==n 1932 : Роч му история дженьыдик очеркын
{Покровскӧј М. Ԋ. (коміӧԁісны Колчков, Пувкојев, Наԁуткін, Турубанов) @ Ԍінхроԋіческӧј табԉіцајас @ история @ М. Ԋ. Покровскіј. Роч му історіја җеԋыԃік очеркын @ 1932 @ Ԉб. 207-255.}
СИНXРОНИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦАЯС
Нэм да во
IV нэмсянь Р. Х.
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввывса римскӧй империя (столичаӧн Римын) киссьӧ, сылысь муяссӧ (провинцияяссӧ) вочасӧн босьталӧны «варваръяс» (германечьяс — ӧнія немечьяслӧн, голландечьяслӧн, англичаналӧн, швейцаречьяслӧн предокъяс). Кыптӧ, ёнмӧ Асыввывса Римскӧй империя, Константинополь кар (Византия) столича пыдди.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Медводдза юӧръяс антъяс (славяна) йылысь, Дунай да Дон юяс костын олӧны.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Асыввывса империя вылӧ антъяс усьласьӧны — набегъяс вӧчалӧны.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Некутшӧм сведенньӧяс абуӧсь.
Роч племялӧн матысса суседъяс
V–VII нэмъяс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Асыввывса империялӧн медся ыджыда ёнман кад, Юстиниан дырйи (527–565) сійӧ босьтӧ аслас кипод улӧ Средиземнӧй море бассейнсӧ пӧшті ставнас; рабъясӧс да крепостнӧйясӧс уджӧдӧмӧн, кыптӧ вывті тӧдчана византийскӧй (греческӧй) культура.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Азовскӧй море пӧлӧн овмӧдчисны зэв уна антъяс («<rus>бесчисленное множество</rus>»).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Славянаяс усьласьӧны Юстиниан империя вылӧ; византийскӧй правительство Дунай пӧлӧн лӧсьӧдӧ оборонительнӧй визь (крепосьтъяс).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Византийскӧй писательяслӧн висьтъяс славяна-дикаръяс йылысь; мусӧ пӧ найӧ уджалӧны местаысь местаӧ ветлӧдлӧмӧн; олӧны рӧдъясӧн, мӧд ног кӧ шуны, ыджыд семьяясӧн.
Нэм да во
VІIІ–ІХ нэмъяс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввыв Европаын водзын торйӧн олысь германскӧй племяясысь выль пӧв котыртчӧ «Рытыввывса империя»; ӧнія Персияын да Азияса Турцияын котыртчӧ арабъяслӧн зэв ыджыд империя (халифат), коді заводитӧ дзескӧдны византийскӧй империяӧс (усьласьны Византия вылӧ).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Ветлӧдлысь скӧт вӧдитысь (кочевникъяс) надзӧникӧн бӧрыньтӧны славянаӧс Чёрнӧй да Азовскӧй море дорысь. Славяна пуксьӧны войвылынджык, Днепр пӧлӧн (Волга да Ока йывъясӧдз асыввойвылӧ) кайӧны.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Русскӧй равнина вылӧ петӧны варягъяс (норманъяс) рӧзбойничайтӧм могысь. Найӧ Асыввывса византийскӧй да арабскӧй рынокъяс вылӧ вайӧны ловъя тӧвар — невольникъясӧс, а сідзжӧ и дона (роскоша) тӧваръяс, звер кучикъяс. 862 во зэв дыр лыддьыссис (условно) «русскӧй государство котыртчан» воӧн.
Тӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Славяналӧн рӧдъяс ӧтувтчӧны племенаясӧ (славяна, кривичи, дреговичи, древляна, поляна, дулебъяс, бужана либӧ волыняна, тиверцы, уличи, родимичи, вятичи, северяна). Князьяс нин эмӧсь юрнуӧдысь пыдди. Племеннӧй вечӧ правитӧ пытшкӧс олӧмӧн.
Нэм да во
X нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Арабъяскӧд вермасьӧмын Византия заводитӧ корсьны отсӧг, сідзжӧ сійӧ корсьысьӧ отсӧг русскӧй славянаяс костысь; накӧд заводитчӧ паськыд волысьӧм; византийскӧй миссионеръяс зільӧны босьтны славянаӧс византийскӧй культура влиянньӧ улӧ. Миссионеръяс ас уджын паныдасьӧны Рытыввывса миссионеръяскӧд Римысь да Рытыввывса империяысь. Славяна босьтӧны греческӧй шыпасъяс (азбука). Тайӧн Византия сайын кольӧ ыджыд вермӧм.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Норманнъяс котыртӧны славянаӧс, сэсся заводитӧны бура вермасьны кочевникъяскӧд. Выльпӧв матыстчӧны Чёрнӧй да Азовскӧй мореяслань. Мӧдарсянь славяна лэччӧны Ока да Волга ю кузя (Ростов, Муром, Суздаль), финскӧй племенаясӧс зырӧны да матыстчӧны арабскӧй культураа странаяслань (Волгадорса Болгара).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Варягъяслӧн княжествояс котыртӧны славянаӧс ыджыд державаӧ, центр пыдди Киев. Киевса князьяслӧн тӧргуйтӧм да воюйтӧм Византиякӧд. Медводдза историческӧй князьяс, кодъяслысь ми тӧдам нимъяссӧ (Олег, Игорь, Святослав, Владимир).
Медводдза историческӧй событтьӧяс, кодъяслысь ми тӧдам вояссӧ (Олеглӧн Константинополь вылӧ 907 воын уськӧдчылӧм, медводдза договор Киевлӧн Византиякӧд 911 воын).
Тӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Племеннӧй оласногыс вуджӧ карса оласногӧ: воддза славянскӧй князьясӧс вежӧны норманскӧй князьяс, кодъяс мӧдісны веськӧдлыны эз важ племеннӧй центръяссянь, а Варягсянь Грекъясӧ ва туй вылын сулалан каръяссянь. Тайӧ каръясыс артмисны важ стоянкаясысь (Киев, Чернигов, Переяславль, Любеч, Смоленск, Полоцк, Новгород.
Сиктса олысьяс вылын кыптӧны ыджыдавны карса рабовладельческӧй аристократия (бояра да карса старечьяс). Найӧ зільӧны торйӧдчыны массасьыс, «смердъясысь». Князьяс вылӧ видзӧдӧмӧн масса сетчӧ Византийскӧй культура улӧ («<rus>Крещение Руси</rus>» Владимир дырйи, 987–989 воясын). Тайӧ пуктӧ подув Византийскӧй империя да Киевса князь костын союзлы, медводдза судебнӧй обычайяс чукӧртӧм, «<rus>Русская правдалӧн</rus>» медводдза редакция.
Нэм да во
XI нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввывса империя торъялӧ посни государствояс вылӧ, кодъяс котыртчӧны национальнӧй признак серті королевствоясӧ: францияса, англияса, германияса да с.в.
Паськалӧ торговля, котыртчӧны тӧргӧвӧй центръяс (медводз Италияын, сэсся рытыввывса Германияын, Францияын да с. в. Тӧргӧвӧй буржуазия влиянньӧ серти да сэкся медыджыд папскӧй Рим (вичколӧн столича став Рытыввылас) влиянньӧ серті. Норманъяслӧн усьласьӧмъяс Византийскӧй империя вылӧ организуйтчис крестӧвӧй походъясӧ. (Клермонскӧй собор 1095 воын). Кыв вылассӧ «господьлысь гортсӧ мездӧм» могысь быттьӧкӧ крестӧвӧй походъясӧ вӧчлісны, а збыльысьсӧ жӧ итальянечьяс, французъяс, рытыввывса немечьяс ас киӧ кӧсйисны босьтны Асыввывса торговлясӧ дзоньнасӧн. Тайӧ торговляыс водзджыксӧ вӧлі грекъяс да арабъяс киын.
Роч племяясӧн босьтӧм муяс
Славяна чорыдджыка пуксьӧны Ока да Волга юяс костӧ. Тані быдмӧны выль каръяс (Владимир да мукӧд) да выль княжествояс.
Славяналӧн лунвылӧ паськӧдчӧмыс паныдасьӧ кочевникъяскӧд-половцыкӧд.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Тайӧ нэм первойя джынъяс лунвыв роч степъясын важ кочевӧй населенньӧсӧ дзикӧдз лои пазӧдӧма (1034 воын киевса князь Ярослав жугӧдіс печенегъясӧс), мӧд нэм джынъяс печенегъяс пыдди локтӧны выль кочевникъяс половцы. Половцы вермисны Ярославлысь пиянсӧ (1068 воын). ХІ нэм помын мунӧ зэв чорыд вермасьӧм половцыкӧд.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Каръяс гӧгӧрын чукӧрмӧ торгово-ремесленнӧй йӧз. Найӧс чорыда эксплуатируйтӧны карса аристократия. Заводитчӧ классӧвӧй тыш.
Медводдза революция Киевын 1068 воын. Судебнӧй обычайяс выльмӧдӧм — «<rus>Русская правдалӧн</rus>» мӧдӧд редакция, кӧн нин тыдовтчӧ классӧвӧй тыш.
XII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Византийскӧй империяӧс кисьтӧны крестоносечьяс. Мӧд ног кӧ шуны, Рытыввыв Европаса тӧргӧвӧй капиталлӧн дзескӧдӧм вӧсна киссьӧ.
Ставмувывса тӧргӧвӧй туйяс Асыввывса Европаысь вуджӧны Рытыввыв Европаӧ. Важ тӧргуйтан туйыс Константинопольсянь Рытыввыв Европаӧ (Днепр ю пыр) вежсьӧ выль туйӧн — Средиземнӧй море — Альпийскӧй проходъяс — Рейн, вот кытчӧ артмис выль тӧргуйтан туйыс.
Роч племяясӧн босьтӧм муяс
Паськалӧ славяналӧн колонизация. Асыв-Войвывса (Суздальскӧй) Русьын, кӧні котыртчӧ славянаяслӧн коймӧд центр. Важ кык центръяскӧд (Киев да Новгород) ӧткодь значенньӧа.
Медводдза сведенньӧяс Мӧскуа (1147 воын) йылысь. Мӧскуаын котыртчӧ узлӧвӧй пункт выль княжестволӧн стрӧитсьӧ Мӧскуаса Кремль (1156 воын).
Колонизация паськалӧ водзӧ Асыввылӧ: 1181 воын новгородса славяна пуктӧны кар Хлынов (Вятка).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Бара жӧ мунӧ вермасьӧм половечьяскӧд, сӧмын кымын водзӧ, ёнджыка жебмӧ Киевса держава. Торъя каръяслӧн аслас сикас интересъяс вӧсна Киевса держава дзикӧдз киссьӧ. Торъя каръяс костын кыптӧ война («<rus>усобицы князей</rus>»).
Та бӧрын важ центр Киевысь вуджӧ асыв-войвылӧ — Владимирӧ (Суздальско-Владимирскӧй князь Андрей Боголюбский 1169 воын грӧмитіс Киев кар).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Рытыввыв-лунвылын паськалӧ карса массалӧн демократия, татшӧмтор жӧ заводитчӧ Войвылын. Мӧд революция Киевын (1113 воын). Ростовщическӧй капиталлысь власьт дзольӧдыштӧма; князь Владимир Мономах выль «Правда» лӧсьӧдӧ. Духовенство зільӧ дорйыны князьяслысь власьтсӧ, быд ногыс ошкӧ найӧс (<rus>легенда о призвании князей</rus>).
Сӧмын тайӧ оз вермы падмӧдны «вечелысь» ёнмӧмсӧ. Киевса «вече» сувтӧ князькӧд ӧти радӧ (1146–1147) праваӧн. Асыв-войвылын революция: Андрей Боголюбскӧй князьӧс виӧны революция дырйи. Князьяслы паныд кыптӧ восстанньӧ Владимирын (1175–1177 воясын).
Сідзжӧ чужи Новгородын демократия (1126 воын медводдза бӧрйӧм посадник). Тайӧ кадӧ жӧ быдмӧ дружиннӧй поэзия да вичкоса публицистическӧй литература («<rus>Слово о полку Игореве</rus>» да летописьяс)
Нэм да во
XIII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
ХIIІ нэм заводитчигӧн тӧргӧвӧй капитал юрнуӧдысь пыдди важ моз на Италия. Папа Инокентий III (1198–1216) котыртӧ 4-ӧд крестӧвӧй поход. Тайӧ поход дырйи францияса рыцаръяс, италияса (венецияса) купечьяс юрнуӧдӧмӧн, босьтӧны крестоносечьяс да грабитӧны Константинополь (1204 воын).
Тайӧ кадсянь Византийскӧй империя дзикӧдз быри. Такӧд тшӧтш лунвыв Италияын котыртчӧ тӧргӧвӧй капиталлӧн медводдза национальнӧй государство (Фридрих II Гогенштауфенлӧн неаполитанскӧй королевство (1230–1250 воясын).
Сідзжӧ тӧргӧвӧй капитал вывті ӧдйӧ котыртӧ и мукӧд национальнӧй ӧтувтчӧмъяс, медводз Францияын. (Людовик Святӧйлӧн 1249 воын крестӧвӧй поход).
XIV нэм заводитчигӧн быдлаын тӧргӧвӧй капитал под вылын организуйтчӧ централизованнӧй бюрократическӧй монархия (Англия кындзи — «вӧльносьт йылысь партия» сетӧны корольлы 1215 воын; медводдза парламент 1265).
Вичко ростовщичестволы паныд сувтӧны народнӧй масса, медся нин карса олысьяс пиысь. Дерт тайӧ паныда сувтӧмыс нуӧдсьӧ религиознӧй формаӧн: паськалӧ велӧдӧм, бытьтӧкӧ вичкоыс «абу настоящӧй» (организуйтчӧны вичколы паныд сектаяс, катаръяс либӧ «альбигоечьяс», патаренъяс, тиссеронъяс — ткачьяс).
Вичко звер моз пӧдтӧ «еретикъясӧс» (альбигоечьяс вылӧ крестӧвӧй поход 1209–1229 вӧчӧны; заводитчӧ инквизиция).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Киев гӧгӧр («Русь») муяс пыр ӧтарӧ пустуйтӧны, татара нашествийӧ бӧрын (видзӧд веськыдвывса орчча графасьыс) дзикӧдз петӧны русскӧй историяысь XV нэмӧдз. Сы пыдди кыптӧны рытыввыв-войвывса да Асыв-войвывса руководящӧй центръяс да княжествояс (Новгород да Суздальскӧй му, кӧні карса центръясыс вежласис — первойсӧ вӧлі Владимир, сэсся Тверь, а бӧрвылас лои Мӧскуа).
Новгородцы звер куяс да эзысь бӧрсянь вӧтлысьӧмӧн писькӧдчӧны асыввывлань — Заволочье (вӧлӧк сайса муӧ) Войвыв Двина Волга да Балтийскӧй море костса водоразделӧ. 3аволочйӧ ӧнія ногӧн кӧ, Архангельскӧй, Северо-Двинскӧй, Коми обл., Вятскӧй да Перымскӧй губерняяс.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Византия усьӧм бӧрын дзикӧдз уси тӧргӧвӧй туй варягъяссянь грекъясӧ. Тайӧн нин дзикӧдз орӧдіс медбӧръя гӧрӧдсӧ Киевса империялысь. Русь дзикӧдз торъяліс торъя княжествояс вылӧ (удельнӧй период). Важӧнсӧ кӧ Киевса империялы сьӧкыд вӧлі вермасьны половечьяскӧд, ӧні торъя княжествояс некыдз нин оз вермыны сувтны паныд выль воӧм кочевникъяслы-татараяслы (Калка бердын татаракӧд кось 1224; Батыйлӧн нашествийӧ 1237–1240 в.). Рытыв-лунвывса Русь вӧлі медъёна рӧзӧритӧма да дзикӧдз жугӧдӧма. Рытыв-вой пельӧс Русьлӧн мыніс татара разгромысь ханлысь власьтсӧ признайтӧмӧн да няньӧн мынтӧмӧн (<rus>татарское число Новгорода</rus>, 1259).
Асыв-войвывса Русь, ёна рӧзӧритӧм бӧрын сюри татараяс кипод улӧ, асыввывса «орда» капитал эксплуатация улӧ. Тайӧ жӧ пуктіс подув водзӧ вылӧ ханскӧй главнӧй приказчикӧ Мӧскуалы пуксьыны. Татшӧм приказчикӧн мӧд нэмас лои Мӧскуаса князь.
Тайӧ кадсянь внешньӧй политикаыс рытыв-войвывса да асыввойвывса центръяслӧн ёна торъялӧны. Новгород паськӧдчӧ асыв-войвывлань да вӧтлӧ рытыввылысь Швецияса «крестоносечьясӧс». Нева ю вывса кось бӧрти (1240) да сідзжӧ вӧтлӧ немецкӧйясӧс Чудскӧй тывывса тыш бӧрти (1242). Мӧскуа писькӧдчӧ лунвылӧ да асыв-лунвылӧ.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Воддза нэмын кӧ роч каръясын демократия права паськаліс на, ӧні вечевӧй каръяс мӧдісны падмыны. Рытыв мувывса вечевӧй каръяс бырины дзикӧдз. Асыв-войвывса Русьын неудачнӧй кыпӧдчӧмъяс бӧрын (Ростовын, Владимирын, Суздальын, Ярославльын 1262 да 1289 воясын) татараяс отсӧгӧн князьяс вермисны бырӧдны «вечӧсӧ». Карса вечӧ бырӧдӧм бӧрын князьяслы лои юксьыны власьтнас гырысь земледелечьяскӧд. Асыв-войвывса Русь XIII нэмсянь дзикӧдз феодализируйтчӧ, ӧткодясьӧ Рытыввыв Европакӧд.
Новгородын демократия власьт пыр ӧтарӧ паськалӧ (1209 в. Новгородын 1113 вося киевса революция кодь кыптӧ, 1218 восянь карса общинаӧн бӧрйӧм йӧзӧс эз нин вермы вежны князь. 1265 воын петіс медводдза Новгородса конституция. Тайӧ грамота серти лои сетны присяга князь Ярослав Ярославичлы (Невскӧйлӧн вок).
Александр Невскӧйлӧн мӧдліс зільны (1236–1263) пуктыны Новгородын Суздальын кодь жӧ пӧрадок, но эз артмы. Новгород збыль лои вечевӧй республикаӧн. Князь лои медалӧм главнокомандующӧй пыдди, а княжескӧй власьт дзикӧдз дзольдіс.
Роч племялӧн матысса суседъяс
Шведъяс босьтӧны ас кипод улӧ Финляндия (пуктӧны кар Выборг, 1293) да матысмӧны Новгородса гранича бердӧдз. Балтийскӧй море асыввывса берег пӧлӧн заводитчӧ немечьяслӧн колонизация («Меченосцылӧн орден» Рига кар стрӧитӧны 1201).
Лунвыв Русь киссьӧм бӧрын Литва, код вылӧ водзджыксӧ пыр вӧлі усьласьӧ Россия, заводитӧ котыртчыны самостоятельнӧй государствоӧ важ лунвыв Русь торъяс вылын (Миндовг князь куліс 1263; Витовт 1293–1316).
Нэм шӧрын рытыв-войвывса германскӧй каръяслӧн артмӧ союз (Любек, Гамбург, Бремен да Вестфальскӧй каръяс, мӧд ногӧн тайӧ Ганзаӧн шусьыліс, 1256 воын), Ганза тӧргӧвля нуӧдӧ Новгородкӧд. Новгородын Ганзаса купечьяс союзлӧн вӧлі нарошнӧй контора.
Ганзалы Новгородыд вӧлі медыджыд рынокӧн пушнина ньӧбан рынок пыдди, а ачыс Ганза вайис Новгородӧ мануфактура изделльӧяс (ной).
1261 воын грекъяс вӧтлӧны «крестоносечьясӧс» Константинопольысь. Та бӧрті бара котыртчӧ Византийскӧй империя ичӧтик государство. Константинополь важ моз кольӧ вичко столичаӧн. Экономика боксянь Византия сюри Италияса купечьяс кипод улӧ.
Нэм да во
XIV нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввыв Европаын дзикӧдз котыртчӧ (<rus>складывается</rus>) тӧргӧвӧй капиталлӧн национальнӧй государство, централизованнӧй бюрократическӧй монархия. Медводз Францияын (Филипп «Красивӧйлӧн» монархия, 1285–1314), коді лэптӧ кыпӧдчӧм важ «озыръяс» вылӧ (Филипплӧн вермасьӧм папа Бонифаций VIII-кӧд. Тамплиеръяс вылын судебнӧй процесс медбӧръя крестоносеч-рыцаръяслӧн организация. «Крестоносечьясӧс» бырӧдӧм).
Сӧмын тӧргӧвӧй капиталлӧн сиктса да карса олысьясӧс эксплуатируйтӧм чорзьӧдӧмыс кыпӧдӧ восстанньӧяс выль бюрократическӧй монархиялы паныд (Парижса горожана Этьен Морсель юрнуӧдӧм улын кыпӧдчӧны восстанньӧ вылӧ, 1355–1358. Кыптӧ «жакерия» нима восстанньӧ францияса крестьяналӧн — 1358).
Англияын татшӧмторъясыс мунӧны Эдуард III сарствованньӧ дырйи (1327–1377), сӧмын тӧргӧвӧй капитал оруддьӧӧн сэн лои эз бюрократическӧй монархия, а парламент (Эдуард ІІІ-лӧн «рабочӧй» законодательство). Массаыс татшӧм формаа личкӧм вылӧ кыпӧдчисны (Уат Тайлер нырнуӧдӧмӧн 1381).
Рынокъяс вӧсна вермасьӧм заводитчӧ: 100 вося война Англия да Франция костын Фландрия юкӧм вӧсна. (Фландрия сэк Европаын лыддьыссис медся бур мануфактурнӧй центрӧн, 1337–1453). Тайӧ война дырйи первой на применитісны огнестрельнӧй ӧружйӧ (артиллерия).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Пӧшті сэтшӧм жӧ, кыдз и воддза нэмын: лунвывсянь да асыв-лунвывсянь татара зырсьӧм паныдалӧ славянаӧс талань мунӧмыс. Заволочйӧын новгородечьяс паськӧдчисны нин Ледовитӧй океан дінӧдз, Печера бассейнӧдз да Уралӧдз, но эз аддзыны колонизация улӧ туяна муяс.
Водзӧ асыввылӧ мунӧны сӧмын пушнина вӧсна экспедицияяс. Татшӧм экспедиция 1364 воын волӧма Об ю дорӧдз пушнина судзӧдӧм вӧсна. Русскӧйяс медводз пырисны Сибырӧ.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Медтӧдчанатор тайӧ нэмын — Мӧскуаса великӧй княжество котыртчӧм. Первойсяньыс Мӧскуа волі пукалӧ Мӧскуа ю бассейнын. (Можайск да Коломна), сэсся Мӧскуа киын лои Клязьма да Мӧскуа юяс. Мӧд ногӧн кӧ шуны, сы киӧ сюри тӧргуйтан туйясыс рытыввывсянь асыввылӧ (Смоленсксянь да Черниговсянь Нижньӧй Новгородӧ, сідзжӧ и Новгородсянь лунвыв Россияӧ — Рязаньӧ). Тӧвар туй йитчанінын сулалӧмыс сетіс Мӧскуа княжестволы да Мӧскуаса буржуазиялы перевес мукӧд асыв-войвывса каръяс вылын. XIV нэм помасигӧн Мӧскуа зэв нин ыджыд карӧн лыддьыссис Новгород да Псков бӧрын. Туйяс йитчанінын сулалӧм вӧсна Мӧскуа пӧри мукӧд государствояскӧд тӧргуйтан центрӧ (лунвыв странаяскӧд да Шӧр Азиякӧд), кыдзи Новгород вӧлі Рытыввыв Европакӧд тӧргуйтан центр (Шӧр Азия тӧргӧвӧй колония Мӧскуаын — «Ордынка» улыс Волга вылын — «сарайскӧй епархия» 1256 воын; 1356 воын «гӧсьтъяс сурожанаяс», Крымса купечьяс Мӧскуаын тӧргуйтӧны). Торговля Мӧскуалӧн ёнджыка кыптӧ, Мӧскуаса князьяслӧн ордакӧд бур политическӧй йитӧдъяс кутӧм вӧсна. (Юрий Даниловичлӧн (1303–1321) гӧтырыс вӧлі татарскӧй ханлӧн чой, Иван Калита (1324–1341) вӧлі ханлӧн медся главнӧй дань ӧктысь приказчик; «Семеон Гордӧй» (1341–1353) кипод улӧ татарскӧй хан сетіс став роч князьяссӧ).
Медыджыд соперник Мӧскуалӧн вӧлі Тверскӧй княжество. (Волга вывті, Тверскӧй княжествоті вӧлі мунӧ мӧд туй рытывсянь-асыввылӧ да Новгородсянь лунвылӧ. Тайӧ туйыс вӧлі кузьджык дай бара лӧсьыдджык). Новгородса муысь тӧргуйтан туй вылын камандуйтіс Тверса князь, соперничайтіс Новгородса тӧргӧвӧй аристократиякӧд. Новгородса аристократия ёнджыка вӧлі йитчӧма Мӧскуакӧд. Тверскӧй княжество пазӧдӧм бӧрын Мӧскуаса буржуазия ачыс заводитіс вермасьны Новгородкӧд (медводдза столкновенньӧ Новгородлӧн Мӧскуакӧд Заволжйӧ юкӧм вӧсна 1397–1398 воясын).
«Первоначальнӧй накопленньӧ» вын вылын вынмӧ Мӧскуа да зільӧ шыбитны татарскӧй ханъяслысь ыджыдалӧмсӧ (Димитрий «Донскӧй» 1362–1389; Куликовскӧй битва 1380). Сӧмын мездысьны татараысь эз на вермы (1382 воын Тохтамыш грӧмитӧ да сотӧ Мӧскуа).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Медкыпӧдысь вын пыдди Россияын вӧлі вичко. Сылӧн значенньӧыс первоначальнӧй капитал накопленньӧын зэв ыджыд. Россияса вичко вӧлисти заводитчис босьтчыны, кор Рытыв Европаын тайӧ кадас вичколӧн значенньӧыс нин помасис.
Тайӧ кадӧдзыс вичкоыс первойсяньыс кыптылі татарскӧй орда отсӧгӧн (ордынскӧй ярлыкъяс Петыр да Алексей (1357) митрополитъяслы да мукӧд). Но сӧмын Россияса вичко регыд дӧзмис татара зависимосьтысь да мӧдіс ызйӧдны Мӧскуаса князьӧс (Митрополит Алексей правитӧ Мӧскуаса княжествоӧн Димитрий Донскӧй ичӧтдырйи) вермасьны татаракӧд (Куликовскӧй поход дырйи, Троицкӧй манастыр зэв чорыда отсасис Мӧскуалы).
Ассьыс могъяссӧ вичко да манастыръяс сувтӧдісны ӧти визьӧ Мӧскуаса князькӧд. Вичкоыс быд ног отсасис Мӧскуалы вермасьны противникъяскӧд (Твер, Нижньӧй Новгород), а сідзжӧ отсалӧ вермасьны Новгородкӧд, кӧні котыртчис торъя автономнӧй вичко да коді Новгородса тӧргӧвӧй капиталкӧд йитӧд кутӧмӧн вывті ӧдйӧн кыптіс.
Вичколӧн быдсяма дзескӧдӧмъяс заводитчӧны, кыдзи и Рытыввыв Европаын, сідзжӧ и Россияын заводитчӧны «ересьяс» («стригольникъяс» — ной вӧчысь Псковса ремесленникъяс). Мӧскуаса буржуазиялӧн Тохтамыш уськӧдчылан кадӧ (1382) кыпӧдчылӧм.
Роч племялӧн матысса суседъяс
Литваса государство быдмӧ важ «Русь» торпыригъяс вылын да организуйтчӧ ыджыд государствоӧ: «литовско-русскӧй» княжествоӧ (Гедемин, 1316–1341, босьтӧ Минск да Пинск; Ольгерд 1345–1377 — Киев, Чернигов, Волынь, Подолия; Ольгердлӧн племянникыс, Витовт 1395 воын босьтӧ Смоленск).
Тайӧ выль княжестволӧн вӧлі ӧти опасносьт: немецкӧй «крестоносечьяс» пыр грабитісны Литваӧс да тупкисны Польшаса тӧргӧвлялы туй морелань. Та серти Польша да Литва ӧтувтчисны 1386 воын.
Тадз Мӧскваса великӧй княжество рытыввылын быдмис ыджыд Польско-Литовскӧй держава, Тверлӧн да да Новгородлӧн Мӧскуалы паныда уджын союзник.
Асыввылын татарскӧй орда заводитчӧ киссьыны; сӧмын гырысьджык торъялӧм ханствояс (Казанскӧй, Астраханскӧй да Крымскӧй ордаяс) первойя кадӧ зэв ён прӧтивникъяс на вӧліны Мӧскуалы.
Дзикӧдз воштіс ассьыс политическӧй влиянньӧ Византияса духовенство Россия вылын. Византия важ моз на зілис босьтны ас влиянньӧ улӧ Русьӧс, но эз нин удайтчы: Русскӧй вичко котыртчис национальнӧй вичкоӧ.
Нэм да во
XV нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Тайӧ нэмыс Рытыввылын шусьӧ «классическӧй векӧн» — возрожденньӧӧн, а сідзжӧ и «изобретенньӧяс да открыттьӧяс нэмӧн». «Возрожденньӧ» литература да искусство кыптӧм, открыттьӧяс да изобретенньӧяс подувтчисны капитализм под вылын.
Европаса капиталлӧн оз бурмы сьӧлӧмыс посни производительӧс эксплуатируйтӧмӧн, сійӧ вуджӧ нин производствосӧ котыртӧмӧ. Артмӧны Италияын (Флоренцияса ной вӧчан да шӧвк вӧчан) мануфактураяс.
Чужӧны медводдза петасъяс кредитлӧн да биржалӧн: средневековӧй деньга «вежлалысь» пӧри банкирӧ (Флоренцияын Медичи, Францияын Жак-Кер да мукӧд). Тӧргӧвӧй капитал, прибыльяс ыдждӧдӧм вӧсна корсьӧ туйяс ылысса муясӧ, корсьӧ матыс туй Индияӧ да Китайӧ.
Колумб туй корсиг 1492 воын аддзис Америка, а квайт во мысти португалеч Васко-де-Гама аддзис море туй Индияӧ. Промышленносьт паськалӧмыс пуктӧ подув техническӧй изобретенньӧяслы (медтӧдчана торйӧн вӧлі типографическӧй станок вӧчӧм, 1450. Тайӧ кадсянь книгаяс вӧчӧмыс кустаръяс-переписчикъяс киысь вуджӧ промышленнӧй предприяттьӧлы).
Такӧд тшӧтш пыр ёнджыка да ёнджыка киссьӧ «первоначальнӧй накопленньӧлӧн» важ подулыс. 1415 воын Ян Гусӧс сотӧмӧн рытыввывса вичко празнуйтӧ ассьыс медбӧръя победасӧ «еретикъяс» вылын. Сӧмын гуситъяс, крестьяна да мещана, кыпӧдчысь масса нэм джын кымын вермасьӧны на.
Римскӧй папаяс бара зільӧны кыпӧдны крестӧвӧй походъяс турокъяслы паныд (Константинополь турокъясысь мездӧм могысь). Но тайӧ крестӧвӧй походыс эз вӧв удачнӧй.
1453 воын Константинопольсӧ босьтісны турокъяс. Византийскӧй империя дзикӧдз вешйис историческӧй сцена вылысь — киссис.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Важкодь жӧ ставыс. Татарскӧй орда киссьӧм недыр кежлӧ сетӧ паськӧдчыны асыввывлань (Мӧскваса войска шӧр Волгаӧ пырӧ, «Булгарын» 1431 в). Но кор Казанскӧй татарскӧй сарство бӧр котыртчис, бара дугӧдіс тайӧ паськӧдчӧмсӧ.
Тайӧ нэмын медбӧръя вояснас москвичьяс вуджӧны Урал гӧра сайӧ (Печера бассейнсянь 1499), новгородсаяс моз жӧ тан нуӧдӧны ассьыныс политикасӧ.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
80 воясын Мӧскуаса князьяслӧн неудачнӧй попытка шыбитны ордалысь власьт, бӧрвылас вайӧдіс сэтчӧдз, мый Мӧскуалы бӧр лои дружитны татаракӧд. Василий I (1389–1425) татара отсӧгӧн мырддис Нижньӧй Новгород, Тверса да Мӧскуаса княжествояслысь тӧргӧвӧй туйяслысь гӧрӧдсӧ.
Асыв-войвывса центр да Мӧскуаса великӧй княжество ӧні дзикӧдз лои ӧтлаалӧма. Тайӧ туйяс йылысь Калита пиян, внукъяс костын кыптыліс зэв чорыд косьяс. Василий Тёмнӧй (1425–1462) да Василий Косӧй да Димитрий Шемяка костын кось муніс дӧза дыр.
Вермасьӧмыс помасис Мӧскуа вермӧмӧн. Но татаралӧн усьласьӧмыс эз дугды, (1408 да 1445) весигас кӧ Василий Тёмнӧй татаракӧд вермасиг ачыс пленӧ бӧрвылас шеді. Тайӧ петкӧдлӧ, мый Мӧскуа абу на полнӧй кӧзяин.
Успешнӧйджыка мунӧ Мӧскуалӧн вермасьӧм Новгородкӧд Заволочйӧ юкӧм вӧсна.
Ӧні Мӧскуа экономика боксянь мӧдіс ыджыдавны Новгород вылын. Москуа тупкис Новгородӧ лунвывсянь мунан нянь, тӧвар туй. Мӧскуа киын жӧ вӧлі Новгородса тӧваръяс вузалан рынок.
Мӧскуа-Новгород кост войнаяс помасис. Новгород республика сюри Мӧскуаса великӧй князь кипод улӧ (ӧнісянь вечевӧй грамотаяс вӧліны вынаӧсь сӧмын Мӧскуаса великӧй князь печатӧн. Великӧй князь вермис пуктыны новгородса вылӧ подать «чёрнӧй сбор»).
Медбӧръя ударсӧ Новгородлы вӧчис Василий Тёмнӧйлӧн пиыс, Иван ІІІ (1462–1505). 1471 восянь нин Новгород дзикӧдз сюри Мӧскуа кипод улӧ: Новгородса обласьтын сулаліс Мӧскуаса армия.
Неуна водзджык (1456 воын) Мӧскуа кипод улӧ сюри тшӧтш Рязань, 1485 воын — Тверь. Во мысти тайӧ важ соперница Мӧскуалӧн (Тверь) пӧри Мӧскуаса великӧй князь владенньӧӧ.
Мӧскуаса княжество пӧртчӧ Мӧскуаса государствоӧ.
Сылӧн «самодержавнӧй» власьт чорзис. Ордакӧд йитӧд быри дзикӧдз («татарскӧй иго уси», 1480), сылӧн значенньӧыс эз нин вӧв ыджыд. Медыджыд прӧтивникъяс вӧліны ӧні эз Орда, а Казаньса да Крымса татараяс.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Новгородын тӧргӧвӧй капитализм прамӧя котыртчис да заводитчис массаӧс эксплуатируйтны (сэтшӧм жӧ зык лои, кутшӧм вӧлі XIV нэм помын, Рытыввыв Европаын). Масса налы паныд Рытыввылын моз жӧ вӧчис Новгородын восстанньӧ 1418 воын.
Но тайӧ вермасьӧмыс лои зэв кивыв Мӧскуалы: сійӧ Новгородса классъяс кост вермасьӧмсӧ используйтіс да пӧкӧритіс Новгородӧс.
Мӧскуаын тӧдчӧ нин феодальнӧй классъяс костын расслоенньӧ. Важ бояра (гырысь вотчиннӧй землевладелечьяс) кындзи вӧліны тшӧтш посниджык поместнӧй землевладелечьяс (водзӧ тась артмисны дворяна).
Новгородса боярстволысь мырддялӧм вотчинаясыс лои юклӧма. Посни земледелеч — помещикъяс лоины государствоын политическӧй вынӧн. (Новгород вылӧ войнаӧн мунӧм водзын, 1471 в. Иван ІІІ «став вокъяскӧд» вӧчис совещанньӧ).
Мӧскуаса буржуазиялӧн ёнмӧм вайӧдӧ новгородса торговляӧс рӧзӧритӧмӧ (1494 воын Мӧскуа тупкис тӧргӧвӧй немецкӧй двор Новгородысь да заграничакӧд тӧргуйтан центрсӧ вуджӧдіс Мӧскуаӧ).
Ӧні Мӧскуаса княжество пыдди лои московскӧй государство, котыртіс кыкнан важ центрсӧ (рытыв-войвывса да асыв-войвывса центръяссӧ) Мӧскуаӧ. Рытыв-лунвылын ёнмӧ выль государство — Литва. Мӧскуаын кыптӧ выль нога идеология: кор Константинополь 1439 воын признайтіс папалысь власьт, Мӧскуаса вичко бердса интеллигенция заводитіс велӧдны тадзи, мый православйӧлӧн центрыс Мӧскуа. Мӧскуа — «коймӧд Рим»; а татысь петӧ, мый Мӧскуаса великӧй князьяс збыльысь византийскӧй императоръяслӧн наследникъяс (тайӧ та серти тыдовтчӧ, мый Иван ІІІ гӧтрасис византийскӧй принцесса Зоя вылӧ, Россияын сійӧс шулӧмаӧсь София Палеологӧн, 1472 воын).
Тайӧ выль идеологияыс зэв ёна отсасис Мӧскуалы. Новгород крестӧвӧй поход помкаӧн босьтіс Мӧскуа, а сідзжӧ Мӧскуа зілис мездысьны татарскӧй ордаысь да с. в.
Мӧскуаса князь да вичко костын отношенньӧыс важ кодь жӧ, сӧмын ӧні вылынджыксӧ сулалӧ князь, а вичколӧн лои сӧмын служебнӧй роль.
Торъя власьт дор сулалысь представительяслӧн зільӧмыс вичкоысь дзикӧдз мездісны (<rus>ересь жидовствующих</rus>) некутшӧм ыджыд пӧльза эз сет. Та бӧрті вичко нӧшта на раммис да лои пӧслук князь водзын. Иван ІІІ лэдзис выльнога законъяс — Судебник. Тайӧн вӧлі урчитӧма Мӧскуаса государлысь прамӧй правасӧ (1497 в.).
Роч племялӧн матысса суседъяс
Литва да Польша немецкӧй орденлы ӧтвылысь паныд сувтӧны, тайӧ сетіс зэв бур результат (1410 — «крестоносечьясӧс» Танненберг дорын вермӧны).
Сӧмын та бӧрти Литва регыдӧн сюри Польша экономическӧй влиянньӧ улӧ. Польша зырӧ Литваӧс рытыв-лунвывса Русьысь да зырсьӧ самӧй Литваас.
Литовско-русскӧй государство пыдди котыртчӧ Польско-Литовскӧй государство (Городло карын сӧглашенньӧ 1413, — литовско-польскӧй ӧтувъя семья йылысь).
Польско-литовскӧй державалӧн политика — зырсьыны рытыввылӧ да лунвылӧ, но такӧд тшӧтш Литвалӧн жебмӧ вын асыввылын. Черниговскӧй княжество дзоньнас вуджис Мӧскуалы.
Литва да Мӧскуа кост война тадз помасис Мӧскуа литовечьясӧс вермӧмӧн Мӧскуа, финскӧй заливӧ писькӧдчӧ да заводитӧ вермасьны немецкӧй «крестоносечьяскӧд», ливонскӧй орденкӧд (Нарва крепосьткӧд воча Ивангород крепосьт стрӧитӧма, 1492).
Нэм да во
XVI нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Америкаӧ да Индияӧ море туй восьтӧм вайӧдіс мирӧвӧй тӧргӧвӧй туйяс вежсьӧмӧдз. Дерт тайӧ нӧшта на ыджыдджык вежсьӧмъяс вӧчисны «крестӧвӧй походъяс» дорысь.
Средиземнӧй море (лунвывса Средиземнӧй да Войвыв Европаса Балтийскӧй) туйяслӧн да сэтчӧ усьысь юяслӧн значенньӧыс дзольді.
Збыль вылӧ мировӧй туй пыдди лои океан, юрнуӧдысьясӧн лоисны сэтшӧм странаяс, кодъяс киын лои океанӧ петан туйыс. Средневековйӧ кадӧ татшӧм передовӧй странаӧн лои Франция, сыкӧд орччӧн сувтісны Англия да Испания.
А Германия Рейнкӧд да Балтийскӧй портъяскӧд увлань лэччис, воштіс руководящӧй рольсӧ экономикаын. ХІ–XІІ нэмъясын Европаса тӧргӧвӧй капитализмлӧн чужаніныс — Италия; Италия XV нэмын на петкӧдліс туй мукӧд странаяслы (банкъяс, мануфактура Флоренцияын, Венецияын да Генуяса торговля); Америкасӧ восьтіс итальянеч Колумб, италияса географ Тосканелли план серті; Италияса искусство «<rus>Эпоха Возрождения</rus>» дырйи вӧлі ставмувывса искусствоысь медвылын сулалӧ.
Италия омӧльтчӧмкӧд тшӧтш уси значенньӧыс римскӧй вичколӧн Рытыввыв Европаын.
А та вӧсна экономическӧй переворот заводитчӧмкӧд тшӧтш Рытыввылын мунӧ национальнӧй вичкояс котыртӧм. Тайӧ переворотыс заводитчис Францияын да Англияын XIV нэмын, а Шӧр Европаын мунӧ Гуситскӧй войнаяс дырйи XV нэм чӧж.
Римыскӧд вермасьӧмсӧ «реформаторъяс» (Лютер, 1483–1546, Германияын, Кальвин, 1509–1564, романскӧй странаясын да мукӧд) идеология боксяньыс ассьыныс велӧдӧмсӧ подувтісны «Возрожденньӧ» дырся идеяяс вылӧ. Тайӧ идеяясыс чужисны мелкобуржуазнӧй-ремесленнӧй средаын, индивидуализм под вылын корӧны вӧлі свободнӧя критикуйтны, свободнӧя мӧвпавны да с. в.
Збыльысьсӧ «свобода» колӧ вӧлі сӧмын важ вичкокӧд вермасьӧм могысь. Но кор удайтчис ас могъясыс серти выль, национальнӧй, государственнӧй вичко да власьт лӧсьӧдны (монархическӧй лютеранскӧй Германияын да Англияын, республиканскӧй кальвинистъяслӧн), сійӧ аслас противникъяскӧд мӧдіс вермасьны зэв чорыда: инквизиция приёмъясӧн.
Тайӧ «свободасӧ» зэв аслысногӧн гӧгӧрвоисны народнӧй массаыс. Найӧ аддзисны, мый «реформацияыс» быдсяма пӧлӧс увтыртӧмысь да вичко увтыртӧмысь мездас тшӧтш. («Крестьяналӧн война» Германияын, 1524–1525; Фома Мюнцер; анабаптистъяс Рытыввыв Германияын, Мюнцерын, 1536. Кыкнан кыпӧдчӧмыс тайӧ вӧлі зэв чорыда пӧдтӧма).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Шӧр Россияын ыджыд государство котыртчӧм (Мӧскуаса государстволӧн XVI нэмын ыдждаыс вӧлі со кутшӧм: ӧнія губерняяс: Мӧскуаса, Тверскӧй, Новгородскӧй, Череповецкӧй, Псковскӧй, Смоленскӧй асыввыв джынсӧ (Смоленск сюри Мӧскуа киӧ 1522 воын), Калужскӧй да Тульскӧй губ. губ. войвыв юкӧдъясыс, Рязанскӧй, Владимирскӧй, Нижегородскӧй, Иваново-Вознесенскӧй, Костромскӧй, Ярославльскӧй, Вологодскӧй Северо-Двинскӧй да Архангельскӧй губерняяс). Тайӧ вынмӧмыс бара восьтіс туй колонизируйтны лунвыв да асыввыв, кытысь бӧрыньтлісны XIII нэмын.
Мӧскуаса государство заводитӧ, ӧти кӧ ногӧн, наступайтны Поволжйӧӧ (Свияжск стрӧитӧ 1550 в., Казань босьтӧ 1552 воын, Астрахань — 1556 воын, Самара, Саратов, Царицын, Уфа стрӧитӧ 1580 воясын). Мӧд-кӧ, лунвыв степъяслань Русь гранича вешйӧ. (XV нэмын кӧ граничаыс вӧлі мунӧ Ока да Угра пӧлӧн, ӧні гранича вешйӧ Рязань — Тула — Одоев — Мценск визь вылӧ, а военнӧй постъяс сувтӧдӧны нин нӧшта лунвылынджык — Орол — Новосиль — Данков 1560 воын, — Ливна — Воронеж — Елец — Крома 1580–1590 воясын: медлунвыв гранича вӧлі Белгород).
Тайӧ колонизацияыс муніс государство нимсянь, центрсянь. Та кындзи лунвылӧ муніс нелегальнӧй казацкӧй колонизация (медводдза юӧръяс Донскӧй, Волжскӧй да Уральскӧй казакъяс йылысь 1540 воын).
Асыввывланьӧ мунӧ «вӧльнӧй» колонизация тӧргӧвӧй капитал веськӧдлӧм улын (Строгановъяс), заводитӧны пӧкӧритны Сибыр (Ермаклӧн поход, 1581–1582); государственнӧй колонизация заводитчӧ пырысь-пыр жӧ (1585 воын Тюмень кар стрӧитчӧ, 1587 воын — Тобольск, 1596 — Нарым, 1604 — Томск).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
XVI нэмын Мӧскуаса государъясӧн нуӧдан внешньӧй политикаын (Василий III — 1505–1533; Иван IV «Грознӧй» — 1533–1598; Федор Иванович — 1584–1598) зэв чорыда нин тӧдчис Мӧскуаса тӧргӧвӧй капиталлӧн могъяс (видзӧд Францияӧс да Англияӧс XIV нэмын).
Мӧскуаса правительство зільӧ решитны кык задача: 1) босьтны ас киӧ ва туй Европаысь Азияӧ (Балтийскӧй море — Волга — Каспийскӧй море), 2) кутны веськыд йитӧд «океанскӧй» рытыввывса странаяскӧд.
Медтӧдчана татшӧм политикаыс Грознӧй дырйи, 50 воясын, кор Мӧскуа лоӧ нин кӧзяин пыдди Волга тӧргуйтан туй вылын Каспийскӧй мореӧдз. Мӧд-кӧ, тайӧ каднас заводитчӧ Мӧскуалӧн тӧргуйтӧм Англиякӧд (Ричард Чезамер Холмогорын да Мӧскуаын 1553 воын. Иван IV-лӧн посланник — Непея Лондонын 1557 воын).
Мӧскуа зільӧ вывті кузь тӧргуйтан туйсӧ (Волга — Севернӧй Двина — Белӧй море — Ледовитӧй океан — Атлантическӧй океан) дженьдӧдны, а та вӧсна зырсьӧ-писькӧдчӧ Балтийскӧй мореӧ (1558 воын босьтӧ Нарва). Тайӧ вайӧдӧ ливонскӧй войнаӧ, первойсӧ «крестоносечьяс» организуйтӧм государствокӧд («ливонскӧй орденкӧд»), сэсся Швециякӧд да Польшакӧд. Польшаса король Стефан Баторийкӧд (1576–1586) Мӧскуа вӧчны немтор эз вермы.
Нарва лои Польша киын, Балтийскӧй море босьтны медводдза попыткаыс помасис зэв неудачнӧя. Вӧлі вӧчӧма перемирйӧ Польшакӧд (1582) да Швециякӧд (1583).
1590 воын наступленньӧ бара выльысь заводитчис, шыльӧдыштіс первой ливонскӧй неудачасӧ, но некутшӧм тӧдчана пӧльза эз жӧ сет. Бурджыка муніс вермасьӧм лунвылын да асыввылын, кӧн эз вӧв Польша кодь прӧтивник (видзӧд шуйгавыв графаӧ).
Но и лунвылӧ зырсьӧмас Крымса татараяс Мӧскуа наступленньӧлы сетісны зэв чорыд отпор да асьныс набегъяс вӧчлісны. 1521 вося да 1571 вося татараяслӧн набегъяс дыр эз вун Мӧскуалӧн. Татараяс сотісны дзоньнас Мӧскуасӧ. Сӧмын Кремль эз вермыны босьтны.
Сӧмын тайӧ набегъяснас татара ассьыныс завоеванньӧсӧ закрепитны эз нин вермыны, весигтӧ эз вермы тайӧн падмӧдны Мӧскуалысь лунвывлань наступленньӧсӧ (видзӧд шуйгавывса орчча графаӧ).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
XVI нэмын Мӧскуа государство пытшкӧсса политикаысь колӧ индыны крестьянаӧс закрепоститӧм йылысь. Крепостнӧй правалӧн вужъяссьӧмыс заводитчӧ XV нэмын. (Псковскӧй суднӧй грамота да манастырса крепостнӧй документъяс). Прамӧясӧ крестьянасӧ лои закрепитӧма XVII нэмын.
Крепостничестволысь подувсӧ колӧ корсьны тӧргӧвӧй земледелльӧ паськалӧмысь.
Тайӧ крепостнӧй права артман процессыс чорыда тыдовтчӧ 16 нэм шӧрын, кор крестьянскӧй массаыс заводитчис пышйыны лунвывлань.
Та серти правительство беглӧйяс йылысь 1597 воын гижис указ. Тайӧ указ серті артмӧма легенда, мый сӧмын крестьянаӧс 1592 восянь крепитӧма помещик му бердӧ.
Кӧть водзджыксӧ правительство формальнӧй указъяс эз гижлы крепостнӧй права йылысь, но крепостнӧй зависимосьт помещика-крестьянина костын водзджык нин вӧлі зэв чорыд. (Та йылысь висьталӧ 1590–1593 воясся переписьяс).
Центральнӧй уездъяс тайӧ каднас мӧдісны пустуйтны. Ӧти-кӧ, помещикъяслӧн рабочӧй вын вылӧ горшасьӧм вӧсна, а мӧд-кӧ, шӧркодь да посни землевладелечьяслӧн (дворяналӧн) важ феодальнӧй вӧтчинникъяскӧд (бояракӧд, манастыръяскӧд) вермасьӧм вӧсна.
Колӧ висьтавны, мый кыкнан вермасьысьяс группаыс зілисны асладораныс кыскыны тӧргӧвӧй буржуазияӧс, а сідзжӧ кыкнаныс ӧткодя зілисны закрепоститны крестьянаӧс.
Гырысь буржуазия первойысьсӧ сувтіс бояра дор (медся нин 1547 воса Мӧскуаса бунт бӧрын). Боярскӧй правительствосянь буржуазия чуктӧдіс льготаяс (земскӧй уставнӧй грамотаяс, босьтам кӧть 1552 вося «Важскӧй грамота» (Арх. губ.). Правительство сетіс права гырысь капиталистъяслы налогъяс, податьяс чукӧртны 1551 воын. Губнӧй учрежденньӧяс лӧсьӧдӧм да крестьянаӧс полицейскӧй террорӧн дзескӧдӧм (1539).
Боярскӧй реакция могъяс серті нуӧдчӧ политика (стоглавӧй собор, 1550; знатнӧй боярскӧй семьяяслы наследственнӧй права лӧсьӧдӧм; сэн жӧ вӧчӧма сарскӧй судебник); неудачнӧй ливонскӧй война бӧрти буржуазия вуджӧ дворянство дор. 1563–1565 воясын дворянство да тӧргӧвӧй капитал вӧчӧны ӧтвылысь.
1556 воын чукӧртӧма медводдза земскӧй собор. 1584 воын манастыръяслысь землевладенньӧ дзескӧдан закон «тарханнӧй грамотаяс» лои бырӧдӧма да урчитӧма, мый манастыръяслы именньӧяс оз ковны).
Роч племялӧн матысса суседъяс
1569 — люблинскӧй уния; рытыв-лунвывса Русь вуджӧ Польша кипод улӧ.
1596 — Брестскӧй уния — «холопъяс вераысь» торйӧдчӧ «панскӧй» вера, — артмӧ католическӧй да униатскӧй вичко.
«Холопскӧй» вера — крестьяна, мещана да казакъяслӧн вера.
1499 воын медводдза юӧръяс запорожскӧй казакъяс йылысь. 1572 восянь Польша зільӧ подчинитны запорожцыӧс ас кипод улӧ. 1595–1596 воясын — казакъяс кыпӧдӧны ыджыд бунт. Заводитчис Наливайко да Лобода бунтъяссянь.
Нэм да во
XVII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Воддза нэмын босьтчысь государствояс нӧшта ёна водзмӧстчӧны. Медводдза местаын сулалӧны «океанскӧй державаяс», Германия пыр увлань усьны мӧдіс, омӧльджыка водзмӧстчис. Тайӧ нэм первойя жынъяс Германия юкӧм вӧсна вермасьӧны-воюйтӧны сійӧс ордйысь странаяс. («Комынвося война», 1618–1648).
Тайӧ вермасигӧн Испаниякӧд да Франциякӧд орччӧн сувтӧ войвывса «Средиземноморскӧй» держава Швеция (Густав Адольф, 1594–1632). Океанскӧй странаясса тӧргӧвӧй капитализмӧн мировӧй рынок вылын командуйтӧм бӧр кыпӧдіс балтийскӧй торговлясӧ.
Тӧргӧвӧй капитал йитӧ «океан бердса» государствояссӧ Асыввыв Европакӧд, кысянь босьтісны найӧ сырйӧ (кӧрт да вӧр Швецияысь, нянь Польшаысь да с. в).
Тані «великӧй державаяс» выйӧдз тшӧтш кыпӧдчисны медводз Польша да Швеция (видзӧд медбӧръя графасӧ веськыд вывсьыс), сэсся Пруссия (Фридрих Вильгельм, «Великӧй курфюрст», 1640–1688), коді котыртчис улі Висла вылын немецкӧй, рыцарскӧй орден колясъяс вылын.
Сӧмын «океан бердса» государствояслӧн выныс ас костаныс чорыда жӧ вежсис.
Медводзӧ сувтіс да медозыр колонияяс босьтіс Испания, XVI нэмын медся ён, ыджыд держава да XVII нэмын господствующӧй держава да военнӧй вын да культура боксянь (Испанскӧй литература подув пуктіс Сервантес, — испанскӧй искусство сэк став мирас медъёна нималіс). Уна сикас неудачаяс бӧрын, кодъяс заводитчисны Англиялы паныда сувтан 1588 вося экспедициясянь («непобедимӧй армада»), Испания заводитчӧ усьны, катовтны бӧрлань, а локтан нэм кежлӧ сувтіс ӧти визьӧ нин Германиякӧд. Испания юкӧм вӧсна мунӧ вермасьӧм Англия да Франция костын («испанскӧй наследство вӧсна война», заводитчис 1701 воын).
Великӧй державаясӧ ӧні пӧрины Франция да Англия, сӧмын XVII нэмын ёнджык на вӧлі Франция (Франция кипод улын сэк на вӧліны Войвыв Америкаса колонияясыс ставыс, Индияса колонияяс да с. в., но и Англияын нин сэк 1602 восянь уджалӧ Ост-Индскӧй компания).
Тайӧ кык государствоын вывті ӧдйӧ кыпалысь капитализм кисьтӧ-бырӧдӧ феодализмсӧ, сӧмын оз ӧткодя, оз ӧтмоза мун тайӧ быдмӧмыс. «Англияын великӧй бунт» бӧрын, коді вӧлі медбӧръя кыпӧдчӧм «народнӧй реформациялӧн» (1642–1649) артмис парламентаризм (мӧдӧд революция борын, 1688).
Францияын дворяна да буржуазия некымын неудачнӧй кыпӧдчӧмъяс бӧрын артмис централизованнӧй бюрократическӧй монархия (Людовик XIV, 1643–1715).
Капитализмлӧн тайӧ быдмӧм-паськалӧмыс (Англияын, Францияын да на бӧрся кыскысьысь Голландияын (вывті ёна йӧткис водзӧ научнӧй да философскӧй мысльсӧ (Декарт, 1596–1650, Спиноза, 1632–1677, дзикӧдз путкыльтӧны-пазӧдӧны средневековӧй богословйӧлысь подувсӧ; Ньютон, 1642–1727, пуктӧ медводдза научнӧй закон, тасянь сэсся заводитчӧ уна сикас мукӧд открыттьӧяс, кодъяс дзикӧдз кисьтӧны богословйӧлысь подувсӧ).
Роч племяясӧн босьтӧм муяс
Центрын кыптӧм событтьӧяс оз кутны асыввывса русскӧй колонизациясӧ да водзӧ мунӧмсӧ. Русскӧйяс пырӧны Сибырӧ пыдӧджык. 1618 — Енисейск стрӧитӧны, 1628 — Красноярск, 1632 — Якутск). 1646 воын Поярков писькӧдчӧ Охотскӧй море дінӧдз, 1648 воын Дежнев прӧйдитӧ Ледовитӧй океансянь Тихӧй океанӧ Берингов пролив пыр.
Лунвывлань колонизация нуӧдӧмысь нэм четьверть мында дугдылӧ, казацко-крестьянскӧй наступленньӧ вӧсна колонизация пыдди Мӧскуалы лои бӧрыньтчыны бӧрвыв, дай граничаыс бӧр войвыв вешйис, лунвыв форпостъяссӧ чышкыштісны.
Сӧмын 1636 воын бӧр сувтӧ Мӧскуа «белогородскӧй чертаӧн» Тамбовӧ (пуктӧма 1636 воын). Асыв-лун гранича муніс Симбирскті. 1650 вояс гӧгӧр гранича асыввывті прӧйдитіс «Кама» сайті, Мензелинск дорті.
Рытыввывса колонизацияыс муніс нин Украинасянь. Украинечьяс тайӧ жӧ нэм помас колонизируйтісны Курскӧй, Воронежскӧй, Харьковскӧй да Полтавскӧй губ.
XVII нэм помасигкежлӧ правительственнӧй колонизация воӧ Донец ю бердӧдз. Вӧльнӧй казакъяс киӧ сӧмын нин коли шӧр да улыс Дон ю веркыдыс.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Русскӧй внешней политикалӧн нырвизь дзикӧдз бергӧдчӧ рытыввывлань. Крымса татаралӧн набегъяс ХVІ нэмын кӧ вывті ёна повзьӧдчис, XVII нэмын нин Крымса татара сӧмын лунвывса районъясӧс повзьӧдлісны. Роч капитализмлӧн кыптан-усян могъясыс решайтчисны Балтийскӧй море да Днепр ю дорын.
Татысь тайӧ нэм первойя джынйын Мӧскуалы лои бӧрыньтчывны. Тӧргӧвӧй капиталлы да сылӧн пуктӧм саръяслы (Борис Годунов, 1568–1605; Василий Шуйскӧй, 1606–1610; Михаил Романов, 1613–1645). Кор Мӧскуа тылын кыпті казакъяслӧн да крестьяналӧн восстанньӧ, лои татшӧм могъясыс ӧткажитчывны. Кор Мӧскуа босьтчис ликвидируйтны массалысь восстанньӧ, 1610 воӧ полякъяс босьтісны Мӧскуа, шведъяс — Новгород, Мӧскуа престол вылын кык во пукаліс Польшаса королевич.
Швециялысь Столбовскӧй мир серти (1617) Мӧскуа бӧр босьтіс Новгород, но сӧмын сійӧ дзикӧдз бӧрыньтісны Балтийскӧй море дорысь.
Польшакӧд деулинскӧй мир серти (1613) Мӧскуа воштіс Смоленск. Та бӧрын Мӧскуа государство бара воис XV нэм дырся граничаясӧ.
Медым воштӧмторъяссӧ бӧр бергӧдны, Мӧскуа выль пӧв уськӧдчылӧ Смоленск вылӧ, но бара жӧ зэв неудачнӧя.
Но кор эксплуатируйтӧм массалӧн кыпӧдчӧмъяс заводитчисны Польско-литовскӧй государство асыввылын (Хмельницкӧйлӧн кыпӧдчӧм, видзӧд медбӧръя графасьыс веськыдвылысь), Мӧскуаса войска мырддис Польшалысь дзоньнас ӧнія Белоруссия да матыстчис Вильнолань (1654 в.).
Тайӧ каднас жӧ бара кыптӧ вермасьӧм Швециякӧд, сӧмын колӧ шуны, мый ӧтпырйӧн кык фронт кутны Мӧскуалы вӧлі зэв сьӧкыд. Мӧскуа войскаӧн воліс Рига босьтны, но босьтны эз вермы (Кардисскӧй мир, 1661).
Швеция сійӧ каднас вермис Польшаӧс. Россия та бӧрті мырддис Польшалысь Смоленск да став шуйгавыв берегсӧ Днепр юлысь, весигтӧ Киев лои Мӧскуа киын (Андрусовскӧй перемирйӧ, 1667).
Нэм помасигӧн Мӧскуа бара зырсьӧ лунвывлань, медсясӧ Турциялы паныд, а не Крымлы (Азов босьтӧм, 1696).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Асыввылӧ да асыв-лунвылӧ населенньӧ (крестьяна) пышйӧ. Медводдза предприниматель-помещикъяслӧн крестьянаӧс дзескӧдӧм вайӧдіс сэтчӧдз, мый пашня лыд да олысь лыд мӧдіс шӧр Россияын чинны. Та вӧсна жӧ лоисны гырысь неурожайяс да тшыг вояс 1602–1604 воясын.
Тайӧ каднас кыпті некор вӧвлытӧм нянь спекуляция. (Медся ёна спекулируйтісны вичко манастыръяс). Заводитчӧ тшыг воясӧ медся чорыд формаа некор вӧвлытӧм эксплуатация. Крестьянаӧс дзик пикӧ воштіс тӧргӧвӧй капитал. Сьӧлӧмаджык, крепыдджык крестьяна пышйисны «вӧльнӧй» муясӧ (лунвылӧ).
Мӧскуаса правительство да лунвыв вӧльнӧй казакъяс костын кыптӧны зэв чорыд венъяс. Казакъяс колонияяс вылӧ Мӧскуалӧн судзласьӧм (Мӧскуа стрӧитіс крепосьт Царев-Борисов казакъяс ныр улӧ), ӧддзӧдіс тайӧ взрывсӧ.
Казакъяс петісны революция вылӧ «настоящӧй» сарӧс пуктан могъясӧн (быттьӧкӧ Грознӧйлӧн пиыс тайӧ прамӧй сарпуыс) да Годунов сарӧс чӧвтӧм могӧн (1604). Борис друг кулі (13/ІV 1605).
Борис кулӧм бӧрын заводитчис выльнога политика (Димитрийлӧн крестьяна йылысь законъяс — кабальнӧй холопъяслысь лыд чинтӧм, пышъялысьяс йылысь указ небзьӧдіс).
Бояра да купечьяс вӧчӧны заговор выль сарлы паныд (1606 воын май 17 лунӧ Димитрийӧс вийӧм). Выль сар Василий Шуйскӧй гижис реакционнӧй закон 15 во чӧж кутавны пышъялысь холопъясӧс. Законъяс паныда сувтӧдісны эз нин сӧмын казакъясӧс, а став кыпӧдчысь массасӧ дзоньнас (1606 октябр — Болотников Мӧскуа улын; 1607 октябр — Тула босьтӧм да Болотниковӧс казнитӧм; 1608 воын нин — мӧд Димитрий войскаӧн локтӧ Тушиноӧ).
Каръяслӧн отсасьӧм ни (каръясын заводитчис демократическӧй революция, босьтам кӧть Псковса революция 1608 воын), Швециякӧд союз вӧчӧм ни, эз вермы мездыны Шуйскӧйӧс. Швециякӧд союз кыпӧдіс Москва вылӧ Польшаӧс войнаӧн.
Озыр ыджыдалысь классъяс ӧні корсьӧны отсӧг Польшаысь, та вӧсна чӧвтісны Шуйскӧйӧс сарысь, медым пуксьӧдны Польшаса королевичӧс (1610).
Польша эз вермы лӧсьӧдны пӧрадок Мӧскуа государствоын, тайӧ «национальнӧй» капиталӧс збоймӧдіс (Нижегородскӧй ополченньӧ, 1612). Но пӧрадок лӧсьӧдны сӧмын вермисны 5 во чӧжся война бӧрын. Выль сарӧс лои бӧрйыны казакъяс тшӧктӧм серти (Тушинскӧй кандидатура Романовъяслӧн).
1640 вояс кежлӧ удайтчӧ прикрепитны местаяс вылӧ видз-му уджалысь йӧзӧс крестьянаӧс (беглӧй холопъясӧс корсян строк дзикӧдз вежӧма, 1645) да кутшӧмсюрӧ уступкаясӧн ланьтӧдны казакъясӧс. Но казакъясӧс ас бердӧ кӧртавны эз удайтчы (1668–1670 — Степан Разинлӧн казацкӧй кыпӧдчӧм).
Каръясын кыпӧдчӧмъяс дзикӧдз жебмӧны сӧмын нэм помасян кадӧ (Новгородса да Псковса волненньӧяс 1650 в.; Мӧскваса волненньӧ 1648–1662 в. в. (ыргӧн деньга лэдзӧм вӧсна) да вуджӧны стрелецкӧй бунтъясӧ).
XVII нэм шӧрын мӧд Романов сар (Алексей Михайлович 1645–1676) дзикӧдз закрепляйтӧ крепостнӧй бюрократическӧй государстволысь праваяссӧ («Сар Алексейлӧн уложенньӧ» — 1649).
Кыдзи и рытыввыв Европаын, тӧргӧвӧй капитал Россияын пуктӧ национальнӧй государстволы подув, ас кипод улӧ босьтӧ, подчинитӧ вичкоӧс (патриарх Никонӧс судитӧм, 1666). Тайӧ ӧткымын духовенствоӧс чорыда сувтӧдіс правительстволы паныд (раскол).
Роч племялӧн матысса суседъяс
Польско-литовскӧй правительство босьтӧ ас кипод улӧ запорожскӧй казакъясӧс да бырӧдӧ налысь самоуправленньӧ (1635 воын Кодак крепосьт Запорожйӧӧ пыранінын стрӧитӧма). Тайӧ Рытыввыв Россияын 1648–1649 в. в. кыпӧдіс крестьянскӧй, мещанскӧй да казацкӧй бунтӧдз, Хмельницкӧйлӧн революция.
Тайӧ кыпӧдчӧмыс муніс зэв бура, ыджыд успехъясӧн: карсаяслӧн да казакъяслӧн бурджык организацияыс вӧлі дай мукӧдтор тшӧтш казакъяслы отсаліс (Крымса орда, Швеция, коді воюйтіс Польшакӧд Балтийскӧй море вӧсна, тшӧтш отсасис и Мӧскуа). Польша лои вермӧма. Украина дзоньнас гетман Хмельницкӧй юрнуӧдӧмӧн сетчис Мӧскуаса сар Алексей (1654) кипод улӧ. Но Украина регыдӧн дзикӧдз подчинитчӧ Мӧскуалы да воштӧ ассьыс автономиясӧ (XVIII нэм шӧрын).
Украинаса крестьянаӧс лои пӧртӧма крепостнӧй крестьянаӧ, сюри выль дворянство кипод улӧ. Выль дворянство артмис казацкӧй старшинаясысь. Польша эз нин вермы бӧр ёнмыны тайӧ кык удар бӧрас — казакъяс революциясянь. Польша воштіс медся няня провинцияяссӧ, а мӧд-кӧ, Польша вылӧ шведъяс уськӧдчисны (найӧ ӧти кадӧ босьтлісны Варшава да Краков). XVIII нэм шӧрсянь Польша заводитчӧ омӧльтчыны да усьны увлань.
Нэм да во
XVIII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Тайӧ нэм чӧжыс мунӧ кольӧм нэмын на заводитчылӧм вермасьӧм Англия да Франция костын колонияяс вӧсна, испанскӧй наследство юкӧм вӧсна. Война (1701–1713) тадз помасис, мый Франция пуксьӧдіс испанскӧй престол вылӧ «ассьыс» корольӧс, Людовик ХIV-лысь внуксӧ, но Англия босьтіс ас кипод улӧ Гибралтар. Сэсся нинӧмӧн помасис Австрия юкӧм вӧсна война (1741–1748). Сэсся заводитчӧ сизим во чӧжся война (1756–1763). Франция воштіс ассьыс медбур колонияяссӧ Войвыв Америкаысь (Канада) да Индияысь. Та бӧрти Франция участвуйтӧ Америка независимосьт вӧсна вермасян войнаын Англиялы паныд, но эз нин удайтчы бергӧдны Франциялы воштӧм колонияяссӧ бӧр ас киас.
Франциялӧн колонияяс воштӧм вӧчис зэв чорыд удар капитализмлы. Ставсӧ мӧдарӧ бергӧдіс тӧргӧвӧй капиталлысь государствосӧ. Сылӧн диктатураыс, коді Людовик ХIV да XV дырйи пӧрлі самодержавйӧӧ, ӧні лои дзик ковтӧмторйӧн.
Буржуазия пӧвстын заводитчӧ монархиялы паныд кыпӧдчӧм. Заводитчӧны Англияса парламентскӧй пӧрадокӧн увлеченньӧяс (Монтескьё, 1689–1775: «<rus>дух законов</rus>») последовательно-демократическӧй мӧвпъяс (Руссӧ, 1712–1778; «общественнӧй договор»), а сідзжӧ выль американскӧй республика пӧрадокъясӧн увлеченньӧ.
Карса да сиктса олысьяс пыр ёнджыка да ёнджыка дӧзмӧны тӧргӧвӧй капитал топӧдӧмысь, феодальнӧй землевладелечьяс привилегияяслы паныда кыпӧдчӧны. XVII нэмын тайӧ землевладелечьясыс чорыда пычкисны посни производительлысь прибавочнӧй продукт.
Дугдытӧм, помасьлытӧм войнаяс дзикӧдз рӧзӧритісны Францияӧс, королевскӧй казна лои дзик тыртӧм. Сійӧс тыртӧм могысь лои корны отсӧг «общественнӧй мненньӧлысь» да чукӧртны (1789) собранньӧ озырджык классъяслысь (государственнӧй чинъяс). Тайӧ нӧшта сэтчӧ жӧ ӧтлаасис неурожайкӧд да безработичакӧд каръясын, коді бара жӧ Англиякӧд конкуренция вӧсна лоис.
Англиялы тайӧ нэмыс вӧлі не сӧмын ыджыд колонияяс босьтан нэмӧн, ӧні обрабатывающӧй промышленносьт чорыда водзмӧстчыны мӧдіс тшӧтш (медводдза шерстянӧй мануфактураяс XVI нэмын Англияын).
«XVIII нэм дырся промышленнӧй революция» характеризуйтчӧ куим моментӧн;
1) «первоначальнӧй накопленньӧ» вӧсна быдмӧ пролетариат;
2) колониальнӧй сырьё (хлопок, краскаяс) чукӧрмӧны зэв уна;
3) наука промышленносьтын применяйтчӧ (из шом вылын чугун кисьтны заводитчӧны 1735; водзджыксӧ кисьтлісны пу сотӧм шом вылын. Петӧ кисьтӧм сталь — 1750, печкан машина — 1767, Уаттлӧн парӧвӧй машина — 1769, механическӧй кыан станок — 1785).
Францияын сідзжӧ заводитчӧ котыртчыны промышленнӧй капитализм (вӧліны Франциялӧн аслас изобретенньӧяс — Папинлӧн парӧвӧй котёл 1680 в.), сӧмын Франция надзӧнджык быдмыліс.
Кор Франциялы неудачнӧй войнаяс бӧрын лои кырымавны Англиякӧд тӧргӧвӧй договор да восьтіс францияса рыноксӧ англияса тӧваръяслы, тайӧ вайӧдіс францияса фабрикаяс тупкӧмӧдз да лои массӧвӧй безработича.
Людовик XVI (1774–1792) государственнӧй чинъяскӧд столкновенньӧӧдз воис, буржуазия мӧдіс нуӧдны агитация тайӧ лёкторсӧ шыбитӧм могысь. 1789 воын гожӧмын Парижын кыпӧдчисны йӧзыс, войска вуджис масса дор, а та вӧсна кыпӧдчысьяс вермисны корольӧс. (Бастилия — Парижса Петропавловка — юль 14 лунӧ вӧлі пазӧдӧма).
Парижса рабочӧйяс да ремесленникъяс бӧрын кыпӧдчисны тшӧтш и крестьяна, кодъяс заводитісны грӧмитны помещикъяслысь усадьбаяс.
Буржуазия повзис аслас агитация результатъясысь, но буржуазия регыдӧн справитчис нӧшта на ёнджыка повзьӧм королевскӧй власьткӧд. Первойя кадӧ вӧлі бырӧдӧма феодальнӧй привилегияяс (август 4 лунӧ), но тайӧ эз вӧв вывті кивыв капиталлы да вочасӧн тайӧ уступкасӧ буржуазия бӧр бырӧдіс: крестьяналы тайӧ привилегияяссӧ тшӧктіс ньӧбны деньга вылӧ.
Тайӧ бара кыпӧдіс провинцияса массасӧ, а Парижын вӧлі тшыглун да безработица. Революция муніс водзӧ. Буржуазия быд ног зілис сійӧс веськӧдны аслас туй вылӧ (1791 вося конституция), весиг заводитліс пӧдтыны сійӧс силаӧн (марсӧвӧй поле вылын юнь 17 лунӧ Парижанаӧс лыйлӧмӧн).
1792 вося август 10 лунӧ кыпӧдчисны Парижса массаяс да шыбитісны корольлысь власьтсӧ да сыкӧд тшӧтш бырӧдісны буржуазиялысь «законодательнӧй собранньӧсӧ».
Сӧмын Францияса пролетариат вӧлі вывті на неорганизованнӧй да вынтӧм. Кыпӧдчӧмнас веськӧдлынысӧ босьтчис посни буржуазия, медся нин Парижса буржуазия.
Вӧлі выль пӧв чукӧртӧма мӧд учредительнӧй собранньӧ (Конвент — 1792–1795; медводдза учредительнӧй собранньӧӧн организуйтлісны государственнӧй чинъяс 1789 воын).
1793 воын гожӧмын вӧтлісны сэсь гырысь буржуазиялысь партияяссӧ (жирондистъясӧс — миян «кадетъяс» кодьӧсь). Посни буржуазиялӧн диктатураыс оліс неуна воысь дырджык (1793 во юнь 2 лунсянь – 1794 юль 27 лунӧдз).
Сійӧ помӧдз бырӧдіс «важ режимсӧ», выкуптӧг бырӧдіс феодальнӧй привилегияяссӧ да организуйтіс Франция пасьтала демократическӧй республика.
Мелкӧй буржуазия пасьвартіс контрреволюционнӧй кыпӧдчӧм страна пытшкысь террор нуӧдӧмӧн да Австриялысь да Пруссиялысь войскасӧ пазӧдіс.
Вермытӧмӧн коли сӧмын Англия, коді революциякӧд вермасьӧм мог пыдди зілис чорыдджыка кучкыны аслас соперницалы.
Посни буржуазия вождьяс кост изменаяс да споръяс (Дантон, Робеспьер, Эбер, Шометт) пуктісны подув буржуазнӧй контрреволюциялы (1794 воын юль 27 лунын «9 термидорлӧн» заговор).
Та бӧрын демократическӧй революциялӧн сісьмӧмыс да киссьӧмыс муніс нӧшта на 5 во чӧж, кытчӧдз брюмер 18 лунся (1799 ноябр 9 лунся) переворот эз вайӧд военнӧй диктатура власьтӧдз. (Наполеон Бонапартлӧн пуксьӧм, 1769–1821).
Пролетариат сёрмӧм сорӧн заводитчыліс босьтны ас киӧ власьт да пуктыны социалистическӧй республика (Бабефлӧн восстанньӧ, 1760–1797), но тайӧ вӧлі медбӧръя кыпӧдчылӧм. XVII нэмын заводитчӧм научнӧй философия зэв чорыда паськалӧ XVIII нэмын. Францияын медсясӧ мунӧ материалистическӧй «просвещенньӧ» система подула популярнӧй формаа философия — «Энциклопедия» (1751–1772).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Тайӧ нэм первойя джынъяс колонизация мунӧ медсясӧ асыввылӧ (Екатеринбург 1723 воын пуктӧма). Кама сайса визь вуджӧ Самаралань 1730, Самара — Оренбург гранича визь пуктӧма 1734–1744. Русскӧй колонизация тані воӧ нин степъяс граничаӧдз, коді торйӧдӧ Поволожйӧ да Приуралльӧ Туркестанысь. XVIII нэм мӧд джынйын лунвылӧ да асыв-лунвылӧ.
1731–1735 воясӧ правительственнӧй колонизация эз на мун водзӧ Верхнеднепровск — Змирев визьысь. Мӧд ног кӧ шуны, империя гранича сайын на коли Екатеринославльскӧй губерня, 40 во мысьт «днепровскӧй» гранича визь лэччӧ нин Азовскӧй море берегъяслань.
Турциякӧд медводдза война бӧрти (1769–1774 воын) гранича сайын кольліс сӧмын Крым. Крым босьтӧм бӧрын (1783) Россиялӧн лунвывса граничаыс лои Чёрнӧй море визьын.
1770 вояссянь заводитчӧ Войвыв Кавказ колонизируйтӧм («кавказса гранича визь» мунӧ Кубань да Терек юяс пӧлӧн 1779–1799). Казакъяслӧн вӧльнӧй колонизация ӧні мунӧ неофициальнӧя. Дон дзикӧдз лои подчинитӧма (Булавинскӧй бунт бӧрын 1708), Запорожйӧ ликвидируйтӧма (1775), вежсис беглӧйясӧн колонизация татчӧ. Сӧмын государствоса граничаяс пытшкын муніс гуся колонизация. Тадзи вӧлі Екатерина II дырйи колонизируйтӧма Новороссия 1-йя да 2-ӧд турецкӧй войнаяс костын (видзӧд веськыдвыв графаӧ).
Запорожйӧса казакъяс вуджӧны Кубань вылӧ, а мукӧдыс мунӧны Россия гранича сайӧ — Турцияӧ («<rus>некрасовцы</rus>»).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
XVIII нэм дырся внешньӧй политика Россиялӧн тӧдчымӧн торъялӧ кык период вылӧ. 1760 воясӧдз Россия чорыдджыка воддза серті ориентировка кутӧ рытыввылӧ. Турциякӧд воюйтӧм, Шӧр Азияӧ пыран да Дальньӧй Востоккӧд тӧргуйтӧм лӧсьӧдӧм попыткаяс вӧліны эз вывті тӧдчанаӧсь.
1760 восянь Рытыввылӧ зырсьӧмкӧд тшӧтш, Россия зырсьӧ лунвылӧ. Балтийскӧй море вӧсна вермасьӧм вежсьӧ Чёрнӧй море вӧсна вермасьӧмӧ.
Тӧргӧвӧй капиталлӧн могъясыс XVIII нэм чӧж пыр вӧліны господствующӧй могъясӧн. Та серти кӧ Россия дзонь нэмӧн сёрмис Рытыв Европа серти повторяйтны «океанскӧй» державаяслысь XVII нэм дырся историясӧ.
Медводдза война («Севернӧй война» 1700–1721, Даниякӧд да Польшакӧд ӧтвылысь Швециялы паныд война) олӧмӧ пӧртіс русскӧй капиталлысь да Шведскӧй тӧргӧвӧй капиталлысь 1650 воясся программасӧ. Медся вузасян туй вуджис Белӧй мореысь Балтийскӧй мореӧ. Тайӧ кык мында, куим мында содтіс барышъяссӧ Россияса тӧргӧвӧй капиталлысь.
Швеция чорыда сувтіс паныд Россиялы: дорйис ассьыс Балтийскӧй монополиясӧ (русскӧй армияӧс Швеция грӧмитіс Нарва улын, 1700). Полтавскӧй пораженньӧ бӧрын (1700 юнь 27 лунӧ) Швециялы лои сетны став Балтика асыввыв берегсӧ.
Ништадскӧй мир серті (1721) Россия киын лоис Нарва, Ревель, Рига дай Выборг — Швециялӧн нэмӧвӧйя форпостыс Новгород гранича дорын лои Россия киын.
Шведъяс ордын (1809 во) коли сӧмын Рытыв-войвыв джынйыс Финляндиялӧн.
Тайӧ кадсянь заводитчӧ Швециялӧн политическӧй значенньӧ усьӧм. Кыдзи XVII нэм джынсянь уси Польша.
Нэм помасигӧн Польша киын вӧлі Курляндия да медбур, кынмывлытӧм балтийскӧй гаваньяс: Либава да Виндава. Тайӧ гаваньяссӧ мырддьӧм могысь Россия сюйсьӧ сизим вося войнаӧ Польшакӧд (видзӧд IХ графасӧ шуйгавывсьыс да медбӧръя графасӧ веськыдвывсьыс), отсасьӧ Франциялы. Кӧть русскӧй войска вермӧ Англиялысь союзник-прусакъясӧс (Кунерсдорф дінын кось 1759 да Берлин вылӧ уськӧдчылӧм), во помасис неудачнӧя. Водзӧвылӧ Россия важ противницаыскӧд (Пруссиякӧд) вӧчӧ союз Польшаӧс юклӧм 1772), Россия босьтіс Белоруссияӧс 1793 да 1795 воясӧ; ӧні сы киӧ сюри нӧшта на полякъяс Украиналӧн колясъясыс (Волынь да Подолия), асыввывса Галицияыс воис (Австриялы), Литвалӧн ыджыдджык пайыс сюри (ичӧтджыксӧ босьтіс Пруссия), сідз жӧ Россия сӧрвитіс важся чешуйтчан тор — Курляндия. Лунвылын
Россия самостоятельнӧ нуӧдіс внешньӧй политикасӧ (Петыр I-лӧн Прутскӧй поход 1711, Очаков кар Минихлӧн босьтӧм 1737). Водзӧ лунвылын мунӧ систематическӧй захватъяс 1768 восянь.
(Турциякӧд медводдза война помасис Кучук-Кайнарджийскӧй мирӧн (1775); тайӧ восьтіс медвеськыд да медлӧсьыд туй Россиялы Средиземнӧй мореӧ, Рытыввылӧ; Турциякӧд мӧд война, 1787–1791,  коді помасис Яссаса мирӧн).
Немтор буртор асыв-лунвылӧ наступленньӧ эз сет (заводитчыліс Петыр I-лӧн Персияӧ походӧн, 1722–1723, да Бекович Черкаскӧйлӧн экспедицияӧн Хиваӧ, 1716).
Сійӧ кадся медся ыджыд могыс вӧлі босьтны Россия киӧ тӧргӧвӧй туйсӧ Азияысь Европаӧ. Каспий — Волга — Балтийскӧй море. Тайӧ могсӧ лои пӧртӧма олӧмӧ — Каспий вылын русскӧй флот кындзи эз вӧв некутшӧм мукӧд флот.
Колонияяс ас киӧ босьтӧмыс вӧлі проектъясын на сӧмын, а эз на вӧвны быдлунъя могъясӧн ХVІ–XVIII нэмъясын.
Тайӧ тӧргуйтан туй войвыв пом вӧсна, Балтийскӧй море мырддьӧм вӧсна — вӧлі кык война Швециякӧд (1741–1743 да 1788–1790). Тайӧ войнаясыс нӧшта ӧтчыд петкӧдлісны, мый Швециялӧн Балтийскӧй море асыв берегын влиянньӧыс дзикӧдз быри, тайӧ война бӧрас Швеция став Балтийскӧй владенньӧяссӧ воштіс (Финляндия, 1809 воын).
Тайӧ нэм медбӧръя воын Россия пырис Англиякӧд союзӧ революционнӧй Франциялы паныд (1799); тайӧ вӧлі медводдза акт русско-английскӧй союзлӧн. Дзоньнас тайӧ нэм кузяыс вӧлі тӧдчӧ нин тайӧ матысмӧмыс, тайӧ кык государство костас Чёрнӧй море вылын ӧтувъя могъяс серті.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Государство пытшкӧсса политикаын Петыр I-лӧн (1682–1725) сарствованньӧ кадӧ медся тӧдчана организация русскӧй тӧргӧвӧй капиталлӧн (тайӧ процессыс Рытыввыв Европаын муніс ХIV–XVII нэмъясын).
Некор на водзын ни бӧрын Россияса тӧргӧвӧй капиталлӧн могъясыс та вылнаын эз вӧвлыны.
Но русскӧй тӧргӧвӧй капитал лыд вӧлі вывті на слаб, медым конкуренцияӧн водзсасьны рытыввыв Европаса капиталкӧд.
Европаса капиталлы (медся нин Англияса да Голландияса) Россия капитал серті Петровскӧй реформа ыджыдджык пӧльза сетіс да ёнджыка бӧрыньтіс Россияса тӧргӧвӧй капиталсӧ.
Та бӧрті, тайӧ под вылын Россияын бара кыптіс реакция тӧргӧвӧй буржуазиялы паныд. Заводитчис дворянскӧй реакция.
Тайӧ дворянскӧй реакциясӧ аддзам Петыр I бӧрся саръяс дырйи: Екатерина I (1725); Петыр II (1727–1730); Анна (1730–1740); Иван VI (1740–1741); Елизавета (1741–1761) да Петыр III (1761–1762).
Перелом заводитчӧ 1760 вояссянь, кор населенньӧыс мӧдіс ёнджыка дифференцируйтчыны да отхожӧй прӧмыселъяс Россияын паськалісны. Пытшкӧсса рынок паськалӧмкӧд тшӧтш паськаліс тшӧтш и заграничакӧд вузасьӧм (медсясӧ Россияысь вузалісны сырьё, но и полуфабрикатъяс (кӧрт) да фабрикатъяс (дӧра).
Обрабатывающӧй промышленносьт, первойя нэм джынйын, мыйтӧм правительство эз отсав, пыр усис увлань. Мӧд нэм джынйын заводитчис кыптыны обрабатывающӧй промышленносьт первойя каднас крепостнӧй именньӧясын (помещикъяслӧн).
Прамӧй промышленнӧй капитализм XVIII нэмын Россия оз на вӧлі тӧд. Но такӧд тшӧтш колӧ висьтавны, мый 1725 воын Россияын вӧлі нин 195 фабрик-завод (горнӧй заводъяс татчӧ оз пырны), а 1796 воын лыддьысис нин 1161.
(Медтӧдчана сійӧ кадся Россияса промышленносьтлӧн кыптан датаяс татшӧмӧсь: 1632 воӧ медводдза кӧрт вӧчан завод; 1634 — медводдза стеклӧ вӧчан завод; 1650 — ной вӧчан медводдза фабрика (мануфактура); 1712 воӧ Петыр I гижис указ «заводъяс» паськӧдӧм йылысь; 1714 — шӧвк вӧчан медводдза мануфактура; 1717 — ем вӧчан медводдза мануфактура; 1721 — лэдзӧма закон фабрикаяс дінӧ дзонь сиктъяс крепитӧм йылысь).
Буржуазия могъяс серти лӧсьӧдӧма администрация 1698–1700 воясын (ратуша йылысь медводдза указ). 1703 воын ратушалы (медгырысь купечьяслӧн собранньӧ) лои сетӧма права контролируйтны сьӧм чукӧртӧм.
1707–1708 вояссянь лои лӧсьӧдӧма губерняяс. Губерняяс лӧсьӧдӧм бӧрын медыджыд натшальство пыдди пуксьӧны воинскӧй, дворянскӧй натшальство.
Дыр на буржуазия киын вӧлі финанс контроль (1711 — фискалъяс лӧсьӧдӧм). Но тӧргӧвӧй капитал быдмӧмкӧд государственнӧй власьтыс вуджис бюрократия киӧ (1711 — сенат; 1718 — генерал-прокурор).
Медтӧдчана кад дворянскӧй реакциялӧн: 1730 воын дворянство зільӧ сарича Анналы примитны дворянскӧй конституция; 1762 в. «дворянство вольносьт йылысь» манифест (дворянствоӧс повинносьтъясысь мездӧм, медсясӧ севернӧй война кадся сьӧкыд повинносьтъясысь); 1785 — дворянстволы сетӧма жалованнӧй грамота (чукӧртӧма «комиссия выль уложенньӧ лӧсьӧдӧм могысь»).
Збыльысьсӧ тайӧ нэм мӧд джынъяс промышленносьт кыптыны заводитчӧмкӧд дворянство пиысь мӧдіс водзмӧстчыны экономически прогрессивнӧй элементъяс («дворянскӧй буржуазия», вольно-экономическӧй общество организуйтӧм, 1765). Тайӧ жӧ мӧд нэм джынъяс кыптіс пугачёвщина (казакъяслӧн, уралса горнорабочӧйяслӧн да асыв Россияса крестьяналӧн кыпӧдчӧм 1773–1774 воясын. Помкасӧ тайӧ кыпӧдчӧмлы капитализм эксплуатация чорзьӧмысь колӧ корсьны). Самодержавйӧлысь власьт дзольдӧдӧм пыдди артмис политическӧй диктатура. Медводдза диктатура власьт заводитчӧ Екатерина II фаворит Потёмкинсянь (куліс 1791).
Татшӧм жӧ политика нуӧдіс Екатериналӧн пи — Павел. Павел I-лысь дзескӧдӧмсӧ сьӧкыд лои терпитны аслыс дворянстволы.
Павел сар основнӧй мог пыдди сувтӧдіс дзикӧдз бырӧдны дворянскӧй самоуправленньӧ, кодӧс вӧлі лӧсӧдӧма местаяс вылын 1775 восянь (1775 вося губерняяс йылысь положенньӧ).
Водзджык на нӧшта полицейскӧй диктатура власьтлы паныд сувтіс интеллигенция (Радищев — «<rus>Путешествие из Петербурга в Москву</rus>», 1790).
Централизованнӧй бюрократическӧй монархия быдмӧмысь XVIII нэм дырйи колӧ индыны со кутшӧм торъяс вылӧ: государство пытшкӧсысь дзикӧдз бырӧдӧма таможняяс (1753); Екатерина II дырйи правительство манастыръясысь именньӧяссӧ конфискуйтіс (1764). Нӧшта водзынджык на, Петыр I дырйи, вӧлі лӧсьӧдӧма государственнӧй вичко, синод восьтӧмӧн, синодӧн веськӧдліс сарлӧн пуктӧм чиновник — обер-прокурор (1721).
Роч племялӧн матысса суседъяс
XVIII нэмын дзикӧдз киссис XVI нэм дырся великӧй держава — Польша.
XVII нэм джынся неудачаяс бӧрын, неуна бӧр босьтчыліс быттьӧкӧ (Иван Собесскӧйлӧн сарствуйтан кад, 1673–1696), но зэв регыд кежлӧ. «Севернӧй война» Польшаӧс дзикӧдз уськӧдіс.
Тӧргӧвӧй капитализм паськалӧмсӧ падмӧдіс мореясӧ туй тупкысьӧм. Кор Россия котыртчис ыджыд тӧргӧвӧй туй пӧлӧн, вочасӧн нӧшта на ас киас босьтіс став туйсӧ, Польша воштіс Чёрнӧй мореӧ петан туйсӧ, а сідзжӧ лои туй тупкӧма Польшалы Балтийскӧй мореӧ.
1730 вояссянь нин Польша сэтшӧма увлань исковтіс, мый Польшаса корольӧс ӧні пуктісны Парижын, Венаын да Петербургын.
1760 воясын Пруссия да Россия камандуйтӧны Варшаваын асланыс провинцияын моз жӧ.
Франциялӧн сюйсьӧм (барскӧй конференция, 1768) нӧшта ӧддзӧдіс тайӧ катастрофасӧ, мый Польшаӧс мукӧд государствояс ас кост юклісны 1772 воын. Сӧмын XVIII нэм помын гырысь буржуазия (1791 вося май 3 лунся конституция) да посни буржуазия (Костюшколӧн кыпӧдчӧм, 1794) мӧдлісны зільны босьтны бӧр ас киӧ власьт, но вӧлі вывті нин сёр. Польша водзӧ эз вермы вермасьны Россия да Пруссия союзкӧд. Пруссия да Австрия ӧнісянь лоины медъён суседъясӧн Россиялӧн, Польша да Швеция пыдди.
XVIII нэмын Австрия да Пруссия кост заводитчис спор Шӧр Европаын юрнуӧдӧм вӧсна. Тайӧ войнаыс помасис сӧмын мӧд нэмас нин (1866). Пруссия (Фридрих II дырйи, 1740–1786) босьтіс ас кипод улӧ Австриялысь Силезия (текстильнӧй промышленносьт центр). Австрия сизим вося войнаӧн зілис бӧр мырддьыны Силезиясӧ, но эз удайтчы.
XVIII нэм помасигкежлӧ Польшалысь му мырддялӧм вӧсна ыдждіс Пруссия, сувтіс великӧй державаяс радӧ. Пытшкӧсса управленньӧ политикаын Пруссия Фридрих II зільӧ приспособитны бюрократическӧй монархиясӧ кыптысь капитализм могъяслы.
Фридрих Франция дорысь на бурджыка вермасис феодализм колясъяскӧд. Австрия Пруссияысь на збойджыка сувтӧ тайӧ туй вылас Иосиф II дырйи (1780–1790). Иосиф II небзьӧдыштіс крепостнӧй права, мӧдіс вермасьны духовенство влиянньӧкӧд да с. в. Но Австриялы тайӧ дзик оз удайтчы. Иосиф II-лӧн реформаяс («<rus>просвещенный деспотизм</rus>»), пӧльза эз сет. Пруссиялы тайӧ Австриялӧн жеблуныс нӧшта лои кивыв XIX нэмын.
Нэм да во
XIX нэм, 1801–1830 в.
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Тайӧ нэмыслӧн медводдза юкӧныс вӧлі продолженньӧӧн воддза нэм бӧръя дас вояслӧн. Французскӧй революция мунӧ мӧд формаӧн.
Посни буржуазияӧс да пролетариатӧс пазӧдӧм (вермӧм) бӧрын, республика воштӧ ассьыс демократическӧй сущносьтсӧ да вуджис гырысь капитал чорыд диктатура формаа власьтӧ. Капитал военнӧй пӧдрадъяс да поставкаяс вылын ӧдйӧ быдмӧ, озырмӧ. Сійӧ оз вошты антифеодальнӧй смыслсӧ: «важ пӧрадокъяссӧ» бырӧдӧм буржуазия закрепитіс «гражданскӧй кодексын» (Кодекс Наполеона, 1804).
Военнӧй диктатура тайӧ жӧ воын вӧлі венчайтӧма императорскӧй коронаӧн, но тайӧ эз веж нинӧм. Генерал Бонапарт (Наполеон I) салдатскӧй империяыс эз жӧ ло важ монархия кодь. Ӧні государствоӧн веськӧдлісны важ конвентса шленъяс да революциядырся генералъяс, кодъяс ӧні вуджисны капиталлы служба вылӧ. XIX нэм заводитчигӧн Франция вӧлі медводдза буржуазнӧй государство Европаын. Та боксянь сійӧ панйис Англияӧс, кӧні гырысь землевладелечьяс медся на командуйтісны.
Прамӧйджык буржуазнӧй пӧрадокъяс позьӧ вӧлі аддзыны сӧмын Америкаысь да Европаын Францияысь. Франция гӧгӧрыс сэк Европаын пукалісны полуфеодальнӧй державаяс, кодъяс дзикӧдз пикӧ воисны Францияса революция бӧрын.
Тайӧн пӧльзуйтчис полуфеодальнӧй Англия, коді котыртліс Франциялы паныд «ыджыд союз» (Англия да Франция костын война недыр кежлӧ сӧмын дугдыліс Амьенскӧй мир бӧрын, 1802): сувтісны паныд Россия да Австрия 1805, Пруссия да Россия 1806–1807, Австрия ӧтнас 1809, Россия ӧтнас 1812, Россия, Пруссия, Австрия да Швеция 1813–1814.
Тайӧ коалицияяссӧ ставсӧ жугӧдіс (Аустерлицын 1805 да 1806 воын) Наполеонлӧн армия силаӧн да паськӧдіс став Европа пасьтаыс «гражданскӧй кодекслысь» идеясӧ. Сійӧ быдлаысь зілис «важ пӧрадоклысь» вужсӧ чегны (медсясӧ Рытыввыв Германияысь, Войвыв Италияысь, Пруссияысь да Польшаысь. Видзӧд медбӧръя графаас веськыдвылас),
Англия первойя каднас вермыліс сӧмын море вылын (Трафальгар 1805). Та вылӧ Наполеон воча лӧсьӧдіс «континентальнӧй блокада» (1806), коді тупкис Европаӧ вузасян туй английскӧй тӧваръяслы.
Дугдытӧм война да русскӧй катастрофа (1812) ёна омӧльтӧдісны Францияӧс, 1814 воын сылы лои сетчыны. 1815 воын выльысь босьтчылӧм бӧрын и дзикӧдз Францияӧс жугӧдісны (Ватерлоын, юль 18 лунӧ).
Та бӧрын феодальнӧй реакция недыр кежлӧ бара ловзис да Францияын важ монархия бӧр лӧсьӧдісны, Бурбонъясӧс бӧр пуксьӧдісны (1814–1830). Сӧмын экономика боксянь Франциялы быдман туй бӧр воссис. 1830 вося юльскӧй революция дзикӧдз закрепитіс буржуазнӧй режим (Луи Филипп, 1830–1848).
Экономика боксянь быдмӧмыс (не сӧмын Францияын) вайӧдіс научно-техническӧй открыттьӧяслань (1807 — Фультон изобретитіс параход; 1810 во — скоропечатнӧй машина; 1827 — гребнӧй винт; 1830 — Стефенсонлӧн локомотив. Францияса изобретенньӧяс: 1802 — Жаккарлӧн бурмӧдӧм кысян станок, 1810 — Жирарлӧн дӧра кыан механическӧй станок).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Дас ӧкмысӧд нэмын некутшӧм нин абу вӧльнӧй колонизация. Правительственнӧй колонизация мунӧ йӧз муяс мырддялӧмӧн (аннексия). Тайӧ мырддялӧм муясыс абу нин сэтшӧм коланаӧсь русскӧй племялы, кутшӧм колана политика да стратегия боксянь «Российскӧй империялы».
XIX нэм заводитчигӧн Россия вуджӧ кавказскӧй гӧраяс да босьтӧ Грузияӧс 1801, Менгрелия 1803, Имеретия 1810 воын, Асыввывса Закавказье да Каспий; Гюлистанскӧй (1815 — Баку) да туркманчайскӧй (1828 — Эривань) договоръяс Персиякӧд.
Неуна сёрӧнджык ликвидируйтчӧны медбӧръя владенньӧяс Швециялӧн Балтийскӧй море асыввылын (Финляндия Торнео юӧдз босьтӧма Россия киӧ 1809). Турциялысь мырддьӧма Чёрнӧй море войвылысь Бессарабия (1812) да Анапа (1829), нӧшта сёрӧнджык «<rus>Польское сарство</rus>» сюри Россия киӧ (1815 во). Тайӧ сетіс русскӧй армиялы командующӧй положенньӧ шӧр Европаын (1815).
Но тайӧ ӧтлаалӧм муясӧ русскӧй населенньӧ эз вудж (эз колонизируйт) сӧмын чиновникъяс да салдатъяс татчӧ овмӧдчисны.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Комын во чӧж кыссьӧ русско-английскӧй союз, тайӧ заводитчис воддза нэм помын на. Тайӧ союзсӧ орӧдӧмыс вӧсна Павел I (1801) воштіс ассьыс юрсӧ. Англия — Россия костын союз мӧдіс слабмыны, сӧмын XIX нэм помын, кор Россияын аслас мӧдіс кыптыны-паськавны промышленнӧй капитализм.
Тайӧ политическӧй союзлӧн подулыс вӧлі англияса промышленнӧй да русскӧй тӧргӧвӧй капиталлӧн йитчӧмын: Россияса тӧргӧвӧй капитал пычкис англияса промышленносьтлы колана сырьё (вӧр, пенька, гос, шобді). Россия Англиялысь вайис ыджыдалысь классъяслы став колана фабрикатъяссӧ (тӧварсӧ).
Тайӧ союзыс орлі сӧмын вит во кежлӧ (1807–1812) русско-английскӧй коалициялӧн военнӧй неудачаяс вӧсна, кор Александр I-лы лои заключитны Тильзитскӧй мир (1807) да подчинитчыны Наполеон «континентальнӧй блокада» условйӧлы (видз. медводдза графа шуйгавылысь).
1810 восянь нин Россияса экономика тшӧктіс петны Францияса «континентальнӧй блокада» кабыр улысь. Франция Россиялы вермис сетны сӧмын роскош тӧваръяс дай Францияысь Россияӧ тӧвар ваян донтӧм ва туй тупкысис (Балтийскӧй море вӧлі тупкӧма англичаналӧн).
Политика боксянь тайӧ вит вонас Александр I используйтіс «Тильзитскӧй мирсӧ», тайӧ каднас Россия босьтіс ас киас дзоньнас Финляндия да Бессарабия. 1812 воӧ пансис война бара жӧ Франциякӧд («отечественнӧй война»), коді помасис 1814 воын; русскӧй армия пырис Парижӧ.
Став войнаыс муніс англияса сьӧм вылӧ. Тайӧ война пӧртіс Александр I-ӧс «саръяс вылын сарӧ», став Шӧр Европаас сполнӧй кӧзяинӧ. Ӧні русскӧй армия Висла берегъяс вывсянь кокньыда вермис кучкыны Берлинӧ и Вена вылӧ.
Татшӧм положенньӧыс вӧлі закрепитӧма «Венскӧй конгрессӧн» да «священнӧй союзӧн» (1815), став асыввыв Европаса державаясыс сюри Россия кипод улӧ (Англия эз ӧтлаась «священнӧй союзкӧд», а Франция тайӧ кадаас дзикӧдз воштыліс ассьыс значенньӧсӧ).
Политическӧй ыджыдалӧм (гегемония) Россиялӧн вӧлі подувтчӧма татшӧм могъяс вылын: русскӧй тӧргӧвӧй капиталлы босьтны Чёрнӧй море бассейн, а тайӧ могъяс серті колӧ вӧлі Россиялы босьтны ас киӧ Константинополь.
Та могысь Александр кӧсйыліс используйтны Тильзитскӧй мир (Эрфуртскӧй свиданньӧ Александрлӧн Наполеонкӧд 1808 воын). 1806–1812 вося война Турциякӧд первойсӧ Россиялы нинӧмтор эз сет.
Россиялы тайӧ планъясысь лои эновтчывны 1820 воясӧдз. Но кор грекъяс кыпӧдісны Турциялы паныда восстанньӧ, бара Россия сюйсис Турцияӧ, Константинополь мырддьӧм вӧсна войнасӧ лои нуӧдны нин Николай I-лы (1825–1655 в.).
Греция да Турция кост войнаӧ сюйсисны Англия, Франция да Россия ӧтвылысь (Наворинскӧй битва; Турциялысь флотсӧ вӧйтісны Англияса, Францияса да Россияса эскадра). Но тайӧ войнасӧ лои нуӧдны водзӧ Россиялы ӧтнаслы, а ӧтнаслӧн Константинополь босьтны выныс эз судзсьы. Россиялы лои эновтчыны Константинопольысь да миритчыны дзоляник Азияса Турецкӧй колонияяс вылӧ.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
19 нэмся медводдза комын вонас медтӧдчана тор Россияын промышленнӧй капитализм чужӧм (ной вӧчан фабрикаяс воліны 1801 воын — 155, а 1825 — 324; бумажнӧй фабрикъяс: 1804 — 199, 1825 — 484; чугун кисьтан да кӧрт вӧчан заводъяс 1804 — 20, 1824 — 170. 1829 воын — медводдза мануфактурнӧй выставка). Россияса капитализмлы чорыд водзмӧстчӧм сетӧ Наполеон «Континентальнӧй блокада». Тайӧ Россияӧ пыртӧ выль идеология, буржуазнӧй идеология, Французскӧй революциялысь идеологиясӧ.
Официальнӧй кругъясын паськаліс нин наполеоновскӧй Франциялӧн идеяяс, а водзмӧстчысь интеллигенция пиын — французскӧй революция дырся идеяяс. Наполеонлысь идеяясӧ аддзам Сперанскӧй проектъясысь (умереннӧйджыкъяс — 1803 воын, радикальнӧйджык — 1839–1810 вв.). Мӧд сикас идеяяс петісны декабристъяс пиысь.
Сперанскӧй да декабристъяс проектын ӧткодь идеяясыс крепостнӧй права бырӧдӧм да крестьянаӧс вӧля вылӧ лэдзӧм, медым тайӧн ӧддзӧдны Россияын промышленнӧй капитал да сетны промышленносьтлы вӧльнӧй уджалысьясӧс.
Буржуазно-промышленнӧй идеологиялӧн зэв ёна тыдовтчӧ Россияын (иностраннӧй конкуренцияысь наполеоновскӧй «континентальнӧй блокада» мездыліс Россияӧс, дай Россияса нянь дон ӧдйӧ лыби англияса пролетариат содӧм вӧсна да Наполеонӧн войнаяс вӧсна, тайӧ сетліс возможносьт вуджны меда (вольнонаёмнӧй удж вылӧ). Тайӧ быдман кадыс капиталлы волі зэв дженьыдик: 1819 восянь англияса тӧваръяслы бара воссьӧ туй Россияӧ, а нянь донъяс ёна увлань уси.
Барщиннӧй крестьяналӧн удж бара лои выгӧднӧйджык медалӧм батракъяс удж серти. Промышленносьтлы ӧні вӧлі колӧ чорыд центральнӧй власьт, медым Россияса промышленнӧй капиталӧс иностраннӧй конкуренцияысь дорйыны (1823 восянь лӧсьӧдӧ покровительственнӧй, таможеннӧй тариф; Николай I-лӧн войнаяс да завоеванньӧяс восьтӧны роч тӧваръяслы туй Турцияӧ да Персияӧ).
Татшӧм поворотыс водзвылысь лӧсьӧдіс неудача туй гуся общество уджлы (1814 — «<rus>орден русских рыцарей</rus>»; 1816–1818 — «<rus>союз спасения</rus>»; 1818 — «<rus>союз благоденствия</rus>»; 1821 восянь заводитчӧ декабристъяслӧн заговор, коді вайӧдіс декабр 14 лунся (1825) Питерса восстанньӧӧ, а лунвылын декабр 31 лунӧ). Но тайӧ кыпӧдчылӧм вӧлі неудачнӧй.
Та бӧрті нӧшта чорыда закрепитчис бюрократическо-полицейскӧй строй Россияын (1802 воын — министерствояс лӧсьӧдӧм; 1826 воын «<rus>корпус жандармов</rus>» да императорскӧй канцелярияса 3 отделенньӧ лӧсьӧдӧма). Тайӧ жӧ кадас лэдзӧма закон «<rus>О вольных хлебопашцах</rus>» (1803 в.), лӧсьӧдӧма государственнӧй сӧвет (1810), мануфактурнӧй сӧвет (1828).
Роч племеналӧн матысса суседъяс
Наполеонӧн войнаяс дырйи (1897–1807) Пруссия сюри Франция влиянньӧ улӧ да Наполеон законъяс улӧ (Штейнлӧн да Гарденберглӧн реформаяс: крестьянаӧс мездӧм).
Наполеонӧс вермӧм бӧрын Франциясянь зависимосьт быри, но лои выль зависимосьт — Россиясянь (Фридрих Вильгельм III, 1797–1840 Александр I-лӧн «друг»).
Ыджыдджык самостоятельносьт коли Австриялӧн, кӧть Австрияӧс вермис Наполеон (1805 да 1809). Австрия воюйтліс (кыдзи и Пруссия) Франция ӧти союзын Россиялы паныд 1812 воын.
Но Австрия ньӧти эз сюр Франция влиянньӧ улӧ. Австрияын важ моз колис тӧргӧвӧй капиталлӧн реакционнӧй государствоӧ, а сідзжӧ колис и крепостнӧй праваӧн (канцлер Меттерних 1773–1859).
Та вылын вужъяссис реакция Германияын (Карлсбадскӧй постановленньӧ 1819), а Германия сійӧ кадас кутчысис Россия вын вылӧ. Но Германиялӧн Пруссия серти самостоятельносьтыс вӧлі ыджыдджык.
Асыввыв Европаса государствояс пытшкысь Франция влиянньӧ улӧ медъёна сюри Польша. Кор Наполеон «Варшавскӧй герцогство» лӧсьӧдіс, Польша управляйтчис Наполеон индӧдъяс серті, конституция серті. Кор Польша сюрис Россия кипод улӧ, конституция кольліс на. Но Александр I быд воськовӧн тайӧ конституциясӧ вуджліс (нарушайтіс). Тайӧ кыпӧдіс 1830 воын ноябр тӧлысьын медводдза Польскӧй восстанньӧ.
Нэм да во
XIX нэм 1831–1866 вояс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Промышленнӧй капитализм паськалӧ став Европа пасьта да медся нин Рытыввылын да Шӧр Европаын: Франция да Германия пӧрӧны сэтшӧм жӧ индустриальнӧй странаясӧ, кутшӧм вӧлі XVIII нэмын Англия. Юльса революция бӧрын (1830) Франция дзикӧдз мездысьӧ «важ пӧрадокъясысь», а ӧттшӧтш и Бурбонъяс династияысь. Орлеанскӧй династия дырйи (Луи-Филипп 1830–1848) артмӧ цензӧвӧй парламентскӧй монархия, кодӧс 1830 восянь дугдывтӧг увсяньыс кисьтӧны пролетарскӧй да пролетаризируйтчысь массаяс.
1848 вося кыпӧдчӧмысь бара артмис революция (февралься революция), но буржуазия кулак-крестьяна отсасьӧмӧн пӧдтіс рабочӧй революциялысь центрсӧ (1848 юньскӧй восстанньӧ) — Парижсӧ. Та бӧрын бара пуксьӧ 19 нэм заводитчан кад дырся режим («мӧдӧд империя», Наполеон I племянниклӧн — Луи-Наполеон ІІІ-лӧн. 1848 во помасьӧмсянь сійӧ вӧлі республикаын президент пыдди, а 1851 вося декабр 2 лунсянь сійӧ бырӧдіс парламентскӧй формасӧ да 1852 восянь бӧр лӧсьӧдіс монархия, первойя империя дырся кодьӧс жӧ).
«Мӧдӧд империя» мунӧ первойя империя политика туйвизьӧд жӧ внешньӧй политикаын (Франция участвуйтӧ Россиялы паныда «крымскӧй» войнаын 1854–1856; Австриякӧд воюйтӧ 1859; Китайкӧд 1860; Мексикакӧд 1862–1866 воясӧ, нӧшта водзынджык на, 1830 воын, Франция босьтіс Алжир). Кымын водзӧ, сымын пыр ёнджыка лои Франциялы паныдасьны мукӧд государствояскӧд, медводз Пруссиякӧд — Германиякӧд («таможеннӧй союз» Германияса государствояс костын, 1831–1835).
Промышленнӧй буржуазия ас кост вермасьӧмын паськалӧ национализм. Тайӧ национальнӧй движенньӧсӧ Наполеон III зільӧ используйтны (Италия ӧтувтчӧ экономика боксянь вынаджык Пьемонт власьт улӧ 1859–1861 воын французъяс отсӧгӧн).
Англияын промышленнӧй буржуазиялӧн вермӧм бӧрын ликвидируйтчис гырысь землевладелечьяслӧн политическӧй ыджыдалӧмыс (парламентскӧй реформа, 1832). Англияын лои лӧсьӧдӧма вузасьӧмлы свобода (нянь вылӧ пошлинаяс бырӧдӧма 1848). Англияын кыптіс зэв вылӧ рабочӧй движенньӧ (чартизм — «народнӧй партия 1838 в.). Чартизм движенньӧ вӧлі неудачнӧй.
Рабочӧйяслӧн кыпӧдчӧмыс водзмӧстіс политическӧй литература, дерт тайӧ Маркс гижӧдъясӧдз сулаліс XVIII нэм дырся «Просвещенньӧ» идеяяс вылын, а эз веськыд туй вылын (Оуэн — Англияын, 1771–1852; С.-Симон, 1700–1825, Фурье, 1772–1832 — Францияын).
Классӧвӧй тыш чорзьӧмкӧд чужи прамӧй пролетарскӧй коммунизм нога велӧдӧм (коммунистическӧй манифест, 1847). Заводитчис котыртчыны ставмувывса рабочӧйяслӧн движенньӧыс (медводдза интернационал, 1864).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Россияса империя дзикӧдз нин котыртчӧ XIX нэм мӧд треть кежлӧ (частичнӧй колебанньӧяс мунӧны: Бессарабиясӧ 1856 воын бӧр воштӧ. 1878 воын Бессарабия бӧр сюри Россиялы).
Россия завоюйтіс Кавказ (1864 в. ставнас). Тайӧ Кавказсӧ ӧтлаалӧмыс йитіс Закавказьекӧд да восьтіс туй Азиатскӧй захватъяслы (Шӧр Азия: 1853 в. Ак-Мечеть (Перовск), Ташкент — 1865, Дальнӧй Востокысь Николай I дырйи на Амур берег, Амурскӧй да Уссурийскӧй край, 1858–1860).
Разведкаяс захватъяс могысь мунӧны нӧшта пыдӧджык (1836 — русскӧй миссия Афганистанӧ; 1853–1854 русскӧй экспедиция Япониясӧ да с. в.). XVIII нэм помсянь нин русскӧй кампанньӧ эксплуатируйтӧ «российско-американскӧй владенньӧяс» — Аляска да Алеутскӧй діяс. 1864 воын вӧлі тайӧ вузалӧма Соединённӧй Штатлы.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
1848 во матысмигӧн дзикӧдз киссис «священнӧй союз». Кор Николай I-лы юльскӧй революция йылысь воис юӧр Питерӧ, кӧсйыліс ыстыны ассьыс войскасӧ Париж вылӧ, но эз артмы. 1848 вося революция дырйи Россиялы лои сӧмын дорйысьны. Пруссия Фридрих Вильгельм IV  дырйи дзикӧдз мездысьӧ Россия опека улысь.
Россия зілис Австрия вынӧн бӧр ас кипод улӧ босьтны, но Австрия ачыс киссис 1848 революция дырйи (видзӧд медбӧръя графаӧ). Австриялӧн Николай I отсасьӧмӧн ёнмыштӧм ӧдйӧджык Австрийскӧй империяӧс мынтӧдіс Николай кипод улысь, Австрия да Россия регыд спорӧ воисны Восточнӧй вопрос серті. Восточнӧй вопрос и водзӧ Россия водзын сулаліс медыджыд мог пыдди русскӧй внешньӧй политикаын.
Андрианопольскӧй мир бӧрти Константинополь босьтӧмысь Россиялы лои эновтчыны, но Николай I зілис мӧд ногӧн, чургӧдіс ассьыс кисӧ мукӧд проливъяс вылӧ (Хунхиар-Искелесскӧй договор, 1833 в.). Сӧмын тайӧн чорыда паныдасис Англиякӧд (Лондонса конвенция проливъяс йылысь, 1841).
Русско-английскӧй война тыдовтчис нин 1830 вояссянь. Англичанакӧд неудачнӧй сёрнияс бӧрын (1849 в.)
Николай бара уськӧдчис Турция вылӧ (1853). Сӧмын Россиялы паныд сувтіс не сӧмын Англия да Турция, но и Франция да Австрия тшӧтш. Тайӧ война дырйи Россия воштіс Севастополь (1855 в., август 27 лунӧ) дай Черноморскӧй флотсӧ дзоньнас лои бырӧдны. Сідзжӧ Россия воштіс права Чёрнӧй море вылын выльысь карабъяс стрӧитны. Тайӧ праваыс быри Россиялӧн Парижскӧй мир серти (1856 воын, Александр II дырйи, Николай кулі 1855 воын, февраль 18 лунӧ).
Тайӧ кадас жӧ мӧдіс тӧдчыны Россияысь Пруссиялӧн кӧдзӧдчӧмыс. Бара Россия син водзын кыптӧ Швеция, код йылысь 1809 в. вунӧдісны нин дзикӧдз.
Восточнӧй политикаысь Россияӧс дзикӧдз бӧрыньтісны дай рытыввылӧ зырсьӧмыс Россияӧс тшӧтш бӧрыньтісны. Россиялы лои вежны политика направленньӧсӧ. Константинопольысь дзикӧдз лои эновтчыны, а рытыввылӧ зырсьӧм пыдди сэсь лои корсьны союзникъясӧс (русско-французскӧй союз франко-австрийскӧй война дырйи, 1859). Но сӧмын Франциякӧд эз удайтчы лӧсьӧдны экономическӧй йитӧд дыр кежлӧ.
Татшӧм выль союз Россия вочис Пруссиякӧд. 1860 вояссянь Пруссия мӧдіс босьтны русскӧй нянь Англияысь унджык да фабричнӧй тӧваръяс вайны Россияӧ).
Та серти русско-французскӧй союз 1863 воын киссис (Наполеон III Польшаса делӧясӧ сюйсис). Лои выль ёнджык русско-прусскӧй союз, коді вӧлі лӧсьӧдӧма Австриялы паныд, но ӧттшӧтш и Франциялы паныд.
Русско-английскӧй конфликт тайӧ каднас небзьыштіс. Россия вуджӧ Ближньӧй Востокысь Шӧр Азияӧ. 1864 воын заводитчӧ Туркестанлань зырсьӧм.
Тайӧ кадӧ дзикӧдз помасис нэм первойя четьвертын заводитчылӧм война Кавказкӧд. Кавказ лои пӧкӧритӧма, Шамильлысь держава бырӧдӧма (1832–1859 в.).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Медтӧдчана тор тайӧ кадӧ — барщиннӧй овмӧс ликвидируйтӧм, мӧд ногӧн кӧ шуны — «<rus>освобождение крестьян</rus>» (тайӧ терминыс абу вернӧй).
Аграрнӧй кризис (видзӧд воддза графасӧ) бӧрын экономика боксянь лои вӧляджык 40 вояссянь. Бара нянь донъяс заводитчӧ кыптыны.
Медся тӧдчанатор — обрабатывающӧй промышленносьтлӧн водзмӧстчӧм могъясыс. Фабрикаясысь лои бырӧдӧма крепостнӧй уж (1840 воӧ, юнь 13 лунӧ посессионнӧй фабрикаяс йылысь закон).
Земледелльӧ бердысь крепостнӧй удж бырӧдӧм попыткаысь 50 воясӧдз немтор эз артмы (1826 во декабр 6 лунын вӧлі лӧсьӧдӧма медводдза секретнӧй комитет крестьяна йылысь; 1842 воын лэдзӧма указ «<rus>об обязанных крестьянах</rus>». Тайӧ указнас Николай мӧвпаліс лӧсьӧдны полувольнӧй-полукрепостнӧй крестьянинӧс-фермерӧс, но тась дзик немтор эз артмы).
Александр II-лӧн письмӧ Вильноса генерал-губернатор Назимовлы, мый крестьянаӧс колӧ лэдзны дзик мутӧг вӧля вылӧ (1857, ноябр 20 лун). Тайӧ медыджыд выгӧда эськӧ сетіс промышленнӧй капиталлы. Такӧд тшӧтш организуйтчис «Губернскӧй комитетъяс» (медводз Нижньӧй Новгородын, 1857).
Та бӧрті во мысти («главнӧй комитетлӧн» октябр 18 да декабр 4 лунся резолюцияяс 1858 в.) татшӧм проект вермис, мый крестьянаӧс колӧ лэдзны вӧля вылӧ муӧн.
Крестьяналы эз сетны мукӧд «сословйӧ кодь права», а такӧд вӧлі кольӧма крестьянскӧй мир бӧрся надзор дворяна киӧ (мирӧвӧй посредникъяс). Крестьянинӧс мездӧм лои зэв аслыснога.
Медым пӧртны тайӧ проектсӧ олӧмӧ, губернскӧй комитетъяскӧд орччӧн вӧлі лӧсьӧдӧма редакционнӧй комиссияяс (1859–1860 воясын).
Дзикӧдз торкис реформалысь воддза проектсӧ чернозёмнӧй помещикъясӧн требованньӧ, мый колӧ крестьянскӧй наделъяс «отрезкиӧн» дзольдӧдны (мукӧдлаас отрезкиалісны 40%-ӧдз). Татшӧм ногӧн «вӧля» вылӧ лэдзӧм (манифест вӧлі кырымалӧма Александр II-лӧн 1861 воын, февраль 19 лунӧ) кыпӧдіс крестьянскӧй бунтъяс; крестьяна водзджыксӧ виччисисны прамӧй вӧля сетӧм (1861–1862 воясӧ 2000 кымын бунт, джын крестьянаыс ӧткажитчисны кырымавны «уставнӧй грамота»).
Тайӧ, ӧти кӧ ногӧн, кыпӧдіс революционнӧйджык интеллигенция пӧвстын надея (Чернышевскӧй, Добролюбов, Щелгунов, Михайлов), а мӧд кӧ ногӧн, повзьӧдіс правительствоӧс. Медым кыскыны асладорӧ буржуазияӧс правительство босьтсис нуӧдны буржуазнӧй реформаяс (1864 воӧ, ноябр 20 лунӧ выль судебнӧй уставъяс; 1864, январ 1 лунӧ земскӧй положенньӧ; 1863, апрель 17 лунӧ бырӧдӧма телеснӧй наказанньӧяс; 1865 воын, апрельын — предварительнӧй цензура бырӧдӧма). Такӧд жӧ тшӧтш правительство кутчысис провокация политикаӧ да мӧдіс ӧктыны революционеръясӧс (1862 воын пӧжаръяс Петербургын). Революционеръяскӧд правительство зэв чорыда расправляйтчис (Чернышевскӧйӧс да Михайловӧс ссылайтісны).
Интеллигенция надейтчис, мый крестьяна кыпӧдчӧмъясысь артмас «Всероссийскӧй ӧтувъя революция», но татшӧм кыпӧдчӧм эз ло. Интеллигенциялӧн кыпӧдчӧм дзик торъяліс массаысь, революция бердӧ сӧмын кутчысисны велӧдчысь том йӧз (студентъяслӧн медводдза волненньӧяс, 1851).
Интеллигенция пиысь петіс медводдза революционнӧй выступленньӧ — Каракозовлӧн Александр II-лы лыйӧм (1866 во, апрель 4 лунӧ).
Роч племялӧн матысса суседъяс
1830 вося польскӧй революция мездіс Рытыввыв Европаӧс Николай I сюйсьӧмысь, но полякъяслысь кыпӧдчӧм регыдӧн удайтчис пӧдтыны Николай I-лы (1831, август 26 лунӧ Варшава босьтӧм).
Польша воштіс 1815 вося конституция. Польшалы вӧлі сетӧма «Царство Польскӧй» права (органическӧй статут, 1832, февраль 26).
Но збыльысьсӧ Николай сарствуйтан кадӧ тан пыр вӧлі военно-полицейскӧй диктатура, власьт наместник Паскевичлӧн.
Кор Крымскӧй война бӧрти артмис франко-русскӧй союз да Франция мӧдіс Польшаӧс видзӧднысӧ дорйыштны, Александр II-лы Польшаын кык бана политика лои неуна небзьӧдыштны. (Александр II да Польшаса буржуазия-дворянство представительяс костын медводдза сёрни, 1856 в.). Но тайӧ сӧмын ёнджыка скӧрмӧдіс Польшаса массаӧс. Польшаса карвывса йӧз вӧліны развитӧйӧсьджык рочьяс дорысь.
Польшаса массалӧн манифестацияяс (1861 февраль-мартын) вӧлі лыйлӧма.
Революционнӧй настроенньӧ Польшаын пыр ӧтарӧ кыптіс да медбӧрти 1863 воын январ тӧлысьын ӧзйис вооружённӧй восстанньӧ.
Полякъяс надейтчисны Рытыввыв Европасянь отсӧг вылӧ, но отсӧг эз ло. Россиялы Пруссия отсаліс пӧдтыны восстанньӧсӧ («Альвенслебенлӧн конвенция» 1863, февраль 8.).
Восстанньӧ лои пӧдтӧма, революционнӧй правительствоса шленъясӧс («Ржонда Народовӧй») вӧлі вочасӧн арестуйталӧма да казнитӧма. Польша та бӧрти вӧлі пӧртӧма прӧстӧй роч губерняӧ («Привислинскӧй генерал-губернаторство»).
1848 вося Францияса революция эз нин вӧв 1789 вося революция моз изолируйтӧма Европаысь. Ӧні общественнӧй условйӧыс Рытыввыв да Шӧр Европаын промышленнӧй капитализм паськалӧм вӧсна ёнджыка матысмисны мӧда-мӧдныскӧд.
Март 15 лунӧ заводитчис революция Венаын, а 18 лунӧ Берлинын, кыкнан государствоас правительство чегсис да абсолютнӧй монархия пыдди лӧсьӧдіс конституционнӧй монархия. Сӧмын некоднан государствоас власьтыс народнӧй масса киӧ эз вудж.
Надзӧникӧн реакция чукӧртіс вынсӧ да октябр тӧлысьын заводитіс бӧр наступайтны: правительстволӧн войска бомбардируйтіс да босьтіс Вена, а ноябр тӧлысьын Фридрих-Вильгельм IV вӧтліс народнӧй собранньӧ Франкфуртысь.
Став Германия увса Франкфуртскӧй парламент сӧмын сяммис кыв песны, а водзӧ нинӧмтор эз вӧч. Саксонияын да Баденын кыптылӧм восстанньӧяс вӧлі пӧдтӧма Прусскӧй войска вынӧн (1849). Германия Пруссия кипод улӧ ӧтувтӧм эз жӧ артмы, торкис Россия. Россия сувтіс Австрия дор отсасьны («Венгерскӧй кампанньӧ» Паскевичлӧн, 1849).
Но национальнӧй ӧтувтчӧм заводитчис ёнмыны таможеннӧй союз (1831–1835) лӧсьӧдӧмсянь да пыр ӧтарӧ водзӧ кутіс ёнмыны. Пруссия сувтіс первойя местаӧ 1864 вося (Даниякӧд война Шлезвиг да Гольштиния вӧсна) да 1866 вося войнаяс бӧрын (Австриякӧд; австриечьясӧс Садовӧй дорын вермӧм, юль 3 лунӧ).
Нэм да во
XIX нэм 1867–1896 вояс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Франко-прусскӧй война (юль 1870 – январ 1871) пуктӧ пом «мӧдӧд империялы» да кыпӧдӧ Францияын выль революция, лыд серти нин нёльӧд (Парижса коммуна март-май, 1871). Тайӧ медводдза социалистическӧй революция.
Революция вӧлі неудачнӧй (30 сюрс мортӧс лыйлісны), но «важ пӧрадок» эз жӧ нин вермы бӧр лоны: Францияын лои «республиканечьястӧм республика», сувтӧ 1875 вося конституция вылӧ. 1877–1879 воясын республиканскӧй партия (Гамбетлӧн) босьтіс власьтсӧ.
Коммунаӧс пӧдтӧм бӧрын 1876 восянь рабочӧй движенньӧ бара ловзьӧ (медводдза рабочӧй конгресс; 1877 восянь петӧ газета «Равенство» Ж. Гедлӧн; 1879–1880 — коммунаръяслы сетісны амнистия) да мӧд десятилеттьӧ шӧрӧдз заставляйтӧны правительствоӧс лыддьысьны рабочӧй требованньӧяскӧд (союзъяс йылысь свобода закон, 1884).
1880 восянь бара котыртчӧ социал-демократическӧй партия (ӧтувтчыны удайтчӧ сӧмын 1905 во гӧгӧрын). 1893 восянь талӧн значенньӧыс ыдждӧ парламентын.
Англияын тайӧ каднас помассьӧ буржуазнӧй демократия оформитчӧм (Гладстонлӧн избирательнӧй реформа, 1867 да 1884–1885 в.в.).
Чартизмӧн заводитчӧм рабочӧй движенньӧ жебмӧ, усьӧ увлань, сы вӧсна мый ставмувывса мануфактурнӧй рынокъясыс сюри Англия киӧ дай Англияса колонияяс вывті ӧдйӧ быдмисны (Австралия, Канада, Лунвыв Африка). Тайӧ сетіс предпринимательяслы возможносьт кутны ыджыдджык удждонъяс.
Англияын паськалӧ не революционнӧй, не социалистическӧй формаа рабочӧй движенньӧ — тред-юнионизм.
Тӧдчанаджык движенньӧ заводитчӧ 80 воясся промышленнӧй кризис бӧрын (безработнӧйяслӧн митингъяс, 1886–1887; докса уджалысь рабочӧйяслӧн стачка, 1889), 1892 воын первойысь англияса парламентӧ пырӧны рабочӧй социалистъяс.
Медводдза интернационал киссьӧ 1872 воын. 1889 воын котыртчӧ Мӧд Интернационал (ставмувывса социалистическӧй партияяслӧн медводдза конгресс Парижын). 1883 воӧ кулі Маркс, 1885 — кулі Энгельс.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Фергана завоюйтӧм (Коканд, 1876), Закаспийскӧй крайӧ Россия пырӧ 1880 восянь, 1884 в. босьтӧма Мерв. Россия Каспийскӧй море асыввылын полнӧй кӧзяин, матыстчӧ суседка Персиялань да Афганистан граничалань.
1878 воын Берлинскӧй трактат серти Закавказьеын роч владенньӧясӧ ӧтлаалӧма Батум да Карскӧй обласьт.
Туркестанӧ, кӧть жеба, но мунӧ жӧ русскӧй колонизацияыс. Россия тайӧ кадас паськӧдчӧ абу роч йӧзлысь муяс мырддялӧмӧн.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Пӧшти став периодыс мунӧ русско-германскӧй союз гӧгӧрын да русско-английскӧй конфликт гӧгӧр. Медбӧръя дас воас XIX нэм помын лаймалӧ тайӧ конфликтыс, а Пруссиякӧд союз пыдди артмӧ русско-французскӧй союз.
Медтопыда йитчӧмыс русско-германскӧй союзлӧн вӧлі франко-прусскӧй война кадӧ. Александр II война дырйи отсаліс Пруссиялы: Австрияӧс Франция дор сувтӧмысь сорис.
Россия Пруссиялы отсалӧм пыдди пырысьтӧм-пыр жӧ кутіс корны бырӧдны Парижса трактат (1871).
1873 воын артмис «куим император костын союз» (Австрия, Германия, Россия), кырымалісны секретнӧй военнӧй договор Германиякӧд; тайӧ договор серті Германия кӧсйыліс отсавны Россиялы, коймӧд держава кӧ сы вылӧ уськӧдчас.
Збыльысьсӧ Александр II кӧсйис ачыс уськӧдчыны Турция вылӧ Константинополь мырддьӧм могысь. Та серти Александр II нуӧдіс батьыслысь политикасӧ жӧ.
Тайӧ вайӧдіс бара жӧ Англиякӧд столкновенньӧ. Англия некыдзи эз вермы миритчыны, медым кодкӧ великӧй державаяс пытшкысь пуксис Средиземнӧй море вылӧ да тупкис Англиялы туй Индияӧ.
Индия вӧсна полӧм зэв важысянь нин ӧзтіс конфликт Россия да Англия костын. Русскӧйясӧн Туркестанӧ пырӧм да Индия гранича дорӧ матысмӧм бӧрын, Англия зэв полігтырйи видзӧдіс Россия зырсьӧм вылӧ.
Кор бара кыптіс выль русско-турецкӧй война, балканскӧй славянаӧс кыпӧдчӧм бӧрын (Герцеговинаса восстанньӧ 1875 гожӧмын, сербско-турецкӧй война да болгаръяслӧн восстанньӧ 1876), Австриякӧд Россия вӧчис секретнӧй сӧглашенньӧ (рейхштадскӧй сделка, 1876 в., конвенция, март 1877 в.), Александр II мӧдӧдіс ассьыс армиясӧ турокъяс вылӧ (1877). Англия сувтіс отсасьны Турциялы.
Россияӧс куим пӧръя вермисны (юль 8 да 18 лунӧ, август 30–31 лунъясӧ — «Куим Плевна»). Сан-Стефановскӧй договор серти пӧшти дзикӧдз ликвидируйтчис Европаса Турция (1878). Тайӧ бара мукӧдыс Россияӧс Англиякӧд, дай Австрия тшӧтш сувтіс Англия дор. Секретнӧй договор Австрия Россия костын торксис.
Россиялы лои сетчыны (май 18 лунӧ, 1878, «лондонскӧй протоколъяс», юньын Берлинса конгресс). Европаса неудача бӧрти Россия уськӧдчис Азияӧ; 1881 воын Скобелев босьтіс Герк-Тэнэ, матыстчис Герат дінӧ — «Индияӧ ворота».
Россиялӧн Шӧр Азияӧ зырсьӧмыс бара вайӧдіс Англия да Россия костын конфликтӧ, бара мӧдіс тыдавны война (1885).
Тайӧ кадас кыптіс русско-германскӧй конфликт, быттьӧкӧ Болгария вӧсна, а збыльысьсӧ экономическӧй тренньӧяс вӧсна (нянь вылӧ пошлинаяс лэптӧм вӧсна).
Тайӧ под вылын чужис франко-русскӧй союз 1890 в. (военнӧй конвенция 1893 в).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Вайӧдам тайӧ нига текстас подробнӧя гижӧм событтьӧяслысь да революционнӧй движенньӧлысь датаяссӧ:
1868–1869 Нечаевлӧн агитация;
1870 в. — медводдза ыджыд стачка Петербургын;
1873–1875 народникъяслӧн йӧз пӧвстын агитацияӧн петӧм;
1876 воын декабр 6 лунӧ демонстрация Казанскӧй собор дінын, Петербургын;
1877 — пропагандистъясӧс судитӧм;
1878 январ 24 лунӧ В. И. Засулич лыйис Петербургса градоначальник Треповлы;
1878–1879 — «Земля и воля»;
1879 апрель 2 лунӧ Соловьёв лыйлӧ Александр II-лы;
юньын — Воронежскӧй съезд да «Земля и воля» ликвидируйтӧм; «Народнӧй воля» организуйтӧм;
ноябр 19 — Курскӧй кӧрт туй вылын сарлысь поездсӧ взорвитӧм;
1880 февраль 5 лунӧ Зимньӧй дворец взорвитӧм;
1881 март 1 лунӧ Александр ІІ-ӧс казнитӧм;
1883 — «<rus>группа освобождения труда</rus>»;
1884 — «Народнӧй вӧлялысь» исполкомсӧ ликвидируйтӧм;
1885 — Морозовскӧй стачка; 1887 воын Александр ІІІ вылӧ покушенньӧ (1881–1894) А. Ульяновлӧн да мукӧдъяслӧн;
1892 — медводдза социал-демократическӧй кружокъяс;
1895 — «<rus>союз борьбы за освобождение рабочего класса</rus>»;
1896 в. май-юнь — Петербургса ыджыд забастовка.
Заводитчӧ правительственнӧй реакция:
1881 апрель 24 лунӧ Александр ІІІ-лӧн самодержавйӧ вӧрзьӧдны позьтӧм йылысь манифест
август 14 — охрана йылысь положенньӧ;
1882 — крестьянскӧй банк (кулак вылӧ ставка);
1888 — дворянскӧй банк;
1880–1886 фабричнӧй законъяс (рабочӧйясӧс подкупитны зільӧм);
1836 — видз-му уджъяс вылӧ рабочӧйясӧс медалӧм йылысь закон;
1889 — земскӧй натшальникъясӧс лӧсьӧдӧма (мирӧвӧй суддяяс сиктын бырӧдӧм) присяжнӧй судлысь правасӧ чинтӧма (должностнӧй преступл. сетӧма судебнӧй палатаӧ);
1890 — выль земскӧй закон (сословнӧй ценз серти);
1892 — каръяс йылысь выль закон (зэв ыджыд право сетӧма домовладелечьяслы).
Роч племялӧн матысса суседъяс
Франция да Пруссия кост война дзикӧдз котыртіс да ёнмӧдіс Германскӧй империя, Пруссия кипод улӧ (1871, январ 18). Тайӧ лӧсьӧдіс канцлер Бисмарк (1816–1896). Бисмарк подлогӧн да пӧръясьӧмӧн используйтіс 1848 вося демократическӧй движенньӧсӧ (<rus>рейхстаг со всеобщ. избирательным правом</rus>).
Тайӧ удачнӧй внешньӧй политика нуӧдӧмыс да Германскӧй промышленносьтлы быдман туй восьтӧмыс дзикӧдз бӧрыньтіс буржуазияӧс революция туй вылысь. Пруссияса буржуазия ӧтувтчис бӧр реакциякӧд. Ӧні правительство политикалы паныд сувтіс ӧтнас рабочӧйяслӧн соц. демократ. партия (1869 — Эйзенбахын съезд; 1875 во «Эйзенахцы» йитчисны «лассальянцыкӧд»; став Германияса рабочӧй союз артмӧм). Петіс готскӧй программа, кӧн зэв чорыда паныд вӧлі гижӧма Франциякӧд Франкфуртскӧй мир лӧсьӧдан условйӧ йылысь (1871 воын Германия мырддис Эльзас да Лотарингия Францияысь).
Бисмарк лэдзис социалистъяслы паныд 1878–1890 в. в. «<rus>исключительный закон против социалистов</rus>». Но тайӧ чорыд законыс ёнджыка кыпӧдіс вынсӧ да популярносьтсӧ соц.-демократическӧй партиялысь. (1890 воса бӧрйысян кампанньӧ дырйи социал-демократия дор лыби 1½ млн. гӧлӧс).
Рабочӧй партиялысь вынсӧ содтіс медсясӧ рабочӧйяслӧн омӧль экономическӧй положенньӧыс. Тайӧ омӧльтчӧмыс лоис медсясӧ олӧм донсялӧм вӧсна. Нянь дон усьӧм чорыда дойдіс помещикъясӧс, та вӧсна Бисмарк лӧсьӧдіс нянь пошлинаяс мукӧд государствоса нянь вылӧ (1880, 1885 да 1887).
Тайӧ Бисмаркӧс матыстіс Россиякӧд союз вӧчны (1794 вося тӧргӧвӧй договор). Тайӧн помасис русско-германскӧй спорлӧн 1-йя периодыс. Австрия 1867 восянь пӧртчис Австро-Венгерскӧй империяӧ (Венгриялы вӧлі сетӧма ӧтыджда права империяын). Австрия Шӧр Европаын сувтіс мӧдӧд местаӧ да мӧдіс кыссьыны Германия бӧрын (1887 в.). Россиялы паныда Австрия пырис Германиякӧд ӧти союзӧ; 1887 восянь Италиякӧд ӧтувтчисны да вӧчисны «Тройственнӧй союз». 1888 воӧ котыртчис Австрийскӧй Соц.-демократическӧй партия (Гайнфельдса программа).
{Покровскӧй М. Н. (комиӧдісны Колчков, Пувкоев, Надуткин, Турубанов) @ Юриндалысь @ юриндалысь @ М. Н. Покровский. Роч му история дженьыдик очеркын @ 1932 @ Лб. 256-261.}
ЮРИНДАЛЫСЬ
Водзкыв (3–5 лист бок)
ИСТОРИЯ ЙЫЛЫСЬ ПАНАСЪЯС
Мый вӧсна колӧ тӧдны важся олӧм? Мирлӧн ёна важся кадыс да му вылын олӧмлӧн вочасӧн вежсьӧм (6 лб.). Кодлы вӧлі татшӧм велӧдӧмыс кивыв, быттьӧкӧ мирлӧн да йӧзлӧн оласногыс оз вежсьы (7–8 лб.). Важ олӧм тӧдӧм сетӧ власьт водзӧ вылӧ (8–9 лб.). «Историялӧн законъяс»; историялӧн правильнӧя вежласьӧм; важся да ӧнія революцияяс; крестьяналӧн революцияяс, рабочӧйяслӧн революцияяс (10–12 лб.). Ставыс историяын, войтыр олӧмын — классъяс кост тышкасьӧм; историческӧй материализм (10–12 лб.). Кыдзи история вылӧ видзӧдӧны буржуазия да пролетариат классъяс (12–13 лб.). Классӧвӧй тышын матысса могъяс (14 лб.). Природалӧн влиянньӧ (климат, мореяс, гӧраяс) да политическӧй развиттьӧ обществолӧн (14–15 лб.). Природа да овмӧс; Вӧр. Америкаӧ йӧзлӧн овмӧдчӧм (15–16 лб.). Природа да овмӧс Россияын: Россиялӧн да Рытыввыв Европалӧн климат; видз-му овмӧс да промышленносьт Россияын да на костын торъялӧмыс; море туйяс да тӧрговля (16–18 лб.). Мортлӧн природаысь зависимосьт. Французъяслӧн Сахара колонизируйтӧм; выльнога садоводство; история подулӧ пуктыссьӧ йӧзлӧн удж, а оз природа (18–19 лист бок).
МЕДВОДДЗА НЭМЪЯС РОЧ МУ ИСТОРИЯЛӦН
Русскӧй равнина уна дас сюрс во сайын: ледниковӧй период дырся морт (20–21 лб.). Скифъяс. Славяна; славянскӧй колонизация (21 лист бок). Оласногыслӧн сямыс ёна важся (древнейшӧй) славяна кыв сертиыс: «<rus>нож», «тенета», «соха», «жито», «мед</rus>» (21–24 лб.). Иностранечьяслӧн славяна йылысь висьталӧмъяс; роч преданньӧяс, «варягъяс» да «хозара» йылысь, «Русскӧй государство котыртчӧм йылысь» (24–25 лб.). Медводдза роч «государъяс», рабовладелечьяс да работорговечьяс; кодъяс важ каръясын вӧліны олысьясыс?; «Русьлӧн» оласног, «Русскӧй правда», судебнӧй обычайяс серти (25–26 лб.). Общественнӧй классъяс быдмӧм: «рост», «закуп», классӧвӧй тышлӧн тыдалӧм «Русскӧй правда» серти (25–26 лб.). ХІ–XІІ нэм дырся Киевса революцияяс; вече (26–28 лб.). Важ роч каръяслӧн усян помкаяс; «крестӧвӧй походъяс»; татарскӧй нашествийӧ Русь вылӧ; кар сяма «Русь» сикт сяма овмӧсногӧ бӧр пӧртчӧм (28–30 лб.). Карса Русьлӧн культура; «<rus>Слово о полку Игореве</rus>»; летопись гижӧдъяс (30 лб.). Важ религиознӧй верованньӧяс; «Русьлӧн» христианствоӧ тыртчӧм; христианстволысь обрадъяс классӧвӧй тыш боксянь донъялӧм; анимизмлӧн колясъяс, христианство да язычество подулын анимизмлӧн колясъясыс; христианскӧй анимизмлӧн памятникъяс (30–33 лист бок).
МӦСКУА ГОСУДАРСТВОЛӦН КОТЫРТЧӦМ
Русскӧй феодализм; помещик да крестьянин; населенньӧлӧн му овмӧс вылӧ видзӧдӧм; гырысь да посни феодалъяс; крестьянскӧй повинносьтъяс; «натуральнӧй сяма овмӧс»; торговля да купечьяслӧн положенньӧыс (33–36 лб.). Феодальнӧй монархия котыртчӧм; мый вӧсна тайӧ котыртчӧмыс лои Мӧскуа гӧгӧр? Ветлан-тӧргуйтан туйяс; населенньӧ лыд содӧм; татара (36–37 лб.). Православнӧй вичко; Митрополитлӧн да татарскӧй ханлӧн союз; вичко костын да Мӧскуаса князь костын союз (37–39 лист бок). Экономика боксянь ӧтувтчӧмлӧн подув; Мӧскуа карлӧн быдмӧм; буржуазиялӧн кыптӧм (39–40 лб.).
МӦСКУА ДА НОВГОРОД КОСТЫН ВЕРМАСЬӦМ
Новгородлӧн географическӧй положенньӧ; Заволочйӧ колония: звер куяс да эзысь; Новгородлӧн Европакӧд вузасьӧм-тӧргуйтӧм,(40–41 лист бок). Населенньӧ Новгородын; карса демократия права; крепостнӧй права Новгородын (41–42 лб.). Заволочйӧ вӧсна Мӧскуа да Новгород кост вермасьӧм; Новгородлӧн слаб местаяс, Мӧскуалӧн ёнлуныс; вермасьӧм помассьӧ — Мӧскуа лои став Россияас тӧргӧвӧй центр пыдди (42–43 лист бок).
МӦСКУАСА ФЕОДАЛИЗМЛӦН КИССЬӦМ; ТӦВАРНӦЙ ОВМӦС ДА КРЕПОСТНӦЙ ПРАВА.
Рынок артмӧм; заграничакӧд тӧргуйтӧм да деньга (43–44 лб.). Денежнӧй овмӧс да крестьяналӧн олӧм-вылӧм; барщина; «уджйӧз», крепостнӧй овмӧс; монастыръяс да бояра; посни помещикъяс (44–46 лб.). Мӧскуаса государствоын классӧвӧй тыш; публицистика кыптӧм; Пересветов; посни помещикъяс да тӧргӧвӧй капитал кост союз артмӧм (46–48 лб.). Казань да Астрахань пӧкӧритӧм; Ливонскӧй война; поместнӧй (посни) землевладенньӧлӧн дзескыдлун — кризис да 1564 вося переворот; опричниналӧн классӧвӧй подув (48–49 лб.). Хищническӧй овмӧс; крестьяналӧн рӧзӧритчӧм да пышъялӧм; неурожай да тшыг вояс (49–50 лб.). Пышйысь крестьяна Мӧскуа государство лунвывса окраинаӧ овмӧдчӧны; лунвыв окраинаса казакъяс; Мӧскуаса правительство да казакъяс костын вен; революционнӧй мӧвпъяс паськалӧны. Названнӧй Димитрий (50–52 лб.)
КРЕСЬТЯНСКӦЙ РЕВОЛЮЦИЯ
Годуновлы паныда кыпӧдчӧм; Роч муысь пышйӧм йӧз да Польшаса помещикъяс; казакъяс; лӧж да правда Названнӧй Димитрий йылысь (52–54 лист бок). Годуновлӧн войска да Димитрийлӧн войска; стрелечьяс; посни помещикъяс (54 лб.). Названнӧй Димитрийлӧн вермӧм; Димитрийлӧн законъяс; кабальнӧй холопъяс да пышйысьяс йылысь указъяс; Димитрий да тӧргӧвӧй капитал; Шуйскӧйлӧн заговор; Димитрий сарӧс виӧм; Шуйскӧй — купечьяслӧн да бояралӧн бӧрйӧм сар (54–57 лб.). Лунвыв Украинаын кыпӧдчӧм; Болотников да крестьянскӧй революция; кыпӧдчысьяс пӧвстын раскол да Шуйскӧйлӧн вермӧм (57 лб.). Казакъяслӧн мӧд революция; Тушино каръяслӧн кыпӧдчӧм (58 лб.). Революциялӧн классӧвӧй дифференциация; Тушиноса гырысь буржуазия да тӧргӧвӧй капитал; кык сикас измена; Шуйскӧйӧс вӧтлӧм да «Тушинскӧй сарлӧн» пышйӧм; буржуазия шыӧдчӧ заграничаӧ (58–59 лб.). Полякъяс да роч озыр классъяс кост союз киссьӧм (59–60 лб.). Карса буржуазия юрнуӧдӧ революциякӧд да полякъяскӧд вермасьӧмын; Минин; помещикъясӧс медалӧм; казакъяслысь верхушкасӧ подкупитӧм; казакъяс отсасьӧмӧн Нижегородса опполченньӧ босьтӧ Мӧскуа; Романовлӧн сарӧ кандидатура (60–63 лб.). Классӧвӧй подулыс романовскӧй монархиялӧн: сарлӧн власьт да тӧргӧвӧй капитал; «гӧсьтъяс» (63–64 лб.). Полицейскӧй государство; регулярнӧй армия (64–65 лб.). Крепостнӧй правалӧн паськалӧмыс, тӧргӧвӧй капиталлӧн личкӧмыс каръясын; XVII нэм мӧдӧд джынся кыпӧдчӧм; разинщина, «стрелечьяслӧн бунтъяс» (65–67 лб.). Малороссия вӧсна вермасьӧм, Украиналӧн экономическӧй условйӧяс: Запорожйӧ, «Уния», Хлопскӧй революция, Хмельницкӧй да Мӧскуаса государство (67–69 лб.).
РОМАНОВЪЯСЛӦН ГОСУДАРСТВО ДА РАСКОЛ
Выль государстволӧн аслыссикас формаяс (69 лб.). Экономическӧй подулыс вичколӧн; анимизм да первоначальнӧй накопленньӧ (69–70 лб.). Вичко да сар. «Благочестьӧ» да тӧргӧвӧй капитал; «аскетизм» да сылӧн чинӧм (70–72 лб.). Патриарх да сар костын вермасьӧм (72–73 лб.). Важ вичколӧн кык пельӧ торъялӧм (раскол); экономическӧй подулыс расколлӧн; сылӧн политика боксянь значенньӧыс (73–74 лб.).
ВОЙВЫВ ВОЙНА ДА РОССИЙСКӦЙ ИМПЕРИЯ
Балтийскӧй море вӧсна вермасьӧм; Мӧскуаса государстволӧн военнӧй подготовка; Нарва, Полтава, Ништадскӧй мир; Ыджыд ва туйлысь войвыв помсӧ босьтӧм — Европа да Азия йитан туй (74–76 лб.). Тӧргӧвӧй бюрократическӧй государстволӧн механизм; центральнӧй да местнӧй управленньӧ; помещиклӧн власьт; подушнӧй подать да откупъяс (76–77 лб.).
ПРОМЫШЛЕННӦЙ КАПИТАЛИЗМ
Тӧргӧвӧй капиталлӧн промышленнӧй капиталӧ вуджана формаяс; домашньӧй производство система. Мануфактура; машиннӧй производстволӧн тӧдчаналуныс (78–79 лб.). Тӧргӧвӧй капиталлӧн водзӧ быдмӧм; товарообменын выль вузасян тӧваръяс; тӧргӧвӧй капиталлӧн внешньӧй пӧлитика; Сизимвося войнаын Россиялӧн участвуйтӧм (79–82 лб.). Промышленнӧй революция Англияын, нянь дон вежсьӧм да роч помещикъяслӧн овмӧс; нянь заграничаӧ вузалӧм да Турциякӧд войнаяс (82–83 лб.). Англо-русскӧй союз, континентальнӧй блокада да Россияын промышленнӧй капитализмлӧн паськалӧм (83–85 лб.). Покровительственнӧй система; русскӧй текстильнӧй промышленносьтлӧн паськалӧм (85–86 лб.). Промышленнӧй капитализм да крепостнӧй права; пытшкӧсса рыноклӧн надзӧн быдмӧм (87–88 лб.). Заграничаса рынокъяс корсьӧм; Николай I-лӧн военнӧй государство (88 лб.). Англия да Россия кост паныдасьӧм; Крымскӧй война (88 лб.). Заграничаса рынокъяс корсьӧм эз удайтчы; колӧ паськӧдны пытшкӧсса рынок; 1861 вося крестьянскӧй реформа; тӧргӧвӧй капиталлӧн влиянньӧ; «муӧн мездӧмлӧн» подулыс (88–90 лб.). Налогъясӧн личкӧм; выкупнӧй платежъяс; мукӧд повинносьтъяс. Реформа бӧрын видз-му овмӧслӧн да промышленносьтлӧн водзмӧстчӧм (90–91 лб.).
КРЕПОСТНИЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВО
Капиталъяс быдмӧм; сарлӧн семья; саръяслӧн матыс йӧз: «фаворитъяс» да сарлӧн «духовникъяс» (91 лб.). Дженьыдик висьт Романов сар семья историяысь. Петыр, Екатерина I, Анна, Бирон, Елизавета Петровна; Петыр III, Екатерина II (92–94 лб.). Екатерина II-лӧн внешней политика; Польшаӧс юклӧм да экономическӧй подулыс сылӧн (94–96 лб.). Павел I; сылӧн внутренньӧй да внешней политика; дворянакӧд паныдасьӧм да Павеллӧн смерт (96–97 лб.). Александр I; «священнӧй союз» да военнӧй поселенньӧяс; Польша босьтӧм (97–98 лб.). Николай I; кыкбана политика Николайлӧн; школаяс йылысь тӧждысьӧм да цензура; «секретнӧй комитетъяс», «обязаннӧй» крестьяна йылысь законъяс (99–101 лб.). Экономическӧй подулыс татшӧм политикалӧн; Николайлӧн да сэкся дворяналӧн лицемеритӧм (101–102 лб.). Крестьянскӧй реформа политика боксянь донъялӧм; крепостническӧй государстволӧн киссьыны заводитчӧм; крепостническӧй государстволӧн общӧй характеристика; помещиклӧн власьт (102–104 лб.). Варваръяс нога наказанньӧяс, пытка, плеть (104–105 лб.).
Канцелярскӧй тайна (106 лб.). Чиновникъяс; налӧн морттуйныс Россияын; налӧн организацияыс. «<rus>Табель о рангах</rus>», да сылӧн выныс (107–108 лб.). Реформаяс бӧрын взяткаяскӧд вермасьӧм; «выльнога суд»; мыйла выльнога суд вӧлі медся колана буржуазиялы (103–109 лист бок). Земскӧй реформа; классӧвӧй подув земскӧй реформалӧн; земскӧй начальникъяс; земстволӧн жеблун политика вын боксянь (109–111 лб.).
РЕВОЛЮЦИОННӦЙ БУРЖУАЗИЯ
Кодӧс ми шуам революционнӧй буржуазияӧн. Интеллигенциялӧн значенньӧ буржуазнӧй обществоын; интеллигенциялӧн кык сикаса положенньӧ; политика боксянь интеллигенциялысь мӧвпъяссӧ донъялӧм (111–113 лб.). Русскӧй буржуазиялӧн революционнӧй наследство; пугачёвщина; пугачёвщиналӧн йитӧд крепостнӧй овмӧс паськалӧмкӧд (113–114 лб.). Пугачёвлӧн выступленньӧ; сылӧн успехъяслӧн помкаясыс; Пугачёв да казакъяс; Пугачёв да Уралса горнорабочӧйяс; Пугачёв да крестьяна; Пугачёвлӧн программа (114–118 лб.). Крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс Павел I, Александр I, Николай I, Александр II дырйи (118–119 лб.). Буржуазнӧй интеллигенциялӧн медводдза выступленньӧ; масонство (119 лб.). Радищев; кыдзи сійӧ видзӧдіс крепостнӧй права вылӧ, сарскӧй власьт вылӧ; Радищевлӧн мӧвпъяс экономика боксянь (119–122 лб.). Сперанский (122–123 лб.). Декабристъяс; русскӧй офицерство 1812 во бӧрын; офицерство да интеллигенция (123–124 лб.). Декабристъяс да буржуазия. Декабристъяслӧн программа, «<rus>Союз благодействия</rus>» (124–125 лб.). Республика йылысь мӧвпъяс: С. Муравьёв, Пестель; аграрнӧй реформа да вооружённӧй восстанньӧ йылысь планъяс (125–126 лб.). Александр I-лӧн кувсьӧм, сарскӧй семьяын паника; декабристъяслы быть лои выступайтны (126–128 лб.). Декабристъяслӧн тактика; Николайлӧн тактика; мыйла Николай вермис?; декабристъяс да народнӧй масса (128–130 лб.). Буржуазнӧй революция вынтӧмлунлӧн помкаыс (130 лб.).
НАРОДНИКЪЯСЛӦН РЕВОЛЮЦИЯ.
Декабристъяс кыпӧдчӧмлӧн колясъясыс Николай I дырйи; интеллигенциялӧн настроенньӧ; «коймӧд отделенньӧ» да жандармъяс (130–132 лб.). Петрашевцыӧс судитӧм (132 лб.). 1860 вояс; интеллигенция торйӧдчӧ буржуазияысь; интеллигенциялӧн выльнога составыс «разночинецъяс» (133–134 лб.). Мелкобуржуазнӧй интеллигенциялӧн политическӧй программа; «Великорус» (134–135 лб.). Польшаса восстанньӧ; Польша Николай I дырйи; Севастопольскӧй войнаын неудача; Польша да Наполеон III; Александр II-лӧн провокаторскӧй политика (135–137 лб.). Рекрутӧ босьтӧм да 1863 вося восстанньӧ; международнӧй обстановка; Россия да Пруссия; Муравьёв «вешатель»; Польшаса восстанньӧ пӧдтӧм (137–138 лб.). Польшаын реакция; Сарскӧй подлог (138–139 лб.). Буржуазия дзикӧдз кежӧ революция туй вылысь (139–140 лб.). Мелкобуржуазнӧй социализм; сылӧн идеология; земскӧй община да сылӧн историческӧй вужйыс; интеллигенциялӧн община вылӧ надейтчӧм (140–142 лб.), Герцен (143–144 лб.). Чернышевский (144 лб.). «Молодая Россия», социалистическӧй революциялӧн программа (145–146 лб.). Каракозовщина да правительстволӧн пӧръясян политика (146 лб.). Лавров (146–147 лб.); «историческӧй письмӧяс», философия да мелкобуржуазнӧй интеллигенциялӧн история; «народничество» (147–148 лб.). Народникъяслӧн практика; пропаганда удж; «Чайковцы»; «Долгушинцы» (148–149 лб.). «Бунтарство», Бакунин да Парижса коммуна (149–151 лб.). «Йӧз пӧвстын пропаганда удж»; «бунтарстволӧн» слаб местаяс; революцияын экономическӧй подулыс оз судзсьы (151–153 лб.). Политическӧй процессъяс; буржуазия да интеллигенция кост выль пӧв матыстчӧм (153–154 лб.). Тайӧ настроенньӧ вежсьӧмын помкаясыс; эштӧдтӧм реформа; Турциякӧд война (154–160 лб.). «Бунтаръяслӧн» тактика вежӧм, террор; Желябов, «Исполнительнӧй комитет», народоволечьяслӧн программа. Александр ІІ да революция; Коронованнӧй звер бӧрся кыйсьӧм; Желябов — заговорщик; правительстволӧн выльнога пӧръясян политика; Лорис-Меликов; 1881 вося март 1 лунся террористическӧй акт (160–164 лб.).
РАБОЧӦЙ ДВИЖЕННЬӦ
Александр III (164–166 лб.). 1880 вояслӧн значенньӧ. Экономическӧй обстановка: выль аграрнӧй кризис, правительстволӧн выль нога система (166–167 лб.). Крестьяналӧн оласног: «отрезкияс», «отрубникъяс», крестьяналӧн пролетаризируйтчӧм да такӧд правительстволӧн неудачнӧя вермасьӧм (167–168 лб.). Крепостнӧй правалӧн выль петасъяс; Александр ІІІ контрреформаяс да земстволӧн значенньӧ (168–170 лб.). 1884 вося университетскӧй устав, студентъяслӧн волненньӧяс (170–171 лб.). «Восьмидесятникъяс» (171 лб.). Промышленнӧй пролетариат; XIX нэм пом дырся промышленносьтлӧн кыптӧм (171–172 лб.). Русскӧй пролетариатлӧн артмӧм да сылӧн составыс (172–173 лб.). Пролетариатлӧн олан условйӧыс 80 воясын; оланін, сёйӧм-юӧм, профессиональнӧй висьӧмъяс (173–176 лб.). Рабочӧйяслӧн права; кыдзи рабочӧйяслысь могъяссӧ судын дорйисны; рабочӧйяслы удждон мынтӧм (176–177 лб.). Стачкаяс; Николай I дырся рабочӧйяслӧн оланног; крестьянскӧй реформа да пролетариат (177–179 лб.). 1870 воясса стачкаяс да революционнӧй движенньӧ 179–180 лб.). Рабочӧй союзъяс; С. Халтурин (180–183 лб.). 1880 воясса промышленнӧй кризис; Морозовскӧй стачка да сылӧн результатъясыс (183–184 лб.). Александр ІІІ-лӧн фабричнӧй законодательство теория вылын да практикаын (184–186 лб.). 1890 воясын промышленносьтлӧн вын да забастовкаяс кыптӧм (186–187 лб.). Россияӧ пырӧ марксизм; Плеханов (187–189 лб.). «<rus>Освобождение труда</rus>» группа; медводдза социал-демократическӧй организацияяс Россияын; социал-демократъяс да народоволечьяс (189–192 лб.). Экономическӧй агитация да политическӧй вермасьӧм; «<rus>Союз борьбы за освобождение рабочего класса</rus>» 192–194 лист бок).