧ наблюдайтны сьӧлӧм сокращайтчӧмсӧ; сьӧлӧмыс куйлӧ гырк пытшкӧс водзладор юкӧнын тыяс костын.
Лягушка сьӧлӧмлӧн строениеыс ёна сложнӧйджык чери сьӧлӧм серти.
Сійӧ состоитӧ желудочекысь да кык предсердиеысь: веськыдысь да шуйгаысь.
Татшӧм сьӧлӧмыс шусьӧ трёхкамернӧйӧн.
Сложнӧйджык и телӧ кузя вирлӧн ветлӧмыс.
Сьӧлӧм желудочекысь йӧткыштӧм вирыс разалӧ кыдзи став телӧ пасьта, сідзи и тыясӧ.
Телӧсьыс углекислӧй газа вирыс чукӧрмӧ веськыд предсердиеӧ, а тыяссьыс кислородӧн озыр вирыс — шуйга предсердиеӧ.
Артмӧ кровообращениелӧн кык круг (75-ӧд рис.).
Ыджыд круг кузяыс вирыс сьӧлӧмсяньыс мунӧ став телӧ пасьта да бӧр воӧ веськыд предсердиеӧ.
Ичӧт (либӧ лёгочнӧй) круг кузя вирыс сьӧлӧмсянь мунӧ тыяслань да насянь бӧр воӧ шуйга предсердиеӧ.
Лягушка сьӧлӧмлӧн сложнӧйджык строениеыс да кровообращениелӧн мӧд круг лоӧмыс йитчӧма особӧй лолалан органъяс — тыяс — артмӧмкӧд, кодъяс колӧны суша вылын олӧм могысь.
Лягушкалӧн кровообращениеыс да лолалӧмыс мунӧ надзӧн.
Шоныдыс телӧас артмӧ этша, и телӧлӧн температураыс зависитӧ окружающӧй среда температураысь.
Черияслӧн моз жӧ лягушка телӧлӧн температураыс абу постояннӧй.
Выделение органъяс.
Лягушкалӧн гырк пытшкас эм кык кузьмӧс вӧрк, кодъяс куйлӧны позвоночник дінын матын вылыс стенка дінас.
Вӧркъяссянь петӧны мочеточникъяс.
Мочеточникъяс воӧны сювлӧн бӧрладор юкӧдӧ, коді шусьӧ клоакаӧн.
Лягушкалӧн эм и мочевӧй гадь, коді бура тыдалӧ вундалӧм лягушкалӧн, но мочаыс сэтчӧ воӧ клоакасянь, а оз мочеточникъяссянь (видзӧд 74-ӧд рис.).
Размножение органъяс.
Гырк пытшкӧсас куйлӧны и размножение органъяс: эньяслӧн яичникъяс да айяслӧн семенникъяс.
Пӧк тыра сьӧд яичникъясыс торъя нин ыджыдӧсь тулысын, пӧк лэдзӧм водзвылын.
Семенникъясыс — неыджыд вижоват телӧяс — форма да ыджда сертиыс фасоль кӧйдыс кодьӧсь.
Нервнӧй система.
Лягушкалӧн нервнӧй системаыс, кыдзи и черияслӧн, состоитӧ юр вемысь да спиннӧй вемысь да насянь петысь нервъясысь.
Юр вемын бура тыдалӧны: передньӧй вем, промежуточнӧй вем, средньӧй вем, мозжечок да продолговатӧй вем (76-ӧд рис.).
Передньӧй вемыс тӧдчымӧн ыджыдджык черияслӧн серти.
Мӧдарӧ, зэв омӧля развитчӧма мозжечок, коді лягушкалӧн видзӧднысӧ валик кодь да куйлӧ продолговатӧй вемсьыс вылынджык.
Мозжечоклӧн — животнӧйяслысь сложнӧй движениеяссӧ регулируйтысь органлӧн — омӧля развитчӧмыс йитчӧма сыкӧд, мый лягушкалӧн движениеясыс абу сложнӧйӧсь.
Сійӧ сӧмын чеччалӧмӧн вермӧ мунны водзӧ, сложнӧй бергӧдчӧмъяс, кутшӧмъясӧс вӧчӧ чери, сійӧ оз вӧч.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм торъялӧмъяс эмӧсь лягушка конечностьяс скелетын черияскӧд сравнитӧмӧн?
2. Кутшӧм органъяс отсӧгӧн лягушка лолалӧ?
3. Кутшӧм строениеыс лягушка тыяслӧн да кыдзи сэтчӧ веськалӧ воздух?
4. Кутшӧм усложнениеяс эмӧсь лягушкалӧн кровообращение органъясын черияскӧд сравнитӧмӧн?
5. Мый ӧткодьыс да торъяланаыс лягушкаяслӧн да черияслӧн юр вем строениеын?
Задание.
Живӧй природа уголокын наблюдайтны, кыдзи лягушкаяс лолалӧны.
52 §. Лягушкалӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм.
Шоныд тувсов рытъясӧ прудъяссянь да юяссянь ылӧдз кылӧны унапӧлӧс гора шыяс.
Тайӧ лягушкаяслӧн «концертъяс», кодъяс садьмисны тӧвнас дыр узьӧм бӧрын.
Гора шыяссӧ лэдзӧны сӧмын айяс.
Турунвиж лягушка айяслӧн кваксігас юр бокъясас пӧльтчӧны ыджыд гадьяс — резонаторъяс, кодъяс ёнмӧдӧны шыяссӧ (видзӧд 72-ӧд рис.).
Лягушкалӧн айяс торъялӧны аньясысь сідзжӧ ыджданас (найӧ ичӧтджыкӧсь), да водз конечностьяслӧн пытшкӧсса чунь вылас налӧн эм гадь кодь мыльк.
«Концертъяс» дырйи, тулыснас, лягушкаяс размножайтчӧны.
Эньыс тайӧ кадӧ ваӧ лэдзӧ пӧк.
Лягушкаяслӧн пӧкйыс негырысь сьӧдоват либӧ рудоват шарикъяс кодь да мунӧ чери пӧк вылӧ.
Сідз жӧ, кыдзи и черияс, лягушкаяс пӧксӧ лэдзӧны уна: ӧти энь лэдзӧ 3-сянь 10 тысяча колькйӧдз — пӧкчирйӧдз.
Сэк жӧ, кор эньяс лэдзӧны пӧк, айяс сы вылӧ лэдзӧны живчикъяса семеннӧй жидкость.
Ваын лоӧ оплодотворение.
Оплодотворение бӧрын пӧкчиръяслӧн прозрачнӧй оболочкаясыс польдчӧны да сибдӧны ӧта-мӧд дінас.
Артмӧны студень кодь нильӧг пӧк комӧкъяс.
Оплодотворитчӧм кольксьыс оболочка пытшкас развивайтчӧ зародыш.
8–10 лун мысти кымын (ичӧтика водзджык либӧ ичӧтика сёрӧнджык, валӧн температураысь зависитӧмӧн) оболочкасьыс петӧ ичӧтик головастик, коді сӧвсем абу верстьӧ лягушка кодь.
Чӧрс кодь формаа кузь бӧжа телӧ вӧснаыс сійӧ ёнджыка мунӧ чери малёк вылӧ, а оз лягушка вылӧ (77-ӧд рис.).
Юр бокъясас сылӧн тыдалӧны уна вожа ортсыса нёкчимъяс.
Первойя лунъяссӧ головастик олӧ ваувса быдмӧгъяс вылын юр улысладорбокас куйлысь особӧй присоскаӧн на дінӧ кутчысьӧмӧн.
Тайӧ кадӧ вомыс сылӧн абу на и сійӧ питайтчӧ пӧкчирса питательнӧй веществояс колясӧн.
Регыд головастиклӧн потӧ ичӧтик вом, кодӧс кытшалӧны роговӧй черлыяс.
Головастик заводитӧ самостоятельнӧя питайтчыны васа быдмӧгъясӧн да простейшӧйясӧн, кодъяс олӧны быдмӧгъяс дінын.
Ортсыса нёкчимъяс оз дыр овны.
На пыдди развивайтчӧны пытшкӧсса нёкчимъяса нёкчим щельяс, кыдзи и черияслӧн.
Тайӧ кадӧ головастик дзик ичӧтик чери кодь.
Кокъяс сылӧн абуӧсь, и сійӧ уялӧ кузь бӧж отсӧгӧн; бӧжсӧ кытшалӧ плавательнӧй перепонка.
Лолалӧ головастик, кыдзи и чери, нёкчимъясӧн, ваысь босьтӧ кислород.
Сьӧлӧмыс сылӧн, сідз жӧ кыдзи и черияслӧн, двухкамернӧй, да кровообращениелӧн эм ӧти круг.
Низшӧй черияслӧн моз жӧ эм хорда.
Эмӧсь сідзжӧ боковӧй линия органъяс.
Он кӧ тӧд, мый головастик развитчис лягушка пӧкйысь, сійӧс позьӧ чайтны ичӧтик чериӧн.
Но оз дыр головастик ло чери кодьӧн — ставсӧ тӧлысьӧн-джынйӧн кымын.
Головастик бӧрся наблюдайтігӧн ми аддзам, кыдзи сылӧн развивайтчӧны конечностьяс.
Первой кутасны тӧдчыны бӧр кокъяс, а сэсся и водз кокъяс.
Уялігӧн татшӧм головастик заводитӧ пӧльзуйтчыны кокъясӧн, кыдзи верстьӧ лягушка.
Головастиклӧн вомыс ыдждӧ, тайӧ сетӧ сылы позянлун заводитны питайтчыны животнӧйясӧн.
Тайӧ жӧ кадӧ развивайтчӧны тыяс.
Головастик заводитӧ кыпӧдчывны ва веркӧсӧ да босьтны воздух.
Бӧжыс вочасӧн чинӧ.
Ӧні головастик ортсысяньыс абу нин чери кодь, а лягушка кодь.
Тыяс развивайтчӧмкӧд йитӧдын лоӧны вежсьӧмъяс кровеноснӧй системаын.
Развивайтчӧны сосудъяс, кодъяс нуӧны вирсӧ сьӧлӧмсянь тыясӧ да мӧдарӧ, мӧдногӧн кӧ артмӧ кровообращениелӧн мӧд, лёгочнӧй круг.
Предсердие юксьӧ перегородкаӧн кыкпельӧ, и сьӧлӧм лоӧ трёхкамернӧйӧн.
Медбӧрын, бӧжыс лоӧ зэв ичӧтик.
Ичӧтик лягушкапи петӧ берег вылӧ.
Сӧмын дженьыдик бӧжыс висьталӧ сы йылысь, мый тайӧ вӧвлӧм головастик.
Но бӧжыс регыд бырӧ, вочасӧн рассасывайтчӧ.
Лягушкапи лоӧ верстьӧ лягушкаӧн сӧмын коймӧд-нёльӧд вонас.
Тайӧ арлыдын лягушкаяс заводитӧны размножайтчыны.
Олӧны найӧ вель дыр, 16 воӧдз.
Вопросъяс.
1. Мый ӧткодьыс лягушкаяс да черияс размножайтчӧмын?
2. Мыйӧн головастик мунӧ чери вылӧ?
3. Строениеын кутшӧм особенностьяс торйӧдӧны верстьӧ лягушкаӧс головастикысь?
Задание.
Тулысын аддзыны лягушкаяслысь оплодотворитчӧм пӧк, пуктыны ыджыд аквариумӧ да наблюдайтны лягушкалысь развивайтчӧмсӧ.
Гижны, кор лоины сійӧ либӧ тайӧ вежсьӧмъяс.
53 §. Земноводнӧйяслӧн лоӧм.
Лягушкаяслӧн размножайтчӧмыс унаторйӧн ӧткодь черияс размножайтчӧмкӧд.
Найӧ сідз жӧ, кыдзи и черияс, пӧксӧ да семеннӧй жидкостьсӧ лэдзӧны ваӧ.
Лягушкалӧн личинкаясыс — головастикъяс — ортсыса вид да пытшкӧсса строение сертиыс чери кодьӧсь да олӧны ваын.
Сӧмын сёрӧнджык, мӧд тӧлысь помас, налӧн развивайтчӧны тыяс да конечностьяс.
Верстьӧ лягушка строениеын, суша вылын олӧм вылӧ приспособлениеяскӧд ӧттшӧтш (юкӧнъяс вылӧ торъявлан конечностьяс), эм уна ӧткодьтор черияскӧд.
И черияслӧн, и лягушкаяслӧн пытшкӧсса лы скелетыслӧн основаӧн лоӧ позвоночник, коді состоитӧ торъя позвонокъясысь.
Позвоночник каналын куйлӧ спиннӧй вем, коді вуджӧ юр вемӧ; юр вем куйлӧ юр лы кӧрӧбкаын.
Лягушкаяслӧн да черияслӧн юр вемыс, кутшӧмсюрӧ торъялӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, состоитӧ ӧти и сійӧ жӧ вит юкӧдысь.
Гырк пытшкӧсын куйлӧны общӧй чертаясын сходнӧй органъяс — пищеварение, кровообращение, выделение, размножение органъяс.
Ставыс тайӧ абу случайнӧйтор да вайӧдӧ выводӧ, мый лягушкаяслӧн эм черияскӧд родство.
Учёнӧйяс установитісны, мый земноводнӧйяс лоины чериясысь, мый ӧнія земноводнӧйяслӧн предокъясӧн вӧліны древньӧй черияс, кодъяс ӧні абуӧсь нин.
Позьӧ представитны аслыд, кыдзи земноводнӧйяслӧн древньӧй предокъясыс вуджисны васянь суша вылӧ.
Ископаемӧй черияс пиын вӧліны сідз шусяна кистепёрӧй черияс, кодъяслӧн парнӧй плавникъясыс вӧлі приспособитчӧмаӧсь ва пыдӧсӧд кыскасьӧм вылӧ.
Плавникъясыслӧн вӧлі скелет; сійӧ вӧлі древньӧй земноводнӧйяслӧн конечностьяс скелет кодь.
Конечностьяслӧн татшӧм аслыссяма строение вӧснаыс, кодъяс эз вӧвны мукӧд черияслӧн плавникъяс кодьӧсь, а вӧліны му вылын олысь позвоночнӧйяслӧн кок кисть кодьӧсь, найӧ и получитісны кистепёрӧйяслысь ним (черияслысь плавникъяссӧ мукӧд дырйи шуӧны «перӧясӧн»).
Ископаемӧй кистепёрӧйяслӧн плавательнӧй гаддьыс вӧлі приспособитчӧма лолалӧм вылӧ; кор ваын кислородыс эз тырмыв, кистепёрӧй черияс вермисны плавательнӧй гадь отсӧгӧн лолавны атмосфернӧй воздухӧн.
Му вылын олӧмлӧн древньӧй периодъяс пиысь ӧтиын, кор разнӧйсикас чериясысь кындзи, эз на вӧвны мукӧд позвоночнӧй животнӧйяс, лоины ыджыд засухаяс.
Уна водоёмъяс, кӧні олісны кистепёрӧй черияс, косьмисны.
Сы вӧсна мый кистепёрӧйяс вермисны лолавны атмосфернӧй воздухӧн, найӧ, асланыс конечностьяс отсӧгӧн, косьмытӧм водоёмъяс корсьӧм могысь кыссисны суша вылӧ.
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь, гашкӧ, аддзисны суша вылысь налы колана сёян да кольччылісны сэтчӧ.
Олӧмлӧн выль условиеяскӧд единствоын совершенствуйтчисны суша вылын передвигайтчӧм вылӧ да атмосфернӧй воздухӧн лолалӧм вылӧ приспособлениеяс.
Конечностьяс пӧрины юкӧнъяс вылӧ торъявлӧм кокъясӧ.
Плавательнӧй гадь пӧри тыясӧ, кодъяс тырвыйӧ вежисны нёкчимъяссӧ.
Тыяс развитчӧмкӧд йитӧдын лои сложнӧйджык сьӧлӧм да кровообращение.
Татшӧм ногӧн, чериясысь уна тысяча вояс чӧжӧн уна поколениеяс пыр развитчисны вежсьӧм потомокъяс, кодъяс лоины земноводнӧйясӧн.
Ӧні найӧ олӧны и суша вылын и ваын, но заводитӧны ассьыныс олӧмнысӧ век ваын.
Вопросъяс.
1. Мый ӧткодьыс верстьӧ лягушкаяслӧн да черияслӧн?
2. Мый серти позьӧ шуны, мый ӧнія земноводнӧйяслӧн предокъясыс лоины древньӧй чериясысь?
3. Кутшӧм особенностьяс вӧліны древньӧй кистепёрӧй черияслӧн?
4. Кыдзи позьӧ представитны древньӧй кистепёрӧйяслысь суша вылӧ петӧмсӧ да налысь земноводнӧйясӧ пӧрӧмсӧ?
54 §. Бӧжтӧм да бӧжа земноводнӧйяс.
Жаба.
Лягушкаяс кындзи, миян тшӧкыда паныдасьлӧны на вылӧ мунысь жабаяс (78-ӧд рис.).
Рытъясын жабаясӧс позьӧ аддзыны садйысь да град йӧрысь.
Тшӧкыда сюрлӧны жабаяс и пӧгребъясысь, кытчӧ найӧ дзебсьӧны луннас жар шондіысь.
Жабаяслӧн кучикыс нильӧг, сы вӧсна найӧ оз вермыны переноситны кос воздух да луннас дзебсясьӧны васӧд местаясын.
Сӧмын рытъясын найӧ петӧны кыйсьыны.
Жабаяс сёйӧны унапӧлӧс вреднӧй насекомӧйясӧс да слизнякъясӧс, бырӧдӧны найӧс вывті уна.
Садовникъяс да огородникъяс справедливӧя лыддьӧны жабаясӧс асланыс другъясӧн, вайӧны найӧс град йӧръясӧ да охраняйтӧны.
Жабаяс йылысь эм уна лӧсявтӧм рассказ: мый найӧ быттьӧ усьласьӧны морт вылӧ, мый насянь лоӧны зӧр тусьяс.
Весиг ачыс «жаба» кывйыс лои нарицательнӧйӧн, коді ас пытшкас кутӧ мыйкӧ зывӧкӧс.
Збыльвылӧсӧ жаба оз вӧч некутшӧм лёктор да сэк жӧ лоӧ полезнӧй животнӧйӧн.
Кӧть ортсыса вид сертиыс жаба ёна мунӧ лягушка вылӧ, век жӧ найӧс кокниа позьӧ торйӧдны.
Жабалӧн бӧр кокъясыс абу сэтшӧм ёна развитчӧмаӧсь, кыдзи лягушкаяслӧн.
Передвигайтчӧны жабаяс посньыдика чеччалӧмӧн, а мукӧд дырйи прӧста кыссьӧны му вывті.
Найӧ сёйӧны ньӧжйӧ ветлӧдлысь животнӧйясӧс да налы оз ковмыв гырыся чеччавны.
Лягушкаяс, мӧдарӧ, кватлалӧны лэбалысь насекомӧйясӧс, а та вӧсна налы колӧ бура чеччавны.
Надзӧн передвигайтчысь жабаӧс врагъясысь видзӧ едкӧй нильӧгыс.
Кучикыс сылӧн абу шыльыд, а вевттьысьӧма зӧр тусьясӧн, кодъяс выделяйтӧны нильӧг.
Морт кучик вылӧ нильӧг оз действуйт.
Но веськалас кӧ сійӧ синъясӧ либӧ парйӧ, то слизистӧй оболочкаясыс вермасны воспалитчыны.
Кӧть эськӧ жабаяс олӧны ваысь ылын, но зільӧны лоны васӧд местаясын да кыйсьӧны сӧмын рытын да войын, кор воздухыс васӧд да ыркыд.
Размножайтчӧны жабаяс, кыдзи и мукӧд земноводнӧйяс, сӧмын ваын.
Тулыснас прудъясысь, шоръясысь, а тшӧкыда и прӧста ва гуранъясысь, сюрлывлӧны кузь нильӧг шнуръяс, а на пытшкын — пӧкчиръяс.
Тайӧ — жабаяслӧн пӧк.
Пӧкчиръяссьыс петӧны головастикъяс, кодъяс гожӧм пом кежлӧ помалӧны развивайтчӧмсӧ да пӧрӧны посньыдик жабаясӧ, кодъяс петӧны ваысь.
Татшӧм земноводнӧйяссӧ, кыдзи лягушкаясӧс да жабаясӧс, кодъяслӧн туловищеыс дженьыд, паськыд, бӧжыс абу, ёна развитчӧмаӧсь кокъяс, ӧтувтӧны бӧжтӧмъяс ним улӧ.
Тритон.
Оз став земноводнӧйясыс имеитны паськыд, дженьыд телӧ да абу ставыс бӧжтӧмӧсь.
Негырысь прудъясын обычнӧй олысь — обыкновеннӧй тритон — имеитӧ векньыдик, черияслысь кодь жӧ кузьмӧс телӧ да бокъяссяньыс топалӧм кузь бӧж, код гӧгӧр эм плавательнӧй перепонка (79-ӧд рис.).
Тритон унджыксӧ олӧ ваын, но петавлӧ и суша вылӧ.
Тулыснас да гожӧмнас сійӧс кокниа позьӧ аддзыны негырысь прудъясысь, кодъяс тырӧмаӧсь васа быдмӧгъясӧн.
Суша вылын сійӧ векджык паныдасьлӧ гожӧм помын, кор лӧсьӧдчӧ тӧв кежлӧ, корсьӧ аслыс места кыськӧ нитш пытшкысь либӧ пу вужъяс улысь, тшӧкыда вель ылысь васянь.
Кокъясыс тритонлӧн омӧля развитчӧмаӧсь, плавательнӧй перепонкаяс абуӧсь.
Кокъяс отсӧгӧн сійӧ ветлӧдлӧ сӧмын суша вылын, кӧні сійӧ надзӧникӧн кыссьӧ.
Ваын тритон уялӧ кузь бӧж отсӧгӧн.
Земноводнӧйяс дінӧ тритонлӧн принадлежитӧмыс тыдалӧ сыысь, кыдзи сійӧ размножайтчӧ да кыдзи мунӧ сылӧн развивайтчӧмыс.
Тулыснас тритонъяс пукталӧны ваӧ колькъяс — пӧкчиръяс, ваувса быдмӧгъяс дінӧ найӧс ӧтикӧн-ӧтикӧн прикрепляйтӧмӧн.
Колькйысь петӧ ортсыса кожистӧй нёкчимъяса личинка, коді дзик ичӧтик чери кодь.
Бӧрынджык личинка пӧрӧ верстьӧ тритонӧ.
Пӧк лэдзигӧн ай тритонлӧн мыш вылас быдмӧ кожистӧй гребень.
Айлӧн рӧмыс лоӧ яркӧйджык аньлӧн дорысь.
Вылыссяньыс обыкновеннӧй тритон рудоввиж рӧма, улісяньыс — вижовгӧрд рӧма.
Тритон сёйӧ унапӧлӧс посни животнӧйясӧс: личинкаясӧс, насекомӧйясӧс, нидзувъясӧс.
Татшӧм земноводнӧйясӧс, кыдзи тритон, кодъяслӧн телӧыс векни, кузь да кодъяс бӧжаӧсь, ӧтлаалӧны бӧжаяс ним улӧ.
Вопросъяс.
1. Кыдзи торйӧдны жабаӧс лягушкаысь?
2. Кутшӧм признакъяс характернӧйӧсь бӧжтӧм земноводнӧйяслы?
3. Строениеын да олӧмын кутшӧм особенностьяс вӧсна тритонӧс пыртӧны земноводнӧйяс лыдӧ?
4. Кутшӧм признакъяс характернӧйӧсь бӧжа земноводнӧйяслы?
IX глава.
3 класс.
ПРЕСМЫКАЙТЧЫСЬЯС, ЛИБӦ РЕПТИЛИЯЯС.
Пресмыкайтчысьяс — му вылын олысь настоящӧй позвоночнӧй животнӧйяс, кодъяс приспособитчӧмаӧсь суша вылын олӧм дінӧ.
Роговӧй покров развивайтчӧм вӧсна да тыяслӧн усложнитчӧм вӧсна налы, земноводнӧйясысь торъялӧмӧн, оз ков васӧд среда.
Пресмыкайтчысьяс размножайтчӧны суша вылын, пуктӧны топыд оболочкаа гырысь колькъяс.
Пресмыкайтчысьяс дінӧ относитчӧны лёкгагъяс, змейяс, черепахаяс да крокодилъяс.
55 §. Пельк лёкгаг.
Сӧветскӧй Союзлӧн разнӧй областьясын вӧрдоръясысь, кос мылькъяс вылысь, кытчӧ ёна веськалӧ шонді, тшӧкыдакодь позьӧ аддзыны пельк лёкгагӧс (80-ӧд рис.).
Видзӧдлыны прамӧя сы вылӧ оз удайтчы.
Сійӧ ӧдйӧ дзебсьӧ изъяс да турун пӧвстӧ, пыр жӧ вошӧ син водзсьыд.
Татшӧм ӧдйӧ котралӧмсьыс сійӧ и получитіс ассьыс нимсӧ.
Земноводнӧйясысь торъялӧмӧн, лёкгагъяс олӧны кос местаясын, васянь ылын.
Лёкгагъяс подвижнӧйӧсь лунын, кор шоныд да дзирдалӧ шонді.
Вой кежлӧ найӧ пырӧны изъяс улӧ либӧ норкаясӧ.
Сэні жӧ норкаас, пыранінсӧ нитшкӧн тупкӧмӧн, узян состояниеын найӧ колльӧны кузь тӧвсӧ.
Ветлӧдлӧм.
Телӧлӧн форма.
Лёкгаглӧн кузьмӧс телӧыс помасьӧ кузь гӧгрӧс бӧжӧн.
Кык гоз дженьыдик кокъяс развитчӧмаӧсь тӧдчымӧн слаба.
Лёкгаг мыджсьӧ муас оз сӧмын кокъяснас, но сідзжӧ бӧжнас, да мунігас быттьӧ пресмыкайтчӧ.
Та дырйи лёкгаглӧн туловищеыс да бӧжыс нюклясьӧны да отсалӧны ветлӧдлынысӧ.
Мылькъяс да изъяс вылӧ сійӧ кайӧ ёсь гыжъя кузь чуньяснас кутчысьӧмӧн (быд кокын 5 чунь).
Пресмыкайтчӧмӧн ветлӧдлӧм вӧсна тайӧ класса животнӧйясыс и получитісны пресмыкайтчысьяс, либӧ рептилияяс ним.
Му вылын овны приспособитчӧм.
Кос местаясын олысьлӧн, лёкгаглӧн, строениеыс лӧсялӧ сылӧн олан условиеяслы.
Кузь телӧыс да конечностьясыс приспособитчӧмаӧсь му вывті ветлӧдлӧм вылӧ.
Юрыс подвижнӧя йитчӧ туловищеыскӧд сьылі отсӧгӧн.
Та вӧсна лёкгаг юрсӧ вермӧ бергӧдны бокӧ, кыйӧдны добыча да казявны врагъясӧс.
Черияслӧн да лягушкаяслӧн сьыліыс абу, сы вӧсна мый сійӧ эськӧ мешайтіс уявны плотнӧй ваын.
Лёкгаглӧн кучикыс кос, железаяс абуӧсь, да вевттьысьӧма роговӧй чешуяясӧн.
Татшӧм кучикыс бура видзӧ телӧсӧ кос воздухын ва испаряйтчӧмысь.
Гожӧм чӧжӧн лёкгаг некымынысь линяйтӧ.
Та дырйи вылысса роговӧй слӧйыс, кор сы улын пытшкӧссяньыс артмӧ выль слӧй, кульсьӧ да гылалӧ пластъясӧн.
Лёкгаглӧн роговӧй чешуяясӧн вевттьысьӧм кос кучикыс кислород поглощайтны оз вермы, кыдзи земноводнӧйяслӧн нильӧг куш кучикыс.
Лёкгаг лолалӧ тыяс отсӧгӧн атмосфернӧй воздухӧн; тыясыс сылӧн развитчӧмаӧсь земноводнӧйяслӧн серти бурджыка да имеитӧны ячеистӧй строение.
Пельк лёкгаглӧн айясыс турунвиж рӧмаӧсь, а эньясыс — пемыдруд рӧмаӧсь.
Тайӧ кыкнан рӧмыс являйтчӧны покровительственнӧйӧн: сійӧ вӧчӧ найӧс тыдавтӧмӧн му вылын либӧ турун пӧвстын.
Добыча кыйӧм.
Сёйӧм.
Лёкгаг сёйӧ насекомӧйясӧс, чераньясӧс, нидзувъясӧс да мукӧд посни животнӧйясӧс.
Добычасӧ аддзӧм бӧрын сійӧ уськӧдчӧ сы вылӧ да кватитӧ паськыда восьтӧм вомнас.
Зэв уна дженьыдик пиньясыс отсалӧны кутны добычасӧ.
Добычасӧ корсигӧн лёкгаг вомсьыс лэдзӧ помӧдыс вожа кузь кыв, коді сылы лоӧ осязание органӧн.
Васянь ылын олӧм вӧсна лёкгаглы тырмӧны лысва войтъясыс да сійӧ жидкостьыс, коді эм сёян животнӧйяс телӧын.
Ӧдйӧ ветлӧмыс да пельклуныс вӧсна лёкгаг вермӧ корсьны аслыс тырмымӧн сёян.
Тайӧ жӧ свойствоясыс спасайтӧны сійӧс врагъясысь.
Опасность казялӧм бӧрын лёкгаг спасайтчӧ котӧртӧмӧн.
Враг кӧ сійӧс кватитас бӧжӧдыс, сійӧ зэв ӧдйӧ орӧдас бӧжсӧ да дзебсяс нораас.
Бӧжсӧ орӧдӧмӧн лёкгаг спасайтӧ ассьыс олӧмсӧ.
Татшӧм явлениеыс шусьӧ самокалечениеӧн.
Но бӧжыс сылӧн выльысь быдмӧ, кӧть воддза сертиыс и дженьыдджык.
Размножайтчӧм да развивайтчӧм.
Лёкгаглӧн размножайтчӧмыс сідзжӧ лӧсялӧ сылӧн олан условиеяслы.
Сійӧ оз лэдз ваӧ пӧк, кыдзи черияс да земноводнӧйяс, а пуктӧ суша вылӧ 5–10 гырысь кольк; колькъясыс воробей кольк ыдждаӧсь.
Колькъясыс вевттьысьӧмаӧсь еджыд кожистӧй оболочкаӧн, коді видзӧ найӧс косьмӧмысь.
Лёкгаглӧн колькъясыс, кодъясӧс сійӧ пуктӧ суша вылӧ, унапӧв гырысьджыкӧсь черияслӧн да земноводнӧйяслӧн пӧк серти.
Колькъясас уна питательнӧй вещество, да сы вӧсна ичӧтик лёкгагъясыс кольксьыс петӧны развитӧйджыкӧсь черияслӧн малёкъяс да земноводнӧйяслӧн головастикъяс серти.
Тайӧ имеитӧ ыджыд тӧдчанлун найӧ олӧмын, сы вӧсна мый ветлӧдлыны да сёян корсьны суша вылын ваын серти сьӧкыдджык.
Кольксӧ пуктытӧдз на зародышыс заводитӧ развивайтчыны кольк пытшкас, сы вӧсна мый оплодотворитчӧмыс лоӧ энь телӧ пытшкын.
Колькъяссӧ лёкгаг пуктӧ кос лыа пытшкӧ либӧ муӧ июнь тӧлысьын, кор лоӧ шоныд.
Шоныд вӧснаыс зародышыс, коді эм кольк пытшкас оболочка улын, тані развивайтчӧ водзӧ.
Колькйысь петӧ ичӧтик лёкгаг, коді верстьӧ лёкгаг кодь жӧ, сӧмын ичӧтджык.
Лёкгагъяс олӧны 10 кымын во.
Земноводнӧйяскӧд сравнитӧмӧн лёкгагъяс организмлӧн усложнитчӧм.
Кутам кӧ ми лёкгагӧс сравнитны земноводнӧйяскӧд, ми аддзам, мый лёкгаглӧн организмыс ёна сложнӧйджык.
Сідз, лёкгаглӧн кокъясыс на кодь жӧ тритонъяслӧн серти развитчӧмаӧсь бурджыка.
Кучикыс вевттьысьӧма роговӧй чешуяясӧн да лолалӧмын оз участвуйт.
Тыяс имеитӧны сложно-ячеистӧй пытшкӧсса поверхность.
Сьӧлӧмын не сӧмын кык предсердие, но и желудочекас эм сійӧс кыкпельӧ юкӧм вылӧ неполнӧй перегородка.
Юр вемын ёнджыка развитчӧма передньӧй вем, а сідзжӧ мозжечок; тайӧ йитчӧма земноводнӧйяслӧн серти активнӧйджык олӧмкӧд.
Сложнӧйджык строениеыс и чувство органъяслӧн.
Медбӧрын, размножайтчигӧн лёкгагъяс пуктӧны оз пӧк, а гырысь колькъяс, кытысь петӧны тырвыйӧ развитчӧм ичӧтик лёкгагъяс.
Мукӧд лёкгагъяс.
Центральнӧй да войвыв областьясын олӧ ловйӧн чужтысь лёкгаг.
Кольксӧ пуктан кадӧ нин колькъяссьыс сылӧн петӧны ловъя пиян.
Пиянсӧ ловйӧн чужтӧм вӧснаыс тайӧ лёкгагъясыс вермӧны овны васӧд да ыркыд климата да дженьыд гожӧма войвывджык областьясын.
Вопросъяс.
1. Лёкгаг строениеын кутшӧм признакъяс индӧны сы вылӧ, мый сійӧ приспособитчӧма овны суша вылын?
2. Кыдзи лёкгаг размножайтчӧ да развивайтчӧ?
Задание.
Живӧй природа уголокын (тулыснас либӧ гожӧмнас) наблюдайтны, кыдзи лёкгаг кыйӧ насекомӧйясӧс.
Сэні жӧ наблюдайтны, кыдзи лёкгаг орӧдӧ бӧжсӧ да кыдзи бӧжыс бӧрыннас бӧр быдмӧ.
56 §. Змейяс.
Уж.
Миян змейяс пиысь медся тӧдса уж.
Уж — му вылын олысь животнӧй; сійӧ олӧ разнӧй местаясын — вӧрын, видзьяс вылын.
Тшӧкыдджыка уж паныдасьлӧ сэні, коні матігӧгӧрын эмӧсь чериа да лягушкаяса прудъяс да юяс; черияс да лягушкаяс — ужлӧн сёянтор.
Ужлӧн эм конечностьястӧм, став змейяслы характернӧй кузь телӧ (81 -ӧд рис.).
Став пресмыкайтчысьяслӧн моз жӧ кучикас эм роговӧй покров.
Мыш вылас да телӧ бокъясас эмӧсь посньыдик чешуяяс, а кынӧмладорас — гырысь щитокъяс, кодъяс куйлӧны телӧ вомӧнногыс.
Рӧмыс вылыссяньыс пемыдруд, унапӧлӧс оттенокъяса, улыссяньыс — югыдвиж.
Ужӧс миян мӧд змейысь — гадюкаысь — кокни торйӧдны кык гӧрдоввиж (мукӧд дырйи еджгов) пятна серти, кодъяс эмӧсь юр бокъясас.
Уж ветлӧдлӧ му вывті кыссьӧмӧн; кӧть кокъясыс и абуӧсь, но уж кыссьӧ ӧдйӧ.
Кыссьӧ сійӧ ассьыс кузь телӧсӧ (1 м-ӧдз) кусньӧдлӧмӧн.
Уж туловищелӧн уна лыда позвонокъясыс ӧта-мӧдыскӧд йитчӧмаӧсь зэв подвижнӧя.
Водзӧ кыссигӧн сылы отсалӧны кынӧмладорса вомӧна щитокъяс да уна лыда ордлыяс.
Быд ордлы вылыс помнас подвижнӧя йитчӧ позвонокъяскӧд, а ордлылӧн неуна гӧгрӧсмӧм мӧд помыс помасьӧ свободнӧя.
Ордлы помъяс вылас мыджсьӧмӧн да щитокъяснас почва неровностьясӧ кутчысьӧмӧн уж, кусыньтӧм телӧсӧ веськӧдігӧн, кыссьӧ водзӧ.
Сідз жӧ кокниа уж уялӧ и ваын.
Му кузя уж «пресмыкайтчӧмлӧн» эмӧсь бурторъяс. Пресмыкайтчӧм вӧснаыс уж гусьӧн вермӧ локны добыча дінас, код бӧрся сійӧ кыйсьӧ, а сідзжӧ омӧля тыдалӧ врагъяслы (ёжъяслы, ручьяслы, аистъяслы).
Сы вӧсна мый кокъяс ужлӧн абуӧсь, сійӧ вермӧ кыссьыны ньӧр да из чукӧръясын векньыдик щельясӧд да кустарник вужъяс костӧд.
Кутшӧмсюрӧ змейяслысь (удавъяслысь) ми аддзам бӧр конечностьяслысь мыльк кодь колясъяс.
Тайӧ индӧ сы вылӧ, мый змей предокъяслӧн, став позвоночнӧй животнӧйяслӧн моз жӧ, вӧліны конечностьяс.
Сы вӧсна мый уж кыскасьӧ му вывті, синъясыс сылӧн син лапъястӧмӧсь да тупкысьӧмаӧсь прозрачнӧй роговӧй плёнкаӧн, коді кучик линяйтігас кульсьӧ слӧйясӧн, вежсьӧ выльӧн.
Роговӧй покровыс уж линяйтігӧн оз кусӧкъясӧн торъявлы, кыдзи ящерицалӧн, а усьӧ дзоньнас.
Му бердӧ либӧ изъяс бердӧ ниртӧмӧн уж косялӧ сійӧс вом дорӧдыс да пырӧ кутшӧмкӧ векньыдик щельӧ.
Кулӧм покровыс сэки кыскыссьӧ чулки моз — кыскыссигас сійӧ бергӧдчӧ гугӧн.
Турун питі кыссигӧн уж нюжӧдӧ помтіыс вожа кузь кывсӧ да видлалӧ сійӧн матігӧгӧрса предметъяссӧ.
Кывйыс, сідз жӧ кыдзи и ящерицалӧн, лоӧ осязание органӧн.
Сійӧс неправильнӧя шуӧны жалоӧн.
Ужлы да мукӧд змейяслы осязаниеыс вежӧ омӧля развитчӧм зрениесӧ.
Ассьыс добычасӧ, ёнджыкасӧ лягушкаясӧс, уж кыйӧдӧ суша вылын и ваын.
Лягушкаӧс суӧдӧм бӧрын сійӧ кватитӧ сійӧс аслас паськыд вомнас.
Бӧрлань крукыльтчӧм ёсь пиньясыс бура кутӧны нильӧг добычасӧ.
Ядӧвитӧй железаяс да ядӧвитӧй пиньяс ужлӧн абуӧсь, и сійӧ ньылыштӧ добычасӧ ловйӧн.
Ужлӧн да мукӧд змейяслӧн черлы строениеас эмӧсь кутшӧмсюрӧ особенностьяс, кодъяс вӧсна найӧ вермӧны ньылавны асланыс юрысь ыджыдджык добыча.
Улыс черлыыс йитчӧ юр лыыскӧд сідзи, мый сійӧ вермӧ лэччыны улӧ.
Сыысь кындзи, черлыяслӧн шуйга да веськыд джынъясыс йитчӧмаӧсь ас костаныс подвижнӧя эластическӧй связка отсӧгӧн да вермӧны нюжавны.
Лягушкаӧс ньылыштігӧн уж переменаӧн чургӧдӧ водзӧ улыс черлылысь то веськыд джынсӧ, то шуйга джынсӧ.
Та дырйи лягушка вочасӧн йӧткыссьӧ вомӧ да горшӧ.
Кишечникӧ веськалӧм бӧрын татшӧм ыджыд добычаыс дыр переваривайтчӧ.
Живӧй природа уголокын ужъясӧс векджык вердӧны тӧлысьнас кык-куимысь не тшӧкыдджыка.
Ужлӧн эньыс гожӧмнас пуктӧ 20 кымын гырысь кузьмӧс кольк, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь еджыд кожистӧй оболочкаӧн.
Колькъяссӧ уж пуктӧ куйӧд пиӧ либӧ гылалӧм коръяс пиӧ, кодъяс сісьмигӧн выделяйтчӧ шоныд.
Колькъяссьыс петӧны посньыдик ужъяс, кодъяс пыр жӧ заводитӧны овны самостоятельнӧя.
Ужъяс олӧны дыр, 30 воӧдз.
Гадюка.
Безобиднӧй ужысь торъялӧмӧн, гадюка относитчӧ ядӧвитӧй змейяс дінӧ.
Медтшӧкыда сійӧ паныдасьлӧ туруна вӧръясын.
Рӧмыс сылӧн овлӧ унапӧлӧс: руд, бурӧйкодь, сьӧдоват.
Но сійӧс кокни торйӧдны ужысь, сы вӧсна мый сылӧн юр вылас виж пятнаясыс абуӧсь да мыш кузялаыс зигзагӧн мунӧ сьӧд визь.
Сьӧд визьыс вуджӧ юр вылас да артмӧдӧ X буква кодь рисунок (видзӧд 81-ӧд рис.).
Гадюка пырӧ войся животнӧйяс лыдӧ.
Луннас сійӧ векджык куйлӧ вӧрзьӧдчытӧг, шонтысьӧ шонді водзын либӧ дзебсьӧ турун да изъяс пӧвстӧ.
Войнас петӧ кыйсьыны, медъёнасӧ шыръяс бӧрся.
Кутӧм добычасӧ гадюка виӧ особӧй ядӧвитӧй пиньясӧн курччӧмӧн.
Найӧ бура тыдалӧны, кор гадюкалӧн вомыс восьса (82-ӧд рис.).
Ёсь ядӧвитӧй пиньясас эм вӧсньыдик канал, коді ортсӧ петӧ пинь йыв дортіыс.
Канал дінас локтӧ ядӧвитӧй железалӧн проток.
Кык железа куйлӧны юрлӧн бӧрладор юкӧнын.
Та вӧсна гадюкалӧн юрыс, кыдзи и мукӧд ядӧвитӧй змейяслӧн, треугольнӧй формаа да зэв ёна торъялӧ туловищесьыс.
Юрыслӧн татшӧм форма сертиыс гадюкаӧс сідзжӧ позьӧ торйӧдны ужысь.
Гадюкалӧн ёсь ядӧвитӧй пиньясыс крукыльтчӧмаӧсь пытшлань да куйлӧны кучик складкаын, нёбо дінас топӧдчӧмӧн.
Вом паськӧдігӧн найӧ лэччӧны.
Посни животнӧйяс, кодъясӧс гадюка сёйӧ, ӧдйӧ кулӧны ранаас веськалӧм ядсьыс.
Трӧнитӧм гадюка вермӧ курччыны и ыджыд животнӧйӧс, а сідзжӧ и мортӧс.
Гадюкаӧн лэдзӧм ядыс морт вылӧ оз век ӧткодя действуйт. Сійӧ зависитӧ сыысь, уна-ӧ ядыс веськаліс ранаас, кутшӧм качествоыс ядыслӧн, а сідзжӧ сыысь, кутшӧм местаті гадюка курччис (кымын матӧджык юрлань, сымын ӧпаснӧджык).
Яд вызывайтӧ висьӧм, а шочиника и смерть.
Гадюка курччӧм бӧрын врачебнӧй отсӧг вӧчтӧдз колӧ примитны кутшӧмсюрӧ мераяс, а именнӧ: 1) курччӧм коксӧ либӧ кисӧ топыда кӧртавны (но часджынйысь не дырджык кежлӧ), 2) вундыны рана гӧгӧрӧдыс да пычкыны вирсӧ, мед вирыскӧд ӧтлаын ядсӧ мыйкӧ мында тшӧтш пычкыны, 3) ранасӧ мыськыны марганцевокислӧй калийлӧн ӧти процента растворӧн, коді ядсӧ разрушайтӧ.
Гадюкалӧн ядыс оз став животнӧйяс вылӧ действуйт ӧткодя.
Например, ёжлы, коді сёйӧ гадюкаясӧс, гадюкалӧн курччӧмыс пӧшти оз вай некутшӧм вред.
Гадюка размножайтчӧ ловъя пиян чужтӧмӧн, кыдзи и ловйӧн чужтысь лёкгаг; тайӧ сетӧ сылы позянлун паськавны ылӧ войвылӧ.
Тӧвсӧ гадюка колльӧ узьӧмӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм признакъяс характеризуйтӧны змейясӧс?
2. Кыдзи змейяс передвигайтчӧны конечностьястӧгыс?
3. Кыдзи уж ньылыштӧ лягушкаӧс?
4. Кыдзи ужӧс торйӧдны гадюкаысь?
57 §. Черепахаяс.
Сӧветскӧй Союзса асыв-лунвыв республикаясын — Туркменияын, Узбекистанын да мукӧд среднеазиатскӧй республикаясын — паськалӧма степнӧй черепаха (83-ӧд рис.).
Тулыс воигӧн, кор заводитӧ быдмыны улис турун, степнӧй черепаха дыр узьӧм бӧрын садьмӧ да заводитӧ активнӧя овны.
Сійӧс позьӧ паныдавны быдлаысь: степьясысь, полупустыняясысь да весиг пустыняясысь, кӧні тулыснас быдмӧ турун.
Кыдзи и став черепахаяслӧн, степнӧй черепахалӧн телӧыс вевттьысьӧма кык лы щитӧн — мышвывсаӧн да кынӧмувсаӧн, кодъяс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд бокъясӧдыс.
Мышвывса щитыс ёна выпуклӧй, а кынӧмувсаыс — плоскӧй.
Ӧтлаын найӧ артмӧдӧны ён лы панцырь, коді бура видзӧ черепахаӧс уна врагъясысь.
Панцырь пытшкысь ортсӧ мыччысьӧ кузь сьылі йылын сӧмын ичӧтик юрыс, дженьыдик конечностьясыс да ичӧтик бӧжыс.
Весиг ичӧтик опасность дырйи тайӧ став органъясыс дзебсьӧны панцырь пытшкӧ.
Лы щитъясыс вылісяньыс вевттьысьӧмаӧсь роговӧй щитокъясӧн.
Щитъяс оз прӧста вевттьыны черепахалысь телӧсӧ ортсысяньыс, а составляйтӧны сійӧ скелетлысь юкӧн (84-ӧд рис.).
Та вӧсна перйыны черепахалысь телӧсӧ панцырь пытшкысь, кыдзи тайӧс позьӧ вӧчны перловицакӧд, оз позь.
Скелет вылын тыдалӧ, мый мышвывса щитыс составляйтӧ позвоночниккӧд да паськалӧм ордлыяскӧд единӧй целӧй.
Черепахаяс туловищелӧн неподвижностьыс мыйтакӧ вештыссьӧ кузь сьылінас.
Юрсӧ ылӧдз чургӧдӧмӧн да сійӧс быдладорӧ бергӧдлӧмӧн черепаха вермӧ аддзыны гӧгӧрбок.
Ветлӧдлігӧн черепаха пӧльзуйтчӧ дженьыдик паськыд кокъяснас.
Мунӧ сійӧ зэв ньӧжйӧ, — кыскӧ ассьыс телӧсӧ му вывті.
Ёсь гыжъя паськыд лапаяснас черепаха кодйӧ нораяс да кодйысьӧ лыа пытшкӧ.
Степнӧй черепаха сёйӧ быдмӧгъяс да сы вӧсна вермӧ вайны вред культурнӧй быдмӧгъяслы.
Пиньяс сылӧн абуӧсь.
На пыдди эмӧсь ёсь дора роговӧй чехолъяс, кодъяс вевттьӧны кыкнан черлысӧ.
Наӧн сійӧ кокниа курччӧ быдмӧгъяс.
Жар гожӧмын быдмӧгъяс косьмӧны, и черепахаяслы колана сёяныс оз ло.
Тайӧ сьӧкыд условиеясас найӧ кодйысьӧны лыа пытшкӧ да заводитӧны узьны.
Гожся узьӧмыс кыссьӧ арӧдз, а арнас, зэрӧм бӧрын, бара лоӧны туруна быдмӧгъяс и черепаха садьмӧ.
Туркменияса пустыняясын степнӧй черепахаяслӧн гожся узьӧмыс веськыда вуджӧ тӧвся узьӧмӧ да кыссьӧ мӧд тулысӧдз.
Татшӧм случайын степнӧй черепаха узян состояниеын вонас овлӧ 8–9 тӧлысь.
Пустыняын, кӧні туруныс овлӧ сӧмын тувсов тӧлысьясӧ, олӧмлӧн аслыссикас условиеясыс степнӧй черепаха организмын артмӧдісны колана приспособленность.
Тулыснас эньясыс лыа пытшкӧ гуранӧ пуктӧны еджыд рӧма пӧшти шар кодь 5–6 вель гырысь кольк.
Колькъяс эм питательнӧй желток (кольквиж) да известковӧй кыш.
Кольксӧ сёйӧны, и кӧр сертиыс сійӧ абу омӧльджык курӧг колькйысь.
Черепахаяслӧн яйыс не сӧмын туйӧ сёйны, но и чӧскыд.
Сӧветскӧй Союзса Европейскӧй юкӧнлӧн лунвыв областьясын эм болотнӧй черепаха.
Сійӧ олӧ юяс да прудъяс дінын матын да сёйӧ ваын олысь быдсикас животнӧйясӧс.
Черепахаяс — зэв ньӧжмыд, омӧля подвижнӧй животнӧйяс, и жизненнӧй процессъясыс налӧн мунӧны надзӧн.
Сы вӧсна болотнӧй черепаха во кымын вермӧ овны сёйтӧг.
Пустыняын степнӧй черепаха волысь унджык юкӧнсӧ олӧ сёйтӧг.
Ки помын кутшӧмсюрӧ черепахаяс дзик сёйтӧг олісны куим воӧдз.
Черепахаяс олӧны дыр.
Кутшӧмсюрӧ гырысь тропическӧй черепахаяс олӧны 300 воӧдз.
Вопросъяс.
1. Мыйла черепахаӧс оз позь перйыны панцырь пытшсьыс?
2. Кутшӧм олан условиеяскӧд йитчӧма степнӧй черепахаяслӧн гожся узьӧмыс?
58 §. Нильскӧй крокодил.
Нильскӧй крокодил олӧ Африкаын (85-ӧд рис.).
Бӧжа кузь телӧ вӧснаыс да кык гоз дженьыдик кокъяс вӧснаыс крокодил лёкгаг кодь жӧ, но торъялӧ медводз ыдждаяснас (кузьтаыс 6 м-ӧдз) да мукӧд признакъясӧн.
Сылӧн кузь бӧжыс абу гӧгрӧс, кыдзи лёкгаглӧн, а бокъяссяньыс топалӧма да отсалӧ уявны.
Крокодил кучикын мыш вылас роговӧй щитокъяс улын находитчӧны лы щитокъяс, кодъяс артмӧдӧны ён панцырь.
Крокодил олӧ юясын да тыясын.
Сӧмын коръясӧкӧ сійӧ петавлӧ берегӧ да куйлӧ вӧрзьӧдчытӧг — быдса часъясӧн шонтысьӧ шонді водзын.
Му вылын крокодил абу пельк.
Ваын сійӧ бура уялӧ кузь бӧжнас да бӧр кокъяснас пӧльзуйтчӧмӧн; бӧр кокъясас эмӧсь плавательнӧй перепонкаяс.
Ваын овны приспособитчӧмыс тыдовтчӧ и мукӧд органъясын.
Сідз, синъясыс да ныр розьясыс, кодъяс куйлӧны юр вылысладорбокас, неуна чурвидзӧны вылын.
Васьыс юрсӧ неуна мыччӧмӧн крокодил вермӧ лолавны да аддзыны, кӧть ачыс и ваын (сравнит лягушкакӧд).
Ваӧ пыригӧн ныр розьясыс да пель розьясыс тупкысьӧны клапанъясӧн.
Такӧд тшӧтш кучиклӧн роговӧй слӧйыс, коді лои пресмыкайтчысьяслӧн кыдзи суша вылын олӧм дінӧ приспособление, чуньясӧн помассьысь конечностьяслӧн строениеыс, атмосфернӧй воздухӧн лолалӧмыс да суша вылын крокодиллӧн размножайтчӧмыс индӧны сы вылӧ, мый крокодиллӧн предокъясыс первойсӧ эз вӧвны ваын олысьясӧн.
Крокодил — хищник.
Крокодил сёйӧ чериясӧс, лэбачьясӧс да мукӧд животнӧйясӧс.
Усьласьӧ и гырысь млекопитающӧйяс вылӧ — например, ва юанінӧ локтысь вӧвъяс вылӧ, мукӧд дырйи — морт вылӧ.
Крокодиллӧн паськыд вомас тыдалӧны уна гырысь да ёсь пиньяс.
Пиньясыс крепыда пукалӧны черлыяслӧн ячейкаясын.
Вылыс пиньясыс пырӧны улыс пиньяс костӧ.
Пиньяснас крокодил, быттьӧ ножичӧн, торйӧдлӧ яй кусӧкъяс да весиг вермӧ орӧдны вӧвлысь либӧ верблюдлысь коксӧ.
Гырысь животнӧйясӧс сійӧ виӧ аслас вына бӧжнас кучкӧмӧн, кыскӧ ваӧ да сэсся торйӧдлӧ юкӧнъяс вылӧ.
Посни зверьясӧс да лэбачьясӧс ньылалӧ ставнас.
Крокодил размножайтчӧ берегдорса лыаӧ колькъяссӧ пуктӧмӧн.
Колькъясыс еджыд рӧмаӧсь, кузьмӧсӧсь, дзодзӧг кольк ыдждаӧсь, вевттьысьӧмаӧсь чорыд известковӧй кышӧн.
Колькъяссӧ пуктӧ уна, сёысь унджык.
Колькъяс зародышыс развивайтчӧ шонді водзын.
Колькъяссьыс петӧны 20–25 см кузьта ичӧтик крокодилъяс.
Крокодилъяс олӧны дыр: 200–300 во.
Вопрос.
Крокодил строениеын кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь ваын олӧмкӧд?
59 §. Пресмыкайтчысьяслӧн нэм.
Пресмыкайтчысьяс ӧні абу сэтшӧм ёна паськалӧмаӧсь, кыдзи мукӧд позвоночнӧй животнӧйяс — черияс, лэбачьяс, млекопитающӧйяс.
Кӧдзыд странаясын найӧ пӧшти абуӧсь, умереннӧйясын зэв этша, и сӧмын жар странаясын найӧ унапӧлӧсӧсь да паныдасьлӧны тӧдчымӧн уна.
Но эз век вӧв тадзи.
Пресмыкайтчысьяс зэв важӧн вӧліны быдлаын зэв уна.
Му вылын животнӧйяслӧн ӧта-мӧдсӧ вежӧм.
Зоология изучайтӧ не сӧмын ӧнія животнӧйясӧс, кодъяс ӧні олӧны Му вылын, но и сэтшӧмъясӧс, кодъяс олісны зэв важӧн да ӧні абуӧсь нин.
Му слӧйясысь аддзывлӧны бырӧм животнӧйяслысь колясъяссӧ, например, скелетъяс, да, на серти став обликсӧ налысь восстановитӧмӧн, тӧдмалӧны, кутшӧм вӧлі важ нэмъясса животнӧй мирыс.
Кыдзи петкӧдлӧ ископаемӧй колясъяс изучайтӧм, Му вылын животнӧй мирыс эз век вӧв сэтшӧм, кутшӧм миян лунъясӧ.
Климат да олӧмлӧн мукӧд условиеяс дугдывтӧг вежласисны.
Васӧд шоныд климат вежласис косджыкӧн; жар бӧрын кӧдздӧдліс.
Условиеяс вежласьӧм вӧсна вежласис и животнӧй мирыс.
Животнӧйяс, кодъяс вежсьӧм олан условиеяс дінас эз приспособитчыны, кулалісны; и, мӧдарӧ, колины ловйӧн сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс вӧлі ёнджыка приспособитчӧмаӧсь выль условиеяс дінӧ.
Растительнӧй да животнӧй мир вежсьӧмкӧд лӧсялӧмын Му историяын торйӧдӧны куим эра: древньӧй, средньӧй да выль.
Быд эра нюжаліс зэв дыр.
Древньӧй эра нюжаліс 360 миллион кымын во, средньӧй эра — 135 миллион кымын во, выль эра кыссьӧ нин 55 миллион во.
Быд эра юксьӧ некымын период вылӧ.
Древньӧй эраса периодъясысь ӧти торъяліс жар климатӧн.
Сійӧ кадӧ кистепёрӧй чериясысь, кодъяс кысъясисны ва пыдӧсӧд да имеитлісны тыяс, артмисны вежсьӧм потомокъяс, кодъяс лоины земноводнӧйясӧн.
Кос кадыс сэсся вежсис шоныд да васӧд климатӧн.
Нюра местаясын быдмис озыр растительность, но эз цветковӧй быдмӧгъясысь, кыдзи ӧні, а папоротникъясысь да урбӧжъясысь.
Тайӧ вӧр колясъяссьыс бӧрыннас артмис изшом.
Тайӧ периодыс, кодӧс шуӧма каменноугольнӧйӧн, торъя нин вӧлі бур куш кучика земноводнӧйяслы.
Древньӧй эра помын васӧд климатыс бара вежсис косӧн.
Сэки кутшӧмсюрӧ земноводнӧйяслӧн кучикас артмис роговӧй покров.
Тайӧ сетіс налы позянлун овны суша вылын.
Суша вылын олӧмкӧд йитӧдын и тайӧ животнӧйяслӧн организацияыс водзӧ усложнитчис: совершенствуйтчис тыяслӧн строение, усложнитчис юр вем, развитчис плотнӧй кыша гырысь колькъясӧн суша вылын размножайтчыны способность.
Тадзи земноводнӧйясысь лоины пресмыкайтчысьяс.
Кыдзи медся высокоорганизованнӧй животнӧйяс, средньӧй эраӧ пресмыкайтчысьяс босьтісны господствуйтысь положение.
Лэбачьяс да млекопитающӧйяс лоины сӧмын средньӧй эра помын.
Быдлаын — му вылын, ваын, воздухын — олісны унапӧлӧс пресмыкайтчысьяс.
Та вӧсна средньӧй эрасӧ шуӧны «пресмыкайтчысьяслӧн нэмӧн».
Му слӧйясысь, кодъяс относитчӧны средньӧй эраӧ, аддзӧны бырӧм пресмыкайтчысьяслысь уна скелетъяс.
На пиысь ӧтияс вӧліны ӧнія пресмыкайтчысьяс кодьӧсь — черепахаяс, лёкгагъяс, змейяс, крокодилъяс кодьӧсь.
Мукӧд пресмыкайтчысьяс дзик эз вӧвны ӧнія кодьӧсь да торъялісны унасикаслунӧн, коді лои различнӧй олан условиеяс влияйтӧм вӧсна.
Чудовищнӧй ящеръяс.
Суша вылын олісны унапӧлӧс чудовищнӧй ящеръяс (86-ӧд да 89-ӧд рис.).
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь вӧліны зэв ыджыдӧсь.
Например, 86-ӧд рисунок вылӧ изобразитӧм чудовищнӧй ящерлӧн кузьтаыс вӧвлі 26 м.
Сылӧн ыджыд туловищеыс мыджсьыліс зэв ён кокъяс вылӧ.
Учёнӧйяс арталісны, мый сылӧн сьӧктаыс вӧлі 30 г гӧгӧр.
Такӧд ӧттшӧтш чуймӧдӧ сылӧн ичӧт юрыс.
Сідзкӧ, юр вемыс сідзжӧ вӧлі зэв ичӧт.
Юр лы вылыс юкӧнын куйлысь ныр розьясыс висьталӧны сы йылысь, мый тайӧ животнӧйясыс пыравлісны ваӧ да лолалӧм могысь васьыс чургӧдлісны юрлысь сӧмын вылыс юкӧнсӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны крокодилъяс.
Рыбоящеръяс.
Но не сӧмын суша вылын олісны пресмыкайтчысьяс.
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь олісны и ваын.
87-ӧд рисунок вылын изобразитӧма рыбоящер, коді овліс мореясын.
Ваын олӧмкӧд йитӧдын телӧыс сылӧн вӧлі чӧрс кодь формаа, кутшӧм акулалӧн.
Юрыс веськыда йитчыліс туловищеыскӧд, кузь бӧжыс помасьліс вертикальнӧй плавникӧн.
Конечностьясыс вӧліны плавникъяс кодь формааӧсь.
Татшӧм хищникыд (тайӧ тыдалӧ ёсь пиньяс серти) кокниа вӧтӧдліс да кыйліс ассьыс добычасӧ — разнӧйсикас чериясӧс.
Бордъя ящеръяс.
Ископаемӧй пресмыкайтчысьяс пиысь ми аддзам и сэтшӧмъясӧс, кодъяслӧн вӧліны бордъяс да кодъяс, тыдалӧ, лэбалісны воздухӧд.
Бордъясыс налӧн вӧліны эз перӧясысь, кыдзи лэбачьяслӧн, а кожистӧй перепонкаысь, коді вӧлі нюжалӧма водз конечностьса ӧти кузь чунь да туловище костын (88-ӧд рис.).
Мукӧд куим чуньыс вӧліны прӧстӧсь да перепонкаӧн эз йитчывны.
Кутшӧмсюрӧ бордъя ящеръяс вӧліны бӧжтӧмӧсь, мукӧдъясыслӧн вӧлі кузь бӧж.
Ыджданас найӧ эз ставныс вӧвны ӧткодьӧсь: вӧліны воробей ыдждаяс и вӧліны великанъяс, кодъяслӧн паськӧдӧм бордъясьӧ вӧліны 7 м кузьтаӧсь.
Зверозубӧйяс.
Бырӧм пресмыкайтчысьяс пиысь, кодъяс овлісны суша вылын, колӧ обратитны внимание зверозубӧйяс вылӧ.
Налӧн эз став пиньясыс вӧвны ӧткодьӧсь, кыдзи мукӧд пресмыкайтчысьяслӧн, а разнӧйсикас формааӧсь, кыдзи млекопитающӧйяслӧн, мӧдногӧн кӧ зверьяслӧн.
Зверозубӧйяс скелетъясысь позьӧ аддзыны и мукӧд особенностьяс, кодъяс матыстӧны найӧс млекопитающӧйяскӧд.
Торъя уна остаток разнӧйсикас пресмыкайтчысьяслысь, сы лыдын зверозубӧйяслысь, вӧлі аддзӧма Севернӧй Двина ю берегъясысь миян русскӧй учёнӧй профессор В. П. Амалицкийӧн.
Пресмыкайтчысьяслӧн бырӧм.
Мыйла нӧ бырины тайӧ став унасикас пресмыкайтчысьясыс да сетісны местасӧ мукӧд животнӧйяслы?
Тӧдӧмысь, помканас вӧлі климатлӧн вежсьӧм.
Средньӧй эра помын артмисны джуджыд гӧраяс да лои тӧдчымӧн кӧдзыдджык.
Климатлӧн татшӧм вежсьӧмыс эз вӧв бур пресмыкайтчысьяслы, кодъяс эз имеитны телӧлысь постояннӧй температура.
Унаӧн на пиысь эз вермыны приспособитчыны выль условиеяс дінӧ да кутісны бырны.
Тайӧ кадӧ лоины лэбачьяс да млекопитающӧйяс (найӧ лоины пресмыкайтчысьясысь), кодъяс имеитісны телӧлысь постояннӧй температура.
Найӧ вӧлі бурджыка приспособитчӧмаӧсь кӧдзыд климат дінӧ.
Таысь кындзи, лэбачьяслӧн да млекопитающӧйяслӧн вемыс ёнджыка развитчӧма пресмыкайтчысьяслӧн вем дорысь.
Млекопитающӧйяс да лэбачьяс вытеснитісны уна пресмыкайтчысьясӧс да медъёна паськалісны выль эраын.
Но кутшӧмсюрӧ пресмыкайтчысьяс — лёкгагъяс, змейяс, черепахаяс, крокодилъяс — колины, да налӧн потомокъясыс олісны миян лунъясӧдз.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм эраяс вылӧ юксьӧ Му вылын олӧмлӧн историяыс (индӧй, дыр-ӧ найӧ нюжалісны)?
2. Мыйла средньӧй эрасӧ шуӧны «пресмыкайтчысьяслӧн нэмӧн»?
3. Кутшӧм разнӧйсикас пресмыкайтчысьяс олісны средньӧй эраын?
4. Кыдзи позьӧ объяснитны налысь бырӧмсӧ?
X глава.
4 класс.
ЛЭБАЧЬЯС.
Лэбачьяс мукӧд позвоночнӧйясысь торъялӧны медводз сійӧн, мый налӧн эмӧсь перӧяс.
Водз конечностьясыс налӧн пӧрисны кузь перӧяса бордъясӧ, кодъяс отсӧгӧн найӧ вермӧны лэбавны.
Лэбачьяслӧн, чериясысь, земноводнӧйясысь да пресмыкайтчысьясысь торъялӧмӧн, телӧ температураыс постояннӧй, тайӧ сетӧ налы позянлун овны му веркӧс пасьтала, весиг полярнӧй странаясын.
Размножайтчигӧн лэбачьяс пуктӧны чорыд кыша гырысь колькъяс да сэсся пӧжӧны найӧс асланыс телӧ шоныдӧн шонтӧмӧн.
Позвоночнӧй животнӧйяслӧн водзынджык видлалӧм низшӧй классъяскӧд сравнитӧмӧн лэбачьяс сідзжӧ торъялӧны сложнӧйджык поведениеӧн.
Пӧшти став лэбачьяс полезнӧйӧсь мортлы.
Ӧтияс на пиысь бырӧдӧны видзму овмӧслы вредитысь насекомӧйясӧс да грызунъясӧс (шыръясӧс, сусликъясӧс); мукӧдыс сетӧны яй, колькъяс да пух.
Ыджыд народнохозяйственнӧй тӧдчанлун имеитӧ гортса лэбачьяс видзӧм (птицеводство).
60 §. Сьӧд рака.
Лэбачьяс строениекӧд да олӧмкӧд тӧдмасьӧм могысь видлалам ставлы тӧдса лэбачӧс — сьӧд ракаӧс.
Водз тулысын, мартын, мыйӧн сӧмын кутас сывны лым да тыдовтчасны медводдза кушинъяс, Сӧветскӧй Союзлӧн средньӧй полосаӧ локтӧны сьӧд ракаяс (90-ӧд рис.).
Керкаясдінса пуяс вылын пукалысь ыджыд сьӧд лэбачьяс сэтшӧм ёна горзӧны гора чирӧм гӧлӧсъяснаныс, мый быдӧн видзӧдлӧны на вылӧ.
Сьӧд ракаяс — тулыс локтӧм йылысь медводдза юӧртысьяс.
Тӧвсӧ сьӧд ракаяс колльӧны СССР лунвылын, лунвыв Европаын, войвыв Африкаын.
Телӧлӧн температура.
Перӧяс.
Сьӧд рака, кыдзи и став лэбачьяс, имеитӧ телӧлысь вылын температура, Цельсий серти 42° гӧгӧр.
Лэбачьяслы тайӧ лоӧ ыджыд бурторйӧн водзынджык изучитӧм животнӧйяскӧд сравнитӧмӧн, сы вӧсна мый тайӧ сетӧ позянлун переноситны волысь кӧдзыд кадсӧ узьӧмӧ уськӧдчытӧг.
Перӧяс, кодъяс дзоньнас вевттьӧны сьӧд ракалысь телӧсӧ, нырсӧ да кок помъяссӧ кындзи, видзӧны сійӧс кынмӧмысь.
Перӧясыс абу ставыс ӧткодьӧсь.
Ортсыас куйлӧны вевттьысь перӧяс, а на улын — пухӧвӧйяс.
Вевттьысь перӧын позьӧ торйӧдны стержень да помӧдыс гӧгрӧс кузь пластинка кодь опахало (91-ӧд рис.).
Стерженьлӧн прӧст помыс шусьӧ очинӧн.
Тайӧ нимыс лои сыысь, мый важӧн гижлісны дзодзӧг перӧясӧн, стерженьлысь прӧст помсӧ пуртӧн ёсьтӧмӧн.
Стержень ӧтар-мӧдар бокъясас куйлысь опахалоыс артмӧдӧ плотнӧй пластинка, коді пӧшти оз лэдз воздухсӧ.
Стерженьсяньыс ӧтар-мӧдар бокъясас петӧны зэв уна бородкаяс, а бородкаяссянь — крукъяса ичӧтик бородочкаяс.
Бородочкаясса крукъясыс йитӧны бородкаяссӧ плотнӧй пластинкаӧ.
Бородкаяс тыдалӧны прӧстӧй синмӧн.
Бородочкаяссӧ да крукъяссӧ позьӧ аддзыны лупа пыр да микроскоп пыр ичӧтика ыдждӧдігӧн.
Ыджыдджык перӧясыс куйлӧны бордъясас (махӧвӧйяс) да бӧжас (рулевӧйяс).
Пухӧвӧй перӧясыс вевттьысь перӧясысь торъялӧны сійӧн, мый налӧн бородкаясыс оз артмӧдны опахало.
Пухӧвӧй перӧяс костын бура кутсьӧ шоныд воздух, коді шоналӧ телӧсяньыс.
Вевттьысь перӧяслӧн опахалоясыс, кодъяс куйлӧны пухӧвӧй перӧяс вылын, кучик дінас оз лэдзны кӧдзыд воздухсӧ весиг ӧдйӧ лэбигӧн.
Сьӧд рака телӧ вылын перӧясыс ӧта-мӧд вылас куйлӧны сідз жӧ, кыдзи вевт вылын черепица.
Перӧяс артмӧмаӧсь роговӧй веществоысь.
Тайӧс кокниа позьӧ казявны найӧс сотігӧн лоӧм дук серти.
Сьӧд ракалӧн кокъяс вылас эмӧсь настоящӧй роговӧй чешуяяс, кыдзи и пресмыкайтчысьяслӧн.
Нырыс сідзжӧ вевттьысьӧма роговӧй чехолӧн, кыдзи черепахаяслӧн черлыясыс.
Тайӧ индӧ сы вылӧ, мый лэбачьяслӧн да пресмыкайтчысьяслӧн ортсыса покровъясас эмӧсь уна ӧткодьторъяс, кӧть эськӧ и лэбачьяс да пресмыкайтчысьяс видзӧднысӧ ёна торъялӧны.
Лэбачьяслӧн, кыдзи и пресмыкайтчысьяслӧн, овлӧ линька.
Линька заключайтчӧ сыын, мый перӧяс гылалӧны да вежсьӧны выльясӧн.
Сьӧд ракалӧн перӧясыс мавтчӧны госӧн, мый вӧсна гӧн пытшкас ваыс оз йидж.
Госсӧ выделяйтӧ копчикӧвӧй железа, коді куйлӧ бӧж заводитчанінас.
Тайӧ железаыс — дзик ӧти железа лэбач кучикын.
Кучикыс налӧн сэтшӧм жӧ кос, кутшӧм и пресмыкайтчысьяслӧн.
Передвигайтчӧм.
Унджык лэбачьяс моз жӧ сьӧд рака вермӧ лэбавны воздухӧд да ветлыны му вывті.
Лэбигас сійӧ пӧльзуйтчӧ аслас бордъяснас.
Кӧть эськӧ сьӧд рака видзӧднысӧ быттьӧ лэбӧ надзӧн, но век жӧ быд секундаын кыкысь-куимысь шеныштӧ бордъяснас.
Паськӧдӧм бордъяслӧн воздухӧ кучкӧмъясыс кутӧны сьӧд ракалысь сьӧкыд телӧсӧ воздухын да лэбӧдӧны сійӧс водзӧ.
Сьӧд ракалӧн перӧясысь артмӧм паськыд бӧжыс руль моз веськӧдлӧ лэбач движениеӧн.
Сьӧд ракалӧн бордъясыс соответствуйтӧны мукӧд позвоночнӧй животнӧйяслӧн водз конечностьяслы.
Налӧн эмӧсь гырысь махӧвӧй перӧяс, кодъяс бордсӧ шевгӧдігӧн артмӧдӧны бордлысь паськыд лэбалан поверхность (92-ӧд рис.).
Бордъясыс йитчӧны туловище дінӧ, коді имеитӧ обтекаемӧй форма.
Топыд да нюклясьтӧм туловищеыс сетӧ бордъясыслы ён опора.
Бордъяснас пӧльзуйтчӧмӧн сьӧд рака лэбӧ ылӧ.
Му вывті сьӧд рака ветлӧдлӧ сӧмын бӧр конечностьяс отсӧгӧн.
Сьӧд ракалӧн кокъясыс нёль чуняӧсь, чунь костъясыс зэв паськыдӧсь (куим чуньыс чургӧдчӧны водзӧ, а ӧти чунь бӧрӧ), сы вӧсна кокъясыс артмӧдӧны сійӧ телӧлы ён опора.
Кокъяс отсӧгӧн сьӧд рака кокниа кутчысьӧ пу увъяс вылын.
Кок чуньяссӧ кусыньтысь мускулъясыс куйлӧны сідзи, мый кок кусыньтчигас кусыньтчӧны и чуньясыс.
Чуньяснас увсӧ кватитӧмӧн сьӧд рака оз усь весиг узигас, сы вӧсна мый кымын ёнджыка сійӧ лажыньтчӧ, сымын ёнджыка чуньясыс кутчысьӧны увъяс.
Сёйӧм.
Лэбачлӧн туловищеыс неподвижнӧй, но сы пыдди тӧдчымӧн подвижнӧй сьыліыс.
Юрсӧ копыртӧмӧн сьӧд рака кокалӧ мусьыс сёян.
Сьыліыс сылӧн сэтшӧм кузь да подвижнӧй, мый перӧяссӧ весалігӧн сьӧд рака кокниа судзӧ юрнас туловище бӧр помӧдз.
Сьӧд ракалӧн черлыясыс чургӧдчӧмаӧсь водзӧ да помланьыс ёсьмӧны ныр (клюв) артмӧдӧмӧн; нырнас сійӧ кокалӧ сёян.
Вылыссяньыс нырыс вевттьысьӧма ён роговӧй слӧйӧн да бура приспособитчӧма сёйны быдсикас сёян.
Пӧрысь сьӧд ракаяслӧн сьӧд ныр основаниесьыс перӧясыс гылалӧны, тыдовтчӧ еджыд кучикыс.
Нырлӧн еджыд основание сертиыс сьӧд ракаӧс кокни торйӧдны сы кодь жӧ мукӧд лэбачьясысь.
Лэбачьяслӧн пиньяс абуӧсь, тайӧ сідзжӧ йитчӧма лэбавны вермӧмкӧд.
Кузь сьылі йылын нюжӧдӧм юрыс лэбигас должен лоны кыдз позьӧ кокньыдджыкӧн.
Мӧдногӧн сійӧс сьӧкыд кутнысӧ, да сійӧ кутас личкыны улӧ.
Сы вӧсна мый лэбачлӧн сьӧкыд пиньяс абуӧсь, юрыс сылӧн тӧдчымӧн кокньыдджык.
Сьӧд рака — быдтор сёйысь лэбач; сійӧ сёйӧ и животнӧй сёян, и быдмӧга сёян.
Сійӧ сёйӧ майскӧй жукъясӧс, налысь личинкаяссӧ, саранчаӧс да мукӧд насекомӧйясӧс, а сідзжӧ и зэр нидзувъясӧс.
Гӧригӧн позьӧ наблюдайтны, кыдзи сьӧд ракаяслӧн быдса стаяяс ветлӧны плуг бӧрся — корсьӧны мусьыс насекомӧйясӧс да налысь личинкаяссӧ.
Колхознӧй муяс вылын найӧ велалӧмаӧсь трактор дінӧ да оз повны сійӧ шумысь.
Сідз жӧ окотапырысь сьӧд ракаяс сёйӧны быдсикас быдмӧгъяслысь кӧйдысъяссӧ, на лыдын и няня быдмӧгъяслысь, да тайӧн вайӧны видзму овмӧслы вред.
Тулыснас найӧ торъя нин ёна пуксьӧны кукуруза да анькытш муяс вылӧ, нетшкӧны да сёйӧны: том петасъяссӧ.
Но сьӧд ракаясӧн вӧчӧм вредыс тырвыйӧ вештыссьӧ сійӧ пӧльзаӧн, кодӧс найӧ вайӧны, — найӧ сёйӧны вреднӧй насекомӧйясӧс да наӧн вердӧны ассьыныс пиянсӧ.
Сьӧд ракалы сёянсӧ корсьны отсалӧны чувство органъясыс.
Лэбачьяслӧн медся бура развитчӧма зрение.
Неыджыд синъясыс, вылысса да улысса син лапъясысь кындзи, ещӧ имеитӧны джынвыйӧ прозрачнӧй мигательнӧй перепонка, либӧ сідз шусяна коймӧд син лап.
Ныр вылысладорас, основаниеас, тыдалӧ кык ичӧтик щель — ныр розьяс.
Сьӧд ракалӧн пель розьясыс оз тыдавны; найӧс вевттьӧны перӧяс.
Вопросъяс.
1. Сьӧд рака ортсыса строениеын кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь лэбалӧмкӧд?
2. Кутшӧм пӧльза да вред вайӧ сьӧд рака?
3. Кутшӧм тӧдчанлун сьӧд ракалы имеитӧ телӧлӧн постояннӧй температура?
4. Мый видзӧ сьӧд ракалысь телӧсӧ кынмӧмысь?
Задание.
Наблюдайтӧй, кыдзи рака ветлӧдлӧ му вывті, а кор воасны сьӧд ракаяс, вӧчӧй и на вылын наблюдениеяс.
61 §. Сьӧд ракалӧн костно-мышечнӧй система.
Мышцаяс.
Кучиксӧ кульыштӧм бӧрын тыдовтчӧ сьӧд ракалӧн мускулатураыс.
Торъя нин ёна развитчӧмаӧсь морӧс мышцаяс, кодъяс вайӧдӧны движениеӧ лэбачлысь бордъяссӧ.
Сідз жӧ бура развитчӧмаӧсь сьӧд ракалӧн кок мышцаяс да подвижнӧй сьылі мышцаяс.
Мӧдарӧ, мышвывса мышцаяс, туловище неподвижностькӧд йитӧдын, развитчӧмаӧсь омӧля.
Скелет.
Лэбачлӧн скелетыс лы (93-ӧд рис.).
Кыдзи и мукӧд позвоночнӧйяслӧн, скелетын ми торйӧдам: юр лы, позвоночник, конечностьяслысь поясъяс да конечностьяслысь скелет.
Юр лы имеитӧ паськыд юр лы кӧрӧбка, кӧні куйлӧ юр вем.
Черлыясыс нюжалӧмаӧсь кузь нырӧ да, кыдзи индыссьыліс нин, пиньтӧмӧсь.
Юр лыяс вӧсниӧсь, тайӧ кокньӧдӧ юрлысь сьӧктасӧ.
Позвоночникын разнӧйсикас позвонокъяс торъялӧны асланыс особенностьясӧн.
Сьылі позвонокъяс подвижнӧя йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Мӧдарӧ, туловищеса позвонокъяс не сӧмын йитчӧмаӧсь неподвижнӧя, но кутшӧмсюрӧ позвонокъяс срӧститчӧны ас костаныс и сы вӧсна туловищеыс сьӧд ракалӧн неподвижнӧй, а тайӧ зэв ёна колӧ лэбалігӧн.
Морӧс юкӧнын позвонокъяс дінӧ йитчӧны ордлыяс.
Мӧд помнас найӧ йитчӧны морӧс лыкӧд да артмӧдӧны груднӧй клетка.
Груднӧй клетка лоӧ ён опораӧн бордъяслы да видзӧ сьӧлӧмсӧ да тыяссӧ.
Морӧс лы, либӧ грудина, зэв Ыджыд.
Сы вылын эм кузьмӧснога вырост — киль, код дінӧ йитчӧны морӧс мышцаяс.
Сьӧд ракалӧн бӧж позвонокъясыс, кыдзи и мукӧд лэбачьяслӧн, омӧля развитчӧмаӧсь.
Эм сӧмын кымынкӧ ичӧтик позвонок да копчикӧвӧй лытор, коді артмӧма развитчытӧм позвонокъясысь.
Тайӧ лыторъясыс кутӧны рулевӧй перӧяссӧ.
Лэбачлӧн водз конечностьяс поясыс бордъяс уджалӧм вӧсна развитчӧма зэв бура.
Сійӧ состоитӧ ыджыд вороньӧй лыясысь, кодъяс йитӧны бордлысь скелетсӧ морӧс лыкӧд, кузьмӧс лопаткаясысь, кодъяс куйлӧны мышку вылын, да ключицаясысь.
Ключицаяс срӧститчӧны ӧтлаӧ да артмӧдӧны сідз шусяна вилочка.
Сійӧ местаын, кӧні лопатка йитчӧ вороньӧй лыкӧд, прикрепляйтчӧ водз конечность.
Кӧть ортсыса вид сертиыс борд сӧвсем абу ӧткодь пресмыкайтчысьяслӧн водз конечностькӧд, но сэтысь ми аддзам уна ӧткодь лыяс.
Пельпом юкӧнын эм ӧти плечевӧй лы, предплечьеын — кык лы да кистьын — кымынкӧ лытор омӧля развитчӧм куим чунь колясъясӧн.
Татшӧм строениеыс петкӧдлӧ, мый лэбачлӧн бордйыс развитчис мувывса, вит чуня конечность ысь.
Кистьыс омӧля развитчӧма сы понда, мый олӧмас сылӧн тӧдчанлуныс вежсис: сы дінӧ йитчӧны ыджыд махӧвӧй перӧяс.
Бӧр конечностьяслӧн пояс — таз развитчӧма бура да срӧститчӧ позвоночниккӧд.
Та вӧсна артмӧ ён опора кокъяслы, кодъяслы ветлігас ковмӧ кутны став телӧлысь сьӧктасӧ.
Коклӧн скелетыс состоитӧ бедреннӧй лыысь, голень лыясысь, цевкаысь да нёль чунь лыясысь.
Цевка — стопалӧн кузь лыясысь ӧти.
Лэбачлӧн скелетыс кокни да ён.
Уна лы пытшкын эм воздух.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм мышцаяс лэбачлӧн развитчӧмаӧсь ёнджыка да мыйла?
2. Лэбач скелет строениелӧн кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь лэбалӧмкӧд?
3. Мыйла позьӧ шуны, мый лэбачлӧн бордйыс являйтчӧ вежсьӧм водз конечностьӧн?
4. Мыйла лэбачьяслӧн лыясыс кокниӧсь да кутшӧм талӧн тӧдчанлуныс?
Задание.
Видлалӧй курӧглысь торъя лыяс, кодъяс кольӧны сёйӧм бӧрын, да тӧдмалӧй скелетын налысь местасӧ.
62 §. Сьӧд рака органъяслӧн мукӧд системаяс.
Пищеварение органъяс.
Сьӧд рака сёянсӧ оз курччав сы вӧсна, мый пиньясыс абуӧсь.
Сёяныс кузь пищевод кузя веськыда мунӧ желудокӧ (94-од рис.).
Сьӧд ракалӧн желудокыс артмӧма кык юкӧдысь: железистӧйысь да мускулистӧйысь.
Железистӧй юкӧд стенкаясын эмӧсь уна железаяс, кодъяс выделяйтӧны пищеварительнӧй сок.
Тасянь сёяныс мунӧ мӧд юкӧдӧ — мускулистӧйӧ, кодлӧн стенкаясыс кызӧсь.
Желудок бӧрын мунӧны сювъяс, первой — вӧсни сюв, а сэсся дженьыд — кыз сюв, коді воӧ клоакаӧ, кыдзи пресмыкайтчысьяслӧн.
Вӧсни сюв водзладор юкӧдас петӧны кык лопастя ыджыд муслӧн да поджелудочнӧй железалӧн протокъяс.
Кишечникын сёяныс переваривайтчӧ, да артмӧм веществоясыс йиджӧны вирӧ.
Торъя нин ёна развитчӧма желудокӧн мускулистӧй юкӧныс тусь сёйысь лэбачьяслӧн, например, курӧглӧн.
Пытшкӧссяньыс сійӧ вевттьысьӧма плотнӧй роговиднӧй оболочкаӧн, да сэтысь век позьӧ аддзыны посни изторъяс да лыа, кодъясӧс курӧг ньылалӧ.
Кыз мускулистӧй стенкаяс сокращайтчигӧн изторъясыс изки моз изӧны кӧйдысъяссӧ да тусьяссӧ.
Таысь кындзи, курӧг пищеводлӧн эм паськалӧмин — зоб, кӧні ньылыштӧм тусьясыс желудокӧ веськавтӧдз небзьӧны.
Сьӧд ракалӧн сёяныс, мукӧд лэбачьяслӧн моз жӧ, переваривайтчӧ ӧдйӧ.
Переваритчытӧм колясъясыс оз задерживайтчыны; дженьыд кыз сювъяс, а шыбитсьӧны ортсӧ.
Дженьыд кыз сювйыс да кишечниклӧн тшӧкыда рӧдмӧмыс, коді кокньӧдӧ лэбачлысь сьӧктасӧ, а сідзжӧ желудокӧн мускулистӧй юкӧд развитчӧмыс, коді вежӧ лэбачьяслы пиньяссӧ, являйтчӧны приспособлениеясӧн, кодъяс йитчӧмаӧсь лэбалӧмкӧд.
Лолалан органъяс.
Сьӧд ракалӧн тыясыс, кодъяс куйлӧны морӧс пытшкын, пытшкӧссяньыс топӧдчӧмаӧсь позвоночник да ордлыяс бердӧ.
Тыяс — уна складкаяса кельыдрозӧвӧй топыд губчатӧй телӧяс кодьӧсь. Складкаясыс ыдждӧдӧны тыяслысь пытшкӧсса поверхностьсӧ.
Воздухыс тыясӧ пырӧ ныр розьяс пыр да вом пыр, а сэсся мунӧ трахея да сылӧн разветвлениеяс — бронхъяс — кузя.
Гӧч кольчаясыс, кодъяс эмӧсь трахеяын да бронхъясын, видзӧны налысь стенкаяссӧ топалӧмысь, и сы вӧсна воздухыс тыясас пырӧ свободнӧя.
Трахея улыс юкӧнын, сэні, кӧні сійӧ вожавлӧ бронхъяс вылӧ, эм голосӧвӧй аппарата гортань.
Сьӧд рака тыяскӧд йитчӧмаӧсь вӧсни стенкаяса ыджыд воздушнӧй мешӧкъяс, кодъяс куйлӧны гырк пытшкӧсса органъяс костын.
Найӧ пырӧны кучик улӧ да весиг уна лыясӧ.
Воздушнӧй мешӧкъяссӧ кокниа позьӧ аддзыны ӧкуратнӧя вундалӧм лэбачлысь, гортаннӧй щель пыр либӧ вундӧм трахея пыр кӧ пӧльтны мешӧкъясас воздух.
Воздушнӧй мешӧкъяс имеитӧны лэбачьяслы ыджыд тӧдчанлун.
Найӧ куйлӧны пытшкӧсса органъяс костын, кучик улын да весиг пырӧны лыясӧ и тайӧн кокньӧдӧны лэбачлысь лэбалӧмсӧ да видзӧны шоныдсӧ.
Сыысь кындзи, найӧ колӧны лолалӧм вылӧ, кор лэбач лэбзьӧ.
Пукалігӧн да ветлӧдлігӧн лэбач лолалӧ груднӧй клеткасӧ лэптылӧмӧн да бӧр лэдзӧмӧн.
Кор груднӧй клеткаыс лэччӧ, воздухыс тыясӧ пырӧ.
Кор груднӧй клеткаыс кайӧ, воздухыс тыяссьыс бӧр петӧ.
Лэбигӧн, кор туловищеыс лоӧ вӧрысь бордъяслы опораӧн, морӧс лыыс тадзи вӧрнысӧ оз вермы.
Сэки лэбач лолалӧ воздушнӧй мешӧкъяс отсӧгӧн, кодъяс действуйтӧны насос моз.
Встречнӧй воздухыс ныр розьяс пырыс веськалӧ тыясӧ да водзӧ воздушнӧй мешӧкъясӧ.
Бордъяс лэдзигӧн воздушнӧй мешӧкъясыс топалӧны, и воздухыс наысь тыяс пыр бӧр петӧ ортсӧ.
Бордъяс лэптігӧн воздухыс тыяс пыр бара пырӧ воздушнӧй мешӧкъясӧ.
Та  дырйи кислородыс вермӧ поглощайтчыны кыдзи лолыштігӧн, сідзи и бӧр лолыштігӧн.
Кымын ӧдйӧджык лэбӧ лэбач, сымын тшӧкыдджыка сійӧ шеныштӧ бордъяснас и сымын унджык веськалӧ тыясас воздухыс.
Со мый вӧсна лэбачьяслӧн оз тыр лолыс, кӧть кутшӧм ӧдйӧ найӧ оз лэбны.
Кровообращение органъяс.
Сы вӧсна мый лэбалігӧн уджалысь мышцаясӧ должен локны уна вир, сьӧлӧмыс сьӧд ракалӧн вель ыджыд.
Сьӧлӧмыс сылӧн, кыдзи и мукӧд лэбачьяслӧн — четырёхкамернӧй, мӧдногӧн кӧ состоитӧ кык предсердиеысь да кык желудочекысь; на костын эм полнӧй перегородка.
Сьӧлӧм шуйга джынйӧ тыясысь воӧ кислородӧн озыр вир, а веськыд джынйӧ вирыс воӧ став телӧ пасьталасьыс да содержитӧ углекислӧй газ.
Кыдзи и му вылын олысь мукӧд позвоночнӧйяслӧн, вирыс телӧӧдыс мунігӧн вӧчӧ кык круг — ичӧт, либӧ лёгочнӧй круг (веськыд желудочексянь тыяс пыр шуйга предсердиеӧ), да ыджыд круг (шуйга желудочексянь став телӧ пыр веськыд предсердиеӧ).
Лэбачьяслӧн кровообращениеыс пресмыкайтчысьяслӧн дорысь совершеннӧйджык: пресмыкайтчысьяслӧн сьӧлӧм веськыд джынса да шуйга джынса вирыс век сорласьӧ.
Лэбачлӧн сьӧлӧмыс пресмыкайтчысьяслӧн дорысь сокращайтчӧ тшӧкыдджыка.
Та вӧсна и телӧ кузяыс вирыс ветлӧ ӧдйӧджык да став органъясыс кислороднас снабжайтчӧны бурджыка.
Сы вӧсна мый вирыс ветлӧ ӧдйӧ да бура снабжайтӧ кислороднас, лэбачьяс организмын артмӧ уна шоныд, и найӧ телӧлӧн температураыс постояннӧй.
Лэбачьяслӧн лолалан да кровообращение органъяслӧн строениеыс да уджыс тӧдчымӧн совершеннӧйджык пресмыкайтчысьяслӧн серти.
Выделение органъяс.
Сьӧд ракалӧн вӧркъясыс куйлӧны гырк пытшкӧс бӧрладор юкӧнын; найӧ — кык вель ыджыд пемыдруд телӧяс кодьӧсь.
Насянь мунӧны мочеточникъяс, кодъяс петӧны клоакаӧ.
Сьӧд ракалӧн мочевӧй гаддьыс абу.
Сук мочаыс петӧ клоака пырыс испражнениеясыскӧд ӧтлаын еджыд прослойкаясӧн.
Сы вӧсна мый мочевӧй гаддьыс лэбачьяслӧн абу да сук мочаыс тшӧкыда петӧ ортсӧ, тайӧ сідзжӧ лоӧ лэбалӧм вылӧ приспособлениеӧн, коді кокньӧдӧ лэбач телӧлысь сьӧктасӧ.
Нервнӧй система.
Сьӧд ракалӧн нервнӧй системаыс, кыдзи и став позвоночнӧйяслӧн, состоитӧ юр вемысь, спиннӧй вемысь да насянь петысь нервъясысь.
Юр вемыс ёна ыджыдджык пресмыкайтчысьяслӧн серти (95-ӧд рис.).
Торъя нин ёна развитчӧмаӧсь передньӧй вемлӧн полушариеясыс да мозжечок, коді вылісяньыс пӧшти дзикӧдз вевттьӧ вемлысь мукӧд юкӧдъяссӧ.
Мозжечоклӧн развитчӧмыс йитчӧма сложнӧй движениеяскӧд, кодъясӧс лэбигас вӧчалӧ лэбач.
Размножение органъяс.
Сьӧд ракалысь эньсӧ айсьыс позьӧ торйӧдны сӧмын размножение органъяс серти, кодъяс куйлӧны гырк пытшкӧсас.
Айыслӧн — кык боби кодь семенник, а аньясыслӧн — дзик ӧти яичник.
Тувсов кадӧ яичникын эмӧсь колькъяс развитиелӧн разнӧйсикас стадияясын.
Яичниксянь мунӧ паськыд яйцевод, коді петӧ клоакаӧ.
Сы пыр колькъясыс петӧны ортсӧ.
Сьӧд ракалӧн, кыдзи и став лэбачьяслӧн, мӧд яичникыс абу развитчӧма, та вӧсна кокнялӧ телӧыслӧн сьӧктаыс.
Сыысь кындзи, лэбачьяс яичникын колькъясыс оз ӧтпырйӧ развивайтчыны, кыдзи пресмыкайтчысьяслӧн, а ӧтикӧн-ӧтикӧн, тайӧ сідзжӧ кокньӧдӧ телӧыслысь сьӧктасӧ.
Ставыс тайӧ — лэбалӧм вылӧ приспособлениеяс.
Вопросъяс.
1. Пищеварение органъяслӧн кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь лэбалӧм вылӧ приспособлениекӧд?
2. Кыдзи лэбач лолалӧ пукалігӧн либӧ му вывті ветлігӧн да лэбалігӧн?
3. Выделение органъяс строениеын кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь лэбалӧмкӧд?
4. Мыйын лоӧ лэбачьяс вемлӧн усложнитчӧмыс пресмыкайтчысьяскӧд сравнитӧмӧн?
Задание.
Кор гортаныд ӧбед кежлӧ кутасны дасьтыны курӧг, видлалӧй сылысь пытшкӧсса органъяссӧ.
63 §. Лэбачьяслӧн размножайтчӧм.
Сьӧд ракаяслӧн размножайтчӧм.
Локтӧм бӧраныс дзик пыр сьӧд ракаяс заводитӧны вӧчавны позъяс.
Сьӧд ракаяс поздысьӧны керкаясдінса джуджыд пуяс вылӧ, неыджыд расъясӧ, кодъяс паныдасьлӧны муяс вылын, мӧдногӧн кӧ сэтчӧ, кӧні эм тырмымӧн сёян.
Паськыд кӧрзина кодь позсӧ сьӧд рака вӧчӧ ньӧръясысь да веткаясысь, кодъясӧс сійӧ чегъялӧ аслас ён нырнас.
Сьӧд ракаяс поздысьӧны чукӧръясӧн, кӧні мукӧд дырйи овлӧ сё дай унджык поз.
Позъяссӧ тадзи чукӧрӧ вӧчигӧн лунтыр кылӧ чирӧм гӧлӧса сьӧд ракаяслӧн горзӧм.
Апрельын заводитчӧ колькъяс пукталӧм.
Колькъясыс кельыдтурунвиж рӧмаӧсь да вевттьысьӧмаӧсь зэв уна пемыдруд чутъясӧн (кузьтаыс колькйыслӧн 4 см гӧгӧр).
Татшӧм рӧмыс вӧчӧ кольксӧ восьса позъяс тыдавтӧмӧн да шусьӧ покровительственнӧйӧн.
4–5 кольк пуктӧм бӧрын эньыс пуксьӧ на вылӧ.
Лэбач пукалігас колькйыс шоналӧ, и сэні развивайтчӧ зародыш, а 17–18 лун мысти сэтысь петӧны лэбачпиян.
Найӧ ещӧ оз на вермыны лэбавнысӧ, да вердӧны найӧс батьмамыс, вайӧны налы быдсикас сёян, медъёнасӧ насекомӧйясӧс да налысь личинкаяссӧ.
Чорыд кыша колькъяс пуктӧм да найӧс пӧжӧм характернӧ лэбачьяслы.
Лэбач кольклӧн строение.
Лэбачьяслӧн колькъясыс, кыдзи и пресмыкайтчысьяслӧн, озырӧсь питательнӧй веществоясӧн и черияслӧн да земноводнӧйяслӧн пӧк серти ёна ыджыдӧсь.
Сы вӧсна мый став лэбач колькъяслӧн строениеыс пӧшти ӧткодь, видлалам курӧглысь кольксӧ, коді ставлы тӧдса.
Кольклӧн ортсыса чорыд кыш улын эм белок, а шӧрас куйлӧ гӧгрӧс желток (96-ӧд рис.).
Подробнӧйджыка позьӧ видлавны кольксӧ, кышсӧ кӧ ӧкуратнӧя жугӧдны пуртӧн да содержимӧйсӧ лэдзны чайнӧй блюдйӧ.
Желтокас бура тыдалӧ неыджыд гӧгрӧс еджыдкодь пятна, сідз шусяна зародышевӧй диск.
Сэні эм зэв ичӧтик зародыш, коді сӧмын на заводитіс развивайтчынысӧ.
Та вӧсна колькйыс, кодӧс вайӧ лэбач, абу нин яйцеклетка, кыдзи черияслӧн да земноводнӧйяслӧн колькйыс (пӧкчирйыс).
Оплодотворитчӧм бӧрас колькйыс заводитіс развивайтчыны лэбач телӧ пытшкын.
Вӧсньыдик оболочка торйӧдӧ желтоксӧ белоксьыс, коді кытшалӧ сійӧс гӧгӧрбок.
Оболочкасӧ кӧ косявны, желтокыс паськалас.
Джынвыйӧ кизьӧр белокын тыдалӧны плотнӧйджык, быттьӧ гартӧм шнуръяс, кодъяс шусьӧны канатикъясӧн.
Найӧ кутӧны желтоксӧ белок шӧрас.
Кольклӧн тшӧтшкӧс помас белокыс кышӧдзыс оз во.
Сэні находитчӧ воздушнӧй камера, кӧні эм воздух запас.
Кольклӧн оболочкаыс состоитӧ некымын слӧйысь.
Основнӧй юкӧныс сылӧн — чорыд известковӧй кыш.
Кышас зэв уна розь — пораяс.
Пораяслӧн лыдыс курӧг колькйын воӧ 7000-ӧдз.
Пораяс пырыс кольк пытшкӧ пырӧ воздух.
Кыш улын эм кышувса вӧсньыдик кожистӧй оболочка, коді артмӧма кык слӧйысь.
Кольклӧн тшӧтшкӧс помас тайӧ кык слӧйыс торйӧдчӧны, да на костын артмӧ воздушнӧй камера.
Ортсысяньыс кышыс сідзжӧ вевттьысьӧма кышвывса зэв вӧсньыдик оболочкаӧн.
Воздухыс сы пыр пырӧ, а микробъясӧс кольк пытшкас тайӧ оболочкаыс оз лэдз.
Тайӧ оболочкаыс кокниа кульыштсьӧ, сы вӧсна видзӧм вылӧ пуктан колькъяссӧ мыськыны оз позь.
Зародышлӧн развивайтчӧм.
Колькъясыс артмӧны энь яичникын.
Колькъялан кадӧ яичникысь позьӧ аддзыны гырысь и посни зэв уна виж шарик.
Тайӧ и эм яйцеклеткаясыс.
Зрелӧй яйцеклеткаяс веськалӧны паськыд яйцеводӧ.
Тані найӧ паныдасьӧны живчикъяскӧд, и лоӧ оплодотворение.
Лэбачьяслӧн, кыдзи и пресмыкайтчысьяслӧн, оплодотворениеыс пытшкӧсса.
Оплодотворитчӧм колькйыс яйцеводын вевттьысьӧ белокӧн да мукӧд оболочкаясӧн.
Кор колькйыс находитчӧ яйцеводын, шоныд вӧснаыс сэні заводитӧ развивайтчыны зародыш.
Кор колькйыс петас яйцеводсьыс да лоӧ кӧдзыдджык средаын, зародышыс развивайтчынысӧ дугдӧ.
Развивайтчӧмыс водзӧ кутас мунны сӧмын сэки, кор лэбач пуксяс колькъясыс вылӧ да шонтас найӧс аслас телӧнас.
Цельсий серти 38–39°-ӧдз шонтӧм колькйын зародышыс ӧдйӧ развивайтчӧ, и 21-ӧд лун вылӧ курӧг колькйысь петӧ ичӧтик курӧгпи.
Но оз дзик пыр зародышыс ло курӧгпи кодь.
Курӧглӧн медся ичӧтик зародышыс ёнджыкасӧ пресмыкайтчысь кодь, а абу лэбач кодь.
Сылӧн эм позвонокъяса кузь бӧж, черлыясыс оз артмӧдны ныр, водз конечностьясыс ёнджыкасӧ пресмыкайтчысьяслӧн лапаяс кодьӧсь, а абу бордъяс кодьӧсь.
Сідзкӧ, кыдз и лягушкалӧн головастикыс мунӧ чери вылӧ, сідзи и лэбачлӧн зародышыс имеитӧ уна ӧткодьтор пресмыкайтчысьяскӧд.
Развитие заводитчигас лэбач зародышъяслӧн, пресмыкайтчысь зародышъяслӧн моз жӧ, эмӧсь нёкчим щельяс.
Вопросъяс.
1. Мый ӧткодьыс да торъяланаыс лэбачьяс да пресмыкайтчысьяс размножайтчӧмын?
2. Мыйла лэбачӧн вайӧм кольксӧ оз позь шуны яйцеклеткаӧн?
3. Мый ӧткодьсӧ имеитӧны лэбачьяслӧн ичӧтик зародыш да пресмыкайтчысьяс?
Задание.
Жугӧдны уль курӧг кольк чайнӧй блюдйӧ да видлавны сылысь строениесӧ.
64 §. Лэбачьяслӧн древньӧй пресмыкайтчысьясысь лоӧм.
Лэбачьяслӧн пресмыкайтчысьяскӧд сходство.
Лэбачлӧн ортсыса да пытшкӧсса строениекӧд тӧдмасьӧмыс (сьӧд рака пример вылын) петкӧдліс, мый лэбачьяслӧн эм уна сходство пресмыкайтчысьяскӧд, кӧть эськӧ ортсыса видыс да оланногыс налӧн ёна торъялӧны.
Лэбачьяслӧн кучикыс кос, железаяс пӧшти абуӧсь, кокъясас эмӧсь роговӧй чешуяяс, нырыс вевттьысьӧма роговӧй слӧйӧн, перӧяс артмӧмаӧсь роговӧй веществоысь.
Размножайтчигӧн, пресмыкайтчысьяс моз жӧ, лэбачьяс пуктӧны топыд оболочкаа гырысь колькъяс, кодъяс озырӧсь желтокӧн.
Лэбачьяслӧн ичӧтик зародышыс сідзжӧ ёна мунӧ пресмыкайтчысьяс вылӧ.
Но лэбачьяслӧн строениеыс сложнӧйджык пресмыкайтчысьяслӧн серти.
Лэбачьяслӧн телӧ температураыс постояннӧй, кровообращениеыс совершеннӧйджык, юр вемыс развитчӧма ёнджыка.
Ставыс тайӧ вайӧдӧ выводӧ, мый лэбачьяс лоины кутшӧмкӧ древньӧй пресмыкайтчысьясысь.
Тайӧ выводсӧ подтверждайтӧны древньӧй, бырӧм лэбачьяслӧн ископаемӧй остатокъясыс.
Ископаемӧй первоптица.
Му слӧйясысь, кодъяс пырӧны средньӧй эраӧ, вӧлі аддзӧма лэбач скелетлысь отпечатокъяс; тайӧ лэбачыс ӧнія лэбачьяс серти ёнджыка вӧлі мунӧ пресмыкайтчысьяс вылӧ (97-ӧд рис.).
Сійӧс шуисны первоптицаӧн.
Сійӧ вӧлі гулю ыджда.
Кыдзи тыдалӧ отпечаток вывсьыс, первоптицалӧн телӧыс вӧлі вевттьысьӧма перӧясӧн, водз конечностьясыс вӧліны бордъяс кодьӧсь, кокъясыс имеитісны кузь цевка да нёль чунь, кодъяс пиысь куимыс видзӧдісны водзӧ, а ӧти бӧрӧ.
Телӧвывса перӧяс сертиыс, бордъяс да кокъяс строение сертиыс ми вермам лыддьыны первоптицаӧс настоящӧй лэбачӧн.
Но такӧд ӧттшӧтш первоптица бордъясын сохранитчисны куим тырвыйӧ развитчӧм чунь; чунь помъясас вӧліны гыжъяс.
Бордъяснас первоптица, тыдалӧ, кутчысьліс пу веткаясӧ.
Бӧжыс вӧлі кузь, зэв уна позвонокъяса.
Перӧясыс куйлісны ӧтар-мӧдар бокъясас, а эз веер моз ичӧтик бӧж вылын, кыдзи ӧнія лэбачьяслӧн.
Юр лыыс вӧлі сэтшӧм жӧ формаа, кутшӧм и лэбачьяслӧн, а черлыяс вылын вӧліны пресмыкайтчысьяслӧн кодь жӧ посньыдик пиньяс.
Кӧть первоптица и лэбаліс, но, тыдалӧ, омӧля на, веткасянь веткаӧ.
Та йылысь позьӧ шуны сы серти, мый морӧс лыыс вӧлі ичӧтик и кильыс эз вӧв.
Сідзкӧ, омӧля вӧлі развитчӧмаӧсь и лэбалан мышцаяс.
Лыясыс первоптицалӧн вӧліны плотнӧйӧсь, воздухыс на пытшкын эз вӧв.
Татшӧм ногӧн, первоптицалӧн вӧлі уна сходство пресмыкайтчысьяскӧд.
Первоптицакӧд тӧдмасьӧмыс не сӧмын подтверждайтӧ, мый, лэбачьяс лоины пресмыкайтчысьясысь, но и сетӧ позянлун представитны, кыдзи тайӧ лои.
Важӧн бырӧм кутшӧмкӧ неыджыд пресмыкайтчысьяс олісны пуяс вылын, веткасянь веткаӧ чеччалӧмӧн.
Пуяс вылын олӧмкӧд, йитӧдын бӧр конечностьясас налӧн развитчисны кузь чуньяс, кодъясӧн найӧ кутчысьлісны веткаӧ, да ӧти чунь лои мукӧдыслы воча.
Телӧ бокъяс да плечевӧй юкӧд костас, а сідзжӧ плечевӧй юкӧд да предплечье костас кожистӧй перепонкаа водз конечностьясыс (тайӧс позьӧ наблюдайтны и ӧнія лэбачьяслысь) та дырйи служитісны парашютӧн.
Чеччыштнысӧ отсавлісны водз конечностьясын кузь чешуяяс.
Бӧрынджык тайӧ чешуяяссьыс развитчисны перӧяс, и водз конечностьясыс пӧрины бордъясӧ.
Бордъяс развитчӧмкӧд да чеччалӧмсянь лэбалӧмӧ вуджӧмкӧд йитӧдын лоины водзӧ вежсьӧмъяс: борд чуньяс эз развитчыны, развитчисны ён лэбалан мышцаяс, морӧс лы ыдждіс да сы вылын развитчис киль, пиньяс эз лоны, лоины воздушнӧй мешӧкъяс, лы пытшкын лои воздух да лоины ещӧ мукӧд особенностьяс, кодъяс характернӧйӧсь лэбачьяслы.
Лэбачьяслысь предокъяснас оз позь лыддьыны лэбалысь ящеръясӧс, сы вӧсна мый налӧн бордъясыс имеитісны дзик мӧдпӧлӧс строение лэбач бордъяс серти.
Вопросъяс.
1. Лэбачьяс строениеын кутшӧм особенностьяс индӧны сы вылӧ, мый налӧн эм сходство пресмыкайтчысьяскӧд?
2. Кутшӧм признакъяс серти первоптицаясӧс лыддьӧны лэбачьясӧн?
3. Строениелӧн кутшӧм особенностьяс, кодъяс характернӧйӧсь пресмыкайтчысьяслы, эмӧсь первоптицалӧн?
4. Мыйла лыддьӧны, мый лэбачьяс лоины древньӧй пресмыкайтчысьясысь, а оз мӧдарӧ — пресмыкайтчысьяс лэбачьясысь?
65 §. Лэбачьяслӧн унасикаслун.
Страус.
Чикыш.
Кӧть лэбачьяслӧн строениеыс пӧшти ӧткодь, но лэбачьяс зэв унасикасӧсь, сы вӧсна мый олан условиеясыс налӧн сідзжӧ унасикасӧсь.
Олан условиеяс дінӧ лэбачьяслӧн приспособитчӧмыс петкӧдчӧ зэв бура.
Тайӧс кокни гӧгӧрвоны, подробнӧя кӧ тӧдмасьны торъя лэбачьяс олӧмӧн да строениеӧн.
Африканскӧй страус.
Лэбачьяслӧн медся характернӧй особенностьӧн лоӧ налӧн лэбавны вермӧм.
Но африканскӧй страус дзик оз лэбав, сійӧ сӧмын котралӧ.
Страус — ӧнія лэбачьясысь медся ыджыд (98-ӧд рис.).
Айясыс овлӧны 2 м 75 см джудждаӧсь да 75 кг сьӧктаӧсь.
Африканскӧй страусъяс олӧны Африкаса, Аравияса восьса пустыннӧй равнинаясын, кодъяс гӧльӧсь растительностьӧн да ваӧн.
Страусъяс сёйӧны быдтор.
Главнӧй сёянторйыс налӧн — быдмӧгъяс да налӧн кӧйдысъясыс.
Но найӧ сёйӧны и унапӧлӧс посни животнӧйясӧс: насекомӧйясӧс, лёкгагъясӧс да мукӧдъясӧс.
Пустыняясын олысьяс — страусъяс — вермӧны некымын лун овны ватӧг.
Страусъяс оз лэбавны, но сы пыдди найӧ зэв бура котралӧны.
Сёян-юан корсьӧм могысь страусъяслы ковмывлӧ мукӧд дырйи котӧртны ыджыд пространствояс.
Котӧртӧмӧн жӧ найӧ спасайтчӧны и врагъясысь.
Страусъяс вермӧны котӧртны вӧлысь ӧдйӧджык, часнас 40 км-ӧдз, кокниа чеччалӧны паныдасьлысь препятствиеяс вомӧн.
Страуслӧн кокъясыс тырвыйӧ приспособитчӧмаӧсь татшӧм ветлӧдлӧм вылӧ.
Кокъясыс кузьӧсь да ёнӧсь да имеитӧны сӧмын кык чунь, кодъяс пиысь торъя ёна развитчӧма ён гыжъя пытшкӧсса чуньыс.
Паськыд чуньясыс оз вӧйны лыа пытшкӧ.
Улісяньыс найӧ вевттьысьӧмаӧсь кыз кожистӧй подошваӧн, коді видзӧ чуньяссӧ сотчӧмысь пустыняса доналӧм лыа вывті ветлігӧн.
Кокъясыс страуслӧн сэтшӧм ёнӧсь, мый кучкас кӧ, вермас кок йывсьыс уськӧдны мортӧс да весиг вины.
Кузь кокъяс вӧснаыс сьыліыс страуслӧн сідзжӧ зэв кузь.
Сьыліыс кӧ вӧлі дженьыд, а кокъясыс кузьӧсь, страус эськӧ эз вермы судзӧдны мусьыс сёянсӧ.
Бордъясыс страуслӧн, мӧдарӧ, омӧля развитчӧмаӧсь.
Сійӧ пӧльзуйтчӧ наӧн сӧмын бергӧдчигъясын да тӧв ньылыд ӧдйӧ котӧртігӧн, кор найӧс парусъясӧс моз паськӧдӧ.
Настоящӧй махӧвӧй перӧяс бордйын абуӧсь.
На пыдди эмӧсь кузь небыд перӧяс, кодъяслӧн бородкаясыс оз ӧтлаасьны опахалоӧ.
Татшӧм жӧ перӧяс эмӧсь и бӧжас.
Бордъяс развитчытӧм вӧсна (тайӧ лои лэбалӧмсянь котралӧмӧ вуджӧмкӧд йитӧдын) лоины мукӧд вежсьӧмъяс и скелетын.
Морӧс лыыс кильтӧм, а водз конечностьяс пояслӧн лыясыс развитчӧмаӧсь омӧля.
Юрыс страуслӧн ичӧтик, нырыс дженьыдик, плавкӧс.
Юрсӧ кузь сьылі йылас нюжӧдӧмӧн аслас бур зрение вӧснаыс сійӧ ылісянь аддзӧ врагӧс восьса равнинаясын.
Ай страусъяс торъялӧны эньяссьыс ортсыса виднас.
Айясыс сьӧдӧсь, еджыд перӧясыс эмӧсь сӧмын омӧля развитчӧм бордъясас да бӧжас.
Эньясыс ӧтисикас пемыдруд рӧмаӧсь.
Мича еджыд перӧясыс вӧсна, кодъяс используйтсьӧны украшение пыдди, страусъясӧс кыйӧны да видзӧны найӧс ки помын специальнӧй страусовӧй фермаясын.
Страусъяслысь яйсӧ да колькъяссӧ сёйӧны.
Страусъяслӧн колькъясыс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь ён кышӧн, зэв ыджыдӧсь.
Колькйыслӧн кузьтаыс 15 см, пасьтаыс 11–12 см.
Татшӧм колькйыс сьӧктанас овлӧ 1 кг 400 г-ӧдз, мӧдногӧн кӧ 20–24 курӧг кольк сьӧкта.
Колькъяссӧ (15 штукаӧдз) страус пукталӧ гуранӧ, лыа пытшкӧ.
Пӧжӧны найӧс эньыс и айыс: луннас эньыс, а войнас айыс.
Обязанностьяссӧ татшӧм юклӧмыскӧд йитчӧма страусъяслӧн: рӧмыс.
Луннас руд эньыс позсьыс омӧльджыка тыдалӧ.
Колькъяссӧ страусъяс пӧжӧны дыр, 6 вежон гӧгӧр.
СССР-ын полудикӧй состояниеын африканскӧй страусъяс олӧны Украинаын Аскания-Нова степнӧй заповедникын.
Страус кодь лэбачьяссӧ, кодъяслӧн морӧс лыыс кильтӧм да кодъяс оз лэбавны, ӧтлаӧдӧны кильтӧм лэбачьяс подклассӧ.
Став мукӧд лэбачьясыс артмӧдӧны киляяслысь подкласс.
Сиктса чикыш.
Сиктса чикышъяс дзонь лунъяс колльӧны воздухын.
Му вылӧ найӧ пуксьӧны сӧмын сы могысь, медым позсӧ вӧчигӧн кватитны уль му комӧк (99-ӧд рис.).
Воздухын найӧ колльӧны пӧшти лунтыр, кыйӧны номъясӧс, гутъясӧс да мукӧд насекомӧйясӧс, кодъясӧс найӧ сёйӧны.
Насекомӧйяс бӧрся вӧтлысигӧн кымӧра поводдяӧ чикышъяс лэбалӧны дзик му бердті, а мича поводдяӧ кайӧны вылӧ.
Лэбигмозыс чикыш юӧ ва да весиг купайтчӧ ва веркӧсӧ муртса инмӧдчылӧмӧн.
Чикыш лэбалӧ зэв ӧдйӧ да пелька.
Сійӧ то лэбалӧ бордъяснас шенасьӧмӧн, то шлывгӧ бордъяссӧ вӧрӧдтӧг, то качлӧ вылӧ, то ӧдйӧ лэччӧ улӧ, та дырйи вӧчалӧ крут, видзчысьтӧм бергӧдчӧмъяс.
Шойччыны чикыш пуксьӧ сӧмын позъяс, вӧсньыдик пу веткаяс вылӧ да медтшӧкыда телеграфнӧй проводъяс вылӧ.
Арнас, кор кӧдздӧдас да насекомӧйясыс лоӧны этша, чикышъяс лэбзьӧны шоныд странаясӧ: Африкаӧ, лунвыв Азияӧ.
Тулыснас найӧ локтӧны бӧр, кыдзи настоящӧй шоныд тулыс йылысь юӧр вайысьяс.
Чикыш зэв бура лэбалӧ аслас строение вӧснаыс.
Бордъясыс да морӧс мышцаясыс развитчӧмаӧсь зэв бура.
Векньыдик бордъясыс сэтшӧм кузьӧсь, мый паськӧдтӧгыс чургӧдчӧны ылӧ туловище саяс.
Шӧрӧдыс вожа кузь бӧжыс («вильчатӧй бӧж») лэбалігас лоӧ бур рульӧн.
Чикышлӧн кокъясыс, мӧдарӧ, слабӧсь да ичӧтикӧсь.
Чуньясас эмӧсь ёсь гыжъяс, кодъясӧн чикыш кутчысьӧ позъяс дз стенъяс бердӧ.
Сьыліыс тӧдчымӧн дженьыд, да юрыс ортсысяньыс пӧшти тӧдчытӧг вуджӧ туловищеӧ.
Ӧдйӧ лэбалігӧн да крута бергӧдчигъясын кузь сьыліыс эськӧ вермис мешайтны.
Ичӧтик ныра, паськыда воссьысь ыджыд вомыс бура приспособитчӧма лэбигмозыс кутавны насекомӧйясӧс.
Чикыш пукталӧ колькъяс да пӧжӧ найӧс позъяс; позъяссӧ крепитӧ стенъяс либӧ балкаяс бердӧ — сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ оз веськав зэр.
Позсӧ чикыш вӧчӧ му комӧкъясысь либӧ илысь вӧсньыдик заяс сорӧн, кодъясӧс чикыш клеитӧ дульнас.
Позйыс гӧгрӧс тасьті джын кодь, вылітіыс восьса.
Миян паныдасьлӧны чикышъяслӧн унапӧлӧс видъяс: сиктса (касатка) да карса (воронок).
Сиктса чикыш торъялӧ сійӧн, мый бӧжыс сылӧн ёна вожалӧ да сьыліас эм пемыдкоричневӧй пятна.
Карса чикышлӧн бӧжыс сӧмын ичӧтика вожалӧ да голяыс еджыд.
Карса чикышлӧн позйыс вылітіыс тупкӧса, эм сӧмын неыджыд пыран розь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь страус кокъясын да бордъясын да мыйла?
2. Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины страус скелетын бордъяс развитчытӧмла?
3. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь чикыш кокъясын да бордъясын да мыйла?
4. Мыйла кымӧра поводдяӧ чикышъяс лэбалӧны дзик му бердті?
66 §. Лэбачьяслӧн унасикаслун.
Ваын уялысь да нюрвывса лэбачьяс.
Дикӧй утка — кряква.
Дикӧй утка пырӧ ваын уялысь лэбачьяс лыдӧ.
Сійӧ олӧ тыясын, кодъяс гӧгӧрын быдмӧ растительность, ичӧтик юяслӧн лӧнь куръяясын.
Олан условиеясыскӧд лӧсялӧны и утка строениелӧн особенностьясыс (100-ӧд рис.).
Уткалӧн телӧыс вылісяньыс улӧ лямалыштӧмакодь да имеитӧ плавкӧс пыдӧса паськыд пыжлысь форма.
Дженьыдик кокъясыс куим водз чуньяс костас имеитӧны плавательнӧй перепонка.
Ваті уялігӧн кокъясас перепонкаясыс паськалӧны да лоӧны быттьӧ пелысъяс.
Кокъясыс зэв бӧрынӧсь да та вӧсна вермӧны лоны руль пыдди.
Му вывті уткаяс ветлӧдлӧны ньӧжйӧ, катласьӧны.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый кокъясыс налӧн туловище бокъясас, мӧда-мӧдсяньыс зэв ылынӧсь.
Уткалӧн перӧясыс ваӧн оз кӧтасьны, сы вӧсна мый найӧс ёна мавтӧма госӧн, кодӧс выделяйтӧ копчикӧвӧй железа.
Утка бӧрся наблюдайтігӧн позьӧ аддзыны, кыдзи сійӧ нырнас пычиктӧ копчикӧвӧй железасьыс госсӧ да зэв бура мавтӧ сійӧн быд перӧ, нырса роговӧй пластинкаяс костӧд сійӧс лэдзӧмӧн.
Ортсыса вевттьысь перӧяс улын эм зэв сук пух слӧй, коді видзӧ телӧсӧ ваын кынмӧмысь.
Татшӧм жӧ тӧдчанлуныс гос слӧйыслӧн, коді эм утка кучик улын.
Сук перӧясыс, кучикувса гос слӧйыс, а сідзжӧ ёна развитчӧм воздушнӧй мешӧкъясыс такӧд тшӧтш отсалӧны уткалы уявны.
Аслыс сёянсӧ — быдмӧгъясӧс да унапӧлӧс посни животнӧйясӧс (моллюскъясӧс, насекомӧйяслысь личинкаяссӧ, посни рак сямаясӧс, головастикъяссӧ да с. в.) — утка судзӧдӧ нырнас.
Уткалӧн паськыд, плавкӧс ныр дор гӧгӧрас эмӧсь роговӧй пластинкаяс либӧ посньыдик пиньяс.
Утка босьтӧ сёянсӧ ваыскӧд ӧтлаын да ньылышттӧдзыс пиньяс костӧдыс васӧ сӧдзӧдӧ, быттьӧ пож пыр.
Нырлӧн дорыс да крукыля помыс чорыдӧсь, а вылыс юкӧныс небыд.
Сэні эмӧсь зэв уна нерв помъяс.
Та вӧсна нырыс лоӧ и осязание органӧн да отсалӧ уткалы корсьны сёянсӧ гудыр ваысь да ил пытшкысь.
Дикӧй уткаяс бура лэбалӧны.
Тӧв кежлас найӧ лэбзьӧны кынмывлытӧм водоёмъяса районъясӧ, кытысь бӧр миянӧ локтӧны тулыснас.
Дикӧй уткалӧн айыс да эньыс ортсыса вид сертиыс ёна торъялӧны.
Айыс яркӧйджык рӧма.
Сылӧн юрыс турунвиж бархат кодь, бордъяс вылас эмӧсь еджыд дора лӧз «зеркальцеяс».
Эньясыс ӧтисикас коричневӧй рӧмаӧсь.
Эньыслӧн синмӧ шыбитчытӧм рӧмыс лоӧ покровительственнӧйӧн, вӧчӧ сійӧс тыдавтӧмӧн колькъяссӧ пӧжигӧн.
Позсӧ дикӧй утка вӧчӧ векджык му вылӧ, вадорсянь неылӧ, быдмӧгъяс пӧвстӧ.
Сэтчӧ пуктӧ вижоват рӧма 8–10 негырысь кольк.
3–4 недель пӧжӧм бӧрын колькъяссьыс петӧны уткапиян.
Найӧ пыр жӧ мунӧны мамныс бӧрся да кокниа уялӧны ваын, асьныс корсьӧны сёян.
Но лэбавны, либӧ, кыдзи шуӧны охотникъяс, «кыпӧдчыны бордъяс вылас», уткапиян заводитӧны сёрӧнджык, гожӧм шӧрнас.
Дикӧй уткаысь лоины миян гортса уткаяс.
Дзодзӧг сідзжӧ относитчӧ ваын уялысь лэбачьяс дінӧ.
Руд дикӧй дзодзӧгысь лоины кутшӧмсюрӧ гортса дзодзӧгъяс (видзӧд 109, 4 рис.).
Руд цапля.
Руд цапля олӧ матын ва бердын, кытысь сійӧ корсьӧ аслыс сёян (101-ӧд рис.).
Сійӧ радейтӧ юяслысь да тыяслысь берегдорса ляпкыд местаяс.
Тані цапля кыйӧ чери, коді лоӧ сылӧн главнӧй сёянторйӧн, а сідзжӧ сёйӧ лягушкаясӧс да мукӧд посни животнӧйясӧс.
Цаплялӧн кузь кокъясын перӧясыс абуӧсь не сӧмын цевкаас, но и голеньлӧн ыджыдджык юкӧнас.
Тайӧ сетӧ цаплялы позянлун пырны ваӧ перӧяссӧ кӧтӧдтӧг.
Кузь чуньяс вӧснаыс (шӧр да ортсы чуньяс костас эм неыджыд перепонка) кокъясыс оз сибдыны берегдорса илас.
Кузь кокъясыс вӧсна цаплялӧн и сьыліыс кузь.
Ичӧтик юрыс помассьӧ нырӧн, коді ёна кузьджык юрлӧн ӧстальнӧй юкӧнысь.
Черлыясыслӧн дор гӧгӧрыс ёсь, йывланьыс пиня.
Татшӧм нырыс бура кутӧ нильӧг черитӧ.
Кыйсигас цапля, сьылісӧ дженьдӧдӧмӧн, вӧрзьытӧг сулалӧ ляпкыд ваын либӧ восьлалӧ некутшӧм шытӧг.
Чери либӧ лягушка матысмигӧн сійӧ зэв ӧдйӧ нюжӧдӧ сьылісӧ да кватитӧ добычасӧ аслас ён нырнас.
Цаплялӧн телӧыс абу ёна ыджыд, но кузь кокъяс да кузь сьылі вӧснаыс сылӧн судтаыс овлӧ 1 м-ӧдз.
Гӧныс небыд, руд, сьӧд чутъяса.
Балябӧжас эм кымынкӧ кузьджык сьӧд перӧ.
Бордъясыс ыджыдӧсь, паськӧдӧмнас 1 м 70 см-ӧдз, но бӧжыс дженьыдик.
Лэбигас рульнас лоӧны бӧрӧ нюжӧдӧм кокъясыс.
Цапляяс — перелётнӧй лэбачьяс.
Тӧв кежлӧ найӧ лэбзьӧны лунвыв Европаӧ либӧ Африкаӧ.
Цапляяс тшӧкыда поздысьӧны чукӧръясӧн.
Позъяссӧ вӧчалӧны веткаясысь пуяс вылӧ.
Ортсыса вид сертиыс позъясыс сьӧд рака позъяс кодьӧсь.
Вопросъяс.
1. Мыйын лоӧ уткалӧн ваын олӧмӧ приспособитчӧмыс?
2. Мыйла энь уткаяслӧн айясыслӧн серти рӧмыс тӧдчытӧмджык?
3. Мыйӧн объяснитны, мый цаплялӧн кокъясыс кузьӧсь да ыджыдджык юкӧныс налӧн перӧтӧм?
4. Кыдзи цапля кыйӧ ассьыс добычасӧ?
67 §. Лэбачьяслӧн унасикаслун.
Пу вылын олысь да хищнӧй лэбачьяс.
Сера ыджыд сизь.
Сера ыджыд сизь, миян вӧръясын обычнӧй олысь, став олӧмсӧ колльӧ пуяс вылын.
Пу кырсь улысь сійӧ судзӧдӧ аслыс сёян (102-ӧд рис.).
Сизь сёйӧ пу кырсьын да древесинаын олысь гагъяслысь личинкаяссӧ да мукӧдпӧлӧс насекомӧйясӧс, кодъяс ветлӧдлӧны пу вывті.
Сійӧ сідзжӧ сёйӧ и лыска пуяслысь кӧйдысъяссӧ.
Пуяс вылын олӧм, торйӧн нин пу кырсь улысь сёян перйӧм да пу горсъясын позъялӧм, отразитчисны сизь телӧлӧн строение вылӧ.
Сизьлӧн кокъясыс приспособитчӧмаӧсь пу стволъясӧд кавшасьӧм вылӧ.
Кокас чуньясыс ёсь гыжъяӧсь да куйлӧны оз сідзи, кыдзи мукӧд лэбачьяслӧн.
Сизьлӧн кык чунь видзӧдӧ водзӧ, а кык чунь — бӧрӧ.
Чуньяслӧн тадзи куйлӧмыс отсалӧ ёна кутчысьны сувтса пулӧн кырсьӧ.
Ствол вылын пукалігӧн сизь мыджсьӧ пуӧ чорыд бӧж перӧяснас, кодъяс торъялӧны мукӧд перӧяссьыс сійӧн, мый налӧн эм помӧдыс ичӧтмӧм опахалоа ён упругӧй стержень.
Татшӧм ногӧн сизь имеитӧ коймӧд мыджсян чут.
Сизь вермӧ паськӧдны кокъяссӧ.
Пу вылын пукалігӧн сизь вештӧ найӧс туша бокъясас, и та вӧсна сійӧ ещӧ зумыдджыка кутчысьӧ пу вылын.
Кокъяслӧн да бӧжлӧн татшӧм строение вӧснаыс сизь сэтшӧм крепыда кутчысьӧ сувтса пуӧ, мый вермӧ вӧрӧдны юрсӧ да сизьдыны нырнас пуяслысь кырсьсӧ.
Сизьлӧн нырнас пуӧ кучкалӧмыс ылӧдз кылӧ шынитӧв вӧрын.
Нырнас сизь жугӧдлӧ пожӧм кольяс, перъялӧ пытшсьыс кӧйдыссӧ.
Та дырйи кольсӧ сизь крепитӧ пу вылас сісьмӧм ув местаӧ либӧ ствол да ветка костӧ.
Дженьыдик сьылі йылас ыджыд, сьӧкыд юрыс ёнмӧдӧ кучкалан вынсӧ.
Кырсь улысь да древесинаысь насекомӧйяслысь личинкаяссӧ сизь судзӧдӧ аслас вӧсни кывнас, коді вермӧ петны вомсьыс 10–12 см кузьта.
Кывйыс сизьлӧн сибдалысь, и кыв помас эмӧсь посньыдик шипикъяс.
Посни насекомӧйяс сибдӧны кывъяс, а гырысь насекомӧйяс веськыда сатшкысьӧны кыв помас.
Вреднӧй насекомӧйясӧс бырӧдӧмӧн сизь вайӧ ыджыд пӧльза миян вӧръяслы.
Тайӧн тырвыйӧ вештыссьӧ сійӧ вредыс, кодӧс сизь вайӧ пожӧмлысь кӧйдыссӧ сёйӧмӧн.
Ассьыс позъяссӧ сизь вӧчӧ пу горсъясӧ; та могысь сійӧ пӧльзуйтчӧ дась горсъясӧн либӧ ачыс вӧчӧ найӧс сэтшӧм пуясӧ, кодъяс заводитӧны косьмыны.
Поз пыдӧсас, кытчӧ вольсалӧма пызь кодьӧдз дрӧбалӧм небыд пу, эньыс пуктӧ 5–6 еджыд кольк.
Сокол-сапсан.
Лэбачьяс пиын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс нуӧдӧны хищнӧй оланног, сёйӧны мукӧд лэбачьясӧс да млекопитающӧйясӧс.
На дінӧ относитчӧ сокол-сапсан (103-ӧд рис.), либӧ странствуйтысь сокол, коді паныдасьлӧ СССР-ын быдлаын.
Тайӧ медся пельк пернатӧй хищникъясысь ӧти.
Сокол-сапсан сёйӧ быдсямапӧлӧс лэбачӧс — ичӧтик ыбкайсянь ыджыд дзодзӧгӧдз.
Сійӧ виӧ добычасӧ лэбигас, из моз уськӧдчӧ лэбысь лэбач вылӧ.
Та дырйи сокол лэбзьӧ сэтшӧм ӧдйӧ (часнас 300 км гӧгӧр), мый сійӧ ӧдва тӧдчӧ воздухас.
Тыдыштлас сӧмын кутшӧмкӧ вуджӧр да кылыштас воздухсӧ поткӧдысь ыджыд шум.
Сокол-сапсанлӧн строениеыс лӧсялӧ сылӧн олан условиеяслы — сійӧ кыйӧ ассьыс добычасӧ воздухын, лэбигас.
Соколлӧн телӧыс векньыдик, стройнӧй да имеитӧ кык кузь борд да кузь бӧж, кодъяс отсӧгӧн сокол вермӧ ӧдйӧ да кокниа лэбавны.
Бур зрение вӧсна сійӧ ылісянь аддзӧ добычасӧ.
Кузь ён кок чуньясас эмӧсь крукыля, ыджыд да зэв ёсь гыжъяс.
Татшӧм гыжъяссьыд добычаыд мынтӧдчыны оз вермы.
Сэтшӧм жӧ ёсь да ён соколлӧн нырыс.
Кузьджык надклювьеыс крукыльтчӧ увлань ёсь крук моз.
Ёсь гыжъяснас да нырнас сокол виӧ весиг гырысь лэбачьясӧс.
Сокол позъялӧ джуджыд пуяс вылӧ да скалаяс костӧ.
Ассьыс пиянсӧ сійӧ первой вердӧ яйӧн, кодӧс небзьӧдӧ зобъяс, а сэсся посньыдик лэбачьясӧн.
Важӧн ёна вӧлі паськалӧма «соколинӧй охота».
Том соколъясӧс овмӧдлісны горт дінӧ да велӧдлісны сетны кӧзяиныслы кыйӧм добычасӧ — уткаясӧс, байдӧгъясӧс да мукӧд лэбачьясӧс.
Соколинӧй охота практикуйтсьӧ и ӧні закавказскӧй республикаясын.
Гортдорса сыч.
Лунын кыйсьысь хищникъясысь кындзи, эмӧсь хищнӧй лэбачьяс, кодъяс добычасӧ кыйӧны войын.
Тайӧ сюзьяс.
Сюзьяс пиысь ёна паськалӧма да бура тӧдса неыджыд сюзь — гортдорса сыч (104-ӧд рис.).
Сыч олӧ керкаяс дінын матын, сы вӧсна сійӧс тшӧкыда позьӧ кывлыны, а мукӧд дырйи и аддзывны пемдігӧн, кор сійӧ заводитӧ кыйсьыны.
Сыч ёнджыкасӧ сёйӧ шыръясӧс, унапӧлӧс вреднӧй насекомӧйясӧс, а сідзжӧ воробей кодь посни лэбачьясӧс.
Хищнӧй оланног вӧснаыс сычлӧн, лунын кыйсьысь хищникъяслӧн моз жӧ, эм крукыля ёсь ныр да чуньясас ёсь гыжъяс.
Но сы вӧсна мый сыч кыйсьӧ рӧмдігӧн да войын, сылӧн эмӧсь приспособлениеяс войся оланног дінӧ.
Сычлӧн ыдждысь зрачокъяса паськыд синъясыс сетӧны сылы позянлун аддзыны весиг рӧмыдын.
Паськыд пель розьяс вӧснаыс сыч кылӧ котӧртысь шырлысь быд кыш мунӧм.
Сыч лэбалӧ шытӧг да оз повзьӧдлы добычасӧ войын, кор гӧгӧр чӧв.
Шытӧг сыч лэбалӧ сы вӧсна, мый перӧясыс небыдӧсь, пушистӧйӧсь.
Найӧ вевттьӧны кӧкыслысь гӧленьяссӧ да весиг чуньяссӧ.
Позъялӧ сыч чардакъясӧ, керка карнизъяс улӧ, важ кӧлӧкӧльняясӧ.
Главнӧй сёянторйыс сылӧн — грызунъяс да насекомӧйяс; найӧс бырӧдӧмӧн сыч вайӧ ыджыд пӧльза, сы вӧсна сійӧс колӧ охраняйтны.
Вопросъяс.
1. Строениеын кутшӧм особенностьяс отсалӧны сизьлы кутчысьны сувтса пулӧн ствол вылын?
2. Кутшӧм признакъяс серти позьӧ тӧдны хищнӧй лэбачӧс?
3. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь войын кыйсьысь хищнӧй лэбачьяслӧн?
68 §. Лэбачьяс олӧмын сезоннӧй явлениеяс.
Перелётъяс.
Лэбачьяслӧн перелётъяс да кочуйтӧмъяс.
Уна лэбачьяслӧн олӧмыс тӧдчымӧн вежласьӧ сезонъяс (вося кадъяс) серти.
Гожӧмнас миян вӧръясысь, садъясысь да муяс вылысь ми аддзам да кылам зэв унапӧлӧс лэбачьясӧс; воздухын лэбалӧны чикышъяс да джыджъяс.
Но августын нин, кор ещӧ дзик на шоныд да омӧля на тӧдчӧны локтысь арлӧн признакъясыс, вошӧны джыджъяс.
Сэсся чукӧртчӧны чукӧръясӧ чикышъяс да сідзжӧ эновтӧны миянлысь крайяс.
Вочасӧн лэбзьӧны уна мукӧд лэбачьяс.
И, медбӧрын, кӧдздӧдӧм водзвылын, кыдзи локтысь тӧв йылысь юӧртысьяс, вылын воздухын тыдалӧны дзодзӧгъяслӧн, турияслӧн стаяяс, кодъяс мӧдӧдчӧны лунвылӧ.
Став тайӧ лэбачьясыс колльӧны миян крайясын гожӧмсӧ, пӧжӧны тані пияннысӧ либӧ, кыдзи шуӧны, «гожйӧны» миянын.
Воас тулыс, и рӧдинаӧ бӧр кутасны локтавны лэбачьяс, кодъяс арнас лэбзьылісны шоныд странаясӧ тӧвйыны.
Лэбачьяслӧн локтӧмыс мунӧ обратнӧй порядокӧн.
Лэбачьяс, кодъяс мунісны мукӧдсьыс сёрӧнджык, бӧр воӧны водзджык наысь, кодъяс мунісны медводдзаясӧн.
Ставсьыс медводз, мартын, кор мыччысясны кушинъяс, локтӧны сьӧд ракаяс, сэсся скворецъяс, ыбкайяс, уткаяс, дзодзӧгъяс, турияс да мукӧдъяс.
Медбӧръяясӧн локтӧны чикышъяс да джыджъяс.
Во чӧжнас лэбачьяслӧн передвигайтчӧм серти найӧс юкӧны оседлӧйяс, перелётнӧйяс да кочуйтысьяс вылӧ.
Оседлӧй лэбачьяс во чӧж олӧны ӧти и сійӧ жӧ местаын.
На дінӧ относитчӧны воробейяс, катшаяс, сьӧлаяс, таръяс.
Оседлӧй лэбачьясыс перелётнӧй да кочуйтысь лэбачьяс серти этшаджык.
Перелётнӧй лэбачьяс олӧны миянын гожӧмын, а тӧв кежлас лэбзьӧны шоныд лунвыв странаясӧ.
Лэбзигас найӧ сувтлывлӧны туяс сӧмын сёйны.
Кочуйтысь лэбачьяс сідзжӧ оз овны ӧти местаын да тӧв кежлӧ мунӧны лунвывджык областьясӧ.
Но налӧн туйыс дженьыдджык, и лэбӧны найӧ вочасӧн, ӧти и сійӧ жӧ направлениеын ӧти местаысь мӧд местаӧ кочуйтӧмӧн.
Кутшӧмсюрӧ лэбачьяс, кодъяс миянлы кажитчӧны оседлӧйясӧн, збыльвылас лоӧны кочуйтысьясӧн.
Сідз, ракаяс, кодъяс гожӧмнас олӧны Ленинград дінын, тӧв кежлас мунӧны Германияӧ да Францияӧ.
На местаӧ локтӧны ракаяс войвыв областьясысь.
Лэбачьясӧс кольчаалӧм.
Лэбачьяслысь кутшӧмсюрӧ передвигайтчӧмъяс, например, чикышъяслысь мунӧмсӧ, позьӧ тӧдмавны прӧстӧй наблюдениеӧн.
Стӧчджык даннӧйяс сетӧ лэбачьясӧс кольчаалӧм.
Та могысь лэбачьясӧс кутӧны, кокас налы крепитӧны кокни алюминиевӧй кольча, кытчӧ индӧны очереднӧй номер да сійӧ учреждениесӧ, коді кольчааліс, и бӧр лэдзӧны вӧля вылӧ.
СССР-ын лэбачьясӧс кольчаалӧмӧн занимайтчӧ кольчаалӧм кузя Центральнӧй бюро.
Кольча вылас эм латинскӧй шрифтӧн гижӧд, медым вермасны лыддьыны быд странаын, «Moskwa» да кольчаалӧм лэбачлӧн номерыс (105-ӧд рис.).
Кольчаалӧм лэбачсӧ кӧ виасны, кольчасӧ бӧр ыстӧны сэні индӧм адрес кузяыс да юӧртӧны, кӧні да кор сійӧс вӧлі кыйӧма.
Татшӧм ногӧн тыдовтчис, мый чикышъяс тӧвйӧны Африкаын да лунвыв Азияын, цапляяс — лунвыв Европаын, а сідзжӧ мунӧны и ылӧджык, Африкаӧ да Азияӧ.
Овсянка-дубровник, коді олӧ Сибирын да СССР-са европейскӧй областьясын, тӧв кежлӧ мунӧ Индияӧ да Индокитайӧ.
Тӧвъян местаясӧдзыс расстояниеыс овлӧ некымын тысяча километрӧдз, а кутшӧмсюрӧ лэбачьяслӧн 15–20 тысяча км-ӧдз.
Ӧти лэбачьяс лэбзьӧны ӧткӧн-ӧткӧн, например, кӧкъяс, мукӧдъяс чукӧртчӧны стаяясӧ.
Стаяыс вермас лэбзьыны чукӧрӧн и определённӧй стройӧн.
Сідз, турияс лэбӧны «клинӧн», кодлӧн кык визьыс артмӧдӧны тупӧй угол.
Татшӧм стройыс кокньӧдӧ лэбзьӧмсӧ.
Важӧн чайтлісны, мый лэбачьяс лэбӧны зэв выліті.
Но самолётъяссянь наблюдайтӧмъяс петкӧдлісны, мый лэбачьяс лэбӧны 300 м-ысь оз вылітіджык.
Перелётъяслӧн помкаяс.
Лэбачьяс перелётъяслӧн помкаясыс вель сложнӧйӧсь.
Кӧдздӧдігӧн перелётнӧй лэбачьяслы овнысӧ колана условиеясыс оз лоны.
Медся ыджыд тӧдчанлунсӧ тані имеитӧ оз кӧдзыд, кодӧс шоныд вира лэбачьяс вермисны эськӧ перенеситны, а колана сёян бырӧм либӧ тырмытӧм.
Оз лоны воздухын насекомӧйяс, кодъясӧс сёйӧны чикышъяс да джыджъяс, кынмӧны юяс, тыяс, нюръяс, кытысь судзӧдӧны аслыныс сёянсӧ уткаяс, дзодзӧгъяс, цапляяс, турияс.
Оз вермы пӧткӧдчыны и сьӧд рака, кор муыс кынмас да сплӧш вевттьысяс лымйӧн.
Перелётъяс лоӧмын медся ыджыд тӧдчанлунсӧ имеитіс ледниковӧй периодын климат вежсьӧм, кор заводитіс кӧдздӧдны и Европалӧн ыджыдджык юкӧныс сплӧш вевттьысис ледникӧн, коді лэччис Скандинавскӧй гӧраяссянь.
Тайӧ местаясын олысь лэбачьясӧс вӧлі вӧтлӧма ылӧ лунвылӧ.
Бӧрынджык ледникъяс вешйисны, и бара лои шоныдджык.
Гожӧмнас лэбачьяс бара вермисны мунны войвылӧ, кӧні вӧліны пиянсӧ пӧжны бурджык условиеяс: кузь лун, зэв уна сёян.
Тӧв кежлас найӧ бӧр мунлісны лунвылӧ.
Войвылӧ ледник вешйӧмкӧд тшӧтш татшӧм кочуйтӧмъяслӧн туйыс лои кузьджык, и лоины настоящӧй перелётъяс.
Перелётъяс йитчӧмаӧсь сыкӧд, мый лэбачьяс вочасӧн вежлалӧны ассьыныс олан местаяссӧ. Та йылысь вермасны висьтавны овсянка-дубровникӧн олан местаяссӧ вежлалӧм вылын наблюдениеяс.
Сё ветымын во сайын тайӧ лэбачыс паныдасьліс сӧмын Сибирын.
Тайӧ кадсяньыс сылӧн олан местаыс пыр вешйис водзӧ рытыввылӧ, и ӧні сійӧ паныдасьлӧ нин Украинаын.
Тӧв кежлӧ овсянка-дубровникъяс, сы лыдын и найӧ, кодъяс олӧны Украинаын, лэбзьӧны Сибирь вомӧн Индияӧ да Индокитайӧ.
Украинасянь лунвылынджык овсянка-дубровникъяс вермисны эськӧ аддзыны матынджык куйлысь тӧвъян местаяс.
Но найӧ век жӧ лэбзьӧны асыввылӧ, сійӧ жӧ туй кузя, кутшӧмӧн налӧн предокъясыс вежлалісны олан местаяссӧ.
Перелётъяс вӧсна лыдтӧм уна поколениеяс чӧжӧн лэбачьяслӧн выработайтчис перелётъяс дінӧ бессознательнӧй прирождённӧй зільӧм, мӧдногӧн кӧ, природаын сезоннӧй вежласьӧмъяс вылӧ безусловнӧй рефлексъяс.
Но и тайӧ сложнӧй безусловнӧй рефлексъясыс, кодъяс шусьӧны инстинктъясӧн, внешньӧй условиеяс влияние улын вермӧны вежласьны.
Сідз, уткаяс, кодъяс аддзӧны кынмывтӧм визув юясысь тырмымӧн сёян, кольччӧны тӧвйыны весиг Севернӧй крайӧ.
Вопросъяс.
1. Кыдзи вежласьӧ тіян местностьса лэбачьяслӧн составыс во чӧжӧн?
2. Мыйӧн торъялӧны перелётнӧй да кочуйтысь лэбачьяс?
3. Мый удайтчис тӧдмавны лэбачьясӧс кольчаалӧмӧн?
4. Кыдзи объяснитны, мый овсянка-дубровник, коді олӧ Украинаын, тӧвйынысӧ Сибирь пыр лэбзьӧ Индияӧ да Индокитайӧ?
Задание.
Наблюдайтӧй тіян местностьса лэбачьяс локтӧм да мунӧм бӧрся да гижалӧй налысь срокъяссӧ.
69 §. Поздысьӧм да пиянсӧ вердӧм.
Тулыснас, рӧдинаӧ бӧр локтӧм бӧрын, перелётнӧй да кочуйтысь лэбачьяс заводитӧны пуктавны колькъяс да пӧжӧны найӧс.
Тайӧ жӧ кадӧ размножайтчӧны и оседлӧй лэбачьяс.
Позъяс.
Унджык лэбачыс пӧжӧны ассьыныс колькъяссӧ позъясын.
Сӧмын кутшӧмсюрӧ лэбачьяс пӧжӧны позтӧг.
Сідз, чистикъяс, кодъяс олӧны Севернӧй Ледовитӧй океанса куш скалаяс вылын, пуктӧны ассьыныс дзик ӧти кольксӧ веськыда скала уступъяс вылӧ.
Позсӧ стрӧитӧмыс вылӧ местасӧ да материалсӧ бӧрйӧмыс зависитӧ окружающӧй условиеясысь.
Страусъяс — пустыняса олысьяс — поз пыдди лыаас прӧста кодйӧны гуран да сы гӧгӧр чукӧртӧны посньыдик изъяс, кодъяс сюрлӧны гурансӧ кодйигӧн.
Ыбкай, коді олӧ восьса муяс да видзьяс вылын, аслыс позсӧ вӧчӧ турунысь да идзасторъясысь да пуктӧ сійӧс кӧдзӧм му вылӧ гуранъясӧ либӧ бӧрӧздаясӧ.
Сьӧд ракаяс да ракаяс олӧны сэні, кӧні эмӧсь расъяс, да вӧчӧны ассьыныс позъяссӧ ньӧръясысь джуджыд пуяс вылӧ.
Сизь — настоящӧй вӧрса олысь — позсӧ вӧчӧ пу горсъясӧ да вольсалӧ сійӧс пызь кодьӧдз дрӧбалӧм пуӧн.
Чикышъяс, кодъяс олӧны морт оланінъяс дінын, кӧні уна насекомӧй, вӧчӧны позъяссӧ муысь керкаяс да сарайяс вылӧ.
Уткаяс вӧчӧны позъяссӧ турунысь ва дінӧ матӧ.
Лэбач позъяс стрӧитӧмлӧн разнӧйпӧлӧс сложность.
Му вылын прӧстӧй гуран кындзи, кытчӧ вольсалӧма турун либӧ пух, ми аддзам зэв бура вӧчӧм позъяс.
Сідз, СССР лунвылын олысь пыста-ремиз вӧчӧ позсӧ бадь да тополь кӧйдыс пушинкаясысь; позйыс тупкӧса быд боксянь, сӧмын эм ӧти пыран розь (шочиника кык).
Гадь кодь формаа пушистӧй небыд позйыс пияныслы лоӧ удобнӧй зыбка кодьӧн (106-ӧд рис.).
Сідзжӧ заслуживайтӧ внимание джыдж-саланганлӧн позйыс, кодӧс Китайын сёйӧны «чикыш позъяс» ним улын.
Позйыс пӧшти дзоньнас артмӧма воздух вылын чорзьӧм клейкӧй дулльысь.
Колькъяс пӧжӧм.
Колькъяссӧ асланыс позъясӧ пуктӧм бӧрын лэбачьяс заводитӧны найӧс пӧжны.
Ӧти лэбачьяслӧн пӧжӧны эньясыс, мӧдъяслӧн пӧжӧны эньясыс и айясыс, а ӧткымын лэбачьяслӧн пӧжӧны ӧтнанныс айясыс.
Кутшӧмсюрӧ лэбачьяслӧн эньясыс абу ёна югыд рӧмаӧсь; тайӧ рӧмыс покровительственнӧй — та вӧсна позъяс пукалігӧн хищникъяслы найӧ оз тыдавны.
Оз пӧжны колькъяссӧ сӧмын ӧткымын лэбачьяс, кодъяс олӧны шоныд странаясын.
Сідз, ӧти куличок, Туркменскӧй пустыняясын олысь, лыа пытшкӧ колькъяссӧ пуктӧм бӧрын пресмыкайтчысьяс моз жӧ кольӧ сійӧс шонтыны шонді водзӧ.
Оз асьныс пӧжны колькъяссӧ и миян кӧкъяс, тайӧ тӧждысьӧмсӧ найӧ вештӧны мукӧд лэбачьяс вылӧ.
Кӧк — вель ыджыд лэбач, гулю ыджда, вайӧ зэв посньыдик колькъяс, кымынкӧ лун мысти ӧтиӧн, да пукталӧ найӧс мукӧд посни лэбач позъясӧ.
Тайӧ лэбачьясыс пӧжӧны кӧклысь кольксӧ асланыс колькъясыскӧд ӧтлаын да бӧрыннас лэбачписӧ вердӧны.
Тшӧкыда кӧклӧн пиыс овлӧ ёна ыджыдджык сійӧс вердысь лэбачьясысь (107-ӧд рис.).
Лэбачпиянӧс вердӧм.
Кор зародышыс кольк пытшкас тырвыйӧ развитчас, лэбачпи жугӧдӧ кышсӧ да петӧ ортсӧ.
Курӧгпиянлӧн та водзын ныр вылас артмӧ ичӧтик роговӧй мыльк, коді отсалӧ жугӧдны кышсӧ.
Кыш пытшкысь петӧм лэбачпилы колӧ сёйны.
Кыш пытшсьыс петӧм бӧрын посньыдик курӧгпиян да уткапиян вермӧны корсьны кынӧмпӧтсӧ асьныс мам бӧрсяыс ветлӧмӧн.
Найӧ вевттьысьӧмаӧсь пухӧн, синмаӧсь да имеитӧны бура развитчӧм кокъяс.
Татшӧм лэбачьяссӧ шуӧны выводковӧйясӧн, сы вӧсна мый мамыс ассьыс пиянсӧ оз коль ӧтнаннысӧ да новлӧдлӧ найӧс ас бӧрсяыс чукӧрнас («выводокнас»).
Сійӧ видзӧ найӧс хищникъясысь, отсалӧ корсьны сёян, шонтӧ войясын да зэригъясын аслас паськӧдыштӧм бордъяснас вевттьӧмӧн.
Мукӧд лэбачьяслӧн, кыдзи, например, чикышъяслӧн, скворецъяслӧн, гулюяслӧн, кольксьыс петӧм бӧрас пияныс дзик беспомощнӧйӧсь.
Найӧ гӧнтӧмӧсь, унджыкысьсӧ синтӧмӧсь да сы вӧсна ас кежас судзӧдны сёян да ветлӧдлыны батьмамыс бӧрся оз вермыны.
Батьмамыс лун-лун корсьӧны сёян асланыс беспомощнӧй пияныслы.
Татшӧм лэбачьяссӧ шуӧны птенцовӧйясӧн.
Птенцовӧй да выводковӧй лэбачьяс кольксӧ пуктӧны оз ӧтмында.
Выводковӧйяс кольксӧ пуктӧны некымынпӧв унджык птенцовӧйяс серти, кодъяс эз вермыны эськӧ вердны уна пиянсӧ.
Лэбачьяслӧн поведение.
Поздысигӧн да пиянсӧ вердігӧн лэбачьяслӧн поведениеыс земноводнӧйяслӧн да пресмыкайтчысьяслӧн серти торъялӧ ыджыд сложностьӧн.
Лэбачьяс вӧчӧны позъяс, пӧжӧны колькъяс, видзӧны да вердӧны пиянсӧ, чукӧртчӧны чукӧръясӧ.
Но тайӧ действиеясыс, кыдзи тайӧс позьӧ аддзыны посньыдик лэбачьяс пример вылын, кодъяс вердӧны кӧклысь пиянсӧ, абу сознательнӧйӧсь. Тайӧ — прирождённӧй безусловнӧй рефлексъяс.
Лэбачьяслӧн вермӧны выработайтчыны опыт основа вылын и условнӧй рефлексъяс.
Сідз, ракаяс, кор аддзӧны ружьеа мортӧс, пыр жӧ лэбзьӧны.
Ленинградын сьӧд ракаяс ёнджыкасӧ кутісны поздысьны карас, кӧні налысь позъяссӧ омӧльджыка жугӧдлӧны кар гӧгӧрас серти.
Лэбачьяслӧн сложнӧй поведениелы лӧсялӧ передньӧй вем полушариеяслӧн ёна развитчӧмыс.
Вопросъяс.
1. Мыйын заключайтчӧ лэбачьяс размножайтчӧмын основнӧй бурторйыс черияс, земноводнӧйяс да пресмыкайтчысьяс серти?
2. Кыдзи объяснитны, мый черияс да земноводнӧйяс серти лэбач пуктӧ этша кольк?
3. Мыйӧн торъялӧны птенцовӧй да выводковӧй лэбачьяс?
70 §. Лэбачьяссянь пӧльза да найӧс охраняйтӧм.
Видзму овмӧслы полезнӧй лэбачьяс.
Сӧмын ӧткымын лэбачьяс мортлы вайӧны вред.
Збыль вред вайӧны сӧмын ястреб-перепелятник, ястреб-тетеревятник да болотнӧй лунь.
Но унджык лэбачыс вайӧны мыйтакӧ пӧльза.
Видзму овмӧслы торйӧн нин полезнӧйӧсь сэтшӧм лэбачьяс, кодъяс сёйӧны вреднӧй насекомӧйясӧс, шыръясӧс да мукӧд грызунъясӧс.
Насекомӧйясӧс сёйысь лэбачьяс — чикышъяс, джыджъяс, скворецъяс, сизьяс, пыстаяс да мукӧдъяс — бырӧдӧны вывті уна насекомӧй.
Сідз, пыста-лазоревка во чӧжӧн бырӧдӧ вреднӧй насекомӧйяслысь 6,5 миллион кольк.
Чикышъяслӧн ӧти семья гожӧм чӧжӧн бырӧдӧ 1 миллион гӧгӧр насекомӧй.
Скворецъяслӧн семья лунтырӧн вермӧ бырӧдны 350-ысь унджык гусеница, гаг либӧ улитка.
Сійӧ воясӧ, кор муяс вылын зэв уна ӧзимӧй совка, скворецъяс бырӧдӧны тайӧ страшнӧй вредительяслысь личинкаяссӧ.
Ӧти часӧн кӧк сёйӧ 100 кымын гӧна лёльӧ, кодӧс мукӧд лэбачьяс оз сёйны.
Узбекистанын да Туркменияын розӧвӧй скворецъяс ыджыд стаяясӧн вӧтлысьӧны саранча бӧрся да сёйӧны найӧс.
Посньыдик хищникъяс — кобчикъяс, пустельгаяс — медся ёна сідзжӧ сёйӧны насекомӧйясӧс.
Академик Т. Д. Лысенко сӧвет серти Украинаын используйтісны гортса курӧгъясӧс сахарнӧй свекла плантацияяс вылысь свекловичнӧй долгоносикӧс бырӧдӧм могысь, а сідзжӧ вреднӧй черепашкаясӧс бырӧдӧм могысь.
Торъя нин уна вреднӧй насекомӧйясӧс лэбачьяс бырӧдӧны пиянсӧ вердігӧн.
Тусь сёйысь уна лэбачьяс (щеголъяс, чижъяс, зябликъяс) вердӧны ассьыныс пиянсӧ насекомӧйясӧн.
Ӧдйӧ быдмысь пияныслы колӧ уна сёян, и батьмамыс лунтыр корсьӧны да ваялӧны сійӧс.
Сідз, сизь вылын наблюдениеяс петкӧдлісны, мый пияныслы сёянсӧ ваявны сійӧ заводитӧ 3 час да 30 минута асылын да ваялӧ 9 час рытӧдз; тайӧ каднас сёянсӧ вайӧ 300-ысь кымын.
Ыджыд пыста аслас пияныслы сёянсӧ ваялӧ 4 час асывсянь 8 час рытӧдз; сійӧ волӧ пиыс дінӧ 350–390-ысь.
Ыджыд пӧльза вайӧны лунся да войся уна хищнӧй лэбачьяс (степнӧй орёл, сюзь да мукӧдъяс), кодъяс сёйӧны шыръясӧс, полёвкаясӧс, сусликъясӧс.
Арталӧма, мый ӧти сюзь во чӧжӧн бырӧдӧ сы мында шыр, кодъяс эськӧ вермисны бырӧдны дзонь тонна нянь.
Лэбачьясӧс вердӧм да сибӧдӧм.
Лэбачьяс — мортлӧн другъяс.
Найӧс колӧ охраняйтны да сибӧдны миян садъясӧ, муяс вылӧ да град йӧръясӧ (видзӧд V таблица).
Сёр арын да тӧлын садйын пуяс вылын тыдалӧны пыстаяслӧн дзонь стаяяс.
Найӧ зэв ёна видлалӧны быд ветка, корсьӧны колькъяс да насекомӧйяслысь личинкаяс, кодъяс тӧв кежлӧ дзебсьӧны щельясӧ.
Пыстаяс — вреднӧй насекомӧйясысь садйӧс медся бур видзысьяс.
Но пуксясны кӧдзыдъяс, усяс лым, и лэбачьяслы лоӧ сьӧкыд судзӧдны сёянсӧ, а кӧдзыд поводдяӧ сёяныс колӧ ещӧ унджык.
Тайӧ сьӧкыд кадас налы колӧ отсавны.
Тӧлын лэбачьясӧс вердӧм могысь садйын лӧсьӧдӧны кормушкаяс, векджык пызан кодьясӧс; на вылӧ пукталӧны разнӧй сикас сёян: кӧнтусь, сукар крӧшкияс, кыд, посньыдик сала кусӧкъяс.
Ещӧ ёнджыка лэбачьясӧс колӧ сибӧдны садъясӧ да муяс вылӧ гожӧмнас.
Та могысь налы колӧ лӧсьӧдны поздысьнысӧ бур условиеяс.
Лэбачьяслы, кодъяс вӧчӧны восьса позъяс, колӧ сук кустарник.
Садъяс гӧгӧр ловъя потшӧсъяс, торъя нин чуткасьысь кустарникъясысь, лоӧны татшӧм удобнӧй местаӧн да сибӧдӧны ас дінас уна полезнӧй лэбачӧс.
Полезащитнӧй вӧр полосаяс садитӧм, коді СССР-ын пӧртсьӧ олӧмӧ зэв ыджыд масштабъясын, дерт, кутас отсавны муяс вылын полезнӧй лэбачьяслысь лыд содӧмлы да кӧдзаясӧс вредительясысь видзӧмлы.
Хищнӧй лэбачьясӧс, кодъяс бырӧдӧны грызунъясӧс, сибӧдӧны муяс вылӧ, сувтӧдалӧны джуджыд майӧгъяс, кӧні найӧ вермӧны шойччыны.
Лэбачьяслы, кодъяс вӧчӧны тупкӧса позъяс, ӧшӧдалӧны пуяс вылӧ дуплянкаяс да пӧвъясысь вӧчӧм посньыдик керкаяс — скворечникъяс (108-ӧд рис.).
Налӧн ыдждаясыс да формаясыс абу ӧткодьӧсь да зависитӧны сыысь, кутшӧм лэбачьяслы найӧс вӧчӧма.
Уна миллион сӧветскӧй велӧдчысьяс активнӧя участвуйтӧны лэбачьясӧс охраняйтӧмын да сибӧдӧны найӧс ас дінаныс.
Тулыснас, лэбачьяс вотӧдз, быд школаын организуйтсьӧ «Лэбачьяслӧн лун».
Тайӧ луннас ӧшлӧны водзвыв вӧчӧм скворечникъяс, нуӧдӧны вечеръяс, кодъясӧс сиӧма полезнӧй лэбачьяслы да найӧс охраняйтӧмлы.
Промыслӧвӧй лэбачьяс.
СССР-ын олысь уна лэбачьяс сетӧны чӧскыд яй да ценнӧй пух.
Татшӧм лэбачьяссӧ шуӧны прӧмыслӧвӧйясӧн да найӧс кыйӧны (109-ӧд рис.).
Сӧветскӧй Союзлӧн разнӧй местаясын кыйӧны унасикас лэбачьясӧс.
Вӧръясысь кыйӧны сьӧлаясӧс да таръясӧс, муяс вылысь — байдӧгъясӧс да перепёлкаясӧс, водоёмъясысь — разнӧйпӧлӧс дзодзӧгъясӧс да уткаясӧс, степьясысь — дрофаясӧс.
Кутшӧмсюрӧ лэбачьясӧс (сьӧлаясӧс, уткаясӧс) кыйӧны вывті уна да видзӧны холодильникъясын.
Кынтӧм пӧткасӧ гырысь каръясын вузалӧны пӧшти во гӧгӧр чӧж.
Яйысь кындзи, лэбачлысь используйтӧны перӧяс да пух.
Торъя нин вылӧ донъявсьӧ гӧгӧралӧн пухыс, коді вывті небыд да шоныд.
Войвыв море берегъяс пӧлӧн, кӧні олӧны гӧгӧраяс, эм гӧгӧраяслысь пухсӧ чукӧртӧм кузя специальнӧй промысел.
Та дырйи лэбачьяссӧ оз виавны, а сӧмын чукӧртӧны пухсӧ, кодӧн вольсалӧма налӧн позъясыс.
Лэбачьясӧс охраняйтӧм.
Медым промыслӧвӧй лэбачьясӧс не бырӧдны лёкногӧн, СССР-ын лэдзӧма лэбачьясӧс охраняйтӧм йылысь законъяс.
Сідз, запретитӧма кыйны лэбачьясӧс колькъяссӧ пукталігӧн да найӧс пӧжигӧн, мӧдногӧн кӧ тулыссянь август 1 лунӧдз.
Организуйтсьӧны специальнӧй заповедникъяс, кӧні кыйсьыны дзик оз разрешайтсьы.
Тані поздысьӧ лыдтӧм-тшӧттӧм лэбач.
Например, Волга дельтаын организуйтӧма Астраханскӧй заповедник, кодлӧн площадьыс 23 тысяча га.
Уна сё тысяча разнӧйпӧлӧс лэбачьяс, (уткаяс, дзодзӧгъяс, цапляяс, фазанъяс да мукӧдъяс) спокойнӧя поздысьӧны заповедникын.
Разнӧйсикас гӧлӧса горзӧмъясысь артмӧ оравлытӧм шум.
Тані жӧ тулыснас кульмӧны ценнӧй осетровӧй черияс — севрюга, белуга, осётр.
А тӧв кежлӧ джуджыд гуранъясӧ чукӧртчӧны ёдіяс, сазанъяс, судак, стерлядь.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм пӧльза лэбачьяс вайӧны видзму овмӧслы?
2. Кыдзи сибӧдны лэбачьясӧс миян садъясӧ да муяс вылӧ?
Заданиеяс.
1. Организуйтӧй школьнӧй садйын да асланыд садйын лэбачьясӧс вердӧм.
2. Вӧчӧй скворечникъяс да ас кадӧ ӧшлӧй найӧс.
3. Вӧчӧй наблюдениеяс, кутшӧм лэбачьяс овмӧдчасны скворечникас, да наблюдайтӧй найӧ олӧм бӧрся.
Став наблюдениеяссӧ гижӧй дневникӧ.
71 §. Гортса лэбачьяс.
Курӧгъяс.
Йӧз зэв важысянь нин ки помӧ велӧдісны кутшӧмсюрӧ лэбачьясӧс да пӧртісны найӧс гортсаясӧ.
Медся ёна паськалӧмаӧсь гортса лэбачьяс — курӧгъяс, дзодзӧгъяс, уткаяс, индейкаяс.
Найӧ сетӧны чӧскыд да питательнӧй яй, колькъяс, перӧяс да пух.
Помётыс гортса лэбачьяслӧн используйтсьӧ кыдзи удобрение.
Дикӧй курӧгъяс.
Индияса вӧръясын олӧны кустарниковӧй, либӧ банкивскӧй курӧгъяс (110-ӧд рис.).
Ортсыса вид да оланног сертиыс найӧ гортса курӧгъяс кодьӧсь.
Телӧыс паськыд, плотнӧй, ён кокъяс вылын, чуньясас эмӧсь ныж гыжъяс.
Миян курӧгъяс моз жӧ найӧ паръялӧны кокъяснас мусӧ, корсьӧны насекомӧйясӧс да быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс, кодъясӧс сёйӧны.
Дикӧй курӧгъяс лэбалӧны омӧля да асланыс дженьыдик гӧгрӧс бордъяснас пӧльзуйтчӧны сӧмын сы могысь, медым лэбзьыны пуяс вылӧ.
Юр вылас налӧн эм сорс да исергаяс.
Петукъяс курӧгъясысь ыджыдджыкӧсь да яркӧйджык рӧмаӧсь.
Петукъяслӧн разноцветнӧй рӧмыс (туловищеыс вевттьысьӧма рудов-гӧрд перӧясӧн) гортса гӧрд петукъяслӧн рӧм кодь жӧ.
Дикӧй курӧгъяс олӧны сук вӧръясын, кодъяс тырӧмаӧсь кустарникъясӧн да турунъясӧн.
Вӧрысь тшӧкыда кывлӧ петукъяслӧн гора «ки-ку-рул-лю».
Банкивскӧй курӧгъяс позъяссӧ вӧчӧны му вылӧ, коръяс да кос турун чукӧрӧ чукӧртӧмӧн.
Курӧг пуктӧ позъяс 8–12 кольк да пӧжӧ найӧс.
Гортса курӧгъяслӧн лоӧм.
Кустарниковӧй дикӧй курӧгъясысь лоины гортса курӧгъяс.
Дикӧй курӧгъясӧс ки помӧ первой велӧдісны Индияын 5 тысяча во сайын кымын, и тасянь найӧ паськалісны став странаясӧ.
Олан условиеяс серти да асланыс качествояс серти кустарниковӧй курӧгъяс удобнӧйӧсь гортсаясӧ пӧртӧм вылӧ.
Найӧ олӧны ӧти местаын, омӧля лэбалӧны, сёйӧны быдсикас сёян (мыйтакӧ сёян вермӧны корсьны асьныс ки помын видзигӧн), пӧжӧм курӧгпияныс кольксьыс петӧм бӧрын пыр жӧ вермӧны котравны мамныс бӧрся.
Такӧд ӧттшӧтш найӧ сетӧны бур яй да мукӧд лэбачьяс серти вайӧны уна кольк.
Вит тысяча во чӧжӧн, курӧгъясӧс ки помӧ велӧдӧм кадсянь, морт вежис налысь природасӧ.
Кӧть ортсыса вид сертиыс да оланног сертиыс гортса курӧгъяс дикӧй курӧгъяс кодьӧсь жӧ, но век жӧ найӧ ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыс.
Медъёна найӧ торъялӧны ыджданас да вайӧм кольк лыднас, мӧдногӧн кӧ сійӧ свойствояснас, кодъяс мортлы медся коланаӧсь.
Дикӧй кустарниковӧй курӧгъяс посниӧсь, 600–800 г сьӧктаӧсь сӧмын.
Разнӧйсикас пӧрӧдаа гортса курӧгъяс овлӧны сьӧктанас 2-сянь 4–5 кг-ӧдз.
Дикӧй курӧгъяс пуктӧны во чӧжнас 8–12 кольк.
Медбур гортса курӧгъяс во чӧжнас вайӧны 300 колькйӧдз, мӧдногӧн кӧ 30 пӧв унджык.
Разнӧйсикас пӧрӧдаа гортса курӧгъяслӧн вежсисны и мукӧд, омӧльджыка существеннӧй признакъяс — рӧмыс, сорсыслӧн формаыс.
Гортса курӧгъяслӧн сьӧктаыс да ваян кольк лыдыс содісны сы вӧсна, мый курӧгъяссӧ кутісны бура вердны да дӧзьӧритны.
Сыысь кындзи, рӧд вылас бӧрйылісны медбур курӧгъясӧс, кодъяс вайӧны уна кольк да кодъяс асьныс ыджыдӧсь.
Тайӧ свойствоясыс вуджисны наследство кузя.
Дыр кадӧн вӧлі лӧсьӧдӧма курӧгъяслысь уна разнӧйсикас пӧрӧдаяс, кодъясӧс юкӧны куим группа вылӧ: кольк вайысьяс, яй сетысьяс да общепользовательнӧйяс вылӧ.
Кольк вайысь пӧрӧдаа курӧгъяс во чӧжнас вайӧны 200 кольк дай унджык.
Яй сетысь курӧгъяс зэв ыджыдӧсь да чӧскыд яяӧсь.
Общепользовательнӧй курӧгъяс сетӧны кольк и яй, но тайӧ кыкнан качествоыс выразитчӧмаӧсь налӧн омӧльджыка нин.
Таысь кындзи, эмӧсь пӧрӧдаяс, кодъяс оз имеитны хозяйственнӧй тӧдчанлун — бойцовӧйяс да декоративнӧйяс.
Бойцовӧй курӧгъяс используйтсьылісны важӧн петушинӧй бойяс дырйи.
Декоративнӧй пӧрӧдаяс любительясӧн ценитсьӧны мич вӧснаыс.
Курӧгъяслӧн пӧрӧдаяс.
СССР-ын медъёна паськалӧма кольк вайысь пӧрӧда — еджыд леггорнъяс (видзӧд VI таблица).
Леггорнъяс абу ёна ыджыдӧсь, еджыдӧсь, сьӧктаыс 2 кг гӧгӧр.
Бур птицефермаясын вонас найӧ вайӧны 200 колькйысь унджык, а торъя бур курӧгъяс — 300-ысь унджык.
Шӧркодь сьӧктаыс кӧ кольклӧн 55 г, то 300 кольк кутасны веситны 16,5 кг, мӧдногӧн кӧ, вонас ӧти курӧг сетӧ продукциясӧ 8 пӧв унджык сыысь, мый сьӧкта сійӧ ачыс.
Леггорнъяс ӧдйӧ быдмӧны.
Бура вердігӧн да бура дӧзьӧритігӧн найӧ заводитӧны колькъявны чужӧмсяньыс 4–5 тӧлысь мысти.
Морт добитчис, медым леггорнъяс кутісны вайны уна кольк, да сэтшӧма вежис налысь природасӧ, мый найӧ воштісны пӧжсьӧм вылӧ инстинктсӧ.
Леггорн курӧгъяс пӧшти некор оз клуткыны да оз пуксьывны колькъяс вылӧ.
Тайӧ пӧрӧдаа курӧгпиянӧс пӧжӧны инкубаторъясын, а ӧтка овмӧсъясын колькъяссӧ пӧжнысӧ пуктӧны мукӧд пӧрӧдаа курӧгъяс улӧ.
СССР-ӧ леггорнъясӧс вайисны заграницаысь.
Сӧветскӧй птицеводнӧй овмӧсъясын найӧс рӧдмӧдӧм вӧсна создайтӧма тайӧ породалысь выль отечественнӧй тип, коді бура приспособитчӧма местнӧй условиеяс дінӧ, вайӧ уна кольк да ачыс ыджыд.
Сідз, например, выведитӧма леггорнъяслысь ляпкыд сорса пӧрӧда; сорсыс налӧн тӧлын оз кынмы.
Юрловскӧй голосистӧй курӧгъяс — общепользовательнӧй пӧрӧда.
Тайӧ пӧрӧдасӧ выведитісны Курскӧй да Орловскӧй областьясса крестьяна.
Найӧ бура приспособитчӧмаӧсь кӧдзыд тӧвъяс дінӧ.
Тайӧ курӧгъясыс гырысьӧсь (курӧгыс 3 кымын кг сьӧкта, петукъясыс — 4 кг сьӧктаӧсь) да такӧд ӧттшӧтш вайӧны уна гырысь кольк (вонас 198 колькйӧдз).
«Голосистӧй» нимсӧ пайӧ получитісны петукъяслӧн гора сьылӧм вӧсна.
Бур общепользовательнӧй пӧрӧдаӧн лоӧны гӧрд род-айландъяс.
Яй сетысь пӧрӧдаясысь медся тӧдсаӧсь — кохинхинскӧй курӧгъяс.
Тайӧ пышнӧй оперениеа гырысь курӧгъяс; перӧясыс вевттьӧны цевкасӧ да кок чуньяссӧ.
Верстьӧ курӧглӧн сьӧктаыс 3,5–4,5 кг, петуклӧн — 4,5–5,5 кг.
Ӧтка овмӧсъясын паськалӧмаӧсь неопределённӧй пӧрӧдаа курӧгъяс — «пеструшкаяс», «хохлаткаяс».
Налы оз ков дӧзьӧр, но кольксӧ вайӧны этша, во чӧжӧн ставсӧ 50–70 кольк, да и яйсӧ сетӧны этша.
Вопросъяс.
1. Мый ӧткодьыс гортса курӧгъяслӧн налӧн предокъяскӧд — кустарниковӧй (банкивскӧй) курӧгъяскӧд?
2. Кыдзи вежсис гортса курӧгъяслӧн природаыс налӧн дикӧй предокъяскӧд сравнитӧмӧн?
3. Кутшӧм условиеяс влияйтісны гортса курӧгъяслысь природасӧ вежӧм вылӧ?
4. Кутшӧм курӧг пӧрӧдаяс медся бурӧсь да мыйла?
72 §. Курӧгъясӧс видзӧм да вердӧм.
Гортса курӧгъясӧс колӧ дӧзьӧритны.
Сӧмын правильнӧя видзигӧн да бура вердігӧн найӧ сетӧны уна кольк да яй либӧ, кыдз шуӧны, обеспечивайтӧны вылын продуктивность.
Курӧгъясӧс видзӧмыс да вердӧмыс должен лӧсявны определённӧй олан условиеясын налӧн потребностьяслы.
Курӧгъясӧс видзӧм да найӧс дӧзьӧритӧм.
Гортса курӧгъяс, кодъяслӧн предокъясыс овлісны шоныд Индияса пемыд вӧръясын, омӧля переноситӧны кыдзи кӧдзыд, сідзи и жар.
Цельсий серти −10°-ысь улынджык температура дырйи налӧн кынмӧ сорсыс.
Жар поводдяӧ, торйӧн нин некытчӧ кӧ дзебсьыны шондіысь, курӧгъяс дугдӧны колькъявны.
Оз кӧ дзебсьыны зэрысь, найӧ кӧтасьӧны, сы вӧсна мый копчикӧвӧй железаыс налӧн развитчӧма омӧля.
Медым видзны курӧгъясӧс кӧдзыдысь да жарысь, зэрысь да тӧлысь, а сідзжӧ налы узьлынысӧ да колькъявнысӧ стрӧитӧны специальнӧй помещениеяс — курятникъяс, либӧ птичникъяс.
Курятникыс должен лоны шоныд, кос, югыд, ыджыд да бура проветривайтчысь.
Тӧлын курятникын температураыс не должен лэччыны 0°-ысь улӧджык.
Медым курятникъясас вӧлі югыд, вӧчӧны настоящӧй ӧшиньяс.
Курятниксӧ проветривайтӧм могысь ӧшиньяс весьтас выліас либӧ накӧд орччӧн вӧчӧны сеткаяса вентиляционнӧй рамаяс.
Курятниксӧ стрӧитӧны сы ыдждаӧс, медым быд куим курӧг вылӧ воис 1 кв. м джодж.
Татшӧм курятникын курӧгъяс кутасны колькъявны и тӧлын.
Курятникыс оборудуйтсьӧ курӧгъяслӧн природнӧй потребностьяскӧд лӧсялӧмӧн.
Курӧгъяслӧн предокъясыс вой кежлас лэбзьывлісны пуяс вылӧ, та вӧсна гортса курӧгъяслы пуксьынысӧ колӧны сёръяс.
Сёръясыс абу вылынӧсь (джоджсяньыс 70–90 см вылнаын), сы вӧсна мый курӧгъяс лэбалӧны омӧля.
Став сёръяссӧ крепитӧны ӧтвесьтӧ, медым курӧгъяс эз лякӧсьтны ӧта-мӧднысӧ.
Куйӧдсӧ чукӧртӧм могысь сёръяс улас эмӧсь щитъяс.
Колькъяссӧ пуктавны лӧсьӧдсьӧны ящик кодь позъяс, кытчӧ вольсалӧны идзас.
Сэні, кӧні лыддьӧны кольксӧ, пӧльзуйтчӧны контрольнӧй позъясӧн.
Тайӧ позъясыслӧн водзладор стенас эм ӧдзӧс, коді состоитӧ вылыс да улыс джынйысь.
Ӧдзӧссӧ вӧчӧны сідзи, медым позъяс курӧг пырӧм бӧрын ӧдзӧсыс ачыс пӧдлассис.
Петнысӧ позсьыс курӧг оз вермы да лоӧ сэні сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс оз лэдзны.
Курӧгъясӧс вердӧм да юкталӧм могысь курятникын эмӧсь вердан да юкталан дозъяс.
Таысь кындзи, курятникын век эм пӧим тыра да лыа тыра ящик.
Сэні пуртікасигӧн курӧгъяс мездысьӧны кучиквывса паразитъясысь.
Курятниксӧ чистӧя видзӧмыс вӧсна курӧгъяс оз висьны да висьӧмъясыс озджык паськавны.
Курятник дорӧ вӧчӧны выгулъяс, кӧні курӧгъяс вермӧны ветлӧдлыны да кокавны мусьыс сёян.
Выгул вылӧ кӧдзӧны унасикас турун.
Шондіысь сайӧдӧм могысь выгул вылӧ садитӧны пуяс либӧ вӧчӧны лэбувъяс.
Тӧвся кадӧ птичник водзсьыс лымсӧ весалӧны, и площадка вылас курӧгъяс вермӧны гуляйтны.
Лэбачьяслы сідзжӧ вӧчӧны передвижнӧй керкаяс, кодъясӧс петкӧдӧны муяс вылӧ.
Тані тулыснас да гожӧмнас курӧгъяс бырӧдӧны насекомӧй-вредительясӧс, а арнас чукӧртӧны нянь идралігӧн му вылӧ гылалӧм тусьяс.
Вердӧм.
Дикӧй кустарниковӧй курӧгъяс сёйӧны разнӧйсикас сёян — быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс, унапӧлӧс насекомӧйясӧс.
Татшӧм жӧ унапӧлӧс сёян колӧ и гортса курӧгъяслы.
Курӧгъяслӧн основнӧй сёянӧн лоӧны зернӧвӧй кӧрымъяс — зӧр, ид, кукуруза, анькытш, просо да с. в.
Татчӧ жӧ относитчӧны отходъяс, кодъяс артмӧны тайӧ продуктъяссӧ перерабатывайтігӧн — ӧтруб, пызь бус, жмык.
Но куш быдмӧга кӧрым курӧгъяслы абу тырмана.
Гортса курӧгъяслы, кыдзи и налӧн дикӧй предокъяслы, колӧ сідзжӧ животнӧй кӧрым, кӧть и этшаджык.
Ӧтка овмӧсъясын курӧгъяс, вӧля вылын гуляйтігӧн, гожӧмнас аддзӧны тырмымӧн животнӧй кӧрым (насекомӧйясӧс, зэр нидзувъясӧс да мукӧдӧс).
А ыджыд овмӧсъясын, торйӧн нин тӧлын, животнӧй кӧрымсӧ колӧ сетны содтӧд.
Животнӧй кӧрымӧн курӧгъяслы лоӧ: бойняясысь отходъяс, вирысь, яйысь, лыысь да чериысь вӧчӧм пызь.
Позьӧ сідзжӧ используйтны яйсӧ зэр нидзувъяслысь, перловицаяслысь, лягушкаяслысь.
Курӧгъяслы, кыдзи и мукӧд животнӧйяслы, колӧны витаминъяс.
Тайӧ потребностьсӧ удовлетворитӧм могысь налы сетӧны сочнӧй кӧрымъяс (морков, свекла) да веж кӧрымъяс (турун, чужӧм ид да зӧр).
Сыысь кындзи, заптӧны витаминнӧй турун петшӧрысь, клеверысь, люцернаысь.
Кольк кыш артмӧм вылӧ колӧны минеральнӧй веществояс.
Курӧгъяслы сетӧны мел, перловицалысь дрӧбитӧм раковина, лы пызь.
Курӧгъяслы ичӧтика колӧ сідзжӧ повареннӧй сов.
Курӧгъясӧн ньылыштӧм сёяныс небзьӧ ыджыд зобйын, коді артмӧ пищевод паськалӧмысь.
Сёянсӧ посньыдик торъяс вылӧ торйӧдлӧмыс мунӧ желудоклӧн мускулистӧй юкӧдын, кӧні век эмӧсь посньыдик изъяс.
Та вӧсна особӧй вердан дозъясӧ минеральнӧй веществояскӧд тшӧтш пуктӧны посньыдик изъяс (гравий) да лыа, кодъясӧс курӧгъяс кокалӧны.
Правильнӧя видзӧмысь да вердӧмысь ёна зависитӧ курӧгъяслӧн продуктивностьыс, мӧдногӧн кӧ наӧн ваян кольк лыдыс да сьӧкта содӧмыс.
Омӧля дӧзьӧритігӧн и бур пӧрӧдаа курӧгъяс оз сетны колана результат.
Вопросъяс.
1. Курӧгъяслысь кутшӧм потребностьяс должен удовлетворяйтны курятник?
2. Кыдзи курятниклысь оборудованиесӧ приспособитӧма курӧгъяс олӧм дінӧ?
3. Кутшӧм кӧрымъяс колӧны курӧгъяслы?
4. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ курӧгъясӧс правильнӧя видзӧм да вердӧм?
Задание.
Колхознӧй птицефермаын тӧдмасьӧй курятник оборудованиеӧн да курӧгъясӧс дӧзьӧритӧмӧн.
73 §. Дзодзӧгъяс, уткаяс, индейкаяс.
Дзодзӧгъяс.
Курӧгъяс бӧрын миян медся ёна видзӧны дзодзӧгъясӧс.
Дзодзӧгъяс лыд серти СССР босьтӧ мирын первой места.
Дзодзӧгъяс сетӧны яй, гос, а сідзжӧ перӧ да пух.
Дзодзӧгъясӧс видзны зэв выгоднӧ, сы вӧсна мый тулыссяньыс арӧдзыс верстьӧ дзодзӧгъяс дзодзӧгпияныскӧд тшӧтш ветлӧны видзьяс да пӧскӧтинаяс вылын.
Став тайӧ кадсӧ найӧс пӧшти оз ков вердны.
Арнас, няньяс идралӧм бӧрын, дзодзӧгъясӧс позьӧ видзны муяс вылын.
Гортса дзодзӧгъяс лоины дикӧй руд дзодзӧгъясысь.
Но морт вежис дзодзӧгъяслысь природасӧ.
Гортса дзодзӧгъяс дикӧйяс серти тӧдчымӧн ыджыдджыкӧсь да госаджыкӧсь.
Гортса дзодзӧгъяс пӧшти оз кужны лэбавны; гырысь породистӧй дзодзӧгъяс дзик оз лэбавны.
Мортсянь гӧтӧвӧй кӧрым получайтӧмла найӧ дзикӧдз воштісны перелёт инстинктсӧ.
Гортса дзодзӧгъяс тӧв кежлас оз зільны мунны жар странаясӧ, кыдзи налӧн предокъяс да дикӧй сородичьяс, и перелётъяс дырйи весиг ньӧти оз беспокоитчыны.
СССР-ын выведитӧма медбур дзодзӧг пӧрӧдаяс (111-ӧд рис.).
Медся тӧдсаӧсь холмогорскӧй дзодзӧгъяс.
Тайӧ гырысь еджыд дзодзӧгъяс, кодъяслӧн ныр основаниеас эм шишковиднӧй нарост.
Бур пӧскӧтина вылын видзӧм дзодзӧгъяс овлӧны 10–12 кг сьӧктаӧсь.
СССР-са разнӧй местаясын выведитісны ассьыныс пӧрӧдаяс.
Медся тӧдсаӧсь тульскӧй руд, уральскӧй дзодзӧгъяс.
Вель ёна паськалӧмаӧсь сідзжӧ китайскӧй дзодзӧгъяс, кодъясӧс вайӧма Китайысь.
Налӧн шишковиднӧй наростыс ыджыдджык холмогорскӧй дзодзӧгъяслӧн серти.
Найӧ лоины эз европейскӧй руд дзодзӧгысь, а китайскӧйысь, кодлӧн ныр основаниеас эм шишковиднӧй нарост.
Уткаяс.
Уткаяс, кыдзи и дзодзӧгъяс, сетӧны госа яй, перӧ да пух.
Таысь кындзи, кутшӧмсюрӧ пӧрӧдаяс сетӧны уна кольк.
Уткаяслысь пӧрӧдаяссӧ, кыдзи и курӧгъяслысь, юкӧны яй сетысьяс, кольк вайысьяс да общепользовательнӧйяс вылӧ.
Уткаяс — ваын олысь лэбачьяс, и найӧс выгоднӧджык видзны сэні, кӧні матігӧгӧрын эм ю либӧ прудъяс.
Уткаясӧс видзӧм выгоднӧ йитны прудъясын чери рӧдмӧдӧмкӧд.
Уткаяс сёйӧны ванявда да пруд веркӧсын быдмысь мукӧдпӧлӧс быдмӧгъясӧс, кодъяс мешайтӧны югыдыслы да кислородыслы ваас пырнысӧ.
Асланыс помётӧн найӧ удобряйтӧны прудлысь пыдӧссӧ, а та вӧсна ӧдйӧджык размножайтчӧны посни рак сямаяс да ваын олысь насекомӧйяс, кодъяс лоӧны черияслы сёянӧн.
Нагульнӧй прудъясын уткаясӧс видзӧм пӧшти кыкпӧв содтӧ карпъяслысь сьӧктасӧ.
Но сы вӧсна, мый насекомӧй личинкаяскӧд да головастикъяскӧд тшӧтш уткаяс сёйӧны и чери малёкъясӧс, то уткаясӧс лэдзӧны сӧмын сэтшӧм нагульнӧй прудъясӧ, кӧні быдтӧны гырысьджык карпъясӧс (кык либӧ куим восяясӧс).
Сӧветскӧй учёнӧй-птицеводъяс вӧчисны опытъяс — быдтісны уткаясӧс водоёмъястӧг.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ тырвыйӧ позяна.
Гортса уткаяс лоины дикӧй утка-гордаысь.
Найӧ унаторйӧн ӧткодьӧсь дикӧй предокъяскӧд, но унаторйӧн и торъялӧны наысь.
Мортӧн уткаяслысь природасӧ вежӧмыс муніс сійӧ жӧ направлениеын, кыдзи и дзодзӧгъяслысь природасӧ вежӧм.
Гортса уткаяс лоины гырысьджыкӧсь, госаджыкӧсь, дугдісны лэбавны, воштісны перелёт инстинкт.
Таысь кындзи, уткаяс, кыдзи и курӧгъяс, кутісны вайны тӧдчымӧн унджык кольк.
Кутшӧмсюрӧ утка пӧрӧдаяс вонас вайӧны 200 колькйӧдз.
Уткапиянлы, кыдзи и дзодзӧгпиянлы, оз ков ыджыд дӧзьӧр, и курӧгпиян да индейкапиян серти найӧ омӧльджыка висьӧны.
Тайӧ объясняйтчӧ сійӧн, мый уткаяс да дзодзӧгъяс лоины дикӧй предокъясысь, кодъяс олісны миян климатическӧй условиеясын, а курӧгъяслӧн да индейкаяслӧн предокъясыс олісны шоныд странаясын.
Медбур пӧрӧдаӧн лыддьыссьӧны пекинскӧй уткаяс (112-ӧд рис.).
Тайӧ еджыд рӧма вижов оттенока гырысь уткаясыс ёна ценитсьӧны асланыс яй пондаыс.
Уткапияныс ӧдйӧ быдмӧны; кык тӧлысся уткаяс овлӧны 2 кг сьӧктаӧсь.
Пекинскӧй уткаяс вонас пуктӧны 100 дай унджык кольк.
Колькъясыс налӧн курӧг колькъяс серти ӧтиӧн-джынйӧнпӧв ыджыдджыкӧсь (90 г).
Кольк вайысь пӧрӧдаӧ относитчӧны индийскӧй бегунъяс, кодъяс вонас вайӧны 180–200 кольк.
Тайӧ пӧрӧдаяссӧ медся бур рӧдмӧдны кос местаясын.
Сӧветскӧй птицеводъяс выведитісны общепользовательнӧй типа московскӧй еджыд уткаяслысь выль пӧрӧда.
Индейкаяс.
Индейкаяс — гырысь лэбачьяс.
Курӧгъяслӧн моз жӧ налӧн эмӧсь ён кокъяс да дженьыд бордъяс.
Индейкаяслӧн юрыс да сьыліыслӧн юкӧныс перӧтӧмӧсь да вевттьысьӧмаӧсь зӧрйӧсь кучикӧн.
Ныр вылас эм сэтшӧм жӧ зӧръяса яя нарост, коді ёнджыка развитчӧма индюкъяслӧн.
Кор лэбач скӧрмӧ, наростыс да кучикыс тырӧны вирӧн да лоӧны югыдгӧрд рӧмаӧсь.
Индейкаяс ценитсьӧны еджыд рӧма нежнӧй, сочнӧй яй пондаыс, коді мукӧд гортса лэбачьяслӧн яй серти ёна чӧскыдджык.
Индейкаяс лоины дикӧй индейкаысь, коді и ӧні олӧ Севернӧй Америка лунвыв юкӧнын.
Ки помӧ найӧс велӧдісны Америкаын, кор европеецъясӧн сійӧ вӧлі ещӧ восьтытӧм на.
Шоныд климатын олысьясысь индейкаяслӧн лоӧмыс отражайтчӧ и ӧнӧдз на налӧн организм свойствояс вылӧ.
Индейкаяслӧн пияныс полӧны кӧдзыдысь да сыростьысь, ӧдйӧ прӧстудитчӧны да кулӧны.
Индейкаясӧс быдтӧм требуйтӧ тӧждысьӧмӧн да кужӧмӧн дӧзьӧритӧм.
Медбуръясӧн лыддьыссьӧны бронзӧвӧй индейкаяс.
СССР-ын выведитӧма северокавказскӧй бронзӧвӧй индейкаяслысь пӧрӧда, коді бура приспособитчӧма местнӧй климат дінӧ да пӧскӧтинаяс вылын видзӧм дінӧ (113-ӧд рис.).
Вопросъяс 1.
Кыдзи вежсис дзодзӧгъяслӧн природаыс морт воздействие улын?
2. Мыйӧн объяснитны, мый уткапиян да дзодзӧгпиян винёвджыкӧсь курӧгпиян да индейкапиян серти?
3. Мыйла выгоднӧ видзны уткаясӧс да дзодзӧгъясӧс?
4. Уткаяслӧн, дзодзӧгъяслӧн да индейкаяслӧн кутшӧм пӧрӧдаяс медбурӧсь?
Задание.
Тӧдмалӧй, дзодзӧгъяслысь, уткаяслысь да индейкаяслысь кутшӧм пӧрӧдаяс рӧдмӧдӧны тіян да тіянкӧд орчча колхозъясын, да тӧдмасьӧй, кыдзи найӧс видзӧны.
74 §. Инкубация.
СССР-ын птицеводство развивайтчӧм.
Инкубаторъяс.
Курӧгъясӧн колькъяс пӧжӧм кындзи, СССР-ын паськыда применяйтчӧ курӧгпиянӧс, а сідзжӧ и мукӧд гортса лэбачьяслысь пиянсӧ инкубаторъясын пӧжӧм.
Инкубатор — аппарат, кодӧс устроитӧма сідзи, медым кольксьыс развивайтчысь зародышлы сетны сэтшӧм жӧ условиеяс, кутшӧмӧсь и пӧжысь курӧг улын.
Пӧжысь курӧг шонтӧ колькъяссӧ аслас телӧӧн, бергӧдлӧ найӧс кокъяснас да кадысь кадӧ вешталӧ найӧс поз шӧрсьыс, кӧні шоныдджык, доръясас.
Таысь кындзи, пӧжысь курӧг улын воздухыс сэтшӧм васӧд, мый колькъяс оз косьмыны.
Колькъяс дінӧ сідзжӧ веськалӧ свежӧй воздух, сы вӧсна мый пӧжигас курӧг тшӧкыда сувтлывлӧ кок йылас да петавлӧ позсьыс сёйны.
Курӧгъясӧс искусственнӧя пӧжны вӧлі кужӧны Египетын да Китайын некымын тысяча во сайын.
Европаын инкубация кутіс применяйтчыны сӧмын ХІХ нэмын.
Католическӧй вичколӧн шӧр нэмъясӧ господствуйтӧмыс задерживайтліс наукалысь развивайтчӧмсӧ.
Кор ӧти итальянскӧй физик изобретитіс инкубатор, таысь сійӧ муртса эз вошты ассьыс олӧмсӧ, а инкубаторсӧ инквизиторъяс сотісны.
Миян странаын инкубация кутіс развивайтчыны сӧмын Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын.
Ӧні СССР-ын эмӧсь сӧветскӧй системаа инкубаторъяс, кодъясӧс стрӧитӧма сӧветскӧй заводъясын.
Ыджыд птицеводческӧй овмӧсъясын стрӧитсьӧны комнатнӧй инкубаторъяс, кытчӧ ӧттшӧтш пуктӧны 40–50 тысяча кольк.
Комнатнӧй инкубатор «Рекорд 39», кодӧс стрӧитіс Сталинскӧй премия кузя лауреат Б. К. Горецкий, — сійӧ неыджыд комната (кузьтаыс 3,5 м да пасьтаыс 3,1 м).
Татшӧм «комнатаас» воздухыс шоналӧ электрическӧй пачьяс отсӧгӧн сэтшӧм температураӧдз, кутшӧм колӧ зародыш развивайтчӧм вылӧ.
39 тысяча кольк пуктыссьӧ камера бокъясас уна лыда лотокъясӧ.
«Рекорд 39» инкубаторын рӧвнӧй температурасӧ, влажностьсӧ кутӧмыс, воздухсӧ вентилируйтӧмыс, а сідзжӧ колькъяссӧ бергӧдлӧмыс вӧчсьӧ автоматическӧя.
Инкубаторъясын пӧжӧны не сӧмын курӧгпиянӧс, но сідзжӧ уткапиянӧс, дзодзӧгпиянӧс да индейкапиянӧс.
Томуловӧс искусственнӧя быдтӧм.
Инкубаторын пӧжӧм курӧгпиянӧс да мукӧд лэбачпиянӧс торъя нин ёна колӧ дӧзьӧритны.
Налы сідзжӧ колӧ сетны условиеяс, кодъясӧс найӧ естественнӧя пӧжигӧн получайтӧны мамсяньныс.
Тайӧ медвойдӧр шоныд.
Ыджыд птицеводческӧй овмӧсъясын вӧчӧны сложнӧй обогревательяс, сідз шусяна брудеръяс.
Ӧти брудеръясын вӧчсьӧ пач горизонтальнӧй дымоходӧн (боровӧн), код улын курӧгпиян вермӧны шонтысьны, мӧдъясын — нюжӧдчӧны центральнӧй отоплениеа трубаяс (114-ӧд рис.).
Кор эмӧсь обогревательяс да кор курӧгпиянӧс вердӧны правильнӧя, инкубаторын пӧжӧм курӧгпиян быдмӧны оз омӧльджыка курӧгӧн пӧжӧм пиянысь.
СССР-ын птицеводство развивайтчӧм.
Птицеводство — видзму овмӧслӧн медважнӧй отрасльясысь ӧти.
Сійӧ развивайтчӧ воысь воӧ, кыдзи и Сӧветскӧй Союзын видзму овмӧслӧн став мукӧд отрасльяс.
Уна колхозъясын эмӧсь птицеводческӧй фермаяс.
Организуйтӧма сідзжӧ гырысь птицеводческӧй совхозъяс.
1939–40 воясын Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка вылын вӧлі петкӧдлӧма совхоз, коді имеитӧ 100 тысяча породистӧй курӧг.
Ӧти воӧн тайӧ совхозас вӧлі получитӧма 15 миллион кольк, мӧдногӧн кӧ, ӧти лунӧн шӧркодя чукӧртлісны 40 тысячаысь унджык кольк.
Инкубаторно-птицеводческӧй станцияяс пӧжӧны курӧгпиянӧс да мукӧд лэбачьяслысь пиянсӧ колхознӧй птицефермаяслы, а сідзжӧ колхозникъяслы, рабочӧйяслы да служащӧйяслы вузалӧм вылӧ.
Медым во гӧгӧр чӧж получайтны свежӧй кольк да яй, организуйтӧма птицефабрикаяс.
Тані, гырысь фабричнӧй зданиеяс пытшкын уна судта клеткаясын (батареяясын), видзӧны уна дас тысяча да уна сё тысяча курӧг (115-ӧд рис.).
Колана температура, бура вердӧм, свежӧй воздух, искусственнӧй освещение вӧсна сетӧма став условиеяссӧ, кодъяс колӧны курӧгъяслы.
Курӧгъяс колькъялӧны тані во гӧгӧр чӧж и во гӧгӧр чӧж жӧ инкубаторъясын пӧжӧны курӧгпиянӧс.
Организуйтӧма сідзжӧ специальнӧй племеннӧй рассадникъяс, кодъяс сетӧны колхозъяслы медбур пӧрӧдаа племеннӧй лэбач.
Общественнӧй колхознӧй да совхознӧй продуктивнӧй животноводство развивайтӧм кузя куим вося план (1949–1951 вояс вылӧ) предусматривайтіс птицеводство водзӧ развивайтӧм.
Тайӧ план серти ыджыд внимание вӧлі пуктӧма курӧгъяс, а сідзжӧ и дзодзӧгъяс, уткаяс да индейкаяс разведитӧм вылӧ.
1949 воын нин вӧлі организуйтӧма птицефермаяс став колхозъясын, кодъяслӧн эмӧсь зернӧвӧй культура кӧдзаяс, да ваын уялысь лэбачьяслысь фермаяс сійӧ колхозъясын, кодъяс матынӧсь водоёмъяс дінын.
Колхозъясын лэбачлӧн поголовье 1949 воын 1940 во серти содіс 2 пӧв, а 1950 воын 1949 во серти — 44% вылӧ.
План серти куим воӧн вӧлі стрӧитӧма 1 800-ысь унджык выль инкубаторно-птицеводческӧй станция.
Инкубаторъясын быд во пӧжисны 200 миллион курӧгпи да мукӧд лэбачьяслысь пиянсӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм условиеяс колӧны колькйысь зародыш развивайтчӧм вылӧ да кыдзи найӧс сетӧны пӧжысь курӧг да инкубатор?
2. Кутшӧм буртор эм инкубаторлӧн пӧжысь курӧг серти?
3. Кыдзи быдтӧны инкубаторнӧй курӧгпиянӧс?
4. Мый предусматривайтсьыліс птицеводство развивайтӧм кузя куим вося планӧн (1949–1951 вояс вылӧ)?
Задание.
Ветлӧй инкубаторнӧй станцияӧ да тӧдмасьӧй инкубатор уджалӧмкӧд.
Лӧсьӧдӧй курӧгпиянӧс да быдтӧй найӧс.
ХІ глава.
5 класс.
МЛЕКОПИТАЮЩӦЙЯС.
Животнӧйяс мирын медся высокоорганизованнӧйясӧн лоӧны млекопитающӧйяс, либӧ зверьяс.
Найӧ имеитӧны четырёхкамернӧй сьӧлӧм, телӧлысь постояннӧй температура, развитчӧм юр вем, унапӧлӧс формаа пиньяс да вылын организациялысь мукӧд признакъяс.
Млекопитающӧйяслӧн характернӧй признакӧн лоӧ гӧн, коді вевттьӧ налысь телӧсӧ.
Млекопитающӧйяслӧн совершеннӧйджык и размножайтчӧмыс.
Найӧ чужтӧны ловъя пиянӧс, кодъясӧс вердӧны асланыс йӧлӧн.
Строениелӧн вылын организация да пиянсӧ ловйӧн чужтӧм отсалісны млекопитающӧйяслы ёна паськавны; найӧ олӧны не сӧмын му веркӧсын, но и ваын (китъяс), муын (муош) да воздухын (бордъя шыръяс).
Олӧмлӧн унапӧлӧс условиеяскӧд йитӧдын млекопитающӧйяслӧн строениеыс торъялӧ ыджыд разнообразиеӧн.
Млекопитающӧйясӧн лоӧны видзму овмӧсса гортса животнӧйясысь унджыкыс — сюра гырысь скӧт, вӧвъяс, ыжъяс, порсьяс, кроликъяс да мукӧдъяс.
75 §. Млекопитающӧйяслӧн строение.
Млекопитающӧйяс телӧын торйӧдӧны юр, сьылі, кык гоз конечностя туловище да бӧж.
Унджык млекопитающӧйяслӧн бӧжыс вель кузь и олӧмас сылӧн тӧдчанлуныс мӧдджык пресмыкайтчысьяслӧн да черияслӧн бӧж серти.
Млекопитающӧйяс оз кысъясьны му вывті, кыдзи пресмыкайтчысьяс, а унджыкысьсӧ ветлӧдлӧны либӧ котралӧны нёль кокӧн, кодъяс кутӧны телӧсӧ му весьтын вылын.
Юрыс туловищеыскӧд йитчӧ подвижнӧя.
Кучик вевттьӧдъяс.
Млекопитающӧйяслӧн кыз кучикыс вевттьысьӧма сиясӧн.
Кузьджык да чорыдджык сиясыс артмӧдӧны гӧн, а на улын вӧсньыдик да небыдик сияс — подшёрсток.
Гӧныс видзӧ телӧсӧ кынмӧмысь, кыдзи лэбачьяслӧн перӧясыс.
Лэбачьяслӧн да пресмыкайтчысьяслӧн моз жӧ млекопитающӧйяслӧн овлӧ линька, код дырйи гӧныс усьӧ да вежсьӧ выльӧн.
Сиясыс состоитӧны роговӧй веществоысь, кыдзи пресмыкайтчысьяслӧн чешуяясыс да лэбачьяслӧн перӧясыс.
Крысаяслӧн да бобръяслӧн бӧжас сияскӧд ӧттшӧтш эмӧсь и настоящӧй роговӧй чешуяяс.
Роговӧй образованиеяс — гыжъяс — эмӧсь чунь помъясас.
Таысь кындзи, кутшӧмсюрӧ млекопитающӧйяслӧн юр вылас артмӧны сюръяс.
Млекопитающӧйяслӧн кучикыс зэв озыр железаясӧн — гос да пӧсь выделяйтысь железаясӧн.
Гос выделяйтысь железаяс выделяйтӧны вещество, коді мавтӧ гӧнсӧ, та вӧсна гӧныс небзьӧ.
Пӧсь выделяйтысь железаяс пыр вакӧд ӧттшӧтш петкӧдсьӧны ортсӧ выделение продуктъяс.
Пӧсь выделяйтысь железаясӧн выделяйтан влагалӧн испаритчӧмыс ыркӧдӧ животнӧйлысь организмсӧ жар поводдяӧ.
Мускулатура.
Млекопитающӧйяс кучик улын эмӧсь мышцаяс, кодъяслӧн ӧтвылысь сокращайтчӧмыс вайӧдӧ движениеӧ животнӧйлысь не сӧмын торъя органъяс, но и дзоньнас телӧсӧ.
Торъя нин ёна развитчӧмаӧсь конечностьяслӧн мышцаяс; сідзжӧ развитчӧмаӧсь туловище мышвывса мышцаяс да сьылі мышцаяс.
Скелет.
Млекопитающӧйяслӧн скелетыс пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и мукӧд позвоночнӧйяслӧн (116-ӧд рис.).
Позвоночник торъялӧ позвонокъяс унасикаслунӧн.
Сьылі позвонокъяс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд подвижнӧя.
Сьылі кузьта вылӧ видзӧдтӧг татшӧм позвонокыс пӧшти век овлӧ сизим.
Морӧс позвонокъяс йитчӧны ордлыяскӧд, кодъяс морӧс лыкӧд ӧтлаын артмӧдӧны груднӧй клетка.
На бӧрын мунысь поясничнӧй позвонокъяслӧн ордлыяс абуӧсь.
Позвонокъяс, кодъяскӧд йитчӧны таз лыяс, срӧститчӧны ӧти лыӧ — крестецӧ.
Бӧж позвонокъяс посньыдикӧсь.
Абу став млекопитающӧйяслӧн бӧж позвонокъясыс ӧтмында: налӧн лыдыс зависитӧ бӧж кузьтаысь.
Мукӧд классъясса позвоночнӧй животнӧйяскӧд сравнитӧмӧн млекопитающӧйяс юр лыын бура развитчӧма юр лы кӧрӧбка, кӧні куйлӧ юр вем.
Водз конечностьяс поясын бура развитчӧма лопатка.
Вороньӧй лы, коді медъёна развитчӧма лэбачьяслӧн, унджык млекопитающӧйясыслӧн заводитлӧ развивайтчыны, но сэсся ӧтлаасьӧ лопаткакӧд.
Ключицаяс бура развитчӧмаӧсь сӧмын сійӧ млекопитающӧйяслӧн, кодъяс водз конечностьяснас вӧчӧны сложнӧй движениеяс (бордъя шыръяс, обезьянаяс).
Кутшӧмсюрӧ млекопитающӧйяслӧн ключицаыс сӧвсем абу (мӧс, вӧв).
Водз конечностьяс скелетын эмӧсь татшӧм лыяс: плечевӧй лы, лучевӧй да локтевӧй, запястье лыяс, пястье лыяс да чунь фалангаяс.
Разнӧй млекопитающӧйяслӧн кистяс лыыс абу ӧтмында; сійӧ зависитӧ конечностьяс строениеысь, коді зэв разнообразнӧй.
Млекопитающӧйяслӧн конечностяс унджыкысьсӧ вит чунь, но чуньяслӧн лыдыс вермӧ чинны ӧтикӧдз, кыдз, например, вӧвлӧн; тайӧ йитчӧма олан условиеыскӧд.
Бӧр конечностьяс пояслӧн лыясыс срӧститчӧны да крестецкӧд ӧтлаын артмӧдӧны таз.
Бӧр конечностьяс скелетын торйӧдӧны лыяс — бедреннӧй лы, ыджыд да ичӧт берцӧвӧй лыяс, предплюсна лыяс, плюсна лыяс да чунь фалангаяс.
Гырк пытшкӧс.
Млекопитающӧйяслӧн гырк пытшкӧсыс, мукӧд позвоночнӧйясысь торъялӧмӧн, юксьӧ морӧс пытшкӧс вылӧ, кӧні куйлӧны сьӧлӧм да тыяс, да кынӧм пытшкӧс вылӧ, кӧні куйлӧны желудок, сювъяс да мукӧд органъяс.
Мускулистӧй перегородкаыс, коді юкӧ тайӧ полосаяссӧ, шусьӧ грудо-брюшнӧй преградаӧн, либӧ диафрагмаӧн.
Пищеварение органъяс.
Млекопитающӧйяслӧн вом гӧгӧрыс эмӧсь кыз паръяс, кодъяс отсалӧны кватитны да кутны сёянсӧ.
Вом пытшкӧсын эмӧсь пиньяс, кодъяс пресмыкайтчысьяслӧн пиньяс серти сложнӧйджыкӧсь.
Быд пиньын торйӧдӧны коронка, черлыӧ пырӧм вуж да найӧс йитысь шейка.
Вужъяс вӧсна, кодъяс пырӧмаӧсь торъя ячейкаясӧ, либӧ лункаясӧ, млекопитающӧйяслӧн пиньясыс крепыда пукалӧны черлыяс вылын.
Пинь состоитӧ чорыд веществоысь — дентинысь, коді коронкаас вевттьысьӧма ещӧ чорыдджык эмальӧн.
Пиньяс вӧчӧны унапӧлӧс удж да налӧн формаыс абу ӧткодь.
Водзас эмӧсь ӧжин кодь, ёсь резецъяс.
Найӧ медъёнасӧ колӧны сёян курччӧм могысь.
Резецъяс сайын куйлӧны ёсь клыкъяс, кодъяс торъя ёна развитчӧмаӧсь хищнӧй млекопитающӧйяслӧн.
Клыкъясӧн найӧ виӧны добычасӧ да дорйысьӧны, кор на вылӧ кодкӧ уськӧдчӧ.
Резецъяс да клыкъяс сайын эмӧсь паськыд коронкаа юр пиньяс.
Наӧн животнӧйяс няклялӧны сёян.
Пиньяслӧн лыдыс да формаыс разнӧйсикас млекопитающӧйяслӧн абу ӧткодь, сійӧ зависитӧ сёянсьыс.
Млекопитающӧйяслӧн пиньясыс вежсьӧны олӧм чӧжнас ӧтчыд.
Первой быдмӧны йӧв пиньяс, кодъяс вежсьӧны постояннӧйясӧн.
Пиньясысь кындзи, вомын эм кыз кыв, коді отсалӧ бергӧдлыны сёянсӧ.
Млекопитающӧйяслӧн пищеводыс прӧстӧй мускулистӧй трубка кодь.
Желудок строениелӧн особенностьясыс зависитӧны сёянысь, кодӧс животнӧй сёйӧ.
Желудоклӧн строениеыс торъя нин сложнӧй рӧмидзтысь млекопитающӧйяслӧн (мӧсъяс).
Сювъяс юксьӧны вӧсни сювъяс да кыз сювъяс вылӧ.
Сыысь кындзи, эм отросток — слепӧй сюв; сылӧн кузьтаыс овлӧ разнӧй.
Сійӧ развитчӧма турун сёйысьяслӧн, например, кроликлӧн.
Кыз сювлӧн медбӧръя юкӧд — веськыд сюв — петӧ ортсӧ торъя заднепроходнӧй отверстиеӧн.
Кишечниклӧн кузьтаыс разнӧй, сійӧ зависитӧ сёянысь.
Турун сёйысьяслӧн кишечникыс тӧдчымӧн кузьджык хищнӧйяслӧн (плотояднӧйяслӧн) дорысь.
Мукӧд позвоночнӧйяслӧн моз жӧ млекопитающӧйяслӧн эм мус да поджелудочнӧй железа.
Лолалан органъяс.
Млекопитающӧйяслӧн бура развитчӧм тыясыс куйлӧны морӧс пытшкын.
Воздухыс сэтчӧ веськалӧ ныр розьяс, ныр пытшкӧс, глотка, кузь трахея да бронхъяс пыр.
Трахея да бронхъяс стенкаясын эмӧсь гӧч кольчаяс, кодъяс видзӧны стенкаяссӧ воча топалӧмысь.
Ныр пытшкӧсын воздухыс весассьӧ бусысь да шоналӧ.
Воздухсӧ лолыштӧм да бӧр лолыштӧм артмӧ диафрагма да груднӧй клетка движениеяс отсӧгӧн.
Мускулистӧй диафрагмаыс купол кодь формаа, коді йывнас пырӧ морӧс пытшкӧслань.
Лолыштігӧн сійӧ сокращайтчӧ да веськалӧ.
Такӧд ӧттшӧтш ордлыяскостса мышцаяс отсӧгӧн ордлыясыс ичӧтика кайыштӧны.
Кор диафрагмаыс лэччӧ да ордлыясыс кайыштӧны, сэк морӧс пытшкӧслӧн объёмыс ыдждӧ.
Воздухыс сэні шочмӧ, да лолалан туйяс пыр ортсыса воздухыс пырӧ тыясӧ, лоӧ лолыштӧм.
Кор диафрагмаыс кайӧ да ордлыясыс лэччӧны, сэки морӧс пытшкӧслӧн объёмыс чинӧ, и тыясысь воздухыс петӧ, лоӧ бӧр лолыштӧм.
Трахея заводитчанінын эм голосовӧй связкаяса гортань, кодӧс артмӧдӧны особӧй гӧчьяс.
Унапӧлӧс звукъяс, кодъясӧс лэдзӧны разнӧйсикас млекопитающӧйяс, артмӧны голосовӧй связкаяс колебайтчӧмысь, кодъяс эмӧсь гӧчьяс костас.
Кровообращение органъяс.
Млекопитающӧйяслӧн кровообращение органъясыс лэбачьяслӧн кровообращение органъяс кодьӧсь жӧ.
Сьӧлӧмыс четырёхкамернӧй.
Телӧ кузя ветлігӧн вирыс мунӧ кык круг: ыджыд круг — сьӧлӧмлӧн шуйга желудочексянь став телӧ пасьта веськыд предсердиеӧдз да ичӧт (лёгочнӧй) — веськыд желудочексянь тыяс пыр шуйга предсердиеӧдз (видзӧд 4-ӧд рис.).
Лэбачьяслӧн моз жӧ млекопитающӧйяслӧн сьӧлӧм шуйга джынса вирыс некӧн оз сорлась веськыд джынса вирыскӧд, и телӧлӧн став органъясӧ веськалӧ кислородӧн озыр вир.
Та вӧсна органъясыс ёнджыка уджалӧны и сохраняйтчӧ телӧлӧн постояннӧй температура.
Млекопитающӧйяслӧн нормальнӧй температураыс неуна улынджык лэбачьяслӧн серти.
Кровянӧй тельцеяс артмӧны лы вемын да лоптын, коді куйлӧ мукӧд позвоночнӧйяслӧн моз жӧ кынӧм пытшкын.
Выделение органъяс.
Выделение органъяс — вӧркъяс, кодъяс асланыс форма сертиыс боби кодьӧсь, куйлӧны кынӧм пытшкын позвоночник ӧтар-мӧдар бокъясын.
Насянь петӧны мочеточникъяс, кодъяс воӧны мочевӧй гаддьӧ.
Мочевӧй гадь лоӧ резервуарӧн, кытчӧ чукӧрмӧ моча, кодӧс дугдывтӧг выделяйтӧны вӧркъяс (видзӧд 5-ӧд рис.).
Мочаын эмӧсь сэтшӧм веществояс, кодъяс вреднӧйӧсь организмлы.
Выделение органъяслӧн деятельностьыс кӧ нарушитчас, животнӧйяс ӧдйӧ кулӧны отравитчӧмысь.
Унджык млекопитающӧйяслӧн мочеполовӧй отверстиеыс воссьӧ ортсӧ заднепроходнӧй отверстиеысь торйӧн.
Сідзкӧ, млекопитающӧйяслӧн клоакаыс абу, коді эм лэбачьяслӧн, пресмыкайтчысьяслӧн, земноводнӧйяслӧн да кутшӧмсюрӧ черияслӧн.
Нервнӧй система да чувство органъяс.
Млекопитающӧйяслӧн нервнӧй системаыс, кыдзи и мукӧд позвоночнӧйяслӧн, состоитӧ юр вемысь, спиннӧй вемысь да насянь петысь уна лыда нервъясысь.
Юр вемын торйӧдӧны: передньӧй вем, ыджыд полушариеясӧн, промежуточнӧй, средньӧй, ичӧт (мозжечок) да продолговатӧй вем (117-ӧд да 6-ӧд рис.).
Такӧд ӧттшӧтш млекопитающӧйяс нервнӧй системалӧн строениеыс ёна сложнӧйджык лэбачьяслӧн да мукӧд позвоночнӧйяслӧн серти.
Торъя ёна развитчӧма юр вем.
Сылӧн воддза юкӧдыс артмӧдӧ ыджыд полушариеяс, кодъяс ёна ыджыдджыкӧсь юр вемлӧн мукӧд юкӧдъясысь.
Полушариеяс быдмӧны бӧрлань да вевттьӧны аснаныс промежуточнӧй да мыйтакӧ средньӧй вем.
Высшӧй млекопитающӧйяслӧн полушариеяс вылас артмӧны складкаяс, кодъяс ыдждӧдӧны налысь поверхностьсӧ.
Сэтшӧм жӧ ёна развитчӧма мозжечок, коді вевттьӧ средньӧй вемсӧ бӧрладорсяньыс.
Юр вемлӧн полушариеяс развитчӧм вӧсна высшӧй млекопитающӧйяслӧн поведениеыс тӧдчымӧн сложнӧйджык.
Ёнджыка развитчӧм юр вем да такӧд йитчӧм сложнӧй поведение ми аддзам обезьянаяслысь.
Чувство органъясысь млекопитающӧйяслӧн медъёна развитчӧмаӧсь обоняние да слух органъяс.
Зрениеыс абу став млекопитающӧйяслӧн бура развитчӧма, да и то лэбачьяслӧн серти омӧльджыка.
Обоняние органъяс, кодъяс уна млекопитающӧйяслӧн ворсӧны главнӧй рольсӧ сёян корсигӧн, куйлӧны сідз жӧ, кыдзи и мукӧд позвоночнӧйяслӧн, ныр пытшкӧсын.
Тані вожавлӧны обонятельнӧй нервъяс, кодъяс локтӧны юр вемсянь.
Млекопитающӧйяслӧн бура развитчӧм слух органъяс имеитӧны ортсысяньыс слухӧвӧй гӧч раковина, коді улавливайтӧ звукӧвӧй волнаяссӧ.
Кывзысьыштӧм бӧрын животнӧйяс бергӧдӧны пель раковинаяссӧ сыланьӧ, кодарсянь локтӧ звукыс.
Зрение органъясын ми наблюдайтам синлысъяса бура развитчӧм син лапъяс.
Синлысъяс видзӧны синлысь поверхностьсӧ ёг веськалӧмысь.
Сыысь кындзи, синва артмӧдысь железаяслӧн кизьӧр выделениеясыс млекопитающӧйяслы сетӧны позянлун син лапъяс вӧрӧдӧмӧн вештыны син вылӧ веськалӧм буссӧ.
Осязание органъяс куйлӧны кучикын.
Кутшӧмсюрӧ млекопитающӧйяслӧн синъяссьыс вылынджык да вом дорас развивайтчӧны кузь чорыд сияс — «усъяс», кодъяс колӧны осязайтӧм вылӧ.
Торъя нин ёна найӧ колӧны войын кыйсьысь животнӧйяслы (каньяс, крысаяс).
Вкус органъяс куйлӧны кыв вылын.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн торъялӧны кучик вевттьӧдъясыс млекопитающӧйяслӧн да пресмыкайтчысьяслӧн да мый наын ӧткодьыс?
2. Кыдзи объяснитны, мый сьылі позвонокъяс свободнӧйӧсь, а крестцӧвӧйяс срӧститчӧмаӧсь?
3. Мыйын лоӧ млекопитающӧй пиньяслӧн сложнӧйджык строениеыс пресмыкайтчысьяслӧн пиньяс серти?
4. Мыйысь зависитӧ разнӧйсикас млекопитающӧйяслӧн кишечник кузьтаыс?
5. Кутшӧм роль диафрагма ворсӧ лолалігӧн?
6. Юр вемын кутшӧм юкӧд млекопитающӧйяслӧн развитчӧма медся ёна?
7. Вылынджык организациялысь кутшӧм признакъяс позьӧ пасйыны млекопитающӧйяс строениеын?
Задание.
Наблюдайтӧй кань да пон бӧрся, кыдзи найӧ реагируйтӧны дукъяс вылӧ да звукъяс вылӧ, да гижӧй ассьыныд наблюдениеястӧ.
76 §. Млекопитающӧйяслӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм.
Млекопитающӧйяслӧн размножайтчӧмыс мукӧд позвоночнӧйяслӧн размножайтчӧмысь торъялӧ сійӧн, мый зародышыс развивайтчӧ мам организм пытшкас, получайтӧ сысянь питание, а чужӧм бӧрас вердсьӧ мам йӧлӧн.
Тайӧ сэтшӧм характернӧй особенность, мый сысянь «млекопитающӧйяс» получитісны ассьыныс нимсӧ.
Размножение органъяс.
Органъяс, кӧні артмӧны половӧй клеткаяс, млекопитающӧйяслӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь тайӧ органъясыс мукӧд позвоночнӧйяслӧн.
Эньлӧн эмӧсь яичникъяс.
Сэні артмӧны женскӧй половӧй клеткаяс — яйцеклеткаяс.
Айлӧн эмӧсь семенникъяс, кӧні артмӧны мужскӧй половӧй клеткаяс — живчикъяс.
Млекопитающӧйяслӧн яйцеклеткаясыс мукӧд позвоночнӧйяслӧн колькъяс серти ёна посньыдджыкӧсь.
Например, энь кроликлӧн яйцеклеткаыс куим тысячапӧв ичӧтджык лягушка пӧкчирйысь.
Млекопитающӧйяслӧн колькъясыс татшӧм посниӧсь сы вӧсна, мый наын абу питательнӧй веществояслӧн запасыс.
Став колана веществояссӧ зародыш получайтӧ мам организмсьыс.
Млекопитающӧйяслӧн оплодотворениеыс пытшкӧсса, кыдзи и суша вылын олысь мукӧд позвоночнӧйяслӧн (пресмыкайтчысьяслӧн да лэбачьяслӧн).
Мам организмын зародышлӧн развивайтчӧм.
Зародышыс развивайтчӧ особӧй орган пытшкын — матка пытшкын.
Зародышсӧ гӧгӧртысь оболочкаясыс срӧститчӧны матка стенкаяс бердӧ.
Матка стенкаясын зародышлӧн кровеноснӧй сосудъясыс топыда соприкасайтчӧны (оз ӧтлаасьны) мам кровеноснӧй сосудъяскӧд.
Сосудъяслӧн вӧсни стенкаяс пырыс мам вирысь зародыш вирӧ веськалӧ кислород да питательнӧй веществояс.
Маткаын млекопитающӧйяс зародышлы эмӧсь став условиеяс, кодъяс колӧны сылы развивайтчынысӧ, — кислород, сёян, шоныд, влага да врагъясысь дорйӧм.
Став уна клеткааяс моз жӧ сійӧ заводитӧ развивайтчыны ӧти клеткаысь, а сэсся ичӧтик зародыш лоӧ век сложнӧйджык и сложнӧйджык.
Развивайтчӧмлӧн определённӧй стадия вылын сылӧн артмӧны нёкчим щельяс, кӧть эськӧ найӧ и оз петны ортсӧ.
Артмӧ хорда, кодӧс бӧрвылас вежӧны позвонокъяс.
Мыйкӧ дыра млекопитающӧйяслӧн зародышыс пресмыкайтчысьяслӧн зародыш кодь и сӧмын бӧрынджык сійӧ босьтӧ млекопитающӧйяслысь чертаяс.
Ставыс тайӧ индӧ сы вылӧ, мый млекопитающӧйяслӧн эм родство прӧстӧйджыка организуйтӧм позвоночнӧйяскӧд.
Мам организмысь ортсыын развивайтчӧм.
Чужӧм бӧрын млекопитающӧйяслӧн пиыс оз на вермы овны ас кежас да сёйӧ мамыслысь йӧвсӧ.
Йӧлыс артмӧ особӧй млечнӧй железаясын, кодъяс куйлӧны кынӧмладорбокас.
Млечнӧй железаяслӧн лыдыс разнӧйсикас млекопитающӧйяслӧн абу ӧткодь; сійӧ зависитӧ сыысь, кымын пи чужтӧ млекопитающӧйыс.
Мам йӧлын эмӧсь став питательнӧй веществояс, кодъяс колӧны пиыслы.
Мӧс вӧра йӧвлӧн весиг эм свойство вины бактерияясӧс.
Йӧвнас мамыс пиянсӧ вердӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ачыс пиыс оз кут вермыны судзӧдны сёян.
Разнӧйсикас млекопитающӧйяслӧн выльӧн чужӧм пияныс абу ӧткодя развитчӧмаӧсь.
Кроликлӧн пияныс гӧнтӧмӧсь, синтӧмӧсь, дзик беспомощнӧйӧсь.
Кроликпиян дыр (20 лун кымын) олӧны позйын, сёйӧны сӧмын мам йӧв.
А чань кымынкӧ час мысти вермӧ нин мунны мамыс бӧрся.
Торъялӧмыс зависитӧ животнӧйяслӧн олан условиеясысь.
Дикӧй кролик кодйӧ муӧ нораяс да вӧчӧ поз, кӧні пиянсӧ дорйӧма врагъясысь.
Дикӧй вӧв олӧ восьса степьясын да дорйысьӧ врагъясысь чаньыскӧд тшӧтш пышйӧмӧн.
Ловйӧн чужтӧмлӧн да йӧлӧн вердӧмлӧн тӧдчанлун.
Сӧмын млекопитающӧйяс чужтӧны пиянсӧ ловйӧн да вердӧны найӧс йӧлӧн.
Гадюкаӧн да ловйӧн чужтысь лёкгагӧн, а черияс пиысь — акулаӧн — пиянсӧ чужтӧмыс ёна торъялӧ млекопитающӧйяслӧн ловйӧн чужтӧмысь.
Гадюкалӧн, например, питательнӧй желтока гырысь колькъясыс кольӧны яйцеводъясас сэтчӧдз, кытчӧдз на пиысь быдын оз развитчы ичӧтик змея.
Гадюкалӧн зародышыс абу йитчӧма мам организмыскӧд да питайтчӧ кольк запасъяс тшӧт весьтӧ.
Ловйӧн чужтӧмыс да йӧлӧн вердӧмыс колькъясӧн размножайтчӧм дорысь ёнджыка совершеннӧй да сы вӧсна млекопитающӧйяслӧн потомствоыс развивайтчӧ бура.
Кыдзи ловйӧн чужтӧм, сідзи и йӧлӧн вердӧм лоӧны млекопитающӧйяслӧн вылынджык организация признакъясӧн.
Вопросъяс.
1. Кыдзи объяснитны, мый млекопитающӧйяслӧн колькъясыс зэв посниӧсь?
2. Кыдзи питайтчӧ да лолалӧ млекопитающӧйяслӧн зародышыс маткаын?
3. Мыйӧн позьӧ объяснитны, мый чань вермӧ пыр жӧ мунны мамыс бӧрся, а кроликпиян чужӧны беспомощнӧйӧсь?
4. Мый бурыс ловйӧн чужтӧмлӧн да йӧлӧн вердӧмлӧн?
77 §. Низшӧй млекопитающӧйяс.
Кольк пуктысьяс.
Оз став млекопитающӧйяс имеитны ӧткодь сложнӧй организация.
Эмӧсь млекопитающӧйяс, кодъяс оз чужтыны пиянсӧ, а пуктӧны колькъяс.
Но кольксьыс петӧм пиянсӧ найӧ вердӧны йӧлӧн.
Кольк пуктысь млекопитающӧйяс дінӧ относитчӧны утконос да ехидна, кодъяс олӧны сӧмын Австралияын да сыкӧд орчча діяс вылын.
Утконос.
Утконос — ыджда сертиыс шӧркодь животнӧй, кузьтаыс (бӧжыскӧд ӧтлаын) 60 см гӧгӧр.
Ассьыс нимсӧ сійӧ получитіс юр водзладор юкӧн форма серти, коді нюжалӧма паськыд нырӧ, вевттьысьӧма роговӧй слӧйӧн да дзик утка ныр кодь (118-ӧд рис.).
Утконос олӧ негырысь ю берегъяс пӧлӧн да унджык кадсӧ колльӧ ваын.
Тані ю пыдӧсса илсьыс утка моз жӧ сійӧ корсьӧ аслыс сёян — моллюскъясӧс, нидзувъясӧс, насекомӧйяслысь личинкаяссӧ.
Утконос приспособитчӧма ваын олӧмӧ.
Вит чуня конечностьясас эмӧсь ыджыд плавательнӧй перепонкаяс.
Паськыд плавкӧс бӧжыс лоӧ сылы рульӧн.
Утконос зэв бура уялӧ.
Пемыдруд гӧныс утконослӧн сэтшӧм сук, мый сы пыр ваыс оз йидж, и утконос петӧ ваысь косӧн.
Утконослӧн аслыссикас нырыс отсалӧ сылы ю пыдӧсысь корсьны сёян.
Верстьӧ животнӧйлӧн пиньяс абуӧсь.
Найӧ эмӧсь том дырйиыс, но бӧрынджык найӧс вежӧны роговӧй пластинкаяс.
Роговӧй пластинкаясыс пиньяс дорысь бурджыка лямӧдӧны моллюскъяслысь раковинаяссӧ.
Ваын олӧм вылӧ приспособлениеӧн лоӧ и сійӧ, мый утконослӧн пель раковинаяс абуӧсь, а пель розьясыс ваӧ пыригӧн тупкысьӧны.
Утконос зэв интереснӧ размножайтчӧ.
Аслас нораас, кодӧс сійӧ кодйӧ берег вылӧ, но кысянь эм и ваӧ петан туй, сійӧ вӧчӧ поз, вольсалӧ сэтчӧ гӧн.
Позъяс эньыс пуктӧ кык негырысь кольк да пӧжӧ найӧс.
Утконослӧн пияныс чужӧны гӧнтӧмӧсь, синтӧмӧсь да беспомощнӧйӧсь.
Эньыс вердӧ найӧс йӧлӧн.
Утконослӧн млечнӧй железаясыс мукӧд млекопитающӧйяслӧн серти имеитӧны ёна прӧстӧйджык строение да оз имеитны нёньяс.
Нёньӧдігас эньыс водӧ мыш вылас, пияныс кайӧны сылы кынӧм вылас да нырнаныс пычкӧны йӧвсӧ.
Йӧлыс визувтӧ гуран кодьясӧ, кытысь пияныс нюлӧны сійӧс.
Кор пияныс быдмыштасны, найӧ эновтӧны позсӧ да мамыскӧд тшӧтш петӧны ваӧ.
Ехидна.
Колькъясӧн сідзжӧ размножайтчӧ австралийскӧй ехидна, коді ортсыса вид сертиыс ёж кодь (119-ӧд рис.).
Ехидна пуктӧ топыд кожистӧй оболочкаӧн вевттьысьӧм ӧти ичӧтик кольк.
Но сійӧ оз пӧж кольксӧ, кыдзи утконос.
Кольк пуктігкежлас сійӧ места гӧгӧрыс, кӧні куйлӧны млечнӧй железаяс, быдмӧ кучик да артмӧ сумка.
Пуктӧм кольк весьтас лэдзчысьыштӧмӧн ехидна нырнас йӧткыштӧ сійӧс сумкаас.
Тані шоныд вӧснаыс кольксьыс развивайтчӧ ичӧтик ехидна.
Мыйкӧ дыра сійӧ олӧ сумкаын, сёйӧ йӧв, кодӧс выделяйтӧны мамыслӧн кынӧмвывса железаясыс.
Кольк пуктысь млекопитающӧйяс.
Ехидна да утконос вевттьысьӧмаӧсь гӧнӧн да пиянсӧ вердӧны йӧлӧн.
Но, мукӧд млекопитающӧйясысь торъялӧмӧн, пиянсӧ найӧ оз чужтыны, а пресмыкайтчысьяс моз жӧ пуктӧны колькъяс.
Та вӧсна найӧс торйӧдӧны особӧй подклассӧ — кольк пуктысь млекопитающӧйяслӧн подклассӧ.
Кольк пуктысьяслӧн, колькъясӧн размножайтчӧмысь кындзи, пресмыкайтчысьяскӧд эмӧсь и мукӧд ӧткодьторъяс.
Налӧн половӧй да мочевӧй протокъясыс пресмыкайтчысьяслӧн да лэбачьяслӧн моз жӧ воссьӧны сювлӧн бӧръя юкӧдӧ да артмӧдӧны клоака.
Плечевӧй поясын эм вороньӧй лы, коді мукӧд млекопитающӧйяслӧн развивайтчӧ омӧля да срӧститчӧ лопаткакӧд.
Кольк пуктысьяслӧн телӧ температураыс мукӧд млекопитающӧйяс дорысь улынджык да вежласьӧ Цельсий серти 24-сянь 34°-ӧдз.
Вопросъяс.
1. Мыйла утконосӧс да ехиднаӧс шуӧны млекопитающӧй животнӧйясӧн?
2. Мый ӧткодьыс да торъяланаыс кольк пуктысьяс да мукӧд млекопитающӧйяс размножайтчӧмын?
3. Кольк пуктысьяслӧн кутшӧм признакъяс матыстӧны найӧс пресмыкайтчысьяс дінӧ?
78 §. Сумчатӧйяс.
Сумчатӧйяс мукӧд млекопитающӧйясысь медся ёна торъялӧны асланыс размножайтчӧмӧн.
Найӧ чужтӧны зэв посньыдик, недоразвитӧй пиянӧс да новлӧдлӧны найӧс особӧй сумкаын кынӧм улас.
Тасянь нимыс — сумчатӧйяс.
Исполинскӧй кенгуру.
Сумчатӧй млекопитающӧйяс пиысь медся тӧдса исполинскӧй кенгуру.
Тайӧ зэв ыджыд животнӧй, 2 м-ысь кузьджык, олӧ Австралияын (120-ӧд рис.).
Оланіныс сылӧн — восьса местаяс, кӧні быдмӧ турун да кустарникъяс.
Татысь кенгуру аддзӧ тырмымӧн сёян.
Кор кенгуру спокойнӧй, сійӧ пукалӧ бӧр кокъяс да бӧж вылас мыджсьӧмӧн.
Водз кокъясыс сэки либӧ прӧста ӧшалӧны, либӧ кенгуру наӧн нетшкӧ турун да ваялӧ вомас.
Пӧскӧтина вывті ньӧжйӧникӧн мунігӧн кенгуру сьӧкыда вешталӧ кокъяссӧ; сэки сійӧ используйтӧ и водз кокъяссӧ.
Куш бӧр кокъяс вылас кенгуру мунӧ зэв ӧдйӧ, сы вӧсна найӧ зэв ёна развитчӧмаӧсь.
Бӧр кокъяснас мусяньыс йӧткыштчӧмӧн кенгуру ньӧв моз качӧ воздухӧ да гырыся чеччалӧ.
Бӧжыс сэки лоӧ руль пыдди.
Кенгуру чеччыштӧ 6–8 м сайӧ да 2–3 м вылнаӧ.
Врагъясысь пышйигӧн сійӧ кокниа чеччалӧ кустарникъяс да гуранъяс вомӧн.
Гырысь подвижнӧй пельясыс индӧны бур слух вылӧ, код отсӧгӧн животнӧй тӧдмалӧ врагъяс матыстчӧм йылысь.
Быд подозрительнӧй шы кылӧм бӧрын кенгуру пыр жӧ спасайтчӧ пышйӧмӧн.
Кенгуру вевттьысьӧма сук руд гӧнӧн; куыс вӧсна сійӧс и кыйӧны.
Кенгуруяслӧн медся интереснӧй размножайтчӧмыс.
Исполинскӧй кенгурулӧн эньыс, коді ыжысь ыджыдджык, чужтӧ чуньлыс либӧ грецкӧй ӧрех ыджда пи.
Пиыс синтӧм, гӧнтӧм, дзик беспомощнӧй, сылӧн эмӧсь сӧмын зачаточнӧй конечностьяс.
Водзӧ сійӧ развивайтчӧ торъя сумкаын — мам кынӧм улас кучик складкаын.
Сумкаас воссьӧны нёньяса млечнӧй железаяс.
Писӧ чужтӧм бӧрын мамыс босьтӧ сійӧс вомнас, сюйӧ сумкаас да топӧдӧ нёньяс пиысь ӧти бердӧ.
Зародышыс босьтӧ нёньсӧ вомас, и регыд вомдоръясыс сылӧн срӧститчӧны нёньыскӧд.
Зародышыс сэтшӧм слаб да беспомощнӧй, мый первойя кадас оз вермы нёнясьнысӧ.
Мамыс пычкӧ йӧвсӧ сылы вомас торъя мускулъяс топӧдӧмӧн.
Бӧрынджык пиыс торйӧдчӧ нёньсьыс да нёнялӧ мамсӧ самостоятельнӧ, кыдзи и мукӧд млекопитающӧйяслӧн пияныс.
Мам сумкаас кенгурупи олӧ 8 тӧлысь гӧгӧр.
Но и сёрӧнджык, кор сійӧ заводитӧ нин самостоятельнӧя питайтчыны турунӧн, опасность дырйи сійӧ дзебсьӧ мам сумкаас.
Сумчатӧй млекопитающӧйяс.
Млекопитающӧйясӧс, кодъяс кенгуру моз чужтӧны недоразвитӧй пиянӧс да новлӧдлӧны найӧс сумкаын, торйӧдӧны особӧй подклассӧ — сумчатӧй млекопитающӧйяслӧн подклассӧ.
Сумчатӧйяс ӧні паськалӧмаӧсь сӧмын Австралияын да матігӧгӧрса діяс вылын.
Сӧмын сумчатӧй крысаяс кольӧмаӧсь на Южнӧй Америкаын да мыйтакӧ Севернӧй Америкаын.
Мукӧд материкъяс вылын сумчатӧйяс овлісны зэв важӧн, а сэсся бырины.
Тані найӧ тӧдсаӧсь сӧмын ископаемӧй состояниеын.
Австралияын сумчатӧйяс не сӧмын ёна паськалӧмаӧсь, но и тӧдчымӧн унапӧлӧсӧсь.
На пӧвстын эмӧсь кыдзи хищникъяс, сідзи и турун сёйысьяс.
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь ортсыса вид сертиыс обычнӧй млекопитающӧйяс кодьӧсь.
Например, эм сумчатӧй кӧин — хищник, коді дзик кӧин либӧ пон кодь; сумчатӧй муош, коді миян муош моз жӧ олӧ муын.
Сійӧ фактыс, мый сумчатӧйяс важӧн олісны став мукӧд материкъяс вылын, кӧні ӧні олӧны совершеннӧйджык млекопитающӧйяс, индӧ сы вылӧ, мый сумчатӧйясӧс быдлаысь, Австралияысь кындзи, вытеснитӧма.
Учёнӧйяс объясняйтӧны тайӧс сійӧн, мый Австралия торъяліс мукӧд материкъяс дінысь водзджык — тайӧ материкъяс вылас совершеннӧйджык млекопитающӧйяс лотӧдз на.
Море вомӧн найӧ эз вермыны мунны Австралияӧ.
Млекопитающӧйяслӧн лоӧм.
Кольк пуктысь да сумчатӧй млекопитающӧйяскӧд тӧдмасьӧмыс отсалӧ миянлы гӧгӧрвоны млекопитающӧйяслысь лоӧмсӧ.
Млекопитающӧйяслысь строениесӧ изучайтӧмыс петкӧдліс, мый найӧ торъялӧны пресмыкайтчысьясысь телӧлӧн постояннӧй температураӧн, ловйӧн чужтӧмӧн, пиянсӧ йӧлӧн вердӧмӧн да мукӧд признакъясӧн, кодъяс висьталӧны совершеннӧйджык строение йылысь.
Но такӧд тшӧтш млекопитающӧйяслӧн эм ӧткодьтор и пресмыкайтчысьяскӧд.
Нёль кока млекопитающӧйяс телӧлӧн общӧй формаыс ёнджыка мунӧ пресмыкайтчысьяслӧн телӧ форма вылӧ лэбачьяслӧн серти.
Млекопитающӧйяслӧн эмӧсь гӧнъяс да сы кындзи кучикас эмӧсь роговӧй образованиеяс — сюръяс, гыжъяс, а кутшӧмсюрӧ млекопитающӧйяслӧн и настоящӧй роговӧй чешуяяс (крысалӧн, бобрлӧн бӧжас).
Размножайтчӧмкӧд тӧдмасьӧмыс сідзжӧ индӧ млекопитающӧйяслӧн пресмыкайтчысьяскӧд йитӧд вылӧ.
Низшӧй млекопитающӧйяслысь ми аддзам гырысь колькъясӧн размножайтчӧмсянь ловйӧн чужтӧмӧ вуджӧм.
Ехидна да утконос пуктӧны колькъяс, кодъяс пресмыкайтчысьяслӧн колькъяс кодьӧсь жӧ.
Сумчатӧйяс, кӧть и чужтӧны пиянсӧ, но дзик недоразвитӧйясӧс, кодъясӧс лоӧ новлӧдлыны сумкаын.
Сӧмын высшӧй млекопитающӧйяс чужтӧны развитӧйджык пиянӧс.
Млечнӧй железаяслӧн строениеыс сідз жӧ вочасӧн лоӧ пыр сложнӧйджык и сложнӧйджык.
Кольк пуктысьяслӧн млечнӧй железа строениеыс медпрӧстӧй, весиг нёньясыс абуӧсь.
Сідзжӧ тӧдса, мый кутшӧмсюрӧ древньӧй пресмыкайтчысьяслӧн организмас торъя особенностьяс вежсисны сідзи, мый пресмыкайтчысьясыс лоины млекопитающӧйяс кодьӧсь.
Тӧдвылӧ уськӧдам зверозубӧй пресмыкайтчысьясӧс, кодъяслӧн пиньясыс млекопитающӧйяслӧн моз жӧ имеитлісны разнӧйсикас форма.
Ставыс тайӧ доказывайтӧ, мый млекопитающӧйяслӧн пресмыкайтчысьяскӧд эм родство да первойяясыс лоины мӧдъяссьыс.
Лэбачьяс налӧн особенностьясӧн, кодъяс йитчӧмаӧсь лэбалӧмкӧд (водз конечностьясыс пӧрисны бордъясӧ, эмӧсь воздушнӧй мешӧкъяс, пиньяс абуӧсь), торъялӧны млекопитающӧйясысь ёнджыка, чем пресмыкайтчысьяс.
Найӧ эз вермыны лоны млекопитающӧйяслӧн предокъясӧн.
Та йылысь висьталӧ и сійӧ, мый первойя млекопитающӧйяс лоины Му вылын водзджык первойя лэбачьяс серти.
Вопросъяс.
1. Мыйӧн торъялӧ кенгурулӧн размножайтчӧмыс кольк пуктысьяслӧн да высшӧй млекопитающӧйяслӧн размножайтчӧмысь?
2. Кыдзи объяснитны, мый Австралияын сумчатӧйяс эз бырны?
3. Кутшӧм ӧткодьторъяс матыстӧны млекопитающӧйясӧс пресмыкайтчысьяскӧд?
4. Мыйла млекопитающӧйяс эз вермыны лоны лэбачьясысь?
ВЫСШӦЙ МЛЕКОПИТАЮЩӦЙЯС.
Став млекопитающӧйясыс, кольк пуктысьясысь да сумчатӧйясысь кындзи, ӧтлаасьӧны коймӧд подклассӧ — высшӧй млекопитающӧйяслӧн подклассӧ.
Высшӧй млекопитающӧйяс дінӧ относитчӧны уна разнӧйсикас животнӧйяс.
Сходство признакъяс серти найӧс ставнысӧ юкӧны отрядъяс вылӧ.
79 §. Насекомӧй сёйысьяслӧн отряд.
Тайӧ отрядас относитчӧны муош, ёж да кутшӧмсюрӧ мукӧд посни млекопитающӧйяс.
Муош.
Муош бура тӧдса уналы, абу кӧ ортсыса вид сертиыс, то му чукӧръяс серти, кодъясӧс сійӧ лэптӧ видз вылӧ.
Му вылӧ муош петавлӧ шоча да унджык кадсӧ олӧ му пытшкын.
Тані сійӧ кодйӧ уна кузь ходъяс, кӧні кыйӧ разнӧйсикас посни животнӧйясӧс: насекомӧйяслысь личинкаяссӧ, зэр нидзувъясӧс.
Муош телӧлӧн строениеыс бура приспособитчӧма му пытшкын олӧм вылӧ (121-ӧд рис.).
Гӧгрӧс туловищеыс юрыскӧд ӧтлаын имеитӧ цилиндрлысь форма, коді водзланьыс ёсьмӧ.
Сьыліыс сэтшӧм дженьыд, мый ортсысяньыс оз тӧдчы.
Цилиндр кодь формаа телӧ вӧснаыс муош кокниа мунӧ небыд почваті да кодйӧ норасӧ и чорыдджык почваын.
Муош мусӧ кодйӧ аслыснога строениеа водз кокъяснас.
Найӧ дженьыдӧсь, да ортсӧ мыччысьӧны сӧмын паськыд кистьясыс, кодъяс муошлӧн видзӧдӧны оз водзӧ, кыдзи векджык овлӧ, а бергӧдчӧмаӧсь боклань да лапа пыдӧсъясыс видзӧдӧны бӧрӧ.
Ён, ёсь гыжъяса чуньясыс йитчӧмаӧсь кожистӧй перепонкаӧн.
Кистьыс паськыд совок либӧ зыр кодь.
Кистьсӧ паськӧдӧ чарла формаа особӧй лытор, коді мукӧд млекопитающӧйяслӧн абу.
Ёна развитчӧм мускулатураыс вайӧдӧ движениеӧ тайӧ аслыспӧлӧс кодйысян органъяссӧ.
Бӧр конечностьяс имеитӧны сэтшӧм форма, кутшӧм век овлӧ млекопитающӧйяслӧн.
Найӧ используйтсьӧны мусӧ бӧрӧ шыблалӧм могысь.
Кор мупытшса ходас кодйӧм муыс лоӧ уна, муош вӧчӧ ходсӧ вылӧ да мусӧ шыблалӧ ортсӧ; артмӧны «муошлӧн чукӧръяс».
Конечностьяс отсӧгӧн муош ӧдйӧ котралӧ мупытшса ходъясӧд, корсьӧ сёян.
Му пытшкын олӧмкӧд йитӧдын муошлӧн гӧнас эмӧсь кутшӧмсюрӧ особенностьяс.
Дженьыдик гӧныс сэтшӧм сук, мый муыс оз пыр гӧнъяс костас, и сы вӧсна сійӧ век чистӧй.
Ки улад сійӧ небыд бархат кодь.
Бархатистостьыс зависитӧ не сӧмын сыысь, мый гӧныс сук, но и сыысь, мый гӧнъясыс оз ӧтиладорӧ водны.
Чувство органъясысь муошлӧн медся бура развитчӧмаӧсь обоняние да осязание органъяс, кодъяс медъёна колӧны му пытшкын олан условиеясын.
Дженьыдик хобот помас, кодӧн помасьӧ юрыс, эмӧсь ныр розьяс, а хобот бокъясас — осязательнӧй сияс.
Тайӧ органъясыс и отсалӧны муошлы корсьны добычасӧ дзик пемыдын.
Муошлӧн ичӧтик синъясыс омӧля развитчӧмаӧсь да гӧн пытшсьыс пӧшти оз тыдавны.
На отсӧгӧн муош муртса торйӧдӧ югыдсӧ пемыдсьыс.
Пель раковинаяс абуӧсь, а пель розьясыс тупкысьӧны, сы вӧсна сэтчӧ муыс оз веськав.
А кылӧ муош тӧдчымӧн бура, сы вӧсна мый, тыдалӧ, шыыс му пытшкӧсӧдыс веськыда передайтчӧ телӧ пырыс.
Муош вомӧ муыс оз вермы веськавны сы вӧсна, мый вылыс парсяньыс лэччӧ кожистӧй складка.
Нораяс кодйӧм — сьӧкыд удж, и та вылӧ колӧ видзны уна вын.
Та вӧсна муош зэв уна сёйӧ.
Арталӧма, мый ӧти лунӧ сійӧ сёйӧ пӧшти сы мында, мыйта веситӧ сылӧн телӧыс.
Ки помын видзигӧн муош ӧти лунӧн сёйис майскӧй жуклысь 150 личинка.
Муош пиньяслӧн строениеыс лӧсялӧ сылӧн сёянлы.
Сылӧн вель ыджыд клыкъяс, кодъясӧн сійӧ виӧ животнӧйяссӧ.
Негырысь юр пиньяс вылас эмӧсь ёсь мыльк кодьяс.
Муошлӧн, кыдзи и мукӧд насекомӧй сёйысьяслӧн, посньыдик пиньясыс ӧта-мӧдыскӧд ӧткодьӧсь да оз сэтшӧм ёна торъявны и форма сертиыс, кыдзи мукӧд млекопитающӧйяслӧн.
Тӧв кежлӧ муош узьӧмӧ оз уськӧдчы.
Пыдіджык му слӧйясысь сійӧ аддзӧ сёянсӧ и тӧвнас.
Му пытшкын муошлӧн ходъясыс артмӧдӧны быдса сеть.
Ставныс найӧ ӧтлаасьӧны паськыдджык позйӧ.
Тулыснас эньыс чужтӧ 3–5 посньыдик, гӧнтӧм да синтӧм пиянӧс, кодъясӧс тӧлысь кымын вердӧ йӧлӧн.
Чужӧм бӧрас во мысти муош лоӧ дзик верстьӧӧн нин.
Муош вайӧ мортлы и пӧльза и вред.
Насекомӧйясӧс, торйӧн нин майскӧй жукъяслысь личинкаяссӧ, бырӧдӧмӧн муош вайӧ пӧльза.
Но такӧд тшӧтш сійӧ сёйӧ полезнӧй зэр нидзувъясӧс, орйӧдлӧ быдмӧгъяслысь вужъяссӧ да лэптӧм му чукӧръяснас портитӧ видзьяс.
Муошъясӧс кыйӧны ценнӧй ку вӧснаыс.
Вопросъяс.
1. Кыдзи отразитчис муош телӧ строение вылӧ му пытшкын олӧмыс?
2. Муош полезнӧй али вреднӧй?
80 §. Рукокрылӧйяслӧн отряд.
Рукокрылӧйяс, либӧ бордъя шыръяс, торъялӧны мукӧд млекопитающӧйясысь сійӧн, мый вермӧны лэбавны.
Гожӧмын, рӧмдігас, бордъя шыръяс ӧдйӧ лэбалӧны воздухын да паськыда восьтӧм вомнас куталӧны разнӧйсикас лэбалысь насекомӧйясӧс.
Бордъя шыръяс (кыдзи чикышъяс да джыджъяс) став олӧмсӧ колльӧны воздухын.
Шойччӧны найӧ лӧнь пемыд местаясын — пу горсъясын, чардакъясын.
Бордъя шыръяс му вылӧ пӧшти оз пуксьывны, сы вӧсна мый му вывті найӧ ветлӧдлӧны зэв сьӧкыда да веськыда му вывсяньыс лэбзьыны оз вермыны.
Медым лэбзьыны, налы лоӧ первой кайны пу вылӧ да сэсянь нин кыпӧдчыны воздухӧ.
Бордъя шыръяслӧн строениеыс артмис воздухын олан особӧй условиеяс влияние улын, мый позьӧ аддзыны обыкновеннӧй ушан вылын, коді ёна паськалӧма (122-ӧд рис.).
Ушанлӧн неыджыд телӧыс воздухас кутчысьӧ кожистӧй бордъяс движениеӧн, кодъяс лоӧны вежсьӧм водз конечностьясӧн.
Лэбалан перепонкаясыс охватывайтӧны не сӧмын зэв кузь чуньяса водз конечностьяссӧ, но нюжалӧны туловище бокъясӧдз, бӧр конечностьясӧдз да водзӧ бӧжӧдз.
Перепонкаыс оз гӧгӧртӧд сӧмын юрсӧ да бӧр кокъяссьыс — стопасӧ.
Рукокрылӧйяслӧн лэбалан перепонкаыс — сійӧ вӧсни кучик складка.
Сійӧ гӧнтӧм да эластичнӧй сы вӧсна, мый вевттьысьӧма жирнӧй веществоӧн, кодӧс выделяйтӧны особӧй железаяс.
Водз конечностьяслӧн бордъясӧ пӧрӧм вӧсна лыясыс налӧн кузьӧсь.
Торъя нин кузьӧсь предплечье лыяс да нёль чунь фалангаяс.
Медводдза ичӧт чуньыс свободнӧй да помасьӧ ёсь гыжйӧн.
Сійӧн бордъя шыр кутчысьӧ пуяс вывті да му вывті кыссигӧн.
Сідзжӧ свободнӧйӧсь бӧр кокъяслӧн став витнан чуньыс, кодъяслӧн эмӧсь ёсь гыжъяс.
Спокойнӧй состояниеын ушан, кыдзи и мукӧд бордъя шыръяс, ӧшалӧ увлань юрӧн, бӧр кок чуньяснас чардак сёрйӧ либӧ пещераын скала выступӧ кутчысьӧмӧн.
Лэбавны приспособитчӧм вӧсна бордъя шыръяслӧн став лыясыс вӧсниӧсь, кокниӧсь.
Морӧс лы вылас, лэбачьяслӧн моз жӧ, артмӧма гребень.
Сы дінӧ йитчӧны мышцаяс, кодъяс вайӧдӧны движениеӧ бордъяссӧ.
Но бордъя шыръяслӧн лыяс пытшкас воздухыс абу; сідзжӧ абуӧсь и воздушнӧй мешӧкъяс.
Ушанъяс, кыдзи и мукӧд бордъя шыръяс, — войся животнӧйяс.
Кыйсьынысӧ найӧ петӧны рӧмдігӧн да кыйсьӧны и войнас; куталӧны унапӧлӧс лэбалысь насекомӧйясӧс: бобувъясӧс, гагъясӧс, номъясӧс.
Добычасӧ йирӧны посньыдик ёсь пиньясӧн, кодъяс насекомӧй сёйысьяслӧн пиньяс кодьӧсь жӧ.
Зрениеыс бордъя шыръяслӧн развитчӧма омӧля, да насекомӧйясӧс кыйигӧн налы медъёна отсалӧ слухыс; слухлӧн бура развитчӧм йылысь висьталӧны ыджыд пель раковинаяс.
Пель раковина пытшкас ушанлӧн эм содтӧд складка (козелок), коді шойччигас пель розьяссӧ вермӧ тупкыны.
Бордъя шыръяс лэбалӧны ӧдйӧ, оз зурасьлыны воздухын предметъяс вылӧ.
Например, синтӧммӧдӧм бордъя шырӧс лэдзлісны комнатаӧ, кытчӧ вӧлі нюжӧдалӧма зэв уна шӧрт на вылӧ ӧшлӧм кӧлӧкӧльчикъясӧн.
Шыр свободнӧя лэбаліс, эз инмӧдчы ни ӧти шӧрт дінӧ.
Кыдзи выяснитчис, обыкновеннӧй звукъяс кындзи — чипсӧм кындзи, — бордъя шыръяс вермӧны лэдзны особӧй, миянӧн кывтӧм, сідз шусяна ультразвукъяс — воздушнӧй волнаяс; тайӧ воздушнӧй волнаясыс мунӧны водзӧ, кодарланьӧ лэбӧ шырыс.
Препятствие паныдалӧм бӧрын звукӧвӧй волнаясыс отражайтчӧны да воспринимайтсьӧны лэбысь бордъя шыр телӧӧн.
Татшӧм сигналсӧ получитӧм бӧрын бордъя шыр вежӧ лэбан туйсӧ да кытшовтӧ препятствиесӧ.
Тӧлын, кор оз лоны насекомӧйяс, миян странаясса бордъя шыръяс уськӧдчӧны узьӧмӧ.
Найӧ пырӧны пу горсъясӧ да мукӧд лӧньджык местаясӧ (чардакъясӧ, пещераясӧ) да тані, лэбалан перепонкаӧ плащӧ моз гартыштчӧмӧн, тӧвбыд ӧшалӧны увлань торӧн.
Олӧны найӧ сэки сійӧ гос тшӧт весьтӧ, кодӧс заптӧма гожӧмнас.
Но жизненнӧй процессъясыс — лолалӧм, кровообращение — мунӧны ньӧжйӧ, да телӧыслӧн температураыс лэччӧ Цельсий серти +15°-ӧдз.
Выль исследованиеяс серти, кутшӧмсюрӧ бордъя шыръяс, перелётнӧй лэбачьяс моз жӧ, тӧв кежлас лэбзьӧны лунвыв странаясӧ.
Гожӧм пуксигӧн ушанлӧн эньыс чужтӧ ӧти пи, коді тӧдчымӧн развитӧй да вевттьысьӧма шочиник гӧнӧн.
Сійӧ кутчысьӧ мам морӧс бердас сэтшӧм ёна, мый оз усь сэтысь весиг и лэбалігас.
Бордъя шыръяс ёнджыка паськалӧмаӧсь шоныд да жар странаясын, кӧні уна насекомӧй.
Бордъя шыръяс бырӧдӧны зэв уна насекомӧй да тайӧн вайӧны пӧльза.
Найӧ кыдз быттьӧ вой кежлас вежӧны мудзлытӧм чикышъясӧс да джыджъясӧс, кодъяс лэбалысь насекомӧйясӧс бырӧдӧны луннас.
Бордъя шыръясӧс оз ков виавны, найӧс колӧ видзны.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм строение имеитӧны бордъя шырлӧн бордъясыс?
2. Бордъя шыр строениеын кутшӧм особенностьяс йитчӧмаӧсь лэбалӧм вылӧ налӧн способностькӧд?
3. Мыйла бордъя шыръяс тӧв кежлас уськӧдчӧны узьӧмӧ?
4. Мыйла бордъя шыръясӧс колӧ видзны?
Задание.
Гожӧмын, рӧмдігас, наблюдайтӧй, кыдзи лэбалӧны бордъя шыръяс.
Корсьӧй сійӧ местасӧ, кӧні найӧ колльӧны лунсӧ.
81 §. Грызунъяслӧн отряд.
Грызунъяс — млекопитающӧйяслӧн медся уна лыда отряд.
Найӧ ёна паськалӧмаӧсь быдлаын, кӧні эм кутшӧмкӧ растительность: полярнӧй странаяссянь тропикъясӧдз, низменностьяссянь джуджыд гӧраясӧдз.
Грызунъяс дінӧ относитчӧны уръяс, кодъяс олӧны пуяс вылын вӧрын; кӧчьяс, кодъяс олӧны му вылын; кроликъяс да сусликъяс, кодъяс вӧчӧны нораяссӧ му пытшкӧ; бобръяс, кодъяс мыйтакӧ олӧны ваын.
Грызунъяс пиын эмӧсь видзму овмӧслӧн уна вредительяс, кодъяскӧд дугдывтӧг ковмӧ нуны тыш.
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь, например, уръяс, бобръяс, сетӧны ценнӧй мех.
Кроликъясӧс рӧдмӧдӧны кыдзи гортса животнӧйясӧс.
Грызунъяс пиын гырысь животнӧйяс абуӧсь; ставыс найӧ либӧ посниӧсь, либӧ шӧркодьӧсь.
Грызунъяслӧн особенностьяс.
Олан условиеяс унасикаслун вӧсна грызунъяс зэв унасикасӧсь.
Но эмӧсь особенностьяс, кодъяс характернӧйӧсь став грызунъяслы.
Грызунъяслӧн медся характернӧй признакӧн лоӧ пиньяслӧн строение, коді йитчӧма чорыд быдмӧга сёянӧн питайтчӧмкӧд.
Водзас став грызунъяслӧн эмӧсь кузь, крукыля резецъяс, быд черлыын кык.
Прӧст помыс налӧн ӧжин кодь ёсь.
Мӧд помнас найӧ пыдӧ пырӧмаӧсь черлыӧ, куйлӧны кузяланогӧн.
Татшӧм ён опора вӧснаыс резецъясыс оз вӧрзьыны весиг медся чорыд пу йиригӧн.
Сёян чорыдлун вылӧ видзӧдтӧг резецъяс оз ныжмыны.
Строениелӧн особенностьяс вӧсна йиригас найӧ асьныс лэчмӧны.
Ортсыладорсяньыс резецъяс вевттьысьӧмаӧсь ён эмальлӧн кыз слӧйӧн, а пытшкӧсладорас (бӧрладорас) эмальыс либӧ пӧшти абу, либӧ вевттьӧ резецъяссӧ вӧсни слӧйӧн.
Бӧрладор крайыс лэчмӧ ӧдйӧджык водзладорсьыс, и резецъяс век ёсьӧсь.
Резецъяс сідзжӧ оз дженьдаммыны, сы вӧсна мый вужъясыс налӧн абуӧсь да найӧ дугдывтӧг быдмӧны.
Грызунъяслы кӧ ки помын видзигӧн не сетны чорыд сёян, резецъясыс сэтшӧма быдмасны, мый кутасны чурвидзны вомсьыс да мешайтны нормальнӧя сёйны.
Клыкъяс грызунъяслӧн абуӧсь.
Резецъяс да юр пиньяс костын эм кост, кӧні пиньыс абу.
Юр пиньяс имеитӧны мылькъяса либӧ эмаль складкаяса паськыд курччалан поверхностьяс.
Наӧн грызунъяс курччалӧны чорыд быдмӧга сёян.
Грызунъяслӧн кишечникыс кузь сы вӧсна, мый найӧ питайтчӧны сьӧкыда переваривайтчан быдмӧга сёянӧн.
Бура развитчӧма слепӧй сюв.
Грызунъяс зэв ӧдйӧ размножайтчӧны.
Найӧ пиянасьӧны вонас 3–5-ысь да чужтӧны оз ӧти пиӧн, а ӧтчыднас некымынӧс (4-сянь 8-ӧдз).
Та вӧсна, кӧть грызунъяс и оз дыр овны (например, шыръяс да крысаяс олӧны ставсӧ кык — кык во да джын), бур условиеяс дырйи найӧ вермасны ӧдйӧ паськавны.
Грызунъяс — видзму овмӧслӧн вредительяс.
Уна грызунъяс, няня да мукӧд культурнӧй быдмӧгъяс сёйӧмӧн, вайӧны ыджыд вред видзму овмӧслы.
Муяс вылысь кок йывсьыс няньсӧ бырӧдӧны сусликъяс, полёвкаяс.
Амбаръясын тусьсӧ сёйӧны шыръяс да крысаяс (123-ӧд рис.).
Миян муяс вылын, торйӧн нин лунвыв областьясын, злостнӧй вредительясысь ӧтиӧн лоӧ суслик.
Сусликъяс — степьясса олысьяс, кодъяс локтісны гӧрӧм муяс вылӧ.
Гожӧмнас сусликъясӧс бӧр лапаяс вылас пукалӧмӧн позьӧ аддзыны муяс вылысь, тшӧкыдджыка туй бокъясысь.
Быд ичӧтик опасность дырйи найӧ дзебсьӧны муӧ кодйӧм норкаӧ.
Нораыс кузь (2 м-ӧдз дай кузьджык), вожавлӧ, да эм ӧти ортсӧ петан туй.
Суслик питайтчӧ быдмӧгъясӧн, сёйӧ няня злакъяслысь тусьсӧ да заяссӧ.
Ӧти суслик лун чӧжӧн сёйӧ 100 г гӧгӧр кос питательнӧй вещество.
Гожӧм чӧжӧн сійӧ сёяс 8 –16 кг, кодъяс пиысь 4 кг гӧгӧр воӧ чистӧй тусь вылӧ.
Муяс вылын, кӧні уна суслик, найӧ тӧдчымӧн чинтӧны урожайсӧ.
Тӧвнас, кор степьяс да муяс вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да сёяныс сусликъяслы оз тырмы, найӧ узьӧны асланыс нораясын.
Жизненнӧй процессъясыс налӧн сэки слабмӧны: телӧлӧн температураыс лэччӧ Ц серти +4°-ӧдз, сьӧлӧмыс минутанас сокращайтчӧ 8–25-ысь (а нормальнӧя олігас 90-ысь), лолыштӧ суслик минутанас 2-сянь 10-ӧдз.
Ки помын видзан сусликъяс тӧв кежлӧ тожӧ уськӧдчӧны узьӧмӧ, кӧть эськӧ налӧн эм тырмымӧн сёян да шоныд.
Сідзкӧ, узьӧмӧ уськӧдчан способностьыс передайтсьӧ наследство кузя.
Виӧм сусликъяслӧн куясыс используйтсьӧны кыдзи донтӧминик мех.
Сусликъясысь кындзи, муяс вылысь нянь сёйӧны унапӧлӧс шыръяс — мувывса, вӧрса, а сідзжӧ полёвкаяс, кодъяс шыръяс кодьӧсь жӧ.
Полёвкаяс торъялӧны шыръясысь дженьыдджык бӧжӧн, коді вевттьысьӧма гӧнӧн, да дженьыд пельясӧн.
Абу омӧльджыка вреднӧйӧсь гортса шыр да руд крыса.
Шыръяс да крысаяс ӧпаснӧйӧсь кыдзи висьӧмъяс (чума да туляремия) паськӧдысьяс.
Шыр сяма грызунъяскӧд нуӧдсьӧ дугдывлытӧм тыш.
Найӧс бырӧдӧны унасикас капканъясӧн, налькъясӧн да отравитӧм приманкаясӧн, пӧдтӧны нораясас ядӧвитӧй газъясӧн, заражайтӧны висьӧмъясӧн («мышинӧй тифӧн»),
Грызунъяскӧд тышкасьӧм могысь колӧ сідзжӧ охраняйтны налысь естественнӧй врагъяссӧ: хищнӧй лэбачьясӧс, ёжъясӧс, хорёкъясӧс да мукӧд животнӧйясӧс, кодъяс бырӧдӧны грызунъясӧс.
Кутшӧм ыджыд налӧн отсӧгыс, тыдалӧ сыысь, мый степнӧй хорёклӧн семья, суслик нораясӧ тӧвнас да гожӧмнас пырӧмӧн, во чӧжӧн бырӧдӧ 800 сусликӧдз.
Пушнӧй грызунъяс.
Грызунъяс пиын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс сетӧны ценнӧй мех.
На пиысь первой места босьтӧ ур (124-ӧд рис.).
Ур — ыджыд пушкыр бӧжа да кузь пельяса (пельяс йылас эмӧсь гӧнъясысь артмӧм тугъяс) мича зверь.
Гожӧмнас ур овлӧ рыжӧйкодь рӧма, сэтшӧм жӧ, кутшӧм рӧмыс лыска пу стволъяслӧн, кӧні сійӧ векджык олӧ.
Тӧв кежлас сійӧ вевттьысьӧ эзысь кодь еджыд рӧма сукджык гӧнӧн.
Тӧвся куыс урлӧн сетӧ шоныд, небыд да мича мех.
Ур олӧ вӧръясын да бура приспособитчӧма пуяс вылын олӧмӧ.
Урлӧн бӧр лапаясыс кузьджыкӧсь воддзаяссьыс, сы вӧсна мый сійӧ чеччалӧ.
Вывті пелька ур чеччалӧ веткасянь веткаӧ, а мукӧд дырйи и ӧти пу вывсянь мӧд вылӧ.
Сылӧн пушкыр ыджыд бӧжыс лоӧ та дырйи рульӧн, а мыйтакӧ и парашютӧн, коді кутӧ урлысь телӧсӧ воздухын.
Ур чеччыштӧ 4–5 м сайӧ.
Ёсь гыжъяса чуньясыс отсалӧны сылы кутчысьны пу стволӧ да вӧсни веткаясӧ.
Урлӧн сёяныс — коз пулӧн да пожӧмлӧн кӧйдысъяс, кедрӧвӧй да вӧрса ӧрешкияс, жолудьяс, а сідзжӧ тшакъяс.
Тшаксӧ сійӧ гожӧмнас косьтӧ пуяс вылӧ ӧшлӧмӧн да дасьтӧ тӧв кежлӧ.
Пиянсӧ быдтыны ур вӧчӧ пуяс вылӧ ньӧръясысь да нитшкысь гӧгрӧс поз.
Пияныс (3-сянь 9-ӧдз) чужӧны синтӧмӧсь да беспомощнӧйӧсь.
Тӧвся узьӧмӧ уръяс оз уськӧдчыны, сы вӧсна мый сёяныс налы эм, дай сы кындзи налӧн эм гожся запасыс.
Сӧмын ёна кӧдзыдъяс дырйи найӧ пырӧны пу горсъясӧ либӧ асланыс позъясӧ.
Омӧльджыка ценнӧй, но сідзжӧ бур мех сетӧны кӧчьяс, кодъяслысь сёйӧны и яйсӧ.
СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнын эмӧсь кыкпӧлӧс кӧчьяс: беляк-кӧч да русак-кӧч.
Беляк олӧ войвывджык областьясын да тӧв кежлӧ дзикӧдз едждӧ.
Сыысь ыджыдджык русак, коді олӧ лунвылынджык, сӧмын ичӧтика едждӧ да тӧвнас руд рӧма.
Грызунъяс пиысь медся бур мех миянлы сетӧ бобр (125-ӧд рис.).
Бобръяс коркӧ вӧлі ёна паськалӧмаӧсь, но ценнӧй мех пондаыс найӧс пӧшти ставсӧ бырӧдісны.
СССР-ын бобръясӧс кыйны запретитӧма, и сэні, кӧні найӧ кольӧмаӧсь на, организуйтӧма заповедникъяс.
Примитӧм мераяс вӧсна бобръяслӧн лыдыс бара ӧдйӧ содӧ.
Сідз, Воронежскӧй бобровӧй заповедникын 1927 воын вӧлі ставыс 150 бобр, а 1945 во кежлӧ налӧн лыдыс содіс 2500-ӧдз.
Тайӧ заповедниксьыс бобръяссӧ нуисны Сӧветскӧй Союзлӧн разнӧй местаясӧ, кӧні бобръяс вермӧны овны.
Татшӧм местаяснас лоӧны ю берегъяс, кӧні быдмӧ вӧр.
Бобръяс сёйӧны разнӧйсикас быдмӧг вужъяс да побегъяс, том веткаяс, бадьлысь, пипулысь да мукӧд пуяслысь кырсьсӧ.
Ассьыныс олӧмсӧ найӧ колльӧны ваын да берег вылӧ петавлӧны сӧмын сёйны.
Бобрлӧн телӧыс бура приспособитчӧма ваын олӧмӧ.
Бӧр конечностьяслӧн чуньясыс йитчӧмаӧсь плавательнӧй перепонкаӧн.
Бобръяс зэв бура уялӧны да суналӧны; сунлӧны некымын минута кежлӧ.
Пель розьясыс да ныр розьясыс сэки тупкысьӧны.
Бобръяслӧн каштаново-бурӧй мехыс имеитӧ зэв сук подшёрсток, коді оз лэдз васӧ кучик дінас.
Бобрлӧн плотнӧй укшаль телӧыс помасьӧ плавкӧс паськыд бӧжӧн, коді вевттьысьӧма чешуйкаясӧн.
Зыр кодь бӧжыс уялігас лоӧ рульӧн, му вылын пукалігӧн опораӧн да употребляйтчӧ хаткаяс да плотинаяс стрӧитігӧн.
Бобръяс кодйӧны муувса оланінъяс, кытчӧ пырнысӧ позьӧ ва пытшті.
Берегъясыс кӧ нюрсялӧмаӧсь, нораяс пыдди бобръяс вӧчӧны сідз шусяна «хаткаяс»; хаткаясыс ыджыд ньӧр чукӧр кодьӧсь, кодъясӧс йитлӧма нюйтӧн (126-ӧд рис.).
Пырнытӧ сэтчӧ тшӧтш ва пытшті лоӧ.
Хаткаӧ тӧв кежлӧ бобръяс чукӧртӧны веткаяс, кодъясӧс сёйӧны.
Бобръяс векджык олӧны семьяясӧн.
Юяс ямигӧн, кор нораясӧ пыранінъясыс тыдовтчӧны, бобръяс вӧчӧны плотинаяс, кодъяс лэптӧны юын валысь уровеньсӧ.
Плотинаяс стрӧитігӧн бобръяслӧн сложнӧй уджыс бессознательнӧй.
Тайӧ инстинктъяс, мӧдногӧн кӧ сложнӧй безусловнӧй рефлексъяс сійӧ вежсьӧмъясыс вылӧ, кодъяс лоины ю ямигӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм строениеыс грызун пиньяслӧн?
2. Кутшӧм мераяс применяйтсьӧны грызунъясӧс бырӧдӧм могысь?
3. Мыйын лоӧ пуяс вылын олӧмӧ урлӧн приспособитчӧмыс?
4. Мыйла сусликъяс уськӧдчӧны узьӧмӧ, а уръяс оз?
5. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ беляк-кӧч олӧмын тӧв кежлӧ гӧн едждӧмыс?
6. Мыйын лоӧ ваын олӧмӧ бобръяслӧн приспособитчӧмыс?
82 §. Хищнӧйяслӧн отряд.
Хищникъяс питайтчӧны мукӧд животнӧйясӧн, унджыкысьсӧ унасикас млекопитающӧйясӧн да лэбачьясӧн, кодъясӧс налы ковмӧ кутны да вины.
Такӧд йитӧдын став хищникъяс строениеын эмӧсь особенностьяс, кодъяс серти найӧс абу сьӧкыд торйӧдны мукӧд млекопитающӧйясысь.
Гортса кань.
Хищнӧй животнӧйяслӧн основнӧй особенностьясыс бура тыдалӧны гортса кань вылын.
Морт велӧдіс каньӧс ки помӧ шыръясӧс да крысаясӧс бырӧдӧм могысь.
Та вӧсна став чертаясыс хищниклӧн, коді сёйӧ ловъя добыча, сыын тырвыйӧ сохранитчисны.
Добычасӧ кыйигӧн кань гусьӧник матыстчӧ сы дінӧ, сэсся чеччыштӧ да кватитӧ кыйӧдӧм животнӧйсӧ.
Добычасӧ кыйӧдны каньлы отсалӧны бура развитчӧм чувство органъяс.
Сылӧн вӧрысь пель раковинаясыс бергӧдчӧны сыланьӧ, кодарсянь муртса кылыштас шырлӧн кышакылӧмыс.
Каньяс зэв бура кылӧны да зэв бура аддзӧны.
Каньлӧн синъясыс аддзӧны не сӧмын лунын, но и рӧмдігӧн да войнас.
Зрачокъяс, кодъяс луннас векньыдик вертикальнӧй щель кодьӧсь, войнас паськалӧны да лоӧны ыджыдӧсь да гӧгрӧсӧсь.
Ыджыд отсӧг пемыдінын сетӧны осязание органъяс — кузь чорыд сияс вом гӧгӧрыс («усъяс») да синкымъяс вылас.
Чуньясас каньлӧн эмӧсь небыд кожистӧй подушечкаяс, сы вӧсна каньлӧн кокшыыс оз кыв.
Кузькодь, ёна подвижнӧй лапаяс отсӧгӧн, кодъясысь бӧръяясыс неуна кузьджыкӧсь воддзаяссьыс, кань вермӧ гырыся чеччавны.
Мусянь йӧткыштчан выныс чеччыштігас содӧ ёна куснясьысь (эластичнӧй) позвоночник вӧсна.
Чеччыштігас нюкыльтчылӧмӧн да бӧр веськӧдчӧмӧн позвоночник действуйтӧ пружина моз.
Кань кватитӧ да кутӧ ассьыс добычасӧ ёсь гыжъяснас, кодъяс эмӧсь став чуньясас.
Гыжъясыс крукыляӧсь, зэв ёсьӧсь, ветлӧдлігӧн да спокойнӧй состояниеын найӧ куйлӧны подушечкаясвывса гуранъясын, кытысь найӧ мыччысьӧны добычасӧ кватитігӧн.
Кутӧм добычасӧ кань виӧ ыджыд ёсь клыкъяснас, кодъяслӧн формаыс конус кодь.
Сёянсӧ сійӧ орйӧдлӧ юр пиньяснас (127-ӧд рис.).
Тайӧ пиньясыслӧн поверхностьыс абу плоскӧй, кыдзи грызунъяслӧн, а эмӧсь ёсь мылькъяс, стӧчджыка, посньыдик пиньяс.
Торъя нин ыджыдӧсь кыкнанладорбокас кык юр пинь, сідз шусяна «хищнӧй» пиньяс.
Вылысса хищнӧй пиньлӧн ёсь дорыс ножич дор моз ветлӧ улысса пинь ортсыладорӧд.
Тайӧ пиньяснас кань кокниа орйӧдлӧ мышцаяс да сӧнъяс.
Хищнӧй пиньяснас ёна курччавнысӧ кань вермӧ сы вӧсна, мый найӧ куйлӧны пыдын вом пытшкын, черлыяс йитчанінын матын.
Каньлӧн резецъясыс посниӧсь да сійӧ наӧн йирӧ сӧмын лыяс.
Пиньяслысь татшӧм жӧ строение имеитӧны став хищнӧй животнӧйясыс.
Каньяс торъялӧны сӧмын сійӧн, мый черлыясыс налӧн дженьыдджыкӧсь да юр пиньыс этша (вылыс черлыас 4 да уліас — 3).
Кишечникыс каньлӧн, кыдзи и мукӧд хищникъяслӧн, дженьыд, сы вӧсна мый животнӧй сёян питательнӧй да кокниа переваривайтчӧ.
Слепӧй сюв развитчӧма омӧля.
Ловъя подвижнӧй добыча кыйӧмыс йитчӧма напряжённӧй нервнӧй деятельностькӧд.
Юр вемыс каньлӧн, кыдзи и мукӧд хищникъяслӧн, развитчӧма грызунъяслӧн серти бурджыка.
Передньӧй вем полушариеяслӧн поверхность вылын эмӧсь извилинаяс.
Гортса каньяс лоины африканскӧй буланӧй каньысь зэв важӧн.
Буланӧй кань эм и ӧні.
Первой сійӧс ки помӧ велӧдісны Египетын.
Лев.
Гортса кань вылӧ ёна мунӧ африканскӧй лев, кӧть ыджданас сыысь унапӧв ыджыдджык.
Ассьыс добычасӧ — гырысь животнӧйясӧс (антилопаясӧс, вӧвъясӧс, зебраясӧс) — лев кыйӧдӧ либӧ кань моз жӧ гусьӧник матыстчӧ на дінӧ да сы моз жӧ ыджыда чеччыштӧ жертва вылас.
Лев сэтшӧм вына, мый лапанас кучкӧмӧн сійӧ чегӧ вӧвлысь позвоночниксӧ.
Добычасӧ пельпом вылас шыбитӧмӧн лев вермӧ ӧдйӧ котӧртны.
Лев строениеысь ми аддзам сійӧ жӧ особенностьяссӧ, кутшӧмъяс эмӧсь каньлӧн: бур слух да зрение, нюклясьысь позвоночник, ортсӧ мыччысьлысь ёсь гыжъяса да уліас небыд подушечкаяса ён подвижнӧй кокъяс, зэв ыджыд клыкъяса да гырысь хищнӧй пиньяса дженьыдик черлыяс.
Левъяс олӧны Африкаын пустыня окраинаясын да имеитӧны лыа кодь жӧ виж покровительственнӧй рӧм.
Айяс торъялӧны аньясысь ыджыд бурысьӧн.
Тигр.
Татшӧм жӧ ыджыд каньӧн являйтчӧ азиатскӧй тигр (видзӧд VII таблица).
СССР-ын сійӧ олӧ Уссурийскӧй крайын да Средньӧй Азияын Аму-Дарьялӧн сук вӧра берегъяс вылын.
Ыджда, вын да пельклун сертиыс сійӧ оз сетчы левлы.
Телӧыс тигрлӧн кузьджык да неуна ляпкыдджык, юрыс лев дорысь ещӧ на ыджыдджык да мунӧ кань юр вылӧ.
Тигрлӧн рӧмыс рудов-гӧрд, сьӧд пӧперега визьяса, лӧсялӧ сук вӧрын сылӧн олан условиеяслы.
Уссурийскӧй тигръяс ыджыдджыкӧсь мукӧдъясысь да сетӧны ценнӧй мех.
Рысь.
Кань вылӧ сідзжӧ мунӧ миян вӧръясса ыджыд хищник — рысь.
Рысь кыйӧдӧ ассьыс добычасӧ пу веткаяс вылын пукалӧмӧн.
Пу вывсяньыс сійӧ зэв ӧдйӧ шыбитчӧ мунысь животнӧйлы мыш вылас.
Сера гӧныс вӧсна, коді омӧля тӧдчӧ пу веткаяс пӧвстын, рысь оз тыдав.
Рысь торъялӧ дженьыд бӧжӧн да пель раковинаяс вылас гӧн тугъясӧн.
Каньяслӧн, левъяслӧн, тигръяслӧн, рысьяслӧн эм уна ӧткодьтор телӧ строениеас да добычасӧ кыйӧмас, та вӧсна найӧс ӧтлаӧдӧны ӧти группаӧ — кошачӧйяс ним улӧ.
Кӧин.
Кошачӧйяс серти мӧдногӧн кыйӧны ассьыныс добычасӧ кӧинъяс (128-ӧд рис.).
Кӧин оз гусьӧник матыстчы аслас добыча дінӧ, а вӧтчӧ сы бӧрся, кытчӧдз оз суӧд.
Добычасӧ корсигӧн сійӧ быд лун котӧртӧ уна дас километр.
Кокъясыс кӧинлӧн каньяслӧн серти кузьджыкӧсь да бурджыка приспособитчӧмаӧсь котралӧм вылӧ.
Гыжъясыс чуньясас тшӧтшыдӧсь да оз пырны, кыдзи пырӧны каньяслӧн.
Пиньясыс кӧинлӧн мукӧд хищникъяслӧн кодьӧсь жӧ — посньыдик резецъяс, ыджыд клыкъяс, кодъясӧн сійӧ виӧ добычасӧ, да ёсь мылькъяса юр пиньяс.
Черлыясыс кӧинлӧн каньлӧн серти кузьджыкӧсь да на вылын юр пиньясыс унджык.
Юр пиньясыс абу сэтшӧм ёсьӧсь, но сы пыдди зэв ёнӧсь, сы вӧсна кӧин наӧн вермӧ йирны весиг гырысь лыяс.
Кузь черлыясыс сетӧны кӧин нырвомлы кузьмӧс форма.
Сылӧн бура развитчӧма обоняние.
Кӧинъяслӧн олан местаясыс — нюра пемыд вӧръяс.
Тані тулыснас энь кӧин чужтӧ 4–6 кӧинпи, кодъяс арнас заводитӧны петны кыйсьыны верстьӧ кӧинъяскӧд ӧтлаын.
Кӧинъяс — зэв вреднӧй хищникъяс, сы вӧсна мый уна бырӧдӧны гортса скӧт, торъя нин ыжъясӧс.
СССР-ын накӧд нуӧдсьӧ успешнӧй тыш.
Понъяс.
Кӧинъясысь важся кадъясӧ лоины гортса понъяс.
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь, например, немецкӧй овчаркаяс, ортсыса вид сертиыс дзик кӧинъяс кодьӧсь.
Понъяс имеитӧны сэтшӧм жӧ ён кокъяс, кузь нырвом да кӧинъяс моз жӧ добычасӧ кыйӧны вӧтӧдӧмӧн.
Морт вежис понъяслысь природасӧ да лӧсьӧдіс аслас колӧм серти унасикас пӧрӧдаяс.
Пон пӧрӧдаяс зэв уна.
Найӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс ыджданас, телӧ форманас, гӧннас да мукӧд признакъясӧн.
Понъяс кокниа дрессируйтсьӧны разнӧй цельяс вылӧ.
Например, ищейка-понъяс корсьӧны коктуйяс серти преступникъясӧс, санитар-понъяс корсьӧны раненӧйясӧс.
Война дырйи понъясӧс дрессируйтлісны весиг танкъяс подрывайтӧм могысь.
Руч.
Кӧинъяс да понъяс кодьӧсь жӧ ручьяс.
Ручьяслӧн сэтшӧм жӧ зэв уна юр пиньяса кузьмӧс нырвом.
Ручлӧн кузь пушкыр бӧжыс котӧртігас нюжӧдчӧ бӧрӧ да используйтсьӧ бергӧдчигъясын руль пыдди.
Ручьяс ценитсьӧны асланыс мех вӧснаыс.
Но руч вайӧ пӧльза и олігас, — сійӧ истребляйтӧ зэв уна шыр.
Кӧинъяс, понъяс да ручьяс ёнджыка мунӧны ӧта-мӧдыс вылӧ кошачӧйяс вылӧ серти, та вӧсна найӧс ӧтлаӧдӧны псовӧйяслӧн, либӧ собачӧйяслӧн, группаӧ.
Ош.
Пиньяс да конечностьяс строение серти руд ош лоӧ хищнӧй животнӧйӧн, но сійӧ сёйӧ быдтор, мӧдногӧн кӧ питайтчӧ кыдзи животнӧй, сідзи и быдмӧга сёянӧн.
Ош вермас «косявлыны» мӧскӧс да такӧд ӧттшӧтш питайтчыны кодзувкотъясӧн, ягӧдъясӧн, маӧн, ӧрешкиясӧн, жолудьясӧн да с. в.
Ош — сьӧд пемыд вӧръясын олысь животнӧй (129-ӧд рис.).
Ыджыд, видзӧднысӧ укшаль ош вель ӧдйӧ котралӧ да ёсь гыжъяс отсӧгӧн вермӧ кавшасьны пуяс вылӧ.
Ён кокъясыс помасьӧны ыджыд лапаясӧн.
Ветлігас ош мыджсьӧ став кок пыдӧс вылас, коді абу вевттьысьӧма гӧнӧн.
Сійӧ вермӧ сувтны да ветлӧдлыны бӧр лапаяс вылас, а водз лапаяссӧ используйтны дорйысьӧм да уськӧдчӧм могысь.
Кок пыдӧсъяс вылас ветлӧмӧн ош торъялӧ мукӧд хищникъясысь, кодъяс ветлӧны сӧмын кок чуньяс вылас.
Ош сёйӧ быдтор, и тайӧ тӧдчис сылӧн пиньяс строение вылӧ.
Клыкъясыс сылӧн ыджыдӧсь да ёсьӧсь, кыдзи и став хищникъяслӧн.
Резецъясыс мукӧд хищникъяслӧн серти ыджыдджыкӧсь, да наӧн ош курччӧ быдмӧга сёян.
Юр пиньяс пӧвстысь оз торъявны хищнӧй пиньяс, кодъяс эмӧсь каньяслӧн да понъяслӧн.
Юр пиньясыс мылькъяӧсь, но мылькъясыс понъяслӧн серти ещӧ на тшӧтшыдджыкӧсь.
Наӧн ош курччалӧ быдмӧга сёян.
Тӧв кежлӧ, кор сёяныс пӧшти оз ло, ош пырӧ гуӧ, кодӧс вӧчӧ кытчӧкӧ пу вужъяс улӧ.
Настоящӧй узьӧмӧ ош оз уськӧдчы.
Тӧвся узигӧн сійӧ олӧ арнас заптӧм гос запасъяс тшӧт весьтӧ.
Ошкӧс кӧ вӧрзьӧдасны, сійӧ и тӧвнас петӧ гусьыс.
Тӧв шӧрнас, гуын олігӧн, энь ош чужтӧ кык-куим ичӧтик ошпиянӧс, кодъяс тулысӧдзыс быдмӧны зэв ньӧжйӧ.
Сӧветскӧй Союзлӧн войвыв полярнӧй областьясын олӧ еджыд ош, коді приспособитчӧма ваын олӧмӧ.
Сійӧ бура уялӧ да суналӧ, бура кыйӧ чериясӧс да тюленьясӧс.
Еджыд рӧмыс да кок пыдӧсъясас гӧныс лоӧны йияс пӧвстын олӧмӧ приспособлениеӧн.
Руд да еджыд ошъяс торъялӧны кыдзи кошачӧйясысь, сідзи и псовӧйясысь.
Найӧс торйӧдӧны ошъяслӧн группаӧ.
Хищнӧйясӧс классифицируйтӧм.
Млекопитающӧй животнӧйясӧс, кодъясӧс ӧтувтӧма хищнӧйяслӧн отрядӧ, кокни торйӧдны мукӧд отрядса животнӧйясысь яйӧн питайтчӧм серти да пиньяс строение серти.
Но абу став хищнӧйясыс ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Например, лев ёнджыка мунӧ кань вылӧ, а оз кӧин вылӧ да ош вылӧ.
Вылынджык видлалӧм став хищникъяссӧ позьӧ юкны куим группа вылӧ: кошачӧйяс, псовӧйяс, ошъяс.
Татшӧм группаяссӧ, кодъяс ӧтувтӧны кутшӧмкӧ отрядса животнӧйяслысь юкӧн, шуӧны семействоясӧн.
Кошачӧйяслӧн семействоӧ пырӧны: буланӧй кань, гортса кань, лев, тигр.
Тайӧ семействоса животнӧйясыс имеитӧны зэв ёсь, но этша юр пиньяса дженьыдик черлыяс, небыд подушечкаяса да подушечкаяс пытшкӧ пыран гыжъяса подвижнӧй лапаяс.
Добыча кыйигӧн кошачӧйяс кыйӧдӧны ассьыныс жертвасӧ да сэсся уськӧдчӧны на вылӧ чеччыштӧмӧн.
Псовӧйяслӧн, либӧ понъяслӧн, семействоӧ пырӧны: кӧинъяс, понъяс, ручьяс, шакалъяс.
Налы характернӧ: уна юр пиньяса кузь нырвом, но пиньясыс абу кошачӧйяслӧн кодь ёсьӧсь; ортсӧ чургӧдчӧм тшӧтшыд гыжъяса кокъяс, кодъяс приспособитчӧмаӧсь котралӧм вылӧ.
Добычасӧ кутӧны вӧтӧдӧмӧн, кватитӧны сійӧс котӧртігас.
Ошъяслӧн семейство, кытчӧ пырӧны руд да еджыд ошъяс, торъялӧ хищнӧй пиньясӧн, но тайӧ пиньясыс приспособитчӧмаӧсь и быдмӧг сёйӧм вылӧ (тӧдчымӧн ыджыд резецъяс, тшӧтшыд мылькъяса юр пиньяс).
Ошъяс торъялӧны сійӧн, мый ветлӧны кок пыдӧсъяс вылас.
Ӧти семействоӧ пыртӧм животнӧйясыс оз ӧткодя мунны ӧта-мӧдныс вылӧ, и найӧс торйӧдӧны родъяс вылӧ.
Сідз, кошачӧйяслӧн семействоын торйӧдӧны рӧдъяс — левъяслысь, тигръяслысь, рысьяслысь, каньяслысь.
Род ӧтувтӧ некымын вид, кодъяс ас костаныс родственнӧйӧсь.
Например, каньяслӧн родӧ относитчӧны — буланӧй кань, гортса кань, дикӧй европейскӧй кань.
Типъяслӧн родӧ уссурийскӧй тигр, бенгальскӧй тигр.
Вопросъяс.
1. Кань строениеын кутшӧм особенностьяс характеризуйтӧны сійӧс кыдзи хищникӧс?
2. Мый ӧткодьыс левлӧн да тигрлӧн канькӧд?
3. Мыйӧн торъялӧ кӧинлӧн добычасӧ кыйӧмыс каньяслӧн кыйсьӧмысь?
4. Кыдзи отразитчис ошъясӧн быдтор сёйӧмыс налӧн пиньяс строение вылӧ?
Заданиеяс.
1. Видлалӧй каньлысь строениесӧ да сравнитӧй учебникын опишитӧмкӧд.
2. Наблюдайтӧй, кутшӧм пиньясӧн кань йирӧ яй.
3. Прӧверитӧй (думыштӧй асьныд, кыдзи тайӧс вӧчны), бура-ӧ развитчӧмаӧсь каньлӧн обоняние да слух.
4. Гижӧй хищнӧйяс отрядлысь классификация учебникын опишитӧм хищникъясӧс семействояс да родъяс вылӧ торйӧдлӧмӧн.
5. Прӧверитӧй, кылӧ оз понлӧн джодж кузя мунӧм шыыс; сравнитӧй канькӧд, объяснитӧй торъялӧмыслысь помкасӧ.
83 §. Ластоногӧйяслӧн да кит сямаяслӧн отрядъяс.
Тайӧ отрядъясас относитчӧны млекопитающӧйяс, кодъяс приспособитчӧмаӧсь ваын олӧмӧ: тюленьяс да китъяс.
Ластоногӧйяслӧн отряд.
Тюленьяс.
Тюленьяс олӧны мореясын (Белӧйын, Каспийскӧйын) да ыджыд тыясын (Ладожскӧйын, Байкалын).
Тюленьяслӧн оланіныс — ва.
Татысь найӧ аддзӧны аслыныс сёян — чери.
Тюленьяс зэв бура уялӧны да суналӧны.
Суша вылын, кытчӧ петавлӧны узьны да шойччыны, найӧ ветлӧдлӧны зэв сьӧкыда.
Быд ичӧтик опасность дырйи тюленьяс тэрмасьӧны пырны ваӧ.
Тюленьлӧн строениеыс лӧсялӧ сылӧн олан условиеяслы (130-ӧд рис.).
Ичӧтик юра да дженьыдик сьыліа цилиндр кодь телӧыс кокниа поткӧдӧ васӧ.
Конечностьясыс пӧрисны ластъясӧ.
Найӧ дженьыдӧсь, и налысь чуньяссӧ кучик складка ӧтлаӧдӧ паськыд пластинкаӧ, коді выполняйтӧ плавниклысь роль.
Ваын олӧмкӧд йитӧдын тюленьлӧн югъялысь гӧныс дженьыдик да чорыд.
Татшӧм гӧныс оз кӧтась и оз мешайт ваын уялігӧн.
Тюленьлысь телӧсӧ кӧдзыдсьыс видзӧ кучикувса кыз гос слӧй.
Пель раковинаяс абуӧсь.
Пель проходъясыс да ныр розьясыс ваӧ пыригӧн тупкысьӧны.
Ваын олӧм вылӧ видзӧдтӧг тюленьяслӧн эмӧсь млекопитающӧй животнӧйяслӧн особенностьяс.
Найӧ шоныд вираӧсь, имеитӧны четырёхкамернӧй сьӧлӧм, тыяс; лолалӧны атмосфернӧй воздухӧн, та могысь быд 10 минута мысти (не шочджыка) кыпӧдчылӧны ва веркӧс вылӧ.
Ластъясын эмӧсь сійӧ жӧ лыясыс, кутшӧмъяс эмӧсь мукӧд млекопитающӧйяслӧн конечностьясын.
Тюленьяс чужтӧны ловъя пиянӧс да вердӧны найӧс йӧлӧн.
Пиянсӧ чужтан кадӧ васьыс найӧ петӧны суша вылӧ.
Тюленьяслӧн ваын олӧмӧ приспособитчӧмыс да такӧд тшӧтш суша вылын олысь животнӧйяслысь кутшӧмсюрӧ признакъяс да свойствояс сохранитӧмыс индӧ сы вылӧ, мый предокъясыс налӧн вӧліны му вылын олысь млекопитающӧйясӧн, кодъяс вуджисны бӧрвылас ваын олӧмӧ.
Кит сямаяслӧн отряд.
Пиньтӧм китъяс.
Ластоногӧйяс серти китъяс ещӧ ёнджыка йитчӧмаӧсь ваын олӧмкӧд.
Океанъясса да мореясса тайӧ великанъясыс некор оз петавлыны ваысь.
Кор ыджыд тӧв шыбитас найӧс берег вылӧ, найӧ асьныс оз вермыны бӧр мунны ваӧ да пӧгибайтӧны.
Китъяс чужтӧны ловъя пиянӧс да йӧвнас вердӧны найӧс ваын.
Ваын олан условиеяс вӧсна ластоногӧйяс серти китъяс вежсисны ещӧ ёнджыка.
Телӧыслӧн формаыс лои черияслӧн кодь жӧ (131-ӧд рис.).
Юрыс вӧртӧг йитчӧма туловищеыскӧд, коді вочасӧн вуджӧ бӧжӧ.
Водз конечностьясыс — ластъясыс — плавникъяс кодь формааӧсь жӧ.
Бӧр конечностьяс сӧвсем абуӧсь.
На пыдди эм кузь бӧж, коді помасьӧ кык лопастя плавникӧн.
Кит скелетын сохранитчисны тазӧвӧй пояслӧн колясъясыс, кодъяс дінӧ предокъясыслӧн коркӧ йитчылісны бӧр кокъяслӧн лыясыс.
Чериясысь торъялӧмӧн, бӧж плавникыс куйлӧ горизонтальнӧя, а оз вертикальнӧя.
Плавникыслӧн татшӧм положениеыс отсалӧ китлы ӧдйӧ вӧйтчыны ва пытшкӧ да ӧдйӧ кыпӧдчыны ва веркӧсӧ.
Китлӧн телӧыс абу гӧна; гӧныс ичӧтика эм сӧмын вом дорас.
Гӧнтӧм шыльыд кучик вӧснаыс ваыскӧд трениеыс чинӧ.
Гӧн пыддиыс китлӧн кучик улас эм кыз гос слӧй.
Гырысь китъяслӧн сійӧ овлӧ 20-сянь 45 см-ӧдз.
Сыысь кындзи, китлӧн став пытшкӧсса органъясас да мускулъясас эм гос слӧй, весиг лыясыс йиджтысьӧмаӧсь госӧн.
Гос кокньыдджык ваысь, сы вӧсна уна госыс кокньӧдӧ ваын телӧлысь сьӧктасӧ.
Виӧм китъяс мукӧд дырйи оз вӧйны ва пыдӧсӧ, а плавайтӧны ва веркӧс вывті.
Китлӧн пель раковинаяс абуӧсь, да слухӧвӧй проходыс помасьӧ слепӧя, оз во средньӧй пельӧдз.
Кӧть ваын олан условиеяс вӧсна китъяслӧн организмыс ёна вежсис, найӧ сохранитісны млекопитающӧй животнӧйяслысь основнӧй особенностьсӧ — найӧ вердӧны пиянсӧ йӧлӧн.
Китъяс лолалӧны атмосфернӧй воздухӧн.
Быд 10–15 минута бӧрын найӧ кыпӧдчӧны ва веркӧс вылӧ.
Та дырйи китъяс лэдзӧны ва фонтан, код серти найӧс позьӧ ылісянь аддзыны восьса мореын.
Фонтансӧ артмӧдӧны посньыдик ва войтъяс, кодъяс лоӧны бӧр лолыштӧм шоныд да васӧд воздух кӧдзалігӧн, да море веркӧс вылысь резсян ва войтъяс.
Китлӧн эмӧсь приспособлениеяс, кодъяс отсалӧны сылы лолавны атмосфернӧй воздухӧн.
Медводз, тыясыс сылӧн зэв ыджыдӧсь, и сійӧ вермӧ лолавны 10–15 минута кост вӧчӧмӧн.
Ныр розьясыс китлӧн куйлӧны юр вылысладорбокас, да кор кит кыпӧдчӧ ва веркӧс вылӧ, найӧ медводз тыдовтчӧны ва вевдорын.
Гӧч гортаньыс кайыштӧма да веськыда ӧтлаасьӧ бӧрвывса ныр розьяскӧд.
Ныр розьясӧд пырысь воздухыс веськыда воӧ трахеяясӧ да тыясӧ, вомӧ оз веськавлы.
Та вӧсна сёян ньылыштігӧн ваыс лолалан органъясӧ оз веськав.
Китъяс — медся ыджыдӧсь не сӧмын ӧні олысь млекопитающӧй животнӧйясысь, но и став млекопитающӧй животнӧйяссьыс, кодъяс коркӧ овлісны Му вылын.
Лӧз кит кузьтанас овлӧ 30–33 м-ӧдз.
Вом пытшкӧсыс сылӧн овлӧ 5–6 м кузьта да 2,5–3 м пасьта, мӧдногӧн кӧ неыджыд комната ыджда.
Китлӧн сьӧктаыс овлӧ 150 т-ӧдз.
Тайӧ лоӧ сы мында жӧ, мыйта веситӧны 35 слӧн либӧ 150–175 ӧш.
Сӧмын на чужӧм китлӧн кузьтаыс 3–5 м.
Татшӧм животнӧйясыс вермӧны овны сӧмын ваын, кӧні телӧыс веситӧ этшаджык воздухын серти.
Позьӧ думыштны, мый ыджыд китъяс сёйӧны гырысь животнӧйясӧс.
Збыльвылӧсӧ пиньтӧм медся гырысь китъяс сёйӧны посньыдик рак сямаясӧс, моллюскъясӧс, медузаясӧс да посньыдик чериясӧс.
Ассьыс вомсӧ восьтӧмӧн пиньтӧм кит ӧтпырйӧ босьтӧ вомас зэв уна татшӧм животнӧйсӧ, кодъяс пырӧны сэтчӧ ваыскӧд тшӧтш.
Зэв уна роговӧй пластинкаяс, кодъяс ӧшӧдчӧны нёбосянь, улыс помӧдыс вожавлӧны да артмӧдӧны вӧсньыдик сіяс.
Роговӧй пластинкаяслӧн вожавлӧм помъяс пырыс кит сысъялӧ васӧ да сёянсӧ кывнас йӧткалӧ глоткаӧ да пищеводӧ.
Китлысь роговӧй пластинкаяссӧ вузалӧны «китӧвӧй ус» ним улын.
Пиньтӧм кит зародышъяслӧн эмӧсь пиньяс, кодъяс бӧрыннас бырӧны.
Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый китъяслӧн предокъясыс вӧліны пиняӧсь.
Китъяс пӧвстын эмӧсь и пиняяс, кодъяс нуӧдӧны хищнӧй оланног.
На дінӧ относитчӧны дельфинъяс.
Тюленьяс да китъяс являйтчӧны промыслӧвӧй животнӧйясӧн.
Торъя нин ценнӧйӧсь китъяс, кодъяс сетӧны зэв уна гос.
Сӧветскӧй Союзын тюленьясӧс кыйӧны войвыв мореяс берег пӧлӧн да Каспийскӧй мореын.
Китъясӧс кыйӧны Тихӧй океанса мореясын, кодъяс кытшалӧны Сӧветскӧй Союзлысь асыввыв берегъяссӧ.
Тані эм особӧй китобойнӧй флотилия, коді состоитӧ судноясысь, кодъясӧс специальнӧ оборудуйтӧма не сӧмын тайӧ гырысь животнӧйяссӧ кыйӧм вылӧ, но и найӧс обработайтӧм вылӧ.
Бӧръя воясӧ сӧветскӧй китоловъяс успешнӧя кыйсьӧны сідзжӧ и Антарктикаын, мореясын, кодъяс кытшалӧны Лунвыв полюс, кӧні важысянь плавайтісны русскӧй суднояс.
Вопросъяс.
1. Мыйын лоӧ тюленьяслӧн ваын олӧмӧ приспособитчӧмыс?
2. Мыйла кит оз пӧд ваын сёйигас?
3. Мыйысь позьӧ заключитны, мый тюленьяслӧн да китъяслӧн предокъясыс вӧліны суша вылын олысь млекопитающӧйясӧн?
4. Мыйын лоӧ ваын олан условиеяс вӧсна китъяслӧн ёнджыка вежсьӧмыс ластоногӧйяс серти?
84 §. Копытнӧйяслӧн отряд.
Парноконытнӧйяс.
Копытнӧйяслӧн отрядӧ относитчӧны быдмӧг сёйысь гырысь млекопитающӧйяс, кодъяслӧн кокъясас эмӧсь гыжъяс (копытояс).
Копытнӧйяс пиын абуӧсь ни кодйысьысь, ни кавшасьысь животнӧйяс.
Тайӧ котралысь животнӧйяс.
Кокас чунь лыд серти (чунь лыдыс овлӧ чётнӧй либӧ нечётнӧй) тайӧ отрядса животнӧйяссӧ юкӧны парноконытнӧйяс да непарнокопытнӧйяс вылӧ.
Парноконытнӧйяс дінӧ относитчӧны порсьяс, мӧсъяс, кӧръяс; непарнокопытнӧйяс дінӧ — вӧвъяс, осёлъяс.
Дикӧй порсь.
Дикӧй порсьяс шусьӧны дикӧй кабанъясӧн да олӧны Кавказса да Средньӧй Азияса вӧръясын; найӧ радейтӧны сук растительностя нюръяса глухӧй местаяс.
Дикӧй кабанлӧн телӧ строениеыс приспособитчӧма татшӧм условиеясын олӧм дінӧ (132-ӧд рис.).
Быд конечностьын эм нёль чунь, кодъяс пиысь кыкыс (шӧрсаясыс) бура развитчӧмаӧсь, а мӧд кыкыс (дорсаясыс) омӧля развитчӧмаӧсь да муӧдзыс оз инмыны.
Чунь помъясас эмӧсь гыжъяс (копытояс).
Небыд нюра почва вылӧ тувччигӧн чуньясыс ичӧтика паськалыштӧны, сэки кык посньыдджык чуньясыслӧн вылыс гыжъясыс вӧчӧны паськыдджык опора.
Та вӧсна животнӧйлӧн кокъясыс оз вӧйны зыбуч грунтӧ.
Дикӧй кабанлӧн кокъясыс дженьыдикӧсь, та вӧсна туловищеыс мусяньыс абу вылын.
Тайӧ отсалӧ ветлӧдлыны сук вӧрӧд.
Кабанлӧн клин моз ёсьмӧм юра кузь цилиндрическӧй телӧыс кокниа прӧйдитӧ медся сук кустарник пӧвстті.
Сук вӧрын олӧмкӧд йитӧдын вежсисны и кучик вевттьӧдъясыс.
Кыз кучикыс вевттьысьӧма щӧть кодь чорыд гӧнъясӧн.
Найӧ оз кӧтасьны ваын да оз крукасьлыны веткаясӧ, кор порсьлы ковмӧ мунны сук вӧрӧд.
Но татшӧм гӧнъясыс омӧля видзӧны кабанлысь телӧсӧ кӧдзыдысь, мый торъя ёна колӧ нюра васӧд местаясын олігӧн.
Шоныдсӧ видзӧ кучикувса кыз гос слӧйыс, коді дикӧй кабанлӧн развитчӧма бура.
Вӧрысь дикӧй порсьяс аддзӧны тырмымӧн сёян.
Мукӧд копытнӧйясысь торъялӧмӧн, найӧ сёйӧны быдтор, мӧдногӧн кӧ сёйӧны кыдзи быдмӧга, сідзи и животнӧй сёян.
Найӧ сёйӧны турун, жолудьяс, ӧрешкияс, быдмӧгъяслысь вужъяс, насекомӧйясӧс, налысь личинкаяссӧ, шыръясӧс.
Мыйтакӧ сёян дикӧй кабанъяс аддзӧны му веркӧс вылысь, а мыйтакӧ судзӧдӧны му пытшкысь, асланыс нырнаныс мусӧ кодйӧмӧн.
Порсьлӧн кузь ныра юрыс помасьӧ неыджыд гӧгрӧс гӧч «пятачокӧн».
«Пятачокнас» пӧльзуйтчӧмӧн порсь перйӧ му пытшкысь сёян, кодӧс аддзӧ дук сертиыс.
Быдмӧгъяслысь вужъяссӧ, кодъяс мешайтӧны кодйыны мусӧ, кабан орйӧдлӧ вомсьыс мыччысьӧм ыджыд клыкъясӧн.
Кыдзи улыс, сідзи и вылыс клыкъясыс крукыльтчӧмаӧсь вывлань да наӧн кабан дорйысьӧ врагъясысь.
Дикӧй порсьлӧн кузь черлыясас уна лыда пиньясыс приспособитчӧмаӧсь унапӧлӧс сёян курччалӧм вылӧ.
Гырысь резецъяснас, кодъяс видзӧдӧны водзӧ, сійӧ курччӧ сёянсӧ да ӧктӧ сійӧс мусьыс.
Юр пиньясыс вевттьысьӧмаӧсь мылькъясӧн да вермӧны курччавны кыдзи быдмӧга, сідзи и животнӧй сёян.
Кабанлӧн ён сьылі мышцаясыс, кодъяс артмӧдӧны зэв ён загривок, кутӧны сьӧкыд юрсӧ да сетӧны сылы позянлун кодйыны мусӧ юр помнас.
Дикӧй порсьяс размножайтчӧны ӧдйӧ.
Эньыс чужтӧ 4-сянь 6 порсьпиӧдз.
Посни порсьпияныс визяӧсь.
Мӧс.
Мӧсъясӧс, либӧ сюра гырысь скӧтӧс, видзӧны ӧні сӧмын ки помын.
Мӧс — турун сёйысь животнӧй.
Мӧслӧн организмыс аслас строение да свойствояс серти приспособитчӧма переваривайтны уна сёян; сёяныс состоитӧ быдмӧга кӧрымысь, коді абу животнӧй кӧрым кодь питательнӧй.
Мӧслӧн дикӧй предокъяслы колӧ вӧлі йирсьыны быдса лунъяс, медым сёйны сы мында сёян, мыйта колӧ налысь гырысь телӧсӧ пӧткӧдӧм вылӧ.
Гортса мӧсъяс унаследуйтісны предокъяссянь ён, мускулъяса кокъяс, кодъяс кутӧны налысь сьӧкыд телӧсӧ, кор найӧ йирсьӧны.
Быд кокын эм гыжъяса нёль чунь, кодъяс пиысь бура развитчӧмаӧсь сӧмын кыкыс (коймӧдыс да нёльӧдыс).
Ветлӧдлігас гыжъясыс паськалӧны да оз лэдзны кокъяссӧ вӧйны васӧд видзьясвывса сибдалан почваӧ.
Пӧскӧтина вылын мӧс быдса лун юрсӧ кутӧ копырӧн.
Тайӧ позяна сьылілӧн ёна развитчӧм мышцаяс вӧсна.
Мӧслӧн пиньясыс сідзжӧ приспособитчӧмаӧсь турун сёйӧмӧ (133-ӧд рис.).
Вылыс черлыас сылӧн абуӧсь ни резецъяс, ни клыкъяс.
Найӧс вежӧ черлылӧн мозолистӧй дорыс.
Улыс черлыын эм 6 резец да кык клык, кодъяс форма сертиыс резецъяс кодьӧсь.
Тайӧ пиньяс да юр пиньяс костын эм пиньтӧмин.
Сы пыр ортсӧ вермӧ мыччысьны кузь, нюклясьысь кыв, коді вевттьысьӧма сарӧга оболочкаӧн.
Улысса пиньяснас вылыс черлылӧн мозолистӧй поверхность бердӧ турун чукӧрсӧ топӧдӧмӧн мӧс нетшыштӧ турунсӧ кывнас.
Пиньтӧмин сайын куйлӧны ыджыд юр пиньяс, быд бокын 6 (уліас и выліас).
Найӧ имеитӧны плоскӧй поверхностьяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь эмаль складкаясӧн.
Нирыштӧм турунсӧ мӧс ньылыштӧ курччавтӧг.
Дулльӧн ёна кӧтӧдӧм турун веськалӧ желудокӧ.
Мӧслӧн желудокыс имеитӧ сложнӧй строение (134-ӧд рис.).
Сійӧ состоитӧ нёль юкӧдысь — рубецысь, сеткаысь, книжкаысь да сычугысь.
Ньылыштӧм сёяныс веськалӧ ыджыд рубецӧ, кодлӧн стенкаясыс вевттьысьӧмаӧсь чорыд нёнь кодьясӧн.
Ыджыд рубецыс (ёмкостьыс 180 л гӧгӧр) сетӧ мӧслы позянлун сёйны ӧтпырйӧ уна турун.
Рубецсянь недыр мысти сёяныс мунӧ мӧд юкӧдӧ — сеткаӧ, кодлӧн пытшкӧсса стенкаясыс имеитӧны ячеистӧй строение.
Желудоклысь воддза юкӧдъяссӧ сёянӧн тыртӧм бӧрын мӧс водӧ шойччыны.
Тайӧ кадӧ сёяныс сеткасьыс торъя комӧкъясӧн бӧр горзьӧдсьӧ вомӧ, кӧні юр пиньяс отсӧгӧн ёна на курччассьӧ.
Мӧслӧн улыс черлыясыс сідзи йитчӧмаӧсь юр лыыскӧд, мый вӧрӧны горизонтальнӧй направлениеын.
Шойччигӧн мӧс рӧмидзтӧ, мӧдногӧн кӧ тэрмасьтӧг да бура курччалӧ желудокысь бӧр локтӧм сёянсӧ, пӧртӧ сійӧс джынвыйӧ кизьӧр кашицаӧ.
Курччалӧм сёяныс ньылыштігас веськалӧ оз рубецӧ нин, а веськыда визувтӧ желудоклӧн коймӧд юкӧдӧ — книжкаӧ.
Книжка нимсӧ тайӧ юкӧдыс получитіс складкаа поверхность вӧснаыс, коді джынвыйӧ восьтӧм книгалӧн листъяс кодь.
Книжкасянь сёяныс вуджӧ нёльӧд юкӧдӧ — сычугӧ, кодлӧн стенкаясыс выделяйтӧны желудочнӧй сок.
Мӧс желудоклӧн сӧмын нёльӧд юкӧдыс соответствуйтӧ мукӧд млекопитающӧйяслӧн желудоклы, а куим воддза юкӧдыс — пищеводлӧн видоизменение.
Желудок бӧрти мӧслӧн мунӧны кузь сювъяс, кӧні сёяныс пищеварительнӧй сокъяс влияние улын дзикӧдз переваривайтчӧ да йиджӧ вирӧ.
Мӧслӧн кодь сложнӧй желудока парноконытнӧйяс шусьӧны рӧмидзтысьясӧн, сы вӧсна мый налы характернӧ рӧмидзтӧм.
Мӧслӧн характернӧй признакӧн сідзжӧ лоӧны тыртӧм пытшкӧса сюръяс, кодъясӧс сюйӧма лы пенёкъяс вылӧ.
Сюръяснас мӧс дорйысьӧ врагъясысь.
Помӧдыс тугъя кузь бӧжнас мӧс ӧвтчӧ гутъясысь, лӧдзьясысь да слепеньясысь.
Размножайтчигӧн мӧс векджык чужтӧ бура развитчӧм ӧти куканьӧс, коді пӧшти пыр жӧ вермӧ мунны мамыс бӧрся.
Куканьлӧн тайӧ качествоясыс развитчисны мӧслӧн дикӧй предокъяс олан условиеясын, кор куканьяслы пыр жӧ ковмыліс мунны мамъяс бӧрсяыс, медым спаситчыны врагъясысь.
Кукань вердсьӧ йӧлӧн, кодӧс выделяйтӧны млечнӧй железаяс; млечнӧй железаяс артмӧдӧны нёль нёня вӧра.
Мӧслысь кодь жӧ пиньяс, сложнӧй желудок да тыртӧм пытшкӧса сюръяс имеитӧны ыжъяс, кӧзаяс, зубръяс, антилопаяс.
Найӧс ставсӧ ӧтлаӧдӧны полорогӧйяслӧн семействоӧ.
Плотнорогӧйяс, либӧ кӧръяс.
Дзик мӧдпӧлӧс строениеаӧсь сюръясыс плотнорогӧйяс семействолӧн, либӧ кӧръяслӧн.
Татчӧ относитчӧны: Кавказын олысь благороднӧй кӧр; Сӧветскӧй Союзса Европейскӧй юкӧнын олысь — йӧра; тундраын олысь — войвыв кӧр.
Плотнӧй лы сюръясыс овлӧны сӧмын ай кӧръяслӧн да быдмӧны плеш лыяс вылас.
Сюръясыс быд во усьӧны да выльысь быдмӧны.
Вожъясыслӧн лыдыс та дырйи содӧ.
Войвыв кӧръяслӧн сюраӧсь и эньясыс.
СССР-лӧн крайньӧй войвыв областьясса населениелы ыджыд тӧдчанлун имеитӧны ки помӧ велӧдӧм войвыв кӧръяс (135-ӧд рис.).
Кӧръясӧн ветлӧдлӧны синмӧн судзтӧм лымъя тундра кузя.
Кык гырысь чуньлӧн паськыда паськалысь помъясыс да муӧ инмысь вылыс гыжъясыс сетӧны кӧръяслы позянлун мунны нюра местаясті да лымъя эрдъяс вывті.
Войвыв кӧръяс сетӧны олысьяслы шоныд мех, йӧв да яй.
Сёйӧм кузя тайӧ животнӧйясыс велалӧмаӧсь тундраса суровӧй условиеяс дінӧ.
Налы тырмымӧн жебиник растительностьыс; сёйӧны найӧ тӧвнас лишайник — кӧр нитш, кодӧс судзӧдӧны лым увсьыс кокнас кодйӧмӧн.
Парноконытнӧйяс дінӧ относитчӧны сідзжӧ ӧти гӧрба да кык гӧрба верблюдъяс, кодъяс артмӧдӧны мозоленогӧйяслысь торъя семейство.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлун порсьлы имеитӧ кучикувса гос слӧйыс?
2. Мыйын лоӧ сук вӧръясын олӧмӧ дикӧй кабанлӧн приспособитчӧмыс?
3. Кутшӧм тӧдчанлун мӧслы имеитӧ кокъясын да сьыліын ёна развитчӧм мускулатураыс?
4. Кутшӧм строениеыс мӧс желудоклӧн?
5. Мыйын лоӧ тундраын олӧмӧ войвыв кӧрлӧн приспособитчӧмыс?
Заданиеяс.
1. Наблюдайтӧй мӧс бӧрся, кор сійӧ рӧмидзтӧ.
2. Видлалӧй мӧслысь ортсыса строениесӧ да сравнитӧй сійӧс учебникын опишитӧмкӧд.
85 §. Копытнӧйяслӧн отряд.
Непарнокопытнӧйяс.
Вӧв.
Вӧвъяслӧн, осёлъяслӧн, носорогъяслӧн чунь лыдыс нечётнӧй (ӧти либӧ куим).
Тайӧ животнӧйясыс относитчӧны непарнокопытнӧйяслӧн подотрядӧ.
Дикӧй вӧвъяс овлісны чорыд почваа туруна эрдъяс вылын.
Центральнӧй Азияса пустыннӧй степьясын и ӧні на олӧ Пржевальскийлӧн дикӧй вӧв, кодлы нимсӧ сетӧма сійӧс аддзысь знаменитӧй русскӧй путешественник Н. М. Пржевальский ним серти.
Степнӧй да полупустыннӧй кос местаясын, кодъяс абу ёна озырӧсь турунӧн да ваӧн, вӧвъяслы ковмыліс мунны ыджыд расстояниеяс.
Восьса местаясын тайӧ гырысь животнӧйясыслы некытчӧ дзебсьыны врагъясысь.
Сы вӧсна вӧвъяс — восьса эрдъяс вылын олысьяс — вермӧны кокниа да ӧдйӧ котравны.
Налӧн статя кузь кокъясыс приспособитчӧмаӧсь чорыд кос му вывті ветлӧмӧ.
Вӧв кокъясын бура развитчӧма сӧмын ӧти чунь (коймӧдыс), коді вевттьысьӧма ыджыд гыжйӧн.
Мӧд кык чуньсьыс кольӧмаӧсь посньыдик грифельнӧй лыторъяс, кодъяс кучик увсьыс оз тыдавны.
Вӧвлӧн ыджыд гыжйыс сетӧ ён опора да кокниа торъялӧ му бердсьыс, а тайӧ зэв колана ӧдйӧ котралігӧн.
Бура развитчӧм слух да зрение вӧснаыс степын йирсьысь вӧвъяс ас кадӧ казялӧны враглысь локтӧмсӧ.
Быд ичӧтик шы кылыштігӧн вӧв вӧрӧдӧ пельсӧ.
Статя, мича телӧыс вӧвлӧн вевттьысьӧма дженьыдик гӧнӧн.
Кузьджык гӧнъяс эмӧсь юр вылас (чолка), сьылі вылас (бурысь) да бӧжас.
Наӧн вӧв дорйысьӧ насекомӧйясысь.
Вӧвлӧн кучик вӧрыштӧмыс да бӧжнас ӧвтчӧмыс отсалӧны сылы вӧтлыны гутъясӧс да лӧдзьясӧс.
Вӧв — турун сёйысь животнӧй.
Сылӧн пиньясыс да кишечникыс приспособитчӧмаӧсь быдмӧга сёянӧ.
Ыджыд черлыясын, кодъяс сетӧны вӧв юрлы кузьмӧс форма, водзас эмӧсь резецъяс (136-ӧд рис.).
Выліас и уліас 6 резецӧн.
Негырысь клыкъяс эмӧсь сӧмын ужъяслӧн.
Резецъяс плотнӧя пукалӧны ӧта-мӧдыс бердын да чургӧдчӧны водзлань.
Наӧн вӧв йирыштӧ турун, кодӧс сійӧ босьтӧ небыд паръяснас, топӧдӧ резецъяснас да, юрсӧ пыркнитӧмӧн, орӧдӧ.
Водзӧ, черлыясас, мӧсъяслӧн моз жӧ эм пиньтӧмин.
Юр пиньяс, 6 пиньӧн быд бокын (уліас и выліас), куйлӧны пыдын вом пытшкӧсын.
Налӧн плоскӧй, нёль пельӧса жевательнӧй поверхностьясыс вевттьысьӧмаӧсь чорыд эмаль складкаясӧн.
Тайӧ пиньяснас вӧв зэв бура курччалӧ сёянсӧ, дулльӧн сійӧс зэв ёна кӧтӧдӧмӧн.
Резецъясыс вӧвлӧн паськыд йылаӧсь.
На пиысь быдын эм ичӧтик гуран, либӧ «пинь чашка».
Гуранъясыс пытшкӧссяньыс вевттьысьӧмаӧсь эмальӧн да пинь цементӧн.
Дыр кад чӧжӧн резецъясыс зыртчӧны, да гураныслӧн формаыс вежсьӧ, а бӧрынджык сійӧ и дзикӧдз бырӧ.
Тайӧ признак сертиыс, а сідзжӧ йӧв пиньяс вежсьӧм серти, кодъяс гылалӧны определённӧй порядокын, позьӧ тӧдмавны вӧвлысь арлыдсӧ.
Желудокыс вӧвлӧн ыджыд, но рӧмидзтысьяслӧн моз абу торъявлӧма юкӧдъяс вылӧ.
Кӧть желудоклӧн строениеыс и прӧстӧй, зато сы пыдди ёна развитчӧма слепӧй сюв, кӧні сёяныс задерживайтчӧ да шузьӧ.
Вӧвлӧн слепӧй сювйыс овлӧ 60–70 см-ӧдз, пасьтаыс 30 см гӧгӧр.
Татшӧм сювъяс тӧрӧ 30–40 л, а мӧс слепӧй сювйӧ тӧрӧ сӧмын 9 л.
Размножайтчигӧн вӧв чужтӧ ӧти чань, коді регыд мысти вермӧ мунны мамыс бӧрся.
Вӧв тӧдӧ ассьыс кӧзяинсӧ да бура дрессируйтсьӧ, мӧдногӧн кӧ сылӧн кокниа вырабатывайтсьӧны условнӧй рефлексъяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм местностьясӧд ветлӧмӧ приспособитчӧмаӧсь вӧвлӧн кокъясыс да мыйын лоӧ тайӧ приспособитчӧмыс?
2. Кутшӧм особенность имеитӧны вӧвлӧн резецъясыс?
3. Кыдзи вӧв кишечникын переваривайтсьӧ турун сёян?
Заданиеяс.
1. Наблюдайтӧй, кыдзи вӧв йирӧ турун.
2. Видлалӧй вӧвлысь ортсыса видсӧ да сравнитӧй сійӧс учебникын опишитӧмкӧд.
86 §. Хоботнӧйяслӧн отряд.
Хоботнӧйяслӧн отрядӧ относитчӧны сӧмын кык вид: индийскӧй слӧн да африканскӧй слӧн.
Слӧнъяс олӧны васӧд, пемыд тропическӧй вӧръясын, кыті найӧ вермӧны мунны аслас туй вылысь пуяс чегъялӧмӧн.
Слӧнъяс — му вылын олысь ӧнія животнӧйяс пиысь медся гырысьӧсь.
Индийскӧй слӧн (137-ӧд рис.) 3 м судта да 4 т гӧгӧр сьӧкта.
Африканскӧй слӧн ещӧ ыджыдджык.
Слӧнлӧн ыджыд, но абу кузь туловищеыс мыджсьӧ негырысь гыжъяса ыджыд кокъяс вылӧ.
Пӧшти гӧнтӧм зэв кыз кучикыс сэтшӧм ён, мый оз гыжъясь чегъясьӧм увъясӧн.
Гӧнъясыс негырысь чорыд чукӧръясӧн тыдалӧны сӧмын бӧж помас, да шочиник гӧн овлӧ сідзжӧ мыш вылас.
Гӧна кучикыс мешайтіс эськӧ сук вӧръясӧд ветлӧдлігас.
Слӧнъяслӧн медся характернӧй орган — ыджыд хобот, коді ӧшйӧ юр водзладор помсянь.
Сійӧ ыджыда быдмӧм ныр кодь, коді ӧтлаасьӧма вылыс паркӧд, да состоитӧ зэв уна мышцаясысь.
Хобот зэв ёна вермӧ вӧрны да нюклясьны быд бокӧ.
Хобот помын эмӧсь ныр розьяс да чунь кодь ичӧтик придаток.
Хобот являйтчӧ слӧнлӧн не сӧмын обоняние да осязание органӧн, но и вӧчӧ разнӧйсикас удж.
Хоботнас слӧн чегъялӧ пу веткаяс да вайӧ найӧс вомас; хоботнас жӧ сійӧ босьтӧ ва, медым сэсся лэдзны сійӧс вомас либӧ жар лунӧ кисьтны ас вылас.
Ён мускулъяса хоботнас слӧн вермӧ вужнас нетшыштны ыджыд пу да лэптыны муысь посни предметъяс чунь кодь придатокнас пӧльзуйтчӧмӧн.
Хоботнас слӧн дорйысьӧ врагъясысь.
Дженьыд сьыліыс вӧсна хобот являйтчӧ слӧнлы вежны позьтӧм органӧн.
Слӧн питайтчӧ быдмӧга сёянӧн: коръясӧн, веткаясӧн, пу кырсьӧн.
Ставсӧ тайӧс сійӧ сёйӧ вывті уна.
Зоологическӧй садъясын слӧнъяслы лун кежлӧ сетӧны: сьӧд нянь 8,5 кг, свекла 30 кг, морковь 10 кг, зернӧвӧйяс 21 кг, турун 30 кг, ва 16 ведра.
Слӧнлӧн пиньясас эмӧсь кутшӧмсюрӧ особенностьяс.
Водзас вомсьыс чурвидзӧны кык бивень.
Тайӧ — видсӧ вежӧм резецъяс.
Индийскӧй слӧнлӧн бивеньясыс бура развитчӧмаӧсь сӧмын айясыслӧн, африканскӧй слӧнлӧн найӧ эмӧсь и аньясыслӧн.
Индийскӧй слӧнлӧн бивеньясыс кузьтанас овлӧны 135 см-ӧдз да сьӧктанас 50 кг-ӧдз дай унджык; налӧн плотнӧй веществосьыс, коді шусьӧ «слӧн лыӧн», вӧчӧны зэв унатор (биллиарднӧй шаръяс, брошкаяс да с. в.).
Мукӧд резецъяс, а сідзжӧ и клыкъяс слӧнлӧн абуӧсь.
Вом пытшкас пыдын куйлӧны юр пиньяс.
Быд бокын выліас и уліас эм сӧмын ӧти зэв ыджыд юр пиньӧн (кузьтаыс 26 см да пасьтаыс 7 см.)
Пиньлӧн плоскӧй поверхностьыс вевттьысьӧма зэв уна эмаль складкаясӧн.
Татшӧм пиньяснас слӧн вермӧ курччавны медся грубӧй быдмӧга сёян.
Ёна уджалӧмысь юр пиньясыс жугласьӧны да вежсьӧны выльясӧн, кодъяс быдмӧны бӧрсяньыс ӧчередьӧн.
Олігчӧжыс татшӧм вежсьӧмыс вермӧ лоны 6-ысь.
Сідзкӧ, юр пиньыс слӧнъяслӧн (кыдзи и уна мукӧд млекопитающӧйяслӧн) овлӧ 24, но ӧттшӧтш вомын овлӧ сӧмын 4 пинь.
Слӧнъяс размножайтчӧны ньӧжйӧ, чужтӧны ӧти пиӧн, да и то оз быд во.
Ки помын видзигӧн слӧнъяс векджык олӧны 60–80 во.
Индияын слӧнъясӧс велӧдӧны ки помӧ да уджӧдӧны сьӧкыд уджъяс вылын, например, кер кыскалігӧн.
Слӧнъяслӧн эмӧсь дрессируйтчӧм вылӧ способностьяс.
Сӧветскӧй Союзын ископаемӧй состояниеын оз шоча аддзывны пиньяссӧ да лыяссӧ мамонтлысь (138-ӧд рис.).
Тайӧ хоботнӧй животнӧйыс слӧн кодь жӧ.
Торъя нин тшӧкыда аддзӧны тайӧ находкаяссӧ Сибирысь.
Сэні некор сывлытӧм слӧйясысь вӧлі аддзӧма мамонтъяслысь тырвыйӧ сохранитчӧм шойяс.
Чучелоыс тайӧ мамонтъяс пиысь ӧтилӧн хранитсьӧ СССР-са Наукаяс Академиялӧн зоологическӧй музейын.
Мамонтъяс имеитісны вывлань крукыльтчӧм зэв ыджыд бивеньяс да вӧлі вевттьысьӧмаӧсь сук рыжӧй гӧнӧн, коді видзліс найӧс кӧдзыдысь ледниковӧй периодӧ олігӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ слӧнлӧн ыдждаыс сук тропическӧй вӧръясын олігӧн?
2. Кутшӧм удж вӧчӧ слӧнлӧн хоботыс?
3. Кыдзи возмещайтчӧ слӧнлӧн дженьыд сьылі да кузь кокъяс костас лӧсявтӧмыс?
4. Кутшӧм особенностьяс эмӧсь слӧн пиньяс строениеын?
87 §. Приматъяслӧн отряд.
Приматъяслӧн отрядӧ относитчӧны медся высокоорганизованнӧй млекопитающӧйяс — обезьянаяс.
Унджык обезьянаыс олӧны пуяс вылын Африкаса, Азияса, Америкаса тропическӧй вӧръясын.
Налӧн конечностьясыс приспособитчӧмаӧсь веткаяс вывті ветлӧдлӧмӧ.
Водз конечностьяслӧн и бӧр конечностьяслӧн ыджыд чуньыс мукӧдъясыслы паныда, сідз жӧ, кыдзи морт киясын.
Та вӧсна обезьянаясӧс шуӧны нёль киаясӧн.
Обезьянаяс вермӧны кутчысьны пу увъясӧ кыдзи кистьнас, сідзи и стопанас, вермӧны ӧшйыны пу увъяс вылӧ, кутчысьны пуясас бӧр конечностьяснас, а водз конечностьяснас нетшкӧны плодъяс либӧ вӧчӧны мыйкӧ мукӧдтор.
Обезьянаяс чуньясын гыжъясыс мортлӧн кодьӧсь жӧ.
Телӧыс вевттьысьӧма гӧнӧн, юрлӧн чужӧм юкӧдысь, кипыдӧсъясысь да кок пыдӧсъясысь кындзи.
Синъясыс мортлӧн моз жӧ видзӧдӧны водзӧ.
Тӧдӧны обезьянаяслысь зэв уна разнӧйсикас видъяс.
Ми видлалам представительясӧс кык семействоысь — мартышка сямаяслӧн да морт сямаяслӧн семействоясысь.
Мартышка сяма обезьянаяс.
Тайӧ семействоас относитчӧны мартышкаяс, кодъяс олӧны тропическӧй Африкаса сук вӧръясын.
Сӧветскӧй Союзын мартышкаясӧс позьӧ аддзыны зоологическӧй садъясысь да зверинецъясысь.
Мартышкаяс век олӧны ю долинаясдорса да тыясдорса сук вӧръясын.
Тані, лианаясӧн гартчӧм пуяс йылын, найӧ колльӧны олӧмыслысь унджык юкӧнсӧ (видзӧд VIII таблица).
Мукӧд обезьянаяслӧн моз жӧ кыкнан конечностьыслӧн ыджыд чуньясыс мукӧдъясыслы паныдаӧсь.
Асланыс кватлалан конечностьясӧн пӧльзуйтчӧмӧн мартышкаяс кокниа ветлӧны пу веткаяс вывті.
Гӧгрӧс юрыс имеитӧ дженьыд нырвом (морда).
Унджыкыслӧн эм кузь бӧж.
Телӧыс вевттьысьӧма гӧнӧн, разнӧйсикас обезьянаяслӧн гӧн рӧмыс разнӧй.
Юр вылас тшӧкыда быдмӧны тош кодь кузь юрси пратьяс.
Гӧнтӧм кучиклӧн кызӧминъясыс задъясас артмӧдӧны седалищнӧй мозольяс.
Пуяс вылысь мартышкаяс аддзӧны налы колана сёян — плодъяс да том побегъяс, а сідзжӧ лэбачьяслысь колькъяс да насекомӧйясӧс.
Усьласьӧны найӧ и культурнӧй кӧдзаяс вылӧ, кор лэччылӧны пуяс вывсьыс.
Пиньясыс мартышкаяслӧн сы мында жӧ, мыйта и мортлӧн, да найӧ сэтшӧм жӧ формааӧсь; сӧмын клыкъясыс ыджыдджыкӧсь.
Вомас эмӧсь тшӧкасайса мешӧкъяс, кытчӧ мартышкаяс чукӧртӧны сёян, медым бӧрыннас тэрмасьтӧг сёйны сійӧс.
Мартышкаяс олӧны стадаясӧн, юрнуӧдӧ пӧрысь вожак.
Стадаясӧн найӧ усьласьӧны кукурузнӧй либӧ мукӧд муяс вылӧ.
Сэки найӧ не сы мында сёйӧны, мыйта тшыкӧдӧны кӧдзаяссӧ да вайӧны овмӧслы ыджыд вред.
Стадаӧн олӧмлӧн бурторйыс сыын, мый кокниджык корсьны сёян, дорйысьны врагъясысь.
Мартышкаяс ӧта-мӧдыслысь тшӧкыда шыблалӧны гӧнсьыс ёг, кучикас пырӧм жельяс, а сідзжӧ паразитъясӧс.
Мартышкаяс чужтӧны ӧти пи (шоча кыкӧс).
Морт сяма обезьянаяс.
Морт сяма обезьянаяс дінӧ относитчӧны: шимпанзе да горилла, кодъяс олӧны Африкаын, да орангутан, коді олӧ Борнео да Суматра діяс вылын.
Шимпанзе — пуяс вылын и му вылын олысь обезьяна.
Луннас сійӧ векджык олӧ му вылын, но вой кежлӧ кайӧ пуяс вылӧ.
Тайӧ — бӧжтӧм ыджыдкодь обезьяна, судтанас 150 см-ӧдз.
Водзӧ видзӧдысь синъяса, гӧнтӧм чужӧма, ыджыд гӧгрӧс пельяса гӧгрӧс юрыс сылӧн морт юр кодь жӧ.
Шимпанзелӧн вемыс медъёна мунӧ морт вем вылӧ, но тӧдчымӧн ичӧтджык сыысь.
Шимпанзелӧн уна ӧткодьтор морткӧд сідзжӧ мимикаын да позаясын (139-ӧд рис.).
Но ӧткодьторъяскӧд ӧтлаын эмӧсь и тӧдчана торъялӧмъяс.
Шимпанзелӧн водз конечностьясыс бӧръяяссьыс кузьджыкӧсь.
А мортлӧн мӧдарӧ.
Водз конечностьясын ыджыд чуньыс морт чунь серти ичӧтджык, а бӧр конечностьясын, мӧдарӧ, ыджыдджык.
Шимпанзелӧн конечностьясыс бурджыка приспособитчӧмаӧсь пуяс вывті ветлӧмӧ, а абу му вывті ветлӧмӧ.
Шимпанзеяс кутчысьӧны пу веткаясӧ кияснас и кокъяснас.
Кияс выланыс качайтчыштӧм бӧрын найӧ вермӧны ылӧдз чеччыштны ӧти ветка вывсянь мӧд вылӧ.
Му вывті шимпанзе ветлӧдлӧ мышкыртчӧмӧн.
Та дырйи сійӧ тувччӧ оз став кок пыдӧс вылас, а сӧмын сылӧн ортсыладорбок вылас, да сідзжӧ мыджсьӧ кияс вылас.
Шимпанзелӧн телӧыс вевттьысьӧма сук сьӧд гӧнӧн, чужӧм, пельяс, кипыдӧснас да кок пыдӧсъяс кындзи.
Гӧныс сукджык мыш вылас да кияслӧн вылын юкӧнас, шочджык — морӧс да кынӧм вылас.
Гӧнъясыс киясас куйлӧны гырддзалань ньылыд кыдзи пельпом юкӧнас, сідзи и предплечье юкӧнас.
Зэригъясӧ шимпанзе кутчысьӧ юрас, и ваыс гӧнъяс кузяыс кияссяньыс лэччӧ улӧ лэдзӧм гырддзаяслань.
Тадзи жӧ гӧнъясыс куйлӧны и морт киясын.
Шимпанзеяс сёйӧны сочнӧй плодъяс, ӧрешкияс, том побегъяс, а сідзжӧ лэбач колькъяс да насекомӧйясӧс.
Пиньясыс налӧн морт пиньяс кодьӧсь жӧ, сӧмын клыкъясыс, кодъясӧн шимпанзе дорйысьӧ, тӧдчымӧн ыджыдджыкӧсь.
Черлыясыс мортлӧн дорысь ыджыдджыкӧсь да ёнджыка чургӧдчӧны водзӧ.
Тшӧкасайса мешӧкъяс абуӧсь.
Шимпанзеяс олӧны негырысь стадаясӧн (6–14 шимпанзе).
Вой кежлӧ найӧ быдпӧрйӧ пуяс вылӧ веткаясысь вӧчӧны поз.
Эньясыс чужтӧны ӧти пи, кодӧс ёна дӧзьӧритӧны.
Шимпанзеяс олӧны некымын дас во.
Горилла — морт сяма обезьянаясысь медся ыджыд — овлӧ 180 см судта дай ыджыдджык.
Горилла пӧшти век олӧ му вылын, кӧні быд вой кежлӧ стрӧитӧ поз.
Орангутан, мӧдарӧ, пӧшти век олӧ сук пу йывъясын, сӧмын шочиника лэччывлӧ му вылӧ.
«Орангутан» кыв означайтӧ вӧрса морт.
Морт сяма обезьянаяс став животнӧй мирын медся высокоорганизованнӧй животнӧйяс.
Вопросъяс.
1. Мыйла обезьянаясӧс лыддьӧны медся высокоорганизованнӧй млекопитающӧй животнӧйясӧн?
2. Мыйын лоӧ пуяс вылын олӧмӧ обезьянаяслӧн приспособитчӧмыс?
3. Мыйӧн мортсяма обезьянаяс торъялӧны мартышка сямаясысь?
4. Кутшӧм морт сяма обезьянаяс эмӧсь?
88 §. Пушнӧй промысел.
Звероводство.
Кутшӧмсюрӧ млекопитающӧйяслӧн куясыс, кодъясӧс обработайтӧма гӧныскӧд тшӧтш, сетӧны мех.
Зверьясӧс, кодъяс сетӧны мех, шуӧны пушнӧйясӧн.
Медбур мех босьтӧны тӧлын виӧм зверьясысь, кор арнас гӧнсӧ вежсьӧм бӧрын налӧн развивайтчӧ сук подшёрсток.
Сӧветскӧй Союз мукӧд государствояс дорысь пушнӧй зверьясӧн озырджык.
Добывайтан мех лыд серти медся ыджыд тӧдчанлун имеитӧны уръяс, кӧчьяс, ручьяс.
Шоныд да мича мехъяс сетӧны хищникъяс — соболь (медся дона мехъясысь ӧти), сьӧдбӧж, куница, хорёк.
Бур мех сетӧны ваын олысь кутшӧмсюрӧ млекопитающӧйяс, кодъяс оз век овны ваын, — бобръяс, вурдъяс, морскӧй вурдъяс.
Мехсӧ вӧчӧны сідзжӧ муошъяслӧн, сусликъяслӧн, хомякъяслӧн, васа крысаяслӧн куясысь.
Найӧ сетӧны оз зэв ён, донтӧминик мехъяс.
Россияын олысь народностьяс важысянь нин кыйлісны пушнӧй зверьясӧс.
Население содӧмкӧд, вӧръяс кералӧмкӧд йитӧдын зверьяслӧн лыдыс чиніс.
Торъя нин чинісны пушнӧй озырлунъяс бӧръя сё воясӧ.
Капиталистическӧй строй дырйи кыйсьӧмыс вӧлі хищническӧй, истребляйтсьылісны медся ценнӧй пушнӧй зверьясыс — собольяс да мукӧдъяс.
Сӧветскӧй Союзын, коді имеитӧ планӧвӧй социалистическӧй народнӧй овмӧс, принимайтсьӧны мераяс пушнӧй зверьясӧс охраняйтӧм могысь.
Лэдзӧма законъяс, кодъяс организуйтӧны кыйсян срокъяс.
Та вӧсна зверьясӧс оз кыйны размножайтчан кадас, оз кыйны сэки, кор налӧн гӧныс тӧв кежлас эз на вежсьы.
Запретитӧма зверьясӧс отравляйтӧм да сэтшӧм кыйсян орудиеяс применяйтӧм, кодъяс калечитӧны зверьяссӧ.
Кутшӧмсюрӧ зверьясӧс позьӧ кыйны сӧмын мыйтакӧ либӧ сӧвсем оз позь.
Татшӧм зверьяс дінӧ относитчӧны: морскӧй вурд (либӧ морскӧй бобр), юса бобр, соболь, выхухоль, йӧра, зубр да мукӧдъяс.
Например, морскӧй вурд, коді сетӧ медся ценнӧй мех, олӧ ӧні ёнджыкасӧ Тихӧй океанса Командорскӧй діяс вылын, кодъясӧс XVIII нэмын восьтіс знаменитӧй русскӧй путешественник Беринг.
Охрана вӧсна морскӧй вурдъяслӧн лыдыс содӧ.
Сідзжӧ кутіс содны йӧраяслӧн лыдыс, кодъясӧс кыйны Союзса Европейскӧй юкӧнын запретитӧма 1919 восянь.
Шоча паныдасьлысь зверьясӧс охраняйтӧм да налысь лыдсӧ содтӧм могысь организуйтӧма специальнӧй заповедникъяс.
Заповедникъясын сідзжӧ нуӧдсьӧ охраняйтан зверьяслысь олӧмсӧ изучайтӧм кузя научнӧй удж.
Заповедникъяс вӧсна миян сохраняйтчӧны да размножайтчӧны сэтшӧм зверьяс, кодъяс эськӧ мукӧд условиеясын бырисны дзикӧдз, например — благороднӧй кӧр, зубръяс, соболь.
Заповедникъясын ценнӧй зверьясӧс размножайтӧмыс сетӧ позянлун нуны найӧс и мукӧд местаясӧ, кӧні эмӧсь налы овнысӧ колана условиеяс.
Сідз, Воронежскӧй бобровӧй заповедникысь 800-ысь унджык бобрӧс нуӧма Сӧветскӧй Союзлӧн разнӧй местаясӧ, кӧні найӧ ӧдйӧ размножайтчӧны.
Сӧветскӧй Союзын ценнӧй пушнӧй зверьясӧс охраняйтӧны оз сӧмын сійӧ местаясын, кӧні найӧ олӧны.
Найӧс вуджӧдӧны выль местаясӧ, кӧні эмӧсь налы овнысӧ колана условиеяс.
Сідз, алтайскӧй вӧръясысь ур вӧлі вуджӧдӧма кавказскӧй вӧръясӧ, кӧні сылы сёйнысӧ тырмымӧн эмӧсь разнӧйсикас пуяс.
Енотовиднӧй понйӧс Приамурскӧй областьысь вуджӧдӧма СССР-са разнӧй местаясӧ (140-ӧд рис.).
Вӧлі вайӧма ценнӧй зверьясӧс и мукӧд странаясысь.
Америкаысь вӧлі вайӧма грызун — ондатра, коді сетӧ бур мех (141-ӧд рис.).
Сійӧс удайтчис паськӧдны естественнӧй условиеясын Сӧветскӧй Союзса уна местаясын, рытыввыв границаяссянь асыввыв границаясӧдз.
Ондатра бура размножайтчӧ и сійӧс кыйӧны, кыдз промыслӧвӧй зверӧс.
Закавказьеын (Грузинскӧй ССР) акклиматизируйтӧма мӧд американскӧй грызун — нутрия (142-ӧд рис.).
Бӧръя дас воясӧ чужис овмӧслӧн выль отрасль звероводство, мӧдногӧн кӧ ценнӧй зверьясӧс ки помын рӧдмӧдӧм.
Воронежскӧй бобровӧй заповедникын естественнӧй условиеясын олысь бобръяскӧд ӧттшӧтш эм бобровӧй ферма.
Тані бобръяс олӧны да размножайтчӧны ки помын.
Специальнӧй зверосовхозъясын видзӧны собольясӧс, сьӧд ручьясӧс да мукӧд ценнӧй пушнӧй зверьясӧс.
Московскӧй зоопаркын проф. П. А. Мантейфель юрнуӧдӧм улын медводдзаысь удайтчис собольясӧс рӧдмӧдны ки помын.
Пушнӧй зверьясӧс ки помын видзӧм должен пӧртны найӧс тырвыйӧ гортса животнӧйясӧ.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм важнейшӧй пушнӧй зверьясӧс кыйӧны СССР-ын?
2. Пушнӧй зверьясӧс охраняйтӧм могысь кутшӧм мероприятиеяс нуӧдсьӧны СССР-ын?
3. Кутшӧм тӧдчанлуныс заповедникъяслӧн?
4. Пушнӧй зверьясӧс выль областьясӧ вуджӧдӧмлысь кутшӧм примеръяс ті тӧданныд?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс звероводстволӧн?
ХІІ глава.
ВИДЗМУ ОВМӦССА ЖИВОТНӦЙЯС.
Видзму овмӧсса животнӧйяс — сюра гырысь скӧт, вӧвъяс, ыжъяс, порсьяс да мукӧдъяс — социалистическӧй овмӧслы имеитӧны сэтшӧм жӧ тӧдчанлун, кутшӧмӧс имеитӧны культурнӧй быдмӧгъяс.
Найӧ используйтсьӧны сёян прӧдуктаяс (яй, гос, йӧв) да промышленностьлы сырьё (гӧн, кучик, мех) получитӧм могысь.
Сыысь кындзи, вӧвъяс, волъяс, осёлъяс, верблюдъяс, войвыв кӧръяс используйтсьӧны кыдзи рабочӧй скӧт.
Видзму овмӧсса став животнӧйяс сетӧны муяслы, садъяслы да град йӧръяслы куйӧд, коді торъя нин ценнӧй сійӧн, мый восстанавливайтӧ почваяслысь плодородиесӧ да отсалӧ сохранитны налысь структурасӧ.
Животноводство — СССР-са видзму овмӧслӧн медся важнӧй отрасльясысь ӧти.
89 §. Сюра гырысь скӧт.
Видзму овмӧсса животнӧйяс пӧвстысь центральнӧй места босьтӧ сюра гырысь скӧт, кытчӧ относитчӧны мӧсъяс, буйволъяс, якъяс.
Сійӧ сетӧ унасикас да зэв колана продукция: яй, йӧв, кучик, а сідзжӧ гӧн да сюръяс.
Медся ёна паськалӧмаӧсь мӧсъяс, кодъяслысь строениесӧ опишитӧма 84 §-ын.
Торъя нин ценнӧй мӧсъяслӧн йӧлыс, кытысь вӧчӧны вый, сыр, рысь, нӧк.
Мӧсъяслӧн йӧлыс артмӧ млечнӧй железаясын.
Мӧслӧн кык гоз млечнӧй железаясыс артмӧдӧны нёль нёня вӧра.
Кукань нёнясигӧн либӧ мӧссӧ лысьтігӧн йӧлыс ортсӧ петӧ нёнь помса розь пырыс.
Вӧраӧ локтӧны гырысь кровеноснӧй сосудъяс; вирыскӧд найӧ вайӧны питательнӧй веществояс, кодъяс колӧны йӧв артмӧм вылӧ.
Йӧла бур мӧсъяслӧн вӧра вылас да кынӧм кузялаыс тӧдчӧны гырысь венаяс.
Вӧраыслӧн ыдждаясыс абу ӧткодьӧсь.
Уна йӧла мӧсъяслӧн вӧраыс, кыдз правилӧ, ыджыд.
Сюра гырысь скӧтлӧн лоӧм.
Сюра гырысь скӧтлысь предокнас лыддьӧны европейскӧй турӧс, код бӧрся ещӧ ХІІ нэмын на кыйсьыліс русскӧй князь Владимир Мономах.
Бӧрынджык туръясӧс вӧлі бырӧдӧма.
Сохранитчӧм описаниеяс серти дикӧй тур вӧлӧм гортса ӧшъяс кодь жӧ (143-ӧд рис.).
Ӧнія пӧрӧдаясысь тур вылӧ медъёна мунӧ гырысь сюръяса руд украинскӧй скӧт.
Сюра скӧтлӧн эз став пӧрӧдаясыс лоны европейскӧй турысь: кутшӧмсюрӧ пӧрӧдаяс лоины азиатскӧй турысь, коді европейскӧй тур кодь жӧ.
Туръясӧс горт дінӧ велӧдісны зэв важӧн.
Туркменскӧй ССР-са столица — Ашхабад — дінын аддзӧма оланінъяслысь колясъяс, кодъяс существуйтлӧмаӧсь 8–9 тысяча во сайын.
На дінысь аддзӧма лыяссӧ горт дінӧ велӧдӧм сюра скӧтлысь, а сідзжӧ ыжъяслысь, кӧзаяслысь, верблюдъяслысь да понъяслысь.
Европаын сюра скӧт лои сёрӧнджык, 4 тысяча во сайын кымын.
Уна тысяча вояс чӧжӧн, кодъяс колины мӧсъясӧс ки помӧ велӧдӧмсянь, морт вежис налысь природасӧ да создайтіс уна различнӧй пӧрӧдаяс.
Мӧсъяслӧн пӧрӧдаяс.
Сюра гырысь скӧтлысь став пӧрӧдаяссӧ позьӧ юкны куим хозяйственнӧй тип вылӧ: йӧв да яй сетысьяс, йӧв сетысьяс, яй сетысьяс.
Йӧв да яй сетысь пӧрӧдаясысь медбурӧн лоӧ костромскӧй.
Тайӧ пӧрӧдасӧ выведитісны Караваево племеннӧй совхозын да Костромскӧй областьса колхозъясын.
Костромскӧй пӧрӧда — сӧветскӧй животноводстволӧн гордость — торъялӧ зэв бур качествоясӧн.
Гырысь костромскӧй мӧсъяс сетӧны уна йӧв да яй.
1940 воын Караваево племеннӧй совхозса быд мӧс вылӧ удойыс шӧркодя вӧлі воӧ 6310 кг.
Ни ӧти овмӧсын на мирын эз вӧв татшӧм вылын шӧркодь удойыс ыджыд стада дырйи (238 мӧс).
Послушница ІІ нима мӧс (144-ӧд рис.) 388 лысьтан лунӧн (лысьтіс дугдывтӧг воысь дырджык) сетіс 16 236 кг йӧв.
«Гроза» мӧс 1951 воын сетіс 16 502 кг йӧв.
Костромскӧй пӧрӧдаа ӧти мӧслӧн 50–60 кг лунся удойыс являйтчӧ обычнӧйӧн.
Костромскӧй мӧсъяс ыджыд тушааӧсь.
Мӧсъяслӧн живӧй весыс шӧркодя овлӧ 649 кг, а уна мӧсъяс овлӧны 850–950 кг сьӧктаӧсь.
Костромскӧй мӧсъяс зэв здоровӧсь да дыр олӧны.
Вообще мӧсъяс вермӧны овны 20–25 воӧдз.
11–12 арӧссянь найӧ пӧрысьмӧны да йӧвсӧ заводитӧны сетны этшаджык.
Караваевскӧй стадаын эм 33 мӧс, кодъяс 12 арӧсысь ыджыдджыкӧсь, но сетӧны вонас йӧвсӧ 5000-сянь 10 000 кг-ӧдз.
Мӧслысь лысьтан кадсӧ, мӧдногӧн кӧ сійӧ кадсӧ, кор мӧскыс сетӧ уна йӧв, нюжӧдӧмыс имеитӧ ыджыд тӧдчанлун.
Кымын унджык во мӧскыс куканясьлас да бура лысьтас, овмӧслы сымын выгоднӧджык, сы вӧсна мый мӧскӧс колӧ быдтыны куим во, медым сійӧ заводитас лысьтыны.
Опытница нима мӧслысь олӧм чӧжнас йӧвсӧ босьтісны 100 000 кг-ысь унджык.
Та мында йӧв эз сетлы мирын ни ӧти мӧс.
Тайӧ — мирӧвӧй рекорд.
100 000 кг йӧлысь куш выйсӧ позьӧ получитны 4 т гӧгӧр.
Выль сӧветскӧй пӧрӧда — костромскӧй — являйтчӧ мирын йӧв да яй сетысь медбур пӧрӧдаӧн.
Йӧв да яй сетысь мукӧд пӧрӧдаясысь медся тӧдсаӧсь: руд украинскӧй скӧт, симментальскӧй да швицкӧй пӧрӧдаяс.
Руд украинскӧй скӧт — миян лунвыв степьясса стариннӧй пӧрӧда.
Тайӧ пӧрӧдаа волъяссӧ войдӧр используйтлісны сьӧкыдторъяс новлӧдлӧм могысь, а тракторъяс лотӧдз — и гӧригӧн.
Украинскӧй скӧт сетӧ бур яй.
Мӧсъяслысь симментальскӧй да швицкӧй пӧрӧдаяс выведитӧма Швейцарияын бур альпийскӧй пӧскӧтинаяс вылын; сэтысь найӧс вайисны и миянӧ.
СССР-ын тайӧ пӧрӧдаяссӧ бурмӧдӧны.
Сӧветскӧй Союзын йӧв сетысь медбур пӧрӧдаяс — холмогорскӧй да ярославскӧй.
Холмогорскӧй пӧрӧдаӧс выведитісны Холмогорскӧй районын Архангельскӧй областьын войвывса бур пӧскӧтинаяс вылын (145-ӧд рис.).
Сійӧ бура приспособитчӧма войвыв областьясса климат дінӧ, кӧні медъёнасӧ и видзӧны сійӧс.
Бура вердіг да видзигтырйи холмогорскӧй мӧсъяс сетӧны 3200–3600 кг йӧв 300 лысьтан лунӧн (животноводъяс шуӧны, 300 лунся лактация дырйи).
Холмогорскӧй мӧс Астарта 1939 воын йӧвсӧ сетіс 12 000 кг-ысь унджык.
Ярославскӧй пӧрӧда, кодӧс выведитісны Ярославскӧй областьса ойдлан видзьяс вылын, сідзжӧ вылӧ донъявсьӧ кыдзи йӧв сетысь скӧт, коді сетӧ зэв жирнӧй йӧв (жирыс шӧркодя 4,2%).
Тайӧ пӧрӧдаа мӧсъяс абу ыджыдӧсь (146-ӧд рис.).
Ярославскӧй пӧрӧдаа мӧс Вена 1941 воын сетіс суткися удойлысь мирӧвӧй рекорд; сійӧ лысьтіс суткинас 82 кг йӧв.
Яй сетысь пӧрӧдаясысь миянлы медся тӧдса астраханскӧй пӧрӧда, кодӧс видзӧны прикаспийскӧй степьясын.
Тайӧ пӧрӧдаыс бура приспособитчӧма местнӧй условиеяс дінӧ да кокниа переноситӧ кӧдзыд тӧвсӧ да жар гожӧмсӧ.
Стадаясыс олӧны подножнӧй кӧрым вылын.
Астраханскӧй скӧт ӧдйӧ быдмӧ.
Бура вердігӧн арӧн-джынйӧна животнӧйяс лоӧны нин 400 кг сьӧктаӧсь.
Найӧс начкӧны томӧн, используйтӧны яйсӧ да кусӧ, коді медся бур именнӧ том животнӧйяслӧн.
Сӧветскӧй Союзса торъя крайясын да республикаясын паськалӧмаӧсь сідзжӧ бур местнӧй пӧрӧдаяс.
Гортса мӧсъяслӧн дикӧй предокъясысь торъялӧмъяс.
Ӧнія сюра гырысь скӧт тӧдчымӧн торъялӧ аслас дикӧй предокысь — турысь.
Мӧсъяс торъялӧны турысь сійӧн, мый сетӧны унджык йӧв.
Уна-ӧ йӧв сетліс энь тур, ми ог тӧдӧй.
Но эз унджык сыысь, мыйта колӧ вӧлі кукань вердӧм вылӧ.
А гортса мӧсъяс лысьтӧны таысь тӧдчымӧн унджык.
Энь тур, тыдалӧ, йӧвсӧ сетліс 3–4 тӧлысь, кукань быдмигас.
А миян мӧсъяс лысьтӧны дугдывтӧг 10 тӧлысь дай дырджык.
Удой содӧмыс вӧсна вежсис мӧсъяслӧн организмыс ставнас.
Уна йӧв вермас артмыны сӧмын ёна развитчӧм млечнӧй железаясын.
Та вӧсна гортса мӧсъяслӧн вӧраыс тӧдчымӧн ыджыдджык дикӧй предокъяслӧн вӧраысь.
Млечнӧй железаяс ёна вермасны уджавны сӧмын сэки, кор на дінӧ ёна локтӧ питательнӧй веществояса вир, а питательнӧй веществоясыс колӧны йӧв артмӧм вылӧ.
Мӧсъяс, кодъяс сетӧны уна йӧв, ёна сёйӧны, бура переваривайтӧны кӧрымсӧ да имеитӧны ёна развитчӧм пищеварение органъяс.
Ёнджыка кӧ уджалӧны млечнӧй железаяс да пищеварение органъяс, такӧд ӧттшӧтш ёнджыка уджалӧны и став ӧстальнӧй органъясыс, а органъяслӧн (сьӧлӧмлӧн, тыяслӧн да мукӧдъяслӧн) ёнджыка уджалӧмыс вайӧдӧ найӧс вежсьӧмӧ.
Гортса мӧскӧс уна йӧв артмӧдӧмӧ приспособитігӧн вежсис сылӧн организмыс дзоньнас.
Строение да органъяслӧн удж вежсьӧмкӧд ӧттшӧтш сюра гортса скӧтлӧн лоины вежсьӧмъяс и поведениеас.
Гортса мӧсъяс — рам животнӧйяс, бура тӧдӧны йӧзӧс, кодъяс найӧс дӧзьӧритӧны.
Татшӧм ногӧн, сюра гырысь скӧт тӧдчымӧн торъялӧ аслас дикӧй предокъясысь.
Морт эз прӧста ки помӧ да горт дінӧ велӧд животнӧйясӧс, а вежис налысь природасӧ сідзи, кыдзи сылы вӧлі колӧ.
Сӧветскӧй учёнӧй-животноводъяс оз сувтны шедӧдӧм результатъяс вылын да водзӧ вежӧны сюра гырысь скӧтлысь природасӧ колана направлениеын, кыдзи тайӧ тыдалӧ выль костромскӧй пӧрӧда пример вылын.
Костромскӧй пӧрӧдаа мӧсъяс гырысьӧсь.
Торъя органъяс (сьӧлӧм, мус, сычуг да мукӧдъяс) ӧтиӧн-джынйӧн — кыкпӧв ыджыдджыкӧсь малопродуктивнӧй пӧрӧдаяслӧн сэтшӧм жӧ органъясысь.
Торъя нин ыджыд сылӧн сьӧлӧмыс.
Сідзжӧ зэв ыджыд вӧраыс.
Тӧдчымӧн ёнджыка уджалӧны и став пытшкӧсса органъясыс: кишечник пыр сёяныс мунӧ ӧтиӧн-джынйӧнпӧв ӧдйӧджык, сьӧлӧмыс сокращайтчӧ тшӧкыдджыка, лолалан движениеяслӧн лыдыс минутанас унджык.
Весиг телӧлӧн температураыс мукӧд пӧрӧдаяслӧн серти вылынджык (пӧшти быдса градус вылӧ).
Вопросъяс.
1. Кутшӧм животнӧйясысь лои сюра гырысь скӧт?
2. Сюра гырысь скӧтлысь кутшӧм пӧрӧдаяс ті тӧданныд?
3. Мыйла костромскӧй пӧрӧдаӧс лыддьӧны медбурӧн?
4. Уна-ӧ йӧв сетліс дикӧй турлӧн эньыс да кымынпӧв унджык сетӧны костромскӧй пӧрӧдаа мӧсъяс?
5. Кутшӧм вежсьӧмъяс лоліны мӧс организмын удойность содӧмкӧд йитӧдын?
90 §. Кыдзи вӧлі выведитӧма костромскӧй пӧрӧда.
Животнӧйяслысь выль пӧрӧдаяс выведитігӧн используйтсьӧны сійӧ жӧ методъясыс, кодъясӧс разработайтіс великӧй русскӧй учёнӧй И. В. Мичурин быдмӧгъяслысь выль сортъяс создайтӧм могысь.
Кыдзи сӧветскӧй учёнӧйяс да животноводствоса практикъяс успешнӧя бурмӧдӧны сюра гырысь скӧтлысь пӧрӧдаяс да выведитӧны выль пӧрӧдаяс, позьӧ тӧдмасьны костромскӧй пӧрӧда выведитӧм пример вылын.
Тайӧ пӧрӧдасӧ выведитісны бӧръя 20 воӧн Караваево племеннӧй совхозын да Костромскӧй областьса колхозъясын.
Медбур стадасӧ Караваевоын выведитӧма старшӧй зоотехник Сталинскӧй премия кузя лауреат С. И. Штейман юрнуӧдӧм улын, коді революцияӧдз вӧлі прӧстӧй батракӧн.
Караваевскӧй стадаын, кор заводитісны сійӧс бурмӧдӧм кузя уджъяс, вӧліны унапӧлӧс пӧрӧдаа помесьяс.
Вӧлі сувтӧдӧма мог получитны сэтшӧм мӧсъясӧс, кодъяс сетісны эськӧ уна йӧв; да и йӧлыс мед вӧлі жирнӧй; добитчыны, мед мӧсъясыс лысьтісны равномернӧя 10 тӧлысь чӧж, мед мӧсъяс вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь, здоровӧсь да вайисны здоров куканьясӧс.
Тайӧ могъясыс пӧртсисны олӧмӧ вочасӧн, да мӧсъясыс бурмисны воысь воӧ, мый тыдалӧ татшӧм таблицаысь:
Во
Ӧти мӧс вылӧ вося удой килограммъясын
Шӧркодь живӧй вес килограммъясын
1932 1940 439
1933 2290 460
1934 2872 449
1935 3668 525
1936 4746 533
1937 5818 573
1938 6143 622
1939 6252 635
1910 6310 649
Кыдзи тыдалӧ, 9 во чӧжӧн удойыс содіс 3 пӧв сайӧ, а живӧй весыс — пӧшти ӧтиӧн-джынйӧнпӧв.
Та дырйи жир процентыс йӧлын эз чинлы, а вӧлі 3,7% гӧгӧр.
Бурджык лои мӧсъяслӧн здоровьеыс.
Тадзи вӧлі создайтӧма выль пӧрӧда, кодӧс 1944 воын шуисны костромскӧйӧн.
Костромскӧй пӧрӧда выведитігӧн применяйтсис некымын метод, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд быдса системаӧ.
Вердӧм.
Пӧрӧдаяс бурмӧдӧмын да выль пӧрӧдаяс выведитӧмын первойя основнӧй условиеӧн лоӧ правильнӧя да ёна вердӧм.
Гортса животнӧйлы кӧрымыс колӧ олӧмсӧ поддержитӧм вылӧ да продукция (мӧсъяслӧн — йӧв) артмӧдӧм вылӧ.
Кымын ыджыдджык мӧс, кымын унджык сійӧ сетӧ йӧв, сымын унджык колӧ сылы кӧрым.
Том животнӧйяслы, кодъяс эз на дугдыны быдмыны, организм развивайтчӧм вылӧ колӧ содтӧд кӧрым.
Сюра гырысь скӧтӧс вердӧны унасикас кӧрымъясӧн: грубӧйясӧн (турун, идзас), сочнӧйясӧн (силос, корнеплодъяс, картупель), концентрированнӧйясӧн (пызь, ӧтрубъяс, жмык), минеральнӧйясӧн (повареннӧй сов).
Быд кӧрымлӧн питательностьыс абу ӧткодь.
Например, зӧр пызьлӧн питательностьыс 2,5–3 пӧв ыджыдджык турун питательностьысь да 8 пӧв — корнеплодъяс питательностьысь (ӧти и сійӧ жӧ вес дырйи).
Быд животнӧйлы лӧсьӧдсьӧ лун кежлӧ кормӧвӧй дача (рацион).
Сюра скӧтлы кормӧвӧй дача лӧсьӧдігӧн колӧ пыртны быдсямапӧлӧс кӧрым.
Сетны кӧ сӧмын грубӧй кӧрым, сэк мӧсъяслӧн вылын удой дырйи татшӧм кӧрымыс ковмас вывті уна.
Оз позь лӧсьӧдны кормӧвӧй дачасӧ сӧмын концентрированнӧй кӧрымъясысь, сы вӧсна мый мӧс желудоклы колӧ грубӧй сёян.
Караваевскӧй племеннӧй совхозын вердлісны да вердӧны скӧтсӧ зэв ёна да разнӧйсикас кӧрымӧн.
Ӧти мӧслы сетан кӧрымыс содіс мӧс пӧрӧдаяс бурмӧдӧмкӧд йитӧдын.
Вердігӧн учитывайтсьӧ мӧслӧн состояниеыс.
Например, сулалігӧн, кор мӧскыс оз нин лысьты да регыд должен куканясьны, сійӧс вердӧны торъя нин ёна да разнӧйпӧлӧс сёянӧн, кӧрымас содтӧны свежӧй морковь, коді озыр витаминъясӧн.
Тайӧ кадас мӧс должен сёйны сы мында кӧрым, медым сійӧ тырмис олӧмсӧ поддержитӧм вылӧ, куканьлы быдмӧм да развивайтчӧм вылӧ да мӧслы ёнмӧм вылӧ.
Тайӧ кадас вердӧмсьыс зависитӧ куканьлӧн здоровьеыс да водзӧ развивайтчӧмыс (мый овмӧслы зэв колана) да мӧслӧн лоан удойыс.
Лысьтан мӧсъяслы кӧрымыс сетсьӧ сы серти, мыйта найӧ лысьтӧны (кымын унджык йӧв, сымын унджык кӧрым) да, сыысь кындзи, кӧрымыс содтыссьӧ «раздой вылӧ».
Та бӧрын кӧ удойыс мӧслӧн содас, то кӧрымсӧ ещӧ содтӧны.
Татшӧм ногӧн «раздаивайтӧны» мӧсъясӧс, мӧдногӧн кӧ содтӧны налысь удойсӧ.
Кормӧвӧй дачаяс лӧсьӧдігӧн Караваевоын учитывайтӧны быд мӧслысь весиг сэтшӧм особенностьяс, кыдзи сылысь вкусъяс, да ӧтипӧлӧс кӧрымъяс вежӧны мӧдпӧлӧсъясӧн.
Гожӧмын стада йирсьӧ естественнӧй да искусственнӧй пӧскӧтинаяс вылын, кытчӧ кӧдзӧны разнӧйсикас турунъяс, да, сыысь кындзи, стойлоас содтӧд сетӧны свежӧй турун.
Ыджыд внимание сетсьӧ кӧрымъяс качестволы.
Бакшасьӧм да шоммӧм кӧрымъяс мӧсъяслы оз сетны.
Ӧтрубъяс да мукӧд концентрированнӧй кӧрымъяс лэдзӧны особӧй аппарат пыр — магнитоулавливатель пыр, коді торйӧдӧ кӧрымас случайнӧ веськалӧм кӧрт предметъяссӧ (кӧрттувъяс, емъяс).
Видзӧм да дӧзьӧритӧм.
Караваевскӧй стадаӧс видзӧны югыд, кос скӧтнӧй дворын.
Скӧтнӧй дворсӧ, кыдзи и асьнысӧ животнӧйяссӧ, видзӧны чистӧя.
Стрӧга соблюдайтсьӧ определённӧй режим.
Ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ сетӧны кӧрым, лысьтӧны да нуӧны пӧскӧтина вылӧ йирсьыны да с. в.
Организмлӧн правильнӧй уджын нервнӧй системалысь тӧдчанлунсӧ учитывайтӧмӧн мӧсъясӧс старайтчӧны не беспокоитны.
Караваево племеннӧй совхозса скӧтнӧй дворын не сӧмын оз лэдзны ёна горзыны, но и лишнӧй сёрнитны.
Мӧсъясӧс пӧскӧтина вылӧ нуӧдігӧн оз вӧтлыны найӧс, а сетӧны позянлун мунны тэрмасьтӧг.
Мӧсъяслӧн вырабатывайтсьӧны матігӧгӧрса обстановка вылӧ условнӧй рефлексъяс, кодъяс вӧсна мӧслӧн удойыс содӧ.
Кужӧмӧн ёна вердӧм да бура дӧзьӧритӧм медводз отсалісны бурмӧдны караваевскӧй стадаӧс колана ногӧн.
Тайӧ методъясыс колӧны продуктивность содтӧм да видзму овмӧсса животнӧйяслысь став пӧрӧдаяссӧ бурмӧдӧм могысь.
Лысьтӧм.
Костромскӧй пӧрӧда выведитӧмын сідзжӧ ыджыд роль ворсіс кужӧмӧн лысьтӧм, коді применяйтсьӧ Караваево племеннӧй совхозын.
Мӧсъясӧс луннас лысьтӧны 4–5-ысь.
Лысьтӧм водзас вӧрасӧ мыськӧны шоныд ваӧн да косӧдз чышкӧны кузьчышъянӧн.
Лысьтӧм водзас да лысьтігас вӧрасӧ зыралӧны.
Лысьтӧны сэтчӧдз, кытчӧдз вӧраас йӧлыс ньӧти оз коль.
Медым лысьтыны 1 кг йӧв, дояркалы колӧ 100-ысь чабыртлыны нёньсӧ да вӧраыслысь юкӧнсӧ.
Олігчӧжыс мӧслӧн вӧраыс тадзисӧ раздражайтчӧ некымын миллионпӧв, и млечнӧй железаяс заводитӧны уджавны ёнджыка.
Налӧн ёна уджалӧмла вӧраыс вочасӧн ыдждӧ.
Кыдзи индыссьыліс нин, лысьтігӧн упражнениеяс вӧсна вӧралӧн развивайтчӧмыс вайӧдӧ вежсьӧмӧ мукӧд органъясӧс: сосудъяссӧ, кодъяс вайӧны вӧраӧ вир, сьӧлӧмсӧ, коді йӧткалӧ вирсӧ, лолалан органъяссӧ, кодъяс вайӧны вирӧ кислород, пищеварение органъяссӧ, кодъяс вырабатывайтӧны йӧв артмӧдӧм вылӧ колана питательнӧй веществояс.
Лысьтігӧн вӧрасӧ упражняйтӧмыс вӧсна не сӧмын ыдждӧ вӧраыс, но и вежсьӧ мӧслӧн организмыс дзоньнас.
Кужӧмӧн лысьтӧм вермас сетны индӧм результатъяссӧ сӧмын сэки, такӧд ӧттшӧтш кӧ мӧскӧс кутасны ёна да правильнӧя вердны да бура дӧзьӧритны.
Караваевскӧй племеннӧй совхозын ёна да правильнӧя вердӧмыс да уна лысьтӧмыс применяйтсьӧны ӧттшӧтш.
Томуловӧс воспитайтӧм.
Ыджыд внимание сетсис да сетсьӧ томуловӧс быдтӧмлы, сійӧс здоровӧн да ёнӧн воспитайтӧмлы.
Том организм вылӧ ортсыса условиеясыс действуйтӧны ёнджыка тырвыйӧ сложитчӧм, верстьӧ организм вылӧ серти.
Куканьяссӧ вердӧны мыйта налы колӧ.
Первой 15 луннас найӧс вердӧны сӧмын мам йӧлӧн.
Сы бӧрын тырмымӧн сетӧны медбур мӧсъяслысь йӧвсӧ.
Сыысь кындзи, 8 тӧлысьӧдз куканьяслы содтӧд сетӧны обрат (йӧв, кытысь сепараторӧн торйӧдӧма жирсӧ).
Куканьясӧс вердӧны жӧч либӧ стекляннӧй кружкаясысь резинӧвӧй нёньӧн.
Татшӧм нёньӧдӧмыс естественнӧй способ кодь жӧ — мам йӧвсӧ нёнялӧм кодь.
Кукань желудокӧ йӧлыс веськалӧ ичӧтикаӧн; да и йӧлас няйтыс оз веськав.
Правильнӧя вердӧм вӧсна куканьяс ӧдйӧ быдмӧны.
6 тӧлысьӧдз налӧн весыс быд лун шӧркодя содӧ 900 г.
Организмсӧ ёнмӧдӧм могысь да висьӧмъяскӧд тышкасьӧм могысь куканьясӧс быдтӧны ломтытӧм помещениеясын.
Тӧвнас телятникын температураыс шӧркодя овлӧ Цельсий серти 7–9° нульысь улынджык.
Кӧдзыд лунъясӧ сійӧ чинӧ Цельсий серти минус 15–20°-ӧдз.
Но кӧдзыдыс куканьяслы вредсӧ оз вай.
Ӧд мӧсъяслӧн предокъясыс олісны миян климатын, да налӧн куканьясыс быдмылісны дзик сайӧдтӧг.
Медым куканьяс эз кынмыны, клеткаяс пыдӧсӧ, кӧні найӧс видзӧны, вольсалӧны кос идзасысь кыз вольӧс слӧй (147-ӧд рис.).
Куканьяс быдмӧны здоровӧсь, ёнӧсь.
Бӧръя 10 воӧн Караваево племхозын тӧлын эз кувлы ни ӧти кукань.
Кӧдзыд условиеясын куканьясӧс воспитайтӧм имеитӧ ыджыд тӧдчанлун.
Ломтытӧм телятникын температураыс ӧткодьджык, абу уль руа, воздухыс свежӧй.
Кӧдзыдінын кулӧны бактерияяс, кодъяс паськалӧны шоныдінын да васӧдінын.
Кӧдзыдыс ёнмӧдӧ куканьлысь организмсӧ да пытшкӧсса органъяслысь уджсӧ.
Принимайтсьӧны и мукӧд мераяс томуловлысь здоровьесӧ видзӧм кузя.
Телятник век чистӧй.
Асьнысӧ куканьясӧс быд лун чиститӧны небыд щӧткаӧн.
Кор шондӧдас, куканьясӧс вуджӧдӧны гожся лагерьясӧ (148-ӧд рис.).
Подбор да отбор.
Пӧрӧдалӧн бурмӧдӧм свойствоясыс, кодъясӧс получитӧма ёна да правильнӧя вердӧмӧн, бура видзӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн, кужӧмӧн лысьтӧмӧн да томуловӧс правильнӧя воспитайтӧмӧн, передайтсьӧны наследство кузя батьмамъяссяньыс потомствоыслы.
Та дырйи передайтсьӧны свойствоясыс и мамыслӧн и батьыслӧн.
Но абу став мӧсъясыс да ӧшъясыс быд стадаын ӧткодьӧсь: ӧтияс на пиысь бурджыкӧсь асланыс качествояс серти, мӧдъяс — омӧльджыкӧсь.
Та вӧсна изучайтӧны качествояссӧ быд мӧслысь да ӧшлысь.
Мӧсъяслысь учитывайтӧны быдлунся да вося удой, йӧвлысь жирность; наблюдайтӧны здоровьесӧ.
Учитывайтсьӧ, кутшӧм потомство сетӧ мӧс — тырмымӧн-ӧ здоровӧс да ыджыдӧс; куканясьӧм бӧрас тӧдмалӧны, уна-ӧ лысьтӧ мӧскыс.
Медым породалысь бурмӧдӧм свойствояссӧ закрепитны да водзӧ бурмӧдны пӧрӧдасӧ, вӧчӧны рӧдительскӧй параяслысь подбор.
Лоӧм потомствосӧ сідзжӧ внимательнӧя изучайтӧны да рӧд вылас кольӧны сӧмын медся буръяссӧ, а ӧстальнӧйяссӧ стадасьыс торйӧдӧны.
Татшӧм отборсӧ вӧчӧны систематическӧя.
Породистӧй мӧсъясӧс да ӧшъясӧс характеризуйтӧм могысь племеннӧй овмӧсъясын нуӧдсьӧны племеннӧй книгаяс, кытчӧ гижалӧны животнӧйлысь качествояссӧ да сылысь рӧдсӧ (батьмамсӧ, дедъяссӧ).
Племеннӧй книгаяс сетӧны позянлун подборсӧ вӧчны сознательнӧйджыка.
Но та дырйи оз ков вунӧдны, мый медбур животнӧйясӧс позьӧ тӧдмавны сӧмын правильнӧя вердігӧн, видзигӧн да дӧзьӧритігӧн.
Татшӧм ногӧн, сюра гырысь скӧтлӧн костромскӧй пӧрӧда вӧлі выведитӧма ёна да правильнӧя вердӧм, бура видзӧм да дӧзьӧритӧм, кужӧмӧн лысьтӧм, родительскӧй параяслысь подбор да потомство пӧвстысь бурджык животнӧйяслысь отбор вӧчӧм ӧтлаын применитӧмӧн.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм могъяс вӧлі пуктӧма костромскӧй пӧрӧда выведитны заводитігӧн?
2. Кыдзи содіс вося удойыс да караваевскӧй стадалӧн живӧй весыс 1932 восянь 1940 воӧдз?
3. Кыдзи вердлісны да вердӧны сюра скӧтӧс караваевскӧй племеннӧй совхозын?
4. Кыдзи лысьтӧны мӧсъяссӧ Караваевоын?
5. Мыйла ёна вердӧмсӧ да кужӧмӧн лысьтӧмсӧ колӧ применяйтны ӧтлаын?
6. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ куканьясӧс кӧдзыдінын быдтӧмыс?
7. Мыйла пӧрӧдасӧ бурмӧдӧм могысь колӧ вӧчны родительскӧй параяслысь подбор?
8. Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ отбор?
91 §. Порсьяс.
Порсь видзӧмлӧн тӧдчанлун.
Животнӧй происхождениеа сёян прӧдуктаяс получитӧм могысь ыджыд тӧдчанлун имеитӧ порсь видзӧм.
Сюра гырысь скӧт серти порсьяс ӧдйӧ быдмӧны да ӧдйӧ рӧдмӧны.
Медбур пӧрӧдаяслӧн маткаясыс вайӧны 10–12 дай унджык порсьпи вонас кыкысь.
Колхозникъяс — порсь видзӧм кузя передовикъяс — ӧти маткасянь вонас пӧлучитӧны 20–28 порсьпи.
Татшӧм ӧдйӧ рӧдмигӧн позьӧ ӧдйӧ содтыны порсьяслысь лыдсӧ да получитны уна гос да яй.
Сталинскӧй премия кузя лауреат колхозница А. Е. Люскова (Вологодскӧй обл.) ӧти во да кызь лунӧн ӧти свиноматкасянь получитіс 171 порсьпи (внукъясыскӧд тшӧтш), кодъяслӧн общӧй весыс 5330 кг.
Гортса порсьяс, кыдзи и налӧн дикӧй родичьяс, азымӧсь да сёйӧны быдсикас кӧрым.
Кӧрым лишкаяс да овмӧсысь отходъяс порсьяслы вердӧмӧн позьӧ найӧс «переработайтны» яй вылӧ да гос вылӧ ыджыд хозяйственнӧй выгодаӧн.
Вердӧм кӧрым вылӧ порсьяс сетӧны ыджыд прирост: 5–6 кг концентрированнӧй кӧрым вылӧ примернӧ 1 кг яй-гос.
Гортса порсьлӧн лоӧм.
Гортса порсьяс лоины дикӧй кабанысь (132-ӧд рис.).
Дикӧй порсьясӧс ки помӧ велӧдігӧн морт используйтіс налысь природнӧй особенностьяссӧ: азымлунсӧ да быдтор сёйӧмсӧ, яйкӧд тшӧтш уна гос сетӧмсӧ, ӧдйӧ размножайтчӧмсӧ.
Гортса порсь пример вылын, кодлӧн матыса родичьясыс дикӧй состояниеын эмӧсь на ӧні, бура тыдалӧ, кыдзи морт вежӧ животнӧйлысь природасӧ сідзи, кыдзи сылы колӧ.
Гортса порсьяслӧн медбур пӧрӧдаясыс быдмӧны ӧдйӧджык дикӧй кабанъясысь, кузьджыкӧсь наысь да веситӧны унджык.
Гортса порсьяслӧн яйыс да госыс бурджык да чӧскыдджык; гортса порсьяс вайӧны унджык пи дикӧй порсь серти.
Дикӧй порсьяс вайӧны 4–6 порсьпи, гортсаяс — 12-ӧдз дай унджык.
Сэки жӧ дикӧй порсьяс крепыдджыкӧсь да вынаджыкӧсь гортсаясысь.
Гортса порсьяслӧн кокъясыс дженьыдджыкӧсь да слабджыкӧсь; клыкъяс, кодъясӧн дикӧй кабанъяс корсьӧны сёян да дорйысьӧны врагъясысь, гортса порсьяслӧн развитчӧмаӧсь омӧльджыка.
Порсьяслӧн пӧрӧдаяс.
Порсьяслӧн медбур пӧрӧдаяс лыдӧ относитчӧ украинскӧй степнӧй еджыд пӧрӧда (149-ӧд рис.).
Сӧветскӧй Союзын сійӧс выведитіс академик М. Ф. Иванов Украина лунвылын.
Местнӧй порсьяс вӧліны зэв винёвӧсь да приспособитчӧмаӧсь степын олӧмӧ, но сетісны этша яй да гос.
Кык вося порсьяс вӧліны сӧмын 100 кг сьӧктаӧсь.
Украинаӧ вайӧм английскӧй гырысь еджыд порсьяс омӧля переноситлісны тайӧ местаса климатическӧй условиеяссӧ.
Гожӧмнас найӧ мучитчисны жарысь, арнас, тӧвнас да тулыснас — поводдя крутӧя вежласьӧмысь.
Тайӧ чинтыліс налысь продуктивностьсӧ, омӧльтчӧдіс породалысь качествояссӧ, кодъяс артмисны Англиялӧн васӧд климат условиеясын.
Академик М. Ф. Иванов пуктіс мог выведитны порсьяслысь сэтшӧм пӧрӧда, коді вӧлі эськӧ высокопродуктивнӧй да бура приспособитчӧма местнӧй условиеяс дінӧ.
Та дырйи сійӧ пӧльзуйтчыліс сэтшӧм методъясӧн, кутшӧмъясӧн И. В. Мичурин лӧсьӧдіс быдмӧгъяслысь выль сортъяс.
М. Ф. Иванов бӧрйис местнӧй пӧрӧдаа некымын медбур матка да скреститіс найӧс гырысь еджыд пӧрӧдаа медбур айкӧд.
Артмӧм смешаннӧй потомствоысь сійӧ бӧрйис рӧд вылӧ сӧмын некымын медся бур порсь.
Бӧрйӧм эньяссӧ бара скреститіс ыджыд еджыд порсь айкӧд, но мӧдкӧд нин.
Артмӧм мӧд смешаннӧй потомствоысь рӧд вылӧ вӧлі бара бӧрйӧма сӧмын медся буръяссӧ.
Кыкнан поколениеяс нуӧдсис строгӧй отбор, да рӧд вылас кольлісны сӧмын некымынӧс.
Рӧд вылӧ кольӧм порсьяссӧ бура дӧзьӧритісны, правильнӧя вердісны да воспитывайтісны.
Разнӧйсикас пӧрӧдаяс скрещивайтӧмӧн, томуловӧс кужӧмӧн воспитайтӧмӧн, бура вердӧмӧн, подборӧн да отборӧн вӧлі выведитӧма порсьяслысь выль пӧрӧда, кодӧс шуӧма украинскӧй степнӧй еджыд пӧрӧдаӧн.
Тайӧ пӧрӧдаа порсьяс бура приспособитчӧмаӧсь Украиналӧн лунвыв степнӧй юкӧнса климат дінӧ да асланыс качествояс серти бурджыкӧсь ыджыд еджыд дорсьысь, кодкӧд скрещивайтлісны местнӧй пӧрӧдасӧ.
Выль пӧрӧдаа маткаяслӧн сьӧктаыс шӧркодя овлӧ 223 кг, а кутшӧмсюрӧ животнӧйяслӧн волӧ 340 кг-ӧдз.
Айяс (хрякъяс) шӧркодя 353 кг сьӧктаӧсь, а кутшӧмсюрӧяс — 405 кг сьӧктаӧсь.
Сӧветскӧй зоотехникъяс да передовик-животноводъяс водзӧ бурмӧдӧны выль породалысь бур качествояссӧ.
Сідз, Великӧй Отечественнӧй войнаӧдз украинскӧй степнӧй еджыд порсьяс ӧтчыдысьӧн шӧркодя вайлісны 9–10 порсьпиӧдз.
Ӧні найӧ вайӧны 11 порсьпи дай унджык.
Украинскӧй степнӧй порсьяс, кӧть налӧн эмӧсь уна бур качествояс, оз вермыны рӧдмыны Сӧветскӧй Союзлӧн став местаясын, сы вӧсна мый природнӧй условиеясыс разнӧй местаясын абу ӧткодьӧсь.
Например, найӧ эськӧ эз вермыны асьнысӧ бура чувствуйтны Западнӧй Сибирын, кӧні тӧвнас овлӧны кӧдзыдъяс да турӧбъяс, а гожӧмнас уна ном да геб.
Татшӧм условиеяс дінӧ приспособитчӧма местнӧй таёжнӧй порсь, кодлӧн телӧыс щӧть улас вевттьысьӧма сук подшёрстокӧн, коді видзӧ сійӧс кӧдзыдысь, номъясысь да гебъясысь.
Но тайӧ порсьясыс посниӧсь да омӧля тшӧгӧны.
Сӧветскӧй учёнӧй-животноводъяс, академик М. Ф. Иванов методъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, местнӧй таёжнӧй порсьясӧс скреститісны ыджыд еджыд порськӧд.
Томуловсӧ воспитывайтӧмӧн, правильнӧя вердӧм, отбор да подбор применяйтӧмӧн найӧ выведитісны выль пӧрӧда — войвыв сибирскӧй порсьясӧс.
Тайӧ порсьясыс ӧтлаӧдӧны бур качествояссӧ кыкнан пӧрӧдаыслысь: найӧ гырысьӧсь, ёна тшӧгӧны; такӧд тшӧтш щӧть улас налӧн эм подшёрсток, коді видзӧ найӧс тӧвнас кӧдзыдъясысь, а гожӧмнас номъясысь да гебъясысь.
Эмӧсь и мукӧд бур пӧрӧдаа порсьяс, кодъясӧс видзӧны Сӧветскӧй Союзлӧн разнӧй местаясын.
Видзӧм.
Тшӧгӧдӧм.
Медым получитны порсьяслысь вылынджык продуктивность, колӧ сетны сэтшӧм условиеяс, кутшӧмъяс налы колӧны.
Бур колхознӧй да совхознӧй свинофермаясын ыджыд внимание сетсьӧ свинарникъяс чистӧя видзӧм вылӧ, томуловӧс правильнӧя вердӧм да воспитайтӧм вылӧ.
Гожӧмнас порсьясӧс видзӧны пӧскӧтинаяс вылын, а тайӧ бурмӧдӧ порсьяслысь здоровьесӧ, да и кӧрымыс мунас этшаджык.
Порсьясӧс оз ӧткодя тшӧгӧдны; тайӧ зависитӧ сыысь, мый кӧсйӧны получитны унджык: яй али гос.
Порсьяслӧн гос чӧжан способностьыс содӧ арлыдыскӧд тшӧтш.
Том порсьяс 7–8 тӧлысьӧдз ёна быдмӧны, и госыс сэки чӧжсьӧ этша.
7–8 тӧлысь бӧрын гос чӧжан способностьыс содӧ.
Уна яй получитӧм могысь порсьясӧс используйтӧны 4 тӧлыссянь.
Яй да гос получитӧм могысь порсьясӧс заводитӧны тшӧгӧдны 7–8 тӧлыссянь.
Вопросъяс.
1. Овмӧслы ценнӧй кутшӧм особенностьяс эмӧсь гортса порсьяслӧн?
2. Мыйӧн гортса порсь торъялӧ дикӧй предоксьыс?
3. Кутшӧм ногӧн академик М. Ф. Иванов выведитіс украинскӧй степнӧй еджыд порсьяслысь выль пӧрӧда?
4. Мыйын лоӧ сибирскӧй войвыв порсьяс выль пӧрӧдалӧн местнӧй условиеяс дінӧ приспособитчӧмыс?
5. Мыйла оз позь порсьяссянь получитны уна гос 7 тӧлысьӧдз, кӧть и зэв бура вердан найӧс?
92 §. Ыжъяс.
Ыж видзӧмлӧн тӧдчанлун.
Ыжъяс относитчӧны парнокопытнӧй рӧмидзтысь животнӧйяс лыдӧ.
Найӧ имеитӧны сэтшӧм жӧ сложнӧй желудок, кутшӧмӧс и мӧсъяс, да зэв кузь кишечник.
Ыжъяс сетӧны унасикас продукция.
Сёян прӧдуктаясысь (яйысь, госысь, йӧлысь) кындзи, найӧ сетӧны паськӧм да кӧм вӧчӧм вылӧ сырьё.
Медся главнӧй тӧдчанлунсӧ имеитӧ вурун, мыйысь вӧчӧны унасикас шерстянӧй тканьяс, гынкӧм, войлок да мукӧд изделиеяс.
Кутшӧмсюрӧ пӧрӧдаяс куясысь вӧчӧны мехъяс; кучиксьыс вӧчӧны кӧмкот.
Ыжъясӧс позьӧ видзны быдлаын, весиг омӧль пӧскӧтинаяс вылын — кос степьясын, полупустыняясын да пустыняясын, кӧні овлӧ растительность, а сідзжӧ горнӧй районъясын.
Ыжъяс вермӧны используйтны сійӧ пӧскӧтинаяссӧ, кӧні сюра гырысь скӧт оз аддзы аслыс тырмымӧн кӧрым.
Ыжъяс — медся ёна паськалӧм гортса животнӧйяс.
Найӧс видзӧны Сӧветскӧй Союзса став республикаясын.
Гортса ыжлӧн лоӧм.
Гортса ыжъясӧс видзӧны зэв нин важся кадъяссянь.
Ашхабад дорса раскопкаясын, кытысь аддзисны гортса мӧсъяслысь медся древньӧй (8–9 тысяча восайса) остатокъяс, вӧлі аддзӧма и гортса ыжъяслысь лыяс.
Тыдалӧ, ыжъяс, понкӧд ӧттшӧтш, вӧліны медводдза гортса животнӧйясӧн, кодъясӧс морт велӧдіс ки помӧ доисторическӧй кадъясӧ.
Гортса ыжъяслӧн предокъяснас вӧліны дикӧй ыжъяс (межъяс).
Вермас лоны, мый разнӧйсикас пӧрӧдаа ыжъяслӧн происхождениеыс различнӧй.
Дженьыд бӧжа ыжъяслысь, кодъяс дінӧ относитчӧ СССР-ын паськалӧм романовскӧй пӧрӧда, предокъяснас лыддьӧны дикӧй межӧс — муфлонӧс (150-ӧд.).
Муфлонъяс дикӧй состояниеын эмӧсь и ӧні на Средиземнӧй мореса кутшӧмсюрӧ діяс вылын.
Тонкоруннӧй мериносовӧй ыжъяс лоины дикӧй степнӧй межысь — аркалысь.
Аркалъяс и ӧні олӧны Туркменияса степьясын да пустыняясын.
Морт воздействие улын ыжъяслӧн природаыс тӧдчымӧн вежсис.
Торъя нин ыджыд вежсьӧмъяс лоины вурунас, коді лоӧ ыжъяслӧн медся важнӧй продукцияӧн.
Вурун сертиыс гортса ыжъяс зэв разнообразнӧйӧсь.
Ыжъяслӧн пӧрӧдаяс.
Разнӧйсикас пӧрӧдаяс, кодъясӧс видзӧны Сӧветскӧй Союзын, вурун качество сертиыс юксьӧны куим группа вылӧ: тонкоруннӧйяс, грубошёрстнӧйяс да полугрубошёрстнӧйяс.
Тонкоруннӧй ыжъяс, либӧ мӧдног — мериносъяс, имеитӧны кузь, вӧсни, ӧтисикас гӧн, коді состоитӧ сомын пухысь либӧ подшёрстокысь.
Торъя гӧнъясыс (сиясыс) клеитчӧмаӧсь сибдалысь жиропотӧн, кодӧс выделяйтӧны гос выделяйтысь да пӧсь выделяйтысь железаяс.
Артмӧ руно — сук мех, коді оз кӧтась зэригӧн да оз торъявлы весиг шыригас.
Тонкоруннӧй ыжъяслӧн вуруныс используйтсьӧ разнӧйсикас шерстянӧй тканьяс вӧчӧм вылӧ.
Вурунсӧ донъялігӧн учитывайтсьӧ сылӧн кузьтаыс, кызтаыс, читкылясьӧмыс.
Сӧветскӧй Союзын тонкоруннӧй ыжъясӧс видзӧны различнӧй республикаясын да областьясын — Украинаын, Севернӧй Кавказын, Закавказьеын, Киргизияын, Казахстанын да мукӧдъясын.
Тонкоруннӧй ыжъяслӧн медбур пӧрӧдаӧн СССР-ын лоӧ асканийскӧй меринос, либӧ асканийскӧй тонкоруннӧй (151-ӧд рис.).
Тайӧ пӧрӧдасӧ выведитіс сӧветскӧй власть дырйи академик М. Ф. Иванов Аскания-Новаын Украинаын.
Асканийскӧй меринос — тонкоруннӧй ыжъясысь медся уна вуруна да ыджыд пӧрӧда.
Межъяслӧн живӧй весыс 80–100 кг, ыжъяслӧн 50–60 кг.
Межъяс сетӧны 10–12 кг вурун.
Вуруныс кузь: 7–7,5 см, а медбуръясыслӧн 10 см-ӧдз.
Пӧрӧда бурмӧдӧм кузя уджыс нуӧдсьӧ водзӧ.
Великӧй Отечественнӧй война бӧрын нин 1948 воын ӧти межлысь шырисны 21 кг вурун, мӧдногӧн кӧ сы мында, мыйтаысь позьӧ получитны ткань 6–7 мужскӧй костюм вылӧ.
Асканийскӧй мериносъяс сетӧны не сӧмын уна вурун, но и уна яй.
Аскания-Новаын стадаас эм 174,5 кг сьӧкта меж.
Ӧти межлӧн 21 кг вуруныс да тонкоруннӧй межлӧн 174,5 кг сьӧктаыс являйтчӧны мирӧвӧй рекордъясӧн.
Бӧръя дас воӧн Сӧветскӧй Союзын выведитӧма тонкоруннӧй ыжъяслысь зэв уна выль пӧрӧда, кодъяс сетӧны зэв бур вурун, уна яй да тырвыйӧ приспособитчӧмаӧсь местнӧй природнӧй условиеяс дінӧ.
Грубошёрстнӧй ыжъяс тонкоруннӧйяс серти сетӧны не сӧмын грубӧйджык, но и оз ӧтисикас вурун; вуруныс налӧн состоитӧ кузь гӧнъясысь (сетьысь), пухысь да на костын переходнӧй сиясысь.
Грубошёрстнӧй ыжъяс дінӧ относитчӧны унасикас пӧрӧдаяс, кодъяс торъялӧны и асланыс продукцияӧн.
Медбур пӧрӧдаясысь ӧтиӧн лыддьыссьӧ романовскӧй ыж, коді сетӧ ценнӧй мех — ыж ку (152-ӧд рис.).
Романовскӧй ыж куын уна пух, да пухыс кузьджык чорыд гӧнсьыс.
Та вӧсна мехӧвӧй паськӧм новлігӧн гӧныс оз комӧкась.
Ыж кулӧн кучикыс ён, но вӧсни, та вӧсна ыж куяс кокниӧсь.
Романовскӧй ыжъяслӧн куясыс лыддьыссьӧны медбуръясӧн шоныд кокни полушубокъяс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Сыысь кындзи, романовскӧй ыж зэв ӧдйӧ рӧдмӧ.
Ыжъяс векджык вайӧны ӧти, шочджыка кык баля, а романовскӧй ыжъяс век вайӧны 2 баля, а оз шоча и 3–4 дай унджыкӧс.
Романовскӧй ыжъясӧс видзӧны медъёнасӧ войвыв областьясын (Ярославскӧй обл. да мук.).
Бура тӧдсаӧсь каракульскӧй ыжъяс, кодъяс сетӧны каракуль мехӧвӧй воротникъяс да шапкаяс вылӧ.
Медбур каракуль получайтӧны кык-куим лунся баляясысь.
Налӧн дженьыдик югъялысь гӧныс чиклясьӧ посньыдик чикыльясӧн (153-ӧд рис.).
Ыжъясӧс, кодъяслысь торйӧдӧны посньыдик баляяссӧ, лысьтӧны, да йӧвсьыс вӧчӧны сыр-брынза.
Грубошёрстнӧй ыжъяслӧн пӧрӧдаяс пиын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс используйтсьӧны медъёнасӧ яй вылӧ.
Яй сетысь медся бур пӧрӧдаӧн лоӧ гиссарскӧй ыж, кодӧс видзӧны Узбекскӧй да Таджикскӧй ССР-ын.
Тайӧ пӧрӧдаа межъясыс сьӧктанас овлӧны 150 кг-ӧдз, а тшӧгӧдӧмъяс — 180–190 кг-ӧдз (154-ӧд рис.).
Гиссарскӧй ыжъяслӧн бӧж основание дінас чукӧрмӧ гос, коді артмӧдӧ сідз шусяна курдюк.
Курдюк, сідз жӧ кыдзи и верблюдъяслӧн гӧрб, лоӧ запаснӧй питательнӧй веществояс чукӧртан местаӧн, кодъясӧс ыж используйтӧ сэки, кор кӧрымыс оз тырмы.
Гиссарскӧй межъяслӧн курдюкыс овлӧ 18–20 кг сьӧкта.
Вурунсӧ тайӧ ыжъясыс, кӧть найӧ и ыджыдӧсь, сетӧны этша, ставсӧ 1,5–2 кг; да и вуруныс зэв грубӧй.
Полугрубошёрстнӧй ыжъяс пиысь медся тӧдсаӧсь цигейскӧй ыжъяс; найӧ куысь вӧчӧны бур мех, а вурунсьыс — ной.
Вопросъяс 1.
Кутшӧм народнохозяйственнӧй тӧдчанлуныс ыж видзӧмлӧн?
2. Ыжлӧн кутшӧм особенностьяс медъёна вежсисны ки помын видзигӧн?
3. Тонкоруннӧй ыжъяслысь кутшӧм пӧрӧдаяс выведитӧма Сӧветскӧй Союзын?
4. Грубошёрстнӧй ыжъяслӧн кутшӧм пӧрӧдаяс асланыс продукция сертиыс являйтчӧны СССР-ын медбуръясӧн?
93 §. Вӧвъяс.
Вӧв видзӧмлӧн тӧдчанлун.
Вӧвъяс используйтсьӧны кыдзи транспортнӧй животнӧйяс — вӧвъяс вылын ветлӧны, новлӧдлӧны сьӧкыдторъяс да используйтӧны мукӧд хозяйственнӧй уджъяс вылын.
Сӧветскӧй Союзын видзму овмӧс механизируйтӧм вылӧ да совхозъясын да колхозъясын тракторъяс да автомашинаяс лыд содӧм вылӧ видзӧдтӧг вӧвъяс колӧны видзму овмӧсын разнӧйсикас уджъяс вӧчӧм могысь.
Вӧвъяс сідзжӧ колӧны Сӧветскӧй Армиялы.
Сӧветскӧй Союзса кутшӧмсюрӧ республикаясын вӧвъясӧс, сыысь кындзи, используйтӧны яй вылӧ, а налысь йӧвсӧ — кумыс вӧчӧм вылӧ.
Кучиксьыс вӧчӧны разнӧйсикас изделиеяс.
Вӧв видзӧмлы Сӧветскӧй Союзын сетсьӧ ыджыд внимание.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ СССР животноводстволӧн тайӧ отрасльыслы вӧлі вӧчӧма ыджыд ущерб.
Войнабӧрса воясӧ успешнӧя мунӧ коневодство восстановитӧм да водзӧ развивайтӧм.
Вӧвлӧн лоӧм.
Кыдзи индыссьыліс нин, Монголияса степьясын ӧні олӧ Пржевальскийлӧн дикӧй вӧв (155-ӧд рис.).
Сё во сайын на Украина лунвылын степьясас олісны дикӧй вӧвъяс — тарпанъяс.
Важӧнджык овлісны и мукӧд дикӧй вӧвъяс.
Дикӧй вӧвъясысь, дерт, лоины гортса вӧвъяс.
Чайтӧны, мый Азияын да Европаын вӧвъясӧс ки помӧ велӧдісны ӧта-мӧдсьыс зависиттӧг.
Азиатскӧй предокысь лоины пелькджык верховӧй вӧвъяс, а европейскӧйысь — ёнджык, но абу сэтшӧм пельк пӧрӧдаяс.
Морт воздействие улын гортса вӧв лои ыджыдджык да ёнджык сылӧн дикӧй предокъясысь.
Торъя нин вынаӧсь сэтшӧм пӧрӧдаяс, кодъясӧс выведитӧма сьӧкыдторъяс кыскалӧм вылӧ.
Вӧвъяслӧн пӧрӧдаяс.
Вӧвъяслысь пӧрӧдаяссӧ сы серти, кыдзи найӧ используйтсьӧны, позьӧ юкны нёль хозяйственнӧй тип вылӧ: тяжеловознӧйяс, верховӧйяс, легкоупряжнӧйяс (кодъяс матынӧсь верховӧйяс дінӧ) да местнӧй неспециализированнӧй пӧрӧдаяс.
Сӧветскӧй Союзын эмӧсь вӧвъяслӧн уна зэв бур отечественнӧй пӧрӧдаяс.
СССР-ын медся бур вӧв пӧрӧдаясысь ӧти — владимирскӧй тяжеловоз (156-ӧд рис.).
Сійӧс выведитісны неважӧн на Владимирскӧй областьса колхозъясын.
Тайӧ пӧрӧдаа вӧвъясыс ыджыдӧсь (судтаыс 161 см-ӧдз), телосложениеыс зумыд да воськовъясыс ыджыдӧсь.
Уж Гранит босьтіс груз нуӧмлысь рекорд: сійӧ нуис 10,5 т груз.
Мӧд уж, Перец, 4 т груз тырӧн 1 час 39 минутӧн муніс 10 км.
Легкоупряжнӧй вӧвъяс пиысь славитчӧ русскӧй (орловскӧй) рысак, кодӧс выведитӧма 150-ысь унджык во сайын Воронежскӧй областьын (157-ӧд рис.).
Медбур верховӧй пӧрӧдаясысь ӧтиӧн являйтчӧ донскӧй вӧв.
Сійӧс выведитісны паськыд степьясын табунъясӧн видзигӧн.
Та вӧсна артмис винёв, азым пӧрӧда.
Донскӧй вӧв являйтчӧ зэв бур кавалерийскӧй вӧлӧн да такӧд ӧттшӧтш сійӧс позьӧ используйтны грузъяс кыскалӧм могысь да видзму овмӧсса уджъяс вылын.
Бӧръя дас воӧн Сӧветскӧй Союзса маршал С. М. Будённый веськӧдлӧм улын донскӧй пӧрӧдаысь выведитӧма выль пӧрӧда, кодӧс шуӧма будённовскӧйӧн.
Сійӧ сохранитіс донскӧй вӧвлысь винёвлунсӧ да табунын овны приспособитчӧмсӧ, но пелькджык сыысь (158-ӧд рис.).
Верховӧй вӧвъяс пиысь бура тӧдсаӧсь ахал-текинскӧй вӧвъяс, кодъясӧс выведитісны да паськӧдісны Туркменияын.
Тайӧ вӧвъяс вылас туркменскӧй всадникъяс мунісны расстояние 4300 км, Ашхабадсянь Москваӧдз, 84 лунӧн.
Сӧветскӧй Союзса различнӧй республикаясын да областьясын эмӧсь уна мукӧд бур пӧрӧдаа вӧвъяс, кодъяс приспособитчӧмаӧсь местнӧй условиеяс дінӧ.
Вопросъяс.
1. Воштіс-ӧ ассьыс тӧдчанлунсӧ вӧв видзӧм видзму овмӧс механизируйтӧм вӧсна?
2. Кутшӧм животнӧйясысь лоины гортса вӧвъяс?
3. Тяжеловозъяслӧн кутшӧм сӧветскӧй пӧрӧда медбур?
4. Кутшӧм медбур сӧветскӧй пӧрӧдаыс кавалерийскӧй вӧвъяслӧн?
94 §. Социалистическӧй животноводство развивайтӧмлӧн перспективаяс.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ сӧветскӧй животноводстволы вӧлі вӧчӧма ыджыд ущерб, торъя нин сійӧ областьясын, кодъясӧс вӧлі временнӧ оккупируйтӧма немецкӧй захватчикъясӧн.
Но и война воясӧ партия да правительство тӧждысисны СССР-лысь животноводство развивайтӧм вӧсна.
Сӧветскӧй йӧзлӧн самоотверженнӧй удж вӧсна да гортса животнӧйяслысь стадаяссӧ планомернӧя эвакуируйтӧм вӧсна вӧлі сохранитӧма налысь медбур пӧрӧдаяссӧ: например, украинскӧй еджыд порсь, асканийскӧй меринос.
Война помасьӧм бӧрын племеннӧй животнӧйясӧс ёна рӧдмӧдісны да ӧні бурмӧдӧны найӧс.
Эз дугӧдсьыв война воясӧ и выль пӧрӧдаяс выведитӧм кузя удж.
Именнӧ тайӧ воясас вӧлі признайтӧма кыдзи выль пӧрӧдаяс: сюра гырысь скӧтлӧн костромскӧй пӧрӧда, вӧв — владимирскӧй тяжеловоз, ыж — сибирскӧй рамбулье да мукӧдъяс.
Война помасьӧм бӧрын миян странаын нуӧдсьӧ ыджыд удж животноводство восстановитӧм да развивайтӧм кузя.
Быд колхозын организуйтсьӧ нёль ферма: сюра гырысь скӧт видзан, ыж видзан, порсь видзан да лэбач видзан.
Сійӧ районъясын, кӧні бытӧвӧй условиеяс вӧсна порсьясӧс оз видзны, порсь видзан фермаяс оз организуйтсьыны.
Сідзжӧ оз организуйтсьыны лэбач видзан фермаяс сійӧ колхозъясын, кодъяслӧн абу зернӧвӧй культура кӧдзаяс.
Скӧт лыд содӧмыс должен йитчыны вердӧм, видзӧм да дӧзьӧритӧм бурмӧмкӧд.
Став колхозъясын да совхозъясын содӧ кормӧвӧй база.
Тайӧ шедӧдсьӧ акад. В. Р. Вильямслысь земледелиелӧн травопольнӧй система пыртӧмӧн.
Уна вося турунъяс кӧдзӧмкӧд тшӧтш сідзжӧ ыджыд внимание сетсьӧ кӧрым силосуйтӧмлы, торъя гуясын либӧ башняясын найӧс шоммӧдӧмлы.
Силос вылӧ используйтсьӧны кыдзи нарошнӧ кӧдзӧмтор, сідзи и унасикас отходъяс, например, пуктас кор, ёг турунъяс.
Бурмӧдӧны природнӧй видзьяс вылысь турун пуктӧмсӧ, а сідзжӧ торйӧдӧны специальнӧй пӧскӧтинаяс, кытчӧ кӧдзӧны турун.
Ыджыд внимание сетсьӧ животнӧйяслысь качествосӧ бурмӧдӧм вылӧ.
Выводитсьӧны уна выль пӧрӧдаяс.
Например, высокогорнӧй пӧскӧтинаясын видзӧм могысь выведитӧма ыжъяслысь выль пӧрӧда — архомеринос, кодӧс получитӧма мериносъясӧс дикӧй горнӧй межкӧд — архаркӧд — скрещивайтӧмӧн да потомствосӧ водзӧ воспитайтӧмӧн.
Успешнӧй удж вӧсна колхозъясын видзму овмӧсса животнӧйяслӧн лыдыс войнабӧрса воясӧ ёна содіс да 1950 воын тӧдчымӧн вевтыртіс войнаӧдзса уровень (сюра гырысь скӧт 40% вылӧ, ыжъяс да кӧзаяс 63% вылӧ, порсьяс 49% вылӧ, лэбачьяс кыкпӧв, сэк кор капиталистическӧй странаясын, (США-ын да мукӧдъясын) животнӧйяслӧн лыдыс тайӧ кадас чиніс.
abu
Животноводствоса медбур уджалысьяс шедӧдӧны зэв бур успехъяс.
Например, уна совхозъясын да колхозъясын медбур дояркаяс во чӧжнас быд мӧслысь лысьтӧны 5000 литрысь на унджык йӧв.
abu
abu
abu
abu
abu
Задание.
Тӧдмалӧй, кыдзи мунӧ животноводстволысь различнӧй отрасльяс восстанавливайтӧм да развивайтӧм тіян да тіянкӧд орчча колхозъясын.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ.
95 §. Животнӧй мирлӧн обзор.
Строение сложность серти став изучитӧм животнӧйяссӧ позьӧ юкны татшӧм ыджыд группаяс вылӧ, кодъяс шусьӧны типъясӧн: 1) простейшӧйяс, 2) кишечнополостнӧйяс, 3) червьяс, 4) моллюскъяс, 5) членистоногӧйяс, 6) хордовӧйяс, кодъяс дінӧ относитчӧны позвоночнӧйяс да кутшӧмсюрӧ мукӧд животнӧйяс, кодъяслӧн эм хорда.
Простейшӧйяслӧн тип.
Учебникын опишитӧм амёба, инфузория-туфелька, эвглена да малярийнӧй паразит кындзи, эмӧсь зэв уна разнӧйсикас простейшӧйяс.
Ставныс найӧ олӧны ваын либӧ мукӧд организмъяс пытшкын.
Простейшӧйяс — медся низкоорганизованнӧй животнӧйяс: телӧыс налӧн состоитӧ сӧмын ӧти клеткаысь.
Тайӧ признак сертиыс найӧ торъялӧны став мукӧд типъясса животнӧйясысь.
Простейшӧйяслӧн организмыс, коді состоитӧ ӧти клеткаысь, век жӧ уна видъяслӧн имеитӧ вель сложнӧй строение.
Сэтысь позьӧ аддзыны торъя образованиеяс, кодъяс вӧчӧны сійӧ либӧ мӧд удж да шусьӧны органеллаясӧн.
Например, инфузория-туфелькалӧн ресничкаясыс лоӧны движение органеллаясӧн, горш да пищеварительнӧй вакуольяс — пищеварение органеллаясӧн.
Простейшӧйяс размножайтчӧны юксьӧмӧн.
Та дырйи материнскӧй организмысь лоӧ кык выль — дочерньӧйяс.
Кутшӧмсюрӧ простейшӧйяс, например, малярийнӧй паразит, размножайтчигас сразу юксьӧны уна клетка вылӧ.
Сэтшӧм простейшӧйяс, кыдзи эвглена, вермӧны питайтчыны быдмӧгъяс моз жӧ неорганическӧй веществоясӧн, кодъясӧс усваивайтӧны югыд вылын хлорофилл отсӧгӧн.
Пемыдінын найӧ питайтчӧны животнӧйяс моз жӧ дась органическӧй веществоясӧн.
Тайӧ сувтӧдӧ найӧс животнӧйяс да быдмӧгъяс костӧ да индӧ животнӧй да растительнӧй мирлӧн единство вылӧ.
Простейшӧйяс — Му вылын медся древньӧй животнӧйяс.
Ӧти клеткаа древньӧй простейшӧйясысь лоины уна клеткаа животнӧйяс.
Кишечнополостнӧйяслӧн тип.
Кишечнополостнӧйяс (гидраяс, медузаяс, коралловӧй полипъяс) — уна клеткаа животнӧйяс, но налӧн организацияыс зэв прӧстӧй.
Кишечнополостнӧйяслӧн телӧыс состоитӧ клеткаяслӧн кык слӧйысь — ортсысаысь да пытшкӧссаысь, на костын эм опорнӧй перепонка.
Телӧ пытшкас эм дзик ӧти отверстиеа полость; отверстие пыр веськалӧ сёян да шыбитсьӧны переваритчытӧм колясъяс.
Пищеварение органъяслӧн, кровообращение органъяслӧн да с. в. настоящӧй системаяс абуӧсь.
Но абу став клеткаясыс налӧн ӧткодьӧсь.
Например, крапивнӧй клеткаяс добычасӧ виӧм да врагъясысь дорйысьӧм могысь шыбитӧны ядӧвитӧй нитьяс; кожно-мускульнӧй клеткаяс, кодъяслӧн эмӧсь мускульнӧй отростокъяс, сокращайтчигас отсалӧны ветлӧдлыны; особӧй нервнӧй клеткаяс обеспечивайтӧны ортсыса раздражениеяс дінӧ чувствительность.
Кишечнополостнӧйяслӧн эм лучистӧй симметрия.
Кишечнополостнӧйяслӧн строениеыс сэтшӧм прӧстӧй, мый найӧ вермӧны размножайтчыны почкованиеӧн, код дырйи телӧлӧн торъялӧм юкӧнсьыс быдмӧ выль организм.
Но налӧн эм и половӧй размножение.
Половӧй размножение дырйи уна клеткаа выль организм заводитӧ развивайтчыны ӧти клеткасянь, коді артмӧ яйцеклетка да живчик ӧтлаасьӧмысь.
Тайӧ доказывайтӧ, мый уна клеткаа животнӧйяс лоины ӧти клеткааясысь.
Червьяслӧн тип.
Организацияыс сэтшӧм животнӧйяслӧн, кодъяс пырӧны червьяслӧн типӧ, тӧдчымӧн сложнӧйджык кишечнополостнӧйяслӧн серти.
Червьяслӧн артмӧны разнӧйсикас тканьяс да уна клеткаа органъяслӧн торъя системаяс — ортсы вевттьӧдъяс, мускулъяс, пищеварение органъяс, кровообращение органъяс, выделение органъяс, нервнӧй система, размножение органъяс.
Кутшӧмсюрӧ червьяслӧн, кыдзи, например, зэр нидзувлӧн, эм гырк пытшкӧс, кӧні куйлӧны пытшкӧсса органъяс.
Червьяслӧн телӧыс имеитӧ двусторонньӧй симметрия.
Высокоорганизованнӧйджык животнӧйясысь червьяс торъялӧны сійӧн, мый налӧн абуӧсь настоящӧй кокъяс да ён вевттьӧд, кутшӧм эм моллюскъяслӧн да членистоногӧйяслӧн.
Размножайтчӧны червьяс унджыкысьсӧ половӧя, но кутшӧмсюрӧ червьяс вермӧны размножайтчыны и почкованиеӧн.
Тайӧ индӧ сы вылӧ, мый кӧть червьяслӧн строениеыс кишечнополостнӧйяслӧн серти и сложнӧйджык, но организацияыс налӧн век жӧ тӧдчымӧн прӧстӧй на.
Моллюскъяслӧн, либӧ небыд телӧаяслӧн, тип.
Моллюскъяслӧн телӧыс оз торъявлы членикъяс вылӧ, ортсысяньыс вевттьысьӧма чорыд известковӧй раковинаӧн.
Р раковинасӧ артмӧдӧ мантия, коді кытшалӧ моллюсклысь телӧсӧ.
Ӧти моллюскъяслӧн раковинаыс состоитӧ кык створкаысь, мукӧдыслӧн ӧти створкаа, разнӧйсикас формаа.
Му вывті ветлысь кутшӧмсюрӧ улиткаяслӧн, например, полевӧй слизеньлӧн, раковинаыс абу, но мышку вылас кызінас, кодӧс артмӧдӧ мантия, эмӧсь сылӧн колясъясыс.
Тайӧ индӧ, мый слизеньяслӧн предокъясыс тожӧ имеитлісны раковина.
Раковина видзӧ моллюсклысь телӧсӧ, и сы дінӧ йитчӧны мускулъяс.
Моллюскъяслӧн торъяліс ветлӧдлан орган — мускулистӧй кок, коді мыччысьӧ раковина пытшсьыс.
Кок отсӧгӧн моллюскъяс, кӧть и ньӧжйӧ, ветлӧдлӧны.
Червьяслӧн моз жӧ моллюскъяслӧн эмӧсь: пищеварение органъяс, кровообращение органъяс, нервнӧй система да мукӧдъяс.
Червьяс серти моллюскъяс имеитӧны сложнӧйджык строение.
Членистоногӧйяслӧн тип.
Позвоночниктӧм животнӧйяс пӧвстын членистоногӧйяс являйтчӧны медся высокоорганизованнӧй животнӧйясӧн.
Зэр нидзув моз жӧ найӧ имеитӧны членистӧй строение.
Мукӧд дырйи членикъясыс оз став телӧ пасьтаыс тыдавны, но унапӧлӧс признакъяс серти позьӧ тӧдмавны, мый тайӧ случайясын членикъясыс ӧтлаасьӧмаӧсь.
Ортсысяньыс членистоногӧйяслӧн телӧыс вевттьысьӧма хитиновӧй покровӧн.
Сійӧ артмӧдӧ ортсыса скелет, код дінӧ пытшкӧссяньыс йитчӧны мышцаяс.
Сыысь кындзи, сійӧ дорйӧ пытшкӧсса органъяссӧ да му вылын олігӧн видзӧ телӧсӧ косьмӧмысь.
Хитиновӧй покровыс сетіс членистоногӧйяслы позянлун ваын олӧмсянь вуджны суша вылын олӧмӧ да ёна паськавны суша вылас.
Хитиновӧй покров артмӧмкӧд йитчӧма передвижение органъяслӧн — членистӧй кокъяслӧн да бордъяслӧн — развивайтчӧм.
Подвижнӧйджык олӧмыс отсаліс развивайтчыны нервнӧй системалы да сложнӧй чувство органъяслы.
Организациялӧн вылынджык ступень вылӧ видзӧдтӧг, членистоногӧйяслӧн эм ӧткодьтор кольчатӧй червьяскӧд (двусторонньӧй симметрия, членикъяс вылӧ телӧлӧн торъявлӧм, членистӧй нервнӧй система, уна насекомӧй личинкаяслӧн червь кодь форма).
Ставыс тайӧ индӧ членистоногӧйяслӧн червьяскӧд родство вылӧ.
Членистоногӧйяслӧн типыс зэв озыр видъяснас да медся ёна паськалӧма.
Сійӧ юксьӧ классъяс вылӧ: 1) рак сямаяс, 2) черань, сямаяс, 3) уна кокаяс, 4) насекомӧйяс.
Хордовӧйяслӧн тип.
Хордовӧйяслӧн типӧ относитчӧны позвоночнӧй животнӧйяс да кутшӧмсюрӧ мукӧдъяс, кодъяс пиысь торъя интереснӧй аслас строение серти ланцетник (159-ӧд рис.).
Ланцетник — неыджыд животнӧй (7–8 см), коді олӧ мореясын да аслас ортсыса вид сертиыс ичӧтик чери кодь.
Ланцетник векджык олӧ ляпкыдінъясын; сійӧ пырӧ лыа пытшкӧ да мыччӧ ортсӧ сомын водзладор помсӧ вомыскӧд, код гӧгӧрын эмӧсь щупальцеяс.
Вом пырыс ваыскӧд тшӧтш горшас веськалӧны посни морскӧй животнӧйяс, кодъясӧс ланцетник сёйӧ.
Ланцетниклысь строениесӧ да развивайтчӧмсӧ подробнӧя изучитіс русскӧй учёнӧй А. О. Ковалевский.
Ланцетниклӧн бокъяссяньыс лямалыштӧм, кузьмӧс телӧыс чери кодьӧн кажитчӧ сӧмын первойя видзӧдлігӧн.
Видзӧдлыны кӧ бурджыка, тыдовтчас, мый сылӧн, мукӧд позвоночнӧйясысь торъялӧмӧн, юрыс оз ёна тӧдчы.
Синъяс ланцетниклӧн абуӧсь, и сӧмын вом сертиыс позьӧ тӧдмавны телӧыслысь водзладорпомсӧ.
Бӧрладорпомас эм непарнӧй бӧж плавник, коді водзӧ мунӧ мышку вылас да кынӧмладорас.
Парнӧй плавникъяс ланцетниклӧн абуӧсь.
Пытшкӧсса органъясыс куйлӧны сідз жӧ, кыдзи позвоночнӧй животнӧйяслӧн, но эмӧсь и зэв тӧдчана торъялӧмъяс.
Скелет пыддиыс эм хорда, коді кыссьӧ плотнӧй шнур моз телӧ пытшкас мышкуладорас телӧ бӧрладор помсяньыс водзладор помӧдзыс.
Хорда весьтын вылынджык куйлӧ однороднӧй трубка кодь нервнӧй система.
Позвоночнӧйяслӧн тайӧ трубкаыс усложнитчӧма да пӧрӧма спиннӧй вемӧ да юр вемӧ.
Пищеварительнӧй трубка водзладор юкӧдас (пищеварительнӧй трубкаыс куйлӧ хорда улын) эмӧсь зэв уна нёкчим отверстиеяс.
Кровеноснӧй системаыс замкнутӧй, но сьӧлӧмыс абу.
Татшӧм ногӧн, ланцетник строениеын эм зэв уна ӧткодьтор позвоночнӧйяскӧд.
Ф. Энгельс удачнӧя охарактеризуйтіс ланцетникӧс кыдзи «позвонокъястӧм позвоночнӧйӧс».
Но ланцетник строениеын эмӧсь сэтшӧм признакъяс, кодъяс индӧны, мый ланцетниклӧн строениеыс настоящӧй позвоночнӧйяслӧн серти прӧстӧйджык.
Парнӧй конечностьяс сылӧн абуӧсь, скелет пыдди эм сӧмын хорда, нервнӧй системаыс однороднӧй трубка кодь, юр вемыс абу, парнӧй синъяс да чувство органъяс абуӧсь, сьӧлӧмыс абу.
Тайӧ особенностьяскӧд йитӧдын абу юр лыыс и юр юкӧдыс дзоньнас.
Ланцетник аслас прӧстӧй строение вӧснаыс позвоночнӧйяслӧн древньӧй предокъяс кодь жӧ.
Ланцетникӧс позвоночнӧйяскӧд ӧттшӧтш ӧтувтӧны хордовӧйяслӧн типӧ, но выделяйтӧны торъя подтипӧ — юр лытӧмъяс подтипӧ.
Позвоночнӧйяс, либӧ кыдзи ешӧ найӧс шуӧны юр лыаяс, артмӧдӧны хордовӧйяслысь мӧд подтип.
Позвоночнӧйяс юр лытӧмъяс серти вылынджык организацияа животнӧйяс.
Хорда гӧгӧрыс налӧн артмӧны гӧч либӧ лы позвонокъяс.
Позвонокъяс вочасӧн вежӧны хордасӧ, коді тырвыйӧ развитчӧмӧн сохраняйтчӧ сӧмын низшӧй черияслӧн.
Высшӧй позвоночнӧйяслӧн хордаыс овлӧ сӧмын зародышъясыслӧн.
Позвоночнӧйяс зародышъяслӧн нервнӧй трубкаыс первойсӧ ланцетниклӧн нервнӧй трубка кодь, а сэсся сыысь развивайтчӧ спиннӧй вем да юр вем.
Водзладор юкӧдса позвонокъяссьыс развивайтчӧ юр лы, коді видзӧ юр вемсӧ.
Горш ӧтар-мӧдар бокъясас нёкчим щельясыс (кыдзи ланцетниклӧн) верстьӧ дырйиыс овлӧны сӧмын черияслӧн, мукӧд позвоночнӧйяслӧн найӧ артмӧны зародышъясыслӧн, а бӧрвылас, кор развитчасны тыяс, бырӧны.
Позвоночнӧйяс кровеноснӧй системаын развивайтчӧ сьӧлӧм, коді вайӧдӧ вирсӧ движениеӧ.
Артмӧны парнӧй конечностьяс.
Тайӧ фактъяссьыс ми аддзам, мый асланыс развивайтчӧмын позвоночнӧйяс мунісны ылӧ асланыс предокъяссяньыс, кодъяслысь чертаяссӧ тӧдчымӧн сохранитіс ланцетник.
Позвоночнӧйяс юксьӧны 5 класс вылӧ: 1) черияс, 2) земноводнӧйяс, 3) пресмыкайтчысьяс, 4) лэбачьяс, 5) млекопитающӧйяс.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм типъяс вылӧ юксьӧ животнӧй мир?
2. Строениеын кутшӧм особенность торйӧдӧ простейшӧйясӧс став мукӧд типъясса животнӧйясысь?
3. Мый вӧсна позьӧ шуны, мый уна клеткаа животнӧйяслӧн эм родство ӧти клеткаа животнӧйяскӧд?
4. Мыйын лоӧ червьяслӧн сложнӧйджык строениеыс кишечнополостнӧйяс серти?
5. Кутшӧм признакъяс эмӧсь сэтшӧм животнӧйяслӧн, кодъяс относитчӧны моллюскъяс типӧ?
6. Мый вӧсна позьӧ шуны, мый членистоногӧйяслӧн эм родство червьяскӧд?
7. Кутшӧм признакъяс эмӧсь членистоногӧйяс типлӧн дзоньнас?
8. Кутшӧм подтипъяс вылӧ юксьӧ хордовӧйяслӧн тип?
9. Строениеын кутшӧм особенностьяс вӧсна ланцетник пырӧ хордовӧйяс типӧ?
10. Кытысь тыдалӧ, мый ланцетниклӧн организацияыс прӧстӧйджык позвоночнӧйяс серти?
96 §. Животнӧй мирлӧн развивайтчӧм.
Животнӧй миркӧд тӧдмасьӧмыс петкӧдлӧ, мый разнӧйсикас типъясса животнӧйяс костын эмӧсь ӧткодь чертаяс.
Сідз, половӧй размножение дырйи став уна клеткаа животнӧйяс развивайтчынысӧ заводитӧны ӧти клеткасянь.
Уна клеткаа высокоорганизованнӧй животнӧйяс асланыс развивайтчӧмын прӧйдитӧны кык слӧя мешӧклысь стадия, коді характернӧй кишечнополостнӧйяслы.
Членистоногӧйяслӧн эмӧсь ӧткодь чертаяс червьяскӧд.
Позвоночнӧйяслӧн эм уна ӧткодьтор юр лытӧмъяскӧд (ланцетниккӧд).
Тайӧ ӧткодьторъясыс оз вермыны лоны случайнӧйӧн да висьталӧны родство йылысь.
ХІХ нэмын олысь учёнӧйяс: Ж. Ламарк, а сэсся Ч. Дарвин докажитісны, мый сійӧ кад чӧжӧн, кор животнӧйяс олӧны Му вылын (миллиард гӧгӧр во), животнӧй мир век вежласис.
Му шарлӧн разнӧй местаясын олан условиеясыс унаысь вежласисны.
Животнӧйяс, кодъяс абу вӧлі приспособитчӧмаӧсь выль условиеясыс дінӧ, кулалісны.
Сійӧ животнӧйясыс, кодъяслӧн развивайтчисны выль приспособлениеяс, олісны.
Му вылын животнӧй мирыс вежласис — развивайтчис.
Торъя нин бура тыдалӧ животнӧй мирлӧн развивайтчӧмыс, коді лои олан условиеяс вежсьӧмкӧд йитӧдын, позвоночнӧй животнӧйяс пример вылын.
Медся низкоорганизованнӧй позвоночнӧйясӧн, кодъясӧс ми изучитім, лоӧны ваын олысьяс — черияс.
Асланыс строениеӧн мукӧд позвоночнӧйяс серти: найӧ ёнджыка мунӧны ланцетник вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ черияслӧн, например, осетровӧйяслӧн, хордаыс являйтчӧ телӧыслы главнӧй опораӧн.
Хордалӧн колясъясыс сохраняйтчӧны и мукӧд черияслӧн верстьӧ дырйиыс.
Черияс лолалӧны нёкчимъясӧн.
Найӧ имеитӧны кровообращениелысь ӧти круг да двухкамернӧй сьӧлӧм.
Юр вемлӧн строениеыс прӧстӧйджык.
Парнӧй конечностьясыс — плавникъяс.
Черияс лоины древньӧй эра заводитчигӧн, кор мукӧд позвоночнӧйяс эз на вӧвны.
Земноводнӧйяслӧн класс петкӧдлӧ сложнӧйджык строениелысь чертаяс.
Земноводнӧйяс олӧны ваын и суша вылын (васӧд местаясын), но размножайтчӧны найӧ ваын.
Суша вылӧ петӧмкӧд йитӧдын земноводнӧйяслӧн развитчисны тыяс, но найӧ абу совершеннӧйӧсь, и лолалігас участвуйтӧ нильӧг куш кучикыс.
Тыясӧн лолалӧм вӧсна артмис кровообращениелӧн мӧд круг да развитчис трёхкамернӧй сьӧлӧм.
Земноводнӧйяслӧн парнӧй конечностьясыс чери плавникъяс серти имеитӧны сложнӧйджык строение.
Найӧ состоитӧны торъя юкӧнъясысь да приспособитчӧмаӧсь суша вывті и ваті ветлӧм вылӧ.
Черияслӧн серти сложнӧйджык строениеыс юр вемлӧн да чувство органъяслӧн.
Но такӧд тшӧтш земноводнӧйяслӧн эм уна ӧткодьтор черияскӧд; личинкаясыс земноводнӧйяслӧн черияс кодьӧсь.
Ставыс тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый земноводнӧйяслӧн эм родство черияскӧд да мый земноводнӧйяс да черияс лоины древньӧй чериясысь.
Древньӧй черияслӧн земноводнӧйясӧ пӧрӧмыс йитчӧма древньӧй эра шӧрын климат вежсьӧмкӧд.
Тайӧ кадас, кыдзи висьтавсьыліс нин 53 §-ын, засухаяс вӧсна водоёмъяс косьмисны.
Ископаемӧй черияс пӧвстысь, кодъяс олісны сійӧ кадӧ, ми аддзам кистепёрӧйясӧс, кодъяслӧн вӧліны плавникъяс (плавникъясыс вӧлі приспособитчӧмаӧсь водоёмъяс пыдӧсті кыскасьӧм вылӧ) да кодъяс лолалісны атмосфернӧй воздухӧн видсӧ вежӧм плавательнӧй гадь отсӧгӧн.
Водоёмъяс косьмигӧн кистепёрӧй черияс вермисны кыссьыны суша вывті мукӧд косьмытӧм водоёмъясӧ.
На пиысь кутшӧмсюрӧяс, кодъяслӧн вӧлі атмосфернӧй воздухӧн лолалӧм вылӧ ёнджыка приспособитчӧм плавательнӧй гадь, вермисны овны суша вылын.
Ёна уджалӧм да упражняйтӧм вӧсна парнӧй плавательнӧй гаддьысь бӧрынджык развитчисны тыяс.
Артмис кровообращениелӧн мӧд круг.
Сьӧлӧм пытшкын развитчис перегородка, и сьӧлӧмыс лои трёхкамернӧй.
«Кисть» кодь плавникъясысь развитчисны му вывті ветлӧм вылӧ настоящӧй кокъяс.
Тадзи уна поколениеяс мысти Му вылын лоины выль животнӧйяс — земноводнӧйяс.
Древньӧй земноводнӧйяслӧн сохранитчӧм скелетъяс серти позьӧ шуны, мый ӧнія земноводнӧйяс серти найӧ имеитісны улынджык организациялысь уна признакъяс.
Позвоночнӧйяслӧн класс — пресмыкайтчысьяс — босьтӧ животнӧйясӧс, кодъяс тырвыйӧ приспособитчӧмаӧсь суша вылын олӧмӧ.
Налӧн развитчӧма роговӧй покров, коді бура видзӧ телӧсӧ весиг кос атмосфернӧй воздухын.
Тыяс ёнджыка развитчӧмаӧсь да тырмымӧн сетӧны телӧыслы кислород.
Сьӧлӧмын артмис неполнӧй перегородка, коді торйӧдӧ желудочекъяссӧ.
Юр вемыс земноводнӧйяслӧн серти сложнӧйджык.
Конечностьясыс тырмымӧн приспособитчӧмаӧсь суша вывті ветлӧмӧ.
Пресмыкайтчысьяс размножайтчӧны сӧмын суша вылын, пукталӧны вель гырысь колькъяс. Тайӧ колькъяссӧ косьмӧмсьыс видзӧ плотнӧй оболочка.
Ӧні пресмыкайтчысьяс омӧльджыка паськалӧмаӧсь.
Медся ёна найӧ паськавлісны да медся унасикасӧсь вӧліны средньӧй эраӧ, коді шусьӧ «пресмыкайтчысьяслӧн нэмӧн» (видзӧд 59 §).
Сійӧ кадӧ олысь пресмыкайтчысьяс пиысь кутшӧмсюрӧяс имеитісны уна ӧткодьтор бырӧм земноводнӧйяскӧд.
Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый пресмыкайтчысьяс лоины древньӧй земноводнӧйясысь.
Выль класслӧн — пресмыкайтчысьяслӧн — лоӧмыс вӧлі йитчӧма Му вылын олан условиеяс вежсьӧмкӧд.
Васӧд климат, коді вӧлі древньӧй эра мӧд джынйын, эра помас бара вежсис косджык климатӧн.
Тайӧ кадӧ кутшӧмсюрӧ древньӧй земноводнӧйяслӧн кучикас развитчис роговӧй слӧй, коді сетіс позянлун тырвыйӧ вуджны му вылын олӧмӧ.
Роговӧй покров развитчӧм да му вылын олӧмӧ приспособитчӧм вӧсна сложнӧйджык лои организацияыс: развитчисны тыяс, способность размножайтчыны му вылын да с. в.
Средньӧй эраӧ лоины медводдза лэбачьяс да млекопитающӧйяс.
Медъёна тайӧ классъясыс паськалісны выль эраӧ.
Лэбачьяслӧн класс торъялӧ лэбавны приспособитчӧмӧн да пресмыкайтчысьяс серти вылынджык организациялӧн чертаясӧн.
Налӧн артериальнӧй вирыс оз сорлась венознӧйкӧд.
Та вӧсна лои телӧлӧн постояннӧй температура, коді оз зависит окружающӧй среда температураысь.
Лэбачьяслӧн юр вемыс пресмыкайтчысьяслӧн серти развитчӧма ёнджыка, торйӧн нин передньӧй вем да мозжечок.
Вем развитчӧмкӧд йитчӧма лэбачьяслӧн сложнӧйджык поведениеыс.
Но лэбачьяслӧн эмӧсь и сэтшӧм чертаяс, кодъяс матыстӧны найӧс пресмыкайтчысьяс дінӧ, например, кучикас железаясыс развитчӧмаӧсь омӧля, роговӧй образованиеясыс чешуяяс кодьӧсь, размножайтчӧны лэбачьяс гырысь колькъясӧн.
Лэбачьяслӧн пресмыкайтчысьяскӧд ӧткодьторъясыс индӧны сы вылӧ, мый лэбачьяс лоины древньӧй пресмыкайтчысьясысь.
Тайӧ выводыс подтверждайтчӧ сійӧн, мый лэбачьяс лоины сёрӧнджык, да сійӧн, мый важӧн вӧлі первоптица, коді ӧнія лэбачьяс серти ёнджыка вӧлі мунӧ пресмыкайтчысьяс вылӧ.
Лэбачьяслӧн предокъяснас вӧліны эз лэбалысь ящеръяс, кодъяслӧн бордъясыс асланыс строение серти сӧвсем эз вӧвны лэбач бордъяс кодьӧсь, а кутшӧмкӧ древньӧй пресмыкайтчысьяс, кодъяс овлісны пуяс вылын.
Пуяс вылын олӧмыс вӧсна да кокъяснас пу увъясӧ кутчысьӧмыс вӧсна вежсис кок чуньяслӧн расположениеыс, коді характернӧй унджык ӧнія лэбачьяслы (3 чунь водзӧ, 1 бӧрӧ).
Водз конечностьяс вылас первой артмисны гырысь чешуяяс, кодъяс бӧрынджык пӧрисны бордъясӧ.
Тайӧ несовершеннӧй бордъяс отсӧгӧн лэбачьяслӧн предокъясыс планируйтісны увйысь увйӧ либӧ пуысь пуӧ чеччалігӧн.
Бордъяслӧн водзӧ развивайтчӧмыс вӧсна да воздухӧд лэбалӧмыс вӧсна вежсис лэбачьяслӧн организацияыс — артмисны воздушнӧй мешӧкъяс, бырисны пиньяс да с. в.
Такӧд тшӧтш сложнӧйджыкӧсь лоины пытшкӧсса органъяс: артмис четырёхкамернӧй сьӧлӧм, развитчис юр вем.
Млекопитающӧйяс, лэбачьяслӧн серти ещӧ на вылынджык организация вылӧ видзӧдтӧг, сідзжӧ имеитӧны ӧткодьторъяс пресмыкайтчысьяскӧд.
Например, кутшӧмсюрӧяслӧн на пиысь кучикас эмӧсь чешуяяс кодь роговӧй образованиеяс.
Низшӧй млекопитающӧйяс (ехидна, утконос) пуктӧны колькъяс.
Ископаемӧй пресмыкайтчысьяс пиысь тӧдсаӧсь зверозубӧйяс, кодъяслӧн пиньясыс млекопитающӧйяслӧн моз жӧ юксьылісны резецъяс, клыкъяс да юр пиньяс вылӧ.
Тайӧ пресмыкайтчысьяссӧ позьӧ лыддьыны млекопитающӧйяслӧн предокъясӧн.
Лэбачьяслӧн да млекопитающӧйяслӧн шоныд вирыс вӧсна, а сідзжӧ шоныд вирыскӧд йитчӧм совершеннӧйджык размножайтчӧмыс вӧсна (лэбачьяс пӧжӧны колькъяс, а млекопитающӧйяс пиянсӧ чужтӧны ловйӧн) налӧн пияныс бурджыка овмӧдчӧны пресмыкайтчысьяслӧн пиян серти.
Ыджыд тӧдчанлун та дырйи имеитіс лэбачьяс да торъя нин млекопитающӧйяс юр вемлӧн развивайтчӧмыс.
Кор средньӧй эра помын кӧдздӧдіс, унджык пресмыкайтчысьясыс бырисны.
Лэбачьяс да млекопитающӧйяс вӧліны бурджыка приспособитчӧмаӧсь выль условиеяс дінӧ (160-ӧд рис.).
Средньӧй эраӧс — «пресмыкайтчысьясысь нэмсӧ» — вежис выль эра, кодын господствуйтысь положениесӧ босьтісны лэбачьяс да млекопитающӧйяс.
И ӧтиясыс и мӧдъясыс ёна паськалісны му веркӧс вылын да разнӧй условиеясын олӧм вӧсна артмӧдісны уна выль формаяс.
Млекопитающӧйяслӧн водзӧ развивайтчӧмыс вайӧдіс медся высокоорганизованнӧй отряд — обезьянаяс, а бӧрынджык и морт — артмӧмӧ.
Учёнӧйяс сідзжӧ тӧдмалісны и позвоночниктӧм животнӧйяслӧн разнӧй группаяс костын родственнӧй отношениеяс.
Татшӧм ногӧн, ӧнія животнӧй мир являйтчӧ развитиелӧн кузь историческӧй процесс результатӧн (161-ӧд рис.).
Религиялӧн да кутшӧмсюрӧ буржуазнӧй учёнӧйяслӧн животнӧй мир вежласьтӧм йылысь висьталӧмыс вуж выйӧныс противоречитӧ истиннӧй наукалы.
Вопросъяс.
1. Мыйла позвоночнӧйяс пример вылын медкокни петкӧдлыны животнӧй мирлысь развивайтчӧмсӧ?
2. Кутшӧм признакъяс вӧсна чериясӧс лыддьӧны позвоночнӧйяс пиысь медся низкоорганизованнӧй животнӧйясӧн?
3. Мыйын лоӧ земноводнӧйяс организациялӧн усложнитчӧмыс чериыскӧд сравнитӧмӧн?
4 Кутшӧм условиеяс вӧсна да кыдзи муніс кистепёрӧй черияслӧн земноводнӧйясӧ пӧрӧм?
5. Кутшӧм условиеяс вӧсна древньӧй земноводнӧйяс пӧрисны пресмыкайтчысьясӧ да кыдзи муніс тайӧ развивайтчӧмыс?
6. Кутшӧм даннӧйяс серти позьӧ вӧчны вывод, мый лэбачьяс лоины пресмыкайтчысьясысь?
7. Позьӧ-ӧ лыддьыны лэбалысь ящеръясӧс лэбачьяслӧн предокъясӧн?
8. Кутшӧм доказательствояс эмӧсь млекопитающӧйяслӧн пресмыкайтчысьясысь лоӧм йылысь?
9. Строениеын да размножениеын кутшӧм особенностьяс вӧсна лэбачьяс да млекопитающӧйяс ёна паськалісны выль эраӧ?
97 §. Мортлӧн животнӧйяскӧд ӧткодь чертаяс да торъялӧм.
Мортлӧн да животнӧйяслӧн ӧткодьторъяс.
Медся высокоорганизованнӧй животнӧйясӧн — млекопитающӧйясӧн — тӧдмасьӧм петкӧдлӧ, мый найӧ строениеын эмӧсь ӧткодь чертаяс морт строениекӧд.
Морт телӧын да млекопитающӧйяс телӧын ми аддзам органъяслысь ӧткодь системаяс: гӧнъяса ортсы вевттьӧдъяс, пытшкӧсса лы скелет, кодлӧн основанас лоӧ позвоночник, пищеварение органъяс, лолалан органъяс, кровообращение органъяс, выделение органъяс, размножение органъяс, нервнӧй система, коді состоитӧ юр вемысь да спиннӧй вемысь, чувство органъяс.
Ӧткодь и органъясыслӧн расположениеыс.
Пищеварение органъяс, кровообращение органъяс да мукӧд органъяс кыдзи мортлӧн, сідзи и млекопитающӧйяслӧн куйлӧны гырк пытшкын, кодӧс диафрагма юкӧ морӧс пытшкӧс да кынӧм пытшкӧс вылӧ.
Мортлӧн да млекопитающӧйяслӧн торъя органъяс строениеын сідзжӧ эм уна ӧткодьтор.
Например, сьӧлӧмыс — четырёхкамернӧй, пиньясыс юксьӧны резецъяс, клыкъяс да юр пиньяс вылӧ.
Ӧткодь сідзжӧ мортлӧн да млекопитающӧйяслӧн размножайтчӧмыс (пиянсӧ ловйӧн чужтӧм да йӧлӧн вердӧм).
Торъя нин тӧдчана ӧткодьтор морткӧд имеитӧны морт сяма обезьянаяс, мый йылысь висьталӧ тайӧ животнӧйясыслӧн ачыс нимыс.
Морт сяма обезьянаяслӧн бӧжыс абу.
Чужӧмыс абу гӧна.
Пель раковинаясыс форма сертиыс мортлӧн кодьӧсь жӧ, кыкнан конечность чуньясас эмӧсь плоскӧй гыжъяс; ыджыд чуньыс налӧн паныда мукӧд чуньясыслы.
Юр вемыс морт сяма обезьянаяслӧн мукӧд млекопитающӧйяслӧн серти развитчӧма бурджыка.
Найӧ ӧдйӧ реагируйтӧны быдтор вылӧ, мый найӧс кытшалӧ, да морт моз жӧ петкӧдлӧны радлун, полӧм да скӧрмӧм.
Морт сяма обезьянаяс весиг бӧрдӧны да сералӧны, но синватӧг да шытӧг, кодъяс свойственнӧйӧсь мортлы.
Сыысь кындзи, обезьянаяс висьӧны сійӧ жӧ висьӧмъяснас, кутшӧмъясӧн висьӧ морт (тифӧн, малярияӧн, дизентерияӧн).
Налӧн паныдасьлӧны сэтшӧм жӧ паразитическӧй червьяс, кутшӧмъяс и мортлӧн — аскарида, солитер.
Мортлӧн животнӧйясысь торъялӧм.
Кӧть мортлӧн эмӧсь уна ӧткодь чертаяс обезьянаяскӧд, но сійӧ век жӧ ёна торъялӧ наысь.
Морт ветлӧдлӧ сӧмын бӧр конечностьяс вылын — кокъяс вылын, да ветлігас босьтӧ вертикальнӧй положение.
Морт сяма обезьянаяс ветлӧдлӧны мышкыртчӧмӧн да ветлігас мыджсьӧны водз конечностьясыс вылӧ.
Мортлӧн кокъясыс кияссьыс кузьджыкӧсь, а обезьянаяслӧн водз конечностьясыс кузьджыкӧсь бӧр конечностьяссьыс (162-ӧд рис.).
Кӧть мортлӧн киыс имеитӧ уна ӧткодьтор обезьянаяслӧн водз конечностьяскӧд, но век жӧ ёна торъялӧ сыысь (163-ӧд рис.).
Обезьянаяслӧн первойя чуньыс, кӧть и паныда мукӧдыслы, но развитчӧма омӧля, конечностьяснас обезьяна медсясӧ кутчысьӧ пу увъясӧ.
А мортлӧн киас первой чуньыс развитчӧма бура, да киясыс вӧчӧны разнӧйсикас удж, являйтчӧны трудлӧн высокоорганизованнӧй органъясӧн.
Мортлӧн телӧ вылас гӧныс развитчӧма омӧля да эм телӧлӧн сӧмын торъя участокъяс вылын.
Уна торъялӧмъяс эмӧсь юр лы строениеын (видзӧд 162-ӧд рис.).
Обезьянаяслӧн ёнджыка развитчӧма юр лылӧн водзладор юкӧныс, кодӧс артмӧдӧны черлыяс.
Морт юр лыын ёнджыка развитчӧма юр лы кӧрӧбка, кӧні куйлӧ юр вем.
Ещӧ ыджыдджык торъялӧмъяс эмӧсь вем строениеын.
Мортлӧн вемыс 2–2,5 пӧв сьӧкыдджык морт сяма обезьянаяс вемысь.
Морт сяма обезьянаяслӧн вемыс 400–600 г сьӧкта, а мортлӧн сійӧ некор оз овлы кокньыдджык 1 000 г-ысь да овлӧ 1800–2000 г сьӧкта.
Морт вемлӧн ыджыд полушариеяс ёна развитчӧмкӧд йитчӧма сылӧн сознательнӧй деятельностьыс.
Морт вӧчӧ орудиеяс да сознательнӧя применяйтӧ найӧс уджын, мый оз вермыны вӧчны медся высокоорганизованнӧй обезьянаяс.
Йӧзлӧн отличительнӧй чертаӧн лоӧ сідзжӧ членораздельнӧй речь, код отсӧгӧн найӧ общайтчӧны ас костаныс.
Но йӧзлӧн медся характернӧй чертаӧн лоӧ налӧн общественнӧй олӧм, коді развивайтчӧ дзик мӧдпӧлӧс законъяс кузя мукӧд ловъя существояслӧн развивайтчӧм серти.
Орудиеяс вӧчны да уджын найӧс сознательнӧя применяйтны способность, членораздельнӧй речь, общественнӧй олӧм — ставыс тайӧ торйӧдӧ мортӧс став животнӧйяссьыс да сувтӧдӧ сійӧс животнӧй мирысь бокӧ да сыысь вылӧджык.
Животнӧйяслӧн олӧмыс зависитӧ найӧс окружайтысь природаысь.
Морт покоряйтӧ природаӧс да не сӧмын используйтӧ природнӧй озырлунъяс, но, природалысь законъяссӧ изучитӧмӧн, вежӧ сійӧс аслас интересъясын.
Вопросъяс.
1. Кутшӧм ӧткодь чертаяс эмӧсь мортлӧн млекопитающӧйяскӧд?
2. Мыйын лоӧ морт сяма обезьянаяслӧн морткӧд ыджыд сходствоыс?
3. Мыйӧн морт торъялӧ животнӧйясысь?
4. Мыйла мортӧс оз позь лыддьыны животнӧйӧн?
98 §. Мортлӧн лоӧм.
Млекопитающӧйяскӧд да торйӧн нин морт сяма обезьянаяскӧд мортлӧн сходствоыс оз вермы лоны случайнӧйӧн.
Сійӧ индӧ, мый мортлӧн животнӧйяскӧд эм родство да мый морт лои кутшӧмкӧ древньӧй обезьянаясысь.
Тайӧ выводыс подтверждайтсьӧ уна фактъясӧн.
Кага питайтчӧ мам йӧлӧн.
Развитиелӧн воддза стадияясын мортлӧн зародышыс верстьӧ морт серти ёнджыка мунӧ животнӧйяс вылӧ.
Сідз, морт зародышлӧн эм бӧж, весиг тӧдчӧны нёкчим щельяс.
Развитиелӧн бӧръяджык стадияясас кынӧмпытшса кагаыс обезьянапи кодь.
Сӧмын мортлӧн животнӧйысь лоӧмӧн позьӧ объяснитны сійӧс, мый кутшӧмсюрӧ йӧзлӧн шочиника овлӧны сэтшӧм признакъяс, кодъяс абу свойственнӧйӧсь мортлы.
Сідз, паныдасьлӧны бӧжа йӧз либӧ йӧз, кодъяслӧн телӧыс и чужӧмыс сплӧш вевттьысьӧмаӧсь гӧнӧн.
Тыдалӧ, тані тыдовтчӧны признакъяс, кодъяс вӧліны мортлӧн древньӧй предокъяслӧн.
Мортлӧн животнӧйясысь лоӧмӧн объясняйтчӧ и сійӧ, мый морт организмын эмӧсь омӧля развитчӧм органъяс, кодъяс оз уджавны.
Например, пель раковинаясыс йӧзлӧн оз вӧрны, но налӧн эмӧсь мускулъяс, кодъяс млекопитающӧйяслӧн вӧрӧдӧны пельяссӧ.
Кутшӧмсюрӧ йӧз, кодъяслӧн тайӧ мышцаясыс ёнджыка развитчӧмаӧсь, вермӧны пельяссӧ вӧрӧдны.
Но кутшӧм обезьянаяс вӧліны мортлӧн медматысса предокъясӧн?
Сійӧ, мый морт медъёна мунӧ морт сяма обезьянаяс вылӧ, висьталӧ сы йылысь, мый тайӧ животнӧйясыс медматынӧсь морт дінӧ.
Тыдалӧ, морт да морт сяма обезьянаяс имеитісны общӧй предок древньӧй, важӧн бырӧм обезьянаяс пиысь.
Вопрос сы йылысь, кыдзи древньӧй обезьянаясысь развитчис морт, подробнӧя разъяснитіс Ф. Энгельс.
Мортлӧн древньӧй предокъясыс овлісны пуяс вылын тропическӧй вӧръясын, кодъяс быдмылісны шоныд климат вӧсна му веркӧслӧн тӧдчымӧн юкӧнас.
Кутшӧмсюрӧяс на пиысь пуяс вывсянь вуджисны овны му вылӧ.
Вермас лоны, мый тайӧ вуджӧмыс лои сы вӧсна, мый сэки кӧдздӧдіс да тропическӧй пояссянь войвылын да лунвылын куйлысь областьясын вӧрыс ёна чиніс.
Обезьянаяс, кодъяс кутісны ветлыны бӧр конечностьяс вылас, кияснас кутісны пӧльзуйтчыны сёян добывайтӧм могысь да дорйысьӧм могысь, бедьяс, изъяс используйтӧмӧн.
Найӧ велалісны пӧльзуйтчыны природалӧн разнӧйсикас предметъясӧн кыдзи орудиеясӧн, а сэсся и асьныс велалісны вӧчавны орудиеяс.
Тадзи лои трудӧвӧй деятельность, коді торйӧдӧ мортӧс животнӧйясысь.
Разнӧйсикас удж отсаліс кияслы водзӧ развивайтчыны да совершенствуйтчыны.
Трудӧвӧй деятельность процессын развитчисны сознание, членораздельнӧй речь да сложитчис общественнӧй олӧм.
Труд пӧртіс обезьянаӧс мортӧ.
Мортлӧн обезьянаысь развивайтчӧмын веськыда ветлӧмлӧн тӧдчанлуныс пасйыссьӧ И. В. Сталин трудъясын: «Обезьяна кӧ век ветліс нёль кок вылын, сійӧ кӧ эз веськӧд мышсӧ, то сылӧн потомокыс — морт — эз вермы эськӧ свободнӧя пӧльзуйтчыны аслас тыясӧн да голосовӧй связкаясӧн да, татшӧм ногӧн, эз вермы эськӧ пӧльзуйтчыны речӧн, мый эськӧ ёна задержитіс сылысь сознание развивайтчӧмсӧ» (И. Сталин. Соч., т. I стр. 313).
Вопросъяс.
1. Кутшӧм признакъяс эмӧсь морт зародышлӧн, кодъяс висьталӧны, мый морт лои животнӧйясысь?
2. Кыдзи позьӧ объяснитны «гӧна» йӧзлысь лоӧмсӧ?
3. Кыдзи позьӧ объяснитны, мый мортлӧн эмӧсь мышцаяс, кодъяс вӧрӧдӧны пель раковинаяссӧ, сэк кор мортлӧн найӧ пӧшти оз вӧрны?
4. Кутшӧм тӧдчанлун имеитіс веськыда ветлӧмӧ мортлӧн вуджӧмыс?
5. Мыйӧн морт торъялӧ животнӧйысь?
99 §. Мортӧн животнӧй мир вежӧм.
Морт, животнӧй происхождение имеитӧмӧн, вылӧ кыпӧдчис природа вылын.
Природалысь законъяссӧ изучитӧмӧн сійӧ велаліс используйтны сійӧс аслас интересъясын.
Йӧзлы абу тырмымӧн сійӧ, мый вермӧ сетны природа, сы вӧсна найӧ быдтӧны культурнӧй быдмӧгъяс да видзӧны гортса животнӧйясӧс.
Торъя нин ёна да кужӧмӧн используйтсьӧны став природнӧй озырлунъясыс, сы лыдын и животнӧй мир, социалистическӧй обществоын, кӧні абу мортӧс мортӧн эксплуатируйтӧм, кӧні став уджсӧ веськӧдӧма уджалысь йӧзлысь интересъяссӧ удовлетворитӧм вылӧ.
Сӧветскӧй Союзын нуӧдсьӧ ыджыд да успешнӧй тыш мортлы вреднӧй животнӧйяскӧд: видзму овмӧслӧн вредительяскӧд, висьӧм вуджӧдысьяскӧд, мортъясӧс да животнӧйясӧс висьмӧдысь возбудительяскӧд.
Нуӧдсьӧны став мераяс полезнӧй животнӧйясӧс: промыслӧвӧй чериясӧс, полезнӧй лэбачьясӧс, пушнӧй зверьясӧс — охраняйтӧм да рӧдмӧдӧм могысь.
Медся ценнӧй животнӧйясӧс вуджӧдӧны ӧти местаяссянь мӧд местаясӧ.
Развивайтчӧ народнӧй овмӧслӧн выль отрасль — звероводство.
Морт воздействие вӧсна природа лоӧ дзик мӧдпӧлӧс, ньӧти оз сэтшӧм, кутшӧм эськӧ сійӧ вӧлі мортыс кӧ эз вӧв.
Торъя ёна вежсисны кутшӧмсюрӧ животнӧйяс, кодъясӧс морт велӧдіс ки помӧ.
Найӧ тӧдчымӧн ёна торъялӧны асланыс дикӧй предокъясысь.
Морт вежис налысь природасӧ.
Гортса животнӧйяслысь природасӧ вежӧмыс первойсӧ муніс ньӧжйӧ, уна сё вояс чӧж.
А ӧні сӧветскӧй учёнӧйяс выводитӧны совершеннӧйджык пӧрӧдаяс дженьыд кадӧн.
Тайӧ лои позяна сы бӧрын, кор великӧй сӧветскӧй учёнӧй И. В. Мичурин да сылӧн последовательясыс докажитісны, мый быдмӧгъяслысь да животнӧйяслысь природасӧ позьӧ вежны колана направлениеын, да разработайтісны методъяс (приёмъяс), медым тайӧс пӧртны олӧмӧ.
Мичуринскӧ и учение серти быд организм олӧ да развивайтчӧ сылӧн олан условиеяскӧд единствоын.
Условиеясыс вежсигӧн вежсьӧ и ловъя организмыс.
Получитӧм вежсьӧмъясыс вермӧны вуджны наследство кузя потомствоыслы.
Ловъя организм вылӧ уна поколениеяс чӧж колана ног воздействуйтӧмӧн, торъя нин том дырйиыс, позьӧ вежны сылысь природасӧ колана направлениеын.
Кутшӧмсюрӧ буржуазнӧй учёнӧйяс (вейсманистъяс, морганистъяс) висьталӧны взглядъяс, кодъяс противоположнӧйӧсь мичуринскӧй учениелы.
Найӧ лыддьӧны, мый окружающӧй среда оз вӧч ыджыд влияние быдмӧгъяс да животнӧйяс вылӧ, мый ловъя существояс организмын эм кутшӧмкӧ вежсьытӧм зародышевӧй вещество, коді поколениесянь поколениеӧ вуджӧ потомствоыслы вежсьытӧг.
Найӧ висьталӧны, мый животнӧй организмъяс кӧть и вермӧны вежласьны, но налӧн олан условиеясысь зависиттӧг, да быттьӧ вежсьӧмъясыслысь характерсӧ водзвыв тӧдны да влияйтны на вылӧ морт оз вермы.
Тайӧ буржуазнӧй взглядъяслысь необоснованностьсӧ да неправильностьсӧ мӧдар путкыль путкыльтісны миян сӧветскӧй учёнӧйяс кыдзи теорияын, сідзи и практика вылын.
Сюра гырысь скӧтлӧн, вӧвъяслӧн, ыжъяслӧн, порсьяслӧн выль пӧрӧдаяс, кодъясӧс выведитісны сӧветскӧй учёнӧйяс мичуринскӧй учение основа вылын, нагляднӧя да убедительнӧя доказывайтӧны сылысь правильностьсӧ.
Сӧветскӧй учёнӧйяс вежлалӧны животнӧйяслысь природасӧ социалистическӧй общество интересъясын.
И. В. Мичуринлӧн лозунг — «Ми ог вермӧй виччысьны природасянь милӧстьяс; босьтны найӧс сылысь — миян мог!»
— являйтчӧ лозунгӧн став сӧветскӧй учёнӧй-биологъяслӧн — кыдзи растениеводъяслӧн, сідзи и животноводъяслӧн.
ОГЛАВЛЕНИЕ
Введение .... 3
І глава.
Животнӧй организмкӧд да сійӧ олӧмлӧн условиеяскӧд общӧй тӧдмасьӧм.
1 §. Кроликлӧн ортсыса вид да олан условиеяс .... 6
2 §. Движение органъяс — мышцаяс да скелет ....
3 §. Сёйӧм да пищеварение органъяс .... 9
4 §. Лолалӧм ла лолалан органъяс .... 10
5 §. Вир да кровообращение .... 11
6 §. Выделение органъяс.
Веществояслӧн обмен .... 13
7 §. Нервнӧй система да чувство органъяс .... 14
8 §. Кроликлӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм .... 16
9 §. Гортса кроликъяслӧн происхождение .... 17
10 §. Дикӧй кроликлысь природасӧ вежӧм.
Кроликъяслӧн пӧрӧдаяс .... 18
ІІ глава.
Простейшӧйяс.
11 §. Тыдавтӧм организмъясӧс аддзӧм .... 20
12 §. Инфузория-туфелька .... 21
13 §. Амёба обыкновеннӧй .... 25
14 §. Веж эвглена .... 27
15 §. Висьмӧдысь простейшӧйяс .... 28
III глава.
Кишечнополостнӧйяс.
16 §. Гидра .... 31
17 §. Гидра — уна клеткаа животнӧй .... 33
18 §. Медузаяс.
Коралловӧй полипъяс .... 36
IV глава.
Червьяс.
19 §. Зэр нидзувлӧн оланног да ортсыса строение .... 39
20 §. Зэр нидзувлӧн пытшкӧсса строение .... 42
21 §. Мортлӧн аскарида .... 45
22 §. Порсь солитер .... 47
23 §. Червьяс-паразитъяс да СССР-ын накӧд тышкасьӧм .... 49
V глава.
Небыд телӧаяс, либӧ моллюскъяс.
24 §. Перловица .... 51
25 §. Винограднӧй улитка .... 54
26 §. Моллюскъяс, насянь пӧльза да вред .... 56
VI глава.
Членистоногӧйяс.
27 §. Майскӧй жуклӧн оланног да ортсыса строение .... 59
28 §. Майскӧй жуклӧн пытшкӧсса строение .... 61
29 §. Майскӧй жуклӧн развитие да превращение .... 64
30 §. Перелётнӧй саранча .... 66
31 §. Вреднӧй черепашка .... 68
32 §. Капустница .... 70
33 §. Сӧветскӧй Союзын видзму овмӧсса вредительяскӧд тышкасьӧм .... 73
34 §. Висьӧмъяс вуджӧдысьяс .... 75
35 §. Мазі .... 79
36 §. Мазі видзӧм .... 84
37 §. Тутӧвӧй шелкопряд .... 85
38 §. Рак сямаяс .... 88
39 §. Черань сямаяс .... 90
40 §. Вреднӧй черань сямаяс .... 93
41 §. Членистоногӧйяслӧн тип да сылӧн классъяс вылӧ юксьӧм .... 95
Гожӧм кежлӧ заданиеяс .... 97
VII глава.
1 класс.
Позвоночнӧйяс.
Черияс.
42 §. Юса ёкышлӧн оланног да ортсыса строение .... 99
43 §. Юса ёкышлӧн пытшкӧсса органъяс .... 102
44 §. Ёкышлӧн скелет да нервнӧй система .... 106
45 §. Ёкышлӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм .... 108
46 §. Олӧмлӧн различнӧй условиеяс дінӧ черияслӧн приспособитчӧм .... 110
47 §. Гӧча да лыа-гӧча черияс .... 114
48 §. СССР-ын чери кыйӧм .... 118
49 §. Чери рӧдмӧдӧм .... 121
VIII глава.
2 класс.
Земноводнӧйяс, либӧ амфибияяс.
50 §. Турунвиж лягушкалӧн оланног да ортсыса строение .... 123
51 §. Турунвиж лягушкалӧн пытшкӧсса органъяс .... 126
52 §. Лягушкалӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм .... 130
53 §. Земноводнӧйяслӧн лоӧм .... 132
54 §. Бӧжтӧм да бӧжа земноводнӧйяс .... 133
IX глава.
3 класс.
Пресмыкайтчысьяс, либӧ рептилияяс.
55 §. Пельк лёкгаг .... 136
56 §. Змейяс .... 139
57 §. Черепахаяс .... 142
58 §. Нильскӧй крокодил .... 144
59 §. Пресмыкайтчысьяслӧн нэм .... 146
X глава.
4 класс.
Лэбачьяс.
60 §. Сьӧд рака .... 150
61 §. Сьӧд ракалӧн костно-мышечнӧй система .... 154
62 §. Сьӧд рака органъяслӧн мукӧд системаяс .... 156
63 §. Лэбачьяслӧн размножайтчӧм .... 160
64 §. Лэбачьяслӧн древньӧй пресмыкайтчысьясысь лоӧм .... 162
65 §. Лэбачьяслӧн унасикаслун.
Страус.
Чикыш .... 164
66 §. Лэбачьяслӧн унасикаслун.
Ваын уялысь да нюрвывса лэбачьяс .... 168
67 §. Лэбачьяслӧн унасикаслун.
Пу вылын олысь да хищнӧй лэбачьяс .... 170
68 §. Лэбачьяс олӧмын сезоннӧй явлениеяс.
Перелётъяс .... 173
69 §. Поздысьӧм да пиянӧс вердӧм .... 176
70 §. Лэбачьяссянь пӧльза да найӧс охраняйтӧм .... 178
71 §. Гортса лэбачьяс.
Курӧгъяс .... 182
72 §. Курӧгъясӧс видзӧм да вердӧм .... 185
73 §. Дзодзӧгъяс, уткаяс, индейкаяс .... 187
74 §. Инкубация.
СССР-ын птицеводство развивайтчӧм .... 190
XI глава.
5 класс.
Млекопитающӧйяс.
75 §. Млекопитающӧйяслӧн строение .... 194
76 §. Млекопитающӧйяслӧн размножайтчӧм да развивайтчӧм .... 199
77 §. Низшӧй млекопитающӧйяс.
Кольк пуктысьяс .... 201
78 §. Сумчатӧйяс .... 203
79 §. Насекомӧй сёйысьяслӧн отряд .... 205
80 §. Рукокрылӧйяслӧн отряд .... 208
81 §. Грызунъяслӧн отряд .... 210
82 §. Хищнӧйяслӧн отряд .... 216
83 §. Ластоногӧйяслӧн да кит сямаяслӧн отрядъяс .... 221
84 §. Копытнӧйяслӧн отряд.
Парноконытнӧйяс .... 224
85 §. Копытнӧйяслӧн отряд.
Непарнокопытнӧйяс .... 230
86 §. Хоботнӧйяслӧн отряд .... 231
87 §. Приматъяслӧн отряд .... 234
88 §. Пушнӧй промысел.
Звероводство .... 237
XII глава.
Видзму овмӧсса животнӧйяс.
89 §. Сюра гырысь скӧт .... 240
90 §. Кыдзи вӧлі выведитӧма костромскӧй пӧрӧда .... 244
91 §. Порсьяс .... 250
92 §. Ыжъяс .... 253
93 §. Вӧвъяс .... 257
94 §. Социалистическӧй животноводство развивайтӧмлӧн перспективаяс .... 260
Заключение.
95 §. Животнӧй мирлӧн обзор .... 261
96 §. Животнӧй мирлӧн развивайтчӧм .... 265
97 §. Мортлӧн животнӧйяскӧд ӧткодь чертаяс да торъялӧм .... 271
98 §. Мортлӧн лоӧм .... 274
99 §. Мортӧн животнӧй мир вежӧм .... 275
1-ой рис.
Кроликлӧн скелет:
1, 2, 3, 4 да 5 — позвоночник;
6 — ордлыяс;
7 — морӧс лы;
8 — юр лы;
9 — лопатка;
10 — пельпом лы;
11 — предплечье лыяс;
12 — кисть лыяс;
13 — таз;
14 — бедреннӧй лы;
15 — голень лыяс;
16 — стопа лыяс.
2-ӧд серп.
Ты пузырёклӧн строение (схема):
1 — бронхъяслӧн зэв посни вожавлӧмъяс пиысь ӧти;
2 — кровеноснӧй сосудъяс, кодъяс кузя вирыс локтӧ ты пузырёкӧ;
3 — кровеноснӧй сосудъяс, кодъяс кузя вирыс бӧр мунӧ ты пузырёкысь.
3-ӧд серп.
Вир микроскоп улын:
1 — гӧрд кровянӧй тельцеяс;
2 — еджыд кровянӧй тельцеяс.
4-ӧд серп.
Кролик кровообращениелӧн схема:
1, 2 — сьӧлӧмлӧн шуйга джынйыс (предсердие да желудочек);
3 — артерияяс, кодъяс кузя вирыс разӧдсьӧ став телӧ пасьта;
4 — телӧын капилляръяс;
5 — венаяс, кодъяс кузя вирыс бӧр локтӧ сьӧлӧмӧ;
6, 7 — сьӧлӧмлӧн веськыд джынйыс (предсердие да желудочек);
8 — артерияяс, кодъяс кузя вир локтӧ тыясӧ;
9 — тыын капилляръяслӧн сеть;
10 — венаяс, кодъяс кузя вир тыясысь бӧр локтӧ сьӧлӧмлӧн шуйга джынъяс.
А — кровообращениелӧн ичӧт, либӧ лёгочнӧй, круг.
Б — кровообращениелӧн ыджыд круг.
5-ӧд серп.
Кроликлӧн выделение органъяс.
1 — вӧрк;
2 — мочеточник;
3 — мочевӧй гадь.
6-ӧд серп.
Кроликлӧн юр вем:
1, 2, 3, 4 — юр вем;
5 — спиннӧй вемлӧн водз помыс.
(1 — передньӧй вем;
2 — промежуточнӧй;
3 — малӧй вем, либӧ мозжечок;
4 — продолговатӧй вем).
7-ӧд серп.
Кроликъяслӧн пӧрӧдаяс:
1 — еджыд великан;
2 — русскӧй горностаевӧй;
3 — венскӧй гӧлубӧй;
4 — ангорскӧй;
5 — чернобурӧй;
6 — фландр;
7 — эзысь-вуалевӧй.
8-ӧд серп.
Инфузория-туфелькаяс:
1 — туфелькаяс питательнӧй раствор тыра пробиркаын;
2 — сійӧ жӧ пробиркалӧн вылысса помыс лупа пыр видзӧдігӧн (ыдждӧдӧма 10–15 пӧв);
3 — туфелькаяс микроскоп улын омӧля ыдждӧдӧмӧн;
4 — туфелькалӧн строениеыс ёна ыдждӧдӧмӧн;
а — ыджыд ядро;
б — ичӧт ядро;
в — ресничкаяс;
г — вом водзладорса углубление;
д — пищеварительнӧй вакуольяс;
е — порошица;
ж, ж — сократительнӧй вакуольяс приводящӧй каналъясӧн.
9-ӧд серп.
Туфелькаяс разведитӧм тушь пытшкын.
10-ӧд серп.
Туфелькаяслӧн раздражимость:
А — Туфелькаяс — турун вылын сулӧдӧм валӧн веськыдладорса войтын.
Б — Веськыдладорса ва войтӧ сов кристаллъяс пуктӧм бӧрын туфелькаяс вуджӧны шуйгавывса войтӧ, кӧні солыс абу.
11-ӧд серп.
Амёба обыкновеннӧй:
1 — ядро;
2 — ложноножкаяс;
3 — пищеварительнӧй вакуольяс;
4 — сократительнӧй вакуоль.
12-ӧд серп.
Веж эвглена:
1 — жгутик;
2 — сократительнӧй вакуоль;
3 — „глазок“;
4 — тельцеяс, кодъясын эм хлорофилл;
5 — ядро.
13-ӧд серп.
Малярийнӧй паразитлӧн развивайтчӧм:
1 — паразит пырӧ гӧрд кровянӧй тельцеӧ;
2 — паразит быдмӧ да развивайтчӧ гӧрд кровянӧй тельце пытшкын;
3 — паразит заводитӧ юксьыны;
4 — ӧти паразитысь лои уна выль паразит, а гӧрд кровянӧй тельце разрушитчис.
14-ӧд серп.
Гидра ортсысянь:
Шуйгавылас — гидраыс нюжӧдчӧма;
веськыдвылас — гидра топӧдчӧма.
Вом гӧгӧрас тыдалӧны щупальцеяс.
Шуйгавывса гидраыс почкуйтчӧ.
Мам телӧ вылас пукалӧны кык дочерньӧй гидра.
Щупальцеясысь ӧти кватитӧма добыча.
15-ӧд серп.
Гидралӧн передвигайтчӧм:
Движениесӧ петкӧдлӧма веськыдвывсянь шуйгавылӧ.
Выліас — гидра «восьлалӧ».
Уліас — «кувыркайтчӧ».
16-ӧд серп.
Гидра телӧлӧн разрез (кузяланогӧн):
1 — вом;
2 — щупальце;
3 — кишечнӧй полость;
4 — ортсыса слӧй (эктодерма);
5 — пытшкӧсса слӧй (энтодерма);
6 — крапивнӧй клеткаяс;
7 — почка, кодысь развивайтчӧ том гидра;
8 — орган, кӧні развивайтчӧны живчикъяс;
9 — яйцеклетка.
abu
17-ӧд серп.
Гидралӧн крапивнӧй клеткаяс.
А — Ортсыса слӧйлӧн клеткаяс, кодъяс пӧвстын куйлӧ крапивнӧй клетка.
Б — Торъя крапивнӧй клетка гартчӧм спиральнӧй нитьӧн.
В — Сійӧ жӧ клеткаыс шыбитчӧм нитьӧн.
1 — крапивнӧй клеткалӧн ядро;
2 — чувствительнӧй вырост;
3 — спиральнӧй нить.
18-ӧд серп.
Медуза.
Щупальцеяс пукалӧны зонтик дор гӧгӧрыс.
Уліас тыдалӧ нёль вырост, найӧ кытшалӧны зонтик улӧ дзебӧм вом стебелёклысь помсӧ.
19-ӧд серп.
Гӧрд коралл.
20-ӧд серп.
Коралловӧй риф.
21-ӧд серп.
Зэр нидзувъяс.
Шуйгавылас — зэр нидзув кыскӧ кор мупытшса норкаас;
веськыдвылас — норкаын кокон (ыдждӧдӧма).
22-ӧд серп.
Зэр нидзув телӧлӧн кузяланога разрез (схема):
1 — горш;
2 — зоб;
3 — желудок;
4 — сюв;
5 — мышвывса кровеноснӧй сосуд;
6 — кынӧмувса кровеноснӧй сосуд;
7 — кольцевӧй сосудъяс («сьӧлӧмъяс»);
8 — выделительнӧй трубочкаяс;
9 — кынӧмувса нервнӧй цепочкалӧн гӧрӧдъяс;
10 — гортвывса нервнӧй гӧрӧд;
11 — гортгӧгӧрса нервнӧй кольча гортувса гӧрӧдкӧд.
23-ӧд серп.
Аскаридаяс:
1 — энь;
2 — ай.
24-ӧд серп.
Порсь солитер:
1 — верстьӧ солитерлӧн телӧ;
2 — водзладорса помыс ыдждӧдӧмӧн;
юр вылас тыдалӧны присоскаяс да крукъяс;
3, 4 — зрелӧй членикъяс (4 — ыдждӧдӧмӧн);
тыдалӧ колькъяс тыра матка;
5 — зародыш;
6 — финкаяс яйын;
7 — финка ыдждӧдӧмӧн; тыдалӧ пытшкас сюйӧм юр;
8 — финка ортсыӧ мыччысьӧм юрӧн.
25-ӧд серп.
Перловицаяс ю пыдӧсын.
26-ӧд серп.
Перловица восьтӧм ракпаньӧн.
Шуйга створкасӧ лэптӧма;
мантиялысь юкӧнсӧ вундӧма.
Стрелкаясӧн пасйӧма вводнӧй да выводнӧй сифонъяс;
1 — кок;
2 — нёкчимъяс;
3 — мантия;
4, 5 — замыкательнӧй мышцаяс;
6 — вом щупальцеяс.
27-ӧд серп.
Винограднӧй улитка:
1 — раковина;
2 — кок;
3 — кык гоз щупальце юр вылын;
4 — лолалан отверстие.
28-ӧд серп.
Пресноводнӧй улиткаяс:
1 — прудовик; уліас кор вылын — сыӧн пуктӧм колькъяс;
2 — ыджыд катушка;
орччӧн — пуктӧм колькъяс;
3 — ичӧт катушка;
4 — лужанка.
29-ӧд серп.
Голӧй слизень.
30-ӧд серп.
Насекомӧйлӧн сложнӧй син.
Тыдалӧны фасеткаяс (шуйгавылас — вундӧмӧн).
Уліас — зрительнӧй нерв.
31-ӧд серп.
Майскӧй жуклӧн пытшкӧсса органъяс:
1 — горш;
2 — пищевод;
3 — жевательнӧй желудок;
4 — шӧр сюв (пищеварительнӧй желудок);
5 — выделительнӧй трубочкаяс;
6 — бӧр сюв;
7 — кынӧмувса нервнӧй цепочка;
8 — трахеяяс;
9 — яичник.
32-ӧд серп.
Майскӧй жуклӧн сьӧлӧм:
А — аорта;
К — сьӧлӧмлӧн камераяс;
М — мышцаяс.
33-ӧд серп.
Трахеяяс микроскоп улын.
34-ӧд серп.
Саранча да сылӧн развивайтчӧм.
35-ӧд серп.
Вреднӧй черепашка да сылӧн личинкаяс.
Личинкалысь вочасӧн развивайтчӧмсӧ петкӧдлӧма цифраясӧн 1–5.
36-ӧд серп.
Наездник-яйцеед пуктӧ ассьыс кольксӧ мӧд насекомӧй колькйӧ.
37-ӧд серп.
Капустнӧй белянка, либӧ капустница:
1 — пуктӧм колькъяс;
2 — гусеница;
3 — куколка;
4 — наездникӧн заразитчӧм вӧсна пӧгибнитӧм гусеница.
38-ӧд серп.
Бобувлӧн юр (ыдждӧдӧма):
1 — усикъяс;
2 — сложнӧй син;
3 — хоботок;
4 — хоботоклӧн вомӧннога разрез (ыдждӧдӧма).
39-ӧд серп.
Боярышница бобув да сылӧн тӧвся позъяс.
40-ӧд серп.
Малярийнӧй (шуйгавылас) да обыкновеннӧй (веськыдвылас) номъяс:
1 — личинкаяс;
2 — куколкаяс;
3 — верстьӧ номъяс.
41-ӧд серп.
Комнатаса гутлӧн развивайтчӧм:
1 — колькъяс;
2 — личинкаяс;
3 — куколка;
4 — верстьӧ гут.
42-ӧд серп.
Мортлӧн паразит — той (ыдждӧдӧма):
1 — юрси вылын серов;
2 — верстьӧ той.
43-ӧд серп.
Пытш да сылӧн развивайтчӧм:
1 — личинка;
2 — куколка;
3 — верстьӧ пытш.
44-ӧд серп.
Мазіяс да налӧн развивайтчӧм:
1 — рабочӧй мазі;
2 — матка;
3 — трутень;
4 — сотыын маточнӧй ячейка;
5 — маткалӧн петӧм;
6 — рабочӧй мазі рушкуладорсяньыс (тыдалӧны зеркальцеяс);
7, 8, 9 — разнӧй арлыда личинкаяс;
10 — куколка ячейкаын.
45-ӧд серп.
Мазілӧн бӧр кокъясыс:
1 — корзиночка;
2 — щёточка.
46-ӧд серп.
Мазіяслӧн рой (шуйгавылас — ройыс сӧмын на заводитӧма пуксьыны).
47-ӧд серп.
Тутӧвӧй шелкопрядлӧн развивайтчӧм.
48-ӧд серп.
Китайскӧй дубӧвӧй шелкопряд.
49-ӧд серп.
Китайскӧй дубӧвӧй шелкопрядлӧн гусеницаяс кыдз кор вылын.
50-ӧд серп.
Вундалӧм юса рак:
1 — синъяс;
2, 3 — усикъяс;
4 — клешняяс;
5 — ветлан кокъяс (коймӧд да нёльӧд гоз);
6 — бӧж плавник;
7 — нёкчимъяс;
8 — сьӧлӧм.
51-ӧд серп.
Краб.
52-ӧд серп.
Дафния (ыдждӧдӧма).
Тыдалӧны гырысь усикъяс.
53-ӧд серп.
Крестовик-черань да сылӧн кыйсян сеть.
54-ӧд серп.
Черань-серебрянка.
Уліас — воздушнӧй кӧлӧкӧл.
55-ӧд серп.
Уна кока сёнӧ зэр нидзулӧс.
56-ӧд серп.
Юса ёкыш.
57-ӧд серп.
Ёкышлӧн юр:
1 — ныр розьяс;
2 — нёкчим вевт (кусыньтӧма);
3 — нёкчим лепестокъяс;
4 — нёкчим тычинкаяс.
58-ӧд серп.
Ёкышлӧн пытшкӧсса органъяс:
1 — пищевод;
2 — желудок;
3 — слепӧй придатокъяс;
4 — кишечник;
5 — заднепроходнӧй отверстие;
6 — мус;
7 — сӧп гадь;
8 — плавательнӧй гадь;
9 — предсердие;
10 — сьӧлӧмлӧн желудочек;
11 — вӧркъяс;
12 — лоп;
13 — яичник;
14 — половӧй отверстие;
15 — мочевӧй отверстие.
59-ӧд серп.
Ёкыш кровообращениелӧн схема:
1 — предсердие;
2 — сьӧлӧмлӧн желудочек;
3 — нёкчим капилляръяс;
4 — спиннӧй аорта;
5 — телӧын капилляръяс;
6 — вена.
60-ӧд серп.
Ёкышлӧн скелет.
1 — позвоночник;
2 — ордлыяс;
3 — юр лы кӧрӧбка;
4 — вылыс черлы;
5 — улыс черлы;
6 — нёкчим вевт;
7 — плавниковӧй луч;
8 — лыторъяс, кодъяс кутӧны плавникъяссӧ;
9 — морӧсувса плавниклӧн лыяс;
10 — кынӧмувса плавниклӧн лыяс.
61-ӧд серп.
Черилӧн бӧж позвонок:
а — позвоноклӧн телӧ;
б — вылыс мегыр;
в — улыс мегыр.
62-ӧд серп.
Ёкышлӧн юр вемыс вылісяньыс:
1 — передньӧй вем;
2 — средньӧй вем;
3 — мозжечок;
4 — продолговатӧй вем;
5 — спиннӧй вем;
6 — обонятельнӧй нервъяс;
7 — обоняние органъяс.
63-ӧд серп.
Ёкышлӧн пӧкйыс васа быдмӧгъяс вылын.
64-ӧд серп.
Ёкышлӧн развивайтчӧм:
1 — пӧкчир;
2 — зародыш;
3 — малёк желточнӧй гадь остатокъясӧн.
65-ӧд серп.
Сазан (выліас) да гортса карп (уліас).
66-ӧд серп.
Сельдьяслӧн стая.
67-ӧд серп.
Камбалалӧн развивайтчӧм:
1, 2 — камбалалӧн малёкъяс (имеитӧны черияслысь обычнӧй форма);
3 — верстьӧджык чери (телӧыс лямалыштӧма, но синъясыс куйлӧны симметричнӧя);
4 — ешӧ верстьӧджык камбала (синъясыс куйлӧны ӧтарладорбокас);
5 — камбала, коді помаліс развивайтчӧмсӧ.
68-ӧд серп.
Гӧлубӧй акула.
69-ӧд серп.
Русскӧй осётр.
70-ӧд серп.
Промыслӧвӧй черияс:
1 — сельдь черноспинка;
2 — мурманскӧй сельдь;
3 — вобла;
4 — ёді;
5 — судак;
6 — лосось;
7 — севрюга;
5 — белуга;
9 — треска.
71-ӧд серп.
Трал.
72-ӧд серп.
Турунвиж лягушка (ай).
Юр бокъясас тыдалӧны резонаторъяс.
73-ӧд серп.
Лягушкалӧн скелет:
1 — позвоночник;
2 — юр лы кӧрӧбка;
3 — черлыяс;
4 — лопатка;
5 — ключица;
6 — вороньӧй лы;
7 — плечевӧй лы;
8 — предплечье лыяс;
9 — кисть лыяс;
10 — таз;
11 — бедреннӧй лы;
12 — голень лы;
13 — стопа лыяс.
74-ӧд серп.
Лягушкалӧн пытшкӧсса органъяс:
А — Вундалӧм ай:
1 — желудок;
2 — сюв;
3 — мус;
4 — сӧп гадь;
5 — поджелудочнӧй железа:
б — ты:
7 — сьӧлӧмлӧн желудочек;
8 — предсердие;
9 — кровеноснӧй сосудъяс, кодъяс петӧны сьӧлӧмсянь;
10 — семенник;
11 — лоп;
12 — мочевӧй гадь.
Б — Эньлӧн размножение да выделение органъяс:
1 — яичникъяс;
2 — яйцеводъяс;
3 — вӧрк;
4 — мочеточник;
5 — мочевӧй гадь;
6 — клоака.
75-ӧд серп.
Лягушкалӧн кровообращение схема.
Стрелкаяс индӧны вир мунӧмлысь направлениесӧ:
1 — сьӧлӧмлӧн желудочек (вирыс сора);
2 — веськыд предсердие (углекислӧй газа вир);
3 — шуйга предсердие (кислородӧн озыр вир);
4 — тыяс.
76-ӧд серп.
Лягушкалӧн юр вем:
1 — передньӧй вем;
2 — промежуточнӧй вем;
3 — средньӧй вем;
4 — мозжечок;
5 — продолговатӧй вем;
6 — продолговатӧй вемсянь петысь нервъяс;
7 — обонятельнӧй нервъяс.
77-ӧд серп.
Лягушкалӧн развивайтчӧм:
1 — пӧк комӧклӧн юкӧн;
2 — зародышыс оболочка пытшкын;
3, 4 — ортсыса нёкчимъяса головастикъяс;
5 — пытшкӧсса нёкчимъяса головастик;
6, 7 — конечностьяса головастикъяс;
8 — бӧж остатока лягушка.
78-ӧд серп.
Жаба.
79-ӧд серп.
Обыкновеннӧй тритон.
Шуйгавылас — ай;
уліас — энь;
сы вевдорын — личинкаяс.
80-ӧд серп.
Пельк лёкгаг.
81-ӧд серп.
Уж (выліас) да гадюка (уліас).
82-ӧд серп.
Гадюкалӧн юр лы:
— ядӧвитӧй пинь;
2 — улыс черлы.
83-ӧд серп.
Степнӧй черепаха.
84-ӧд серп.
Черепахалӧн скелет:
1 — сьылі позвонокъяс;
2 — мышвывса щит;
3 — кынӧмувса щит.
85-ӧд серп.
Нильскӧй крокодил.
86-ӧд серп.
Чудовищнӧй ящеръяс.
87-ӧд серп.
Рыбоящерлӧн (ихтиозаврлӧн) скелет телӧ контуръясӧн.
88-ӧд серп.
Лэбалысь ящер.
89-ӧд серп.
Хищнӧй ящеръяс, кодъяс уськӧдчӧмаӧсь турун сёйысь ящер вылӧ.
90-ӧд серп.
Сьӧд ракаяс.
91-ӧд серп.
Лэбач перӧлӧн строение:
1 — вевттьысь перӧ (а — опахало, б — очин);
2 — опахалолӧн юкӧныс ыдждӧдӧмӧн (стерженьсяньыс бокъясас мунӧны бородочкаяса бородкаяс);
3 — крукъяса бородочкаяс.
92-ӧд серп.
Лэбачлӧн борд:
1, 2 — махӧвӧй перӧяс;
3 — ичӧтик борд;
4 — плечевӧй лы;
5 — предплечье лыяс;
6 — омӧля развитчӧм кисть лыяс.
93-ӧд серп.
Лэбачлӧн (гулюлӧн) скелет.
1 — юр лы кӧрӧбка;
2 — улыс черлы (ныр);
3 — сьылі позвонокъяс;
4 — морӧс позвонокъяс;
5 — ордлыяс;
6 — морӧс лы;
7 — киль;
8 — бӧж позвонокъяс;
9 — копчикӧвӧй лытор;
10 — вороньӧй лы;
11 — лопатка;
12 — вилочка (срӧститчӧм ключицаяс);
13 — плечевӧй лы;
14 — предплечье лыяс;
15 — кисть лыяс;
16 — таз;
17 — бедреннӧй лы;
18 — голень лыяс;
19 — стопа лыяс.
94-ӧд серп.
Лэбачлӧн (гулюлӧн) пытшкӧсса органъяс:
1 — пищевод;
2 — зоб;
3 — железистӧй желудок;
4 — мускулистӧй желудок;
5 — сювъяс;
6 — клоака:
7 — мус;
8 — поджелудочнӧй железа;
9 — сьӧлӧмлӧн веськыд желудочек;
10 — сьӧлӧмлӧн шуйга желудочек;
11 — веськыд предсердие;
12 — шуйга предсердие;
13 — сьӧлӧмсянь петысь сосудъяс;
14 — трахея;
15 — гортань;
16 — ты;
17 — вӧрк;
18 — мочеточник.
95-ӧд серп.
Лэбачлӧн юр вем:
1 — передньӧй вемлӧн полушариеяс;
2 — средньӧй вем;
3 — мозжечок;
4 — продолговатӧй вем.
96-ӧд серп.
Лэбач кольклӧн строение:
7 — белок;
2 — желток (кольквиж);
3 — зародышевӧй диск;
4 — желтоклӧн оболочка;
5 — канатикъяс;
6 — воздушнӧй камера;
7 — известковӧй кыш;
8 — кышувса оболочка.
97-ӧд серп.
Первоптицалӧн отпечаток (шуйгавылас) да сылӧн ортсыса видыс (веськыдвылас):
1 — бордъяс вылас гыжъяса куим чунь;
2 — нёль кок чунь;
3 — уна лыда бӧж позвонокъяс;
4 — черлыясын пиньяс.
98-ӧд серп.
Африканскӧй страус.
Шуйгавылас — ай; веськыдвылас — энь.
99-ӧд серп.
Сиктса чикыш да сылӧн поз.
100-ӧд серп.
Дикӧй уткаяс.
Берег вылын — ай утка;
ваын энь утка.
101-ӧд серп.
Руд цапля.
102-ӧд серп.
Сера ыджыд сизь.
103-ӧд серп.
Сокол-сапсан добычаыскӧд.
104-ӧд серп.
Гортдорса сыч.
105-ӧд серп.
Уткалӧн кольчаалӧм кок.
106-ӧд серп.
Пыста-ремезлӧн поз.
107-ӧд серп.
Кӧклӧн пиыс (уліас).
Выліас — леснӧй конёк, код позйын чужӧма кӧклӧн пиыс, вайӧма сылы сёян.
108-ӧд серп.
Лэбачьяслы керкаяс (скворечникъяс):
А — пыстаяслы, мухоловкаяслы, горихвосткаяслы да мукӧдъяслы;
Б — скворецъяслы;
В — сычлы, сизоворонкалы;
Г — руд мухоловкаяслы, трясогузкаяслы.
109-ӧд серп.
Промыслӧвӧй лэбачьяс:
1 — сьӧла;
2 — тар;
3 — еджыд байдӧг;
4 — дикӧй дзодзӧг;
5 — руд байдӧг;
6 — гӧгӧра;
7 — дикӧй утка.
110-ӧд серп.
Кустарниковӧй (банкивскӧй) курӧгъяс.
111-ӧд серп.
Дзодзӧг пӧрӧдаяс:
Уліас — холмогорскӧйяс;
выліас шуйгавылас — уральскӧйяс;
веськыдвылас — китайскӧйяс.
112-ӧд серп.
Утка пӧрӧдаяс:
Шуйгавылас — пекинскӧйяс;
веськыдвылас — индийскӧй бегунъяс.
113-ӧд серп.
Северокавказскӧй бронзӧвӧй индейкаяс.
114-ӧд серп.
Курӧгпиян брудерын.
115-ӧд серп.
Птицефабрикаын.
116-ӧд серп.
Мӧслӧн скелет:
1 — сьылі позвонок:
2 — морӧс позвонок;
3 — поясничнӧй позвонок:
4 — крестец;
5 — бӧж позвонок;
6 — ордлы;
7 — лопатка;
8 — плечевӧй лы;
9 — предплечье лыяс;
10 — кисть лыяс;
11 — таз;
12 — бедреннӧй лы;
13 — голень лыяс;
14 — стопа лыяс.
117-ӧд серп.
Понлӧн юр вем:
1 — ыджыд полушариеяс;
2 — мозжечок;
3 — продолговатӧй вем.
118-ӧд серп.
Утконос.
119-ӧд серп.
Ехидна.
120-ӧд серп.
Исполинскӧй кенгуру.
121-ӧд серп.
Муош.
122-ӧд серп.
Бордъя шыр — ушан.
Выліас — бордъя шырлӧн скелет:
1 — плечевӧй лы;
2 — предплечье лыяс;
3, 4, 5, 6, 7 — чунь лыяс.
123-ӧд серп.
Грызунъяс — видзму овмӧслӧн вредительяс:
1 — полёвка;
2 — мувывса шыр;
3 — сера суслик;
4 — крыса-пасюк;
5 — хомяк;
6 — визяорда.
124-ӧд серп.
Ур.
125-ӧд серп.
Юса бобр.
126-ӧд серп.
Бобръяслӧн хатка.
127-ӧд серп.
Каньлӧн пиньяса черлыяс:
1 — резецъяс;
2 — клыкъяс;
3 — юр пиньяс.
128-ӧд серп.
Кӧинъяс.
129-ӧд серп.
Руд ош.
130-ӧд серп.
Йи вылын тюлень.
131-ӧд серп.
Кит.
Выліас — китлӧн скелет:
7 — водз конечностьлӧн лыяс;
2 — тазлӧн колясъяс.
132-ӧд серп.
Дикӧй кабан.
133-ӧд серп.
Мӧслӧн юр лы:
1 — улыс черлыса резецъяс;
2 — юр пиньяс.
Уліас — поверхность вылас эмаль складкаяса юр пиньяслӧн коронкаясыс.
134-ӧд серп.
Мӧслӧн желудок:
1 — пищевод;
2 — рубец;
3 — сетка;
4 — книжка;
5 — сычуг;
6 — сюв.
Пунктирнас да стрелкаяснас петкӧдлӧма сёянлысь мунӧмсӧ: рубецсянь сеткаӧ, сэсся бӧр вомӧ да сэсянь желобок кузя — книжкаӧ, а сэсся — сычугӧ.
135-ӧд серп.
Войвыв кӧр.
136-ӧд серп.
Вӧвлӧн (айлӧн) юр лы:
1 — резецъяс;
2 — клыкъяс;
3 — юр пиньяс.
137-ӧд серп.
Индийскӧй слӧн.
138-ӧд серп.
Мамонт.
139-ӧд серп.
Шимпанзе (фотографияяс серти).
140-ӧд серп.
Енотовиднӧй пон.
141-ӧд серп.
Ондатра.
142-ӧд серп.
Нутрия.
143-ӧд серп.
Европейскӧй тур.
144-ӧд серп.
Костромскӧй пӧрӧдаа мӧс Послушница ІІ.
145-ӧд серп.
Холмогорскӧй пӧрӧдаа мӧс.
146-ӧд серп.
Ярославскӧй пӧрӧдаа мӧс.
147-ӧд серп.
Сӧмын на чужӧм идзас пытшкын.
148-ӧд серп.
Куканьяс гожся лагерын.
Передньӧй план вылын — куканьӧс веситӧм.
149-ӧд серп.
Украинскӧй степнӧй еджыд пӧрӧдаа порсь.
150-ӧд серп.
Дикӧй меж-муфлон.
151-ӧд серп.
Асканийскӧй меринос.
152-ӧд серп.
Романовскӧй ыж.
153-ӧд серп.
Каракульскӧй ыжлӧн баля.
154-ӧд серп.
Гиссарскӧй пӧрӧдаа меж.
155-ӧд серп.
Пржевальскийлӧн пӧвъяс.
156-ӧд серп.
Владимирскӧй тяжеловоз.
157-ӧд серп.
Русскӧй (орловскӧй) рысак.
158-ӧд серп.
Будённовскӧй пӧрӧдаа вӧв.
159-ӧд серп.
Ланцетниклӧн вомӧна разрез (схема):
1 — вом, код гӧгӧрын эмӧсь щупальцеяс;
2 — бӧж плавник;
3 — хорда;
4 — нервнӧй трубка;
5 — нёкчим щельяс;
6 — сюв.
160-ӧд серп. Посни млекопитающӧйяс ихтиозавр шой дінын (средньӧй эра помын).
161-ӧд серп. Схема, коді петкӧдлӧ позвоночнӧй животнӧйяслысь историческӧй развитиесӧ.
162-ӧд серп. Морт сяма обезьяналӧн да мортлӧн скелетъяс.
163-ӧд серп. Шимпанзелӧн кисть (шуйгавылас) да мортлӧн кисть (веськыдвылас).
Академик Константин Иванович Скрябин.
Академик Евгений Никанорович Павловский.
Академик Михаил Фёдорович Иванов.
Ж. Ламарк.
Ч. Дарвин.
I таблица.
Кроликлӧн пытшкӧсса органъяс.
1 — Трахея;
2 — Ты:
3 — Сьӧлӧм;
4 — Диафрагма;
5 — Мус;
6 — Сӧп гадь;
7 — Желудок;
8 — Вӧсни сюв;
9 — Слепӧй сюв;
10 — Кыз сюв;
11 — Веськыд сюв;
12 — Мочевӧй гадь.
ІІ таблица.
Дикӧй кроликъяс.
ІІІ таблица.
Майскӧй жук муын (шуйгавывсянь веськыдвылӧ): колькъяс, личинкаяс да куколка.
IV таблица.
Сир.
V таблица.
Лэбачьясӧс тӧлын вердӧм.
VI таблица.
Курӧгъяслӧн пӧрӧдаяс (шуйгавывсянь веськыдвылӧ): Выліас — леггорнъяс да род-айландъяс. Уліас — кохинхинъяс, юрловскӧй голосистӧйяс да бойцовӧйяс.
VII таблица.
Тигр тільын.
VIII таблица.
Мартышкаяс тропическӧй вӧрын.
{Р. В. Куницкӧй (комиӧдіс В. А. Лыткин) @ Лун да вой. Волӧн кадъяс @ науч.-поп. гижӧд @ Р. В. Куницкий. Лун да вой. Волӧн кадъяс @ 1952 @ Лб. 3-32.}
Куницкӧй Р. В.
ЛУН ДА ВОЙ
ВОЛӦН КАДЪЯС
1. МЫЙ ВӦСНА?
Унатор дінӧ, мый кытшалӧ миянӧс природаын, ми велалім челядьдырсянь.
Миян пӧвстысь быдӧн, например, велаліс сы дінӧ, мый корсюрӧ зэрӧ.
Миянлы тайӧ кажитчӧ сэтшӧм прӧстӧйӧн да обычнӧйӧн, мый ми ог думайтчывлӧй сы вылын: а мыйла тадзи овлӧ?
И тіянлысь кӧ, например, юаласны: мый вӧсна зэрӧ? мый ті та вылӧ ӧтветитанныд?
Дерт, ті шуанныд, мый зэр усьӧ зэра кымӧръясысь, мый асьныс кымӧръясыс артмӧны юясса, мореясса да океанъясса валӧн испаряйтчӧмысь, состоитӧны посни войтъясысь, мый, ӧтлаӧ чукӧртчигӧн, тайӧ войтъясыс лоӧны сьӧкыдджыкӧсь да зэрӧн усьӧны му вылӧ.
Ставыс тайӧ правильнӧ.
Но ӧд, кымӧръяс йылысь сёрнитігӧн, колӧ объяснитны: кыдзи найӧ артмисны валӧн рӧмтӧм да кокни паръясысь?
Мый вӧсна посни ва войтъяс оз пыр жӧ усьны му вылӧ, а кымӧръясӧн лэбалӧны воздухас?
Мый заставляйтӧ валысь паръяссӧ чукӧртчыны воздухын гырысь войтъясӧ да мый вӧсна тайӧ войтъясыс мукӧд дырйи овлӧны ыджыдджыкӧсь, а мукӧд дырйиыс ичӧтджыкӧсь?
Сы могысь, медым ӧтветитны став татшӧм вопросъяс вылас, ковмас, пӧжалуй, лыддьыны подходящӧй книжка.
Сэтысь ті тӧдмаланныд, мый сӧмын неважӧн на учёнӧйяс правильнӧя объяснитісны, мый вӧсна зэрӧ.
А вӧлі кад, кор йӧз думайтлісны, мый небесаыс чорыд да мый сы весьтын пыр эм уна ва.
И вот, кор воссьӧны небеснӧй заслонкаяс, тайӧ ваыс усьӧ му вылӧ зэрӧн.
Библияын, например, висьтавсьӧ и «твердь» йылысь (мӧдногӧн кӧ чорыд небеса йылысь), коді торйӧдӧма небеснӧй ваяс мувывса ваясысь, и всемирнӧй потоп йылысь, коді лоӧма сы вӧсна, мый вӧлі восьтӧма «небесасьыс розьяссӧ».
Позьӧ вӧлі эськӧ вайӧдны не этша и мукӧд примеръяс, кодъясысь тыдалӧ, мый быттьӧкӧ медся прӧстӧй, привычнӧй явлениеяс частӧ объясняйтсьӧны дзик неправильнӧя.
Тайӧ ичӧтик книжкаас ми постарайтчам ӧтветитны кык: вопрос вылӧ — мыйла лун вежсьӧ войӧн, а вой лунӧн да мыйла вежласьӧны волӧн кадъяс.
Такӧд тшӧтш ковмас ӧтветитны и ӧткымын мукӧд вопросъяс вылӧ.
2. МЫЙ ВӦСНА РӦМДЫВЛӦ?
Быдӧн тӧдӧ, мый югдӧ Шонді петтӧдз ёна водзджык.
Овлӧ сідзи, мый Шонді должен мыччысьны сӧмын час мысти либӧ сёрӧнджык, а небесаыс заводитӧ нин югдыны.
Мыйын тані помкаыс?
Ачыс-ӧ небесаыс светитчӧ али сійӧс Шонді югдӧдӧ?
И позьӧ-ӧ югдӧдны небесасӧ, збыльысьсӧ кӧ чорыд небесаыс абу?
Вӧлӧмкӧ, позьӧ.
Ӧд миянлысь Му кытшалӧма воздухлӧн кыз слӧй — воздушнӧй оболочка.
Вот тайӧ оболочкаыс и светитчӧ Шонді петӧм водзвылын да Шонді лэччӧм бӧрын, а та вӧсна Му вылын и югдывлӧ и рӧмдывлӧ.
Светитчӧ жӧ воздушнӧй оболочкаыс либӧ, кыдзи сійӧс шуӧны, атмосфераыс сы вӧсна, мый сійӧс югдӧдӧны ещӧ петтӧм на либӧ лэччӧм нин Шонділӧн югӧръясыс.
Йӧз дыр кад чӧж тайӧс эз гӧгӧрволыны, рӧмдылӧм объясняйтлісны невернӧя.
Йӧз думайтлісны, мый лунся югыдыс существуйтӧ ачыс ас кежсьыс, а шонді югыдыс — ачыс ас кежсьыс.
Лыддьылісны, мый кор Шонді петӧ, то лунся югыдыс сӧмын усиливайтсьӧ шонді югыднас, но оз ставнас артмы сысянь.
Тадзи неправильнӧя рассуждайтлісны и йӧз, кодъяс гижисны библия.
Например, мирсӧ енмӧн квайт лун чӧжӧн сотворитӧм йылысь библейскӧй рассказын висьтавсьӧ, мый первой луннас нин, небеса да Му вӧчӧм бӧрын, ен торйӧдіс югыдсӧ пемыдсьыс, и заводитісны вежласьны лунъяс да войяс.
Шондісӧ жӧ вӧлі вӧчӧма сӧмын нёльӧд луннас, мӧдногӧн кӧ сэки, кор лун да вой долженӧсь нин вӧліны вежсьыны куимысь.
Ӧні ми тӧдам, мый небесаыс светитчӧ и Шонді петӧм водзвылын и лэччӧм бӧрвылын сӧмын шонді югыдсянь.
И эз кӧ вӧв Шонді — эз вӧв эськӧ ни лун, ни рӧмдылӧм.
Сы могысь, медым яснӧя представитны аслыд рӧмдылӧм артмӧмлысь помкасӧ, колӧ уськӧдны тӧдвылӧ, мый Му — зэв ыджыд шар.
Тайӧ кӧ тадзи, то яснӧ, мый Шонділӧн югӧръясыс вермасны югдӧдны ӧтпырйӧ шар кодь Мулысь сӧмын джынсӧ.
Му шарлӧн тайӧ югдӧдӧм джынъяс лоӧ лун, а мӧдас, югдӧдтӧм джынъяс, — вой.
Мулӧн югдӧдтӧм джынъяс находитчигӧн йӧз оз аддзыны Шондісӧ сы вӧсна, мый сійӧс лоӧ сайӧдӧма наысь Мулӧн выпуклостьӧн.
Шонді налы лоӧ, кыдзи шуласны, «горизонт улын», мӧдногӧн кӧ улынджык сійӧ линиясьыс, кӧні, кыдзи миянлы кажитчӧ, небесаыс ӧтлаасьӧ Мукӧд.
Но горизонт улын находитчигӧн кӧ Шонді оз вермы югдӧдны йӧзӧс, кодъяс находитчӧны Му вылын, сійӧ век жӧ вермас югдӧдны воздухсӧ, коді находитчӧ налӧн юр весьтын да вылӧ кыпӧдчӧ мулӧн поверхностьсянь.
Дерт, тайӧ вермас лоны сӧмын сійӧ случайясын, кор Шонді горизонтсяньыс абу ёна улын, мӧдногӧн кӧ кор сійӧ регыд должен петны либӧ неважӧн на лэччис.
Дзик тадзи объясняйтчӧ сійӧ, мый йӧз, кодъяслы лоӧ овны гӧраяссянь неылын, частӧ вермӧны наблюдайтны, кыдзи мича поводдя дырйи, сы бӧрын, кор Шонді дзебсяс горизонт сайӧ, гӧраяслысь йывъяссӧ ещӧ мыйкӧ дыра югдӧдӧны на шонділӧн югӧръясыс.
Медым бурджыка разберитчыны сыын, кыдзи ставыс тайӧ артмӧ, видзӧдлӧй 1 рисунок вылӧ.
Сэні петкӧдлӧма юкӧн му шарлысь, кодлысь шуйгаладорсӧ югдӧдӧма шонді югӧръясӧн; югӧръяссӧ петкӧдлӧма рисунок вылын ӧкмыс стрелкаӧн (збыльысьсӧ Му вылӧ усьӧ лыдтӧм-тшӧттӧм югӧр).
Му шар кытшалӧма атмосфераӧн, атмосфералысь вылысса границасӧ сідзжӧ петкӧдлӧма рисунок вылын.
Рисунок вылын тыдалӧ, мый оз став югӧръясыс, кодъяс локтӧны Шондісянь, югдӧдны Мусӧ.
Сідз, став шонді югӧръясыс, кодъяс локтӧны первой да мӧд стрелкаяс костӧд, оз югдӧдны ни Мусӧ, ни сылысь воздушнӧй оболочкасӧ — атмосферасӧ.
Югӧръясыс, кодъяс локтӧны Шондісянь мӧд да коймӧд стрелкаяс костӧд, Мусӧ сідзжӧ оз югдӧдны, но сы пыдди югдӧдӧны земнӧй атмосферасӧ.
А вот югӧръясыс, кодъяс локтӧны Шондісянь коймӧд стрелкаысь улітіджык, югдӧдӧны нин Мусӧ.
Ті кӧ находитчанныд Мулӧн югдӧдӧм бокас, то ті верманныд аддзыны асьсӧ Шондісӧ.
Но, предположитам ӧні, мый Шонді лэччис нин, и А места (1 рис. вылын), кӧні ті ӧні находитчанныд, оз нин югдӧдсьы Шондінас.
Но вылісьыс воздухсӧ, кодӧс югдӧдӧма мӧд да коймӧд стрелкаяс костӧд локтысь Шонді югӧръясӧн, ті верманныд на аддзыны, и та вӧсна небесалӧн юкӧныс тіянлы кутас кажитчыны югдӧдӧмаӧн; тайӧ и лоӧ рӧмдӧм (А местасянь ті верманныд аддзыны ставсӧ, мый находитчӧ вылынджык веськыд пунктирнӧй линияысь, кодӧс нуӧдӧма рисунок вылын тайӧ места пыр).
Мӧд делӧ, ті кӧ кутанныд находитчыны шонді югӧръясӧн югдӧдӧм му поверхностьсянь неуна ылынджык, например, Б местаын (1 рис. вылын).
Тайӧ случайын ті сідзжӧ верманныд аддзыны сӧмын сійӧс, мый находитчӧ тайӧ места пыр нуӧдӧм веськыд пунктирӧн линияысь вылынджык.
Но тайӧ раз ни ӧти шонді югӧр оз веськав земнӧй атмосфералӧн сійӧ юкӧнас, кодӧс ті верманныд аддзыны.
Та вӧсна, Б местаын находитчигӧн, ті аддзанныд ставнас небесасӧ пемыдӧн; тіянӧс кутас кытшавны вой.
Вот кыдзи ӧні объясняйтсьӧ рытъясын да асывъясын рӧмдылӧм.
3. КЫДЗИ ТӦДМАЛІСНЫ, МЫЙ МУ — ШАР?
Рӧмдылӧм артмӧм йылысь сёрнитігӧн ми казьтыштім Мулӧн шарообразность йылысь.
Мый Му — шар, ставӧн, дерт, кывлісны, но оз на ставӧн вермыны ӧтветитны вопрос вылӧ: а кыдзи тайӧс позьӧ докажитны?
Му кӧ збыльысь гӧгрӧс, то кыдзи йӧзыс олӧны сы вылын быд боксянь да некытчӧ оз усьны сы вылысь?
Ӧтветитам первой вопрос вылӧ, мыйла йӧз оз усьны Му вылысь.
Му зэв ыджыд.
Сылӧн поперечникыс неуна этшаджык 13 000 километрысь.
Сійӧ ыджыд вынӧн кыскӧ ас дінас став предметъяссӧ, кодъяс находитчӧны кыдзи сылӧн поверхность вылын, сідзи и сы весьтын.
Ставӧн ми бура тӧдам, кутшӧм ӧпаснӧ усьны керка вывсянь либӧ джуджыд пу вывсянь.
Муыс кыскӧ миянӧс ас дінас сэтшӧм ыджыд вынӧн, мый весиг сы вылӧ невылісянь усигӧн позьӧ ёна доймыны.
Шыбитӧй вывлань из, сійӧ век жӧ усяс увлань.
Весиг пуля, кодӧс зэв ыджыд скоростьӧн лэдзӧма ружьеысь улісянь вывлань, обязательнӧ усяс мулӧн поверхность вылӧ, кӧть первойсӧ и ёна ылыстчылас сысянь.
А медым пуля (либӧ кутшӧмкӧ мӧд предмет) збыльысь вермис дзикӧдз лэбзьыны Му вылысь, колӧ заставитны сійӧс двигайтчыны зэв ыджыд скоростьӧн — лэбны ӧти минутаӧн 700 километр гӧгӧр.
А то Мулӧн притяжениеыс всё равно заставитас пулясӧ бӧр усьны мулӧн поверхность вылӧ.
Вот мый вӧсна йӧз вермӧны овны шарообразнӧй Му вылын сылӧн быд боксянь да некытчӧ Му вылысь оз усьны.
Пробуйтлам ӧні докажитны, мый Му збыльысь шар.
Тайӧс позьӧ докажитны уна способӧн.
Йӧзӧн ёна важӧн нин казялӧм первой явлениеясысь ӧти, кодъяс заставитісны найӧс чайтны, мый Му шарообразнӧй, со кутшӧм.
Кутшӧмкӧ кар дорӧ кӧ матыстчыны море вывті либо дзик шыльыд местаті локтӧмӧн, то первойсӧ горизонт вылын кутасны тыдавны карса медся джуджыд строениеяслӧн йывъясыс, а сэсся надзӧникӧн, вочасӧн горизонт улысь мыччысьӧны карса мукӧд постройкаясыс.
А тайӧ вермас лоны сӧмын сійӧ случайын, Муыс кӧ выпуклӧй.
Видзӧдлӧй 2 рисунок вылӧ.
Морт кӧ сулалӧ Мулӧн поверхность вылын А местаын да видзӧдӧ В местаын находитчысь джуджыд постройка вылӧ, то Мулӧн выпуклость вӧсна сійӧ аддзӧ сӧмын постройкалысь медся вылыс юкӧнсӧ.
Но сійӧ кӧ кутас локны постройкалань да матыстчас Б места дінӧ, сійӧ аддзас постройкасӧ пӧшти основаниеӧдзыс.
Нинӧм татшӧмыс эз ло эськӧ плавкӧс Му вылын: любӧй расстояниесянь ми аддзим эськӧ постройкасӧ ставнас йывсяньыс основаниеӧдзыс.
Му кажитчӧ миянлы плавкӧсӧн сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ вывті ыджыд, а мыйтакӧ и сы вӧсна, мый ми шоча плавайтам море вывті да ещӧ шочджыка ветлӧдлам дзик шыльыд местаті, кӧні эськӧ миянлы эз мешайтны мылькъяс, пуяс да матыса зданиеяс, кодъяс унджыкысьсӧ сайӧдӧны миянысь горизонтсӧ.
Мулӧн шарообразностьлы доказательствоӧн являйтчӧ сійӧ, мый Му гӧгӧр позьӧ вӧчны кругосветнӧй путешествие.
Миян кадӧ Му гӧгӧр кытшовтны абу сьӧкыд.
Бӧръя кадӧ татшӧм путешествиеяссӧ удайтчис некымынысь вӧчны весиг воздухӧд — самолётъяс вылын.
Но 500 во сайын Америкаӧс восьтысь великӧй мореплаватель Христофор Колумбӧс, коді Мусӧ лыддис шарӧн да кӧсйис кывтны сы гӧгӧр, католическӧй монахъяс лэптісны серамвыв.
Гӧгӧрвоана, мый позьӧ кӧ кытшовтны Му гӧгӧр, то сійӧ должен имеитны гӧгрӧс форма.
Рӧмдылӧм, кодлӧн артмӧм йылысь ми сёрнитім нин, сідзжӧ вермас доказывайтны Мулысь шарообразностьсӧ.
Ӧд Му кӧ вӧлі плавкӧс, то Шонді лэччӧм бӧрын пыр жӧ лои эськӧ пемыд, рӧмдывтӧг.
Медбӧрын, эм природалӧн ещӧ ӧти, правда, шоча овлысь явление, кодӧс 2000-ысь унджык во сайын нин олысь древньӧй учёнӧйяс правильнӧя лыддисны Мулӧн шарообразностьлы венны позьтӧм доказательствоӧн.
Тайӧ — луннӧй затмениеяс.
Овлӧ сідзи, мый сэзь войӧ, кор Тӧлысь тыдалӧ полнӧй круг кодь (мӧдногӧн кӧ полнолуние дырйи), Тӧлысьлӧн шуйгаладорыс друг заводитӧ пемдыны.
Недыр мысти позьӧ нин бура аддзыны, мый тӧлысьлӧн яркӧй диск вылӧ шуйгаладорсянь матысмӧ-водӧ гӧгрӧс дорыша сьӧд пятно.
Тайӧ пятноыс вочасӧн тупкӧ Тӧлысьлысь пыр ыджыдджык и ыджыдджык юкӧн.
Та дырйи пятнолӧн дорышыс пыр кольӧ гӧгрӧсӧн (3 рис.).
Мый вӧсна пемдӧ Тӧлысьыс да мый представляйтӧ аснас пятно, коді тупкӧ сылысь поверхностьсӧ?
Невежественнӧй йӧз пыр повлісны луннӧй затмениеясысь.
Найӧ чайтлісны, мый природаын мунӧ кутшӧмкӧ катастрофа, мый вӧсна Тӧлысь вермас вошны, а гашкӧ, и лоӧ мыйкӧ ещӧ лёкджыктор.
Правда, налӧн полӧм регыд помасьліс, сы вӧсна мый пемыд пятно, коді вӧлі тупкӧма Тӧлысьлысь став поверхностьӧ либӧ сӧмын юкӧнсӧ, заводитліс вочасӧн чинны, да затмение заводитчӧмсянь час куим мысти Тӧлысь бара нин югъяліс небесаын.
Учёнӧйяс важӧн нин гӧгӧрвоисны, мый лоӧ Тӧлыськӧд затмениеяс дырйи.
Найӧ тӧдісны, мый Тӧлысь двигайтчӧ Му гӧгӧр сы ылнаын, коді приблизительнӧ 30 пӧв ыджыдджык Мулӧн поперечникысь.
И вот кадысь кадӧ Тӧлысь веськавлӧ му вуджӧр улӧ, кодӧс Муыс сетӧ Шондіысь противоположнӧй сторонаӧ.
Ачыс Тӧлысь абу ыджыд.
Сылӧн поперечникыс пӧшти нёль пӧв ичӧтджык му поперечникысь.
Та вӧсна Тӧлысь вермас ставнас веськавны Му вуджӧр улӧ; вот сэки и лоӧ сідз шусяна полнӧй луннӧй затмение.
Корсюрӧ жӧ Тӧлысь сӧмын задевайтӧ му вуджӧрлысь дорышсӧ.
Тайӧ случайын сійӧ дзикӧдз оз пемды, и луннӧй затмение шусьӧ частнӧйӧн.
Но быд случайын сэк, кор Тӧлысь веськалӧ му вуджӧр улӧ да петӧ сэтысь, му вуджӧрлӧн форма серти позьӧ судитны Мулӧн форма йылысь.
И вот, кыдзи индыссьыліс нин, пемыд пятнолӧн дорышыс, мӧдногӧн кӧ му вуджӧрлӧн дорышыс, пыр овлӧ гӧгрӧс.
А тайӧ лоӧ, мый Му быть должен имеитны шарлысь форма, сы вӧсна мый сӧмын шар вермас сетны вуджӧр, кодлӧн доръясыс пыр гӧгрӧсӧсь.
Кӧть и луннӧй затмениеяс овлӧны зэв шоча, но шӧркодя Мулӧн ӧти и сійӧ жӧ местаын найӧс позьӧ аддзыны пӧшти быд во.
Медрегыдся полнӧй луннӧй затмение, кодӧс позьӧ аддзыны СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнын, лоӧ 1953 вося январь 30 лунӧ.
Наблюдайтӧй сы бӧрся, и ті убедитчанныд асланыд синъясӧн, мый му вуджӧрлӧн дорышыс — гӧгрӧс.
4. МЫЙ ВӦСНА ЛУН ВЕЖСЬӦ ВОЙӦН?
Ми частӧ шуам: Шонді петіс, Шонді кыпӧдчис вылӧ небесаас, Шонді лэччис.
Мый нӧ, збыльысь Шонді двигайтчӧ небесаӧд, асылын кыпӧдчӧ вывлань, а рытын — лэччӧ горизонтлань, али тайӧ миянлы сӧмын кажитчӧ, мый сійӧ двигайтчӧ, а збыльысьсӧ двигайтчӧ миян Му да сыкӧд тшӧтш ми?
Ещӧ не сэтшӧм на важӧн (во 400 сайын) йӧз лыддьылісны, мый Му неподвижнӧй, а Шонді двигайтчӧ.
Но ӧні ми тӧдам, мый тайӧ абу тадзи.
Збыльысь, сьӧкыд допуститны, медым зэв ыджыд Шонді, коді объём сертиыс миллионысь унджык пӧв ыджыдджык Муысь, двигайтчис сы гӧгӧр.
Ми кӧ изобразитам мусӧ шыдӧс тусь ыдждаӧн, то Шонді кутас кажитчыны миянлы морт юр ыджда шарӧн.
Вот кутшӧм ыджыд Шонді.
Сэк жӧ сійӧ сэтшӧм пӧсь, мый весиг сьӧкыда плавитчысь веществояс (например, кӧрт) находитчӧны сы вылын газообразнӧй состояниеын.
Сӧмын сы вӧсна, мый Муыс Шондісяньыс вывті ылын (пӧшти 150 миллион километр), Шонділӧн югӧръясыс сӧмын шонтӧны мулысь поверхностьсӧ, а оз дзикӧдз сотны сійӧс.
Медым сутки чӧжӧн удитны кытшовтны Му гӧгӧр, зэв ыджыд Шонді должен вӧлі эськӧ двигайтчыны вывті ыджыд скоростьӧн, лэбны ӧти секундаӧн 10 000-ысь унджык километр.
Абу-ӧ разумнӧджык предположитны, мый Шонді кольӧ неподвижнӧйӧн, а Му, аслас ось гӧгӧр бергалігӧн, бергӧдчылӧ Шонділань аслас различнӧй бокъясӧн.
Ставныс найӧ, кодъяс ветлывлісны кӧрттуй кузя, бура тӧдӧны, мый кор видзӧдан мунысь поезд вагонсянь, то кажитчӧ, мый пуяс, постройкаяс да став мукӧд предметъяс ӧдйӧ котӧртӧны бӧрлань, поезд движениелы паныда направлениеын.
Миян пӧвстысь некод, дерт, оз ӧшибитчы да оз думышт, мый поезд сулалӧ места вылас, а двигайтчӧны пуяс да постройкаяс.
Но кор ми бергалам Мукӧд ӧтлаын да видзӧдам неподвижнӧй Шонді вылӧ, коді аслас ылна вӧснаыс ньӧти оз кажитчы миянлы ыджыдӧн, ми вермам ӧшибитчыны да примитны Мулысь движениесӧ Шонділӧн движение пыдди.
Кор 400 во сайын великӧй учёнӧй Николай Коперник гижис книга, кӧні доказывайтіс, мый небесаӧд Шонділӧн тыдалана движениеыс артмӧ Мулӧн бергалӧмысь, сылы пӧшти некод эз кӧсйы веритны, а римскӧй папа запретитіс сылысь книгасӧ, кыдзи христианскӧй религиялы противоречитысьӧс.
Библияын эм рассказ сы йылысь, кыдзи еврейскӧй вождь Иисус Навин, кор сійӧ аддзис, мый пемдытӧдзыс оз удит венны ассьыс врагъяссӧ, тшӧктіс Шонділы сувтны небосвод вылын да тайӧн ылыстіс вой лоӧмсӧ.
Вот тайӧ библейскӧй легенда вылас, кыдзи Мулӧн бергалӧм йылысь Коперник учениелы опровержение вылӧ, ыстысис католическӧй духовенство.
Ӧд тайӧ легенда сертиыс Иисус Навин тшӧктіс сувтны эз Мулы, а Шонділы.
Коперниклӧн учение серти, кодлысь правильностьсӧ наука подтвердитіс бӧрынджык неопровержимӧй доказательствоясӧн, Муыс суткинас ӧтчыд бергӧдчӧ аслас ось гӧгӧр, коді мунӧ войвыв да лунвыв земнӧй полюсъяс пыр.
Тайӧ осьыс, дерт, воображайтана.
Ті кӧ босьтанныд мач либӧ, ещӧ бурджык, биллиарднӧй шар да ёна бергӧданныд сійӧс пызан вылын, сійӧ кутас мыйкӧ дыра бергавны.
Мач бергалӧмлӧн осьыс, кыдзи и Му бергалӧмлӧн ось, лоӧ воображайтана, но, бергалысь мач вылӧ видзӧдігӧн, абу сьӧкыд казявны сійӧ поверхностьлӧн юкӧнысь точка, код пыр тайӧ осьыс мунӧ.
Мач, дерт, регыд сувтас пызанлӧн поверхностьӧ трение вӧсна.
Му жӧ бергалӧ мирӧвӧй пространствоын некутшӧм мукӧд телӧясӧ инмӧдчывтӧг.
Та вӧсна сылӧн бергалӧмыс мунӧ трениетӧг, да абу помкаяс сы вылӧ, медым сійӧ дугдіс.
Муӧс кытшалысь мирӧвӧй пространствоын кӧ эськӧ эз вӧвны небеснӧй светилӧяс — Шонді, кодзувъяс да Тӧлысь, ми эськӧ эг казялӧй Мулысь бергалӧмсӧ.
Ӧні жӧ, кӧть ми ог чувствуйтӧй, мый Му бергалӧ, ми аддзам, мый небесаӧд перемещайтчӧны ӧти и сійӧ жӧ направлениеын — асыввывсянь рытыввылӧ — став небеснӧй светилӧяс.
Збыльысьсӧ жӧ тайӧ ачыс Муыс бергалӧ противоположнӧй направлениеын — рытыввывсянь асыввылӧ.
Татшӧм ногӧн, лун вежсьӧ войӧн сы вӧсна, мый аслас ось гӧгӧр Мулӧн бергалӧм вӧсна земнӧй поверхностьвывса ӧти и сійӧ жӧ места овлӧ веськӧдӧма то Шонділань да югдӧдсьӧ сылӧн югӧръясӧн, то бергӧдӧма Шондіысь бокӧ.
Видзӧдлӧй 1 рисунок вылӧ, кӧні Шонді югӧръясыс усьӧны му шар вылӧ шуйгавывсянь.
Та вӧсна му шарлӧн шуйгавыв, шонді югӧръясӧн югдӧдӧм джынйын — лун, а веськыдвыв, югдӧдтӧм джынйын — вой.
5. КЫДЗИ ДОКАЖИТІСНЫ, МЫЙ МУ БЕРГАЛӦ?
Сійӧс, мый Му збыльысь бергалӧ аслас ось гӧгӧр, позьӧ докажитны уна способӧн.
Кор учёнӧйяс точнӧя мерайтісны Мусӧ, тыдовтчис, мый сійӧ имеитӧ шарлысь оз сӧвсем правильнӧй форма, а неуна топалыштӧма кык противоположнӧй сторонасянь — аслас полюсъяс дорын.
Но тайӧ открытиеыс ньӧти эз вӧв виччысьтӧмӧн, сы вӧсна мый ещӧ ёна водзджык английскӧй учёнӧй Ньютон расчётъяс отсӧгӧн докажитіс, мый аслас бергалӧм вӧсна Му быть должен лоны топалыштӧмаӧн.
Объясняйтсьӧ тайӧ сідз шусяна центробежнӧй вынлӧн Му вылӧ действуйтӧмӧн.
Ті тӧданныд, мый кӧртавны кӧ кӧв помӧ из да, кӧвсӧ мӧдар помӧдыс босьтӧмӧн, заводитны ӧдйӧ бергӧдлыны сійӧс изйыскӧд, кӧв ёна зэлалас, а корсюрӧ вермас и орны.
Тайӧ объясняйтсьӧ из вылӧ центробежнӧй вынлӧн действуйтӧмӧн, коді артмис из бергалігас.
Няйт комӧкъяс, кодъяс сибдӧмаӧсь телега кӧлесаӧ, кӧлеса бергалігӧн ылӧ шыбласьӧны тайӧ жӧ центробежнӧй вынлӧн действуйтӧм вӧсна.
Миян му шар аслас бергалӧм вӧсна сідзжӧ веськалӧ центробежнӧй вынлӧн действуйтӧм улӧ.
Правда, Му бергалӧмлӧн скоростьыс абу сэтшӧм ыджыд, медым центробежнӧй вын вермис поткӧдлыны Мусӧ торъя юкӧнъяс вылӧ.
Но век жӧ, кыдзи петкӧдлӧны расчётъяс, тайӧ вын действуйтӧм вӧсна Мулӧн ортсыса видыс должен неуна вежсьыны: Му должен воштыны шарлысь правильнӧй форма, а именнӧ, неуна нюжавны аслас бергалан ось вомӧнног да сэк жӧ топавны тайӧ ось кузьтаногыс.
4 рисунок вылын петкӧдлӧма Му, кодлысь бергалан осьсӧ нуӧдӧма вылісянь увлань.
Тайӧ осьыс, кыдзи ми тӧдам, мунӧ войвыв да лунвыв земнӧй полюсъяс пыр.
Кыкнан полюсыс неподвижнӧйӧсь, а му поверхностьлӧн став ӧстальнӧй местаясыс бергалӧны сымын ыджыдджык скоростьӧн, кымын ылынджыкӧсь найӧ полюсъяссянь.
Медся ӧдйӧ двигайтчӧны местаяс, кодъяс расположитчӧмаӧсь сідз шусяна экватор вылын — круг вылын, коді находитчӧ буретш шӧрас кык полюс костын да юкӧ Мусӧ кык полушарие вылӧ: войвыв да лунвыв вылӧ.
Экваторвывса местаяс ӧти минутаӧн перемещайтчӧны приблизительнӧ 30 километр вылӧ.
Именнӧ экватор пӧлӧн му шар и нюжалӧма центробежнӧй вын действуйтӧм вӧсна и топалӧма сэки жӧ полюсъяс дорын.
Кор Мулысь размеръяссӧ вӧлі точнӧя мерайтӧма, то тыдовтчис, мый экваторлӧн поперечникыс 43 километрӧн кузьджык Мулӧн войвыв да лунвыв полюсъяс костын расстояниеысь.
Тайӧ, дерт, зэв этша, и Муӧс правильнӧя изобразитігӧн рисунок вылын сылӧн топалыштӧмыс синлы оз тӧдчы.
Ио тайӧ тырвыйӧ подтвердитіс Мулӧн топалыштӧм йылысь Ньютонлысь расчётъяссӧ, кодъясӧс сійӧ вӧчис ось гӧгӧр Мулӧн бергалӧм серти.
Тӧданныд-ӧ ті, мый артмас, предположитны кӧ некытчӧ лӧсявтӧм событие — Му дугдас бергавны аслас ось гӧгӧрыс?
Центробежнӧй вын сэки Му вылысь бырас, и океанъясысь ваыс, коді Му бергалігӧн поддерживайтсьӧ тайӧ выннас земнӧй экваторлӧн выпуклость вылын, визувтас полюсъяслань.
Лоӧ кӧ тадзи, Му вылын коли эськӧ сӧмын кык океан: войвыв полярнӧй да лунвыв полярнӧй, и промежуточнӧй областьыс ставнас лои эськӧ ӧти зэв ыджыд материкӧн, коді кытшалӧ Мусӧ гӧгӧрыс.
Му бергалӧмлы эм ещӧ некымын доказательство.
На лыдысь медся нагляднӧйсӧ вӧлі сетӧма сё во сайын кымын французскӧй физик Фукоӧн.
Парижса ӧти джуджыд зданиеын, кодлӧн пытшкӧсса судтаыс пӧшти 70 метр, Фуко кузь проволока йылӧ ӧшӧдіс 30 килограмм кымын сьӧкта груз.
Артмис прибор, коді шусьӧ маятникӧн.
Но тайӧ маятникыс неуна торъяліс стеннӧй часіяслӧн быдӧнлы тӧдса маятникысь.
Делӧыс сыын, мый стеннӧй часіяслӧн маятникыс вермӧ качайтчыны сӧмын ӧти направлениеын, а Фукоӧн вӧчӧм маятник вермис качайтчыны уна направлениеын.
Наукаӧн установитӧма, мый быд маятник, кӧть сэтшӧм ыджыд, кутшӧмӧс вӧчис Фуко, либӧ ичӧтик, коді состоитӧ дженьыдик сунисысь да ичӧтик грузысь, стремитчӧ качайтчыны пыр ӧти направлениеын, сідзи, кыдзи сійӧс первойысь йӧткыштісны.
Маятник сохраняйтӧ тайӧ направлениесӧ и сійӧ случайын, кор подставкасӧ, код вылӧ сійӧс ӧшӧдӧма, заводитан бергӧдлыны ӧтарӧ либӧ мӧдарӧ.
Фуко гӧгӧрвоис, мый, маятниклӧн тайӧ свойствоӧн пользуйтчӧмӧн, позьӧ казявны Мулысь бергалӧмсӧ.
Ӧд сійӧ зданиеыслӧн пӧтӧлӧкыс, кытчӧ Фуко ӧшӧдіс ассьыс маятниксӧ, да и зданиеыс ставнас участвуйтӧны Мулӧн бергалӧмын, а ачыс маятникыс сійӧс раскачайтӧм бӧрын кутас сопротивляйтчыны тайӧ бергалӧмыслы да стремитчыны качайтчыны воддза направлениеын.
Сідзкӧ, мыйӧн сӧмын зданиеыс, кӧні качайтчӧ маятник, бергӧдчас Мулӧн бергалӧм вӧсна тӧдчана угол вылӧ, маятник должен вежны здание отношениеын аслас качайтчӧмлысь направлениесӧ.
Кор Фуко 1851 воын первойысь вӧчис ассьыс опытсӧ, сылӧн расчётъясыс блестящӧя подтвердитчисны: мыйӧн сӧмын маятниксӧ заставитісны качайтчыны, некымын минута мысти став присутствуйтысьясыс казялісны, мый маятник качайтчӧмлӧн направлениеыс кутіс вежсьыны.
Сомнениеяс эз вӧвны — тайӧ лои Му бергалӧм вӧсна.
Мыйла Фуко ассьыс опытсӧ вӧчигӧн воспользуйтчис татшӧм ыджыд размеръяса маятникӧн?
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый кымын ыджыдджык маятник, сымын кокньыдджыка позьӧ казявны качайтчӧмыслысь направление вежсьӧмсӧ.
Мӧд-кӧ, ыджыд маятник вермас качайтчыны дырджык, сэк кор ичӧтик маятник ӧдйӧ дугдас качайтчыны, медсясӧ сы вӧсна, мый сы вылын ёна тӧдчӧ воздух сопротивлениелӧн тормозитысь действиеыс.
Фуколӧн опытыс унаысь повторяйтсьыліс Мулӧн разнӧй местаясын и быд случайын найӧ, кодъяс вӧчлісны сійӧс, асланыс синъясӧн убеждайтчылісны Му бергалӧмлӧн существованиеын.
1931 воын, мӧдногӧн кӧ Фуко бӧрын 80 во мысти, сылысь опытсӧ ещӧ ыджыдджык размеръясын на вӧлі вӧчӧма Ленинградын вӧвлӧм Исаакиевскӧй соборын.
Маятник проволокалӧн кузьтаыс вӧлі 98 метр, а грузлӧн сьӧктаыс — 60 килограмм.
Аслас ӧти полнӧй колебание вылӧ тайӧ зэв ыджыд маятникыс тратитіс 20 секунда.
И куим-нёль татшӧм колебание бӧрын нин унджык присутствуйтысьясыс (а найӧ вӧліны 7000 кымын морт) вермисны казявны, мый маятник неуна вежис аслас качайтчӧмлысь направлениесӧ сторонаӧ, коді противоположнӧй Му бергалӧмлы.
6. МЫЙ ВӦСНА ГОЖӦМЫН ШОНЫДДЖЫК ТӦЛЫН СЕРТИ?
Ми ставным зэв бура тӧдам, мый волӧн разнӧй кадъясӧ Шонді кутӧ асьсӧ разнӧй ногӧн.
Гожӧмын сійӧ петӧ водз, мунӧ выліті небесаӧд да лэччӧ сёрӧн.
Тӧлын, мӧдарӧ, Шонді мыччысьӧ горизонт весьтын сёрӧн да, небесаӧд уліті да дженьыд туй вӧчӧм бӧрын, водз лэччӧ.
Гожӧмын луныс кузь, войыс дженьыд; тӧлын луныс дженьыд, войыс кузь.
Тулысын да арын лун да вой асланыс кузьта серти этша торъялӧны ӧта-мӧдсьыс.
Мыйӧн ставсӧ тайӧс объяснитны?
Ӧд ми тӧдам, мый лунлӧн войӧн вежсьӧм, мӧдногӧн кӧ Шонділӧн петӧм да лэччӧм, артмӧ сы вӧсна, мый Му бергалӧ аслас ось гӧгӧр.
Мый нӧ, оз ӧтмоз сійӧ во чӧж бергав?
А гашкӧ, лунлӧн да войлӧн кузьтаыс зависитӧ ещӧ кутшӧмкӧ мӧд помкаысь?
Медым тӧдмавны тайӧс, разберитам подробнӧйджыка, кыдзи кутӧ асьсӧ Шонді волӧн разнӧй кадъясӧ да кутшӧм эм йитӧд Шонділӧн поведение да поводдя вежласьӧмъяс костын.
И гожӧмын и тӧлын Шонді петӧ горизонт асыввыв юкӧнын, лэччӧ рытыввыв юкӧнын, а луншӧр кадӧ лунвылын овлӧ медся вылын горизонт весьтын.
Но гожӧмын Шонді петӧ асыввыв да войвыв костын, мӧдногӧн кӧ асыв-войвылын, а лэччӧ рытыввыв да войвыв костын, мӧдногӧн кӧ рытыв-войвылын.
Та вӧсна небесаӧд сылӧн тыдалана туйыс кузь, и должен прӧйдитны уна кад, медым Шонді вермис воӧдчыны лунвылӧдз; тайӧ кад чӧжнас Шонді удитас вылӧ кыпӧдчыны.
Тӧлын Шонді петӧ асыввыв да лунвыв костын, мӧдногӧн кӧ асыв-лунвылын, а лэччӧ рытыввыв да лунвыв костын, мӧдногӧн кӧ рытыв-лунвылын.
Небесаӧд сылӧн туйыс гожӧмын серти дженьыдджык.
Лунвылӧдз Шонді воӧ сравнительнӧ дженьыд кадӧн да оз удит кыпӧдчыны ёна вылӧ (5 рис.).
Босьтам пример вылӧ Москваӧс.
Москваын гожӧмын, июнь помын, Шонді овлӧ горизонт весьтын приблизительнӧ 17 час да джын, а тӧлын, декабрь помын, сӧмын 6 час да джын.
Лун шӧр кадӧ, кор Шонді лунвылын, гожӧмын сійӧ овлӧ горизонт весьтын 5 пӧв дорысь вылынджык тӧлын серти.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый тӧлын да гожӧмын Шонді поведениеын буретш татшӧм торъялӧм вӧснаыс тӧлын овлӧ кӧдзыд, а гожӧмын шоныд.
Ӧд гожӧмын Шонді югдӧдӧ Мулысь поверхностьсӧ тӧлын серти ёна дырджык.
А шонді югӧръяс сетӧны Мулы не сӧмын свет, но и шонтӧны сійӧс.
Но ещӧ ыджыдджык тӧдчанлун имеитӧ горизонт весьтын Шонді туйлӧн джудждаын торъялӧм.
Кор Шонді сулалӧ небесаын улын, сылӧн югӧръяслы лоӧ прӧйдитны воздушнӧй оболочкалӧн кыз слӧй пыр, коді не сӧмын слабмӧдӧ Шонділысь светсӧ, но и задерживайтӧ сійӧ югӧръяслысь шоныдсӧ.
Таысь кындзи, шонді югӧръяс усьӧны сэки мулӧн поверхность вылӧ оз веськыда, а пӧлӧсӧн, быттьӧкӧ исковтӧны сы пӧлӧн.
Став тайӧ помкаясыс вӧсна шонді югӧръяс зэв омӧля шонтӧны почвасӧ, Шонді кӧ сулалӧ улын.
Артмӧ дзик мӧдтор, кор Шонді сулалӧ горизонт весьтын вылын.
Сэки шонді югӧръяс прӧйдитӧны воздухлӧн сравнительнӧ вӧсни слӧй пыр да усьӧны мулӧн поверхность вылӧ пӧшти веськыда.
Та вӧсна найӧ ёна шонтӧны почвасӧ.
Видзӧдлӧй 6 рисунок вылӧ.
Рисуноклӧн шуйгавыв юкӧнын петкӧдлӧма, кыдзи усьӧ Му вылӧ шонді югӧръяслӧн пучок, кор Шондіыс небесаас улын.
Рисуноклӧн веськыдвыв юкӧнын петкӧдлӧма шонді югӧръяслысь Му вылӧ усьысь пучок, кор Шондіыс небесаас сулалӧ вылын.
Югӧръяслӧн ӧти и сійӧ жӧ пучок первой случайын (кор Шонді улын) югдӧдӧ му поверхностьлысь ёна ыджыдджык площадь да прӧйдитӧ мӧд случайын серти воздухлӧн ёна кызджык слӧй пыр.
Татысь гӧгӧрвоана, мыйла тӧвся Шонді пӧшти оз шонты, а гожся, мӧдарӧ, шонтӧ зэв ёна.
Татшӧм ногӧн, ми аддзам, мый тӧвся кӧдзыдъяс объясняйтсьӧны сійӧн, мый тӧлын Шонді регыд овлӧ горизонт весьтын да сылӧн югӧръясыс пӧшти оз шонтыны Мулысь поверхностьсӧ.
Гожӧмын жӧ, мӧдарӧ, Шонді овлӧ горизонт весьтын дыр да сылӧн югӧръясыс ёна шонтӧны Мусӧ.
Та вӧсна гожӧмын и овлӧ шоныд.
7. МЫЙ ВӦСНА ГОЖӦМЫН ШОНДІ ОВЛӦ ГОРИЗОНТ ВЕСЬТЫН ТӦЛЫН СЕРТИ ВЫЛЫНДЖЫК?
Кыдзи ми сёрнитім нин, аслас ось гӧгӧр рытыввывсянь асыввылӧ Мулӧн бергалӧм вӧсна миянлы кажитчӧ, мый Шонді перемещайтчӧ небесаӧд паныда направлениеын, мӧдногӧн кӧ асыввывсянь рытыввылӧ, и став мукӧд светилӧяс — Тӧлысь, кодзувъяс — двигайтчӧны небесаӧд сійӧ жӧ направлениеын сійӧ жӧ помка вӧсна.
Но вот вӧлӧмкӧ, мый став небеснӧй светилӧяслы тайӧ кажитчысь общӧй движениеысь кындзи Шонді имеитӧ ещӧ мӧд движение, коді тӧдчӧ омӧльджыка.
Буретш тайӧ движение вӧснаыс волӧн разнӧй кадъясӧ Шонді шонтӧ Мусӧ разнӧя.
Ещӧ древньӧй учёнӧйяслы удайтчис тӧдмавны, мый Шонді надзӧникӧн перемещайтчӧ небесаӧд, ӧти созвездиесянь мӧд дінӧ вуджӧмӧн, да вӧчӧ во чӧжӧн ӧти быдса круг, бӧр воӧ сійӧ жӧ местаас, кӧні вӧлі стӧч во сайын.
Ті верманныд юавны, кыдзи позьӧ наблюдайтны кодзувъяс костӧд Шонділысь перемещайтчӧмсӧ, кор кодзувъяс оз тыдавны небесаын ӧтпырйӧ Шондіыскӧд?
Вӧлӧмкӧ, медым сёрнитны кодзувъяс костӧд Шонділӧн движение йылысь, аддзыны сійӧс ӧтпырйӧ кодзувъяскӧд ньӧти абу обязательнӧ.
Сійӧс объясняйттӧдз, кыдзи тайӧс позьӧ вӧчны, пасъям, мый асьныс кодзувъясыс (кодзувъяс кодь особӧй небеснӧй телӧяс — планетаяс кындзи, кодъяс йылысь ми висьталам бӧрынджык) казявмӧн оз вежлавны ӧта-мӧд дорас отношениеын ассьыныс положениесӧ, мӧдногӧн кӧ быд кодзув находитчӧ мукӧд кодзувъяссянь пыр ӧти и сійӧ жӧ ылнаын.
Та вӧсна небесаын кодзувъяслӧн взаимнӧй расположениеыс кольӧ ӧткодьӧн уна вояс чӧж, и учёнӧйяслы сӧмын точнӧй инструментъяс отсӧгӧн удайтчис казявны кодзувъяс положениеын зэв ичӧтик вежсьӧмъяс.
Убедитчыны жӧ сыын, мый Шонді збыльысь двигайтчӧ кодзувъяс костӧд, позьӧ уна способӧн.
Например, позьӧ лунысь-лун пасъявны, кутшӧм кодзувъяс тыдалӧны рытъя часъясӧ небесалӧн рытыввыв юкӧнын Шонді лэччӧм бӧрын.
Тыдалӧ, мый тайӧ лоӧны буретш сійӧ кодзувъясыс, кодъяссянь матын находитчӧ Шонді.
И вот оказывайтчӧ, мый волӧн разнӧй лунъясӧ рытъя часьясын рытыввылын тыдавлӧны разнӧй кодзувъяс.
Та дырйи, дерт, оз ӧткодь овлы и ставнас звёзднӧй небесалӧн видыс.
Сідз, например, сійӧ кодзувъяс, кодъяс тулысын тыдалӧны небесалӧн рытыввыв юкӧнын, арын кутасны тыдавны асыввылын.
Кодзувъяс, кодъясӧс тулысын ми аддзам лунвылысь, арын либӧ сӧвсем оз кутны тыдавны небесаын, либӧ жӧ кутасны тыдавны войвылын.
Ставыс тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый кодзувъяс костын Шонділӧн положениеыс во чӧжӧн вежласьӧ.
Медым изучитны Шонділысь кодзувъяс костӧд вогӧгӧрся туйсӧ, учёнӧйяс не сӧмын наблюдайтісны войся небеса видлӧн вежласьӧм бӧрся, мӧдногӧн кӧ кодзувъяслӧн расположение бӧрся, но и тщательнӧя определяйтісны небесаын Шонділысь положениесӧ лунын.
Та вӧсна удайтчис точнӧя установитны, кутшӧм кодзувъяс дорті прӧйдитӧ небесаӧд Шонділӧн вогӧгӧрся туйыс тулысын, гожӧмын, арын да тӧлын.
И вот тыдовтчис, мый гожӧмын Шондіыс находитчӧ кодзувъяс дорын, кодъяс кыпӧдчӧны вылӧ горизонт весьтӧ небесалӧн лунвыв юкӧнын да вӧчӧны горизонт весьтті кузь туй.
Тӧлын, мӧдарӧ, Шонді находитчӧ кодзувъяс дорын, кодъяс вӧчӧны горизонт весьтын дженьыд туй да улынӧсь весиг сэк, кор найӧ тыдалӧны лунвылын.
Тайӧн и объясняйтсьӧны горизонт весьтын Шонді суточнӧй туйлӧн вочӧжся вежласьӧмъяслӧн особенностьясыс.
Ӧд Шонді кӧ эз перемещайтчы тадзи кодзувъяс костӧд, сійӧ эськӧ во чӧж быд лун вӧчис горизонт весьтын ӧткодь туй.
8. МЫЙ ВӦСНА АРТМӦ КОДЗУВЪЯС КОСТЫН ШОНДІЛӦН ВОГӦГӦРСЯ ДВИЖЕНИЕ?
Древньӧй учёнӧйяс, кодъяс тӧдмалісны, мый Шонді двигайтчӧ кодзувъяс костӧд, чайтлісны, мый во чӧжӧн Шонді збыльысь кытшовтӧ Му гӧгӧр.
Став мирлӧн серединаӧн да основаӧн Муӧс лыддьӧмӧн найӧ думайтісны, мый Му гӧгӧр двигайтчӧны вообще став небеснӧй светилӧясыс.
Та дырйи Шонді, налӧн представлениеяс серти, вӧчӧ кык движение: первойыс — суточнӧй, став звёзднӧй небесакӧд ӧтлаын, мӧдыс — вогӧгӧрся движение звёзднӧй небесаӧд.
Кыдзи ми аддзылім нин, тайӧ движениеясысь первойыс сӧмын кажитчана да объясняйтсьӧ сійӧ ось гӧгӧрыс Мулӧн бергалӧмӧн; мӧд движениелӧн помкаяс йылысь лоӧ висьталӧма неуна бӧрынджык.
Мукӧд небеснӧй светилӧяслы древньӧй учёнӧйяс приписывайтлісны ассьыныс особӧй, Шондіысь торъялана движениеяс.
Сідз, найӧ думайтлісны, мый кодзувъяс имеитӧны Му гӧгӧр сӧмын ӧти движение: суткинас ӧтчыд найӧ кытшовтӧны Мусӧ гӧгӧрыс.
Тӧлысьлы жӧ да ӧткымын особеннӧй кодзувъяслы, кодъяс казявмӧн вежлалӧны звёзднӧй небесаын ассьыныс положениесӧ да кодъясӧс шуӧма планетаясӧн, найӧ, Му гӧгӧр суточнӧй движениеысь кындзи, приписывайтлісны ещӧ мукӧд, ёна ньӧжмыдджык движениеяс, кодъяс ӧткодьӧсь Шонділӧн вогӧгӧрся движениекӧд.
Лыддьыссьыліс, мый Тӧлысь кытшовтӧ Му гӧгӧр неуна регыдджык ӧти тӧлысьысь, а планетаяс — разнӧй кадӧ — ӧти восянь 30 воӧдз.
Небеснӧй телӧяс движениелӧн разнообразие да сложность заставитісны древньӧй учёнӧйясӧс придумайтны налы ёна путайтӧм объяснениеяс.
Торъя уна сьӧкыдлунъяс вӧліны планетаяслысь движениесӧ объяснитӧмын, кодъяс двигайтчӧны звёзднӧй небесаӧд (кыдзи тайӧ кажитчӧ Му вывсянь) зэв замысловатӧй петлеобразнӧй туйяс кузя.
А сы вӧсна мый вӧлі важнӧ (медсясӧ мореплавание нуждаяс вылӧ) тӧдны водзвыв, кӧні кутасны располагайтчыны небесаын Шонді, Тӧлысь да планетаяс, древньӧй учёнӧйяслы ковмис составляйтны тайӧ небеснӧй телӧяс двигайтчӧмлысь таблицаяс.
Тайӧ вӧлі вывті сложнӧй делӧ, но век жӧ учёнӧйяс татшӧм уджнас справитчисны, мыйӧн ёна отсалісны мореплавательяслы определяйтны ассьыныс местоположениесӧ мореяс да, океанъяс вылын.
Но бӧрынджык тыдовтчис, мый составитӧм таблицаяс кутісны сетны планетаяслысь небесаын ошибочнӧй положениеяс.
Ковмис выльпӧв вӧчны зэв ыджыд удж да выльпӧв составитны планетнӧй таблицаяс.
Но и тайӧ выль таблицаясыс регыд воштісны насянь требуйтчысь точностьсӧ.
И вот сійӧ жӧ великӧй учёнӧй Николай Коперник, коді объяснитіс Шонділысь суточнӧй движениесӧ земнӧй ось гӧгӧр Мулӧн бергалӧмӧн, сетіс правильнӧй, дзик выль объяснение кодзувъяс костӧд Шонділӧн движениелы да планетаяслӧн запутаннӧй движениеяслы.
Аслас книгаын Коперник петкӧдліс убедительнӧя да яснӧя, мый небеснӧй светилӧяслӧн движение кузя став расчётъяс лоасны ёна прӧстӧйджыкӧсь, лыддьыны кӧ, мый планетаяс двигайтчӧны оз Му гӧгӧр, а Шонді гӧгӧр, да мый ачыс Муыс сідзжӧ двигайтчӧ Шонді гӧгӧр.
Татшӧм ногӧн, оказывайтчӧ, мый Шонділӧн и мӧд движениеыс — кодзувъяс костӧд вогӧгӧрся движениеыс — сідзжӧ сӧмын кажитчана.
Збыльвылас, тайӧ Муыс кытшовтӧ во чӧжӧн Шонді гӧгӧр и та вӧсна ми аддзам Шондісӧ разнӧй кадӧ разнӧй кодзувъяс дорысь.
Мулӧн движение йылысь Коперниклысь тайӧ выль учениесӧ христианскӧй вичко встретитіс вывті враждебнӧя.
Ӧд Коперник лыддис Мусӧ эз мирлӧн основаӧн да серединаӧн, код гӧгӧр двигайтчӧны став небеснӧй светилӧяс, а Шонді гӧгӧр двигайтчысь планетаясысь ӧтиӧн.
Сӧмын Тӧлысьӧс Коперник лыддис Му гӧгӧр двигайтчысьӧн.
Татшӧм ногӧн, Коперниклӧн учение серти Му воштіс мирын ассьыс исключительнӧй положениесӧ.
А ӧд не сӧмын христианскӧй религия, но и став мукӧд религияяс пыр видлалісны Мусӧ кыдзи мортлӧн оланін, кодӧс ен специальнӧ создайтӧма сылы.
Став небеснӧй телӧяссӧ жӧ создайтӧма сӧмын сы могысь, медым обслуживайтны мортӧс: Шонді — югдӧдны да шонтыны почвасӧ, Тӧлысь — светитны войын, кодзувъяс — медсясӧ сы могысь, медым войся кадӧ отсавны путешественникъяслы аддзыны правильнӧй направление.
Кор Шонді гӧгӧр Мулӧн движение йылысь Коперниклӧн учение кутіс паськавны, сійӧ кадся учёнӧйяс пӧвстысь сюри тайӧ учениеыслӧн уна сторонник, но христианскӧй вичко заводитіс выль учениекӧд ожесточённӧй тыш.
Коперник сэки эз нин вӧв ловъя да сыкӧд нинӧм оз вӧлі позь вӧчны, но зато сійӧ кадся медся выдающӧйся йӧз пӧвстысь ӧтиӧс — Джордано Бруноӧс, коді, кыдзи и Коперник, велӧдіс Мулӧн двигайтчӧм йылысь да лыддьыліс, мый олӧм эм не сӧмын сы вылын, но и мукӧд небеснӧй телӧяс вылын, 1600 воын католическӧй церковнӧй судлӧн постановление серти вӧлі ловйӧн сотӧма костёр вылын Римын.
Коперниклысь мӧд последовательӧс — учёнӧй Галилейӧс — 1633 воын судитіс римскӧй папа, да аслас олӧмыслысь бӧръя вояссӧ сійӧ нуӧдіс римскӧй инквизициялӧн стрӧг надзор улын.
9. КЫДЗИ ДОКАЖИТНЫ, МЫЙ МУ БЕРГАЛӦ ШОНДІ ГӦГӦР?
Вӧлі эськӧ зэв сьӧкыд решитны вопрос, коді мый гӧгӧр бергалӧ — Муыс Шонді гӧгӧр али Шондіыс Му гӧгӧр, Му вывсянь кӧ эськӧ эз тыдавны кодзувъяс да планетаяс, шуам, небесаыс кӧ войясын пыр вӧлі кымӧра.
Коперник оліс сійӧ кадӧ, кор точнӧй инструментъяс эз на вӧвны.
Та вӧсна ни сійӧ ачыс, ни сылӧн современникъясыс эз вермыны казявны небесаын кодзувъяслӧн положениеын зэв ичӧт вежсьӧмъяс, кодъяс лоӧны Мулӧн движение вӧсна.
Но миян кадся наука бура тӧдӧ, мый татшӧм вежсьӧмъясыс збыльысь эмӧсь, да лыддьӧ найӧс Шонді гӧгӧр Мулӧн движениелы основнӧй доказательствоӧн.
Вӧчӧй татшӧм опыт, коді отсалас тіянлы разберитчыны Му движениелӧн тайӧ доказательствоас.
Петӧй восьса места вылӧ да корсьӧй ылысса пу, фабричнӧй труба либӧ телеграфнӧй столб.
Бергӧдчӧй пулань чужӧмӧн да нюжӧдӧй ас водзаныд веськыд китӧ водз чуньтӧ вывлань кыпӧдӧмӧн.
Тупкӧй шуйга синтӧ да, веськыд синнад видзӧдӧмӧн, вештӧй веськыд китӧ сідзи, медым чуньыд тупкис аснас пусӧ.
Веськыд килысь положениесӧ вежтӧг тупкӧй веськыд синтӧ да видзӧдӧй сӧмын шуйганад.
Мый сэки артмас?
Вӧлӧмкӧ, мый первойсӧ кӧ, кор ті видзӧдінныд веськыд синнад, тіян чуньыд сайӧдӧ вӧлі пусӧ, то сы бӧрын, кор ті кутінныд видзӧдны шуйга синнад, чуньыд эз кут сайӧдны пусӧ да вешйис сысянь веськыдвылӧ.
Мый вӧсна жӧ тайӧ лои?
Ӧд и ті асьныд, и тіян чуньыд, и пуыс пыр вӧліны ӧти положениеын.
Ӧтвет яснӧй: первойысьсӧ ті видзӧдінныд веськыд синнад, мӧдысьсӧ шуйганад.
Сідзкӧ, ті видзӧдінныд энӧ ӧти и сійӧ жӧ местасянь, а разнӧй местаяссянь.
Та вӧсна тіянлы и кажитчис, мый чуньыд вешйис.
Матысаджык да ылысаджык предметъяскӧд татшӧм опытъяссӧ ті верманныд вӧчны мыйта колӧ кыдзи восьса небеса улын, сідзи и комнатаын.
Быд случайын ті убедитчанныд, мый кор ті кутанныд видзӧдны ӧчередьӧн то веськыд, то шуйга синнад, матысаджык предметъяс кутасны вешйыны ылысаджык предметъясысь, мӧдногӧн кӧ ылысаджык предметъяс кутасны быттьӧкӧ кольны места вылас, а матысаджыкъяс — вешйыны бокӧ.
Видзӧдлам ӧні, кыдзи став тайӧ опытъясыс вермасны миянлы отсавны гӧгӧрвоны Му двигайтчӧмлысь сійӧ основнӧй доказательствосӧ, код йылысь ми сёрнитім.
Кодзувъяс находитчӧны Мусянь да Шондісянь зэв ылын.
Унапӧв ылынджыкӧсь сы серти, мый ылнаын Му находитчӧ Шондісянь.
Но эмӧсь кодзувъяс матысаджыкӧсь и ылысаджыкӧсь.
И унаысь небесаысь позьӧ аддзыны ӧта-мӧдсьыс неылын расположитчӧм кык татшӧм кодзув, кодъяс пӧвстысь ӧтиыс ёна ылынджык миянсянь мӧд сертиыс.
Шонді кӧ эськӧ бергаліс Му гӧгӧр, а Му вӧрзьывтӧг покоитчис ӧти местаын, ми некор эськӧ эг наблюдайтӧй, мый матысаджык кодзувъяс во чӧжӧн вешйӧны ылысаджыкъясысь.
Но сы вӧсна мый збыльысьсӧ бергалӧ Му, а оз Шонді, ми волӧн разнӧй кадӧ видзӧдам кодзувъяс вылӧ огӧ ӧти и сійӧ жӧ местасянь, а разнӧй местаяссянь.
Та вӧсна миянлы кажитчӧ, мый миянсянь матысаджык кодзувъяс вешйӧны ылысаджык кодзувъясысь.
Тайӧ перемещениеясыс овлӧны зэв правильнӧя да на пӧвстысь быдӧн помасьӧ да выльысь заводитӧ повторяйтчыны ӧти во мысти, мӧдногӧн кӧ сэки, кор Муыс, Шондісӧ кытшовтӧм бӧрын, бӧр локтӧ воддза местаас.
Сравнитам ӧні кодзувъяслысь тайӧ перемещениесӧ пусянь чуньлӧн вешйӧмкӧд.
Мыйла чунь перемещайтчис?
Кык помка вӧсна.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый ті вежлалінныд синтӧ: видзӧдінныд то веськыд, то шуйга синнад, мӧдногӧн кӧ видзӧдінныд разнӧй местаяссянь.
Мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый чунь вӧлі тіянсянь матынджык пу серти.
Мыйла Шонді гӧгӧр Мулӧн движение дырйи кодзувъяс вешйӧны ӧта-мӧд дорсьыс?
Сідзжӧ кык помка вӧсна.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый ми находитчам Шонді гӧгӧр двигайтчысь Му вылын да волӧн разнӧй лунъясӧ видзӧдам кодзувъяс вылӧ разнӧй местаяссянь.
Мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый эмӧсь матысаджык да ылысаджык кодзувъяс.
Видзӧдлӧй 7 рисунок вылӧ.
Тайӧ рисунок вылын ыджыд круг изображайтӧ туй, кодӧс вӧчӧ Муыс во чӧжӧн Шонді гӧгӧр.
Тайӧ кругыслӧн центрас ичӧтик кругтор изображайтӧ Шондіӧс.
Рисуноклӧн веськыдвыв юкӧнас тыдалӧны кык кодзув: матысаджык да ылысаджык.
Му кӧ находитчӧ местаын, кодӧс обозначитӧма рисунок вылын А букваӧн, ми, Му вывсянь кодзувъяс вылӧ видзӧдігӧн, долженӧсь аддзыны матысаджык кодзувсӧ ылысаджык кодзувсянь шуйгавывланьын.
Но кор Му вешъяс местаӧ, кодӧс обозначитӧма Б букваӧн, матысаджык кодзув кутас тыдавны миянлы ылысаджык кодзувсянь веськыдвывланьын.
Татшӧм ногӧн, Шонді гӧгӧр Мулӧн движение вӧсна миянлы кутас кажитчыны, мый матысаджык кодзув вежӧ ылысаджык кодзув отношениеын ассьыс положениесӧ.
Наблюдайтчӧны-ӧ кодзувъяслӧн татшӧм смещениеясыс збыльвылас?
Ми сёрнитім нин, мый наблюдайтчӧны.
Сӧмын казявны тайӧ смещениеяссӧ окажитчис зэв сьӧкыд делӧӧн, сы вӧсна мый найӧ зэв ичӧтӧсь кодзувъяслӧн ыджыд удалённость вӧсна.
Первойысь татшӧм смещениесӧ удайтчис восьтыны да мерайтны сӧмын 100 воысь неуна унджык сайын, мӧдногӧн кӧ Коперник кулӧмсянь приблизительнӧ 300 во мысти.
Но бӧръя кадӧ татшӧм смещениеяссӧ вӧлі казялӧма да мерайтӧма нин некымын тысяча кодзувлысь.
Эмӧсь и мукӧд убедительнӧй доказательствояс сылы, мый Му збыльысь двигайтчӧ Шонді гӧгӧр.
10. МЫЙ ВӦСНА ВЕЖСЬӦНЫ ВОЛӦН КАДЪЯС?
Сідзкӧ, Му имеитӧ кык разнӧй движение.
Ӧти-кӧ, сійӧ суткинас ӧтчыд бергӧдчӧ аслас ось гӧгӧр.
Мӧд-кӧ, сійӧ во чӧжӧн кытшовтӧ Шонді гӧгӧр.
Мулӧн первой движение вӧснаыс артмӧ лунлӧн войӧн вежсьӧм; мӧд движение вӧснаыс, кыдзи тайӧс ті ӧні аддзанныд, вежласьӧны волӧн кадъяс.
Му кӧ эськӧ двигайтчис Шонді гӧгӧр сідзи, мый сійӧ бергалӧмлӧн осьыс пыр вӧлі расположитӧма шонді югӧръяс дінӧ прямӧй угол улын, волӧн кадъяс эськӧ Му вылын эз и вежсьывны.
Видзӧдлӧй 4 рисунок вылӧ.
Кытысянь кӧть Шонді эз югдӧд Мусӧ — веськыдвывсянь, шуйгавывсянь, водзсянь либӧ бӧрсянь, мед сӧмын сылӧн югӧръясыс усины мулӧн поверхность вылӧ земнӧй ось дінӧ веськыд угол улын, — некутшӧм разница эськӧ эз ло.
Быд случайын Шонділӧн югӧръяс усисны эськӧ отвеснӧя земнӧй экватор вылын да исковтісны эськӧ полюсъяс дорын му поверхность пӧлӧн.
Любӧй местаын Му вылын (полюсъясысь кындзи), ось гӧгӧр сылӧн бергалӧм вӧсна, вой кыссис эськӧ 12 час да та кузя жӧ вӧлі эськӧ луныс.
Шонді эськӧ пыр петіс асыввылын да лэччис рытыввылын, быд лун вӧчис небесаӧд ӧти и сійӧ жӧ туй.
Волӧн кадъяс эськӧ Му вылын эз вежласьны.
Но збыльысьсӧ делӧыс абу тадзи.
Вӧлӧмкӧ, мый Шонділӧн югӧръясыс вонас сӧмын кыкысь — март 21 лунӧ да сентябрь 23 лунӧ — усьӧны Му вылӧ сійӧ бергалӧмлӧн ось дінӧ веськыд угол улын.
Тайӧ лоӧ, мый воын сӧмын кыкысь тулысын да арын — овлӧ сідзи, мый лун и вой кыссьӧны 12 часӧн, волӧн став ӧстальнӧй кадӧ жӧ либӧ вой овлӧ кузьджык лунысь, либӧ лун кузьджык войысь.
Видзӧдлӧй 8 рисунок вылӧ.
Сійӧ изображайтӧ Му, код вылӧ шонді югӧръяс усьӧны веськыдладорсянь.
Та вӧсна Мулӧн веськыдвыв джынъяс лун, а шуйгавылас — вой.
Обратитӧй ӧні вниманиетӧ сы вылӧ, кыдзи расположитчӧма Му бергалӧмлӧн осьыс.
Сійӧ пӧлыньтчӧма Шонді югӧръяслань сідзи, мый сылӧн войвыв юкӧныс (рисунок вылын — вылысаыс) пӧлыньтчӧма Шонділань, а лунвывсаыс (рисунок вылын — улысаыс) пӧлыньтчӧма Шондісянь дзик мӧдарӧ.
Та вӧсна Мулӧн войвыв юкӧныс получайтӧ лунвывса юкӧн сертиыс ёна унджык шоныд да свет.
Видзӧдлӧй ӧні Мулӧн войвыв полюс вылӧ.
Не сӧмын сійӧ ачыс, но и сы гӧгӧрса му поверхностьлӧн ыджыд юкӧн югдӧдсьӧ шонді югӧръясӧн.
Мыйта кӧть Му эз бергав, ни самӧй войвыв полюс вылас, ни сы гӧгӧр земнӧй осьлӧн татшӧм положение дырйи вой оз вермы лоны: сутки чӧж лоӧ лун.
Местностьясын, кодъяс ылынджыкӧсь войвыв полюссянь, луныс кутас нин вежсьыны войӧн, но, кыдзи тайӧс абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, луныс лоӧ кузьджык войсьыс.
И сӧмын земнӧй экватор вылын, мӧдногӧн кӧ буретш Мулӧн кык полюс шӧракостын, лун да вой лоӧны ӧткузьтаӧсь.
Дзик мӧдтор кутас артмыны лунвыв полушариеын.
Кыдзи Мулӧн ачыс лунвыв полюсыс, сідзи и сы гӧгӧрса му поверхностьлӧн ыджыд юкӧн оз югдӧдсьыны шонді югӧръясӧн.
Тайӧ лоӧ, мый лунвыв полюс вылын да сы гӧгӧр сутки чӧж кутас кыссьыны вой.
Лунвыв полюссянь ылынджык местностьясын вой кутас нин вежсьыны лунӧн. Но экваторӧдз войыс лоӧ кузьджык лунысь.
Ставсьыс татысь ӧні кокни гӧгӧрвоны, мый земнӧй осьлӧн татшӧм пӧлыньтчӧм дырйи, кыдзи 8 рисунок вылын, Мулӧн войвыв полушариеын лоӧ гожӧм, а лунвывсаын — тӧв (лунвыв полушариеын тӧвся тӧлысьяс — июнь-август).
Видзӧдлӧй ӧні 9 рисунок вылӧ.
Сэні сідзжӧ изобразитӧма Му, кодӧс веськыдладорсяньыс югдӧдӧма шонді югӧръясӧн.
Но Му бергалӧмлысь осьсӧ тайӧ раз пӧлыньтӧма противоположнӧй направлениеын: осьлысь войвыв помсӧ Шондісянь, а лунвывсӧ — Шонділань.
Войвыв полюс сійӧс кытшалысь Му поверхностьлӧн юкӧнкӧд вӧйӧма пемыдӧ.
Сы вылын да сы гӧгӧр сутки чӧж кыссьӧ вой.
Полюссянь неуна ылынджык лун вежсьӧ войӧн, но быдлаын лун дженьыдджык войысь.
Мулӧн войвыв полушариеын лоӧ тӧв.
Мулӧн лунвыв полушариеын тайӧ кадӧ, тӧдӧмысь, гожӧм.
Сэні луныс либӧ кузьджык войысь, либӧ (лунвыв полюс вылын да сы гӧгӧр) кыссьӧ сутки чӧж.
Сы йылысь, кыдзи расположитчӧма Му бергалӧмлӧн осьыс Шонді югӧръяс дінӧ тулысын да арын, вӧлі висьталӧма нин: шонді югӧръяс усьӧны Му вылӧ земнӧй ось дінӧ прямӧй угол улын.
Татшӧм положениеын Му изобразитӧма 10 рисунок вылын.
Дерт, колӧ помнитны, мый сэки, кор Мулӧн войвыв полушариеын овлӧ ар, лунвыв полушариеын овлӧ тулыс и мӧдарӧ.
Ӧні видзӧдлӧй 11 рисунок вылӧ.
Сійӧ сетӧ Шонді отношениеын земнӧй ось положениелысь во чӧжӧн вежсьӧмлысь общӧй картина.
Рисунок шӧрын находитчӧ Шонді.
Мулысь туйсӧ изобразитӧма неуна боксянь, та вӧсна сійӧ абу гӧгрӧс, а неуна кузьмӧс.
Мусӧ петкӧдлӧма сэні нёль положениеын: март 21, июнь 22, сентябрь 23 да декабрь 22 лунъясӧ.
Рисунок вылын бура тыдалӧ, мый волӧн разнӧй кадъясӧ Му бергалӧмлӧн ось сохраняйтӧ ӧти и сійӧ жӧ положение — пӧлыньтчӧма туйлань, код кузя Му двигайтчӧ Шонді гӧгӧр.
Именнӧ та вӧсна волӧн разнӧй юкӧнъясӧ Шонді югдӧдӧ ёнджыка то Мулысь войвыв, то лунвыв полушариесӧ, мӧдногӧн кӧ буретш та вӧсна вежласьӧны волӧн кадъяс.
Збыльысь, март 21 да сентябрь 23 лунъясся Мулӧн положение дырйи Мулӧн войвыв да лунвыв полушариеяс (кыдзи и 10 рисунок вылын) шонді югӧръяс отношениеын расположитчӧмаӧсь ӧткодя.
Став Му вылын тайӧ кадӧ лун и вой кыссьӧны 12 часӧн.
Март 21 лунӧ войвыв полушариеын — тулыс, лунвылын — ар; сентябрь 23 лунӧ, мӧдарӧ, — войвыв полушариеын — ар, лунвывсаын — тулыс (11 рисунок вылын март 21 лунӧ тыдалӧ Мулӧн Шондіӧн югдӧдӧм джынйыс, а сентябрь 23 лунӧ — югдӧдтӧмыс).
Июнь 22 лунӧ Мулӧн положениеыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и 8 рисунок вылын.
Мулӧн войвыв полушариеыс получайтӧ Шондісянь шоныдсӧ да светсӧ лунвыв полушарие серти унджык.
Войвыв полушариеын — гожӧм, лунвывсаын — тӧв.
Медбӧрын, декабрь 22 лунӧ Мулӧн положениеыс соответствуйтӧ 9 рисуноклы.
Тайӧ положение дырйи Мулӧн войвыв полушариеыс получайтӧ шоныдсӧ да светсӧ лунвывса серти этшаджык.
Войвыв полушариеын — тӧв, лунвывсаын — гожӧм.
Сідзкӧ, оказывайтчӧ, мый волӧн кадъяс вежласьӧны Му вылын сы вӧсна, мый Му бергалӧмлӧн осьыс пӧлыньтчӧма туйлань, код кузя Му двигайтчӧ Шонді гӧгӧр.
Эз кӧ вӧв земнӧй осьлӧн пӧлыньтчӧмыс, Шонді гӧгӧр Мулӧн туйлань кӧ сійӧ вӧлі расположитчӧма прямӧй угол улын, то Му вылын любӧй местаын горизонт весьтын Шонділӧн суточнӧй туйыс эськӧ эз вежсьыв во чӧж.
И эз вӧв эськӧ сэки ни тулыс, ни гожӧм, ни ар, ни тӧв.
Му вылын торъя местаясын поводдя во чӧж вӧлі эськӧ приблизительнӧ ӧткодь: земнӧй полюсъяс дорын медся кӧдзыд, экватор вылын медся жар.
Но волӧн кадъяс эськӧ эз вежласьны.
11. МЫЙ СЭТШӦМЫС ПЛАНЕТАЯС ДА КОДЗУВЪЯС?
Миян книжкаын миянлы ковмис казьтыштны разнӧй небеснӧй светилӧяс йылысь: Шонді, Тӧлысь, планетаяс да кодзувъяс йылысь.
Сы йылысь, мый представляйтӧны аснаныс Шонді да Тӧлысь, ми ас местаас мыйсюрӧ висьталім, но планетаяс да кодзувъяс йылысь вӧлі казьтыштӧма сӧмын пырмунігмоз.
А сэк жӧ, читатель кӧ нинӧм оз тӧд тайӧ светилӧяс йывсьыс, сійӧ вермас неправильнӧя гӧгӧрвоны унатор сыысь, мый йылысь тані вӧлі висьталӧма.
Сідзкӧ, мый сэтшӧм планетаясыс?
12 рисунок вылын петкӧдлӧма планетаяслысь сравнительнӧй размеръяс.
Планетаясӧс тӧдӧны сӧмын ӧкмысӧс.
На пӧвстысь медся ыджыдыс — Юпитер — имеитӧ поперечник, коді 11 пӧв ыджыдджык Мулӧн поперечникысь, а объёмыс 1345 пӧв ыджыдджык мулӧн объёмысь.
Татшӧм ыджыд размеръяс вылӧ видзӧдтӧг объём сертиыс Юпитер век жӧ пӧшти 1 000 пӧв ичӧтджык Шондіысь.
Став планетаясыс, кыдзи и миян Му, имеитӧны шарообразнӧй форма да сідз жӧ, кыдзи и Му, асьныс оз светитчыны.
Ми аддзам найӧс сӧмын сы вӧсна, мый найӧс югдӧдӧны Шонділӧн югӧръяс.
Планетаяс Меркурий, Венера, Марс да Плутӧн асланыс размеръяс серти ичӧтджыкӧсь миян Муысь.
Плутон йылысь ми пӧшти нинӧм огӧ тӧдӧй: Мусянь сійӧ вывті ылын, да и абу ыджыд.
Венера да Марс кытшалӧмаӧсь воздушнӧй атмосфераясӧн.
Марс ёна мунӧ Мулань ось гӧгӧр аслас бергалӧм характер сертиыс.
Сы бергалӧмлӧн осьыс, кыдзи и земнӧй ось, тӧдчымӧн пӧлыньтчӧма туйлань, код кузя Марс двигайтчӧ Шонді гӧгӧр.
И, кыдзи и Му вылын, Марс вылын та вӧсна вежласьӧны волӧн кадъяс.
Зрительнӧй трубаяс пыр позьӧ кокниа аддзыны Марс вылысь лымъя полярнӧй шапкаяс, кодъяс содӧны Марслӧн сійӧ полушарие вылын, кӧні заводитчӧ тӧв, да сэк жӧ чинӧны, а то и дзикӧдз бырӧны мӧд полушарие вылын, кӧні заводитчӧ гожӧм.
Лун да вой Марс вылын вежласьӧны пӧшти сідз жӧ, кыдзи и Му вылын, сы вӧсна мый аслас ось гӧгӧр ӧти кытшов Марс вӧчӧ 24 часӧн да 37 минутаӧн, мӧдногӧн кӧ неуна дырджык мувывса суткиысь.
Эм уна основаниеяс предполагайтны, мый Марс вылын, кыдзи и Му вылын, эм олӧм.
Дерт, тайӧ олӧмыс должен ёна торъявны мувывсаысь кӧть нин сы вӧсна, мый Марс находитчӧ Шондісянь Му серти ылынджык и та вӧсна получайтӧ ёна этшаджык шонділысь шоныдсӧ да светсӧ.
Да и Марслӧн атмосфераыс унапӧв шочджык мулӧн атмосфераысь.
Зэв позяна сідзжӧ, мый олӧм эм и Венера вылын, но тайӧ планетасӧ омӧля изучитӧма, сы вӧсна мый сылысь поверхностьсӧ пыр тупкӧны кымӧръяс, кодъяс плавайтӧны Венералӧн атмосфераын.
Омӧльджыка мунӧны Му вылӧ нёль медся ыджыд планета: Юпитер, Сатурн, Уран да Нептун.
Найӧ кытшалӧмаӧсь атмосфераӧн, кӧні плавайтӧны сук кымӧръяс.
Тайӧ планетаясыс зэв ӧдйӧ бергалӧны асланыс осьяс гӧгӧр, торйӧн нин Юпитер, коді ӧти кытшовсӧ вӧчӧ 10 часысь регыдджыкӧн.
Татшӧм бергалӧм вӧснаыс тайӧ планетаясыс казявмӧн топалӧмаӧсь полюсъяс дорын, торйӧн нин Юпитер да Сатурн.
13 рисунок петкӧдлӧ, кутшӧм порядокын планетаяс двигайтчӧны Шонді гӧгӧр.
Шондісянь расстояние серти миян Му лоӧ коймӧд планетаӧн.
Шондісянь первой планета — Меркурий — кык да джын пӧв матынджык Шонді дорӧ Му серти.
Медся ылыса планета — Плутон — 40 пӧв ылынджык Шондісянь Му серти.
Унджык планетаяс гӧгӧр бергалӧны спутникъяс, кодъяс сопровождайтӧны планетаясӧс Шонді гӧгӧр налӧн движениеын, сідз жӧ кыдзи Тӧлысь сопровождайтӧ Муӧс.
Юпитерлысь учёнӧйяс аддзисны зрительнӧй трубаяс отсӧгӧн дас ӧти спутникӧс, Сатурнлысь — ӧкмысӧс, Уранлысь — витӧс, Марслысь да Нептунлысь — кыкӧн, Мулысь — ӧтикӧс.
Меркурийлысь, Венералысь да Плутонлысь спутникъясӧс абу аддзӧма.
Сатурн гӧгӧр ӧкмыс спутникысь кындзи бергалӧ кольцо.
Сійӧс позьӧ аддзыны весиг сравнительнӧ ичӧт зрительнӧй трубаяс пыр.
Кольцоыс абу сплошнӧй, а состоитӧ зэв уна торъя посньыдик телӧясысь, кодъяс двигайтчӧны Сатурн гӧгӧр.
Марс да Юпитер костын Шонді гӧгӧр двигайтчӧны зэв уна посньыдик планетаяс, кодъясӧс шуӧны «ичӧт планетаясӧн».
На пӧвстысь медся ыджыдыс имеитӧ поперечник 800 кымын километр, медся ичӧтыс — ӧти километр.
Ӧнія кад кежлӧ ученӧйяс аддзисны нин 1 600-ысь унджык ичӧт планета, но налӧн действительнӧй лыдыс должен лоны ёна унджык.
Кӧть кутшӧм абу ыджыдӧсь планетаясӧдз расстояниеяс, век жӧ найӧ унапӧв ичӧтджыкӧсь расстояниеясысь, кодъяс торйӧдӧны миянӧс кодзувъясысь.
Весиг медся матыса кодзув пӧшти 300 000 пӧв ылынджык миянсянь Шонді серти.
Асланыс татшӧм ыджыд ылна вӧсна кодзувъяс, кодъяс збыльвылас эмӧсь сэтшӧм жӧ зэв ыджыд да яркӧй светилӧяс, кыдзи миян Шонді, кажитчӧны миянлы войся пемыд небесаын слаба югъялысь биторъясӧн.
Кымын кодзув небесаас?
Энӧ думайтӧй, мый войся небесаын прӧстӧй синмӧн, зрительнӧй труба отсӧгтӧг, найӧс позьӧ лыддьыны зэв уна.
Куим тысячаысь не унджык.
Но медся ыджыд зрительнӧй трубаяс пыр тыдалӧ уна тысяча миллион кодзув.
Тӧдӧмысь, уна кодзув гӧгӧр двигайтчӧны налӧн спутникъяс — планетаяс, кодъяс ӧткодьӧсь миянлысь Шондіӧс кытшалысь планетаяскӧд.
Но аддзыны найӧс современнӧй зрительнӧй трубаяс пыр Мусянь кодзувъяслӧн ылна вӧсна он вермы.
Кӧть миянлы и кажитчӧ, мый кодзувъяс оз вежлавны ассьыныс взаимнӧй положениесӧ, збыльвылас тайӧ абу тадзи.
Став кодзувъяс двигайтчӧны зэв ыджыд скоростьясӧн, и налӧн движениеыс вочасӧн вежӧ созвездиеяслысь миянлы тӧдса фигураяс.
Но тайӧ артмӧ вывті ньӧжйӧ бара жӧ Мусянь кодзувъяслӧн зэв ыджыд ылна вӧсна.
Ӧні стӧча установитӧма, мый миян Шонді являйтчӧ рядӧвӧй кодзулӧн, зэв уна пӧвстысь ӧтиӧн.
1 рис.
Рӧмдылӧмлысь артмӧмсӧ объяснитӧм.
Рисуноклӧн шуйга юкӧнын стрелкаясыс петкӧдлӧны шонді югӧръяслысь направлениесӧ.
2 рис.
Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый Му выпуклӧй.
3 рис.
Луннӧй затмение.
Тӧлысьлӧн диск вылын тыдалӧ му вуджӧрлӧн дорышыс.
4 рис.
Му шар бергалӧмлӧн осьыс мунӧ Мулӧн войвыв да лунвыв полюсъяс пыр.
5 рис.
Горизонт весьтын Шонділӧн тыдалана туй волӧн разнӧй кадъясӧ.
6 рис.
Шонді югӧръяслӧн туй сэк, кор Шонді улын да вылын.
7 рис.
Шонді гӧгӧр Мулӧн движение вӧсна, кодзувъяслысь смещение объяснитӧм.
8 рис.
Шонді югӧръяслань земнӧй осьлӧн пӧлыньтчӧм июнь помын.
9 рис.
Шонді югӧръяслань земнӧй осьлӧн пӧлыньтчӧм декабрь помын.
10 рис.
Шонді югӧръяслань земнӧй осьлӧн пӧлыньтчӧм март помын да сентябрь помын.
11 рис.
Во чӧжӧн Шонді югӧръяслань земнӧй осьлӧн пӧлыньтчӧмлӧн вежсьӧм.
12 рис.
Планетаяслӧн сравнительнӧй размеръяс.
13 рис.
Шонді гӧгӧр планетаяслӧн двигайтчӧм.
{К. Ф. Огородников (комиӧдіс Kodko) @ Мый вылын кутсьӧ му @ науч.-поп. гижӧд @ Проф. К. Ф. Огородников. Мый вылын кутсьӧ му @ 1950 @ Лб. 3-23.}
К. Ф. ОГОРОДНИКОВ
МЫЙ ВЫЛЫН КУТСЬӦ МУ
I. МУ — ПРОЧНӦЙ ОПОРА
Вопрос сы йылысь, мый вылын сулалӧ Му, морт сетліс аслыс медся важыся кадсянь.
Тайӧ вопросыс кыптӧ дзик естественнӧя, сы вӧсна мый миян олӧмын ми быдлаын привыкнитім аддзыны, мый быд предметлӧн должен лоны кутшӧмкӧ поддержка, кодтӧг сійӧ эськӧ усяс увлань, му вылӧ.
Корабльӧс, коді кывтӧ море вывті, улісяньыс кутӧ ва.
Лэбачлӧн да самолётлӧн сідзжӧ эм опора: найӧс поддерживайтӧ улісяньыс воздух, мый вылӧ найӧ мыджсьӧны асланыс бордъяснас.
Жугалӧ самолётлӧн бордйыс, и сійӧ из моз усьӧ увлань.
А мый вылын кутсьӧ морскӧй ва да Муӧс кытшалысь воздух?
Тыдалана, мый найӧс улісяньыс сідзжӧ поддерживайтӧ Му.
Сійӧ, мый ваӧс поддерживайтӧ улісяньыс морелӧн пыдӧсыс, яснӧ быдӧнлы.
Но сёрнитны кӧ воздух йылысь, то тайӧ первойсӧ абу сэтшӧм тыдалана.
Збыльысь, нуждайтчӧ-ӧ воздух кутшӧмкӧ опораын?
Да, дерт, сы вӧсна мый воздухлӧн эм вес, сідз жӧ, кыдзи и став мукӧд телӧяслӧн, да сійӧ личкӧ Му веркӧс вылӧ зэв ыджыд вынӧн.
Убедитчыны таын позьӧ, например, татшӧм способӧн: босьтам ӧти квадратнӧй сантиметр поперечнӧй сечениеа кузь стекляннӧй трубка, кодӧс кусыньтӧма подков моз (1 рис.); сувтӧдам сійӧс помъяснас вывлань да кисьтам сы пытшкӧ ртуть (ртуть — медся сьӧкыд жидкость, сійӧ пӧшти 14 пӧв сьӧкыдджык ваысь).
Кытчӧдз трубкалӧн кыкнан помыс кольӧны восьсӧн, ртуть кутас сулавны сэні ӧтвылнаын (1 рисуноклӧн шуйгаладорса юкӧныс).
Ртуть веркӧс вылӧ воздухлӧн давлениеыс трубкалӧн кыкнан помас ӧткодь.
Заводитам ӧні воздушнӧй насосӧн качайтны воздух трубкалӧн ӧтар помсьыс; сэки ми пыр жӧ казялам, мый ртуть тайӧ помас заводитас кыптыны.
Тайӧ помсьыс кӧ воздухсӧ дзикӧдз качайтны да сэсся спояйтны сійӧс либӧ тупкыны кранӧн, то ртутьлӧн уровеньыс сэні лоӧ вылынджык восьса пом сертиыс примернӧ 76 сантиметр мында (1 рисуноклӧн веськыдладор юкӧныс).
Объяснитны тайӧс позьӧ сӧмын ӧтиторйӧн: трубкалӧн восьса помас ртуть вылӧ личкӧ вылісяньыс воздух, а тупкӧсаын — оз, сы вӧсна мый став воздухсӧ ми сэтысь качайтім.
Воздухлӧн давлениеыс и лоӧ буретш ӧтыджда сійӧ столбикса ртуть вескӧд, вылӧ-ӧ кыптіс ртутьлӧн уровеньыс спояйтӧм трубка помын.
Тайӧ вессӧ абу сьӧкыд вычислитны.
Трубкалӧн поперечнӧй сечениеыс кӧ равняйтчӧ ӧти квадратнӧй сантиметрлы, то 76 сантиметр судта ртуть столбиклӧн весыс равняйтчӧ 1 килограммлы да 33 граммлы.
Татысь, колӧ шуны, тыдалӧ, мыйла миян опыт вылӧ эз вӧв удобнӧ босьтны ва.
Ва вывті кокни, и сы могысь, медым уравновеситны воздухлысь давлениесӧ, ковмис эськӧ столбиклысь судтасӧ джудждӧдны 10 метр да 33 сантиметрӧдз, коді равняйтчӧ куим этажа керка судталы.
Сідзкӧ, ті аддзанныд, мый воздухлӧн давлениеыс равняйтчӧ 10 метр да 33 сантиметр судта ва столб веслы.
Мӧдногӧн кӧ, позьӧ шуны, мый 1 килограмм да 33 грамм — тайӧ Му веркӧслӧн быд квадратнӧй сантиметр вылӧ воздухлӧн давлениеыс.
А ӧд ртуть тыра татшӧм кусыньтӧм трубкаясыс применяйтсьӧны воздухлысь давлениесӧ мерайтан приборъясын.
Тайӧ приборъясыс шусьӧны барометръясӧн.
Сідзкӧ, ставыс, мый миянӧс кытшалӧ, сы лыдын и воздух, мыджсьӧ, личкӧ Му вылӧ.
Му являйтчӧ опораӧн ставыслы, мый сы вылын эм.
Ӧд и пӧтка, коді лэбӧ воздухті, сідзжӧ мыджсьӧ Му вылӧ: лэбигас сійӧ мыджсьӧ воздух вылӧ, а воздухыс мыджсьӧ Му вылӧ.
Но мый вылын жӧ кутсьӧ ачыс Муыс?
Мыйла сійӧ некытчӧ оз усь?
Вот та йылысь ми и висьталам тайӧ книжкаас.
Ті аддзанныд, мый тайӧ вопросыс абу сэтшӧм прӧстӧй.
Уна нэмъяс чӧж йӧз эз вермыны корсьны та вылӧ правильнӧй научнӧй ӧтвет.
Тайӧн пӧльзуйтчисны религиознӧй культъясса служительяс.
Найӧ зілисны повзьӧдлыны народӧс енъяс вынъясӧн да придумывайтлісны миянӧс интересуйтысь вопрослы объяснениеяс, мый ставыс пӧ артмӧ сверхъестественнӧй вынъяс отсӧгӧн.
Но збыльысьсӧ природаын сверхъестественнӧйыс нинӧм абу.
Ті водзӧ аддзанныд, мый и вопрос вылӧ «Мый вылын кутсьӧ Му?» наука сетӧ ӧтвет, быдсяма мойдъяс да выдумкаяс отсӧгтӧг.
2. «МУ КУИМ КИТ ВЫЛЫН»
Ӧнія кадӧ тӧдӧны, мый Му бергалӧ Шонді гӧгӧр да аслас ось гӧгӧрыс, но войдӧр йӧз чайтлісны, мый сійӧ неподвижнӧй.
Сідзкӧ, думайтлісны найӧ, Мулӧн должен жӧ лоны кутшӧмкӧ опора.
Но некутшӧм сведениеяс тайӧ опора йывсьыс эз вӧвны, и та вӧсна найӧ выдумывайтлісны быдсяма вӧвлытӧмторъяс.
Миян предокъяс воображайтлісны, мый Му куйлӧ то куим ыджыд китлӧн мышкуяс вылын, кодъяс плавайтӧны ыджыд океан веркӧсын, то (кыдзи древньӧй индусъяс, например) чайтлісны, мый Му куйлӧ нёль слӧн вылын, а ещӧ на древньӧйджык народ — вавилоняна — думайтліс, мый Муыс ачыс плавайтӧ океан веркӧсын.
Ӧнія кадся мортлы яснӧ, мый татшӧм сяма взглядъясыс представляйтӧны сӧмын суеверие, сверхъестественнӧй вынъясӧ веритӧм.
Збыльысь, вермасны ӧмӧй существуйтны сэтшӧм ыджыд китъяс либӧ слӧнъяс, кодъяс, мойдкывъяс серти, кутӧны ас выланыс миянлысь Мунымӧс?
Быдӧн тӧдӧны, мый став животнӧйяс долженӧсь сёйны-юны да рӧдмыны.
Таысь кындзи, ни ӧти животнӧй оз ов некымын сё воысь дырджык, сійӧ пӧрысьмӧ да кулӧ.
Ми огӧ нин сёрнитӧй сы йылысь, мый некутшӧм животнӧйяс оз вермыны кутны ас выланыс не сӧмын став Мулысь сьӧктасӧ, но весиг ичӧтик гӧралысь сьӧктасӧ.
Татшӧм ногӧн утверждайтны, мый Му куйлӧ китъяс, слӧнъяс либӧ кӧть кутшӧмкӧ мукӧд животнӧйяс вылын — тайӧ дзик ӧткодь сверхъестественнӧй вынъяслы веритӧмкӧд.
А веритны сверхъестественнӧй вынъяслы — сідзкӧ не веритны наукалы, коді стрӧитӧ ассьыс став выводъяссӧ точнӧй расчёт вылын, кодӧс подулалӧма опыт вылын, практика вылын, да та вӧсна оз коль места некутшӧм суевериеяслы, некутшӧм сверхъестественнӧй вынъяслы.
Но кыдзи позьӧ не веритны наукалы, кор техникалӧн да человеческӧй культуралӧн став развитиеыс подулавсьӧ сӧмын наукалӧн даннӧйяс вылын.
Эз кӧ развивайт морт наукасӧ, эз вӧвны эськӧ миян ни кӧрттуйяс, ни автомашинаяс, ни самолётъяс, эз вӧв эськӧ некутшӧм техника, и йӧз ӧнӧдз олісны эськӧ полудикӧй состояниеын вӧръясын да пещераясын, кыдзи овлісны миян важ предокъяс.
Вавилоняналӧн сы йылысь мӧвп, мый Му плавайтӧ океан веркӧсын, кыдзи путор, сідзжӧ, дерт, ошибочнӧй.
Ӧд Муыд вывті сьӧкыд, медым вермис плавайтны ва вылын.
А таысь кындзи, сійӧ кӧ весиг и вермис плавайтны кутшӧмкӧ океанын, то тайӧ океаныслӧн ваыс сідзжӧ должен эськӧ мый вылын кӧ кутсьыны.
Мый вавилонскӧй мудрецъяс эз думыштлыны та йылысь, петкӧдлӧ сійӧ, мый йӧзлӧн развитиеыс сэки вӧлі ёна улынджык ӧнія кад дорысь.
А ӧд шензянаыс таын нинӧм абу.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Огӧ жӧ весьшӧрӧ ми олӧй пӧшти 30 нэмӧн сёрӧнджык наысь да пӧльзуйтчӧй сійӧ кадсяньыс вӧчӧм став научнӧй открытиеяснас.
Наука да культура развивайтчӧм вӧсна, образованиелӧн доступность вӧсна миян любӧй образованнӧй морт имеитӧ природа явлениеяс йылысь ёна правильнӧйджык представление медся выдающӧйся древньӧй учёнӧйяс серти.
Мый жӧ висьталӧ ӧнія наука татшӧм вопрос вылас: мый вылын кутсьӧ Му да мыйда сійӧ оз усь увлань?
Тайӧ вопрос вылас ӧтветиттӧдз водзджык миянлы ковмас внимательнӧйджыка разберитчыны ӧткымын привычнӧй понятиеясын, кодъяс йылысь ми дзикӧдз дугдім думайтны.
3. МЫЙ ЛОӦ КЫВ «УВЛАНЬ»?
Кор ми тӧдлытӧг уськӧдам киысь кутшӧмкӧ стекляннӧй предмет да сійӧ джоджӧ кучкыссьӧм мысти жугалӧ, то ми сӧмын видам асьнымӧс асланым видзчысьтӧмысь.
Предметыслӧн тайӧ усьӧмыс миянӧс, дерт, ньӧти оз шензьӧд.
Ми ичӧтдырсянь тӧдам, мый став телӧяс, найӧс кӧ нинӧм оз кут, усьӧны увлань, Му вылӧ.
Мыйла нӧ найӧ усьӧны?
Вай думыштламӧй тайӧ вопрос вылас.
Ставӧн ми тӧдам быдлунъя опытысь, мый медым вӧрзьӧдны кутшӧмкӧ телӧ неподвижнӧй состояниеысь, сы вылӧ колӧ вын.
Неподвижнӧй телӧ кӧ он вӧрзьӧд, то сійӧ кольӧ неподвижнӧйӧн сэтчӧдз, кытчӧдз кутшӧмкӧ вын оз вӧрзьӧд сійӧс покой состояниеысь.
Ми тӧдам сідзжӧ, мый Мувывса любӧй предметлысь кӧ босьтан опорасӧ, то сійӧ заводитас усьны, мӧдногӧн кӧ, вӧрны.
Тайӧ вермас означайтны сӧмын сійӧс, мый быд телӧ вылӧ, коді эм Му вылын, действуйтӧ кутшӧмкӧ вын, коді кыскӧ увлань.
Кытчӧдз телӧ куйлӧ кутшӧмкӧ опора вылын, сійӧ оз усь, но выныс, коді кыскӧ сійӧс увлань, пыр существуйтӧ.
Тайӧ каднас сійӧ заставляйтӧ телӧсӧ сӧмын личкыны опора вылас.
Пуктӧй пызан вылӧ кутшӧмкӧ зэв сьӧкыд предмет — и ті казяланныд, кутшӧм ыджыд вынӧн сійӧ личкӧ пызан вылӧ.
Пызанлӧн кокъясыс кӧ абу тырмымӧн крепыдӧсь, то груз сьӧкта улын найӧ вермасны чегны, и сэки тіян предметыд, мыйӧн получитас сійӧ движениелысь свобода, грыммунас-усьӧ джоджӧ.
Тайӧ вынсӧ быдӧн зэв бура тӧдӧны.
Сійӧ шусьӧ весӧн.
Быдӧн вермасны кокниа испытайтны тайӧ вессӧ, сулалӧ сӧмын босьтны киясӧ кутшӧмкӧ сьӧкыд предмет.
Татшӧм ногӧн, ми вермам шуны, мый телӧлӧн вес — сійӧ вын, код кыскӧ телӧсӧ Мулань.
Но кутшӧм вын тайӧ?
Мый вӧсна сійӧ существуйтӧ?
Тайӧ вопрос вылас правильнӧй ӧтвет аддзис великӧй учёнӧй Ньютон, код восьтіс всемирнӧй тяготениелысь закон.
Сійӧ первойӧн гӧгӧрвоис, мый телӧяс веслӧн помкаыс куйлӧ Муын.
Телӧяслӧн весыс эм вын, и тайӧ выныскӧд Му кыскӧ ас дінас сы вылын находитчысь став телӧяссӧ.
Сідзкӧ, телӧлӧн весыс абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи земнӧй притяжениелӧн вын.
Став земнӧй телӧяс усьӧны увлань.
Но мый означайтӧ тайӧ сэтшӧм тӧдса кывйыс — «увлань»?
Разберитчам сыын.
Первойсӧ кажитчӧ, мый и юасьны тані нинӧм йылысь.
«Увлань» — тайӧ лоӧ веськыда кок улӧ, сідз жӧ, кыдзи «вывлань» лоӧ веськыда юр весьтын.
Тайӧ кажитчӧ сэтшӧм яснӧйӧн да прӧстӧйӧн, мый быттьӧкӧ оз требуйт некутшӧм водзӧ пояснениеяс.
Ми кӧ кӧсъям точнӧйджыка тӧдмавны направление увлань, то и тайӧс кокни вӧчны, сӧмын колӧ ӧшӧдны гезтор йылӧ ичӧтик груз, сійӧ некымын секунда качайтчыштас да лӧняс.
Миян гезным лоӧ сэки веськӧдӧма отвеснӧй линия кузя, и сылӧн сійӧ помыс, кытчӧ кӧрталӧма грузсӧ, кутас дзик точнӧя определяйтны миянлы колана направление, мӧдногӧн кӧ «увлань» направлениесӧ.
Но юалам ӧні ассьыным: ӧткодь-ӧ увлань направлениеыс Мувывса став йӧзлы, либӧ абу?
Первойсӧ и тані бара жӧ юасьны нинӧм йылысь, сы вӧсна мый ми велалӧмаӧсь аддзыны, мый став отвеснӧй линияяс быттьӧкӧ веськӧдӧма точнӧ ӧткодя.
Сулалӧ сӧмын уськӧдны тӧдвылӧ, например, карса зданиеяслысь отвеснӧй стенаяс, телеграфнӧй либӧ трамвайнӧй столбъяс да сідз водзӧ.
Ставныс найӧ абу пӧлӧсӧсь да вежыняӧсь, а пыр отвеснӧйӧсь да ӧта-мӧдыслы параллельнӧйӧсь.
Но ошибочнӧ думайтны, мый, например, телеграфнӧй столбъяслӧн направлениеясыс став Му вылын ӧткодьӧсь.
Татшӧм нога вӧлі эськӧ сэк, Муным кӧ миян вӧлі плавкӧс.
Сэки, дерт, став телеграфнӧй столбъяс сулалісны эськӧ ӧта-мӧдыслы параллельнӧя.
Но делӧыс сыын, мый миян Муным абу плавкӧс, а гӧгрӧс, шар кодь.
И та вӧсна сы вылын увлань направлениеыс означайтӧ збыльысьсӧ направление му шар центрлань.
А шар центрлань направлениеясыс сылӧн веркӧс разнӧй точкаяссянь ньӧти абу ӧткодьӧсь.
Например, босьтны кӧ кык антиподӧс, мӧдногӧн кӧ мортъясӧс, кодъяс находитчӧны Мушарлӧн ӧтар-мӧдарладорас: ӧтиыс, шуам, кӧнкӧ миянын СССР-ын, а мӧдыс — Лунвыв Америкаын, то направление «увлань» ӧтиыслы лоӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм мӧдыслы направление «вывлань», и мӧдарӧ.
Войдӧр, во нёльсё сайын, кор Мулӧн шаровиднӧй форма йылысь эз на бура тӧдны, кыдзи ӧні, буретш антиподъяс йылысь вопрос и вайӧдсьыліс корсюрӧ Мулӧн шаровидностьлы паныд доказательство пыдди.
Сэки унаӧн думайтлісны, мый Мулӧн мӧдарладорас йӧз эз вермыны эськӧ овны, сы вӧсна мый найӧ долженӧсь эськӧ вӧлі усьны Му вылысь.
Ӧні Мулӧн шаровидность оз вермы кыпӧдны некодлысь некутшӧм сомнениеяс.
Мый Муыс шар формаа, позьӧ шуны кӧть нин сы серти, мый ми вӧчлывлам кругосветнӧй путешествиеяс Му гӧгӧр.
Гӧгӧрвоана, мый Му кӧ вӧлі плавкӧс, то татшӧм путешествиеяссӧ эськӧ эз позь вӧчны.
Миян кадӧ пӧшти дзоньнас став Мувывсӧ зэв бура мерайтӧма, вӧчӧма уна сё да тысяча быдсикас географическӧй картаяс, и та вӧсна му веркӧслысь размеръяс да форма ӧні тӧдам зэв точнӧя.
Сідз жӧ ӧні некод оз вермы сомневайтчыны, мый антиподъяс Му вылын существуйтӧны.
И ми, например, СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнын олысьяс, являйтчам асьным антиподъясӧн Лунвыв Америкаса олысьяслы. Но ми, дерт, некытчӧ ог усьӧй Му вылысь.
Му шаровидностьлы прӧтивникъяслӧн ӧшибкаыс ӧні миянлы яснӧй.
Найӧ прӧстӧ эз артыштны сійӧ фактсӧ, мый направление «увлань» земнӧй шарлӧн различнӧй юкӧнъясын разнӧй да пыр означайтӧ направление Му центрлань (2 рис.).
Быдлунъя олӧмын ми тайӧс огӧ казялӧй сӧмын сы вӧсна, мый человеческӧй кругозор вывті ичӧт Му размеръяс серти.
Му шарлӧн радиусыс пӧшти квайт тысяча да джын километр, и сы могысь, медым казявны отвеснӧй линияяслӧн направлениеясын торъялӧм, колӧ мунны Му кузя некымын сё километр.
А сэки ми ӧти местасянь огӧ кутӧй аддзыны мӧдӧс.
Колӧ пасйыны, мый учёнӧйяс вермӧны казявны тайӧ торъялӧмсӧ некымын метр расстояние вылын нин, но сӧмын особӧй приборъяс отсӧгӧн.
Татшӧм ногӧн, Мусӧ кӧ босьтам дзоньнас, некутшӧм направление «увлань» оз существуйт.
Буретш тайӧн лоӧ яснӧйӧн бессмысленностьыс чайтӧмлӧн, мый миян Муным ставнас вермас усьны кытчӧкӧ «увлань».
Ӧд миян обыденнӧй направление «увлань» эм, кыдзи ми аддзылім, направление земнӧй центрлань.
Сідзкӧ, Му кӧ усьны вермис «увлань», то тайӧ означайтіс эськӧ сӧмын, мый сійӧ усьӧ аслас жӧ собственнӧй центрлань направление кузя.
А тайӧ нин некытчӧ оз лӧсяв.
Но сійӧ, мый миян Му оз вермы усьны кытчӧкӧ «увлань», ньӧти на оз висьтав, мый Муыс неподвижнӧй.
Локтан главаысь ми буретш тӧдмалам, мый Му не сӧмын двигайтчӧ, но весиг усьӧ.
Сӧмын усьӧ сійӧ не «увлань», а Шонділань направлениеын.
И усьӧ сідзи, мый некор сы вылӧ оз усь.
4. ПОЗЬӦ-Ӧ УСЬНЫ СІДЗИ, МЕДЫМ НЕКОР НЕ УСЬНЫ?
Ми аддзылім нин, мый весиг сэтшӧм прӧстӧй понятиеяс, кыдзи вес да направление увлань, думыштлыны кӧ на йылысь бурджыка, сетӧны позянлун вӧчны уна интереснӧй выводъяс.
Ӧні ми разберитчам сыын, мый означайтӧ «усьны» кывйыс.
Кажитчӧ эськӧ и тані ставыс яснӧ да прӧстӧй.
Ми велалӧмаӧсь шуны, мый кутшӧмкӧ телӧ усьӧ, кор сійӧ собственнӧй сьӧкта вын влияниенас лэбӧ увлань, Му вылӧ.
И ми, дерт, пыр уверенӧсь сыын, мый телӧ кӧ заводитіс усьны, то сійӧ, водз либӧ сёр, обязательнӧ усьӧ Му вылӧ.
Вопрос сӧмын кадын.
Телӧ кӧ усьӧ ичӧтик вылнасянь, то сійӧ усяс ӧдйӧ, а зэв кӧ вылісянь, то сійӧ кутас усьны неуна дырджык.
Вот и ставыс.
Но збыльвылас и тані ставыс мунӧ оз дзик сэтшӧм прӧстӧя, кыдзи кажитчӧ первойсӧ, кор ми, явлениесӧ помӧдз продумайттӧг, полагайтчам сӧмын миян ичӧтик житейскӧй опыт вылӧ.
Житейскӧй опыт, коді пыр отсалӧ миянлы олӧмын, тані оказывайтчӧ несостоятельнӧйӧн.
Ми таын убедитчам, кор кутам видлавны телӧ усьӧмлысь явлениесӧ сідзи, кыдзи тайӧс вӧчӧ наука, мӧдногӧн кӧ зэв стрӧга да вниманиеысь некутшӧм «мелочьяс» упускайттӧг. Тайӧ «мелочьясыс» тшӧкыда отсалӧны учёнӧйяслы вӧчны величайшӧй открытиеяс.
Му вылӧ телӧяслысь усьӧм изучайтӧмӧн занимайтчӧ движение йылысь наука — механика.
Миян быдлунъя опыт тшӧкыда отступайтӧ бӧрвыв тайӧ наукаыслӧн венны позьтӧм доводъяс водзын.
Талы примерсӧ и сетӧ буретш телӧяс усьӧмлӧн явление.
Мый висьталӧ миянлы житейскӧй опыт?
Сійӧ шуӧ, мый быд телӧ, сійӧ кӧ усьӧ, обязательнӧ усьӧ увлань, Му вылӧ.
А вот механика велӧдӧ, мый усьысь телӧ вермас некор не усьны Му вылӧ и ӧткымын условиеяс дырйи весиг дзикӧдз лэбзьыны Мусянь.
Медым разберитчыны кыдзи колӧ телӧяс усьӧмлӧн явлениеын, миянлы колӧ тӧдмасьны телӧяс движениелӧн кык законӧн: инерция законӧн да движениеяс сложитӧм законӧн.
Инерция законлӧн проявляйтчӧмкӧд миянлы лолывлӧ паныдасьны быд воськов вылын.
Кор трамвайса вагоновожатӧй ӧдйӧ тормозитӧ вагонсӧ, то став пассажиръясӧс пырджык ёна тойыштӧ водзлань.
Коді миян пӧвстысь оз тӧд тайӧ случайсӧ?
Татшӧм толчокыс и артмӧ буретш инерция закон вӧсна.
Кытчӧдз вагоновожатӧй оз тормозит, кор ми вагонынӧсь, мунам водзлань мыйкӧ ыджда скоростьӧн.
Кор жӧ тормозитӧм вӧсна вагон сразу сувтас, то инерция закон серти первой здукас быд пассажирлӧн телӧыс мунӧ пыр на водзӧ важся скоростьнас.
Та вӧсна пассажиръяс копыртчалӧны либӧ усялӧны водзлань.
И мӧдарӧ, вагоновожатӧй кӧ сразу сетӧ ыджыд скорость, то пассажиръяс нёрӧны либӧ усьӧны бӧрлань, сы вӧсна мый мотор включиттӧдз налӧн вӧлі ичӧтджык скоростьыс да инерция закон серти найӧ стремитчӧны кутны сійӧс.
Телӧяс инерциялӧн закон формулируйтсьӧ тадзи:
«Кутшӧмкӧ телӧ кӧ двигайтчӧ веськыд линия кузя постояннӧй скоростьӧн (мӧдногӧн кӧ быд ӧтыджда кад костын мунӧ ӧтмында расстояниеяс), то сійӧ кутас сохраняйтны татшӧм движениесӧ сэтчӧдз, кытчӧдз кутшӧмкӧ вын оз веж тайӧ движениесӧ».
Мӧд закон — движениеяс сложитӧм закон применяйтсьӧ сійӧ случайясын, кор кутшӧмкӧ телӧ участвуйтӧ ӧтпырйӧ кык разнӧй движениеын.
Босьтам, например, пыжын пукалысь мортӧс, коді сынӧ ӧдйӧ визувтысь ю вомӧн.
Тайӧ случайын пыж имеитӧ кык разнӧй движение.
Ӧтар боксянь, — сынысьлӧн вын заставляйтӧ пыжӧс мунны ю вомӧн, а мӧдарсянь, — валӧн визувтӧмыс сійӧ жӧ кадӧ кыскӧ сійӧс ю кузяла.
И пыж некор оз во мӧдар берегас веськыда сійӧ местаыслы паныд, кытысянь сійӧ вӧрзис, визулыс сійӧс нуас кывтыд, и кымын визувджык ваыс, сымын ылӧджык нуас.
Медым бурджыка гӧгӧрвоны тайӧс, видзӧдлӧй 3 рисунок вылӧ.
Тані А буква означайтӧ сійӧ местасӧ, кытысянь вӧрзис пыж.
Юлӧн визувтӧмыс кӧ эз вӧв, и пыж муніс сӧмын сынысь вынӧн, то сійӧ сувтіс эськӧ Б букваӧн пасйӧм местаӧ, коді веськыда мӧдар берегас А месталы паныд.
Но юын ва пыр визувтӧ ӧтарӧ и пыжсӧ нуӧ ва ньылыдыс.
Сынысь кӧ ньӧти эз сын, а лэдзис пыжӧс кывтны ва ньылыдыс, то пыж воис эськӧ сійӧ местаӧ, кодӧс пасйӧма Г букваӧн.
Збыльысьсӧ пыж участвуйтӧ ӧтпырйӧ тайӧ кыкнан движениеас да та вӧсна оз во ни Б местаӧ, ни Г местаӧ, а воас В местаӧ, коді находитчӧ АБВГ прямоугольниклӧн ВА диагональ помын (3 рис.).
Сійӧс, мый ми шуим пыж мунӧм йылысь, позьӧ применитны и любӧй мукӧд телӧ (предмет) дінӧ.
Тайӧ и эм движениеяс сложитӧмлӧн закон, формулируйтсьӧ сійӧ тадзи:
«Кутшӧмкӧ телӧ кӧ имеитӧ ӧтпырйӧ кык движение, кодъясӧс веськӧдӧма ӧта-мӧдыслы перпендикулярнӧя, то сылӧн действительнӧй движениеыс лоӧ веськӧдӧма тайӧ движениеяснас образуйтӧм прямоугольниклӧн диагональ кузя».
Движениелысь тайӧ кык законсӧ помнитӧмӧн, ӧні видлалам телӧяс усьӧмлысь явлениесӧ.
Шуам, мый ми кутшӧмкӧ керка балкон вылын сулалігӧн шыбитам увлань из.
Ми кӧ лэдзам киысь тайӧ изсӧ сылы некутшӧм толчок сеттӧг, то сійӧ усьӧ веськыда увлань.
Пасъям му вылӧ сылысь усянінсӧ.
Ми кӧ ӧні мӧдысь вӧчам тадзи жӧ, но тайӧ раз огӧ прӧстӧ лэдзӧй киысь изсӧ, а шыбитам сійӧс водзвыв керкаланьысь бокӧ, то сійӧ ӧні усьӧ оз нин воддза местаас, а керкасьыс ылӧджык.
И кымын ыджыдджык вынӧн ми шыбитам тайӧ изсӧ, сымын ылӧджык сійӧ усьӧ керка основаниесянь.
Ми вермам сідзжӧ лыйны винтовкаысь; и тайӧ случайын пуля, кыдзи и из, сідзжӧ усьӧ Му вылӧ, но усьӧ миянсянь некымын километр ылнаын.
Талысь ставыслысь помкасӧ гӧгӧрвоны абу сьӧкыд.
Му кӧ эз кыскы ас дінас изйӧс, то, инерция закон серти, толчок получитӧм бӧрын из должен вӧлі эськӧ водзӧ лэбны сійӧ жӧ направление кузя да сійӧ жӧ скоростьӧн, кодъясӧс ми сылы сетім толчокӧн.
Но збыльысьсӧ из вылӧ действуйтӧ ещӧ сьӧкталӧн вын, кодӧс пыр веськӧдӧма отвеснӧя увлань.
И эз кӧ эськӧ вӧв миян толчокным, то из уси эськӧ вертикальнӧя, земнӧй тяготениелӧн закон серти.
Толчок дырйи жӧ из получайтӧ ӧтпырйӧ кык движение: сійӧ лэбӧ миян толчокысь водзлань, — Му веркӧслы параллельнӧя, а сьӧкта вынлӧн действие вӧсна лэбӧ увлань.
Тадзинад артмӧ тайӧ кык движениесӧ сложитӧм да излӧн действительнӧй движениеыс лоӧ веськӧдӧма диагональ кузя.
Тайӧ сложениесӧ петкӧдлӧма 4 рисунок вылын.
Прӧстӧйджыка петкӧдлӧм могысь рисунок вылын босьтӧма расстояние, кодӧс телӧ прӧйдитӧ ӧти секундаӧн; тайӧ расстояниеыс механикаын шусьӧ скоростьӧн.
Сідзкӧ движениеяс сложитӧм пыдди миян артмӧ скоростьяс сложитӧм.
Ӧстальнӧйыс гӧгӧрвоана чертёжысь да оз требуйт водзӧ поясняйтӧм.
Абу сьӧкыд сообразитны, мый кымын ыджыдджык лоӧ горизонтальнӧй скорость (водзлань направление кузя), сымын ёнджыка ньывкыдӧн лоӧ телӧлӧн действительнӧй движениеыс.
Мӧдарӧ, кымын ыджыдджык лоӧ усьӧмлӧн скоростьыс, сымын ёнджыка крутӧя лоӧ веськӧдӧма телӧлӧн действительнӧй движениеыс Му веркӧслань.
Кор ми сёрнитім движениеяс сложитӧм закон йылысь, ми чайтім, мый скоростьясыс кыкнан движениеыслӧн, кодъясын участвуйтӧ телӧыс, лоӧны постояннӧйӧсь телӧ двигайтчигчӧжыс.
Тайӧ случайын телӧлӧн траекторияыс (тадзи шуӧны линия, код кузя двигайтчӧ телӧ) лоӧ прямолинейнӧй, кыдзи тайӧс и вӧлі петкӧдлӧма 4 рисунок вылын.
Но практически ми тӧдам, мый горизонтальнӧя шыбитӧм телӧлӧн траекторияыс пыр вочасӧн кусыньтчӧ да лоӧ пыр крутӧйджыкӧн и крутӧйджыкӧн мулӧн веркӧс дінӧ.
Объясняйтчӧ тайӧ сійӧн, мый кор телӧ усьӧ, то сылӧн усян скоростьыс пыр ӧтарӧ содӧ.
Тайӧ лоӧ ёна тӧдчана, кор телӧыс усьӧ зэв вылісянь да дыр, кытчӧдз сійӧ оз во Му вылӧдз.
Тайӧ каднас телӧлӧн горизонтальнӧя лэбан скоростьыс вежсяс зэв этша (сӧмын воздух сопротивление вӧсна).
Но та пыдди усян скоростьыс ёна содас.
Сы вӧсна телӧлӧн траекторияыс первойсӧ кӧ мунӧ ньывкыда, то водзӧ сійӧ кутас лоны пыр ёнджыка и ёнджыка крутӧйӧн.
5 рисунок поясняйтӧ тайӧс.
А-ӧн пасйӧм местасянь телӧӧс тойыштісны, и тайӧ жӧ кадӧ сійӧ заводитіс усьны.
Первойсӧ усян скоростьыс вӧлі ичӧт.
Та вӧсна, ӧти секундаӧн горизонтальнӧй направлениеын АБ расстояние лэбӧм бӧрын, вертикальнӧй направлениеын телӧ лэбис, позьӧ шуны, ичӧтик расстояние АВ.
Движениеяссӧ сложитӧмӧн телӧ воис Г местаӧ.
Рисунок вылын тыдалӧ, мый вӧрзигас, первой моментас телӧ муніс му веркӧслы ньывкыда.
Видзӧдлам ӧні тайӧ жӧ телӧыслысь движениесӧ усьӧм помасигас, сідзжӧ ӧти секунда чӧжӧн.
Тайӧ случайын телӧ мунӧмлӧн горизонтальнӧй скорость коли пӧшти вежсьытӧг, но та пыдди усян скоростьыс сылӧн ёна содіс.
Та вӧсна ӧти секундаӧн телӧ удитіс лэбны увлань ёна ыджыдджык расстояние А₁ В₁. Движениеяс сложитӧмӧн позьӧ аддзыны, мый телӧ воас Г₁ местаӧ.
5 рисунок яснӧя петкӧдлӧ, мый усьӧм помасигас телӧ лэбӧ усьӧм заводитчигӧн серти ёна крутӧйджыка Му веркӧслань.
Петкӧдлам ӧні, мый сулалӧ сӧмын сетны излы тырмымӧн ыджыд начальнӧй скорость, сэки сійӧ, кӧть и кутас пыр усьны, некор оз усь Му вылӧ!
Такӧд тшӧтш ковмас миянлы кутны тӧдвылын сідзжӧ сэтшӧмтор, мый Муыс — шар, а абу плоскость.
Медым А буква (6 рис.) обозначайтӧ Му веркӧс вылысь миянӧн бӧрйӧм места, а О буква — Мулысь центр.
Ми шыбитам из Б местасянь, коді неуна вылынджык А места дорысь.
Ми кӧ прӧстӧ лэдзам изсӧ ньӧти тойышттӧг, то сійӧ усьӧ увлань — А местаӧ.
Но изсӧ шыбитігӧн ми кӧ йӧткыштам сійӧс, сійӧ усьӧ нин мӧд — А₁ местаӧ, коді куйлӧ А местасянь бокын.
Кымын ёнджыка ми кутам йӧткавны изсӧ, сымын ылӧджык сійӧ кутас усьны.
А₂, А₃ да А₁ местаяс лоӧны из усьӧмлӧн местаясӧн изйӧс различнӧя (вын серти) йӧткыштігӧн.
Сэки ми казялам, мый из усьӧмлӧн став траекторияясыс — абу веськыд линияяс, а кривӧйяс; первойсӧ найӧ мунӧны ньывкыда, а сэсся Му дінӧ матысмӧмкӧд тшӧтш пыр крутджыка и крутджыка.
Артмӧ тадзсӧ, кыдзи ми тӧдам нин, сы вӧсна, мый из лэбигӧн усян скоростьыс вочасӧн содӧ сьӧкта вынлӧн действие вӧсна.
Ӧні нин абу сьӧкыд гӧгӧрвоны 7 рисунок вылӧ видзӧдігӧн, мый излӧн кӧ тырмымӧн ыджыд начальнӧй скоростьыс, сылӧн траекторияыс должен лоны окружностьӧн, и сэки артмас сійӧ, мый йылысь висьталӧ тайӧ главаыслӧн заголовокыс.
Из кутас усьны и такӧд тшӧтш пыр кольны Му веркӧссянь ӧти и сійӧ жӧ расстояние вылнаын.
Ыдждасӧ начальнӧй скоростьлысь, коді шыбитӧм излысь траекториясӧ вӧчӧ окружностьӧн, позьӧ вычислитны механика законъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн.
Сійӧ вӧлӧмкӧ равняйтчӧ примернӧ кӧкъямыс километрлы секундаын.
Тайӧ скоростьсӧ обычнӧ шуӧны круговӧй скоростьӧн.
Телӧлӧн начальнӧй скоростьыс кӧ ичӧтджык круговӧйысь, то телӧ водз либӧ сёр усьӧ Му вылӧ.
Начальнӧй скоростьыс кӧ равняйтчӧ круговӧй скоростьлы, то телӧ кутас двигайтчыны окружность кузя Му гӧгӧр.
Скоростьыс кӧ кӧкъямыс километрсянь дас ӧти километрӧдз секундаын, сэки телӧ кутас двигайтчыны замкнутӧй кривӧй кузя, коді вомлӧс круг кодь да шусьӧ эллипсӧн (7 рис.).
Но шыбитӧм телӧлӧн горизонтальнӧй скоростьыс кӧ лоӧ ыджыдджык секундаын дас ӧти километрысь, то тайӧ телӧыс дзикӧдз лэбзяс Му вылысь.
Тайӧ фактсӧ не ӧтчыд вӧлі используйтӧма художественнӧй литератураын, медым петкӧдлыны Тӧлысь да мукӧд планетаяс вылӧ лэблӧм.
Сідз, писатель Жюль Вернлӧн фантастическӧй романын «Пушкаысь Тӧлысь вылӧ» описывайтсьӧ пушечнӧй ядроын Тӧлысь вылӧ некымын мортлӧн лэбӧм.
Кӧть и унатор, мый гижӧма тайӧ книгаас, эм сӧмын авторлӧн смелӧй выдумка, но Муысь торйӧдчыны позянлуныс да лэбны мукӧд планетаяс вылӧ абу выдумайтӧма, а подулалӧма правильнӧй расчёт вылын.
Но колӧ пасйыны, мый сэтшӧм скорость, кыдзи кӧкъямыс — дас ӧти километр секундаын, зэв сьӧкыд получитны ӧнія техническӧй средствоясӧн.
Медся бур артиллерийскӧй дальнобойнӧй орудиеяс сетӧны начальнӧй скорость секундаын кык километрысь не ыджыдджыкӧс, мӧдногӧн кӧ нёльпӧв ичӧтджыкӧс круговӧй скорость серти.
Сэк жӧ, татшӧм ыджыд скоростьяс дырйиыс колӧ учитывайтны и воздухлысь сопротивлениесӧ, коді тайӧ случайын ёна содӧ.
Сійӧ скоростьяс дырйиыс нин, кодъясӧс имеитӧны ӧнія самолётъяс, колӧ принимайтны став мераяс, медым мыйтӧм позяна чинтыны воздухлысь сопротивлениесӧ, самолётъяслӧн частьяслы сетны сідз шусяна «обтекаемӧй» форма — шыльыдӧн весиг посньыдик выступъястӧг.
А ӧд круговӧй скорость пӧв ветымын кымын ыджыдджык боевӧй самолётлӧн скоростьысь.
Со мый вӧсна ӧнӧдз на ещӧ эз удайтчы стрӧитны пушка, коді вермис эськӧ лыйны снаряд Тӧлысь вылӧ.
Пӧпуттьӧ тані жӧ пасъям, мый миян темалы вопрос воздухлӧн сопротивление йылысь оз представляйт ыджыд интерес, сы вӧсна мый миянӧс интересуйтӧны движениеясыс Тӧлысьлӧн да Мулӧн, мӧдногӧн кӧ небеснӧй телӧяслӧн, кодъяс ветлӧны оз воздухын, а межпланетнӧй пространствоын, кӧні воздухыс абу да, сідзкӧ, некутшӧм сопротивление движениелы абу, но кӧні действуйтӧны механикалӧн сійӧ жӧ буретш законъясыс, кодъяс и Му вылын.
5. ТӦЛЫСЬ, КЫДЗИ ПУШЕЧНӦЙ ЯДРО
Кор ми заводитлім сёрнитны всемирнӧй тяготение закон восьтӧм йылысь, ми висьталім сӧмын делӧлысь юкӧнсӧ.
Ми индім сӧмын сы вылӧ, мый Ньютон гӧгӧрвоис, мыйын телӧяс усьӧмлӧн помкаыс: сійӧ заключайтчӧ Муын, коді аслас притяжениеӧн заставляйтӧ телӧясӧс усьны увлань.
Ми установитім сідзжӧ, мый телӧлӧн усьӧм ньӧти на оз означайт, мый телӧ быть должен усьны; кутшӧмсюрӧ условиеясын телӧ вермас лоны шыбитӧма сідзи, мый сійӧ кутас ылыстчыны Мусянь,
Но Ньютон та вылын эз сувт.
Телӧяслысь усьӧм изучайтігӧн, сійӧ выведитіс, мый Мусянь ылыстчигӧн круговӧй скоростьлӧн ыдждаыс должен чинны.
Именнӧ, расстояниеыс кӧ содӧ нёльпӧв, то круговӧй скорость чинӧ кыкпӧв, расстояниеыс кӧ ӧкмыспӧв ыджыдджык, то круговӧй скоростьыс лоӧ куимпӧв ичӧтджык да с. в. (8 рис.).
Татшӧм ногӧн, медым Тӧдмавны, кымынпӧв чинас круговӧй скорость даннӧй расстояние вылын, колӧ аддзыны сійӧ числӧсӧ, коді сійӧс ас вылас умножитігӧн сетӧ тайӧ расстояниесӧ.
Таысь кындзи, Шонді гӧгӧр планетаяслысь движение исследуйтӧмӧн, Ньютон воис вель уна мукӧд выводъясӧ.
Тайӧ выводъясысь ӧти состоитӧ сыын, мый планетаяс двигайтчӧны Шонділӧн притяжение влияние улын, да мый Шонді притяжениелӧн выныс чинӧ Шондісянь расстояниелӧн квадратлы пропорциональнӧя.
Мукӧд кывъясӧн, кутшӧмкӧ планета кӧ находитчӧ Шондісянь кыкпӧв ылынджык мӧд планета серти, то Шонділӧн притяжениеыс, коді действуйтіс сы вылӧ, лоӧ нёльпӧв (2 × 2 = 4) слабджык первойыс вылӧ дорысь.
Сійӧ кӧ куимпӧв ылынджык, то притяжениеыс, коді действуйтӧ сы вылӧ, лоӧ ӧкмыспӧв слабджык (3 × 3 = 9 ) да сідз водзӧ.
Тайӧ выводӧ воӧм бӧрын да тӧдӧмӧн нин, мый телӧяслӧн Му вылӧ усьӧм артмӧ сідзжӧ Мулӧн притяжение влияние улын, Ньютон сетіс аслыс татшӧм вопрос: а оз-ӧ действуйт и Тӧлысь вылӧ сьӧкталӧн сійӧ жӧ выныс, коді заставляйтӧ телӧясӧс усьны Му вылӧ, мӧдногӧн кӧ оз-ӧ являйтчы сьӧкталӧн выныс буретш сійӧн жӧ, мый и небеснӧй телӧяс костын притяжениелӧн вын?
Тӧлысь являйтчӧ Мулӧн спутникӧн.
Сійӧ гӧгралӧ Му гӧгӧр сідзи жӧ, кыдзи и ачыс Му да мукӧд планетаяс гӧгралӧны Шонді гӧгӧр.
Сы вӧсна мый туйыс либӧ, кыдзи шуӧны, орбита, кодӧс описывайтӧ Тӧлысь Му гӧгӧр, сӧмын неуна торъялӧ окружностьысь, то вопрос, оз-ӧ действуйт сьӧкталӧн сійӧ жӧ выныс, коді заставляйтӧ телӧясӧс усьны Му вылӧ, ӧткодь вопроскӧд: а оз-ӧ гӧграв Тӧлысь Му гӧгӧр дзик сідз жӧ, кыдзи кутіс эськӧ гӧгравны сы гӧгӧр пушечнӧй снаряд, кодӧс лэдзӧма орудиеысь круговӧй скоростьӧн?
Ичӧтик расчёт, кодӧс Ньютон вӧчис, убедительнӧя петкӧдліс, мый тайӧ буретш тадзи и эм.
Сійӧ рассуждайтіс примернӧ со кыдзи.
Тӧлысь находитчӧ Мусянь квайтымын земнӧй радиус ылнаын.
Сідзкӧ, кыдзи ми тӧдам, дзик Му дінын кӧ круговӧй скорость кӧкъямыс километр секундаын, то квайтымынпӧв ыджыдджык расстояние сайын сійӧ лоӧ примернӧ кӧкъямыспӧв (точнӧйджыка 7,8 пӧв) ичӧтджык.
Татшӧм ногӧн Тӧлысьлӧн расстояние ылнаын круговӧй скоростьыс должен лоны приблизительнӧ ӧти километр секундаын.
Абу сьӧкыд прӧверитны мӧд расчётӧн, татшӧм-ӧ Му гӧгӧр Тӧлысь движениелӧн действительнӧй скоростьыс.
Со тайӧ расчётыс: земнӧй шарлӧн окружность составляйтӧ нелямын тысяча километр.
Но радиусыс окружностьлӧн, код кузя двигайтчӧ Тӧлысь, квайтымынпӧв ыджыдджык земнӧй радиусысь.
Сідзкӧ, и кузьтаыс тайӧ окружностьыслӧн лоӧ квайтымынпӧв ыджыдджык земнӧй шар окружностьысь, мӧдногӧн кӧ кутас составляйтны кык миллион нёльсё сюрс километр.
Мӧдладорсянь, астрономическӧй наблюдениеясӧн тӧдмалӧма, мый Му гӧгӧр Тӧлысь кытшовтӧ 27⅓ суткиӧн.
Ӧти числӧсӧ мӧдыс вылӧ юкӧмӧн, миян лоӧ, мый суткиӧн Тӧлысь лэбӧ 87 820 километр, а сы вӧсна мый суткиын 86400 секунда, то и артмӧ, мый ӧти секундаӧн Тӧлысь лэбӧ приблизительнӧ ӧти километр, коді буретш равняйтчӧ Ньютонӧн высчитайтӧм круговӧй скоростьлы.
Татшӧм ногӧн, Тӧлысь лэбӧ буретш сэтшӧм скоростьӧн, кутшӧмӧн колӧ вӧлі эськӧ лэдзны пушечнӧй снаряд, медым лои сійӧ Тӧлысь ылнаын жӧ Мусянь да некор эз усь Му вылӧ.
Тайӧ вӧлі зэв важнӧй открытие, сы вӧсна мый сійӧ докажитіс, мый земнӧй притяжениелӧн выныс эм проявление всемирнӧй притяжениелӧн всеобщӧйджык законлӧн, кодлы подчиняйтчӧны став небеснӧй телӧяс.
Артмӧ, мый ми вӧлім правӧсь, кор Тӧлысьӧс сравнивайтім пушечнӧй ядрокӧд.
Тӧлысь лэбӧ дзик сідзи, кыдзи лэбис эськӧ татшӧм снарядыс, ми кӧ вермим эськӧ кыпӧдчыны 60 радиус вылнаӧ Му весьтӧ да лыйны снаряднас.
6. МЫЙ ВЫЛЫН ЖӦ КУТСЬӦ МУ?
Ӧні ми матысмим миян рассуждениеяс помлань да вермам тырвыйӧ яснӧя да точнӧя ӧтветитны первойсяньыс сувтӧдӧм вопрос вылӧ: мый вылын жӧ всё-таки кутсьӧ миян Муным?
Тӧлысь движениелӧн примерыс миянлы петкӧдліс, мый Тӧлысь нинӧм вылын оз кутсьы.
Ті кӧ юаланныд: «усьӧ-ӧ Тӧлысь Му вылӧ?», то ми долженӧсь висьтавны: «да, усьӧ, кыдзи усис эськӧ любӧй мукӧд телӧ — из, пушечнӧй снаряд либӧ мыйкӧ мӧдтор — да усьӧ сы вӧсна, мый сійӧс кыскӧ Мулань земнӧй притяжениелӧн выныс».
Но сідзкӧ мыйла нӧ Тӧлысь ӧнӧдз на эз усь Му вылӧ?
А сы вӧсна, мый усигас Тӧлысь такӧд тшӧтш пыр кольӧ Мусянь ӧтылна расстояниеын.
Артмӧ тайӧ сы вӧсна, мый Тӧлысь оз усь веськыда увлань, а кытшовтӧ Мусӧ окружность кузя.
Тайӧс жӧ позьӧ шуны и миян Му йылысь.
Всемирнӧй тяготениелӧн закон серти Шонді притягивайтӧ Муӧс.
И та вӧсна ми правӧсь шуны, мый Му усьӧ Шонді вылӧ.
Но мыйла жӧ Му ӧнӧдз не сӧмын эз усь Шонді вылӧ, но и (кыдзи петкӧдлӧны медся точнӧй измерениеяс) ньӧти оз матысмы сылань?
Да сы вӧсна, мый Му двигайтчӧ сійӧ круговӧй скоростьӧн, коді кыдз быттьӧ обезвреживайтӧ солнечнӧй притяжениесӧ да заставляйтӧ Мусӧ гӧгравны Шонді гӧгӧр окружность кузя сідзи жӧ, кыдзи гӧгралӧ Му гӧгӧр Тӧлысь.
Несложнӧй расчёт, пӧшти ӧткодь сыкӧд, кодӧс ми вӧчим Тӧлысьлы, петкӧдлӧ, мый делӧыс и тані дзик татшӧм жӧ.
Шонді ёна ыджыдджык Му дорысь.
Та вӧсна и притяжениеыс сылӧн ыджыдджык.
Му веркӧс вылын кӧ круговӧй скоростьыс кӧкъямыс кымын километр секундаын, то Шонді веркӧс вылын сійӧ пӧшти 55 пӧв ыджыдджык да составляйтӧ 435 километр секундаын!
Татшӧм скоростьӧн колӧ вӧлі эськӧ лэдзны Шонді вылын пушечнӧй снаряд, медым сійӧ кытшовтіс Шондісӧ окружность кузя.
Му находитчӧ Шондісянь кыксё дас вит солнечнӧй радиус ылнаын.
Но ӧд 215 равняйтчӧ 14,7 × 14,7. Та вӧсна.
Мулӧн круговӧй скоростьыс должен лоны 14,7 пӧв ичӧтджык Шонді веркӧс вылын серти, мӧдногӧн кӧ 29,8 километр секундаын.
Именнӧ татшӧм скоростьӧн Му и лэбӧ Шонді гӧгӧр, мый вӧсна сійӧ оз вермы ни матысмыны Шонділань ни, дерт нин, усьны сы вылӧ.
Но и лэбзьыны дзикӧдз Шондісянь Му сідзжӧ оз вермы, сы вӧсна мый та могысь движениеыслӧн скоростьыс должен вӧлі лоны пӧшти ӧти да джынпӧв ыджыдджык, мӧдногӧн кӧ медэтша вылӧ 42 километр секундаын.
И вот, ми аддзам, мый вопрос вылӧ: «Мый вылын кутсьӧ Му?» ми долженӧсь висьтавны «Нинӧм вылын оз!» да вермам сӧмын содтыны, мый миян Му пыр кутсьӧ Шондісянь ӧтылнаын, сы вӧсна мый сійӧ ӧдйӧ лэбӧ Шонді гӧгӧр.
Тайӧ и лоӧ тырвыйӧ грамотнӧй, научнӧй объяснение вопрослы «мый вылын кутсьӧ миян Му».
А сійӧс, мый круговӧй движение поддержитӧм могысь колӧ применитны вын, зэв кокни докажитны быдӧнлы тӧдса прӧстӧй опыт отсӧгӧн.
Та могысь ичӧтик изйӧ позьӧ кӧртавны кӧв; ӧти помсӧ кутны киын да заводитны бергӧдлыны изсӧ воздухын; ми пыр жӧ кутам чувствуйтны, мый из кыскӧ кӧвсӧ да сэк жӧ сымын ёнджыка, кымын ӧдйӧджык ми сійӧс бергӧдлам.
Сы могысь, медым из эз лэбзьы дзикӧдз, ми долженӧсь кутны сійӧс тӧдчана вынӧн.
Сідзкӧ, сійӧ усилиеыс, кодӧс ми чувствуйтам из бергӧдлігӧн, колӧ сы могысь, медым кежӧдны изсӧ прямолинейнӧй туй вылысь.
Артмӧ, мый миян килӧн вын тайӧ случайын вежӧ притяжениелысь вын.
Сулалӧ сӧмын бырӧдны тайӧ вынсӧ (кӧвйыс орӧ), кыдзи из лэбас веськыд линия кузя бокӧ.
Бырис кӧ Мулӧн да Тӧлысьлӧн притяжение выныс, то и найӧ, кыдзи мынӧм из, мӧдӧдчисны эськӧ прямолинейнӧя да лэбисны эськӧ дзикӧдз: Тӧлысь Мусянь, а Муыс Шондісянь.
Но притяжениелӧн выныс оз лэдз налы вӧчны тайӧс.
Сійӧ кежӧдӧ найӧс прямолинейнӧй туй вылысь да заставляйтӧ кытшлавны окружность кузя.
Но сӧмын та вылӧ и тырмӧ притяжениелӧн выныс.
Сійӧ оз вермы заставитны усьны Тӧлысьӧс Му вылӧ, а Муӧс Шонді вылӧ, сы вӧсна мый кыкнан тайӧ небеснӧй телӧыс имеитӧны вывті ыджыд скорость.
Заключениеын шуам, мый и став мукӧд планетаяс, кодъяс бергалӧны Шонді гӧгӧр, сэтшӧм жӧ положениеынӧсь, кыдзи и Му. Найӧ сідзжӧ кытшлалӧны орбитаясныс кузя Шонді гӧгӧр, сідзжӧ зільӧны усьны Шонді вылӧ да сідзжӧ некор оз усьны сы вылӧ.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Читательяс оз кутны обижайтчыны миян вылӧ сыысь, мый ми заводитім миянлысь беседа стариннӧй, китъяс да слӧнъяс йылысь, кодъяс быттьӧ кутӧны Мусӧ, важӧн нин вунӧдӧм басняяс опровергайтӧмсянь.
Дерт, ми уверенӧсь, мый ті онӧ нуждайтчӧй татшӧмсяма пояснениеяснас.
Ӧд олам ми тіянкӧд ог средньӧй векъясын, кор йӧз веритісны быдсяма чудесаяслы, а ХХ векын, кор человечество озырмӧдіс наукаӧс величайшӧй открытиеясӧн да изобретениеясӧн, да тайӧ знаниеяс дінӧ приобщитчисны, торйӧн нин миян Сӧветскӧй Отечествоын, народлӧн унамиллионнӧй массаяс.
Китъяс да слӧнъяс вӧчисны миянлы мӧд служба.
Насянь заводитім да ми вермим вочасӧн пырны уна понятиеяс сущностьӧ, кодъяс кажитчӧны дзик прӧстӧйӧн да привычнӧйӧн.
И вот окажитчис, мый зэв уна случайясын миянлы ещӧ ковмас на унатор вылын думайтны.
Ми тӧдмалім, мый корсюрӧ дзик важ понятиеяс босьтӧны дзик выль смысл, налӧн лоӧ выль содержание, найӧс кӧ бура исследуйтны.
И эз на кӧ тіянӧс дӧзмӧд миян тіянкӧд ичӧтик мысленнӧй путешествие привычнӧй понятиеяс пытшкӧ, тіянлы кӧ окота ӧні тӧдмавны унджык Му йылысь, Шонді йылысь да найӧ движениеяслӧн законъяс йылысь, то миян цель — заинтересуйтны читательӧс, кыпӧдны сыын знаниеӧс радейтӧм, лои достигнитӧма.
А мортлы, коді кӧсйӧ получитны знаниеяс, миян странаын, кыдзи мирын некӧн, сетӧма став позянлунъяс велӧдчыны.
1 рис.
Ртуть тыра трубка.
Шуйгаладорас — трубкалӧн кыкнан помыс восьса.
Веськыдладорас — трубкалӧн ӧтар помсьыс качайтӧма воздух да тайӧ помсӧ тупкӧма.
2 рис.
Му шарлӧн разнӧй юкӧнъясын направление «увлань» лоӧ разнӧй.
3 рис.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Движениеяс сложитӧмлӧн пример.
4 рис.
Горизонтальнӧя шыбитӧм телӧ усигӧн движениеяс сложитӧм.
5 рис.
Горизонтальнӧя шыбитӧм телӧлӧн траектория дыр усигӧн.
6 рис.
Разнӧй начальнӧй скоростьяс дырйи излӧн усьӧм.
7 рис.
Замкнутӧй кривӧй — эллипс.
abu
abu
abu
abu
8 рис.
Мусянь ылыстчигӧн круговӧй скорость чинӧ.
{А. В. Кармишин (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Тӧв да сійӧс используйтӧм @ природа @ А. В. Кармишин.Тӧв да сійӧс используйтӧм @ 1954 @ }
А. В. КАРМИШИН
ТӦВ да СІЙӦС ИСПОЛЬЗУЙТӦМ
Проф. Е. М. ФАТЕЕВЛӦН научнӧй редакция улын
I. ТӦВ ПРИРОДАЫН
1. АТМОСФЕРА ДА СЫЛӦН ДВИЖЕНИЕ
Муӧс кытшалӧ воздухлӧн кыз слӧй — атмосфера.
Вывлань кыпӧдчигӧн воздух лоӧ пыр ёнджыка разреженнӧй, плотностьыс чинӧ.
Му веркӧс бердын, море уровеньын, ӧти кубическӧй метр воздух 0 градус дырйи веситӧ 1,3 килограмм кымын; а море уровеньсянь 25 километр вылнаын кубическӧй метр воздух веситӧ нин комынысь унджыкпӧв этшаджык.
Кӧть и земнӧй атмосфералӧн кызтаыс уна сё километр, но му шарлӧн объём серти сійӧ зэв ичӧт.
Атмосфералӧн улысса слӧйыс — му веркӧссянь 9–18 километр вылнаӧдз, шусьӧ тропосфераӧн.
Тайӧ слӧяс — воздухлӧн куим нёльӧд юкӧнсьыс унджыкыс (вес сертиыс ¾).
Вылысса слӧйяссӧ шуӧны стратосфераӧн да ионосфераӧн.
Воздухлӧн, кыдзи и став предметъяслӧн, эм вес; сійӧ ыджыд вынӧн личкӧ му вылӧ да сэні став олысьяс вылӧ; му веркӧс бердын тайӧ выныс лоӧ примернӧ ӧти килограмм телӧ площадьлӧн быд квадратнӧй сантиметр вылӧ.
Вывлань кыпӧдчигӧн воздухлӧн давлениеыс вочасӧн чинӧ.
Но и му веркӧс бердын, кыдзи ми аддзам бӧрынджык, атмосфернӧй давление некор оз овлы постояннӧй, сійӧ пыр вежласьӧ.
Воздухлӧн давление, коді ӧтыджда давлениекӧд, кодӧс вӧчӧ 0 градус дырйи 760 миллиметр судта ртуть столб, шусьӧ нормальнӧй атмосфернӧй давлениеӧн.
Тайӧ давлениеыс — 1,0336 килограмм квадратнӧй сантиметр вылӧ.
Метеорологияын воздухлысь давлениесӧ примитӧма мерайтны миллибаръясӧн.
Ӧти миллибар лоӧ примернӧ ӧтыджда давлениекӧд, кодӧс вӧчӧ ӧти грамм ӧти квадратнӧй сантиметр поверхность вылӧ.
Нормальнӧй атмосфернӧй давление лоӧ примернӧ 1 000 миллибар.
Атмосфераын некор оз овлы покой.
Быдлаын — полюсъяс да тропикъяс дорын, уліын, му веркӧс бердын, и вылын, сэні, кӧні кывтӧны кымӧръяс, — воздух пыр двигайтчӧ.
Муӧс кытшалысь воздухлысь движениесӧ и шуӧны тӧлӧн.
Мыйла двигайтчӧ атмосфераын воздухыс?
Мыйла пӧльтӧны тӧвъяс?
Медым бура гӧгӧрвоны тӧвлысь помкасӧ, уськӧдӧй тӧдвылад быдӧнлы тӧдса явление.
Кор тӧлын ті восьтанныд шоныд комнатаысь ӧдзӧс ывла вылӧ либӧ кӧдзыдджык комнатаӧ, шоныд комнатаӧ улыссяньыс пырӧ кӧдзыд воздух.
Такӧд ӧтпырйӧ вылыссяньыс кутас петны ортсыӧ комнатнӧй шоныд воздух.
Таын кокни убедитчыны.
Ӧзтӧй кык сись да сувтӧдӧй найӧс восьса ӧдзӧс дорын — ӧтисӧ уліас, порог дорын, а мӧдсӧ выліас.
Уліас сиська бисӧ кӧдзыд воздухлӧн потокыс кутас казявмӧн пыртны комнатаӧ, а выліас, мӧдарӧ, комнатаысь петысь шоныд воздухлӧн потокыс кутас петкӧдны сиська бисӧ ортсыӧ, комнатаысь.
Мыйла тайӧ тадзи лоӧ?
А со мыйла.
Босьтны кӧ воздухлысь ӧтыджда, но не ӧтмоза шонтӧм кык объём, то воздухлӧн кӧдзыдджык объёмыс пыр лоӧ плотнӧйджык, а сідзкӧ и сьӧкыдджык.
Шоналігӧн воздух, кыдзи и став телӧяс, паськалӧ, лоӧ омӧльджыка плотнӧй да кокньыдджык.
Кор ми восьтам ывла вылӧ ӧдзӧс, ортсыса кӧдзыдджык да плотнӧйджык воздух ыльӧбтӧ шоныд комнатаӧ, вӧтлӧ комнатаысь омӧльджыка плотнӧй да кокньыдджык воздухсӧ вывлань.
Кыдзи сьӧкыдджык, ортсыса воздух пырӧ комнатаӧ улісяньыс, паськалӧ комнатаын улысса слӧйясас, джодж бердын.
Шоныд воздух, кодӧс вӧтлӧ кӧдзыд воздух, кыпӧдчӧ вывлань да петӧ комнатаысь ортсыӧ восьса ӧдзӧслӧн вылысса юкӧнтіыс.
Тайӧ примерыс сетас миянлы позянлун гӧгӧрвоны помкаяссӧ сылысь, мыйла воздух двигайтчӧ атмосфераын.
Шонді югӧръяс, кодъяс усьӧны му вылӧ, шонтӧны первой сылысь веркӧссӧ.
Атмосфера поглощайтӧ шонділӧн теплӧвӧй энергиялысь сӧмын ичӧтик юкӧнсӧ.
Му шарлӧн шоналӧм веркӧссянь шоналӧны воздухлӧн улысса слӧйясыс, кодъяс орччаӧсь сыкӧд.
Воздухлӧн шоныд слӧйясыс сорласьӧны кӧдзыд слӧйясыскӧд, сетӧны налы ассьыныс шоныдсӧ; тадзи шоналӧ воздух.
Татшӧм ногӧн, кымын ёнджыка шонтӧ шонді мулысь веркӧссӧ, сымын ёнджыка шоналӧны воздухлӧн му бердса слӧйясыс.
Но кыдзи шонтӧ шонді мулысь веркӧссӧ?
Ылӧдз оз ӧтмоза.
Тайӧ йитчӧма медводз сыкӧд, мый волӧн разнӧй кадӧ да разнӧй климатическӧй поясъясын шонді кыпӧдчӧ горизонт весьтын разнӧя.
Кымын вылынджык сулалӧ шонді горизонт весьтын, сымын унджык воӧ сысянь шоныдыс му веркӧслӧн ӧти и сійӧ жӧ площадь вылӧ (рис. 1).
Мулӧн шар кодь форма вӧсна экватор дорын да сысянь матігӧгӧрын шонді югӧръяс усьӧны крутӧя, луншӧр кадӧ пӧшти веськыда.
Умереннӧй климата странаясын шонді югӧръяс усьӧны му веркӧс вылӧ ньывкӧсджыка нин.
А полярнӧй странаясын да полюсъясын шонді югӧръяс быттьӧкӧ исковтӧны му веркӧс вывті — шонді кыпӧдчӧ горизонт весьтын оз зэв вылӧ.
Таысь на унджык, тӧвнас тані шонді оз мыччысьлы горизонт весьтын: сулалӧ кузь полярнӧй вой.
Тайӧ жӧ помка вӧснаыс вежласьӧ сутки чӧжӧн му веркӧслӧн температураыс.
Луннас, кор шонді сулалӧ вылын небесаын, мулӧн веркӧсыс шоналӧма медся ёна, а рытнас, кор шонді лэччӧ горизонт сайӧ, му заводитӧ кӧдзавны, а войнас да асывнас температура лэччӧ ещӧ улӧджык.
Таысь кындзи, му веркӧслӧн неӧтмоза шоналӧмыс объясняйтсьӧ сійӧн, мый сылӧн различнӧй участокъяс шоналӧны да кӧдзалӧны различнӧя.
Торйӧн ыджыд тӧдчанлуныс сылӧн, мый ва да суша вермӧны шонавны да кӧдзавны различнӧя.
Суша ӧдйӧ шоналӧ ыджыдджык температураӧдз, но ӧдйӧ и кӧдзалӧ.
А ва (торйӧн нин мореясын да океанъясын) пыр ӧтарӧ сорлассьӧ да та вӧсна шоналӧ зэв надзӧн, но кутӧ ассьыс шоныдсӧ суша серти тӧдчымӧн дырджык.
Объясняйтсьӧ тайӧ сійӧн, мый валӧн да сушалӧн теплоёмкостьыс* абу ӧткодь.
* Теплоёмкостьӧн шусьӧ сійӧ, уна-ӧ колӧ шоныд, медым шонтыны телӧӧс ӧти градус вылӧ.
Шонді югӧръяс улын разнӧя шоналӧны и сушалӧн различнӧй участокъяс.
Например, куш сьӧд му шоналӧ тӧдчымӧн ёнджыка, шуам, виж туруна му серти.
Шондісянь ёна шоналӧны лыа да из, ёна омӧльджыка — вӧр да турун.
Сійӧ, мый мулӧн различнӧй участокъяс разнӧя вермӧны шонавны шонді югӧръяс улын, зависитӧ сідзжӧ сыысь, югӧръяслысь кутшӧм юкӧн му веркӧсыс поглощайтӧ да кутшӧм юкӧн отражайтсьӧ.
Различнӧй телӧяслӧн отражательнӧй способностьыс абу ӧткодь.
Сідз, лым поглощайтӧ шонді энергиялысь сӧмын 15 процентсӧ, лыа — 70 процентсӧ, а ва отражайтӧ сӧмын 5 процентсӧ да поглощайтӧ 95 процентсӧ.
Му шарлӧн разнӧя шоналӧм участокъяссянь оз ӧтмоза шонав и воздух.
Мыйта шоныд пӧлучайтӧ воздух разнӧй местаясын, тыдалӧ татшӧм примерысь.
Пустыняын воздух пӧлучайтӧ шоналӧм лыасянь шоныдсӧ 130 пӧв унджык сы серти, мыйта сетӧ воздухлы шоныдсӧ сійӧ жӧ широтавывса мореын ва.
Но разнӧя шоналӧм воздухлӧн, кыдзи висьталӧма нин, и плотностьыс абу ӧткодь.
Тайӧ создайтӧ разнӧй местаясын оз ӧткодь атмосфернӧй давление: сэні, кӧні воздух шоналӧма омӧльджыка да, сідзкӧ, плотнӧйджык, атмосфернӧй давлениеыс ыджыдджык; мӧдарӧ, кӧні воздух шоналӧма ёнджыка да, сідзкӧ, абуджык плотнӧй, воздухлӧн давлениеыс ичӧтджык.
А ыджыдджык давлениеа воздух пыр зільӧ двигайтчыны сэтчӧ, кӧні эм ичӧтджык атмосфернӧй давление, сідз жӧ, кыдзи ва век визувтӧ вылынджык местасянь увтасінӧ.
Тадзи и лоӧ природаын тӧв.
Воздухлӧн дугдывтӧг ветлӧм вӧсна атмосфераын температураяс да давлениеяс торъялӧны. Тайӧ йитчӧма Шондіӧн му шарсӧ абу ӧткодя шонтӧмкӧд. 
Экватор дорын му веркӧслӧн ёна шоналӧм вӧсна воздухлӧн давлениеыс пыр пониженнӧй.
Татчӧ локтӧны воздушнӧй потокъяс войвывсянь да лунвывсянь да создавайтӧны пыр пӧльтысь тӧвъяс — пассатъяс.
Тайӧ тӧвъясыс кежӧны му бергалӧм влияние улын.
Войвыв полушариеын, видзӧдны кӧ сылань, кытчӧ пӧльтӧ пассат, тӧв кежӧ веськыдвылӧ, лунвыв полушариеын — шуйгавылӧ.
3–7 километр вылнаын тайӧ областьясас пӧльтӧны антипассатъяс — мӧдарӧ мунысь тӧвъяс.
Дзик экватор бердын — лӧнь зона.
Кымын ылынджык экваторсянь, сымын ёнджыка кежӧны антипассатъяс асланыс направлениеысь полюсъяслань.
Примернӧ 30 градус широтаын* экваторсянь кыкнанладорас — лӧнь полосаяс; экваторсянь локтысь воздушнӧй массаяс (антипассатъяс) тайӧ районъясас лэччӧны увлань да создайтӧны повышеннӧй давлениеа областьяс.
Именнӧ тані и чужӧны пассатъяс.
* Географическӧй широта — величинаясысь ӧти, кодъяс определяйтӧны му поверхность вылын месталысь положение, а именнӧ, экваторсянь тайӧ местаӧдзыс войвывлань да лунвывлань расстояние.
Выражайтчӧ градусъясӧн.
Тасянь жӧ улітіыс пӧльтӧны тӧвъяс полюсъяслань.
Найӧ — медсясӧ рытыв тӧвъяс; пассатъяс серти найӧ вежласьӧны ёнджыка.
30 да 60 градусъяскостса областьясӧс важ морякъяс шулісны «рытыввывса штормъяслӧн» областьясӧн.
30 градус гӧгӧр широтабердса лӧнь полосаяс мукӧддырйиыс шуӧны конскӧй широтаясӧн.
Тані унджыкысьсӧ овлӧ яснӧй поводдя ыджыд атмосфернӧй давление дырйи. Тайӧ тешкодь нимыс сохранитчис ещӧ сійӧ кадъяссяньыс, кор мореплавательяс ветлісны паруснӧй корабльяс вылын, да шуӧны вӧлі тадзисӧ сӧмын Бермудскӧй діясбердса районӧс.
Уна корабльяс нулісны Европаысь вӧвъясӧс Вест-Индия діяс вылӧ.
Лӧнь полосаӧ веськалӧм бӧрын парусникъяс эз вермыны сэсся мунны водзӧ.
Частӧ та дырйи морякъяс веськавлісны сьӧкыд условиеясӧ.
Бырліны ва запасъяс, и ютӧмла медводз кувлісны вӧвъяс.
Корабльяс вылысь шыбитӧм вӧв тушаясӧс дыр новлӧдлісны гыяс.
Полюсъяссянь пӧльтысь тӧвъяс часто шуӧны полярнӧй асыв тӧвъясӧн (видзӧд 3-ӧд рисунок).
Му весьтын главнӧй воздушнӧй течениеяслӧн картина, кодӧс ми опишитім, ещӧ ёнджыка усложняйтсьӧ постояннӧй тӧвъясӧн, кодъяс лоӧны сы вӧсна, мый ва да суша шоналӧны оз ӧтмоза.
Ми висьталім нин сы йылысь, мый суша шоналӧ да кӧдзалӧ ва серти ӧдйӧджык.
Та вӧсна суша лунтырӧн удитӧ шонавны ва серти тӧдчымӧн ёнджыка: а войнас, мӧдарӧ, ва кӧдзалӧ суша серти надзӧнджык.
Та вӧсна суша весьтын воздух луннас шоналӧ ёнджыка; шоналӧм воздух кыпӧдчӧ вывлань да содтӧ сэні атмосфернӧй давление.
Воздухлӧн потокъясыс (примернӧ 1 км вылнаын) ыльӧбтӧны валань, и ва веркӧс весьтын лоӧ повышеннӧй атмосфернӧй давление.
Та вӧсна валадорсянь заводитӧ пӧльтны свежӧй тӧв — бриз (рис. 4).
Но вот пуксьӧ вой.
Суша ӧдйӧ кӧдзалӧ; кӧдзалігас сійӧ шонтӧ асбердса воздухсӧ.
Но кор суша сетас лунтырӧн пӧлучитӧм став шоныдсӧ, сыбердса воздух заводитӧ ӧдйӧ кӧдзавны.
Кӧдзыд воздух топалӧ, лэччӧ увлань.
Вылысса слӧйясын сылӧн давлениеыс чинӧ.
Сэк жӧ ва дыр кольӧ шоныдӧн да шонтӧ асвесьтса воздухсӧ.
Арталӧма, мый кор 1 кубическӧй метр морскӧй ва кӧдзалӧ ӧти градус вылӧ, сэки сійӧ сетӧ сы мында шоныд, коді тырмӧ 3 тысячаысь унджык кубическӧй метр воздух ӧти градусӧдз шонтӧм вылӧ!
Шоналігӧн воздух кыпӧдчӧ вывлань да создавайтӧ сэні повышеннӧй атмосфернӧй давление.
Та вӧсна выліын тӧв заводитӧ пӧльтны береглань, а уліын пӧльтӧ материкӧвӧй бриз — сушасянь валань (рис. 5).
Татшӧм берегӧвӧй тӧвъяссӧ тӧдӧны быдӧн, коді олӧ ыджыд тыяс либӧ мореяс берег дорын.
Бура тӧдсаӧсь, например, бризъяс Чёрнӧй, Азовскӧй да Каспийскӧй мореяс вылын; сідз, Сухумиын бризъяс овлӧны во чӧж.
Бризъяс пӧльтӧны и ыджыд тыяс вылын, сэтшӧмъяс вылын, кыдзи Севан, Иссык-Куль, Онежскӧй да мукӧдъяс.
Овлӧны бризъяс и ыджыд юяслӧн берегъясын, например, Волга вылын Саратов дорын, юлӧн джуджыд веськыд берегас.
Бризъяс оз мунны ылӧ.
Найӧ — чистӧ местнӧй тӧвъяс.
Мореяслӧн да океанъяслӧн берегӧвӧй районъясын валӧн да сушалӧн неӧтмоза шоналӧм создайтӧ бриз кодь сезоннӧй тӧвъяс.
Тайӧ — сідз шусяна муссонъяс.
Муссонъяс пӧльтӧны воджын ӧтарӧ, воджын мӧдарӧ.
Найӧ лоӧны сы вӧсна, мый тӧвся да гожся кадӧ мореяс да материкъяс шоналӧны да кӧдзалӧны оз ӧтмоза.
Гожӧмын материк весьтын воздух шоналӧ море весьтын серти тӧдчымӧн ёнджыка.
Мӧдарӧ, тӧлын море (океан) весьтын воздух овлӧ материк весьтын воздух серти ёна шоныдджык.
Объясняйтсьӧ тайӧ сійӧн, мый гожӧмын материкъяс шоналӧны ва серти ёнджыка, а тӧлын кӧдзалӧны ёнджыка, сэк кор море гожӧмын кӧдзыдджык, а тӧлын лоӧ суша серти шоныдджык.
Валӧн ыджыд теплоёмкость сетӧ океанлы позянлун гожӧмсяньыс хранитны ас пытшкас шоныдлысь зэв ыджыд запасъяс.
Татшӧм ногӧн, гожӧмын материкъяс кыдз быттьӧ шонтӧны атмосфераӧс, а мореяс да океанъяс — кӧдзӧдӧны сійӧс.
Тӧлын положениеыс вежсьӧ: «атмосфернӧй пачьясӧн» лоӧны мореяс, а «холодильникъясӧн» — материкъяс.
Тайӧ помка вӧснаыс и пӧльтӧны муссонъяс: тӧлын — сушасянь морелань, а гожӧмын — моресянь материклань.
Муссонъяс овлӧны став климатическӧй поясъясын, весиг Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс вылын.
Муссонъяслӧн направление вылӧ влияйтӧ сідзжӧ мулӧн бергалӧмыс.
Муссонъяс медся бура тӧдчӧны Индияын.
Медбӧрын, воздушнӧй течениеяс общӧя характеризуйтӧм могысь колӧ висьтавны и атмосфернӧй тӧвныръяс — циклонъяс йылысь*.
Воздушнӧй течениеяс, кодъяс йылысь ми сёрнитім вылынджык, йитчӧмаӧсь атмосфераын воздухлӧн зэв ыджыд объёмъяс — воздушнӧй массаяс перемещайтчӧмкӧд.
Воздушнӧй массаӧн примитӧма шуны воздухлысь сэтшӧм объёмъяс, кодъяс мыйкӧ дыра кежлӧ сохраняйтӧны ассьыныс определённӧй свойствояс.
Сідз, например, воздушнӧй масса, коді локтӧ Арктикаысь, вайӧ аскӧдыс кӧдзыд да кос прозрачнӧй воздух.
Кык разнӧй воздушнӧй масса юксян поверхность шуӧны фронтӧн.
Фронт ӧтар-мӧдарас частӧ абу ӧткодь воздухлӧн температура, тӧвлӧн скорость да с. в.
Та вӧсна, кор кутшӧмкӧ район весьтӧд мунӧ фронт, то тайӧ районас поводдяыс векджык резкӧя вежласьӧ.
Кор кык орчча воздушнӧй масса, кодъяслӧн температураыс абу ӧткодь (а сідзкӧ и воздухлӧн плотностьыс абу ӧткодь), двигайтчӧны оз ӧткодь скоростьӧн либӧ кор найӧ вешйӧны ӧта-мӧд дінсьыс фронт кузьтаног (6-ӧд рисунок выліас) воздушнӧй массаяслӧн пограничнӧй поверхность вылын, воздухлӧн шоныд да кӧдзыд массаяс взаимодействуйтӧм вӧсна лоӧ волнӧвӧй возмущение — фронт вылын образуйтчӧ кыдз быттьӧ воздушнӧй волна.
Та дырйи кӧдзыд воздух пырӧ шоныд улӧ, а шоныд воздух аслас ӧчередьын заводитӧ вӧтлыны кӧдзыд воздухсӧ.
Заводитчӧ воздушнӧй потокъяслӧн гартчӧм.
Фронт вылын волнӧвӧй возмущение содӧ, кык воздушнӧй массалӧн юксян поверхностьыс кусыньтчӧ пыр крутджыка: тадзи вочасӧн лоӧ воздухлӧн пыр ёнджык вихрӧвӧй движение — циклон (видзӧд 6-ӧд рисунок).
Эм куим главнӧй фронт, кӧні лоӧны циклонъяс: арктическӧй, полярнӧй да тропическӧй.
Арктическӧй фронт эм линия, кӧні торъялӧны арктическӧй да полярнӧй воздух (войвыв широтаяс).
Полярнӧй фронт торйӧдӧ полярнӧй да тропическӧй воздух (умереннӧй широтаяс).
Тропическӧй фронт эм линия, кӧні торъялӧны тропическӧй да экваториальнӧй воздух (лунвыв широтаяс).
Циклонын атмосфернӧй давление чинӧ сійӧ центрлань.
Циклон центрын воздухлӧн давлениеыс медся улын.
Циклон развивайтчан местность карта вылын кӧ ӧткодь давлениеа став точкаяс йитны линияясӧн — например, ӧти линия йитас став точкаяс, кӧні давлениеыс 990 миллибар, мӧд линия — кӧні давлениеыс 995 миллибар да с. в., — то тыдовтчас, мый циклон областьын став татшӧм линияясыс лоӧны замкнутӧй кривӧй линияясӧн (рис. 7).
Татшӧм линияясыс шусьӧны изобараясӧн.
Тайӧ область центрса изобара кутас йитны медся улын давлениеа точкаяс.
Циклонын давлениеяслӧн тадзи распределяйтчӧм вӧсна тӧвъяс пӧльтӧны сэні спираль кузя доръяссяньыс центрлань, и образуйтчӧ часӧвӧй стрелкалы паныд пӧльтысь тӧвъяслӧн круг.
Атмосфераын циклон вуджӧ местаысь местаӧ; сы локтӧм бӧрын тӧв резкӧя вежсьӧ и направление, и скорость сертиыс.
Циклонъяс двигайтчӧмлӧн шӧркодь скоростьыс 25–45 километр часӧн.
Циклонъяс кындзи, мӧдногӧн кӧ, пониженнӧй давлениеа областьяс кындзи, атмосфераын лоӧны сідзжӧ повышеннӧй давлениеа областьяс — антициклонъяс.
Тані воздухлӧн давлениеыс содӧ центрланьыс.
Циклонъяс да антициклонъяс частӧ захватывайтӧны зэв ыджыд пространствояс, кодъяс паськалӧны уна тысяча километр ылнаӧ.
Та вӧсна тайӧ атмосфернӧй возмущениеясыс тӧдчымӧн влияйтӧны атмосфераын воздух перемещайтчан общӧй картина вылӧ, ещӧ ёнджыка осложняйтӧны сійӧс.
Умереннӧй широтаясын разнӧй тӧвъяслӧн лоӧмыс да вежсьӧмыс йитчӧма медсясӧ циклонъяс да антициклонъяс перемещайтчӧмкӧд.
Зэв ён, ураганнӧй тӧвъяс лоӧны циклоническӧй возмущениеясын, кодъяс чужӧны тропическӧй фронт вылын, лунвывса мореяс весьтын.
Тайӧ циклонъясыс шусьӧны тропическӧйясӧн.
2. МЫЙ ВӦЧӦ ТӦВ ПРИРОДАЫН
Му вылын тӧв вӧчӧ зэв ыджыд да унапӧлӧс удж.
Уна странаясын эмӧсь зэв причудливӧй скалаяс — найӧ мортлӧн гигантскӧй фигураяс кодьӧсь, замокъяс кодьӧсь да с. в.
Кыдзи артмисны татшӧм тешкодь скалаясыс?
Тайӧ — тӧвлӧн удж.
Тӧв разрушайтӧ не сӧмын торъя скалаяс.
Тӧв пӧльтӧм вӧсна уна тысяча вояс чӧжӧн разрушайтсьӧны, лоӧны пыр ичӧтджыкӧсь гӧраяс да горнӧй хребётъяс!
Со кыдзи тайӧ артмӧ.
Ми висьталім нин, мый гожся кадӧ горнӧй породаяс зэв ёна шоналӧны шондісянь.
Тайӧ торйӧн ёна тӧдчӧ кос климата областьясын, кодъяс ылынӧсь мореяссянь.
Среднеазиатскӧй пустыняясын, например, лыа да изъяс шоналӧны луннас сэтшӧм ёна, мый сотӧны коктӧ.
Кара-Кумыын лыа шоналӧ сэтшӧма, мый луншӧр кадӧ сэті оз вермыны весиг котравны кӧчьяс, кодъяс олӧны пустыняын!
Ящерицаяс да мукӧд посни животнӧйяс тайӧ кадас дзебсьӧны асланыс позъясӧ.
А войнас лунтырӧн шоналӧм скалаяс да лыа ӧдйӧ да ёна кӧдзалӧны.
Та дырйи воздухлӧн температураыс сэтшӧм ёна лэччӧ увлань, мый усьӧ уна лысва; частӧ гожся войясӧ температура тані лэччылӧ нуль градусӧдз, сэк кор луннас сійӧ волӧ 45–50 градусӧдз!
Сутки чӧжӧн температуралӧн татшӧм резкӧя вежласьӧмыс ёна влияйтӧ каменнӧй породаяс вылӧ.
Из, кыдзи и мукӧд телӧяс, паськалӧ шоналігӧн да топалӧ кӧдзалігӧн.
Но естественнӧ, мый та дырйи сійӧ оз коль дзоньӧн.
Скалаяс шоналӧны да кӧдзалӧны сӧмын вылыссяньыс, та вӧсна скалаяслӧн поверхностьыс вочасӧн зэв уналаті потласьӧ.
Лунысь лун скалаяс потласьӧны пыр ёнджыка.
Налӧн вылысса слӧйыс лоӧ рыхлӧй, непрочнӧй.
Потӧминъясӧ веськалӧны ва войтъяс да сідзжӧ разрушайтӧны изсӧ — войнас ва кынмӧ да разрушайтӧ потӧминъяссӧ ещӧ ёнджыка.
Таысь кындзи, ва растворяйтӧ ӧткымын минералъяс да тайӧн паськӧдӧ потӧминъяссӧ.
Тадзи шонді да ва действуйтӧм вӧсна крепыд скальнӧй породаяс вочасӧн пӧрӧны посни изйӧ да лыаӧ.
Вот тані и заводитӧ действуйтны тӧв.
Сійӧ тӧвзьӧдӧ разрушайтчысь скалаясысь став посни торпыригсӧ.
Тӧв кыпӧдӧ воздухӧ не сӧмын посни бус, но и лыа, тӧвзьӧдӧ гӧраясысь посни из торъяс.
Ён тӧв нуӧ воздухӧд лыдтӧм-щӧттӧм лыа чиръяс.
Кор найӧ паныдасьӧны асланыс туй вылас скальнӧй породаяскӧд, сэки вӧчӧны на вылӧ механическӧй воздействие — тӧчитӧны да разрушайтӧны скалаяс.
Слабджык породаяс кокниа сетчӧны лыа действиелы, прочнӧйджыкъяс — дыр оз сетчыны.
Скалаяс поверхность вылын артмӧны бӧрӧздаяс, гуранъяс, трещинаяс.
Воздухӧ кыпӧдӧм лыа вӧчӧ гӧра пӧкатъясын нишаяс да пещераяс.
Часто скалаясын сійӧ вӧчӧ сквӧзнӧй розь — ӧшиньяс.
Гӧраяс состоитӧны разнӧй минералъясысь, разнӧй горнӧй породаясысь.
Естественнӧ, мый шонді, ва да тӧв действуйтӧм вӧсна разрушайтсьӧны медводз слаб горнӧй породаяс, сэтшӧмъяс, кыдзи например, известняк.
Та вӧсна разрушайтчысь скалаяс овлӧны зэв причудливӧй формааӧсь.
Тадзи выветривайтсьӧны гӧраяс.
Кымын важджыкӧсь гӧраяс, сымын ёнджыка разрушитӧма найӧс.
Кольӧны нэмъяс, и тӧв пыр ёнджыка шыльӧдӧ гӧраяс да горнӧй цепьяс.
Вежсьӧ видыс быдса странаяслӧн.
Сэні, кӧні коркӧ вӧліны джуджыд гӧраяс, кольӧны налӧн джынвыйӧ разрушитчӧм колясъяс.
И тайӧ колясъясыс вочасӧн пыр ёнджыка и ёнджыка разрушайтсьӧны.
Горнӧй породаяс выветривайтсьӧм вӧсна артмӧ уна лыа да сёй сора посни бус.
Лыасӧ либӧ нуӧ ва юясӧ да мореясӧ, либӧ найӧ чукӧрмӧны пустыняясын, образуйтӧны переноснӧй, летучӧй лыаяс — барханъяс.
А посни буссӧ тӧв кыпӧдӧ зэв вылӧ (частӧ 3–5 километр вылнаӧдз) да нуӧ уна сё да тысяча километр сайӧ.
Татшӧм бусыс дыр кутчысьӧ воздухын, пемдӧдӧ небесасӧ.
Средньӧй Азияын, Китайын да му шарвывса мукӧд местаясын эмӧсь районъяс, кӧні почвалӧн вылысса плодороднӧй слӧйыс состоитӧ сідз шусяна желтозёмысь, либӧ лёссысь.
Татшӧм почваыс сетӧ ыджыд урожайяс.
Установитӧма, мый лёссын эм тӧдчымӧн мында бус, кодӧс вайӧ тӧв.
Китайӧ лёссӧвӧй буссӧ тӧв вайӧ Центральнӧй Азияса пустыняясысь.
Бус, кодӧс тӧв петкӧдӧ Сахара пустыняысь (Севернӧй Африка), пуксьӧ Атлантическӧй океан да Средиземнӧй море пыдӧсӧ.
Пустыняясса переноснӧй лыаяс, кодъяс лоисны горнӧй породаяс выветривайтсьӧм вӧсна, пыр грӧзитӧны культурнӧй, обрабатывайтан муяслы.
Народъяслӧн историяын сохранитчис уна пример, кор переноснӧй лыаяс тыртлісны каръяс да весиг зэв плодороднӧй муа быдса областьяс.
Йӧзлӧн эз вӧв вын тышкасьны наступайтысь лыаяскӧд, и найӧ мунлісны выль местаясӧ.
Пустынякӧд тышын морт уна районъясын отступайтӧ и ӧні.
Сідз, например, вочасӧн пыр ӧтарӧ чинӧ оазисъяслӧн* лыдыс Севернӧй Африкаын — найӧс тыртӧ татчӧ лэбысь лыа.
Капиталистъяс, кодъяс колонизируйтісны тайӧ материксӧ да хищническӧя эксплуатируйтӧны сылысь озырлунъяссӧ, ньӧти оз тӧждысьны сы йылысь, медым не лэдзны лыалы наступайтны.
* Оазис — пустыняын места, кӧні эм растительность да ва.
Лыакӧд планӧвӧй, всенароднӧй тыш нуӧдсьӧ сӧмын миян странаын, Сӧветскӧй Союзын.
Сӧветскӧй народ пӧртӧ олӧмӧ природа преобразуйтан великӧй план, создавайтӧ лесонасаждениеяс лыа двигайтчан зонаясын.
Миян среднеазиатскӧй республикаясса уджалысь йӧз успешнӧя пӧртӧны олӧмӧ татшӧм лесонасаждениеяссӧ лӧсьӧдан планъяс.
Сідз, Бухарскӧй, Ферганскӧй, Сурхан-Дарьинскӧй областьясын да Кара-Калпакскӧй АССР-ын 1950 во кежлӧ вӧлі нин создайтӧма 80 000 сайӧ гектар лесонасаждениеяс.
Бухарскӧй областьын быдмӧ вӧръяслӧн 100 километрысь кузьджык пояс, коді видзӧ хлопкӧвӧй муяс Кызыл-Кумы пустынясянь локтысь лыаысь.
Паськыд масштабъясын озеленяйтсьӧны каръяс да посёлокъяс.
Лесозащитнӧй полосаяс создавайтігӧн Сӧветскӧй Союзын паськыда применяйтсьӧ механизация.
Сідз, например, пустыняын вӧр кӧдзӧм могысь Узбекскӧй ССР-са леснӧй овмӧсъяс применяйтӧны самолётъяс.
Грандиознӧй леснӧй искусственнӧй насаждениеяс создавайтсьӧны миян странаын 1948 восянь, кор миян правительство примитіс СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнса степнӧй да лесостепнӧй районъясын полезащитнӧй лесонасаждениеяс создайтан план йылысь историческӧй постановление.
Тайӧ план сертиыс 1956 воӧдз лоӧ садитӧма вӧр 6 миллион кымын гектар площадь вылын!
Сӧветскӧй йӧз вевтыртӧны тайӧ плансӧ.
Первой куим воӧн вӧлі создайтӧма кык миллион гектарысь унджык лесонасаждениеяс!
Миян Рӧдинаса муяс вылын выль леснӧй полосаяс передвижнӧй лыакӧд тышкасьӧмысь кындзи зэв бура дорйӧны, сідзжӧ, «суховейясысь» — среднеазиатскӧй пустыняясса кос жар тӧвъясысь.
Суховейяс губительнӧя действуйтӧны быдмӧгъяс вылӧ — вижӧдӧ турун, косьмӧны пуяслӧн коръяс, зернӧвӧй культураяслӧн заясыс да шепъясыс.
Таысь кындзи, районъясын, кӧні вӧрыс абу, суховейяс влияние улын кыптӧны буса бушковъяс.
Пӧсь косьтысь тӧв кыпӧдӧ воздухӧ зэв уна посни кос му, нуӧ почвалысь вылысса плодороднӧй слӧйсӧ.
Тулысын мукӧд ӧтлаын тӧв частӧ нуӧ муяс вылысь кӧдзӧм кӧйдыс.
Татшӧм «сьӧд бушковъясыс» зэв частӧ овлӧны США-ын.
Вӧр хищническӧя, беспланӧвӧя кералӧм да Великӧй равнинаяс вылын муяс гӧрӧм вайӧдіс тайӧ странасӧ сэтчӧ, мый ӧні буса бушковъяс лоӧны нин Америкаын национальнӧй бедствиеӧн.
Американскӧй фермеръяслы пыр грӧзитӧ опасность; тӧвкӧд тышкасян кутшӧмкӧ действеннӧй мераяс фермеръяслӧн абу, и найӧ веськалісны сьӧд бушковъяслӧн власть улӧ.
«Частнӧй инициатива» странаын тайӧ бушковъясыс воысь во лоӧны пыр частӧджык и частӧджык.
Тайӧ явлениеыскӧд тышкасян некутшӧм паськыд, действеннӧй мераяс США-ын оз принимайтсьыны.
И тані нинӧм шензьынысӧ — вӧръяслӧн 70 процентыс частнӧй йӧз киын.
Буса бушковъяс сувтӧдны вермысь вӧръяс бырӧдсьӧны США-ын сэтшӧм темпъясӧн, мый недыр кад мысти вӧр Америкаысь бырӧ дзикӧдз.
Тырмымӧн шуны, мый 1908 восянь 1938 воӧдз Америкаын вӧлі кералӧма став вӧръяслысь 40 процентсӧ.
А 1938 восянь вӧръяс бырӧдсьӧны ещӧ ӧдйӧджык.
СССР-ын природа преобразуйтан великӧй план создайтӧ тырвыйӧ реальнӧй позянлунъяс сы вылӧ, медым миян Рӧдинаса муяс вылысь буса бушковъяс бырины век кежлӧ.
СССР-лӧн европейскӧй юкӧнса лесостепнӧй да степнӧй районъяслӧн зэв ыджыд территория вылын создавайтсьӧны ыджыд устойчивӧй урожайяслы условиеяс.
Тадзи сӧветскӧй морт тышкасьӧ тӧвлӧн вреднӧй влияниекӧд.
Тӧвъяс ёна влияйтӧны климат вылӧ.
Со некымын пример.
Пыр пӧльтысь тӧвъяс — северо-восточнӧй пассатъяс — чужтӧны Атлантическӧй океанын экватор дорын мощнӧй течение.
Тӧв вӧтлӧ Севернӧй Америка берегъяслань валысь зэв ыджыд массаяс.
Тайӧ ваыс воӧ Мексиканскӧй заливӧ (Караибскӧй мореӧ) да татысянь, кытшовджын вӧчӧм бӧрын, мунӧ первой Севернӧй Америка берегъяс дорті, а сэсся Флорида да Куба костса векни проливӧд петӧ восьса океанӧ.
Антильскӧй морскӧй течениекӧд ӧтлаасьӧм бӧрын тайӧ ваыс сетӧ мирын медся мощнӧй морскӧй течение — Гольфстрим.
Гольфстрим воӧ Европа берегъясӧдз да вайӧ татчӧ лунвывсянь шоныд.
Европалӧн рытыв-войвыв юкӧнын небыд климат создавайтӧны медсясӧ Гольфстримлӧн шоныд ваясыс.
Западнӧй Европаын шоныд климат ёнджыкасӧ зависитӧ сідзжӧ сыысь, мый тані частӧ овлӧны океансянь рытыв-лун тӧвъяс, кодъяс вайӧны аскӧдныс шоныд да влага.
Индийскӧй океанса муссонъяс регулируйтӧны Индияын да Пакистанын став сельскохозяйственнӧй уджъяс.
Тӧлын — декабрь шӧрсянь май помӧдз — тані пӧльтӧ кос асыв-вой тӧв — тӧвся муссон.
Тайӧ каднас сулалӧ кос, яснӧй поводдя.
Июньсянь заводитчӧ гожся муссонлӧн — рытыв-лунвывсянь влажнӧй океанскӧй тӧвлӧн кад.
Став Индия пасьта ёна зэрӧ.
Тайӧ зэръяссьыс и зависитӧ странаын урожай.
Муссоннӧй зэръяс кӧ заводитчӧны обычнӧй кад серти (июнь) сёрӧнджык либӧ помасьӧны водзджык, сэки урожай оз во.
Асыв-лун тӧвъяс, мӧдногӧн кӧ, гожся муссонъяс, кодъяс пӧльтӧны гожся тӧлысьясӧ Приморьеын (Дальньӧй Восток), вайӧны зэв уна осадокъяс.
Та вӧсна гожӧм тані пыр зэв зэра; июньсянь сентябрӧдз Владивостокын усьӧ вочӧжся став осадокъяслӧн кык коймӧд, юкӧныс.
Климат вылӧ существеннӧя влияйтӧны и местнӧй характера тӧвъяс.
Сідз, уна странаясын гористӧй районъясын мукӧддырйиыс пӧльтӧны зэв жар кос тӧвъяс — фёнъяс.
Фёнъяс резкӧя кыпӧдӧны воздухлысь температура, фён дырйи дженьыд кадӧн сылӧ зэв уна лым.
Бура тӧдӧны фёнъясӧс Альпыын да Кавказын.
Тӧлын Кавказын тайӧ тӧлыс температура кыпӧдӧ мукӧддырйиыс 25 градус шоныдӧдз!
Скалистӧй гӧраяслӧн (Америка) асыввыв склонъясын пӧльтысь тӧв «чинук», коді аслас природа сертиыс родственнӧй фёнкӧд, сэтшӧм пӧсь да кос, мый сылӧн жара лолалӧм вӧсна джуджыд лым толаысь оз удит артмыны ва, сійӧ испаряйтчӧ!
Ми вайӧдім тані природаын тӧв удж йылысь сӧмын некымын пример.
Сійӧн, мый висьталӧма, ылӧдз оз помась миян олӧм вылӧ тӧвлӧн влияниеыс.
Оз позь, например, вунӧдны сы йылысь, мый тӧв весалӧ воздух, кодӧн ми лолалам.
Тӧв разӧдӧ влага став му шар пасьта.
Вына воздушнӧй потокъяс вайӧны влага ватӧм кос областьясӧ.
Татшӧм ногӧн, тӧв вӧчӧ природаын зэв ыджыд механическӧй удж.
Мый ыджда жӧ сылӧн энергияыс?
3. МЫЙ ЫДЖДА ТӦВЛӦН ЭНЕРГИЯЫС
Тӧв вынлӧн основнӧй показатель — сылӧн скорость.
Воздушнӧй потоклӧн скоростьыс определяйтсьӧ сійӧ расстояниенас (метръясын), кодӧс прӧйдитӧ воздух единица кадӧ (секундаӧн).
Шуӧны, мый, например, тӧвлӧн скоростьыс секундаӧн 7 метр.
Кымын ыджыдджык тӧвлӧн скоростьыс, сымын ыджыдджык сылӧн выныс.
Тӧвлысь скоростьсӧ определитӧм могысь эмӧсь специальнӧй приборъяс.
На пӧвстысь ӧти — Вильдлӧн флюгер (рис. 8).
Интереснӧ пасйыны, мый ещӧ кыксё воысь дырджык сайын М. В. Ломоносов изобретитіс прибор, коді сетӧ позянлун автоматическӧя измеряйтны тӧвлысь скоростьсӧ да сылысь направлениесӧ.
Тӧвлысь скоростьсӧ позьӧ определитны и прибортӧг, наблюдайтны кӧ, кыдзи лэбӧны тӧв йылын кокни предметъяс, например, ичӧтик бумага лист.
Воздушнӧй потокӧ шыбитӧм татшӧм предметыс двигайтчӧ сэні примернӧ сэтшӧм жӧ скоростьӧн, кутшӧм скоростьыс тӧвлӧн.
Тӧвлысь вынсӧ примитӧма сідзжӧ выражайтны особӧй единицаясӧн — баллъясӧн.
Вит балла тӧв (секундаӧн 9–10 метр) личкӧ телӧяслӧн поверхностьяс вылӧ быд квадратнӧй метр площадь вылӧ 7 кымын килограмм вынӧн.
Тӧв, коді пӧльтӧ секундаӧн 20 метр скоростьӧн, паныдасьысь телӧяс вылӧ личкӧ нин квадратнӧй метр поверхность вылӧ 30 килограмм вынӧн.
Ураганъяс, кодъяслӧн скоростьыс воӧ секундаӧн 50–60 метрӧдз, личкӧны квадратнӧй метр вылӧ 200 да унджык килограмм вынӧн!
Татшӧм выныс тӧвлӧн.
Медым представитны аслыд тайӧ вынсӧ, тырмымӧн уськӧдны тӧдвылӧ, кутшӧм разрушениеяс вӧчӧны мукӧддырйиыс ураганнӧй тӧвъяс.
1860 воын Франция весьтӧд муніс бушков; тӧв вӧлі сэтшӧм ён, мый путкыльтіс рельсъяс вылысь кык железнодорожнӧй состав!
1703 вося ураган Англияын да Францияын нетшкис вужнас, чегъяліс да шыблаліс зэв ылӧ 250 тысяча кымын пу, жугӧдіс тысяча кымын керка да вичко, шыбитіс берегӧ да жугӧдіс 400 корабль, виис некымын тысяча мортӧс.
Зэв ыджыд разрушениеяс вӧчӧны тропическӧй циклонъяс.
1870 воын сідз шусяна «великӧй ураган» куштіс Антильскӧй діяс.
Уна каръяс бырӧдіс тайӧ ураганыс ставнас.
Тӧв вундіс му вылысь турун да нетшкис вужнас нэмӧвӧйся пуяс!
Мореын вӧйи нелямынысь унджык военнӧй судно.
Океанъясын татшӧм тӧлыс кыпӧдӧ дас — дас вит метр судта гыяс.
Кор найӧ кучкалӧны ньывкыд берегӧ, то нуӧны мореӧ быдса посёлокъяс!
Морскӧй прибой быд во кырӧдӧ уна дас кубическӧй километр берег.
Шензьыны тані нинӧм — ӧд морскӧй гыяс, кодъясӧс кыпӧдӧ тӧв, кучкалӧны берегӧ ӧти квадратнӧй метр вылӧ уна дас тонна вынӧн!
Став тайӧ примеръясыс висьталӧны сы йылысь, мый тӧвлӧн энергияыс, либӧ, кыдзи сійӧс образнӧя шуӧны, «гӧлубӧй из шомлӧн» энергияыс, зэв ыджыд.
Академик П. П. Лазарев арталіс, мый став мирын быд во сотан из шомлӧн энергияыс 3 000 пӧв ичӧтджык сійӧ энергиясьыс, кодӧс вермас миянлы тайӧ жӧ каднас сетны тӧв.
Тӧдса, мый ыджыдджык тӧвъяс овлӧны морскӧй побережьеясын.
Воздушнӧй потокъяслӧн вося шӧркодь скоростьясыс тані воӧны секундаӧн 6–8 метрӧдз.
Татшӧм тӧвъясыс пӧльтӧны, например, Каспийскӧй побережьеын, Севернӧй Ледовитӧй океан берегъяс вылын, Балтийскӧй море берегъяс вылын.
Ми кӧ эськӧ вермим тырвыйӧ используйтны тайӧ районъясса тӧвъяслысь энергиясӧ, то быд квадратнӧй километр вылын ми пӧлучайтім эськӧ во чӧжӧн миллион кымын киловатт-час электрическӧй энергия!
Татшӧм ыджыд энергияыс тӧвлӧн.
«Гӧлубӧй из шомлӧн» запасъясыс природаын бырлытӧмӧсь.
Ӧд атмосфераын движениеыс лоӧ, кыдзи ми висьталім нин, шонді югӧръяслӧн энергия щӧт весьтӧ.
Кыптӧ воздушнӧй потокъяслысь энергия используйтӧм йылысь заманчивӧй мӧвп.
Сылӧн преимуществоясыс бура тыдалӧны — тӧвлӧн энергияыс зэв ыджыд, сійӧ эм быдлаын, сійӧс оз ков перйыны, кыдзи из шом, му пытшкысь.
Кыдзи жӧ морт используйтӧ «Гӧлубӧй из шомлысь» энергиясӧ?
ІІ. «ГӦЛУБӦЙ ИЗ ШОМ»
1. НЕУНА ИСТОРИЯ ЙЫЛЫСЬ
Быдӧн тӧдӧ, мый мунны тӧв паныд тӧдчымӧн сьӧкыдджык тӧв ньылыд серти.
Тыдалӧ, тайӧ зэв нин важӧн и вайӧдіс мӧвпӧ, медым используйтны тӧвлысь вынсӧ.
Колӧ чайтны, мый тӧвлысь вынсӧ медводз вӧлі используйтӧма ва кузя ветлӧм могысь.
Пур вылӧ либӧ пыжӧ крепитлісны парус — унджыкысьсӧ ыджыд кусӧк матерье.
Тӧв личкис парус поверхность вылӧ да йӧткис пыжсӧ.
Тадзи лоины паруснӧй суднояс, кодъяс вылын уна нэмъяс чӧж йӧз плавайтісны юяс да тыяс вывті, вуджлісны мореяс да океанъяс вомӧн.
Ремесленнӧй удж развивайтчӧмкӧд тшӧтш тӧвлысь вынсӧ кутісны паськыда применяйтны медся прӧстӧй машинаясын — ветрянӧй двигательясын.
Первой ветродвигательяслӧн устройствоыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Представитӧй аслыныд горизонтальнӧй кер — вал, кодлӧн помъясас эм крестовинаяс.
Крестовинаясас прикрепитӧма пӧвъяс-лоптъяс.
Вал куйлӧ кык опора вылын, кодъясӧс крепитӧма столбъяс вылӧ.
Татшӧм медся прӧстӧй ветродвигательыслӧн ветрянӧй кӧлесаыс (рис. 9) быдӧнлы тодса, ва кӧлеса кодь; сійӧ уджалӧ сідзи жӧ, кыдзи, уджалӧ ва кӧлеса.
Татшӧм ветродвигательясыслысь лоптъяссӧ вадсьыс улітіджык тупкӧма щитӧн.
Сувтӧдны кӧ ӧні ветродвигательсӧ тӧв паныд, то тӧв кутас личкыны сӧмын сылӧн вылысса лоптъяс вылас.
Улысса лоптъяс вылӧ тӧв личкыны оз кут, сы вӧсна мый найӧс тупкӧ щит.
Та вӧсна тӧв действие улын лоптъяс кутасны бергавны да бергӧдлыны валсӧ.
Татшӧм ветровӧй машинаяссӧ шуӧны барабаннӧй ветродвигательясӧн: найӧс войдӧр применяйтлісны сэні, кӧні тӧв частӧ пӧльтӧ ӧти направлениеын.
Расположитны кӧ барабаннӧй ветродвигательлысь осьсӧ вертикальнӧя, ми пӧлучитам карусельнӧй ветродвигательлысь тип (рис. 10).
Татшӧм ветродвигательясыслӧн лоптъясыс овлӧны медся разнӧй формаа.
Тайӧ прӧстӧй карусельнӧй да барабаннӧй ветродвигательясыс некымын тысяча во сайын нин применяйтсисны Китайын.
Зэв важ ветрянӧй мельничаяслӧн колясъяс паныдасьлӧны сідзжӧ Египетын.
Тайӧ мельничаясыслӧн каменнӧй кладкаыс висьталӧ сы йылысь, мый найӧс вӧлі стрӧитӧма 2 000 кымын во сайын.
Татшӧм ногӧн, восточнӧй государствоясса народъяс зэв важӧн нин используйтлісны тӧвлысь энергиясӧ разнӧй уджъяс вӧчӧм могысь.
Европаын первой ветродвигательяс лоисны примернӧ VIII нэмын.
Найӧ применяйтсисны водоснабжение вылӧ, а сідзжӧ нянь изӧм вылӧ.
Торйӧн ёна вӧлі паськалӧмаӧсь ветрянӧй мельничаяс да ветронасоснӧй установкаяс Голландияын.
Ветронасоснӧй установкаяс отсӧгӧн тайӧ ичӧтик странаыс пыр мырддяліс ассьыс мусӧ наступайтысь морелысь.
Голландияын вӧлі создайтӧма ветрянӧй двигательлысь оригинальнӧй тип, кодлӧн массивнӧй башняыс вӧлі неподвижнӧй, а тӧв йылын ветровӧй кӧлесакӧд ӧтлаын бергаліс башнялӧн вылысса юкӧныс либӧ шатёрыс.
Татшӧм ветрянӧй мельничаясыс пӧлучитісны шатрӧвӧй либӧ голландскӧй типа мельничаяслысь ним (рис. 11).
Но вот ХІХ нэмын появляйтчӧны парӧвӧй машинаяс.
Ветродвигательяс эз вермыны конкурируйтны накӧд, и ветровӧй установкаяс применяйтӧм резкӧя чиніс.
Но дзикӧдз наысь эз ӧткажитчыны сы вӧсна, мый тайӧ машинаясыс используйтӧны тӧвлысь дзик дарӧвӧй да бырлытӧм энергия, коді сэк жӧ эм быдлаын.
Машиностроение развивайтчӧмкӧд да воздухлӧн движение йылысь учение — аэродинамика — развивайтчӧмкӧд тшӧтш лои позянлун стрӧитны совершеннӧйджык да мощнӧйджык ветросилӧвӧй установкаяс.
Ветрӧвӧй двигательяслӧн рольыс, торйӧн нин видз-му овмӧсын, бара содіс.
2. СИКТСА МЕЛЬНИЧАЯС ДА КУСТАРНӦЙ ВЕТРОДВИГАТЕЛЬЯС
Представитӧй аслыныд неважӧнся кольӧм кадлысь картина...
Ті надзӧникӧн мунанныд крестьянскӧй телега вылын буса, гуранӧсь туй кузя.
Гӧгӧрбок шочиник вӧр діяса, балкаяса да оврагъяса помтӧм муяс.
Сӧмын телегалӧн гажтӧма дзуртӧмыс торкӧ чӧвлунсӧ.
Но со ылын мыльк сайын мыйкӧ вуджӧртіс да воши: сэсся бара тыдовтчыліс да выльысь воши...
Ті заводитанныд видзӧдны да дӧгадайтчанныд, мый сэні, мыльк сайын, надзӧникӧн бергалӧны сиктса мельничалӧн бордъясыс.
Тайӧ лоӧ, мый матын деревня либӧ сикт.
Революцияӧдзса Россияын сиктса местностьяслӧн пейзажын пыр вӧліны традиционнӧй ветрянӧй мельничаяс.
Странаын татшӧм мельничаыс вӧлі 200 тысячаысь унджык.
Ветрянӧй мельничаяс вӧчисны ыджыд удж.
Ещӧ 1914 воын на тайӧ мельничаясас вӧлі переработайтӧма кык миллиард кымын пуд нянь 4,3 миллиард пуд общӧй урожайысь.
Нянь изӧм — тайӧ, пӧжалуй, сельскохозяйственнӧй производстволӧн дзик ӧти вид, кӧні тӧвлӧн энергияыс используйтсьӧ зэв ылысса кадсянь.
Россияын паськыда применяйтсисны кыдзи шатрӧвӧй типа мельничаяс, кодъяс йылысь гижӧма вылынджык (рис. 11), сідзи и козлӧвӧй ветрякъяс (рис. 12).
Кӧзлӧвӧй ветрянӧй мельнича торъялӧ сійӧн, мый тӧв йылӧ ветрӧвӧй кӧлесасӧ установитӧм могысь мельничалысь став корпуссӧ кипомысь бергӧдӧны водилоӧн фундамент вылас,
Тайӧ требуйтӧ тӧдчана усилие.
Та вӧсна татшӧм мельничаяссӧ обычнӧ стрӧитлісны неыджыдӧс, 8–12 метр диаметра ветрӧвӧй кӧлесаӧн.
Важӧн стрӧитӧм сиктса ветрӧвӧй мельничаяс вӧліны зэв громоздкӧйӧсь.
Найӧс стрӧитӧм вылӧ видзлісны уна вын да материалъяс.
Сиктса ветрянӧй мельнича ещӧ 60 во сайын на совершенствуйтіс русскӧй инженер В. П. Давыдов.
Сійӧ разработайтіс пуысь да металлысь оригинальнӧй ветродвигатель.
Ветрӧвӧй кӧлесаыс вӧлі автоматическӧя петкӧдсьӧ тӧв улысь, кор сылӧн скоростьыс ёна содӧ да ветродвигательлы лоӧ опаснӧ.
В. П. Давыдовлысь пуысь да металлысь вочӧм ветродвигательяс позьӧ вӧлі используйтны кыдзи нянь изӧм вылӧ, сідзи и водоснабжение да видз-му овмӧсын мукӧд производственнӧй процессъяс механизируйтӧм вылӧ.
13-ӧд рисунок вылын — В. П. Давыдовлӧн ветродвигатель, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма 1896 воын Нижньӧй Новгородын Всероссийскӧй выставка вылын.
Но царскӧй правительство эз тӧждысь видз-му овмӧс механизируйтӧм вӧсна.
Та вӧсна В. П. Давыдовлӧн ветродвигательясыс, кӧть и найӧс вӧлі признайтӧма сійӧ кадся зэв бур машинаясӧн, ёна эз паськавны.
Великӧй Октябрьскӧй революция бӧрын положениеыс вежсис.
Видз-му овмӧс механизируйтан вопросъясӧн кутісны занимайтчыны странаса гырысь научнӧй учреждениеяс.
Ветрянӧй мельничаяслысь мощностьсӧ содтӧм могысь Центральнӧй аэро-гидродинамическӧй институт (ЦАГИ) ещӧ 1923 воын на разработайтіс бордъяслысь усовершенствуйтӧм конструкция.
Тайӧ сетіс позянлун кыпӧдны ветрянӧй мельничалысь производительностьсӧ 2–2,5 пӧв.
Великӧй Отечественнӧй война воясӧ Видз-му овмӧс механизируйтан да электрифицируйтан Научно-исследовательскӧй институтын (ВИМЭ) проф. Е. М. Фатеев веськӧдлӧм улын важ ветрянӧй мельнича вӧлі реконструируйтӧма.
Пуысь да металлысь вӧчӧм выль ветродвигательяслӧн эмӧсь нёль лопта ветрӧвӧй кӧлесаяс, кодъяслӧн диаметрыс 8 метрсянь 16 метрӧдз; двигательяслӧн мощностьыс — 4-сянь 20 лошадинӧй силаӧдз (рис. 14).
Выль усовершенствуйтӧм ветрянӧй мельничаяслӧн производительностьыс важ мельничаяс серти 2–3 пӧв ыджыдджык.
Татшӧм ветродвигательяссӧ медсясӧ предназначитӧма зернӧвӧй прӧдуктаяс изӧм вылӧ, но найӧс позьӧ приспособитны, и мукӧд уджъяс вочӧм вылӧ.
Та могысь вертикальнӧй валлӧн улысса юкӧнас, содтӧд  металлическӧй либӧ пуысь вӧчӧм зубчатӧй передача пыр подключайтсьӧ горизонтальнӧй вал.
Сы вылын размещайтчӧны разнӧй машинаяслӧн приводъяслы рабочӧй шкивъяс.
3. ӦНІЯ КАДСЯ ВЕТРОДВИГАТЕЛЬЯСЛӦН СИСТЕМАЯС
Ӧні эм кыдзи горизонтальнӧя, сідзи и вертикальнӧя бергалан ося ветродвигательяслӧн уна системаяс.
Торъялӧны найӧ ӧта-мӧдсьыс не сӧмын ортсыса виднас да устройствонас, но и техническӧй позянлунъяснас, сыысь зависитӧмӧн, кутшӧм цельяс вылӧ найӧ применяйтсьӧны.
Тӧвлысь энергия принимайтан устройство серти да воздушнӧй потокын сылӧн расположение серти эм ветродвигательяслӧн некымын система.
Ми висьталім нин карусельнӧй да барабаннӧй типа ветродвигательяс йылысь.
Эм ещӧ сідз шусяна роторнӧй ветродвигатель (рис. 15).
Сылӧн лоптъясыс бергалӧны, кыдзи карусельнӧй ветродвигательлӧн, горизонтальнӧй плоскостьын да вайӧдӧны движениеӧ вертикальнӧй вал.
Ӧні ёна паськалӧмаӧсь крыльчатӧй ветродвигательяс, кодъяслӧн важ типыс — обычнӧй ветрянӧй мельничаяс.
Любӧй крыльчатӧй ветродвигательлӧн основнӧй юкӧныс — ветрӧвӧй кӧлеса.
Сійӧ некымын лопта да бергалӧ тӧв действие улын.
Кык коническӧй шестерня отсӧгӧн, кодъясӧс монтируйтӧма ветродвигатель головка вылын (рис.
16), кӧлесалӧн бергалӧмыс преобразуйтсьӧ вертикальнӧй валлӧн ӧдйӧджык бергалӧмӧ либӧ приводнӧй штангалӧн возвратно-поступательнӧй перемещениеӧ.
Г головкасӧ да ветрӧвӧй кӧлесасӧ тӧв йылӧ бергӧдӧм вылӧ ветрӧвӧй мельничаяслӧн эм водило, а ӧнія кадся ичӧтик ветродвигательяслӧн — бӧж, помас вертикальнӧй оперениеӧн.
Гырысь крыльчатӧй ветродвигательяслӧн ветрӧвӧй кӧлесасӧ тӧв йылӧ автоматическӧя установитӧм вылӧ эмӧсь и мукӧд сложнӧйджык механизмъяс (на йылысь лоӧ висьталӧма бӧрынджык).
Медым ветрӧвӧй кӧлесалӧн бергалан скоростьыс эз вевтырт предельнӧйсӧ, эм оборотъяслысь лыд автоматическӧя регулируйтӧм вылӧ специальнӧй устройство.
Му веркӧс дорын разнӧй препятствиеяс вӧсна воздушнӧй поток обычнӧ овлӧ и неравномернӧй, и слабджык, та вӧсна ветрӧвӧй кӧлеса устанавливайтӧны джуджыд мачта либӧ башня вылын, препятствиеясысь вылӧджык.
Ветрӧвӧй кӧлесаяслӧн устройство серти ӧнія кадся крыльчатӧй ветродвигательяс юксьӧны ӧдйӧ бергалысьяс да ньӧжйӧ бергалысьяс вылӧ.
Ньӧжйӧ бергалысь ветродвигательлӧн ветрӧвӧй кӧлесаыс уна лопта (рис. 17).
Сійӧ кокниа вӧрзьӧ места вывсьыс.
Та вӧсна ньӧжйӧ бергалысь ветродвигатель (сійӧс шуӧны сідзжӧ уна лоптаӧн) удобнӧй сы вылӧ, медым уджавны поршневӧй насосӧн да мукӧд машинаясӧн, кодъясӧс лэдзигӧн требуйтчӧ ыджыд усилие.
Ньӧжйӧ бергалысь ветродвигательяс кызвыннас используйтсьӧны районъясын, кӧні тӧвлӧн шӧркодь скоростьыс оз вевтырт ӧти секундаӧн 4,5 метр.
Уна лопта ветродвигательяслӧн став механизмъясыс, кыдзи правилӧ, ӧдйӧ бергалысьяслӧн серти неуна прӧстӧйджыкӧсь.
Но ньӧжйӧ берталысь ветродвигательяслӧн ветрӧвӧй кӧлесаясыс — вель громоздкӧй конструкцияяс.
Татшӧм кӧлесаясыслӧн ыджыд размеръяс дырйи сьӧкыд создайтны колана устойчивость, торйӧн нин кор тӧвлӧн скоростьыс ыджыд.
Та вӧсна ӧні уна лопта ветродвигательяс стрӧитсьӧны ветрӧвӧй кӧлесаясӧн, кодъяслӧн диаметрыс 8 метрысь не ыджыдджык.
Татшӧм ветродвигательыслӧн мощностьыс воӧ 6 лошадинӧй силаӧдз.
Тайӧ мощностьыс бура тырмӧ сы вылӧ, медым кыпӧдны ва скважинаысь, кодлӧн судтаыс матӧ 200 метр.
Ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяслӧн ветрӧвӧй кӧлесаас эм нёльысь не унджык обтекаемӧй профиля борд (видзӧд, например, 19 рисунок).
Тайӧ сетӧ налы позянлун бура выдерживайтны зэв ыджыд тӧвъяс.
Весиг ыджыд да порывистӧй тӧв дырйи бура устроитӧм регулируйтан механизмъяс равномернӧя бергӧдлӧны ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяслысь ветрӧвӧй кӧлесаяссӧ.
Ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяслӧн тайӧ положительнӧй особенностьясыс сетӧны налы позянлун уджавны любӧй вына вежласьысь тӧв дырйи.
Та вӧсна ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяс вермасны стрӧитсьыны зэв ыджыд диаметръяса (ветымын метрӧдз да унджык) ветрӧвӧй кӧлесаясӧн, кодъяс развивайтӧны мощность некымын сё лошадинӧй силаӧдз.
Ӧнія кадся ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяс — универсальнӧй машинаяс.
Ыджыд мощность да ветрӧвӧй кӧлесаяслӧн устойчивӧй, равномернӧй удж вӧсна тайӧ ветродвигательясыс успехӧн используйтсьӧны медся разнӧй машинаяс да электрическӧй генераторъяс действиеӧ вайӧдӧм вылӧ.
Разнӧй системаа ветродвигательясӧс сравнивайтны лоӧ удобнӧ, пыртны кӧ нормальнӧй быстроходность йылысь понятие.
Тайӧ быстроходностьыс определяйтсьӧ воздушнӧй потоклӧн скорость дінӧ бергалысь лоптлӧн ортсыса помын окружнӧй скоростьлӧн (тӧвлӧн скоростьыс кӧ секундаӧн 8 метр) отношениеӧн.
Карусельнӧй, роторнӧй да барабаннӧй ветродвигательяслӧн лоптъясыс удж дырйи перемещайтчӧны воздушнӧй поток пӧлӧн да на вылын любӧй точкалӧн скоростьыс некор оз вермы лоны ыджыдджык тӧвлӧн скоростьысь.
Та вӧсна тайӧ типъяса ветродвигательяслӧн нормальнӧй быстроходностьыс пыр лоӧ единицаысь ичӧтджык (сы вӧсна мый числитель лоӧ знаменательсьыс ичӧтджык).
Крыльчатӧй ветродвигательяслӧн ветрӧвӧй кӧлесаясыс бергалӧны тӧв направлениелы пӧперегӧн, и та вӧсна найӧ бордъясыслӧн помъясыс двигайтчӧны зэв ӧдйӧ.
Борд помъяслӧн скоростьыс вермас лоны некымын пӧв ыджыдджык воздушнӧй потоклӧн скорость серти.
Кымын этшаджык лоптыс да кымын бурджык налӧн профильыс, сымын ичӧтджык сопротивление испытывайтӧ ветрӧвӧй кӧлеса, сымын ӧдйӧджык сійӧ бергалӧ.
Ӧнія кадся крыльчатӧй ветродвигательяслӧн медбур образецъяс имеитӧны нормальнӧй быстроходность, коді воӧ ӧкмыс единицаӧдз.
Заводъясын вӧчӧм унджык ветродвигательяслӧн быстроходностьыс 5–7 единица.
Сравнитӧм могысь пасъям, мый весиг медбур крестьянскӧй мельничаяслӧн быстроходностьыс вӧлі сӧмын 2–3 единица (и та боксянь найӧ совершеннӧйджыкӧсь карусельнӧй, роторнӧй да барабаннӧй ветродвигательяс серти).
Кымын унджык лоптыс ветрӧвӧй кӧлесалӧн, сымын ӧдйӧджык сійӧ вермӧ вӧрзьыны места вылысь тӧвлӧн ичӧтик скоростьяс дырйи.
Та вӧсна уна лопта крыльчатӧй ветродвигательяс, кӧні лоптъясыслӧн суммарнӧй площадьыс составляйтӧ ветрӧвӧй кӧлесалӧн ӧвтан поверхностьлысь 60–70 процентсӧ (видзӧд 12 рисунок), заводитӧны уджавны, кор тӧвлӧн скоростьыс секундаӧн 3–3,5 метр.
А этша лопта ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяс вӧрзьӧны места вылысь, кор тӧвлӧн скоростьыс секундаӧн 4,5 метрсянь 6 метрӧдз.
Та вӧсна уджавны найӧс лоӧ лэдзны либӧ нагрузкатӧг либӧ специальнӧй устройствояс отсӧгӧн.
Карусельнӧй, роторнӧй да барабаннӧй ветродвигательяслӧн прӧстӧй конструкцияыс подкупайтӧ уна изобретательясӧс да конструкторъясӧс, кодъяс лыддьӧны найӧс идеальнӧй ветродвигательясӧн.
Но збыльысьсӧ тайӧ машинаясыслӧн эмӧсь вель уна существеннӧй тырмытӧмторъяс.
Тайӧ тырмытӧмторъясыс сьӧктӧдӧны найӧс весиг сэтшӧма паськалӧм да простой машинаяскӧд используйтӧм, кыдзи поршневӧй насосъяс да жерновӧй мукомольнӧй установкаяс.
Ветродвигательяс, кодъяслӧн тӧвлысь энергиясӧ принимайтан устройствоясыс роторнӧй типа, зэв омӧля используйтӧны воздушнӧй потоклысь энергиясӧ — тӧвлысь энергиясӧ используйтан коэффициентыс налӧн 2–2,5 пӧв ичӧтджык крыльчатӧй ветродвигательяслӧн серти.
Та вӧсна, кор лоптъясыс ӧвтӧны ӧтыджда поверхностьяс, крыльчатӧй ветродвигательяс вермӧны развитны мощность 2–2,5 пӧв ыджыдджыкӧс карусельнӧй, роторнӧй да барабаннӧй ветросилӧвӧй установкаяс серти.
Роторнӧй типа ветродвигательяс ӧні используйтсьӧны сӧмын кыдзи ичӧтик кустарнӧй установкаяс, кодъяслӧн мощностьыс 0,5 лошадинӧй силаӧдз.
Например, найӧс применяйтӧны, медым вайӧдны движениеӧ разнӧй вентиляционнӧй устройствояс скӧтлы помещениеясын, кузнечаясын да видз-му овмӧсса мукӧд производственнӧй помещениеясын.
Мыйысь зависитӧ ветродвигательлӧн мощностьыс?
Ми тӧдам, мый воздушнӧй потоклӧн энергияыс абу постояннӧй, та вӧсна любӧй ветрянӧй двигательлӧн мощностьыс вежласьӧ.
Любӧй ветродвигательлӧн мощностьыс зависитӧ тӧвлӧн скоростьысь.
Установитӧма, мый тӧвлӧн скоростьыс кӧ содӧ 2 пӧв, ветродвигатель бордъяс вылын мощностьыс содӧ 8 пӧв, а воздушнӧй потоклӧн скоростьыс кӧ содӧ 3 пӧв, ветродвигательлӧн мощностьыс содӧ 27 пӧв.
Ветродвигательлӧн мощностьыс зависитӧ сідзжӧ и тӧвлысь энергиясӧ принимайтан устройстволӧн ыдждаысь.
Сійӧ пропорциональнӧй сійӧ площадьыслы, кыті ӧвтӧны ветрӧвӧй кӧлесалӧн либӧ роторлӧн лоптъясыс.
Например, крыльчатӧй ветродвигательяслӧн лоптъясӧн ӧвтан поверхностьыс эм площадь круглӧн, кодӧс вӧчӧ лоптлӧн помыс ӧтчыд полнӧя бергӧдчигӧн.
Барабаннӧй, карусельнӧй да роторнӧй ветродвигательяслӧн лоптъясӧн ӧвтан поверхностьыс представляйтӧ площадь прямоугольниклысь, кодлӧн судтаыс ӧтыджда лопт кузьтакӧд да пасьтаыс ӧтыджда противоположнӧй лоптъяслӧн ортсыса дорышъяс костын расстояниекӧд.
Но любӧй ветрӧвӧй кӧлеса либӧ ротор пӧртӧ пӧлезнӧй, механическӧй уджӧ лоптъясӧн ӧвтан поверхность пыр мунысь воздушнӧй поток энергиялысь сӧмын кутшӧмкӧ юкӧнсӧ.
Энергиялӧн тайӧ юкӧныс определяйтсьӧ тӧвлысь энергия используйтан коэффициентӧн.
Тӧвлысь энергиясӧ используйтан коэффициент пыр ичӧтджык единицаысь.
Ӧнія кадся медбур быстроходнӧй ветродвигательяслӧн тайӧ коэффициентыс воӧ 0,42-ӧдз.
Серийнӧй заводскӧй ӧдйӧ бергалысь да ньӧжйӧ бергалысь ветродвигательяслӧн тӧвлысь энергиясӧ используйтан коэффициентыс обычнӧ лоӧ 0,30–0,35; тайӧ лоӧ, мый воздушнӧй поток энергияысь, коді прӧйдитӧ ветродвигательлӧн ветрӧвӧй кӧлеса пыр, пӧлезнӧй уджӧ пӧрӧ примернӧ сӧмын коймӧд юкӧныс.
Энергиялӧн ӧстальнӧй кык коймӧд юкӧныс кольӧ используйттӧг.
Сӧветскӧй учёнӧй Г. X. Сабинин расчётъяс подув вылын установитіс, мый тӧвлысь энергия используйтан коэффициент оз вермы лоны ыджыдджык 0,687-ысь.
Мыйла жӧ тайӧ коэффициентыс оз вермы лоны единица либӧ сылань матын?
Объясняйтсьӧ тайӧ сійӧн, мый тӧв энергиялӧн юкӧныс мунӧ лоптъяс дорын вихрьяс образуйтӧм вылӧ да ветрӧвӧй кӧлеса сайын тӧвлӧн скоростьыс чинӧ.
Татшӧм ногӧн, ветродвигатель мощностьлӧн фактическӧй ыдждаыс зависитӧ тӧвлысь энергиясӧ используйтан коэффициентысь.
Тӧвлысь энергия используйтан коэффициент содӧмкӧд тшӧтш содӧ ветродвигательлӧн мощностьыс, и мӧдарӧ.
Медся прӧстӧй лоптъяса барабаннӧй, карусельнӧй да роторнӧй ветродвигательяслӧн тӧвлысь энергиясӧ используйтан коэффициентъясыс зэв ичӧтӧсь.
Найӧ колебайтчӧны паськыд пределъясын 0,06-сянь 0,18-ӧдз.
А крыльчатӧй двигательяслӧн тайӧ коэффициентыс 0,30–0,42.
Таысь кындзи, любӧй ветродвигательлӧн пӧлезнӧй мощностьыс пропорциональнӧй ещӧ передача механизмлӧн пӧлезнӧй действие коэффициентлы, а сідзжӧ воздухлӧн плотностьлы.
Обычнӧ ӧнія кадся ветродвигательяс механизмъяслӧн пӧлезнӧй действие коэффициентыс 0,8–0,9.
Сыысь, мый висьталӧма ветродвигатель мощность йылысь, тыдалӧ, мый ӧти и сійӧ жӧ тӧв дырйи ыджыдджык мощность лоӧ сійӧ ветродвигательлӧн, кодлӧн бордъясӧн ӧвтан поверхность пыр мунӧ медся уна воздушнӧй поток, а ветрокӧлесалӧн лоптъясыс имеитӧны бура обтекайтан профиль.
4. КЫДЗИ ӦНІЯ КАДСЯ ВЕТРОДВИГАТЕЛЬЯС ТЫШКАСЬӦНЫ ТӦВЛӦН «КАПРИЗЪЯСКӦД»
Революцияӧдзса Россияын эз вӧв промышленность, коді вӧчис эськӧ ветродвигательяс; найӧс стрӧитлісны сӧмын кустарнӧй способӧн.
Но сы йылысь мӧвп, кыдзи медся бура, медся выгоднӧя используйтны тӧвлысь энергиясӧ, чужис Россияын.
Великӧй русскӧй учёнӧй, «русскӧй авиациялӧн бать», профессор Н. Е. Жуковский (1847–1921) создайтіс сідзжӧ ветродвигательлысь теоретическӧй подувъяссӧ.
Сылысь замечательнӧй уджъяссӧ практическӧя применитӧма сӧмын сӧветскӧй власть дырйи.
Н. Е. Жуковскийлӧн инициатива серти да В. И. Ленинлӧн поддержка дырйи 1918 воын Москваын вӧлі котыртӧма Центральнӧй аэро-гидродинамическӧй институт (ЦАГИ).
Тані и вӧлі стрӧитӧма первой отечественнӧй ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяс.
Проф. Н. Е. Жуковский уджъяс подув вылын сылӧн ученикъясыс проф. В. П. Ветчинкин, наукаса да техникаса заслуженнӧй деятель проф. Г. X. Сабинин да проф. Н. В. Красовский разработайтісны ӧнія кадся вылын качествоа ветродвигательяс конструируйтан теоретическӧй подувъяс, а проф. Е. М. Фатеев разработайтіс найӧс видз-му овмӧсын правильнӧя эксплуатируйтан подувъяс.
Сӧветскӧй конструкторъяс создайтісны оригинальнӧй да асланыс качествояс серти медся бур ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяс, кодъяслӧн мощностьыс некымын дас ваттсянь некымын тысяча киловаттӧдз.
Пуысь да металлысь вӧчӧм ветросилӧвӧй установкаясысь торъялӧмӧн заводын вӧчӧм цельнометаллическӧй ветродвигательяслӧн эмӧсь тӧвлӧн «капризъяскӧд» тышкасьӧм вылӧ специальнӧй устройствояс.
Быдӧнлы тӧдса, мый тӧв вермас вежны ассьыс направлениесӧ да скоростьсӧ суткиын некымынысь.
Медся прӧстӧй барабаннӧй ветродвигательяслӧн вӧліны тӧвлысь энергия принимайтан устройствояс, кодъяс крепыда, пыр кежлӧ устанавливайтсьылісны кутшӧмкӧ ӧти положениеын.
Карусельнӧй да роторнӧй ветродвигательяс вермӧны уджавны тӧвлӧн любӧй направление дырйи, но найӧс, кыдзи и барабаннӧй типа ветродвигательясӧс, нинӧм оз видз ыджыд тӧв дырйи лоны верман жугалӧмысь.
Медся прӧстӧй ветрянӧй мельнича вермас нормальнӧя уджавны сӧмын кор эм морт.
Мортлы ковмӧ следитны тӧв бӧрся да ас кадӧ устанавливайтны ветрӧвӧй кӧлесасӧ колана положениеӧ.
Ветродвигательяс стрӧитан техника водзӧ развивайтігӧн кутісны зільны используйтны тӧвлысь вынсӧ не сӧмын ветрӧвӧй кӧлеса бергӧдлӧм вылӧ, но и сійӧс тӧв паныд автоматическӧя устанавливайтӧм вылӧ, кыдзи тайӧс позьӧ аддзыны обычнӧй флюгерлысь, коді петкӧдлӧ, кодарӧ пӧльтӧ тӧв.
Та могысь поворотнӧй головкалӧн бӧрладор юкӧнас кутісны крепитны бӧж, коді состоитӧ кузь стерженьысь либӧ специальнӧй фермаысь, код помын эм поверхность. Тайӧ поверхностьсӧ шуӧны бӧжлӧн оперениеӧн (видзӧд 16 рисунок).
Тӧв ко вежӧ ассьыс направлениесӧ, бӧжыс автоматическӧя бергӧдӧ головкасӧ.
Ветрӧвӧй кӧлеса выльысь устанавливайтсьӧ тӧв паныд.
Тадзи лои ветрӧвӧй кӧлесаӧс тӧв йылӧ морт суитчытӧг бергӧдӧм вылӧ медся прӧстӧй устройство.
Ӧнія кадся ветродвигательяслысь бӧжъяссӧ рассчитывайтӧны сідзи, медым найӧ заводитісны бергӧдны головкасӧ ветрӧвӧй кӧлесакӧд тӧв йылӧ, кор сылӧн направлениеыс вежсяс 10 градус кымын ыджда угол вылӧ.
Гырысь ветродвигательяслысь головкаяссӧ бергӧдӧм вылӧ оперениесӧ мукӧддырйиыс вӧчӧны кык либӧ куим вертикальнӧй поверхностьысь, кодъясӧс сувтӧдӧма параллельнӧя ӧта-мӧдсяньыс неылын (видзӧд 19 рисунок).
Мукӧд системаа ветродвигательясын бӧжлысь рольсӧ выполняйтӧ ачыс ветрӧвӧй кӧлесаыс.
Сійӧ устанавливайтӧ асьсӧ тӧв паныд, кыдзи сӧмын тӧв вежӧ ассьыс направлениесӧ.
Та могысь ветрӧвӧй кӧлесасӧ сувтӧдӧны оз башня водзын, а башня бӧрас.
Тайӧ случаяс кӧлеса, кыдзи флюгер, автоматическӧя мунӧ тӧв бӧрся.
Ветрӧвӧй кӧлеса кӧ ыджыд, бӧжӧн резкӧя бергӧдлӧм вӧсна бордъяс вермасны жугавны.
Та вӧсна бӧж отсӧгӧн обычнӧ устанавливайтӧны тӧв йылӧ посньыдик ветрӧвӧй кӧлесаяс, кодъяслӧн диаметрыс 18 метрӧдз.
Ӧнія кадся ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяслысь гырысь ветрӧвӧй кӧлесаяссӧ тӧв йылӧ бергӧдӧм вылӧ применяйтсьӧны мукӧд остроумнӧй устройствояс.
Найӧ любӧй тӧв дырйи плавнӧя петкӧдӧны ветрӧвӧй кӧлесаӧс тӧв йылӧ.
Медся ёна паськалӧмны устройствояс, кодъяслӧн эм уна лопта кык ветрӧвӧй кӧлеса (найӧ помещайтчӧны головка фермалӧн бӧрладор юкӧнас).
Татшӧм устройствоясыс шусьӧны виндрозъясӧн.
Виндрозъясӧс расположитӧма сідзи, мый тӧв кӧ пӧльтӧ рабочӧй кӧлесалы паныд, то найӧ сулалӧны тӧв направление дінӧ дорышног да оз бергавны.
А кор тӧв пӧльтӧ боксянь, виндрозъяс заводитӧны бергавны да передаточнӧй механизмӧн бергӧдӧны головкаӧс ветрӧвӧй кӧлесакӧд тӧв йылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз кӧлесаыс оз сувт веськыда тӧв паныд (рис. 18).
Тайӧ кадас виндрозъяс выльысь расположитчасны тӧв дінӧ дорышног да сувтасны, кытчӧдз тӧв бара оз кут пӧльтны мӧдарӧ.
Обычнӧ виндрознӧй механизмъяс бергӧдӧны головкасӧ башнясянь ичӧтик скоростьӧн — ӧти полнӧй кытшов некымын минутаӧн.
Гырысь ветродвигательяслысь головкасӧ устанавливайтӧны тӧв йылӧ электромотор отсӧгӧн, кодӧн управляйтӧ неыджыд флюгер.
Кор тӧв вежӧ направлениесӧ, флюгер бергӧдчӧ да замыкайтӧ электрическӧй линия, автоматическӧя включайтӧ электромотор.
Электромотор сувтас сӧмын линиясӧ орӧдігӧн.
А тайӧ лоӧ сэки, кор флюгер расположитчас воздушнӧй поток пӧлӧн, а ветрӧвӧй кӧлеса — тӧв паныд.
Татшӧмӧсь ӧнія кадся ветродвигательяслӧн основнӧй устройствоясыс, кодъяс автоматическӧя бергӧдӧны ветрӧвӧй кӧлесасӧ тӧв йылӧ.
Но тӧв вермас вежлавны не сӧмын ассьыс направлениесӧ, но и скоростьсӧ.
Сідзкӧ, вежсьӧ ветрӧвӧй кӧлеса вылӧ давлениелӧн вын.
Тӧвлӧн скорость содігӧн ветрӧвӧй кӧлеса бергалӧ пыр ӧдйӧджык, и вермас бергавны зэв ӧдйӧ.
Тайӧ опаснӧ не сӧмын кӧлесалӧн прочностьлы, но и став установкалы да сы дінӧ приключитӧм машинаяслы.
Медым тайӧ эз ло, ӧнія кадся ветродвигательяс снабжайтсьӧны специальнӧй устройствоясӧн, кодъяс заводитӧны действуйтны, кор тӧв пӧльтӧ ыджыд скоростьӧн.
Найӧ следитӧны сы бӧрся, медым тӧв содігӧн ветрӧвӧй кӧлеса эз бергав определённӧй пределысь ӧдйӧджык, а бушков дырйи медым сійӧ сувтіс.
Ветрӧвӧй кӧлесалысь бергалӧмсӧ ограничивайтан медся прӧстӧй метод сыын, мый определённӧй скоростя тӧв дырйи кӧлеса заводитӧ вочасӧн петны тӧв улысь.
Тӧвлӧн скорость содігӧн ветрӧвӧй кӧлеса бергӧдчӧ пыр ыджыдджык угол вылӧ, а бушков дырйи располагайтчӧ воздушнӧй потоклы дорышног да сувтӧ.
Та дырйи нюжӧдсьӧны регулируйтысь пружинаяс либӧ кыпӧдсьӧ специальнӧй груз, кодъяс тӧвлӧн скорость чинігӧн выльысь вештӧны ветрӧвӧй кӧлесасӧ тӧв йылӧ.
Ветрӧвӧй кӧлесасӧ тӧв улысь ставнас петкӧдӧмӧн оборотъяс регулируйтӧм применяйтсьӧ обычнӧ сӧмын неыджыд ветрӧвӧй кӧлесаа ньӧжйӧ бергалысь ветродвигательясын.
Гырысь ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяслысь оборотъяссӧ регулируйтӧм могысь тӧв улысь петкӧдӧны оз ветрӧвӧй кӧлесаяссӧ, а торъя бордъяс либӧ налысь помъяссӧ, кодъяс равняйтчӧны борд кузьталӧн ӧти нёльӧд либӧ коймӧд юкӧныслы (найӧс шуӧны бордъяслӧн поворотнӧй юкӧнъясӧн).
Ӧні медся совершеннӧйӧн являйтчӧ ӧдйӧ бергалысь ветродвигательясӧс особӧй обтекаемӧй поверхностьяс — стабилизаторъяс отсӧгӧн регулируйтӧм. Найӧ стойкаяс вылын крепитсьӧны бордъяслӧн поворотнӧй юкӧнъясӧ.
Стабилизаторъясӧн управляйтӧны бордъяспытшса центробежнӧй грузъяс.
Грузъяс зэв чувствительнӧйӧсь ветрӧвӧй кӧлеса бергалӧмын вежсьӧмъяс дінӧ, а сідзжӧ и тӧвлӧн скорость вежсьӧм дінӧ.
Центробежнӧй грузъяс кӧ неуна вешъясны, бергӧдчӧны стабилизаторъяс, кодъяс вылын та дырйи кыптӧ паныда пӧльтысь тӧвсянь вын. Сійӧ бергӧдӧ лоптъяслысь помъяссӧ сідзи жӧ, кыдзи ичӧтик руль бергӧдӧ ыджыд пыж.
Сэки бордъяслӧн поворотнӧй юкӧнъясыс петӧны тӧв улысь, и ветрӧвӧй кӧлеса заводитӧ бергавны надзӧнджык.
Тайӧ оригинальнӧй регулированиесӧ наукаса да техникаса заслуженнӧй деятель проф. Г. X. Сабинин да проф. Н. В. Красовский веськӧдлӧм улын разработайтісны сӧветскӧй учёнӧйяс да конструкторъяс.
Сійӧ применяйтсьӧ ӧнія кадся унджык ӧдйӧ бергалысь ветродвигательясын, кодъяслӧн мощностьыс 10 киловаттсянь 1000 киловаттӧдз.
Изобретатель А. Г. Уфимцев да проф. В. П. Ветчинкин предложитісны ӧдйӧ бергалысь ветродвигательясын ветрӧвӧй кӧлесаяслысь оборотъяссӧ регулируйтны воздушнӧй потоклӧн давление отсӧгӧн тӧв улысь бордъяссӧ петкӧдӧмӧн:
ыджыд тӧв дырйи бордъяс, кыдзи флюгеръяс, вермӧны бергӧдчыны махъяслӧн ось гӧгӧрыс да свободнӧя лэдзны воздушнӧй поток.
Тайӧ регулированиенас ветрӧвӧй кӧлесалӧн равномернӧя бергалӧмыс шедӧдсьӧ сідз шусяна инерционнӧй аккумулятор удж щӧт весьтӧ, прӧстӧйджыка кӧ шуны, — маховик удж щӧт весьтӧ, коді включайтсьӧ трансмиссияӧ.
Тӧвлӧн ыджыд скорость дырйи ӧдйӧ бергалігӧн сійӧ поглощайтӧ лишнӧй энергия да сетӧ тайӧ энергиясӧ машинаяслы тӧвлӧн скорость чинігӧн.
Татшӧм регулированиесӧ установитӧма, например, Уфимцев-Ветчинкин системаа 1-Д–18 ветродвигательясын (рис. 19).
Неыджыд ӧдйӧ бергалысь ветродвигательяслӧн бордъясыс бергӧдсьӧны содтӧд центробежнӧй вынъяс щӧт весьтӧ. Найӧ лоӧны тӧв содігӧн специальнӧй грузъяс вылын, кодъясӧс закрепитӧма бордъяс дорын ветрӧвӧй кӧлеса валсянь матын.
Тайӧ принципа регулированиеӧн ветроэлектрическӧй агрегатъяс вӧчсьӧны 100–1000 ватт мощностьӧн.
Замысел сертиыс тайӧ зэв оригинальнӧй устройствосӧ, кодӧс вӧчны зэв прӧстӧ, предложитіс Сталинскӧй премия кузя лауреат В. С. Шаманин.
Татшӧмӧсь ӧнія кадся крыльчатӧй ветродвигательяслӧн основнӧй автоматическӧй механизмъясыс, кодъяс отсӧгӧн ветрӧвӧй кӧлесаяс устанавливайтсьӧны тӧв йылӧ да оз бергавны колана серти ӧдйӧджык ыджыд скоростя тӧвъяс дырйи.
5. ВЕТРОДВИГАТЕЛЬЯС ВИДЗ-МУ ОВМӦСЫН
Ӧнія кадся ветродвигательяс — совершеннӧй энергетическӧй установкаяс;
на отсӧгӧн тӧвлӧн выныс преобразуйтсьӧ пӧлезнӧй энергияӧ, коді используйтсьӧ разнӧй производственнӧй процессъяс механизируйтӧм вылӧ.
Ветродвигательяс выгоднӧя торъялӧны мукӧд энергетическӧй установкаясысь сійӧн, мый оз требуйтны ломтас.
Тайӧ имеитӧ вывті ыджыд тӧдчанлун миян странаса сійӧ районъяслы, кӧні местнӧй ломтаслӧн запасъясыс абу гырысьӧсь.
Сідз, Севернӧй морскӧй туйлӧн Главнӧй управлениеса овмӧсъясын быстроходнӧй ветроэлектрическӧй станцияяс эксплуатируйтӧм петкӧдліс, мый Крайньӧй Север условиеясын ветроэлектростанцияяс успехӧн вермасны обеспечивайтны пӧшти став колана энергия вырабатывайтӧм.
Топливнӧй двигательяс уджӧдісны сӧмын ветродвигательяс ремонтируйтігӧн.
Ветросилӧвӧй установкаяс колӧ используйтны медводз сэні, кӧні производственнӧй процессъяс дырйи ущербтӧг позьӧ дугӧдлыны энергия сетӧм  тӧвтӧм, жеб тӧла либӧ бушков кадӧ.
Татшӧм производствояс лыдас пырӧны унджык сельскохозяйственнӧй уджъяс: водоснабжение, нянь перерабатывайтӧм, кӧрым гӧтӧвитӧм, вартӧм, нюрзьӧм муяс косьтӧм, орошение, разнӧй кустарнӧй производствояс да промыселъяс механизируйтӧм.
Видз-му овмӧсын ветродвигательяс используйтӧмлысь эффективностьсӧ пасйыліс ещӧ В. И. Ленин.
1918 воын «Научно-техническӧй уджъяс кузя планлӧн набросокын» сійӧ сетіс Наукаяс академиялы индӧд используйтны «Валысь вынъяс да ветрянӧй двигательяс вообщӧ да применяйтны земледелиеын».
Общественнӧй да совхознӧй продуктивнӧй животноводство развивайтан куим вося план йылысь ССР Союзса Министръяс Сӧветлӧн да ВКП(б) ЦК-лӧн 1949 во апрель 18 лунся постановлениеын индыссьӧ трудоёмкӧй сельскохозяйственнӧй уджъяс механизируйтӧмын ветродвигательяслӧн ыджыд тӧдчанлун вылӧ.
Тӧдса, мый животноводческӧй фермаын медся трудоёмкӧй удж — сійӧ животнӧйясӧс ваӧн обеспечивайтӧм.
Ӧнія кадся ветронасоснӧй установкаяс успехӧн вермасны используйтсьыны сельскохозяйственнӧй водоснабжение механизируйтӧм вылӧ.
Та вылӧ колан энергиялысь 75 процентсӧ позьӧ пӧлучитны тӧвсянь.
20 рисунок вылын петкӧдлӧма сельскохозяйственнӧй типа медся прӧстӧй ветронасоснӧй установка; сійӧ состоитӧ уна лопта ветродвигательысь (ТВ–5 либӧ ТВ–8 маркаа, ветрӧвӧй кӧлесаяслӧн диаметрыс 5 да 8 метр), кодлӧн трансмиссияыс йитсьӧ прӧстӧй действиеа насослӧн штангакӧд.
Насоссӧ лэдзӧма трубчатӧй либӧ шахтнӧй юкмӧсӧ.
Насослӧн цилиндрыс крепитсьӧ нагнетательнӧй трубаяс колонналӧн улысса помас; колоннаыс ӧшӧдсьӧ переходнӧй кӧрӧбкаӧ, кодӧс установитӧма насоснӧй шахта пыдӧсын.
Переходнӧй кӧрӧбкасянь трубопровод пыр, кодӧс нюжӧдӧма му траншеяын, ва локтӧ водонапорнӧй башнялӧн бакӧ.
Тасянь сійӧ разводящӧй труба пыр мунӧ водоразборнӧй колонкаясӧ либӧ скӧт помещениеясын автопоилкаясӧ.
Утеплитӧм водонапорнӧй бак, кытчӧ ваыс тӧрӧ 25 кубическӧй метрӧдз, эм сельскохозяйственнӧй типа любӧй ветронасоснӧй станциялӧн торйӧдны позьтӧм юкӧн.
Водонапорнӧй бак отсӧгӧн не сӧмын чукӧртсьӧ колана мында ва сэк кежлӧ, кор тӧв абу, но и регулируйтсьӧ ва потребляйтӧм.
Сэк жӧ водонапорнӧй бакын видзӧны колана мында ва противопожарнӧй мероприятиеяс вылӧ.
Водонапорнӧй бактӧг любӧй ветронасоснӧй установка оз вермы перебойястӧг снабжайтны потребительясӧс ваӧн.
Ӧні миян промышленность лэдзӧ специальнӧ водоснабжение механизируйтӧм вылӧ уна лопта ветродвигатель ТВ–5, кодлӧн мощностьыс 2,5 лошадинӧй силаӧдз (видзӧд 17 рисунок).
Тайӧ ветродвигательыслӧн ветрӧвӧй кӧлесаыс состоитӧ 18–24 металлическӧй лоптысь.
Ветрӧвӧй кӧлесасӧ тӧв йылӧ бергӧдӧм вылӧ ветродвигательӧс снабдитӧма бӧжӧн.
Оборотъяслӧн лыдыс регулируйтсьӧ автоматическӧя — ветрӧвӧй кӧлеса петкӧдсьӧ тӧв улысь сылысь осьсӧ башня ось серти вештӧм щӧт весьтӧ.
Ветродвигатель ТВ–5 вермас кыпӧдны васӧ 70 метр вылнаӧдз; сылӧн шӧркодь производительностьыс — часӧн 3–3,5 кубическӧй метрӧдз.
Ва вылӧджык: кыпӧдӧм вылӧ (120 метрӧдз) лэдзсьӧ ТВ–8 маркаа уна лопта ветродвигатель, кодлӧн мощностьыс 6 лошадинӧй сила, ветрӧвӧй кӧлесалӧн диаметрыс 8 метр (рис.
21).
Тайӧ ветродвигательыслӧн эм вертикальнӧй вал, коді уліас йитсьӧ универсальнӧй приводнӧй лебёдкакӧд.
Тайӧ лебёдка отсӧгӧн позьӧ качайтны васӧ поршневӧй насосӧн да ременнӧй передача пыр вайӧдны движениеӧ кӧрым гӧтӧвитан разнӧй машинаяс, жерновӧй мельнича, центробежнӧй насос, вартан машина да мукӧд машинаяс, кодъяс мощностьсӧ потребляйтӧны 6 лошадинӧй силаӧдз.
ТВ–8 ветродвигатель вермас обслужитны и машинаяслысь группа, кодъяс тайӧ случайын приводнӧй лебедка шкивӧ подключайтсьӧны контрпривод пыр.
ТВ–8 ветродвигательлӧн ветрӧвӧй кӧлесаыс тӧв йылӧ устанавливайтсьӧ бӧж отсӧгӧн, а оборотъяслӧн лыдыс регулируйтсьӧ бокса лопата отсӧгӧн ветрӧвӧй кӧлесаӧс тӧв улысь частичнӧя петкӧдӧмӧн (рис. 22).
Жерновӧй мельнича бергӧдлігӧн ветродвигатель ТВ–8 вермас часӧн переработайтны пызьӧ 200 килограммӧдз нянь.
А йитны кӧ ветродвигательсӧ центробежнӧй насоскӧд, часӧн позьӧ киськавны 5–6 гектар овощнӧй культураяс васӧ 10 метр вылнаӧдз лэптӧм дырйи.
Бурӧвӧй скважинаясысь да юкмӧсъясысь ва лэптӧм вылӧ лэдзсьӧны Сталинскӧй премия кузя лауреат А. А. Рожновский системаа Д–5 ветронасоснӧй установкаяс.
Тайӧ установкаыслысь уна лопта ветродвигательсӧ крепитӧны металлическӧй водонапорнӧй башня крыша вылӧ. Ваыс башняас тӧрӧ 20 кубическӧй метрӧдз (рис. 23).
Ветродвигательлӧн приводнӧй штангаыс веськыда йитсьӧ юкмӧсын установитӧм насослӧн поршенькӧд.
Видз-му овмӧсын ветродвигательяс используйтан опыт петкӧдлӧ, мый найӧ вештӧны асьнысӧ первой восӧ жӧ уджалігӧн.
Сідз, Ивановскӧй областьса 17 колхозын ветросилӧвӧй установкаяс (ТВ–8 да ТВ–5) 1949 воын сетісны позянлун экономитны 7 699 вӧла уджалан лун да 7 419 трудодень.
Видз-му овмӧсын уна ва колӧ быдмӧгъяс киськалӧм вылӧ, торйӧн нин районъясын, кӧні почваас естественнӧй ваыс оз тырмы.
Тайӧ районъясас, кыдзи правилӧ, пӧльтӧны ён тӧвъяс.
Засуха дырйи тӧв обычнӧ содӧ.
Тайӧ сетӧ позянлун используйтны тӧвлысь энергиясӧ орошение вылӧ.
Великӧй русскӧй учёнӧй К. А. Тимирязев сетліс ветродвигательяслы ыджыд тӧдчанлун засухакӧд тышын.
1893 воын сійӧ гижліс: «Голландецъяс кӧ асланыс ветрякъяс отсӧгӧн тышкасьӧны океанкӧд, пӧртӧны мореӧс сушаӧ, миян каръясын кӧ разнӧй ветрянӧй двигательяс качайтӧны ва керкаяслӧн вылыс судтаясӧ, то мыйла эськӧ сійӧ жӧ тӧлыс оз вермы кыпӧдны ва оврагъяс пыдӧсысь муяс уровеньӧ, мыйла не заставитны сійӧс бергӧдны вужъяслы ва, кодӧс сійӧ мырддис быдмӧгъяслысь».
Видз-му овмӧсын используйтӧм вылӧ, торйӧн нин механическӧй орошение вылӧ, тӧдчана интерес представляйтӧ ӧдйӧ бергалысь, куим лопта ветродвигатель Д–12, кодлӧн нормальнӧй мощностьыс 14 лошадинӧй силаӧдз (рис. 24).
Тайӧ ветродвигательыслӧн бордъясас эмӧсь ветрӧвӧй кӧлесалысь оборот лыдъяссӧ регулируйтӧм вылӧ стабилизаторъяс.
Академик А. Н. Костяков арталіс, мый Д–12 ветродвигателя ветронасоснӧй установка центробежнӧй насоскӧд уджалігӧн вермас обеспечитны, например, 17 гектар площадь вылын огороднӧй культураяс орошайтӧм.
Укрупнитӧм колхозъясын уджъяс механизируйтӧм вылӧ ыджыд тӧдчанлуныс Д–18 ӧдйӧ бергалысь двигательлӧн, кодлӧн нормальнӧй мощностьыс 27 киловаттӧдз (рис. 25).
Сійӧ торъялӧ Д–12 ветродвигательысь сійӧн, мый сылӧн ветрӧвӧй кӧлесаа головкаыс бергӧдсьӧ виндрозъяс отсӧгӧн.
Д–18 ветродвигатель конструируйтысьясӧс — В. И. Сидоровӧс, А. В. Кармишинӧс, В. С. Шаманинӧс, С. В. Назаровӧс да П. А. Аникинӧс удостоитӧма Сталинскӧй премияӧн.
Д–18 ветродвигатель вермас уджавны приводнӧй машинаяскӧд механическӧй либӧ электрическӧй привод пыр.
Д–18 мощнӧй ветронасоснӧй установкаяслӧн вермас лоны ыджыд тӧдчанлуныс ӧнія кадся великӧй стройкаяс районса будущӧй орошение системаясын.
Найӧс позьӧ применяйтны, медым кыпӧдны ва магистральнӧй каналъясысь команднӧй высотаясвывса распределительнӧй резервуаръясӧ, кытысянь ваыс ачыс кутас визувтны колхозъяслӧн орошайтан муяс вылӧ.
Донъявны позьтӧм услуга вермасны сетны мощнӧй ветронасоснӧй установкаяс почваяс солӧссьӧмкӧд тышын.
Делӧыс сыын, мый оросительнӧй каналъяслӧн ыджыд сеть, кыдзи правилӧ, кыпӧдӧ грунтӧвӧй ваяс, мый вӧсна и почваыс солӧссьӧ.
Почваяс солӧссьӧмкӧд тышкасян бур способ — скважинаясысь ва качайтӧм.
Д–12 да Д–18 ветроэлектрическӧй установкаяс позьӧ сідзжӧ используйтны сола ваяс юны позянаӧн вӧчӧм вылӧ.
Арталӧма, мый ветродвигатель Д–12 вермас вӧчны юны позянаӧн электрическӧй опреснительясын суткиӧн шӧркодя 130 литр ва, а Д–18 — суткиӧн 340 литрӧдз.
Тӧв вермас и должен лоны вернӧй отсасьысьӧн природа преобразуйтӧм кузя грандиознӧй уджъяс нуӧдӧмын.
Ветродвигательяс успехӧн вермасны используйтсьыны видз-му овмӧсын, а сідзжӧ электрификация вылӧ районъясын, кӧні тӧвлӧн вося шӧркодь скоростьясыс ыджыдджыкӧсь секундаӧн 4,5 метрысь.
Медым югдӧдны неыджыд постройкаяс (клубъяс, школаяс, железнодорожнӧй помещениеяс да с. в.) да заряжайтны автомашинаяслысь, радиолысь да телефонлысь аккумуляторъяс, позьӧ применяйтны ВЭ–2, ВЭ–3 да ВЭ–5 ветроэлектрическӧй двигательяс (мощностьыс 100 ваттсянь 1 000 ваттӧдз), кодъясӧс создайтӧма проф. Г. X. Сабинин веськӧдлӧм улын.
Найӧ вермасны питайтны сідзжӧ колхознӧй радиоузёлъяс.
Ыджыд тӧдчанлуныс тайӧ ветродвигательясыслӧн разнӧй экспедицияясӧс да изыскательскӧй партияясӧс электроэнергияӧн снабжайтӧм вылӧ.
Эмӧсь сідзжӧ ВДУ–3,5 да ВИМ-Д–3,5 ветроэлектрическӧй станцияяс, кодъяслӧн мощностьыс 1 000 ватт.
Найӧс успехӧн позьӧ используйтны, медым югдӧдны школаяс, клубъяс, сиктса больничаяс, колхозъяслысь правлениеяс, торъя животноводческӧй постройкаяс, вартанінъяс, пристаньяс, железнодорожнӧй посъяс да с. в.
ВДУ–3,5 да ВИМ-Д–3,5 ветродвигательяс сетӧны нормальнӧй электроосвещение, кӧть кыдзи эз вежлась тӧвлӧн выныс.
На бӧрся уход — сійӧ наблюдайтны аккумуляторнӧй батареялӧн состояние бӧрся да кадысь кадӧ мавтны ниртчысь частьяс.
Во чӧжӧн тайӧ неыджыд ветроэлектрическӧй станцияясыс вермасны вырабатывайтны электроэнергиясӧ 2 500 киловатт-часӧдз.
Ыджыд тӧдчанлуныс ичӧт мощностя татшӧм ветроэлектрическӧй станцияясыслӧн Крайньӧй Северын.
Весиг районъясын, кӧні тӧвлӧн вося шӧркодь скоростьясыс ичӧтикӧсь (секундаӧн 3,5 метрсянь 4,5 метрӧдз), ВДУ–3,5 да ВИМ-Д–3,5 типа ветроэлектрическӧй станцияяслӧн вермас лоны ыджыд хозяйственнӧй тӧдчанлун.
1946 вося ноябрын Московскӧй областьысь Бронницкӧй районса Март 8 лун нима колхозын вӧлі установитӧма кык ветродвигатель ВДУ–3,5.
Найӧ югдӧдісны клуб, сельсӧвет да хозяйственнӧй постройкаяс.
Татшӧм паськыдӧсь позянлунъясыс ветроэлектрическӧй установкаяс используйтӧмлӧн.
6. ТӦВЛЫСЬ ЭНЕРГИЯСӦ АККУМУЛИРУЙТӦМ
Тӧв кыдзи энергиялысь источник используйтӧмын основнӧй тырмытӧмтор сійӧ, мый тӧв абу постояннӧй.
Кор тӧв абу либӧ слаб, сэк ветродвигательяс оз уджавны.
Ковмӧ корсьны способъяс, медым чукӧртны, либӧ, кыдзи шуӧны, аккумулируйтны тӧвлысь энергиясӧ сійӧ кад кежлӧ, кор тӧв абу.
Тӧвлысь энергия аккумулируйтан медся прӧстӧй вид — перерабатывайтан продуктсӧ сэк кежлӧ чӧжӧм, кор абу тӧв.
Тайӧ принцип сертиыс уджалӧны став ветронасоснӧй да ветромукомольнӧй установкаяс.
Вель уна мукӧд сельскохозяйственнӧй производствояс дырйи позьӧ аккумулируйтны тӧвлысь энергиясӧ татшӧм ногӧн.
Сложнӧйджык аккумулируйтны энергия сійӧ кад кежлӧ, кор тӧлыс дыр кад чӧж абу.
Татшӧм аккумулированиеыслӧн медся прӧстӧй вид — ветроэлектрическӧй установкаяс бердын обычнӧй электрическӧй аккумуляторъяс используйтӧм.
Но электрическӧй аккумуляторъяс вель громоздкӧйӧсь да донаӧсь.
Сэк жӧ на бӧрся колӧ квалифицированнӧй уход.
Та вӧсна найӧс применяйтӧны сӧмын неыджыд ветроэлектрическӧй установкаяс бердын, кодъяслӧн мощностьыс абу ыджыдджык куим-нёль киловаттысь.
Мощнӧйджык ветроэлектростанцияяс бердын колӧ устанавливайтны резервнӧй двигатель.
Ветроэлектрическӧй установкаясӧс топливнӧйяскӧд йитӧм вермас обеспечитны потребительяслы энергия перебойястӧг сетӧм; талӧн торйӧн ыджыд тӧдчанлуныс сэні, кӧні оз тырмы местнӧй ломтас.
Например, Астраханскӧй областьын дзик ӧти местнӧй топливнӧй ресурс — камыш, коді вывті уна быдмӧ Волго-Актубинскӧй поймаын.
Но камышыс оз тырмы, медым тырвыйӧ электрифицируйтны областьса видз-му овмӧс.
Сэк жӧ Астраханскӧй областьын позьӧ паськыда используйтны тӧвлысь энергия.
Используйтны кӧ тані ветроэлектростанцияяс, кодъяслӧн эм теплӧвӧй резерв — камыш сотысь локомобильнӧй установкаяс, позьӧ перебойястӧг сетны потребительяслы энергия.
Вӧра районъясын ветроэлектростанцияяс бердын резерв пыдди позьӧ используйтны газогенераторнӧй установкаяс.
Московскӧй, Ленинградскӧй да мукӧд областьясса ӧткымын районъясын ветроэлектростанцияяс бердын резервнӧй установкаяслы ломтасӧн вермасны лоны местнӧй из шом да торф.
Ыджыд интерес представляйтӧ ветросилӧвӧй установкаяслӧн да посни юяс вылын гидростанцияяслӧн ӧтувъя удж (гидростанцияяслӧн уджыс во чӧжӧн зэв неустойчивӧй).
Кыдзи правилӧ, гожӧмын, а сідзжӧ тӧлын ыджыд морозъяс дырйи ичӧт гидростанция плӧтина водзын ва оз тырмы.
Васӧ лоӧ экономитны да чӧжны, уджавны неполнӧй мощностьӧн либӧ дзикӧдз сувтӧдны турбинасӧ.
Тайӧс позьӧ не лэдзны, гидростанциякӧд кӧ параллельнӧя установитны ӧти либӧ некымын ветродвигатель, кодъяс тӧла лунъясӧ кутасны сетны потребительяслы электроэнергия.
Тайӧ кадас гидростанцияса плӧтина водзас кутас чукӧрмыны ва.
Тадзи ва да тӧв, ӧта-мӧдсӧ удачнӧя содтігтыр, вермасны обеспечитны комбинированнӧй энергетическӧй установкалысь удж.
Тӧвлысь непостояннӧй энергиясӧ позьӧ аккумулируйтны не сӧмын гидростанциялӧн да ветросилӧвӧй установкалӧн ӧтувъя удж дырйи.
Районъясын, кӧні местностьлӧн рельефыс пересечённӧй да эм уна ва, целесообразнӧ лӧсьӧдавны вылысса водоёмъяс — аккумуляторъяс.
Сэтчӧ васӧ сетӧны ветронасоснӧй установкаясӧн да сэсся используйтӧны гидростанциясянь электроэнергия пӧлучайтӧм вылӧ.
Сӧветскӧй Союзса уна местаясын эмӧсь зэв бур условиеяс, медым стрӧитны комбинированнӧй установкаяс валысь да тӧвлысь энергиясӧ используйтан база вылын.
Сӧветскӧй инженеръяс — мощнӧй ветроэлектрическӧй установкаяс разрабатывайтӧмын да стрӧитӧмын пионеръяс.
1931 воын на вӧлі проектируйтӧма да стрӧитӧма Севастополь кар районын ветроэлектростанция ЦАГИ-Д–30, кодлӧн мощностьыс 100 киловаттӧдз (рис. 26).
Тайӧ опыт подув вылын сӧветскӧй конструкторъяс 1935 воын на создайтісны проект мощнӧйджык да совершеннӧйджык ЦВЭИ-Д–50 ветроэлектростанциялысь, кодлӧн мощностьыс 1 000 киловаттӧдз.
Практическӧя используйтӧм вылӧ ыджыд интерес представляйтӧ тӧвлысь энергия аккумулируйтан водороднӧй способ, код вылын уджалӧны сӧветскӧй конструкторъяс.
Водороднӧй аккумулированиеа ветроэлектростанциялӧн эм ӧдйӧ бергалысь ветродвигатель, коді бергӧдлӧ постояннӧй тока электрическӧй генератор.
Генераторсянь электроэнергия мунӧ электролизерӧ, кӧні ва разлагайтсьӧ водород да кислород вылӧ.
Татшӧм ногӧн пӧлучитӧм газъяс чукӧртсьӧны газгольдеръясӧ да сэсся служитӧны газӧвӧй двигательлы ломтасӧн.
Электропередачаяслысь высоковольтнӧй кольцевӧй линияяс паськыда развивайтӧм восьтӧ выль позянлунъяс единӧй энергетическӧй системаын мощнӧй ветросилӧвӧй установкаяслы уджалӧм вылӧ.
Та дырйи мощнӧй ветродвигательяс, общӧй сеть вылӧ уджалігӧн, тӧдчымӧн содтӧны энергосистемалысь выработкасӧ ломтас видзтӧг.
Татшӧм заманчивӧй да тырвыйӧ реальнӧй будущӧйыс тӧвлысь — «гӧлубӧй из шомлысь» — энергиясӧ используйтӧмлӧн.
Ветродвигательяс массӧвӧя используйтӧм вермас сетны миян странаса став пельӧсъясын донтӧм электроэнергиялысь сійӧ изобилиесӧ, коді колӧ, медым могмӧдны коммунизмлӧн локтан эпохалысь производственнӧй да бытӧвӧй потребностьяссӧ.
Сӧветскӧй учёнӧйяс да конструкторъяс вӧчисны ыджыд вклад кыдзи ветротехника теорияӧ, сідзи и ветродвигательяслысь оригинальнӧй конструкцияяс разрабатывайтан делӧӧ.
Передӧвӧй сӧветскӧй наука да техника воисны дзик сэтчӧдз, кор лоӧ освоитӧма «гӧлубӧй из шомлысь» бырлытӧм запасъяссӧ.
* Электролизер — аппарат, кӧні разлагайтӧны веществосӧ электрическӧй токӧн.
* Газгольдер — уна газ видзан хранилище.
Серп. 1. Кымын вылӧджык кыпӧдчӧ горизонт весьтын шонді, сымын унджык усьӧ шоныд му веркӧслӧн единица вылӧ.
Серп. 2. Небеснӧй сводӧд шонділӧн ветлӧм: выліас — полярнӧй круг сайын, шӧрас — умереннӧй климата странаясын, уліас — экватор дорын.
Серп. 3. Главнӧй воздушнӧй течениеяслӧн упроститӧм схема.
Серп. 4. Лунся бризлӧн схема.
Серп. 5. Войся бризлӧн схема.
Серп. 6. Циклон образуйтчан да развивайтчан схема.
Кӧдзыд воздух
Шоныд воздух
Главнӧй фронт
Спокойнӧй состояние
Фронтын волна артмӧм
Волна развивайтчӧм
Волна бырӧм
Условнӧй обозначениеяс
Кӧдзыд фронт
Шоныд фронт
Серп. 7. Изобараяс поводдя карта вылын.
Серп. 8. Вильдлӧн флюгер.
Тӧвлысь вын индалысь
Тӧвлысь направление индалысь
Штифтъяс
Серп. 9. Медся прӧстӧй барабаннӧй ветродвигательлӧн схема.
Серп. 10. Карусельнӧй ветродвигательлӧн схема.
Серп. 11. Шатрӧвӧй ветрянӧй мельнича да сійӧ устройстволӧн схема.
Серп. 12. Козлӧвӧй типа мельнича да сійӧ устройстволӧн схема.
Пунктирӧн петкӧдлӧма поверхность, кыті ӧвтӧны мельничалӧн бордъясыс.
Серп. 13. Инженер Давыдов системаа ветродвигатель.
Серп. 14. Пуысь да металлысь вӧчӧм ветродвигатель Д–16, кодлӧн мощностьыс 16 лошадинӧй силаӧдз.
Серп. 15. Роторнӧй типа ветродвигатель.
Серп. 16. Крыльчатӧй ветродвигательлӧн схема.
Серп. 17. Ӧнія кадся уна лопта ветродвигатель ТВ–5, кодлӧн мощностьыс 2,5 лошадинӧй силаӧдз.
Серп. 18. Виндрозъяс отсӧгӧн ветродвигательлысь головкасӧ тӧв йылӧ бергӧдан схема.
Серп. 19. 1-Д–18 системаа ветродвигатель, кодлӧн мощностьыс 30 киловаттӧдз.
Серп. 20. Сельскохозяйственнӧй типа ветронасоснӧй установкалӧн схема.
Серп. 21. 6 лошадинӧй силаӧдз мощностя ТВ–8 уна лопта универсальнӧй ветродвигательлӧн уджалан схема.
Серп. 22. Бокса лопата отсӧгӧн ТВ–8 ветрокӧлесалысь оборотъяссӧ регулируйтан схема.
Серп. 23. Ветронасоснӧй установка Д–5 металлическӧй водонапорнӧй башня вылын.
Серп. 24. Ӧдйӧ бергалысь ветродвигатель Д–12, кодлӧн мощностьыс 14 лошадинӧй силаӧдз.
Серп. 25. Ӧдйӧ бергалысь ветродвигатель Д–18.
Серп. 26. Ветроэлектрическӧй станция ЦАГИ-Д–30, кодлӧн мощностьыс 100 киловаттӧдз.
{В. А. Обручев (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Кыдзи артмисны гӧраяс да материкъяс @ география @ Акад. В. А. Обручев. Кыдзи артмисны гӧраяс да материкъяс @ 1955 @}
Акад. В. А. ОБРУЧЕВ
КЫДЗИ АРТМИСНЫ ГӦРАЯС да МАТЕРИКЪЯС
МЫЙ ЙЫЛЫСЬ ВИСЬТАВСЬӦ ТАЙӦ КНИЖКААС?
Быдӧн, коді кӧть неуна велӧдліс география, тӧдӧ, мый миян му шарлӧн куим нёльӧд юкӧныс ва улын.
Му поверхностьлӧн сӧмын нёльӧд юкӧныс — суша, сэні и олӧны йӧз; сійӧ состоитӧ некымын зэв ыджыд «кусӧкысь», кодъяс шусьӧны материкъясӧн, да уна сравнительнӧ ичӧтик діясысь.
Материкъяслӧн поверхностьыс зэв разнӧй.
Ӧти местаясын сійӧ рӧвнӧй, мӧд местаясын — гӧраясӧсь.
Весиг ляпкыдик гӧраяс вӧчӧны природасӧ разнообразнӧйӧн да мичмӧдӧны Мулысь поверхностьсӧ.
А джуджыд гӧраяс, кодъяс кыпӧдчӧны кымӧръяс сайӧдз да тупкысьӧмаӧсь вечнӧй лымйӧн, шензьӧдӧны мортӧс асланыс ыджданас да мичлуннас.
Та вӧсна йӧз ёна важся кадсянь почитайтлісны гӧраясӧс да весиг полісны наысь, лыддисны найӧс енъяслӧн оланінӧн.
Древньӧй грекъяс, например, думайтлісны, мый Олимп вылын, Грецияса медся джуджыд гӧра вылын, олӧны енъяс, кодъяслы найӧ поклоняйтчисны.
Цейлон ді вылын медся джуджыд гӧраыс шусьӧ Адамлӧн гӧраӧн; магометана веритлісны, мый сэні каитчӧ Адам, кодӧс вӧтлісны райысь.
Китайын джуджыд вершинаяс да торъя мича гӧраяс вылын стрӧитӧма вичкояс.
Монголияын уна гӧраяс, кодъяс торъялӧны асланыс джуджданас, шусьӧны Богдо-улаӧн, мӧдногӧн кӧ священнӧй гӧраӧн, а налӧн подножиеяс дорын сулалӧны буддийскӧй манастыръяс.
Арарат гӧра вылын, Армениялӧн лунвыв граница дорын» библия висьталӧм серти, «всемирнӧй потоп» дырйи сувтіс Нойлӧн ковчег.
Эльбрус гӧралӧн вершина вылын, Кавказын, греческӧй легенда серти, енъяс дорисны чепъясӧн Прометейӧс сыысь, мый сійӧ гусяліс йӧзлы небесаысь би.
И уна мукӧд джуджыд гӧраяскӧд разнӧй народъяслӧн йитчӧмаӧсь стариннӧй верованиеяс да сказаниеяс.
Сёрӧнджык, кор заводитіс развивайтчыны культура, кутісны интересуйтчыны вопросъясӧн — мыйысь состоитӧны гӧраяс, кутшӧм вынъяс кыпӧдісны тайӧ грӧмадаяссӧ, кодъяс частӧ нюжалӧны уна сё километр кузьта?
Гӧраяслӧн крут склонъяс вылын бура тыдалӧны разнӧй изъяс, и на пӧвстысь кокниджык аддзыны сэтшӧмъясӧс, кодъяс колӧны мортлы — разнӧй рудаяс, из шом, стрӧйбаяслы материалъяс.
Та вӧсна буретш гористӧй местностьясын морт кутіс перйыны разнӧй пӧлезнӧй материалъяс (найӧ сідзи и шусьӧны — горнӧй породаяс), создайтіс горнӧй делӧ, кодлӧн лои зэв ыджыд тӧдчанлун ӧнія кадся олӧмлы да человечество культуралы.
Гӧраяс, налысь формаяссӧ, составсӧ да строениесӧ изучайтӧмӧн занимайтчисны учёнӧйяслӧн уна поколениеяс.
Гӧраяс йылысь гижӧма уна интереснӧй книгаяс, кӧні учёнӧйяс объясняйтӧны, кыдзи артмисны гӧраяс, мыйысь найӧ состоитӧны, мыйла примитісны сійӧ либӧ мӧд форма.
Тайӧ став йывсьыс и лоӧ висьталӧма миян книжкаын.
Но первой миянлы ковмас тӧдмасьны сійӧн, кыдзи артмисны асьныс материкъясыс, кодъяс вылын тайӧ гӧраясыс кыпӧдчӧны, — мӧдногӧн оз позь гӧгӧрвоны, кыдзи артмисны гӧраяс.
Миян рӧдинаса унджык йӧз олӧны равнинаяс вылын; унаӧн некор эз аддзывны настӧящӧй гӧраяссӧ — рисунокъяс вылысь да киноысь кындзи.
Та вӧсна ми заводитам гӧраяс опишитӧмсянь, а сэсся нин вуджам сыӧ, кыдзи артмисны материкъяс да гӧраяс.
I. ГӦРАЯСЫН
1. МЫЙ ПОЗЬӦ АДДЗЫНЫ ГӦРАЯСЫН?
Коді эз вӧвлы гӧраясын, сылы сьӧкыд представитны аслыс налысь став мичлунсӧ да разнообразиесӧ.
Сійӧ аддзӧ ас гӧгӧрсьыс сӧмын муяса, видзьяса, вӧръяса да сиктъяса рӧвнӧй местность.
Сӧмын кӧнсюрӧ тайӧ однообразиесӧ торкӧ кутшӧмкӧ овраг либӧ ичӧтик юлӧн плоскӧй долинаыс.
Мортлы, коді сулалӧ овраг пыдӧсын либӧ долинаын, кажитчӧ, мый сійӧс кытшалӧны гӧраяс.
Но сійӧ кӧ каяс склон кузяыс вывлань, сылӧн синъяс водзын лоӧ муяса, вӧръяса да видзьяса сійӧ жӧ равнинаыс.
Весиг долинаыс кӧ джуджыд да сылӧн склонъясыс уна дас метр вылнаӧ кыпӧдчӧны долина пыдӧссянь, обрывъяс либӧ скалаяс артмӧдӧмӧн (тадзи овлӧ гырысь юяслӧн берегъясын — Волга, Кама, Дон, Днепр да мукӧд юяс берегъясын), всё равно, склон кузя вывлань кайӧм бӧрын, морт аддзас пыр сійӧ жӧ равнинасӧ.
Сӧмын ю дорын разнӧй рӧма крут берегъяс, кӧнсюрӧ скалаяс, оврагъяс, то кушӧсь, то кустъясаӧсь либӧ расъясаӧсь, вӧчӧны местностьсӧ разнообразнӧйджыкӧн да сетӧны горнӧй видъяс йылысь слаб понятие.
Но овлывлӧ ещӧ однообразнӧйджык местность.
Западнӧй Сибирлӧн войвыв юкӧнын, например, уна километр кузьта абуӧсь весиг ичӧтик оврагъяс; сэні ӧта-мӧдсӧ вежӧны муяс, видзьяс да кыддза расъяс.
Тайӧ равнинаясса население оз аддзыв весит естественнӧй изъяс, а паныдавлӧ сӧмын кирпич, кодӧс вӧчӧма сёйысь да ӧжигайтӧма пачьясын.
Тані абу весиг сійӧ мылькторъясыс-курганъясыс, кодъясӧс йӧз войдӧр вӧчлісны гуяс вылын.
Горнӧй местностьын морт син водзын пӧшти быд воськов вылын воссьӧны пыр выль и выль видъяс.
Морт кӧ мунӧ горнӧй долина пыдӧсті, сійӧ аддзӧ гӧраяссӧ быд боксянь.
Тані рӧвнӧй склон, кӧні быдмӧ турун либӧ вӧр, кыпӧдчӧ дзик гребеньӧдзыс; сэні скатъяссӧ орӧдӧма джуджыд да паськыд оврагъясӧн, кодъяс костын змейяс моз нюжӧдчӧмаӧсь отрогъяс.
Склон либӧ гребень вылын то ӧтилаын, то мӧдлаын кыпӧдчӧ стариннӧй башнялӧн либӧ стеналӧн развалинаяс кодь скала.
Со тыдовтчис джуджыд утёс — отвеснӧй каменнӧй стена; сійӧ либӧ ставнас потласьӧма, уступъяса, либӧ вылісяньыс уліӧдзыс шыльыд.
Потасъясас да уступъясас кыдзкӧ вужъясьӧмаӧсь кустъяс да весиг пуяс.
Бушковъяс тракйӧны найӧс воысь во, зільӧны шыбитны вылісяньыс, но найӧ крепыда шашаритчӧмаӧсь асланыс вужъяснас изйӧ да гордӧя видзӧдӧны улын долинаӧд восьлалысь морт вылӧ.
Равнинаясса мирнӧй ютор пыдди, коді дыша визувтӧ ӧшйӧм кустъяс увті, горнӧй долина пыдӧсын бузгӧ буйнӧй ва, хрусталь кодь чистӧй; сійӧ шумитӧ да киссьӧ из вывсянь из вылӧ, то артмӧдӧ водопад, то ызгӧ быгйӧсь порогӧн.
Морт кӧ решитас кайны кутшӧмкӧ гӧралӧн вершина вылӧ, то сылы ковмас дыр кайны турунӧсь косогоръяс вывті либӧ кустъясӧсь расъяс пыр, мунны жугавлӧм изъяс вывті, видзчысьӧмӧн тувччавны глыбасянь глыба вылӧ либӧ кутчысьны вужъясӧ да лапъясӧ.
Но зато сы син водзын воссясны зэв мича картинаяс.
Вылісянь сійӧ аддзас ас гӧгӧрсьыс быттьӧ море, кодӧс вевттьӧмаӧсь зэв ыджыд кынмӧм турунвиж гыяс.
Быд боксянь нюжӧдчӧны, мунӧны дзик горизонт дорӧдз горнӧй гребеньяс.
Найӧ то векньыдӧсь, быттьӧ керка сигӧръяс, то паськыдӧсь; то кушӧсь да пиньясаӧсь, то небыдӧсь да быдмӧмаӧсь вӧрӧн, быттьӧ зэв ыджыд зверлӧн мышку, кӧні быдмӧ щӧть либӧ кудриа гӧн.
Кӧнсюрӧ ещӧ вылӧджык кыпӧдчӧны торъя вершинаяс, кодъяс мукӧддырйиыс зэв ыджыд купол кодьӧсь, мукӧддырйиыс ёсьӧсь, кыдзи кӧлӧкӧльняяс.
Кокъяс улын увлань котӧртӧны склонъяс, змейяс моз нюжӧдчӧны отрогъяс.
Косогор, код кузя морт кайис вывлань, кажитчӧ сылы вылісяньыс ичӧтик эрдторйӧн, а жугавлӧм изъяслӧн ыджыд чукӧр, код вомӧн сійӧ видзчысьӧмӧн муніс, — щебеньлӧн векньыдик визьӧн.
А улын тыдалӧны турунвиж долинаяс, эзысь лентаӧн визувтӧны шоръяс да ичӧтик юторъяс, кодъяс вошӧны вӧрлӧн стена либӧ кустъяслӧн полоса сайӧ.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын мичлун, быдлаын разнообразие!
Татшӧмӧсь горнӧй видъясыс Ураллӧн, Крымлӧн, Карпатылӧн, Кавказса войвыв отрогъяслӧн, паськыд Сибирса уна гӧраяслӧн.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧны гӧраяс, сымын найӧ мичаджыкӧсь да разнообразнӧйджыкӧсь.
Кавказса, Алтайса джуджыд хребетъясын, Швейцарияса Альпыын не сӧмын торъя вершинаяс, но и гӧраяслӧн быдса гребеньяс кыпӧдчӧны вечнӧй тӧв царствоӧ да вевттьысьӧмаӧсь уна лымйӧн да йиӧн.
Сэні гӧраяс кыпӧдчӧны орчча долинаяс весьтын куим да унджык километр вылнаӧдз.
Небесалань кыпӧдчысь тайӧ громадаяс костас чукльӧдлӧны джуджыд долинаяс либӧ отвеснӧй бокъяса дзескыд ущельеяс; скалаяс тані частӧ ӧшалӧны юр весьтын да, сійӧ и видзӧд, усясны увлань.
Долинаяс да ущельеяс пыдӧсын визувтӧны бурнӧй горнӧй юяс; ва бузгӧ-визувтӧ зэв ыджыд изъяс вывті то йӧв кодь еджыд, то гудыр-лӧз, быттьӧ краситӧма синькаӧн, то рудоввеж зэв уна посни нюйт вӧсна.
2. ВЕЧНӦЙ ЛЫМЪЯС ЦАРСТВОЫН
Каям ӧти трӧпа кузя, кыті ветлӧны татчӧс охотникъяс.
Миянлы ковмас кайны вывлань час-мӧд, а то и дырджык.
Джуджыд гӧра вылӧ кайӧм — сьӧкыд удж; но гӧра йывсянь видыс наградитас миянӧс сьӧкыда кайӧмысь.
Вывлань кайигӧн ми аддзам, кыдзи вежсьӧ гӧраясса растительность.
Вӧр, коді быдмис улын гӧраяслӧн склонъяс вылын, заводитӧ шочмыны, торъялӧ неыджыд расъяс вылӧ.
Сэсся кӧнсюрӧ колясны торъя пуяс, чукляӧсь да джынвыйӧ косьмӧмаӧсь: чорыд тӧвъяс, сёрӧн да водз кынмалӧмъяс мешайтӧны налы быдмыны да водз губитӧны найӧс.
Пуясӧс вежӧны разнӧйпӧлӧс кустъяс; но регыд и найӧ оз лоны, и пыр ыджыдджык площадьяс лоасны видзьяс улын.
Тайӧ видзьяс вылас туруныс сук, но дженьыд; сэні уна разнӧй цветъяс.
Тайӧ — сідз шусяна альпийскӧй видзьяс, медбур горнӧй пӧскӧтинаяс.
Но ещӧ вылынджык вочасӧн бырӧны и тайӧ видзьясыс, турун шочмас, дзебсяс ляпкыдик оврагъясӧ, кӧні сійӧс дорйӧны изъяс; сылысь местасӧ босьтас нитш, а из глыбаяс да чукӧръяс вылын яркӧй чутъясӧн паськаласны лишайникъяс.
Почва пыр ёнджыка кушмӧ, пыр частӧджык паныдасьӧны посни либӧ гырысь щебень чукӧръяс, из глыбаяслӧн быдса потокъяс, кодъяс лэччӧны горнӧй вершинаяссянь.
Разнӧй местаясын кыпӧдчӧны вывлань скалаяс, куш изйысь гребеньяс.
Кӧнсюрӧ паныдасьлӧны тӧвся сылысь лым полосаяс; лымйыс няйт, вевттьысьӧма сьӧд бусӧн да щебеньӧн.
Та вылнаас вермасны быдмыны сӧмын лишайникъяс, сы вӧсна мый шоныдыс тані вывті этша.
Весиг гожӧмын, коді кыссьӧ сӧмын тӧлысь-мӧд, частӧ усьӧ лым, а войнас пӧшти пыр овлӧ кӧдзыд.
Но со ми воим гӧра йылӧдз да вермам лолыштны да видзӧдлыны гӧгӧрбок.
Миян гӧгӧр, кытчӧ кӧть эн видзӧдлы — быдлаын гӧраяс и гӧраяс: пиньяса ёсь гребеньяс нюжӧдчӧны быдладорӧ, то веськыдӧсь, то чукляӧсь.
Налӧн крут скатъяс вылын кузь кывъяс моз тӧдчӧны лым полосаяс, скалаяслӧн руд грядаяс.
Вершинаяс кыпӧдчӧны то ёсь пиньясаӧсь, то плоскӧйӧсь, торйӧн-торйӧн либӧ ӧта-мӧд дораныс некымынӧн ӧтлаын.
Ми казялам, мый миян вершинаным абу на ещӧ медся джуджыдыс.
Ӧткымын вершинаяс мыджсьӧны веськыда кымӧръясӧ: тайӧ быдса громадаяс, кодъяс пӧшти дзикӧдз тупкысьӧмаӧсь лымйӧн, коді ылӧдз лэччӧ увлань вершинаяслӧн крут откосъясӧд.
Со ӧти татшӧм вершиналань, коді муртса на югвидзис аслас еджыд лымнас лӧзов небеса весьтын, матысмӧ кымӧр.
Небесаын сійӧ сідзжӧ кажитчис еджыдӧн, а тані, лымкӧд орччӧн, лоӧ рудӧн.
Руд лестукъяс кыссьӧны нин лым вывті, крукасьлӧны скалаяслӧн грядаясӧ, ӧшалӧны на вылын, быттьӧ кисейнӧй занавесъяс.
Ещӧ недыр — и кымӧр тупкис вершинасӧ ставнас; кажитчӧ, мый великан пасьталіс гӧна шапка, а сы пельпомъяс вылын еджыд плащ.
Быдладорын сулалӧны гӧраяс, быдлаын тыдалӧны гребеньяс да вершинаяс.
Кымын ылӧджык, сымын омӧльджыка тӧдчӧны налӧн очертаниеясыс, кутшӧмкӧ лӧзоват пемыд кытшалӧ найӧс, найӧ вошӧны кокни ру пиӧ да, медбӧрын, ӧтлаасьӧны лӧз небесаыскӧд.
Видзӧдлам ӧні увлань.
Сэні, джуджыд пропасть пыдӧсын, тыдалӧны веж муяс, видзьяс, эзысь лентаяс моз чукльӧдлӧны юяс, а сиктъяс кажитчӧны ичӧтик чомъяс чукӧрӧн, кодъяс дорын ноксьӧны чут кодь посни йӧз.
Неуна вылынджык тыдалӧны пемыд вӧръяс, векни лентаясӧн кыссьӧны горнӧй трӧпинкаяс.
Позьӧ часъясӧн пукавны вершинаяс вылын, видзӧдны увлань да быд бокӧ — и он пӧт видзӧдӧмсьыс.
Но джуджыд гӧраяс сідзжӧ зэв мичаӧсь, видзӧдны кӧ на вылӧ улісянь, орчча равнина вывсянь, ылісянь.
Найӧ сулалӧны кузь стенаӧн, сайӧдӧны небесасӧ горизонт дорын.
Быттьӧ зэв ыджыд пилалӧн пиньяс сулалӧны ӧта-мӧд дорас ёсь вершинаяс, дзирдалӧны еджыд лымйӧн.
А кор шонді заводитӧ лэччыны да равнина вылӧ водӧ нин рытъя рӧмыдыс, горнӧй цепсӧ пыр на ещӧ югдӧдӧма, и сы вылын тӧдчӧ еджыд лымйыс.
Ещӧ недыр — и тайӧ лымйыс заводитӧ быттьӧкӧ ӧзйыны лэччысь шонді югӧръясысь.
Он вермы дугдыны тайӧ мича зрелищесӧ видзӧдӧмысь!
Гӧраяс оз сӧмын восхищайтны мортӧс асланыс мичлуннас да асланыс ыджданас.
Кымын вылӧджык кыпӧдчӧны гӧраяс му поверхность весьтын, сымын кӧдзыдджык налӧн склонъяс да вершинаяс вылын.
Улын, например, воис нин гожӧм, вылынджык, склонъяс вылын, тулыс самӧй разгарын, ещӧ вылынджык — природа муртса на садьмӧ тӧвся унмысь, а гребеньяс да вершинаяс йылын пыр на ещӧ тӧв.
Гӧраяс вылӧ кайигӧн ми быттьӧкӧ зэв ӧдйӧ мунам войвылӧ, кӧні гожӧмыс дженьыдджык да кӧдзыдджык; кайны вечнӧй лымъя вершинаяс вылӧ — сійӧ дзик ӧткодь, мый веськавны полярнӧй местностьӧ, кӧні и гожӧмнас недыр кежлӧ шондӧдлӧм бӧрын шутьлялӧны кӧдзыд тӧвъяс.
Та вӧсна джуджыд гӧраяс вылӧ кайигӧн ми аддзам, кыдзи вежсьӧ животнӧй да растительнӧй мир, кыдзи появляйтчӧны зверьяс, лэбачьяс, пуяс, кустарникъяс да цветъяс, кодъяс свойственнӧйӧсь ёна кӧдзыдджык климатлы, кытчӧдз вечнӧй лымъяс граница дорын оз кольны сӧмын нитшъяс да лишайникъяс.
ІІ.
МЫЙЫСЬ СОСТОИТӦНЫ ГӦРАЯС?
3. ГОРНӦЙ ПОРОДАЯСЛӦН КЫК ВИД
Гребеньяс да вершинаяс вылысь, а частӧ и гӧраяслӧн склонъяс вылысь позьӧ аддзыны разнӧй породаа изъяс, кодъяс вылын абу растительность да небыд почва.
Тайӧ — гӧраяс пытшкын из залежъяслӧн сӧмын ортсыса дорышъясыс, кодъяс шусьӧны горнӧй породаяслӧн «петасъясӧн».
Тайӧ петасъяссӧ видлалігӧн ми кокниа вермам казявны, мый на пӧвстысь унаӧн состоитӧны вылісяньыс уліӧдзыс торъя пластъясысь-слӧйясысь, кодъяс куйлӧны ӧта-мӧд вылас, кыдзи керка стенын керъяс.
Тайӧ слӧйясыс — то кызӧсь, некымын дас сантиметр кызтаӧсь, то вӧсниӧсь, 1–2 чунь либӧ весиг картон лист кызтаӧсь; та вӧсна быд сантиметрын позьӧ лыддьыны дас кымын татшӧм слӧй.
Слӧйяслӧн рӧмыс мукӧддырйиыс ӧти и сійӧ жӧ; а мукӧддырйиыс чередуйтчӧны ӧта-мӧдыскӧд кык либӧ куим рӧма слӧй, например, сьӧд да руд, гӧрд да турунвиж, еджыд да рудоввеж разнӧй сочетаниеясын.
Горнӧй породаяс, кодъяс состоитӧны татшӧм торъя слӧйясысь, шусьӧны слӧистӧйясӧн (1 рис., а).
Татшӧм породаясыслы примеръясӧн лоӧны песчаник, известняк да мукӧдъяс.
Мукӧд петасъясын ми татшӧм слӧйяссӧ огӧ аддзӧй; став петасыс состоитӧ ӧти и сійӧ жӧ рӧма горнӧй породаысь, кодӧс сӧмын разнӧй направлениеясӧ мунысь потасъяс торйӧдлӧмаӧсь гырысь глыбаяс либӧ неыджыд кусӧкъяс вылӧ (1 рис., б).
Татшӧм горнӧй породаясыс шусьӧны массивнӧйясӧн, сы вӧсна мый найӧ представляйтӧны быттьӧ сплошнӧй масса.
Налӧн рӧмыс сідзжӧ овлӧ разнӧй — кольквиж, еджыд, гӧрд, турунвиж.
Татшӧм породаыслы примерӧн лоӧ гранит.
2. КЫДЗИ АРТМИСНЫ СЛӦИСТӦЙ ГОРНӦЙ ПОРОДАЯС?
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи артмӧны слӧистӧй породаяс, вӧчам татшӧм прӧстӧй опыт.
Босьтам китыр чистӧй посни лыа, гудралам сійӧс стӧкан ваын да сетам спокойнӧя сулалыштны; лыа пуксяс пыдӧсас да артмӧдас кольквиж рӧма слӧй.
Кисьтам ӧні ва пиас пачысь китыр пӧим да осторожнӧя гудралыштам сійӧс, медым не торкны лыалысь слӧйсӧ.
Недыр мысти лыалӧн кольквиж слӧй вылӧ пуксяс пӧимлӧн руд слӧй.
Опытсӧ некымынысь повторитігӧн ми пӧлучитам стӧканын кольквиж да руд слӧйяслысь либӧ разнӧй состава пластъяслысь чередуйтчӧм.
Слӧистӧй горнӧй породаяс тадзи и артмӧны юясса, тыясса да мореясса ваын материалысь, кодӧс вайӧ ва да коді вочасӧн пуксьӧ пыдӧсас.
Та вӧсна татшӧм породаяссӧ шуӧны сідзжӧ осадочнӧйясӧн.
Кымын унджык вайӧ ва ӧти и сійӧ жӧ материалсӧ да кымын дырджык тайӧ материалыс пуксьӧ пыдӧсас, сымын кызджык лоӧ ӧти и сійӧ жӧ породаыслӧн пластыс.
Юясса, тыясса да мореясса ваын олӧны черияс, ракъяс, лягушаяс, жукъяс, разнӧй насекомӧйяслӧн личинкаяс; быдмӧны водоросльяс, кувшинкаяс, камышъяс.
Берегъяс пӧлӧн быдмӧны кустъяс, пуяс да турун.
Мореясын животнӧй да растительнӧй мирыс ещӧ озырджык: сэні эмӧсь морскӧй ёжъяс, морскӧй кодзувъяс, кораллъяс, губкаяс, разнӧй ракушкаяс, черияс да водоросльяс.
Тайӧ животнӧйясыслӧн шойясыс, быдмӧгъяслӧн заясыс да коръясыс лэччӧны ва пыдӧсӧ да вочасӧн гуавсьӧны лыа, нюйт либӧ сёй слӧйын, коді тайӧ кадас сӧдзӧ ваысь.
Животнӧйяс телӧлӧн небыд юкӧнъясыс, кодъяс состоитӧны яйысь, сісьмӧны либӧ найӧс сёйӧны мукӧд животнӧйяс, а чорыд юкӧнъясыс — черияслӧн лыясыс да сьӧмыс, ракъяслӧн кышыс, раковинаяс да мукӧдтор — кольӧны, сохраняйтсьӧны лыа да сёй слӧйясын быдса тысяча вояс да вочасӧн чорзьӧны.
А быдмӧгъяслӧн колясъясыс пӧрӧны из шомӧ да мукӧд веществоясӧ.
Животнӧйяслӧн да быдмӧгъяслӧн тайӧ колясъясыс, кодъяс чорзьӧны либӧ пӧрӧны из шомӧ, шусьӧны окаменелостьясӧн (2 рис.).
Бӧрынджык, кор ю вежас ассьыс руслосӧ, ты косьмас либӧ море вешъяс, тайӧ колясъясыс вермасны лоны кос местаын да весиг гӧраяслӧн обрывъясын.
Найӧ частӧ паныдасьлӧны слӧистӧй породаясын да имеитӧны наукалы ыджыд тӧдчанлун, сы вӧсна мый сӧмын татшӧм окаменелостьяс сертиыс ми вермам тӧдмавны, кутшӧм животнӧйяс да быдмӧгъяс овлісны миян Му вылын зэв важся кадӧ.
Окаменелостьяс изучайтӧм петкӧдліс, мый существояс, кодъяс олісны Му вылын зэв важся кадӧ; ёна торъявлісны наысь, кодъясӧс ми аддзам ӧні; торъялӧмыс сымын ыджыдджык, кымын унджык нэм колис сійӧ кадсяньыс, кор олісны тайӧ животнӧйясыс да быдмӧгъясыс.
Та вӧсна окаменелостьяс серти ми вермам сёрнитны сы йылысь, осадочнӧй горнӧй породаяслӧн кутшӧм пластъяс артмисны водзджык, кутшӧмъяс сёрӧнджык.
Тайӧ зэв важнӧ гӧраяслысь артмӧмсӧ тӧдмалӧм могысь.
Окаменелостьяс да горнӧй породаяс серти, кодъяс составляйтӧны земнӧй кора, ми вермам тӧдмавны миян Мулысь став историясӧ, зэв важся кадъяссянь, кор морт ещӧ эз на вӧв да та вӧсна эз вӧвны некутшӧм преданиеяс да летописьяс, кодъяс серти тӧдӧны кольӧм кад йылысь.
Быдмӧгъяслӧн зэв уна колясъяс — пу стволъяс, заяс, коръяс да с. в. — кад кольӧм мысти пӧрӧны сплошнӧй окаменелостьяслӧн кыз пластӧ (из шомӧ либӧ бурӧй изшомӧ).
Из шомысь, кодӧс перйӧны му пытшкысь, частӧ позьӧ аддзыны коръяслысь, заяслысь, кырсьлысь отпечатокъяс да весиг быдса пу стволъяс (2 рис., в).
Мореясын, берегъяссянь неылын, ӧткымын раковинаяс (2 рис., а) овлӧны зэв уна; та вӧсна татшӧм местаясас и налӧн колясъясыс чукӧрмӧ зэв уна.
Найӧ сорласьӧмаӧсь лыакӧд либӧ нюйткӧд да артмӧдӧны горнӧй породаяслысь быдса пластъяс; тайӧ породаясыс состоитӧны медсясӧ известкаысь.
Мореясын олӧны лыдтӧм-щӧттӧм зэв посни существояс, кодъясӧс мукӧддырйиыс пӧшти он аддзы синнад; налӧн чорыд кышъясыс зэв уна чукӧрмӧны море пыдӧсын да кад кольӧм мысти наысь лоӧны горнӧй породаяс — быдӧнлы тӧдса еджыд мел да мукӧдъяс.
Ми кӧ ёна ыдждӧдысь прибор пыр (микроскоп пыр) видзӧдлам мел порошок ва войтын, то аддзам сэтысь посньыдик кышъяс — тайӧ ичӧтик существоясыслысь панцырьяссӧ (2 рис., б).
Тайӧ — сідзжӧ окаменелостьяс.
Сола тыясын да посни морскӧй заливъясын ваысь пуксьӧны пыдӧсас разнӧй совъяс, сідзжӧ артмӧдӧны пластъяс, кодъяс чередуйтчӧны лыа, нюйт, сёй пластъяскӧд.
Татшӧм ногӧн артмӧны каменнӧй сов да гипс пластъяс.
3. КЫДЗИ АРТМИСНЫ МАССИВНӦЙ ГОРНӦЙ ПОРОДАЯС?
Ми тӧдмасим главнӧй осадочнӧй (слӧистӧй) горнӧй породаяскӧд да тӧдмалім, кыдзи найӧ артмисны да кыдзи позьӧ тӧдмавны окаменелостьяс серти, кутшӧмъяс на пӧвстысь важджыкӧсь да кутшӧмъяс выльджыкӧсь.
Дзик мӧдногӧн артмисны массивнӧй горнӧй породаяс.
Массивнӧй горнӧй породаяс кыпӧдчисны му пыдӧсысь расплавитчӧмӧн да сэсся кӧдзалісны да чорзисны.
Тайӧс нагляднӧя петкӧдлӧны миянлы ӧнія кадӧ действуйтысь вулканъяс либӧ, кыдзи найӧс мукӧддырйиыс шуӧны, биӧн лолалысь гӧраяс; татшӧм гӧра вершина вылас эм розь (шусьӧ вулканлӧн кратерӧн), кытысь кадысь кадӧ петӧ расплавитчӧм масса — лава; сійӧ визувтӧ вулкан склон кузя увлань, мукӧддырйиыс дзик подножиеӧдзыс, ойдӧдӧ садъяс да сиктъяс да, медбӧрын, кынмӧ, пӧрӧ чорыд массивнӧй горнӧй породаӧ.
Ӧткымын местаясын лава петӧ не сӧмын вулканъясысь, но сідзжӧ и му кораса гырысь потасъясысь да паськалӧ гӧгӧрбок кыз слӧйӧн (3 рис., а).
Вулканъяслӧн склонъяс вылын мукӧддырйиыс сідзжӧ артмӧны потасъяс, кыті кыпӧдчӧ да петӧ лава.
Горнӧй породаяс, кодъяс артмӧны вулканъяс извергайтчигӧн, шусьӧны вулканическӧй породаясӧн.
Татшӧм породаяс лыдас пырӧны порфир, базальт да мукӧдъяс; рӧмыс да составыс налӧн разнӧй.
Но расплавитчӧм масса, коді петӧ потасӧд му пытшкысь, оз век во му поверхностьӧдз.
Частӧ овлӧ, мый потас оз во вылысӧдзыс, сы вӧсна мый му коралӧн разрывыс эз вӧв полнӧй.
Расплавитчӧм масса, коді тыртӧ потассӧ улісянь ён напор улын, оз аддзы аслыс прӧст туй да страшнӧй вынӧн кыпӧдӧ горнӧй породаяслысь писькӧдтӧм пластъяс, аддзӧ на пӧвстын аслыс места да тыртӧ сійӧс, пырӧ кытшалысь пластъясас (3 рис., б).
Сэсся расплавитчӧм масса кӧдзалӧ да чорзьӧ.
Тайӧ чорзьӧмыс мунӧ зэв надзӧн, уна тысяча вояс чӧж.
Массивнӧй горнӧй породаяс, кодъяс чорзисны му кораын пыдын, шусьӧны глубиннӧйясӧн.
На пӧвстын медся частӧ паныдасьлӧны гранитъяс, кодъяслӧн рӧмыс да качествоыс овлӧ разнӧй; налӧн составӧ пырӧны полевӧй шпатъяс, слюда, кварц да мукӧд минералъяс.
Массивнӧй горнӧй породаясӧс потасъяс жугӧдлӧны торъя юкӧнъяс вылӧ.
Ӧти потасъяс артмӧны породаяс кӧдзалігӧн да чорзигӧн, а мукӧдъяс — гӧраяс артмигӧн; та йылысь лоӧ висьталӧма бӧрынджык.
Глубиннӧй горнӧй порода кӧ тыртӧ потас, коді мунӧ мӧд глубиннӧй либӧ осадочнӧй порода пыр, сійӧ артмӧдӧ жила (4 рис.) да ачыс шусьӧ жильнӧйӧн.
Став массивнӧй горнӧй породаяс — вулканическӧйяс и жильнӧйяс — шусьӧны сідзжӧ изверженнӧйясӧн, сы вӧсна мый ставныс найӧ извергайтчисны (мӧдногӧн кӧ петлісны) му пытшкӧсысь да чорзисны му поверхность вылын либӧ му кора пытшкын.
Изверженнӧй горнӧй породалысь арлыдсӧ, мӧдногӧн кӧ сылысь артман кадсӧ, ми вермам уна случайясын тӧдмавны, сопоставитны кӧ сійӧс осадочнӧй породаяскӧд, кӧні эмӧсь окаменелостьяс.
Порода, коді писькӧдӧ кутшӧмкӧ осадочнӧй породаӧс, дерт, бӧръясьыс томджык.
А изверженнӧйкӧд орчча осадочнӧй породаын кӧ абу некутшӧм вежсьӧм, коді лои эськӧ изверженнӧй породалӧн жар вӧсна, то осадочнӧй породаыс, дерт, томджык.
Ми ӧні тӧдам, мыйысь состоитӧны гӧраяс да кыдзи артмӧны сійӧ каменнӧй породаясыс, кодъяс шусьӧны горнӧйясӧн.
Татшӧм породаыс зэв уна, и на йылысь позьӧ вӧлі эськӧ висьтавны унатор интереснӧйӧс да поучительнӧйӧс.
Но сы могысь, медым гӧгӧрвоны, кыдзи артмӧны гӧраяс, миянлы тырмымӧн и горнӧй породаяс йылысь сійӧ ичӧтик сведениеясыс, кодъясӧс вӧлі тані висьталӧма.
ІІІ.
КЫДЗИ АРТМИСНЫ МАТЕРИКЪЯС?
1. МУЛӦН ДА ПЕРВОБЫТНӦЙ МАТЕРИКЪЯСЛӦН АРТМӦМ
Торъя гӧраяс, горнӧй цепьяс да быдса горнӧй системаяс располагайтчӧны материкъяс вылын, мӧдногӧн кӧ Европаын Азиякӧд, Африкаын, Америкаын, Австралияын, Антарктидаын, а сідзжӧ уна лыда діяс вылын.
Медым объяснитны, кыдзи артмисны материкъяс, колӧ висьтавны первой сы йылысь, кыдзи артмис миян Му.
Та йылысь учёнӧйяс вӧчисны некымын научнӧй предположение.
Став тайӧ предположениеясыс висьталӧны ӧтмоз, мый аслас артман кутшӧмкӧ кадӧ Му представляйтіс шар, коді вӧлі расплавитчӧма ставнас либӧ сӧмын поверхностьсяньыс.
Тайӧ шарыс кытшлаліс Шонді гӧгӧр да бергаліс аслас ось гӧгӧрыс.
Та дырйи Муӧс составляйтысь веществояслӧн медся сьӧкыд частицаясыс чукӧрмисны шар шӧрын, а кокниджыкъясыс колины сылӧн поверхность вылас.
Тайӧ огненно-жидкӧй Мусӧ кытшаліс атмосфера, коді ёна торъяліс сійӧ воздушнӧй слӧйсьыс, коді кытшалӧ Муӧс ӧні: сэні вӧлі зэв уна пар да газ, кодъяс выделяйтчисны расплавитчӧм массаясысь, да вӧчис зэв ыджыд давление Му поверхность вылӧ.
Вочасӧн Му-шарлӧн поверхностьыс кӧдзаліс; тайӧ кӧдзалӧмыс вӧсна артмис кокниджык веществоясысь вӧсни кора.
Татшӧм жӧ ногӧн лоӧ корка металлургическӧй пачьясын руда сывдігӧн, кор кокниджык веществояс кыптӧны вывлань да кӧдзалігас артмӧдӧны сідз шусяна шлакъяс.
Первойсӧ вӧсни му кораӧс постояннӧ писькӧдлісны му шарлӧн пыдісаджык слӧйясысь доналӧм массаяслӧн мощнӧй извержениеяс; тайӧ массаясыс кыптылісны атмосфераӧ кыдзи гигантскӧй факелъяс.
Му бергалӧмлӧн влияние улын артмӧм шлакӧвӧй полеяс чукӧртчисны чукӧръясӧ, кодъяс представляйтісны первойя материкъяс.
Накӧд орччӧн вӧліны расплавитчӧм лаваысь зэв ыджыд мореяс.
Сійӧ кадас огненно-жидкӧй Му аслас ось гӧгӧрыс бергаліс ӧнія серти ёна ӧдйӧджык, и та вӧсна формаыс сылӧн вӧлі ёна лямӧдӧм шарлӧн кодь.
Тайӧ бергалӧм вӧснаыс лавалӧн кокни да подвижнӧй массаясыс чукӧрмисны экваторлань.
Ӧти местаын лава артмӧдліс ыджыд комӧк, коді вочасӧн торъяліс да, медбӧрын, дзикӧдз торйӧдчис Муысь.
Тадзи артмис миян Тӧлысь.
Учёнӧйяс предполагайтӧны, мый Тӧлысь торйӧдчис сійӧ местасьыс, кӧні ӧні расположитчӧма Тихӧй океан, коді занимайтӧ Мулысь пӧшти быдса полушарие.
Тӧлысь Мулӧн спутник.
Сійӧ кытшлалӧ Му гӧгӧр да сыкӧд ӧтлаын бергалӧ Шонді гӧгӧр.
2. МУ ТУПКЫССЬӦ ЧОРЫД КОРАӦН
Тӧлысь да Му костын лои ыджыд притяжение, коді кыпӧдіс лавалысь ыджыд приливъяс; тайӧ приливъясыс вочасӧн надзмӧдісны Мулысь бергалӧмсӧ.
Мулӧн поверхностьыс кӧдзаліс водзӧ; шлакӧвӧй коралӧн кызтаыс да площадьыс содісны.
Но земнӧй кораын разрывъяс да Му поверхность вылӧ кизьӧр лава киссьӧм эз дугдыны, а сӧмын вочасӧн лоины шочджыкӧсь да слабджыкӧсь.
Медбӧрын, Мулӧн став поверхностьыс тупкысис кораӧн, код вылын кутісны тӧдчыны мылькъяс да гуранъяс.
Тайӧ мылькъясыс вӧліны будущӧй материкъяс, а гуранъясыс —  будущӧй океанъяс; медся ыджыд гуран вӧлі сійӧ местаас, кытысь торйӧдчис Тӧлысь.
Вочасӧн кӧдзаліс и атмосфера, кӧні кутісны сгущайтчыны ва паръяс.
Му вылӧ кутісны усьны пӧсь зэръяс, ва тыртіс гуранъяс, но ӧдйӧ испаряйтчис.
Воздухын тырыс вӧлі электричество, и мортлы ӧні сьӧкыд представитны, кутшӧм ыджыд бушковъяс лэбисны сэки Му весьтті, кутшӧм чардбияс поткӧдлісны сук кымӧръяссӧ да кучкалісны му кораӧ.
Кымӧръяс эшкын моз тупкисны Шондіӧс, и на улын страшнӧй гым-чардъяс да бушковъяс дырйи формируйтчисны Мулӧн первой материкъяс да мореяс.
Тадзи вӧлі уна нэмъяс чӧж.
Му коралӧн поверхностьыс, мореясын ва да атмосфера век ёнджыка кӧдзалісны, атмосфера вочасӧн весассис сплошнӧй кымӧръясысь.
Океанъясын ваыс вӧлі нин сола, сы вӧсна мый первой зэръяс жӧ вайисны атмосфераысь разнӧй совъяс, кодъяс выделяйтчисны водзджыксӧ газообразнӧй состояниеын расплавитчӧм массаясысь.
Зэръяс, а сідзжӧ гыяслӧн зэв ыджыд прибойяс ыджыд приливъяс дырйи, кодъяс лоӧны Тӧлысь вӧсна, заводитісны жуглыны материкъяслысь берегъяссӧ да поверхностьяссӧ; та вӧсна мореясын да океанъясын кутісны пуксьыны первой осадочнӧй породаяс.
Но мулӧн кораыс эз на вӧв ещӧ тырмымӧн кыз да прочнӧй; сійӧ потліс то сэні, то тані, и лава ыджыд потокъясӧн киссис суша вылӧ, частӧ воліс мореяслӧн берегъясӧдз.
Кор пӧсь лава соприкасайтчис вакӧд, сэки лолісны зэв ыджыд взрывъяс да руа кымӧръяс.
3. МУ КОРАЫН АРТМӦНЫ НЕРОВНОСТЬЯС
Мулӧн тайӧ первобытнӧй состояниеыс, кор сы вылын эз на вӧв ещӧ некутшӧм олӧм, кыссис зэв дыр.
Материкъяс представляйтісны аснаныс кынмӧм лава полеяс; тайӧ полеясыслӧн разнӧй местаясын потасъясысь петісны паръяс да газъяс.
Мореясын ваыс вӧлі ещӧ пӧсь на, сук воздухын вӧлі тырыс ру, мисьтӧм кымӧръяс частӧ тупкылісны небесасӧ, дыр кежлӧ сайӧдлісны Шондіӧс, дугдывтӧг дзирдалісны чардбияс, югдӧдлісны асланыс дзирдыштлӧмъясӧн пемыд лунъяс да сьӧд войяс.
То сэні, то тані ведраысь моз киссис страшнӧй зэр, ва потокъяс визувтісны материкъяс вывсянь мореясӧ, а берегъяс вылын бушуйтісны прибойлӧн зэв ыджыд гыяс.
Тайӧ потокъясыс вайлісны аскӧдыс лыа, нюйт, сёй, и мореяс да океанъяс пыдӧсын вочасӧн чукӧрмисны осадочнӧй породаяслӧн слӧйяс.
Но пыр частӧджык петкӧдчывліс Шонді, шочджыка свирепствуйтісны гым-чардъяс да бушковъяс, кӧдзалісны ва бассейнъяс, и сэні появитчис первой олӧм — шоныд первобытнӧй океанын медся прӧстӧй организмъяс.
Первобытнӧй материкъяслӧн поверхностьыс представляйтіс аснас, кыдзи ми аддзылім, чорзьӧм лава.
Ӧні тайӧ первой изверженнӧй горнӧй породаясыслысь колясъяссӧ некысь он аддзы — найӧ важӧн нин тырины либӧ дзикӧдз вежсисны му коралӧн движениеяс вӧсна, кодъяс некор эз дугдывлыны да оз дугдыны.
Первойсӧ тайӧ движениеясыс вӧсна потлывліс сӧмын вӧсни кора, и сэки расплавитчӧм лава петіс Му поверхность вылӧ.
Тайӧ разрывъясыс дырйи коралӧн ӧти участокъяс кыптісны, катовтчисны ӧтарӧ либӧ мӧдарӧ, а мукӧдъяс лэччисны увлань, и петысь лава ойдӧдіс да тупкис найӧс, рӧвняйтіс тадзикӧн Мулысь поверхностьсӧ.
Но сёрӧнджык, кор мореясын да океанъясын чукӧрмисны осадочнӧй породаяслӧн кыз слӧйяс, му коралӧн движениеясыс кутісны казявмӧн вежны му шарлысь поверхностьсӧ — сэні кутісны артмавны неровностьяс.
Тайӧ движениеяссӧ учёнӧйяс шуисны горообразовательнӧйясӧн.
4. ГЕОСИНКЛИНАЛЬЯС — ГӦРАЯСЛӦН РӦДИНА
Му коралӧн ӧти площадьяс вӧліны устойчивӧйджыкӧсь — найӧ слаба сетчисны горообразовательнӧй движениеяслы; а мукӧдъяс вӧліны омӧльджыка устойчивӧйӧсь, подвижнӧйӧсь, и му коралӧн движениеясыс найӧс ёна вежисны.
Татшӧм подвижнӧй площадьяссӧ учёнӧйяс шуисны геосинклинальясӧн.
Геосинклинальяс пӧшти быдлаын вӧліны ва улын да располагайтчисны либӧ материкъяс пытшкын либӧ налӧн окраинаясын.
Первой случайын тайӧ вӧліны пытшкӧсса мореяс (5 рис., а), а мӧдын — океанъяслӧн ляпкыдик юкӧнъяс, кодъяс граничитісны материкъяскӧд (5 рис., б).
Геосинклиналь — сійӧ площадь, коді тырӧма зэв кыз горнӧй породаяслӧн осадокъясӧн.
Тайӧ осадокъясыс вермисны чукӧрмыны буретш сы вӧсна, мый геосинклинальлӧн пыдӧсыс абу устойчивӧй да кокниа сетчӧ му кора колебайтчӧмлы.
Геосинклиналь кӧ эськӧ эз вӧв татшӧм подвижнӧй, то сійӧ регыд тырис эськӧ осадокъясӧн, кодъяс воисны эськӧ море уровеньӧдз да пӧртісны мореӧс сушаӧ, ва эськӧ косьмис и водзӧ осадокъяс эз кутны чукӧрмыны.
Но делӧыс эз вӧв тадзи.
Геосинклиналь пыдӧс то кыптыліс, то бӧр лэччыліс (быд татшӧм колебание муніс уна нэмъяс чӧж).
Кыптігас геосинклиналь петкӧдліс вывлань море пыдӧсысь осадочнӧй горнӧй породаяслысь массаяс.
Кор геосинклиналь лэччыліс увлань, сійӧ бӧр дзебліс осадочнӧй породаяссӧ ва улӧ, и выль осадокъяс чукӧрмисны пыдӧсас, медым некымын тысяча во мысти петны поверхность вылӧ ещӧ мощнӧйджык слӧйӧн.
Сёрнитны кӧ осадокъяслӧн состав серти, унджык геосинклинальяс вӧліны сравнительнӧ ляпкыд море пыдӧсъясӧн.
Найӧ пӧлучайтісны материал, кодӧс юяс вайлісны море берегвывса гӧраясысь, а сідзжӧ материал, кодӧс нуис прибой берегъяс кырӧдігӧн.
Геосинклинальяс существуйтӧны и ӧні.
Ӧнія кадся пытшкӧсса геосинклинальясӧн лоӧны, тыдалӧ, мореяс: Средиземнӧй, Чёрнӧй, Каспийскӧй да мукӧдъяс, а окраиннӧйясӧн — мореяс: Охотскӧй, Японскӧй, Китайскӧй, Караибскӧй, Севернӧй Ледовитӧй да Атлантическӧй океанъяс берегдорса паськыд пыдӧсыс, Япония пӧлӧн море пыдӧсын джуджыд гуранъяс да Зондскӧй діяс костын проливъяс.
Осадочнӧй породаяслӧн зэв кыз слӧйяс, кодъяс чукӧрмисны геосинклинальясын, горообразовательнӧй движениеяс дырйи кыптывлісны да артмывлісны горнӧй цепьяс либӧ горнӧй хребетъяслӧн быдса системаяс, кодъяс подулын куйліс материкъяслӧн площадь.
Тадзи, вочасӧн, миян Му развивайтчан кузь история чӧжӧн первобытнӧй материкъяс видоизменяйтчисны горообразовательнӧй движениеяс дырйи.
Та вӧсна ӧнія кадся материкъяс состоитӧны площадьясысь, кодъяс тайӧ движениеяс дырйи ӧтлаасисны ӧта-мӧд дінас разнӧй кадӧ.
Ӧні, кор тӧдмасим материкъяс артмӧмкӧд, ми вермам висьтавны сы йылысь, кыдзи артмисны на вылын гӧраяс.
IV.
КЫДЗИ АРТМИСНЫ ГӦРАЯС?
1. ГӦРАЯС АРТМӦМ ЙЫЛЫСЬ ЛЕГЕНДАЯС
Вопрос сы йылысь, кыдзи артмисны гораяс, интересуйтіс йӧзӧс ёна важся кадъясӧ нин, но ӧтветитны сы вылӧ найӧ эз вермыны, сы вӧсна мый вывті омӧля тӧдісны му коралысь составсӧ да строениесӧ.
Та вӧсна найӧ думайтісны, мый кымӧръяссӧ пыкысь грӧмадаясӧс создайтісны енъяс либӧ духъяс.
Йӧз веритісны, мый енъяс стрӧитісны гӧраяс сы могысь, медым кутны небеснӧй свод.
Ми висьталім нин Олимп гӧра йылысь, кӧні, преданиеяс серти, олісны древньӧй Грецияса енъяс.
Йӧз думайтісны сідзжӧ, мый гӧраясӧс абу крепитӧма ӧти местаӧ да мый енъяс, кор найӧ тышкасьӧны, вермӧны босьтны гӧраяссӧ да шыблавны наӧн ӧта-мӧднысӧ.
Камчаткаса олысьяслӧн эм татшӧм предание Шивелуч гӧра йылысь.
Тайӧ гӧраыс — вулкан; сійӧ сулалӧ Камчаткаса мукӧд вулканъясысь дзик торйӧн.
Местнӧй олысьяс-камчадалъяс веритӧны, мый коркӧ тайӧ вулканыс вӧлӧма мукӧд вулканъяс пӧвстын ӧнія Кроноцкӧй ты местаын.
Но тайӧ местаас олысь зэв уна сурокъяс сэтшӧма беспокоитісны вулкансӧ сылӧн склонъяс вылын аслыныс оланінъяс кодйӧмӧн, мый сійӧ, медбӧрын, решитіс мунны на дінысь.
Вулкан торйӧдчис му бердысь, колис ас бӧрас ыджыд гуран, кытчӧ сёрӧнджык чукӧрмис ва да артмис ты.
Вулкан лэбзис войвылӧ, но лэбигас крукасис орчча гӧра йылӧ да жугӧдіс сійӧс, а му вылӧ лэччигӧн вӧчис гуранъяс ещӧ кык тылы, кытчӧдз сійӧ эз бӧрйы аслыс места важсяньыс 220 километр сайысь.
Тайӧ выль местаас вулкан и укрепитчис век кежлӧ.
Гӧраяс артмӧм йылысь татшӧм легендаясыс эмӧсь уна народъяслӧн.
Налӧн, дерт, абу нинӧм общӧйыс сыкӧд, кыдзи артмисны гӧраяс збыльвылас.
2. ГӦРАЯС — КӦДЗАЛЫСЬ МУЛӦН ЧУКЫРЪЯС
Унаӧн сравнивайтӧны Му вылысь гӧраяссӧ чукыръяскӧд, кодъяс лоӧны косьмысь яблӧк либӧ картупель кор вылын.
Мукӧддырйиыс шуӧны, мый Му вылын гӧраяс лоины дзик сідзи жӧ, кыдзи тайӧ чукыръясыс.
Тайӧ абу дзик вернӧ.
Му оз косьмы, а чинӧ сылӧн объёмыс, сы вӧсна мый сійӧ пыр кӧдзалӧ.
Тайӧ кӧдзалӧмыс заводитчис ещӧ сэки, кор вещество, мыйысь состоитӧ Му, заводитіс сукмыны раскалённӧй газъяс тупыльӧ, а сэсся — огненно-жидкӧй шарӧ; Му кӧдзаліс водзӧ, кӧть и надзӧнджык, чорыд му кора артмӧм бӧрын да кӧдзалӧ сідзжӧ ӧні.
Вулканъяс, кодъяс коялӧны раскалённӧй газъяс да огненно-жидкӧй лава, а сідзжӧ артмӧдӧны уна лыда пӧсь источникъяс, пыр петкӧдӧны му пытшкысь поверхность вылӧ уна шоныд, и тайӧ шоныдсӧ Му воштӧ век кежлӧ; а шоныд, кодӧс сетӧны Мулы шонді югӧръяс, пырӧ му кора пытшкӧ сӧмын некымын метр пыднаӧ.
Татшӧм ногӧн, шоныдсӧ Му воштӧ пӧлучайтӧм сертиыс унджык да та вӧсна надзӧникӧн кӧдзалӧ.
Вулканъяслӧн извержениеяс, пӧсь источникъяс, а сідзжӧ бурӧвӧй скважинаясын да джуджыд шахтаясын наблюдениеяс петкӧдлӧны, мый му кора пытшкӧ пыдӧджык пыригӧн горнӧй породаяслӧн температураыс тӧдчымӧн кыптӧ.
Тайӧ доказывайтӧ, мый Му пытшкын коли на уна жар, и тайӧ шоныдыс водзӧ расходуйтсьӧ.
Но, кыдзи тӧдса, кӧдзалігӧн быд телӧлӧн чинӧ объёмыс; чинӧ и му ядро (му шарлӧн пытшкӧсса юкӧныс).
Та вӧсна чинысь ядро дорӧ приспособляйтчигӧн му кора должен чукрасьны, сылӧн слӧйясыс артмӧдӧны складкаяс-чукыръяс, кодъясӧн и лоӧны горнӧй цепьяс.
Уськӧдны кӧ тӧдвылӧ, мый му шарлӧн поперечникыс приблизительнӧ 13 тысяча километр, а медся джуджыд гӧраяслӧн судтаыс воӧ сӧмын 7–8 километрӧдз, то Мукӧд сравнивайтігӧн найӧ кажитчӧны ичӧтик чукыръясӧн, ёна ичӧтджыкӧсь косьмӧм яблӧк кор вылын чукыръясысь.
Гӧраяс артмӧм тадзи объясняйтӧмыс ёна на паськалӧма учёнӧйяс пӧвстын; вообщесӧ сійӧ правильнӧй, но тырмытӧм.
Гӧраяс артмӧм мунӧ сложнӧйджыка.
Сійӧ лоӧ миянлы гӧгӧрвоана, ми кӧ бурджыка тӧдмасям, кутшӧм строениеыс тайӧ «чукыръясыслӧн» либӧ, кыдзи шуӧны найӧс учёнӧйяс, му кора складкаясыслӧн.
3. МЫЙ ВИСЬТАЛӦНЫ ГОРНӦЙ СКЛАДКАЯС?
Складкаяс позьӧ зэв бура аддзыны да изучайтны гӧраяслӧн да мылькъяслӧн склонъяс вылын, ущельеясын, юяс, тыяс да мореяс берегъяслӧн крут обрывъясын — вообщӧ пӧшти быдлаын, кӧні петӧны ортсӧ осадочнӧй либӧ горнӧй породаяслӧн слӧйяс.
Буретш татшӧм породаясыс, кодъяс состоитӧны торъя правильнӧй пластъясысь (найӧ куйлӧны ӧта-мӧд вылас кыдзи книга листъяс) бура петкӧдлӧны, мый гӧраяс артмисны складкаясысь.
Пластъясыс первойсӧ артмисны ваын кутшӧмкӧ водоём пыдӧсын да артмигас куйлісны горизонтальнӧя либӧ кодарланьӧкӧ зэв ичӧтика пӧлыньтчӧмӧн.
Но гӧраясын ми аддзам, мый тайӧ пластъясыс пӧлыньтчӧмаӧсь крута либӧ сулалӧны весиг отвеснӧя — «сувтӧдӧма юр вылӧ».
Сідзкӧ, кутшӧмкӧ могучӧй вын кыпӧдіс найӧс, вештіс места вывсьыс.
Кутам видзӧдны складкаын горнӧй породалӧн ӧти и сійӧ жӧ пласт вылӧ (6 рис.).
Ми аддзам, мый сійӧ кыпӧдчӧ вывлань, вочасӧн кусыньтчӧ, артмӧдӧ свод, сэсся лэччӧ увлань да бара кыпӧдчӧ вывлань.
И став мукӧд пластъясыс, кодъяс куйлӧны сы улын да сы вылын, вӧчӧны сійӧ жӧ движениесӧ.
Мукӧддырйиыс татшӧм складкаыс овлӧ дзик торъя, ӧтнас, но векджык ӧти складка бӧрын мунӧны мукӧдъяс.
Складкаяслӧн формаясыс овлӧны разнӧйӧсь — то плавкӧсӧсь (7 рис., а), то крутӧсь. (7 рис., б), то плавнӧй кусыньяса, то резкӧй переломъяса (7 рис., в).
Овлӧны складкаяс, кодъяс кусыньтчӧмаӧсь абу вывлань и абу увлань, а бокӧ;  татшӧм складкаясыс шусьӧны куйлысьясӧн (7 рис., г).
Мукӧддырйиыс артмӧ зэв сложнӧй складчатость, кодӧс сідзжӧ частӧ позьӧ аддзыны гӧраясын (7 рис., д); сійӧ петкӧдлӧ, мый тайӧ местаас му кора топаліс, чукрасис зэв ёна, и складкаяс кусыньтчисны, артмӧдісны гӧраяс.
Лыддьысьысь, коді некор эз вӧвлы гӧраясын да эз аддзыв тайӧ складкаяссӧ аслас синъясӧн, шуас вериттӧг: оз вермы тайӧ лоны!
Сэтшӧм чорыд породаяслӧн пластъяс, кыдзи песчаникъяс, известнякъяс, сланецъяс, — абу бумага, абу ной, абу кучик, кодъясӧс позьӧ кусньӧдлыны, кыдзи колӧ.
Тадзи войдӧр думайтлісны и учёнӧйяс да та вӧсна лыддисны, мый складкаяс артмисны сійӧ кадас, кор горнӧй породаяс вӧліны небыдӧсь на да представляйтісны аснас лыа, сёй, нюйт.
Но гӧраяс изучайтӧм петкӧдліс, мый горнӧй породаяс збыльысь куснясисны чорыд состояниеын.
Тайӧ тыдалӧ сэтысь, мый куснясигас пластъяс ёна торксялісны — найӧ торъявлӧмаӧсь посни потасъяс вылӧ, кӧнсюрӧ весиг дрӧбалӧмаӧсь, а торйӧдлӧм пластъяслӧн юкӧнъясыс частӧ вешйӧмаӧсь ӧта-мӧд дінсьыс (8 рис.).
Татшӧм торъявлӧм складкаяссӧ позьӧ аддзыны гӧраясын; вешйӧмыс мукӧддырйиыс овлӧ зэв ыджыд.
Чорыд горнӧй породаяслӧн куснясьӧмыс объясняйтсьӧ татшӧм ногӧн.
Пластъяс, кодъясӧс ӧні кыпӧдӧма вылӧ гӧраясын, войдӧр куйлісны зэв пыдын да на вылӧ ёна личкисны вылынджык куйлысь став слӧйясыс.
А ыджыд давление улын весиг чорыд телӧяс вермӧны вежны ассьыс формасӧ.
Сідз, например, ыджыд давление улын свинеч вермӧ прӧйдитны ичӧтик розь пыр ва моз, а кыз кӧрт, сталь, ыргӧн листъяс куснясьӧны, быттьӧ бумага лист.
Стеклӧ да йи — зэв рӧшкыд телӧяс, но и найӧс позьӧ кусыньтны ньӧти жугӧдтӧг, личкыны кӧ на вылӧ зэв надзӧн да вочасӧн.
Му кора пытшкын горнӧй породаяс вермисны зэв ёна куснясьны, но торъявлісны омӧля; дерт, кусыньтчисны найӧ зэв надзӧн.
Но кор давлениелӧн выныс вӧлі вывті нин ыджыд, сэки складка торъявліс сійӧ либӧ мӧд местаын да сылӧн юкӧнъясыс кайлісны ӧта-мӧд вылас, кыдзи тайӧс ми аддзылім 8-ӧд рисунок вылын.
4. МУ КОРАЛӦН СБРОСЪЯС
Горнӧй породаяслӧн пластъясыс торъявлісны эз сӧмын улысса слӧйяс вылӧ вылыссаясыслӧн личкӧм вӧсна.
Тайӧ личкысь вынъяссьыс кындзи, кодъяс чукрӧдлісны слӧистӧй горнӧй породаясӧс складкаясӧ, действуйтісны мукӧд вынъяс, кодъяс кыпӧдлісны му пытшкысь расплавитчӧм массаяссӧ улыссянь вывлань, Му поверхностьлань.
Найӧ торйӧдлісны му корасӧ гырысь потасъясӧн, кодъяс кузя ӧтарладорыс кыпӧдчис вывлань либӧ мӧдарладорыс лэччис увлань.
Му коралӧн татшӧм разрывъясыс да перемещениеясыс шусьӧны сбросъясӧн (9 рис.); найӧс частӧ позьӧ аддзыны и гӧраясын, и рудникъясын кыдзи складкаяскӧд орччӧн, сідзи и сэтшӧм местаясын, кӧні складкаясыс абуӧсь.
Сбросъяссӧ бура тӧдӧны курыд опыт серти и руда перйысь, и из шом перйысь.
Кор сійӧ паныдалӧ потас, код кузя муніс смещениеыс, сійӧ аддзӧ, мый из шом пласт либӧ рудаа жила потас саяс друг вошӧны, и забой мытшасьӧ тыртӧм породаӧ.
Пластлысь либӧ жилалысь вошӧм помсӧ лоӧ корсьны вылысь, улысь либӧ бокысь.
Сбросъяс дырйи корсюрӧ перемещайтчӧны му коралӧн быдса участокъяс, зэв ыджыд глыбаяс; найӧ сідзжӧ артмӧдӧны гӧраяс, но тайӧ гӧраясыс абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс пӧлучайтчӧны складкаяс артмигӧн.
Джуджыд потасъясӧн му коралӧн торъявлӧм лӧсьӧдіс пыдын куйлысь расплавитчӧм массаяслы удобнӧй туйяс вывлань кайӧм вылӧ; разрывъяслӧн потасъясті налы туйыс вӧлі кокниджык.
Расплавитчӧм массаяс пӧльзуйтчисны тайӧ туйнас да писькӧдчисны Му поверхность вылӧ, создавайтісны вулканъяс, либӧ сувтлісны мыйкӧ пыднаын, кӧні кӧдзалісны да вӧчлісны глубиннӧй породаяслысь массивъяс.
Со мый вӧсна гырысь потасъяс пӧлӧн, кодъяс торйӧдлӧны му корасӧ, ми торйӧн частӧ аддзам кусӧм да действуйтысь вулканъяс.
Татшӧм местаяссӧ, кӧні му корасӧ ёна торйӧдлӧма потасъясӧн да кӧні уна вулкан, ми аддзам Тихӧй океан берегъяс пӧлӧн, — сэні кузь цепӧн кыссьӧны биӧн лолалысь гӧраяс.
5. КУТШӦМ ВЫНЪЯС АРТМӦДІСНЫ ГӦРАЯССӦ?
Ӧні ми тӧдам, кыдзи артмисны гӧраяс, кыдзи найӧ кыпӧдчисны вывлань.
Коли ӧтветитны вопрос вылӧ — кутшӧм вынъяс вӧчисны материкъяс поверхность вылын тайӧ неровностьяссӧ?
Гӧраяс артман помкаяс йылысь научнӧй предположениеяс (либӧ гипотезаяс, кыдзи найӧс шуӧны учёнӧйяс) некымын.
Видлавны став тайӧ гипотезаяссӧ ми тані огӧ кутӧй — та вылӧ ковмис эськӧ уна кад.
Ми тӧдмасям сӧмын ӧти гипотезаӧн, кодӧс предложитісны сӧветскӧй учёнӧй Усов да американскӧй геолог Бечер.
Тайӧ гипотезасӧ шуӧны «пульсационнӧй» — «пульсируйтны» кывсянь, мӧдногӧн кӧ действуйтны толчокъясӧн.
Гипотезаыс сійӧ татшӧм.
Бура тодса, мый шоналігӧн став телӧяс паськалӧны, а кӧдзалігӧн топалӧны.
Тадзи лоӧ и сійӧ веществоясыслӧн частицаяскӧд, кодъясысь состоитӧ Му.
Сы вӧсна мый му шар век кӧдзалӧ, то сылӧн частицаясыс топалӧны, притягивайтчӧны ӧта-мӧд дінас.
Тайӧ топалӧмыс вӧсна частицаяс заводитӧны двигайтчыны ӧдйӧджык; учёнӧйяс установитісны, мый движениеыслӧн тадзи содӧмыс вӧсна кыптӧ температура, телӧяс шоналӧны.
А тайӧ шоналӧмыс вӧсна телӧяс паськалӧны да частицаяс бӧр тойыштчӧны ӧта-мӧд дінсьыс.
Татшӧм ногӧн, Му пытшкын сылӧн артмыны заводитӧмсянь да ӧнія кадӧдз мунӧ частицаясӧс притягивайтысь да бӧр тойлалысь вынъяслӧн тыш.
Тайӧ тышыс вӧсна чорыд му кора колебайтчӧ, сылӧн поверхность вылын артмӧны став сійӧ неровностьясыс, кодъяс йылысь ми висьталім.
Усов-Бечер теория серти, топалӧм да паськалӧм мунӧ оз ӧтпырйӧ, а ӧчередьӧн, толчокъяс моз — мулӧн недраясыс «пульсируйтӧны».
Резкӧя топалӧм бӧрын обычнӧ лоӧ и ёнджыка паськалӧм.
Горнӧй породаяслӧн складчатость лоӧ найӧс геосинклинальясын топӧдӧм вӧсна, а складкаяслӧн кыз пластъяс кыпӧдчӧны геосинклинальясысь да лоӧны горнӧй цепьясӧн топалӧм бӧрын паськалігӧн.
Му кораын сжатиелӧн периодъясыс (кадъясыс) коралӧн разнӧй юкӧнъясын выражайтсьӧны разнӧя: геосинклинальясын, кӧні чукӧрмисны осадочнӧй породаяслӧн кыз мощнӧй пластъяс, топалӧмыс создавайтӧ ыджыд да сложнӧй складчатость; а устойчивӧй местаясын торъя глыбаяс вӧрзьӧны разрывъяслӧн потасъяс кузя.
Му ядро паськалігӧн му кора нюжалӧмлӧн периодъяс вӧсна сідзжӧ лоӧны разнӧй последствиеяс: устойчивӧй местаясын лоӧны разрывъяслӧн выль потасъяс, важ потасъяс паськалӧны, и выль и важ потасъясті поверхность вылӧ петӧны вулканическӧй горнӧй породаяс; торъя площадьяс да глыбаяс кыптӧны.
Геосинклинальясын осадочнӧй породаяслӧн кыз пластъясыс, кодъясӧс ёна топӧдӧма сжатие дырйи, чургӧдчӧны вывлань да артмӧдӧны горнӧй цепьяс, а потасъясті тайӧ пластъясас му пытшкысь писькӧдчӧны расплавитчӧм массаяс да артмӧдӧны глубиннӧй породаяслысь массивъяс да жилаяс; расплавитчӧм массаясыс кӧнсюрӧ воӧны му поверхностьӧдз да создавайтӧны вулканъяс.
Разнӧй странаясын гӧраяслысь строениесӧ изучайтӧм петкӧдліс, мый ён сжатие периодъяс да складкаяс артмӧдан периодъяс овлӧны Му вылын быдлаын пӧшти ӧти кадӧ да состоитӧны некымын торъя толчокысь, кодъяс костын овлӧ сравнительнӧй покой.
Ӧти толчоксянь мӧдӧдз кадыс мунӧ зэв уна.
Му вылын бӧръя ыджыд движениеяс вӧліны, кыдзи установитісны учёнӧйяс, миллионысь унджык во сайын.
Ӧні Му переживайтӧ спокойнӧйджык период, но точнӧй наблюдениеяс петкӧдлісны, мый му коралӧн слаб движениеясыс мунӧны на водзӧ.
Океанъяслысь уровеньсӧ мерайтігӧн учёнӧйяс установитісны, мый ӧти местаясын берегъясыс кыптӧны, мӧд местаясын — лэччӧны увлань.
Ю долинаяслӧн склонъяс вылын артмӧны сідз шусяна террасаяс, мӧдногӧн кӧ тшупӧдъяс, кодъяс лоины местностьыслӧн кыптӧм вӧсна. А тайӧ кыптӧмыс вӧсна ю руслояслӧн уклоныс содӧ, и ва заводитӧ ёнджыка кырӧдны берегъяссӧ да писькӧдӧ выль русло сійӧ жӧ юыслӧн важ отложениеясӧ либӧ долинаяслӧн кореннӧй пыдӧс пырыс.
Медбӧрын, ыджыд землетрясениеяс, кодъяс кадысь кадӧ овлӧны разнӧй странаясын, дерт лоӧны му корапытшса кыз пластъяслӧн друг вешйӧм вӧсна, а ӧти и сійӧ жӧ вулканлӧн кадысь кадӧ повторяйтчысь извержениеяс доказывайтӧны, мый му коралӧн слаб движениеяс мунӧны и ӧні.
Пытшкӧсса да берегъясдорса геосинклинальяс местаын лоӧны гӧраяс, кодъяс ӧтлаасьӧны материкъяс дінӧ да содтӧны налысь размеръяссӧ; тайӧ повторяйтчӧ быд расширение периодӧ, та вӧсна прӧйдитӧм нин татшӧм периодъясыс дырйи материкъяс вочасӧн ыдждісны.
Мӧдарсянь, му коралӧн ыджыд площадьяс вермӧны лэччыны океан уровеньысь улӧджык да ойдны мореӧн; горнӧй цепь дорын, коді кыпӧдчис геосинклинальысь, артмӧ выль гуран, коді сідзжӧ вермас ойдны ваӧн.
Кор му кора кыптӧ да геосинклинальясысь лоӧны горнӧй сооружениеяс, море то наступайтӧ суша вылӧ, то отступайтӧ.
Тадзи мунӧ суша да ва костын постояннӧй тыш.
Исследованиеяс петкӧдлісны, мый материкъяслӧн площадьыс тӧдчымӧн содіс воддза сертиыс.
V. ГӦРАЯСЛӦН РАЗРУШАЙТЧӦМ
1. МЫЙЛА РАЗРУШАЙТЧӦНЫ ГӦРАЯС?
Тайӧ заглавиесӧ лыддьӧм бӧрын лыддьысьысь, навернӧ, юалас: вермӧны ӧмӧй чорыд каменнӧй породаясысь состоитысь гӧраяс разрушайтчыны?
Оз ӧмӧй найӧ сулавны уна тысяча вояс чӧж сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн найӧс вӧчисны природалӧн вынъясыс?
Огӧ ӧмӧй ми аддзӧй, мый гӧраяслӧн вершинаяс вылын, торъя скалаяс вылын, долинаяслӧн пыдӧсын да склонъяс вылын сулалӧны древньӧй крепостьяслӧн, башняяслӧн, замокъяслӧн развалинаяс?
Мортлӧн тайӧ сооружениеясыс, кодъясӧс стрӧитӧма уна нэмъяс сайын, удитісны разрушитчыны, а на улын скала либӧ гӧра коли дзоньӧн; сійӧ сулаліс водзджык, сулалӧ и ӧні, быттьӧ ньӧти эз вежсьы, — мыйла эськӧ сылы не сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз существуйтӧ Му?
И век жӧ гӧраяс разрушайтчӧны да весиг дзикӧдз.
Сэні, кӧні коркӧ вӧліны джуджыд гӧраяс, ӧні ми частӧ аддзам ляпкыдик мылькъяс либӧ весиг равнинаяс.
Украинаын Кривӧй Рогын да Донецкӧй бассейнын коркӧ вӧліны джуджыд гӧраяс, а ӧні сэні нюжалӧ волнистӧй равнина.
Киргизскӧй степын войдӧр вӧліны горнӧй цепьяслӧн радъяс — ӧні тані мылькъяс да ляпкыдик гӧраяс.
Урал войдӧр вӧлі ӧнія серти ёна джуджыдджык.
Кутшӧм жӧ вынъяс разрушайтӧны чорыд из гӧраяссӧ?
Да найӧ жӧ, кодъяс вочасӧн разрушайтӧны и мортӧн вӧчӧм сооружениеяс: жар да мороз, зэр да лым, ва да тӧв, а сідзжӧ быдмӧгъяс да животнӧйяс.
Казьтыштам, медводз, мый став горнӧй породаяслӧн эмӧсь потасъяс, а быд потас, весиг медся векни, эм туй, кӧні разрушительнӧй вынъяс вӧчӧны ассьыныс уджсӧ.
Шондіа жар лунъясӧ став утёсъяс ёна шоналӧны, а войнас кӧдзалӧны.
Жарсянь кӧдзыдӧ да кӧдзыдсянь жарӧ тайӧ вуджӧмыс торйӧн резкӧй овлӧ тулысын да арын, кор луннас шонді ёна шонтӧ, а войнас частӧ овлӧ кӧдзыд.
Шоналігӧн горнӧй порода паськалӧ, а кӧдзалігӧн топалӧ.
Породаяс паськалӧны да топалӧны зэв надзӧн.
Но тадзи кӧ мунӧ уна сё да тысяча во, то медбӧрын паськалӧмлӧн да топалӧмлӧн действиеыс заводитӧ тыдавны: горнӧй породаясын торъя зернояслӧн ас костаныс йитчӧмыс вочасӧн слабмӧ, и тайӧ вайӧдӧ, медбӧрын, сэтчӧ, мый зернояс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс, порода оз ло прочнӧй да торъявлӧ, чорыд изйысь лоӧ небыд лыа.
Жарлы да кӧдзыдлы уджавнысӧ отсалӧ ва.
Зэригӧн утёсъяс кӧтасьӧны, сэсся бӧр косьмӧны.
Тайӧ сідзжӧ слабмӧдӧ частицаяслысь йитчӧмсӧ.
Ещӧ ёнджыка разрушайтӧ гӧраясӧс ва, коді кынмӧ горнӧй породаясӧн потасъясын да посни тыртӧминъясын.
Кор ваысь лоӧ йи, ваыс паськалӧ.
Унаӧн тӧдӧны, мый кольны кӧ кӧдзыдінӧ пробкаа бутылка, кытчӧ тырыс кисьтӧма ва, то бутылкаыс либӧ потас, либӧ пробкасӧ йӧткыштас бутылка вомӧдыс кыпӧдчысь йи.
Кор потасъясын кынмысь ва паськалӧ, паськалӧны и потасъясыс.
Быдмӧгъяс сідзжӧ разрушайтӧны горнӧй породаясӧс.
Весиг медся шыльыд скала вылын овмӧдчӧны лишайникъяс.
Тӧв вайӧ налысь спораяссӧ медся ичӧт потасъясӧ либӧ крепитӧ зэрысь кӧтасьӧм веркӧс бердӧ; найӧ чужӧны, топыда сибдӧны из дінӧ, нёнялӧны сэтысь вакӧд тшӧтш совъяс, кодъяс колӧны налы овнысӧ, да вочасӧн сёйӧны излысь веркӧссӧ, паськӧдӧны потасъяссӧ.
Паськалӧм потасъяссӧ тыртӧ посни лыа да бус, кодъясӧс вайӧ сійӧ жӧ тӧлыс либӧ локтӧны вакӧд вылыссаджык склон вывсянь.
Тайӧ лыаыс вочасӧн лӧсьӧдӧ почва мукӧд быдмӧгъяслы — разнӧй турунъяслы да цветъяслы.
Кӧйдыссӧ налысь сідзжӧ вайӧ тӧв, кӧйдысыс веськалӧ потасъясӧ да чужӧ.
Видзӧдан да, потассьыс чурвидзӧ нин турун си, цвет за, лишайник вылӧ быдмис турун.
Тайӧ быдмӧгъясыслӧн вужъясыс кузьӧсь да кутчысьӧны крепыда.
Утёслысь веркӧссӧ найӧ сёйӧны ещӧ ёнджыка.
Потасъяс паськалӧны — и со лӧсьӧдӧма места ыджыд кустъяслы да пуяслы.
Налӧн уна вося да кыз вужъясыс писькӧдчӧны потасъясӧ, вочасӧн кызӧны да действуйтӧны быттьӧ тувъяс, паськӧдӧны потассӧ пыр ёнджыка и ёнджыка (10 рис.).
Тадзи, лунысь лунӧ, воысь воӧ, нэмысь нэмӧ уджалӧны тайӧ тыдавтӧм вынъясыс гӧраяс разрушайтӧм вылын.
Тайӧ разрушайтчӧмыс шусьӧ горнӧй породаясӧс выветривайтӧмӧн.
Кыдзи выветривайтчӧны гӧраяс — ми огӧ аддзӧй, но тайӧ выветривайтчӧмыслысь результатъяссӧ казялам быдлаысь.
2. КЫДЗИ ГӦРАЯС ПРИНИМАЙТӦНЫ АССЬЫНЫС ФОРМАСӦ?
Горнӧй видъяслысь став мичлунсӧ, став разнообразиесӧ (11-ӧд рис.) создавайтӧны разрушительнӧй вынъяс, кодъяс йылысь ми сӧмын на висьталім.
Тайӧ вынъясыс заводитісны ассьыныс уджсӧ сэк, кор гӧра эз на удит артмыны, сы вӧсна мый складкаяс да сбросъяс, колӧ чайтны, мунісны зэв надзӧн.
Мыйӧн сӧмын складка либӧ сброслӧн дорышыс неуна кыптыліс равнина весьтын, на вылӧ заводитлісны действуйтны жар да кӧдзыд, зэр да лым, тӧв да быдмӧгъяс.
Быд лун, быд во — быдса нэмъяс чӧж тайӧ вынъясыс йирисны, розьӧдлісны, тӧчитісны, сёйисны складкаяслысь плавкӧс гребеньяссӧ, сбросъяслысь рӧвнӧй обрывъяссӧ, а зэръяс мыськисны, тӧвъяс чышкисны ставсӧ, мый лӧсьӧдлісны налы отсасьысьясыс налӧн.
И вот, складкаяс бокъясӧ да сбросъяслӧн обрывъясӧ вочасӧн артмывлісны бӧрӧздаяс.
Найӧ паськалісны да лоины гуранъясӧн.
Гуранъясысь лоины оврагъяс, оврагъясысь лоины ущельеяс.
Складкаяслӧн гребеньясыс, сбросъяслӧн дорышъясыс лоины пиньясӧсь, появитчисны разнӧй скалаяс, башняяс, стенаяс, осыпьяс.
Гӧраяслӧн уна разнӧй формаяс лоины сы вӧсна, мый оз став горнӧй породаяс ӧткодя сопротивляйтчыны выветривайтчӧмлы.
Дерт, разрушительнӧй вынъяс уджалӧны успешнӧйджыка да ӧдйӧджык сэтшӧм породаясын, кодъяс слабджыкӧсь.
Татшӧм непрочнӧй пласт вылӧ уськӧдчӧм бӧрын тайӧ вынъясыс торйӧн ӧдйӧ писькӧдчӧны сы пытшкӧ, а орчча, крепыдджык породаяс важмозыс сулалӧны кыдзи стенаяс, башняяс да скалаяс; найӧ разрушайтчӧны ёна надзӧнджык.
Сідзкӧ, разрушительнӧй вынъяс вочасӧн вундалӧны складкаяслысь гребеньяссӧ да обрывъяслысь дорышъяссӧ, торйӧдлӧны склонъяс, писькӧдлӧны оврагъяс, долинаяс, ущельеяс.
А долинаяс да ущельеяс пыдӧсын уджалӧны нин оз временнӧй зэр либӧ лым ва, а постояннӧй ва шоръяслӧн да юяслӧн, кодъяс артмӧны долинаяслӧн верховьеясса ключьясысь да медся джуджыд гӧраяслӧн йиа полеясысь.
Юясса да нюръясса ва кырӧдӧ аслас берегъяс вылысь утёсъяс да склонъяс да вочасӧн писькӧдӧ ассьыс руслосӧ пыр пыдӧджык долина пыдӧсӧ.
Гӧраяс кӧ кыпӧдчӧны сэтшӧм джуджыда, мый налӧн вершинаяс да гребеньяс вылын во чӧж усьӧ лым да оз сывлы, то разрушительнӧй вынъяс дінӧ, кодъяс йылысь ми висьталім, ӧтлаасьӧны ещӧ лым да йи.
Лым, коді уна вояс чӧж усьӧ вершинаяс да гребеньяс вылӧ, оз вермы чукӧрмыны сэні помтӧг.
Сійӧ кадысь кадӧ исковтӧ вывсяньыс ыджыд массаясӧн — лавинаясӧн.
Лавинаяс лэччигас нуӧны аскӧдныс долинаясӧ гырысь да посни изъяс.
Джуджыд долинаяслӧн верховьеясын, гӧраяслӧн вершинаяс костын, чукӧрмӧм лым лэччӧ оз сразу, а вочасӧн, и лымйысь лоӧ йи да кыдзи йи поток, коді шусьӧ ледникӧн, надзӧникӧн лэччӧ увлань, мукӧддырйиыс быдса километръяс пасьта.
Кор ледник лэччӧ тырмымӧн улӧ, кӧні шоныдджык нин, йи вочасӧн сылӧ, ледник лоӧ вӧсниджык да, медбӧрын, дзикӧдз бырӧ.
Долина пыдӧсті кыссьысь ледник аслас зэв ыджыд да сьӧкыд массанас тӧчитӧ да шлифуйтӧ скалаяс, зыртӧ бергӧдчанінъясын крут склонъяс да ставсӧ, мый торйӧдас либӧ вештас скалаяс дорысь, нуӧ аскӧдыс.
Тадзи разнӧй вынъяс уджалӧны гӧраяс разрушайтӧм вылын.
И вот, уна и уна тысяча вочӧжся татшӧм удж бӧрас ӧтипӧлӧс, первойсӧ мисьтӧм складкаясысь, сбросъяслӧн рӧвнӧй плоскогорьеясысь лоӧ мича да разнообразнӧй горнӧй страна, пиньясӧсь вершинаясысь цепьяса, живописнӧй скалаяса, отвеснӧй утёсъяса, крут стенъяса, паськыд да векни долинаяса, ущельеяса, водопадъяса, бурнӧй юяса да ледникъяса.
Горнӧй природалӧн тайӧ мичлуныс, тайӧ помтӧм разнообразиеыс лои сы вӧсна, мый надзӧн, но мудзлытӧг уджалісны тыдавтӧм вынъяс, кодъяс йылысь ми тані подробнӧя висьталім.
3. ГӦРАЯС ВОЙВЫЛЫН ДА ЛУНВЫЛЫН
Гӧраяслӧн мичлуныс да разнообразиеыс зависитӧ сідзжӧ сыысь, войвылынӧсь гӧраясыс али лунвылынӧсь, му шарвывса кӧдзыд али шоныд местаясын.
Войвывса гӧраясын мичлуныс да разнообразиеыс этшаджык; сэні вывті дыр царствуйтӧ тӧв, а гожӧмыс зэв дженьыд да улис; тӧвнас кыз лым слӧй улын разрушительнӧй вынъяс узьӧны, и сӧмын торъя скалаяс, кодъяс чурвидзӧны лым весьтын, выветривайтчӧны.
Выветривайтчӧмыс тані мунӧ ньӧжйӧ, скалаясыс да утёсъясыс этша, тӧвлы, шонділы да морозлы вӧчны пӧшти нинӧм.
Сӧмын ылі войвылын, полярнӧй круг сайын, кӧні пӧшти нинӧм оз быдмы, джуджыд гӧраяс бара лоӧны мичаджыкӧсь, но мичлуныс налӧн однообразнӧй.
Сэні джуджыд лым да йи улысь частӧ чурвидзӧны ёсь гребеньяс да скалаяс, сьӧд отвеснӧй обрывъяс, кытчӧ лым оз ӧшйы.
Лунвылынджык, кӧні гӧраяслӧн подножиеыс шоныд да влажнӧй странаын, а вершинаяс вылас лым, ми аддзам мичаджык да разнообразнӧйджык гӧраяс, сы вӧсна мый став разрушительнӧй вынъяс уджалӧны ыджыд успехӧн.
Мичаӧсь сідзжӧ пустыняясса джуджыд гӧраяс, но мичлуныс налӧн аслыссяма.
Тані — куш излӧн царство: быдлаын куш утёсъяс, скалаяс, гребеньяс; посни турун либӧ куст чукӧръяс быдмӧны ньывкӧсджык склонъяс вылын, а долинаяс пыдӧсын шочиник ключьяс пӧлӧн овмӧдчӧмаӧсь пуясысь да кустарникъясысь посньыдик расъяс.
Тайӧ гӧраясыслӧн формаясыс зэв разнӧйӧсь; разрушительнӧй вынъяс тані уджалӧны зіля.
Правда, тані ваыс этша, быдмӧгыс этша, и выветривайтчӧм, коді лоӧ растительность да ва вӧсна, тані мунӧ зэв омӧля.
Зато жар да мороз аддзӧны аслыныс зэв уна удж сідз жӧ, кыдзи и тӧв, коді пӧльтӧ пустыняын торйӧн частӧ.
Тропическӧй странаясса зэв жар да влажнӧй климатын гӧраяслӧн видыс аслыссяма; подножиесяньыс вершинаӧдзыс сэні сука быдмӧ вӧр, кыті чертӧг писькӧдчыны он вермы.
Утёсъяс да скалаяс шочӧсь да дзебсьӧны расъясын; горнӧй породаясӧс тупкӧма жарысь да кӧдзыдысь, но зато зіля уджалӧны быдмӧгъяс да зэв уна ва, та вӧсна горнӧй породаяс веркӧссяньыс уна метр пытшлань дзикӧдз разрушитчӧмаӧсь да наысь лоӧма гӧрд сёй, коді озыр охраӧн.
Тадзи, сійӧ либӧ мӧд климатын гӧраяслӧн положение вӧсна, вежласьӧ природаса разрушительнӧй вынъяслӧн уджыс.
Му вылын абу сэтшӧм места, кӧні эськӧ тайӧ вынъясыс сідзи либӧ мӧдног — ӧтияс слабджыка, мӧдъяс ёнджыка — эз мырсьыны гӧраяс разрушайтӧм вылын.
4. ГӦРАЯС ВОЧАСӦН БЫРӦНЫ
Разрушительнӧй вынъяс создавайтӧны горнӧй формаяслысь мичлун, но найӧ жӧ и дзикӧдз бырӧдӧны гӧраяссӧ.
Пиньясӧсь гребеньяс, ёсь вершинаяс да крут утёсъяс бырӧны Му поверхность вылысь, дзикӧдз шылялӧны — со тайӧ вынъяс уджыслӧн результат.
И кытчӧдз равнина весьтын кыпӧдчӧ кӧть ӧти мыльк, чурвидзӧ кӧть ӧти из, разрушительнӧй вынъяс водзӧ вӧчӧны ассьыныс уджсӧ.
Лоӧ тайӧ, гӧгӧрвоана, татшӧм помкаяс вӧсна.
Скала вылӧ усигӧн шонді югӧр вочасӧн разрушайтӧ сійӧс; тайӧ разрушениеыс оз дугды сэтчӧдз, кытчӧдз оз коль ни ӧти скала, кодӧс вермӧ югдӧдны Шонді.
Зэр кырӧдӧ гӧралысь вылысса слӧйяссӧ; тайӧ кутас мунны сэтчӧдз, кытчӧдз гӧрасӧ оз ло кырӧдӧма ставнас подулӧдзыс.
И сэтчӧдз, кытчӧдз тӧвлы оз ло позянлун гуляйтны вӧльнӧя, некутшӧм преградаяс паныдавтӧг, сійӧ оз дугӧд ассьыс разрушительнӧй уджсӧ.
И водз либӧ сёр, сыысь зависитӧмӧн, ёна-ӧ джуджыдӧсь гӧраясыс да чорыдӧсь горнӧй породаясыс, разрушительяс помалӧны ассьыныс уджсӧ, и мича гӧраяс бырӧны Му поверхность вылысь.
Ми кӧ кутам сравнивайтны ӧта-мӧдыскӧд миян Му вывса разнӧй горнӧй цепьяс, то убедитчам, мый налӧн джудждаыс да очертаниеясыс абу ӧткодьӧсь.
Ӧти местаясын ми аддзам сэтшӧм джуджыд да мича гӧраяс, кыдзи Алтай, Кавказ либӧ Швейцарияса Альпы (татшӧм гӧраяссӧ сідзи и шуӧны альпийскӧйясӧн).
Мукӧд местаясын — ляпкыдджык да мисьтӧмджык гӧраяс, кодъяслӧн вершинаясыс гӧгрӧсмӧмаӧсь да склонъясыс абу сэтшӧм крутӧсь; скалаяс, обрывъяс, ущельеяс татшӧм гӧраясас этшаджык.
Татшӧмӧсь гӧраясыс Средньӧй Уралын, Карпатыын да Сибирса уна местаясын.
Коймӧдлаын ми аддзам ещӧ ляпкыдджык, паськыдджык да плавкӧсджык гӧраяс, кодъяслӧн вершинаясыс тӧдчӧны омӧля, склонъясыс ньывкыдӧсь да долинаясыс паськыдӧсь.
Тайӧ гӧраясыслӧн пӧшти ньӧти абу главнӧй мичлуныс — скалаяс, ущельеяс, обрывъяс да водопадъяс.
Татшӧмӧсь гӧраясыс Севернӧй да Южнӧй Уралын, Германия войвылын.
Казахстанын ми аддзам мылькъяс, кодъяс ӧткӧн либӧ радъясӧн разалӧмаӧсь степь пасьта. Налӧн пӧшти абуӧсь мичмӧдысь юяс да шоръяс, и асланыс очертаниеяс сертиыс тайӧ мылькъясыс сэтшӧм ӧткодьӧсь, быттьӧ найӧс вӧчӧмаӧсь ӧти образец серти.
Медбӧрын, эмӧсь сэтшӧм местаяс, кӧні сӧмын торъя мылькторъяс серти, разнӧй горнӧй породаяс петӧм серти позьӧ дӧгадайтчыны, мый и тані коркӧ кыпӧдчывлісны гӧраяс, тыдалісны лӧз гребеньяс, шумитісны юяс.
Татшӧмӧсь местаясӧн Украина, Восточнӧй Сибирлӧн войвывса юкӧнъясыс да мукӧдъяс.
Став тайӧ гӧраясыс омӧля мунӧны ӧта-мӧд вылас; найӧ нагляднӧя петкӧдлӧны миянлы, мый чорыд, из гӧраяс ньӧти абу вечнӧйӧсь, мый найӧ сідзжӧ вежсьӧны да коркӧ сэсся бырӧны.
Но сӧмын гӧраяс бырӧдӧм вылӧ колӧ уна кад — уна дас да сё тысяча во.
Прӧйдитасны уна нэмъяс, и ми кӧ эськӧ вермим сэки видзӧдлыны миянлы бура тӧдса кутшӧмкӧ гӧраяс вылӧ, миянӧс эськӧ чуймӧдіс лоӧм вежсьӧмыс.
Например, джуджыд альпийскӧй гӧраяс местаысь ми аддзим эськӧ небыд да шыльӧдӧм гӧраяс; бырисны налӧн вершинаясыс, кодъяс кыпӧдчывлісны кымӧръяс сайӧдз да вӧлі тупкысьӧмаӧсь лымйӧн, ныжмисны ёсь гребеньяс, склонъяс лоины ньывкыдӧсь, абуӧсь ни скалаяс, ни обрывъяс, ни ущельеяс.
А ещӧ некымын нэм бӧрын сійӧ жӧ местасьыс ми аддзим эськӧ плавкӧс мылькъяс да весиг настоящӧй равнина.
Тадзи вочасӧн бырӧны гӧраяс.
5. ГӦРАЯС ЧАСТӦ ЧУЖӦНЫ ВЫЛЬЫСЬ
Плавкӧс гӧраяс вылӧ либӧ весиг равнина вылӧ, коді коли бырӧдӧм горнӧй система местаын, мукӧддырйиыс выльысь, заводитӧны действуйтны гӧраяс артмӧдысь вынъяс; найӧ артмӧдӧны важ местаас выль гӧраяс, кодъясӧс позьӧ шуны выльысь чужысьясӧн.
Но тайӧ гӧраясыс век торъялӧны асланыс формаяс да асланыс строение сертиыс бырӧдӧм гӧраяссьыс.
Му кора топӧдан выль период петкӧдӧ разрывъяслӧн важ потасъясті быдса глыбаяс, кодъяс колины воддза гӧраясысь да состоитӧны складчатӧй осадочнӧй породаясысь да на пытшкӧ пырӧм изверженнӧй породаясысь.
Тайӧ глыбаясыс кыпӧдчӧны разнӧй вылнаӧ, а разрушительнӧй вынъяс пыр жӧ заводитӧны ассьыныс уджсӧ: вундалӧны, торйӧдлӧны глыбаяссӧ да вӧчӧны наысь горнӧй страна.
Медся вылӧ кыпӧдчӧм векни глыбаяслӧн вермас лоны та дырйи альпийскӧй форма, весиг вермасны тупкысьны лымйӧн да ледникъясӧн.
Урал — выльысь чужӧм татшӧм гӧраяс.
Ураллысь цепьяссӧ, кодъясӧс создайтӧма сылӧн геосинклиналяс палеозойскӧй эра помын, вӧлі важӧн нин пӧртӧма мылькйӧсь равнинаӧ, код вылын сэсся му коралӧн том движениеясыс выльысь выдвинитісны кузь да векни глыбаяс. Тайӧ глыбаяссӧ разрушительнӧй вынъяс пӧртісны нин скалистӧй грядаясӧ, кыдзи Таганай, Денежкин из, Каратау да с. в.
Алтай Сибирын сідзжӧ эм выльысь чужӧм горнӧй система, кодӧс создайтісны том вертикальнӧй движениеяс пӧшти равнина местаын, коді коли палеозойскӧй Алтайсянь.
Ӧткымын векни да торйӧн вылӧ кыпӧдчӧм глыбаясӧс разрушительнӧй вынъяс пӧртісны Катунскӧй, Северно- да Южно-Чуйскӧй Альпыӧ, кӧні куйлӧны вечнӧй лым да ледникъяс.
Выльысь чужӧм гӧраясӧн лоӧны сідзжӧ Средньӧй Азияын Тянь-Шаньлӧн кузь цепьясыс.
Но тайӧ гӧраясас глыбаяс, кодъяс вылӧ вӧлі торйӧдлӧма пӧшти равнина (сійӧ кольліс важ Тянь-Шань местаын), лоины содтӧд складкаясаӧсь сжатие эпохаяс дырйи, кодъяс вӧліны расширение эпохаяс бӧрын; тайӧ усложнитіс гӧраяслысь строениесӧ.
Таысь кындзи, паныдасьлӧны гӧраяс, кодъясӧс правильнӧджык шуны не выльысь чужысьясӧн, а томмӧдӧмъясӧн.
Тайӧ — сійӧ гӧраясыс, кодъясӧс разрушительнӧй вынъяс эз на удитны пӧртны равнинаясӧ, но тӧдчымӧн нин ляпкӧдісны.
Му коралӧн выльысь заводитчӧм движениеясыс оз вермыны бура восстановитны налысь первойя ӧбликсӧ; но кузь да векни глыбаяссӧ, кодъяс вылӧ вӧлі торйӧдлӧма тайӧ гӧраяссӧ выль движениеяс дырйи, вӧлі кыпӧдӧма вылӧджык да разрушительнӧй вынъяс выльысь торйӧдлісны, орйӧдлісны найӧс. Та вӧсна тайӧ гӧраясыс лоины живописнӧйджыкӧсь.
Татшӧм гӧраяс примерӧн позьӧ лыддьыны асыв-войвыв Сибирын Индигирка да Колыма юяс бассейнын Черскийлысь хребет.
Но и выльысь чужӧм гӧраяслӧн судьбаыс татшӧм жӧ — разрушительнӧй вынъяс найӧс выльысь бырӧдасны, шыльӧдасны, мӧдысь пӧртасны равнинаӧ...
Тадзи мунӧ неодушевлённӧй природаын, изъяс царствоын веществояслӧн круговорот.
Ӧтитор венӧ мӧдӧс — ӧтиыс быдмӧ, пӧрысьмӧ да быттьӧ бырӧ, а сы местаын тыдовтчӧ мӧдтор.
Но вежласьӧны да бырӧны сӧмын формаяс, очертаниеяс, а ачыс веществоыс, кодысь состоитӧ Му, ассьыс ӧбликсӧ вежлалігӧн либӧ местаысь местаӧ вуджигӧн, кольӧ вечнӧйӧн.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Тайӧ книжка листбокъяс вылын ми тӧдмӧдім лыддьысьысьӧс, коді эз аддзывлы настоящӧй гӧраяс, сійӧн, мый найӧ представляйтӧны аснаныс, мыйысь найӧс стрӧитӧма, кыдзи да кор артмисны материкъяс, кодъяс вылын кыпӧдчӧны гӧраяс, кутшӧм вынъяс найӧс кыпӧдісны, кыдзи гӧраяс разрушайтчӧны, бырӧны да выльысь чужӧны да кутшӧм разнӧйӧсь налӧн формаясыс строение да происхождение сертиыс.
Но и лыддьысьысь, коді вӧлі гӧраясын либӧ олӧ сэні, дерт, тӧдмаліс тайӧ книжкасьыс уна выльтор, сы вӧсна мый оз быдӧнлы, коді вӧлі гӧраясын, удайтчыв кыпӧдчыны джуджыд вершинаяс вылӧ да наблюдайтны окружающӧй видъяс, эз быдӧнлы удайтчыв волыны вечнӧй лым да ледникъяс царствоӧ, и гӧраяслысь строениесӧ да артмӧмсӧ кыдзи колӧ тӧдӧны сӧмын найӧ, кодъяс специальнӧ изучайтісны тайӧ вопроссӧ.
И лыддьысьысьлӧн кӧ кыптіс интерес му поверхность лоӧм да сылӧн вежсьӧмъяс йылысь наука дінӧ, коді шусьӧ геологияӧн (тайӧ лоӧ — му йылысь учение), сійӧ вермас тӧдмасьны тайӧ наукаыскӧд подробнӧйджыка мукӧд книгаясысь да учёнӧй-геологъяскӧд беседаясысь, а, гашкӧ, и аслыс лоӧ окота посвятитны ассьыс олӧмсӧ тайӧ увлекательнӧй наукаыслы.
abu
abu
1 рис. Горнӧй породаяслӧн кык вид: а — разнӧй кызтаа да разнӧй рӧма пластъясысь состоитысь слӧистӧй горнӧй породалӧн петас; б — потасъясӧн пельӧсъясӧсь глыбаяс вылӧ торйӧдлӧм массивнӧй горнӧй породалӧн петас.
2 рис. Окаменелостьяс: а — чорзьӧм раковина; б — еджыд мел порошок, ёна ыдждӧдӧма; в — папоротниклӧн отпечаток.
3 рис. Горнӧй породаяслӧн разрезъяс: а — разрез вулканическӧй горнӧй породалӧн, коді расплавитчӧмӧн петіс потасысь Му поверхность вылӧ; б — разрез массивнӧй горнӧй породалӧн, коді писькӧдіс осадочнӧй породаяслысь слӧйяс.
4 рис. Массивнӧй горнӧй породалӧн жила, коді тыртіс потасъяс осадочнӧй породаяслӧн слӧйясын.
5 рис: Геосинклинальлӧн разрез: а — пытшкӧсса геосинклиналь; б — геосинклиналь океанын, материк дорын.
1–2 лыдпасъясӧн петкӧдлӧма морелысь уровень, 3 — осадокъяслӧн вывтас.
6 рис. Горнӧй складкаяс.
7 рис. Складкаяслӧн разнӧй формаяс: а — плавкӧс; б — крут; в — резкӧй перелома; г — куйлысь; д — сложнӧй.
8 рис. Кыдзи артмӧ вешйӧм складка орӧм вӧсна.
Сьӧд веськыд линия петкӧдлӧ, кутшӧм направлениеын муніс вешйӧмыс.
9 рис. Сброс.
Пластъяс, кодъяс торйӧдтӧдзыс вӧліны быдсаӧсь, заштрихуйтӧма ӧткодя.
10 рис. Разрез утёслӧн, кӧні вужъясьӧмаӧсь посни пуяс.
abu
11 рис. Тешкодь формаа мылькъяс, кодъяс артмисны выветривайтчӧм вӧсна (Джунгария).
{И. Ф. Полак @ Время и календарь @ география @ И. Ф. Полак. Время и календарь @ 1947 @}
Профессор Иосиф Федорович Полак
ВРЕМЯ И КАЛЕНДАРЬ
ВВЕДЕНИЕ
Все вещи вокруг нас находятся, как мы говорим, «в пространстве», одни ближе, другие дальше.
Подобным же образом все явления, все события происходят «во времен и», одни раньше, другие позже.
Люди с незапамятных времён умеют измерять расстояния в пространстве, или, как говорят в геометрии, измерять «отрезки прямой линии между двумя точками».
Так же давно человечество стало учитывать время, то-есть измерять «отрезки времени» между двумя событиями.
Сначала этот учёт времени делался грубо, затем всё точнее и точнее.
Чем выше развивается культура нашей жизни, чем разнообразнее становится человеческая деятельность, тем большее значение приобретает точное измерение времени.
Совершенно особенную роль играет время в науке.
Учёные называют время «независимой переменной величиной», то-есть такой величиной, с изменением которой изменяются все прочие переменные величины вселенной.
И это поистине «независимая» величина; она как бы течёт вечно, безостановочно и равномерно.
Эту мысль хорошо выразил старый русский поэт Державин в своём предсмертном стихотворении:
«Река времён в своём стремленьи
Уносит все дела людей».
Люди научились точно учитывать время, когда развилась астрономия — наука о небесных светилах.
Только благодаря астрономии мы умеем точно ответить на вопросы: «который час?», «какое сегодня число?», так как эта наука дала правила выверки часов и правила счёта дней и годов, то-есть то, что называется календарём.
Объяснению этих правил и посвящена предлагаемая брошюра.
1. ВРАЩЕНИЕ ЗЕМЛИ.
ЗВЁЗДНЫЕ СУТКИ И ЗВЁЗДНОЕ ВРЕМЯ
Чтобы измерять время, надо иметь какую-нибудь меру времени или «единицу времени», и с нею сравнивать все остальные промежутки времени.
Для этого надо найти такое явление, которое повторяется всегда одинаковым образом.
Тогда мы имеем право считать, что это явление совершается всегда в течение одного и того же отрезка времени, и можем этот отрезок принять за единицу времени.
С таким правильно повторяющимся явлением человечество давно сроднилось.
С тех пор, как человек сделался мыслящим существом, он знал, что наступившая сегодня ночь кончится, как кончилась вчерашняя ночь, что после неё опять наступит день и что так будет постоянно.
Так сама собой появилась у людей основная единица для измерения времени.
Единица эта не «день», то-есть не промежуток времени от восхода до захода Солнца, а день с ночью вместе, то-есть сутки.
Сутки представляют собой время одного оборота Земли вокруг её оси.
Учёные доказали, что на самом деле не небо со всеми светилами обращается вокруг нашей Земли с востока на запад, а Земля вращается в обратном направлении, с запада к востоку.
Суточное вращение Земли похоже на вращение хорошо запущенного волчка.
На таком волчке есть две точки, одна вверху, другая внизу, которые во время вращения стоят почти неподвижно; их можно назвать полюсами волчка, а прямую линию, которая через них проходит, — осью волчка (рис. 1).
Всё это есть также и у Земли — и ось и два полюса, северный и южный.
Больше того: так как суточное вращение неба есть следствие вращения Земли, то и на небе есть две неподвижные точки, вокруг которых все звёзды как будто обращаются в течение суток.
Древние астрономы назвали эти точки «полюсами мира», так как они думали, что небо действительно вращается, а Земля неподвижна.
В северном полушарии Земли виден только северный небесный полюс.
В самом полюсе нет никакой звезды, но очень близко к нему находится довольно яркая звезда, которую называют Полярной.
Её легко найти по известному созвездию Большой Медведицы, как показывает рис. 2.
Полярная звезда для простого глаза кажется стоящей всегда на одном месте, почти точно на севере, а остальные звезды описывают вокруг нее (на самом деле — вокруг полюса мира) круги разной величины, смотря по расстоянию от полюса (рис. 3).
Самый большой круг описывают звёзды, удалённые от полюса на 90 градусов (на прямой угол).
Они лежат на так называемом небесном экваторе, который делит всё небо на два полушария, северное и южное, подобно тому, как земной экватор делит поверхность земного шара также на два полушария.
Каждая звезда, лежащая на небесном экваторе (круг ЭЗВК на рис. 4), восходит точно на востоке (точка В), заходит точно на западе (точка 3).
Чем больше наша широта, то-есть чем севернее мы находимся, тем выше на небе стоит северный небесный полюс, а на северном полюсе Земли, где широта, как известно, 90 градусов, северный небесный полюс стоит прямо над головой, или, как говорят, в зените.
Наоборот, на земном экваторе оба небесных полюса лежат на горизонте: один точно на севере, другой на юге.
Рис. 5 и 6 показывают, как необычно для нас движутся светила в обоих этих случаях.
Суточное вращение Земли есть самое равномерное из всех движений, какие только нам известны.
Как показывают астрономические наблюдения, за последние две тысячи лет длина суток не изменилась даже на сотую долю секунды.
Наша единица измерения времени, таким образом, достаточно надёжна.
Чему же равна эта единица?
Во сколько часов совершается один оборот земного шара по нашим обыкновенным часам?
Нередко думают, что ровно в 24 часа; ведь одну двадцать четвёртую часть суток к назвали часом.
Оказывается, что это не так и что вообще «сутки» — не такое простое понятие, как кажется.
Попробуем определить продолжительность суток с помощью простейшего астрономического наблюдения.
Предположим, что из нашего окна видно какое-нибудь высокое здание, вырисовывающееся на фоне неба.
Пусть нам удалось заметить, как яркая звезда в своём суточном движении подошла к зданию и скрылась за ним; отметим по часам момент этого исчезновения, например 9 часов 25 минут, и повторим то же самое наблюдение в следующий вечер с того же самого места.
Оказывается, завтра эта же звезда скроется в 9 часов 21 минуту, послезавтра в 9 часов 17 минут и т. д., словом, каждый день на четыре минуты раньше.
И какую бы звезду мы ни наблюдали, всегда получится то же самое.
Если наши часы очень точно выверены, то мы заметим, что разница составляет не ровно 4 минуты, а немного меньше, именно, 3 минуты 56 секунд.
Таким образом, каждая точка звёздного неба описывает полный круг и возвращается на то же место не через 24 часа, а на 3 минуты 56 секунд скорее, то-есть через 23 часа 56 минут 4 секунды.
Вот во сколько времени обращается звёздное небо вокруг Земли.
Но в действительности вращается Земля, а не небо; поэтому мы скажем: время одного обращения Земли вокруг оси составляет 23 часа 56 минут 4 секунды.
Этот промежуток времени называется звёздными сутками.
Звёздные сутки и представляют собой основную единицу времени; длина именно этих суток остаётся всё время одинаковой.
Почему же не считают в звёздных сутках ровно 24 часа?
Но в астрономии это как раз и делается.
Звёздные сутки астрономы разделяют на 24 звёздных часа, каждый час на 60 минут, а минуту на 60 секунд.
«Звёздные» часы, минуты и секунды, понятно, несколько короче наших «обыкновенных», или «солнечных» единиц времени; легко подсчитать, например, что «звёздный» час короче «солнечного» часа почти на 10 секунд (надо только разделить 3 минуты 56 секунд на 24).
На каждой астрономической обсерватории есть часы, идущие по звёздному времени.
Эти часы так отрегулированы, что каждый день они уходят вперёд против обыкновенных часов на 3 минуты 56 секунд.
Звёздные часы совершенно необходимы для астронома, так как они идут, можно сказать, в согласии с движением звёздного неба.
Каждая звезда восходит по звёздным часам всегда в один и тот же определённый свой момент и в определённый момент заходит.
Например, Сириус, самая яркая звезда неба, восходит в Москве всегда в 2 часа 21 минуту по звёздному времени; через 4 часа 22 минуты, то-есть в 6 часов 43 минуты, она поднимается на самую большую высоту и стоит в этот момент точно на юге (как Солнце в полдень), а ещё через 4 часа 22 минуты, то-есть в 11 часов 5 минут звёздного времени, заходит.
Поэтому звёздные часы всё время дают астроному картину звёздного неба: ему достаточно взглянуть на такие часы и справиться в особом списке звёзд (звёздном «каталоге»), и он знает, не выходя из комнаты, какие звёзды сейчас находятся, например, в своём наивысшем положении, или, как говорят астрономы, на небесном меридиане (круг СЭЮ на рис. 4), и, стало быть, они особенно удобны для наблюдений.
Звёздное время в общежитии непригодно, так как один и тот же звёздный час в течение года переходит на всевозможное время дня и ночи.
Жизнь природы, а с нею и человека, согласована со сменой дня и ночи, то-есть с Солнцем, а не со звёздами; но солнечное время оказывается гораздо сложнее звёздного времени, и, чтобы его понять, надо ясно представить себе видимое движение Солнца.
2. ГОДИЧНОЕ ДВИЖЕНИЕ СОЛНЦА
Как и всякое другое светило, Солнце также участвует в суточном обращении небесного свода, но, кроме того, оно имеет и своё собственное движение.
Если бы вокруг Солнца можно было видеть звёзды, то мы бы заметили, что Солнце передвигается среди них на два своих диаметра в сутки и постепенно переходит из одного созвездия в другое.
Наблюдения с помощью астрономических инструментов показали, что Солнце в течение года совершает по звёздному небу как бы кругосветное путешествие: двигаясь всё время в одну сторону, оно через год опять возвращается к той же самой звезде.
Это годичное движение Солнца, подобно суточному вращению неба, есть движение кажущееся.
Наша Земля, кроме вращения вокруг своей оси, совершает ещё полёт вокруг Солнца и на каждое обращение затрачивает год.
Этого движения Земли мы так же не чувствуем, как и её вращения.
Годичное движение Солнца по небу направлено навстречу суточному движению, то-есть с запада к востоку.
Но круг, который описывает Солнце в течение года, довольно сильно отклонён от небесного экватора (на рис. 4 годичный путь Солнца не показан, так как в различное время суток он занимает разное положение).
21 марта Солнце находится на экваторе, в созвездии Рыб, восходит точно на востоке и заходит точно на западе.
В это время день по всей земле равен ночи; это — весеннее равноденствие, начало астрономической весны (для северного полушария).
С каждым днём Солнце поднимается всё выше в северное полушарие неба, и день у нас увеличивается за счёт ночи.
Это увеличение прекращается к 22 июня, к моменту летнего солнцестояния, или астрономического начала лета.
В этот день Солнце отходит от экватора к северу больше, чем на четверть расстояния от экватора до полюса, именно на 23 1/2 градуса (как известно, четверть прямого угла составляет 22 1/2 градуса).
Затем начинается приближение Солнца к экватору, день укорачивается, и 23 сентября наступает осеннее равноденствие: Солнце опять на экваторе, но уже в противоположной точке, в созвездии Девы.
С этого дня Солнце на полгода уходит в южное полушарие, день у нас делается короче ночи.
Самый короткий день бывает 22 декабря, когда Солнце находится на 23 1/2 градуса к югу от экватора; это — зимнее солнцестояние, начало астрономической зимы в северном полушарии.
С этого дня начинается приближение Солнца к экватору, на который оно вступает 21 марта.
С помощью астрономических наблюдений можно точно определить момент весеннего вступления Солнца на экватор, или, как говорят астрономы, момент прохождения Солнца через точку весеннего равноденствия.
Наблюдения показали, что от одного прохождения Солнца через эту точку до следующего такого прохождения протекает не ровно один календарный год, то-есть не ровно 365 дней, а несколько больше, а именно:
365 дней 5 часов 48 минут 46 секунд.
Этот промежуток времени астрономы называют тропическим годом.
Именно во столько времени совершается одно обращение Земли вокруг Солнца.
Астрономы открыли, что длина тропического года изменяется, но очень медленно, так что через несколько тысячелетий в написанном здесь числе секунды будут уже другие.
Не совсем одинакова также скорость полёта Земли в разных местах её пути вокруг Солнца.
Вследствие этого годичное движение Солнца нам кажется не вполне равномерным.
Это видно из такого примера: видимый путь Солнца в течение летнего полугодия в точности равен пути, проходимому в зимнем полугодии (по половине окружности каждый); между тем первую полуокружность Солнце проходит в 186 дней (с 21 марта по 23 сентября), а вторую только в 179 дней (с 23 сентября по 21 марта).
Заметим ещё, что название «тропический год» к географическим тропикам никакого отношения не имеет: длина года на всей Земле одинакова; в тропиках она такая же, как в умеренных и полярных областях.
3. ИСТИННОЕ СОЛНЕЧНОЕ ВРЕМЯ
Теперь понятно, отчего счёт времени по Солнцу оказывается сложнее, чем по звёздному времени: ведь Солнце не стоит относительно звёзд неподвижно, а перемещается по звёздному небу.
Предположим, что вчера Солнце и какая-нибудь определённая звезда прошли через небесный меридиан в один и тот же момент (в полдень); сегодня звезда опять вернулась к меридиану, и за это время прошли, таким образом, полные звёздные сутки.
Но солнечные сутки ещё не истекли, новый полдень ещё не наступил: Солнце теперь приблизительно на 1/365 часть окружности (т. е. почти на градус) находится восточнее, чем накануне, и должно пройти ещё почти 4 минуты, чтобы оно дошло до меридиана.
Промежуток времени между двумя возвращениями Солнца к меридиану и называется солнечными сутками.
Если бы ежедневное опоздание Солнца к меридиану было одно и то же во все дни года, то длина солнечных суток была бы всегда одинакова и солнечное время было бы так же просто, как звёздное.
Но движение Солнца, как мы уже говорили, не совсем равномерно и в разные дни года имеет не совсем одинаковое направление.
Поэтому длина так называемых истинных солнечных суток (т. е. дня с ночью вместе) в течение года слегка изменяется.
Самые длинные истинные сутки бывают, оказывается, в декабре; но они длиннее самых коротких (сентябрьских) всего лишь на 51 секунду.
Понятно, что и остальные единицы истинного солнечного времени — истинные часы, минуты и секунды — в разные дни года имеют разную длину.
Если бы мы захотели жить в точности по истинному солнечному времени, то пришлось бы чуть не каждый день менять регулировку часов, постоянно заставлять их то уходить вперёд, то отставать.
В общежитии это было бы крайне неудобно, а для науки и техники прямо недопустимо.
Поэтому «истинное» солнечное время было заменено так называемым средним солнечным временем, о котором речь будет дальше.
Впрочем, есть старинный прибор, показывающий истинное солнечное время; это — солнечные часы, в которых стрелкой служит тень от неподвижной пластинки или палочки, направленной к полюсу мира (рис. 7).
Но эти часы настолько неточны, что в настоящее время они не имеют серьёзного значения.
4. СРЕДНЕЕ СОЛНЕЧНОЕ ВРЕМЯ
Итак, наши часы идут не по истинному Солнцу, которое светит на небе, а по так называемому среднему Солнцу, по воображаемой точке, вроде точки весеннего равноденствия.
Это воображаемое солнце совершает годичный оборот по звёздному небу во столько же времени, как настоящее Солнце.
Но при этом оно движется по экватору и совершенно равномерно.
Когда наше воображаемое солнце стоит на небе прямо на юге (в кульминации), то считается 12 часов «среднего» солнечного времени.
Этот «средний полдень» вообще не совпадает с истинным полднем, который указывается солнечными часами.
Промежуток времени между двумя кульминациями этого среднего Солнца называется средними солнечными сутками; длина его всегда одна и та же, ровно 24 часа.
Части, на которые разделены средние солнечные сутки, то-есть часы, минуты и секунды среднего времени, и есть те самые единицы времени, по которым мы живём.
Воображаемое среднее солнце может проходить через меридиан то раньше, то позже истинного Солнца.
Поэтому «среднее» время бывает то впереди, то позади «истинного».
Разница между истинным и средним временем называется уравнением времени.
Она оказывается довольно большой; хотя истинные сутки бывают длиннее или короче средних суток самое большее на 20–30 секунд, но с каждым днём разница накопляется и по истечении месяцев выражается уже минутами.
Уравнение времени в течение года непрерывно изменяется.
Четыре раза в год оно обращается в нуль и четыре раза достигает максимума, как видно из следующей таблички (уравнение времени имеет знак +, когда истинное время впереди среднего, и знак —, когда истинное время позади).
Таким образом, Солнце бывает в меридиане большею частью не в 12 часов по среднему времени.
Например, в начале ноября Солнце проходит через меридиан приблизительно в 12 часов без четверти, а в начале февраля— в четверть первого.
Если бы мы захотели определить среднее солнечное время по солнечным часам, то уравнение времени необходимо было бы принять во внимание.
Оно даётся в астрономических календарях на каждый день.
Уравнением времени объясняются два странных явления суточного движения.
Возьмём пример из календаря на 1946 год: 7 ноября восход Солнца в Москве показан в 7 часов 18 минут, заход — в 16 часов 9 минут.
Значит, от восхода до полудня (то-есть до 12 часов) проходит 4 часа 42 минуты, а от полудня до захода — только 4 часа 9 минут.
Как это может быть?
Дело в том, что восходит и заходит истинное Солнце, а через меридиан в 12 часов проходит среднее солнце; истинное же Солнце проходит через меридиан в 11 часов 44 минуты.
Это будет момент истинного полдня; он и приходится точно посредине дня (если учитывать ещё секунды).
Разберём ещё вопрос: с какого числа день зимой начинает прибывать?
Самый короткий день бывает 22 декабря; казалось бы, что с этого числа день и должен начать прибывать; при этом утренняя и вечерняя прибыль должна быть одинакова, то-есть восход Солнца с каждым днём будет наступать всё раньше, а заход на столько же позже.
Но в действительности, как это знают многие, «день начинает прибывать с вечера».
В Астрономическом календаре на 1946 год для Москвы самый ранний заход показан с 12 по 18 декабря: в течение этой недели Солнце заходит всё в один и тот же час — в 15 часов 25 минут; 19 декабря оно заходит уже в 15 часов 26 минут, 22 — в 15 часов 27 минут и т. д.
Таким образом, прибыль дня с вечера начинается за три дня до солнцестояния, когда самый короткий день ещё не наступил.
Но эта прибыль только кажущаяся; с утра день всё это время ещё убывает: 19 декабря восход Солнца показан в 8 часов 28 минут, а 21 — в 8 часов 30 минут; словом, на сколько день прибывает с вечера, на столько же он убывает с утра.
Если пренебречь секундами, то в течение недели с 18 по 24 декабря дни по календарю имеют одну и ту же длину (всего 6 часов 57 минут), и только 25 декабря прибыль доходит до целой минуты: в этот день восход показан в 8 часов 31 минуту, а заход в 15 часов 29 минут.
Но уравнение времени в течение этой недели изменяемся на три минуты: 18 декабря истинный полдень наступает по календарю в 11 часов 56 1/2 минут, а 24 декабря в 11 часов 59 1/2 минут.
Это передвижение полдня и сказывается на моментах восхода и захода Солнца.
Без него эти моменты в течение недели приходились бы почти в точности на одни и те же часы.
Среднее солнечное время называется ещё гражданским временем, то-есть временем, по которому живёт население.
Но теперь с этим временем имеют дело только астрономы, а в гражданской жизни оно не употребляется с 1919 года.
Тем не менее, его надо знать, чтобы было понятно то время, по которому мы живём теперь.
Время это называется поясным временем.
К описанию его мы и переходим.
5. ВРЕМЯ МЕСТНОЕ И ВРЕМЯ ПОЯСНОЕ
Нa разных меридианах Земли в один и тот же момент часы показывают разное время.
Когда в Ленинграде полдень, то полдень будет и на всём ленинградском географическом меридиане, то-есть во всех местах, лежащих от Ленинграда прямо на север и прямо на юг (например, в Киеве).
На меридианах же, лежащих восточнее, полдень уже был: ведь Земля вращается с запада на восток, и эти меридианы таким образом раньше прошли под Солнцем.
Так как Земля делает полный оборот на 360 градусов в 24 часа, то в 1 час она поворачивается на 15 градусов.
Следовательно, меридиан, лежащий к востоку от ленинградского на 15 градусов, прошёл прямо под Солнцем ровно на час раньше; час тому назад там был полдень (12 часов), а теперь, очевидно, уже час дня (13 часов).
На меридиане, удалённом от ленинградского на 30 градусов к востоку, теперь 2 часа дня (или 14 часов) и т. д.; на каждый градус долготы будет 4 минуты разницы.
По этому правилу легко подсчитать, что, например, во Владивостоке, который лежит восточнее Ленинграда на 101 1/2 градусов, часы впереди ленинградских на 6 часов 46 минут, и зимой там день уже клонится к концу, когда в Ленинграде Солнце ещё только восходит.
К западу от ленинградского меридиана будет обратное; так, в Лондоне время позади ленинградского на 2 часа 1 минуту, в Нью-Йорке — почти на 7 часов, а в Сан-Франциско — на 10 часов слишком.
Вот это обстоятельство, что в каждом месте существует своё особое, «местное» время, оказалось чрезвычайно неудобным в век железных дорог и телеграфа.
Поэтому разные страны постепенно стали вводить на всей своей территории единое время, обычно время столицы или же время на меридиане своей главной обсерватории.
Так, по всей Англии ещё с середины прошлого века был введён счёт времени по меридиану Гринвича (обсерватория близ Лондона); во Франции было введено парижское время, которое на 9 минут 21 секунду впереди гринвичского, в Италии — римское (на 50 минут впереди).
В этих сравнительно небольших странах разница между столичным и местным временем невелика, и поэтому часы в каждом городе пришлось переставить при проведении реформы на немного минут.
Таким образом был уничтожен различный счёт времени внутри одной страны, но разница между временами разных государств осталась, и при растущем оживлении международных сношений она стала чувствоваться всё сильнее.
Кроме того, такое введение единого времени для целого государства неудобно для стран, имеющих большое протяжение с востока на запад, как наш Союз ССР и США.
Несмотря на это, в России ещё до революции было введено единое время, именно петербургское (точнее говоря, время Пулковской обсерватории), но только для железных дорог.
Оно было на 28 минут 58 секунд позади московского (то-есть времени Московской университетской обсерватории).
Для общественной жизни всей страны это время неудобно, так как его разница с местным временем на Дальнем Востоке доходит до 10 часов.
Удачное решение задачи счёта времени было найдено в той стране, в которой говорится, что «время — деньги», — в Северной Америке.
С 1884 года там было введено так называемое поясное время, предложенное железнодорожным инженером Флемингом.
Мало-помалу это время было введено в Западной Европе, а с 1 июля 1919 года и в СССР.
Поясное время состоит в следующем.
Весь земной шар разделён на 24 часовых пояса 24 меридианами, отстоящими один от другого на 15 градусов по долготе.
Наибольшую ширину все часовые пояса имеют на экваторе; к северу и к югу они постепенно суживаются, а в полюсах все сходятся.
Пояса перенумерованы с запада на восток так: нулевой пояс, затем первый, второй и т д. до 23-го включительно.
Серединой начального нулевого пояса является меридиан Гринвичской обсерватории.
Все часы внутри этого пояса поставлены по гринвичскому времени; это и есть поясное время нулевого пояса.
Так как расстояние даже крайних точек пояса от его среднего меридиана не превышает 7½ градусов, то разность между местным временем и поясным нигде внутри пояса не превосходит получаса.
Поэтому при введении поясного времени пришлось переставить часы самое большее на 30 минут вперёд (на западном краю пояса) или же на 30 минут назад (на восточном краю).
Внутри следующего пояса № 1, лежащего к востоку от предыдущего, все часы опять поставлены по времени среднего меридиана этого пояса, то-есть ровно на час вперёд против гринвичского времени; понятно, что разница между поясным и любым местным временем внутри первого пояса попрежнему не превосходит получаса.
Дальше идёт пояс № 2 — на 2 часа впереди гринвичского времени, затем № 3 и т. д.
Номер пояса сразу показывает, на сколько часов время в этом поясе впереди гринвичского времени.
Таким образом при переезде из одного пояса в другой приходится переводить часы всегда на целое число часов.
Минуты и секунды во всех поясах одни и те же, такие же, как на часах Гринвичской обсерватории; поэтому гринвичское время теперь называют мировым временем.
При осуществлении этого плана границы поясов были проведены по математическим меридианам только в океанах и пустынях.
В населённых областях это невозможно.
Например, Москва лежит как раз на границе между вторым и третьим поясами, так что в ней пришлось бы ввести два времени: одно в западной окраине города, другое, на час впереди, — в центральных и восточных районах.
Поэтому границы между поясами были проведены большею частью по границам государств и областей, или по естественным границам, например, по рекам.
Таким образом разница между поясным временем и местным в некоторых местах бывает несколько больше получаса.
В нулевой пояс входят самые западные страны Европы (Англия, Франция и другие); во всех этих странах принято гринвичское время.
В первом поясе (Германия, Италия) часы поставлены на час впереди гринвичских.
Второй пояс, охватывающий балканские государства и Польшу, есть в то же время начальный часовой пояс для СССР.
Почти посредине этого пояса проходит меридиан Пулковской обсерватории.
Долгота Пулкова от Гринвича (то-есть разница между местными временами этих двух обсерваторий) составляет 2 часа 1 минуту 19 секунд; следовательно, так называемое петербургское время, по которому составлялось железнодорожное расписание, только на 1 минуту 19 секунд впереди времени второго пояса.
Это обстоятельство очень облегчило введение поясного времени у нас.
Реформа 1919 года и состояла прежде всего в том, что все железнодорожные часы в СССР были переставлены на 1 минуту 19 секунд назад.
Эту перестановку заметили, пожалуй, даже не все железнодорожные служащие.
По этому времени были поставлены все часы (а не только железнодорожные) от западной границы Союза до линии Архангельск — Москва — Ростов-на-Дону включительно.
В этот же пояс был включён весь подмосковный производственный район.
Таким образом в Москве часы были переведены на 30 минут 17 секунд назад (так как долгота Московской обсерватории от Гринвича составляет 2 часа 30 минут 17 секунд), и Москва стала жить почти точно по бывшему петербургскому времени.
Но зато это новое время, одинаковое и в Москве и в Ленинграде, стало называться московским временем.
В следующем, третьем, поясе часы были поставлены на 1 час впереди ленинградских и московских и на 3 часа впереди гринвичских.
Время это можно называть волжским; из больших городов ближе всех к среднему меридиану пояса стоит Саратов.
Остальные часовые пояса Союза ССР перечислим бегло.
4-й пояс — уральский, Свердловск почти в точности на середине пояса;
5-й — западносибирский, Омск близок к среднему меридиану;
6-й — енисейский, Красноярск недалеко от середины;
7-й — иркутский, почти до Читы;
8-й — амурский, от Читы до Якутска;
9-й — приморский, с Владивостоком и Хабаровском;
10-й — охотский;
11-й — камчатский и 12-й — чукотский.
Напомним, что номер пояса показывает, на сколько часов часы этого пояса впереди гринвичских.
После Союза ССР наибольшее протяжение по долготе имеют США.
Там имеется 6 поясов.
В самом восточном из них время на 4 часа позади гринвичского, в самом западном — позади на 9 часов.
Введение поясного времени вместо местного несколько усложняет расчёт восходов и заходов Солнца и других небесных явлений, поэтому астрономы постоянно должны учитывать разницу между местным и поясным временем.
Население также иногда замечает, что истинный полдень приходится довольно далеко от 12 часов.
Например, все моменты суточного движения Солнца 7 ноября для Москвы, данные в главе 4-й по местному московскому времени, по поясному времени второго пояса расположатся так:
Восход солнца .... 6 час. 49 мин. по поясному времени.
Кульминация .... 11 час. 14 мин. по поясному времени.
Заход .... 15 час. 39 мин. по поясному времени.
Таким образом от восхода Солнца до 12 часов проходит 5 часов 11 минут, а от 12 часов до захода — только 3 часа 39 минут, то-есть на целых полтора часа меньше.
Только что описанное поясное время можно назвать международным поясным временем в отличие от декретного поясного времени, о котором сейчас будет речь.
6. ДЕКРЕТНОЕ ВРЕМЯ
С лета 1930 года наш Союз живёт по несколько изменённому поясному времени.
Это изменение произошло следующим образом.
После первой мировой войны в разных странах, в том числе и в СССР, стали производить перевод часовой стрелки на час или больше вперёд.
Перевод делался на определённый календарный срок, большею частью на лето, путём правительственного распоряжения, поэтому такое время называют декретным поясным временем, или просто декретным времен ем.
Последний такой перевод стрелки, во всех поясах на час вперёд, у нас был сделан декретом Совнаркома СССР 16 июня 1930 года.
Срок действия этого декрета был продлён 9 февраля 1931 года впредь до отмены.
Поэтому в настоящее время (1947 год) каждый населённый пункт СССР живёт не по времени того пояса, в котором он находится, а по времени смежного восточного пояса.
Москва, например, живёт по времени не 2-го пояса, а 3-го.
Именно это время, идущее на 3 часа впереди мирового времени, теперь называется московским временем.
Такое время введено для более полного использования населением солнечного света (в утренние часы), что ведёт к некоторой экономии электроэнергии и к более равномерному её расходованию в течение суток.
Легко сообразить, что в Москве часы теперь поставлены не на 30 минут 17 секунд назад, а на 29 минут 43 секунды вперёд против местного времени.
Все числа предыдущего примера выходят, таким образом, на 1 час больше, и для 7 ноября в Москве мы имеем:
Восход солнца .... 7 час. 49 мин. по декретному времени.
Кульминация .... 12 час. 14 мин. по декретному времени.
Заход .... 16 час. 39 мин. по декретному времени.
Все подобные расчёты приходится делать только астрономам или любителям астрономии.
Для широких же кругов населения декретное время так же удобно, как международное поясное время.
Минуты и секунды в обоих временах одинаковые, во всех поясах одни и те же, так что при переезде из пояса в пояс меняются только часы.
7. ГДЕ НАЧИНАЕТСЯ ДЕНЬ?
В 5-й главе было упомянуто, что в 12-часовом поясе (у Берингова пролива) время на 12 часов впереди гринвичского, так что когда в Гринвиче полдень воскресенья, то на Чукотском носу уже 12 часов ночи с воскресенья на понедельник.
Но, с другой стороны, читатель узнал, что на западном побережье США часы на 9 часов позади гринвичских, а если обратиться к карте, то мы найдём местности (например, крайняя оконечность Аляски — у Берингова пролива), где часы должны быть даже на 12 часов позади гринвичских.
Следовательно, там в тот же гринвичский воскресный полдень будет ещё только полночь с субботы на воскресенье.
Таким образом в Беринговом проливе для американца только ещё начинается воскресенье, тогда как для советского гражданина с противоположного берега воскресенье уже кончилось и начинается понедельник.
Кто из них прав?
Не следует думать, что это недоразумение придумано для примера; нет, такая встреча и такой спор действительно происходили.
Русские казаки, продвигаясь на восток, перешли в XVIII столетии Берингов пролив и заняли Аляску.
Здесь они встретились с английскими переселенцами, которые проникли в Аляску со стороны Атлантического океана, двигаясь к западу.
Оба народа при своём движении вели одинаковый счёт дней недели; тем не менее, когда они встретились, то оказалось, что русские праздновали воскресенье на день раньше американцев.
Ещё интереснее другой случай из истории географических открытий.
Когда в 1522 году вернулась в Испанию экспедиция Магеллана, впервые совершившая кругосветное плавание, то моряки этой экспедиции (сам Магеллан погиб в пути) узнали, что они вернулись в пятницу, между тем как по их счёту был четверг.
Ошибиться они не могли, так как тщательно вели корабельный журнал.
Тем не менее, выходило, что они совершили религиозное преступление: во время путешествия праздновали все праздники не в надлежащие дни.
Во избежание чего-либо худшего, они поспешили принести публичное церковное покаяние.
Объясняется это так.
Путешественник, объехавший Землю, подобно Магеллану, в направлении с востока на запад, то-есть навстречу суточному вращению земного шара, сделает вокруг земной оси меньше оборотов, чем человек, никуда не ездивший.
Предположим, что этот последний обернулся вместе с земным шаром около земной оси 1000 раз (столько дней приблизительно продолжалось путешествие Магеллана).
Путешественник же за это время, кроме 1000 оборотов, сделает ещё один полный оборот вокруг земной оси, но во встречном направлении: этот оборот придётся, следовательно, не прибавить к общему числу всех оборотов, то-есть суток, а вычесть из него.
Получится 999 суток.
Столько раз для путешественника взойдёт и зайдёт Солнце, столько дней он и насчитает в своём корабельном журнале.
Если бы он плыл в противоположном направлении, то насчитал бы один день лишний.
Чтобы ошибки подобного рода не повторялись, была установлена, по международному соглашению, так называемая линия изменения даты.
Эта линия приблизительно совпадает со средней линией 12-часового пояса, то-есть с меридианом, имеющим долготу 180 градусов от Гринвича.
Она проходит между Азией и Америкой по Берингову проливу и идёт дальше на юг по Тихому океану, нигде не касаясь суши.
Во всём 12-м поясе время по часам одно и то же: на 12 часов впереди гринвичского времени или на 12 часов позади, что то же самое.
Но день по календарю по разные стороны линии изменения даты всегда разный: к западу от линии (ка азиатской стороне) — на сутки впереди против американского счёта.
Таким образом эту линию можно назвать также линией, на которой начинается день: каждое новое число наступает прежде всего на этой линии.
Например, новый год встречают раньше всех жители Чукотки и Новой Зеландии, затем Камчатки, Австралии и т. д.
Через 10 часов новый год начинается в московском поясе, через 17 часов в Нью-Йорке, через 20 часов в Сан-Франциско и только через 23 часа на Аляске и Сандвичевых островах.
Представим себе, что к линии изменения даты одновременно, например, около полудня, подходят два корабля, один с востока (от Америки), другой с запада (от Азии).
На первом корабле день был, положим, понедельник 1 января, а на втором, следовательно, вторник 2 января.
Этот свой счёт каждый корабль сохраняет до полуночи.
Когда же начинаются новые сутки, то на кораблях производится «изменение даты»: на первом корабле, идущем от Америки к Азии, один день пропускается, и следующий день записывается как среда 3 января; наоборот, на корабле, идущем к Америке, один и тот же день считается два раза: после вторника 2 января («европейского») следующий день опять будет вторник 2 января («американский»).
8. СЛУЖБА ВРЕМЕНИ
Точное время теперь узнают большею частью по радио.
Когда радио не было, часы выверяли обычно у часовщиков, которые узнавали время на телеграфе.
Откуда же получают время работники радио и телеграфа?
Ответ на этот вопрос один: из астрономической обсерватории, так как точное время определяется с помощью астрономических наблюдений, на обсерватории, и нигде больше.
Для определения времени на обсерваториях употребляется так называемый пассажный инструмент (рис. 8).
Этот инструмент установлен так, что его зрительная труба всегда направлена по меридиану, и поэтому с ним можно наблюдать каждое светило только в тот момент, когда оно проходит через меридиан (в момент кульминации);
Солнце, например, в пассажный инструмент можно видеть только в истинный полдень.
Поэтому, как только Солнце появится в поле зрения этого инструмента, мы знаем, что наступил полдень.
А так как на каждый день момент истинного полдня известен, то, наблюдая прохождение Солнца через меридиан, можно проверить наши часы.
Для большей точности в поле зрения пассажного инструмента натягивается вертикальная нить, которая должна обозначать меридиан.
Полднем (истинным) считается момент, когда центр Солнца пройдёт через нить.
Но этот момент трудно определить точно, так как на диске Солнца центр не отмечен.
Поэтому предпочитают определять время по наблюдениям прохождения через меридиан не Солнца, а звёзд, которые в трубу видны точками.
На обсерваториях употребляется теперь почти исключительно этот способ.
Он основан на том, что каждая звезда проходит через меридиан в строго определённый свой момент звёздного времени (как было объяснено в главе 2-й).
Для многих звёзд эти моменты теперь точно определены.
Поэтому достаточно пронаблюдать в пассажный инструмент прохождение такой звезды через меридианную нить, и астроном будет знать звёздное время в момент прохождения звезды.
Это время он и поставит на особых часах, которые идут по звёздному времени, то-есть уходят вперёд против обыкновенных часов на 3 минуты 56 секунд в сутки.
Определив звёздное время, астроном вычисляет среднее солнечное время и ставит его на обыкновенных часах.
Это будет местное время обсерватории; его затем легко перевести в поясное или декретное время, по которому живёт население.
Мы дали здесь только общий план определения времени на обсерватории.
В действительности дело происходит гораздо сложнее, так как невозможно сделать абсолютно точный инструмент и невозможно произвести наблюдение с абсолютной точностью.
Поэтому момент прохождения звезды через меридиан мы всегда определим с некоторой ошибкой.
Чтобы по возможности уменьшить эту ошибку, помещают в поле зрения не одну нить, а целый ряд их на точно известных расстояниях друг от друга, и отмечают прохождение звезды через каждую из нитей; наблюдают не одну звезду, а несколько, не менее 6–8; наконец, применяют особую, отчасти автоматическую, регистрацию моментов прохождения звезды через нити и т. д.
В результате этих ухищрений на обсерваториях удаётся определять время или, как обычно говорят, «поправку часов», с чрезвычайно большой точностью, именно, с возможной ошибкой не более двух-трёх сотых долей секунды!
Вот за такую величину, почти неуловимую человеческими чувствами, может ручаться астроном при определении поправки своих часов.
Но недостаточно определить время, надо уметь его сохранить до следующего астрономического определения.
Поэтому на обсерватории должны быть особенно точные часы, за показание которых можно было бы ручаться и в те дни, когда определение времени по звёздам не производится.
Астрономические часы по своему устройству похожи на обычные стенные часы с маятником, без боя, но только все части их механизма сделаны чрезвычайно тщательно.
Особенное внимание при изготовлении часов обращают на маятник: ведь часы идут правильно только в том случае, если маятник качается всё время с одинаковой скоростью.
А так как изменение температуры в воздушного давления сильно влияет на качание маятника, то главные часы обсерватории обыкновенно устанавливают в таком помещении, где температура мало меняется, например, в подвале; вдобавок их заключают ещё под закупоренный стеклянный колпак, внутри которого поддерживается постоянное воздушное давление (рис. 9).
Понятно, что хорошие часы надо оберегать от сотрясений и как можно реже трогать.
Вот почему обсерваторские часы, к удивлению посетителей нередко показывают неверное время.
Астроном довольствуется тем, что почаще определяет и записывает поправку своих часов, но стрелок не переставляет, так как это расстроило бы ход часов.
Если даже поставить часы совершенно точно, то через некоторое время они опять станут показывать неверно, так как нет часов, которые шли бы абсолютно правильно, не уходили бы вперёд и не отставали.
Поэтому астрономы заботятся лишь о том, чтобы часы уходили вперёд иди отставали каждые сутки по возможности на одну и ту же величину.
Эта величина называется ходом часов; у хороших часов ход должен оставаться одинаковым в течение сравнительно долгого времени.
Желательно, конечно, чтобы ход был невелик, тогда и поправка будет изменяться медленно, и её точнее можно будет определить для нужного момента.
У лучших современных часов изменения хода составляют несколько сотых долей секунды в сутки.
По таким часам можно получить верное время с ошибкой меньше 0,1 секунды даже неделю спустя после проверки их по звёздам (после «определения поправки»), настолько хорошо они «держат ход».
9. ТРОПИЧЕСКИЙ ГОД И КАЛЕНДАРНЫЙ ГОД
Наша основная единица времени, солнечные сутки, очень неудобна для измерения длинных периодов.
Если бы мы вздумали измерять днями, например, возраст человека, то получались бы такие большие числа, что нам пришлось бы сделать то, что всегда делают в подобных случаях: взять более крупную единицу.
Например, при измерении веса основная единица есть грамм; но для взвешивания больших тяжестей мы употребляем единицу в 1000 граммов (килограмм) и в 1000 килограммов (тонну).
Кажется, что и для измерения времени проще всего было бы составить новые единицы, например по 100 или по 1000 дней каждая, и придумать для них особые названия.
Но тут-то выявляется резкое отличие времени от других величин: более крупная единица времени, как бы предназначенная для измерения длинных промежутков, уже дана самой природой, и обойти её мы не можем.
Единица эта — год.
Правильное периодическое возвращение времён года, особенно в умеренном климате, почти так же заметно, как смена дня и ночи; а так как с временами года связан весь распорядок хозяйственной жизни, то человек уже с незапамятных времён стал пользоваться годом как естественной мерой времени.
И впоследствии в календарях всех народов год являлся основной единицей для измерения длинных промежутков времени, и так, конечно, будет всегда.
Но год имеет неприятную особенность: эта «крупная» единица времени не содержит целого числа «мелких» единиц — дней; длина так называемого тропического года составляет, как уже говорилось в главе 3-й, 365 дней 5 часов 48 минут 46 секунд.
Это и является причиной ряда затруднений.
Представим себе, что для взвешивания малых тяжестей употребляется грамм, а для больших — не килограмм, а фунт.
Так как фунт не содержит целого числа граммов (1 русский фунт равен 409,51 грамма), то перевод граммов в фунты и обратно отнимал бы очень много времени.
Поэтому для облегчения расчётов пришлось бы округлить число граммов в «фунте».
Это и случилось у нас при введении метрической системы: вспомним, что пока население не привыкло к килограммам, некоторое время была в употреблении переходная мера 400 грамм, которую считали за фунт.
Что получится, если мы станем измерять время точными «тропическими» годами?
Представим себе, что было бы решено с полуночи на 1 января 1947 года считать дальше «тропическими» годами.
Так как истинный год содержит сверх 365 дней ещё почти 6 часов, то следующий, новый 1948 год начнётся не в 0 часов 1 января, а почти в 6 часов утра 1 января; следующий 1949 год начнётся ещё на столько же позже — около 12 часов дня 1 января, а до этого часа будет считаться ещё старый, 1948 год.
С течением времени начало года будет переходить на другие числа месяца, на 2, 3, 4 января и т. д.
Ясно, какие неудобства появились бы при таком порядке; поэтому никогда ни один народ и не пробовал считать точными тропическими годами.
Очевидно, для счёта времени можно употреблять только такой год, в котором всегда было бы целое число дней.
Чтобы отличить такой год от тропического, его называют гражданским или календарным годом; длина его должна быть по возможности близка к тропическому году.
Теперь мы подходим к самому важному месту календарного вопроса.
Календарный год может быть либо длиннее тропического года, либо короче.
Рассмотрим, что произойдёт в этих обоих случаях.
Что будет, если метр, которым нам приходится измерять длинное расстояние, короче истинного, положим, на 1/4 миллиметра, и измерение мы производим с точностью только до 1 миллиметра, не обращая внимания на величины меньше 1 миллиметра?
Пока мы измеряем отрезок в 2–3 метра, заметной ошибки не будет, но, отложив наш неверный метр 4 раза, мы в измерении ошибёмся на миллиметр, при измерении 8 метров— уже на 2 миллиметра, при 12 метрах — на 3 миллиметра и т. д.
При измерении, например 4 километров, то-есть 4000 метров, мы сделаем ошибку уже в целый метр.
В какую сторону мы ошибёмся?
Наш метр слишком короток; на измеряемой длине он уложится большее число раз, чем нормальный метр, и в результате измерения мы получим число большее, чем следует.
Мы будем считать, что прошли 4 километра, а действительная длина составляет только 3 километра 999 метров.
Обратно, если наш метр длиннее истинного, то мы получим длину меньше настоящей.
То же будет и с измерением времени календарными годами.
Если календарный год короче астрономического, то в измеряемом промежутке времени мы насчитаем больше годов и частей года, чем это есть на самом деле.
Возьмём календарный год в 365 дней (как в древнем Египте), и будем считать для простоты, что он ровно на 6 часов короче тропического.
Примем за начало года 21 марта — момент начала весны.
Ошибка в длине нашего года, постепенно накопляясь, через 4 года составит целые сутки; пройдёт ровно 4 тропических года, опять наступит весеннее равноденствие, но по нашему счёту пройдёт больше, именно 4 года и 1 день, и мы будем считать день равноденствия не 21, а 22 марта.
Ещё через 4 года равноденствие по нашему календарю перейдёт на 23 марта, потом на 24 и т. д.
Таким образом, если календарный год короче тропического, то времена года по такому календарю наступают с течением времени всё позже, переходят на более поздние числа.
Если же календарный год длиннее тропического, то начало времён года будет переходить постепенно на всё более ранние числа; весеннее равноденствие придётся вместо 21 на 20 марта, потом на 19, 18 и т. д.
Мы взяли в нашем примере для длины календарного года целое число дней, самое близкое к длине тропического года, и всё-таки оказалось, что времена года переходят на другие числа слишком быстро — каждые четыре года на один день.
Такое передвижение было бы очень заметно в течение уже одного поколения.
Школьнику в младших классах приходилось бы заучивать одну дату наступления весны или зимы, в старших классах — другую, а в вузе, чего доброго, ещё третью.
Через 720 лет смещение составило бы полгода, март стал бы осенним месяцем, а сентябрь — весенним, зима наступала бы в июне, а лето — в декабре.
Читая описание сражения, случившегося в таком-то календарном месяце несколько столетий тому назад, мы не сразу сообразили бы, зимой или летом оно происходило.
Все эти неудобства, конечно, не слишком серьёзны, но всё-таки желательно, чтобы времена года в течение хотя бы нескольких столетий были связаны с одними и теми же месяцами и числами.
Как это сделать?
Ответ очевиден: календарный год не должен иметь всегда одно и то же число дней; время от времени его длину приходится изменять, чтобы держать счёт дней в согласии с небесными явлениями.
Если бы тропический год содержал 365 дней и ровно 6 часов, то в 4 года накоплялась бы ошибка ровно в один день.
Чтобы исправить эту разницу, надо к каждому четвёртому календарному году прибавлять один день, считать в нём не 365 дней, а 366. Тогда мы опять придём к согласию с тропическим годом.
Действительно, 3 простых года по 365 дней и 1 год в 366 дней (так называемый високосный) (вместе составят в точности столько же дней, как 4 года по 365 дней 6 часов каждый.
Если после трёх простых годов четвёртый год всегда считается високосным, то (можно сказать, что мы измеряем время годом, содержащим 365 дней 6 часов, или 365 1/4 суток.
Этот отрезок времени, равный:
365 дням 6 часам = 365,25 суток,
называется юлианским годом (происхождение этого названия будет объяснено дальше).
10. МЕСЯЦ И НЕДЕЛЯ
Год содержит слишком большое число дней; поэтому необходимо иметь меры времени, промежуточные между днём и годом.
Такие меры человек нашёл в движении Луны.
Красивая картина изменений Луны привлекла к себе внимание человека раньше всех других небесных явлений.
Одна и та же форма Луны, или, как говорят, одна и та же лунная фаза повторяется по истечении сравнительно короткого промежутка времени, так что число дней в нём было довольно легко сосчитать и запомнить.
Так возникла ещё одна единица для измерения времени — месяц, промежуток времени между двумя одинаковыми фазами Луны, например, от новолуния до следующего новолуния или от полнолуния до полнолуния.
Точная длина лунного месяца составляет 29 дней 12 часов 44 минуты 2,9 секунды = 29,53059 дня, то-есть приблизительно 29 суток с половиной.
Почти все народы начали считать время месяцами раньше счёта годами.
Число дней в месяце брали, конечно, целое.
Но вскоре люди убедились, что если считать в месяце всегда 29 дней, то новолуние переходит на более поздние числа; через год, например, оно перейдёт с 1-го числа на 7-е.
При 30-дневном месяце переход лунных фаз будет итти в обратную сторону.
Поэтому уже в глубокой древности народы, жившие по Луне, научились чередовать 30-дневные и 29-дневные месяцы с таким расчётом, чтобы новолуние всё время приходилось на начало месяца.
Теперь мы живём не по лунному, а по солнечному календарю.
Наши «месяцы» с движением Луны не согласованы, и только название этой единицы времени напоминает нам о её происхождении.
Остаётся ещё одна мера времени, именно, семидневная неделя.
Происхождение её также связано с движением Луны: четверть лунного месяца, например промежуток от первой четверти до полнолуния, приблизительно составляет семь дней.
Но так как истинная длина четырёх лунных четвертей, то-есть лунного месяца, на 1½ суток больше четырёх недель, то уже в следующем лунном месяце лунные фазы наступают не в те дни недели, на которые они приходились в предыдущем месяце, а на 1 или 2 дня позже.
Счёт неделями возник в глубокой древности у вавилонян (халдеев), китайцев и некоторых других народов.
Древние греки и римляне недели не знали; она проникла в Рим с Востока вместе с христианством.
Потом из Египта был взят обычай называть дни недели именами Солнца, Луны и пяти планет.
Эти планетные названия дней сохранились в западноевропейских языках до нашего времени.
11. ТРИ РОДА КАЛЕНДАРЕЙ
Лунный месяц, как мы знаем, не содержит целого числа суток.
Год в свою очередь не содержит целого числа лунных месяцев: 12 лунных месяцев (лунный год) составляют всего лишь 354 дня 8 часов 49 минут.
Таким образом, сутки, месяц и год не согласованы между собой так, как согласованы, например, сантиметр, метр и километр.
Тем не менее, люди постоянно пытались как-то согласовать эти разнородные меры времени.
Поэтому в истории человечества мы встречаем календари разного рода, то-есть разные системы счёта дней и годов, именно, календари лунные, лунно-солнечные и солнечные.
Примером лунного календаря является календарь Магомета, по которому мусульмане ведут счёт своих праздников.
Месяцы у них содержат попеременно 29 и 30 дней, так что первое число каждого месяца обыкновенно приходится на день, когда на небе появляется «новый месяц».
Годы в этом календаре тоже лунные, то в 354, то в 355 дней, в среднем на 11 дней короче солнечного года, так что магометанский новый год приходится по нашему календарю каждый раз на 11 дней раньше, чем в прошлом году.
Представим себе, что в каком-нибудь году мусульманский новый год пришёлся близко к нашему новому году, то-есть в конце декабря.
Через три года он передвинется больше чем на месяц и придётся на последние числа ноября.
Ещё через три года он наступит в октябре и так далее, каждый год всё раньше и раньше.
Наконец, через 33 года мусульманский новый год, обойдя все времена года, опять совпадёт с нашим новым годом.
Но за это время мусульманских годов пройдёт не 33, а 34.
Таким образом мусульманский счёт времени постоянно обгоняет наш: каждые 33 наших года считаются за 34.
Если мы имеем описание события, случившегося в такой-то день и месяц такого-то мусульманского года, то мы по числу месяца можем только сообразить, в какой фазе была в этот день Луна.
Но было ли тогда лето или зима, мы решить это сможем только после довольно сложного расчёта.
Примером лунно-солнечного календаря является календарь еврейский; теперь он употребляется только для расчёта еврейских праздников.
Календарь этот очень сложен: в нём бывают годы в 12 лунных месяцев и годы, в которых для согласования с Солнцем вставлен добавочный 13-й месяц.
Первое число каждого месяца по этому календарю приходится около новолуния, а новый год наступает всегда осенью, в сентябре или в октябре по нашему календарю.
12. ЮЛИАНСКИЙ КАЛЕНДАРЬ, ИЛИ СТАРЫЙ СТИЛЬ
Наш современный календарь ведёт своё начало от древних римлян.
Этот могущественный и просвещённый народ долгое время жил по очень неудобному лунному календарю; год у них содержал 355 дней, на целых десять дней меньше астрономического года.
Поэтому уже через 2–3 года начало времён года переходило на другие месяцы; когда это случалось, то для возвращения к прежнему порядку какой-нибудь год удлиняли, считали в нём лишний 13-й месяц.
Распоряжались календарём жрецы; нередко случалось, что они этой властью злоупотребляли, удлиняли или укорачивали год по своему произволу.
Это привело к тому, что «праздник жатвы» стал праздноваться не летом, а зимой и потребность в реформе календаря сделалась неотложной.
Реформу эту произвёл римский государственный деятель Юлий Цезарь, достигший в 46 году до нашей эры верховной власти.
Сначала он, повидимому, просто хотел ввести в Риме египетский солнечный календарь, т. е. считать в году всегда 365 дней (а не 355, как считали римляне).
Но консультант Цезаря, египетский астроном Созиген, предложил египетский календарь уточнить — именно к каждому четвёртому году прибавлять один лишний день (в феврале, который тогда считался последним месяцем года).
Вставка этого дня почти уничтожает разницу, которая накопилась за 4 года.
Как мы видели раньше, за 4 года накопляется ошибка почти в целые сутки; весеннее равноденствие переходит на один день дальше, на более позднее число: если оно было, например, 21 марта, то на 22.
Если же мы в феврале этого года будем считать 29 дней вместо 28, то день, который в прошлом году назывался бы 1 марта, теперь будет 29 февраля, 2 марта будет называться 1 марта, 22 марта — 21 марта, и равноденствие придётся опять в то же число, что и 4 года тому назад.
Новый календарь по имени Юлия Цезаря и был назван юлианским.
Это тот самый календарь, который теперь называется старым стилем.
Юлианский календарь очень удобен по своей простоте, особенно в тех случаях, когда надо (как это бывает в астрономии) точно сосчитать, сколько дней прошло между двумя какими-нибудь отдалёнными друг от друга событиями.
Лишний день в феврале теперь прибавляется к годам, число которых делится на четыре, например 1940, 1944, 1948. Эти годы называются високосными годами.
13. ОТКУДА ВЗЯЛОСЬ СЛОВО «ВЫСОКОСНЫЙ»?
Чтобы ответить на этот вопрос, надо рассказать сначала о римском счете дней.
Римляне считали числа месяца от конца примерно так, как школьники считают дни, остающиеся до каникул.
В каждом месяце было три дня, имевшие особые названия: 1-е число называлось календы (отсюда слово «календарь»), 5-е (а в некоторых месяцах 7-е) — ноны, 13-е (или 15-е) — иды.
Все остальные дни определялись числом дней, которые остаются до ближайших календ, нон или ид.
Например, вместо того чтобы сказать 28 февраля, говорили: «второй день перед мартовскими календами» (не первый, как считали бы мы), вместо 27 февраля — третий день перед мартовскими календами и т. д.
Когда пришлось в феврале вставлять лишний день, то его почему-то поместили не в конце месяца, а между 23 и 24 февраля.
23 февраля у римлян называлось седьмым днём до мартовских календ, а 24 февраля — шестым.
Так считали февральские числа в обыкновенном году (седьмое до мартовских календ, шестое до мартовских календ и т. д.), а в високосном году после седьмого дня до мартовских календ считалось два дня подряд одно и то же число — «шестое до мартовских календ» и «ещё раз шестое», или «шестое-бис».
По-латыни шестое число называлось «секстус», а «ещё раз шестое» — «биссекстус»; поэтому год, содержавший такое особенное число месяца, был назван «биссекстилис».
Русские это название услышали от греков, которые выговаривают б как в, оттого у нас это слово превратилось в «високос».
Вот почему неправильно писать «высокосный», как иногда случается видеть.
Слово это не русское и к слову «высокий» никакого отношения не имеет.
14. КАК ПРОИЗОШЛИ НАЗВАНИЯ МЕСЯЦЕВ?
Из Рима ведут своё начало также названия месяцев.
В глубокой древности римляне новый год начинали весной и месяцы просто нумеровали; первым месяцем был тот, который теперь называется март.
Но в конце концов числовые названия остались только у четырёх месяцев — с седьмого по десятый включительно; октябрь, например, на латинском (то-есть римском) языке значит «восьмой месяц».
Остальные месяцы были переименованы; четыре названы именами божеств — Януса, Марса, Майи и Юноны — и два — именами Юлия Цезаря и его преемника Августа.
Насчёт происхождения названий февраль и апрель историки к соглашению не пришли.
Число дней в месяцах вначале было не совсем такое, как теперь: в шестом месяце было 30 дней, а февраль (последний месяц) имел в простом году 29 дней, а в високосном 30.
Когда же решено было переименовать шестой месяц в «август», то к нему прибавили один день (чтобы он сравнялся с месяцем Юлия Цезаря).
Этот день взяли опять-таки у февраля; с тех пор февраль содержит то 28, то 29 дней.
15. КАК НАЧАЛСЯ НАШ СЧЁТ ГОДОВ?
Нередко спрашивают: «С какого года начался наш счёт годов?
Неужели с первого года?»
Далеко не с первого, как сейчас увидим.
В древнем Риме счёт годов вёлся разными способами; например, считали годы от «основания Рима» (хотя никто точно не знал, когда Рим был основан).
Римский счёт продолжался в Западной Европе и после разрушения Римской империи.
Только когда пошёл 1284 год «от основания Рима», учёный монах Дионисий предложил считать годы от «рождества Христова».
Без всяких доказательств он объявил, что Христос родился 532 года назад, и поэтому следующий год надо нумеровать как 533 год от рождества Христова.
Только с этого года и начался наш счёт годов.
Откуда же Дионисий взял число 532? Дело в том, что это число есть произведение следующих чисел:
28 × 19 = 532.
Число 28 обладает тем интересным свойством, что через 28 лет числа месяцев приходятся опять на те же дни недели; например в 1945 году все числа месяцев приходились на те же дни недели, что и в 1917 году.
Это правило названо кругом Солнца.
Число 19 связано с другим любопытным правилом, которое называется кругом Луны: через 19 лет те же фазы Луны (новолуние, полнолуние) приходятся на те же числа месяцев.
Например, в 1947 году фазы Луны будут приходиться в те же числа месяцев, что в 1928 году.
Поэтому праздник Пасхи, который должен праздноваться в первое воскресенье после весеннего полнолуния, через 532 года опять приходится на то же число по юлианскому календарю.
Удобно это число и для других церковно-календарных расчётов.
Вот почему Дионисий его и выбрал, а о самом Христе он знал так же мало достоверного, как и все остальные люди.
Таким образом, наш счёт годов, или, как говорят, «наша эра» — такая же условная, как например, еврейская религиозная эра «от сотворения мира».
По еврейскому счёту наш 1947 год оказывается 5708 годом, так что «сотворение мира» приходится всего лишь на 3761 год до нашей эры.
Заметим кстати, что, по данным науки, жизнь на земле существует уже около миллиарда лет, если не дольше, а планета Земля образовалась из раскалённой туманности не менее 3 миллиардов лет назад.
16. НЕТОЧНОСТЬ ЮЛИАНСКОГО КАЛЕНДАРЯ
Читатель, вероятно, уже заметил, что юлианский календарь не очень точен.
Действительно, астрономический год на 11 минут 14 секунд короче юлианского года.
Разница эта сама по себе невелика, но она тоже в состоянии передвинуть наши времена года на другие числа, как это случилось, например, в древнем Египте, только переход здесь происходит гораздо медленнее и в другую сторону.
У египтян год был слишком короток (всегда 365 дней), поэтому у них с каждым годом начало весны (и других времён года) переходило на всё более поздние числа, каждые четыре года на один день.
В юлианском же календаре год длиннее истинного, и поэтому день начала весны переходит на более ранние числа.
Через сколько лет может накопиться разница в одни сутки?
Очевидно, через столько лет, сколько раз в 24 часах содержится 11 минут 14 секунд, то-есть почти точно в 128 лет.
Ошибка в 3 дня составится в 384 года, или почти в 400 лет.
В 325 году нашей эры, когда на Никейском церковном соборе в первый раз составлялся уже не «языческий», а христианский календарь, весеннее равноденствие наступало 21 марта.
Но с течением столетий стали замечать, что действительное начало весны (равенство дня с ночью) не сходится с календарным.
Ко второй половине XVI века расхождение составило 10 дней; истинное равноденствие наступало уже 11 марта, и к календарному равноденствию, к 21 марта, день успевал удлиниться настолько, что разница бросалась в глаза.
Собственно говоря, в этом не было особенной беды.
Почему равноденствие должно непременно всегда приходиться на 21 марта?
Важно только, чтобы времена года не слишком быстро переходили на другие месяцы, не так, например, как это было в Египте.
Это и достигалось юлианским календарём.
Поэтому для гражданской жизни точность его вполне достаточна.
Для науки он также очень удобен по своей простоте; правда, он неточен, но ведь абсолютно точный календарь и невозможен.
А раз так, то почти безразлично, составляет ли годичная разница 11 минут или 11 секунд, если поправку всё равно надо вычислять.
Почему же всё-таки юлианский стиль был признан неудовлетворительным и заменён так называемым новым стилем?
Многие думают, что это было сделано по требованию науки.
Но это неверно.
Новый, или григорианский, календарь был введён не по научным, а исключительно по церковным соображениям.
Весьма вероятно, что если бы реформа не была проведена в XVI веке, а отложена до наших дней, то она бы не состоялась или же была бы проведена иначе.
17. ГРИГОРИАНСКИЙ КАЛЕНДАРЬ, ИЛИ НОВЫЙ СТИЛЬ
После многовекового употребления юлианского кален-даря деятели католической церкви заметили, что праздники празднуются не в дни, указанные церковными правилами.
Особенно большую тревогу вызвал у них вопрос о дне праздника Пасхи.
По правилу Никейского собора Пасха должна праздноваться в первое воскресенье после первого весеннего полнолуния; первым же весенним полнолунием считается полнолуние, которое произошло 21 марта или позже.
Очевидно, составители правила думали, что весна всегда будет начинаться 21 марта.
Но по истечении столетий начало астрономической весны постепенно передвинулось на 11 марта, а правило осталось неизменным.
Если полнолуние наступило, положим, 20 марта, то это полнолуние явно было весенним, так как весна началась уже девять дней назад, но к церковному правилу оно не подходило, так как наступало раньше 21 марта.
Поэтому Пасху приходилось праздновать после следующего полнолуния, которое должно было наступить только 18 апреля.
Праздник Пасхи, который должен быть близок к началу весны, постепенно отходил от него и передвигался к лету.
Вычисление дня Пасхи на каждый год требует расчёта движения Луны; средневековые учёные делали это вычисление по правилам особой науки, «пасхалии».
Понятно, что отступление дня Пасхи от равноденствия их беспокоило, но изменить правило Никейского собора они не могли.
Поэтому явилась мысль изменить самый счёт дней, то-есть календарь.
Требовалось: 1) вернуть весеннее равноденствие на то число, на какое оно приходилось в год Никейского собора, то-есть на 21 марта, и 2) принять меры к тому, чтобы оно в будущем как можно дольше не сдвигалось с этого числа.
Другими словами, надо было, с одной стороны, исправить накопившуюся ошибку, с другой — устранить причину ошибки.
Для этой цели римский папа Григорий XIII собрал в 1582 году особую комиссию из астрономов и духовных лиц.
Комиссия приняла способ исправления календаря, предложенный итальянцем Лилио, и папским декретом это изменение было введено во всех католических странах.
Изменение состояло в следующем:
1. Было приказано после 4 октября 1582 года считать сразу не 5, а 15 октября, то-есть пропустить 10 дней.
Этим была исправлена ошибка, накопившаяся за 1200 лет, и начало весны в 1583 году вернулось на 21 марта.
2. Чтобы в будущем ошибка снова не накопилась, было решено каждые 400 лет выбрасывать из счёта те три дня, на которые за это время юлианский счёт отстаёт от истинного.
Для этого нужно отнять от каких-нибудь трёх високосных годов по одному дню, то-есть считать их простыми, по 365 дней.
Эти годы, конечно, надо выбрать так, чтобы они легко запоминались; удобно, например, их выбрать из числа вековых годов, то-есть из последних годов столетия (например 1600, 1700, 1800 годы).
Но так как в течение каждого четырёхсотлетия таких годов бывает не три, а четыре, то один из них останется високосным, как в юлианском календаре, а три остальных сделаются простыми.
Поэтому Лилио предложил на будущее время считать високосными из вековых годов только те, у которых число столетий делится на 4.
Таким образом, 1600 год по новому счёту остался високосным, а годы 1700, 1800 и 1900 сделались простыми; следующий затем вековой год, 2000, остаётся високосным.
Действительно, отчеркнув в этих числах два нуля, получим: 16 и 20 делятся на 4; 17, 18, 19 — не делятся.
Для всех других годов, кроме кончающих столетие, счёт високосов остался и в григорианском календаре такой же, какой был в юлианском: после трёх простых годов наступает четвёртый, високосный.
Новый календарь постепенно был принят во всех культурных странах, всего позже в Турции (в 1927 году) и в Египте (в 1928 году).
В царской России вопрос о введении нового календаря несколько раз поднимался, но всегда безуспешно, так как православная церковь «опасалась, что с реформой календаря может произойти повреждение пасхалии».
Так было сказано в отчёте комиссии по реформе календаря в 1899 году.
Это «повреждение» состоит в том, что при расчёте дня Пасхи по новому стилю христианская Пасха иногда может прийтись в один день с еврейской.
После Великой Октябрьской социалистической революции новый стиль был введён у нас почти немедленно, с 1 февраля 1918 года.
К этому времени разница между новым и старым стилем ещё увеличилась.
В XVI столетии разница составляла 10 дней, и в 1600 году она не изменилась, так как этот год был високосный по обоим календарям.
Но в 1700 году разница достигла 11 дней, так как в феврале этого года по старому стилю было 29 дней, а по новому — только 28; в 1800 году по той же причине расхождение увеличилось до 12 дней, а в 1900 — до 13, и таким оно останется до 2100 года.
Когда новый стиль был введён у нас, то вместо 1 февраля 1918 года стали считать 14, вместо 2—15 февраля и т. д.
Дни же недели остались прежние.
18. НЕТОЧНОСТЬ ГРИГОРИАНСКОГО КАЛЕНДАРЯ
Как мы уже знаем, тропический год не содержит целого числа дней; кроме того, по истечении тысячелетий его длина слегка изменяется то в ту, то в другую сторону.
Поэтому для календарных годов нельзя придумать простое и неизменное правило, при котором времена года в течение, скажем, десятков тысяч лет начинались бы в одни и те же календарные числа.
Другими словами, совершенно точного календаря не может быть; не вполне точен и григорианский календарь, и его ошибку легко рассчитать.
Лилио принял, что ошибка юлианского календаря составляет в 400 лет ровно три дня; но это неточно.
Ежегодная ошибка юлианского года равна 11 минутам 14 секундам; в 400 лет она составит 3 дня 2 часа 53 минуты.
Только 3 дня из этой величины исправляются выбрасыванием трёх високосов, а 2 часа 53 минуты остаются.
Такова неточность григорианского календаря в 400 лет; ошибка в полные сутки накопится в 3300 лет.
Только по истечении этого срока весеннее равноденствие перейдёт с 21 марта на 20.
Это передвижение времён года так незначительно, что не имеет никакого практического значения, и для житейских надобностей григорианский календарь является наилучшим из всех возможных, особенно благодаря простоте правила распределения високосных годов.
Несколько иначе обстоит дело с научной стороны.
Математик скажет, что в григорианском календаре выравнивание средней длины календарного года происходит в течение слишком длинного периода (400 лет), и предложит несколько способов вставки високосных годов, при которых накопляющаяся ошибка погашается точнее и гораздо скорее.
Первый способ: на отрезке времени в 29 лет 7 годов считать високосными и 22 простыми.
Второй, более точный: из 33 годов 8 считать високосными и 25 простыми.
Наконец, третий, самый точный: из 128 годов 31 год високосный и 97 простых.
Также и для астронома григорианский календарь не всегда удобен, так как в нём не каждый четвёртый год является високосным.
Поэтому, хотя астрономы всех стран давно уже при наблюдениях пользуются исключительно новым стилем, но когда требуется, например, точно узнать, сколько дней прошло между двумя далёкими друг от друга событиями, то иногда оказывается более удобным производить счёт дней по старому стилю, а затем уже переходить на новый стиль.
Итак, новый календарь перед старым имеет только то преимущество, что в нём времена года заметно передвинутся по числам месяцев лишь по истечении нескольких тысячелетий.
И всё-таки надо пожелать, чтобы у нас этот счёт времени поскорей утвердился безраздельно, чтобы население отвыкло постоянно задавать себе вопрос: «А какое сегодня число по старому?»
Для этого необходимо, чтобы церковь полностью перешла на новый стиль.
Давно сказано: иметь в одной и той же стране два календаря, хотя бы и очень хороших, это хуже, чем иметь один плохой.
Нередко приходится слышать высказывания, что новый стиль верен, а старый неверен.
Тот, кто так говорит, считает, что заграничная наука сделала удивительное «открытие»: она открыла, что люди ошибались, думая в простоте душевной, что сегодня 1-е число, и доказала, что сегодня не 1-е, а 14-е.
Задают вопросы и в таком роде: «по старому сегодня 1-е, по новому 14-е, а какое же число сегодня на самом деле?»
Как ни бессмыслен такой вопрос, но его, к сожалению, приходится слышать даже от образованных людей.
Он составляет хорошую пару к известному вопросу, который я считал анекдотом, пока не прочитал его на записке, поданной на публичной лекции: «каким образом наука узнала названия звёзд?»
Как у звёзд нет своих собственных имён, а эти имена им даны человеком, так у года нет определённого начала; его дни сами по себе не перенумерованы, и люди их нумеруют и называют так, как это им удобно.
19. ПРОЕКТЫ НОВОГО КАЛЕНДАРЯ
Чем неудобен наш счёт времени?
Такой вопрос обсуждался на съезде астрономов разных стран в Риме в 1922 году.
Было указано несколько недостатков современного календаря; главные из них следующие:
1. Календарные месяцы бывают четырёх родов: в 28, 29, 30 и 31 день.
2. Кварталы (четверти) года также имеют различную длину, от 90 до 92 дней.
3. Числа месяцев не согласуются с днями недели, так что по числу месяца нельзя сразу сказать, какой это будет день недели.
Действительно, число 365 делится только на 5 и на 73.
Чтобы все месяцы были одинаковой продолжительности, год надо разделить на 5 «месяцев» по 73 дня, которые неудобны не только по своей большой длине, но и потому, что их никак нельзя разбить без остатка на равные «недели».
Если же разделить год на 73 пятидневных «недели», то из этих «недель» никак нельзя составить «месяцы» равной длины.
Поэтому месяцы даже в простом году должны иметь различную длину, и совсем уничтожить календарные неудобства нельзя; их можно только ослабить.
В 1923 году при Лиге наций был создан специальный комитет по календарной реформе.
Он рассмотрел и напечатал около 200 проектов, предложенных различными организациями и частными лицами, и два таких проекта рекомендовал Совету Лиги наций.
В первом проекте предлагалось сделать в году 13 месяцев по 28 дней, то-есть по 4 недели, и один день (а в високосном году два) оставить «без числа», вне счёта месяцев.
Совет Лиги принял второй проект, который состоит в следующем:
Все кварталы года имеют одинаковую длину, по 91 дню, то-есть по 13 недель.
Первый месяц каждого квартала (январь, апрель, июль и октябрь) содержит 31 день, остальные — по 30 дней.
Каждый квартал, как и каждый год, начинается всегда в один и тот же день недели (воскресенье).
Таким образом, день недели по числу месяца определяется довольно легко и притом в каждом квартале одинаково.
Так как четыре равных квартала вместе составляют только 364 дня, то после 30 декабря вставляется, как и в первом проекте, ещё день без числа и без обозначения дня недели; это — международный нерабочий день Нового года.
В високосном году такой же нерабочий день вставляется ещё после 30 июня.
Новый календарь предполагалось ввести с 1939 года, но это не состоялось по известным нам всем политическим причинам.
Возможно, что когда будут решены более важные международные проблемы, то дойдёт очередь и до улучшения календаря, так как этот вопрос может быть разрешён, конечно, только в международном масштабе.
Рис. 1. Суточное вращение Земли похоже на вращение хорошо запущенного волчка.
Рис. 2. Как найти Полярную звезду.
Рис. 3. Как обращается созвездие Большой Медведицы вокруг небесного полюса в течение суток.
Рис. 4. Суточное движение светил в северном полушарии Земли.
СП — северный полюс мира;
ЮП — южный полюс мира; круг СВЮЗ — горизонт с четырьмя странами света.
Рис. 5. Суточное движение светил на северном полюсе Земли.
СП — северный небесный полюс.
Рис. 6. Суточное движение светил на земном экваторе.
Рис. 7. Горизонтальные солнечные часы.
Рис. 8. Пассажный инструмент.
Рис. 9. Астрономические часы под стеклянным колпаком.
{О. Б. Лепешинская @ Клетка и ее происхождение @ биология @ О. Б. Лепешинская. Клетка и ее происхождение @ 1951 @ Лб. .}
О. Б. ЛЕПЕШИНСКАЯ
Действительный член Академии медицинских наук
Лауреат Сталинской премии
КЛЕТКА И ЕЕ ПРОИСХОЖДЕНИЕ
ВВЕДЕНИЕ
Все явления живой природы необходимо рассматривать как единое целое: в их взаимной связи и обусловленности, в их непрерывном движении, изменении и развитии, в их возникновении и отмирании.
Советские ученые, последовательные материалисты-диалектики сделали громадный скачок на пути действенного познания природы.
Наше правительство, партия и лично товарищ Сталин создали все необходимые условия для развития самой прогрессивной в мире, советской науки.
Академик Т. Д. Лысенко в своем докладе на августовской сессии Всесоюзной академии сельскохозяйственных наук имени Ленина в 1948 году дал глубокий анализ современного положения в биологической науке (науке, изучающей живую природу, ее возникновение и развитие) и подвел итоги борьбы биологов-мичуринцев с диаметрально противоположным направлением в биологии — с реакционным идеалистическим учением Вейсмана — Менделя — Моргана.
Ученые материалисты-биологи, вооруженные диалектическим методом, изучая строение и жизнь клетки, пришли к весьма важным открытиям и выводам.
На основании новейших данных, можно считать, что каждая капелька, каждая мельчайшая частица белкового вещества, способная к обмену веществ, является живой и может, при известных условиях, развиться в видимую клеточную структуру.
Это положение в корне отвергает реакционную теорию Вирхова о том, что жизнь начинается только с клетки, что вне клетки нет ничего живого.
В настоящей книге автор ставит своей задачей кратко изложить новые данные, полученные при изучении клетки в Цитологической лаборатории Института экспериментальной биологии Академии медицинских наук СССР.
КЛЕТКА И ЕЕ ЖИЗНЬ
Открытие клетки связано с изобретением микроскопа.
Невооруженным глазом можно видеть органы и ткани человека, животных или растений, то-есть сердце, легкие, мышцы, кости, стебель, лист и пр.
Микроскоп же показывает, что органы и ткани состоят из мельчайших частичек, которые называются клетками.
Как ученые узнали о существовании клеток и какое значение для науки имело это открытие?
До того как были открыты клетки, ученые имели очень смутные и даже неверные, мистические представления о живой природе.
Живая природа казалась им разделенной на два совершенно различных «царства» — «царство животных» и «царство растений», которых, как думали тогда ученые, ничто не объединяет.
Микроскоп, изобретенный около 300 лет назад, позволил увидеть, что между всеми живыми существами имеется много общего.
Это общее заключается прежде всего в их клеточном строении.
В 1667 году Роберт Гук, работая над усовершенствованием микроскопа и желая испытать силу его увеличения, положил под микроскоп тонкий срез пробки и увидел, что она состоит из мелких ячеек, напоминающих собой пчелиные соты.
Эти ячейки он и назвал клетками (рис. 1).
В дальнейшем, ученые открыли клетки как в растительных, так и в животных организмах.
В 1827 году русский ученый П. Ф. Горянинов впервые создал теорию, согласно которой все высшие растительные организмы состоят из клеток.
В 1837 году он распространил клеточную теорию и на животных.
В 1838 году эта теория была подтверждена немецким ботаником Шлейденом, а годом позднее ее подтвердил зоолог Шванн.
Открытие клетки и разработка клеточной теории строения живых организмов имели огромное прогрессивное влияние на развитие биологии и медицины.
«Только со времени этого открытия, — указывал Ф. Энгельс, стало на твердую почву исследование органических, живых продуктов природы...
Покров тайны, окутывавший процесс возникновения и роста и структуру организмов, был сорван.
Непостижимое до того времени чудо предстало в виде процесса, происходящего согласно тождественному по существу для всех многоклеточных организмов закону»*.
* Диалектика природы.
Госполитиздат, Л., 1949, стр. 155.
Клетка представляет собой комочек живого вещества, так называемой протоплазмы, окруженной оболочкой.
Внутри клетки находится тельце, клеточное ядро.
Ядро играет очень большую роль в жизни клетки.
Если ядро разрушить, клетка может погибнуть.
Форма ядра обычно тесно связана с формой самой клетки.
В вытянутой длинной клетке и ядро вытянутое, длинное; в плоской клетке — ядро плоское, в шарообразной — оно шарообразное.
На протяжении жизни клетки ядро изменяет свой вид.
Особенно глубокие изменения происходят в ядре во время так называемого митотического (непрямого) деления клетки, о котором будет рассказано ниже.
Обычно в клетке находится одно ядро.
Но существуют живые структуры с множеством ядер.
К таким структурам относится мышечное волокно.
Существуют совершенно безъядерные клетки, как, например, красные кровяные клетки человека, так называемые эритроциты, которые в организме играют роль переносчиков кислорода из легких к тканям.
В клетках бактерий ядерное вещество распределено равномерно по всей клетке, а при старении бактерий оно собирается в кучки.
Та часть протоплазмы, которая окружает ядро, обычно называется цитоплазмой.
В цитоплазме клетки можно видеть множество зернышек различной величины и формы, имеющих, повидимому, большое значение в жизни клетки для обмена веществ.
Живое вещество клетки можно хорошо рассмотреть, положив под микроскоп, например, кусочек стебля или листа крапивы.
Край такого кусочка с жгучими волосками крапивы может служить прекрасным объектом для наблюдений.
Обычно волосок состоит всего из одной клетки большого размера.
Снаружи виден толстый и прочный футляр из целлюлозы*.
Такими целлюлозными стенками обыкновенно окружены все растительные клетки.
* Целлюлоза-клетчатка — вещество, являющееся главной составной частью оболочек клеток растений (О. Л.).
Разглядывая живой жгучий волосок крапивы, легко можно заметить, что живое вещество не заполняет всю клетку, а распределяется около целлюлозных стенок внутри футляра и протягивается в виде тяжей от одной стенки к другой.
Такое распределение протоплазмы встречается только в растительных клетках.
В животных клетках протоплазма заполняет всю клетку.
Протоплазма, или живое вещество клетки, представляет собой очень вязкую жидкость, обладающую подвижностью.
В клетке волоска крапивы подвижность протоплазмы хорошо заметна по движению твердых частичек, которые в ней плывут в одном или другом направлении.
Протоплазма клетки состоит из многих веществ, но главным из них является белок или, вернее, белки (в организме имеется очень большое количество разнообразных белков).
Белок представляет собой очень сложное вещество, основным свойством которого является обмен веществ.
Живая частица белка беспрерывно изменяется, одновременно разрушаясь и созидаясь в различных своих частях.
Простейший обмен веществ существует и в неживой природе.
Например, процесс ржавления железа — это обмен веществ между железом и окружающей средой.
Но в неживой природе обмен веществ приводит к разрушению: когда образуется ржавчина, железо не остается железом, а превращается в другое вещество — в окись железа.
В результате обмена веществ живой организм не только сохраняется, но и развивается, растет и размножается благодаря белку, который во взаимодействии с другими веществами является главной составной частью обмена веществ в организме.
Благодаря своей неустойчивости белок может переходить из одного состояния в другое: он находится то в жидком виде, то в виде студня, то в виде волокнистого или зернистого осадка.
Такие превращения белок может претерпевать в клетке в результате взаимодействия с теми или иными веществами в процессе нормальной жизнедеятельности.
Эти явления можно, например, наблюдать во время клеточного деления.
Подобные же изменения могут быть вызваны в клеточном ядре и искусственно, путем механического раздражения, или при воздействии на клетку различными веществами.
В зависимости от того, какую роль выполняют те или иные клетки в целом организме, они имеют соответствующий характер своего строения.
Мышечные волокна, клетки крови (красные и белые кровяные клетки), клетки кожи — все они резко отличаются друг от друга как по форме своего строения, так и по той работе, к которой приспособлена и которую выполняет данная клеточная форма (рис. 2).
Каким образом клетки организма приобретают то или иное строение, приспособленное к характеру выполняемой ими работы, или, как говорят, функции?
На этот вопрос наука полного ответа пока не дает.
Но на основании рассмотрения того, что в этом отношении биологам известно, мы можем сказать, что, повидимому, та или иная форма приобретается клеткой благодаря взаимодействию  ее белков с другими веществами и влиянию на эту клетку различных условий окружающей среды: разнообразных веществ, клеток-соседей, электрических влияний и многих других условий в организме, которых мы еще не знаем.
Все это приводит к выработке того рода обмена веществ, который необходим для выполнения клеткой определенной работы, например, для выделения железистыми клетками их секрета*.
В зависимости от характера обмена веществ клетка вырабатывает те или иные продукты: одни железистые клетки выделяют слюну, другие — желчь, третьи — желудочный сок и т. д.
Обмен веществ может быть таков, что жизнедеятельность клетки выражается в ее способности к сокращению и расслаблению, что наблюдается в мышечном волокне.
* Секреты желез — вещества, вырабатываемые и выделяемые железами в теле человека и животных (например, желудочный сок, слюна) (О. Л.).
В организме наиболее сложно устроенных животных, в особенности в организме человека, наиболее важную роль играет нервная система, в частности — нервная клетка.
Великие русские физиологи — Сеченов и Павлов — раскрыли роль нервной системы как главного регулятора жизненных процессов и психической деятельности человека.
Свою работу нервные клетки могут выполнять, с одной стороны, вследствие своеобразного характера их обмена веществ, благодаря которому нервная клетка обладает сильно выраженной способностью к возбуждению, а с другой стороны вследствие особой формы строения нервных клеток.
Нервные клетки имеют длинные отростки, по которым проходит нервное возбуждение.
Если нервный отросток приходит в соединение с мышечным волокном, то возбуждение вызывает сокращение волокна.
При других условиях то же нервное возбуждение вызывает иное действие.
Придя, например, в соединение с железистой клеткой, оно вызывает в ней выделение секрета.
Способностью к движению обладают не только мышечные клетки; эту способность имеют и другие клетки, например белые клетки крови.
Вытягивая часть своего бесформенного тельца вперед и переливая постепенно всю свою протоплазму, белая кровяная клетка может передвигаться и проползать между другими клетками организма.
Замечательный русский ученый Илья Ильич Мечников подробно исследовал свойства белых кровяных клеток.
Оказалось, что они могут захватывать при помощи своих отростков мелкие посторонние частички.
Белые кровяные клетки чрезвычайно полезны для организма.
Они захватывают и поглощают вредные микробы и этим спасают нас при заболеваниях от микробного заражения.
Они появляются в несметных количествах в засоренной ране и поглощают там частицы попавшей грязи и бактерий, образуя так называемый гной.
На своей поверхности клетка, большей частью, имеет оболочку.
Клеточная оболочка представляет собой поверхностный слой живого вещества протоплазмы клетки, изменившийся под влиянием среды, несколько более плотный, чем живое вещество внутри самой клетки.
Оболочки разделяют между собой отдельные клетки в организме животного.
Тонкий слой оболочек не всегда можно увидеть в живом неповрежденном состоянии.
Только после специальной обработки и окраски оболочек они становятся ясно видимыми.
В растительном организме, как уже было сказано, каждая клетка выделяет вокруг себя толстые и очень прочные стенки, состоящие главным образом из целлюлозы.
Целлюлоза или клетчатка представляет собой вещество, необычайно устойчивое к всевозможным химическим воздействиям.
Свойства целлюлозы дают возможность широкого использования ее в легкой промышленности для производства искусственного шелка, искусственной шерсти, целлулоида и пр.
Оболочки растительных клеток первыми обращают на себя внимание каждого, кто рассматривает растение под микроскопом.
Благодаря своей прочности стенки растительных клеток обычно остаются неизменившимися, когда их живое содержимое высыхает, умирает или так или иначе уничтожается (например, бактериями при гниении).
Немудрено, что первые ученые, несмотря на плохое качество своих микроскопов и на отсутствие умения обращаться с необычайно нежными живыми объектами, заметили прежде всего целлюлозные стенки; на живое вещество клеток они тогда не обратили внимания.
Рисунок 1 изображает именно эти грубые стенки растительной клетчатки.
Одно время ученые думали даже, что оболочки — это и есть самое главное, что имеется в живом организме.
Когда же обнаружилось, что живым является содержимое клетки, а сами стенки обслуживают живую растительную клетку лишь в качестве футляра, состоящего из безжизненных продуктов выделения клеток, тогда ученые впали в другую крайность: они стали совершенно отрицать значение оболочки клеток у животных.
Однако тщательное изучение вопроса об оболочках в нашей лаборатории показало, что животная клетка окружена оболочкой, которая образуется на поверхности молодых клеток.
Вначале она бывает рыхлая и мало заметная; для ее обнаружения достаточно тем пли иным способом ее прорвать (рис. 3).
При разрыве оболочки жидкое содержимое клетки выливается наружу.
Если к препарату прибавить раствор красок, то можно окрасить оболочку в один цвет, а содержимое клетки в другой цвет.
При старении оболочка делается более тонкой и плотной.
Оболочки играют очень важную роль в жизни клеток, а следовательно, и в жизни всего организма.
Они служат препятствием для веществ, которые могут извне попасть внутрь клетки, или для веществ самой клетки при переходе их в окружающую среду.
Эти вещества могут быть важными и нужными для жизнедеятельности клетки или, наоборот, вредными, ядовитыми, способными привести клетку к гибели, к тому или иному нарушению ее обмена веществ.
Оболочка обладает способностью пропускать через себя одни вещества и задерживать и видоизменять другие вещества.
 Эта способность оболочки называется избирательной проницаемостью.
От чего же зависит избирательная проницаемость?
Оболочку клетки можно до некоторой степени сравнить с пергаментной бумагой, которая так же, как оболочка клетки, пропускает одни вещества и не пропускает другие.
Пергамент — это мертвый материал, имеющий очень мелкие отверстия — поры, благодаря которым через него, как через сито, проходят более мелкие частицы (молекулы) и задерживаются более крупные, что используется в практике для разделения веществ, — например для отмывания солей от белков.
Клеточная оболочка также частично обладает этими свойствами.
Но бывают и исключения.
Некоторые вещества, молекулы которых по размерам очень маленькие, не могут проникнуть в клетку.
Другие же вещества, имеющие сравнительно крупные молекулы, проходят в клетку.
Эта особенность поведения оболочки объясняется тем, что она является частью живого вещества клетки и состоит из белков и жироподобных веществ — липоидов.
Характерная для белков неустойчивость, способность их изменять свои свойства под влиянием воздействия среды, сказывается и на свойствах оболочек.
Оболочки животных клеток так сильно и резко отзываются на всякие внешние влияния, что, зная, какое вещество и как влияет на оболочку, можно управлять ее изменениями, вызывать ее набухание, появление в ней зернистости или волокнистости (рис. 4).
При прохождении через оболочку некоторые вещества могут сами изменяться и изменять оболочку.
Таким образом можно сказать, что клеточная оболочка — это живая структура живой клетки.
Но как произошли сами клетки?
Какова история клетки?
ПРОИСХОЖДЕНИЕ КЛЕТОК
Несмотря на то, что ученые давно изучают клетку, ее строение, питание, дыхание, рост и размножение, — в вопросе о клетке и до сего времени остается много неясного.
Это объясняется тем, что развитие клетки не изучалось с момента ее возникновения.
Некоторые «ученые» верили, что клетка была создана сверхъестественной, божественной силой, а потому считали вопрос о ее происхождении таинственным, не подлежащим исследованию.
Так, немецкий ученый второй половины прошлого века Вирхов считал, что жизнь начинается только с клетки, что вне клетки нет ничего живого, что все клетки возникают только путем разделения других клеток.
Последователи Вирхова еще более извратили клеточную теорию, доведя ее до абсурда.
По их представлениям, сложный организм — это здание, построенное из различных кирпичиков — клеток, обладающих определенными и независимыми друг от друга функциями.
Жизнь организма сводится таким образом, по мнению сторонников Вирхова, к жизни отдельных клеток.
Такое представление крайне упрощает и искажает клеточную теорию и все сложнейшие процессы, существующие в организме; оно никак не способствует развитию научной биологии и не объясняет множества явлений.
Как, например, объяснить с этой точки зрения развитие живого из неживого или развитие из яйца (млекопитающегося, птицы или из икринки рыбы) сложного организма с множеством клеток, имеющих разнообразнейшие функции, сложнейшие взаимосвязи между собой и с внешней средой?
Вирховианцы полагали, что когда-то, в очень отдаленное от нас время, на заре жизни, каким-то образом возникла первичная клетка.
Путем механического разделения она произвела множество клеток.
Из колоний клеток произошли все сложные организмы, их ткани и органы, представляющие собой бесконечные ряды делящихся клеток.
Они считали, что в наше время клетки якобы, никогда не возникают и не развиваются из органических веществ.
Вирховское лжеучение о неизменности всего живого открывало путь для религиозного одурманивания народа, так как с точки зрения этого лжеучения выходило, что объяснить существующее величайшее разнообразие форм жизни можно только вмешательством сверхъестественных сил.
На основе вирховских идей выросло буржуазное лжеучение о наследственности, старая, так называемая формальная, генетика* Вейсмана, Менделя и Моргана.
Это учение пыталось оправдать эксплоатацию человека человеком, создало человеконенавистническую «расовую» теорию, оправдывающую войны и истребление людей в интересах империализма.
* Генетика — наука о наследственности и ее изменчивости (О. Л.).
В противоположность Вирхову, Горянинов, Шлейден и Шванн пытались доказать, что новые клетки в организме появляются путем развития из неклеточного вещества, названного ими «цитобластемой».
Эти попытки были высмеяны сторонниками Вирхова, а учение о развитии клеток из неклеточного вещества было вирховцами отвергнуто без достаточных оснований и предано забвению.
Возникновение клеток Шлейден описывает как процесс образования зернистости в слизисто-белковой массе.
Вокруг отдельных зернышек, возникших в этой массе, скапливаются другие зернышки.
Постепенно из кучки белковой зернистости, согласно наблюдениям этого ученого, развивается клетка.
Позднее было открыто, что новые клетки могут возникать и другим путем — путем размножения ранее образовавшихся клеток.
В дальнейшем под влиянием Вирхова представление об образовании клеток из неклеточного вещества было целиком выброшено из биологии.
До недавнего времени в биологии господствовало мнение, что увеличение количества клеток в организме происходит лишь за счет деления имеющихся клеток.
Теперь мы подробнее остановимся на процессе деления клеток.
Наиболее простым способом деления является почкование.
Из ядра выделяется частица, которая переходит в плазму* клетки, а затем наружу, образуя почку, из которой вырастает новая клетка, подобная материнской.
* Плазма или протоплазма — живое вещество всякой животной и растительной клетки, имеющее вид полужидкой бесцветной вязкой массы и состоящее главным образом из белков (О. Л.).
Другие клетки размножаются прямым делением, при котором ядро клетки и плазма перешнуровываются посередине на две приблизительно равные части.
Наконец, большинство клеток размножается путем непрямого деления, называемого митозом (рис. 5).
Изучая непрямое (митотическое) деление клетки, ученые до сих пор обращали внимание главным образом на изменения в ядре.
Ядро в неделящейся клетке похоже на прозрачный однородный пузырек.
Но время деления в нем обнаруживаются сначала тонкие, а затем более толстые нити, палочки и крючочки — так называемые хромосомы, что означает «красящиеся тельца».
Если к делящейся клетке прилить специальную краску (так называемую «ядерную»), то окрасятся только хромосомы, а окружающий их сок останется бесцветным.
Хромосомы при непрямом делении клетки распределяются на две отдельные кучки, которые образуют новые ядра.
Между ядрами в цитоплазме возникает перегородка.
Этим деление заканчивается.
Ядра в каждой из двух получившихся клеток вскоре приобретают вид однородных прозрачных пузырьков.
На рисунке 5, изображающем непрямое деление, видно, что в этом делении большое участие принимает маленькое тельце, от которого отходят нити так называемой лучистой сферы.
Тельце вместе с лучистой сферой при делении также делится.
Какое значение имеют те сложные изменения, которые возникают в ядре, какие процессы при этом происходят — эти вопросы, пока не имеют еще ответа.
Нет сомнения, однако, что эта загадка природы будет разгадана.
Для разгадки нет надобности пускаться на скользкий путь беспочвенных фантазий, подобно тому, как это делают генетики-морганисты.
Но имея никаких научных оснований, эти буржуазные ученые приписывают хромосомам, возникающим в клетке во время деления, исключительную способность передавать наследственные качества от клетки к клетке.
Академик Т. Д. Лысенко доказал неправильность этих представлений.
Наследственные качества передаются не только при помощи хромосом; этой способностью обладает любая частица живого вещества.
Наши работы, как будет видно дальше, подтверждают это положение Т. Д. Лысенко.
Исследования, проведенные нами, позволяют рассматривать процесс деления совершенно не так, как представляют дело вирховцы и генетики-морганисты, по мнению которых клетка при этом будто бы механически делится на две равноценные части.
На самом деле при делении происходит зарождение новой клетки в недрах старой материнской клетки.
Из двух новых клеток одна, таким образом, является клеткой-матерью, а другая — клеткой-дочерью.
Таким образом, индивидуальное развитие (онтогенез) клетки начинается с формирования ее через ряд стадий из неклеточного живого вещества или из живого вещества материнской клетки во время деления.
Жизнь начинается не с клетки, как это представлял себе Вирхов, а с более простых образований — с неклеточного живого вещества.
«Наипростейшим типом, наблюдаемым во всей органической природе, — указывает Энгельс, — является клетка, и она, действительно, лежит в основе высших организаций.
Но среди низших организмов мы находим множество таких, которые стоят еще значительно ниже клетки, например, протамеба, простой комочек белкового вещества, без всякой диференциации, затем целый ряд других монер и все трубчатые водоросли».
Или дальше: «Самые низшие живые существа, какие мы знаем, представляют собой не более как простые комочки белкового вещества, и они обнаруживают уже все существенные явления жизни»*.
* Анти-Дюринг.
Госполитиздат, Л., 1950, стр. 74, 77.
Из этих слов Энгельса ясно, что начало жизни он видел не в клетке, а в формах гораздо более простых, в комочке белкового вещества, которое мы называем живым веществом.
Дарвин, который своим учением о развитии природы разрушил религиозные предрассудки и дал рациональное объяснение целесообразного устройства организмов, совершенно не коснулся вопроса о развитии клетки.
В этом отношении в эволюционном учении Дарвина остался большой пробел.
Целый ряд ученых так сжился с господствующей более 75 лет теорией Вирхова, что им трудно отрешиться от привычных идей.
Последователи Вирхова не хотят заметить существующего в природе разнообразия простейших форм, ничего общего не имеющих с клеткой.
Ослепление теорией Вирхова и раболепство перед ней у некоторых биологов так велико, что они всеми мерами протестуют даже против постановки проблемы о происхождении клеток, отвергая возможность происхождения клеток путем эволюции живого вещества.
Чтобы дискредитировать эту новую проблему, вирховианцы отождествляют ее с ненаучной фантазией Парацельса (XVI век) о возникновении высокоорганизованных существ, таких, как мыши и рыбы, из гнилой воды.
Парацельс, как известно, дал рецепт, как приготовить гомункулуса, то-есть маленького человечка.
«Возьми известную человеческую жидкость (речь идет о моче — О. Л.) и оставь ее гнить сперва в запечатанной тыкве, потом в лошадином желудке сорок дней, пока начнет жить, двигаться и копошиться, что легко заметить.
То, что получилось, еще нисколько не похоже на человека, оно прозрачно и без тела.
Но если потом ежедневно втайне осторожно и с благоразумием, питать его человеческой кровью и сохранять в продолжение сорока седьмиц в постоянной и равномерной теплоте лошадиного желудка, то произойдет настоящий живой ребенок..., но только весьма маленького роста»*.
* Цитировано по Лункевичу, Основы жизни, т. I, М., 1928, стр. 85.
Ван-Гельмонт в XVI веке предлагал такого же рода рецепт для приготовления мышей из зерен, смоченных жидкостью, выжатой из грязной рубахи.
Подобные нелепые идеи о самозарождении высокоорганизованных животных из гнилой воды и всякой дряни ничего общего, конечно, не имеют с научной теорией происхождения клетки из живого вещества.
Хорошо известно, что новые прогрессивные идеи, идущие в разрез с устаревшими, всегда встречали и встречают громадное сопротивление со стороны реакционных ученых.
Особенно ожесточенное сопротивление передовым идеям оказывает буржуазная наука капиталистических стран, находящаяся под сильным влиянием идеализма и поповщины.
Идеализм отрицает диалектическо-материалистическую теорию развития, «...оспаривает возможность познания мира и его закономерностей, не верит в достоверность наших знаний, не признает объективной истины, и считает, что мир полон «вещей в себе», которые но могут быть никогда познаны наукой»...*.
* История ВКП(б), Краткий курс.
Госполитиздат, М., 1950, стр. 108.
Именно поэтому буржуазная наука до сих пор отказывается от постановки проблемы самозарождения простейших живых существ, от изучения развития клеток.
В противоположность идеализму, диалектическо-материалистическая философия считает, что «...нет в мире непознаваемых вещей, а есть только вощи, еще не познанные, которые будут раскрыты и познаны силами науки и практики»*.
* Там же.
Советские ученые, новаторы, воспитанные в духе диалектического материализма, свободно творят самую передовую в мире науку.
Достижения советской науки очень велики.
Так, например, наши биохимики академик Н. Д. Зелинский, Н. И. Гаврилов, Б. И. Збарский и другие вплотную подошли к разрешению очень важного вопроса о том, в каком порядке аминокислоты (сложные органические вещества) располагаются в молекуле (частичке) белка, какова структура белковой молекулы.
Этот вопрос стоит в прямой связи с другим, еще более важным вопросом — как построить искусственным образом белок.
Первые удачные опыты получения искусственных белкоподобных веществ были недавно произведены в Ленинграде профессором С. Е. Бреслер.
Задача построения белка имеет большое значение для промышленности (создание искусственного волокна, искусственной шерсти, искусственных пищевых продуктов и т. д.).
Этот вопрос имеет громадное значение также и для науки — биологии, медицины и агробиологии, в частности — для проблемы живого вещества.
Белок входит в состав живого вещества, как наиболее важная его составная часть.
Однако, от простейшего белка до живой клетки — еще большая дистанция.
Только тогда, когда будет в основном освоена эта дистанция, можно надеяться на возможность использования искусственно полученного белка для создания простейших организмов, клеток и тканей.
Проблема развития живого вещества клетки до недавнего времени разрабатывалась в основном только в руководимой мною Цитологической лаборатории Института экспериментальной биологии.
«Нельзя двигаться вперед, — говорит товарищ Сталин, — и двигать вперед науку без того, чтобы не подвергнуть критическому разбору устаревшие положения и высказывания известных авторитетов»*.
* Ответ товарища Сталина на письмо тов. Разина, «Большевик» № 3, 1947, стр. 7.
Выдвигая нашу проблему о происхождении клетки из живого вещества, мы подвергли критике лжеучение Вирхова, чье догматическое утверждение о невозможности жизни вне клетки сковывало мысль естествоиспытателя.
Энгельс писал: «Но лишь путем наблюдения можно выяснить, каким образом совершается процесс развития от простого пластического белка к клетке и, следовательно, к организму»*.
* Анти-Дюринг.
Госполитиздат, Л., 1950, стр. 322.
Наша лаборатория поставила перед собой задачу изучения происхождения клеток из живого пластического белка, живого вещества.
Если имеется сложное белковое вещество, в котором, кроме белка, есть еще нуклеиновые кислоты (входящие в состав ядра клетки), а также некоторые другие вещества; если это белковое вещество еще не имеет формы клетки, но уже способно к обмену веществ, то это несомненно живое вещество, которое при подходящих условиях не может оставаться без изменений, без развития.
Развиваясь, оно должно давать новые, качественно более высокие формы, переходя в предклетки или монеры, а затем и в клетки.
Если же протоплазма или белковое вещество не обладает способностью к обмену веществ или в окружающей среде нет подходящих для этого условий, то оно будет гибнуть и разлагаться на свои простейшие составные части, либо в известных условиях может законсервироваться, затаить свои возможности развития (анабиоз).
Один из биологов (проф.
Немилов) писал: «Нигде, ни в жуткой глубине океана, ни на холодных вершинах высочайших гор, ни в густых лесах жарких стран, где все так полно жизнью — нигде живые существа не зарождаются вновь из неживого, а всегда происходят только от других живых существ.
Ясно, следовательно, что нам нужно навсегда распроститься с надеждой наблюдать непосредственно зарождение жизни»*.
* Новые идеи в биологии, 1924, сборник № 10, изд. «Образование».
Если самозарождение понимать, как возникновение высокоразвитых организмов из неживой материи, то, конечно, такого самозарождения не может быть, так как из неорганической материи сначала должен развиться живой белок, живое вещество, а из живого вещества можно ждать развития клеток, да и то наиболее простых.
Энгельс считал, что «Если когда-нибудь удастся составить химическим путем белковые тела, то они, несомненно, обнаружат явления жизни и будут совершать обмен веществ, как бы слабы и недолговечны они ни были»*.
* Диалектика природы.
Госполитиздат, Л., 1949, стр. 244.
Отрицать зарождение жизни в настоящее время, как это делают некоторые ученые, только на основании того, что этого зарождения будто бы никто не наблюдал, или, как это делают другие ученые, полагающие, что современные высокоорганизованные микроорганизмы съели бы всякое вновь образовавшееся простое живое вещество, — слишком наивно и необоснованно.
Гельмгольц много десятков лет назад писал: «Если все наши попытки создать организмы из безжизненного вещества терпят неудачу, то мы, кажется мне, вправо задать себе вопрос: возникла ли вообще когда-нибудь жизнь».
Энгельс по этому поводу ответил ему: «То, что Гельмгольц говорит о бесплодности всех попыток искусственно создать жизнь, звучит прямо-таки по-детски»*.
* Там же.
Кроме того, где тот предел, та граница, после которой живое вещество прекращает свое развитие и перестает вновь образовываться?
И какие физико-химические причины могли сразу остановить развитие живого вещества из неорганической материи?
Ведь элементы, из которых образуется живая протоплазма, продолжают существовать, температура и воздух остаются сравнительно мало измененными.
В отдаленные времена живое вещество могло развиваться только в условиях температуры не слишком высокой, так как при высокой температуре белки свертываются и жизнь становится невозможной.
Таким образом, трудно представить, чтобы после образования клеток на земле исчезла возможность развития живого вещества, новообразования из него клеток.
ЧТО ТАКОЕ ЖИВОЕ ВЕЩЕСТВО?
Чтобы объяснить происхождение клетки из живого вещества, необходимо прежде всего изучить само живое вещество и четко представить себе содержание понятия «живое вещество».
Различные исследователи по-разному подходят к пониманию термина «живое вещество».
Необходимо прежде всего отмести прочь вредные учения.
На религиозном объяснении происхождения живого вещества останавливаться нет необходимости ввиду их ненаучности, нелепости.
Но недалеко ушли от представителей религии и виталисты, объясняющие явления жизни присутствием в живых организмах особой жизненной силы, нематериальной «энтелехии», как называют виталисты изобретенное ими нематериальное начало всякой жизни.
Виталисты считают, что живой организм не подчиняется общим законам природы, а биологические законы не подлежат изучению, они не познаваемы, так как ими управляют, якобы, нематериальные силы.
Учение Дарвина и новые завоевания биологии нанесли виталистическому учению сокрушительный удар, и в настоящее время незамаскированные виталистические бредни встречаются редко.
В борьбе с витализмом в буржуазной науке возникла другая крайность — механистическое направление мысли, которое, по существу, недалеко ушло от идеалистического учения виталистов.
Механисты рассматривают жизненные процессы только как количественные сочетания неизменных частиц.
Организм они рассматривают как простую сумму клеток, тогда как в действительности организм — это сложнейшая система с очень многообразными внутренними и внешними связями.
Механистическое учение, не признающее качественных, революционных скачков в развитии природы, есть вреднейшее антимарксистское учение, против которого должна вестись самая жестокая борьба.
К сожалению, механицизм в биологии занимает и по настоящее время довольно большое место.
До сих пор еще некоторые биологи продолжают слепо преклоняться перед авторитетом механиста Вирхова.
До недавнего времени новые работы в цитологии*, направленные против устаревших традиций, вызывали ожесточенные нападки со стороны вирховианцев.
* Цитология — наука о строении и жизненных проявлениях растительных и животных клеток (О. Л.).
Как же эта часть ученых подходит к проблеме живого вещества?
Некоторые биологи (например, А. Р. Кизель, Н. К. Кольцов), стоящие на механистических позициях, вообще не верят в возможность когда-либо создать искусственный белок, основывая свое неверие на том, что белок, как известно, состоит из двух десятков аминокислот, повторяющихся много раз.
Каким образом аминокислоты составляют белок — неизвестно.
Эти ученые предполагают, что единственный путь для искусственного получения белка — слепое комбинирование аминокислот.
Подобных комбинаций возможно великое множество и понадобились бы, может быть, миллионы лет, чтобы ученые — механисты случайно натолкнулись бы на нужную комбинацию, дающую живой белок.
Это, конечно, опошление науки.
Ведь при образовании белка, или живого вещества, должны быть свои закономерности, которые и нужно изучать, а не просто заниматься смешиванием аминокислот на авось.
Протоплазма подчинена не только физическим и химическим законам, но и биологическим, а некоторые ученые забывают это и представляют себе, будто протоплазма — это простая смесь различных химических веществ.
Энгельс, не экспериментируя сам, воспользовался колоссальным фактическим материалом, который был накоплен наукой, систематизировал его и пришел к следующему выводу: «Условия существования белка бесконечно сложнее, чем условия существования всякого другого известного нам соединения углерода, ибо здесь мы имеем дело не только с новыми физическими и химическими свойствами, по и с функциями питания и дыхания...»*, то-есть с биологическими свойствами.
* Диалектика природы.
Госполитиздат, Л., 1949, стр. 243.
Вооруженные диалектическо-материалистическим мировоззрением, руководствуясь учением Маркса, Энгельса и их гениальных продолжателей Ленина и Сталина, передовые советские ученые ставят по-новому проблему белка и живого вещества.
«В противоположность метафизике диалектика рассматривает природу не как состояние покоя и неподвижности, застоя и неизменяемости, а как состояние непрерывного движения и изменения, непрерывного обновления и развития, где всегда что-то возникает и развивается, что-то разрушается и отживает свой век»*.
* История ВКП(б), Краткий курс.
Госполитиздат, М., 1950, стр. 101.
Советским биохимикам принадлежат крупные достижения в области изучения обмена веществ в живом организме, где сочетаются процессы созидания и разрушения.
Они вплотную подошли к разрешению загадки тонкого строения белка.
Им удалось создать в искусственных условиях такие белкоподобные вещества, которые по своим свойствам очень близки к настоящим белкам.
В нашей лаборатории были получены клетки, развившиеся из неклеточного живого вещества.
Живое вещество представляет собой материал, состоящий преимущественно из белков, который обусловливает процессы обмена веществ, то-есть одновременное построение и разрушение.
Живое вещество имеется в каждой клетке и вне ее.
В подходящих условиях внеклеточное живое вещество, через ряд стадий, развивается в клетки.
При неблагоприятных условиях белковая живая масса не развивается и переходит в более простые формы, не дающие клеток, разрушается и может служить пищей для развивающегося живого вещества и для клеток.
* * *
Известный естествоиспытатель второй половины XIX века материалист Геккель разделяет историю происхождения клеток на два этапа: образование живого вещества из неорганического мира (происхождение жизни) и развитие клеток из живого вещества.
«Отрицать спонтанное зарождение (то-есть самозарождение — О. Л.) — это значит, — пишет Геккель, — признавать чудо, божественное творение жизни.
Или жизнь самозарождается самопроизвольно на основании тех или иных закономерностей, или она создана сверхъестественными силами»*.
* Э. Геккель.
Естественная история миротворения, СПб, 1909.
Придавая громадное значение гипотезе о первичном самозарождении жизни, Геккель указывал на необходимость признания доклеточных форм жизни.
Подобной доклеточной формой существования живой материи является монера, сохранившаяся, по мнению Геккеля, и в наше время.
Монеры — это, как пишет Геккель, простейшие «...организмы без органов.
Только такие гомогенные (то-есть однородные — О. Л.), совершенно еще не диференцированные организмы, приближающиеся к неорганическим кристаллам своим молекулярным составом, могли возникнуть и путем первичного зарождения и сделаться прародителями всех прочих организмов.
В дальнейшем развитии этих пробионтов (предшественников клетки — О. Л.) важнейшим процессом было, прежде всего, образование ядра в бесструктурном комочке плассона*.
Его можно физически представить в виде уплотнения внутренних центральных частиц белка, сопровождающегося вместе с тем изменением химического состава»*.
* Под плассоном Геккель, очевидно, имел в виду живое вещество (О. Л.).
* Э. Геккель.
Естественная история миротворения, СПб, 1909.
Итак, по мнению Геккеля, следует различать два рода элементарных организмов в их исторической последовательности: безъядерные плазматические комки, которые он называет монерами, или цитодами (предклетками), и клетки — плазматические массы, содержащие уже ядро.
Энгельс по поводу монер пишет следующее: «Бесклеточные начинают свое развитие с простого белкового комочка, вытягивающего и втягивающего в той или иной форме псевдоподии, — с монеры»)*.
* Диалектика природы.
Госполитиздат, Л., 1949, стр. 245.
Наша лаборатория в основном и занимается изучением процессов превращения живого вещества, основы которого составляют, как мы видели, белковые тела, в монеры и клетки.
РАЗВИТИЕ КЛЕТОК ИЗ ЖИВОГО ВЕЩЕСТВА
Развитие клетки в онтогенетический период, то-есть в период от ее рождения до смерти, отчасти изучен.
Наши опыты показали, что онтогенез клетки следует понимать как ее развитие из живого вещества.
Гораздо труднее изучить так называемый филогенез клетки, то-есть историю ее развития из первичного живого вещества, поскольку этот процесс происходил миллионы лет назад.
Можно ли опытным путем подойти к этому вопросу?
Имеющиеся наблюдения над развитием организмов говорят о том, что онтогенез есть краткое измененное повторение филогенеза, то-есть, что в процессе развития многоклеточного животного или растения повторяются в несколько измененном виде (в соответствии с новыми условиями среды) основные моменты истории становления данного вида, данной особи животного или растения.
Примером может служить так называемая стадия гаструлы (стадия двуслойного мешочка), свойственная целому ряду животных в зародышевом периоде их развития.
Гаструла высокоорганизованных животных (в том числе и человека) сходна со строением полипа или гидры, водных животных организмов, стоящих на низкой ступени организации.
Тело этих животных, так же как и гаструла, представляет собой двуслойный мешочек.
Другим примером в этом отношении являются жаберные щели у зародыша человека, напоминающие жабры рыб.
Подобных примеров можно было бы привести много.
На основании этих наблюдений был выведен так называемый биогенетический закон.
Согласно этому закону,  индивидуальное развитие (онтогенез) каждой особи осуществляется через тот же ряд форм, который совершил весь его вид в процессе своей эволюции филогенеза от простейшей формы до последней, его характеризующей.
Однако онтогенез не целиком повторяет филогенез, так как развитие всякого организма, с одной стороны, изменяется под влиянием изменений условий среды, а с другой стороны оно определяется наследственностью, которая также подвержена влиянию внешней среды.
Все же несомненно, что, в основных чертах, в онтогенезе каждого отдельного организма повторяется филогенез вида.
А раз это так, то почему не может в организме повториться и процесс образования клетки, как самая древняя ступень филогенетического (исторического) развития организма?
Нет сомнения, что в очень отдаленные времена жизнь находилась на той начальной ступени развития, на которой еще не было клеток, а существовало лишь неклеточное живое вещество, из которого в течение времени развились древние монеры, а затем и клетки; эта ступень должна иметь свое отражение в онтогенетическом развитии современных организмов.
В их индивидуальном развитии должна быть такая стадия, на которой еще нет настоящей клетки, — стадия безъядерной монеры.
Наша лаборатория исследовала начальные стадии индивидуального развития различных позвоночных животных.
Было изучено развитие икринок (яиц) лягушек, рыб, а также яиц некоторых птиц.
Обычно в учебниках и книгах о развитии зародыша начало этого процесса описывается как непрямое деление яйца, возникающее после его оплодотворения.
В результате этого яйцо разделяется («дробится») на все более мелкие части — бластомеры.
Однако более точные исследования свидетельствуют, что начало развития яйца не сводится только к его дроблению, а дробление нельзя рассматривать как непрямое деление.
Процесс развития яйца и образование из него зародыша будущего организма начинается с изменений в живом веществе яйца, которые происходят еще до оплодотворения яйца и внедрения в него мужской половой клетки — сперматозоида (живчика).
В яйце, как и во всякой клетке, имеется ядро, которое здесь, по старой традиции, называется зародышевым  пузырьком.
Еще в прошлом веке русский ученый В. В. Заленский наблюдал, что на ранней стадии развития яйца зародышевый пузырек в нем отсутствует и появляется лишь несколько позднее.
Заленский писал: «Через ½-¼ часа после откладывания яйца в зачатке можно заметить, еще до его оплодотворения, отсутствие зародышевого пузырька (ядра яйцевой клетки).
Зародышевый пузырек исчез.
После исчезновения зародышевого пузырька яйцо представляет клетку, лишенную ядра»*.
* Заленский В. В. История развития стерляди.
I. Эмбриональное развитие.
Труды общества естествоиспытателей при Казанском университете, т. VIII, вып. 3, 1878.
В более поздних работах других исследователей была хорошо прослежена судьба хроматина (ядерного вещества) зародышевого пузырька.
Сначала происходит такое сильное распыление хроматина, что только при тщательном изучении можно видеть незначительные остатки ядра.
Необходимо добавить, что перед оплодотворением в яйце имеется очень мало хроматина, количество которого по мере развития и роста зародыша увеличивается.
Наши наблюдения, произведенные над самыми ранними стадиями развития искусственно оплодотворенных яиц севрюги, дают аналогичные результаты.
А раз это так, если на ранней стадии развития яйца действительно наблюдается отсутствие оформленного ядра, то вне всякого сомнения перед нами картина предклеточной стадии развития яйцевой клетки.
После оплодотворения наступает другая стадия, сопровождающаяся формированием ядра, стадия «женского пронуклеуса», то-есть образование яйцевой клетки.
Таким образом, и яйцевая клетка в своем развитии может проходить через стадию монеры (рис. 6, 1).
К описанию различных этапов развития ядра из рассеянных остатков хроматина мы и перейдем.
Через 33 минуты после искусственного осеменения яйца (икринки) севрюги в анимальной части его (в той половинке икринки, где идет образование клеток) можно наблюдать только цитоплазму*, в виде зернистости (окрашивающейся только цитоплазматической краской), а ядерного вещества (хроматина) нет.
Цитоплазма располагается равномерно или в виде отдельных островков (рис. 6, 2), находящихся среди очень мелкой зернистости.
* Цитоплазма — протоплазма клеточного тела, окружающая ядро (О. Л.).
В так называемой вегетативной части яйца, перегруженной желтком, который до сих пор считался лишь питательным материалом, желточная зернистость, бледно окрашенная ядерной краской, лежит среди нитеобразной протоплазмы.
Зернистость, по мере приближения к анимальному полюсу, становится все мельче и мельче.
Часть ее окрашивается ядерными красками, а другая часть цитоплазматическими.
Через 38 минут после оплодотворения картина меняется.
Цитоплазматическая зернистость собрана лучами вокруг центральной точки яйца.
На концах «лучей» лежат мельчайшие зернышки ядерного типа (рис. 6, 3).
Еще позднее в центре лучистой сферы появляется маленький пузырек, который окрашивается цитоплазматической краской.
Он представляет собой начальную стадию образования ядра и называется «лининовым остовом», или гомогенным (однородным) ядром (рис. 6, 4).
В нем нет еще ядерного вещества — хроматина.
Лининовый остов растет, зернистость, находящаяся кругом в протоплазме, заполняет лининовый остов и по мере наполнения ею лининового остова исчезает из окружающих частей.
Таким образом образуется «зернистое ядро» (рис. 6, 5).
Исчезнувшее во время созревания яйцевой клетки ядро, следовательно, образуется снова.
Этот процесс развития ядра яйцевой клетки в высшей степени напоминает процесс развития клетки и ядра, описанный Минчиным (1923 г.) и Геккелем (1870 г.) в их исследованиях о филогенетическом (историческом) развитии клеток.
Минчин такое «зернистое ядро» называет «кариозомой».
Ядро яйцевой клетки образуется в анимальной части* целой яйцевой клетки.
Спрашивается, а как проходит процесс развития в вегетативной части* яйца и действительно ли эта часть яйца идет только на питание яйцевой клетки или в ней образуются новые клетки, участвующие в построении зародыша?
* Анимальная часть яйцевой клетки — та ее часть, где мало желтка (О. Л.).
* Вегетативная часть яйцевой клетки — та ее часть, в которой накапливается большое количество желтка (О. Л.).
Вопрос о том, как идет нарастание ядерного вещества и как это нарастание отражается на морфологических* изменениях в желточной массе, очень интересен.
* Морфологический — касающийся внешнего вида и строения (О. Л.).
По целому ряду литературных данных можно заключить, что в желтке имеются такие вещества, как фосфорная кислота, нуклеопротеиды и липоиды (также содержащие в своем составе фосфор), то-есть вещества, которые могут служить в качестве материала для построения клеточных ядер.
На основании наших опытов выяснилось, что оболочки желточных зерен содержат в своем составе нуклеиновые кислоты, которые обычно содержатся в клеточном ядре, и богаты фосфором.
Другие наши наблюдения показали, что желточная зернистость бывает двух родов.
С одной стороны, в желтке имеются зернышки, окрашивающиеся такими красками, какими обычно красятся в клетке части ядра.
Эту зернистость мы условно назвали ядерной зернистостью.
С другой стороны, наряду с ядерной зернистостью, здесь имеется зернистость, красящаяся только красками, которыми обычно окрашивается цитоплазма клетки.
Такую зернистость мы обозначим как цитоплазматическую (рис. 7).
Что же происходит дальше с этой, двоякого рода, зернистостью?
Среди массы желточных зерен скопляется цитоплазматическая зернистость, а в центре образовавшейся таким образом цитоплазмы собирается кучками ядерная зернистость.
Кучки ядерной зернистости объединяются и превращаются в пузырьки; из этих последних образуются дольки ядра, а затем и все ядро, которое в дальнейшем делится так, как делится ядро обычной клетки, то-есть непрямым делением.
Весь этот процесс протекает в вегетативной части яйца.
Такова отчетливая картина образования клеток из зернистости и всего процесса образования клеток в яйце севрюги.
А как происходит процесс образования клеток в яйце птиц?
Если в икринках рыб желток перемешан с протоплазмой и распределен в виде зернистости, скопляющейся преимущественно в одной (вегетативной) половинке икринки, то в яйцах птиц желток, как известно, представляет собой массивный шар, окруженный белком, который заключен в известковую скорлупу.
На желтке всегда можно найти беловатое пятно — зародышевый диск, в котором происходят процессы дробления.
До сих пор считалось, что все клетки зародыша образуются только из материала зародышевого диска.
Вышеописанные наблюдения, проведенные на материале из икринок рыб, показали, что желток представляет собой не только питательный материал, но и живое вещество, которое при своем развитии преобразовывается в клетки, идущие на построение зародыша.
Эти данные позволяют нам предположить, что птичий желток также представляет собой живое вещество, способное, при подходящих условиях, к развитию в клетки.
Это предположение объясняет причину того известного факта, что в птичьем желтке найдены клетки.
Эти клетки, встречающиеся на ранних этапах развития яйца, принимались многими учеными за клетки, развивающиеся из вошедших в яйцо сперматозоидов, так как известно, что в птичье яйцо при оплодотворении входит не один, а множество сперматозоидов (живчиков).
Однако тщательное изучение желтка неоплодотворенных птичьих яиц показало и в них наличие клеток загадочного происхождения.
Таким образом предположение о происхождении этих клеток из сперматозоидов необходимо отвергнуть.
Желток птичьего яйца при увеличении в 400 раз представляет собой массу желточных зернышек, окруженных оболочками.
Оболочки желточных зерен, согласно нашим исследованиям, содержат вещество клеточных ядер — нуклеиновую кислоту.
Желточные зерна в птичьем яйце объединяются в желточные шары, размеры которых такого же порядка, как размеры клеток.
Необходимо еще отметить, что между зародышевым диском и массой желтка в птичьем яйце имеется щель, которая называется подзародышевой полостью.
Подзародышевая полость заполнена жидкостью; наши наблюдения показали, что желточные шары нередко выпадают из массы желтка в подзародышевую полость.
Оказалось, что эти выпавшие шары развиваются и проходят в своем развитии ряд последовательных стадий.
В середине шара, среди желточных зерен, образуется протоплазматический центр (ядро), состоящий из мелкой зернистости; затем зернистость располагается лучами, и в центре ее появляется сначала микроскопический, точечный пузырек, красящийся цитоплазматическими красками, который вырастает до величины зрелого ядра.
Такой пузырек мы, следом за Минчиным, называем «лининовым остовом», т. е. ядерным зачатком; этот последний затем заполняется ядерной зернистостью и образует «зернистое ядро».
На глазах наблюдателя, изучающего этот процесс под микроскопом в капле, взятой из желтка, ядерная зернистость выходит из ядра снова в цитоплазму, и возникает молодая клетка с ядерной зернистостью в цитоплазме и с ядром почти без хроматина, что характерно для обычной молодой клетки (рис. 8 и 9).
Таким образом, мы проследили, как развивается клетка из желточного шара в курином яйце.
Те же результаты  были получены в нашей лаборатории при изучении процессов, происходящих из желточных шаров воробьиного яйца.
Оказалось, что способностью образовывать клетки обладают желточные шары на всей поверхности желтка.
Часть шаров, однако, распадается и служит, повидимому, питательным материалом для зародыша.
Клетки, получившиеся из желточных шаров, имеют ядра с хромосомами, по количеству и качеству неотличающиеся от хромосом в обычных клетках организма птиц.
Этот факт наносит еще один решительный удар по вейсманизму-морганизму, обосновывающему свои реакционные представления о «вечности зародышевого вещества» и о том, что наследственность способна передаваться будто бы только через посредство хромосом на том основании, что каждая новая хромосома возникает, якобы, только из старой хромосомы и что новообразования хромосом, якобы, никогда не бывает.
Работы нашей лаборатории показывают, что хромосомы могут возникать не только из других хромосом, но и из живого вещества желточных шаров.
Чтобы исключить возможность ошибки и чтобы окончательно убедиться в том, что желточные шары превращаются в клетки, мы стали наблюдать за одним и тем же шаром (культура развивалась под микроскопом в термостате*, поддерживающем температуру тела курицы) и убедились в правильности наших предшествующих наблюдений.
Три желточных шара, без всяких признаков ядра, были сфотографированы, а затем через 1 час 35 мин., когда они изменились, мы снова сфотографировали их: один шар теперь был в стадии лининового остова, другой — в стадии молодой клетки, а третий остался без всяких изменений.
Эти наблюдения, бесспорно, доказали нам, что желточные шары в своем развитии могут дать вполне оформленную молодую клетку (рис. 10).
* Термостат — шкаф, в котором при помощи специального приспособления поддерживается постоянная температура (О. Л.).
Кроме того, нами прослежено, что желточные шары, попавшие не в подзародышевую полость, а между двумя слоями клеток зародыша, развиваются иначе: клетки образуются не из желточного шара в целом, а из каждого зернышка, заключенного в этом желточном шаре.
Мы проследили, как образуется в зародыше из попавшего между его слоями желточного шара кровяной островок, как затем этот кровяной островок растет, строит стенку сосуда, а внутреннее зернистое строение распадается на отдельные клетки, и, наконец, перед глазами наблюдателя — вполне оформленный сосуд и внутри него кровяные клетки — эритроциты (рис. 11).
Для проверки наблюдений над процессом развития кровеносных сосудов и крови из желтка мы разработали специальную методику наблюдения через слюдяное окошечко, вделанное в скорлупу живого яйца, развивающегося в термостате.
Наблюдение велось при помощи микроскопа — ультраопака (рис. 12), в котором предмет наблюдения освещается не снизу, как в обычном микроскопе, а сверху, что дает возможность изучать не только тонкие срезы или отдельные клетки, но и непрозрачные предметы.
Так, например, в ультраопак можно рассматривать руку и увидеть клетки кожи, кровеносные сосуды и двигающуюся по ним кровь.
При помощи этой методики мы проследили, каким образом желточные шары и желточные зерна превращаются в клетки, как в этих клетках образуется гемоглобин* и как они развиваются в красные кровяные клетки и сосуды.
* Гемоглобин — красящее вещество крови, заключающееся в красных кровяных тельцах («шариках») — эритроцитах (О. Л.).
Но исследование живого вещества, выделившегося при разрушении самих клеток, также играет колоссальную роль.
По Энгельсу, «... совершенно бесструктурный белок выполняет все существенные функции жизни: пищеварение, выделение, движение, сокращение, реакцию* на раздражения, размножение»*.
* Реакция — ответ организма на внешнее или внутреннее раздражение (О. Л.).
* Диалектика природы.
Госполитиздат, Л., 1949, стр. 13.
Энгельс тесно связывает между собой жизнь и белок, который не находится в процессе разложения — распада.
Энгельс утверждал, что живое вещество имеется даже там, где нет никакой клетки.
Существование неклеточных форм жизни в организме подтверждает целый ряд гистологов, изучающих ткани организма: В. К. Шмидт, А. Богданов, В. Д. Лепешкин, В. Я. Рубашкин, Негели, Студничка, М. Гейденгайн и др.
Они отрицают, что «клетка есть последний морфологический элемент, способный к жизнедеятельности», как это утверждал Вирхов, и признают, что самые мельчайшие частицы протоплазмы могут, при благоприятных условиях, проявлять жизненные свойства.
Если это так, то протоплазма, выделенная из клеток организма путем их механического разрушения, в благоприятных условиях может развиваться и давать качественно другую форму своей организации — клетку.
Исходя из этого, мы и решили изучать развитие живого вещества, выделенного из организма, притом намеренно выбрали низко организованное животное, состоящее из двуслойного мешочка, — гидру, о которой уже шла речь выше.
Некоторые исследователи, протирая гидр через шелковую материю, наблюдали, как из получившейся бесформенной кашицы образовывались микроскопические шарики, а из шариков — снова развивались гидры.
Что же это за шарики?
Предполагалось, что они состояли из неразрушенных клеток гидр, которые проникали в отверстия шелковой материи.
Детально же это явление не было изучено.
В интересах нашей работы было получить не отдельные клетки, а добиться полного разрушения клеточной структуры; поэтому мы растирали гидр в ступке, а чтобы удалить сохранившиеся клетки из получившегося живого вещества, прибегли к центрифугированию этой студнеобразной массы, смешав ее с водой, после чего сохранившиеся клетки и их неразрушенные части оседали на дно.
Для наблюдения мы брали не осадок, а жидкость над осадком, которая под микроскопом представляет собою прозрачную студнеобразную массу, совершенно лишенную каких бы то ни было форменных образований.
Через час после взятия верхнего слоя этой жидкости мы уже наблюдали появление мельчайших блестящих точек, которые на глазах увеличивались в размере.
Все поле наблюдения в микроскопе покрыто совершенно бесцветными, блестящими, различной величины шариками.
Среди них видны в небольшом количестве шарики оранжевого цвета, которые легко растворяются в спирте, эфире и ксилоле, это капельки жира.
Наблюдение за бесцветными протоплазматическими шариками показало, что если поместить шарики в воду, не добавляя к ней питательного вещества, то они, начав развиваться, довольно скоро погибают.
Если же прибавить к воде питательное вещество, выделенное из  циклопов* которыми обычно питается гидра, то шарики успешно развиваются.
Образовавшиеся клетки, начав делиться, иногда дают шары, состоящие из 30-35 клеток.
* Циклопы — очень мелкие ракообразные животные, обитающие в пресных водах (О. Л.).
Что же представляют собой шарики, из которых вырастают клетки, из чего они состоят, какова их структура?
Для выяснения этого вопроса мы взяли каплю из осадка, содержащего в большом количестве подобные шарики, и исследовали ее.
Обрабатывая эту каплю ядерной краской (кармином) и цитоплазматической зеленой краской (лихтгрюном), мы убедились, что большая часть шариков окрашивается в зеленый цвет и в сравнительно незначительном количестве шариков мелко распыленные зернышки красятся в яркокрасный цвет.
Итак, при окраске борным кармином и лихтгрюном в наблюдаемых шариках не удается обнаружить оформленного ядра, распыленное же ядерное вещество ни в коем случае за ядро считать нельзя.
Какие же причины приводят к формированию живого вещества гидр в виде шариков?
А. Богданов (1883 г.) указывает, что даже самая маленькая частица, отделенная от общей массы протоплазмы, попав в воду, стремится при всяком раздражении сократиться и принять шарообразную форму.
В наших опытах имеется и раздражение, производимое при растирании и водная среда, то-есть именно те условия, которые необходимы для того, чтобы протоплазма приняла форму шара.
Вначале образуются маленькие блестящие шарики.
Однако развитие происходит далеко не во всех шариках, а лишь в тех, в которых путем окраски мы обнаруживаем ядерное вещество.
При тщательном проведении опытов можно и без окраски находить шарики, которые содержат ядерное вещество.
Желая убедиться, действительно ли в этих шариках имеются белковые тела, мы произвели ряд проб, которые показали, что от спирта и таннина — веществ, свертывающих белки, — шарики свертываются.
Для установления длительного наблюдения над развитием этих протоплазматических шариков мы помещаем капельку жидкости, полученную из растертых гидр, на тонкое покровное стекло и прибавляем туда экстракт из циклопов, затем перевертываем стеклышко вниз каплей и накладываем его на толстое предметное стекло с углублением.
В таком препарате очень удобно длительно наблюдать под микроскопом изменения, происходящие в шариках.
Вначале протоплазматические шарики имеют вид мельчайшей зернистости.
Постепенно зернышки укрупняются, но не все равномерно.
Жировые шарики, долго оставаясь неизмененными, постепенно растворяются и исчезают.
Протоплазматические шарики — бесцветные и однородные, — в течение некоторого времени также остаются без изменений.
По через три-четыре часа в шарике появляется блестящая капелька, которая растет и преобразуется в ядро.
И вот перед нами готовая клетка.
Подготовляясь к делению, она свертывается, выпрямляется, вытягивается и, наконец, делится прямым делением, образуя шар, состоящий, как мы говорили выше, из 30-35 клеток.
Когда была выработана новая методика получения длительных культур, в которых развитие идет при постоянной смене питательной среды в течение трех-четырех месяцев, нам удалось наблюдать, как строятся из протоплазматических шариков новые клетки, как, далее, из этих клеток, путем деления, образуется слой, целый пласт клеток с ядрами.
Таким образом, были получены новые доказательства того, что это живые клетки, способные размножаться и давать слой соединенных между собой клеток, то-есть уже целую ткань.
Весь процесс образования клеток и стадии их развития и деления был заснят на пленку киноаппарата, соединенного с микроскопом и с прибором, который позволяет автоматически делать съемку через желательный для исследователя интервал.
Мы снимали через каждые пять секунд.
Демонстрируя полученный фильм с обычной скоростью, можно было видеть на экране весь процесс развития, ускоренным в 80 раз.
Отдельные кинокадры из этого фильма в последовательном порядке показаны на рисунке 13.
Каждый, кто серьезно задумается над описанным нами фактом развития живого вещества, выделенного из клеток (фактом, который очень легко воспроизводится), придет к заключению, что это явление должно иметь широкое распространение в природе.
Но где может оно иметь место?
Прежде всего возникает мысль, что процесс измельчения живого вещества может происходить при ранении.
Поэтому мы поставили себе целью изучить процессы, происходящие в ране, обращая внимание на превращения живого вещества, выделившегося из распадающихся клеток.
И действительно, мы убедились, что клетки крови, изливающейся в рану, распадаются на зернистость.
Из этой зернистости через ряд стадий развиваются новые клетки, играющие большую роль в заживлении раны, в образовании рубца.
Это исследование было проверено Пикусом Я. Э. и с успехом применялось на практике заживления ран при помощи гемоповязок (повязок, пропитанных кровью) в госпиталях во время Великой Отечественной войны.
Нашей лабораторией были изучены явления, происходящие в белке птичьего яйца.
Оказалось, что не только желток, но и белок яйца курицы, утки, гуся, голубя, воробья, фазана, попугая и других птиц является живым веществом, способным развиваться в полноценные клетки.
(отдельные стадии процесса см. рис. 14, стр. 24).
Опыты и наблюдения при изучении развития простейших* показали, что они размножаются не только делением, как было принято считать до сих пор, но и путем выделения мельчайшей зернистости, из каждого зернышка которой образуются новые простейшие организмы.
Это объясняет причину быстрого размножения простейших.
* К типу простейших относятся наиболее просто организованные живые существа (амеба, туфелька, сувойка и другие микроорганизмы) (О. Л.).
В других работах нами было установлено, что нуклеиновые кислоты (необходимые составные вещества протоплазмы) играют большую роль в процессе формирования клетки из живого вещества.
Кроме того, эти вещества обладают способностью развертывать молекулы глобулярных белков* и таким образом повышать их обмен веществ, а следовательно, и жизнедеятельность.
Большое значение этих работ заключается в том, что они еще больше приближают нас к решению вопроса о переходе белков к активной жизнедеятельности в процессе развития клеток, о переходе вещества в существо, к разрешению более общей проблемы — проблемы происхождения жизни.
* Глобулярные белки — это белки живого вещества, хорошо растворимые в водных растворах.
Они состоят из молекул, представляющих собой, как полагают ученые, свернутые в виде пружин длинные цепочки, состоящие из соединенных между собой аминокислот.
Наконец, в нашей лаборатории проводилась работа по «сократительной деятельности скелетно-мышечного волокна в зависимости от нервных влияний».
Эта работа является развитием идеи нервизма, разработанной великими русскими учеными Сеченовым и Павловым, которые доказали, что нервная система играет ведущую роль в физиологических отправлениях организма.
Мышечное волокно и его деятельность, как было установлено нашей лабораторией, зависит от условий среды, влияющих на мышечное волокно через нервную систему организма.
Это ставит вопрос о необходимости изучения влияния нервной системы на процесс развития клеток из неклеточного живого вещества.
На основании работ по изучению развития живого вещества можно думать, что явления перехода живого вещества из неклеточного состояния в клеточное и обратно имеют широкое распространение и очень важное значение в жизни организмов.
Этот вывод за последнее время находит широкое подтверждение в работах многих ученых Советского Союза, которые поставили в основу своих исследований наши научные выводы о развитии живого вещества.
Так, например, профессор К. А. Лавров (г. Ростов-на-Дону) доказывает (и подтверждает свои наблюдения многочисленными препаратами и микрофотографиями), что живое вещество мышечных волокон может преобразовываться в красные кровяные клетки, что клетки в организме могут образовываться в результате развития и роста мельчайших зернышек внутри других клеток и что живое, так называемое межклеточное вещество зародыша может преобразовываться в клетки крови и т. д.
Профессор П. С. Ревуцкая (г. Ставрополь) наблюдала новообразование клеток в жидкости, накопляющейся в брюшной полости человека при некоторых заболеваниях.
Профессор Н. И. Зазыбин (г. Днепропетровск) показал, что не только клетки, но и неклеточное живое вещество снабжается и обслуживается в организме нервной системой.
Научные наблюдения, исследования и опыты нашей лаборатории, часть которых приведена здесь, позволяют сделать следующий вывод: клетки могут образовываться не только из клеток, но и из живого вещества, находящегося в организме или вне его.
Эти эксперименты и научные выводы о развитии живого вещества подтверждают знаменательные теоретические высказывания Энгельса о том,  что «Повсюду, где мы встречаем какое-либо белковое тело, которое не находится в процессе разложения, мы без исключения встречаем и явления жизни», или еще: «самые низшие живые существа, какие мы знаем, представляют собой не более как простые комочки белкового вещества и они обнаруживают уже все существенные явления жизни»*.
* Анти-Дюринг.
Госполитиздат, Л., 1950, стр. 77.
* * *
Огромные задачи стоят перед советскими учеными-биологами.
В настоящее время перед нами возникает необходимость изучения целого ряда новых проблем, связанных с практическими вопросами мичуринской биологии, с проблемами происхождения жизни, происхождения клеток организма, с происхождением раковых клеток, с лечением болезней и т. д.
Возникает задача изучения роли живого вещества в развитии вирусов, бактерий и их источников происхождения, что весьма необходимо в борьбе с эпидемиями.
Возникают вопросы по исследованию роли живого вещества в происхождении различных незаразных заболеваний.
Болезни должны изучаться с точки зрения целостности организма, значения живого вещества в развитии болезней и влияния факторов внешней среды.
Новая клеточная теория направит нас на изучение роли живого вещества во всех процессах восстановления тканей (при ранениях) и даже целых органов.
Она даст новые перспективы в области изучения роли живого вещества при лечении методом подсадки тканей и тканевой терапии.
Клеточная теория Вирхова должна окончательно сойти со сцены и уступить место новой диалектическо-материалистической клеточной теории происхождения и развития клеток из живого вещества.
СОДЕРЖАНИЕ
Введение .... 3
Клетка и ее жизнь .... 5
Происхождение клеток .... 14
Что такое живое вещество? .... 23
Развитие клеток из живого вещества .... 28
Рис. 1. Срез пробки.
Изображение клеток.
Рис. 2. Различные клетки животного организма.
Рис. 3. Различные стадии разрушения оболочек.
Рис. 4. Оболочки клеток: 1 — тонкие, однородные; 2 — зернистые; 3 — вакуолизированные.
Рис. 5. Последовательные стадии непрямого деления клетки.
Рис. 6. Развитие яйцевой клетки: 1 — яйцевая клетка без ядра (до оплодотворения, стадия монеры); 2 — протоплазматические островки (через 33 минуты после оплодотворения); 3 — лучеобразное расположение зернистости (через 38 минут); 4 — начало образования ядра; 5 — оформленное ядро.
Рис. 7. Образование клеток из желточных зерен в икринке севрюги: 1 — желточные зерна распадаются на мелкую зернистость; 2-6 — мелкая зернистость собирается в кучки, из которых развиваются клетки; 7 — готовые клетки; 8 — клетка, развившаяся из желточных зерен, в состоянии непрямого деления.
Рис. 9. Схема происхождении клеток из желточного шара: 1 — желточный шар; 25 — готовая клетка в состоянии деления.
Рис. 10. Развитие клеток из желточных шаров: 1 — желточные шары а, в, с; 2 — с фотографии, снятой через 1 час 35 минут.
Шары а и с превратились в клетки а₁ и с₁; шар в₁ остался без изменений.
{П. В. Козлов, В. А. Мезенцев @ Чудесная быль @ природа @ П. В. Козлов, В. А. Мезенцев. Чудесная быль @ 1958 @}
Что такое синтетические полимерные материалы?
Каким образом развитие производства химических волокон, пластических масс и других полимерных материалов может резко улучшить снабжение трудящихся предметами широкого потребления, ускорить развитие технического прогресса в нашей стране?
На все эти вопросы и отвечает данная брошюра, содержащая большой познавательный материал.
Авторы, говоря об экономическом значении развития новой (полимерной) отрасли химической промышленности, попутно дают основные сведения о свойствах полимеров и о методах их получения.
Брошюра предназначена для самого широкого круга читателей, интересующихся вопросами развития производства и применения полимеров, и особенно для молодежи, работающей или собирающейся работать в химической промышленности.
Книга написана в форме, доступной для читателей, не имеющих специальных знаний по химии.
ВЕК ПОЛИМЕРОВ
«На земном шаре для всех в избытке хватит богатств, надо только разумно, по-хозяйски их использовать.
Марксизм-ленинизм учит, что наиболее разумно использовать эти богатства для блага всех людей можно только при социалистическом строе».
(Н. С. Хрущев, Речь 9 июля 1958 года.)
На чем основано благополучие людей?
Если не вдаваться в подробности, то можно дать такой ответ: на все большем постижении тайн природы, на разумном, справедливом использовании ее богатств в интересах всего общества.
Шаг за шагом овладевали люди искусством покорения природы.
Многие тысячелетия вели они трудную борьбу с ней, прежде чем сумели взять себе в помощники силу воды, силу ветра и, наконец, силу пара.
Создание парового двигателя совершило грандиозный переворот в технике, в промышленности.
Недаром существует такое выражение: век пара.
Затем ученые сделали новое крупнейшее открытие, и наступил век электричества.
Электричество в наше время почти всюду работает на человека, является главным источником энергии.
Но вот все чаще и чаще стали говорить: «Двадцатый век — это век атомной энергии и полимеров».
На передовые позиции в науке сейчас выдвинулись учение об атомном ядре и химия высокомолекулярных (полимерных) соединений.
Что сулят человечеству новые открытия науки?
Это очень большой, очень серьезный вопрос.
В руках империалистов, жаждущих наживы и ради нее стремящихся к мировому господству, огромная сила атомного ядра, успехи науки о чудесных материалах — полимерах — могут принести людям всего мира неисчислимые бедствия.
В руках советских людей, в руках всех народов, строящих социализм и борющихся за мир, — величайшие блага.
Социалистические страны, вступив в мирное соревнование со странами капиталистическими; строят коммунизм, добиваются наиболее полного удовлетворения потребностей человека, необычайного расцвета его творческих сил, культуры, облегчения труда путем все большего и большего овладения силами природы, ее неисчерпаемыми богатствами.
Советский народ, претворяя в жизнь планы, разрабатываемые Коммунистической партией и Советским правительством, внес огромный вклад в дело всеобщего мира и строительства коммунизма.
Одной из очередных крупных задач, поставленных перед нашим народом майским (1958 год) Пленумом ЦК КПСС, является развитие химической промышленности и прежде всего производства синтетических полимерных материалов.
Химия играет все более и более важную роль в решении главной экономической задачи СССР — в кратчайшие сроки догнать и перегнать наиболее развитые капиталистические страны по производству продукции на душу населения.
Еще К. Маркс в свое время подчеркивал, что химические методы переработки вещества имеют значительные преимущества перед механическими, так как требуют гораздо меньшей затраты времени и труда.
Он говорил, что по мере развития техники механические методы работы будут все больше заменяться химическими.
Мы видим теперь, как на деле сбываются эти слова великого основоположника научного коммунизма.
В. И. Ленин, разрабатывая план строительства социализма в нашей стране, также указывал на огромную роль химии в создании материальной базы коммунизма.
В наши дни химия стала наукой наук.
Теперь уже трудно назвать отрасль народного хозяйства, развитие которой не определялось бы состоянием химии.
Химия дает теперь такие материалы, каких нет в природе.
Соревнуясь с природой, ученые открыли поистине неограниченные возможности для создания самых различных качественно новых веществ с необходимыми нам свойствами.
«Широко распростирает химия руки свои в дела человеческие...
Куда ни посмотрим, куда ни оглянемся, везде обращаются пред очами нашими успехи ея прилежания».
200 лет назад сказал эти слова великий русский ученый М. В. Ломоносов.
Теперь мы видим, что действительно химическая наука проникла всюду, стала могучим двигателем технического прогресса.
Она революционизирует производство, властно входит в нашу жизнь, в наш быт.
Быстрое развитие химической промышленности позволит создать огромное количество синтетических полимерных материалов — ценного сырья в дополнение к сельскохозяйственному — и в ближайшие годы полностью обеспечить нужды населения в текстиле, одежде и обуви.
Синтетические полимерные материалы — это пластические массы, химические волокна, синтетический каучук, искусственная кожа, созданные из газа, дегтя, опилок, кукурузных кочерыжек... до недавнего времени считавшихся бесполезными и даже подчас вредными отходами.
Ведь это самое настоящее чудо, сотворенное человеком!
Еще не так давно, 20–30 лет назад, синтетические материалы считались неполноценными заменителями металла, шелковых и хлопчатобумажных нитей, натурального каучука.
Теперь это уже далеко не соответствует действительности.
Созданные человеком полимерные вещества — это новый класс материалов, которые по своим свойствам и возможностям значительно превосходят природные.
Дешевизна, прочность, легкость их переработки, широкая сырьевая база — все это сделало производство полимеров важнейшей отраслью современной промышленности.
Развитие ее идет исключительно быстрыми темпами.
Мировое производство синтетических полимерных материалов теперь уже более чем в 2 раза превосходит производство меди, алюминия, цинка и других цветных металлов.
В 1956 году мировое производство пластмасс (без Советского Союза) составило примерно 3,5 миллиона тонн, химических волокон — около 2,5 миллиона тонн и синтетического каучука — 1,4 миллиона тонн.
СССР ныне по производству химической продукции занимает второе место после США, а по темпам опережает их.
Но все же мы еще серьезно отстаем в производстве искусственных и синтетических волокон, пластических масс и других синтетических материалов.
А возможности для их производства у нас имеются неограниченные.
На правильное использование этих возможностей, на ускоренное развитие химической промышленности и ориентируют советский народ решения майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС.
НЕИСЧЕРПАЕМЫЕ БОГАТСТВА
«В интересах значительного увеличения производства товаров народного потребления необходимо наряду с использованием натурального сырья, поступление которого от сельского хозяйства постоянно увеличивается, быстрыми темпами развить производство искусственных и синтетических материалов из химического сырья».
(Из материалов майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС.)
Для производства тканей, обуви, каучуковых изделий, пластических масс вплоть до недавнего времени использовалось исключительно натуральное сырье: хлопок, древесина, лен, шерсть, кожа, натуральный каучук, естественные смолы и другие природные материалы.
Но натурального каучука у нас почти нет, резкое увеличение производства шерсти, кож и другого сельскохозяйственного сырья связано с большими трудностями.
Чтобы вырастить большие стада овец, крупного рогатого скота, увеличить посевы хлопка, льна нужно затратить очень много труда, средств и времени.
А потребности в одежде, обуви и других вещах у нас растут чрезвычайно быстро.
Ученые-химики открыли возможность делать прекрасные платья, удобную красивую обувь, дома, самолеты и т. д. из сырья, которым в избытке располагает наша страна.
Таким сырьем являются нефть, природные и попутные газы, каменный уголь, сланцы, лесные материалы, многие сельскохозяйственные отходы.
В 1958 году в СССР должно быть добыто около 100 миллионов тонн нефти.
В ближайшие 15 лет добыча ее будет доведена до 350–400 миллионов тонн в год.
Общие запасы каменного угля в СССР, равные, по последним подсчетам, 8670 миллиардам тонн (что составляет свыше 50 процентов мировых запасов, практически неисчерпаемы.
Разведанные запасы горючих сланцев только по основным месторождениям Советского Союза составляют 12,4 миллиарда тонн.
Огромны и практически неисчерпаемы лесные богатства нашей страны.
Основной базой, на которой развивается производство синтетического сырья, является сейчас нефтехимия, т. е. промышленность химической переработки нефти.
Нефть — одно из самых ценных веществ на земле.
Часто ее называют «черным золотом».
И при добыче нефти и при ее химической переработке (перегонке без доступа воздуха) накапливаются огромные запасы газов, представляющих собой различные соединения углерода с водородом, т. е. углеводороды.
После выделения из нефти легких продуктов — бензина, лигроина, керосина — остается мазут.
Его используют как топливо, как смазочные масла.
А часть мазута снова направляется в переработку на термический крекинг*.
* Крекинг — расщепление, разложение.
Здесь под действием высокой температуры (450–550 градусов) тяжелые углеводороды, содержащиеся в мазуте, расщепляются и образуют также бензин, керосин и газообразные углеводороды — этилен, пропилен, бутилен — и другое ценное химическое сырье.
Пропилен составляет ⅕ часть газов крекинга.
Из него получают очень важный для промышленности продукт — ацетон.
Он используется при производстве целлулоида, искусственного шелка, глицерина, бездымного пороха, медицинских препаратов.
Его широко применяют как растворитель разных веществ и как ценную добавку к моторному топливу.
Спрос на ацетон огромен.
Этилен в соединении с водой дает этиловый спирт, ранее вырабатывавшийся исключительно из пищевого сырья, — зерна и картофеля.
Бутилен идет на изготовление искусственного каучука, пластмасс.
При выкачивании из земли нефти вместе с каждой ее тонной выделяется от 10 до 1 тысячи кубометров так называемых попутных углеводородных газов.
Они содержат этан, пропан, бутан, которые легко можно превратить в этилен, пропилен и бутилен.
Вместе с залежами нефти всегда имеются залежи природного газа, состоящего главным образом из метана.
Метан имеет исключительное значение как топливо и, кроме того, может использоваться как химическое сырье, но из всех углеводородов метан наиболее пассивен в химическом отношении, поэтому применение его для получения исходного сырья в полимерной промышленности было долгое время весьма трудным делом.
Теперь эта задача химиками практически разрешена.
Полученный из метана ацетилен при сильном нагревании перерабатывается в исходное сырье для производства так называемых виниловых полимеров: полистирола, поливинилхлорида, поливинилового спирта, поливинилпирролидона и десятков других синтетических материалов.
Другой путь переработки метана по способу академика С. С. Медведева дает формальдегид, раствор которого в воде называется формалином.
Формальдегид с фенолом (карболовой кислотой, получаемой из нефти) образует пластические массы, называемые фенопластами, а с мочевиной — аминопласты.
В самое последнее время оказалось, что можно изготавливать термостойкие пластические массы из одного формальдегида.
Уже из этих примеров видно, какое большое перспективное значение имеют нефтехимический, попутный и природный газы как исходное сырье для развития полимерной промышленности.
Из них сравнительно небольшим количеством химических методов получают уже более 500 различных веществ.
Сырье для полимерной промышленности дает также коксохимия, т. е. промышленность химической переработки каменного угля.
Из ее «отходов» получают органические красители, взрывчатые вещества, парфюмерные изделия, пластмассы, резину, антисептики и многие другие полезные и необходимые продукты.
Крекинг угля при температуре до 1000 градусов без доступа воздуха образует кроме кокса, идущего для нужд черной, цветной металлургии и машиностроения, газы и каменноугольную смолу (или каменноугольный деготь).
Смола эта содержит свыше 270 различных химических веществ, в частности бензол, крезолы, фенол, нафталин, антрацен.
На предприятиях коксохимической промышленности в настоящее время перерабатывается примерно ⅕ часть всего добываемого в СССР каменного угля.
При этом можно получить огромное количество сырья для полимерной промышленности.
Дело не только в том, что из года в год увеличивается добыча угля.
Даже и при данном уровне добычи в случае необходимости всегда можно увеличить его переработку и получить тем самым почти неограниченное количество химического сырья.
Правда, коксохимическая промышленность по сравнению с нефтехимической и особенно газовой дает для этой цели менее ценные продукты.
Окончательная очистка каменноугольной смолы для нужд полимерной промышленности настолько сложна, что иногда выгоднее использовать ее для других отраслей химического производства.
Полимерная промышленность пользуется также сырьем, получаемым из горючих сланцев, огромные запасы которых находятся в Прибалтике и Среднем Поволжье.
Перспективным источником сырья для полимерной промышленности, к сожалению, еще очень мало используемым, являются отходы лесной и деревообрабатывающей промышленности, дикорастущие растения и растительные отходы сельского хозяйства.
Из подсолнечной лузги, хлопковой шелухи, стеблей хлопчатника, кукурузной кочерыжки, соломы и камыша с помощью специальной химической переработки (гидролиза) получают ценнейший материал для изготовления пластических масс и некоторых синтетических волокон — фурфурол.
Обработка растительного сырья действием воды и тепла в присутствии кислот приводит к осахариванию его целлюлозы.
Последующее брожение сахаристых веществ дает спирт и в качестве побочного продукта фурфурол.
Так, при переработке одной тонны кукурузной кочерыжки можно получить 150 килограммов фурфурола.
Рассмотрим некоторые цифровые данные, определяющие состояние сырьевой базы промышленности синтетических полимеров в нашей стране.
По разведанным запасам нефти и природного газа Советский Союз занимает в настоящее время ведущее место в мире.
В последнее время у нас найдены богатейшие залежи нефти и газа на огромном пространстве между Волгой и Уралом, а также десятки новых месторождений в районах Украины, Средней Азии, Казахстана, Сахалина, Ухты, Северного Кавказа и Закавказья.
В конце прошлого года впервые обнаружена нефть в Молдавской ССР.
В текущем году открыты новые нефте- и газоносные структуры недр земли в Полтавской и Сумской областях УССР, в Томской области.
Мощные месторождения природного газа открыты в Узбекистане.
Только за последние годы разведанные запасы нефти в Советском Союзе выросли в 5 раз.
Произошло коренное изменение географического размещения нефтедобывающей и нефтеперерабатывающей промышленности.
Около 80 процентов запасов нефти сосредоточено между Волгой и Уралом, где известно более 100 месторождений и 250 перспективных на нефть площадей.
Волго-Уральский район по своим запасам нефти вышел на одно из первых мест в мире, причем изучена пока только часть этой огромной территории нашей страны.
Нефтяные газы имеются в Татарской, Башкирской, Якутской, Чечено-Ингушской и Коми АССР, в Сталинградской, Куйбышевской, Саратовской, Оренбургской, Пермской, Тюменской, Сахалинской областях, Азербайджанской, Украинской, Туркменской, Узбекской и Казахской ССР.
В докладе товарища Н. С. Хрущева на майском Пленуме ЦК КПСС сказано, что в 1958 году на наших нефтяных месторождениях будет извлечено из недр свыше 9 миллиардов кубометров попутных газов.
Из этого исключительно ценного сырья можно получить около 400 тысяч тонн полиэтилена и более 500 тысяч тонн синтетического каучука.
Такое количество полиэтилена превышает выработку его в прошлом году в США в 1,5 раза, а в Англии и Западной Германии, вместе взятых, — примерно в 4 раза.
В программе дальнейшего развития народного хозяйства партией и правительством предусматривается в ближайшие 15 лет увеличить добычу нефти в 3,5–4 раза, а природного газа в 13–15 раз.
Это коренным образом улучшит топливный баланс страны и создаст практически неограниченную сырьевую базу для многих химических производств, в том числе для полимерной промышленности.
Газ — наиболее ценное сырье для полимерной промышленности, но нельзя не учитывать также значения сельскохозяйственного сырья.
Только в Узбекистане ежегодно накапливается до 3 миллионов тонн стеблей хлопчатника и до 500 тысяч тонн хлопковой шелухи, а прирост камыша за год в Российской Федерации составляет 7 миллионов тонн, в Казахстане — 10 миллионов тонн.
В каждом экономическом районе страны можно, используя местное химическое, а не пищевое, сырье и отходы, создавать предприятия полимерной промышленности.
МИР ГИГАНТСКИХ МОЛЕКУЛ
«Для того, чтобы научиться направлять процессы образования полимерных материалов и получать продукты с нужными свойствами, потребовались долгие годы.
Достижения в этой области привели к тому, что сейчас производство полимеров является важнейшей отраслью промышленности».
(Из материалов майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС.)
Земля, люди, животные, растения — все окружающие нас тела и предметы состоят из атомов небольшого количества химических элементов.
В настоящее время известно 102 таких элемента.
Атомы в каждом веществе соединены в молекулы.
Молекулы отличаются друг от друга числом входящих в них атомов, а также видом этих частиц.
Свойства молекул и определяют качества данного вещества.
Возьмем самый простой пример.
Два химических элемента — водород и кислород, соединяясь, образуют воду.
Ее молекула состоит из двух атомов водорода и одного атома кислорода.
Свойства вещества зависят, однако, не только от химического состава молекул, но и от их структуры — от того, в каком порядке расположены внутри различные или даже одинаковые атомы, какие между ними химические связи.
Все хорошо знают алмаз, сажу, графит, древесный уголь.
Они не похожи друг на друга.
Ну что общего, например, между алмазом и сажей?!
А между тем все эти вещества состоят из атомов одного элемента — углерода.
Какая же между ними разница?
— Исключительно структурная.
В алмазе все связи между атомами во всех направлениях одинаково прочны, и кристалл алмаза является как бы одной гигантской молекулой.
В графите прочны связи лишь в двух направлениях.
Поэтому он представляет собой легко разрушающийся слоистый материал.
И, наконец, в саже расположение атомов углерода беспорядочно, и связи между ними еще более слабы.
Углерод занимает в природе особое место.
Он составляет основу всех растительных и животных организмов не только на Земле, но и на тех планетах Вселенной, где есть жизнь.
Различные соединения углерода выделяют в особый класс химических веществ, называемых органическими.
Число их уже превысило 3 миллиона, в то время как неорганических, т. е. не содержащих углерода соединений известно не более 100 тысяч.
Этот факт связан с тем, что атомы углерода легко взаимодействуют между собою и с другими элементами и могут образовывать бесчисленное количество чрезвычайно сложных молекул с очень большим числом атомов.
Большие молекулы имеют и большой вес, который слагается из суммы весов их атомов.
За единицу измерения веса атомов принята 1⁄16 веса атома кислорода — «кислородная единица».
Так, например, молекулярный вес воды, состоящей из двух атомов водорода и одного атома кислорода, который в 16 раз тяжелее водорода, равен 18.
Молекула глюкозы, известного всем сахаристого вещества, состоящая из 24 атомов трех элементов — углерода, водорода и кислорода — имеет молекулярный вес примерно 180.
А молекула природного полимера — целлюлозы, представляющая собой как бы длинную цепь, может содержать свыше 750 тысяч атомов и иметь молекулярный вес около 6 миллионов.
Из таких же огромных молекул состоят белки, содержащиеся в животных организмах.
Вещества с небольшим молекулярным весом называются низкомолекулярными.
Их молекулярные веса не превышают нескольких сотен.
Например, молекула газа водорода имеет молекулярный вес, равный примерно 2, воды, как говорилось выше, — 18, глюкозы — 180.
Вещества с большим молекулярным весом порядка нескольких тысяч, десятков и сотен тысяч и даже миллионов называются высокомолекулярными.
В тех случаях, когда высокомолекулярные вещества состоят из молекул, которые, подобно целлюлозе, построены из совершенно одинаковых частей (звеньев), составляющих гигантские молекулярные цепочки, они называются высокополимерными, или просто полимерами (от греческих слов: поли — много, мерос — доля, часть).
К природным, или естественным, полимерам относятся целлюлоза дерева, хлопка, льна, натуральный каучук, белки и другие природные материалы.
При химической переработке природных полимеров получают новые полимерные продукты, называемые искусственными полимерами.
Так, при обработке природной целлюлозы уксусной кислотой получают соединение целлюлозы с этой кислотой, из которого изготавливают искусственный ацетатный шелк.
Полимерами могут быть и некоторые неорганические вещества, т. е. вещества, не содержащие атомов углерода, например природная сера, кремнезем (обычный речной или морской песок), слюда, асбест.
Созданная около 100 лет тому назад знаменитым русским химиком А. М. Бутлеровым теория строения молекул веществ, говорящая о том, что они представляют собой стройные системы с определенным порядком расположения атомов, явилась тем маяком, который осветил путь развитию химии.
Эта теория позволила понять все многообразие расположения атомов в молекуле.
Руководствуясь теорией Бутлерова, химики добились огромных успехов.
Русские ученые-химики А. Е. Фаворский, Н. Н. Зинин, Н. Д. Зелинский, С. В. Лебедев и другие внесли большой вклад в разработку способов получения полимерных синтетических материалов.
Полимеры, получаемые путем синтеза (соединения) малых молекул, состоят из гигантских молекул, имеющих вид цепочки, звеньями которой являются молекулы низкомолекулярного вещества (мономера). Такие полимеры называются синтетическими.
В молекуле замечательного синтетического полимера — полиэтилена насчитывается до 600 тысяч атомов.
Состоит она из молекул газа этилена, содержащих 2 атома углерода и 4 атома водорода, т. е. всего 6 атомов.
Следовательно, молекулы полиэтилена состоят примерно из 100 тысяч молекул этилена.
Молекулярный вес его может доходить до 3 миллионов и более, в то время как молекулярный вес этилена равен 28.
Молекула полиэтилена, как и всех других полимеров, представляет собой длинную тонкую цепь маленьких молекул, прочно соединенных силами химической связи друг с другом.
В свою очередь эти цепи скреплены межмолекулярными связями.
Чем больше звеньев в цепной молекуле, тем выше взаимодействие молекул друг с другом.
Даже если связи между отдельными звеньями малы, большое число звеньев образует такую связь между молекулами, что легче порвать молекулярную цепь, чем вытянуть одну молекулу из окружения других.
Такая форма молекул полимеров и характер связей между ними и определяют замечательные свойства пластмасс, химических волокон, синтетического каучука.
В качестве грубого примера изменения свойств вещества при изменении его формы можно взять стекло — твердое и очень хрупкое тело.
Кусок стекла легко дробится от удара.
Если же сделать из него тонкие нити, то масса таких перепутанных нитей, или ткань, изготовленная из них, обладает прекрасными упругими свойствами; стекло в таком виде перестает быть хрупким.
Все полимеры можно принципиально разделить по их основным свойствам на два крупных класса: каучукоподобные полимеры и полимерные стекла.
К полимерным стеклам относятся пластические массы, волокна, пленки, лакокрасочные покрытия и им подобные полимерные изделия.
Каучукоподобные полимеры характеризуются высокими упругими свойствами, эластичностью, мягкостью при температурах от минус 60 до плюс 150 и выше градусов.
Они могут растягиваться на несколько сотен процентов своей первоначальной длины и тотчас возвращаются к исходным размерам, как только перестают действовать растягивающие их силы.
Высокоупругие свойства каучуков объясняются тем, что их длинные цепеобразные молекулы очень подвижны.
Они принимают любые изогнутые формы вплоть до формы клубка.
Растягивая каучук, мы распрямляем эти молекулы.
Подвижность молекул каучука или каучукоподобных веществ объясняется также небольшим межмолекулярным взаимодействием между ними.
Подвижность молекулярных цепей полимерных стекол невысока, молекулы их менее гибки, более жестки и обладают существенно меньшей упругостью, зато более прочны и тверды.
При растяжении эти полимеры дают небольшое удлинение.
Каучуки и полимерные стекла обладают общими свойствами: при высоких температурах они размягчаются и делаются пластическими (текучими), а при низких температурах становятся хрупкими, как обычные стекла.
Деление полимеров на два отдельных класса несколько условно.
Существуют полимерные вещества с промежуточными свойствами.
Более того, некоторые технологические приемы позволяют уменьшить высокую упругость каучукоподобных полимеров, приближая свойства изделий из них к свойствам полимерных стекол, и, наоборот, полимерные стекла определенными способами можно сделать высокоупругими, подобными каучукам.
Первый прием называется в технике переработки полимеров вулканизацией, второй — пластификацией.
Процесс вулканизации сводится к тому, что в полимер вводят вещества, способные химически связывать, «сшивать» молекулы.
Для каучука таким веществом является сера.
Сера образует «мостики» между молекулами каучука, и чем больше таких «мостиков», тем менее упругим будет каучук.
Вводя в каучук большое количество серы, из него получают прочное, твердое, малоупругое вещество — эбонит, являющееся по существу полимерным стеклом.
Процесс пластификации, наоборот, сводится к тому, что вводимое в полимер низкомолекулярное вещество — пластификатор изолирует молекулы полимера друг от друга, повышает их подвижность, гибкость и тем самым увеличивает упругие свойства полимерных изделий.
Понадобилась большая творческая работа ученых — химиков, физиков, инженеров, чтобы изучить строение молекулярных цепей полимеров, установить зависимость свойств этих материалов от строения молекул и структуры вещества, создать теоретическую основу рациональной переработки полимеров в полимерные изделия.
Большая роль в развитии этой области полимерной науки принадлежит советским ученым П. П. Кобеко, академику А. П. Александрову и в особенности академику В. А. Каргину и его школе.
Синтетические полимеры образуются в результате химических реакций между простыми молекулами.
К одной из наиболее типичных реакций образования полимеров относится реакция полимеризации, т. е. реакция присоединения.
Далеко не все молекулы способны полимеризоваться, т. е. образовывать полимеры.
Для этого необходимы два условия.
Одно из них связано с характером связей между атомами в молекуле, а другое — с характером строения молекулы.
Если между атомами в молекуле использованы все связи сцепления, то такое химическое соединение является насыщенным.
Оно не способно полимеризоваться.
Соединения, в которых углерод не использует всех своих связей, как например этилен, пропилен, изобутилен, ацетилен и многие другие, являются ненасыщенными.
В их молекулах пара атомов углерода сцеплена не одной, а двумя или даже тремя связями.
Одна из этих связей может сравнительно легко размыкаться и давать возможность молекуле присоединять новую молекулу силами химического сродства, а за ней третью и последовательно новые десятки и сотни молекул с размыкающимися связями.
Так происходит цепной процесс полимеризации вещества, приводящий к получению синтетических полимеров.
Большую роль в понимании механизма цепных реакций сыграли замечательные работы советского ученого академика Н. Н. Семенова, удостоенного международной Нобелевской премии.
Другим важным условием полимеризации простых молекул является их кольчатое, или, как говорят химики, циклическое строение.
Если такое кольцо, или замкнутый цикл атомов в молекуле, непрочно, то, разрушая его, можно получить развернутую линейную молекулу, на концах которой после разрыва остается по одной свободной связи, способной соединять новые разорванные молекулы.
Возникающий при этом процесс полимеризации протекает опять-таки по цепному механизму.
В настоящее время методом полимеризации в больших количествах производятся всевозможные типы синтетических каучукоподобных веществ, пластических масс, синтетических волокон.
Большой вклад в эту область науки был сделан советскими учеными — академиком С. С. Медведевым, Б. А. Долгоплоском, А. А. Коротковым, А. Л. Клебанским.
Реакция полимеризации получила настолько широкое распространение, что все высокомолекулярные соединения называют теперь полимерами, хотя есть и другая химическая реакция, приводящая также к получению полимеров.
Этой реакцией является поликонденсация.
Основное отличие поликонденсации от полимеризации заключается в том, что реакция поликонденсации, т. е. уплотнения, всегда протекает с выделением тех или иных простых побочных продуктов — воды, аммиака, углекислоты и других.
В самое последнее время открыты новые перспективные методы получения полимеров.
С их помощью удалось резко улучшить качество уже известных синтетических материалов и, что особенно важно, получать полимеры с заранее заданными свойствами.
Путем реакции сополимеризации, т. е. образования длинных цепных молекул из звеньев с различным химическим составом, получают ценные каучуки, пластики, волокна и другие новые материалы.
Полностью задачу получения веществ с заранее заданными свойствами удалось разрешить методами блок-сополимеризации и «привитой» сополимеризации.
Блок-сополимеризация состоит в получении больших молекул из правильно чередующихся частей (блоков) различных полимеров, соединенных в одну общую молекулу.
Таким путем получают, например, каучуки, обладающие повышенной твердостью, большой стойкостью к трению, синтетические волокна и пластмассы повышенной прочности.
Некоторые ценные полимеры, состоящие из разветвленных молекул, создаются исключительно оригинально путем «привитой» сополимеризации.
Основной «ствол» цепной молекулы в этом случае состоит из одного типа полимера, а боковые «ветви» из другого.
Такую молекулу можно получить, используя в качестве исходных материалов готовый полимер и простые низкомолекулярные вещества, способные в свою очередь полимеризоваться в отдельные «ветви» на молекуле полимера.
Крупным достижением полимерной науки является также открытый в последние годы метод каталитической полимеризации, позволяющий получать полимеры со строго регулярным строением молекул, так называемые «изотактические».
Приведем всего один факт, характеризующий практическую важность этого открытия.
В первое время (начиная с 1941 года) полиэтилен (замечательный пластик, изделия из которого могут быть широко использованы в технике, сельском хозяйстве и в домашнем обиходе) изготавливался в очень сложных условиях, при температуре около 200 градусов и под давлением порядка 1,5–2 тысячи атмосфер.
Путем каталитической полимеризации полиэтилен можно получать под давлением в 35–40 атмосфер и даже при обычном атмосферном давлении.
Открытие метода получения полимеров со строго регулярным (изотактическим) строением их цепеобразных молекул имеет очень большое практическое и научно-познавательное значение.
Эти полимеры отличаются высокой прочностью, обусловленной тем, что отдельные части молекул образуют «пачки», являющиеся своего рода микрокристаллами, а кристаллические связи, как известно, значительно сильней обычных межмолекулярных.
Кристаллизующиеся полимеры легко перерабатываются в волокна, пленки и другие изделия.
Метод каталитической полимеризации начинает проливать свет и на характер процессов образования полимеров в природе, проходящих при обычных температурах и атмосферном давлении.
Природные полимеры — натуральный каучук, целлюлоза, белки живой ткани — состоят именно из таких исключительно регулярно построенных молекул, с одинаковыми (целлюлоза, каучук) или разнообразными (белок) звеньями.
Катализаторами синтетических процессов в природе являются ферменты, или энзимы живых организмов.
Корифей биологической науки академик И. П. Павлов дал следующую оценку роли ферментов в биологии: «...все химические процессы направляются в теле именно этими веществами, они есть возбудители всех химических превращений.
Все эти вещества играют огромную роль, они обусловливают собой те процессы, благодаря которым проявляется жизнь, они и есть в полном смысле возбудители жизни».
Развитие полимерной науки дает возможность углубить наши знания о сложнейших явлениях, протекающих в живых организмах, направить усилия ученых к выяснению проблемы образования природных полимеров, вскрыть тайну жизненных процессов.
Наука о полимерах является в настоящее время самостоятельной и самой молодой отраслью химического знания, непрерывно развивающейся, открывающей новые горизонты в изыскании новых материалов и областей их использования.
Представления о полимерах как о веществах, состоящих из гигантских молекул, с их характерным цепным строением и присущей таким молекулам гибкостью, а также о способах получения таких молекул сложились по существу только в тридцатых годах нашего века.
Много потребовалось усилий, чтобы искусственным путем создать сначала заменители природных материалов — каучука, дерева, металла, камня и т. д., — а затем, все более и более овладевая тайнами строения материи, вступить в соревнование с природой, добиться получения таких материалов, каких нет на земле в готовом виде.
БИТВА ЗА КАУЧУК
«Синтез каучуков — источник бесконечного многообразия.
Теория не кладет пределов этому многообразию...»
(Из речи академика С. В. Лебедева.)
История освоения природного каучука, а затем создания искусственных синтетических каучуков является увлекательной повестью.
Знакомство человека с каучуком в наше время начинается с младенческих лет.
Резиновые игрушки привлекают взор ребенка, заполняют его досуг, доставляют ему большое удовольствие.
А когда он в первый раз отправляется в школу, то обязательно кладет в пенал резинку.
Каучук и изготовляемая из него резина давно проникли в быт.
В дождь мы надеваем калоши, прорезиненный плащ.
Без резины невозможны велосипед, мотоцикл, автомобиль, самолет.
На изготовление только автомобильных шин расходуется около 60 процентов всего мирового производства каучука.
Необходимы резиновые шины и для колес самолетов.
Современные тяжелые воздушные корабли нуждаются в особо прочной «обуви» для колес.
Основная доля вырабатываемого каучука, как уже сказано, потребляется автомобильной и авиационной промышленностью.
Но и в других областях техники его роль не менее важна.
Каучук обладает ценнейшими свойствами: он эластичен, непроницаем для воды и газов, достаточно прочен.
Каучук широко используется для изготовления приводных ремней, транспортеров, рукавов, деталей машин, химической аппаратуры, электроизоляции, надувных лодок, понтонов, водолазных костюмов.
Большое значение приобрел каучук в медицинской практике.
Огромна роль каучука в военной технике.
На резиновых шинах передвигаются танки, танкетки, самоходные пушки, бронеавтомобили, тяжелые орудия и зенитные батареи.
Бензиновые баки военных самолетов снабжены резиновыми пуленепробиваемыми прокладками.
Тонкие резиновые надувные чехлы на крыльях самолета и на лопастях пропеллера служат средством борьбы против оледенения (при их раздувании лед крошится и осыпается).
Каучук — такое же важное стратегическое сырье, как уголь, нефть, металл.
Он необходим для изготовления более 30 тысяч различных предметов техники и домашнего обихода.
Но не так уж давно люди обходились без каучука.
Впервые с каучуком познакомились в конце XV века участники экспедиции Колумба, открывшего Америку.
Они наблюдали на острове Гаити, входящем в состав Больших Антильских островов, интересную игру индейцев с шаром, сделанным из удивительной «эластичной древесной смолы».
Более или менее подробные сведения об этой «древесной смоле» впервые дал почти через 250 лет (в середине XVIII века) французский ученый Кондамин, почетный член Петербургской Академии наук.
В своем докладе Парижской Академии наук об экспедиции в Южную Америку он писал, что там произрастает интересное дерево — гевея, выделяющее белый млечный сок, который быстро темнеет и твердеет на воздухе.
Эта темная эластичная смола названа местными жителями «кау-чу», что значит «слезы дерева».
Из нее жители Южной Америки изготавливали водонепроницаемые сапоги и сосуды, очень удобные для хранения жидкостей.
Еще столетием позже, в середине XIX века, английский инженер Макинтош, применив каучук, впервые организовал производство непромокаемых плащей, получивших название макинтошей.
В условиях сырого и прохладного климата Англии они получили большой спрос.
Однако вскоре выяснилось, что эти плащи очень чувствительны к изменениям температуры.
В теплую погоду они размягчались, а на морозе делались жесткими и легко ломались на сгибах.
Поиски устранения этих недостатков каучука увенчались замечательным успехом.
С помощью серы из каучука был получен новый материал — резина, значительно менее чувствительный к повышению и понижению температуры.
Сера как бы «сшила» цепочки молекул каучука.
С этого момента каучук становится все более необходимым промышленным сырьем.
Увеличение спроса на каучук привело к острой конкуренции между капиталистами за территории, богатые зарослями гевеи, к трагедии для народов тропических стран, попавших под иго колонизаторов.
Вплоть до 1900 года каучук добывался подсочкой дикорастущей гевеи в южноамериканских странах бассейна реки Амазонки.
Рабочие, вербовавшиеся из числа местных жителей для добычи сока гевеи, гибли в тропических джунглях от лихорадки, от укусов ядовитых пресмыкающихся и насекомых, умирали под плетьми надсмотрщиков.
Темны и трагичны страницы повести о битве за каучук капиталистических монополий в колониях.
В 1872 году английское правительство обратилось к правительству Бразилии с просьбой продать семена гевеи, но бразильское правительство ответило отказом, не желая терять монополию на мировом рынке.
Обширные плантации гевеи на Цейлоне и в других колониях того времени были выращены из семян, тайно вывезенных англичанами из Бразилии.
Вскоре такие плантации появились в Индонезии, Бирме, Вьетнаме, Бельгийском Конго.
В связи с хищническим истреблением гевеи в Бразилии там тоже стали искусственно насаждать каучуконосы.
Плантации гевеи заняли в некоторых колониальных странах такие большие площади земли, что не осталось места для посева продовольственных культур (риса и т. п.), и население благодатных тропических стран было вынуждено голодать.
В настоящее время доля добычи каучука из дикорастущей гевеи в мировой добыче снизилась до 2 процентов.
Наша страна, не имеющая природного каучука, не могла освободиться от ввоза его из-за границы путем насаждения плантаций гевеи.
Гевея произрастает там, где богатые перегноем почвы получают много влаги, где очень много тепла и солнечного света.
Южные же границы Советского Союза находятся довольно далеко от тропиков, и выращивание у нас гевеи невозможно.
Поэтому Советское правительство поставило две задачи: 1) найти такие растения, содержащие каучук, которые могут произрастать в нашей стране, и 2) организовать разработку химических методов изготовления искусственного каучука из какого-либо сырья, имеющегося в достаточном количестве.
Из всех каучуконосных растений, обнаруженных на необъятных просторах нашей страны, наиболее богатыми каучуком оказались кок-сагыз и крым-сагыз.
Оба эти растения — родные братья обычного одуванчика, пушистый шарик семян которого легко разносится ветром.
В маленьком корне кок-сагыза, произрастающего в диком виде в предгорьях Восточного Тянь-Шаня, содержится от 10 до 14 процентов натурального каучука.
Параллельно с созданием отечественной базы натурального каучука шла напряженная работа во многих химических лабораториях страны.
Химики стремились разгадать строение молекул натурального каучука и одержали блестящую победу.
Спустя почти 450 лет после первого знакомства европейцев с каучуком советские люди научились делать искусственный каучук.
Но расскажем все по порядку.
Впервые реакция полимеризации, с помощью которой теперь получают синтетические каучуки, была открыта в 1875 году великим русским ученым А. М. Бутлеровым.
В 1888 году русский химик И. Л. Кондаков, ученик А. М. Бутлерова, создал лабораторным путем искусственный мономер каучука — изопрен, из которого и состоят звенья цепеобразной молекулы натурального каучука, а в 1900 году И. Л. Кондаков, используя реакцию полимеризации, впервые получил синтетический каучук.
Своими последующими опытами он доказал возможность синтеза каучука из мономеров, отличающихся по химическому составу от натурального каучука, в частности из диметилбутадиена.
Метод синтеза, осуществленный И. Л. Кондаковым, был сам по себе не плох, но исходный мономер был выбран неудачно, и каучуки из него не обладали теми полезными свойствами, какие имеет натуральный каучук.
Производство каучука, организованное по методу И. Л. Кондакова в Германии, зажатой во время первой мировой войны в тиски морской блокады, в конце войны было закрыто, так как давало дорогостоящий каучук низкого качества.
В то время еще не умели делать из каучука резину, которая обладала бы повышенной прочностью и износоустойчивостью, как это делают теперь, вводя в каучук сажу.
Объявленный в 1926 году Советским правительством международный конкурс на лучшую разработку промышленного метода изготовления синтетического каучука дал блестящие результаты.
Для промышленной реализации был принят способ советского ученого С. В. Лебедева.
В феврале 1931 года опытный завод выдал первую партию синтетического каучука, вполне пригодного для использования в автомобильной промышленности.
С середины 1932 года начал работать первый в мире крупный завод синтетического каучука в Ярославле.
Так была выиграна советскими людьми битва за свой, отечественный каучук.
В Государственном музее революции СССР и сейчас хранится образец синтетического каучука, полученного в 1930 году по методу академика С. В. Лебедева.
Но сообщение о выдающейся победе советской науки было встречено скептическими замечаниями со стороны целого ряда буржуазных ученых.
Крупный американский изобретатель Томас Эдисон писал: «Я не верю, чтобы Советскому Союзу удалось получить синтетический каучук.
Это сплошной вымысел.
Мой собственный опыт и опыт других подсказывает, что вряд ли процесс синтеза каучука вообще когда-либо увенчается успехом».
В то же самое время, когда писались эти строки, пробный автопробег по труднейшей трассе Москва — Кара-Кумы — Москва показал, что советский синтетический каучук существует и блестяще выдержал испытание.
Но битва за советский каучук на этом не закончилась.
Усилиями колхозников-мичуринцев, ученых, рабочих и инженеров в 1934 году на Ярославском шинном заводе впервые в мировой истории были изготовлены пробные автомобильные покрышки из кок-сагыза — чудесного тянь-шаньского одуванчика.
В 1935 году в СССР был выведен улучшенный по содержанию каучука сорт мексиканского кустарника гваюлы.
С одного гектара такого кустарника через 3–4 года с момента посева можно было получать 700–1500 килограммов технического каучука, т. е. больше, чем с плантаций гевеи в тропических странах.
Но каучук из гваюлы по качеству намного хуже каучука из гевеи, кок-сагыза и крым-сагыза, так как содержит 10–20 процентов посторонних смол.
В связи с тем, что выращивание кок-сагыза — дело трудоемкое, главная линия битвы за каучук пошла по пути усовершенствования синтетических каучуков.
И менее чем через 30 лет после пробного пробега Москва — Кара-Кумы — Москва десятки различных типов синтетических каучуков стали незаменимыми материалами почти во всех областях техники.
Применение при производстве каучука специальных «активных наполнителей», как например сажи, повышает прочность резины в 10 раз.
Кроме обычной сажи, сообщающей резине черный цвет, существует еще и «белая сажа» — минеральный наполнитель каучука (кремнекислота, получаемая из жидкого стекла).
Применяя ее, химики вырабатывают резину белого, голубого и других цветов.
Многие из синтетических каучуков по своему качеству превзошли натуральный каучук и имеют такие ценные свойства, которых вообще нет у натурального каучука.
Так, если натуральный каучук попадает в масло или бензин, то он быстро набухает и почти полностью теряет свою прочность.
А некоторые виды синтетических каучуков, как например тиоколовые, весьма маслостойки и бензостойки.
Особенность химического строения молекул масло- и бензостойких синтетических каучуков заключается в том, что в саму цепеобразную молекулу каучука вместе с углеродом вводят атомы серы.
Резиновые шланги для перекачки бензина, нефти и других горючих продуктов делают только из специальных бутадиеннитрильных или хлоропреновых каучуков, содержащих в составе своих молекул азот или хлор.
Натуральный каучук окончательно и бесповоротно вытеснен теперь синтетическим каучуком при производстве многих технических резиновых изделий.
В капиталистических странах в настоящее время производство синтетического каучука для нужд автомобильной и других отраслей промышленности составляет более половины добычи натурального каучука.
В СССР производство синтетического каучука уже к 1939 году достигло 75 тысяч тонн в год, более чем в 3 раза превысив уровень промышленного производства каучука в то время во всем капиталистическом мире.
Синтетический каучук прочно вошел в число наиболее необходимых материалов в народном хозяйстве.
Однако натуральный каучук до самого последнего времени все же в некоторых изделиях не удавалось заменить синтетическим.
А именно там, где резине приходится иметь дело с очень большими скоростями и с очень большими нагрузками, т. е. огромными тяжестями, которыми обладают мощные грузовые автомашины и самолеты, натуральный каучук до последнего времени был незаменим.
Любой водитель автомашины знает, что при быстрой езде (в особенности длительное время) покрышки на колесах сильно нагреваются даже в зимние морозы.
В середине покрышки температура может достигать 100 и больше градусов.
Этот нагрев в покрышках из синтетического каучука на 20–30 градусов выше, чем в покрышках из натурального каучука.
Поэтому шины из синтетического каучука на тяжелых грузовых автомашинах и тяжелых самолетах очень быстро разрушаются.
Жизнь поставила перед учеными неотложную задачу: точно выяснить химический состав и строение молекул природного каучука и найти способ синтезировать каучук, полностью соответствующий составу и строению натурального.
Сделано это было совсем недавно и только в результате долгих поисков.
В 1826 году знаменитый английский физик Майкл Фарадей установил химический состав каучука.
Позднее французский ученый Г. Бушард доказал опытным путем, что отдельные звенья натурального каучука состоят из углеводорода-изопрена, содержащего в своей молекуле 5 атомов углерода и 8 атомов водорода.
Но структура молекул натурального каучука была изучена значительно позже.
Очередная победа химической науки в соревновании человека с природой — создание изопренового синтетического каучука, полностью соответствующего по своим свойствам натуральному, — пришла почти через 450 лет после первого знакомства европейцев с каучуком.
В СССР и в США новый синтетический каучук, названный у нас СКИ (синтетический каучук изопреновый), пока еще выпускается небольшими экспериментальными партиями.
Опытные покрышки из него, испытанные на многотонных автомобилях в трудных условиях эксплуатации, показали большие преимущества перед покрышками из обычного синтетического каучука.
Еще более износоустойчивы недавно изобретенные уретановые каучуки.
Экспериментальные образцы таких каучуков показали, что они в 2–3 раза прочнее всех известных каучуков, включая и натуральный.
Уретановые каучуки при применении их для протекторов шин (беговой дорожки) дадут большой экономический эффект.
Получают их из взаимодействующих друг с другом продуктов нефтехимии и коксохимии.
Первостепенной задачей химиков, над которой работают большие коллективы, является создание полимеров, которые давали бы надежно работающие резиновые изделия в течение продолжительного времени при 600 и более градусах тепла и ниже 70 градусов холода.
В этом отношении, по всей вероятности, перспективным является создание каучукоподобных полимеров, состоящих из жароустойчивых неорганических веществ, которые не содержали бы углерода.
Кремнийорганические каучуки, в молекулы которых введен кремний и которые «сшиты» специально подобранными соединениями, показали большую устойчивость при высоких температурах в 200 и даже 300 градусов (натуральный каучук размягчается при плюс 80–100 градусах).
Химики, присоединяя к «скелету» цепной молекулы синтетических каучуков кремний, серу, хлор, фтор, бром, азот, создают все новые и новые виды каучука с различными свойствами.
Полная замена натурального каучука из гевеи, кок-сагыза или других каучуконосов синтетическим высвободит на всем земном шаре большое количество плодородных земель для посева сельскохозяйственных культур, сэкономит большое количество человеческого труда.
Подсчитано, что одно наиболее каучуконосное растение — тропическая гевея — дает в день в среднем 160 граммов каучука, а для того чтобы получить его 1000 тонн, необходимо обработать 2 миллиона 700 тысяч деревьев.
Для сбора такого количества натурального каучука 1000 человек должны работать на плантациях в течение 5 лет.
Ту же 1000 тонн каучука химическим способом на заводах могут изготовить за 3–4 дня 15 рабочих.
Очень много труда требуют выращивание и переработка и других каучуконосов, в том числе кок-сагыза.
А производство синтетического каучука из химического сырья взамен пищевого даст еще большие выгоды, сохранит много зерна, картофеля и свеклы, которые употреблялись вплоть до 1958 года для выработки этилового спирта, необходимого при производстве синтетического каучука.
Только в 1957 году в СССР для выработки этилового спирта было израсходовано свыше 106 миллионов пудов пищевого сырья (в переводе на зерно).
На тонну синтетического каучука расходуется около 9 тонн зерна, или 22 тонны картофеля, или примерно 30 тонн сахарной свеклы.
А жидких газов, имеющихся у нас в огромном количестве и до сих пор не используемых, на ту же тонну синтетического каучука идет примерно 5 тонн.
У нас в стране из каучука производятся десятки тысяч различных предметов.
Поэтому можно себе представить, какое значение имеют работа ученых-химиков по улучшению качества каучуков и поиски методов по удешевлению его производства.
Внедрение в производство уретановых каучуков совершит на автотранспорте, в самолетостроении и в быту целый переворот.
Шины из уретановых каучуков будут служить так же долго, как сама машина до ее капитального ремонта.
В недалеком будущем мы сможем покупать себе за всю жизнь одни калоши да и те не сумеем износить.
Человек получает теперь из продуктов, которые ранее не приносили никакой пользы, считались ненужными и даже вредными отходами, великолепные вещи, все более и более облегчающие и украшающие его жизнь.
ЧУДЕСНЫЕ ВОЛОКНА
«...Синтетические волокна... по своему характеру, внешнему виду, потребительским свойствам, являются новыми видами сырья для производства товаров народного потребления и по ряду свойств превосходят натуральные волокна».
(Из материалов майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС.)
С давних пор люди мечтали о ковре-самолете, и эта мечта воплотилась в жизнь ныне в виде маленьких вертолетов-пчелок, неторопливо парящих над лесами и горами, и в виде гигантских воздушных кораблей типа ТУ–104, с небывалой скоростью преодолевающих огромные пространства.
Теперь, пожалуй, на потеху детворе можно будет соорудить и «настоящий» ковер-самолет.
Ведь люди научились делать нити легче воздуха.
Соткать из них ковер — и он, пожалуй, полетит!..
Натуральные текстильные волокна — лен, шелк, шерсть, хлопок — даже лучших сортов имеют свои недостатки, они далеко не совершенны.
Производство их очень трудоемко — и лен, и хлопчатник, и шелковичный червь, выпрядающий за всю свою жизнь один кокон (полграмма шелковой нити), требуют очень много труда.
Природа не учитывает изменений, которые произошли в промышленности, во всей нашей жизни в связи с прогрессом науки и техники.
Натуральные волокна остались такими же, как и многие сотни лет тому назад.
И человек, все более познавая тайны природы, искусственно создал химические волокна, обладающие совершенно новыми, невиданными свойствами.
Так, например, веревка диаметром в 1 сантиметр из созданных химиками новых волокон может выдержать груз в 10 тонн.
Перечислить все чудесные свойства уже изобретенных химических волокон и предугадать, какие новые волокна будут еще изобретены, невозможно!
Совсем недавно получение таких волокон считалось несбыточной фантазией, а сейчас производство химических волокон — одна из важнейших отраслей промышленности всех стран мира.
У нас в СССР темпы развития производства химических волокон резко возрастают, для этой цели выделены большие средства.
Химические волокна делятся на искусственные и синтетические.
Искусственные волокна состоят из тех же молекул, что и исходный материал (некоторые виды природных высокомолекулярных соединений, главным образом целлюлоза древесины).
При выработке искусственного шелка из древесины молекулы целлюлозы меняют свое расположение, а иногда частично и химический состав, образуя волокна, годные для текстильной переработки.
Синтетические волокна создаются иначе.
Молекулы их строятся заново из небольших молекул (мономеров) продуктов переработки нефти, природных и попутных нефтяных газов, каменного угля.
Как искусственные, так и синтетические волокна получают либо в виде бесконечной шелковой нити, либо в виде коротких отрезков нити — штапельного волокна или искусственной шерсти.
Нить шелковой ткани состоит из большого числа длинных скрученных волокон, а волокно для штапельных тканей производят из отрезков (штапелек) некрученого волокна.
Длина этих отрезков соответствует обычно длине хлопкового волокна.
Впервые искусственное волокно было создано еще в прошлом веке из древесной целлюлозы.
Целлюлоза — это вещество, которое является основной составной частью всех растений.
Всем знакомое хлопковое волокно состоит почти целиком из целлюлозы.
Получение целлюлозы в чистом виде из дерева основано на ее устойчивости к действию различных жидкостей: в них она только набухает, а не растворяется.
Измельченную древесину (щепу) обрабатывают в котлах при высокой температуре под давлением в различных щелоках, в которых растворяются все части древесины, кроме целлюлозы.
Полученная таким путем целлюлозная масса годится для производства бумаги или картона.
Делать из нее волокна для искусственного шелка еще нельзя, для этого требуется дальнейшая химическая обработка, после которой ее растворяют и пропускают струйками через тонкие отверстия — фильеры.
При этом под действием теплого воздуха растворитель испаряется, и непрерывно текущие струйки целлюлозы превращаются в тонкие длинные нити искусственного шелка.
Для получения вискозного шелка целлюлоза обрабатывается едким натром и сероуглеродом, ацетатного шелка — уксусной кислотой.
В первом случае целлюлоза становится растворимой в воде, во втором — в ацетоне.
Третий способ производства искусственных волокон из целлюлозы основан на применении в качестве растворителя аммиачной окиси меди (раствор окиси меди и аммиака).
Наиболее распространен и дешев вискозный способ.
Один типовой завод по производству такого шелка может дать за год столько волокна, сколько за это время получают во всем мире натурального шелка.
Из вискозного волокна изготовляют легкие и прочные шелковые ткани — крепдешин, креп-сатин, пан-бархат, шелковое и штапельное полотно и другие.
Очень красив ацетатный шелк.
По внешнему виду он почти не отличается от натурального и обладает одной интересной особенностью — хорошо пропускает ультрафиолетовые лучи солнца.
В купальном костюме из такого шелка можно загорать.
В последнее время ученые нашли способ получения высокопрочного ацетатного волокна.
Советские химики создали также очень прочное искусственное вискозное волокно под названием супер.
Волокно, получаемое медноаммиачным способом, отличается исключительной тонкостью нитей.
Они в 2 раза тоньше паутины.
Ткань из них совершенно прозрачна.
Из древесины изготовляют также искусственную шерсть и искусственный каракуль.
Одна машина, вырабатывающая искусственный мех, может дать в течение года столько каракуля, сколько получают его от 500 тысяч ягнят.
Очень тонкие шелковистые нити (в 50 раз тоньше человеческого волоса) получены из... стекла.
Ткань из этих волокон можно красить, она очень прочна, легко моется, не горит.
Из нее делают ковры, дорожки, театральные занавесы, приводные ремни, канаты, которые крепче стальных, и другие полезные вещи.
Производство всех видов искусственных волокон экономически очень выгодно.
Тонна древесины дает такое количество вискозной пряжи, из которой можно выткать 3–4 тысячи квадратных метров ткани или же связать 8–10 тысяч пар чулок.
На производство тонны вискозного волокна уходит в 2,5–3 раза меньше труда, чем на получение тонны хлопчатобумажной пряжи.
Один завод штапельного волокна, производительностью 100 тонн в сутки, выпускает в год такое количество пряжи, какое можно собрать с 50 тысяч гектаров посевов хлопчатника.
А все мы знаем, какая трудоемкая культура хлопок.
Все более широкое распространение получают в настоящее время синтетические волокна.
За десять лет (с 1946 по 1956 год) мировое производство их увеличилось более чем в 120 раз.
Известно уже около двух десятков видов синтетических волокон.
Самое распространенное среди них капрон — волокно в 2,5 раза прочнее хлопкового.
В разных странах это волокно называют по-разному — перлон, силон, грилон и т. д.
Одним из продуктов перегонки каменного угля является фенол, служащий сырьем для многих производств, в частности для производства красителей.
Из фенола вырабатывают белое кристаллическое вещество — капролактам, которое и служит сырьем для получения синтетической смолы капрон.
В специальных аппаратах капролактам подвергается полимеризации.
При этом его молекулы «сшиваются» в длинные цепочки, образуя большие молекулы синтетической смолы капрон — роговидного белого с желтоватым оттенком вещества.
В прядильных цехах кусочки этой смолы загружают в особую прядильную машину, где она под действием высокой температуры превращается в вязкую жидкость, которую под давлением пропускают через тонкие отверстия; затвердевая, тонкие струйки ее и превращаются в нити капронового волокна.
Из капрона и других синтетических волокон делают не только красивое белье, чулки и блузки.
Они широко применяются для многих производственных целей.
Очень важное техническое применение находят такие технические изделия, как корд (волокнистая основа) шин.
В настоящее время в качестве корда используется в основном вискозное волокно.
Пробег таких шин в полтора раза выше, чем на корде, изготовленном из обычного хлопчатобумажного волокна.
Еще прочнее синтетические волокна, в частности капроновые.
Если производство автомобильных шин целиком перевести на синтетический корд, то это даст экономию около 2,3 миллиарда рублей в год.
Созданные сейчас так называемые бескамерные арочные шины высокой проходимости на корде из капроновых волокон резко повышают проходимость автомашин.
Каждая из них заменяет на автомашине ГАЗ–51 две обычные покрышки.
Такой шине не страшны вязкий грунт болот и каменистая дорога.
Качество многих изделий, для которых использована капроновая нить, значительно выше.
Таковы прочные приводные ремни, шелковые и шерстяные ткани, не гниющие и не требующие сушки рыболовные снасти, канаты и т. д.
Из смеси шерсти с синтетическими волокнами ткут ковры, по красоте и прочности превосходящие знаменитые текинские.
Применение капроновых нитей увеличивает срок носки рантовой обуви без ремонта не менее чем на 15–20 процентов, что равноценно дополнительному выпуску нескольких миллионов пар обуви.
Советские ученые сравнительно недавно создали новое синтетическое волокно — энант, родственное капрону, но значительно выше качеством и дешевле его.
Большую экономию даст энант, заменяя шерсть.
Тонна энанта будет стоить около 8–9 тысяч рублей, а заготовительная цена тонны шерсти (в пересчете на чистую) составляет 84–96 тысяч рублей.
Одним из весьма перспективных синтетических волокон является волокно анид, типа зарубежного нейлона, которое «прядут» из смолы того же названия.
Оно родственно капрону, но более прочно и эластично.
Из анида изготовляют ткани для верхнего платья очень красивых расцветок, исключительно прочные ленты для тяжелых конвейеров в горнорудной промышленности, тонкую бумагу, которую почти невозможно разорвать руками.
На эту бумагу не действуют влага, лучи солнечного света, микроорганизмы и другие разрушители обычной бумаги.
Ее можно применять для важных документов, подлежащих вечному хранению, для морских и военных карт.
Капрон, энант и анид относятся к группе синтетических волокон, сырьем для которых служат полиамидные смолы (к их числу относится и названный выше капролактам), получаемые путем химической переработки фенола, бензола или циклогексана, выделяющихся при перегонке нефти или каменного угля.
Полиамидные смолы получают и из другого сырья, например из касторового масла, из фурфурола и ацетилена.
Очень интересно еще одно синтетическое волокно, родственное капрону, эластик, или хеланка.
Изделия из него столь же теплы, как из натуральной шерсти, но в несколько раз долговечнее шерстяных и более красивы.
Испытания, проведенные Всесоюзным научно-исследовательским институтом трикотажной промышленности, показали, что волокна эластика растягиваются, подобно резине, и в 12 раз прочнее капроновых.
Это позволяет выпускать так называемые безразмерные изделия — купальные костюмы, белье, носки, чулки, что дает большую экономию материалов и средств.
Так, вместо восьми номеров мужских носков, можно выпускать только один.
Длина обычного капронового чулка — 80 сантиметров, а чулка из эластика — 45 сантиметров.
В 1958 году Московский совнархоз намечает выпустить первые 50 тысяч пар носков из эластика.
Очень высокими качествами обладает волокно нитрон из сополимера акрилнитрила, первичным сырьем для которого служат ацетилен и синильная кислота.
Созданный коллективом работников Калининского комбината искусственного волокна в содружестве с филиалом Всесоюзного научно-исследовательского института искусственного волокна, нитрон по своим качествам превосходит волокно такого же типа, вырабатываемое за рубежом.
Перчатки, носки, свитеры из нитрона так же теплы и мягки, как сделанные из верблюжьей шерсти.
Изделия из него не выцветают и не горят в огне, им не страшны моль и плесень, мазут и масло, их нет необходимости гладить после стирки: нитрон не мнется.
Рубашку из этого волокна можно стирать десятки раз, и она не потеряет своего первоначального вида.
Много дней пролежала при испытаниях нитроновая ткань под лучами южного солнца, под дождем, снегом, ветром и не изменила своего нарядного вида.
На Люберецком комбинате из нитрона был сделан красивый ковер, его длительное время держали в воде.
После этого он остался таким же ярким и пушистым, как и до испытания.
В Ленинграде, на комбинате имени Тельмана, из нитрона сделали драп, отличающийся мягкостью, эластичностью и прекрасным внешним видом.
Уже в 1958 году на трех предприятиях Московского областного совнархоза начнется производство тканей с применением нитрона.
Большое будущее у волокон типа лавсан.
Лавсан, как и нитрон, сходен с шерстью, легко смешивается с ней.
Костюм из лавсановой ткани не нужно гладить.
Складки на нем не исчезают даже при смачивании.
Лавсановое волокно весьма устойчиво к высоким температурам и различным химическим веществам, не проводит электрического тока, что очень важно для технического применения лавсана.
Лавсан относится к группе так называемых полиэфирных синтетических волокон.
Вырабатывается он из полиэфирной смолы.
В ближайшие годы у нас будет построено несколько заводов по производству лавсана.
Один из них уже строится.
К концу 1959 года каждые сутки будет вырабатываться тонна лавсана, через 3–4 года — 15 тонн, а 1 тонна лавсана — это 5–6 тысяч метров красивой, прочной ткани.
Только за счет применения волокон лавсана и нитрона можно будет улучшить качество и увеличить выпуск шерстяных тканей не менее чем на 30 процентов.
Нитрон и лавсан найдут самое разнообразное применение для изготовления предметов широкого потребления: белья, штор, палаток, рыболовных снастей, ковров, шерстяных костюмов и т. д.
Число новых видов химических волокон, создаваемых в лабораториях ученых, непрерывно растет.
Например, существуют синтетические волокна, которые совершенно не поглощают влаги.
Они являются очень хорошими изоляторами для электрических проводов.
Волокно хлорин обладает лечебными свойствами.
Белье из хлорина помогает излечивать ревматизм, подагру, радикулит.
От трения в этом белье образуются небольшие электрические заряды.
Выработка «медицинского белья» осваивается в настоящее время фабриками Росглавтрикотажа.
Интересны синтетические ткани, растворяющиеся в воде.
На них машиной вышивают сложные кружева, затем ткань растворяют в горячей воде.
Подобным же способом получают облегченные шерстяные ткани.
Нити растворимой ткани ткут вместе с шерстью, а потом погружают в воду.
Получается очень легкая и пушистая ткань.
Волокна фторлона исключительно стойки к воздействию самых различных химических веществ.
Фторлон, пролежавший два месяца в крепкой азотной кислоте, которая сильно разрушает органические соединения, не изменил своих свойств.
Ткань легче воды и воздуха получают из волокон, мельчайшие каналы внутри которых заполнены легким газом гелием.
Высокая прочность является отличительным качеством почти всех синтетических волокон.
Нить синтетических волокон капрона, лавсана, анида сечением в один квадратный миллиметр выдерживает нагрузку от 45 до 80 килограммов.
Медная проволока того же сечения может выдержать только 25 килограммов, а проволока из обычной стали — 55 килограммов.
В Москве в 1958 году на выставке полимерных материалов можно было видеть такую картину: на очень тонкой, едва заметной для глаз нити из синтетической полиамидной смолы, висела гиря весом в 1 пуд.
Высокие качества синтетических волокон делают их исключительно ценным материалом для производства самых многообразных высокоэкономичных технических и бытовых изделий, дают огромную экономию дорогого сырья.
Ежегодная продукция одного завода синтетического волокна экономит такое количество шерсти, которое можно получить с 15–18 миллионов овец.
Испытания искусственного меха из капрона, проведенные на шелкоткацкой фабрике в Калинине и в других местах, показали, что срок службы такого меха в 4 раза больше, чем натурального, а стоимость сырья в 4 раза дешевле.
В своем докладе на майском (1958 год) Пленуме ЦК КПСС Н. С. Хрущев привел убедительные примеры того, что нам даст производство искусственных мехов.
Например, шапка-ушанка из натурального каракуля стоит 367 рублей, а из искусственного каракуля она будет стоить около 60 рублей.
Дамское пальто из искусственного меха примерно в 4 раза дешевле, чем из специально обработанной овчины (цигейки).
Насколько возрастает значение химических волокон в экономике нашей страны, можно видеть из следующих данных.
В 1965 году на ткани и трикотажные изделия с применением химических волокон будет использовано 188,3 тысячи тонн штапельного волокна и 275,6 тысячи тонн искусственного и синтетического шелка.
Для получения такого же количества шерсти и хлопка потребовалось бы вырастить 105 миллионов овец и занять под хлопок 380 тысяч гектаров поливных земель.
В постановлении майского пленума ЦК КПСС указывается:
«Сейчас в тяжелой промышленности, в науке и технике достигнут такой уровень, когда мы не в ущерб дальнейшему преимущественному развитию тяжелой индустрии и обороноспособности страны можем значительно более быстрыми темпами увеличивать производство товаров народного потребления с тем, чтобы в ближайшие 5–6 лет в достатке обеспечить потребности населения в тканях, одежде, обуви и других товарах».
В решении этой важной, общегосударственной задачи большое значение имеет дальнейшее развитие промышленности химических волокон.
К концу 1965 года мощности по производству таких волокон возрастут у нас по сравнению с 1957 годом в 4,6 раза.
За 44 года (с 1913 по 1957) производство тканей на душу населения выросло на 20 метров, а теперь в результате увеличения производства химических волокон в значительно более короткий срок — за 8 лет (с 1958 по 1965 год) — этот рост будет равен 17 метрам.
В ближайшие 7 лет в нашей стране войдут в строй 27 новых крупных предприятий — комбинатов по производству вискозного штапельного волокна, ацетатного шелка, вискозного шелка и корда, капронового шелка и корда, нитронового и лавсанового штапельного волокна и других синтетических волокон типа анид, энант.
МАТЕРИАЛЫ НЕОГРАНИЧЕННЫХ ВОЗМОЖНОСТЕЙ
«Трудно назвать отрасль промышленности, где бы не могли применяться синтетические материалы.
Применение пластмасс даёт возможность значительно увеличить производительность общественного труда, снизить себестоимость продукции, повысить сроки службы машин и позволяет экономить огромные материальные ресурсы».
(Из материалов майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС.)
Пластические массы называют сейчас материалами неограниченных возможностей.
И это не является преувеличением.
В народном хозяйстве СССР применяется уже более 2 тысяч видов разнообразных изделий из синтетических пластических материалов.
Характерная черта пластических масс — поразительное многообразие их свойств.
Пластмассы легче, чем металлы: в среднем они в 2 раза легче алюминия и в 5–8 раз легче стали.
Имеются пластмассы прочнее стали, из них можно изготовлять даже танковую броню.
В одной и той же пластической массе часто сочетаются самые разнообразные ценные свойства.
Например, широко известное органическое стекло прозрачно и в то же время очень прочно, не бьется.
В других видах пластмасс мы встречаем одновременно такие свойства, как эластичность и исключительно высокая прочность.
Пластмасса тефлон по своей кислотоупорности превосходит золото и платину.
Ее не разъедают даже самые крепкие кислоты и их смеси.
Она не горит и не набухает в воде, остается неизменной при охлаждении до 200 градусов ниже нуля и при нагреве до плюс 300 градусов.
Кроме того, тефлон — прекрасный изолятор.
Некоторые пластмассы очень хорошо окрашиваются.
Галалит, или «молочный камень», изготовляемый из казеина — белкового вещества молока — в смеси с пластификаторами (например, глицерином), можно окрасить под янтарь, яшму и т. д.
Галалит идет главным образом на изготовление пуговиц.
Пластические массы без труда поддаются механической обработке — их можно прессовать, отливать в формы, шлифовать, полировать, сверлить, сваривать, склеивать, вытягивать в нити и ленты.
Пенопласты, или поропласты, в сотни раз легче стали и в десятки раз легче пробкового дерева.
Пенопласт напоминает по виду губку, но он не пропускает ни воды, ни воздуха.
Лодка, сделанная из этого материала, даже наполненная до краев водой, не тонет.
Все эти качества делают пластмассы незаменимым материалом для решения многих сложных технических задач.
Возможность изменять свойства пластмасс практически не ограничена.
Прочные, прозрачные, как стекло, эластичные, как резина, заглушающие звук, не проводящие тепло, жароустойчивые и кислотостойкие, они могут удовлетворить любое требование конструктора.
Развитие некоторых важных отраслей современной техники стало возможным лишь благодаря изобретению пластмасс.
Прообразом пластических масс в природе служат ископаемая смола-битум и смолы различных растений, в том числе гевеи.
Первая искусственная пластмасса — эбонит — была создана химиками около 100 лет тому назад.
Затем был открыт способ приготовления другой пластической массы — известного всем целлулоида.
Основой современных пластических масс служат синтетические смолы.
Они изготовляются из дешевых продуктов перегонки каменного угля, из природных и попутных нефтяных газов, а также из продуктов нефтепереработки.
Некоторые пластические массы, как например полиэтилен и полистирол, состоят полностью из смол, т. е. чистых полимеров.
Но большинство пластмасс содержат, кроме того, и другие составные части, которые придают изделиям из них механическую прочность, устойчивость к высоким температурам, эластичность и другие ценные свойства.
Синтетическая смола в этих случаях служит основным веществом, а в качестве дополнительных составных частей берут пластификаторы (мягчители) и наполнители.
Пластификаторы облегчают переработку пластмассы, придают ей пластичность, а также некоторые другие свойства.
Наполнители, позволяя сократить расход связующего материала (смолы), значительно снижают стоимость пластмассы и в то же время повышают механическую прочность или придают пластмассе теплостойкость, огнестойкость и другие ценные качества.
Наполнителями служат самые разнообразные вещества, например древесная мука и древесная стружка, бумага, хлопчатобумажная ткань, песок, асбест, стеклянные волокна.
Для придания соответствующей окраски в состав пластмасс вводят красители.
Пластмассы можно окрашивать в яркие цвета самых разнообразных оттенков.
Это позволяет создавать материалы, похожие на слоновую кость, янтарь и другие природные материалы.
Трудно назвать сейчас отрасль техники, где не могли бы найти широкого применения пластические массы.
Почти половину всех выпускаемых в настоящее время пластмасс потребляет машиностроение.
Одна тонна пластических материалов заменяет до 3 тонн цветных металлов.
А каждая тысяча тонн пластмасс, заменяющих металл, дает стране более 5 миллионов рублей экономии.
Подшипники, вкладыши, втулки, зубчатые колеса, тормозные колодки — все это теперь начинают изготовлять не из металла, а из пластмасс.
Из особого вида пластической массы можно делать даже пружины.
Они хорошо работают при температуре от минус 20 до плюс 70 градусов.
По прочности эти пружины не уступают стальным.
Одна из распространенных пластмасс — текстолит представляет собой слоистый прессованный материал из ткани, пропитанной раствором искусственной смолы — бакелита, изготовляемой из формальдегида и фенола.
Шестерни из текстолита в несколько раз легче и прочнее стальных, а подшипники выдерживают огромную нагрузку — до 2,5 тонны на квадратный сантиметр.
Применяются они для экскаваторов, прокатных станов, гидротурбин и т. д.
Если вместо ткани взять тонкие листы древесины, древесную крошку, стеклянное волокно или бумагу, можно получить высокопрочные пластики (древеснослоистый пластик, стеклопластик и другие), детали машин и механизмов из которых часто превосходят металлические по своей прочности и долговечности.
Применение деталей машин из новых материалов ведет к улучшению режима работы машин и механизмов, дает большую экономию по многим показателям.
Стоимость пластмассовых деталей в 5–10 раз ниже бронзовых и в 15 раз ниже баббитовых.
Уже несколько лет в литейных цехах Горьковского автозавода на заливочных конвейерах применяют втулки из древесных пластиков, которые без всякой смазки работают в 3–4 раза дольше, чем металлические шарикоподшипники.
Так открылась возможность экономии смазочных масел, не говоря уже об экономии металла.
Долгое время высококачественная сталь считалась единственным материалом, пригодным для изготовления штампов.
Теперь ее с успехом заменяют пластмассы.
Один из таких штампов демонстрировался в 1958 году на выставке полимерных материалов в Москве.
Несмотря на то что на штампе было изготовлено более 2 тысяч стальных деталей, на нем не было никаких следов износа.
Одной из пластмасс, используемых для этой цели, служит быстро твердеющий пластический материал — стирокрил.
Наряду со способностью быстро затвердевать он обладает высокой износоустойчивостью, почти полным отсутствием усадки.
Качество штампов из стирокрила выше, чем из стали, служат они дольше.
Применение стирокрила при изготовлении штампов только на предприятиях Выборгского района Ленинграда может дать годовую экономию в 3 миллиона рублей.
На ленинградском заводе «Светлана» и других эту пластмассу используют также для крепления пуансонов.
Прочность соединения деталей с помощью стирокрила в 3 раза выше, чем при сварке их специальным сплавом.
В последнее время из пластмассы при помощи простых форм из дерева, металла или гипса начали делать разнообразный инструмент.
К 1965 году наша станкостроительная промышленность будет ежегодно потреблять 5-7 тысяч тонн пластмасс.
Это заменит 20–25 тысяч тонн металла, даст около 150 миллионов рублей экономии в год и значительно улучшит эксплуатационные качества станков, сделает их бесшумными и более быстроходными.
Одним из крупных потребителей пластических масс является наше автомобилестроение.
Пластмассы сокращают здесь примерно на 20–25 процентов расход стали и на десятки килограммов снижают вес машины, уменьшают расход бензина, позволяют в более короткие сроки осуществлять переход от выпуска одной марки машин к другой.
В современной легковой автомашине имеется уже более 200 пластмассовых деталей.
В течение 1959–1965 годов автомобилестроительная промышленность получит 100 тысяч тонн пластических масс.
Внедрение их позволит сэкономить около 5 тысяч тонн цветных металлов и 200 тысяч тонн стального листа.
Сейчас на каждый автомобиль расходуется 2,5 килограмма пластических масс, в 1965 году эта цифра увеличится до 20 килограммов.
В ближайшие годы автомобили марок «Москвич» и «Волга» будут выпускаться с кузовами из пластмассы.
Такой кузов, уменьшая вес машины, позволит сэкономить почти полтонны горючего в год на каждую автомашину.
По всей стране это составит несколько миллионов тонн экономии ценного горючего.
Только на каждой тысяче автомобилей марки «Москвич» за счет применения пластмасс можно сэкономить 450 тонн стального листа.
Уменьшится расход материала для окраски автомобилей.
Сейчас еще трудно подсчитать всю выгоду применения пластмасс даже в одной отрасли промышленности.
Несомненно одно — она будет очень велика и разнообразна по форме.
Экономятся дорогостоящие металлы, горючее, труд и т. д. и т. п.
В авиационной промышленности намного ускорится производство отдельных узлов самолета.
Так, например, при изготовлении крыла отпадет необходимость ставить десятки тысяч заклепок.
Для крыла из пластмассы не понадобится ни одной заклепки.
Без новых синтетических материалов вообще невозможно дальнейшее развитие самолетостроения.
В современных реактивных самолетах число деталей из полимерных материалов исчисляется уже многими десятками тысяч.
Огромную экономию дает применение пластмасс вместо свинца, хлопчатобумажной ткани и каучука в кабельной промышленности.
За 7 лет (до 1965 года) кабельная промышленность получит 680 тысяч тонн пластмасс — полихлорвинила и полиэтилена — и за счет этого сэкономит 532 тысячи тоны свинца, 33 тысячи тонн хлопчатобумажной пряжи и 90 тысяч тонн каучука.
Общая экономия составит здесь огромную сумму — 8 миллиардов рублей.
Пластические массы начинают заменять свинец в типографиях при изготовлении печатных шрифтов.
Новый типографский шрифт уже испытан на практике.
Он долговечнее свинцового и совершенно безопасен для наборщиков.
Стоит такой шрифт вдвое дешевле, а весит в 10 раз легче.
Кому не известно, какой огромный вред наносит народному хозяйству коррозия металлов.
Большую роль в борьбе с коррозией сыграют те же пластмассы.
Тонкие пленки из полиэтилена, винипласта, тефлона и других полимерных материалов могут служить надежной броней не только для металла, но сохранят от разрушения также дерево и бетон.
Во Всесоюзном научно-исследовательском институте автогенной обработки металлов создана производственная установка, при помощи которой разогретая в пламени газа пластмасса наносится ровным слоем на поверхность любого изделия.
Уже давно ученые ведут борьбу с испарениями нефтепродуктов из резервуаров.
Потери от испарения, особенно в жаркое время года, до сих пор огромны.
Особая «крыша» из плавающих в резервуарах мельчайших пластмассовых шариков, заполненных внутри инертным газом — азотом, плотно закрывает поверхность нефти или бензина при любом уровне и снижает потери за счет испарений в 6-7 раз.
Советские конструкторы создали уже три типа судов из пластмассы: спасательную шлюпку длиной в 3,5 метра, моторную лодку длиной 7,5 метра и теплоход грузоподъемностью в 10–15 тонн для перевозки сельскохозяйственных грузов.
Опытные образцы моторной лодки и судна из пластмассы строятся сейчас в Ленинграде.
Спортивные суда — каноэ и байдарки из пластмассы будут стоить намного дешевле и в то же время станут надежнее и прочнее.
Применение пластмасс всюду дает экономию труда, средств, материалов.
Возьмем молодую отрасль нашей индустрии — газовую промышленность.
Всем известно, что Москва получает газ по проложенным на сотни километров трубопроводам из Саратова, из Ставрополья.
По всей стране сейчас открываются новые месторождения природною газа, строятся трубопроводы.
Большие перемены внес газ в быт.
Миллионы трудящихся освободились от непроизводительного труда и получили прямой материальный выигрыш, так как приготовление пищи на газовом топливе обходится в 10–15 раз дешевле, чем на дровах, и в 5–6 раз дешевле, чем на керосине; использование газа в быту и в промышленности улучшает санитарно-гигиенические условия жизни трудящихся.
Применение газа в металлургии улучшает технологию выплавки металлов.
В 1965 году будет добыто и произведено 150 миллиардов кубометров газа, способного как топливо заменить такое количество каменного угля, которое сейчас добывается в Донецком, Подмосковном и Печорском бассейнах, вместе взятых.
Вся эта масса газа требует прокладки тысяч километров трубопроводов.
В этих условиях огромное значение имеет внедрение пластмассовых труб вместо металлических.
Такие трубы при испытании показали прекрасные качества.
В Азербайджане на внутренних нефтепроводах были установлены полиэтиленовые трубы.
И доказано их несомненное преимущество перед металлическими: за 4 года на трубы совершенно не подействовали вода и соли, даже парафин — бич промысловиков — откладывался в них гораздо медленнее.
Эти трубы не подвергаются коррозии, благодаря гладкой поверхности стенок они пропускают на 20 и даже на 50 процентов жидкости больше, чем металлические.
В 1965 году у нас намечен выпуск 24 тысяч тонн полиэтиленовых труб.
Пластмасса полиэтилен — одна из самых распространенных в настоящее время.
Она гибка и прочна, может быть бесцветной и легко окрашивается, хорошо прессуется, штампуется, вальцуется, обрабатывается на станках, отливается в формы.
Из нее можно производить, помимо труб, нити и ленты, листы и тонкие пленки.
Цистерны, бочки, контейнеры, ведра из полиэтилена не требуют покраски, не ржавеют, очень легки.
Стоят они значительно дешевле металлических.
Стаканы, флаконы, бутылки и банки из этого материала не боятся удара и сжатия, хорошо моются.
Прочные полиэтиленовые пленки находят самое разнообразное применение.
Упакованный в тонкую пленку из полиэтилена хлеб остается свежим в течение нескольких дней.
Такая пленка надежно предохраняет от усушки сыры, молочные и мясные товары.
Из полиэтиленовой пленки изготовляют свертывающиеся карманные ботики и калоши.
Интересна полиэтиленовая картофелечистка.
На время работы ее присоединяют к водопроводному крану.
Струей воды приводится в движение небольшая турбинка, а последней — терочный диск.
Чистка одного килограмма картофеля занимает 3 минуты.
Ленинградский завод имени «Комсомольской правды» выпускает необычную продукцию — хрусталь из полистирола.
Стоимость такого искусственного хрусталя в 10 с лишним раз меньше натурального, а по виду он ничем от него не отличается.
А вот еще любопытный пример неограниченных возможностей применения пластических масс.
В Германской Демократической Республике уже более 6 лет работают без всякой смазки и видимых следов износа настольные часы, почти все детали которых сделаны из пластмасс.
Легкие и прочные пленки из пластических масс заменят тяжелый и дорогой брезент для укрытия зерна и овощей от непогоды при их перевозке и хранении.
Тонкие прозрачные пленки из полиэтилена, ацетилцеллюлозы, терилена, хорошо пропускающие ультрафиолетовые лучи, с большим успехом используются в теплицах и парниках вместо стекла, так как растения в этом случае развиваются лучше, быстрее.
Кроме того, замена стекла пленками в несколько раз уменьшает стоимость парников.
Намного ниже стоимость силоса, заложенного в огромных мешках из пластмассовой (полиэтиленовой) пленки, не пропускающих ни влаги, ни воздуха.
Потери питательных веществ при этом составляют не более 6 процентов, против 20–50 процентов при хранении в обычных силосных ямах.
Пластическая сталь — так называется новый пластический материал, содержащий 80 процентов стали и 20 процентов пластмассы.
Этот материал выпускается в США в двух видах — в форме тестообразной пасты и жидкости.
Пасту можно использовать для восстановления сломанных металлических частей, заполнения отверстий в отливках и т. д.
Она хорошо скрепляет сталь со сталью, сталь с бронзой, латунью, алюминием и многими другими материалами.
За рубежом уже начинают проводить опыты по строительству мостов при помощи этой пасты, обходясь без заклепок и сварки металла.
Широкое применение пластических масс в технике не только экономически выгодно, оно открывает перед ней новые богатейшие возможности.
С давних пор известны человеку такие строительные материалы, как дерево, кирпич, камень, кровельное железо.
Но полностью ли удовлетворяют нас их качества?
Далеко нет!
Несравненно выше в этом отношении стоят пластические массы.
Если бы сейчас провели конкурс на лучший строительный материал, то победу на нем одержали бы не бетон и не кирпич, не металл и не дерево, а пластмассы.
В самом деле, какой бы из старых строительных материалов мы ни взяли, каждый из них имеет какой-либо существенный недостаток.
Например, очень прочен и долговечен гранитный камень, но он с большим трудом поддается обработке.
Легко строить из дерева, но такие постройки недолговечны, они боятся огня, дерево быстро стареет, начинает гнить.
Очень прочен металл, например, сталь, но она дорога и тяжела, кроме того, для нее опасна сырость.
Металл начинает ржаветь и разрушаться.
Такой ценный строительный материал, как железобетон, также обладает одним весьма серьезным недостатком — он очень тяжел.
Ни один из известных до сих пор строительных материалов не годится на все части дома.
Из кирпича не построишь крыши, из кровельного железа — стен, а из дерева — водопровода и канализации.
Этим требованиям удовлетворяют пластмассы, настолько универсальные по своим свойствам, что из них можно почти без применения других материалов построить дом и сделать для него всю обстановку.
В нашей стране уже созданы легкие сборно-разборные дома из пенопластов для дрейфующих станций «Северный полюс».
Они с большим успехом выдержали испытание в суровых арктических условиях.
В недалеком будущем такие дома найдут применение на строительстве железных дорог и гидростанций, на полевых станах и пастбищах.
Синтетические полимерные материалы индустриализируют строительство.
Широкое применение их позволит организовать массовое поточное производство зданий, которые на строительной площадке будут монтироваться с помощью легчайших механизмов.
Сделать пластмассовый дом можно целиком на заводе.
Только одна грузовая автомашина потребуется для того, чтобы привезти все части одноэтажного дома на место сборки.
Два-три человека смогут собрать его в течение дня.
В настоящее время в Москве, в одной из мастерских института «Моспроект», создается уже пятиэтажный жилой дом из пластических масс.
Наружные стены, перегородки, окна, полы, двери, кухонные полки и шкафы — все здесь будет сделано из пластмассы.
Только каркас и перекрытие проектируются из железобетона.
Стены этого дома будут как бы трехслойными.
Наружный слой — самый прочный; он состоит из стеклопластика, которому нипочем любая непогода.
Средний слой стены — это «шуба» дома, хранящая комнатное тепло; она представляет собой как бы пчелиные соты, изготовленные из бумаги, пропитанной смолой, и заполненные легчайшим пенопластом, так называемой мипорой.
А внутренняя поверхность стен отделывается красивым декоративным пластиком самых различных расцветок.
В этом доме нет нужды белить потолки и оклеивать стены обоями.
В нем не заведется плесень или жучок-древоточец.
В квартиру не проникнут посторонние звуки.
Зимой в помещении будет тепло, а летом — прохладно.
Предварительные расчеты показывают, что пластмассовый дом будет в 3–4 раза легче обычных зданий.
Строительство его обойдется намного дешевле.
В конце 1959 года первый многоэтажный дом из пластических масс можно уже будет увидеть в Москве, в районе Измайлова.
Насколько велики масштабы использования пластических масс в строительстве, можно видеть из того, что мировое производство древесноволокнистых и древесно-стружечных плит, пропитанных синтетическими смолами, достигло уже в 1955 году 3,2 миллиона тонн.
В нашей стране в 1965 году будет произведено из дешевого сырья с применением синтетических смол 18 миллионов квадратных метров плиток из древесных пластиков для полов и стен, 10 миллионов квадратных метров листов слоистых пластиков, 200 тысяч кубических метров теплоизоляционных плит из полистирола.
* * *
Все более широкое распространение получает теперь искусственная кожа.
Ею обивают кресла самолетов, автомобильных сидений, купе вагонов, пароходных кают.
Теплая обувь, замшевые и лакированные туфли, футляры для фотоаппаратов, чемоданы, самые различные красивые и прочные вещи производят теперь из новых искусственных материалов, которые еще недавно называли заменителями.
Искусственная кожа имеет такое же волокнистое строение, по внешнему виду ее нелегко отличить от натуральной, а по качеству она во многом превосходит то, что дает природа.
Такая кожа часто служит гораздо дольше, чем натуральная.
Например, детали текстильных машин, изготовленные из нее, изнашиваются в 3–4 раза медленнее.
Ежегодное производство искусственной подошвенной кожи уже сейчас у нас достигло такого количества, какое можно получить от 12 миллионов голов крупного рогатого скота.
В 1965 году будет выпущено 93 миллиона пар обуви с применением искусственных кож.
Для получения такого количества натуральной кожи потребовалось бы забить около 2,5 миллиона голов крупного рогатого скота и 4 миллиона свиней и мелкого рогатого скота.
Виды искусственной кожи очень разнообразны.
В Калинине, на комбинате «Искож», выпускается прочная и изящная лакированная кожа.
Стоимость ее в 4–6 раз ниже натуральной.
Здесь же освоен выпуск искусственной замши, которая по качеству намного выше натуральной.
Новая микропористая резиновая подошва легка, как пробка, и носится в 2–3 раза дольше кожаной.
Такая резина мягче, чем известная «микропорка», в 6 раз легче и намного дешевле.
В 1958 году экспериментальный завод в Кунцеве (под Москвой), а также заводы в Киеве и Кишиневе выпускают обувь из искусственной кожи с особой, непроницаемой для воды, но легко пропускающей воздух прокладкой.
Шахтеры получат из искусственной кожи прочную влагонепроницаемую обувь, машиностроители — ботинки, не боящиеся смазочных масел, химики — производственную обувь, стойкую к щелочам и кислотам.
В 1959 году под Москвой войдет в строй специальная фабрика, которая будет выпускать в год 48 миллионов метров синтетического переплетного материала на бумажной основе.
Применение таких материалов в полиграфии позволит ежегодно экономить 50 миллионов метров тканей в год, которые пойдут на продажу.
Кроме того, для таких книжных переплетов не страшны ни сырость, ни пыль, их можно протирать мокрой тряпкой.
Все большее применение в технике находят высокомолекулярные кремнийорганические соединения.
Кремнийорганические пленки могут надежно защищать от воды бумагу, камень, штукатурку.
В Ленинграде такой пленкой покрыта часть стен Русского музея и Мраморного дворца.
Пленка на мраморе и штукатурке сохраняется без изменения долгие годы.
Очень большое экономическое значение имеют эти вещества в электротехнической, радиотехнической и других отраслях промышленности.
Применение кремний-органической изоляции для электродвигателей в 5–6 раз повышает срок их службы, позволяет поднять их мощность, снижает вес машин.
Использование такой изоляции только в электродвигателях врубовых машин и угольных комбайнов сберегает теперь ежегодно нашему народному хозяйству около 100 миллионов рублей.
Электрический двигатель с литой изоляцией из специальных синтетических смол может работать в воде.
Вместе с насосом его опускают в скважины и колодцы.
Со смотрового стекла автомашины, покрытого кремнийорганическим лаком, дождевые капли и кристаллы льда, образующегося зимой, легко сдуваются встречным потоком воздуха.
Из синтетических смол делают сейчас исключительной прочности клей, который надежно соединяет самые различные материалы — дерево, стекло, металлы.
Широкие заманчивые перспективы в науке и технике открывают высокомолекулярные, так называемые ионообменные смолы — иониты.
Эти твердые мелкие зерна практически ни в чем не растворимого высокомолекулярного вещества обладают способностью поглощать из растворов самые различные вещества и затем удерживать их на своей поверхности.
Иониты связывают либо металлическую часть солей, либо их кислотный остаток.
Иониты используются теперь для улавливания многих ценных отходов, например серебра из промывных вод кинокопировальных фабрик, фотолабораторий, цехов серебрения и т. д.
Подсчитано, что потери серебра на таких производствах в год достигают 10 процентов всего потребления его народным хозяйством.
Иониты могут резко уменьшить эти потери.
Находят применение иониты и во многих других отраслях хозяйства.
Этот чудесный порошок, похожий на манную крупу, превращает соленую морскую воду в пресную, оказывает нам неоценимые услуги в промышленности, поглощая ценнейшие металлы из воды или помогая их разделению друг от друга и получению в чистом виде.
Таковы далеко не полные возможности замечательных веществ — синтетических смол — полимеров.
ПОЛИМЕРЫ В МЕДИЦИНЕ
«....Углеводороды перестают быть... материалом, который... пригоден только для сообщения энергии мертвым механизмам; нефть, превращенная в жиры, надо надеяться, даст материал, который может оказаться пригодным для поддержания жизненной энергии человека».
(Академик Н. Д. Зелинский.)
Академик Зелинский имел в виду приготовление из нефтяных углеводородов жиров, которые можно было бы употреблять в пищу.
Пока они еще не созданы.
Зато изобретены из углеводородов такие вещества, которые другим способом «поддерживают жизненную энергию человека» — самую его жизнь!
В больницу привезли женщину в тяжелом состоянии.
Врач установил, что у нее сильно раздулся и образовал нечто вроде мешка большой участок аорты (самой крупной кровеносной артерии в организме человека).
«Мешок» вызывал страшные боли и мог в любую минуту прорваться.
Раньше такое заболевание неизбежно кончалось гибелью больного.
Врачи признавали, что в таких случаях медицина бессильна чем-либо помочь погибающему человеку.
Но это было раньше.
Теперь же спасти человека от верной смерти помогли полимеры.
Взамен пораженной части аорты, длиною более 20 сантиметров, хирург пришил искусственную, пластмассовую, и больная стала быстро выздоравливать.
Искусственные кровеносные сосуды из поливиниловых губчатых материалов, из нейлона и капрона применяются теперь уже довольно часто.
Впервые пластмассу в медицине стали применять зубные врачи.
Много веков искусственные зубы изготавливались из золота, серебра, платины.
Пробовали применять кость и фарфор, но такие зубы значительно уступали металлическим.
Искусственный зуб должен быть прочным, износоустойчивым, легким, он не должен всасывать остатки пищи, изменять свои свойства с течением времени, оказывать какое-либо химическое действие на организм человека; и в наш век полимеров химики создали пластмассу, более подходящую для коронок и искусственных зубов, чем благородные металлы.
Из пластических масс теперь успешно делают суставы, ребра, глазные протезы и далее линзы из органического стекла (полиметилметакрилата), заменяющие хрусталик глаза.
Эти линзы обладают малым удельным весом по сравнению с обычным стеклом, не вызывают вредных воздействий на глаза и, что самое главное, прекрасно заменяют естественный хрусталик.
По данным одной из зарубежных клиник, замена помутневшего хрусталика пластмассовым в 56 случаях из 63 прошла удачно: зрение было полностью восстановлено.
Тонкие пластмассовые пленки заменяют поврежденные барабанные перепонки и восстанавливают слух.
Капроновая нить уже давно заменила металлические скрепки и шелковую нить при операциях.
Особенно интересно использование нитей из поливинилового спирта, растворимых в воде.
Они обладают очень любопытным свойством: если скрученную нитку опустить в горячую воду, она быстро растворится, но если подвесить к ней какой-либо груз и опустить в горячую воду, то нить в растянутом состоянии не растворится.
Возникающие при растяжении связи между молекулами препятствуют растворению этого полимера.
Это его свойство используется с большой пользой хирургами.
Набухающие после операции ткани человеческого организма растягивают нитку и не позволяют ей раствориться.
Но как только опухоль спадает и с нитки снимается напряжение, она растворяется в организме человека, не принося никакого вреда больному.
Есть такие заболевания, при которых происходит срастание тазобедренных суставов, суставы теряют свою подвижность, и человек не может ходить.
Восстановить подвижность сустава операционным путем можно было только на время, так как сустав вскоре снова срастался.
И здесь помогла пластмасса, колпачок из которой, одеваемый на головку сустава, уже не позволяет ему вновь срастаться.
Замечательным достижением химии является открытие полимеров-кровезаменителей, поддерживающих жизненную энергию человека.
Искусственная кровь из растворов особых полимерных веществ, например поливинилпирролидона, оказалась в некоторых отношениях даже лучше сыворотки натуральной крови.
Поливинилпирролидон можно получать из продуктов синтеза природного газа метана — ацетилена и формальдегида, а также из фурфурола.
Поливинилпирролидон — это удивительный по своим свойствам синтетический полимер.
В зависимости от того, какова длина его нитеобразных молекул, или (что то же самое) каков молекулярный вес полимера, он может применяться в совершенно различных направлениях.
Если размеры молекул поливинилпирролидона сравнительно небольшие (молекулярный вес 10–15 тысяч), то он способен присоединять различные ядовитые вещества и помогает их удалению из организма человека.
Такой полимер является хорошим средством борьбы с ядами, выделяемыми возбудителями дифтерии и скарлатины.
Если молекулярный вес поливинилпирролидона выше 30–40 тысяч, то его водные растворы заменяют естественную сыворотку крови.
И, наконец, если молекулярный вес поливинилпирролидона выше 50 тысяч, то он, удерживая в организме пенициллин, инсулин, новокаин, увеличивает длительность их действия.
Исследованием было установлено, что обезболивающее действие новокаина, длительность действия инсулина и пенициллина в присутствии поливинилпирролидона возрастает с 3–6 часов до 3–10 суток.
В самое последнее время было предложено для регулирования количества солей в организме человека использовать ионообменные смолы.
При консервировании крови, необходимой для переливания, иониты помогают удалить из нее соли кальция и тем самым предотвратить свертывание.
Делаются попытки широкого применения ионообменных смол для лечения заболеваний сердечно-сосудистой системы и гипертонии.
С помощью ионитов удается удалять из организма человека избыток натрия, способствующего возникновению отеков и повышению кровяного давления.
Применение ионитов в этом случае позволяет отбросить использовавшийся ранее метод бессолевой диеты.
Применение ионообменных смол позволяет определять кислотность желудочного сока без неприятной процедуры взятия у больного желудочного сока зондом.
Наконец, ионообменные смолы связывают многие токсические соединения, радиоактивные вещества и другие вредные для здоровья человека продукты.
Особое значение приобретают полимерные материалы при изготовлении разнообразного медицинского инструмента и оборудования.
Приведем два замечательных примера.
При длительных операциях на сердце, почках и на других важнейших органах человека возникает необходимость выключения их работы и в то же время поддержания жизненной деятельности всего организма.
В поисках такой возможности ученые создали уже несколько действующих моделей аппаратов — «искусственное сердце», «легкие» и «искусственная почка», которые выполняют необходимые функции этих органов, пока происходит операция.
Во всех этих аппаратах физиологическая часть их, т. е. та часть, которая соприкасается с кровью, изготавливается из полимерных материалов, обеспечивающих неизменность состава крови, циркулирующей через аппараты.
С 1957 года в институте хирургии имени А. В. Вишневского при операциях уже успешно применяется аппарат искусственного кровообращения, разработанный и изготовленный научно-исследовательским институтом экспериментальной хирургической аппаратуры и инструментов.
Такие аппараты, появление которых обязано успехам полимерной науки, открывают неограниченные возможности для сердечной хирургии, для хирургии почек и других важнейших органов человеческого организма.
Применение полимерных материалов в медицине может быть значительно расширено при условии изыскания новых типов материалов, инертных по отношению к крови, хорошо «уживающихся» с тканью человеческого организма, обладающих необходимой прочностью и гибкостью.
В деле использования полимеров для охраны здоровья человека сделаны пока еще только первые шаги.
Необходима длительная, упорная работа химиков и медиков, чтобы синтетические полимеры заняли почетное место в медицине и медицинской промышленности.
Дальнейшему расцвету медицинской науки в Советской стране, новому подъему борьбы за здоровье трудящихся, несомненно, будет способствовать создание новых антибиотиков, широкое использование синтетических полимеров в хирургии и терапии.
ВСЕНАРОДНОЕ ДЕЛО
«Ускоренное развитие химической промышленности должно стать всенародным делом».
(Из материалов майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС.)
Постановление майского Пленума ЦК КПСС об ускоренном развитии нашей химической промышленности открывает новую страницу в борьбе советского народа за создание материально-технической базы коммунизма.
Для быстрейшего осуществления этого замечательного постановления партии у нас есть все необходимое.
Советский Союз обладает практически неограниченными ресурсами сырья для развития химической промышленности.
Наше отечественное машиностроение может изготовить для химических предприятий любое оборудование.
На развитие химической индустрии в ближайшие 7 лет государством выделены огромные денежные средства — более 100 миллиардов рублей.
И самое главное, у нас есть кадры замечательных ученых-химиков, опытных производственников, квалифицированных рабочих, способных создать большую советскую химическую индустрию!
До 1965 года в химической промышленности и в смежных с ней отраслях будет построено и реконструировано 257 предприятий.
Значительно расширится изготовление оборудования для химической промышленности.
Будет построено и введено в действие 14 новых заводов, закончено строительство и реконструкция 42 заводов химического машиностроения, текстильного технологического оборудования для промышленности, искусственных синтетических волокон, арматурных, компрессорных и насосных заводов.
Новые заводы химической промышленности строятся в первую очередь в районах, обладающих мощными запасами сырья, — в Поволжье и на Северном Кавказе, в Казахстане, Средней Азии, Западной Сибири.
Значительно развивается химическая промышленность на Украине, в Белоруссии, в Азербайджане и в других союзных республиках.
В Украинской ССР в ближайшие 7 лет выпуск синтетических смол и пластических масс увеличится в 75–80 раз, искусственного и синтетического волокон — в 12 раз, полупродуктов для волокон и пластмасс — в 5 раз.
Предусматривается изготовление пластмассовой мебели, синтетических клеев для мебельного и фанерного производства, деталей машин и оборудования.
Во многих экономических административных районах республики будут построены новые химические предприятия. В Станиславском районе — трикотажная фабрика и комбинат штапельных костюмных тканей, в Днепропетровском — трикотажная фабрика, в Луганском — два комбината шелковых тканей, в Харьковском — фабрика искусственного каракуля и другие.
В Кузбассе — одном из важнейших угольно-металлургических районов Сибири и всей нашей страны — теперь на основе продуктов переработки каменного угля создается мощная химическая промышленность.
Предприятия Кузбасса и сейчас производят много удобрений, красителей, пластических масс.
Один химический завод «Карболит» выпускает свыше 50 наименований синтетических изделий, используемых почти тысячью предприятий и строек.
В ближайшие годы химические предприятия Кемеровского экономического района освоят выпуск 25 новых видов материалов, в частности синтетических волокон, которые раньше здесь не производились совсем.
Успешное осуществление намеченной майским (1958 год) Пленумом ЦК КПСС программы ускоренного развития химической промышленности во многом зависит теперь от инициативы советов народного хозяйства.
Решительно, настойчиво бороться за скорейший пуск новых заводов химической индустрии, за полное использование производственных мощностей химических предприятий — это значит активно, делом способствовать выполнению важнейшей народнохозяйственной задачи, поставленной сейчас нашей партией перед советским народом.
Многие совнархозы уделяют теперь химическим стройкам особое внимание.
В Куйбышевской области, например, химические новостройки объявлены ударными и первоочередными.
Партийные и хозяйственные организации принимают все меры к тому, чтобы подтянуть отстающие участки, стремятся широко распространить замечательный опыт строителей Новокуйбышевского завода синтетического спирта, которые на год раньше срока ввели в действие первую очередь предприятия.
Насколько велики возможности наших действующих химических предприятий по увеличению выпуска продукции, можно видеть на примере Нижне-Тагильского и Свердловского пластмассовых заводов. Подсчитано, что если бы оба эти завода полностью использовали имеющиеся мощности и в достатке снабжались сырьем, то они смогли бы увеличить выпуск продукции в 2 раза.
Подобных фактов немало и в других экономических районах.
Важнейшее значение для получения полимерных изделий приобретает рациональное использование особенностей сырьевых источников и отходов промышленных предприятий.
Совнархозы и коллективы предприятий в содружестве с научно-исследовательскими организациями решают в настоящее время крупнейшие задачи в этом направлении.
В зависимости от месторождения нефть и природные газы содержат исходные продукты для производства полимеров различного качества и в разных количествах.
Это необходимо строго учитывать при организации тех или иных химических предприятий.
Так, например, попутные газы бакинской нефти содержат 4 процента этана, пропана и бутана, саратовский природный газ — всего около 2 процентов, а некоторые газовые месторождения под Грозным и в Краснодарском крае — иногда 50 процентов.
Бакинская нефть богата непосредственно выделяющимся при добыче ценным жидким углеводородом — циклогексаном (исходным сырьем для получения нейлона и капрона), который обычно приходится вырабатывать из бензола химическим путем.
Совершенно очевидно, что в интересах реализации постановления майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС переработке этана, пропана и бутана должно быть уделено первоочередное внимание.
До последнего времени это ценнейшее сырье не использовалось вообще.
Даже сейчас на многих нефтепромыслах большие количества попутного газа сжигают в факелах.
В 1957 году таким путем было уничтожено около 45 процентов всех попутных газов.
Особенно велики были эти потери в Татарской АССР, в Куйбышевской области, Краснодарском крае и Туркменской ССР.
Большое значение уделяется также комплексному использованию побочных продуктов коксохимической промышленности и металлургических заводов.
Кемеровским обкомом КПСС поставлен вопрос о комплексном использовании энергетических углей, которые потребляются электрическими станциями, чтобы ежесуточно получать дополнительно сотни тонн каменноугольной смолы, бензола, аммиака, миллионы кубометров газа как сырья для химической промышленности и высокоценного топлива для газификации городов там, где нет природного газа.
Некоторые коксохимические заводы до сих пор не используют полностью своих возможностей по улавливанию химических продуктов, получаемых при коксовании углей, засоряя воздух и бесполезно растрачивая ценнейшее сырье.
Теперь, когда ведомственные барьеры в результате мудрой политики нашей партии ликвидированы, советы народного хозяйства могут полноценно использовать все природные богатства каждого экономического района и все отходы производства (ибо достижения химии уничтожили фактически самое понятие «отходы»), которые стали теперь ценным сырьем для химической промышленности.
Общенародная задача ускоренного развития химической промышленности и в особенности пластических масс, синтетических волокон, синтетического каучука и многих полимерных изделий заключается не только в расширении производства химических продуктов, что, конечно, главное, но также и в изыскании разнообразных областей использования и применения полимеров.
В этом отношении представляются поистине неограниченные возможности для проявления инициативы, творческого труда, изобретательской мысли рабочих, инженеров, конструкторов, ученых.
Применение полимеров в технике, строительстве, сельском хозяйстве, в медицине, в быту советского человека — это развивающееся, прогрессирующее дело.
Пока что мы используем малую долю возможностей применения полимеров.
Наука выявляет все новые методы технологии, новые приемы переработки, новые типы полимеров и требует их практического применения.
Большая ответственность в организации научного исследования ложится на Академию наук СССР, на академии наук союзных республик, на высшие учебные заведения, отраслевые научно-исследовательские институты, конструкторские бюро, на заводские исследовательские лаборатории.
Русская и советская наука внесла неоценимый вклад в сокровищницу мирового химического знания.
Однако, несмотря на то что впервые в России была открыта реакция полимеризации, а в СССР были впервые получены синтетический каучук и другие замечательные по своим свойствам синтетические полимеры, необходим еще огромный по своей творческой насыщенности скачок, чтобы советская полимерная наука в настоящее время могла стать во главе мировой полимерной науки.
Объем работ по полимерам в исследовательских организациях резко расширяется.
В связи с реализацией решений майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС только в Академии наук СССР организуются новые институты: нефтехимического синтеза, по геологии и разработке горючих ископаемых, по природным высокомолекулярным веществам; значительно расширяется объем работ в ряде существующих институтов: химической физики, органической химии, элементоорганических соединений, физической химии и других.
В Академии наук Украинской ССР будут работать новые институты: природного газа, высокомолекулярных соединений, расширяется работа по полимерам в других институтах.
Предусмотрено создание в 1958–1960 годах ряда новых институтов в составе Сибирского отделения Академии наук СССР, создаются новые отделы в институтах академий наук Латвийской ССР и Армянской ССР.
Расширяется работа по полимерам в высших учебных заведениях, главным образом на химических факультетах университетов и в химико-технологических институтах.
Для организации работ в Московском, Ленинградском, Горьковском, Воронежском, Саратовском, Уральском, Среднеазиатском, Азербайджанском и других университетах будут созданы проблемные исследовательские лаборатории, обеспечивающие развитие теоретических и поисковых работ в области полимерной науки.
В связи с невиданным размахом дела развития производства полимерных материалов и изделий из них, исследовательских работ по полимерам встает задача расширения подготовки и переподготовки квалифицированных рабочих, инженерных и научных кадров.
Здесь также принимаются меры, обеспечивающие своевременную подготовку их.
Только в одном Московском университете выпуск молодых исследователей по кафедре полимеров химического факультета будет увеличен в 8 раз, а аспирантов — в 3 раза по сравнению с 1957 годом.
Большое значение имеет дело подбора молодых кадров на стройки химических предприятий нефтяной и газовой индустрии.
Когда начинается большое государственное мероприятие, осуществляется новый исторический этап развития Советского государства, комсомол, верный помощник партии, оказывается в первых рядах молодых строителей коммунизма.
XIII съезд ВЛКСМ объявил шефство комсомола над строительством предприятий химической, нефтяной и газовой промышленности и решил направить на эти стройки новые отряды молодых энтузиастов.
Пленум ЦК КПСС одобрил инициативу комсомола.
В этом одобрении выражены огромное доверие и отеческое напутствие молодежи, готовой отправиться на новое героическое дело.
Так было всегда — и когда начали строить гигантские электростанции, и когда была поставлена задача освоения целинных и залежных земель, и когда строились новые города.
ЦК ВЛКСМ одобрил в соответствии с решениями съезда комсомола предложения Башкирского, Куйбышевского, Татарского обкомов комсомола и ЦК ЛКСМ Азербайджана и Грузии об установлении шефства над строительством Башкирского, Сумгаитского заводов синтетического каучука, Черниговского, Руставского заводов синтетического волокна и других предприятий химической промышленности.
Одобрены также предложения ряда других обкомов, а также ЦК ЛКСМ Украины и Белоруссии об установлении шефства над строительством предприятий нефтяной и газовой промышленности.
Указанным обкомам комсомола и Центральным Комитетам ЛКСМ поручено совместно с совнархозами отобрать в 1958–1959 годах на добровольных началах на строительство этих предприятий необходимое количество комсомольцев и молодежи.
Решения майского Пленума ЦК КПСС всколыхнули весь советский народ.
Создание большой советской химической индустрии требует усилий всего советского народа, требует большого вдохновенного труда рабочих, инженерно-технических работников, ученых.
Полимерным материалам, материалам неограниченных возможностей, в нашей стране открыты зеленые светофоры, и каждый советский человек должен внести свой творческий вклад в это общенародное дело.
Претворение в жизнь постановления майского (1958 год) Пленума ЦК КПСС явится новым крупным этапом в продвижении нашей страны к коммунизму.
Схема получения и переработки нефти.
Все эти продукты можно получить из природного газа (метана).
Сущность вулканизации каучука: а — структура каучука; б — структура слабо вулканизированного каучука (образование резины); в — структура сильно вулканизированного каучука (образование эбонита).
Белые кружки — звенья цепной молекулы каучука; черные — молекулы серы.
Сущность пластификации полимеров: а — структура непластифицированного полимера; б — структура пластифицированного полимера.
Белые кружочки — звенья вытянутой цепной молекулы полимера; черные — молекулы пластификатора.
Схема молекулярных цепей «гибридов» полимеров: а — молекула обычного полимера; б — молекула блокполимера; в — молекула привитого полимера
Семья синтетических каучуков непрерывно растет.
Искусственное волокно, получаемое из древесины, — хороший заменитель природного сырья: хлопка, шерсти, шелка.