==n 1932 : Роч му история дженьыдик очеркын
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Дасӧд изданньӧлы водзкыв @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
ДАСӦД ИЗДАННЬӦЛЫ ВОДЗКЫВ
Дасӧд изданньӧыс тайӧ нигаыслӧн печатайтчӧ важ текст сертиыс жӧ, но татчӧ лои вӧчӧма дзоляник содтӧдъяс: вежыштӧма некымын местаті, бырӧдӧма нелючкиторъяссӧ воддза изданньӧяс сертиыс. 
Позис эськӧ, бӧръя изданньӧын нига текстлысь ыдждасӧ паськӧдыштны, но ме важ мозыс коли сійӧ ыдждасӧ, медым Россиялӧн, кыдз шуасны дореволюционнӧй история кадыс вӧлі мый позьӧ дженьыдджык, гӧгӧрвоанаджык. 
Россия историяас ІІІ юкӧныслӧн І выпускыс ыджданассӧ нин ӧтнас лои ыджыдджык воддза кык юкӧнсьыс. 
Тайӧ сы вӧсна лои кузьджыка да пыдысяньджык босьтӧма, мый тайӧ велӧдан кадыс вывті колана миянлы, а посньыдджык, дзоляджык, гӧгӧрвоанаджык марксистъяс киӧн гижӧм нигаяс тайӧ кад йывсьыс пӧшти абу.
Воддзаджык история кад йылысь эмӧсь доза уна кызкодь нигаяс, гижӧдъяс, но тайӧ унджыкыссӧ лӧсьӧдӧма абу марксистскӧй историкъясӧн.
Менам уджын бурторйыс медсясӧ сійӧ, мый гижӧма Россиялысь историясӧ дженьыда, абу вывті ёна паськӧдчӧма, медым эськӧ сійӧ гӧгӧрвоанаджык вӧлі.
Медым тайӧ нигалысь содержанньӧсӧ вежны да дзик мӧд ногӧн, выль пӧв гижны, ме думысь ӧні нинӧм на и сёрнитны. 
Тайӧ нигасӧ вӧлі гижӧма 1920 воын, дерт доза уна выль материалъяс да документъяс та бӧрти нин сюрины. 
Но тайӧ сырӧй, необработаннӧй материалъяс вылас доза дыр на лоӧ пукавны да прорабатывайтны выль, том историкаяслы, кор найӧ вывті чорыда пырӧны мӧд нога «проработкаяс» вылӧ.
Некымын сикас вопрос (шуам кӧть разинщина да пугачевщина) йылысь, петісны нин выль марксистскӧй гижӧдъяс, но тайӧ гижӧдъясыс сӧмын вынсьӧдісны, подтвердитісны сійӧ, мый менам вӧлі гижӧма нин сжатӧй очеркын та йылысь.
Мукӧд сикаса вопросъяс кузя содісны бӧръя воясӧ сӧмын казьтылан (воспоминанньӧ) гижӧдъяс, но татшӧм сырӧй, необработаннӧй материал серти дерт оз позь Россиялысь сжатӧй историясӧ паськӧдны.
Дерт сідзжӧ эз ло вежӧма гижӧдлысь плансӧ, нигалысь схемасӧ. Ме думысь кӧ, нигалысь плансӧ вежны, мӧдногавны нинӧмла дзик.
Первой тайӧ нига гижигассӧ ме плансӧ петкӧдлі В. И. Ленинлы, сійӧ ошкис тайӧ плансӧ. 
Ленин теориялы паныд сувтны, сійӧ ревизируйтны — абу менам сэтшӧм морттуй, медым мукӧд йӧз татшӧмторйӧн, колӧ кӧ, ноксьӧны. 
Зэв окотапырысь босьтчылісны татшӧм историкъяс «тӧргӧвӧй капитал» серти Ленинӧс ревизируйтны. 
Доза дыр зэв ӧти почтённӧй учрежденньӧын твердитісны, мый «тӧргӧвӧй капиталсӧ» (кыдз историческӧй категорияӧс) Покровскӧйлӧн аснаукӧн лӧсьӧдӧма, мый Покровскӧй тайӧ ненога историческӧй теориясӧ гусялӧма А. Богдановлысь. 
Татшӧм «тӧлка йӧзыс» дерт абу нэманыс видзӧдлывлӧмаӧсь Ленинлысь нигасӧ: «<rus>Развитие капитализма в России</rus>», либӧ кутшӧмкӧ экзаменъяс вылӧ моз гӧтӧвитчигӧн, зэв кокньыдика лыддьыштлӧмаӧсь. 
Коді лыддьывліс тайӧ нигасӧ, дерт тӧдӧ, мый Ленин да революционнӧй марксистъяс та йылысь медсясӧ споруйтісны, торйӧдчисны народникъясысь.
Коймӧд том Ленин сочиненньӧын 134 лист бокын (мӧд изданньӧас) эм татшӧм гижӧд, кодӧс колӧ «тӧргӧвӧй капиталлы» паныд сувтысьяслы бурджыка видзӧдлыны да наизусь велӧдны, вунӧм керӧмысь:
«Тайӧ Россиялы применитігӧн колӧ решитны вопрос: йитсьӧны али оз миян тӧргӧвӧй да ростовщическӧй капитал промышленнӧй капиталкӧд? Тӧргӧвӧй да ростовщическӧй капитал, кор кисьтӧны производствоысь важ нога способъяссӧ, кытчӧ вайӧдӧны овмӧссӧ, — капиталистическӧй али кутшӧмкӧ мукӧд нога <rus>способа производстваӧ</rus>?»
Водзӧ примечанньӧас Ленин гижӧ:
«Г. В. В. ас «<rus>Судьбы капитализма</rus>» нима нигаас, медводдза лист бокын кокньыдика инмӧдчылӧма тайӧ вопросас, кыдз йитчӧны тӧргӧвӧй да промышленнӧй капитал Россияын, но водзӧсӧ сэсся немтор абу гижлӧма. Мӧд гижысь Г. Н-ӧн видзӧднысӧ ас ногыс быттьӧнӧсь Маркс теория серти гижӧдсӧ нуӧдіс, но кор «тӧргӧвӧй капиталӧ» матысмис «тӧргӧвӧй капитал» аснаукнас мӧд нимӧн вежис: пуктіс сылы сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, туманнӧй ним «капитализация», «<rus>капитализация доходов</rus>». Тайӧ туманнӧй «<rus>капитализация доходов</rus>» ним улас дзебсьӧмӧн, Г. Н.-ӧн зэв кокньыдика кытшовтіс да эновтіс тайӧ вопроссӧ, колӧ шуны, мый мортыс кытшовтӧмӧн кытшовтіс. Г. Н-он тӧлкуйтіс тадз, мый Россияын капиталистическӧй производстволы туй восьтіс, эз «тӧргӧвӧй капитал, а кутшӧм кӧ народнӧй производство!».
Ленинлӧн тӧргӧвӧй капитал йылысь некутшӧм сомненньӧ эз вӧв, сылы сійӧ кажитчис зэв бура гӧгӧрвоанаӧн. 
Гашкӧ Ленин бара жӧ Богдановлысь та йылысь гусяліс?
Тайӧ теорияын, ме киӧн аслысногалӧмторйыс (оригинальносьтысь) ичӧтджык, но эм жӧ аслысногалӧмторйыс, дерт. Тайӧ «вӧрзьӧдны позьтӧм истинасьыс», мый промышленнӧй капитализмлы туй восьтіс Россияын тӧргӧвӧй капитал, ме вӧчи невернӧй политическӧй выводъяс, мый тӧргӧвӧй капиталыс рӧдитіс, ас пытшкӧссьыс артмӧдіс «самодержавйӧӧс» — «Российскӧй империялы» пуктіс заводитчан помсӧ.
Бӧрын нин, кор ас гижӧдын вӧчи татшӧм ыджыд грексӧ, ӧшыбкасӧ, — ме тӧдмалі, мый кызь во меысь на водзджык ещӧ, 1894 воӧ «<rus>Что такое «друзья народа</rus>», — нима нигаын, В. И. Ленин тӧргӧвӧй промышленнӧй капитализм йитчӧм йылысь ме моз жӧ ӧтвет сетліс. 
Бӧрынджык, кор печатайтісны Маркслысь да Энгельслысь «<rus>Немецкая идеология</rus>» нима статьясӧ, ме вӧлисти гӧгӧрвои, мый феодализм киссян кадся тӧргӧвӧй капиталлысь ыджыд политическӧй значенньӧсӧ, 80 во сайын на меысь бурджыка гӧгӧрволӧмаӧсь марксизм подув пуктысьяс — Маркс да Энгельс.
Миян сійӧ быдӧн кажитчӧ выльторйӧн, кор сы йылысь гижлӧма и висьтавлӧма нин, но миян юрысь вунӧма, а медсясӧ нин сэк, кор нарошнӧ ог кӧсйӧ дум вылӧ сійӧс уськӧднысӧ.
Та бӧрын мен вӧлисти лои гӧгӧрвоана, мыйла В. Ильич ме история схемалы паныд немтор эз шу, а мӧд ногӧн кӧ, ӧні весиг аслым яндзим пустӧй споритӧмысь, мый ме быттьӧнӧсь тӧргӧвӧй капитализм значенньӧ йылысь вӧлі первой кыв шуысь.
Ӧнія ногӧн кӧ, нинӧмла мен вӧлі прӧстасӧ томан пазӧдлыны, шумӧн пырны восьса ӧдзӧсӧд, да сы вылнаӧ лэптыны тайӧ «несчастнӧй тӧргӧвӧй капиталсӧ». Нинӧм ассьым грекъяс да нелючкияс саймовтны тӧргӧвӧй капитал йылысь. Менам воддзаджык вежӧртас серти сэтшӧм дорышӧн вӧлі сувтӧдӧма тӧргӧвӧй капиталсӧ, мый сійӧ дзикӧдз вевттьыліс помещичӧй государстволысь феодальнӧй сущносьтсӧ.
Некутшӧм морт, сійӧ кӧ марксист, оз мӧд сэсся та йылысь споруйтны. Абу кӧ марксист, дерт сылы юрас некыдз он вермы тувъявны, мый Маркс, Энгельс да Ленин та серти медся веськыда висьтавлісны.
Вот мыйла тайӧ выль изданньӧас воддза нога «кывбертасъяссӧ», тӧргӧвӧй капиталӧс вывті вылӧ лэптӧм могысь, лои шыбитӧма да вежлалӧма выль гижӧд содтӧдъясӧн. Тӧргӧвӧй капиталӧс лои ӧні пуктӧма ас законнӧй местаас: тӧргӧвӧй капитал эз вермы рӧдитны, вӧчны Романовъяслысь государствосӧ, а вермис лоны сӧмын романовскӧй бюрократическӧй монархиялы быдмигас подулӧн. Буржуазия увтастӧг бюрократия оз вермы артмыны. 
Та йылысь ме торйӧн, ыджыдджыка, гижлі нин 1931 вося 2-ӧд номер «<rus>Борьба классов</rus>» нима журналын.
Тайӧ выль изданньӧас жӧ, редакция боксянь нелючкияс бырӧдӧм кындзи, лои исправитӧма тырмытӧмторъяс, ӧшыбкаяс. 
Важ кык водзкывйыс вывті нин вӧлі важмӧма содержанньӧ боксяньыс, сы вӧсна кыкнаннысӧ лои шыбитӧма.
Юль 15 лун, 1931 во
М. П.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ История йылысь панасъяс @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
ИСТОРИЯ ЙЫЛЫСЬ ПАНАСЪЯС
Мыйла миянлы колӧ тӧдны важ олӧмсӧ? 
Мый вылӧ нӧ миянлы тӧдмавны, мый вӧвлӧма 10, 100, 1000, 10.000 во сайын? 
Оз-ӧ бурджык ло тӧдмавны, ӧні мый вӧчсьӧ миян гӧгӧрын, мыйӧн водзмӧстчӧ олӧмыс?
Важсӧ, важся олӧмсӧ ми тӧдмалам сы могысь, медым гӧгӧрвоны сы серти ӧнія олӧмсӧ.
Мый вӧсна ставыс пыр вежсьӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, мунӧ водзӧ, а оз сулав ӧти местаын?
Уна сё миллион во сайын, ӧнія миян муыс вӧлі ыджыд, дон би шар кодь, гӧгӧрыс вӧлі дон пӧсь ру. Некутшӧм олысьяс, быдмасъяс, петасъяс, эз вермы сэк овны на му вылын, дай эз вермы лоны.
Кымынкӧ миллион во мысти сы бӧрын вӧлисти му вылын лоины уна сикаса петасъяс, зэв гырысь вӧръяс, уна быдсяма сикаса пемӧсъяс, ва пиын и му вылын олысьяс.
Но став сійӧ кадся мувывса олысь-вылысьсӧ, оз позь соравны ӧнія пемӧс-петасъяскӧд. Оз позь шуны, мый ӧнія олысь пемӧс-петасъяссянь оз мун некутшӧм йитӧд миллион во сайся олысь-вылыськӧд. 
Збыльысьсӧ став ӧнія олысь пемӧс-петасъясыс, ассьыныс рӧдвужсӧ нуӧдӧны миллион во сайся олысь-вылыссянь дерт, сӧмын кузя-визяӧн вежсисны, мӧдногасисны.
Кыдзи тайӧ ставыс вермис лоны? 
Эз сідз-тадз случайнӧ ло, а торъя законъяс серти.  Олӧм пыр водзӧ мунӧ, а оз сулав ӧти местаын.  
Мӧдам кӧ ми ӧнія олӧмсӧ тӧдмӧдны сы серти, кыдз син улӧ усьӧ, ӧнія сертиыс, сӧмын тайӧ законъяссӧ да вежсьӧмъяссӧ ӧти нэм кузяын, дерт ог вермӧ аддзыны.
Кытчӧдз прамӧйджыкасӧ эз ло тӧдмасьӧма ёна важсяджык олӧм сямыскӧд, да кытчӧдз эз шедны му пиысь миллион во сайса олысь пемӧс-петасъяслӧн колясъясыс, лыясыс, — велӧдчӧм йӧз, учёнӧйяс пыр тадз тӧлкуйтісны, мый став мирыс, став олысь пемӧс-петасъясыс нэмыссӧ татшӧмӧсь и вӧлӧмаӧсь, мый некутшӧм кузя-визяӧн вежсьӧмъяс оз вермы лоны.
Сё во сайын на ещӧ, кор некымын учёнӧй йӧз мӧдісны тӧлкуйтны олысь пемӧс-петасъяс кузя-визяӧн вежсьӧм йылысь, — зэв чорыда сералісны на вылын.
Миллион во сайся олысь пемӧс-петасъяслысь коляссӧ, лыяссӧ шедӧдӧм-корсьӧм бӧрын, кодъяс сюрс миллион воясӧн му пластъяс улын абу сісьмӧмаӧсь, сэк вӧлисти прамӧясӧ сетіс выльнога вежӧртас, кыдзи кузя-визяӧн ӧнія олысь пемӧс-петасъяс вежсьӧмаӧсь.
Та бӧрын библиялӧн мойдкыв, мый мирсӧ дзоньнасӧн вӧчис ен, сизим лунӧн, — дзикӧдз киссис, быри библия висьталӧмӧ эскӧм. 
Ӧні ни ӧти морт, ог нин мӧдӧ сёрнитны учёнӧй йӧз йылысь, весиг неуна велӧдчӧм йӧз, оз нин эскыны библия висьталӧмлы, мый ӧнія олысь пемӧс-петасъяс эз вежсьыны, а пыр татшӧмӧсь вӧліны.
Ӧні быд нига лыддьысь бура гӧгӧрвоӧ (а коді олӧ ыджыд каръясын, вермӧ видзӧдлыны музейысь), мый ёна важся мувывса олысь пемӧс-петасъясыс вӧліны, дзик мӧд ногаӧсь, — эз вӧвны ӧнія кодьӧсь, мый став мирыс, став олысь пемӧс-петасъясыс сюрс миллион воясӧн вежсьӧны, мӧдногассьӧны, мый тайӧ вежсьӧмыс и водзӧ мунӧ. 
Татшӧм олӧмлӧн, природалӧн законыс.
Мый олысь пемӧс-петасъяс оз вежсьыны, а сідзи пыр и кольӧны, кыдзи енлӧн лӧсьӧдӧма, — татшӧм велӧдӧм дор сулалісны водзджыксӧ учёнӧйяс да мукӧд сикас йӧз, эз дерт гӧгӧрвотӧмла сӧмын: Татшӧм сяма йӧзыслы татшӧм велӧдӧмыс зэв вӧлі кивыв. 
Татшӧм велӧдӧмыс тшӧтш вӧлі колана да кивыв зэв уна сикаса йӧзлы.
Сідз, шуны кӧ: му вылын немтор оз вежсьы, оз ков вежсьыны общество пытшса оланногыслы. Мый йӧзлӧн оланногыс ӧтчыдӧн жӧ век кежлӧ вӧчӧма, кутшӧм сылӧн ногыс ӧні, сэтшӧм жӧ сійӧ важӧнсӧ вӧвлӧма, сэтшӧм жӧ водзӧсӧ лоӧ.
Тадзи велӧдлісны важ пӧраӧ.
А мый вӧсна эськӧ вӧлі колӧ татшӧм торйыс, медым йӧзыс та ногнас мӧвпалісны, мый йӧзлӧн обществоыс пыр лоӧ ӧткодь, кутшӧм сійӧ и водзджыксӧ вӧвлӧма?
Тайӧ сы вӧсна, мый тайӧ велӧдӧмыс вӧлі вывті ыджыд пӧльза сетӧ важ обществоса ыджыдалысь классъяслы, кокньыда олысьяслы, сэтшӧм йӧзлы, кодъяс киын вӧлі важысянь став власьтыс, став озырлуныс. Ыджыдалысь классъяс асьнысӧ ыштӧдісны татшӧм мӧвпъясӧн, мый найӧ пыр важ моз мӧдасны ыджыдавны, а рабочӧйяс да крестьяна пыр уджавны, батракавны, служитны налы. Сы вӧсна ыджыдалысь классъяс некыдз, некодног асьныс эз лысьтны мӧвпыштны, медым татшӧм лӧсьыд олӧмыс налӧн коркӧ вежсьыны вермас, мӧдногассьыны. Тадзи асьныс эскисны, дай тадз жӧ рабочӧй, крестьяналы юраныс тувъялісны, мый мӧд ногӧн олӧмыс вежсьыны оз вермы.
Мулысь ёна важся олӧмсӧ, олысь пемӧс-петасъяслысь вежсьӧм ногсӧ, тӧдмалісны «геология» да «палеонтология» нима наукаяс да библиялысь мойдкывсӧ та серти и пазӧдісны.Мукӧд сикаса наукаяс: «история» да «археология» дзикӧдз пазӧдісны мӧд нога мойдкыв, мый обществолӧн оланногыс пыр ӧткодь вӧлӧма дай водзӧ кежлӧ сэтшӧмӧн жӧ кольӧ.
Морт вежсьӧ дай водзӧ мӧдас вежсьыны, кыдзи и ставыс дзоньнас мирыс вежсьӧ.
Ӧти нога общественнӧй пӧрадокъяс артмӧны, мукӧд общественнӧй пӧрадокъясыс киссьӧны, на пыдди артмӧны выль общественнӧй пӧрадокъяс и с. в.
Помсӧ тайӧ вежласьӧмъясыслысь ми водзвыв тӧдмавны огӧ вермӧ, но мӧдам кӧ тӧдмавны олӧмлысь вежсьӧмсӧ да мӧдногасьӧмсӧ сёяс, сюрсъяс воясӧн, сэк ми збыльысь гӧгӧрвоам, мый олӧм вежсьӧ, мӧдногасьӧ торъя законъяс серти, мый йӧзкост оланногын сідзжӧ эмӧсь чорыд законъяс. 
Сідз шунысӧ, ог кӧ вермӧ на стӧч тӧдмавны, кутшӧм обществоын оланногыс лоӧ сюрс во мысти водзӧ, но ми зэв бура лысьтам висьтавны, кутшӧм туйті, кыдзиджык мӧдас вежсьыны тайӧ сюрс вонас олӧмыс.
Коді тӧдны вермӧ водзӧ вылӧ, сійӧ вермас ыджыдавны водзӧ олӧм-вылӧмас. Тӧдмӧдны кӧ бура вермам олӧмсӧ водзӧ вылӧ, ми сэк кужам лӧсьӧдчыны водзӧ кежӧсӧ: примитны колана мераяс, медым мездысьны воддза олӧм нелючкиясысь, несчастьӧясысь, бурджыка используйтны став бурторсӧ выль олӧмысь.
Олӧм тӧдмӧдӧм — сійӧ олӧмлысь водзӧ мунан туйсӧ тӧдмӧдӧм, а водзӧ тӧдмӧдӧм — сійӧ водзӧ вылӧ олӧм-вылӧмын ыджыдалӧм (властвуйтӧм).
Важ олӧмсӧ велӧдӧмыс-тӧдмӧдӧмыс сетӧ миянлы олӧмас водзӧ кежлӧ ыджыдавны (властвуйтны).
Со мый вӧсна миянлы колӧ тӧдны важ олӧмсӧ.
Общество олӧм-вылӧмысь вежсьӧмъясӧ, мӧдногасьӧмсӧ, законъяссӧ бурджыка вермам гӧгӧрвоны, ыджыдджыка кӧ кад серти босьтам йӧзлысь историясӧ, мый позьӧ ылісяньджык босьтӧмӧн.
Ми вермам и мӧд ногӧн тайӧ велӧднысӧ босьтчыны, обществолысь мунан, вежсян законъяссӧ нӧшта на бурджыка вермам тӧдмӧдны мӧд ногнассӧ: босьтам кӧ сійӧс велӧдны ӧнія олӧмсянь важ олӧмлань мунан велӧдан ногӧн.
Босьтам ӧнія кад, мый ӧні олӧм-вылӧмын вӧчсьӧ?
Ӧні став му пасьтаыс мунӧ революция: рабочӧйяс зільӧны шыбитны буржуазиялысь власьт — рабочӧйясӧс нартитны отсалан власьтсӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны, зільӧны шыбитны найӧс, кодъяс олӧны рабочӧйяс кошта вылын, кодъяс зільӧны рабочӧйясӧс кыдз позьӧ ёнджыка уджӧдны, этшаджык мынтыны, рабочӧйяс киӧн вӧчӧм тӧвар донлысь да налы мынтан удждонлысь разницасӧ пуктыны ас зептӧ.
Верманныд юавны, мый эксплуатацияыс мунӧ сӧмын ӧнія кадын, а водзджыксӧ эз гашкӧ эксплуатируйтлыны озыр йӧз уджалысь йӧзсӧ? Тадзи эз вӧвлы некор: эксплуатация пыр вӧвлі. 
Водзджыксӧ, кор эз на вӧвлы ещӧ буржуазнӧй обществоыс да сылӧн ӧнія пӧрадокъясыс: фабрик-заводъяс, банкъяс, кӧрт туйяс да с. в., — вӧлі феодальнӧй общество, вӧлі крепостнӧй права. Тайӧ кадассӧ эз дерт фабрикантъяс мырддьыны рабочӧйяслысь, налысь вӧчӧм эмбурсӧ, грӧша нажӧтка мынтӧмӧн, а помещикъяс эксплуатируйтлісны крестьянаӧс мырдӧн уджӧдӧмӧн, вӧчӧм эмбурысь удждон дзик мынтысьтӧг.
Вӧвлісны-ӧ сэк эксплуатируйтӧм йӧзсянь эксплуатируйтысьяслы паныда кыпӧдчылӧмъяс? Вӧвліны и сэк революцияясыд, сӧмын найӧ пыр вӧліны неудачнӧйӧсь.
Мый вӧсна нӧ тадзисӧ? Сы вӧсна, мый крестьяна сэки эз вермыны ӧтувтчыны ас костын, эз кужны организуйтчыны, мӧд ногӧн кӧ шуны, эз вермыны лӧсьӧдны сэтшӧм организованнӧй вын, медым ӧткывсьӧрысь, ӧткодь план серти революция нуӧдны.
Мый вӧсна нӧ татшӧм вӧлі? Сы вӧсна, мый быд крестьянин уджалӧ торйӧн, аслас му-видз вылын, шоча мӧда-мӧдыслы отсасьӧмӧн, а кор вузавлӧны му вылысь босьтӧм прӧдуктаяссӧ, сэк веськыда нин панйысьӧны тӧвар вузалӧмын, соравлӧны мӧда-мӧдныслы.
Мый этшаджык рынок вылын пуктасъяс, турун да нянь, сы мында донаджык тайӧ прӧдуктъясыс овлӧны, сідзкӧ ыджыдджык выгӧдаӧн да донӧнджык крестьянин вермӧ тайӧ ассьыс тӧваръяссӧ вузавны.
Мый унджык рынок вылын тайӧ тӧварыс — мӧдарӧ: сы мында жӧ овлӧ донтӧмджык прӧдуктъясыс, вузалӧмысь этшаджык докод воӧ крестьянинлы.
Та ногӧн кӧ крестьяна костын эз вермы лоны татшӧм мӧвпалӧм, мый колӧ ӧткывсьӧрысь овны, мӧда-мӧдлы отсавны, мый найӧ ставныс чорыда кӧртассьӧмаӧсь овмӧсъяснаныс ас костын. Мӧд ног кӧ, шуны, крестьяна мӧда-мӧд костас эз вӧв организованносьт, роч ногӧн кӧ шуны — солидарносьт.
Фабрикъясын рабочӧйяс уджалӧны унаӧн ӧтилаын, орччӧн мӧда-мӧдыскӧд, ӧткывсьӧрысь, пыр отсасьӧны удж вылын мӧда-мӧдыслы.
Рабочӧйыд ӧтнасӧн, мукӧд рабочӧйястӧг, немтор вӧчны оз вермы, а сы вӧсна пыр мӧда-мӧдныслы найӧ отсасьӧны.
Рабочӧй класс пытшкӧсын тадзи важысянь нин быдмӧ солидарносьт. Вот тайӧ оз судзсьы крестьяна костын.
Со мый вӧсна рабочӧйясыд кокньыдджыка ӧтувтчӧны крестьяна дорысь.
Со мый вӧсна рабочӧйяслӧн революцияыс вынаджык, ӧтсӧгласаджык важ крестьянскӧй революцияясысь.
Крестьяна некор эз вермывны ас кыпӧдчӧмъясӧн мездысьны ас эксплуататоръясысь, пыр налӧн кыпӧдчӧмъясыс вӧліны неудачнӧйӧсь.
Сідзи жӧ крестьяналы некор на эз удайтчыв босьтлыны государственнӧй власьтсӧ ас киас. Рабочӧйяс вермӧны власьт босьтны, власьт кутны ас киын. Зэв ыджыд странаын, миян Россияын, рабочӧйяс власьт босьтісны, власьтыс нин на киын. Тайӧ туй вылас жӧ сулалӧны и мукӧд Европаса государствоса рабочӧйяс.
Сідзкӧ ӧнія олӧмсӧ изучайтӧмӧн либӧ неуна воддзаджык олӧмсӧ тӧдмӧдӧмӧн, ми аддзам, мый историялӧн событтьӧясыс вежсьӧны, мӧдногассьӧ олӧмыс — торъя законъяс серти, мый став историясӧ вӧчӧны, нуӧдӧны торъя классъяс, вӧрӧшитӧны, водзмӧстӧны сійӧс ас могъясныс сертиныс.
Ми аддзам сэтшӧм син улӧ усянтор, кор йӧз массаыс вӧліны медсясӧ крестьяна, историяыс тайӧ кадас муніс мӧд ногӧнджык ӧнія дорысь, кор ӧні юрнуӧдны движенньӧын босьтчис рабочӧй класс.
Кыдз нӧ эськӧ артмӧны классъясыс? Мыйла нӧ важӧнсӧ став производствоыс вӧлі крестьяна киын? Мыйла нӧ сійӧ кадас нянь, шабді, вурун вӧдитӧм кындзи, вӧчӧны вӧлі паськӧм-кӧмкот да мукӧд тӧваръяссӧ сиктын жӧ ремесленникъяс — ас мастерскӧйясын, да крестьянин керкаын? Ӧні ми аддзам, мый эмӧсь ыджыд фабрик-заводъяс, гырысь магазинъяс, кӧнъяс вӧчӧны, вузавлӧны эштӧм платтьӧяс да тӧваръяс.
Тайӧ сы вӧсна, мый сійӧ кадас мортыдлы ковмис ставсӧ на вӧчны ас ки помысь: некутшӧм машинаяс на эз вӧвны. 
Вӧліны сӧмын медся прӧстӧй, ва вынӧн бергӧдлан машинаяс (кутшӧм миян важнога мельничаяс), но и татшӧмыс на вӧлі зэв этша. 
200 во сайын кымын йӧз мӧдісны вӧчавны машинаяс. Первой машинаяс бергалісны пар вынӧн, сэсся вуджисны электричество да теплӧвӧй энергия вын вылӧ, кутшӧм ӧнія карасинӧвӧй двигательяс.
Машинаяс изобретитӧмсянь позис ӧдйӧджык удж нуӧдны, унджык тӧвар вӧчны, воддза киӧн удж нуӧдӧм серти. Машина ӧддзӧдіс уджалан ӧд.
Босьтам пример пыдди татшӧм тор: хлопок весалысь вӧлі кипом ужӧн важӧнсӧ весалӧ 0,4 килограмм мында луннас, а машинаӧн уджалӧмӧн ӧти рабочӧйыс вермис луннас весавны 40 килограмм мында.
Тадзтӧ, торйӧн уджалӧмӧн водзӧ эз позь кипом удж нуӧдны, сы вӧсна мый торйӧн важ моз овны, уджавны рабочӧйяс эз вермыны, ӧтнасӧн лӧсьӧдны машинаяс. Рабочӧйяс мӧдісны котыртчавны, чукӧртчавны машинаяс дорӧ. 
Тадзи артмис гырысь производство, тадзи лоины фабрикъяс.
Предпринимательяс да буржуазия, код киын вӧліны машинаясыс, лоины кӧзяева пыдди став производствоас, став олӧм вылӧмас.
Машинаяс дорӧ сувтӧдӧм мысти буржуазия мырддис рабочӧйяслысь дзоньнасӧн сійӧс, мый найӧ вӧчлісны удж вылын, мынтісны сылы грӧшӧвӧй уджалан дон. Та йылысь лоӧ водзын бурджыка висьталӧма.
Тадзи артмис рабочӧй класс, сійӧ ӧні уджаліс, удж нуӧдіс, эз аслас керкаын нин, а йӧз ордын, эз ас киӧн, а машинаясӧн, йӧз машинаясӧн. Тадзи лои пролетариат.
Сідзкӧ кутшӧм ногӧн артмӧны общественнӧй классъясыс? Найӧ артмӧны сы серти, кыдзи мунӧ овмӧс способъясыс. 
Важӧнсӧ овмӧсыс вӧлі посньыдик, быдӧн уджалісны торйӧн-торйӧн, — тайӧ ӧти нога тэчас обществолӧн.
Сэсся мӧдісны артмыны ӧтувъя удж способъяс, сэк артмис нин мӧд сикаса овмӧс ногыс.
Сідзкӧ олӧм вежласян подулӧ колӧ пуктыны дзоньнас овмӧссӧ, экономикасӧ, найӧ вӧрӧшитӧны обществолысь олӧм-вылӧм дзоньнасӧн.
Мый нӧ тшӧктӧ мортлы вӧдитчыны овмӧснас? Тайӧ гӧгӧрвоанатор быдӧнлы, оз ков та йылысь ёна тӧлкуйтны. 
Видзӧдлыны кӧ, мый важӧнсӧ вӧчлісны крестьяна да мый вӧчсьӧ ӧнія фабрик-заводъясын, ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Крестьяна ас овмӧс пыр вӧчӧны нянь, яй, вурун, шабді, став быдсяма сикас сырьёсӧ, кодъяс колӧны миянлы сёйны да пасьтасьны.
Фабрикаясын тайӧ сырьёсьыс вӧчӧны кансерв, вӧчӧны паськӧм, кӧм. Некымын кылӧн кӧ шуны, тайӧ сырьёсьыс пӧртӧны эштӧм тӧварӧ, медым миянлы потребляйтны сійӧс. 
Ставыс тайӧ мунӧ дерт мортлы олӧмсӧ кутӧм вылӧ. 
Сідзкӧ мортыд нуӧдӧ овмӧссӧ, медым аслыс овны.
Та йылысь нинӧм ёна доказывайтнысӧ, посни челядь тайӧс весиг гӧгӧрвоасны. Историялӧн кӧ развивайтчан туйыс кӧртассьӧма хозяйство-экономика подулӧ, да сы мӧдногассьӧм серти историяыс дзоньнас мӧдногассьӧ, та серти мортӧс удж вылӧ вӧтлӧ материальнӧй потребносьтъясыс, медым тшыгла да кӧдзыдла эз ло кувсьыны.
Сідзкӧ мортлӧн удж ногыс, став историялӧн подулыс материальнӧй потребносьт вылӧ подувтчӧ.
Та ногӧн историясӧ вежӧртасалӧмыс, код йылысь ӧні ми сёрнитім, шусьӧ «историческӧй материализмӧн».
Тадзи войтырлысь история вежӧртасалӧмсӧ медводз лӧсьӧдіс сэтшӧм общественнӧй класс, коді медся водз гӧгӧрвоис став уджалысь йӧзлысь ӧтувъя могъяссӧ, коді нуӧдӧ ӧнія революциялысь туйвизьсӧ.
Материалистическӧй вежӧртасыд историяын — пролетариат класслӧн вежӧртас.
Важӧнсӧ, кор став велӧдчӧмыс (образованньӧыс) вӧлі буржуазия киын, став эмбур вӧчан кӧлуйясыс, фабрик-заводъясыс, кӧрт туйяс, муяс, — вӧлі буржуазия киын, став эксплуатацияыс буржуазия серти жӧ вӧлі лӧсьӧдӧма. История йылысь сэк мӧд ногӧн тӧлкуйтісны. 
Тӧлкуйтісны тадзи, мый став историяыс развивайтчӧ сюсь-тӧлка йӧз серти, власьт бердын пукалысь йӧз серти, да на озырлун серти. Важ ыджыдалысь классъяслӧн историкъясыс зільлісны тувъявны та нога мӧвпъяс, мый важӧн пӧ йӧзыс эз мӧвпыштлыны, код ногӧн лои татшӧм пӧрадокыс, а сьӧлӧмсянь кывзісны, подчиняйтчисны тайӧ пӧрадокыслы, некутшӧм революцияяс эз вӧвны.
Петісны пӧ сэсся сэтшӧм йӧз, кодъяс мӧдісны критикуйтны оланноглысь нелючкияссӧ, ызйӧдны массаӧс бунтъяс вылӧ, массалы быть лои кывзыны тайӧ агитаторъясыслысь ызйӧдӧмсӧ да петны бунтъяс вылӧ.
Вот кыдзи буржуазия тӧлкуйтӧ революцияяс кыптӧм йылысь, вот кутшӧм сяма сылӧн мӧвпъясыс.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, быттьӧкӧ историяыс некымын морт командуйтӧмӧн артмӧ, кыдзи фабрикаын да магазинъясын кӧзяинъяс приказывайтӧны, а уджалысьяс, приказчикъяс кывзӧны. Тадзи видзӧдӧ история туйвизь вылӧ буржуазия.
Татшӧм тӧлкуйтӧмлысь пӧръясьӧмсӧ зэв бура ми аддзам. Сідз шунысӧ кӧ, капиталистъяс эз мӧдны эксплуатируйтны рабочӧйясӧс, эз кӧ эськӧ мырддьыны став на киӧн вӧчӧм эмбурсӧ, да мынтыны мӧдісны сы мында удждонсӧ налы, мый дон найӧ тӧварсӧ фабрикаын вӧчӧны, вермисны-ӧ эськӧ кутшӧмкӧ агитаторъяс рабочӧйясӧс бунтъяс вылӧ ызйӧдны?
Тадзи кӧ тӧлкуйтны, мый агитация пыр, гижӧд пыр, некымын кылӧн кӧ позьӧ кыпӧдны бунтъяс, — сэк позяс бунтуйтчӧдны быд классъясӧс, буржуазияӧс тшӧтш, кыдзи и рабочӧйясӧс.
Та ногӧн кӧ буржуазиятӧ нӧшта кокньыдджыка на позьӧ бунтуйтӧдны: сійӧ образованнӧй класс, бурджыка вермас гӧгӧрвоныс быдсяма агитация.
Мыйла нӧ эськӧ бунтъяс йылысь агитацияыс имитӧ медсясӧ гӧль йӧз костын, медся невежественнӧй классъяс костын, а велӧдчӧм образованнӧй буржуазия быд воськов сувтӧ революция уджлы паныд, агитаторъяс висьталӧмысь сійӧ мӧдарӧ бергӧдчӧ?
Сы вӧсна, мый буржуазиялы татшӧм агитацияыс абу выгӧднӧ; сы вӧсна, мый тайӧ мунӧ паныд найӧ могъяслы, материальнӧй интересъяслы.
Ассьыс материальнӧй интересъяс дорйӧм вӧсна, йӧз сьылі вылын пукалан правасӧ дорйӧм вӧсна, чӧскыда сёян-юан, бур, шоныд керкаясын олан правасӧ ассьыныс дорйӧм вӧсна, — буржуазия оз кывзы агитаторъяслысь агитациясӧ, а тӧлк кӧ сюрӧ, лыйлӧ да ӧшлӧ пекляӧ татшӧм агитаторъяссӧ, а ещӧ чорыда вермасьӧ рабочӧйяскӧд, кодъяс зільӧны лӧсьӧдны аслыныс бурджык олӧм.
Та серти кӧ, татшӧм выводъяс позьӧ вӧчны: ӧти-кӧ, историяыс артмӧ водзмӧстчӧм классӧвӧй тыш серти, увтыртӧм-эксплуатируйтӧм классъяс (крестьяна, рабочӧйяс) да эксплуатируйтысь-увтыртысь классъяс кост (помещикъяс да буржуазия) кось мунӧма.
Мӧд-кӧ, классъяс костын тайӧ вермасьӧмыс мунӧ материальнӧй интересъяс серти: сёян-юан, паськӧм, оланін вӧсна.
Став йӧзыс вермасьӧны тайӧ потребносьтъяс вӧснаыс, мед эськӧ быдӧнлӧн ӧткодьджык вӧлі олӧм-вылӧмныс. Мӧд ног кӧ шуны, медым мувывса эмбурыс вӧлі юклӧма йӧз костын потребносьт серти, та вӧсна вермасьӧны социалистъяс.
Тайӧ примерыс петкӧдлӧ, мый ми не сӧмын ӧнія олӧм-вылӧмсӧ вежӧртасалам важ сертиыс, но медсясӧ мӧдарӧ — важ олӧмсӧ вежӧртасалам ӧнія олӧм сертиыс. Та ногӧнсӧ изучайтігӧн колӧ босьтны кузьджык кад историялысь.
Босьтчам кӧ тӧдмавны матігӧгӧрса олӧмсӧ син улӧ усянторъяс серти сӧмын, унатор ми огӧ вермӧй гӧгӧрвоны.
Сӧмын матігӧгӧрса олӧмлысь ӧти бок тӧдмалӧмӧн, веськыда синвидзӧдлас вылӧ веритчӧмӧн, ми огӧ кужӧ дерт аддзыны классъясӧ, аддзам сӧмын торъя-торъя мортъясӧс, вермам збыльысь та ногӧн гӧгӧрвоны, мый став историясӧ вӧчны торъя-торъя йӧз.
Медым збыльысь прамӧя историческӧй процессӧ, историялысь водзӧ мунӧмсӧ гӧгӧрвоны, колӧ видзӧдлыны сы вылӧ боксяньыс, ыджыдджыка, паськыдджыка.
Сідзкӧ став йӧзкост оланногыс водзмӧстчӧ торъя законъяс серти, вежсьӧ правильнӧя тайӧ законъясыс серти жӧ. 
Тайӧ йӧзкост оланног водзмӧстчӧмлӧн матысса могыс ӧні — социализм. Мӧд ног кӧ тайӧ шуны, медым став муяссӧ, эмбур вӧчан кӧлуйяссӧ, фабрик-заводъяссӧ, став кӧрт туйяссӧ, — мырддьыны важ ыджыдалысь классъяс киысь да уджалысь йӧз киӧ сетны.
Тайӧ — медся матыс могыс. 
Сӧмын тайӧн дерт оз на помась обществолӧн водзмӧстчан туйыс.
Мый лоӧ водзӧсӧ да кыдзи мӧдас водзӧ кыптыны, паськавны социалистическӧй обществоыс, тайӧс ми ӧні огӧ на вермӧй водзвылысь висьтавны.
Но кор бура лоӧ тӧдмалӧма обществолысь кыптан, водзмӧстчан законъяссӧ, сэк ми вермыны мӧдам висьтавны обществолысь быдман, водзмӧстчан туйсӧ дас воясӧн да сё воясӧн водзвылысь.
Ӧні огӧ мӧдӧ ми пырны та ылнаӧ тайӧ нигаас, а видзӧдлам бурджыка, мый ӧні вӧчсьӧ ми матігӧгӧрын да мый вӧлі.
Ми сёрнитім нин водзынджыксӧ, мый йӧзкост оланног водзмӧстчӧмын медсясӧ вӧрӧшитӧ мортлӧн природакӧд вермасьӧмыс, нянь вӧсна да ас шоныд пельӧс вӧсна вермасьӧм.
Тайӧ вермасьӧмыс йитсьӧ тшӧтш мортгӧгӧрса природаыскӧд.
Медым гӧгӧрвоны историческӧй процессӧ да тӧдны кыдзи мунӧ историяыс торъя странаясын, колӧ медводз тӧдны природнӧй условйӧяссӧ тайӧ странаысь. Видзӧдлам кӧ ми, кыдзи юксьӧмаӧсь му пасьта велӧдчӧм да велӧдчытӧм йӧзыс, культурнӧй да «дикӧй» йӧз, ми аддзам: велӧдчӧмджык йӧзъясыд олӧны шӧркоддьӧм (умереннӧй) климатын, кӧні абу вывті жар, абу вывті кӧдзыд.
Медся «дикӧй» (некультурнӧй) йӧзыс олӧны либӧ меджар странаясын, кӧні некутшӧм овмӧс нуӧдны жар вӧснаыс оз позь, либӧ медся кӧдзыд странаясын.
Сё сюрс во сайся олысьяслань медся ёна матысмӧны олан ног сертиыс эскимосъяс, кодъяс олӧны полярнӧй черта сайын нин, кӧн некутшӧм петас оз вермы быдмыны, вердчӧны эскимосъяс сӧмын звер да чери кыйӧмӧн. Мӧд ногӧн кӧ, матысмӧны жӧ «ведак» нима йӧз, кодъяс олӧны Цейлонын, медся жаринас, а сідзжӧ шӧр Африкаса карлик (зэв ичӧт тушаа) йӧзъяс. Ведакъяс да карликъяс оланінын оз овлы миянкодь кӧдзыд тӧв: поводдяыс вежласьӧ тадзи: либӧ вывті жар, либӧ ведра дорысь моз зэр кисьтӧ.
Овмӧс вермас кыптыны-паськавны и медся жар странаясын, экватор дорын тшӧтш, но сӧмын дерт оз увтасінъясын, кӧн вывті нин жар, а гӧраясын, вывтас, ыркыдджыкинъясын.
Лунвыв Америкаысь Европаса олысьяс аддзисны медся образованнӧй йӧз пыдди  «инкаясӧс», кодъяслӧн бура вӧлі пуктӧма му-видз уджалӧм, паськыда применяйтӧма вӧлі искусственнӧй орошенньӧ. Инкаяс олісны ӧнія «Эквадор» нима государствоын, вывтас местаясын жӧ, 3–4 км море уровеньсянь, а эз увтас, жар местаын.
Сідзкӧ йӧз историяӧн тӧдмасигӧн да сійӧс вежӧртасалігӧн, колӧ видзӧдны не сӧмын географическӧй широта вылӧ, жар поясын-ӧ, кӧдзыд поясын-ӧ йӧзлӧн оланіныс, но такӧд тшӧтш колӧ пыдди пуктыны, гӧраясын али увтас местаясын тайӧ йӧзыс олӧны.
Сэсся ӧд природаыс влияйтӧ овмӧс вылас не сӧмын поводдя сямнас (климатнас).
Мукӧддырйиыс овмӧслысь нуӧдан ногсӧ колӧ гӧгӧрвоны и сы серти, кутшӧм колана пемӧсъясӧн озыр тайӧ местаыс.
Босьтам Европаса да Азияса войвывса олысьясӧс, найӧ унджыкыс олӧны, сёйӧны-пасьтасьӧны кӧръяс видзӧмысь: кӧр сетӧ сёянтор (яй), пасьтасянтор (кучикыс) ӧруддьӧяс вӧчны материал (сюръясыс).
Тайӧ йӧзыс ветлӧны полудикӧй кӧръяс бӧрся; кӧръяслӧн усьӧм-кулӧмыс мукӧддырйиыс тшыгйӧн виӧ дзонь семьяясӧн, оз кӧ нин дзонь племянас. Та модаа жӧ пемӧсъяс озырлункӧд йитӧд овлӧ не сӧмын дикаръяс олӧмын, но вермӧ лоны тшӧтш велӧдчӧм (образованнӧй) Рытыввыв Францияын, кытӧні сэтчӧс олысь йӧзыслӧн став олӧм-вылӧмыс, оланногыс йитсьӧма «сардинка» нима черикӧд. Сардинка — посни сельди чери. Сійӧ ыджыд чукӧръясӧн олӧ, мукӧддырйиыс кымӧръяс моз сюйсӧ берегъяс дорӧ. Та вӧсна став олӧмыс Францияса чери кыйысьяслӧн кӧртасьӧма сардинкаӧ. Сӧмын тайӧ чериыс оз быд во ӧткодя ов берег дорын, мукӧд воас дзик тайӧ чериыс оз волывлы, сэк Францияса чери кыйысьяслы сэтшӧм жӧ тшыгъялӧм овлӧ, кутшӧм роч крестьяналы вӧвлі важӧн неурожай воясӧ.
Дерт оз ков мӧвпавны, мый тайӧ влиянньӧыс пыр, быд кадын вӧлі ӧткодь.
Абу сідз. Йӧзлӧн олӧмыс вежсьӧ, тайӧ вежсьӧмыскӧд вежсьӧ общество костын да природа костын мӧда-мӧдыслы отношенньӧыс.
Босьтам, шуам, важ олӧмсӧ русскӧй равнина вылысь, медводдза олысьясыс сэт, кор налӧн эз на вӧв кӧртысь вӧчӧм кӧлуйяс, эз вермыны некодног вӧркӧд вермасьны.
Пырны сійӧ кадас гырысь вӧрӧ вӧлі лыддьыссьӧ зэв ыджыд подвигӧн: вӧрыс кажитчис кутшӧмкӧ чудовище пыдди.
Прӧста ӧд абу артмӧма «Соловей рӧзбойник» кодь мойдкывъясыд.
Россияса олысьяс сійӧ кадас овмӧдчылісны эрдъяс вылӧджык, вӧр-степ гранича гӧгӧрӧ.
Но воисны шӧр Россияӧ первойя олысьяс — «славяна». Славяна вайисны сьӧрсьыныс кӧрта кӧлуйяс, кӧрт чер.
Важ олӧм йылысь корсьысигӧн да кодйысигӧн кӧ сюрлісны кӧртысь вӧчӧм черъяс, тайӧ висьталӧны, мый тані овлӧмаӧсь славяна, найӧс позьӧ тайӧ кӧрт черъяс сертиыс тӧдны.
Кӧрт чера мортыс пырис вӧр пытшкӧ, кераліс пуяс, вӧчис эрд, пуктіс «деревня» (деревнянас важӧнсӧ шулӧмаӧсь эрдалӧминъяс). Вӧрыс кӧ воддзаджык кадӧ вӧлі повзьӧдчанінӧн, кӧрт чер изобретитӧм бӧрын лои медбур овмӧс подулӧн.
Медся воддза овмӧс вӧлі <rus>лесное хозяйство</rus> тайӧ выль воысьяслӧн: олісны ма чукӧртӧм помысь (<rus>бортничество</rus>), вӧралӧм помысь, а сэсся и тылаяс вылын нянь вӧдитӧм помысь.
Нянь кӧдзны вӧрсӧ пӧрлалісны, сотісны, пӧимыс вын пыдди служитіс. Татшӧм ногӧн вермисны нянь вӧдитны, доза бур урожайяс босьтны. Та ногӧн кӧ, став сійӧ кадса овмӧсыс вӧлі чорыда кӧртассьӧма вӧр дінӧ.
Тайӧ примерыс петкӧдлӧ, кыдзи войтыр костын да природа костын отношенньӧыс вежсьӧ.
Ӧні босьтам та йылысь мӧд пример, кор европаса переселенечьяс первойсӧ воисны Америкаӧ, сэк на сэтчӧс олысьыс вӧлі сӧмын вӧралӧм помысь олӧны. Ичӧтик племяясӧн найӧ ветлісны (кочуйтісны) ыджыд паськыд, тыртӧм муяс вывті да кыйлісны зверъясӧс. Мукӧд сикаса уджъяс помысь эз на вердчыны.
Но локтісны Америкаӧ европеечьяс и, кыксё во мысти тайӧ пустыня пыддиыс, кӧн важӧнсӧ олісны «полудикӧй» вӧралысь йӧз, татӧні лои медся культурнӧй государствоыс, гырысь фабрик-заводъясӧн, кӧрт туйясӧн, выль нога видз-му вӧдитан ногъясӧн.
Ӧнія кадын Соединённӧй Штатъясыс, техника боксянь да овмӧс нуӧдан ног боксянь кӧ, сулалӧ медводзын мукӧд капиталистическӧй государствояс серти.
Со мый лоис Америкаад, неважӧн на сэтчӧс олысьясыс кужисны сӧмын звер кыйны. Сэсся Европеечьяс воисны да ассьыныс европейскӧй культурасӧ да выль уджалан ногъяссӧ вайисны аскӧдныс.
Тайӧ ылыс примеръясысь кӧ вуджны Россияӧ да важ олӧмӧн тӧдмасьны, ми аддзам, мый Европа равниналӧн асыв-вой пельӧсыс вӧлі вывті жӧ аслыснога, климат серти: вывті кузя пукалӧ тӧв, дженьыд зэв гожӧмыс, видз-му гӧгӧр уджлы дженьыд зэв кадыс.
Шӧр Россияын миян гӧрны-кӧдзны, вундыны кад — вит тӧлысь мында. Босьтам кӧ Германияӧс, сэні кӧдзан петаслы быдман кадыс кузьджык нин, позьӧ сэн уджавны сизим тӧлысь чӧж. Сідзкӧ сэні во пытшкас унджык кадсӧ позьӧ му дорын уджавны, а миян Россияын унджык кадсӧ вонас му гӧгӧрын вӧчнысӧ немтор.
Мунам кӧ ми нӧшта ылӧджык Рытыввывлань — Францияӧдз, сэні вогӧгӧрся поводдяыс (климатыс) сэтшӧм, мый позьӧ сэн уджавны во чӧж: тӧлын и гожӧмын.
Бретаньса* крестьяналӧн да Парижса огородникъяслӧн дзонь во чӧж му вылын быдмӧны пуктасъяс. Сэні сідз и шусьӧны — тӧвся да гожся пуктасъясӧн.
Дерт татшӧм странаясад, кӧн му гӧгӧр позьӧ удж нуӧдны дзонь во чӧж, удж производительносьтыд ыджыдджык, сэтшӧм странаяс дорысь, кӧн му вылын позьӧ уджавны во пиад сӧмын во джынсӧ либӧ сыысь этшаджык на.
Мӧд ног кӧ шуны, озырлунсӧ да эмбурсӧ чукӧртӧмыс татшӧм странаясын ӧдйӧджык мунӧ.
Та вӧсна кӧдзыд климата Россиялӧн овмӧс боксянь быдмӧмыс мунлӧма надзӧнджык мукӧд странаяс серти.
*) Бретань — Францияын рытыввывса провинция.
Дерт медыджыд заняттьӧыс кытчӧдз роч йӧзлӧн вӧлі му уджалӧм, Россия вывті ёна овмӧсӧн кольччывліс бӧрӧ мукӧд государствоясысь. Россия мӧдіс вӧтчыны на бӧрся сӧмын сэк, кор босьтчис сэн обрабатывающӧй промышленносьт, лоисны фабрик-заводъяс.
Фабрик-заводъяс вермӧны уджавны и бокысь вайӧм сырйӧ вылын.
Миян ситеч кыан фабрикаяс уджалӧны Шӧр Азияысь да Америкаысь вайӧм хлопок вылын.
Вузасьӧм да промышленносьт кыптӧм ӧддзӧдӧны овмӧс кыптӧм государство пытшкӧсын да этшмӧдӧны зависимосьт природнӧй условйӧясысь.
Сідзжӧ колӧ шуны, мый вузасьӧм удж паськӧдӧм боксянь Россия вӧлі мукӧд шӧр европаса государствояс серти омӧльджык условйӧын.
Ӧні на медбур, меддонтӧм вузасян туйӧн лыддьыссьӧ ва туй. Торъя странаяс костын вузасян удж нуӧдан туй, дерт медбур туй — море.
Важӧнджыксӧ, кор эз на вӧвны кӧрт туйяс, море пыр сӧмын и позьӧ вӧлі вузасьны мукӧд государствокӧд. Кос туйясті лоӧ нин пыр вӧлі вӧдитны сӧмын ӧткымын донаджык тӧваръяс, но вӧвъясӧн тӧвар вӧдитӧм вывті донсьӧдіс колана тӧваръяссӧ.
Татшӧмторъяс и ӧні на эм. Сідз, шуны кӧ вокзалсянь гортӧдзыд извозчикӧн мунны, некымын пӧв донаджык тайӧ сувтас, кӧрт туй кузя мунӧм серти.
Сідзкӧ кытчӧдз эз лоны кӧрт туйяс, сэтчӧдз пыр меддонтӧм туйӧн лыддьысис море, унджык вузӧссӧ позьӧ вӧлі вайны сӧмын море пыр. Вот мый серти промышленносьт да вузасьӧм-ньӧбасьӧм медводз босьтчис паськавны, быдмыны море бердса государствоясын.
Медся нин войдӧр мӧдісны кыптыны Средиземнӧй море бердса государствояс — Греция да Италия, а на бӧрын моредорса государствояс жӧ: Англия (сулалӧ діяс вылын, гӧгӧр море) да Голландия.
Россия море серти вывті дзескӧдӧма вӧлі.
Шӧр Россия, кӧн заводитчис роч историяыс, сулаліс 600–800 километр ылнаын матысса мореяссянь. Медся матысмисны сылы мореяс: Балтийскӧй да Белӧй море, но найӧ кыкнаныс тӧв кежлӧ кынмылӧны, вузасьӧмтӧ сорӧны.
Дерт Чёрнӧй море оз кынмыв тӧлын, сӧмын Шӧр Россиясянь сійӧ медылын, сюрс километрысь ещӧ на вӧлі ылын лоӧ. Дерт эськӧ лунвыв морелань визувтӧны некымын гырысь юяс: Днепр, Волга, Дон, сӧмын тайӧ юясыс, ӧти-кӧ, тӧвнас кынмылӧны, а мӧд-кӧ, Днепр вылын эмӧсь изъя кӧджъяс (порогъяс), кодъяс суднояслы ветлыны мешайтісны, а коймӧд-кӧ, медся ыджыд юыс — Волга усьӧ тупкӧса Каспийскӧй мореӧ, кысянь петан туйыс абу некытчӧ.
Тайӧ став вӧснаыс шӧр Россияын вузасьӧмыс, промышленносьтыс сылӧн кыптіс надзӧнджык мукӧд странаяс дорысь. Россиялы сьӧкыдджык вӧлі первойсӧ босьтчыны, но мыйӧн босьтчис, кыптынысӧ мӧдіс ӧдйӧнджык мукӧд странаяс дорысь, сы вӧсна мый паськыда вузасьӧм да промышленносьт кыпӧдӧм кыскис ас бӧрсяньыс наукаӧс да техникаӧс тшӧтш.
Та бӧрын ещӧ ёнджыка босьтчӧ овмӧсыслӧн сӧвмӧмыс, сетӧ мортлы вын не сӧмын вермасьны природнӧй условйӧяскӧд, но прамӧйджыка вермыны природасӧ.
Войвыв Африкаын эм зэв ыджыд пустыня Сахара. Кытчӧдз тан олісны кочевӧй арабъяс, некутшӧм видз-му уджалӧм эз вӧв, сӧмын ӧткымынлаын васӧдджыкинъясын артмылісны оазисъяс, кӧн позис ӧттор-мӧдтор кӧдзны-пуктыны.
Войвыв Африкасӧ бӧрынджык босьтісны французъяс да аскӧдныс тшӧтш татчӧ вайисны ассьыныс техниканысӧ, сэк ставыс вежсис.
Найӧ мӧдісны писькӧдчыны му пытшкӧ, ва судзӧдӧм могысь, сыв сё сайӧдз — кодйисны артезианскӧй колодечьяс. Пустыня Сахараын ваыс вӧлӧма жӧ грунтас, но сӧмын вывті пыдын, и францияса техникалы тайӧ немтор эз сулав, буравъясӧн орӧдісны лыа слӧй.
Татшӧм юкмӧсъяс вӧчалӧмӧн, французъяс вӧчисны Сахарын искусственнӧй орошенньӧ, выльысь-выль местаясӧ лӧсьӧдалісны искусственнӧй оазисъяс. Кӧн неважӧнсӧ сӧмын куш лыа чукӧр вӧліны, сэн мӧдісны быдмыны финикӧвӧй пальмаяс, мукӧд пуктасъяс, сетісны зэв ыджыд, бур урожай. Сахараын финикъясыд — медколана сёянторъяс: финикъяссӧ арабъяс сёйӧны нянь пыдди и яй пыдди.
Вот мый вӧчӧ техника. Бурджык способа европейскӧй техника, Сахара пустыняысь чим лыаинъяс вермис пӧртны дзоридзалан садйӧ, сёян быдманінӧ.
Босьтам нӧшта на выльджык дай нӧшта на син улӧ усяна пример.
Наука да выль техника успехъяс бӧрын, йӧз ӧні вермӧны кӧдзны-пуктыны сэтшӧминъясӧ, кӧн водзджыксӧ немтор эз вермыв быдмыны. Но ӧні вермӧны искусственнӧя вӧчны выльнога быдмас-петасъяс.
Америкаын ӧти учёнӧй Бёрбанк лӧсьӧдіс дзик выль пӧрӧда грецкӧй ӧрек. Ӧрек быдмыны-кисьмыны мӧдіс сӧмын 14 воӧн, весиг ассьыс пусьыс мӧдіс быдмыны кык пӧв ӧдйӧджык. Сійӧ жӧ учёнӧйыс вӧчис сідз, мый слива косточкатӧг быдмыны мӧдіс, а малиналӧн тусьыс мӧдіс быдмыны 4,5 см ыдждаӧдз воддза сертиыс. Ставсӧ тайӧс удайтчис вӧчны ӧти мортлы ӧти морт нэмын наука серти уджалӧмӧн.
Сідзкӧ мортыд ставнас кӧртасьӧма природакӧд, историяыс мунӧ перыдджыка либӧ надзӧджык сы серти, кутшӧм природнӧй условйӧын олӧны торъя йӧзыс.
Сӧмын природалӧн морт вылын татшӧм ыджыдалӧмыс абу помтӧм, мый сійӧ некор оз позь вермыны. Природакӧд морт вермасьӧ, вермӧ сійӧс вермыны. Йӧз овмӧслӧн подулыс, та ногӧн кӧ — абу природнӧй условйӧ. Природнӧй условйӧ абу медся ыджыд овмӧс вӧрӧшитан фактор историяын, а материал, условйӧ на сӧмын.
Овмӧс подулӧн вермӧ вӧрӧшитны сӧмын  мортлӧн удж (труд), общественнӧй удж способъяс. Бурджыка кӧ пуктӧма техникасӧ, удж способъяссӧ ёнджыка выльмӧдӧма, сэк мортлӧн лоӧ этшаджык зависимосьт природаысь, вермӧ природаӧс подчинитны ас могъясыс серти. Позьӧ водзвылысь висьтавны татшӧмтор: кор наука да техника ёна босьтчасны да овмӧссӧ, уджсӧ босьтасны ас кианыс, природаыд сэк лоӧ дзикӧдз пӧкӧритӧма, морт киын природаыд лоӧ небыдик воск кодь жӧ.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Роч историялӧн медводдза нэмъясыс @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
МЕДВОДДЗА ЮКӦД. РОЧ ИСТОРИЯЛӦН МЕДВОДДЗА НЭМЪЯСЫС
Роч равнина вылӧ войтыр овмӧдчисны зэв нин важысянь (кад серти стӧч висьтавны он вермы), кор ещӧ войвывса ӧнія Россия джынйыс на вӧлі йи слӧй улын.
Ӧнія Украина гӧгӧрын климатыс на вӧлі сэк ӧнія Архангельскӧй губерняын кодь жӧ. Украинаса тундраясын олісны, ветлӧдлісны мамонтъяс — ӧнія слӧн модаа, кузь гӧна гырысь пемӧсъяс.
Тайӧ мамонтъяс бӧрсяыс кыйсисны медводдза Россия равнинаса олысьяс, мамонт яйӧн вердчисны, найӧ кучикӧн пасьтасисны, лыяссьыс вӧчлісны ӧруддьӧяс.
Лыысь вӧчӧм ӧруддьӧ кындзи, медводдза татчӧс олысьяслӧн вӧліны тшӧтш изйысь вӧчӧм черъяс да потш модаа паличьяс — вот код нога став техникаыс тайӧ медводдза олысьяслӧн. Татшӧм мамонт вылӧ вӧралысь йылысь сюрины следъяс Киев кар дорысь, му пытшкӧсын кодйысьӧмӧн.
Важӧн-ӧ татшӧмыс вӧвлӧма? Дерт жӧ, дас сюрс вояс сайӧ ковмас бӧрвылӧ видзӧдлыны.
Стӧч висьтавны, кутшӧм йӧз тан олісны, мамонтъяс вылӧ вӧралісны, вӧліны-ӧ эз найӧ ӧнія Россияса олысьяслӧн рӧдвуж? Ӧдвакӧ тайӧ йӧзыс вӧліны ӧнія олысьяслӧн рӧдвуж.
Кор мӧдіс климат* небзьыштны, шоныдджык мӧдіс лоны, ледникъяс чинісны, сэк ледникъяс сылӧмкӧд тшӧтш войтыр вермисны овмӧдчыны Россия войвыв, асыввыв пельӧсъясӧ, Сибырӧ, Ледовитӧй океан берег пӧлӧн.

*) Климат вежсьӧмыслӧн помкаясыс уна, медсясӧ вежсис сы вӧсна, мый муыслӧн шонді гӧгӧр ветлан туйыс (орбита) эз вӧв пыр ӧткодь, сійӧ ыдждывліс, дженьдавліс (гӧгрӧсаліс). Кор туйыс (орбитаыс) ыджыдджык вӧлі, сэк тӧлыс вӧлі кузьджык, гожӧмыс дженьыдджык. Сы кындзи, му вылын климатыс важӧнсӧ вӧлі васӧдджык, лымйыс тӧвнас усьліс унджык, дженьыдик гожӧмын лымйыс эз вевъявлы сывны прамӧясӧ да артмисны йизьӧм пластъяс — ледникъяс. Мулӧн ветлан орбитаыс кыдз дженьдаммис да климатыс лои косджык, гожӧмыс му вылын лои кузьджык, ледникъяс сылісны, сӧмын колисны полюсъяс дорын да гӧраяс вылын. Эмӧсь и мӧд сикаса теорияяс, мый муыслӧн ось ногыс вежсис, материкъясыс местанас вежласисны, мый шӧр Европаыс дзоньнасӧн коркӧ вӧвлӧма ӧнія экватор местаын.

Сэтчӧ жӧ мунісны мамонтъяс, водзӧсӧ сэсся найӧ дзикӧдз бырӧмаӧсь, шойясыс налӧн ӧні на ещӧ сюралӧны Сибырса йияс пытшкысь.
Тайӧ дас сюрс вояснас Роч равнина вылын олысь йӧзыс уна пӧв дерт вежсисны. Вермис лоны и татшӧмтор, мый мамонткӧд тшӧтш кулісны став сэкся йӧзыс, но вермис лоны и сэтшӧмтор, мый важ йӧзлӧн потомокъясыс ӧнӧдз на гашкӧ ловъяӧсь, ветлӧны Ледовитӧй океан берег пӧлӧн, шуам ӧнія ненечьяс да лопаръяс, кодъяс ӧні на важ йӧз моз олӧны, вердчӧны дерт оз мамонт яйӧн, а кӧр яй помысь.
Изйӧн уджалан кад дырся дикаръяс бӧрын вӧлӧмаӧсь тшӧтш бронзаысь вӧчӧм ӧруддьӧӧн вӧрӧшитчысь йӧз, но кӧрт ӧруддьӧяс оз на вӧлӧм тӧдны. Сэсся сюралӧны следъясыс важ йӧзлӧн, кодъяс вӧлӧм тӧдӧны нин кӧрта кӧлуйяс, но дерт и тайӧ важ олысьясыс на эз вӧвны ӧнія Россияын олысьяслӧн рӧдвужъясыс.
25 нэм сайся гижӧдъяс нин эмӧсь ӧнія Лунвыв Украина олысьяс йылысь, мый сэн овлӧмаӧсь «скиф» нима йӧз, кодъяс вӧлӧмкӧ скӧт видзӧм помысь олӧны да местаысь местаӧ степъяс вывті ветлӧны (абу на вӧлӧм ӧти местаӧ пуксьӧмаӧсь). Скифъяслӧн колясъясыс ӧнӧдз на кольӧма Кавказын — ӧнія осетинъяс. Скифъяс йылысь медводз тӧдмалісны, гижисны Грецияса йӧз.
Кодъяс жӧ овлӧмаӧсь скифъясысь войвылын, ылынджыксӧ, грекъяс асьныс эз тӧдны.
800 во бӧрти тайӧ гижӧдыс бӧрын, ми аддзам медводдза юӧръяс, мый Россия равнинаын олӧны «славяна» нима йӧз. Тайӧ кадсяньыс сэсся дугдывтӧг нин мунӧ йитӧд важ олӧмлӧн выльджык кадкӧд. Ӧні славянскӧй кыв вылын сёрнитӧны унджык йӧзыс ӧнія Россияын *.
*) Славянскӧй кывйыс пырӧ индоевропейскӧй кыв котыр пытшкӧ. Тайӧ котырӧ пырысь кылӧн сёрнитӧны да сёрнитлісны бӧръя куим сюрс во чӧжӧн Европаса, Персияса, Средньӧй Азияса, Индияса олысьяс.
Ӧткымын кыв вылын ӧні оз нин дзик сёрнитны, найӧ колисны сӧмын гижӧда памятникъясын, татшӧм «кулӧма» кывъяснас лыддьысьӧны ӧні: «латинскӧй», «древнегреческӧй» кывъяс, азияса кывъясысь — санскрит кыв. Мукӧд кыв вылас и ӧні на сёрнитӧны, — тайӧ романскӧй сёрни (французскӧй, итальянскӧй, испанскӧй), германскӧй да славянскӧй кывъяс (чешскӧй, польскӧй, болгарскӧй, сербскӧй, русскӧй да мукӧд).
Тайӧ уна сикаса йӧзлӧн ӧткодь сёрниыс дерт оз на висьтав, мый став ӧнія Роч равнина вылын олысьясыс лоӧмаӧсь славянаысь.
Ӧнія французъяс сёрнитӧны «романскӧй» кыв вылын, коді артмӧма латинскӧй сёрниысь, древнеримскӧй кывйысь. Французъяс сёрнитӧны ӧні важ римскӧй кывйӧн, но найӧ абу римса йӧзлӧн потомокъяс, а «кельт» нима рӧдысь петӧм йӧз. Кельтъясӧс важӧнсӧ римляна пӧкӧритісны, кельтъяс сэсся босьтісны налысь культурасӧ и тшӧтш — кывсӧ.
Ми зэв бура нин ӧні тӧдам, мый Роч равнина вылын славянакӧд ӧттшӧтш олісны дзик мӧд сёрниа йӧз. Татшӧм нога юяслӧн, каръяслӧн, нимъясыс: «Москва», «Ока», «Клязьма» — абу славянскӧй, а финскӧй йӧзлӧн кывъяс. Тайӧ кывъясыс висьталӧны, мый коркӧ тані овлӧмаӧсь финскӧй народъяс, кодъяс эз на бырны и ӧнӧдз, сӧмын найӧ унджыкыс славяна пӧкӧритӧм бӧрын босьтісны налысь кывсӧ (роч кывсӧ). Ӧні, видзӧднысӧ, найӧ быттьӧкӧ дзик оз нин торъявны «великороссъясысь».
Водзӧджык кӧ асыввылӧ мунны, бара жӧ сэн абу славянскӧй народъяс, найӧс славяна пӧкӧритӧмаӧсь сёрӧнджык, сійӧн найӧ абу на вунӧдӧмаӧсь ассьыныс кывсӧ (чувашъяс, мари, черемисъяс).
Тадзкӧ оз на позь шуны, мый славянскӧй кывйӧн став ӧнія сёрнитысь йӧзыс петӧмаӧсь славянаысь жӧ, мый роч йӧзыс артмӧмаӧсь. Сӧмын дерт славянскӧй народъяс мукӧд сикас йӧз пиын вӧлі медкультурнӧй (образованнӧй), медъён народ, — сійӧ мырдӧн подчинитіс мукӧд матігӧгӧрса йӧзсӧ, сюйис налы ассьыс кывсӧ.
Медводзсӧ славяна овмӧдчылісны рытыв-лун Россия равнина пельӧсӧ: ӧнія рытыв Украинаӧ да асыввывса Галицияӧ. Бӧрынджык нин, кузя-визяӧн найӧ пырисны Днепр ю шӧр веркыдӧ, Белоруссияӧ (белоруссъяс буракӧ важ славянаяслӧн потомокъяс). Ещӧ сёрӧнджык, славяна пырисны войвывлань, Финскӧй залив дорӧ, Ладожскӧй ты бердъясӧ, а медбӧрын нин, медся сёрӧнджык, найӧ босьтісны ӧнія Великороссиясӧ, Мӧскуаса да сыкӧд орчча губерняяссӧ.
Славянаяслӧн тайӧ Роч равнина кузя вешъялӧмыс муніс 500 воысь не этшаджык, а лыддьыны кӧ сэсянь, кор найӧ «Урал» гӧра бокӧдз пырисны, Роч равниналысь дзоньнас асыввывсӧ босьтісны, колӧ лыддьыны сюрс во кымын.
Медбӧръя квайт нэм йывсьыс миян нин эмӧсь гижӧдъяс (летописьяс), важ йӧзлӧн судитчан нигаяс, кодъяс шусьылӧмаӧсь «Правдаясӧн» да «Судебникъясӧн», та кындзи кольӧмаӧсь быдсяма пӧлӧс «договорнӧй» да «жалованнӧй» «грамотаяс», «духовнӧй завещанньӧяс».
Бӧръя куим-нёль сё вояс йылысь кольӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ памятникъяс, материальнӧй культура йылысь памятникъяс, медсясӧ дерт вичкояс, ӧбразъяс, важ йӧзлӧн оланінъяс — дворечьяс, крепосьтъяс.
Некымын кывйӧн кӧ висьтавны, роч славянаяслысь олӧмсӧ XI нэмсянь XVI нэмӧдз ми вермам нин тӧдны бурджыка, ёнджыка.
Медводдза куим-нёль сё вося олӧм йывсьыс (воӧм бӧртиыс) славяна йылысь прамӧй сведенньӧяс абуӧсь, а вермам тӧдны сӧмын иностранечьяс (грекъяс, арабъяс) висьтъяс серти, кодъяс тӧдӧны вӧлӧм унатор сэкся славянаяс йылысь, а медся бур материал пыдди тайӧ кад сертиыс позьӧ босьтны славяналысь кывсӧ, сёрнисӧ.
Быд йӧз быд ас уджалан кӧлуйлы ним кутшӧмкӧ пуктывлӧмаӧсь. Уджалан кӧлуйясыс дерт вежсьӧны ёна, сӧмын тайӧяслӧн нимъясыс мукӧддырйиыс кольӧны дырджык кежлӧ: мортыд велалӧма да, неокота пырысь выль кывйӧ кутчыссьӧ.
Важӧнсӧ каръясын уличаясті няйт вывті вольсалӧма вӧлӧм керъяс, тайӧ шусьӧма «мостӧвӧйӧн». Татшӧм важ пу «мостӧвӧйясыс» сюрины на Мӧскуаса Кремльысь.
Ыджыд каръясын изйысь да асфальтысь вӧчӧм москияс ӧнӧдз на шусьӧны «мостӧвӧйясӧн». Дерт эськӧ нинӧм ӧткодьторйыс важ пу моски да ӧнія асфальт моски костын, но важ нимыс мыйлакӧ кольӧма.
Тадзи важ кольӧм кывъяс сертиыс ми вермам унатор тӧдмавны важся олӧм йылысь.
Важ славянскӧй кылыс да сёрниыс зэв бура петкӧдлӧны миянлы, кутшӧм вӧлӧм сё, сюрс вояс сайын важ олӧмыс, техникаыс важ олысьяслӧн.
Муын кодйысьӧм бӧрти да ӧттор-мӧдтор сюрӧм бӧрти, учёнӧйяс тӧдмалісны, мый став важ йӧзыс кӧрта кӧлуйяс абу тӧдлӧмаӧсь, а уджалӧмаӧсь изйысь вӧчӧм ӧружйӧясӧн. Тайӧ из ӧружйӧ вӧчан-уджалан кадыс юксьӧ кык пельӧ. Важ каменнӧй век — «палеолит», кор из кӧлуйсӧ эз на кужны шыльӧдны, тӧчитны, тайӧ кылыс артмӧма кык важ грекъяс кывйысь: «<ell>палеос</ell>» — важ, «<ell>литос</ell>» — из. Кор мӧдӧмаӧсь из кӧлуйяс, ӧружйӧяс вӧчны шыльӧдӧмӧн, тӧчитӧмӧн, — шусьылӧма тайӧ кадыс «неолитӧн», выль каменнӧй век.
Важ славяна кыв вылын «пурт» кыв вӧлӧм вежӧртасассьӧ «биа изйӧн». Буракӧ славянаяс, кор мӧдісны овмӧдчыны русскӧй равнина вылӧ, сэтчӧс важ олысьясыслысь аддзисны из чер-пуртъясӧн на вӧдитчӧм.
Из кӧлуйӧн вӧдитчигӧн каменнӧй век дырся важ олысь дерт эз на ачыс лысьтлы гырысь зверъяс вылӧ нападенньӧяс вӧчавны, унджыкысьсӧ дерт гырысь зверъяссӧ пӧръялӧмӧн, гуӧ вӧтлӧмӧн сӧмын вины вермылісны, либӧ кулӧм зверъясӧс сёйлісны.
Та йылысь жӧ висьталӧ, мый став важ славянскӧй племяяслӧн звер кыйӧм, кыйсьӧм ӧтмоз шусьылӧма «<rus>тенета</rus>ӧн».
Миян ӧні гӧр да плуг вӧчыштны немтор оз сулав, либӧ гӧрны петны немтор абу сэн йӧрмантор — ӧштӧ, вӧвтӧ доддялін дай ставыс. Медым гӧр да плуг лӧсьӧдны, вӧлӧс-ӧшкӧс гӧрны да мукӧд уджӧ велӧдны, ковмис уна сюрс вояс пыр мунны, уна изобретенньӧяс вӧчны, медым вӧлӧн, плугйӧн гӧрӧмӧдз велавны.
Важ йӧзлы эз вӧв зэв кокньыд ӧнія кодь гӧр да агас лӧсьӧдны. 80 во сайын на Россияын, ыліджык пельӧсъясын татшӧм агасъясӧн уджалісны: некымын увъя кыдз пуяс кӧртавлісны ӧтлаӧ ньӧръясӧн, увъясыс агас пинь пыддиыс. Ёна важ йӧз татшӧм жӧ увъя пуӧн му лукйылӧмаӧсь, сӧмын тайӧ вӧлӧм чукля, кызджык увъя пуыс. Татшӧм чукля, вужъя пунас ӧнӧдз на ещӧ гӧрӧны Африкаса дикаръяс. Важ славяналӧн «<rus>соха</rus>», гӧр нимыс вӧлӧм вежӧртасасьӧ сэк «вужля пуӧн», а оз гӧрйӧн на, ӧнія моз.
Ещӧ сьӧкыд вӧлі важ йӧзлы удж вылӧ велӧдны пемӧсъясӧс (животнӧйясӧс), медым ӧнія моз сійӧ гӧрйӧ да доддьӧ доддявны.
Из ӧружйӧӧн, каменнӧй век дырйи, дикар (важ йӧзыд) эз вермы вины гырысь зверӧс, а сідзи жӧ эз вермы та нога ӧружйӧясӧн пӧкӧритны вӧлӧс либӧ ӧшъясӧс, кодъяслӧн вынныс вӧлі ыджыдджык морт серти.
Та серти позьӧ тӧлкуйтны, мый скӧт видзӧм-вӧдитӧм важ йӧз костын заводитчис сёрӧнджык, му вӧдитӧм (земледелльӧ) дорысь.
Вот мый серти важ славянскӧй кылын вӧлӧм «скӧт» кыв вежӧртасассьӧ мӧд ногӧн — «озырлунӧн» (богатствоӧн). Сэтшӧм йӧзыс, кодъяслы медпервой удайтчис пемӧсъясӧс кыйны да уджӧ велӧдны, сійӧ кадас сэтшӧм войтырсӧ миллионер пыдди пуктісны.
Важӧнсӧ Рытыв Европаын ыджыдалысь классъяссӧ нимтылӧмаӧсь скӧт — озырлун серти — «лошадятникъясӧн», «коннӧйясӧн». Тадзи шусьылӧмаӧсь торъя государствоясын: Испанияын — «кабальероӧн» («<rus>кабалус</rus>»ыс — вӧв); Францияын — «шевалье» («<rus>шеваль</rus>»ыс — вӧв); Германияын — «<rus>риттер</rus>ӧн» (вӧла морт); миян Россияын немеч кылысь жӧ артмӧма — «рыцар» кыв.
Ми аддзам, та серти кӧ, мый скӧт велӧдӧм-видзӧм торйӧдіс, вынсьӧдіс торъя йӧзӧс, мукӧд йӧзъяс серти.
Сійӧ кадас нин, кор славяна му дорын лукйысисны-гудйысисны вужъя беддьӧн, медсясӧ вердчисны му вӧдитӧм (земледелльӧ) помысь.
Тайӧ та серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый важ славянскӧй кыв «жито» (нянь) ӧтмоз вежӧртасассьӧ «жизнь» кывкӧд (жизнь — олӧм).
Нянь вӧлӧм сэк нин медся колан сёянтор йӧз олӧм-вылӧмын — йӧзлӧн сёян подув.
Вӧралӧм-кыйсьӧм помысь вердчыны — славянинлӧн этшаджык вӧлӧм надеяыс: пыр виччысьны ковмис зверӧс, кор ещӧ сиалӧминӧ (<rus>западня</rus>) либӧ сійӧ кыйӧм могысь нарошнӧ кодйӧм гуӧ усьӧ звер, усьӧ либӧ оз ещӧ. Сюрӧ кӧ звер «тенетаӧ» зэв бур, а оз кӧ сюр бара жӧ «зэв бур». Посниджык зверъясӧс кыйны сідзжӧ эз вӧв вывті кокньыд, дай сы ыджда йӧрыша звер вылад эз сулав и вӧравнысӧ. Но татшӧм посни зверъясыслысь ӧтитор-мӧдтор, налысь заптӧм-чукӧртӧмтор позьӧ вӧлі мырддьыны мортлы. Босьтам кӧть, шуам, малязіяслысь (<rus>пчела</rus>) поз, сэсь вермисны славяна ма перйыны, мырддьыны малязіясысь.
Ма ӧктӧмӧн вердчанног (<rus>бортничество</rus>) — зэв  важся. Ма ӧктӧмӧн вердчылӧмаӧсь важӧнсӧ не сӧмын славяна, но и став Русскӧй равнина вылын асыввывса олысьясыс. «<rus>Мёд</rus>» (ма) кыв зэв важся кыв, тайӧ кылыс абу сӧмын славяна пиын артмӧма, а ӧтувъя кыв финскӧй племяяслӧн да славяналӧн. Финскӧй племяяс важӧнсӧ овлӧмаӧсь Шӧр Россияын и ылӧдзджык лунвывлань, рытыввывлань.
Сэтшӧминъясыс, кӧн ёна позъясисны малязіяс, лыддьыссисны медся озыринъясӧн, весиг сэтшӧм кадӧ нин, кор славяна велалісны кӧрт кӧлуйӧн вӧдитчыны, гӧрйӧн да вӧлӧн му лукйыны.
Кыв серти кӧ тӧлкуйтны, колӧ шуны, мый славяна зэв важся (первобытнӧй) йӧз.
Тадзи жӧ висьталӧны славяна йылысь VI нэмся гижӧдъяс, документъяс грекъяслӧн.
Грецияса гижысьяс висьталӧны сійӧ кадся славяна йылысь тадзи: «олӧны няйта, паськӧмтӧг, керкаяс оз на кужны стрӧитны, олӧны шалашъясын, лыйсьӧны ньӧвъя вужйӧн, ньӧв помыс ядӧн отравитӧма, греческӧй каръяс вылӧ уськӧдчыласны да некодӧс ловйӧн оз кольны, став пленнӧйсӧ вийӧны».
Куим сё во мысти грек гижӧдъяс бӧрын ми аддзам ІХ нэм шӧрся преданньӧяс (важ мойд манера висьтъяс), тайӧ преданньӧяс сідзжӧ висьталӧны, мый славяна торъялӧны племяяс вылӧ да частӧ ас костаныс споруйтӧны.
Тайӧ преданньӧясас жӧ индӧма, мый Русскӧй равнина вылын русскӧй государствосӧ лӧсьӧдісны эз славяна асьныс, а бокысь воӧм, мукӧд народъяс, мый лунвылӧ первой государство лӧсьӧдісны Азияысь петӧм йӧз — «хозара», а войладорын — «варягъяс» — Швецияысь воӧм йӧз.
Бӧрынджык «Варягъяс» вермисны дзикӧдз «хозараӧс», пӧкӧритісны найӧс да став русскӧй равнина вылас лоины ӧтнаныс кӧзяин пыдди.
Тайӧ преданньӧ йывсьыс мӧда-мӧдыскӧд вензьылісны патриотическӧй историкъяс, националистическӧй мӧвпъяса историкъяс. Налы ӧбиднӧ вӧлі, мый славяналӧн медводдза князьясыс вӧліны бокысь воӧм йӧз. Патриотизм мӧвпа историкъяслы вӧлі ӧбиднӧ, Варягса да Хазарса князьяс йылысь кывзыны. Ньӧти найӧ эз норасьны та серти, мый XVIII нэм джынсянь Россияын, Романов саръяс овӧн сарствуйтісны немецкӧй князьяслӧн, герцогъяслӧн потомокъяс. (Романовлӧн рӧдыс быри 1761 воын, кор куліс Петыр Первой рӧдысь — сарича Елизавета, кодлӧн челядьыс эз коль).
Сідзкӧ некутшӧм значенньӧ абу, мый первойя князьясыс вӧліны шведъяс пиысь либӧ мукӧдлаысь. Медсясӧ тан со мый: шведъяс вӧліны рабовладелечьясӧн, работорговечьясӧн: пленӧ босьтӧм йӧзӧс пӧртісны рабъясӧ да вузасисны найӧн. Со кутшӧм нажӧтка вӧлі медводдза роч князьяслӧн. Та вӧсна первойя князьяс костын вӧліны дугдывтӧм войнаяс, косьяс. Тайӧ войнаясыс пыр ыдждӧдлісны рабъяслысь лыд, рабъясӧн вузасян нажӧтка. Та могысь жӧ, вузасьӧм могысь, роч князьяс йитчылӧмаӧсь Константинополькӧд, сэні медсясӧ рабъяснас вӧлӧм тӧргуйтӧны-вузасьӧны. Рабӧн вузасян-ньӧбасян тӧвар йылысь медводдза Россияса князьясыс зэв яндысьтӧг сёрнитӧны вӧлӧм. Ӧти князь, Святополк, кӧсйыліс ассьыс столичасӧ вуджӧдны Днепр вылысь Дунай ю дорӧ — кыдзи жӧ, сэн ӧд быдсяма тӧваръяс инісны, инісны зэв бура и ловъя тӧвар (рабъяс).
Дунай ю бердса рынокъяс вылӧ инасисны зэв кокньыда вӧр овмӧсса прӧдуктаяс: звер кучикъяс, ма, воск.
Тайӧ добрасӧ князьяс чукӧртлісны нин торъя племенаяс пиысь, дань пыдди. Медся дона, мунан тӧвар дерт вӧліны рабъяс. Та йылысь уна сикас документъяс кольӧмаӧсь: договоръяс медводдза роч князьяс да греческӧй императоръяс костын.
Сідзкӧ медводдза роч князьяс вӧліны медводдза работорговеч шайкаясын нырнуӧдысьясӧн.
Сійӧ кадас найӧ нинӧмӧн на эз «управляйтны»: X нэмын князьыд весиг суд делӧӧ на абу кутчысьлӧма. XI нэмсянь нин быттьӧкӧ князьяс босьтчисны тӧждысьны «пӧрадокъяс» йылысь, медсясӧ сэтшӧм каръясын, кӧні кыпавны мӧдіс работорговля.
Некымын письменнӧй памятникъяс тайӧ кад йывсьыс, кольӧмаӧсь ӧнӧдз на, петкӧдлӧны сэкся оласног йылысь.
Олысьясыс тайӧ каръясас вӧліны уна сёрниа йӧз пӧвстысь, а эз сӧмын славяна.
Тайӧ каръясас чукӧртчисны да овмӧдчылісны тӧргӧвӧй йӧз, быдсикаса пышйӧм йӧзъяс, весигтӧ мукӧд странаясысь тшӧтш.
Татшӧм уна сикаса олысьясыс кутісны шусьыны «Русьӧн». «Русьнас» нимтісны найӧс финъяс, Роч му вылӧ воысь шведъясӧс.
Шведъяс тайӧ медводдза йӧз, кодъяс вӧліны ыджыдалысь класс пыдди: медводдза князьяслӧн да налӧн отсасьысьяслӧн (бояраяслӧн) нимъясыс да овъясыс ставыслӧн шведскӧй.
Грецияса гижысьяс пасйӧмаӧсь кымынкӧ кыв сэкся «роч» кывйысь, да тайӧ кывъясыс ставыс босьтӧма Швецияысь. «Князь» кыліс артмӧма шведскӧй князь нимысь — «конунгысь», а «<rus>витязь</rus>», кыв артмӧма швецияса «викинг» кывйысь.
Унджык олысьыс сійӧ кадас каръясын дерт вӧліны славяна, а сы вӧсна князьяс да бояра регыдӧн пӧрины славянаӧ жӧ, «ославянитчисны». X нэм помын нин став князьяссӧ нимтылӧмаӧсь славяна кыввывса нимъясӧн (Святослав, Владимир, Ярослав да с. в.). Князьяс мӧдӧмаӧсь тшӧтш сёрнитны славяна сёрни вылын.
Медводдза «роч» йӧз оласъяс йылысь, Новгородын, Киевын, Смоленскын, Черниговын, Переяслав карын, ми вермам тӧлкуйтны медсясӧ «Русскӧй» «правда» гижӧд серти. Тайӧ нигаас вӧлі чукӧртӧма зэв важся судебнӧй обычайяссӧ, сэтчӧ веськалӧмаӧсь тшӧтш Х нэмся обычайяс. Тась жӧ ми аддзам, мый X нэмын князьяс эз на суд делӧӧн вӧрӧшитчыны.
Карса олысьяс ас костын суд делӧяс ладмӧдісны самосудӧн, — кодкӧ кӧ  кодӧскӧ ранитіс либӧ мортӧс виис, виӧм мортлӧн рӧдвужыс асьныс самосудӧн водзӧс косӧдісны. Лӧзӧдтӧдз кучкӧмысь лӧзӧдтӧдз жӧ и кучкалісны, ордлы чегӧм вӧсна водзӧс пыдди ордлысӧ жӧ чегисны, виӧмысь виӧмӧн жӧ водзӧс косӧдісны. Татшӧм судыд шусьылӧма «Кровавӧй местьӧн». Овлывлісны и татшӧм судъяс: споруйтысьяс третейскӧй судын, 12 морта (присяжнӧй) судын судитчисны.
Дас кык морта суд унджыкысьсӧ тадз судитліс, тшӧктіс мынтысьны деньгаӧн ӧбӧдитӧм мортлы либӧ сы семьялы.
Донаджыка судитісны мынтысьны князь рӧдысь петӧм йӧзӧс виӧмысь, ӧбӧдитӧмысь, крестьяна рабъяс серти. Лыддисны озырлун сэк эзысь дон серти, кӧть эзысьсӧ шуисны важ моз на «скӧтӧн».
Сійӧ кадся донъяссӧ ӧнія донъяс вылӧ вывті сьӧкыд вуджӧдны. Но позьӧ висьтавны чорыда пӧръясьлытӧг, мый крестьянинлысь олӧмсӧ (жизнь) донъялісны сэк 500 шайт кымынӧ, а бояринлысь — 16 пӧв унджык.
Доймӧмъясысь сідзжӧ ковмис сьӧм лыдӧн мынтысьны, сьӧмӧн дерт этшаджык морт виӧм дорысь.
Виӧм мортыс кӧ вӧлі раб, сэк пыдди пуктісны, эз-ӧ рабыс вӧв ремесленник либӧ мукӧд мастерство тӧдысь морт. Ремесленникӧс виӧмысь вӧлі унджык мынтӧдӧны прӧстӧй крестьянин серти.
Мыйла та нога судыс вӧлі сэк? Суддяяс отсавлісны судитчысьяслы сёрнитны ас костын да ладмӧдісны, уна-ӧ кодлы колӧ мынтысьны ӧбӧдитӧмысь, морт виӧмысь. Кутшӧм жӧ вӧлі мыждӧмыс-наказанньӧыс? Та йылысь сэк некутшӧм сёрни на эз и вӧв, ӧбӧдитӧм морт кӧ вӧлі вына, вермис нӧйтны обидчиксӧ либӧ вины сійӧс.
Наказанньӧ да мыждӧм X–XI нэмъяс гӧгӧрын «Русьын» эз на вӧв сы вӧсна, мый общественнӧй классъяс вылӧ эз на вӧв торъялӧма, а наказанньӧ да мыждӧм артмӧ классъяс вылӧ торъялӧм мысти. Наказанньӧыс сы вӧсна артмӧма, медым ыджыдалысь классъясысь власьтсӧ да правасӧ дорйыны.
Ӧнія буржуазнӧй обществоын, кӧні ставыс вужъяссьӧма нин частнӧй собственносьт под вылын, наказанньӧӧн да мыждӧмӧн велӧдӧны «радейтны» буржуазнӧй собственносьт. Коді собственносьтлы паныд сувтӧ буржуазнӧй обществоын, найӧ сісьтӧны тюрмаын, ыстӧны катаргаӧ.
Кытчӧдз эз артмыны собственникъяслӧн классъяс, сэтчӧдз быдӧн видзлісны асьныс ассьыныс добрасӧ, кыдз код кужис, либӧ суседъяс отсӧг пыр. Мый колӧ чорыд власьт, код эськӧ мед тюрмаын пукӧдіс мыжа йӧзӧс, мыждіс — татшӧмтор колӧм йывсьыс некод на мӧвпыштны сэк эз сяммы.
Сэсся ньӧжйӧникӧн «Русьын» каръясын торъявны мӧдісны сэтшӧм йӧз, кодъяс киын удачнӧй войнаяс да грабежъяс бӧрын чукӧрмис ыджыд эмбуръяс, медсясӧ нин уна скӧт (а ми тӧдам, сійӧ кадас вӧлі вывті донаторйӧн скӧтыс лыддьыссьӧ), рабочӧйяс, «холопъяс» да мукӧдтор.
Уджалысь массаыс сюрины тайӧ озыр йӧз кипод улӧ. Крестьяна, кодъясӧс война рӧзӧритіс, а эз озырмӧд, мӧдісны уджйӧзӧ вӧйны скӧт, вӧв удждысьӧмӧн.
Удждысьӧм йӧзлы скӧт пыдди лои мынтысьны да содтӧд (прӧчент) пыдди сетны тшӧтш посни скӧтсӧ. Татысь артмӧма татшӧм кывъяс: «рост», «ростовщик» важ вежӧртасыс тайӧ кывъясыслӧн — «быдмыны» — прӧчент босьтны.
Долгӧ вӧйӧм йӧз шусисны «закупъясӧн». Закуп кӧ эз вермы долгысь мынтӧдчыны (а долгысь петны бӧр зэв гежӧд морт нин вермывлісны), сэк ростовщик кӧзяин вермис нӧйтны «закупӧс», вузавны раб пыдди либӧ «холопӧ» пӧртны.
Татшӧм положенньӧӧ медбӧрти сюрлісны не сӧмын крестьяна да карса ремесленникъяс, но тшӧтш уджйӧзӧн тӧвар босьтысь купечьяс. Тадзи артмис кык сикас класс: озыр йӧз, накӧд радын тшӧтш сулалісны князьяс, а мӧд сикас классыс карса да сиктса гӧль йӧз, кодъясӧс увтыртіс, подчинитіс озыр йӧзлӧн озырлуныс.
Классъяс вылӧ торъялӧмсянь заводитчис классӧвӧй тыш: гӧль йӧз кыпӧдчылісны озыръяслы паныд, сотлісны налысь керкаяссӧ, гусявлісны скӧтъяссӧ. «Русскӧй правда» бӧръя юкӧнысь нин (а ми тӧдам, тайӧ нигаас пырлісны куим нэм чӧжся обычайяс, законъяс пыдди), ми аддзам выль наказанньӧяс, выль мыждан статьяяс: рӧзбойничайтӧмысь, сотӧмысь, вӧвъяс гусялӧмысь, йӧз собственносьт вылӧ усьласьӧмысь. Татшӧм мыжъясысь эз позь нин мынтысьны сьӧмӧн, а мыждісны казнитӧмӧн.
«Русскӧй правда» урчитіс татшӧм статья тшӧтш, мый оз позь мынтысьны став сиктӧн рӧзбойясӧс мездӧм вӧсна. Дерт крестьяна сійӧ кадас важ моз на видзӧдісны рӧзбойничайтан мыж вылӧ: крестьяна мӧвпалісны, мый рӧзбойничайтӧмысь колӧ мыждыны важ моз, кыдзи и морт виӧмысь.
Рӧзбойникъяс, собственносьт вылӧ усьласьысьяс, эз сюрны кӧ, сэк лои мынтысьны «Русскӧй правда» серти, став сиктӧн, убытка пыдди. «Русскӧй правдаысь» ми аддзам, мый тшӧкыдджыкасӧ рӧзбойникъяс усьласьӧмаӧсь князьяс вылӧ да озырджык йӧз вылӧ.
Сӧмын некутшӧм наказанньӧясӧн эз позь повзьӧдны ростовщикъясӧн дзескӧдӧм, пӧгибӧ воштӧм массаӧс. Тӧлк кӧ босьтіс, тайӧ массаыс кыпӧдчывлісны восстанньӧяс вылӧ.
Киевын (сійӧ сэки медыджыд карӧн лыддьыссис) вӧлі кык татшӧм кыпӧдчылӧмыс: ӧтиыс XI нэм шӧрын, а мӧдыс — XII нэм заводитчигӧн.
Первойя кыпӧдчылӧмыс вӧлі неудачнӧй войнаяс бӧрын.
Ми водзджык нин висьталім, мый не сӧмын варягъяс (шведъяс) крестьяна вылӧ усьласисны да рабъясӧн тӧргуйтісны, варягъяс моз жӧ босьтчисны рабъясӧс чуктӧдны да рабъясӧн тӧргуйтны Азияысь петӧм йӧз «хозара». Хозараӧс варягъяслӧн князьяс венісны. Хозараяс бӧрын Азияысь жӧ петісны выль конкурентъяс — «печенегъяс». Печенегъясӧс вермисны жӧ, но тайӧ вермӧмыс эз кокньыда вывті сюр: славяналысь князьӧс печенегъяс виисны да сы юрлыысь печенегъяслӧн князьыс вӧчис аслыс кубок (юан доз).
Кор Азияысь воисны бара выль йӧз — «половцы», Святославлӧн пияныс эз нин вермыны «половцыкӧд» водзсасьны. Киевса массаыс сэк ачыс босьтчис ӧружйӧӧ, сэк найӧ вӧтлісны не сӧмын половцыӧс, но ӧттшӧтш и ассьыныс князьяссӧ да боярасӧ вӧтлісны Киевысь. Сӧмын тайӧ вермӧмыс вӧлі недыр кежлӧ, князьяс регыд воисны бӧр да чорыда накажитісны кыпӧдчысьяссӧ.
Ростовщикъяс ёнджыка мӧдісны дзескӧдны йӧзӧс; медся нин ёна ростовщикъяс чукӧртчисны князь двор гӧгӧр: князь ачыс вӧлі медся ыджыд спекулянтыс солӧн тӧргуйтӧмсьыс, ставыс вӧлі сы киын.
Та бӧрын киевса гӧль йӧз эз нин мӧдны виччысьны военнӧй неудачаяс. Князь кулӧм бӧрын, гӧль йӧз бара кыпӧдчисны восстанньӧӧн. Тайӧ кыпӧдчӧмсӧ эз вермыны регыдӧн пӧдтыны.
Киевса озыр йӧз сэк корисны отсӧг вылӧ Переяславса князьӧс — Владимир Мономахӧс.
Тайӧ князьыс мича кывъясӧн кужис пӧрйӧдлыны йӧзсӧ, сӧмын сылы лои аслыс вӧчны уна уступкаяс массалы.
Та бӧрын лои лӧсьӧдӧма выль постановленньӧяс, «Русскӧй правдаӧ» выль статьяяс содтісны, кытчӧ лои урчитӧма, мый оз позь должник-закупъяс вылын «холопъяс» вылын моз ыджыдавны, мый закуп вермас судитчыны кӧзяин ростовщиккӧд.
Удждысьысь купеч кӧ воштіс сьӧмсӧ, тӧварсӧ пӧжар дырйи либӧ караб вӧйӧм вӧсна да эз вермыны мынтыны уджйӧз, сылы вӧлі урчитӧма отсрочка долг мынтыны.
Дерт тайӧ эз пукты пом ростовщикъяс командуйтӧмлы да уджалысь йӧзӧс нартитӧмлы. Помтӧм, дугдывтӧм войнаяс вӧсна масса пыр гӧльмис ёнджыка.
Сӧмын первойсӧ киевса революция бӧрын массалысь могъяс пыдди лоліс пуктывны князьяслы, кывзыны массалысь. Киевса горожаналӧн скодъяс — «вече» веськӧдліс став Киевнас сэк. «Вече» вылын вермисны бӧрйыны и вӧтлыны князьясӧс. Князьяслы лои «вечеысь» повны, кывзыны, ӧткывсьӧрысь уджавны.
Князьяс «вече» вылын шыасисны массалы «Киевса вокъясӧн», а массаыс сэк князьяссӧ шуліс «миян вокӧн».
Татшӧм жӧ пӧрадокъяс вӧлі лӧсьӧдӧма мукӧд каръясын: Ростов Ярославскӧйын, Владимирын, Новгородын (та серти миян мӧдас сёрни водзынджык на), сӧмын, «вечеяс», Новгород карын кындзи, эз вӧвны вынаӧсь, регыд бырины.
Сэкся ыджыд каръяс, оз ков вунӧдны, мый овлісны работорговляӧн медсясӧ, та вӧсна матігӧгӧрса ёна гӧльмисны.
Крестьяна пышъялісны тайӧ каръяссьыс ылӧджык, Волга да Ока дорӧ, вӧръясӧ да ӧнія Мӧскуаса, Рязанскӧй, Владимирскӧй губерняясӧ.
Тайӧ кадас крестьяна эз нин вӧвны медводдза славяна моз дикаръясӧн: налӧн нин вӧліны кӧрта кӧлуйяс, вӧрӧшитчис нин гӧрйӧн, вӧлӧн муяс дорын. Найӧ вӧліны ёнджыкӧсь техника, культура серти финъяс дорысь, финъясӧс кокньыда пӧкӧритісны.
Но карса олысьяс крестьянаӧс важмоз на лыддисны «смердъясӧн», кодъяс на мӧвпъяс серти сӧмын туйисны рабъяс пыдди либӧ кодъясысь позис бура пычкыны дань.
«Вече» вылын смердъяслӧн кыв (гӧлӧс) эз вӧв, а та вӧсна найӧ эз отсасьны «вечелы».
«Вече» серти кӧ вежӧртасавны Важ Русьын вӧляяс (свободаяс) йылысь, колӧ шуны, мый татшӧм свободаясыс вӧлі каръясын, а эз сиктын; каръяс усьӧм бӧрын свободаяс каръяскӧд жӧ тшӧтш бырины.
Мый вӧсна нӧ важ «Русь» вывса каръяс воштісны ассьыныс вынсӧ? Та серти вӧлі кык помка. Ӧти-кӧ, тайӧ каднас вежсис сэкся торговлялӧн ногыс дзоньнасӧн, тайӧ вежсьӧмсӧ история тӧдӧ «крестӧвӧй походъяс» нимӧн. Крестӧвӧй походъяс вӧчлісны быттьӧкӧ Иерусалим кар невернӧйяс киысь мездӧм могысь, а збыльысьсӧ Рытыввыв Европаса войска силаӧн пырисны эз Ерусалим невернӧйясысь мездӧм вӧсна, а рытыввыв-Европаса тӧргӧвӧй капитал нажӧвитчан могъяс вӧсна.
Лунвыв Францияса да Италияса купечьяс зілисны восьтыны веськыд туй уна эмбура Асыввылӧ, медым мездысьны греческӧй, константинопольскӧй купечьяс кипод улысь, кодъяс киын вӧлі водзджыксӧ став торговляыс.
Иерусалимын дерт крестоносечьяс эз вермыны дырсӧ кутсьыны, но Константинопольын 1204-ӧд воын найӧ пуксисны чорыдджыка.
Медся ыджыд, бур тӧвар ньӧбысь сэк Россиялӧн быри.
Асыввывса странаяскӧд торговля важӧнсӧ вӧлі медсясӧ мунӧ Чернӧй море кузя, сэсь Днепр ютіыс петӧ Балтийскӧй мореӧ. Ӧні мунны мӧдіс тӧвар туй Сириясянь, Палестинасянь, Египетсянь веськыда Венецияӧ, Генуяӧ, Марсельӧ, а сэсянь — Альпийскӧй гӧраяс вомӧн Рейн бердса государствоясӧ, Войвыв Европаӧ.
Варягъяссянь грекъясӧ ыджыд ва туй, кӧн водзджыксӧ ёна быдмисны древнерусскӧй каръяс, тупкысис, а такӧд тшӧтш Россияса каръяслӧн ыджыд значенньӧ эз ло, кор найӧ лоины бокын тӧргӧвӧй туйысь. Каръяс «Русьын» жебмисны вынӧн.
Дзикӧдз каръяс усисны, значенньӧсӧ воштісны татараяс нашествийӧ бӧрын. Татара локтісны сэсянь жӧ, кысянь волісны «хозара», «печенегъяс», «половцы». Найӧ вӧліны накӧд ӧти рӧдвужысь да и могныс налӧн вӧлі — кыйсьыны войтыр бӧрсянь да рабӧ пӧртны. Сӧмын став воддза Азияысь петӧм йӧз серти татара вӧліны медъёнӧсь, медся организованнӧйӧсь.
Водзджыксӧ кӧ Азияысь воӧм йӧз каменнӧй стенаа крепосьтъяс эз на вермыны босьтны, каръяс дорӧ найӧ падмывлісны, медсясӧ найӧ грабитлісны крестьянаӧс — «смердъясӧс».
Татара зэв бура кужисны босьтавны каръяс: налы дерт тӧдса нин вӧлі порох, кодӧс сэк (XIII нэм джынйын) оз на вӧлі тӧдны Рытыввывса Европаын весиг и некытӧн мукӧдлаын на.
Роч князьяслӧн войска эз вермы водзсасьны татшӧм ён врагъяскӧд: став роч каръяссӧ, Новгород кындзи, пазӧдісны, босьтісны татара.
Татара эз сӧмын рӧзӧритны каръяс, но олысь-вылысьсӧ нуӧдісны пленӧ. Такӧд тшӧтш бырӧдісны карса свободаяссӧ — «вече».
Важ роч князьяссӧ татара пӧртісны ас приказчикӧ, кодъяс мӧдісны чукӧртны дань татарскӧй ханлы вылӧ. Татарскӧй хан приказчиклы, код паныд сувтіс, татараяс таысь силаӧн раммӧдісны, вӧчлісны выль разгромъяс. «Вече» бырӧдӧма лои.
«Вече» йылысь сёрни лэптысьясӧс лыддисны бунтовщикъясӧн.
Татараӧн вайӧм пӧрадокъяс чорыда вужъясисны Русьын, медся нин асыввойвылын: Мӧскуа да Владимир гӧгӧрын. Татараяс лӧсьӧдісны Русьын выль ногӧн податьяс: гӧр лыд серти (сошное письмо). Та нога подать лӧсьӧдан ногыс кольлі XVII нэм шӧрӧдз.
Ми водзӧ сэсся аддзам, мый Русьлӧн Мӧскуа гӧгӧр чукӧртчӧмыс, ӧтувтчӧмыс медсясӧ артмис татараяс отсӧг пыр. Сӧмын та йылысь бурджыкасӧ водзын на лоӧ сёрнитӧма.
Татараяслӧн нашествийӧыс дзикӧдз вынсӧ чегис важ Русьлысь.
Кор Русьыс водзджыксӧ нин чорыда гӧльмис, вынтӧммис, жебмис феодал аскостса грабежъяс вӧсна, да мировӧй тӧргӧвӧй туйяс бырӧм вӧсна, дзикӧдз нин Русь жебмис, киссис татарскӧй нашествийӧ бӧрын, эз сэсся вермы бӧр сувтны кок йылӧ.
Тайӧ кадсяньыс Россия бӧр деревняногассис, каръяс усьӧм бӧрын лои сэтшӧм, кутшӧмӧн ӧні ми сійӧс аддзам.
Деревняногассьӧмкӧд, Русьын артмисны выльнога пӧрадокъяс, тайӧ пӧрадокъясыс чорыда мӧдісны торъявны X да XII нэм дырся пӧрадокъяс серти.
Князь да бояра кӧ важӧн вӧліны медсясӧ работорговечьяс, ӧні пӧрины землевладелечьясӧ.
Невольникъясӧс (рабъясӧс) воддза моз эз нин нуны вузавны бокиса рынокъяс вылӧ, а пленӧ сюрӧм йӧзсӧ пӧртісны рабӧ да пуксьӧдісны ас мувыланыс уджавны.
Дерт тайӧ вежсьӧмыс эз дзик регыдӧн артмы, ӧти-кык воӧн, дас-кызь воясӧн, а кузьджыка.
Татараяс воӧм водзын на, XII нэмын, — роч боярин, ростовщик — рабӧн тӧргуйтысьыс пӧри видз-му вӧдитысь кӧзяинӧ. «Русскӧй правда» кыдз висьталӧ, «бояринлӧн эм нин аслас сикт, сиктын приказчик да быдсяма сикаса рабочӧйяс».
Летопись серти, ӧти гырысьджык князьяслӧн сиктса уджалысь лыд вӧлӧм 700 морт кымын. Галицияса «Роман» нима князь тадз вӧчис: Литваса йӧзӧс грабитіс пыр, пленӧ босьтӧм йӧзӧс пуксьӧдавліс муяс вылас уджавны — гӧрны-кӧдзны.
Земледелльӧ вылӧ вуджӧм первойсӧ эз на пык ньӧти князьяслы да бояраяслы разбойничайтны да грабитӧмӧн тӧргуйтны невольникъясӧн. Ростовщикъяс отсасисны князьлы да бояринлы зэв лӧсьыда: долгӧ вӧйӧм мужикъясӧс — «закупъясӧс» налы уджалысь пыдди вузавлісны.
Сӧмын каръяс усьӧм бӧрын вӧлисти чорыдджыкасӧ нин пуксис боярин му бердӧ, ас вотчина вылас, дзикӧдз пӧри барин-помещикӧ.
Важ карса Русь йылысь (тшӧкыдджыка шулісны важ историкъяс «Киевско-Новгородскӧй Русь» нимӧн, медыджыд каръяс сертиыс), колины доза уна гижӧдъяс, памятникъяс. Тайӧ памятникъясыс петкӧдлӧны, мый сэкся каръясыс, медся нин князь двор бердын олысь йӧзыс, вӧліны культурнӧйӧсь, налӧн вӧлі литературнӧй да художественнӧй интересъяс доза ыджыдӧсь.
Князьяслӧн пыр грабитӧмӧн сьӧлӧмныс эз бурмы, радейтлісны найӧ тшӧтш мед налысь военнӧй славасӧ ошкисны. Медым ошкыны князьясӧс, князьяс дворын вӧлӧм асланыс поэтъяс, гижысьяс, кодъяс вӧлӧм ошкӧны налысь подвигъяссӧ, шудлунсӧ, несчастьӧяссӧ.
Ӧти татшӧм произведенньӧ, — «<rus>Слово о полку Игореве</rus>» нима поэма кольӧма дзоньнасӧн ӧнӧдз. Тані гижӧма, кыдзи ӧти князьлӧн «Половцы» вылӧ неудачнӧй войнаӧн ветлӧма.
Мукӧд татшӧм поэмаясыс да сьыланкывъясыс кольӧмаӧсь сӧмын торйӧн-торйӧн, сідзжӧ кольӧмаӧсь и некымын летописьяс тайӧ кад йывсьыс. Летописьяссӧ важӧн нуӧдӧны вӧлӧм быд князь дворын, медым летописьяс серти, судӧ кӧ воан, позис летописьяс вылӧ ыстысьны, да ассьыныс праванысӧ дорйыны.
Дерт тайӧ летописьясын медсясӧ пырджык князьясӧс ошкӧма, мый найӧ сэтшӧм буртор вӧчисны йӧзлы, йӧзӧс правда серти судитісны, а врагъяс йылысь пыр омӧльтор гижисны. Вот мыйла важ историкъяс тайӧ летописьясыс серти быд ногыс зілисны ошкыштны князьясӧс. История пыдди буржуазнӧй историкъяс тайӧ летописьяс серти лӧсьӧдісны быдсикаса мойдкывъяс, быттьӧкӧ князьяс воисны Русьӧ пӧрадок сувтӧдӧм могысь, дугӧдны, бырӧдны преступленньӧяс, дорйыны увтыртӧм йӧзӧс, — тайӧ збыльысь мойдкыв, а абу история. Сардырся важ правительство татшӧм «историянас» тыртліс школаясӧс.
Татшӧмторйыс артмис не сӧмын сы вӧсна, мый гижысьясыс вӧліны придворнӧй йӧз, а нӧшта и сы вӧсна, мый унджыкысьсӧ гижысьясыс-летописечьясыс вӧліны поп-дяк, придворнӧй попъяс, монастыръясса настоятельяс, кодъясӧс лышкыдпырысь зэв быдсяматорнас козьналісны князьяс.
Манакъяс да попъяс кындзи, грамотнӧй йӧз сэк эз вӧвлы, «Русскӧй правдаӧдз» на эз вӧвны ещӧ «гижӧда договоръяс». Попъяс ставыс вӧліны грамотнӧйӧсь: дерт найӧджык и гижлывлісны, на пиысь жӧ петавлісны писательяс, летописечьяс.
Христианскӧй вичколы да манастыръяслы кыптыны отсалісны Россияын медсясӧ князьяс да бояра.
Кор мӧдіс артмыны классъяс вылӧ торъялӧм, да вывса классъяс ёнджыка торъялісны массаысь, сэк эз нин мӧд туйны важ, славяна нога енлы эскӧм-юрбитӧмыс, важ обрадъясыс. Князьяс босьтісны грекъяслысь эскӧмнысӧ, судзӧдісны эзысь-зарниӧн кышӧм образъяссӧ, корисны «волхвъяс» пыдди Грецияысь попъясӧс.
Православнӧй вичко дерт та йылысь мӧд ногӧн висьталіс, ыдждӧдліс тайӧ событтьӧсӧ «Крещенньӧ Русьын», мый ӧтпырйысьӧн, ӧти лунӧн ставсӧ Христос вераӧ лои пыртӧма. Сӧмын збыльысьсӧ эз татшӧм кокньыда тайӧ вера вежӧмыс артмы: дыр на зэв «пыртчӧм» йӧзлӧн коли важ нога енлы эскан ногыс. Ӧнія кадӧдз на ещӧ кольӧма татшӧм нога енлы эскан ногыс коді «анимизмӧн» шусьӧ. «Анимизм» кыв артмӧма важ латынь «<rus>Анимус</rus>» кылысь. «<rus>Анимусыс</rus>» — сійӧ дух ми ногӧн. «Анимистъяслӧн» татшӧм енлы эскӧм ногыс, мый став мир пасьталаыс помтӧм, лыдтӧм «духъяс». «Духъяс» юксьӧны бур дух вылӧ да омӧль дух вылӧ, мый лёкыс бур духъяс сертиыс лыднас унджык, мый духъяс бергӧдӧны муӧн, шондіӧн, кодзувъясӧн, урожай воӧмӧн, морт шудӧн да став олӧм-вылӧмнас.
«Анимизм» коркӧ вӧлӧм основнӧй вера пыдди став мувывса йӧзыслӧн. Ӧнӧдз на кольӧма татшӧмтор йӧз сёрниын: ми шуам «чеччӧ шонді», та ногӧн кӧ, ми сёрнитам сюрс во сайся олысьяс моз жӧ, быттьӧкӧ шондіыс ловъя, быд рыт водӧ узьны, асылын чеччӧ вольпасьысь.
Кор шуам «вӧр шумитӧ», «ю котӧртӧ» ми тайӧн урчитам, быттьӧ вӧрыс да ваыс ловъяӧсь жӧ. Ӧні тайӧ прӧстӧй кывйӧн ворсантор, а важӧнсӧ мортыд ӧд збыльысь веритіс, мый став природаыс ловъя.
Сэтшӧм духъясысь, кодъяс йылысь чайтісны, мый став мирсӧ найӧ бергӧдӧны, зэв ёна повлісны важ йӧз, найӧс зілисны быд ногыс бурмӧдны. Важ йӧзыс зілисны духъясӧс бурӧдӧм могысь найӧс вердны, юктавны, пасьтӧдны, медым найӧ нинӧм вылӧ эз вермыны норасьны, лӧгасьны.
Кор лои христианство, важ духъяс дорӧ содісны быд сикаса выль духъяс, ангелъяс, святӧйяс.
Но тайӧн збыльысьсӧ важ верованньӧыс эз вежсьы.
Сідзжӧ колисны христианскӧй вераӧ важ нога жертва вайӧмъяс. Сӧмын ӧні чипанъясӧс, ыжъясӧс да вӧвъясӧс эз нин сотны воддза моз, а сетісны попъяс киӧ, кодъяс, йӧзлы видзӧднысӧ, быттьӧкӧ асьныс нин сёрнитісны, ладмӧдчисны духъяскӧд либӧ повзьӧдісны омӧль духъясӧс. Христианскӧй попъяс тадзи вежисны языческӧй «волхвъясӧс» да «кудесникъясӧс».
Важ Россияса анимизмлӧн ногыс ёна пырӧма «<rus>житие святых</rus>» гижӧдъясӧ, медсясӧ Киево-Печерскӧй манастырса «житие» висьтъясӧ. Став олӧм-вылӧмыс древнерусскӧй манакъяслӧн, житие ногӧн, мунӧма омӧль духъяскӧд дугдывтӧм вермасьӧмын, христианалы паныд мунысь духъяскӧд тышкасьӧмын. Висьтавсьӧ сэні, быттьӧкӧ манакъяслы тайӧ вермасигас пыр отсасьӧмаӧсь Христос вера дор сулалысь духъяс: святӧйяс да ангелъяс. Но такӧд жӧ тшӧтш колӧ висьтавны, мый прӧста вылӧ манакъяс духъяскӧд эз вермасьны, йӧзӧс духъясысь сьӧмтӧг эз мездыны: купечьяс-тӧргӧвӧйяс моз жӧ тайӧ удж вылын манастыръяс сьӧм чукӧртісны, нажӧвитчисны.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Мӧскуаса государство котыртӧм @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
МӦСКУАСА ГОСУДАРСТВО КОТЫРТӦМ
XIII нэм гӧгӧр, 600 во сайын кымын ӧнія кадсянь, шӧр Россияӧ пуксис сэтшӧм пӧрадок, коді шусьӧ феодальнӧй пӧрадокӧн.
Тайӧ пӧрадоксӧ некымын кывйӧн со кыдзи колӧ вежӧртасавны: феодализм кадӧ став муыс, став олысьясыс сюрины неыджыд лыда военнӧй йӧз котыр киӧ, кодъяс ӧружйӧ вынӧн ыджыдалісны уджалысь йӧз вылын.
Тайӧ военнӧй йӧзсӧ эз на позь веськыда шуны землевладелечьясӧн, сэк уджавтӧм (тыртӧм) муяс, вӧр улын муяс вӧлі мыйта колӧ; му серти эз на вӧв вывті дзескыд. Та вӧсна мусӧ эз на зэв донъявны, ӧнія моз. Вӧръяс да нюръяс пытшкын овмӧдчисны му бердын уджалысь крестьяна, мукӧддырйиыс олісны промышляйтӧмӧн, чери кыйӧмӧн, вӧралӧмӧн, ма перйӧмӧн. Ставыс, мый вӧчисны крестьяна сьӧкыд удж помысь, сюри военнӧй йӧз киӧ.
Кыдзи Рытыввыв Европаын, сідз жӧ и миян Россияын, феодал классъясын йӧз эз вӧвны ӧткодьӧсь вын серти, эмбур серти. Кымын унджык сикт вермис сӧрвитны ас киӧ феодал (роч ногӧн кӧ — «боярин», «барин»), сымын сылӧн выныс, значенньӧыс вӧлі ыджыдджык. Медся озыръясыс, медгырысь феодалъясыс миян Россияын шусьывлісны «князьясӧн», посньыдджыкъясыс — «бояраӧн», нӧшта посньыдджыкъясыс — «<rus>дети боярские</rus>».
Рытыввыв Европаын нӧшта на уна сикасӧ юксисны вын, чин серти феодалъяс, — сэн ми аддзам «герцогъясӧс» «графъясӧс», маркизъясӧс», «баронъясӧс» да с. в.
Сӧмын пытшкӧс содержанньӧыс вӧлі дзик ӧткодь.
Посньыдджык феодалъяс унджыкысьсӧ асьныс сюрлісны гырысьджык феодалъяс кипод улӧ.
Мый вӧсна нӧ тадзсӧ вӧлі колӧ?
Тайӧ тадз колӧ гӧгӧрвоны: феодализм дырйи став пӧрадокыс вӧлі сувтӧдӧма мырдалан политика вылын, военнӧй насилльӧ вылын. Вын серти слабджык феодаллы, кӧть эськӧ сылӧн аслас вӧлі вооружённӧй вын и вооружённӧй слугаяс, но пыр лои повны вынаджык сусед уськӧдчӧмысь, мый сійӧ силаӧн босьтас сылысь усадьбасӧ, пӧртас асьсӧ рабӧ либӧ вӧтлас усадьбасьыс.
Крестьянаӧс сэк эз на позь шуны крепостнӧйясӧн. 600 во сайын крепостнӧй пӧрадокыд эз на вермы лоны.
Ми нин водзын висьталім, мый тыртӧм, босьттӧм муыс вӧлі мыйтӧм на колӧ.
Му бердын уджалысьяс (крестьяна) ветлісны вӧръяс пӧвстті, бӧрйылісны колана места, пӧрӧдлісны, сотлісны сійӧс да вӧчлісны нянь кӧдзанінъяс.
Воысь-во кӧдзӧм мысьт, кор вынтӧммис дзикӧдз муыс да эз мӧд сетны урожайсӧ — эновтлісны сійӧ местаяссӧ да мунісны водзӧ.
Сідзкӧ сэкся олысьяс эз на вӧвны дзикӧдз ӧти местаӧ пуксьӧмаӧсь: ветлісны на местаысь местаӧ.
Зэв нин шоча овліс сэтшӧмтор, медым пиыс кувсис дедыс чужанінын.
Весиг ӧти морт нэмнас крестьянинлы лои вежсьыны местаӧн уна дас пӧв.
Дерт татшӧм вежласян оласног дырйи ыджыдалысь классъяслы эз вӧв некутшӧм выгӧда пуксьӧдны крестьянаӧс ӧти местаӧ.
Му бердӧ да кӧзяин дінӧ крестьянинӧс сёрӧнджык нин кӧрталісны, кор вуджисны мӧд нога овмӧс нуӧдан система вылӧ: переложнӧй системаӧ да трекполльӧ системаӧ.
Ми висьталім нин водзджыксӧ, мый феодалъяс ас костын, вын серти, эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Та серти оз жӧ позь дерт мӧвпавны, быттьӧкӧ ӧти феодал ыджыдаліс, а мукӧдыс ставыс сы кипод улын вӧліны.
Абу тадз.
Посни феодалъяс кӧ полӧмсорӧн олісны, гырысь феодалъяс грабитӧм-рӧзӧритӧмысь, но асьныс гырысь феодалъяс пыр жӧ вермасисны мӧда-мӧд костаныс, та вӧсна чукӧртлісны ас гӧгӧрыс унджык посни феодалъяссӧ, «вассалъясӧс» (Рытыв Европаын тадзи найӧ шусисны).
Та ногӧн кӧ, посни-гырысь феодалъяс костын ӧтувтчылӧмъяс артмывлісны ӧтсӧглас серти. Феодальнӧй обществоын феодалъяс котыр костын ӧтувтчӧмъяс мунісны договоръяс серти — ас костаныс вӧчавлісны договоръяс.
Тайӧ договоръясыс пыр вӧліны ӧтмодааӧсь: гырысь феодалъяс кӧсйысисны дорйыны посни феодалъясӧс, а посни феодалъяс кӧсйысьлісны пыр отсасьны воюйтігӧн гырысьлы — вӧлӧн, мортӧн, ӧружйӧӧн локны отсӧг вылӧ, кор чукӧстас гырысь феодал «сюзерен» (Рытыввыв Европаын тадзи шусисны гырысь феодалъяс).
Колӧ нӧшта содтыны, мый тайӧ вооружённӧй холопъясыслы (Россияын найӧ ещӧ шусьывлісны «послужилечьясӧн») гырысь феодал козьнавліс некымын сиктъяс, крестьянаӧн и быдӧн, медым бурджыка кӧртавны найӧс ас бердас. Тайӧ вооружённӧй холопъясысь ньӧжйӧникӧн артмисны зэв уна посни феодалъяс, кодъясӧс бӧрынджык мӧдісны шуны помещикъясӧн, тадз жӧ артмисны и дворяна.
Феодалъяс, вӧліны ставыс военнӧй йӧз, найӧ овмӧс нуӧдны эз вермыны дай эз и кӧсйысьны кӧзяйствуйтны овмӧсын.
Вӧліны жӧ феодалъяслӧн оланін бердын асланыс неыджыд муторъяс, градъяс, садъяс, сӧмын ставыс тайӧ вӧлі вӧдитчӧ ас сёйӧм-юӧм могысь, а не вузавны.
Бокӧ тайӧ кадӧ нинӧм эз вузавны.
Сідзжӧ и крестьяна бокӧ немтор эз вузавны, а баринлы (феодаллы) мынтысисны «дань» натураӧн (продуктъясӧн).
Быд крестьянин мынтіс, вайис феодаллы ӧти меж, вит доз рысь, ӧти шона мешӧк да с. в.
Тадзи жӧ, натураӧн ӧктысьӧмӧн, феодал киӧ чукӧрмис тшӧтш сырьё да мукӧд колан кӧлуйяс.
Кузнеч оброк пыдди мынтысис баринлы черъясӧн либӧ дорис баринлы да сы «дружиналы» (войскалы) кольчугаяс, сабляяс да мукӧдтор.
Плӧтник, шуам, оброк пыдди лэптіс-стрӧитіс баринлы керкаяс, кучик вӧчанінъяс, а сапӧг вурысьяс мынтысисны кӧмкот вурӧмӧн. Быд феодал сійӧ кадас, медпосньыдыс и медгырысьыс, зілисны став колан кӧлуйсӧ вӧчны ас ордын, ас йӧз ки пыр вӧчӧмӧн, а эз ньӧбӧмӧн.
Ылынджык муяскӧд вузасьӧм-ньӧбасьӧм оз вермы паськавны сы вӧсна, мый феодалъяс костын дугдывтӧг муніс кось.
Купеч йӧз вывті шоча волісны.
Найӧ волывлісны кӧ, сьӧрсьыс вӧдитісны эз быдлунъя коланаторъяс, а дона тӧваръяс: шӧвк матерйӧяс, дона ӧружйӧ, нывбабаяслы украшенньӧяс, дона винаяс, фруктаяс да сідз водзӧ.
Тайӧ шоч «гӧсьтъяссӧ» феодал радейтіс грабитны.
Мукӧд феодалыс веськыда грабитісны, — уськӧдчылісны купечьяс вылӧ асланыс дружинаӧн, тӧваръяс мырддялісны. Мукӧдыс вӧчисны мудерджыка; мыйла начкыны «зарни кольк вайысь чипанӧс», кор позьӧ мӧд ног эмбур купечлысь пычкыны: асланыс владенньӧясын вӧчлісны «таможня», «мыт» (Россияын таможнясӧ тадз шулісны) да босьтлісны быд ветлысь-мунысь купечлысь ыджыд пошлина. Татшӧм «таможняыс» вӧлі зэв уналаӧ лӧсьӧдӧма — быд феодал вотчина дорын.
Дас феодал владенньӧті кӧ вуджас купеч, дзикӧдз сійӧс «куштасны» феодалъяс, рӧзӧритасны. Дерт татшӧм пӧрадок дырйи тӧргуйтӧм-вузасьӧм эз вермы паськавны. Прӧста абу артмӧма «мыт» кывйысь «мытарство» кыв. «Мытарство» ми гӧгӧрвоам, кыдз дзескӧдӧм-мучитӧм.
Ми висьталім нин, мый феодалъяс костын мунісны дугдывтӧм косьяс. Тайӧ косьяс дырйиыс вынаджык феодалъясыс бырӧдлісны посниджык феодалъяссӧ дзикӧдзыс дерт шочджыка жӧ, а пырджык тшӧктывлісны пӧкӧритӧм помещикъясӧс аслыныс служитны. Но вӧліны и нӧшта на гырысьджык феодалъяс, кодъяс зілисны пӧкӧритны и тайӧясӧс, гырысь феодалъяссӧ асьнысӧ.
Тадзи артмывліс феодальнӧй монархия (единодержавйӧ). Тайӧ феодалъяссӧ ӧти кипод улӧ чукӧртӧм-подчинитӧмысь бӧрын артмисны Рытыввыв Европаын гырысь государствояс.
Тадзи артмис Францияса королевство, дзик тадзи жӧ котыртчис и Мӧскуаса государство.
Мый вӧсна нӧ эськӧ миян Россияын котыртчӧмыс лои Мӧскуа гӧгӧр, а эз мукӧд каръяс гӧгӧр?
Та вылӧ вӧліны аслыснога помкаяс.
Дерт оз позь шуны, мый Мӧскуаса князьяс вӧліны вежӧраджыкӧсь да смелджыкӧсь мукӧд дорсьыс.
Историкъяс висьталӧм серти найӧ вӧліны сэтшӧм жӧ тӧдчытӧм йӧз мукӧд войтыр серти.
Мӧскуаса князь сійӧ кадас вӧлі лыддьыссьӧ медічӧт князьӧн, но пукаліс сійӧ зэв лӧсьыд, выгоднӧй инын. Мӧскуа пыр вӧлі сійӧн выгӧднӧй инын, мый унджык тӧвар туйясыс сэті мунісны.
Мӧскуа пыр муніс кык тӧвар вӧдитан туй: ӧтикыс Смоленсксянь Клязьмаӧ, рытыввывсянь асыввылӧ. Клязьма вылын сэк сулаліс медыджыд, медозыр карыс — «Владимир». Рытыввывсянь став Владимирӧ мунан тӧварыс прӧйдитіс Мӧскуа пыр.
Мӧд тӧвар туйыс муніс войвывсянь лунвылӧ, Новгородсянь (сійӧ сэк нин мукӧд государствояскӧд тӧргуйтіс) ӧнія Рязанскӧй губерняӧ. Рязань лыддьыссис няня местаӧн, тась няньыс муніс Новгородӧ.
Дерт, ӧнія торговля серти кӧ, тайӧ вӧлі вывті ичӧт торговляыс. Но тайӧ тӧварыс, вузасян кӧлуйясыс сэк вӧлі ставыс мунӧ ӧти туйӧд: Мӧскуа пыр; мӧд ногӧн кӧ тайӧ тадз колӧ гӧгӧрвоны, мый Мӧскуаса князьяс чукӧртісны уна сьӧм купечьяслысь «мыт» (пошлина) перйӧмӧн. Татшӧм, та ыджда доходыс некутшӧм мукӧд князьяслы эз во. Сэсся олысь лыд содіс, крестьяна ёнджыка татчӧ овмӧдчисны, мӧскуаса князь чукӧртіс унджык ыджыдджык оброк, дань да мукӧдтор.
Мӧскуаса княжество вӧлі медся шӧрвылын, саймовтчӧма вӧр пытшкӧ, безопаснӧй местаӧ мукӧд княжествояс дорысь. Та вӧсна татчӧ йӧзыс унджык чукӧрмисны.
Мӧскуаса князь, ыджыдджык доходъяс (выгӧднӧйджык местаын пукалӧм вӧсна) босьтіс мукӧд князьяс серті, эзджык кось вылӧ пырис мукӧд феодалъяскӧд, — а та вӧсна ещӧ нин йӧз татчӧ овмӧдчисны. XIV нэм первойя джынйын нин ӧти мӧскуаса князьӧс нимтылӧмаӧсь «Калитаӧн», мӧд ногӧн кӧ вежӧртасавны «Калита», сьӧм мешӧкӧн. Озырнас озыр вӧлі «Калита», но эз на вӧв медъён.
Тайӧ бара на вӧлі выгӧднӧйджык сылы. Вынаджыкӧн на сэки лыддьысисны Рязаньса да Тверса князьяс. Ми помнитам, мый став князьясыс, тшӧтш мӧскуаса князьяс дерт, вӧліны татарскӧй хан кипод улын, вассалъяс пыдди.
Хан вежӧгтӧмпырысь зэв видзӧдіс роч князьяс вылӧ, сы вӧсна хан эз отсась ёнджык князьяслы; ёнджык князьыд ӧд вермас кыпӧдчыны аслас ханлы паныд. Татарскӧй хан медсясӧ отсавліс медслаб — мӧскуаса князьлы, кодысь хан эз пов.
Мӧскуаса князь тадзинад пӧрис медыджыд, медбур приказчикӧ ханлы. Мӧскуаса князьлы татарскӧй хан тшӧктіс перйыны-ӧктыны став князьясыслысь даньсӧ. Аслас озырлун вӧснаыс Мӧскуаса князь вӧлі меднадёжнӧй сборщикӧн лыддьыссьӧ.
Сылӧн пыр вӧлі вӧдитчӧ сьӧм. Та мында сьӧмӧн мӧскуаса князь «отсавліс» гӧльджык князьяслы, а видзӧдан да, налӧн княжествоясыс вочасӧн вуджисны мӧскуаса князь кипод улӧ дзоньнасӧн.
Сэсся та вӧсна жӧ, озырлун вӧсна, мӧскуаса князь аддзис мӧд ыджыд отсӧг.
Татарскӧй хан кындзи мӧскуаса князьлы мӧдісны отсасьны роч вичко, духовенство.
Православнӧй вичко Россияын кыптіс да вынсяліс медсясӧ князьяс отсӧг пыр. Сійӧ босьтчис Россияын X нэм помын, кор киевса князь Владимир пыртчис да пыртіс мырдӧн став йӧзсӧ, та вӧсна вичкоыс Владимирсӧ пуктӧма святӧйӧ. Вичкоыд Россияын важысянь вӧлі придворнӧй учрежденньӧӧн, князьяс кипод улын.
Князь индӧм серти пуктылісны аркирейясӧс, сідзи жӧ князь вӧтлывліс архирейясӧс, эз кӧ найӧ воны сьӧлӧм вылас князьяслы.
Князь стрӧитіс манастыръяс, кӧні кевмысисны енлы князь вӧсна да сы рӧдвуж вӧсна; аслас именньӧӧн моз жӧ вӧрӧшитчис князь манастыръясӧн.
Вичко вылын вермис ещӧ распоражайтчыны «вече» ыджыдджык каръясын. «Вече» пуктыліс архирейясӧс, архимандритъясӧс, сійӧ жӧ и вӧтлыліс найӧс мукӧддырйиыс.
Татаралӧн нашествийӧыс отсаліс православнӧй вичколы мездысьны князьяс да «вече» кипод улысь.
Вечесӧ, кыдзи ми тӧдам нин, татара бырӧдісны пырысь-пыр.
Вичко кор мыніс князь да «вече» кипод улысь, век жӧ кыскысис князь двор бердӧ, но ӧні кыскысис медся озыр двор бердӧ.
Митрополитъяс, первой Киевысь Владимирӧ вуджисны, а сэсся йитчисны татарскӧй ханъяскӧд, а ханъяс сетісны митрополитъяслы «жалованнӧй грамотаяс» (ярлыкъяс).
Тайӧ «жалованнӧй грамотаяс» пыр, хан сетіс быдсяма льготаяс, мынтӧдіс вичкоясӧс дань, подать мынтӧмысь, митрополитӧс жӧ хан пуктіс суддя пыдди, вичко бердын служитысь йӧзӧс судитны; сӧмын ӧти условйӧ хан урчитіс, медым вичко юрбитіс енлы хан вӧсна да сы рӧдвуж вӧснаыс.
Ханыс эськӧ эз вӧв православнӧй вераысь, (первойсяньыс язычник, сэсся — магометанин), но православнӧй вичко та вӧсна ладмис ханкӧд.
Ханъяс вӧлі зільӧны, медым роч вичкоясын на вӧсна юрбитісны: татаралӧн ханъяс гӧгӧрвоисны, мый куш ӧти силаӧн кутчыны, посйысьны он вермы, а та вӧсна зілисны петкӧдлыны Россияса йӧзлы, мый ханлы отсалӧ ен, мый ханлӧн власьтыс — енсянь пуктӧм власьт. Роч архиерейяс да попъяс отсасисны зэв бура ханлы тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ.
Тадзи православнӧй вичко да невернӧй ханъяс ас костаныс йитчисны, ас костын вӧчисны союз. Тайӧ союзыс православнӧй вичколы ыджыдджык выгӧда вайис татаралы серти: татараяслысь ыджыдалӧмсӧ бӧрвылас бырӧдны удайтчис. Ханъяс отсӧгӧн вичко мездысис роч князьяс киподулысь.
Князьяслы дерт тайӧ эз во сьӧлӧм выланыс, а та вӧсна татаралы паныд кыпӧдчылысь тверскӧй князь босьтчыліс бӧр ас кипод улас босьтны вичкосӧ.
Владимирса митрополит мӧдіс корсьны отсӧг, сы вӧсна шыасис отсӧгла Мӧскуаса князь дінӧ, а Митрополит Петыр дзикӧдз нин вуджис овны Владимирысь Мӧскуаӧ. Тасянь Мӧскуа лои вичко столичаӧн тшӧтш.
Мӧскуаса князь кыптіс, ӧти кӧ ногӧн, аслас озырлунӧн, мӧд-кӧ — татара вынӧн, а коймӧд-кӧ — вичко отсасьӧмӧн и медбӧрын надзӧникӧн воис медыджыд князьӧдз, став роч князьяс вылас князьӧ.
Тайӧ артмис регыд кадӧн, ӧти нэм чӧжӧн.
XIV нэм помын нин Мӧскуаса князь Семен Иванович — (Иван Калита пи) кипод улын (шусьыліс «Гордӧйӧн» нӧшта), летопись гижӧдъяс серти, вӧлӧм нин став роч князьясыс. Мӧд ногӧн кӧ шуны, мӧскуаса князь пӧрӧма нин медыджыд сюзеренӧ (феодалӧ).
Тайӧ дерт лишнӧй нин содтӧмаӧсь тайӧ князь йывсьыс. Медыджыд князьӧн (сюзеренӧн) вӧлисти на лои тайӧ князьыслӧн праправнукыс — Иван Васильевич, XV нэм помын. Но тайӧ Мӧскуаса князьясӧс кыпӧдӧмыс нин петкӧдлӧ, кыдзи видзӧдісны сэк Мӧскуаса князь вылӧ, сы вын, озырлун вылӧ.
Кутшӧм жӧ тані экономика боксяньыс медыджыд помкаыс, код ногӧн, мыйла посни владенньӧясысь ӧти ыджыд Мӧскуаса государствоӧ артмӧма?
Дерт оз позь тадз тӧлкуйтны, мый тайӧ феодальнӧй князьяслӧн ӧти князь кипод улӧ чукӧртчӧмыс муніс чӧв-лӧньӧн ӧтувтчӧмысь. Тайӧ фактъяслӧн эмӧсь экономическӧй помкаяс, экономическӧй подув.
Видзӧдлам кӧ бурджыка став овмӧс ног вежсьӧмъяссӧ Мӧскуа бердӧ Русь чукӧртчан кадӧ, сэк ми вермам аддзыны прамӧй помкасӧ.
XII нэмын, кор первой на висьтавсьӧ Мӧскуа йылысь (1147 вося первойя гижӧдыс), Мӧскуа вӧлі дзоляник усадьба Владимирса князьлӧн — Юрий Долгорукийлӧн. Усадьба сулалӧ вӧлі Неглиннӧй да Мӧскуа юяс костын, кыр йылын, кӧні ӧні сулалӧ Кремлевскӧй двореч да Боровицкӧй воротаыс.
А XIV нэм помын, 200 во мысти, Мӧскуаын вӧлі нин уна сюрс керка, уна дас сюрс олысь.
XVI нэм помын, нӧшта 200 во бӧрти, Англияса путешественник висьталӧм серти, «Мӧскуа вӧлі весиг Лондонысь ыджыд», вӧлӧмкӧ медыджыд карӧн Европаын и Россияын лыддьыссьӧ.
Та ыджда карлӧн быдмӧмыс петкӧдлӧ, мый Россия эз нин сэк ёна торъяв уна торйӧ-пельӧ, посни владенньӧяс вылӧ. Уна сюрс олысь лыда кар (кор карын няньсӧ асьныс гӧрны-кӧдзны эз вермыны) вермис овны сӧмын бокысь вайӧм нянь помысь, торговля ыдждӧм-паськалӧм помысь, мукӧд сырьё, сёянтор бокысь вайӧм помысь.
Сёянторъяс кӧ эз вайны мукӧдлаысь, матігӧгӧрса муясысь, та ыджда карын та ыджда олысь лыдӧн кулісны эськӧ тшыг вӧсна либӧ бӧр разӧдчисны тась.
Кысь нӧ чукӧрмис та мында йӧзыс? Уна олысь лыда вӧлі не сӧмын Мӧскуа, но и Тверь, Владимир, Нижньӧй, Рязань, Ярославль — вӧліны сэк ыджыд каръясӧн нин лыддьыссьӧны, кӧть эськӧ и ичӧтджыкӧсь Мӧскуаысь вӧліны да.
Ӧти-кӧ, дерт быд гырысь феодаллӧн, Мӧскуаса, Тверскӧй, Рязанскӧй да мукӧд сикас князьяслӧн, бояралӧн асланыс вӧлі военнӧй сила, асланыс «дружина». Тайӧ йӧзыс шусис «дворняӧн». Мукӧд князьяслӧн-феодалъяслӧн «дворняыс» лыддьыссис сёясӧн-сюрсъясӧн.
Князь дворняса гырысьджык чина йӧзлӧн вӧлі асланыс двор, олісны найӧ асланыс усадьбаын. Тайӧ абу на став йӧзыс баринлӧн: тайӧ «служилӧй йӧз» да «дружина» кындзи вӧліны ещӧ на «<rus>черные</rus>» нима йӧз, найӧс мӧд ногӧн шулісны ещӧ «посадскӧй йӧзӧн». Посадскӧй йӧз лыддьысисны барин власьт улын, но найӧ эз карын, князь оланінын овны, коді вӧлі гӧгӧртӧма из стенъясӧн, а овлісны бокын — «посадъясын».
Тайӧ посадскӧй йӧз пиас вӧліны медсясӧ ремесленникъяс, кодъяс колана кӧлуйяс вӧчалісны не сӧмын ас сиктса йӧзлы вылӧ.
Медбур уджсяма кузнечьяс, медбур сапожникъяс, вурсьысьяс — чукӧртчылісны дерт ыджыд барин (князь, боярин) двор гӧгӧрӧ, тансӧ налы вӧліны медвыгӧднӧй заказчикъясыс, тані позьӧ вӧлі босьтны бурджык нажӧтка.
Сэтшӧм ремесленникъясыслы жӧ тшӧтш тӧвар вӧчны сетлісны заказъяс посниджык феодалъясыс, кодъясысь водзӧсӧ сэсся артмисны помещикъясыс; посни феодалъяс асьныс эз вермыны видзнысӧ быдсяма сикас велӧдчӧм, бура уджалысь ремесленникъясӧс: гӧльджыкӧсь вӧліны да.
Сэсся князьяс (гырысь феодалъяс) двор бердӧ жӧ поздысисны купечьяс, дона тӧвар вузалысьяс, медсясӧ найӧ локтӧны вӧлі озыр князьяс дворъяс дінӧ жӧ, тан позьӧ вӧлі бурджыка вузавны ассьыныс тӧваръяссӧ.
Мӧскуаын XIV нэмын нин ми аддзам «Сурожса гӧсьтъясӧс» (важӧн купечьясӧс гӧсьтӧн шулісны), кодъяс тӧргуйтлӧмаӧсь весиг мукӧд странаяскӧд: Италиякӧд, Крымса Генуя колонияяс пыр.
Тадзи Мӧскуаын, феодальнӧй олысьяскӧд орччӧн чукӧрмис, рытыввывса моз кӧ шуны, «буржуазнӧй населенньӧ», ремесленникъяс да тӧргӧвеч-купечьяс. Мӧскуа эз нин вӧв дзик феодальнӧй владелеч оланін кодь.
Тайӧ вӧлі збыльысь нин кар, дерт эськӧ средневековӧй кар на: дзоляник керкаяса, няйт, векньыд уличаяса, дзик сикт модаа, но зэв ыджыд сикт кодь.
Мӧскуаыд эз вӧв ӧти кар сӧмын, Россияын вӧліны тшӧтш и мукӧд каръяс.
Кымынкӧ кар йылысь ми висьтавлім нин водзджык, сӧмын тайӧ каръяс дінӧ нӧшта колӧ содтыны, Мӧскуа бӧрти медыджыд кар, а тӧргӧвля серти кӧ, Мӧскуаысь на ыджыдджык кар — Новгород (Волховвывса Новгород).
Мӧскуа да Новгород костын пансис зэв чорыд вермасьӧм, тайӧ кык кар вермасьӧм бӧрас вӧлисти мӧскуаса государство прамӧясӧ ёнмис, котыртчис.
Мӧскуа вермис Новгородӧс, Новгородӧс венӧм бӧрти, сійӧ вӧлисти збыльысь вермис лоны столичаӧн, а мӧскуаса князь — медыджыд феодалӧн, — «сузеренӧн» став князьяс вылассӧ.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Мӧскуалӧн Новгородкӧд вермасьӧм @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
МӦСКУАЛӦН НОВГОРОДКӦД ВЕРМАСЬӦМ
Новгород ыджыд тӧргӧвӧй карӧ пӧрис водзджык на Мӧскуа дорысь, бур географическӧй положенньӧ вӧсна.
Новгород сулаліс бур ва туйяс вылын. Ва туйяс петісны Балтийскӧй мореӧ. Волхов юті, Ладожскӧй озероті да Нева юті Новгородлы туй вӧлі восьса Финскӧй заливӧ, а Ильмень тыӧ петан юяс кузя Новгород вермис петны Волга ю вылӧ. Вӧліны дерт дзоляник «вӧлӧкъяс» юяс-тыяс костъясын, но тайӧ эз кут тӧвар вайны Волга вылысь Новгородӧ.
Ладожскӧй, Онежскӧй тыяс да Онега юӧ асыввывсянь усян юяс, йитісны Новгородӧс Белӧй море да Севернӧй Двина вывса олысьяскӧд.
Севернӧй Двина дорса местаяс (мӧд ногӧн шусисны «Заволочьеӧн» (вӧлӧксайса му), лоины медводдза колонияяс пыдди Новгородлы.
Тайӧ колонияысь босьтіс Новгород медся дона тӧварсӧ: звер кучикъяс. Тайӧ тӧварӧн Новгород тӧргуйтіс Рытыввыв Европаын медсясӧ. Та кындзи «Заволочйӧ» асывладорсьыс, Уралысь, (татчӧ волывлісны жӧ новгородса колонизаторъяс, найӧ жӧ Вятка кар тайӧ туй вылас стрӧитлісны), новгородчи чукӧртісны да нуисны эзысь (<rus>серебро</rus>).
Сэк дона металлъясыс зэв вӧлі этша, тайӧ нин медся ёна кыпӧдіс Новгородӧс.
Германияын тайӧ кадас кыптіс зэв дзоляник кар Гослар, сӧмын сы вӧсна кыпалі, мый Гослар дорын вӧліны эзысь перъян рудникъяс. Тайӧ рудникъясыс, ӧнія серти кӧ, немтор эз сулавны, ӧні тайӧ рудникъяссӧ дзикӧдз эновтлӧма нин. Нималіс Гослар сӧмын сэк, кор Америкаса драгоценнӧй металлъяс восьтытӧдз вывті вӧлі Европаын эзысьыс этша, а тӧргӧвӧй капиталлы эзысьтӧг эз позь, дона металлъяс ёна сэк колісны.
Кор став медся дона, колана тӧварыс — эзысь (<rus>серебро</rus>) вӧлі Новгород киын, сійӧ медводз нуӧдны мӧдіс зэв ыджыд тӧрговля мукӧд моредорса государствояскӧд, Рейнса Германиякӧд, сійӧ кадся медся ён тӧргуйтан организациякӧд — «Ганзейскӧй союзкӧд».
Новгородын пыр олісны ганзейскӧй союзса купечьяс, налӧн сэн вӧліны асланыс магазинъяс да тӧвар видзан складъяс.
Новгород медвойдӧр мукӧд Рытыв Европаса государствояскӧд босьтчис тӧргуйтны мукӧд роч каръяс серти.
Новгородын вӧлі зэв ёна тӧдчӧ Рытыввыв Европаса культуралӧн влиянньӧыс.
Шуам кӧть Новгородса искусство йылысь: художество боксянь нималан «Корсунскӧй ворота» София соборын вӧлі вӧчӧма Германияын. Сідз жӧ религия (вера) серти колӧ шуны, мый быд сикаса сійӧ кадся сектаясыс (стригольникъяс да жидовствующӧйяс) пырисны Рытыв Европаысь жӧ. Оланногыс, пасьтасян ногыс Новгородса озыр йӧзлӧн медсясӧ вӧлі ньӧбӧма Фландрияысь (ӧнія Бельгия), Рытыв Европаысь жӧ.
Паськыда торговля нуӧдӧм помысь Новгород водзынджык мукӧд каръяс дорысь водзмӧстчис, водзджык сэн босьтчис тӧргӧвӧй капитал, чукӧрмис озырлун, тӧваръяс — некымын озыръяс киӧ.
Татшӧм озыр йӧз вӧліны Новгородын бояра, феодалъяс, гырысь землевладелечьяс, кодъяс медсясӧ озырмисны «Заволочйӧ» колония грабитӧмысь, кытчӧ найӧ медводз пырисны медводдза колонизаторъясӧн, кыдзи Испанечьяс Америкаӧ.
Новгородса бояра грабитӧм тӧваръяс вежлалісны деньга вылӧ, деньгаӧ пӧртісны озырлун, сэсся удждісны посньыдджык купечьяслы, а найӧ тайӧ сьӧмнас Рытыввыв Европаса тӧваръяс новлӧдлісны вузавны лунвывса Роч муӧ тшӧтш: ӧнія Тверскӧй, Ярославскӧй, Владимирскӧй губерняясӧ. Татысь найӧ босьтлісны сырьё, а медсясӧ нин Новгородлы коланатор — нянь.
Ыджыд торговляӧн ёнмӧм Новгород, кыдзи ми аддзам, чорыда вӧлі кӧртавсьӧма ыджыд Мӧскуаса князь вотчинаяскӧд.
Вывса классъясысь (бояра да купечьяс) кындзи Новгородӧ чукӧрмывлісны Мӧскуа серти на унджык сикаса йӧз: быдсикаса ремесленникъяс, лавочникъяс, кодъяс олісны торъя кварталъясын.
Кварталъясыслӧн нимыс петкӧдлӧ удж сямсӧ, удж ногсӧ тайӧ олысьяслысь. Вӧлӧм татшӧм нима кварталъяс: «плотницкӧй», «гончарнӧй» да с. в.
Татшӧм ремесленникъяс колӧны вӧлі ыджыд тӧрговля нуӧдысь Новгородлы, а та вӧсна тайӧ йӧзыс перйисны аслыныс ыджыдджык права (самостоятельносьт) мукӧд карса увса классъяс серти.
Новгородса бояраяслы да купечьяслы колӧ вӧлі, медым карын да кар гӧгӧрын вӧлі пӧрадок, медым мукӧд государствоса купечьяс вермисны чӧв-лӧня тӧргуйтны, эз повны.
Мукӧд феодальнӧй Россия каръяс серти, Новгородын тӧдчымӧн бурджык пӧрадок вӧлі. Медым кутны тайӧ пӧрадоксӧ, Новгородса капиталистъяс вӧчисны кутшӧмсюрӧ уступкаяс увса классъяслы: посни тӧргӧвеч, ремесленникъяслы. Сытӧг эз позь.
Новгородса кодь пӧрадок вӧлі не сӧмын Новгородын: Шӧр Европаса ыджыд тӧргӧвӧй каръясын та нога жӧ пӧрадокъяс вӧліны.
Увса классъяс кӧ феодальнӧй именньӧясын, сиктъясын дзикӧдз вӧлі увтыртӧма, рабъясӧс моз жӧ нартитӧма, а татшӧм каръясын тӧрговля паськӧдӧм, ёнмӧдӧм могысь увса классъяслы вӧлі сетӧма кутшӧмсюрӧ свободаяс, уступкаяс.
Тадзи артмисны Европаса каръясын: Францияын — «коммуна», тадзи жӧ артмылісны немецкӧй государствоясын «карса общинаяс», тадзи жӧ дзик артмис «магдебурскӧй права». Европаын тӧргӧвӧй каръяс быдсяма сикас «свободаяс, привилегияяс» аслыныс чуктӧдлісны.
Сӧмын оз на позь та серти тӧлкуйтны, мый Новгород государствоын вӧлі татшӧм «свободаяс» став йӧзыслы сетӧма ӧткодя. Новгород государствоын сиктса олысьясӧс медся на ёна эксплуатируйтісны мукӧд Россияса княжествояс серти.
Новгород обласьтъясын «смердъясӧс» (важ вӧльнӧй крестьяналӧн ним) мукӧд обласьт дорысь медводз пӧртісны крепостнӧйясӧ, кӧрталісны барин му бердӧ да кӧзяин дінӧ. Смердъяс лоины крепостнӧйясӧн не сӧмын аслас баринлы, но и став Новгородса общинаыслы дзоньнас.
Новгород кар вӧлі ачыс медыджыд баринӧн: бариналіс, ыджыдаліс став Новгородса му вылас. Та вӧсна Новгород государствоса сиктын олысь йӧзлы карса «свобода», «пӧрадокъяс» дор сулавны некутшӧм интересъяс эз вӧв.
Новгород кар, видзӧднысӧ, быттьӧкӧ князь власьт улын вӧлі, но збыльысьсӧ ыджыд власьт сылӧн эз вӧв, власьт сэн вӧлі республика формаа. Новгород ачыс пуктавліс, вежлавліс ассьыс президентъяссӧ — «посадникъясӧс», главнокомандующӧйӧ — «тысяцкӧйӧ», суддяясӧс, торъя обласьтувса начальникъясӧс.
Став государствоӧн правитан, нырнуӧдан уджсӧ сӧмын нуӧдісны карса олысь йӧз, а сиктса йӧз власьт дорысь сулалісны ылын, бокын.
Та нога власьтыс вӧлі не сӧмын Новгородын, но и быд Рытыввыв Европаса тӧргӧвӧй каръясын.
Карса сынӧдыс, кыдз шуасны, мортсӧ вӧчліс свободнӧйӧн, уна каръясын весигтӧ вӧлі татшӧм правилӧ: олін кӧ карын во да ӧти лун, сэки сетчис нин права лоны дзик свободнӧйӧн. Татшӧм пӧрадӧкыс вӧлі карын сӧмын, сиктъясын пукалісны феодальнӧй пӧрадокъяс важ моз на.
Мӧскуаса буржуазия ёна вежаліс Новгородса буржуазия олӧмлы.
Кымын быдмис да паськаліс Мӧскуа, да пӧрис ыджыд карӧ, сымын Мӧскуаса купечьяс мӧдісны ёнджыка зільны босьтны ас киӧ став барышъяссӧ, мый позис на ногӧн на босьтны, чукӧртны став Роч му вывсьыс.
Мӧскуаын, Новгородын моз жӧ, мӧдіс котыртчыны, кыптыны тӧргӧвӧй капитал, тӧваръяс чукӧрмисны некымын гырысьджык купечьяс киӧ.
Та вӧсна Мӧскуа да Новгород костын мӧдісны дугдывтӧм зыкъяс, косьяс. Помка тані вӧлі ӧти: Мӧскуа зілис мырддьыны Новгородлысь озыр колониясӧ — «Заволочьесӧ».
Пансисны войнаяс. Войнаяс дырйи Новгородӧс пырджык мӧдіс вермыны Мӧскуа: Мӧскуаса князь ас кипод улӧ мукӧд князьясӧс чукӧртӧмӧн пыр ёнмис, военнӧй выныс сылӧн содіс жӧ, сэн тайӧ став ыджыд выныс вӧлі централизируйтӧма ӧти киӧ, ӧти управленньӧ улӧ. Та кындзи Мӧскуа князьлы отсасис татарскӧй конница. Новгородлӧн татшӧмыс немтор эз вӧв.
Ми водзджык нин висьтавлім, мый сиктъясын олысь йӧзлы дзик веськодь вӧлі Новгородса «свободаяс», сійӧ татшӧм пӧрадоксӧ дзик эз думыштлы дорйыны. Новгород государствоса свободаясыс сиктса олысьяслы немтор бурторсӧ эз сетны, а та вӧсна сиктъясын олысь йӧзлы дзик ӧткодь вӧлі кутшӧм власьт улын овнысӧ, кутшӧм власьтӧс дорйыны: Новгородса бояра дор сувтны, либӧ Мӧскуаса «великӧй князьлы» отсасьны.
Сэсся, асланыс вылыс классъяслӧн Новгородын эз вӧв ас костаныс ӧтсӧгласыс.
Новгородлысь независимосьтсӧ (автономия) медсясӧ радейтісны бояра, а Новгородса купечьяс сулалісны, мед эз вӧв лӧгӧдчӧма Мӧскуакӧд. Купечьяс полісны, мый Мӧскуакӧд лӧгӧдчӧм торйӧдас купечьясӧс Волга ю дорысь.
А Волга ю вывса торговля вайис медся ыджыд выгӧда Новгородса купечьяслы. Мӧскуакӧд война заводитчӧм чинтіс Новгородса купечьяслысь барышъяссӧ, а сы вӧсна купечьяс да шӧрса классъяс Новгородын эз дорйыны бояраӧс: отсасисны Мӧскуа князьлы.
Кузя война кыссьӧм бӧрын, Мӧскуа вермис пӧкӧритны Новгородӧс, Мӧскуаса «великӧй князь» подчинитіс ас кипод улӧ став войвывса тӧргӧвӧй каръяссӧ (Новгород кындзи ыджыд тӧрговля нуӧдысь Новгородлысь пригородсӧ тшӧтш — «Псков» карӧс). Пӧкӧритӧм бӧрын тані Мӧскуаса князь сідзи жӧ мӧдіс ыджыдавны — кӧзяинавны, кыдзи ыджыдаліс водзджыксӧ ас Мӧскуаса вотчинаас. Мӧскуаса князь пырысь-пыр жӧ петкӧдліс, код могъяс вӧсна Новгородӧс пӧкӧритіс: «тӧргӧвӧй радъяссӧ» (вузасянінъяссӧ) Новгородысь тупкис, Новгородса да Псковса купечьясӧс Волга ю вылӧ ыстіс тӧргуйтны, а на пыдди ыстіс Новгородӧ Мӧскуаса купечьясӧс.
Та бӧрын Мӧскуаса буржуазия вӧлисти збыльысь лоины кӧзяинӧн став Роч му пасьталаыс тӧргуйтӧм уджын. Посни феодальнӧй владенньӧясысь да рытыв-войвывса вӧльнӧй каръясысь тадзи котыртчис ӧти ыджыд Мӧскуаса государство.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Мӧскуаса феодализм киссьӧм, тӧварнӧй хозяйство да крепостнӧй право @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
МӦСКУАСА ФЕОДАЛИЗМ КИССЬӦМ, ТӦВАРНӦЙ КӦЗЯЙСТВО ДА КРЕПОСТНӦЙ ПРАВО
Мӧскуаса сарство вӧлі сложнӧйджык нин важ посни феодальнӧй владенньӧяс дорысь, кодъясысь сійӧ артмис.
Посни феодальнӧй владенньӧяс, удельнӧй княжествояс, унджыкысьсӧ артмисны торъя усадьбаясысь, манастыръясысь, кодъяс гӧгӧрын овлывлісны тӧргъяс да гырысь сиктъяс. Вот кутшӧм нога вӧлі столичаыс посни феодалъяслӧн.
Мӧскуаса сарстволӧн столичаыс, кыдзи водзджык нин висьтавлім, вӧлі лыддьыссьӧ медыджыд карӧн, став Европаса каръяс серти весиг.
Удельнӧй посни княжествоса столичаяс вердчисны, олісны медсясӧ матігӧгӧрса сиктъясысь вайӧм тӧвар-сырьёӧн, удельнӧй князь ордын олысь мастеръяс вӧчӧм тӧварӧн.
Мӧскуа столича эз вермы овны сӧмын матігӧгӧрса тӧвар-сырьёӧн, сылы колӧ вӧлі вайны сырьё ылысса районъясысь тшӧтш.
Тайӧ сырьёыс эз пуксьы Мӧскуаӧ: звер кучикъяс медсясӧ вузалісны бокӧ.
Но уна сырьё-тӧвар Мӧскуа карас жӧ иніс. Медся нин уна вӧлі колӧ сёянтор: ӧти Ярославса туй кузя Мӧскуаӧ быд лун вӧлі вайӧны 700 додь продовольствийӧсӧ.
Юаланныд, кыдзи нӧ вердчылісны сійӧ кадас татшӧм ыджыд каръясыс?
Позьӧ тадз гӧгӧрвоны, мый крестьяналӧн лишнӧй тӧвар-сырьё эз уна вӧв, медым вузавны бокӧ вылӧ.
Сэкся видз-му овмӧсыд доходсӧ вывті этша сетіс, мусӧ сэк омӧля вӧдитісны, дзик эз вынсьӧдлыны.
Сэкся «сам-два», «сам-три» урожай лыддьысис медся бур урожайӧн нин.
Тадз кӧ, колӧ вӧлі, медым сиктса олысь йӧз уджалісны не сӧмын ас вердчӧм вылӧ, но и карса рынокъяс снабжайтӧм могысь, лишнӧй продуктаяс мед вӧчисны.
Тайӧ ӧти бок.
Мӧд-кӧ, кымын ӧдйӧ Мӧскуа мукӧд государствояскӧд вузасян удж паськӧдны мӧдіс, сы мында вермис унджык кыскыны Роч муӧ мукӧд государствоясысь колан тӧваръяс аслыс. Мӧд муысь (мукӧд государствоысь) тӧваръяс вайисны (первой Италияысь, сэсся Новгород пыр Германияысь), медсясӧ вывса классъяслы ньӧбанторъяс: сэтшӧм тӧваръяс, кыдз дона сукнояс, заморскӧй дона винаяс, быдсяма вӧччан, чӧскӧдчан торъяс.
Вывса ыджыдалысь классъяс (бояра да дворяна) зэв ёна уськӧдчисны тайӧ тӧварыс вылӧ, но сӧмын тайӧ тӧваръяс ньӧбӧм вылӧ колӧ вӧлі уна сьӧм.
Сьӧмыс сэкся кадӧ зэв этша вӧлі, медсясӧ дерт князь кассаын. Князь ас кассаысь сетіс жалӧванньӧ пыдди сьӧмӧн, сӧмын асгӧгӧрса служакъяслы, и сійӧ этшаникӧн зэв. А феодальнӧй именньӧын сьӧмыс эз сод. Тадзкӧ сиктъяслы сьӧм судзӧдны позьӧ вӧлі сӧмын карса рынок вылын тӧваръяс вузалӧмӧн.
Та вӧсна феодал-землевладелеч, коді водзджыксӧ миритчывліс крестьянинлысь босьтӧм (натураа) оброк вылӧ, но шуам: ыжъясӧн, чипанъясӧн да мукӧдторйӧн, ӧні сійӧ мӧдіс корны сёянторъяс кындзи сырьёӧн, и не сӧмын аслыс сёйӧм-юӧм вылӧ, но рынок вылӧ петкӧдӧм вылӧ тшӧтш.
Феодал заводитӧ босьтны нянь оброк оз нин кымынкӧ пуд лыдӧн, а урчитӧ оброк пыдди урожайысь кутшӧмкӧ дзонь юкӧнӧн — ⅛, ¼, ½ либӧ унджык на. Феодал ӧні зілис чукӧртны ас киас мый позьӧ унджык нянь: кымын уна нянь чукӧрмас сы киӧ, сымын унджык та ногӧн сьӧм чукӧрмас сы ордӧ, сэсся натураа оброк пыдди урчитіс сьӧмӧн тшӧтш оброк мынтыны.
Медводз сьӧмӧн феодал мӧдіс чукӧртны посниджык повинносьтъяс: посниторъястӧ кокньыдджыка позис ньӧбны карса рынокъяс вылысь.
Сэсся ньӧбӧм сырьё вӧлі вочасӧн барин ачыс заводитіс кӧдзны, дерт эз ас кинас, а «холопъяс» удж пыр, ачыс сійӧ распоряжайтчис — кӧзяин пыддиыс сӧмын вӧлі.
Регыдӧн сылы и «холопъяслӧн» вын эз мӧд тырмыны да правдаӧн и неправдаӧн мӧдіс уджӧдны ас му вылас мукӧд крестьянаӧс тшӧтш.
Крестьяна, водзджыксӧ нин кыдз ми тӧдмӧдлім, барин кипод улын нин вӧліны, мынтісны оброк сырьёӧн, мукӧд эмбурӧн, сэсся отсалісны ас удж вынӧн баринлы.
Тайӧ отсӧгыс водзджыксӧ вӧлі ичӧт на, уна кад крестьяналӧн та вылӧ эз на сэк мун.
Ӧні барин мӧдіс нюжӧдны тайӧ удж кадсӧ.
Важӧн кӧ баринлы крестьянин уджавліс кӧкъямыс лун во чӧжнас, ӧні барин урчитіс уджавны кык лун вежоннас, сэсся вежоннас куим лунӧдз содтіс, а бӧрынджыксӧ нӧшта на унджык.
Тадзи оброккӧд ӧттшӧтш чужи барщина (баринлы дон мынтытӧг уджалӧм). Сӧмын и тайӧ уджыс на этша баринлы кажитчис.
Сійӧ зілис босьтны крестьянаӧс, дзикӧдз крепитны ас бердӧ, ас му дінӧ век кежлӧ.
Сійӧ сійӧн пользуйтчис, мый том йӧз гӧтрасьӧм бӧрын эз вермыны семйитчыны бокысь отсӧгтӧг, пуктыны ассьыс овмӧссӧ.
Выль семьялы колӧ вӧлі керка пуктыны, видз-му уджалан кӧлуй лӧсьӧдны, кӧйдыс кӧдзны лӧсьӧдны, нянь.
Барин радпырысь «отсаліс» татшӧм семьяяслы, а такӧд тшӧтш кӧрталіс найӧс ас му бердас. Кымын водзӧ, сымын чорыдджыка, сьӧкыдджыка мужикыс кӧртассис.
Тадзи «уджйӧзӧ пырӧмӧн» крестьянин веськаліс барин кипод улӧ — «кабалаӧ» («кабала», важ ногӧн кӧ, уджйӧз йылысь гижӧд).
Дерт та нога «выль пӧрадокъясыд» эз вермы сьӧлӧм вылӧ воны крестьяналы: пӧрысь крестьяна, кодъяс барин ордын нин важысянь уджалісны «барщина», сідзжӧ и томджыкъясыс тшӧтш, кодъясӧс бариныс не этшаджык кӧрталіс ас му бердас, зілисны мездысьны барщинаысь, пышъявны барин ордысь.
Сэк посни феодалъяс мӧдісны корны отсӧг гырысьджык феодалъяслысь, а бӧрынджыксӧ Мӧскуаса великӧй князьлысь, медым великӧй князь гижис сэтшӧм закон (грамота), код серти медым крестьяна эз лысьтны пышъявны барин ордысь, а пышйысьясӧс корсьны да мырдӧн бӧр пуксьӧдны важ оланінас.
Медводз татшӧм грамотаяссӧ чуктӧдісны манастыръяс.
Медводз татшӧм грамотасӧ крестьянаӧс крепитӧм, мырдӧн вайӧдӧм йылысь вӧлі сетӧма Мӧскуаса великӧй князьлӧн Троицко-Сергиевскӧй манастырлы.
Манастыръяс тайӧ каднас вӧліны медгырысь видз-му овмӧса кӧзяинъясӧн лыддьысьӧны.
Найӧ жӧ медводзын мунісны тӧргӧвӧй капитал чукӧртӧм серти.
Енлы эскысь-юрбитысь йӧз унатор козьналісны, пуктісны манастыръяс казнаӧ. Мӧд-кӧ, хранитӧм-видзӧм могысь сетавлісны сьӧм да мукӧд эмбур манастыръясӧ жӧ, та ногӧн чукӧрмис ыджыд богатствояс манастыръясын.
Тайӧ сьӧмнас манастыръяс нуӧдлісны ыджыд торговля.
Сӧлӧвкиса манастыр тӧргуйтліс солӧн став Россия пасьтаыс. Кирилло-Белозерскӧй да Троицко-Сергиевскӧй манастыръяс зэв чорыда тӧргуйтлісны няньӧн.
Та кындзи манастыръяс босьтавлісны рӧзӧритчӧм землевладелечьяс киысь муяс да мӧдісны нуӧдны крепостнӧй овмӧс, зэв сьӧкыд барщинаӧн.
Манастыръяс вӧліны медводдза крепостнӧй именньӧясӧн Россияын.
Мукӧд феодалъяс эз кольччыны манастыръясысь.
Феодалъяс вӧлі военнӧй йӧз.
Медся уна кадыс сылӧн муніс войнаяс вылӧ да походъяс вылӧ.
Та кындзи, кымын ыджыдджык вӧлі феодалыс, сымын ыджыдджык сылӧн вӧлі и рӧскодъясыс.
Сылы колӧ вӧлі вӧтчыны мукӧд гырысь феодалъяс бӧрсянь, колӧ вӧлі кутны ыджыд двор, дружина, бура пасьтасьны, чӧскыда сёйны, мед эз вӧв яндзим мукӧд феодалъяс водзын.
Сэсся сійӧ и ачыс зілис овны, сёйны-юны сідз жӧ чӧскыда, кыдзи и мукӧд феодалъяс.
Мый сійӧ вузавліс рынок вылын крестьянинлысь босьтӧм кӧлуй, регыд кежлӧ сійӧ тырмис сылы, ковмывліс сэк удждысьны сьӧмсӧ манастыръяслысь жӧ. Та бӧрын сійӧ ачыс пӧри сэтшӧм жӧ должникӧ — манастыр водзын. Сідзкӧ гырысь феодалъяс, вывса классъяс, выль пӧрадок (тӧргӧвӧй капитал) заводитчигӧн, регыдджык рӧзӧритчисны, а эз озырмыны.
Кокньыдджыка нуӧдіс овмӧссӧ посни помещик, коді кыпӧдчис крестьяна либӧ холопъяс пиысь, сійӧ ёна хозяйственнӧя овмӧс нуӧдіг кужис ас киӧ топыда босьтны крепитӧм крестьянаӧс.
Тайӧ посни помещикъясыс эз вермыны позйысьны важджык, муаджык вӧлӧсьтъясӧ, та вӧсна сылы лои вешйыны мукӧд, ылысджык местаясӧ.
Сійӧ пуктыліс-стрӧитіс выль сиктъяс да вуджӧдліс сэтчӧ ассьыс крестьянаӧс. Посни владелечьяс ёнджыка эксплуатируйтлісны крестьянаӧс барщинаӧн да мукӧдторъясӧн, сы вӧсна мый налӧн крестьянаыс этша вӧлі лыднас. Крестьяна зэв неокотапырысь мунісны овмӧдчыны посни помещикъяс ордӧ.
Посни помещикъяс вежалісны, завидьпырысь видзӧдісны ыджыд феодалъяс именньӧ вылӧ, кӧн вӧлі тырмымӧн крестьянаыс, кӧні вӧлі уна гӧрӧм му, кӧні владелечьясыс, «дыш, горш» богатинаяс, дышӧдчисны да дона винаын купайтчисны.
Та ногӧн жӧ видзӧдісны посни помещикъяс и манастыръяс вылӧ, ыджыд капитала озыр манастыръяс вермисны чорыдджыка кӧртавны, кыскыны ас дінӧ крестьянаӧс. Посни помещикъяслӧн сьӧм эз судзсьы: неыджыд жалӧванньӧ кындзи, кодӧс найӧ босьтлісны военнӧй службаысь да походъясысь, некутшӧм сьӧм эз вӧв.
Тадзи вочасӧн феодальнӧй класс торъяліс кык пельӧ (позьӧ шуны, мый куим пельӧ на): гырысь феодальнӧй баринъяс важ князьяс рӧдысь да гырысь землевладелечьяс рӧдысь (бояринъяс), кодъяс киын вӧлі зэв ыджыд вотчинаяс, но кодъяс чорыда мӧдісны рӧзӧритчыны, сэсся посни феодалъяс (дворянство), кодъяс зілисны скупа, хозяйственнӧя лӧсьӧдны ассьыныс овмӧссӧ, корсисны «йӧзӧ петан туй».
Тайӧяскӧд ӧти радын сулалісны вичко-манастыръяс, код вылӧ зэв син гугӧн видзӧдісны гырысь и посни феодал — бояра да помещикъяс.
Тайӧ куим классыс — бояра, вичко-манастыръяс да дворяна — ыджыдавлісны роч сиктъяс вылын, а карын тайӧ кадас ёнджыка мӧдіс ёнмыны, ыдждавны нёльӧд вын — тӧргӧвӧй капитал. Ӧткымын йӧз (гырысь купечьяс) киын чукӧрмисны ыджыд капиталъяс, найӧ ас кабыр улӧ босьтісны посни лавочникъясӧс, ремесленникъясӧс, став «чорнӧй людсӧ». Кӧть эськӧ найӧ киын эз вӧвны Новгородса кодь важ свободаяс, но тайӧ йӧзыс овмӧсас зэв нин пыдӧ вужсӧ сюйисны, олӧмӧн бергӧдлісны дзоньнас. Лои мӧскуаса князьяслы купечьяслысь могъяссӧ пыдди пуктыны.
Вот кутшӧм йӧз сикасысь артмис Мӧскуаса общество XVI нэмын. Дерт тайӧ классъясыс костын эз вермы лоны мирнӧй (чӧв-лӧнь) олӧм. На костын кыпаліс чорыд тыш, кутшӧм важӧнсӧ вӧлі феодалъяс костын. Тайӧ косяс вермис петны победительӧн, кодлӧн медъёнджык выныс вӧлі. Медъён лои кык выль класслӧн союзыс (дворянстволӧн да карса купечьяслӧн). Найӧ сувтісны паныд важ, вывса гырысь феодальнӧй классъяслы (князьяслы да бояралы), а сідзжӧ паныд сувтісны вичко-манастыр феодалъяслы*.
*) Тан лои урчитӧма «класс» кыв. Тайӧ абу дзик веськыд, точнӧй, но мукӧд бурджык кылыс оз сюр.
Помещикъяс дерт эз вӧвны кутшӧмкӧ выль классӧн: помещикъяс дзик сідз жӧ, кыдзи важ бояринъяс, эксплуатируйтісны крестьянаӧс, а карса йӧз вӧлі збыль выль класс.
Тайӧ выль, сложнӧйджык отношенньӧясыс артмисны XVI–XVII нэмъясын некымын переворотъяс, революцияяс бӧрын.
Ыдждалысь классъяс тайӧ каднас вӧлісны образованнӧйджыкӧсь нин воддза серти, на пӧвстын доза уна вӧлі грамотнӧй йӧз. Та вӧсна тайӧ вермасьӧмыс пансис вежӧртассямӧнджыка воддза сертиыс.
Важӧн кӧ феодал Африкаса дикаръяс моз яндысьтӧг силаӧн мырддьывліс суседыслысь муяссӧ-вотчинасӧ, сійӧ сідзи быттьӧкӧ и колӧ вӧлі, сӧмын грек мынтӧм могысь, кулан кадӧ, стрӧитліс феодал манастыр, либӧ стрӧитӧм нин манастыръясӧ эмбур козьнавліс. Ӧні неуна лои мӧд ногаджык: торъя классъяс костын* мӧда-мӧдлысь муяссӧ мырддясигӧн да уджалысь йӧз вылын ыджыдалӧм юклігӧн зілисны доказывайтны ассьыныс правасӧ быдсяма сикаса гижӧдъяс серти.
Босьтісны мукӧд государствоса историяысь, священнӧй писанньӧысь босьтӧм примеръяс, зілисны петкӧдлыны, мый налӧн могъясыс — став йӧз вӧсна пещитчӧм.
Овліс и сідз, мукӧддырйи найӧ дорйисны быттьӧкӧ увтыртӧм йӧзӧс да на могъяс вӧсна вермасисны, отсасисны тшӧтш.
XVI нэмын нин аддзам политическӧй литература, а та вӧсна тайӧ вермасьӧмыс ещӧ нин тӧдчана вӧлі. Тайӧ литература гижӧмкӧд чужи Россияын публицистика.
Медтӧдчана представительяс петісны выль классъясысь, сулалісны-гижисны поместнӧй землевладелечьяс (помещикъяс) да карса буржуазия могъяс вӧсна.
Тайӧ кадсяньыс колины миянлы зэв бур гижӧдъяс.
Тайӧ гижӧдъясыс серти вермам тӧдны, кыдзи муніс сійӧ кадӧ классӧвӧй тышыс.
XVI нэм шӧрын кымын кутшӧмкӧ посни дворянство пиысь петӧм морт, Пересветов нима, зэв чорыда гижис бояралы паныд. Сійӧ гижис, бояраыд пӧ «дыш горш богатинаяс, кисьтасны, пикӧ воштасны сарӧс, Мӧскуаса сарствосӧ дзоньнас».
Пересветов урчитӧ ас гижӧдас мырддьыны власьтсӧ бояра киысь да тшӧктӧ вӧчны полицейскӧй государство, медым сэтӧн управляйтісны медалӧм, жалӧванньӧ вылын служитысь чиновникъяс, а эз землевладелечьяс воддза моз. Сідз жӧ Пересветов урчитіс лӧсьӧдны меда (наёмнӧй) сарскӧй армия, выльнога судитан законъяс, выль ног лӧсьӧдны вотъяс пукталӧм.
Тайӧ сы ыджда вӧлі программаыс, мый сё во мысти вӧлисти лои олӧмӧ пӧртӧма. Тайӧ жӧ публицист Пересветовыс медсясӧ индіс чорыда нуӧдны внешньӧй политика.
Сы серти, колӧ вӧлі ёнджыка война пыр йӧзлысь мырддявны муяс, мый медводз колӧ босьтны ас кипод улӧ Казань (татаралысь), а сэсся та модаа жӧ войнаяс нуӧдны мукӧд народъяскӧд. Посни землевладелечьяслы (помещикъяслы) эз вӧв мӧд нога туйыс судзӧдны сьӧм, казнаысь жалӧванньӧ кындзи.
Война кадӧ жалӧванньӧ сетісны.
Сы вӧсна «гӧлиник помещикъяслы» война вӧлі зэв колантор: походъяс дырйи позьӧ вӧлі тшӧтш грабитӧмӧн нажӧвитчыны, а босьтӧм муяс вылӧ помещикас зэв гырысь надея пуктісны, мый муысь тшыгӧм сэсся оз ло, выль муяс сюрӧны помещикъяс киӧ.
Ми аддзам, мый Казань, Волгавыв Астраханьӧдз лои пӧкӧритӧма. Тайӧ зэв бура петкӧдлӧ, мый Мӧскуаса сар посни дворяналысь могъяссӧ ёна пыдди пуктіс, на могъясӧн лыддьысис.
Посни дворяналӧн могъясыс йитчисны тӧргӧвӧй капитал (купеч) могъяскӧд.
Помещикъяслы кӧ колӧ вӧлі Казань, Волгавыв выль муяс, тӧргӧвӧй капиталлы колӧ вӧлі Волга ва туйыс, Россияысь асыввылӧ тӧвар петан туй. Сэк асыввывса государствоясысь Россия пыр мунӧны вӧлі быдсяма тӧваръяс Европаӧ: шӧвк да мукӧдторъяс.
Сідзкӧ помещикъяслӧн вӧлі зэв ён союзник тшӧтш — тӧргӧвӧй капитал, а тӧргӧвӧй капитал кутіс нин ас кипод улас став карса йӧзсӧ.
Феодал-бояръяс син водзын быдмис ыджыд враг. Найӧ эськӧ важ моз жӧ кутісны на ас киас политическӧй власьтсӧ, зілисны пӧрӧдны дворяналысь публицистикасӧ: доказывайтлісны, мый наступательнӧй война политика христианскӧй вералы паныд мунӧ, мый сарлы чорыд ӧтвет ковмас кутны кисьтӧм вирысь да феодалъяслысь власьт чинтӧм вӧсна. Быттьӧ кӧ енсянь урчитӧма сарлы управляйтны государствоӧн не ӧтнасӧн, а бояракӧд, посни князьяскӧд ӧтвылысь. Но тайӧ ставыс зэв жеба артмис.
Купечьяслы да дворянстволы Казань сарство пӧкӧритӧм этша на кажитчис, найӧ корисны ещӧ на выль местаяс сӧрвитны, медым тшӧтш тӧвар туй восьтыны, Рытыввывланьӧ мунны тӧргуйтны.
Тӧвар вӧдитан ыджыд ва туйлӧн улысса помыс, коді Волга да Каспийскӧй море пыр йитіс Рытыввыв Европакӧд да Шӧр Азиякӧд, лои нин на киын ӧні; бӧрынджык тӧргӧвӧй капитал помещикъяс отсӧг пыр заводитчис войнаӧн перйыны ыджыд ва туйлысь вылыс помсӧ тшӧтш: Балтийскӧй мореӧ петан туй.
Та вӧсна кыссис кузя война, Иван Грознӧй сар дырйи на тайӧ войнаыс пансис, Балтийскӧй море берег мырддьӧм вӧсна. Историяын шусьӧ тайӧ «Ливонскӧй войнаӧн».
Казань да Астрахань сарствояс кӧ мырддьыны удайтчис зэв кокньыда (тайӧ кад кежлӧ дзикӧдз нин вӧлі киссьӧма татарскӧй ордалӧн выныс), Балтийскӧй море берегын Мӧскуаса сарство паныдасис зэв ён да образованнӧй государствояскӧд — Польшакӧд да Швециякӧд.
Ливонскӧй война вӧлі неудачнӧй; тайӧ неудача вӧснаыс помещикъяс да озыр купечьяс мыждыны мӧдісны бояраясӧс.
Найӧ военнӧй пораженньӧсӧ арталісны бояра изменаӧн.
Буретш сы шӧрӧ жӧ Мӧскуаса войскалӧн главнокомандующӧйыс, князь Курбский, збыльысь вуджис неприятель дор — измена вӧчис.
Неудачнӧй война помещикъяслысь воштіс дзикӧдз надеясӧ войнаясӧн паськӧдчыны муяс серти, йӧзлысь муяс мырддялӧм серти.
Налы некытчӧ сэсся лои муясӧн паськӧдчыны дай и некысь сійӧс босьтнысӧ вӧлі, не кӧ бояраяслысь мырддявны босьтчывны Мӧскуаса сарство пытшкын. Сідзжӧ ёна скӧрмис и тӧргӧвӧй капитал: сійӧ сідзжӧ война неудачасӧ арталіс бояра изменаӧн, бояра полӧм-кужтӧмлунӧн.
1564-ӧд воын помещикъяс озыр купечьяскӧд ӧтувтчӧмӧн вӧчисны государственнӧй переворот.
Найӧ босьтісны дзоньнас ас киас власьтсӧ, а бояра вылӧ сэтшӧм чорыда уськӧдчисны террорӧн: дзонь семьяясӧн, нем жалиттӧг казниталісны бояраӧс, муяс, вотчинаяс налысь конфискуйтісны да сетісны «опричниналы».
«Опричнинаӧн» шусис сэк государстволӧн выль нога управленньӧ формаыс. Тайӧс лӧсьӧдісны дерт помещикъяс. Пытшкӧсыс «опричнина» власьтлӧн вӧлі сэтшӧм, мый государствонас правитіс ӧти морт — сар, помещикъяс могъяс серти, а эз нин важ моз бояракӧд, бояра могъяс серти.
«Боярскӧй дума» кольліс на дерт, но сӧмын сылӧн политическӧй значенньӧыс дзикӧдз нин быри. Сідзкӧ дворяналӧн да купечьяслӧн власьт дорӧ воӧмыс медсясӧ тӧдчӧ диктатура формаа власьт лӧсьӧдӧмын, сарлысь власьтсӧ ёнмӧдӧмын.
Террор сэк уси не сӧмын бояра юр вылӧ, но сійӧ инмис тшӧтш и мукӧд общественнӧй группаяслы, кодъяс вӧліны кӧртасьӧмаӧсь важ пӧрадоккӧд (вичкояс-манастыръяслы, Новгородса тӧргӧвӧй капитал колясъяслы). Тайӧ террорыс, бояралысь юръяс чинталан кадыс, ёна пыдӧ пырис народнӧй паметьӧ: прӧста сэкся террор нырнуӧдысь сарсӧ, Иван IV-ӧс, абу шулӧмаӧсь «Грознӧй» сарӧн.
Дерт, та серти кӧ, оз на позь шуны, мый Иван IV вӧлі ачыс вывті чорыд, лёк морт, да сы вӧсна и лои став переворотыс, бояралысь юр керавлӧмыс.
Тайӧ вермасьӧмыс муніс эз торъя йӧз костын, а торъя классъяс костын. Сӧмын колӧ шуны, мый Иван Грознӧй ачыс зэв активнӧя нуӧдіс нырвизь помещикъяслысь да купечьяслысь тайӧ переворотас да и ачыс вӧлі сэки лыддьыссьӧ помещик класслӧн медся ыджыд публицист пыддиыс.
Заграничаӧ пышйысь князь Курбскӧйлы аслас публицистика гижӧдъясын Иван Грознӧй быд ног зілис террор системасӧ да переворотлысь могъяссӧ докажитны.
Тӧргӧвӧй капитал да шӧркоддьӧм землевладелечьяс власьт ас киӧ босьтӧм бӧрын  дерт эз думыштны бурмӧдны олӧмсӧ став народнӧй массаяслысь. Дерт эськӧ сэкся публицист Пересветов гижліс, мый рабствосӧ колӧ вежны да вуджны мӧд система удж вылӧ, сійӧ петкӧдлӧ вӧлі, мый рабствоыс некутшӧм выгӧда абу государстволы; мый, война серти кӧ тӧлкуйтны, холопъяс оз сьӧлӧмсяньныс воюйтны да с. в.
Но тайӧ мича кывъясыс Пересветовлӧн некодлы дум вылас эз усьлы.
Бояралысь вотчинаясӧ мырддялӧм мысьт помещикъяс заводитчисны тайӧс грабитны, крестьянаӧс эксплуатируйтӧм сэтшӧма чорзьӧдісны, мый татшӧм эксплуатациясӧ крестьяна эз и тӧдлыны на водзджыксӧ, бояра дырйи.
Крестьяналысь мырддялісны муяссӧ да пӧртісны борскӧй муясӧ, сідзжӧ мырддялісны налысь став эмбурсӧ.
Денежнӧй оброк пыр ыдждіс, содіс.
Абу немтор дивӧ: важӧнсӧ кӧ вотчинаса крестьяна вердлісны сӧмын ӧти боярскӧй семья да налысь «челядьсӧ» (слугаяссӧ), ӧні тайӧ вотчинаяс вылас пукалісны уна дас помещикъяс, ӧні ковмас вердны крестьяналы кызь семья дай унджыкӧс и налысь слугаяссӧ тшӧтш.
Му уджалан ногъяс кольлісны на важыс.
Пӧрӧдлісны вӧр, вӧчлісны пашня, муыс кор вынсьӧдтӧг дугдіс нянь вайны, кымынкӧ во бӧрти, тайӧ мусӧ эновтлісны. XVI нэм помын Мӧскуа бердысь иностранечьяс аддзисны нин сӧмын сук вӧр пыдди мыр чукӧр. Муяс сідз вӧдитісны, мый унджык куйліс, пустуйтіс весьшӧрӧ.
Рӧзӧритӧм крестьяна пышйылісны, кытчӧ вӧлі пӧзьӧ пышйыны, кытчӧ син видзӧдіс. Но помещикъяс эз думайтны эновтчыны ас праваысь, дарӧвӧй уджалан вынысь (крепитӧм крестьянин барщина уджысь), а та вӧсна корисны правительстволысь указъяс (законъяс) — пышйысь крестьянаӧс кутавны да бӧр пуксьӧдны помещик именньӧӧ.
Тайӧ пышйӧм крестьянаӧс куталӧм йылысь да крепитан указсӧ гижӧм йылысь пыр лыддисны, мый Иван Грознӧй пи дырйи, Фёдор Иванович сарствуйтан кадӧ, лои гижӧма тайӧ да крестьянаӧс помещик му бердӧ крепитӧма.
Помещикъясӧн да тӧргӧвӧй капиталлӧн ёнмӧмыс чорзьӧдіс крестьянаӧс эксплуатируйтӧм.
Артмис выль нога пӧрадок — крепостнӧй права, коді чорыдджыка на вӧлі воддза феодальнӧй право дорысь эксплуатируйтӧ.
Ӧні тайӧ чорыд крепостнӧй правоыс паськаліс став Россия пасьтаыс.
Эз нин коль сэтшӧм шуда пельӧсыс Россияын, кӧні эськӧ крестьяна вермисны дзебсьыны крепостнӧй правоысь.
Крестьяналӧн недовольствоыс мый водзӧ пыр чорзис, нӧшта и сы вӧсна содіс, мый тшыглун лунысь-лун содіс: переложнӧй система му вӧдитӧмын уськӧдіс урожайяс, уськӧдіс овмӧссӧ дзоньнас крестьяналысь.
XVII нэм заводитчигӧн Феодор Ивановичӧс вежысь сар Борис Годунов дырйи, кодӧс престол вылӧ пуксьӧдісны ӧтнаныс асьныс нин помещикъяс (Фёдор Ивановичлӧн челядьыс аслас эз вӧв да), заводитчисны сэтшӧм тшыг вояс, мый татшӧмыс некор на эз вӧвлыв.
Та серти летописечьяс тадз гижлісны, мый йӧзыс пӧ сёйлісны тайӧ тшыг воясас весиг мӧда-мӧднысӧ.
Збыль вӧлі-ӧ эз татшӧмыс, сӧмын тайӧ каднас помещикъяс зэв нин чорыда, некутшӧма яндысьтӧг эксплуатируйтісны крестьянаӧс.
Тшыгъялан кадӧ помещикъяс нянь кусӧк вылӧ крепитісны крестьянаӧс ас му бердӧ, а сэсся удж помасьӧм бӧрын тшыг воясӧ помещик прӧста эз верд: вӧтлыліс крестьянаӧс.
Кӧть и вӧлісны чорыд указъяс пышйысь крестьянаӧс кыйӧм йылысь, но крестьяна пыр пышъялісны. Пышйӧм крестьяна котыртчисны, вӧръясын дзонь отрадъяс лӧсьӧдісны, кодъяскӧд чорыда вермасис сарлӧн войска.
Сӧмын сюсьджык пышйысь йӧзыс эз нин кольччывны матысса вӧръясӧ, а пышйисны Мӧскуаса сарствоясысь окраинаясӧ, кӧн уджалысь выныс вӧлі этшаджык, кӧні помещикъясыслы крестьянаыс вывті вӧлі колана, медым сэсся гырысь помещикӧ чеччыштны.
Татшӧм местаясыс вӧліны лунвылын, ӧнія Центрально-чернозёмнӧй обласьт местаын.
Тайӧ окраинаясыс сэки сӧмын на колонизируйтсьыны заводитчисны.
Сэки тані быдмылісны гырысь вӧръяс на, кодъясӧс нарошнӧ эз керавны, медым падмӧдны Крымса татараяслысь набегъяссӧ, кодъяс воысь воӧ усьласисны мӧскуаса государство вылӧ, ловъя тӧвар (невольникъяс-рабъясӧс) кыявны.
Тані кӧть и позьӧ вӧлі кокньыдджыка овны. Ӧти помещик вылӧ сӧмын кык крестьянин вӧлі воӧ. Сы вӧсна помещикъяслы, медым крестьянаӧс кодкӧ ног ас дінас кутны, лои быттьӧкӧ тӧждысьыштны крестьяна вӧсна, да видзчысьны чорыд эксплуатация регыдӧн лӧсьӧдӧмысь. Сӧмын сюсьджык да смелджык йӧз эз на татчӧ кольччывны: найӧ вуджлісны лунвывланьджык вӧръяс сайӧ да дзик вӧльнӧй муӧ, кӧні Мӧскуаса сарлӧн власьтыс вӧлі сӧмын модаыс, кытчӧ помещикъяслӧн, Мӧскуаса саръяслӧн киныс эз судз.
Тані, паськыд степ вылас, дерт эськӧ шыннялісны Крымса татарскӧй ордалӧн ӧтрадъяс да овнысӧ вӧлі ӧпаснӧйджык, но выльысь овмӧдчысь йӧз тадз вӧчисны: кор ӧти джынъяс гӧрисны, мӧд джынйыс сэк сулаліс ружйӧ улын, видзисны уджалысьяссӧ татараысь.
Дерт обстановкаыс вӧлі военнӧй, но овнысӧ тан вӧлі кокньыдджык.
Тані тырмымӧн вӧлі быдсяма зверыс, пӧткаыс, ёна уна вӧлі чери Дон юын да Дон юӧ визувтан юясын.
Тані позьӧ вӧлі видз-му уджавтӧг овны, прӧмысъяс помысь.
Тадзи Мӧскуаса сарство лунвыв гранича дорын артмисны вӧльнӧй казацкӧй поселенньӧяс (сиктъяс).
Став тайӧ вӧльнӧй йӧзыс, кӧть найӧ пышйисны Мӧскуаса государствоысь сьӧкыд невӧляысь, но пыр мӧвпалісны коркӧ бӧр локны гортаныс, дерт эз нин невольникъясӧн, а свободнӧй йӧзӧн, мед эськӧ эз нин ковмы барщина уджавны, налогъяс мынтыны, а медым боярскӧй усадьбаясӧ пуксьыны помещик пыдди.
Татшӧм мӧвпъясыс медся дерт вӧлісны сэтшӧм казакъяс пӧвстын, кодъяс выль местаясас доза нин бура овмӧдчисны, кадъяслӧн нин асланыс вӧлі кутшӧмсюрӧ овмӧс выль местаын. Татшӧм йӧзыс эз нин ӧні мӧвпавны крепостнӧй олӧм вылӧ вежны тайӧ пӧтӧс олӧмсӧ.
Мӧскуаса правительство бура зэв гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд вына враг помещикъяс государстволы паныд чукӧрмӧ Украина (Украина «Окраина» кылысь артмӧма) гӧгӧрын.
Сӧмын сійӧ немтор эз вермы вӧчны.
Ӧти кӧ ногӧн, медым дорйыны Мӧскуаса государствоӧс Крымса татараяс усьласьӧмысь, сылы колӧ вӧлі татшӧм смелӧй, вооружённӧй, воюйтны велалӧм йӧзыс. Мӧскуа ачыс ещӧ содтыліс татчӧ сэтшӧм йӧзъяссӧ: ссыльнӧйясӧс да преступникъясӧс ыставліс, татчӧ жӧ ыстылісны унджык казнитӧм бояралысь рӧдвужсӧ, слугаяссӧ.
Мӧскуаса государство сӧмын ӧтиторйысь поліс, медым не лэдзны Мӧскуаса государство обласьтъяс пытшкӧсӧ казакъясӧс овмӧдчыны.
Сар Борис Годунов дырйи казакъясӧс оз вӧлі некутшӧма лэдзны каръясӧ, оз вӧлі сетны налы ньӧбны порок, ӧружйӧ да мукӧдтор.
Татшӧм кык бана политикаыс: ӧти-кӧ — пользуйтчыны тайӧ вӧльнӧй йӧз (казакъяс) выннас татараысь мездысьны, а мӧд-кӧ — быд ног Мӧскуаса государствоӧн найӧс дзескӧдӧм, дерт некутшӧм буртор эз сет Мӧскуалы. Тайӧ чукӧрмӧм вӧльнӧй йӧзыс (казакъяс) мый водзӧ пыр ёнджыка мустӧмтісны Мӧскуаса помещикъяс дор керасьысь власьтсӧ, видзӧдісны сы вылӧ, кыдз медся ыджыд враг вылӧ.
Тайӧ жӧ власьтыс отсӧгтор сетыштӧм пыр ещӧ чорыда казакъясыс ёнмылісны военнӧй вын боксянь.
Мӧскуаын тшыг вояс дырйи, XVII нэм заводитчигӧн, Мӧскуаса правительство да казакъяс костын йитӧдыс дзикӧдз бырны мӧдіс: казакъяс мӧдісны мӧвпавны, мый Мӧскуаса сарыс пӧ (ми тӧдам нин, мый Борис Годунов эз вӧв наследственнӧй сар, а выбраннӧй) абу прамӧй сар, а прамӧй сарыс пӧ кӧнікӧ гусьӧн, казакъяс костын гашкӧ, олӧ.
Татшӧм прамӧй, настоящӧй сар пыдди быттьӧкӧ Иван Грознӧйлӧн медічӧт пиыс вӧлі, колӧ лоны, коді вошлі во 10 сайын Годунов сарӧ пуксьытӧдз на.
Правительстволӧн та серти вӧлі татшӧм документъяс, мый саревич Димитрий быттьӧкӧ ворсігас пуртӧ зурасис да сы вӧсна кувсис.
Йӧз пиын муніс татшӧм сёрни, быттьӧкӧ саревич Димитрийӧс вилісны Борис Годунов тшӧктӧм серти, медым сэсся аслыс сарӧ пуксьыны.
Кытчӧ саревич Димитрий воши — некод эз тӧд прамӧясӧ.
Та серти казакъяс костын лыбис татшӧм сёрни, быттьӧкӧ Димитрийӧс абу слӧймӧмаӧсь винысӧ, а ловъя. Регыд сюри ӧти том морт, ӧткодь арлыда вошӧм Димитрийкӧд висьталӧм серти, сэтшӧм жӧ ӧблик сертиыс. Казакъяс пырысьтӧм-пыр жӧ признайтісны тайӧ том мортсӧ Иван Грознӧй пи пыдди — Димитрий Иванӧвич пыдди.
Кор сюри тайӧ выль сарпуыс, кодӧс эськӧ позис пуктыны Борис Годунов пыдди, сэк вӧлі ставыс нин дась, медым казацкӧй революция заводитны да пышйысь йӧзлы бӧр бергӧдчыны важ местаясӧ, сӧмын не рабъяс пыдди, а ыджыдалысь класс пыдди локны Мӧскуаӧ.
Мӧскуаса сарствоын тшыгӧмӧ, пӧгибӧ воӧм массаыс быд ног корсисны татшӧм олӧмысь петан туй, а та вӧсна пырысьтӧм-пыр жӧ вӧлі гӧтов помещик дор керасьысь сарӧс — Борис Годуновӧс чӧвтны, а сэсся кутшӧм колӧ, сэтшӧм мортӧс и пуксьӧдны престол вылӧ, но сэтшӧм мортӧс, мед тайӧ выль сарыс неуна кӧть кокньӧдыштас крепостнӧй сьӧкыд олӧмсӧ.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Крестьяналӧн революция @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
КРЕСЬТЯНАЛӦН РЕВОЛЮЦИЯ
Выль сар, Годуновлӧн соперник, первойсӧ явитчис Запорожйӧын, медлунвывса казакъяс оланінъясын. Сэсся сэсь вуджис Киевӧ, коді сэк вӧлі Польско-Литовскӧй государство киын.
Польша государство сылы сетіс ыджыд отсӧг.
Ӧти-кӧ, тані чукӧрмисны Годуновысь пышйысь, сылы паныд мунысь йӧз.
Тані жӧ вӧліны тӧргӧвӧй йӧз, сэсся Годуновлӧн казнитӧм бояраяслӧн рӧдвужыс, слугаясыс.
Став Мӧскуа государствоысь пышйӧм йӧзыс зэв ыджыд надея пуктісны тайӧ выль сар вылас, зэв нимкодясигтыр встретитісны Димитрийӧс.
А сідзжӧ зэв сьӧлӧмсянь сувтісны Димитрий дор Польшаса помещикъяс, быд ног сылы мӧдісны отсасьны.
Рытыв-лун Россияын (сэк сійӧ обласьтъясыс вӧліны Польско-Литовскӧй государство киын) Московскӧй государствоын моз жӧ паськалі денежнӧй хозяйство, кыпӧдчис тӧргӧвӧй капитал. Сӧмын Польшаын та нога овмӧсыс сё кымын во водзджык заводитчис Россия серти.
XVII нэм заводитчигӧн Польшаса помещикъяс вевъялісны нин унджыкыс рӧзӧритчыны, та вӧсна писькӧдчисны ӧтилаысь-мӧдлаысь выль видз-муяс сӧрвитны суседса государствояслысь.
Найӧ пырисны Украина рытыв уездъясӧ, зырсьыны мӧдісны татчаньӧ, крепостнӧй крестьянаӧс татчӧ ассьыныс вуджӧдавны.
Но тан омӧльторйыс сійӧ вӧлі, мый пыр лои повны Крымскӧй татара грабитӧмысь (татараяс тайӧ местаясӧ частӧ волывлісны сэк грабитӧм могысь). Та серти кӧ, татчӧ вермисны сӧмын овмӧдчыны озырджык пан-помещикъяс*, кодъяслӧн вӧлі асланыс тырмымӧн вооружённӧй йӧз да сьӧм, медым стрӧитны крепосьтъяс, ньӧбны пушкаяс, вооруженньӧ татараяслы паныд.
Тайӧ туй Польшаса помещикъяслы вӧлі не туй: на арталӧм серти кокньыдджык кажитчис колонияясла зырсьыны ас граничасянь асыввывлань (Россиялань), Россиякӧд кокньыдджыка позис посйысьны Крымскӧй татара дорысь (татара вӧлі зэв воинственнӧй народ).
Выль сар явитчӧм зэв бур помка сетіс Польшалы панны война Россиякӧд.
Польшаса помещикъяс зэв окотапырысь отсӧг сетісны Димитрий Иванович сарлы Мӧскуаса престол вылӧ пуксьыны, но такӧд тшӧтш зэв ыджыд надея вӧлі, мый Россиялысь удайтчас сӧрвитны доза уна видз-му дай мыйсюрӧ ещӧ мукӧдтор, Димитрийлы престол вылӧ пуксьыны отсалӧмысь.
Тадзи Польша Димитрийӧс Мӧскуаса престол вылӧ пуксьӧдны зэв чорыда отсасис.
Ми аддзам, мый Борис Годуновлы зэв ыджыд сила сувтіс паныд, а тайӧ силаыс дзоньнас отсасис Димитрийлы.
Но дерт помещик сар Годуновлы медся ыджыд паныд сувтысь силаыс вӧліны казакъяс да помещикъясӧн пӧгибӧ воштӧм рӧзӧритӧм крестьяна. Крестьяна виччысьны некыдз эз вермыны, кор Мӧскуаӧ воас Годунов местаӧ тайӧ выль сарыс.
Дерт тайӧ силаыс кӧ эз вӧв, некутшӧм революция ни восстанньӧ эз вермы артмыны.
Да и Польшаса помещикъяс эськӧ эз татшӧм надея пыр отсасьны, не кӧ тайӧ силаыс, колӧкӧ Димитрий вылад эськӧ эз и видзӧдлыны.
Польшаса помещикъяс сійӧн и отсасьнысӧ босьтчисны тшӧтш выль сарлы, мый Димитрий прамӧя нин на отсӧгтӧг сувтіс кок йылӧ, ӧні Польшаса помещикъяс став тайӧ ыджыд кыпӧдчӧм вынсӧ кӧсйисны используйтны тшӧтш ас могъяс сертиныс.
Буржуазнӧй историкъяс тайӧ масса кыпӧдчылӧмлысь, быд ног зілис дзебны помкасӧ, мӧд ног тӧлкуйтны та йылысь, нимтісны тайӧ казацкӧй-крестьянскӧй революциясӧ «Смута кадӧн» (<rus>смутное время</rus>). Сы вӧсна быдсяма сёрнияс, небыличаяс лӧсьӧдлісны выль сар йылысь, мый тайӧ абу прамӧй сар, а самозванеч Димитрий, мый Димитрийӧс кыпӧдісны Польшаса помещикъяс да католическӧй духовенство, мый сэсся став православнӧй йӧзсӧ Россияысь мырдӧн мӧдасны пыртны католикъяс вераӧ.
Та ногӧн кӧсйисны Мӧскуаса помещикъяс уськӧдны Димитрӧйлысь авторитетсӧ, масса пемыдлунӧн пазӧдны восстанньӧлысь вынсӧ.
Татшӧм сёрниясыд да суклясьӧмъясыд не первой, кор кутшӧмкӧ няйт делалысь кӧ помкасӧ колӧ дзебны, пыр тадз важысянь вӧчлывлісны. Кор 1917 воӧ большевикъяс революционнӧй пролетариаткӧд власьт мырддисны буржуазия киысь, уна татшӧмторъяс жӧ сӧрисны буржуазия газетъяс пыр, мый ставсӧ тайӧ большевикъяс вӧчисны немечьяс деньга вылӧ, немечьяс вынӧн.
Кутшӧм классъяс дор сулалысь сар вӧлі тайӧ выль сарыс — Димитрийыс, та йылысь водзын бурджыка гӧгӧрвоам. Пырысьтӧм-пыр Димитрий престол вылӧдз эз на во. Польшаса помещикъяслӧн отсӧг вылӧ ыстӧм армияыд Димитрийлы зэв ыджыд отсӧг эз вермы сетны, дай ёна зэв надейтчыны на вылӧ эз позь.
Борис Годуновлӧн армия первойсӧ чорыдакодь посйысис Димитрий войскакӧд: Димитрийлысь войскасӧ ӧтпыр дай мӧдысь пазӧдісны. Мӧскуаса войскалы колӧкӧ эськӧ дзикӧдз удайтчис бунтуйтчысьяслысь армиясӧ бырӧдны, не кӧ казакъяс — Димитрий дор сулалысьяс. Казакъяс зэв збоя, зэв бура посйысисны Мӧскуаса войскакӧд.
Но Мӧскуаса сарлӧн войскаыс эз вӧв зэв надежнӧй. Пехотаыс (стрелецъяс) Годунов армияын вӧлі унджыкыс гӧлиник карса йӧз.
Войнаяс костын найӧ посньыдика тӧргуйтыштісны, кутшӧмсюрӧ мастерствоӧн (ремеслоӧн) вердчисны.
Тайӧ йӧзыслӧн, кӧть тайӧ вӧліны и карса йӧз, но олӧмыс вӧлі дзик жӧ крепостнӧй крестьянаыдлӧн кодь, тайӧясӧс сідзжӧ зэв чорыда дзескӧдіс тӧргӧвӧй капитал.
Конницаыс Годунов армияын вӧлі чукӧртӧма посни помещикъяс да бояра пиысь. Но тайӧяс вӧліны гӧлиник, рӧзӧритчӧм помещикъяс, войнаяс костын тайӧяс кутшӧмсюрӧ мастерствоясӧн жӧ вердчисны. Тайӧяслы матынджык вӧліны казакъяс, дай унджык Украинабердса гранича дорын олысь помещикъяс зэв ёна ладмисны озырмӧмджык казакъяскӧд. Тайӧ Украина гранича дорса помещикъяс зэв бура йитчисны озырджык украинаса казачествокӧд. Вот мыйла Годуновлӧн армияыс эз вӧв вывті надейнӧй. Татшӧм состава армияыд регыд Борис Годуновлы измена вӧчис — вуджис Димитрий дорӧ.
Неуна дырджык сулалісны Годунов дор стрелецкӧй армия (пехота), но сэсся и найӧ тшӧтш вуджисны Димитрий дор.
Годуновлӧн коли сӧмын этшаник немецкӧй (медалӧм) салдатъяс, но татшӧм дзоляник силанад дерт сэсся оз позь думайтны водзӧ посйысьны.
Борис Годунов та бӧрти друг кулі либӧ повзьӧмла, либӧ отравитчис нарошнӧ — шогйывтіыс. Димитрий вотӧдз на Мӧскуаын кыпті восстанньӧ, став семьясӧ Годуновлысь восстанньӧ лунӧ джагӧдлісны.
Та бӧрти Димитрий пырис Мӧскуаӧ, вӧлисти пуксис престол вылӧ. Первой воськовсянь Димитрий петкӧдліс, кутшӧм классъяс дор сулалӧ тайӧ выль сарыс.
Медводдза указ (закон) петіс Димитрий сарлӧн «кабальнӧй холопъяс» йылысь, холопъяслысь лыдсӧ чинтіс, кокньӧдыштіс налысь олӧмсӧ. «Кабаланас» важӧнсӧ шулывлӧмаӧсь крестьянинӧс «холопӧ» пӧртан бумагасӧ. Долгӧ вӧйӧм крестьянинӧс долг мынтыны вермытӧмысь, вӧлӧм, помещик семьянас долг пыдди босьтӧ ас овмӧсӧ уджавны, мый сійӧ мӧдас кувтӧдзыс уджавны помещик ордын и мунны медым некытчӧ оз лысьт. Долгӧ вӧйӧм крестьянин вӧлӧм «холопӧ» тадз ачыс пӧрӧ дай став семьяыс тшӧтш кӧртассьӧ помещик овмӧс бердӧ. Тадз артмӧмаӧсь Россияын «холопъяс».
«Холопысь» мынны вермис долгӧ вӧйӧм крестьянин сӧмын барин кулӧм бӧрын, а барин ловъя дырйи нэмсӧ сылы лоӧ вӧлі холопавны.
Борис Годунов дырйи зэв уна закон (указ) вӧлі лэдзӧма пышъялысь «холопъясӧс» куталӧм йылысь. Димитрий став тайӧ законъяссӧ бырӧдіс Годуновлысь. Тайӧ выль указас вӧлі урчитӧма. Став крестьяналы, кодъяс мунлісны помещикъяс ордысь тшыг дырйи (а помещикъяс дінсьыд пышйысьыд сійӧ кадас зэв уна вӧлі), сетӧма вӧлі вӧля кольччыны сійӧ местаӧ, кытчӧ найӧ овмӧдчалісны.
Помещикъяслы, медся нин гырысьджыкъяслы дерт, тайӧ эз во сьӧлӧм вылас. Эз вӧв зэв любӧ сійӧ и озыр купечьяслы, медся нин кор найӧ аддзисны Димитрийкӧд воӧм иностранечьястӧ, — найӧ, явӧ лӧсьӧдчӧны вӧлі кольччыны Мӧскуаӧ пыр кежлӧ овмӧдчӧм вылӧ, а на бӧрся, мӧвпалӧны вӧлі купечьяс,  воасны польшаса купечьяс иностраннӧй тӧваръясӧн да мырддясны мӧскуаса купечьяслысь монополияа вузасьӧмсӧ. А ми тӧдам, кутшӧм чорыда косясьлісны мӧскуаса купечьяс тайӧ монополия вӧснаыс 150 во сайын на, кор Грознӧйлӧн дедыс, Иван Васильевич, ветліс пӧкӧритны Новгород.
Бояра да озыр купечьяс кутісны нуӧдны Димитрийлы паныд агитация.
Ассьыс католикалӧмсӧ сійӧ эськӧ гусьӧн вӧлі видзӧ да, сӧмын нӧ став оланногсьыс сійӧ зэв бура мыччасьліс.
Сійӧ омӧля видзавліс, омӧля праздничайтліс роч праздникъяс да с. в.
Тайӧн и пӧльзуйтчисны, медым висьтавлыны йӧзлы: Дмитрий пӧ локтӧма католик вера лӧсьӧдны Россияын.
Прӧстӧй йӧзӧс (найӧс попъяс велӧдлісны мӧд ногӧн енлы эскысьяс вылӧ лёка видзӧдны, вичкоса гижӧдъясын запрещайтлісны весигтӧ ӧти дозйысь сёйны католикъяскӧд), ставыс тайӧ ёна шогӧдіс, а медся нин Димитрийлӧн аскӧдыс вайӧм польшаса салдатъяслӧн оласногыс. Найӧ быдсяма ногӧн тешитчисны, грабитісны йӧзсӧ, с. в.
Карса прӧстӧй йӧзлы — ремесленникъяслы, посньыдик вузасьысьяслы — кутіс кажитчыны, мый быттьӧкӧ и збыль заводитчӧ кутшӧмкӧ мӧд государстволӧн Россияӧ пырӧдчӧм. Найӧ пыр ӧтарӧ сюсьджыка кутісны кывзыны боярасянь да озыр купечьяссянь ыстӧм агитаторъяслысь висьталӧмсӧ.
Димитрий вӧлі зэв смела олӧ, сійӧ чайтӧ вӧлі асьсӧ зэв крепыда пукаліг.
Годуновтӧ вермӧмыд сійӧс вывті ышмӧдіс; сійӧ чайтіс: Мӧскуаын сылы паныд сувтысь, сыкӧд вермасьысь (соперник) некод абу.
А буретш сэк кадӧ Мӧскуаын бояра, купечьяскӧд ӧтвылысь, панісны заговор.
Медбӧрти, 1606-ӧд вося май 17-ӧд лунлань паныд, войнас, заговорщикъяс кыпӧдчисны.
Боярин Василий Иванович Шуйскӧй, кодӧс некымын тӧлысь войдӧрджык  заговор вӧчӧмысь жӧ муртса эз казнитны (Димитрий сійӧс сэки прӧститіс), аслас холопъяскӧд, мукӧд бояраяскӧд да найӧ холопъяскӧд, уськӧдчис Кремльӧ. Димитрийӧс виисны.
Мӧскуаса олысьясӧс усьӧдісны Димитрийкӧд воӧм польскӧй купечьяс да польскӧй помещикъяс вылӧ.
Прӧстӧй йӧзлы став делӧсӧ петкӧдлісны сідзи, быттьӧкӧ сійӧ лои иностранечьяслы, полякъяслы, кодъяс кӧсйӧны Россияӧс ас кипод улас босьтны, паныд сувтӧм. Збыльвылӧсӧ нӧ став кыпӧдчӧмсӧ вӧлі панӧма сарӧс виӧм могысь, сійӧ вӧлі озыр помещикъяс да капиталистъяс интересъяслы паныд мунӧ да.
Бояралӧн да купечьяслӧн Димитрий вылӧ лӧгалӧмыс воис сэтшӧмӧдз, мый куш виӧмыд налы этша вӧлі: дворяналы паныд мунысь сарлысь найӧ сотісны шойсӧ, а пӧимсӧ лыйисны пушкаысь.
Та бӧрын купечьяс да бояра бӧрйисны сарӧс ас костсьыныс. Медся лӧсялан мортӧн вӧлі заговор вӧчӧмын юр нуӧдысьыс — В. И. Шуйскӧй.
Бояра сійӧс эз зэв радейтлыны, найӧ лыддьылісны сійӧс изменникӧн: Грознӧй дырйи сійӧ служитліс опричнинаын, отсавліс мӧскуаса посни помещикъяслы чирсны бояраӧс.
Сӧмын нӧ ачыс сійӧ вӧлі озыр бояра рӧдысь да, бояралы вӧлі ас морт.
Такӧд ӧттшӧтш сійӧ вӧлі ёна йитчӧма мӧскуаса купечьяскӧд.
Ӧнія Ивановскӧй обласьтын сылӧн вӧліны гырысь промышленнӧй вотчинаяс; ӧнӧдз на Мӧскуаын уна вузасян радъяс шусьӧны Шуйскӧй подворьеӧн, — сійӧ нин петкӧдлӧ, кутшӧм ыджыд значенньӧ вӧлӧма важӧн Шуйскӧйяслӧн вузасьӧмын.
Буретш сійӧ подворйӧсянь, Илля вичко кӧлӧкӧльнясянь, май 17-ӧд лунлань паныд сетісны сигнал уськӧдчыны Кремль вылӧ.
Мӧскуаса купечьяс сы вӧсна зэв нимкодя бӧрйисны Шуйскӧйтӧ сарад, и мукӧд карса купечьяс — Нижньӧйын, Ярославын, Вӧлӧгдаын — сійӧс ёна пыр поддерживайтлісны, сійӧ ачыс та йылысь висьталӧ аслас гижӧдъясын.
Шуйскӧйыд вӧлі сідзкӧ бояраяслӧн да купечьяслӧн сар, ёнджыкасӧ — купечьяслӧн сар. Сійӧ вӧлі зэв горш, зэв ылӧдчысь да лицемеритысь морт; неэтшаысь соссьывліс уна йӧз водзын висьталӧмторъясысь.
Босьтам кӧть: войдӧр, Годунов тшӧктӧм серти, сійӧ юӧртліс, мый Димитрий кулі, мый сійӧ ачыс аддзыліс сылысь шойсӧ; бӧрынджык, кор вермис Димитрийӧн шусьысьыд, Шуйскӧй сійӧс признайтіс сарӧн, сідзкӧ сійӧ признайтчис, мый войдӧрсӧ сійӧ пӧръяліс.
Димитрийӧс виӧм бӧрын сійӧ восьтӧ Борис Годуновӧн виӧм Димитрийлысь мощи.
Тадзи сійӧ ӧти морт йылысь висьталіс куимысь куим ногӧн.
Сійӧ босьтчыліс бӧр вынсьӧдны крестьянаӧс помещикъяс бердӧ закрепитӧм.
Пышъялысьясӧс кутӧм йылысь указъяс бӧр вӧлі вынсьӧдӧма. Помещикъяслы сійӧ указъяс серти позис корсьны да вайӧдны бӧр весигтӧ 15 во сайын пышъялӧм крестьянаӧс. Но тайӧ вӧлі сӧмын кыв вылын, збыльвылӧсӧ нӧ Шуйскӧйӧс сарӧ пуктӧм бӧрын эз помещикъяс кутны вӧтлысьны крестьяна бӧрся асланыс муяс вылӧ найӧс бӧр овмӧдӧм могысь, а крестьяна кутісны вӧтлысьны помещикъяс бӧрся, виавны найӧс да мырддявны налысь овмӧснысӧ. Помещикъяслы лои пышъявны Мӧскуаӧ.
1606-ӧд вося арын нин Мӧскуаса государстволӧн став лунвылыс вӧлі кыпӧдчӧма. Кор Димитрийлӧн лунвыв окраинаясын чукӧртӧм войскаыс тӧдліс сійӧс виӧм йылысь, сійӧ сувтіс выль правительстволы паныд ӧти морт моз.
Сійӧ эз вунӧд, мый Мӧскуаын виисны сылысь медся дона мортсӧ.
Паськалісны сёрнияс: Шуйскӧй пӧ аслас ёртъясыскӧд нарошнӧ йӧзсӧ ывсӧдлӧны (Шуйскӧй, ми тӧдам нин, век пӧръясьліс), Димитрийӧс пӧ найӧ эз вермыны вины, сійӧ пӧ ӧні кӧнкӧ гусьӧн олӧ.
Регыд сюри и мортыс, коді пондіс шусьыны Димитрийӧн. Кутісны шуны, тайӧ пӧ и эм виысьяс киысь пышйысь Димитрийыд. Сартӧ асьсӧ аддзылысьыд вӧлі зэв этша, сы вӧсна ылӧгыд зэв кокниа и артмис.
Лунвывса войска мӧдӧдчис Мӧскуалань.
Шуйскӧйлы саравны лунысь-лун пондіс сьӧкыдджык.
Но сылӧн кӧ войскаыс сылы паныд сувтіс, отсалісны сылӧн мудерлуныс да сюсьлуныс.
Сійӧ врагъяс лагерын пырысьтӧм-пыр жӧ тыдовтчисны классӧвӧй противоречийӧяс.
Шуйскӧйлы паныд, «Димитрий дор» сувтісны шӧркоддьӧм да посни помещикъяс — провинциальнӧйяс, а не московскӧйяс да крестьяна.
Но крестьянаыд мунӧны вӧлі паныд не толькӧ Шуйскӧйлы, тшӧтш и помещикъяслы.
Кор кыпӧдчысь крестьянаыд мӧдісны жуглыны помещикъяслысь усадьбаяс, виавны помещикъясӧс, мырддявны налысь эмбурсӧ, Димитрий войскаын сулалысь помещикъяслы тайӧ дерт эз вермы сьӧлӧм вылас воны — найӧ ӧд вӧліны дворяна жӧ.
А крестьяналӧн кыпӧдчӧм век ӧтарӧ паськаліс да ыдждіс.
Кор воддза Димитрийыд сувтіс Годуновлы паныд, сэки крестьяна олісны пӧшти шы ни тӧв на, ӧні найӧ кыпӧдчисны став массанас.
Налӧн юрнуӧдысьыс — Иван Исаевич Болотников, пышйӧм холоп, сюрлӧма коркӧ татараяслы пленӧ, пышйылӧма заграничаӧ, — вӧлі зэв смел да сюсь морт; сійӧ чуксаліс став крестьянасӧ шыбитны ас сьылі вывсьыныс став нартитысьяссӧ, аслыныс сувтны помещикъяс местаӧ, мырддьыны налысь ставсӧ, мый найӧ пычкылісны крестьяналысь.
Тайӧ кык кыпӧдчысь классыс — дворяна да крестьяна — кымын водзӧ, сымын омӧля пондісны лӧсявны.
Кор Шуйскӧйлы паныд сувтысь войска матысмис Мӧскуа бердӧ, на костын лои раскол.
Шуйскӧй помещикъяслы кӧсйысис вӧчны быдсяма бурторсӧ, сеталіс налы уна муяс, пуксьӧдіс налысь юрнуӧдысьяссӧ боярскӧй думаӧ. Помещикъяс медколана кадас эновтісны ассьыныс крестьяна-ёртъяссӧ, а крестьянаыд да казакъясыд ас кежаныс эз вермыны путкыльтны сар войскатӧ.
Болотниковӧс вермисны. Сійӧ пышйис Тулаӧ. Сэтӧн сійӧс босьтіс кытшӧ сарлӧн войска, сійӧ сюри пленӧ; а казакъяс бӧрыньтчисны Мӧскуа государство лунвывлань, сӧмын недыр кежлӧ.
Регыд найӧ бӧр вынсьӧдчисны да польскӧй отрадъяс отсӧгӧн, — польскӧй отрадъясыд бара воисны Московскӧй государствоӧ, ӧти-кӧ, вештыны важ водзӧссӧ, мӧд-кӧ, грабитны, а туйыс налы тӧдса нин вӧлі, — матысмисны дзик нин Мӧскуа дінас, сувтісны Тушиноӧ, Мӧскуа заставасянь 17 км рытыв-войвывлань.
Тушиноӧ жӧ локтіс и ачыс мӧд Димитрийыс. Сы гӧгӧр, Мӧскуаса сарлӧн моз жӧ, артмис дзонь двор.
Тушиноын лои быттьӧ мӧд столича. Шуйскӧй эз нин вермы вӧтлыны сэтысь казакъястӧ да польскӧй отрадъястӧ.
Весигтӧ бояраясыс кутісны ньӧжйӧникӧн мунавны сы дінысь, а унаӧн на костысь кутісны дажӧ служитны тушинскӧй дворын.
Юрнуӧдысьыс налӧн вӧлі сэкся бояра пиын медся важыся боярин, важ мӧскуаса династиялы матыса рӧдня — Фёдор Никитич Романов; сійӧс Годунов постригитліс манакӧ Филарет нимӧн, а Димитрий пуктіс сійӧс Ростовӧ митрополитӧн.
Тушиноын Филаретӧс пуктісны патриархӧ. Кык сар кӧ вӧлі, дерт сэкся вичкоад и патриархыд вӧлі кык жӧ.
Кык во гӧгӧр Московскӧй сарство оліс кык сарӧн: ӧтиыс — казакъяслӧн да крестьяналӧн Тушиноын, сійӧс Мӧскуаын нимтылісны Тушинскӧй вӧрӧн, но Тушиноын сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ государ, кыдзи и мукӧд саръяс; мӧд — Кремльын, помещикъяслӧн да купечьяслӧн сар.
Но кымын водзӧ, сымын дзескыд кутіс лоны Кремльлы.
Медвойдӧр, помтӧм ас кост войнаыд ёна торкис мӧскуаса государстволысь вузасьӧмсӧ.
Каръяс костын мӧда-мӧдныскӧд гижасьӧмысь ми аддзам, мый дзонь воясӧн эз вермыв вуджны ни ӧти купеческӧй караван Казаньсянь Перымӧ, ни Перымсянь Казаньӧ.
Куш та понда нин купечьяслы колӧ вӧлі сюсьджыка видзӧдлыны олӧм мунӧм вылас.
Мӧд-кӧ, революцияыд сиктъяссяньыд пондіс вуджны водзысь водзӧ тшӧтш каръясӧ.
Карса олысьяс, ми тӧдам нин, водзынсӧ эскылісны на нӧшта капиталистъяс да помещикъяс агитациялы.
Мӧскуаын найӧ вермисны сувтӧдны массасӧ воддза Димитрийлы паныд.
Ньӧжйӧникӧн карса йӧзыд, — тӧргӧвӧй капитал эксплуатируйтліс найӧс пӧшти сідзи жӧ, кыдзи и сиктын крестьянаӧс, — кутісны гӧгӧрвоны, код дор налы колӧ сулавны.
«Бур йӧз» — озыр купечьяс да карса кулакъяс — ас костаныс гижасигӧн повзьӧмпырысь юӧрталӧны мӧда-мӧднысӧ: «сьӧд» йӧз пӧ сэн да, тан да окалісны Димитрийлы крест, а бур йӧзлы пӧ лои пышйыны, кытчӧ син видзӧдӧ.
Гырысь каръясын, шуам кӧть, Псковын, вӧліны дзонь революцияяс.
Тані посньыдик вузасьысьяс да ремесленникъяс стрелецъяскӧд да казакъяскӧд ӧтвылысь босьтісны власьтсӧ ас киас, лӧсьӧдісны демократическӧй республика сяма оласног, а помещикъясӧс да гырысь купечьясӧс карсьыс войдӧр пуксьӧдавлісны тюрмаӧ, а бӧрас унджыксӧ виисны.
Ставыс тайӧ купеческӧй капиталлы петкӧдліс: ас кост косясьӧмыд кӧ и водзӧ пондас мунны, сійӧ вӧчас тӧргӧвӧй капиталлы пом.
Кысянь нӧ виччысьны отсӧгсӧ?
Медводдза мӧвп помещикъяслӧн да озыр купечьяслӧн вӧлі татшӧм: корны отсӧг мӧд государствосянь.
Московскӧй сарствоын, дзик Мӧскуа бердас, сулалісны нин Димитрийлы да казакъяслы «отсасьны» воысь польшаса дружинаяс, — збыльысьсӧ найӧ локтісны дерт грабитны, государство пытшкӧсса войнаыд налы вӧлі зэв кивыв.
Найӧ дерт вӧліны омӧль отсасьысьяс пытшкӧсса войнатӧ кусӧдӧм понда мырсьысьяслы.
Но налы паныд позис польшаса правительстволысь корны отсӧг вылӧ регулярнӧй войскаясӧ.
Сідзи и вӧчисны.
Тайӧ каднас жӧ Тушинолань вуджысь помещикъяслы сьӧкыд кутіс кажитчыны.
Найӧ кӧсйисны «сьӧд йӧз» кыпӧдчӧм пыр вӧчны ассьыныс делӧ-могсӧ.
Сӧмын регыд казялісны, мый Тушиноын найӧ сюрины казакъяслы да крестьяналы пленӧ.
Мӧдіс кыптыны кык боксянь заговор. Мӧскуаын кутісны тӧлкуйтны, кыдзи мынтӧдчыны В. И. Шуйскӧйысь, коді эз куж ни эз вермы бырӧдны мӧда-мӧд кост кось, а Тушиноын — кыдзи мынтӧдчыны Димитрийысь, коді явӧ вӧлі холопъяслӧн сар, коді некутшӧм ногӧн эз лӧсяв дворяналы да купечьяслы сар пыдди.
Тайӧ кык заговорыс регыдӧн йитчисны ӧти заговорӧ.
Шуисны: Войвыв Поволжйӧлы да Мӧскуалы чӧвтны Шуйскӧйӧс, а Тушинолы — Димитрийӧс; сы бӧрти ӧтвылысь ставлы пуксьӧдны престол вылӧ польшаса сар пиӧс — Владиславӧс; сыкӧд тшӧтш локтас Россияӧ польскӧй войска да пӧдтас демократическӧй революция.
Польшаӧ мунісны посолъяс. Владислав батькӧд, Сигизмунд королькӧд, найӧ вӧчисны договор.
Тайӧ договорыс интереснӧй со мыйӧн: сійӧ вӧлі медводдза роч конституция, государстволысь правасӧ да обязанносьтъяссӧ договор вылӧ гижӧмӧн урчитӧм.
Дерт тайӧ конституциятӧ абу вӧлі лӧсьӧдӧма крестьяналы либӧ карса уджалысь йӧзлы. Карса уджалысь йӧз йылысь сэні дзик нинӧм вӧлі абу шуӧма.
Крестьяна йылысь вӧлі шуӧма сӧмын: пышъялысьяс йылысь пӧ став указъясыс вынсялӧны бӧр; Мӧскуа государствоысь пӧ крестьяналы оз позь мунны Польшаӧ, и мӧдарӧ — польшаса крестьяналы оз позь мунны Мӧскуа государствоӧ.
Договорас вӧлі зэв бура индӧма, кыдзи сарлы колӧ веськӧдлыны государствоӧн: сарлы быть веськӧдлыны боярскӧй думакӧд, а колана кадъясӧ эмбура йӧз костысь, помещикъяс да купечьяс костысь, чукӧртлыны земскӧй собор.
Натӧг сар эз вермы лэдзны выль законъяс, а став быдлунъя уджыс вӧлі боярскӧй дума киын.
Эз нин первойысь озыр классъясыд мырсьыны ӧні революциятӧ асланьныс бертӧм вӧсна.
Кор престол вылӧ пуксис Шуйскӧй, сійӧс тшӧктісны окавны крест, мый сійӧ оз кут некодӧс казнитны, некодлысь оз кут мырддьыны овмӧс судтӧг да законын индытӧг.
Дерт тайӧ шуӧма вӧлі сӧмын помещикъяс да капиталистъяс йылысь, веськыда сідзи и шуӧма: «Помещикъяслысь не мырддявны вотчинаяс, а гӧсьтъяслысь (купечьяслысь) — тӧваръяс да сьӧмъяс».
Прӧстӧй йӧзкӧд и тайӧ гижӧд бӧрас сійӧ жӧ вӧчлісны, кыдзи и войдӧр.
Мӧскуаса да тушиноса заговорщикъяс польшаса королькӧд лӧсьӧдчӧм серти Шуйскӧйӧс чӧвтісны престол вылысь да постригитісны манакӧ. Димитрийӧс чӧвттӧм лои, казакъяс сувтісны сы дор да, но полякъяс отсӧгӧн сійӧс вӧтлісны Тушиноысь.
Помещикъяслӧн да купечьяслӧн государство — Мӧскуаса государство бара быттьӧкӧ ӧтувтчис. Сылӧн вӧлі ӧні бара ӧти столича — Мӧскуа.
Но регыд заговорщикъяс казялісны, мый найӧ вежисны варыш вылӧ кӧкӧс.
Сигизмунд король эз сы вылӧ сет писӧ Мӧскуаса йӧзлы, медым лӧсьӧдны Московскӧй сарствоын пӧрадок.
Сы понда сійӧ некутшӧма эз тӧждысь. Сійӧ вӧлі польшаса империализмлӧн представитель. Польшаса помещикъяс, ми тӧдам нин, ылӧ колисны мӧскуаса помещикъясӧс: экономика боксянь Польша муніс пӧшти сё воӧн водзын Россияысь. Польшаса помещикъяслӧн вӧліны паськыд планъяс.
Ми тӧдам нин, налы колӧны вӧлі муяс, сы могысь найӧ кӧсйылісны используйтны воддза Димитрийӧс на нӧшта.
Ӧні налы тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ воддза дорысь вӧлі ёна кокньыдджык.
Мӧскуаса престол вылын лои поляк.
Найӧ кутісны мӧвпавны Мӧскуаса государствоӧс Польшакӧд веськыда ӧтувтӧм йылысь, кыдзи найӧ квайтымын во сайын Польша дінӧ ӧтувтісны Литваӧс, — сэтчӧдз Литва вӧлі торъя государствоӧн.
Найӧ весиг эз кутны виччысьны выль сарлысь, Владиславлысь, Мӧскуаӧ локтӧмсӧ. Сигизмунд пондіс мырддявны муяс роч помещикъяслысь, кодъяс мыйлакӧ эз вӧвны выль сар дор, мукӧдыслысь и прӧста — нинӧм помкатӧг, да сетавны польшаса помещикъяслы.
Мӧскуаса помещик ӧти гажа лунӧ тӧдліс, мый сылӧн муыс абу сылӧн, а сылысь мусӧ сетлӧмаӧсь нин мӧдлы, коді олӧ уна сюрс километр сайын — Варшаваын.
Тӧдӧмысь, татшӧм оласногыд помещикъяслы эз вӧв сьӧлӧм серти, да и купечьяс регыд казялісны: Польшаыдкӧд топыд йитӧдыд вайӧдас Мӧскуаӧ конкурентъясӧс — польшаса тӧргӧвӧй капитал, сэки воас пом мӧскуаса тӧргӧвӧй капитал ыджыдалӧмлы.
Бара странаын ыджыдалысь классъяс кутісны лэптысьны выль правительство вылӧ.
Дерт экономическӧй помкаяс понда — му понда, капитал понда — кыпӧдчӧм йывсьыд найӧ явӧ эз сёрнитлыны.
Сы йылысь позьӧ вӧлі лыддьыны сӧмын гуся гижӧдъясысь; гижӧдъяссӧ ыстывлісны мӧда-мӧдыслы мӧскуаса бояра, польшаса государственнӧй йӧзкӧд лӧсьӧдӧм договор серти медыджыд йӧз государствоын. Владиславлы паныд сувтысьяс помка пыддиыс пуктісны со мый: Владислав пӧ абу роч морт дай абу православнӧй, а католик; сы вӧсна пӧ сійӧс сарӧн лыддьыны оз туй дай оз и ков, — быттьӧкӧ сійӧс бӧрйигӧн да сылы присяга сетігӧн сійӧ эз вӧв ни поляк, ни католик.
Сӧмын ӧд сэки найӧ надейтчисны босьтны сыысь аслыныс выгӧда, ӧні налӧн став надеяыс воши, аддзӧны, Владиславысь некутшӧм тӧлк оз ло.
Медыджыд могсӧ, кодӧс сувтӧдлісны Владиславӧс бӧрйигӧн, эз ло пӧртӧма олӧмӧ: пытшкӧсса кось не толькӧ эз кус, а нӧшта на ёнджыка кыптіс.
Полякъяслӧн тырмис вынныс босьтны ас кианыс Мӧскуаса государство да, картіӧн моз, ворсны бояра да мукӧд озыр йӧз овмӧсӧн, но найӧ эз вермыны пӧдтыны демократическӧй революция.
Ӧти-кӧ, налӧн вӧлі вывті этша войскаыс; мӧд-кӧ, тані бара жӧ тыдовтчис, кыдзи и воддза Димитрий дырйиыд, мый Тушиноыд вӧлі вына не польскӧй отрадъясӧн, кыдзи чайтлісны Димитрийлы (мӧдыслы) паныд заговор вӧчысьяс, а казакъясӧн.
Кор сарлӧн (Владиславлӧн) отрадъясыс правительство тшӧктӧм серти эновтісны Димитрийӧс, сійӧ эз вош, кыдзи мӧвпавлісны сылӧн врагъясыс, а сӧмын вешйис Тушиноысь, Мӧскуа дінысь ылӧджык, но сійӧ коли важ моз жӧ казацкӧй ратьлӧн (войскалӧн) юрнуӧдысьӧн; ӧні сійӧ рать водзын мӧскуаса помещикъяслы да купечьяслы бара на ковмис тіравны.
Димитрийӧс виӧм бӧрын, — заговорщикъяслӧн-ӧ вӧлі сійӧ уджыс, али эз, огӧ тӧдӧй (сэкся летописечьяс лыддьӧны асьсӧ случайнӧ куліг), — казакъяслӧн движенньӧыс эз кус ни: Димитрийлӧн коли пи, сійӧс казакъясыд и бӧрйисны престол вылӧ кандидатӧн.
Кыквевся заговорысь — Шуйскӧйлы да Димитрийлы паныда заговорысь — нем эз артмы. Озыр классъяслы ковмис корсьны мӧд туй.
Саръястӧ вежлалӧмыд, сійӧ быдӧн нин гӧгӧрвоисны, нинӧм оз отсав.
Оз-ӧ позь мыйкӧ вӧчны увсянь? Оз-ӧ позь помещикъяслы да купечьяслы паныд сулалысь массасӧ кыдзкӧ-мыйкӧ торйӧдны, усьӧдны мӧда-мӧд вылас?
Ми тӧдам нин, сійӧ эз вӧв ӧтсяма, ӧтсикаса масса; сэні вӧліны разнӧй сикаса йӧз, интересъясыс налӧн эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Медвылын сэні сулалісны казакъяслӧн гырысь йӧз — «старшина», атаманъяс да мукӧд начальникъяс, сэсся посни помещикъяс, кызвыныс Мӧскуа государство лунвыв окраинаясысь.
Найӧ вӧліны вотчина кутысьяс жӧ, сӧмын ичӧт вотчинаа помещикъяс-а. Налӧн, эз вӧвны крепостнӧй крестьянаыд сёясӧн, эз вӧвны весиг и дасъяснас. Налӧн вӧлі сӧмын некымын дас гектар муӧн, но мукӧдыслӧн му вылас сійӧ каднас весиг и крестьянаыс эз вӧвны.
Овмӧс сертиныс найӧ вӧліны, позьӧ шуны, ӧнія кулакъяс сяма йӧз.
Улынджык сулалісны ремесленникъяс, крестьяна, холопъяс да с. в.
Ми тӧдам нин, кыдзи Шуйскӧйлы удайтчис ӧтпыр кыскыны асладорас вылын сулалысьяссӧ, сы понда сійӧ вермис сэки — медвойдӧр и медбӧръяысь, — Болотниковлысь кыпӧдчӧмсӧ.
Колӧ вӧчны сійӧ жӧ, мый вӧчис Шуйскӧй.
Кымын водзӧ паськаліс демократическӧй революцияыд, сымын не сьӧлӧм серти пондіс лоны сійӧ казацкӧй ратьса гырысь йӧзлы да посни дворяналы, коркӧя Тушинскӧй дворын бояралы да дворяналы этшӧн жӧ.
Налы зэв жӧ колӧ вӧлі пытшкӧсса войнатӧ помалӧмыд: ӧні налы колӧ вӧлі кабыртны ас кианыс, мый найӧ вермисны курыштны пытшкӧсса война дырйи — вотчинаяс, сьӧм.
Медым кыскыны найӧс асладорас дзикӧдз, вузасьысь йӧзлы, купечьяслы, ковмис сӧмын неуна нӧшта мырсьыштны, сьӧм мошнясӧ восьтывны да.
Нижегородскӧй купеч Минин кутіс «мӧд ногӧн енлы эскысьясысь да полякъясысь Мӧскуаӧс мездӧм вылӧ» чукӧртны войска. Коді локтас сійӧ войскаӧ, Минин кӧсйысис мынтыны сэтшӧм ыджыд жалованньӧ, кутшӧмӧс эз мынтывны войдӧр весиг сар гвардиялы.
Тайӧн сійӧ и ыштӧдіс йӧзтӧ: прӧстӧй служилӧй йӧзлы кӧсйысисны сетны сы мында, мыйта эз сетлывны войдӧр гвардияса офицеръяслы.
Абу дивӧ, мый тайӧ ӧтувтіс, кыдзи гижӧны сэк кадся летописечьяс, ӧтарсяньыс — помещикъясӧс да купечьясӧс, посни служилӧй йӧзӧс да озырджык казакъясӧс — мӧдарсянь.
Найӧ аддзисны: озыр йӧзлы служитны выгӧднӧджык прӧстӧй йӧзкӧд ноксьӧм дорысь, демократическӧй революциялы отсасьӧм дорысь, — сыысь ӧд пӧльзаыс сӧмын гӧльяслы, а озырлун сы помысь некодлы не шедӧдлыны.
Колӧ шуны, купечьясыд и тані старайтчисны, кыдз мый вермисны, этшаджык видзны ассьыныс сьӧмнысӧ. Найӧ пукталісны гырысь вотъяс посни буржуйяс вылӧ да «сьӧд йӧз» вылӧ.
Кор Минин шуис, колӧ пӧ «закладуйтны гӧтыръястӧ да челядьтӧ», войска вылӧ сьӧм чукӧртӧм могысь, сійӧ дерт эз озыр купеч гӧтыръяс да купеч нывъяс йылысь сёрнит, — карса гӧль йӧзлысь семьяяссӧ найӧ воштісны быдсяма нарт улӧ, медым пычкыны налысь гырысь вотъяс.
Этшаникӧн да ньӧжйӧникӧн Тушинскӧй лагерлӧн штабыс вуджис ставнас Минин дорӧ да сы чукӧртӧм войскаӧ купечествоӧн пуктӧм главнокомандующӧй Пожарский дорӧ.
Масса коли юрнуӧдысьястӧг, сійӧ эз нин вермы водзсасьны водзӧ.
Димитрий пи дор сулалысь казакъяслы (этшаджыкыс) лои пышйыны Волга вылӧ, а сэсянь и нӧшта ылӧджык.
Купеческо-помещичӧй войска водзын ӧні вӧлі сӧмын ӧти ыджыд враг — Кремльын польскӧй войска, но сыкӧд, озыр классъяс дор вуджӧм казакъяс отсӧгӧн, справитчыны эз вӧв сьӧкыд.
Владислав сарӧс чӧвтісны, — чӧвтісны дерт, кыдзи и бӧрйылісны, сӧмын нимнас, Мӧскуаӧ ичӧт арлыдла сійӧ эз и волы.
Мӧскуаын празднуйтісны православнӧй вералысь католик вераӧс вермӧм,  быттьӧкӧ пӧ сійӧ бара, воддза Димитрий дырйи моз жӧ, пондыліс пырӧдчыны сэтчӧ да.
Тайӧ каднас мӧскуаса купечьяслӧн медводзысь тыдовтчисны патриотизм (ас государство радейтӧм) мӧвпъяс. Купечество аслас чукӧстчӧмъясын чуксалӧ вермасьны не толькӧ православнӧй вера понда, но и ас му понда тшӧтш, озырлун понда, кодӧс пӧ сетіс миянлы ен.
Ас му да ас озырлун дорйӧм, кыдзи и быд кадся буржуазиялӧн, налӧн вӧлі ӧтитор.
Татшӧм патриотизмыд налы дерт эз мешайт, а отсаліс дорйыны ассьыныс интересъяссӧ.
Капиталистъяс да помещикъяс лыддисны бурджыкӧн корсьны сарӧс мӧд муысь, медым сылӧн эз вӧв странаын некутшӧм рӧдвуж. Та могысь найӧ вӧлі кӧсйӧны шыасьны Швецияӧ.
Пожарский та дор жӧ сулаліс — пуксьӧдны престол вылӧ швецияса принцӧс.
Но татчӧ сюйсис сэтшӧм вын, кодтӧг тӧргӧвӧй капитал нинӧм эз вермыв вӧчны.
Озыр классъяс дорӧ вуджысь казачестволӧн, посни помещикъяслӧн да бояра челядьлӧн вӧлі асланыс кандидат, сійӧ вӧлі зэв тӧдчана морт Тушиноын, — тушиноса патриарх Филарет Никитич Романовлӧн пи.
Ачыс патриархыс сэки вӧлі Польшаын, — сэтчӧ сійӧ мунліс Сигизмундкӧд сёрнияс нуӧдны, да сійӧс асьсӧ, сійӧ вӧлі манак, престол вылад пуксьӧдны оз вӧлі и позь.
Сылӧн вӧлі пи, ар дас квайта кымын йӧйиник детина, но сійӧ вӧлі Романовъяс рӧдысь, сы понда сійӧс ёна пыдди пуктылісны казакъяс да посни помещикъяс.
Ичӧтик вотчинаа галицкӧй дворянин медводз индіс тайӧ кандидатсӧ. Дворяналы да купечьяслы сійӧ оз вӧлі ков, найӧ сувтісны паныд. Сэки чукӧртчӧм йӧз костысь петіс казакъяслӧн донскӧй атаман да чорыда сёрнитіс Романов дор.
Пожарскӧй да сылӧн ёртъясыс гӧгӧрвоисны: орсӧн чер тышкӧс он жугӧд, шыбитісны ассьыныс мӧвпъяссӧ да сӧгласитчисны казакъяс кандидат вылӧ.
Сарӧн лои казакъяслӧн да посни дворяналӧн кандидат.
Вӧлі чукӧртӧма земскӧй собор Романовӧс престол вылӧ пуксьӧдӧмсӧ вынсьӧдӧм могысь.
Тадзи пуксис сарствуйтны Россияын Романовъяслӧн династия.
Революционнӧй войскалы изменитысьясӧн бӧрйӧм сарыд ачыс регыд изменитіс налы, коді сійӧс кыпӧдіс.
Кӧть шуам, Романовъясыд и эз демократическӧй революция гы вылын кыптыны да, найӧс революцияысь петӧм йӧз жӧ ӧд кыпӧдлісны. Колӧ эськӧ вӧлі налы отсасьны, не крестьяналы кӧ, не холопъяслы жӧ нин, кӧть эськӧ посни дворянаыслы.
Эз сідзи ло.
Медводдза Романовъяс дырйи медся бура овсьыліс тӧргӧвӧй капиталлы: гырысь купечьяс ньӧжйӧникӧн босьтісны ас кианыс став государствоса финансъясӧн веськӧдлӧм, пуктавлісны да чукӧрталісны став вотъяссӧ, откуп вылӧ босьтлісны вот чукӧртӧмсӧ да мукӧд выгӧднӧй предприяттьӧяс да с. в.
Видз-му овмӧс кутӧмын Романовъяс сяммисны бергӧдны бӧр, мый заводитліс бырӧдны Иван Грознӧй.
Романовъяс дырйи Мӧскуа сарствоын бара кыпӧдчӧны гырысь вотчинаа видз-му овмӧсъяс.
Медводз сарлӧн став семьяыс да сылӧн рӧдвужыс босьталісны аслыныс зэв уна муяс, а на бӧрся и мукӧд, кодъяс отсасисны да служитісны выль сар семьялы.
Помӧдз топӧдӧм бояра местаӧ кыптӧ выль аристократия, воддза аристократиясьыс сійӧ торъялӧ со мыйӧн: важ бояраыд вужнас вӧліны гырысь феодалъяссянь, удельнӧй князьяссянь, а выльыс вӧлі кутшӧмсюрӧ рӧдысь.
Но некымын кад мысти выль бояраыд лоины важъясыс кодьӧсь жӧ. Асланыс вотчинаясын, — на вылӧ уджалісны сюрсъясӧн, дас сюрсъясӧн крестьяна, — найӧ бара пӧрины аслыссяма феодалъясӧ.
Россияын кӧ эз вӧв бӧр сувтӧдӧма ставсӧ важсӧ, мый бырӧдліс Грознӧй, сійӧ дзик со мый понда: экономикаыс ёна нин муніс водзӧ да бергӧдны важсӧ, бӧр оз нин вӧлі позь.
Минин да Пожарскӧй юрнуӧдӧмӧн вермисны помещикъяс да тӧргӧвӧй капитал.
Первойсӧ помещикъяс да купечьяс асланыс бӧрйӧм сар бӧрся видзӧдісны зэв сюся, — найӧс велӧдісны смутнӧй кад дырся туйтӧм саръясыд. Земскӧй собор, кӧні вӧліны унджыкыс помещикъяс да купечьяс, уна во чӧж эз разӧдчыв дай бӧрынджыксӧ тшӧкыда чукӧртчывліс.
Ньӧжйӧникӧн озыр классъяс кутісны эскыны выль династиялы, медся нин, кор воис заграничаысь Михаил Фёдоровичлӧн батьыс, патриарх Филарет, — сэк кадын сійӧ вӧлі медся наян да сюсь дипломат.
Михаил кулӧм бӧрын сылысь писӧ, Алексейӧс, пуксьӧдісны престол вылӧ ньӧти повтӧг да венъястӧг нин.
Быдӧн нин кутісны тӧдны: Романовъяслӧн семья бура отсасьӧ выль феодалъяслы да тӧргӧвӧй капиталлы.
Сійӧ эз сӧмын отсась тӧргӧвӧй капиталыдлы, сійӧ сыкӧд дзоньнас йитчис.
Сарскӧй дворыд Грознӧй дырйи нин нуӧдліс вузасян уджтӧ. Грознӧй сетавліс заграничаӧ ветлысь купечьяслы субсидияяс (сьӧм).
Сылӧн пиыс, Фёдор Иванович, вӧлі Мӧскуаын английскӧй вузасьысь компанньӧын шлен.
Романовъяс дырйи сарыд лои первой купеч ас государствоас, кыдзи шуліс ӧти иностранеч.
Гырысь купечьяс, мӧскуаса гӧсьтъяс, агенталісны сарлы, а став дона тӧваръясӧн: шӧвкӧн, — сійӧс вайлісны Персияысь, — Сибырса дона звер куясӧн да с. в., тӧргуйтліс сӧмын сар.
XVIII нэм пуксигӧн, престол вылӧ Романовъяс пуксьӧмсянь во 103 мысти, сарлӧн дворыс вӧлі купеческӧй контора кодь, висьталӧ мӧд иностранеч.
Сэні помала сёрнитлісны вузасьӧм йылысь, поташ, пыш, шабді йылысь да с. в. — иностранечьясӧс вӧлі шемӧс босьтӧ, мукӧд дворъясын ӧд найӧ кылӧны вӧлі дзик мӧд сикас сёрнияс. Гӧсьтъяс (купечьяс) лоины аслыссяма привилегированнӧй сословйӧӧн.
Тайӧ вӧлі тӧргӧвӧй дворянство: став посньыдик вузасьысьясыс вӧліны найӧ кипод улын, и овлісны сӧмын тӧкӧтьӧ бурджык помещикувса крестьяна дорысь.
Коймӧд иностранеч — став иностранечьясыслы сійӧ вӧлі синмас пырӧ, — шуӧ Мӧскуаса государствоын кӧ пӧ лоӧ кыпӧдчӧм, гӧсьтъяслысь пӧ медвойдӧр сьылінысӧ чегъяласны.
Но дворяналӧн да купечьяслӧн власьт сюся видзӧдіс «пӧрадок» бӧрся, медым эськӧ эз лоны сэтшӧмторъяс, кутшӧм вӧліны «смута» дырйи, тадзи нимтісны дворяна да купечьяс ХVII нэмса воддза помся демократическӧй революциятӧ.
Медвойдӧр ёна видзисны сарӧс, мед эськӧ сыкӧд эз ло сійӧ жӧ, мый лои воддза Димитрийкӧд, сійӧс вилісны, либӧ Шуйскӧйкӧд, тайӧс чӧвтісны престол вылысь да постригитісны манакӧ.
Чорыда вӧлі шуӧма: караульнӧй салдатъясысь кындзи, ӧружйӧӧн киын сар двореч дорӧ не локны.
Кремль воротаӧ, шуӧны вӧлі Спасскӧйӧн, йӧзлы оз вӧлі позь пырны шапкаӧн.
Ӧти холопӧс зэв ёна нӧйтлісны орсӧн, вӧвсӧ нуӧдӧма сар двор пыр да. Дженьыдика кӧ шуны, подданнӧйясӧс быдсяма ногӧн велӧдісны сарӧс почитайтны, татшӧмыс эз на вӧвлы Иван Третьӧй да Грознӧй династия дырйи.
Сэсся бура вӧлі пуктӧма полициялысь уджсӧ.
Юралысьыс государствоас, позьӧ шуны, вӧлі «гуся делӧяслӧн приказ», сійӧ кокни кисянь, быдсяма гуся «канцелярияяс» да «экспедицияяс» нуӧдӧны миянӧс став XVIII нэм пырыс.
XIX нэмын тайӧ став гуся учрежденньӧяссӧ сетісны жандармъяс корпус киӧ да полиция департамент киӧ.
«Гуся приказлы» первойсяньыс, воддза Романовъяс дырйи на, вӧлі сетӧма зэв ыджыд права.
Весигтӧ боярскӧй думаса шленъяс, государственнӧй сӧветса шленъяс (тадзи кутісны шуны бӧрынджык) тайӧ приказас эз ветлывны, некутшӧм делӧяс сэні эз нуӧдлыны.
Сідзкӧ Московскӧй государственнӧй сӧвет сійӧс эз контролируйтлы, сы вылын ыджыдыс вӧлі сӧмын сар; сэні уджалысь чиновникъяслӧн вӧлі ыджыдджык власьтыс боярскӧй думаса шленъяслӧн дорысь.
Но татшӧм полицияыд и сэки вӧлі сӧмын организуйтысь вынӧн, позьӧ шуны, государствоӧн веськӧдлан уджын юрвемӧн.
А юрвемыдлы ӧд колӧны и кияс. Воддза Романовъяс тӧждысьлісны лӧсьӧдны ён вооружённӧй вын, аслыныс ён пыкӧд, надежнӧй войска.
Мӧскуаса сарлӧн воддза ополченньӧыс (войскаыс) вӧлі лӧсьӧдӧма помещикъясысь (вассалъясысь) да медалӧм йӧзысь (пехотаысь) — мӧскуаса прӧстӧй йӧз пӧвстысь, стрелечьяс пытшкысь. Татшӧм войскаыд эз вӧв надежнӧй войска.
Сылӧн вӧлі омӧль дисциплинаыс, сэсся, кыдз петкӧдлісны XVII нэмса кыпӧдчӧмъясыд, зэв кокниа вӧлі вуджӧ уджалысь йӧзланьӧ (народнӧй массалань).
Стрелечьясыд да посни помещикъясыд шыбласьлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ: найӧ вӧліны кор Тушинокӧд, кор Шуйскӧй саркӧд.
Романовъяс медалісны уна салдатъясӧс мукӧд государствоысь.
Ми тӧдам, коркӧ Годуновкӧд кольччылісны сӧмын немецкӧй ӧтрадъяс, мукӧд войскаыс ставнас вуджисны Димитрийлань.
Но Годуновыдлӧн немецкӧй салдатыд вӧлі зэв этша.
Медводдза Романовъяс дырйи Рытыввыв Европаын муніс зэв ыджыд 30 вося кось; сы понда военнӧй йӧзыд сэки вӧлі вывті уна, позьӧ вӧлі медавны мыйта колӧ.
Татшӧм иностраннӧй военнӧйяссьыс и кутісны лӧсьӧдавны мӧскуаса полкъястӧ.
Регыд дерт казялісны сэсся, мый тайӧ войскаыд сувтӧ вывті дона, ӧти-кӧ; а мӧд-кӧ, абу зэв надежнӧй дай: найӧ од служитлісны сӧмын сьӧм вӧсна, сьӧм вылӧ жӧ найӧс позис и ыштӧдны.
Надзӧникӧн тайӧ дона да тыр надеятӧм войскасӧ пондісны вежлавны народнӧй массаысь босьтӧм йӧзӧн, но массасьыс найӧс дзикӧдз, век кежлӧ, янсӧдӧмӧн.
Тайӧ эз нин вӧв воддза ополченньӧыд, кодӧс чукӧртлісны сӧмын кадысь кадӧ.
Ӧні мортыд лоӧ вӧлі салдатӧн век кежлӧ, нэм чӧжыс.
Сійӧс вӧлі дзикӧдз торйӧдӧны чужан грездысь, казарма сылы вӧлі горт.
«Миян вокъяс — зэлыд вӧньяс, миян чойяс — лэчыд пуртъяс, миян челядь — меткӧй пуля», — тадзи сьывсьӧ Николай Первой дырся салдатъяс сьыланкывйын.
Тадзи салдатӧс велӧдлісны мӧвпавны; быд ног — беддьӧн и, кывйӧн и — сюйлісны сылы юр вемас, мый сылы колӧ служитны сӧмын сарлы, сар тшӧктӧм серти, ковмас кӧ, лыйлыны батьсӧ, мамсӧ — быдӧнӧс.
Немецкӧй либӧ немечьяс ордын велӧдчӧм офицеръяс веськӧдлӧм улын регыдӧн быдмис регулярнӧй армия. Сійӧ ас вооруженньӧнас, организациянас да дисциплинанас сулаліс ёна вылын важ мӧскуаса ополченньӧсьыд.
Татшӧм армиянад, непӧштӧ повны пытшкӧсса кыпӧдчӧмъясысь, позьӧ вӧлі нуӧдны нинӧмысь повтӧг чорыд внешньӧй политика, сы йылысь сё во сайын эз кужлыны и мӧвпыштны.
Регулярнӧй армиялӧн государство пытшкӧсын коланлуныс тыдовтчис медвойдӧр.
Романовыдлӧн престол вылӧ пуксьӧмыс эз бурмӧд йӧзлысь олӧмсӧ, а нӧшта на лёкмӧдіс. Крепостнӧй праваыд войдӧр кор чорзьыліс, кор и личавліс; кор крестьянатӧ вывті чорыда жмитлісны, кор и лэдзлісны ас чорыд кабырсьыныс. Романовъяс дырйи крепостнӧй праваыд сувтіс зэв крепыда.
ХVІІ нэм шӧрын, войвылысь ӧтдор — сэні видз-му уджалӧмыд вӧлі сӧмын отсӧгӧн, сэтчӧ помещикъясыд эз и сюйсьывны, — Россияын эз коль некутшӧм крестьяна, крепостнӧйясысь ӧтдор.
Сӧмын шочиника миянлы паныдасьлӧны крестьяна, кодъяс донъясьӧны асланыс баринкӧд (помещиккӧд) — вӧльнӧй крестьяна, найӧ медасьӧны баринлы дон вылӧ уджавны.
Кызвын крестьянасӧ вӧлі чорыда «крепитӧма» господа бердӧ, найӧ вӧліны помещикъяслӧн асласыс.
Помещик кӧ, шуам, вӧлі уджйӧза кодлыкӧ, кыввидзисны сылӧн крестьяна. Уджйӧза йӧзӧс, оз кӧ вӧлі найӧ вермыны мынтыны кадын, лунысь-лун нӧйтлісны бедьясӧн, кытчӧдз оз мынтыны, тайӧ шусьӧ вӧлі «правёжӧн».
Помещик пыдди нӧйтлісны сылысь крестьянасӧ, кыдзи важӧн холопъясӧс.
Ӧні крестьяна да холопъяс костын некутшӧм торъялӧм нин эз вӧв.
Тӧргӧвӧй капитал кабырын дерт эз бурмы олӧмыс и карса йӧзлӧн. Войска да администрация видзӧм вылӧ колӧ вӧлі уна сьӧм: содісны вотъяс да податьяс, а мынтынысӧ колӧ вӧлі карса гӧль йӧзлы да крестьяналы.
Выль вот пуктан-перъян ногъяссӧ босьтісны Мӧскуаса саръяс Рытыввыв Европаысь, на ногӧн жӧ мӧдісны деньга чукӧртны.
Рытыввыв Европа вылӧ видзӧдӧмӧн Романов вужйысь мӧд сар, Алексей, лӧсьӧдіс сов налог.
Та вӧсна кыптіс бунт, но тайӧ бунтсӧ выль ногӧн велӧдӧм войска выннад пӧдтісны.
Сідзжӧ вӧлі пӧдтӧма и мӧд бунт, коді кыптыліс некытчӧ туйтӧм ыргӧн деньга лэдзӧмысь.
Сэки вӧлі мода, эз сӧмын Мӧскуаса государстволӧн, а мукӧдлаын тшӧтш, тшыкӧдны сьӧмлысь донсӧ эзысь дінӧ ыргӧн соралӧмӧн.
Народ первойсӧ эз казяв, тшыкӧдӧм шайтъясыд ветлісны вӧлі прамӧй деньга туйын.
Правительство та бӧрти мӧвпыштіс лэдзны дзик ыргӧн деньга эзысь деньга пыдди.
Тайӧ нин веськыда синмӧ шыбитчана вӧлі. Ыргӧн деньга сэсся лэдзисны вывті уна, деньга дон кутіс усьны, а тӧваръяс мӧдісны донсявны.
Народ шызис, кыпӧдчыліс чорыда, но Романовскӧй правительстволӧн тырмис нин выныс тайӧ кыпӧдчылӧм пӧдтыны.
Медся ыджыд кыпӧдчӧмкӧд чорыда ковмис косясьны медводдза Романовъяслы, а сійӧ вӧлі водзын на — крестьяналӧн да казакъяслӧн кыпӧдчӧм. Ӧзйис сійӧ Дон ю дорын Степан Разин веськӧдлӧм улын.
Тайӧ кыпӧдчӧмыд вӧлі топыда йитчӧма тӧргӧвӧй капитал быдмӧмкӧд.
Восстанньӧыс вӧлі Поволжйӧын буретш, кыті мунліс сэкся Мӧскуаса Русьлӧн медся ыджыд вузасян туйыс — Волга ю дорын; сійӧ йитӧ вӧлі Мӧскуаӧс Персиякӧд, кытысь вайлісны медся дона асыввывса тӧваръястӧ, сэсся ыджыд барышӧн вузавлісны Рытыввыв Европаӧ: Англияса да Голландияса купечьяслы (Мӧскуаын да Кардорын).
Тайӧ вузасян туй пӧлӧныс чукӧрмис уна видз-мутӧм йӧз — грузчикъяс, бурлакъяс, быдсяма посньыдик служащӧйяс, сэсся посньыдик вузасьысьяс да ремесленникъяс.
Сідзжӧ помещикъяслӧн видз-му овмӧсъяс Волга бердса сьӧд му вылын ёна кыптісны.
Сэтчӧс помещикъяслӧн вӧлі уна му, но крестьянаыс налӧн вӧлі этша — найӧс вайлісны татчӧ Центральнӧй Россия обласьтъясысь; сы вӧсна крестьянатӧ тані помещикъясыд вывті нин ёна дзескӧдісны, мукӧдлаын дорысь чорыдджыка эксплуатируйтлісны.
А орччӧн сэні вӧлі вӧльнӧй Дон — казакъяслӧн оланін, кӧні некод эз вермы уджӧдны мырдӧн, кӧні эз вӧв барщина. Первой Романовъяс дырйи эз лысьтлыны вӧрзьӧдны казакъясӧс, найӧс пӧкӧритны.
Мӧскуаса правительство эз вермы кутчысьны гранича сайӧ пышйӧм йӧз дінӧ найӧс ас кабыр улӧ босьтӧм могысь.
Тайӧс найӧ вӧчны вермисны во сё мысьт на сӧмын.
Донвывса казакъяс смута бӧрад зэв дыр эз сюйсьывны Мӧскуа государство пытшкӧсса олӧмӧ.
Ми тӧдам нин, XVII нэмся революция дырйи казацкӧй войскаын лои раскол: офицеръяс-атаманъяс вуджисны озырджыкъяслань, казачестволысь вынсӧ тайӧ ёна сорис.
Кодсюрӧ казакъяс лоины дворянаӧн, мукӧдсӧ Романовъяслӧн правительствоыс зілис бурӧн асланьыс кыскыны, эз сӧмын кыдзи вӧчліс Годунов. Быдсяма ногӧн лесьтитіс казакъяс водзын: вердіс няньӧн, суседъяс вылӧ (турокъяс, татараяс вылӧ) усьӧдӧмӧн.
Казакъяслӧн усьласьӧм да грабитӧм вылӧ мунліс став выныс XVII нэмын.
Кор нӧ медся ыджыд Турцияса крепосьт, Азов, сюри казакъяс киӧ, найӧ асьныс тшӧтш Мӧскуалысь корисны отсӧг, Мӧскуа отсӧг сетӧмысь ӧткажитчис.
Мӧскуалы Азовыд оз вӧлі ков, сылы колӧ вӧлі сӧмын ылӧдны казакъясӧс.
Турокъяс казакъясӧс Азовысь вӧтлісны бӧр да сэтшӧма сэтчӧ укрепитчисны, мый тайӧ крепосьтас лои турокъяслӧн медся ён крепосьт пыдди.
Лунвывлань мунан туй казакъяслы лои тупкӧма. Колӧ вӧлі корсьны кыськӧ выль туйяс. Найӧ веськӧдчисны асыв-лунвывлань, дай буретш веськалісны тӧргӧвӧй капитал тӧргуйтан туй вылӧ, — Волга кывтыдӧ да Каспийскӧй море дорӧ.
Казакъяс кутісны грабитны персияса купечьясӧс, рочьясӧс первойсӧ найӧ эз вӧрӧдны.
Но и тайӧ дерт уна торкис рочьяслысь вузасьӧм уджсӧ, барышъяссӧ. Та ногнадтӧ казачество да мӧскуаса правительство костын зык-шумтӧг некодног эз вермы артмыны.
А кыптіс кӧ кось, дерт казакъяс дор, тӧдӧмысь, уна лои сувтысь, котыртчысь (став увтыртӧм йӧзыс). Та йылысь ми гижим нин войдӧрджык. Болотниковӧс вежис Степан Разин.
Сійӧ юрнуӧдӧмӧн казакъяс босьтісны Астрахань, босьтісны Царицын, сэсся мӧдӧдчисны Волга ю кузя вывлань — Мӧскуалань.
Но Симбирск дінын найӧс паныдалісны загранича ногӧн велӧдӧм мӧскуаса войска да дзикӧдз жугӧдісны.
Разин сюри пленӧ, сійӧс казнитісны Мӧскуаын.
Тадзи помасис казакъяслӧн да крестьяналӧн тайӧ выль революцияыс. Но тайӧ революцияыд XVII нэм заводитчан кадся революция серти ёна омӧля шатовтліс помещичӧй государстволысь подувсӧ.
Кыпӧдчӧмсӧ пӧдтӧма вӧлі сэтшӧм чорыда, мый Разин бӧрти дзонь сё во татшӧм кыпӧдчӧмъясыс эз вӧвны сэсся, водзӧ ковмис зэв ыджыд вын пуктыны, медым эксплуатацияӧн пӧгибӧ воштӧм крестьянаӧс бара кыпӧдны восстанньӧ вылӧ. Сӧмын сё во мысти, XVIII нэмын вермис кыптыны тайӧ выль восстанньӧыс, сійӧ жӧ местаясын. Тайӧ Пугачёвскӧй восстанньӧ (та йылысь ми висьталам бӧрынджык).
Выль ногӧн велӧдӧм войскаыд медсясӧ тан отсаліс Романовъяслы вермыны пытшкӧсса врагъясӧс, а эз важ войскасӧ (стрелечьяс).
Стрелечьяс надзӧникӧн пондісны гӧгӧрвоны, мый тайӧ выль оласногъясыд вайӧны пом аслыс стрелецкӧй войскаыслы, мӧдісны волнуйтчыны. Недыр кежлӧ сӧмын налы удайтчыліс босьтлыны Мӧскуасӧ ас кианыс, сар семьяын буретш сэки вӧлі мунӧны зыксьӧмъяс да.
Стрелечьясӧс кокньыдика пусь-пась вӧчис выль, загранича ногӧн велӧдӧм войскаыд. Юрнуӧдысьыс налӧн вӧлі ачыс сар Петыр, став Романовъяс пытшсьыс медся сюсь, медся энергичнӧй, медся тӧдчана сар.
Кор Петыр ветліс заграничаӧ, стрелечьяс нӧшта на мӧдысь кыпӧдчылісны, но найӧс сэки Петырыд дзикӧдз нин пусь-пась вӧчис; пӧшти ставнысӧ виаліс, сійӧ вӧлі не толькӧ медся сюсь, медся энергичнӧй, но и медся чорыд сьӧлӧма став Романовъяс рӧд пытшкысь сар.
«Кымын зубеч, сымын и стрелеч» — татшӧм шуштӧм пӧслӧвича артмис йӧз костын, кор Петыр ӧшліс да юръяс керавліс кыпӧдчысь стрелечьяслысь. Кремлевскӧй стена вылӧ юрнысӧ сутшйӧдліс, а кымынӧс нӧшта лыйлӧма вӧлі кось нуӧданінас!
Сэки выль войскаыд колӧ нин вӧлі не сӧмын, медым пытшкӧсса врагъясӧс раммӧдны, сійӧ колӧ вӧлі и государстволысь ортсы могъяссӧ (внешньӧй политикасӧ) олӧмӧ пӧртӧм могысь, а могъяс сэки вӧліны сэтшӧм смелӧсь да гырысьӧсь, кутшӧмӧс эз лысьтлыны и мӧвпыштнысӧ сё во сайын.
XVII нэм шӧрын нин Романовъяслӧн правительствоыс зэв сюся используйтіс крестьяналысь да казакъяслысь Украинаын кыпӧдчӧмсӧ.
Сэки Польско-Литовскӧй королевство асыв-лунвыв пельӧсын вӧлі сэтшӧм жӧ пӧрадок, кутшӧм вӧлі и Московскӧй государствоын.
Сідзи жӧ паськаліс вузасьӧм, кыптіс капитал; вузасьӧм паськалан кадӧ важ феодальнӧй оласног дырся повинносьтъяс пыдди лоины гырысь оброкъяс, зэв чорыд барщина, быдсяма мукӧд ногӧн пондісны пычкыны крестьянинлысь-«холоплысь» (тадзи крестьянаӧс шуӧны вӧлі Рытыввыв Русьын) вузӧс вылӧ прӧдуктаяс (<rus>прибавочный продукт</rus>), петкӧдісны сійӧс (прӧдуктасӧ) рынок вылӧ купечьяслы, а найӧ вузасисны сійӧн нин став Европа пасьтаыс.
Польшаса няньтӧ сёйисны Лиссабонын и, Неапольын и. Польшаын кӧ вӧлі неурожай, тшыгъялісны мукӧддырйи тшӧтш Италияын.
Московскӧй государствоын моз жӧ, выль оласногъяслӧн сьӧкыдлуныс медся нин чорыда водіс Днепр ю дорса выль овмӧдчысьяс вылӧ, веськыд берегвывса Украинаын олысьяс вылӧ.
А сэні матын, Днепр ю дорын жӧ, Запорожйӧын, олісны казакъяс. Найӧ вӧліны Дон ю вывса казакъяс моз жӧ пышйӧм «холопъяс».
Дерт сэсся и тані лои сэтшӧм жӧ, мый вӧлі Московскӧй Русьын.
Кыдзи Московскӧй государствоын ХVІІ нэм пуксигӧн кыпӧдчылісны казакъяс крестьянакӧд, сідзи жӧ и Днепр ю пӧлӧнын (Приднепровйӧ) ХVІ нэм помын да ХVІІ нэмын, воддза джынъяс, вӧлі не ӧти кыпӧдчӧм казакъяслӧн.
Польшаса правительство, а сылӧн вӧлі бур регулярнӧй войска дай полициясӧ вӧлі бурджыка сувтӧдӧма Шуйскӧй сар дырся Мӧскуа дорысь, дыр вермасис тайӧ кыпӧдчӧмъясыскӧд.
Дерт тані и кыпӧдчысьясыс вӧліны вынаӧсьджык.
Великороссияса казакъясыд да крестьянаыд вӧліны велӧдчытӧм, пемыд йӧз.
Рытыввыв Россияса казакъяслӧн да «холопъяслӧн» вӧлі аслас нин интеллигенция — карса мещана.
Карса мещанаыд Львовын, Киевын, Житомирын да мукӧд Украинаса каръясын терпитлісны дзескӧдӧм асланыс тӧргӧвӧй капиталсянь Мӧскуаса мещана дорысь на не этшаджык.
Польшаса правительство, тӧдӧмысь, Мӧскуаса правительствоыд моз жӧ сулаліс озыр купечьяс дор, быдсяма ногӧн дзескӧдіс да жмитіс Украинаса мещанаӧс.
Но налӧн вӧліны асланыс организацияяс, Рытыввыв Европаын манера организацияяс. Украинаса ремесленникъяс да посньыдик вузасьысьяс лӧсьӧдісны «вок котыр» нима организацияяс (братство) вичкояс бердын. «Вок котыръяслӧн» вӧліны асланыс больничаяс, школаяс, с. в.
Тӧргӧвӧй капитал мырсис жугӧдны тайӧ организациясӧ: ХVІ нэмся бӧръя помын Польшаса правительство лӧсьӧдіс Рытыввыв Русьын «Уния» — украинаса вичкоясӧ ыджыд пыдди пукталіс аркирейясӧс, а аркирейяс вылас ыджыдыс лои римскӧй папа.
Йӧзыслы тайӧ казеннӧй вичкосӧ лӧсьӧдӧм йылысь висьтавлісны сідзи, быттьӧкӧ пӧ сійӧ лоӧ Христослы веруйтысьясӧс, став христианаӧс, ӧти вичкоӧ (ӧти вераӧ) ӧтувтӧм (тасянь и «уния» нимыс артмис, сійӧ лоӧ «ӧтувтчӧм»). Но мещанаыд гӧгӧрвоисны, мый «унияыд» вайӧ пом найӧ организациялы — «вок котыръяслы». Найӧ чорыда сувтісны униялы паныд, эз кутны кывзыны правительствосянь пуктӧм (казеннӧй) аркирейяслысь.
Та вӧсна мещаналысь «вок котыръяслысь» организациясӧ правительствоыс пондіс быдсяма ногӧн жмитны, дзескӧдны. Сы понда мещанаыд пыр ӧтарӧ ёнджыка пондісны сулавны «холопъяс» революция дор. Революцияыс кыптіс быттьӧкӧ православнӧй вераӧс дорйӧм могысь, Киевса духовнӧй академия вӧлі сылӧн юрнуӧдысьыс.
Тані казакъяслы да «холопъяслы» «панъяс»-помещикъяс да помещичӧй государство нартитчӧмлы паныд кыпӧдчӧмас вӧлі гӧгӧрвоана помка — православнӧй вераӧс дорйӧм.
Кыпӧдчӧмсӧ кӧ тані организуйтӧма вӧлі ёна бурджыка Мӧскуаса Русьын дорысь, сыкӧд вермасьӧмсӧ Польшаса правительство нуӧдіс Мӧскуаса правительствоысь ёна кужтӧма.
Мӧскуаса правительство, тӧдӧ вӧлі ассьыс вынтӧмлунсӧ да, мырсис торйӧдны да подкупитны кыпӧдчысьяссӧ.
Польшаса правительство аслас сила вылӧ надеяӧн эз занимайтчы татшӧмторнад, сійӧ ӧткодя жмитіс да пӧдтіс «холопӧс» — корысьӧс и, озыр казакӧс и, карса вузасьысьӧс и, весигтӧ униялы паныд мунысь православнӧй попӧс либӧ аркирейӧс; сійӧ торйӧдӧм пыдди котыртіс ассьыс врагъяссӧ.
Сы понда казакъяс асланыс 1648-ӧд вося кыпӧдчӧмын, юрнуӧдысьыс налӧн вӧлі ӧти озыр казак — Богдан Хмельницкӧй,  вермисны польско-литовскӧй правительстволысь войскасӧ.
Сӧмын нӧ помӧдз вермыны польско-литовскӧй правительствотӧ сьӧкыд вӧлі: Хмельницкӧйлы лои корсьны союзникъясӧс.
Татчӧ зэв лӧсьыда сюйсис Московскӧй государство: сійӧ босьтіс Хмельницкӧйӧс аслас покровительство улӧ; тадзи Украинаыд, первойсӧ Днепр юлӧн шуйгавыв берегыс, Киев каркӧд, сюри Московскӧй государство киӧ.
Волгавыв вузасян туйысь ӧтдор Московскӧй государство киын ӧні вӧлі нӧшта мӧд вузасян туй, Чёрнӧй морелань — Днепр ю туй. Но не друг Московскӧй государствоыд используйтіс тайӧ выль вузасян туйсӧ.
Коли уна кад сэтчӧдз, кор мӧскуаса тӧргӧвӧй капитал пондіс косясьны Чёрнӧй море понда, кор сійӧ косьыс пӧри медся чорыд, медся главнӧй косьӧ.
Московскӧй государство водзын сэки сулаліс мӧд мог.
Рытыввыв Европаӧ медся матысса петан туйыс сылы вӧлі не Чёрнӧй море, а Балтийскӧй.
Тайӧ Балтийскӧй море понда косьыс, шусьӧ сійӧ 1700–1721 воясса Войвыв ыджыд войнаӧн,  и сгӧдитчис медзэвсӧ тӧргӧвӧй капиталлы сылӧн выль ӧружйӧыс — загранича ног организуйтӧм армияыс.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Романовъяслӧн государство да раскол @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
РОМАНОВЪЯСЛӦН ГОСУДАРСТВО ДА РАСКОЛ
Воддза Романовъяс вылысса классъяслань чужысь посни дворяна да озыр казачество отсӧгӧн крестьянскӧй массаӧс пӧкӧритӧм бӧрын лӧсьӧдісны государство крепостнӧй право, чиновничество да регулярнӧй армия под вылын. Сійӧ государствоыс оліс Россияын XIX нэм шӧрӧдз.
Сӧмын тайӧ кадас экономика водзӧ мунӧмла, тӧргӧвӧй капитал местаӧ промышленнӧй капитал кыптӧмла государстволӧн татшӧм оласногыс пондіс киссьыны: бырӧ крепостнӧй право, бӧръявылас личалӧ чиновникъяслӧн власьтыс, медбӧрти государстволы изменитӧ сылӧн главнӧй мыджӧдыс — постояннӧй войска.
Но водзысь водзӧ пыр ӧтарӧ киссиг романовскӧй оласноглӧн колясъясыс кыссьӧны 1917 вося революцияӧдз. Романовъяс монархиякӧд ми пырам русскӧй история медбӧръя кадъясӧ и.
Но медым лоӧ петкӧдлӧма тайӧ монархиясӧ гӧгӧрбоксянь, колӧ казьтыштны нӧшта ӧтитор, сы йылысь ми ӧнӧдз нинӧм на эг сёрнитлӧй.
Романовъясыдлӧн монархияыс вӧлі не толькӧ крепостническӧй, бюрократическӧй (чиновничӧй) да военнӧй государство, сійӧ вӧлі и медводдза светскӧй государство.
Россияса вичкоыд Романовъяс дырйи лои сэтшӧм жӧ государственнӧй учрежденньӧ, кыдзи и любӧй приказ либӧ министерство.
Аркирейясыд лоины сэтшӧм жӧ чиновникъяс, кыдзи и губернаторъяс, а попъяс — кыдзи участкӧвӧй приставъяс либӧ станӧвӧйяс.
Вичкотӧ государстволы подчинитӧм йылысь, а сійӧ лои сэк кадӧ жӧ, ХVІІ нэм шӧрын, колӧ шуны некымын кыв.
Духовенствотӧ да вичкотӧ видзны вӧлі выгӧднӧ.
Ми казьтыштлім нин, вичкоыд да духовенствоыд, медся нин манакъяс да манастыръяс, медвойдӧр пондісны нуӧдны денежнӧй овмӧс.
На киын, енлы эскысьяс ваялісны да, чукӧрмис вывті уна сьӧм, уна эмбур; кодсюрӧ енлы эскысьяс вайлісны налы ассьыныс эмбурнысӧ видзӧм вылӧ. Тадзи вичкоыд пӧри тӧргӧвӧй складӧ, тӧргуйтысьӧ; а манастыръясыд вӧліны медводдза банкиръясӧн не толькӧ важся Русьын, но и став средневековӧй Европаас.
Сӧмын нӧ вичкоыдлы сетӧм эмбур йывсьыд йӧзыд, тӧдӧмысь, эз сідзи мӧвпавны, кыдзи ми висьталам.
Сэкся йӧзыд тайӧ экономикатӧ оз вӧлі аддзыны, оз гӧгӧрвоны. Найӧ жертвуйтлісны енлысь милӧсьт корӧм вӧсна, а енмыскӧд сёрнитны, енкӧд обращайтчыны кужӧ вӧлі православнӧй духовенство.
Медся нин ёна повліс мортыд кулӧмысь, смертысь.
Не сы мында поліс ачыс кулысьыс, мыйта сылӧн рӧдвужыс, ас йӧзыс, найӧ ӧд оз вӧлі тӧдны, мый виччысьны мортсяньыс кулӧм бӧрас — бур-ӧ, лёк-ӧ. Татӧн со и колӧ вӧлі попыд: сійӧ вӧчаліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмторъяс, шуавліс кутшӧмкӧ кывъяс, кадитліс ладанӧн, сьывліс панапида и тадзи бурмӧдліс кулысьыслысь ловсӧ, медым сійӧ эз лёкав ловйӧн кольӧм рӧдвуж вылас.
Кулӧм мортыд та бӧрти лоӧ вӧлі бур лолӧн, дерт нин сэсся сійӧ некодлы некутшӧм лёк оз вӧч. Сылӧн рӧдвужыс таысь медся ёна жертвуйтліс вичкоыдлы: кулысь эмбурсьыс вичколы сетсьӧ вӧлі не толькӧ новлӧдлан эмбур (<rus>движимое имущество</rus>), но и гырысь му пластъяс; тадзи вичкоыд пӧри зэв ыджыд видз-му овмӧс кутысьӧ.
Ассьыс видз-мусӧ сійӧ кужліс ёна паськӧдны: вузасьӧмысь босьтӧм сьӧмъяс вылӧ манастыръяс ньӧбавлісны видз-мунысӧ помещикъяслысь: войдӧр сетасны помещикыдлы уджӧн сьӧм, а помещикыд уджйӧзтӧ мынтыны оз вермы да мынтысьӧ мунас.
Вичкоыд медся лёкысь эксплуатируйтліс роч крестьянатӧ.
Оз ков вунӧдны, крепостнӧй правоыдлы подув пуктысьыс вӧлі Троицкӧй лавра (манастыр); сійӧ ХV нэмын медся войдӧр корис аслыс право не лэдзны крестьянаӧс аслас именньӧясысь; смута кад бӧрад сійӧ жӧ медводз уськӧдчис корсьны ассьыс крестьянасӧ, правительстволысь водзвыв корис найӧс корсьӧм вылӧ 11 во срок да, сійӧ мырсис корсьны да вайӧдны аслас именньӧясӧ став крестьянасӧ, кодъяс мунлісны смута дырйи.
Троицкӧй лавраыд сетіс тайӧн пример мукӧд помещикъяслы.
Бур-ӧ, лёк-ӧ духовенствоыд, сэкся йӧзыдлы (массаыслы) сэтчӧдз мог эз вӧв. Сійӧ сӧмын тӧдӧ вӧлі: духовенство кужӧ сёрнитны мӧдар югыдкӧд, святӧйяскӧд да омӧльяскӧд, а насянь ӧд, сідз вӧлі чайтӧ сэкся мортыд, став олӧмыс сылӧн.
Вичкоыдлӧн влиянньӧыс сэкся йӧз вылад вӧлі дерт вывті ыджыд.
Вичкоын служитысьяс (духовенство) велӧдлісны, мый найӧ быдтор вермӧны вӧчны, сартӧ пуктӧны найӧ жӧ, збыльвылӧ государӧн сарыд лоӧ толькӧ сэки, кор вичко сетас сылы помазанньӧ; государӧн сійӧ лоӧ сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз кутас служитны вичколы; дугдас кӧ служитны вичколы, сійӧ воштас престол вылӧ став правасӧ.
Збыльвылӧсӧ, колӧ шуны, ХVІ нэмын нин тайӧ вӧлі сӧмын кыв вылын, теорияын (гижӧма вӧлі нигаясӧ), олӧмас вӧлі мӧдарӧ. Московскӧй государство, мыйӧн только сійӧ котыртчис, мыйӧн босьтіс ас киас уна муяс, тӧргӧвӧй капитал да с. в., пырысьтӧм-пыр жӧ кутіс босьтны ас киас и вичкотӧ. Вичкоыдлӧн нӧ выныс, власьтыс эз сэні вӧв, кӧні чайтлісны йӧзыд; сылӧн власьтыс вӧлі сійӧ озырлунын.
Грознӧй дырйи нин пондылісны мырддявны православнӧй вичколысь муяссӧ посни помещикъяслы сеталӧм могысь, важ бояралысь мырддьӧм муясыс эз кут тырмыны налы да. Грознӧй жӧ ӧти московскӧй митрополитӧс, Филиппӧс, сійӧ лысьтіс сылы паныд шыасьны да, войдӧр чӧвтіс митрополитысь, сэсся пуксьӧдіс манастырӧ (тюрмаӧ пыдди), а медбӧрти тшӧктіс джагӧдны.
ХVI нэм помын, «смута» водзвылын самӧй, вичкоыдлӧн власьтыс йӧз вылад ёнакодь нин чині. Сэкся гижысьяс, «еннога» войтыр (грамотнӧйясыд сэки кызвыныс вӧліны духовенство пытшкысь, грамотаас велӧдчылісны вичко нигаяс вылысь) лябсьӧны, «йӧзыс» пӧ тшыксисны.
Найӧ гижӧдъясысь тыдалӧ, медзэвсӧ тшыксьӧмаӧсь вӧлі озырджык йӧз: видз дырйи ульлунйӧн сёйны, чӧскыда сёйны-юны, мича дона паськӧм новлыны — татшӧм грекъястӧ вермылісны вӧчны дерт сӧмын озыр йӧз. Вичкоыдлӧн власьтыс сідзкӧ пондіс усьны тӧргӧвӧй капитал власьт быдмӧмыдкӧд ӧттшӧтш.
Медся нин ёна пондіс тшыкӧдны йӧзтӧ денежнӧй овмӧсыд. Важ роч йӧзлӧн аскетизм пондіс бырны.
Мый нӧ сійӧ аскетизмыс?
Быдӧн дерт кывлывлісны, кутшӧм «подвигъяс» вӧчлӧмаӧсь важ йӧз, угодникъяс.
Сэтшӧм угодникъяссӧ шулісны подвижникъясӧн, «подвиг» вӧчӧмысла ӧд найӧ и угодитлісны енлы да святӧйяслы.
Мый нӧ вӧлі шусьӧ подвигнас?
Морт кӧ оз сёй, узьлӧ кӧ вӧлі сійӧ куш пӧвъяс вылын, вой-вой кӧ сулалӧ пидзӧс вылас да юрбитӧ — быдсяма ногӧн кӧ вӧлі асьсӧ мучитӧ, сійӧ вӧлі вӧчӧ подвиг да сійӧн чайтӧ вӧлі угодитны енлы.
Мыйла нӧ мортыс асьсӧ мучитӧмӧн чайтліс угодитны енмыслы?
Со мыйла: став бурторйыс, кодысь сійӧ ӧткажитчас, кыдзкӧ-мыйкӧ веськалӧ енлы либӧ святӧйлы, кодысь милӧсьтсӧ сійӧ корсьӧ.
Морт ӧткажитчӧ сёйӧмысь, сылысь сёянторсӧ сёяс медым ен, святӧй лов.
Дерт ӧд сэкся йӧзыд тадзи помӧдз эз мӧвпавлыны та йылысь, татшӧм вежӧралӧмыс налӧн эз вӧв; но, висьталам мӧд пӧв, сэкся мортыд тадзи видзалӧмӧн, асьсӧ мучитӧмӧн  чайтліс угодитны енлы либӧ кутшӧмкӧ святӧйлы, кодлы сійӧ кевмысис; а эз гӧгӧрволы татысь сійӧ со мый: тадзи йӧзыд велавлісны видзтыны, чӧжны. Видз бӧрын воӧ вӧлі виддзысь петӧм (сиктъясын и ӧні на кӧнсюрӧ сійӧ овлӧ): йӧз сёйӧны кынӧм дундытӧдзныс, юӧны садь быртӧдзныс.
Тадзи ӧнӧдз на вӧчӧны дикаръяс: найӧ видзалӧны дзонь тӧлысьясӧн, сэсся некымын лун сёйӧны бӧрӧн петтӧдзыс.
Кутшӧм овмӧс дырйи татшӧм видзалӧмыс колӧ?
Дерт «натуральнӧй» овмӧс дырйи, кор абу на рынокыд, кор мортыдлы прӧдуктатӧ ньӧбны некысь, кор сылы, кыдз шуласны, эшкын серти лоӧ нюжӧдны кокъяссӧ, кор колӧ буретша артавны, уна-ӧ сылӧн коли припасыс выль няньӧдз.
Сійӧ вот и топӧдчӧ, кыдз шуласны, зэлӧдӧ ассьыс вӧньсӧ 4–6 вежон кежлӧ, медым бӧрас сэсся бурджыка сёйыштны кӧть ӧти вежон.
Кор натуральнӧй овмӧс местаӧ кыптіс вузӧса овмӧс, мый оз вӧлі тырмы, позьӧ вӧлі ньӧбны рынок вылысь, тӧдӧмысь, татшӧм обычайыд пондіс бырны, медзэвсӧ дерт озыр классъяс костын; кор массаыс заводитӧ видзавны во гӧгӧр, миян крестьянаыд дыр на сы бӧрти, сэки и сёйлісны бурджыка толькӧ гырысь праздникъясӧ, озыр йӧз пыр водзысь водзӧ вунӧдӧны видзьястӧ.
«Смута» кад, ХVІІ нэм воддза помся народнӧй революцияыд, вӧлі сэкся еннога гижысьяс серти, озыръяслы енсянь наказанньӧ, нач тайӧ грекъясысь.
Кор смутатӧ лои лӧньӧдӧма, кор бор вермис крепостнӧй право, а сыкӧд тшӧтш и тӧргӧвӧй капитал, первойсӧ вылысса классъясыд вӧліны зэв енногаӧсь, а вичколӧн власьтыс да влиянньӧыс вӧлі сэтшӧм вылын, кутшӧм ньӧтчыд войдӧр эз вӧвлы. Патриархыд сэки вӧлі мӧд государ.
Медводдза Романов дырйи патриархыс вӧлі государыслӧн батьыс, тайӧ дерт нӧшта нин отсаліс вичкоыдлы кыпӧдны ассьыс власьтсӧ. Но сідзи жӧ вӧлі и мӧд Романов дырйи, Алексей Михайлович дырйи. Патриарх Никоныд эськӧ эз нин вӧв рӧдня сарлы да; сідзкӧ тайӧ влиянньӧыс вӧлі не морт саяс, а вичко саяс.
Тӧдӧмысь, сэсся вичко киын пондіс чукӧрмыны вывті ыджыд озырлун. Сӧмын выль йӧзыд (обществоыд) регыд пондіс дӧзмыны видзалӧмъяссьыд, ен ним кузя асьсӧ дзескӧдӧмсьыд.
Аскетизм бара кутіс личавны. Бара пондісны омӧля видзавны, кутісны дженьдӧдны кузь вичко службаяс, сулавны став служба чӧжыс кок йылын вӧлі ӧд аслыссяма подвиг жӧ.
Медсясӧ нин светскӧй власьт пондіс дӧзмыны вичко влиянньӧсьыд.
Патриарх Никон, вичко ыджыд вын вылӧ лачаӧн, сійӧ чайтліс вичкоыдлысь вынтӧ помтӧмӧн, пондыліс вермасьны светскӧй власьткӧд.
Но сэки пырысьтӧм-пыр жӧ тыдовтчис, мый выныд не йӧз юр вежӧрын, а мый эм йӧзыслӧн киас — материальнӧй средствоын.
Вичкоыд дерт нинӧм оз вермы вӧчны Романовъяс государствокӧд, сы киын волі ӧд войска, чиновничество, уна, вывті уна сьӧм, с. в.
Духовенство пытшкысь некод весиг эз и думышт сувтны Никонӧс дорйӧм могысь, збыль вылӧ сар власьткӧд водзсасьны некод эз и вермы дай.
Сарыд аслас вузасян уджса йитӧдъяс вылӧ да сьӧм вылас пыксьӧмӧн, зэв кокньыдика медаліс мукӧд патриархъяссӧ, асыввывса патриархъясӧс, а найӧ Никонсьыд важӧнджык нин вӧліны православнӧй вичкоад, чукӧртіс церковнӧй собор, и вичкоыс ачыс мыждіс мортсӧ, коді лысьтіс сарлы паныд дорйыны вичкоыслысь жӧ власьтсӧ.
Никон бӧрвывса патриархъяс та бӧрти эз нин лысьтлыны сар власьтлы паныд мунны, а ХVІІІ нэм пуксигӧн и асьсӧ патриарх чинсӧ вӧлі бырӧдӧма.
Сы пыдди вӧлі лӧсьӧдӧма синод — аркирей котыр, а на дінӧ сувтӧдӧма вӧлі светскӧй власьтсянь торъя мортӧс — надзирательӧс; сійӧ вӧлі святейшӧй синодлӧн обер-прокурор, чиновник; збыльвылӧсӧ сійӧ ӧтнасӧн и веськӧдліс православнӧй вичконад, чӧвтавліс, пуктавліс аркирейясӧс кыдзи пуктавлісны да чӧвтлісны губернаторъясӧс.
Та бӧрын Российскӧй государствоын либӧ Российскӧй империяын, кыдзи сійӧ кутіс шусьыны ХVII нэм воддза помсянь, православнӧй вичколӧн управленньӧыс пӧри прӧстӧй министерствоӧ.
Вылысса классъясыд кӧ зэв кокньыдика мынісны революция бӧрын ас выланыс лэдзӧм енногалунысь, тӧргӧвӧй капиталӧн жмитӧм, личкӧм йӧзыд, мӧдарӧ, нӧшта ёнджыка кутчысисны вичко дінад, став надеяыс налӧн вӧлі вичко вылӧ, кодӧс сідзжӧ пӧдтіс светскӧй государствоыд.
Тӧдӧмысь, увтыртӧм, дзескӧдӧм йӧзыдлӧн вичкоыс эз вӧв казеннӧй, официальнӧй вичкоыд, кӧні ыджыдаліс обер-прокурор.
Тайӧ казеннӧй вичкоыс народнӧй вичкотӧ эз признавайтлы. Народнӧй вичкотӧ сійӧ нимтіс расколӧн, а йӧзсӧ, кодъяс кольччисны важ вичкоыскӧд, — староверъясӧн, раскольникъясӧн.
Государство мырддис раскольникъяслысь став правасӧ; народнӧй вичкоыслысь духовенствосӧ сюявліс тюрмаясӧ, казнитліс, с. в. Сӧмын нӧ бырӧдны тайӧн йӧз вератӧ эз вермыны, сійӧ кыссис дзонь сё воясӧн.
Тайӧ вераыд вӧлі дерт сэтшӧм жӧ пемыд анимизм, кыдзи и став православнӧй вераыс.
Раскольникъяс сідз жӧ веритлісны святӧйяслы да омӧльяслы; найӧ олӧны морт гӧгӧр; быдсяма ног кӧлдуйтчӧмӧн, молитваясӧн, кевмысьӧмӧн, с. в. колӧ вӧлі найӧс бурӧдны, кыскыны асладорӧ.
Но тайӧ верасӧ быдсяма ногӧн топӧдлісны, пӧдтісны, та вӧсна сійӧ и муса вӧлі йӧзыдлы (массалы), ӧд тайӧ вера вылас да йӧз вылас нартитчис ӧти вын — тӧргӧвӧй буржуазия да помещикъяс.
Сэкся тӧргӧвӧй капиталкӧд вермасигӧн раскольникъясыд асьныс регыдӧн пӧрины тӧргӧвӧй капитал чӧжысьясӧ жӧ.
Найӧ уджысь эз пышъявлыны, вина эз юлыны, чорыда сулавлісны ӧта-мӧд дор, овлісны ӧтвылысь, сідзкӧ найӧ вӧліны вывті бур эмбур чӧжысьяс.
Народнӧй вичкоыд паськыда кутіс гуся йитӧдъяс: Поволжйӧ и Поморйӧ, Белоруссия и Великороссия топыда йитчӧмаӧсь вӧлі мӧда-мӧдныскӧд. Тайӧ йитӧдъяс под вылын налӧн мӧдіс мунны и экономическӧй йитӧдъяс.
Сы понда бӧръя кадас расколтӧ и пондісны лыддьыны йӧзыд кутшӧмкӧ купеческӧй вераӧн. Но расколыслы подувсӧ пуктысьясыс ХVІІІ нэмын эз вӧвны купечьяс; кызвыныс найӧ вӧліны карса гӧль олысьяс костысь петӧм йӧз: быдсяма ремесленникъяс — кузнечьяс, плӧтникъяс, с. в., сэсся сэкся интеллигенция костысь — посни духовенствоысь петӧм йӧз.
Вӧліны дерт на костын и вылысса классъясысь петӧм йӧз, шуам Морозова (боярыня), сӧмын сэтшӧмъясыд вӧліны ӧтка-ӧтка войтыр, сідз жӧ, кыдзи 200 во мысти революционнӧй социалистъяс костын вӧліны генералъяслӧн да тайнӧй сӧветникъяслӧн нывъяс. Но ни тані, ни сэні сійӧ оз веж движенньӧыслысь демократическӧй характерсӧ.
Расколсьыд эз вермы кыптыны ХVІІ нэм воддза воясся кодь революцияыд, коді пыркнитіс Московскӧй государствотӧ подувсяньыс. Позьӧ шуны, мый и расколас йӧзыд уськӧдчисны медзэвсӧ тайӧ неудачнӧй революция пондаыс.
Расколыд водзвыв мыждіс Московскӧй светскӧй государствотӧ, кор шуис сійӧс антихрист уджӧн, но тайӧн жӧ сійӧ и петкӧдліс, мый светскӧй государствотӧ сылы не вермыны. Сы понда расколыд косясис Романовъяс торгашескӧй государствокӧд не сы вылӧ нападайтӧмӧн, а сыысь пышъялӧмӧн, сідзи жӧ, кыдз войдӧр крестьяна пышъявлісны крепостнӧй праваысь.
Корсюрӧ раскольникъясыдлы лои тышкасьны оружйӧӧн, кор государствоыс суӧдас вӧлі найӧс пышъянінас да олан слӧй оз кут сетны.
Раскольникыд уна вӧлі Степан Разин войскаын; кодсюрӧ на пытшкысь косясисны бӧрынджык раскольникъяслысь медбӧръя крепосьтсӧ войвылын, Соловецкӧй манастыр, видзӧм понда, сарскӧй войскалы сійӧс лои босьтны ӧружйӧӧн.
XVIII нэмся кыпӧдчӧмъясын, пугачёвщина дырйи тшӧтш и, раскольникъяс пыр вӧліны кыпӧдчысь йӧз дор, правительстволы паныд.
Но крепостническӧй, бюрократическӧй государство местаӧ сувтӧдны кутшӧмкӧ мӧд сикаса оласног найӧ некутшӧма эз вермыны дай сы йылысь найӧ эз и мӧвпыштлыны.
Мӧдарӧ, ми висьтавлім нин, политическӧй олӧмас раскольникъяслӧн общинаяс пыр ӧтарӧ матысмисны тайӧ государство бердас, найӧ лоины сэтшӧм жӧ тӧргӧвӧй капитал чӧжысьясӧн.
Сідзкӧ расколыд енлы веруйтан ногъяс дорйӧмысь водзӧ эз мун, кыдзи и медводдза христианство, коді помаліс сідзжӧ Римскӧй государство бердӧ сибӧдчӧмӧн, государствоыслысь оласногсӧ вежны босьтчывтӧг.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Войвывса война да Российскӧй империя @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
ВОЙВЫВСА ВОЙНА ДА РОССИЙСКӦЙ ИМПЕРИЯ
Балтийскӧй море понда вермасьӧмыд Романовъяс государстволы вӧлі ыджыд видлӧгӧн (испытанньӧӧн).
Тайӧ кось помын вӧлі, пондас-ӧ и водзӧ сулавны тайӧ выль стрӧйбаыс али киссяс, и торъяссӧ сылысь кыскаласны мукӧд, шудаджык косясьысьяс.
Вермис лоны и татшӧм пом.
Польшаса торгово-феодальнӧй государство дзик тадзи и пӧри XVIII нэм помын, и суседъясыс сюртісны аслыныс сылысь колясъяссӧ.
Московскӧй государствоыд вӧлӧма шудаджык.
Сійӧ войнаыд, код сайын вӧлі сылӧн став олӧмыс, медбӧрти зэв бура отсаліс сылы водзӧ паськӧдчыны да сӧвмӧдчыны, кыдзи шуліс ӧти поэт, дорис сійӧс, кыдз тай мӧлӧт дорӧ уклад.
Тайӧ войнаыд эз кыпты нем виччысьтӧг, друг.
Ми помнитам, Балтийскӧй море берегъястӧ пондыліс босьтны нӧшта Иван Грознӧй на, сӧмын ХVІІ нэм воддза помса крестьянскӧй революция понда мыйкӧдыра кежлӧ лои вунӧдлыны сы йылысь. Московскӧй государствоыд война кежлад лӧсьӧдчис дыр, бура мӧвпалӧмӧн, зэв гусьӧн, ассьыс вынсӧ чӧжиг.
Петыр сар, важӧн нин эськӧ шуӧма вӧлі сылӧн воюйтны шведъяскӧд да, сы могысь сійӧ пырис союзӧ Польшакӧд да Даниякӧд; найӧ Балтийскӧй море понда жӧ вермасисны Швециякӧд, быдсяма ногӧн бураліс Швецияса посланниклы Мӧскуаын, ветлывліс сы ордӧ гӧститны, меліаліс челядьыслы, с. в. — старайтчис петкӧдлыны, мый шведъяслы мӧскуаса сар первой друг.
Быд боксянь нин эськӧ ёна мӧвпалӧма вӧлі да, война кежлад бура лӧсьӧдчыны Московскӧй государстволы эз жӧ удайтчы.
Вывті сьӧкыд вӧлі могыс.
Ӧнія Швецияыд — ичӧтик, зэв культурнӧй, но военнӧй боксянь дзик вынтӧм страна; бӧръя 40 вонас сійӧ зэв ёна повліс императорскӧй Россиясьыд, корсюрӧ и пидзӧс вылас сулавліс сы водзын. 200 во сайын Швецияыд вӧлі зэв ыджыд, эз кӧ вӧв медся ыджыд Европаас, военнӧй держава.
ХVІІ нэмын сійӧ нуӧдіс 30-вося война; сэки шведскӧй армияыд сэкся став европаса армияяс пытшкысь вӧлі медся ён армия: сійӧ вӧлі медся бур ӧружйӧа, медся дисциплинированнӧй, медся организованнӧй войска.
Тайӧ багатырыскӧд (сэк кадӧ) косясьны лӧсьӧдчигӧн, Московскӧй государство бура используйтіс сэк кадся став выль изобретенньӧяссӧ.
Смута дырся важ фитильнӧй мушкеттӧ вежис кремневӧй ружйӧ.
Ружйӧ помас вӧлі винтитӧма штык, сэк кадын гашкӧ главнӧй военнӧй изобретенньӧыс.
XVII нэмся када войскаыд (пехота) эз на кужлы ӧтлаӧдны сутшкан ӧружйӧтӧ лыяныдкӧд.
Ӧти джынйыслӧн войскаас вӧлі лыйсян ӧружйӧ — мушкетъяс, мӧд джынйыслӧн — шыяс (копьёяс).
Тадзӧннад, кор войскаыд лыйсис и кор косясис шыясӧн, ӧти джынйыс сылӧн пыр весь сулавліс.
Штыкыд войскаыдлысь вынсӧ содтіс кык мында.
Колӧ шуны, шведъясыд тайӧ изобретенньӧсӧ эз на казявлыны, а Мӧскуаын сійӧн воспользуйтчисны — Петырлӧн салдатъясыс вӧліны штыка ружйӧаӧсь.
Но и тайӧ эз отсав: важ бур шведскӧй армияыд вӧлі ёна на вынаджык мӧскуаса выль войскасьыд. Медводдза косяс жӧ, Нарва улын (1700 воӧ), шведскӧй армия дзикӧдз жугӧдіс Петырлысь войскасӧ; Мӧскуаса армиясьыд пӧшти нинӧм эз коль.
Московскӧй государстволы матын вӧлі пом, но сы шуд вылӧ шведъясыд эз лыддьывны Мӧскуатӧ асланыс главнӧй врагӧн.
Найӧ велалӧмаӧсь нин вӧлі косясьны рытыввылын да, медся ыджыд врагъясӧн найӧ лыддьылісны датчанаӧс, полякъясӧс да накӧд ӧтувтчӧм саксонечьясӧс.
Московскӧй армиятӧ жугӧдӧм бӧрын, найӧ лыддисны ассьыныс уджсӧ асыввылын помалӧмӧн. Швецияса король Карл (ХІІ) аслас войскаясӧн муніс Висла ю вылӧ. Тайӧн сійӧ сетіс Мӧскуалы некымын во, медым бӧр вынсьӧдсьыны, артавны ассьыс ӧшыбкаяссӧ воддза войнаас, лӧсьӧдны выль армия.
Кор шведъяс гӧгӧрвоисны ассьыныс вӧчӧм ӧшыбкасӧ, сёр нин вӧлі.
Сэк кості Мӧскуаса войска зумыда сувтісны Финскӧй залив берегъяс вылӧ; сэтчӧ жӧ Петыр вуджӧдіс ассьыс главнӧй квартирасӧ — шведъяслысь босьтӧм крепосьтӧ, бӧрынджык сэтчӧ сійӧ вӧчис Россияса государстволы выль столича.
Карл ХІІ-лы лои писькӧдчыны Польшаысь Московскӧй государствоса лунвыв гранича пыр.
Татысь жӧ эськӧ сійӧ аддзис аслыс и союзникӧс да — украинаса казачестволысь юрнуӧдысьяссӧ (старшинаяссӧ), найӧ дӧзмӧмаӧсь нин вӧлі московскӧй саръяссьыд, чорыда ас кипод уланыс топӧдӧм украинаса крестьянаӧс найӧ желайтісны эксплуатируйтны ас кежаныс.
Но и тайӧ эз отсав шведъясыдлы. Полтаваса косьын (1709 воӧ) шведскӧй армиятӧ вӧлі жугӧдӧма нач сідзи жӧ, кыдзи ӧкмыс во сайын Нарва улын московскӧй армияӧс.
Рольяс вежсисны.
Дорйысьыссьыд Мӧскуа пӧри наступайтысьӧ.
Московскӧй государство Романовъяс сарствуйтігӧн пӧри Российскӧй империяӧ Балтийскӧй море дорын Петербург столичаӧн.
Полтавскӧй кось бӧрын нӧшта 12 во на муніс войнаыд.
Шведъяслы нӧшта на сюравлісны союзникъяс, медвойдӧр турокъяс; турокъясыд ӧтчыд нымӧн эз помавны Петыртӧ да сылысь армиясӧ Румынияӧ ветлігӧн (Прутский поход — 1711  воӧ).
Но Петырыд вӧлӧма мукӧдысь удачнӧйджык — войнаыд пондіс помасьны сы дор.
Медбӧрти 1721 воын Ништадскӧй мир серти Швециялы лои лыддьыны асьсӧ вермӧмӧн. Московскӧй государство лои ыджыд балтийскӧй державаӧн.
Сэк кежлӧ выль Российскӧй империя киын вӧлі не толькӧ Нева вом Питерӧн да Кронштадтӧн, но уна мукӧд балтийскӧй портъяс и: Выборг, Рига, Ревель.
Европаӧс Азиякӧд, Балтийскӧй море Каспийскӧй морекӧд йитысь ыджыд ва туйлӧн войвыв помыс ӧні вӧлі Мӧскуа киын.
Колӧ вӧлі нӧшта закрепитчыны туй лунвыв помас, сэні Мӧскуалӧн волі сӧмын на Астрахань.
Медбӧръясьыс Петыр ветліс Персия вылӧ. Сылӧн вӧлі мог: роч тӧргӧвӧй капиталлы шедӧдны Каспийскӧй море, кыдзи сійӧ водзджык шедӧдіс Балтийскӧй морелысь асыввыв юкӧдсӧ.
Персия вылӧ ветлӧмыс (походыс) Петырлы эз нин сэтшӧма удайтчы, кыдзи Войвывса ыджыд войнаыд. Сӧмын Азияса тӧваръяснад вузасьӧмыд, медсясӧ шӧвкӧн (шӧвкыд сэки вӧлі зэв дона тӧвар, сы понда Европаын кыдзи висьталӧ ӧти путешественник, медзэвсӧ вузасьлісны шӧвкӧн) коли Мӧскуа киӧ.
Мӧскуаса тӧргӧвӧй капитал видліс ассьыс вынсӧ. Ӧні сылы нинӧм нин вӧлі повны Швецияысь ни, Польшаысь ни: ХVIII нэмся войнаясын Мӧскуалӧн тайӧ кык ыджыд, ён врагыс, роч армияыд важӧн пышъявліс наысь, а ӧтиыс на костысь (Польша) весиг босьтліс ас киас недыр кежлӧ Мӧскуасӧ, пыр ӧтарӧ жебмӧны; медбӧрти Швеция воис российскӧй империя водзын пидзӧс вылын сулалӧмӧдз (ме та йылысь гижлі нин войдӧрджык), а Польшаӧс босьтіс ас киас мӧскуаса сар — российскӧй император.
Войвыв войнаын помӧдз нин тэчсьӧ Романовъясӧн панӧм государстволӧн механизмыс.
Ми дженьыдика нӧшта висьталам сылысь социально-экономическӧй (овмӧс да общество) подувсӧ.
Романовъяслысь государствосӧ качлісны ӧтвылысь кык вын: ӧтиыс крепостнӧй именньӧ, мӧдыс купеческӧй капитал.
Купеческӧй капиталыд ачыс тӧвар вӧчӧмсӧ эз лӧсьӧдлы.
Сійӧ вӧлі сӧмын вузалӧ да вежӧ.
Тӧргӧвӧй капитал ньӧбавліс дась тӧварсӧ. Тӧварсӧ вӧчлісны асшӧрвыя посни овмӧсъяс, крестьяна да ремесленникъяс.
Тайӧ посни овмӧсъясыс асьныс вермисны дерт овны тӧварсӧ налысь босьтысь купечьястӧг (скупщикъястӧг): найӧ вермисны став тӧварсӧ вузавны асьныс да став барышсӧ сюйны ас зептаныс, либӧ вермисны асьныс сёйны-юны-новлыны. Сы понда найӧс колӧ вӧлі заставитны сетны ассьыныс вӧчӧм прӧдуктаяссӧ. Крепостнӧй праваыд тайӧ став уджалысь йӧзсӧ сетліс помещик да скупщик киӧ.
Ӧтнасӧн помещикыд ХVІ нэмын нин эз кут вермыны пычкыны крестьяналысь вӧчӧм прӧдуктасӧ.
ХVIII нэмын и тэчсис надзӧникӧн став машинаыс, кодӧн пычкылісны уджалысь йӧзлысь, мый найӧ вӧчлісны. Лӧсьӧдӧма вӧлі чорыд центральнӧй власьт, купечьяс контора этшӧн, организованнӧй уджалысь йӧз вылын помтӧг нартитчан праваяса чиновничествоӧн, гусьӧн судитысь да явӧ казнитысь судӧн (суддяясыс — чиновникъяс жӧ).
Такӧд ӧттшӧтш сиктын крепостнӧй права, помещик конюшняын розгаӧн нӧйтӧмӧн пычкыліс крестьяналысь нянь да мукӧд сырьё.
Ставыс тайӧ вӧлі нин ХVІІ нэмся Московскӧй государствоын, сӧмын абу на вӧлі татшӧм шыльыда сувтӧдӧма-а.
Чорыд центральнӧй власьтыд сэки вӧлі нин, но сы гӧгӧр вӧліны на нӧшта важ феодальнӧй учрежденньӧяс; бюрократическӧй государстволы найӧ нинӧмла нин оз вӧлі ковны.
Саркӧд орччӧн пукаліс боярскӧй дума; сэтчӧ йӧзсӧ пуктавлісны рӧдвуж серти (<rus>по происхождению</rus>).
Думаыд эськӧ эз лысьтлы дерт сар власьтлы паныд мунны да, но тайӧ дзуртысь, надзӧ бергалысь кӧлесаыс мешайтліс став машинаыслы.
Войвывса война дырйи боярскӧй думатӧ вӧлі дзикӧдз бырӧдӧма, сы местаӧ лӧсьӧдӧма сенат. Сенатӧ чиновникъясӧс пукталігӧн сарыд эз нин лыддьысьлы некутшӧм рӧдвужкӧд (происхожденньӧкӧд), сійӧ требуйтліс сӧмын, медым сылӧн чиновникъясыс кыв шутӧг вӧчисны, мый сійӧ тшӧктас.
Сенат — сійӧ сарлӧн приказчикъяс.
Сыкӧд орччӧн, сы контроль улын, мӧскуаса корсюрӧ, кыдзсюрӧ лӧсьӧдлӧм важ приказъяс пыдди (найӧ вӧчлісны ӧтгудыр став уджсӧ: судитлісны и, вотъяс перйылісны и, войскаӧн веськӧдлісны и, ичӧтикаӧн быдтор) лӧсьӧдӧма вӧлі коллегияяс, бӧрынджык найӧ пӧрины министерствоясӧ; быд коллегиялы индӧма вӧлі аслыс торъя удж.
Судлӧн вӧлі аслас коллегия — юстиц-коллегия; государственнӧй докодъяс чукӧртны — аслас коллегия; рӧскодъяслӧн — бара аслас коллегия; контроль нуӧдны — аслас коллегия жӧ. Лӧсьӧдӧма вӧлі тшӧтш овмӧсӧн веськӧдлан коллегияяс и: горнӧй заводъясӧн веськӧдлан коллегия (берг-коллегия), фабрикаясӧн веськӧдлан коллегия (мануфактур-коллегия), вузасьӧм нуӧдан коллегия (коммерц-коллегия).
Тадзи жӧ лӧсьӧдӧма вӧлі и мукӧд государственнӧй уджъясӧн веськӧдлӧм.
Каръястӧ дзикӧдз нин вӧлі сетӧма купечьяс киӧ. Водзынджыксӧ лӧсьӧдлісны весиг ставроссияса купеческӧй, нач классӧвӧй, учрежденньӧ — ратуша, позьӧ шуны, став Россия пасьта докодъяс чукӧртан коллегия купечьяслӧн.
Война дырйи тайӧ ратуша местаас бара жӧ лӧсьӧдісны торъя коллегияяс.
Купечьяс киӧ кольӧма вӧлі сӧмын местаяс вылын торъя каръясӧн веськӧдлӧм.
Сикттӧ помӧдз нин вӧлі сетӧма помещикъяс киӧ, на киӧ вуджӧ та бӧрти и став сиктса уджнас веськӧдлӧмыс. Найӧ судитӧны крестьянаӧс, мӧдӧдӧны ссылкаӧ, катарга вылӧ. Найӧ жӧ перйӧны крестьяналысь душевӧй вот; сійӧс лӧсьӧдӧма вӧлі Войвывса ыджыд война дырйи ХVІ нэмся Мӧскуаса саръясӧн лӧсьӧдӧм разнӧй вотъяс местаӧ.
Душевӧй воттӧ мынтылісны став мужикуловыс: ӧтмоз вотавлісны пузчужӧм кагаясӧс и, пӧрысь старикъясас и.
Тайӧ эз вӧв кутшӧмкӧ докодысь вот босьтӧм. Но тадзи вӧлі медся кокниа позьӧ пыркӧдны уджалысь йӧзлысь сьӧм: босьтны лыд вылӧ став мужикуловсӧ государствосьыс, юкны на костын став сьӧмсӧ, кодӧс шуӧма босьтны государстволӧн, медзэвсӧ армияӧс видзӧм вылӧ, подушнӧй вотсӧ вӧлі сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, — со и ставыс.
Веськыда воталӧмысь ӧтдор уджалысь йӧзтӧ вотавлісны нӧшта и тӧваръяс пыр (<rus>косвенные налоги</rus>). Винаӧн вузасьӧмын, а сійӧ вӧлі вайӧ сэки зэв ыджыд доход, пондісны нуӧдны откупнӧй система.
Гырысь купечьяс мынтылісны государстволы мыйтакӧ сьӧм, сы пыдди государство сетліс налы права вузасьны винаӧн.
Кыдзи найӧ тӧргуйтлісны, кыдзи юсьӧдлісны йӧзсӧ, кутшӧм зелля вузавлісны нянь вина пыдди — сы вылӧ государствоыд видзӧдліс чунь пырыс, сылы медтыкӧ сьӧм босьтны-а.
Откупъяс пыр медзэвсӧ и чукӧртліс ассьыс медводдза озырлунсӧ (<rus>первоначальное накоплэние</rus>) крепостнӧй Россияыд, та могысь и лӧсьӧдӧма вӧлі миян и, Рытыввыв Европаын и ХVI–ХVІІІ нэмъясса став государственнӧй системасӧ.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Прӧмышленнӧй капитализм @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
МӦД ЮКӦД. ПРӦМЫШЛЕННӦЙ КАПИТАЛИЗМ
Тӧргӧвӧй капитал эз лӧсьӧд (эз организуйт) производствосӧ: сійӧ босьтіс гӧтӧвӧйӧс.
Крестьянин кӧдзис да вундіс нянь, чери кыйысь — кыйис чери, вӧралысь — кыйис зверъясӧс, сапожник — вурис сапӧг, сиктса нывбабаяс кыисны дӧра, кыдзи кужисны да велавлісны батьяслысь да пӧльяслысь, мамъяслысь да пӧчьяслысь.
Локтіс купеч да босьтавліс налысь эштӧм тӧвар. Мукӧддырйи купеч ачыс мӧдіс сетавлыны налы сырьё, медым бурджыка вермыны босьтны ас кипод улас тайӧ ичӧтик овмӧс нуӧдысьяссӧ (мелкӧй производительтӧ). Купеч мӧдіс ас сырьё вылын уджӧдны кустарӧс.
Кучиктӧ уджӧн босьтӧм бӧрад, шуам кӧть, сапожник эз нин лысьт вузавны бокӧ ассьыс вурӧм сапӧгъяссӧ, быть сетны лои купечлы, кодлысь сійӧ босьтліс уджйӧзӧн кучиксӧ.
Тайӧ «гортса производство системаыс» (<rus>домашняя система промышленности</rus>) этша торъяліс ХVІ да ХVІІ нэмся помещик овмӧс нуӧдан системаысь. Тадзи тӧргӧвӧй капитал асьсӧ обеспечитіс уджалысь вынӧн.
Татшӧм ногнас позьӧ вӧлі чукӧртны да петкӧдны рынок вылӧ доза уна вузӧс (тӧвар).
ХVІII нэм помын нин Роч муысь гранича сайӧ быд во вӧлі петкӧдӧны 10 млн. метрысь унджык дӧра.
Но тайӧ сиктса дӧраыд эз на ставнас пет гранича сайӧ: Роч му пытшкас сійӧ вӧлі некымын пӧв на унджык инасьӧ.
Куш Тверскӧй губерня вӧлі вузалӧ вонас 7 миллион метраысь не этшаджык.
XIX нэм помын тайӧ жӧ губерняыс вузаліс нин 11 миллион метраысь унджык дӧра. Сідзкӧ сё во чӧжӧн тверскӧй губерняын дӧра вӧчӧмыс соді 1½ сӧмын мындаысь неунаӧн унджык, кор йӧзыс Тверскӧй губерняас содіс сійӧ каднас жӧ кык да джын мында.
Сідзкӧ сё ветымын во сайын быд тверич вылӧ дӧра вӧчӧмыс воӧ вӧлі унджык, мыйта воӧ ӧнія кадӧ.
Дӧра помысь сэки ёна озырмывлісны. Полотно «вӧчысь фабрикант» Гончаров, кодлӧн фабрикаыс, кыдзи и мукӧд «фабрикантъяслӧн» сійӧ кадӧ, вӧлі фабрика пыдди сӧмын некымын контора (тані сетавлісны крестьяна-кустаръяслы сырьё да босьталісны налысь вӧчӧм тӧварсӧ), нажӧвитіс 6 млн. шайт, 1914 вося зарни шайт лыдӧн артавны кӧ, тайӧ лоӧ 12 млн. шайт мында.
Видзӧдлыны кӧ мӧд боксянь, тайӧ системаыслӧн эмӧсь и омӧльторъяс.
Торъя посни производствоыд вывті надзӧн развивайтчӧ (абу подвижнӧй).
Кор йӧзыд уджалӧны важ способӧн, пӧльяс ног, машинаястӧг. Тадзтӧ воысь воӧ пыр артмис ӧтмында да ӧтсяма тӧвар.
Рынокыд ӧд абу пыр ӧткодь: талун сылы колӧ сы мында тӧвар, аски либӧ мӧд кадӧ нин куим пӧв унджык.
Петыр сар дырйи нин кустаръясыд вылӧ вӧлі ёна усьласьӧны; начальствоыд весигтӧ наказывайтлісны найӧс векни ота полотно кыӧмысь, Рытыввыв Европаын ньӧбӧны вӧлі толькӧ паськыд ота полотно да.
Кустаръясыдлы нӧ паськыд бердтӧ ичӧтик керкаад и пуктынысӧ вӧлі некытчӧ.
Петыр дырйи нин (ХVIII нэм пуксигӧн) заводитісны воссявны полотнянӧй мануфактураяс: ӧти помещенньӧын уна сё уджалысьӧн, кӧні вӧлі позьӧ кыны быдсяма сикаса полотно да мыйта колӧ.
Фабрикаясӧн тайӧ оз на вӧлі позь шуны: сэки уджалісны ёнджыкасӧ киӧн на, эз машинаясӧн, но тайӧ нин вӧлі паськыд производство (<rus>крупное производство</rus>).
Тӧвар вӧчӧм-вузалӧмтӧ (обмен) ӧтка-ӧтка йӧз киӧ котыртӧм бӧрын заводитчис и уджалан кӧлуй котыртӧм.
Кустарыд уджавліс аслас керкаын, аслас кӧлуйӧн, мануфактураын уджалысь (рабочӧй) уджаліс нин йӧз помещенньӧын, йӧз уджалан кӧлуйӧн (инструментъясӧн) — кӧзяин помещенньӧын, кӧзяйскӧй кӧлуйӧн.
Кустар вӧлі торъя (самостоятельнӧй) ичӧтик производитель, а мануфактураын уджалысь вӧлі нин ӧнія пролетарийлӧн петасыс.
Сӧмын на петасыс (зародыш). Ӧнія пролетарийыд — свободнӧй морт, сійӧ ас вӧляӧн уджалӧ фабрикант ордын, а ХVІIІ нэмын роч мануфактураын уджалысь мастерӧвӧйяс эз вӧвлыны свободнӧй йӧз: найӧ вӧліны либӧ мануфактура кӧзяиныслӧн крепостнӧй йӧз, либӧ арестантъяс, салдатъяс да мукӧд сэтшӧм войтыр жӧ, кодъясӧс начальствоыс сетліс мануфактура кӧзяинлы. Промышленнӧй капитализмӧн воддза роч мануфактураястӧ оз на позь шуны, унатор на оз вӧлі судзсьы.
Ӧти-кӧ, ми тайӧ шулім нин, эз на вӧвны машинаяс.
А тайӧ зэв важнӧйтор. Ӧд сӧмын машина вайӧдӧ гырысь производствоӧ, бырӧдӧ посниӧс, вӧчӧ гырысь производствосӧ выгӧднӧйджыкӧн посни производствосьыс.
Машинаясыд кымын гырысьджыкӧсь, сымын выгӧднӧйджыкӧсь. Шуам, 5 вына парӧвӧй машиналӧн быд вын сулалӧ 354 шайт вонас, 50 вына машиналӧн быд вын сувтӧ нин вонас 105 шайт, а 3 сюрс вына машиналӧн быд вын сувтӧ вонас сӧмын нин 36 шайт.
Со мый понда не толькӧ фабрика пӧдтӧ посни производительясӧс, но и гырысь фабрикаяс пӧдтӧны шӧркодь да посни предприяттьӧясӧс (1866 воын миян Россияын 95 сюрс кыысь уджалісны фабрикаяс вылын, а 65 сюрс — гортаныс; 1895 воын фабрикаяс вылын уджалісны нин 242 сюрс кыысь, а гортъясас — сӧмын нин 20 сюрс. 1904 восянь 1909 воӧдз Россияын рабочӧйяслӧн лыдыс содіс сӧмын 7 прӧчент вылӧ, а гырысь фабрикаясын, кӧні вӧлі рабочӧйыс сюрсысь унджык, — 20 прӧч. вылӧ; татшӧм гырысь фабрикаяс вылас вӧлі уджалӧ коймӧд пайыс став рабочӧй письыс — 1.788 сюрсысь 672 сюрсыс.
ХVІIІ нэмся гырысь предприяттьӧяс (Россияын сэк нин вӧліны мануфактураяс, кӧні уджавлісны сюрсысь унджык рабочӧйӧн) уджавлісны киӧн, машинаястӧг; кинад уджалӧмыд эз вӧв век выгӧднӧджык кустар уджсьыд.
Кустарыд донтӧ босьтліс штукаысь, сы понда сійӧ бурджыка уджавліс, ёнджыка старайтчыліс крепостнӧй мастер дорсьыд, кодлы уджсьыс нинӧм эз мынтывны.
Сэкся мануфактураяс вылад уджалысьястӧ эськӧ вывті нин ёна вӧлі нӧйтӧны, наказывайтӧны да, — сэк кадся ӧти морт (ачыс сійӧ нӧшта дворянин, помещик) гижӧдысь тыдалӧ, кыдзи крестьянаыд видзӧдӧмаӧсь мануфактура вылад: «Тайӧ сиктас фабрика», — шуӧны крестьяна, шуӧны сідзи, быттьӧкӧ кӧсйӧны шуны: «тайӧ сиктас чума», — сӧмын пӧ некыдзи эз вермывны пычкыны налысь сы мында жӧ удж вӧчӧм (<rus>прибавочный продукт</rus>), мыйта пычкылісны кустарлысь.
XVIII нэмын унджык фабрикантъясыс рӧзӧритчисны либӧ вуджисны медся кокни «фабриканствоалӧмӧ» — пондісны сетавны сырьёсӧ кустаръяслы, пӧрисны дась вӧчӧм тӧвар ньӧбысь-вузалысьясӧ — скупщикъясӧ.
Медводдза роч мануфактураяслы (1725 воӧ нин налӧн лыдыс вӧлі 200-ысь унджык) оз вӧлі тырмыны не толькӧ машинаяс, но нӧшта и мӧдтор: свободнӧй рабочӧйяс, кодлӧн эськӧ вӧлі интерес бурджыка уджавны да унджык вӧчны.
Татысь со и тыдалӧ тӧргӧвӧй капитал да промышленнӧй капитал костын мӧда-мӧдыслы паныд мунӧмыс (<rus>противоречие</rus>).
Тӧргӧвӧй капиталлы колӧны вӧлі посни производительяс, кодӧс позьӧ вӧлі жмитны ас кипод улӧ, сы вӧсна сійӧ вӧлі сулалӧ крепостнӧй права дор. Промышленнӧй капиталлы колӧ вӧлі свободнӧй рабочӧй, сы понда сійӧ синіс крестьянаӧс мездӧмлань.
Быдмысь промышленнӧй капиталлы колӧ вӧлі бергӧдны став Россияса оласногсӧ подувсяньыс, — сійӧ под вылын Россияыд сулаліс ХVІIІ нэмӧдз.
Аслыс гу кодйысь пролетариатӧс лӧсьӧдтӧдз войдӧр, промышленнӧй капиталлы колӧ вӧлі лоны аслыс романовскӧй государстволы гу кодйысьӧн.
Тайӧ эз вӧв зэв кокни да шыльыд удж. Оз позь мӧвпавны тадзи: тӧргӧвӧй капитал пӧ «помасис», а промышленнӧй капитал сы местаӧ «заводитчис».
Тадзи мӧвпавны оз туй.
Тӧргӧвӧй капиталыд вӧлі на Россияын не толькӧ промышленнӧй капитализм чужигӧн, но и сы быдмӧм, паськалӧм бӧрын кор сылӧн вӧліны нин машинаяс, вӧліны вӧльнӧй рабочӧйяс.
Тайӧ этша на: тӧргӧвӧй капиталыд, чинӧм пыдди, ӧтарӧ быдмис; медся ёнасӧ кыпӧдчис сійӧ буретш XIX нэмся мӧд джынйын, кор сы влиянньӧ улын лои зэв ыджыд событтьӧ Россияса выль экономика историяын: 1860–1870 воясын кӧрт туйяс вӧчӧм.
Весиг ХХ нэмӧ пыригӧн на буржуазнӧй партия — «октябристъяс» вӧліны важ купеческӧй тӧргӧвӧй капиталлӧн представительяс, а промышленнӧй капиталлӧн представительяс вӧліны кадет да прогрессист партияясын.
Промышленнӧй капитал вынсяліс, кыпаліс тӧргӧвӧй капиталкӧд йитчӧмӧн, ӧтув уджалӧмӧн. 1861 воын крестьянатӧ «мездӧмыд» (не только, помещикъясысь, но и асланыс этшаник муысь) вермис лоны сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ и тӧргӧвӧй капиталлы вӧлі выгӧднӧ.
А бырӧдны помӧдз крепостническӧй государствотӧ сылы дыр эз удайтчы, сэтшӧм государствоыс вӧлі колӧ тӧргӧвӧй капиталлы да.
Крепостническӧй государствоыд оліс 1917 вося февральскӧй революцияӧдз.
Промышленнӧй капиталыд сійӧс вермис пролетариат революцияӧдз сӧмын 8 тӧлысьӧн водзджык.
Миян тӧргӧвӧй капиталыд пуксис новгородса-мӧскуаса кадъясӧ, роскош кӧлуй — дона куяс, шӧвк да мукӧд торъяс — заграничаӧ петкӧдлӧм вылын.
Йӧзкостса ёна колана тӧвар миян мӧдіс петкӧдсьыны сӧмын Войвывса война бӧрын, кор Россиялы шеді Балтийскӧй море вылысь некымын гаваньяс.
Войдӧрджык рытыввыв Европаӧ, нянь, шуам, вӧлі петкӧдӧ Польша, сэсянь вӧлі матын бур балтийскӧй портъяс — Данциг, Кенигсберг.
Тайӧ гаваньясыс вӧлі некор оз кынмывлыны, а миян портъяс — Питер, Ревель, Выборг, да и Ригаыд, вонас некымын тӧлысь йи улынӧсь.
Роч тӧргӧвӧй капиталыд чужӧмсяньыс мырсис босьтны кӧть ӧти кынмывлытӧм Балтийскӧй гавань: сы вӧсна, Войвывса война бӧрын во нелямын мысти, Россия бара сюйсис зэв ыджыд тышӧ Рытыввыв Европаын (войнаыс мунӧ вӧлі Англия да Франция костын: Англия дор вӧлі нӧшта Пруссия, Франция дор — Австрия), — тайӧ войнасӧ нимтісны сизимвося войнаӧн.
Россия тайӧ войнанас кӧсйис босьтны Курляндия, сійӧ кынмывлытӧм Виндава да Либава гаваньясӧн.
Курляндия вӧлі «самостоятельнӧй» государство, сы вылын ыджыдавлісны кор Россия, кор Польша; Польшаыд сэки вӧлі зэв жеб, сыкӧд эз и лыддьысьлыны. Россиякӧд Курляндия понда вермасис медсясӧ Пруссия; сыкӧд Россиялӧн и мунӧ вӧлі тышыс.
Рочьяслы весиг удайтчыліс босьтны Пруссиялысь ӧти гавань — Кенигсберг.
Но Россияыд сэки вӧлі войнанад дзик нин лешмӧма да, лои сылы нинӧм босьттӧг вӧчны мир, — весьшӧрӧ лои воюйтӧмыс.
Тайӧ войнаӧдзыс Россия петкӧдліс заграничаӧ сӧмын сала, мачтаяс вылӧ вӧр, пенька, воск да куяс.
Ку петкӧдӧмыс (роч пушнина озырлун чинӧмла да рынок вылын америкаса куяс пыр ӧтарӧ содӧмла) ньӧжйӧникӧн воштіс ассьыс выгӧдасӧ.
Воскыд мунӧ вӧлі сэки уна: гос сисьясыд вӧліны зэв дуркӧсь; стеоринысь сисьястӧ вӧчны оз на вӧлі кужны, карасинӧн вӧдитчыны оз на жӧ вӧлі кужны, сы понда быд озыра олысь керкаясын, «господскӧй» комнатаясас, сотчисны воскысь вӧчӧм сисьяс.
Пенька да мачта вӧр ёнджыкасӧ ньӧбліс Англия; сійӧ медъёна ньӧбліс роч вузӧстӧ — кутіс ас киас став внешньӧй тӧргӧвлясӧ Россиялысь.
Англичана жӧ вӧлі вайӧны Россияса озыр классъяслы став мануфактурасӧ — «английскӧй» нойсянь поштӧвӧй бумагаӧдз, конвертӧдз да письмӧ клеитан облаткаӧдз.
Роч мануфактураыд медзэвсӧ мунӧ вӧлі прӧстӧй йӧз костын, да казна босьтӧ вӧлі (армиялы — ной, парусина, канатъяс флотлы да с. в.).
Сизимвося война бӧрын сӧмын казялісны: Россиялы «медся выгӧднӧ петкӧдны заграничаӧ нянь». XIX нэм медводдза вояссянь сӧмын нянь петкӧдӧмыд пондіс кыптыны, — сэсянь 1914 вося империалистическӧй войнаӧдз заграничаӧ нянь петкӧдӧм помысь Россия босьтліс медся ыджыд докод.
Нянь петкӧдӧм вылын медсясӧ быдмис да ёнмис тӧргӧвӧй капиталыд.
Тӧргӧвӧй капитал зэв лӧсьыда используйтіс сэки йӧз промышленнӧй капитализмлысь быдмӧмсӧ.
Мыйла Англия 1760 воӧдз эз ньӧблы Россиялысь нянь?
Сылы аслас няньыс вӧлі тырмымӧн да сійӧн.
Сэкся Англияыд вӧлі медсясӧ видз-му уджалысь страна.
XVIII нэм шӧрын Англияын мунӧ промышленнӧй революция:
помещикъяс крестьяналысь муяссӧ мырддялісны да, Англияын лои уна лыда пролетариат;
колонияяс босьтӧм бӧрын Англиялӧн лои зэв уна дона сырьё (хлопок, краскаяс да уна м. т.);
медбӧрти уна пӧлӧс машинаяс (самопрялка, механическӧй кыан стан, медсясӧ, Уаттлӧн парӧвӧй машина) изобретитӧм бӧрын Англияыд лои машинаяслӧн чужан му, гырысь производство Англияын вермӧ посни производствоӧс.
Промышленнӧй революция влиянньӧ улын Англияын пондіс зэв ӧдйӧ содны карса йӧз, видз-му овмӧстӧм йӧз.
Кор Англияын кызвын йӧзыс вӧлі видз-му дінын уджалӧ, сэки йӧз лыдыс содіс ньӧжйӧ: 1700 воын сэтӧн лыддьысьліс неуна унджык 5 миллион мортысь, 1750 воӧ 6 миллион.
ХVIII нэм мӧд джыннас лои промышленнӧй революцияыд, а 1801 воӧ Англияын вӧлі 9 миллионысь унджык йӧз нин.
Воддза нэм джыннас йӧзыс Англияын соді сідзкӧ 20%-ысь этшаджык, а мӧд джыннас — 50%-ысь унджык. Тадз жӧ пондіс содны XIX нэмӧ пырӧм бӧрын и: кызь воӧн, 1801 восянь 1820 воӧдз, йӧз лыдыс Англияын содіс ⅓ вылӧ — 9 миллионсянь 12 миллионӧдз.
Му-видз дінын ХVІIІ нэмӧ пырӧм бӧрын Англияын уджавліс 4¼ миллион морт, промышленносьтын — ¼ миллион; нэм мӧд джыннас видз-му уджалысь лыдыс уси 3 миллионӧдз, а промышленносьтын уджалысь лыд соді пӧшти 3 миллионӧдз жӧ *.
Колӧ шуны, сійӧ кадӧ жӧ Англияын видз-му уджалӧмсӧ вӧлі ёна бурмӧдӧма — машинаясыд пырисны и видз-му овмӧсӧ; видз-му овмӧс прӧдукта вӧчӧм эз чин, а ёна содысь, ӧдйӧ содысь промышленнӧй йӧзтӧ Англияыд эз нин вермы вердны.
Нянь вылӧ дон Англияын пондіс ӧдйӧ кайны: шӧркодь дон «квартер» шобділӧн (матӧ 2 центнер) ХVІIІ нэм чӧжӧн лыбліс неуна вылӧджык 40 шиллингысь *, XIX нэмся медводдза дас вонас сійӧ жӧ квартерыс сулаліс 74 шиллинг нин, а 1811 восянь 1820 воӧдз кайис нин 87½ шиллингӧдз.
Та бӧрын нянь доныс неуна усьыштіс, но XIX нэмся медбӧръя четьвертӧдзыс вӧлі век жӧ ХVІIІ нэмся донъясысь вылынджык.
* ХVІIІ нэм заводитчиг дырся статистика оз лыддьысь зэв точнӧйӧн, но классъясыслысь соотношенньӧсӧ гӧгӧрвоны позьӧ
* шиллинг — роч сьӧмӧн кӧ — 48 ур.
Буретш ХVIII нэмся мӧд джынъяс кутісны ёна вӧрны роч помещикъяс.
Найӧ лӧсьӧдісны вӧльнӧй экономическӧй общество; сэні уджыс муніс медзэвсӧ видз-му овмӧс кыпӧдӧм гӧгӧр; пондісны вӧчавны опытъяс выль кӧйдысъясӧн, му вынсьӧдъясӧн да с. в; судзӧдалісны заграничаысь (сійӧ жӧ Англияысь) машинаяс, машинистъясӧс да с. в.
Вӧльнӧй экономическӧй общество «Уджъясын» (нигаясын) пондісны гижны, шобді пӧ — медбур вузӧс, Россиялы пӧ колӧ лоны «Европаса жытникӧн», став рытыввывса странаяссӧ шобдіӧн вердысьӧн.
Дерт тайӧ ставыс пырысьтӧм-пыр жӧ тӧдчис Россияса внешньӧй политика вылын.
Шобділы медбур быдманін — лунвывса сьӧдмуа интасъяс.
Но сэсянь Балтийскӧй саридзса гаваньясӧдз зэв ылын. Россия пондіс писькӧдны туй лунвывлань, Чёрнӧй саридз гаваньясӧ.
ХVIII нэмся мӧд джынйын Россия кыкысь воюйтіс Турциякӧд, босьтіс сылысь Крым да Одесса (дерт местасӧ, кӧні ӧні сулалӧ Одессаыс); сійӧ перйӧ Турциялысь права ветлыны Чёрнӧй саридзса да Средиземнӧй саридзса проливъясті.
Тӧргӧвӧй капиталыд сідзкӧ ас водзас пуктыліс нин проливъяс йывсьыд могтӧ. Проливъяс вӧсна жӧ Россияыд сюйсьыліс 1914 вося ставмувывса войнаад.
Роч купечлӧн да роч помещиклӧн могъясыс пӧртчисны олӧмӧ, сӧмын эз сэтшӧм регыдӧн, кыдз найӧ мӧвпавлісны-а: 1820 во бӧрын нянь вылӧ дон усьӧмыд, ми сы йылысь висьтавлім вылынджык, неуна ньӧжмӧдліс заграничаӧ нянь петкӧдӧмтӧ.
Но «жытник» нимсӧ Россия эз вошты.
1801 воӧ нин сійӧ петкӧдіс 114 663 тонна шобді; 1820 воӧ петкӧдіс кык мында; 1840 воӧ — пӧшти куим мында. Водзӧ нянь петкӧдӧмыд пондіс содны нӧшта ӧдйӧджык: 1850 воӧ вӧлі петкӧдӧма 425 892 тонна 1860 воӧ — 487 980 тонна, 1870 воӧ — 1 580 717 тонна.
XIX нэм помасигкежлӧ (1895 во) заграничаӧ шобді петкӧдӧмыд кайис 3 882 177 тоннаӧдз.
Дерт тайӧ эз ставыс пет Англияӧ. Роч шобдіыд уна петліс тшӧтш Францияӧ, Италияӧ, этшаджык Германияӧ (сэтчӧ вӧлі мунӧ роч сю, 1860 воӧ нин петкӧдӧма вӧлі 327 609 тоннаӧдз; 1895 воӧ — 1 474 244 тоннаысь унджык).
Но медунасӧ ньӧбліс дыр Англия. Нянь пыдди Россияӧ сійӧ вӧлі вайӧ аслас промышленносьтлысь вузӧссӧ.
1876 воын на Россияӧ Англия вӧлі вайӧ 150 млн. важ (1914 воӧдзся) роч шайт дон тӧвар, а сэки заграничасьыд вузӧс ваялӧмтӧ ёна нин вӧлі дзескӧдӧма, — ас промышленнӧй капитал Россияын быдтӧм, вынсьӧдӧм могысь.
Медводзсӧ Россияса промышленнӧй капиталлы лои ёна чотны англияса конкуренцияысь.
Но недыр мысти англичана жӧ аслас политикананыс и сетісны зэв ыджыд отсӧг роч промышленносьтлы.
Англия да Франция костын став му вылын ыджыдалӧм вӧсна косьыд сизимвося войнанад эз помась.
ХVIII нэм помын на костын бара лыбис война: Англия кӧсйис воспользуйтчыны Французскӧй революцияӧн да дзикӧдз лязӧдны ассьыс врагсӧ.
Но эз сідзи ло. Францияыд революция вӧснаыд эз омӧльтчы, кыдзи виччысисны англичана, а нӧшта на вынсяліс, овмӧсыс сылӧн пондіс тэрыба быдмыны.
Францияса промышленнӧй капитализм организуйтчис Наполеон Бонапарт империяӧ да сувтіс английскӧй капитализмкӧд рынокъяс вӧсна вермасьны, а тайӧ англичанаыд некутшӧма нин эз виччысьны: войдӧрсӧ найӧ косясьлісны медзэв колонияяс да морскӧй тӧргӧвля вӧсна.
Англия, Франциялы паныд, пондіс котыртавны некымын государствоясысь военнӧй союзъяс (коалиция); Россия, англичана сійӧс лыддьылісны пӧшти асланыс колонияӧн, тӧдӧмысь, тайӧ союзъясас вӧлі медводзын. Но наполеоновскӧй Францияыд вермасис кузя да чорыда.
Медводдза кык коалициясӧ (воддзаыс — Россия да Австрия, мӧдыс — Россия да Пруссия) французъяс жугӧдісны помӧдз.
Наполеон босьтіс Берлин и, Вена и; Россияӧс заставитіс вӧчны мир (Тильзитын, 1807 воӧ). Тайӧ мир сертиыс роч сар Александр Первый ӧткажитчис Англиякӧд союзысь, пырис союзӧ Франциякӧд.
Наполеон мырдӧдіс сійӧс тшӧтш пырны «континентальнӧй блокадаӧ» — дугдыны вузасьны Англиякӧд, — Наполеон сійӧ требуйтліс став сійӧн вермӧм государстволысь.
Тайӧн Наполеон кӧсйис Англияса вузӧсъясысь тупкыны став Европа континентсӧ (сійӧн и шусьӧ континентальнӧй блокадаӧн), мед пӧ англичана пусясны асланыс ку пытшкын.
Россияын регыд эз лоны англияса фабрикаясысь вузӧсъяс, а сэтчӧс вузӧстӧ зэв радейтліс роч дворянство.
Дворяналы зэв эз волы сьӧлӧм вылас Тильзитскӧй мирыд. Найӧ гусьӧникӧн пыр ропкисны, грӧзитчисны Александрӧс, Павел Первойӧс (Александрлӧн батьыс) этшӧн жӧ вины, — Павелӧс дворянаыд вилісны медсясӧ Англиякӧд кӧдзӧдчӧмысь жӧ (1801 воӧ тайӧ англичанаӧс медзэвсӧ и ыштӧдіс Россиятӧ используйтӧм вылӧ).
Дворянство да сы сайын сулалысь тӧргӧвӧй капитал, — сылы зэв жӧ нелюб вӧлі Англиякӧд вузасьӧмтӧ кусӧдӧмыд, — медбӧрти вермисны:
1812 воӧ Россия орӧдчис Франциякӧд, Наполеонлӧн армияыс, медбӧръясьыс вермӧм бӧрын (босьтліс Мӧскуа) кынмис роч лымъяс пытшкын. Наполеонлы паныд сувтіс выль, медбӧръя, медгрӧзнӧй коалиция. Англияса промышленнӧй капитализм празднуйтіс победа — сійӧ веніс ассьыс медыджыд врагсӧ, Францияӧс.
Сӧмын победаыд сылы эз донтӧг шед: став важъясӧ Англия бертӧдны аслыс эз нин вермы; воштіс тшӧтш и Россияын важ ыджыдалӧмсӧ.
Тильзитскӧй мирысь (Александр I дыр эз лысьтлы йӧзӧдны тайӧ договорсӧ, Питерса биржа вылын сэсся вӧлі нарошнӧ кыпӧдӧны сёрнияс, некутшӧм мир пӧ абу и вӧчлӧма) тӧргӧвӧй капитал дзикӧдз ӧшӧдіс юрсӧ, а промышленнӧй капитал, мӧдарӧ, вылӧ кыпӧдіс ассьыс юрсӧ.
Англияса конкуренцияысь мынӧм бӧрын роч фабрикаяс пондісны быдмыны зэра арын тшакъяс моз, медся нин кыысь-печкысь фабрикаяс: хлопкобумажнӧй тканьясыд сэки толькӧ на мыччысисны, найӧс вайлісны Россияӧ сӧмын Англияысь,
1804 воӧ сэтшӧм фабрикаыс Россияын вӧлі 199, унджыкыс посни фабрикаяс, 6½ сюрс уджалысьӧн да 5 миллион шайт дон производствоӧн; 10 во бӧрын, 1814 воӧ, фабрикаыс вӧлі нин 423, уджалісны сэні 39 сюрс рабочӧй, производствоыс содіс квайт пӧв — 30 миллион шайтӧдз.
Америкаысь Россияӧ пондісны пыртны сы мында хлопок (мукӧдлаын хлопокыд сэки эз на вӧв), мый сійӧ ордйис пӧшти став европаса странасӧ: 1809 воын хлопоктӧ вайисны 204 тонна, а 1811 воӧ вӧлі вайӧма 3787 тонна нин. Быдсяма иностраннӧй тӧваръяс сэки зэв ёна донсялісны, а хлопоклӧн доныс уси, лои пӧшти джын дон, — сэтшӧм уна вӧлі пыртӧма хлопоктӧ.
Иностранечьяс некыдзи вӧлі оз гӧгӧрвоны, мыйла «бур йӧз» лябсьӧны континентальнӧй блокада вылӧ, кор сэтшӧм гырысь ӧдъясӧн кыпӧдчӧ промышленносьт.
Блокадасӧ нуӧдігӧн самӧй францияса посланник со мый гижӧ аслас правительстволы: кӧть пӧ рочьяс и норасьӧны роскош предметъяс вылӧ дон содӧмысь да шайт дон усьӧмысь, промышленносьт пӧ ёна сӧвмӧ; воссялісны уна ной, шӧвк вӧчысь фабрикаяс; озыр помещикъяс судзӧдӧны иностраннӧй рабочӧйясӧс, кодъяс велӧдӧны уджавны роч рабочӧйясӧс; воссисны пӧ свеклӧысь сахар вӧчан заводъяс, содӧны вина вӧчан заводъяс да с. в.
Англиякӧд бӧр союзӧ пырӧм мысти, правительство, — дворяна лябсьӧны вӧлі иностраннӧй тӧваръяс вылӧ гырысь донъясысь да, — сетліс эськӧ важ ног вӧля вайны англияса промышленносьтлы ассьыс вузӧсъяссӧ Россияӧ да,
но сэки шызисны нин фабрикантъяс, да сэтшӧм гораа, мый лои налысь кывзыны.
Найӧ Александр I-лы сетісны гижӧд, кӧні вӧлі веськыда шуӧма: Англия пӧ миянлы Наполеонысь ыджыдджык лёк, а англияса вузӧстӧ вайӧмыд пӧ лёкджык 1812 вося Мӧскуаса пӧжарысь.
Промышленнӧй капиталыд сэки вӧлі зэв нин ён, — фабрикаясыд вӧліны дворяналӧн тшӧтш и (Юсупов князьлӧн вӧліны зэв гырысь фабрикаяс), — сы понда накӧд лои быть лыддьысьны. 1822 воӧ вӧлі пуктӧма заграничаса вузӧсъяс вылӧ зэв ыджыд налогъяс (пошлинаяс), ас государствоса промышленносьт «кыпӧдӧм-дорйӧм» могысь.
Сэксянь тайӧ «покровительственнӧй» системаыс (ас промышленносьт дорйӧм) эз нин бырлы, сӧмын корсюрӧ личавлывліс (личавліс 1857 да 1877 вояс костын, мыйла личавліс, аддзам улынджык).
Англияысь вузӧс вайӧм эз помась, — коді вермыліс босьтны дона тӧвар, найӧ ёнджыкасӧ босьтлісны англиясаӧс, — но ёна чиніс.
1822 воӧдз, кор эз на вӧвны пошлинаясыд, Англия вайліс Россияӧ быд во 3 миллион фунт стерлинг дон тӧвар, 1831  воӧ сійӧ вайис 2 миллион дон этшаджык, дай сэтысь ⅔-ыс вӧлі не вӧчӧм тӧвар, а шӧрт (рочӧн кӧ <rus>пряжа</rus>); сэтысь кыӧны матерйӧяс роч фабрикаяс вылын, — тайӧ бара жӧ отсаліс конкурируйтны Англиякӧд.
Роч промышленносьтыд, иностраннӧй тӧваръяс вылад гырысь пошлинаястӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, быдмис зэв ӧдйӧ. 1824–1826 в. в Россияӧ, шӧрвыйӧ арталӧмӧн, вайлісны 1212 тонна хлопок да 5520 тонна хлопкобумажнӧй шӧрт, а 1848–1850 в. в. — 20 475 тонна хлопок нин, шӧртсӧ сӧмын нин — 4600 тонна кымын.
Хлопок ньӧбӧм содӧмыс да шӧрт ньӧбӧм чинӧмыс петкӧдлӧны роч текстильнӧй промышленносьтлысь вынсялӧмсӧ.
Важӧн ситеч вӧчысь роч фабрикант эз вермыв уджавны англияса (шӧрттӧг), пряжатӧг; ӧні Россиялӧн лоины аслас печкысь фабрикаяс; быдмисны найӧ сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи важӧн быдмылісны кыысь (ткацкӧй) фабрикаяс.
1843 воын Россияын вӧлі сэтшӧм фабрикаыс 40, сэтӧні уджавлісны 350 сюрс чӧрсӧдз; 1853 воын вӧлі нин ӧти миллион чӧрсӧдз.
Нэм помасигкежлӧ (1891 воын) Россияыд чӧрс лыдпас вӧлі Англия бӧрын медводзын Европаас (Англияын — 44 миллион чӧрс, Россияын — 6 миллион, Францияын тӧкӧтьӧ унджык 5 миллионысь, Германияын — 5 миллион, Австрияын — 2 миллион да с. в.).
Роч промышленносьтлӧн ӧдйӧ быдмӧмыс пондіс ордйыны пытшкӧсса (внутренньӧй) рыноклысь быдмӧмсӧ.
Барин крепостнӧй крестьянинлысь вӧлі мырддьӧ став «лишнӧйсӧ», сы понда крепостнӧй крестьяниныд вӧлі корысь кодь гӧль.
Кутшӧм нӧ сійӧ вӧлі ньӧбасьысь?
Роч фабрикаяслысь вузӧссӧ ньӧблісны медзэвсӧ карса олысьяс, но карса олысь лыдыс быдмис зэв ньӧжйӧ — крепостнӧй права вӧснаыд жӧ, — сійӧ дорӧма вӧлі крестьянинӧс сиктӧ.
Карса йӧз лыдыс XVIII нэмӧ Россияын вӧлі сӧмын 4% став йӧз лыдсьыс, XIX нэмся воддза джынъяс — 6%.
Медся кокниа позис петны таысь бара жӧ крестьянаӧс мездӧм пыр.
Барин киысь мездӧм крестьяниныд вӧлі эськӧ аслас нажӧтка вылын ачыс ыджыд, сійӧ эськӧ пырысь-пыр пӧри «ньӧбасьысьӧ», — роч промышленносьтлӧн историяыс 1861 во бӧрын сійӧ и петкӧдлӧ.
Сӧмын нӧ помещикъяс да тӧргӧвӧй капитал эз на кӧсйыны лэдзны ас кисьыныс крестьянинтӧ.
Нянь вылӧ дон содӧм сійӧ кадӧ буретш сувтіс; помещик да купеч вӧлі аддзӧны сэкся роч рабочӧйлысь ыджыд удждонсӧ да (сэки роч рабочӧйыд вӧлі босьтӧ унджык германияса рабочӧй дорысь), полӧны вӧлі: ыджыд удждонъясыд пӧ чинтасны барышсӧ.
Найӧ оз вӧлі гӧгӧрвоны, мый ыджыд удждонъясыс Россияын бара жӧ крепостнӧй права вӧсна: унджык медалӧм рабочӧйыс вӧлі оброк вылӧ лэдзӧм крепостнӧйяс; налы колӧ вӧлі асланыс удждонысь аслыныс овны дай баринлы оброк вештыны.
Фабрикантыд вӧлі сюсьджык, сійӧ кужӧджык вӧлі рабочӧйтӧ эксплуатируйтны, сійӧ вӧлі тӧлкаджык купечсьыд да помещиксьыд.
Фабрикант эз пов вӧльнӧя медасьысь рабочӧйысь, кӧть и ыджыд дон сылы колӧ вӧлі мынтыны да 1825 воӧ нин фабрикаяс вылын джын рабочӧйыс вӧлі ас вӧляӧн медасьӧм йӧз.
30 воясӧ фабрикант пондіс нин ассьыс крепостнӧйяссӧ лэдзавны вӧля вылӧ, 40 воясӧ унджык «посессионнӧй» мастерӧвӧйыс лоины вӧльнӧй йӧз. Сӧмын помещик сэк на эз лысьт бырӧдны крепостничество, — колӧ вӧлі мед историяыс сійӧс топӧдлас стен бердӧ.
Крепостнӧй право дырйи пытшкӧсса (внутренньӧй) рынок паськавны эз вермы, колӧ вӧлі корсьны ортсы рынокъяс.
Важӧн унаӧн мӧвпавлісны: Николай I-лӧн пӧ «Николай Палкинлӧн», империяыс, — ыджыд армиянас, казармаяснас, шпицрутенъяснас, рекрутчинанас, военнӧй мундир медвылӧ пуктӧмнас; гӧгӧр-кругом военнӧйяслӧн ыджыдалӧмнас, буржуазиялы некытчӧ лӧсявтӧмтор, сійӧ пӧ сулалӧ сылы паныд.
Збыльвылассӧ казармаыд вӧлі фабрикалы содтӧд: Николай Палкин «ӧружйӧӧн киас писькӧдаліс Россияса вузасьӧмлы выль туйяс Асыввылын», — тадзи шуӧ Николай I-лӧн государственнӧй сӧвет.
Со мый вӧсна став Россиясӧ пасьтӧдӧма вӧлі военнӧй мундирнад!
Эз ӧд прӧста Николайыд ӧткодя сьӧлӧмсьыс вӧчавлы аслас салдатъяслы смотръяс да роч вузӧсъяслы мануфактурнӧй выставкаяс, восьтавлы кадетскӧй корпусъяс да технологическӧй институтъяс, ветлывлы маневръяс вылӧ да Нижегородскӧй ярмарка вылӧ.
Войдӧрсӧ сылӧн уджъясыс мунісны шыльыда: медводдза кык войнаыс, Персиякӧд да Турциякӧд, помасисны вермӧмӧн, сійӧ паськыда восьтіс туй роч вузӧсъяслы тайӧ бӧрӧ кольӧм кык странаас.
Персияса рынок дзикӧдз босьтісны ас кианыс: роч фабрикант сэні кӧзяитіс гортын моз, роч червонеч вӧлі медъёна ветлысь сьӧм, роч вузасян обычайяс вӧліны примерӧн; иностранечьяс — англичана, немечьяс — быд воськовын кылісны: «тадз вӧчӧны рочьяс, тадзи шуӧма Россиякӧд вузасьӧмын».
Тайӧ нин иностранечьяслы, медся нин англичаналы, эз во сьӧлӧм вылас.
Англияса вузӧстӧ — кызвынсӧ — Россияӧ пыртны запретитӧмыд нӧшта нин ёна скӧрмӧдіс англичанаӧс.
Кор рочьяс, Турцияыд да Персияыд налы этша на вӧлі да, пондісны писькӧдчыны Азия шӧрӧ да Афганистанӧ, Индия граничаясланьӧ, англичанаыд дзикӧдз шызисны, сынӧдын пондіс кывны порок дук.
Николайыд вӧлі уджалӧ веськыда, ассьыс завоевательнӧй политикасӧ некутшӧма сайӧдтӧг, — Россия явӧ кӧсйис асыввывса рынокъястӧ аслас промышленносьтлы монополизируйтны (босьтны ас кипод улӧ), — сы понда англичаналы эз вӧв сьӧкыд корсьны союзникъясӧс.
Французъяслы, англичаналы моз жӧ, колӧны вӧлі асыввывса рынокъясыд; колӧны вӧлі и Россияса «Стамбул да Тегеран пыркӧдысь киӧн», тадзи шуӧны вӧлі купечьяс Николай йылысь, завоюйтӧм рынокъяс.
Дунайскӧй странаяслӧн — Венгриялӧн, Молдавиялӧн, Валахиялӧн — Дунай кывтыд портъяс пыр, Браилов да Галац пыр, няньӧн вузасьӧмыс дзескӧдіс быттьӧкӧ Одессалысь да Таганроглысь няньӧн вузасьӧмсӧ, вӧчис налы конкуренция.
Татшӧмтортӧ вӧлі некыдзи оз позь эновтны, колӧ вӧлі чорыда кабыртны тшӧтш Дунай кывтыдсӧ.
1849 воӧ Николай ветліс Венгрияӧ, быттьӧкӧ сэтчӧс революция ланьтӧдӧм могысь, сӧмын сэтчӧ кольччыны эз вермы.
1853 воӧ роч войскаяс босьтісны Молдавия да Валахия (ӧнія Румыния).
Тайӧ кыпӧдіс война Турциякӧд; Турция дор, Россиялы паныд, сувтіс тшӧтш Австрия, — сылы вӧлі колӧ Дунайскӧй странаяслӧн свободнӧй вузасьӧмыс да.
Турецкӧй война водзсӧ муніс Николайлы кивыв: Россияса черноморскӧй флот Синопаын жугӧдіс турецкӧй флотӧс; роч армия вуджис Дунай.
Николай мӧвпаліс босьтны Константинополь.
Роч тӧргӧвӧй да промышленнӧй капитал ӧтвылысь гӧтӧвитчисны кӧзяйничайтны став Асыввылас.
Тайӧ дерт Англия ни, Франция ни, Австрия ни терпитны эз вермыны.
Англияса да Францияса флотъяс пырисны Чёрнӧй мореӧ, Австрия мобилизуйтіс ассьыс армиясӧ. Николай юӧртіс война Англиялы да Франциялы, но Австриялы эз нин лысьт, — сійӧ коли бокӧ.
Роч армиялы Дунай сайын косясьӧмысь дерт лои дугдыны: мышканыс (тылын) налӧн вӧліны австриечьяс, водзӧ мунны вӧлі ӧпаснӧ.
Море вылын роч флотлы быдлаын лои бӧрыньтчыны, — англияса да францияса флотъяс вӧліны ёна вынаӧсь да бурӧсь Россияса флотысь (налӧн вӧлі кызвыныс парӧвӧй, миян — паруснӧй).
Англичана да французъяс петісны Крымын берег вылӧ, 11 тӧлысся осада бӧрын босьтісны Севастополь, Россиялысь главнӧй военнӧй гаваньсӧ Чёрнӧй море вылын, Черноморскӧй флотлысь сулаланінсӧ; флотсӧ ставнас вӧйтісны.
Николай эз вермы терпитны татшӧм неудачатӧ да асьсӧ виис ядӧн, а Александр II-лы (Николайлӧн пи — наследник) лои вӧчны мир (Парижын, 1856 воӧ). Тайӧ мир сертиыс Россиялы вӧлі оз позь видзны Чёрнӧй море вылын флот.
Роч капитализмлы лои ӧткажитчыны Турцияын кӧзяйничайтӧм вылӧ надеяысь. Ортсы рынок корсьӧм помасис нинӧмӧн: колӧ вӧлі быть паськӧдны пытшкӧс рынок.
Тайӧ кад кежлӧ и помещикъяс (этшаджыкыс на эськӧ да) дугдісны повны вӧльнӧй рабочӧйысь.
Дворяна костын публицистъяс весиг пондісны артавны, ёна-ӧ вӧляӧн медалӧм уджыс лоӧ выгӧднӧджык крепостнӧй уджысь (барщинаысь).
40 вояс помын Рытыввыв Европаын нянь дон бара «чорзис»; тӧргӧвӧй капитал мӧвпаліс, кутшӧм уна шобді кутас мунны выль вӧчӧм кӧрт туйяс вывті Балтийскӧй да Чёрнӧй море портъясӧ.
Кӧрт туйяс вӧчӧм йылысь проект вӧлі нин 30 воясӧ, но кӧрт туй вӧчӧмсӧ падмӧдіс промышленнӧй капитал, аслас Николай дворса ыджыд дорйысь пыр — финанс министр Канкрин пыр.
Канкрин ыстысис быдсяма туйтӧм помкаяс вылӧ, — быттьӧкӧ пӧ кӧрт туй вӧчӧмыс йӧз костас паськӧдас бродяжничество да с. в., — торкаліс кӧрт туй вӧчӧмсӧ; збыльвылӧсӧ нӧ промышленнӧй капитал поліс кӧрт туйяс вывті Россияӧ мукӧд государствоса вузӧсъяс пыртӧмысь.
Ӧні, кор найӧс и сідзи дзескӧдісны, — 1857 воӧ англияса да францияса вузӧсъяс вылӧ таможеннӧй пошлинаяс лои чинтыны, — и тайӧ помкаыс быри. Ӧні крепостнӧй праватӧ бырӧдӧмлы паныд мунӧмыд ёна лӧняліс, 20 во сайын серти.
А крестьяналӧн крепостнӧй правокӧд вермасьӧмыс пыр чорзис, пугачёвщинаӧн грӧзитіс (видзӧд улӧджык).
Кыпӧдчӧм лыдыс 1842 восянь 1848 воӧдз содіс вит пӧв.
50 вояс помын, тшук «мездӧм» водзвылас, крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс вӧліны 25 губерняын — сэкся Россияын став губерняясысь джынъяс.
Челядь сяма мӧвп эськӧ вӧлі думайтны, мыйыштӧ тӧргӧвӧй капиталыд да сылӧн союзник — крепостник-барин бурӧн сетчасны роч промышленнӧй капиталлы.
Сделкаас, кодӧс буржуазнӧй история гораа нимтіс «февраль 19 лунся ыджыд реформаӧн» (1861 вося февраль 19 лунӧ, важ стиль серти, вӧлі кырымалӧма крестьянаӧс мездӧм йылысь манифест, а йӧзӧдӧма вӧлі сӧмын март 5 лунӧ: февраль 19 луныс вӧлі буретш масленича дырйи да, повзисны, мездӧм йӧзыд пӧ юсясны да «бунтуйтчасны», — тадзи мӧвпавлісны «мездысьясыс» мездӧмъяс йывсьыс), важ ыджыдалысьяслы (помещикъяслы) сюри дерт медыджыд кусӧк, а промышленнӧй буржуазиялы сӧмын мында вӧлі колӧ, весиг этшаджык на тӧкӧтьӧ.
Ӧти-кӧ, тӧргӧвӧй капиталлы колины посни самостоятельнӧй производительяс: крестьянинӧс мездӧма вӧлі муӧн да му бердас жӧ и дорӧма, — сійӧ эз вермы мунны сиктысь «мирӧн» сӧглас сеттӧг, а сиктас став йӧзсӧ вӧлі дорӧма кругӧвӧй пӧрукаӧн вотъяс мынтӧм могысь (февраль 19 лун бӧрын вотъясыд ёна содісны; сы понда сиктса йӧзыд старайтчисны сиктысь некодӧс не лэдзны, — мунӧм морт пыддиыс вотсӧ лоӧ вӧлі мынтыны кольччысьясыслы.
Крестьянатӧ «муӧн мездӧмнад» сэки зэв ёна ошйысисны: тайӧ пӧ зэв бур крестьяналы. Сійӧ ылӧдіс кодсюрӧӧс, весигтӧ зэв тӧлка йӧзӧс, кодъяс омӧля вӧлі гӧгӧрвоӧны экономикатӧ, — босьтам кӧть, зэв тӧдчана гижысьӧс — Герценӧс (та йылысь пондам на сёрнитны водзынджык).
Збыльысьсӧ нӧ пӧшти некутшӧм мездӧм эз и вӧв: крестьянинӧс важ моз жӧ вӧлі домалӧма аслас мутор бердӧ; сійӧ важ моз жӧ коли дворяна киӧ; мирӧвӧй посредник, вӧлӧсьтувса «суд» пыр, сідзи жӧ вермис нӧйтны «мездӧм» крестьянинтӧ розгаӧн, кыдзи нӧйтлісны крепостнӧй право дырйи.
Медсясӧ, тӧргӧвӧй капиталлы коли крестьянинысь «прибавочнӧй продукт» пычкан машинаыс, сӧмын машинасӧ лои нӧшта на бурмӧдӧма-а.
Войдӧр быд помещик торйӧн пычкыліс крестьянинысь прибавочнӧй прӧдуктсӧ барщинаӧн ли, оброкӧн ли, ӧні пондіс пычкыны став дворянскӧй государствоыс вотъясӧн (податьӧн).
Медвойдӧр, помещикыд, тӧдӧмысь, крестьянинтӧ прӧста эз лэдз.
Кӧть быдлаын горзісны: крестьянинысь пӧ баринлы некутшӧм дон мынтӧм оз ло, но и татӧн, кыдзи и быдлаын мукӧдлаын «ыджыд реформаыд» пӧрйӧдліс.
Збыльысьсӧ помещикъяс крестьяналысь босьтісны 800 миллион шайтысь унджык выкуп (шайтыс 1861 воясӧ вӧлі 1½-ӧн донаджык 1914 вося шайтысь) сійӧ жӧ наделысь, коді крестьяна ордын вӧлі и войдӧр.
Сійӧ му вылас векысянь уджавлісны крестьяна, помещик некор сійӧн эз пользуйтчыв, сійӧ вӧлі сӧмын крепостнӧйясӧс вердӧм вылӧ.
Зэв гӧгӧрвоана, мый сійӧ мусьыд мынтысьӧмыд вӧлі тшук уджалысьяссьыс дон мынтӧм (выкуп).
Мед лоӧ нӧшта гӧгӧрвоанаджык, сійӧ мусӧ донъялӧма вӧлі ёна вылӧджык аслас збыль дон сертиыс: сэкся донъяс серти сійӧ сулаліс 648 миллион шайт, а крестьяналы ковмис мынтыны 867 миллион.
Помещикъяслы сійӧ сьӧмсӧ мынтіс правительство ӧтпырйӧ, а крестьяналы колӧ вӧлі правительстволы мынтыны уна во чӧж, тайӧ и шусьӧ вӧлі выкупнӧй платежъяснад.
Правительство ачыс эз соссьыв, мый мынтынысӧ колӧ вӧлі му доход сертиыс унджык, медся нин не сьӧд муа интасъясын; шуам Московскӧй губерняын (ӧні обласьтын) крестьянинлы сетӧм гектар му вӧлі сулалӧ 23 шайт 83 ур, а мынтыны сыысь колӧ вӧлі 43 шайт.
Мукӧдлаын (Войвылын, Олонецкӧй губерняын — ӧнія Карельскӧй АССР) выкупнӧй донъясыс вӧліны нёль-вит пӧв вылынджык крестьянскӧй надел докодсьыс.
Таысь ӧтар, крестьянаӧс «мездӧм» бӧрын вӧлі содтӧма душевӧй вотъяс, сэсся «ыджыд реформа» бӧрад лӧсьӧдӧм земскӧй учрежденньӧястӧ видзӧмыс водіс крестьяна пельпом вылӧ жӧ.
«Мездӧм» бӧрын 15 во чӧжӧн крестьянин казналы мынтіс 20%-ӧн унджык аслас му докодсьыс, а унаысь и кык да куим пӧв унджык (270%-ӧдз).
Мӧд ногӧн кӧ шуны, вотъяс мынтӧм вылас крестьянинлы колӧ вӧлі вузавны став воӧм няньсӧ дай нӧшта на кӧнкӧ бокын уджалӧмӧн нажӧвитны.
Податьяснад пычкисны крестьянинлысь прибавочнӧй продукттӧ оброкысь да барщинаысь не омӧльджыка. Со кӧні и вӧлі «крестьянинӧс муӧн мездӧмыдлӧн» секретыс.
Крестьянинӧс «февраль 19 лунся ыджыд реформаыд» грабитіс, но крестьянин эз ло пролетарийӧн. Пролетарий — вӧльнӧй уджалысь, мунӧ сэтчӧ, кӧні сылӧн уджыс колӧ, а крестьянинӧс вӧлі домалӧма аслас сиктӧ; сійӧ коли дворянскӧй полиция опека улын, мирӧвӧй посредник киын (бӧрынджык — земскӧй начальник киын).
«Уджалысь резервнӧй армиятӧ», коді вӧлі колӧ промышленнӧй капитализмлы, эз ло лӧсьӧдӧма пырысьтӧм-пыр крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрын, сійӧ кыптіс надзӧник да сьӧкыда.
Грабитӧм крестьяниныд регыдӧн эз вермы лоны и бур ньӧбасьысьӧн, коді колӧ вӧлі роч фабрикаяслы, медся нин текстильнӧй фабрикаяслы.
Крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрын воддза вояснас миян промышленносьт, водзӧ мунӧм пыдди, пондіс мунны бӧрӧ.
Бӧрынджык и тані шылясис, дерт.
Дворянскӧй публицистъяслӧн 1861 вося реформа кузя ӧти висьталӧм тшук имитіс: вӧльнӧй уджыд крепостнӧй уджысь выгоднӧйджык.
Мездытӧдзыд (40 вояс помӧ) нёль сикас няньлӧн урожай (шобділӧн, сюлӧн, идлӧн да зӧрлӧн) Россияын вӧлі сӧмын 436.613–438.712 сюрс центнер; мездӧм бӧрын, 1870 воясӧ, — 629.730 сюрс центнерысь унджык.
Тайӧ му вӧдитӧмас уджыслӧн кыптӧмыс лэптіс тшӧтш и ньӧбасьны вермӧмсӧ уджалысь йӧзлысь.
Недыр кежлӧ надзмӧдлӧм бӧрти, промышленносьт, медся нин текстильнӧй, ӧдйӧ мӧдіс мунны водзӧ.
1861 воӧ миян текстиль фабрикаяс переработайтісны сӧмын 30.951 тонна хлопок, 1881 воӧ — 147.494 тонна нин, 1891 воын — 171.994 тонна, а 1901 в. — 262.088 тоннаысь унджык (медвылын вӧлі 1910 воӧ, сэки вӧлі переработайтӧма 360.371 тонна хлопок).
Крестьянаӧс мездытӧдз Россиялӧн вӧлі 1066 километрысь этшаджык кӧрт туй, а 70 вояс кежлӧ вӧлі нин 10.668 км, 80 вояс кежлӧ — 22.403 километрысь унджык, 90 вояс кежлӧ — 28.803 км-ӧдз.
Кӧрт туйяс содӧмкӧд ӧттшӧтш быдмис и роч металлургическӧй промышленносьт (медъёнасӧ вӧлі сетӧ кӧрт туйяслы рельсъяс; паравозъяс да м. т. ньӧбавлісны заграничаысь).
1861 воӧ миян сывдылісны 327.610 тоннаысь этшаджык чугун, 1891 воӧ — 992.210 тонна, а 1901 воӧ — 2.833.825 тонна нин.
Тайӧ воас миян металлургия ордйис нин ӧткымын рытыввыв европаса гырысь странаясӧс, шуам Францияӧс, кыдзи 10 во сайын войдӧр Россия ордйыліс Францияӧс бумага печкан производствоын.
ХХ нэмӧ Россия пырис нин, кыдзи ён промышленнӧй капитализма страна.
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Клочков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Крепостническӧй государство @ история @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. .}
КРЕПОСТНИЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВО
Кӧть эськӧ промышленнӧй капитализмыд и ёна сӧвмис да, сӧмын нӧ государстволӧн оласногыс XIX нэм помӧдз Россияын коли век на важыс, кутшӧм сійӧ вӧлі ХVIII нэм пуксигкежлӧ.
Сарыд эз нин вӧв «аслас государствоын первой купечӧн»; сар дворын эз нин сёрнитны гос да пенька йылысь, а нуӧдісны кутшӧмсюрӧ придворнӧй сёрнияс; сӧмын нӧ «Романовъясыд»* век жӧ колины ыджыд эмбур чукӧртысьясӧн.
Ассьыныс капиталъяссӧ найӧ дерт эз явитлыны, но XIX нэм помын на ордысь вӧлі лыддьӧны 700 миллион шайт (зарниӧн) куш сьӧмӧн.
Зэв бура тӧдӧны, мый 80 воясӧ Александр Третьӧй ӧти Рытыввыв Европаса банкысь вуджӧдіс мӧд банкӧ 300 миллион шайт.
(«Романовъясыд» став сьӧмсӧ ассьыныс видзлісны дерт заграничаса банкъясын — сідзи вӧлі надейнӧджык).
Сы кындзи сар семьялӧн вӧлі вывті ыджыд недвижимӧй овмӧс — «удельнӧй» да «кабинетскӧй» именньӧяс; сэні налӧн вӧліны зарни приискъяс и, заводъяс и, виноградникъяс и, с. в. — ставыс миллиард  шайт донысь унджык, весиг сэкся шайтӧн донъялӧмӧн.
«Аслас государствоын первой купечыд» пӧри ставмувывса первой миллиардерӧ.
*1) Романовъяслысь овсӧ лоӧ гижны кавычкаяс пытшкын: налӧн семьяыс бырлі (ставныс кулалісны); медбӧръяыс вӧлі «Всероссийскӧй император» Петыр Алексеевичлӧн нылыс, Елизавета Петровна; сылӧн челядьыс эз вӧв да, сійӧ пуктіс наследникӧ аслыс Петыр племяниксӧ, Гольштейн-Готторпскӧй принцӧс.
Сылӧн челядьыс эз жӧ вӧв; наследникыс — Павел Петрович, — сійӧ быдӧн сэк тӧдлісны — чужис гӧтырыслӧн ӧти придворнӧйсянь.
Тайӧ Павелсяньыс и мӧдісны бӧръяджык «Романовъясыд».
Сылӧн матысса йӧзыс (приближеннӧйясыс) вӧліны медся озыр йӧз Россияын, гашкӧ и став му вылас.
Крестьяналысь пычкӧм оброкъястӧ да барщинатӧ во 100–150 сайын медсясӧ лытайтлісны Парижын, сэні «роч бояра» нимыд пӧри пӧслӧвича туйӧ.
Англияысь да Голландияысь ӧтдор гашкӧ, найӧ сэк нин грабитлісны зэв гырысь колонияяс, ӧдвакӧ Европаын вӧліны сэтшӧм озыр овмӧсъяс, кутшӧм вӧліны Россияын.
Медся важъясыс на костысь пансьылісны нӧшта Петырӧдз на, ХVІІ нэмын. Строгановъяс сэки нин вӧліны миллионеръясӧн: Петыр дырйи налӧн вӧлі 120 сюрс крепостнӧй крестьяна; лыддьысьлісны нӧ сӧмын мужикулов, сідзкӧ сійӧ лоӧ миллион нёльӧд юкӧн йӧз — дзонь государство.
Петыр дырйи медозыр мортӧн лои сылӧн фаворитыс*, Меньшиков «Алексашка», ичӧтик ремесленниклӧн пи; сійӧ лои роч армияын генералиссимусӧн, светлейшӧй князьӧн да «ижорскӧй герцогӧн».
Сылысь вӧлі лыддьӧны 90 сюрс крепостнӧй крестьяна да сыысь ӧтдор 14 миллион сэкся шайт дон сьӧм, донаторъяс да (<rus>драгоценности</rus>).
Елизавета Петровна дырйи сійӧ фаворит семьялӧн — Разумовскӧйяслӧн — вӧлі 120 сюрс душ крестьяна.
Кык сарствованньӧ мысти, Екатерина Вторая дырйи, сійӧ главнӧй фаворитлӧн — Потёмкинлӧн овмӧсыс вӧлі сулалӧ 50 миллион сэкся шайт.
Екатериналӧн медводдза (кад серти) фаворит — Орловсянь потомствоыс, Бобринскӧй графъяс медбӧръяӧдзыс вӧліны медся озыр йӧзӧн Россияын.
Зепъяс вӧліны тырӧсь не толькӧ сар фаворитъяслӧн, но и сар душа вӧсна тӧждысьысьяслӧн, кӧть эськӧ найӧ и босьтлывлісны этшаджыкӧн да.
Сарлӧн духовникъяс вӧлісны ставыс озыр йӧз: босьтам кӧть Дубянскӧйӧс, — Елизавета Петровналысь духовниксӧ (Елизаветаыд вӧлі не только медбӧръя морт Романовъяс семьяысь, сійӧ вӧлі и медся развратнӧй став Романовъяс пытшсьыс), сылӧн вӧлі 8 сюрс душ крестьяна.
*2) Фаворит (муса морт, мусук) иностраннӧй кыв вежавидзысь историкъяс роч кывйӧ сюйисны саръяслысь мусукъяссӧ удобнӧйджык кывйӧн нимтӧм могысь.
Колӧ шуны сарскӧй духовникъяслӧн ӧд и уджыс эз вӧв этша.
Сӧмын каторжнӧй тюрмаын уголовнӧйяс пытшкысь гашкӧ позьӧ вӧлі аддзыны сэтшӧм жӧ грека мортӧс, кутшӧмӧсь вӧліны «благочестивейшӧй, самодержавнӧйшӧй», российскӧй императоръясыд.
Велӧдчытӧм пемыд саричаясыд (ХVІIІ нэмся саричаясыд эз вӧвны ставныс бура грамотнӧйӧсь), — найӧс окружитӧмаӧсь вӧлі нажива вылӧ горш холопъяс, асьныс горшӧсь власьт вылӧ да сьӧм вылӧ, — найӧ некутшӧм кутӧд оз тӧдлыны.
Налӧн быд кыв вӧлі закон, паныд кыв шуны некод эз лысьтлы.
Важ (Романовъясӧдз) Русьын вӧліны обычайяс, найӧ вӧліны вынаӧсь тшӧтш и сарлы; тӧргӧвӧй капитал нетшыштіс став обычайяссӧ вужнас, сылӧн вӧлі сӧмын ӧти завет: «Он кӧ пӧръяв — он вузав».
Лӧж вылын да пӧръясьӧм вылын сулаліс сэкся став вузасьӧмыс, лӧж вылын да пӧръясьӧм вылын сулаліс ХVІIІ нэмся да XIX нэм воддза помся роч «вылысса» обществоыд; весиг дворяна пытшкысь кодсюрӧ чума висьӧмысь этшӧн пышъявлісны сар дворсьыд.
Петыр, кодӧс леститчӧм могысь историкъяс нимтылісны «Великӧйӧн», томлаліс гӧтырсӧ манастырӧ, медым гӧтрасьны Екатерина вылӧ, — войдӧр сійӧ слугаавліс ӧти мастер ордын (Лютеранскӧй поп ордын) Эстонияын.
Ассьыс писӧ Алексейӧс ас кинас пытайтліс, сэсся тшӧктіс гусьӧн казнитны Петропавловскӧй крепосьтын.
Кыдзи сійӧ лӧньӧдліс кыпӧдчӧмъястӧ, — ми висьтавлім нин.
Сійӧ кулі (1725 воӧ) лёк висьӧмысь (сифилисысь). Висьӧмнас заразитіс тшӧтш ассьыс мӧд гӧтырсӧ, сійӧ кулі кык во мысти Петыр кулӧм бӧрын.
Сӧмын начсӧ он куж висьтавны, мыйысь сійӧ кулі: гашкӧ сифилисысь, гашкӧ юӧмысь.
Сарскӧй престол вылӧ воӧм бӧрын, тайӧ воддза поп слугаыд, — сійӧ оз вӧлі куж весиг ассьыс нимсӧ пасйыны, — лун и вой коллявліс вина бутылка дорын.
Екатеринаӧс вежысь Петырлӧн внукыс (казнитӧм пиыслӧн — Алексейлӧн пи) кулі пистиысь 15 арӧсӧн да, эз удит ни ӧти мыж вӧчны.
Сійӧс вежысь Петырлӧн племяннича Анна воис Курляндияысь дзонь придворнӧй штатӧн, — сэні сійӧ оліс дӧваӧн (верӧсыс вӧлі Курляндияса герцог), — аскӧдыс вайӧдіс тшӧтш кутшӧмкӧ иностраннӧй фаворитӧс — Биронӧс, — сійӧ войдӧр вӧлі конюхын, сэсся вӧчӧмаӧсь графӧн; кор Анна лои императричаӧн, сійӧ лои Курляндияса герцогӧн.
Бироныд да сылӧн ёртъясыс, грабитлісны Россиятӧ, кыдзи завоюйтӧм странаӧс.
Вотъястӧ татшӧм лёкысь некор на эз перйывлыны: коді оз вермы мынтыны, найӧӧс вӧлі сувтӧдӧны «правёж» вылӧ: нӧйтӧны беддьӧн, кытчӧдз оз мынтыны, нач Грознӧй дырся моз.
«Бироновщинатӧ» уна поколенньӧ помнитіс, уна поколенньӧ на биысь моз поліс. Англияса посол кывъяс серти (Англичана сюся видзӧдісны, мый вӧчсьӧ Россияын, дерт тӧдана, мый вӧсна), «сарскӧй дворын тайӧ сарствованньӧ дырйи ньӧтчыд вӧвлытӧм великолепйӧ, кӧть казнаын абу ни ӧти грӧш, и некодлы нинӧм оз мынтыны.
Саричалӧн став мӧвпъясыс гажӧдчӧм йылысь да Биронӧс озырлунӧн да почесьтъясӧн тыртӧм йылысь».
Анна индіс аслыс наследникӧн племянниксӧ, Иван Антоновичӧс, индіс весигтӧ чужтӧдзыс на.
Но Биронлӧн шайкаыс Анна кулӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ воис косьӧ.
Тайӧ каднас Петырлӧн нылыс, Елизавета, гвардейскӧй салдатъяс отсӧгӧн, шыбитіс ичӧтик императорӧс, коді вӧлі ветлӧ чабуӧн на, престол вылысь да пуксис ачыс.
Но войдӧр сійӧ вӧчис союз Франциякӧд да Швециякӧд, — сійӧ эз чайтлы сэтшӧм кокниа вермыны Бироновскӧй шайкатӧ да, отсӧг налысь корсис; Швеция сэки воюйтліс Россиякӧд; Елизавета отсӧг пыддиыс, кӧсйысис бӧр сетны Швециялы, мый войдӧр мырддьыліс сылысь Петыр.
Кор нӧ шведъяслӧн отсӧгыс эз ковмы, Елизавета яндысьтӧг пӧръяліс найӧс.
Елизаветаыд, ми висьтавлім нин, Романовъяс пытшкысь вӧлі медся развратнӧй.
Сійӧ «фаворитъяслы» и лыдыс эз вӧв, коді только эз вӧв тайӧ «должносьтас»: французскӧй посол Шетардисянь кадетскӧй корпусын велӧдчысьясӧдз.
Главнӧй фаворитыс вӧлі придворнӧй певчей — Разумовский, украинеч.
Ассьыс придворнӧй дамаяссӧ не сы ньыв кыв шуӧмысь Елизавета тшӧктывліс площадь вылын нӧйтны плетьӧн да нетшкыны налысь кывъяссӧ.
Елизавета кулӧм бӧрын коли 15 сюрс платтьӧ; и ни ӧти эзысь шайт казнаын; войскаыслы жалӧванньӧсӧ мынтылісны пушкаясысь сывдӧм ыргӧн сьӧмӧн.
Елизавета сідз жӧ колис престолсӧ аслас племянникыслы, Петыр Голштинскӧйлы, сійӧ лои Петыр Третий нима императорӧн.
Но императораліс сійӧ сӧмын кымынкӧ тӧлысь; сійӧ вӧлі унтер-офицер сяма, лёкиник, юысь морт.
Гӧтырыс сылӧн вӧлі гӧлиник немецкӧй принцесса, зэв мудер да власьт вылӧ зэв горш морт. Сійӧс корсис аслас племянниклы Елизавета, — сійӧ чайтліс гӧлиник принцессатӧ раминик нывбабаӧн.
Сійӧ первойсӧ збыльысь раминик морт улӧ и лэдзсис. Сэки жӧ тӧргуйтліс Россияса военнӧй секретъясӧн (Сизимвося война дырйи). Елизаветаӧс кындзи сійӧ пӧръявліс нӧшта и ассьыс верӧссӧ: пӧдаритіс сылы наследникӧс, кӧні верӧсыс ньӧти эз вӧв мыжа (батьыс эз сійӧ вӧв). «Наследник» батьыс кулӧм бӧрын сылӧн вежсис некымын фаворит.
Елизавета кулігӧн тайӧ «должносьтас» вӧлі зэв сюсь да ёсь гвардейскӧй офицер, Орлов. Сылӧн вӧлі гвардиякӧд ыджыд йитӧд.
Петыр Третьӧй венӧ воис Даниякӧд, кыдз голштинскӧй герцог да кӧсйис мынтыны сылы водзӧссӧ, — кыдзи Российскӧй император.
Роч гвардияыд нӧ эз желайт кисьтны ассьыс вирсӧ голштинскӧй интересъяс вӧсна; Орловъяс (гвардияас вӧлі налӧн дзонь семья) эз узьны.
Петырыд код юрнас, эз и тӧдлы, кыдзи сійӧс шыбитісны да арестуйтісны, а сылӧн гӧтырыс лои императрица Екатерина Вторая, — первойыс вӧлі Петырлӧн гӧтырыс, ми сы йылысь гижлім вылынджык.
Петырӧс, чӧвтӧм бӧрас, пырысь-пыр жӧ вӧлі виӧма Ропшаын, Орловъяс моз вермисны ӧд вӧчны и мукӧд, неудобнӧй «претендентысь» (соперникысь) колӧ вӧлі мынтӧдчыны.
Екатеринаыд кужліс водзӧ видзӧдны: 15 во мысти нин прӧстӧй донса казак Петыр Третьӧй нимӧн вермис кыпӧдны Россия джынсӧ (видзӧд улысьджык Пугачёв йылысь).
Но ковмис нӧшта мӧвпыштлыны и мӧд претендент йылысь: ловъя на вӧлі Шлиссельбургын шудтӧм Иван Антоновичыд, сійӧ сэні, тюрмаас, и быдмыліс.
Ӧти гвардейскӧй офицер, Мирович, кӧсйис вӧчны сыкӧд сійӧс жӧ, мый вӧчисны Орловъяс. Иванӧс пырысь-пыр жӧ виисны, а Мировичӧс кутісны да казнитісны.
Некымын шойяс вомӧн престол вылӧ пуксьӧм бӧрын, — на пиын аслас верӧсыслӧн шойыс, — Екатерина заводитіс «дзирдавны»-сарствуйтны.
Сійӧ вӧлі тӧлкаджык дай велӧдчӧмаджык сыводзвывса саричаясысь, гижасьліс европаса учёнӧйяскӧд да гижысьяскӧд (Вольтеркӧд, Дидрокӧд); старайтчыліс петкӧдлыны асьсӧ югдӧдчан удж понда тӧждысьысьӧн.
Но развратнад ӧдвакӧ сійӧ эз ордйыв весигтӧ Елизаветаӧс.
Сылӧн вӧлі ӧтпырйӧ некымын фаворит, ӧти — главнӧй, мукӧдыс содтӧд пыдди; кор главнӧйыс вӧлі Потёмкин, мукӧдсӧ сійӧ ачыс и бӧрйывліс.
Екатерина кулі 67 арӧсӧн, и медбӧръя лунъясӧдзыс сы дінын вӧлі том офицер — Зубов.
Кувтӧдзыс войдӧр сійӧ кӧсйыліс лишитны престолысь ассьыс писӧ, Павелӧс, — мӧда-мӧдсӧ найӧ зэв мустӧмтылісны, — сӧмын, друг кулі да, эз удит.
Екатерина Втораяӧс зэв ёна уважайтліс дворяна, буржуазнӧй обществоыд; «Екатериналысь сарствуйтан кадсӧ» дыр да бура казьтыліс сійӧ. Кар нимъяс — Екатеринослав (ӧні Днепропетровск), Екатеринодар (ӧні Краснодар), велӧдчан заведенньӧяслӧн нимъяс (Екатерининскӧй институт), Ленинградын да мукӧдлаын Екатериналы памятникъяс (мыйлакӧ ӧнӧдз на сулалӧны) — ставыс тайӧ сы йылысь висьталӧ.
Мый вӧсна нӧ татшӧма ыждӧдлісны тайӧ развратнӧй, ыджыд мыжа нывбабасӧ?
Эз дерт  писательяскӧд сёрнитны да французскӧй книгаяс лыддьыны кужӧм понда.
Саръястӧ донъявлісны не морт сертиыс, найӧ кужӧмъяс, тӧдӧмъяс серти, а удж серти — колана-ӧ да пӧльза вылӧ-ӧ налӧн уджыс капиталистическӧй, крепостническӧй государство лӧсьӧдысь обществолы.
Ми тӧдам нин, Екатерина Чёрнӧй морелысь войвыв берегсӧ босьтӧмӧн восьтіс туй роч шобділы Рытыввыв Европаӧ; тайӧн сійӧ отсаліс сьӧдмуа губерняясын помещик овмӧсъяслы вывті ёна быдмыны, вынсявны.
Но тайӧн роч тӧргӧвӧй капиталлы буртор вӧчӧмыс сылӧн эз на помась.
Сійӧ Польша юкӧмын участвуйтӧмӧн ӧтлаӧдіс ӧти государство граничаӧ став Асыввыв Европа пластсӧ, Балтийскӧй моресянь Чёрнӧй мореӧдз.
Коркӧ, ХVІ нэмын, Иван Грознӧй дырйи, Польша вӧлі водзсасьӧ Мӧскуакӧд; сэки сійӧ кутліс ас киас став Днепр ю вожсӧ; Мӧскуаса армияӧс вӧтліс Балтийскӧй море дорысь.
ХVII нэмся казацкӧй революцияыд медводзысь кучкис Польшаӧс: Днепр вуджис Мӧскуа киӧ, Мӧскуа босьтіс Киев.
Петыр босьтіс Рига, и Польша-Литваса асыввыв обласьтъясысь мӧд туйыс — Рытыввыв Двина — сідзжӧ лои рочьяс киын.
Сы бӧрын тайӧ асыввывса обласьтъясыс (Литва, Белоруссия да Украиналӧн Польша киӧ кольӧм юкӧдыс) овмӧснаныс (<rus>экономически</rus>) йитчылісны Мӧскуакӧд да Питеркӧд, а эз Варшавакӧд. Оз ков вунӧдны, мый тайӧ вӧлі тӧргӧвӧй капиталлӧн кад, став выныс сэки вӧлі вузасян туйяс сайын.
Тайӧ обласьтъясыдлӧн Петыр бӧрвывса саръяс киӧ дзикӧдз сюрӧмыс (<rus>политически</rus> тшӧтш) вӧлі сӧмын некымын кад сайын.
Но и рытыввывса обласьтъяс Польшаын, пӧшти асыввывса обласьтъясын моз жӧ, эз вӧв асвыйӧна олӧм, сӧмын найӧ эз Россияысь зависитны, а Пруссияысь. Сэтысь море вылӧ петан туйыс вӧлі йӧз гаваньяс пыр жӧ — Данциг да Кенигсберг пыр.
Данциг бумага вылын вӧлі Польшалӧн, збыльвылӧсӧ кӧ сійӧ вӧлі немецкӧй кар, «вӧльнӧй» кар (торъя республика); сійӧ ёнджыка кыскысис дерт Пруссиялань, а Кенигсбергыс вӧлі дзик нин Пруссиялӧн.
ХVІIІ нэм воддза помсянь нин Польшалӧн соседъясыс лоины ёнджыкӧсь сыысь. Асвыйӧн олӧмыс сылӧн воши. Польшаса дворянство сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі.
Польшаса король сэки эз вӧв наследственнӧй; сійӧс бӧрйылісны дворяна — дворянскӧй сейм.
Войдӧрджыксӧ, Пруссияысь опора корсьӧм могысь, бӧрйывлісны Саксонскӧй князьясӧс, — найӧ вӧліны медъён государъяс асыввыв Германияын Пруссияса король бӧрын.
Кор нӧ Сизимвося война дырйиыд пруссакъяс жугӧдісны Саксонияӧс, польшаса дворяна шыбитчисны Россияӧ да бӧрйисны король пыддиыс Екатерина Втораялысь фаворитсӧ — Станислав Понятовскӧйӧс. Сӧмын польшаса корольыдлӧн роч сарича дінӧ волывлӧмыд нинӧм эз отсав.
Кор Пруссия вӧзйис Екатериналы юкны Польшаӧс, Екатеринаыд зэв кокниа муніс сы вылӧ: сійӧ ӧд вӧлі вывті нин бур случай сюркнявны роч тӧргӧвӧй капитал киӧ став Европалысь асыввыв джынсӧ.
Польшаса асыввыв обласьтъясын овлісны роч йӧз, сӧмын помещикъясыс да чиновникъясыс вӧліны полякъяс; найӧӧс медводзсӧ роч начальство эз вӧрзьӧд (Россиялы паныд мунысьяслысь сӧмын мырддявлісны овмӧсъяссӧ; налысь именньӧяссӧ Екатерина козьнавліс аслас фаворитъяслы); сы понда юксьӧмыд тані муніс шыльыда — странаыс сетчис пӧшти некутшӧм косьтӧг.
Мӧд ног пондіс мунны уджыд Рытыввылын, сэні став олысьыс нин вӧліны полякъяс.
Сэтӧн пруссакъяслы да налы отсасьысь рочьяслы чорыда сувтісны паныд.
Тайӧ бара кыпӧдіс выль тышъяс да выль юксьӧмъяс, кытчӧдз 1795 воӧ (юксьӧмъясыс мунлісны 1772 восянь нин; сы понда, кор сёрнитӧны Польша йылысь сійӧс юктӧдз, колӧ босьтны 1772 вося граничаяс) Польшаса государство дзикӧдз эз быр, кыдзи торъя государство.
Роч войскаыд сэні вывті нин уна лёк вӧчис полякъяслы, медся нин Прага штурмуйтігӧн (Варшава дінын, Висла веськыдвыв берегас).
Сэсянь полякъяс пондісны лӧг кутны рочьяс вылӧ.
Юксьӧмъяссьыс нӧ ёнджыкасӧ воисны Пруссия (сылы дзикӧдз сюри Данциг, тшӧтш Варшава — польшаса столича) да Австрия (сылы шеді Галиция).
Россия сӧмын содтіс украинаса да белоруссияса губерняяс дінӧ Курляндия, сы дінӧ Россияыд важӧн нин вӧлі кыссьӧ, ми сы йылысь гижим нин войдӧрджык.
Содтыштны кӧ нӧшта та дінӧ Екатериналысь империя пытшкас крепостнӧй право паськӧдӧмсӧ, помещикъяслы помтӧм-дортӧм власьт сетӧмсӧ, — сійӧ запретитіс босьтны крестьянасянь помещикъяс вылӧ норасьӧмъяс, лӧсьӧдіс крепостнӧй право украинаса губерняясын (сэні войдӧр крестьяналы овсьыліс неуна личыдджыка, помещиклӧн на вылын эз вӧв сэтшӧм чорыд власьтыс, кутшӧм вӧлі Великороссияын); медбӧрти сійӧ пӧдтіс Пугачевлысь помещикъяслы паныда кыпӧдчӧмсӧ (видзӧд та йылысь улынджык), — ми гӧгӧрвоам, мыйла дворянство да купечество сэтшӧма радейтлісны Екатеринатӧ, вунӧдлісны сылысь став грекъяссӧ. Гӧгӧрвоана лоӧ ӧні миянлы и пиыслӧн олӧмыс.
Павел Петровичыд зэв мустӧмтліс мамсӧ; сылы зэв эз кажитчыв помещичӧй обществолӧн Екатеринаӧс радейтӧмыс, сійӧ терпитны эз вермыв сылысь придворнӧйяссӧ да помещикъяссӧ.
Сійӧ эз вӧв тыр садя морт: быдлаын сылы вӧлі кажитчӧны заговоръяс да революцияяс (сы шӧрӧ-выйӧ, буретш сэки мунӧ вӧлі Великӧй французскӧй революция, сійӧ кӧдзыд пӧсьӧдз повзьӧдіс став Европаса государъяссӧ); дерт кодъясӧс эз вермыв терпитны, найӧс сійӧ и лыддьыліс революционеръясӧн да заговорщикъясӧн.
Сійӧ сюрсъясӧн вӧтлаліс офицеръясӧс служба вылысь; сёясӧн мӧдӧдліс ссылкаӧ «революционеръясӧн-заговорщикъясӧн кажитчысь» дворянаӧс, бӧр вынсьӧдіс Екатерина дырйи запретитлӧм телеснӧй наказанньӧяс дворяналы; эз терпитлы сылы революционнӧйӧн кажитчысь кывъяс.
Сы дырйи оз вӧлі позь шуны «представительяс» кыв, — ӧтчыд сійӧ вӧтліс аслас коляскаысь придворнӧйӧс тайӧ кывсӧ шуӧмысь.
Оз вӧлі позь пасьтасьны французъяс ногӧн, Францияын сэки вӧлі революция да.
Медбӧрти Питер шӧрӧ вӧчис аслыс замок, гӧгӧрыс кодйӧма вӧлі джуджыд рӧв, сэні сійӧ оліс осадитӧм крепосьтын моз.
Павел Петровичкӧд лои сійӧ жӧ, мый вӧлі Петыр Третьӧйкӧд: сійӧс питерса замокас жӧ и виисны гвардейскӧй офицеръяс (1801 вося март 11 лунӧ).
Татшӧм помыд сійӧс суис не йӧйталӧмысла: сылӧн медічӧт пиыс, Николай Первой, вӧлі, кыдз ми аддзам бӧрынджык, сэтшӧм жӧ лёк морт, но сійӧс придворнӧйяс пытшкысь некод эз и мӧвпыштлы вины.
Но Павел нуӧдліс дворянстволы да тӧргӧвӧй капиталлы вред вӧчысь политика.
Сэки буретш пондіс паськавны заграничаӧ нянь петкӧдӧм, сы понда некытчӧ лӧсявтӧмӧдз чорзьӧдӧма вӧлі барщина: помещик, кыдз мый вермис, пычкис крепостнӧй крестьяналысь унджык «прибавочнӧй продукт».
Павел кӧсйис личӧдыштны барщинасӧ, лэдзис указ, кӧні запретитӧма вӧлі крепостнӧйясӧс уджӧдны вежоннас 3 лунысь унджык.
Польшатӧ юкӧмыд, ми тӧдам нин, вӧлі выгӧднӧ тӧргӧвӧй капиталлы, а Павел пондіс полякъясӧс дорйыны: лэдзис тюрмаысь медбӧръя польскӧй война вывса геройӧс, Костюшкоӧс; Прага босьтысь генерал Суворовӧс вӧтліс служба вылысь.
Ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчис дерт шаля-валя, аслас ичӧтик юрвежӧрла; но тайӧн сійӧ кӧдзӧдіс ас дінсьыс роч обществоӧн веськӧдлысь классъясӧс. Медбӧрти сійӧ дзикӧдз нин сувтӧдіс найӧс аслыс паныд ортсы (внешньӧй) политиканас.
Войдӧрджыксӧ сійӧ лӧня муніс Англия дом помын; ӧтвылысь сыкӧд косясис революционнӧй Франциякӧд: тайӧ сылы воӧ вӧлі сьӧлӧм вылас, революциясьыд зэв полӧ вӧлі да; роч дворяналы тайӧ вӧлі кивыв жӧ, — овмӧснаныс (<rus>экономически</rus>) налӧн вӧлі важысянь топыд йитӧд Англиякӧд. (Видзӧд таводзвывса юкӧдсӧ).
Войнаыс муніс бура.
Суворов, — сійӧс бӧр лои босьтны служба вылад, — уналаын вермис. Сӧмын нӧ Павелыд, мыйкӧ сылы аслыс сьӧлӧм вылас абу воӧма да, друг орӧдіс аслас союзниккӧд — Англиякӧд да пырис союзӧ Франциякӧд.
Роч гаваньяс вӧлі тупкӧма англияса карабъяслы; Франциякӧд пондіс мунны волысьӧм.
Тайӧн Павел дзикӧдз нин лӧгӧдіс вылысса роч обществотӧ: заговорыд артмис, позьӧ шуны, ачыс; юрнуӧдысьыс сэні вӧлі Александр, Павеллӧн рӧдимӧй пи, — сійӧс зэв любитліс Екатерина, та понда батьыс зэв мустӧмтліс писӧ.
Александр I (леститчӧм могысь сійӧс нимтісны «благословеннӧйӧн») престол вылас пуксис бара жӧ шой вомӧн, бать шой вомӧныс. Пи виысь да верӧс виысь саръяс бӧрын Россияса трон вылын лои и бать виысь сар. Александрыс, батьыслӧн смертыс сійӧс ёна повзьӧдіс да, кутіс союз Англиякӧд, кытчӧдз позис.
Францияыдкӧд союзтӧ сылы лои мырдысь вӧчны, сы понда сійӧ мырсис регыдджык мынтӧдчыны сыысь (видзӧд вылӧджык).
Дворянство водзын сійӧ кыдз-мый вермис, леститчис, быдсяма ног сійӧс дӧзьӧритіс, медся нин Наполеонӧс вермытӧдз, — сы бӧрын сійӧ эз нин сэтшӧма пов дворянасьыд.
Сарствуйтан кад воддза джынъяс, Александр старайтчыліс подражайтны Екатериналы, югдӧдчан уджын тшӧтш и (сы дырйи вӧлі восьтӧма кымынкӧ университет — Питерын, Харьковын, Казаньын; медводдза университет Россияын — мӧскуаса университет вӧлі восьтӧма Елизавета Петровна дырйи на).
Ыджыд вермӧмъясыд (роч армия кыкысь, 1814 воӧ дай 1815 воӧ, пыравліс Парижӧ) бергӧдісны Александрлысь юрсадьсӧ.
Сійӧ ас вылас пондіс видзӧдны, кыдзи став европаса государъяс вылын юралысь вылӧ. Лӧсьӧдіс «священнӧй союз»; сэк кадся войтыр сійӧс веськыда нимтылісны «пӧръясян да нартитчан союзӧн»; союзсӧ быттьӧкӧ вӧлі панӧма став му вылас мир кутӧм могысь; збыльысь нӧ сійӧ волі революциякӧд косясян ӧружйӧ.
Александр став нэмсӧ ассьыс коллявліс аслас армияын, пӧри «венчаннӧй салдатӧ», кыдзи шуліс Пушкин.
Государствоас юралысь пыдди пуктіс венчайттӧм салдатӧс — Аракчеевӧс.
Ӧтлаын Аракчеевкӧд лӧсьӧдаліс «военнӧй сиктъяс», пӧртіс векыся салдатъясӧ уна сюрс государственнӧй крестьянаӧс (найӧ эз вӧвны крепостнӧйяс).
Тайӧ вӧлі, ӧти-кӧ, донтӧммӧдӧ армия видзӧмсӧ, крестьяна салдатъясыд вӧлі асьныс асьнысӧ вердӧны; мӧд-кӧ, отсалӧ лӧсьӧдны торъя военнӧй сословйӧ: сійӧ пыр вӧлі сар киын, став ортсыса и пытшкӧсса врагъяслы лэчыд ӧружйӧ.
Крестьяна эз желайтны мунны военнӧй каторгаӧ, ёна пыксисны. Крестьянаӧс раммӧдісны лёкӧн: сюрсъясӧн нӧйтісны, сёясӧн нӧйтлісны кувтӧдзныс.
Александр шуліс татшӧм кывъяс: «кӧть шойясӧн лоӧ вольсалӧма став туйсӧ Питерсянь да Чудовӧдз, военнӧй сиктъяс лоӧны» (Чудов — ӧнія Ленинградскӧй обласьтын, сэтысянь заводитчӧны вӧлі военнӧй сиктъясыс).
Европаын первой мортӧ пуксьӧм вӧсна жӧ Александр пондіс водзӧ босьтавны рытыввывса странаяс.
Наполеонӧс вермӧм бӧрын, награда пыдди, сійӧ корис аслыс Польшалысь юкӧд, коді юксигас сюрлі Пруссиялы; Наполеон, кор сійӧ 1806 воын жугӧдіс пруссакъясӧс, лӧсьӧдліс Польшаӧ торъя «Варшавскӧй герцогство». (Александр водзын вежавидзӧм кузя, Наполеон оз сет сылы бӧр важ нимсӧ — «Польшаса королевство»).
Тайӧ Польша юкӧдыс (Висла шӧрвый) экономика боксянь Россиялы ньӧти оз вӧлі ков.
Дзик мӧдарӧ, Россияса промышленнӧй капитализмӧс сійӧ вӧлі сӧмын дзескӧдӧ: водзын мунысь польшаса промышленносьтыд паныдалӧ вӧлі великорусскӧй промышленносьтӧс; XIX нэм помын на московскӧй да владимирскӧй фабрикантъяс бӧрдӧмӧн вӧлі корӧны, медым найӧӧс дорйыны лодзинскӧй фабрикаяс конкуренцияысь.
Но Александрлы сійӧ колӧ вӧлі стратегическӧй (военнӧй) могъяс вӧсна.
Сійӧ юкӧдыс пырӧ вӧлі самӧй Германия шӧрас; сэтчӧ — Берлинсянь да Венасянь неылӧ — позис сувтӧдны роч армияӧс. Тайӧн, «Польшаса сарство» пыр, роч император вермис ыджыдавны став Шӧрса Европаас, Пруссияса король да Австрияса император сюрӧны вӧлі Александр кипод улӧ.
Сы вӧсна Александр мырсис зумыдджыка пуксьыны Висла вожӧ, быд ногӧн бураліс полякъяслы, кыдзи войдӧр роч дворянстволы.
«Варшаваса Герцогствоӧс» первойсӧ сійӧ эз пӧрт роч губерняӧ, а колис торъя сарствоӧн (иностраннӧй ногӧн сійӧс нимтылісны «королевствоӧн»). Сэтчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма торъя управленньӧ, торъя войска, сӧмын государыс тайӧ сарствоас да важ роч сарствоын вӧлі ӧти — Александр.
Медым нӧшта ёнджыка сибӧдны ас дінас выль подданнӧйяссӧ, «Польша сарстволы» сійӧ сетіс конституция, сӧгласитчис ассьыс власьтсӧ юкыштны Сеймкӧд.
Тайӧ власьттӧ личӧдыштӧмыд коли дерт сӧмын бумага вылын, збыльвылӧсӧ Александр Польшаса конституцияыдкӧд некутшӧма эз лыддьысьлы, быд здук вӧлі сійӧс нарушайтӧ. Но полякъяс тайӧ дыр эз казявлыны, а сэккоста выль «корольлӧн» власьтыс удитіс топыда вужъясьны.
Но Россияын кодь шогмытӧм произволыд Польшаса сарствоад Александр дырйи эз жӧ вӧв. Ӧткодяліс Польшаса да роч оласногтӧ сӧмын сыбӧрвывса сар, Николай Первой.
Александрлӧн Европа вылын ыджыдӧн лоны мырсьӧмыс зэв эз сьӧлӧм серти вӧв роч дворянстволы да буржуазиялы.
Медся нин лӧгӧдіс найӧс Александрлӧн Польшаса политикаыс. Пондісны шуны, Александр пӧ радейтӧ Польшаӧс, Россияӧс кедзовтӧ.
Весигтӧ купечьяс Питерса гӧстиннӧй радын пондісны сёрнитны: Польшалы кӧ пӧ сетісны конституция, колӧ сійӧс сетны и Россиялы.
Роч офицеръяс вӧлі сэтшӧма лёкмӧмаӧсь Александр вылӧ, весигтӧ мӧдісны сёрнитны сійӧс виӧм йылысь.
Тайӧ ёна отсаліс сійӧ сарствуйтан медбӧръя вояснас кыптыны военнӧй заговорлы — «Декабристъяслӧн заговор». Эрдӧ сійӧ петіс 1825 вося декабр 14 лунӧ, но заводитчис сійӧ 1821 воӧ, лӧсьӧдчӧмыс муніс нӧшта водзджык, 1816–1817 вояссянь*.
Александр эз ов заговорщикъяс кыпӧдчӧмӧдзыс, кулі 1825 вося ноябр 19 лунӧ.
*1) Декабристъяс заговор йылысь гижӧма улынджык, «Революционнӧй буржуазия» юкӧдын.
Александрлы наследник пыдди лои Николай Павлович, сылӧн ичӧтджык вокыс, — сійӧс ми неуна тӧдам нин. Сійӧ гӧгӧрвоис Александрлысь ӧшыбкаяссӧ да бергӧдіс внешньӧй политикасӧ, кыдзи вӧлі колӧ роч промышленносьтлы да тӧргӧвӧй капиталлы: сійӧ пондіс «ӧружйӧӧн писькӧдны роч вузасьӧмлы туйяс Асыввылӧ»; Польшаӧс ӧткодяліс Россиякӧд, — 1830–1831 воясся неудачнӧй польскӧй революция бӧрын; Рытыввыв Европаса делӧясӧ сюйсьыны видзчысис, зэв эськӧ лудлісны киясыс пӧдтыны и 1830 вося французскӧй революцияӧс да («юльскӧй» революция; сійӧ Францияын путкыльтіс гырысь помещикъяслысь власьтсӧ, — найӧ босьтлісны власьтсӧ ас кианыс Наполеонӧс вермӧм бӧрын, — сетіс власьтсӧ гырысь фабрикантъяслы да банкиръяслы; налӧн веськӧдлӧмыс кыпӧдіс выль, 1848 вося, революция).
Военнӧй сиктъястӧ сійӧ водзӧ эз жӧ паськӧд, Аракчеевӧс вӧтліс, но Аракчеевскӧй дырся олас ногъясыс колины вӧрзьӧдтӧг.
Николайлӧн сарствуйтӧмыс вӧлі самӧй промышленнӧй да тӧргӧвӧй капиталъяс вермасян кадын.
Промышленнӧй капитал вӧлі нин; сійӧ вермасис власьт вӧсна тӧргӧвӧй капиталкӧд, но тӧргӧвӧй капиталыд сэки вӧлі вывті на ён, промышленнӧй капиталлы некутшӧма эз сетчы; сійӧ мырсис ассьыс водзсасьысьсӧ (соперниксӧ) гусьӧникӧн подкупитны.
Медся явӧасӧ подкупайтлісны внешньӧй политикаӧн. Сы йылысь ми сёрнитлім нин.
Но промышленнӧй капиталлы колӧны вӧлі не сӧмын выль рынокъяс; сылы колӧ вӧлі, ӧти-кӧ, вӧльнӧй рабочӧй; мӧд-кӧ, колӧ вӧлі «грамотей десятник» — колӧ вӧлі рабочӧйясӧн веськӧдлысь да промышленносьтсӧ лӧсьӧдысь, нуӧдысь интеллигенция.
Николай дырйи восьтӧма вӧлі технологическӧй институт, восьталісны «реальнӧй» гимназияяс, кӧні вӧлі медзэвсӧ велӧдӧны математика, физика, естественнӧй наукаяс; восьтісны коммерческӧй школаяс.
Босьтсьылісны бурмӧдны университетъяслысь уджсӧ, велӧдысьяссӧ сэтчӧ заграничаса университетъясын гӧтӧвитлісны, — нелямынӧд вояс Мӧскуаса университетлы вӧлі медбур кадӧн.
Такӧд ӧттшӧтш медзэвсӧ тӧждысьлісны классическӧй гимназияяс понда, велӧдлісны сэні некодлы ковтӧм важ (коркӧ важӧн му вылын овлӧм йӧзлысь) кывъяс, медъёнасӧ латин кыв. Велӧдчысьяссьыс мырсьылісны вӧчны бур чиновникъясӧс (та могысь бӧръя классъясас велӧдлісны законоведенньӧ); велӧдлісны медся вылӧ пуктыны «православнӧй вера, сар власьт да народносьт».
Заграничаса университетъясысь петӧм профессоръясӧс видзисны чорыд надзор улын; лыддьыны самӧй прӧстӧй лекцияяс, шуам, Александр Македонскӧй йылысь, Тамерлан йылысь, лэдзлісны зэв сьӧкыда; дерт сэсся быд лекция вӧлі сэки дзонь революционнӧй событтьӧ.
Печатайтны цензуралы петкӧдлытӧг вӧлі дзик нинӧм оз позь. Та понда гижысьясыдлы лоӧ вӧлі гижны притча кывъясӧн, «эзоповскӧй» кывйӧн; лыддьысьясӧс тайӧ велӧдліс гӧгӧрвоны кыв джынсьыс да лыддьыны визь костсьыс, мый авторыс эз вермы гижны чорыд цензура понда.
Гижӧма, шуам, австрияса финанс министр Бурке йылысь статья, а быдӧн тӧдісны, мый сёрниыс мунӧ тані роч финанс министр Бреке йылысь.
Оз вӧлі позь и мӧвпыштны гижны мыйкӧ крестьянаӧс мездӧм йылысь; оз вӧлі позь весиг веськыда шуны крепостнӧй право йылысь: сы пыдди вӧлі шуӧны «обязательнӧй рента», а статьясӧ нимтӧны «мыйла вежласьӧ Россияын нянь вылӧ дон».
Быдӧн вӧлі тӧдӧны, мый татӧн сёрниыс мунӧ крепостнӧй право йылысь, а оз мӧдтор йылысь.
Крепостнӧй правоӧн жӧ медся ёна ноксьыліс и Николай Первойыд, но ноксьыліс гусьӧн, зэв полігтыр, мед эськӧ сы йылысь некодлы эз кывсьы, медся нин помещикъяслы, а сэсся и аслыныс крестьянаыслы.
Аслас сарствуйтан кадся медводдза восяньыс жӧ, 1826 восянь, сійӧ чукӧртавліс комитетъяс крестьянскӧй вопросъяс кузя; став комитетыс уджавлісны гусьӧн. Аслас кабинетын матыса войтырлы гусьӧникӧн индывліс шкап: «татӧн пӧ документъяс, тайӧ документъяс сертиыс ме мӧда бырӧдны рабство».
Сы дінӧ медся сибалысь войтырысь ӧтдор, некод сійӧ шкапсӧ эз аддзыв.
Ӧтчыд сӧмын пондыліс сійӧ сёрнитны крепостнӧй право йылысь, бара жӧ гусьӧник, смоленскӧй помещикъяскӧд да аддзис налысь пыксьӧмсӧ, повзис да ланьтіс.
Колӧ шуны, олӧм сям сертиыс тайӧ «кӧрт» государлы, «сар-рыцарыдлы», зэв лӧсялӧ вӧлі ӧти пӧслӧвича: «ыжъяс пытшкын молодеч, а молодечьяс вылӧ кӧ, ачыс ыж».
Крепостнӧй вопроснад ноксьӧмысь дерт сылӧн нинӧм эз артмы; петіс сӧмын ӧти закон «<rus>обязанные крестьяне</rus>». Тайӧ закон серти помещиклы оз вӧлі ков дзикӧдз мездыны крестьянаӧс, сылы колӧ вӧлі сӧмын крестьянаӧс не пуктыны кӧлуй туйӧ.
«Обязаннӧй» крестьянаӧс оз вӧлі позь вузавны ӧтиӧн-ӧтиӧн, скӧтӧс моз, оз вӧлі позь вежлавны понъяс вылӧ, аснаукӧн босьтны помещик дворӧ да с. в. Но крестьяналы важ моз жӧ колӧ вӧлі уджавны барин вылӧ, мынтыны сылы оброк, — мыйта колӧ уджавнысӧ, ыджыд-ӧ оброкыс, колӧ вӧлі урчитны водзвыв (урчитысьыс вӧлі ачыс  помещикыс).
Тӧдӧмысь, быд помещик, эз на кӧ сійӧ дзикӧдз ю ассьыс юр садьсӧ, вӧчліс нач сійӧ жӧ, мый вӧлі тшӧктӧ тайӧ законыс: коді пӧ пондас ветлыны канцелярияясті, медым бумага вылӧ пасйыны, мый сійӧ и сідзи вӧчӧ; и некод сылы оз мешайт.
Тайӧ законыс моз жӧ, позис лэдзны закон: ветлыны кокӧн, сёйны вомӧн да с. в. — татшӧм законыд ӧд нинӧм оз веж.
Дерт сэсся тайӧ законнад некод эз и пӧльзуйтчыв. Сӧмын некымын помещик придворнӧйяс пытшкысь, сарлы милӧсьтӧ уськӧдчӧм могысь, вуджӧдісны ассьыныс крестьянасӧ «обязаннӧйясӧ». Крестьянаыд нӧ тайӧ закон вылад некыдзи эз шыасьны, налы вӧлі пӧсь ни кӧдзыд сыысь.
Мыйла нӧ Николай тайӧ вопросас сулаліс ӧти местаын, кор сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі вопросыслысь коланлунсӧ?
Дерт эз аслас вежӧр судзсьытӧм вӧсна сӧмын.
Ми тӧдам, кор овмӧс нуӧдан условйӧясыс вӧлі тшӧктӧны мездыны, шуам, крепостнӧй мастерӧвӧйясӧс фабрикаяс вылын, сэки и мездӧмыс муніс некутшӧма мытшасьлытӧг, сизим раз сизимысь гуся комитетъясын делӧсӧ видлавлытӧг.
Эз Николай характер сайын вӧв олӧмыс (положенньӧыс), а олӧм сямас вӧлі сылӧн характерыс дай сэкся став обществоыслӧн характерыс.
Сэки муніс выльлӧн важкӧд тышкасьӧм: выльыс вӧлі зыркӧдӧ ӧдзӧсӧ, а важыс некыдзи оз кӧсйы восьтыны. Та понда став сэкся власьт кутысьясыс вӧлі кык вын костын шыбласьӧны, мӧвпавлісны да сёрнитлісны ӧтитор йылысь, а вӧчлісны мӧдтор. Та вӧсна сэкся ыджыдалысь обществоын вӧлі зэв ёна паськалӧма пӧръясьӧм да лицемеритӧм.
Лицемеритӧмыд вӧлі пырӧма став Николаевскӧй обществоас, вылісяньыс да уліӧдзыс.
Николайлысь лицемеритӧмсӧ позьӧ аддзыны со кытысь: Сибырын вӧлі кутӧмаӧсь рӧзбойникъясӧс, — найӧ бура дыр бушуйтісны быдса губерняын; губернатор вӧлі шуӧма найӧс казнитны.
Губернатор гижӧд вылӧ Николай гижис:
«Россияын, слава богу, смертнӧй казнь абу, не менам сійӧ лӧсьӧдны дерт, сетны быд рӧзбойниклы 12 сюрс беддьӧн».
Тайӧ ставыс вӧлі лӧж.
Ӧти-кӧ, смертнӧй казнь Россияын, военнӧй да мукӧд сэтшӧм судъяс приговор серти, вӧлі; ачыс, Николайыс, заводитіс сарствуйтны смертнӧй приговорӧн гижӧмӧн, — шуӧма вӧлі казнитны «декабристъяслысь» юрнуӧдысьяссӧ — вит мортӧс; мӧд-кӧ, 3 сюрс бедь унджык, медъён мортыс оз вермыв лэптыны, — 12 сюрссьыд кучкавлісны нин шойсӧ (кыскавлісны телегаын да кучкавлісны), мортыс кувлі ёна войдӧр.
Николай тайӧ, тӧдӧмысь, бура гӧгӧрвоӧ вӧлі, но вежнясьтӧг сійӧ эз вермы овны.
Став олӧмыс сылӧн тырӧма вӧлі лицемеритӧмӧн.
Сійӧ вӧлі воддза саръяс да саричаяс кодь жӧ развратнӧй морт.
Сылӧн вӧлі ӧти фаворитка (овліс сыкӧд нэмчӧжыс), Александра Фёдоровна, гӧтырыс сылӧн фавориткаыскӧд зэв лӧсявліс, быттьӧкӧ сідзи и колӧ.
Таысь ӧтдор, сійӧ ёна тешитчыліс придворнӧй нывбабаяскӧд (дамаяс, фрейлинаяс), балетнӧй танцовщицаяскӧд — сылӧн вӧлі дзонь гарем.
Верӧсъяс, батьяс, кодлӧн воліны мичаджык гӧтыръяс да нывъяс, чумаысь моз повлісны Николаевскӧй дворсьыд: Пушкинӧс сійӧ кувтӧдз воштіс; придворнӧйлы, вӧлі кӧ сылӧн мича гӧтыр, сэки олан слӧй эз вӧв.
Татшӧм оласног лӧсьӧдліс Николаи аслас дворын, а йӧз син водзын старайтчыліс петкӧдлыны асьсӧ бур верӧсӧн да бур батьӧн.
Йӧз дырйи сійӧ вӧлі зэв бур да мелі «законнӧй» гӧтырыскӧд, челядьыскӧд; сыысь бур верӧсыс да батьыс, чайтан да, некӧн абу.
Николайлӧн холопъясыс бӧрынджык, пӧрысьмӧм бӧраныс, зэв сьӧлӧмсьыс казьтывлісны сылысь семьякост шуда олӧмсӧ, тайӧ вӧлі налӧн медся дона казьтылантор.
Сійӧ кувтӧдзыс пыр тадзи лицемеритіс: кулігас, даръясьӧм-пӧкаитчӧм бӧрын, сы дінӧ эз нин лэдзлыны фавориткасӧ; сы ордӧ вермис пыравны императрица сӧмын.
Татшӧм лицемеритӧмысла, — а Николайыдлӧн став олӧмыс вӧлі лицемеритӧм, — Николай дырся кадыс вӧлі сэтшӧм шуштӧм да сьӧкыд.
Медбӧрти Николайӧс пондісны мустӧмтны весиг сэтшӧм йӧз, кодъяс сэк кадся оласног помсьыс и кынӧмпӧтсӧ корсьлісны.
Озыр помещик, откупщик* Кошелев аслас гижӧдъясын висьталӧ, мый сійӧ да тӧдсаясыс сылӧн эз зэв шогсьыны Севастопольскӧй война дырйи роч армияӧс вермӧм понда; найӧ надейтчылісны, мый неудачнӧй войнаыд сідзи ли тадзи ли пуктас пом Николай сарствуйтӧмлы.
Со ӧд кутшӧм вӧлі сылӧн сарствуйтӧмыс, весиг озыр буржуйяслы колӧ вӧлі роч армиятӧ вермӧмыд.
Николай кулӧм бӧрын вӧлі быдӧн гӧгӧрвоӧны, весиг сылӧн матысса отсасьысьясыс, мый оласногсӧ колӧ вежны.
Князь Орлов, — сійӧ войдӧр вӧлі Николайлӧн бур отсасьысь, — полӧмысла тірзиг, пуксис крестьянскӧй делӧяс кузя главнӧй комитетӧ председателявны. Уджас быд воськов водзӧ тувччыштӧм бӧрын сійӧ повзьӧмысла садьтӧгыс котӧртӧ вӧлі Александр II дінӧ да, сӧмын реформатӧ быть жӧ лои вӧчны — крестьянаӧс мездісны, но мездісны, тӧдӧмысь, тӧргӧвӧй капитал да помещикъяс интересъяскӧд лыддьысьӧмӧн.
Мыйла вӧлі колӧ крепостнӧй правасӧ бырӧдӧмыс экономика боксянь, да мый вӧлі крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрас, ми сійӧ тӧдам нин, водзӧ сэсся сы йылысь огӧ пондӧ сёрнитны. Но экономика боксянь вежсьӧмыд сійӧ этша на вӧлі: экономика вежсьӧмкӧд ӧттшӧтш ковмис вежлавны оласногсӧ и мукӧд бокъяссянь.
Крепостническӧй государствоыд сійӧ вӧлі дзонь система. Кор перйисны либӧ дажӧ вӧрзьӧдісны сылысь пельӧс ув изсӧ — крепостнӧй право, вӧрзис-шатовтчис став струбаыс, потласьны мӧдіс.
* Откупщикъясӧн вӧлі шуӧны кутшӧмкӧ губерняын винаӧн вузасьӧм «откуп вылӧ босьтысь» капиталистъясӧс; найӧ государстволы мынтылісны вина вылӧ пуктӧм став налогсӧ, сы пыдди найӧ вермисны вузасьны винаӧн, юсьӧдны йӧзӧс, тайӧн найӧ босьтлісны зэв ыджыд барышъяс.
Крепостнӧй право пырыд медся кокниа позьӧ вӧлі пычкыны посни асшӧрвыйӧна овмӧсъяслысь содтӧд (а мукӧддырйи и аслыныс колан) прӧдукта.
Но, ми тӧдам нин, пычкылісны и мукӧд ногӧн, шуам, вотъясӧн, податьясӧн.
Колӧ вӧлі асшӧрвыйӧна олысьӧс — крестьянинӧс, ремесленникӧс шедӧдны дзугйӧ, быдсяма ногӧн дзескӧдны, топӧдны да сэки жӧ нӧшта сэтшӧма устраститны, медым сійӧ эз лысьт и вӧрзьӧдчыныс.
Та могысь и лӧсьӧдӧма вӧлі крепостническӧй государствоыдлӧн став оласногсӧ, став системасӧ.
Медвойдӧр сійӧ босьтіс лыд вылӧ став мужикуловсӧ, кадысь-кадӧ прӧверайтліс налысь лыдсӧ, — тайӧ шусьӧ вӧлі «ревизияӧн» (сійӧ лоӧ «проверка», выль пӧв видлалӧм).
Ревизия нуӧдігӧн, — медводдза ревизияыс вӧлі Петыр дырйи, — крестьянинӧс гижлісны кутшӧмкӧ помещик дінӧ: помещиклӧн именньӧыс и донъяссьӧ волі «ревизскӧй душа» (йӧз сёрниын — прӧста «душа») лыд серти, кодъясӧс сылы вӧлі гижӧма.
Помещиклы колӧ вӧлі видзӧдны, медым сылӧн крестьянаыс эз пышъявны, медым кадын мынтісны подушнӧй вот.
Та пыдди найӧс помӧдз сетлісны помещик киӧ.
Помещик найӧс судитліс: вермис мӧдӧдны ссылкаӧ, катарга вылӧ.
Помещик вылӧ норасьны крестьяна эз лысьтлыны. Норасьӧмсьыд найӧс нӧйтлісны плетьясӧн, бедьясӧн. Государстволы норасьӧмысь (оз ков вунӧдны, сэкся крестьянаыд ставныс вӧліны велӧдчытӧм йӧз, гижны эз кужлыны) норасьӧмсӧ гижысьсӧ и, крестьянасӧ и нӧйтлісны плетьӧн (ми водзын аддзам, мый сійӧ сэтшӧмыс) да мӧдӧдлісны ссылкаӧ — Нерчинскӧ «век кежлӧ уджавны». Тадзи вӧлі шуӧма «просвещеннӧй» Екатерина Вторая указын.
Тайӧ указсӧ ӧд сійӧ лэдзӧма вӧлі нӧшта, буржуазнӧй историкъяс серти кӧ, кор сійӧ вӧлі «либеральнӧй» да чукӧртліс мыйкӧ дворянскӧй парламент кодьӧс — «выль уложенньӧ лӧсьӧдӧм могысь комиссия». («Уложенньӧ» — закон чукӧр, сборник; вӧлі лэдзӧма мӧд Романов дырйи, Алексей Михайлович дырйи, — Петыр I-лӧн бать. Та бӧрын быд выль сар дырйи чукӧртчывлісны гижны выль «Уложенньӧ», сӧмын нинӧм эз артмыв, кытчӧдз Николай I-лы эз усь дум вылас чукӧртны став указсӧ, кодӧс вӧлі лэдзлӧмаӧсь разнӧй кадын разнӧй саръяс, торйӧдны коланаджыкъяссӧ да найӧс и шуны «законъяс сводӧн»).
Помещик быдсяма ногӧн вермис устраститны крестьянинӧс.
Ссылкаӧ мӧдӧдавліс зэв шоча: абу выгӧднӧ воштыны уджалысь вын (рабочӧй сила).
Сы пыдди сылӧн вӧліны наказанньӧяс: сійӧ вермис нӧйтны крестьянинӧс мыйта колӧ.
Быд ичӧтик мыжтор вӧсна крестьянин спина вывті гуляйтлісны бедьяс, плетьяс да розгаяс сёӧн да сюрсӧн. Роч помещикъяс векысянь наказывайтлісны бедьясӧн (батогъясӧн) да плетьясӧн нӧйтӧмӧн; розгаяс воисны нин просвещеннӧй Рытыввывсянь, Прибалтийскӧй губерняясса немецкӧй помещикъяссянь: найӧ вӧлі шуӧны, розгаӧн наказывайтӧмыд пӧ быттьӧкӧ сэтшӧма жӧ йиджӧ, а вредыс пӧ дзоньвидзалуныслы этшаджык бедьсьыд.
Роч помещикъяс водзсӧ эз казявны «небыд» наказанньӧыдлысь чорыдлунсӧ да тшӧктывлісны кучкавны мыжа морттӧ сюрсъясысь да дас сюрсъясысь. Бӧрынджык аддзисны, мый розганад позьӧ кокньыдджыка вины морттӧ бедь дорсьыд.
Тайӧ опытсьыс дерт не ӧти сюрс крестьянин мынтысис аслас олӧмнас, но ни ӧти помещик сыысь нинӧмӧн эз мынтысь.
Законъясын эськӧ абу жӧ вӧлі шуӧма крепостнӧйясӧс виавны позьӧм йывсьыс да, помещикӧс судитлісны сӧмын веськыда, ас кинас виӧмысь (дай татӧн дас делӧысь судӧдзыд воліс сӧмын ӧти); кулӧ кӧ вӧлі крестьяниныд ёна нӧйтӧмысь, сыысь помещик эз вӧв мыжа, мыжаӧсь вӧліны нӧйтысьясыс, крепостнӧй кучеръяс да лакейяс, — быттьӧ найӧ лысьтлісны не кывзыны баринлысь!
Мый крестьянинӧс нӧйтны, мый вӧлӧс кучкавны плетьӧн, мед ӧдйӧджык мунас — сійӧ лыддьысьліс дзик ӧткодьӧн.
Та йылысь некутшӧма яндысьтӧг висьталӧны ХVІIІ нэмся интеллигентнӧй помещикъяс; шуам, «запискаястӧ» гижысь, просвещеннӧй сельскӧй кӧзяин, Болотов, нӧйтӧма крестьянинӧс витысь дорвыв, мед сійӧ висьталас сыкӧд тшӧтш гусясьысь ёртсӧ.
Крестьянин оліс ланьтӧмӧн, либӧ висьтавліс сэтшӧмъясӧс, коді эз гусясь, найӧс тшӧтш жӧ нӧйтісны дерт, но нинӧм тӧдтӧмъясыдлысь нинӧм он и босьт. Медбӧрти, медым эз ло кувтӧдзыс нӧйтӧма вӧрӧс, Болотов «тшӧктіс кӧртавны сылысь ки-коксӧ, шыбитны жара ломтӧм пывсянӧ да вердны мырдӧн медсола черинас; сэсся сувтӧдіс сы дінӧ караул, эз тшӧкты нинӧм сетны юны, видзны ютӧг, кытчӧдз сійӧ оз висьтав правдасӧ. Тадзи сӧмын позис перйыны сылысь правдасӧ: сійӧ эз вермы лэптыны горш косьмӧмсӧ да, висьталіс ассьыс гусясьысь ёртсӧ».
Ӧтпыр тадзи мучитӧмнад Болотов вайӧдіс ӧти крестьянинӧс асьсӧ виӧмӧдз; мӧд крепостнӧй пондыліс асьсӧ Болотовсӧ вины.
Тайӧ просвещеннӧй мортыслӧн, — сійӧ гижліс нӧшта «<rus>Путеводитель к истинному человеческому счастью</rus>» нима нига, — и татӧн сӧвесьтыс эз вись, а туйтӧм, лёк йӧзнас «злӧдейяснас, бунтовщикъяснас да извергъяснас» лоины сылӧн кувтӧдзныс мучитӧм йӧзыс.
Гортса мучитанторъяс кӧ — розгаяс, «сельдиӧн вердӧм» да с. в. — оз вӧлі тырмыны помещиклы, крепостнӧй кӧ эз повзьыв наысь да муніс кӧ сійӧ покушенньӧӧн помещик вылӧ, либӧ вӧчліс кӧ кутшӧмкӧ татшӧм жӧ мукӧд мыж, сы вылӧ вӧлі государствоса суд, тайӧ жӧ мучитӧмъясӧн сӧмын чорыдджык.
Судыс вӧлі дерт помещикъяслӧн жӧ: юралысьыс да юралысьсӧ вежысьыс вӧліны дворянство пытшкысь бӧрйӧм йӧз, «заседательясыс» — крестьяна пытшкысь (абу крепостнӧйяс) — стӧрӧжавлісны да рассыльнӧявлісны дворянаыслы, чышкисны джодж да с. в.
Екатерина сарствуйттӧдз тайӧ судыс вермыліс вӧчавны пыткаяс.
Мыж вӧчӧмысь соссьысьысь арестантӧс вӧлі ӧшӧдӧны мышкас кӧрталӧм кияс вылас — дыба вылӧ; туша сьӧктаысла киясыс пырысь-пыр жӧ вӧлі петӧны суставъяссьыс.
Татшӧм адскӧй пытка бӧрас кӧ оз вӧлі «висьтав» мортыд, сійӧс заводитӧны нӧйтны плетьӧн. Плетьыс эз вӧв ӧнія плеть кодь, кодӧн извозчик да крестьянин вӧтлӧны вӧлӧс.
«Заплечнӧй мастерлӧн» (палачлӧн) плетьыс вӧлі зэв сьӧкыд кучик плеть; помсӧ вӧлі гартӧма кӧрт сутугаӧн да киськалӧма клейӧн; сійӧ вӧлі дорыша гира кодь.
Сэтшӧм дорышъясыс вӧлі косялӧны не только кучиксӧ, но став яйсӧ лыясӧдзыс; кужысь «мастер» (палач) ӧтчыд кучкӧмӧн вермис чегны мортлысь сюрса лысӧ.
Тадзи вӧчліс сійӧ не пытка вылын (сійӧ вӧлі не выгӧднӧ), а сӧмын накажитігас: тайӧ плетьыс вӧлі не толькӧ правда перъян ӧруддьӧ, сійӧ вӧлі тшӧтш и накажитан ӧруддьӧ.
Пытка вылын кӧ плетьӧн нинӧм эз вермывны пычкыны мортлысь, вӧліны мукӧд сикас мучитанторъяс: жугӧдлісны чуньяс аслыссяма клещиӧн, зэвтлісны юрсӧ садь быртӧдзыс кӧвйӧн (вӧсни гезйӧн), медбӧрын сотлісны ломтысян корӧсьясӧн.
Рытыввыв Европа водзын лицемеритӧм вӧсна, — сылы быттьӧкӧ зэв не сьӧлӧм серти вӧлі мӧскуаса варварствоыд, тӧргӧвӧй капиталыс эськӧ сэні нач татшӧм жӧ пыткаясӧн* страститліс йӧзсӧ да, — Екатерина II официальнӧ пыткаяс дугӧдіс.
*1) Плеть, дыба да с. в. вӧліны Австрияса, Пруссияса законодательствоясын.
Ӧти сикас смертнӧй казнь — колесованньӧ (лыяс нырӧны сьӧкыд кӧлесаӧн) локтіс Россияӧ Рытыввывсянь, сэні сійӧ, Францияын шуам, вӧлі революцияӧдз.
Неофициальнӧ пыткаыд коли дыр кежлӧ на, — политическӧй процессъясӧдз — 60 воясӧдз; вӧліны Александр II дырйи на.
Тайӧ ми висьталам судебнӧй пыткаяс йылысь; жандармъяс да охранка, сійӧс быдӧн тӧдӧны, пытайтлісны 1905–1907 воясын на, дай бӧрынджык на гашкӧ, — сідзкӧ пыткаястӧ дугӧдӧмыд вӧлі сӧмын бумага выльын.
Плетьӧн (кнутӧн) нӧйтӧмтӧ нӧ абу вӧлі бырӧдӧма весиг и бумага вылас, а плеть улад кулӧ вӧлі не этша йӧз. Смертнӧй казньтӧ, дерт бумага вылын жӧ сӧмын, бырӧдӧма вӧлі Елизавета Петровна дырйи на.
Висьталӧны, кор пӧ тайӧ императрицаыс мунӧ вӧлӧм дворецӧ гвардеецъяскӧд арестуйтны ичӧтик Иван Антоновичӧс, сійӧ пӧ полӧмысла сетӧма кыв: удайтчас кӧ пӧ, некодӧс не казнитны.
Ми помнитам, сійӧ сэки весиг Россия врагкӧд — шведъяскӧд вӧчис договор, медым толькӧ сылы удайтчас императрицаӧ воны.
А кор воис престол вылӧ, сійӧ пӧръяліс шведъясӧс дай асьсӧ и господьсӧ: соссис аслас кӧсйысьӧмъясысь да виселица пыдди лӧсьӧдіс плеть.
Лои сійӧ жӧ, мый вӧлі войдӧр: шудтӧмыд вӧлі мучитчӧ нӧшта на ёнджыка, сы пыдди нӧ бумага вылын эз вӧв «смертнӧй казнь» ӧні, вӧлі сӧмын плетьӧн кучкӧм лыд.
Ставӧн тӧдлісны, кучкӧм лыдыс кӧ вӧлі 20–30, сійӧ смерт нин, а кучкалӧны вӧлі 120-ысьӧдз; кужысь палач нӧ, ми сы йылысь гижлім нин, вермӧ вӧлі вины ӧтчыд кучкӧмӧн, начальство кӧ тшӧктас.
Начальстволы кӧ оз вӧлі ков мыждӧм мортыслӧн кулӧмыс, да сійӧ кӧ вӧлі нӧшта озыр морт, сійӧ вермис сетны палачлы калым и унаысь кучкӧм бӧрын вермис кольны ловйӧн, весиг дзоньвидзаӧн.
Дворяналы Екатерина дзикӧдз дугӧдліс плетьтӧ, — сійӧ кольлі сӧмын сьӧд (подлӧй) йӧзлы.
Сылӧн пиыс, Павел, бӧр лӧсьӧдіс дворяналы плеть, дай лӧсьӧдіс нӧшта вежысьӧс плетьыслы: военнӧйясӧс строй пыр вӧтлӧм.
Мыждӧм мортӧс нуӧны вӧлі кык рад салдатъяс костті, быд салдатлӧн киас вӧлі бедь; быдӧнлы вӧлі колӧ кучкыны; начальство видзӧдіс, мед кучкаласны бура.
Вӧтлывлісны батальон пыр (1000 морт), весиг полк пыр (4000 морт); тайӧ наказанньӧтӧ, кыдзи и 100-ысь плетьӧн кучкӧмтӧ, некод, тӧдӧмысь, лэптывны эз вермыв; тайӧ вӧлі бара жӧ лицемеритӧм понда сайӧдыштӧм смертнӧй казнь.
Став тайӧ мучитӧмъясыс вӧлі мунӧны йӧз син водзын, медым ёнджыка устраститны уджалысь йӧзтӧ.
Сы вӧсна жӧ судитӧмыс вӧлі мунӧ нач гусьӧн.
Судитлісны век пӧдса ӧдзӧс сайын; суд вылын эз вӧвны дорйысьяс ни (защитникъяс), весиг ачыс мыждан мортыс ни.
Суддяяс водзын вӧлі сӧмын бумага, кытчӧ гижӧма вӧлі мыждан мортыслысь висьталӧмсӧ (показанньӧяс), да свидетельяслӧн висьталӧм — гижӧмӧн жӧ; та серти и вӧчӧны вӧлі приговорсӧ; мыждан мортсӧ вайлісны сӧмын приговорсӧ сылы лыддьыны.
Ставыс вӧлі вӧчсьӧ нач гусьӧн, суд делӧысь прӧстӧй справка сетӧм вӧлі лыддьысьӧ уголовнӧй мыж вӧчӧмӧн.
Тасся бур обстановкаыс злоупотребленньӧяс вӧчӧмлы некытчӧ нин оз лӧсяв; сьӧм вылӧ судын позьӧ вӧлі быдтор вӧчны; медся мыж вӧчысьсӧ вермисны лэдзны вӧля вылӧ. Гӧгӧрвоана ӧд, суд видзис интересъяссӧ тӧргӧвӧй капиталлысь да капиталистъяслысь; вермӧ морт сетны калым, тыдалӧ, сійӧ деньгаа, озыр, сідзкӧ сійӧ регыдджык на пиысь, кодӧс видзӧ судыс, а не на пиысь, кодысь видзӧ.
Кутшӧма вӧлі паськалӧма калым босьтӧмыс, быдӧн тӧдӧны литератураысь («<rus>Мертвые души</rus>», «Ревизор» Гогольлӧн шуам); сӧмын Николай I кадся цензуранад Гогольыдлы позьӧ вӧлі петкӧдлыны калым босьтӧм йывсьыд посньыдик случайяс сӧмын; ыджыд делӧясын, код йылысь оз вӧлі позь гижны, вӧлі, тӧдӧмысь, сійӧ жӧ.
Сетны калым судейскӧй чиновниклы — сійӧ вӧлі швейцарлы либӧ дворниклы чай вылӧ сетӧм кодь жӧ. Николай I дырйи юстиция министр Паник ачыс сетавліс калымъяс, кор сылӧн вӧліны кутшӧмкӧ делӧяс; сетавліс весигтӧ сэки, кор сійӧ вӧлі прав, кор делӧыс закон серти сы дор вӧвлі: калым сетӧмыд сылӧн пӧрӧма нин вӧлі привычкаӧ.
Не толькӧ судын мунліс гуся, пемыд удж, сэтшӧм жӧ гуся да пемыд вӧлі став олӧмыс крепостнӧй государствоыдлӧн.
Вузасьӧмыс ставнас вӧлі гусьӧн вӧчсьӧ: купечьяс гусьӧн видзӧны ӧта-мӧдсьыс, ньӧбысьясысь тӧварлысь асдонсӧ, сылысь петӧмсӧ, лыдсӧ да с. в.
Тӧргӧвӧй книгаяс купечьяслӧн медся гусятор, найӧс петкӧдлӧны сӧмын ас мортлы, код вылӧ надейтчӧны.
Татшӧм жӧ гуся олӧмыс и государствоыслӧн, кодӧс лӧсьӧдіс тӧргӧвӧй капитал.
Государственнӧй докодъяс да рӧскодъяс, шуам, сэки эз печатайтлыны, сійӧс некод вӧлі оз тӧд, сарысь да некымын министрысь ӧтдор.
Став выліджык государственнӧй учрежденньӧяслӧн заседанньӧяс вӧліны пӧдсаӧсь, важнӧйджыкъясыс весиг гусяӧсь: мый вӧлі сэтшӧм заседанньӧяс вылын, йӧзӧдӧм лыддьысьліс судысь справка сетӧм сертиыд ёна ыджыдджык мыжӧн.
Оз вӧлі позь йӧзӧдны государственнӧй власьт да сійӧ представительяс йылысь некутшӧм фактъяс, ичӧтик фактъяс весиг.
Герценӧс ыстісны Питерысь, батьыслы аслас письмӧын гижӧма вӧлі, ӧти горӧдӧвӧй пӧ виис мунысь мортӧс да.
А со мӧд случай, нӧшта бурджык. Императрица Александра — Николай I-лӧн гӧтырыс — нимлунӧ Петергофын вӧчлісны зэв ыджыд иллюминация; Петербургысь локтісны видзӧдысьяс сюрсъясӧн; кык паракод татшӧм йӧзнад зургысисны да ӧтиыс вӧйи.
Уна йӧз вӧйины, но та йылысь сёрнитісны сӧмын гусьӧник: сійӧ вӧлі императрица нимлун вӧсна да, йӧзӧдны оз вӧлі позь.
Быд чуть важнӧйджык бумага вылын вӧлі гижӧны «гуся».
Тадзи пыр вӧлі дипломатическӧй бумагаяскӧд, сёрнитсьӧ кӧ вӧлі сэні мукӧд государствокӧд волысьӧм йылысь: иностраннӧй делӧ министерствоын 1917 воӧдз не гуся бумагаяс эз вӧвны; сы вӧсна, кор кӧсйисны збыль гуся бумага мӧдӧдны, гижлісны: «сӧмын министрлы» (либӧ «тэныд») да с. в., «гуся» кывйыс нинӧм нин вӧлі оз петкӧдлы да, — ставыс вӧлі гуся.
Государственнӧй тайнасӧ видзысьясыс вӧліны чиновникъяс. Чиновничество, мӧд ногӧн кӧ бюрократия (тайӧ кывйыс артмӧ кык кывйысь: французскӧй «<fra>бюро</fra>» — гижан пызан, либӧ кабинет, мӧд джынйысь греческӧй кыв «<ell>кратос</ell>» — вын; рочӧн — «<rus>столоуправленньӧ</rus>», либӧ «<rus>кабинетовладычество</rus>»), крепостническӧй государстволӧн сэтшӧм жӧ колантор, кыдзи и варварскӧй наказанньӧясыд да канцелярияса тайнаыд.
Гуся уджыд (производствоыд) ставыс вӧчсьӧ бумага вылын.
Кыдзи демократия дырйи кыптӧны бура сёрнитны кужысь йӧз, а феодализм дырйи кыптылісны бура косясьны кужысьяс, сідз жӧ тӧргӧвӧй капитал ыджыдалігӧн выдвигайтчӧны бура гижны кужысь йӧз: не прӧста гижны кужысьяс, не писательяс, а «делӧвӧй бумагаяс» бура гижны кужысьяс, чукльӧдлӧм да мукльӧдлӧм кывйӧн «государственнӧй тайна» гижысьяс.
Татшӧм тарабарскӧй кывйыс ачыс нин вӧлі секрет. Не только прӧстӧй велӧдчӧм йӧз, весиг ачыс начальствоыс, коді эз прӧйдитлы чиновническӧй школа, оз вӧлі гӧгӧрво бумагаяссӧ, кодӧс кырымалӧ.
Некутшӧм университет эз вермыв гӧтӧвитны мортӧс чиновникӧ: наукаяс помалысь том мортӧс пуксьӧдӧны вӧлі канцелярияӧ бумагаяс переписывайтны, кытчӧдз сійӧ оз гӧгӧрво «делӧвӧй» кывйыслысь тайнасӧ.
30 во делӧвӧй бумагаяс гижӧм вылын пукалысь чиновник тані вӧлі ёна вылынджык быдсяма наукаяс велӧдӧм войтырысь — учёнӧйясысь.
Тӧргӧвӧй капиталӧн да крепостнӧй праваӧн кыпӧдӧм чиновник ыджыдаліс сійӧс кыпӧдысьяс вылас аслас крукыля секретӧн: слугаыс лои вылынджык господасьыс: купеч норасьӧ чиновник вылӧ, помещик леститчӧ сы водзын либӧ вермытӧм лёкысла йирӧ пиньсӧ сы вылӧ.
«Чиновник-бюрократ да обществоса шлен нач паныд сулалӧны мӧда-мӧдыслы», — гижліс ӧти дворянин крестьянскӧй реформа нуӧдігӧн.
Чиновничество чужліс ӧти кадӧ тӧргӧвӧй капиталкӧд Мӧскуаса Русьын на.
Сэкся чиновникъяс, дякъяс, вӧліны бӧръяджык «бюрократлӧн» вужйыс.
Прӧстӧй йӧз пытшкысь петӧм войтыр (медводдза дякъясыс кодсюрӧ вӧвліны и холопъяс пытшкысь петӧм йӧз), найӧ кутісны ас кианыс зэв ыджыд власьт, — иностранечьяслы главнӧй дякъясыс, «думнӧйяс», кажитчылісны дзик «саръясӧн», — чукӧртлісны вывті ыджыд озырлунъяс, стрӧитлісны аслыныс «каменнӧй палатаяс, он куж и висьтавнысӧ», элясьӧ вӧлі сэкся купечество.
Медбӧрын удалӧйяс кыпӧдчылісны и знатьӧдз: Владислав сар дырйи Педӧр Андронов дяк веськӧдліс государствоӧн; медводдза Романовъяс дырйи дякъяс камандуйтлісны боярскӧй дума вылын; коймӧд Романов дырйи дяк семьялӧн нылыс лои саричаӧн: Петырлӧн воддза гӧтырыс (бӧрынджык Петыр ыстіс сійӧс манастырӧ) вӧлі Лопухина, а Лопухинъяс лоисны дяксянь.
Петыр дырйи чиновничествоыд, заграничаысь судзӧдӧм специалистъясӧн вынсьӧдӧм бӧрти, дзикӧдз организуйтчис.
Став государственнӧй служащӧйясӧс вӧлі юклӧма «Рангъяс табель» серти 14 классӧ; медулын вӧлі «регистратор — петысь да пырысь бумагаяс гижалысь; ставыс вылын сулалісны «тайнӧй» да «действительнӧй тайнӧй» сӧветникъяс, — аслас нимӧн найӧ бара жӧ петкӧдлӧны став системаыслысь подувсӧ — государственнӧй тайна.
Морттӧ обществоас сэки артавлісны чин серти, кутшӧм рангын сійӧ вӧлі табель кузя.
Знатнӧй дворянстволы чинсӧ вӧлі сетӧны служиттӧг.
Провинциальнӧй помещикъяс вӧліны меставывса гырысь чиновникъяс улын. Питерсянь пуктӧм чиновник, губернатор, вермис и арестуйтны дворянинӧс.
Провинциальнӧй дворянство вермис водзсасьны «бюрократъяс дзескӧдӧмкӧд» сӧмын ӧтвылысь: дворяна быд уездын да быд губерняын бӧрйылісны аслыныс предводительӧс (юрнуӧдысьӧс), кодкӧд и губернаторлы лоӧ вӧлі лыддьысьны; дворянскӧй собранньӧяс вермисны мӧдӧдны норасьӧмъяс чиновникъяс юр вывті веськыда сарлы.
Кор Севастопольскӧй война бӧрын лэптысис «Реформа» нуӧдӧм йылысь мог, реформаыд эз вермы сувтны сӧмын крепостнӧй право вылын сійӧ вӧрзьӧдіс тшӧтш полицияӧс и, судӧс и, «бюрократияӧс» и.
Но бюрократизмыдлӧн сюрса лыыс крепыд вӧлӧма, «реформаыд» сійӧс эз прӧймит, сійӧ видзис власьтсӧ помещикъяслысь да тӧргӧвӧй капиталлысь.
Медсясӧ крепостническӧй государстволы лои сетчыны суд делӧын.
Не толькӧ промышленнӧй капиталлы, но и тӧргӧвӧй капиталлы тшӧтш лои мӧвпыштны, мыйӧ налы сувтас калымыд татшӧм ӧдъясӧн экономическӧй олӧм кыптігад:
войдӧр кӧ вузасян оборотъясын калым вылӧ мунӧ вӧлі сӧмын на дас да сё сюрсъясӧн, ӧні ковмис нин эськӧ дас миллионъясӧн; татшӧм барышъяс чинӧм вылӧ капиталист мунны эз вермы.
Калымкӧд мӧдіс мунны ён тыш.
Калым босьтысьӧс пондісны янӧдны да видны быдлаын — газетъясын, журналъясын, тешъясын (комедияясын), романъясын, висьтъясын.
Николай I-лы нин, — ми помнитам, сійӧ ӧти кокнас сулаліс выль, капиталистическӧй, Россияын, мӧднас — важ, феодальнӧй, Россияын, — лои лэдзны петкӧдны эрд вылӧ посньыдджык калымщикъясӧс («<rus>Ревизор</rus>» да «<rus>Мертвые души</rus>» Гогольлӧн).
Сылы жӧ лои эновтны кнуттӧ (колис плеть да «строй пыр»); сійӧ сарствуйтігӧн жӧ, бӧръя помас, вӧлі лӧсьӧдӧма судебнӧй реформа йылысь проект, сӧмын ас полӧм вӧснаыс эз вермы пӧртны олӧмӧ-а.
Кор бырӧдісны крепостнӧй правотӧ, Николай дырся проектыд важмис нин.
Александр II-лӧн судебнӧй реформаыс муніс ёна водзӧджык сыысь.
Сійӧ лӧсьӧдіс Россиян пӧшти Рытыввыв Европа нога суд (кутшӧм сійӧ вӧлі сэні промышленнӧй капитализм кадӧ-нин).
Гуся судтӧ лои вежӧма гласнӧй судӧн; бумага серти судитӧм вежсис сёрни вылын судитӧмӧн; ыджыд уголовнӧй делӧяс кузя приговорсӧ пондісны вӧчны не чиновникъяс, а общество пытшкысь бӧрйӧм присяжнӧйяс.
Ичӧтджык делӧяс кузя судитӧм вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма бӧрйӧм «мирӧвӧй суддяяс».
Судебнӧй реформа йывсьыд буржуазнӧй гижысьяс (писательяс), тӧдӧмысь, горзісны крестьянскӧй «бескорыстнӧй» реформа дорсьыд нӧшта на гораджыка.
Лӧжыс тані вӧлі неуна этшаджык, пӧжалуй: судебнӧй реформатӧ вӧлі вӧчӧма медся удачнӧя став 60 воясса реформаяссьыс, босьтны кӧ ещӧ, мый сэки жӧ бырӧдӧма вӧлі быдсяма телеснӧй наказанньӧяс (сӧмын крестьянскӧй волостнӧй судъяс, — а найӧ вӧліны, ми сійӧ тӧдам нин, дворяна киын, — вермисны наказывайтны розгаӧн).
Но оз ков вунӧдны со мый: ӧти-кӧ, «реформаыс» збыльвылӧ дорйис интересъяссӧ толькӧ буржуазиялысь: присяжнӧйясын карын вермисны лоны сӧмын, кодлӧн вӧлі определённӧй докод (жалӧванньӧ ли, мый ли), рабочӧй да посни служащӧй удждонысь сійӧ вӧлі ёна вылынджык.
Сы понда карын присяжнӧйясӧ веськавліс сӧмын буржуазия.
Крестьяна пиысь присяжнӧйӧ вӧлі сюрӧны сӧмын кодъяс войдӧр служитліс крестьяна «самоуправленньӧын», кодъяс войдӧр вӧлі нин дворянскӧй «мирӧвӧй посредник» кипод улын.
Уджалысь крестьяна тані кольліны бокӧ.
Мирӧвӧй суддяясӧс позьӧ вӧлі бӧрйыны сӧмын озыр йӧз пытшкысь жӧ.
Выльнога судыд — «кыв вылын да йӧз син водзын мунан суд», «состязательнӧй процесс» — кыдзи сьывлісны буржуазнӧй писательяс, — вӧлі лӧсьӧдӧма нач озырлы вылӧ.
Сёрнитны суд вылын йӧз дырйи вермисны дерт сӧмын велӧдчӧм йӧз, кодъяс тӧдӧны вӧлі суд нуӧдан ногъяссӧ, кодъяс кужлісны сёрнитны. Кытысь нӧ тайӧс босьтны вӧлі рабочӧйлы да крестьянинлы?
Гражданскӧй судын, кӧні судитчылісны медсясӧ сьӧм понда, му понда, колӧ вӧлі тӧдны собственносьт йылысь законъяс, а законъясыс колины важъясыс, кытчӧ ачыс чӧртыс коксӧ чегас.
Выль уложенньӧ та йылысь эз путьмыны гижны. Озыр йӧз ставсьыс таысь асьнысӧ вермисны мездыны, найӧ вермисны медавны адвокатӧс, велӧдчӧм юристӧс, коді пыр ветлӧ вӧлі судъяс вывті, тӧдӧ став суд делӧсӧ.
Гӧльяслы дорйысьяссӧ (адвокатъяссӧ) сетлісны судсяньыс, — найӧ вӧліны унджыкысьсӧ том адвокатъяс; важ опытнӧй адвокатъяс эз старайтчывлыны, докодыс сэтысь налы оз вӧлі во да.
Сідзкӧ судебнӧй состязанньӧ вылад буржуйыд вӧлі ёна вынаджык не буржуй дорсьыд.
Мӧд-кӧ, реформасӧ абу вӧлі нуӧдӧма помӧдз, — сы йылысь гижлісны и буржуазнӧй историкъяс, — а сэсся регыд вӧлі и тшӧтшкӧртӧма.
Важнӧйджык делӧяслы, «политическӧй» делӧяслы коли важнога чиновническӧй суд, «сословнӧй представительясӧн» (сословнӧй представительяс вӧліны, ми тӧдам, важ судын нин); регыд сэсся татшӧм судыс паськаліс став делӧ вылас, кытчӧ вӧлі пырӧма чиновничество.
Судлы вӧлі позьӧ «пӧдлавны ӧдзӧс», видлавны делӧсӧ гусьӧн, сійӧн гласносьтыд тшӧтшкӧртчис.
Сословнӧй представительяса, пӧдса ӧдзӧс сайса судыд зэв нин омӧля торъяліс важ судсьыд, — сӧмын дорйысь суд вылын вӧлі.
Медбӧрти вӧлі кольӧма административнӧй расправа: министр ли, губернатор ли вермисны мӧдӧдны Сибырӧ некутшӧм судтӧг. Полиция некутшӧм судтӧг нӧйтліс участокъясын, кодӧс окотитіс.
Александр II-лӧн медся «европейскӧй» реформаыс сідзкӧ бара на роч нога лои.
Нӧшта нин роч сяма лои мӧд реформа, — сійӧн гӧгӧрвотӧм йӧзыд мӧвпавлісны дзикӧдз чегъявны чиновничестволысь сюръяссӧ, — земскӧй реформа.
1861 воӧдз меставывса делӧяс — полиция, ичӧтик мыжъяс кузя суд, туйяс, посъяс вӧчӧм-видзӧм да с. в. — каръясын вӧлі купечьяс киын, сиктъясын помещикъяс киын.
Мӧд ногӧн кӧ шуны, 90 прӧчент роч йӧзлысь меставывса делӧяссӧ нуӧдліс дворянство. Меставывса овмӧс понда — туйяс, посъяс, больничаяс, школаяс да с. в. — некод эз тӧждысьлы, да сэтшӧм овмӧсыс пӧшти эз и вӧв; больничаяс вӧліны сӧмын гырысь именньӧясын; найӧс лӧсьӧдлісны просвещённӧй господа, ёнджыкасӧ ошйысьӧм могысь: оз жӧ позь больничатӧг тыр бур овмӧсын.
Реформаӧдз «земствотӧ», позьӧ шуны, некод эз и аддзыв: кор 1864 воӧ лӧсьӧдісны «земскӧй учрежденньӧястӧ», быдӧнлы пондіс кажитчыны, быттьӧкӧ Россияын лоӧ мыйкӧ выльтор; реформа нуӧдысьясыс асьныс лыддисны найӧс некӧн на некор вӧвлытӧм торйӧн.
Збыльысьсӧ земскӧй учрежденньӧястӧ миянӧ вуджӧдӧма вӧлі Пруссияысь — медся бюрократическӧй странасьыс Рытыввыв Европаын.
Сэтысь жӧ вӧлі босьтӧма земскӧй «ценз»: став йӧзсӧ земскӧй учрежденньӧясӧ бӧрйысьӧм нуӧдӧм могысь юкӧма вӧлі куим «курияӧ»; сӧмын Пруссияын сійӧ «курияясыс» ӧта-мӧдсьыс торъявлісны налог серти, мӧд ногӧн кӧ, озырлун серті: гырысь буржуазия ордын вӧлі став гӧлӧс лыдсьыс ⅓-ыс (кӧть, шуам, сійӧ курияас пырӧ вӧлі 1 прӧчентысь этшаджык йӧз); шӧркодь буржуазия ордын волі ⅓-ыс жӧ (сэтчӧ, шуам, пырӧ вӧлі став йӧз пытшсьыс дасӧд юкӧныс); став мукӧд йӧз ордас — 90 прӧч. йӧз ордын — вӧлі ⅓-ыс жӧ.
Сідзкӧ Пруссияын бӧрйысьӧмсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма дзик буржуазия ногӧн — овмӧс серти. Тайӧ ногсӧ «рочмӧдісны» миян сословнӧй сямӧн (принципӧн) неуна сійӧс сайӧдыштӧмӧн. Став гӧлӧс лыдсьыс ⅓-сӧ сетӧма вӧлі видз-му овмӧс кутысьяслы (землевладелецъяслы) — дворяна-помещикъяслы, мукӧд видз-му кутысьяс, промышленнӧй губерняясысь ӧтдор, сэні именньӧясыд вӧліны и фабрикантъяслӧн тшӧтш, — пӧшти эз вӧвны; ⅓-сӧ гӧлӧссӧ вӧлі сетӧма ӧтувъя видз-му кутысьяслы (общиннӧй землевладенньӧлы) — крестьяналы, медбӧръя ⅓-сӧ мукӧдыслы — буржуазиялы. Уезднӧй собранньӧяс вылын став гласнӧйсьыс джынйыс вӧліны дворяна да чиновникъяс, ӧтлаын буржуазиякӧд — пӧшти кык коймӧд юкӧныс; крестьяна ⅓-ысь неуна унджык.
Губерняса гласнӧйясӧс бӧрйигӧн, — губернскӧй гласнӧйясӧс бӧрйылісны уезднӧй земствояс, эз населенньӧ, — унджык местаыс вӧлі водзвыв нин лӧсьӧдӧма буржуазиялы, на пытшкын медводз — му кутысьяслы: губерняувса собранньӧясын; ⅘-ыс нин вӧліны дворяна да чиновникъяс, а крестьяна — этшаджык.
Медбӧрти управаясын, — земскӧй собраньӧлӧн исполнительнӧй органъяс, «земскӧй правительство» (уджнас ӧд веськӧдлісны управаясыс, а эз собранньӧяс; собранньӧясыд чукӧртчывлісны вонас ӧтчыд сӧмын, лун 20 кымын кежлӧ), — помещикыд вӧлі нӧшта нин унджык: уездын найӧ асьныс, буржуазиятӧг, вӧліны унджыкӧн нин, губерняувса управаясын нӧ помещикыд вӧлі ⁹∕₁₀-ыс, крестьяна сӧмын 1½ прӧч.
Сы пыдди нӧ, босьтам кӧ земскӧй налогъястӧ, лоӧ дзик мӧдарӧ. «Надельнӧй» — крестьянскӧй — муыс быд гектарысь босьтлісны 37 ур, дворянскӧй муысь — 19 ур, а казеннӧй да «удельнӧй муысь», сійӧ вӧлі сар семьялӧн, гектарсьыд босьтлісны сӧмын 11 ур.
Буретш евангелльӧ серти: озырлы сетсьӧ, гӧльлысь босьтсьӧ.
Крестьянинлысь «прибавочнӧй продукт» пычкӧм дінӧ, 1861 вося февраль 19 лун бӧрын «земскӧй управленньӧ», нӧшта содтіс ӧти тув.
Содтыны кӧ нӧшта та дінӧ помещиклысь кыдзсюрӧ налог мынтӧмсӧ, — помещикъяс муысь недӧимкаыс вӧлі крестьяна муяс дінын унджык: кымын озырджык вӧлі бариныд, сымын сійӧ омӧльджыка мынтіс, сымын сьӧкыдджык вӧлі перйыны сылысь налогсӧ, — сэки ставыс лоӧ восьса: земскӧй реформаын, крестьянскӧй реформаын этшӧн жӧ, важ ногасъясыс джынвыйӧ вермисны.
Земскӧй асвеськӧдлӧмыд (самоуправленньӧ) збыльысьсӧ коли дворянскӧй асвеськӧдлӧмӧн, крестьяна колины бокӧ. Налӧн важ моз жӧ некутшӧм асвеськӧдлӧм эз ло.
Крепостническӧй государствоыд ёнджыка дӧверяйтліс помещикыдлы 60 вояс бӧрвывса джынвыйӧ крепостническӧй государствосьыд.
Земскӧй реформаӧдз помещикъяс бӧрйылісны меставывса суд и, меставывса полиция и; ӧні суддяясӧс бӧрйылісны найӧ жӧ: мирӧвӧй суддяӧс бӧрйыліс уездувса земскӧй собранньӧ, тӧдӧмысь, закон серти бӧрйӧм мортыслы колӧ вӧлі лоны именньӧ кутысьӧн, мирӧвӧй суддяыд сиктын вӧлі век помещикъяс пытшкысь.
Но полицияӧс ӧні пондіс пуктавны центральнӧй власьт: войдӧр исправникӧс бӧрйылісны уездувса помещикъяс, ӧні сійӧс пондіс мӧдӧдны губерняса власьт.
Губернскӧй власьтсьыд ӧнія земскӧй собранньӧясыс вӧліны ёна вынтӧмӧсьджык воддза дворянскӧй собранньӧяс серти (найӧ колины ӧні сӧмын, кыдзи сословнӧй организация).
Воддза дворянскӧй собранньӧяслы позьӧ вӧлі сетны шыӧдчӧм «веськыда сарлы»; ӧнія земскӧй собранньӧяслы сійӧ оз вӧлі позь. Губернатор вӧлі сувтӧдӧма та вылӧ, став вылас видзӧдны: сылы колӧ вӧлі видзӧдны, медым налӧн (земскӧй собранньӧяслӧн) решенньӧясыс вӧліны законнӧйӧсь, — быттьӧкӧ сійӧс эз вермы вӧчны судебнӧй органыс ачыс.
Тӧргӧвӧй капиталлы, та ногӧн кӧ, лои отступленньӧ кодь вӧчны, но тайӧ бӧрыньтчыштӧм бӧрас бӧр укрепитчис, вывті ыджыд отступленньӧ эз ковмы. Англияса да Францияса промышленникъяс моз, Россияса промышленникъяслы эз удайтчы вӧля чуктӧдны, медым буржуазнӧй парламент модаа государство лӧсьӧдны да сэтчӧ государственнӧй делаӧн вершитны пырны.
Весиг нӧ Россияса буржуазия эз вермы чуктӧдны аслыс сӧвещательнӧй гӧлӧс да дзоляник совещательнӧй учрежденньӧ власьт бердӧ кыскысян могъяснас. Буржуазияӧс Россияын 1905 вося революция бӧрын вермис сӧмын представительясӧс ыстыны власьт дорӧ. Ог нин мӧдӧ лишнӧй сёрнитны буржуазия политическӧй власьт йылысь, Россияса буржуазия эз на вермы весигас кӧ чуктӧдны аслыс вӧльнӧй, меда уджалысьясӧс.
Кыдз тайӧ ставсӧ колӧ гӧгӧрвоны, мый Россияса буржуазия Рытыв Европаса буржуазияысь зэв ылын бӧрын кыссис права серти?
Мыля некытчӧ туйтӧм 1861 вося реформаысь водзӧ Россияса буржуазия эз лысьт воськовтны — водзмӧстчынысӧ, дай тайӧ реформа дырйиыс ас могъяслы паныд сувтан уступкаяс на вӧчис?
Тан колӧ бӧрвыв неуна бӧр косавны да бурджыка видзӧдлыны Россия буржуазия быдман туй вылӧ. Мӧвпъяс да планъясыс серти Россияса буржуазия Европаса буржуазияысь на збойджыка ыршасис, но ёна бӧрӧ кольӧм овмӧс подулыс Россияса экономикалӧн чегис бордсӧ, торкис планъяссӧ буржуазиялысь.